Damga

rselenmi Kimliin dare Edilii

zerine Notlar

Erving
Goffman
eaeriK
Turkish Language Translation copyright 2014 by Heretik Ya
ynclk Erving Goffinan, Stigma, Notes on the Management of
Spoiled Identity Copyright 1963 by Simon & Schuster, Inc.
All Rights Reserved. Published by arrangement with the original
Publisher, Touchstone, a Division of Simon & Schuster, Inc.

Heretik Yaynlar: 10 Erving Goffman Dizisi: 1

ISBN: 978-605-86008-9-8
2014 Heretik Yaynclk
Tm haklar sakldr. Yaync izni olmadan, ksmen de olsa foto
kopi, film, vb elektronik ve mekanik yntemlerle oaltlamaz.
1. Bask 2014, Ankara

Yayna Hazrlayan: Levent Unsald

Trke Syleyenler: . Geni- L. Unsald-S.N. Arnasl
Redaksiyon: Bar Bakrl
Dizgi: smet Erdoan
Kapak: Ali imren

Szkesen Matbaaclk, Ankara

Sertifika No: 13268

Heretik Yaynclk
Merutiyet Mahallesi, Konur sokak, 14/22, Kzlay-Ankara
Tel: (312) 418 52 00 Faks: (312) 418 50 00
Web: www.heretikyayin.com
Email: info@heretikyayin.com
Twitter: @heretikyayin
Facebook: www.facebook.com/heretikyayin
 ERVING GOFFMAN

Damga
rselenmi Kimliin dare Edilii
zerine Notlar

Stigma
Notes on the Management o f Spoiled Identity

Trke Syleyenler: . Geni-L. nsald-S.N. Arnasl

HCBeTiK
Erving Goffinan: 1922de Manville, Albertada (Kanada) do
du. 1945 ylnda Amerika Birleik Devletlerine yerleti. Sos
yoloji doktorasn 1953 ylnda Chicago niversitesinde verdi.
1968e kadar California niversitesinde (Berkeley) retim
yelii yapt. Sonrasnda Pennsylvania niversitesinde Profesr
olarak almalarna devam etti. Yaam boyunca birok baar
dlne layk grlen Goffman, American Academy o f Arts and
Sciences yesiydi. 1983 ylnda vefat etti.

Balca eserleri ualardr: The Presentation o f S elf in Everyday

Life (1959), Asylums (1961), Encounters (1961), Behavior in
Public Places (1963), Stigma (1963), Interaction Ritual (1967),
Strategic Interaction (1969), Relations in Public (1971), Frame
analysis (1974), Gender Advertisements (1979), Forms o f Talk
(1981).

Heretitfte yayma hazrlanan eserleri:

Asylums: Essays on the Social Situation o f M ental Patients an d Ot
her Inmates [Tmarhaneler: Akl Hastalarnn ve Dier Kapatl
mlarn Toplumsal Durumu zerine Denemeler].
 indekiler

Takdim (Levent nsald).............................................................9

nsz............................................................................................23
Birinci Blm: Damga ve Toplumsal Kimlik......................... 29
kinci Blm: Bilgi Denetimi ve Bireysel Kimlik.................. 79
nc Blm: Grubun Hizasna ekilme ve
Ego Kimlii.......................................................................... 153
Drdnc Blm: Benlik ve Benliin tekileri.................. 179
Beinci Blm: Sapmalar ve Sapknlk...................................197
Mlakat, Amerikan sosyolojisinin tarihi ve zellikle de sembo
lik etkileimcilik zerine geliiyor. Gofiman, sembolik etkile-
imcilik diye bir eyin olmadnda srarc: Hughes, Warner
veya Blumer tarafndan yetitirilen renciler, kendilerini her
eyden nce profesyonel birer sosyolog olarak gryorlard.
Sizin gibi tipler onlar sembolik etkileimci olarak adlandrd
lar. [Gofiman, sinirli bir ses tonuyla burada bana yneliyor.]
Sembolik etkileimciliin bir gereklii yok; sadece bir etiket,
kendini dayatmay bilmi bir etiket. Sizin gibi tipler, sadece ki
ilerin olduu bir yerde bir akm bulmay iyi bilirsiniz; Corning
Crisis ile Gouldnerin yapt gibi. Anlattklarnn gereklikle
yakndan uzaktan alakas yoktu. Hikyeyi ieriden yaamad
nz srece sadece yanlrsnz. Gerekte nasl olduunu ieriden
yaayarak bildikleri iin dediklerinize sadece glecek insanlar
da dolaysyla her zaman bulursunuz. Zaten on yl sonra da her
ey unutulur. Sizin yaptnz entelektel tarih deil, entelek
tel tasnif. Goffmana, sembolik etkileimcilik gibi bilinen
ifadeleri kullanarak kendi iinde ok farkllk gsteren bir bilgi
ynn snflamak zorunda olduumu anlatmaya alyorum.
O hlde etiketleme zerine bir eyler yazmanz daha akllca
olacak yantn alyorum. rnek olarak da sapknlk sosyo
lojisi etiketini veriyor. Etnometodoloji ise baka bir hikye
 diye ekliyor; nk Garfinkel etrafnda oluan grubun (Sacks,
ScheglofF, Sudnow, vb.) en bata hibir zel etiket kullanmak-
szn ie koyulduunu hatrlatyor: Garfinkel, etnometodoloji
kelimesini nasl bulduunu anlattnda onun bir tek sz
ne bile inanmayn; anlattklar, samalktan baka hibir ey
deil.1

Peki ama Goffman sembolik etkileimci deil miydi? yle

yazmyor muydu niversite yllarmzda bizlere giri derslerinde
okutulan kitaplar? stelik bu kitaplarn kendileri de yine Ang
losakson kkenli giri kitaplarnn evirileri deil miydi? Becker
da Heretikten kan bir dier kitabnda2 etiketleme teorisi ifa
desinin talihsiz bir niteleme olduundan bahsetmiyor muydu?
rnekler oaltlabilir ve sosyolojik dncenin tm ustalar,
bir yerinden tutularak bir tasnifte bilmem neci olurlarken
baka bir giri kitabnda tam ztt bir yerde tasniflenebilirler.
Mesele, teorik yaknlklarn veya ekollerin mevcut olup olma
mas deildir elbette. Kendi iinde eitlilik arz eden ancak yine
de temel birka hat zerinde ilerleyen teorik kmelenmelerin
mevcudiyetini tartmak da anlamszdr. Mesele, tasnifin yaplp
yaplmamas da deildir (yle ki, bu satrlarn yazarnn da bu
ynde bir tasnif kitab mevcuttur); en nihayetinde bir disiplinin
kurumsallamas tedrisat zeriden olur ve tedrisat da tasnifin ak
tarmndan baka bir ey deildir -baka trl de olamaz. Yine de
tasnifin bizatihi kendisinin sabitlenmi, dondurulmu ve hatta
yer yer fazlasyla zorlama bir bilgi kalb olduu unutulmama
ldr. Dolaysyla mesele; sadece tasnifle yetinmek, tasnifin mut
lak doruluuna inanmak, her yerde tasnif aramak, sosyal bilimi
sadece basit bir tasnif faaliyeti olarak grmek, teori bilmeyi (te
ori dersi almay) tasnifleme olarak kavramak, tasnifi ve ierdii
teorik hatlar ie komaktansa aratrmay tasnife komaktr: Te
orik ve ampirik eitliliin zerinden silindirle gemektir; tas
1 Yves Winkin, Entretien avec Erving Goffman, Actes d e la recherche en
sciences sociales, 1984, Cilt. 54, No: 54, s. 85-87.
2 H aricler (Outsiders) , 2013.
nif fetiizmi sakatlayc bir krlktr, zehirleyicidir, ldrc
dr. yle ki, sembolik etkileimci etiketi reddeden Goffmann
veya yapsalc nitelemesini kabul etmeyen Bourdieunn srarla
bu kategorilere sokulmasnn gsterdii zere, tasnif edicinin,
tasnif ettii kiilerin itirazna ramen tasnifinde srarc olmasn
da patolojik bir durum yok mudur? Elbette Max Weber gibi,
tasniflerin genelde skalad veya nereye koyacan her zaman
kolaylkla kestiremedii figrler de vardr.
Trkiye sosyolojisinin Amerikan textbook gelenei ile ta
nmas bu balamda hayrl sonular dourmam olabilir.
Tekrar edelim; sorun textbooklarn kendinden kaynaklanma
maktadr: rnein ABD gibi, meslein kurucu-temel eserleri
nin tamamyla ulalabilir olduu ve yle veya byle zgn bir
aratrma dinamiinin olduu bir lkede textbooklaxm varl
kendi bana bir sorun yaratmayabilir. Oysa Trkiye gibi, mes
lein tedrisatla, tedrisatn da tasnifle (giri kitabyla) eitlendii
bir lkede durum daha farkl bir hl almtr: Burada akademis
yen/aratrmac, her eyden nce hocadr; yani aktarandr, yani
malumatdr, yani tasnifidir, yani malumat/tasnifi aktarandr.
Bu, ayn zamanda tm Trkiye akademisinin ve hatta modern
leme tarihimizin de temel esas gibidir.
Bir eyi daha iyi somutlatrmak iin, bazen u rneklerin
verilmesi faydal olabilir. Dnelim o hlde sevgili okur; bu
gn Fransa veya Almanyada, sadece kuru bir malumat akta
rm zerinden u veya bu teorisyeni (rnein Goffman veya
Garfinkeli) bildiini iddia etmekle yetinen veya gerekten de
bilen ama baka hibir ey yapmayan bir akademisyen ne ka
dar itibarl olabilir? Ayn ekilde, sadece Bourdieu evirmek veya
sadece Bourdieu uzman olduunu iddia etmek, ABDdeki bir
akademisyene nasl bir itibar kazandrabilir? Oysa bunlarn hepsi
lkemizde pek gzel gider sevgili okur; klfnz da hazrdr:
Ben daha ziyade teori alyorum! Teori elbette allr; r
nein yeni bir Habermas okumas zerinden (ki bunun genelde
somut bir aratrma zerinden olmas daha makbuldr3) yeni
bir senteze ulalabilir ve bu, eidi uluslararas platformlarda su
nulur, tartlr. Bu, teori almaktr ama bizde, yani merdiven
alt retim yapan fason bir fikr dnyada, sadece malumat aktar
makla yetinmenin, mekanik bir takipiliin, ksa yoldan keleri
tutmann ve bylece kendine stat dedirtmenin hazzn yaa
mann dier bir addr teori almak.
Eer hl byleyse yukarda sunulan zmleme, sosyoloji
zanaatnn temel eserlerinin nemli bir ksmnn neden hlen
Trkeye aktarlmam olduklarnn da izahatn verebilir. Bu,
paradoksal gelebilir; nk bu topraklarn, aktarcmn-tasnif-
inin-malumatnn hkm srd topraklar olduundan
bahsettik yukarda. O hlde aalm; ilkin, neriyat noktasnda
ncelik, tasnif ieren giri kitaplarndadr. Bunun sebebini tah
min etmek ise g deil: ticari getiri; ksa srede ben artk ol
dum yanlsamas yaratma ve biliyorum havas verme kabiliye
ti; teori derslerinin biricik ve vazgeilmez materyali oluu; homo
academicus da dhil kimsenin pek okumad ve herkesin kon
santre bilgi hap arad bir lkede bu ihtiyaca pek gzel yant
verebilmesi; tasnif fetiizmi hocalar ve onlarn ders mfredatna
uygunluu. Bu noktada, ki burada ikinci hususa temas ediyo
ruz, meslein en maharetli ustalarnn fikriyatlarnn lke do
lamna sokulmas, daha ziyade mmessil ebekeleri zerinden
iler. Edirnede gmrk ilemleri yaplan fikr rn, genellikle
neredilmeksizin bir veya bir grup stat nderliinde, eitli
fikr kmelenmeler ve sat alar zerinden dolama sokulur.
Bir ders, seminer veya konferans erevesinde, daha ziyade szl
bir datm hizmeti veya datmclarn kendi neriyadar ze
rinden bir arz sz konusudur burada. lke ii pazara sokulan
dnrn fikriyatnn temel noktalar bir sr gibi saklanr veya
daha dorusu datm ebekesinin anlad ekliyle ve kadary
la aktarlr -ki yabanc bir dilde yazld iin belli birka ev
re dnda eriebilirlii de zaten snrldr. Bu ise doal olarak
3 Sosyolojide byk teorisyenler ou durumda byk aratrmaclardr.
bir tekellemeyi dourur. Metnin kutsal ieriine nfuz etme
yi bilmi akademisyen-mnevver-hoca, datmn stlendi
i rnle yle zdeleir ki, buyurduu kelamn kendisine mi
yoksa aracaln yapt dnre mi ait olduu artk bilinmez.
Dolaysyla datm yaplan yabanc ustann ana metinlerinin
Trkeye kazandrlmas kesinlikle sz konusu olamaz ve zaten
olmamaldr da: Dorudan tekeli sarsabilecek ve bu kurumsal
lam sahtekrl ifa edebilecek trden bir ihtimaldir bu.
Her sosyoloji krssnde eitli seviyelerde okutulan ve o
mehur tasnif kitaplarnda bahsi geen kurucu eserlerin byk
ounluunun dilimizde hlen mevcut olmamas baka trl
nasl aklanabilir? Bunlarn yokluunda aktarlan zanaat nasl
bir zanaattr? Peki ama o hlde aktarlan nedir? Bir zanaat, ku-
rucu-temel eserlerinin ierdii o devasa yaratclkla, zenginlikle,
aratrma pratikleriyle, teorik derinlikleriyle vardr; bunlardan
bihaber ancak kendisine aktarld kadaryla tasnif etmesini
bilen ve kendisinden beklenen tek ey de bu olan bir sosyolog
adayndan ileride ne beklenebilir? Gelinmi olan nokta trajiktir;
bugn bir sosyoloji rencisinin -byk ihtimalle ou hocas
gibi- alann temel ustalarnn eserlerini sosyoloji tarihi veya a
da sosyoloji teorileri derslerinde kendisine anlatld kadaryla
ve ekliyle bilmesi kuvvetle muhtemeldir. Durum gerekten in
san hayrete drecek cinstendir. rnein Trkiye sosyolojik
alannda yapsal ilevselciliin uzun yllar tek hkim damar ola
rak kald hep sylenir ama bu damarn temel iki figrnden ne
Parsonsn ne de Mertonun yaptlar Trkeye kazandrlmtr;
neden acaba? Trkeye kazandrlanlarn ise, ne lde anlal
dklar ve nasl aktarldklar mehuldr. rnein pozitivizmden
ne anlald inanlmaz derecede mulaktr. Temel soru udur:
Kendini pozitivist olarak etiketlemi ve uzun yllar egemen ol
mu pozitivist hattn temsilcilerinin pozitivizmden anladklar,
ayn dnemde Fransada pozitivizmden anlalanlarla acaba ayn
mdr? Durkheim ve Comteu ayn pozitivist uvala sokmak ne
derece dorudur? Ksacas, gmrk ilemleri esnasnda, eitli
sebepler dolaysyla rn tahrifata uram olabilir. Derinlikli ve
hakkn veren bir fikr rnler dolam sosyolojisinin ncelikli
olarak ele almas gereken sorunsallardan bazlardr bunlar.
Heretik Yaynclk, bundan yaklak bir yl nce iki kiinin gi
riimi ile kurulmutur. Bugn hlihazrda dorudan katk veren
ok ufak bir grup sz konusudur; tm iler (Trke syleme,
redaksiyon, dizgi, kapak tasarm, datm, paspas ekme, sipa
ri alma, ay demleme, matbaa takibi, kargolar yollamak vb.)
tamamyla bu -be kiinin omuzlan zerindedir. Sermayesini,
tketici kredileri ekmek ve kredi kartlarn iirmek sure
tiyle oluturmutur; dolaysyla hlen alabildiine ieridedir!
Bugn elinizdeki eser, yaymlad onuncu yapttr. Bata Bo-
urdieu, GofFman, Becker ve Garfinkel klliyatlar olmak zere,
Trkeye kazandrd (ve kazandraca) eserler bu alann temel
referans eserleridir ve hemen hemen hepsi elli yllk eserlerdir.
imdi, yukarda yaptmz gibi, tekrardan bir u soru veya r
nekle durumun vahametini ortaya koymaya alalm: Byle bir
projenin bugn Almanya veya Fransada hayata geirilebilmesi
mmkn olabilir miydi? Mesela Almanyada, Berlinde, bu kadar
snrl imknlarla yaatlan bir yaynevinin piyasaya girebilmesi,
velev ki bota olan Bourdieu klliyatn Almancaya aktarma ii
ne girimesi veya benzer bir ekilde, rnein 2014 ylnda, he
men hemen elli yllk Goffman veya Becker klliyatndan velev
ki bihaber olan bir Fransada, Pariste tuttuu ofiste Editions
Heretiques adyla faaliyet gsteren bir yaynevinin, bu dnr
lerin eserlerini Franszca sylemeye girimesi sizce mmkn
olabilir miydi sevgili okur? Elli yllk bu kymetli eserlere gereken
ilgiyi gstermek ve bunlar dilimize kazandrmak; elli yldan beri
ABDye ve Avrupaya binlerce kymetli renci gndermi bu l
kede ve yine ODT, Boazii ve Galatasaray gibi pek kymetli
okullara sahip bu topraklarda Heretik e. mi derdi (veya dme
si gerekirdi) sevgili okur? u ksack zamanda Heretikm yapt
bu mtevaz ama imknlar gz nne alndnda devasa hamle
bile Trkiye fikr hayatnn apnn bir tezahrdr aslnda.
 Tm glklere ramen bugn onuncu kitabn yaymlam
H eretiin yolu aktr; bu yolda azimle ilerlemeye kararldr;
derttalarna da kaps her zaman aktr. Ne ben ne de dertta-
larm-ortaklarm-mesai dostlarm bir kiinin uzman ya da bir
yaklamn mmessilidir. Derdimiz ne caka satmaktr ne de
ben biliyorum havalarnda oradan oraya koturmak ama fena
hlde, obsesifiz, ikoliiz, dertliyiz, doluyuz! Bu meslek, bu ilim
yaplacaksa baz eyler almaldr; baz tekeller krlmaldr; tas-
nifilik, kolayclk, malumatlk, bilmem necilik bitmelidir;
alann temel eserleri, tm yaratc zenginlikleri ve eitlilikleri
ierisinde burada, lkemizde yeni zihn filizlenmeleri tetiklemek
ve bilhassa sahada ie koulmak zere aktarlmaldr. Bu, elbette
mekanik bir takipilik deildir; licuz bir Bat hayranl ise hi
deil. Bu lkenin hususiyetleri, ie koulan aralar her defasnda
esnetmeyi, amay veya daraltmay gerekli klar ama bu, tekrar
baa dnersek ncelikle alet kutusuna sahip olmak ve onu nasl
kullanlabileceini grmekle, bilmekle balar; alann temel eser
lerine nfuz etmenin salayaca ise tam olarak budur.
Erving Goffmann, 1963 tarihli elinizdeki almayla bize
sunduu da esasnda budur; ok kabaca Chicago Ekol olarak
adlandrlan bir sosyolojik gelenein en nde gelen temsilcile
rinden birinin toplumsal kavrama eklinin, temel sayltlarnn,
saha pratiklerinin, zmleme eklinin, ksacas sahada iler
hldeki perspektifinin, kavram setlerinin izdmdr.
Ayn gelenekten gelen dier tm aratrmaclar gibi (Ho-
ward Becker, Elliot Freidson, Anselm Strauss) George Herbert
Meadden ok etkilenmi olan ve Everett C. Hughes tarafndan
yetitirilmi olan Goffman iin de eylem, tm sekanslaryla bir
toplumsal iliki balamnda ekillenen karlkl etkileim ere
vesinde kavranabilir ancak Goffman dierlerinden farkl klan,
etkileimi nceleyen ve durum ifadesi altnda kavramsallatr-
d koullardr.4 Dier bir ifadeyle, etkileimin gidecei yer ve
4 ngilizce metinde eitli yerlerde situation olarak geen kelimeyi metin ie
risinde yer yer ortam olarak karladk. rnein karma sosyal durum
alaca yn hibir zaman tam olarak kestirilemese de taraflarn
eylemleri her zaman bir balam ierisinde, riayet edilmesi gere
ken bir mecburiyetler dizisi, bir anlamsallklar btn ierisin
de gerekleir. Ksacas evet, Goffman (da) etkileimi merkeze
koyan bir sosyologdur ancak Goffmann etkileimi, farkl bak
alarn ortaya koyan ve durumu beraber tanmlayan benlik
lerin etkileimi deildir; sui generis [kendine zg] bir etkile
imdir, durumun tazyiki altnda gelien bir etkileimdir.
Grlecektir ki bu noktada, Goffmanm durduu yerin k
rlganl ve bunun ierdii paradoks da ok aktr. Bir taraf
tan, doas gerei her zaman belirsizlik ieren, kaygan-oynak bir
muhtevaya sahip ve keskin yn deitirmelere ak bir etkileimi,
tam da o esnada, alm srasnda, iler hldeyken kavramaya a
lr; dier taraftan ise e zamanl olarak aktrlerin bu etkileime
tadklar yapsal unsurlar yakalamaya gayret eder. stne
stlk bu yapsal unsurlar aktrlere dsal deildir; etkileim
ierisindeki aktrlerin, etkileim esnasnda ierisinde bulunduk
lar duruma, konum bilgisine ilikin sahip olduklar anlk bilgide
yuvalanmlardr. Aslnda burada, Meadden Blumera kadar
uzanan sembolik etkileimci hattn kutsalna da el uzatmak
sz konusudur; nk Goffmandaki benlik, olaylarn arkasn
daki yar rtk entite deildir. Dolaysyla ontolojik bir hareket
noktas tekil etmez. Tersine, Goffman iin, benliin eylemleri
etkileimi ereveleyen duruma gndermek yapmakszn anla
lamaz; stratejileri bu erevenin snrlarn aamaz ancak bu,
yapnn edilgen/mekanik bir uzants olarak benlik fikrine de
kesinlikle gtrmez. Tekrar edelim; Goffmanda yapsal tazyik
dsal deildir, etkileime ikindir; daha dorusu benlik ve ya
psal tazyik, her ikisi birden, etkileimi ereveleyen durumda,
aktrlerin bu duruma ilikin bilgisinde, ksacas etkileimin ken
disinde bir olurlar.
larda veya normallerle karlatklar durumlarda gibi ifadelerin, daha
doru ve dilimizin akna uygun syleniinin, karma sosyal ortamlarda
veya normallerle karlatklar ortamlarda eklinde olmas gerektiini d
ndk.
 Goffman sosyolojisinin hem krlgan hem de cezbedici yn
kukusuz burada yatar; toplumsal yaamn, etkileimin oynakl
ve ele gelmezlii ile deimezleri ve sabideri arasnda srekli
gidip gelir Goffman. Analizi srekli olarak kndeye getirme
riski barndran bu gerilimi azaltmak kukusuz imknszdr -ki
Goffman da byle bir beyhude aba ierisine hi girmemitir.
Tam tersine, kad olarak bu gerilimin tam da merkezinde ko
numlanmay tercih etmi gibidir. Tahlillerindeki o mthi ini
klar, makro ve mikro arasndaki gelgitler hi phe yok ki bu
yerinde durutan kaynaklanr; eylemin sabit ereveleri/yaplar
ve gndelik hayatn en sradan ve ufak rutinlerinin zengin ve
maharetli tasviriyle beraber gider. nanlmaz bir detay takntsy
la sunulan bu tasvirler, gndelik hayatn, etkileimin fark edil
meyecek kadar sradan ve ufak unsurlarnda, birden, devasa bir
toplumsal tazyikin izlerini gzler nne serer. Ksacas Goffman
sosyolojisi srekli bir devinimin, makas deitirmenin sosyoloji
sidir. Bu sebeple yorucudur; teknik bir dilden gndelik hayatn
diline aniden geiler, ayn paragraf ierisinde gndelik hayatn
sradan bir nvesinin bitmek tkenmek bilmeyen tasvirinden bir
anda makro bir teorik zmlemeye gei, sert bir fren ve tekrar
dan anti teorik bir hava alabilecek bir tasvire sray... Bunlarn
hepsi Goffman yoran bir yazar mertebesine eker. Ne var ki
Goffman sosyolojisini yer yer bktrc ve anlalmaz klan bu tarz
ayn zamanda, en sradan ve ufak olandan harekede toplumsaln
bysne maharetle nfiz etmi bir ustann imzasn tar.
Elinizdeki kitap, bu ustaln en yetkin rneklerinden biridir;
dier eserlerinde olduu gibi burada da donuk bir sosyoloji de
il, hareket hlinde bir sosyoloji sz konusudur. Olgular sabit
cevherlerinde deil, kendilerini ereveleyen balamdan hare
ketle ilikisel ve deiken karakterlerinde kavranlr. Bu noktada
damga, sabit bir nitelik deildir, bir iliki trdr. Damgal,
tekiyle ilikilerinde onu itibarszlatran (veya itibarszlat-
rabilecek) bir vasfa sahip olandr. Ancak bu nitelik, her trden
grup veya toplumda damgalanmaya gtrecek sabit, deimez
bir nitelik deildir. Sahip olunan bir vasf damgaya dnt
ren; verili bir durum ve etkileimde, bu niteliin, kamzdaki
kiiye ve zellikle de kimliine ilikin beklentilerimizle uyuma-
masdr; dier bir ifadeyle damga, sfat ve stereotip arasndaki
bir iliki biimidir. Kitapta ele alman temel damga tipi mev
cuttur: (1) bedensel engeller veya fiziki ekil bozukluklar, (2)
kiilik zellikleri (alkolik, ecinsel, uyuturucu bamls, eski
bir akl hastas veya isiz olmak gibi) ve (3) etnik/etnolojik veya
snfsal damgalar (din, etnik, mill veya snfsal aidiyederle ala
kal olarak). Bununla birlikte, kendisi de ilikisellik ierisinde
kavranan her nitelik bir gn damgaya dnebilir; her birey yz
yze etkileimin dinamiinde bu riskle kar karyadr. yle der
GofFman:
(...) Bu tespitlerden damgann idaresinin toplumun genel
bir zellii olduu ortaya kar. Sz konusu olan, kimlik norm
larnn hkim olduu her yerde iler hlde bulunan bir usuldr.
Bu usul, sz konusu olan ister geleneksel bir ekilde damga ola
rak tanmlanan nemli bir sapma olsun isterse de sahip olmak
tan utan duyulabilecek nemsiz ufak bir farkllk olsun ayn
kalr. Dolaysyla, normalin ve damgalanmn rollerinin ayn
btnle ait olduunu dnmeye msaade vardr: Ayn ku
man iki parasdrlar.5

Bu noktada GofFman merkez bir ayrma gider ve ayn sre

cin iki fakl momentumundan bahseder; (1) itibarszlatrlabilir
veya itibarszlatrlm bir vasfa sahip olmak, (2) bu vasf zeri
ne, muhtemelen kiiyi anormal olarak tanmlamaya gtren bir
yargda bulunmak.
Sonuca balamak gerekirse damga kavramnn, iki stun
hlinde ayrlm somut bir bireyler topluluunun -damgallar
ve normaller- mevcudiyetinden ziyade, en azndan baz ilikiler
erevesinde ve hayatn belli dnemlerinde her birimizi iki rol
de oynamaya gtren ve her yerde mevcut bir toplumsal sre
5 Elinizdeki kitap s. 183
 cin edimini ierdiini tekrarlamak isterim. Normal ve damgal,
somut kiiler deillerdir, ikisi de birer bak asdr. Bu bak
alar, karma temaslar esnasnda, laykyla yerine getirilmemi
normlar gereince toplumsal olarak retilirler. Bir birey daim
sfatlar tarafndan tipletirilebilir elbette; bulunduu birok
toplumsal durumda, damgal roln oynamaya zorlanabilir
ve bu durumda ondan, bu almada yaptm gibi, kaderinin
onu her eyiyle normallerin zddnda konumlandrd damgal
bir kii olarak bahsetmek doaldr. Ne var ki, sahip olduu bu
damgalayc nitelikleri, iki roln doasn kati surette belirle
mez; bu nitelikler sadece, damgalnn rollerden birini veya di
erini oynama skln tanmlar.6

O hlde Goffmanda roller, vasflar ve elbette bir iliki bii

mi olarak damga zerindeki her trden zc bak kati surette
darda braklr; bunun yerine, durum tanmndan hareket
le gerekleen yz yze etkileimin icaplar ve keskin dnleri
(oynakl) erevesinde bireyin oklu eylem ve yorumlama stra
tejileri n plana karlr. Bu stratejilerinden elinizdeki kitapta
arlkl olarak bahsedilenler ise, damgalnn karma durumlarda
(yani normallerle karlamalarnda) kullandklardr. Bu stra
tejiler damgann grnr olup olmamasna gre deiir; itibar-
szlatrc bir damgaya hlihazrda sahip bir kii iin ncelikli
sorun, karma temaslarda doan gerilimi ynetmektir; itibar-
szlatrlabilir bir kii iin (yani damgas grnr olmayan biri
iin) ncelikle sz konusu olan ise damgasna ilikin bilginin
denetimidir; aldatc grnm sergileme, m, mi gibi yapma,
kimlik kartrclar kullanma eklindeki stratejiler buradan
doar. Tm bu tartma Goffman tarafndan oklu bir kimlik
tanm (toplumsal kimlik, bireysel kimlik ve ego kimlii) ze
rinden yrtlr. Damgalnn bir taraftan, dhil olduu grup
ve bu grubunun temsilcileri ile dier taraftan ise toplumun ge
neli ile her dzeydeki ilikileri bu noktada belirleyicidir. Olduk
a Goffmanc bir tarzda, tm bu iliki seviyelerinin analizi,
6 Elinizdeki kitap s. 192
makro ile mikro arasnda srekli gidi gelilerle ve sokaktan ve
gndelik hayattan alman inanlmaz zenginlikteki rneklerin, bir
anda, bir st perdeden ifade edilen teorik nermeleri destekleye
cek ekilde kullanlmasyla srdrlr.
Goffman m damgalsnn hikyesi ayn zamanda bir tra
jedidir de; gri alanda kalmann, tanmlanamaz olmann traje
disidir. Damgalnn hususiyeti snflandrlamaz oluudur;
normaller dnyasna ait deildir ancak bu dnyaya yabanc
da deildir. Fiziki adan tam olarak salkl deildir ancak hasta
da deildir (nk hastalk tanm gerei geici bir durumdur).
l deildir ancak canllar dnyasna da ait deildir; toplumsal
adan hem vardr hem yoktur. Hatta Levi-Straussu bir yerden
bakarsak ne hayvan ne de tamamyla insan olmas hasebiyle
doa ve kltr arasnda var olan izginin ihlalidir damgal. Ta
nan bir engel, sahip olunan bir damga, bireyin kltr taycs
olma ihtimalini ortadan kaldran bir ihtimaldir. Damgal snrda
olandr; mulak snrlar zerinde iki dnya arasnda srekli sav
rulma, gidip gelme hlidir. Bu itibarla Simmelin yabancsdr
da. Gruba hem ait olan hem de olmayandr ancak bizatihi var
lyla ve grupla ilikisiyle grubu yaplandrandr. O hlde lafi
fazla uzatmayp, sz artk Gofimana brakarak bitirelim ve siz-
leri Goflman n, yer yer olduka hznl bir hl alacak gelikin
tahlilleriyle ba baa brakalm:
Damgal kiiden, yknn ar olduunu ve bu yk ta
mann onu bizden farkl kldm ima edecek hibir davranta
bulunmamas talep edilir; ayn zamanda kendisini bizden, ona
ilikin bu inancmz sancsz bir ekilde srdrmeye imkn ve
recek derecede uzak bir mesafede tutmaldr. Dier bir ifadeyle
damgal kiiye, hem kendi kendini hem de bizi gerekten kabul
ettiini gsteren bir iaret vermesi tavsiye edilir; oysa biz bu
kabul kendisinden ta bandan beri esirgemiizdir. Dolaysyla
hayal bir kabuln, hayal bir normalliin temelini oluturma
sna izin verilir. (...) Bu durumda ironik olan, damgal kii
den dierleri iin olmas istenilen eyi tam da bu dierlerinin
 reddetmesi deildir; bu nevi bir karlk grmemenin belki de
grp grebilecei en iyi karlk olacadr.7
Sosyoloji bazen, hepimizin bir grubun bak asndan ko
nutuumuzu syler. Damgal kiinin zel durumu ise udur:
Toplum ona byk grubun bir yesi olduunu syler. Bu da
onun normal bir insan olduu anlamna gelir ama ayn zaman
da toplum, damgal bireye onun baz alardan farkl olduu
nu ve bu farkllm reddetmesinin bouna olacan da syler.
Bu farkllk phesiz yine ayn toplumdan kaynaklanr; nk
normal koullarda bir fark, eer daha ncesinde mterek su
rette kavramsallatrlmamsa bir mesele hline gelmez. (...)
Dolaysyla damgal kiiye, bir yandan herkes gibi biri oldu
u sylenirken dier yandan da m, mi gibi yapmasnn ya
da kendi grubuna ihanet etmesinin pek akllca olmayaca
sylenir. Ksacas ona, hem herkes gibi olduu hem de herkes
gibi olmad sylenir. (...) Bu eliki ve maskaralk, damgal
kiinin kaderidir.8

Levent Unsald
Ankara, ubat 2014

7 Elinizdeki kitap s. 172-173

8 Elinizdeki kitap s. 174-175
i
 nsz

Yaklak on yl akn bir sredir sosyal psikoloji yaznnda dam

gaya (stigma) -yani sosyal adan tamamen kabul grme vasfn
dan men edilmi bireyin durumuna- ilikin kaliteli ve iyi iler
karld.9 Bu yazn, zaman zaman ortaya konan faydal klinik
aratrmalarla da beslendi10ve teorik ereve daima yeni kii ka
tegorilerine tatbik edildi.11
Elinizdeki kitapta12, sosyolojiye getirilerinin ne olabileceini
9 Sosyologlar arasnda en ok E. Lemert; psikologlar arasnda K. Lewin, E
Heider, T. Dembo, R Barker ve B. Wright ne kmaktadr. zellikle bana
yeniden aktarlabilecek bir ok alnt ve referans sunmu olan B. Wrightm,
Physical Disability A Psychological Approach (New York: Harper & Row,
I960) adl eserine baknz.
10 rnein E Macgregor vd., Facial D eformities a n d Plastic Surgery (Springfi
eld, III.: Charles C Thomas, 1953).
11 rnein C. Orbach, M. Bard ve A. Sutherland, Fears and Defensive Ad
aptations to the Loss of Anal Sphincter Control, Psychoanalytical Review,
XLIV (1957), s. 121-175.
12 Daha eski bir zeti, M. Greenblatt, D. Levinson ve R. Williams, The Pa
tient a n d the M ental Hospital (New York: Free Press of Glencoe, 1957), s.
507-510 iinde yer alr. Daha sonra yeniden dzenlenmi bir hli ise 13
Nisan 1962de Louisvillede (Kentucky) Southern Sociological Society deki
Maclver Konferansnda sunuldu. Mevcut hli, Bakanlk ocuk Sular
Komitesinin deneinin himayesi altnda Kaliforniya (Berkeley) niversi
tesi Hukuk ve Toplum Aratrmalar Merkezi tarafndan desteklenmitir.
deerlendirmek gayesiyle damgaya ilikin kimi almalar, zel
likle de popler olanlarn gzden geirmek istiyorum. Damgay
la dorudan ilikili olgular ile civar olgular arasnda bir snr
izmeye, bu olgularn nasl tek bir kavramsal ema dhilinde
ekonomik bir biimde tasnif edilebileceini gstermeye ve dam
ga ile sapma mevzusu arasndaki ilikiyi netletirmeye alaca
m. Bu hedef, toplumsal bilgiyle, yani bireyin kendisine ili
kin bakalarna dorudan aksettirdii bilgilerle alakal zel bir
kavram seti oluturup kullanmama olanak tanyacaktr.
Sevgili Bayan Isszyrekler,

On alt yaumdaym ve ne yapacam bilmiyorum; bana ne yaplmas

gerektiini syleyebilirseniz size minnettar olurum. Kk bir kz o
cuuyken o kadar kt bir durumda deildim; nk komu ocukla
rnn benimle dalga gemesine almtm ama imdi, dier kzlar gibi
ben de isterim; erkek arkadalarm olsun ve cumartesi geceleri onlarla
dar kaym, ite ama burunsuz doduum iin hibir erkek beni
istemez ki -iyi dans etmeme, ho hatlarn olmasna ve babamn bana
gzel giysiler almasna ramen.

Btn gn kendime bakp feryat ediyorum. Suratmn ortasnda

insanlar hatta beni bile korkutan byk bir delik var; dolaysyla er
kekleri beni dar karmak istememelerinden dolay sulayamam. An
nem beni seviyor ama [o da] bana baktnda kahroluyor.

Bu kadar kt bir kaderi hak edecek ne yaptm? Belki kt bir

eyler yapmmdr ama yle bile olsa hibirini bir yama basmadan ve
bu ekilde domadan nce yapm olamam. Babama sorduumda ne
bileyim ben diyor, domadan nce teki dnyadayken kt bir eyler
yaptm iin cezalandrlm olabilirmiim ya da onun gnahlar iin
belki de ben cezalandrlm olabilirmiim. Buna inanmyorum; nk
babam ok iyi biri. ntihar m etsem?13

Sevgilerle
Bir Umutsuz
13 Nathanael Westin Miss Lonelyhearts adl eserinden alnmtr (s. 14-15),
New Directions (1962).
Birinci Blm
 Damga ve Toplumsal Kimlik

Grsellikten faydalanma hususunda olduka maharetli olan Yu

nanlar, iaret edilen kiinin ahlaki statsnde olaan d ve kt
ne varsa ifa etmeye ynelik bedensel iarederi kasteden dam
ga terimini aslen ilk kullananlardr. Bu iareder bedene kazlr
ya da yaklr ve taycnn bir kle, sulu veya hain olduunun
kant olurdu. Bylece merasimle kirletilmi, lekelenmi olan
sz konusu kii, zellikle kamusal yerlerde kanlmas gereken
biri durumuna derdi. Sonrasnda, Hristiyanlk dneminde
terime iki anlam katman daha eklendi: Bunlardan ilki, cildin
zerinde padam tomurcuk benzeri yaralar eklinde tezahr
ettii dnlen, Tanrnn merhametinin bedensel iaretlerine
gnderme yapyordu; ikinci anlam katman ise, ilkindeki din
gndermeden esinlenen tbbi bir gnderme olarak fiziki bo
zukluklarn bedensel iarederine atfta bulunuyordu. Bu terim
[damga], gnmzde genellikle asl semantik kkne benzer bir
anlamda kullanlsa da gzden dmenin bedensel belirtisinden
ziyade gzden dmenin bizatihi kendisi iin kullanlr. Dahas,
dikkati cezbeden gzden dmelerin trlerinde de deiiklikler
meydana gelmitir. Ne var ki bu konu zerine alanlar, damga-
mn yapsal n koullarn tarif etme ve buna ilikin bir tanm ge
tirme hususunda pek gayret gstermemilerdir. Dolaysyla, ie
baz ok genel varsaymlarn ve tanmlarn ana hatlarn izerek
balamak gerekir.
On K avram lar
Toplum, kiileri kategorize etme aralarm ve her bir kategorinin
mensuplan iin sradan ve doal olduu dnlen nitelikler
btnn tesis eder. Dier bir ifadeyle toplumsal ereveler, ia
ret ettikleri toplumsal balamlarda karlalmas muhtemel kii
kategorilerini sabitler. Verili toplumsal balamlardaki sosyal ili
ki rutinleri, zel bir dikkate veya dnceye gerek kalmakszn
beklenebilir bir durum olarak karmza kan tekilerle alakadar
olmamza msaade eder. Bir yabancyla karlatmzda, ite o
an itibaryla, ilk intibalar byk ihtimalle, bizim karlalan kii
nin dhil olduunu dndmz kategorisini ve niteliklerini
ve buradan hareketle de toplumsal kimliini peinen kestirme
mize olanak tanr. Toplumsal kimlik terimi sosyal statden
daha iyidir; nk drstlk gibi kiisel sfatlar kadar ura-
i-meslek gibi yapsal sfatlar da burada iin iine girer.
Sahip olduumuz yarg bu pein kestirmelere dayanr. Bu
kestirmeleri normatif beklentilere, makul olduu dnlen ta
leplere dntrrz.
Olaan artlarda, bu taleplerin yerine getirilip getirilmeye
cei ynnde bir soru ortaya kana kadar bunlar talep ettii
mizin ya da taleplerimizin ne olduunun farkna varmayz. te
o zaman, yani bylesi bir soru gndeme geldiinde, karmzda
duran kiinin ne menem bir ey olduuna ilikin bandan beri
belli baz varsaymlarda buluna geldiimizi idrak ederiz. Dolay
syla, yaptmz taleplere bilkuvve14 talepler adn koymak ve
karmzdaki kiiye yaktrdmz sfat, muhtemel bir geriye
14 Trke Syleyenler Notu (T.S.N.): Potansiyel, muhtemel, makul; potansi
yel olarak dorulanmas beklenilen, en azndan bunun muhtemel olduu
dnlen.
dnk deerlendirme kapsamnda yaplm bir yaktrma -yani
bilkuvve bir niteleme, varsaylan bir toplumsal kimlik- olarak
grmek daha doru olur. Sz konusu kiinin gerekten dhil ol
duu kategorilere ve sahip olduu sfatlara ise onun fiil toplum
sal kimlii ad verilecektir.
Bir yabanc karmzdayken onun, dhil edilmesine msait
kii kategorisindeki dierlerinden farkl ve pek de rabet edilme
yen bir sfata haiz olduu ynnde kantlar ortaya kabilir -u
bir durumda bu, kiiyi batan aa kt, tehlikeli veya zayf biri
kategorisine sokabilir. Bylece karmzdaki yabanc, zihnimizde
salkl ve sradan bir kii olmaktan kp lekeli ve sakat, kale
alnmayan birine indirgenir. Byle bir sfat, zellikle de itibar-
szlatrc etkisi ok kapsamlysa bir damgadr; zaman zaman
buna baarszlk, kifayetsizlik veya engel de denir. Bu durum,
varsaylan ve fiil toplumsal kimlik arasnda zel bir uyumazlk
tekil eder. Varsaylan ve fiil toplumsal kimlik arasnda baka
tr uyumazlklarn da sz konusu olduu belirtilmelidir. r
nein bir bireyi, dhil olduu varsaylan kategoriden farkl bir
kategoride yeniden snflamamza ve sz konusu kiiye ilikin
nitelemelerimizi deitirmemize sebebiyet verebilecek trden
uyumazlklarn sz konusu olabilecei hatrlanmaldr. Ayrca,
tm hoa gitmeyen nitelikler deil, sadece belli bir birey tipinin
ne olmas gerektiine ilikin stereotipimizle uyumayanlar bura
da sorun yaratr.
Dolaysyla bu kitapta damga terimi son derece itibarszla
m bir sfata atfta bulunmak iin kullanlacaktr ama gerek
te ihtiya duyulann bir sfatlar dili deil bir iliki dili olduu
grlmelidir. Bir nitelie haiz olma durumunu damgalayan bir
sfat, bir bakasnn aleladeliini teyit edebilir; dolaysyla ken
di bana arzu edilen veya edilmeyen bir ey deildir. rnein
Amerikadaki kimi iler, bu ilerde alp da o iin gerektirdii
niversite eitimine sahip olmayanlarn bu durumu rtbas et
melerine sebebiyet verebilir. Ne var ki, aznlkta olan niversite
mezunlarnn altklar baz baka iler de onlarn, baarsz ya
da kaybeden damgas yeme kaygsyla niversite mezunu olduk
larm bir sr gibi saklamalarna yol aabilir. Benzer bir biimde
orta snfa mensup bir erkek ocuu ktphaneye giderken g
rlmekten gocunmayabilir, ancak profesyonel bir sulu unlar
yazyor:
rnein eskiden, arada bir yaadm yere yakn bir k
tphaneye gittiimi ve bilfiil ieri girmeden nce beni tanyan
binlerinin oralarda olup da beni ktphaneye girerken grme
diinden emin olmak iin birka kere omzumdan arkama bak
tm imdi hamlayabiliyorum.15

Ayn ekilde, lkesi iin savamay arzulayan bir kii, sahip

olduunu iddia ettii fiziksel salamlna halel getirebilir kor
kusuyla fiziki bir kusurunu rtbas edebilir. Daha sonrasnda ise,
canndan bezen ve ordudan ayrlmaya alan ayn kii, gerek
ten akut bir hastal olmad hlde itibarszlatrlmay gze
alarak bir asker hastaneye hasta olarak kendini kabul ettirmeyi
baarabilir.16O hlde damga, gerekten de nitelik/sfat ile stereo-
tip arasndaki bir nevi zel ilikidir; bununla birlikte, toplumun
hemen hemen her alannda itibarszlatrc etki yaratan nitelik
ler/sfatlar olmas sebebiyle bunu bu ekilde ifade etmeye devam
etmeyi nermiyorum.
Damga ve onunla e anlaml terimler ikili bir perspektifin s
tn rterler: Damgal birey, kendindeki farklln, hlihazrda
insanlar tarafndan biliniyor ya da annda insanlarn dikkatini
ekebiliyor olduunu mu; yoksa kendindeki farkll insanlarn
ne bildiini ne de bu farklln onlarn hemen dikkatini ekebi
lir olduunu mu farz eder? Birinci durumda, gzden drlm,
itibarszlatrlm olan, ikinci durumdaysa gzden drlmesi,
itibarszlatnlmas ihtimal dhilinde olan sz konusudur. Dam-
15 T. Parker ve R. AUerton, The Courage o f His Convictions (Londra: Hutchin
son & Co., 1962), s. 109.
16 Bununla alakal olarak bkz. M. Meltzer, Counter-manipulation Through
Malingering, A. Biderman ve H. Zimmerder, The M anipulation o f Human
Behavior (New York: John Wiley&Sons, 1961) iinde, s. 277-304.
gali bir birey, byk ihtimalle her iki durumu da deneyimlemi
olsa bile bu nemli bir farktr. tibarszlatrlm olann duru
mundan balayp itibarszlatrlmaya msait olana geeceim
ama bu ikisini birbirinden hi ayrmayacam.
Birbirinden olduka farkl damga tipinden bahsedilebi
lir. ncelikle (1) bedenin korkunluklar -muhtelif fiziki defor-
masyonlar- gelir. Sonra (2) zayf irade, baskya mstahak ya da
doal olmayan tutkular, sapkn ve kat inanlar ve ahlakszlk
olarak alglanan bireysel karakter bozukluklar gelir; bunlar, r
nein ruh bozukluu, hapis yatmak, bamllk, alkolizm, ecin
sellik, isizlik, intihara giriim ve radikal siyasi davranlar gibi
bilindik bir listeden karlr. Son olarak da (3) rk, ulus ve din
gibi etnolojik damgalar vardr; bunlar, soy bayla aktarlabilir
ve eit bir biimde bir ailenin tm mensuplarna bulaabilir.17
Ancak her hlkrda, Yunanlarn aklndan geenler de dhil ol
mak zere, damgann tm bu muhtelif tr ve derecelerinde ayn
sosyolojik zellikler bulunur: Sradan, dzenli bir sosyal ilikide
kolayca takdir toplayabilecek bir kii, merak uyandran bir zel
lie sahip olabilir ve bu zellik dier niteliklerini ikinci plana
iterek sz konusu bireyle karlaanlarmzn ona srt evirmesini
salayabilir. Sz konusu bu kii artk bir damgaya, beklediimi
zin dnda istenmeyen bir farklla sahiptir. Mevzubahis hususi
beklentilerden olumsuz anlamda uzaklamayan kiilere ve bizle-
re ise norm al olanlar adn vereceim.
Damgas olan bir kiiye dnk biz normallerin taknd
tutumlar ve ona dnk eylemlerimiz iyi bilinir, nk iyilikse
verlik eylemi tam da bu tepkileri yumuatmaya ve abat etmeye
yneliktir. phesiz, tanm gerei, biz damgal bir kiinin pek
de insandan saylmayacana inanrz. Bu zanna binaen, onun
17 Yalan tarihte, zellikle Britanyada, dk snf stats nemli bir etnolojik
damga ilevi grd; ocuk, beklenmeyen bir ekilde, balangtaki konu
munun ok tesinde bir sosyal konuma ykselirse ebeveynlerinin veya en
azndan toplumsal evresinin gnahlar peini brakmazd. Snf dam as ve
buna ilikin muameleler ngiliz romannn temel temalarndan biridir.
yaamm zorlatran, birok durumda dnmeden de olsa etkili
olan muhtelif ayrmclklar uygularz. Onun aa hlini akla
mak ve temsil ettii tehlikeyi izah etmek iin bir damga teorisi,
bir ideoloji ina eder; bazen de sosyal snf gibi baka farklar te
mel alan bir hasml akla yatkn klmak iin rasyonel gerekeler
buluruz.18Sakat, pi, salak gibi zel damga terimlerini, genellikle
asl manalarna kafa yormakszn gnlk sylemimizde birer me
caz ve tasvir kayna olarak kullanrz.19 Bir kusuru temel alarak
geni bir kusur yelpazesini yaktrma eiliminde oluruz20; ayn
zamanda, arzulanan ama pek de istenmeyen kimi sfatlar da ya
ktrmaya meylederiz; birok durumda bunlar, altnc his ya
da sezgi gibi doast yetenek trnden sfadardr21:
Kimileri, krlere dokunmak veya onlar ynlendirmek ko
nusunda ekinceli olabilirken; kimileri de grme yetersizlii
olarak alglad kusuru, engelliliin bir paras olarak genel
letirilebilir; rnein krlere, sanki aslnda sarlarm gibi ba
rarak veya elleri ayaklar tutmuyormu gibi davranarak. Kr
lk ile karlaanlar kalp yarglarda temellenmi ok muhtelif
inanlara sahip olabilirler. rnein krlerin, bakalarnn haiz
olmad, kendilerine has bilgiye eriim kanallar gelitirebil
diklerini varsayarak onlarn zgn bir saduyuya sahip olduk
larn dnebilirler.22
18 D. Riesman, Some Observations Concerning Marginality, Phylon, ikinci
eyrek, 1951, s. 122.
19 Akl hastalar vakas, T. J. SchefFin ileride yaynlanacak bir makalesinde
takdim ediliyor.
20 Krlere ilikin bkz. E. Henrich ve L. Kriegelderl., Experiments in Survival
(New York: Association for the Aid of Crippled Children, 1961), s. 152 ve
186; ayrca, H. Chevigny, My Eyes Have a Cold Nose (New Haven, Conn.:
Yale University Press, karton kapak, 1962), s. 201.
21 Kr bir kadnn dedii gibi: Sanrsam gzlerim grmedii iin koku alma
duyum ar gelitiinden dolay bir parfm test etmemi istemilerdi.
Bkz. T. Keitlen (N. Lobsenz ile birlikte), Farewell to Fear (New Yorlc Avon,
1962), s. 10.
22 A. G. Gowman, The War B lind in American Social Structure (New York:
American Foundation for the Blind, 1957), s. 198.
 Dahas, kiinin kendi durumuna verdii savunmac yant,
yetersizliinin-engelinin dorudan bir davurumu olarak algla
yabiliriz; hl byle olunca hem yetersizlii hem de yant, kiinin
veya ebeveynlerinin ya da kiinin bal olduu grubun yapt
bir eyin ceremesi ve dolaysyla da ona dnk muamelemizin
hakl sebebi olarak grebiliriz.23
imdi de normal olandan veya kendisini normal olarak ta
nmlayan kiiden kp bu kiinin karsndakine bakalm. Top
lumsal bir kategorinin mensuplarnn, dorudan kendileri iin
geerli olmad konusunda hem kendilerinin hem de bakalar
nn mutabk olduu bir yarg standardn gl bir biimde des
tekleyebilecei genel olarak dorudur. rnein bir i adamnn,
kadnlardan kadns veya keilerden sofi bir davran bekleyip
de bu davran biimlerinden hibirini kendine yaktrmama
s byle bir eydir. Buradaki ayrm, bir norma riayet etmekle
o normu salt desteklemek arasndadr. Damga meselesi burada
gndeme gelmez; mesele yalnzca, belirli bir kategoride yer alan
kiilerin, belli bir normu sadece desteklemekle kalmayp ona uy
malar ynnde tm taraflar dzeyinde bir beklenti sz konusu
olduunda ortaya kar.
ilaveten, bir bireyin, kendisinden etkin bir biimde talep
ettiimiz eylere uygun yaama konusunda baarsz olmasna
ramen bu baarszln ona greli olarak halel getirmemesi de
muhtemeldir. Bu kii, yabanclamasnn ve kimlik meselesine
ilikin tad inanlarnn korumas altnda kendinin tamamy
la normal olduunu, asl normal olmayanlarn ise bizler olduu
nu dnr. Damgaldr ancak byle olmaktan ok etkilenmi
ya da pimanlk hissediyormu gibi grnmez. Mennonitler24,
ingeneler, utanmaz serseriler ve Ortodoks Yahudilere ilikin
anlatlar bu ihtimale alk tutar.
Ne var ki, gnmz Amerikasnda birbirinden ayrk eref
23 rnein bkz. Macgregor vd., a.g.e. boyunca.
24 T.S.N.: Modern hayat reddeden sofu bir Hristiyan cemaati.
kodlar de gemi grnmektedir. Damgal birey, kimlie
ilikin biz nelere inanyorsak onlara inanma eilimindedir ve bu
ok nemli bir olgudur. Kiinin kendisinin ne olduuna ilikin
en derin duygular; normal, yani herkes gibi bir birey olduu,
dolaysyla adilane bir ansa ve muameleye kendisinin de hakk
olduu algsna tekabl ediyor olabilir.25 (Gerekte, nasl dile ge
tirilirse getirilsin, iddialarn herkese deil sadece, tartmasz bir
biimde ierisinde yer aldn dnd toplumsal bir kate
gorideki, rnein kendi yandaki, cinsiyetindeki, mesleindeki
vb. herkese zgn olduunu varsayd eylere dayandrr.) Yine
de (ki genellikle gayet isabetli bir biimde) ne kadar dil dkerse
dksn dierlerinin kendisini gerekten kabullenmedikleri ve
kendisiyle eit bir seviyede temasa gemeye raz olmadklar
ynnde bir algya sahip olur.26 stelik daha geni anlamyla
toplumdan alp iselletirdii standartlar, tekilerin onun baar
szl olarak grd eylere iten ie dikkat kesilmesini dayatr;
bu, kanlmaz olarak, yle bir anlna bile olsa, gerekten ol
mas gereken eye fiilen yetemedii grne kendini kaptrma
sna sebebiyet verir. Utan duygusu, bireyin kendi sfadarndan
birini sahip olunmas kk drc bir ey olarak algdamas
ve bu sfata kesinlikle sahip olmadn dnmesi sonucunda
ortaya kan gl bir ihtimal hlini alr.
Hemen yan banda normal insanlarn olmasnn, bu benlik
talepleriyle benliin kendisi arasndaki yarlmay tevik etmesi
hayli muhtemeldir ancak gerek anlamda kendinden nefret et
25 Normal bir insan evlad mefhumunun kaynanda insana ynelik tbbi
yaklam ya da ulus devlet gibi geni lekli brokratik kurumlarn, tm
mensuplarna baz bakmlardan eit muamele gsterme eilimi olabilir.
Kkeni ne olursa olsun bu mefhum, sradan insanlarn hlihazrda kendi
lerine ilikin alglarn ekillendiren temel imgelemi sunuyor gibidir. lgin
bir biimde, popler hayat anlats yazmnda, phe ile baklan bir kiinin
normal olduu ynndeki iddiasn bir ee ve ocuklara sahip olarak veya
Noel ile kran Bayramn onlarla geirerek kantlad yeni anlat tr
ortaya kmtr.
26 Bir sulunun, kabul grmemesine verdii tepkiler Parker ve Allertonda bu
lunur, a.g.e.y s. 110-111.
mek ve kendini kk grmek, bir aynayla ba baa kaldnda
da sz konusu olabilir:
Sonunda ayaa kalktm (...) ve yeniden yrmeyi ren
diim bir gn, kendime bakmak iin bir byte alp byk
bir aynann nne doru yrdm ve tek bama gittim. Ken
dimi ilk grdmde neler hissettiimi (...) baka kimseler bil
sin istemedim. t kmyordu, ban-ar yoktu; kendimi
grdmde fkeyle lk atmadm. Kendimi sadece uyuuk
hissettim. Aynadaki o zat ben olamazdm, iten ie kendimi
salkl, sradan, baha ak bir insan gibi hissediyordum -ah,
kendimi o aynadaki gibi hissetmiyordum! Lkin yzm ay
naya evirdiimde utanla yanp tutuan gzlerim dnp bana
bakyordu. (...) Orackta yle sessizce ve alamadan dururken
bundan birine bahsetmemin olanaksz olduunu hzlca kavra
dm ve kefettiim eyin yaratt kafa karkl ve beraberinde
getirdii panikleme, bu duygularla uzunca bir sreliine yalnz
bama yzlemek zere orackta iime mhrlendi.27
Aynada grm olduum eyleri defalarca unuttum. Zihni
min ierisine girip ayrlmaz bir param olamad grdklerim.
Sanki benimle bir alakas yokmu gibi bir hissiyata kapldm;
bir klk deiikliinden ibaretti ancak bu, klk deitiren insa
nn gnllce stndekileri deitirdii ve sz konusu kiinin
kimlii konusunda baka insanlarn kafasn kartrma maksa
dyla yaplan trden bir klk deitirme durumu deildi. Be
nim brndm grnm, masallarda olduu gibi rzam veya
bilgim olmadan stme geirilmiti ve kimlik konusunda kafas
karan bizzat bendim. Aynaya bakyordum ve kendimi tanya
madm iin dehete dyordum. Sanki ayrcalkl ve her eyi
baarmas mmkn olan biriymiim gibi, iimdeki o sarslmaz
romantik kvanla, durduum yerde bir yabanc, kk, acna
s, gudubet bir figr gryordum ve ben baktka sanki yz
acya gark oluyor ve utanla kzaryordu. Bu bir grnmden
ibaretti ama mrbillah zerimde kalacakt. Oradayd ite, ger
ekti. Bu karlamalarn her biri kafama kurun sklmas gibi
27 K. B. Hathaway, The Little Locksmith (New York: Coward-McCann, 1943),
s. 41, Wright iinde a.r.e., s. 157.
 bir eydi. Salma ve gzelliime ilikin srarc yanlsamann
yava yava ve inatla drt bir yanm sarana ve ben bu nem
siz gereklii unutana ve yeniden klliyen hazrlksz yakalanp
incinebilir bir hl alma dek sz konusu karlamalardan her
biri, beni sersem, uyuuk ve donuk birine dntryordu.28

