Robert Mantran - 16-18. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu PDF

mge Kitabevi Yaynlar: 139
Robert Mantran
XVI-XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluu
Bu evirinin tm haklar sakldr.
ISBN 975-533-127-1
1. Bask: 1995
Kapak Resmi
Pera'dan stanbu/'a Bak, 17. yy
Dizgi
Mesut Seven
Bask ve Cilt
Zirve Ofset 229 66 84
mge Kitabevi
Yaynclk Paz. San. ve Tic. Ltd. ti.
Konur Sok. No: 3 Kzlay 06650 Ankara
Tel: (90 312) 419 46 10 - 419 46 11
Faks: (90 312) 425 65 32
Robert Mantran
XVI-XVIII. Yzyllarda
Osmanl mparatorluu
Derleyen ve eviren: Mehmet Ali Klbay
1
kitabevi
NDEKLER
NSZ .................................. ....................................................... 7
I.BLM
STANBUL
I. Osmanl Mali Dzenlemeleri ............................................... 13
stanbul htisab Kanunu ................................................. 19
il. XVII. Yzyln Sonunda stanbul htisabna likin
Bir Belge ............................................................................... 39
Metin . ............................................................................. 41
III. XVII. Yzylda stanbul'da Kahve . ...................................... 59
iV. XVI. ve XVII. Yzyllarda stanbul'da Aznlklar,
Meslekler ve Yabanc Tccarlar ........................................... 69
il.BLM
OSMANLI MPARATORLUGU,
BATILILAR VE TCARET
V. Venedik, Trklere likin Haberlerin Merkezi ................... 85
VI. nebaht Deniz arpmasnn stanbul'daki Yanks ......... 91
VII. Bir Osmanl Vakanvisinin Gznden
nebaht Deniz arpmas ............................................... 1 05
VIII. XVII. ve XVIII. Yzyllarda Venedik Denizcilii ve
Dou Akdeniz'deki Rakipleri ........................................... 111
IX. Osmanl mparatorluu ve XVI. -XVIII. Yzyllardaki
Asya Ticareti . . . . . . .............................................................. 1 25
X. XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunda
Ticaretin Dnm ......................................................... 1 37
III. BLM
ARAP LKELERYLE LKLER
XI. Osmanl Vergi Dzenlemeleri
Basra Eyaleti ..................................................................... 1 59
XII. Osmanl mparatorluu le Tunus Arasndaki
likilerin XVI.-XIX. Yzyllar Arasndaki Geliimi . . .... . 1 99
XIII. Trk Cezayir'i ve Sahra 215
....................................................
XIV. Osmanl mparatorluu'nda Cezayir, Tunus ve

Trablusgarb'n Statleri 22 1
.....................................................
NSZ
alma hayatnn tmn Osmanl tarihine adam olan Ro

bert Mantran'n makalelerinden ve almalarndan bir ksmn
ana blm halinde sunuyoruz.
Bu almalarn ilk blm drt makaleden oluan stanbul
konusuna ayrlmtr. Bu kent hakknda imdiye kadar Trkede
yaynlanan ok sayda alma vardr. Ama bunlarn byk oun
luu siyasal tarih veya sanat tarihine ilikin eserlerdir. Gene bu
almalarn ezici ounluunun birinci kaygs Osmanl baken
tinin ihtiamn gstermek olmutur. Tarihin bir edebi tr olmaktan
bilimsel bir disiplin olmaya doru uzanan uzun serveni iinde, bu
tavrlarn eskilerde kalm olmalar gerekirdi, ancak ne yazk ki
lkemiz tarihi evreleri asindan hala egemen refleks olmay
srdryor. stanbul'un ihtiamnn maddi temelleri sorgulanma
lyd, aratrlmalyd; bunun ne pahasna gerekletii hususu ka
falar kurcalamalyd. Oysa nfusu 800. 000'e kadar km bulunan
ve modern anlamda bir endstrisi olmayan bir kentin, ilkel ta
rmsal tekniklere sahip bir lkenin iinde nasl bu hale geldii, na
sl iae edilebildii ilk sorulmas gereken sorulardr. Akdeniz dn
yas sanayi devrimine kadar bir kent-devletler dnyas olmutur;
hatta denilebilir ki, gene ayn devrime kadar dnya ekonomisine
kentler egemen olmulardr. Bunun ok ak bir nedeni bulunmak
tayd. Bu kentlerin istisnasz hepsi dnya apnda ticaret yap
yorlar ve elde ettikleri servetlerle de hem kendilerini doyurabili
yor, hem de kentlerinin ihtiamn ina ediyorlard. Bu kentler
dnya zerindeki ticari stnlklerinin tartlr hale geldii d
nemlerde de endstri kentleri haline gelerek, eski alkanlklarn
srdrmenin olanan gene bulmulardr.
Oysa stanbul, brakn dnya ticaretini, Osmanl i ticaretine
bile egemen olamamtr. te yandan, zenaat tipi rgtlenmenin
7
boyutlarn hi de aamayan endstrisi i hracat yapabilmenin ok
gerisinde kalarak, kentin dahi ihtiyalarn karlayamamtr. O
zaman stanbul'un azamet ve ihtiamnn kayna Osmanl despo
tizmi olmaktadr. Osmanl, bakentini lkenin tmne dayatm,
sermaye birikimine kaynaklk edebilecek artk rnleri kentinin
iaesinde kullanmtr. Tarm ve endstri devrimlerinin skalanm
olmasnn nedenlerinden birini bu olguda aramak grekmektedir.
Mantran yaynladmz ilk iki makalesinde, stanbul ekono
misinin dzenleniine ilikin iki belge sunmaktadr. zel giriim
cilie ve kapitalist oluumlara asla meydan brakmayan bu son de
rece devleti ve korumac uygulama, Osmanlnn antik gelenei
srdrdnn iyi rneklerinden biridir.
nc makale kahvenin stanbul'a geliine ilikindir. Kosko
ca bir kltr gesi haline gelen ve Bat'da adeta Trkiye'yi simge
leyen bu iecein etrafndaki ekonomi ile riteller ilgiye deecek
nitliktedir. Drdnc makale ise, kapitalistleemeyen Osmanl
ekonomik sisteminin aznlklar ve yabanclar araclyla baml
hale getirilmesini incelemektedir.
Mantran'n makalelerinin ikinci ana bal Osmanl mpara
turluu'nun Batllarla olan ilikilerine ve hem Dou, hem de Bat
ynndeki ticaretine ayrlmtr. Osmanllarn Bat'yla olan haber
al verilerinin nce Venedik menzilinden geme zorunluu, ilgin
sonular olan bir nokta oluturmaktadr. nebaht deniz arp
masnn bozgunla sonulanmas Bat'da byk sevin yaratm,
fakat Osmanl bunu bir ylda teliifi etmitir, ama ne pahasna? Ge
nellikle ihmal edilen esas soru budur ve Mantran'n almasnn
arlkl noktalarndan birini bu oluturmaktadr. Evet donanma ye
niden kurulmutur, ama, lke ekonomisi byk yaralar almtr, ve
daha da kts spanya'nn Akdeniz'i Okyanus lehine terketmesi
nedeniyle bir ie de yaramamtr. Bu blmde son olarak Osmanl
mparatorluu'nun ticari ilikilerine ynelik almalara yer veril
mitir.
Osmanl mparatorluu'nun XVI. yzylda ulat en byk
snrlar eski dnyann ticari can damarlarnn tmn kapsamak
tadr. 'Bundan yararlanlmam olmas ok ilgintir. Hem HindYo
lu, hem Orta Asya pek Yolu, hem de Kzldeniz, ran Krfezi
yollar ile Dou Akdeniz'in btn limanlar Osmanllarn eline
8
gemiken, nasl oldu da bu devlet eski dnyann en byk ekono
mik gc haline dnmedi? Birok nedenin arasnda en basit ola
n udur, nk Osmanl sadece vergi almay dnen bir rgt
lenmeye sahipti. Kar lm frsatlar tarihine merakl olanlar iin
Osmanlnn ticaret tarihi soluk kesici yanllklarn maceralaryla
doludur.
Sonuncu blm ise, Osmanl-Arap ilikilerine ayrlmtr. Bu
blmde Basra Kanunnamesi'ndeki ekonomik ierikl i maddelerin
okluu ve bunlarn yalnzca vergi balantlar iinde dnlm
olmalaryla, Osmanlnn eskiden beri varolan sistemi gene vergi
endieleriyle korumaya zen gsterdiini grdkten baka, Kuzey
Afrika lkeleriyle kurulan ilgin iliki ve balar izleyebiliyoruz.
Osmanl tarihi 600 yla, "Yedi klim"e yaylan devasa bir alan,
ancak bunca yllk abalardan sonra insanlarmz bu tarihi arp
ma tarihlerini ifade eden birka rakam, birka paa ad, birka
padiah adndan ibaret olarak alglamaktadr. nk Osmanl tari
hi konusunda imdiye kadar gsterilen abalarda halka yer veril
memitir. Oysa iktisat ve toplumdan sz etmeden, halktan bahset
mek mmkn deildir. Mantran'n burada sunduumuz makaleleri
Osmanl tarihinin ekonomik ve toplumsal boyutuna, dolaysyla in
sana arlk vermektedir.
Mehmet Ali Klbay

Ekim 1 99 1
9
1. BLM
.
ISTANBUL
1
OSMANLI MAL DZENLEMELER
. XVI. Yzyhn Banda

Istanbul'da Ihtisab Kurumu
Yokluuna alamadm hocam Jean Sauvaget Introduction

a l'histoire de l'Orient musulman1 (Mslman Dou Tarihine
Giri) adl kitabnda, ariv malzemelerinin yokluu nedeniyle,
slam tarihinin incelenmesinin nemli lde snrl kaldn hakl
olarak kaydetmiti; ama bu arada Osmanl mparatorluu'nun, y
netim dairelerinin rgtlenmesi sayesinde bize, emsalsiz bir belge
btn brakm olan yegane slam devleti olduunu da iaret et
mitir.
Bu ariv malzemesinin kullanm son yllara kadar hemen he
men tamamen ihmal edilmi durumdayd. Eer Ahmed Refik2 ta
rafndan yaynlanan eserler ve Tarih-i Osmani Encmeni Mec
muas veya Milli Tetebbular Mecmuas'nda yaynlanan birka
makale hari tutulacak olursa, Osmanl mparatorluu tarihinin -en
azndan Trkiye'de3- esas olarak vakanvis veya yllk yazarlar
nn anlatlarna gre oluturulduu sylenebilir. Kukusuz, olayla
rn kronolojisi asndan vazgeilmez nitelikte olan bu eserlerin
nemi reddedilemez, ama eer Osmanl tarihinin ak iinde orta
ya km bulunan insani ve ekonomik sorunlamn zerinde derin
lemek veya bunlar ayrntlar dzeyinde incelemek istenirse, her-
Jean Sauvaget, Introductlon ll l'hlstolre de l'Orlent musulman, Paris, 1943,

s. 1920 ve 155-167.
2 Ahmet Refik, Hicri IX., X., XI. ve XII. Asrlarda stanbul Hayat, lstanbul,
1929-1935.
3 Tilrkiye'nin dnda da !U'iv belgelerinin yaynlandn ve kullanldn kay
detmek gerekmektedir. iein, Msr iin Jean Deny, Macaristan iin L. Feke
te bu ii yapm,ar ve J. von Hammer kendi dneminde Viyana'da kefettii
paralarn deenni bilmitir.
13
eyden nce ncelikli kaynaklar olan ariv belgeleri hakknda bi lgi
sahibi olmak gerekir.
Fernand Braudel, il. Felipe Dneminde Akdeniz ve Akdeniz
Dnyas adl kitabnda, Trk tarihilerin bize henz Trk arivle
rinden geni lde yararlanma olana salamam olmalarndan
yaknmaktayd. Bu znt fiili olarak artk geersizdir, nk son
on be yldan beri Trk bilim adamlar yeni unsurlar ortaya kar
tabilmek ve Osmanl tarihinin karanlkta kalm baz sorunlarna
ilikin olarak bizi aydnlatabilecek duruma gelebil mek iin, bu ar
ivlerin devasa alannda keif gezilerine kmlardr.
Bu aratrmaclarn bana, kendini yalnzca Trk mparatorlu
unun XV. ve XVI. yzyllardaki insani ve ekonomik sorunlarnn
incelenmesine adamakla kalmayp, ayn zamanda umut verici a
lmalar yapm olan renciler de yetitiren mer Ltf Barkan'
koymak gerekmektedir.4 Osmanl mparatorluu'nun XV. ve XVI.
yzyllardaki tarmsal ekonomisi hakkndaki en iyi bilgileri mer
Ltf Barkan'a borluyuz 5; ayrca i skan yntemleri ve vergi ile
gmrk rejimleri hakkndaki, birinci dereceden nem tayan bel
gelerin yaynlanmasn da ona borluyuz.6
Burada, onun tarafndan Topkap Saray arivlerinde bulunan
bir belgenin7 evirisini yaynlyoruz; bu belgede stanbul i htisa
bna ve narh kurumuna ilikin, bugn bilinen en eski metin mev
cuttur. Gerekten de, metin 1501 tarihlidir, yani Fatih Sultan Meh
med'in olu ve halefi il. Bayezid'in saltanat dnemine rastgelmek
tedir. XVI. y,zyln ortasna ve XVII. yzyla ait olan benzeri ka
nunlar, daha nceden yaynlanm 8 ve bizi tartmasz deerleri
olan bilgilerle donatmlard; artk stanbul'un ekonomik hayatn
4 rnein Ltf Ger'in stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas'nda

yaynlanan, xv. ve xv. yzyllardaki buday ticaretine ilikin incelemeleri
(,11. yl, no. 1-4, Ekim 1949- Temmuz 1950). .
5 Omer Ltf Barkan, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl lparatorluu'nda
Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar: Kanunlar, Istanbul, Edebiyat
Fakltesi Trkiyat Enstits, 1943 ve stanbul niversitesi ktisat Fakltesi
Mecmuas'na yaynlanan ok sayda makale.
6 Bu konuda Omer Ltf Barkan tarafndan yaynlanan belgeler R.Mantran ve J.
Sauvaget tarafndan Reglements flscaux ottomans; les provinces syriennes,
am Fransz Enstits, 1951 adyla evrilmitir.
7 Topkap Saray, Revan Kk, Sicil No. 1935. Trke metin, Tarih Vesika
!ar, No. 5, ubat 1942, s. 326-340.
8 Osll)an Nuri, Mecellei Umur-u Belediye, stanbul, 1922 ve Tarih! Osmimi,
Ek, Istanbul, 1329/1913.
14
olduu kadar, bu kentteki fiyat deiimlerini de olduka kesintisiz
bir ekilde izlememize izin verecek bir metin dizisine sahibiz. Bu
sorunlar ileride ele almak kaydyla, u anda bu metin sayesinde
Batl tarihilere, onlarn hala ok az bilinen Osmanl mparator
luu'nun zelliklerini ve zgnln daha iyi kavramalarna ola
nak verecek yeni bir unsur sunmakla yetiniyoruz.
Bu ihtisab kanunundan, Osmanl ynetiminin belli ve uzman
lam memurlar araclyla esnaf ve zellikle fiyatlar zerinde ok
sk bir denetim uygulad anlalmaktadr. Elimizdeki belgenin
metni bu konuda yeteri kadar aklaycdr: bu metin ayn zamanda
ynetimin bakentin iaesi, zahire, hamnadde ve kentsel faaliyetin
temel unsurlarn meydana getiren eitli rnlerin datm ve
paylam konularnda son szn kendine ait olmasn istediini de
belirtmektedir. Aslnda bu dzenleme sistemi yalnzca stanbul'a z
g deildir, ama en vurgulu ve en iyi bilinen uygulanna bu kent
te tank olmaktayz. mparatorluun btn byk kentlerinde bu
sistem uygulanmtr. rnein mr Ltf B arkan, Bursa ve Edir
ne'ye ilikin kanunlar yaynlamtr9 . Daha eski olan Arap hisbe
dzenlemeleri de bize ayn dzlemde bilgiler salamaktadrlar; bu
kurumla karlatrma yapmak yararl olacaktr.
Eer hkumet olduka kat bir biimde olmak zere, narh be
lirleyen, al ve sat koullarn saptayan, rnlerin niteliini gs
teren vs ... birok emirnameden oluan bir btn yaynladysa, ya
saklar ve yaptrmlar arttrdysa, bunlarn nedeni her trl spek
latif fiyat artn nlemeyi, her tr ekonomik bunalm patla
masnn nne gemeyi ve halka her koulda iaesini salamay
garanti etmeyi istemi olmasdr.
Devletin bu dorudan mdahalesi XVI. yzyldan XIX. yz
yla kadar kesintisiz bir biimde srmtr. Ekonomik bunalm
lardan kanmak tabii ki mmkn olmamtr, nk bunlar, ne
kadar gelimi olursa olsun, bir vergi sisteminin yok edemeyecei
derin i 've d nedenlerden kaynaklanmaktadrlar. Bu durumda
devlet yneticileri fiyatlar dnemsel olarak ayarlamak zorunda
kalmlardr. Parann -en bata da akenin- deerinin, zellikle
XVII. yzylda olmak zere dme eiliminde olmas nedeniyle
9 Tarih Vesikalar, il, no. 7, Haziran 1942, s. 1 5-40 ve il, no. 9, Ekim 1942, s.
1 68 - 1 77 .
15
bu grev daha da kanlmaz bir nitelik kazanmtr. Biraz ileride,
'
Trk ekonomisinin deiim srecini, Trk arivlerinde kendi bul
duumuz belgelerin yardmyla gstermeye alacaz.
Kanun kartmak yeterli olmuyordu. Bunlar uygulatma ve bu

yasalara sayg duyulmasn salama yeteneine sahip grevlilerin
bulunmas da gerekiyordu. Osmanl ynetimi, bizzat padiahlardan
balamak zere, her zaman bu iae ve fiyat sorunlaryla megOI
olmu, gerektiinde kkten tedbirler almtr: rnein 1. Abdl
hamit dneminde kasaplar emini olarak atanr atanmaz, etin okka
snn fiyatnn 5 gurutan 7,5 gurua kartan u paann mace
rasn hatrlayalm. Bu paa ertesi gn padiahn emriyle azledil
mi, Yemen'e srlm ve bu arada etin okka fiyat 5 gurua deil
de, 4 gurua indirilmitir.
Kentin iaesinden ve fiyat denetiminden ncelikle sorumlu

olan kii vezir-i azam idi. Birok grevinin arasnda, bakent ar
ve pazarlarn haftada en az iki kere denetleme de bulunmaktayd.
Bu grevinde kadlar ile her byk kentte ekonomik faaliyetlerin
iyi ilemesini gzetmekle grevli olan muhtesib ona yardmc ol
maktaydlar. Demek ki kad yalnzca bir yarg olmakla kalmyor,
ayn zamanda ynetsel, ekonomik ve beledi sorunlara ilikin ola
rak kard emirnameler gerek stanbul'da, gerekse tarada kad
lara gnderiliyordu. Kadnn belediyeye ilikin grevlerdeki ba
yardmcs olan muhtesib (veya ihtisab aas) esas olarak hkOmet
tarafndan kartlan yasalar uygulamakla grevliydi. Bu memur,
esnaf bakan ve sorumlularyla dorudan temas halindeydi ve ham
madde datmnn esaslarn, mallarn alm ve sat koullarn,
sat yerlerini vs., onlarn onayn alarak saptamaktayd. Bylece
muhtesib zenaatkarlarn, tccarlar.n ve eitli esnaf gruplarnn
iinde yer alan kalfalarn "ekonomik dolama" ginnelerinden nce
bile ok nemli bir rol oynamaktayd. Muhtesibin yerel piyasalar
rgtleme rolne bir de denetim fol eklenmekteydi. Bu rol, i
lenen suun arlna gre yumuak veya sert olan yaptrmlarn
uygulanmasyla (sz konusu kanunun okunmasyla bu durum far
kedilecektir) aa kmaktayd.
Trk arivlerinde yrttmz bu aratnnalar srasnda,

xv. yzyln sonunda tstanbul'da muhtesibin hizmetlerinin d
zenlenmesine ilikin nemli bir belge kefettik. Burada ele ald-
16
mz ve ileride baka bir makalede, XVII. yzyln sonundaki fi
yat denetimlerine ilikin incelemeyle birlikte yaynlayacamz ite
bu belgedir. Bylece bakentin ekonomik rgtlenmesi gibi, henz
zerinde pek derinleilmemi bu sorun ile, baz esnaf ynticileri
nin oynadklar nemli role ilikin baz aklamalar getireceimizi
umuyorum.
Osmanl ynetimi hakknda kesin bir bilgiye, yalnzca ariv
belgelerini inceleyerek ulaabiliriz. Gelecekte kendini bu ie ada
yacak Trk veya Avrupal aratrmaclarn ok sayda olacaklarn
umalm. 1 948'de Paris'te toplanan XXI. arkiyatlar Kongre
si'nde, Osmanl tarihine ilikin Avrupa arivlerinin ciddi ve derin
aratrmalara konu olmalar temenni edilmiti: Bay Svoronas buna
uyarak, bize daha imdiden bir "Dou Akdeniz'deki Fransz Kon
soloslarnn Mektuplarnn Dkm"n 10 salam bulunmaktadr.
Bu ilk admdr. Fakat eer Trk arivlerinin envanteriyle tamam
lanmazsa, Avrupa arivlerinin bu envanteri yetersiz kalacaktr. Biz
kendi hesabmza, Osmanl arivlerinin XVII. yzyl ortasndaki
stanbul kentine ilikin olan sicil ve dosyalarn aratrdk; Osmanl
mparatorluu'nun zaman ve mekan iinde kaplad yere bakla
cak olursa, bu mtevazi bir katkdr. Drt yzyl boyunca Ceza
yir'den Badat'a ve Arabistan'dan Tuna'ya veya Kafkaslar'a kadar
olan alanda, ancak balca eylemlerini bildiimiz bir iktidar hkm
srmtr; eer daha iyi anlamak istiyorsak, bunun ayrntlarn in
celemek bize dmektedir.
10 N. Svoronas, Salonique et Cavalla 1686-1792. Inventaire de la correspon

dence des consuls de France au Levan, 1, Paris, 1951.
17
STANBUL HTSAB KANUNU
1. Byk souklarn ncesinde ilkbahara kadar olan alt ay

lk dnemde, koyun etinin 250 dirhemi l akeden satlsn1, yazn
ilk iki aynda koyun etinin 300 dirhemi 1 akeden; yazn son
ayyla sonbaharn ilk iki aynda 350 dirhemi 1 akeden ve sonba
harn son iki aynda 300 dirhemi 1 akeden satlsn. Kei eti her
mevsimde, koyun etinin buna denk den arlna 50 dirhem ek
lenerek (ayn tarifeden) satlsn. Koyun eti ve kei eti ayr ayr
satlsn, bunlar birbirlerine kartrlarak satlmasn. Eer kartr
ma olursa, muhtesib2 kadnn talimatlarna gre ceza versi, ama
nakdi ceza almasn. Kuzu eti (koyun etinin denk den arln
dan) 50 dirhem kartlarak (ayn tarifeden) satlsn. Eer bir ya;
ndan kk kuzular sz konusuysa, bunlar koyun etiyle birlikte
satlsn.
Eer saptanan vergiye aldr etmeden sat yaplrsa, dirhem
bana 1 ake ceza alnsn ve arlna gre satlan maddelerde
hile yapanlardan 2 dirhem bana 1 ake ceza alnsn.
2. Celebkean 3 stanbul'a, kentin ihtiyalar iin, belirtilen
Sultan Orhan'n bir kararnamesine gre, Osmanllarda dirhem okkann l/400'

ne, yani 3, 138 gr'a (kabaca 3.15 gr:) eittir; okka yaklak 1260 gramdr. Miskal
1,5 dirhem, yani 4,722 gr'dr; kantar 44 okka, yani 55,440 kg'dr ve eki de 4
kantar olup; yaklak 220 kg'dr (Bkz. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih
Deyimleri ".e Terimleri Szl, 1. 454). 250 dirhem yaklak 790 gr.'a, 300
dirhem 945 gr'a ve 350 dirhem 1 100 gr'a denk dmektedir.
2 Muhtesib, pazar denetimiyle (ihtisab) zel olarak grevlendi:ilmi bir memur
dur, dorudan kadya baldr. 4 rabi' 973/30 Eyll 1565 tarihli bir hkm "na
ibler ve muhtesible;(in) kad tarafndan atan" dn belirtmektedir (lstanbul
Bavekiilet Arivi, Mhimme Defteri, no. 5, s. 121, no. 282 ). Muhtesibin rol
ve nemi bu kanunda aka ortaya kmaktadr.
3 Celebkelin gl bir esanf idi. Bunlar ya sr sahibiydiler (Evliya elebi, Se
yahatname, 1, 502-564), ya da baz yerlerden Istanbul'a hayvan getiriyorlard
(Belin, Aperu sur l'histoire economique de la Turquie, s. 94, n. 4). Bunlar
arac veya toptanc rol oynamakta ve kentin iaesinde nemli bi yere sahip bu
lunmaktaydlar. Bu kanunun tanklk ettii zere, ilke olarak sk bir gzetim
altnda tutulmaktaydlar, fakat sahip olduklar g sayesinde yasa ou zaman
19
mevsimde imparatorluk eyaletlerinden yazl olarak saptanm olan
miktarda koyun getirsinler. Koyunlar celebkeiin tarafndan getiri
lince, kad ve muhtasibin marifetleriyle saylsnlar; kaytl koyun
larn hepsinin tamam olarak getirilmi olduklar dorulandktan
sonra, bu koyunlar celebkeiin tarafndan kent mezbaha ve kasap
larna teslim edilir4; dkkana getirdii koyunlar celebkeiin kendi
keser; bunlar gnn rayicinden kendi satsn. Ama kad ve muhte
sib koyun tccarlarn, bunlarn kasaplarla anlaarak baz hilelere
bavuracaklar endiesiyle gzlesinler denetlesinler ve srekli gz
leri altnda tutsunlar. Koyunlar satldktan sonra, muhtesib ve kad
celebkeiin yerlerine gndersinler ve onlara tm koyunlarn geti
rip sattklarn belirten bir belge versinler.
Eer celebkeiin koyunlarn bazlarn getirip, bazlarn getir
medilerse ceza verilsin; sonra btn kaytl koyunlar onlara buldur
tulsun ve emirlere uygun bir ekilde sattrlsn; ancak bunlar ya
pldktan sonra belgeleri verilsin. Kadlar ve hakimler emirler.in ye
rine getirildiini gereince kol)asnlar; bunlar mevsiminde tccar
lardan koyun salamak zorundadrlar veya gerekirse tccarlardan
koyun toplayacak bir memur gndermelidirler; tccarlarn herbiri
denetlensin ve koyunlar stanbul kadsna ve muhtesibe teslim et
tikten sonra belgesini alsn ve gitsin. Veyahut da koyunlar sap
tanm biimde kestikten sonra satsnlar. Kadlar bu hkme aykr
davrananlar cezalandrmaya ve paylamaya yetkili klnsnlar.
Tccar kente serbeste koyun getirenlerden koyun almasn.
Kad ve muhtesib bunu engellesinler ve satn almalarna izin ver
mesinler. Eer alrlarsa muhtesib kadnn talimatna gre onlar ce
zalandrsn, ama para cezas almasn. Deri yzmek kasaplarn ade
tine gre saptansn. Fakat eer koyun veya baka bir hayvan ke
sen derisini yard veya yrttysa, verilen zarara uygun bir para ce
zas alnsn.
hie saymaktaydlar. Esnafn nemi, arivlerde bu konuda bu\unan ok sayda

emirname tarafndan ortaya konulmutur. Bkz. Ahmed Refik, Istanbul Hayat,
1 ve il, passim. stanbul'un iaesi iin gereken koyunlarn en byk blm
imparatorluun Avrupa eyaletlerinden, geri kalan da i Anadolu'dan (Kara
man koyunu) ve "Trkmen ili"nden geliyordu (Bkz. 967/1 559 tarihli, Diyar
bakr'dan getirilen ":rkmen" koyunlarna ilikin hkme bkz; bunlar Suriye
snrndan geliyorlard . Ahmed Refik, op. cit., 1, 79, no. 4).
4 Tkticilere, kurban bayram hari, canlo koyun sat yasakt, bu bayramn
banda her mslman bir koyun kurban etmek zorundayd, Ahmed Refik, 1, 89,
no. 23, 975/1 567 tarihli hkm.
20
3. Bir md5 buday alndnda, bu cinsten olumaldr: 7
kile 6 Tekfurda 7 buday, gene 7 kile Ahyolu8 buday ve 6 kile
Selanik buday. B unlarn hepsi su deirmenine gnderilsin ve
bundan un yaplmak gerektiinde "deirmen hakk" olarak 1 kile
buday alnsn; 1,5 inik de fire saylsn9 . Sonra geriye kalan 18,5
kile ve yarm inik buday un haline geldiinde, bu kantara getiril
sin, tartda 17 ,5 kile ve yarm inik un kalr. Daha sonra un kiley
Je 10 llrse, 18 kile ve yarm inik verir. Hacim ls arlk
lsnden 2,5 inik daha fazla vermitir. Ksacas, 18 kile ve
yarm inik buday un haline geldiinde, kantarda tartlrsa 1 kile
eksik gstermekte ve eer hacim olarak hesaplanrsa 1,5 inik
eksik kalmaktadr 11. Bylece uzmanlara "hacim olarak budaydan
daha fazla un olduu mu kabul edilir?" diye sorulduunda, buda
yn eski ve kuru olduu cevabn vermektedirler. Bu usuln de
irmenciler arasnda kural olduu da sylenmektedir.
Daha sonra varolan resimler unlardr: tam bir md budayn
deeri 376,5 akedir. B unu deirmene tamak iin gemiye 20
ake, vlme iin 20 ake, gemiden deirmene ve deirmenden
gemiye tamak iin 1 ake, gemiden kantara tamak iin gene l
ake verilir. Ayrca kantar resmi 4 akedir. Btn bu hak ve vergi
ler 28 ake eder. B ylece fiyat ve vergilerin toplam 404,5 ake ol
maktadr. (stanbul'da) Unun kilesi 24 ake ettiinden 17 ,5 kile ve
yarm inik un 423 ake eder. Demek ki 18,5 akelik bir kar
vardr.
5 Md, svlar ve taneliler iin kullanlan bir lyd. Deeri blgelere gre de
ikendi: Ktahya'da 20, Diyarbakr'da 16, Siverek'te 8_kile ediyordu. M. Z.
Pakaln, md md. Bu kanuna gre bir md buday Istanbul'da 20 kileye
eitti.
6 Kile veya kil, tpk md gibi taneliler iin kullanlyordu ve ok eidi vard.
stanbul md 18-20 okka, yani yaklak 25 kg'a eitti. Bir md buday 20
kile olduundan, demek ki yaklak 500 kg. idi.
7 Bugn Tekirda, eskiden Rodosto, Dou Trakya'nn buday k Eman ve
byk buday sevkiyat merkezi.
8 B ulgaristan 'n Karadeniz zerindeki, V arna'ya 1 1O km. uzaklkta ve Meri
ovasnn mahrelerinden Anchyalos'un Trkesi.
9 inik tahllar iin kullanlan bir l birimiydi. Kanun metnine gre bir i
nik'in 1/4 kile'ye eit olduu, yani yaklak 6 kg. olduu anlalmaktadr.
1O Burada, bir nceki gibi arlk olarak deil de, bir hacim lslye hesap
landn anlamak gerekir.
11 B pasajn aka ortada olan karmaklna ramen, rakamlar dorudur. Bun
dan "hacim" cinsinden lmn, "arlk" cinsinden lme nazaran daha ve
rimli olduu sonucunu kartmak gerekir.
21
Bu undan yaplan ekmein iyi ve has olmas uygundur. u
anda piyasada iyi ekmek yoktur. Oysa budayn kilesi "silme" ve
unun kilesi "tka basa doldurmadan" llmtr. Bu koullarda,
budaydan daha "gevek" olarak llen un daha fazla olmaldr.
Fakat unun kilesinin "sklatrlmadan " tartlmasnn gerektii iyi
bilindiinden byle tarlmaktadr.
Un haline getirilmi bir md budaydan ekmek yapldnda
468 ake eder: bir md buday un haline gelince fiyat ve vergileri
toplam 448 akeye kar. Daha sonra ekmek olup satldnda, ke
pek fiyatyla birlikte 475 akeye kar. Byle bir md 26 ake kar
getirir 12 . Fakat 1 0 akeye yarm ake "tavaflk"i3 olduundan, kar
2,5 ake azalr. Eer tavaflk 1 0 akeye l ake olursa 21 akelik
bir kayp olur. Hazrlanan ekmek has, pimi ve hatasz olmaldr;
ama pazarlarda bu iyi ekmekten bulunmamaktadr. Eer teslimat
ya vermek zorunlu olmasayd kayp olmazd. Yarm inik fire
tartda 3 ,5 okka vermitir ki, bu sonunda 5 okka olarak hesaplan
maktadr. Kadim kanun kile bana 2.. dirhem 14 tuz olmasn sap
tamtr, aksi hkm geerlidir. Ne deitirilsin, ne de fatklla
trlsn.
Muhtesib un tartmnda kullanlan arlklar kadnn talima
tna gre denetlesin. Hile ve tai olmad srece, un alan ve
satan kimselere zarar ve zahmet verilmesin.
4. Muhtesib kadnn talimatyla, gda maddelerini, bal ve
dardan gelen dier yiyecek maddelerini, nereden gelirlerse gel
sinler gerektii gibi denetleyecektir. Bunlarn geldikleri yer konu
sunda aldanlmasn ve vergiden daha fazlas istenmesin. Vergi
12 Burada bir rakam hatas var gibi grnmektedir. Eer kar 26 akeyse, sat
haslat 47 5 deil de 474 ake olmaldr. Yarm akelik deirmen hakk hesab
ekmein 468 akesi zerinden yaplmaldr, bu da 23,4 vermektedir (hesap ko
layl iin 23,5 olarak yuvarlanmtr), toplam olarak 444 + 23,5 = 471,5 ake
verir. Demek ki 474 akelik sat haslatna gre 2 ,4 ake kar vardr. 1 akelik
deirmen hakk zerinden hesap yaplrsa, 448 + 46,8 = 494,8; kabaca 495
ake vermektedir, demek ki 21 akelik bir kayp vardr.
13 Arapada tavaf, zel olarak "dn, dnme" anlamna gelmektedir. Tavvaf-
serke seyyar sebze ve meyva satcs anlamna gelmekteydi. Demek ki ta
vaflk'm bir hammaliye, bir tama hakk olduunu dnmek gerekir. Metne
gre bu hak zorunlu olarak tahsil ediliyor ve ekmein maliyetine ekleniyora
benzemektedir. XVI. yzyln ortasna ait bir Basra kanunu, "gzetim vergisi",
"dolama vergisi" olarak anlalmas gereken tavafiye adnda bir vergi ier
mektedir.
14 Metinde bir boluk var. Herhalde 200 dirhem tuz sz konusudur, yani 25 kg.
un iin yaklak 630 gr. ki, bu normal bir oran olarak gzkmektedir.
22
hesab geldii yere gre yapldktan ve herey bittikten sonra,
muhtesib kadnn talimatlarna gre sat fiyatn, 1 O'a mal olan
iin en fazla 1 l - 15 arasnda saptasn l 5.
5 . Ahlar, kelleciler (koyun) 16, kebaplar ve brekiler 17
yiyecekleri iyi piirtsinler; satclar bunlar iyi piirtsinler ve tabak
larn temiz suyla ykasnlar ve onlar temiz bezlerle silsinler. Bir
taba veya bir ana, baka bir taba veya ana ykamak iin
daha nce kullanm olduklar suyla ykamasnlar. Kazanlar ve
kevgirleri kalaysz kalmasn; bunlar gerektiinde kalaylatsnlar.
Muhtesib bunlara kar gelenleri kadnn talimatyla cezalandrsn,
para cezas almasn.
6. Ayakkabclar krmz, nar rengi veya erguvan 18 renginde
ayakkabl arn alasn 30-33 akeden, ortasn 28-30 akeden ve
dn de 26-28 akeden satsnlar. Rus derisinden 19 sar iz
melerin alas 27 ake, ortas 26 ake, d 24-25 ake olsun.
Daha nce saylanlardan baka renkte olanlarn (alas) 24-25-26
akeye, ortas 22-23 akeye satlsn. ediklerin (ev ayakkabs)20
alas 15-16- l 7 akeye, ortas 13-14 akeye, d 12-13 akeye
satlsn. irvan terlikleri marokenden olsun ve alas 20 akeye,
ortas l 8 akeye, d 15 akeye satlsn. irvan ve ran Sagri 2 1
15 Yani rnn sat fiyat eitli vergilerin bindirildii al fiyatndan % 10-50

daha ysek olacaktr.
16 Koyun kellesinin Doululahn beslenmesindeki byk yeri bilinmektedir, bkz.
Mantran ve Sauvaget, Reglements fscaux otomans, s. 19. 968/1559 tarihli
bir hkm kebaplarn dnda kelle :;atn yasaklamtr, Ahmet Refik, op.
cit., 1, 39, no. 2 !.
17 Brek, Orta Dou'nun bata gelen yiyeceklerinden biridir.
18 Ayakkab rengi, giyenin dinine gre deimekteydi. "Builann rengi giyenin
zevkine gre deimektedir, san, mavi, siyah vs... Trkler ve Frenkler olaan
olarak san, Ermeniler krmz, Rumlar meneke ve Yahudiler siyah giymek
teydiler", Le Bruyn, Voyage an Levant, 29 1-292. Tournefort, Relation d'un
voyage du Levant, il, 96-97'de yle yazmaktadr: "Yalnzca yabanc hristiy
anlann san ayakkab giymelerine izin verilmektedir, nk padiahn uyruu
olan hristiyanlar ve museviler krmz, meneke veya siyahlarn giymektedir
ler."
19 Bu cins deri metinde bulgari olarak anlmaktadr. Sz konusu olan, Rus derile
rinin tarznda hazrlanan krmz veya san bir deridir. Bulgari terimi geni
leyerek, Rusya derilerini de belirtir hale gelmitir.
20 Trklerin eitli durumlarda giydikleri eitli ayakkab ve terlikleri vard: iz
me bizim bot ve potinlerimizin karlyd; i edik ayakkab veya izmenin
iine giyilen esnek bir cins osondu. Pamak bizim sandaln edeerlisiydi ve
bizim "babouches" kelimenizin tredii papu iyi bilinmektedir.
21 Sar: at, deve veya eek derisinden kaba deri. Sar esas olarak hayvann
karnnn yan tarafn ifade etmektedir. Bianchi ve Kieffer, Dictionnaire turc
franais.
23
pamaklarnn alas 27-28 akeden, ortas 25-26 akeden, d
23-24 akeden satlsn. irvan pamaklarndan daha dk deerde
olan veya kaba deriden yaplm olan pamaklar niteliklerine gre
satlsnlar. Hizmeti veya uaklarn giydikleri dierleri ise deer
lerine gre satlsn, (ettiklerinden) daha pahalya satlmasnlar.
Eer ok pahalya satlrlarsa muhtesib ceza versin. Deti veya
irvani22 olmayan i edikler ve terlikler 20 akeye satlsn.
7. Krmz, kiraz, erguvan ve sar renkli papularn 23 alas
18-19-20 akeye, ortas 16-17 akeye, d 14-15 akeye sa
tlsn. Dier renklerden olanlarn alas -manda derisinden- 15-16-
17 akeye satlsn. Yenieri papularnn dndaki papularn alas
9- 1 O akeye, ortas 7-8 akeye, d 5-6 akeye satlsn.
Ksacas, izmeciler, ayakkabclar ve pamaklar tarafndan
imal edilen mallar iyi olsunlar, hatal hibir ey imal etmesinler.
Deeri be ake ve daha yukar olan pamak, izme ve papular iin
(en ksa kullanm sresi olarak) ake bana iki gn hesaplanr24 .
Buna dikkat edilsin. Herhangi bir izme, papu, pamak vs. yrtlrsa
ve ake bana iki gn hesabna uymazsa veya dikileri zlrse, onu
diken suludur. (Ayakkablarn) deerine eit bir para cezas alnsn.
Eer deri veya ksele delinirse debba suludur, eer dikii sklrse
imalat suludur; eer bak yark amsa imalat suludur.
8. Manda derisinin alas 60-80 akeye, >rtas 40-60 akeye,
d 20-40 akeye satlsn. Her kategorideki "yal " derinin
deeri 1 O ake fazla olsun. Perdahlanm manda derisinin alas
190-200 akeye, ortas 180-190 akeye, d 160-180 akeye
olsun. Kei derisi ilenerek maroken yaplrsa, kavunii, nar
krmzs ve krmz renkte olanlarnn alas 20 akeye, ortas 19
akeye, d 18 akeye satlsn. Elde edilenin en iyisi 22-25
akeye satlsn. Krmzdan elde edilen erguvan renkli olannn25
22 Bu cinslerin neler olduklarn saptayamadm.

23 Kanun metni cmlenin bu blmn "olmayan" biiminde, olumsuz olarak
ifade etmektedir. Fakat, izleyen cmle ("dier renklerde") ve zellikle ayn ka
nundaki baka bir pasajdan tr (ayn terimleri olumlu haliyle tekrarlyor) bu
blm olumlu biimde okumakta tereddt edilmemelidir. Bylece nsha
oaltann basit bir hatas sz konusudur.
24 Yalnzca bir imalat garantisi sz konusudur, ama ok kstl olarak. Burada To
umefort'un u iaretini hazrlatmakta yarar vardr: "Terlikleri ancak yaz iin
iyidir, nk bir damla su bile onlar kirletmektedir", op. cit., il, 96-97.
25 Evliya elebi Hasky'de 50 dkkanda tabaklanm deri boyandn bildirmek
tedir, Seyanatname, 1, s. 413.
24
alas 25 akeye, ortas 22 akeye, d 18 akeye olsun. (Esna
fa) datlacak dier renklerden marokenlerin alas 18-19 akeye,
ortas 17-18 akeye, d 15-16 akeye satlsn. Esnafa datla
cak meinin alas 5,5-6 akeye, ortas 4-4,5 akeye, d 3-3,5
akeye satlsn 26 .
Paalarn ve kazaskerlerin nerileriyle bu kanun sonradan ek
lenmitir, aynen yle olsun 27 : Bu Padiahn emriyle yazlmtr
Tanr yardmcs olsun.
Bodan ve Eflak koyun derileri ve "yumuak" koyun derileri
nin herbiri 2,5 ake olsun. Zaguriye28 ve Sofya koyun derilerinin
herbiri 2 ake olsun ve Dobruca koyun derilerinin herbiri 1,5 ake
olsun. Ham kei derisinin alas 6 ake, ortas 5 ake, d 4
ake olsun. Ham kz derisinin alas 30-40 ake, ortas 20-30
ake, d 10-20 ake olsun. Ham manda derisinin alas 100-
120 ake, ortas 80-100 ake, d 50-80 ake olsun. Tabaklan
m kz derisinin alas 60-80 ake, ortas 40-60 ake, d 20-
40 ake olsun. Yalanm deri her kategoride 10 ake daha pahal
olsun. lenmi manda derisinin alas 190-200 ake, ortas 180-190
ake, d l 60-l 80 ake olsun. lenmi ve maroken haline gel
mi kei derisinin krmz, nar krmzs ve kavunii renkte ola
nnn alas 20 ake, ortas 19 ake,d 18 ake olsun. Bunlarn
en iyilerinin herbiri 20-22 akeden satlsn. Krmzdan elde edil
meyen erguvan renklisi 17-20 akeye satlsn; krmzdan elde edi
len erguvan renklisinin aliis 25 akeye, ortas 22 akeye, d
l 8 akeye satlsn. Esnafa datlacak dier renklerden marokenin
alas 19-20 ake, ortas 17-18 ake, d 15-16 ake olsun;
ancak bunlarn en iyileri 20-21 akeye satlsn. Esnafa datlacak
meinin aliis 5,5-6 ake, ortas 4-4,5 ake, d 3,5-4 ake
olsun. Maroken ve mein toptanclar oa29 malolan l 0,5'tan
26 eitli derilere ilikin bu paragraf hakknda, stanbul'da gerekli ayakkablar
iin lazm olan derinin ihracn yasaklayan 989/1581 tarihli bir hkm kayde
delim, Ahmet Refik, 1, 120, no. 32.
27 Metin bu ek'in balangtaki kanuna eklendii tarih hakknda hibir bilgi ver
memektedir. Bu ek baz ilfv i e kesinlemeler getiriyorsa da, eski dzenlemeleri
hi deitirmemektedir.
28 Bugn Arnavutluk ile Yunanistan snrnn iki yannda yer alan Epir'in bir
parasnn ad. Bur Osmanl dneminde Yanya eyaletine balyd. Zaguri
yeliler Istanl;ul ve Uskdar'da kk iler yapmakla tannmaktaydlar: seyyar
satc, eri, kk zenaatkiir. Bu arada yallar ve kadnlar lkede kalp,
iftlik ileriyle uramaktaydlar.
29 Yani % 5'1ik bir karla
25
satsnlar; daha pahalya satmasnlar. nek derisinin alas 30 ake,
ortas 25 ake, d 22 ake olsun. Ham kay derisinin alas 35
ake, ortas 32 ake, d 30 ake olsun. Hangi cinsten olursa
olsun, btn ham deriler debbalara satlsn. Debbalardan baka
sna satlmasn.
Debbalar derileri tabaklama iini bitirdikten sonra, bunlar
hangi trden olurlarsa olsunlar, kentin (deri) iilerine satsnlar,
toptanclara veya baka esnafa satmasnlar3. Ama eer dericilerin
talebi karlanrsa, toptanclarada satsnlar3 l. Toptanclar tabakha
nelere gelmesinler ve avans olarak para vermesinl er. Debbalar
"papuculara ve dier (imalatlara) srayla deri veriyoruz" deme
sinler. steyen herkese lazm olduu kadar versinler, itiraz etmesin
ler32 .
Ayakkabclar krmz, nar krmzs ve erguvan renkli iz
melerin alasn 30-33 akeden, ortasn 28-30 akeden, dn
26-28 akeden satsnlar; Rusya derisinden sar izmelerin alas 27
akeden, ortas 26 akeden, d 24-25 akeden satlsn. Bu iki
rengin dndakilerin alas 25-26 akeye, ortas 23-24 akeye,
d 21-22 akeye satlsn. Evii ayakkablarn en iyileri 15-16
akeye, ortalar 13- l 4 akeye, dkleri l 2- l 3 akeye satlsn. ir
vani denilen maroken terliklerin atas 20 akeye, ortas 18 akeye,
d l 5 akeye olsun. Kaba irvan veya ran derisinden pa
maklarn alas 27-28 akeye, ortas 25-26 akeye, d 23-24
akeye olsun. irvani veya kaba deriden pamaklardan daha dk
deerde olan pamaklar deerlerine gre satlsn. Hizmetkarlarn
giydikleri dierleri deerlerine gre satlsn; (ettiklerinden) daha
pahalya satlmasn. Eer ok pahalya satlrlarsa muhtesib ceza
versin. Evii ayakablar ve deti veya irvani olmayan terlikler 20
akeye satlsn.
Papucular krin:, nar krmzs veya erguvan papularn ala-
30 Hari: burada "kentin dnda" olarak deil de, "(dericiler) esnafnn dnda"
olarak anlamak gerekmektedir.
31 Metinde "satun alalar" diye gemektedir ki, bunun hibir geerli anlam yok
tur. Nsha oaltann hata yaptn dnmek ve satalar diye okumak gere
kir; bu, cmlenin genel anlamna uygundur.
32 Debbalar Istanbul'da zel ve gl bir esnaf oluturmaktaydlar: Fatih Sultan
Mehmed stanbul debbalarna ayncalklar tanmt, onlarda merkezi yne
time kar bamszlklarn gstermek iin bunlardan yararlanyorlard. Deb
balarn byk blm Yedikule, Kasmpaa ve skdar'da yer almaktayd,
Evliya elebi, op. cit., 1, s. 39 1 , 422 ve 594.
26
sn 1 8-1 9-20 akeye, ortasn 1 6- 1 7 akeye, dn 1 4-f5 ak
eye satsnlar. Dier renkten olanlarn, manda derisinden olmalar
kouluyla 1 5- 1 6- 1 7 akeden satsnlar. Yenieri papular dndaki
papularn alas 9-1 0 akeye, ortas 7-8 akeye, d 5-6 akeye
satlsn.
izmeciler, terlikiler ve papucular tarafndan imal edilen
mallar iyi olsun, hatal birey imal etmesinler. Deeri 5 ake ve
daha yukar olan terlik, izme, papu vs. iin, (en ksa kullanma
sresi olarak) ake bana iki gn hesaplansn, buna dikkat edilsin.
Herhangi bir izme, pamak, papu vb. ake bana 2 gn hesa
byla belirlenen srenin bitiminden nce yarlr veya sklrse ... 33
suludur. (Maln) deerine eit bir para cezas alnsn. Eer deri
veya maroken delinirse debba suludur, eer sklrse imalat. ..
Kaba deri satclar ham at derisinin ortalama deerini 15 ake
olarak saptamlardr. Eer deri ilenirse alas 30-40 akeden, or
tas 20-30 akeden, d 1 0-20 akeden satlsn. Ham katr deri
si 25-40 akeden alnr; eer ilenmi ve boyanmsa alas 60-80
akeden, ortas 50-60 akeden, d 40-50 akeden satlsn.
Eek derisi katr derisi gibidir.
9. Eyerciler "Osmanl" aatayi ve "arki" denilen eyerlerin
-mkemmel, krmz renkli, iyi parlatlm ve tablbaz eyerlerinden
deiik olmas kouluyla34_ alasn 550-600 akeden, ortasn 450-
500 akeden, dn 350-400 akeden satsnlar. Beyaz "Os
manl" eyerlerinin -mkemmel ve ssl olmalar kouluyla- alas
500 ake olsun. Baka renkten "arki" eyerler mkemmel olmalar
kouluyla 400 ake olsun. Gll denilen 35 "arki" eyerler mkem
mel olmalar kouluyla 250 ake olsunlar. Tablbaz eyerlerinden
deiik krmz maroken eyerlerin alas 1 20 akeye, ortas 1 1 O
akeye, d 100 akeye satlsn. ift atl ve alt deri eyerlerin
krmz ve erguvan dndaki renkten olanlar, mkemmel olmalar
33 Daha yukarda yaplan benzeri iaretler sayesinde, metindeki boluk kolaylkla
doldurulabilir: onu diken suludur.
34 Tablbaz: svari trampetisi, ama ayn zamanda av esnasnda eerine bal bir
cins davulu alarak av hayvanlarn rkten kii de olabilir, Bianchi ve Kief
fer, op. cit.
35 Bu kelime "pembe renkli" veya "gllerle ssl" olarak iki ekilde anlalabilir.
Bu pasaj ile Galland'n u satrlar arasnda balant kurmak uygun olacaktr:
"Ekselanslar (Nointel markisi) Sarujane'yi (Sarahane) grd, buras iinde
ok sayda eyer, dizgin ileyen ve dier nak ilerini yapan dkkann bulun
duu kapal byk bir yerdir" (Journal, 1, s. 2 1 2).
27
koul uy la, alas 100- 1 10 akeden, ortas 90 akeden, d 80
akeden satlsn. Aknc 36 eyerleri, mkemmel olmalar kouluyla
90 akeden olsunlar. ekme 3 7 denilen, kaba deriden eyerlerin m
kemmel olmalar ve tablbaz eyerlerinden farkl olmamalar kou
luyla, alas 250 akeden satlsn. zel olarak altnla sslenmi, ok
salam deriden yaplm ve ok zen gsterilmi38 eyerler, ayn ol
saiar bile uygun grlenden satlsnlar.
1 O. Siyah ve krmz deriden, kemikle ssl, delikli ve r
gl dizginlerin aliis 90 akeden, kenar dikilmi olan 80 ake
den, krmz deriden yalnzca kemik ssl olan 60 akeden olsun.
ift kat ve rme akaktan 39 dizginlerin aliis 70 akeden, ortas 60
akeden, d 50 akeden satlsn. akaktan Mool dizgininin
alas 50 ake, ortas 48 ake, d 42 ake olsun. aka olma
yan deri dizginin alas 38 ake, ortas 35 ake, d 30 ake
olsun. Rusya derisinden ve akaktan dizginin aliis 45 ake, ortas
43 ake, d 40 ake olsun. Sade Osmal dizgininin aliis 1 O
ake, ortas 9 ake, d 8 ake olsun. ift katl eski Osmanl
dizgininin aliis 20 ake, ortas 18 ake, d 17 ake olsun.
Saray dizgininin40 aliis 25 ake olsun. Gll41 ve demir tabakal
deri dizginlerin aliis 45 ake ortas 30 ake, d 25 ake osun.
1 1. ift kat ve zincirli yularlarn aliis 14 akeye, ortas 1 2
akeye, d 1 0 akeye olsun. Basit yularn aliis 7-8 akeye,
ortas 5-6 akeye, d 4 akeye olsun.
Muhtesib bu narha uymayanlar gerektii gibi cezalandrsn.
12. Frnclar42 hazrlayacaklar (ekmei) temiz ve narha uy-
36 Hafif svari eri.

37 ekme: bu tr eyerin neye denk dtn anlayamadm.
38 Bu konuda Saint Maurice'in dediklerine bkz., La Cour ottomane, zikr. Gal
land, op. cit., !, s. 2 12, n. 2.
39 akak kelimesi atn yanann akaktan aza kadar olan ksmn ifade etmekte
dir, emseddin Sami, Kamus-i Trki.
40 Metinde tama oyann ibaresi gemektedir: Tama hi kukusuz damak'tr.
Herhalde bunu "gem" olarak anlamak gerekir.
41 Gl motifleriyle ssleme o dnemde ok revataya benzemektedir, bkz. yu
karda, n. 35.
42 stanbul frnclar XVII. yzyln ortasnda 999 dkkanda 10.000 kiidirler,
Evliya elebi, s. 535-536; Grelot, Relation d'un voyage de Constantinople,
s. 365-366 bunlarn saylarn 700 olarak tahmin etmektedir. Bunlar bask ve
yuvarlak bir ekmek yapmaktadrlar. "Yedikleri btn ekmek Franszlarn zev
kine gre iyi deildir ve tahta bir tabak biimindeki bast ve yuvarlak rekler
gibidir; ancak scakken veya en fazlasndan pitii gn iyidir ve beyaz deil
dir", Grelot, ibid. Le Bruyn, op. cit., 426'da daha az katdr: "Ekmee gelince,
28
gun olarak piirsinler. Eer ekmein iinde toprak olursa veya k
t pimise43 falakaya yatrlsnlar. Eer arl eksik olursa da
yak atlsn ve para cezas alnsn. Her frnc nceden 2 aylk veya
en azndan 1 aylk un bulundurmaldr. Piyasaya un gelmezse bu
durum mslmanlar skntya sokmasn44 . Eer yasaya uyulmazsa
ceza verilsin. Frnclar olanaklar olduka sali ekmek45 satsnlar.
Muhtesib zahire pazarn her hafta denetlesin. Zahire fiyatlar
getirilene ve satlana gre dsn veya artsn; bunlarn miktar de
netlensin.
1 3. Ahlar ve kelleciler (koyun) yiyecekleri ve kelleleri te
mizce hazrlasnlar. Bunlarn dkkanlarnda kafirler bulunmasn,
domuz yayla hibir ey piirmesinler. Halanm, kzartlm ve
ya kzgn yada piirilmi yemekler tam pimi olsunlar; kt
piirilmesinler. yi piirilmi 8 porsiyon ikembe orbas 1 akeye
olsun ve ikembe yemei 1 akeye olsun.
1 4. B akkallar, triyatlar, dokumaclar, klahlar IO'a ma
lolan 1 1 'e satsnlar46 . Daha pahalya satarlarsa muhtesib onlar tu
tuklasn ve cezalandrsn. Ama dierlerinde olduu gibi bu konuda
da kadnn talimatna gre davranlsn.
1 5 . Hyar, karpuz, kavun, ayva, elma, kiraz, bakla, zm, be
zelye, mercimek ve benzeri dier zahire mevsimine gre saptanan
narhtan ve kadnn talimatna gre satlsn. Muhtesib eksik arlk
olmamasn gzetsin. Hata yapan uygun ekilde cezalandrsn.
lergn yumuak ve taze ekmekleri olmaktadr ve onun iyice hafif olmas iin
ok eki bir maya kullanmaktadrlar. Bu ekmei olaan olarak yuvarlak ve
yaklak bir parmak kalnlnda, bask olarak yapmaktadrlar. Biiminin
uygun olmasndan tr onu ou zaman et taba olarak kullanmakta ve
bylece ikisini de yemektedirler. Bu ekmek cinsi Jstanbul'da hemen tamamiy
le yok olmutur, ama yalnz Anadolu'da deil, Yakn Dou'nun dier lke
lerinde de sklkla grlmektedir".
43 Kt pimi ekmek hk. bkz. 1100/1689 tarihli bir hkm, Ahmed Refik, 111, 4,
no. 8.
44 Frnclar madrabazlara (buday toptanclar) ve un tccarlarna bamldrlar.
Evliya elebi XVII. yy'n ortasnda bu madrabazlar eletirmektedir: "Deniz
ticareti yapan reislerin iflasna neden oluyorlar; getirdikleri buday bunlardan
ucuza alyor ve depoluyorlar. Kuraklk ve ktlk en ysek dereceye ktnda
dirhemle satyorlar. Bunlar sinsi, nefret edilecek adamlar, istifilerdir", s. 551.
45 Baz koullarda kt mayal veya kt pimi ekmek kent muhtalarna dk
fiyattan satlmaktayd. Buna ancak bolluk dnemlerinde ve zel bir hkmle
izin verilmekteydi. Bkz. Edirne Kadsna 20 Muharrem 1017 (1607) tarihli
hkm; Mhimme Defteri, no. 81, s. 19 7, no. 245.
46 Yani % O'luk bir kar.
29
16. Terziler. Basit ynl kumatan, kenar bastrlm kaftan
larn alas 20 akeden, ortas 1 8 akeden, d 1 5 akeden
satlsn. Verev dikilmi ynlden olanlar 25 ake olsun. am
kumandan veya kadifeden mirahuri47 kaftan 25 ake, ynl mira
huri kaftan 35 ake, fstk yeili ynl kaftan 35 ake olsun. am
kumandan veya kadife48 fistan dierleri gibi 25 ake olsun.
Kadn .derlik'i49 15 ake olsun. Etekli kaftann ala ve benzersizi 50
akeden, ortas 45 akeden, d 40 akeden olsun. am kuma
ve kadifeden geni veya dar yakal 50 kadn kaftan 30 akeye, Fas
ynnden bitiik dikili kaftan5 1 25 akeye olsun. Baka kumatan
ve bitiik dikili kaftalar 20 akeye olsun. ocuk kaftanlar ve orta
veya dk kaftanlar daha ucuz olsun.
Fiyata gre diksinler, daha pahalya dikmesinler; muntesib ok
pahalya dikeni kadnn nne gtrsn ve ar istediini ka
ntladktan sonra ayak tabanna bir veya iki kere vurulsun ve halka
tehir edilsin; uymayanlardan para cezas alnsn.
17. Dlgerler ve ustabalarn yevmiyesi yazn 1 O ake ve 2
ake gda, kn 8 ake ve 2 ake gda olacaktr52 .
1 8. Ynl kuma satclarnn kumalarnn bir "boy" ve iki
47 Padiah ahrlarnn yneticisi mirahur (mirahr, mirahor) kelimesinden elde

edilen sfat. Muhtemelen balangta ona tahsis edilmi olan bir kuma cinsi
sz konusudur. ,
48 Bu eitli kumalar hk. Mantran ve Sauvaget, op. clt., 1O, n. 3.
49 Bu kelime iin tatmin edici bir anlam bulamadm, der/ter ile bant kurarak,
bir cins gmlek olduunu dnmek gerekir.
50 donuk yerine, yuvarlak ve buradan genileyerek skk anlamna gelen
top'un zdd olan, geni, gevek anlamndaki dank olarak okumann doru
olacan dnyorum. Karineye dayal eviri.
51 am'da alnan gmrk vergilerine ilikin bir kanunun tanklk ettii zere, Fas
yn Orta Dou'da bilinmekteydi, Mantran ve Sauvaget, s. 25.
52 inaat iileri yevmilerini yiyecek dahil veya hari alabilirlerdi. 993/1585 ta
rihli bir hkm iilerin Nisan'dan Ekim'e kadar 12 ake, Ekim'den Nisan'a
da 10 ake yevmiye alacaklarn bildirmektedir, Ahmed Refik, 1, s: 72, no. 10.
Ancak iki yl daha eski tarihli baka bir hkm, nl Mimar Sinan'a ynelik
olarak, Mehmet Paa Carniinin inaatnda alan ustalarn 16 ake ve dier
iilerin 8 ake yevmiye alacaklarn emretmektedir, Ahmet Refik, I, 73, no.
11 ve 12. 1018/1609 tarihli baka bir hkm, Edime'deki bir han inaatnda
alan ustalarn 24 ake, nitelikli iilerin 20 ake ve dierlerinin 1O ake
yevmiye alacaklarn! bildirmektedir, Ahmed Refik, II, 36, no. 69. Bu cret
artlarn, Osmanl Imparatorluu'nda XVI. yzyln sonu ile XVII. yzyln
banda hkm sren ekonomik bunalmla ilikilendirmek gerekir. Bu konuda
bkz, Mustafa Akda, "Osmanl mparatorluu'nun Kurulu ve Gelime D
neminde Trkiye'nin Ekbnomik Durumu, Belleten, c. XIII, no. 5 1.
30
"etei " olsun 53; yakada bir arndan bir kerah eksik olmasn 54. Be
deni adete gre olsun, kenar eksik olmasn. Eer mslmanlar
yakay keserlerse, yahudiler de kessinler55. Ve eer uzmanlar bu
rada herhangi bir neden bulurlarsa, muhtesib sert bir ekilde ceza
landrsn 56.
19. Kuyumcular basit ilerde dirhem bana 1 ake, ssleme
iinde dirhem bana iki ake; basit altn iiliinde miskal 57 ba
na 3 ake, menevi iinde miskal bana 5 ake hesabndan al
snlar; gm erittirsinler ve kk byk eya demeden tam a
lsnlar. Bakr katmasnlar, muhtesib byle yapan gereince ceza
landrsn.
20. Keeciler. Kenar iyi bastrlm ve uzunluu 1 2 kar 58
ve eni 8 kar olan siyah battaniyeler 30 ake olsun. Uzunluu 1 0
kar, eni 6 kar olan battaniyeler 28 ake olsun. Kenar bast
rlmam ve uzunluu 9 kar, eni 6 kar olanlar 20 akeye satl
sn. Siyah torbalarn alas 59 5 ake, ortas 4 ake, d 3 ake
olsun.
21. Nalbantlar. IOO' 70 akeye satn alnm olan nallar var
dr, bu cins nallarla (at) nallandnda 5 ake olsun. Bazlar 60
akeye satn alnmtr; (at) bunlarla (nallandnda) 4,5 ake ol,
sun. 55 akeye alnanlar 4 ake olsun. Hayvan nallandktan sonra,
53 Bu l Trklerin kaftan adndaki elbiselerine tekabl etmektedir: uzunluk

kaftann bedeni iin ve iki etek de kollar iindi.
54 Arn veya zira, esnaf grubuna gre deien dirsek boyudur. Kuma satc
larnda, burada olduu gibi ipekli kumalarda 65 cm., pamuklu ve ynl
kumalarda 68 cm. idi. Arn veya zira duvarclar ve mimarlarda 70-76 cm.
idi, Bianchi ve Kieffer. Girah veya kerah arnn l / 1 6's, yani 4 cm'den biraz
fazla idi.
55 Gayrimslimlerin kyafetleri konusundaki bilgiler elikilidir: XVI. ve XVIII
yzyllara ait hkmler birok kere yenilenmilerdir ve hnstiyanlar ile yahudi
lerin mslmanlar gibi giyinmelerinin yasak olduunu gstermektedirler, Ah
med Refik, 1 ve il, pas.sim, bu da onlarn mslrnanlarla ayn biimde giyin
me eiliminde olduklarn gstermektedir. Zaten Thevenot da bunu dorula
maktadr: "Yahudiler Trkiye'de Trkler gibi giyiniyorlar ... fakat zorunluk
gerei mor bir serpu takyorlar", op. clt., s. 1 58. P. Masson, Histolre du
commerce franais dans le Levant, 1, 1 68'de zikredilen, Osmanl impa
ratorluu iskelelerindeki Frenk kyafetleri hakkndaki iarete de bakz.
56 Hkm kuma sat fiyatlarn saptarnamaktadr. Bu boluk, ne yazk ki ok
sonraki bir tarihe ait olan (990/ 1 982) ve eitli kuma fiyatlarn belirleyen
bir belge tarafndan ksmen doldurulmutur, Ahmet Refik, 1, 1 24- 1 25, no. 41
57 Miskal iin bkz. n. 1.
58 Metin iki (kar) demektedir; ierik oniki olarak dzeltilmesini gerektirmekte
dir.
59 B ugn Anadolu'da heybe olarak kullanlan kee torbalar sz konusudur.
31
ivilerin kt aklmasndan tr topallarsa, tedavi bedeli nal
banttan alnsn. Nalbantlar katr 4 akeye, eei 3 akeye nal
lasnlar, manda nalnn ifti 4 ake olsun.
22. (Kumalar). am kuma, tl, kadife, ynl, tafta ve hafif
kumalarn boyu ve eni eksik olmasn6 0. Eer eksik olursa sulu
cezalandrlsn. Bezin boyu 5 arn olsun. Eer eksik olursa muhte
sib cezalandrsn ve para cezas alsn.
Boyaclar da gzetim altnda tutulsun. Kt boyamasnlar;
eer bye boyarlarsa gereince cezalandrlsnlar.
23 . Tahtalarn ve aalarn uzunluu denetlensin. Kylerde
sat yaplmasn; (odun) getirilsin ve eski rfe gre satlsn. Muhte
sib (su ilenmesi halinde) mdahale etsin ve cezalandrsn 1.
24. Kazanclar eski bakrdan hibir ey yapmasnlar. Her ne
imal ederlerse, narh hesap yapldktan sonra saptansn, daha fazla
detmesinler.
25. B akclar ve klclar. (elikten) "damaskal" (telkari)
olduunu syleyerek "Frenk" tarznda yapmasnlar, ayn ekilde
"Frenk" olduunu syleyip "damaskal" yapmasnlar. Herbirini
ayr ayr satsnlar. Tam alsnlar. Muhtesib bunlara uymayanl ar
tutuklasn ve cezalandrsn. Kilit ileri iyi yaplsn, kt iilik ol
masn. Kl knlarnn aliisnn 70 akeden, ortasnn 50 akeden,
dnn 40 akeden satlmas hkmedilmitir.
26. Kile, arn ve dirhem gibi ller denetlensin. Hatal l
leri olanlar cezala drlsn.
27. Hallalar. nceki kanunnamede pamuun 1 50 dirhemini
1 akeden satyorlard. imdi pamuk geldii yere gre 1 veya 2
akeye satlsn. Daha pahalya satlmasn.
28. Sirkeye ve yourda su katlmasn.
29. pekli dokumaclar gzetim altnda tutulsun, kt iilik
60 lstanbul'da satlan para kumalarn uzunluklarna ilikin olarak, yeteri kadar

ak bilgi bulamadm.
61 Tahta hem ev, hem d e gemi yapmnda en ok kullanlan malzemelerden biri
olduu iin, teslimat, ticareti ve sat ok kat dzenlemelere tabiydi. Buna
aynca odun kmrn ve snmada kullanlan odunu da eklemek gerekir.
eitli eyaletlerin odun teslimatna ve stanbul'a tanmasna ilikin ok sayda
hkmde, odun ticaretinin asl dzenlendiinin kantlarn buluyoruz. Tahta
sas olarak Karadeniz ve Izmi blgesinden, snma odunu ise esas olarak
Izmit'ten gelmekteydi .(Trk arivlerinde bulduum eitli hkmlere daya
nyorum.).
32
olmasn. pek iplii pamuk iplii gibi ilem grsn. Kentte yaplan
astar (kuma) 8 arn olsun; daha kk olmasn, yle olursa ceza
verilsin.
30. Esirciler sattklar esirlerin yzlerine pudra ve allk sr
mesinler. Sat iin giydirdikleri elbiseleri sattan sonra geri alma
snlar. Yal esirleri sakaln kesip, yzn tra edip satmasnlar.
(Buna) kar gelen olursa, muhtesib gerektii gibi cezalandrsn 62 .
3 1 . B ir alcnn elinde herhangi bir mal bulunduunda, eer
onun szlerine gvenilmiyorsa ("yle veya byle aldm"), yani
mal satn ald kiinin hatasn rtmek istiyorsa, bu mal ondan
alnsn ve tartlsn, eer eksikse, satcdan dirhem bana l ake
alnsn, hatal i yapan da kovuturulsun ve kadnn talimatna gre
cezal andrlsn.
32. ar esnafnn elindeki yiyecekler, iecekler, elbiseler
ve tahllar63 denetlensin ve tefti edilsin. Eer teraziler, arlk
veya uzunluk llerinde hile varsa, muhtesib cezalandrsn.
33. H amamclar. Her hamam denetlensin. Scak ve souk
suyla ykansn ve temizlensin; tellaklar becerikli ve evik olsun.
Usturalar keskin olsun, usturalar kimsenin cann yakmasn; hiz
metkarlarn petemallar temiz olsun. Mslmanlara verilmi olan
petemallar kafirlere verilmesin.
34. Mumhaneler denetlensin64.
35. Kalayclarn almas gzetim altnda tutulsun. Kap ka
caklar tam kalaylasnlar. Muhtesib kt alanlar cezalandrsn.
36. Deirmenciler l md buday 5 akeye tsnler, daha
fazla istemesinler; daha fazla alrlarsa muhtesib cezalandrsn.
37. zmn okkas 1 akeden, urubun iki okkas 1 akeden
satlsn.
3 8. Muhtesib terazilerin doru olup olmadn denetlesin.
39. "Bedesten"65, bit paz;; ve tellallarn bulunduu yerler
62 stanbul'da esas olarak Yahudilerin elinde olan esir ticareti edebiyata malzeme
salayacak niteliktedir.
63 Elbiselerin gda maddeleri arasna katlmas biraz garip gzkmektedir, ama
metin kukuya yer brakmamaktadr. Elbise sznden daha ok, kanunun bir
ok paragrafnda karmza kan "elbiselik" kuma anlamak gerekir.
64 Mumhaneler, birok belgede grld zere, hammaddelerini geni lekte
kent mzbaha ve kasaplarndan salyorlard. Ahmed Refik, pas.sim.
65 Buras Istanbul Byk ar'snn, ayn zamanda "bezzazistan" veya "bezes-
33
subann66 yetkisindedir; eer tellallar yalan duyuru yaparlarsa ce
zalandrlsnlar.
40. ardaki satclar mala gitmesinler67 ; eer byle yapar
larsa ar ekilde cezalandrlsnlar, ama para cezas alnmasn.
4 1 . 8 gemiden biri Galata'ya verilsin. Galata'daki narh s
tanbul'dakinin ayn olsun68 .
ten" de denilen merkezi blmdr. Burada esas olarak deerli mal ve eyalar
satlmaktayd; seyyahlar buray sklkla tasvir etmilerdir.
66 Suba kentin polis efiydi, grevi esas olarak geceleri olmak zere, halkn g
venliini salamakt. Osman Nuri, Mecellei Umur-o Belediye, 900-915.
Onun ve adamlarnn ho olmayan bir nleri vard. "(Subann) askerleri 200
kiidir. Bunlar acmasz kiilerdir; ellerinde kocaman bir sopa vardr . . . " Evliya
elebi, 1, 5 17. "Halkn ve esnafn asayiini salamak ve geceleri kenti gz
lemek iin grevli bir subalar var, bu olaan olarak ok kt bir adamdr ve
ksa zamanda herkesin srtndan zenginleir", Gedoyn, Journal et Correspon
dance, 1 30.
57 stanbul'a gelen mallar depolanmakta, sonra esnafa paylatrlmaktayd.
68 Belgelerden anlald .zere, tketim maddelerinin boaltldklar iskelelerin
hemen hephsi Hali'in Istanbul tarafndaki kylarnda yer almaktaydlar: Ye
mi, Cibali, Balkpazar, Unkapan vb. Zaten nfusun ounluu lstanbul'da
yaamakta, Galata'da esas olarak kafirler bulunmaktayd: Frenk, Y aludi, Rum
veya Ermeni ve mslmanlar burada aznlktaydlar. 8 gemiden biri gibi bir
oran Galata ile lstanbul nfusu arasndaki yaklak farka gre oluturulmu ol
maktadr. 1 478 Mart banda yaplan, eitli lstanbul semtlerindki sayma,
yani Fatih Sultan Mehmet'in giritii iskan hareketinden sonraki sayma ili
kin rakamlar rnek olarak veriyoruz. Bu saym sonularn ieren belge 1. Se
lim ve Kanuni Sultan Sleyman dnemlerinde gerekletirilecek iskandan n
ceki durumu gstermektedir (Topkap Saray Ktphanesi, no. E 9524).
stanbul-Hane Mslman 8.951

