1917 ylnda doan Ulrich Im Hof Basel niversitesindc okudu.

1965den bu yana Bonn niversitesinde svire tarihi ve genel

ada tarihi dersleri vermekte, ayn zamanda Bern niversitesi
svire Tarihi Blm Dekan. Ana aratrma alanlarnn
arasnda entelektl tarih, 18. yzyln kltrel ve toplumsal
tarihi, niversite tarihi, svire ulusal bilinci ve dilbilimi
konular bulunmaktadr. Eserleri arasnda Isaac Iselin,
Aufklantng in der Schweiz vardr.
 Das Europa der Aufklarung
adl bu kitap
Jacques Le Goff un editrl altnda
farkl lkeden be yaynevinin inisiyatifiyle yaynlanan
The Making of Europe (Avrupa'y Kurmak)
dizisinin bir parasdr.
1993: C.H. Beck Verlag, Mnih
1993: Basil Blackwell, Oxford
1993: Editorial Critica, Barcelona
1993: Guis. Laterza & Figli, Roma-Bari
1993: Editions du Seuil, Paris
EULAMA (S.R.L. Roma, talya) Ajans araclyla
Trke eviri haklar
ATA Yaynclk A.., stanbul, 1995
Bu diziye katlan dier yaynevleri:
Agor (Amsterdam), Archa (Bratislava)
Atlantisz (Budapete), Heibonsha (Tokyo)
Krag (Varova), Presena (Lizbon)

Yayna Hazrlayan
zden An kan

LNTER:frVI[
kalklanyla
Bask: zencr Matbaas
Cilt: Yedign Ciltevi
Kapak: Temel Matbaas

ISBN 9 7 5 -4 1 4 -3 0 6 -4
 Ulrich Im H of

AVRUPADA
AYDINLANMA

eviren:

ebnem Sunar
 indekiler

Avrupay Kurmak 9

I Tarihsel Dnem 11
1. Aydnlanma ve Yeni Ik II
2. Aydnlanman m A n Alan Olarak 18. Yzyl 17

II Dnm Noktas 19
1. Ilknuiarlann Dnyas 19
2. Soylular 33
3. Ruhban Snf 40
4. Kentli Ona Snf 54
5. Kyller 66
6. Halk 72

III Avrupa ve Devletleri 83

1. Dnyann D ununu 83
2. Eskiyen Monariler ve Cumhuriyetler 87
3. Devletler st Dnya Vatandal 98

IV Aydnlanmann Tayclar 102

1. "Cemiyet" Harekete 102
2. Akademi 104
3. Salon 110
4. Okuma Topluluktan 115
5. Gnll Hayr Cemiyetleri "Ekonomik" Topluluklar 120
6. Tanmsal- EKonomik Topluluklar 126
7. Masonlar 136
8. Aydn lan ma Hareketteki Cemiyetler 142
9. Delgiler ve Kitaplar 145
V topya ve Reform 149
1. "Dzeltme ve Hayaller" 149
2. Felsefi an Felsefesi ve Filozoflar 153
3. Aklc Hristiyanlk 160
4. Doal Hukuk, nsan Haklarna Giden Yol 172
5. Siyaset ve Ynetim 177
6. Ekonomi, Ahlak, Ekonomi zgll 182
7. Doa Bilimlei - Tp - Teknik 187
8. Etim - Okul - Halk Aydnlanmas 195
9. Erdem ve Yurtseverlik 203

VI Geni Dnyaya Byk Alm 210

VII Bamszlk - Eski Basklardan Kurtulu 222

1. Siyasal-Sosyal Banszltk 222
2. Yahudilenn Bamszlamas 227
3. Cinsiyetlein Rol zerine Tartma:
Kadnlarn Bamszlamasna Giden Yolda 231

VIII Radikalleen Aydnlanmann Geri Pskrtlmesi 238

1. Radikal Aydnlanma 238
2. Buyrukla Aydnlanma 245
3. Etken Romantizm: Aydtnlanmaya Tepki 250
4. Gelenekiliin ve Hkmetlerin Tepkisi 253

IX 19. Yzyla Doru 260

1. Milliyetilik Kozmopolitizrne Kar 260
2. Aydnlanmadan Devimlere 266

Notlar 270
 AVRUPAYI KURMAK

Avrupa kuruluyor. Bu byk bir umut. Bu umudun gerekleme

si tarihi hesaba katmasna bal: Tarihten yoksun bir Avrupa k
sz ve geleceksiz olurdu. Dn bugn belirler nk, bugn ya
planlar ise yarn hissedilir. Ancak gemiin bellei bugn fel
ce uralmamal, aksine bu anlay temelinde yeni dostluklar ge
litirmemize yardmc olmal, ilerlememize rehberlik etmeli.
Atlas Okyanusu, Asya ve Afrikann evreledii Avrupamz,
corafyann belirledii, tarihin biimlendirdii ekliyle ve ta Yu
nanllardan kalma adyla anlarak, ok uzun zamanlardan beri
varln srdryor. Eskiadan, hatta tarih ncesinden bu yana
Avrupay tam da sahip olduu bu btnlk ve eitlilik nedeniy
le bu denli zengin bir kltrle donatan, olaanst bir yaratc
lk gelitirmesine olanak salayan bu miras, geleceinin de da
yanak noktas olmaldr.
Farkl dillerden ve uluslardan be yaynevinin giriimiyle do
an "Avrupay Kurmak" dizisi, devralnan glkleri de gzler
den gizlemeden, Avrupa'nn inasna ve belleklerden silinmez
stnlklerine k tutmay amalyor. Avrupa, birlik salamaya
alrken anlamazlklar, atmalar, blnmeler, i elikiler
yaad. Bu dizi bunlarn stn rtmeyecek: Avrupa giriimine
katlmak, gelecek perspektifi iinde gemii btnyle bilmeyi
gerektiriyor. Diziye byle etkin bir balk konmas da bu yz
den. Kanmzca Avrupann bireimsel bir tarihini yazmak iin
henz vakit erken. Sunduumuz denemeler, Avrupal olsun ol
masn, tannm olsun olmasn, gnmzn en iyi tarihilerinin
kaleminden kmtr. Sz konusu yazarlar ekonomi, siyaset, top
lum, din ve kltr alanlarnda Avrupa tarihinin belli bal tema
larm ileyecek, bunu yaparken de Herodotosa kadar uzanan va-
kanvislik geleneinden olduu kadar Avrupada geliip 20. yz-
ylda, zellikle u son birka on ylda tarih bilimini kkten dei
tiren yeni anlaylardan da destek alacaklar. Anlalrlk kayg
syla kaleme alman bu denemeler, bu nedenle geni bir okur kit
lesinin eriebilecei niteliktedir.
Amacmz, Avrupay kuranlarn ve kuracak olanlarn kafa
sndaki "Biz kimiz? Nereden geldik? Nereye gidiyoruz?" sorusu
na ve dnyada bu soruyla ilgilenenlere yant niteliinde veriler
sunmak.
Jacques Le Goff
 I
T arihsel D nem

1. Aydnlanma ve Yeni Ik

Aydnlanma, 18. yzyln baarl Alman sanats Daniel Cho-

dowieckinin bakr zerine yaplm bir gravrnn addr. Res
min n plannda, aalarn arkasnda biri byk, dieriyse daha
kk iki kulesi grnen ato benzeri bir yerleime ait karanlk
ormann glgesindeki ose yolda bir yaya ve tek bana bir atl
nn pei sra bir yk arabas ilerlemektedir. Yerleim yeri, uzak
sradalarn arkasnda ortaya kan gneten, nlarn henz
aarmakta olan gkyzne gnderen ve yerleim yerinin ardn
daki sis perdesini datmak zere olan sabah gneinden gelen
aydnla brnmtr.
Chodowiecki kendi Aydnlanma betimlemesini u szleriyle
yorumlamaktadr:

Mantn bu yce yaptnn... imdiye dein (belki de konunun ken

disi hl yeni olduu iin) ufukta ykselen gneten baka hibir
genel, anlalr ve alegorik simgesi olmamtr. Bu simge, her za
man bataklklardan, buhurdanlardan ve kurbanlk hayvanlarn put
perest sunaklarnda yaklan kurbanlardan ykselecek ve bylece
bunlar kolayca gizleyebilecek olan sisten tr herhalde daha
uzunca bir sre en uygun simge olarak kalacaktr. Bununla birlikte
sadece gne ufukta ykseldii zaman, sisin hibir zarar yoktur.1

Konusu Aydnlanma'mn gnei olan bu bakr zerine yaplm

gravre ilikin bir baka yorum olarak zamamn, an reformu
na iaret eden baka bir anlatmm da seebiliriz: "Her zaman
ncelikle-ounlukla tan kzllyla birlikte serinlik getirir gibi
12 Tarihsel Dnem

grnen ve sonunda iyiliksever scakl getirecek olan scakl ge

tirdii kansndayz." Gerekten de scaklk sonradan geliyorsa,
akln gnee benzelildii ngilizce bir karlatrma burada an
labilir: "of which the light is constant, uniform and lasting" (
deimez, birmek ve kalc olan). Ik kavram, 18. yzylda ye
ni bir nem kazanmtr. Ik imdi, akldan, zgrlkten ya da
mutluluktan her sz ediliinde tekrar tekrar kullanlmaktadr.
Ik, yzyl tanmlayan kavramlara yansmtr.
Geri ngilizce terim enlightenment, buna benzer biimde an
cak 19. y zyldaki/ a ifadesiyle rekabet ederek ortaya k
mtr. rnein filozof Berkeley o zamanlar that ocean of light,
which has broke in and made his way in spite o f slavery and su
perstitiondan (klelik ve batl inanca karn ortaya kp kendi
yolunu izen o k okyanusu) sz etmektedir. Bir baka ngiliz
ise bu yzyl iin is enlightend beyond the hopes and imaginati
ons of former times (gemi zamanlarn mitlerinin ve imgelem
lerinin tesinde aydnlanm) demekledir. Sonu olarak air Ale
xander Pope, btnln byk felsefi ve doabilimsel bireimi
ne gururla iaret ederek yle der:

Nature and Nature's laws lay hid in flight.

God said, let Newton be! and all was light.2

(Doa ve yasalar gecede saklyd.

Tanr, "Newton olsun!" dedi ve her ey k oldu.)

O zamandan bu yana yle sylenebilir: Ex occidente lux! Ik ar

tk Doudan deil, Batdan gelmektedir - sadece zgrlk
Byk Britanyadan deil, ayn zamanda mutlakyetten kurtulan
Fransadan da.
Lumieres, Franszca terimdir. Lumiere, k, intelligence, con-
naissance, elarte desprit, yani "anlay, bilgi ve tin akl" anla
mna gelmektedir. Lumieres, zamann zgl kavramna dn
mtr:
Aydnlanma ve Yeni Ik 13

Les seules lumieres de la raison naturelle son capables de conduire

les hommes la perfection de la science et de la sagesse hamaine.
(Sadece doal akln , insanlar bilimde ve beeri bilgide m
kemmellie ulatrabilir.)

Filozof ve politikac Turgot 1750de yle demitir:

Enfin toutes les ombres sond dissipees; quelle lumiere de toutes
parts... quelle perfection de la sagesse humaine."
(Sonunda btn glgeler dald, her taraftan bu ne gzel bir
k... insan mantnn bu ne kusursuzluu).

iirsel biimiyle bunun anlam:

Et ce qucrvaitproduit {ignorance grossiere

Disparait au grand jour d un siecle de lumiere.
(Ve kaba bilgisizliin rettii ey kayboluyor
n bir yzyln aydnlk gnnde.)

Alntlarn birou, ngilizce alntlardan daha ge tarihlidir. Bu

bir rastlant olmasa gerek; nk byk vaiz Massillon5un XIV.
Louisnin tabutundaki "Bir tek Tanr byktr" sz etkisini yitir
dii zaman, kraliyete ait tanrsal merhametliliin dizginlemek is
tedii her ey birden bire ortaya kmtr. Fransz zarafetini, g
reneklerini ve dilini taklit etmeye balayan Avrupa, hibir karan
lk a karsnda dur durak bilmeyen, ksmen ok souk bir
n ayn yollarnda aydnlanmtr. ster prenslikten Alman bir
metres araclyla, ister tarikat mensubu olmayan Katolik tal
yan papaz araclyla olsun, en kt ve dinsel inanlara kar
en saygszca eyler artk Fransz usulnce ve Fransz rneine
gre yaplmaktadr.
nceleri sadece meteorolojik bir anlam olan Almanca te
rim Aufklnng ilk olarak klandrma ve benzeri fiil biimleriy-
I / Tarihsel Dnem

h kll.l^. Seksenli yllardan balayarak -Aydnlanma

(..h nda bir a lamn olarak kavranabilmitir. Yine de an-
eak 10. yu/ylda kabul edilebilmitir. Buna kout olarak k kav
latlma deiik birleimlerde rastlanabilir: Aydnlanma ve k,
zgrlk ve k. "Aydnlanmak... eitli rtme ve gizlemeleri
gz nnden kaldrmak, aklda ve yrekte onu klandracak ve
bunu stacak olan a yer vermek, insann belirleniminin ger
ek mutluluu tehdit ettii yerde doruluun ve dzenin alanna
girmek demektir." Wicland "gzlerimiz iin k ne anlama geli
yorsa, insan akl iin ayn anlama gelen dnce ve yayn zgr
lnden sz etmektedir. Gen Herder kendi ann ayrt edici
zelliini belirtirken onu "klandrlm yzylmz, bu en aydn
lk yzyl" olarak adlandrmtr.
Bu biimiyle Illuminiso -talyanca terim - olduka yenidir,
ancak 20. yzylda yaygnlamtr. 18. yzylda Franszcadan ak
tarlarak kabul edilmi gibi grnen inci i lmi illminato ile ye
tiniliyordu. "Un secolo cosi illuminato come il nostro" (Bizimkisi
gibi aydnlanm bir yzyl) ya da "La legislazione, il commercio,
la pbblica gloria e sicrzza dipendono daluni delle nazioni..."
(Yasa koyma, ticaret, resm n ve gvenlik, uluslarn aydnlan
masna (lmi) baldr.) "talya, bu akl ve k yzylnn ngilte
re, Fransa ve Almanyasmn yamna bir rpda yerletirilebilir
mi? talyancann, kltrl bir Avrupalmn hl bilmesi ve ngi
lizceden daha iyi hakim olmas gereken bir dil oluu dikkate de
erdir. talyada Rnesansn zgr zamanlan hl unutulmam
tr! spanya, eski terim Ilminismonun yerini alan Illustrationu
kullanmaktadr. Geri spanya, Avrupada geri kalmln rne
i olarak grlmektedir; fakat Bourbon Monarisinin akll y
neticilerinden nemli aydnlanmaclar karm ve bunlann aba
larna sahne olmutur. Ancak bir spanyol o zamanlar aydnlarn
durumu hakknda "que... estudian a Newton en su cuarto y expli-
can a Aristoteles en su catedra,"3 demek zorunda kalmtr. Ev
de, zel alanda, ngiliz doabilimcisi Newtonm yntemine gre
aratrma yaplyor, ancak gereksiz glklerle karlamamak
iin resm niversite alannda sorunlar hl Aristotelese gre
Aydnlanma ve Yeni Ik 15

aklanyordu. Bu, baz Katolik lkelerde genellikle rastlanan

bir durumdur. En azndan Rousseau, Franszlar, ngilizler ve Al
manlarla karlatrldnda "Bu drtl iinde -yeniden yurtlar
na dndklerinde - grdklerinden lkeleri iin baz yararl gz
lemler getirenlerin bir tek spanyollar" olduunu saptamtr.
Aydnlanma, akln , elbette baka dil evrelerinde de ya
ylmtr. Hatta Cizvilleri ilk kez dava eden Pombal Markisinin
Porlckizinc bile. Reforme edilmi - mantkl Fransz ve Alman
olanaklarn devreye sokan svireden ya da ngiltere karsnda
bile oktan beri youn bir dnsel zgrln dnyas durumu
na gelen Hollandadan da sz edebiliriz. Fransz ve Alman tah
riklerini bamsz biimlere dntrerek gelitiren kuzey kral
lklar ya da masonluun etkisi altnda bulunan Polonya ve son
olarak II. Katerinarun Rusyas da burada amlmaldr. In s
panyol, Portekiz ve Anglosakson tarznda yaylmaya balad
yerde, her iki Amerika da unutulmamaldr. Sz konusu olan, be
yaz adamn antik-Hristiyan bir temele dayanan, gerekteyse
yzyllardan bu yana ulus ve inan dzeyinde farkllam olan
dnyasdr.
Yeni kla artk -daha nce alntladmz yerleri bir kez
daha kaydediyoruz- "eitli rtme ve gizlem eleri ortadan kal
drmak gerekiyordu. Ik, "klelii ve batl inanlar" yok etme
li, "glgeleri" datmalyd. Ancak laik talyan Pilatiye gre fa
natikler "karanl, krl ve bilgisizlii korumak istiyorlar,
n ykselmesinden nefret ediyorlar"d.
Geriye dnp 18. yzyldan nceki zamanlara bir gz atld
nda, daha nceki zamanlar bu ktan yoksunmu gibi grn
mekledir. nsanlk tarihi artk dnyann sonuna ve maher gn
ne giden bir yol olarak deil, gittike gelien bir varolu iin il
kel balanglarn yava yava ilerleyii olarak grlmektedir.
Yzyln ortalarnda Voltaire, Ferguson ve Iselin, insamn ilerle
mesinin tarihsel ynden incelenmesini gelitirme iine girimi
lerdir. Bunlar, Wieland, Home, Herder, Lessing, Mably ve
Kanltan Condorcetye dein uzanan tarih felsefesine ilikin ben
16 Tatihsel Dnem

zer ekilde dzenlenmi bir dizi giriimin balangcnda bulun

maktaydlar.
Bununla birlikte k, sadece yzyln dnsel imgelemlerini
yeni batan aydnlatmakla kalmamal, aym zamanda insann ya
pabildikleri ve yapamadklarnn tm alanlarna da szmalyd.
Daha nce yasa koymann, ticaretin ve resm gvenliin ulusla
rn lumi*sine bal olduuna ilikin u talyan dncesini alnt-
lamtk. Wieland da benzer ekilde "devlet ekonomisinin, siya
setin, medeni ve askeri kanunun, dinin, greneklerin, kamusal
eitimin, bilimlerin ve sanatlarn, sanayinin, tarmn ortak ana
yurdumuzun her parasnda biraz k yayd"na ilikin yazy v
mektedir. Burada Wieland biraz n yaylmas gereken sahala
rn asl tablosunu sunmaktadr.
Chodowieckinin afak vaktinin havas olarak alkoyduu ale
gorik simge, Montesquieuy mutlu klmtr: "Sabahlar gr
menin sevinciyle uyanyorum. Bir tr bylenmeylc a bakyo
rum ve gnn geri kalamnda halimden honut oluyorum."4
 2. Aydnlanmann Art Alan
Olarak 18. Yzyl

Aydnlanma hareketi belirli bir aa rastlar. Her hareket, ou

kez kar ynde tarihsel bir dnemin gereklikleriyle birlikte he
saplanmaldr: rnein, her yerde hazr bulunan kilise ve onun
dinsel imgelemleriyle hmanizm, asker-milliyeti glerin id
det yanls hareketleriyle liberalizm, dnyevi ve ruhani egemen
liin teden beri olagelen gelenekleriyle Aydnlanmann kendi
si.
Bununla birlikte Aydnlanma, kendi yzylna tpk bir ruh ha
li gibi etki etmitir. Eskisinden daha farkl konuulup yazlyor
du ve bir sre daha byle konuulup yazlacakt. Ne denli despot
bir prens olursa olsun o, kendisini "tiran" olarak gstermektense
"retmen" olarak gstermeyi yeleyip aydnlanm davranmak
la iyi etmitir.
Aydnlanma hem eitimde, hem bte ynetiminde, hem sos
yal ilikilerde hem de siyasette kuramdan uygulamaya, eletiri
den iyiletiren, reformcu eyleme geii getirmitir. Mutlakyeti
aydnlatm, Kuzey Amerika ve Fransada iki byk cumhuriyet
yaratmtr.
Aydnlanma Baroka, Ortodokslua, Kar Reformasyona
kar gelien bir tepkidir. Erasmusu etkinin, ak konuma ve
yazmann, ynn Antik adan alan eletirinin hmanizminde
bilind dzeyde hl varlm srdren akmlar yeniden su y
zne karmtr. rnein Albrecht von Hallerin ifadesiyle, "z
gr dnebilen, dnyor demektir".
Aydnlanma, teden beri sregelen ve katlaan detlere al
lmam bir dinamik getirmitir. Geriye deil, ileriye baklm
ya da geriye baklsa bile Rnesansn ve yeni yeni kefedilen An
tik Yunann rnek niteliindeki gelime dnemine, o da olmaz
sa soylu vahi'mn mutlu idiline baklmtr.
Hem ayrca 17. yzyln bunalmlarndan, son veba salgnla-
s TalihseI Dnem

rndan ya da farkl inantan kimselerin son kitlesel srgnlerin

den sonra yeni bir istikrar aranyordu.
Bireysel ahlaktan devletlerin birbiriyle ilikilerine kadar toplumsal
ve siyasal yaamn mantkl dzenlemeleri temeline dayandrlan ye
ni bir istikrar aray balamt. Daha nceden nerilen, tasarla
nan ve geride braklan admlar her zaman tmyle bir Aydnlan
ma program anlamnda deil, daha iyi bir gelenek bilgisi ve eleti
risi adna atlyordu. te farkl itici glerden oluan bylesi adm
larn okluu, bunlarn gerilimli etkileri ve bunun sonucunda orta
ya kan dinamikle birlikte Aydnlanma sreci olumutur*

Aydnlanm an dncesi, tarz ve anlay sadece yazda,

ideolojik ve yaznsal anlatmlarda deil, ayn zamanda an sa
nallarnda da grlebilir ve iitilebilir biimde ortaya kmakla
dr. an mzii, her zamankinden daha fazla olmak zere bu
gn hl canldr. Corelli, Vivaldi, Albinoni, Handel, Bach ve
oullar, Telemann, Rameau, Slamilz, Haydn, Mozart, Gluck
vc Boccherininin yaptlar burada ad anlmas gerekenlerden
sadece bazlardr. Bu yzyln gizli kalm notlar, her yl bir k
tphanenin herhangi bir kesinde ortaya kmakladr. Konerto
lar, senfoniler ve hafif, ou kez ark olarak sylenen ses yneli
mi ve ak yaplaryla menucllolar, bu an en dolaysz bys
n sunmaktadr.
sler Chardinin natrmortlar, isler Lawrcns, Gainsborough,
Latour ya da GrafPn portreleri, isler i ac kesinliiyle manza
ra resimleri ve o da olmazsa Watteau ve Fragonardin neeli
sahneleri olsun resim, izlenimcilie giri olarak grlebilir. Be
timlenen dnya, barok resimde olduu gibi karanlk vc esrarl,
olaanst vc ar deildir. Rokoko, ayn zamanda mimariyi de
deitirmitir; ancak biim, grnte ncelikli olarak hl ba
roktur. Kiliselerin temel yaplar ayndr; ancak kiliseler tpk ka
ra bulut kmelerinden yoksun, sonsuz gneli akam g gibi
ltl renklere boyanmtr. Kanatl kk ocuk figrleriyse al
tn yaldzl sslerin evresinde daha hafif, daha atak, daha perva
szca kouturmaktadrlar. akalaarak trompet ve harp almak
ta, kitaplarla, prenslere zg rtbelerle, ta vc hkmdar asas
ile oynamaktadrlar.
 II
Deien Toplum

1. Hkmdarlarn Dnyas
Krallar

Ta ve asalaryla birlikte krallar, insanln hatrlayabildii za

manlardan bu yana bu dnyann kaderine hkmederler. Tanr
nn yeryzndeki karlarn korumak iin onun yeryzndeki
temsilcisi ve sonunda Eski Roma mparalorunun mirass ola
rak krallar hep buradaydlar.1
18. yzylda Avrupada talar hakimdi. Bir dizi hkmdar,
krallk ya da imparatorluk tac takyordu. Bu ii en iyi yapan,
Fransa Kral XIV. Louisydi; krallara layk gsterili ve olaan
st bir hayat yaayarak rnek olmak ve gerek g geliimiyle
bunu hissedilebilir klmak iin yarm yzyldan fazla zaman var-
d. O ve Versaillesdaki saray, btn hkmdarlara olabildiin
ce iyi rnek olmutu. Hkmdarl yzyln banda sona erdi.
Onun yerini alan XV. Louis, yine ayn ekilde yarm yzyl h
km srd. O lp de yerine XVI. Louis tahta ktnda, birok
ey deimiti; Fransa, Avrupada artk tek bana birinci g de
ildi.
XIV. Louis kendi Bourbon Hanedamnn yeni bir imparator
lukta hkm srmesini salamt. spanyada Habsburglar baa
gemiti (1700/1714). V. Fclipenin yerine VI. Fernando, III.
Carlos ve IV. Carlos gemitir. Son ikisinin rejimi, Goyamn ya
ptlarnda yaamaya devam etmitir. spanyol-Bourbon yneli
minin parlakl, karlm denizar temsilci imparatorluklar
da, Meksika, Peru, Yeni Granada, La Plata ve Filipinlerde bul
mutur. kinci vris olarak Bourbonlar ayrca III. Carlos ve IV.
20 Deien Toplum

Fernando* mm ynettii Napoli krallk sarayyla birlikte ki Sicil

ya Krall*n da ellerinde bulunduruyorlard.
IH. y/yl bana dek Habsburglar, Viyana ve Madridden
dnyann bir blmn denetlediler. Geri imdi eski parlakl
yla Kutsal Roma-Germen mparatorluunun imparatoru ola-
lak Viyanada hl bir Habsburglu oturuyordu. Her ne kadar
krallar u/unca bir sredir bu ayrcalkla ilgilenmeseler de, o im
parator, yani dierlerinin hkmdaryd. Burgonya yz yldr
Fransa Kralmn elinde bulunmasna ve Viyanadan talyamn sa
dece elde kalan kk topraklan denetlenmesine karn, o hl
Almanya, Burgonya ve talya imparatorluk talarm takyordu.
Gerek, Macaristan ve Bohemya krallk unvanlarnda ve ayrca
bugnk Belikay oluturan Gney Felemenk ve toprak kaybe
den Lombardiya ile Toscana zerindeki egemenlikte yatmakta
dr. Hl kat spanyol protokolnn geerli olduu Viyanada
bin bir glkle VI. Karln braktklan korunmaya ve ncelikle
de kz Maria Theresiamn onun yerine gemesi garantilenmeye
allyordu. Ancak 1740ta uzun sredir korkulan ey baa gel
di; bir baka Alman prensi, imparator seiminde seme hakkna
sahip olan Bavyera elektr prensi, XVII. Kari olarak imparator
lua seildi (1742-1745). Byle olmakla birlikte imparatorluk
tac, lmnden hemen sonra yeniden Habsburga, Maria Theri-
samn kocas I. Franza geti. Ancak Maria Theresia kendi top
raklarndaki yerini korudu; kralie olarak Viyanada yeniden
nem kazanmalyd.
Paris ve Viyana, gl devletlerin tartmasz en byk saray
laryd. Ksmen daha eski tarihli baka saraylar da onlara katl
yordu. ngiltere, rlanda ve skoya talarn takan kraln yne
tim yeri Londrayd. 1714ten bu yana -Protestan Stuart Hane
dannn soyunun tkenmesinden sonra- bu grevi Alman Han
nover Hanedamndan Georgelar almt. Burada ticari City, St.
James krallk sarayndan daha nemli ve daha ilginti.
Gemi kahramanlk zamanlarnn Danimarkah ve ayn za
manda Norveli krallar -V I. ve VII. Christian gibi IV. ve V.
Friedrich d e - sveli hkmdarlarn, Kralie Ulrike Eleonora,
Hkmdarlarn Dnyas 21

Friedrich ve Adolf Friedrichin Stokholmde yaptklar gibi Ko

penhagda dinleniyorlard. Her iki devlet saraynda da Fransz
saray tarznn k bir kuzeyli biimi kurulabilmitir.
Altm yl boyunca Madridden ynetildikten sonra 1640ta
Lizbonda, Braganza Hanedanndan krallarn ynetiminde yeni
den bir saray yaam olmutur. 18. yzylda bunlar V. Johan, I.
Joseph ve Kralie Mariadr. 18. yzyl, iki yeni kral yaratmtr:
Brandenburg Elektr Prusya Kral (1701) ve Savoia Dk de
Sardinya Kral (1720) olmutur; artk Berlin ve Torinoda da
krallk saray bulunmaktadr.
Son olarak Polonyada da hl bir kral vard. Yzyln ilk ya
nsnda Wettin Hanedan ve Saksonya elektr prensleri
(1697-1763) krallk yapyorlard. Bunun sonucunda Dresdende
bu duruma uygun bir ihtiam ortaya kmt. Ve ok uzaklarda,
kuzeydouda Rus imparatoru, ar, gitgide bir Avrupa kuvveti
durum ima gelmiti.
Bu imparator ve kralielerin arasnda drd bugn hl "b
yk hkmdar" olarak nldr. nldrler, nk ncelikle mut
lak kral XIV. Louisden kalan tablodan vazgemiler ve bakan
lan tarafndan ynetilmeyip kendi kiilikleriyle etkili olmak iste
milerdir. "Ykselen" II. Friedrich (1740-86), Prusya'nn "B-
yk", "Sanssouci Filozofu" herkesi glgede brakmtr. Pots-
damdaki saray, saraydan ok kabine brosu gibiydi. teden be-
ri olagelen monarik gsterile ve saray dnyasyla alay ediyor
du. Onun hakknda yle denebilirdi: "Kral ne av ne de pahal
elenceleri sever." "Birinci sradaki devlet memuru" olarak hare
ket ediyordu. Kendi babakam yine kendisiydi. "Akl onun tann-
bilimidir ve kilise hukuku da silah ve cephane de pounda dr"2;
nk kendi komutam da yine kendisiydi. Buna kout olarak m-
paratorie Maria Theresia (1740-80) eski anlamyla lkenin an
nesi olarak akllca yenilik yapmasn engellemeyen ve yine ayn
ekilde XIV. Louisninkine benzemeyen bir baka tarzda monar
iyi yrtmeyi baarmtr. Monarik otoritenin ve "demokratik"
tutumun kendine zg karmyla olu "tal devrimci" II. Jo
seph (1765-90), tpk II. Friedrich gibi ok alkan biriydi; an
22 Deien Toplum

cak Prusya Kralnn akllca kendisini saknd alelacele re

formlaryla ondan daha hzlyd. Son olarak Prenses Sophie von
A nslalt-Zerbstin ad anlmaldr: Olduka byk bir Alman
prensliinden ar III. Petroyla evlenerek St. Petersburga ula
m ve II. Katerina adyla hkm srd dnemde (1762-96)
ei benzeri olmayan aydnlanmac bir programla Avrupay a
rtmtr.
Ad geen bu drt hkmdar bizzat ynelim uyguluyordu; To
rinoda Savoia Hanedanndan krallar da, en azndan Vittorio
Amadcove III. Carlo Emanuel, ayn ekilde almay denemi
ler, ancak ataerkil tarzn dna kamamlardr. Ayn eyi daha
aydnlanm bir biimde Polonya Kral Stanislaus Augustus ve s
ve Kral III. Gustav da denemi, ancak baarya ulaamamtr.
Byk Britanya Kral III. George da (1760-1820) saltanatnn
balangcnda bizzat, yani dorudan ynetim* z gemitir. Bunun
la birlikte Byk Britanya, 1688deki anl Devrimden bu yana
tacn parlamentoda bulunmasna ve hibir ekilde onun zerinde
olmamasna almtr. Hannover Hanedanndan gelen nc
kral, "krallarn dostlar" programyla baarszla uramaya
mahkmdur.
Hkmdarlarn birou, iktidar farkl nitelikteki ilk bakanla
rna ya da metres ve gzdelerine brakyordu. Bu durum zellik
le Madame de Pompadourun saltanatndan sz edilebilecek
olan XV. Louis Fransas iin geerliydi. Aa tabakadan olan
Jeanne Antoinette Poisson, 1745ten lmne kadar Maitresse
en titre olarak Fransann tarihini belirlemiti. Politikada daha
az hrsl olan Madame Du Barry de onun peinden geliyordu.
Bu yzylda veraset silsilesinin birok monaride rastlantsal
olarak kadnlan iktidara getirmi olmas dikkat ekicidir. ktida
ra gelen kadnlar sadece Maria Theresia ve II. Katerina deil
dir. Yzyl, Byk Britanyada Kralie Anne (1702-14) ve s
vete Kralie Ulrike Eleonora (1718-20) ile balamakta ve
Portekizde Kralie Maria (1877-1816) ile sona ermektedir.
Rusyada II. Katerina, Anna ve Yelizaveta hkm srmekteydi.
Bunun dnda spanyol Kral V. Felipenin ei Elisabeth Fame-
Iliikmdariam Dnyas 23

se, Danimarkada kralla uygun olmayan IV. Christiann ei

Karoline Mathilde ya da Napolide IV. Ferdinandonun ei Ma
ria Carolina gibi nfuz sahibi kral elerinin adlar da anlmal-
dr. Kral ei, kral metresi ya da dul kralie olarak kadnlar, mo
narilerde her zaman nemli rol oynamlardr; bununla birlikte
kadnn zgrlemeye balad bu yzyl, saraylardaki kadnla
ra da yarar salam gibidir.
Bir kral iin devlet ynetmekten baka yapacak farkl eyler
de vardr ve birok kral, aba gerektiren ynetim ilerindense
krallara zg bu ileri yelemektedir. Bylece hkmdar kendi
ni saray yaamnn elencelerine adam oluyor ve ava gidiyor
du. Sadece Berlin ve Torinoda krallara zg byle ilere daha
az nem veriliyordu; oralarda hkmdarlar almak zorunday
d.
hkmdar zek zrl olarak bu gerekliklerin dnda
bulunuyordu. Bunlardan ikisi spanya krallar IV. Felipe ve VI.
Fernando, dieriyse Danimarka Kral VII. Christiand. ngilte
re Kral III. George daha erkenden akl hastal belirtileri gs
termi, ancak yerine ok ge (1811) naip -daha sonradan IV.
George - getirilmiti.
Hkmdarlarn byk ksm ynetim ilerinden ve ynetilen
halktan uzakta gsteri iinde, ama eskisi gibi sadakat ve ball
n sarslmaz gelenei tarafndan tanarak, Tanrnn yerine ge
erek ve sadece O na kar sorumlu olarak yayordu. Hepsi de
ok eski bir soyaacna gururla bakyordu; her ne kadar birok
devlette krallk hanedan deimek zorunda da olsa, erkek vris
olmadnda, yeni soy ve evlilii garantilenmi dengi soy da ok
eski oluyordu. imdi Alman Holstein-Gottorp svete mi, Fran
sz Bourbonlar spanyada m hkm srecekti? Yerli hanedan
la balant anne, bykanne ya da nine araclyla korunuyor
du. Bylece tahtlarda Avrupai uluslararas bir karaktere sahip
olan byk bir akrabalk sz konusudur. Sadece Jonathan Swift
Glliveddc bir dizi krala "gerek" aLalarnn ruhlarn artacak
kadar kstah olabilmitir. Bylece karsnda hanedann birinde
bir dizi ta giymi kimse yerine iki kemanc, iki dirhem ekir
24 Deien Toplum

dek giyinmi sarayl, yksek rtbeli talyan bir din adam ve

bir dier hanedanda bir berber, bir manastr barahibi ve iki kar
dinal grmtr. Bununla birlikte Swift, bu gzel konu zerinde
uzun uzadya durmak istermiesine ta giymi balara byk
saygs olduunu ifade ederek bu tatsz grnm noktalam
tr...
Swift bile teden beri var olagelen kurumlan sarsmak isteme
mitir. Sadece ok az kimse henz 17. yzyl ortalarnda parla
mentonun idam ettirdii ngiltere Kral I. Charlesa olduu gibi
hkmdarlardan hesap sormay dnyordu. Bu korkun olayn
ans bastrlmaktayd. Bundan ancak bir buuk yzyl sonra,
1792/93te iki kral ldrlmtr. sve Kral III. Gustav bir
maskeli baloda soylularn komplosuna kurban gitmi ve Devrim
Fransas cumhuriyetle birlikte tahtndan indirilen Kral XVI. Lou-
isyi halkn huzurunda idam etmitir.
Fakat bu, 18. yzyln sonunda olmutur. Krallar dnyas
Fransz Devriminin balangcna dein hi sarsnt geilmemi
ti. Rusyada 1762de ar III. Petro boularak ldrldyse de
bu, normal olann dndayd ve ok uzakta, barbar bir evrede
gereklemiti. Amerika Birleik Devletleri 1776da Kral III.
Georgeun ynetimine son verdiyse de bu, byk denizin tesin
deki koloni dnyasnda gereklemi ve Kral, kendi Avrupa
mparatorluunda yine kral olarak kalmt.
Ancak bu monarik dnya, bir dizi krallk tacyla hibir ekil
de tam anlamyla temsil edilmemiti. ki lkede, Almanya ve
talyada, prenslikler ounluu olumutu. Bu ounluk zellik
le Almanyada hemen hemen snrszd. talya en azndan kk
birka hkmetle, Toscana Grandkl, Modena, Parma, Pia
cenza, Mantova dklkleri, ki Sicilya Krall ve papala ait
kilise devletinin ayrlkl durumuyla yetiniyordu. Buna karlk
Kutsal Roma-Germen mparatorluuysa 250 prenslik sayyor
du: mparatorun, Prusya Kralmn ve Saksonya, Hannover ve
Bavyera elektr prensliklerinin yam sra bamszlk isteyen ve
bte, saray, avlar vb zerinde hak sahibi olan prenslik bapisko
poslarnn ve prenslik barahiplerinin dnda burada dklerin, s-
Hkmdarlcum Dnyas 25

mr beylerinin, imparator temsilcisi valyelerin, prenslerin ve

kontlann her eidi vard. Bunlar eski imparatorlua ait ok k
k prensliklerin hkmdarlarydlar, bir baka deyile en kk
ldeki prenslerdi. Siyasal adan nemleri az da olsa ya da
Goethe Sachsen-Weimar Dk hakknda aadakileri sylese
de, ilerinden bazlar kk Versailleslarn hl ok zarif bi
imde donatacak kadar glyd:

Germanya prensleri arasnda kktr benim prensim

ksa ve dardr lkesi; vasattr gc yettiince de.
Ama herkes glerini ieriye ve darya dndrsn
Almanlarn Almanlarla olaca bir bayram varm.
Ve belki de hrmeti rvetle alnmtr
nk byklerin ender olarak verdiklerini vermitir o bana
Heves, bo zaman, gven, tarlalar ve bahe ve ev.3

Saray Erkn

Hkmdarla zg gcn ve ihtiamn sureti saray erkmyd.