Damgal bireyin yaamn temelde niteleyen eyi artk ifade

edebiliriz. Bu, mulk bir biimde de olsa ska kabullenme
denen meseledir. Damgal bireyin toplumsal kimliinin leke
lenmi veheleri, hem onunla ilikide bulunan kiilerde hem de
damgal bireyin bizatihi kendisinde, onun da herkes gibi say
g grmeyi ve dikkate alnmay hak ettii beklentisi yaratr. Ne
var ki bu beklentiye ramen dierleri, damgal bireye bylesi bir
muameleyi yapmaktan geri kalrlar; sz konusu durum, damgal
bireyin nazarnda, kendi niteliklerinden bazlarnn buna yol a
tn dnmesi eklinde tezahr eder.
Damgal birey bu duruma nasl bir tepki verir? Kimi vaka
larda, fiziki olarak deformasyona uram birinin plastik cerrahi
mdahale iin bak altna yatmas, kr birinin gz iin tedavi
grmesi, okuma-yazma bilmeyen birinin telafi edici bir eitim
almas, ecinsel birinin psikoterapi grmesi gibi, sz konusu
kiinin, baarszlnn nesnel temeli addettii eyi dorudan
dzeltmeye yeltenmesi mmkndr. (Byle bir onarmn mm
kn olduu zamanlarda bile ou zaman tam anlamyla normal
stat elde edilmez; nihayetinde benlik, belirli bir defoya sahip
olma durumundan, belirli bir defoyu dzeltmi olma durumuna
gemi olur.) Burada damgal bireyin, konuma terapileri, ten
rengi ac maddeler, vcut gelitiriciler, (dllenmi yumurta sa
rs tedavisiyle yenilenmede olduu gibi) genletiriciler, iman
yoluyla tedavi ve topluluk iinde zgven edinme srrnn sz
28 A.g.e., s. 46-47. nsann kendisini beenmemesi ynndeki hislere ilikin
genel terapiler iin bkz. K. Lewin, Resolving Social Conflicts, Blm III
(New York: Harper & Row, 1948); A. Kardiner ve L. Ovesey, The Mark
ofO pression: A Psychosocial Study o f the American Negro (New York: W. W.
Norton & Company, 1951); ve E. H. Erikson, C hildhood a n d Society (New
York: W. W. Norton & Company, 1950).
de satclm yapan dolandrclarn tuzana dmesinin bir
sonucu olarak madur edilme riskinden sz edilmelidir. Sz
konusu olan ey ister etkin teknikler isterse tam anlamyla do
landrclk olsun; bunlarn yol at aray (ki ounlukla giz
lidir), damgal insanlarn ne kadar u noktalara kadar gitmeye
hazr olabileceine, dolaysyla onlar bu ulara iten durumun da
ne denli hznl olabileceine ilikin zel bir emare sunar. Bu
hususta aadaki tespit aktarlabilir:
[New Yorkta iitme engellilere dnk sosyal hizmet uzman
l alannda bir nc olan] Bayan Peck, ilk zamanlarda orta
lkta cirit atan, keyi dnme peindeki saysz dolandrcnn
ve sahte doktorun, iitme Gl Birliini; manyetik iitme
cihazlarn, mucizev titreim makinelerini, yapay kulak zarla
rn, fleme cihazlarn, soluk alma cihazlarn, masaj aletlerini,
byl yalar, balsamlar ve tedavisi mmkn olmayan sar
ln tedavisinde bile kalc iyileme garantili, her derde der
man rnleri pazarlayabilecekleri ideal bir avlanma alan olarak
grdklerinden bahsetmitir. Bu trden gerek d ve sama
eylerin reklamlar (1920li yllarda Amerikan Tp Dernei bir
soruturmayla meseleye el atana dek), iitme zorluu ekenleri
gnlk basn ve hatta itibarl dergiler araclyla drt bir taraf
tan kuatmt.29

Damgal birey, arzi ve fiziki koullar sebebiyle kendisi gibi

engeli olanlara genelde kapal olduu dnlen etkinliklerden
birinde yetkinleme abas gstererek durumunu dolayl olarak
dzeltmeye alabilir. Yzmeyi, sr yapmay, tenis oynamay
veya uak kullanmay renen aksak bir kii ya da kayak ve da
clk uzman hline gelen kr bir kii bu gibi durumlara rnek
tekil eder.30 Baa bela bir renme sreci, elbette renilen e
29 F. Warfield, Keep Listening (New York: The Viking Press, 1957), s. 76. Ayr
ca, bkz. H. Von Hentig, The Criminal an d His Victim (New Haven, Conn.:
Yale University Press, 1948), s. 101.
30 Keitlen, a.g.e Blm 12, s. 117-129 ve Blm 14, s. 137-149. Ayrca, bkz.
Chevigny, a.g.e., s. 85-86.
yin eziyet verici tatbikiyle beraber gidebilir; tekerlekli sandalyeye
mahkm bir kiinin dans eder gibi yaparak bir kzla piste kma
s byle bir eydir.31 Sonuta, utan verici bir farkll olan kii,
gereklik denen eyden kopup, bkmadan usanmadan toplumsal
kimliinin mahiyetine ilikin allmadk bir yorum getirmeye
giriebilir.
Damgal bireyin, damgasn, tali kazanmlar elde etmek,
yani baka sebeplerden dolay eline yzne bulatrd eyleri
mazur gstermek iin kullanmas da muhtemeldir:
Yllar boyunca yara izine, tavan dudana veya ekilsiz
buruna birer engel gzyle bakld; bu durumun toplumsal ve
duygusal uyum asndan nemi alttan alta her eyi kuatr ni
telikte oldu. Hastann engeli, onun sosyal hayattaki tm ayak
srtlerini ve naho grevlerini, tm tatminsizliklerini ve tm
yetersizliklerini ast bir kancadr; hasta, sadece , rekabetten
makul bir ka arac olarak deil, sosyal sorumluluktan feragat
etmek iin de bu engele baml hle gelir.
Cerrahi bir mdahale sonucunda bu faktr ortadan kald
rldnda hasta, onun kendisine sunmu olduu az ok kabul
edilebilir duygusal himayeden yoksun kalr ve ksa sre sonra,
onu artacak ve rahatsz edecek biimde, defosuz, sradan
yzleri olan insanlar iin bile hayatn o kadar da przsz git
mediini grr. Bir engelden destek almakszn bu durumla
baa kmaya hazr deildir ve o kadar sade olmasa da benzer
bir himaye sunan nevrasteni (sinir zafiyeti), konversiyon histe
risi (bir nevroz eidi), hipokondri (hastalk hastal) veya akut
endie hlleri gibi davran rntlerine dnebilir.32

Ancak kii, ac ekmenin yaama ve insanlara ilikin bir ey

ler retebileceim dnmesinden dolay, maruz kald zor
luklarda gizli bir ilahi takdisin iaretini de grebilir.
31 Heinrich ve Kriegel, a.g.e., s. 49.
32 W. Y. Baker ve L. H. Smith, Facial Disfigurement and Personality, Jou r
nal o f tbe American M edical Association, CXII (1939), s. 303. Macgregor
vd., a.g.e., s. 57 ve devamnda, byk krmz burnundan ahlaki bir koltuk
denei misali destek alan bir kii rnek gsterilir.
 ... ama imdi, hastanede yaadklarmn ardndan epey
zaman getikten sonra rendiklerimi deerlendirebilecek
durumdaym [diye yazyor, ocuk felci sebebiyle kalc olarak
engelli bir anne]. nk mevzu ac ekmekten ibaret deildi:
Ayn zamanda ac ekerek bir eyler renmekti, insanlara ili
kin farkndalmn derinletiini ve arttn; bana yakn olan
insanlarn, zihnimi, yreimi ve ilgimi var gcmle onlarn
sorunlarna vakfedeceim konusunda bana gvenebileceklerini
artk biliyorum. Bunu, bir tenis kortunda kouturarak edine
mezdim hibir zaman.33

Buna paralel olarak, aadaki alntda bir MS (multipl skle

roz) hastasnn dile getirdiklerinin de iaret ettii zere, kii nor
mal olann snrlarn tekrardan tanmlama noktasna gelebilir.
Hem salkl zihinler hem de salkl bedenler sakadanabi-
lir. Normal insanlarn ortalkta gezinebiliyor, grebiliyor veya
duyabiliyor olmalar, onlarn gerekten de bunlar yapabiliyor
olduklar anlamna gelmez. Tadarn tuzlarn karan eylere
hayli kr, bakalarnn iyilik talepleri karsnda da hayli sar
olabilirler; onlar dndke artk kendimi onlardan daha sa
kat veya engelli hissetmiyorum. Belki bir nebze de olsa baz a
lardan onlarn etrafmzdaki gzelliklere gzlerini amalarna
vesile olabilirim: Scak bir el, teselli etmeye alan bir ses, bir
bahar meltemi, kulak kabartlacak gzel bir mzik, dost canls
bir selam gibi eyleri kastediyorum. Bu insanlar nemsiyorum
ve onlara yardmc olabileceimi hissetmek houma gidiyor.34

Kr bir yazar ise unlar sylyor:

Bu, insann yaamdan haz almasn, krlkten ok daha
etkin biimde azaltabilecek birok hadisenin sz konusu ol
duu dncesine gtrr ve bu mant takip etmek faydal
olacaktr. Bu noktadan bakldnda, rnein sevme becerisin
den yoksun olmak gibi insan hayattan tmyle tat alamaz bir
noktaya gtrebilecek bir aczi, krlkten ok daha byk bir
trajedi olarak deerlendirebiliriz ama byle bir illetten muzda-
33 Heinrich ve Kriegel, a.g.e., s. 19.
34 A.g.e., s. 35.
 rip bir adamn bu hlinden haberdar olmas bile allageldik
bir ey deildir; dolaysyla kendisine acmas imknszdr.35

Ve fiziksel engelli biri de unu ekler:

Hayat devam ettike sadece fiziksel engellerden deil, ok
ama ok sayda baka engelden de haberdar oldum ve yukarda
ki alntda geen engelli kzn szlerinin [ac szler], hi koltuk
deneklerine ihtiya duymam gen kadnlar, irkin olduklar,
ocuk yapamadklar ya da insanlarla temasa geemedikleri iin
veya bir sr baka sebepten tr aalk ve farkl olduklar
ynnde bir hissiyata kaplm kadnlar tarafndan da pekl
sarf edilmi olabileceini idrak ettim.36

Normal ve damgal insanlarn verdii ve buraya kadar ele

aldmz tepkiler, uzun zaman dilimleri ierisinde ve normal
insanlarla damgal olanlar arasndaki her trl temastan ayr
olarak cereyan edebilir.37 Ne var ki, elimizdeki almann derdi
bilhassa karma temaslardr -bunlar, damgal ve normal insan
larn ayn sosyal ortamda olduu anlar, yani ister bir sohbet
vesilesiyle isterse alakasz bir bulumada birbirleriyle salt ayn
ortamda bulunmalar eklinde olsun, fiziki olarak birbirleriyle
dorudan temas hlinde olduklar durumlardr.
Bylesi temaslarn sz konusu olabilecei beklentisi bile, sa
dece tek bana, normal ve damgal insanlarn, yaamlarm bu
temaslardan kanacak ekilde dzenlemelerine yol aabilir. Bu
durumun damgal insanlar iin ierdii sonular byk ihtimal
le daha zorlayc olacaktr; nk daha fazla eye eki dzen ver
meleri icap edecektir:
Evli olan iki kzndan biriyle birlikte yaayan Bayan Dover,
fiziksel grnm bozulmadan [burnunun distal -d ksm
35 Chevigny, a.g.e., s. 154.
36 F. Carling, And Yet We Are Human (Londra: Chatto & Windus, 1962), s.
23-24.
37 Bunun iin bkz. G. W. Allport, The Nature o f P rejudice (New Yorlc Anchor
Books, 1958).
 nn- yarsnn alnmasndan] evvel, gezip tozmaktan, alverie
kmaktan, akrabalarn ziyaret etmekten zevk alan bamsz,
scak ve dost canls bir kadnd ancak yznn grnmnn
bozulmas, hayat tarznn byk bir deiime uramasna yol
at, ilk iki ay boyunca, tercihen odasnda veya arka bahede
oturmu, nadiren kznn evinden kmt. im yanyor, ha
yat yzme kaplarn kapatt diyordu.38

Bakalaryla kurduu gndelik ilikilerinde olumlu karlk

lar almaktan yoksun kalan ve kendini geri eken kii; pheci,
bunalml, hasmane, endieli ve ne yaptn bilmez akn biri
hline gelebilir. Bu balamda, Sullivann konuya ilikin syle
dikleri aadaki gibidir:
Kendini aa bir mertebede grmek, kiinin ok derin bir
gvensizlik hissini bilincinden uzaklatramamas ve bu duygu
nun giderek kronik bir hl almas anlamna gelir; bu da o ki
inin endieden ve belki daha da ktsnden, yani kskanlk
tan muzdarip olmas anlamna gelir; tabii kskanlk gerekten
endieden daha kt bir eyse. Bakalarnn onda fark edecei
bir eyden dolay kendisine saygszlk yapabilecekleri korkusu,
sz konusu kiinin dier insanlarla ilikilerinde daima gvensiz
olmas anlamna gelir; bu gvensizlik, genelde endielerimizin
byk bir ksmnda olduu gibi bilinmeyen ya da maskelenmi
nedenlerden tr deil, kiinin karsnda aresiz olduunu
bildii bir eyden, dolay ortaya kar. Oysa tam da bu, benlik
sisteminde lmcl bir noksan temsil eder; nk benlik, ben
daha aa mertebede biriyim, dolaysyla insanlar beni sevmi
yor; onlarn yannda gvende olamam eklindeki kati bir ifa
deyi rtbas edebilecek veya dlayabilecek durumda deildir.39

Normal ve damgal insanlar bilfiil karlatklarnda, zellikle

de sohbet kabilinden mterek bir ilikiyi srdrmeye yelten
diklerinde orada, sosyolojinin balca sahnelerinden biri cereyan
38 Macgregor vd., a.g.e., s. 91-92.
39 Clinical Studies in Psychiatry, H. S. Perry, M. L. Gawel ve M. Gibbonderl.
(New York: W. W. Norton & Company, 1956), s. 145 adl almadan
alnmtr.
eder; nk birok durumda bu ilikilerdeki birok an, iki ta
rafn da damgann sebep ve sonularyla dorudan yzlemesi
gerektii anlardr.
Damgal birey, biz normal insanlarn onu ne olarak tanmla
yp kendisine nasl bir kimlik atfedeceimiz ve onu nasl karla
yacamz hususunda gvensiz bir hissiyat ierisinde bulunabi
lir.40 Fiziki maluliyeti [sakad] aratran birinin yapt u tasvir
aktarlabilir:
Malul insanlarn kendi statlerine ilikin hissettikleri belir
sizlik, ie alnma mevzusu bir yana, geni bir sosyal etkileim
yelpazesini kapsar. Kr, hasta, sar, sakat olanlar, tanlan yeni
birinin tutumunun ne olacandan, temas kurulana dek sz ko
nusu tutumun ret mi yoksa kabul ynnde mi olacandan asla
emin olamazlar. Ergen birinin, ak tenli bir siyahinin, ikinci
kuak bir gmenin, sosyal adan etkin birinin, erkeklerin bas
kn olduu ilere girmi bir kadnn yaad tam da budur.41

Bu belirsizlik, damgal bireyin, muhtelif kategorilerden han

gisine yerletirileceini bilmemesinden kaynaklanmaz sadece;
ayn zamanda, yerletirildii kategorinin olumlu olduu hllerde
dahi dierlerinin iten ie onu sahip olduu damga zerinden
tanmlayacaklarn bilmesinden ileri gelir:
Byle dzgn insanlar karsnda ben de kendimi hep byle
hissederim -bana ne zaman iyi, ho davransalar aslnda alttan
alta daima sadece bir suluymuum gibi bakarlar, baka bir e
kilde deil. Olduumdan farkl bir ey olmam iin artk ok
ge. Ama hl ok gl bir ekilde bunu hissediyorum; yani
40 R. Barker, The Social Psychology of Physical Disability, Journal ofS ocia l
Issues, W (1948), s. 34, damgal bireylerin srekli yeni durumlarla karla
arak sosyo-psikolojik bir snrda yaadn iddia etmektedir. Ayrca bkz.
Macgregor, a.g.e., s. 87; Macgregor bu almasnda, grmezden gelinmesi
imkansz bir deformasyonu olanlann, etkileim esnasnda nasl alglanacak
lar hususunda, fark edilmesi zor deformasyonlara sahip olanlara gte daha
az kaygl olduklanna iaret eder.
41 Barker, a.g.e., s. 33.
 bana sadece byle yaklayorlar ve beni baka bir ey olarak ka
bul etme becerisinden basbaya yoksunlar.42

Dolaysyla damgal insanlar, karlarndaki tekilerin ken

dileri hakknda gerekten ne dndklerini bilmemek gibi
bir hissiyata kaplrlar.
Ayrca, karma temaslar esnasnda, damgal birey kendini
sahnede43 hissetmeye, yani verdii izlenimi (bakalarnn yap
mak zorunda olmadklarn dnd lde) gzetim ve de
netim altnda tutmak zorunda olduunu dnmeye eilimlidir.
stne stlk, gndelik olaylar yorumlamak iin kullan
lan allageldik emalarn da artk bir ie yaramadn hisseder.
Yapmay baard en kk bir eyin bile, kendi zel durumu
gz nne alnarak takdire ayan ve dikkate deer birer baar
olarak deerlendirildii ynnde bir hissiyata kaplr. Profesyo
nel bir sulu bunu u ekilde gzler nne seriyor:
Biliyor musun; bu tarz kitaplar okuyor olman gerekten
ok artc; hayrete dtm, gerekten oktaym. Karton ka
pakl gerilim kitaplar okuduunu dnyordum; kapaklar
byle atafatl olanlarndan, bu tarz kitaplar yani. Aksine sen
baya baya; Claud Cockburn, Hugh Klare, Simone de Beau
voir ve Lawrence Dreli okuyormusun!
nanamazsnz ama bu sylediklerinin aalayc oldu
unun farknda bile deildi; aslna bakarsanz, bana ne kadar
yanlm olduunu sylerken drst olduunu dnyordu.
te sabkal olduun zaman, senin bulatn ilere bulamam
dzgn insanlar sana byle tepeden bakarlar. Hayret! derler.
Bu adan bakldnda insana benziyorsun! der gibi. aka
yapmyorum; o an iimden bu salaklarn canna okumak ge
liyor.44
42 Parker ve Allerton, a.g.e., s. 111.
43 Bu zel kendi zerine kapanma biimi, S. Messinger vd. tarafndan analiz
edilmitir, Life as Theater: Some Notes on the Dramaturgic Approach to
Social Reality, Sociometry, XXV (1962), s. 98-110.
44 Parker ve Allerton, a.g.e., s. 111.
 Kr biri benzer bir rnek sunuyor:
Kii iin bir zamanlar en sradan olan iler -lakayt bir bi
imde sokaklarda dolamak, tabandaki bezelyeleri kendi ba
na yemek, sigara yakmak- artk sradan deildir. Kii olaan d
biri oluverir. Eer bu eylemleri ustalkl ve kendinden emin bir
ekilde yapacak olursa bu, dierlerinde, sanki apkadan tavan
karan bir bycnn uyandrd trden bir aknlk uyan
drr.45

Ayn zamanda kii, kk baarszlklarnn veya mnase

betsizliklerinin, damgal farkllnn dorudan bir davurumu
olarak yorumlanabilecei hissiyatna sahiptir. Eski ruh hastalar,
rnein e veya iverenle keskin bir edayla ili dl olma ko
nusunda rkektirler; nk duygularn gsterdiklerinde bunun
neyin emaresi olarak anlalacandan kayglanrlar. Zihin bo
zukluu olan kiiler benzer bir sorunla kar karya kalrlar:
Dk kavray becerilerine sahip birinin ban derde sok
masyla yaanan sknt az ok otomatikman zihin bozuklu
una atfedilirken; normal bir kavray kapasitesine sahip
birinin ban benzer bir derde sokmasyla yaananlar zel bir
durumun belirtisi olarak deerlendirilmez.46

Sporla alakal deneyimlerini anlatan tek bacakl bir kz ek bir

rnek sunar:
Her dtmde bir sr kadn bama r, aresiz bir
yn dii tavuk gibi aptalca gdaklayarak ufack eylerden endi
elenirlerdi. Bunu yapmalar nazik bir davrana ve geriye d
np baktmda beni dert edinmelerini takdir ediyorum ama o
zamanlar buna ierliyordum ve iime karmalar beni rahatsz
ediyordu. nk ben paten srerken herhangi bir rutin aksili
45 Chevigny, a.g.e., s. 140.
46 L. A. Dexter, A Social Theory of Mental Deficiency, American Journal o f
M ental D eficiency, LXII (1958), s. 923. Damgal bireyler olarak zihin bo
zukluu yaayanlara ilikin bir dier inceleme iin bkz. S. E. Perry, Some
Theoretical Problems of Mental Deficiency and Their Action Implications,
Psychiatry, XVII (1954), s. 45-73.
 in -bir tan ya da bir dal parasnn- tekerlerimi yerden kesebi
leceini dnmyorlard. Peinen u sonuca varyorlard: Ben,
zavall, aresiz bir sakat olduum iin dm olmalydm.47

Aralarndan biri bile kp o yabani at onu frlatt! diye

avaz avaz barmad -Tanr affetsin ama o at teknik olarak tam
da bunu yapmt. Sanki paten srdm o eski gnler korkun
bir ekilde hortlak misali dnp dolap beni bulmu gibiydi.
Tm bu iyi niyedi insanlar koro hlinde feryat figan eliyordu:
Ah, o zavall m zavall kzcaz dt!48

Damgal bireyin baarszl (tipik olarak grsel bir biimde)

ona ynelen ilgi-alakamz sayesinde alglanr hle geldiinde -k-
sacas gzden drlmeye msait biri olmaktan kp gzden
drlm biri hline geldiinde- kii byk ihtimalle, normal
insanlarn karsnda bulunmasnn, kendisini, tm plaklyla
zel hayatnn ihlal edilmesine maruz braktn hisseder49; bu
da muhtemelen en ak ve anlaml hliyle ocuklar gzlerini ona
diktiinde deneyimlenir.50Tehir edilme ve buna maruz kalma
nn beraberinde getirdii sz konusu memnuniyetsizlik, yaban
clarn rahata onunla giritii sohbetlerde, yani ahsna ynelik
rahatsz edici bir merak sergiledikleri veya ihtiya duymad ya
da istemedii bir yardm teklifinde bulunduklar sohbetlerde ar
tabilir.51 Bu tr sohbetlere ilikin kimi klasik giri cmlelerinin
sz konusu olduu ilaveten belirtilebilir: Ah be gzel kzm na
sl bu hle geldin?, Benim byk amcamn da seninkine ben
zer bir engeli vard; o yzden seni ok iyi anlyorum, Biliyor
musun; hep engellilerin iyi aile babalar olduunu ve aileleri
47 Baker, Out on a Limb (New York: McGraw-Hill Book Company, tarih be
lirtilmemi), s. 22.
48 A g.e., s. 73.
49 R. K. White, B. A. Wright ve T. Dembo, Studies in Adjustment to Visible
Injuries: Evaluation of Curiosity by the Injured, Journal o f Abnormal and
Social Psychology, XLIII (1948), s. 13-28 adl makalede bu konu gzel bir
biimde ele alnmtr.
50 rnein Heinrich ve Kriegel, a.g.e., s. 184.
51 Bkz. Wright, a.g.e., The Problem of Sympathy, s. 233-237.
ne ok iyi baktklarm sylemiimdir, Syle bana, bu engelli
hlinle nasl banyo yapabiliyorsun? Bu girizghlarn ima ettii
ey, damgal bireyin, aln yazsn paylamak kaydyla, herkesin
istedii zaman ve ekilde yaklaabilecei bir kii olduudur.
Karma bir sosyal ortama girdiinde karlaabilecei eyleri
pekl nceden kestirebilen damgal birey, sinerek kendini koru
maya alabilir. Bu durum, buhran esnasnda kimi Alman isiz
ler zerine yaplm eski bir aratrma zerinden betimlenebilir;
aadaki szleri sarf eden kii 43 yanda bir duvar ustasdr:
siz sfatn tamak ne kadar da zor ve onur krc bir ey
mi. Dar ktmda gzlerimi karp yere bakyorum; n
k kendimi tamamen kadri kymeti olmayan biri gibi hissedi
yorum. Sokaklarda dolatmda ortalama bir vatandala kyas-
lanamazmm gibi geliyor; sanki herkes parmayla beni gs
teriyor. gdsel olarak birileriyle bulumaktan kanyorum.
Eski tandklar ve daha iyi zamanlardan kalma dosdar artk o
kadar iten davranmyorlar. Karlatmzda beni stnkr
selamlyorlar. Artk sigara uzatmyorlar, buna layk deilsin,
almyorsun der gibi bakyorlar.52

Engelli bir gen kz, aydnlatc ve betimleyici bir tahlil su

nuyor:
Kasabamzn sokaklarn tek bama arnlamaya (...) bala
dmda (...) ne zaman yol kenarnda -drt ocuktan oluan
bir topluluun yanndan gemek zorunda kalsam ve o esnada
yalnz olsam bana barrlard. (...) Bazen bana bararak ve be
nimle kafa bularak peimden kotuklar bile oluyordu. Bu, na
sl gsleyeceimi bilmediim bir eydi ve buna kadanamyor
gibiydim. (...) Bu karlamalar yznden bir sreliine tm
ocuklardan elim ayam boalrcasna dm koptu. (...) G
nn birinde, tm tanmadm ocuklardan ke bucak kaa
cak kadar korkar hle geldiimi; ocuklarn da tpk hayvanlar
gibi benim onlardan korktuumu farkna vardklarn; benim
52 S. Zawadski ve P. Lazarsfeld, The Psychological Consequences of Unemp
loyment, Journal o f Social Psychology, VI (1935), s. 239.
 onlardan korkarak bzlmem karsnda, ocuklarn en uslu ve
en cana yakn olanlarnn bile otomatikman benimle dalga ge
me eilimine girdiklerini aniden idrak ettim.53

Damgal birey, sinmek yerine el mi yaman ben mi yaman

dercesine hasmane bir tavrla karma temaslara yanamaya yelte
nebilir ancak bu tutum, tekilerin bir dizi rahatsz edici karlk
vermesine sebep olabilir. Damgal bireyin bu iki taktik arasn
da gelgider yaad, her an birinden dierine getii ve bylece
olaan yz yze etkileimlerin ypranmasna neden olabilecek
temel yollardan birine girdii de ayrca belirtilebilir.
Burada demek istediim udur ki; damgal bireylerin -en
azndan grnr damgas olanlarn- karma sosyal ortamlarn
endie verici tekinsiz etkileimlere mahal verebileceini dn
meleri iin hakl sebepleri vardr ama hl byleyse normal olan
bizler iin de benzer karlamalar sarsc bulma ihtimali sz ko
nusu olabilir. Bizler de damgal bireyin, ya ziyadesiyle saldrgan
ya da ziyadesiyle mahcup olduu ynnde bir hissiyata kaplrz
ve bunlardan hangisi sz konusu olursa olsun, damgal bireyin
eylemlerimize, kast tayorlarm gibi birtakm anlamlar atfe
dip byle bir okumaya fazlasyla meyilli olduunu dnrz.
Onun hlini dorudan empati kurarak dert ettiimizi gster
diimiz takdirde, haddimizi aacamz ynnde bir hissiyata
kaplabiliriz ama te yandan da onun bir kusura sahip olduu
nu gerekten unutacak olursak byk ihtimalle ondan imknsz
eyler talep eder veya dncesizce onun sahip olduuna benzer
dertlerden muzdarip olanlar hafife alm oluruz. Damgal bi
rey ile bir arada olduumuzda onun iin sz konusu olabilecek
her potansiyel huzursuzluk kayna, onun bu durumun farknda
olduunu, onun da farknda olduumuzun farknda olduunu,
hatta onun farknda olduuna ilikin farkndalmzn da far
53 Hathaway, a.g.e., s. 155-157, S. Richardson, The Social Psychological
Consequences of Handicapping, 1962de gerekleen Amerikan Sosyoloji
Dernei Toplantsnda (Washington, D.C.) sunulan yaynlanmam bildi
rinin iinde, s. 7-8.
knda olduunu sezdiimiz bir ey hline gelebilir. Bu durumda,
Meadci sosyal psikolojinin, nasl balatlacan syledii ama
nasl son verileceini sylemedii karlkl alglamann bitmek
bilmez evrimi iin ortam artk msaittir.
Hem damgallarn hem de biz normal insanlarn karma sos
yal ortamlarda devreye soktuu eyler gz nnde bulundurul
duunda her eyin tkrnda yrmeyecei anlalabilirdir. Sz
konusu durumlarda muhtemelen, elimizin altnda ister istemez
bulunan kii tiplerinden birine karmzdaki kii tamamen uyu-
yormuasna davranmaya yelteniriz; bu ise o kiiye, ya hissi
yatmz uyarnca hakknda sahip olduumuz yargdan daha iyi
biri gibi ya da muhtemelen olduundan daha kt biri gibi dav
ranmamz anlamna gelebilir. Bunlardan hibirinin tutmasnn
imkn yoksa onu kale almamay ve ihtimam gsterilmesi ge
reken bir kii olarak grmeyip yok saymay deneyebiliriz. Buna
karlk, sz konusu kii de en azndan balarda bu taktiklere
muhtemelen ses karmayabilir.
Bu durumun neticesinde dikkat, zorunlu hedeflerinden ka
ak biimde sapar ve bir tr etkileim patolojisinde -yani hu
zursuzlukta- ifadesini bulan benlik bilinci ile tekilik bilinci
ortaya kar.54 Fiziksel engelli insanlarn durumlarna ilikin ya
plan u betimlemede dile getirildii zere:
Bir engel, ister alenen ve dorudan yank bulsun isterse de
daha yaygn olarak grld zere ona aka atfta bulunul
masn; altta yatan keskin ve youn farkndalk, etkileimin ta
mamyla engelin terimleri (dili) erevesinde ifade edilmesine
sebep olur. Konu hakknda bana bilgi veren muhataplarmn
yapt betimlemelere gre, bilindik rahatszlk ve sklganlk
emarelerinden biri veya birka buna elik eder: ihtiyatl gn
dermeler, birden tabu hline gelen sradan kelimeler, gzlerin
baka yerlere dikildii baklar, yapmack bir laubalilik, zorlama
54 Konunun genel bir biimde ele alnna ilikin bkz. E. Gofman, Alinati
on from Interaction, Human Relations, X (1957), s. 47-60.
 bir gevezelik, sakar bir arballk.55

O hlde, damgas olduu bilinen veya byle alglanan in

sanlarn olduu sosyal ortamlarda, muhtemelen duruma pek
de uygun olmayan kategoriletirmeleri yrrle koyarz ve bu
durumdan, yine muhtemelen, hem sz konusu kii hem de biz
rahatszlk duyarz. Bu, elbette sadece balangtr; devamnda
nemli hadiseler phesiz vuku bulacaktr ve bize nazaran bu
durumlarla muhtemelen daha sk karlat iin, bu tr du
rumlar idare etmek hususunda daha maharetli olan da pek tabii
ki damgal birey olacaktr.
A idiyet ve K abul Grme
Bir bireyin varsaylan kimlii ile fiil kimlii arasnda bir uyu
mazln var olabilecei daha nce iddia edilmiti. Bu uyumaz
ln farkna varldnda veya bu uyumazlk aikrsa sz konu
su bireyin toplumsal kimlii rselenir; sz konusu uyumazlk,
onu hem toplumdan hem de kendisinden koparma ynnde bir
etkide bulunur ve bylece itibarszlatrlm bir kii olarak, ka
bul grmedii bir dnyaya gs germek durumunda kalr. Bu-
runsuz doan birinde sz konusu olduu gibi, baz durumlarda,
trnn tek rnei olduunu ve tm dnyann kendisine kar
olduunu tecrbe edercesine hayatna devam edebilir. Ne var
ki, ou durumda, kendini onun yerine koymaya, grnne
ramen onun da bir insan, znde normal biri olduu ynn
deki hissiyatn paylamaya hazr, hlden anlayan bakalarnn
olduunu grecektir. lerleyen sayfalarda bu trden iki tekiler
kategorisi ele alnacaktr.
Hlden anlayan tekiler kategorisinde ilk srada, elbette sz
konusu kiiyle ayn damgaya sahip olanlar vardr. Bunlardan ba
zlar, bylesi bir damgaya sahip olmann nasd bir ey olduuna
ilikin kendi deneyimlerinden hareketle kiiye bu hususta kimi
55 F. Davis, Deviance Disavowal: The Management of Strained Interaction
by the Visibly Handicapped, Social Problems, IX (1961), s. 123. Ayrca,
bkz. White, Wright ve Dembo, a.g.e., s. 26-27.
pf noktalan retebilirler. Ayn ekilde, manevi destek almak
iin dayanabilecei, kendisini can gnlden evinde hissettii
bir rahadk salayan, gerekten herhangi bir normal kii gibi
kabul grd bir evre sunabilirler. Burada, okuma yazma bil
meyenlere ilikin bir aratrmadan bir rnek verilebilir:
Okuma yazma bilmeyenlerin kendi aralarnda etkileime
getiklerinde cereyan eden davran rnts, bu kiiler ara
snda farkl bir deerler sisteminin var olduunu kandar. Bu
kiiler kendi gruplar iinde, hkim toplumda ska alglandk
lar ekliyle ifade yeteneinden yoksun, kafas kark bireyler
olmaktan kp ifade ve kavray yetenei gl bireyler hline
gelmekle kalmazlar sadece; ayn zamanda kendilerini kurumsal
terimler kapsamnda da ifade ederler. Bu kiilerin kendi arala
rnda kullandklar bir yant evrenleri vardr. tibar ve aalama
simgeleri olutururlar ve bu simgeleri kardkl olarak tanrlar;
dikkate deer durumlar kendi normlar ve kelime daarcklar
erevesinde deerlendirirler ve kendi aralarndaki ilikilerde
uyum maskeleri der.56

itme zorluu ekenlere ilikin baka bir rnek:

Ritchie Schoolda, iitme engelli olmay verili kabul eden
insanlarla birlikte olmann ne denli rahadatc olduunu ha
trladm. Artk iitme cihazlarm da kanksam insanlarla ta
nmak istiyordum. Birinin bana bakp bakmadn umursa
madan vericimin sesini ayarlamak ne kadar da huzur verici bir
ey olurdu. Boynumun arkasndaki kordonun grnp grn
mediini bir sre dnmemek... Birisine yksek sesle Aman
Tanrm, pilim bitti demek ne kadar da byk bir lks!57

Damgal birey kendi bana kaldnda hayat rgtlemek

iin dezavantajn temel alabilir ama bu hayat, ksdanm bir
dnyada geirmeye boyun emek zorundadr. Kii burada,
damgal olmasnn hazin yksn sonuna kadar gelitirebilir.
56 H. Freeman ve G. Kasenbaum, The Illiterate in America, Social Forces,
XXXIV (1956), s. 374
57 Warfield, a.g.e., s. 60.
Zihinsel engelli birinin, kendisi gibi olanlarla dolu [zihinsel en
gellilere ynelik] bir kurumda neden bulunduuna ilikin sun
duu aklamalar buna bir rnek tekil eder.
(l)Bir eteye bulatm. Bir gece bir benzin istasyonunu
soyuyorduk ve aynaszlar beni yakalad. Benim yerim buras
deil. (2) Burada olmamam gerektiini zaten siz de biliyorsu
nuz. Sara hastasym; bu insanlarla burada olmamam gerekir.
(3) Ailem benden nefret ediyor ve beni buraya yerletirdiler.
(4) Bana adak diyorlar. adak falan deilim; olsam bile bu
ayak takmyla burada olmamam gerekir.58
te yandan sz konusu kii, kendisininkine benzer dert
lerden muzdarip olanlarn yklerinden sklabilir ve tm bu
grup stnl ve ktdk zerine dmanlk hikyelerini,
ksacas sorun odakl tm bu mevzular tam da sorun sahibi
olmann cezalarndan biri olarak grebilir. Bununla birlikte, so
runa dnk bu odaklanmann ardnda, bir noktaya younlam
olmas sebebiyle normal insanlarnkinden ok da farkl olmayan
bir bak as yatar:
Hepimiz insanlar, nemsediimiz veya genel bir neme
sahip olmas gerektiini dndmz nitelikler zerinden
tanmlamaya meyilli gibiyizdir. Herhangi birine merhum
Franklin D. Roosevelt kimdi? diye sorsanz muhtemelen size,
onun ocuk felcinden muzdarip biri olduu deil de Birleik
Devlederin 32inci Bakam olduu sylenecektir; her ne kadar
pek ok kii onun, engeline ramen diini trnana takarak Be
yaz Saraya kmay baarm biri olmasn kayda deer bulup
bunu ilave bir bilgi olarak belirtecek olsa da.59
Damgal bireylere dnk sosyolojik aratrma yaplrken
58 R. Edgerton ve G. Sabagh, From Mortification to Aggrandizement: Chan-
ging Self-Concepts in the Careers o f the Mentally Retarded, Psychiatry,
XXV (1962), s. 268. Hazin yklere ilikin baka yorumlar iin bkz. E.
Goffm an The Moral Career o f the Mental Patient, Psychiatry, XXII
(1959), s. 133-134.
59 Carling, a.g.e., s. 18-19.
genellikle, verili bir kategoride bulunanlarn srdrd tzel
yaam dert edinilir; tabii byle bir ey sz konusuysa. Burada,
muhtelif ilevleriyle, tm grup teekkl tiplerine ilikin olduk
a eksiksiz bir dkmn bulunmas kesindir. rnein herhan
gi bir grup teekkl konusunda alenen caydrc bir hususiyet
olarak konuma bozukluklarna sahip insanlar vardr.60 Eski
zihin hastalar birlemek hususunda genelde isteksizdirler -ile
rinden ok az bir ksm zihin sal cemiyederini destekleme
konusunda isteklidir; bu cemiyeder, tm yelerine sradan bir
rgtlenme altnda bir araya gelme imkn tanyan masuma
ne adlar tasalar da.61 Bir de boananlarn, ya kemale ermi
olanlarn, obezlerin, fiziki engeli olanlarn,62 ostomili63 ve kolos-
tomili64 kiilerin kurduklar, bir araya geldikleri ve birbirlerine
destek olduklar cemiyetler vardr.65 Eski alkoliklerin ve madde
bamllarnn kurduu, muhtelif raddelerde gnll olarak ile
yen mukim cemiyetler mevcuttur. A. A. gibi [Anonim Alkolikler
60 E. Lemert, Social Pathology (New York: McGraw-HillBook Company,
1951), s. 151.
61 H. Wechsler, The Expatient Organization: A Survey, Journal o f Social
Issues, XVI (1960), s. 47-53 iinde genel bir grnm sunulmutur. Liste
deki yerler unlardr: Recovery Inc., Search, Club 103, Fountain House Fo
undation, San Francisco Fellowship Club, Center Club. Byle bir cemiyete
ilikin bir aratrma iin bkz. D. Landy ve S. Singer, The Social Organiza
tion and Culture o f a Club for Former Mental Patients, Human Relations,
XTV (1961), s. 3 1-41. Ayrca, bkz. M. B. Palmer, Social Rehabilitation for
Mental Patients, Mental Hygiens, XLII (1958), s. 24-28.
62 Bkz. Baker, a.g.e., s. 158-159.
63 T.S.N.: Ostomi: nce veya kaln barsan herhangi seviyede, geici bir
sre iin veya daimi olarak karn cildine azlatrlmas ilemidir.
64 T.S.N.: Kolostomi: Kolonun (kaln barsan) hastalkl ksmnn alnp
geriye kalan ksmnn ameliyatla karn n duvarna dikilerek darya al
mas.
65 D. R. White, Bana ileostomi [ince barsan bir ksmnn cilde azlat-
rlmas] uyguland (...) ne yazk ki. Her eye ramen bunu kabullenmeyi ve
normal, dolu dolu bir hayat yaamay renebildim, American Journal o f
Nursing, LXI (1961), s. 52: Bugn, 16 Federal Devlet bnyesinde ve Co
lumbia Eyaletinde, ayrca Avustralya, Kanada, ngiltere ve Gney Afrikada
ileostomi ve kolostomi cemiyetleri vardr.
Dernei], yelerine drt ba mamur bir doktrin ve adeta bir ya
am tarz sunan ulusal birlikler vardr. Bu birlikler, ou zaman,
muhtelif durumlarda bulunan kii ve gruplarn yllarca sarf ettii
abann sonucudur ve birer sosyal hareket olarak emsal mahiyeti
tayan aratrma nesneleri tekil ederler.66 Ayn hapishanede ya
da slah evinde yatm eski mahkmlarn oluturduu karlkl
yardm alar vardr; bunun bir rneini Fransz Guyanasndaki
cezaevinden kaanlarn Gney Afrikada kurduu ne srlen
gizli cemiyet oluturur. Daha geleneksel olarak baz sulularn ve
ecinsellerin paras olduu ve ulusal dzeyde ileyen iliki alar
vardr. Ayrca, baz hususi hizmederi salayan kentsel muhitler
vardr; bunlar fahielere, uyuturucu bamllarna, ecinsellere,
alkoliklere ve ayplanan baka gruplara meknsal bir s salar
lar; farkl trden dlanm insanlar buralarda bazen ayn mekn
paylarlar, bazen de paylamazlar. Son olarak ehrin iinde, et
nik, rksal veya din temelli tam anlamlyla meskn mahaller
vardr; etnik temelli bir damgaya haiz kiiler buralarda hayli yo
unlam durumdadrlar ve (benzer birok gruplamann aksi
ne) bu topluluklarda temel rgtlenme birimi birey deil ailedir.
Burada, phesiz yaygn bir kafa karkl mevcuttur. Ka
tegori terimi fevkalade soyuttur ve herhangi bir kmelenmeye,
bu durumda belirli bir damgas olan kiilere, rahata uygula
nabilir. Verili bir damga kategorisine denk denlerin azmsan
mayacak bir ksm, grup veya bununla edeer olan biz ya
da bizimkiler gibi terimler zerinden mensuplarn btnne
pekl atfta bulunabilir. Benzer ekilde, bu kategorinin dnda
kalanlar da sz konusu kategori ierisinde bulunanlar grup
terimi zerinden iaret edebilir. Ne var ki, yeler btnnn dar
66 Warfield, a.g.e., s. 135-136 iinde, New York itme Zorluu ekenler Ha
reketinin 1950 ylndaki kutlamasn betimler; hem birbirini izleyen her
bir lider kua hem de aslen ayr olan her bir rgtn temsilcisi oradadr.
Bylece, hareketin tarihinin yeniden gzden geirilip eksiksiz eceresini
karmak mmkndr. Hareketin uluslararas tarihine ilikin yorumlar iin
bkz. K. W. Hodgson, The D eaf and their Problems (New York: Philosophical
Library, 1954), s. 352.
anlamyla biricik bir grup tekil etmedii ska grlr; ne m
terek eylemde bulunma kapasitesine ne de salam ve kapsayc
bir karlkl etkileim rgsne sahiptirler. Belirli bir damga ka
tegorisinden insanlarn, tm mensuplarnn o kategoriden gel
dii kk gruplar dhilinde bir araya gelmeye eilimli olduu,
bizzat bu gruplarn kendilerinin deien raddelerde kapsaml bi
rer rgtlenmeye tabi olduu grlr. Ayn kategoriye mensup
iki kii tesadfen karlatnda birbirlerine dnk tavrlarn
deitirmeye yatkn olabilecekleri gzlemlenebilir; nk her
biri dierinin kendisiyle ayn gruba ait olduuna inanr. Ayrca,
bir bireyin, sz konusu kategorinin bir mensubu olmas hasebiy
le, aym kategoriye ait baka biriyle temasa geme ve hatta neti
cede onunla bir iliki kurma ihtimali artar. Dolaysyla bir ka
tegori, mensuplarn, aralarnda ilikiler tesis etmeye ve gruplar
oluturmaya tevik edebilir ancak bu, mensuplar btnnn zo
runlu olarak bir grup tekil ettii anlamna gelmez -bu, ilerleyen
sayfalarda bazen ihmal edeceimiz ince bir kavramsal ayrntdr.
Belli bir tabanla donanm, ekolojik olarak konsolide bir
topluluun k noktasn tekil etse de etmese de damgalanm
kiiler, kendilerini temsil etmekle mkellef failleri ve komiteleri
destekleme eilimindedirler. (in ilgin yan, bu temsilcilerin
vekillerine, taraftarlarna, znelerine, hayranlarna veya destek
ilerine isabedice iaret eden hibir kelime mevcut deildir.)
rnein yeler, davalarn basn veya hkmet nnde savun
mak iin bir komiteye veya bask grubuna sahip olabilirler; bu
durum, sarlar, krler, alkolikler ve Yahudilerde olduu gibi,
kendi aralarndan birilerinin veya kendilerine benzeyen, neyin
ne olduunu bilen kiilerin ya da eski hkmller ve zihin en
gellilerde sz konusu olduu zere, ellerinin altnda dier taraf
tan, tekilerden birilerinin olup olmadna gre farkllk arz
edebilir.67 (Ayn damgal birey kategorisinin karlarna hizmet
eden eylem gruplar bazen kk ihtilaflar ierisine debilir; bu
67 rnein, bkz. Chevigny, a.g.e., Blm 5; burada krlerin durumu tasvir
edilmitir.
ihtilaflar sklkla, bu gruplardan bazlarnn damgallar arasndan
kan kiiler tarafndan, dierlerinin ise normaller tarafndan
ynetiliyor olmasndan kaynaklanr.) Bu temsilcilerin hususi
grevlerinden biri, kamuoyunu sz konusu kategori iin daha
yumuak bir etiket kullanmaya ikna etmektir:
Lig [New York itme Zorluu ekenler Ligi] yeleri bu ka
naate istinaden sadece iitme zorluu ekmek, zor iitmek,
iitme kayb gibi ifadeleri kullanma; sar kelimesini soh-
bederinden, yazmalarndan, dier tm eidm formasyonla
rndan ve kamuoyu nnde yaptklar konumalardan karma
konusunda anlatlar. Bu, ie yarad. New Yorkun geneli bu
yeni kelime daarcn kullanmaya balad. Doru ve hakl fi
kirler yol alyordu.68
Temsilcilerin allageldik grevlerinden bir dieri, normal
ler ile damgallardan oluan kidenin karsna bir szc olarak
kmaktr; szcler, damgallarn davasn savunurlarsa, bir de
hepsi damgal bireylerse ancak bu ekilde kendilerini tam anla
myla gerekletirmi olabileceklerini kandadklar iin, nor
mal olana dnme baarsnn kamusal dllere layk canl
modelleri olurlar.
Belirli damgalar olanlarn baz yaynlar finanse ettikleri s
klkla grlr. Damgal okuyucu asndan bu yaynlar, dhil
olduu grubun gerekliini pekitiren ve salamlatran ortak
hissiyat ifade eder. Burada, mensuplarn ideolojisi -ikyetleri,
zlemleri, siyasederi- formle edilir. Bilindik dostlarn ve d
manlarn ad anlr, bu kiilerin kymetleri veya alaklklar te
yit edilir. Yeni alanlarda kendilerini normal olarak kabul etti
rebilmi btnleme kahramanlarnn ykleri anlatlr. Nor
mallerin arya kaan kt muamelelerine ilikin hem gncel
hem de tarihsel mezalim ykleri kda dklr. Biyografik ve
otobiyografik biime brnm, damgallar asndan rabet
gsterilesi davran kodlarn gzler nne seren ve emsal tekil
68 Warfield, a.g.e., s. 78.
eden kssadan hisseli ykler sunulur. Yayn yapma, damgalla
rn durumunun deerlendirilmesi noktasnda ortaya kan fikir
ayrlklarnn altn izmek iin bir forum ilevi de grr. Bireyin
kusuru zel bir tehizat m gerektiriyor; yine bu yaynlarda rek
lamn ve tasvirini bulacaktr phesiz. Dolaysyla bu tip yayn
larn okuyucu kitlesi, benzer ynelimli kitaplar ve brorler iin
de nemli bir pazar salar.
Belirli bir damgallar kategorisi ne kadar snrl veya d
lanm olursa olsun bu kategoriye dhil olanlarn, en azndan
Amerikada, bak alarn kamusal alanda yle veya byle sun
ma frsatlarnn olabileceini vurgulamak nemlidir. Dolaysy
la, ne kadar az kltrl olurlarsa olsunlar damgal Amerikal
larn, damgalarm veya engellerini, bunlarn her eyden nce
yaznsal, yani imgesel olarak tanmland veya aktarld bir
dnyada yaadklar sylenebilir. Kendileri gibi kiilerin duru
muna ilikin kitaplar okumasalar dahi en azndan dergi okurlar
ve film izlerler; bunu yapmadklarnda da yerel reknn szle
rine kulak asarlar. Dolaysyla, damgal bireylerin ou, nokta-i
nazarlarnn entelektel adan gelitirilmi ekillerine eriebile
cek durumdadr.
Burada, damgal bir kategorinin temsilcisi olarak hizmet ve
renler zerinde biraz durmak icap eder. Kendisiyle ayn eyler
den muzdarip olanlara nazaran sesi biraz daha gr kan, biraz
daha bilgili veya biraz daha iyi balantlara sahip biri olarak ie
koyulan damgal bir kii, kendisini bir profesyonele dnm
hlde ve hareketin tm zamann ald bir durumda bulabilir.
Bu durumu, iitme zorluu eken biri u ekilde gzler nne
seriyor:
1942de hemen hemen her gnm Ligde geiriyordum.
Pazartesi gnleri Kzl Hata diki nak yapyordum. Sal gn
leri ofiste alr, bir eyleri daktilo eder ve dosyalardm; icabn
da santral operatrln de sdenirdim. aramba gnleri
leden sonra, Ligin Manhattan Gz ve Kulak Hastanesinde
 bulunan n tehis ve koruma kliniindeki doktorlara yardmc
oluyordum; bu, olduka keyif aldm bir iti -ba nezlesi, kulak
aknts, enfeksiyonlar ve dier ocuk hastalklarnn potansiyel
olarak sar edici art etkilerine kar buradaki doktorlarn yeni
bilgilerden, yeni ilalardan ve yeni otolojik [kulak hastalklar
ile alakal] tekniklerden faydalanmalar dolaysyla, kulaklarna
tkanan o pamukla muhtemelen bymeyecek ocuklarn ka-
ydarn tutuyordum. Perembe gnleri leden sonra, Ligin
dudak okuma derslerine katlrdm sonra da hep beraber kt
oynardk, ay ierdik. Cuma gnleri Blten zerinde alrdm.
Cumartesi gnleri, yumurtal salatal sandviler ve kakao hazr
lardm. Ayda bir, 19 2 1de Bayan Wendell Phillips ve konuyla
ilgilenen baka otolojist [kulak uzman] elerinin fon bulmak,
ye bulmak ve Ligi sosyal alanda temsil etmek zere rgtle
dii bir gnlller grubu olan Kadn Desteinin toplantlarna
katlrdm. Alt yandaki ocuklara Cadlar Bayram iin gzel
bir eyler hazrlardm ve Yallarn kran Gn Yemeinin
hazrlanp servis edilmesine yardm ederdim. Noelde, yardm
talep etmek iin yollanan ary kaleme alrdm; zarflara adres
lerin yazlmasna ve pullarn yaptrlmasna yardm ederdim.
Yeni perdeleri asar ve eski pinpon masasn onarrdm; genler
iin dzenlenen Sevgililer Gn Balosunda gen kzlara elik
eder ve Paskalya Pazarnda bir standm banda dururdum.69