Hristiyan 3. 151
Yahudi 1 .647
Krml 267
Ermeni 372
Karamanl 384
ingene 31
Toplam 14.803
Dkkan 3.667
Hane ve dikkan toplam 18.470
Galata-Hane Mslman 535
Hristiyan 592
Frenk 332
Ermeni 62
Toplam 1.521
Dkkan 260
Hane ve dkkan toplam 1.781
lstanbul ve Galata hane toplam 1 6.324
stanbul ve Galata dkkan toplam 3.927
Genel Toplam 20.251
B u rakamlara gre, bu dnemde Galata ile stanbul arasndaki orann l 'e 10
olduu sonucuna varlabilir.
34
42. Gemiler her ne satarlarsa satsnlar, bu muhtesibin gze
timi altnda olsun. Eer gizlice satlrsa, muhtesib ar ceza versin,
ama para cezas almasn.
43. Kantara arabayla bal veya zeytinya gelirse, eer arda
sat yapan tccar arabadaysa indirilsin. Mal burada gn kalsn,
sonra burada satlsn. Arabaya binmek isteyen olursa dvlsn,
ama para cezas alnmasn.
44. Kaybettikleri mallar tellallara dettirilsin.
45. Arabaclar uygun olandan daha fazlasn almasnlar. ok
uzak mesafe ijn 2 ake, orta mesafe iin 1 ,5 ake, yakn mesafe
iin 1 ake alnsn. Daha alt iin 5 puJ69 veyahut yarm ake
alnsn. Daha fazla alnrsa ceza verilsin.
46. Bacaklar kt durumda olan atlar altrlmasn. Atla
rn, katrlarn, eeklerin bacaklar denetlensin; ykleri denetlensin,
ok fazla yklenmesin, nk bu anlatlamaz bir canavarlktr.
Eer ar ykl bir hayvan grlrse, sahibine atlsn. Byle dav
ranrken grlen gerei gibi cezalandrlsn. Hamallar ok ar yk
tamasnlar. Bu iyi biline.
47. Hayvanlar iin belli miktarda arpa, saman veya dan al
nrsa, satcya kilesine 2 pul densin, daha pahaldan denmesin.
B ir md 5 akeden alnsn.
48. Tefeciler l O'a 1 2'den daha fazlaya bor vennesinJer70;
daha yksek hadden bor verilirse muhtesib onlar gerektii gibi
cezalandrsn.
49. Hayvanlar mezarlklara salnmasn. Bir kadnn mezarn
kazan gsne kadar kazsn; bir erkein mezarn kazan beline
kadar kazsn.
50. Kad yalanc ahitlik yapan veya sahte belge kullanan
veya benzeri ekilde davranana kar ok sert olsun. Muhtesib ona
en ar cezay versin.
69 Akenin l/S'i deerinde alt bir para birimi, Akda, 527- 528. 6 pul 3/4 ake et
mektedir. Metinde yalnzca ve kelimesinin olmasna ramen, bunu veya ola
rak anlamak gerekir.
70 Yani % 20 faiz. Faizin mslmanlara eriat tarafndan yasakland bilinmek
tedir. Tefecilerin ou Yahudidir, ama Mslmanlarn da eriat klfna uydu
rarak bt meslei yaptklar olmaktadr. XVIll. yzyl iin bkz. Gibb ve
Bowen, lslamic Society and the West, 1, 1 , 30 1 .
35
5 1. iviler, kalaslar, tahtalar ve dierleri dikkatle denetlensin.
52. Czzamllar kentten kovulsun; bunlar kentte oturmasn-
!ar.
53. Ramazanda oru tutmayanlara herkesin iinde ceza veril-
sn.
54. Muhtesibe hekimleri, eczaclar ve cerrahlar denetleme
ve gzetim altnda tutma emri verilmitir.
55. badet grevini yerine getirmeyene ibadet et denilsin.
mamn onun ibadetini yapmadna tanklk etmesi zerine ceza
landrlsn7 1 .
56. Taraklar disiz tarak satmasn; taraklar dili ve iyice
dzgn olarak satsnlar. Nemli tarak satmasnlar, kurutup satsnlar 72.
57. Yukarda saylanlara uymayan her kim olursa cezalan
drlsn.
58 . Yukarda saylan mallarn dnda, dier esnaf gruplar
iin, mallarnn maliyeti ve dedikleri vergiler hesaplansn ve sat
. fiyat 1 O'a malolan 1 1 olmak zere saptansn. ok yorucu meslek
ler veya g retimler iin sat fiyat l O'a 1 2 olarak saptansn. Bu
had almasn.
59. Muhtesib beraberinde kad olduu halde her meslek gru
bunu her ay tefti etsin; onlar denetlesin ve gzetim altnda tutsun.
Muhtesib narhtan daha yksek satan her kim olursa olsun herke
sin iinde cezalandrsn73.
60. Keeciler ynn okkasn 1 akeye satsnlar, daha pahal
satmasnlar. Egrim kee 8,5 ake olsun, daha pahal satlmasn.
Eer byle yaplrsa muhtesib gerektii gibi cezalandrsn. Matara
keenin onu (para) 3 0 akedir, tanesi 4 akeye satlsn. l O'u 55
71 htisaba ilikin b u 53 v e 55 numaral paragraflarn b u kanunda yer almas il

gintir. B u kanunun yasalara ters denlere verilecek bedeni ve nakdi cezalan
zikrettiini unutmayalm, bu iki paragraf metne bu amala dahil edilmilerdir.
72 Sz konusu olanlar kamtan yaplan dokumac taraklandr. Bunlarn dileri
birbirlerinden iyice aynk ve iplii kopatmamak zere iyice perdahlanm ol
malyd. Aynca bu kamlar tarak imal edilen yerlere ya olarak getirilmeme
liydi.
73 Bakent ar ve pazarlarn her hafta (genelde aramba veya cuma divanndan
sonra) yannda Istanbul Kads olduu halde tefti etmek ve ticari rflere ve fi
yatlara uyulup uyulmadn denetlemek vezir-i azamn grevleri arasnda yer
almaktayd, Gibb ve Bowen, s. 112. Bu tefti, ok daha derin olan muhtesib ve
kadnnkinin dndayd.
36
akeye olan kaln keenin (tanesi ) 6,5 akeye satlsn, 7 akeden
satlmasna engel olunsun. 74
6 1. Daha nce sylenenlerin dnda, muhtesib satclarn
btn alm ve satmlarn gzetim altnda tutsun. Saptanan fiyatn
zerinde satlrsa ceza verilsin.
62. Muhtesib yukarda saylanlarn dndaki bt11 mallar,
Yce Tanrnn yaratt hereyi denetlesin ve gzetim altnda tut
sun. Bu gereklidir ve hkm byledir.
74 Deste kelimesi (burada onar olarak evrilmitir) bir grup eyay veya nesneyi
ifade etmektedir. Maliyet ve sat fiyatn hesaba katarak, onluk veya onar ola
rak eviriyorum.
37
il
XVII. YZYILIN SONUNDA
STANBUL HTSABINA LKN BR BELGE
Osmanl mparatorluu'nda ihtisabn ve tccarlardan alnan

vergilerin rgtlenmesine ilikin aratrmalar yakn tarihli deil
lerdir. Osman Nuri'nin Mecelle-i Umur-u Belediye'si l 922 tarih
lidir; yazar bu eserinde ihtisaba nemli blmler ayrm, buralar
da ok sayda belgeye dayanmtr; fakat ancak stanbul ve Ankara
arivlerinde korunmakta olan belgelerin sistematik bir ekilde
aratrlmalaryla doldurulabilecek boluklar gene de kalmtr.
imdiye kadar yaynlanm olan metinler bize muhtesib veya
ihtisab aasnn stanbul'daki grevleri hakknda baz ilgin bilgi
ler salam durumdadrlar.2 Ama bunlar snrl devrelere ilikin
dirler. stanbul arivlerinde bizzat yrttmz aratrmalarda,
XVII. yzyla ilikin olarak, Osmanl bakentindeki ihtisab rgt
lenmesine dair belli sayda belge bulduk.
Burada bu belgelerden birini ve evirisini yaynlyoruz: bu
belgede dkkanlardan alnan vergilerin (yevmiye-i dekakin) eitli
kesimler halinde "topografik" dalm yer almaktadr. Bu metin
bize muhtesib servislerinin i rgtlenmesi konusunda deerli ia
retler salamann dnda, toplanan vergilerin bykl ve bu d
nemde stanbul'un atf noktalar olan mahalle ve yerler hakknda
hi de ihmal edilemeyecek bilgiler salamaktadr. Kukusuz bu
belge tek bana snrl bir yarara sahiptir, fakat ileride belirlemeye
1 Qsnan Nuri, Mecelle-i Umur-u Belediye, c. 1, stanbul, 1 338/1922.

2 Omein Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas, Ek, 1330/ 1 9 14; Milli Tetebu
lar emuas, c. 3, 1 33 1 / 1 9 1 5, s. 497 vd.; Osman Nari, op. cit., s. 366-370, 404
vd.; Omer Ltf Barkan, Tarih Vesikalar, c. 1, no. 5, ubat 1 942, s. 326-340.
Bu sonuncu metin Robert Mantran, "La Police des marches de Stamboul au
debut du XVle siecle", Cahiers de Tunisie, C. XIV, 1 956, s. 2 1 3-24l 'de
evrilmi ve erhedilmitir.
39
alacamz ynetsel ve ekonomik bir btnn ve erevenin
iine yerletirilmesi gerekmektedir.
Gerekli inceleme aralarnn hepsine u anda sahip olmad
mz iin, bu metni tarihsel veya kentsel topografyaya ilikin ak
lamalar getirmeden, olduu gibi yaynlamakla yetiniyoruz, oysa bu
aklamalar beklemek merudur, bu da ileride yaplacak bir
aratrmann konusu olacaktr. Bu belgenin yaynlanmasnn bile,
stanbul'un iktisat tarihiyle ilgilenenlere daha imdiden yararl bil
giler salayacan dnyoruz.
Nihayet belirtelim ki, bu belge Bavekalet arivinde, Kamil
Kepeciolu tarafndan tasnif edilen belgeler arasnda Kamil Kepe
ciolu Fihristi, Ba Mukataa Kalemi, no. 5026, s. 1-8 refe
ransyla yer almaktadr.
40
METNN EVRS
(Bu metin Mantran tarafndan Franszcaya evrilmitir, onun

yorumlarn aktarabilmek iin biz de Franszcadan Trkeye e
viriyoruz. Metnin asln grmek isteyenler burada verdiimiz tp
kbasma bakabilirler).
stanbul ihtisab iltizam ve balantlarnn brahim Efendi'nin

yeni defterine uygun kopyas. Yl 1 093/ 1 682.
TAHTAKALE KESM (kol)

yi korunan stanbul ihtisab tarafndan mali kesimler halinde
gruplanan dkkanlar on be grup oluturmaktadrlar. Birinci kesim
(kol) (snrlar) Sleymaniye hamamnn yannda (balayan), sonra
Paakapsna uzanan; buradan Tahtakale yaknnda Odunkaps'na
varan Tahtakale kesimidir; buradan Ayakkabclar mahallesi ve
Tahtakale ile Zindankap'y darda brakmaktadr; buradan Ke
eciler mahallesinden Rstem Paa camiine; buradan Tahtakale'
nin iinden Drtyol'a uzanmakta, Katr Han yaknlarnda sona er
mektedir.
Bu kesimden gndelik olarak toplanan vergilerin toplam: 326
Masraflar vs. : 56 Hazineye: 270
Bu Tahtakale kesiminde metruk olanlar hari, dkkanlardan
gndelik olarak toplanan vergilerin toplam 326 akedir, bunun
270 akesi hazine ve 36 akesi kol olanlar (bu kesimde alan
ve vergileri toplayan grevliler) ve masraflar iindir.
EKSK KESM (?)

Belirtilen on be kesimden ikincisi, Ayazmakap'nn dndaki
Ayazma'nn yaknlarndan balayan Eksik kesimidir; buradan Ke
resteciler arsndan itibaren Odun Kapsn kapsamaktadr; bura
dan Zindan Kapnn iinden Yeniden Evlilik Mahkemesine (?)
ulamakta, buradan Sebze pazarnn, Yemi iskelesinin yaknlarna
gitmektedir; buradan Hasr iskelesinde ihtisab ardann civarna;
buradan Bahkpazarnn dndan Gmre ulamakta; buradan
Eminn'nden, Bahekap'nn dnda sona ermektedir.
51
Bu kesimden gndelik olarak toplanan vergilerin toplam : 583
Masraflar vs. : 1 03 Hazineye: 480
Bu kesimde, iptal edilenlerin dndaki dkkanlardan toplanan
vergilerin toplam 583 akedir, bunun 480 akesi hazine ve 1 03
akesi kol olanlar ve masraflar iindir.
TARAKLI KESM
Belirtilen onbe kesimin ncs Daye Hatun mahallesinde
balayan Tarakl kesimidir buradan Hoca Paa'ya gider; buradan
Meydanck'tan geerek Bahekap'nn i yanndaki Haseki hama
mna gider; buradan Parmakkap'dan Alaca Hamam'a; buradan Va
lide Sultan arsnn civarna; buradan Koca Dibek'e gider; bura
dan Valide Sultan camiinin yanndaki Balk Pazarnda sona erer.
Masraflar vs. : 82 Hazineye: 1 90
Bu kesimde metruk olanlar hari ,dkkanlardan toplanan ver
gilerin toplam 272 akedir, bunun 1 90 akesi hazine, 82 akesi
kol olanlar ve masraflar iindir.
AYASOFYA KESM
Belirtilen on be kesimin drdncs, Atmeydan'nn yann
dan balayan Ayasofya kesimidir; buradan Peykhane yokuuna gi
der; buradan Kadrga limanna;, buradan Tarakl hamam ile at
ladkap'y kapsar; buradan Nalband arsna gider; buradan Ke
meralt'ndan geerek Arabaclar'a gider; buradan Valide i mareti
zerinde Ahrkap'y kapsar; buradan Bayram Paa Saray zerin
den Kaba Sakal mahallesine ular; buradan Topkap Saraynn
yaknnda padiahn hayvanlarnn bulunduu yerden; buradan Ce
behane'den Ayasofya arsna gider; buradan Perviz Aa camiin
den Divanyoluna gider; buradan Ah hamamnn yaknndan Ca
alolu konana gider; Alay Kk civarnda sona erer.
Masraflar vs. 1 06 Hazineye: 390
Bu Ayasofya kesiminde, metruk olanlar hari, dkkanlardan
52
390 akesi hazine ve 1 06 akesi kol olanlar ve masraflar iindir.
TAVUK PAZARI KESM

Belirtilen on be kesimin beincisi Parmakkap'dan balayan
Tavuk Pazar kesimidir; buradan Mahmud Paa hamamna gider;
buradan Hoca Han civarnda Krkler arsnn iine ; buradan
Mahmud Paa camii erifi civarnda Boyaclar mahallesine; bura
dan Tavuk pazarna; buradan Vezir Han civarnda Dikilita'a; bu
radan Peykhane yokuuna; buradan Divanyolu'na, Srmakesha
ne'ye; buradan Kalfatlar mahallesinden Yenieri odalar civarna;
buradan Taraklar mahallesine gider, Mercan arsnda Valide
Han civarnda so:a erer.
B u kesimden gndelik olarak toplanan vergilerin toplam: 520
Masraflar vs . : 1 30 Hazineye: 390
Tavuk Pazar kesiminde, metruk olanlar hari, dkkanlardan
390 akesi hazine ve 1 30 akesi kol olanlar ve masraflar iindir.
KADIASKER KESM
Belirtilen on be kesimin altncs Seyrek'ten (Zeyrek) ve i
nili hamam civarndan balayp Kemer Alt'na giden Kadasker ke
simidir; buradan Krk eme'den Ekmekiolu hamamna, bura
dan Vefa meydannn Sleymaniye civarna; buradan Kemeralt'n
dan Vezneciler'e; buradan Murad Paa trbesinden Acemi Olan
lar meydanna; buradan Eski Odalardan ve ukur emeden Kad
asker hamamna; buradan Meyit kapsndan ehzadeba'na; bura
dan brahim Paa hamamna gider, Sarahane banda sona erer.
B u kesimden gndelik olarak toplanan vergilerin toplam: 406
Masraflar vs. : 1 06 Hazineye: 300
B u Kadasker kesiminde, metruk olanlar hari, dkkanlardan
300 akesi hazine, 1 06 akesi kol olanlar ve masraflar iindir.
LANGA KESM
Belirtilen on be kesimin yedincisi Uzun ar'dan balayan
53
ve buradan Eski Saray Kaps'ndan Sultan B ayezid hamamna
giden Langa kesimidir; buradan Okular bann u tarafndan
Darphane'ye; buradan Kubazlar mahallesinden Parmakkap'ya;
buradan Bit Pazar'ndan Gedikpaa'ya; buradan Soukeme'den
Balipaa'ya; buradan Payzen Hanndan Kumkap'nn dna; bura
dan Gelincik arsndan Nianc'ya gider ve avuba'ndan Mu
sall yaknnda Soukeme'de biter.
Masraflar vs. : 2 1 7 Hazineye: 480
Langa kesiminde, metruk olanlar hari, dkkanlardan gnde-
lik olarak toplanan vergilerin toplam 697 akedir, bunun 480 ak
esi hazine ve 2 1 7 akesi kol olanlar ve masraflar iindir.
YEDKULE KESM
Belirtilen on be kesimin sekizincisi Davud Paa arsndan
balayan Yedikule kesimidir; buradan Yeni Mahalle'deki Kulluk
civarndan geer; buradan Bostanclar bandan Alt Merrner'e; bu
radan Yol Geen camiinden Silivrikap'ya; buradan Koca Dibek'
ten ve Aa ayrndan Koca Mustafa Paaya; buradan maret ve
sa Kaps yaknlarndan Sulumanastr'a; buradan Davulcular ma
hallesinden Emir Ahr'a; buradan Irgat Pazarndan Yedikule'nin d
na; buradan ukureme'den ve Hac Kadri mahallesinden Narl
Kap'ya; buradan Samatyakap'dan Aa Hamamna; buradan
nar'a gider, Davud Paa civarnda sona erer.
Bu kesimden gndelik olarak toplanan vergilerin toplam: 8 1 4
Masraflar vs.: 1 1 4 Hazineye: 790
Bu Yedikule kesiminden, metruk olanlar hari, dkkanlardan
gndelik olarak toplanan vergilerin toplam 8 1 4 akedir, bunun
700 akesi hazine ve 1 1 4 akesi kol olanlar ve masraflar iindir.
KARAMAN KESM
Belirtilen on be kesimin dokuzuncusu Sarahaneba'nda ba
layan ve buradan Yeni Odalarn ucundan Sar Gz'e(?) giden Kara
man kesimidir; buradan Malta'dan Ali Paa camiine; buradan B
yk Karaman'a; buradan Arasteba'ndan Kk Karaman'a; bura
dan Et Pazar'ndan Zeyrek arsna, urup hannn yanna; bura-
54
dan Kepekiler mahallesinden Efraziye'ye; buradan Otluku Yoku
una gider, Kad emesi'nde sona erer.
Masraflar vs. : 66 Hazineye: 340
Bu Karaman kesiminde, metruk olanlar hari, dkkanlardan
340 akesi hazineye ve 66 akesi bu kesimde alan kol olanlar
ve masraflar iindir.
EDRNEKAPI KESM
Belirtilen on be kesimden onuncusu, Otluku Yokuu'ndan
balayan Edimekap kesimidir; buradan Yedikule'deki Kanl F
rn'dan Sultan Selim Hamam'na gider; buradan aramba paza
rndan Ahmed Aa'ya; buradan . . . . 'dan Sultan Hamamna; buradan
Salma Tomruk'tan Edirnekap'ya; buradan Ac eme ve Sanna
k'tan Perembe pazarna; buradan Yeni Bahe'den Ali Paa'ya;
buradan Alt Ay emesi'nden Karagmrk'e; buradan Zincirli
kap'dan ve Keskin Dede'den geer, Sultan Selim camii erifinde
sona erer.
Masraflar vs .: 1 54 Hazineye: 480
Bu Edimekap kesiminde, metruk olanlar hari, dkkanlardan
480 akesi hazine ve I 54 akesi kol olanlar ve masraflar iindir.
BALAT KESM
Belirtilen on be kesimin onbirincisi Yenikap'nn dndan
balayan Balat kesimidir; buradan Fener Kapsnn dndan gider;
buradan Balat Kapsndan Meydanck'a; buradan Eyp Kapsndan
-Tanr ondan raz olsun, Adil!- ingene mahallesine; buradan Ba
lat arsna; buradan Narin'den Erikap'ya; buradan vaz camii ve
Lonca Yeri'nden Kesme Kaya'ya; buradan Tahta Minare civarna
gider; Fener kapsnn iinde sona erer.
Masraflar vs. : 207 Hazine (ve) i hazineye: 530
55
Bu Balat kesiminde, metruk olanlar hari, dkkanlardan gn
delik olarak toplanan vergilerin toplam 737 akedir, bunun 530
akesi hazine ve 207 akesi kol olanlar ve masraflar iindir.
UNKAPANI KESM
Belirtilen on be kesimin onikincisi Eski maret mahallesinden
balayan Kapan- Dakik kesimidir; buradan Mft hamamndan
Mustafa Paa arsna; buradan Havuzlu hamamdan skpl ar
sna; buradan Unkapan'na; buradan Sarclar mahallesinden ve
Kuyumcular mahallesinden Azebler mahallesine; buradan Haydar
Paa hamam yaknlarndan Zeyrein st tarafndaki Arabachane
mahallesine; buradan Hac Kadn hamamndan Kk Pazar'a; bu
radan Akar eme'den ve Ayazma iinden geer, Kantarclar ma
hallesinde sona erer.
Bu kesimden gndelik olarak toplanan vergilerin toplam : 56 1
Masraflar vs.: 1 7 1 Hazineye: 390
Bu Kapan- Dakik kesiminde, metruk olanlar hari, dkkan-
lardan gndelik olarak toplanan vergilerin toplam 56 1 akedir,
bunun 390 akesi hazine ve l 7 l akesi bu kesimde alan kol
olanlar ve masraflar iindir.
RAH-1 CEDD KESM

Belirtilen on be kesimin onncs rdek Kasap mahalle
sinden balayan Rah- Cedid kesimidir; buradan Ltf Paa'ya gi
der; buradan ah Hoban Seyrek(?) civarndan Kalayclar arda
na; buradan Meydan Kapsndan Drt Yola; buradan avu ca
miinden Molla Grani'ye; buradan Kadasker Camiinden ve apa
Dilsiz'den Macuncular'a; buradan Odaba'ndan ve Kk Ha
mam'dan Alt Menner'e; buradan Yenikap'dan Topkap'ya; bura
dan Arpa Hamam'ndan ehremini'ne; buradan . . . tekkesinden ve
Seyid Halife mahallesinden Davud Paa'ya; buradan Haseki camii
ve Avret Pazar'ndan B ayrak Paa trbesine gider; buradan Hsrev
Paa trbesinde sona erer.
Masraflar vs.: 207 Hazineye: 520
Bu Rah- Cedid kesiminde, metruk olanlar hari, dkkan-
56
!ardan gndelik olarak toplanan vergilerin toplam 727 akedir,
bunun 520 akesi hazine ve 207 akesi kol olanlar ve masraflar
iindir.
AKSARAY KESM
Belirtilen on be kesimin ondrdncs Horhor eme'de ba
layan Aksaray kesimidir; buradan Aksaray'a; buradan Kzl Mus
luk'tan Laleli emesi'ne; buradan Koska'dan Darphane yaknla
rna; buradan Langa ve Derya Yeni Kaps'ndan .. .'ya; buradan
Cellad emesi'nden ve Davud Paa iskelesinden geer, Davud
Paa kapsnda sona erer.
Bu kesimden gndelik olarak toplanan vergilerin toplam: 55 1
Masraflar vs. : 1 7 1 Hazineye: 380
Bu Aksaray kesiminde, metruk olanlar hari, dkkanlardan
gndelik olarak toplanan vergilerin toplam 55 1 akedir, bunun
380 akesi hazine ve 1 7 1 akesi kol olanlar ve masraflar iindir.
CBAL KESM
Belirtilen on be kesimin onbeincisi, eski defterde Salhane
kesimi ad altnda zikredilen Cibali kesimidir; Aya Kapsnn d
ndan balar; buradan Cibali iskelesine; buradan Unkapan kap
snn dndaki Ayazma'da sona erer.
Masraflar vs.: 1 67 Hazineye: 1 90
Bu Cibali kesiminde, metruk olanlar hari, dkkanlardan gn
delik olarak toplanan vergilerin toplam 357 akedir, bunun 1 90
akesi hazine ve 1 67 akesi kol olanlar ve masraflar iindir.
Bu kesimlerdeki dkkanlardan hergn
alnan vergilerin toplam: 8087
Masraflar vs iin Hazine ve
ve kol olanlarnn Hazine iin
yevmiyeleri: 2057 gnde 6080
Belirtilen kesimlerden hergn toplanan vergilerin toplam
8087 akedir, bunun 6030 akesi hazineye kaydedilmektedir ve
2057 akesi yevmiyeler ve masraflar iindir.
57
Kol olanlarnn metruk olanlar hari, 3170 dkkandan her
gn topladklar ve yeni defter usulne gre kaydedilen 8087 ake
den 6030 ake hazine iin ihtisab sandna konulmutur; 2057 ak
e krk kol olannn yevmiyeleri, on emeklinin gndelik cretleri,
ardak hizmetkarlarnn cretleri, ardak kiras ve Istanbul Efendi
leriyle birlikte kesimlerde dolaan hizmetkarlar iin kullanlmtr.
Emeklilerden biri ldnde creti hazineye geer; emekli cretle
ri kol olanlarna verilmesin; kol olanlar hergn topladklar tu
tarlar sandk eminine teslim ettiklerinde; eer bu para has paraysa
krlma olmasn; dk deerli birka yz ake varsa onlar alnsn.
Hazine parasnn tahsili kol olanlarnn grevleri arasndadr. Ha
zinenin eksii olursa, bu eksik (kol olanlarnn) hepsine tamam
lattrlr. Kol olanlar dkkanlardan defterde yazl olandan ne bir
ake, ne bir pul fazla alsnlar, ne de aldrsnlar. Eer bunlardan bi
risi yetkilerini aarsa, mahkeme tarafndan cezalandrldktan sonra
baka bir greve aktarlsn; ve eer kol olanlarnn iinde deftere
aykr olarak yaplanlara ses kartmayanlar ve kady bundan ha
berdar etmeyeleri olursa, ceza hepsine verilsin, grevleri baka
larna verilsin.
58
111
xv. YZYILDA STANBUL'DA KAHVE
Kahve tketiminin Arabistan'daki kkenlerine inmeden bu iin

Gney Arabistan'da XIV. yzyln sonlarna doru, meyva bii
minde deil de iecek olarak tketildii ve kahvehanelerin (buylit
al-kahwa) ald ve sofular iin bunun bir skandal nedeni olduu
Mekke'de XV. yzyln sonuna doru iyice yerleik hale geldii
bilinmektedir. Ayn zihniyet, Mekke sahih- urid ' si (polis efi)
Haydar Bey'i de kahvenin haram iliin edilmesini salamasndan
sonra (9 1 71 1 5 1 1 ), harekete geirmitir; kahvenin sat ve kullan
mn yasaklam, satclar cezalandrm ve stoklar yaktrmtr.
Fakat 1 5 1 2'de Hayri Bey'in yerine bir bakas atannca kahve t
ketimi yeniden balamtr. Kahve Msr'da XVI. yzyln ilk on
yl sresince tannmaya balam ve burada da fukaha (fkh alim
leri) onun kullanmna kar tavr almlarsa da, pek baarl ola
mamlardr. stelik bu adet Suriye'ye, Irak'a, ran'a ve Msr'n
Osmanl tarafndan fethinden sonra da Trkiye'ye gemitir 1 . An
cak eer Osmanl vakanvisi brahim Peevi ( 1 574- 1 649)'nin an
lattklarna inanmak gerekirse, ilk kahvehaneler stanbul'da ancak
962/1 554-55'te almlardr. B u tarihe kadar kahve yalnzca Mek
ke'den dnen haclarn anlattklarndan tannmaktayd ve belki de
kahve tketimi stanbul'a ulamadan nce Anadolu'da yava yava
yaylmt. Ancak her halkarda, Kahire'deki bilinen ilk kahve t
ketimi ile stanbul'da iaret edilen ilk kahve tketimi arasndaki 50
yllk ara (hatta hibir belge bugne kadar brahim Peevi'nin ia
ret ettii tarihten ncesi iin kahve konusunda bir ey sylemese
bile), ok uzundur. 1. Sleyman'n saltanat dneminde (muhteme
len 1 5 54-55 yllar civarnda) kahveden bir vergi alnmtr.
Mslman tccarlardan okka bana 8 ake olarak alnan bu vergi,
1 E.I., "Kahwa" maddesi.
59
kafir tccarlardan okka bana 1 O ake olarak tahsil edilmekteydi .
Edirne'de d e 6 akelik e k bir gmrk resmi alnmaktayd . 2
Kahvenin Osmanl bakentine gelii ve tketiminin yaygnlk
kazanmas konusunda brahim Peevi Tarih'inde bilgi verilmekte
dir: 3
Sene 1 554 M. 962 H.: Tarihine gelinceye kadar stanbul'da ve
btn Rum diyarnda kahve ve kahvehane yok idi. Bu sene ba
nda Halep'ten Hakem adnda bir adam ile am'dan ems adnda
birisi gelerek Tahtakale'de (Tahtl-kale) bir byk dkkan atlar.
Orada kahve satmaa baladlar. Keyiflerine dkn baz sefa ehli
insanlar ile okur yazar makulesinden zarif kimseler orada toplan
maa balamt. Bu dkkann iinde yer yer toplanarak; kimi
kitap ve gzel eyler okur, kimi tavla ve satran oynar, kimi yeni
sylenmi gazeller getirerek iirden ve edebiyattan bahs eder, ba
zlar da biraz daha fazla para sarf ile ahbaplarn toplayarak zi
yafet tertip ve sefa ederlerdi .
O dereceye geldi k i : Mazuller, kadlar, mderrisler, i i gc
olmayan bir takm insanlar (Byle bir elenecek ve gnl dinlendi
recek yer olmaz) diyerek kahvehaneye dolmaya baladlar, otura
cak yer bulunmaz oldu. O kadar hret buldu ki, mansp sahibi
baz insanlardan baka bir takm kibarlar da gelmee balad.
mamlar, mezzinler, mavi cbbeli sofular, ve halk kahvehaneye
mbtelii oldu. Mescidlere kimse gelmez oldu. Bu hal karsnda
lema, kahvehane iin; (ktlk yeridir, oraya gitmekten ise mey
haneye varmak daha iyidir) dediler ise (Her ne ki kmr derecesi
ne vara, yani yaklrsa kmr ola, o haramdr) diye fetvalar verdi
ler. Merhum III. Murat zamannda halka byk tenbihler yapld.
Lakin dinleyen olmad. Baz yaran (koltuk kahvesi) diye kmaz
sokaklarda baz dkkanlarn altna arka kapdan ilediler. Suba
lar, Asesbalar bunlar men'edemedi. Hatta manav vaz efendi
stanbul kads iken kahvehanede ocak ve kazan yakld zaman
fincanlara (Yalaklerin yalaklerin) diye iaret edildiini naklederler.
Ama bundan sonra kahve ii yle ald yrd ki artk tenbihlerden
vazgeildi. Vaizler ve mftler (kmr haddine gelmezmi, imesi
2 R. Mantran, stanbul dans la Seconde Moitie du XVIle Siecle, Paris, 1 962, s.

209-2 1 0.
3 brahim Peevi, Tarih, stan bul, 1 293/1 866 basm, c. l, s. 362-64.
60
caizmi) dernee baladlar. Ulemadan, meayihten, vzeradan ve
kibardan imeyen kalmad. O dereceye vard ki byk vezirlerden
bazlar gelir olmak zere kahvehaneler yaptrdlar. Bunlardan gn
de birer ikier altn kira alrlard.
1 589- 1 592 ve 1 593- 1598 arasnda mft olan Bostanzade
Mehmed Efendi ayrntl ve nazm bir fetva yaynlayarak kahve t
ketimini onaylamtr, fakat dier ulema hasmane tutumlarn sr
drm ve kahvehanelerde hkmet ilerinin yorumlanmas, otori
teler nezdinde endie yaratarak onlarn bu gibi yerler hakknda ka
rarlar karmalarna yol amtr, ama bunlar da baarl olama
mlardr.
XVII. yzylda Avrupal seyyahlar Trklerin kahveye dkn
lklerini zengin bir edebiyat halinde zikretmilerdir. B unlardan
biri olan Pietro della Valle "Trklerin rengi siyah olan baka bir
ieekleri daha vardr ve bu yazlar ok ferahlatcdr, kn da ol
duka iyi stmaktadr, fakat z hep ayn kalmakta ve hep ayn
iecek olmaya devam etmektedir. Ateten getii iin scak olarak
ve uzun aralklarla, yemekten nce deil, tpk bir sonralkm gibi
ve arkadalar arasnda rahat bir ekilde olmak zere, yudumlana
rak iilmektedir. Eer iyi hatrlyorsam, bu iecek Arabistan'da
Mekke civarnda yetien ve meyvasna kahve ad verilen bir aa
cn tane veya meyvalarndan yaplmakta ve iecein ad da bu
meyvadan gelmektedir. .. Kahve burada o kadar byk bir miktarda
tketilmekte ki, sylendiine gre kahve vergisi padiah adna top
lanan ok byk bir miktara ulamaktadr" 4 ve du Loir "Ona daha
kk bir fincan iinde, rengini ve adn bir Msr tanesinden alan
kzl bir su olan kahve getiriyorlar, bu tane kaynatlmakta ve bir
buday tanesi byklnde olmaktadr. Bu iecek ancak ok s
cakken iyidir. Lezzetli, biraz duman kokulu olmakta, fakat mide
zerinde harika bir etkisi bulunmakta ve buharn beyne kmasn
engellemektedir."5 Nihayet Thevenot: " . . . Fakat onlar iin ok al
lm bir baka (iecekleri) var. B una kahve adn veriyor ve g
nn her saatinde iiyorlar. . . Bu iecek ac ve siyahtr ve biraz ya-
4 Pietro della Valle, il Pellegrino... Soritte dell'anno 1614... al 1626. Roma,

1650, Fr ev. Voyages de Pietro della Valle, Gentilhomme Romain, dans la
Turqie, La Palestine, l'Egypte La Perse, les Indes Orientales et Autres
Lieux. Paris, 1661, c. 1, s. 7 8-79 .
5 Du Loir, Les Voyages du Sieur du Loir .. ., Paris, 1634, s. 169-170.
61
nk kokmaktadr. . . Bu iecek dumanlarn mideden baa yksel
mesini nlemektedir. .. ve bu nedenle uyumay engellemektedir. .. ;
mideyi rahatlatt ve hazmetmeye yardm ettii iin de iyidir; ni
hayet, Trklere gre kahve btn arlara iyi gelmektedir; bazlar
kahvenin iine kuru karanfil veya kakule adn verdikleri taneleri
katmakta, bazlar da eker koymaktadr . . . Kahve en ok Trklerde
iilmektedir, gnde en azndan iki veya fincan kahve imeyen
zengin veya fakir hi kimse yoktur ve kahve kocann karsna sa
lamak zorunda olduu eylerden biridir. . . "6 demektedir.
Ancak bu kahve tutkusu, Osmanl yneticilerinin her zaman
holarna giden bir ey deildi. Eer vakanvis Naima'ya inanmak
gerekirse, 1633'te stanbul'u kl eden byk yangn halk arasnda,
kahvehanelerde yksek sesle ifade edilen, bir memnuniyetsizlie
yol amt. Bu durumda padiah IV. Murad (1623-1640) kahve ve
ttn yasaklayan bir ferman kard ve emirler byk sertlikle uy
guland. 7 stanbul'daki ve imparatorluun dier btn kentlerinde
ki kahvehaneler l. Murad'n ve selefi I. brahim'in saltanatlar d
neminde kapal kaldlar, bunlar ancak IV. Mehmed'in saltanat d
neminde yeniden alabildiler. 8
XVII. yzylda stanbul'daki kahve ticaretine ilikin olarak,
devrin vakanvisleri ve belgeleri tarafndan eitli bilgiler sunul
maktadr. Bu yzyln ortasna doru stanbul'un ok nemli bir
tasvirini bize brakm olan Evliya elebi, esnaf arasnda; 55 dk
kanlar olan ve saylar 100 olan kahve tccarlaryla, 300 depolar
olan ve saylar 500 olan kahve toptanclarn zikretmektedir; bu
sonuncular byk toptanclar olup, bunlarn Msr ve Yemen'deki
San'a'da ortaklar bulunmaktadr.9
O dnemin bir baka vakanvisi olan Eremya elebi stan
bul'u tasvir ettii eserinde, 1 657'de bakentte Girit Seferi nedeniyle
yaplan esnaf alayndan sz ederken, bunlarn arasnda kahveci
esnafn 10 zikretmektedir; ayn ekilde, kahve ticaretiye uraan
6 A. Galante, Histoire des Juifs d'Istanbul, c. 1 ve il, stanbul, 1 942, passim; P.

Grunebaum-Ballin, Joseph Naci, duc de Nacsos, Paris, 1 968 .
7 Na'ima, Tarih, stanbul, 1 2 83 / 1866 basm, c. il, s. 168 -69 .
8 J. von Hamner, Histoire de l'Empire Ottoman, Dochez evirisi, c. 11, 1. XV.
VII., s. 454 .
9 Evliya elebi, Seyahatname, c. 1, s. 55 4, 602 . . .
10 Eremya elebi, Istanbul Tarihi, XVII. Asrda Istanbul, Istanbul, 1 952 , s.
3 09.
62
esnaf belgelerde de grlmektedir. rnein Paris Ulusal Ktp
hanesi Trk Belgeleri arasnda olanlar gibi. 1 1
B u kahve ticareti, Evliya elebi'nin "Msr ve Akdeniz tccar
lar " adn verdii kimselerin elinde olan, nemli bir trafie can
vermitir. Evilya elebi bu tccarlar yle tasvir etmektedir: "600
depolar vardr. IV. Murad'n saltanat dneminde Hotin Sava 'nn
olduu ylda ( 1 030/ 1 62 1 ) en byk tccarlardan biri olan Hac Ka
sm, Bal Kapan'ndaki 7 deposunun kilitlerine kurun dktrt
mtr . . . 'Afet' tccarlar olan Hac Enver, El-Hac Ferhad, El-Hac
Nimetullah'n her birinin 1 0 kalyonu ve 7 evi bulunmaktayd; bun
larn dnda her biri 40 ilii 50.000 kiseye sahibe benzeyen ok
sayda byk tccar daha bulunmaktadr; bunlar herbirinin Hind,
Yemen, Arabistan, ran ve Frenk diyarnda ok sayda kurulular
bulunmaktadr. . . " 1 2 Dier yandan, Msrl tccarlarn Tahtaka
le'deki Katr Han'nda toplandklar bilinmektedir. 1 3 Bu Msrl
tccarlar Msr'dan gelen veya Msr'dan transit geen baz mal
larn tanma ve sat tekeline sahiptirler ve kahve de bu mallarn
arasndadr: "Byk Senyr'n . . . Msrl uyruklar bol miktarda
eker, pirin, kahve, keten ve dier mallar, burada tketilmek ze
re getirmektedirler. B unlar lkelerine yalnzca nakit para gtr
mekte ve bunlar kendi lkelerinin tekne ve gemileriyle tamakta
drlar." 14 Eremya elebi'ye gre, bunlar stanbul'a Msr'dan eker,
hurma, kenevir, pirin, kam, kahve ve kna getirmektedirler. IS
Ama, Msr'dan bir baka mal ithal sistemi daha bulunmaktadr; bu
sistem padiah hazinesine gnderilen ve "Kahire Kervan" adn
alan gemi konvoyuyla tanan ayni ve nakdi vergilerden olumak
tadr. zel tccar tekneleri de bu konvoya katlabilirlerdi. Bu kon
voy Fransz Elisi Nointel'i zellikle etkilemitir: "Bir baka gn
Msr mallarnn yllk olarak gelmesi grlmtr; bu bir deniz
kervandr, 1 3 tane tccar gemisi tek sra halinde birbirlerini izle
mektedir, her gemide toplar bulunmakta ve Msr sayka ve uzun ka-
1l B.N., Fonds Turc, ek 881, fo 13, vo ve Ancien fonds Turc, 40, fol3 2o ve
vo.
12 Evliya elebi, 553, 17. yzylda bir kise 40.000 ake veya 500 guru etmekte
dir.
13 Evliya elebi, s. 325.
14 Memoire de Roboly, Archives Nationales, B l 376, fo 44-46, 10 Austos
1669.
15 Eremya elebi, s. 1 1 .
63
'
yklar bunlara refakat etmektedirler; bu tekneler p irin, kahve,
hurma, safran, karabiber, tarn, Hind cevizi, sinameki, Arabistan
macunu ve tatlandrclar eker, erbet, buhur ... ile yklenmiler
dir." 16 Fransz Ulusal Arivi'nde muhafaza edilen bir belgede, ge
ne Nointel unlar yazmaktadr: " Kahve kervan olarak adland
rlan ve skenderiye ve civarndaki limanlarda yklenen kervan, 5
aylk bir yolculuktan sonra Kente (stanbul'a) geldi . . . Bu kervan
toplarla iyice silahlanm 1 3 gemiden olumaktadr. . . Bunlarn y
kne gelince, ncelikle saraya ynelik ve Msr Paas tarafndan
yollanan hediyelerden olumaktadr; bunlar eker, kahve, erbet ve
pirinten meydana gelmektedirler.. u anda stanbul'da 500.000 ki
leden fazla pirin bulunduu ve bunun 4 ay sresince tketildii
konusunda beni temin ettiler, ayrca bu kervan ile ok bol miktarda
keten, kahve ve eker getirildii sylendi. " 17
Padiah ve sarayda yaayanlara ynelik kahvenin teslim edil
dii sarayn dnda, stanbul'da kahve tccar esnaf n temsilcileri
nin mal aldklar hanlar ve depolar bulunmaktayd; bazen kahvenin
Msr ars dlnda satlmas yasaklanma benzemektedir. 1 8
Kahve Msr ars'nda kahvecilere satlmaktayd. Kahvecilerin
mesleklerini icra ettikleri kahvehaneler hakknda Thevenot ksa bir
tasvir brakmtr: "Birok, halka ak kahvehane bulunmakta; bu
ralarda kahve byk kaplarda piirilmektedir. Bu yerlerde din ve
nitelik fark olmakszn her cinsten insanla karlamak mmkn
dr; ve buralara girmekte utanlacak hibir ey yoktur; ou kimse
buraya sohbet etmeye gitmektedir; hatta binann dnda yoldan ge
enleri grmek isteyenlerin ve ak havada olmay tercih edenlerin
oturduklar zeri rtl kerevetler bulunmaktadr. ou zaman
kahvehanelerde birok kemanc, flt ve sazc bulunmakta, bun
lar gnn byk blmnde alp sylemektedirler. B unlar kahve
hane sahibi tarafndan mteri ekmek zere tutulmulardr. "19
B akentin eitli semtlerinde kahvehanelerin bulunduu bilinmek
tedir: Musahipzade CelaJ'e gre, baz esnaf elebi Aliieddin (Balk
16 Nointel, Lyonne'a 24 Temmuz 1 67 1 tarihli mektup, Albet Vandal, Les Voya

ges de Marquis de Nointel, Paris, 1900, s. 69'da.
17 A.N. B 1 376, fo 276, stanbul, 4 Temmuz 1672.
18 Osman Nari, Mecele-i Umur-u Belediye, c. 1, stanbul, 13871 1922, 800/
801'de zikredilen 1131/ 17 19 tarihli ferman.
19 Ttevenot, s. 63-64.
64
Pazar), Msr ars, avuhane, Beyazd ve Galata kahvehanele
rinde toplanmaktayd. 20 Salah Birsel de XVII. ve XVIII. yzyl
larda, zellikle Tophane ve Ayasofya'da olmak zere, birok mey
dan ve sokak zerinde kahvehanelerin bulunduunu bildirmekte
dir; ayn ekide Kadrga'da (bu dnemin en byk kahvehanesi bu
semtteydi) ve Hali'teki ardak skelesi'nde de birok kahve bu
lunmaktayd . Boazn balca iskelelerinde (Beykoz, ncirky,
Kanlca, Hamam skelesi, engelky, Beylerbeyi ve skdar) de
kahvehaneler bulunmaktadr; en eskileri, XVJI. yzylda da varo
lan Beylerbeyi'ndekidir. stanbul'daki eski kahveler Sleymaniye
Camii yaknndaki Tiryaki ars'ndakilerle Esir Pazar ve Tavuk
Pazar 'ndaki )erdir. 2 1
Ne yazk ki, stanbul'a getirilen kahvenin ve tketiminin mik
tar hakknda ok az ey bilinmektedir. XVII. yzyl sonuna ait bir
belge de, her yl Msr'a 32.000 ilii 40.000 ferde22 geldiini, bu
balyalardan 1 5 .000 ilii 20.000' inin stanbul ve imparatorluun dier
eyaletlerine gnderildii, sevkiyatn ounun gemilerle yapld
bildirilmektedir. 23 Matbah- Amire'ye ilikin bir baka belge, Mat
bah- Amire Emini el-Hac Mehmed Efendi tarafndan 1 1 05 Zilka
de ile 1 1 06 evval (Haziran 1 694'ten Mays 1 695'e) arasnda ya
plan bir yllk almlar bildirmektedir ve bu almlar arasnda 2424
okka (3 1 00 kg. civarnda) kahve de gzkmektedir.24
1 109/1697 ylnda hazinenin acil nakit ihtiyac iinde olmas
nedeniyle, Hristiyan alclarn dedikleri 8 akelik resme ilaveten
okka bana 5 para tutarnda ek bir vergi daha alnmtr. Bildiril
diine gre, stanbu'a gelen kahve belli bir hana indirilmek zorun
dadr ve perakendecilere sat buradan yaplmaktadr; gayet ak
bir ekilde hkm alt ;a alnda zere, baka herhangi bir yerde
sat yapmak yasaktr. yukarda ad geen bu resm-i miri, yalnzca
stanbul'a yeni gelen kahveyi deil, padiah fermannn yaynndan
sonra, toptanc ve perakendecilerin ellerindeki stoklar da kapsa
mtr. Bu resim tutar 1 4.000 kise kadar grnen eski verginin
20 Musahipzade Celfil, Eski stanbul Yaay, stanbul, 1 946, s . 45.

21 Salfil Birsel, Kahveler Kitab, stanbul, 1 97 5.
22 Ferde 100 okkaya eit olup 128 kg. civa rnda bir arlk olmaktadr.
23 Trk Arivleri, Kamil Kepeciolu, Anadolu Muhasebesi, Kahve Rusumu,
45 1 8, c. 1-2(yl1 1 08/1 697 ).
24 Ayn yerde, Matbah- Amire, s. 39(1 106-7/1694-95).
65
stne 3.000 kise kadar bir ilave salayacaktr. Bu verginin toplan
mas ii gmrk emini ve adamlarna verilmitir. 25
Dier yandan, ayn yla ait benzeri bir belge, toplanan kahve
resminin her l 00 akesinden altsnn emine (gmrk), bir akesi
nin kadya 1/2 akesinin katibe (emininkine?), 1/2 akesinin katibe
(kad'nnkine?), bir akesinin sarrafa(?), bir akesinin yazclara,
yani toplam olarak on akesinin verileceini belirtmektedir. 26
Btn bu bilgiler, ne yazk ki, ok ksmidir ve stanbul'a gelen
kahve miktaryla tketim miktar ve bunlardaki deimeler hakkn
da fikir edinmemize izin vermemektedirler; ancak bu rakamlarn
zaman iinde artarak ilerlemi olmalar muhtemeldir, zira bu du
rum Osmanl hkumetinin ihtiya halinde bu rn daha fazla ver
gilendirme konusunda tereddt etmemesini aklayacaktr. Evliya
elebi bize kahve toptanclar ve tccarlar hakknda -yaklak
rakamlar veriyorsa da, kahveciler hakknda hibir ey sylememek
tedir. urada burada sklkla gidilen yerlerin (byk ticaret, ar
ve gezinti yerleri) dnda hibir yer ad zikredilmemitir; nihayet
seyahatnamelerden aka ortaya kt zere, kahve kullanm ev
lere -en azndan ekabir evlerine- girmitir, "Trk kahvesinin" kul
lanm Osmanl bakentinde ve muhtemelen mparatorluun dier
yerlerinde iyice allm bir hale gelmie benzemektedir.
Aydnlatlmay bekleyen bir problem daha bulunmaktadr; bu
da kullanlan malzemenin kkeni ve imalatna ilikindir. XVII.
yzyln ortasnda Thevenot bu malzemenin ve kahve hazrlan
nn bir tasvirini yapmaktadr: " . . . ondan imek istediklerinde, srf o
i iin yaplm ve ibrik adn verdikleri bir kap almakta, bunu
suyla doldurarak kaynatmaktadrlar; kaynaqnda suyun iine he
men hemen fincan iin bu tozdan tepeleme bir kak dolusu
ilave etmektedirler; bu da kaynadnda abucak ateten ekmekte
veya kartrmaktadrlar; aksi takdirde taacaktr, nk ok hzl
ykselmektedir; ve bylece 10 veya 1 2 taml k kaynamadan son
ra, boyal bir tahta tepsiye dizdikleri porselen fincanlara dkmekte
ve size kaynar halde getirmektedirler. " 27 Malzeme nereden gel
mektedir? Kullanlan bakr aralarn (deirmen, cezve) Anadolu
25 Ayn yerde, 4518, s. 1-2

26 Ayn yerde, s. 3
27 Thevenot, s. 64.
66
veya stanbul'da imal edilmi olmalar muhtemeldir, nk bu ma
den Anadolu'da retilmekte ve geni lekte kullanlmaktadr. Fin
canlara gelince, bunlar muhtemelen ran yoluyla in'den gelmiler
ve sonra da lke iinde retilmeye balamlardr; ama bunlar in
lilerinki gibi olamamtr. Fincan kullanm herhalde ok yaygndr
ve bir kervan yolculuundaki elzem malzeme arasnda o da sayl
maktadr: " ... kahve koymak iin bir deri torba, piirmek iin k
k bir cezve, Dou Akdenizlilerin adeti zerine ziyarette bulu
nanlara kahve ikram etmek zere fincanlarn konulaca bir muha
faza . . . " 28
Kahve iin gerekli malzeme Osmanl bakentinden Bat Avru
pa'ya gemitir. Monsieur da La Haye'in refakatinde gittii s
tanbul'dan dnerken, Sieur de la Roque, beraberinde kahveyle bir
likte, onu piirmek ve imek iin gereken aralar da getirmitir;
ok gzel olan eski porselen fincanlaryla ve altn, gm ve ipek
le ilenmi muslin peetelerinden zellikle gurur duymaktadr;
ancak bunlar gndelik kullanm eyalar olmaktan ok, koleksiyon
paralardr. " 29 Bu malzemenin Fransa'daki kullanmna dair, ya
knlarda yaynlanan bir kitapta da baz bilgiler vardr. 30 Fakat, bu
rada sz konusu olan, aklamalar yerine, farkna varlardr.
Bu kk incelemenin sonunda baz noktalar a kar
tlabildiyse de, ok sayda noktann hala karanlkta kaldn da
farketmek gerekir. Osmanl mparatorluu'nun bizzat kendinden
balamak zere, eer bu iecein tutulmasn ve yaylmasn anla
mak ve kahvenin Trk i ticaretiyle uluslararas ticaret iindeki ye
rini grmek istiyorsak, Trk arivlerinde olduu kadar, Avrupa ar
ivlerinde de almalar yapmak gerekmektedir. Andre Raymond'
un almalar sayesinde XVIII. yzylda Kahire'deki kahve ticare
tinin nemi hakknda bilgi sahibi olmamza karn, zelikle XVIII.
yzyl bakmndan ayn eyi Osmanl bakenti. iin sylemek
mmkn deildir; oysa XVII. yzyl, Arabistan kahvesi ticaretinin
en byk dnemini meydana getirmektedir. Bu aratrma, yararsz
olmann ok uzandadr.
28 La Boullaye-le-Gouz, Les Voyages et Observations du Siuer de la Boullaye

le-Gouze Gentilhomme Angevin, Paris, 1 653, s. 60-6 1 .
29 Jean Leclani, "Le Caf el les Cafs a Paris", Annales (E.S.C.), 1 95 1 , s . 1 - 14 .
30 Helene Desmet-Gregoire Le Divan Magique, l'Orient Turc en France au
XVIIIe Siecle, Paris, s. 75 vd.
67
iV
XVI. ve XVII. Yzyllarda stanbul' da

AZINLIKLAR, MESLEKLER VE
YABANCI T CCARLAR
Egemen evreye, yani Trk ve Mslman evresine ait olma

yan nfus unsurlarnn stanbul'daki varlklar, Osmanl dneminin
bir icad deildir.
Kent, bakent ve zellikle de ticari merkez rolnden tr, da
ha Bizansllar dneminde ve bilhassa Komnenos ve Paleologos'lar
hanedanlar dneminde Batl kolonilerin (Cenevizliler, Venedikli-
ler, Amalfililer, Pizallar, Katalonyallar, Provansllar vb.) varl
na olduu kadar, Dou Akdeniz kkenli kimselerin de (Ermeniler,
Araplar, Trkler, Grcler, Yahudiler [bu sonuncular kendilerini
Venedik veya Ceneviz uyruu olarak kabul ettirebilmenin pein
deydiler 1 ] kentteki varlklarna almt. talyanlarla Rumlar veya
Yahudiler arasnda ou zaman sk ilikiler vard ve Venedik bal
yozlar ou kere Yahudreri, Gasmulleri (Latin ve Rum melezleri
ni) ve hatta Rumlar Venedik til.biyetine almaya uramlard.
XIV. yzyl Venedik Romania'snda, Yahudi cemaati Osmanllarn
bir milletine tekabl edecek ekilde ayr bir "ulus" olarak kabul
edilmekteydi ve bu cemaat srekli ve yllk bir dentide bulunmak
zorundayd: Yahudilere bireysel veya kollektif dzeylerde eitli
vergiler konulabilmekteydi;2 stanbul'daki Balyozlarn karttklar
kararlarla Venedikli saylan Rumlar da vard, bunlar "Beyaz Vene-
L. Brehier, Le Monde Byzantin, c. III, La Civilisation Byzantine, Paris, 1950,

85-86; G. Bratianu, Le Commerce Genois dans la Mer Noire au xme Siecle,
Paris, 1 929, 89, 1 0 1 - 1 05.
2 F. Thiriet, La Romanie Yenitienne, Paris, 1 959, 227, 298-301 , 406-409.
69
diktiler" (Veneti Albi) adyla tannmaktayd tar. 3 1 26 1 'den itibaren
Galata'ya yerlemi ve burada Rumlarla olduu kadar, kentin dier
nfus unsurlaryla da srekli temas halinde olan Cenevizliler iir
de ayn durum sz konusuydu.
Cenevizlilerin, sonra da Venediklilerin, VIII. Michael Paleolo
gos ve ardllarndan, kelimenin kullanlmaya balamasndan nce,
kapitlasyon" olarak saylabilecek, zellikle ltufkar iskan ve tica
ret koullar elde ettikleri de bilinmektedir; fethin hemen arka
sndan Padiah II. Mehmed de zaten nce Cenevizlilere, sonra da
dier talyan tccar kolonilerine olmak zere, tannan bu kolay
lklar yenilemitir.4
Dier yandan, stanbul'u bir bakentin tm faaliyetleriyle do
natmak isteyen il. Mehmed, yerli Rum halknn byk bir blm
Edirne, B ursa, Filibe ve Gelibolu'ya aktarlm olan, ama fetih n
cesi Yahudi unsurlarnn Balat mahallesinde oturmaya devam et
tikleri kenti yeniden enlendirmek zere tedbirler almtr; kentin
dier etnik unsurlarndan yerlerinde kalanlar buradan uzaklatr
ma benzememektedir. Bylece, meydana gelen boluklar dol
durmak zere, ok ltufkar yerleme koullar sunarak (bedava ve
rilen evler, geici vergi muafiyeti, i aralar salanmas, vb.). Mo
ra, zmir blgesi, Trabzon (burann fethinden sonra) Rumlarndan,
Seliinik Yahudilerinden ve tabii ki Anadolu Trklerinden bir ks
mn stanbul'a getirmitir. Gnll iskan memnuniyet verici so
nular salamadndan, padiah bu durumda daha kktenci yolla
ra bavurmu; stanbul'a nakledilecek kiiler, zenaat ve ticaretin
eitli dallarndaki niteliklerine gre belirlenmitir. Bu rnek XVI.
yzylda I. Selim'in Tebriz, am ve Kahire fetihleriyle, 1. Sley
man_'n Balkanlar ve Orta Avrupa fetihlerinde tekrarlanmtr. 5
Fakat, stanbul'u mreffeh bir kent haline getirmek iin, onu
yeniden iskan etmek, imparatorluun bakenti ve ekonomik mer
kezi haline getirmek yeterli olmuyordu; ayn zamanda onu Akde
niz ticaretinin merkezlerinden biri, Mslman dnyas ile Avrupa
3 F. Thiriet, Regestes des Deliberations du Senat de Venise Concernallt la Roma

nie, c. Ill, Paris - La Haye, 1 96 1 , n 2994, s. 206.
4 f.. Babinger, Mahomet, 11 le Conquerant et son Temps, Paris, 1 954, 127 .
5 O. L. Barkan, "Bir iskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler" (2)
stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, 13. cilt, n 1 -4, 1 95 1 -52, 56-
78 (Akpaazade ve Neri tarihlerinde atflarla birlikte.
70
dnyasnn bir mbadele yeri haline de getirmek gerekiyordu. Os
manllarn bu alanda ok az gelenee ve ok az uzman kiiye sahip
olduklarn inkar etmek mmkn deildir. Demek ki, ekonomik
alanda bilgilere sahip ve yabanc tccarlarla ilikileri olan kimsele
re bavurmak gerekmekteydi: stanbul Rumlar kentten uzakla
trlm olduklarndan tr Batllarla temas halinde olan blgele
rin Rumlar, uluslararas ticarette uzman Ermeniler ve yerlerinde
kalm olan stanbul Yahudilerine i!aveten, Selanik Yahudileri de
kente getirilmilerdir. XV. yzyln iyice sonlaryla, XVI. yzyln
balarnda spanya ve Portekiz Yahudi ve Araplarnn lke d
edilmeleri, bunlardan ounun Osmanl bakentine yerlemelerini
salad, bunlar bu kentte zenaat ve ticaret faaliyetlerini glen
dirdiler vemparatorluun mfi ilerinde nemli bir yere sahip ol
dular; XVI. yzylda Dona Gracia Nassi ve zellikle de "Naksos
beyi" Don Joseph Nassi'nin oynadklar rol bilinmektedir.6 berya
yarmadas kkenli bu Yahudilere katlmak zere, talya Yahudile
rinden bir ksm ile XV. yzyln sonunda Orta Avrupa'dan kovu
lan Eskenazi Yahudilerinden kk bir grup daha gelmitir; s
tanbul Yahudi cemaati XVII. yzylda Ukrayna ve Polonya'dan
gelen bakalarnn da katlmalaryla glenmitir. 7
il
Aznlklar stanbul'da belli yerlerde oturmaktadrlar. Patrik ve
ya hahamba gibi dinsel nderlerinin otoritesi ve sorumluluu al
tnda bir mahalle kilisesi veya havrasnn civarnda ya da alma
yerlerinin yaknnda, grup halinde yaamaktadrlar. Evliya elebi
yeni gelenlerin yerleim mahallelerini iaret etmi ve mahalle ad
larnn ounlukla bu gmenlerin geldikleri yer adlarndan tre
tildiini bildirmitir; 8 fakat, gayrimslimlerin ounlukta olduu
Galata taraflar hari, stanbul'daki aznlk yerleimleri asla byk
younlamalar halinde olmamlardr: XV. yzyln sonunda Gala
ta'da 535 Mslman hanesine karlk, 592 Hristiyan, 332 Frenk ve
62 Ermeni hanesi bulunduu hesaplanmtr. O tarihlerde Galata'da
6 A. Galante, Histoire des lu(fs d'lstanbul, c. 1 ve il, stanbul, 1942, passin; P.