Bu, kendisini ilk olarak bakentteki sarayla belli ediyordu. Sa
ray erkn, bakentteki eski saraydan ayrlrd; nk ataerkil ya
da olduka byk bir bakent evresinde olabildiinden daha ser
best hareket etmek istiyordu. Gerekte olduka yapay biimde
yeniden dzenlenen taraya zg doa, bunaltc kente yelen
medeydi. Bu ekilde 17. yzylda Fransa Kral Paristeki
Louvredan ayrlp Versaillesa tamyor, mparator ve mparato-
rie Viyana Sarayndan aynlp Schnbrunna, Hannover elektr
prensleri maliknelerine ve Wrttemberg Dk Stuttgarttan
Ludwigsburga gidiyordu. Daha pek ok benzer rnek saylabi
lir. Tarada istenen lde planlama yaplabiliyor ve yap ina
edilebiliyordu; yapm srasnda fazla engelle karlalmyordu.
Versailles sadece yap ve bahe dzenlemesi olarak deil, her
ekilde ve her yerde taklit ediliyordu. Yeni saray ve park, perso
nel asndan bambaka bir donamm gerektiriyordu. Tm saray,
26 Deien Toplum

saray muhafzlar tarafndan denetleniyordu; Versailles ya da

baka bir yerde muhafzlar, Papamn svireli askerlerden olu
an krmz etekli muhafzlaryd. Ludwigsburgda Dkn lejyo-
nerleri, II. Friedrichin koruma grevlilerinin kyafetlerine gre
giyiniyorlard; siyah apoletleriyle krmz frakl iri kym lejyo-
nerlcr, pudral balarnda ta gibi sert sa rglerinin zerine sa
r madeni levhayla sslenmi yksek ve sivri ulu piyade apkas
takyorlard. Monarilerin asker gcnn gstergesi olarak res
mi geit treni de elbette kralla zg saray yaamna ilikin
dir. Yan ksmlaryla birlikte binann iinde en stn tutulan ye
ri, kat protokolyle gsterie yarayan odalar alyordu. Yine de
daha samimi bir elentinin olas olduu daha kk odalar da
vard. rnein Versaillesda sarayn en nemli mensuplar her
akam Madame de Pompadourun odasnda toplanyor ve kumar
oynayp sohbet ederek uzun saatler geiriyorlard. Gnn yeni
likleri, zellikle de Paristeki olaylar byk bir keyifle konuulu
yordu. Hkmet kabinesi dedikodular ou kez sohbetin ana ko
nusunu oluturuyordu. Samimiyet byleyiciydi, adabmuaeret
ve sohbetler de zamann deyiiyle "eldivensiz" cereyan ediyordu.
XV. Louis bu toplantlara "neeli bir hava, kaygsz bir ruh ve sa
de, ak bir uysallk" katmt, "hibir ey ona konumunu hatrlat
myordu" 4
Saray balolar zellikle parlak geiyordu: rnein Schn-
brunda mparator ve ei, saray balolarm eyas boaltlm ye
mek salonunda, mum nda bir menuettoyla aarlard. Ardn
dan yksek dzeyde konuklar, rnein yabanc bykeliler dan
sa davet etmeye balard. Orkestra uzun, olduka dar salonun
bir ucunda duruyordu. br uta prens ve prenseslere ayrlm
kolluklar bulunuyordu. Dier konuklar -e e r dans etmiyorlar
s a - banklara ya da alak taburelere oturabilirlerdi. Bayanlar
gsterili balo kyafetleri giyerlerdi: Kollarndaki, boyunlarnda
ki ve kabartlarak ykseltilmi salarndaki deerli mcevherler
mum nda ldard. Kavalyenin elbise dmeleri ve ayakka
b tokalan deerli talardand. Dans etmeyi sevmeyenler kumar
masalarnda elenirlerdi.
Hkmdarlarn Diinyns 27

Balolar ou kez oturma dzenine ilikin kat kurallaryla

kskanlklara ve rekabete yol aan byk bir ziyafetle birletir
mek dettendi. Majesteleriyle bykeliler ve hkmdarla
mensup bayanlar ile baylar yemek yerdi. Sarayl hanmlar ve
gen insanlar iin alt katta masa hazrlamrd; burada her ey res
miyetten daha uzak olmalyd. Masa dzeni nal biiminde ya da
-hkmdarn ad Friedrichs c - "F' eklinde farkllk gsterebi
lirdi.
Saray erkn, tiyatro oynamaktan holanrd; nk saraylar
da ounlukla kk bir saray tiyatrosu bile olurdu. Burada sa
ray erkn tarafndan baleler, komediler dzenlenip temsil edi
lirdi.
Mzik, ok nemli bir yer tutmaktayd. Her yerde mzik sesi
iitilirdi: "Mzik eleklr prensi uyandryordu; mzik sofraya ka
dar ona elik ediyor, mzik ona av hayvanlarn belli ediyordu,
mzik kilisedeki ibadetini hzlandryordu; mzik ferahlatan uy
kusunda onu beikteymiesine sallyordu ve mzik bu gerekten
de iyi prensi kesinlikle gkyznde karlamt." Daniel Schu-
bart, kendi Mannheim Sarayn ei benzeri bulunmayan bir m
zik merkezi haline getiren Rhcinpfalz Elektr Prensi Carl The
odor hakknda byle diyordu. Georg Friedrich Handelin ngilte
re Kral iin besteledii Su Mzii gnmze kadar gelmitir. I.
George ve ok sayda ngiliz soylusu, 17 Temmuz 1717dc st
ak teknelere binip yemek yemek iin WhitehalFdan Chel-
seaya gidiyordu. Bir tekne trompetleri, kornolar, obualar, fa
gotlar, aprak ve blok fltleri, kemanlar ve bas alglaryla elli
mzisyeni tayordu. sit, giderken iki kez tekrar edilmiti.
Kral sitleri ylesine beenmiti ki, ancak geceyarsndan sonra
yaplan dn yolculuunda kez daha aldrmt. O halde sa
ray erkm sadece sarayda elenmiyordu. Su oyunlaryla park,
bir baka atraksiyondu. Gece her ey klandrlr ve olaanst
bir havai fiek elencesiyle sona erdirilirdi. Wrttemberg Dk
Kari Ugenin doumgn ka geliyordu ve her yl dk Ludwigs-
burgda:
28 Deien Toplun,

Binbir Gece M asallannak gibi byl bir bahe yaratrd. Sonba

harn ortasnda gerekten de varln koruyan en gzel portakal
bahelerinin zerine 1000 ayak uzunluunda ve 100 ayak geniliin
de, portakal aalarn kn etkilerden koruyan dev bir sera yaptr
mt. Serann duvarlarndaki saysz soba, s yayyordu. Byk se
rann btn kubbesi, en gzel yeili tayor ve tek bir payandas bi
le fark edilmeyecek ekilde deta havada duruyordu. Portakal
aalar, meyvelerinin arl altnda ezilmilerdi. Tpk sonbahar
da olduu gibi zm dolu balardan geiliyordu; meyve aalan
zengin meyvelerini sunuyordu. Dier portakal aalar, kameriye
gibi bir kubbe oluturuyordu. Btn bahe taze yaprakla doluydu.
Otuzdan fazla havuzun fskiyesinden souk su fkryor, yukarda
gsterili, yldzl bir gkyz oluturan 100.000 lamba, aada en
gzel iek tarhlarn aydnlatyordu.

Yeteri kadar kar yadnda, kzak partileri dzenlenirdi. T

myle kralla zg olan byk elence ise avd. Bu konuda
zellikle spanya Kral III. Carlos ba ekiyordu.

Majesteleri... gerek len ncelerinin, gerekse leden sonralar

nn byk bir ksmn alkanlk edindikleri avda geirirler; yle ki
ne en kt hava ne de tuzaa drdkleri bir avn firesi kendile
rini bir gn olsun avdan uzaklatrabilir. Majesteleri akamlan ge
bir saatte eve geldikten sonra btn krallk ailesiyle yarm saat ge
irirler.5

Sarayda bir oyalanmalar girdabmn iinde yaanmaktadr. zel

likle kadnlar ncelikli olarak uygun bir d grn iin endie
lenirler: Telal etekler ve daha akam zerinden oda hizmetisi
tarafndan yaplmaya balayp maayla kvrlarak tamamlanan
sa tuvaleti. Saatin temizlenmesi ya da saray takmndan btn
iasanlann, subaylarn, memurlarn, bapiskoposun karlanmas
gerekmektedir. Hotozlar, manolar ve yelpazelerle kraln hazr
bulunmay alkanlk haline getirdii ayinlere tahtrevanlarla ta
nmaktadrlar. Dua kitabmn unutulmamas gerekmektedir.
Hkmda/iann Dnyas 29

Bundan sonra sarayn en yeni haberlerini bildirmek istedikleri

bay ve bayan arkadalara mektup yazmak iin belki bir anlk bir
zaman vardr. Ancak ricaclarn mektuplarm da yantlamak ge
rekmektedir... ve svireli muhafzlarn akam yemei zaman
nn geldiini bildiren trampet sesleri duyulur. Yemekte "mkem
mel bir sohbet ve byleyici bir gnl rahatlna dalnabilir, cid
di dnceler kaygszca aklanabilir ve arkadan konuulan her
trl dedikoduya sevinilebilir" 6 Ne olursa olsun XV. Louis ve
Madame de Pompadourun zamamnda Versaillesda byle olu
yordu.
Bunun yam sra bir de hkmdarlk yaplyordu. III. Carlos
ge bir saatte avdan dndnde, o gnk ileri hakknda rapor
vermesi gereken bakara ksa sreliine karlamakla urard.
Bu durum en azndan, Schnbrunnda bile byk monarinin y
netimini kollayan Maria Theresia iin daha farklyd.
Saray erkn irili ufakl bu ilerle uramadnda ne yapyor
du? ok fazla kumar oynanyor, kazanlyor ve kaybediliyordu;
bir kii birok kez iflas edebiliyordu. 18. yzylda, 17. yzylda
olduundan daha az iki iiliyordu. Elenceler daha rafine,
zevkler daha ince olmutu. Sadece kumar oynanmakla kalmyor,
hayr, ayn zamanda kitap okunuyor ve bylece yaznsal bir ya
am da olas klmyordu. Kltrl prensler ve zellikle de kltr
l prensesler vard. Leibniz, iki prenses tarafndan himaye edil
memi miydi ya da Hessen Landgrfmi* Karoline en iyi Alman
airleriyle mektuplamam myd? 18. yzylda prenseslerin aka
demi kurmas, grg kurallar dahilindeydi. Her byk monari
byle bir akademiyle gurur duyard. Aynca saray kilisesi ve mut
laka bir arlatan olmas gerekmeyen saray vaizi de unutulmama
ldr. Saray byklerinin modeli, kk kardelerin ya da onla
rn dul elerinin evresindeki saray ileri gelenleri de dahil ol
mak zere en kk saray mensuplarna kadar devam ederdi.

Landgnifin: Ortaa da dorudan imparatora bal topraklara sahip baz Germen

prenslerinin, zellikle Alsace, Hessen ve Thringen kontlarnn elerine verilen
ad./Landgmf. Kontluk ve dklk arasnda bir unvan (n.)
30 Deien Toplum

Dul bir ein evresindeki saray ileri gelenlerine rnek ola

rak 1750 sonralarnda Erlangenda Brandenburg-Bayreuth snr
kontunun dul ei Sophie Caroline Marieyi ele alalm: dare, bir
mabeyincinin, Knberg Baronunun elindeydi. Snr kontunun
einin evresinde sarayl iki hanm, ayn zamanda niversitede
renim gren soylu iki paj ve Korsikal vekilhar Matteo Cella
vard. Nedimeler, uaklar, lakeler, ulaklar, hizmetkrlar, a
lar, faytoncular, yalaklar toplayan ve gmleri parlatan hizmet
iler olmak zere toplam 21 hizmetliye para saylyordu. Yakla
k 40 kiiden oluan bu saray ileri gelenleri, kk sular iin
dul kontesin insafna snrlard. Bunlarn tmnn creti, arala
rnda orman idareleri ve ticaret loncalar da bulunan 14 resm
dairenin verdii vergilerden deniyordu.
Yolu Schwaben, Franken ve Vestfalyadan geen bir talyan
yazar hayretle yle yazyordu:

Almanyadaki tm bu kk prens vc beylerin Byk Mabeyincile

rini, Byk Kilcrribalarm, Byk Sakilerini, Byk Avclarn, B
yk Abalarn, Byk Muhafz Yzbalarn ve de svari vc pi
yadelerini - h e r ne kadar kk kontun ya da kk baronun s
vari ve piyadeleri sadece Macar svarisi, drt humbarac vc alt
piyade erinden oluuyor olsa d a - alkoymak zorunda olduklarna
inanmalarna neden olan delilik 7

Mimari ve bahe dzenlemesi iin, tiyatro ve operadan port

re ressamlarna kadar sanatn her tr iin birok ey yapm
olan saray erkn, kk ve byk saraylarn gndelik hayat m n
tekdzeliine hareket ve renk getiriyordu. Saray hizmeti, bu sa
ray dnyasnn zarafeti iinde bir meslek olarak aranyordu. An
cak o zamanlar lks, ihtiam ve zellikle de kendilerine ait bir
ileri olmakszn prenslie verilen vergilerle olduka rahat bir
yaam sren bu asalaklarn saraya zg avarelikleri ou kez
iddetle knanyordu.
Saraylar, Goelhcnin yaad dnemlerde Des Amalia vc
Dk August'un Weimarmda olduu zere, incelikli kltrn
Hiiknuariann Dnyas 31

merkezleri olabiliyordu. te yandan utan verici ak maceralar

nn ve can skc entrikalarn da getii yerlerdi. Her trl hrs
sahibi insan burada ucuza kariyer yapabilir, sadece Pompadour
deil, btn kurnaz kadnlar en aa tabakadan en yksek nfu
za kabilirdi! Saraylara ilikin skandal tarihi, kadn avcs prens
ler ve zina yapan prensesler ynnden bir hayli zengindi. Birok
hkmdar ailesinin mensubu ayr yayordu; nk diplomatik
evlilikler iyi bir evlilik hayatndan daha kazanlyd. Burada ac
maszlk ve mutsuzluun yan sra Rokoko idili de vard.
Kurbanlar elbette ounlukla kadnlard. Bununla birlikte fe
lein sillesi, Braunschweig-Lneburg Prensesi Sophia Doro-
thcaya giderken yolda hanerlenerek ldrlen Knigsmarck
Konluna olduu zere, erkeklere de vurabilirdi. Gelecein n
giltere Kral I. Georgeun einin iledii bu zina suunun cezas,
prensesin yaamnn kalan ksmn -3 2 y l- geirmesi iin Ah-
len atosuna srlmesi oldu. Sonralar biraz daha hogrl
davranlr olmutu. Geri zinaa II. Friedrich Wilhelmin ayn e
kilde zinaa ei nce hapis tutulmu, ama ksa bir sre sonra ser
best kalmasna izin verilmiti.
Baz tipik zelliklerin biraraya geldii, ama yine de belirli
bir egzotiklie sahip ve vaktiyle bir hayli nl olan bir yk, sa
ray erknna ilikin bu blmn kapann yapabilir. Bu yk,
sonralar Prosper Merimee ve Thornton Wilderm yaznsal yapt
larna konu olan Camila Perricholinin yksdr. yk, uzak
bir smrgede krallk olan Perunun bakenti Limada gemek
tedir. Lima Tiyalrosunda aktris olan Mariquita Villegas
1760ta olaanst bir sansasyon yaratmt. Kral vekili Don An
tonio Amal, Orta ve Gney Amerikann hor grlen Kzlderili
ve melez karm halk olalardan bu gzel ve ateli kadna tu
tulmutu. Villegas onun metresi olmutu ve bin trl sanat kap
risiyle ona hkmediyordu. Don Amaln bir keresinde onun tavr
larna iliki olarak "Perra Chola (ola kanc) nitelemesini a
zndan kard sylenir. Kral vekilinin gzdesi bundan byle
"Perricholi" olarak anlmaya balamt. Sonunda bu kii, bir res
m geitte, kral vekilinin resm arabasnda bulunmak istemiti.
32 Deien Toplum

Tm Lima aristokrasisi fkeden lgna dnmt. Kral vekili,

bu ak macerasndan Perricholiye bir saltanat arabas armaan
ederek kurtulabilmiti; ola artk bu stat simgesiyle Limamn
cddelerinde resm geit yaparak caka satabiliyordu. Altndan
arabas, bir gezinti dnnde lm deindeki birini kutsal
ya srerek kutsayan basit bir rahiple karlamt. Bu karla
ma Perricholinin dine dnmesine yol am, artk tvbekar bir
kadn olarak lm deinde kutsanan kimselerin vakur biimde
tamabilmeleri iin altn saltanat arabasm kiliseye balam
ve bundan byle kendini dindarca ilere adamt.
yknn gerekten bu ekilde gerekleip gereklemedii,
saray yaammn tipik zelliklerini, olas bir ykselii, ilikilerde
ki zgrl, snf farkllklarnn roln ve son olarak da tm
bu dnyevi uralarn ardndaki dindar art alan netletirmek
ten daha az nemlidir; nk saray, Limada bile katedralin ya
nndayd.
 2. Soylular

Toprak Sahibi Eski Soylular

Krallar ve prensler insanln, ilk snf olan aristokrasinin ban

ekiyorlard. Almanyada soylularn 250 bamsz monariyle ge
ni bir alana sahip olduunu daha nce grmtk. Ancak bu k
k Alman hkmdarlarm dier monarilerin -tpk devasa a
to planlan ve Lordlar Kamarasndaki sabit yerleriyle ngiliz ve
sko lordlan, Fransadaki byk senyrler olan Rohanlar ve
Condeler, spanyadaki Grandeler gibi- yksek soylulanndan
saymak gerekir. Kendilerini, deyim yerindeyse, krallarla ayn
dzeyde hissetmekteydiler; nk soyaalannda hep krallk
mensubu prens ve prensesler grnyordu. Sahip olduklar bir
ok mlk, kaytl saray unvanlan, ayrca Katolik devletlerdeki
piskoposluk payesi sosyal konumu garanti altna alyordu.
Savoia hanedannn bir yan kolundan olan Savoia Prensi Eu-
gen -bir halk trksndeki soylu valye- Avusturyamn komu
tam ve devlet adam olarak btn yzyl boyunca yksek bir soy
lunun tartmasz en parlak rneini oluturuyordu.
Ancak btn bir unvanlar merdiveni, deyim yerindeyse bu se
viyeden Avrupa sahnesinin saysz nfusunu oluturan mtevaz,
kk soylulara -baronlara- varncaya dein aaya doru ini
yordu. Bunlar Ortaa kkenli son valyelerdi ve kk, eski
atolar ve buna dahil olan kyleriyle hl yerli yerinde duruyor
lard. Bu evrede tpk Kitab Mukaddeste srailoullannn soy
babas gibi yargnn ve polis gcnn zerindeydiler; bu onlann
baba mirasyd. Sz konusu blgede eski dnemlerden kalma y
netimde geleneksel bir rolleri vard. Eyalet parlamentolar ve
blge meclisleri varlm koruduu lde bu kurumlarda grev
yapyorlard. Kyllerinden eskiden beri belirlenmi vergilerini
alyorlard. Din adamlarm tayin ediyorlar ya da onlar piskopos
larna aday olarak gsteriyorlard. Mlklerini idare ediyorlar ve
34 Deien Toplum

prenslerinin ordusunda subay konumunda bulunuyorlard. Kendi

ky evrelerinde komu beylerle birlikte soylulua ilikin detle
ri yerine getirirlerdi. Onlarla birlikte atla gezmeye kyor, kz
laryla birlikle dansa gidiyor, kendileri gibi olanlarla eskrim ya
pyor ve ava kyorlard.
te av, lam da sosyal snfn asl gstergesiydi. Wolf Herm-
hard von Hohberg daha 1682de Georgia curiosa der Adeliches
ndFeldleben adl yaptnda avn derin anlamna dikkat ekmi
tir. Syledii eyler, eski zamann sonuna kadar geerlidir.

Avclk yapmak cesaret isteyen, vafyece bir talimdir ve soylular

iin deyim yerindeyse bir Praeludiun belli'd\r (sava denemesi);
soylular bunun iinde vahi bir hayvana hzla ve kurnazlkla saldr
may, onunla mcadele etmeyi ve onu yenmeyi; silah ve tfeklerini
yaya ve at zerinde beceriyle kullanmay; soua, scaa, yamura,
frtnaya ve gnein scak nlarna katlanmay; susuzlua ve bitkin
lie dayanmay; krlar ve evresini zararl, yrtc hayvanlardan te
mizlemeyi renirler. Bu nedenle av, byk ve nl iktidar sahiple
rince her zaman sevilen bir ura olmutur; bunun dnda av, in
san duygusal ynden rahatlatr, hzn datr, avareliin ve on
dan kaynaklanan tm kt huylarn dmandr, sal besler, bir
beden egzersizidir, savan denemesi ve aynasdr, sofralarmz iyi
ve leziz yemeklerle donatan iyi ve zengin bir abadr.

ou kez kyllerle birlikte olmak zere bu evrede de -sad e

ce sarayda deil - sk sk toplantlar dzenleniyordu. Soylu gen
ler kumara ve ikiye ar dknlerdi, ayrca kyl kzlar ve soy
lu gen hanmlar iin evreyi hi de tekin klmyorlard. Erkek
ler centilmendi; eitim ve kltr hesaba katlmyor deildi. Gen-
tilhomme modeline gre kitap okunuyordu, yani soykt ile il
gili eyler, ailenin ya da devletin mlkiyet ve imtiyaz tarihi, bi
yografiler ve asker tarih. Ge dnem hmanizm asndan bilgi
li, evrensel ya da ulusal dzeyde alan tarihiler, 18. yzyl ba
na dein bu konuda dar grl betimlemeler retmilerdi. Ba
z atolar iyi dzenlenmi bir kitapla sahipti; odalar tablolar
sslyordu. Soylularn, yrenin din adamlaryla aralar iyiydi;
Soylular 35

mrebbi olarak, oullan ve kzlan iin zel retmen olarak bir

ilahiyat aday tutuyorlard.
Bununla birlikte, tmyle tanma dayal olan mali kaynaklar
grece katt. Son derece yoksullam soylular vard. Heinrich
Heine, "sska ve a" valyelikten sz etmektedir. Miras taksi
minde btn ocuklara ou kez zmreye uygun bir pay dm
yordu. Baka trl geim olana azd. Burjuva snfna zg an
lamda insani an n bir meslei yoktu; sadece saray hizmeti ve as
kerlik, bu zmreye uygun mesleklerdi. Katolik lkelerde gere
inden fazla erkek ve kz ocuklar, manastr barahibi ya da ra
hibesi olabilecekleri manastra yerletirilebiliyordu. Soylu Pro
testan Alman kzlan iin vaktiyle kilise egemenliinden aynlm
olan kz yetitirme yurtlan vard. Pek ok subaylk greviyle or
du, en iyi ve en onurlu olaslklardan birini sunuyordu; burada
kumandanla kadar ykselme ans vard.
Kk soylular, elbette lkeden lkeye farkllk gstermek
leydi. ngilterede tm lkede topraklan olan kk soylular
gentry'di. Gentry, ekonomileri tanma dayal gl bir tabakayd.
Bu tabakann mal sahipleri artk rahat, ato benzeri manor
house' lanna (malikne) kapanmyor, Anglikan din adamlaryla
iki iip sohbet ediyorlard. Bu tabaka parlamentoda Avam Ka
marasn oluturuyordu. Geri Fransada sadece snr eyaletleri
nin parlamentolarnda belirli bir siyasal ilevi olan kk soylu-
lann, Parise duyulan youn ilgi nedeniyle arlklan azalmt.
Prusya Krallnn byk iftlik sahiplerinin, Elbenin dousun
daki byk toprak sahiplerinin (Krautjunker) siyasal ve ekono
mik konumu zellikle glyd. Polonya Krallnda her soylu
-yoksul bile olabilirdi- Snflar Meclisinde grev yapyor ve
bu soylular cumhuriyetinin saadet ve felaketi zerinde karar veri
yordu. Kendi kk yarglar heyetiyle toprak sahibi svireli
soylular -zellikle de Bern ve Freiburgdakiler- cumhuriyeti
deiim iinde gentry'ye ya da gen Alman soylular junker' lere
yaklamaktaydlar.
valye ve baronlarn oluturduu tabakada hl gl bir
zmre bilinci egemendi. Baron olmak, kk yerel evrede yu-
36 Deien Toplum

kanya ve aaya kar zgr olmak demekti. Saraya girildiin

de ise geri kariyer yapabilen, fakat bamszlm yitiren bir sa
ray adam olunuyordu.
Devrim, bu soylularn topraklarm ksmen ellerinden alm,
onlar siyasal ynden eitlemi olmaldr. Buna karn soyluluk,
Fransada bile tam olarak tkenmemitir. Bu tabaka Almanya
nn dousunda, Avusturya-Macaristanda ve ngilterede muha
fazakr tanm partisi olarak uzun bir sre daha tutunmutur. Fon-
tanenin Stechlini, Glasworthynin lemesi End of the Chap-
tef daki (Blm Sonu) Charwells of Condaford Grangell Cher-
rellar ve dOrmessonsnun Au plaisier de DieTs, 19. ve hatta
20. yzylda bile soylularn inatla yaamaya devam ettiini gs
termektedir!

Yeni Brokratik Soylular

Gelien devletlerin gereksinimlerinden dolay 16. yzyldan bu

yana, eski soylularn yam sra gitgide yeni bir soylu brokratlar
smfi olumutu. Burjuva snfndan hukukular ynetime nfuz
etmeye balamlard; nk bunun iin bir niversite eitimi ge
rekliydi, gittike yetersizleen rf ve det hukukunu tamamlama
ya ya da onun yerini almaya balayan Roma Hukukunu anlaya
bilmek iin Latince bilmek zorunluydu. Bu hukukulara soyluluk
unvan vermek gerekiyordu; nk prenslerin yannda byle yk
sek bir grevde soylu olmayan biri dnlemiyordu. Bylece
valyelie ilikin eski soylularn, noblesse depee'nin (kl soylula
r) yamnda 'tredi" olarak ortaya kan yksek memur makam
nn cppesi iinde yeni soylular, noblesse de robe (cppe soylula
r) olumutu. Bununla birlikte eski soylular baz durumlarda
kendi konumlarn korumak iin oullarn niversiteye gnderi
yorlard; ancak bunlar ou kez Hukuk Fakltesinin iki ien
ve dello eden posasn oluturuyorlard. Fritz Wagner, bu gei
dneminin memuriyeti hakknda yle demektedir.
Soylular 37

Dinsel makamdan cretli devlet hizmetine giden dolambal yol,

Prusyada bile baba miras karakterinden tam olarak kurtulama
mtr. Devlet memurluu tabakas her yerde ince olarak kalmtr;
sadece ngilterede deil, btn ktada, ou kez krelmi trde
de olsa, zerkliin saysz biimi kendini gstermekteydi, hulige-
nats\n istemiyle yerlilerin ve sakinlerin kulland blgesel etkilerin
byk rol oynad devlet ve zmre memuriyetinin bir karm sz
konusuydu.

Yukarda sz edilen memuriyet ncelikle XIV. Louis Fransa

snda kendini gstermekteydi. Ge 18. yzyl gzlemcilerinden
biri Fransz yarglar heyetinden, parlaments'dan, "Parisli avu
katlarn savunmalarnda ortaya koyduklar grg, arballk ve
sekinlik savlarnn gll ve gelitirmeyi bildikleri konuma
sanatndan8 hayranlkla sz etmektedir.
Bourbonlar spanyas ve sonralar Maria Theresia Avuslurya-
s da Fransz rneini izliyordu. Prusyada gei, I. Friedrich
Wilhelm (1713-40) dneminde olmutur. 18. yzylda memur
lar iin zel okullar kurulmaya balamt; imparatorlukla bunla
ra valye akademileri ya da maliye okullar ad veriliyordu.
Wrttemberg Dk Karl Eugenin Solitude atosunda kurduu
ve Friedrich Schillerin firar ederek uzaklat okul olan Hohe
Karlsschule bu konudaki nn korumutur.
Soylu bir Alman memurunun mesleki geliimi ounlukla u
rnee izliyordu: Memleket ynetiminde bulunan soylu bir me
murun olu olmak, niversitede ve olas baka yksekokullarda
-Gttingen tercih sebebidir- hukuk renimi grm olmak,
ardndan prensliin hizmetine gei; mmknse bir sre Viya
nada, imparatorluun ynetim yerinde bulunmak ve son olarak
da bir Alman hkmdarnn yannda greve gelmek. Burada
-bakan olarak- denenen ey eskiden kalma hukuk geleneini
dzene sokmak, devlet btesini salam bir temele oturtmak ve
toplumsal reformlar gerekletirmekti. Soylu memurun ans
varsa, hkmdar ona kar her zaman ltulkr davranrd ve by
38 Deien Toplum

lece soylu memur da balad gnlk ilerini sona erdirebilirdi.