Belirli bir damgaya sahip olan kii; yksek bir mesleki, siyasal
veya finansal konuma bir kere ykseldiinde -dhil olduu dam
gal gruba bamll ne olursa olsun- ou zaman, yeni bir kari
yerin kendisine biildiini grr: dhil olduu kategoriyi temsil
etmek. Kendi gibi olanlar tarafindan bir rnek olarak sunulmak
tan kaamayacak kadar fazlaca grnr ve nemli olduunun
farkna varr. (Dolaysyla damgann zayfl, damgaya sahip
69 Warfield, a.g.e., s. 73-74; ayrca, bkz. Blm 9, s. 129-158; yazar burada,
profesyonel yaama ilikin bir nevi gnah karma faaliyetine girimitir.
Bir organ alnm bir alann yaamna ilikin bir tasvir iin bkz. H. Rus
sell, Victory in My Hands (New York: Creative Age Press, 1949).
kategori yesinin ne kadar nemli olduuyla ve damgasndan
kaynaklanan tazyiklerden kanmay ne kadar baarabildiiyle
llebilir.)
Bu trden bir profesyonellemeye ilikin bazen iki hususun
alt izilir. Birincisi, damgallarn arasndan kan grup liderleri,
damgalarn bir meslee dntrerek baka kategorilerin tem
silcileriyle ilikiye girmek zorunda kalrlar; bu, onlar, kendileri
gibi damgal olanlarn kapal evresinden kmaya gtren ey
dir. Koltuk deneklerine yaslanmak yerine onlarla golf oynar
hle gelirler ve bylece toplumsal katlm asndan, temsil ettik
leri insanlar artk temsil etmez olurlar.70
kincisi, kategorilerinin bak asn profesyonel olarak tem
sil edenler, bu temsiliyet kapsamnda sistematik bir n yarglar
dizisini devreye sokabilirler; bunun basit bir sebebi vardr: Bu
mesele zerine yazacak kadar soruna mdahil olmulardr. Farkl
hadar takip eden ve hatta farkl programlar savunan yaynlar
destekleyen profesyonellerin her damgal kategorisinde bulun
mas muhtemel olsa da sz konusu damgaya haiz bireyin du
rumunun dikkate deer olduu ynnde yekpare ve rtk bir
mutabakat vardr. Bir yazar, bir damgay ister ok ciddiye isterse
de hafife alsn; onu, zerine kalem oynatmaya deer bir ey ola
rak tanmlamak zorundadr. Baka bir mutabakat sz konusu
olmasa bile bu asgari mutabakat, benlik fikrinin kurucu temeli
olarak damgaya dnk inanc pekitirmeye katk salar. Burada
da temsilciler yine yeterince temsil edici deillerdir; nk dam
gasn kale almayan veya pek de okumu yazm olmayan birinin
temsilci olmas nadir grlr.
Bununla birlikte, profesyonellerin, damgallara konumlarn
hatrlatan tek grup olduunu iddia etme niyetinde deilim; ba
ka hatrlatc durumlar da vuku bulur elbette. Belli bir damgaya
70 Bandan beri bu tr liderlerin, Lewinin periferiden gelen liderlik (a.g.e .,
s. 195-196) dedii eye yol aacak ekilde, yaamn deitirme hrs olan ve
bunu greceli olarak baarabilecek kabiliyette olanlar arasndan kt bir
gerektir.
sahip biri, bir yasay inediinde, bir dl kazandnda veya
trnn ilk rnei olarak bir yerde arz- endam eylediinde yerel
ahali, her defasnda bunu dedikodu kabilinde dikkate alr; hatta
bu tr olaylar, tm toplumun genelinde kide iletiim vastalar
araclyla yank da bulabilir. Her hlkrda, sz konusu dam
gal bireyinkine benzer bir damgaya sahip olanlar, kendilerini
anszn normaller tarafndan etraflar sarlm hlde bulurlar ve
itibar atfetme veya itibarszlatrma ynnde bir kymedendir-
meye maruz kalrlar. Bylece, iinde bulunduklar bu ortam
onlar, tm kendileri gibi olan kahramanlardan ve ktlerden
mrekkep bir dnyada yaamaya iter; burada da onlar bu dn
yada tutan, dier damgallarn yaptklarndan haberdar klan,
yine evrelerindeki normal olan veya olmayan kiilerdir. Bun
dan dolay, aadaki satrlarda damgal bireyin belli bir destek
almay umabilecei bireyler grubunu ele almak arzusundaym.
Bu gruplardan ilki, damgal bireyle ayn damgaya haiz olan
ve bu itibarla hem kendilerini ayn sfatla tanmlayanlardan hem
de bakalar tarafndan tanmlananlardan oluur. kinci grup ise
-bir zamanlar ecinsellerin kulland bir terimi dn almak
gerekirse- kabul grm olanlardr; yani normal olup da zel
durumlar itibaryla damgal bireyin mahremine girebilmi ve
hlinden anlar olmu, bundan dolay da kendilerine bir kabul,
kabileye bir nevi fahri katlm tevcih edilmi kiilerdir. Kabul
grm kii bir marjinaldir; kusuru olan bireyin, kusuruna ra
men kendisine sradan bir teki gzyle bakacan bildii ve
dolaysyla karsna ktnda kzarmasna veya kendini kontrol
etmesine mahal olmayan biridir. Fahielerin ortamndan buna
ilikin bir rnek verilebilir:
Fahie, zellikle telekz, saygnlk meselesini pek nemse-
mese de yksek bir cem iyet ierisinde ar hassastr. Bundan
dolay i dnda, sanatlarn, yazarlarn, oyuncularn veya
entelektellerin bohem dnyasnda kendine bir snak bulur.
O rada, b ir ucube yerine konm akszn bal bana bir ahsiyet
olarak kabul grebilir.71

71 J. Stearn, Sisters o f the Night (New York: Popular Library, 1961), s. 181.
 Kabul grm kii olma yolundaki normal birey, belirli bir
damgas olanlarn nokta-i nazarn benimsemeden nce altst
edici birtakm deneyimler yaamak zorunda kalabilir; edebiyatta
bu deneyimlere sklkla yer verilmitir.72 Devamnda, damgalla
ra kendini aan sempatik normal birey, onlarn kendisini fah
ri ye olarak kabul etmelerini beklemek zorundadr. Ksacas,
benlik sadece sunulmamal, kabul de grmelidir. Bununla bir
likte phesiz, bazen nihai adm normal kii tarafndan atlm
gibi grnr; aadaki alnt buna bir rnektir:
Bunu becerip beceremeyeceimi bilm iyorum ama size ksa
bir olay anlatacam. B ir keresinde, beraber sklkla bala git
tiimiz, benim yalarmda bir grup zenci olan beni aralarna
almlard. O nlarla takldm ilk zamanlarda, ben varm diye
birbirlerine kar siyah kelimesini kullanm aya zen gste
riyorlard. Beraber daha fazla bala ktka yava yava ben
varken de birbirleriyle akalamaya, birbirlerine zenci diye
seslenmeye baladlar. Asl deiim ise, daha nceleri zenciyi
hi kullanmazlarken artk akalamalarnda bu kelim eyi rahata
kullanm alaryd.

G n n birinde [hep birlikte] yzerken ilerinden biri beni

aka niyetine iddedice itti; hey, zencilik yapm ay kes diye
ktm. O da pis pis srtarak o zaman siktir git pi diye
karlk verdi.

O gnden sonra hepim iz zenci kelimesini rahata kulla

nabildik, eski kategoriler tam am en deimiti. Ftursuzca zen
ci kelimesini ilk kez kullandm da karnm da hissettiklerim i
m rm boyunca asla unutam am .73

72 N. Mailer, The Homosexual Villain, Advertisementsfo r M yself York:

Signet Books, 1960) iinde, s. 200-205. Bu alma, banazlk, aydnlatc
deneyim ve sonunda umumi bir itiraf yoluyla n yargdan vazgemeden
oluan temel dngnn ayrntlarn vererek bir ikrar modeli sunar. Ayrca,
Wilson n sakadan yeniden tanmlayna ilikin bir itiraf zapt iin bkz.
Angus Wilson n Carlinge {a.g.e) yazd giri.
73 Ray Birdwhistell; B. Schaffnerderl., Group Processes, ikinci konferansn not
lar (1955) (New York: Josiah Macy, Jr. Foundation, 1956) iinde, s. 171.
 Kabul grm kii tiplemelerinden biri, kabul ediliini, ya
belirli bir damgas olanlarn ihtiyalarna yant veren bir kuru
luta almaya ya da toplumun bu kiiler iin yrtt faa
liyetlere borlu olan kii tipidir. rnein hemireler veya fizik
tedavi uzmanlar kabul grebilirler; fiziki engelini asgari dzeye
ekmek iin u veya bu protezi kullanmay renmek zorunda
kalan hastaya nazaran o ekipman hakknda daha fazla ey bilir
ler. Birok durumda, ecinsel barlarndaki heteroseksel garson
lar, Mayfair [Londrada bir mahalle] fahielerinin temizlikileri
ya da Yahudi pastanelerinde alan ama Yahudi olmayan perso
nel de bu kategoriye [kabul gren/grm normal, yabanc] gi
rebilir.74 Polis, srekli sulularla urat iin onlarn nazarnda
kabul grebilir; nk profesyonel bir sulunun da altn izdii
zere: Polis, dier sulular dnda, aslnda seni olduun gibi
kabul eden tek kiidir.75
ikinci kabul grm kii tiplemesi ise toplumsal yapnn
damgal bir kiiye tabi kld bireydir -bu, toplumun iki bireye
baz alardan tek bir bireymi muamelesi yapmasna yol aan
bir ilikidir. rnein akl hastasnn vefal ei, eski bir hkm
lnn kz, sakat birinin ebeveynleri, kr birinin arkada, bir
celldn ailesi.76 Bu kiilerin hepsi, yaknlar olan damgal bireyin
itibarszlnn bir ksmn onunla paylamaya mahkmdurlar.
Bu kadere verilebilecek tepkilerden biri, bunu olduu gibi be
nimsemek ve damgallarn dnyasnda yaamaktr. lave edilmesi
gereken bir dier husus ise, bu ekilde bir miktar [da olsa] dam
gal hle gelen kiilerin srdrdkleri ilikilerin bizzat kendisi
nin de onlara ikinci derecede bir miktar damga bulatrabilecei-
dir. Damgal bireylerin kar karya kald sorunlar, younluu
gittike azalan dalgalar gibi yaylrlar. Bir gazeteye gnderilmi
aadaki okuyucu mektubu buna bir rnek sunar:
74 C. H. Rolphderl., Women o f the Streets (Londra: Seeker and Warburg,
1955), s. 78-79.
75 Parker and Allerton, a.g.e., s. 150.
76 J. Atholl, The Reluctant Hangman (Londra: John Long, Ltd., 1956), s. 61.
 Sevgili Ann Landers,

Babas eski bir hkml olduu iin tm sosyal faaliyet

lerden dlanan on iki yanda bir kzm. Herkese kibar ve dost
canls davranmaya alyorum ama ie yaramyor. Okuldaki
kzlar bana annelerinin, Admz kar endiesiyle benimle do
lamalarm istemediklerini sylediler. Babam gazeteler yzn
den kt bir ne sahip oldu. [Yaptklarnn] bedelini deyip
kmasna ramen kimse onun zamannda bir hkml oldu
unu unutmak istemiyor.

Yapabileceim herhangi bir ey var m? Kendimi yapayalnz

hissediyorum; her zaman tek bama olmak hi de elenceli bir
ey deil. Annem beni bir yerlere giderken yannda gtrmeye
abalyor ama ben yatlarmla birlikte olmak istiyorum. Ltfen
bana bir akl verin.

mza: Dlanmn Biri77

Bir damgann, damgal bireyden, yakinen irtibatta bulun

duu insanlara srama eilimi genellikle, byle ilikilerden ya
kanma ya da sz konusu olduklar yerde onlar sonlandrma
eilimine sebebiyet verir.
Fahri damgalanma, normal insanlarn damgal bireye dam
gas yokmu gibi muamelede bulunmada ne kadar ileri gidebi
leceklerini gstermesi hasebiyle bir normalleme78modeli su
narlar. (Normalleme ile normlatrma, yani damgal bireyin
ille de her zaman kusurunu saklamaya almakszn kendisini
sradan bir kii olarak sunma abas arasnda ayrma gidilmeli
dir.) Dahas, bir damgal [olma] klt ortaya kabilir, normal
lerin damga-fobik tutumlar kabul grmlerin damga severlii
tarafndan dengelenebilir. Fahri damgal birey, hem damgallarn
77 Berkeley Daily Gazette, 12 Nisan 1961.
78 Bu kavram C. G. Schwartza aittir, Perspectives on DevianceWives De
finitions o f Their Husbands Mental Illness, Psychiatry, XX (1957), s. 275-
kendilerini hem de normalleri bilfiil rahatsz edebilir: Kendisine
gerekten ait olmayan bir klfeti srtlayarak etrafndaki herke
se ok fazla ahlak grnebilir. Damgaya, rol yapmakszn do
rudan ele alnmas gereken tarafsz bir ey muamelesi yaparak
hem kendisini hem de tm damgallar, bu davranta saldrgan
bir taraf bulabilecek normallerin eletirilerine ve yanl anlama
larna ak hle getirebilir.79
Dolaysyla, damgal birey ve mttefiki arasndaki iliki her
zaman kolay olmayabilir. Damgal birey geriye dnlerin her
an yaanabileceini dnr; bu tip geri dnlerin bilhassa gar
dn dk ve bamlln yksek olduu zamanlarda sz konusu
olabilecei ynnde bir hissiyata kaplabilir. Bir fahie unlar
sylyor:
Oyunculukla ne yapabileceimi nce bir grmek istiyorum.
Eer evli olsaydk ve kavga etseydik ayet bunu yzme vuraca
n izah ettim ona. Hayr dedi ama erkekler hep byledirler
ite.80

te yandan, fahri damga tayan kii, kendisini kabul etmi

grubun maruz kald genel yoksunluklarn pek ouna kendi
sinin de katlanmak zorunda olduunu ama bu trden bir mu
ameleye kar, yaygn bir savunma biimi olarak ortaya kan
kendini yceltmenin keyfini karamadn fark edebilir. Daha
s, tpk damgallarn onunla olan ilikisinde yaadklar gibi o da
en son tahlilde gerekten kabul grp grmediinden phe
duyabilir.81
Ahlak Kariyer
Belirli bir damgas olan kiiler, mevcut durumlarna ilikin ben
79 Krlerle alakal bir rnek iin bkz. A. Gowman, Blindness and the Role of
the Companion, Social Problems, IV (1956), s. 68-75.
80 Steam, a.g.e., s. 99.
81 C. Brossard, Plaint o f Gentile Intellectual, Brossardderl., iinde, The Sce
ne Before You (New York: Holt, Rinehard & Winston, 1955), s. 87-91 iin
de, ihtimaller alan (olaslklar) ok iyi biimde irdelenmitir.
zer renme deneyimlerinden geme ve benlik imgelemlerinde
benzer deiimler geirme eilimindedirler -kendilerini bir dizi
benzer kiisel uyum dzenlemeleri ierisinde bulmalarnn hem
sebebi hem de sonucu olan benzer bir ahlaki kariyeri deneyim-
lerler. (Belli bir damgas olan kiilerden mrekkep bir kategorinin
doal tarihi, bizzat o damgann doal tarihinden -yani rnein
Amerikan st orta snflarnda boanma olgusunda grld
zere, bir sfatn, belirli bir toplumda damga olarak ilev grme
kapasitesinin kkenlerinin, yaylnn ve de gemesinin ta
rihinden- net olarak ayr tutulmaldr.) Bu sosyalleme srecinin
ilk safhas, damgal bireyin normallerin bak asn rendii
ve iselletirdii safhadr. Ayn zamanda bu safha, damgal bire
yin toplumun kendisine sunduu benlik imgelerini edindii ve
byle bir damgaya sahip olmann nasl bir ey olduunu kavra
maya balad evredir. Bunu takip eden dier safha ise, bu dam
gaya sahip olduunu artk iyice rendii ve ona sahip olmann
beraberinde getirdii sonular bu kez ayrntl biimde ve net
likle kavrad safhadr. Ahlaki kariyerin balangcndaki bu iki
safhann birbiri arkasna gelmesi ve birbirlerini etkilemesi, daha
sonraki geliimleri belirleyecek olan ve devamnda damgalnn
muhtemel ahlaki kariyer gzerghlarn ayrtracak olan temel
rnty tekil eder. Drt tip temel rnt ayrt edilebilir.
Bu rntlerden ilki, bir damgaya doutan sahip olup bu
dezavantajlaryla sosyalleen ancak bu srada hibir zaman yeri
ne getiremeyecekleri normlar da renmeye ve iselletirmeye
devam eden damgallar kapsar.82 rnein yetim biri, bir aileden
yoksun olmann ne demek olduunu daha henz renmeye
balamken ocuklarn doal olarak ve normalde bir ailelerinin
olduunu renir. Daha sonrasnda, yaamnn ilk on alt yln
yetimhanede geirmesine ramen yine de oluna nasl babalk

82 Bu temel rntye ilikin bir tartma iin bkz. A. R. Lindesmith ve A

L. Strauss, Social Psychology, gzden geirilmi edisyon (New York- Holt,
Rinehart& Winston, 1956), s. 180-183.
yapacan doal olarak bildii ynnde bir hissiyata sahip ola
bilir.
Bir dier temel rnt, bir ailenin veya daha dk bir rad
dede komuluk ilikilerinin, genler iin himaye edici bir kapsl
tekil etme kapasitesinden ileri gelir. Doutan damgal bir o
cuk byle bir kapsl ierisinde, giren ve kan bilginin denetim
altna alnmas suretiyle korunabilir. ocuu deersizletirebile-
cek her trl tanmlamaya bu tlsml evrede geit verilmezken
d toplumdan gelebilecek dier olumlu imgelerin n alabil
diince alr; Bunlar, kapsl misali sarp sarmalanm ocuun,
kendisini tm nitelikleriyle herkes gibi tam bir insan evlad, ya
ve cinsiyet gibi temel mevzular bakmndan da normal bir kim
lie sahip biri olarak grmesine yol aan imgelerdir.
Bununla birlikte, bireyin aile evresinin artk onu koruyup
kollayamad bir an elbette gelecektir; bu an, ait olunan top
lumsal snf, ikamet edilen yer ve damga tipine gre deikenlik
gsterse de her halkrda ahlaki bir snama anlamna gelir. r
nein ocuk, damgasn okula baladnda kefeder genellikle;
bu deneyim dalga gemeler, satamalar, dlamalar ve kavgalar
la bazen okulun ilk gn dorudan yaanr.83 in ilgin yan,
sz konusu ocuk ne kadar engelliyse kendisi gibilerin gittii
zel bir okula yollanma ihtimali de bir o kadar artacak ve d
dnyann kendisine ynelttii bakla bir o kadar ani biimde
yzlemek durumunda kalacaktr. Ona, kendi gibiler arasnda
daha rahat olaca sylenecek ve o zamana dek kendini yakn
hissettii kimselerin aslnda hi de o kadar yakn olmadklarn
ve asl yerinin bu engellilerin yan olduunu renecektir. Ayr
ca eklenmelidir ki, damgal bireyin, damgasna ilikin daha o
cukluktan beri tad baz yanlsamalar muhafaza ederek okul
yllarn geride brakmas mmknse de hakikat vakti, byk

83 Kr birinin deneyimine ilikin bir rnek R. Criddle, Love Is Not Blind (New
York: W. W. Norton & Company, 1953), s. 21 iinde bulunabilir; cce
kalm birinin deneyimi H. Viscardi, Jr., A Mans Stature (New York: The
John Day Company, 1952), s. 13 -14 iinde aktarlmtr.
bir ihtimalle ak maceralar veya bir i bavurusu esnasnda ken
dini dayatacaktr. Bazen sadece artan, tesadfi bir aa kn
ihtimalidir:
Sanrm, durumumun ilk kez farkna varmam ve bu far-
kndaln getirdii ilk youn keder; bir gn, ok sradan bir
ekilde, ergenlik dnemlerimizin balarnda, arkadalarla hep
birlikte gnbirliine sahile gittiimizde yaand. Ben kumsala
uzanmtm ve galiba dier olanlar ve kzlar uyuduumu san
yordu. Olanlardan biri kalkp Domenicay ok severim ama
asla kr bir kzla kmam dedi. Seni batan aaya her eyinle
reddeden baka bir n yarg dnemiyorum.84

Dier durumlarda, beyin felci geirmi bir hastann da aa

da gsterdii zere, bir nevi sistematik bir aa vurma sz ko
nusu olabilir:
ok incitici bir istisna haricinde, ailemin ve okul evresinin
himayesi altnda bulunduum ve yetikin bir vatanda olarak
haklarm kullanmadan yaadm srece toplum bana yumu
ak ve geimli yzn gsterdi. Liseden ve mesleki okuldan
sonra ve saysz mahalli projede oradan oraya savrulup gnll
olarak almamn ardndan, i dnyasnn Orta aa has n
yarglar ve hurafeleri yznden kaplarn birok kez suratma
arpldna ahit oldum. aramak, kendimi bir infaz mangas
karsnda bulmak gibi bir eydi. verenler, bir ie bavuracak
crete sahip olmam karsnda ok oluyorlard.85

Hayatnn ge bir dneminde damgalanan veya her daim

gzden drlmeye msait olduunu hayatnn ge bir d
neminde renen biri, sosyallemenin nc bir rntsn
gzler nne serer -b u son durumda, yani gzden drlmeye
msait olduunu sonradan rendiinde kii, gemiine bak
n kkl biimde sorgulayabilir; oysa ilk durumda bu sz konu
su deildir. Byle bir birey, kendisini kusurlu grmek zorunda
kalmadan ok nce, hlihazrda normaller ve damgallar hakkn
84 Heinrich ve Kriegel, a.g.e., s. 186.
85 Ag.e., s. 156.
da bir fikre sahiptir. Ancak imdi, kendini yeniden tanmlama
noktasnda muhtemelen zel bir glk ekecek ve ii byk
ihtimalle kendini redde kadar vardracaktr:
Kolostomi [Kaln barsan (kolon) cilde azlatrlmas]
yaptrmadan evvel otobste veya metroda burnuma gelen bir
takm kt kokulardan hayli rahatsz olurdum. nsanlarn rezil
bir hlde olduklarn, du almadklar iin byle koktuklarn
ve dar kmadan nce du alsalar hi de fena olmayacan
dnrdm. Ayrca kokularnn, yedikleri eylerle de alakal
olabileceini dnrdm, inanlmaz rahatsz olurdum; bana
iren, pis grnrlerdi. En kk frsatta kokudan kamak
iin koltuumu deitirirdim; eer deitiremezsem gnlszce
oturmakla geerdi yolculuum. Oysa bugn, [kolostomi y
znden] koktuum zaman genler de ister istemez bana ynelik
ayn eyleri hissediyorlardr sanrm.86

Damgal bir etnik gruba ait olduklarn veya ebeveynlerinin

bulac bir ahlaki lekeye sahip olduklarn ancak yetikinlikle
rinde kefeden bireyler elbette sz konusu olsa da en yaygn r
nek, asl darbesini genellikle ilerleyen yalarda indiren fiziki
engellerdir:
... ve birden sabahleyin uyandm ve kendimi ayakta dura
maz bir hlde buldum. ocuk felci geirmitim ve ocuk felci
ite byle basit bir eydi. Koca, kara bir delie atlm ufack
bir ocuk gibiydim ve emin olduum tek ey bana birileri yar
dm etmedii srece oradan kamayacamda Yirmi drt yl
boyunca aldm eitim, dersler ve aile terbiyesi, artk beni
kendine hayr olabilecek bir insan yapmak iin yeterli deildi.
Herkes gibi biriydim nceden -normaldim, aksiydim, endim,
bir sr planm vard- ve birden bir eyler oldu! Bir eyler oldu
ve yabanc oldum. Baka herhangi birine yabanc olmaktan ok
daha fazla kendime yabanc oldum. Ryalarmda bile kendimi
tanyamyordum. Ryalarmda dansa veya partilere gittiimde
ksdamalar ya da garip durumlar vard; aka belli deillerdi
ama aynen ordaydlar ite. ifte bir hayat srdren bir kadnn
86 Orbachvd.a.g.e., s. 165.
 olduka kafa kartrc zihinsel ve duygusal atmasn birden
yaar oldum. Gerek d ve kahrediciydi ve bunlar dnme
den de edemiyordum.87

Byle bir durumda, malul dm kiiye gelecekte kim ol

mak zorunda kalacan sylemek sklkla doktorlara der.
Normal toplumun meknsal snrlarnn ister iinde ister d
nda olsun; ilkin yabanc bir toplulukta sosyallemi ve sonra et-
rafndakilerin gerek ve geerli addettii ikinci bir varolu eklini
renmek zorunda kalanlar, drdnc rnt modelini gzler
nne sererler.
Eklenmelidir ki, hayatnn ge bir dneminde damgal bir
yeni benlik edinen bireyin yeni dosdarna ynelik duyduu ra
hatszlk, yerini yava yava eski arkadalarna ynelik hissetti
i bir huzursuzlua brakabilir. Damga sonras tant insan
lar onu sadece kusurlu biri olarak grebilir; damgadan nceki
hlinin zihinlerde brakt imgeleme bal kalmaya devam eden
insanlar ise ona, ne ekli bir kibarlk ne de eskiden olduu gibi
tam bir kabul gsteremeyebilir:
[Kendi edebi rnnn reklamn yapmak iin mstakbel
mterilerle grmeler yapan kr bir yazar olarak] grevim, zi
yaret edip grtm insanlar -allageldik durumun aksine-
rahatlatmakt. Bunu hi tanmadm insanlara yapmak garip
bir biimde ok daha kolayd. Belki de yabanclar sz konusu
olduunda ie koyulmadan nce bahsi edilecek ve anlar dep
retirecek hibir durum yoktu; dolaysyla imdiyle o zamanlar
arasndaki bir mukayese zerinden naho bir biimde tezat arz
edebilecek bir ey de yoktu.88

Damgal bireyin manevi kariyeri hangi temel rnty arz

ederse etsin, bir damgaya haiz olduunu rendii deneyim an
her zaman hususi bir nem arz eder; nk bu andan itibaren,
kendileri de ayn damgaya sahip tekilerle yeni bir ilikiye s
rklenmesi muhtemeldir.
87 N. Linduska, My Polio Post (Chicago: Pellegrini and Cudahy, 1947), s. 177.
88 Chevigny, a.g.e, s. 136.
 Kendisi gibi bireylerle temas kimi durumlarda ksa ve gelip
geici olabilir ama bu, kendisi gibi baka insanlarn var olduu
nu grmesi iin yeterlidir:
Tommy klinie ilk geldiinde orada iki kk olan daha
vard ve ikisinin de doutan birer kula yoktu. Tommy onlar
grdnde sa elini yavaa arzal kulana gtrd, gzlerini
kocaman ap babasna dnd ve Benim gibi sadece bir kula
olan baka bir olan var dedi.89

Ksa bir zamandan beri fiziki bir engele sahip bir birey sz
konusu olduunda; kusurla ba etmede daha fazla yol kat etmi
ve onunla ayn dertten muzdarip olanlarn ona bir Ho geldin
demek ve fiziki ve psiik olarak nasl bir tutum taknmas gerek
tii hususunda kendisine tavsiyeler vermek iin ona bir dizi zel
ziyarette bulunmalar muhtemeldir:
Uyum salamamn mmkn olduunu fark etmem, benim
gibi gz ve kulak servisinde yatan dier iki hasta ile kendimi
mukayese etmem sayesinde oldu. kisi de yedi yldr krd. He
men hemen ayn yatalard -otuzun biraz zerinde- ve ikisi de
niversite mezunuydu.50

Bireyin damgalanmasnn cezaevi, sanatoryum veya yetimha

ne gibi nezarethane kabilinden bir kuruma kabul ediliine bal
olduu birok durumda ise, damgasna ilikin rendii birok
ey ona, ileride kader yolda olacak dier damgallarla girdii
uzun sreli, sk bir temas sayesinde aktarlacaktr.
Oysa bireyin, daha nce de belirtildii zere, artk kendin
den birileri olarak kabul etmesi gerekenlerin kimler olduunu
ilk rendiinde en azndan belli bir duygu karmakl yaa
mas muhtemeldir. nk bu tekiler, sadece alenen damgal ol
makla kalmayp, yani normal bildii kendisinden farkl olmayp
ayn zamanda kendisine yaktrmakta glk ekecei nitelikle
re de sahip kiilerdir. Unutulmamaldr ki, masonlukla sonula-
89 Macgregor vd., a.g.e., s. 19-20.
90 Chevigny, a.g.e., s. 35
nan ey bir irkilmeyle balar sklkla. Taburcu oluundan sonra
The Lighthouseu [Krlere ynelik istirahat ve ura merkezi]
ziyaret eden daha yeni kr olmu bir kzn aadaki tankl bu
durumu gzler nne serer:
Bir rehber kpee ilikin sorularm nazike es geildi. Gz
leri gren bir dier alan beni alp etraf dolatrd. Korler
alfabesinde yazlm eserlerin bulunduu ktphaneyi; ders
likleri; mzik ve tiyatro gruplarnn kr yelerinin toplat
kulp odalarn; lenler vesilesiyle krlerin krlerle dans ettii
elence odasn; krlerin birlikte bowling oynad pistleri; tm
krlerin toplap birlikte yemek yedikleri kafeteryay; krlerin
paspas ve sprgeler imal ederek, kilimler dokuyarak ve hasr
iskemleler yaparak geinebilecekleri bir gelir elde ettikleri koca
atlyeleri gezdik. Odalar dolarken ayak seslerini, bouk insan
seslerini ve bastonlarn tklamasn duyabiliyordum. Greme
yenlerin gvenli, tecrit edilmi dnyas ite burasyd -sosyal
hizmet uzman, hani u demin yanndan ayrlm olduum kii,
burann bambaka bir dnya olduunun altn izdi...

Bu dnyaya dhil olmam bekleniyordu: mesleimi brakp

hayatm paspas imal ederek idame ettirmem. The Lighthouse
bana paspas imal etmeyi retmekten memnuniyet duyacak
m. Hayatmn geri kalann dier kr insanlarla paspas imal
ederek, dier kr insanlarla yemek yiyerek, dier kr insanlarla
dans ederek geirecektim. Bu manzara kafamda canlandka
dehete kaplyordum. Hi bu kadar tahripkr bir tecritle kar
lamamtm.91

Bireyin, ait olduu damgallar kategorisine balanma soru

nunun beraberinde getirdii ikirciklik gz nnde bulundu
rulduunda kendisi gibi insanlara destek olma, onlarla zdelik
91 Keitlen, a.g.e., s. 37-38. Bu almasnda yazar, hastaneye yatrlan bir ocuk
felci hastasnn, yan bandaki dier sakatlarla zdelik kurma hususunda
balarda yaad glklere ilikin bir betimleme sunar (Linduska, a.g.e., s.
159-165 iinde sunulmutur). Irk temelli bir yeniden zdelemeye ilikin
kurgusal bir anlatm J. W. Johnson, The Autobiography o f an Ex-Coloured
Man, gzden geirilmi basm (New York: HillandWang, American Cen
tury Series, 1960), s. 22-23 iinde mevcuttur.
kurma ve onlara katlma konusunda gelgider yaamas anla
lr bir eydir. Grup ii katlm salamaya dnk zel frsadar
kabul etmesine ya da nce kabul edip sonrasnda reddetmesine
sebep olacak balanma evreleri sz konusu olacaktr.92 Kendi
dhil olduu grubun ve normallerin tabiatna ilikin inanlarda
da benzer gelgider sz konusu olacaktr. rnein ergenlik (ve
lisedeki akran gruplar), dhil olunan grupla zdeleme husu
sunda bariz bir de ve normallerle zdeleilmesinde ise bariz
bir arta yol aabilir.93 Bireyin ahlaki kariyerinin sonraki safha
lar katdm ve inan noktasndaki bu deiimlerde aranmaldr.
Dolaysyla, damgal bireyin kendisi gibi olanlardan oluan
enformel toplulukla ve bu topluluun rgtleriyle ilikisi ok
nemlidir. Bu iliki, rgtn niteliine gre byk farkllk gs
terecektir. Bir yanda, kendilerini, sahip olduklar farkllklarn
onlara pek de yeni bir biz sunmad damgallarn oluturdu
u rgtlerde bulanlar olacaktr. Dier tarafta ise, aznlk grubu
yeleri sz konusu olduunda rnein, kendilerini, uzun sredir
var olan geleneklere sahip iyi rgdenmi bir topluluun -sada
kat ve gelir konularnda kayda deer taleplerde bulunan; yele
rini, hastalklaryla gurur duyup iyilemeye almamas gereken
insanlar olarak tanmlayan bir topluluun- paras olarak bulan
lar olacaktr. Her hlkrda, damgalanm bireyin ahlaki kariyeri
ve doal tarihi, ister tekil edilmi olsun isterse de olmasn, dhil
olduu gruba referansla tetkik edilebilir.
Damgal birey, kendi ahlaki kariyerine dnp baktnda
kendisi gibi olanlara ve normallere ilikin sahip olduu inan ve
pratiklere nasl vardn aklayan baz deneyimleri ayklayarak
92 E. C. Hughesun iki makalesinde buna ilikin genel bir sunum bulunabilir:
Social Change and Status Protest, Phylon, ilk eyrek, 1949, s. 58-65 ve
Cycles and Turning Points, Men and Their Work (New York: Free Press o f
Glencoe, 1958) iinde.
93 M. Yarrow, Personality Development and Minority Group Membership,
M. Sklare, The Jews (New York: Free Press o f Glencoe, 1960), s. 468-470
iinde.
bunlar geriye dnk olarak n plana kartabilir. Dolaysyla ya
amn iinden bir olay, ahlaki kariyerin iki noktasnda etkili ola
bilir; birincisi, gerekten dnlm bir dnemecin nesnel sebebi
olarak ve devamnda da (ki bunun gsterilmesi daha kolaydr)
mevcut bir tutuma ilikin verilen aklama olarak. Bu son mak
sat iin ska tercih edilen deneyimlerden biri, yeni damgalanm
bireyin, dhil olduu yeni grubun deneyimli yelerinin gayet
normal insanlar gibi olduunu renmesini salayan deneyim
dir:
[Anlatan kii kt yola dmek zere olan ve mamasyla
(genelev patroniesi) ilk kez karlaan bir gen kzdr] Fourth
Street Sokana dndmde cesaretim yine beni yar yolda
braka ve Mamie, sokan karsndaki bir lokantadan kp
beni samimiyede selamladnda caymak zereydim. Zili al
mamzla beliren kapc, Bayan Laurann odasnda olduunu
syledi ve bizi oraya gtrd. Kadn grdmde kafamdaki
iren yaratktan eser kalmamt; ahu gibi ve orta yal bir ka
dnd. Yumuak, asil bir sesle beni selamlad ve her bir yanna
sirayet etmi o holuk anne olma potansiyeli tadn o kadar
gsteriyordu ki gzlerim, eteklerine yapm hlde orada olma
lar gereken ocuklarn arad.94

Bir ecinsel, ecinsel oluunu anlatrken bir baka rnek su

nuyor:
Gemite okul arkadam olmu bir adamla karlatm.
(...) O da elbette ecinseldi ve benim de yle olduuma ke
sin gzyle bakyordu. arm ve daha ziyade etkilenmitim.
Ecinsel dendiinde insanlarn kafalarnda canlandrd eye
zerre kadar benzemiyordu; yaplyd, erkeksiydi ve st ba
dzgnd. Bu benim amdan yeni bir eydi. Erkekler arasnda
akn sz konusu olabileceini kabul etmeye tamamyla hazr
olsam da karlatm ve ecinsellii aikr olan insanlarn ha
vas, yapmack tarz ve durmadan bd bd konumalar bana
biraz itici gelmiti. Meer bunlar, imdi fark ediyorum ki, e
94 Madeleine, An Autobiography (New York: Pyramid Books, 1961), s. 36-37.
 cinseller leminin en grnr kesimi olsa da sadece kk bir
kesimini temsil ediyorlarm.95

Sakat biri benzer eyler dile getiriyor:

Bu sorunun [benlik imgesi sorununun] nemli olduuna
ve kimliimi kabul ettirme noktasnda mcadele vermem ge
rektiine beni nihayetinde ikna eden deneyimler arasndan bir
grup deneyim semem gerekseydi bunlar, sakatlarn kimliinin,
fiziki engeller dndaki baz eyler zerinden de tanmlanabile
ceine yrekten inanmam salayan olaylar olurdu. Sakadarn,
tpk dier insanlar gibi alml, cazibeli, irkin, sevimli, salak,
parlak olabileceini grmeyi becerdim ve bir sakattan engeline
ramen nefret edebildiimi veya bir sakat engeline ramen se-
vebildiimi kefettim.96

Dier taraftan, kendisiyle ayn damgaya sahip bireylerin her

kes gibi insanlar olduklarn kefettii koullar zerine eilen
kii, damga ncesi dnemdeki arkadalarnn, imdi kendisinin
drt ba mamur kiiler olarak grmeyi artk rendii kimse
lere gayriinsan nitelemelerde bulunduklar durum ve olaylar
hatrlar. rnein gen bir kz, bir sirk alan olarak tecrbe
ettii eylere dnp baktnda ilkin mesai arkadalarnn birer
ucube olmadklarn rendiini ve ikinci olarak da sirk ncesi
dnemden kalma arkadalarnn, dier sirk mensuplaryla oto
bs yolculuu yapmak durumunda kaldnda onun adna kork
tuklarn hatrlar.97
Damgalnn yaamndaki bir dier dnm noktas -aslen ol
masa da geriye dnlp bakldnda- tecrit edici, insan bir ey
yapamaz hle getiren bir deneyime gnderme yapar. Bu, hasta
nede geirilen bir dneme denk der ou zaman. Kii daha
sonrasnda bu dneme, sorunlar zerine enine boyuna d
nebildii, kendisini tanmay rendii, durumunun farkna va
95 P. Wildeblood, AgainsttheLaw (New York: Julian Messner, 1959), s. 23-24.
96 Carling, a.g.e., s. 21.
97 C. Clausen, I Love You Honey But the Seasons Over (New York: Holt, Rine-
hart& Winston, 1961), s. 217.
rabildii ve hayatta nelerin nemli ve peine dlmeye deer
olduunu kavrad bir dnem gzyle bakar.
Ayrca eklenmelidir ki, geriye dnlp bakldnda dnm
noktas olarak sadece kiisel deneyimler deil, gemie ait unu
tulmu deneyimler de ie koulabilir. rnein bir gruba zg bir
yaznn kendisi, dntrc olduu ifade edilen ve hissedilen
bir deneyimi tetikleyebilir:
Tom Amcann Kulbesinin klelie ilikin yerinde ve ger
ek bir bak sunduu iddiasn mbalaal bulmuyorum; ne
olursa olsun bu kitap benim gzlerimi at; kim ve ne olduu
mu, lkemin bana nasl baktn gsterdi; bana gerekten de
temellerimi verdi.98

98 Johnson, a.g.e, s. 42. Johnsonn roman, ayn trden dier romanlar gibi,
damgal bir kategorinin mensuplar iin geriye dnk olarak etkinletiri
lebilecek ok sayda ahlaki deneyim ve kritik dnemecin edebi anlamda
gelitirilmesini ve dzene sokulmasn ifde etmesi hasebiyle mit inasnn
gzel bir rneini tekil eder.
kinci Blm
 Bilgi Denetimi ve Bireysel Kimlik

tibarszlatrlm Olanlar ve tibarszlatrlmaya M

sait Olanlar
Bir bireyin fiil kimliiyle varsaylan kimlii arasnda bir uyu
mazlk varsa biz normaller iin onunla temasa gemeden nce,
bu fiil durumdan haberdar olmamz veya birey kendisini takdim
ettiinde sz konusu durumun gayet aikr olmas mmkndr.
Bu kii, itibarszlatrlm kiidir; imdiye kadar da byk oran
da bu kiiyi ele aldm. Daha nce de belirtildii zere byle bir
durumda, sz konusu kiide itibarszlatrc olan eyleri aka
tanmlama taraftar deilizdir ve bilinli ve zenli bir ekilde sr
drlen bu aldrmazlk, tm taraflar iin, zellikle de damgal
biri iin gergin, belirsiz ve mulk bir hl alabilir.
Damgal bir kiinin, aikr bir farkll, nemsiz ve dikkat
ekmeyen bir eymiesine gstermek amacyla normal insan
larla yapt i birlii, byle bir kiinin varoluunu imleyebilecek
balca ihtimallerden biridir. Ne var ki, farkll hemen orackta
fark edilebilir deilse ve peinen bilinmiyorsa (ya da en azndan
tekilerinin bildiini kendisi bilmiyorsa), ksacas kii hlihazrda
itibarszlatrlm deil de itibarszlatrlmaya msait bir kiiy
se ite bu noktada ikinci ihtimal kar karmza: Burada artk
mesele, toplumsal ilikiler esnasndaki gerilimleri [mevcut ku
surdan kaynaklanan gerilimleri] idare etmekten ziyade kusura
ilikin bilgiyi idare etmektir [denetim altnda tutmaktr]. Artk
sz konusu olan; gstermek veya gstermemek, sylemek veya
sylememek, aa vurmak veya vurmamak, yalan sylemek
veya sylememektir. nemli olan; her defasnda, bunlarn na
sl, ne zaman, nerede ve kimin karsnda yaplacadr. rnein
akl hastas, hastanedeyken ve ailesinin yetikin ferderiyle bir
likteyken akl banda biri olduuna ilikin kimi pheler sz
konusu olsa da -ve kendisi de bu durumu kabul etmeksizin bu
phenin farkndayken- ya nazik bir biimde akl bandaym
asna muamele grr ya da bunun haksz olduunu dnse de
kendisine akl hastas muamelesi yaplr. Sabk bir akl hastas
asndan durum ok farkl olabilir; mesele, kendisine dnk n
yarglarla karlamas deildir. Mesele, kendi gibi [akl hastas
olan] insanlara n yargl bakan bireylerin, bilmeden kendisi
ni kabul edileri sonucunda kar karya kalmak zorunda ola
bilecei glklerdir. stne stlk bir de n yargl yaklalan
kategoriye mensup biri olduunun ortaya kma ihtimali var
dr. Nereye giderse gitsin; davran, tekilerin talep ettii ama
fiiliyatta sahip olmad bir eyi, yani tekiler gibi akl sal
yerinde biri olduunu teyit etme abas olarak tezahr edecektir.
Sabk akl hastas, kendisine ilikin yanl varsaymlara dayanan
bir muamele grd zaman, bunu kabul etmek suretiyle, ister
bilinli olarak isterse de fiilen, gerek toplumsal kimliine ilikin
bilgileri rtbas eder. Bu blmde tam da bu meseleye, yani ben
lik zerine aa vurulmam itibarszlatn bilginin idare edili
ine, ksacas -m, -mi gibi yapmaya, olmaya odaklanyorum.
Elbette vgye layk eylerin de gizlendii olur -tersine aldatc
grn- ama burada bu, bizi ilgilendirmemektedir."
99 Bir tersten aldatc grn rnei iin bkz. H. E. R. Cules, Ghost-
Toplumsal Bilgi
Damgann tetkiki bakmndan en elverili bilgilerin kimi zel
likleri vardr. Bunlar bir birey hakkndaki bilgilerdir. Bu bilgiler,
kiinin geici olarak sahip olabilecei bir ruh hli, hissiyat veya
niyetin aksine az ok kalc karakteristikleridir.100 Hem bilgi hem
de onun iletilmesini salayan gsterge refleksiftir ve vcutta ci-
simlemi hldedir; yani tam da hakknda bir eyler syledii
kii tarafndan ve yneldii kiilerin huzurunda da vurulan be
densel ifadeler zerinden dorudan iletilir. Tm bu zelliklere
haiz bilgiye toplumsal bilgi diyeceim. Bir toplumsal bilgiyi
ileten kimi gstergeler ska ve srekli ulalabilir ve rutin ola
rak aranan ve alnan bir hlde olabilir; bu gstergelere sembol
denebilir.
Herhangi bir belirli semboln ilettii toplumsal bilgi, sz
konusu kii hakknda kafamzda oluan resmin boluklarn tek
rardan ve sorunsuz bir biimde doldurarak baka gstergelerin
ayn kii hakknda bize ilettii hususlar sadece teyit etmekle ye
tinebilir. Bir cemiyete mensubiyeti tasdik eden kimi yaka rozet
leri ya da kimi balamlarda erkeklerin taktklar evlilik yzkleri
buna rnek tekil edebilir. Bununla birlikte bir semboln ilettii
toplumsal bilgi; itibar, onur veya rabet edilesi bir snfsal ko
numa dnk zel bir iddia ierebilir -bu iddia baka trl ifade
Writer and Failure, P. Toynbee (der), Underdogs (Londra: Weidenfeld and
Nicolson, 1961) iinde, Blm 2, s. 30-39. Birok baka rnek de vardr.
Statsne ilikin, ara tantma kart gibi ulu orta simgeler kullanmaktan
itinayla kaman kadn bir hekim tanyordum; mesleini ispatlayan tek
ey czdannda tad bir kimlikti. Herhangi bir kaza mahallinden ge
erken o anda tedavi grmekte olan kiilerle veya durumu artk herhangi
bir tedaviye ihtiya duymayacak kadar aresiz vakalarla karlatnda
mesafesini koruyarak etrafta toplaanlarm arasndan olay izler, mesleini
hi belli etmeden oradan sessiz sedasz ayrlrd. Dier bir ifadeyle, sadece
yoldan geen bir kadn [m] gibi yapard.
100 G. Stone, Appearance and the Self, A. Rose, Human Behavior and Social
Processes (Boston: Houghton Mifflin, 1962) iinde, zellikle de s. 86 -117
arasnda, ruh hline ilikin bilgilerle dier bilgiler arasndaki fark ele alr.
Ayrca bkz. E. GofFman, The Presentation o f Self in Everyday Life (New
York: Doubleday & Co., AnchorBooks, 1959).
edilemiyor olabilir ya da baka trl ifade edildiinde otomatik
olarak kabul grmeyebilir. Byle bir sembole genel olarak stat
sembol denir ancak itibar sembol demek daha doru olabi
lir; sadece, aka tesis edilmi bir toplumsal konuma gnderme
yapldnda stat sembol terimini kullanmak daha uygun
dur. itibar sembolleri, damga sembollerinin zddnda yer alr.
Damga sembolleri, baka takdirde tutarl olabilecek bir resmi
paralayarak kk drc bir kimlik uyumazlna dikkat
ekmek noktasnda olduka etkililerdir; bunun akabinde sz ko
nusu bireye biilen deer der, ikinci Dnya Savanda kadn
i birlikilerin sfra vurulmu salar veya orta snfn davran
tarz ve giyim kuamna halel getiren birinin bir kelimeyi yanl
kullanmas veya telaffuz etmesinden ibaret mutat dilbilgisi hata
lar buna rnek tekil eder.
tibar sembolleri ve damga sembolleri dnda bir dier ola
slk daha bulunur; bu, baka takdirde tutarl olacak bir resmi
-gerekten ya da bir umut olarak- paralama eilimi tayan,
ancak bu sefer bunu aktrn arzulad bir istikamette yapan
bir iarettir. Burada arzulanan ey ise, yeni bir hak iddias tekil
etmekten ziyade varsaylan bir hak iddiasnn geerliliine ciddi
bir phe drmektir. Burada bu gstergelerden kimlik kar
trclar olarak bahsedeceim. Kuzeyden Gney i ziyarete gelen
eitimli bir siyahinin dzgn ngilizcesi buna bir rnek tekil
eder101; bir dier rnekse kimi ehirli alt snf siyahilerin grnr
kldklar sark ve byktr.102 Okuma yazma bilmeyenlere ilikin
bir aratrma farkl trde rnekleri gzler nne serer:
Dolaysyla, ynelinen hedef g veya zorlaycysa ve oku
ma yazma bilmeyen biri olarak tanmlanmak o hedefe varmak
asndan byk ihtimalle engel tekil edecekse okuma yazma
bilmeyen kiinin okuryazar[m] gibi yapmas pek muhtemel
dir. (...) Ar, yuvarlak kemik ereveli cam gzlklerin incele
101 G. J. Fleming, My Most Humiliating Jim Crow Experience, Negro Di
gest (Haziran 1954), s. 67-68.
102 B. Wolfe, Ecstatic in Blackface, M odem Review , III (1950), s. 204.
 nen grupta yaygn oluu, i adam, profesr, gen entelektel ve
zellikle de mehur bir caz mzisyeni stereotipini taklit etmeye
dnk bir giriim olarak grlebilir.103

Aylaklk zanaatnda usta bir New Yorklu baka bir rnek

sunuyor bizlere:
Akam saat yedi buuu getiinde Grand Centralde veya
Penn Stationda kitap okumak isteyen biri, ya kemik [ereve
bir] gzlk takmal ya da olaanst mreffeh grnmelidir.
Dier trl dikkat ekecei kesindir. te yandan, gazete oku
yanlar hi dikkat ekmezler; st ba son derece dank bir
evsiz bile gazete okuduu srece rahatsz edilmeksizin tm gece
boyunca Grand Centralda kalabilir.104

tibar sembollerine, damga sembollerine ve kimlik kartr

clar ilikin bu tartma kapsamnda genel olarak toplumsa bil
gi ileten gstergelerin ele alnm olduuna dikkat edilmelidir.
Bu semboller, birer bilgi taycs olarak kurumsallamam ksa
mrl gstergelerden ayr tutulmaldr. Bu gstergeler, belli bir
itibar talebinde bulunduklarnda art puan, rtk bir iddiay
gzden drdklerinde ise z/olarak tanmlanabilirler.
Toplumsal bilgi taycs olan ancak mevcudiyetlerini her
eyden nce baka sebeplere borlu olan kimi gstergeler ise, bu
tayclk ilevlerini sadece dolayl bir ekilde yerine getirirler.
Baz damga sembolleri buna rnek tekil eder: Bir bireyin inti
hara yeltenmi olduunu ele veren bileindeki izikler; uyutu
rucu bamllarnn kollarndaki ine izleri; hapishaneye nakli
esnasnda mahkmlara taklan kelepelerden kaynaklanan izik
ler105 ya da fihu konusunu ileyen bir yazarn belirttii zere
gz alt torbalaryla ortalkta dolaan kadnlar:
103 Freeman ve Kasenbaum, a.g.e., s. 372.
104 E. Love, Subways Aref i r Sleeping (New York: Harcourt, Brace & World,
1957), s. 28.
105 A. Heckstall-Smith, Eighteen Months (Londra: Allan Wingate, 1954), s.
43.
 Darda [cezaevinin dnda] bununla [morarm gzlerle]
bam belada olacak benim. Nasl olduunu bilirsin ite; ayna
szlar, gzleri morarm bir hatun grdklerinde temiz olmad
n dnrler. Byle bir hatun gren bir aynasz, onun yollu
olduunu dnr ve hop, peine taklr. Hatunu kstrrsa bir
ekilde; tak, dorudan yine delie.106