Grunebaum-Ballin, Josepl Naci, duc de Nacsos, Paris, 1 968.
7 A. Galante, op. cit., 192-94.
8 Evliya elebi, Seyahatname, 1, 1 14.
71
Yahudi bulunmamaktadr; 9 bunlar XVI. ve XVII. yzyllarda Ga
lata'ya da yerleecekler ve bu tarihten nce de Hali'teki Hasky'e
yerleeceklerdir.
Bu dnemde Galata aa yukar stanbul nfusunun onda biri
ni temsil etmektedir; XVI. ve XVII. yzyllarda bu orann ayn
kalm olmas muhtemeldir, fakat gene bu yzyllarda, Galata'nn
aznlk ve Frenk mahallesi olma karakteri de daha belirginlemi
tir; burada oturan Mslmanlar mahallenin bat ucunda younla
mlardr ve bunlar ya ounlukla Galata'ya tayin edilmi devlet
memuru Trkler, ya da-spanya'dan snrd edildikten sonra veya
Msr ve Suriye'dcn g ederek gelip eski Saint Paul Kilisesi'nden
camiye tahvil edilen Arab camii civarnda yerlemi ol:n Arap
lardr. Evliya elebi'ye gre, XVII. yzylda Galata'da 1 7 Msl
man mahallesi, 70 Rum mahallesi, 3 Frenk mahallesi, 1 Yahudi
mahallesi, 2 Ermeni mahallesi bulunmaktadr; buranm nfusunu
200.000 kafir ve 60.000 Mslman olarak bildirmektedir ki, bu
.ok mbalaalya benzemektedir; o o dnemde Galata (ve Pera)'
nn nfusu 1 00.000'e ulama benzemektedir. Avrupal seyyahlar
gayrimslim nfusun bykl karsnda ok armlardr:
"Bu kent veya d mahalle, Trkten fazla Hristiyan ve Yahudi
lerle iskan edilmitir . . 11 Btn Frenk tccarlar, yani Franszlar,
.
ngilizler, Hollandallar, Venedikliler, Cenevizliler ve dierleri, el

iliklerinin yaknl ve gemilerinin bu iskeleye yanamalar nede
niyle, Galata'da oturmaktadrlar; buradaki Trk, Rum, Ermeni ve
Yahudilerin de nfusu fazladr ve bunlarn kendi kilise ve havra
lar vardr." 12
Fiili olarak, Mslmanlarn Galata'daki camilerine karlk,
Rumlarn ok sayda kiliseleri, Yahudilerin iki havralar, Ermenile
rin kiliseleri vardr; Latinler de kendi hesaplarna burada be ki
liseye sahiptirler. Dier yandan, XVII. yzylda Galata'da, sahiple
rinin ounun Rum veya Frenk olduu 3 .080 dkkan, 8 ar, bir
ya pazar, bir bedesten, bir balkhane, bir gmrk binas, bir ya
kapan, kentin gvenliini salayan yenierilere ait bir kla ve
9 Topkap Saray Ktphanesi, Ms n E 9524 (Mart 1478).

10 Evliya elebi, 431.
11 G. Wheler, A lourney in Greece, Fr. ev, 1689, 190.
12 F. Petis de la Croix, Extrait du lournal de I;. Petis de la Croix, c. 1, 169-170.
72
"stanbul'un btn kopuklarnn toplandklar " 200 meyhane 1 3
saylmaktadr. te yandan Evliya elebi buradaki eitli meslek
gruplarn saymaktadr: denizciler, tccarlar, zenaatkarlar, maran
gozlar, kalafatlar; meyhaneciler (Rum veya Yahudi), satclar
(Ermeni), simsarlar (Yahudi).14 Galata iskelesinin "Frenk" teknele
rinin yanat iskele olmas olgusundan tr, Batl tccarlara ait
dkkan ve depolarn dnda, burada tabii ki aznlklara ait dk
kanlar da bulunmakta ve bu dkkanlarn ounu zellikle denizci
lik meslei ve malzemesine ilikin her alanda i yapanlar ilet
mektedirler.
Denilebilir ki, Galata uluslararas bir liman, ihracat ve ithalat
liman olup, bakentin iae' liman deildir: daha xv. yzylda 8
iae gemisinden yalnzca bir tanesi Galata'ya y.anamaktayd. IS
Galata'ya egemen tepelerde yer alan 'Pera mahallesi XVIL
yzyl boyunca yabanc eliliklerin yerleimine tank olmutur;
daha nceleri Rum ve Frenk tccarlar burada gzel konutlar yap
trmlardr: " Pera evleri gzeldir, bu evlerde hemen yalnzca mu
teber Rumlar oturmaktadrlar"; 16 "Pera evleri gzeldir zellikle
Hristiyan eliliklerine ait olanlar. Burada halka karmak isteme
ye muteber Rumlarn dnda hemen kimse oturmamaktadr. . .";17
"bu mahallenin evleri gzel ve iyi ina edilmitir ve ou da ta
tandr; ayn zamanda buras kibar kiilerin, Frenk tccarlarnn ve
muteber Rumlarn mahallesidir".18
Galata ve Pera yabanclarla aznlklarn ayrcalkl temas yerle
rini meydana getirmektedirler: birinciler nisbi olarak azdrlar, ama
uluslararas ticaretin vazgeilmez unsurlardr; ikinciler ise her tr
den mesleki ve toplumsal ortamlara mensupturlar; bazlar tccar
larn, toptanclarn, armatrlerin meydana getirdikleri ve zellikle
yabanclarn kendilerine daha yakn hissettikleri Rumlardan oluan
u ticaret burjuvazisine mensupturlar. XV. ve XVI. yzyllarda
hala az sayda olan Ermeniler n planda gzkmemektedirler. Ya-
13 Evliya elebi, 431-432.

IS R. Mantran, " Police des Marctes d'Istanbul au Debut du XVie Siecle", Caii-
ers de Tunisie, XIV, 1956, 238.
16 J. Thevenot, Voyages de M. Thivenot au Levan et en Asie, Paris, 1664, 41-52.
17 C. Le Bruyn, Voyage au Levan, Fr. ev. Delft, 1 700, 172.
18 L. d'Arvieux, Memoires, c. iV, 1735, 492.
73
hudilere gelince, bunlar Osmanl ynetimi ile yabanc tccarlar
arasndaki araclk grevlerini ve bilhassa da gmrk, mallar ile
teknelerden alnacak vergiler vb. gibi alanlarda olanlarn ellerine
geirmilerdir.
Bunlar ayn zamanda banker ve sarraftrlar ve bu konumlar
nedeniyle yabanclarla sk temas halindedirler.
Gayrimslimlerin stanbul esnaf arasnda belli saylarda yer
aldklar bilinmektedir. Yalnzca yabanc tccarlarla ticaret yapabi
lenleri saymak kaydyla; ham deri, tabaklanm deri ve yn gibi
Batyla mbadelenin tabann oluturan alanlardaki esnaf zikredile
bilir; l 9 parmen 20 ve ihrac yasak olmasna ramen maroken ima
lat ve satclar (Yahudi);21 krk tccarlar (Rum);22 ipek tccarlar
(Ermeni)23 ve saten satclar (Yahudi);24 mcevher satclar (Yahu
di ve Rum)25 ve inci satclar (Yahudi). 26 Bu snrlayc olmayan
sayma, Rumlarn ounlukta olduklar denizcilie ilikin esnaf grup
larn eklemeyi gerektirmektedir. Rumlar gemi ina, onarm, dona
tm, tehizat alanlarnda olduu kadar, tekne ynetimi ve tayfa kitle
si alanlarnda da ounluu meydana getirmektedirler.
Tketici bir sralamaya kadar gitmeksizin, aznlklarn A vru
pa!larla temas kurma konusunda daha iyi konumda olduklar far
kedilebilir, nk daryla yaplan ticarete konu olan mallarn o
u onlarn denetimi altndadr. Bunun dnda, ticari mbadeleler,
Osmanl hkumeti hesabna vergi dzenlemleri ve tarhna konu ol
maktadr; bu alanda oluturulan mukataa sorumlular genelde
Trkler olmaktaysa da, Yahudiler onlarla yabanc tccarlar ara
snda, zellikle mali sorunlara ilkin konularda, arac olarak orta
ya kmaktadrlar; 27 Yahudiler ve Rumlar tercman olarak da
19 Eremya elebi, stanbul Tarihi. XVII. Asrda stanbul, stanbul, 1952, 28 .

2 1 Osman Nuri, Mecelle-i Umur-u Beledi\'e,
stanbul. 1337/1922, 668-669'da zik-
redilen belgeler.
23 Bu konuda Mhimme Defterleri 'nde ok sayda atf bulunmaktadr.
27 W. Lightgow, The Totali Discourse (Jfthe Rare advenures e Painful/ Peregri
nations . . . ed. Glasgow, 1906, 148; H.A.R. Gibb ve H. Bowen, Islamic Society
and the West, 1 , lslamic Society in the l 8tl Cetury, c. 1, 309- 1 0, c. il, 23-24;
A. C. Woo_d A Histmy (!f the Levan Compay, London, 1935, 2 1 4. Venedik
Arivi'nde lstanbul'a ilikin belgeler arasnda ok sayda atf bulunmaktadr.
74
araclk ii yapmaktadrlar; kendiliinden anlalaca zere, bu
durum sayesinde avantajlar da salamaktadrlar. Mukataaclar ve
onlara bal olarak alanlar, mbadelenin artmasnda veya en
azndan gelimesinde byk karlar bulunmaktadr; Osmanl y
netin:ine ulaabilmedeki zorluklar mparatorluk iskelelerindeki ya
banc ticaretin gelimesinden onlarn da kar olan arac gruplarn
birbirlerinin stne ylmalarn tevik etmektedir. Kapitlasyon
larn teyid edip, genilettii bu sistem bylece aznlklar ile ya
banc tccarlar arasndaki temaslar tevik etmitir.
III
Fakat ayn zamanda, ihmal edilmeleri mmkn olmayan in
sani ve psikolojik faktrler de vardr. ncel ikle, Rum ve Ermenile
rin Hristiyanl Latinlerinkinden farkl da olsa, Hristiyanlar ara
snda daha dorudan, daha kolay edinilen intibalara dayal ilikiler
kurulmaktadr; stelik, Yunan uygarl Bat uygarlnn temelleri
arasnda yer aldndan, teorik olarak, mmkn bir anlay iklimi
iinde bulunulmaktadr; te yandan evlilikler dinsel ve kltrel
balar glendireye katkda bulunmaktadrlar.2 8 XVI. yzylda
Ermeniler B atllarla olan ilikilerde kk bir yere sahiplerse de,
bu tarihten sonra bu ilikiler artmaya balayacak ve karma evlilik
ler nadir olmaktan kacaktr.
Yahudilerle olan temaslar tamamen deiiktir; Yahudiler bir
miktar kmseme konusu, hatta snrd edilen unsur olmakla
birlikte, B atllar tarafndan uzun zamandan beri tannmaktadrlar,
bu tanma hem Batnn bizzat kendinde, hem de baz Akdeniz li
manlarnda olmaktadr, rnein Britanya tccarlarnn sklkla gel
dikleri Livorno limannda olduu gib i : 29 ama ilikiler sadece ticari
ve mali sorunlarla snrl olarak kalmaktadrlar.
Batl tccarlarn ihtiyatan ve yaknlk duygusundan tr
aznlklarla birlikte daha rahat ettiklerini inkar etmek mmkn
deildir. Bu aznlklardan bazlar onlarn dilini konumakta, mes
leklerini iyi bilmekte cari ve beklenmeyen sorunlar zmede ehil
olmaktadrlar. Bunun tam zddnda olarak, yabanclarn Trklerle
28 Y. Debbasch, La Nation Franaise en Tunisie, 1577-1835. Paris, 1 959, 43.

29 R. Mantran, lstanbl dans la Seconde Moitie du XVfle Siecle. Paris, 1962,
572 .
75
temaslar enderdir; her ey bu konuda engel kartmaktadr: dil,
din, uyarlk ve bir miktar karlkl kmseme. Belki de anla
yszlk iklimi belli bir lde vazgeilmez araclar olma rollerini
muhafaza etmek isteyen aznlklar tarafndan canl tutulmaktadr.
Bu vazgeilmezlik kavram Batllarn diplomatik dzeyinde
ve konsolosluk ilerinde, Venedikliler iin hari olmak zere, gene
ortaya kmaktadr; uzun zamandan beri Dou Akdeniz liman
larna ve Osmanl bakentine yerlemi, ticaretteki deimelerden
haberdar veya Osmanl otoriteleriyle iliki kurabilen yurttalara
sahip olan Venedikliler, en azndan Osmanllarnla bar halinde ol
duklar zamanlar araclara ihtiya duymamaktadrlar. Sava za
mannda onlar da araclara -bunlar ounlukla Yahudi olmak
tadr- bavurmak zorunda kalmaktadrlar. .
XVI. yzyldan itibaren stanbul'da elilik aabilmi olan
dier devletler yerel tercmanlara (dragoman), yerel uygulamalar
hakknda bilgi sahibi katiplere bavurmak zorunda kalmlardr,
balangta resmi diplomatik temsil, tccar evreler tarafndan
gl bir ekilde etkilenmitir, nkii temsilcilerin seimi -zel
likle ngiliz ve Franszlarnki- ticaret kumpanyalarna baml ol
maktadr. Ancak, XVII. yzyln ak iinde konsoloslar ve eliler
hkumetleri tarafndan resmen maa verilen memurlar haline gel
milerdir.30 Bu kopllar altnda, konsoloslar ve elilerin tccarlara
baml olmalarnda, onlarn yntemlerini izlemelerinde ve onlarn
da araclara bavurmalarnda alacak hibir ey yoktur. Fransz
eliliinin tercmanlar yerel ve aznlk kkenlidirler (bu ite Rum
lar, sonra da Ermeniler istihdam edilmilerdir), ancak daha sonra
bu usGI terkedilerek, yalnzca stanbul'da meskun Fransz aileleri
ne mensup kimseler veya Fransz anavatanndan gelen kimseler
elilik tercman olarak kullanlacaktr. 3 1 Buna karlk, dier li
manlardaki konsolosluklara tercman salanmas ok byk bir
sklkla aznlklar ve zellikle de Rumlar arasnda yapilacaktr.

stanbul'da yabanclarla aznlklar .rasndaki yaknlama, bi
rincilerin tamamnn, ikincilerin de byk miktarnn, zellikle
XVII. yzyldan itibaren seyyah ve kronikilerin stanbul'dan ayr
30 lbid. , 547.
31 P. Masson, Histoire du Commerce Franais dans le Levan au XVl/e Siecle,
Paris, 1 897, 454-55.
76
bir kent sayarak iyice tanmladklar Galata-Pera'da oturmalar ol
gusu sayesinde kolaylamaktadr, burada zaten az sayda olan
Trkler, 32 Padiah saraynda hizmet etmek zere eitim gren i
olanlarnn okulu olan Galata Saray'nn 1 675'de kapatlmas ve i
olanlarnn Hali'in teki kysnda yabanclardan uzaa nakledil
meleri zerine, daha da azalmlardr. 33
Trklerin ticaretten genel olarak holanmaylar, bir yandan
limanlarda yabanc ticarethanelerin geliimi ve dier yandan da
Rum, Yahudi ve Ermeni araclarn rollerinin artmasn tevik et
mitir. Ancak, Trkler i ticaretin tamamen dnda deillerdir ve
zmmf ad verilen gayrimslm Osmanl teb'asyla birlikte, hibir
sorun kmak.szn, yanyana faaliyet gstermektedirler. B una kar
lk, Padiah uyruu olmayan gayrimslimlerle, yani dar-l harb'e
mensup olan insanlarla temas kurmak, Trklere dinsel emirlere
aykr grnme benzemektedir. Kafirlerin stanbul'a veya dier
l imanlara gelmeleri, onlarn daha aa olmalarnn i aretidir:
Trk; "dman "nn ayana, hatta bar haline olduu dmannn
ayana mal satmaya gidecek kadar alalamaz; Osmanl zihniyeti
iinde, kafir onun lkesinde ticaret yapabilmek iin yalvarmakta
ve Trk, ycelii iinde ona bu ii yapabilmek iznini vermektedir;
ve bu izin iki taraf arasndaki bir anlamann rn olmak yerine,
yalnzca Trk tarafndan, snrlar iyice belirli serbestliklerin ta
nnmas halinde tecelli etmektedir, en azndan balangta bu kapi
tlasyonlarn snrlar belirlidir.
Trklerin bu tutumu bylece, yabanclarla aznlklarn tema
sn tevik etmektedir ve bu konuda bundan d?ha etkili olan husus,
bir yabancnn tekbana ve dorudan, ticari mbadele srecindeki
ok sayda ynetsel ve mali aamalar amasnn fiili olarak ola
naksz olmasdr. Trkler de kendi cephelerinden bu alanda Rum
lara ve zellikle bu ekonomik rgtlenme iinde baz resmi ve
yar-resm] -rnein gmrk mukataalarnda olduu gibi- grevleri
ellerinde tutan Yahudilere yaslanmaktadrlar.
Yahudilerin konumu incelenecek olursa, onlarn gmrk ver
gilerini ounlukla resmen veya bir Trk memurun kanad altnda,
32 Evliya elebi, 43 1 'de kafir mahallelerinde gece bekisi bulunmadn bildir

mektedir.
33 M.Z. Pakaln, Osmanl Tarih Terimleri ve Deyimleri Szl, stanbul, 1 946-
54, "Galata" maddesi.
77
iltizama aldklar farkedilmektedir, bu durumda yabanc tccarlar
gemi kaptanlar ilerini onlarla yrtmek durumundadrlar; bu gibi
kimseler her zaman bir veya birok Yahudiyle iliki halindedirler.
Dier yandan, mparatorluk uyruklar ,yabanclarnkilerle ayn ver
gilere tabi olmadklarndan tr, sonuncularn fazla vergi de
mekten kurtulmak iin onlarn adlar altnda ticaret yapmak zere
Yahudilerle anlamalar olaylarna rastlanmtr; 34 eliler ve konso
loslarn durumu da ayndr, nk onlarn adlarna ticari belgelerde
rastlanmakta, bunlar cottimo vergisi demektedirler. 35
Baz Yahudilerin maJ durumlar o kadar salamdr ki, yabanc
tccarlar nakit sknts halinde, onlarn gzlerini yerinden uratan
faiz hadlerinden ikayet ede ede, onlara bavurmaktadrlar.36 B u
yerel avantajlardan hareketle stanbul Yahudileri uluslararas tica
rete atlabilmilerdir, ayn zamanda Bat'yla muhafaza ettikleri sk
balarda (daha nce zikrettiimiz Dona Gracia Nassi ve Don Jo
seph Nassi rneklerine baklabilir) bu konuda etkili olmulardr.
Venedik belgeleri XVII. yzylda Yahudi tccarlar zikretmektedir
ve bunlarn "Semavi Cumhuriyet"in uyruklar olup olmadklar so
rulabilir; yelerinin bazlar ve dierleri V enedik'te mukim baz
Yahudi ailelerinin balyozun otoritesine tabi olduklar dnle
bilir: Franko'larn, Jesurum'larn , Naom'larn durumu yle olabilir.
Ayn ekilde, ayn aileden olup da stanbul'da oturanlarn Padia
hn, Venedik'te oturalarn da Semavi Cumhuriyet'in uyruklar ol
malar da mmkndr. Bu durumda olaanst bir ey yoktur,
ama bu durumun Venedik yneticileri tarafndan iyi tannan birka
Yahudi ailesine uygulandnn XVII. yzylda Venedik kanlar
yasnn tercmanlar arasnda eitli kereler grldn de kay
dedelim.
Venedikliler ile Trkler arasndaki sava dnemleri de, Yahu
dilerin iine yaramtr: Girit Sava ve Kutsal Liga Sava sra
snda Venedikli tccarlar, ya yabanc gemiler kullanarak (ngiliz,
Fransz) ya da Yahudi tccarlarn (bazen de Franszlarn) adn
34 Fransz ve talyan arivlerinde ngiliz ve Venediklilere ilikin b u konuda ok

sayda atf bulunmaktadr.
35 Balyozlan ac ac ikayet ettikleri bu sistemi en ok Venedikliler uygulamak-
tadrlar. Ornek olarak bkz. Alvise Contarini, Relazione. . . , in Barozzi e Berc

het, Le Relazioni. . . degli Ambasciatori Veneziani nel Secolo Decimosettimo,
sei Va, Turchia, Venezia, 1871 -7 2.
36 Alvise Contarini, 3 8 7 :, Gibb ve Bowen, 1/1 , 3 01 .
78
kullanarak, stanbul'la ticaret yapmaya devam etmilerdir, tabii ki
adlarn dn verenler bu durumdan kar salamlardr; 37 Niha
yet, XVII. yzylda stanbul Yahudilerinin akrabalarnn ve acente
lerinin bulunduu Livorno limannn nemi bilinmektedir; stanbul
Yahudileri, ngiliz ve Hollandallarn yardmlaryla buray, Bat
Avrupa ile Osmanl ticaretin i n byk merkezi haline getirmeye
uramaktadrlar. Ancak her halkarda farkna varlmas gereken
n okta, "uluslararas " ticaretle uraan stanbul Yahudilerinin az
sayda olduklar, bunlarn gemilerinin bulunmad ve tekne kirala
mak -ounlukla ngiliz veya Venedik tekneleri- veya yabanc
tccarlarla ortaklk kurmak zorunda olduklardr.
Rumlara gelince, bunlar ticarete ilikin ynetsel ilemlere da
ha az dorudan balya benzemektedirler. pazarda iyi bir konu
ma sahip olarak Rumlar, Batllar hesabna eyaletlerde alm ve
satm yapmakta, Karadeniz kylarndan -yabanc lara yasak- elde
edilen her trl mal onlar hesabna edinmekte veya hatta buday
gibi i hrac yasaklanm ve Ege Adalarnn kaak ticaretin i n merke
zi olduu mallar da, onlar hesabna toplamaktadrlar. 3 8 Rumlar
ayn zamanda sikke kaakl iinde de yer almaktadrlar ve Ege
adalarnda, Sakz ve dier adalarda yabanclarla ake takasna gi
rimektedirler: 39 byk zmir pazarnn yaknl nemli bir fak
trdr ve stanbul kendi hesabna ihmal edilemeyecek bir toptan ti
caret merkezin i temsil etmektedir. Rumlarn tekne sahibi olmalar
ve mparatorluk iinde byk lde yaylm olmalar onlar
avantajl hale getirmektedir; Padiahn uyruklar olmalarna ra
men, birok alanda ok sayda hizmet sunduklar Avrupallara kar
kendilerini hi de daha az yakn hissetmemektedirler. B u ko
numlarndan tr ayrcalklar elde etmeye abalamaktadrlar, an
cak Avrupallar bu ayrcalklar onlara resmen XVIII. yzyldan
nce tanmayacaklardr: bu tarihten sonra ilerinden bazlar eli
lerin "himayesi altnda" (barataire'ler) olacaklardr.
Bir ksm ailelerin i n fetihten hemen sonra Tokat, Sivas ve
Dou Anadolu'nun dier birka kentinden stanbul'a n aledildii
37 Archivio dello Stato, Venezia, Archivio proprio, passim.

38 F. Braudel, La Mediterranee et le Monde M!diterranen a l'Epoque de Philippe
il, Paris, 1 949, 8 1 -8 3 , 28 3 , 46 1 -62.
39 T. Stoianovitch, L'Economie Balkanique aux XV!le et XVIl!e Siecles. Tez,
Paris, 1952, 97.
79
Ermenilere gelince; bunlarn saylar XVII. yzylda o kadar ciddi
bir ekilde artma benzemektedir ki, Sultan IV. Murad, 1 635'te
Kayseri ve dier baz blgelerden gelenlerin yerlerine gnderil
melerini emretmitir. Bu em ir tam anlamyla uygulanma benze
memektedir.40 Bu Ermeni akn, onlarn Dou ve Akdeniz ticare
tinde giderek daha nemlj bir yere sahip olmaya baladklar dne
me tekabl etmektedir.4 1 Erzurum ve Dou Anadolu'dan ran'a
ynelik transit ticareti yntemeye balamalarndan itibaren, Erme
niler yava yava ran'dan stanbul'a ulaan ticaret yolunun btn
menzillerine yerlemilerdir. Gerekten de onlara, tarmsal retim
merkezleri olan Sivas ve Tokat'la, yn ve tiftik merkezi olan Anka
ra'da, ipek ve ttn merkezi olan Bursa'da, stanbul'un Asya'daki
kpr ba ve E: menilerin yabanc tccarlarla balantl olarak git
gide daha byk rol oynamaya baladklar Anadolu ve ran ticare
tinin son noktas olan skdar'da rastlanmaktadr. Baz Ermeniler
ticaret ve maliye alanlarnda nemli konumlara gelmilerdir, n
k sarraf ve bankerlerin arasnda Ermenilerin de adlar gemeye
balamtr. XVIII. yzylda bakentin en nemli aznlk toptan
clar olacaklardr,42 fakat daha XVII. yzylda, bata stanbul ve
zmir'deki Hollandallar olmak zere, eitli Avrupal tccarlarla
sk ilikiler iindedirler. 43
Avrupal gler, Ukrayna buday, Anadolu kys kerestesi,
Dou Anadolu ve ran rnlerine ulaabilmek iin Karadeniz'e
k hakk salamaya uramlardr; bu abalar srasnda yal
nzca Trklerin reddiyle kar karya kalmamlar, ama ayn za
manda, iyi rgtlenmi kervanlarla Osmanl bakentine ran ipei,
Hind kumalar ve 2.000 katr ve deveden oluan muazzam ker
vanlarla dier mallar getiren ranl ve Ermeni tekeline de arp
mlardr. 44 B urada da Ermeniler Batl tccarlar iin zorunlu ara
clardr ve XIX. yzyldan nce bu tekeli fiili olarak krmak
mmkn olamayacaktr.
40 J. von Hammer, Histoire de /'Empire Ottoman, IX, 280.

41 Braudel, 27; N. !orga, Points de Vue sur l'Histoire du Commerce de /'Orient,
Paris, 1 9 25 , 21.
42 Stoianovitch, 1 98 vd.
43 J. Chardin, Voyages du Chevalier Chardin, Lyon, 1 687- 1 723, c. 1, 1 0- 1 .
44 Memoire de Roboly, Archives Nationales, 81. 376, F 45.
80
IV
Fernand Braudel "La Mediterranee et le Monde MCditer
raneen a l'Epoque de Philippe il." adl kitabnda "Trkiye'de
kentsel -esas olarak ticari- burjuvaziler slam'a yabancdrlar:
Ragzallar, Ermeniler, Yahudiler, Rumlar ve de Batllar, Galata'
da ve Adalar'da "Latiniteler" yaamaya devam etmektedir. . . Sulta
nn yaknlarnda iki byk iadam bulunmaktadr; bunlardan biri
bir Kantakuzenos olup Rumdur, dieri Mikas (don Joseph Nassi)
Yahudidir. . ,,45 diye yazmaktadr.
.
F. Braudel'in bu bak as yanl deildir, ama eksiktir. Bu

tccar burjuvazinin yan sra, bir de ynetsel burjuvazi bulunmakta
ve bir yandan merkezi ynetimin byk memurlarn (vezir-i
azam, kubbealt vezirleri, ordu ve donanma komutanlar, bakent
ynetiminin balca kollarnn balar, yksek dinsel makam sahip
leri, nemli saray kiileri) kapsamaktadr. Bu kiiler grevlerine
bal byk gelirler ile meru veya gayrimeru ok miktarda ek
gelir elde etmektedirler; muhteem ikametgahlar bulunmakta, ka
p halklar bazen byk saylara ulamakta ve "en byk tke
ticiler", yerel ve ithal mal eitli rnlerin talepileri olarak belir
mektedirler; ticaretin en byk unsuru bunlardr. Dier yandan,
merkezi ynetim ile stanbul ynetiminin memurlarn ieren bir
de orta ynetsel burj uvazi bulunmakatdr, bunlar olduka dengeli
bir memur snf meydana getirmektedirler, bu snfn yeleri baz
grevler hari -vezir-i azam'n tercman (XVII. yzylda Rum Pa
nayotis bu grevde n kazanmtr), Reis-l Kttab'n tercman
(ayn dnemde bu grevde Aleksandros Mavrokordatos bulunmak
tadr), ounlukla Yahudi olan aray tabib ve cerrahlar, ayn e
kilde Yahudi olan veya Yahudiler adna alan eitli gmrk re
sim ve harlarn mukataa olarak alanlar gibi- ounlukla Trk
lerden meydana gelmektedir.
Birok noktadan tccar burjuvaziden farkl olan bu burjuvazi,
stanbul'un ekonomik hayatna ve daha da geni olarak mparator
luunkine katkda bulunmaktadr. Aznla mensup memurlar da
yabanclarla temas halindedirler ve XVIII. yzylda henz dk
dzeyde ama etkili bir ekilde, yabanclarla baz yksek Osmanl
45 Braudel, 6 1 7 - 1 8 .
81
yneticilerinin ilikilerini kolaylatrmaktadrlar; bu konuda vezir-i
azam Rami Mehmed Paa'nn baz Batllar tanmasn salayan
Demetrius Kantemir rnek olarak gsterilebil ir.
XVII. yzyl sresince Batllarn artan etkisi, aznla mensup
olanlara daha byk arlk salam, Trkler uluslararas ticaretin
dnda kalmaya devam ettiklerinden, onlarn roln daha da de
erli hale getirmitir. Bu durumda yabanclarla aznlklar arasnda,
mparatorluun aleyhine bir cins su ortakl olumutur. lgili
araclar, zellikle de Rumlar ifte bir konumdan yararlanmak
zere, bir byk Batl gcn himayesine girmenin peindedirler.
Baz araclar Osmanllarn tutukluu ve geri durmalar yznden
ok saydaki ilikilerden servetler kazanmlar ve artk bir siyasi
rol oynayabileceklerini kap aralndan grmeye balamlardr.
Trklere kar belli bir stnlk bilinci oluturan bu kimseler,
onlarn otoritesine kar "ulusal" bir direnmeyi harekete geire
bileceklerini ve bunun "ulusal ve Osmanl-kart bir bilincin temi
ni olarak" az veya ok uzun dnemde bamszla dneceini
hesaplamlardr. Bu sre Rumlar tarafndan XVIII. yzylda
balatlm46 v_e rnek Slavlar tarafndan izlenmitir. Batllarn
ak veya gizli desteine byk lde yaslanarak bu ynde kararl
bir ekilde ilerlemiler ve bu durum Batllarn onay iinde, Bal
kan uluslarnn bamszlna ve Osmanl mparatorluu'nun da
XIX. yzyl slahatna, ve en yksek makamlar da dahil , bu yz
yln ikinci yarsnda mparatorluk ynetim rgtyle hkumet
mevkilerine giderek artan miktarlarda, aznlklarn gelmelerine yol
amtr. Osmanl mparatorluu'nun bu paralanma ve ayrma
srecinin kkeninde, Batllarn nce ekonomik, sonra da siyasal
szmalar yer almaktadr; aznlklarla kurduklar sk ilikiler ve
Batllarn onlara arka kmalar, onlar en avantajl u nsurlar haline
getirmitir.
46 N. Svoronos, Le Commerce de Salonique au XVllle Siecle, Paris, 1 956.
82
il. BLM
OSMANLI MPARATORLUGU,
BATILILAR
ve
.
TiCARET
v
VENEDK, TRKLERE LN HABERLERN

MERKEZi
Venediin Trklere ilikin haberlerin merkezi olarak oynad

ncelikli rol birok adan aklanabilire benzemektedir:
1 ) Venediklilerin stanbul, Kk Asya ve Dou Akdeniz' -
deki mevcudiyetlerinin eskilii.
2) XII. yzyldan itibaren eitli Trk hanedanlaryla kuru
lan ilikiler, zellikle de ticaret antlamalaryla sonulanan ticari
ilikiler (rnein Seluklularla yaplan ticaret antlamas).
3) stanbul'un alnmasndan nce ve sonra, Trklerin Vene
diklilerin Dou Akdeniz'de sahip olduklar topraklara ve Venedik
ticaretine ynelttikleri tehdidlere gre, Osmanllarla dnemine ba
l olarak bazen hasmane, bazen dostane ilikilere sahip olmas.
Venediklilerin XVI. yzyln ortasna kadar Dou Akdeniz'de
stn bir konuma sahip olmalar, ticari ncelik ve stnlkleri
ancak XVI. yzyln ikinci yarsnda Franszlarn ve ngilizlerin
zor kullanarak gelmeleriyle gerilemeye balayacaktr.
Bu genel dnceler Venediklilerin Trk dnyasn ren
meye gsterdikleri ilgiyi ve bu bilginin Trklerle olan ilikilerinin
tm vehelerine yaygnlatrlmasna verd.ikleri nemi anlamamza
olanak vermektedirler. Venediklilerin bu amalarna ulaabilmeleri
iin, dzenli ve eitli haberler salamaya ehil bir haberalma ebe
kesine sahip olmalar gerekmekteydi. Bu haberler ve bilgiler Vene
dik Archivio di Stato'sunda yer alan belgeler arasnda grlmek
tedirler. Bunlar zel kategoriler halinde snflandrlmlardr: stan
bul'daki balyozlarn raporlar, balyoz mektuplar, eitli skeleler
deki konsoloslarn mesaj ve mektuplamalar, Archivio proprio,
seyrsefer ve ticarete ilikin hkmler, aynca yolculuk muhtra-
85
!arn, Mario Sanudo'nunki gibi Diariileri de unutmamak gerekir.
Btn bu belgeler bugn, Osmanl mparatorluu'n incelenme
sinde, zellikle XV. yzyldan itibarenki sre iin emsalsiz ve ben
zersiz bir kaynak oluturmaktadrlar.
Bylece Venedik Cumhuriyeti sonradan diplomat, elilik ve
konsolosluk personeli olarak nitelenen bir grevliler ebekesini
hizmete sokmutur. Daha o sralarda bile hereyi tamam olan ve
dallanp budaklanm bir yap manzaras kazanan bu ebeke tr
nn ilk rneidir. Bu ebeke oluumundan sonraki yTlarda yal
nzca baz deiiklikler geirecek ve Osmanl mparatorluu'yla
birlikte geliecektir. Bizans ve Memluk dnemlerinde ksmen bu
topraklara yerlemi olan bu Venedikli grevlilerin oluturduu
ebeke, dier Batl devletlerin Osmanllarla kurduklar ilikilerde
elilik ve konsolosluk yaplarna model olmutur.
Venedik diplomasisi eskilii, birikimleri, Bizans, Arap ve Os
manl ncesi Trk dnyalarna ilikin deneyimleri sayesinde, haber
alma grevini her zaman daha ileri gtrebilmitir. Venedik Cum
huriyeti yneticileri, onlar ilgilendiren ve onlara Dou Akdeniz'
deki siyasetlerini bilgili bir ekilde yrtme olana veren tm ha
berleri srekli olarak salayabilmilerdir. Zaten o dnemde diplo
masi yalnzca hkumetler arasndaki en yksek dzeydeki ilikiler
anlamna gelmemektedir. O dnemde, Osmanl-Venedik ilikileri
deiik alanda, ok fazla miktarda maddi ve pratik konuyu ier
mektedir: seyrsefer, ticaret, Osmanl uyruklarnn .imparatorluk
iindeki gndelik hayatlar, askeri harekatlar, sava hazrlklar,
Dou Akdeniz'deki Osmanl topraklaryla Venedik topraklar ara
sndaki ilikiler. Tm bu tr ilikiler sadece diplomasi alanyla s
nrl kalmayacak kadar eitlidirler. Ksacas, Venedik Trk dn
yasnn iki faaliyetine ilikin olarak srekli haber alma ihtiyac
duymutur: Osmanl sultanlarnn siyasetleri ve ticari al veriler.
Osmanllarn XIV. yzyln ikinci yarsndan, zellikle de s
tanbul'un alnmasndan itibaren Venedik topraklarna komu olma
laryla, birlikte Venedikliler Osmanl siyasetini bilmeye daha da
fazla ihtiya duyar hale gelmilerdir. Demek ki Venediin Osman
l tasarlar ve zellikle de denizde ve karadaki askeri hazrlklar
konusunda olabildiince kesin bilgi ve haber edinebilmesi vazge
ilemez bir nitelik tamaktadr.
86
Bu siyasal ve askeri haberalmaya, Osmanl mparatorluu s
nrlar iinde yaayan veya kendilerine balamay dndkleri
topraklarda oturan etnik ve dinsel aznlklara ynelik olay ve olgu
lara ilikin haberleri de eklemek gerekmektedir. u veya bu bl
genin Trkler taraf ndan fethedilmesi Venediklilerin bu yeni fethe
dilen yerlerin halklaryla olan i likilerinde sorunlar kartabilmekte
ve onlar yerel haberalma olanaklarndan tamamen yoksun klmasa
bile, bu olanaklar daraltabilmekteydi. Bu durum ticari alanda
nemli sonular dourmaktayd. Kuaklar boyu Dou Akdeniz s
kelelerine yerlemi olan Venedikli tccarlar, bu skelelerde yaa
yan Rumlar ve Yahudiler, Osmanl dnyas iindeki en nemli
ajanlar, araclar ve haber kaynaklar an meydana getirmekteydi
ler. stelik Osmanllarn elindeki kta topraklar ile adalarda yaa
yan Rumlar, Venediin Dou Akdeniz'deki topraklar iinde otu
ran Rumlarla i liki halindeydiler. stanbul, zmir veya Selanik Ya
hudileri kendi aralarnda ve bata Venedik olmak zere, Akdeniz'
in dier tccar kentlerinde yaayan Yahudilerle iletiim iindey
diler. Balyozlar grev yerlerinde, XVI. yzyldan itibaren ou
"Giovani della lingua"dan kan tercmanlarn (drogman) hiz
metlerinden yararlanmaktaydlar. Bu tercman yetitiren okul Fran
szlarn 1 669'da kurduklar "Jeunes de Langue" (Dil genleri) oku
luna rnek olmutur. Franszlarn bu tercmanlk okulu, bugnk
Yaayan Dou Dilleri Ulusal Okulu'nun temelini oluturmaktadr.
te yandan, Giovani della Lingua mutlaka Venedik aslllar ara
sndan da seilmemitir. Bunlar ou zaman kkenleri az veya ok
uzak olan, bulunduklar yerden devirilen ve Venedikliler tarafn
dan asimile edilen "Dou Akdenizliler"dir. rnein Dou Akde
niz'e yerlemi olan Cenovallar byledirler. Bu genler bir terc
man loncas (dragomanni) oluturmaktaydlar (bu kelime Arapa
ve Trkeye de gemi olan Farsann tercman kelimesinin tal
yancada ald bozulmu biimidir). Bunlar Osmanllara ilikin ko
nulardan zellikle haberliydiler ve stanbul'da, skelelerde ve hatta
bazen uzak eyaletlerde meydana gelen olaylar hakknda iyi bilgilere
sahiptiler. B u tercmanlar XVI. ve XVII. yzyllarda Venedik ile
stanbul arasndaki iddetli gerilim dnemlerinde, Venedik diploma
sisine mensup olmalarnn bedelini bazen hayatlaryla demilerdir.
Ve Osmanllar bu tercmanlar tasfiye ederek, Venedik haberal
masnn nemli bir unsuruna zarar verdiklerini iyi bilmekteydiler.
87
Eliler dzeyinde ise, stanbul eliliinin Roma'dakiyle birlik
te Venedik Cumhuriyeti'nin tek elilii olduunu farketmek gerek
mektedir; bu da onun ncelikli yerini belirlemektedir. XV. yz
yln sonunda ve XVI. yyln tm boyunca, stanbul'daki balyoz
luk makam hi tartmasz, Venediklilerin tm diplomatik mevki
lerinin en nemlisi ve en ereflisi olmutur. Bu makama, Osmanl
yneticileriyle ou zaman zor ilikiler iinde olunmas nedeniyle,
becerikli ve uluslararas ilikilerde uzman olan kiiler getirilmitir.
Bu beceri ve bu uzmanlk, Venedik elilerinin yazl muhtrala
rnda grlmektedir -bu belgelere Alberi ile Barozzi ve Berchet'
nin yaynlar sayesinde daha kolay ulamak mmkndr-. Bu muh
tralar ncelikli bir yarara sahiptir ve Osmanl mparatorluu'nun
incelenmesindeki esas kaynaklardan birini meydana getirmektedir.
Sz konusu muhtralarn Venediin karlar dorultusunda
yaplm olan gzlemleri ierdikleri ve Osmanl mparatorluu'nun
belli bir andaki durumunun gzden geirilmesi niteliinde olduk
lar bilinmektedir. Muhtralarda bylece Osmanl ynetimi, ordu,
bahriye, tersaneler, imparatorluun gelirleri,yabanc devletlerle ili
kiler, Venedik'le ilikiler, ticari denizciliin sorunlar gibi konulara
ilikin genel bilgiler ve bazen de gmrk resimleri, vergiler i mpara
torlukta tedavl eden paralar, stanbul'un ve balca kentlerin iaesi,
Venedik ticaretinin nitelii hakknda ayrntlar yer almaktadr.
Balyozlarn gnderdikleri mesaj lar ise daha belirgin, daha kesin,
daha ayrntl haber ve bilgiler iermekte; bunlar Venedikli yetkililere
daha dorudan ve hemen yararl olacak konulara ynelik olmak
tadrlar. Dispacci iinde yer alan bilgiler arasnda, gemilerden ve
mallardan alnan resimler, paralar, fiyatlar, kambiyo haddi, Venedik
lilerinkilerin dndakiyabanc tekne geileri,bu tekneler tarafndan
getirilen mallar, yabanclarn rekabeti, stanbul'daki ve eitli Dou
Akdeniz skelelerindeki Batl tccarlar, Trklerin deniz gc, kor
sanlar, Osmanl ynetimindeki deiiklikler, arzi olaylar (yangnlar,
salgnlar) vs. gibilerini saymak mmkndr.
Archivio proprio de Bailo a Costantionopoli, esas olarak
Venediklilerin stanbul'daki ticaretlerine ve arzi olarak da dier
Osmanl limanlarndaki (skeleler) ticaretlerine i likin haber ve bil-
. giler iermektedir. B u ariv bize ayn zamanda, Yahudilerin Vene
dik-Trk ticaretindeki nem ve rolleri, stanbul ve baka yerlerde
ki eitli mal fiyatlar hakknda bilgi unsurlar salamaktadr.
88
Balyozluk kanlaryas belgelerine gelince, bunlar da stan
bul'daki Venedik cemaatinin iinde meydana gelen olaylara, stan
bul'daki ticari evrelerle (esas olarak Yahudilerle) olan temaslara,
navlun szlemelerine, ikayetlere, yani ou zaman zel nitelikli
unsurlara yer verilmektedir. Bu unsurlar Osmanl bakentindeki
Venedik cemaatinin hayatn ve bu cemaatin kentin dier unsur
laryla olan mesleki ve insani temaslarn aka ortaya kartarak
baka adan da bilgi salamaktadr.
stanbul kaynakl Venedik belgeleri arasnda, ayrca, ferman,
antlama, resmi belge (ki bunlarn orij inalleri Trk arivlerinde her
zaman bulunmamaktadr) evirileri ile olduka zel nitelikli belge
ler olan "Avvisi di diversi confidenti a Costantinopoli" de yer
almaktadr. Bu sonuncular Osmanl donanmas. stanbul tersanesi
ve Osmanllarn askeri harekatlar konusunda genellikle kesin ve
belirgin bilgiler vermektedir.
Eer bu belge dizgesinin XV. yzyldan itibaren kesintisiz ve
hemen hemen hi boluu olmayan bir nitelikte olduu dnlr
se -en azndan Dispacci'ye ilikin olarak ve XVI. yzyln ortasn
dan itibaren- byk bir haber madenine sahip bulunulduu ve bu
nun tamamen tketilmesinin uzanda olduumuz grlecektir.
Osmanl tarihi uzun bir sre Trk ve bata Venediklilerinki olmak
zere, yabanc kroniklerden hareketle yazlmtr -ve Joseph von
Hammer'in Geschichte des Osmanischen Reiches' bunun r
neklerinden biridir-. Ariv belgelerinden yararlanlmaya ancak
olduka yakn tarihlerde balanlmtr. Geree daha yakn bir Os
manl tarihi ancak bu belgelerden ve Trkiye ile Avrupa devletleri
arivlerindeki benzeri belgelerden hareketle yazlabilir. Bu yapl
dktan sonra, Venediklilerin Akdeniz ilikilerinde ne derece nce
likl i bir rol oynadklar farkedilecektir. Kukusuz durumu zaten bi
liyoruz, fakat bu bilgimiz henz yeteri kadar gerek ve inkar edile
mez temellerin zerine oturtulamamtr. Baka lkelerin kaynak
laryla yaplac_;k karlatrma, Venediin gerekten Avrupa ha
beralma sisteminin -diplomatik, siyasal ve ticari ilikiler alannda
merkezinde olduunu -en azndan XVI. yzyln sonuna kadar-
. gstermek zorundadr. Hatta Osmanl dnyasnn i hayat bu
muhtralar, bu mesajlar, bu belgeler sayesinde derinletirilmi gibi
gzkmektedir. Bu belgeler onyll ar boyunca, siyaset ve ticaret
adamlarnn gznde herhangi bir yarara sahip olan hereyin gn
89
gnne, sadk bir ekilde kaydedilmesiyle olumutur.
Ancak kaydedilmesi gereken bir husus olarak, Venedik belge
leri hangi cinsten olurlarsa olsunlar, Osmanl dnyasnn dinsel
hayat, entellektel veya sanatsal faaliyetleri hakknda hemen hi
bir bilgi iermemektedir. Bu da Venedik haberalmasnn esas ola
rak pratik ve hatta deyim yerindeyse "ticari" karakterinin ak bir
gstergesidir. Dinsel sorunlar Venediklileri ancak, rnein Papal
n da dahil olduu koalisyonlara katldklarnda ilgilendirmie
benzemektedir. B una karlk slamiyet, mslman evreler, Os
manl mparatorluu'ndaki hrstiyan cemaatleri gibi konularda hi
bir haber ve bilgi yoktur. Venedik bu alana hibir zaman girmeyi
istememie benzemektedir. Herhalde mslman dnyasyla temas
larndan edindii eski deneyimler ona burann tehlikeli bir alan
olduunu ve buraya karmann o kadar sabrla yrtlen ticaret si
yasetini tehlikeye sokabileceini gstermitir. Demek ki karma
ma karar bilinli bir ekilde verilmitir ve kararn verilmesine bu
cins mdahalelerin hibir ey getirmedii hususu ile bazen honut
kal nmayacak durumlara da yol ama ihtimali etki etmitir. Vene
dikliler Osmanl evrelerindeki entellektel ve sanatsal konulara
da herhangi bir ilgi duymua benzememektedirler. Ancak, stan
bul'da 1 567'de bir Ermeni matbaasnn kurulmas iin gereken mal
zemenin Venedik'ten geldiini kaydetmek mmkndr. Ancak bu
na bakarak, Venediklilerin Osmanl uyruklarnn " kltrel" ilerine
herhangi bir ekilde kartklar sonucunu kartmamak gerekir.
XVI. yzylda bu konu daha ok Fransa, Avusturya-spanyol m
paratorluu ve Papaln tahsisli alan olmutur ve bu konulara
ilikin yaynlar ve eitli yazlar aklayc niteliktedir. Ama her
halde nebaht zaferinin kutlanmas konusunda bir istisna getirmek
gerekmektedir. Bu zafer baka yerlerde olduu gibi Venedik'te de
birok dinsel nitelikli yaznn yazlmasna yol amtr.
Venedik her eyden nce tccar bir devlettir; ve karlar esas
olarak maddi dzlemde yer almaktadr. Osmanl mparatorluu'n
dan toplad bilgiler ve haberler balca meguliyetleriyle uyum
iindedirler. B unlar dn Venedikli ynetici iin ne kadar nemli
oldularsa, bugn de onlar olmadan Osmanl mparatorluu hak
knda ancak snrl bir bilgiye sahip olacak olan tarihi iin o kadar
nemlidir.
90
VI
NEAHTI DENZ J\RPIMASININ

ISTANBUL'DAKI YANKISI
Kutsal Liga donanmas tarafndan 7 Ekim 1 57 1 'de Osmanl

donanmasna kar kazanlan nebaht arpmas, Bat'da hemen
byk bir yank yapm ve bu yank tarihi, air, dnr, ilahi
yat vs. gibi her trden byk bir yazar kitlesinin gayretleriyle
daha da yaylmtr. Ama acaba Osmanllarn ilk byk bozgunu
olan bu arpmann stanbul'daki yanklar nelerdir? Acaba bu
bozgunu, Batllarn iddia ettii kadar ar bir yenilgi olarak gr
mler midir; padiahn ve vezir-i azamn hemen sca scana
aldklar nlemler nelerdi ve nebaht'nn uzun vadedeki sonular
neler olmutur?
abucak grlen odur ki, Osmanl vakanvisleri arpmay
balangc, cereyan ve ortaya kard koltuk denekleri itibariyle
zikrediyorlarsa da, verdikleri bilgilerin btn, bozgunun o andaki
ve daha sonraki sonular bakmndan ok snrl kalmaktadr. Bu
bilgiler bir yazardan dierine baz deiiklikler gstermekle birlik
te, tarih kitaplarnda gene de yer almaktadr. Ama bu vakanvisle
rin ayn kaynaktan yola ktklar veya baz noktalarda birbirlerin
den kopya ektikleri -ki bunda alacak bir yan yoktur- izlenimi
uyanmaktadr. te yandan yalnzca tamamen"maddi" olgulara yer
verilmekte, padiah ile devlet sorumlular hari, o ada yaayan
insanlarn bozgun haberi karsndaki tepkileri hemen hemen tama
miyle bir kenarda braklmaktadr. Ancak Osmanl vakanvisle
rinin katklar ne kadar kstl olursa olsun, bu gene de ihmal edile
bilir gibi deildir ve bir doku oluturmaya ve hatta bazen baz ay
rntlar belirlemeye olanak vermektedir 1 .
Gzden geirdiimiz vekayinameler arasndan Hoca Saadeddin ( 1 536- 1 599),
Tac't Tevarih; Selaniki (l. 1 600), Tarih (en bilgili yazar); Peevi ( 1 574-
91
nebaht'nn sonularnn stanbul'dan nasl grldnn in
celenmesinde daha ileri gidebilmek iin ariv belgelerine bavur
mak gerekmektedir. Ancak ne yazk ki, bu konuya ilikin yayn
lanm belgeler ok az saydadr ve ok ksmidir. Bunlara smail
Hakk Uzunarl'nn eitli almalarnda2 ve en ilginci Zarif
Ongun'a ait olan3 baz makalelerde arzi olarak rastlamaktayz. Jo
seph vem Harnmer'in Osmanl mparatorluu Tarihi'ne de ba-
vurmak mmkndr, ama bunu yaparken bu tarihinin iyi bilinen
hatalarn hesaba katmak gerekir. Son olarak nebaht'nn en iyi
"olaysal" derlemesini smail Hami Danimend yapmtr.4 Ayrca,
1 5 7 1 - 1 574 arasnda stanbul 'da bulunan Avrupallarn anlat ve
muhtralarna bavurmak (yaynlanm olanlarna); Venedikli,
Fransz vb. grevlilerin raporlarn incelemek de gerekmektedir.
Belgesel kaynaklarmz bu noktalara kadar gtrmeye yetecek
zaman ve olanaklara sahip olamadmz itiraf ediyoruz. Fakat
toplayabildiklerimizin, nebaht arpmasnn hemen ortaya kan
veya biraz uzakta yer alan, tamamen "Osmanl" olan vehesini, o
sralarda ortaya kabilecek olan diplomatik sorunlara girmeden
sunabilmemize olanak verdiklerini dnyoruz. Her ne olursa
olsun, bu olayn arkasndan Bat'da oraya kan edebiyat ve yaz
bolluunun uzandayz.
NEBAHTl'DAN NCE STANBUL'DAK HAVA

nebaht arpmasndan nceki yllarda stanbul'daki siyasal
ve buna bal olarak da, ekonomik ve toplumsal iklim gzel hava
lara doru gitmekteydi. Kanuni Sultan Sleyman'n lm drama
tik sonular dourmam; olu II. Selim saltanat intikalini ok iyi
salam; Macaristan'daki askeri baarlar Avusturya i le yaplan
1 649), Tarih, Solakzade (l. 1657), Tarih-i Al-i Osman, Katip elebi (Hac
Kalfa, 1609- 1 658), Tuhfet-l Kibar fi asfar l-bihar; Mneccemba (1631-
1702), Tarih gibilerini sayacaz.
2 Ismail Hakk Uzunarh'nn eserlerinden unlar zikretmek gerekmektedir: a) Os
manl Tarihi, c. Ill/ I , Ankara, 195 1 ; b) Osmanl Tarihi, c. Illf2, Ankara, 1954;
c) Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara, 1 948; d) "Kbrs
Fethi ile lnebaht Muharebesi srasnda Trk devletleriyle Venedik ve mt
tefiklerinin faaliyetine dair baz hazine-i evrak kaytlan", Trkiyat Mecmuas,
3, 1 926-1 933, s. 257-292.
3 Zarif Ongun, "Selim II'nin kapudan- derya Kl Ali Paa'ya emirleri ", Tarih
Vesikalar, c. II, no. 1 1 , 4bat 1 943, s. 325-334.
4 lsmail Hami Danimend, izahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, II, 1513-1573,
lstanbul, 1 948, s. 388-420.
92
bar antlamasnda somut hale gelmilerdir. Bu bar 1 7 ubat
l 568'de nihayet imzalanm; birka ay sonra, Temmuz'da Polon
ya'yla olan bar antlamas yenilenmi ve ayn sralar bir ran
elilik kurulu Edirne'de kabul edilmitir. ah Kulu Han'n ba
kanlndaki bu kurul II. Selim'i clusundan tr kutlamaya gel
mi ve muhteem armaanlar getirmitir. Yemen ve Gney Arabis
tan'da \ 567'de kan isyana gelince, Sinan Paa'nn Arabistan'daki
birliklerin komutasna getirilmesinden sonra tedricen bastrlmtr;
fakat Sinan Paa blgenin tamamen boyun ediini ancak 1 57 1 'de
iliin edebilmi ve Mekke ile Medine'ye yapt hac ziyaretleriyle,
padiahn otoritesinin Gney Arabistan'da ve Hicaz'da yeniden ku
rulduunu gstermitir.
Bat Akdeniz'de 1 569'da Tunus zaptedilmi ve bylece Hafsi
hanedann destekleyen spanyollara bir darbe indirilmitir.
Acaba btn bu askeri ve diplomatik eylemler imparatorluun
dnya leindeki bir vizyonuna m denk dmekteydi, yoksa bun
lar urada veya burada ortaya kan ve Osmanl ynetiminin de
topraklar zerindeki bar gvenceye almak ve gcne sayg du
yulmasn salamak zere yakalad, kulland veya devre d
brakt arizi olaylarn bir sonucu muydular? Burada, bar deme
mek iin saldrmazla ynelik olduunu ifade ettiimiz bir irade
nin varlna tank olan, ortaya kan durumlara karlk vermek
zere yrtlen bir siyasetten baka birey grmemek gerekir. Tu
nus'un zapt bile, padiahn bir kararndan ok, Osmanl korsan
larnn giriimleri sonucu gereklemitir.
Buna karlk, I 565'te Malta'da uranlan baarszl telafi
etmek zere giriilen Kbrs seferi bir istisna saylmaldr. 1 570-
1 57 I yllarnda srdrlen bu harekat, Batllarn donanmasnn
hibir engel kartmay baaramamalar zerine Magosa'nn 1
Austos 1 5 7 1 'de teslim olmasyla sona ermitir. Bu baar stan
bul'da bazen Trk ordularnn kazandklar baka zaferlerden do
lay ortaya km olan coku halini artrmtr. Osmanl donan
masnn bir blm Dalmaya kylarna giderek Dulcigno, Anti
vari ve B udva'ya kartma yapm, Girit ve Cerigo'ya baz zararlar
vermitir. Osmanl baarlar 1 57 1 ilkbaharnda Venediklileri bar
mzakerelerine girimeye yneltmitir; fakat mzakereler baar
szlkla sonulanm ve Venedik ite bunun zerine Kutsal Liga'ya
93
yaklam ve Trklerle mcadele etmeye devam etmitir.
nebaht bozgununun haberi ite bu askeri zafer, Osmanl ege
menliinin teyid edilmesi havas iinde patlam, Osmanllar olaya
Singin donanma adn vermilerdir.
Bozgunun Trk cephesindeki nedenleri neler olabilir? Hemen
hi kesintisiz bir baarlar dizisinin Osmanllar kendilerini yenil
mez saymalarna ve rakiplerinin glerini kmsemelerine yol
at akla yakndr. te yandan, Osmanl ynetiminin iindeki
gruplar arasndaki rekabetlerin de zararl kararlar alnmasna yol
am olmas muhtemeldir. Vezir-i azam Sokullu Mehmed Paa'
nn Piyale Paa, Sinan Paa, Ulu Ali Paa gibi kimseleri ba
arlarndan dolay kskanmas ve bu nedenle Yenieri Aas olan
ve hibir tekneye komuta etmemi bulunan Mezzinzade Ali
Paa'y Kapudan- Derya olarak atamas da mmkndr. nebaht
seferinin bakomutan olan nc vezir Pertev Ahmed Paa ise,
yeni kapudan- derya kadar denizin cahilidir. Bunun dnda, Os
manl vakanvisleri donanmada kreki ve sava unsur eksiklii
olduunu belirtmektedirler. Komuta heyeti bundan kayglanma
benzememektedir, nk Kutsal Liga donanmasnn tasarlarndan
bihaberdir. Osmanl donanmas kendini tamamen gvenlikte sana
rak nebaht'ya demir attnda, birok sava karaya kmtr.
Fakat bunlar, mttefiklerin geldii haberi zerine teknelerine geri
dnme benzemektedirler. .
Trk tarafndan savaa katlan teknelerin says yazarna gre
deimektedir. Avrupallar genel olarak 300 civarnda deien Os
manl teknesi olduundan szederlerkenS; Trk vakanvisleri daha
mtevazi rakamlarla yetinmektedirler: Katip elebi 1 706, Solakza
de 2507 , Selaniki 1 84 8 tekneden sz etmekte, yalnzca Peevi
300'den fazla gemi olduunu bildirmektedir9 . Cezayir Beylerbeyi
Ulu Ali Reis'in ('l Ali veya Batl kaynaklarda Ochialy) komu
tasnda, bu eyaletten gelen 20 kadar gemiyi de bu donanmann
iinde saymak gerekir. Osmanl donanmasnn 225-250 arasnda
5 Kar. J. von Hammer, Histoire de l'Empire Ottoman, ev. Dochez, c. il, 1 ,

36, s . 1 7 8 vd.
6 Kiitip elebi, s. 92.
7 Solakzade, s. 593.
8 Selaniki, s. ! 04.
9 Peevi, s. 496.
94
tekneden meydana geldii dnlebilir; daha sonra donanmay
yeniden oluturmak iin sarfedilen gayretleri kavrayabilmek iin
bu sayya dikkat etmek zorunludur.
Osmanllarn kayplarna i likin olarak eitli rakamlar veril
mektedir; Hammer hrstiyanlarn eline geen 1 30 ve yaklan 94
tekneden, yani toplam olarak 224 gemiden sz etmektedir. Os
manl vakanvisleri baka bilgiler vermektedirler: Solakzade, Ulu
Ali Reis'in stanbul'a 80 gemi getirdiini 10 yazmaktadr (ama bun
larn krk kadar Ege adalarndan geliyordu). Bu durumda kayp
1 80-200 gemi olmaktadr; Mneccimba'na gre ise 1 90 gemi
hrstiyanlarn eline gemi veya tahrip edilmitirl 1 . Mttefiklerin
ldrdkleri, esir aldklar ve Osmanl larn elindeki forsalardan
kurtardklar kiilerin ve Osmanllardan elde ettikleri toplarn sa
y sna gelince, bu konuda verilen rakamlar ok deiken olmakla
birlikte, hepsi de ok yksek saylar bildirmektedirler. Her ne olur
sa olsun, Osmanllarn gemi, insan ve eitli malzeme kayplar
byk olmu; bir Trk donanmasna o zamana kadar verilen en
byk zarar meydana gelmitir.
HABER STANBUL'DA NASIL KARILANDI?