Ama ans yoksa ak fikirli hkmdarn ld, tahtn saray er
kn ve onun entrikalarndan etkilenerek utamlas bir ekilde ii
ne son veren yeni hkmdara teslim edildii an gelir atard.
Bylesi bir memur yazgsnn eitli biimlerini zellikle Wrt-
tembergli hukuku Johann Jakob von Moser (1701 -8 5 ) yaam
t. Eski Wiirttembcrgii soylu hukukulardan gelen von Moser, il
kin Tbingen ve Frankfurtta ksa bir sre iin hukuk profesrl
yapmt. 1747de Hessen-Hamburg Landgrafmn yannda
prensliin hizmetine girmi, ardndan Stuttgartta Wiirttembergli
zmrenin blge hukuk maviri olmutu. Bu konumdayken h
kmdar Kari Eugenin zorbaca eilimlerini bou bouna durdur
may denemiti. Anlamazlk ylesine bymt ki, eski huku
ku modern memleket siyasetiyle birletirme denemesi iine gele
cekte inand yoldan ayrlmadan devam etmesi iin imparatorlu
un mdahale etmesiyle kurtulana dein Dk, onu 1759dan
1764e kadar HohentwiePde gzaltnda tutmutu. Hukukla ilgili
pek ok saydaki yaymnda bu soylu hukukular iin lt olabi
lecek tmceler bulunmaktadr:

Grevlerimde ve yazlarmda asla bir parti yanda olmadm ve "ki

min arabasma binersem, onun trksn arrm" ilkesini m
rm boyunca hi kabul etmedim. Bana gre hakllk hakllktr, hak
szlk da hakszlk. Bu durum beylerime, eflerime ya da bakalar
na, kime isterse ona denk debilir; bu yzden ben ne beylerimin
ne de blgenin hizmetine girdim, ne herhangi bir vaatte buluna
rak hareket ettim, ne de haksz ya da abartl bulduum bir eyi sa
vunmak iin emir alarak zorunluluk duydum ya da tehditlerden
korktum.
Burada drst bir adamdan istisnasz btn eylemlerinde her za
man namusuyla, doru ve samimi tanklk eden, hibir zaman iki
yzllk, ilgili ya da baka bir yan amac olmakszn, hatr ya da
korku olmakszn en iyi bilgi ve vicdana gre hareket eden bir
adam anlyorum.

Soylu memurlarn en nemli temsilcilerinin listesi uzundur. K

k ya da byk hemen hemen btn saraylarda byle bir soylu
Soylular 39

memur vardr. Sadece Bourbonlar spanyasnda zaten gevek

hkmdarlar olan III. Carlos ve IV. Carlos dneminde aydnlan-
mac bakanlarn sert ve nankr rolleri dnlebilir. rnein,
masonluk, ilerici dnceler ve aristokrasinin misyonuna olan
inancn biraraya getirildii Sociedades de los Amigos del Pals' i
(Bar Dostlar Dernei) canlandrarak ekonomide byk re
formlar gerekletiren, ancak eitim ve maliye konularnda ksa
bir etkinlikten sonra Parise bykelilik grevine srlen Pcdro
Aranda ya da Campomanes anlabilir.
Bir sre yksek yarglar heyeti, Bordeaux Parlaments' ba
kanl yapan, uygulamal ve kuramsal dncelerinin toplamm
1748de Kanunlarn Ruhu zerine'de coku dolu bir halka sunan
Montesquieu, soylu memurlardandr. Montesquieu burada Fran
sa iin, kraln kiiliine bal olmayan bir hukuki ve sosyal dze
nin taslan yapmaya almtr.
Bir sre en yksek maliye danmanl ve dileri bakanl
yapan, akllca dnceleri ve saray entrikalar arasnda hi de
yle mutlu olmayan, Parisli eski hizmet soylularndan -babas
Paris polis mdr, bykbabas Colberlin hkmet danman
ve kendisi de hkmet danmam - olan bir baka Fransz, Rc-
ne-L ouis dArgenson (1694-1757) anlabilir. lmnden son
ra 1764te yaynlanan Considerations sur le gouvemement ancien
et present de la France', ikinci bir Kanunlann Ruhu zerine gibi
etki yaratmtr. Burada tebaamn yeri zerine kraln bir gr
yer almaktadr.

Yasalarn byk giriimlere ilikin olarak tebanm tm doal hare

ketini ve hareket gcn korumas iin ona brakmak zorunda ol
duu... zgrln ls teba genel dzeni bozduunda kesinlik
le hibir lszle tahamml edemeyen bir lszln ls
belki de hi dnlmemitir.

Bu sadece Aydnlanmann dncesi deildi; bu, ayn zamanda

devlet memuriyetindeki soylularn ya da genel olarak soylularn
bamsz dnen bir yesinin zgrlk anlayna ilikin ifade
siydi.
 3. Ruhban Snf

Rahipler, yani ruhban snf temel olarak dnya dzeninin ilk

zmresidir. Oysa -Katolik rahiplerinin tabi olduklar evlenme
yasa sonucunda- dier zmrelerden olumak zorunda kald
iin, bu zmre dzeni erevesinden kmtr. Gerek soylular,
gerekse burjuva ve kyl snf, ruhban snfnn oluumu iin din
sel zmrede, dind zmre dzeninin yeniden yansmasna aba
harcyorlard. Bunun dnda ruhban snf Reformdan bu yana
birok konuda birbirinden ayrlan, bununla birlikte ortak zellik
ler de gsteren Katolik ve Protestan gruplara ayrlmaktayd.
Ruhban snf, her zaman siyasal dnyann iine yerlemiti.
Bu, hl var olduklar lde sabit yerleriyle parlamentolarda
kendini gstermektedir. Alman Reichstag' inin ruhban snfna ait
koltuklan piskopos ve manastr barahipleriyle doluydu; durum,
imparatorluk evrelerinde de aynyd. Fransz zmreleri, ikinci
derecedeki snf oluturan rahiplerin etkinliini tara parlamen
tolarnda da tanmaktaydlar. ngiliz Lordlar Kamaras, ruhani
ve cismani lordlardan oluuyordu, bir baka deyile burada An
glikan piskoposlannn vekilleri bulunmaktayd. ster Katolik is
ter Protestan olsun, her devletin toplum dzeni iinde belirli bir
yere sahip olan bir kilisesi vard. Kilise her yerde sk bir biim
de rgtlenmiti; Kalvenci -Zvvinglici reform kilisesi yandalan
bile, kilise cemaati bakanlnda piskopos benzeri bir yneticiyi
tanmaktaydlar.
Re formda deiiklie uramayan kilise vakfndan salanan
gelirin parasal gvencesiyle her kyn bir papaz konutu ve bir
kilisesi vard. Papazlar eskisi gibi cemaatlerinin koyun oban
olarak grlyor, inan sahipleri ve inanszlar denetliyorlard.
Kiliseye gitmek, doal bir grevdi. Okullar ve sosyal yardm, k
yn din adamnn denetimi altndayd. En aadaki merci ola
rak dinsel ahlak ve yargy sunmaktayd. Her ne kadar ou kez
Ruhban Snf 41

ky meyhanesi ya da soylularn konutlaryla rekabet etse de, kili

se her iki tarafta da kyn merkeziydi. kametghlarn eitli ki
lise cemaatlerindeki dzeni, kentlerde de yineleniyordu.
Din adam, tara evrelerinde ounlukla tek aydnd. lahi
yat renimi eskisi gibi ilk srada yer aldndan, din adamlar
eitimin asl desteini oluturuyorlard; hukukular az, hekimler
daha da azd - sonuncular henz bugnk gibi grlmyorlard.
lahiyatlar orta ve yksek okullarda retmenlik yapyor, sade
ce dinsel snf deil, retmen snfn da oluturuyorlard.
Birok yap her iki mezhepte benzer olsa da, Avrupann
mezheplemesi yine de byk farkllklar yaratmt. Bu farkllk
lar zellikle 17. yzylda vurgulanmt; ancak mezhepleme 18.
yzylda da halk arasnda demir atmt. "Papaclar" ve "sapkn
lar eskisi gibi karlkl kmseme iinde birbirlerine dman
dlar.
Birarada yaamak zorunda kaldklar yerlerde -Almanya, s
vire ve 1685e kadar Fransa gibi eitlik ilkesine dayanan lke
lerde- rnein ky kilisesine ikinci bir vaftiz suyu kab ya da
ikinci bir krs yerletirilerek, can skc durumun srekli olarak
Protestanlarn gznn nnde olmamas iin Katolik korosunu
bir perdeyle cemaat odasndan, vaaz salonundan ayrarak, tam
zamannda ve dzenli biimde an alarak, mezarl ince bir ti
tizlikle ikiye blerek az ok Hristiyanca zmler bulunana ka
dar bir yn yerel anlamazlk ortaya kyordu.
Voltaire 17. yzyl Fransasndaki durumu yle betimlemek
tedir:

Krallk Konseyi, kylerde her iki mezhebin urunda savat me

zarlklarla ilgili olarak ncelikle Kaoliklere ait topraklarda bir re
form kilisesi yaps iin, okullar iin, sz konusu egemenlik sahiple
rinin haklar iin, cenazeler iin, an sesleri iin mzakereler kar-
malyd; Protestanlar davalarn ok ender olarak kazanmlard.9

XIV. Louis, bu duruma 1685te Fransz Prolestanliinin etki ve

heyecan uyandrm kitlesel ilticalarna yol aan Nantes koruma
42 Deien Toplum

fermann feshederek bir son vermitir. Savoie dkleri tarafn

dan Valdoculartn* snrd edilmesi de buna kout olarak ger
eklemitir. Mlteciler Protestan komu lkelere, zellikle de
nelirli Alman prensliklerine snmlard; yle ki Erlangenda
Fransz Proteslanlarnn bulunduu bir semt ve Hessende ticari
bir yerleim birimi olan Karlshafen, onlar iin kurulmutu. Bu
nun yaknlarnda Landgraf, Gewissenmh (Temiz Vicdan) ve
Gttslreu (Tanrya man) adl iki Valdo ky kurmutu. Dier
Valdo yerleimleri Wrttembergde bulunmaktayd.
Protestanlar 1711de Polonyadan srlmlerdi. Heyecan
uyandran son bir snr d edilme olay, 1732de Salzburg Ba
piskoposluunda Lutherci kalan Pinz ve Pongauda gerekle
miti. Yaklak olarak 14.000 Salzburglu Protestan, ncelikle
Prusya Kral tarafndan Dou Prusyaya yerletirilmiti. Bir ks
m, Hristiyan Bi'gisini lerletme Cemiyetinin ars zerine de
nizar ngiliz kolonisi Georgiaya gmt. Elbette Piemon-
tede olduu gibi Fransada da her trl kovuturmaya karn
Protestanlar kalmt ve bunlar gizliden gizliye "l Kilisesi" ve
"Alplcr sraili olarak yeniden rgtleniyorlard. Papazlar
Bern kantonundaki Lozanda yetiiyordu. Fransada yzyl ortala
rndan balayarak onlara kar gittike daha hogrl davran
lr olmutu; 1781de II. Joseph nl hogr yasasm karm ve
bylece Katolik olmayan tm gruplar snaklarndan dar k
mt. Bunun hemen ardndan Viyanada bir Lutherci kilise ve
bir reform kilisesi kurulmutu.
ngiltere Krallmn Katolik rlandalIlara yapt bask, Ka-
loliklerin bu kovuturma dalgalarnn bir eidir. rlanda, Protes-
tanlamaya kar byk lde direnmiti. 17. yzylda giderek
daha da sertlemiti; nk rlanda, ngilteredeki tm yeniden
Katoliklcme abalarna destek olmaktayd. 1691de III. Willi
am tarafndan vaat edilen inan zgrl suya dmt. Kato
lik okullar, Katolik mezhebine gre yaplan dersler ve yurtdn-

Valdoculuk: 12. yzylda Pelrus Waldus'un kurduu Kalvenci tarikat, (.n.)

Ruhban Snf 43

da okula gitmek yasaklanmt. Hkmler ancak yzyl sonuna

doru gevemeye balamt: 1778de sadece kullanma hakknn
veraset konusu olduu tanmaz mallarn mlkiyetine izin veril
mi, 1783te Katolik mezhebine gre ibadet hakk geri verilmi
ve Anglikan mezhebine gre ibadete katlma basks kaldrlm
t. Ancak bu arada lkenin kuzeydousu -U ls te r- Prolestanla-
trlm ve bylece adann gelecei zerine byk bir ipotek kon
mutu.

Katolik Din Adamlar

Latin Amerikadaki byk smrgeleriyle spanya ve Portekiz,

tm talyan monari ve cumhuriyetleri, Fransa, Eski Avusturya
ve Polonya Krall hep birlikte Bat Katolik kilisesine bal l
keleri oluturuyorlard. Alman mparatorluunda Bavyera clek-
tr prenslii, Main ve Rendeki piskoposluk daireleri ve zellik
le de gneydeki birok kk hkmdarlk Katolik mezhebin
dendi. Kantonlarn byk bir ounluunun -gerekte daha k
k ve ekonomik ynden daha gsz olanlarn- hep birlikte
Katolik olduu svire de buna benzer renkli bir grnm sunu
yordu. Bu, Katolik Avrupayd. Burada ilk Hristiyanlamadan bu
yana var olan en eski gelenek bilinli olarak srdrlmekteydi.
Azizlere eskisi gibi itenlikle sayg gsteriliyordu. Benedikten
manastrlar Ortaa kltrn yanstyor, valye tarikatlarnn
atolar Hal Seferlerini, Fransisken ve Dominiken manastrla
rysa Ge Ortaa kentlerindeki sosyal yardm almalarn
anmsatyordu. Gerekte Kapuin tarikat rahipleri kyl halka,
Cizvitlcr de kltrl insanlara yeni bir soluk getirmi, romantik
ve gotik sluptaki pek ok kilise yerini barok sluptaki kiliselere
brakm ya da en azndan slup bakmndan deiime uram
t. Bu, Katoliklik dorultusunda yeni bir ynelimin d kantyd.
Ortaan sonbaharndaki gevek, grece zgr ve olduka
renkli dnyann yerini daha kat, daha tek ynl bir dnya alm
t. Ancak skandinavya, Almanya ve svirenin bir ksmyla n-
 Deien Toplum

gilterenin tm ve bununla birlikte kilisenin "halk psikolojisi"

ynnden byk bir olaslkla daha farkl olan belirli bir blm
kaybedilmiti. Fransz Protestanlarma yaplan basklara karn
Fransada Protestanlarn hl varlm srdrmesi, bylesine ke
sin olan Fransz Aydnlanma hareketinde kendini gsteriyor ol
malyd!
ki skandinav kral, ngiltere ve Prusya krallar dnda kral
larn tm Katolik mezhebindendi. Ancak tam da bu krallar, y
netim yeri hl Roma olan kiliseyi skntya sokuyorlard. H
kmdarlar uzun zamandr islemeyerek Romaya itaat ediyorlar
d ve zamanla eitli imtiyazlar kazanmay baarmlard. Geri
Trento Konsilinde (1563) Papaya ve papalk ynetimine eski
iktidar geri verilmeye, piskoposlar disiplin altna alnmaya al
lmt; her yerde papalk ynelimine kar olduka itaatkr din
adamlar kullanlyordu. Ancak henz 17. yzylda ncelikle
Fransada, Roma yasalarm halka bildirmeden nce snama ei
limi belirmiti. 18. yzylda Latin monarileri de giderek bam
szlamaya balamlard. Hemen hemen tm papalk ynetimi
kart bilinli bir sre geirmiti. Portekizde ilk olarak Pom-
bal, spanyada Aranda, ki Sicilya Krallnda Tanucci olmak
zere baz bakanlar zellikle okullar kilisenin elinden almaya,
din adaml eitimini denetlemeye ve ayrca kiliseye ait malla
r sonunda devlet denetimi altna sokmaya alyorlard. Sonu
la Maria Theresia IT. Joseph ynetimindeki Avusturya ve geni
bir alana yaylm olan baml blgeleri de bundan etkilenmi
ti. II. Joseph sadece 1781de hogr yasasm karmakla kalma
m, ayn zamanda gayretli ve itaatkr piskoposlarn yardmyla
Katolik Kilisesini devlet kskacna almaya da almt. Sz ko
nusu olan, Protestan prenslerin 250 yl nce balattklar ve her
eyden nce "ie yaramayan" manastrlarn feshedilmesiyle ken
dini gsteren hareketin yinelenmesinden baka bir ey deildi.
Her ne kadar papalk ynetimi kart bu hareketlerde devle
tin kiliseyi kskacna almak istemesi sz konusuysa da, kilisenin
geleneksel yaps dokunulmaz olarak kalmt. Buna gre Kato
lik Kilisesi, btn yzyl boyunca tmyle bir nceki yzyldaki
gibi bir grnm sunmutu.
Ruhban Snf 45

Hibir tarikata bal olmayan Katolik din grevlilerinin en

alt basamanda kylerdeki papazlk ya da papaz yardmcl
makamnda alan din adamlar bulunmaktayd. Deyim yerin
deyse bu aa ruhban smf ounlukla ky kkenliydi ve ite
tam da bu nedenle halka olduka balyd. Eitimini piskopos
luk dairelerinin din adam yetitirme merkezinde alyordu. Birin
cil grevi deimeksizin ibadetti bir baka deyile gnah kar
mann nemli bir rol oynad Tanr yolunu bulmak iin dinsel
yol gstermeye bal olarak ayin yapmakt. Latince ayin usuln
de yetkinlik, entelektel eitimden daha nemliydi ve gerek kl
trl din adamlar, gerekse ruhban snfndan olmayanlar bunun
eksikliinden yakmyorlard. Fransz Katolii Charles Peguy,
yzylmzn banda bizzat yle demitir: "Yahudiler bin yl
dan bu yana, Protestanlar drt yz yldan bu yana okuyorlar, ben
se ancak bykannemden bu yana." Bu ac saptama, kyl halk
ve kentlerdeki alt tabakalar iin geerlidir. Yksek ruhban sn
fnda durum daha farkldr.
Yksek ruhban snf -piskoposlar, piskoposluk sarayndaki
ya da kentlerin kilise vakflarndaki din adamlar, kentlerde mer
kez kiliselerdeki ya da hkmdarlk sarayndaki din adamlar-
daha iyi bir dzeyde olmak zorundaydlar. Bu yzyl kltrl ve
akll abb?lerle* doluydu; Fransz, spanyol ve talyan yaznnn
nemli bir blm din adamlarnca yazlmt. rnein Abbe
Nollet, Paristeki en iyi fizik retmeni saylyordu. Abbe
Mably, Fransz Devriminin hazrlnda byk bir nem tam
olmas gereken devlet ve ahlak felsefesine ilikin yaptlar kale
me almt. Bu kltrl ruhban smf, kent burjuva snf ve soylu
lardan olumaktayd. Buna ek olarak Almanyada piskoposluk
daireleri, hl ruhani ve dnyevi egemenliin ifte karakterini
tayorlard. Piskoposluk ruhani daireleri iinde -ve bazen de
burann dnda - eski zamanlardan bu yana Mainz, Kln ve Tri
er semen bapiskoposlarnn durumunda, ayrca Lttich, Mn-

Abbe. Bakei ( a )
46 Deien Toplum

ster, Wrzburg, Bamberg ve Salzburgda orta derecedeki bir Al

man prensliinin, rnein Kurpfalz ya da Wrttembergin, niceli
ine sahip olan hkmdarlara zg bir egemenlii ellerinde bu
lunduruyorlard. rnein Salzburg Bapiskoposu Viyanaya gitti
inde, hkmdarlara zg bir egemenliin ihtiamyla yolculuk
etmekteydi. "Yannda sadece kiisel hizmetkrlar deil, ayn za
manda mabeyincileri, saray danman, dinsel konulardaki dan
mam da bulunuyordu; ayrca kendi mutfak ekibi ve tatlcs da
unutulmamaldr. Bunun dnda kk bir mzik grubu da mai
yete dahildi."10
Viyanadaki papalk elisi -Jansenci inanca bal Domenico
Passionei- bir zamanlar Viyanada "Episcop Germaniae non
sunt episcopi, sunt Domini" (Alman piskoposlar piskopos deil,
prenstir) demiti. Bu szler, Konstanz Kardinali ve Bapiskopo
su Franz Konrad Kasimir von Rodl-Bussmannshauscn kendi
kylerinden birine bal bir din grevlisinin aadaki betimle
mesine uymaktadr:
Bu yksek rtbeli din adam, ahlakn geni bilgililii ve kutsallyla
olduundan ziyade yksek makam, doutan kibirsizlii ve iri gv
desiyle saygnlk kazanmt... kendinden ncekiler gibi o da pisko
posluk dairesini, ziyareti hi de allmn dnda olmayan pisko
pos yardmcsnn kiiliinde denetliyordu... kr krne bir sayg
duyduu Cizvitlerin ounlukla kendisini ynetmelerine ve kendisi
ne yol gstermelerine izin veriyordu, yle ki bu tarikatn feshedil
mesine ilikin mhrl belge ona takdim edildii iin, Romadan
nasl kaba bir ihtar almsa, sofrada ikinci kez ayn ekilde bir ke
ye atlmt. Grlmemi bir av meraklsyd: ok sayda avcya ve
av kpeine bakyor, arka tarafna avlanm bir geyiin baland
bir faytonda Konstanz kentinin caddelerinden ve a vatandalar
nn arasndan geerek zaferle piskoposluk merkezi Meersburga gi
diyordu... Astlarna papala zg terle srlsklam olduunu gs
terseydi ve yoksullar da onun hkmdarlara zg gsteriinin ku-
rumundansa gereinden ok olan gelirini elde etselerdi, hatras
ne olaanst olurdu.11

Gerekte burada tasla izilen papala zg ideale yaklaan

Ruhban Snf 47

piskoposlar da vard. XVI. Louisye kafa tutan ve Katolik bir re

form hareketinin banda bulunan Fransz piskopos Fenelon, bu
rada hepsi iin rnekti. Mnster Papaz Genel Vekili Franz Fri
edrich Wilhelm von Frstenberg ya da Mainz Eleklr ve Ba
piskoposu Emmerich Joseph von Breidbach- Drresheim gibi
kendilerini tebaasnn daha iyi bir duruma gelmesine istekle ada
yan ya da bal bulunduklar piskoposluk dairelerinin dinsel d
zeyinin ilerlemesi iin ok ey yapan piskoposlar vard. Dind
hkmdarlklarla karlatrldnda, dinsel olanlarn durumu
genel olarak hi de kt deildi.
Aneak... sunt domiti sz, sadece Alman piskoposlar iin
geerli deildi. Geri rnein Fransz piskoposlar siyasal ege
menlie sahip deillerdi; fakat yine de 1785le zamann en nl
mcevher parasnn kralie Marie-Antoni ette iin alnmas ve
ona armaan edilmesi yznden Fransa'nn en utan verici sa
ray skandallanndan biri olan Gerdanlk Skandalirun gerekle
mesine yol aan ss merakls Strasburg Piskoposu Prens-K ardi
nal Louis Rene von Rohan gibi byk efendiler olabiliyorlard.
Bylesi din adamlarnn yaamlarnn temeli, Fransz Devrimi-
nin, sonunda 1793/94te kilise ve Hrisliyanl feshederek gider
dii fkeydi.
Yksek ruhban snfna mensup bu din adamlar, dpedz,
rastlantnn dinsel bir kla soktuu, tpk kardeleri ve kuzenle
ri gibi sosyal snflarna uygun bir yaam srmek isteyen ve kili
seye zg sorumluluklaryla ou kez zerre kadar ilgilenmeyen
soylulard. Kiliseye ait yksek makamlar, belirli ailelerin arpa
lklarna dnmt. ok saydaki ocuklarnn gereksinimleri
ni buralardan karlyor ve aile siyasetine ilikin etkilerini bura
larda geniletiyorlard.
nceleri piskoposluk dairesinin ynetimi iin dnlen, an
cak imdi iyi gelirli t.sl arpalklar oluturan din danmanlna
giri iin 17. yzyldan bu yana imparatorlukta artk sadece drt
soylu atann, yani bykanne ve bykbabalarn soyluluunun,
eski ve basit ysulle tescil edilmesi istenmiyordu; aksine bu, 16
ataya, yani bykanne ve bykbabalarn anne ve babalarna ka-
 Deien Toplum

dar ve ara sra da 32 ataya kadar kmt. Baz bapiskoposlarn

aile geleneini bilmesi, baan salyordu.
Hibir tarikata bal olmayan din grevlilerine karlk ola
rak bir dc, manastrlarda ou kez soylu barahip ve barahibele-
riyle -Almanyada sklkla imparatorluun belirledii smfsal
derecelere gre- deiik tarikatlara zg kurallarn daha kat
biimlerinden, deiik gelenek ve sosyal deerlerden gelen, de
iik kkenli kei ve rahibeleriyle tarikata bal din grevlileri
vard. Kar Reformla birlikte manastrlarn eski yaps zerine,
Kapuin manastrlar ve Cizvit kurullarnn sk rl a atlm
t. Bunlarn yan sra ncelikle Katolik inanlarna gre belirlen
mi barok sluptaki doru yolun sk disiplinine hizmet eden Sa-
lezyon tarikat rahibeleri, Kapuin tarikat rahibeleri, Eudesi-
ler, vb gibi daha yeni tarikatlar da vard. yelerinin nc ve o
kadar da balayc olmayan bir kurala gre yaad ruhban ol
mayan Tersiyer Tarikatmn kendinden geme ayinleri, baz soy
lularn atosunda bulunan ikence aletleri isel dindarln nce
likle kadnlarda 18. yzylda lmediini gstermektedir. Kadn
lar iin basit bir eitimi Azize Ursula tarikat veriyordu. Ky k
kenli, kaba Kapuin tarikat rahipleri, eskisi gibi taral evreler
de ya da kentli alt tabakalarda sade ve halka bal bir biimde
hibir tarikata mensup olmayan din grevlileri iin uygun yar
dm olarak faaliyet gsteriyorlard. Ancak hl orta ve yksek
okullar yneten zarif ve kltrl Cizvitlerin elinden yzyln
iinde gvenle sahip olduklar zemin alnmt; Papa 1773te ta
rikatn zaten baz devletlerde gerekletii gibi olan feshedilme
sini kararlatrmt. Hi phesiz bu, Katolik devletlerde Aydn-
lanmamn geici zaferi anlamna gelmekteydi. Bir Papaya - is
temlerine kar olsa da - papalk ynetimine verdii destei ek
mesi iin Katolik hkmdarlar tarafndan bask yaplabilmesi,
bu yzylda papalarn konumunun ne denli gszletiini gster
mektedir. Soylu ailelerden gelen bu sekiz talyan, papalk yne
timi kart hareketlere bou bouna kar koymaya almlar
dr. Krallar onlarla saygl bir iliki iine giriyor, ancak papalk
ynetimi kart bakanlarnn kendilerine nerdikleri eyi yap
Ruhban Snf 49

yorlard. Bir tek XIV. Benedictus (1740-58) dnda papalar, ya

znsal-bilimsel dnya tarafndan da pek ciddiye alnmyorlard.
Papa, kendisine kilise devleti adn veren ve hkmdar da kili
seye ait en yksek unvan tayan, kt ynelilen, khnemi bir
dinsel prenslikteki talyan bir prensten baka bir ey deildi. Na
poleon nce ihtiyar Papa VI. Piusu, ardndan da halefi VII. Pi-
usu cezalandrmakszn Romadan srdrdnde ve onlara sr
gne gnderilen tutuklular gibi davranabildiinde, en dk nok
taya ulamt.

Protestan Din Adamlar

Yapsal olarak darya kapal Katolikliin karsnda ana

mezhep grubuna ayrlan farkl, Protestan bir dnya bulunuyordu.
Lutherci grup birok Alman prensliini ve imparatorluk kentini,
zellikle de daha byk lkeler olarak topluca Prusya Krall-
n, Saksonya ve Hannover elektr prensliklerini ve Wrttem
berg Dklnn; ardndan iki kuzey krall olan, Norvele
Danimarkay ve Finlandiyayla svei ve son olarak da Rusya
tarafndan ynetilen Baltk Blgesini, Estonya, Livonya ve Kur-
zemeyi kuatmaktayd. Buna ek olarak Fransa'nn egemenlii
altndaki Alsace ve Macaristan Krallndaki aznlklar da var
d.
svirenin byk bir ounluu, Cenevre Cumhuriyeti ve Fe
lemenk Cumhuriyeti -ve onunla birlikte smrgeleri, zellikle
Gney Afrika- reformcu gruptan, bir baka deyile Zwingli-
ci-Kalvenci mezheptendi. Bunlarn yanna Kurpfalz ve Hes
sen-Nassau gibi baz Bat Alman prenslikleri, ayrca skoya
Krallnda ounluu, ngilteredeyse aznl oluturan Presbi-
teryenler katlmaktayd. Fransz Protestanlnn geri kalan bl
m Fransada, zellikle de Gney Fransada bulunmaktayd. Pi-
emontedeki baz Alp vadilerinde barnmaya devam eden Valdo-
culara 18. yzylda devlet tarafndan tahamml gsteriliyordu.
Vaktiyle Osmanl egemenliindeki Macaristanda nfusun ou
50 Deien Toplum

Kalvenciydi. Bu mezhep grubunda reformdan gemi devlet di

niyle bamsz devletler ve reformcularn aznlk durumunu ald
devletler birbirini dengelemekteydi. G nedeniyle Kuzey
Amerikadaki yerleimlerin byk bir blm Kalvencilikten et
kilenmiti; bununla birlikte Kalvenciler sadece baz yerlerde
-zellikle Massa eh use ttsta - her eyi tek balarna belirliyorlar
d.
Devlet kilisesinin nc grubunu -ngilterede devlet kilise
si, rlandada gerekte ok g durumda, skoyadaysa aznlk
la olan- Anglikanlar oluturmaktayd. Anglikanlara elbette n
giliz kolonilerinde de rasllanmaklayd.
Reform bilindii zere, Reformun devlet kiliselerinde bulun
mayan daha radikal gruplarnn kk paralara ayrlmasna yol
amt. Baz lkelerde -rnein svired e - hl Anabaptisl-
ler* vard; ancak belirli aralklarla kovuturuluyorlard. Sadece
Felemenk ve ngilterede byle mezheplere yava yava taham
ml geliti. Avrupann geri kalannda byle bir ey olanakszsa
da, devletten bamsz kiliselerin Amerikan sistemine giderek
damgasn vurduu ngiliz kolonilerinde olasyd. Her ne kadar
bunlar din ve toplum tarihinde nemli bir yer tutsalar da, 18.
yzyl Avrupasndan hl toplumla btnlememi, kk grup
lard. 19. yzyln ge dnemlerine kadar toplumsal olarak salt
devlet kilisesi geerliydi ve burada da yalnzca olaslk vard:
Luthcrci, reformcu ya da Anglikan.
Her ne kadar Reform Dneminde ve zellikle de banaz
17. yzylda bu grup arasndaki dogmatik farkllklar vurgu
lanm ve Romal ortak dmandan olduu gibi karlkl olarak
birbirinden nefret edilmi olsa da, bu grup baz noktalarda
benzemektedir.
Bu gruplar ulusal kilise biiminde rgtlenmilerdi. Sz ko
nusu devlet -cumhuriyet ya da prenslik olmas o kadar nemli

* Anabaptist/cr. 16. yzylda, kk ocuklara uygulanan vaftizin her trl kutsayn dee
rini yadsyan ve din bilincine varm yetikinlerin yeniden vaftiz edilmeleri (genellik
le suya sokularak) gerekliini ileri sren Hrisliyanlara ve tarikatlarna verilen ad
(.n.).
Ruhban Snf 51

deil - ve Hristiyan hkmet makamlar olarak sz konusu hk

met makamlar, aym zamanda kiliseye kar da sorumluydular.
Katolik kilisesinin devlete kar zgrl, papalarnn bamsz
l bylece ortadan kalkm oluyordu. Din adamlan devlet g
revlilerinin bir paras, hkmet makamlarnn uzatlm bir ko
luydu. Hkmdarla ilikin kararnameler, kilise krssnden
duyuruluyordu. Din adamlan elbette zel bir statye, devlet iin
de byk bir sorumluluk ve etkiye sahipti.
Papazlar ok byk aync zellikleri olan bir zmreydi. r
gtlenmilerdi ve kendilerine ait bir ynetime sahiptiler. Pisko
poslua zg Katolik dzen, Anglikanlkla da srdrlmekteydi.
Lulhercilerde Protestan bapapazlar ve ynetim dairelerini, re
formcularda da bapapazlar {antistes) ve kent papazlar meclis
lerini, baz lkelerde de -aka, rnein Graubndcn Cumhu
riyeti ve Neuenburg (Neuchtel) Prensliinde - zmre toplant
s olarak btn papazlarn ruhani meclislerini grmekteyiz. Ma
nastrlar ve benzeri kurumlar ortadan kalkt, din adamlarnn
says etkili bir biimde azald iin btn sorumluluk tek ba
na papazn omuzlarna binmiti. Grevi vaaz vermek, bir baka
deyile Kutsal M etinlerin tefsiri eklinde metin aklamakt. Zo
runlu Kateizm dersleri, ilkretim okullarnn sklatrlmasna
yol amt; aym zamanda bu dersler okur-yazar olmamaya kar
200 yldan bu yana srdrlen savan da bir parasyd. Yoksul
lara yaplan ve yeniden dzenlenen yardmla -sadece layk yok
sullara- yeni bir i ahlakna uyulmaktayd. Eski dinsel mahke
meler, reform her papazlk blgesindeki ahlak mahkemesinin
zel biimini almt. Ruhban snfndan olmayanlar youn bir e
kilde buraya bavuruyorlard; nk bu mahkemeler cemaat ile
ri gelenlerinden oluuyordu ve papaz sadece ye olarak burada
bulunuyordu. Tm sistem, entelektel retime ve zel amal
eitime uygun duruma sokulmutu. Pedagojik itkileriyle birlikte
tm bunlar 18. yzylda zahmetsizce yaplabiliyor ve pekiti le
biliyordu.
Katoliklerde olduu gibi, retmenlik yine din adamlarnn
52 Deien Toplum

elindeydi - ancak devlete ait okul sisteminde uluslararas lek

te izi srlen Cizvitlcrden daha gl bir ekilde yerlemilerdi.
Eitimde arlk Latin, Yunan ve brani filolojilerinde, bir
baka deyile Kitab Mukaddes dillerindeydi. Liturji gl bir e
kilde azaldndan, bilimsel renim iin daha fazla enerji har
canabiliyordu. Katolik eitim ile birlikte genel, hmanist bir te
mel kalmt.
Din adamlarnn 16. yzylda ksmen hl ky olan sosyal k
keni, giderek kentlemeye ve burjuvalamaya balamt. Dinsel
meslek, zanaalkrlarn kk burjuvalktan terfi ettikleri bir
meslekti. Ksa bir sre sonra gerek papazlk hanedanlar olu
mutu. Protestan ruhban snf, sz konusu memleketin bilgili
yksek tabakasyd. lahiyatlar sadece din adam olarak deil,
ayn zamanda aydn olarak da sayg gryorlard. Katolik gemi
inden lr ihtiyatl olarak srdrlen dinsel makamlar, az ok
yeterli bir geim ve entelektel alma iin yeterli bo zaman
salyorlard.
Protestan kiliseleri -Kar Rcformun Katolik din adamlar
iin daha da artrd- evlenme yasa basksn bilinli olarak
ortadan kaldrdklarndan, yeni bir sosyal kurum olan "Protestan
papaz konutunu, bir baka deyile burjuva tarznn 16. yzylda
bir yenilik olarak gelien, 17. yzylda salamlaan ve 18. yzyl
da da en parlak dnemini yaayan bir rnek aileyi, yani papaz
ei ve papaz ocuklaryla papaz ailesini yaratmt. Burada zel
likle kadn iin yeni bir konum yaratlmt; nk kadnn, pa
pazlk cemaati iinde dnyevi erdemlerin rneini oluturmas
gerekiyordu. ou kez kendisi de bir papaz konutundan gelen
papaz ei, dengi bir e olmalyd. Her zaman birka yz kii ba
na, bir sr ocuuyla bir papaz ailesi dyordu,. Bu ocuklar
dan en azndan bir tanesi, ounlukla yine papazlk mesleini se
iyordu; kz ocuklarysa papazlarla evlenebilirlerdi. Bylece en
telektel bir miras, kuaktan kuaa aktarlyordu. Daha nce
ad geen papazlk hanedanlar, btn Protestan memleketler
iin tipik bir olgudur. Yaam tarz lkeden lkeye farkllamak
tayd. ngilterede Anglikan din adamlar, ounlukla gentry' ile
Ruhban Snf 53

kaynamt. Fransada 1695te tasfiye edilen Protestan papazlk

zmresi, byk bujuva bir grnme sahipti. svirede bu yap,
zellikle bakent evreleri ve kentin ileri gelenleriyle olal rast-
lantsal ilikilerle kentsel-burjuva evrelere dayamyordu. Res
m grevli tipine Lutherci eilimdekilerin daha yakn olduu ve
her ne kadar sadece rastlantsal olarak soylularla evlenseler de
saray vaizleri ile Protestan bapapazlarnn soylularla toplumsal
balant iinde bulunduu Almanya ve skandinavyada da ben
zer bir durum yaanyordu.
Uzak lkelerde alk eken papazlk grev blgelerinin bu
lunduu ve papaz vekillii dneminin soylularn yannda ya da
Latincenin ana ders olarak okutulduu okullarda ou kez sade
ve eziyetli bir mezlikle uzun, skntl bir yol olduu da elbette
unutulmamaldr. Tanrnn szne dayandrlan bamszl
gl biimde savunmaktansa, yneticilere boyun eilmesine a
mamak gerek.
ster Cornwall ve Yorkshire arasndaki bir kontlukta, ister s
veteki Dalernede, ister Brandenburg snr beyliinde, ister
Wrttemberg Dklnde, ister Waadttaki Jura Dalarnda, is
ter Graubnden Engadininde olsun; ister ngiliz, ister sveli, is
ter Kuzey Almanyal, ister Suebyal, ister Fransz, ister
Raetia-R om an olsun, sonunda her yerde Vossensn Luisseinde
idil tarznda yceltilen ya da Goldsmithin nezaketle espri konu
su yaplan Wakefield Papaz'nda espri konusu yaplan ayn papaz
konutu tipine rastlanr.
 4. Kentli Orta Snf

Cumhuriyette ve Monaride Orta Snf

"nc snf* kavramndan insanln geri kalan, bir baka de

yile ezici ounluk anlalmaktadr. Ancak nc snf, uzun
zaman nce blmlenmiti; kentlerde etkin olan burjuvalar ve
topra ileyen kyller, en azndan ilk bakta ayrt edilebiliyor-
lard.
Jerzy Wojtowicz, 18. yzylda kentler hakkndaki kitabnda
yle demektedir:

Avrupada Aydnlanma Dneminin kentleri, 18. yzyln ilk yarsn

da bile hl grlen savalar, salgn hastalklar ve ktlklar an
dan sonra hzl bir ilerleme evresine girmilerdi. Yeni sanayi kolla
rnn oluumu, kylerden gelen byk insan kitlelerinin akn, siya
sal yaamn ve ticaretin geliimi -tm bunlar, kentlerin geliimini
tevik ediyordu- u noktasnda 800 ila 900 bin nfusla Londra
nn bulunduu ngiliz kentleri, en hzl geliimi gsteriyordu. Dev
rimden nce Fransada 1175 kent vard; bunlardan 60nn nfusu
10 binden fazlayd. En byk kent, 600 bin nfusla Paristi. 160
bin nfusuyla Madrid ve Lizbon, ber Yarmadasndaki en byk
kentlerdi. Bunun dmda Byk Sejm dnemindeki Varova, Ber
lin, Viyana, Amsterdam Avrupann en byk kentlerinden di.