Asker rtbe iaretlerinde sz konusu olduu zere, baka

gstergeler ise sadece, toplumsal bilgiyi aktarma amacyla tasar
lanmlardr. yle ki gstergeyi tayan zemin, zamanla eskiyebi
lir ve hatta en u durumlarda neredeyse tamamen giysiyle kar
abilir ancak buna ramen bilgisel ilevinden bir ey kaybetmez.
Dahas, mevcudiyeti hibir bilgilendirme amac tamayan bir
gstergeye, yalnzca bilgilendirici ilevinden dolap bazen kasten
ve bilinli olarak bavurulabilir; rnein dellocularn, birbirleri
zerinde titizlikle brakmaya altklar yara izleri gibi.
Toplumsal bilgi tayan gstergeler doutan gelip gelme
diklerine gre deiir. Doutan gelmedikleri zaman da zeri
ne yaptklar kiinin sreklilik arz eden bir paras hline gelip
gelmediklerine gre deiir. (Ten rengi doutan gelir; bir yara
izi veya dalanma sreklilik arz etse de doutan gelmez; bir
mahkmun sfra vurulmu sa ne doutan gelen bir eydir ne
de sreklilik arz eder.) Sreklilik arz etmeyip yalnzca toplumsal
bilgi iletmek iin kullanlan gstergeler, tayclarnn iradesine
karn da kullanlabilirler; byle bir durumda damga sembolne
dnme eilimi tarlar107 ancak ilerleyen sayfalarda ele almak
106 T. Rubin, In the Life (New York: The Macmillan Company, 1961), s. 69.
107 Dickens, 1842deki seyahatine dayanarak kaleme ald Amerika Notla
rndaki [American Notes] klelie ilikin yazd blmde, kaybolan ve
bulunan klelere ilikin yerel gazetelerden yapt sayfalarca alntya yer
verir. Bu ilanlarn ierikleri kimlii tanmlayan olduka kapsaml gster
geler sunar. lkin, dier zelliklerle yan yana geldiinde ksmi veya tam
bir kimlik tespiti yapmaya imkn tanyan grece sabit bedensel zellikler
vardr: ya, cinsiyet, izler (bunlar kurun veya bak yaralar olabilir; ka
zalar veya krbalamalardan kaynaklanabilir). kinci olarak kleye taklan
lakap, genellikle basit bir ad ilanlarda yer alr. Son olarak damga sembolle
rinin, bilhassa, dalanarak vcuda kazlm ba harflerin ve kesik kulakla
gerekecei zere, bu damgalar gnll olarak da kullanlabilirler.
Bir grup iinde belli bir anlama gelen bir gstergenin baka
bir grupta baka bir anlam ifade etmesi mmkndr; burada
deien, iaret edilen kategori deil, bu kategorinin mahiyetidir.
rnein cezaevi yetkililerinin firar etmeye eilimli mahkmlara
taktrd apoletler108, gardiyanlar iin genellikle olumsuz bir an
lama sahip olabilirken sz konusu gstergelerin tayclar iin
gurur verici bir niane olabilir (zellikle dier mahkmlar nez-
dinde). Benzer ekilde, baz subaylar iin niforma gurur verici
bir ey olabilir ve mmkn olduunca her vesilede giyilebilir;
baka subaylar iinse hafta sonlar, nihayet ne giyeceklerine ken
dileri karar verebilecekleri ve sivil dolaabilecekleri bir zaman
ifade edebilir. Ayn minvalde, darda okul kepi takma mecbu
riyeti, tpk erlerin ar izninde niforma giyme mecburiyeti
gibi, kimi gen erkekler asndan bir ayrcalk olarak alglana
bilir ancak bu kyafeder zerinden aktarlan toplumsal bilgiyi,
grevde olmadklarnda ve tesis dnda bulunduklarnda ken
dileri zerindeki denetimi ve disiplini salama almann bir arac
olarak grenler de olacaktr.109 Yine ayn ekilde, 19. yzylda
rn bahsi ska geer. Bu semboller bir toplumsal kimlik olarak kle olma
hlini iletse de boyuna veya ayaklara vurulan demir prangalardan farkl
olarak daha snrl bir bilgiyi, yani kle sahibinin kimliini aktarrlar. Hl
byle olunca otoriteler bir siyahi yakaladklarnda iki eyi dert ederler:
ilki, bu firari bir kle midir, deil midir ve eer kleyse kime aittir.
108 Bkz. G. Dendrickson ve F. Thomas, The Truth About Dartmoor (Londra:
Victor Gollancz, 1954), s. 55 ve F. Norman, Bang to Rights (Londra: See
ker and Warburg, 1958), s. 125. Bu semboln kullanl E. Kogon in The
Theory and Practice o f Hell (New York: Berkley Publishing Corp., tarih
belirtilmemi, s. 41-42) adl eserinde gzel bir biimde tasvir edilmitir;
bu almasnda, ayrntya girerek toplama kamplarnda siyasi tutsaklar,
cinsel tacizciler, sulular, Yehova ahideri, snepe unsurlar, ingeneler,
Yahudiler, rk kirletenler, (tabiiyetine gre) yabanc uyruklular, aptal
lar, vb iin kullanlan farkl gstergeleri ele alr. Roma kle pazarndaki
kleler de uyruklarna gre etiketlenirlerdi; bkz. M. Gordon, The Na
tionality o f Slaves Under the Early Roman Empire, M. I. Finleyderl.,
Slavery in Classical Antiquity iinde (Cambridge: Heffer, 1960), s. 171.
109 T. H. Pear, Personality, Appearance and Speech (Londra: George Allenand
Californiada, inli bir erkein salarnn ift rgl olmamas,
garpllar iin bir raddede kltrel uyuma iaret ederdi. Ne var ki
bu durum, dier inlilerin kafasnda kiinin saygnlyla ala
kal soru iarederi olutururdu -zellikle de sa rgsn kesme
mecburiyetinin sz konusu olduu cezaevinde yatp yatmad
sorgulanrd; devamnda sa rgsn kesme pratii, belli bir
sre ok gl bir direnle karlamtr.110
Toplumsal bilgi taycs gstergeler, elbette gvenilirlikle
ri bakmndan da eitlilik arz ederler. Bazen gereinden fazla
bir isabetle damarl damga denen, yanaklardaki ve burundaki
imi klcal damarlar ar alkol kullanmna ilikin bir emare
olabilir ve onlara bu gzle baklr. Ne var ki, azna hayatnda
iki srmemi biri de baka fizyolojik sebeplerden dolay ayn
sembole sahip olabilir ve kendisine ilikin, aslsz olmasna ra
men yine de baa kmak zorunda kalaca bir pheye mahal
vermi olur.
Toplumsal bilgiye ilikin son bir noktay da belirtmek ge
rek; bu, toplumumuzda ile ilikisinin bilgilendirici mahiye
tiyle alakaldr. Biri ile olmak, onun eliinde toplumsal bir
arz- endamda bulunmaktr; onunla bir soka arnlamaktr; bir
restoranda onun grubuna mensup olmaktr vb. Burada nemli
nokta, kimi durumlarda bir bireyin birlikte olduu insanlarn
toplumsal kimliinin, o kiinin toplumsal kimliine ilikin bir
bilgi kayna olarak kullanlmasdr; dierleri neyse onun da o
olduu farz edilir. Bunun u bir rneine muhtemelen su ev
relerinde rastlanr: Aranan biri, yannda grlen herkesi yasal
olarak lekeleyebilir; bu, insanlar bir phe nedeniyle tutuklan
maya maruz brakabilir. (Tam da bu sebeple, yakalama karar
kartlm bir kiinin evresinde, bu kiinin bulac olduu
Unwin, 1957), s. 58.
110 A. McLeod, Pigtails and Gold Dust (Caldwell, Idaho: CaxtonPriters,
1947), s. 28. Baz dnemlerde, sa rgl olmaya dini-tarihsel bir anlam
ve nem de atfedilmitir.
sylenir.)111 Her hlkrda, insanlarn benlik sunumlarn na
sl idare ettiklerine ilikin bir tahlil, belli kiiler ile grlme
ihtimaliyle nasl baa ktklarn da gz nnde bulundurmak
zorundadr.
Grnrlk
-M, -mi gibi yapma veya olma meselesi, geleneksel olarak
belli bir damgann grnrl sorununu ortaya karr;
bu, damgal kiinin, bylesi bir damga tadn aa vurma
imknna ve kabiliyetine ne derece sahip olduuyla alakaldr.
rnein sabk akl hastalar ve gayrimeru baba adaylar,
kusurlarnn dorudan grnr olmamas noktasnda birbirle
rine benzerler; oysa birinin kr olduu rahatlkla fark edilebilir.
Grnrlk, phesiz kabul edilecektir ki, ok nemli bir fak
trdr. Bir bireyin toplumsal kimlii hakknda gndelik yaam
ierisinde ve bu esnada karlat tm kiiler tarafndan her
daim sylenebilecek eyler sz konusu birey tarafndan mutlaka
nemsenecektir. Elbette geni bir kitleye yaplan benlik sunumu
her gndelik temasta sadece ufak sonular douracaktr ancak
bunun yeknu devasa olabilir. Dahas, kiinin kendisi zerine
sahip olduu gndelik bilgi, damgasna ilikin (ne trden bir
damga olursa olsun) izlemesi gereken taktii belirlemek sz ko
nusu olduunda elindeki tek muhtemel hareket noktasdr. O
hlde, bireyin kendisini her daim ve her yerde sunarken taknd
tarzdaki her deiiklik tam da bu sebepten tr, lmcl bir
nem tar -muhtemelen ta en banda Yunanlara damga fikrini
esinlemi olan da budur.
Birilerinde bulunan damga, ou zaman bizim nokta-i na
zarmz vastasyla bize kendini gsterdii iin grnrlk te
rimi muhtemelen ok da yanltc deildir. Bununla birlikte,
daha genel bir terim olan alglanabilirlik daha doru olacak
tr; aikrlk ise ok daha doru. Kekemelik nihayetinde ok
grnr bir kusursa bu, ncelikle grnmden deil, sesten
111 Bkz. D. Maurer, The Big Con (New York: Pocket Books, 1949), s. 298.
dolaydr ancak grnrlk kavram, bu net tanmyla dahi ta
mamyla gvenli bir kullanma olanak vermiyorsa bu, kendisiyle
kartrlan dier kavramdan ayrtrdmas gerektiindendir.
ilk olarak bir damgann grnrln, bilinirliinden
ayrmak uygun der. Bir kiinin damgas ok grnyorsa
onun bakalar ile basit bir temas bile damgasnn bilinir hle
gelmesine neden olacaktr ancak bakalarnn onun damgasn
bilip bilmemeleri, damgann verili grnrlnn yan sra bir
baka faktre daha baldr: sz konusu kii hakknda daha n
ceden bilinen veya bilinmeyen eylere -Bu bilgi, o kii hakkn-
daki dedikodulara ya da damgas grnr bir hldeyken onunla
kurulmu bir temasa dayanabilir.
ikinci olarak grnrl, temellerinden birini tekil eden
eyden, yani rahatszlk verici karakterinden ayrmak gerekir. Bir
damga hemen alglanabilir olduu zaman, etkileimin akna
ne derece sekte vurduu meselesi nem arz eder. rnein bir i
toplantsnda, tekerlekli sandalye kullanan bir katlmcnn te
kerlekli sandalyede olduu kesinlikle fark edilir ama ayn engeli,
yuvarlak bir masann etrafndayken greceli olarak daha kolay
lkla gz ard edilebilir. Buna karlk, tekerlekli sandalyede olan
birine nazaran pek ok adan daha az handikapl olan konuma
engelli bir katlmcnn, kusuruna ilikin mevcut kaytszl boz
madan azn amas neredeyse imknszdr ve o andan itibaren
her konutuunda rahatszlk yaratmaya devam edecektir. Szl
etkileimlerin bizatihi mekanii, dikkati srekli olarak kusura
yneltir; kusurlunun durumunda hibir zaman karlanamaya
cak olan ak ve hzl mesajlar iin devaml taleplerde bulunur.
Ayrca, ayn kusurun her biri farkl derecede rahatszlk veren
farkl davurumlarnn olabilecei vurgulanmaldr. rnein
beyaz denekli bir kr, kr oluuna ilikin olduka ak bir kant
sunar ama damga sembol bir kez fark edildikten sonra, iaret
ettii eyle birlikte bazen gz ard edilebilir. Ne var ki kr olan
bireyin, iletiime girdii kiilere yzn evirmedeki baarszl
, iletiime sekte vurur ve szl etkileimin geri bildirim meka
nizmalarn durmakszn kesintiye uratr.
nc ve son olarak damgann grnrln (ve ayn za
manda rahatszlk verici karakterini), onun algland odaktan
ve bu oda oluturan birtakm ihtimallerinden ayrtrmak ge
rekir. Biz normaller, kiinin sz konusu damgasnn onu zel
likle dlad yaam alanlarna ilikin fikirler -nesnel olarak
temellendirilmi ya da deil- gelitiririz. rnein irkinlik, bir
kiinin refakatinden, baka bir durumda duyabileceimiz hazz
tehdit ederek sosyal ortamlarda dorudan ve ncelikli bir etkiye
sahiptir. Ancak bu, kiinin tek bana gerekletirdii ilerdeki
yetkinliini teslim etmemize engel tekil etmez; sadece grn
mnn bizde yol at duygular sebebiyle onu zaman zaman
dlasak da.
O hlde irkinlik, sosyal ortamlarda odaklanlan bir damga
dr. Oysa baka damgalarn, rnein diyabet hastas olmann112,
kiiyi yz yze etkileimlerde niteleyebilecek hibir etkisi p
hesiz yoktur. Bu tr damgalar bazen ayrmclk yapmaya sevk
ediyorlarsa bu, her eyden nce mesleki alanlar gibi alanlarda
sz konusu olabilir ve sadece dorudan etkileim ierisinde etkili
olurlar (rnein damgal birey, farklln bir sr olarak saklama
ya yeltendiinde ve byle yapabileceinden emin olmadnda
ya da kiinin bu durumunu bilenler, herhangi bir imada bulun
mamak iin zahmedi bir aba iine girdilerse). Yaamn pek ok
farkl alannda geni bir etkiye sahip dier pek ok damga, odak
bakmndan bu iki u noktann ortasna derler. rnein be
yin felli bir birey, yalnzca yz yze etkileimde bir yk olarak
grlmeyebilir; ayn zamanda kendi bana i yapabilecei husu
sunda da phe uyandrabilir.
O hlde, grnrlk meselesi baz dier meselelerden ayrt
edilmelidir: sfatn [damgann] bilinirlilii, rahatsz edici karak
teri ve algland odak. Bu, geni kitlenin yle ya da byle bu
112 A Reluctant Pensioner, UrempoyedDiabetic, Toynbee, a.g.e., iinde, B
lm 9, s. 132-146.
bak asna katlaca ynndeki rtk varsaym deerlendir
me d brakr ama greceimiz zere, kimlii aa karma
hususunda uzman kiiler iin iinde olabilirler ve bu kiilerin
eitimi onlara, yabanclara grnmez olan bir eyi annda fark
etme olana verebilir. Feri snm krmz bir kornea ve en
tilmi dileri olan bir adamla sokakta karlan bir doktor bilir
ki, su gtrmez biimde Hutchinson hastalnn iki belirtisini
gsteren ve frengi olma ihtimali yksek biriyle kar karyadr.
Buna karlk, doktorla beraber orada bulunan ancak tm bun
lar gremeyen dierleri, bu durumda yolunda gitmeyen hibir
ey fark etmeyeceklerdir. Dolaysyla, grnrlk derecesinden
bahsetmeden nce, genel olarak geni kitlelerin zmleme ka
biliyetini incelemek gerekir.
Bireysel Kimlik
Gzden drlmeye msait bireyin durumunu ve onun gizle
me ve aa vurma sorununu sistematik bir biimde deerlendir
mek iin ncelikle, toplumsal bilginin doasn incelemek ve g
rnrlk kavramn tanmlamak gerekti. Devam etmeden nce,
bir dier etken zerinde daha uzun uzadya durmak gerekecek
tir: kimlik tanmlama -psikolojik deil kriminolojik anlamda.
imdiye kadar incelendii ekliyle damgalanm ile normal ara
sndaki toplumsal etkileim, taraflarn temastan nce birbirlerini
kiisel olarak tanyor olmalarn gerektirmiyordu. Bu durum
phesiz makuldr. Damga idaresi temel bir toplumsal olgu
nun, yani tekinin davran ve karakterine ilikin normatif
beklentilerin streotipletirilmesinin ya da profilletirilmesinin
bir filizidir, uzantsdr; genel olarak streotipletirme mteriler,
Doulular veya motorcular gibi ok geni kategoriler iinde de
erlendirilen ve bizim iin sadece geip giden yabanclar olabilen
kiilere mahsustur.
Yabanclar arasnda geliebilecek kiisel olmayan temaslar her
ne kadar stereotipik tepkilere sebep olabilseler de kiiler birbir
lerine yaknlatka bu kategorik tutumun azald ve zamanla
yerini sempatiye, anlaya ve kiisel niteliklerin daha gereki bir
deerlendirmesine brakt ynnde yaygn bir kan vardr.113
Bir kusur (rnein yzdeki bir ekil bozukluu) her ne kadar bir
yabancy rahatsz etse de kusurlu kiinin yakn evresi bundan
muhtemelen rahatsz olmayacaktr. O zaman damga idaresi ala
n esas olarak kamusal yaamla, yabanclar ya da yalnzca tan
olunanlarla, ksacas bir dier ucunda yakn mahrem evrenin
olduu bir hatla ilikili grlebilir.
Bylesi bir hat fikrinin phesiz bir geerlilii vardr. r
nein fiziksel engellilerin, yabanclar idare etme tekniklerinin
yan sra, genellikle ilk karlamada grmeleri muhtemel me
safeli tavr amak iin de zel teknikler gelitirdikleri ortaya
konmutur; bu kiiler ilikiyi, kusurlarnn gerekten nemli bir
faktr olmaktan kaca daha kiisel bir seviyeye ekebilmek
iin aba gsterebilirler bu, Fred Davisin gedik amak adn
verdii zorlu bir sretir.114 laveten, bedensel bir damgaya sa
hip olanlar, belli snrlar iinde srekli temas hlinde olduklar
normal kiilerin zamanla onlarn engellerinden daha az rahatsz
olabildiklerini ve bylelikle zamanla bir nevi normalleme s
recinin geliebildiim ifade etmektedirler. Bir krn aadaki
tankl buna rnek tekil edilebilir:
lerinde, tandk olmann verdii sknetle karlandm
berberler ve bir ey olacakm hissi uyandrmadan girebildiim
oteller, restoranlar ve kamu binalar var; kpeimle dar kt
mda bana gnaydn diyen birka vatman ve otobs ofr;
bilindik kaytszlklaryla bana hizmet veren birka tane de gar
son var. Yakn aile evrem beni kayglandracak gereksiz eyler
yapmay uzun zamandr braktlar; ayn ekilde ok yakn arka
dalarm da. Bir raddeye kadar etrafmda bir gedik aabildim.115

Benzer bir korunmadan, tm damgal kategorilerinin istifade

113 Bu tematiin geleneksel bir ifadesi N. S. Shaler, The Neighbor (Boston:
Houghton Mifflin, 1904) iinde bulunabilir.
114 Davis, a.g.e., s. 127-128.
115 Chevigny, a.g.e., s. 75-76.
edebilmesi ihtimal dhilindedir: Akl hastanelerinin evresinde
bulunan maazalar sklkla, psikozlu davrana yksek hogr
gsterilen yerlerdir; baz hastanelerin evresindeki mahalleler
deri tedavisi grmekte olan yz hasarl kiilere sknede yak
lama becerisi gelitirebilirler; krler iin rehber kpek eiten
bir okulun bulunduu bir kasaba ahalisi, kpek koum takm
stne kuanm eiticiler ve kpekleri ynlendirmek iin kul
lanlan komudar tekrarlayan bir retmen eliinde eitim alan
rencileri grmeye alabilir.116
Ancak tm bunlara ramen, ainaln tiksintiyi zaruri surette
azaltmayacan da kabul etmek gerekir.117 rnein grup olarak
damgalanmlarn yaad yerlere yakn yaayan normaller, ou
zaman olduka maharedi bir ekilde n yarglarn muhafaza et
meyi becerirler. te yandan burada daha nemli olan, bir kii
hakknda bir dizi apriori varsaymda bulunmann muhtelif so
nularnn ok eski, yakn, zel ilikimiz olan insanlarla ilikile
rimizde de aka mevcut olduudur. Bizim toplumumuzda, bir
kadndan birisinin kars olarak bahsetmek, onu hlihazrda
sadece bir tane yesi olabilecek bir kategoriye sokmaktr. Ben
zersiz, tarihsel olarak rlm zellikler bu kiiyle olan ilikimizi
muhtemelen ekillendirecek ve ona hususi bir boyut kazand
racaktr ancak yine de merkezde olan, kar olma kategorisi
ierisinde deerlendirilen bir kadn sfatyla onun davranlarna
ve doasna ilikin, toplumsal olarak standardatrlm bir dizi
kapsaml beklentidir: rnein evi ekip evirebilmeli, dosdar-
mz misafir edebilmeli ve ocuk dourabilmelidir. Sonuta iyi
ya da kt bir kar olacaktr; bu yargya ise standart beklentileri,
yani dhil olduumuz gruptaki dier kocalarn da kabul ettii
ve paylat beklentileri karlayp karlayamamasna gre ma
ruz kalacaktr. (phesiz, evlilikten tek tarafl bir iliki olarak
1 1 6 Keitlen, a.g.e., s. 85.
1 1 7 Bir yaz kampndaki normal ocuklarn, fiziksel engelli arkadalarn za
manla daha kolay kabul eder hle gelmediklerine ilikin bir kant iin
baknz, Richardson, a.g.e., s. 7.
bahsetmek bir rezilliktir.) Dolaysyla ister yabanclarla isterse de
yaknlarmzla olan etkileimlerde toplumun her daim, aka
iimize burnunu soktuunu ve bize haddimizi bildirecek kadar
ileri gittiini gryoruz.
phesiz ki, damgal bireyin kaderini paylamak zorunda ol
mayan ya da buna ilikin bir dikkat ve zen gstermek iin ok
zaman harcamak durumunda kalmayan ve tam da bu sebeple,
sz konusu kii ile srekli temasta bulunmak zorunda olanlara
nazaran onu daha kolay kabullenebilen kiiler de mevcuttur.
Gzden drlm kiilerden, gzden drlmeye m
sait kiilere getiimizde kiinin yaknlar dnda yabanclarn
da onun damgasndan rahatsz olacana ilikin pek ok kant
vardr. lkin, utan verici bir eyi saklamak hususunda, kiinin
en yaknndakiler en ok kayg duyulan insanlar hline gelebilir;
ecinsellerin durumu buna ilikin bir rnek sunabilir:
Ecinsellerin, sapknlklarnn bir hastalk olmad husu
sundaki srarlar tamamyla olaandr ancak oldu da sapkn
lklaryla alakal herhangi birine dantlar; dantklar kiinin
neredeyse her zaman bir doktor olmas manidardr; yle ki bu
kii hibir zaman aile hekimi de deildir. Dananlarn ou e
cinselliklerini ailelerinden gizli tutmay isterler. Kamusal alanda
olduka rahat davrananlarn bazlar bile aile evrelerinde hibir
phe uyandrmamak hususunda ok dikkatlidirler.118

Dier taraftan, evli iftlerden biri dieriyle karanlk srrm

zaman zaman paylaabilse de evdeki ocuklar bu bilgi iin sadece
gvenilmeyecek kasalar olarak deil, ayn zamanda bu bilginin
aa kmas sonucunda muhtemelen zarar grebilecek, krlgan
doal varlklar olarak da deerlendirilirler. Akl hastanesine ya
trlan bir ebeveynin aada alntlanan durumu buna rnektir:
Babalarnn hastaln ocuklara anlatrken neredeyse tm
anneler gizleme yolunu izlemeye gayret gsterirler. Babalarnn
118 G. Westwood, A Minority (London: Longmans, Green & Company,
1960), s. 40.
 ya hastanede olduunu (baka bir aklama sunmakszn) ya da
ufak bir fiziki sorun dolaysyla (di ars, bacandaki bir so
run, mide veya ba ars) hastaneye kaldrldn sylerler.119
[Bir akl hastasnn kars konuuyor]: Birileri Jimin [o
cuun] nnde azndan bir ey karacak diye dm kopuyor
du -tamamyla bir dehet.120

ok kolay gizlenebilmeleri dolaysyla kiinin yabancdarla ve

ylesine tandklaryla ilikisinde ok az etkili olan ve asl etkile
rini kiinin ok yaknndakilerin ektii damgalar da mevcuttur
-cinsel soukluk, iktidarszlk veya ksrlk bu duruma iyi birer
rnektir. Alkolizmin, bir adam evlenme giriiminin dnda b
rakmaya yetmedii olgusunu aklamaya alrken bir aratr
mac unu ne srer:
E seimi esnasndaki koullarn ya da ime rntsnn,
alkolizmin grnrln nemli bir faktr olmayacak seviye
ye drmesi de bir ihtimaldir. Bu sorunu daha sonrasnda di
er ein de fark edebilecei biime brndrecek olan, evlilie
ikin daha mahrem etkileimlerdir.121

Son olarak gzden drlebilir kiinin en yaknlar, onun

sosyal ortamlar idaresinde zel bir rol oynamaya balayabilir. Bu
durumda, yaknlarnn onu kabul edii zerinde sahip olunan
damga etkili olmayacaktr ancak yaknlarnn ykmllkleri
etkilenecektir.
O hlde, kategorik olarak bir ucunda aldatc/gizleyici dav
ran, dier ucunda ise ak ve kiisel davran olan bir ilikiler
sreklilii hatt dnmek yerine, temaslarn ierisinde sabitlen-
dii muhtelif yaplardan -yabanclaryla sokaklar, tamamyla fay
119 M. R. Yarrow, J. A. Clausen, ve P. R. Robbins, The Social Meaning o f
Illness, Journal o f Social Issues XI (1955), s. 40-41. Bu makale damgann
idaresi konusunda ok faydal veriler iermektedir.
120 Ay., s. 34.
121 E. Lemert, The Occurence and Sequence o f Events in the Adjustment
o f Families to Alcoholism, Quarterly Journal ofStudies in Alcohol, XXI
)1960), s . 683.
da odakl ilikiler, i ortam, komuluk ilikileri, ev hli- hareket
etmek, bu her rnekte varsaylan ve fiil kimlik arasnda vuku
bulabilecek birtakm fark veya mesafelerin niteleyici olabilecei
ni grmek ve bunun da mevcut durumla baa kma noktasnda
hususi abalara yol aabileceini dnmek daha makul olabilir.
Bununla birlikte, damgann idaresi meselesi, damgal bireyle
kiisel bir rabtamz olup olmamasndan etkilenir. te yandan,
bu etkinin tam olarak ne olduunu tarif etmek, yeni ve ek bir
kavramn ak bir formlasyonunu gerektirir: bireysel kimlik.122
Kapsam dar ve uzun soluklu toplumsal gruplarda her bir
yenin dierleri iin benzersiz bir kii olarak kabul grd
yaygn bir kandr. Benzersiz olma kavram ona, scak ve yara
tc bir anlam ykleyerek mekanik sosyolojik yorumlar tarafn
dan daha fazla ypratlmamas gereken bir unsur olarak grl
mtr ve iei burnunda sosyal bilimciler tarafndan sklkla
kullanlmtr. Tm bunlara ramen kavram yine de tamamyla
anlamsz deildir.
Bir bireyin biriciklii-benzersizlii dncesi, kimlik ta
ycs ilevi gren ak gstergeler varsayar: rnein kiinin,
dierlerinin kafasndaki fotorafik imgesi ya da belli bir akraba
lk anda sahip olduu zel konumun bilgisi gibi. Karlatr
mal ilgin bir rnek, erkeklerinin sadece dary grebilecekleri
kadar kk bir aralk brakacak ekilde yzlerini rttkleri Bat
122 Bireysel kimlik ile rol kimlii arasnda bir ayrm ak bir ekilde R. Som
mer, H. Osmond ve L. Pancyr, Problems o f Recognition and Identity
InternationalJournal o f Parapsychology, II (1960), s. 9 9 -119, iinde sunul
mutur. Burada mesele, kiinin bunlardan birini nasl dorulayaca ya
da yanllayaca sorusu zerinden tartlmtr. Ayn zamanda baknz,
Goffinan, The Presentation o f S elf in Everyday Life, a.g.e., s. 60. Bireysel
kimlik fikri ayn zamanda C. Rolph, Personal Identity (London: Micha
el Joseph, 1957) ve E. Schachtel, On Alienated Concepts o f Identity,
American Journal o f Psychoanalysis, XXI (1961), s. 12 0-12 1, iinde kat
zerindeki kimlik (paper identity ) bal altnda ele alnmtr. Meru ya
da hukuki kimlik kavram bireysel kimlie yakndan benzer ancak (Har
vey Sacksn beni bu hususta bilgilendirdii zere) evlat edinmede olduu
gibi, baz durumlar vardr ki kiinin yasal kimlii deiebilir.
Afrikadaki Tuareg topluluudur. Grnen o ki, burada bireysel
kimliin dayanak noktas olarak yz, yerini bedenin genel g
rnmne ve duru ekline brakmtr.123 Buradaki sz konusu
imge ayn anda sadece bir kiiye uyabilir ve gemite bu imgeye
uymu kiinin kendisi u anda bu imgeye uyan kiiyle ayndr
ve gelecekte de ayn kii olacaktr. Geerken eklemek gerekir ki,
parmak izi gibi, kiileri tehis etmede kullanlan en etkin aralar;
esasnda, kyaslama yapma amacyla kiileri birbirlerine benzer
klan aralardr da.
kinci bir husus ise udur: Bir kiiye mahsus zelliklerin pek
ou her ne kadar bakalar iin de doru olsa da en yaknnz
hakknda bildiiniz tm hususiyeder seti, bir bileen olarak dn
yadaki herhangi baka bir bireyde bulunamaz. Bu da o kiinin
geri kalan herkesten olumlu bir ekilde ayrtrlmasna olanak
tanyan bir ara sunar. Bazen bu bilgi bileeni, bir polis dosyasn
da olduu gibi ad temellidir. Bazen de beden temellidir (ismini
bilmediimiz ama yzn tandmz birinin davran kalpla
rna aina olduumuzdaki gibi). ou zaman, bilgi hem isme
hem de bedene baldr. Son olarak ise, bir bireyi dier herkesten
ayrt eden ey derin varldr; onu kendisine en ok benzeyen
lerden bile, sadece kimlik noktasnda deil tmyle farkl klan
ey, kendisinin bu hem merkez hem de kapayc hususiyetidir.
Benim iin, bireysel kimlikten bahsettiimde sz konusu
olan, sadece yukarda ele aldm iki husustur: ak gstergeler
veya kimlik tayclar ve kimlie ilikin bu tayclarn mari
fetiyle bireye ilitirilmi yaam yks paralarnn zgn bile
imi. Her birey geri kalan tm bireylerden farkllaabilir ve bu
farkllatrc unsurlarn etrafnda sz konusu olan, sosyal vakala
rn kendi aralarnda bir pamuk ekeri gibi birbirlerine yapt,
birbirlerini sarmalad kesintisiz ve benzersiz bir kayttr; yeni
biyografik unsurlarn her biri, bu bir nevi yapkan madde ze
rinde durmakszn sabitleniyormu gibidir. Kavranmas g olan
123 Burada Robert Murpy nin yaynlanmam bir makalesini temel alyorum:
On Social Distance and the Veil.
ey ise, bireysel kimliin (tam da biriciklik niteliinden dolay)
toplumsal organizasyonda; yaplandrlm, rutin, standartlam
bir rol oynayabileceidir ve zaten oynaddr.
Kimlik tanmlama sreci, kk bir grubu deil de hkmet
gibi byk, ahsi olmayan bir organizasyonu referans noktas
olarak aldmzda ok ak bir ekilde iler hlinde grlebilir.
Her vatandan tanmlanarak resm surette kaydedilmesi, yani
bir bireyi tm dier bireylerden ayrt eden bir gstergeler seti
nin kullanm artk standart bir kurumsal pratik hline gelmitir.
Daha nce de deinildii zere, bu husustaki gsterge tercihleri
olduka standarttr: el yazs ya da ekl gibi deimeyen biyolo
jik zellikler; doum kayd, ad soyad veya nfus kayt numaras
gibi kalc olarak kaydedilebilir eyler. Yakn bir zaman nce, ko
numa ve el yazs zelliklerini bilgisayar marifetiyle kimlik ta
ycs olarak kullanma yolunda baarl denemeler gerekletiril
mitir. Resim tablolarnn gerek olup olmadnn snamasnda
yapld gibi, burada, kimlik tespitinde de davrann kk
ancak anlaml rntlerinden faydalanlmtr. Daha da nem
lisi, 1935 ylnda yrrle giren Sosyal Gvenlik Yasas, her
bir alann tm istihdam kaytlarnn yaam boyunca ilendii
tek numara uygulamasn gvence altna alr. Bu, sua meyilli
kesimler iin hatr saylr derecede zorluk kartacak olan bir
kimlik tespit uygulamasdr. Her hlkrda, bir kimlik tayc
s kullanma hazr olduu andan itibaren, ierisine verilerin her
an aktarlmas mmkndr; bu bilgiler genellikle bir dosyaya
ilenebilir ve bir manila [kaln kahverengi kartondan yaplm]
klasrde saklanabilir. O hlde, grevli kiilerin dosyalara rahata
eriimlerini salayan teknikler ilerledike ve buna mukabil kayt
altna alnan toplumsal vakalarn says arttka (rnein hisse
darlarn kr pay datmlarna kadar) vatandalarn kimlik tes
pitlerinin devlet tarafndan yrtlmesinin geliim gsterecei
beklenebilir.
Parmak izlerine zarar vermek ya da resm doum kaydarn
tahrip etmek suretiyle, mevcut kimliklerini terk edip baka bir
kimlik edinmeye ya da gemiten miras aldklar kimlikten kur
tulmaya alan takip altndaki bireylere toplumda youn bir ilgi
vardr. Aslnda olaan artlarda en belirleyici unsur addr; n
k tm kimlik tayclar arasnda en yaygn olan ve bir ekilde
tahrif edilmesi en kolay olan budur. Birisinin ismini deitirme
sinin saygn ve yasal olarak tavsiye edilen yolu, bu deiikliin
resm olarak belgelenebilir bir yolla yaplmasdr. Bylece, fark
llk grnm altnda sreklilik korunmu olur.124 Bir kadn
evlilik yoluyla soyadn deitirdiinde olan budur. Elence dn
yasnda bir sanatnn adn deitirmesi allageldiktir ancak
burada bile, bir nceki ismin kaydnn muhafaza edilmi olmas
ve takma ad kullanan yazarlarn durumunda olduu gibi, yaygn
olarak bilinmesi muhtemeldir. Fahieler, sulular veya devrimci
ler gibi resm kayt olmadan ad deiikliinin sz konusu olabi
lecei meslekler ise meru meslekler deillerdir. Bir dier rnek
de Katolik kei tarikadardr. Sonu olarak bir faaliyet kayda
geirilmi ya da geirilmemi bir ad deiikliini her defasnda
beraberinde getirdiinde kii ile gemii arasnda nemli bir ko
pu yaandndan emin olabiliriz.
Asker kaaklar veya gnbirlik kaamak peindeki otel
mterileri arasnda rasdanan rneklerde olduu gibi, baz ad
deiiklikleri kimlik tanmlama yasal boyutuna odaklanmken
dierleri, etnik gruplar rneinde olduu gibi, tanmlamann
toplumsal boyutuna yneliktirler. Bir aratrmacya gre, sahne
dnyasndan baz kiiler her iki duruma da rnek tekil etme
ayrcalna sahiptirler:
Vasat bir kabare danss, modaya uymak iin veya elence
dnyasnn batl inanlar gerei ya da baz durumlarda gelir
vergisi demekten kanmak iin ismini sa ekli kadar sk de
itirir.125

Eklemek gerekir ki profesyonel sulular, adlarn deitirme

124 Bkz. Rolph, PersonalIdentity, a.g.e., s. 14-16.
125 A. Hartman, Criminal Aliases: A Psychological Study, Journal ofPsycho-
logy, XXXII (1951), s. 53.
noktasnda iki teknie bavururlar: kimlik tehisinden kanmak
iin ok sk ama geici olarak kullanlan lakaplar; sulu toplu
luu ierisinde edinilmi ve yalnzca bu topluluun yeleri ya da
ileri gelenleri tarafndan ve onlar iin kullanlan adlar.
O hlde ad, kimlik tespitinde ok yaygn ama pek az gveni
lir bir yoldur. Bu sebeple, bir mahkemenin, kimliini saklamak
noktasnda her trl gerekeye sahip biri ile karlatnda baka
trden ak delillere/gstergelere ulamak iin gayret gstermesi
anladrdr. Bu duruma ilikin bir rnek ngiltereden verilebilir:
Mahkeme hmmnda kimlik; ad tankl ve hatta doru
dan tanklk yoluyla deil, tahminen, varsaymsal olarak ki
isel zelliklere ilikin benzerlikler veya farkllklar temelinde
ispatlanr.126

Bu noktada toplumsal bilgi meselesine geri dnmek uygun

decektir. tibara veya statye ilikin daha nce ele aldmz
cisimlemi gstergelerin hepsi toplumsal kimlikle alakaldr.
phesiz tm bunlar, kimlik beyannda bulunmak amacyla ki
ilerin yanlarnda tadklar belgelerden aka ayrtrlmaldr.
Bu tr resm belgelerin kullanm birok lkede yaygnlamak
tadr. Parmak izi, imza ve bazen de fotoraf ieren kimlik kart
veya ehliyetlerin tanmas gitgide zorunluluk arz etmektedir.127
Kimlik beyan dnda bu belgeler, ya kandamaya (kumarha
neye girmek ya da iki almak isteyen gen biri rneinde olduu
gibi), snrlandrlm veya tehlikeli addedilen bir meslei icra
salahiyetini ispat etmeye ya da kladan izinli olarak kmaya ya
rayabilirler. Sklkla, tm bu bilgilere vesikalklar, terhis belgesi
ve hatta niversite diplomasnn fotokopileri eklenir. Yakn bir
zaman nce, salk raporu istenmesi ynnde bir uygulama da
balam olup bazlar bunun yaygnlamasn savunmaktadr.
126 Rolph, Personal Identity, a.g.e., s. 18.
127 Ancak bugn Britanyada, Byk Britanya vatandalar, ara kullandklar
anlar dnda kimlik belgelerini zerlerinde tamak zorunda deillerdir.
Ayrca baz durumlarda, polise kim olduklarn sylemeyi bile reddedebi
lirler. Bkz. a. g. e., s. 12-13.
 Herkese salk kart datlmas projesi Salk Bakanl ta
rafndan ncelenmektedir. Kiilerin bu kartlar her daim zerle
rinde bulundurmalar gerekecektir. Bu kart, daha nce yaplm
alar, kart sahibinin kan grubunu ve rnein hemofili [kann
phtlama gl] gibi, bir kaza annda acilen bilinmesi ge
reken her hastala ilikin bilgileri ierecektir. Amalardan biri
acil durumlarda hzl bir tedaviye imkn tanmak ve baz kiiler
zerinde alerjik etki yaratabilecek alar uygulamann risklerin
den kanmaktr.128

alanlarndan, fotorafl bir kimlik kartn boyunlarna

takmalarn ya da en azndan yanlarnda bulundurmalarn talep
eden i yerlerinin saysnn artmakta olduu da burada hatrlan
maldr.
Tm bu kimlik tespit usullerinin ana fikri, phesiz ki, hibir
masum hataya ya da karkla msaade etmemek ve toplumsal
bilgi taycs baz sembollerin phe uyandran kullanm olabi
lecek bir durumun mutlak bir sahtekrla ya da yasal olmayan
bir tasarrufa dnmesini engellemektir; dolaysyla kimlik bel
gesi terimi kimlik sembol teriminden daha sarihtir. (rnein
grnm, jestler veya ive marifetiyle Yahudi kimliini tanm
lamann grece gevek temelleri ile karlatrn.)129 Ayrca ifade
edilmelidir ki, geni bir kitleye ak olmas muhtemel itibar ve
damga sembollerinden farkl olarak bu belgeler ve ierdikleri
toplumsal malumatlar btn, ou zaman sadece, belli du
rumlarda zel olarak kimlik kontrol yapmaya yetkili grevlilere
sunulur.
Bireysel kimlie ilikin bilgi, ou zaman pheye mahal ver
meyecek bir biimde kaydedilebilir olduundan toplumsal kim
lie ynelik muhtemel hor grmelere kar da himaye edici bir
vazife grebilir. Asker personelin baz durumlarda, tadklar
1 28 Sz konusu haber, The San Francisco Chronicle, Nisan 1 4 , 1 963te km
ve The London Timesa atf yaplmtr.
129 L. Savitz ve R. Tomasson, The Identifiability o f Jews, American Journal
o f Sociology, LXTV (1959), s. 478-475.
niforma ve iaretlerin gerekesini sunan baz belgeleri zerle
rinde tamalarnn sebebi budur. Nasl ki bir rencinin src
ehliyeti, onun ticari iletmelerde alkol alabilecek yata olduuna
tanklk ediyorsa rencinin ktphaneciye sunduu kimlik bel
gesi de onun kitap dn alma ya da okuma salonlarna girme
hakkn gvence altna alr. Benzer ekilde, kredi kartlar hem
kiiye kredi vermek ya da vermemek kararnn alnmasnda hem
de kiinin bylesi bir kredilendirmeye uygun bir toplumsal ka
tegoriye mensup olduunun bir kant olarak tayclarnn bi
reysel kimliine tanklk ederler. Ayn mant takip edersek bir
adam, doktor olduunu kantlamak iin Dr. Hiram Smith ol
duunu kantlar ancak Hiram Smith olduunu kandamak iin
muhtemelen nadiren doktor olduunu kantlar. Benzer ekilde
bir kii, olduka sk karlald zere, etnik aidiyeti yznden
otelden atldysa buna yola aan bazen sadece ismidir; yle ki
burada da kiisel biyografinin bir unsurunun kategorik amalar
dorultusunda istismar edildii grlr.
O hlde, kimlik belgeleri tarafndan aa vurulan biyogra
fik unsurlar, kiinin kendisini sunma noktasndaki tercihlerini
aka snrlayabilirler. Sosyal gvenlik kartlar mhrsz ksm
lar ierdii iin i bulma kurumunda glklerle karlaan ve
i arayan sradan bir vatanda gibi grlmeyen baz Britanyal
eski akl hastalarnn durumu buna bir rnek sunar.130 Eklemek
gerekir ki, kimlii gizleme eyleminin bizatihi kendisi toplumsal
aidiyete ilikin bir eyleri aa vurabilir: Kimliklerini gizlemek
iin gne gzl takan nller, muhtemelen tannmak iste
meyen birinin toplumsal kategorisine gnderme yapar.
Toplumsal semboller ve kimlik belgeleri arasndaki fark by-
lece kavrandktan sonra, belli bir toplumsal ve bireysel kimlie
sadece hl ve tavrlarla deil dilsel olarak da tanklk eden szl
ifadelerin zel durumunu ele almaya geebiliriz. Bu, zellikle,
bir hizmeti alabilmek iin gerekli yazl belgelere sahip olunma
130 E Mills, Living with Mental Illness: A Study in East London (London: Ro-
utledge & Kegan Paul Ltd., 1962), s. 112.
d bir durumda szle ikna abasna girildiinde gzlenebilir.
phesiz, farkl gruplar ve toplumlar, benzer toplumsal durum
larda szl kimlik beyanlarna ne kadar msamaha gsterdikleri
noktasnda ayrrlar. rnein Hint bir yazar unlar sylyor:
Bizim toplumumuzda bir adam her zaman, sahip olduu
ifada anlr; anlayacanz, bu hususta ok titizizdir. Delhide
verilen partilerde, davetliyi tantan ev sahibi, kiinin sfatn
belirtmeyi ihmal ettiinde kiinin kendisinin bunu eklediini
sklkla grdm. Bir gn yabanc bir diplomatn Delhideki
evinde, gen bir adam resm konumu belirtilmeksizin benimle
tantrld. Hemen eildi ve X Bakanlndanm, peki ya siz?
diye ekledi. Hibir bakanla bal olmadm sylediimde
hem oraya davet edilmi olmama hem de bir konuma sahip
olmadma ayn oranda arm grnmekteydi.131