Bozgun haberi padiaha ve vezir-i azama ne zaman ve nasl
ulat?
lgin bir raslant sonucu, Padiah II. Selim 7 Ekim 1 57 1 'de,
yani tam arpma gn 'stanbul'dan ayrlmt ve k geirmeyi
dnd Edirne'ye varmasndan ok ksa bir sre sonra da habe
ri renmiti. Katip elebi bu konunun ayrntlarn vermektedir:
"Ulu Ali'nin maiyetindekilerden bir haberci Edirne'ye 3 Cumada
II 979'da (23 Ekim 1 57 1 ) vararak, korkun haberi getirdi ... 1 2 . Fiili
durumda, arpma ile haberin Edirne'ye ulamas arasndaki 1 6
gnlk sre ar uzuna benzemektedir. Y a Ulu Ali'nin habercisi
bir limana kadar yolun bir blmn komutanyla birlikte kat'et
mi, Edirne'ye oradan itibaren karadan gitmitir; ya da habercinin
Edirne'ye var tarihinde bir yanllk vardr. nebaht'dan Edirne'
ye var sresi olaanda alt gn kadar olduundan, haberci Edir-
10 Solakzade, s. 593.
Il M neccimba, c. il, s. 592.
12 Katip elebi, s . 95.
95
ne'ye 1 3 Ekim'de varm olabilir.
Selaniki, Selim'in haber karsnda alt st olduunu ve gn
gece uyumadan oturduunu yazmaktadr 1 3 ; Katip elebi de
kendi cephesinden, bu olayn mslmanlarn tamamn (amme-i
mslimin) derinden yaraladn ve camilerde Tanrya yakarmak
iin dua edildii ibelirtmektedirl 4.
il. Selim hemen stanbul'a geri dnmeye karar vermi ve ayn
anda hemen yeni bir donanma yaplmasn emretmitir. B irinci
karar -eer Kalkondil tarihinin devamn yazan kiiye baklacak
ol ursa- bakent halknn bozgun haberi karsnda alarm durumuna
gemesinden ve mttefik donanmasnn yaknlarda kente gelecei
sylentisinin kmasndan kaynaklanm olabilir. Padiah sylenti
leri nlemek ve halk yattrmak iin kente gelmi ve hemen ana
caddelerde dolamtr. B iraz kukuyla karlanmas gereken bu
olaydan hibir Osmanl vakavnisi sz etmemektedir. nk ilk
olarak, stanbul halknn haberi padiahla hemen hemen ayn anda
rendii kesin deildir; i kincisi mttefik donanmasnn arp
madan birka gn sonra anakkale Boaz aklarna ulaabilmesi
olanakszdr. Seyir sresini hesaba katmak gerekir ve stelik mev
simin ilerlemesi nedeniyle, yabanc bir donanmann slerinden bu
kadar uzakta macera aramaya kalkamayacann ve ayrca sonba
har sonu ile kn bandaki sert hava koullaryla bouamayaca
nn unutulmamas gerekir.
II. Selim ayrca, yeniklerden biri olan ve arpmalar srasnda
kaan Pertev Paa'nn (dieri Mezzinzade Ali'dir, ama o arpma
srasnda lmtr) azledilmesine ve mallarnn msaderesine ka
rar vermiti r l 5 . Buna karlk padiah, vezir-i azam Sokullu Meh
med Paa'ya kar olan tm gvenini korumu, ona btn gcn
donanmann yeniden kurulmas iine sarfetmesi emrini vermitir;
vezir-i azam kendine bulaan lekeyi temizlemek iin bu greve
drt elle sar lmtr.
Ulu Ali 1 5 7 1 Aralnda stanbul'a 87 tekneyle dnmtr
(felaketten kurtardklar ve Ege adalarndan topladklar) 1 6 . Padi-
13 Selaniki, s. 1 07 .
14 Katip elebi, s. 95.
15 elaniki, s. 1 08.
16 Ibid., Solakzade, s. 593.
96
ah Paay cesareti ve yapt iin neminde tr dllendirmek
iin Ulu olan adn (Arapada il: barbar, kaba), daha erefli olan
Kl adyla deitirmi ve onu Mezzinzade Ali Paa'nn yerine
kapudan- deryala atamtr l 7 . Son olarak da, padiah donan
mann yeniden kurulma faaliyetini kolaylatrmak ve hzlandrmak
amacyla, Has bahenin bir blmn Kasmpaa tersanesine
balam, buraya 8 tezgah daha kurulmutur.
Vezir-i azam ve kapudan- derya 1 57 1 -72 k boyunca tm
glerini donanmann yeniden ina faaliyetlerine sarfetmilerdir.
Selaniki bu iin Kl Ali'nin sayesinde gerekletiini sylerken
Solakzade, Peevi, Katip elebi ve Mneccimba bu erefi Sokul
lu Mehmed Paa'ya vermektedirler.
Bu yeniden ina faaliyetinin ynetim ve sorumluluunun ve
zir-i azam tarafndan Kl Ali'ye emanet edilmi olmas ve btn
esnaf gruplarnn faaliyetleri ile gerekli malzeme ve iaesinin sa
lanmasnn koordinasyonuyla onu grevlendirmi olmas mm
kndr.
Selaniki 1 20 gn iinde, yani ilkbahar geldiinde 1 34 geminin
ina edilmi ve tamamen donatlm olduklarn bildirmektedir1 8 .
Katip elebi 1 58, Peevi 1 90 ve Solakzade 250 teknede!) sz et
mektedirler, ama sonuncu tarihi imparatorluun btn tersanele
rinde y aplan tekneleri hesaba katmaktadr. Kl Ali, genellikle
250 para olduu tahmin edilen yeni donanmasyla Boaz'da bir
gsteri yapm, Beikta nlerine demir atm ve genel bir sevin
iinde salvo atlar yapmtr1 9 . B ir Trk donanmas ilk kez kn
ina ediliyor deildir; 1 536- 1 537 ve 1 537- 1 538 k gibi birok
rnek vardr. ylesine ki, donanmann Sokul_lu Mehmed Paa ve
Kl Ali Paa tarafndan yeniden ina edilmesi o ada yaayan
insanlara olaand bir olay gibi gzkmemi ve vakanvislerin
bazlar da buna zel bir ilgi dahi gstermemilerdir.
Demek ki imparatorluun en nde gelen kiilerinin tepkileri
bilinmektedir: Padiah, vezir-i azam, kapudan- derya ve bu tepki
lerin hepsi ayn -amaca, imparatorluun gvenliini salamaya ve
eer frsat karsa mttefiklerden rvan almaya ynelik olmak
17 Katip elebi, 95; Mneccimba 11, s. 539; Solakzade, s. 593.

18 elaniki, s. 1 08.
19 lbid., s. 109.
97
zere, donanmann yeniden ina edilmesi amacna yneliktir.
Ancak, rnein Mneccimba tarihindeki gibi ok kaamak
baz notlarn dnda20, halkn bozgunu kesintisiz bir zaferler dizi
sinin arkasndan gelmesi nedeniyle ap daha da byyen bir ac
ve znt dndaki tepkileri hakknda hibir ey bilinmemektedir.
Bu ac ve znt duygusundan baka birey bilinmemektedir. Va
kanvislerin o sralarda ok s nrl bir rol olan kamuoyuyla hi il
gilenmedikleri de dorudur.
KARARLARDAN EYLEMLERE
Donanmann yeniden ina edilmesi byk mali, insani kaynak
larn ve malzemenin seferber edilmesini gerektirmekteydi. Bu ko
nuda ne yazk ki ayrntl bilgilerden yoksunuz; belgeler vardr,
ama bunlarn yalnzca kk bir ksm smail Hakk Uzunarl
tarafndan, Osmanl Bahriyesi'ne ilikin kitabnda yaynlanmtr.
Vakanvisler tarafndan verilen dier bilgiler yzeyseldir ve giri
ilen iin baarsn belirtmekle yetinmektedirler. Bu boluklara
ramen, olaylarn devamn yeniden oluturmak gene de mm
kndr. Yeniden ina faaliyeti iin gereken kaynaklar Hazine, im
paratorluun tmnden toplad olaanst vergiler (Selaniki) ve
ekabiran ile yksek grevlilerin balar (Selaniki, Katip ele
bi)2 1 sayesinde karlanmtr. O sralarda gerekletirilen mali a
balarn apn daha yakndan kavrayabilmek iin, Osmanl arivini
aratrmak gerekir. Kbrs ganimetinin bir blmnn de bu yeni
den ina amac dorultusunda kullanlm olmas muhtemeldir.
Konjonktre! tarih bak as iinde, bu mali abann Osmanl
btesinde nasl bir ak meydana getirdiini ve devlet maliyesini
srekli olarak borca boup bomadn aratrmak ilgin ola
caktr.
nsan kayna Kasmpaa tersanesinin alan insan mevcudu
nun artrlmasnda (ve belki dier tersanelerde de) ve zellikle de
kreki, tayfa ve asker devirilmesinde kullanlmtr.
Tersane iilerinin says hakknda kesin verilere sahip deiliz,
en fazlasndan smail Hakk Uzunarl'dan, XVI. yzyln orta-
20 Mneccimba, 11, s. 529-5 30.

21 Selaniki. 1 08; Katip elebi, s . 95.
98
snda 1 800 olan bu saynn ksa bir sre sonra 2652'ye ktn,
yzyln sonunda da 2364'e dtn reniyoruz22 . kinci raka
mn 1 5 7 1 - 1 572 dnemine denk dme olasl vardr. te yandan
Selaniki'nin sayesinde, kreki ve asker devirmeleri iin tara va
lilerine haberler gnderildii bilinmektedir23 . Bunun dnda, Zarif
Ongun tarafndan yaynlanan belgeler Karadeniz'dcn zorla kreki
toplandn ve gemilere bindirilecek denizci ve askerlerin maa
larn demeleri iin gemi reislerine para verildiini gstermekte
dir24 . Bunlarn forsa deil de, cret alan ve ou mslman olan
tertipler olduunu kaydetmek uygun olacaktr. Bu belgeler hereye
ramen ksmidirler, burada da daha derin bir aratrmaya ihtiya
vardr.
Donanmann yeniden ina edilmesi iinde barol tabii ki, en
byk ve en iyi donanml tersane olan Kasmpaa tersanesi oyna
mtr25, ama imparatorluun dier tersanelerinin de ya tekne ya
parak (rnein Antalya'da 3, Szebolu'da 25, Varna'da 5, S inop'ta
1 9, Samsun'da 5, Kefken'de 1 5 ve Kemer'de 1 0: demek ki byk
gemilerin yaklak yars tara'da'yaplmtr; Semendire'de de 200
bara ina edildii bilinmektedir)26 , ya dier tersanelere kereste ve
dier zorunlu malzemeler salayarak -bata Kasmpaa'ya-, ya da
uzman iiler yollayarak orbada tuzlar olmutur. rnein Si
nop'ta i na edilen 1 9 kadrga iin Samsun'dan getirilen kereste kul
lanlm ve Trabzon ile Batum'dan marangozlar ve kalafatlar gel
mititr27 .
Sahip olduumuz bilgiler bizi, her tersaneye gereken gere ve
malzemenin (gereken insan gcnden sz etmeksizin), her bir ter
sane iin belirlenen blgelerden getirildiini (zellikle kereste
iin) farketmeye gtrmektedir: rnein stanbul'a tahta ve odun
Rumeli'den, S i nop'a Samsun ve Kastamonu'dan, Antalya'ya Alan
ya ve Payas'tan vb. gelmektedir2 8 . Yelken bezi, halat, pa vs. iin
de benzeri l isteler oluturulabilir29 . Demek ki bu alanda bir planla-
22 i. Hakk Uzunarl, Bahriye ... , s . 4 1 0.

23 Selaniki, s. 108.
24 Z. Ongun, belge no. 5.
25 J. Hakk Uzunarl, ibid., s . 445.
26 bid., s . 445-46 .
27 bid., s . 445.
28 bid., s . 448.
29 lbid., s . 45 1 , n. 8.
99
ma vardr: Bu cokulu faaliyet ve byk talep dneminde, top ve
eitli silah donanmlar da dahil, donanmann yeniden ina iin
vazgeilmez nitelikte olan tm unsurlar arasnda egdm sala
nabilmitir.
Btn bu faaliyetin sonucunda, Osmanl donanmas 1 572 ilk
bharnda Akdeniz'de yeniden 200'n stnde, muhtemelen 250
civarnda tekneye sahip olmutur. Peevi yle yazmaktadr: "erte
si ilkbaharda (980/1 572) 200'den fazla tekne mrettebatlar, k
rekileri, askerleri, silahlar, mhimmatlar, eitli gereleriyle bir
likte hazrd ve bundan ksa bir sre sonra 250 gemi Kl Ali Pa
a'nn komutasnda denize ald" 30. Katip elebi 234 kadrga ve 8
mavna rakamlarn vermektedir3 1 1 572 ilkbaharnn sonunda bu
donanma Akdeniz'de, zellikle Matapan bumu ve Cerigo, sonra da
Arboz nlerinde gezindikten sonra, yalnzca Koron'da ksa bir
sre hari, dmanla hi karlamadan sonbaharda stanbul'a dn
mtr. nebaht artk kt bir andan baka bir ey deilmie ben
zemektedir.
SONRAK GELMELER
Durumdaki bu dzelme Venediklilerin gznden kamamtr.
Bir de bunun stne papa V. Pius'un 1 Mays 1 572'de lmesi ekle
nince, Venedikliler 1 572 knn da, nce dorudan balyoz Anto
nio B arbaro, sonra da Fransa elisi Franois de Noailles'n arac
lyla bar mzakerelerini balatmak istemilerdir. Sonunda
Trklerle Venedikliler arasndaki bar antlamas 7 Mart 1 573'te,
u hkmleri iermek zere imzalanmtr: Venedik Kbrs sava
nn masraf karl olarak 3 yl iinde 300.000 dka deyecek;
Dalmaya'daki Sopot kalesini geri verecektir; Zanta'nn yllk ha
rac 300'den 1 500 dkaya kartlmtr; Dalmaya ve Arnavutluk
snrlar sava ncesi durumlarna getirilmitir; kapitlasyonlar
srmektedir; el konulmu olan ticari tekneler karlkl olarak iade
edileceklerdir32 .
B ylece, bu antlamann imzalanmas Osmanllarn Venedikli-
30 Peevi, s . 499.
31 Katip elebi, s . % ; Mneccimba, s . S30'da 280 gemi ve 1 2 mavnadan sz et
mektedir.
32 Hammer, s. 1 9 1 .
1 00
!ere nazaran avantajl duruma getiklerini vurgulamaktar. Geriye
spanyollar kalmaktadr. Ulu Ali 1 569'da Tunus'u igal etmi,
ama La Goulette'i ele geirememi, buras Hafsiler ve spanyol
larn elinde kalmaya devam etmitir. Avusturyal don Juan 1 573
Ekiminde Tunus'u Trklerden bir direnme grmeden ele geirmi,
Trkler geri ekilmilerdir; ancak 1 57 3 yaznda 208 para tekne
den oluan, Kl Ali ve Piyale Paalarn komutasndaki Osmanl
donanmas Gney talya kylarnda dolam, ama dman tekne
leriyle kayda deer atmalara girmeden, Kasm'da stanbul'a
dnmtr. 1 573- 1 574 k Tunus'un rvannn alnma hazrlk
laryla geirilmitir. 1 5 Mays 1 574'te 200 paradan daha fazla tek
ne ieren Osmanl donanmas bakentten yeniden ayrlm ve Tem
muz banda Tunus kylarna varmtr. Tunus birka gn iinde
dm, fakat La Goulette Sinan Paa komutasndaki kartma bir
liklerinin saldrlarna direnmitir. La Goulette 24 Austos'ta tes
lim olmu ve Eyll'de de sonuncu direnme merkezlerinin ileri bi
tirilmitir. spanyollar Tunus'u ebediyyen terketmiler; Hafsi sul
tanlarnn kaderi de ayn ynde olutur. Osmanllar bir askeri igal
rejimi getirmilerdir; donanma ise 30 Kasmda halkn byk co.
kusu iinde stanbul'a dnmtr. 4 Aralk 1 574'te Avusturya'yla
bar yenilenmi ve ayn yln 15 Aralnda padiah il. Selim
lmtr. Selim lrken nebaht felaketinin tm i zleri silinmi du
rumdadr.
Acaba nebaht arpmas Osmanllar iin gerekten, Batl- .
!arn o sralarda dndkleri kadar byk bir bozgun olmu mu
dur? Yalnzca Osmanl donanmasnn yeniden ina, Tunus ve La
Goulete'in yeniden fethi bile, nebaht'nn Osmanllar iin belki tra
j ik, ama geici bir olaydan ibaret olduunu gstermektedir. Acaba
daha uzun dnemde, bu arpmann daha baka sonular olma
m mdr?
nebaht arpmasnn stanbul'daki sonularna ilikin bu ksa
zmlemeden hangi sonular kartlabilir? Hereyden nce, bu
olayn Osmanllar iin bir coku dneminde bir uyar oluturduu
ve Osmanllarn da bunu hi hafife almadklar sylenebilir. Pa
diahn ve balca yneticilerin tepkileri hzl, net ve etkin ol
mutur. Padiahn ve vezir-i azamn otoritelerinin hala arlkl
olduu, greve getiri lecek kiilerde bilgi ve becerinin arand bir
101
dnemde bulunulmaktadr; nebaht'y kaybeden iki kiinin atan
malar yalnzca bir arza olarak gzkmektedir. Bu otorite impara
torluun tmn kapsamakta. stanbul'dan verilen emirler gecik
meden yerine getirilmektedir ve nebaht bozgununun haberi m
paratorluun eitli noktalarna ulatnda, zihinlerde hibir al
kalanma yaratmam ve hibir ayaklanmaya yol amamtr, hatta
hibir ciddi ayaklanma giriimi bile olmamtr. Yalnzca Yunanis
tan'da ortaya kan ksa sreli bir olay zikretmek mmkndr.
Bylece, Osmanl ynetiminin otoritesi aka ortadadr ve bu oto
rite btn itibariyle lehte olan ekonomik duruma dayanmaktadr.
Uzman kii leri bulmak kolay olmaktadr. O sralarda mpa
ratorlukta dikkat ekici kiilerin varl nedeniyle, ne mutlu ki ye
tenekli insanlar bulunabilmektedir: Sokullu Mehmed Paa, Kl
Ali Paa, Sinan Paa, Piyale Paa. Bunlar Osmanl ordularnn an
kazanmalarn salayan ve bu durumu srdren, birok alardan
dikkat ekici olan kiilerdir. Durum ksmen bunlar n, zell ikle de
Kl Ali Paa'nn sayesinde bu kadar abuk dzeltilebilmitir, ama
asl neden mparatorluun elde iyi tutuluyor olmasdr. Ynetsel
ve askeri hiyerarinin eitli basamaklarnda yer alan kiiler nite
l ikliye benzemektedir ve bunlar grev ve sorumluluklarnn bilin
cine sahiptirler. Osmanl mparatorluu henz 1 . Selim ve Kanuni
Sultan Sleyman'n egemen zihniyeti iinde yaamaktadr. Ama
bunlarn artk, byk bir imparatorluun son parlt lar olduunu
da farketmek gerekmektedir.
Kamu oyundan sz etmek gerekirdi. Heyhat, Osmanl vaka
nvisleri buna pek kulak asmamaktadrlar ve ben yabanc kaynak
larn incelenmesinden de bu konuda birey elde edilebileceini
sanmyorum. Ancak, eer derin alkantlar ayaklanmalar veya is
yanlar olsayd, vakanvisler daha nceki olaylara ilikin olarak
yaptklar gibi, bunlardan da sz ederlerdi . Yenieriler -ileri tarih
lerde ok alkant l hale geleceklerdir- kprdanma benzememek
tedirler; stanbul halk da derin bir kaygya dm gibi gzkme
mektedir. Zaten arpmay izleyen haftalar srasnda, bakente
yakn veya uzak sularda herhangi bir dman teknesinin grl
memi olmas halk rahatlatm ve onun hkumet yetkililerine g
ven tazelemesine yolamtr.
1 57 1 -72 k -ve hatta daha sonralar- boyunca Kasmpaa ter-
1 02
sanesinde srdrlen faaliyet, kente yararl bir ekonomik tevik
meydana getinnitir: stelik donanmann yeniden inana verilen
ncelie ramen, Edirne'deki Selimiye Camii -genilii, slubu ve
zenginlii asndan Osmanl mimarisinin bayaptlarnda hiri, her
halkarda Mimar Sinan'n bayapt-33 gibi byk inaatlar ya
srdrlm, ya da yenilerine giriilmitir; bunun yan sra tahki
matlar, minareler, iki medrese ve Ayasofya'nn d duvarlarnn
iinde kalan bir padiah trbesi34 yaplm, Mekke ve Medine'deki
kutsal binalar onartlmtr35 . Bakent ekil.biran tarafndan yaptr
tlan eitli antlar ise saymyoruz. B tn bunlar devlet maliyesi
nin en yksek noktasnda olmas sayesinde mmkn olmutur ve
ordunun beslenmesi ile yeni bir donanma kurulmasnn ok pa
halya mal olmasna ramen, devlet bu darbeye dayanmtr.
Fakat bu harcamalarn uzun dnemde etkileri olmutur. On yl
'
kadar sonra balayan mali bunalmn kkenlerinin bir blmnn
1 570- 1 574'dcki bu olaylar ve bu harcamalarn iinde yer almas
-Avrupa ve Amerika kkenli nedenlerdren bamsz olarak- mm
kndr. Yeni ari v belgelerin i n ve zellikle de mer Ltf Bar
kan'n bulup yaynladklarna benzeyen mali ve ekonomik nitelikli
belgelerin kefinin ve incelenmesinin bu soruya bir cevap bul
masn temenn i edelim.
33 Solnkzade, s. 595.
34 Peevi, s. 50 1 .
35 Hammer, s . 1 74.
1 03
VII
B R OSMANLI V AKANV SN N GZNDEN

NEBAHTI DENZ ARPIMASI
B undan drt yz yl kadar nce, 7 Ekim 1 57 l 'de Osmanl do

nanmas, tarihinde ilk kez o kadar yank yapan bir bozguna ura
mtr ki, bu olayn yanklar bugn bile duyulmaktadr.
Kutsal Liga gemileri tarafndan kazanlan nebaht arpmas
Batl tarihiler, airler, dnrler, ilahiyatlar vb. kalabal
tarafndan kutlanmtr. B una karlk Osmanl vakanvisleri ar
pmay balangc cereyan ve sonradan brakt i zlerin birka
itibariyle zikretmiler, ama konuyu fazla yaymamlardr. ster Sa
adeddin Selaniki gibi o ada yaayanlar, isterse Peevi, Solakza
de veya Katip elebi gibi i lerideki tarihlerde yazanlar sz konusu
olsun, hepsi de arpmann koullarn belli bir nesnellikle tasvir
etmekte, ama genel olarak sonu kartmaktan kanmaktadrlar.
Nitekim nebaht Osmanllar iin, XV. yzyla kadar geri gidilme
se bile, hi deilse 1. Selim'in 1 5 1 4'deki ran seferinden, Kanuni
S ultan Sleyman'n kaydettii baarlardan geerek, il. Selim'in
1 574'te Tunus ve La Goulette'i almasna kadar sren bir zaferler
dizisinin iinde bir kaza olarak grlmektedir.
Kukusuz Osmanllar rnein 1 565'teki Malta Seferi veya
1 573'te Tunus'un kaybedilmesi gibi baz kk baarszlklara u
ramlardr; ama nebaht'y izleyen yllarda nemli baarlar elde
edilmitir. Macaristan'da kazanlan zaferlerden sonra ubat
1 568'de Avusturya'yla bar imzalanmas, Temmuz 1 568'de Polon
ya'yla bar tazelenmesi, 1 567 ve Mart 1 57 1 arasnda Yemen ve
Hicaz isyanlarnn bastrlmas, l 569'da Tunus'un geici olarak
1 05
igiili ve zellikle de 1 570-7 1 'de Kbrs'n fethi. Bylece nebaht
bozgununun aknlk ve derin bir zntyle karlandn kavra
mak mmkndr: bu yenilginin sorumlusu kapudan- derya Mez
zinzadc Ali Paa -arpmalar srasnda lmtr- vakanvisler
taraf ndan, tedbirsizlii ve gururu nedeniyle ar bir ekilde su
lanmaktadr. Fakat bata padiah ve vezir-i azam olmak zere, im
paratorluk yneticilerin in hepsi bir durumdan sorumluydular,
nk hayatnda bir kaya bile komuta etmemi olan Mezzin
zade'yi donanmann komutasna on lar getirmilerdir.
Bu hatay tamir etmek zere vezir-i azamn, kapudan- derya
Ulu (barbar) Ali Paa'nn (artk Kl Ali Paa) yardmyla Os
manl donanmasnn yeniden ina iin tm abasn gstenneye
balad aklamas da grlmektedir. Nitekim Trkler 1 80-200
tekne kaybetmi ler, ama bir tek k boyunca, Kasmpaa tersane
sinde 1 30 ve dier tersanelerde de buna yakn sayda tekne ina
etmilerdir. Kl Ali Paa 1 572 ilkbaharnda 250 para olduu tah
min edilen yeni donanmayla Boaz'da bir gsteri yapmtr.
1 572 ve 1 57 3 yllarnda yeni Osmanl donanmas Koron'daki
ksa bir buluma hari, Akdeniz'de dmanla karlamadan dola
m; 1 574 yaznda Tunus (spanyollar buray 1 573'te geri almlar
dr), daha sonra da La Goulette bu donanmann sayesinde Os
manllarn eline gemitir. il. Selim 1 5 Aralk 1 574'te ldnde,
nebaht felaketi tamamen silinmi durumdayd.
Osmanllarn bu arpmaya ilikin anlatlanlarnn iinden

Katip elebi'ninkini (Hac Kalfa, 1 609- 1 658) setik. Bu anlat
hem youn ve kesin, hem de sonu blm itibariyle ilgintir.
Sngn Donanma Seferi. nceleri bakumandan Pertev Paa

ile kapudan Ali Paa Kbrs 'tan Rodos 'a gelp birka gn o ev
rede dinlendiler. Dman do11a11mas111da11 eser ve haber belirme
yp Girit Adas 'na saldlar. Ky/a rm yama edp gezerken Ceza
yir Beylerbeyisi Ulu A fi Paa da yirmi para gemi ile gelp onla
ra katld. Sz birliiyle varp Kefalonya Adas'n yama edip
1 06
yktlar. Sonra R111eli kysnda Venedik kalelerinden Sobt ve
lgiin ve Bar admdaki hisarlar aldlar. Nice zaman denizde
geziip kfr dona11111asnda11 eser ve haber belirmedi. K mevsimi
yaklat iin levent gemileri derya beyleri gemilerinde ttmar
erbab az kalp birer bahane ile gitmilerdi. Sava ve kiireki
ksmnn biraz da,lup askerin gerisi donanma gemileriyle
nebaht li111a11a gelp de111ir attlar. Orada yere-batas dpnw
gemilerinin mutlaka gelp donanna-y lmaynla karlaarak
vrna!arllllll kesin olduu haber alnd.
Kafir Gemileri. Yz kadrga Venedik 'ten ki her birinde yz

sava vard. 011 iki de Papadan, drt Marine 'den, drt Malta '
dan, otuz spanya A nabol 'swdan, m da Ceneviz'den ki span
ya 'ya bal olup balar olan Olan Kapudan dedikleri Anderya
idi. On da Dukadan ki Florens(ra iilkesi11i11 dukas ve Ligona
htkimidir. Drt te Kalavri 'den, on iki icilye 'den, drt Porta
kal'dan, on iki gnii/lii gemileri, hepsi iki yiiz para ektirir, yirmi
dokuz ve yirmi sekiz oturak, en aas drder oturaktr, yedi,na
vna da Venedik'ten ki herbirinde er yiiz sava vard. Ve yine
iki kalyon Venedik'ten ki lerbirinde biner cenki vard. Ve yirmi
bara da Venedik'ten, lerbirinde yedier yz nefer kon111ut. Bu
gemilerin serdar Roma kapudan Marko Ant011 ve spanya kapu
dan Cevan Osteryako, yani A vusturyal Beinci Karlos mpara
torun zinadan olma olu idi. Venedik kapdan Sebastiyano Veni
yo ki Venedik beylerindendi ve duka kapudan ve Ceneviz kapu
dan ve Tranda admda gnii/lii kapdan idi. Venedik gemilerinin
aza ok darl olup spanya gemileri biraz iirii111 peksimet
vermiti. O da bulwnyordu. Bunlar Mesine 'de toplamp ktlar
ve on yedinci g11de Holumu 1111e geldiler. Venedik'ten feryat
vardka "daha sabredin, zebun olsunlar" deye avuturlard. span
ya 'dan savaa gc yeten yirmi bin kii toplanp Ceneviz 'de gemi
lere girmilerdi. A laman 'dan dokuz bin, Malta 'dan ve Cicilye 'den
bir o kadar daha, hepsi yirmi be bin, nceki ile krk-elli bin kafir
defter olunmutu.
slim Askerinin Dam. Serdar Pertev Paa, kapudan Ali

Paa, Cezayir Beylerbeyisi Ulu Ali Paa, Tarablus Beylerbeyisi
Cafer Paa, Hayrettin Paa-olu Hasan Paa ve on be sancak
1 07
beyi ve baka askerin ileri gelenleri bir yere gelp dank eyledi
ler. Ulu Ali Paa savaa rza vermeyp "donanmamz eksiktir,
alt ay kadar denizde gezmekle gemiler bozgundur. Eskiden Kr
fez'den lnebaht 'ya dnldkte, dntr, deye sipah ve yenieri,
izinli, izinsiz dalmlardr. Boaz Hisar/arndan kafir donanmas
ieri giremez, klmak korkuludur" dedikte Pertev Paa ona uydu.
Kapudan Paa, islam gayreti, padiahn erefi yok mudur? Her ge
miden onar kii eksik olmala ne olur? deye ve, bakalar da yer
yer kar kup sava yanls oldular. Ali Paa "dman zerine
yrmei kararlatrdnza gre, hi olmazsa deniz tarafna gi
delim" dedi. Kapudan Paa "ky tutmak yedir" dedi. Bu yolda
ok kavga olup Ulu Ali Paa, "hani Hayrettin Paa ile, Turguta
Paa ile sava grenler, niin sylemezler? Bir gemiye top dokun
duu gibi batmas ihtimalinden karaya dnse gerek, tekilerin boz
gununa yol aar" deyegrd ve olmad. Gemilerden fanuslar, ve
byk bayraklar ve flandralar giderin " deye t verdi. Kaputan
Paa alaya kalknca o da vazgeti.
Bu kapudan, aslnda yarar ve gayretli idi. Ama deniz sava
larn grmeyp korsanlk fennini bilmez tannm ve sert bir kimse
idi ve kendisine gelen buyruklar da "elbette kafirin donanmas her
nerde ise zerine varup karlaasn, yoksa fkeme urar, azar
yersin deye ferman olunduundan btn askeri kendi dncesine
11
uydurup savaa karar verdiler.
slfim Gemilerinin k ve Bozgun. Adgeen kapudan b

yk fke ve bbrlenme ile dokuz yz yetmi dokuz cumadelu
lasnn on yedinci pazar gn (7 Ekim 1571) kalkup Pertev Paa
sol kola ve Ali Paa sa kola, kendi ortaya girp hepsi yz seksen
para gemi ile alay baladlar. lnebaht Boazndan ktlar, Mo
ra 'da Holumu kysnda, bu boaza yakn bir burun vard, o za
manda beri Kanlu-burun derler, kafir donanmas o burun ardnda
yaturdu. O yerde Ali Paa, kapudana haber gnderp kafirlerin
bara ve mavunas, kale ve metristir. ilkin nnden savulup sonra
dnp ya ardndan, ya brnden girelim, dedikte kapudan Paa
"ben padiahn donanmasna kat namn komazam " deyp y
ryp kar vard. Hemen kafirin elli para gemisi seilp Kanlu
burundan tara gel; kalan gemileri burun ardnda saklanup
grnmezdi. lslam gemileri o elli gemiye atup tamam ellisini
1 08
syndrmekle urarken teki gemileri burun ardndan ikup
donanmay evirerek topa tuttular. Beri yandan da, durum gerei,
bir yerde durup doplaur iken kapudan Paa hemen batarda ile
alaydan seilp nce bir gemiye atarak syndrmeye urar
ken, kafirler u fenerlerinden bilerek nd ettiler. ki para
bara, batarday araya alup kapudan ehit ettiler. ki olu ve
iinde olanlar tutsak oldu. Pertev Paa gemisini de topla vurup
batrdlar. Kendisi denize dp yzerken Hasan Paa-olu Mah
mut Bey rastgelp kanca ile gemisine ald. Ba gidince ayak kal
maz, teki askere tam bozgun olup herkes bann kaygsna dt.
Ulu A li Paa, ne zamanki bu durumlar grd, eski korsand, ge
misine bir alamet koymayup deniz tarafna almt. Kapudan
Paa ge,tnisinin girdaba dtn grnce ektirirken Malta Ka
pudam zerine gelp atup ald ve bu kapudann kendi eliyle
ban kesp birka gemi daha syndrdkten sonra kafirler
stn geldiklerinden Cezayir gemileri birbirinin ardna dp
savaarak Moton tarafna doru ektirp gittiler. Askerin ou
kafirlerle savata ehit oldu. Sava yeri olan Anatoloka, Mora
kysna yakn topuklu s yer olduundan on be para gemi otu
rup halk suya dkldler. Bunlarn biraz karaya kup kurtuldu.
Kalanndan kimisi alnup, kimi boulup gitti. Arboz Beyi Salih
Paa-zade tutsak olmu iken Hasan Paa gemisiyle kurtulup Per
tev Paa, Mahmut Bey gemisiyle Preveze 'ye karak karadan
nebaht ya geldi.
ehitler. orum Beyi Glabi, Kara-hisar- arki Beyi Ahmet,

Engr Beyi Mimar-zade, Nibolu Beyi Ahmet, nebaht Beyi Fir
devs, Sakz Beyi Abdlcebbar, Midilli Beyi Hzr, Sack Beyi Ka
rabatak, Biga Beyi Ali, Msr skenderiyesi Beyi olok ve bir bey
daha, hepsi onbir sancak beyi ve tersane emini ve kethudas, kapu
danlardan Dumdum Memi ve Ali Mslman ve bakalar ve bu
sancaklarn sipahileri hepsi ehit olup az kimse kurtuldu. Kafir
hepsi altm para kadrga alup halatn ve gerelerini Venedik
Cebehanesine kodu.
Kssadan Hisse budur ki dmann durumunu serdarlar yokla

yup iyice anlayup bildikten sonra, eer kar kaymaa gc yetse
bile, bar mmkn iken savaa kalklmaya. Kalklrsa iyice
1 09
arat rlp kanm iizre sava ola. Serdar olanlar kendileri savaa
balamaya/ar. yerinde durup teki askeri gereine gre kullana
lar. Ve h>zg1111 olup mut kesi/dikte ister istemez bir tarafa k
-
makda h iinerdir. Biitiin askerin krlnusndan bir serdarn alnma

s zarar artkt11r. Hele deniz savalarn kara savana benzetne
yeler. sava kan unlarn tarihlerde ve lkenf kitaplarnda gre
ler.
1 10
VIII
XVII. VE XVIII. Y ZYILLARDA

VENED K DEN ZC L G VE
DOGU AKDENZ'DEK RAKPLER
XVI. yzylda Osmanl mparatorluu'nun Akdeniz'deki en

byk g olduunun inkar edilebilir bir konu olduunu sanm
yorum. I. Selim ve Kanuni Sultan Sleyman'n fetihleri bu impara
torluu yalnzca byk bir siyasal g haline getirmekle kalmam,
ayn zamanda byk bir ekonomik g haline de getirmitir. Os
manl mparatorluu'nun zenginlii Akdeniz devletlerinin ve zel
likle de Venediin mit B urnu yolunun kullanlmasnn ilk etkile
rini hissetmelerini engellemektedir; ve bu durum XVI. yzyln
byk blmnde geerliini srdrecektir.
XVII. yzyln banda Osmanl mparatorluu hala Eski Dn
ya'nn bir numaral siyasal ve askeri gcdr. Dou Avrupa'nn t
mne, btn Yakn Dou'ya ve Akdeniz'in Cezayir'den Suriye k
ylarna kadar olan kesimine -Girit ve yon adalar hari- egemen
dir. B at'da byk bir heyecan yaratan nebaht savann hibir
kalc sonucu olmamtr; nitekim donanmalarn yeniden ina
eden Trkler, bu yenilgiden yl sonra Tunus'u mparatorluklar
na katarak, Akdeniz'deki egemenliklerini tamamlamlardr. Do
u'da ran ahl Grcistan ve Tebriz'i Osmanllara brakmak zo
runda kalmtr. Bylece Osmanl mparatorluu bu dnemde, ona
hiilii d baarlar getiren siyasal bir dinamizm iindedir.
Ancak ieride ilk zayflk belirtileri ortaya kmaya balam
lar. Kk Asya ile Suriye eyaletlerinde isyanlar patlamtr; impa
ratorlukla tam eklemleememi olan Cezayir ve Tunus gibi eyalet
ler, g kullanarak tartlmaz zerklikler elde etmilerdir.
Ekonomik alanda ise, yzyllardan beri Dou Akdeniz ticareti-
111
nin byk blmn ellerinde tutmakta olan talyan tccar kentle
rine yeni devletler eklenmitir: nce, 1 535'te kapitlasyon alan
( 1 569, 1 58 1 ve 1 604'te yenilenmitir) ve Dou Akdeniz'de birok
konsolosluk aan Fransa; sonra ayn ayrcalklar 1 57Q ve 1 597'de
elde eden ve 1 5 8 1 'de Levant Company'yi kuran ngilizler; son
olarak da, ilk kapitlasyonlarn 1 6 1 2'de elde eden Hollandallar.
talyan cumhuriyetlerine ilikin olarak, Cenova byk bir gerileme
iindedir. Eski Ceneviz kenti Galata, artk Cenevizli unsurun azn
la dt kozmopolit bir blge haline gelmitir. Cumhuriyetin
ticareti azalmaktadr ve XVII. yzyl sresince artk yalnzca para
ticaretiyle -bu ticaret her zaman meru yollardan yaplmamakta
dr- ve spanya ile Orta Akdeniz arasnda bir araclk rolyle snr
l hale gelmektedir.
Venedik daha gl konumdadr. Kanuni Sultan Sleyman'n
prestijine indirdii darbelere ramen, XVII. yzyln banda Dou
Akdeniz'deki bir numaral ticari g hala onlardadr. Venedik
btn itibariyle Dou'daki ticari avantajlarn hereye ramen ko
rumutur. Venedik ticareti B arbaroslu korsanlara ramen hem Os
manlya, hem de oradan gelen mallara ynelik ticaret konusunda,
Dou Akdeniz'de en byk yeri tutmaya devam etmektedir ve Os
manllarn byk kervan ticaretlerindeki yerini almaktadr. 1 5 17'de
Cinque Savi alla Mercanzia kurumunun kurulmas, zellikle
1 588'den itibaren Cinque Savi'nin gemiler ile tanan mal sigorta
lanmasn da kendi grevleri arasna katmasndan sonra olmak
zere, Cumhuriyetin deniz ticareti rgtlenmesinin iyilemesine
katkda bulunmutur. Bu kurumun ticari denizcilii denetlemesi
artk adeta tam hale gelmi ve bu denetim bir sre sonra Venedik'
te oturan Osmanl uyruklar ile Ermenileri de kapsar hale getiril
mitir.
XVII. YZYILDA DURUMDA MEYDANA GELEN

DEGMELER
Siyasal dzlemde birok nemli olguyu dikkate almak gerek
mektedir:
- B adat ve Tebriz'in geri alnmalar ile Girit'in fethinin
dnda, Osmanl mparatorluu daha ok tersine dnlere ura
maktadr. Bu durum zellikle Weissemburg ( 1 664) ve Karlofa
1 12
( 1 699) antlamalaryla aa kmaktadr. Osmanl stnl kav
ram artk ciddi bir ekilde tartlr hale gelmitir ve 1 683'teki Vi
yana bozgununun derin yanklar olmutur.
- Buna paralel olarak A vusturya'nn toparlanmasna tank
olunmaktadr. Bu devlet Osmanl mparatorluu zerindeki basn
cn artrmakta ve XVIII. yzylda somutlaacak olan avantajlar
elde etmeye balamaktadr. Rusya XVII. yzyln sonunda henz
snrl, ama inkar edilemez bir ekilde belirmektedir. Son olarak da
Batl glerle (Avusturya hari) Trkler arasnda atma kma
makta veya ok az kmaktadr.
- Osmanl mparatorluunda i bunalmlar artmakta ve
arlamaktadr (isyanlar, mali bunalmlar, ynetim aygtnn
zlmesi). Bu durum padiahlarn yeteneksizlikleri, vezir-i azam
larn (Kprller hari), yksek memurlarn ve eyalet valilerinin
yetersizlikleri ve tamahkarlklar, haremin etkisi, kayrmaclk, Os
manl ekonomisinin B at veyasetine girmesi gibi nedenlerden kay
naklanmaktadr.
Denizde maydana gelen bir olay ve bunun sonucu olarak
1 638- 1 639'da ortaya kan birka yerel husumet dnda, San Mar
co Cumhuriyeti ile B abali arasndaki bar 1 645'e kadar kesintiye
uramamtr. 1 639'da kapitlasyolar yenilenmi ve Venedik uy
ruklaryla tekneleri Osmanl sularnda Cezayir korsanlarna kar
gvence almlardr.
Venedik gerilemesinin balamasna neden olan olay, 1 645-
1 669 arasndaki 25 yl boyunca Venediklilerle Trkleri kar
karya getiren uzun Girit sava olmutur. Venediklilerin bu sava
srasnda Trklere haia baz zararlar verebileceklerini -rnein
anakkale boazn ablukaya alarak- gstermelerine ramen, on
lara ste gelecek yeterlikte bir gce sahip deillerdir ve stelik,
Franszlarn baz yardmlarnn dnda, Bat'dan hibir destek
grmemilerdir. Bu savan bedelini ar demiler; Dou Akde
niz'deki denizcilik faaliyetlerinin esas ss olan Girit'i kaybetmek
le kalmamlar, asl nemlisi B atl rakiplerine Osmanl mpara
torluuyla olan mbadeleler konusunda serbest alan brakmlar
dr. Yakn Dou'ya ve zellikle stanbul'a yerlemi olan Venedikli
tccarlar, can ve mal varlklarna ynelik tehdidin ortaya kma
masna ramen, Venedik'le olan dorudan ticaretlerini srdreme-
1 13
miler; ou zaman, onlara inanlmaz g koullar dayatan Yahu
dilerin arac lna bavurmak zorunda kalmlardr. te yandan
ngil izler, Hollandal lar ve Franszlar (Trkiye ile Fransa arasnda
l 670'e kadar sren gerilim nedeniyle bu sonuncular daha dk
lektedir), Venedikli rakiplerini devre d brakabilmek iin du
rumdan azami derecede yararlanmann yollarn aramlardr.
Fiili durumda Osmanl limanlarna artk San Marco bandral
gemi uramamakta. ama bu her tr Venedik mal ve rn geliinin
kesildii anlamna gelmemektedir. Bu rnlerden bazlarnn nite
likleri ok yksektir ve nleri ok fazladr; Trklerin her zaman -
talep ettikleri bu mallarn piyasadan kalkmas olanakszdr. Sz
konusu mallarn balcalar olarak lks kumalar, kat, cam, ayna
saylabilir. Bu rnler ya dorudan Venedik'ten tarafsz gemilerle,
ya yabanc bandral Venedik tekneleriyle, ya da baz )imalarda ya
plan gemiden gemiye nakillerle dolayl olarak gelmektedirler. Os
manl korsanlarna yakalanmaktan kurtulmak iin mallar stanbul
veya baka iskelelerdeki ngiliz veya Fransz tccarlarna konsinye
satlmaktadr. Her eye ramen mevcut durum Venedik cumhuri
yetine byk zararlar vermektedir.
1 670'te imzalanan bar antlamas Venedikli tccarlara, Os
manl imparatorluunda ticaret yapma serbestisini yeniden sala
m, stanbul'a bir balyoz atanm, konsoloslar iskelelerde ayrca
lklarna yeniden kavumulardr. Giacomo Querini stanbul'da
Oniki Tccar Meclisi'ni ve i ki "capi di piazza" makamn yeniden
ol uturmutur. Ama bu faaliyetler memnuniyetsizliklere yol am;
bunun zerine 1 673 'te Franszlar, sonra da 1 674'te ngilizler ve
Hollandallar padiahtan gmrk vergilerini % 3 olarak deme
hakkn elde etmilerdir. Oysa Venedikliler % 5 demektedirler.
Venedikliler tm giriimlerine ramen bu konuda eit davranl
masn salayamamlardr. Bylece Venedikli tccar ve kaptanlar
Fransz (veya ngiliz) tccarlarn ad altnda ticaret yapmaya bala
mlardr ki, bu durum cottimo'dan mahrum kalan balyozun veya
konsoloslarn lehine deildir; steli k bu vergiden yabanc meslek
dalar yararlanmaktadr. Trklerle Venedikliler aras nda' varlan
bar btn kara bulutlar datmamtr. zellikle Venedik deniz
cilii Cezayirli korsanlarn -teorik olarak padiahn uyruklardr
kardklar glklerden ok zarar grmektedir. Bu korsanlar Ad-
1 14
riyatik'te Dulcigno ve Castelnuovo limanlar nda slenmekte ve
ou zaman da yerel yetkililerin su ortakl sayesinde Venedik
gemilerine saldrmakta, sonra gene buralarda kendilerine snak
bulmaktadrlar. Babali'nin korsanlara kar kard, ama ou
zaman pratik bir y arar olmayan emirnamelcre ramen, Adriyatik
zellikle 1 67 1 'den itibaren gvensiz bir alan haline gelmitir.
Fakat bu arada Osmanllarn giderek artan zayflklar nn bilin
cinde olan Venedikliler, kaybettikleri alan geri almann arelerini
aramakta ve l 684'te Trklere kar kurulan Kutsal Liga'ya girme
nin bunu salayacan dnmektedirler. Fakat burada da sava
uzun snn ve Yenediklilerin Dou'daki konumlarna ok ar
zararlar vennitir. l 699'da imzalanan Karlofa antlamas Venc
die ancak snrl avantaj lar salamtr. Bunlarn en bata geleni,
Mora'y elde etmesidir; bu kazan ona hi deilse Adriyatik'teki
seyrseferin gvenirliini salama olanan vcnnitir. Ancak 1 5
yllk sava sresinde stanbul'daki v e Osmanl imparatorluunun
tmndeki Venedik ticareti ylesine bir yara almtr ki, artk bir
daha eski konumuna gelmesi mmkn olmamtr. Zaten bir de
stelik Franszlar bu alanda hissedilir gelimeler kaydederek,
Dou ticaretinde birinci sraya kmlardr.
XVII. yzylda Osmanl mparatorluundaki Vcnedik ticaret
ve gemiciliinin gerilemesi yalnzca d siyasal olaylardan deil,
ayn zamanda daha uzak veya i nedenlerden de kaynaklanmtr.
ncelikle, eskiden tamamen Yakn Dou'dan geen ve Vene
diin talihine katkda bulunan baharat ticaretinin byk blm
nn ynnn mit B urnu yoluna dndn ve Amsterdam' Av
rupa'nn en byk baharat antreposu haline getiren Hollandallarn
eline getiini kaydetmek gerekir. Bunun dnda, ngiliz, Hollan
dal ve Fransz rakipler XVII. yzylda, geleneksel olarak Vene
dik'te imal edilmekte olan ve en bata da orta ve yksek kal iteden
kumalar gibi mallar kendileri imal etmeye balamlardr.
" Londrine" denilen kumalar yle bir baar salamtr ki, Yene
d i k "pannine"leri (tabii Venedik cumhuriyeti ile Trk mparator
l uu arasndaki i l ikilerin kopmasna veya en azndan yavala
masna da ksmen bal olarak) ok byk bir gerilemeye ura
mtr. nedenlere gelince, bunlar Venedik mallarnn pahall
nda, mal ve gemilerden alnan ar vergilerde, Venedikli
1 15
tccarlarn abartl bireyciliklerinde ve Dou Akdeniz'e ynelik
deniz yolculuklarnda hibir koordinasyon ve plan bulunmama
snda aramak gerekmektedir. Son olarak da, savalar Venediklile
rin imparatorluk iskeleleriyle stanbul arasnda yaptklar deniz
kervan ticareti tamamen yok olarak, bu alana kendi karlar
uruna bazen ayplanacak bir itiyakla atlan Fransz gemilerinin
eline gemitir.
Venedik, Alvise Molin, Giacomo Querini ve Giovanni Moro
sini gibi uzgrl balyozlarn pek kulak aslmayan uyarlarna
ramen, siyasal ve ticari gcn bir yzyllk sre iinde kaybet
mitir. Bu balyozlar zellikle, Venedik teknelerinin Venedik, s
tanbul ve Dou Akdeniz iskeleleri arasndaki rotasyonlarnn r
gtlenmesini nermekteydiler, nk Osmanl bakentine ok
fazla sayda Venedik teknesi gelmektedir ki, bu Venedik ticaretine
zarar vermektedir. Onlarn tahminlerine gre, ithal ve ihra edilen
mallar tamak zere stanbul'a ylda gemi gnderilmesi yeterli
olacaktr (hatta Querini iki tanesinin yeteceini dnmektedir).
Balyozlar ayrca bir Venedik Dou Akdeniz kumpanyasnn kurul
masnn arzuya ayan olduunu dnmektedirler. Bu konuda on
lara kulak asan olmamtr. te yandan balyozlar kaptanlarn sah
tekarlklarna, kt kaliteli rn kartan imalatlara kar cezai
nlem uygulanmasn nermilerdir. Bu durum Venediklilerin belli
bir geveklik zihniyeti iinde olduklarna tanklk etmektedir; oysa
xv. yzylda bylesine bir zihniyetle karlalmamaktayd -veya
ok azd-. l 670'ten sonra Dou'ya ynelik konvoy sistemi d
nlm, sonra da uygulamaya konulmutur; fakat Venedik!i tc
carlarn bireycilii yznden abucak baarsz olmutur.
Bu arada ngilizler, Hollandallar ve Franszlar kendi karlar
dorultusunda ellerinden geleni yapmlardr; XVII. yzylda b
yk gelimeler gsteren endstrileri kendi evlerinde kurmakla kal
mamlar, ayn zamanda onlar da doru yaylmaya iten bir eko
nomik dinamizm gstermilerdir. Bunun dnda, Osmanl impara
torluunun iinde kapitlasyonlardan yararlanmaktadrlar; bu on
larn faaliyetlerini tevik etmekte ve stanbul'da olduu kadar ba
lca iskelelerde de ticari kolonilerin gelimesine yol amaktadr.
Grevlilerin yasa d hareketlerine maruz kalmalarna ramen,
Batl tccarlar Dou Akdeniz'deki uluslararas mbadelelerin iin
de ncelikli konuma gelmekte gecikmemiler ve bu alanda Cene-
1 16
vizliler ile Venediklilerin yerini almlardr. B atllarn bu yerle
meleri, hepsi iin dzenli ve srekli bir biimde olmamtr. r
nein XVII. yzyln banda en iyi konumda olan Franszlar, yak
lak 1 625- 1 675 arasnda bir geri ekilme safhas yaamlardr.
ngilizler ve Hollandallar bunun tersine, yzyln ortasnda ticaret
lerini en yksek dzeye kartmlardr. ngilizler stanbul'da, Hol
landallar zmir'de zellikle faaldirler. Girit sava srasnda bu iki
ulus da Venediin yerine gemeye uram ve bunu hemen he
men baarmtr. stelik Franszlar Venediklileri bazen ak,
bazen de st kapal bir ekilde destekledikleri iin Osmanllar on
lara iyi bir gzle bakmamakta ve bu lke elileri byk skntlara
maruz kalmaktadr; bu da ngilizlerin ve Hollandallarn iini ko
laylatrmtr.
B u na karlk, Fransz siyaseti 1 692'den itibaren -daha 1 670'
ten itibaren zaten deimektedir- aka Osmanl yanls haline
gelmi ve stanbul, Halep, zmir ve Kbrs'taki ticari faaliyetleri
tevik etmitir. ngilizler, Hollandallar, sonra da Franszlar tc
carlarn faaliyetlerini egdmleyen kumpanyalar kurarak Dou ti
caretlerini dzene sokmulardr. Cezayir veya rakip lkelere men
sup korsanlar devreye sokmulardr. Son olarak da -ve bu zel
likle Franszlar iin geerlidir- her hkumet kendi yurttalarn ko
rumak ve bunlarn faaliyetlerini tevik etmek zere etkin bir e
kilde donanmtr. Eliler ve konsoloslar artk tccarlara deil de,
dorudan Paris'e baml hale gelmiler; Fransa'da kurulan imalat
haneler retimlerini Dou'nun talebine uyarlamaya almlardr;
Paris hkumeti ile Marsi!ya Ticaret Odas arasnda varlan anlama
atma kaynaklarn yok etmi; son olarak da Guillerargues, Gi
rardin ve Chataeuneuf gibi elilerin bilgelik ve becerileri Fransz
tccarlarn Osmanl topraklarna yerleen yabanc tccarlar arasn
da birinci sraya kmalarna yardmc olmutur. Akdeniz hav
zasnda, Cezayir'den Suriye'ye kadar olan alanda Fransz kervan
btn limanlarda mevcuttur ve btn rakiplerine ste gelmektedir.
Fakat bireycilik zihniyeti Franszlarn uzanda deildir ve bazen
baary tehlikeye sokmaktadr. Konvoy sistemi olduka abuk ter
kedilmitir, nk tccarlarn ve kaptanlarn omuzuna binen y
kml}ilkler getirmektedir.
. Fransz genilemesi XVII. yzyln sonuna doru Selanik'te
bir konsolosluun kurulmas ve bu kente tccarlarn yerlemesiyle
1 17
vurgulu hale gelmitir. Bunlar Balkan ticaretinin bir blmn,
Venediklilerin aleyhine olmak zere kendi ellerine geimektedir
ler, nk Cumhuriyet o sralarda Trklerle sava halindedir. Ksa
ca sylemek gerekirse, Fransz ticareti ve denizcilii J 685'lerden
itibaren Dou ve Orta Akdeniz'de stnl eline geirmitir.
ngilizlere gelince, Cromwell isyannn ve bu olayn deva
mnn yol at baz i glklere, Franszlar ve Hollandallarla
sava halinde olunmasna ve 1 649- 1 66 1 arasnda stanbul'daki ko
lonilerindeki atmalara ramen, yzyln bandan beri nemli
ilerlemeler kaydetmilerdir. ngi lizler Akdeniz'de destek bulmay
ve olanlarn srdrmeyi, kendilerine Balearlar, Livorno, Modon
gibi sler ve urak yerleri edinmeyi bilmilerdir. zell ikle Livorno
esas uraklar olmutur. Nitekim bu kent yzyln ortasndan itiba
ren Akdeniz ticareti ve denizciliinde neml i bir yer kazanmtr.
Bir yandan stanbul'daki ve Osmanl imparatroluunun dier yerle
rindeki dindalaryla, dier yandan da Bat Akdeniz limanlarndaki
tccarlarla iliki halinde olan ok sayda Yahudi bu kente yerle
mitir. Livorno Venediin yerini almay hedeflemektedir, ama
zellikle Marsilya'nn rekabeti nedeniyle, buna ancak ksmen ula
abilmektedir.
Augsburg ligas sava ngiliz atlmn durdurmutur. imdi
Levant Company nin karsnda Compagnie du Commerce de la
'
Mediterranee vardr ve Fransz sava gemileri ngiliz ticari tekne

lerine byk zararlar vermekte, onlar da konvoy halinde dolamak
zorunda kalmaktadrlar. Hatta elde sava gemisi olmadnda bu
konvoy seferleri iptal edilmektedir.
Yzyln sonunda Hollandallar, mttefikleri olan ngilizlerin
konvoylarndan yararlanmaktadrlar; ama stanbul'daki Hollanda
ticareti hemen hemen kurumutur ve yalnzca zmir'de tutunmak
tadr. B unun anlam, Hollanda denizciliinin o sralarda ok snrl
olduudur.
Bylece XVII. yzyln sonunda Venedikliler ok ak bir e
kilde gerilemekte; Hollandallarn ve ngilizlerin ticaret hacmi
dmekte; buna karlk Franszlar Dou'da byk bir gelime kay
detmektedirler. Bu, Franszlar tarafndan yaplan ticaretin dier
uluslarnkinde meydana gelen azalmay teHifi ettii anlamna gel
memelidir. Osmanl mparatorluu'nun ekonomik hayatnn da bir
18
bunalm deilse bile, en azndan inkar mmkn olmayan bir daral
ma iinde olduu olgusunu hesaba katmak gerekir. te yandan
Fransz kaptanlar deniz kervanc lnn bycek hir blmn ger
ekletiriyorlarsa da Rumlar iin dnda kalmamakta ve Trk
sularnda, hatta rnein Adriyatik'te olmak zere daha uzaklarda
bile kendi hesaplarna faal bir ekilde almaktadrlar. Nihayet,
ngilizler ve Hollandallar Dou'da gerileme halindelerse, bunun
nedeni dnyann baka blgelerine almalardr: Amerika, Hind
Okyanusu, Dou Asya. B ylece ticari ve denizcilik faaliyetlerinin
byk blmn buralara yneltmektedirler.
Fakat bu dnemde byk ticari akmlar henz Akdeniz yolunu
terketmenilerdir; bu yola geleneksel ball klarn srdrenler
vardr. Ancak burada yaplan ticaret artk ok byk bir uluslara
ras ticaret deildir: Hindlerden gelen mallarn bycek bir blm
artk mit B urnu yolundan gemektedir. Kukusuz Osmanl mpa
ratorluu'nun Akdeniz'deki limanlarna hiila baharat ve dier Dou
rnleri gelmektedir, ama dn ykleri iin bu limanlara gelen
Avrupa gemilerin i n esas yklemelerini bunlar oluturmamaktadr.
Artk Kk Asya'nn , Suriye'nin, hatta B atllara kapal tutulmaya
devam eden en byk ihra limannn stanbul olduu Karadeniz'e
kys olan lkelerin hammaddelerini almaktadrlar.
Yzyl sona ererken ortaya yeni rakipler kmtr. B unlarn
yeri henz mtevazi, ama tutkular byktr ve bunlar kendilerini
zell ikle XVIII. yzylda gstereceklerdir: sz konusu olanlar Rus
lar ve Avusturyallardr. Avusturyallar 1 665'te, zellikle Tuna yo
luyla yaptklar ticaretlerine serbesti salayan bir ferman elde
etmilerdir; hatta bir Dou Akdeniz kumpanyas bile kurulmu,
ama Kutsal Liga sava bu ticaret akmn durdurmutur. Toparlan
ma ancak Karlofa anlamasnn imzalanmasndan, daha dorusu
Pasarofa antlamasndan ( 1 7 1 9) sonra gerekleecektir. Avustur
yallar bu sonuncu antlama ile dier yabanc devletlerinkilere ben
zeyen avantajlar ve zell ikle de kapitlasyonlar elde etmilerdir.
Ruslar arada srada ortaya kmlarsa da, Karadeniz'de bile henz
tehli keli rakipler haline gelememilerdir. Karadeniz ticareti ve de
n izcilii Dou kervanlar zerindeki ranl ve Ermeni tekeline da
yanan Trkler ve Rumlarn elindedir. Bu ticaretin tm B atllarn
dndadr ve XIX. yzyla kadar byle kalacaktr.
1 19
Bir olgu tartlamaz niteliktedir: deniz ticaretinin kara ticareti
ne stnl. Ege denizi hala dnyann en ok yelken baslan,
krek ekilen denizlerinden biridir. Mora, Griit, Ege adalar, zmir
bu denizin en sk ziyaret edilen noktalardr ve Dou Akdeniz iske
leleri, Ege'de faaliyetleri asndan ok uygun bir alan bulan Ceza
yirli ve dier korsanlarn varlna ramen, Cezayirli ve Trk-Rum
korsanlarn birikme yerlerinden biridir, bunlar yerel yetkililerin
kar karlnda saladklar korumadan yararlanmakta ve Vene
diklilere ciddi zararlar vermektedirler. B unun sonucunda onlar da
Kuzey Afrika ocaklaryla anlaarak, saldrmazlk paktlar ve ant
lamalar yapmann arelerini aramaktadrlar (rnein 1 678'de
Tunus'la imzalananlan gibi). Ama bunlar pek verimli sonular ver
memilerdir.
Trk stnlnn ortadan kalkmasn ve Batl uluslarn Os
manl mparatorluunda yalnzca ekonomik alanda deil, ayn za
manda syasa\ alanda da eylem olanaklarnn bulunduunun bilinci
ne varmalarn, bana gre XVII. yzyln ikinci yarsna yerletir
mek gerekmektedir.
XVIII. YZYIL ESNASINDA DURUM

XVIII. yzylda Trklerin siyasal dzlemdeki gerilemesine
karlk, A vusturyallann i lerlemesine ve Ruslarn uluslararas si
yasete giriine tank olunmaktadr. Ekonomik hayata ve denizci
lie ilikin olarak, Fransz stnlnn teyid edildiini, Venedik
lilerin gerileme deilse bile duraklama iinde olduklarn, Avustur
yallarn ilerlemesini ve skandinavlarn ortaya klarn iaret
etmek gerekir.
Anlaml siyasal olaylar arasnda, Trklerin 1 7 l 5'te Venedikli
lere kar giritikleri sava zikretmek gerekir. Bu savan sonunda
Venedik Mora'y Osmanllara terketmek zorunda kalmtr; Cum
huriyet artk bu blgede, zerindeki egemenlii Pasarofa ile teyid
edilen Cerigo adasndan baka bireye sahip deildir; fakat hi
deilse Osmanl mparatorluundaki ticari faaliyetlerinden doan
vergiler konusunda ngilizler ve Franszlarla eit dzeye gelmeyi
salayabilmitir.
l 724'te Viyana da, stanbul ve Kuzey Afrika devletleri arasn
da yaplan mzakerelerden sonra Avusturyallar Tunus ve Trab-
1 20
lus'ta konsolosluk aabilmiler ve 1 727'de de Cezayir'de bir tane
daha kurmulardr. Ancak Avusturyallar bu sralarda henz ulusal
bir donanmaya sahip deillerdir ve yalnzca Napolili veya Sicilyal
korsanlar ile bu kentlere ait teknelerden yararlanabilmektedirler.
Fakat denizciliklerini ve ticaretlerini gelitirebilmek iin faal e
kilde almakta ve Trieste'yi Venediin baarl rakibi halin getir
meye uramaktadrlar. Bu limana byk serbestiler tannm ve
1 7 1 9'da Trieste, stanbul ve Selanik'te sleri olan bir Avusturya
Dou Akdeniz kumpanyasn iflasa srklemitir. Maria-Theresa
1 754'te yeni bir Dou Akdeniz kumpanyas kurmu ve Trieste,
Avusturya ticaret filosunun rgtlenmesi ve Trklerin Avusturya
gemilerine 1 785'ten itibaren Osmanl sularnda avantajlar tan
malar sayesinde, yeniden bir atlm srecine girmitir.
Venedik, balyoz Simon Conterini'nin gayretleri sayesinde
1 7 33'te, Osmanllarla olan bar antlamasnn daimi hale getiril
mesini salamtr. Gerekten de, yzyln sonuna kadar Trklerle
Venedikliler arasnda sava olmamtr. Cumhuriyet te yandan
Napoli B ourbonlaryla anlamaya almtr, ama onlarn gemile
re ar giri ve k vergileri koymaya zorlayan maliye politikas
trafiin Trieste'ye veya bata l 752'de serbest bir liman kurulmu
olan Ancona olmak zere, Papalk devleti limanlarna kaymasna
yol amtr.
Ancak Venedik Dou'da gene de ihmal edilemeyecek bir tra
fik hacmine sahiptir ve stanbul'da her zaman revata olan lks
rnlerin imalat ve ihracatndaki stln tamamen kaybetme
mitir. Venedik ticareti giderek stanbul'la snrl hale gelmektedir,
nk Cumhuriyet Selanik, zmir, Halep, Kbrs ve skenderiye'de
dk bir ticaret hacmine sahiptir. Kervan ticareti Venediklilerin
elinden adeta tamamen kamakta, Raguzallarn ,ellikle iki lke
arasndaki sava dnemlerinde olmak zere, bu alandaki faaliyetini
arttrmas buna tuz biber ekmektedir.
Cenova, 1 744'te kapitlasyon elde etmi olan ki Sicilya kral
lyla anlama halinde almakta ve zellikle Selanik'te byk
bir trafik yrtmektedir; buna karlk Dou skelelerindeki tm et
kisini kaybetmitir.
Livorno'ya gelince, buras ok ziyaret edilen bir urak ve tran
sit liman olmay srdrmektedir. B u liman Akdeniz iskelelerinde-
121
ki Yahudi tccarlarnn ve imdi Orta, hatta Bat Akdeniz'de ortaya
kan Enneni tccarlarnn menzilidir. Livorno, Selanik, stanbul,
zmir, skenderiye arasndaki temaslar ok skdr. Bu sklk, pa
diahn uzun pazarlklardan sonra, 1 747 Kasmnda Toskana b
yk dknn uyruklarna ticaret serbestisi tanmasndan sonra
daha da artmtr. Serbestiden en bata Livornolular yararlanmak
tadr. Saylar azalmakla birlikte, limana gelmeye gene de devam
eden ngilizlerin yan sra, l 747'de kapitlasyon e de etmi olan
Hansallar ile, zellikle Berberistan.'la ticaret yapan ve frsat k
tnda Dou Akdeniz'e kadar ilerlemeyi de ihmal etmeyen skan
dinavlar da -sveliler ve Danimarkallar- artk Livorno'ya yana
maktadrlar.
Ruslar ise henz Akdeniz'e inmemilerdir. 1 770'deki nl de
niz harekatlar bilinmektedir. Fakat Kk Kaynarca antlamasna
kadar, hibir zaman kendileri deniz ticareti yapmamlar, bu ite
onlarn bayran tayan Rumlardan yararlanmlardr. Zaten bu
Rumlar kendi denizciliklerini gelitirmek zere faal bir ekilde
almaktadrlar. Dnemine ve koullara gre ngiliz, Rus, Vene
dikli, Fransz, hatta Osmanl bandrasna girerek, Dou ve Orta
Akdeniz'de hacmi giderek artan bir trafie sahip olmaktadrlar;
bylece servet edinmekte, bu da onlarn kendilerini Trklere naza
ran giderek daha az baml hissetmelerine yol amaktadr. zerk
liklerini, sonra da bamszlklarn talep edecekleri gnler uzak
deildir.
Sonu olarak, XVIII. yzylda Akdeniz'in Trk kesimindeki
denizcilik nceki dnemlerdekinden ok daha fazla uluslararas
hale gelmitir. Kukusuz eski devletler gelenee ve alkanla da
yanan bir stnl srdrmlerdir, ama bu stnlk, faaliyetleri
ihmal edilebilir olmann uzanda kalan yeni uluslarn saldrsna
uramaktadr. Btn bunlar, Karadeniz'i ancak 1 774'e kadar kapal
tutabilen Trklerin zararna olmutur. Bu tarihten sonra Karadeniz
biraz alma benzemektedir ve Gney Rusya-Krm-Marsi lya
balantsnn kurulma abalarnn yansra, 1 786'da Venedik ile
Rusya'n n ele gelir sonular vermeyen yaknlama gayretlerine
tank olunmaktadr. 1 789-9 l Trk-Rus sava Karadeniz'deki tica
reti durdurmutur; ancak Sviav ( 1 79 1 ) ve Ya ( 1 792) antlama
larndan sonra ve kk lekte olmak zere toparlanabilecektir.
1 22
Sonu olarak, XVIII. yzylda XVII. yzyldakinden daha
geni lekte olmak zere, Bat'nn Osmanl sularndaki denizcilik
ve deniz ticaretine el koyduu; bunun Cezayirli ve Rum-Trk kor
sanlarn temizlenmesiyle daha da vurgulu hale geldii ; Osman
llarn "ulusal" bir deniz ticaretini rgtlemedeki yeteneksizlikleri
nin srekli bir durum olarak ortaya kt grlmektedir. Bu so
nuncu olgu ok vahimdir, nk Avrupa devletleri Dou'da tama
men siyasal bir rol oynamaya ite bu ekonomik gleri sayesinde
ulamaktadrlar. XIX.yzyln atmalar -Dou sorunu, Krm
sava, Lbnan sorunu vs.- dorudan bu durumdan kaynaklanmak
tadr.
Venediin mirasnn byk blmne ise Fransa konmutur.
Ama hatrlatalm ki , bu cinun balca rakipleri olan ngiltere ve
Hollanda'nn ilgilerini dnyann baka blgelerine yneltmi olma
sndan kaynaklanmaktadr. Kanada ile Hind'de devre d braklan
Fransa, XVII. yzylda hem hkumet, hem de Marsilyallar tara
fndan izlenen siyaset sayesinde telafi olanan Akdeniz'de ger
ekletirmek zere el inden gelen hereyi yapmtr. Marsilyallar
Akdeniz'in her yerine yerlemeyi baarmlar, gerektiinde Tunus-
1 u veya Cezayirli gihi yerel rakipleri yok etmiler, bunlarn ticari
filo kurma gayretlerin i engellemilerdir. Akdeniz'de ancak salam
bir ekilde rgtlenmi kumpanyalar aykata kalabilirdi, nk tc
carlar etkin ilikiler ana sahiplerdi, ama uygulamada tekel olan
snrl bir ky denizciliiyle yetinmek zorundaydlar. Bu ilikilerin
dnda kalanlar ancak frsat ktnda ticaret yapabiliyor, ya da
V enedikliler gibi geleneksel, ama snrl bir trafii srdryorlard.
XVIII. yzyln sonu ile XIX. yzyln btnnn siyasal ve
ekonomik dnmleri, byk gler arasnda Akdeniz'de sren
mcadeleni n tek kaybedeninin Osmanl mparatorluu olduunu
tartmasz bir ekilde vurgulayacaktr.
1 23
x
OSMANLI MPARATORLUGU VE