Orta snf, daha 12. ve 13. yzyllarda, soylularn ve din adam la

rnn hesaba katmalar gereken ekonomik ve siyasal bir etmen
durumuna gelmiti. Alman Reichstagmda kentlilere ait koltuk
lar ya da ngiliz Avam Kamarasndaki Borough\ar vekillii gi
bi, monarilerin parlamentolarnda hl varlm koruyan, sa-

Ortaa boyunca srasyla nemli snf vard: Soylular, din adam lar ve kentliler.
'D rdnc s n f ise Fransz DevTmiyle orlaya km olup, iiler ve kylleri tem
sil etm ektedir ( .a ).
Kentli Orta Snf 55

lam, kentli temsilciliklerin kkeni Ge Ortaad. Kentler, Av

rupamn sadece kk bir ksmnda bamsz cumhuriyetlere d
nmeyi baarabilmilerdir. 15. yzylda kentsel ve krsal toplu
luklarn birliinden dinsel ve siyasal amal konfederasyonlar ve
16. yzyln sonunda da Birleik Felemenk Cumhuriyeti olumu
tur. talyan kent hareketinden geriye ehir devleti olarak Vene
dik, Ceneviz, Lucca ve San Marino kalm, Ragusa 1718de Os
manlIlara vergi demeyi brakmtr. Avrupann tm dier kent
leri, bir monarinin maiyetinde bulunuyordu. En bamsz olan
lar, Alman imparatorluk kentleriydi. 1803tc hl elli kent sayl
maktayd. Frankfurt, Nrnberg, Augsburg ve ncelikle de H an
sa* Birliini oluturan kent, Bremen, Hamburg ve Lbe~
hl nemliydi. Sonralar ve kentler Schwabisch-Hall gibi en
azndan hl gerek bir devlet toprana sahip olan ya da deyim
yerindeyse, Fcderseedeki kylemi Buchau gibi kentlerin kar
snda arlk kaybetmilerdir. rnek olarak burada el almak is
tediimiz Konstanz Gl kysndaki Lindau gibi bir kent, orta
dereceli ve hl olduka gl bir pozisyonda bulunmakladr:
AvusturyalI devlet adam Kont Kari von Zizcndofun 1764le
bu kent hakknda kaleme ald betimlemeyi okuyalm:

zgr imparatorluk kenti Lindau, gldeki en en iyi limana sahip

tir. Lindau, Konstanz Glndeki iki ada zerinde bulunmakladr
Nfusun ou Protestandr; bununla birlikte orada, deerli kadn
larmz iin Kutsal Roma-Germen mparatorluunun prensesi
olan manastr barahibesinden ve yetitirme yurdundan olanlarla
evleneben 12 soylu kadn kilise hukuku uzmanndan oluan Kato
lik, bamsz, dind, aracsz bir kz yetitirme yurdu vardr.
Kentte 500 yurtta ve birka yz bin nfus hesap edilmektedir.
Reichstagda Schwaben grubunun imparatorluk kentleri arasnda
on beinci, Schawaben evrelerindeki imparatorluk kentleri arasn
daysa on ikinci sray almaktadr.
Lindau imparatorluk kentinin grlmeye deer yerleri vardr...
Yksek ve aa kent ynetimine bal ky, daha kk kyler
Hansa: Birlik, grup" anlamna gelen erken dnem Yukar Almanca szck; O rta
ada Almanya, ngiltere ve F ransa'nn kuzeyinde kurulan tccarlar birlii ( .a ).
56 Deien Toplum

ve atolar bulunmaktadr; baka yerlerle birlikte drdnc kyn

zerindeyse, kentin sadece aa ynetiminin otoritesi vardr.

Hermann Heimpel, kendi ocukluuna bakarak bu kk cum

huriyetin olaanstln u szlerle yazya dkmtr.

Lindau, kk bir kentti; bununla birlikte kardei olan imparator

luk kentleri gibi ruhsuzlam ve krelmi bir kk kent deildi.
Gl ona geniliini, esenliini, snrndaki ve da geitlerinin etekle
rindeki durumunu ve tarihini veriyordu. Yabanclarn trafii, tahl
ticaretinin zararn karlyordu. Lindaulular yabanclar sevmedik
lerini belli etseler de, onlarla birlikte yayorlard. Ziyaretler ok
olurdu ve ikram zengindi. nsanlar kendilerini konuklarna adar,
ilerini sabahn erken saatlerinde tamamlar ve bayramlarn le
den sonra kutlarlard. Zengin ve neeliydiler; Pfander ve Geb-
hardsbergde bol bol ve ll arap ierlerdi. Kitap okunduun
dan daha fazla yaanyordu...

Bu betimleme tmyle, Lindaumm henz bir imparatorluk ken

ti olduu ve Bavyera hkmdarna bal olmad zamanlara
denk dmektedir.
Mtevaz biimi kavrayabilmek iin, imparatorluk kenti Lin-
dauy, ona 20 kilometre uzaklkta olan bir sonraki imparator
luk kenti Buchhomia karlatrabiliriz. Zinzendorf burada y
le betimlemektedir:

Halk Katolik Kilisesine bal olan Buchorn, Konstanz Gl ky

snda bir zgr imparatorluk kentidir. Yaklak 60 yurtta vardr.
Halk, btn Schwabendaki en saf halk saylmaktadr; arkalarn
dan Meissenl Schilda gibi llk denmektedir. Kent ok yoksuldur;
ancak Bavyera tuzunun satlar onlara bir para kazan salamak
tadr.

1803te imparatorluk zmresinin tasfiyesinden sonra bu impara

torluk kentinin, kralla ait Wrttembergdeki Friedrichsha-
fenla birlemesinde alacak bir ey yoktur!
Kentli O tla Snf 57

ngiliz borough'lan, imparatorluk kentlerine benzer bamsz

bir konuma sahipti. Burada da byk bir eitsizlik grlmektey
di. Londra, dnya kentiydi ve parlamentoya egemen olabiliyor
du. Deerli katedral kentleri, en azndan hl blgesel merkez
lerdi. Ancak tmyle kylemi olan ya da eski devlet toprakla
rnda -rnein bir ayrda ya da faaliyetle olmayan bir tuz oca
nda- hl parlamento yesi atama yetkisi bulunan, ancak ar
tk var olmayan kentler de vard. 1832de Reform Yasasyla bir
likte bu "kokumu borough'lar"n sonu gelmi ve uzun zamandr
ilerleyen yeni kentler -rnein Birmingham gibi- parlamento
da yer alabilmilerdi.
Dier kentler sarayn egemen olduu bakentler, kralla ait
memuriyetleriyle ynetim merkezleri, garnizon kentleri, ticaret
metropolleri, blgesel papaz merkezleri ya da geip gitmi bir
ihtiamn iinde neelenilen kk, uyuyakalm tara kentikle-
riydi. Elbette bunlar, hl kendilerine ait bir kent ynetimine sa
hiptiler. Ancak Fransada rnein 1680den bu yana kent yneti
cileri kent konseyleri tarafndan deil, merkez ynetim tarafn
dan atanmaktayd. Bylesi kentlerde nemli olan her ey, artk
yerel yurttalarn kentle ilgili kararlarna bal deildi. Buralar
da yurtta olmakla gerek anlamda gurur duyulmuyor, bundan
gerek bir tat alnmyordu; nk cumhuriyetin eski byklk
duygusu, tarihsel bilin yoktu ve soylular dnyas tarafndan e
peevre sarlmt.
ster cumhuriyet ister baml kent olsun, nfusun ileri ve
sosyal bileimler benzerdi. Yurttalar hl, vaktiyle kentlere
damgasm vuran geleneksel zanaatlarla urayordu. Durum ve
koullara gre ticaret, deiik derecelerde nem tayabilir ve
zanaattan ticari zelliklerle birlikte sanayiye dnerek geliebi
lirdi. Yurttalarn bir ksm kent ynetiminde, ounlukla da ek
grevde, grevliydi. Din adamlar, yurttalarn hi de nemsiz
olmayan bir ksm, Zrichte nfusun altda birini, oluturmak
tayd. Daha byk kentler, birden fazla kiliseye sahipti; Katolik
Kilisesi, olaan manastrlar zerinde hak sahibiydi: Fransisken,
Kapuin, Dominiken, Yoksul Claris, Azize Ursula manastrlar
58 Deien Toplum

ve Cizvitler kurulu zerinde. Sonuncusu, Protestan kentlerinde

Latincenin ana ders olarak okutulduu okullarn yerini tutmak
tayd. Baz kentler, bir niversitenin ya da bir yksek okulun
merkeziydi. Bylece ruhban snfnn yan sra ilahiyatlar, hu
kukular ve birka hekimden oluan bir retmenler smf orta
ya kmt. Avukatlar ve eczaclar, daha byk kentlerin akade
mik karakterini tamamlyorlard. Burjuvalar iyi bir renim sa
yesinde belirli bir kltre sahipli. ok kitap okunuyordu; dinsel
doa aklamalar, ahlak retisi ve de tm dnyadan ilgin
olaylar zerine kitaplar tercih ediliyordu. Siyasal grler, ayn
7 inanda tarihe duyulan ilginin de oalmasna neden olmaktay
d. Ynetimin ekip evrildii kk ya da daha byk bir dev-
ol arazisi, genellikle kente aitti. Venedik, ok stn olmak ze
re c byk devlet arazisine salipL: Como Glnden Friuiiye
kadat anakara, Adriyatik Denizi sahil ve Bat Yunanistan akla
rndaki yon Adalar. Ceneviz, Lgurya sahillerini elinde bulun
duruyordu; Lucca, orta byklkteki bir ar blgenin sahibiydi.
Hail, Nrnberg, Rolhenburg, Dini ve Roiiweil, orta byklkte
ki bir svire kantonunun hacmindeydi. Cenevrenin kaplarn
dan svirenin ortasna kadar Bern, Alplerin cn byk ehir dev
letiydi. Cumhuriyet armasnda, Bern Aysnm tepesinde bir ta
vard ve belediye bakamna da bir taht verilmiti. Bernin devlet
arazisi, yaklak Wrttemberg Dkl kadard.
14. ve 15. yzyllarn demokratik yaklamlarndan -lonca
hareketinden- ounlukla sadece bir yansma kalmt. Geri
lonca bakanlar ou kez hl ynetimde bulunuyordu; fakat
asl iktidar, genellikle soylulara zg bir yaam sren ve oun
lukla kk iftlikleri olan toprak sahibi kent ileri gelenlerine
ya da ekonomik ynden oluturduklar kilit mevkileriyle ticaret
adamlarna ait oligarinin elindeydi. Kentler tarihi isel hareket
lerle, loncalarn tepkileriyle, tccarlara kar zanaatkarlarla ve
belediye meclisinde grev yapan kent ileri gelenlerine kar tc
carlarla doludur. Btn yzyl boyunca bu sava, en sert biim
de, sanayilemi kentin byk giriimcilerinin, kent ynetiminde
bulunan eski ailelere bakaldrd ve iilerin de savaa katld
Kentli Ona Snf 59

Cenevre Cumhuriyetinde yaplmtr. Cenevre yurtta"

Rousseau uruna yaplan ideolojik tartma, bu yerel anlamazl
n genel karakterini belirlemektedir. Kent ileri gelenleri, baz
baarlardan sonra 1782 Fransa, Savoia ve Bern monari ve aris
tokrasilerinin birleik, silahl bir mdahalesiyle yeniden haklar
n kazanmtr. Felemenk gibi Cenevre de Paris Devriminin
provasdr ama, kar devrimin zaferiyle sonulanmtr.
Ayrca, yurttalar, hibir ekilde kentin tm halkndan olu
muyordu. 16. yzylda vatandalk haklan kapatlmaya ve yeni
kabuller pek yaplmamaya balamt. Augsburg, 18. yzylda
30.000 nfusta 6000 yurttaa sahip olmaldr. O halde yurttalk,
aaya doru kapanm, aristokratik ve oligarik zellikler ka
zanmt. Cumhuriyeti eitlik, sadece kentin -gerekte zengin
ve yoksul iin olan- vatandalk haklarna sahip olanlar arasn
da geerliydi. Cumhuriyetilerin kral karsnda karmayp ba
larnda tutabildikleri simgesel balk olan zgrlk apkas, eski
si gibi prens tacnn bir eiydi. Ancak bu arada ta ve zgrlk
apkas eskimiti...

Tccarlar

Tccarlar, uzun zamandan bu yana kentlerdeki ilerlemeci eyi

oluturuyorlard. 18. yzyl, ticarete yeni olanaklar ve sanayiye
de geni bir boyut kazandrmt. nsanln gereksinimleri daha
iddial olmutu. Wojtowiczi bir daha alntlayalm:

Ticaret ve sanayi alanlarnda da nemli deiimler oluyordu. ngil

tere, Yedi Yl Savalarndan sonra deniz ve smrge gc olarak
ilk sraya yerlemiti; nk gemileri, yerkrenin hemen her nokta
sna ulayordu; Avrupada Fransa ve ardndan Felemenk, ticaret
te hl byk nem tayordu. Deniz ve smrge ticaretinin yan
sra i ticaret de gelimiti; uluslararas fuarlar, zellikle de nl
Leipzig Fuar byk nem kazanmt. Kapitalist dzenin geliimi
iyiye gidiyordu; kapitalist dzen, en gl biimde ngilterede geli
iyordu. Bununla birlikte dier Avrupa lkelerinde de, ileri derece-
60 Deien Toplum

de gelien sanayi blgeleri belirmiti, rnein Belikada Verviers

Blgesi, svirenin baz kantonlar, Silezyada keten sanayi blgesi.
Devletin destek politikasnn Yedi Yl Savalanndan sonra nemli
sonular verdii Almanyada, ncelikle Saksonya ve de devlet ma
kamlarnn, baz retim dallarnn geliimini tevik ettii Prusyada
sanayi, gl bir ekilde gelimiti.

Avrupah tccarlar, giderek daha youn bir ekilde denizar

blgelere giriyorlard; Avrupada 17. yzyln deniz yolu sistemi
ve daha uygun tama olanaklar iin gittike iyileen yol alar
yaplmaktayd. Merkez retimden farkl olan retim biiminde
- b ir baka deyile tccarlar iin kentlerde yaplan rg ve doku
ma rnlerinin taraya tanmasnda- sanayileme, yava yava
fabrikalamaya balamt. Sz konusu olan, ilk nce tekstil fab
rikasyonuydu; bununla birlikte eski saat sanayii zerinden maki
ne retimi, giderek daha fazla nem kazanyordu. Buhar gc
kefedilmi ve 18. yzyln sonlarna doru fabrikasyon iin tek
nik olarak kullanlabilir duruma gelmiti.
Orta derecedeki ticaretiyle nem tayan imparatorluk kenti
Lindauyu bir kez daha rnek olarak ele alabiliriz. Heimpcl,
zetle unlar sylemektedir:

Bu kent, yeniden bir Germen m paratorluu ortaya kmadan ok

nceleri bile, ticaretini Akdenize kadar uzatmt. Lindauda eski
belgeleri okumakszn Livorno ve T riesteden, Korfu ve Atinadan
haber alnabildi. Bu dnya ve memleket birbirine balyd. Kem,
kk bir Zrich gibi renkli ve neeli bir ekilde Konstanz G-
lnc, mtevaz Ceneviz gibi Schwabe Dcnizine gz krpyordu.

Lindau her eyden nce ticaretle uraan, ancak ketende reti

mi ticaretle birletiren bir kent rneidir. Zanaat ve ticaret, bir
ok kentte giriime dnmektedir: Hammadde alm, bir ilet
me iin tarada, evde yaplan iin ilenmesi, yaplan iin kentte
ilenerek deerli hale sokulmas, yurtdna sat.
Ticari iletmenin merkezi hl tccarn depolarnn, brosu
nun ve evinin ayn at altnda bulunduu, kentteki eviydi. ou
Kentli Ona Snf 61

kez ei tarafndan desteklenen bir tccar, btn ii az bir perso

nelle yrtmekte ve gzetim altnda tutmaktayd. Buna ek ola
rak bir de -b u zellikle cumhuriyetler iin geerlidir- kent si
yasetine balam m sz konusuydu. Cumhuriyete kar duyulan so
rumluluun ve ticari ilginin bu ayrlmas zor karm, zamann
az ya da ok bir ksmn kente ayrmay anlalr klmaktayd.
Friedrich Carl von Moser, tccarlar iin karanlk bir tablo i
ziyordu. Felemenkteki bir ikametinden yle sz etmekledir:

Youn deniz havas altnda sadece tccarlar arasm da deil, ayn

zamanda daha ok, honutluun, yce gnllln, beeninin ve
gizlilikten arnmln aranp bulunduu sanlan insanlar arasnda
da sahip olma ve verme, kazanma ve kaybetme, tasarruf etme ve
toplamaya dair bitmek tkenmek bilmeyen, gnlk, genel ve tiksin
dirici lakrdlardan baka derin bir soluk alnamyor... kamu ruhu,
tccarn ruhudur. Ynetimin efendileri hakknda, bir bayann onla
r karakterize eden szlerini sylemeyi henz gze alamyorum:
"Ce n 'esi plus la Republique, cest un Corps de mavhands, sounds
au Prince d 'Orange'' (Bu artk bir Cumhuriyet deil, Oranjc Pren-
sinin denetiminde bir limited irkettir); ancak bu tablo, 30 ya da
40 yl iinde buna daha ok benzeyecektir. Eski cumhuriyetiler ve
onlarla birlikte zgrle duyduklar sevgi, eski ve doru ilkeleri
tamamyla lmtr; devlete ait makamlarn ve kazanl hizmetle
rin hizmetindeki prensin iktidar, daha imdiden birok ailenin
nnde eilmekle ve onlara dalkavukluk etmektedir; halefleri bu
nu daha da iyi reneceklerdir.

Ticaretle ilgilenen cumhuriyetiler, Felemenkin bamszlm

ilan etmesinden bu yana sadece Katolik spanyaya deil, ayn
zamanda bir o kadar da Oranjc Hancdanna ve onun eklentisi
olan tara soylularna da kar koyan Felemenkli tccarlar, yne
timdeki Alman soylularna eskisi gibi grnmemekteydiler. En
azndan, bu eski cumhuriyetiler 1785 de modern yurtseverler
olarak Oranje Prensine bir kez daha bakaldrmalard. Ancak
bundan iki yl sonra, tpk 1782de Cenevre tccarlarnn olduu
gibi, Prusya kkenli kar devrimci bir mdahalenin kurban ola
caklard.
62 Deien Toplum

ki aristokratik rejimde grlen bu baarszlklara karn tc

carlarn, her yerde giderek daha da zenginletikleri bir gerekti.
Zenginlikleri, kk burjuva kentlerin llerini zorluyordu.
Dar sokaklardaki eski ticarethaneler artk yetmemekteydi. Ge
rektiinde layk olduu ekilde temsil edebilecek daha gzel ti
carethaneler kurmak ya da ykp yerine ticari bir saray yapmak
isleniyordu. Tpk soylular gibi tccarlar da, zgr ve toplumsal
olarak daha sekin bir ekilde hareket edebilecekleri tarada ev
sahibi olmak istiyorlard. Tccarlar, cumhuriyetin koullarnda
iktidar ele geirmi ve loncalara girmilerdi. Nfuzlu ve saygn
dlar. Ancak soylularn gznde sonradan grme, "tredi" olarak
kalmlard. Tccarlarn ince ve soylu uralar iin, av, kumar
ve kadnlar iin zaman yoklu. ok youn alp priten bir ya
am sryorlard.
Monariler, vaktiyle yksek devlet makamlarn soylularn
arasna yerletirebilmi, ancak tccarlar bu konuya sadece k
k lde dahil edebilmiti - nk "karabiber uvallar, hu
kukulardan daha deersiz saylmaktayd. Eski kent ileri gelen
lerine ve eski tara soylularna kar verilen sava, Cenevre ve
Felemenkte baarszlkla sonulanmt; Fransz Devriminden
balayarak ticaretle ilgilenen sanayiciler tabakas -byk burju
vazi olarak-, krallkla birlikte ya da onsuz, tm dnyada zafer
alayna kacakt!

Zanaatkrlar

Tccarlar ve zanaatkarlar, kenti imdiki durumuna getirmiler

di. Ancak grm olduumuz gibi, loncalarn kente egemen ol
duu ve ilerici eyi oluturduu zamanlar geride kalmt. Lon
calar, zellikle cumhuriyetlerde hl iler durumdayd, ancak o
u kez sadece zanaatlarn eski imtiyazlarnn rkeke korunma
sn amalayan lonca yelerinin ve merkezlerinin toplumsal bu
luma yerleri olarak. Taraya kar kentlerin konumu korunma
ya ve kylerde bamsz zanaatlarn gelimesi engellenmeye a-
Kentli Ona Snf 63

llyordu; te yandan zanaat iletmelerini fabrikaya dntr

me tehdidinde bulunan giriimcilerin ykselmesi byk bir ks
kanlkla izlenmekteydi. Tccarlar sonunda kent ynetimlerinde
ki loncalara szm ve nfuz kazanmlard.
Zanaat, yenilikleri benimsemek zere ounlukla geriye do
ru yn deitirmi ve antipaliyle karlanr olmutu. Reformlar
monarilerde, siyasal frenleme olanaklarnn zanaat zerinde
hak sahibi olduu cumhuriyetlerde olduundan daha kolay uygu
lanabilmekteydi.
Zanaat, Ge Orlaada doup gelitii ekliyle hl lonca
dzenine balyd. Zanaatkar, ayn zamanda kendi kk ilet
mesini de kapsayan evinde oturmaklayd. Ustann emri altnda
birka kalfa bulunurdu. Vasfsz ii bavurusu yasal olarak snr
landrld iin, iletmeyi geniletmek olanakszd. Byk giri
imlerin geliimi, byk tccarlarn yapt gibi, sadece hizme
tin taraya tanmasyla mmkn olabiliyordu. 19. yzylda lonca
dzeninin feshedilmesinden sonra - rn e in - bir demirci dkk
nndan metal fabrikas oluturulabilmiti.
Zrichli gen soylu Ludwig Meyer von Knonau, Zrich ken
tindeki bu snfn durumunu anlarnda kusursuz ve isabetli bir e
kilde yle dile getirmektedir:

verenler snf denen snftan kiilerin haksz istekleri, yurttalar

snf ad verilen snfn yab ve gen bamsz yeleri tarafndan
hakl olarak sert bir ekilde geri evrilmitir. Bir iveren ve vatan
da ve "Ben bir iveren ve bir vatandam" ifadeleri, inan sahibi
kiilerle ve ayn ekilde tarallarla ve yabanclarla alma durumla
rnda iitilen g gstergesi bir szd. Aa yukar tpk bizzat Po
lonyalI bir soylunun bir tccar ya da Varova ve Krakoval saygn
bir vatanda gururla aa grmesi gibi, bizzat Zrich vatanda
nn da W interthurlu ve Steinl herhangi bir taraldan ya da va
tandatan ynetime daha fazla yatkn olmas gerekir. Anne ve ba
bamn ekmek satn ald frna Irminger yetenekli, ticari i konu
sunda deneyimli bir adam ve ben yurttalk ilikilerine girdiim za
m anlarda da ok saygn bir lonca bakanlyd (kurul yesi) ve ona
saygyla yaklalrd. Dier birok insan iin de durum buydu. Za-
64 Deien T o p lu m

naatkrlarn birou Byk Kurul yesi olarak sayg beklemekte

haklyd. Lonca bakanlar, ilk iki bakan, btn lonca tarafndan
seilmeseydi ve bylece dier vatandalara bal olmasalard, her
loncann kurul yelerinden ve byk kurulundan seilen Byk
Kurul yelerinin aristokratik seimi, btn kent ileri gelenlerini
bir araya getirmek zorunda kalrd. Lonca sistemini en ok kasap
lar savunuyordu; 1798e kadar her lonca bakanndan biri kasap
ve her on iki loncadan alts da kasaplar loncasyd. Onlarm ardn
dan frna ve deirmenci loncalar geliyordu; byle olmakla birlik
te ayakkabclardan ve terzilerden sadece bir zanaatkar, Byk Ku
rurda grev yapyordu, buna benzer loncalardaki zanaatkarlarn
Byk Kuruldaki says daha fazlayd. En ok baz toplumsal ev
relerdeki ve kadn lokallerindeki bir tr kent ileri gelenleri kurulu,
gze arpyordu. Burada grnmez gler, hkmdara takdim
edilmeye layk olup olmama konusunda karar veriyordu. Sosyete
den olmayan hi kimse ve bu snftan daha aa olan bir kadn, gi
ri iznini elde edemiyordu. Seksenli yllarn sonunda bir aileye kon
ser program gnderilmesi, Ailesinin eline gemesi, nemli bir iler
lemeydi; yirmi yl sonra bu aile ilk srada bulunuyordu. Kadn loka
li uzun sre kendi zel hakkn savunmutu. Yurttalar snf ad
verilen snf, hakkn en ok asker ilikilerde korumutu. Hizmette
bulunduum kararghta (alay) sepici, bir mcellit ve bir kilerci-
ba (fc), yzbayd; ilk girdiim blkte yzbam taral bir
meyhaneci ve mbairiydi (Eyalet dare Meclisinin ilk mbairi);
fakat ii bilen, akll bir adamd.

Daha nce alntlam olduumuz ve her eyden nce transit tica

retten tr gelien Alman imparatorluk kenti Lindau rnei,
Zrich rneine eklenmelidir. Zinzendorf burada sz zanaat
karlara getirmektedir;

Kentte birok sepici ve ince derici, altn ve gm iisi, byk vc

kk saati; sekiz kadar dokum aa, birka apkac, antac, kuma
boyacs vb vardr. Lindauda sanatsal deer tayan, yeil ini kap
l sobalar retilmektedir. Burada drt sandalyesi olan ve Augs-
burga kuma satan bir ipek dokumaas, ksa bir sre nce Zrich
iin 50 top dken bir an dkmhanesi ve sonuncusu yeteri kadar
retim yapamayan bir barut ve kt fabrikas vardr.
Kentli Orta Sntf 65

Zanaatn kk, gayretle ileyen dnyas burada saysal olarak

yazya dklmtr. Hermann Heimpel, amcas Ernstin bir ko
numasn yazya dkerken Lindaudaki zanaat anlay hakkn
da bilgi vermektedir:

Sabahleyin mzeye gittiimizde, sana atalarnn yapm olduu ta

raklar gstereceim. Onlar tarakyd ve taraklan, Rokoko dne
mi kadnlarnn yksek sa modelleri olduu zamanlarda talyann
ok aasna kadar inmiti. Atlyeleri, bugn Bavyera Saraynn
bulunduu yerde, gle karyd. Son tarak, dedenin vaftiz babas
Johann Jakob Cadixerin kardeiydi. Ama onun babas ve daha es
ki atalar da tarakyd. Peki neden? nk o zaman loncalar, ba
badan oula geerdi. Atalarmzn basit insanlar, zanaatkrlar, ta
raklar, Obbereitsler gibi balklar ya da Haberlin sler gibi firma
lar olduunu bilmelisin; sadece bykanne bir kent ileri geleninin
kzyd ve bykbaban onunla ancak iyi bir doktor olduktan sonra
evlenebmiti. O, ailede yksekrenim grm olan tek kiiydi;
biz henz tazeyiz, Protestan papaz ya da ky retmeni gibi d
nce soylularndan deiliz. Hadi bakabm!