Biyografi
Bir bireyin yaam yks, ister yaknlarnn hafzasnda ya da
bir kurumun personel dosyalarnda korunsun, isterse de bireysel
kimlii bir belge eklinde cebinde olsun ya da dosyalarda sakl
tutulsun; birey, her zaman kayt altna alnabilecek bir varlktr
-ona mahsus bir sicil defteri her zaman olacaktr; biyografinin
nesnesi olarak sabitlenmitir.132
Biyografi, bir kavram olarak her ne kadar sosyal bilimciler
tarafndan kullanlmsa da (zellikle de kariyer-hayat hikyesi
biiminde) biyografilerin geriye dnk yeniden ina karakter
lerinin gzlenmesi dnda kavramn genel zelliklerine ok az
dikkat edilmitir. Rol kavramndan farkl olarak biyografi, bir
kavram ve toplumsal organizasyonun biimsel bir unsuru olarak
imdiye kadar hibir ciddi almann konusu olmamtr.
Biyografiler hususunda dikkat ekilmesi gereken ilk nokta,
131 C. Chaudhuri, A Passage to England (London: Macmillan & Company,
1959), s. 92.
132 Bu kitapta kullanld ekliyle biyografi kavramyla beni tantran Ha-
rold Garfinkele ok minnettar olduumu belirtmek isterim.
bir bireyin sadece tek bir biyografiye sahip olabileceinin var-
saylmasdr (toplumsal yasalardan ok fiziki ardar gerei). Dr.
Jekyll ve Mr. Hyde romannda da ilendii zere, boluklar
doldurmas ve genel gidiatla ilikilendirmesi iin bir uzmana
bavurmak ve hatta bir zel dedektif tutmak zorunda kalnsa
dhi bir kiinin, yapt ve gelecekte yapabilecei her eyin onun
biyografisi ierisine sokulabilecei dncesinden hareket edilir.
Bir kii ne kadar yalanc olursa olsun; yaam ne kadar anla
lmas zor, gizli ve karmak olursa olsun ya da kopular, yeni
balanglar ve geri dnler tarafndan ynetilirse ynetilsin;
eylemleri tamamyla elikili ya da birbirinden kopuk olamaz.
Yaam hattnn bu biricikliinin, kiiye toplumsal rol asndan
bakldnda tespit edilebilen oklu benlikler olgusuyla keskin
bir kardk ierisinde olduunun farkna varmak gerekir. Top
lumsal rol balamnda, rol ve izleyici ayrm iyi yaplrsa kii,
olduka maharetli bir biimde farkl benliklerini ayn anda idare
edebilir. Hatta bunu, artk daha nce olduu kii olmadn id
dia edecek kadar ileriye gtrebilir.
Bireysel kimliin doasna ilikin tm bu varsaymlar dikkate
alndnda bu alma iin nemli bir dier faktre kar yolu
muz: bilgisel bantsallk derecesi. Bir kiiye ilikin nemli,
rnein lm ilannda kaydedilen trden, bir toplumsal vaka
dizisini ele alalm; bu vakalardan herhangi ikisi, biri bilinirken
dieri bilinmeme skl bakmndan lldnde birbirlerine
ne kadar yakn ya da uzaktrlar? Daha genel olarak bir kiiye ili
kin nemli toplumsal vakalar btn temelinde, bu vakalardan
bazlarn bilenler ne lde pek ounu bilebileceklerdir?
lk olarak toplumsal manada bir klk deitirme, kiisel se
viyedeki bir klk deitirmeden ayrt edilmelidir; orta-st sn
fa mensup bir iadam klk deitirerek bir hafta sonu iin
ortalktan kaybolursa ve ucuz bir tatil meknna giderse birin
ci manada klk deitiriyordur; kald otele Bay Smith olarak
kayt yaptrrsa da ikinci manada klk deitiriyordur. Her iki
durumda da (ister toplumsal isterse bireysel kimlik sz konusu
olsun) olmad biri olduunu ispat etmeyi amalayan klk de
itirmeyi, olduu biri olmadn ispat etmeyi amalayan klk
deitirmeden ayrt edebiliriz.
Genel olarak, daha nce de belirtildii zere, toplumsal
kimlie ilikin normlar, verili herhangi bir bireyin, tamasnn
uygun olduunu dndmz rol repertuarlar ya da profil
trleriyle -Lloyd Warnern dedii gibi toplumsal kiilikle- ala
kaldr.133 Bir dolandrcnn bir kadn ya da klasik edebiyat ho
cas olmasn beklemeyiz ama ii snfna mensup bir talyan ya
da gettodan gelen bir zenci olmasna da armayz ya da bu du
rumlarda rahatszlk duymayz. Tersine, bireysel kimlie ilikin
normlar, uygun grlen toplumsal nitelikler kombinasyonlarn
dan ziyade, kiinin makul bir ekilde uygulad bilgi denetimi
trne baldr. Bir bireyin karanlk bir gemi denilen eye sa
hip olmas onun toplumsal kimliine ilikin bir meseledir; byle
bir gemie ilikin bilgiyi idare etme biimi ise bir bireysel kim
lik sorunudur. Tuhaf bir gemie sahip olmak (elbette zc bir
adan deil, u an sahip olunan toplumsal kimlie kyasla) ilk
uygunsuzluk seviyesini tekil eder. Byle bir gemie sahip olup
da bunu bilmeyenlerin karsnda ve onlara bunu sylemeksizin
sradan bir yaam srdrmek ise ok daha farkl bir uygunsuz
luk tipine iaret eder. Bunlardan ilki toplumsal kimlie ilikin
kurallara, kincisi ise bireysel kimlie ilikin kurallara gnderme
yapar.
Grnen o ki, orta snftan bir kii, gerek doas saylan ey
lerden rahatszlk verecek derecede onu uzaklatran zelliklere
ne kadar meylederse bir o kadar kendi iradesiyle hesap vermeye,
itiraf etmeye zorlanr gibidir. (Bu durumda, namusluluunun,
ak szllnn bedeli orantsal olarak artm olur. te yan
dan, bir kiinin kendi hakknda sylemi olmas gereken bir eyi
saklam olmas, bize o kiiye bunlar aklamaya ya da bilerek
133 W. L. Warner, The Society, the Individual, and His Mental Disorder,
American Journal ofPsychiatry, XCIV (1937), s. 278-279.
yalan syleme zorlayacak sorular sormamz hakkn vermez. Bu
trden bir soru sorduumuzda ifte bir rahatszlk durumu or
taya kar; biz kabalmz, o ise gizledii ey iin utanr. Kii
ayrca bizi, onu utandrmaktan dolay kendimizi sulu hissede
ceimiz bir pozisyona soktuu iin kendisini kt hissedebilir.)
Burada, sessizlik hakk, ancak ve ancak saklayacak hibir eyin
olmamas durumunda kazanlr grnmektedir.134Ayrca, birey
sel kimliini idare edebilmesi noktasnda kiinin, kime ne kadar
bilgi vereceini bilmesi zorunlu gibi grnmektedir -hibir za
man aka yalan syleme hakk olmakszn. Bu durumda, bir
bellee, yani mevcut ann ve gemiin, tekine nakletmekle
ykml olduu olaylarna ilikin tutarl ve hazr bir hikyeye
sahip olmas da zorunlu grnmektedir.135
O hlde, kiisel tanmlama ile toplumsal tanmlama birbirle
rini etkilerler. Bundan sonraki sayfalarda bu birbirine geiin en
grnr ynlerini zmlemeye gayret gstereceiz.
Bir bireyin kiisel tanmlamasna nfiz etmek iin -onunla
ilikilendirilebilecek dier her eyle birlikte- toplumsal kimlii
nin farkl ynlerine bavurduumuz aktr. Birini kiisel olarak
tanmlayabilme ihtimali, onun toplumsal kimlii zerine mev
cut olan bilgiyi toplamaya ve dzenlemeye imkn tanyan bir
hafza kart oluturur; bu, o bireye atfedilen toplumsal nitelikle
rin anlamn mahirane bir biimde deitirebilecek bir sretir.
Bireyin henz kendisini amad insanlar, yabanclar deil
de yakn arkadalar olduunda gzden drebilecek bir gizli
kusur sahibi olmann daha derin bir anlam olaca varsaylabilir.
nk bylesi bir durumda muhtemel bir aa vurma, sadece
mevcut ilikilere deil ayn zamanda ncesindeki ilikilere de,
134 Bunun tam tersi bir rnek olarak bir bireyin gemiinin ve adnn ona t
myle ait olacak ekilde algland geen yzyln Vahi Batsndan bah
sedilebilir. rnein bkz., R. Adams, The Old-Time Cowboy (New York,
The Macmillan Company, 1961), s. 60.
135 Bellein sosyal erevesi zerine bkz. F. C. Varlett, Remembering (Camb
ridge: Cambridge University Press, 1961).
dierlerinin yalnzca hlihazrda sahip olduklar imgeleme deil
ayn zamanda gelecekte sahip olacaklar imgeleme de, sadece ze
vahire deil ayn zamanda saygnlna da zarar verir. Damga ve
onu gizlemeye ya da telafi etmeye ynelik aba bireysel kimliin
sabidenmi bir paras hline gelir. Bir maske kuanmken
ya da bildiimiz bir evreden uzakken olaan davranlarmz
deitirmeye ilikin artan istekliliimiz bundan kaynaklanr.136
Aa kardklar eylerin kendileriyle kiisel olarak ilikilen-
dirilmeyecei umuduyla bazlarnn gizli itiraflarda bulunma
gayreti ya da kk zel bir dinleyici topluluu karsnda boy
gsterme istei bu durumun farkl trde dier davurumlardr.
Bu son duruma ilikin retici bir rnek, yakn bir zaman nce
Mattachine Society tarafndan nakledilmitir. Mattachine Society,
ecinsellerin durumunu iyiletirmeye ve izah etmeye alan bir
organizasyondur ve bu abann bir paras olarak da bir dergi ya
ymlamaktadr. Grnen o ki, brosu ticari bir binada bulunan
derginin alanlar, bir yandan yaptklar faaliyete ilikin dier
kiraclar nezdinde en ufak bir phe uyandrmamaya zen gste
rirlerken dier yandan da kamuyu bilgilendirenle almalarna
youn bir ekilde devam edebilmektedirler.137
Biyografi: Ba Kahramanlar ve tekiler
Toplumsal kimlik gibi bireysel kimlik de kiinin tekiler dn
yasn onun iin bler. Bu blnme ncelikle, onu tanyanlar ve
tanmayanlar arasndadr. Tanyanlar, sz konusu kiiyi kiisel
olarak tanmlayabilecek bilgiye sahip olanlardr; sahip olunan bu
malumat btnn harekete geirmek iin onu grmeleri veya
adn duymalar yeterlidir. Tanmayanlar ise, kiinin kendile
136 Tannmamak iin maske takanlar sadece sulular veya Ku Klux Klan ye
leri deildir. Yakn bir zaman nce gerekletirilen Washington Eyaleti
Su Aratrma Komisyonu oturumlarnda, eski uyuturucu bamllar
nn, sadece tannmamak iin deil ayn zamanda misillemeden de kan
mak iin yzleri kapal biimde ahitlik yapmalarna izin verildi.
137 J. Stearn, The Sixth Man (New York: McFadden Books, 1962), s. 154-
155.
rine tmyle yabanc olduu, kiiye ilikin herhangi bir taslak
biyografiye bile sahip olmayanlardr.
Bakalar tarafndan tannan bir kii, tanndn bile bile
bilir ya da bilmeyebilir; onu tanyan kiiler de benzer ekilde
sz konusu kiinin, onu tandklarnn farknda olduunu (ya
da olmadn) bilebilirler ya da bilmeyebilirler. Dahas, insanla
rn kendisini tanmadklarn dnen kii yine de hibir zaman
bundan emin olamaz. Ayrca, eer kendisini tandklarn bili
yorsa, en azndan bir miktar da olsa sz konusu kiileri tanyor
olmaldr ama kendisini tandklarn bilmiyorsa da baka mese
lelerle ve alanlarla ilikili olarak onlar tanyor ya da tanmyor
olabilir.
Bu bilgilerin tm, ne kadarnn bilindii ya da bilinmedi
inden bamsz olarak nem arz eder; nk kiinin toplumsal
ve bireysel kimliini idare etmede karlaaca glkler, kar
lat insanlarn onu ne kadar tandklarna ya da tanmadkla
rna ve eer tanyorlarsa kiinin bunu bilip bilmediine dayal
olarak byk oranda deikenlik gsterecektir.
Kii tam anlamyla yabanc olduu insanlarn arasndaysa
ve sadece grnr toplumsal kimlii zerinden mevcutsa onun
iin temel soru, bu kiilerin, kendisini tanmlamaya meyledip
etmeyecekleri (en azndan, onu u veya bu ekilde davranrken
grdkleri benzer bir balamn brakt izlenimden veya hatra
dan hareketle) ya da ina edilmi bir bireysel kimlikten hareketle
onun hakknda sahip olduklar bilgiyi dzenlemekten ve istifle
mekten tmyle saknp saknmayacaklar zerinedir; bu kinci
si tmyle anonim olan bir durumun zelliidir. Her ne kadar
byk kentlerin caddeleri adaba uygun davrananlar iin anonim
ortamlar sunsalar da bu anonimliin sadece biyografik olduuna
dikkatinizi ekmek isterim; nk toplumsal kimlik asndan
tam anlamyla anonimlik diye bir ey hibir zaman mevcut de
ildir. Bir kii bir organizasyona ya da toplulua katld her
durumda, kendisine ilikin bilginin yapsnda -dalmnda ve
karakterinde- ve dolaysyla da bilgi denetiminin bizatihi koul
larnda belirgin bir deiim vuku bulur.138 rnein eski bir akl
hastasnn, hastaneden tand biriyle sokakta karlatnda
ona selam vermek durumunda kalmas ve bunun zerine etra
fndaki nc ahslarn O da kimdi? sorusuyla muhatap ol
mas sklkla yaanan bir durumdur. Belki de daha vahim olan,
tannmayan tandklarn, yani kendisi farknda olmakszn onu
kiisel olarak tanyan ve dolaysyla da onun gerekte eski bir
akl hastas olduunu bilen insanlarn mevcut oluudur.
Bilisel tanma terimiyle, kiiyi belli bir toplumsal ya da bi
reysel kimlie sahip birey olarak konumlayan alglama edimi
ni iaret ediyorum. Kafe garsonlarnn veya sekin meknlardaki
kap grevlilerinin toplumsal kimlikleri ayrt etme ilevlerinin
de olduu herkes tarafndan bilinir. Bireysel kimliklerin tann
masnn baz kurumlarn resm ilevi olduu ise daha az bilinir.
rnein bankalarda gie grevlilerinden mterilerine ilikin
bylesi bir beceri sergilemeleri beklenir. Britanyada, su evrele
rinde, jargondaki tabiriyle erketeye yatmak ii vardr; suun i
lenecei yere yakn bir sokakta nbet tutan ve neredeyse oradan
geen herkesi tand iin pheli biri yaklatnda haber veren
adamn iidir bu.139
Bir birey hakknda biyografik bilgiye sahip insanlarn -onu
tanyanlarn- ierisinde, onu stnkr ya da yakinen veya ayn
seviyede ya da deil tanyanlarn snrl emberi yer alr. Genelde
sylendii zere, bu insanlar sadece onun hakknda ya da ona
ilikin bir eyler bilmezler; onu kiisel olarak da tanrlar. Onun
la ayn sosyal ortamda bulduklarnda bir tebessm etme, selam
lama ya da ayakst iki ift laf etme hakkna ve zorunluluuna
138 Benlie ilikin bilginin kontrol zerine bir vaka almas iin bkz. J.
Henry, The Formai Structure of a Psychiatrie Hospital, Psychiatry, XVII
(1954), s. 139-152, zellikle s. 149-150.
139 Erketeye yatann rol zerine bir betimleme iin bkz., J. Phelan, The
Underworld (London: George G. Harrap & Company, 1953), 16. Blm,
s. 175-186.
sahiptirler. Toplumsal tamma olarak adlandrdm ey budur.
phesiz, bir bireyin, kiisel olarak tanmad birini toplumsal
olarak tanmas ve ayn ekilde o kii tarafndan toplumsal olarak
tannmas mmkndr. Her hlkrda, bilisel tanmann basit
bir algsal edim olduu, toplumsal tanmann ise bireyin iletiim
seremonisinin bir paras olduu sabittir.
ki kii arasndaki yzeysel, kiisel ya da derin tanklk zo
runlu olarak karlkldr. Bu durum, ilerinden biri hatta ikisi
de birbirlerini tandklarn unutmu olsa da veya tanklkla
rnn farknda olmalarna ramen biri ya da her ikisi birden di
erinin bireysel kimliine ilikin her eyi geici olarak unutmu
olsa da geerlidir.140
ster gerekten kyl isterse de kent kkenli olsun, bir kii
kyde yaadnda, onu kiisel olarak tanmakszn hakknda bir
eyler bilen insan says ok azdr. hret kavramyla ise, tersi
ne, bir kiiyi tanyan evrenin (zellikle de kii arzu edilir nadir
bir baar ya da iyelik sebebiyle tannyorsa) ok geni olmas
ihtimaline ve ayn zamanda bu evrenin onu kiisel olarak tan
yanlardan ok daha geni olmasna gnderme yapyor gibiyizdir.
Ayrca, bir kiiye toplumsal kimlii nedeniyle gsterilen mu
amele, eer ayn kii bireysel kimlii kaynakl bir hrete sahip
se ilave bir hrmet ve hogr ile zenginleir. Kk ehirlerde,
tm esnafn tand sylenen kiiler iin de ayn ey geerlidir.
Gen bir oyuncunun belirttii gibi, sadece kamusal alanlarda
tannmak bile bir tatmin kayna olabilir:
Biraz biraz tannr hle geldiimden beri, her kt geen
gnn sonunda kendime Hadi bakalm; biraz dar kp arz-
endam edelim diyordum.141
140 Kiisel tanma ve muhtelif tanma trleri zerine daha ayrntl bir
deerlendirme iin bkz., E. Goffman, Behavior in Public Places (New
York: Free Press of Glencoe, 1963), 7. Blm, s. 112-123.
141 Anthony Perkins, L. Ross, The Player-IH, The New Yorker (Kasim 4,
1961) s. 88 iinde.
 Bu trden ufak, geliigzel beenilme arzusu, muhtemelen
neden hret peinde koulduunun bir sebebidir; bu, ayn za
manda, bir kez hret sahibi olunduunda, bazen ondan neden
kaldn da aklar. Mesele, sadece gazeteciler, fotoraf avclar
veya merakl baklar tarafndan takip edilmenin verdii rahat
szlk deildir; ayn zamanda her geen gn daha fazla eylemin
hatrlanmaya deer olay olarak biyografiye eklenmesidir. hret
olmu biri iin kendi olabilecei bir yere kaabilmesi, ona ilikin
bir biyografinin mevcut olmad bir topluluk bulmas anlamna
gelebilir; byle bir yerde, sadece ve sadece toplumsal kimlii ze
rinden deerlendirilecek davrannn kimseyi ilgilendirmemesi
pek mmkndr. Tetikte olmak ise, tersine, biyografinin olu
umunu denetim altnda tutmak iin bilinlice hareket etmek ve
stelik bunu, yaamn sradan insanlar iin nem arz etmeyen ve
biyografik deer tamayan alanlarnda yapmaktr.
Sradan bir insan, yaam boyunca, kimse iin nem tama
yan ve biyografisinin teknik ama aktif olmayan parasn olu
turan uzun dnemler geirir. rnein en azndan ciddi bir kaza
geirmesi ya da bir cinayete tanklk etmesi gerekir -bu l d
nemler ierisinde, gemii zerine hatrlanmaya layk anlatlarn
oluabilmesi iin. Bu adan bakldnda bir mazeret, sunulan
biyografinin, normal ardarda aktif bir paras olamayacak bir
parasndan baka bir ey deildir. te yandan, kendileri hak
knda yazlm sayfalarca biyografiye sahip olan tannm kiiler,
zellikle de bandan beri kendilerini bekleyen kaderin bu ola
ca bilinen soylular, yaamlarnn sonuna doru, hikyelerinde
hibir rol oynamam l dnemleri deneyimlemelerine hemen
hemen hi msaade edilmediini fark ederler.
hret zerine dnrken onun tersini dnmek de fay
dal olabilir: kt hret; bir kii grubunun, kiisel olarak ta
nmadklar hlde, birini kt olarak tandklar zaman doan
yzkaras olma hlidir. Kt hretin ak bir ilevi toplumsal
denetimdir. Bunun da birbirinden farkl iki eidi vardr.
 lki, formel toplumsal denetimdir. Sicilleri ve gemileri,
onlar pheli veya aranan klm belli kiileri arayp bulmak
la grevli memurlar veya memur gruplar vardr. rnein akl
hastaneleri zerine olan almam esnasnda, ar iznine kma
hakk olan ancak daha ncesinde ufak kz ocuklarn istismar
ettii ynnde bir sicile sahip olan bir hasta tandm. Yaknlar
daki herhangi bir sinemaya gittiinde genellikle hemen mdr
tarafndan fark edilebiliyor ve dar kartlyordu. Ksacas, ma
halledeki sinemalara gidebilmek iin fazlasyla kt bir hrete
sahipti. hret sahibi serseriler iin de buna benzer ama salt
sinema salonlarnn ok daha tesine giden bir sorun sz konu
sudur.
Bu son rnek bizi, kiileri tehis etmekten ibaret olan bu
meslein farkl ynlerini incelemeye sevk eder. rnein byk
maazalardaki reyon sorumlular, kapka hrszlarn tasvirle
rini ieren ok detayl dosyalara sahiptirler (her bir hrszn bir
nevi kimlik taycs olan alma yntemlerini de ieren). Kii
sel kimlik tespiti kendine zg bir toplumsal ereveye bile sa
hip olabilir. Dickens, bir Londra hapishanesindeki tutuklularn
ve ziyaretilerin sosyal birlikteliini tasvir ederken fotorafn
ektirtmek adn verdii bir usulden bahseder; yeni gelen bir
tutuklu, gardiyanlar etrafnda toplap onu dikkadice szerken
ve daha sonrasnda onu tanyabilecekleri ekilde ehresini kafa
larna kazmaya alrken bir sandalyede oturmaya zorlanr.142
leri, kt hrete sahip olanlar takip etmek olan grevliler,
grev alanlar btn kent olan ama kendileri bu kentin ahalisi
ne mensup olmayan polis mfettileri rneinde olduu gibi,
belli kurumlar ierisinde grev yapmaktan ziyade tm kamu
sal alan kapsayacak ekilde alabilirler. Bu durum bizi, kt
hrete dayal bir toplumsal denetim tipini, dier bir ifadeyle
toplumun tmnn katk sunduu bir enformel denetim tipini
dnmeye sevk eder; bu denetim tipinde, iyi ynde bir hrete
142 Pickwick Papers, Vol. III. Blm 2.
sahip kiiyle kt bir hrete sahip biri neredeyse ayn noktada
buluurlar.
Bir bireyi tanyan (ama onun tanmad) kii emberinin,
sadece kimlik tanmlamas yapmakla grevli kiileri deil, tm
kamusal alan kaplamas mmkndr. (Aslnda hret ve
kt hret terimlerinin bizatihi ierdii ey budur.) phesiz
burada, zel bir kiinin kamusal bir ahsiyete dnmesini
mmkn klarak kitle iletiim aralar merkezi bir rol oynarlar.
Bununla birlikte, yle grnmektedir ki, bir bireyin kamusal
imgesi, yani onu kiisel olarak tanmayanlarn da eriebilecei
imge, kendisini kiisel olarak tanyanlarla etkileiminde yayd
imgeden zorunlu olarak farkl olacaktr. Bir birey kamusal bir
imgeye sahip olduu zaman bu imge, onun hakknda doru
olabilecek kk bir olgular sekisinden oluturulmu grn
mektedir. Bu olgular sekisi, gsterili ve dikkate deer bir hle
getirilip ardndan o bireye ilikin btnsel bir fotoraf temsil
ediyormu gibi kullanlr. Sonu olarak buradan belli trde bir
damgalanma ortaya kabilir.
Bireyin gndelik yaamnda rtin etkileim iinde olduu
insanlara yanstt imgelem, kamusal imgesinin yaratt bu
(olumlu ya da olumsuz) varsaylan mecburiyetler tarafndan ze
delenecek ve ezilecektir. Bylesi bir durum zellikle, kii artk
hatrlanmaya layk olaylar ierisinde yer almadnda ve her yer
de eskiden olduu gibi karlanmadnda ortaya kar. Benzer
ekilde, kiiye durumunu telafi etme ans tanmakszn (rnein
olumlu niteliklerine gnderme yaparak) onu kamusal olarak te
hir eden anlk, sra d ve tesadfi bir olay sonucunda hretin
kendisini terk ettii bir durumda da vuku bulabilir.143
143 Bir bireyin sradan bir vatanda olarak kalma ya da bu staty kazanma
abas, hukuk alannda zel hayata ilikin yasal bir sorunun bir para
sn tekil etmeye balamtr. Faydal bir deerlendirme M. Ernst ve A.
Schwarts, Privacy: The Right to Be Let Alone (New York: The Macmillan
Company, 1962) iinde bulunabilir.
 Tm bunlarn bir sonucu, hret ve kt hret sahibi olan
larn birbirleriyle, ef garsonlarn ve magazin yazarlarnn hi
kimse adn verdikleri kiilerle paylatklarndan ok daha fazla
ey paylatklardr; nk bir kalabalk, bir kiiye ister sevgisini
isterse de nefretini gstermek istesin, kiinin olaan hareketle
rinde benzer bir kesinti ortaya kar. (Bu trden bir anonimliin
yokluunu, rnein fiziksel bir arzaya sahip bir kiinin, srekli
olarak kendisine bakld izlenimine kapld durumdaki top
lumsal kimlik kaynakl anonimi ikten ayrt etmek gerekir.) Kt
hrete sahip bir cellt veya hredi bir aktr, bir trene umul
madk bir istasyonda binmeyi ya da klk deitirmeyi bir are
olarak grebilirler;144hatta kiiler, daha nce dalkavuk bir ilgiden
kurtulmak iin kullandklar kurnazlklar dmanca bir kamu
sal ilgiden kamak iin de kullanabilirler. Sonu ne olursa olsun
her hlkrda, bireysel kimliin idaresine ilikin kolaylkla erii
lebilir bilgi, iyi veya kt hretli kiilerin biyografilerinde veya
otobiyografilerinde rahatlkla bulunabilir.
O hlde kii, onu sadece tanyan ya da kiisel olarak tanyan
ama hepsi de onun hakknda farkl seviyelerde bir eyler bilen
kiilerin dalmnda merkezi bir nokta olarak grlebilir. unu
tekrarlamama izin verin: Her ne kadar kiinin gnlk yaam
dngs onu, kendisini farkl ekillerde tanyan insanlarla rutin
olarak temasa geirse de bu farkllklar normal artlarda birbirle
riyle uyumsuz olmak zorunda deildir; hatta belli trde bir tekil
biyografik yap her zaman korunacaktr. Bu nedenle, bir adamn
patronuyla ilikisi, ocuuyla olan ilikisinden sklkla ok b
yk lde farkllk gsterecektir; yle ki baba roln oynarken
alan roln de oynamas kolaylkla mmkn olamaz ancak
eer ayn adam ocuu ile yrrken patronu ile karlarsa her
144 Bkz. J. Atholl, a.g.e., Blm 5, The Public and the Press. hret olan
larn temastan kanmalar zerine bkz. J. Bainbridge, Garbo (New York:
Dell, 1961) zellikle s. 205-206. Yaygn bir teknie -baz film yldzlar
nn, sa dklme sorunu yaamamalarna ramen kimliklerini gizlemek
iin peruk takmalarna- ilikin bkz. L. Lieber, Hollywoods Going Wig
Wacky, This Week, 18 ubat 1962.
ikisi de dierinin varlnn ve rolnn bilgisine sahip olarak ve
farkl bireysel kimliklerini batan aa yeniden biimlendirme
lerine de gerek kalmakszn aralarnda bir selamlama ve sunum
yaanmas da pekl mmkndr. Benlik sunumlarn ncele-
yen tesis edilmi etiket, rol noktasnda belli bir iliki ierisinde
olduumuz kiinin gerekten de baka trden kiiler ile baka
trden ilikilerinin olduunu varsayar. O hlde, rol ve izleyici
ayrmnn imkn tand benlik okluuna ramen gndelik
yaamn grnrdeki geliigzel karlamalarnn, kiiyi tek bir
biyografiye sabitleyen belli tipte bir yap tekil ettiini varsayma-
ya devam ediyorum.
Aldatc Grnm
Eer bir kiinin sahip olduu damgalayc bir bela, tehis edil
memi czzam ya da farkna varlmam epilepsi hastas rne
inde olduu gibi, kiinin kendisi de dhil olmak zere kimse
tarafndan bilinmiyorsa sosyoloun bununla ilgilenmek iin
hibir sebebi yoktur -genel olarak damgann birincil145, nesnel
sonularna ilikin varsaymlarn teyit etmek iin bir ara ola
bilmesi dnda. Damga tmyle grnmez ve sadece ona sahip
olan kiinin bildii bir eyse ve kii de bunu herkesten gizliyorsa
o zaman da bu, aldatc grnmn incelenmesine pek fazla
fayda salamayacak bir durumdur.
Benzer ekilde u da aikrdr ki; eer bir damga kiinin te
mas kurduu hemen herkes tarafndan abucak fark edilir olsay
d bu durumda da (her ne kadar bu kiinin kendini temastan ne
lde saknabilecei ve bu tutumuna ramen toplumda zgr
ce hareket etmesine ne kadar izin verilecei sorusu bir merak ko
nusu olsa da) bizim ilgimiz nezaket, nezaketin yitimi ve kendini
aalama meseleleri ile snrl olurdu.
te yandan damgay, herkesin bilmesine veya hi kimsenin
bilmemesine gnderme yaparak ele alan bu iki u rnein ok
geni bir rneklemi kapsamakta baarsz olaca aktr. n-
145 Lemert, Social Pathology, a.g.e., s. 75, dipnotta akland biimiyle.
elikle, rnein fahielerin, hrszlarn, ecinsellerin, dilencile
rin ve uyuturucu mptelalarnn sahip olduu trden nemli
damgalar vardr. Bu damgalar sz konusu kiiyi, kusurunu bir
grup insandan, yani polisten saklamak zorunda brakrken te
yandan da kendisini sistematik olarak baka trden insanlara,
rnein mterilere, meslektalarna, balantlarna, alnt mal
larn satn alanlara vb. amasn gerektirir.146 Dolaysyla, rne
in berdular, polisin mevcut olduu durumlarda ne tr bir rol
yaparlarsa yapsnlar bedava yemek alabilmek iin ou zaman ev
kadnlarna kendilerini tantmaya mecburdurlar ve hatta sokaa
bakan verandada, yerinde bir ifadeyle gsteri yemei147 deni
len yemekleri yerken statlerini de yoldan geenlere gstermek
zorunda kalabilirler.148 ikinci olarak bir kii, grnmeyen bir
damgay sr olarak saklayabildii durumlarda bile bakalaryla
olan yakn ilikilerinin ya damgay yaknlarna itiraf etmesine
ya da bunu yapmad iin kendisini sulu hissetmesine sebep
olacan grecektir -kald ki, bizim toplumumuzda yakn ili
kiler, grnmeyen kusurlarn itiraf edilmesi yoluyla onanr. Her
halkrda, ok gizli olan meselelerin hemen hepsi hlihazrda
birileri tarafndan bilinir ve dolaysyla bu bir phe yaratr.
Benzer ekilde, bir kiinin damgasnn hep grnr kalaca
na inanlsa da bunun pek de yle olmadn gsteren birok
durum vardr; nk biraz yakndan baklrsa kiinin, zaman
zaman, kendisi hakknda nemli bir bilgiyi saklamay becere
bilecei bir konumda bulunabileceini fark ederiz. rnein
topal bir gencin kendisini her zaman olduu gibi sunduuna
inanlsa da yabanclar onun, geici hasarlarla atlatlm bir kaza
geirdiini dnebilirler;149 tpk arkada tarafndan karanlk
146 Bkz. T. Hirschi, The Professional Prostitute, Berkeley Journal o f Socio-
logy, VII (1962), s. 36.
147 T.S.N .-.[exhibition meali Yoksullara, evin nnde, bakalarnn da grebi
lecei ekilde verilen hayr yemei.
148 E. Kane, The Jargon of the Underworld, Dialect Notes, V (1927), s. 445.
149 F. Davis. Polio in the Family: A Study in Crisis and Family Process,
bir araca bindirilen kr bir kiinin, bir anlna grebildiinin
varsayldn hissetmesi150 ya da yine karanlk bir barda siyah
gzlk takan kr bir adamn bara yeni gelmi biri tarafndan g-
rebiliyormu gibi alglanmas151 veyahut da kesik ellerinin yerin
de metal engel tayan bir adamn, sinemada film izlerken yan
koltuunda oturan ve cinsel anlamda giriken bir kadnn, bek
lenmedik ekilde bulduu eyin verdii korku ile lk atmasna
sebep olmas gibi.152 Benzer ekilde, hibir zaman alenen aldatc
bir grnm sergilememi bir siyahi de mektup yazarken ya da
telefonla konuurken sonradan gzden dmesine yol aabilecek
bir benlik imgesi sunarken bulabilir kendini.
Bir yanda tam anlamyla gizlilik ve te yanda da eksiksiz bil
gilendirilmenin sz konusu olduu bu iki u nokta arasna d
en eidi ihtimaller nda, aldatc grnm sergilemek iin
planl ve organize bir aba gsteren insanlarn karlatklar so
runlar, dier pek ok insann yle veya byle karlat sradan
sorunlardan ok da farkl deildirler. Normal biri olarak kabul
ediliyor olmann geni avantajlarndan dolay, aldatc grnm
sergileme ansna sahip olan hemen herkes baz durumlarda
bunu kastl olarak yapacaktr. Ayrca kiinin damgas, yabanc
lara mnasip bir biimde aa vurulamayacak meselelere ilikin
olabilir. rnein eski bir mahkm, damgasn, sadece ylesine
tand kiilere uygunsuz bir ekilde ayrntl olarak sunabilir
ve kendisi hakknda, bu tr ilikilerin kaldrabileceinden ok
daha fazlasn szl olarak nakledebilir. Samimiyet ile yakk
alma arasndaki atma, ou zaman kincisinin lehine sonu
lanacaktr. Son olarak damga, bedenin kamusal alanlardayken
normalde gizlemesi gereken ksmlarndaysa eer o zaman al-
datclkrlkamlmazdr. Gs alnm bir kadn ya da hadm
edilmi Norveli bir erkek seks sulusu, neredeyse her ortamda
Ph.D. Dissertation, University of Chicago, 1958, s. 236.
150 Davis, Deviance Disavowal, a.g.e., s. 124.
151 S. Rigman, Second Sight (New York: David McKay, 1959), s. 101.
152 Russel, a.g.e., s. 124.
kendilerini sahte bir ekilde sunmaya zorlanrlar; herkes olaan
srlarn saklamak durumundayken onlar da allmadk srlarn
saklamak durumundadrlar.
Bir kiinin, kasten ya da farknda olmakszn aldatc gr
nm sergilediinde bir anda kendisi hakknda aa kan ey
den dolay bir gzden drlmeye maruz kalmas muhtemel
dir. Bu durum, onu, herhangi bir verili sosyal ortamda herhangi
biri iin eriilebilir olan herhangi bir eye dayanarak ve toplum
sal olarak tanmlayacaklar sz konusu olduunda bile byledir.
(Bylece, utan verici bir hadise denen eyin bir tr ortaya
kar.) Ne var ki, varsaylan toplumsal kimlie ynelik bu tr
den bir tehdit kesinlikle tek tehdit tr deildir. Bireyin mevcut
davranlarnn, mevcut atp tutmalarn geersiz klabilecei ol
gusundan baka, aldatclkta temel bir ihtimal de udur: Birey,
onu kiisel olarak tanmlayabilecek olan ve kendisi hakknda,
herkesin bilemeyecei ve iddia ettikleriyle eliebilecek trden
detaylar barndran bir biyografik bilgiye sahip kiiler tarafn
dan da kefedilebilir. te byle bir durumda, bireysel kimliin
tanmlanmasnn toplumsal kimlie etkisi olduka gl olur.
phesiz, eidi trden antajn temeli burasdr. Bunlar ara
snda, u anda gereklemekte olan bir eyi, ksa bir zaman sonra
bir antajn dayana olarak kullanmak zere tasarlamak anla
mna gelen kumpas kurmak vardr. (Kumpas kurmak, olaan
sulu etkinliklerini dolaysyla da sulu kimliklerini ortaya kar
mak iin polislerin kullandklar bir sanat olan tuzak kurmak
tan ayrtrlmaldr.) Bunun dnda, antaj yapan kii herhangi
bir deiiklik durumunda kantlar ortala dkeceini syledii
iin, kurbann belli bir davran biimine devam etmeye zorlan
d antaj ncesi vardr.
W. I. Thomas, bir polisin, istedii her zaman elinin altnda
olmas iin, bir fahienin saygn bir i edinme giriimlerini sis
tematik olarak engelledii yaanm bir vakay aktarr.153 Dahas,
153 The Unadjusted Girl (Boston: Little, Brown &Company, 1923), s. 144-
belki de en nemlisi, kendini koruma antaj vardr. Burada
antajc, bazen gayriihtiyar biimde, cezay kesmekten kendini
alkoyabilir; nk bu, kendisinin de gzden dmesiyle sonu
lanabilir:
Masumiyet karinesi bekr anne iin, bekr babadan ok
daha az koruma salar. Annenin suu -gizlenmesi zor bir kant
olan- karnnn bymesiyle daha ak hle gelir. Erkek ise g
rnen hibir iarete sahip deildir ve onun su orta rol ispat
lanmak zorundadr. Babann kim olduunun tespitinde devle
tin inisiyatif almad zamanlarda ise, bylesi bir kant sunmak
iin evli olmayan anne kimliini ve uygunsuz cinsel davrann
geni bir izleyici kitlesi karsnda ifa etmek zorunda kalr. An
nenin bunu yapmak konusundaki tereddd, devamnda er
kein, eer isterse anonimliini ve grnrdeki masumiyetini
korumasn epey kolaylatrr.154

Son olarak tam ya da klasik antaj vardr. antajc, kiinin

mevcut kimliini tmyle gzden drebilecek nitelikte, o ana
yahut gemie ilikin bilgileri ifa etme tehdidi ile para toplar.
Bu noktada, btn klasik antajlarn, kendini koruma trn
den olan antajlar da ierdiini eklemek gerekir; nk baarl
antajc, yapt antajn karln almann yan sra, antajnn
ileride yol aabilecei sonulardan da kanmay bilir.
antaj kendi bana sosyolojik adan ok nemli olmaya
bilir155; bir kiinin kendisine antaj yapabilecek olan insanlarla
145.
154 E. Clark, Unmarried Mothers (New York: Free Press of Glencoe, 1961), s.
4.
155 nsanlarn utan verici srlarnn bolluu dikkate alndnda klasik anta
jn daha yaygn olmamas ilgin bir durumdur. Tabii ki, pek ok durumda
bu eylemi caydrc klan, yasal yaptrmlarn sert olmasdr; ancak bu sefer
de yasal yaptrmlarn neden bu denli sert olduunu aklamak gerekir.
Bu eylemin ender grlyor olmas ve yaptrmlarn serdii, hakkmzda
itibarszlatrc bilgilere sahip olabilecek kiilerle yzlemek konusundaki
rahatszlmz ve bu bilgilerin bir bask arac olarak kullanlabilmesi ihti
mali olabilir.
girecei iliki trlerini deerlendirmek daha nemlidir. Birinin
aldatc grnm sergilemesinin, onu ikili bir hayata yneltti
ini ve biyografinin bilgiye dayal balantsallnn farkl ifte
yaam biimlerine izin verdiini burada grebiliriz.
Bir kiinin gemiinde onu gzden drebilecek bir eyler
varsa bu kii, arkasnda brakt izlerden ziyade, kendisi hakkn
da hlihazrda ellerinde olan bilgileri birbirleriyle balantland-
rabilecek kiilerden kayg duyar. Tersine, eer sz konusu olan
imdiyse o zaman da daha ziyade sust yaplmaktan korkma
ldr; bir telekzn ifade ettii gibi:
Yakalanmadan da tehir edilmesi mmknd ve bu ona
ayn oranda ac veriyordu. Partilere gittiimde her zaman hz
lca odaya yle bir gz gezdiririm dedi. Hibir zaman bi
lemezsin. Bir keresinde iki kuzenimle karlatm. ki telekzla
birlikteydiler ve bana selam bile vermediler; ben de devam et
tim -bana soru soramayacak kadar megul olduklarn umdum.
Eer bir gn babama rastlarsam ne yaparm diye her zaman
merak etmiimdir; nk o da baya dolard ortalkta.156

Eer bir kiinin gemiinde ya da bugnnde itibarszlatrc

bir ey varsa kiinin konumunun krlganl, dorudan srr bi
len kii saysna bal olarak deiiklik arz edecektir; kiinin ka
ranlk taraf hakknda ne kadar ok insan bilgi sahibiyse durumu
da bir o kadar risk altndadr. Dolaysyla bir banka giecisinin,
karsnn kz arkadayla oynamas, yarlara gitmesinden daha
gvenli olabilir.
Tm bunlar bilen says ok ya da az olsun byle bir ada
mn, hem onu tandm sananlar hem de onun kim olduunu
gerekten bilenleri iine alan ifte bir hayat srdrdnden
bahsedilebilir. Bu rnek, ikili ifte hayat yaayan ve bu iki ev
re arasnda hareket eden bireyin durumu ile karlatrlmal
dr: Burada her bir evre dierinden habersizdir; kiinin her bir
evrede kendine zg ve farkl bir biyografi ile var olduu da
156 Stearn, Sisters ofth e Night, a.g.e., s. 96-97.
bilinmemektedir. Gizli ilikisi olan bir adam, muhtemelen az
sayda insann bildii ve hatta gayrimeru ift ile arkada dhi
olunabilecek bu durumda basit bir ifte hayat yayordur ama
eer gayrimeru ift, onlarn gerek anlamda ift olmadklarn
bilmeyen arkadalar edinmeye balarlarsa o zaman ikili bir ifte
hayat olumaya balar. Birinci trden ifte hayattaki muhtemel
tehlike, antaj ya da kt niyetli bir ifadr; ikinci trden hayat
taki belki daha byk olan tehlike ise, ifti tanyan hi kimse
ortada saklanmas gereken bir sr olduunu bilmedii ve bu se
beple de srr saklama abasnda olmayaca iin, kazara gerek
leebilecek ifalardr.
imdiye kadar, kiinin, gemii ya da bugnne ilikin ka
ranlk ynleri hakknda bilgi sahibi insanlar tarafndan tehdit
altnda tutulan yaamn deerlendirdim ancak bu, ifte yaamn
tek yz deildir.
Birey, birka yl yaadktan sonra bir topluluktan ayrld za
man sklkla ardnda, sonunun ne olacana ilikin varsaym
lar da ieren ve iyi oturmu bir biyografinin ilikilendirildii
bireysel bir kimlik kayd brakr. Ayn birey, dhil olduu yeni
topluluktaki yelerin zihninde de muhtemelen eskiden olduu
kiinin ve geldii yerin imgesini ieren tam bir portre, bir biyog
rafi gelitirecektir. Elbette onun hakkndaki bu iki farkl bilgi
seti arasnda bir tutarszlk hsl olabilir; bu durumda, her iki
si de onu her eyiyle tandn dnen eskiden tanyanlar ve
imdi tanyanlarla birlikte ortaya ifte biyografiye benzeyen bir
ey kabilir.
Bu biyografik sreksizlik, bir taraftan bireyin kendisinin, et
rafnda bulunanlara sunduu net ve uygun bilgilerle; dier ta
raftan ise, gemite brakt kiilerin, ona ilikin biyografilerini
gncellemeleri suretiyle alr. Bu balant, u an olduu kii ge
miteki hline, gemite olduu kii de imdiki hline ok fazla
glge drmediinde kolaylar; ki phesiz, gizli ilikiler de
genellikle byle yrr. Ksacas, kiinin biyografisinde kesintiler
olacaktr ama bunlar onu gzden drecek cinsten deildirler.
 Ayplanacak bir gemie sahip olmann, kiinin bugn ze
rindeki etkisi yeterince incelenmise de kiinin ayplanacak bu
gnnn, gemi biyografilerine etkisi hususuna yeterince nem
gsterilmemitir. Oysa bu, referans grup kuram ad verilen
eye tam olarak uyuyor olsa da kiinin, artk birlikte yaama
d insanlar arasnda kendisine ilikin iyi bir hatra brakmak
istemesinin tad anlam yeterince idrak edilmemitir. Buna
klasik bir rnek fahiedir: Fahie, kendi evresine ve rutin olarak
grd kiilere alm olsa da onun u anki sosyal durumuna
ilikin karmlar yapabilecek ve haberleri eve uurabilecek olan
hemerisiyle rastlamaktan korkar hi phesiz.157 Bu durum
da, onun srlarn saklad dolab kendisi kadar byktr ve
dolapta sakl olan bizzat kendisidir. Parkn, memleketten biri
tarafndan tannabilecekleri korkusuyla, gazeteye kmak iste
meyenlerin bankerler deil de serseriler olduuna ynelik yo
rumunun da gsterdii zere, artk fiil ilikilerimizin olmad
kiilere kar hissedilen bu duygusal kayg, ahlaksz bir meslek
semi olmann cezalarndan biridir.
Literatrde, aldatc grnm sergilemenin doal dngsne
ilikin bir baz imalar vardr.158 Dng, aldatc kiinin hibir za
man yaptndan haberdar olmad kastsz aldatma ile balaya
bilir; buradan, aldatcnn orta yerde farkna vard ve ard
157 Bkz. rnein Street Walker (New York: Dell, 1961), s. 194-196. Her ne
kadar fahieler zerine geni bir literatr ve hatta baz rnek vaka al
malar olsa da pezevenkler zerine her trden materyal ok azdr. (Ama
bkz. rnein C. Maclnnes, Mr. Love and Justice [London, The English
Library, 1962]; vej. Murtaghve S. Harris, Cast the First Stone [New York:
Pocket Books, 1958], Blm 8 ve 9). Bu ok talihsiz bir durumdur nk
yaplan i hakknda bu kadar ekingen davranlan baka bir erkek meslei
daha muhtemelen yoktur. Pezevengin gnlk mesaisi, phesiz henz hi
allmam dolaplarla ve aldatc grnmlerle doludur. Dahas, bir pe
zevengin yzne ak ak mesleini sylemek byk cesaret ister. Dola
ysyla burada, hem itibarszlatrlm hem de itibarszlatrlabilir olann
durumuna ilikin bilgi toplamak iin iyi bir frsat vardr.
158 Bkz. H. Cayton ve S. Drake, Black Metropolis (London: Jonathan Cape,
1946), A Rose by Any Other Name, s. 159-171. Burada Gary Marxin
yaynlanmam bir makalesine minnettarm.
amal aldatmaya ve buradan da elencesine aldatmaya; tatil
ve seyahat gibi rutinin dnda kalan sosyal evrelerde aldatmaya;
alt ya da hizmet ald meknlardaki rutin faaliyetlerde al
datmaya; son olarak da hayatnn btn alanlarnda aldatmaya,
yani srrn sadece bireyin kendisi iin bilinir olduu ortadan
kaybolmaya kadar gidebilir. Grece tam bir aldatma hedeflen
diinde kiinin bilinli bir ekilde kendi rite depassage n [gei
ritelini] hazrlayarak159 baka bir kente gidebilecei, yannda
getirdii kyafeder ve kiisel bakm rnleriyle odann birinde
birka gn inzivaya ekilebilecei ve sonrasnda bir kelebek mi
sali, yeni kanatlarn denemek zere ortaya kabilecei de not
edilmelidir. Tabii ki, bu dngnn herhangi bir aamasnda bir
krlma ve geri dn olabilir.
Eer bu noktada bylesi bir dngden kesin olarak sz et
mek mmkn deilse ve baz itibarszlatrc zelliklerin dng
nn son safhalarn engelleyebileceini belirtmek gerekiyorsa da
aldatc grnmn geliiminin en azndan grece sabit nokta
larna baklabilir; aldatcln, anlk ve amalanmam olandan,
klasik kastl aldatcla kadar eidilik gsterebileceini grmek
kesinlikle mmkndr.
Daha nce, damgalanm bireyin renme srecinde iki aa
maya deinilmiti: kiinin normal bak asn renmesi ve
bu bak asna gre kendisinin yetersiz olduunu renmesi.
Muhtemelen sonraki aama artk, ait olduu kii tipini idare
etmeyi, dierlerinin bu kii tipine muamele tarzyla nasl baa
kacan rendii aamadr. imdi ise bundan da sonraki aa
may, yani aldatc grnm sergilemeyi renme aamasn ele
alacam.
Farklln grece aikr olmad durumlarda, birey aslnda
gizlilik iinde yaayabileceini renmelidir. Dikkatli bir ekilde,
159 Zenciden beyaza gei iin bkz. R. Lee, I Passed fo r White (New York:
David McKay, 1955), s. 89-92; beyazdan Zenciye gei iin bkz. J. H.
Griffin, Black Like Me (Boston: Houghton Mifflin, 1960), s. 6-13.
kendisini gzlemleyenlerin bak asn edinmeli ama endieye
kapdarak gzlemcilerin bak asnn tesine de gememelidir.
Kii nce kendisi hakknda bildii her eyin bakalar tarafndan
da bilindii hissi ile balayp sonrasnda ou zaman bunun hi
de byle olmadna ilikin gereki bir bak as gelitirir. r
nein marihuana ienlerin, umuken dahi kendilerini iyi ta
nyanlarn mevcut olduu ortamlarda onlara hibir ey fark ettir-
memeyi zamanla rendikleri bilinir -grnen o ki bu renme;
dzensiz bir kullancy, dzenli bir kullancya dntrmeye
yardmc olur.160 Benzer ekilde, bekretlerini kaybetmelerinin
hemen ardndan damgalar belli oluyor mu diye aynada kendile
rini inceleyen ve zamanla, aslnda eskiden olduklarndan hi de
farkl grnmediklerine inanmaya balayan gen kzlara ilikin
tanklklar vardr.161 Bir erkein ilk ecinsel ilikisinin ardndan
yaad deneyim de benzer bir rnek olarak verilebilir:
lk ecinsel deneyimin seni sonradan rahatsz etti mi? diye
sordum.

Yo hayr. Sadece binlerinin fark edebileceinden kayg

duydum. Annem ve babamn bana bakarak bunu fark edebile
ceklerinden korkuyordum ama her zamanki gibi davrandlar ve
ben de kendimi tekrar gvende hissetmeye baladm.162

Toplumsal kimliinden kaynaklanan gizli bir farkll olan

bireyin, gnlk ve haftalk mesaisinde kendisini farkl trde
ortamda bulmas muhtemeldir. Yasak ya da snr aan ortamlar;
yani farkll olan kiinin olduu gibi olmasnn yasakland
ve ifa olmann kovulmak anlamna geldii yerler vardr ama bu
son, iki taraf iin de ylesine nahotur ki, genellikle szsz, r
tk bir mutabakatla bunun nne geilir; bylece iki taraf da
durumun farknda olsa da bir maske takmas artyla kii kabul
160 H. Becker, Marihuana Use and Social Control, Social Problems, III
(1955), s. 40.
161 H. M. Hughes, der. The Fantastic Lodge (Boston: Houghton Mifflin,
1961), s. 40.
162 Stearn, The Sixth Man, a.g.e., s. 150.
edilir. kinci olarak kontrole tabi meknlar vardr. Bu yerlerde,
farkl olduu bilinen bireylere bazen rahatszlk verecek derece
de bir dikkat ve zenle muamele edilir; kabul grmeleri sanki
sradan bir eymi gibi davranlr oysa hi de byle deildir. Son
olarak ise arka meknlar vardr. Bunlar, birey gibi farkl kiilerin
alenen arz- endam ettikleri ya da damgalarnn grmezden ge
linmesini salayacak bir anlama yapma ihtiyac hissetmedikle
ri meknlardr. Baz durumlarda bu serbesti, bireyin kendisiyle
ayn ya da kendisininkine benzer damgaya sahip olanlarn arka
daln tercih etmesinin sonucu olarak ortaya kar. rnein
karnavallarn, fiziksel zrl alanlara, damgann grece ufak
bir mesele olarak grld bir dnya sunduu sylenebilir.163
Baka durumlarda arka mekn, bireylerin iradeleri dnda, ortak
damgalar temelinde bir yerde toplanmaya itilmeleri sonucu da
ortaya kabilir. u da eklenmelidir ki; birey arka mekna gnl
l ya da gnlsz girsin, bu meknn kendine zg bir rahat
lama atmosferi retmesi muhtemeldir. Kii burada, ahbaplar
nn yannda rahat olabileceini ve kendisine hi benzemediini
dnd bu insanlarn aslnda gayet kendisi gibi olduklarn
kefedecektir. te yandan, aadaki alntnn da gsterdii ze
re, ayn birey baka bir yerden tand normal biri bu mekna
girdiinde kolaylkla itibarszlatrlma riskiyle kar karya ka
lacaktr:
On yedi yanda Meksika kkenli Amerikal bir erkek o
cuk, mahkeme tarafndan, zihinsel zrl bulunduu iin akl
hastanesine gnderilmiti. ocuk, bu akl hastal tansn id
detle reddederek hibir sorununun olmadn ve daha saygn
bir yere, ocuk sulularn bulunduu bir slahevine gitmek iste
diini belirtti. Hastaneye yattktan birka gn sonra, bir pazar
gn, birka hastayla birlikte kiliseye gtrlyorlard. Talihsiz
bir rasdant sonucu ocuun kz arkada da o gn oradayd;
kk kardei ayn hastanede yatan bir arkadana elik edi
yordu. Kz arkada kendisine doru yryordu ve kz henz
163 H. Viscardi, Jr. A Laughter in the Lonely Night (New York: Paul S. Eriks
son, Inc. 1961), s. 309.
 onu fark etmemiti. ocuk da zaten fark etmesini istemiyordu.
Hemen arkasn dnd ve koabildii kadar hzl koarak ora
dan kat; ta ki onun ldrdn dnen bakclar tarafndan
yakalanp yere yatrlana kadar. Bu davrannn sebebi kendi
sine sorulduunda aklszlar iin ina edilmi bu aptal yerde
bulunduundan kz arkadann haberdar olmadn ve burada
yatmakta olan bir hasta olarak grlmenin utancn kaldrama
yaca iin katn anlatt.164

Bir fahienin mesaisi de kendisi iin benzer bir tehdit olu

turur gibidir:
Hyde Parktaki ara yollar dolatmda deneyimlediim,
sz konusu toplumsal durumun ite bu ynyd [bir kadn
aratrmac konuuyor]. Yollarn terk edilmi grnts ve bu
ralarda yryen herhangi bir kadnn phe gtrmez niyeti,
beni yalnzca onlara ifa etmekle kalmyor, ayn zamanda bu
alann fahielere ayrld gereini de bana dayatyordu -buras
onlara ayrlan bir yerdi ve oraya girmeyi seen herkese havasn
dayatacakt.165

Bir kiinin dnyasnn; yasak, herkese ak ve arka meknlar

olarak blnmesi, kii hangi bilgi stratejisini seerse sesin srrn
aa vurmann veya gizlemenin bedelini ve kimliinin biliniyor
ya da bilinmiyor olmasnn nemini belirler.
Bireyin dnyas, toplumsal kimlii tarafndan meknsal
olarak nasl blnyorsa bireysel kimlii tarafndan da ayn
ekilde blnr. Daha nce deinildii gibi, bireyin tannd
yerler vardr: Ya oradakilerin bazlar ya da o mekna bakan ki
iler (konsomatris, ef, garson ya da benzeri) onu kiisel olarak
tanyor olabilirler; yle ki oraya gelip gelmediini ispatlamak
her zaman mmkndr, ikinci olarak bireyin, kendisini tanyan
biri ile rastlamayacandan daha emin olabilecei ve (iyi veya
kt hret sahibi insanlarn kar karya kalabilecekleri zel
tehlikeleri bir kenara koyarsak) kimsenin dikkatini ekmeksizin
164 Edgerton ve Sabagh, a.g.e., s. 267.
165 Rolph, Women o f the Streets, a.g.e., s. 56-57.
anonim kalmay umabilecei yerler vardr. Bireyin kiisel olarak
tannd bir yerde kaza eseri bulunmasnn, bireysel kimlii iin
utan verici olup olmayaca ise koullara ve zellikle de kimin
le birlikte olduuna bal olarak elbette deiiklik gsterecektir.
Bireyin meknsal dnyas toplumsal ve bireysel kimliinin
idaresi bakmndan olumsallklarn gml olduu farkl bl
gelere ayrlabildiine gre, aldatc grnm sergilemeye ilikin
baz sorunlar ve sonular deerlendirmeye artk balayabiliriz.
Bu deerlendirme ortak akl ile ksmen rtecektir; nk as
lnda zne, ilevlerinden biri insanlar yerlerinde kalmaya te
vik etmek olan ahlak hikyelere yatkndr. Aldatc grnm
sergileyen kii, kendisi hakknda itibarszlatrc bir bilgiyi ifa
etme durumuyla beklenmedik bir ekilde kar karya kalabilir.
rnein bir akl hastasnn kars, kocasnn isizlik parasn al
maya altnda ya da evli olduunu iddia eden bir ecinsel,
evini sigorta ettirmeye altnda ve bunu yaparken baz ak
lamalar getirmek zorunda kaldklarnda, vb.166 Kii ayn zaman
da dallanp budaklandrma basksndan da, yani ifa olmay
nlemek iin bir yalan daha ok dallandrp budaklandrmak
eklindeki baskdan da muzdariptir.167 Durumlara uyum sala
mak iin kulland bu teknikler yanl anlamalara ve incinme
lere yol ama riski tar. 168Kiinin yetersizliklerini gizleme abas,
baka yetersizliklerini gstermesine ya da en azndan dierleri
nin byle hissetmesine neden olabilir: neredeyse tamamen kr
bir insann, kaktan dklen yemei ya da gmleine srayan
damlalar grmekte zorland iin ortaya kan pasakldk hli;
iitme gl olan birinin, kendisinin bu durumunun farknda
olmayan bir kiinin yapt yoruma karlk vermemesiyle or
166 Evelyn Hooker taralndan bir sohbetimiz esnasnda belirtilmitir.
167 Einin akl hastanesinde yattm gizlemeye ilikin, bkz.Yarrow, Clausen
ve Robbins, a.g.e., s. 42.
168 Sarlarn istemeden kaba ve kendini beenmi biri gibi grnmelerine
ilikin, bkz. R. G. Barker vd., Adjustment to Physical Handicap and Illness
(New York: Social Science Research Council Bulletin No. 55, revize edil
mi, 1953), s. 193-194.
taya kan nemsemezlik, inatlk, duyarszlk ya da mesafeli
davranma izlenimi; retmenin, rencisinin epilepsi nbetini
bir anlk i gemesi olarak alglamas;169 beyin felci geirmi bir
adamn sendelemesinin her zaman yanl bir biimde sarho
luk olarak yorumlanmas rneklerinde olduu gibi.170 Dahas,
aldatc grnm sergileyen kii, dierlerinin kendi gibi insan
lar hakknda gerekten ne dndklerini renmeye riskiyle
kar karya kalr; byle bir durumda, dierleri ya onun bahsi
geen kiilerden biri olduunu bilmezler ya da bunu sohbet es
nasnda fark edip bir anda konu deitirirler. Ayrca, kii kendi
sini, hakkndaki bilginin nerelere kadar yayldn bilmedii bir
durumda bulabilir. Bu problem zellikle, rnein patronunun
ya da retmeninin sorumlu kiiler olarak bilgilendirildii ama
bakalarnn bilgilendirilmedii durumlarda ortaya kar. Daha
nce de deinildii zere, kii srrm bilen ve bu srr saklamak
iin hibir nedeni olmayan farkl kiilerin antajna urayabilir.
Aldatc grnm sergileyen kiinin maruz kalabilecei bir
baka zdrap verici deneyim daha vardr; yz yze bir etkileim
esnasnda, ortamda bulunan dierleri tarafndan ya da d ko
ullarn tesiri sonucunda veyahut da bizatihi gizlemeye alt
sakatlnn etkisiyle ifaya maruz kalmas. Kekemenin durumu
buna bir rnektir:
Biz kekemeler ancak konumak zorunda olduumuzda ko
nuuruz. ou zaman, kusurumuzu o kadar baarl bir ekilde
gizleriz ki, yaknlarmz beklenmedik bir anda aniden azmz
dan bir kelime dkldnde ve kaslma sona erene kadar kem
km ettiimizi, suratmz ekittiimizi, boulacak gibi olduu
muzu grdklerinde arrlar; sonrasnda biz ise bu aknlkla
rn grmek iin yeniden gzlerimizi aarz.171
169 S. Livington, Living With Epileptic Seizures (Springfield: Charles C. Tho
mas, 1963), s. 32.
170 Henrich ve Kriegel, a.g.e., s. 101; bkz. ayrca, s. 157.
171 C. Van Riper, Do You Stutter? (New York, Harper & Row, 1939), s. 601,
Von Hentig iinde, a.g.e., s. 100.
 Byk nbetler geiren epilepsi hastas daha da u bir rnek
sunar; kii bilincini yeniden kazandnda altna kardn, id
detli bir ekilde titrer ve inler hlde sokakta yatmakta olduunu
fark edebilir -bu durum kiide, kendi akl salna ilikin ciddi
bir phe dourur; olayn bir ksmnda bilinli olmad iin id
deti bir nebze olsun azalsa da.172Ayrca damgalanm her grubun
bilgi daarcnda buna benzer itibarszlatrc hikyelerin bu
lunduunu ve yelerin ounun, kendi kiisel deneyimlerinden
harekede benzer rnekler retebildiklerini de eklemek gerekir.
Aldatc grnm sergileyen kii, son olarak yle bir du
rumla da karlaabilir: Artk srrn bilenler, kiinin ov yapmay
brakmasn isteyebilirler ve imdiye kadar hatal davrandn
yzne vurma hazrl iinde olabilirler. Bu ihtimal, akl sal
na ilikin tanklklarda ortaya kar ve hatta aadaki rnekte
olduu gibi kurumsallam bir hl bile alabilir.
(Doreen, Mayfairden [Londrann bir fahie mahallesi] bir
kz anlatyor) Mahkemeye kmak, iin [fahie olmann] en
kt ksmdr. O kapdan ieri girersin ve herkes seni bekliyor-
dur ve sana bakyordur. Kafam yere eerim ve iki tarafa da hi
bakmam. Ardndan o korkun kelimeleri sylerler: Sradan
bir fahie olarak...Sen de mahkemenin izleyici ksmnda kimin
seni izlediini bilmeksizin kendini berbat hissedersin. Sulu
yum dersin ve oradan mmkn olduunca abuk karsn.173

Kader arkada birinin (ya da acy paylaan bir kimsenin)

varl, aldatc grnmn koullarn deiiklie uratr; n
k damgay gizlemek iin kullanlan tekniklerin bizatihi kendisi,
iin inceliklerini bilen birinin oynanan oyunu anlamasna neden
olabilir; buradaki varsaym, birinin ifa olmas iin tek bir kii
nin (ya da bir yaknn) mevcudiyetinin yeterli olduudur:
Bir salam parasn inerken [tesadfen karlatm bir
172 Livingston, a.g.e., s. 30 dipnot.
173 Rolph, Women o f the Streets, a.g.e s. 24. Genel bir aklama iin bkz. H.
Garfinkel, Conditions of Succesfil Degragation Ceremonies, American
Journal o f Sociology, LXI (1956), s. 420-424.
 kadn], birazdan dnyay bama ykacana ilikin en ufak bir
iaret vermeksizin Neden bir kiropratisyen174 denemiyorsun?
dedi ve devam etti: Dr. Fletcher bana, hastalarndan birinin
sarln tedavi ettiini syledi. Kalbim panikle gs kafesi
me arpyordu. Ne demek istemiti? Babam sar diye ekledi,
Sar birini nerede grsem fark ederim. Yumuak bir sesiniz
var ve o, cmlenizi hep yarm brakma hileniz... Babam da
bunu her zaman yapar.175

Bu olumsallklar, kiinin kendi gibi olanlardan biri ile kar

latnda hissedebilecei ve daha nce deindiimiz ikirciklii
aklamaya yardm eder. Wrightin ne srd gibi:
(...) Engelini gizlemek isteyen bir birey, bir baka bireyin
kendi engelini ifa eden davranlarnn farkna varacaktr.
Dahas, engelli olma hlinin reklamn yapan bu trden tavr
lardan muhtemelen holanmayacaktr; nk kendi engelini
gizlemek isterken bakalarnn da ayn ekilde engellerini giz
lemesini ister.