XVI.-XVII. Y ZYILLARDAK ASYA T CARET
Osmanl mparatorluu tarihi zirvesindeyken, yani XVI. ve

XVII. yzyllarda, esas olarak Akdeniz'e ve Orta Avrupa'ya y
nelik olarak gzkmektedir. Batllarla olan savalar, diplomatik
i likiler, ticari ilikiler, o ada yazlan anlat, vekayiname ve hatta
tarih kit<tplannda en byk yeri tutmaktadrlar. Bu, tarihi ancak
A vrupa'nn ilevinde kavrayabilen arkiyatlarn ok bal olduk
lar bir gelenektir.
Osmanl Devletinin XVI. yzylda, 1. Selim ile Kanuni Sultan
Sleyman'n saltanatlar dneminde Yakn Dou'nun Arap lke
lerini -Suriye, Filistin, Msr, Irak, Arabistan- kendine katarak
zenginletiini unutmak mmkn deildir.
Bu lkelerin, zellikle de Msr ve Irak'n fethi Osmanl zihni
yetindeki birok kaygnn karl olmaktayd. nce siyasal kay
glar, nk bu fetihler padiahlara Emevi ve Abbasi halifelerinin
fiili ardl olma olanan veriyordu. Bunun dnda, Osmanllarn
XVI. yzyln bandan beri atma halinde olduklar Safeviler
tarafndan temsil edilen ran iiliinin karsnda, muzaffer snnili
in stnln kantlyordu. 1. Selim 1 5 1 4'te aldran'da Safevi
ordularn ezmi ve Tebriz'i alarak Azerbaycan yolunu amt.
1 534'te B adat'n ve arkasnda ve 1 535'te (ve 1 546'da tekrar) Bas
ra'nn fethedilmesi lrak' Kanuni Sultan Sleyman'n egemenliine
sokmutu.
Demek ki Osmanllar 1 546'da bir yandan Akdeniz'in msl
man kesiminin tm limanlarna (Fas'takiler hari), dier yandan da
Kzldeniz veya ran krfezinin mahreci olan limanlara egemen du
ruma gelmilerdir. Nihayet Karadeniz'i ve Kuzey ran'dan gelen
kervan yollarn denetim altnda tutmaktadrlar. Bizans mpara-
1 25
torluu'nun VII. yzyldaki gerilemesinden beri bir devlet ilk kez
tek bana Hind Okyanusu ve Akdeniz yollarnn tmn birden
denetim altnda tutmaktadr.
Sultan Sleyman'n ayn sralarda dikkatini Hind Okyanusu'na
ynelttiini de kaydetmek gerekir. Baz kaynaklara gre padiah
1 53 1 'de Msr val isine, Hind seferi iin bir donanma ina ettirmesi
emrini vermitir. Kanuni Sultan Sleyman 1 5 36'da Edirne'deyken,
Mool sultan Hmayun ahn ve Portekizlilerin saldrsna ura
yan Gucerat sultan Bahadr'n bir elisini kabul etmitir. Bahadr
J 535'te Hmayun aha kar Portekizlilerin desteini talep etmi
ve Amiral Nuno da Cunha da, Goa'dan getirdii donanmasyla
Diu'ya gelmi ve Bahadr' Kambaya tahtna yeniden kartmtr.
Fakat ertesi yl Bahadr'la Portekizlilerin aras alm, Nuno da
Cunha Diu'ya tekrar gelmi ve Bahadr ldrlmtr ( 1 537). Sul
tan hazinesini daha nceden Mekke'ye gndermitir ve Bahadr'n
katledilmesinden sonra Kanuni Sultan Sleyman bu hazineyi
stanbul'a getirtmitir.
Kanuni Sultan Sleyan'dan yardm istenmesinin, Portekiz kay
naklarnn Cojeafar (Koca Sefer) olarak adlandrdklar bir tayan
dnmesi olan ve B ahadr'a danmanlk yapan birinin nerileriyle
ortaya km olmas muhtemeldir. Bu dnme Diu katli amndan
kurtulabilmi ve yeni Kambaya sultannn yanna snmtr. Diu'
daki Portekizlilere kar bir sefer dzenlemitir. te Osmanl m
dahalesi bu olayn iinde yer almaktadr. Hadm Sleyman Paa
komutasndaki Trk donanmas Kzldeniz'den gelerek, 27 Aus
tos 1 538'de Diu karsnda belirmi ve Sleyman Paa Diu'yu ablu
kaya alm, fakat 20 gn sonra demir alarak Msr'a dnmtr. B u
geri ekilme konusunda hibir tatmin edici aklama getirilme
mitir.
l 546'da Diu i kinci kez kuatlmtr, ama Osmanllar burada
byk bir rol oynama benzememektedirler.
Demek ki Osmanllarn Gucerat'a olan bu mdahalleri ok
snrl kalm, Osmanllarn Aden'e daha sk bir ekilde el koyma
larnda baka bir olumlu sonu dourmamtr.
Osmanllarn Yakn ve Orta Dou'daki bu yaylmalarn yal
nzca siyasal (ve dinsel) amalarla aklamak mmkn mdr? B u
yaylmann, fethin zaten otomatik olarak getirecei ekonomik he-
1 26
defleri yok mudur? Siyasal ve ekonomik genileme ksmen, XV.
yzyln sonunda meydana gelen byk keit1erin, zellikle de
mit B urnu yolunun kullanlmasnn yol at alt st olulardan
kaynaklanm deil midir?
Ben kiisel olarak, XVI. yzyln byk bir blm iin bu
mit B urnu yolunun fiili durumda eski Hind Okyanusu, ran
Krfezi ve Kzldeniz yollarn al st edecek kadar bir neme
sahip olduuna inanmyorum. Bunun devamnda, Osmanl sultan
lar bana fetih giriimlerinde mslman veya Akdeniz dnyasnn
dndaki unsurlar kaale almlarm gibi gzkmemektedir. On lar
ncelikle geleneksel slam dnyasnn yegane nderleri olmay;
nce siyasal sonra dinsel nder olmay ve nihayet ran krfezi
veya Kzldeniz'den Akctenz'e yneli k kara geitlerinin efendileri
haline gelerek, Asya ile Avrupa :rasndaki ticaretin anahtarlarn
ellerinde tutmann yollarn aramlardr.
imdi, Osmanllarn bir yandan ekonomik bir genilemenin
vazgeilmez koullarn biraraya getirip getirmediklerini, baka te
rimlerle sylersek, uluslararas dzlemde ticari geleneklere sahip
olup olmadklarn ve te yandan da fetihlerin onlara salad
<'Vantajlardan yararlanmasn bilip bilmediklerini incelemeye al
alm.
nce birinci noktay ele alalm. Bu konuda bir geriye dn
yapmak gerekmektedir. Osmanl ihtiamn nceleyen yllarda
Trkler ticari dzlemde Yakn ve Uzak Dou lkeleri arasnda
yalnzca bir arac rol, esas olarak da Orta Asya'da kervanc rol
oynama benzemektedirler. Bu roln dnda byk Asya ticaret
nin ve zel olarak da ipek ticaretinin ne kaynaklarn, ne de mah
relerini ele geirmilerdir.
Daha sonra, Seluklular dneminde Irak ve Suriye'ye egemen
olduklar sralarda ise, siyasal egemenlie sahip, ama Yakn Dou
ticaretinin faal ajanlar haline gelmemi olarak kabul edilmeleri ge
rekir. Daha sonra Anadolu'yla snrl olmak zere, mallarn Akde
niz ile Karadeniz arasndaki transitini salamak iin Venedikli ve
Cenevizlilerle anlamalar yapmlardr. Menziller bakmndan iyi
donanml bir kervan yollar ebekesi (hanlar, kervansaraylar, men
zil-kentler veya mbadele kentleri) dzenlemilerdir, ama Anadolu
XIII. ve XIV. yzyllarda kstl bir pazardan ibarettir ve ancak
1 27
snrl bir ulam olanana sahiptir. stanbul hala Karadeniz, ran
ve Orta Asya ynlerindeki ticaretin byk merkezi, byk empo
rium 'u olarak kalmaya devam etmektedir ve Rumlar stanbul ile
Trabzon'da, Cenevizli ve Venedikliler Kefe veya Tana'da, hatta Fi

listin kylarnda bu ticarete katlmaktadrlar.
Trklerin bu dnemdeki byk ticari dzenleri konusunda bil
gileri yoktur ve yaptklar ticaret Anadolu'yla snrl kalmaktadr.
Bu, Cenevizliler, Venedikliler, Pizallarn sayesinde arzi olarak,
baz rnler asndan (yn, hal, tahta, ap vb.) ihra ticaretine
alabilen bir i ticarettir.
Osmanl mparatorluu'nun gelimesiyle durum deimi
midir?
stanbul'un fethinin ertesinde Trklerin Cenevizli ve Floran
sallara, sonra da V enedikiilere ticari ayrcalklar tandklar, ama
Karadeniz'deki deniz ticaretini kendilerine ayrdklar bilinmekte
dir. Ancak bu ticaret, o sralarda Dou Anadolu ve ran'daki siya
sal durum nedeniyle hi de faal deildir.
Trkler XVI. yzylda Yakn Dou'daki tm Arap topraklarn
fethedince, Asya'ya ynelik ticareti ellerine geirmeleri iin gere
ken btn kozlara sahip olmulardr. 1. Selim'in bu avantajlardan
yararlanmay dnm olmas mmkndr. Svey kstanda bir
kanal almas iin proje hazrlattrmam mdr (ama l doan bir
proje)? Fakat belki de bu proje ekonomik olmaktan ok siyasal
amalara dayanmaktayd.
Her ne olursa olsun, daha nce de grdmz zere Kanuni
Sultan Sleyman Hind'le bir an iin ilgilenmitir. Ama bunun ar
kas gelmemitir. Osmanllarn iki cephede savamalar olanak
szdr: bir yanda Akdeniz-Avrupa, te yanda Hind Okyanusu-As
ya. . . te yandan Hind Okyanusunda bir donanma bulundurmak
ok gtr. Son olarak da Osmanllarn bazen Moollara, bazen
Portekizlilere, bazen de Trklere yatan muhtemel yerli mttefik
lerine gvenememektedirler. Osmanllar askeri glerine ramen,
ticaret alannda yeteri kadar gl deillerdir, bu alanda salam bir
ekilde rgtlenmemilerdir. Araplarn ve ranllarn, sonra da Por
tekizlilerin, Hollandallarn veya baka yerlerde talyanlarn yer
letirmeyi baardklar tccar ve toptanc ebekelerine sahip de
illerdir. Ve bu ilk noktann sonucu olarak, Trklerin hi deilse
1 28
bu yzylda ticarete kar vurgulu bir eilimlerinin olmad sy
lenebilir.
kinci noktaya gelelim. Acaba fetihlerin onlara sunduu avan
tajlardan u veya bu ekilde yararlanabilmiler midir?
Belgelerden bir olgu aka ortay akmaktadr: Osmanllar,
ister Araplara, ister ranllara veya Rumlara ait olsun, eski d
zenlemelere genellikle sahip kmlardr. Yani bata skelelerde
olmak zere, ncellerinin zamannda uygulanan gmrk ve i hra
cat-ithalat vergilerinin aynlarn koymulardr. Bunlarda bazen
ayarlamalar yaplmtr, ama btn itibariyle deiikliklerin nadir
ve ok az olduklar sylenebilir.
Asya ticaretine i likin olarak, imdiye kadar hi yaynlan
mam olan ve iki nshasn stanbul arivlerinde bulduum, XVI.
yzyla ait bir Basra kanununu rnek olarak verebilirim. Bu konu
ya ileride dneceim, ama daha imdiden, bu metinlerin yakndan
izlenmesiyle, bu kanunun en azndan esas ksm itibariyle eski me
tinleri tekrarlamakla yetindii farkedilmektedir.
Bana gre bu, Osmanl tarafndan salanan balca avantajdr:
topraklan zerinde yaplan ticaretten vergi almak. Ticaret hacmi
nin artmasndan tr bu vergi toplam hi de kk kalmama
benzemektedir. B unlar iltizam biiminde olup Hazineyi beslemek
tedir, ama ayn zamanda yerel ynetimlere de kaynak yaratmak
tadrlar.
Bana Trk tccarlar fethedilen lkelere, zellikle de Irak ve
Msr'a yerlemi gibi gelmektedir. B unlar i ticaret veya Karade
niz ile Ege denizinde, istisnai olarak da Msr ile -stanbul arasnda,
i sular ticareti yapmaya devam etmilerdir. Osmanllarn denetim
ve ynetimine geen bu lkelerdeki tccar ve toptanclar, Svey
ve Basra zerinden Asya'ya veya Trabzon, Sivas ve Erzurum'dan
hareketle yaptklar bata olmak zere, toptan ticaretlerini srdr
mlerdir. Bu yerli tccarlar Osmanllara nazaran eskilik, Hind
Okyanusundaki veya ran'daki ticari uygulamalar bilmek gibi
avantajlara sahiptiler; bunlarn menzilleri, acenteleri vard ve
ranllar, Hindliler veya bakalaryla, hatta Gucerat'a ve ran
krfezine geldiklerinde Portekizlilerle alyorlard.
Osmanllar kendileri iin yeni olan bu dnyada davetsiz misa
firler olduklarn, zellikle de byk olanaklar olmayan davetsiz
1 29
misafirler olduklarn abucak anlamlardr. Osmanl tccarlar ti
cari balar kurmaya kalkrlarsa, bunlarn devasa glklerle ve
ok daha stn bir rekabetle kar karya kalacaklar adeta kesin
dir. Portekizlilerle atma riski gibi zorluklar ise saymyoruz. Bu
ie kalklnca Trk ticari gemilerini bir sava filosuyla korumak
gerekecekti. Oysa bunun hemen tamamiyle olanaksz olduunu
daha nce grdk.
Bylece btn bu nedenler Hind Okyanusunda, ve hatta y
le sanyorum ki, Anadolu'nun dou snrlarnn tesinde Trk tc
carnn bulunmayn aklamaktadrlar. Bu durum ok sayda Av
rupalnn seyahatnamelerinde, konsolos muhtralarnda teyid edil
mitir ve Paris Ulusal Arivlerinde bulunan Eyll 1 669 tarihli bir
muhtradan bir blm rnek olarak zikredeceim: "Balca ker
vanlarn karadan Kahire, Halep ve zmir'e geldikleri ve bu kervan
larn iinde stanbul'da ticaret yapmaya gelen baz ranl ve Erme
ninin bulunduu Hindler ve ran'a kadar giden birka macerac
Trk'n dnda, yabanc lkelere ticaret yapmaya giden hibir
Trk grlmemektedir" . Bu iaret XVI. yzyl iin olduu kadar
XVII. yzyl iin de geerlidir.
Asya ticaret yollarnda Trk yoksa veya ok az varsa da, Os
manl mparatorluuna ynelik veya oradan kaynaklanan, hi de
kmsenemeyecek bir ticaret vardr. Bu ticaret Rumlarn, ran
llarn, Ermenilerin ve Araplarn elindedir; bu konuda bulduum
btn belgeler bu olguyu teyid etmektedir. te yandan ticaret esas
olarak iki yol zerinden yaplmaktadr: Anadolu'ya geerek ran'a
ve onun da tesinde Hind'e veya Orta Asya'ya, hatta in'e ulaan
bir kuzey yolu i le Svey'ten veya Basra'dan balayp Kzldeniz
veya ran krfezi zerinden Orta veya Gney Asya'ya ve bu kta
nn gney dousuna ulaan bir gney yolu. B unlarn birincisi ker
van, ikincisi de deniz yoludur.
Bu Asya ticareti ifte bir role sahiptir: nce Osmanl mpara
torluu'nu ve daha da kesin olarak stanbul, Halep, am, Badat,
Kahire, skenderiye gibi byk tketim, ama ayn zamanda baz
hammaddelerin -bata dokuma- dntrldkleri merkezleri baz
rnlerle beslemek; ve i kinci olarak da, Avrupa'ya ynelik rn ve
mallar Osmanl topraklarndan transit geirmek. Osmanl impara
torluu zellikle XVI. yzylda nemli ve zengin bir mteridir.
1 30
Esas olarak imparatorluun ynetici snfna ynelik lks maddeler
ithalat o tarihlerde yksek bir dzeydedir; ipekli ve dier lks
kumalar, kokular, dzgnler, inciler, deerli talar, in porselen
leri aranan nesnelerdir. Baharat da bu ticaretin byk bir bl
mn meydana getirmektedir (Jean Sauvaget ve benim tarafndan
yaynlanan, Suriye eyaletine ilikin kanunnamelerle karlatr
nz). Bata endigo olmak zere boya maddeleri de talep edilmekte
dir. B tn bu rnler XVII. yzylda da ticari trafik iinde yer al
maktadrlar, fakat mit Burnu yolunun Avrupa'ya dorudan ula
mas ve Avrupa rekabeti nedeniyle miktarlar azalmtr. Kumalar
ngiliz, Hol landa ve Fransz manfaktrlerinden daha byk mik
tarlarda ithal edilmektedir.
Baharat da ticari amal bir dntrme eylemine konu olmak
tadr: XVI. yzyln sonuna kadar Doulular ile Portekizliler baha
rat ticaretini paylamlar ve Venediin bu dnemin sonuna kadar
A vrupa'nn en byk baharat piyasas olmasnn da etkisiyle, Os
manl mparatorluu her zaman iyi bir konumda kalmtr. Fakat
XVII. yzylda Hollandallarn mdahalesi vardr. Bu lke baharat
ticaret yolunu kendi lehine olmak zere saptrm, mit Bumu yo
lunu kullanm ve Amsterdam' Vencdii glgede brakarak Avru
pa'nn en byk pazar haline getirmitir. Artk Osmanl mpara
torluu'nda satlan baharatn bir ksm bile Hollanda'dan gelmekte
dir!
Ancak B asra ve Svey, Hind Okyanusu rnlerinin ithal
liman olarak kalmaya devam etmektedirler. Svey'te listeye yeni
bir rn eklenmitir: yeri giderek byyecek olan kahve. Yemen
ve Aden blgesinden satn alnan kahve Svey'ten transit geerek
stanbul veya A vrupa'ya ynelmekte ve Svey'te baharat ticareti
nin azalmasndan meydana gelen kayplar ksmen telafi etmekte
dir.
Kuzey kervan yolu ise, M. Carswell'in gsterdii gibi, adeta
Ermenilerin tekelinde olan ve esas maddesini ipein oluturduu
bir yol durumundadr.
Bu konuda, Ermenilerin XVI. ve XVII. yzyllarda Bat'ya
doru ilerleyilerini farketmek i lgin olmaktadr. Ermeniler Dou'
dan yola karak, stanbul'a ulaana kadarki tm menzil-kentlere
tedricen yerlemilerdir: Erzurum, Svas, Tokat, Ankara, Bursa;
131
hatta A vrupa'ya doru ilerleyerek Edirne'ye bile gemilerdir.
Halep, Trabzon ve zmir'de de onlar grmek mmkndr. Btn
belgeler bu konuda uyum iindedirler. Ermeniler yava yava ran
l larn yerine gemekte ve (yeniden M.Carswell'e atf yapyorum)
bunu baarabilme konusunda, ran ipeini A vrupa'ya sokma iinde
baarsz olan ranllara kzarak bu devi Ermenilere. veren ah
Abbas'n desteinden yararlanmaktadrlar. te yandan ah Abbas
XVII. yzyln banda Trklerle sava halindeyken, ok sayda
Ermeniyi snr blgelerinden, ipek retim blgesi olan Gilan'a
(zellikle Culfa'ya) nakletmitir. Bu iki faktr Ermenilerin byk
ilerleme kaydetmelerine olanak salamtr. Tavernier, Tournefort,
Peder Raphael du Mans vb. gibi 1 7. yzyl Avrupa seyyahlar on
lar Dou ile Bat arasndaki ticaretin balca unsurlar olarak
saymaktadrlar. B yk Avrupa ticaret kumpanyalar kurulduun
da, bunlar doallkla arac olarak bu Ermenilere ynelmiler ve
bylece onlarn rolleri daha nemli hale gelmitir.
Ticaret kumpanyalarndan sz edince, bunlarn Osmanl d ti
caretindeki artan rollerini de iaret etmem gerekmektedir. Baka
bir yazda bu kumpanyalarn Osmanl imparatorluunun zlme
srecindeki sorumluluklarn kaydettiim iin, burada bu konunun
zerinde durmuyorum.
Osmanl ticaretine ilikin sorunlar iinde bana nemli olarak
gzken bir noktann daha zerinde durmak isterim: para ticareti
sorunu. Osmanl imparatorluu gcnn ve zenginliinin zirvesin
deyken sorun yoktu. Eyaletlerden salanan gelir, dmandan al
nan ganimet baml eyalet veya devletlerin dedikleri haralar
Osmanl yneticilerinin Asya'dan ithal edilen lks rnlerden iste
dikleri kadarn almalarna yetecek dzeydedir. Tccarlar ve top
.
tanclar bu almlar yapmak iin gereken altn ve gm sala
makta sknt ekmemektedirler. B unun sonucunda ortaya Dou'ya
doru bir para ka olay kmaktadr (zellikle gm para),
nk Trkler ok almakta, az satmaktadrlar ve ran'n (daha d
k dzeyde olmak zerine Hind'in de) nemli gm para piyasa
lar olduklar bilinmektedir.
XVII. yzyl gelip de Osmanl devleti daha az zengin hale ge
lince, araclk rol onun iin daha deerli hale gelmitir, nk Av
rupa tccarlar ona Dou Akdeniz limanlarndan alm yapabilmesi
1 32
iin gereken paray getirmektedirler. Bu para daha sonra Osmanl
tccarlar tarafndan Uzak Asya rnlerinin satn alnmasnda kul
lanlmaktadr. Osmanl mparatorluu parann gei yapt bir
alandan ibarettir. ran ve Hind'e giden kervanlar, Hind Okyanusu
lkelerinden yapacaklar almlar iin gerekli olan altn ve gm
klelerini getirmektedirler. Fakat daha nce belirlediim gibi,
Avrupal tccarlar bir yandan Dou'ya Osmanllarn kendi i piya
salarndan baka bir yerde kullanamayacaklar dk deerli para
lar sokmaktadr. te yandan Hindistan'daki ngiliz, Hollandal ve
Portekizli rekabeti Trklerin XVI. yzylda lehlerine olan arac
rollerini ve nemlerini azaltmaktadr. B u durumda, Osmanl impa
ratorluu o tarihlerde mali bir dengesizliin iine girmektedir ve
Asya ynndeki Trk ticareti hissedilir bir azalmaya uramaktadr
ki, bu da XVIII. ve XIX. yzyllardaki Osmanl gerilemesinin ne
denlerinden biridir.
Osmanl mparatorluunun Asya lkeleriyle olan ticaretinin
ana hatlarn sunmu bulunuyorum. Trklerin bu ticarette araclk
rolnden baka nemli bir rol oynamadklar sonucuna varlabilir.
M badeleler olduka snrl kalm ve zellikle lks rnlere, ikin
cil olarak da (snr blgesinden snr blgesine ve yerel olarak)
gndelik tketim maddelerine ynelik olmutur.
Bu sonuncu nokta, yukarda szn ksaca ettiim Basra ka
nunnamesinde aka ortaya kmaktadr. B u kanunnameye ilikin
olarak imdi baz bilgileri vermenin zaman gelmitir.
Sz konusu olan belgeler stanbul arivlerinde yer alan 282 ve
534 numaral tapu defterleridir (bu belgeleri bu kitapta yayn
lyoruz).
Birincisinin tarihi yoktur, ama Basra valisi Kubad Paa'nn
ald bir nleme ilikin bir atf bulunmakta, bylece belge rabi' il
958 (Nisan 1 55 1 ortas) civarna yerletirilebilmektedir, yani ken
tin fiili fethinden be yl sonrasna. kinci belge (no. 534) Ramazan
982 (Ocak 1 575) tarihli bir mukaddime olup, btn itibariyle
daha tamdr. Bal belirleyicidir: "Basra liman kanunnamesi.
Aada Hindlerden Araplar dneminde gemiyle gelen mallardan
alnan vergiler belirtilmitir".
Metin fiili durumda bu ereveyi amakta ve tm komu bl
geler ile az ok uzaklardan Basra'ya gelen veya oralara giden tm
1 33
mallara ilikin kesin bilgiler vermektedir. Bu belge Basra'nn XVI.
yzyln ikinci yarsndaki ekonomik faal iyetinin ayrntl ve
nemli bir tablosunu oluturmaktadr. eriinin baz zelliklerine
dneceim.
Bu iki belge bunun dnda Basra eyaleti mukataalarnn bir
dkmn de kapsamaktadr. Son olarak, 282 numaral belge Gar
rah ve Zekiye livalarna, Kurra iskelesine, Sadr-i Suyab ilesi, Ma
hazi adas, Kapan ilesi, Karun gerdeli ve Katif iskelesi kanun
larn ek olarak vermektedir.
Bu iki belgenin incelenmesinden Basra'nn ran'dan hal, bez,
eitli kumalar, yn iplii, pamuk, arpa, koyun, at gibi maddeler
aldn gstermektedir. Hind'den de "Hind" bezi, endigo, baharat
gelmektedir. hracat gndelik tketim maddeleri, at (Hrmz y
nnde), mualin (ran'a), endigo (ran ilerine, bu herhalde Hind'
den gelen endigodur) gibi mallardan olumaktadr.
Kanunname maddelerinden biri zelikle ilgintir, nk Porte
kizlilere ilikindir. Metin aadaki ekilde hkme balamaktadr:
"Hrmz capitaos ve feytores'ine (ticari memur) tannan ko
laylklarn temelleri : Hrmz'de her capitao yl komuta etmek
teydi. Bu dnemde feytores Basra'da da oturmakta ve capitaos'a
baml olmaktaydlar. Capitao'dan gelen mhrl mektuba uygun
olarak, Basra'da onlarn mallarndan hibir vergi alnmyordu; bu
mutlakt. Ayn ekilde Basra'da Capitao iin satn alnan atlar,
mallar ve kumalardan hibir vergi alnmyordu, bu mutlakt. Gene
byle olsun".
B u madde her iki belgede de, demek ki 1 55 1 tarihli olannda
da yer almaktadr. Bu durum, Portekizlilerin ran krfezinde daha
nceden kurmu olduklar ilikilere tanklk etmektedir. Trkler
birka yl nce Portekizlilerle kar karya gelmi olmalarna ra
men bu ilikileri bozmamlardr. Bu da herhalde Trklerin Hind
Okyanusu ile olan balantlarnda Portekizlilere kar hipotetik bir
mcadeleye girimeyi istememi olduklarn ; tam tersine ellerine
yeni gemi olan Basra'ya yalnzca komu blgelerle deil, ayn
zamanda yabanc tccarlarla da ticaret yapma konusundaki tm
kolaylklar gstermi olduklarnn -bu Osmanl mparatorluunun
karnadr- kantdr.
yle sanyorum ki bu rnek, baka yerlerde olduu gibi bura-
1 34
da da avantajlarnn nerede olduunu grebilen Trklerin frsat
karmama siyasetlerinin resmedilmesine olanak vermektedir: fe
tih gelir getirmelidir.
Bu sunumun sonunda, bana baz soru iaretleri getiriyormu
gibi gelen baz unsurlarn zerinde durmak istiyorum.
Hereyden nce, Osmanl mparatorluunun Asya ticaretine
ilikin olarak ilenmi belge saysnn ok snrl olduunu hesaba
katmak gerekir. Bunlarn ktlna bir de ieriklerinin her zaman
yeterli bir kesinlikle olmamas eklenmektedir. Soruna ilikin baz
alar kabaca erevelendirmek mmknse de, tm noktalarn
aa kartlmas iin daha ok zaman gerekmektedir. zellikle
de, ithal veya ihra edile.n mallarn miktarlar, bu mallarn fiyatlar
gibi birok ayrnt ou zaman bilinmemektedir. Araclarn cinsi,
bunlarn tam olarak nasl bir rol oynadklar konusunda da hibir
bilgi yoktur. Bu alanda yalnzca Avrupal seyyahlar baz arzi bil
giler vermilerdir, ama bu unsurlar ne kadar ilgin olurlarsa olsun
lar, gene de ksmi kalmaktarlar. Ayn ekilde, al ve sat alan
larna ilikin veriler nadir ve kesinlikten uzaktr. Belgeler bu ko
nuda ancak ok genel bilgiler salamakta; yalnzca lkeler veya
byk blgeler iaret edilmekte, daha kesin yer belirlenmesine izin
verebilecek noktalar ok nadir olmaktadr, B u durumda mbade
lelerin izledikleri yollar saptamak g olmaktadr.
Belki de ileriqe kefedilecek ve incelenecek baka belgeler,
Osmanl imparatorluunun Orta ve Uzak Dou'ya olan ticaretinin
kesi n bir tablosunu oluturmakta eksikliini ektiimiz unsurlar
bize birgn salayacaktr.
Baka bir sorunun daha ortaya konulmas gerekmektedir: biraz
nce para ticaretine deinmitim; bu soru devreye sokulan serma
yelerden sz etmeden tam hale gelemez. Sermayelerin bir blm
Avrupa devletlerinden gelmektedir, ama tam anlamyla Osman
llara ait olan sermayelerin durumu nedir? ticaretin byk b
lmnn zel sermayelerle yapld bilinmektedir. Acaba Asya
ynndeki uluslararas ticarettede ayn durum mu sz konusudur?
Devlet bu ie sermaye koymakta mdr? Ve eer zel sermayenin
katlm varsa, bu nereden gelmektedir? Osmanl tccarlarnn
Bat'yla yaplan ticaretten saladklar karlar, vakf yneticilerinin
elde ettikleri karlar veya byk toprak sahiplerinin ticaretle ilgile-
1 35
nenlerinin saladklar karlar bu uluslararas ticarete sermaye ola
rak girmekte midirler? u anda cevap verilemeyen bir sr soru . . .
Fakat Osmanllarn araclk konumu, bazlarn b u iten kar
salamaya tevik etmi olmaldr. Daha nce iaret ettiim zere
bu Osmanllarn ancak ok az Trk olabilirdi; bunun kk, ama
kesin bir kant, mbadele edilen mal listelerinde tamamen Trke
kelimelerin ok az olmasdr. Arapa ve Frasa kelimeler ezici o
unlua sahiptir ve Trklerin iine ancak dntrc unsurlar
olarak katlabildikleri eski' durumun srekliliini kantlamaya y
neliktirler. Trkler yerleik ticari geleneklerde bir alt st olua yol
amak istememilerdir.
Btn bunlara, Orta Asya'ya ynelik veya oradan kaynaklanan
ticaretin XVI. ve XVII. yzyllarda, Krm hanlarnn Osmanl tabi
yetine sokulmalarna ramen, mbadelelerin ancak kk bir yz
desini oluturduu olgusu eklenmektedir. Orta Asya ticaretinin bir
blmnn artk ona doru ynelmesine ramen, Rusya'nn o d
nemde nemli bir arla sahip olduunu sanmyorum. Ayrca Sa
fevilerle sklkla bozuk olan ilikiler Kuzey ran'la ve daha te
leriyle ticari ilikilerin gelimesine herhalde yardmc olmam
lardr. Ermenilerin ran ile Osmanl mparatorluu arasndaki rol
lerini bu bak asndan deerlendirmek gerekir.
Ama her ne olursa olsun ve daha kesin bilgilere sahip olma
srecimiz ne kadar uzarsa uzasn, Osmanllarn Bat'yla yaptklar
ticaretle Dou'yla yaptklarn birbirlerinden ayrmann olanak
szln ortaya koymak zorundayz. Zaten daha kesin bilgiler bize
muhtemelen iki byk mbadele akm arasndaki balantnn vur
gulu hale geldiini gsterecek ve Osmanllarn XVI. yzylda ve
bundan daha kstl olmak zere, XVII. yzyldaki araclk rollerini
daha iyi aa kartacaktr.
Avrupa ticaretinin geliiminin, mit Burnu yolunun giderek
daha yaygn kullanmnn Osmanllarn ticari alandaki gerilemele
rinin esas faktrlerini oluturduklar kesindir. B uradan bir siyasal
gerileme sreci kaynaklanmtr, ancak bu gerilemenin tek nedeni
ekonomik deildir; fakat herey birbirine baldr ve sonuca var
mak zere, Osmanl tarihilerinin bu devletin tarihsel, ekonomik
ve sosyal geliimini daha iyi anlayabilmek iin yapacak daha ok
ileri vardr.
1 36
x
XVIII. Y ZYILDA
OSMANLI MPARATORLUGUNDA
TCARETN DN M
Burada ele aldm konu esas olarak Osmanl mparatorlu

u'nda yaplan uluslararas ticarete ve daha da zel olarak, bu tica
retin en vurgulu davurumu olan deniz ticaretine ilikin olacaktr.
B unun sonucu olarak, Trklerden daha ok yabanclardan konu
ma durumunda kalacaz ve XVIII. yzyl Osmanl dnyasndaki
ticaretin evrimine de bu d ticaret incelemesi araclyla yakla
acaz.
B undan nceki XVII. yzyldaki durumu belirlemek ve tabii
ki, Osmanl ticaretinin dnya ticareti iindeki yerini belirlemek ge
rekmektedir.
XVI. yzylda 1. Selim ve Kanuni Sultan Sleyman tarafndan
gerekletirilen fetihler Osmanl imparatorluunu Eski Dnya'nn
en nemli siyasal ve ekonomik gc haline getirmitir. Osmanl
imparatorluunun bu yzyln bycek bir kesiminde Uzak ve Orta
Dou lkeleri ve Bat lkeleri arasnda bir geit yeri ve mallar
cezbeden ve yeniden datan bir merkez olarak sahip olduu nem
yadsnamaz. Bata Venedik olmak zere Akdeniz lkeleri mit
Burnu yolunun kefini ve henz dzensiz bir ekilde kullanl
masnn etkilerini ve xv. yzyln ilk yarsnda ancak hafif bir
ekilde hissetmilerdir. Yzyllk alkanlklar birka ylda tersine
dnmez; eski ticaret yollar bir geceden ertesi sabaha deimez;
toptanclar, tccarlar ve araclar tarafndan yerletirilmi menziller
ve temaslar tahrip edilemez. Avrupa lkelerinin Osmanl impara
torluuna gsterdikleri ilginin devam ettii, kapitlasyonlarda ve
konsolosluklarn kurulmasnda somutlamaktadr. rnein Fransa
1 535'te kapitlasyon elde etmi, bunlar 1 569, 1 5 8 1 ve 1 604'te ye-
1 37
nilenmitir. ngilizler benzeri avantaj lar 1 579 ve l 597'de elde et
miler ve 1 58 1 'de Levant Company'yi kurmulardr; Hollanda
llar ise ayn kolaylklara 1 6 1 2'de kavuacaklardr. Ancak, Vene
dik ok gl bir konumda olmaya devam etmektedir: XVII. yz
yln banda hala Dou Akdeniz'de en bata gelen tccar devlettir;
ticari avantajlarnn byk blmn koruyabilmi ve Kuzey Afri
kal korsanlara ramen Venedik denizcilii stnln srdr
mtr.
Bununla birlikte ticaretin yolunun deime tehditleri ortaya
kmaya balamtr ve bunun en ak i aretlerinden biri de, Hind
kylar ile ran krfezinin baz limanlarna Portekiz ticarethanele
rinin yerlemeleridir; ancak bunlarn zellikle ran krfezinde ol
mak zere, ticari faaliyetleri henz ok snrldr.
Olaylarn sonradan alaca grnt asndan daha nemli
olan olgu, byk Batl glerin kapitlasyon elde etmi olmala
rdr. Kapitlasyonlarn etkisi o sralarda Osmanl ekonomisi ze
rinde pek hissedilmemektedir, ama Batllar artk ilk adm atm
lardr.
XVIII. yzyl iinde meydana gelen birok nemli olay hesa
ba katmak gerekir. Osmanl mparatorluu B adat ve Tebriz'in ye
niden fethinin ve Girit adasnn fethinin -ne pahasna!- dnda,
hissedilir ilk tersine dnleri yaamakta, bunlarn somut sonular
zellikle 1 664 Weissenburg ve 1 699 Karlofa bar antlamalary
la ortaya kmaktadr. Osmanl stnl kavram kaybolmaktadr.
1 683 Viyana bozgunu Avrupa'da derin yanklar yaratmtr ve Os
manl tehlikesi hala arlk yapmaya devam etmise de, artk
Trklerin yenil mezl iklerini kaytsz artsz kabul etmek sz konu
su olmaktan kmtr. Buna paralel olarak Avusturya'nn toparlan
masna tank olunmakta. Bu devlet Osmanl imparatorluu ze
rindeki basksn artrmakta ve XVIII. yzylda gelime gsterecek
avantajlar elde etmektedir. Rusya henz snrl bir rol oynamak
tadr, ama daha imdiden ortaya kmtr. Venedie gelince, Girit
sava bu devlete pahalya malolmutur. Venedik, denizciliinin
Dou Akdeniz'deki ss olan bu aday kaybetmekle kalmam,
bundan da kts Osmanl ile olan ekonomik mbadelelerde Avru
pal rakiplerine serbest alan brakmtr. B ata stanbul olmak
zere Yakn Dou'nun eitli limanlarna yerlemi olan Venedikli
tccarlar mallarna ve canlarna ynelik bir tehdidin olmamasna
1 38
ramen, Venedik'le olan dorudan ticari faaliyetlerini srdremez
halt gelmilerdir. Bunlar ou zaman Yahudi veya dier "millet"
lerin tccarlarnn araclna bavurmak zorunda kalmlar; bu
tccarlar da onlara ok sert koullar dayatmlar veya onlar devre
d brakmann yollarn aramlardr. Artk o tarihlerde, Osmanl
limanlarna fiilen Venedik bandral gemi gelmez olmutur; ama
bu her tr Venedik mal geliinin de kesildi anlamna gelmemek
tedir. Cumhuriyet mallarnn bazlarnn nitelikleri ok yksektir,
bunlar Osmanl imparatorluunda ok eskiden beri satlmaktadr
ve geleneksellemilerdir; bu mallar Trk pazarndan silinemeye
cek kadar byk n kazanmlardr ve her zaman talep edilmekte
dirler. Venedik mallar (lks kumalar, kat, cam, ayna vs.) ya
Venedik'ten dorudan tarafsz gemilerle veya yabanc bandral
Venedik tekneleriyle, ya da baz limanlarda gemiden gemi)le yap
lan aktarmalarla dolayl olarak gelmektedir. Osmanl korsanlarna
yakalanmaktan kurtulmak iin mallar stanbul veya baka iskele
lerdeki Yahudi, ngiliz veya Fransz tccarlarna konsinye satl
maktadr.
1 6 1 0'da imzalanan bar antlamas Venedikli lere Osmanl im
paratorluunda ticaret yapma serbestisini yeniden salamtr; ama
Franszlarn 1 67 1 'de, ngilizlerin ve Hollandallarn 1 674'te vezir-i
azamdan yalnzca % 3 deme hakkn elde etmi olmalarna kar
lk, % 5 gmrk vergisi demek zorunda kalmlardr -Venedik
btn .abalarna ramen eit muamele yaplmasn salayamaya
caktr-; bu durumda Venedikli tccar ve kaptanlarn ngiliz ve
Fransz tccarlarn adlar altnda ticaret yaptklar grlmektedir.
Venediin yzyln sonunda Kutsal Liga'ya katlmas ticaretini
daha da ktye gtrm ve bu ticaret bu dnemde belirleyici bir
darbe yemi, bundan da esas olarak Franszlar yararlanmlardr.
B urada zikredilmeleri gereken daha baka faktrler de bulun
maktadr: rnein Hind ve Uzak Dou ticaretinin giderek artan bir
blmnn yolunun mit B urnu'na doru sapmas . Ama yalnzca
bir blmnn, nk ran Krfezi, ran ve Kzldeniz yollar kul
lanlmaya devam edilmektedir. Ticaret yolunda meydana gelen bu
sapma esas olarak baharat alannda grlmektedir; XVI. yzyln
ikinci yarsndan itibaren Avrupa'nn byk baharat merkezi artk
Venedik deil, Amsterdam'dr ve hatta Hollandallarn Trk mpa
ratorluunda bile baharat sattklar grlmektedir.
1 39
Daha sonra endstriyel teknikler ve ticari usuller alanndaki
gelimeleri kaydetmek gerekmektedir: ngilizler, Franszlar ve
Hollandallar XVII. yzyl sresince geleneksel olarak Venedik'te
imal edilmekte olan mallar ken.di lkelerinde retmeye koyul
mular, zellikle de Doulularn houna giden orta ve st kalitede
kumalar yapmlardr. "Londrine" denilen ynl kumalar yle
baarl olmutur ki, Venedik "pannine"leri ok net bir terkedilie
uramlardr. Bu oluumun bir blm de tabii ki Venedik ile Os
manl imparatorluu arasndaki mbadelelerin kesintiye urama
sndan veya en azndan yavalamasndan kaynaklanmtr.
B unun dnda ngilizler, Franszlar ve Hollandallar, kendile
rini darya ynelten bir ekonomik dinamizm gstermektedirler.
Gerekli hammaddelerin elde edilmesiyle atelyelerin ileyiini sa
lamak iin, bu lke endstrileri ihra edilmesi zorunlu mallar ret
mektedirler. malatta meydana gelen teknik gelimeler Avrupa
rnlerinin Osmanl imparatorluunda geleneksel olarak retilen
lerinden ounlukla daha kaliteli ve daha dk veya eit fiyatl
olmasna yol amtr. Bylece bu lkelerin rekabet ans artmtr.
te yandan, o sralarda Osmanl imparatorluunda ve daha da zel
olarak stanbul'da bir Bat rnleri modasnn bilinip bilinmediini
aratrmak ilgin olacaktr. Bu moda yerel dzeyde Avrupal tc
carlar veya temsilcileri tarafndan tahrik edilmekte ve bunlar ay
rca imalatlar mmkn olduunca Dou zevkine uyum sala
maya tevik etmektedirler.
Avrupal tccarlar, faaliyetlerini tevik eden ve bakent ile im
paratorluun baka kentlerinde ticari kolonilerin gelimesine izin
veren kapitlasyonlardan yararlanmaktadrlar. Yerleme her, " mil
let" iin her zaman dzenli bir ekilde gereklememitir; rnein
XVII. yzyln banda iyi konumda olan Franszlar, 1 625- 1 675
civarnda geri ekilmek zorunda kalmlardr. B una karlk n
gilizler ve Hollandallar XVII. yzyln ortasnda ticaretlerin i en
yksek dzeye kartmlardr. 1 670'te zaten deiiklik geirmi
olan Fransz siyaseti, 1 682'den itibaren aka Osmanl yanls ha
line gelmi ve stanbul, zmir, Halep ve Kbrs'taki tccarlarn faa
liyetini tevik etmitir. te yandan, Batllar tccarlarn faaliyetle
rini egdmleyen kumpanyalar kurarak konvoy sistemine gemi
lerdir. Ama bu sistem, eitli nedenlerden tr Fransz tccarlarn
bireycilii (Venedikliler de byledir) karsnda ayakta kalamam-
1 40
tr: yavalk, ar masraflar, ayn anda ok fazla sayda geminin
ok fazla miktarda mal getirmesiyle fiyatlarda meydana gelen b
yk dlerin olmas gibi ... Son olarak, zellikle ! 683'ten sonra
her Batl lke ynetimi, kendi uyruklarn koruma konusunda ve
zir-i azam nezdinde etkili bir ekilde mdahale edebilmekte, bu
nun dnda Osmanllarn prestij ve otorite kaybndan da yararlan
maktadr. Batllar ayn zamanda Osmanl ynetimi iinde yaygn
l aan ve ortaya k nedenlerinden birini imparatorluk iinde
XVII. yzyln ikinci yarsndan itibaren hkm sren mali buna
lmdan alan yozlamay da lehlerine kullanmaktadrlar.
ngilizlerin ve Hollandallarn XVII. yzyln sonunda Akde
niz'de uradklar gerilemenin nedeninin bir blm A vrupa'da
karlatklar glklere baldr. Ama daha byk bir faktr, de
nizcilik ve ticari faaliyetlerinin esas blmn baka blgelere
(Amerika, Hind Okyanusu, Dou Asya) kaydrm olmalardr.
Ama gene de Akdeniz'den kaybolmamlardr ve bu durum, Livor
no zerinden ticaret yapan ngilizler iin daha geerlidir. Bu liman
XVII. yzyln ortasndan itibaren Akdeniz ticaret ve gemiciliin
de ncelikli bir yer kazanmtr: stanbul'daki ve dier Osmanl is
kelelerindeki dindalaryla ve Bat Akdeniz limanlarndaki tccar
larla iliki halinde olan ok sayda Yahudi bu limana yerlemitir.
Bu dnem iin kaydedilmesi gereken sonuncu ve en nemsizi
olmayan nokta, Osmanl mparatorluunun o sralarda bir buna
lmdan, hi deilse inkar mmkn olmayan bir skklktan ge
tiidir. Savalar pahalya malolmaktadr ve Girit sava istisnas
bir yana, artk bu savalar zaferle bitmemektedir. stelik i ka
rklklar artmakta, hkumet otoritesi zayflamakta, blgeler kendi
ilerine kapanmaktadr. mparatorluun artk kresel bir siyaset
yrtt sylenemez; Osmanl hkumeti hem merkezi ynetim,
hem de eyalet ynetimi dzlemlerinde frsat bir siyaset yrt
mektedir. B tnsel bir vizyonu yoktur, her eyalet kendi hesabna
yayora benzemektedir. stelik d ticaret gelirleri azaldka bu
eilim glenmektedir; kukusuz ihmal edilemeyecek miktarda
Dou rn B asra ile Svey'e gelmeye, sonra da buralardan im
paratorluun Akdeniz limanlarna transit olarak gitmeye devam et
mektedir. Fakat dn ykleri iin bu limanlara gelen Avrupa ge
mileri artk bu mallardan yklememekte; artk hammaddeler, K
k Asya'nn, Suriye'nin, Msr'n, hatta Karadeniz'e (Avrupallara
141
hala kapaldr) kys olan blgelerin ilenmemi rnlerini almak
tadrlar. Bylece bir yandan transit vergileri hissedilir derecede
azalm, te yandan ihra rnleri nisbeten ucuz mallar haline ge
lirken, ithal rnleri -ou mamul- genellikle pahal olarak kal
mtr. Osmanl parasal rezervlerinin o sralarda srekli azaldna
kuku yoktur.
D ticaret alannda, deniz ticaretinin kara ticaretine her zaman
stn olduunu kaydetmek uygun olacaktr; konsolos raporlar
bunu aka ortaya koymaktadr. Ege halii dnyann en ok dola
lan denizleri nen biridir, Dou Akdeniz limanlar Avrupal ve Os
manl gemilerinin srekli uradklar yerler olmaya devam etmek
tedirler. Ege'de kendilerine ok uygun bir alan bulan Kuzey Afri
kal ve Trk-Rum korsanlar " Krfez" i (Adriyatik) en sevdikleri
eylem alanlarndan biri haline getirmilerdir ve Dulcigno ile Cas
telnuovo'nun yerel yneticileri nezdinde, bedelini dedikleri bir
koruma bulmaktadrlar. Bu korsanlar o sralarda Kuzey Afrika
ocaklaryla anlamann ve onlarla saldrmazlk pakt veya anla
malar yapmann arelerini arayan Venediklilere ciddi zorluklar
kartmaktadrlar. Venediklilerin abalar fazla bir sonu verme
mitir.
XVII. yzyln sonundaki unsurlar ve faktrler karanlkta kal
maktadr. Avrupal tccarlar veya araclar ile imparatorluun
ilerinin reticileri ve tccarlar arasdaki ilikiler hakknda ok az
ey bilinmektedir. Osmanl sermaye sahipleri -byle kiiler var
dr- uluslararas ticarete hangi lekte ve bu ticaretin hangi aa
masnda katlmaktadrlar? rnlerin biriktirilmesinde, bunlarn
retiminde, dolamlarnn denetiminde mi katlmaktadrlar, yoksa
Avrupal tccarlarn toptan ticaretine dorudan veya naylon kiiler
araclyla m ortak olmaktadrlar? Ayn zamanda, Osmanllarn
maruz kaldklar bozgunlar ve yabanc araclara bavurulmas
(Fransz veya ngiliz), bu yabanclara daha sonradan tannan ticari
kolaylklara ne derece etki etmitir, acaba onlara imparatorluk
iindeki ticaretlerinde salanan avantajlar onlarn hizmetleri
karlnda talep ettikleri bedel midir?
Bu anda cevap verilmesi g olan bir sr soru. Her ne olursa
olsun, Osmanl imparatorluunun d ticaretindeki dnm fiili
olarak xv. yzyln ikinci yarsna yerletirmek gerekmektedir.
1 42
Durum XVIII. yzylda nasl gelimitir? Bu deiimin nce
d, sonra i grnmlerini incelemeye alacaz.
Bu dnem hereyden nce,Osmanl imparatorluunun d tica
retindeki Bat stnlnn artmasyla damgalanmtr; bu stn
l k hkumetler tarafndan desteklenen ticari bir kapitalizmin yapt
atlmn sayesinde gereklemitir. Hkumetler destek vermek
tedirler, nk ihracat mutlak bir zorunluk haline gelmitir. Kapi
talizm kendini, Osmanl imparatorluunda elilerin ve konsolos
larn desteinden yararlanan irketlerin, "kumpanya"larn kurulma
s ve genilemesiyle da vurmaktadr. Bu eli ve konsoloslarn
otorite ve talepleri giderek artmakta, Osmanllar da bunlar hafif
letmeye uramaktadrlar. Kapitlasyonlar artk, imparatorluun
tm iskelelerine yerlemi olan Batl tccarlarn lehine olmak ze
re, geni lekte kullanlmaktadrlar.
Yakn Dou'yla ticaret yapmaya devam eden eski "millet"lerin
yan sra, ortaya yenileri de kmaktadr, rnein Avusturyallar:
bunlar l 723'te Tunus'ta ve l 727'de Cezayir'de konsolosluk ama
hakkn elde etmilerdir. Fakat Avusturyallarn o sralarda henz
ulusal donanmalar yoktur ve Napolili veya Sicilyal korsanlar
veya teknelerin hizmetlerinden yararlanmaktadrlar. Ancak deniz
ciliklerini gelitirmek zere faal bir ekilde almakta, kendi tica
retlerini artrmak iin Trieste limann Venediin rakibi haline ge
tirmeye uramaktadrlar. Bu limana byk serbestiler tannmtr;
hatta l 7 1 9'da bir "Avusturya Dou Akdeniz kumpanyas" bile ku
rulmu, s olarak Trieste, stanbul ve Selanik alnmtr. Bu kum
panya iyi bir balang yapm, ama l 736-39'da Osmanllara kar
giriilen sava -genel olarak Avusturya'nn lehinde gelimitir
Avusturya'nn Pasarofa'da elde ettii avantajlarn ounu kaybet
mesi gibi bir maliyet getirmi ve kumpanyann iflasna yol a
mtr. l 754'te yeni bir Dou Akdeniz kumpanyas kurulmu, yeni
bir atlm olmu ve bu atlm Avusturya ticaret filosunun dzen
lenmesi ve Trklerin Avusturya gemiciliine 1 784'te Osmanl su
larnda avantajlar tanmalaryla vurgulu hale gelmitir.
Venedik Cumhuriyeti ise 1 7 1 5 savandan sonra Mora'y kay
betmitir; bu blgede yalnzca Cerigo adasn elinde tutmaktadr,
ama buna karlk gmrk vergilerine ilikin olarak, balyoz Simon
Contarini'nin abalar sayesinde eit muamele yaplmasn sala
m, Osmanllarla srekli bir bar antlamas imzalamtr. Bu
1 43
anlamaya yzyln sonuna kadar uyulmutur. Venedik Cumhuri
yeti bunun yan sra, bir ticari ortaklk kurabilmek iin Napoli Bo
urbonlaryla anlamaya uramtr, fakat teknelere ar giri ve
k resimleri koyan mali politikas, trafiin Trieste'ye veya bata
1 732'de serbest bir limann kurulduu Ancona olmak zere, Papa
lk devleti limanlarna kaymasna yolamtr. Ancak Venedik
Dou'da halil. nemli bir mbadele ticareti yapmaktadr ve hatta
l 765'ten sonra bir toparlanmaya bile tank olmaktadr. O sralarda
Dou Akdeniz'de yirmi kadar Venedik irketi vardr: stanbul'da
bir, zmir'de bir, Halep'te be veya alt, skenderun'da veya drt,
skenderiye'de bir o kadar ve Kahire'de alt tane. Bu irketlerden
yaklak te birinin Venedik Yahudilerinin elinde olduunu bil
dirmek uygun olacaktr.
Venedik irketleri btn olarak, onlar ngiliz ve Franszlardan
sonra nc sraya yerletiren bir ticaret yapmaktadrlar; bu tica
ret esas olarak, Hind ile Uzak Dou'dan gelen ve deniz ve kara
kervanlaryla Osmanl imparatorluunun Akedniz iskelelerine ula
an mallara ynelki bir transit ticareti yrtmektedirler. BJJ konuda
Suriye ve Msr iskelelerinin stanbul ve zmir'e nazaran byk
nceliklerini zikretmek gerekmektedir; bu da mit Burnu yolunu
kullanamadklar iin Venediklilerin Hind Okyanusu, ran krfezi
ve Kzldeniz zerinden gelen Uzak Dou ve Hindler mallarna
kar duyduklar ilgiye tanklk etmektedir. Venedik irketleri
genel olarak tek balarna almaktadrlar; bireyci olan bu firma
lar yeni ticaret koullarna uyum salamaya uramamaktadrlar.
Livorno bir urak ve sk ziyaret edilen bir transit liman olmay
srdrmektedir; buras Akdeniz iskelelerinin Yahudi tccarlarnn
ve ayn zamanda, imdilerde Orta Akdeniz'de, hatta B at Akde
niz'de ortaya kmaya balayan Ermeni tccarlarn menzilidir. Li
vorno ile Selanik, stanbul, zmir, skenderiye arasndaki ilikiler
ok skdr. Padiahn uzun pazarlklardan sonra Kasm 1 747'de,
Toskana B yk Dknn uyruklarna ticaret serbestisi tanmasn
dan sonra bu ilikiler ok daha sklamtr, nk bu serbestiden
en ok Livornolular yararlanmaktadr. stelik, bu limana gelmeye
devam eden ngilizlerin yan sra, artk Hansallar -1 747'de kapi
tlasyon almlardr- ve skandinavlar da (sveliler ve Danimar
kallar) buraya yanamaktadrlar, bunlar zellikle Kuzey Afrika
ocaklaryla ticaret yapmakta, ama Dou Akdeniz'e kadar ilerleme
1 44
frsatlarn da karmamaktadrlar.
1 770 eme deniz arpmasyla sonulanan nl seferin d
nda, Ruslar henz Akdeniz'de mevcut deillerdir. Ruslar deniz ti
caretlerini kendi balarna yapmamakta, onlarn bandrasn kulla
nan Rumlardan yararlanmaktadrlar. Zaten Rumlar kendi denizci
liklerini gelitirmek iin faal bir ekilde alan bir trafik yapmakta
ve kendilerini Trklere kar giderek daha bamsz hissetmelerine
neden olan servetler, eylem olanaklar edinmekte ve ilikiler kur
maktadrlar. nce zerklik, sonra da bamszlklarn talep ede
cekleri gnler uzak deildir.
Bu dnemin tm boyunca Dou Akdeniz'deki trafiin esas
blmn Fransa gerekletirmektedir ve bu durum yzyl ilerle
dike daha da netleecektir. kinci durumdaki ngilizler ok geride
kalmlardr, ama bunun nedeni Franszlarn artk hi kolonilerinin
kalmam olmasna karlk, ngilizlerin zellikle Hind ve Amerika
ile ilgili olmalardr.
Akdeniz ticaretinin hangi rnleri kapsadn biraz ileride in
celeyeceiz, ama daha imdiden bir ilk fikri ortaya kartmak
mmkndr: XVIII . yzylda Akdeniz'in Trk kesiminde ticari de
nizcilik, Karadeniz'e girii l 774'e kadar yasaklayabilen Trklerin
aleyhine olmak zere ve geni lekte uluslararaslamtr. Fakat
Franszlar 1 740'tan sonra Kefe, Eflak ve B odan'da ticari ubeler
amlarsa da, bunlar fazla baarl olamamtr. Kk Kaynarca
antlamas hkmleri uyarnca, Karadeniz 1 774'ten sonra Batlla
ra biraz daha almtr ve bu sralarda Gney Rusya, Krm ve
Marsilya arasnda balant kurma abalarna tank olunmaktadr.
Ayn ekilde ortaya bir de Ruslar ile Venedikliler arasnda bir
ibirlii denemesi km, ama bir baar salanamamtr. 1 788-9 1
Trk-Rus sava Karadeniz ticaretini durdurmutur; bu ticaret an
cak S viov ( 1 7 9 1 ) ve Ya ( 1 792) antlamalarndan sonra ve ks
men yeniden balayabilmitir.
Avrupa denizciliinin Akdeniz'de geni lekte gelimesinin
nndeki engellerden biri kalkm olmaktadr: uzun zamandan beri
buralarda kanun koyan Cezayirli ve Trk-Rum korsanlar karla
rnda Batl korsanlar, hatta bu devletlerin sava gemilerini bul
mulardr. Bu devletler ayrca Kuzey Afrika ocaklaryla dostluk ve
ticaret anlamalar yapmakta ve bunlara uyulmad zaman Ceza-
1 45
yir, Tunus ve Trablusgarp'a kar g kullanmaktan ekinmemek
tedirler; bunun yan sra Ocaklar zerindeki ekonomik basklarn
da artrmaktadrlar. Karakteristik bir olguyu kaydetmek gerekir:
Tunuslular Franszlarn Yedi Yl Savalar srasnda kar latklar
glklerden yararlanarak Bat tekeline tepki gstermeye alm
lar ve Fransa'ya ynelik kendi ticari filolarn kumulardr. Tunus,
teknelerini yerel mallarla ykleyerek Marsilya'ya gndermi; Tica
ret Odasnn itiraz etmesine ramen, bakan bu mallarn boal
tlmasna izin vermitir. Kuzey Afrika trafii 1 775'e kadar sm,
ama Marsilyallar giderek artan glkler kartm lardr; Tunuslu
veya Trk tccarlara kar iftiralar ve kuku uyandma kampanya
lar, konaklama ve karaya kma yasaklar, ambarlarda yer veme
me, tercman bulunmamas vs. gibi. Aslnda Ocaklardan kaynakla
nan bu rekabet ok snrl olmutur ve Marsilyallarn byle dav
ranmalarnn nedeni esas olarak Kuzey Afrika ile Avrupa arasn
daki ticaret tekeli konusundaki iddialarn kantlamaktr. Tunuslu
lar 1 775'ten sonra bu iten vazgeerek, d ticaretlerinin byk
blmn Franszlara brakmlardr.
XVII. yzyldaki saldrlarn srdrmekte olan yabanclar,
Osmanl ticaretindeki mevcudiyetlerini geniletmekte, kumpanya
lar daha salam ekilde rgtlenmekte. diplomatik destek almak
tadrlar. Bizzat Osmanl topraklarnn iinde -belli bir lde
ran'da da olduu gibi- daha byk kolonilere sahip hale gel
milerdir ve ayn zamanda kendileri iinde alan ve Osmanl ta
biyetinden kurtulmaya alan arac lara sahiptirler. Aznlklar deni
len Rumlar, Ermeniler, Suriye hrstiyanlar, Yahudiler yabanc dip
lomatlardan berat biiminde koruma salamaktadrlar; bunlar
Fransz kaynaklarnda sklkla zikredilen baratairelerdir.
Bunun dnda, yabanc tccarlar bir yandan Osmanl y
neticileri vya gmrk grevlileriyle (bunlar ou zaman Yahudi
mltezimlerdir), te yandan da Osmanl tccarlaryla (bunlarn
Trk olmalar art deildir) dorudan veya dolayl iliki iinde
dirler. Bylece ran ve Karadeniz veya stanbul'la ran krfeziyle
Suriye-Filistin kysndaki limanlarla ve Kzldeniz'le Kahire ze
rinden skenderiye arasnda ticari balantlar kumaktadrlar.
mit Burnu yolunun kullanlma sklnn srekli olarak art
masna ramen, Dou Akdeniz'den geen geleneksel yollar terkedil-
1 46
menin uzanda kalmann dnda, bir de Avrupallar aras rekabe
te konu olmaktadrlar. B yk kervanlarn bir yandan Yakn Dou
ksta boyunca transit mallar ve. dier yandan da bir blm Dou
Akdeniz limanlar araclyla Bat Avrupa'ya ihra edilen,
mparatorlukta retilen hammaddeleri tamaya devam ettikleri bi
linmektedir. XVIII. yzyln sonuncu te birlik blmnde n
giltere Hind'e tartlmaz bir ekilde egemen olduunda bile hiila
ran krfezi ve Kzldeniz yollarn denetim altna almaya a
lmaktadr. East lndia Company ran krfezinde ncelikli bir
yere sahiptir ve dier taraftan, ngilizlerin Memluk Ali Bey za
mannda, Cidde'ye yerlemi Venedikli tccar Carlo Rossetti'nin
(bu adamn durumu olaanddr; Trklerin Cidde'ye ticaret kas
tyla yerlemesine izin verdikleri ilk Avrupaldr; firmasnda ou
Milanolu on drt Avrupal almaktadr) nerisiyle Svey'e
dorudan ulamak iin giriimlerde bulunduklar bilinmektedir.
Warren Hastings 1 775 Martnda Muhammed Ebu Dhahab ile,
Kzldeniz'de karlkl bir seyrsefer serbestisi anlamas imza
lamtr; mallarn Svey ile Kahire arasndaki tanmas Msrllar
tarafndan salanacaktr. Ama olaylar kmakta gecikmemi ve bu
giriim akim kalmtr. Franszlar ise Basra'ya yerlemilerdir, ama
buradaki ticaretleri vasat kalm ve arkas gelmemitir. Msr'daki
ngiliz baarszlndan yararlanmay bilememilerdir. Bunun ne
deni bu blgelerde, mutlaka zorunlu balant ve menzilleri ellerin
de tutan, Svey veya ran tarafndan Hind'in B at kylarna veya
Dou Afrika kylarna kadar olan blgede eylem yeteneine sahip
olan ve bu zorunlu araclk rollerinden kopmaya hi de raz olma
yan, eskiden beri yerleik tccarlarla kar karya kalm olma
lardr.
Bylece Dou Akdeniz iskelelerinde veya Kuzey Afrika'da
yerel ticarete egemen olanlarn Yahudiler veya hrstiyanlar (r
nein XVIII. yzyln ikinci yarsnda Kahire ve skenderiye'de
Suriyeli hrstiyanlar) olduklar farkedilmektedir. skelelerin te
sindeki kervan trafi ve ticari mbadeleler Yukar Msr ve
Sudan'da bu blgenin Araplar; B adat ile Halep arasnda ou
zaman Ermeniler; ran ve Irak'ta Badat'a yerlemi Farisiler; ran
krfezinde Farisiler ve ngiliz himayesindeki tccarlar tarafndan
yrtlmektedir. B unlarn hepsi de, ithalat ve ihracatlarn ger
ekletirdikleri Avrupa kumpanyalaryla balant halinde al-
147
maktadrlar. Osmanl mparatorluu byk bir ticari neme sahip
geni bir alan olarak kalmaya devam etmektedir ve ona gsterilen
ilgi bu ereveyi giderek amaktadr. Dou'ya yolculuk yapanlarn
says srekli artmakta ve bunlar muhtralarnda yalnzca lkeyi
tasvir etmekle yetinmeyerek, artk bilimsel, arkeolojik, tarihsel,
doa bilimlerine ilikin vs. konulara da ynelmektedir; Dou
modas Bat Avrupa'da " turquerie" (Trk tarznn taklidi) bii
minde ortaya kmakta ve tam bu srada stanbul'da belli bir Bat
rokoko tarz yaylmaktadr. Bu moda al verii hi tartmasz ti
cari mbadelelerin sonucudur ve bu modalarn kime yaradn
bulmak zor deildir: Avrupal tccarlara ve Dou Akdenizli ara
clara. . .
B i r olgu kesindir, ticari kapitalizm artk kendi bak asn ve
tekniklerini Bat'ya dayatmtr. Onun iin sz konusu olan ticari
yollara, transit yerlerine egemen olarak, bir yandan zorunlu ham
madde ithalatn, te yandan da mamul ihracatn gvenceye al
maktr. Endstriyel tipten bir kapitalizm (hi deilse nendst
riyel) denizci kapitalizmin yerine gemekte veya her halkarda
onunla ortak olmaktadr. Geleneksel retim, lkeleri iin artk
daha tehlikeli hale gelmitir.
Avrupa ticaretinin bu saldrs karsnda Osmanl dnyas ne
durumdadr? B at ile Osmanl imparatorluu arasndaki ticari m
badeleler ilk bakta Osmanlnn aleyhineymi gibi gzkmektedir;
nitekim XVIII. yzyl ngiliz belgeleri kadar Fransz belgeleri de
ngiltere ve Fransa'nn lehinde olan bir ticaret bilanosu gster
mektedirler. Osmanl lkelerinden yaplan hammadde ihracat,
mamul rnler ithalatn karlamamaktadr. Fakat bu ticari an
arkasnda bir de demeler dengesi a gelmekte midir? Belgele
rin bu konuda eksik olmalarna ramen, u anda bilinen mali veri
lerden ve Osmanl imparatorluunun eitli alanlarda karlat,
i glklerden (mali sorunlar, tara ayaklanmalar, krsal bir bur
juvazinin ykselii, askeri bozgunlar vs.) hareketle, byle bir an
varolduu dnlebilir. Osmanl imparatorluu bu a nasl
gsleyebilmi veya en azndan snrlarn daraltabilinitir? ki
olanak bulunmaktadr: bireysel vergilerin ve bata gmrk resim
leri olmak zere, vergi ve resimlerin artrlmas. Vergilerin daha
verimli hale getirilmesine ilikin olarak, bu konuda ancak, impara
torluun esas kitlesi kyller tarafndan oluturulan retken unsur-
1 48
larn zerine gidilebilirdi. Nitekim, henz ihra rn yaratabilen
byk endstri kentleri yoktur; varolan yegane endstriler devlete
aittir ve rantabl olmayan mallar retmektedirler. B unlar tersane, si
lahhane; saray, ordu, donanma iin retim yapan imalathanelerdir.
te yandan yerel endstriler zenaatkarlarn elinde olup, baz nadir
istisnalarn dnda ihracat iin deil de, esas olarak i piyasa iin
almaktadrlar.
Trk ekonomisinin esas tabann tahl, deri, yn, pamuk, zey
tinya ve pirin reten tarm meydana getirmektedir. Ama bu
retimin byk blm bata bakent stanbul olmak zere, byk
kentlerin iaelerinde kullanlmaktadr Ayrca bu retim btn iti
bariyle vasat bir kaliteye sahiptir ve Osmanl imparatorluu XVIII.
yzylda tarmsal tekniklerin iyilemesine sahne olmadndan,
retim miktar bir yldan dierine ancak iklim koullarnn ile
vinde deiebilmektedir. Ancak XVIII. yzylda tarm alannda
gene de bir deimeye tank olunmaktadr (bunu Halil nalck ve
Bayan Cvetkova -2. ve 8. blmler- iaret etmilerdir): bu, kk
tmarlarn saysnda byk tmar sahiplerinin lehine meydana ge
len azalmadr. B yk tmar sahiplerinin kiisel ve mr boyu
geerli olan haklar rsi hale gelmekte, bylece bir krsal mlk sa
hipleri snf, ayanlar olumaktadr ve bunlar her zaman krsal
kkenli deillerdir.
mparatorluun ekonomik ve mali ihtiyalar, sermayelerini
toprak almnda veya bir blmn ticarete yatrmakta kullanan
sermaye sahiplerini tevik etmitir. Bu durum kyllere ynelik
vergi basksn azaltmamaktadr. Olaan vergiler XVII. yzyldan
sonra artk hazineyi beslemeye yetmemekte, olaanst vergiler
olaan hale gelmektedirler. Devlet ihtiyalar mali ynetimde mer
kezileme eilimleri yaratmtr -zellikle Balkanlarda-. Ayanlar
buna kar kmakta ve ayn zamanda retimlerinin bir blmnn
vergi kapsam dnda kalmasna uramaktadrlar -zellikle bu
day-. Bunun sonucunda esas olarak kylarda ve Ege adalarnda
younlaan bir kaaklk bulunmaktadr. B u da, Osmanl yneti
minin getirdii engellere (oysa pamuk, yn ve deri ihrac geni
lde serbesttir), ticareti denetlemeye uramasna ramen, tahl
ticaretinin her zaman canl olduunun kantdr.
Gmrk resim ve vergilerinin artmas ise muhalefetle karla
mtr. Buna bir yandan uyruklar kapitlasyon hkmlerinden ya-
1 49
rarlanan yabanc devletler, te yandan da mmkn olduunca faal
bir ithalat ve ihracatn srdrlmesinde kar olan ve bu ticaretin
yolunun deieceinden kayglanan Osmanl toptanc, tccar ve
araclar itiraz etmektedir. Mallarn Hind ve ran ile Akdeniz
arasndaki transiti srmektedir, ama nemli bir gelime gster
memektedir; her ek vergi bu ticaretin yolunu mit B urnu'na dn
drebilir. Osmanl ekonomisinin iinde bulunduu durgunluk i
dzlemde belki ok hissedilmiyordu ama, d dzlemde gze ba
tyordu: Dnyann baka blgelerinde yeni rnlere talep domu
ve buna bal bir retim dzeyi ortaya kmken, Osmanl dnyas
hibir giriim zihniyeti gstermemekte, hibir yaratclk anlay
iinde bulunmamaktadr. XVIII. yzylda ticareti belli bir gelime
gsteren yegane rn (aslnda XVII. yzylda ortaya kan bir
rn) kahvedir. stelik bu kahve XVIII. yzyln ikinci yarsnda
giderek artan bir ekilde Amerikan kahvesinin rekabetine ura
maktadr. Bu koullarda gmrk vergilerinin nemli bir katk yap
malarnn sz konusu olmad ve Osmanl imparatorluunun mali
durumunun btn itibariyle olumlu bir grnm vermedii an
lalmaktadr.
Bu zorlamalar imparatorluun iinde, blgesine ve toplumsal
tabakasna gre farkl dzeylerde hissedilmitir. isyanlarla ba
belada olan ve byk bir diplomatik bask altnda bulunan Os
manl ynetimi, ayrlk eilimler gsteren veya zerklik isteyen
eyaletlerde otoritesini srdrmeye gayret etmektedir. Bu eyaletler
hem Dou Avrupa'da, hem de Yakn Dou'da mevcutur. Sonunda
sertlik siyaseti izlenmi, bu da yerel sempatilerin kaybedilmesine
ve Osmanl kart ve ulusalc bir zihniyetin gelimesine katkda
bulunmutur. te yandan, Bat'yla dorudan temasta olan baz si
yaset adamlar Osmanllarn ve daha da genel olarak mslman
larn gecikmiliini kavramlardr ve imparatorluu slahat yoluna
sokmaya uramaktadrlar. Onlar dinleyen yoktur, nk reform
larn yaplmas imparatorluun siyasal rejimnde deiikliklere yol
aacaktr ki, bu bunlar o dnemde dnmek mmkn bile de
ildir.
Fakat aznlklarn hi de ihmal edilemeyecek dzeydeki faali
yetleri mparatorluun zlmesinin mayasn oluturmakta deil
midir? Daha o tarihlerde bile, aznlklar ticari alanda ncelikli hale
gelmilerdir. B unlar bu stnln siyasal dzlemde de kullanlp
1 50
kullanlamayacan, bu ite byk devletlerin desteinin salanp
salanamayacan dnmeye balam deiller midir? Slavlarn
ve Ruslarn XIX. yzyln ilk yl larndan itibaren izleyecekleri ve
bylece imparatorl uun zlme srecini balatacaklar bu yol
deil midir?
Baka bir cepheden, byk Trk memurlar, ayanlar, tccarlar
nasl bir tepki gstermektedirler? Avrupallar ve aznlklar hangi
lde ibirlii yapmaktadrlar? Ve eer ibirlii varsa, bu zorunlu
mudur, mecbur mu kalnmaktadr, yoksa kendileri mi peine
dmektedirler? birliki, temas edilen evrelere gre farkl g
rnmlere mi brnmektedir? Baz memurlarn ve toptanclarn
zorunlu arac olma nitelikleri, bunlarn ksmen ticarete veya toprak
almna yatrdklar veya lks konaklar yaptrmakta kullandklar
servetleri edinmelerine olanak vermektedir. Fakat onlar bekleyen
tehlike byktr: kskanlk, rekabet tepetaklak yuvarlanmalarna,
azledilmelerine, iflas etmelerine neden olabilir, nk msadere
boa sylenen bir sz deildir. B u yzden riskleri azaltmak iin
destekiler, su ortaklar veya hamiler aranmaktadr. Bu gvence
leri iskelelerdeki Batl tccarlar da valiler veya temsilcileri nez
dinde aramaktadrlar ve Osmanl ynetiminin d ticaretle temas
olan her dzeyinde bir su ortakl ortamnn bulunduunu inkar
etmek mmkn deildir.
B unun dnda, XVIII. yzylda belirli iskelelerde iyice yer
leik faaliyet yerleri olan uluslararas byk ticaretin yan sra -bu
da bu ticaretin gerei olan unsurlarn belli lde "blgeselle
mesine" yol amaktadr-, daha da youn olarak tara apnda olan,
eyaletlerin balca kentleri zerinde eksenlenen bir i ticaret eski
sinden daha net olarak belirmektedir. eitli eyalet kanunnamele
rinde ortaya kan Osmanl dzenlemeleri acaba i ticaretin bu
blgesellemesinden veya taralamasndan ve buradan hareketle
de, baz blgelerin yabanc tccarlarla ayrcalkl ilikiler kurma
larndan sorumlu deiller midir?
Demek ki Osmanl mparatorluundaki ticari gelime tehlikeli
bir yola girmie benzemektedir. Bu konuda ynetimin ihmalkar
l, yasalarn katl, byk memur evresinin yozlaml, t'ic
carlarn arszl, baz ayanlarn eski ayrcalklarn koruma konu
sundaki zararl, ama insana zg kayglar, uluslararas niteliktedir
Osmanl ticaret filosunun bulunmamas, baz aznlklarn siyasal
151
art niyetleri hakl olarak sorumlu tutulmaktadr. Kukusuz btn
bunlar dorudur ve bu nedenlerden birka bile Osmanl ticaretin
de meydana gelen deiiklikleri aklamaya yetecektir. Ama baz
Osmanllarn -hem de en aklszlar deil- XVIII. yzyln sonuna
doru islahata girimeye, B at basksna tepki gstermeye al
tklar da dorudur.
Bu durumun sorumluluu yalnzca Osmanllara m aittir?
Uluslar Avrupa's olmadan nce, ayn zamanda Iklar Avrupa's
da olan tccarlarn ve kumpanyalarn A vrupa'snn da bunda pay
vardr. Pazarlarn ekonomik olarak fethedilmesi hammaddelere el
konulmas, Osmanllarn mutlak iktidar ve bunun otoriter, baskc
ve gerici nitelii hakknda su duyurusunda bulunan ince bir pro
paganda, ierideki ulusalc taleplere d siyasal etkilerin szmasna
frsat yaratm ve bunun sonucunda XIX. yzylda smrgeci ku
rulular ile Osmanl imparatorluunun giderek paralanmasna ta
nk olunmutur.
Sonunda sorun ekonomik olmaktan ok siyasal grnmlere
brnmtr. Osmanl imparatorluundaki bunaln artk bir ekono
mik bunalm olmaktan kmtr -en azndan i dzlemde-, ama
birok siyasal bunalmn kkeninde byk devletlerin itahlarnn
sorumluluunu aramak gerekir ve bu durumda o dnem Osman
llarna yneltilebilecek eletiri, siyasal ve ekonomik reformlar
daha nceden devreye sokarak bu itahlar engellemeyi bilememi
olmalar, bylece imparatorluun btnln koruyacaklarn
grmemi olmalar deil midir? Bu bouna bir sorudur, nk tarih
yeniden yazlamaz. Ama gzel sonulan olabilecek bu ekonomik
deiimlerin kurban olarak Osmanly grdkten baka, onu
bunun tek sorumlusu saymak hakszlktr. Tarih uzun sre Os
manly lehte bir ekilde yarglamam ve Batl glerin geli
meleri ve glerini yceltmitir. Bu yargy tersine evirmeye kal
kmamakla birlikte, Osmanl imparatorluunun i tarihinin daha
netlemesi ve ok uzun bir sre tannmayan ve aleyhte h23km
verilen bir dnyann hayatna yeni klar getirmesi lsnde
bunu tamamen kabul etmek mmkn olmaktan kmtr.
1 52
KAYNAKA
.L. B arkan, "Notes sur les routes de commerce orientales",