Heimpel sonuta sz, dier meslekler iin bir beceri kayna

olarak zanaatkrlar zmresinin ilevine getirmektedir. Zanaat
karlarn bir ksm atalardan kalam korumak iin eskisi gibi gu
rurla ve inatla direnirken ve zanaatkrlar da birka kalfayla aile
iletmesinin kk evresinde kalmak isterlerken, hrsl ve iyi
yeler zmreden kp Protestan kentlerde ncelikle din adam
oluyorlard. 18. yzylda avukatlarn akademik meslei, tpk
doktorlannki gibi hl pek sayg grmyordu. Onlar, atalar
olan zanaatkarlarn da bir rol oynad orta smf halka mensup
turlar; 19. yzyl burada da umulmadk olanaklar salayacaktr.
Bu nedenle 19. yzyl, adaletin neminin ok tesinde dava ve
killerinin de yzyl olmutur. Kk zanaatlar, 19. yzyln dev-
rimleriyle birlikte imtiyazlarnn kaybolduunu grmlerdir -
ancak yine de alas bir inatla 20 yzyln ilerleyen dnemleri
ne kadar dayanacaklardr.
 5. Kyller

nc snf, kentlerin ortaya kndan bu yana kentlerdeki

burjuvalar ve taradaki kyller olmak zere ikiye ayrlmaktay
d. Sadece kendisi iin deil, ayn zamanda onu korumas ve
onunla ilgilenmesi gereken zmreler, soylular, din adamlar ve
kentlerdeki burjuvalar iin de besin salamak, kylnn en do
al greviydi. Topra ileyen tabakada zamanla, ksmen arazi
yi ileme trne bal olan birok farkllk olutuunu grmekte
yiz: Bir da kyls, bir ova kylsyle ayn ekonomik yasalara
baml deildir; her ne kadar ikisi de Avusturya egemenliine
boyun ese de, Toscanal bir kyl, Tiroll bir kylyle pek kar
latrlamaz; her ne kadar ikisi de Britanya Krallndan ayrl
ma giriimlerine aktif olarak katlm olsa da, Virginiadaki bir
bitki yetitiricisiyle Massachusseltstaki bir iftlik sahibi arasnda
farklar ortaya kmaktadr.
Kyl'nn tamm bile gtr. Gnmz aratrmalar, topra
ileyenler arasnda onlar sadece, topran bir biimiyle -d o
layl ya da dolaysz- kendi topra olarak gren ve yerel evre
de grece bamsz hareket eden kyller olarak kabul ettikleri
varsaymndan yola kmaya almaktadr. Gerekte kyller sa
dece baz Alp Dalan ve n Alpler blgelerinde bir baka de
yile svire Konfederasyonunun be kantonunda ve onunla ba
lak (Grisons) ve Valais (Wallis) cumhuriyetlerinde siyasal z
grle sahiptir. Bu lkelerde arazi sahibi aile reisi hl demok
ratik koullardan yararlanmaktadr. Ky halk evresinde ve
cumhuriyetin toplu devlet blgesinde seilmek zere makamlar
atama hakkna sahiptir ve ky halk ile lkeyi ilgilendiren konu
larda zgrce ynetime katlabilir. Bu zgrln en yksek si
yasal ifadesi, lke birlii, yani sadece kendi lkelerinde geerli
olmak zere hakka sahip olan herkesin katld halk toplants
dr. Schwyz Kantonu henz 18. yzyln banda 26 maddelik
anayasann 21. maddesini yle belirlemitir:
Kyller 67

Maien lke birlii en byk g ve hkmdar olacak, kaytsz art

sz atama yapabilecek ve iten el evirebilecektir. Kim lke birlii
nin en byk g ve hkmdar olduuna, kaytsz artsz atama ya
pabileceine ve iten el evirebileceine kar gelirse ya da buna
kar bir tavsiyede bulunursa, bir delilie kalkm olacak ve 100
altn sikke para cezasna arptrlacaktr; hkmet makamlarnn,
ceza mahkemesinin ve dier mahkemelerin hakk neyse, onlara o
braklacaktr ve kyllerin hakk neyse, onlara da o braklacaktr.

Bu, on drt ky ve koya kapsayan Schwyzde btn iktidarn

her eye Kadir Tanryla birlikte, lke birliinde toplanan ege
men halka ait olduu anlamna gelmektedir. Bylece her kyl,
kendi lkesinde geerli olan hakka sahip olduu lde egemen
liin bir parasyd ve "kendi kendini ynetiyordu." Gerekte 21.
madde lke konseylerinin ve byk arazi sahiplerinin, yksek
memurlarn, paral askerlerin ileri gelenlerinin oluturduu ve
uzun zaman nce gelien aristokrasinin gittike byyen gcne
kar bir bildirgeydi. Bununla birlikte hayvanclkla uraan k
k da kyls -h e r ne kadar kendi arazisi ve topra zerin
de oturuyor olsa d a - ekonomik ynden byk lde, "byk
Hansalar" a bamlyd; gerekte grltl patrtl lke birlikle
rinde bunlar belirli aralklarla azletmeyi ve gerekirse tutukla
may alkanlk haline getirmesi, en azndan onun zgrlk g
rnn nasl bir nem tadn gstermektedir.
sviredeki bu demokratik haklara dnyada baka hi kimse
sahip deildi. Olsa olsa Felemenkin tara eyaletlerindeki kyl
ler. Tecrit edilmi imparatorluk kylerindeki kyller, imparato
ra kar ykmlydler. Geri kalan tm kyller, bir ekilde,
aracsz bir derebeyinin emrindeydiler. Ortaadan bu yana nul-
le terre sans seigneur (derebeyi olmayana toprak yok) ifadesi gc-
erliydi. Bu topraklar ya soylulara ya da kiliseye, sonralar burju
valara ve ncelikle de devlete, yani krala aitti. Bylesi bir g
cn sahiplerine ksmen tarm rnleri vererek denen bir vergi
olan toprak vergisinin denmesi gerekiyordu. Kademeler her za-
68 Deien Toplum

man son derece farklyd. Avusturyada Tirol Kontluundaki,

Holsteinda Dithmarschendaki, Vestfalyadaki, Wrttemberg
Dklndeki, Felemenkteki, sveteki, Norveteki ve zlan
dadaki kyller, Alplerde yaayan svireliler gibi bamsz ky
llerin konumuna yaklayor. Buna ek olarak svire kentlerinde
ki tebaa gibi, ngiliz yeomen freeholderlar da saylmaldr. Bu
nunla birlikte Avrupadaki bu az ok bamsz kyllerin says
bir hayli azd. Ancak kylnn genel olarak Bat Avrupada,
Fransa, ngiltere ve Almanyada, zellikle doudaki lkelerde
-Elbe Irmamn dousunda, kylnn, tpk at ve inek gibi ift
lik sahibinin mal olduu topraklarda- olduu zere hibir ekil
de kle olmadn da kaydetmek gerekir. Kyl burada topraa
balyd; izinsiz tanamazd ve evlenme de hkmdarln ona
yndan gemek zorundayd. Bununla birlikte koullar burada da
blgesel olarak birok farkllk gstermekteydi.
Ekonomik yapya gelince, Orta ve Kuzey vc Avrupada ilet
meden elde ettikleri asl gelirle byk iftliklerdeki byk kyl
ler, sonra yle bir yaam srmek iin topraklarndan sadece ye
teri kadar rn alan orta dereceli kyller ve son olarak da yan
gelirlere muhta olan, ancak hl "kendi'1 topraklan zerinde
oturan kk kyller fark edilmektedir. Hepsi de ky halkn
dan saylmaktayd; ancak genellikle tek balarna yrede oun
luu oluturamyorlard. Daha varlkl kyller ve kkl kyl
ailelerinden gelenler, gerek ky ileri gelenlerini oluturmaktay
d. Bundan baka birok kyl, topra kirayla iletmekteydi. Bu
kiraclar, Alman asll nl Amerikal Cari Schurzun amlannda
sz ettii, anne tarafndan bykbabas Heribert Jssen gibi g
sahibi beyler olabilirdi. Ad geen Heribert Jssen, Kln yakn-
lannda bulunan Liblardaki Gracht atosunda kiracyd:

Bykbabam... ilk hatrladm yaklak altm yandayd. Boyu

1.80in stnde, geni omuzlar ve gl bir gs olan muazzam
yapl bir adamd. yle pek iyi bir eitim alm deildi. Okumay ve
yazmay biliyordu; ancak bunlar onun en sevdii uralar deildi.
Kitaplarla pek ilgisi yoktu; buna karlk halk arasnda byk otori-
Kyller 69

tesi olan bir adamd. Ondan t almak ya da anlamazlklar ko

nusunda danmak iin... kyden ve evreden birok insan gelirdi.
Ama ayn zamanda iyi bir iftiydi de - becerikli, enerjik ve yorul
mak bilmez. Irgatlarla birlikte sabahleyin erkenden tarlaya gider,
onlara ii retmek ve onlar ynetmekle kalmaz, ayn zamanda
eer doruysa, rnek olmak iin en ar ileri onlarla birlikte ya
pard. Atlarn art arda koulduu arabalardaki gibi birbiri ard s
ra koulan ya da drt attan birinin zerinde, elinde krba,
det gereince ilk rn arabasn bizzat kendisinin tahl ambarma
gtrmesi, hl gzmn nndedir. Meslektalarnn sk sk on
dan tarmla ilgili neriler aldn ve bu nerileri takdir ettiklerini
pek ok kez duymuumdur. Elbette evinde bir krald; ama sadece
itaat edilen deil, ayn zamanda sevilen ve hatalar, deitirileme
yen bir tr doal gereklilik gibi grlen bir kral.
Bykannem onun yanmda tuhaf bir kartlk oluturuyordu. Bir
zamanlar gzel, ama imdi zayf yzl olan, ufak, narin, abuk has
talanan, dindar, uysal, ev ilerinde becerikli, her zaman faal ve en
diesi bol bir kadmd. dare ettii ev ileri, ona gerekten de pek
nefes aldrmayacak kadar fazlayd. ok saydaki kadn ve erkek hiz
metkrn iba yapp yapmadma ve kahvaltlarn edip etmedii
ne bakmak iin yazn gnn ilk klaryla, kn da lamba nda
ayaa kalkard. Ara sra alan gndelikilerin dnda, hemen he
men iki dzine uak ve hizmeti vard.

Kyllerin dnyas uzun mrl, dayankl bir dnyayd, bu dn

yaya doamn koullan ve keyfi egemendi. Bununla birlikte gr
nte salam olan bu dnya, 18. yzylda sallanmaya balamt;
nk imdi, olaylarn geleneksel gidiine mdahale etmek iin
aba harcanyordu. Topraktan daha fazla rn almak gerekliydi.
Kt ve iyi hasatlarn^ oluturduu Tanr vergisi evrim, Eski
Ahitin yedi verimsiz ve yedi verimli yl, aklc edime boyun e
mi olmalyd.
18. yzyl, kyller iin daha sakin bir dnemdi. Byk i sa
valar -Fransada Protestanlarla yaplan savalar, Almanyada
ykc Otuz Yl Savalar, ngilterede i sava- geride kalmt.
Salgn hastalklar sona ermekte, byk ktlklar azalmaktayd.
70 Deien Toplum

Nekahet dnemine girilmiti, dzel iftlikler, bugn bile baz

blgelerde buna tanklk etmektedir.
Bir sava bir yreden getiinde, eski korkular yeniden ya
anmaktayd; nk kyleri koruyan hibir tahkimat yoktu. Bir
asker, henz yzyl sonunda Fransaya dzenlenen bir sefer hak
knda u notlar almtr:

Bu arada sonunda atlar iin yem salanmas ve ilerideki kylerden

odunla saman alnmas emredilmiti. Ekinler ounlukla hl tarla
dayd; nk devam eden yamurlardan tr bu yl rnler, her
zaman olduundan daha ge kaldrlmaktayd. Yem salama ii,
tam da dmanm tarzna gre yaplmaktayd: Kesiliyor, ekip ko
partlyor, ortalktaki btn ekinler ayakla ineniyor ve sekiz ila
on kyn bir yllk besinini salayabilecei bir yre, bir saatten da
ha ksa srede le evriliyordu.
Kylerdeki durum daha da irkindi. {Askerlerin odun ve saman al
maya gitmesi gerekiyordu.} Ama btn bunlar alnmadan nce,
ou asker evleri aryor ve kendilerinin kullanabilecekleri ya da
gezgin satclara satabilecekleri keten, giyecek, yiyecek ve buldukla
r baka uygun eyay yanna alyordu. e yaramayan eyler ya kr
lyor ya da hasara uratlyordu.

Ve sava olmad zaman da, derebeylerin avlarnn verdii b

yk rahatszlk vard. Hohberg Baronu, bununla ilgili olarak yer
gici bir saptamada bulunmaktadr:

Bu nedenle bugn av sahas, son derece ktye kullanlmaktadr;

av etinin haddinden fazla korunmas ve ylmasyla yoksul tebaa
nn tarlalar, topraklar ve ayrlar zarar grmekte ve azalmakta
dr, yle ki yoksul tebaa, inanlmaz byk abalar, youn kayplar,
yararsz nbetler ve hissedilebilir llemeyle gece gndz rahatsz
edilmekte, byk zarara uratlmakta ve daha da yoksullatrlmak-
tadr. Bu yzden, aslnda soyluca olan ve resm makamlarca izin
verilmi, ancak arya kam bu irkin talimin, bir para etin al
kan bir tebaa ve ikinci dereceden bir Hristiyandan daha ye oldu
u grnn kazanmamas iin, Hristiyan hkmet makamlar
tarafndan snrlandrmas arzulanmaktadr.
Kyller 71

Soylular, kyller iin asker bir koruma olmalyd; ancak ou

kez byle olmuyordu. Yine ayn Hohberg unlar istemektedir:

ok sayda iyi, sadk ve zengin kiracnn yerletii maliknelerle

araziler aslnda talihlidir - hele bir de kiraclar iyi iftiyse. Ama on
lara Hristiyanha yakk biimde davranlmal, imtiyazlar korunma
l, ciddiyetle idare edilmeli, istek zerine onlara hak ve hakseverlik
verilmeli ya da verilmemeli, eski detlere kar sorumluluk yklen
melidir. Tanrya ve dnyaya kar sorumlu bir toprak sahibi byle
davranr.

Bunlar, 17. yzyln sonunda yazlmt. 18. yzylda bu, devle

tin, iyice anlalan ilgisinden tr tarmn tevik edilmesi ve d
zeltilmesi gerektii, kyde grev yapan din adamlarnn ve me
murlarn, kyllerin ekonomik ve dnsel durumu konusunda
endielenmeleri ve yeni yntemlere gre tlerle emirler vere
rek eskiyen yaplara el atmalar gerektii anlamna geliyordu.
19. yzyl bu anlamda yola devam edecek ve artk reit olan ky
ller de baz yerlerde kaderlerini kendileri izeceklerdi.
 6. Halk

A lt Tabaka ve Toplumla Btnlemi Kk Gnplan

Eski hiyerarik dzende kyllerin ve yurttalarn "altnda", or

tak zellikleri orta ya da yksek zmrelerin emrinde bulunmak
olan ya da kenarda, yeni "toplum"un dnda kalan pek ok sos
yal grup bulunuyordu. Bu, sonralar Romantizmin yceltecei
gibi ulusal anlamda "halk" deil, sosyal anlamda "halk't. Kent
nfusunun yansndan olduka fazla bir ksmnn burjuvalardan ol
madm ve kylerde de ounlukla kyllerin te birinin ger
ek kyllerden sayldm bildiimize gre, bu grubun, insanl
n, blgesel farllklann elbette burada da dikkati ektii en b
yk ksmm oluturduunu syleyebiliriz. Her eyden nce biro
u mal sahibi deildi ve ne okuma ne de yazma biliyordu.
Gerekte her yksek smf, hizmetini gren kendine ait bir
alt tabakaya sahipti. Kentlerdeki burjuvazinin -ou kez tara
kkenli- hizmetileri ve uaklar vard. i ustalar, sonradan
byk olaslkla usta olacak kalfalarla, giriimciler de ii ve
evinde i gren el iileriyle alyorlard. Taradaki varlkl
kyllerin sadece hizmetileri ve uaklar yoktu, ayn zamanda
taral btn alt tabaka da onlarn emrindeydi. Bunlar gndelik
iler, rgatlar ve kirac kk iftilerdi. ou kez aym at altn
da birden fazla ailenin oturduu basit evlerde, en iyi durumda
da az bir toprakla elverisiz koullarda, su basm yerlerde ya da
topran tarmsal ynden verimsiz olduu orman kenarlarnda
yayorlard. Odun kmr yapan iiler ve eriler de bunlara
dahildi. Kyl, rn toplamaya ya da aa kesmeye gittiinde,
yardmc elemanlarm yamna alyordu. Taradaki zanaat pek
fazla sayg grmyordu; ince zanaat kentlerdeydi.
Sadece asker soylular dnrsek, soylularn da belirli l
de kendi "alt tabaka lar vard. Subaylar, esas itibaryla soylular
Halk 73

dand; askerlerse alt tabakadan geliyordu. 18. yzyl, her zaman

kinden daha fazla profesyonel ordularn, daimi ordularn yzy
lyd. Milisler, uzun zamandr kaybolmaya yz tutmulard; sade
ce baz lkelerde, zellikle de yoksul halkm askerlik hizmeti
iin yabanc lkelere gnderen svirede varlklarm srdryor
lard. 18. yzylda askerlerin srd berbat yaamdan sz edil
mekteydi: Askerlik ar, garnizon yaam tekdze, cezalar -ik i
sra halinde duran 200-300 asker arasndan belden yukars p
lak geip her birinden srta sopa yeme gibi - onur krc ve za-
limceydi. Koullan daha iyi olan sekinler de vard. rnein s
vireliler kendi disiplin kurallarm uyguluyordu ve kendi arala-
nnda rgtlenmilerdi. Bunun dnda da ordular, kendilerini
fevkalade iyi sunuyorlard ve soylularla burjuvazinin gz bebeiy
diler. Renkli, k niformalar btn gen kzlara ekici geliyor
du. Askerlik, garnizon kentlerinde ve devlet saraylarnda dier
meslekler gibi bir meslekti. Macera zevki, seferlerde tatmin bu
luyordu. "Kararghta asker, bilindii zere canl ve neelidir; za
man geirmek ve can skntsn unutmak iin ark syleyip her
trl eyi yapar." 18. yzylda savalar belirli bir valyelik duy
gusuyla yaplyordu. "Messieurs les Anglais tirez les premiers!" (n
giliz baylar, ltfen nce siz ate edin); Fransz subaylar, ngiliz
meslektalarna Fontenoyda byle seslenmi olmaldr. Ancak
bunun dnda ilk yaylm ateinin, Fransz niformas giyen, ama
Alman, sko ya da svireli de olabilecek ve o anda savunmasz
olan askerlerden meydana gelen, gzelce dizilmi sraya isabet
ettiini, askerlik sefaletinin baz anlatlarndan, rnein 1792de
ki ricattan biliyoruz:

O zamana dek olduka temiz kalmtk; ama imdi ykanamazken,

hatta keten amarlar srt antasnda kokuurken, savataki aske
rin korkun ikencesi, rahatsz edici hayvancklar da dayanlmaz
bir ekilde bizimle birlikte hazr bulunuyordu. Subaylar bile onlar
dan kurtulamyor ve savan btn sefilliinin ancak imdi farkna
varyorlard. Fakat bizi hibir ey ishalden, korkun ishalden ve ar
kasndan gelen dizanteriden daha ok perian etmiyordu.
74 Deien Toplum

Bir baka anlat, Kzcy A m erik aya gnderilen A lm an paral as

k er birliklerini betim lem ekledir:

Sonbaharda kararghta yaam yeterince zordu; iyi gda almyor

duk ve souktan dilerimiz takrdyordu. Taburumuz btn alayla
rn niformalarndan olutuu iin, soytar ceketi gibi rengrenk
grnyordu. Ne sancamz ne de topumuz vard...

Bu bakm dan ask erlerin durumu, birok asker birlikte subayla

terfi etm e im knsz olduu iin, mitsizdi:

Bylece sonunda bizim hi istemediimiz bar haberi gelmiti; n

k gen, atak insanlar nlerine bir engelin kmasn istemezler.
Bana, subay olacam ve kariyer yapabileceim konusunda tatl dil
dklmt. Barla birlikte her ey sona erdi nk bizim eski, s
zm ona iyi dzenimize gre bir yurtta, benim mrm boyunca
pek de gpta etmediim onurlu grev olan baavuluktan daha
yksek bir greve atanmak iin ounlukla bavuruda bulunamaz
d. Bizde devlet iinde nemli bir adam olmak iin ya soylu ya da
ok paral olmak gerekiyordu; felsefi geerliliinin her mantkl in
sann derhal gzne arpaca iki yararllk. Zaman zaman ilikiler
ve tavsiyeler de i yaryordu; yetenein rastlantsal olarak fark edil
mesi ise, daha da ender grlen bir durumdu... Grev iin adam
larn ve grev olmayan eyler iin de adamcklarn arand sava
ta, sk sk istisnalara rastlanmaktadr; zmre zihniyetinin byk kz
gnla yol at burada yeniden, herkesin deeri kadar etkili oldu
u yolundaki eski, ilkel, densiz dokunulmaz hak, hi de ender ola
rak ortaya kmamaktayd.

Bunlar, yzyl sonunda yazlmt ve bu eski, szm ona "iyi d

z e c e kar -s a d e c e askerlerin deil, ayn zam anda alt ta b ak a
nn da du y duu - bir tepkiyi aka dile getiriyordu. nsanlarn
ou, alt tabakann yazgsn tevekkl iinde tayordu. A lt ta b a
kann, dier gruplar tem sil eden zel bir tipi olarak ask erleri bi
raz daha ayrntl inceledik. A lt tab ak adan saylan -b u g n bam
baka bir saygnl olan bir dier zm re, retm en ler zm resi-
Halk 75

dir; ancak Latincenin ana ders olarak okutulduu okullardaki ya

da liselerdeki deil, ilkretim okullarndaki retmenler zm
residir. Alnlam olduumuz asker Johann Gottfried
Seume, taral yoksul bir aileden geliyor ve retmen olmaya
can atyordu; danman ona yle barmt: Kelen dokuma
iisi ol daha iyi, bir ky retmeni, acnas bir hayvandr... Ve
ardndan bana, Thringen ile Meissendeki yoksul ky retmen-
ciklerinin korkun tablosunu izmeye koyulmutu. Kendimi tuta
mayp her zmrenin kendi hizmeti ve huzuru olduunu syle
dim."
Alman yazar Jean Paul Richter, bykbabasnn retmenlik
yaamm alayc slubuyla yle betimlemektedir:

Babam, Kulmdeki Neustadtta baretmen olan Johann Rittcrin

oluydu. Onun hakknda son derece yoksul ve dindar olduundan
baka bir ey bilinmiyor: Okul binas bir hapishaneydi, geri ka
tksz hapis deil, ama biral hapisti; nk kilise koro eflii vc
orgculukla birleen bir baretmenlik bundan -ve buna ek ola
rak cn dindar honutluktan- baka kazan getirmiyordu; ma
kamdan oluan bu toplulua karn ylda 150 guldenden fazla ka
zan salamyordu. Adam, eitimcilerin Bayreuthtaki bu sradan
ktlk kaynanda 35 yl boyunca bulunmu ve yaratmt. Elbette
bir ky papazlna terfi edebilirdi. Eitimciler giysilerini, rnein
okul mantosunu papaz cppesiyle deitirdike, tpk ipekbcei-
nin her yeni deri deitirdiinde daha zengin esin almas gibi, da
ha iyi gda alacaklardr; byle bir adam, ilerinin oalmasyla gelir
lerini ylesine oaltabilir ki, ak maa ya da ba paralaryla,
be nota izgisinin mzik aletinin her esinde tular tarafndan mec
lisin tm partisyonlaryla icra edildii yksek devlet memurunu izle
yebilir.

Sanatlarn dnyas, "toplumun dnda olmasa bile, allmn

dndayd. Ressamlar ve heykeltralar zel yetenekli zanaatkar
lard ve atolarla burjuva evlerinin rafine biimde dekore edildi
i bu rafine dekorasyon yzylda yeterince ileri vard. Saygn
olan herkes, portesini yaptrmaktayd.
Her ne kadar ou kez hizmetli ve mzisyenin ifte ilevini
76 Deien Toplum

gren skntl bir i de olsa, mzisyenler saraylarda, kiliseye ve

soylulara bal hizmetlerde alacak bir yer buluyorlard. Bu
nunla birlikte olanaklar genilemekteydi; nk halktan evre
ler, konserlerle ilgilenmeye balamt. rnein Londrada m
zik irketleri ve mzik aletleri yapm gelimekteydi. Konserler
herkese ak ve herkese ulalabilirdi. Kentin byk salonlar
na akn eden halk, sosyal olarak baka bir yerde olduundan da
ha geni bir yelpaze oluturuyordu. Doksanl yllarn Londrasn
da herkes tarafndan sevilen ve erefine trenler dzenlenen Jo
seph Haydn, son konseri hakknda gncesine yle not almtr;
"Bu akam drt bin gulden kazandm. Byle bir ey sadece ngil
terede olabilir."
Oyuncular, devlet saraylarnda byk saygnlk ve servet ka
zanabilirlerdi. Perricholiyle tanmtk. Kk Alman prensleri
genellikle, sonralar Ansbach smr beylii saraynda snr beyi
Carl Alexandern ona "anne gibi davranan kz arkada" olarak
lke iin btnyle olumlu anlamda etkili olan Clairon -ellili
yllardan balayarak Paristeki en byk kadn oyunculardan bi
ri- gibi, metres olarak btn gereksinimleri karlanan ve bir
yandan da sahnede rol almaya devam edebilen Parisli aktrisleri
saraylarna alyorlard. Ama Goethenin Wilhelm MeisteTinde
lmszletirildii gibi, ayn zamanda tuhaf yazglaryla gezici ti
yatro topluluklar da vard. Ve bu, hokkabazlara ve felaket ba
ladlar syleyen panayr arkc 1arna, sokak mzisyenlerine ve
bu yzylda btn zmrelere sevin, elence ve deiiklik getir
mek iin zerlerine deni yapan Savoial ocuklara kadar aa
doru inmekteydi. Ancak nankr bir dnya, onlar toplumun
kenarna gnderiyordu; Aydnlanmaclarn arasndaki acmasz
lar, soytary sahneden uzaklatrm ve bylece sanatsal dnya
ya toplumsal bir aynm getirmilerdi.
Etnik ve dinsel gruplar, ounlukla ne kendi sulan ne de
kendi seimleriyle bu toplumun kenannda bulunuyorlard. Bir
ok Protestan lkede gizliden gizliye hl Anabaptistler ve tari
kat yandalnn yeni biimleri vard: Katolik Fransada ve
Avusturyann Katolik blgelerinde de gizliden gizliye Protestan-
Halk 77

lar. 18. yzyl bu konuda daha hogrlyd; ancak bu gruplar

toplum iine yerlememilerdi. Yzyln sonunda yeniden acma
sz bir dnem balamt. Gerekte sadece Felemenkte, ngilte
rede ve onun smrgelerinde zgrce hareket edebiliyorlard.
Buna ek olarak din mltecileri, Fransz Protestanlar, Valdocu-
lar, Salzburglular, Bohemyal Kardeler; srlmelerinden nce
normal bir yaam srm olan ve imdi mlteci yazgsna katlan
mak zorunda kalan insanlar vard.
Kendilerine hl tahamml gsterilen deiik zellikteki get
tolarda bile, Yahudilere kar elbette hi deimeksizin etnik ve
dinsel ayrm gzetiliyordu.
Oradan oraya g etme, gezgin satclk yapma ve alp rp
ma zellikleriyle yzyla srad pitoresk bir yn vermi olan
ingeneler, bir dier etnik grup olarak nitelendirilebilir.
ingenelerin alp rpmas, hl olduka zararszd. Ancak
yzyl, yol kesen haydutlan, soyguncular, ngilteredeki haydut
lar, Abruzzideki ekyay da tanmaktadr. spanya da tekin sa
ylmamakladr: "Bu kralln gerek kentlerdeki gerekse tarada
ki polisleri hakknda bugne dek dikkate deer bir ey sylenme
mitir... Burada halkn gvenlii hissedilir lde azalmtr ve
taradaki soyguncular da hl ok fazladr." Devrilip ve soyulan
yolcu arabalar, an romanlarnn en sevilen konusudur ve en
gz pek soyguncu olarak, Vilpiusun roman Rinaldo Rinaldi-
//yle bugne kadar nn koruyan Tommaso Rinaldiniye de
in soyguncu, roman kahraman olarak byk rabet grmekte
dir. Onun hakknda yle bir ark sylenmektedir: "Vahi, ka
ranlk topraklarda, maaralarn derinliklerinde... yksek, karan
lk yarlarda gizlenir"; Rinaldini, kayalann iine oyulmu eski a
tosundan kilise devletini tehlikeye sokmutur.
Hrszlarn ve soyguncularn arasnda olmayanlar, dilencilere
dahildi. Dilenciler hep vard. Yoksulluk, deyim yerindeyse Kut
sal Metinlerde ngrlmekteydi. O zamana kadar bu sorun,
Hristiyan hayrseverliiyle zlmt. Aziz Martin, pelerinini
dilencilerle paylamt. Tanrnn yeterince geim verdii kii,
onu uygun ekilde yoksullarla paylamak zorundayd; uygun de
mek, sadaka vermek anlamna geliyordu. Bu, kyller iin oldu
78 Deien Toplum

u kadar kral iin de geerliydi. Bunun dnda bu i iin, dilene

rek -zellikle yoksullarn kentlerdeki koullarnda - yardm top
layan Katolik dilenci tarikatlar da vard. Fransisken-Domini-
ken gelenei, 16. yzyldan balayarak Kapuinlcr tarafndan ya
da halk misyonunun sosyal yardmla birletii Lazaristler* ve Er
mi Rahibeler Topluluu** gibi yeni tarikatlar tarafndan de
vam ettirilmitir.
Reform, ar sadaka dncesinden kurtulmaya almt.
Gerekte sadece varlkllarn sadaka vermesi isteniyordu; ancak
koullar dzenlenmeliydi. zellikle reform kilisesi mensuplar,
sadakay "hak eden" ve "hak etmeyen" yoksullar arasnda aynm
yapyorlard. Sadaka artk kr krne deil, zel bir amala ve
rilmeliydi. Kilise cemaatlerinin bir "yoksullar sand" hazrla
mas gerekiyordu: Cemaatlerin yoksullar iin dedii asl vergi
ykseltilmeliydi. Bundan baka yoksullarn bir i iin eitilmesi
suretiyle, o zamana kadar doal saylan yoksulluun stesinden
gelmek isteniyordu. Tpk Eski Ahitte dendii gibi, almaya
na ekmek yoktu. Artk yoksulluk, Hristiyanca bir ideal deildi.
18. yzyl, nfus artt iin yoksulluun da artt eklinde
kavranan bir sorunun nnde duruyor ve kesin bir olgu olarak
bu soruna hibir ey yapmakszn katlanmak istemiyordu. Bernli
bir papaz, Bern Ekonomik Topluluunun dilencilik hakknda
sorduu dll yarma sorusunu yle bir dnceyle yantlam
tr:

Ancak dilencilik iptilasnn ve gerek denciliin sradanlat yer

de, yoksulluk vardr; nk bu ekilde tm emekler, alkanlk ve
abalar, yasal bir yolla kazanlmak zere durdurulup buharlatula-
caktr; buna karlk tembellik ve avarelik ekilip bieceklir. Dilene
rek elde edilen ey, esas itibaryla tpk kumardan kazandan ey gi
bidir; kolay kazanlan, kolay harcanr ve tm bunlarn sonucunda
kamdmaz olarak yoksulluk ortaya kar.

Lazaristler. 1625 le Paris'le Aziz Vincent de Paul tarafndan kurulan ve Hrisliyanlg

kyl kesimde yaymay amalayan dinsel topluluk (.n.)
** Ermi Rahibeler Topluluu: 1633'tc yine Aziz Vincent de Paul tarafndan kurulan top
luluk (.n)
Halk 79

Bu, Zwinglici-Kalvenci ynden dnlmtr. Dilenci, emei

ve alkanl engellemekledir. Sadaka datmak ve sadaka ve
rilen yoksulun bunu "hak ettii 'ni belgelemek, artk yeterli deil
dir. Yoksullan toplayp baka yrelere srmek de artk yeterli
bir zm deildir.

iler

lerleyen sanayilemeyle birlikte ncelikle ngiltere, Fransa,

Hollanda, Almanya ve svire gibi lkelerde el ve imalat iileri
nin oluturduu yeni bir tabaka belirmiti. Grm olduumuz
gibi -tek bana zanaat, toplumun btn gereksinimlerini kar
layamad iin- ne kentte ne de tarada yeteri kadar geimi
olan ve yaamlarn kolaylatracak her trl ie sevinen yedek
halka, yeni ite tam da bu yoksul tabakaya el atlmt. Yatrm
yapacak sermayesi olan kiiler, tekstil tccarlar, retimlerinin
temel ksmm bylece ucuza imal ettirebiliyorlard. iftlik sahip
leri, alanlarn zaman zaman imalatla, yani fabrika iiyle g
revlendiriyorlard. Fabrika sahipleri, baz paralarn tarada
imal ettiriyorlard. Ancak evde yaplan el iine giri, ou kez in
sanlara yardm amacm tayordu. yle ki svire Glarus kanto
nundaki kilise grevlisi Heidegger ya da Alsace, Sleinlardcki
papaz Oberlin, kentlerde sanayicilerle temasa geerek icra bl
gelerde yaayan yoksul halka yeni kazanlar salyordu. Boucu
rgatlk ya da gndelikilik yazgsndan aslnda sadece g ya da
askerlik yoluyla kurlulunabiliyordu.
El iileri zellikle taral alt tabakalardan, rgatlar ve gn
delikilerden oluuyordu. Bunlar, ya ky ekonomisinin hizmetin
deki basit mesleklerinin yan sra dokumaclk ve iplikilikle u
rayor ya da yalnzca snai ilerle geiniyorlard. Johann Wolf
gang von Goethe, Wilhelm Meisterin raklk Yllan' run nc
kitabnda, el iilerinin yaad bir blgeyi ziyaretinde sz bu
snai ie getirmektedir.
80 Deien Toplum

Deiik evlere girerek eski hobime kendimi verme ve iplik eirme

konusunda bilgi alma frsatn buldum. zenle ve gayretle pamuk
tutamlarn ekmekle ve tohumlar, ceviz kabuklarnn kymklarn
ve dier pislikleri ayklamakla uraan ocuklara dikkat ettim: Bu
na ''ayklama" diyorlard. Bunun ocuklara gre bir i olup olmad
n sordum ve k akamlarnda yetikin erkeklerle aabeyler tara
fndan da yapldn rendim.

Konu, ocuklarn altrlmasndan yetikinlere gemektedir:

Daha sonra gl ipliki kadnlar dikkatimi ekti. plik eiren ka

dnlar, fazla yksek olmayan iplik krnn nnde oturuyorlard;
birou iplik krn, st ste koyduklar ayaklaryla sabit durum
da tutuyor, dierleriyse bu ii, sol ayaklan geride olmak zere sa
dece sa ayaklaryla yapyordu. Sa elleriyle kasna dndrp elle
rini yetiebildiince ileri ve yukar kaldryorlard; bylece gzel ha
reketler oluuyor, vcudun zarif bir dnyle ve kollarn yuvar
lak tombulluuyla zayf bir gvde, kendini pek uygun bir ekilde
gsteriyordu; zellikle son motifin yn, ok resimsi bir kontrast
oluturuyordu, yle ki en gzel kadnlarmz gitar almak yerine ip
lik kr kullanmak isteselerdi, gerek ekiciliklerini ve zarafetleri
ni kaybedeceklerinden korkmalarna gerek kalmazd.
Byle bir evrede iimde zorla yeni duygular uyanyordu; gcrda
yan krklarn az buuk bir belagat vard; kzlar ilahi okuyor ve
daha ender olmakla birlikte baka arklar da sylyorlard.
Kafeslere aslm iskete ve saka kular kendi aralarnda akyorlar
d; birok ipliki kadnn alt odadan baka bir yerde, daha can
l bir yaamm grnts kolay bulunamaz.