Dolaysyla, ar iiten ve bunu saklamaya alan kii, daha

iyi duyabilmek iin elini kulana gtren yal kadndan ra
hatsz olacaktr. Engel konusunda gsteri yaplmas onun iin
bir tehdittir; nk hem dhil olduu grubu hor grd iin
kendisinde bir sululuk duygusu yaratr hem de engelinin ifa
olmas ihtimalini artrr. Kii, kaamak bir ekilde dier kiinin
srrn fark etmeyi ve her ikisinin de -m gibi rol yapmaya
devam etmeleri iin centilmence bir anlamay korumay, di
er kiinin kendi srrn ifa ederek onun oyununu bozmasna
tercih edebilir. 176

Kimlik bilgisinin denetiminin ilikiler zerinde zel bir etkisi

174 T.S.N.: Sinir sisteminin dzgn almas amacyla, omurga, kemik ve
kaslara mdahale etmekten ibaret olan ve alternatif tp alannda anlan bir
yntemdir.
175 F. Warfield, Cotton inMyEars (New York: The Viking Press, 1948), s. 44,
Wright, a.g.e., s. 215 iinde.
176 Wright, a.g.e., s. 41.
vardr. likiler birlikte zaman geirmeyi gerektirebilir ve beraber
geirilen bu zaman ne kadar uzunsa itibarszlatrc bilginin sz
ma ihtimali o kadar artar. Dahas, nceden de belirtildii ze
re her iliki, karlkl gven ve ballnn kant olarak uygun
miktarda mahrem detayn paylalmasn gerektirir. Dolaysyla,
kiinin saklayacak bir eyi olmadan nce sahip olduu yalan ili
kiler, paylalan bilgiyle birlikte zorunlu olarak zedelenir. Yeni
kurulan damga sonras ilikilerin, kiiyi, gerekleri saklayarak
onurlu davrandn dnd noktadan ok daha teye ta
mas olduka muhtemeldir. Hatta baz durumlarda geici iliki
ler bile bir tehlike oluturabilir; nk yabanclar arasnda ge
en yzeysel bir sohbet bile gizli kusurlara dokunabilir. Ksr bir
adamn karsnn, ka tane ocuu olduuna veya neden ocuu
olmadna ilikin sorularna muhatap kalmas gibi.177
Aldatc grnm sergileme olgusu, her zaman, aldatann
psikolojik durumuna ilikin sorular sorulmasna neden olmu
tur. ncelikle, aldatcnn, her an ba aa olabilecek bir hayat
yayor olmasndan dolay, srekli bir kayg ierisinde byk bir
psikolojik bedel demek zorunda kalmas muhtemeldir; bir akl
hastasnn karsnn aadaki tanklnn gsterdii zere:
(...) George dar ktktan sonra, her ey iyi giderken ani
den birisinin, hastaln onun yzne vurduunu varsayn. Bu,
her eyi mahvedecektir. Hep bu korkuyla yayorum -deheten
giz bir korku.178

Aldatc grnm sergileyenlere ilikin daha derinlemesine

bir almann, bu kaygnn her zaman sz konusu olmadn ve
insan doasna ilikin yaygn kannn ciddi bir ekilde yanltc
olabileceini gstereceini dnyorum.
kinci olarak sklkla ve pek de yanl olmayan bir biimde,
aldatc grnm sergileyenin iki ballk arasnda kalaca varsa
ylr. Bireyin yeni grubuna bir miktar mesafeli olmas doaldr;
177 Vera Vaughan Toynbee iinde, a.g.e.> s. 126.
178 Yarrow, Clausen ve Robbins, a.g.e, s. 34.
nk onlarn tavrlarndan, onu ne olarak grmeyi bekledikle
rini tam olarak kavrayabilmesi pek muhtemel deildir.179 Dier
taraftan ise, artk dnda olduu kategoriye kar, yeni iine gir
dii grubun yeleri tarafndan yapdan hakaretvari yorumla
ra kar bir ey yapamadnda -zellikle de bu dalga gemelere
katlmamann tehlikeli olabileceini hissettiinde- kendini hor
grmekten ve sadakatsizlikle sulamaktan kanamayacaktr.
Byle bir durumdaki bir kiinin aada gsterdii zere:
bnelere ilikin akalar yapldnda herkesle birlikte gl
mek, muhabbetin konusu kadnlara gelince de hayal sevgililer
uydurmak zorunda kalyordum. Byle anlarda kendimden nef
ret ediyordum ama yapabileceim baka bir ey de yok gibiydi.
Btn hayatm bir yalan hline gelmiti.180

Zaman zaman evde kalm kzlara gnderme yaptklarnda

[arkadalar tarafndan] kullanlan ses tonu beni ok ediyordu;
nk bir yandan grnrde evli bir kadn statsne sahipken
dier yandan da evli insanlarn pheyle bakt bir durumda
olduum iin kendimi sanki sahtekr gibi hissediyordum. Ayn
zamanda bu meseleler hakknda konumayan ama bana merak
la bakan ve gerekte holanmadm bir deneyimi yaadm
iin bana gpta eden, evli olmayan arkadalarma kar da d
rst olmadm hissine kaplrdm. 181

nc olarak, olduka doru grnen bir dier kan da

udur: Aldatc grnm sergileyen kiiler, toplumsal durum
larn, dierlerinin hesaba katmad ve dikkate almad ynle
rine kar da uyank olmak zorundadrlar. Normal olanlar iin
dnmeyi gerektirmeyen rutin iler, itibarszlatrlabilir kiiler
iin nemli idare etme meseleleri hline gelebilir.182 Bu sorunlar
her zaman gemi deneyimlerle zlemez; nk daha nceki
gizleme aralarn uygunsuz hle getiren yeni olumsallklar her
179 Riesman, a.g.e., s. 114.
180 Wildeblood, a.g.e., s. 32.
181 Vera Vaughan, Toynbee iinde, a.g.e., s. 122.
182 Burada da Harold Garfinkele minnettarm.
daim ortaya kabilir. O hlde, gizli bir kusuru olan kii, bir
toplumsal durumda ortaya kabilecek ihtimallere kar uyank
olmaldr ve bu nedenle de etrafndaki insanlarn ok doal bir
ekilde ierisinde yaadklar basit yaama kendisinin yabanc
kalmas muhtemeldir. Onlarn dekoru kendisinin eylem alan
dr; neredeyse tamamen kr olan gen bir adam buna ilikin iyi
bir rnek sunar:
ki dzine gazl iecek ve film sresince Marynin gz
lerimin iyi grmediini anlamasn engellemeyi becerdim. O
zamana kadar rendiim btn hileleri kullandm. Her sabah
onun giydii elbisenin rengine zel olarak dikkat ettim. Gzle
rimi, kulaklarm ve altnc hissimi Mary olabilecek kiiler iin
alarmda tutuyordum. Hibir eyi ansa brakmadm. Eer o
olup olmadndan emin deilsem, kim olursa olsun samimi-
yede selam veriyordum. Muhtemelen benim kak olduumu
dnyorlard ama hi umurumda deildi. Gece sinemaya
giderken ve sinemadan dnerken elini tutardm hep. O da bil
meden bunu yapmama izin verirdi. Bylece kaldrmlara ya da
basamaklara arpmak zorunda kalmazdm.183

Farkllnn gizli kalmasn istedii iin bakalarnn yannda

tuvalete gitmeyen idrar yolu tkanklndan muzdarip bir er
kek ocuu, baka ocuklar ocuk olmalarnn keyfini karrken
kendisini kaygl bir durumda ve srekli plan yapmak zorunda
bulur.
On yamdayken yatl okula gittiimde yeni zorluklarla
karlatm ve bunlarla baa kmak iin yeni yollar bulmam ge
rekiyordu. Genel olarak konuursam; sorun, ne zaman istersem
deil, ne zaman yapabilirsem tuvalete gidebilmekti. Engelimi
dier ocuklardan saklamaya mecbur hissediyordum kendimi;
nk yatl bir okulda bir ocuun bana gelebilecek en kt
ey herhangi bir ekilde farkl olmasdr; dolaysyla okul tu-
valederine gittiklerinde ben de giderdim; her ne kadar orada ar
kadalarmn doal bir ekilde davranmalarna ve kim duvarn
183 Criddle, a.g.e s. 79.
 daha yksek noktasna ieyecek yar yapm alarna kar duy
duum kskanlm n artmas dnda baka bir ey olmasa da
-bu oyunda yer alm ak isterdim am a biri bana meydan okuyacak
olsa her zaman imdi bitirm i olurdum. eidi kurnazlklar
yapardm . Bunlardan biri, tuvalederin bo olaca ders esna
snda izin istemekti. Dieri ise gece uyank kalm ak ve yurtta
kalanlarn uykuda olduklar zamanda ya da ortaln karanlk
ve benim de grlmeyeceim bir zamanda yatam n altndaki
kab kullanm akt.184

Kekemelerin bitmek tkenmek bilmeyen ihtiyatlar da bir

dier rnektir:
Tkanm alarm z gizlemek ya da asgariye indirm ek iin pek
ok zekice hilemiz vardr. Yunus (Jonah) sesleri ve kelimeleri
iin185 tetikte oluruz; bu seslere Yunus ad verilmitir; n
k uursuzdurlar ve balinann Yunusu kolaylkla dar atabil
mesine de imreniriz. Eer mmknse bu kelim elerin yerlerine
korkmadmz kelim eleri koyarak ya da konumamzn seyrini
bir tabak spagetti kadar kark hle getirinceye dek deitirerek
Yunuslardan syrlm aya alrz.186

imdi de ei akl hastas olan bir kadn dinleyelim:

Gizlemek ou zaman bir y k hline gelir. Bayan G.
kocasnn yatt hastaneyi kom ularnn renmesini en
gellemek iin (onlara kanser phesiyle hastanede yattn
sylemitir),komular eve gelen postay, her zamanki gibi,
onun iin almadan nce evine varabilmek iin acele etmeliydi.
Komu dairelerdeki kadnlarn sorularndan kanm ak iin, ec
184 N. O. Goe, Toynbee iinde, a.g.e., s. 150.
185 T.S.N.: Yunus Peygamberin hikayesine gnderme yaplmaktadr. nanca
gre Yunus, Ninova halkna gnderilen bir peygamberdir. Yunus 33 yl
boyunca bu kavmi Tanrnn dinine davet eder ancak sadece iki kii ona
inanr. Bu duruma zlen Yunus, Tanrnn izni olmadan Ninovadan ay
rlr ve Akdenize ulaarak bir gemiye biner. Gemi denizin ortasndayken
frtnaya yakalanr ve gemidekiler gvertede gnahkr birinin olduunu
ve Yunusu denize atarak frtnadan kurtulacaklarn dnrler.
186 Riper, a.g.e., s. 601, Von Hentig iinde, a.g.e., s. 100.
 zanedeki sohbederinden vazgemek zorunda kalmt. Dairesi
ne herhangi bir ziyaretiyi almadan nce, hastaneye ilikin tm
materyalleri toplamak zorundayd ve ite bunun gibi eyler...187

Bir rnek de ecinsel bir kiiden:

Ailemi ve arkadalarm kandryor olmann basks ou za
man katlamlamaz hle gelmiti. Kendimi aa vurma kaygsn
dan tr, konutuum her kelimeye ve her davrana dikkat
etmem gerekiyordu.188

Benzer bir ortal kolaan etme hli kolostomi hastalar ara

snda da grlebilir:
Hibir zaman mahalledeki sinema salonlarna gitmem.
Eer filme gideceksem daha fazla sayda koltuk tercihimin ola
ca, bunlarn arasndan seebileceim ve gazm olursa hemen
tuvalete koabileceim bir yerde oturabileceim Radio City
gibi byk yerleri seerim.189

Otobse bindiimde koltuumu ona gre seerim. En

sondaki ya da kap yanndaki koltukta otururum.190

Btn bu rneklerde zel bir zamanlama kabiliyeti elzem

olabilir. Dolaysyla, gzden drlebilir bir kiinin, maskesini
yenileyebilecei ve bir sreliine maskesini karp rahatlayabile
cei bir yere yakn durmas mecburiyetini ifade eden tasmayla
yaama pratii -Sindirella Sendromu- sz konusu olabilir. Kii,
bu konaklama tesisinden yalnzca, kendine ilikin bilgi zerin
deki denetimini yitirmeden dnebilecei kadar uzaklar:
rrigasyon191 eylemi, szma olumasna kar temel savunma
mekanizmas olmasnn yan sra duygusal nemi ok byk
olan tedavi edici bir aktiviteyi temsil ettii iin, kolostomi has
187 Yarrow, Clausen ve Robbins, a.g.e., s. 42.
188 Wildeblood, a.g.e., s. 32.
189 Orbachv.d., a.g.e., s. 164.
190 Ay.
191 T.S.N.: Ans kanalm serum fizyolojikle ykama ilemine verilen ad.
 talan sklkla seyahat ve sosyal ilikilerini irrigasyonun zama
nna ve etkinliine bal olarak planlarlar. Seyahat, genellikle
evde gerekletirilebilecek irrigasyon eylemine imkn tanyacak
aralklara msaade eden mesafelerle snrlandrlr. Bu tutumun
szmaya ya da gaza kar azami korumay saladna inanlr.
Dolaysyla hastalarn, uzunluu yalnzca iki irrigasyon arasn
daki zaman aral kadar olan bir tasmayla yaadklar d
nlebilir.192

Deerlendirilmesi gereken son bir konu vardr. Daha nce

de deinildii zere, damgas olan bir ocuk farkl bir tr aldat
c grnm sergileyebilir. Ebeveynler ocuun damgal hlinin
farknda olarak onu, tam bir kabullenme hli iinde ve gelecekte
olmak zorunda kalaca kiiyi umursamadan sarp sarmalayabi
lirler. Dolaysyla, ocuk darya ktnda damgas en azndan
gzle grlr derecede aikr deilse habersiz bir ekilde aldatc
grnm sergiliyor olmu olur. Bu noktada, ocuun ebeveyn
leri bilgi denetimi konusunda temel bir ikilem ile kar karya
kalrlar. Kullanabilecekleri stratejiler iin bazen tp uzmanlarna
danrlar.193 ocuk, henz okul amdayken kendisi hakknda
bilgilendirilmise eer, rendiklerini psikolojik olarak kaldra
bilecek kadar gl olmad ve ayrca da kendisi hakkndaki
bilgileri, bunlar bilmesi gerekmeyenlerle dikkatsiz bir ekilde
paylaabilecei dnlebilir. te yandan, ocuk ok uzun sre
damgasndan bihaber kalrsa bu sefer de kendisini nelerin bekle
dii konusunda hazrlkl olamayabilir ve ayrca meseleyi yapc
ve umut verici bir ekilde sunmak iin hibir nedeni olmayan
yabanclar tarafndan, gerekli zaman ve ilgi gsterilmeksizin
damgas hakknda bilgilendirilebilir.
Bilgi Denetim Teknikleri
Daha nce kiinin toplumsal kimliinin, onun dnyasn
192 Orbachv.d., a.g.e., s. 159.
193 Bir bilgi denetimi sorunu olarak ocuk epilepsisine ilikin bir doktor g
r iin bkz. Livingston, a.g.e., Should Epilepsy be Publicized, s. 201-
210 .
meknlara bldn ve bireysel kimliinin de, farkl bir bi
imde de olsa ayn eyi yaptn belirtmitik. Belli bir damgaya
sahip bireyin gnlk rutinini, yani i yerine, evine, alveri yap
t yere ve elence iin gittii yerlere gidip geliini incelerken
bu referans erevelerini uygulamamz gerekir. Burada anahtar
kavram gnlk rutindir; nk kiiyi eitli sosyal ortamlara
balayan bu rutinidir. Eer sz konusu kii itibarszlam biriyse
toplumsal kabul asndan karlat rutin snrlamalar dng
sne bakarz; eer sz konusu kii itibarszlatrlabilir biriyse o
zaman da kendisi hakkndaki bilgiyi idare noktasnda karlat
olumsallklara bakarz. rnein yznde ekil bozukluu olan
bir kii, daha nce deinildii zere, zamanla kendi mahallesin-
dekiler iin rahatsz edici bir srpriz olmamay umabilir ve ora
da kk miktarda da olsa bir toplumsal kabul grebilir. Buna
karlk, ekil bozukluunun bir ksmn gizlemek iin giydii
kyafetler, bu mahallede, kendisinin tannmad ve daha kt
muamele grd kentin dier blgelerine kyasla daha az etki
yapacaktr.
Bu noktalarn alt izildikten sonra, gizli bir zr olan bir ki
inin, kendisi hakkndaki malumat idare etmek iin kulland
baz yaygn teknikleri aadaki satrlarda artk ele alabiliriz.
ok aktr ki, stratejilerden biri, damga sembol hline gel
mi gstergeleri gizlemek ya da silmektir. Ad deiiklii buna
ilikin yaygn bir rnek tekil eder.194 Baka bir rnek tr ise
uyuturucu bamllar arasnda bulunabilir:
[Olay New Orleansta, bir polis kontrol srasnda gemek
tedir] Polisler bamllar sokak ortasnda durdurup kollarnda
ine izleri aramaya baladlar. ze rasdarlarsa eer, uyuturu
cuyla mcadele yasas gereince kiinin tutuklanabilmesi iin,
bamly durumunu kabul eden bir ifde metni imzalamaya
zorluyorlard. Bamllara, eer sularn kabul ederlerse ve ya
194 Bkz. L. Broom, H. P. Beem ve V. Harris, Characteristics of 1,107 Petiti
oners for Change of name, American Sociological Review , XX (1955), s.
33-39.
 sann ilemesini mmkn klarlarsa hapis cezalarnn ertelene
cei sz veriliyordu; buna karlk bamllar da kol dnda
bir yerden ine yapabilmek iin vcutlarn her tarafn santim
santim inceliyorlard. nk yasaya gre, eer hibir iz buluna
mazsa genelde kiinin gitmesine izin verilmesi gerekiyordu ama
bir ize rastlanrsa bamlnn 72 saat boyunca ieride tutul
mas ve bu sre boyunca ona bir eyler imzalatlmaya allmas
byk bir ihtimaldi.195

Bu hususta not edilmelidir ki; baz engellerden kaynaklanan

glkleri azaltmaya ynelik tehizatn kendisi de doal olarak
bir damga sembol hline gelebilecei iin, bu tehizatn kul
lanmnn reddedilmesi de muhtemeldir. Grme yetisi gittike
bozulan ancak onu yal gstereceini dnd iin ift odakl
gzlk kullanmaktan kanan birey buna bir rnektir. Bu tr
bir ekincenin, tedavi edici nlemleri sekteye uratmas phesiz
muhtemeldir. Tehizat daha grnmez klma abalar bundan
kaynaklanr -ki bu abann da ifte bir ilevi vardr. itme g
l ekenler buna bir rnek sunarlar:
Mary Teyze [iitme gl olan bir akraba] ses alclarnn
ve kulak borularnn erken dnem versiyonlarnn pek ok e
idi hakknda her eyi biliyordu. Bu trden alclarn; apkala
rn, ss iin kullanlan taraklarn, mataralarn, bastonlarn, tek
kiilik koltuklarn, yemek odas masas zerine konan vazolarn
ve hatta erkeklerin byklarnn iinde nasl gizlenebildiini gs
teren resimleri vard.196

Daha aktel bir rnek grnmez-karma lenslerdir; bunlar,

ayrma izgisini gstermezler ve ift odakldrlar.
ngilterenin ilk profesyonel celld James Berrynin pratikleri
zerinden de gsterilebilecei zere, damga sembollerinin giz
lenmesi kimliin saklanmas yoluyla da gerekleebilir:
Berrye kar herhangi bir iddet eyleminin gerekten plan-
195 W. Lee, Junkie (New York: Ace Books, 1953), s. 91.
196 Warfield, Keep Listening, a.g.e s. 41.
 lamp planlanmad phelidir ama tannmaktan kanmasnn
mmkn olduu zamanlarda buna ok zen gsterdii iin so
kaktaki alglan da ona greydi. Bir grmeciye; rlanda seya-
haderi esnasnda kimliini ak etmemek iin, en az Viktorya-
Dnemi doktorlarnn kk siyah antalar kadar iyi tannan
bir imge olan Gladstone antasn, urgan ve kaylaryla birlik
te gizlediini syleyen Berrynin yaltlmlk hissi ve tant
hi kimsenin ondan holanmamas, bir infaz iin rlandaya
giderken kars ve kk olunu da yannda gtrmesiyle sra
d bir hl alyordu. te yandan, bunu kimliini gizlemek iin
yaptn; nk -hakl olarak- hi kimsenin, on yanda bir o
cuun elinden tutmu ve yrmekte olan bir adamn, katilleri
asmakla grevli bir cellt olabileceini tahmin edemeyeceini
sylyordu.197

Burada kar karya olduumuz ey, casusluk edebiyatnn

klk deitirme adn verdii; bir baka edebiyat dalnda ise,
eilimlerini bastrmak suretiyle evlenmeye karar veren ecinsel
bir erkek ile ecinsel bir kadnn, kar koca olma hsran olarak
adlandrlan pratiidir.
Kiinin damgas, bir kurumda kald sre boyunca zerine
tamamen sinmise ve kurumdan k sonrasnda da bir sre
liine onun hakknda itibarszlatrc bir etki yapmaya devam
ederse hususi bir aldatc grnm dngsnn ortaya kmas
beklenilebilir. rnein bir akl hastanesi incelemesinde198geti-
i zere, sivil hayata geri dnen eski akl hastalarnn ounun,
belli lde planl bir aldatcla bavurduklar tespit edilmitir,
bulabilmek iin sosyal hizmet uzmanlar ya da i bulma ku-
rumlarndan yardm almak zorunda olan bu kiiler, karlatkla
r glkler ve bunlar amann yollar zerine kendi aralarnda
ska konuurlar. Daha ilk i bavurularnda, iverenin ve perso
197 Atholl, a.g.e., s. 88-89.
198 Bkz. yazarn Asylums (New York: Doubleday & Co, Abchor Books,
1961) kitabnda ksmen tartlan St. Elizabeths Hastanesi, Washington,
D. C. almas. [Bu alma hlihazrda Heretik'te yayma hazrlanmakta-
dr.]
nel mdrnn onlarn damgalarnn farkna varmas phesiz
kanlmazdr ama daha dk dzeydeki alanlar ve i arka
dalar her zaman belli oranda durumdan habersiz braklrlar.
Daha nce de deinildii zere, kimin bildii ve kimin bilmedi
inden ve bilmeyenlerin de ne kadar sre boyunca bu bilgiden
habersiz kalacaklarndan tam olarak emin olunamayaca iin,
bu durum ister istemez gvensiz bir atmosfer yaratabilir. Eski
hastalar, biraz para biriktirmelerine ve hastanenin gzetiminden
kurtulmalarna yetecek bir sre boyunca almay ve sonra da
ii brakmay istediklerini ifade etmilerdir. Devamnda ise, a
ltklar bu sreyi belgeleyen bir sertifika alarak ekip gitmeyi ve
akl hastanesi gemilerinden hi kimsenin haberdar olmayaca
ndan emin olduklar bir yerde yeni bir i bulmaya alacakla
rn belirtmilerdir.199
Aldatc grnm sergileyenlerin kulland bir dier strateji
de damgalanm kusurlarnn gstergelerini bir baka niteliin,
yani daha az nem addedilen bir damgann gstergesiymi gibi
sunmaktr. rnein zihinsel zrller, bazen akl hastas rol
yapmaya alrlar; nk bu kincisi, iddeti dierinden daha
az olan bir sosyal musibettir.200 Benzer ekilde, iitme gl
olan bir kii bakalarna; hayal kuran, dalgn, kaytsz, kolaylkla
sklan -hatta baylmak zere olan ya da horlayan ve dolaysyla
hlihazrda uyuduu iin alak sesle sorulmu sorular yantlaya-
mayan- biri izlenimi vermek suretiyle davranlarn kastl ola
rak farkl sunabilir. Bu karakter zellikleri, sarlk ithamna ma
ruz kalmadan duyma problemini savuturmaya imkn tanr.201
199 Eski hastalarn bu trden bir dngden geme sklna ilikinbir kant
iin bkz. M Linder ve D. Landy, Post-Discharge Experience and Vocati
onal Rehabilitation Needs of Pshychiatric Patients, Mental Hygiene, XLII
(1958), s. 39.
200 Edgerton ve Sabagh, a.g.e., s. 268.
201 Warfield, Cotton in My Ears, a.g.e., s. 21, s. 29-30, Wright iinde, a.g.e.,
s. 23-24. Genel bir aklama, Lemert, Social Pathology, a.g.e., s. 95 iinde
sahte roller bal altnda sunulmutur.
 tibarszlatrlabilir kiinin yaygn olarak kulland bir di
er strateji ise, evresini iki byk gruba blerek riskleri asgari
ye ekmektir; bir tarafta hibir ey sylemedikleri, dier tarafta
ise her eyi syledikleri ve buna dayanarak da yardm edecek
lerine gvendikleri kiiler. Kii, sahte tavr taknrken her eyi
syledii kk gruptakilerle ibirlii iindedir ve onun iin en
byk tehlikeyi arz edecek olanlar da yine bu kiilerdir. Birey,
damgasn edinmeden nce yakndan tand kiiler sz konusu
olduunda ilikileri, zel grmeler vastasyla hemen gncel
leyebilir; bunu yaptktan sonra reddedilebilir de ama onuruy
la iliki kuran biri olarak konumunu korur. lgin bir ekilde,
bu trden bir bilgi idaresi, uzmanlar tarafndan (zellikle de bu
uzmanlar kiiyi damgas hakknda ilk bilgilendirenlerse) sklkla
nerilir. rnein bir czam vakas tehis eden doktorlar, bu yeni
srrn salk personeli, hasta ve hastann yakn ailesi202 arasn
da kalmasn tavsiye edebilirler; bunu belki de sadece, hastann
ibirliinin devamn salamak iin yaparlar. Srrn ortaya d
klme veya dklmeme noktasn oktan am damga sonras
ilikiler rneinde ise kii, gemiteki sessizliiyle doru oran
tl bir duygusallk ieren bir gnah kartma sahnesi ortaya
koyabilir. Bunun ardndan da ncelikle farkll, ikinci olarak
da sahtekrl ve gvenilemezlii bakmndan ifte tehire ma
ruz kalm bir kii olarak kendisini dierlerinin insafna brakr.
Muazzam younlukta bir unutma ve balama sekanslaryla bu
nevi dokunakl sahneler ieren anlatlardan bolca bulunur.203Bu
gnah karmalarn baar orann belirleyen bir faktr, srr sak
layan kiinin, srrn sakland kiiyi, sz konusu gnah kar
mann ilikiyi tmden koparp koparmayacandan emin olmak
iin batan yoklama eilimidir. Damgal bireyin bu trden sah

202 B. Roueche, A Lonely Road, Eleven Blue Men (New York: Berkley Publis
hing Corp., 1953), s. 122.
203 Hamile bir fahie ve fahie olduundan habersiz biimde onunla evlen
mek isteyen bir adam arasnda geen bir vaka iin bkz. Thomas, a.g.e., s.
134; kendini beyaz biriymi gibi gsteren bir zenci ve evlenmek istedii
beyaz bir kz arasnda geen bir kurgu iin bkz. Johnson, a.g.e.,s. 204-205.
nelere neredeyse her zaman mahkm olduunu da not edelim;
kii, batan drst olmay zorunlu olarak maliyetli hle getiren
yeni ilikilerden, bu ilikilere daha balamadan kolaylkla vazge
ebilir ve ou zaman da byle yapar.
Daha nce de deinildii zere, antaj yapma durumunda
olan bir kii, ayn zamanda sklkla, antaj yaplana srrn sakla
ma noktasnda yardmc olacak pozisyondadr da. Dahas bunu
yapmak iin pek ok nedene sahip olmas da muhtemeldir. r
nein tatil yerlerinin yneticileri sklkla, bu yerlerde kaamak
yapan evli iftleri korumak iin gizlilik politikas uygularlar. Pe-
zevenkler de benzer ekilde zaman zaman temkinli davranrlar.
Adamlar [pezevenkler], saygn otellerde, mterileri asansr
ya da resepsiyon grevlilerine grnmeden merdivenleri kulla
nabilsinler diye, lobinin hemen stndeki birinci katta odalar
kiralarlard.204

altrdklar kzlar da ayn eyi yaparlar:

Eer mterileri nemli kiiler ise kendi aralarndaki soh-
bederde bile onlarn kimliklerini ifa etmekten ya da adlarn
sylemekten holanmazlar.205

Benzer ekilde, birinci snf bir genelevde alan bir kuaf

rn rolne ilikinde unlar okuruz:
Kesinlikle bir sanatdan daha fazlasyd; evdeki btn kz
larn ok samimi arkadayd. Charlie, bakalarna anlatlan
srlar nadiren duyard ve pek ok faydal tavsiyede bulunur
du. Michigan Avenuedaki evine, mesleklerini ailelerinden ve
arkadalarndan saklayan kzlarn mektuplar gelirdi; bu ev ayn
zamanda, kzlarn beklenmedik bir ekilde Chicagoya gelen ak
rabalaryla buluabildikleri bir yerdi.206

Baka bir rnek, iftlerden birinin damgal bir kategorinin

204 Stearn, Sisten o f the Night, a.g.e., s. 13.
205 H. Greenwald, The Call Girl (New York: Ballantine Books, 1958), s. 24.
206 Madeleine, a.g.e., s. 71.
 yesi, dierinin de desteki roln oynad evli iftlerden ve
rilebilir. rnein bir alkoliin kocasnn veya karsnn, einin
kusurunu rtme noktasnda yardmc olmas beklenir. Ayn
ekilde, kolostomi hastas birinin kars da kocasnn kokmad
ndan emin olmak iin eiyle birlikte gerekli kontrolleri yapa
bilir.207 Dahas, anlayl bir e unu da yapabilir:
... telefon ya da kapnn karsnda bekleyip irrigasyon ci
haznn kesintiye uramakszn alabilmesi iin evde nbet
tutabilir.208

Duyma kapasitesi olduka snrl olan bir kadnn kocas,

karsna aadaki ekilde yardm edebilir:
nanlmaz iyi bir adamd. Birbirimize k olduumuz an
dan itibaren kusurlarm nasl rteceini ve yanllarm nasl
telafi etmesi gerektiini igdsel olarak biliyordu. Temiz ve t
ns ho bir ses tonu vard. Sesini hi ykseltmiyor gibiydi ama
ben her zaman ne dediini duyuyordum; en azndan duyduu
mu sanmama izin verirdi. Ne zaman ki baka insanlarla beraber
olsak ne yaptm grmek iin beni izler ve bocaladmda gze
batmadan sohbeti takip edebilmem iin bana ipular verirdi.209

Gzden drlebilir kiinin yaknlar, ona yalnzca gere

i gizlemesinde yardmc olmazlar; ayn zamanda bu rollerini,
onun bilgisi dhilinde olann ok daha tesine de tayabilirler;
koruyucu bir daire ilevi grerek onun, aslnda olduundan
daha normal bir kii gibi kabul grdn dnmesini salaya
bilirler. Dolaysyla bu kiiler, onun farkllnn ve bu farklln
yaratt sorunlarn, kiinin kendisinden bile daha fazla farknda
olacaklardr. Burada damga idaresinin sadece damgal kiileri ve
yabanclar ilgilendirdii kans kesinlikle yetersizdir.
Olduka ilgin bir ekilde belli bir damgay paylaanlar, alda
tc grnm sergilerlerken sklkla birbirleriyle yardmlaabilir
207 Orbach, v.d., a.g.e., s. 163.
208 Ay., s. 153.
209 Warfield, Keep Listening, a.g.e., s. 21.
ler. Bu da yine en tehditkr olanlarn, ayn zamanda en ok yar
dmc olabilecek kiiler olduklarn gsterir. rnein bir ecinsel
dierine yanatnda bu eylem, sra d bir durumun olduunu
normallere fark ettirmeksizin yaplabilir:
Eer bir gay barn ok dikkadi bir ekilde gzlemlersek
ve ne gzlemleyeceimizi bilirsek baz kiilerin, kelimelerle an
lamak zorunda kalmadan sadece basite bakarak -ama nor
malde erkeklerin arasnda geen hzl, kk baklar trnden
deil- birbirleriyle iletiim kurduklarn gzlemleyebiliriz.210

Benzer bir dayanma, birbirini kiisel olarak tanyan damgal

kiilerin oluturduu evreler iinde de bulunur. rnein rehabi
litasyon kurumundan birbirilerini tanyan eski akl hastalar, bu
olguyu darda dikkatli bir ekilde kontrol altnda tutabilirler.
Baz durumlarda, rnein akl hastalarndan biri, normallerin
arasndayken dierini grmezden gelebilir; her ikisi de sanki
hi tanmyorlarm gibi birbirlerinin yanndan geip giderler.
Eer bir selamlama gerekleirse bu, ancak st kapal bir
ekilde yaplabilir; ilk tanmann gereklemesine ilikin renk
verilmez ve durumu daha hassas olan bireye ilk tanmann ve
mteakiben ilerleyecek muhabbetin hzn belirleme hakk veri
lir. phesiz bunu yapan sadece eski akl hastalar deildir:
Profesyonel bir telekzn, mterileriyle ilikilerini dzenle
yen kurallar vardr. rnein bir telekz, mterisiyle kamusal
alanda karlarsa nce mterisi kendisine selam vermedii
srece, mterisini tandn belli edecek hibir emarede bu
lunmamas gelenein kurallarndan biridir.211

Bylesi bir gizliliin mmkn olmad durumlarda, itibar

210 E. Hooker, The Homosexual Community, Fourteenth International
Congress o f Applied Psychology, Kopenhag, 14 Austos 1961de sunulmu
yaymlanmam bildiri, s. 8. Baklarn bu ekilde bulumasnn yaps
karmaktr, toplumsal kimliin (bireysel kimliin deil) karlkl bilisel
ikrarn ierdii iin karmaktr. Burada cinsel eilim, ayn zamanda gizli
bir anlama olarak iin iindedir.
211 Greenwald, a.g.e., s. 24.
szlatrlm kiinin sert bir cezalandrc eylem ierisine girme
sini bekleyebiliriz. Reiss, ecinseller ve genlerin oluturduu
gruplar zerine yazd makalesinde, yapt bir grmeden
alntlad aadaki rnei verir:
Benim hatunla sokakta yrrken daha nce sadece bir kez
sevitiim ibne arabayla yanmzdan geti ve slk alarak bana
Selam tatlm! dedi. Baya sinirlendim. Hemen bizimkilerin
yanna gittim ve toplanp herifin stne ullandk; bir daha
oralara gelmeye gt yemeyecek kadar bir gzel dvdk onu.
O ibnenin bana kar byle davranmasn yanma brakacak de
ildim herhlde.212

eitli mesafe biimlerinin gnll olarak korunmas, alda

tc grnm sergileyenler tarafndan stratejik bir biimde kulla
nlr. tibarszlatrlabilir olanlar, itibarszlatrlm olanlarla ne
redeyse ayn aygdar ama grece baka sebeplerle kullanrlar. Ya
knlama tekliflerini reddederek ya da bunlardan kanarak kii,
nihayetinde ortaya kacak bilgi paylam ykmllnden de
kanabilir. likileri mesafeli tutarak dieri ile zaman geirmek
zorunda kalmayacan garantilemek ister; nk daha nce de
belirtildii zere, dieri ile ne kadar ok zaman geirilirse srlar
aa karan beklenmedik olaylarn ortaya kmas da bir o ka
dar muhtemeldir. Akl hastalarnn karlarnn sergiledii damga
idaresi pratiklerinden rnekler sunulabilir:
[Bilen be arkadam dnda] geri kalan tm arkadala
rmdan koptum. Onlara, hi kimseye haber vermeden oturdu
um daireyi boalttm ve telefonumu iptal ettirdiimi sy
lemedim ki, sonrasnda benimle nasl balant kuracaklarna
ilikin bir zm yolu retemesinler.213

I yerinde hi kimse ile ok samimi olmadm; nk in

sanlarn kocamn nerde olduunu bilmesini istemiyorum. Eer
onlarla ok samimi olursam sorular sormaya balayacaklar ve
212 A. J. Reiss, Jr. The Social Integration of Queers and Peers, Social Prob
lems, DC (1961), s. 118.
213 Yarrow, Clausen ve Robbins, a.g.e., s. 36.
 ben belki de azm tutamayacam, bo bulunup konumaya
balayacam diye korkuyorum. Joenun durumundan ne kadar
az insan haberdar olursa o kadar iyi olur diye dnyorum.214

Birey, fiziksel mesafeyi koruyarak ayn zamanda dierlerinin

onunla kiisel bir tanklk kurma eilimini de engellemi olur.
Harekedi bir nfusun olduu yerde yaayarak dierlerinin srek
li onunla birlikte deneyimleyecei sreyi de snrlandrm olur.
Kii, normalde sklkla gittii bir yerden farkl bir blgede yaa
yarak biyografisinde bir sreksizlik yaratabilir: ster evlenmeden
hamile kalm bir kzn doum yapmak iin yaad eyaletten
baka bir eyalete gitmesi ya da kk bir kasabada yaayan bir
ecinselin nispeten daha anonim olabilmek iin New Yorka, Los
Angelesa ya da Parise gitmesi rneklerindeki gibi kad olsun;
isterse de gerekte ait olduu yerin, yaad kasabadan baka
bir yer olduunu fark eden ve kendini olaan tm balantlarn
dan bir ekilde koparan bir akl hastasnda olduu gibi kastsz
olsun. tibarszlatrlabilir birey, kendini eve kapatarak ve alan
telefona ya da kapya bakmayarak utancnn, bakalarnn ona
ilikin biyografisinin bir paras olarak kaydedilebilecei trden
etkileimlerin oundan kendini saknabilir.215
Kiinin herkesten vazgemesine yol aan son bir ihtimali
artk ele almalyz. Kii, gnll olarak kendini aa vurabilir.
Bunu yaparak da konumunu, idare edilmesi gereken bilgi sahi
bi bir bireyden, rahatsz edici toplumsal durumlar idare etmesi
gereken bir bireye; yani itibarszlatrlabilir bir bireyden, itibar
szlatrlm bir bireye radikal bir ekilde dntrebilir. Gizli
bir damgas olan birey, bir kez kendisi hakkndaki bilgiyi aa
vurduunda, daha nce belirttiimiz damgal olduu bilinenler
iin var olan uyum gsterme eylemlerine bavurmak, phesiz
onun iin de mmkn hle gelir. Bu ihtimal, kiinin kendini ifa
politikasn da ksmen aklar.
214 Ay.
215 Gayrimeru hamileliin gizlenmesine dair bir rnek H.M. Hughes, a.g.e.,
s. 33 dipnotta verilmitir.
 fa etmenin bir yntemi, kiinin gittii her yerde kusurunu
ok aikr bir ekilde gzler nne seren bir iareti, bir damga
semboln gnll olarak tamasdr. rnein pilsiz iitme ci
haz kullanan iitme engelliler; katlanabilir beyaz baston kulla
nan ksmi krler ya da Davut Yldzn kolye olarak takan Yahu-
diler vardr. Kullanann Katolik olduunu gsteren Columbus
valyeleri yaka dmesi rneinde olduu gibi, bu sembollerin
bazlarnn bir damgann davurumu olmadklarn belirtmek
gerekir. Bunlar daha ziyade, byle bir eyi amalamadklarn
iddia etseler de sz konusu gruba aidiyetin anlaml gstergele
ridirler. Her eit militan grubun, bu tr sembollerden fayda
salayabileceini eklemek gerekir; nk bunu yaparak kendini
sembolletiren birey, normallerin toplumundan kopuunu sa
lama alr. New-Yorklu bir Yahudi tarikat yelerinin kendilerini
sunma tarzlar buna bir rnek sunar:
Obgehitene Yiden -Yahudi Muhafzlar- tarikat, yalnzca,
Shulchan Aruck'216 en ince ayrntsna kadar riayet edenleri de
il, ayn zamanda bu hususta ok titiz ve banaz davranan ultra
Ortodokslar da ierir. Bunlar, verilen tm emirleri ve gerekli
kaideleri byk bir zenle yerine getirirler. Bu insanlar aka
Yahudi olarak tehis edilebilirler. Dardan Yahudi olduklar
nn anlalmasn istedikleri iin kad olarak sakal brakrlar
ve/veya geleneksel kyafetler giyerler: Sakal, Tanrnn silueti
kendi yzlerine vursun diye braklar; geleneksel kyafetleri de
muhtemel gnahlardan saknmak iin giyerler.217

Damga sembolleri, srekli olarak alglanabilir bir nitelie sa

hiplerdir. ok kat olmayan ifa yntemleri de mevcuttur. Kr
birinin, yeni birilerinin karsnda, onlar damgas hakknda bil
gilendirmek iin kasten sakar bir davranta bulunmas gibi, k
k yzeysel bilgiler -aslnda bilinli srmeler- verilebilir. Ayn
216 T.S.N.: ulhan Aruh: 16 yy da yazlan ve gnmzde de uyulan bir Ya
hudi kanunnamesi.
217 S. Poll, The Hasidic Community o f Williamsburg (New York: Free Press of
Glencoe, Inc., 1962), s. 25-26.
zamanda bireyin, kusurunu, orada bulunanlarn bu trden kay
glar sorun etmeyen kiiler olduklar varsaymn destekleyecek
ekilde ve onlar, gerekte byle olmadklarn gsterme tehlike
sinden alkoyacak ekilde da vurabilecei genel kabul grm
bir forml, bir ifa adab vardr. Dolaysyla iyi Yahudi, Ya
hudi olmak bende ... hissine yol at eklinde; akl hastas da
Akl hastas olmay ilk elden deneyimlemi biri olarak b en ...
eklinde aklama yapma giriiminde bulunur -yabanclarla yap
tklar bir muhabbet esnasnda uygun zaman bekleyerek ve sa
kince.
Daha nce aldatc grnm sergilemeyi renmenin, dam
gal kiinin toplumsallamasnda bir aamay ve ahlaki kariye
rinde de bir dnm noktasn oluturduunu ne srmtm.
imdi de damgal bireyin, aldatcln da tesine gemesi gerek
tiini hissetme noktasna gelebileceini ileri srmek istiyorum.
Kii kendini olduu gibi kabul ederse ve kendine sayg duyarsa
kusurunu gizlemeye ihtiya duymayacan dnebilir. Gizle
meyi meakkatli bir ekilde renen birey, ardndan gizlemeye
ilikin bu rendiklerini tersine evirmeye alabilir. Gnll
ifann ahlaki kariyerle uyumlu hle geldii yer ite tam da bura
sdr: Gnll ifa, ahlaki kariyerin aamalarndan birinin iare
tidir. Damgalanm bireylerin yaymlanm otobiyografilerinde
bu aamann; tipik olarak nihai, olgun, iyi uyum salanm aa
ma olarak tarif edildiini eklemek gerekir -daha sonra ele almaya
alacam bir huzura ermilik hli.
stn rtme
Gerilimi idare etmek durumunda olan itibarszlatrlm kii
ile bilgiyi idare etmek durumunda olan itibarszlatrlabilir kii
arasnda keskin bir ayrm vardr. Bununla birlikte, tm dam
gallarn kullandklar uyum tekniklerini gz nne alrsak bu
iki durumun bir arada deerlendirilmesi gerekir; aradaki fark,
grnrlk ve rahatszlk verici olan arasndaki farktr.
Bir damgasnn olduunu kabul etmeye hazr olan kiilerin
(pek ok durumda hlihazrda ok bilindik ya da ok aikr ol
duundan) yine de damgalarnn aa vurulmasn engellemek
iin byk aba harcayabilecekleri bir gerektir. Kiinin amac;
gerilimi azaltmak, yani damgasna ynelik rtk bir dikkatten
kanmay, hem kendisi hem de bakalar iin kolaylatrmak ve
etkileimin resm ieriine doalama bir katlm korumaktr.
te yandan bu ama iin kullanlan aralar, aldatc bir gr
nm iin kullanlanlara olduka benzerler -hatta baz durum
larda onlarn aynlardr; nk bir damgay bilmeyenlerden giz
lenecek ey, ayn zamanda bilenler iin de meseleleri daha kolay
ele alnr bir hle getirebilir. Tahta baca ile ok rahat etmesine
ramen bakalarnn yannda, onun yerine denek ya da geree
yakn olarak yaplm yapay bir bacak kullanan kz, bu duruma
bir rnektir.218 Bu srece stn rtme ad verilecektir. Alda
tc bir grnm sergilemeye nadiren bavuranlar, genelde rutin
olarak [damgalarnn] stn rtmeye alrlar.
Bir rtme tr, kaza eseri damgas ile ilikilendirilen stan
dartlara ilikin kayglanan bireye gnderme yapar. rnein, gz
blgelerinde bazen ekil bozukluu da olan krler, bu fazladan
kusurun olup olmamasna gre kendi aralarnda ayrrlar. Ba
zen krln gstergesi olarak kullanlan siyah gzlkler, ayn
zamanda bu ekil bozukluunu kapatmak iin de taklm ola
bilirler -rnein gzlerinin grmediini [bir nesneyle] belli eden
ama [ayn nesneyle] gzlerindeki irkinliini gizleyen biri.
Krler tm mevcudiyederiyle, herhangi bir ek faktre gerek
kalmakszn durumlarn yeterince ilan ederler. Grme yetisini
yeniden kazanma savanda; yalnzca bu sava deil, ayn za
manda fiziki grnmnn btnln de kaybetme kadar,
kr bir adamn trajedisini arlatran baka bir ey daha d
nemiyorum.219

Benzer ekilde, krlk ayn zamanda sakarlk izlenimine

218 Baker, a.g.e., s. 193.
219 Chevigny, a.g.e., s. 40-41.
de yol aabileceinden, krler; uygun hareket etmeyi, gren
dnyann normal kabul ettii btn o hareketlerdeki rahatlk,
zarafet ve ustal yeniden renmek iin zel bir aba iine
girebilirler.220
Konuyla alakal bir dier stn rtme biimi, damgayla
ok yakndan ilikilendirilen kusurlar rtmeye dnk aba
y ierir. rnein damgasnn, yanndaki insanlar tarafndan
bilindiinden haberdar olan, neredeyse kr biri, yine de kitap
okumakta ekingen davranabilir; nk okuyabilmek iin kitab
gzlerine birka santim uzaklkta tutmas gerekecektir ve byle
bir durumda da krln gze batar bir ekilde vurguladn
hissedebilir.221 Bu trden bir kamuflajn, etnik aznlk gruplar
tarafndan benimsenen asimile edici tekniklerin nemli bir y
nn oluturduuna dikkat ekilmelidir; adn ya da burnunun
eklini deitirme gibi yntemlerin arkasndaki niyet, yalnzca
aldatc grnm sergilemek deildir; ayn zamanda ok gr
nr bir zelliin ilgi oda hline gelmesini engelleme abasdr.
Bilindii zere gze batmak, damgaya kar kolaylkla kaytsz
kalnmann srekliliinde karlalacak glkleri daha da art
trr.
stn rtmenin en ilgin davurumu, belki de toplumsal
durumlarn tanzimiyle ilikili olandr. Daha nce de ne srl
d zere, iletiimin mekaniine ve adabna dorudan mda
hale eden her ey, srekli olarak kendini etkileimin iine sokar
ve gz ard edilmesi gerekten de zordur. Dolaysyla damgas
olan kiiler, zellikle de fiziki bir zr olanlar, eer damgalarnn
gze batma dzeylerini en aza indirmek ve tavrlarn da buna
gre yeniden ekillendirmek istiyorlarsa etkileimin yaps hak
knda bilgi sahibi olmak zorundadrlar. O hlde bu kiilerin a
balarna bakarak etkileimin aksi durumda verili kabul edildii
iin fark edilmeyen zellikleri hakknda bilgi sahibi olabiliriz.
220 Ag.e., s. 123.
221 Criddle, a.g.e., s. 47.
 rnein iitme gl olanlar, karlarndakiler bunu uy
gun bulduklar takdirde yksek bir ses tonuyla konumay re
nirler. Ayn zamanda, uygun davranma hli korunmaya devam
edilecekse eer, etkileim esnasnda ortaya kan ve zellikle iyi
bir duymay gerektiren anlarla da baa kmay renmelidirler:
Frances; yemek srasndaki sessizlikte, futbol ma izler
ken, konser aralarnda veya balolarda, vb. skntsyla ba edebi
lecei zenli teknikler gelitirmiti ama bu teknikler onu, sade
ce daha kararsz, daha temkinli ve dolaysyla da daha daha ka
rarsz hle getirmiti. Dolaysyla Frances, bir yemek davetinde
en dorusunun u ekilde davranmas olduuna karar vermiti:
(1) Gl bir ses tonu olan birinin yanna oturmalyd; (2) eer
biri ona dorudan bir soru sorarsa yutkunmal, ksrk ya da
hkrk tutmu gibi yapmalyd; (3) sohbetin kontroln elin
de tutup birinden hlihazrda bildii bir hikyeyi anlatmasn
istemeliydi ve yantlarn zaten bildii sorular sormalyd.222

Benzer ekilde krler, bazen dorudan konumacya bakmay

renirler: Her ne kadar bu bakma, bir grmek anlamna gelme
se de byle yapmalar, onlarn bolua bakmalarn ya da kafa
larn yana yatrp ylece kalmalarn engeller ya da konumaya
dayal etkileimdeki dikkat sinyallerine ilikin kodlar bilmeden
de olsa ihlal etmelerini nler.223

222 Warfield, Cotton in My Ears, a.g.e., s. 36, Wright, a.g.e., s. 49 iinde.

Warfieldden ksaltlarak alnmtr.
223 Chevigny, a.g.e., s. 51.
nc Blm
 Grubun Hizasna ekilme ve Ego Kimlii

Elinizdeki almada toplumsal kimlik ile bireysel kimlik arasn

da bir ayrm yaplmaya alld. Bu her iki kimlik tr, birlikte
deerlendirilip Erikson un ve dier baka aratrmaclarn ego
ya da hissedilen kimlik adn verdikleri eyle karlatrlrsa
daha iyi anlalabilir. Ego veya hissedilen kimlik kavramyla kii
nin, eitli toplumsal deneyimler sonucunda kendi durumuna,
srekliliine ve karakterine ilikin edindii znel alg kast edil
mektedir.224
Sosyal ve bireysel kimlik, her eyden nce, kimlii sz konu
su edilen kiiye ilikin dierlerinin tad kayglarn ve tanm
larn bir parasdr. Bu kayglar ve tanmlar, bireysel kimlik r
neinde, kii daha domadan nce balayabilir ve lp topraa
224 Burada benlik kimlii terimi daha uygun decektir ancak paralel bir
terim olan benlik tanmlama terimi daha yaygn olarak baka bir eye,
yani kiinin bireysel kimliini belge ya da tanklk yolu ile ispatlamasna
gnderme yapmak zere kullanlr.
verildikten sonra da devam edebilir. O hlde bu tr kayglar ve
tanmlar, brakn kimlik duygusunu, kii hibir duyguya sahip
olmad zamanlarda bile mevcuttur. te yandan ego kimlii,
her eyden nce, sz konusu kii tarafndan zorunlu olarak his
sedilen refleksif ve znel bir gerekliktir.225 Dolaysyla bir sulu,
takma bir ad kullandnda kendini bireysel kimliinden ay-
ryordur; gerek isminin ba harflerini ya da bir ksmn koru
duunda ise ego kimliine ilikin hissiyatn muhafaza etmeye
devam ediyordur.226 Kii phesiz, kendine ilikin imgelemini
olutururken ncesinde dierlerinin ona ilikin toplumsal ve
bireysel kimlik tanmlamalarnda kullandklar malzemenin ay
nsn kullanr ancak bu ina boyunca nemli lde zgrce de
hareket edebilir.227
lk olarak toplumsal kimlik kavram damgalamay deerlen
dirmemize izin verdi, ikinci olarak bireysel kimlik kavram dam
gann idaresinde bilgi denetiminin roln incelememize imkn
tand. imdi ego kimlii kavram ise bireyin, damgas ve bu
damgann idaresi noktasnda ne hissediyor olabileceini analiz
etmemize imkn salayacak ve bu hususlarda kiiye verilen tavsi
yelere zellikle dikkat etmemizi gerekli klacaktr.
kilem
Damgal kii, kendisine tatbik ettii baz kimlik kriterlerini
ierisinde yaad toplumdan edindiine gre (her ne kadar
bunlara her zaman uymay baaramasa da); kiinin, benliine
225 Bu almada ie koulan boyutlu kimlik tipolojisi bir eyle ya da bi
riyle zdeleme ifadesini amadan geer. Bu ifadenin iki yaygn anlam
vardr: glklerine ve sorunlarna anlayla yaklatmz birinin duru
muyla yakndan ilgilenmek; bir bakasnn kimlik zelliklerini kendi ego
kimliinizin inasna dhil etmek. Biriyle ya da bir eyle zdeletirilme
ifadesi yukarda deinilen psikolojik ieriklere sahip olabilir ama ayrca bu
ifde, varsaylan karakterin, toplumsal kimliinin paras olarak zneye
atfedildii toplumsal kategoriyi iaret eder.
226 Hartman, a.g.e s. 54-55.
227 rnein genelde kiinin, kendi mesleinin saygnln dierlerinin o
meslee atfettii saygnlktan daha yksek gsterme eilimi vardr.
ilikin belli lde eliik duygulara sahip olmas kandmazdr.
Bu ikilemlerin baz davurumlar, kiinin damgal yoldalaryla
zdeleiminin salnmlaryla balantl olarak daha nce tasvir
edildi. Baka davurumlardan da bahsedilebilir.
Damgal birey kendinden saydklarn, bu kiilerin dam
galarnn ne derece grnr ve rahatszlk verici olduuna gre
sralama eilimi gsterir. Ardndan da kendisinden daha gr
nr bir biimde damgal olanlara kar, normallerin kendisine
taknd tavrn aynsn taknabilir. Bylelikle, iitme gl
olanlar, kararl bir biimde sanki sar deillermi gibi; grme
bozukluu olanlar da sanki kr deillermi gibi deerlendirirler
kendilerini.228 Dolaysyla kiinin zdeleme salnm en keskin
biimde, kendisininkinden daha grnr damgalar olan yolda
lar ile kendini ilikilendirdiinde ya da onlardan ayrtrdnda
gzlemlenir.
Kendini, kendinden saydklarndan farkl bir yere koyma
ve dolaysyla onlara ihanet etme trnden bu snflamayla ba
lantl olarak bir de toplumsal ittifaklar meselesi vardr: kiinin
arkada, sevgili ya da e tercihinin kendi grubundan m, yoksa
dardan m olaca. Kr bir kz meseleyi yle aklyor:
ncesinde -birka yl oluyor- kendi kendime, Gzleri gr
meyen bir adamla kacama, gren bir adamla karm diyor
dum ama birka deneyimim oldu ve zamanla fark dnmeye
baladm. Bir krn, kendisi gibi kr olanlara gsterdii anla
ya deer veriyorum. Artk bir kre de niteliklerinden dolay
sayg duyabiliyorum ve bana gsterebilecei anlaytan dolay
mudu olabiliyorum.229

Hem kr olanlarla hem olmayanlarla arkadalk ediyorum.