Revue de la Faculte des Sciences Economiques de l'Universite
d'lstanbul (ed. franaise) 1 , no. 4 (Temmuz 1 940): 322-8.
M. B arozzi ve G .Berchet, Le relazioni degli stati europei
lette al Senato dagli ambasciatori veneziani nel secolo decimo
settimo sri Va, Turchia, 2 cilt (Venedik, 1 87 1/2).
L. B ergasse ve G. Rambert, Histoire du commerce de Mar
seille, cilt 4, 1559-1789, G. Rambert, gen. ed. (Paris, 1 954).
F. B raudel, "L'Economie de la Mediterranee au XVIIe siecle",
Cahiers de Tunisie 4, no. 14 ( 1 956): 1 75-97.
G. Campos, "II commercio externo veneziano della seconda
meta del '700 secondo le statistiche ufficiali", Archivio Veneto 1 9,
( 1 936).
E . Charles-Roux, Les Echelles de Syrie et de Palestine au
XVIIIe siecle, (Paris, 1 928).
P. Charliat, Trois siecles d'economie maritime franaise
(Paris, 1 9 3 1 ) .
Y. Debbasch, L a Nation franaise e n Tunisie, (Paris, 1 959).
P. Desfeuilles, "Scandinaves et B arbaresques a la fi n l'Ancien
Regime", Cahiers de Tunisie, 4,no. 1 5 ( 1 956): 327-49.
P. Duparc, Recueil des instructions aux ambassadeurs et mi
nistres de France, cilt 29, Turquie (XVIIe et XVIIIe siecles)

Paris, l 969).
M. Emerit, "L'Essai d'une marine marchande barbaresque au
XVIIIe siecle'', Cahiers de Tunisie 3, no. l l ( l 955): 362-70.
H.A.R. Gibb ve H.Bowen, Islamic Society and the West, cilt
1 , ks. 1 (Oxford, 1 950), s. 299-3 1 3 .
J. von Hammer, Histoire de l'Empire Ottoman, ev. Dochez,
kitap l x-lxxii (Paris, 1 844).
153
N. Iorga, Points de vue sur l'histoire du commerce de
l'Orient a l'epoque moderne (Paris, 1 925).
H.J. Kissling, "Das osmanische Rcich bis 1 774", in Geschich
te der lslamischen Lander, yay. B . Spuler (Leiden, 1959).
B. Le 1 is, "Somc Reflections onthe Decline of the Ottoman
Empire", Studia Islamica 9 ( 1 958): 1 1 -27.
R. Mantran, stanbul dans la seconde moitie du XVII siecle
(Paris, 1 962). Trkesi, 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul,
Ankara, 2 cilt, TTK Yaynlar, 1 990. "Venisc et ses concurrents
en Mediterranee orientale aux XVIle et XVIIIe siecles" , Mediter
raneo e Oceana Indiano (Floransa, 1 970), s. 1 75-9 1 .
G . Marchesi,Le condizioni commerciali de Venezia di fron
te a Trieste alla meta del secolo XVIII (Veedik, 1 885).
P. Masson, Histoire du commerce franais dans le Levant
au XVIIe siecle (Paris, 1 896). Histoire du commerce franais
dans le Levant an XVIIIe siecle (Paris, 1 9 1 1 ).
G.A. Morana, Relazione de l commercio d'Aleppo ed altre
scale della Siria e Palestina (Venedik, 1 799).
V. Mutafcieva ve S.R. Dimitrov, Sur l'etat du systeme des ti
mars aux XVIIe-XVIle siecles (Sofya, 1 968 ).
R. Paris, Histoire du commerce de Marseille, cilt 5 1660-
1789, Le Levant, G. Rambert, gen. ed. (Paris, 1 957).
G.Pelissie du Rausas, Le Regime des Capitulations dans
l'Empire Ottoman, 2 cilt (Paris, 1 902-05).
E.Presenti, Diplomazia franco-turca el la caduta della Re
publica di Venezia (Venedik, 1 898).
G. Rambert, gen. ed. Histoire du commerce de Marseille
(bkz. Bergasse ve Rembert ile R. Paris).
A. Raymont, Artisans et commerants au Caire au XVIIIe
siecle 2 cilt (am, 1 973/4).
F. Rey, La Protection diplomatique et consulaire dans les
echelles du Levant et de Barbarie (Paris, 1 899).
E. Rossi, Storia di Tripoli e della Tripolitana, (Roma,
1 968), s. 1 75-258 .
J. Sauvaget, Alep, (Paris, 1 94 1 ) .
1 54
A. Segarizzi, Relazioni degli ambasciatori Veneti al Senato,
3 cilt (Bari, 1 9 1 2- 1 6).
S.J. Shaw, Ottoman Egypt in the Eighteenth Century
(Cambridgc, Mass., 1 962). The Financial and Administraite Or
ganization and Development of Ottoman Egypt, 15 17- 1798
(Princeton, 1 962).
G. Sonnino, Saggio sulle industrie marina e commercio in
Livorno sotto i primi due Lorensi (1717-1790) (Cortona, 1 909).
N. Sousa, The Capilulatory Regime of Turkey (Baltimore,
1 933).
N. Svoronos, Le Commerce de Salonique au XVIIIe siecle
(Paris, 1 956).
U. Turci, "La marina mercantile veneziana net settecento",
Bolletino dell'lnstituto di Storia della Societa e dello Stato 2
( 1 960): 1 55-200.
I.H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, cilt 4, ks. 2, XVII. asr
(Ankara, 1 959). "XIX. asr balarna kadar Trk-ngiliz
mnasebatna dair vesikalar", Belleten 1 3, no. 51 (Temmuz 1 949)
573-648.
H. Watjen, Die Nederlander im Mittelmeergebiet zur Zeit
ihren hchsten Machtstellung, (Berlin, 1 909).
A.C. Wood, A History of the Levant Company (Londra,
1 935).
1 55
111. BLM
ARAPLKELERYLE
LKLER
XI
OSMANLI VERG D ZENLEMELER

BASRA EYALET
(XVI. yzyln ikinci yars)
Basra eyaletine ilikin bu kanunname stanbul B avekalet ar

ivlerindedir. Burada her ikisi de Tapu Defteri'ne kaytl iki nsha
vardr; birincisi 282, ikincisi 534 numarada yer almaktadr.
Irak Kanuni Sultan Sleyman dneminde, J 534'de "Irakeyn
(ki Irak) seferi" srasnda fethedilmitir. Bu sefer Iran'n Safevi
hkmdar ah Tahmasp'a ynelikti ( 1 524- 1 576); bu hkmdarn
babas olan ah smail Irak' 1 508'de fethetmi ve bylece Osmanl
devleti iin ciddi bir tehdid haline gelmiti. Vali Zlfikar'n 1 529'
daki ayr lk giriiminden sonra, ah Tahmasp Irak' dorudan
ran otoritesine tabi klmtr. Ancak bu ok az bir sre iin olmu
tur, nk Kanuni Sultan Sleyman Azerbaycan' ele geirirken,
vezir-i azam brahim Paa da 1 534 Kasmnda Badat' fethet
mitir; Aralkta ise Kanuni kente trenle gimitir. Fakat Basra'nn
Osmanllarn tam otoritesine ginnesi ancak 945/ 1 5 38'de ger
eklemitir.
Nitekim Kanuni Sultan Sleyman'n Badat'ta ikamet ettii
sralarda, Basra emiri Raid bin Megami gelerek padiaha tabiye
tini bildinni; sultan adna hutbe okutmaya ve para bastnnaya sz
vennitir. Kanuni bu tavrndan tr ona Basra Valiliine
atamtr. Fakat eyalet ancak 1 538 Temmuzunda Osmanl impara
torluuna resmen katlmtr; bu i Raid'in olu emir Mani'nin o
srada Edirne'de bulunan sultan ziyaretiyle gereklemitir. Gene
bu sralarda Msr valisi Hadm Sleyman Paa'nn Aden ve Diu'
daki Portekiz konumlarna kar sefere giritiini bildinnektedir;
mantken, bu iki olayn dorudan ilikili olduklar kabul edileblir.
Ancak Raid Osmanl egemenliine pek snamam; 952/
1 59
1 546'da ayaklanm, bunun zerine Badat valisi Ayas Paa Bas
ra'ya yrmtr. Raid kam ve Basra blgesi Badat eyaletine
dahil edilmitir. 1 555'te Amasya'da imzalanan antlamayla ran
Basra'nn Osmanl topra olduunu resmen kabul etmitir. Fakat
baz Irak kabileleri ile iiler Safevilerde ilikilerini srdrmek
tedirler. Bunun ilk nedeni Osmanl valileri tarafndan alnan vergile
rin arl olduu kadar, 975/ 1 568 Oleyyanzade ayaklanmasnda Sa
fevilerin de kkrtmas olgusudur. Bu ayaklanma B adat valisi
skender Paa tarafndan ezilmitir. B asra blgesinde 1 006/l 598'de,
bu kez Seyid Mbarek'in ynetiminde bir isyan daha kmtr.
Basra, Piri Reis'in 1 552 Nisannda ve Seydi Ali Reis'in 1 554
Temmuzunda ran Krfezinde Portekizlilere kar giritikleri sefer
lerin hareket noktas olmutur.
XVI. yzyln ikinci yarsndaki Osmnl B asra valileri arasnda
Kubad Paa (958/ 1 55 1 ), Dervi Ali Paa (970/ 1 563), zdemirolu
Osman Paa (975/ 1 568), Mihall Ahmed Paa (995/1 587), Sinan
Paa (999/ 1 59 1 ) ve Hadm Osman Paa ( 1 00 1 / 1 593) yer almak
tadr.
Sunduumuz iki belge bu dneme aittir. Nitekim 282 numaral
olan B asra kanunnamesinin sonunda padiahn bir emrinin yrr
lkten kaldrd yerel bir rfe ilikin bir pasaj yer almaktadr ve
rabi 1 1 958 (Nisan 1 55 1 ortas) tarihli olan bu emire vali Kubad
Paa'nn ad verilmitir. 534 numaral olan 982 Ramazan sonu
(yaklak 1 0 Ocak 1 57 1 ) tarihini tayan bir mukaddime iermek
tedir, burada vali Osman Paa'nn (zdemirolu Osman Paa) ad
emektedir.
B ylece birinci belge Basra'nn Osmanl devletine katlma
sndan be yl ncesine aitir; bunun bu eyalate ilikin en eski Os
manl kanunnamesi olmas mmkndr -ama kesin deildir-.
B asra kent ve limannn kanunnamesinden baka, burada eyaletin
mukataa gelirlerine ilikin ekler ve B asra'ya bal olan eitli liva
lar ve iskelelere ilikin kanunlar yer almaktadr.
Birincisinden 24 yl sonrasna ait olan ikinci belge, padiah III.
Murad'n tahta knn (22 Aralk 1 574) hemen ertesinde tarihlen
dirilmektedir; yeni bir padiahn tahta kmas zerine kanunname
lerin yeniden yaynlanmalannn yaygn bir usul olduu bilinmekte
dir. B unun dnda, bu belge Oleyyanzade isyanndan ksa bir sre
1 60
sonra yaynlanmtr. Acaba burada bir etki-tepki ilikisini mi
grmek gerekir?
1 55 1 - 1 575 arasnda Basra kanunnamesinin baka edisyonlar
nn da yaplm olmas mmkndr. Her ne olursa olsun, 534 nu
maral metin B asra kentine ilikin olarak 282 numaral olanndan
daha eksiksize benzemektedir, ama onun da ekleri yoktur. Ekler
iin 282 numaral belge metnini yaynlyoruz. Bu iki metnin foto
kopileri, hem orijinallerine bavurma, hem de baz okuma glk
lerini giderme olana salamaktadr.
Kanunnamenin ayrntlar, benzeri dier Osmanl kanunname
lerine ilikin olarak daha nce de farkedilmi olaca azere, dahil
edilen unsurlarn eitliliine, kaytlara gsterilen zene ve bazen
de halk ar yklerden kurtarma kaygsna tanklk etmektedir.
te yandan, B asra limanna giren ve kan mallarn adlar, limanda
yaplmakta olan kara ve deniz ticaretine ilikin deerli bilgiler ver
mektedir. Ayn ekilde metnin sonunda Portekizlilere atf yapld
da grlecektir. Bu metinler btnleri bakmndan ve balklarna
ramen B asra limannn erevesini aarak, tm civar blgeye,
hatta ran ve Hind'e temas etmektedir. B urada B asra'nn XVI. yz
yln ortasnda Asya'ya ynelik ticaretin faal merkezi olmaya de
vam ettiine ilikin bilgiler bulunmaktadr. Osmanllarn bu limana
ve Irak'a, ayn zamanda Msr, Svey ve Gney Arabistan'a el
koymu olmalar, mit B urnu deniz yolunun gelimesine ramen
hala ok kullanlmakta olan geleneksel Hind yolunu denetimleri
altna alma arzularna tanklk etmektedir.
Bu belgelerin verdikleri bilgileri tamamlamak zere, XVI.
yzyldan itibaren eitli tarihlerde bu limandaki ticaretin hacmine
dair bilgiler veremeyiimize hayflanlabilir, nk bylece ran
krfezinden Osmanl imparatorluu ve Akdeniz'e doru olan tran
sit ticaretin evrimine ilikin bir iaret edinilebilirdi. Trk arivle
rinde yaplacak keif gezileri bize belki bir gn, bugn yoksun
olduumuz unsurlar s layacaklardr.
161
Suret-i ferman- hmayun ki berayi gmrk...
Emir t-mera il-kiram kebir l-ekabir il-Feham zu'l-kadri

ve 'l-ihtiram sabi l-i 'zmi ve'l-ithiam el-muhtas bizemidi 'inayet
il-melik il-a'ta Basra beylerbeyisi 'Osman dame ikbalh, ve ku
devvet l-mera ve '!-ekabir mstecmi ' cemi' el-me 'ali ve '!-mefa
hir zu'l-kadri el-etem ve 'l-efiihir el-eem e-mustas bimezidi 'ina
yet ilmelik il- 'alam hazine-i 'amiremin Basra canibi defterdar
Mehmed dame 'luvh, tevki 'i refi ' hmayun vaslolacak ma'lum
ola ki: Sen ki Basra beylerbeyisin sdde-e se 'adetime mektub gn
derb gemiler ile Basra benderine gelen tccarn meta'ndan ziya
de gmrk alnmala, bazergan gelmez olup iskeleler mu'attal ka
lub mal-i miriye klli zarar mretteb olman ecnas- tefarikdan
yirmide bir ve bahardan on bede bir gmrk alnur ise, bazergan
kemakan gelb gmrkden miriye klli haslolur diy, a'lam ey
ledn ecilden min ba'd bu minval zre alnmasn emr idb bu
yurdum ki hkm- erifim vusul buldukda tehir etmeyb bu emr-i
celil el-kadrimi i 'lan ve nida ettirb ve mine ve 'umala tenbih ve
te'kid eyliyesin ki min ba'd tccar ve bazergann getrdkleri ec
nas- tefarikdan 'arz olunduu zre yirmide bir de baharlarndan
onbede bir gmrk alnub, ziyade almakdan hazer ideler, yle ki
emr-i erifime mugayr tayin olunandan ziyade gmrk alndu is
tima' olunan mes'ul olunmanz mukarrerdir, ama gre mukayyed
olasn yle bilesin 'alamet-i erife i 'timad klasn. Tahriren fi eva
hir ramazan sene esna ve semanin ve tes'amiye.
Dstr l- 'anel-i bender-i Basra der zenan-i ' Arab
Hind tarafndan gmilerile gelen meta'dan alnan rsumatdr ki

beyan olundu.
Nil kit'a bivezn-i Basra gayet a'la 3 men ve rub'-u men. Resm.
96.
Dlbend ve bayrami ve sair akmieden mukaddimen l 2'den l
alnur iken 1) emr-i erif mucibince imdiki halde 20'den 1 alnur.
282 numaral metindeki farkllklar.

1 1 2 kt'adan 1 kt'a alnur. cmlenin sonu yok.
1 62
Ve puladdan gir bundan mukaddimen l 2'den 1 alnub, im
dide 20'de 1 alnur2 )
Gilma11iye dirler her rabtadan ki yz aded ola ve daha ziyade
ola, her 1 OO'de 1 alnub; eer yzden bir cksk olsa nesne alnmaz.
Ve eer kuma cinsi ki 20 tamam olmya, kymete dutulub
l 5'de 1 aln ur. Ve her 1 00 dehnimden gir buuk tehnim alnur.3 )
Ve sair baharat, karanfil ve flfl ve darn ve hay! ve ceviz-i
heva ve hezhaz ve hay/ ve santal ve 'ud ve hab-el han ve gayriden,
kymete dutulub l 5'de 1 alnur; ve gir her 1 OO'de 1 /2 dehnim
alnur. 4 )
Kavafil-i am ve Haleb Basra'ya gelb, uka ve sof ve tafta5)
ve seraser ve klabutun be kemha ve hali ve sair kuma cinsi
getrlcr, 50'yc varnca her I OO'den 6 alnur ki 50'den 3 ola. Ve
eer 50'den eksk olursa, 20'den 1 alnunr; ve eer 20'den eksk
ol ursa, behaya dutulub, 20'den l hesb zere alnur. Ve 1 00
kt 'adan 1 kt'a daha glmaniye diy alnur ki male dahildir.6)
Ve Bedevi 'Arab taifesi sabun ve demir ve 'arab 'abas
. getrrler, her deve yknden l altn ve 2 kit'a kk 'arab 'abas
daha alnur.
Kavafi l-i 'Acem ki iraz' dan ve Lut'dan ve gayriden derya ge
misiyle, ki ana merkeb dirler benderlerden Basra'ya geleler, yay
dan ve kuakdan ve klabdan ve sair ecnasdan Rey ehir ve Lur
ve Lahsa ve Katif ve Bahreyn ve 'Oman'dan gelinden, l 2'den l
alnur, ve eer 1 0 eksik olursa, kymete dutulub, l OO'de 1 0 l /2
alnur. 7 ) Ve . . . benderinden gelen ecnasdan 20'den 1 alnur, ve
2 Demirden ve pulcd dan her 1 2 kt'adan 1 kt'a alnur.

3 Ve eer kuma cisi ki 12 tamam olmya, 10 ve 1 1 ve daha eksk ola, behane
dutulub 100 dehnimde 10 1 12 dehnim alnur ki 42 ake olur. 40 akesi 'r ve 2
akesi glmaniyedir.
4 ... hab el-lxm ve sair baluratdan, her 1 00 dehnimden 10 dehnim ve 1/2 dehnim
alnur.
5 tafta- ami.
6 . . . ve bilcmle .mir kuma cinsinden 20 kt'adan 1 kt'a ahnur, ve 100 kt'adan 1
kt'a glmaniye dahi ahnur ki male dahildir. Kuma eer 20'ye yetimese ve
20'den ziyade olsa, kymete dutulub her 20'den 1 ake alna; ve eer kymete du
ulub, 1 00 akelik olsa, 5 ake alnur ve 1 ake dahi glmaniye ahnur ki 6 ake
olur.
7 . . . ve klbdn ve sair ecnasdan 1 2 kt'adan 1 kt'a alnur; eer 12 olmya eksk
ola, behane dutulub, l OO'de 1 0 1/2 dehnim alna ki 42 ake olur. 40 akesi 'r
ve 2 akesi glrnaniyedir; 100 yetise, 1 kt'a glmaniye ahnur; eksk olsa,
alnmaz.
1 63
20'den eksik olursa, behaya dutulub 20'den l hesab zre alnur.
Ve eer 100 kt'a olursa glmaniye diy miri itin gir 1 kt'a
alnur; eksik olursa, alnmaz.
Ve Basra 'dan dra giden merkeb gemilerinden ki ykl ola,
gemisine gre ah- bentler olan kimesne rencberlere rizaleb,
miri in her gemiden bir miktar cinsine alnur, ve eer bo kub
gitse, nesne alnmaz.
Ve eer gemiler sade ya ve i ya gitse, her menden 5 ake
ve 1 heti alnur.
Ve mazudan her menden 3 ake ve 1 heti alnur. 8)
Ve ketann her veznesinden 3 ake ve l heti alnur. 9 )
Ve kzl boyadan her menden 3 ake ve 1 heti alnur. 1 0)
Ve her koyun yap;asnn 1 00 'adedden 6 alnur; 50'ye
varnca ve eer eksik olursa 20'den l alna. I I )
V e byk 'arab ukasndan ki ona bt <lirler, her biriden 2
ake alnur.
Ve malahki 'arab ukasndan 1 ake ve 1 heti alnur.
Ve gabradan 2 ake alnur. 1 2)
Ve amtdan 4 ake alnur.
Ve tccar taifesinin kendlerine ve 'iyallerine 1 3 ) armaan
getrdkleri kaftan yz ve yorgan yz ve adrebdan nesne
alnmaz.
Ve her tacir ki 'rn virb, sonra yk balayub gitmel olsa,
hakk el-bevab her ykden 32 ake alnur.
Ve tccar taifesi ki Haleb'den ve am'dan ve B adat'dan ve
sair yerlerden yn getrse, 'rn virb, gir kub deryaya git
mel olsa, kend alub gitte malinden nesne alnmaz. Amma
ynn satsa, satun alandan 20'den 1 alnur 1 4) ve l zira' daha
glmaniye alnur. Eer tamam yn deilse, nesne alnmaz.
Ba'd daha byle ise, ve'l-seam.
8 Her bir menden 3 'osmani ve 1 heti.

9 Her bir menden 3 'osmani ve 1 heti.
1 O 2 ake 2 heti.
1 1 Ve her koyun yapandan 20'de 1 alnur.
1 2 malah ve gabra'ya iki atf eksiktir.
1 3 Ehl-i 'iyaliye.
1 4 20 zira'dan 1 zira' alna.
1 64
Dstur l- 'amel-i dar l-harb
Gm hi kimesne almayub, darbhane 'amili alub ake

kese, amma altunu her kim isterse ala; ve baz kimesneler ki altun
szdurub saf etmel ola, ol asl altunu darbhane 'amili alub akesin
sahiblerine vire, gayr yerde altun satlmya ve saf olmya; pul
divanndr, 'amil dahil deildir.
Dstur l- 'amel-i guliim ve kenizek
Bir kul ve bir cariye satlsa, satun alandan 20 ake alnur; eer
siyah olsun ve eer ak olsun.
Dstur l- 'amel-i delliiliye akmie ve 'akakid
l OO'de 1 ake alnur, miridir.

Basra fellahi kend 'abal itin 8 kndeki alsa, dellaliye vir
mez; 8'den ziyade olsa, virr.
Tacir ki 'rn virb gitmel olsa, della!iye alnmaz.
Dstur l- 'amel-i musabbagat
Gazl- ketan beher vukkiye renk-i kubud, 4 ake ve 2 fl1s.

Bayrami. Beher bayram! renk-i siyah, 20 ake.
Mi'cer-i bindi renk-i siyah-i a'la, beher mi'cer 20ake.
Mi'cer behranf renk-i siyah, 1 2 ake.
Futa renk-i mavi, beher zira' -i B asra, 1 ake ve 1 fl1s.
Gazi ba renk-i haki, beher vukkiye 2 ake.
Gazl- mavi, beher vukkiye 4 ake.
Gazl- esved, beher vukkiye 1 2 ake.
Kirpas- Durak! mavi, beher zira' 2 heti.
Dekkakiye, beher top ki 1 2 arun ola, 5 ake ve 1 fJ1s 1 5)
1 5 5 'osmani 1 mankur.
1 65
alnur ve zikr olunan 5 ake ve 1 flfsun nsf 'amil ve nsf dahi
dekkak alur.
Diistur iil- 'amel-i ibriimhane
briimi 'amilden gayri hi kimesne satmya, hemen 'amil

sata. briimhane 'am'ili olan kimesne her ibriim haikinden 6 ake
2 fh1s 1 6) al ur; her revb havaiden 8 ake al nur. Dakini(?) ve ke
tani 'amilden gayri kimesne alub satmaya.
Dstur iil- 'amel-i tavvafiye-i medine-i Basra

der enderun ve bfrun
Miri canibden ' ulOfe ile bir nice kimesneler ehri ve ehrin
arular'! ve dkkanlarn ahamdan sabaha dein dolanub hafz
ederler; ol hidmet mukabilesinde miri in alnan resmidir.
Her dkkandan ve her diikkn sahibinin evinden ayda 6 ake
alnur. Ve bir kimesnenin bir, iki ve evi olsa, ayda 4 ake alnur.
Ve eer evlerine kirac getrse, her evden kirac dahil 4'er
ake virr. Ve hem sahib-i hane dahi oturduu ev in ayda 4 ake
virr.
Ve kylerde olan fellah/ardan eer ekkar ise 2 ake, ve ekkar
olmayub fellah ise ayda 4 ake tavvafye virrler.
Ve ehirde olanfakire avretler ve fakirler ayda 2 ake virrler.
Sebzevatfliruanlar her ayda 1 ake ve 1 flOs 1 7) virrler.
Ve ehali-i iiter ve Disful ve Ramiz ve gayr yerler ki kavn ve
kabilesi yannda Basra'da gelb oturalar, ayda 2 ake alnur. Eer
baka ev kiraya dutub oturalar, ayda 4 ake alnur. Eer mezkur
taife ehre girmeyb sifde oturub bey' ve ira eyliyeler, tavvafye
in nesne alnmaz.
am ve Haleb ve Badad kafilesinden ki yk dutub gitmel
ola, her ykden 2 ake ve 2 flOs' 8 alnur.
Ve kassablar her ayda l ake ve l mankur virrler. 1 9 )
16 6 ake 2 mankur.
17 1 ake ve 1 mankur.
18 2 ake ve 2 mankur.
19 ka.vsablar"a atf eksiktir.
1 66
Dstur iil- 'anel-i hina el-na 'ruf bl tanga-
Basra ve 'l-vezzatiye yati keyyaliye20)
Durak ve Cezayir ve Badad caniblerinden gemilerile gelen

ecnasdan alnan rsumatdr.
Bir danek ki byk ola hurmadan gayri buday ve arpa ve
eltiik ve ma ve ziiret ve sair hububat getrse, 5 vezne2 1 ) cins ve
24 ake-i nakdiye alnur.
Ve kk danekden 2 vezne cins ahnur ve 8 ake-i nakdiye
alnur. Ve kk Durak daneinden 1 112 vezne cins alnur.
Ve Bender ve Durak gemilerinden ki byk ola 5 vezne ecnas
aln ur.
Ve B asra'dan gayri etraf e civarndan karpuzdan ve hyardan
ve soandan ki gemiler ile gele, 5 vezne cins ve 24 ake-i nakd
aln ur.
Ve Basra reayasndan ki gaile getrb sifde bey' eyliyeler, do
lu danekden 2 vezne cins alnur ve eer dolu olmasa hesab ile
alna. Amma fellah B asra'ya getrse satmasa, evlerine alub gitse,
nesne alnmaz.
Ve B asra'dan gemi ile etrafa giden kiindekiden ve BahrQ' .
dlbendinden her 6'sndan 4 ake ahnur.
Ve sar dlbendden ki Cezayir'e ve Durak'a ve Havize ve
ter ve Disbul canibine gemi ile gide, a'la dlbenden 4 ake,
edna hallu dlbendden hesab zre alna.
Ve bir kimesne ki B asra'dan nil alub etraf ve civarna ve Ceza
yir ve Havize ve Disbul ve ter ve Vast ve gaye gemi ile gitse,
her glle-i nilden 48 ake22) alnur.
Ve bir kimesne ki Hind canibinden bengsar'a (?) nil getrse,
her glle-i nilden 24 ake ahnur. Amma nilin ehre getrse, ba'd
el-zaman gir alub itse, 48 ake alnur.
Ve gemi ile giden kuldan ve cariyeden 48 ake alnur.
Gemi ile giden bayramfden her birinden ki ey ola 4 ake
alnur. Harcisinden hesab zre alnur.
20 ve'l-vezzsane, yani keyyali.

21 5 batman. Bu blmn tmnde bctmcm veme'nin yerine kullanlmtr.
22 24 ake.
1 67
Ve gemi ile giden zencebil ve flfl ve darn ve karanfil ve
nebat ve eker ve lkden her menden 8 ake alnur.
Ve gemi ile giden penbeden 9 vezneden 48 ake alnur.
Ve gemi ile Bender'den ve ter'den ve gayriden gelen dikil
mi kaftandan 1 ake ve l heti23 ) alnur.
Ve kuakdan dahi kezalik alnur. Ve futadan dahi kezalik al-
nur.
Ve kembadan ve mahazim-i Yezdi ve siy.b- Yezdi ve mu/
ladan ve mavi Isfahan bezinden ve beyaz Isfahan bezinden 20
kumadan 1 kuma alnur. Eer 20 tamam olmasa, hesabe dutulub
80 akeden 4 ake alnur.
Ve etrafdan gelen atdan va katrdan behaya dutulub 'r
alnur, nsf satandan ve nsf alandan alnur. Eer sipahi taifesi
binmek in at alsa, bac virmez. Amma satandan nsf- 'r
alnur. Eer Mehed yolunda ve Lahsa ve gayriden at gelse, satan
dan her atdan 52 ake alnur, satun alan kimesneden 20'de l alnur.
Ondan sonra ne yere giderse, kimesne mani' olmaz.
Gemi ile gelen koyundan, her re'sden t ake ve 1 heti24)
aln ur.
Ve bir kimesne yabandan at getrb satmasa gese, nesne
alnmaz. Ve eer bir kimesne kul ve cariye getrse satmasa alub
gitse, nesne alnmaz.
Ve eer bir kimesne kz ve inek getrse hazarda satsa, satan
dan 1 2 ake alnur. Satmasa nesne alnmaz.
B ir kimesne camus getrb satsa, 20 ake alnur.
Ve gemi ile Bender ve Havize ve ter tarafndan gelen
halieden 8 ake alnur.
Yabandan gelen sakzdan her menden 4 ake aln ur.
Ve kozdan ve ac bademden ve zm ve incirden ve enckek
den her merkeb yknden ki hmardr 1 2 ake alnur, ve deve
yknden 20 ake25 )
Ve Durak ve Havize ve ter ve Bender ve gayrden gelen ke
tandan her vezneden 2 ake alnur.
2 3 l 'osmani ve l heti.
24 1 'osmani ve l heti.
25 1 2 'osmani, deve yknden 20 'osmani.
1 68
Ve ynn ipinden her vezneden 8 ake alnur.
Ve 1 5 'aded yapandan l yapa alnur.
Ve sade yadan ve bezir yandan her menden 5 ake ve
heti26) alnur.
Ve ardadan her menden 2 ake ve 2 heti 27) alnur.
Ve gemi ile Cezayirden gelen hurmadan her hsafdan l ak
e 28) alnur; ve eer resmin viren ahr yere alub giderse, nesne
alnmaz.Ve illa bir ahr kimesne satun alub ahr yere giderse, her
hsafdan l ake virr.
Ve eer bir kimesne gemi ile buday ve arpa ve ma ve
hurma ve kr ve mazi alub gelse, her gemiye 48 ake alnur.
Ve Cezayir'den gelen narencden her I OO'den 5 ake alnur.
Her balk gemisinden 5 men balk ve 24 ake alnur.
Sifden her kim gelb eltk alursa, nesne virmez. Amma
aldu elti pirin ederse, her kareden 4 men pirin ve 20 ake
virr. Ve bir kimesne Sifden eltk alub pirin idb gemiye koyub
alub giderse, 4 men pirin virb, gayri nesne virmeye.
B asra kylerinden ve cezirelerinden bir kimesne gemi ile eer
eltk ve buday ve ma getrse, her gemiden 2 men cins vire, ve
zikr olunan karyelerden ve cezirelerden B asra'ya hnna gelse,
nesne alnmaz. Amma kylerden ve B asra'dan hnna alub giden ki
mesneden her menden 2 ake alunr.
Ve kylerden Basra'ya gelen kzl boyadan nesne alnmaz.
Amma kylerden ve B asra'dan draya alub gidenden her menden
2 ake ve 2 heti alnur.
Ve Cezayir'den gelen hilaldan her gemiden 5 vezne cins alnur
ve 24 ake alnur.
Ve Basra'dan dra giden bir gemi tuzdan 24 ake alnur.
Ve B asra'dan gemi ile ve yk ile giden hurmadan her 10 men
den 4 ake alnur.
Ve karadan yk ile gelen buday ve arpa ve sair hububatdan
her ykden 4 ake alnur.
26 S 'osmani ve 1 heti.
27 2 'osmani ve 2 heti.
2 8 1 'osmani.
1 69
Ve eer yk ile un gelse.her ykden 5 ake ve 1 heti 29 ) alnur
ve eer ykden eksik olsa, hesab zre alnur.
Basra'dan giden sabundan her menden 5 ake ve J heti30 )
alnur. Ladenden her menden 8 ake alnur.
Ve uneden, ki koca sakal derler, her menden 4 ake alnur.
Ve 'anzerutdan her menden 4 ake alnur.
Demirden her menden 2 ake alnur.
Deryadan gelb giden kl demiri, ki enkare dirler, her 1 0
'adedden 6 ake alnur.
Ve Basra'dan giden kireden ve tin-i haveden her hsafdan 2
ake alnur.
Ve Cezayir'den gelen hasrdan 1 5 'adedden 4 ake alnur.
Deryadan gelb bengsar'da(?) bac virb ondan gir gemiye
esbabn koyub alub giden kimesneden glle-i nilden 24 ake
aln ur.
Ve bir denk kndekiden 24 ake, ve bir denk penbeden 24
ake alnur.
Amma Basra'ya getrb nice zaman Basra'da durub gitmel
olsa, her giile-i nilden 48 ake, her denk penbeden 48 ake alnur.
Ve 6 'aded kunadan 4 ake alnur.
Her tarafdan gelen ibriimden 1000 miskalden 28 ake alnur.
Ve Cezayir'den gelen smk kazgandan her menden 8 ake.
Ve her iki tulum bekmezden 8 ake alnur.
Ve Badad'dan gelen mavi boasiden 20 kt'adan l kt'a
alnur, ve naha/liden her menden 5 ake ve 1 heti alnur.
Ve kenmdan her menden 2 ake ve 2 heti3 I ) alnur.
Ve nohuddan 20 menden 1 men alnur.
Bulgari behaya dutulub 20'de 1 alnur.
Ve draya giden maziden her menden 2 ake32) alnur.
Ve dra giden cams derisinden 2 ake33) alnur, ve debbaf
lanm camus ve kz derisinden 80 akeden 1 ake alnur.
30 5 'osman ve 1 heti.
32 2 'osmani.
33 2 'osmani.
1 70
Ve dradan gelen maziden her kareden 72 ake alnur; kare
tamam olmasa, kymete dut.lub alna.
Dstur l- 'anel-i tavvajiye-1 sif4> el-mehuriye er'iye hudu

da{"l) min er'iye Kevaz(?) ila nahr- Hor- Reid buday bazanna
gelen gemiler.
Nvbet vaktinden sabah nvbetine dein sifden tereke ve
akmie serika olunursa, sahib-i malc yemin verildikten sonra her
ne mikdar nesne uurlanm ise, lavvaf olan kimesneden tazmin
olunur.
Danek ile gelen hurda esbabdan iki ona debdirler, boa ve
giyecek ve yiyecek gibi ola, eer gece sifde yatd ise 40 ake
alnur; eer yatmad ise 20 ake alnur.
'Akikidden ki gece ile sifde yata 1 0 vezneden 35 ) 5 ake ve 1
heti alnur; eer yatmazsa her 1 0 vezneden 4 ake alnur.
Her 300 kndeki ki 1 rabtadr, eer sifde yatursa, her rabtadan
1 0 ake ve 2 heti alnur; eer yatmazsa her rabtadan 8 ake alnur.
Diilbend-i hassadan eer sifde yatursa her rabtadan 10 ake
al nur; eer yatmazsa g ake aln ur.
1 50 /utadan ki 1 rabtadr, kezalik alnur.
Penbe kisesinden36) ki sifde yata, her kiseden 4 ake, eer yat
mazsa 1 ake37 ) ve 1 heti alnur.
Kt'a-i nilden dahi kezali k alnur.
Ve denir-i hindiden her 1 0 vezneden eer sifde yata 2 ake ve
heti alnur; eer yatmazsa 1 ake 38 ) ve 1 heti alnur.
Ve 1 O vezne demirden 39 ) eer sifde yatsa 5 ake ve 1 heti
alnur; eer yatmazsa 4 ake alnur.
Ve 1 rabta puladdan 4 ake alnur.
Basra etrafndan gelen ketandan ki sifde yata, her 20 menden
1 2 ake; eer yatmazsa 8 ake alnur.
34 282 numaral belgede 'ctariye'ye ilikin blm twcfiye'ye ilikin olanndan

nce gelmekterdir.
35 Batman.
36 Kis ( ?) kstn dan (?)
37 1 'osmani.
38 1 'osmani.
39 ahenden.
171
Maziden ki sifde yata, her kareden 1 vezne alnur; eer yat
mazsa hi nesne alnmaz.
Sabundan dahi kezalik alnur.
Ve malah rabtasndan eer sifte yata,her rabtadan 12 ake,, ve
eer yatmazsa hi nesne alnmaz.
Ve ynden ki sifde yata 8 ake, ve eer yatmya 4 ake alnur.
Sife gel.en terekeden, budaydan ve arpa ve eltk ve sair hu
bubatdan her kareden 1 vezne alnur.
Etrafdan gemi ile gelen tereke ki sahibleri 'adet zre resmini
virb kendler satalar, tavvafye itin nesne virilmez. Amma gemi
den dra karub sifde amurlayub40) koyub gitse, her kil.reden 1
vezne tavvafye alnur.
Eer Mu'aviye taifesi hurma getrb resmini virb kendler
zerinde yata, nesne virmezler; amma ki dra karub amurl
yub4 1 ) gideler, her hisafdan 1 heti alnur.
Basra hurmasndan her 5 vezneden 2 beti alnur.
Ve sade yadan ve rak yandan her 20 vezneden eer sifde
yata 1 2 ake ve eer yatmazsa 8 ake alnur.
'
Gemi ile sife gelb iden ukadan eer sifde yata her rabta ki
50-60 zira' ola 1 2 ake alnur; eer yatmayub kub gide 8 ake
aln ur.
Gemi ile iraz'dan ve gayrden gelen yaydan eer sifde yata
100 yaydan 1 2 ake; eer yatmazsa 8 ake alnur.
Ve Cezayir'den gelen hurma gemisinden 4 ake, ve eltkden
6 vukkiye alnur.
Ve karadan yk ile gelen buday yknden ve penbe ve gayri
ecnasdan 1 vukkiye alnur.
Ve eer yk ile karadan ya gelse sifde yatursa her zarfdan42)
2 beti alnur; eer yatmazsa nesne alnmaz.
Krdan her kareden 1 vezne alnur.
Kelek ile gelen odundan 1 2 ake alnur.
Ve Sadr- Suyeb tarafndan ve gayrden gelen kamdan her
40 svayub.
41 Balck ile svayub.
42 Her tulumdan.
1 72
1 00 bakadan 5 baka aln ur.
Her at ki merkebe girb Hormuza gide 1 6 ake alnur.
Bir merkeb gemisi ki gitmel ola, bo olsa hi nesne alnmaz;
amma navlun virb ykl olsa, 76 ake alnur.
1 danek ki tereke tayub merkebe iledb koya 8 ake alnur.
Havize ve Cezayir'den gelen balk gemisinden 6 vukkiye balk
alnur; denizden gelen balkdan her I OO'den 1 balk alnur. Dolu
byk gemiden balk tayan kk gemiden 16 ake alnur; dolu
olmazsa hesable alnur.
Sifde olan dkkanlardan ayda 4'er ake alnur.
Tln-i ha veden her hsafdan 2 heti alnur. Byk gemiden tin
tayan kk gemiden 1 6 ake alnur.
Gemi ile Cezayir'den ve Suyeb'den gelen hasrlardan 20'den 1
aln ur.
Deryadan gelen bekmezden byk k'.izeden 2 heti, kk
k1zeden 1 heti alnur.
Katif ve B ahreyn'den gelen hurmadan her hsafdan 2 heti
alnur.
Merabahalar ki satmak in tereke alalar, gerek bir gece ve
gerek bir yl yata, her kareden 1 vezne alnur.
Dstur l- 'amel- i ecnas- 'attariye
Tarakdan ve ineden ve bilezikden 20'den 1 alnur.

Mrak'da ki deve hazardr satlan deveden her deveden 20
ake alnur. Kassab alan deveden nesne alnmaz.
Sif ki tahil hazardr bir kimesne gelb bir deve yk hurma
ve eltk ve gayri ykleyb alub giderse, 1 0 ake virr.
Her 'arab 'abasndan ki byk ola 2 ake, ve kk ola
ake43 ) ve 1 heti alnur. ift 'abadan 1 ake ve 1 heti alnur.
amtdan duhulda ve huruda 4 ake44) alnur.
Hmardan 4 ake alnur.
43 1 'osmani.
44 4 'osmani.
173
Kadimden Lahsa'dan ve Necd'den deve ile gelen her yk
kumadan, her ne cins olursa, 20 kumadan 1 kuma alnur. Eer
eksik olursa, hesabile alnur.
Ve mezkur vilayetden gelen 11//den her glle-i ma'rufdan 48
ake alnur.
B ir kimesne yabandan Basra'ya danek ile tereke getrse, res
mini virb gir gitmcl olsa, ol asl kimesnenin aldu 45 mi ktar
kendkisi veya bir kul ve bir kenizek veyahud bir giille-i ll veya
bir kt'a penbesi mu'af olurmu, gir eyle ola.
Dstur iil- 'amel-i iitr-i irvane ( ?)
Ber canibinden satun alnub 'Acem canibine giden devedir.

Byk deveden 48 ake ve kk deveden 24 ake alnur. 45)
Ve 'Acem canibinden gelen att el-'Arab'dan geb Basra ca
nibine gelen koyundan nesne alnmaz. Ve B asra canibinden 'Acem
tarafna giden koyundan 40 re'sden 1 re's alnur. 46 )
Dstur iil- 'amel-i suk-i Basra
Kassab koyun boazlasa, 8 ake alnur.

Kassab sr boazlasa, 1 6 ake alnur ve derisin dahi deb
baathane 'amili alur.
Kassab canus boazlasa, 56 ake alnur ve derisindahi debba
athane 'amili alur.
Kassab deve boazlasa, 40 ake alnur ve derisin dahi deb
baathane 'amili alur.
B asra'da olan sipahi ve reaya taifesi yemek itin koyun alub
evinde boazlasa, 4 ake alnur. Eer tuklu boazlasa, 2 ake
alnur. Eer kuzu boazlasa l ake47 ) alnur.
Ve zil-hicce aynda 10 gnedek boazlnan kurban koyundan
nesne alnmaz. Amma gayri zamanda alnur.
45 'an tr-i bzrg 48, 'an tr-i sar 24.

46 40 koyundan I koyun alnur, zekat diy.
47 1 'osmani.
1 74
Ve dmalan manta r ndan ki ona fuka' <lirler, her vezneden 2
heti alnur.
ehirde olan dkkanlardan 'amil rezasyle birer mikdar nesne
alnur. Eer 'amil olmayub emanet ile zabl olunur ise, emin
rezasyle alnur.
Basra bazarnda ve alt kenarnda sabahdan ahama dek her
kim soan satarsa, her mizandan 1 heti48) alnur.
Ve trub ve algamdan her kevenden 2 heti alnur.
Dradan zm getrb satan kimesne ki getrdi uzum 5
vezne ola, 2 ake ve 2 heti49 ) alnur. Artuk eksik olursa, hesable
aln ur.
Enar satandan her vezneden l heti alnur.
Sib ve zerdaludan kezalik alnur.
Patlcandan l OO'de 1 heti5o) alnur.
Rubyandan her menden 2 heti alnur.
Ve hazarda getrb satlan taze balkdan her vezneden 5 1 ) 2
heti ve kk balkdan vezneden 1 heti alnur.
'A rab -'abasndan 2 heti; 'arab btinden 1 ake ve l heti5 2)
lamga diy al nur; kk 'arab abas ndan l heti alnur.
'
ehir iinde ve drada sebze satan kimesneden her gn 2 heti

aln ur.
Bir kimesne rak ya satsa, l ake ve 1 heti alnur.
Deryadan gelen kuru balkdan bir kimesne satun alub getrb
hazarda satsa, l ake ve l heti 53 ) alnur.
Cezayir hurmasn satandan her hsafdan l ake ahnur.
Basra hu rmas n n hsafndan 2 ake alnur. Basra hurmas ki
hsaf 1 O vezne ola 4 ake aln ur.
Cezayir'den gelen narencden ve limondan I O'da l alnur.
Peynir satandan gnde 2 ake, yourd satandan 1 ake ve 1
heti alnur. 54 )
48 1 mankur.
49 2 mankur.
50 1 mankur.
51 Her mene.
52 1 mankur.
53 1 mankur
54 peynir ve yourtla atf yoktur.
1 75
Dstur l- 'amel-i krhane55)
Her kimesne kr birmiye ala, 'amil rezasyle bire; ve bir

kimesne kr satsa, her vezneden56) 2 heti alnur. Eer deryaya
alub gitse, nesne alnmaz.
Viliiyet-i Basra'da her kimesne ki gemi krlasa, 'amil rezasyle
krlaya. Bir kimesne iki krekl kk gemi krlasa 8 ake alnur,
cret-i ustalar; byk gemi krlansa, 80 yahud 1 00 ake alnur.
55 Krhane, yani zifthane.

56 Her menden.
1 76
Dstur l-'amel-i bevvabiye
Penbe kisesinden 1 ake ve 1 heti alnur. 1)

Bir kt'a- nflden 1 ake ve 1 heti alnur.
1 00 top bez ki onafuta dirler, 2 ake ve 2 heti alnur.
300 kndekiden 2 ake ve 2 heti alnur.
200 dlbendden 2 ake ve 2 heti alnur.
Tccar esbabndan bir gemide ki tacire mtealik yiyecek ve
giyecek gibi ola, 1 4 ake alnur.
Ve her 1 0 vezne2) 'akakidden 1 ake ve 1 heti alnur.
rak ya nn her tulumundan 2 heti alnur.
Ve Basra'ya girb gir dra kan yadan her 1 0 vezneden3) 2
ake alnur.
Ve 'Acem canibinden ve gayri yerden gelen un yknden 1
ake4) ve 1 heti alnur.
Ve 'Acem canibinden gelen fndk ve koz ve incir ve kuru
zm ve piste ve gayri, ykden 1 ake5) ve 1 heti alnur.
Cezayir ve Durak ve gayriden gemi ile gelen terekeden nsf-
men alnur.
Ve Cezayir'den gelen hurma gemisinden 4 ake alnur.
Ve denizden gelen balkdan her lOO'den 1 balk alnur.
Ve Cezayir ve Havize ve gayriden gelen balk gemisinden
yarm vezne balk alnur.
Ve gemi ile gelen odundan her gemiden 2 ake alnur.
Her gemi sama ndan 1 clle saman alnur.
Ve bir gemi otlukdan 1 pte aln':1r.
1 00 baka kamdan 1 baka alnur.
Bir kare odundan ki 1 00 vezne olur, 1 2 ake alnur.6)
Kis penbeden, 1 osmani, 1 mankur. Bu blmde adeta her zaman mankur beti
nin yerine 'osmani ake'nin yerine kullanlmaktadr.
2 Men.
3 Batman.
4 1 'osmani.
5 1 'osmani.
6 Ki kelek ile gele 12 'osmani aln ur.
185
ehir halk ki sifden tereke alub ier getreler, her kareden 2
ake ve 2 heti7) alnur.
Ve Basra'dan bir kimesne kiindeki ve kuma ve bez alsa, her
IOO'den 1 ake ve 1 heti alnur.8)
Basra vilayeti ekkiiri dradan tereke getrse, nesne alnmaz.
Amma her ekkardan kariyelerinde 6 vukkiye hurma ve 6 vukkiye
arpa alnur.
Meyvadan her kafesden 2 kk flfs alnur.

Matrabazlar aldu yan her zarfndan 2 heti alnur.9)
Ve her 100 cedadan 1 ceda alnur.
Bahirden gelen beknezden her kareden 1 vezneo) alnur.
Ve her 1 00 yapa dan 1 yapa alnur.
'Acem'den gemi ile gelen penbe ve arpa ve b udaydan 8 ka
reye varnca her kareden 5 vukkiye alnur. 8 kareden ziyade olsa,
her gemiden 4 vezne 1 ) alnur.
'Accm'den gelen yiiniin ipliinden her vezneden 2 heti 12)
aln ur.
Ka 'ide-i itlak- feytur- kapitan- Hormuz
Hormuz'da her kapitan 3 yl hkumet edermi. Ol zamanda

Basra'da dahi kapitan canibinden feytur otururmu. Kapitan cani
binden gelen mhr mektub mucibince esbabndan Basra'da nesne
alnmayub mutlak olurmu. Ve Basra'dan kapitan in alnan at ve
sair meta' ve akmieden nesne alnmayub mutlak olurmu. Gir
eyle ola.
Dstr l-'amel-i nevahi-i Basra
'An hnta ve a'ir ve eltiik ve basa/ vacib divani sls.