Goethe, evlerde yaplan el iinin ncelikle teknik ynyle ilgi

lenmekte ve tm olay estetik ve ne de olsa folklorik bir zevkle
incelemektedir. Ama iin sosyal ynn de gzden karmaz. Bu
yn, dinsel bir grnm de alabiliyordu. Doru yolu gsterme
amacm tayan cemaatler ve tarikatlar byle evrelerde bir kez
daha grlmekteydi; nk tara kilisesine bal din adamlar,
Kitab Mukaddesten bilinip de teden beri allm olan rnek
Halk 81

lere daha ok uyan kyllerle ilikiye geiyordu. Dokumacla

rn, alrken dnmek ve dncelere dalmak iin, ayrca oku
mak ve anlatmak iin ok zamanlan vard. teden beri bir yere
yerlemi olan kyllerden daha hareketliydiler. Ancak kken
olarak yoksul insanlard ve kazanlar ou kez, o zamana dek
olsa olsa zengin kyl oullannm ve kzlanmn hakk olan sade
bir lkse gidiyordu. ounlukla dncesiz kabul ediliyorlard;
nk kyl ahlak ve terbiyesinin sk kurallanndan kayorlar
d. Weimarli saray adammn betimlemedii ey ise, bir dnya
pazanmn yok olup gittii ve alt tabakamn taral sradan paras
nn skntl yaamna, hatta yoksullua ve dilencilie geri dn
mek zorunda kalnd zaman, bunalmlara dayankl olmayan
el iileri tabakas zerine belirli aralklarla kp kalan sefalet
ti.
Goethe girite, yal bir dokumacya, eli kulanda baka bir
tehlikeden sz ettirir: "Makine sisteminin tarada giderek oal
d ve alan elleri isizlikle tehdit ettii yadsnamazd." Yzy
ln sonlarna doru gittike daha ok fabrika ortaya km, bura
da zorlu bir sosyal disiplin altnda alp yaayan iiler gitgide
oalmaya balamt. Ksa bir sre sonra ngilterede snai iin
bu etkili, yeni biimine kar el iilerinin aciz ve mitsiz isyam,
fabrika tahribatlar gerekleecektir.
Sonu olarak Rudolf Vierhaus, "taral zanaatkrlar ve ima
lat ileri" zerine yle demektedir:

18. yzyln aydnlanmam yazarlar gibi hkmetler de fabrikalar,

halkn yoksulluunu ve isizliini azaltacak, periann engelleye
cek ekonomik ilerlemenin etkili bir yol olarak gryorlard. Bunun
la birlikte bu beklenti, sadece snrl ve ne de olsa uzun, almann
ve renmenin daha kapsayc sanayilemesiyle ve fabrika retimiy
le son bulan ve byk sosyal masraflara yol aan bir srete ger
eklemitir. Halkn en alt tabakasnn yoksulluu, 18. yzylda ev
lerde yaplan el ileriyle ve fabrikalarla ortadan kaldrlamamtr;
ancak bu ikisi olmasayd, yoksulluk daha da byk olurdu.12
82 Deien Toplum

18. yzylda el ve fabrika iileriyle birlikte kyllkleri son bu

lan yeni bir snf ortaya kmt. Her eye karn hl kat olan
sosyal dzen nedeniyle tayclannki, kentteki tccar iin mal
getirip gtren araclannki dnda onlar iin ykselme olana
pek yoktu. Sonralar 19. yzylda lonca ve zmre engelleri en
azndan resm olarak ortadan kalkt zaman, fabrikatrle ka
dar ykselme olana domutu. Bir baka olanak da, baka
mesleklere geebilmeydi; ayrca byk, patlayc siyasal ve sos
yal potansiyelleriyle 19. ve 20. yzyl iileri ortaya kyordu ar
tk.
 m
A vrupa ve D evletleri

1. Dnyann Durumu

18. yzyl, byk bir savala balamaktadr. Bu savan nedeni,

hem Fransa Kral XIV. Louisnin hem de Habsburg mparato
runun, spanyada kendi hanedanlarna bal bir ynetim kur
mak ya da srdrmek iin spanyol tahtnda veraset hakk iddia
etmesiydi. Hibir zaman tam salna kavuamayan Kral II.
Carlosun lm, on yllar boyunca beklenmiti. Hemen ardn
dan hcuma geilmiti - ok gl Fransaya kar neredeyse
herkes tarafndan. Byk Britanya ve Avusturya, olaanst ko
mutanlar Marlborough Dk ve Prens Eugen sayesinde sonun
da zafer kazanmlard. sve Kral Muhteem XII. Karln kom
ularna kar at Kuzey Sava buna kout olarak patlak ver
di. Her ne kadar daha yaplacak birok veraset sava varsa da
bar antlamalarnn imzalanmas, yzyla damgasn vuracak
olan dengeyi salad.
O ada yaam ortalama insana gre, gemie baknca du
rum yle grnmektedir: Osmanllar tarafndan skca tutulan
Viyanann 1683te mucizevi bir ekilde kurtarlmas, ona gre
byk olaslkla daha iyi zamanlarn balangcyd. spanya uru
na verilen veraset sava sona ermi ve XIV. Louis, mkemmel
ordusunun yenilgisinden sonra lmt. Tahkimall Frederiks-
hald Kalesinin nnde bir top mermisi ona isabet edip lmne
yol atnda, Muhteem sve Kralmn maceras sona ermiti.
Gl devletler bundan sonra Polonya ve Avusturya verasetleri
iin savam ve "byk" Kral II. Friedrich dneminde Prusya
nn kesintisiz ykselii balamt.
84 Avrupa Devletten

19. yzyln bandan kalma, Yukan Almanya kkenli kssa

dan hisseli bir (takvim) yk(s), dnyann durumu konusunda
dier noktalan betimlemektedir:

Bu arada Portekizdeki Lizbon kenti bir depremle yklm ve Yedi

Yl Savalar sona ermi ve mparator I. Franz lm ve Cizvit ta
rikat feshedilmi ve Polonya dalm ve mparatorie Maria The
resia lm ve Struensee idam edilmi, Amerika bamszlna ka
vumu ve birleik Fransz ve spanyol asker birlikleri Cebelita-
rk ele geirememiti. OsmanlIlar, Macaristanda Askerler Maa
rasnda General Stein kuatm ve m parator Joseph de lm
t. sve Kral Gustaf Rusyann egemenlii altndaki Finlandiyay
ele geirmi ve Fransz Devrimi ve uzun sava balam ve mpara
tor II. Leopold de mezara girmiti. Napoleon, Prusyay ele geir
mi ve ngilizler Kopenhag bombalamlard...1

Ancien regime asndan baknca bu anlat, bu iyimser yzyln

can damarna basan Lizbon depremiyle balam bir lm dans
gibi gelmektedir. Sz edilen (takvim) yk(s), 18. yzyln in
am kendine eken olaylar tarihi, uluslararas savalarda sonuna
kadar mcadele edilen veraset savalarndan -trampetli profes
yonel ordularn sk talime tabi tutulan saflaryla lkeye yaplan
savalarn- ve borazan seslerinden, tam zamamnda verilen geri
ekilme emirlerinden ve sk biimde denetlenen yeni askeri bir
liklerden ya da toplarla silahlandrlm firkateynler ve disiplinli
yelken ve dmen taktikleriyle gemicilerden oluan bir kargaay
sergilemektedir; tpk o yllardan birinde, bir 31 Austos gn
yaplm deniz savam anlatan Fransz denizci arks Au trenle
et un du mois d'aot gibi: O gn, bir ngiliz firkateyninin pupa
yelken Bordeauxya doru yol ald grlmt. Fakat corsaire
tipli -sadece alt topla silahlandrlm- bir Fransz gemisi,
tam zamamnda yaplm bir manevrayla, en az otuz alt topla do
nanm "kt ve hantal" ngiliz gemisini baltalarla, topu mermi
leriyle, sivri kazmalarla, palalarla ve fitilli tfeklerle frtnada
ele geirmiti. Yelken ve dmen taktiklerinin tm evrelerini an
latan her ktann sonundaki gzpek nakarat yledir:
Dnyann Dutumu 85

Bouvons un coup, la-la, bouvons en deux

A la sante des amoureux,
A la sante du roi de France
Et merde pour le roi dAngletere
Qui nous a declare la guetre.2
(Bir kadeh iki ielim, la-la,
klarn salna
Fransa Krahnn salna
ki kadeh ielim
Ve bize sava ilan eden
ngiltere Kralna lanet edelim.)

Bu deniz ve kara savalarnda her iki tarafta da zafer kazanl

yor ve yenilgiye uranyordu; ancak sonuta karlkl elilikler
ve teden beri sregelen protokolle birlikte resm bar antla
malar imzalanyordu. Glerin dengesine inanldndan, siya
sal haritada baz lkelerin yerleri, zerinde dnlmeden dei
tiriliyordu: rnein talyada ve Ren kysnda 1733ten 1735e
kadar sren Polonya Veraset Savandan sonra Polonya Kral,
Lorraine Dklne ve o zamana dek Lorraine Dk olan dk
de Toscana Grandklne "getirilmiti", nk orada eski Me
dici hanedannn soyu, tam zamannda tkenmiti. Doruluu ka
ntlanm monarik feodal kurallarla ustaca oynanyor ve Yedi
Yl Savalarndan sonra Avrupaya hemen hemen otuz yllk bir
bar dnemi balanyordu.
Olaylarn tarihi, artc ve ok ynldr. Bu tarih, ordular
n ya da paralarn, krallk hanedanlarnn ya da ayn zamanda
ticari ve asker glerinin karlar dahilinde kullanan bakanlk
larn olaydr.
Alntlam olduumuz Yukar Almanya kkenli (takvim) y
kc), olaylar tarihi araclyla bu gidii u szleriyle noktala
maktadr: "...ve iftiler tohum ekmi ve hasat toplamlard. D e
irmenci tm ve demirciler demir dvmlerdi ve maden i
ileri, yeraltnda maden daman aramlard." Bu, Fransz tarihi
86 Avrupa Devletten

lerinin histoire de longue duree olarak, ekonomik ve sosyal geli

melerin byk bir kesinti olmakszn sessiz sedasz yollarna de
vam ettii srada siyasetin, savalarn, lkelerin yerlerini dei
tirmenin -h er ne kadar bir deprem gibi korkun olsa d a - sade
ce anlk olaylar olduu, uzun sreli tarih olarak nitelendirdikleri
eydir.
 2. Eskiyen M onariler ve Cum huriyetler

Avrupa bir btn myd yoksa mitsizce paralanm myd? Bu

sorunun yantm, Aydnlanma dnemi talyan yazarlarndan Car-
lantonio Pilati, deiik lkeleri gezdikten sonra yetmili yllarda
vermektedir:

Sadece bir lkeden dierine koturanlar, A vrupann deiik blge

lerindeki nemli farkllklar bulabilmek iin aba harcarlar. Her
yerde byk bir tekdzelik olduuna inanrlar. Ama fena halde ya
nlrlar. Eer ayn ahlak, ayn temel dinsel inanlar, yasa koyuculu-
un ayn ilkeleri gibi deiik Avrupa lkelerini birbirine yalanlat
ran eyler varsa, karakter, tutkular, beeni, yaam tarz ve gelenek
ler ayn ulus iinde kesin farkllklar douracaktr: klim, yeme ve
ime, topran tr, baz temel dinsel ilkeler, ynetim biiminin ba
z incelikleri ve son olarak bir ulusa az ok uyan, dierineyse daha
az uyan az ok mkemmel bir yasa koyuculuk.3

1785te Siyasa l Barom etre ad altnda elden ele dolaan bir bro
r, buna benzer bir bilano karmaktadr.

Portekiz her ey iin yalvarr,

spanya her eyi verir,
Napoli her eye katlanr,
Parma her eyle uzlar,
Venedik her eye sessiz kalr,
Ceneviz her eye gler geer,
Sardinya her eyi gzler,
ngiltere her eye yardm eder,
Fransa her eye karr,
svire her eyi yorumlar,
Rusya herkesi korkutur,
Almanya her eyi taklit eder,
sve her eyi yd eder,
Danimarka her eye katlanr,
88 Avrupa Devletleri

Polonya her eyi kaybeder,

Prusya her eyi arapsana evirir,
Osmanl her eye hayret eder,
Kutsal mparatorluk her eye inanr,
m parator her eye heves eder,
Papa her eye gz yumar,
Her ey birbirine karr,
Ve bylece her ey dalr,
Ve de, Tanr yardmcmz olsun,
Yoksa eytan parsay toplar."4

Bu siyasal barometre, Versailles Barnn Kuzey Amerikadaki

ngiliz kolonilerinin bamszl iin yaplan uzun sava sona
erdirmesinden iki yl sonra yaynlanmt. 1792den balayarak
"eytan"n -krallar ve soylular dnyasnn Napoleon Bonapar-
te nitelendirdii zere- hemen hemen her eyi alaca bir dn
ya savayla sonulanan Fransadaki devrimci olaylarn bundan
drt yl sonra harekete geecei henz bilinmiyordu.
Portekiz her ey iin yalvarr: Byk olaslkla bu, Bourbonla-
an Ispanyann mdahalesinden kurtulmak iin, Portekizin
1703ten balayarak Byk Britanyayla girdii yakn ilikiyi be
lirtmektedir. Her iki lke iin de spanyol ve Fransz saldrlar
karsnda Portekizin smrge imparatorluunu korumak, Afri
ka ve Hint sahil mevkileri ile Brezilya sz konusuydu. Bylece
Portekiz, Cizvit tarikatmn feshedilmesinden kleliin kaldrl
masna kadar esasl ve kesin bir modernlemeyi harekete gei
ren Babakan Pombal Markisi btn iktidar eline geirdiinde
yeniden kendinden sz ettirmek zere, sessiz kalmt. Pombal
Markisi, ancak yirmi yl akn bir sre sonra yeni kral III. Ped
ro tarafndan azledilmiti. lke yoksul kalmt; nk smrge
lerden gelen para saraya, soylulara ve yabanc tccarlara gidi
yordu. Portekiz, bundan sonra da spanyamn ve Byk Britan
yann ltfuna muhta olacakt.
spanya her eyi verir: Bu her eyi vermek, byk bir olaslk
la 1785teki geici durumla ilgilidir. spanya, Kuzey Amerika-
Eskiyen Monariler ve Cumhuriyetler 89

mn kurtuluundaki rol sayesinde kaybettii konumunu yeniden

kazanm, Latin Amerikada Portekizle olan anlamazlklarn
zm, onunla Fransa'nn da katld bir ticaret antlamas im
zalamt. Akdenizde OsmanlIlarla iyi bir anlama halindeydi.
ktidardaki Bourbonlar siyasetlerini, aym zamanda Aydnlanma
ve Fransz tarznda merkeziletirme anlamna da gelen Fran
saya yneltmilerdi. Bu, yzyl banda ileri derecede gelimi
Barok kilise slubunun gerekte Churriguera* ile olduka abart
l bir duruma geldii, btnyle Katolik-Kar Reformcu ola
rak ekillenen bir lkedeki tepeden inme Aydmlanmayd. Yz
yl sonunda Goya, Ispanyada sanata hi kukusuz vahi realist
bir slup getirmiti. Latin Amerika'nn byk bir blm hl Is
panya'nn elindeydi ve spanyol kral vekilleri ile Meksikadan
Peruya kadar bapiskoposlar, Madriddeki konseyden denetleni
yordu. Byk ortaklklar, eskisi gibi smrgelerin zenginliin
den kazan salyordu; gittike daha hissedilebilir olan bir den
gesizlikti bu. Orta ve Gney Amerikada yaayan Kzlderilile
rin ehliletirilmesi, spanyol denetiminin son bulmasm arzula
yan spanyol kkenli yerli smrgecilere hl zahmet veriyordu.
ber Yarmadasndaki iki monariyi, talyadaki devletler iz
liyordu. talya, kltrel ve corafi bir kavramdr. Bir btnlk,
bir gurur hl Romann byklne -Pompei kazlan bala
mtr- ve Rnesansn parlak zamanlanna araclk etmektedir.
talya'nn merkezilememesiyle kltrel bir okynllk garanti
altna alnmt. Zeki bir talyan, o zamanlar yle bir saptama
da bulunmutu:

Bu blge, sadece tek bir bakenti olan lkeler karsnda avantajl

dr. Bu lkelerde metropol, bilginin yn ve dnmenin tr
hakknda karar verir. Her zmreden tebaasnn ayn kltre bo
yun emesini ve kendisi gibi dnmesini ister. Ama talya, dei-

Chuniguerizm: 17. yzyl ba ile 18. yzyl sonu arasnda spanyol mimarln ve ss
leme heykelciliini etkileyen bir slup (17. ve 18. yzylda yelerinden birou maran
gozluk, mimarlk ve heykelcilik alannda etkinlik gsteren spanyol Churriguera aile
sinin adndan). (.n.)
90 Avrupa Devletleri

ik devletler blnd iin, deiik bakentleri vardr. Bylece

dnmenin tr, bilginin konularnn seimidir ve bilimlerle sa
natlardaki beeni de deiik ve renklidir .5

talyan devletleri, siyasal ynden tekrar tekrar hanedan birleim

lerinin kurban olmaktadr; zellikle her kabine savanda Avus
turyalI ve Fransz asker birlikleri geit dzenlemektedirler.
Flandrayla birlikte Yukar talya, Avrupann sava alandr.
Brorde yazlanlar, hi kukusuz dorudur.
Napoli her eye katlanr: Dier Katolik monariler gibi ki Si
cilya Krallndaki spanyol - Bourbon monarisinin de hem ay
dnlanman reformlar hem de bunu izleyen tepkileri yaadm
anlatmaktadr.
Panna her eyle uzlar; nk Sardinya, Piemonte, Ceneviz
Cumhuriyeti ve Avusturya'nn egemenliindeki Milano arasna
mhlanmken baka bir seenei yoktur; 1749dan bu yana s
panyol Bourbon hanedanna baldr ve Napoleonla birlikte re
formlar ve tepkiler yaamtr.
Sardinya her eyi gzler, bir baka deyile: Sardinya-Piemon
te halka bal, ama kltr dman bir monariyle kendinden
gsz komularm gzetim altnda tutmaktadr. 1748den bu ya
na snrlarm Milano'ya kadar geniletebilmi ve 1782de te
den beri sevilmeyen Cenevre Cumhuriyetini utan verici bir du
ruma drmek iin dierlerine yardm etmiti. Bat snr, Rho
nea dayanmaktayd.
Bror, Grandk Pietro Leopoldo ve bakan Rosenberg-O r-
sini dnemindeki aydnlanmam etkili reformlar dnldnde
"her eyi dener" gibi bir formln uygulanabilecei Toscana
Grandkln unutmutur. Toscana, 1735ten -M edici soyu
tkendiinden- bu yana Lorrainelilerin ynetimi ve bununla
birlikte Habsburg Avusturyasnn boyunduruu altndayd.
Son olarak bunun dnda dier iki kk talyan devleti de
eksiktir. Birincisi, tpk Parma gibi "her eyle uzlar" olan Mo
dena Dkldr; nk -hl Estonyal yerli hanedan tarafn
dan ataerkil bir biimde ynetilerek- Parma gibi Avusturya ve
Eskiyen Motuviler ve Cumhuriyetler 91

Fransa devletleri arasnda ynetime vekillik etmek zorundadr.

kincisi Lucca Cumhuriyetidir. Burada Venedikin "her eye ses
siz kalr" oluunun anlamm deitirmek gerekir; nk bu k
k cumhuriyet, -baka hi bir cumhuriyetin cesaret edemedi
i- btn sessizlii iinde gizlice yeni soylular yaratarak aristok
rasinin ynetim temelini akllca ve ll bir ekilde genilet
meyi bilmitir.
Dier cumhuriyet Ceneviz, her eye gler geer. Buras kili
seye kar kaytszdr, masoncu bir tarzda aydnlanmtr ve ba-
ba-oul Giacinto ve Pasquale Paolinin, adalarnn bamszl
iin bo yere savatklar Korsikann Fransaya braklmasndan
sonra bile Ligurya kym elinde tutabilmitir.
nc cumhuriyet Venediktir. Venedik her eye sessiz ka
lr. Sz konusu olan, hl gururla kendi byklne sarlan dev
letin suskunluudur. Venedik her ne kadar 17. yzylda Girit
Adasn ve Peloponesosu kaybetmi olsa da, yon Adalanndan
balayarak Adriyatik kylarn denetliyor ve Friulidcn Como
Glne kadar anakaray elinde bulunduruyordu. Henz yzyl
banda -G irit Adas geici olarak yeniden ele geirildiinde-
bu zafer, Vivaldinin Juditha trimphans*yla kutlanmt. Bun
dan byle Venedik, akllca bir yanszlkla kendini savalardan
uzak tutabilmi ve ll reformlar yapmt. Canaletto ve Guar
di, btn bir aristokrasinin olaanst kltrn fralaryla res
me dkmlerdir.
Akdeniz ve Adriyatik arasnda Orta talyay boydan boya
kat eden Papalk Devleti de unutulmamaldr. Papa her eye gz
yumar, sadece aydnlanmac Katolik hkmdarlarn kilise politi
kas iin deil, ayn zamanda "tarmn ihmal edildii, devasa bir
dzlk blgenin srlmeden brakld ve dier bir blgenin, de
kimsenin kurutmay akl etmedii bir bataklk olduu"6 kendi
devleti iin de geerlidir.
Bror bundan sonra Alplerin kuzeyindeki barometre duru
mu hakknda bilgi vermekte ve Sardinyadan sonra hemen ngil
tereye atlamaktadr.
ngiltere her eye yardm eder: Her ne kadar 13 smrgesini
92 Av/vpa Devletleri

kaybetmi olsa da, ngiltere azimli bir ykselie gemiti. eri

de sanayileme gereklemekte ve Britanyal tccarlar, Britan
niann* denizlere egemen olmas iin aba gstermekteydi. O
zamana kadar sakl kalm doa yasalarn Newlonla gn
na karan, kansz bir "anl devrim" ile ilk meruti monariyi ya
ratan, Halklar Bildirgesiyle yurtta haklarn lke yasas duru
muna getiren, Hogr Yasasiyla farkl inanlara ynelik bask
lara son vermeye alan ve Marlborough Dknn askeri bir
likleriyle XIV. Louisnin gerici sper gcnn ilerlemesini en
gelleyen, saduyunun hkmne girmekle onur duyan, en kayda
deer teknik bulular Avrupaya tayan gururlu bir ulustu. Ger
i imdi Birleik Krallkla birleen, fakat kendi felsefe okulunu
yaratan Iskoya Krall da unutulmamaldr. Sadece, Protestan
Hannover egemenliine kar Katolik Stuart yanls ayaklanma
lardan duyulan korkudan tr Protestan hogrszln h
km srd rlanda, daha kt durumdayd.
Fransa her eye karr: Avrupada, isler kolonilerde veya faz
la bir baaryla olmasa da XV. Louisnin metresler rejiminde ol
sun. ok farkl bir baaryla balangta daha ok ngiliz kken
li olan Aydnlanma hareketine de karmtr. Paris, anlatmda
ve yazda uluslararas repuhlique des lettres'in (edebiyat cumhuri
yeti) tartmasz merkeziydi. Voltaire, "dnceleri ak bir bi
imde ifade etmeye ngilizceden elverili olduu" iin de "Fran
sz dili neredeyse evrensel dile dnmtr", diye bir saptama
da bulunmutur.
svire her eyi yonanlar: nk buradan, Alman, Fransz
-v e ara sra da talyan- dilinde, Aydnlanmac trde zengin bir
yazn kmtr. Alayl bir dille yorumlar ve aklar; nk Avus
turya ve Fransa byk devletlerden birine angaje olmamak iin
az ok rahat bir yanszlk iindedir ve 1536dan bu yana toprak
larnda hibir Avrupa sava yaanmamtr. Bamsz cumhuri
yetlerin ilgin lkesi olarak kabul edilmekledir, refah dzeyi

* Byk Britanya ve smrgelerini simgeleyen kadn figr: banda mifer, elinde ucu
atall mzrakla temsil edilir, (y.n.)
Eskiyen Monariler ve Cumhuriyetler 93

yksektir ve sadece peynir deil, ayn zamanda tekstil rnleri

ve saat de ihra etmektedir.
Brorde unutulan, Alplerin kuzeyindeki tek bamsz cumhu
riyet, svirenin yamndaki Birleik Felemenk Cumhuriyetidir.
"Her eyi yd eder"e ya da "her eye tahamml eder"e rnek
olarak gsterilebilir. 17. yzyln gl ekonomik, siyasal ve d
nsel geliimi geride kalmtr ve ksa bir sre sonra bu cumhu
riyetler sistemi, Genel Valinin lehine ve eski yurtsever zgrl
n aleyhine olmak zere Prusya mdahalesinin kurban olacak
tr. Ancak arkasnda hl tm dnyadaki smrge imparatorlu
u yatan "Amsterdaml zengin adam" zdeyii geerliliini koru
yacaktr.
Almanya her eyi taklit eder, nk yaznda olduu kadar sa
ray yaamnda da hl Fransz ya da ngiliz rneklerini taklit et
mekte ve "Alman ulusal ruh'ndan henz ekinerek sz etmekte
dir. Almanya, hl Kutsal Roma-Germen mparatorluudur.
Modem anlamda bir devlet, hatta ulusal bir monari bile deil
dir; aksine Ortaadan kalma ekirdek bir kavramdr. "mpara
torluk" aslnda Fransa, Prusya ve Avusturya arasna mhlanm
sadece birok kk ve ok kk devletten, dinsel nitelik ta
yan ve tamayan prensliklerden, kontluktan ve imparatorluk
kentinden oluuyordu. Bror Kutsal mparatorluk her eye ina
nr, dediinde bu, Almanya her eyi taklit ederi in bir yinelemesi
dir. mparatorluk, Otuz Yl Savalarndan ve onu izleyen Fran
sz saldrlarndan bu yana hl travma durumundayd. Mezhep
ler bakmndan ise durum, ok eitli olarak kendini gstermek
tedir: Lutherciler ounlukta, Kalvenciler aznlktayd ve birok
Katolik Kilisesi yanda vard. Ancak bror, birok prenslikteki
-sadece Goethe dneminin Weimarindaki deil - ve baz kent
lerdeki -sadece Lessing dneminin Hamburgundaki deil
ekonomik ve kltrel kalknmay gzden karmaktadr. Alman
ya, kltrel ynden bir hayli farkllam dnyasnda uyuklayan
ve yava yava uyanan glerle doluydu. Ortak olan ey, artk
bir birlie ulam yaz dili, buna uyan yazn ve imparatorluun
bir zamanlarki gcnn ve olaanstlnn anisiydi. Yzyl
94 Avrupa Devletten

sonlarna doru Almanya, dnsel alanda biroklarm geride b

rakarak ilk sralara oynamaktayd. 18. yzyln bir yargsnn ge
lecee ynelik olduu ortaya kacaktr: "Almanlarn ar dere
cede i bamls olduu dorudur."7
Almanlarn i bamll sz konusu olduunda Prusyann
dnlmesi gerekir. Prusyann brorde kendine ait bir dizesi
vardr: Prusya her eyi arapsana evirir. Bu, 1740ta Avusturya
Veraset Savama, 1756da Yedi Yl Savalarna ve 1772de Po
lonyann dalmasna "sebep olan", Avusturyarun egemenliin
deki Silezyay ve Polonyann egemenliindeki Bat Prusyay
ele geiren Prusyann huzursuz kral II. Fricdriche iaret et
mektedir. Ancak II. Friedrich demek, ayn zamanda Potsdam
ve Berlini Aydnlanmann merkezi durumuna getiren Byk
Friedrich demektir.
Avusturya, kendi hkmdar olan imparator araclyla anl
maktadr: mparator her eye heves eder. AvusturyalI Habsburg-
lar, 15. yzyldan bu yana Kutsal Roma-Germen mparatorlu
unu ynetmekteydi. Kendi bana buyruk bir byk devlet duru
muna gelen eski Avusturya, yine de hl Germen mparatorlu-
una dahildi. "Her eye heves eden" asl imparator byk, renk
li devlet dnyasn birletirmek, Osmanl ve Polonyaya doru
gcn geniletmek isteyen II. Josephtir. Avusturya, kozmopolit
bakenti Viyanayla birlikte oulcu bir devletti. Snrlan bura
dan ok tede Yukar Ren kysndaki Flandreya dayanmakta
ve az ok Alman dilini konuan eski Avusturya, Tirolden bala
yarak Burgenland ve Krntene kadar uzanmaktayd. Bohemya
ve Macaristan talan, Habsburglann elindeydi. Prag ve Buda
pete, kendilerine ait kltrel bilinleriyle nemli bakentlerdi.
okdilli ve okmezhepli Macaristan, bamszlna gveniyor
du. Milano Dkl ve Toscanadaki ikili veraset, imparatorlu
a bir, talyan havas katyordu. Avusturya'nn egemenlik alann
da bir dzineden fazla dil konuulup ve yazlyordu. Yabanc l
kelerin etkileri bakent Viyanaya yansyordu; talyan, Bourbon-
lar dneminin spanyol ve Lorrainelilerin araclyla yeni Fran
sz etkileri; nk hanedan, Maria Theresiann ei araclyla
Eskiyen Monariler ve Cumhuriyetler 95

imparatorluun bu eski komusundan geliyordu. Avusturya m-

partorluu kendini Katolik kilisesi yanda olarak ifade etse de,
gizliden gizliye her yerde Protestan aznlklar bulunuyordu; Pro-
testanlannsa Macaristanda resm bir konumu vard.
Siyasal Barometredz iki kuzey devletinin de yer aldm g
ryoruz: Danimarka her eye katlanr.; nk ngilterenin, Rus
yann ve svein kara ve denizdeki karlarnn arasnda nere
deyse savunmaszdr. 17. yzylda "yksek direkler" kan deniz
ler fatihi IV. Christiann dnemi oklan geride kalmt ve im
di son derece becerikli bir yanszlk politikasnn yrtlmesi ge
rekiyordu. Danimarka Krall hl Norve Kralln, zlan
day ve Schleswig ve Holstein dklklerini elinde bulundurmak
tayd. Varlkl bir burjuvazi, Norveten gelen odunla ve tarm
rnleriyle geni kapsaml bir ticaret yapyordu. Kopenhag, ku
zeyde zarif bir dnya kenti durumuna gelmiti. Yumuak bal
mutlakyet tebaasna, sonralar geni kapsaml bir kyl kurtulu
hareketine yol aacak eitlii getirmiti. Norve her zaman ba
msz kyllerin merkeze uzak lkesi olmutu. Aydnlanma iler
lemekteydi. Danimarka yaznnn altn a balamt. 1770le
sansr kaldrlm ve DanimarkalIlar bu zgrl akllca kul
lanmay bilmilerdi.
sve her eyi yd eder: Geen yzyln byk g dnemini,
korku veren ordularyla ve Otuz Yl Savalarnda Ballk Denizi
evresinde bir tanr imparatorluu yaratmaya alan Kral Gus-
taf Adolf ynelimindeki Fin svari birlikleriyle svein heyecan
uyandran mdahalesinin bu yzylm. Ancak bundan yarm yz
yl sonra lgn kral XII. Kari -18 yl boyunca kuzeye rahat ve
huzur vermeyen kral- kahramanca seferlerine karn hemen
her eyi kaybetmiti ve baka savalar da yaplmasna karn bun
dan sonra svein n Pomcranyadaki ve Ballk Blgesindeki
bamllklar ve son olarak 1808de en azndan nemli bir
zerklikle bir Rus byk prenslii durumuna gelen tm Finlandi
ya yitirilmiti. Fazla nemli olmayan demir ve odun ihracat pa
ra getiriyordu; ancak baarsz savalarn masraf oklu. eride
kralla ait mutlakyet ve soylulara ait mparatorluk Meclisinin
96 Avrupa Devletleri

parlamento rejimi arasnda gidip geliniyordu. Kyller eskiden

beri, giderek geniletilen zerk ky ynetiminin tadm karyor
lard. III. Gustaf, Prusya Kral II. Friedrich rneine gre aydn
lanmam-mutlakyeti bir hkmdar olarak hareket ediyordu. Bi
limsel bir yaam filiz srmekte ve Stockholm parlak bir saray
olarak ldamaktayd.
Polonya her eyi kaybeder: Karadenizden Baltk Denizine
kadar uzanan ve bir zamanlar bir Ortaa krall olan Polonya,
mparatorluk Meclisinin gsz krallarla birlikte mutlakyetin
sklm kard Ortaadan kalma bir anayasaya taklp kal
mt. Rusya, Prusya ve Avusturya gler birliinin kurban ol
mutu. lk dalma 1772de, kincisi 1793te ve sonuncusuysa
1795te gereklemiti. Bir zamanlar gl olan, sonralar mez
hep ynnden ak, ancak daha sonra Kar Reformcu ve sonun
da Reformcu-Aydnlanmam olarak hareket eden bir lke, hari
tadan silinmiti. Ancak Protestan Prusya ve Ortodoks Rusya ara
snda Polonya, Katolik dini ve diliyle varlm srdrm ve 130
yl boyunca kendi devletinin yeniden dirilmesini beklemiti.
Rusya herkesi korkutur: 18. yzyln banda Rusya -Polon
yann, Baltk Blgesinin ve svein egemenlii altndaki Fin
landiyann arkasnda bulunan bu i imparatorluk ar Byk Pet-
royla birlikte siyasal ynden etkinleip ve modernlemiti. Ba
kent, uzak Moskovadan deniz kysndaki St. Petersburga tan
mt. Bir akademi kurulmu ve Batmn en iyi yetenekleri geti
rilmiti, ordu modernletirilmi ve daha da baskc olmutu. Son
olarak aydnlanmam arie II. Katerina Osmanl mparatorlu
una, svee, Danimarkaya ve Polonyaya kar her konuda ak
tif bir politika uygulamaya balamt. Korku uyandran Kazak
svari birlikleriyle Rusya imdi gizemli, korkutucu, ama ayn za
manda ekici bir ekilde Rigadan Krm Yanmadasna kadar
geni bir cephede yer alyordu.
Bror, siyasal barometre durumu hakkndaki verilerine Os-
manl mparatorluuyla son vermektedir: Osmanl her eye hay
ret eder, nk imparatorluunun snr durumu sallantdadr (Ma
caristan, Erdel, Krm Yarmadas kaybedilmitir; Eflk ve Bo-
Eskiyen Monariler ve Cumhuriyetler 97