Her nedense olmas gereken de buymu gibi geliyor bana -in
san ilikilerine kat kurallarla yle ya da byle yn verilmesini
anlayamyorum.230
228 rnein bkz., Criddle, a.g.e., s. 44-47.
229 Henrich ve Kriegel, a.g.e., s. 187.
230 Ay., s. 188.
 Her ne kadar tersinin doru olduu dununlar sz konusu
olsa da damgal kii, ne kadar ok normallerle ittifak hlindeyse
muhtemelen kendini bir o kadar damgalayc olmayan sfdarla
tasavvur edecektir.
Damgalanm birey, kendisi gibi olanlarla yakn ittifak iinde
olsun ya da olmasn; kendisi gibi olanlarn klielemi bir bi
imde davrandklarn, gsterili ya da zavall bir biimde onlara
atfedilen olumsuz nitelikleri da vurduklarn yakndan gzle
diinde kimlik kargaas yaayabilir. Bu durum onu tiksindirir;
nk nihayetinde geleneksel toplumun normlarn destekle
mektedir. te yandan, toplumsal ve psikolojik olarak bu ku
surlu kiilerle zdeletiriliyor olmas onu, kendisini tiksindiren
eye bal hle getirir. Bu tiksinme ise utanca ve ardndan bu
utanmann kendisi de bunu dnmenin verdii utanca dn
r. Ksacas damgal kii, ne kendi grubunu barna basabilir
ne de ondan vazgeebilir.231 (Grup ii arnma kaygs ifadesi
damgal kiilerin yalnzca kendi davranlarm normlatrmaya
deil, ayn zamanda grup iindeki dierlerinin davranlarn da
arndrmaya ynelik abalarn tarif etmek iin kullanlr.232) Bu
ikilem en akut hliyle yaklama srecinde, yani normal biriyle
birlikteyken, dhil olduu grubun hoa gitmeyen unsurlarn
dan biriyle karlatnda yaanr gibi grnr.233
Bu kimlik ikileminin dzenli bir davurumunun, grubun
temsilcilerinin yazl, szl ve sahnelenen performanslarnda
bulunabileceini ummak pek tabiidir. Tam da bu sebepten t
r damgalanmlarn yazl ve sahnelenmi mizahnda zel bir
tr ironi bulunur. Karikatrler, akalar, masallar, damgallarn
231 Bkz., J. -P. S, Anti-Semite and Jew (New York; Grove Press, 1960), s. 102
dipnot.
232 M. Seeman, The Intellectual and the Language of Minorities, American
Journal o f Sociology, LXTV (1958), s. 29.
233 ok az grebilen bir gencin kr bir kzla bir hayr kermesinde karlama
sna ve kark tepkiler vermesine ilikin ilgin bir rnee Criddle, a.g.e
s. 71-74 iinde yer verilmitir.
streotipik bir yesinin zayflklarn, hatta bazen bu yar kahra
mann hibir hileye bavurmakszn daha gl bir konumdaki
bir normali keye sktrmasn esprili bir ekilde naklederler.234
Grubun temsilcilerinin daha ciddi ifadeleri de benzer bir kendi
ne yabanclamay anlatan, benzer bir ikilemi da vurabilirler.
Profesyonelin Tavsiyesi
Damgal bireyin, kendini herhangi bir insandan farkl olarak ta
nmlamadn ancak ayn zamanda, gerek kendi kendini ayr bir
yere koyduunu gerekse etrafndakiler tarafndan ayr bir yere
konulduunu belirttik. Damgal bireyin bu temel benlik eliki
si gz nne alndnda, sadece iinde bulunduu durumu tu
tarl bir biimde anlamlandrmasn salayacak bir kavrama ekli
bulmak iin bile olsa ikilemden kmak amacyla abalayacak
olmas anlalabilir bir eydir. Gnmz toplumlarnda bu du
rum, bireyin bylesi bir davran kodu oluturmaya abalamakla
kalmayaca, daha nce de deinildii zere, profesyonellerin de
-bazen hayat hikyelerini ya da nasl kurtulduklarn anlatmak
suretiyle- ona yardmc olacaklar anlamna gelir.
Damgal bireye aktan ya da gizliden sunulan bu davran
kodlar belli noktalara vurgu yapma eilimindedirler. Bu kodlar
da arzu edilir bir da vurma veya gizleme rnts tavsiye edilir.
(rnein eski bir akl hastasna, damgasn sadece ylesine tan
d kiilerden saklamas, buna karlk olarak akl salna tam
olarak gvenmesi, gemiteki hatalarnn ahlaki deil tbbi sebe
bine gl bir ekilde inanmas ve kendisini eine, yakn arka
dalarna ve iverenine samimi bir ekilde amas tavsiye edilir.)
Dier klasiklemi der de unlardr: hassas durumlarla baa
kmak iin genel tavsiyeler; yaknlarna vermesi gereken destek;
normallerle kurulabilecek arkadalk trleri; kendine benzeyen
kiilere ynelik n yarglar arasndan gz ard etmesi veya aka
kar gelmesi gerekenler; kendisini ne lde herkes kadar nor
234 Bkz., rnein J. Burma, Humor as a Technique in Race Conflict, Ame
rican Sociological Reviev, XI (1946), s. 710-715-
mal bir birey ve ne lde de grece farkl bir muameleyi hak
eden biri olarak sunmas gerektii; kendine benzeyenlerin gurur
duyulabilecek vasflar; ba etmek durumunda kalaca farkll
yla yzlemesi meselesi.
eitliliklerine ve aralarndaki elikilere ramen, belli bir
damgas olanlara nerilen kodlar ya da davran biimleri genel
olarak zerinde uzlalm belli temalar ierirler. Damgalanm
birey, damgasn aka kabul etmenin ekiciliine kar nere
deyse her zaman uyarlr. (Nihayetinde, anonim itiraf dnda
bu yntemi alenen uygulamak pek ok kii iin zor olabilir.) Ay
rca, bakalarnn ona kar olumsuz tutumlarn tmyle ciddi
ye almamas hususunda da uyarlr. Damgal bireyin normallere
yanamaya alarak onlarn nnde kendi gibilere atfedilen tm
kt zellikleri tehir edercesine davranmas ve bunu yaparak da
varolu biimini palyaovari bir role brndrd soytarla-
maya kar uyarlmas da muhtemeldir.235
Topal biri, insanlarn ondan beklediklerinin aksine farkl
davranlar sergilememeli; bu hususta onun ok dikkatli olmas
gerektiini rendim. nsanlar her eyden nce, topal birinin
topal gibi olmasn beklerler; yani sakat ve aciz: Onun, ken
dilerinden daha aa olmasn ve bir topal gibi davranmasn
beklerler; farkl davrandnda ise ondan phelenirler. ok
tuhaf ama topal, topal rol oynamak zorundadr; tpk pek ok
kadnn, erkeklerin onlardan bekledikleri ey olmak, yani sa
dece kadn olmak zorunda kalmas gibi. Benzer ekilde zen
ciler de stn beyaz rkn karsnda ou zaman bir palyao
gibi davranmak zorunda kalrlar; beyaz adam kardei olan siyah
adamdan korkmasn diye.

Bir keresinde bu durumun gerekten ok zavall bir rnei

olan bir cce tandm. ok kkt; boyu drt fit kadard ve
ok iyi eitimliydi ancak birileri yanndayken cce olmann
235 Bu terim iin bkz., A. Boyard, Portrait of the Inauthethic Negro, Com
mentary X 1950, s. 59-60. Zaman zaman canlandrma ad verilen, sz
konusu rol hakkyla oynamak iin sarfedilen bilinli bir aba sz konu
sudur. Zencileri canlandran zenciler iin bkz., a.g.e., s. 203.
 dnda hibir ey olmamak iin ok zen gsteriyordu ve Orta
an saray elencelerindeki soytarlarn yaptklarn yapyor;
ayn alayc kahkahayla, ayn hzl ve komik hareketlerle bir soy
tar rol oynuyordu. Sadece arkadalarnn yanmdayken kuku
letasn ve zillerini bir tarafa atp gerekte olduu gibi bir kadn
olmaya cesaret edebiliyordu; zeki, hznl ve ok yalnz.236

Ayn zamanda damgal kii, tam tersine, her tr normla-

trmadan uzak durmas hususunda da uyarlr ve damgalarn
gerekte bir sr gibi saklamaya almakszn sadece dikkatli bir
ekilde hasralt etmeye alan benzerlerinden tiksinmesi iin
cesaretlendirilir.237 Tiksinilmesi gereken bu kiiler grnm
lerine ramen kendilerini; tmyle salkl, tmyle cmert,
tmyle sade, tmyle erkeksi, ar bedensel ilere elverili ve
spor yapmaya tmyle mahir gstermeye alanlardr. Ksacas,
kendileri gibi olanlara yaplan tm yaktrmalara ramen bizim
gibi mert, centilmen sapknlar olduklar izlenimini vermeye a
lanlardr.238
Bu savunulan davran kodlar, damgalanm bireye sade
ce siyasal bir platform, tekine nasl davranmas gerektiine
ilikin basit bir klavuz sunmakla kalmazlar; ayn zamanda ona,
kendi benliine ilikin uygun tutumun ne olmas gerektiine
ilikin reeteler de sunarlar. Bu nerilen kodlara uymamak, ken
dini kandrmak, yolunu armaktr; uymak ise, hem kabiliyetini
hem de kymetini gstermektir; bir araya geldiklerinde otantik
lik ad verilen eyi ortaya karan da bu iki manevi vasftr.239
236 Carling, a.g.e., s. 54-55.
237 Lewin, a.g.e., s. 192-193, burada olumsuz ovenizm terimini, Broyard,
a.g.e., s. 60 ise rol deitirme terimini kullanr. Ayn zamanda bkz., Sart-
re, a.g.e., s. 102 dipnot.
238 Yahudiler zerine bkz. Sartre, a.g.e., s. 95-96; zenciler zerine bkz. Bro
yard, a.g.e.; entelekteller zerine bkz., M. Seeman, a.g.e.', Japonlar ze
rine bkz., M. Grodzins, Making Un-Americans, American Journal o f
Sociology, LX (1955), s. 570-582.
239 Burada unu not etmek gerekir: Otantiklik zerine mevcut yazn, kiinin
nasl davranmas gerektiiyle ilgilenmesine ve dolaysyla ahlak olmasna
 Bir koda ballk gsterme kaygsnn iki muhtemel sonu
cu olabilir. ncelikle, tm bu davran biimi tavsiyeleri bazen
damgal kiiyi, toplumsal sahnenin bir eletirmeni ya da insan
ilikileri gzlemcisi konumuna itebilir. Kii, genel temalar bala
mnda bnyesinde neler muhafaza ettiini incelemek amacyla,
akp giden sradan bir toplumsal etkileim selinin etrafna ket
vurabilir.
Normallerin duruma kendiliinden mdahil olduklar bir
anda ve bu durumun bizatihi kendisi onlar iin ihmal edilebilir
bir arka plan olutururken damgal kii durumun bilincine va
rabilir. Damgal bireyin farkndalnn bu ekilde artmas, daha
nce de deinildii zere, kabul ve aa vurmann gelgitlerine
ilikin zel hassasiyetinden kaynaklanr. Bu trden gelgitlere ili
kin normallerin hassasiyeti ok daha azdr.240
Dier taraftan, damgal kiiye verilen tavsiyeler, ou zaman
yaamnn en mahrem yanlar ve en ok utan duyduu ksmla
ryla ilikilidir; kiinin en derin yaralarna dokunulur ve bunlar
gnmz edeb yaznnda da moda hline gelmi klinik tarzda
incelenir.241 u veya bu kiinin konumuna ilikin youn tart
ramen, otantiklii gereklie gereki bir ynelim olarak almas hasebiy
le serinkanl ve tarafsz bir analiz klnda sunulur; gerekten de bugn
itibaryla bu tr kimlik meselelerine ilikin tarafsz analizin en iyi kay
na yine bu yazndr. Eletirel yorumlar iin bkz., I. D. Rinder ve D. T.
Campbell, Varieties of Inauthenticity, Phylon, Fourth Quarter, 1952, s.
270-275.
240 Bu, damgal kiilerin yaygn bir ekilde kadanmak durumunda kaldkla
r, hayadarnn kapslletirilmesi ve kapsaml bir gzetim altna alnmas
olgusunun sadece bir yndr. Benzer bir muameleye normaller muhte
melen hibir zaman maruz kalmazlar. Dolaysyla, bir ailesi veya ii olan
damgal biri iin bazen bir baltaya sap oldu denir. Tam tersine, damgal
biriyle evlenen bir kii iin de hayatn heba etti denir. Tm bunlar, baz
durumlarda kiinin sosyal hizmet alanlar ya da benzer uzmanlar iin
bir vaka hline gelmesi ve bu vaka statsn mr boyu korumas sure
tiyle desteklenmi olur. Kr birinin byle bir duruma tepkisi iin bkz.,
Chevigny, a.g. e ., s. 100.
241 James Baldwin in zencilere ilikin yakn zamanda yazdklar bu hususta iyi
bir rnek sunar. Chevigny nin My Eyes Have a Cold Nose balkl almas
malar, sregiden vicdan krizleri ile birlikte kurgusal bir hikyede
sunulabilir. Normallerin karsnda yaanan aalanma ve
alma fantezileri sk biimde birletirilip sunulabilir. Tam da bu
noktada, en zel ve en utan verici olan en mterek yaanm
lk hline gelir; nk damgal bireyin en derin hissiyat, dhil
olduu grubun en nde gelen ve kalemi gl yeleri tarafndan
derli toplu bir ekilde nakledilen bir ey hline gelir. Bylece,
damgallar iin ulalabilir olan zaruri surette bizim iin de ula
labilir hle geldiinden bu tr yaynlar, aa vurma ve ihanet
meselelerini ele almaktan nadiren kanrlar (her ne kadar bu
ifalarn nihai etkileri damgallar iin muhtemelen faydal olsa
da).
Grubun Hizasna ekilme
Bu nerilen hayat felsefeleri, yaam reeteleri, sanki damgalan
m bireyin nokta-i nazarn sunuyorlarm gibi gsterilseler de
yakndan incelendiklerinde biimlendirici ilevi baka bir eyin
stlendii aktr. Bu ey, en genel dzlemde benzer biimde
konumlanm bireyler anlamnda grubun kendisidir. Bu, elbet
te beklenen bir durumdur; nk bireyin ne olduu ya da ne
olabilecei, kendi gibi olanlarn toplumsal yapda igal ettikleri
konumlardan bamsz deildir.
Bu gruplardan biri, damgal kiiyle benzer kaderi paylaan
larn oluturduu topluluktur. Bu grubun temsilcileri, damgal
kiinin gerek grubunun, yani doal olarak bal olduu grubun
bu grup olduunu iddia ederler.242 Kiinin gndelik yaamn
da zorunlu olarak bal olduu tm dier kategori ve gruplarn,
onun gerekte ait olduu kategori ve gruplar olmad rtk bi
imde dillendirilir; damgal kiinin hibir zaman bu gruplarn
krler asndan bir baka iyi bir rnektir.
242 rnein bu balamda Lewin, a.g.e., kendinden nefret etme olarak ad
landrd olguyu bir karkla mahal vermeksizin tartr. nk bu
terimle Lewin, bireyin kendinden nefret etmesini deil de (ki bu, Lewin
iin bir sonutur) kiinin sahip olduu damgann onu tevdi ettii gruptan
nefret etmesini kast eder.
gerek bir mensubu olamayaca dnlr. Dolaysyla kii
nin gerek grubu, ayn damgaya sahip olmalar hasebiyle onun
muzdarip olduu yoksunluklardan muzdarip olma ihtimali olan
bireyler topluluudur; aslnda bu grup onu tam da itibarszlat
racak olan kategoridir.
Bu balamda, kiinin sahip olmasna msaade edilen karak
ter, kendi gibi olanlarla srdrmesi gereken ilikiden devirilir;
kii kendi grubuna yneldiinde sadk ve otantiktir, grubundan
uzaklatnda ise korkak ve aptaldr.243 phesiz, burada temel
bir sosyolojik temann ak bir rnei ile kar karyayzdr: Bir
bireyin kendine bitii veya bizim ona atfettiimiz doas, bal
lklarnn doas tarafndan ekillenir.
243 Damgal bireyin grubuna sadk kalmas gerektii uyars sosyal bilimciler
tarafndan da yaplr. rnein Riesman Marginality, Conformity, and
Insight, Phylon Third Quarter, 1953, s. 251-252de bir sosyoloun, bir
Amerikalnn ya da bir profesrn, kendisi iin bir iltifat ancak dahil ol
duu grup iin bir hakaret niteliindeki bir ifadeyi kabul etmenin ekicili
ine nasl kaplabileceklerini anlatrken u anektodu aktarr: Bir keresin
de bir kadn avukata, dier tandm Portialar [William Shakespearen
Venedik Taciri oyunundaki kadn kahraman] kadar yaygarac ve saldrgan
olmadn sylediimi hatrlyorum. Bunu bir iltifat olarak alm olma
sndan ve barodaki dier kadn meslektalarn aalamaya gnll olma
sndan znt duymutum. Sosyolojik adan baklrsa, kendini farkl
toplumsal ortamlarda bulan bireyin, bal olduu pek ok gruptan han
gisinin gerek grubu olduu hususunda farkl tazyiklere maruz kalaca
ok aktr ancak daha az aikr meseleler de vardr. rnein damgalar
yznden ncesinde kayda deer bir bedel demi bireyler, aldatc bir
grnm taknmamalar hususunda neden uyarlrlar? Belki de bunun
nedeni, ne kadar az eye sahipsen o kadar az abalamalsn kuraldr. Eer
belli bir damgaya sahip olanlarn aalanmas hem imdi hem de gelecek
te kt bir eyse adaleti tesis etme ve dhil olduklar grubun kaderini iyi
letirme sorumluluu neden damga sahibi olanlara dierlerinden (damga
sahibi olmayanlardan) daha fazla dsn? Bu soruya, damga tayclarnn
olan biteni daha iyi bildikleri gerekesiyle cevap verilebilir -ki bu da
bilgi ve ahlak arasnda ilgin bir iliki varsayar. Belki daha iyi bir yant,
gerek damgallarn kendi kendilerini gerekse de normallerin onlar de
erlendirme ekillerinde yatar; zaman ve mekn zerinden birbirine sk
skya bal benzersiz bir topluluk fikri her iki taraf iin de geerli gibidir;
bu topluluun kavgasn vermek de doal olarak yelerine der demektir
bu.
 Beklenebilecei zere, gruplarnn bak asn savunan pro
fesyoneller militan ve oven bir hatt da savunabilirler -hatta ii
ayrlk bir ideolojiyi savunmaya kadar gtrebilirler. Karma
temaslar, bu yolu seen bir damgal kii iin kendi gibi olanlarn
varsaylan hususi kymetlerini ve katklarn vmenin frsat olur.
Kolaylkla gizleyebilecei baz klie nitelikleri bu ortamlarda
abartl bir ekilde vurgulayabilir; rnein ikinci kuaktan Yahu-
dilerin, konumalarn kasten Yahudi deyimleri ve aksanlaryla
sslediklerini ve militan ecinsellerin de kamusal alanlarda gze
batacak ekilde davrandklarn grebilirsiniz. Damgalanm kii
ayn zamanda normallerin onu yar rtk biimde knayan tu
tumlarn da aktan aa sorgulayabilir ve kendini ok anlayl
sananlarn hatalarn yzlerine vurmak iin tetikte bekleyebilir.
Dier bir ifadeyle, onu olduu gibi kabul ettikleri izlenimini
verdikleri ovun yalnzca bir ov olduunu gstermek iin nor
mallerin davranlarn ve kelimelerini, bahsettikleri hogrnn
sadece bir paravan olduunu aa vuracak en ufak bir iareti
bulana kadar takip eder.244
Militanlkla ilikili sorunlar yaygn olarak bilinir. Nihai siyasi
hedef, farklla ilikin damgay ortadan kaldrmak olduunda
kii, bu giriimlerin hayatn bizatihi siyasallatrdna ve en
bandan beri kendisinden esirgenen normal hayattan daha da
uzaklatna tank olabilir -her ne kadar bir sonraki kuaktan
olan yoldalarnn daha ok kabul grerek onun abalarndan
byk fayda grme ihtimalleri olsa da. Dahas damgal kii, ken
di gibi olanlarn durumuna dikkat ekerek kendi farkllnn
gerek bir ey olduuna ve damgal yoldalarnn gerek bir grup
oluturduklarna ilikin kamusal bir imgelemi baz alardan
daha da glendirmi olur. te yandan, asimilasyon deil de bir
tr ayrdklk peinde koarsa militan abalarn dmann dili
ve tarzyla sunmaktan baka aresi kalmadn grebilir. Ayrca,
244 Yz deformasyonu olan baz hastalarn militan tepkileri iin bkz. Macgre-
gor vd., a.g.e., s. 84. Bkz. ayn zamanda C. Greenberg, Self-Hatred and
Jewish Chauvinism Commentary, X (1950), s. 426-433.
dile getirdii taleplerin, gzden geirdii sorunlarn, savunduu
stratejilerin tm, toplumun geneline ait olan ifade ve hissiyat
dilinin bir parasdr. Onu reddeden topluma kar duyduu
honutsuzluk, ancak o toplumun gurur, haysiyet ve bamszlk
tahayylleriyle anlalabilir. Ksacas, beslenebilecei zgn bir
kltr olmad srece, damgal kii kendini yapsal olarak nor
mallerden ne kadar ayrrsa bir o kadar da kltrel olarak onlara
benzeyebilir.
Grup D ttifaklar
O hlde, damgal kiinin dhil olduu grup, ona grubun profes
yonellerince iletilen davran kodlarn biimlendirir ancak ayn
zamanda ondan, kendisini baka bir grubun nokta-i nazarndan
grmesi de istenebilir; zellikle normaller ve genel toplum a
sndan. imdi bu ikinci duruun sonular zerinde durmak is
tiyorum.
Normallerden esinlenen bu duruun dili, bir nceki rnekte
olduundan farkl olarak siyasi bir dilden daha ziyade psikiyatrik
bir dildir -ruh sal imgesi bir retorik kayna olarak kullanlr.
Burada savunulan psikiyatrik hatta uyanlarn olgun olduklar ve
baarl bir bireysel uyumu gerekletirdikleri; bu yolu izleme
yenlerin ise irade yoksunu, hasta, sinirli ve kat olduklar ne
srlr. Bu ifadeler gerekte ne iermektedir?
Damgal kiiye, kendisini herhangi biri gibi drt drtlk ola
rak grmesi tavsiye edilir: Son tahlilde o da herkes gibi biridir;
en kt ihtimalle toplumsal yaamn sadece bir alanndan d
lanmtr. O, bir tip ya da kategori deildir, bir insandr:
Sakatlarn talihsiz olduklarn kimler sylyor; kendileri
mi? Yoksa siz mi sylyorsunuz? Dans edemedikleri iin mi?
Zaten dans mzii eninde sonunda biter! Tenis oynayamadk
lar iin mi? Zaten ou zaman tenis oynarken bamza gne
geer! Onlara basamaklardan kmalar ve inmeleri iin yardm
etmek zorunda olduunuz iin mi? Bunun yerine yapmay ter
cih ettiiniz daha iyi bir ey mi var? ocuk felci hzn verici
 deildir sadece ba belas bir klfettir. ocuk felciniz varsa bu,
artk sinirlenip odanza koamayacanz ve odanzn kapsn
arkanzdan ekip arpamayaca nz anlamna gelir. Topal iren
bir kelimedir. Tanmlar! Ayrr! Fazlaca samimidir! Kmse
yicidir! Bu kelime, kozasndan kmakta olan kml kml bir
yaratk grmm gibi midemi bulandryor.245

O hlde sahip olduu musibet nemsenecek bir eyse eer,

kii damgasndan ve ayn damgaya sahip olanlardan utanmamal
ya da damgasn saklamaya alarak kendinden dn vermeme
lidir. Buna karlk, ok alp, kararl bir ekilde kendini geli
tirerek sradan kriterleri olabildiince yerine getirmeli ve aba
larn sadece, normlatrmaya eilim gsterdii, yani farklln
silmeye alt izlenimini verdii takdirde snrlamaldr. (Bu
ince izgi phesiz, farkl profesyoneller tarafndan farkl ekil
lerde izilmektedir ama tam da bu belirsizlik nedeniyle aba gs
termeyi daha vazgeilmez klmaktadr.) Ayrca normal bireylerin
de kendi sorunlar vardr; dolaysyla damgal kii kzmamal,
ksmemeli ya da kendine acmamaldr. Neeli ve sosyalleen bir
tavr her daim korunmaldr.
Mantksal olarak bunu, normallerle nasl bir iliki kurulaca
na ilikin formller izler. Damgalanm bireyin karma sosyal
ortamlarla baa kmakta edindii beceriler, orada bulunan di
erlerine yardmc olmak iin kullanlmaldr.
Normaller gerekte kt niyetli deillerdir; kt niyetli ol
duklarnda ise bu, eksik veya yanl bilgiden ileri gelir. Dola
ysyla onlara nazike yardm edilmeli ve anlayl olunmaldr.
mal baklara, kt szlere ve kaba davranlara benzer ekilde
karlk verilmemelidir. Ya bunlar grmezden gelinmeli ya da
damgal kii karsndakini anlayl olarak eitme yoluna gitme
lidir; ona adm adm, yavaa ve zenle, damgal bireyin aslnda
grnnn aksine drt drtlk bir insan olduunu gsterme
lidir. (Bireyin toplumdan devirildii fikri o kadar hkimdir ki o
245 Linduska, a.g.e., s. 164-165.
toplum, normal birer ye olarak en az kabul gren, bakalaryla
kurduklar sosyal etkileimin hazzndan en az istifade edenler
den; sradan insann i dnyasna ilikin bir tasvir, aklama ve
hrmet sunmalarn bekler. Damgal kii, kendisinin de standart
znel bir benlie sahip olduunu bakalarna ispatlamak isti
yorsa eer, normlardan uzaklatka bu benlie sahip olduu
nu gstermek iin daha da ok abalamak durumunda kalabilir
ve normaller de ondan bir o kadar fazlasn, yani normal bir kii
nin kendi mevcudiyetine ilikin ne hissedebileceinin modelini
sunmasn isteyebilirler.)
Damgal birey, kendindeki kusuru normallerin grmezden
gelmekte zorlandklarn fark ettiinde ortamda ve muhatap
larnda oluan gerilimi azaltmak iin bilinli bir aba gster
melidir.246 Bu tr ortamlarda damgal birey, kusuruna mesafeli
olabildiini, durumunu dert etmeyebildiini gsterecek ekilde
buzlan eritmeye alabilir. Ak szl olmann yan sra aka
clk da tavsiye edilir:
Bir de ite u sigara numaras vard [elleri olmayan biri ak
taryor] . stisnasz her ekilde glmelere neden oluyordu. Ne
zaman bir restorana, bara ya da davete gitsem bir paket sigara
karr, gsterili bir ekilde aar, iinden bir tane alp yakar
ve arkama yaslanarak mudu bir ekilde tttrrm. nsanlar
bana bakarlar ve unlar sylediklerini duyar gibi olurum: Vay
be! Bir ift engelle yapabildii bu ey harika deil mi ha? Ne
zaman biri bana bu baarm iin iltifat etse ona glmser ve
Hibir zaman kayglanmak zorunda olmadm bir ey var; o
da parmaklarm yakmak derim. Bayat bir espri, farkndaym
ama kesinlikle buzlar eritiyor.247
246 Bu trden bir gerilimin ve bunun nasl azaltldnn genel bir analizini
sunma giriimi, E. Goffman, Fun in Games, Encounters (New York:
Bobbs-Merill) zellikle, s. 48-55, iinde bulunabilir.
247 Russel, a.g.e ., s. 167, Wright, a.g.e., s. 177 iinde; ayn zamanda bkz.,
Russel, a.g.e., s. 151. Yazarlarn iaret ettii zere, buzlan krmaya alan
kii dierlerinin duygularn istismar ediyor gibi de grnebilir. I. Levin,
A Kiss Before Dying (New York: Simon and Schuster, 1953), s. 178-179
 Bir gzellik tedavisi sonucunda yznde iz olumu olan az
ok kltrl bir kadn hasta, bir sr insann bulunduu bir
odaya Czzam vakas... Mazur grn ltfen akasn yaparak
girmenin etkili olabileceini dnyordu.248

Karma bir ortamda bulunan damgal bireyin, sahip olduu

engele ve kendi grubuna gnderme yaparken hem kendi gibi
lerle beraberken kulland dili hem de normallerin ona ilikin
kulland dilli ayn anda kullanabildiini daha nce belirtmitik
-kii bunu yaparak normallerin kabul grenler statsne geici
olarak ulamalarn salar. Bununla birlikte, baka zamanlarda
da ifa oyununu oynamay uygun bulabilir ve kusurunu ciddi
bir sohbetin konusu hline getirebilir. Bunu yaparken bastrl
m bir kayg olarak kusurunun neminin azalacan umar:
Malul birinin kii olarak kabul grmedii ynndeki his
siyat, malul olmayan karsndakinin onun yannda hissettii
utanla birleerek her iki taraf da birbirinden daha da uzakla
tran gergin ve rahatsz bir iliki retir. Bu gerginlii azaltmak
ve daha fazla kabul grmek iin malul kii, malul olmayanlarn
iinde bir rnek sunar: Tamam anladk dedi Kral, yoksul ite. Geen
gece yoksul olduunu anlatmak iin tam kez kvranp durdu. Bir de
annesinin diki diktii kadn hakknda anlatt o sonu gelmeyen hikye
var. - Annesinin diki dikiyor olmasnda yanl olan ne ki? - Hibir ey
Marion, hibir ey. Mesele buna ok sradan bir eymi gibi gnderme
yapmasyd, ok sradan bir ey. Bana kimi hatrlatt biliyor musun? Ku
lpte baca sakat olan bir adam var, hafif aksyor. Ne zaman golf oynasa
unu syler: Siz nden gidin. Yal bacak size sonra yetiir. Sonra herkes
olmas gerekenden daha yava yrr ve onu yenersen kendini aalk biri
gibi hissedersin. Kii, buzlar eritmek suretiyle durumu kontrol altna
almaya mahir olduunu kendisine telkin ediyor da olabilir. (Henrich ve
Kriegel, a.g.e., s. 145.): Toplumun beyin felci hastas birisini anlamak so
rumluluu olduunu dnmyorum. Daha ziyade topluma hogryle
yaklamann bizim ykmllmz olduunu ve alicenaplk gereince
toplumu balamamz ve aptallklarna glmemiz gerektiini dn
yorum. Huzursuz ya da merakl olduklar aikar olan insanlar, durumu
karmak hle getirmeden rahatlatmak engelli kiiyi ajitatrlerden daha
stn bir konuma ykseltir ve insanlk komedyasn zenginletirir ama
bu, renmesi ok uzun zaman alan bir eydir.
248 Macgregor v.d., a.g.e., s. 85.
 kendi durumuna ynelik merakm tatmin etmeye gnll ol
makla kalmayabilir. (...) Ayn zamanda sakadna ilikin soh
beti kendisi de balatabilir.249

Damgalya kar anlayl hareket etmeleri ynnde dierleri

ne yardmc olmann baka yollar da vardr. rnein yzlerinde
ekil bozukluklar olanlara, bir temas veya karlama ncesinde,
muhtemel muhataplarnn bir tutum taknmalarna imkn vere
cek kadar belli bir sre beklemeleri tavsiye edilir.
Yz feci ekilde yaral olan ama emlak iinde almaya
devam eden 37 yanda bir erkek unu sylemitir: Yeni bir
mteriyle randevum olduunda yzm kapya dnk hlde
uzakta durmaya alrm ki ieri giren kiinin beni grmesi ve
konumaya balamadan nce yzmdekine almas iin daha
ok zaman olsun.250

Ayrca damgalya, normallerin kendisine kolaylk salamak

iin gsterdikleri abalar etkiliymi ve kymetliymi gibi davran
mas da tavsiye edilir. Her ne kadar damgal kii tarafndan ou
zaman mahremiyetin ihlali ve haddini bilmezlik olarak alglansa
da talep edilmemi ilgi, sempati ve yardm teklifleri kibarca ka
bul edilmelidir:
Ne var ki yardmda bulunmak, sadece onu sunanlarn ger
ekletirebilecei kadar snrl bir eylem deildir; eer sakat biri
buzlarn erimesini istiyorsa o zaman yardmn kymetini bil
meli ve insanlarn ona yardm etmesine izin vermelidir. Elimi
yardm iin saysz kez uzattmda hissettim bunu; insanlarn
gzlerindeki korku ve aknlk kayboluyordu ve kabul ettiim
yardm ellerinden de hayat ve scaklk akyordu. Bize verilen
destei kabul ederek yapacamz yardmn ve bu ekilde nasl
bir ba kurabileceimizin her zaman farknda deiliz.251

ocuk felci olan bir yazar, benzer bir temaya vurgu yapyor:
249 White, Wright ve Dembo, a.g.e., s. 16-17.
250 Macgregor v.d., a.g.e., s. 85.
251 Carling, a.g.e., s. 67-68.
 Karl bir gnde, komularm Marketten alnacak bir ey
var m? diye sormak iin kapm aldklarnda kt hava art
larna hazrlkl bile olsam bu cmert teklifi geri evirmek yeri
ne alnacak bir eyler dnrm hemen. Kendi iimi kendim
halledebileceimi gstermek iin komularm reddetmek yeri
ne yardm iin uzattklar eli tutmamn daha nazik bir davran
olduunu dnrm.252

Bir uzvu kesilmi olan (ampte) biri benzer eyler ifade edi
yor:
Pek ok ampte, dierlerini iyi hissettirmek iin akalar ya
par; nk onlar senin iin bir eyler yapyorlardr. Bu akalar
insanlar, ayakta durabilen, yani ampte olmayan birinin aka
larnn rahatsz edecei gibi rahatsz etmez.253

Her ne kadar bakalarnn sakarca sunulan yardmlarn ki

barca kabul etmek, damgal birey iin bir klfet olsa da ondan
daha fazlas istenir. Eer kendi durumuyla gerekten barksa
gsterecei kabul, normaller zerinde hemen etki yapacak ve
sosyal ortamlarda onunla birlikte olmay normaller iin kolay
hle getirecektir. Ksacas damgal kiiye, kendisini normal biri
gibi kabul etmesi tavsiye edilir (phesiz, kendisinin ve dier
lerinin yz yze etkileimlerde bundan kazanabilecekleri fayda
dolaysyla).
O hlde normal figrnn esinlendii bu davran tarz,
damgal kiiyi normallere eidi ekillerde yardm etmek mec
buriyetinde brakr. Buradan, imdiye kadar sadece ana hadarn
iaret ettiimiz nemli bir sonu ortaya kar.
Normaller pek ok durumda, damgal kiiye kar, sanki ku
surunun pek de nemi yokmu gibi davranma nezaketini gster
diklerine ve dier taraftan damgal kii de kendisini, tm mev
cudiyetiyle herkes gibi normal bir insan olarak hissedebileceine
252 Henrich ve Kriegel, a.g.e., s. 185.
253 G. Ladieu, E. Hanfmann ve T. Dembo, Evaluation of Heip by the Inju-
red, Journal o f Abnormal and Social Psychofogy, XLII (1947), s.182.
gre, damgalnn bazen kendinden gemesi ve olduundan daha
fazla kabul grdne inanmas beklenebilir. Bylesi bir yanlsa
ma ierisindeyken onun, katlmnn uygun olmayaca dn
lebilecek toplumsal etkileim alanlarna katlm iin giriimlerde
bulunmas pek muhtemeldir.
Nitekim kr bir yazar, bir otelin berber salonunda sebep ol
duu aknl u ekilde tarif eder:
niformal bir grevli tarafndan bana yer gsterilip, bas
baya kucaklandktan sonra sandalyeye oturtulduum srada
salon sessiz ve sakindi. aka yapmaya altm. htiyacm olma
d hlde her ayda bir, berbere sa arama gittiime ilikin
sradan bir espri. Bu bir hatayd. Sessizlik bana espri yapma
ehliyeti olan bir adam olmadm sylyordu; iyi bir espri olsa
da.254

te size dansa ilikin benzer bir rnek daha:

insanlar bunu rendiklerinde sanki biraz ok olmulard:
bir leden sonrasn Savoy Plazadaki ay partisinde dans ede
rek geirmi olmam. Yaptm sylediim eyin onlarda ok
etkisi yaratmasnn nedenini aklayamadlar ve benim dans et
mekten byk keyif aldm, ilk frsatta yine yapmak niyetinde
olduumu duyduklarnda sanki mesele daha da kt hle geldi.
Bunlarn hibiri, kr bir adamn yapaca, yapmak isteyecei
eyler deildi. (...) Yas tutulmas gereken bir anda patavatszlk
yapmm gibi geliyor.255

Topal biri baka bir rnek sunuyor:

Ne var ki insanlar, sana den rol oynaman beklemiyorlar
sadece; ayn zamanda yerini bilmeni de bekliyorlar. rnein
Oslodaki bir ak hava restorannda grdm adam hatrl
yorum. Baya engelliydi ve masalarn bulunduu terasa git
mek iin olduka yksek bir basama kmak zere tekerlekli
sandalyesini bir kenara koydu. Bacaklarn kullanamad iin
dizlerinin zerinde srnmek zorundayd ve basamaklar by
254 Chevigny, a.g.e., s. 68.
255 A.y., s. 130.
 le allm adk bir biimde kmaya balaynca garsonlar onun
yanna kotular. Ne var ki garsonlarn niyeti yardm etm ek de
ildi: Restoranda onun gibilerine hizmet veremeyeceklerini; nk
insanlarn buraya topallan grp rahatsz olmaya deil, keyif al
maya ve iyi vakit geirmeye geldiklerini sylyorlard.256
Damgal kiinin ona nezaketen sunulan kabul fazlaca cid
diye alrken yakalanma ihtimali, bu kabuln koullu olduunu
gsterir. Tahamml etmenin hlen mmkn olduu -veya daha
kts artk zorlat- noktay belirleyecek ve damgal kiiye s
nr koyacak olanlar normallerdir. O hlde damgallardan medeni
olmalar ve anslarn fazla zorlamamalar beklenir; onlara sunu
lan kabuln snrlarn test etmemelidirler ve bunu, daha fazlas
n talep etmek iin bir ara olarak kullanmamaldrlar. Tolerans
neredeyse her zaman pazarln bir parasdr.
yi bir uyumdan ne kastedildii artk daha anlalr gibi
dir. Damgal kiiden bir yandan; farkndalna vurgu yapmak
szn kendiliinden ve mudu bir ekilde, kendisini normallerle
znde ayn olarak kabul etmesi talep edilir. te yandan ise,
normallerin kendisine benzer bir kabul gstermelik olarak dahi
sunmakta zorlanacaklar durumlardan gnll olarak kanmas
istenir.
yi bir uyumun yolu geleneksel toplumun bak asn be
nimseyenler tarafndan sunulduu iin, bu yolun damgal kiiler
tarafndan takip ediliyor olmasnn normaller iin ne anlama gel
diini sormak gerekir. Bu, bir damgaya sahip olmann hissettir
dii adaletsizliin ve acnn hibir zaman bir normal tarafndan
tamamyla deneyimlenemeyecei anlamna gelir; normallerin,
kendi anlaylarnn ve toleranslarnn ne kadar snrl olduunu
gremeyecekleri manasnda da gelir; ayrca damgallarla kurduk
lar yakn temastan grece etkilenmeksizin, sahip olduklar kim
lik inanlar ierisinde grece tehdit hissetmeksizin yaamlarna
devam edebileceklerini de ifade eder. Salkl uyumun ayrntl
256 Carling, a.g.e., s. 56.
lar gerekte bu anlamlardan trer.
Damgal bir birey bu iyi uyum stratejisini benimsedii za
man, genellikle onun, gl bir karaktere ya da derin bir hayat
felsefesine sahip olduu sylenir; nk belki de kafamzn ar
kasnda bir yerde biz normaller, onun byle davranmaya ynelik
istekliliine veya yeterliliine ilikin bir aklama bulmak isteriz.
Kr bir kiinin tanklna burada yer verilebilir:
Kiinin hayatna devam etme arzusunun, olduka sradan
drtlerden de kaynaklanabileceine inanmamak o kadar
yaygn ki, buna kar kendini savunmak ve meseleyi izah et
mek iin, hi dnmeksizin rasyonel bir aklama emas, bir
felsefe gelitirmek zorunda kalyorsun. nsanlar bir felsefen
olmas gerektii konusunda srar ediyor ve bir felsefen olma
dn syleyince de bu sanki yalanm gibi inanmyorlar. Do
laysyla onlar memnun etmek iin elinden geleni yapyorsun
ve trenlerde, restoranlarda ya da metroda karlatn ve seni
hayata tutunduran eyin ne olduu bilmek isteyen yabanclara
kendince bir eyler sylyorsun. Eer sahip olduun felsefenin
kiisel bir duru deil de dnyann krle ilikin algsnn bir
yansmas olduunun farkna varabilirsen sra d muhakeme
sahibi bir insansmdr.257

O hlde takip edilen yntem aktr. Damgal kiiden, yk

nn ar olduunu ve bu yk tamann onu bizden farkl kld
n ima edecek hibir davranta bulunmamas talep edilir; ayn
zamanda kendisini bizden, ona ilikin bu inancmz sancsz bir
ekilde srdrmeye imkn verecek derecede uzak bir mesafede
tutmaldr. Dier bir ifadeyle damgal kiiye, hem kendi kendini
hem de bizi gerekten kabul ettiini gsteren bir iaret vermesi
tavsiye edilir; oysa biz bu kabul kendisinden ta bandan beri
esirgemiizdir. Dolaysyla hayal bir kabuln, hayal bir normal-
liin temelini oluturmasna izin verilir. O hlde damgal kii,
257 Chevigny, a.g.e., s. 141-142. Yazar bu felsefenin doutan kr ve dolay
syla pek de neyi baardklarn ve bunun karlnda ne kazandklann
renebilecek konumda olmayan kiilerden dahi talep edilebileceini ek
lemektedir.
toplumsal olarak normal kabul edilen benlik tutumuna o kadar
kendini kaptrm, en ince ayrntsna kadar bu tanmn paras
olmu olmaldr ki, baka bir ovu dnrken onu yarm gzle
izleyen huysuz bir seyirci kitlesine, bu benliin performansn
hatasz bir ekilde sergileyebilsin. Hatta yle ki, normallerle itti
fak hlinde, kendi gibiler arasndaki memnuniyetsizlerin ierdii
kmsemelerin hayal kmsemeler olduunu syleyecek ka
dar ileri gidebilir. Bunlarn zaman zaman hayal kmsemeler
olmas elbette muhtemeldir; nk kabul grm ve herkesin
uymas gereken davran kalplarn veya toplumsal snrlar ta
nmlayan izgiler soluk bir ekilde tasarlanmtr; bazen yanl
yorumlanabilen belli belirsiz gstergelere ynelik hakl hassasi
yet bundan kaynaklanr.
Bu durumda ironik olan, damgal kiiden dierleri iin ol
mas istenilen eyi tam da bu dierlerinin reddetmesi deildir;
bu nevi bir karlk grmemenin belki de grp grebilecei en
iyi kardk olacadr. Damgal kii eer mmkn olduunca
herhangi biri gibi yaamak ve gerekten olduu gibi kabul
grmek istiyorsa pek ok durumda [tutunacak bir dal olarak]
taknmas gereken en akllca tavr budur ancak ifte bir temel
zerinden: ahsna ynelik msamahay, normallerin gerekte
koullu olarak sunduklar kabuln snrlarn zorlamamas ve
tm kendiliindenlii ve doallyla sanki koulsuz bir kabul
m gibi davranmas kaydyla azami bir noktaya ekebilir.
phesiz, bir birey iin iyi olan bir uyum, toplum iin daha
da iyi olabilir. Uyulacak snrlara ilikin karkln, toplumsal
organizasyonun genel bir zellii olduu da ilave edilmelidir.
Hayal bir kabuln belli lde muhafazas pek ok kiiden ta
lep edilir. ki birey arasndaki kardkl her onay veya ayarlama,
eer taraflardan birinin yapar gibi grnd teklifi dieri tam
anlamyla talep veya kabul ederse esasl bir ekilde zarar grr;
mspet ilikileri nceleyen tm rtk yardm ve itibar vaatleri
yle ekillenmilerdir ki, bu vaatlerin gerekten yerine getirilme
si talep edildiinde iliki rayndan kar.
Kimlik Siyaseti
O hlde, hem i grup hem de d grup, damgal kii iin bir
ego kimlii sunarlar: ilki daha ok siyasi anlamda, kincisi ise
psikiyatrik anlamda. Kiiye, eer doru hatt benimserse (kimin
konutuuna bal olarak deien bir hattr bu) kendisi ile ba
raca ve eksiksiz bir insan, onurlu ve kendine saygs olan bir
yetikin olaca sylenir.
Sonuta bir benlik elbette edinecektir ancak bu benlik, sa
dece ve sadece gmen bir benlik olabilir; onun iin ve onun
zerinden konuan grubun sesi olabilir.
Sosyoloji bazen, hepimizin bir grubun bak asndan ko
nutuumuzu syler. Damgal kiinin zel durumu ise udur:
Toplum ona byk grubun bir yesi olduunu syler. Bu da
onun normal bir insan olduu anlamna gelir ama ayn zamanda
toplum, damgal bireye onun baz alardan farkl olduunu
ve bu farklln reddetmesinin bouna olacan da syler. Bu
farkllk phesiz yine ayn toplumdan kaynaklanr; nk nor
mal koullarda bir fark, eer daha ncesinde mterek surette
kavramsallatrlmamsa bir mesele hline gelmez. Bu durum
daha yeni kurumsallatrlm damgalar rneinde ak bir e
kilde gzlenebilir; bylesi damgalardan birine sahip bir kiinin
aada anlatt gibi:
Doum esnasnda beynin denetim merkezinde oluan bir
hasar sonucu atetoid258 tipte bir beyin felciyle doduum iin,
bu terim poplerleene ve bana yaptrlm etiketi kabul et
mem noktasnda toplum srarc olmaya balayana dek, dhil
olduum artc ve karmak snflandrmadan haberdar de
ildim. Anonim Alkolikler Derneine katlmak gibi bir eydi.
Kendinin ne olduunu fark edene kadar ve belki de toplumun
senin ne olduun ya da ne olman gerektii hakknda dnd-
258 T.S.N.: Parmaklarn, kol ve bacaklarn irade d hareket etmeleri ile ta
nmlanan bir hastalk.
 n dikkate alana kadar kendine kar drst olamyorsun.259

Bu durum epilepsi rneinde daha da aktr. Hipokrattan

beri, bu rahatszla sahip olduunu kefedenler, toplumsal ta
nmlamalar marifetiyle, kesinkes damgal bir benlie sahip ol
duklarna inandrlmlardr. Bu durum bugn de devam etmek
tedir; her ne kadar epilepsinin fiziksel davurumlar nemsiz
olsa da ve yine her ne kadar pek ok tp uzman bu terimi sadece,
belirli (ve dolaysyla daha az damgalayc) tbbi bir bozukluk
bulunmad durumlarda nbet dzensizliine gnderme yap
mak iin kullanyor olsalar da.260 Bu rnek, tbbn geri ekilmek
durumunda kald yerde toplumun hlen kararllkla tesir ede
bileceini gsterir.
Dolaysyla damgal kiiye, bir yandan herkes gibi biri olduu
sylenirken dier yandan da -m, -mi gibi yapmasnn ya da
kendi grubuna ihanet etmesinin pek akllca olmayaca sy
lenir. Ksacas ona, hem herkes gibi olduu hem de herkes gibi
olmad sylenir -damgal bireyin ne kadar herkes gibi olduu,
ne kadar olmad meselesi grup temsilcileri arasnda bir mna
kaa konusudur. Bu eliki ve maskaralk, damgal kiinin kade
ridir. Bu durum, damgallar temsil edenlerin srekli olarak baa
kmalar gereken bir glktr; onlar tutarl bir kimlik siyaseti
gelitirmeye mecbur klar ve mevcut programlardaki otantik ol
mayan unsurlar hzla fark etmelerine imkn tanr. Oysa belki
de hibir otantik zm mevcut deildir ve bunu anlama nokta
snda ise o kadar da hzl deillerdir.
O hlde damgal birey, kendisi hakknda ne dnmesi ge
rektii hususunda, yani ego kimlii zerine argmanlarn ve sy
lemlerin arpt bir alanda bulur kendisini. Damgal bireyin
sorunlarna ayrca; ona srekli ne olduu veya olmadna ilikin
ne yapmas veya hissetmesi gerektiini syleyen, phesiz bunla
rn hepsini de sadece onun iyilii iin yapan profesyoneller tara-
259 Henrich ve Kriegel, a.g.e., s. 155.
260 Livingston, a.g.e., s. 55 ve s. 291-304.
findan eitli [dnsel, siyasal] taraflara ekitiriliyor olmas da
eklenmelidir. Bu k yollarndan birini tlemek iin yaz
mak veya konumalar yapmak kendi iinde ilgin bir zmdr
ancak sadece okumak ve dinlemekle yetinen byk ounluk
iin ne yazk ki imknsz bir zmdr.
Drdnc Blm
 Benlik ve Benliin tekileri