Ve 'an hurma cavib divan nsf.
7 2 'osmani 2 mankur.
8 1 'osmai almur ve 1 mankur alnur.
9 Yadan 1 batman alnur.
10 1 batman.
11 4 batman
12 Her bir batman 2 mankur alnur.
186
'An engtr ve sib ve zerdal ve h111u 13) vacih divani sls.
Ketan ki sahih ve a'Ja ola, cerib olunub, her ceribden 27 deh
nim, ki 1 08 ake olur, alnur. Ketanki a'la olmayub seyrek ola,
reaya rezasyle her ceribden birer mikdar ake alnur 14).
Ve baz yerler ki yksek olub ziraat olunan 15) tereke med ile
suvarlmaa kabil olmayub na tula ile suvarla, ol asl 'ulvan olan
yerde hnta ve a'irden 4'den 1 vacib divaniye alnur. Na tula ile
suvarlan hyar ve kavun ve kzt! gil ve taze soandan 16) ve lubiac
dan nesne alnmaz. Amma ki soan17) ok olub seyh ile ziraat
olsa, sls alnur.
Ve etraf- Basra'dan olan hurmadan dahi gir nsf alnur.
Dstur l- 'amel-i mukayyede-i nahiye-i cenub
Beher ekkar, hurma 5 men, ve hnta nsf- men, ve a'ir

men, ve 'an eltk beher cerib 1 men ve nakdiye 1 6 ake alnur.
Dstr iil-'amel-i nukayyede-i nahiye-i' Aar
'An kura- ma'mur, beher ekkar, hnta nsf- men, hurma 5

men, a'ir 1 men, nakdiye 1 6 ake alnur.
('an) kariye-i Cabiriye ve Kale-i Sakar ve lincane ve Abu'l
Kahari i!a ahr nahiye-i 'Aar ve Derya-i Sene ve Tankan ve Bales
tan ve Bahraniye ve Haemi ve Mekhul, bu zikr olunan kariyeler
harabe olman mukayyede alnmaz.
Dstur l- 'ame/-i mukayyede-i nahiye-i imal
'An asl el-mahsul, 'an hnta ve a'ir beher karden l men.

'An eltiik beher cerib 1 men.
1 00 diraht- hurmadan 5 men ve nakdiye 1 6 ake alnur.
13 'an egr ve ttjlch ve mm vefuwe ve lna.
14 lave: Basra'nn havalisinde olan balardan ki bilad- Hor- Reid dirler. hurma-
dan nsf alnur.
15 Ekilen.
16 Hyar ve bathdan ve gil-i .mrhdan ve ba.ral- alz.ardan.
17 Piya.r.
187
Dstur l-'amel-i mevalife-i nahiye-i imal ve baz kura-
nahiye-i 'Aar ve gayre
'An hnta ve a'ir ksmet mahalinde beher karden 4 dehnim ve

l rahi(?), ki 21 ake ve 1 heti olur, 18) alnur.
282 nolu metin, s. 10.

Nefs-i B asra'da sonradan ihdas olmu tablei (dmbelek) dir
ler bir mukata'a olub,ylda 30.000 mikdar akeye 'ameldara sat
lurmu; mukata'a- mezkfirun asl bu imi ki ehali-i B asra'dan eer
a'Ja olsun, eer edna olsun, bir kimesnenin olu dosa yahud bir
kimesnesi fevt olsa, mezbur tablei 'ameldan ona varub, "senn
olun domu, dmbelek alub enlik ederim", veyahud "adamn
lm, nayhet ederim" diy, diler dilemez birer mikdar akelerin
alub kend() ma'ana kadir deil, baz fakirlerden dahi nesne
taleb idb, muzaika virerlermi; bu hususda ehali-i Basra ziyade
mutalim olman, B asra beylerbeyisi Kubad Paa bu hususun
paye-i serir-i a'Jaya mttasl 'arz eyledikde, sene seman ve hamsin
ve tis'amiye rabl'l-ahnn evasitinde yazlm hkm- erif vaa
olub, mezidi 'inayetimden zikr olan tablei mukata'asn ref eyle
dim, min ba'd er'i erife muhalif kimesneye bu asl i ettirmiyeler
diy, ferman olunman zikr olan mukata'a ref olunub, deftere
kayd olundu.
534 no.lu metin, s. 14-15.

Defter-i icmal- vilayet-i Basral9)
Hasha- padiah- 'a!empenah, a'azza Allahu ansarahu, nefs-i

Basra.
Mukata'a- dar l-darb, 279.916 (90.000).
Mukata'a- gulam ve kenizek ve della!iye-i 'akakid ve bev
vabiye, 60 00020)
.
18 Ki 21 ake olur.
19 Parantez arasndaki rakamlar 282 nolu metnin 13-14. sahifelerindekilerdir ve
534 numaradaki benzeri balklara denk dmektedir. Deiiklikler aadaki
notlarda belirtilmitir.
20 282 notu metin ayn ayn mukata'a- glfun ve kenizek, 11.131; dellaliye-i
'akakid, 60.000; bevvabiye, 33.12{) olarak vermektedir.
188
Mukata'a- boyahane-i nil ve ibriimhane, 262.00121)
Mukata'a- tavvafiye-i enderun ve birun- ehr-i Basra,
54.994. (58.456).
Mukata'a- ihtisab ve suk ve dekakin, 3 15.31522)
Mukata'a- memleha- daire-i Basra, 90.009 (116.666).
Mukata'a- 'attariye, 62.400 (38.160).
Mukata'a- delliiliye esb ve tr ve ( 1 kelime), 1.800 (4.350).
M ukata'a- debbaathane, 57,903 23)
Mukata'a- ze'amet-i enderun- Basra, 24.422 (26.3 89).
Mahsul- beyt l-miil ve mal- gaib, 97. 795 (28.328).
Mukata'a- ma'cunhane ve esrarhane, 21.000 (ll.750).
Mahsul- resm-i camus- daire-i B asra, 3280 (3.280).
Muk;ata'a- cakiriha(?)-i agnam ve zilf ve kuyruk kapa ve
deve rgc ber vech-i mcmele(?), 35.000 (37.944).
Mukata'a- davare-i B asra gayr ez krhane, 3 .000 (3.000).
Mahsu- tezkere ve artname ve 'r ve gayri,. 26.420
( l 7.717). 24).
Mahsul- resm-i berevat- 'azeban ve mustahfzan, 109.709.
(24.579).
Mukata'a- 'ubur- att el-'arab, 33.733 (8.573).25)
Mukata'a- krhane, 20.471 (10.000).
Mukata'a- penbehane, 135.232 (16.983).
Mukata'a- gherile ez kiirhane-i Vasit hasl (1 kelime), 834
(2.150).
Mukata'a- hima- Basra 'an iskele-i Sif, 749.338 (547.269)26)
Mahsul- bender-i B asra ve gmrk-i bengsar, l.150. 583
(l.394. 799).27).
21 Ayr ayr: mukata'a- nil, 129.400; mukata'a- ibriimhane, 92.000.

22 Ayr ayr: mukata'a- suk- dekiikn, 88.503; mahsul- ihtisab, 1 4.0 00.
23 282 nolu metinde yoktur.
24 282 nolu metinde: mahsul- tezkereha ve mekiitib ve 'r olarak adlandrl
mtr.
25 Bal: mukata'a- iskele-i at el-'Arab.
26 Bal: mukata'a- hima- Basra (kk gemilerile, ki ana danek derler, at
ey-' Arab'dan gelen meta' dan alnan gmrktr).
27 B al: mahsul- bender-i Basra (Hindistan ve Hormuz'dan byk merkeblerle
gelen meta' dan alnan gmrkdr).
189
Mahsul- tamga- tr-i irvane(?), 1 3. 548 (44.500).
Mukata'a- ihzariye-i nefs-i B asra, 7.452 (5.000) .
Mukata'a- ze'amet-i birun ma'a bozahane, 79.49J . 28).
Mukata'a- bazar-i tr, 7.978. 29 )
Mahsul- . . . . (2 kelime) Basra ve Cezayir, 1 4.271. 29)
Mukata'a- ihzariye-i Cezayir, 3 .4 1 1 . 29 )
Mahsul- resm-i 'r 1 200. 29)
Mahsul- mukata'a- sahib-i lenger ( 1 kelime) cedid, 520.29)
Yekun, 3 .723.026 (2.935.55 ).
282 nolu metin, s. 1 80.

Dstur l- 'amel-i liva- Garrak
Beher hane, 6. - beher gav, 8. - beher camus, 1 3. - beher

( 1 kelime), 40. - beher 1 00 re's-i ganem, resm 1 60.- 'an hubu
bat, hums.
282 no!u metin, s. 220.

Dstur l- 'amel-i liva- Zekiye ve nefs-i Zekiye
Hindistan tarafndan gelen bahar yknden seksen ake

alnur, ve . . . ( 1 kelime) her ykden resm-i 'ubur 40 ake ahnur.
Ve kuldan cariyeden her birinden 40'ar ake alnur.
Ve mahrusa- B asra'dan ve Cezayir'den gelen hurma gemisin
den ki geb gide bac- 'ubur 1 50 ake alnur. Bu hussda hkm
hemen dahi vardr.
Ve yine Cezayir'den ve Basra'dan Havize canibine giden
hurma gemisinden, gemiler kk olman 25 kavsaradan 1 kavsa
ra alnur.
Ve Badad canibinden gelen meta' yknden 80 ake bac-
'ubur aln ur.
28 282 nolu metinde yalnzca: mukata'a- bozahane, 13.804 olarak kaydetmekte

dir.
29 Bu balklar no. 2.82'de yer almamakta, buna karlk mukata'a- mhrhane,
8.700 kayd bulunmaktadr.
1 90
Ve ak kul ve ak cariye gelse g ake bac alnur.
Ve . . . yknden 40 ake alnur.
Ve gallat gemileri geldikde her gemiden 1 50 ake alnur.
Ve Cevazir canibinden gelen ya gemisinden Badad menin
den 1 ake resm-i 'ubur alnur.
Ve odun kelei geldikde 25 rbkadan 1 rbka alnur.
Ve nefs-i Zekiye'de ve levahikinde bey' olunan meta'dan
resm-i tamga 25 akeden 1 ake alnur.
Ve Havize ve Cevazir tarafndan gelen balk gemisinden hali
ne gre resm-i 'ubur alnur.
Ve B adad'dan gelb B asra'ya satlmaa giden ardan, eer ba
zergandr ve gayridir, 40 ake alnur.
Ve Cezayir'den ykle gelen hurmadan her ykden 2'er ake
aln ur.
Ve Meyah(?) taifesi canibinden gelen glleden birer pare
aln ur.
Ve Basra canibinden gelen sebze ve etden reaya rencide olm
yub, rezalarile hallerine gre birer mikdar nesne al nur.
Ve Zekiye toprandan geb Basra canibine satlmaa giden
koyundan her koyun bana 2'er ake alnurmu, bu sebeble
Basra'ya koyun gelmez olub, B.sra'da olan asker ve ehali-i Basra
ve sair reaya et babnda muzaika zerine olub, ikayet eyledikleri
sebebinden, emir l-mera il-kiram Basra beylerbeyisi Kubad Paa
hazretleri ma'rifetile 2 koyuna 1 ake alnub, ziyade nesne aln
mamak zre deftere kayd olundu ki min ba'd Zekiye toprandan
geb Basra'ya satlmaa giden koyundan bac- 'ubur her 2 koyu
na 1 ake alna, ziyade nesne alnmiya ki B asra'da et babnda mu
zaika ekilmel olmya.
Ve Zekiye'de gelb kassabhanede boazlanan her koyundan
kadimden 'Arab zamannda IO'ar ake alnurmu; imdi 6'ar ake
aln ur.
Ve Hor- Devi'de sayd olunub gemilere tahmil olunub eer
Havize tarafna ve eer gayri canibine giden ykl balk gemilerin
den her gemiden 20 ake Hor- Devi tamgas alnur.
Ve Zekirye topranda olan hurmadan hums alnur, tahtaniden
nesne alnmya ki reaya gelb hrab olan balarn ma'mur idb
191
islah eyliyeler.
Ve Zekiye nahiyesinde ziraat olunan arpadan ve budaydan
ve eltkden ve sair hububatdan hums alna.
Ve Hor- Halidiye'den ziraat olunan terekeden dahi hums
alnur ve dstur- sabik zre ser taar dahi alnur, sair yerlerden ser
taar alnmaz.
Ve camusdan birer muhammedi alnurmu, giril eyle ola.
Liva- mezbure kitabet olundukda, reayann halleri za'f zre
olman ellerinde koyunlar bulunmad; min ba'd koyun olan reay
adan taife-i badi kanunu zer resm-i ganemleri alna.

Dstur l- 'amel-i iskele-i Kurna
Cezayir'den ve B asra'dan Badad'a giden ve Badad'dan Bas

ra'ya ve Cezayir'e gelen ykl rencber gemisinden ki yk her ne
olursa olsun, aranmyub ve yoklanmyub hemen her gemiden 6'ar
muhammedi ki 80 ake olur resm-i 'ubur alnub, ziyade nesne
alnmya.
Ve Cezayir'den Havize ve Halidiye ve Nahr- Dub caniblerin
giden kk ge miden dahi yk hurma ve tuz ve duab ve eltk
ve hnta ve a'ir ve 'ineb ve enar ve balk ve bunun emsali nesne
lerden 30'da bir alna. Ve Havize'den ve Halidiye'den ve Nahr-
Dub'dan gelen yk ve odun ve kmr gemilerinden, her gemiden
4'er ake alna.
Ve Kurna'dan satlmaa Basra canibine geen koyundan resm
i 'ubur 2 koyuna 1 ake ve atdan 1 0 ake alna, ve resm-i mi'ber
her koyundan 1 heti, her atdan 1 'osmani
Kuldan ve cariyeden her bir neferden 2 ake.
Kaliden ve kilimden 2'er heti. Deve ve at yknden 2 ake.
Srun bynden ve knden birer ake alna, ziyade
nesne alnmaz.
Ve Cezayir'den Basra'ya ve Basra'dan Cezayir'e giden sabile
gemilerinden kadimden imdilerken nesne alnmaz imi gir ds
tur- sabik zre nesne alnmya ki etraf ve civanndan renber taife
si gelb gidb bey' ve ira idb padiahmz, a'azza Allahu ansara-
1 92
hu, hazretlerinin eyyam- se'adetlerinde cmle-i reaya ve beraya
asude hal olub devam- devlet-i padiati ed'iyesine megul olalar.

Dstur l- 'amel-i nahiye-i Sadr- Suyeb
Resm-i 'ubur- keti, 80.- Resm-i camus, 1 3 .- Resin-i ... ,

beher hane, m (?) 1 3 . - 'An ketap, beher cerib, m (?) 80. - 'An
hurma, rub'. - 'An hnta ve a'ir ve eltk, hums.
Cezayir'den ve B asra'dan ve Badad'dan Sadr- Suyeb suyuna
giden her ykl gemiden aranmyub hemen 80 ake alna, bi
dstur- sabik ki Kerbela'ya gide ve Kerbela'dan gele.

Dstur l-'amel-i cezire-i Mahrazl (?) el-mezkur
'An hnta. sls .- 'an a'ir, sls. - 'an hurma, nsf. - 'an
ma, sls. - 'an hnna, sls. - 'an eltk, sls. - 'an ketan,
beher cerib, m (?) 1 00. - 'an ganem, beher re's, l. - 'an lubyac,
kadimden nesne alnmaz imi.

Dstur l- 'amel-i liva- Kapan
'An hnta, rub'. - 'an a'ir, rub' .- 'an eltk, rub'.- 'an
ma, sls. - 'an hurma, nsf. - beher camus, 1 3; glmaniye ref
olunmudur. - 'an cerib-i ketan, 80. - beher ganem, l 'osmanl.
- 'an piyaz, beher cerib, 80.
Mezkur Kapan reayasnn camusleri Mahrazi ceziresine gelb
camuslarn otarduklarnda Mahzari sanca beyi her camusdan
resm-i otlak diy 1 3'er ake alurmu . Kadimden olmyub, bid'at
olman ref olundu. Ve her camus bana birer vukkiye ya dahi
alurmu, bu dahi ref olundu. Dstur- sabik zer selamfue diy
birer pare yourt ve hallu halin gre birer pare ya virrlermi;
gir eyle ola, ziyade nesne alnmya.
1 93
Dstur l- 'amel-i mi'ber-i ab- Karun, tabi'-i Kapan
'An tr, 4 ake. - 'an esb ve ester, l ake. - 'an merkeb, 2

mankur. - Srdan nesne alnmaz.- Her gemi ne kadar koyun
alursa, 8 ake. - Hurmadan her 2 hsafdan, 2 mankur.
Durak'dan ve gayriden gelen ecnasdan her ykden 4 vukkiye.
282 nolu metin, s. 301-303.

Dstur l- 'amel-i bender-i Katif
Hormuz'dan ve Basra'dan ve Abu ehir'den ve Bahreyn'den ve

sair etraf cevanibde olan benderlerden gelen ecnasdan lOO'de 6
alnur.
Destar, kndeki, uka, kat, gendm ve ev, pirin ve gayri hu
bubat dan dahi IOO'de 6 alnur.
Ve nilin her gllesinden 16 ake alnur.
Katif nevahisinde(n) ve nefs-i Katifden ki gemilere hurma tah
mil olunub satlmaa gide, her 8 hsafdan l 6 ake alnur.
Rugan dan kadimden nesne alnugelmi, giril dstur-i sabik
zre olub rugandan lgelmie muhalif nesne alnmya.
Etrafndan gelb giden ve nefs-i Katifde dokunub satlan kir
pas dan ve alaadan ve desta rd an ve bezden ve gayriden l OO'e 2
ake ahnur.
Hormuz'dan ve Hind'den ve sair etraf ve cevanib benderler
dengelb Katifde lenger braan merkeblerden, ana tccar gemisi
dirler, tarh- lenger diy her gemiden 3'er muhammedi alnur, bir
muhammedisi ki 16 akedir, ah bender hdmetkarlar alurlarm,
gir ahnur, bundan ziyade renberden nesne alnmya. Hemen
dstur- sabik zre 2'er muhammedi miri in alna, ve bir mu
hammedi dahi mezkur hdmetkarlar alalar.
Dstur l- 'ame/-i ebvab- Katifve tayyarat
Alt mankur bir akedir.

Nefs-i Katifden bir kimesne gelb bir deve yk pirin ve
buday ve arpa alsa, dra gitse, her ykden 2 1/2 'osmani 2 man-
194
kur.
Nefs-i Katifde vaki' olan 'attar dk kanlar ndan ayda 8 'os
mani 2 mankur alnur.
Ve etmekci dkkanlarndan 2 112 ake alnur.
Nefs-i Katifde olan harisa(?) dkkanlarndan ayda 4 ake
aln ur.
Hyar dkkanlarndan, ki hyar zaman ola, ayda 5 ake alnur.
Kavun dkkanlarnda mevsiminde 2 1 'osmani 2 mankur al-
nur.
Soandan zamannda ayda l 'osman(i) alnur ve 2 mankur
alnur.
Katif benderinden gelb bey' ve ira eyliyen gemilerinden her
gemiden IOO'de 2 1/2 ake alnur.
Deryadan gelb satlan taze balkdan her men-i Katifden bir
:hankur alnur.
Nefs-i Katifde olan cilam dkkanlarndan ve cezire-i Ta
rut'dan ve 'Ank benderinden ve Katife mute'alik olan cilam dk
kanlarndan ayda 4 ake alnur.
Katifde boazlanan srdan, ba ve bir men et ve derisi dahi
alnur.
Ve deveden Katif hesab zre 24 ake alnur.
Ve Katifde boazlanan koyun dan 4 ake alnur ve ba alnur.
Bazarda pirin satan dkkanlarndan ayda 2 1/2 ake alnur.
Bezzazlardan dahi ayda 4 ake alnur.
Ya dan alnmaz.
Dstur l- 'amel-i penbehane
Penbehanede gelb atlan penbe den her menden 5 'osmani 2

mankur alnur; nsfn divan alub, nsf- ahrn ustalar alur.
Dstur l- 'amel-i boyahane-i nefs-i Katif
Mavi bez ki topu 24 zira' ola, 9 'osmani 2 mankur alnur.

Srma bez, ki topu 24 zira' ola, 32 ake alnur.
195
Katif men iplikden ki srma renk ola, 64 ake alnur; maviden
4 1 1 /2 'osmani alnur.
'A vretlern ba !arna rtecek brnckden ki renki srma ola,
4 ar un ola, 1 4 1 /2 ake alnur. Maviden dahi kezalik alnur.
Muslimiye bentlerinden nahiye-i Zahran'a varnca mabeynde
olan yerlerde inc avlyan byk gemilerden 5 muhammedi, evasi
tinden 4 muhammedi ve k nden 3'er muhammedi miri in
aln ur.
Ve nefs-i Katifde dkkanlarda oturub inc alub satub ticaret
iden tacirlerden byk tacirden 4 muhammmedi, evsat l-halden 2
muhammedi ve kkden 1 muhammedi divanlk alnur.
Hurmadan hums alna, ziyade alnmya.
Arpadan ve bu daydan ve eltkden ve darudan ve sair hubu
batdan smn alna,smnden ziyade alnmya.
Mi 'mariye ve vakafiye diy fethden sonra bir bid'at ihdas olu
nub mukata'aya virilmi ; hin-i kitabetde reaya ziyade ikayet eyle
dkleri acilden ve vilayete klli zarar olma n ref' olundu. Ve
ehl-i hkm olanlar i'a mezhebi zre muteveffa olanlarn varisleri
varken mezahib-i erba'aya muhalif reayadan hilaf- er' beyt l
mal alurlarn , ref'olundu; min ba'd hilaf- er'i erif varisleri olan
mteveffadan beyt l-mal taleb olunmya.
Ve baz vakitlerde muhalif rzgar olub,nice mslmanlarn ge
mileri karaya atub esbablar karldkda ehl-i hkm olanlar nsf-
mallerden alurlarm , bu dahi hilaf- er' olma n ref' olundu.
Nefs-i Katif bender-i yel (?) olub, tereke babnda baz vakitler
de muzaika olub deryadan gelen tereke hakim olanlar nehr-i ruzi
zre mslmanlara satdurmyub mani' olub kendlern rk ve
kokmu terekelerin ehl-i suka tarh idb ziyade beha ile satma n
Lahsa'dan ve deryadan tereke gelmez olurmu , bu dahi hilaf- emir
ve er' olma n ref olundu; min ba'd byle eylemiyeler ki etrafn
dan tereke gelb mslmanlara muzaika olmya.
Ve vilayet-i Katifde kadimden reayann terekeleri babnda
mukarrer kanun olmyub reayan n ziyade nesneleri alnub ve her
karyeden ve ehl-i ehirden suhre tariki ile her gn krk elli re's
merkeb ihra olunub ve suhri ile gir adamlar dutulub hakim olan
lara reaya kend yanlarndan ake karub, su ta ub, ve sair (ve
sair) hdmetleri teklif olunurmu . imdiki halde vilayet yazlub,
1 96
kanun vaz' olundu, min ba'd reaya defter mucibince terekelerinin
divanln virdikten sonra hakim olanlara hilaf- emr-i erif suhre
ile hdmet eylemiyeler.
Ve reaya taifesi her gn hakim olanlara suhre ile otluk ta
rlarm, bu dahi reayaya klli zlm olman ref olundu.
Ve nahiye subalar ve ehir subalar yemlerin ve yemekle
rin reayaya rayigan teklif idb her gn getrdb mft yerlermi, bu
dahi hilaf- er'-i erif olman ref olundu, min ba'd ol mya; al ur
lar, akelerin hakim l-er' olan alvire.
197
XII
OSMANLI MPARATORLUGU LE
TUNUS ARASINDAK LKLERN
XIV.-XIX. YZYILLAR ARASINDAK GELM
XIV. yzyln sonundan XIX. yzyln sonuna kadar yzyl

boyunca Tunus, biraz sonra tanmlayacamz biimde olmak ze
re, Osmanl lkesi iinde yer almtr.
Bu ksa sunum iinde, Trk-Tunus ilikilerinin bu yzyllk
dnemdeki btnsel tarihini incelemeyi hedeflemiyoruz; ok daha
basit olarak, bildiimiz belgelerin ilevinde bu ilikilerin baz n
celikli vehelerini sunmak istiyoruz. Hemen belirtelim ki, Trkiye
ve Tunus'taki ariv belgelerinin ou henz aratrlp, ilenme
dikleri iin tarihilerin emrinde deildir; ama gene de baz belgeler
vardr ve gelecein Tunuslu tarihilerine gzel bir dev dmek
tedir, nk bu yzyllk dnem bize yakn olmasna ramen,
henz iyi bilinmemektedir.
u an iin Trk-Tunus ilikilerinin evriminde safhay birbi
rinden ayrmay neriyoruz!:
Burada yalnzca, ya daha nceden yaynlanm olan, ya da bizzat incelediim

Trk ariv belgelerine dalm olan "siyasal" tarihle ilgileneceim; bu belgeler
Tunus ve lstanbul'da, bazen de arzi olarak Venedik'te bulunmaktadrlar.
stanbul'daki belgelerden fazla sz etmeyeceimi de eklemeliyim. Nitekim Trk
Arivlerinde bundan birka yl nce aratrmalar yaptm srada, Tunus ve
Kuzey Afrika'ya ilikin belgelerle deil de, XVll. yzyldaki Osmanl
bakentine ilikin olanlaryla zel olarak ilgilendim. Venedik'te archlvio di
Steto da gzden geirdiim belgeler iin de ayn durum sz konusudur. Ancak
'
belgeler vardr ve bunlarn ezici ounluu gn na kartlmay beklemekte

dir. Kuzey Afrika'ya ilikin baz belgeler Aziz Samih, imali Afrlka'da Trk
ler, 2 cilt, lsanbul, 1936-37 adl kitapta, ve Trk Tarih Kurumunun Belleten
dergisindeki nadir birka makalede yaynlanmlardr. Tunus'ta korunan Trk
belgelerinin bizim gayretlerimizle envanteri kartlmtr ve Tunus Yksek n
celemeler Enstits bunlar yaknda Inventalre ad altnda yaynlayacaktr.
199
1) Fetih ve paalarn askeri ynetimi.
2) Daylarn, sonra da Muradi beylerinin ynetimi.
3) Hseyni Hanedan.
leride greceimiz zere bu blmleme yalnzca kronoloji ta
rafndan deil, ayn zamanda olgular ve bildiimiz belgeler tara
fndan da dorulanabilir.
1. FETH VE PAALARIN ASKER YNETM

(XVI. YZYIL)
Balamak zere, Tunus'un Trkler tarafndan fethinin Osman

llarn Avrupa'ya ve Yakn Dou'ya nazaran stn olduu dnem
de, yani XVI. yzylda gerekletirildiini ve Trklerle Avusturya
spanyol mparatorluu arasndaki mcadelenin birok saflasn
dan yalnzca birini oluturduunu hatrlatalm. Osmanl sultanlar
(I. Selim, I. Sleyman ve II. Selim) iin sz konusu olan, korsanlar
araclyla spanyollarn Bat Akdeniz'deki stnlklerine ciddi
darbeler indirmek ve bu arada-Charles Quint'in (V. Carlos, impa
rator olduktan sonra I. Carlos) ve II. Felipe'nin donanmalarnn
Dou Akdeniz'e, imparatorluun gvenliini tehlikeye sokacak da
llar yapmalarn engellemekti. Tunus, Akdeniz satran tahtasnn
ucundaki bir piyondan ibaretti ve Trkleri n buray fetihlerinin ras
lant eseri olduu bile sylenebilir. Fethin gerekleme biimi bu
dnceyi benimsememize yol. aacak niteliktedir.
Trk korsanlar Hzr ve Oru Reisler-Bat11ar "Baba Aroudj"
demektedirler- Hafsi ynetiminin zayflndan yararlanarak,
1 5 1 O'da Cerbe'ye bir harekat ss kurmular, ksa sre sonra ayn
ii La Goulette'te yapmlar, daha sonra Kk Afrika'nn(lfrkiy
ye) kuzey kylarna yerlemilerdir: Bougie, ereI, Cezayir ( l 516).
Bunlar daha ierilere girerek fetihlere balanacak hareket noktalan
deil de, yalnzca korsanlarn eylem sleridir. Fakat La Goulette
uzun sre kullanlamamtr. Daha sonra, Hafsilerin arasndaki e
kimelerden kaynaklanan karklklar srasnda nl B arbaros
Hayreddin 1534'te buray yeniden ele geirmitir (ama Tunus'u
deil). Mays 1535'te Venedikli Amiral Andrea Doria (Doria Ce
novaldr MAK.) La Goulette'i geri alarak Charles Quint'in ve hat
ta Hafsilerden Mulay Hasan'n Tunus'a yeniden yerlemelerine ola-
200
nak yaratmtr. B unun arkasndan, Hafsilerin Tunus'ta ancak s
panyol birliklerinin yardmyla tutunabildikleri, yaklak 40 yllk
bir dnem gelmitir. Fakat Cezayir ve Trablus kylarna olduu
kadar Cerbe'ye de egemen olan Trkler Tunus kentiyle, Tunus l
kesine el koymay, bylece Afrika kylarnn tmn denetim
altna almay hedeflemektedirler. Saldry balatan baka bir Os
manl denizcisi, Turgut Reis olmutur (Bat kaynaklarnda Dra
gut). Mehdiye'yi ele geirmi, daha sonra ilerdeki Gafsa ve Key
ruvan'a doru asker gndermi ve spanyollar Cerbe'de yenmitir.
Cezayir Paas Ulu Ali Paa2 J 563'te Tunus'u zaptetmi, ama hala
spanyollarn elinde olan La Goulette'i ele geirememitir. Trkler
ve spanyollar gene kar karyadrlar ve Hafsi ynetiminin artk
esamisi okunmamaktadr. nebaht zaferi Avusturyal Don Juan'n
1 573'te Tunus'u geri almasna frsat yaratm, fakat Trkler bir yl
sonra Kl Ali ve Sinan Paalarn ynetiminde kesin zaferi kaza
np, Tunus ve La Goulette'i igal etmilerdir3 .
Tunus fethedildikten sonra bir Osmanl yaleti haline gelmi
ve Sinan Paa bu yeni eyaletin ynetimini rgtledikten sonra, iki
tulu bir paa4 , yani Trk hiyerarisinde ikinci dereceden bir tara
yneticisi olan bir beylerbeyine burann ynetimini vermitir. lk
beylerbeyi Haydar Paa olmu, emrine 3-4 bin kiiden oluan ve
bir aann komutasnda olan bir yenieri birlii verilmitir. 1 574-
1 591 arasnda u kiiler Tunus beylerbeyi olmulardr: Haydar Pa
a, Recep, yeniden Haydar, Cafer, Mustafa, Hasan, Mehmed, Ca
fer ve Hseyin Paalar. Tunus, Cezayir ve Trablusgarp'la birlikte
Garp Ocaklar'n oluturmakta, burada Ocak bir yenieri birlii an-
2 Batllarn Ochialy veya Eudj Ali olarak adlandrdklar kii budur, Trkler ise
Ulu lakabnn bu kadar deerli bir askere uygun dmediini dnerek ona
Kl adn vermilerdir. Nitekim Arapann ll'inden gelen Ulu kaba, kyl
bir kiiyi, mslman olmayan veya dinsiz bir barbar ifade etmektedir. Ulu Ali
muhtemelen Kalabriya kkenliydi. Tunus'un fethi . konusunda bkz. Kiltih elebi
(Hac Kalfa), Tuhfet-l Kibar fi asfar il-bibar, lstanbul, 1329 (H.), s. 26, 29,
44-46, 60, 69, 72-74, 97-98.
3 nebaht bozgununun Osmanl donanmasna lmcl bir darbe indirdii d
nlebilir. Oysa Trk denizcilerin bu olaydan sonra, zafer kazandklar bir
giriime teebbs edecek aralara sahip olduklarn farketmek gerekir. Acaba
Avusturyal Don Juan'n nebaht'da kazand baar, Hnstiyan Batdaki yan
klarna ramen, daha alt bir dzeye mi indirilmelidir?
4 Osmanl ynetiminin sivil veya askeri yksek memurlar, ynetsel veya askeri
hiyerarideki yerlerine gre, nlerinde iki veya tulu bir fener tatma hak
kna sahiplerdi.
201
lamna gelmektedir5.
Beylerbeyi hem eyaletin valisi, hem de padiah tarafndan ata
nan ve onun temsilcisi olan sivil ve askeri iktidar olan bir kiidir;
bylece Tunus iin Osmanl imparatorluunun herhangi bir dier
eyaletindekinden farkl bir rejim sz konusu deildir. Bir Osmanl
memuru olan beylerbeyi padiah tarafndan bir yllna atanmak
tadr ve bu atama beylerbeyi ve imparatorluk memurlar iin adet
olduu zere, yenilenebilmektedir.
Ancak Tunus beylerbeyine ilikin olarak gene de bir nans bu
lunmaktadr; nitekim bu beylerbeyi yenierilerin temsil ettii gc
hesaba katmak zorundadr ve ite bu nedenden tr, Divann or
dunun st rtbeli subaylarndan oluturmaktadr. Haydar Paa'nn
lmnden sonra beylerbeyinin Ocak suba).lar tarafndan belirlen
mi olmas ve belirlenen bu kiinin de padiah tarafndan onaylan
mas mmkndr. Bu durum aslnda ge tarihli olan (XIX. yzyla
aittir) ve Osmanl fethinden itibaren hzl bir Tunus tarihi veren bir
belgeden ortaya kyormua benzemektedir<>. Biraz kendine zg
olan bu rejim, eer Tunus'un -Cezayir ve Trablusgarp gibi- ba
kentin uzanda yer alan bir eyalet olduu, ynetsel ve ekonomik
olarak Suriye, Msr veya Srbistan gibi eyaletlerle kyaslanabilir
nitelikte olmad aklda tutulursa anlalr hale gelmektedir. Bura
s esas olarak askeri igal altnda bir eyalet olup, ekonomik ilet
meye veya iskana ynelik olmayan, "taca ait topraklar" arasnda
yer alan stratejik bir toprak parasdr7.
Bu askeri igal rejimi -eyaletin balca kentlerinde Trk garni
zonlar vardr- 1594'e kadar srm ve Trk-Tunus ilikilerinin ilk
biimini meydana getirmitir. Bu henz ok iyi bilinmeyen bir
dzendir ve bu devreye ilikin belgeler hi de bol deillerdir. Belki
de nedeni bunlarn hi olmamalar deil de, henz bulunamama-
S Zaten ocak terimi sonunda yalnzca Kuzey Afrika eyaletie:i be1inir hale
gelmitir. . .
6 Bu belge smail Hakk Uzunarl tarafndan, "Tunus'un 188l'de Fransa

tamndan igfiline kadar burada valilik eden Hseyni ailesi", Belleten, c. XVlll,
no. 72, F.kim, 1994, s. 566'da yaynlanmtr.
7 Tunus'ta, XV. ve XVI. yzyllarda imparatorluun Balkan eyaletlerinde veya
Kbns't!l Qld,u gibi Trk nfus iskan olmamtr. Bu konuda mer Ltf Bar
kan'n l.U. iktisat Fakltesi Mecmuas'nda yaynlad makalelere baknz.
Tunus"a gnderilen yegane "Osmanl" unsurlar. Yenieri Ocana gnderilen
leridir; aynca bunlar da Osmanl uyruu olmakla birlikte, hepsi de Trk deildi.
202
landr. u anda bilinen ve yaynlanm olan birka belge 8, padiah
tarafndan 981/1574-1002/1594 arasnda Tunus beylerbeyine gn
derilmi olan hkmlerdir (emirler ve talimatlar). Bu belgelerin
yalnzca emirlerden ibaret olmas, Tunus beylerbeyinin dorudan
Osmanl merkezi ynetimine bal olduuna ve bu dnemde, be
lirttiimiz kendine zg rejime ramen hibir zerklik izi bulun
madna tanklk etmektedir9.
il. DAYILARIN VE MURAD BEYLERN YNETM

(XVII. YZYIL)
Tunus'un bu ilk Trk rejimi 1594'te sona ermitir. Fakat son

yl boyunca Ocak'ta karklklar meydana gelmitir. Yenie
riler ve herhalde bask grm olan Tunuslular, yenieri subayla
rndan kurtulmulardr. Bu olayda muhtemelen bir yanda Trk un
surlarla (subaylar) te yanda Tunuslu ve Trk olmayan yabanc
unsurlar (bunlarn byk blmn eitli kaynaklardan dev
irilmi olan yenieriler oluturmaktadr) arasndaki mcadelenin
vehelerinden birini grmek gerekir. Bu mcadeleyi ikinciler ka
zanmtr. ktidar yenierilere dorudan komuta eden blkba
larn eline gemitir. Bu elebalar daha ok daylar olarak bilin
mektedirler (Bat kaynaklarnda dey(s))o.
Tunus daylar yeni bir divan oluturmulardr. Tm daylarn
yer ald bu divan 1594'ten itibaren ilerinden birini semekte, bu
kii eyaletin gerek yneticisi olmaktadr, ama padiahn temsilcisi
beylerbeyi de yerinde kalmtr. Bir nceki dneme gre ortaya
kan deiiklik, eyalet yneticilii greviyle padiahn temsilci
lii grevinin artk tek bir kiinin elinde toplanmayarak, iki kii
8 A. S. lter, op. clt.

9 rnek olarak Recep 1002 (Nisan-Mays 1594) tarihli hkm' zikredelim.
(Yay. A.S. lter, op. clt., il, s. 136, n. 3; bu belge Dlvan- Hmayun, M
htmme Defteri, no. 72, s. 116'dan alnmtr). Padiah Tunus ile Trablusgarb
arasnda kan bir anlamazl zmektedir. Anlamazlk Sfaks blgesinde
gebe eteler tarafndan giriilen bir yamaya ilikindir.
10 Day terimi resmi bir greve tekabul etmemektedir. Bu askeri komutanlara
-zellikle denizcilere- verilen ve onlarn cesaretleri ile zellikle denizden ok
karadaki sava yeteneklerini belirten bir an terimidir. Bu terim Osmanl
mparatorluunda yalnzca Garb Ocaklan'nda ve yalnzca askeri anlamnda
kullanlmaktadr (nk day, annenin erkek kardei anlamna da gelmekte
dir); bu terim bazen Romanya'da da kullanlmtr. Bkz. Aurel Decei, Ada
Kale, in E.I, 2. yay.. fas. 3, s. 179.
203
arasnda dalmasdr. Daylarn iktidar ele geirileri yenierile
rin ok eitli kkenlerden gelmeleri ve bazlar dnme Avrupal
lardan meydana gelen daylarn da ayn durumda olmalarnn onlar
stanbul'dan uzaklatrmas ve ayn zamanda yenierilerin lkede
temsil ettikleri gcn farkna varmalar sayesinde kolaylamtr.
stelik Osmanl mparatorluu XVI. yzyln sonunda ve XVll.
yzyln banda bir otorite bunalmndan gemekte, hatta ortaya
kan ynetim anarisi Tunus'un yeni yneticilerinin zerklik ni
yetlerini tevik etmektedir. Osmanl vesayetinden hemen hemen
tamamiyle kurtulan daylar kendi hesaplarna davranmakta ve
zellikle de, her biimiyle korsanlk faaliyetlerine girierek, vergi
tahsilatnn yan sra en byk gelir kaynaklarn elde etmektedir
ler; bunun minik bir blmn hara ve geleneksel armaanlar
olarak padiaha gnderdikten sonra 1 1, geri kalann bildikleri gibi
kullanmaktadrlar.
Ancak padiah Tunus zerindeki nominal hkmranln ko
rumaktadr. Day eyaleti fiilen ynetmekteyse de, padiah tarafn
dan atanan ve paa nvann tayan beylerbeyi onu temsil etmek
tedir, ama lke ynetiminde hibir rol yoktur ve varl yalnzca
padiahn bu eyaleti koruduunun garantisi olmaktadr. Padiah
beylerbeyi atama (tevliye) ve onay (ibka ve takrir ferman veya
mukarrername) fermanlar gndererek, Tunus'un Osmanl eyaleti
olmas grntsn srdrmektedir. Henz aydnlanmayan bir
konu, beylerbeyin de day gibi divan tarafndan m seildii ve bu
seimin sonradan bir padiah fermanyla m onayland; yoksa
dorudan stanbul tarafndan m atanddr. Birinci varsaym, bu
konuda sahip olduumuz zayf bilgilere gre daha kabul edilebilir
gibidir; te yandan stanbul arivlerinde gzden geirdiimiz
XVII. yzyla ait atama ve grev uzatma listelerinde Tunus'a
ilikin hibir atf bulamadk (bu dnem iin Cezayir ve Trablus
garp'a ilikin olann da bulamadk). Bu husus paann dier eyalet
beylerbeyleri gibi stanbul tarafndan atanmayp, Tunus divan
tarafndan seildiini dndrtmektedir12 .
11 Daylarn stanbul'a hara deyip demediklerini belirtecek belgelerin bulun

mas ok yararl olacaktr. Byle olmu olmas mmkndr. Paa her halO
karda, atanmas veya grevinin uzatlmas nedenyile armaanlar gndermek
teydi.
12 Burada dorulanmas veya yanllanmas beklenen bir varsaymdan baka bir
ey sz konusu deildir. Jean Pignon Paann dorudan stanbul tarafndan
204
Day Osman zamannda ( 1 594- 1 6!0) iki yeni askeri makam
kurulmutur ki her ikisinin de ad Trkedir: birincisi kara birlikle
rinin komutan olan ve vergileri toplamakla grevlendirilen bey'
dir13; dieri de donanmann komutan kapudan'dr (kaptan da de
nilmektedir). Bu daylar tarihinin ayrntlarna girmeyeceiz. Yal
nzca askeri gc ellerinde tutan beylerin etkilerinin arttn zikre
delim. Bu beylerden biri olan Hamida bin Murad'n 1 640'ta otorite
sini dayatmay baard ve Tunus'un gerek efendisi haline gel
dii bilinmektedir. Ancak ne daylk, ne de paalk makamlar iptal
edilmitir ve daylarn divan tarafndan seilmeleri 1 702'ye kadar
srecektir ve padiahn temsilcisi olan paa hep bulunmaktadr. B u
konuda da, meydana gelen dnm belirlememiz iin gereken
kesin ayrntlardan yoksunuz: acaba bey day'y donanmay kar
sna almamak iin mi muhafaza etmitir? Paann muhafaza edil
mesi de, stanbul'la kprleri atmama arzusuna dayanmaktadr.
eride her trl deiiklie gidilmekte, ama bunlar eyaletin "sta
t"sn deitirmemekte ve bir ayrlkla yol amamaktadr.
Eer stanbul ile Tunus arasndaki ilikilerin doas belirlen
meye allrsa, balarn gevek olmasna ramen kopmadklar
farkedilmektedir. Tunus'un Osmanl mparatorluu iindeki yerini
belirleyebilmek iin, kendine zg bir bakan, bir ynetimi olan,
ama ayn zamanda padiahn bir k:msilcisinin de (gstermelik bir
rolden ibaret olsa bile) bulunduu bir "dominyon"dan sz edilebi
lir. Ve Tunus'un statsn bir ngiliz dominyonuna daha da yak
latran unsur, Tunus ocann XVll. yzylda padiaha yapt as
keri -zellikle deniz kuvvetleri- yardmdr. Tpk Cezayir ve Trab
lus filolar gibi, Tunus filosu da Osmanl bahriyesi iinde yer al
maktadr. B u filolarn kendi kapudanlar varsa da, bunlar kapudan
deryann emrindedirler ve padiah gerektiinde bu filolar a
rabilmektedir. Kuzey Afrika ocaklarnn gemileri, Fransz, Vene
dikli vs. gibi Avrupal eli ve grevlilerin raporlarnda geleneksel
olarak Osmanl donanmasnn iinde saylmaktadr. rnein XVII.
atanm olabileceini veya en azndan padiah tarafndan azledilebileceini

dnmektedir. Bu konuda yabanc elilerin herhangi bir Tunus veya Cezayir
paasnn azlini salamak iin Babali nezdindeki giriimlerine atfta bulun
maktadr.
13 Her yl beyin komutasnda iki askeri sefer dzenlenerek, lkeden vergiler top
lanmaktayd. Bunlara mahalle veya mahalle-i mansure ad verilmekteydi.
(bkz. E.I. c. iV, s. 897).
205
yzyln ortasnda Osmanllar ile Venediklileri kar karya geti
ren Girit sava srasnda, Cezayir, Tunus ve Trablusgarp tekneleri
de donanmaya katlmlardr. stanbul'daki Venedik baylozunun
1644 ylndaki tahmini 10 "Berberi" teknesini de kapsamaktadr'4.
1645 tarihli baka bir Venedik raporu 70 "Berberi bertoni"si ve 16
kadrgas15 saymaktadr; ayn yl iin baka bir yazar Osmanl do
nanmasnda 8 berberi kadrgas ve 2 Tunus gemisi16 olduunu bil
dirmektedir. Bir Venedik belgesine gre 5 Berberi "bertoni"si s
tanbul'a gelmitir, ve aslnda Kuzey Afrika'dan gelecek 30 gemi
beklenmektedirl7. 1654'te 7 Trablusgarb, 1 Cezayir teknesi sayl
m, ama hibir Tunus teknesinin ad gememitir vs ... 18. te yan
dan bu ocan korsanlar Avrupal tccarlara birok zararlar
vermektedirler. Avrupa devletlerinin stanbul'daki temsilcileri
tarafndan padiaha verilen dilekelerde bu tccarlarn ikayetleri
ne de yer verilmektedir. Ayn ekilde Tunus (veya Cezayir veya
Trablusgarb) paalarna yazlan padiah hkmlerinde, u veya bu
"millet"ten esir veya klelerin salnmalarna dair emirler de yer al
maktadr. Bunlarn sonular genelde ok snrl kalmakta ve yal
nzca konsolosluk grevlilerinin day -daha sonra da bey- nezdin
deki giriimleri veya dorudan askeri mdahalelerde baz zm
ler getirebilmekte, ama her zaman anlk olarak kalmaktadrlar.
Yenierilerin byk blm hfila Bat ve Kuzey Anadolu'dan
(zmir, Denizli, Aydn, Sinop ve Lazistan blgeleri) ve Ege Ada
lar ile Arnavutluk'tan devirilmeye devam etmektedir. Daylarn
adlan da onlarn Osmanl kkenlerinin kantdr: Rodoslu brahim,
Laz Mehmed, Menteeli Mehmed vb.
Uluslararas ilikiler dzleminde Tunus teorik olarak olduu
kadar uygulamada da stanbul'a baldr -bu durum Tunus yne
ticilerinin dorudan anlamalar yapmalarn engellememektedir-.
"Diplomatik" bamlla rnek olarak Tunus Paas Mehmed ile
Babali nezdindeki Venedik Balyozu Morosini arasnda 15 Aus-
14 Venedik Archivio di Stato, Bailo a Costantinopoli, Dispacci G. Soranzo, flza

126, no. 120, aynca bkz. Kitip elebi, op. dt., s. 116 ve 148.
15 lbid., flza 127, no. 158.
16 Hanuner, HEO, c. X, s. 83-84.
17 Archivio eli Stato, Miscellanea Codici, no. 340, Avvisi di diversi confidenti,
IO Temmuz 1654.
18 bid., 30 Mart 1654.
206
tos 1678'de stanbul'da yaplan ticaret anlamasn zikredeceiz19.
Bu anlamaya ilikin olarak, bey veya day tarafndan deil de,
Tunus paas tarafndan, yani padiahn "resmi" temsilcisi tara
fndan imzalandn, anlamann stanbul'da gerekletirildiini,
vezir-i azama atfta bulunulduunu20 ve anlamann sonunda pa
diaha da atf yapldn kaydedelim21
Cuma namaznda padiahn adna hutbe okunduunu da bildir
mek gerekmektedir ve bu durum 1881'e kadar devam edecek ve
Tunus'ta baslan paralar padiahn turasn tayacaklardr ki, bu
da Fransz igaline kadar srecektir. Tabii ki padiahn egemen
liine ynelik bu atflar "Trk" Tunus'un ilk dneminde evleviyet
le uygulanmaktaydlar.
Bylece sunduumuz olgular btn, XVII. yzyl boyunca,
i rejimin fiili bir zerklie ynelmi olmasna ramen, Tunus ile
Osmanl imparatorluu arasnda olduka sk balar olduunu gs
termektedir.
III. HSEYN HANEDANI (1705- l 881)
Trk-Tunus ilikilerinin nc safhas, Tunus'ta iktidara H

seyni han_edannn getii dneme denk dmektedir. Sipahiler
aas brahim e-. erifin l 702'de iktidar ele geirerek bey ve day
nvanlarn ald bilinmektedir. Bu durum Babali tarafndan fazla
bir glk kartmadan tannm, brahim'e aynca bir de paa-bey-
1e
. rbeyi nvan verilmitir. Bundan yl sonra baka bir sipahi
aas, Ali olu Hseyin iktidar eline geirmi ve Hseyniler hane
dann kunnutur. Hseyin Tunus beyi olmu, stanbul ona beyler
beyi rtbesiyle paa nvann vermitir, ama Hseyin day nva
nn kaldrmtr22. Bylece iktidar tek kiinin elinde younlam
19 lbld., Dispacci Costantinopoli, flza 160, no. 87.

20 ... Cle per il necessavio vigore di Capitoli precedenti siao questi da ambe de
"
parti communicati all'eccellentissimo Primo Visir a tine de riportame la sua

approvatione e consentiomento ben dovuto alla stima ehe ambi li contraenti
devono profesar alla prudentia et autorita del sudetto Primario Ministro ... "
21 "... Saranno le stesse da gli interessati solennemente giurate, sottoscritte e sigil

late, giurado, pure lo stesso Passa sopra la sua fede o sopra la testa del Gran
Signore..."
22 Day nva beyin elkabndan kaybolduysa da, bu grev gene de srmektedir

ve Tunus'un nde gelen kiileri arasnda saylmaktadr, ama ayncalklan ve
207
olmaktadr.
XVIII. yzyla ve XIX. yzyln bana ait olan ve Hseyni ha
nedanndan beyler tarafndan imzalanm olan Trke belgeler,
beyin adndan sonra, rnein izleyen emaya gre mirmiran nva
nna yer vermektedirler: Ali Paa Mirmiran- mahrusa-i Tunus dar
l cihad (iyi korunan ve cihad alan olan Tunus mirmiran Ali Pa
a). Trk nvan olan bir mirmiran, Trke beylerbeyinin Farsa
karldr; bylece bu da "iki tulu paa, beylerbeyi " anlamna
gelmektedir23 . Bu nvan Hseyni hanedannndan beyler tarafn
dan Hseyin Beye kadar, yani 1 8 35'e kadar tanmtr, ama Tr
kiye kaynakl belgeler onlara her zaman beylerbeyi demektedirler
ki, bu da aslnda ayn eydir24 . Tunus beylerbeyinin elkab ara
snda neden bu mirmirann da eklendii konusuna gelince, bu bel
gelerin u anda elimizde olmamas nedeniyle geerli bir cevap ve
remeyeceimiz bir soru olarak kalmaktadr.
ster mirmiran, isterse beylerbeyi olsun, Tunus paas bu g
revi rsi olarak gelse bile -padiah bunu kabul etmitir-, stanbul
tarafndan her zaman bir Trk eyaletinin valisi olarak kabul edil
mitir -ama i ilerinde zerk bir eyalet-. Zaten XVIII. yzylda
ve XIX. yzyln banda Osmanl ynetimi ocan i ilerine hi
bir ekilde mdahale etmemitir25, ama askeri katk eskiden ol
duu gibi talep edilmitir ve hatta 1 795'te Trablusgarb'a kar gi
riilen bir harekat ile 1 8 1 O'da Girit'e ynelik bir sefer ve Yunan ba
mszlk sava srasnda bu yardm istenmitir. Tunus filosu bu
sonuncu olay nedeniyle Navarin savana katlm ve o da felakete
devleri giderek snrlanmaktadr ve XIX. yzyln ortasnda yalnzca bir an

nvan haline gelmitir.
lbrahim e-erife ilikin olarak, onun tarafndan imzalanm iki belge buldum.
Bunlardan birnincisinde (iktidara gelmesinden nce) "Tunus mirliva"s, yani
enir-i liva nvann tamaktadr; bu nvan sancak beyi'nin veya 1 tulu
paann karl olup, beylerbeyinden daha alt bir rtbe belirtmektedir. Daha
ge tarihli olan ikincisinde Day, mir-i mkerrem sfatn almtr ki, bunun
hibir resmi nitelii yoktur.
23 Jean Deny, Sommaire des Archives Turques du Caire, Kahire, 1930 adl
kitabnn giriinde bu nvanlarn tarihesini vermekte ve edeerlil!!rini ince
lemektedir. 1843'te resmen kaldrlan mirniran nvan Osmanl imparator
luunda ok uzun sreden beri zaten kullanlmyordu.
24 Beylerbeyi terimi de sonunda kullanlmaz olmutur; ancak geleneksel olarak
yalnzca ocak valilerini ifade etmek iin kullanlr hale gelmitir.
25 Yalnzca 1715'te bir istisna. Bu tarihte bir Trk donanmas Porto Farina'ya ge
lerek Hseyin bin Ali'yi etkilemek ve onu gerek bir tabi olarak davranmaya
zorlamak zere bir gsteri yapmtr, bkz. Andre Raymond'un teblii, aada.
208
uramtr. Son olarak, 1 832- 1 835 arasnda Trablusgarb'ta cereyan
eden olaylar srasnda, Tunus'un askeri harekata girimesi dnl
m, ama bu tasar gereklememitir26 . Ve daha nceki dnem
lerde olduu gibi, Tunus'a gidecek yenieriler Osmanl toprakla
rndan devirilmektedir27 .
1 835 yl nda Tunus ile stanbul arasndaki ilikiler daha gergin
hale gelmitir ve artk Trk-Tunus ilikilerinin sonuncu safhasna
girilmektedir.
Tunus beyi (Hseyin, sonra da Mustafa) Trablusgarb' ilhak et
meyi tasarlamaktadr. Padiah bu tasary reddetmekle kalmam,
bu lkeyi ilhak ederek, dorudan stanbul'dan atanan bir vali ile
yeniden bir Osmanl eyaleti haline getirmitir; stelik sultan ayn
eyi Tunus iin de yapmay dnmektedir. Bunun zerine Fran
szlar tepki gstererek, 1 837'den itibaren Ahmed Beye destek ver
meye balamlardr, ama stanbul Tunus'un tabiyetini daha vurgu
lu hale getirmeyi istemektedir28 . Yaknlarda Tunus beylerinin J 833-
26 Biraz ileride sz konusu edeceimiz Knn savan unutmayalm.

27 Bu konuda, 1 Muharrem 1228 (4 Ocak 1 8 1 3) tarihli bir Tunus yenieri oda
balar listesine bkz.; bunlarn ounun ad tipik olarak Trk adlardr. Oda
balarnn adlarnn bugn suk-el-Attarin ktphanesi ulan (eski Antikalar M
drl ve eski Habus Mdrl) eski Yenieri klasnn kaplarna yazl
dklarn hatrlatalm. 18 1 3 tarihli listedeki adlar ile klann stndekilerin
ayn olduu izlenimine sahibiz, ancak bunu dorulamak gerekmektedir.
28 Franszlarn bu dnemde Tunus karsndaki tutumlar konusunda, "Tunus'ta
Son Yirmi Yl iinde Olmu Olan Olaylar Hakkndaki Kaytlarn Fransz
Dileri Bakanl Siyasal Blmndeki kopyalar"ndan alnma u pasaj zik
redebiliriz. Bu belge 15 Temmuz 1858 tarihlidir. Bu notlarn bir nshas Tu
nus Arivlerinde, Aff. Etr., Relations avec la France, Carton 215, Dosya
29S'te bulunmaktadr.
" .. Bay Guizot 7 Kasm 184l 'de Baron du Bourquenay'ye (Osmanl hkmeti
nezdindeki Fransa elisi) Reid Paa'yla 30 Ekim 184 I 'de yaplan grmenin
anlatsnn da bulunduu bu notlar vererek, bunlardan padiahn nazrlaryla
olacak ilikilerinde ilham almasn istemitir. Kral kabul treni bittikten sonra
Osmanl elisini bir kenara ekerek, Dileri Bakan da yanlarnda olduu
halde ona unlar sylemitir: "u anda stanbul'da sizin herhalde benden daha
iyi bildiiniz baz entrikalar dzenlendiini rendik; bunlardan size, padiah
bu teklikeli yoldan vazgeirmeniz iin sz ediyorum. Eer Tunus Oca'nda,
Trablus'dakine benzer bir deiiklie gidilecekse, Sultana buna engel olmak
iin, g de kullanmak dahil her yolla kar kacamz konusundaki karar
llmz bildirmeniz zorunludur. . . Osmanl imparatorluunun btnlnn
korumas arzumuz arttka, ne yazk ki onun kaynaklarn Afrika Ocaklarna
yararsz ve tehlikeli seferlerde tkettiini gryoruz, buradaki ama sultana ait
olduu hibir zaman tartlmayan egemenliin yeni bir dzene balanmas
konusundaki bouna umuttur. .. Gemilerim Tunus'a ynelik bu seferleri n
lemek veya durdurmak zere kez mdahale etmek zorunda kaldlar ... is
tediim ey, Tunus Ocanda Statkonun korunmasdr ... "
209
1 876 aras ndaki Trke elkabn inceledik29 ; bu elkab araclyla
bey ile sultan arasndaki ilikilerdeki gelimeleri izlemek mm
kndr. Bunlardan birincisi zerkliini korumak istemekte, ikinci
si an ve nvanlarla evrelenmi olsa bile, beyin yalnzca bir eya
let valisi olduunu belirtmeyi dnmektedir. Padiahn 1 83 7'den
itibaren talep ettii vergi, bu ztlamann grntlerinden yalnzca
biridir: beyin vergi demesi -bunun tarihsel gereklii kukulu
dur- yalnzca Osmanl egemenliini tanmas anlamna gelmeye
rek, ayn zamanda bey Tunus'u ancak padiahn onayyla ynetebi
lecektir. Padiah sonunda vergiden vazgemitir, ama 1 844'te mey
dana gelen Tunus-Sardinya atmas vesilesiyle ortaya kt
zere, Tunus'a ynelik hibir yabanc mdahaleye tahamml gs
termemektedir. Bey de kendi cephesinden sultana o nl vergiyi
demiyorsa da, buna karlk bazlar ok deerli olan birok
armaan gndermekte ve grnt kurtarlm olmaktadr.
te yandan, bey atama fermann talep etmeye -ve almaya
devam etmektedir. 1 26 1 / 1 845'e kadar her yl dzenli olarak gn
derilen fermanlarla grevi teyid edilmektedir. Bu belgelerde Tunus
eyaleti beylerbeyi , sonra da valisi olarak zikredilmektedir. 1 8 3 1 ta
rihli Osmanl ordu slahatndan sonra askeri rtbeler iin de ayn
durum geerli olmutur: beye nce beylerbeyinin askeri karl
olan ferik (tmgeneral) rtbesi verilmi, sonra vali olduunda da
bu rtbe mir (valinin askeri karl olan general) olmutur30 .
Ayn d9nemde Tunus ile stanbul arasndaki srekli balardan
birini, beyin Babali nezdindeki ynetsel temsilcisi olan kap ket
hdas veya kap kahyas (veyahut kap kahya) kurmaktadr. B u
Trk ynetimi tarafndan atanan bir Osmanl memurudur, ama
cretini Tunus beyinden almakta ve iki ynetim arasnda hibir
diplomatik nitelii olmayan ve yalnzca ynetsel dzlemde kalan
balar kurmaktadr. Her eyalet valisinin, her sancak beyinin (ve
29 "La titulature des beys de Tunis d'apres !es documents d'archives turcs du Dar
el-Bey'', Cahiers de Tunisie, no. 1 9-20, 1 957, s. 34 1 -348 .
30 Tunus beyinin bu ikircikli konumu, Mehmed Ali'nin Msr'daki durumuna
biraz benzemektedir. Bunlarn her ikisi de Babali tarafndan yalnzca eyalet
valileri olarak tannmaktadrlar, ama bunlar i zerklie sahiptirler. te yan
dan bunlarn her ikisi de Avrupa kanlaryalar tarafndan "kral naibi" olarak
anlmakta, bylece bu ayrcalkl valiler ile Osmanl imparatorluunun dier
valileri arasndaki fark vurgulamak istemektedirler. Bylece Tunus iin
"Regence" terimi de kullanlmaktadr.
210
ayn zamanda Rum patriinin, Ermeni patriinin, Hahambann
kendi kap kethdalar vardr; bylece Tunus beyi eyalet valileri
ile btnlemektedir. Bunun dnda, beyin Osmanl imparatorlu
unun eitli noktalarnda adamlar vardr, ama bunlar konsolos
deillerdir: zmir, Sakz, Girit, Mora, Trablusgarp; bu sonuncu
kent hari, dierlerinin Tunus yenierilerinin devirilme yerleri ol
duklarna dikkat etmek gerekir.
Orduya ilikin olarak, Trkiye'de l 826'dan ve zellikle de
1 831 'den itibaren giriilen slahat hareketlerinin Tunus'ta izlendik
lerini ve yeni Trk askeri rgtlenmesinin, rtbelerin vs. benim
sendiklerini ve Tunuslu subay ve askerlerin yeni yntemleri re
nebilmeleri iin stanbul'a gnderildiklerini. hatrlatalm3 1 . Buna
karlk stanbul 1 831 ve 1 832'de Tunuslu klah ustalar isteye
rek, bunlarn Trk klahlarna asker bal yapmn retme
lerini istemitir3 2 . Ayn ekilde, Osmanl imparatorluunda 1 839'
dan ve zellikle de Krm savandan sonra balatlan idari ve ana
yasal reformlarn (1 839 Glhane Ferman, 1 856 Hatt- Hmayunu)
bir blm Tunus'a da ulamtr: bunlar 1 857 tarihli Temel Mi
sak'n konularn oluturmulardr. B u belge, yeni ynetim ilkeleri
getiren ve Tunus uyruklarna yeni kiisel statler salayan bir ku
rulu belgesidir. Ancak Tunus siyasetinin yalpalar 1 864 isyanna
yol am, bu da Osmanl ynetiminin eyalete mdahale etmeyi ve
iki lke ilikilerini kurala balamay dnmesine neden olmutur.
Bu sonuncu ama dorultusunda, Tunuslular stanbul'a Hayreddin
B akanlnda bir kurul yolladlarsa da, mzakerelerden olumlu
birey kmamtr. Tasarlarn gerekletirmeleri Avrupallar ta
rafndan engellenen Osmanllar, Tunus'taki durumu soruturmak
zere bir memur gndermekle yetinmilerdir.
stanbul ile Tunus arasndaki ilikilerin normalletirilinesini ve
sultanla bey arasnda bir yaknlama salanmasn amalayan so
nuncu giriim, padiah Abdlaziz ve Hayreddin tarafndan geleni
dir. Bu giriim 9 aban 1 288 (23 Ekim 1 871 ) tarihli fermanla so
mutlam, ama hibir zaman uygulanmamtr.
31 Ancak ksa bir sre sonra, Tunus ordusunun eitim ii E'ransz subaylarna tes
lim edilmitir.
32 Bkz. . H. Uzunarl, "Asakir-i Manusre'ye fes giydirilmesi hakknda sadr-
azam takriri ve II. Mahmud'un HatH hmayunu", Belleten, c. XVIII, no. 70,
Nisan 1954, s. 223-230. Tunus arivlerinde bu konuda Trke belgeler vardr.
21 1
Daha nceki dnemlerde de olduu gibi, askeri ibirlii sr
mtr. Ahmed Bey dneminde bir Tunus birlii Krm savana
katlm, ama zaferden ok baarszla uramtr. Daha sonra
Hayreddin'in vezirlii dneminde, Osmanl ynetimi 1 876 Trk
Rus savanda Tunus'tan yardm talep etmi; ama Tunuslular Hay
reddin 'in basksna ramen para, at ve katrdan baka birey gn
dermemilerdir.
B unlar kayda deer sonuncu olaylardr. Trkiye o tarihlerde
Dou Avrupa veya Yakn Dou'daki sorunlarla ok daha me
guldr ve Berlin antlamas padiaha bal birok lkenin durumu
nu belirlmitir. ngilizler Kbrs' igal etmilerdir ve Msr'a gz
dikmilerdir; Tunus Franszlara decektir ve talyanlara da tazmi
nat olarak Trablusgarb verilmitir. Tunus'un Franszlar tarafndan
igiili, tabii ki Osmanl ynetiminin itirazlarna yol amtr, ama
bunlar yalnzca biimsel itirazlardr; Osmanl imparatorluu 1 920'
de Sevres antlamasyla Tunus'taki Fransz himaye rejimini tan
m, ama Trk devrimi nedeniyle bu antlama uygulanamamtr;
Lausanne antlamas bu tanmaya dair hibir hkm ierme
mektedir ve Trkler Tunus'un Fransz himayesine gemesini daha
c;onraki anlamalarla tanma benzemektedirler.
Trk-Tunus ilikilerinin bu nc ve sonuncu safhas, by
lece Tunus beyinin sultana daha az baml hale gelmesiyle belir
lenmektedir: bey yerel dzlemde tam, uluslararas dzlemde ise
daha dk dzeyde hkmran olarak kabul edilebilir. Yabanc
devletler Tunus'ta eliler veya daimi temsilciler tarafndan temsil
edilmemektedirler, ama bey bu devletlt:rle dorudan anlama yapa
bilmekte ve bunlar artk Trke olarak deil de, Arapa olarak ka
leme alnmaktadr33 .
B abali ile gerek yegane balar fermanlar, askeri yardm, s
tanbul'daki temsilci , Trk ve Tunus resmi kurullar ve dinsel alan-
33 Fransa ile Tunus arasnda Trke olarak kaleme alnan sonuncu antlamaiar
1824 Mays ve Kasm tarihlerini tamaktadr. 1 826'da bey Hseyin'in Trke
bir beyannamesi vardr, bu belgeyle, kral X, Charles'n talebi zerine Roma
uyruk ve gemilerine koruma salanmaktadr. Ingiltere ile Tunus arasnda Trk
e yazlan sonuncu antlama 1 8 1 6 tarihlidir. Fakat 1 833 ubatnda Sardinya
kral Carlo-Alberto Tunus beyine Trke bir mektup yazm ve bey ayn d
nemde Tunus'taki Fransz konsolosu Deva! ile lngiliz konsolosu Read'e,
l 832'de Sardinya ile Tunus arasndaki olaylara ilikin olarak Trke bir mek
tup gndermitir.
2 12
da da, yerel halkn ounluunun maliki olmasna ramen, Hanefi
liin (Osmanllarn mezhebi) srdrlmesidir.
Bey bu adeta bamszln kskanlkla koruyorsa da (vergi
olay buna tanktr), sultan egemenliini gstermek iin birok
giriimde bulunmaktadr; mparatorluk paralandka bu giriimle
ri artmaktadr. Srbistan, Yunanistan, Cezayir, Romanya, B ulgaris
tan, Msr srasyla onun egemenliinden kmlardr. Osmanl
imparatorluu elinde kalan topraklar muhafaza etmeye aba sar
fetmektedir. Ama bu dnem "Byk Senyr" deil de "Hasta
Adam" dnemidir; bylece padiah, beylerin simgesel tabiyet gs
terimleriyle yetinmek zorundadr, nk beyler XIX. yzylda baz
durumlarda Osmanllara tabi olduklarn gstermekten gocunmak
tadrlar. Ancak Batl yneticiler nereye dayanacaklarn bilmekte
dirler: bir Ahmet Beyin megalomaniasyla ve bir Mustafa Hazne
dar'n yozlamlyla birleen Trk yneticilerin yetersizlikleri,
Tunus'u Osmanl ekseninden kartma konusunda en byk koz
lardr. Yalnzca Hayreddin samimiyetle stanbul'a yaknlamay is
temitir; bu ona gre Avrupallarn niyetlerini engelJeyecektir.
Ancak iki lke arasndaki balar o kadar gevemitir ki, bunlar
yeniden sktrmak olanakszdr ve stelik Akdeniz'in siyasal ka
deri artk stanbul'da deil de, Londra, Paris, Roma, hatta Berlin'de
belirlenmektedir.
Bylece Tunus yzylJk bir dnem iinde askeri igal reji