dan, Tunus ve Trablusgarp kendilerini zerk hissetmeye bala

mlardr) ve nk AvrupalIlarn bu heyecan uyandran, ykse
len Aydnlama dnyasnn dnda bulunulmaktadr. Osmanllar,
AvTupal olmayan bir g olarak brore girmitir; nk byk
ounluu Hristiyan olan Balkanlarla birlikte henz zgrle
kavumad halde ilk zgrlk kprtlarnn ba gsterdii Yu
nanistana da hl egemendir.
Henz kurulan federal Amerika Birleik Devi eti erinin bro
rde adnn gememesi, ok fazla artc deildir; nk dn
ya hl Avrupadr. Avrupallar sadece spanyol ve Portekiz
Amerikasn, ngilterenin, Fransarun, Portekizin ve Hollan
da'nn egemenlii altndaki Afrika sahillerini, byk lde n
gilterenin egemenliinde bulunan Hindistan ve Hollandann
egemenliindeki Endonezyay deil, dier ktalar da tanmak
tadrlar. Hatta tm egzotik lkelerle derinden ilgilenilmekte,
bilgece ynetilen ine hayranlk duyulmakta ve evleri gerek
ve sahte egzotik sanatla sslemekten, in baheleri dzenlemek
ten holamlmaktadr. Bununla birlikte kararlar hl Londra, Pa
ris, Viyana, gerektiinde St. Petersburgla birlikte, Berlin ve
Madrid arasnda verilmektedir. Ancak Siyasal Barometrenin ni
hai bulgusu, Her eyi birbirine kanr eklindedir.
 3. Devletler st Dnya Vatandal

lk aydnlanmac ansiklopedinin Protestan yazan Pierre Bayie

1700de, "Ben bir dnya vatandaym; ne mparatorun ne de
Fransa Kralmn, aksine doruluun emrindeyim" diye yazmakta
dr. Friedrich Schiller ise yzyl sonunda yle demektedir: "Ben
hibir prensin emrinde bulunmayan bir dnya vatanda olarak
yazyorum. Kk yata anayurdumu kaybedip yerine byk bir
dnyay geirdim."8
18. yzyln devletler dnyas henz milliyeti deildi - her
ne kadar milliyetilik her yerde gizliden gizliye uyku halinde bu
lunsa ve daha sonra grltyle uyanacak olsa da. Aydnlanma
yzyl kendini kozmos olarak, toplu ilikiler iindeki dnya ola
rak kavramaktayd.
Hkmdarlar, birbiriyle uzaktan akraba uluslararas bir top
luluktu. Gerekte sadece Prusyadaki Brandenburg, Parmadaki
Este, Torinodaki Savoia hanedanlar "safkan"d. ounlukla bu
krallann bakanlan da o lkenin ocuklan deildi; Feldmareal
ler ve generaller arasnda -rnein Rus ordusunda- Alman k
kenli Baltkllar, Franszlar, Almanlar ve svirelilerden oluan
renkli bir karm bulunuyordu. Kraliyet saraylan da bu uluslara
ras grnty yanstyordu; Kopenhagdaki Almanlar, Viyana-
daki renkli dnya gibi. rnein sveteki yksek soylular Fran
sz de la Grangelar, rlandalI HamiltonIan ve Alman kkenli
Baltkl Wrangellari kendilerinden sayyordu. Soylular esas iti
baryla kozmopolitti. Zmre kurallar, subaylarn onur ilkeleri,
grev ve erdem, ayn zmreden olanlarla evlilik, her yerde ge-
erliydi. Burjuvazinin dahil edilebilecei "halk", onlarn ayakla
rnn dibinde yer alyordu.
Her ne kadar Tannnn ve kraln btn dilleri konuabildii
sylenmise de Franszca, soylulann ve saraylann egemen dili
durumuna gelmiti; soylular yerel dili ve lehelerini bilseler bi-
Devletler st Dnya Vatandal 99

le, sadece hizmetkrlaryla o dilde konuurlard. Franszca, o za

mana dek ok konuulan talyancamn yerini ald gibi, bilim di
li olarak Latincenin de yerine gemeye balamt. Btn saray
lar, tmyle Fransz rneine gre dzenlenmiti. Sadece bu dil
de mektuplalyordu. Franszca, ayn zamanda burjuva aydnlar
ve tccarlar iin de renilmesi gereken bir yabanc dil olmutu.
Fransz tiyatrosu genel olarak herkes tarafndan seviliyordu -
halk tarafndan da. Protestan lkelere snm Fransz Protes-
tanlanmn varl da Franszcamn yaygnlamasnda etkendi. "S-
mrgeler"in Fransz kilisesi ou kez soylularn kilisesi durumu
na kadar ykselmiti. Fransz Protestanlar, dil zelliklerini 19.
yzyln balangcna dein korumulard. Dnya vatandalnn
szl ve yazl anlatm artk Latince deil, Franszcayd.
Kent halk daha az kozmopolit olarak yaplanmt. nsanlar
dnyadan elini eteini ekmi kentlerde kendi aralarnda ya
yor ve evleniyorlard. Daha ak bir anlatmla, aydnlanmac ev
relerde bir baka kente giderek yaplan evlilik olanaksz bir ey
di. Byk Kurulda kent yurttalarna ait haklarn yurtta olma
yanlara da verilmesi konusunda yaplan bir grme nedeniyle
Basel Belediye Bakam, "deerli Basel kannn yabanc madde
lerle kirletilmek"9 istenmediini sylemitir. Dnya vatandal
burada dnsel ve kuramsal bir olay olarak kalmtr. Srasna
gre ya tccarlar ya da lkeden lkeye dolama alkanlnda
olan zanaatkrlar arasnda toplumsal hareketlilik daha fazlayd.
Devletler dnyas eskiden getirilen bir doallk olduundan
ve ylece kaldndan, Aydnlanma hareketi iin gerek bir r
nek olamazd. Bunun dnda soylularn kozmopolitlii, yine soy
lularn insanlar arasnda eitlii kabul etmemesiyle elimektey
di. Belki de sadece ngiltere baz Aydnlanmac dncelere ko
laylk salyordu. Eski zgrlk, imdiyse1parlamentoda yeni
lenmi gelenek sayesinde, gentry ile orta snfn karm sayesin
de, zgr bir basn ve dinsel sorunlarda hogrl bir tutum saye
sinde burada bir boluk belirmiti. Bu nedenle ngiltere,
Beat-Louis de Muraltmn Lettres sur les Anglais et les Franois
et sur les voiages'yfo (ngiliz ve Fransz Devletlerinin Nitelik ve
100 Avrupa Devletten

detleri zerine Mektuplar) ve Voltairein verdii bilgiler saye

sinde -tam da Fransz dilinde - ideal bir lke olarak stilize edil
mitir. Hogrsz mutlakyetin miras tarafndan Fransaya, san
ki siyasal ynden bir rnek oluturabilirmiesine fazlasyla yk
bindirilmiti.
rnekler baka yerlerde de bulunabilirdi: rnein Kuzey
Amerikadaki "soylu vahiler"de ya da Gney Denizi A dalarn
da ya da -eer Avrupada kalmak isteniyorsa- svire Alplerin-
deki obanlarda; 18. yzyln bana dein svire verimsiz bir l
ke olarak, hatta geri kalm halkyla barbar gelenekleri olan bir
lke olarak kabul edilmekteydi. Bu son derece ilgin jeoloji par
asn imdi ilkin doabilimciler kefediyordu.
Dalar ve gller nce, romantik Chillon atosu ve Valais
Alplerinin olaanst da oluklaryla Leman Glnn farkna
varan Britanyah gezgin lordlar iin ekici olmutu. Bunu tm l
kelerden yolculuk eden baylar izlemekteydi ve bunlar coku do
lu gezi notlan kaleme almaktaydlar. Ksa bir sre sonra bu y
ce doada Alpler inam da kefedilmiti. Doa ve tp bilgini
Albrecht von Hallerin Die Alpen adl didaktik iiri ve sonralar
Salomon Gessnerin tm olas dnya dillerine evrilen Idylleri
bir rehber grevini grmekteydi. Rousseau, corafi grnm si
yasallatrmt: imdiye dein aa grlen Alpler demokrasi
si, anszn ideal devlet biimi olmutu.
svireli olan her eye ynelik ilgide, bu lkenin kentlerinde
uluslararas bir grnme sahip olan, dncelerini Franszca ve
Almanca olarak ifade edebilen aydnlanmac sekinlerin bulun-
masyd. Ve Alplerin "zgr svireli 1er"iyle birlikte bu cumhuri
yeti lkenin tarihsel mitosu da kefedilmiti: Rtlivviesedeki
orman blgesinin ortak birlik yeminlerinin, tiran Gessleri ld
ren Wilhelm Tellin ei grlmemi kahramanlk yks. Tarih
sel mitos bu ekilde Alplerin mitosuyla birlemi, bir rnee d
nm ve sonunda Friedrich Schillerin genel, kozmopolit bir
geerlilik iddiasndaki oyununda klasik bir biime sokulmutur.
svireliler ve yabanclar, gerekliin bu denli ideal olmad
m, ancak Fransamn zgrlk ve eitlik sloganyla her eyi gl
Devletler st Dnya Vatandal 101

gede brakt Fransz Devrimi dnemlerinde fark edebilmiler

di.
Devletler aras barl ibirlii sorusu, kozmopolitliin ak
bir sorunu olarak kalmt. Bu ibirlii eskiden olduu gibi sava
lardan sonra bar kongreleri dzenlemekle, yeni savalarn e
kirdeini zaten iinde tayan lkelerin yerlerini deitirmeyi ga
rantilemekle mi yetinecekti?
1517de Querela pads'iyic Erasmus, savalarn anlamszl
n artk fark etmeleri iin insanla yalvardndan bu yana hu
kukular ve ilahiyatlar, yeni batan bir tr dnya ve bar dze
ni kurmaya urayorlard. 1625te Sava ve Ban Hukuku'yla
Grotius, uluslararas dzeyde tannan halklar hukukuna dayal
bir hkmdarlar kongresi toplanmasn nermiti. XIV. Louis re
jiminin Fransz yazar ve eletirmeni C harles-Irenee Castel, Ab
be de Saint-Pierre, daha da ileri gitmiti. 1713te Projet de
Paix perpetuelle'inde Ebedi Ban Projesinde, srayla ynetilen
merkez bir ynetimle, bar mahkemesiyle ve ortak bir orduyla
birlikte bir Avrupa birlii nermiti. Abbe de Saint-Pierrein ta
sars, yzyl iinde tekrar tekrar tartlmtr. Bu sorunlarla u
raan en son kiilerden biri, yeni bir bar kongresinin dzenlen
dii 1795 tarihli Ebedi Ban zerine Felsefi Deneme makalesiyle
Kantt. Fakat bundan sonra milliyeti dnce, kozmopolit d
nceye giderek daha ok glge drecekti.
 IV
A ydnlanm ann Tayclar

1. "Cemiyet" Hareketi

zgrln yeni ruhu, hareket, her eye merak demek olan Ay

dnlanma, sadece dnrlerin, filozoflarn, yazarlarn ve zaman
la uyum halinde ve onun iinde etkin olan tek tek herkesin ilgi
lendii bir konu deil, zellikle rgtl ve rgtsz toplulukla
rn ilgilendii bir konuydu.1
Toplumsal birlikler ounlukla dost evrelerindeki grme
lerin bir sonucuydu. Aydnlanmaclar iin dostluk, hakknda s
rekli yazlar yazlan ok nemli bir konuydu. Olduka etkili bir
ngiliz dergisi olan Spectator*dan bile "dostluun nimeti, "bu ya
am iksiri" hakknda bilgi edinilebilirdi2 "Bir dostluk cemiyeti
kuruldu": 18. yzylda bir cemiyet kuruluunun bildirimi bu ya
da buna benzer bir ekilde dile getirilmekteydi. "Bir dostluk ce
miyeti" kurulduunda sz konusu olan ey, bu dost evresini za
mann kltrel, sosyal ve ekonomik koullarnn reforme edilme
si iin verimli klmakt. Onlar iin sz konusu olan ey, dnya
nn daha yi hale getirilmesinde ibirlii yapmak zere emulati
o n ' tevik"te bulunmakt. Yalnzca loncalardaki ya da mesle
k ve din olarak snrlanm amalar ve geleneksel rf ve det
leriyle karde topluluklarndaki gibi eski toplumsal biimlerde
taklp kalmak istenmiyordu. Reformlarn yeni ilevi, gelimekte
olan bilim, genilemekte olan kltrel eitim ve yetersiz sosyal
yardm alanlarnda Aydnlanmarun byk topyas iin baar
salamakt.
18. yzylda Avrupa ve Amerikann gittike sklaan toplu
luklar a tarafndan, en iyi ekilde ada "cemiyet" (Sozietat,
"Cemiyet Hareketi 103

societas; societe, society, societ, sociedad) kavramyla nitelendiri

len topluluklar tarafndan rtld gze arpmaktadr. rne
in Almanyada yzyl banda ancak iki bilimsel akademi var
dr; ancak yzyl sonlarna doru bunlarn says bir dzineyi bul
mutur. 1723te Avrupada kamu yararna alan ilk cemiyet
(Edinburgh) kurulmutur; Fransz Devrimine kadar Avrupada
ve Avrupa dndaki lkelerde bunun gibi yaklak 150 demek
saptayabiliriz.
Bu birlikler ounlukla ayn dncede olan bir dost evresi
nin bir etkinlii geniletmesiyle balamaktadr. ou kez ok k
sa bir zaman sonra etkili bir rgt kendini belli etmektedir. Bu
rgt ounlukla sade ve esas itibaryla cumhuriyetidir. Finans
man salamaya ve ana hatlar aka belirlenmi bir tzn
gerekletirilmesinde ibirlii yapmaya hazr olduunu bildiren
yeler toplanmaktadr. Bu yelerden, en yksek organ son ka
rarlar verme yetkisi bulunan ve tm yelerin eit haklara sahip
olduklar yeler kurulu olan bir dernek kurulmaktadr. Ynetim,
bakan, sekreter, sayman ve birka yeden oluan komiteye veri
lir. Durum ve koullara gre komisyonlar zel grevlere getiril
mektedirler. ou kez etkinlikler hakknda haberler veren ve
daha geni bir kitleye ynelmeyi hedef alan bir yayn organ, bir
dergi ya da toplu makaleler yaynlanmaktadr.
 2. Akademi

Cemiyet hareketi daha erkenden deiik tipte dernekler gelitir

miti. Bunlarn en eskisi bilimsel bir topluluk olan akademi'du.
Model, Platonun Atinadaki akademisiydi. Bu akademinin rne
i, talyan Rnesansnda yeniden ele alnm ve deiik biim
lerde 18. yzylda da etkili olmutu. Goethe Eyll 1786da tal
ya gezisindeyken Venedikin Vicenza kasabasnda akademinin
halka ak bir toplantsna katlmtr:

Bu akam, Olimpia Akademisfnin dzenledii bir toplantdaydm.

Olduka iyi bir oyundu, insanlar arasmdaki canll ve nkteyi ko
ruyordu. Palladio Tiyatrosunun yannda yeterince aydnlatlm b
yk bir salonda yzba, soylularn bir ksm, btnyle kltrl in
sanlardan oluan bir halk ve birok din adam olmak zere yakla
k be yz kii hazr bulunuyordu.
Bugnk oturum iin bakan tarafndan sorulan soru uydu: Kur
maca m yoksa yknme mi gzel sanatlara daha ok avantaj sa
lar? Bulu, yeterince baarlyd: nk sorunun iindeki seenek
ler birbirinden ayrldnda, yzyl boyunca bir ondan bir bundan
konuulabilir. Akademisyen baylar da bu frsat gerektii gibi kulla
nyor, iirde ve dzyazda, aralarmda ok iyi rneklerin de bulun
duu trl eyler yaratyorlard.
Bu, en canl dinleyiciler topluluuydu. Dinleyiciler "bravo" diye ba
ryor, alklyor ve glyorlard. nsan kendi ulusunun nnde
de byle durabilse ve onu kiisel olarak elendirebilscydi...

Akademiler her eyden nce kendilerine bilimsel hedefler koy

maktadrlar: niversitelerin baaramad eyler, akademilerin
gnll almalaryla sonulandrlmaldr. Bu arada ncelikle
doabilimleri, ama ayn zamanda dil, edebiyat ve tarih de - ya
ni her eyi yapabilen ilahiyat ve hukuk fakltelerinin yamnda
g bela bir yan bilim dal yaam srdren alanlar da sz konu
sudur.
Akademi 105

Alplerin kuzeyindeki Avrupa iin Paristeki akademi kuru

lular bir modele dnmtr: Dilin korunmas iin 1635te ku
rulan academie Franaise (Fransz Akademisi), doabilimleri
iin 1666da kurulan academie des sciences (Bilimler Akademi
si) ve tarih bilgisi iin 1663te kurulan academie des inscriptions
et des belles lettres (Yaz ve Edebiyat Akademisi). Fransz akade
mileri zel giriimlere dayanmaktayd; ancak ksa bir sre sonra
devlet, bu akademileri devralm, finanse etmi ve ayrca kat
bir rgtlenmeyle onlar iin ba toplamt. Bakentin dnda
ki Fransz tara eyaletlerinde sonralar birok akademi kurul
mutur.
18. yzyl iinde hemen hemen btn monariler, bundan
byle tpk tiyatro, saray balosu, saray karakolu gibi krallk sara
yna dahil olan akademilerini kurmulard. Merkez bir saray ol
mayan devletlerde, bamsz bir rgtlenmeyle akademilerle ay
n hedefleri izleyen "aydn cemiyeteleri'ne yardmc olunuyordu.
ngiltere, doabilimi aratrmalarnn rgtlenmesi alannda
biraz daha baka bir yol izliyordu. 1660la Royal Society of Lon-
don for Improving Natural Knowledge (Doabilimlerinin lerletil
mesi in Londra Kraliyet Dernei) kurulmutu. Bu rgt geri
kralln desteinden yararlanyordu ama Fransz akademilerin
den daha bamszd. Royal Society, tm ktaya kendi ynnden
byk etkide bulunmutu.
Sanatsal amal topluluklar da kralln desteini alabiliyor
du. rnein spanyada. Aadaki alnt bunu ortaya koymakta
dr:

Bu lkede bilimler vc sanatlar hl ocukluk yllarmdadr. Grimal

di Markisinin uyars zerine burada bir mimarlk, heykeltralk ve
resim sanat akademisi kurulmutu. En soylu ve en zengin baylar
dan birka yedir ve bu mkemmel zgr sanatlar daha ileriye
gtrmek iin biraz aba harcamalar onlara yeniden sylenmeli
dir. Kral, geen yaz byk bir rahatlkla... Don Pedro Dvilann
ynetiminde bir doa tarihi blmnn de kurulaca akademi
iin para karlnda bir saray satn almt.3
106 Aydnlanmann Tayclar

18. yzyl akademisinin biimi burada iki rnekle netletirilecek-

tir. nce Berlin Kraliyet Akademisi:4
Brandenburg elektr prensi Friedrichin Alman snr prensli
ini bytme arzusu ve istenci, sadece askeri-siyasi bir prenslik
deil, ayn zamanda bilimsel bir prenslik saylmak istemesi ola
rak da ifade edilmelidir. Bununla birlikte 1701de bir Branden
burg Cemiyetinin, yani Berlin Akademisinin kurulmasyla so
nulanan olayn arkasnda Prusya Krallmn yeniden tasarla
nan bir devlet sistemini, ssleme dncesi deil, gerek bir bi
limsel ilgi yatmaktadr. Bu akademinin kuruluuyla grevlendiri
len kii Gottfried Wilhelm Leibnizden bakas deildi; bu, yeni
kralie Sophie Charlotteun ve Leibnizin hizmetinde bulunduu
annesi Hannover elektr prensesi Sophienin canl, genelde ente
lektel ilgileri sayesinde gereklemiti.
Filozof sk sk dile getirdii akademi dncesini, yani bilim,
bilimlerin korunmas ve ilerlemesi yoluyla saygnla, Alman
ulusunun esenliine ve kabulne, engin bilgiye ve dile ilikin
ak bir Hristiyan dnya grnn yaylmasna ynelik katl
hedefini sonunda gereklie dntrme frsatm yakalamt.
Onun iin sz konusu olan zellikle utilitas, yani bilimlerin uygu
lamaya dayanmasyd. Akademi, sevindirici bir balang yapm
t. 1710dan balayarak Miscellanea Berolinensia'y yaynlam
ve daha geni bir kitleye ulamt. Ancak durum, ksa bir sre
sonra farkllamt. Farkl ilgi alanlar olan ve lke ynetimiyle
orduya yardm daha nemli grnd iin akademiyi bilinli
olarak ihmal eden I. Friedrich Wilhelmin otoriter rejimi bala
mt. Akademi, kendini askerlikle ilgili yaynlara indirgemek
zorunda kalmt. Buna karlk felsefeye ilgi duyan halefi II. Fri
edrich, kraliyet akademisinin rolne kar olduka duyarlyd.
1741den balayarak akademi yeniden gelimi ve bilimsel dn
yada baaryla ilk sraya ulamaya almt. Matematiki Leon
hard Euler greve getirilmiti. Fiziki Maupertuis, kraln kiisel
olarak gzettii idare meclisinin ynetimim lnceye dek zeri
ne almt.
Akademi imdi drt blme ayrlmt:
Akademi 107

Deneysel felsefe blm kimya, anatomi, botanik ve tm de

neysel bilimleri kapsamaktadr. Matematik blm geometri,
cebir, mekanik, astronomi ve tm soyut bilimlerden oluur. Kur
gusal felsefe blm mantk, metafizik ve ahlak; gzel sanatlar
blm Eski a bilimlerini, tarih ve dilleri kapsar.
O halde hemen hemen btn bilimsel alanlarn olduu bir
akademi sz konusuydu. Ynetim, bakann ya da sekreterin
elindeydi -sonuncusu on yllar boyunca, Berlinli bir Fransz Pro-
testan olan Johann Heinrich Samuel Formeydi. Her blmn,
mali ynetimden sorumlu bir mdr ve bir denetisi vard.
zellikle takvim satlarndan para kazanlyordu. Berlinde ika
metgh olan ve maa alan 16 aktif ye vard. Yazarak yelik
yoluyla akademiyle bamsz bir ilikisi olan -btn Avrupaya
dalm- yabanc yeler, bilimadamlar, ikinci bir grubu olutu
ruyordu. Son olarak onursal yeler atanabiliyordu. Akademiye
kabul, bakann ve kraln iiydi. yeler zellikle, ou Protes
tan olan Franszlar ve svirelilerdi. Kral, dnya dilini bilen bu
bilimadamlarm ounlukla Almanlara yeliyordu. Onun, Les-
singin atanmasna kar kt bilinmektedir.
Aktif yeler her yl iki makale sunmakla ykmlydler.
Bunlar akademi toplantlarnda okunmakta, sonra da Memoi-
res'da yaynlanmaktayd. Baka yaynlar da oluyordu. Yazan
yelerle olsun, baka akademilerle olsun, btn Avrupadaki ya
zma a nemliydi.
Akademi her yl dll bir yarma duyurusuyla daha baka
bir kitleye yneliyordu. Bu yarmann konular rnein yley-
di: Matematikte sonsuzluk, besin maddelerinin insan vcudunda
deiimi, "Her ey en iyiye ynelir" ilkesinin incelenmesi ya da
Dou Almanyada yerleim hareketi.
II. Friedrich zamanndaki akademi, 1740 ve 1770 yllar ara
snda tipik bir Aydnlanma akademisi olmaldr. Yaynlar Fran
szca olarak yapldndan, etkisi daha en bandan byk oluyor
du. Bu, Fransz dilinde Alman Aydnlanmasyd. Akademi, kra
ln flrt etmeyi sevdii daha zgr grlere nderlik ediyordu.
Akademi sekreteri Formay 1745te yle demektedir: "nsan ze
108 Aydnlanmann Tabyalan

kas iin alabilecek her eyi aan anahtar parlatma ve iyiletir

me, bizim doal amacmzd." Dilthey "eski felsefeden geen"
alma yntemini, bir baka deyile olgularn psikolojik - tarih
sel ynden incelenmesini vmektedir. Akademi greve ideolojik
olarak yaklayordu: "Tanrsal kiiliin ve mantna temelleriy
le insanan ahlaki sorumluluunun savunusu."
Akademi kralla birlikte yalanyordu. 1770ten balayarak
baka gler, Almanyada dnsel ynetimi devralmlard. Bu
nunla birlikte akademi, bundan sonra da varlm korudu. Aka
demi, Berlinde niversitenin kuruluundan balayarak 19. yzy
ln bu yeni - hmanist rnek yksekokuluyla sk bir iliki iin
de oldu.
18. yzyl iinde akademiler giderek aydnlanmac - yararc
hedeflerin hizmetine girmitir. Fransz Chlons sur Marne tara
akademisi buna rnek gsterilebilir. 17. yzyl iinde ve zellik
le de 18. yzylda Fransada ok sayda tara akademisi alm
tr. Chlons, Champagnem eski ynelim merkezidir, ayrca bir
piskoposun ve valilik merkezinin, eitli mahkemelerin, ynetim
kurumlarnn ve de bir garnizonun bulunduu yerdir. Burada
1750dcn bu yana var olan yaznsal bir topluluk 1775te kraliyet
payesiyle akademiye ykseltilmitir. Topluluk, Devrim dnemi
ne dein varlm srdrmtr. rgtlenme burada da allage
len ekildedir: Paye bakmndan yirmi akademisyen - aktif, or
tak, ayrca yazan yeler ve onursal yeler. Krallk ynetimi ve
kili olan vali ve piskoposluun en yksek dereceli din adam ba
kanlk makamm igal etmektedir. Etkinlikler, her eyden nce
Aziz Louis yortusunda olmak zere ylda bir tanesi halka ak
olan, mdr ve piskoposun nezdinde dzenlenen oturumlardan
olumaktadr. Oturumlarda konferanslar verilmektedir; bunlarn
drtte biri bilimsel-deneysel konularla ilgilidir, bete birinin pa
yna yaznsal-szbilimsel ve tarihsel konular dmekledir, geri
kalan ahlak felsefesi ve ekonomiden alnmaktadr. Akademinin
bir ktphanesi vardr ve akademi zellikle sosyal sorunlar hak
knda dll yarma duyurusu dzenlemektedir.
Bu akademinin sosyal birleimi - Daniel Rocheun inceleme
Akademi 109

leri sayesinde bilindii zere btn tara akademileri iin- y-

ledir: Onursal yelerin % 24 din adam, % 76s soyludur ve
nc snftan (tiers itat) hi temsilci yoktur; aktif yelerin
%21i din adam, %33 soylu,% 45i burjuvadr; ortak yelerin
%30u din adam, %20si soylu, %50si bujuvadr.
Akademi 1775te Vtilitf yarar slogann semiti. Bu, zel
likle ge dnem aydmlanmay belirtmektedir. Akademi bilim
lerde, tara ekonomisinin gelimesi iin gelir kaynaklan bulmak
istemektedir; aym ey tarihsel incelemeler yoluyla da gerekle
mektedir. Akademi Chlonsda, tara yaamm etkinletirmek
iin bir olanaktr; bu, Aydnlanma dncelerini blgesel ere
vede poplerletirmek anlamna gelmektedir. Pariste gerekle
en ey, imdi de tarada gereklemelidir.
 3. Salon

Bir grubun bamsz sohbet evresi -baka bir rgtlenme ol

makszn- daha Eski ada bile saptanabilir; rnein Sokra-
tesin evresi. Sohbetin bu biimi, hmanizmde yeniden ortaya
kmtr - ayrt edici zellii Boccaccionun Decameron' unda
daha erkenden bulunabilir: lgin konular hakknda ortak bir
sohbet iin kadnlarn ve erkeklerin yapt, bamsz grme.
ou kez rgtl topluluk biimini alan benzer bir ey 17. yz
ylda da yaamaya devam etmitir -rnein saraylardaki ya da
kentlerdeki dil kurumlan gibi. Ama imdi 18. yzyl, keyifli soh
betin bamsz biimine zellikle hazrdr.5
Thomasius, 1710 tarihli Kurzer Entwurf der politiscken Klug-
heit (Siyasi Akln Ksa zeti) adl yaptnda insann topluluk ii
ne girmekten holanma zelliini, cemiyet yaamna ilikin bira
raya gelme yetisini zmlemitir:

Thomasiusa gre insan yalnzlk iin yaratlm vahi bir hayvan

deil, insanlara alkn ve cemiyet yaamndan holanan bir hayvan
dr. Btn toplumlarm temeli konumadr. Ancak konuma ona
gre iki trldr; nmze kan herkesle yaplan konuma ve ar
kadalarla yaplan zel konuma. Thomasius sadece bir conversa-
tio privata (zel sohbet) ve bir conversatio publica (halka ak soh
bet) arasmda ayrm yapmakla kalmaz, ayn zamanda conversatio
privata kavramnn farklarn da vurgular. yi arkadalarla conversa-
ftbnun konusu, conversatio publicanm dmanlarla ve yabanclar
la ilikiyle snrlandrlmasna gre aka bir kartlktr. Thomasi
us bylece dndkleriyle ve iinden geenlerle geleneksel konu
ma retisinin kalplarm ykm olur. Samimiyet, karlkl bireysel
ilikilerin kouluydu. Geleneksel konuma idealine ve bununla bir
likte bu konumay tayan topluma getiren eletiri, sosyal yerini
aydnlanmaclarn oluum halindeki tabakasnda ve arkadaln
onu tayan sosyal kurumunda almaktadr 6
Salon 111

Ancak konumann bu yeni biiminin gelitii ve hzla yayld

yer Almanya deil, Fransamn gz kamatran bakenti Paristi.
Henz 17. yzyln sonlarnda soylu ve byk burjuva kadnlar,
toplumsal iletiimin gnlk boboazlklarna dalarak deil, be
lirli ierikleri olan konular hakknda tartarak gevezelik etmek
ve konumak iin zel kiileri, arkadalar ve tandklar belirli
tarihlerde evlerinde -salonlarnda- kabul etmeye balamlar
d. Soylularn ve burjuvazinin arasndan entelektel ilgileri olan
lar, bu bamsz grubun yelerini oluturuyorlard. Yurtd gezi
lerini Pariste geiren arkadalar da beraberinde getiriliyordu.
Bylece baka bir rgtlenme olmakszn kk, gayriresm bir
akademi oluturuluyor, genel kltre ve kltrl insanlar arasn
daki arkadalklara nemli katklarda bulunuluyordu. Sohbete
her eyden nce yazn, iir sanat, iir yazmak ve giderek felsefi
konular ve felsefi yaklamlar egemendi.
XIV. Louis dneminde Madame de Sevignenin evinde kl
trl aristokratlar, Ninon de Lenclosnun evinde Epikuros ve
Montaigne hakknda sohbet eden kukucular ve St. Evremond gi
bi apknlar, Madame de Sablenin salon*unda ise La Rochefo
ucauld gibi ahlaklar, bir baka deyile eletirmenler toplan
maktayd. Le Rochefoucauld yle demiti: "Kltrl insanlarn
sohbeti benim iin ok zel bir zevktir. Ciddiyetle yrtlen ve
her eyden nce ahlak sorunlarnn ele alnd sohbetleri seve
rim." Ancak sadece ahlaki-psikolojik sorunlarla deil, ayn za
manda fiziksel sorunlarla da ilgilenilmekteydi. Aym ekilde Ma-
zarin Desinin -Londradaki- evinde yaznsal konularn yan
sra felsefe ve doabilimi konulan da ilenmekteydi: "Burada
dnyann en byk zgrl bulunabilir, burada aym ekilde
bir gizlilikle yaanabilir. Burada sk sk tartld dorudur; an
cak bu, fkeden ok zekayla yaplmaktadr. Bu, ilgili kiilere iti
raz etmek iin sohbet konusunu akla kavuturma abasndan
daha az yaplmaktadr."
XIV. Louisnin lmnden sonra salonJ\ardaki konuma tarz
daha dobra, konular da daha felsefi olmutu. Siyasetin, ekonomi
nin ve sosyal yaamn ilkesel sorunlar tartlmaklayd. Salon la-
112 Aydnlanmann Tayclar

rn saylamayacak kadar oald yzyl ortalarnda Madame

de Tencinin evinde Fontenelle, Montesquieu, Mably, Helvetius
ve dierleri bulumaktayd. "Onun evinde mevkiiden ve snftan
sz edilmiyordu... ve sadece daha iyi savlar, daha zayf olanlara
galip geliyordu... Bylece karlkl olarak anlalyor, bylece
insanlar, (Madame de) Tencinin sahip olduu ve sihirli denei
nin btn dnyay filozoflar dnyasna dntrd bu mantkl
ve felsefi dnme biiminin etkisi altnda onun yaknnda olu
yorlard." DAlembert, Marmontel, Condillac, Condorcet, Tur
got ve dier Ansiklope diti er 1764den balayarak Mademoisel
le de Lespinassen evinde bulutular:

Evinde ok sayda, ok deiik trden ve ok gayretli topluluklar

biraraya getirmeyi baarmt. evresi, saat beten akam dokuza
kadar her gn deiiyordu. Burada devletin, kilisenin, sarayn, or
dunun her dzeyinden olaanst adamlarla, ok nemli yabanc
lar ve yazarlarla... karlalacandan emin olunabilirdi. Beceriklilik
le ettii bir szle sohbeti yrtr, canlandrr vc beenisine gre
deitirirdi. Siyaset, din, felsefe, anlatlar, en yeni haberler - hi
bir ey onun sohbetinin dnda deildi.