Bu yaz, damgalanm kiinin durumu ve bu duruma verdi

i tepkiyle ilgilidir. Bu sorunsal uygun bir kavramsal balama
oturtmak iin, sapma kavramn farkl alardan ele almak fay
dal olacaktr; bylece damgann incelenmesiyle toplumsal dn
yann geri kalan arasndaki btnln ierisinde bir kpr
kurulmu olacaktr.
Sapmalar ve Normlar
Az rastlanan ve etkileyici anomalilerin analizimize en uygun d
enler olduu fikrine kaplnabilir ancak abuka fark edilecektir
ki, bu nevi bir ilginlik/farkllk aray, gzden kaacak derece
de olaan bir kimliin baz oluum koullarn aa kartmak
iin gerekte ok nadiren faydaldr. Siyahlar ya da Yahudiler
gibi birok yerleik aznlk grubunun, bu eit bir analiz iin en
iyi aratrma nesnesi olabilecei de dnlebilir ancak bunun
da ok ciddi bir dengesizlie yol amas muhtemeldir. Aslnda
sosyolojik adan bu gruplarla ilgili temel soru, toplumsal yap
ierisindeki yerlerine yneliktir; bu insanlarn yz yze etkile
imlerde karlatklar glkler bu sorunun sadece bir ksmdr.
Her hlkrda bu sorun tarihe, siyasal geliime ve bizzat grubun
mevcut eylemlerine bavurmadan tamamyla anlalamaz.
Son olarak tahlili; neredeyse tm toplumsal durumlarn bal
talayan bir kusurla damgalanm olmalar hasebiyle, kendi im
gelerinin byk bir ksmn durumlarna kar verdikleri tepki
zerinden oluturmak zorunda braklan bu kadersizlerle snr
lamak da cazip olabilir.261 Oysa biz, aada sunulan drdnc
yolu benimsemek arzusundayz. Normallerin en normali bile
yar gizli bir noksanla sahip olabilir ve bu noksanln, varsa
ylan ve fiili toplumsal kimlikleri arasnda utanlas bir mesafeye
yol aacak ekilde su yzne kmas her zaman muhtemeldir.
Bu sebeple kiiler, yaamdaki durumlar ister her daim isterse
de zaman zaman kaygan bir zeminde seyretse de tek bir srek
lilik ierisinde konumlanrlar ve ayn analiz erevesi hepsine
birden tatbik edilebilir. (Normlardan ok az uzaklaan kiiler,
tamamyla damgalanm olanlarn durumunu tam da bundan
tr anlayabilirler bu anlaylarn, beer durumlarn izomor-
fizminden ziyade insani hassasiyete atfetseler de. Btnyle ve
grnr bir ekilde damgalanm bireyler ise, kendilerine mah
sus bir aalanmann zdrabn ekerler: mevcut hllerini, ona
bir gn herkesin nfuz edebilecei bir iaret olarak tamak.)
O hlde temel hipotezimiz udur: farkll anlamak iin farkl
olana deil, olaan olana bakmak. Toplumsal normlar sorusu,
almamz asndan elbette merkezdir ancak ilgimiz, genelden
olaand biimde uzaklaandan ziyade, olaandan genel olarak
sapana ynelecektir.
Toplumsal yaamn zaruri koullarndan birinin, tek bir nor
matif beklentiler kmesinin tm taraflarca paylalmas olduu
varsaylabilir; nk bu normlar ksmen cisimletikleri iin ko
runurlar ve destek grrler. Her ihlal, onarc nlemlere yol aar;
dzen yeniden tesis edilir; zararlar telafi edilir (gerek denetim
kurumlan gerekse sulunun kendisi tarafndan).
261 Lemertin {Social Pathology, a.g.e. s. 75 ve devamnda) ikincil sapknlk
olarak adlandrd ey.
 Bununla birlikte, burada ele aldmz normlar kimlik ve va
rolula ilgilidirler; dolaysyla bir hususiyetleri vardr. Baar veya
baarszlklar, bireyin psiik btnl zerinde dorudan et
kilidir. Ayn zamanda, bu normlara sayg ynnde sradan bir is
tek de -katksz bir iyi irade- yetmeyebilir; nk birey, normlara
ballk derecesi zerinde dorudan bir denetime ou durumda
sahip deildir. Bu bir koullar sorunudur, irade deil; uygunluk
sorunudur, itaat deil. Sadece ve sadece, bireyin kendi yerini
bilmek ve orada kalmak zorunda olduunu kabul ederek top
lumsal koullarn tekil eden eyin karln iradeci eylem ek
linde devreye sokabiliriz.
Ayrca grme kabiliyeti ya da okuma yazma becerisi gibi baz
normlar olduu gibi, toplumda ounluk tarafndan yerine ge
tirilirken daha ok bir ideali hatrlatan (rnein fiziki gzellik
gibi) ve dolaysyla da neredeyse kimsenin hayat boyunca yerine
getiremedii kriterler ieren daha baka normlar da vardr. Bi
rinci rnekle kendimizi snrlasak bile sadece bu becerilere sahip
olanlarn saylarnn yine de pek ok kiiyi darda brakmaya
yettiini syleyebiliriz. Bugn Amerikada, bunu abartmakszn
syleyebiliriz, yznn kzarmas iin hibir sebep olmayan sa
dece tek bir kusursuz adam mevcuttur. Bu adam; evli gen bir
aile reisi, beyaz, kentli, kuzey rkndan gelen, heteroseksel, Pro
testan, niversite diplomal, tam zamanl bir ie sahip, salkl,
kilosu ve boyu yerinde ve spor yapan biridir. Her Amerikal er
kek dnyaya bu modelin gzyle bakmaya meyillidir ve tam da
bu sebepten tr ortak bir deerler sisteminden bahsedilebilir.
Bu modele uymak noktasnda herhangi bir seviyede baarsz
olmu kii -en azndan belli bir sre boyunca- deersizletirilir
ki, o da bunu gz nne alarak hareket eder zaten: Ya m, mi
gibi yapar ya da kafas karm veya saldrgan grnr (kiilii
ve kt izlenim braktran yanlar yznden). Onlar iinde ba
rndran ve sunan tek bir mabet olmasa da bir toplumun kimlie
ilikin ykl deerleri, gndelik yaamda her an gerekleen tm
karlamalarda glgesini gsterir.
 Son olarak yle ki, staty tanmlayan az veya ok sabit nite
likler her ey olduklar anlamna gelmez. Grnrln dnda
uygunsuzluk meselesi vardr; yani nemsiz ancak dorudan ileti
im esnasndaki etiket zerinde nemli bir rol oynayan nemsiz
normlarn gereini yerine getirmedeki baarszlk, kusurlunun
toplumsal ortamlarda kabuln byk lde tehlikeye sokma
riskini tar.
Dolaysyla, burada ele aldmz durumlara kadanmak zo
runda kalan kii tiplerini sralamak hi de faydal olmayacaktr.
Lemertin iaret ettii zere, saylarn istediimiz kadar artt
rabiliriz262 ve stelik bunlara fahri damgallar ve art olarak da
byle bir durum [damgalanma durumu] yaam veya yaamas
kesin (en azndan yaa ilerledikleri iin) olanlar eklediimizde
mesele, bu veya u kiinin damga deneyimi olup olmadn bil
mek deildir; nk bu kanlmaz olmakla birlikte, kiinin ka
tr damgay deneyimlediini bilmektir.
O hlde, kimlik normlarnn uyumculuk kadar sapmay da
tetikledii iddia edilebilir. Burada, iki farkl zm yolunu daha
nce ortaya koyduumuz bir glk ortaya kar. Bir taraftan,
belli bir kategoriye mensup kiilerin, uymalar ve pratie dkme
leri mmkn olmayan bir normu (bunun byle olduunu bizzat
kendileri ve bakalar da bilse de) desteklemeye devam etmeleri
olaan bir durumdur. Dier taraftan, bir kimlik normuna riayet
etmekte glk eken bir bireyin, bu normu muhafaza ve tatbik
eden topluluktan uzaklama imkn veya en azndan, daha en
bata, belli bir ballk sergilemekten geri durma ihtimali vardr.
htimal dhilindeki bu her iki durumda da bedeli yksek bir
zm sz konusudur (bu yolu seecek yaltlm bireylerle her
zaman karlalsa da).
Bu blmde detaylandrlan usuller btn, normlarn ihlali
262 E. Lemert, Some Aspects of a General Theory of Sociopathic Behavior,
Proceedings o f the Pacific Sociological Society, State College of Washington,
XVI (1948), s. 23-24.
sorununa ilikin nc bir zm yolu sunar. Bu usuller saye
sinde ortak normatif zemine ball, buna kusursuz biimde ri
ayet edenlerin snrl evresinin tesinde salamak mmkndr.
Burada elbette, bu usullerin toplumsal ilevlerinden bahsediyo
ruz, varolu nedenlerinden ya da avantajlarndan deil. M,
mi gibi yapmak ya da olmak veya bir kisveye brnmek, bu
usullerden sadece birkadr; bunlar, izlenimleri maniple etme
sanatnn hususi uygulamalardr. Ayn zamanda toplumsal ya
amn temelindedirler de. nk bu sayede birey, etrafndaki
dier kiilerin kendisine ve yaptklarna ilikin sahip olduklar
imgeler zerinde stratejik bir denetim tatbik etme frsat yakalar.
Ayrca burada normaller ve damgalanmlar arasnda bir tr r
tk i birlii biimi de sz konusudur.
Sapan kii norma hlen bal kalma hakkn kendinde g
rebilir; nk dierleri, srrn saklamaya zen gsterirler, aa
vurduu eyi dikkat ekmeden gz ard ederler ya da onun var
olmasn engelleyecek gstergeleri yok saymay tercih ederler.
Dierleri byle bir anlay gsterebilirler; nk damgalanm
kii, kimliinin kabuln, onlar rahatsz edecek derecede talep
etmekten bilinli olarak saknr.
Normal Sapkn
O hlde bu tespiderden damgann idaresinin toplumun genel
bir zellii olduu ortaya kar. Sz konusu olan, kimlik normla
rnn hkim olduu her yerde iler hlde bulunan bir usuldr. Bu
usul, sz konusu olan ister geleneksel bir ekilde damga olarak
tanmlanan nemli bir sapma olsun isterse de sahip olmaktan
utan duyulabilecek nemsiz ufak bir farkllk olsun ayn kalr.
Dolaysyla, normalin ve damgalanmn rollerinin ayn btn
le ait olduunu dnmeye msaade vardr: Ayn kuman iki
parasdrlar. Elbette, psikiyatri ile uraan aratrmaclar, ken
di kendini aalamann patolojik ierimlerinin ve damgal bir
gruba kar srdrlen n yarglarn muhtemelen hastalkl ka
rakterinin altn izmeyi ihmal etmemilerdir ancak bunlar bize
fayda salamayacak u rneklerdir; nk elinizdeki almada
incelenen tepki ve uyum modelleri, bize normal psikoloji ere
vesinde kavranabilir grnmektedir. Aslnda, farkl damgalarla
lekelenmi kiilerin, her eye ramen kyas gtrr ekilde tepki
verdikleri benzer durumlarda bulunduklar kabul edilebilir. Ta
ndk bir uyuturucu satcsnn ikna giriimleri sonucu eitli
ara-gere ve ila aray iinde olan kiiler -bilginin denetimi ih
tiyacndan baka hibir ey paylamayan inanlmaz eitlilikteki
kiiler- bunlarn temini iin mahalledeki eczaneleri deil de onu
tercih edebilirler. Dier taraftan aynen normal birey gibi, damga
lanm kiinin de zorunlu olarak toplumumuzdaki standart tr
oluturan ayn zihn tertibat sunmas muhtemeldir. Dolaysyla,
bu rollerden birini oynamay bilen biri, dierini oynamak iin
de gerekli tm tehizata sahiptir ve ayrca ou durumda bunun
deneyimine de sahiptir. Son olarak en nemlisi, utanlas farkl
lk kavramnn bizatihi kendisi belirleyici bir noktada nemli bir
benzerlik varsayar; kimlie ilikin inanlar. Bir birey ok anor
mal duygular ve fikirler beslediinde bile bunlar dierlerinden
ounlukla saklama ynndeki kaygs ve bunu yapmak iin uy
gulad stratejiler tamamyla normaldir; eski akl hastalarnn
durumuna ilikin aadaki rnekte de grld gibi:
Glklerden biri makul i kavram etrafnda ekillen
mektedir. Hastalar, kendilerine u veya bu ii teklif etmenin
onlara neden makul gelmediini aklama noktasnda bazen
aciz, sklkla ise pek az isteklidirler. rnein orta yal bir adam,
karanlktan ok korktuu iin odasn mutlaka halasyla pay
latn ve dolaysyla k gecelerinde tek bana dnecei bir
yerde almann kendisi iin imknsz olduunu aklamay
bir trl beceremiyordu. Korkularn yenmeye gayret gster
mesine ramen onu tek bana karanlkta braktmzda fiziki
olarak kyordu. Byle bir rnekte -ki daha pek ok byle
rnek vardr- alay edilme ve aalanma korkusu, eski hastann
ona nerilen ileri reddetmesini veya terk etmesini izah eden
gerek sebepleri ortaya dkmesini engeller. Bu da tembel veya
 hibir ie yaramaz biri olarak etiketlenme riskini dourur; ciddi
parasal skntlara yol aacak olan ey de budur.263

Ayn ekilde bir birey, ya ilerledike baz yakn arkadala

rnn adn artk hatrlayamadnda bu kiilerle karlama ih
timalinin olduu yerlerden uzak durmaya almas olaan bir
durumdur. Bu, yalanmadan tamamyla bamsz, her ikisi de
beer becerilerle ilikili bir engele ve areye ilikin birer rnektir.
Dolaysyla, damgalanm birey sapkn olarak nitelenecekse
onu, en azndan burada incelendii erevede normal bir sapkn
olarak adlandrmak phesiz daha doru olacaktr.
Ben-teki ve normal-damgalanm birliinin dorudan s
nand durumlar oka mevcuttur. rnein, damgasndan
aniden kurtulmu (mesela baarl bir cerrahi mdahale sonu
cunda) bir bireyin kiilii, hem kendi kendisine baktnda hem
de bakalarnn gznde daha kabul edilebilir hle gelecek e
kilde bir anda dnm gibi grnr.264 Tersi bir durum sz
konusu olduunda, yani kii aniden bir kusur sahibi olduunda
ise varsaylan kimliinde grece hzl bir deiim yaanabilir.265
Grnen o ki bu tr nemli deiiklikler, kabul edilmenin yz
yze etkileimlerdeki gidi gelileri seviyesinde bireyin kendini
yeni bir iliki ierisinde aniden bulmasndan kaynaklanr; yeni
uyum stratejilerine mecburi olarak bavurmay gerektiren de
budur. znelerin bilerek (elbette geici olarak) bir kusura (rne
in ksmi iitme zorluu) sahipmi gibi davrandklar sosyolojik
deneyler de bunu ayn ekilde ispatlamaktadr. Bu deneylerde
zneler, gerekten engelli kiilerin verdikleri tepkiyi verdiklerini
ve kullandklar usulleri kullandklarn sratle fark ederler.266
263 Mills, a.g.e., s. 105.
264 Macgregor ve dierleri, a.g.e., s. 126-129.
265 A.g.e s. 110-114.
266 L. Meyerson, Experimental Injury: An Approach to the Dynamics of
Physical Disability, Journal o f Social Issues, IV (1948), s. 68-71. Aym
ekilde bkz. Griffin, a.g.e.
 Ayrca bir noktann farkna varmak gerekir: Damgalanm
statsnden normal statsne gei, arzu edilen ynde (ki bunu
varsayabiliriz) gerekletii iin, bu nevi bir deiimin, sz ko
nusu olursa eer, psikolojik adan tahamml edilebilir olabile
ceini de zorlanmakszn tasavvur edebiliriz. Buna karlk, ter
si bir dnm yaayan bireylerin zihinlerinin bu deneyimin
stesinden nasl gelebileceklerini anlamakta ok zorlanabiliriz.
Oysa bu ok sklkla vuku bulan bir durumdur. Velev ki her iki
gei de -zellikle de kincisi- tahamml edilebilir olsun, genel
beceriler ve her bir geiin olaan oluum sreci, her iki ihti
mal iin de yeterli bir donanm tekil eder. Bu ihtimaller aikr
hle geldii andan itibaren ne yazk ki artk gerisi kendiliinden
gelir. O hlde, artk toplumun en itilmi kaklmlar arasnda
olduunu veya tersine artk orada olmadn renmek hi de
karmak bir ey deildir: Eski referans erevesi dhilinde yeni
den konumlanmaktan veya bakalarna mahsus olduunu d
ndmz eyi kendi zerimize almaktan baka bir ey yoktur
burada. Damgalanm birey birden zdrap ekmeye balyorsa
bu, hemen hemen her zaman, kimliine ilikin bir mulaklk
hissettiinden deil, tersine, dnt veya benzedii eyi ok
iyi bildiindendir.
Bireyi zaman ierisinde gzlemlediimizde normalin veya
sapknn dram ierisinde iki rol oynamaya mahir olduunu
grrz; yle ki bir toplumsal momentumun geici ve dar s
nrlar ierisinde skm olduu zaman bile bu kabiliyeti sk
lkla muhafaza eder. Dahas, iki rol bir arada tutma becerisini
sergilemekle yetinmez; istenilen kiiliin somut biimde sahne
ye konmas iin gerekli tam bilgi ve yetkinlii de ortaya koyar.
Elbette iini kolaylatran, normal ve damgalanmn rollerinin
birbirlerini sadece tamamlyor olmas deildir; bu roller ayrca
dikkat ekici paralellikler ve benzerlikler sunarlar. Her iki du
rumda da aktr, daha iyi uyum gstermek iin dieriyle temas
tan kanabilir; tamamyla kabul grmedii hissiyatna sahip
olabilir ya da -hakl olarak- davrannn ok fazla gzetlendiini
dnebilir. Yine her iki durumda da sadece sorunu savutur
mak iin kendine yakn kiilerle kalmay tercih edebilir. Ayrca,
iki rol arasnda her zaman mevcut olan farkllklar ve asimetriler
sklkla yle snrldrlar ki, hlihazrdaki toplumsal durumu mu
hafaza etmekten ibaret olan fevkalade nemli ve ortak ie engel
tekil etmezler. Teyakkuz hli yeterince destekli ve srekli olma
ldr; normal-damgalanm iftinin taraflarndan biri, eer baz
uyum taktiklerini kullanma noktasnda muvaffak olamazsa die
ri hemen sahneye atlamay ve roln yerine getirmeyi bilmelidir.
Bylece, damgal kendi kusurunu dramatikletirmeksizin sun
may bile beceremediinde sklkla normalin bu ii yklendii
ortaya kar. Normal dierine, yani damgalya, anlayla yardm
etmeye gayret gsterdiinde ise damgal, sinirden dilerini sksa
da kendisine ynelen yardm iyi niyete hrmet gereince nazik
e kabul edebilir.
Bu ifte oyuna ilikin tecrbeler her tarafta grlebilir. r
nein kiilerin, latife etmek iin veya cidden, kendilerini olma
dklar kiiymi gibi gsterdikleri bilinir. Ayrca psikodrama
denilen ey vardr. Bu terapi, akl hastalarnn veya dier itil
milerin, sahneye ktklar andan itibaren, kendi rollerini onlara
oynayan biri karsnda kiilik deitirmeye ve normal roln
oynamaya mahir olduklarn varsayar. Bu tiyatral marifeti yete
rince yetkinlikle ve ok fazla tazyik vermeye gerek kalmakszn
gerekten de gsterirler. Son olarak bireylerin her iki role de
(normal ve damgal rolne) ayn anda vakf olduklarnn nc
bir kant iin, arkadalar aras akalamalarn aa vurduu ey
ler gsterilebilir. Normaller kendi aralarnda bu veya u tip dam
galy taklit etmeye baylrlar. Bizim iin daha anlam olacak
ekilde, damgal da benzer koullarda normalleri taklit eder, en
az kendini taklit ettii kadar. rnein onu, kendisi gibi olan ar
kadalarndan birinin en nefret edilesi normal roln oynad,
salt kendisinin de ek bir kiiyi canlandrd bir rolde aalanma
sahnesini oynarken grebiriz. Daha karma ortamlarda genel
olarak tabu kabul edilen kimi sfatlarn nkteli kullanm da bu
duruma bir dier rnektir.267
Bu tr akalamalarn, kendi benliinden srekli bir uzak
lamann, kopuun iareti olmaktan ziyade, daha nemli bir
olgunun gstergesi olduunu tekrar etmek gerekir. Yani dam
galanm bireyin herkesle ayn olduunun, kendine benzeyen
dierlerinin sahip olduu kavrama ekline gre biimlendiinin
ancak dierleri varken damgasnn ekitirilmesine muhalefet et
mesi iin zel bir gerekeye; onlar yokken ise, bu ekitirmeyi
kendi kendisinin yapmasna msaade eden zel bir izne sahip
olmas noktasnda farkl olduunun ispat.
Hafiften kendini aalayan bir dil ve tarzn kullanmna ili
kin zel bir rnei, damgal grubunun profesyonel temsilcileri
sunar. Kendi gruplarn normaller karsnda temsil ederken bir
bakma yapmak iin seildikleri eyi yaparlar: rnek tekil ede
cek ekilde normalliin ideallerini temsil ederler. Kendileri gibi
olanlarla beraberken ise, tersine, grubun yapma etme biimleri
ni unutmadklarm, yerlerinin onlarn yan olduunu gstermek
zorunluluunu ok gl biimde hissederler; bu temsilcileri,
gruba zg ifadeleri, jestleri ve iveyi kullanarak vurgu yaplan
zellikleri elenceli ve gln surette abartmaya gtren de bu-
dur. (Bu ekilde, izleyici de kendisini, halen ok azma sahip ol
duu eyden uzaklatrp henz tam anlamyla olmad eyle
zdeletirebilir). Bununla birlikte bu tr gsterilerin, sklkla
dalkavukluk ieren bir taraf vardr. Bir eylerin parantez iine
alnd ve bir sanat mertebesine karld aka fark edilir.
Her ne olursa olsun, ayn temsilcinin, mensup olduu kategori
267 rnein zenciler iin bkz., Johnson, a.g.e., s. 92. Akl hastalar tarafndan
deli kelimesinin kullanm iin bkz., I. Belknap, Humar Problems o f a
State Mental Hospital (New York, McGraw-Hill, 1956), s. 196 ve J. Kerk-
hoff, How Thin the Veil (New York, Greenberg, 1952), s. 152. Davis, De
viance Disavowal, a.g.e., s. 130-131 iinde, bedensel engellilere ilikin
birok rnek verir ve bu sfatlarn normallerin huzurunda kullanmnn,
bahsi geen normallerin kabul grm kiiler olduklarnn iareti oldu
unu gsterir.
nin yelerinin ounun da arzu ettii normal olma becerisine
daha fazla sahip olduu gzlenir. Ayn zamanda dhil olduu
grubun kendine zg yol yordamna da dier yelerden daha
hkimdir; yle ki, bu ifte kabiliyete sahip olmadnda bunu
edinme ynnde az veya ok tazyike maruz kald bir vakadr.
Damga ve Gereklik
imdiye kadar, varsaylan ve fiili kimlikler arasndaki mesafelere
merkez bir nem atfetmenin uygun deceini savunduk. Tam
da bundan tr, damgalanm bireyin hakarete ve itibarszla-
trmaya maruz kalan ereti bir benlii tekine nasl sunduunu
gstermek iin bilginin ve gerilimlerin idaresi zerine younla
tk ancak sadece bununla yetinmek, gerekliin dayanan as
lnda olduka oynak olgulara balayan arptlm bir bak as
retmektir: Damgal normali, normal de damgaly ierir. Eer
ilerinden biri zayfsa, gszse dierinin de en az o kadar zayf
ve gsz olmasn beklemek gerekir. Genel toplumsal ereve
ve bu ereve ierisindekiler, bir bireye bir kimlik (itibarszla-
trlabilir veya deil) isnat ettiklerinde aslnda tehlikeli bir adm
atm olurlar: Kendilerini saf olarak deerlendirilebilecekleri bir
konuma sokarlar.
Aldatc grnme, haz olarak deerlendirilebilecek bir ey
iin de bazen bavurulduunu ifade ettiimizde bu risk zaten
rtk olarak vard. Bir durumda -m, -mi gibi yapm bir dam
gal, normallerin ahmakln gstermek ve onlar kendilerinden
ayran szde tm argmanlarn aslnda sadece rasyonelletirme-
ler olduunu ortaya koymak iin bandan geen hikyeyi arka
dalarna anlattnda olan tam da budur.268 Bu nevi zdeleme
hatalar, bunlar tetikleyenler iin bitmez bir alay kaynadr.
Benzer ekilde, her zaman olduu gibi bireysel veya toplumsal
kimliini saklamakla megul ve bundan habersiz normaller ta
rafndan etraf evirili bir damgalnn bazen, eytanlk yaparak
normallerle yapt sohbeti onlar gln duruma drecek bir
268 Bkz. Goffman, Asylums, a.g.e.
noktaya, zellikle sadece oradaki mevcudiyetinin bile rtece
i fikirleri ifade etmelerine imkn tanyarak tad grlebilir.
Lkin burada sahtelik, sapknn tarafnda deil, kendini mevcut
duruma kaptrm ve bu noktada konvansiyonel ve meru yap
ma etme biimlerini tatbik etmeye ve kendilerini de byle kabul
ettirmeye gayret edenlerin tarafindadr.
Bununla birlikte kiinin kendisinin deil, asl durumun teh
dit altnda olduu daha ak rnekler vardr. Yabanclarn me
rakna ve ilgisine kadanmak zorunda kalan bedensel engelliler,
bazen mahremiyetlerini incelik d yollarla korumak noktasna
gelirler. rnein ok fazla sklkla sakad zerine soru yamu
runa tutulan tek bacakl bir gen kz, sorulara dramatik oldu
u kadar da gln yandar vermekten ibaret olan ve jambon
bacak olarak adlandrd bir oyun269 icat eder; ayn kadere
mahkm bir baka gen kz da ayn taktii kullanyor gibidir:
Bacam nasl kaybettiime ilikin sorular artk beni ile
den karmaya balamt. Bunun zerine insanlar susturabile-
cek ve her ortamda verilebilecek bir yant buldum: Bir banka
dan kredi ektim; teminat olarak bacam aldlar.270

Mnasebetsiz bir sohbeti daha balamadan bitirmek iin de

yandar vardr:
Zavall yavrum, bacanz kaybetmisiniz. Laf gedie
koymak iin harika bir frsat: Ne kadar dalgnm bu aralar!271

Ayrca ok daha acmasz olan dierini iletmek sana

t vardr; bu, yoksun gruplarn militanlar tarafndan becerik
sizce sempati besleyen normallere ynelik olarak ina edilmi
hikyelerdir; damgallar ve onlarn hissettikleri zerine olan bu
hikyeler yle abartl bir hl alr ki, bir noktadan sonra batan
aa kurmaca olduklar ak hle gelir.
269 Baker, a.g.e., s. 92-94.
270 Henrich ve Kriegel, a.g.e., s. 50.
271 Baker, a.g.e., s. 97, iinde, Wright, a.g.e., s. 212.
 Ayn ekilde hi phe yok ki, basit bir souk bak her tr
temas nleyebilir. Tpk, agresif bir ccenin hatralarndan ak
tarldndaki gibi:
Dadan inmelerin, rasdadklar gezici bir sirke baktklar
gibi bakan odunlar vard. Onlarn baklarm yakaladnzda
kpkrmz olup uzaklaan, kaamak bakl tipler de vard. Ge
erken neredeyse vah vahlarn duyar gibi olduunuz tipleri
de unutmamak lazm ama en ktleri, her szne hemen he
men Vah zavallm, nasl bu hle geldiniz? ile balayabilecek
olan enesi dk tiplerdi. Bu ackl soru cmlesi; gzlerinden,
sluplarndan ve ses tonlarndan okunuyordu. Benim ise, ola
an bir savuturma yntemim vard: buz gibi bir bak. Yak-
mmdakinin bana verebilecei zarara kar bylece efsunlandk
tan sonra artk kendimi temel sorunuma verebilirdim: metroya
binmek ve buradan canl kmak.272

Bylece bu noktadan, alay eden birinin aznn payn ver

mek iin el birlii yapan sakat ocuklara veya baz meknlardan
nazike ve kararllkla dlanan ancak beklenmedik bir anda ora
ya sayca kalabalk bir ekilde yine nazike ve kararllkla szan
kiilere sadece bir admlk mesafedeyizdir.273
Damgalayc bir kategorinin sessiz mensuplar ve nezaket
sahibi normallerin hep beraber muhafaza ettikleri toplumsal
gereklie gelince... Bu gerekliin bizzat kendisinin bir tarihi
vardr. rnein boanma veya bir etnik gruba aidiyet gibi bir
nitelik, damgalayc gcn yitirdiinde daha nceki tanmn
her zaman ve giderek daha fazla saldrya maruz kald grlr:
muhtemelen ilk olarak oyun sahnelerinde, daha sonra ise kamu
sal alandaki karma karlamalarda, ta ki ortamlarda kendini da
272 Viscardi, AMans Stature, s. 70, iinde, Wright, a.g.e s. 214. Elleri yerine
metal bir aparata sahip bir adam tarafndan kullanlan benzer teknikler
iin bkz. Russel, a.g.e., s. 122-123.
273 Bu modele gre ina edilmi bir deneyim M. Kohn ve R. Williams, Jr.
tarafndan u almada aktarlr: Situational Patterning in Intergroup
Relations, American Sociological Review, XXI (1956), s. 164-174.
yatmay kesene kadar, gerek grnr ynleriyle gerekse zorunlu
olarak rtk ve zahmetlice yok saylan taraflaryla.
Sonuca balamak gerekirse damga kavramnn, iki stun
hlinde ayrlm somut bir bireyler topluluunun -damgallar
ve normaller- mevcudiyetinden ziyade, en azndan baz ilikiler
erevesinde ve hayatn belli dnemlerinde her birimizi iki rol
de oynamaya gtren ve her yerde mevcut bir toplumsal sre
cin edimini ierdiini tekrarlamak isterim. Normal ve damgal,
somut kiiler deillerdir, ikisi de birer bak asdr. Bu bak
alar, karma temaslar esnasnda, laykyla yerine getirilmemi
normlar gereince toplumsal olarak retilirler. Bir birey daim
sfatlar tarafndan tipletirilebilir elbette; bulunduu birok top
lumsal durumda, damgal roln oynamaya zorlanabilir ve bu
durumda ondan, bu almada yaptm gibi, kaderinin onu her
eyiyle normallerin zddnda konumlandrd damgal bir kii
olarak bahsetmek doaldr. Ne var ki, sahip olduu bu damgala-
yc nitelikleri, iki roln doasn kati surette belirlemez; bu ni
telikler sadece, damgalnn rollerden birini veya dierini oynama
skln tanmlar. Sz konusu olan, kiilerden ziyade, etkileim
esnasnda oynanan roller olduuna gre, damgal kiinin belli
durumlarda, pek sklkla, farkl olana ilikin normallerin tm
n yarglarndan rnekler sunmasnda artc hibir ey yoktur.
Ayrca aka grnd gibi, yz yze etkileim; en azndan
Amerikan toplumunda yle bir ekil gstermektedir ki, incele
diimiz trden karklklara zellikle aktr. Bunun da tesin
de, varsaylan ve fiili kimlikler arasndaki mesafe srekli bir risk
tekil eder; bu risk her zaman gerilimlerin (itibarszlatrlmlar
nazarnda) ve bilginin (itibarszlatrlabilir olanlar nazarnda)
denetimini gerekli klar. Damga ok grnr ve ok rahatsz edi
ci ve hatta kaltmsal olduunda ise, bundan doabilecek etkile
imsel deikenlik kendilerine kt rol denler iin tamamyla
genel sonular ierebilir. Bununla birlikte, u veya bu kiisel sfa
tn bariz biimde can skc karakterinin ve normal-damgal oyu
nunu sarsma kapasitesinin kendi tarihi vardr; bilinli toplumsal
eylemlerin dzenli olarak deitirdii bir tarihtir bu. Grnen
o ki, damgalayc srelerin genel bir toplumsal ilevi yerine ge
tirdikleri -toplumun pek de yannda olmad kiilerin desteini
kazanmak- ve bu itibarla da deiime direnli olduklar doru
dur ancak bununla birlikte, damga trne gre nemli lde
deikenlik gsteren ek ilevlere sahip olduklar da dorudur.
rnein bireylerin ahlaki adan damgalanmas, formel bir top
lumsal kontrol arac ilevi grebilir; aznlktaki baz rksal, din
veya etnik gruplarn bu ekilde damgalanmas, onlar rekabet
yollarndan uzaklatrmaya yaram gibidir; ayn zamanda, fiziki
bir ekil bozukluundan muzdarip kiilerin deersizletirilmesi
de bu kiilerin gnl tercihlerinin mecburi bir kstlamaya tabi
olmasna muhtemelen katk yapmtr.274

274 Bu yorum iin David Matzaya teekkr ederim.

Beinci Blm
 Sapmalar ve Sapknlk

O hlde, utan verici farkllk oyunu toplumsal yaamn genel

bir izgisini oluturur. Bu verili kabul edildikten sonra geriye
kalan, bu olgunun (ve analizinin) sapknlk kavram altnda bir
araya getirdiimiz yakn alanlarla srdrd ilikiyi deerlen
dirmektir (fark edilecektir ki, bugnlerde olduka moda olan bu
kavramdan, kullanllna ramen imdiye kadar az ok uzak
durdum).275
Birtakm deerleri paylaan ve kiisel sfatlar ve davranma
ekillerine ilikin belli bir toplumsal normlar btnne riayet
eden bir grup bireyden hareketle, ballk gstermeyen her ye
sapkn olarak, hususiyeti ise bir sapma olarak tanmlanabilir.
Ne var ki tm sapknlarn, byle bir zel tanmlamay ve analizi
hak edecek kadar ortak noktaya sahip olduklar kansnda dei
275 Sosyal bilimlerle bir ekilde itigal etmi herkesin, sapkn kavramn ra-
hadkla kullanmaya ne kadar meyilli olduunu grmek dikkat ekicidir;
sanki kavramn tatbik olduu kiilerin, onlar hakknda makl ve genel laf
lar etmeye imkn tanyacak derecede ortak yan varm gibi. Doktorlarn
mdahaleleri sonucu ortaya kabilecek iatrojenik [tbbi hatalardan dolay
oluan ikyet ve hastalklar, t.s.n.] rahatszlklar olabilecei gibi, baz bi
rey kategorileri de toplumu inceleyen ve almalarn zenginletirenlerin
yaratmlardr.
lim; ksmen, sapmann sz konusu olabilecei muhtelif gruplar
ayran mutlak farkllklarn bykl dolaysyla, birbirlerine
benzedikleri noktalarn ok daha fazlasnda ayrmaktadrlar.
Bununla birlikte, bu alma alann, bazlarnn tahlil edilmeyi
phesiz hak ettii birok alt alana blmek pekl mmkndr.
Bilinmektedir ki; ok kalabalk olmayan ve kendi iine kapal
baz gruplarda, yksek bir konuma sahip olmak, sapma zrl-
n, yani sapkn olabilmeyi beraberinde getirebilir. Bu tr bir
sapknn grupla ilikisi ve iinde bulunduu grubun ona ilikin
fikri yledir ki, sz konusu sapknlk hibir yeniden yaplanmaya
yol amaz. (Tam aksine, grup daha geni olduunda ise, yksek
konumlar igal eden bireyler ou durumda eksiksiz bir konfor-
mizm sergilemek zorundadrlar.) Fiziksel bir rahatszl olan ve
byle tanmlanan bir kii, kendini buna olduka benzeyen bir
durumda bulur; hasta stats gereince bunu kabullendii s
rece performans kriterlerinden uzaklaabilir; bu, ne kendisi iin
ne de grupla ilikisi noktasnda bir sonu douracaktr. O hlde
muktedir kii ve hasta birey, sapmalarnn tam da unutulmas,
grlmemesi sebebiyle -nk hibir yeniden tanmlamaya yol
amaz- her ikisi de sapkn olma zgrlne haizdirler; hususi
durumlarndan tr, kavramn yaygn olarak kullanld ek
liyle sapkn dnda her eydirler.276
Sk skya birbirine bal bir grup veya cemaatin, eylemleri
veya niteliklerinden tr (bazen de her ikisi itibaryla) sapan
ve bunun sonucunda da hususi bir rol oynama noktasna (hem
grubun sembol olacak hem de baz soytarlk ilevlerini yerine
getirecek ekilde) gelen bir ye rneini sunmalar pek sklkla
vakidir; oysaki bu, dier drt ba mamur yelere gsterilen say
g burada kendisinden esirgenirken gerekleir. Byle bir rnek
te tam olarak olan udur: Bahsi geen hususi ye toplumsal me
276 Sapknn, dhil olduu grupla karmak ilikisi yakn bir zaman nce L.
Coser tarafndan tekrardan ele alnmtr, bkz., Some Functions o f Devi
ant Behavior and Normative Flexibility, American Journal o f Sociology,
Vol. 68, No. 2. (1962), s. 172-181.
safeler oyununu oynamay keser; kendisini iradesinin akna
brakr. Merkezinde olduu ancak tm statsne sahip olmad
bir katlmclar emberi etrafnda dier yeleri kaynatran bir
ekim merkezidir sklkla. Grubun maskotudur; baz noktalarda
normal bir yenin niteliklerine haiz bir maskot. Geleneksel bir
figr olarak kyn delisi, mahallenin sarhou, kouun soytars
veya hatta yatakhanenin iman rnek olarak gsterilebilir. Ge
nel olarak bu tipten grup bana sadece bir tane bulunmas bek
lenir; nk fazlasna gerek yoktur -birden fazlas grup iin yk
olur. Bu tr bir kiiyi btnlemi sapkn olarak adlandracaz;
bu greceli btnlemenin sadece normlara kyasla deil, somut
bir grubun nazarnda olduunun altn izmek ve mulak da
olsa gruba tamamyla kabulnn onu, yine iyi bilinen bir baka
sapkn tipinden farkllatrdn vurgulamak iin. Bu dier sap
kn, itilmi olandr, grupla srekli olarak ayn toplumsal ortamda
bulunan ancak ona yabanc olan. (Btnlemi sapkn dar
dan saldrya maruz kalrsa eer, grubun yardmna komas pek
muhtemeldir ancak ayn durumda, itilmi neredeyse her zaman
tek bana mcadele vermek zorundadr.) Ayrca not edilmelidir
ki, burada ele alnan tm sapkn tipleri, onlar zerine kapsaml
bir biyografiye sahip ve yine onlar kiisel olarak tanmlayabile
cek, tespit edebilecek bir topluluk ierisinde yer alrlar.
Yukardaki tespitlerde, btnlemi sapkn snrl gruplarda
dier sapknlardan ayran eyin, bu dier sapknlardan farkl ola
rak ortalamann savunduu ahlak anlayyla srdrd tuhaf
ilikinin olduunu ima ettik. O hlde analizi daha da derinle
tirmek iin ayn ekilde, sapma noktasna gelmeksizin uygula
yclarn olaan ahlak anlayndan kopmaya sevk eden farkl
toplumsal rolleri de deerlendirmek faydasz olmayacaktr. Oysa
ahlaki adan birbirleriyle uyumsuz bu iki roln hemen kendini
aa vurmas iin, referans sistemini, aile modelini temel alan
kk gruplardan yksek seviyede bir uzmanlamay kaldran
gruplara ekmek yeterlidir. Bu noktada ncelikle, drstl
simgeleyen ve bunu normalin de ok tesinde yaayan papazn
rolnden bahsetmek istiyorum; daha sonra da tekinin sula
ryla uramay gnlk rutini yapmak zorunda kalan polisin ro
lnden.277
imdi referans sistemini daha da ileriye tarsak ve herke
sin birbirini tand topluluklardan metropollerin dnyasna
(ve balantlarna, yerleim yerleri veya bo zaman meknlarna)
geersek sapmalarn anlamlarnn ve eiderinin e zamanl bir
deiimini tespit ederiz.
Bu sapmalardan bir tanesi bizim iin hususi bir nem arz
eder; kendilerine den toplumsal konumu kararl biimde ve
aka reddettikleri izlenimini veren ve en temel kurumlarmza
ynelik, sreklilik arz etmemekle beraber, az ok asi bir tutum
ierisinde bulunan bireylerin aa vurduklar sapma. Bu temel
kurumlar ise unlardr: aile, ya hiyerarisi, rollerin cinsiyetler
arasndaki stereotipik dalm, tam zamanl almann me
ruiyeti (devlet tarafndan tasdik edilmi tek bir bireysel kimlik
eliinde), snf bariyerleri, rk ayrmcl.278 Bu kurumlara y
nelik az ok asi bir tutum ierisinde bulunan bu kiiler marji
nal olarak adlandrlrlar; bu tutumu kendiliinden ve kendileri
iin benimsemilerse eer, eksantrik olarak nitelenebilirler veya
onlardan, bal bana bir kiilik olarak da bahsedilebilir. Son
olarak eer, bir alt topluluk eklinde bir araya gelmilerse on
lar, sapkn bir topluluu oluturan toplumsal sapknlar olarak
adlandrabiliriz.279 Bylesi bir durumda, dier pek ok sapkn
277 Bu tematik H. Becker tarafndan ilenmitir; Outsiders (New York, Free
Press of Glencoe, 1963), s. 145-163. Heretik Yaynclk tarafndan Trk-
eye kazandrlmtr, Hariciler (Outsiders), Ankara, 2013.
278 Bu bak as bana Dorothy Smith tarafndan nerilmitir.
279 Sapkn topluluk kavram tam olarak yeterli deildir; nk iki noktann
stn rter: Siradan topluluklarn oluumuna ilikin analizin sunduu
yapsal kriterler nda, bahsi geen sapkn topluluk zel bir durum te
kil eder mi, etmez mi? yeleri toplumsal sapkn mdrlar, deil midirler?
Hibir insann yaamad bir blgede, hem cinslerden oluan bir askeri
garnizon ilk anlamyla sapkn bir topluluk iken, zorunlu olarak bir top
lumsal sapknlar topluluu oluturmaz.
tipi arasndan sadece birini, hususi bir sapkn tipini olutururlar.
Sapknlk olarak adlandrlabilecek bir alma alan mev
cutsa eer, bu alann merkezini oluturanlarn, yukardaki ek
liyle tanmlanm toplumsal sapknlar olmalar muhtemeldir.
Fahieler, uyuturucu bamllar, sulular, caz mzisyenleri,
bohem kiiler, ingeneler, karnavallarn geici alanlar, ay
yalar, sahne dnyasndan insanlar, profesyonel oyuncular, evsiz
barkszlar, ecinseller280, pimanlk duymayan fakirler, bunlarn
hepsi bu tanma dhildirler. Toplumsal dzene mterek bir red
diye yneltme noktasnda angaje olmu gibi grnen bireyler
dir bunlar; toplumun kendilerine sunduu patikalarda ilerleme
frsatna tenezzl etmiyor izlenimi verenlerdir. stlerine saygda
aka kusur eden onlardr; dinsiz olan onlardr; sunduu moti
vasyonlar noktasnda toplumun skaladklardr onlar.
Toplumsal sapmann merkezi bylece snrlandrldktan
sonra, eperdeki rnekleri incelemeye balayabiliriz: sadece
ayrks bir ekilde oy kullanmakla kalmayp siyaseten gerekli
olandan ok daha fazla zaman beraber geiren radikal cemaati
280 Ecinsel terimi genellikle, kendi cinsiyetinden biriyle aktan cinsel ey
lemde bulunan herhangi birine gnderme yapmak zere kullanlr; bu
pratiklere ecinsellik ad verilir. Bu kullanm tbbi ve yasal bir referans
erevesine dayanr grnmektedir ve kanmca fazlasyla geni ve hetero
jen bir kategoriletirme sunmaktadr. Ben sadece, kendi cinsinden kim
seleri en arzu edilir cinsel nesne olarak tanmlayan ve tm sosyal yaamn
gl biimde bu nesnenin peinde koma ve ondan haz alma noktasnda
dzenlendii zel bir toplulukta yer alan bireylere gnderme yapyorum.
Bu kavramsallatrmaya gre, ecinsel hayatn drt temel eidi vardr:
erkek ve kadn olmak zere, cezai infaz kurumlarnda olan iki eidi ve
yine erkek ve kadn olmak zere, kentsel meknlarda olan iki eidi (bu
kincisi iin baknz, E. Hooker, a.g.e.). unu da gzden karmamak
gerekir: Bir kii ecinsel bir evreye, ecinsel pratiklerde bulunmakszn
dhil olabilir; tpk toplumsal veya ahlaki adan bu evreye ait olmakszn
ecinsel ortamlarda hizmet sunumunda bulunanlar gibi (bununla alakal
olarak baknz, Reiss, a.g.e). O hlde, eer ecinsel terimi belli bir trde
cinsel pratiklere gnderme yapmak iin kullanlyorsa bahsedilen bu zel
sapkn toplulua dhil olan tm kiileri tanmlamak iin baka bir terime,
rnein ecinsel dostu gibi bir terime ihtiya vardr.
gruplar; almak zorunda olmayan ve zamann bir tatil yerin
den dierine seyahat ederek geiren zenginler; alan veya a
lmayan ancak srekli olarak yurt dnda yaayan ve PX28 ve
American Express gielerinden fazla uzaklamayanlar; ev sahibi
lke ile ailelerinin geldii lkeden oluan ikili bir dnyada yeti
mi, kendilerine sunulan geleneksel hareketlilik gzerghlarn
tereddtsz reddeden ve okulun onlara aktardklarnn stn
Ortodoks bir sofulukla rten etnik asimilasyon kurbanlar; aile
kurmay en azndan reddeden ve metropollerde esen lml ve
geici aile kart fikirlerin destekiliini yapan gayrimeru veya
ocuksuz iftler.
Tm bu rneklerde, tpk eksantrik tiplerde veya klt grup282
mensuplarnda olduu gibi, bir tr geri ekilme, ie kapanma
sz konusudur. Bu ie kapanma, toplumsal sapknlar ile sessizce
sapanlar -pul koleksiyoncular, kulp tenisileri, araba delileri
rneklerinde olduu gibi kendilerini tutkularna fazlasyla ada
yan ve toplumsal ballklar iin geriye sadece cansz bir kabuun
kald hobi sahipleri- arasnda ince bir izgi izilmesini salar.
Tanmladmz anlamda toplumsal sapknlar, onlara biilen
konumu reddettiklerini gsterili bir ekilde ilan ederler ve bu
gsterii bakaldr, kendi topluluklarnn ekolojik snrlar ie
risinde kalmak koulu ile geici olarak ho grlr. Etnik ve rk
temelli gettolar gibi, bu topluluklar da bir nefsi mdafaa sna
ve bireysel sapknn, kendisinin de en az dierleri kadar iyi oldu
unu aka ilan edebilecei bir yer sunarlar. Ne var ki, toplumsal
sapknlar ou zaman, normallerle sadece eit olduklarn deil,
onlardan stn de olduklarn ve srdrdkleri hayatn, dier
lerinin hayatndan daha da deerli olduunu dnrler. Ayrca
bu ekilde, huzursuz normallere varolu modelleri de sunarlar;
sadece sempati kazanmakla kalmazlar, ayn zamanda yeni ye
281 T.S.N.: Amerikan askeri stlerindeki kantinler.
282 T.S.N.: Klt grup: Sosyolojik anlamda, kendilerini evreleyen ortak kan,
inan ve pratiklerin dnda konumlanm, grece iine kapal ve yaltk
topluluklar.
ler de kazandrdlar; hlden anlayanlar yolda hline gelebilirler.
(phesiz, klt grup mensuplar da yeni yeler devirirler ama
burada vurgu, yaam tarzlarna deil eylem programlarnadr.)
Teorik adan; sapkn bir topluluk, grup ii bir sapknn ken
di grubu iin gerekletirdiine benzer bir ilevi toplumun geneli
iin yerine getirebilir. te yandan, bylesi bir ihtimal mmkn
grnmekle birlikte imdiye kadar kimse buna ilikin bir vaka
sunamamtr. Sorun, sapkn toplulua yeni yelerin devirildii
geni alann, yz yze ilikilere dayal kk bir topluluk gibi,
ihtiyalar ve ilevleri aka tanmlanm bir sistem, bir varlk
olmamasdr.
imdiye kadar iki tr sapkn deerlendirilmitir: btnlemi
sapknlar ve toplumsal sapknlar, ilaveten, iki civar toplumsal
kategori tipine de deinilmelidir. ncelikle, etnik ve rk temel
li aznlk gruplar283 iin unlar syleyebiliriz: Ortak bir tarihe
ve kltre (ve ou zaman da ortak bir ulusal kkene) sahip,
yeliklerini nesilden nesile aktaran, baz yelerden sadakat talep
edecek durumda olan ve toplumda grece dezavantajl konum
lar igal eden bireylerin oluturduu gruplardr bunlar. kinci
olarak statlerinin izini; gzle grnr biimde konumalarn
da, grnmlerinde ve tavrlarnda tayan ve kamu kurumla-
rmz karsnda kendilerini ikinci snf vatandalar olarak hisse
den alt snf mensuplar vardr.
Dolaysyla, yz yze etkileimde kendilerini ne tr bir kar
lamann beklediinden emin olamaz bir hlde ve bu durum
karsnda eidi tepkiler gelitirmeye abalarken btnlemi
sapknlarn; toplumsal sapknlarn; aznlk ve alt snf mensup
larnn; yani, btn bu kategorilere dhil kiilerin tmnn,
zaman zaman kendilerini damgalanm bireyler olarak hissetme
lerinin pek muhtemel olduu artk aktr. Baka hibir sebeple
283 Bu hususta yakn zaman nce yaplm bir analitik deerlendirme iin ba
knz, Insiders-Outsiders: The Position of Minorities, New Left Review,
XVII (K, 1962), s. 34-45.
olmasa dahi srf u nedenle bile bylesi bir durumla muhteme
len karlaabilirler: Tm yetikinler, eitli sebepler dolaysyla
gerek ticari gerekse de kamu hizmet kurumlaryla bir ekilde i
grmek zorundadrlar. Bu kurumlarda, temel vatandalk sfat
zerinden herkesin eit ve nazik bir muamele grd varsaylr
ancak kk burjuva ideallerinden beslenen nefret ve arzu tep
kileri iin de bir yer vardr burada.
te yandan, bu drt kategorinin derinlemesine incelemesi
nin bizi, damgann analizinde dikkate alnmas gereken eyden
daha da teye ve uzaa tayaca bilinmelidir. rnein yle sap
kn grup yeleri vardr ki, zellikle kendi evrelerinden uzakta
olduklarnda toplumsal kabul grme noktasnda bilhassa kayg
duymazlar ve dolaysyla da damga idaresi erevesinde incelene-
mezler. Amerikann scak kumsallarnda ak havada bulabilece
imiz, alma fikrine hlen ayak srerek yaklaan ve kendilerini
zgrce eitli dalga sporlarna adayan ya biraz gekin genler
bu duruma rnek tekil eder. Deindiimiz bu drt kategori
nin dnda, hi damgalanmam dezavantajl kiilerin mevcut
olduunu da unutmamak gerekir: rnein uyuuk ve bencil bir
ele evli olan bir kii ya da durumu iyi olmayan ve drt ocua
bakmak zorunda olan bir kii284veyahut da fiziki engeli (rnein
hafif bir iitme gl) hayat boyunca kendisini rahatsz etmi
biri (kendisi de dhil hi kimse bunu fark etmemi olsa da).285
O hlde incelememiz asndan, damgalanm bireylerin tek
bir kategori altnda snflandrmay meru klacak lde ortak
yaam koullarna sahip olduklarn ne srmekteyim. Bu sebep
le, toplumsal sorunlar, rk ve etnik temelli ilikiler, toplumsal
dzensizlik, kriminoloji, toplumsal patoloji ve sapknlk gibi ge
leneksel alanlardan paralar aldm -tm bu alanlarn ortaklaa
sahip olduklar eyin bir parasyd bu. Bu ortaklklar, insan do
asna ilikin birka varsaym temelinde daha sistematik bir hle
284 Toynbee, a.g.e., Blm 15 ve 17.
285 Bunun bir rnei Henrich ve Kriegel, a.g.e., s. 178-180 iinde bulunabi
lir.
sokulabilir. Bu durumda, her bir geleneksel alandan geriye kalan
ey, gerekten ona zg olan her ne ise onun asndan incele
nebilir ve bylelikle u anda tmyle tarihsel ve rastlantsal olan
bu btnle bir analitik tutarllk kazandrlabilir. Bu yaplrsa
ve rk ilikileri, yallk ve akl sal gibi alanlarda neyin ortak
olduunu bilirsek eer, o zaman analitik olarak nasl farkllatk
larn da kavramaya balayabiliriz. Belki de her bir rnekte ter
cih, hlihazrda mevcut olan alan ayrmalar korumaktan yana
olacaktr ama en azndan bu yntem, her bir alann, farkl bak
alarn uygulamamz gereken bir alan olduunu ve bu tutarl ve
verimli analitik perspektiflerin farkl alanlarda kullanlmasnn,
ilgilerini bu alanlardan sadece biriyle snrlam olanlar tarafn
dan gerekletirilemeyeceini ortaya koyacaktr.
Damga
rselenmi Kimliin dare Edilii zerine Notlar
D am ga bir iliki trdr, sabit b ir v a s f deil. D am ga; d am g alay a
na, norm al ad d ed ilen e, norm al ro l n oynay ana ihtiya duyar.
T oplum sal ilik ilerin ve e tk ileim lerin sey rin d e kar karya gelen
iki birey in arasn d a geen bir h ik y ed ir" aslnda dam ga, am a bu
hiky ed e ilgin o lan udr ki; b u g n n o rm ali tan m lay an bir nite
lik y a rn pekl bir d am g ay a dnebilir. N o rm al-d am g al o y u
n und a iftlerin rol d e itirm esiy le sk lk la karlanr. D olaysyla
norm al ve d am g al ayn b t n l n iki parasd rlar; ayn rt n n
iki ucudurlar. N o rm al ve dam gal, so m u t kiiler deildirler; sadece
b irer bak adrlar. D am g alar eit eittirler; engelliler, bir
k aza son u cu n d a bir u zv u n u k ay b etm i olanlar, alkolikler, ec in sel
ler, akl hastalar, eski sulular, u y u tu ru cu bam llar, isizler
veya belli etnik, din veya snfsal aid iy etleri sonucunda itilm i
olan lar d am g al figrnn bakahram an lard r. Bu k ah ram an la
rn h ik y esi sk lk la trajik tir de. G ri alan d a k alm ann, tan m lan a
m az olm an n trajed isid ir bu. D am g a ln n h u su siyeti snflandr-
lam az o luudur; n o rm a lle r d n y asn a ait d e ild ir ancak bu d n
y aya y ab an c da deildir. F iziki adan tam o larak salkl d e ild ir
ancak hasta da d e ild ir ( n k h astalk tanm g erei geici bir du
rum dur). lii d e ild ir an cak can llar d n y asn a da ait deildir; to p
lum sal a d an h em v ard r h e m yoktur. H atta ne h a y v a n ne de ta m a
m y la in san olm as h aseb iy le d oa v e k lt r arasn d a v ar o lan iz
g in in bizatihi ihlalid ir dam gal. T am an b ir engel, sahip o lunan bir
dam g a; b irey in k lt r tay cs olm a v asfn o rtad an kald ran bir
ihtim aldir. D am g al sn rd a olandr; tek k elim ey le, m u lk snrlar
zerin d e iki d n y a arasn d a srekli savrulm a, gidip gelm e h lid ir
dam ga.