minden ve tam bir bamllktan, yar bamsz bir devlet statsne
gemitir; belirtilmesi gereken nokta, bu yar bamszln rsi
Hseyni hanedan tarafndan gerekletirildiidir. Beyler Osmanl
padiahna bulank bir tabiyet gsterirlerken, bir akma "ulusal"
saylabilecek bir hanedan oluturmulardr. Aslnda "yerel" terimi
daha uygundur, nk gerei sylemek gerekirse, bunlarn Tunus
halkyla pek bir balar yoktur ve uyruklarndan farkl bir k
kenden olduklarn belirtmekten bazen tat almaktadrlar; ve Musta
fa Haznedar ve Hayreddin gibi st dzey grevlileri Rum veya
erkes kkenli olmalarna ramen "Trk tarznda" eitilmilerdir
ve bunu tavrlaryla belJi etmektedirler. Ancak beyler bir Tunus bi
zatihilii ilkesini ortaya koymakta ve olgular, olaylar ile insanlarn
hunu belli etmesini beklemektedirler. Fakat XIX. yzylda byk
213
glerin kskacnda kalan Tunus'un herhangi bir etki alannn d
nda kalmas ok g olurdu.
Bu almada Trkiye ile Tunus arasndaki yzyllk ili
kilerin ancak genel grnmlerine yaklaabildik. Bata i ynetim,
maliye, ekonomik ve toplumsal sorunlar, ordu rgtlenmesi vs. gi
bileri olmak zere, baka vehelerin de incelenmeleri gerekmekte
dir. Bize bu kadar yakn olmasna ramen, Tunus tarihinin ok az
bilinen dneminin aratrmaclar ve tarihileri cezbetmesini te
menni etmek gerekir. Birazck heyecan duyan ve onlar inceleye
cek sabr gsterecek, yenilenmi ve ayn zamanda vakanvislerin
kinden daha canl bir tarih oluturacak olan herkesin ulaabilecei
yerde olan bu malzemeden yararlanlmamas zcdr. Bir ulusun
derin tarihinin grlebilmesi iin vekayiler ile ariv belgelerinin
birbirleriye aktrlmalar gerekmektedir.
2 14
XIII
TRK CEZAYR' VE SAHRA
Trk Cezayir'den -XVI. yzyldan XIX. yzyla kadar sren

tarihsel bir olgu- sklkla sz edilmi, ama Trklerin Cezayir top
raklarndaki egemenliklerinin gneyde hangi. snrlara kadar uzan
dn kesin olarak bilebilmek zere hibir ciddi aratrmaya giri
ilmemitir. Kukusuz bu egemenliin Sahra Atlaslarnn doal
snrlarn nadiren at ve stelik Osmanl otoritesinin bu Atlas
ile Akdeniz arasndaki topraklarn zerinde her zaman etkin ol
mad bilinmektedir.
Hereye ramen, Trk belgelerinin yardmyla, Osmanllarn
(daha da kesin olarak Cezayir, Konstantin ve Oran'daki temsilcile
ri) gneye ynelik baz giriimlerde bulunup bulunmadklarn, bu
giriimlerin nasl ve hangi koullarda ortaya ktklarn ve zel
likle de, bunlarn Osmanl egemenlii iin srekli sonu'lar yaratp
yaratmadklarn aratrmak bize yararl ve ilgin olarak gzk
mtr.
u anda, Trk belgeleri arasnda yaptmz sondaj sonunda,
sonular olduka snrl kalmtr ve ancak Trk otoritesinin bu
alandaki deime srecinin bir tutanan kartabilecek durum
dayz.
Trklerin gneye ynelik ilk nemli seferleri, onlara Hodna'ya
-ki buras da Sahra Atlaslarnn kuzeyindedir- ve bunun gne
yindeki B iskra ve evresinde egemen olma olana verenidir. Bu
harekata, sahil kesiminin ve Teli ile yksek yaylalardaki baz stra
tejik noktalarn igiilinden sonra, muhtemelen 1 54 1 'e doru giriil
mitir. Ancak bu harekat konusunda ne yazk ki ayrntlara sahip
deiliz. Yalnzca komutannn nl B arbaros Hayreddin'in yardm
clarndan Hasan Aa olduunu, Biskra'ya bir garnizon yerletiril-
215
diini ve bu garnizonun sonradan dzenli olarak iae edildiini ve
deitirildiini biliyoruz. Hasan Aa bir de kale yaptrtmtr ve
zaten Biskra gney Cezayir'de Trklerin fiilen tuttuklar yegane
kenttir; daha ileride bunun nedenlerini grmeye alacaz.
Baka kaynaklardan teyid edilmeleri mmkn olmayan Bat
kaynaklarna gre, Hasan Aa 1 542'de, spanyollarla anlatndan
kukuland Kuka Kralnn zerine yrm ve onu yenerek, ha
raca balamtr; ayrca olunu da rehine olarak almtr. B ugn
bunlar teyid edebilecek durumda deiliz.
B undan on yl kadar sonra, Ekim 1 552'de Salih Reis (Bat kay
naklarnda Salah), herhalde 3.000 piyade, 1 .000 svariden oluan
ve iki de topu bulunan bycek bir birlikle Tugurt'u kuatmtr -bu
rann sultan Cezayir paasna hara demeyi reddetmekteydi-.
gnlk kuatmadan sonra kent teslim olmu ve Haedo'ya gre -bi
ze bu seferi anlatan yegane kii-, Salih Reis halkn tmn katlet
tirmitir ki, bu bize olabilirmi gibi gelmemektedir. Salih Reis Tu
gurt'tan Uargla'ya ynelmi, burann halk onun yaklamasyla
kenti brakmtr. Uargla hkmdar Abdlaziz'in saldrsna ura
yan Salih, hibir ey elde edemeden ekilmek zorunda kalmtr.
B unlar Trklerin XVI. yzylda Gney Cezayir'e ynelik nadir
seferleri olarak grlmektedir.
XVII. yzylda biraz nemi olan tek bir sefer zikredilmektedir:
1 649'da Yusuf Paa komutasndaki kuvvetlerin Tugurt ve Uarg
la'ya gidii B at Avrupal yazarlara gre Trkler, Tugurt, Temasin
ve Uargla kentlerine bu yllarda hara koymular ve Tugurt'u her
yl 1 6, Temesin'i 4 ve Uargla'y 25 zenci kleyi Cezayir'e gn
derme zorunluuna balamlardr. Bu hara, Cezayir arivlerinin
Fransz fethinden sonraki ilk mdr olan De Voulx'un Terifat
adl derlemesinde yaynlad 1 205/ 1 790 tarihli bir hkmde fiilen
yer almaktadr. Ancak ne yazk ki bu hkmn zgn metnini bula-

madk.
XVIII. yzyln sonunda Trklerin gneye ynelik harekatlar
hem sayca artm, hem de daha uzaklara ulamtr. B unlardan
ikisi zikredilmeye deer niteliktedir.
B unlardan birincisi, l 785'te Laghuat' kuatan Maskara beyi
Muhammed el-Kebir'in giritiidir. Zaten bu sefer birok beklen
medik durum yaratmtr. Nitekim Magzi kabilelerinin alanndan
216
kldktan sonra, komutan Trk gcnn artk hibirey ifade et
mediini ve dman topraklarnda bulunulduunu anlamtr. Lag
huat yolu zerinde, kyasya arpmak zorunda kald birok ka
bileye rastlamtr. Bu arada el-Coada, Zenina, Tacemut ve Ayn
Medhi gibi baz yerleim yerlerini yamalamtr. Laghuat da
yamadan kurtulamam, 'Beni Aruat kabilesi bir miktar altn ile
yz kle vermitir. Muhammed el-Kebir bunun dnda yllk hara
da istemi, ama Beni Aruatlar bunu reddedince atma km, ka
bile gleri yenilerek harac demek zorunda kalmlar, Muham
med el-Kebir de bunun zerine blgeden ayrlmaya raz olmutur.
Baz Avrupal yazarlar bu haracn sonradan denmediini iddia et
mekte, ama hibir kant getirmemektedirler. Biz kendi hesabmza
Cezayir'deki Trk sicillerinde (no. 35 f 96 1 ) u ibareyi bulduk:
"Laghuat lezmas, Bat kalfal tarafndan alnan, yllk 500 riyal
lik deme''. Bu demenin ilk kez belirtilmesi aslnda olduka ge
bir tarihe 1 238/ l 822'ye aittir; sonra l 245/l 829'a kadar, yani Ceza
yir' in Franszlar tarafndan zaptna kadar dzenli olarak kaydedil
mitir. Acaba burada Muhammed el-Kebir'in Laghuat'a dayatt
haracn bir izini mi grmek sz konusudur?
Bu Laghuat seferinden ksa bir sre sonra, Konstantin Beyi
Salih gneydou Cezayir'deki Tugurt'a, burann sultann yerinden
ederek kendi tahta kmak isteyen Cellebi kabilesinden birinin ta
lebi zerine mdahalede bulunmutur. Salih nisbeten uzun sren
(yazarna gre yirmi gnle alt ay arasnda deimektedir) bir ku
atmadan sonra kenti ele geirmi ve herhalde yardmnn bedelini
yeni sultana detmitir.
XIX yzyln banda, Konstantin Beyi Ahmed'in 1 820 tarihli
Tugurt seferi ve Oran Beyi Hasan'n 1 826 tarihli Laghuart seferi
kaydedilmektedir.
Trk glerinin Cezayir Sahra'sna mdahaleleri, ite hzl bir
ekilde zetlenmi haliyle bunlardr. Bunlar tamamlayabilmek iin,
gney kabilelerinin zellikle 1 825 ve l 826'da olmak zere Tugurt,
Uargla ve Ayn Medhi blgelerinden hareketle Konstantin, Medea,
Maskara veya Oran beylerine kar giritikleri hareketleri iaret
etmek gerekir, fakat bunlar Trkleri ciddi bir ekilde tehdit etmenin
uzanda kalmlar, ama gene de hasmane tavrlarn gstermilerdir.
217
imdi de baka nitelikteki unsurlara gelelim: Trk Cezayir'i
nin yneticilerinin otoritelerini Sahra ve nsahra kabileleri ze
rinde nasl kullandklarndan sz etmek istiyoruz.
ncelikle, Biskra'nn dnda Trk ynetimi veya kabileler
arasnda srekli Trk temsilcilerinin bulunmadn kaydetmek uy
gun olacaktr. Ama bu, kabilelerle ynetim arasnda ilikiler kurul
masn engellememitir; bunlardan ileride sz edeceiz.
B iskra'nn durumu, De Voulx tarafndan yaynlanm olan bel
ge sayesinde (Terifat) iyi bilinmektedir. Bunun esas maddelerini
hzl bir ekilde hazrlatacaz. Her eyden nce, bu metnin olduk
a ge, yani 1 1 951 1 78 1 tarihli olduunu bildirelim. Fakat daha eski
bir metnin maddelerini tekrarlamas ve bu yeniden yaynlann
hem maddelerin teyidine, hem de baz deiikliklere tekabl edi
yor olmas ok mmkndr.
u metnin okunmasyla ("Biskra garnizonunun hakk olan ay
ni ve nakdi vergilere ilikin defter") kent halknn garnizonun
iaesini amalayan belli dentilere tabi olduu grlmektedir: bul
gur, tuzlu tereya, tuz, zeytinta, zeytin, koyun, bal, pirin, ekmek,
hurma. Her yeni garnizon geldiinde, komutan ve askerlere ekmek
(veya nakdi karl), sabun , kandil ya, odun, ev eyalar (hasr,
kp vs.) vermek zorunluu bulunmaktayd. Bunun dnda, eitli
halk kesimleri toptan vergilendirilmilerdi. Tabakasna gre farkl
tutarlarda olan bu vergiler, B iskra Kaidine nakit olarak verilmesi
gereken "armaanlar"dan -ki Kaid bunlar Cezayir'e gnderiyor
du- ayr olarak garnizon subaylarna denmekteydi. B iskra Kaidi
ne verilenin ad lezma-i hediye'dir (armaan vergisi); rnein
1 23811 822 tarihli Trk maliye sicillerine gre bu armaanlarn tu
tar 2.000 riyal olmaktayd ve bu tutar 1 2441 1 828'e kadar hi de
imemiti.
Trk Cezayir'inin dier kentlerinde olduu gibi, resmi grev
ler burada da iltizama devredilmekteydi. Trk sicilleri iltizam kar
l denen tutarlarn bazlarn belirtmektedir: rnein naib 60
riyal vermekteydi; ayn ekilde kaid her yl 60 riyal demekteydi
ve bu denti 1 1 57i l 744- 1 25 1 i l 8 1 5 arasnda teyid edilmitir.
Kyllerin ve kentlilerin tarmsal retimleri veya kentteki a
lmalar nedeniyle tabi tutulduklar vergileri kesinlikle saptama
mza olanak verecek belgeleri ne yazk ki henz bulmu deiliz;
218
ama bu cins bilgilerin bulunamaz olduklarna dair hibir belirli de
yoktur. Bu vergilerin varoldular ve beylik'in Biskra'ya bir garni
zon dnda (nuba), vergi toplama kurullar (mahalle) gnderdii
her halkarda kesindir; bu grevliler Biskra civarnda dolayor ve
borlu olunan tutarlar topluyorlard. Masqueray'ya gre, rnein
Beni Ferahlar Biskra'ya her yl 30 douro dyorlard ve vergi top
layclar onlarn blgesine geldiklerinde, buna 70 tane hasr ekli
yorlard. Ayn grevliler Uled Abdilerden 30 douro art bornoslar
ve hasrlar almaktaydlar. yi aranrsa baka rnekler de bulunabi
lir.
Fakat tekrarlayalm ki, B iskra Trklerin ellerinde sk bir e
kilde tuttuklar noktalardan biriydi. Kentin Ores'in gneyinde ve
Uled Nail'e ok uzakta olmayan konumu onu, stratejik adan ve
Trkler tarafndan tutulan veya egemen olunan topraklarn i g
venlii asndan nemli klmaktayd. Eer bir haritann zerinde,
gneyin ve zellikle de gneydounun Magzi kabilelerinin yerle
im yerleri incelenecek olursa, bu kabilelerin Biskra ynndeki
topraklarnda ok az sreklilik gsterdii farkedilecektir. Bu du
rumda Trklerin bu gney alann korumak istemeleri anlalacak
tr; zaten te yandan Biskra onlar iin Dou, Gney Tunus yn
lerindeki esas gei noktasyd. Trklerin burada Nefta, Tozr ve
zellikle Gafsa vahalarn ellerinde tuttuklarn unutmayalm. Ce
zayir ve Tunus ynetimleri kukusuz her zaman tam bir uyum iin
de almyorlard; ama bu bizim, Gney Arap kabilelerine kar
korunmak gerektiinde onlarn arasnda bir cins dayanma kurul
duunu dnmemizi engellemez. B iskra ve Gafsa garnizonlar ta
mamen Trk garnizonlar olduundan aralarnda herhalde iliki
kurulabilmekteydi. Tabii bunun kantlanmas gerekmektedir, ama
bu mmknn alan iindedir ve daha sonra Gneydou Cezayir
ile Gney Tunus'daki Fransz garnizonlar farkl bir ekilde dav
ranmamlardr.
Bu sunumu Sahra Atlaslarnn gney cephesindeki en nemli
kabilelerden birini meydana getiren Uled Nail'lerden ksaca sz
ederek bitireceiz.
Gney ebelerinin, ok acil ihtiyalar iin Teli blgesinden
tahl ve dier zahire almaya geldikleri ve ayn zamanda buraya
kendi rnlerini getirdikleri ou zaman yazlmtr. Bu takas tica
retine Trkler, heussa (bu terimin hisse'den trediini dnyo-
219
ruz) ad verilen "pazar vergisi "nin denmesi karlnda izin ver
mekteydiler. Baz yazarlar, rnein Uled Naillerin yalnzca bu ver
giyi deyip, baka birey demediklerini yazmlardr. Oysa Trk
lerin Cezayir'e ilikin mali kaytlarnn incelenmesi sonucu, Uled
Naillerin ok sklkla zikredildiklerini ve yllk ayni ve nakdi den
tilerde bulunmak zorunda olduklarn farkettik; bunlarn bize gre
heussalarla hibir ilikileri yoktur. Bylece 1 23 8/ 1 822-23 ve
1 239/1 823-24 yllar iin, Uled Nail Ohergalar tarafndan yaplan
u denti leri saptadk: 3 1 50 ba koyun, 270 mlek koyun tere
ya, 90 deve, 2700 riyal, bunlarn hepsi Cezayir valilii hazinesi
ne (miri) gitmitir; kaytlar bu durumu kesin bir ekilde ortaya
koymaktadrlar. ok yksek olduu grlen ayni vergilerin byk
ln kaydetmek gerekir, ama u an iin bu konuda geerli bir
aklama getirebilecek durumda deiliz.

B urada yalnzca, yaknlarda Trk belgeleri arasnda yaplan
sondaj lardan kan ilk gzlemlerin sonularn sunduk. Cezayir'e
ilikin Trk kaytlarnn incelenmesinin bize, Cezayir'in Franszlar
tarafndan igalinden nceki bilgilere dayanan eitli yazarlar
tarafndan ileri srlen iddialarn salamasn yapmamza izin ve
recek, hi gn grmemi veya yeteri kadar aklayc bilgiler
getirmi olmas mmkndr. Bu sayede bu iddialar rtmek ve
stelik imdiye kadar karanlkta kalm olan baz noktalar aydn
latmak belki mmkn olabilecektir. Trk sicillerinin oluturduu
bu belge kayna imdiye kadar fazla incelemeye konu olmamtr;
ancak eer Trk Cezayir'inin tarihi daha iyi bilinmek isteniyorsa,
aratrmaclarn bu kaynaa ilgi duyacaklar umulabilir.
Sonuca varmak zere, Trklerin Gney Cezayir'e nfuz etmele
rinin hem zaman, hem de mekan iinde snrl olduu ve Osmanl oto
ritesinin ve hkmranlnn uygulamada Bisrra'nn dnda Sahra
Atlaslarny tesine gemediini belirtelim. Trablusgarb'daise byle
olmam, Trkler Cezayir'dekinin tersine, Sahra derinliklerine gir
milerdir. Bunun nedenleri aklanmay beklemektedirler. Fransz
larn Cezayir ve Tunus'u igallerinden nceki dneme ilikin aratr
malar, henz herhangi bir sonuca varamayacamz, hatta bir hipotez
oluturamayacamz kadar az ilerlemilerdir. Trk belgelerinin ince
lenmesi belki de bize, tpk henz sorulduklar halleriyle kalan birok
dieri gibi, bu sorunun zmn de vereceklerdir.
220
xv
OSMANLI MPARATORLUGUNDA
CEZAYR, TUNUS VE TRABLUSGARB'IN
STATLER
Magrip devletleri XVI. yzyln afanda tam bir siyasal

zlmenin iindedirler: Fas'ta Merimiler, Orta Magrip'te Abdlva
diler, frikiya ve Trablusgarb'ta Hafsiler ya yeni bir hanedan tara
fndan devre d braklmlar, ya da otoriteleri azalarak devletleri
paralanmtr.
Bu durum Afrika topraklarnda bir yandan Portekiz ve span
yollarn, te yandan da Trklerin giriimlerini tevik etmitir. Por
tekizliler ve spanyollar, Saatli hanedannn yerel bir ynetim kur
may baard Fas'la tutunamamlarsa da; buna karlk Trk kor
sanlar Orta ve Dou Magrip'te rakip spanyol glerini yendikten
sonra, buralarda sonradan stanbul hkumeti tarafndan tannacak
olan yerel ynetimler haline dnecek askeri igf rejimleri kur
mulardr. Ancak bu ynetimler ok saydaki saray darbesi yzn
den srekli alkantl dnemlerden geecektir.
Bu devletlerin balca faaliyetlerinden biri Cezayir, Tunus,
Trablusgarb limanlarndan harekele giritikleri korsanlktr. Bu fa
aliyet yneticilere kaynak salamakta, fakat Batl denizci glerle
tersliklere yol amaktadr. Ancak yabanc tccarlar bu limanlara
ve kuzeydeki baz alanlara yerlemektedirler. Yeni ticaret yol
larnn ve yeni lkelerin bulunmasna ramen, Akdeniz dnya si
yasetinde ve ekonomisinde ncelikli bir rol oynamaya devam et
mektedir. B u arada o tarihe kadar Akdeniz'in yalnzca Dou ky
larn tutmakta olan Osmanl imparatorluu artk, Nil deltasndan
Mulaya azna kadar Afrika'nn bu denizdeki kylarnn en b yk
kesimini eline geirmitir. Cezayir, Tunus ve Trablusgarb zerin
deki Osmanl egemenlii yalnzca nominal olsa bile, yeni bir siya-
22 1
sal durum yaratmaktan geri kalmamaktadr ve Batl lkeler bu
yeni durumla yzyl boyunca mcadele edeceklerdir.
nce Trk egemenliine geen ilk Magrip lkesi olan Ceza
yir'i inceleyelim. XVI. yzyln banda spanyollar baz Cezayir
limanlarna ayak basarak, buralarda presidio denilen garnizonlar
kurmulardr. Fakat bu presidiolarn fiili durumdaki otorite alan,
onlar evreleyen surlarn tesine ancak nadiren tamtr. Bu gar
nizonlarn durumu, spanyollardan kurtulmak isteyen Cezayir ken
tinin Trk korsan Oru Reisten yardm istemesi zerine Trklerin
mdahale etmeleriyle daha da glemitir. Oru Reis 1 5 1 5'te Ce
zayir'e girmi, sonra da Miliana, Medea ve Tenes'i zaptetmitir.
l 5 1 8'de Tlemsen yaknlarndaki arpmada lnce yerine kardei
B arbaros Hayreddin Reis gemitir. Hayreddin Reis Cezayir oca
nn kurucusu olacaktr. Padiah 1. Selim'in otoritesini tanmakta
tereddt etmemi, sultan da onu beylerbeyi olarak atam ve paa
nvann verdikten sonra asker ve malzeme gndermitir. Hayred
din bir an iin Cezayir'den ekilmek zorunda kalmakla birlikte,
1 529-30'dan itibaren lkeyi -daha doru olarak ky kesimleri ile
lke ilerinden ince bir eridi- bir Trk eyaleti haline getirmitir.
Gerekte Cezayir (en azndan bu lkenin Trkler tarafndan
tutulan kesimi) bu andan itibaren tam bir Osmanl eyaleti haline
gelmi; 1 587'ye kadar beylerbeyleri tarafndan ynetilmitir. B u
eyalet valilerinin Omanl hiyerarisi iindeki mertebeleri iki tulu
paalktr. 1 536'da stanbul'a arlarak kapudan paa yaplan B ar
baros Hayreddin'den sonra srasyla u kiiler beylerbeyi olmu
lardr: Hasan Aa ( 1 536- 1 543), Hasan Paa (Barbaros Hayred
din'in olu, 1 544- 1 552), Salih Reis ( 1 552- 1 556), yeniden Hasan
Paa ( 1 557- 1 567). Bu sonuncusu Trklerin Cezayir ve Tunus'taki
egemenliklerinin zirveye kmasn salamtr. Yabanc kkenler
den olmalarna ve igalin ilk dnemlerinde bazen vahim olan i
karklklara ramen, bu adamlar kiilikli, rgtl bir devletin ku
rucular olmular, corafi ve siyasal bir btn meydana getirmi
lerdir.
Demek ki, birinci dnem yeni eyaletin dorudan padiah tara
fndan atanan beylerbeyleri tarafndan ynetilmesine denk d
mektedir; bunlar hem askeri ve siyasal valiler, hem de padiahn
temsilcileri olup, Cezayir'deki yegane otorite kaynadrlar. Ba
langta korsanlarn eylemine dayal olarak biraz arzi bir ekilde
222
ortaya km olan Osmanl egemenlii artk olgular dzeyinde
iyice kantlanr hale gelmitir. Ve Cezayir iin artk mparator
luun herhangi bir eyaletindekinden daha farkl bir rejim sz konu
su deildir. Beylerbcyleri otoritelerini lkeye dayatmak zere,
Anadolu'dan devirilen ve milis gcn oluturan yenierilere da
yanmaktadrlar. "Odalara" blnen "ortalar" halinde rgtlenmi
olan bu yenieri birliinin, divan adl bir ynetim organ bulun
maktadr. B alangta yalnzca tamamen yenierilere zg kar
lar korumaya ynelik olan bu divan, daha sonra eyaletin yneti
minde giderek artan bir paya sahip olmutur. Cezayir bu sralarda
tpk Tunus ve Trablusgarb gibi Ocak adn almt (askeri birlik
anlamna gelmektedir) ve bu eyalet Garb Ocaklar'n meydana
getirmekteydiler. Bu durum askeri rejime ve bu eyaletlerin btn
lnn gvencesi olan yenieri birliklerine verilen neme tank
lk etmektedir.
Ancak yenierilerin yan sra, eyalet ynetimine katlma ei
liminde olan baka bir silahl grup daha vardr; bunlar reislerin tay
falardr. B u tayfalarn az Trklerden, ou Sicilya, Calabria, Kor
sika, hatta daha uzak lke kkenli hrstiyan dnmelerden olumak
tadr; bu dnmeler esir dtkten sonra galiplerinin safna katl
mlardr. Bu korsanlarn bazlar eyalet ynetiminde daha byk
bir rol oynamalarnn gerektiini, nk denizde saladklar gani
met ile Cezayir Ocann ve yneticilerinin maliyelerinin iyi du
rumda olmasna byk bir katkda bulunduklarn dnmek
tedirler.
, Cezayir ocann banda deerli beylerbeyleri olduu srece
yenieriler ve korsanlar onlarn otoritesine tabi olmular ve iktida
ra ortak olmann yollarn aramlardr. Cezayir iin zorluklar Kl
Ali Paann 1 587'de Istanbul'a gitmesiyle balam ve eyalet y
netimi baka bir grnme brnmtr. Bylece ikinci bir safha
ya girilmektedir. ok ksa sreli olan bu safhada reislerle tayfalar
iktidar ele geirmilerdir. Ancak padiah yllk sreler iin bey
lerbeyi atamay srdrmektedir ve ilke olarak eyalet ynetimi bu
beylerbeyin elindedir. Fakat bu paalarn hibir fiili iktidarlar yok
tur ve becerebildiklerinde, tayfalarla yenieriler arasndaki at
malara engel olmaktadrlar. Bunlardan yalnzca biri, Haydar Paa
bir an iin Kuloullarna (Kulolan: Trklerden ve yerli kadnlar
dan doam erkek ocuklar) ve Kabillere dayanarak gl ve ki-
223
isel bir iktidar kurmaya almtr; uzun zaman tutunamam ve
reisler iktidar yeniden ellerine geirmilerdir. Ancak onlar da bu
iktidarlarn XVII. yzyln banda yenierilerin divanna terket
mek zorunda kalmlardr.
Artk, 1 67 1 'e kadar baz deiimlerle birlikte srecek olan
nc devre balamaktadr. Yenieri divan otoriteyi elinde tut
maktadr, ama padiahn atad ve Cezayir'i stanbul'a balayan
balarn gereini elinde tutan ve Cezayir'in padiah tarafndan her
zaman imparatorluun bir eyaleti olarak kabul edildiinin altn
izen bir paa hep vardr. Zaten divan da bu balar kopartmann
peinde deildir ve padiaha olan balln armaanlar gndere
rek ve zellikle de stanbul talep ettiinde yardm ederek gster
mektedir. Bu askeri yardm zellikle Girit seferinde ortaya km,
Cezayir tekneleri (ayn zamanda Tunus ve Trablus tekneleri de)
adaya yenieri tanmasna ve Venediklilerin tuttuklar limanlara
ynelik saldrlara katlmlardr. Paalar ise divann ald karar
lar onaylamakla yetinmektedirler; bu kararlar o dnemde kanun
gcnde olmaktadr.
Ancak XVII. yzyln ortasndan ksa bir sre sonra, beylerbe
yi brahim Paa'nn reislere verilen ikramiyeden r almaya kal
kmas bir ayaklanmaya yol am ve divan da paann mevacip
demesi, kaid atamas vs. gibi ayrc"lklarn da iptal etmitir. Ar
tk Yenieri Aas, divann yardmyla Cezayir'de fiili iktidar ele
geirmi, Paa yalnzca padiahn temsilcisi olma gibi simgesel bir
rolden baka bir greve sahip olmaktan kmtr. Bu yeni rejim
otoritesini gerektii gibi yerletirememitir: isyanlar, cinayetler,
saray darbeleri allm olaylar haline gelmi ve reisler 1 67 1 'de
sonunda iktidar ele geirerek, aalar rejimine son vermiler ve
ocak ynetimini aralarndan setikleri (bu seime daha sonra yeni
eri subaylar da katlacaklardr) birine devretmilerdir. Bu yne
ticiye day (Bat kaynaklarnda dey) denilmektedir. Bu deiiklik
stanbul'la olan ilikileri etkilemitir, nk padiah Cezayir'e ken
dini temsil eden birini atamaya devam etmekte ve Ocak yneticile
ri de bunu itirazsz kabul etmektedirler. Aslnda bunu, Batllar ta
rafndan tehdid edilebilecek olan zerkliklerinin bir gvencesi ola
rak grmektedirler. stanbul'daki sultana resmen tabi olmalar, Av
rupallarn Magrip'e kar besledikleri emelleri engellemektedir,
nk padiah o sralada hala gl ve korkulacak bir hkmdar
224
olarak kabul edilmektedir. ylesine ki , yerel olarak temellenen ve
bir i zerklik rejimi olarak kabul edilebilecek olan siyasal rejime
ramen, Cezayir hala Osmanl eyaleti olarak gzkmekte ve bu
herkesi tatmin eden hukuki-ynetsel duruma son vermeyi kimse
dnmemektedir.
Ancak bir an gelmitir ki, Paann varlndan bkan Cezayir
Daylar onu devre d brakmlardr. Bu olay 1 7 1 1 'de Day Ali
avu, padiah tarafndan gnderilmi olan paay snrd edip,
kendinin de stanbul tarafndan paa olarak tannmasn salad
nda gereklemi, bylece iktidar ve nvanlar ayn elde topla
mtr. Bu aama Cezayir rejiminin son safhasdr ve belki de Ce
zayir'in bamszln ilan etmesine yetecektir. Ama ne Ali avu,
ne de ardllar buraya kadar gidebilmilerdir ve Cezayir lkenin
Franszlar tarafndan igaline kadar stanbul'a baml kalmtr.
Tunus'taki durum bir lde buna benzemektedir. cins
rejim grebilmekteyiz; bunlardan birincisi fetih ve beylerbeyleri
nin askeri ynetimine; ikincisi daylarn, sonra da M uradi beylerin
ynetimine denk dmekte; ncs ise Cezayir'de grlmeyen
ve Tunus'a zg olan bir biim olarak Hseyni hanedannn yne
timi tarafndan temsil edilmektedir.
1 574'te Tunus ve La Goulette'in alnmalarndan sonra eski f
rikiyya bir Osmanl eyaleti haline gelmitir; Tunus eyaleti adn
alan bu blgenin ynetimini Sinan Paa rgtlemi ve askeri ve si
yasal bir vali olan bir beylerbeyine brakmtr. Bu noktada belirt
memiz gereken husus, Cezayir, Tunus ve Trablusgarb eyaletlerinin
nn birden 1 574'e kadar tek bir beylerbeyin ynetimine brakl
ddr. Bu tarihten sonra bu eyaletin her birinin kendi beylerbe
yi oluu da onlarn birbirlerinden farkllamalarnn ve daha sonra
bugnk devleti oluturmalarna katkda bulunmutur. Tunus'
taki askeri igiil ve dorudan ynetim rejimi 1 594'e kadar sr
mtr; ancak beylerbeyi bu dnemde, balca destei olan yeni
erilerin temsil ettikleri gc hesaba katmak zorunda kalm ve bu
ocan subaylarndan meydana gelen bir divan oluturmutur. Ka
ntlamann mmkn olmamasna ramen, Haydar Paa'dan sonra
beylerbeyinin ocak subaylar tarafndan belirlendiini ve sultann
da bunu onayladn dnmek mmkndr. Her ne olursa olsun,
Tunus o sralarda imparatorluun dier eyaletleriyle eit statde
bir Osmanl eyaletidir.
225
kinci tipten rejim, alt rtbeli yenieri subaylarnn ayaklanp,
st rtbeli subaylar tasfiye ettikten sonra, hem kendi balarna,
hem de lkenin bana aralarndan birini day nvanyla geirme
leriyle ortaya kmtr. Ancak beylerbeyi grevi kaldrlmamtr
ve padiah buraya dzenli olarak birini atamaya devam etmektedir;
bu kiiye daylar tahamml gstermektedirler, ancak uygulamada
hibir otoritesi yoktur. Demek ki teorik olarak iktidarn iki ball
sz konusudur ve bu sistemi ngiliz dominyonlarndakine benzet
mek mmkndr. Beylerbeyin divan tarafndan atanp, bunun son
radan padiah tarafndan onaylanyor olmas olaslk d deildir.
Burada tamamen Osmanllara zg bir otorite geveklii sz konu
suysa da, bundan Tunus'un bamsz olduu sonucu kartlamaz.
lke yneticileri Trktr veya Trklemilerdir; yenieriler hep
Trkiye'den devirilmektedirler; yeni kurulan makamlar olan bey
(kara kuvvetleri komutan) ve kapudan paa (donama komutan)
Trke adlar tamaktadr. Tunus kara gleri ve zellikle donan
mas, Babali istediinde Osmanllara yardm etmektedir. Beyler
daylar devirip yerlerine geince, ynetsel ilikiler dzleminde
stanbul ile Tunus arasnda hibir deiiklik olmamtr. Fiili
zerklik devam etmektedir, ama bamlla ilikin d biimlere
sayg gsterilmektedir; beylerbeyi atamasnn onaylanmas, sultan
adna hutbe okutulmas, baslan paralarn sultann turasn tama
s, padiaha armaan gnderilmesi, hkmdarn Tunus'a gnder
dii atama ve grev uzatma fermanlar vs. gibi ...
Ali olu Hseyin'in 1 705'te iktidara gelmesiyle rejim yeniden
deimitir. Bu kez tek bir kii lkenin reel bakan ile padiahn
temsilcisinin yetkilerini kendi elinde toplamtr; artk ayn zaman
da hem bey, hem de beylerbeyidir (veya Hseyni B eylerin elkab
arasnda bulunan Farsa biimiye mirmiran). Cezayir'in tersine,
gerek bir rsi hanedan kurulmu ve iki buuk yzyl iktidarda kal
mtr. Bu iktidar younlamas stanbul asndan Tunus'un sta
tsnde herhangi bir deiiklik gerektirmemi, Tunus hiiHi bir Os
manl eyaleti saylmaya devam etmitir. Padiahlarn bu duruma
dayanarak gnderdikleri fermanlar buna tanklk etmektedir ve
Fransz igaline kadar srmtr. te yandan Tunuslular padiaha
eitli kereler askeri yardmda bulunmulardr ( 1 795 Trablus, 1 8 1 0
Girit, 1 822- 1 827 Yunan seferleri ; hatta Tunus filosu Navarin'de ta
mamen yok olmutur).
226
Fakat 1 835 yl civarnda, Tunus ile stanbul arasndaki ili
kiler, Tunuslularn Trablus'u ilhak projeleri zerine gerginle
mitir. Zaten bir de Franszlarn Cezayir'deki ilerlemelerinden
kaygl olan padiah, bu projeyi reddettikten baka Trablusgarb'
eski statsne getirerek, dorudan stanbul'a bal bir eyalet yap
mtr. Tunus iin de ayn eyi yapmay dnmektedir ve bu proje
yznden Fransa'yla ztlama ortamna girilmitir. Uzun sre bir
yanda sultan, te yanda bey, her ikisi de kendi projesini gerek
letirmeye uramtr. Padiah Osmanl eyaleti olan Tunus'un s
tanbul'a sk skya bal olduunu, Bey ise Tunus'un padiahn
egemenliini tanmakla birlikte, ona baz haklar salayan bir i
zerklie sahip bulunduunu gstermeye almaktadrlar. eitli
olaylar olmu, ama Padi.ah sonunda taleplerinden (rnein vergi
denmesi gibi) vazgemi, Bey ise valilik atama kararnamesi talep
etmeye ve almaya devam etmitir. Artk bu atama beylerbeyi Un
vanyla deil de, vali Unvanyla yaplmaktadr; ayrca ferik yerine
mir rtbesini de almtr. Bey bunun dnda stanbul'da bir tem
silciye sahiptir, ama bunun yabanc glerin temsilcileri gibi diplo
matik bir nitelii bulunmamaktadr. Trkiye'de balatlan anayasal
ve kurumsal reformlar, l 857'de Temel Misak'n yaynlanmasyla
Tunus'ta da yanklanmlardr; son olarak da Ahmed Bey Krm
savana katlmaya zen gstererek bir birlik gndermitir.
Tunus'un 1 864 ylnda iine dt glkler, yabanc g
lerin lkeye mdahalelerinden ekinen Osmanl hkumetini bu
eyalete mdahale etmeyi ve Tunus ile stanbul arasndaki balar
glendirmeyi dnmeye itmitir. Tunus cephesinde, Trklerle
yaknlamann en byk taraftar Hayreddin olmu, hatta bu vezir
l 8 7 1 'de yaknlamay belirleyen bir ferman yaynlatmay bile ba
armtr; ama bu ferman l doarak, uygulanamamtr. Tunus'
un baveziri olan Hayreddin, Batl glerin entrikalarna kar
kmann arelerini aram, ama cesareti krlarak Trkiye'ye geri
dnmtr. Onunla birlikte Tunus ynetici evrelerindeki Trkse
ver akm sona ermitir. Osmanllar Franszlarn 1 8 8 1 'de Tunus'u
igiil etmelerine itiraz etmilerse de, buna somut dzlemde kar
kmak zere hibir ey yapmamladr; fakat Fransz himayesi
ancak 1 923'te Lausanne antlamasyla tannmtr.
Trablusgarb'e gelince, bu lkede kurulan birbirlerini izleyen
rej imler hem Cezayir ve Tunus'takilere benzemekte, hem de fark-
227
!lklar bulunmaktadr. Dier iki eyalet iin de olduu gibi, ilk
rejim bir askeri igiil rejimi olmu ve eyalet bir beylerbeyinin y
netiminde dorudan stanbul'a balanmtr. Turgut Reis'in Trab
lus'u Malta valyelerinden zaptettii 1 55 l 'den 1 609'a kadar lke,
padiah tarafndan atanan beylerbeylerce ynetilmitir. Cezayir ve
Tunus'ta da olduu gibi, beylerbeyine yenieri divan yardmc ol
maktayd ve bu iki kentte de olduu gibi, yenierilerin bir is
yanyla yerel rejim deimiti. Nitekim yenieriler 1 609'da subay
larna ve beylerbeyi Ahmed Paa'ya kar ayaklanarak, ast rtbeli
subaylarndan birini Ocak bakan olarak atamlardr. Sleyman
adndaki bu yenieri bylece l 7 l l 'e kadar srecek olan daylar re
jimini balatmtr. Fakat padiah Trablus'a, rolleri yalnzca temsil
le snrl olan beylerbeyi-paalar atamaya devam etmitir. Ancak
Trablusgarb zerindeki Osmanl vesayeti dier iki Ocak'takinden
daha hissedilir dzeyde olmua benzemektedir; nk belki de s
tanbul'dan bamszlk kopartmann peinde olan Sleyman'n pa
diahn gnderdii adamlar tarafndan l 6 l 4'te tutukland ve
idam edildii grlmektedir. Her ikisi de Sakzl ve Rum kkenli
olan ve stanbul'la iyi ilikiler srdren Sakzl Mehmed ve Osmafl
beylerin otoriter ynetiminden bkan yenieri ve korsanlar, sert y
netimden holanmadklar iin isyan etmiler ve bunun arkasndan
bir anari dnemi gelmitir; bu dnem esnasnda iktidar iin ara
larnda mcadele etmiler, Tunuslular da bu srada Trablusgarb'n
ilerine karmay denemilerdir. lkeyi biraz hale yola sokmak
iin, beylerbeyi Halil Paa iine hapsolduu simgesel rolden k
m ve 1 687'de day Mehmet el-mam'n iktidarnn glendiril
mesine katkda bulunmutur, fakat bu dnem ksa srm ve anari
lkede yeniden hkmn icra etmeye balamtr. Bu durum sipahi
subaylarndan olan ve Turgut Reis zamannda Trablus'a yerleen,
Trk korsannn ardllarndan olan Karamanl Ahmed'in yerli halk
tarafndan iktidara tanmas ve divan tarafndan desteklenmesine
kadar srmtr. Karamanl Ahmed Temmuz l 7 l l 'de day ve paa
ilan edilmitir. Bylece yeni bir rejim ve Trablusgarb' l 7 l 1 'den
l 835'e kadar ynetecek olan Karamanllar hanedan dnemi ba
lamaktadr.
Fakat padiah Karamanl Ahmed'i balangta paa olarak
kabul etmemi, Halil Paa adnda birini bu makama atamtr, ama
Ahmed onu yakalatm ve ldrtmtr. Ancak Ahmed beylerbey-
228
lik fennann ancak 1 7 1 3'te alabilmitir. Bylece adeta Tunus'ta
kiyle ayn anda olmak zere, Trablusgarb'ta da rsi bir ynetim ku
rulmakta ve bu stanbul tarafndan sessiz kalnarak kabul edilmek
te, ama Osmanl eyaleti olma statsnde bir deiiklik olmamak
tadr. te yandan bu rsi sistemin kendine zg bir yan bulunmak
tayd; iktidardaki bey lnce mirass askerler tarafndan ve halk
ile ulemann onayyla seilmek zorundayd ; ama bu gene de bir
fonnalite olarak kalmtr. Karamanl Ahmed'in halktan "emir el
mminin" nvann da aldn belirtelim; bu nvan hutbede sy
lenmi ve ardllar tarafndan da tanmtr ki, bu padiahn herhal
de hi houna gitmemitir.
Ahmed'in yerine l 745'te olu Mehmet ve onun yerine de
l 753'te olu Ali gemi ve bunlarn ikisi de stanbul tarafndan
beylerbeyi olarak kabul edilmilerdir. Fakat Ali'nin saltanat dne
minin sonlarnda karklklar km ve Osmanl ynetimi Trab
lusgarb ilerinde yeniden boy gstennitir. Nitekim Trablus halk
Ali'nin icraatndan memnuniyetsizlik gstererek padiaha ikayette
bulunmu ve yeni bir beylerbeyinin atanmasn istemitir; bu da
Trk egemenliinin bouna bir sz olmadnn kantdr. Ali'nin
torunlarndan biri olan Yusuf Bey kendini baz kabileler tarafndan
beylerbeyi ilan ettirince, Cezayir Ocann eski memurlarndan
olan ve padiah tarafndan beylerbeyi olarak atanan Seydi Ali
Trablus'a mdahale ederek, bakente bu nvanla yerlemitir. e
itli Trabluslu kar gruplar kadar Tunus beyi Hamuda Paa'nn da
kartklar eitli olaylardan sonra, Yusuf Bey ve babas Ahmet
Bey Trablus'u igfil etmiler, Seydi Ali Msr'a kamtr. Ahmed
bey yal Ali Paa tarafndan beylerbeyi olarak atanmtr, ama
stanbul atama fermann gndermemitir ( 1 795). Ertesi yl Yusuf
iktidar eline geirmi ve sonunda l 797'de beylerbeylik fermann
almtr. Fakat bu onun, padiahnkinden farkl bir d siyaset izle
mesini engellememitir, nk Msr seferlerinin en kzgn zama
nnda ve Babali'nin azarlamalarna ramen Bonaparte'la bir anla
ma yapmtr.
Amerikallarla ksa bir atma dneminden sonra Yusuf s
tanbul'a yanam ve Trablusgarb filosu Trklerin yannda Yunan
savana katlmr. l 832'de yeni hanedan karklklar kmtr.
O srada Osmanl temsilcisi Mehmet akir Efendi Trablus'ta bu
lunmaktadr (Yusuf Beyin grev uzatlmas fermann getirmitir).
229
Bu karklklar iki yol srm, sonunda Mehmed akir Efendi
halkn artk Karamanllar istemediini gzlemleyerek, skuneti ve
dzgn ynetimi salamann yegane yolunun Trablusgarb'a Os
manl birlikleri gndermek olduu sonucuna varmtr. Bu eylemin
bir amac da, Trablus'u ilhaka ynelik Tunus emellerini engelle
mek olacaktr.
Mays l 835'te Osmanl asker ve gemileri, Mustafa Necip Pa
a'nn komutasnda Tunus'a gelmilerdir. Bu paa Yusufun ardl
Ali Paa'y azledip, tutuklam ve kendini de Trablus valisi yapa
rak, herkesin onayn almtr. Karamanl ailesinin dier mensup
lar intihar etmi, kam veya tutuklanmtr. lke hzla skunete
geri dnm ve Eyll 1 835'te Mehmed Raif Paa dorudan stan
bul tarafndan vali olarak atanmtr. Artk Trablusgarb'n talyan
lar tarafndan igiiline kadar lke dorudan Osmanl ynetimine
balanm, bylece Trk fethinin balangcndaki rejime geri d-
nlmtr.

Tunus veya Trablusgarb'da olduu gibi, Osmanllarn Ceza-
yir'deki mevcudiyetlerinin davurumu, uygulamada Trk tarz bir
ynetimin yerletirilmesiyle olmutur. Valiler, ordu, balca me
murlar Trkiye, Ege adalar kkenliydiler veya Trklemi dn
melerrden olumaktaydlar. Resmi ilemler, kaytlar, mektupla
malar Trkeydi; nvanlar Trkeydi ve Osmanllar halktan snni
olmalaryla da farkllamaktaydlar, nk yerli halk malikiydi.
Ancak Trklerle Cezayirliler, Tunuslular veya Trabluslular birara
da yaamaktan daha fazlasn yaparak birbirlerine karmlardr ve
daha ilk batan beri ok sayda olan karma evliliklerden, zellikle
Cezayir'de nfusun hi de ihmal edilemeyecek bir blmn
oluturan"kuloullar" tremitir.
nsanlar arasndaki temaslar uygarlklarn temasna; belirtileri
dilde, adetlerde, beslenmede, kyafette ve zellikle sanatta ortaya
kan etkilere yol amtr. Tunus, Trablus ve Garb Ocaklarnn
dier kentlerinde olduu gibi, Cezayir'de de Trk sanatnn etkisi
nin inkar edilemeyecei ekabir evleri ok 'Saydadr. Baz camiler
ilhamlarn dorudan Trk camilerinden almlardr; bata Tu
nus 'takiler olmak zere yenieri klalar Trk tarznn ok aikar
kantlardr; ini sslemesi de ilhamn Trklerden almtr -en
230
azndan XVII. yzylda-.
Daha sonra siyasal balarn -bazen hereye ramen geve
mektedirler- ve Ocaklarn yaptklar askeri yardmlarn dnda,
rnein Tunus ordusunun Trkiye'de Sultan 11. Mahmud'un ba
latt slahatn izinden giderek dnt, modernletii de g
rlmektedir. Ters ynde ise, Trkiye'ye fesin girmesi Tunus etki
siyle olmutur, Tunuslu fesi ustalar stanbul'a gelerek yeni kuru
lan feshane iilerini yetitirmilerdir. XIX. yzylda Tunus'tan
stanbul'a ve stanbul'dan Tunus'a gnderilen heyetlerin zerinde
durmann gerei yoktur; bu heyetler geici zorluklara ramen iki
kent arasndaki ilikilerin sklna tanklk etmektedirler.
Yabanc glerin Osmanl mparatorluunun Bat ve Msr'dan
Cezayir'e kadar olan Akdeniz eyaletlerini ellerine geirmek iin
her areye bavurduklar bir srada, Trk yneticiler bu topraklar,
bata diplomasi olmak zere, ellerinden gelen her yolla savunmaya
almlardr, nk bu eyaletleri mparatorluun ayrlmaz par
alar saymaktadrlar. Ama ne yazk ki, A vrupa'y ok uzun sre
korkutmu ve onlara egemenliklerini bu uzak lkelere kadar yaya
bilme olanan vermi olan gce artk sahip deillerdir. Baka bir
cepheden ise, Garb Ocaklar Batllar tarafndan tehdid edilmeye
balaynca, daylar ve beyler Osmanllarn desteini aramlardr.
Onlar da Tunus'u belli bir sre ve Trablus'u da daha uzun bir sre
korumay baarmlardr; sonuncu eyalet tamamen bir Trk eyaleti
haline yeniden getirilmitir ve bu Osmanllarn XIX. yzylda Ak
deniz siyasetlerindeki yegane gerek baars olmutur.
stanbul bile Garb Ocaklar arasndaki ilikilerin zaman iinde
gevemelerinin birinci nedeni Osmanl gcnn azalmas; padi
ahlarn bu eyaletlere ilgi duymamalardr. Ama bu durum ayn za
manda bu eyaletlerin ekonomik getirilerinin dk olmasndan da
kaynaklanmtr. Ayrca eyaletlerin zerkliini tevik eden uzaklk
da etkili olmutur, nk day, bey, yenieriler veya reisler gibi
yerel yneticiler Trk beylerbeylerin misillemelerinden korkma
larna gerek olmadn abuk farketmekteydiler. Cezayir ve Tu
nus'un Osmanllarn dier eyaletlerinden ok daha fazla kendi eko
nomileri bulunmaktayd ve bu Dou Akdeniz'den ok Avrupa'ya
ynelikti (spanya, Fransa, talya), bu da ihmal edilmemesi gere
ken faktrlerden biri olmutur. Ama yerel yneticilerin stanbul'la
balar hibir zaman kopartmak istememelerinin nedeni, simgesel
23 1
olsa bile bu ban onlarn gvenliklerinin garantisi olmasyd1;
Garb Ocaklar hibir zaman tam bamsz olmam ve bu fikir baz
day veya beylerin zihninden geer gibi olduunda da, padiah
kendi egemenliini tartmaya sokmayarak az veya ok geni b.ir i
zerklie tahamml gstermitir. Osmanl padiahlar balarn tam
kopmasna tahamml etmezlerdi. Trklerin tepki gsterecei kay
gs, sonuta pek zararlarna olmayan bir durumun rahatl beyleri
ve daylar, aslnda her iki taraf da tatmin eden bir staty muha
faza etmeye gtrmtr.
Aslnda belki pek salam olmayan ve deiiklik gerektiren,
ama yaayan ve yzyl boyunca fazla bir zarara uramadan
srebileceini gstermi olan bu yapy Avrupallarn mdahalesi
tahrip etmitir.

Bu olaylarn hepsi nisbeten iyi bilinmektedir ve bu konuda a-
lmalar, aratrmalar ve yorumlar yaplmtr. Ama stanbul ile
Garb Ocaklar arasndaki ilikiler konusunda gene karanlk nokta
lar bulunmaktadr. nce, her zaman kesin olarak belirlenemeyen
kronolojide, sonra ve zellikle olaylarn daha derin yanlarnda; r
nein yenierilerin kkeni, devirilme biimleri (zaten bunlar ikin
cil nemde konulardr) konusunda ok az ey bilinmektedir. Bana
gre bunlarn kendi ocaklar iindeki ykselmelerine, yerel hayata
uyum salamalarna ilikin boluklar daha nemlidir. te yandan,
bey veya day olan bu nderler nasl seilmekteydiler? Bu hrsti
yan kkenli eski kleler yksek mertebelere nasl gelmekteydiler?
Rejim deiiklikleri, askeri darbeler nasl gerekletirilmekteydi?
stanbul ynetiminin tepkisi tam olarak ne olmaktayd?
Yere! dzlemde ise baka sorular vardr ve bunlar hi de en
nemsizleri deildir, nk dorudan lke hayatna ilikindirler.
Ocaklarn sivil ve askeri nemli kiileri nasl toprak ve mal edini
yorlard? Elde edilen topraklarn tabi olduu rejim neydi? Acaba
bu Osmanl tmar sistemi miydi, yoksa baka birey miydi? (Kabi
le topraklarnn dndakiler) Bir "Trk" aristokrasisi nasl olutu?
B yk memur hanedanlar var myd? Ocaklar stanbul'a katk pa
ralar demekte miydiler? Eer evetse hangi biimde ve bunlar
lkeden nasl toplanmaktaydlar vs ...
Birgn cevap bulacaklar umuduyla kendi kendimize sormaya
cesaret ettiimiz baz sorular. . .
232
ALIMALARIN LK YAYINLANDIKLARI
KAYNAKLAR
!. BLM:
STANBUL
1 . Osmanl mali dzenlemeleri. XVI. yzyln banda stan
bul'da htisab Kurumu, Cahiers de Tunisie, no. 1 4, Tunus, 1 956.
2. XII. yzyln sonunda stanbul ihtisabna ilikin bir belge,
Melanges Louis Massignon, c. 3, am, Institut Franais d'Etudes
Arabes, 1 957.
3 . XVII. yzylda stanbul'da kahve, Le Cafe e n Mediter
ranee, Histoire, Anthropologie, Economie, XVllJe.xxe siecle,
Aix-en-Provence, Institut de Recherches Mediterraneennes, Uni
versite de Provence, t.y.
4. XVI. ve XVII. yzyllarda stanbul'da Aznlklar, Meslek
ler ve Yabanc Tccarlar, Minorites techiques et metiers.Actes
de la Tale Ronde du GIS Mediterranee, Senanka manastr,
1 978, Aix-en-Provence, Institut de Recherche Mediterraneennes,
1 989.
il. BLM:
OSMANLI MPARATORLUGU, BATILILAR VE
TCARET
5. Venedik, Trklere ilikin haberlerin merkezi, Venezia,
centre di mediazione tra Oriente e Occidente (sec. XV-XVI.),
Atti del ile Convegno Internazionale della Civita Veneziana,
1 973, c. l, Fondazione Giorgio Cini, Firenze, Leo S. Olschki, 1 974.
6. nebaht deniz arpmasnn stanbul'daki yanks, il Me
diterranneo nella secondo meta deli '500 alla luce di Lepanto,
Fondazione Giorgio Cini, Firenze, Leo S. Olachki , 1 974.
233
7. Bir Osmanl vakanvisinin gznden nebaht deniz ar
pmas, Cahiers de Linguistique d'Orientaliste et de Slavisti
que, no. 1 -2, Aix-en-Provence, 1 973.
8 . XVII. ve XVIII. yzyllarda Venedik denizcilii ve Dou
Akdeniz'deki rakipleri, Mediterraneo e Oceano Indiano. Atti del
VO. Colloquio internazionale di storia maritima, 1 962, Fonda
ziono Giorgio Cini,Firenze, Leo S. Olschki, 1 970.
9. Osmanl mparatorluu ve XVI.-XVII. yzyllardaki Asya
ticareti, lslam and the trade of Asia, Colloquium of the Near
Eastern History Group, Oxford, Bruno Cassirer ve University of
Pennsylvania Press, 1 977.
1 O. Osmanl imparatorluunda XVIII. yzylda ticaretin d
nm, Studies in Eighteenth Century Islamic History, Ed.
Thomas Naff ve Roger Oven, Papers on Islamic History, 4, Car
bondale ve Edwardsville, Southern Illinois University, 1977.
111. BLM:
ARAP LKELERYLE LKLER
1 1 . Osmanl vergi dzenlemeleri, Basra Eyaletleri (XVI.
yzyln ikinci yars) Journal of the Economic and Social Histo
ry of the Orient, X/2-3, Leiden, E.J. Brill, 1 967.
1 2. Osmanl imparatorluu ile Tunus arasndaki ilikilerin
XVI.-XIX. yzyllar arasndaki geliimi, Cahiers de Tunisie, no.
26-27, Tunus, 1 959.
1 3. Trk Cezayir'i ve Sahra, Le Sahara. Rappots et con
tacts humains. ?eme Colloque d'Histoire. Aix-en-Provence, 1 967.
1 4. Osmanl imparatorluunda Cezayir, Tunus ve Trablus
garb'n statleri, Aix-en-Provence, Aix-Marseille niversitesi Ede
biyat ve nsan Bilimleri Fakltesi, t.y.
234
Robert Mantran, 1917'de Paris'te dodu. Sorbonne niversitesi'ni ve
Yaayan Dou Dilleri Yksek Okulu Trke blmn bitirdi. Doktora
sn oryantalizm ve trkoloji alannda yaph. stanbul Arkeoloji Enstit
s'nde alt, Galatasaray Lisesi'nde retmenlik yapt. Fransa'da Ulu
sal Bilimsel Aratrmalar Merkezi'nde grev ald. Tunus niversite
si'nde ders verdi. u anda Aix-en-Provence niversitesi (Marsilya) Tr
koloji Blm yneticisi ve Trk ve Osmanl tarih ve uygarl alannda
retim yesi.
Mantran'n balca yaptlar:

Histoire de la Turquie, Paris, P.U.F., 1983 (5. Basm).
La Turquie, Paris, Hachette, 1955.
Reglements Fiscaux Ottomans, Les provinces syriennes, am, 1951.
XVII. Yzyln ikinci Yarsnda stanbul, ev. M. A. Klbay, Enver zcan,
Ankara, Verso 1986; Ankara, TTK 1990.
XVI. ve XVII. Yzylda stanbul 'da Gndelik Hayat, ev. M. A. Klbay,
stanbul, Eren, 1991-.
L'Eurasie, xre.xme Siecles, Paris, P.U.F., 1983 (Georges Duby ile).

Robert Mantran - 16-18. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Robert Mantran - 16-18. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

mge Kitabevi Yaynlar: 139

NSZ .................................. ....................................................... 7

XIV. Osmanl mparatorluu'nda Cezayir, Tunus ve

alma hayatnn tmn Osmanl tarihine adam olan Ro

Mehmet Ali Klbay

OSMANLI MAL DZENLEMELER

. XVI. Yzyhn Banda

Yokluuna alamadm hocam Jean Sauvaget Introduction

Jean Sauvaget, Introductlon ll l'hlstolre de l'Orlent musulman, Paris, 1943,

4 rnein Ltf Ger'in stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas'nda

Kanun kartmak yeterli olmuyordu. Bunlar uygulatma ve bu

Kentin iaesinden ve fiyat denetiminden ncelikle sorumlu

Trk arivlerinde yrttmz bu aratnnalar srasnda,

10 N. Svoronas, Salonique et Cavalla 1686-1792. Inventaire de la correspon

1. Byk souklarn ncesinde ilkbahara kadar olan alt ay

Sultan Orhan'n bir kararnamesine gre, Osmanllarda dirhem okkann l/400'

hie saymaktaydlar. Esnafn nemi, arivlerde bu konuda bu\unan ok sayda

15 Yani rnn sat fiyat eitli vergilerin bindirildii al fiyatndan % 10-50

22 Bu cinslerin neler olduklarn saptayamadm.

36 Hafif svari eri.

47 Padiah ahrlarnn yneticisi mirahur (mirahr, mirahor) kelimesinden elde

53 Bu l Trklerin kaftan adndaki elbiselerine tekabl etmektedir: uzunluk

60 lstanbul'da satlan para kumalarn uzunluklarna ilikin olarak, yeteri kadar

stanbul-Hane Mslman 8.951

71 htisaba ilikin b u 53 v e 55 numaral paragraflarn b u kanunda yer almas il

Osmanl mparatorluu'nda ihtisabn ve tccarlardan alnan

1 Qsnan Nuri, Mecelle-i Umur-u Belediye, c. 1, stanbul, 1 338/1922.

(Bu metin Mantran tarafndan Franszcaya evrilmitir, onun

stanbul ihtisab iltizam ve balantlarnn brahim Efendi'nin

TAHTAKALE KESM (kol)

EKSK KESM (?)

TAVUK PAZARI KESM

RAH-1 CEDD KESM

Kahve tketiminin Arabistan'daki kkenlerine inmeden bu iin

1 E.I., "Kahwa" maddesi.

2 R. Mantran, stanbul dans la Seconde Moitie du XVIle Siecle, Paris, 1 962, s.

4 Pietro della Valle, il Pellegrino... Soritte dell'anno 1614... al 1626. Roma,

6 A. Galante, Histoire des Juifs d'Istanbul, c. 1 ve il, stanbul, 1 942, passim; P.

16 Nointel, Lyonne'a 24 Temmuz 1 67 1 tarihli mektup, Albet Vandal, Les Voya

20 Musahipzade Celfil, Eski stanbul Yaay, stanbul, 1 946, s . 45.

25 Ayn yerde, 4518, s. 1-2

28 La Boullaye-le-Gouz, Les Voyages et Observations du Siuer de la Boullaye

XVI. ve XVII. Yzyllarda stanbul' da

Egemen evreye, yani Trk ve Mslman evresine ait olma

L. Brehier, Le Monde Byzantin, c. III, La Civilisation Byzantine, Paris, 1950,

3 F. Thiriet, Regestes des Deliberations du Senat de Venise Concernallt la Roma

6 A. Galante, Histoire des lu(fs d'lstanbul, c. 1 ve il, stanbul, 1942, passin; P.

ngilizler, Hollandallar, Venedikliler, Cenevizliler ve dierleri, el

9 Topkap Saray Ktphanesi, Ms n E 9524 (Mart 1478).

13 Evliya elebi, 431-432.

19 Eremya elebi, stanbul Tarihi. XVII. Asrda stanbul, stanbul, 1952, 28 .

28 Y. Debbasch, La Nation Franaise en Tunisie, 1577-1835. Paris, 1 959, 43.

sklkla aznlklar ve zellikle de Rumlar arasnda yapilacaktr.

32 Evliya elebi, 43 1 'de kafir mahallelerinde gece bekisi bulunmadn bildir

34 Fransz ve talyan arivlerinde ngiliz ve Venediklilere ilikin b u konuda ok

tadrlar. Ornek olarak bkz. Alvise Contarini, Relazione. . . , in Barozzi e Berc

37 Archivio dello Stato, Venezia, Archivio proprio, passim.

40 J. von Hammer, Histoire de /'Empire Ottoman, IX, 280.

F. Braudel'in bu bak as yanl deildir, ama eksiktir. Bu

46 N. Svoronos, Le Commerce de Salonique au XVllle Siecle, Paris, 1 956.

VENEDK, TRKLERE LN HABERLERN

Venediin Trklere ilikin haberlerin merkezi olarak oynad

NEAHTI DENZ J\RPIMASININ