Akademideki seimler olsun ya da balamakta olan Devrim d

nemindeki siyaset olsun, salon*lar giderek kamuoyunu etkileme
ye balamt. Her eyin kkl deiiklie urad bu dneme
kadar salon*lar, rollerini oynamaya devam etmilerdir. Salonla
sadece Fransa'nn bakentiyle snrl kalmamtr. Tarada ve
Fransarun dnda da salon'lar bulunmaktayd. rnein Rous
seau, Neuchtele kaarken snacak bir yer aradnda, Isabel
le G uyenet-D Ivemoismn evresinde dosta bir kabul grm
t. Yine ayn prenslikte, bu kk dnyann snrlarn aarak
kendine bir evre edinen Felemenk asll Isabelle de Charriere
vard. Cenevredeyse, Cenevreli byk bankerin ve sonralar
XVI. Louisnin maliye bakannn ei Suzanne Necker-Curc-
hordun salon*u bulunuyordu. Bu nedenle bu evre, Pariste de
kendi evinde gibiydi. Kzlan Germaine Stael-Necker, oku Al
manyaya isabet ettirecekti.
Solon 113

Yzyl sonunda Almanyada -zellikle de Berlinde - birok

salon vard; bunlarn bazlar Yahudi kadnlar tarafndan yneti
liyordu. Henriette Herz, "Berlinde oturan ya da Berlini ziyaret
eden nemli gen delikanllarn ve gen erkeklerin hepsinin tp
k bir sihirle iine ekildii" evresiyle gurur duyuyordu.
Viyanada da birka salon vard. rnein Mozartn kendini
evinde hissettii Kontes Maria Wilhelmine von Thun salonu. n
giliz misafirlerden biri, bu salon ve Kontes Thun hakknda yle
yazmt:

Kontes, bir topluluu kabul etme ve o topluluun birbiriyle soh

bet etmesini salama sanatna tandm herkesten daha fazla v
kftr. Birok nkte ve eksiksiz bir dnya bilgisinin yannda kendi
karn dnmeyen bir yrei vardr. Arkadalarnn iyi zellikleri
ni kefeden ilk, onlarn zayflklarn fark eden son kiidir. En b
yk elentilerinden biri tandklar arasndaki nyarglar ortadan
kaldrmak, arkadalk kurmak ve onu gelitirmektir. zgnlerin g
zne batmakszn neelileri elendirerek beceriklilikle kullanmasn
bildii yenilmez bir neeye, yaam sevincine sahiptir. Bunca arkada
olan ve her birine bylesinehogrl bir arkadalk vermesini
bilen birini hi tanmadm. Kendi evinde byk mutluluun kk
bir dzenini kurmutur ve kendisi de ekici vc balayc merkez
noktasdr.7

Salonlar uluslararas olmutu ve bir sonraki yzylda da etkisini

srdrecekti. Cemiyet yaamndan holanan bylesi entelektel
gruplar, buna uyan cemiyet yaamndan holanmann ve entelek
telliin yerletii her yerde bulunuyordu.
ngilterede zellikle erkeklere zg kulpler, salonlarn i
levini aynen devralm ve yaln, sosyal ynden kapal cemiyet ya
amnn stne kmlard, rnein Bolingbroke ve Alexander
Popela birlikte Jonathan Swiftin Scriblerus Kulb (1714) gibi.
Bu kulplerden bazlar son derece politik hareket etmekteydi.
Paristeki eski Club dEntresol de (1724-31) politik hareket
ediyordu. Bu kulp hakknda yle sylenebilir: "Bu, ngiliz tar
dnda bir tr kulp ve olup biten her eye mrn krn eden, ken-
114 Aydnlanmann Tayclar

dilerini tehlikeye atmaktan korkmakszn bu konudaki dncele

rini sylemek isteyen insanlarn biraraya geldii olduka bam
sz bir topluluktu." Club dEntresol, bir din adamnn, Abbe
Alarynin ynetimindeydi. Saint-Pierre manastr bakeii dAr-
genson ve Bolingbroke yeler arasndayd. Bu kulp, cafe des
honnetes gens -aydnlanman, soylu baylann kahvesi- olarak
da nitelendirilmekteydi. nk edebiyat kahveleri (cafe litte-
raire), felsefe yapan insanlarn salon'lara oranla kamuya daha
ak ve daha az irek olan buluma yeri olarak her yerde kendi
nemli roln oynamaya balamt. Edebiyat kahveleri, "oku
ma topluluklarnn art alanna dnecekti.
 4. Okuma Topluluklar

Salony rgtl bir topluluk deildi. rgtl okuma topluluklar,

salon'larla benzer hedeflere ulamaya alyordu. Okuma toplu
luklar, 17. yzylda sk dil eitimi ve buna uygun edebiyatla il
gilenen daha eski eitim topluluklarnda nceden biimlenmiti.
Dil kurumlan zellikle Felemenkte nemliydi; nk burada
cumhuriyetin gelime dneminde, azlardan toplu bir dil geliti
rilmek zereydi. Danimarka, sve ve Almanyamn da nnde
benzer sorunlar vard. Buralarda yaz diline genel bir geerlilik
kazandrlmas gerekiyordu. 17. yzyl iinde ve 18. yzyl ban
da bu hedeflere ulaldnda, edebiyat topluluklanmn ii olan
ey tek bana edebiyata adanacakt. Artk sadece bilimsel-
edebiyat olarak ynlendirilmeyen bir kamuoyunda genel bilgi
nin yaylmas iin yzyl ortalarndan balayarak kitaplarn ortak
kazancnn temel alnd okuma topluluklar kurulmutu. Oku
mann ve tartmann, edebiyat kahvelerinin kuruluuna dein gi
debilen eitli biimleri gelimiti. Okuma topluluu zellikle
Almanyada yaygnd; ancak Fransada tnsee ya da cabinet de
lecture olarak bilinmekteydi. Almanyada zamanla btn byk
yerleim birimlerinin -kylerde bile- rastlanabilen okuma top
luluunda, aydnlanman anlamda daha geni bir kitle eitimi
nin ortak amacna ulalmaya allyordu.8
lk olarak dinsel bir elektr prenslikteki bir okuma topluluu
rneini vereceiz: Mainz Bilgi Topluluu. Mainz, Kutsal Ro
ma Germen mparatorluunun elektr bapiskoposunun y
netim yeri ve bir kilise merkezidir. 1770ten balayarak Bapis
kopos Emmerich Josef ve Bapapaz Baron Anselm Franz von
Bentzel-Sternau dneminde zellikle okul sisteminde yaplan
reformlara dein buras sakin, Tridentin*, Katolik ve Baroktu.

* 16. yzyldaki Trenlo Konsiline dayanan Katolik akm (Y.N.).

116 Aydnlanmann Tayclar

1774de Emmerichin lm, btn yeniliklerin birdenbire kesil

mesine yol amt. Ancak yeni Bapiskopos Friedrich Kari Ert-
hal, ksa bir sre sonra gerici danmanlarn geri ekmi ve
1780de Bentzel yeniden greve atandktan sonra Emmerich Jo-
zef in yaratsyla bir kez daha ba kurulabilmiti. Bylece Ma
inz, ge ama bir o kadar da enerjik Katolik reform hareketinin
tipik bir rnei olmutu. Bunun bir belirtisi, 1782de elektr
prensliin onayyla Mainzta kurulan bir okuma topluluudur.
Topluluk, 1782de Frankfurtlu kitap Hermannla kitap ve
dergi teslimi zerine bir szleme yapmt. yeler sadece oku
mak iin burada bulunmuyordu. Topluluk ayn zamanda kendine
Bilgi Topluluu adm da veriyordu; yeler, kendi evrelerinin ta
rihsel almalarndan haberdard. Topluluun bir lokali vard.
Fakat burada hemen toplumsal disiplin sorunlar ele alnyordu;
nk topluluun bir kahveye dnmemesi gerekiyordu. Geri
ay, ikolata, kahve, badem sbyesi, limonata, pan gibi iecek
lere kurum iinde izin veriliyordu ama, yzyln herkes tarafn
dan sevilen alkanlklar kumar ve sigara kesinlikle yasakt. Da
ha da ileri gidiliyordu - din, devlet ve iyi detlere kar yakk
sz sohbetlere de izin verilmiyordu.
1782 listesine gre yelerin yans soylu, drtte biri din ada
myd. Hemen hemen hepsi prensliin hizmetinde bulunuyordu.
Memur olmayan az saydaki ye ise yabanc diplomat, hekim,
hukuku ve -sadece ikisi! - tccard. Ancak gzel sanatlara la
yk an retmeni Heidelofi -b ir burjuva- byk nfuz sahibiy
di. Kadnlar ve renciler topluluun dnda braklyordu;
rencilerin dlanmas eletiriyle karlanmaktayd -M ainz Top
luluunun ayrt edici zellii belirli bir tutumla belirtilmiti:
Topluluk Cizvitlik kart olarak, bir baka deyile aydnlanmac
reformcu olarak hareket ediyordu. On be ye ayn zamanda II-
luminatenorden* yesiydi. Mainz Topluluu gz ap kapaynca
ya kadar elektr Mainzn egemenlii altndaki Aschaffen-
burgda (1783), Trierde (1783), elektr Trierin egemenliin-

* Uluminatenorden: 1776da kurulan, aydnlanman Alman gizli rgl (.n.).

Okuma Topluluklar 117

deki Koblenzde (1783), ayrca elektr Klnn egemenlii altn

da bulunan Bonnda (1787) okuma topluluklarnn dolaymz r
nei durumuna gelmiti.
Tpk birok topluluk gibi Mainz Bilgi Topluluu da gerek
te ok uzun mrl olmamt. Topluluk, 1790da datlmtr.
Bununla birlikte ayn yl mcellit Sartoriusun yamnda yeniden
bir okuma topluluu ve dokuz yl sonra da Yanan Okuma Gm-
bu kurulmutur.
Bir tara blgesinin yksek tabakasna ilikin birliin ba
kent olmakszn cisimlendirdii bir topluluk olan Toggenburg
Reformcu Ahlak Topluluu, ikinci rnek olarak gsterilecektir.9
Toggenburg blgesi 18. yzylda paye bakmndan prens
olan St. Gailen barahibinin egemenlii altnda bulunmakla bir
likte Zrich ve Bernin korumasnda byk bir zerklikten yarar
lanan, Dou svirenin nalplerinde snai ynde gelimekte
olan bir kyl blgesiydi. Blge katibi Andreas Giezendanner,
1767 yaznda burada, zenle seilmi tarih ve ahlak yazlarnn
telifi iin gelir salayacak ve bunun yara sra "kamu yararna a
lacak, dosta ve gvenilir ilikileri koruyacak" bir topluluun
kuruluu iin arda bulunmutu. anya 24 Austos 1767de
Toggnburg Reformcu Ahlak Topluluunu kuran 15 kii uymu
tu; bunlardan dokuzu ruhban zmresindendi. Hibir zaman 40-
tan fazla yesi olmayan topluluk, mezhep ynnden kark olan
bu blgenin reformcu-Protestan ounluunun aydn sekinleri
ni, bir baka deyile papazlar, taral yksek memurlar, tccar
lar, fabrikatrleri ve doktorlar kapsyordu. Buna ek olarak ba
langtan bu yana bir de yazar olarak alan kk kyl ve ara
c, Toggenburglu yoksul Ulrich Brker vard. Geri burada tara
l yksek tabakamn bir temsilcisi sz konusu olmad iin belir
li bir direnile karlaarak kabul edilmiti. Bununla birlikte Br
ker ok gayretli bir ye olmutu ve yazar olarak Zrichli edebi
yat evreleri tarafndan desteklenen n, ksa bir sre sonra ge
reken prestiji ona salamt.
Slogan ordine et concordia (dzen ve birlik) olan topluluk,
yelerini srayla dn alnan kitaplar balamaya zorunlu tutu-
118 Aydnlanmann Tayclar

yordu. Blgenin merkezi Lichtensteigda her yl bir toplant d

zenleniyordu. ki bakan ve bir yazman ileri yrtyordu. Yllk
toplantlarda her defasnda ahlak felsefesi ya da kamu yararyla
ilgili bir konu hakknda bir al konumas yaplyordu. rne
in 1790da Brker yoksulluk hakknda konumutu. Fakat ana
grev zellikle ilahiyat, tarih, doabilimleri ve svire konusun
daki yaptlar ieren ktphanenin bytlmesi ve eitlendiril-
mesiydi. Edebiyat kitaplar daha azd; ancak en azndan Skakes-
perein yaptlar mevcuttu.
Kaymakam katibi Josef Meyer, 1787de kuruluun o zaman
ki etkinliini ar bir eletiriyle sorgulayana dein topluluk, se
kin kalm ve kendi kendine yetmiti:

Birbirimize yerlere kadar eilen iltifatlar ediyoruz ve tuhaf mrl

danmalar arasnda ayn ekilde tuhafla kaan bir karmaklkla
herkesin bir dierinin neeli ve salkl huzurunda yreinin derin
liklerinden taan en kibar ve en dosta arkadalk kantlamalarn
takas ediyoruz. nemsiz bir eymiesine unutmamamz gereken
ve hep ayn ekilde geen eitli trenler arasnda belirli bir konu
ma gre sralanyor ve oturuyoruz. Bundan sonra grevli hesap
uzman, btn yl boyunca stlendii yk yine ayn ekilde rkek
e hafifletiyor. Deerli Bay Bakann hesaplarm her zaman layk
olduu beeni ve teekkrlerle kabul edip onu ve ayrca erefli
Bay kinci Bakan da destekliyoruz ya da daha ok onlar, kendile
rini en iyi ekilde anmamz rica ediyorlar. Sonra senelik tahsilat
mz akln, zekann ve hayal gcnn oluturduu hangi kitaplar
iin kullanacamz ve kitaplmz hangi Almanca vc Franszca
balklarla gzelletirip oaltmak istediimizi belirlemeye yarayan
danma ilemi gerekleiyor. Sonunda deer bitiimiz okuma pa
ralarn kurban olarak yatryoruz ve balangta birbirimizi karla
dmz gibi kibarca ve dosta kesin bir sonu neriyoruz. -Ancak
drste itiraf etmek gerekirse tm bunlar, sadece topluluk yele
rinin karlar iindir.- nk her sene iyi hazrlanm, Lukianos-
u slupta kaleme alnm bir konumay dinleme elencesini sade
ce biz yayoruz. Kitap koleksiyonumuz sadece bizim keyfimize ve
bizim yararmza gre oalyor, tpk deien beeninin giysi mo
dalarn oaltmas gibi. Ve sonunda sadece bizim kk toplulu
umuza yarar olan ve ayn zamanda onursal yelerin dnme bi-
Okuma Topluluklar 119

imini her ynden tatmin ediyor gibi grnen eyler danmaya g

trlyor ve ksa bir sre zerinde dnldkten sonra unutulu
yor. Ksacas topluluun toplantarnda, tam da daha bilge, daha
akll ve daha mutlu olmak iin kendimizi vm olduumuzda, sa
dece kendimiz iin aba gstermi oluyoruz.

Bu grler, topluluun belirli bir siyasal bunalma dmesine

yol amt. zellikle ruhban zmresinden olan yeler, byle bir
boluun szn bile ettirmiyorlard. Henz 1791de on be ye,
yllk toplantda en elenceli refah iinde... youn sigara duma
n altnda dosta bir le yemeinin tadm kardktan sonra si
yasal ynden hareketli bir dnemde yenilenmi almalara ge
ilmek istendii 1797ye kadar etkinlie ara verilmiti. Fakat
1798deki genel kkl deiiklik bunu olanakszlatrm ve a
lmalar sonunda 1828de yerine yeni, daha az sekin bir Edebi
yat Topluluu kurulan eski topluluk, ancak 1820den 1824e de
in yeniden canlandrlmaya allmt.
Toggenburg Ahlak Topluluu aslnda bir okuma topluluu
dur; fakat konferans etkinlikleri nedeniyle bir edebiyat toplulu
unun ayrt edici zelliine de sahiptir. Adndaki "ahlak" szc
, dier ahlak topluluklarnda, bir baka deyile gnll hayr
sever topluluklarnda olduu zere uygulamay kapsamayan ka
mu yaran eilimini belirtmektedir.
 5. Gnll Hayr Cemiyetleri
ve "Ekonomik" Topluluklar

Bilimsel akademiler ve okuma topluluklar temelde ounlukla

sosyal uygulamaya dayanmyor, aksine bilim ve edebiyatn kar
lkl retimine ve korunmasna hizmet ediyorlard; bu ekilde
geni anlamyla hayrseverlik, yoksullarn bakmndan tanm re
formuna kadar sosyal yardm ve ekonomiyi tevik topluluklar
nn isteiydi. Bilindii zere bu topluluklar, "ekonomik" ya da
"hayrsever" olarak nitelendirilmektedir. Bu trden dnyaca tan
nan ilk cemiyet, 1731de ngilterenin egemenlii altnda bulu
nan rlandada, Dublinde kurulan Society for the Improvement
of Husbandry, Agriculture and Other Useful Arts't (iftilik, T a
rim ve Baka Yararl Sanatlar Gelitirm e Dernei). Bunu
1754te kurulan ve ayn ekilde byk baarlar kazanan benzer
bir ngiliz topluluu izliyordu. Bu iki topluluk tm ktaya rnek
olmutu. Ksa bir sre sonra her yerde bunun gibi cemiyetler fi
lizlenmiti. rnein Fransa tarasnda socUtes royales dagricultu-
re (kraliyet tanm cemiyetleri), Habsburg mparatorluunda m
paratorluk-K rallk Tanm Topluluklar, spanyada ve deniza
r baml topraklannda Sociedades de los Amigos del Pais (Y u r
dun Dostlar Dem ekleri). Cemiyetler, bulunduklar yere gre
daha ok kentsel altyapnn ya da tarmsal durumun re forme
edilmesine yneliyorlard.10
lk baarl hayr cemiyeti olarak, az nce ad geen Dub
lindeki society rnek gsterilecektir. Kendisini bte ynetimi,
tanm ve dier yararl ileri gelitirmeye adamak isteyen Dublin
Society, 1724te rlandada ba gsteren bir ktln sonucudur.
ngiliz politikasnn rlandadaki ykc sonulann, yerli Katolik
ekonomik yaplarn kamulatrma politikasyla kn fark
eden ve rlandann ilerlemesini salamak isteyen, yksek ngi
liz tabakasyd.11
Gnll Haytr Cemiyetleri ve "Ekonomik" Topluluklar 121

Ekonomiye ilgi duyan hayr Thomas Prior ve olaanst et

kin Anglikan din adam Samuel Madden, 1731de 12 dnce ar
kadayla -sosyal ynden ak fikirli soylular ve din adamlar -
birlikte balangtan bu yana kendini uygulamaya ynelik olarak
gren bu topluluu kurmulard:

Topluluun yeleri, kamuoyunu zarif ve ince speklasyonlarla e

lendirmeyi ya da bilgi sahibi dnyay yeni ve allmn dnda gz
lemlerle zenginletirmeyi deil, aksine basit zanaatkrm emeini
en sade biimiyle tevik etmeyi, uygulamal ve yararl bilgileri k
tphane ve kabinelerden halka tamay istemektedir; ksaca bu he
deflere ister keiflerle, ister yayn yoluyla zaten bilinen bulularla
ya da daha geni bir kitleye yaylmayla ulasnlar, btn maksatlar
hayrsever olmaktr.

Burada akademilerin nde gelenleri grlmekteydi - tam da

"sadece" bilimsel etkinlikte bulunan Royal Society. Ksacas on
lar iin sz konusu olan kuram deil, uygulamayd. Her ye, be
lirli bir yn hakknda karar vermeliydi. Doabilimlerinde olsun,
iftilikte, tarmda, bahvanlkta, zanaatlerde ya da imalat dal
larnda olsun, uzmanlamak ve sonra da topluluun bu inceleme
lerinin sonularn bildirmek gerekiyordu. Bildirim, topluluun
yayn organ olan Dublin Societys Weekly Observationsda ger
eklemekteydi: "Dublin Society, en nemli grevinin sanayi ru
hunu (yani zanaat emeini) aramzda tevik etmekten ibaret ol
duunu grmektedir ve rehber yaynlarla iftilik ve dier yarar
l iler sanatlarm tevik etmeye devam edecektir." Weekly Ob
servationsda. topluluun tartmalar da yaymlanmakta, saym
lar ve yeni bulular bildirilmekteydi. rlanda adasmn siyasal yal
nzlm krmak iin rlandalIlarn dikkatini, Britanyal ve yaban
c incelemelere ekmek isteniyordu.
dller ve nianlar nemli bir rol oynuyordu. Belirli konular
hakkndaki dll yarma duyurular, ilgi uyandrmak iin her
yerde bavurulan bir yoldu. nde gelen yabanclara en iyi ykn-
meye, en iyi tekstil rnlerine, zel tohumlara, bataklk blgele-
122 Aydnlanmann Tayclar

rin kurutulmasna, biraya, zm ve baka meyvelerden arap

retimine, en iyi ekmee ya da yeni balk avlama yntemlerine
nian veriliyordu.
rnek bir iftlik gelitirilmi ve rnek sanayi iletmeleri ku
rulmutu. Son olarak rlanda sanatnn desteklenmesiyle ilgileni
liyordu ve hatta Dublinde bir sanat akademisi bile kurulmutu.
Balangtan bu yana, rlandamn en nemli ktphanesine d
necek olan bir ktphanenin kurulmasna alyordu.
Topluluk, gelirini ncelikle rlanda ge/tf/ysinin gnll ola
rak kaydolmalarndan elde ediyordu. Ellili yllara doru rlanda
Parlamentosu, toplulua byk devlet yardmlar salamt ve
topluluk ksa bir sre sonra bir royal charter (kraliyet berat) al
mt. Bylece varl garantilerimiti. Topluluk 1981de 250. yl
dnmn kutlamtr.
Baar yle bykt ki, 1754te Londrada ngiliz blgesi
iin benzer bir topluluk kurulmutu: Society for the Encourage
ment o f Arts, Manufacture, and Commerce (Sanat, malat ve Ti
careti Tevik Demei). Dublin Society etkili tabakalar hareke
te geirmeyi baarabilmiti. Ayrt edici zellii, geni anlamyla
hayr etkinlii -sanayiden tarma hem teknik hem sosyal yn
den- yzyln btn yurtsever ve kamu yararna alan cemiyet
hareketi iin rnek olmutu.
Birminghamdaki Lunar Society12 (Ay Cemiyeti), zellikle
zanaate-sanayiye ynelik cemiyetlere bir rnektir. Cemiyet,
1754te zanaatin, sanayinin ve ticaretin teviki iin kurulan
Londradaki Society o f Artsla belirli bir iliki iinde olmutu.
Orta ngilterede Warwickshirede bulunan Birmingham,
1700de henz kk bir tara kentiydi. Sonra burada priten a
lkanlklarn ortaya koyabilen Anglikan mezhebinden olmayan
larn oluturduu Dissent evrelerince tanan snai bir geliim
balamt. 1760 dolaylarnda Birmingham 30.000 nfuslu, olduk
a byk bir kentsel yerleimdi. Gerek bir grlmeye deer
yer olarak her yerden ziyareti aknna urayan bir giriim olan
Boulton -Soho iletmelerinde bir makine fabrikasna sahipti. B
yk giriimci Matthew Boultonn evinde yaklak 1765ten bala-
Gnll Hayr Cemiyetleri ve " E konom ik " Topluluklar 123

yarak fabrikatrlerden, mucitlerden ve projecilerden oluan bir

arkada evresi bulunmaktayd. Arkadalarn bulumas, her ay
dolunay zamannda gerekleiyordu.
Grup L u nar S o ciety ad altnda ancak 1775te kurulmutu. So
nunda ksa bir sre sonra tzk karm, ancak rgt dank
kalmt; sadece ye seimlerinde seici olunuyor, bunun dnda
bir arkada evresi olarak kalmak amalanyordu. yeler aym
zamanda birbiriyle ok ynl akrabalk ilikileri iindeydi. B i
limsel standart dikkat ekecek lde yksekti.
L u nar S o c ie ty nin yeleri erken sanayi dneminin giriim cile
rinden, yani ngiliz orta snfndan geliyordu. Boultonn dnda
nceleri Virginiadaki W illiam and Mary Collegeda profesr
lk yapan sko doabilimci W illiam Small ve zellikle yine s
ko asll James Watt gze arpmaktayd. Watt, Boultonla tica
ri ibirlii yapt Birminghama alet yapmcs olarak gelmiti
ve buhar gcnn teknik amalar iin kullanlmasna ilikin
r aan buluunu burada gerekletiren yorulmak bilmez bir
aratrmac ve deneyciydi. Lu nar S o c ie ty , W illiam Withingle
ilerlemeye inanan -b u yzylda baka bir ey nasl mmkn
olurdu- bir tp adamm da bnyesinde bulunduruyordu.
Bunun dnda topluluk, ayda bir kez toplanyordu. Ayrca
her yl byk bir toplant dzenliyordu. Son olarak yeler, geni
bir yazma am srdryorlard.
Lunar S o c ite y nin etkinlii bilimsel bilgiler hakknda, zellik
le de teknik, optik, astronomi, kimya, mineraloji ve botanik ko
nularnda karlkl danmadan oluuyordu. Deneyler herkesin
kendi iletmesinde yaplyordu. lk yeler gerek bir aratrma
ekibi oluturuyordu. Gerekletirilen bu iler, aralarndaki ticari
balantlarla kolaylayordu. Her ne kadar piyasa dalgalanmala
rnn gidii ara sra dse de, gerekte byk ekonomik baar
lar gsterilebiliyordu.
Aym zamanda srekli byyen Birmingham kentinin gelii
miyle ilgileniliyordu. Hastanelerin kurulmas, cadde yapm, cad
delerin klandrlmas ve kanal binalarmn kurulmas iin teeb
bse geilmiti. ilerin beslenme sorununa varncaya dein ba
km sorunlar tartlyordu.
124 Aydnlanmann Tayclar

Yzyl sonlarna doru etkinlikler geveme belirtileri gster

meye balamt. 1791 atmalarnda -Fransz Devriminin
uzak etkileri- baz yelerin evleri ve laboratuarlan yklmt.
Bu, hreti olduka ksa sren bir etkinlik dneminin tesinde
canl kalan topluluun sonuydu.
Lunar Society, sanayilemekte olan bir kentin geliimiyle ili
ki iindedir. Burada doabilimlere duyulan ilgi, sosyal ykml
lkler ve snai ykselme el ele yrmektedir.
Aydnlanman spanyol monarisinin kamu yaranna etkinlik
lerini biraraya toplayan ve yurdun dostlarndan oluan Socieda-
des de los Amigos del Pais rgtleri nc rnek olarak gsteri
lecektir.
Bu hareket, Kral III. Carlosun 1762den 179re kadar grev
yapan babakan Campomanes Kontu Pedro Rodriguez tarafn
dan harekete geirilmitir. lk topluluk, 1764te Bask lkesinde
olumutu. Topluluun Daxve St. Gaudensdaki ubeleriyle bir
likte Gaskonya Auchda iki yl nce kurulan Fransz tarm toplu
luunun yaknl bir rol oynam olabilirdi. Real Sociedad Bas-
congada de los Amigos del Pats (Bask lkesi Yurdun Dostlan
Demei), gz ap kapayncaya kadar kraliyet beratyla donatl
mt.
Yaklak on yl sonra -hazine mdr Campomanes olan-
Kastilya Konseyi, blgesel soylular tarafndan sociedades kurul
masn nermiti. O halde burada, yksek tabakamn zel inisiya
tifler elde etme abas sz konusuydu. Bu topluluklar eitimi,
sosyal yardm, tanm (ayn zamanda buna uygun okullar), sana
yilemeyi, ticareti hzlandrmalyd. rnekler Paristeki Acade-
mie des sciences, Royal Society, Dublin ve Bern topluluklanyd.
1770 ve 1811 yllan arasnda anavatanda yaklak 70, 1780 ve
1822 yllan arasnda temsilci krallklarda bir dzine sociedades
kurulmutu. Fransz Devrimine kadar etkinlikler youndu, son-
ralan cemiyetler gevemiti; nk devrimin, kar devrimin ve
son olarak da Fransz igalinin ve savan ate hattna dmler
di. Devrimden 20-30 yl nce teviki olarak tadklar neme
bir daha ulamakszn 19. yzylda ksmen yeniden canlanmlar
d.
Gnll Hayr Cemiyetleri ve "Ekonom ik" Topluluklar 125

Smrgelere sramak spanya iin ok doald. Campoma-

nesin ars, 1780den sonra hem Latin Amerikadaki -nce
likle Lima ve Quitod a - hem de Fil ipini erdeki btn temsilci
krallklarda sociedades kurulmasn salamt. Limadaki socie-
dady ayn zamanda da bir edebiyat cemiyeti ve basm topluluuy
du. 1812den 1819a kadar Buenos Airesde, Caracasta, Porto
Rikoda ve Meksika, Chiapasta yurtsever ya da ekonomik cemi
yetler kurulmutu. Elbette bu topluluklar smrge devriminin
art alann oluturuyordu.
Burada Latin Amerika cemiyet hareketinden bir rnek veril
mitir. Santa Cruz de la Sierra Valisi Don Francisco de Vied-
ma, Peru valilik blgesinde kendi eyaleti olan bugnk Bolivya,
Cochabambamn corafi ve saymsal betimlemesini kaleme al
maya baladnda, spanyol Sociedades de los Amigos del
Paisinden de sz eder. lk Bask kuruluuna iaret eder. Londra
ve Paristeki doabilim akademilerinin bu kurulua rnek olu
turduu, bu topluluklarn, bulunduklar eyaletleri, kentleri ve
kyleri ne denli kalkndrdklar bilinmekteydi. Quilodaki soci-
edad, yksek rtbeli din adam Jose Perez Calamann yurtsever
abalan (del patritico celo) sayesinde kendini zellikle kentteki
yoksullara yardma adamt. Don Viedma, 19 Ocak 1792 tarihli
Mercurio Penanoda bununla ilgili bir makaleyi iaret eder. Bu
kurulu, bakanlarn ynetimi altnda genel bir etkinliin gerek
lemesini salamt. Herkes elinden geldiince alyordu. Ti
caret ve sanayi tevik edilmiti ve Quitoda sevindirici ilerleme
ler kaydedilmekteydi. Son olarak Cochabambadan pek fazla
uzaklkta bulunmayan Charcasta (bugnk Sucre) bapiskopos
ve ynetim mdr tarafndan buna benzer bir cemiyet yaratl
mt. Don Viedmann ynetim yeri olan Cochabamba kentinin
de artk bu ynde bir eyler yapmasnn zaman gelmiti.
Peru valilik blgesinde And Dalarmn uzak, cra dalk
arazilerindeki bu yansmalar, cemiyet dncesinin ne denli ge
ni ve evrensel bir etkisinin olduunu gstermektedir.
 6. Tarmsal-Ekonomik Topluluklar

Kamu yararna alan cemiyetlerin zel bir tipi, zellikle ya da

yalmzca tarmsal ekonominin sorunlaryla ilgilenen ekonomik
cemiyetlerdi. Nfusun kentli olmayan ksm ounlukla tarm
alannda alyor ve nfusun byk ounluunu oluturuyordu.
Tarmn -yani temel olarak Orta Avrupa'daki iftiliin
durumu, 18. yzyl iinde, nceki bunalmlardan daha aka his
sedilen bir bunalma girmiti. ounlukla iklime, bazen de siya-
sal-asker koullara bal bereketsiz rnlerin yokluk, alk ve
sefalet gibi sonular dourmasna allmt. 18. yzyl, bu d
zenli dnme yaklamaya ve kazan salamayan tarm sorunu
nu bilimsel temellere dayandrlm reformlarla zmeye al
mt. Bu arada 14. yzyldan bu yana gelien tarmsal yapnn
artk zamana uygun olmad ortaya kmt. Tarlada ekin
deitirme usul, ilenebilen topran te birinin hep srlme
mi kalmasna yol ayordu. K ekini, yaz ekini, nadas dzenli
dnm, topran daha iyi bir ekilde ilenmesiyle ortadan kal
drlabilirdi. Ancak bu, teden beri sregelen ky yapsna siya
sal bir saldn, ama ayn zamanda o zamanki vergi sistemine de
bir saldn anlamna geliyordu. Gelirin kiliseye ya da derebeyine
verilen onda biri, ilk kez srlen tarla iin mi yoksa patates eki
mi gibi yeni rnler iin mi vergilendirilecekti?
Sz konusu olan, devlet makamlanmn patlamalara izin verip
vermeyeceiydi; bir baka deyile otlaklardaki kazan getirme
yen tanmlk topraklann kkl deiiklie uramas, hi kimse
topran iyiletirilmesiyle ilgilenmedii iin fazla kazan sala
mayan ortak mallarn azaltlmas ya da ortadan kaldrlmas sz
konusuydu. Ormanlarn korunmas nem kazanmt. Bununla
birlikte yoksul halkn tek ineini ya da keisini serbeste otlat
ma ya da ormanda odun toplama olana elinden alnm oluyor
du; bylece daha sonra 19. yzyln stesinden gelmesi gereken
yeni sosyal sorunlar ortaya kyordu.
Tam sal-Ekonom ik Topluluklar 127

Bir baka sorunu, olas retim fazlas pazar iin oluturuyor

du. Nfus artmaktayd ve nfusun besin bulmas gerekiyordu. Ye
me ve imeye olan talep farkllamt. Burada topran slah
yardmc olabilirdi: Yem bitkileri ekilerek oluturulan yapay a
yrlar, gbreleme ve sulama yoluyla retimin artrlmas. Tah
ln yan sra patates ekimini tevik etmek, sebze, meyve ve ara
b ama ayn zamanda kk ve byk ba hayvanlar ile st rn
lerini de iyiletirmek isteniyordu. Zararl bitkilerin yeni yollarla
ortada kaldrlmas gerekiyordu. Bataklk blgelerin kurutulma
syla ilk kez srlecek tarlalar kazamlabilirdi. ok kollu nehir
yalaklarnn kanalize edilmesi gereklilii kendini belli ediyordu.
rnlerin hzla bozulmasna kar nlem almak iin, rnein ku
rutma yoluyla depo etme sorunlar, sonra teknik ynden iyileti
rilmi aralar, modern pulluk ve dier tarm aletlerinin olutur
duu sorunlar ve son olarak da yeni trden cadde yapmyla da
ha yararlanlr duruma gelme sorunu ba gsteriyordu.
Her eyden nce dorudan doruya bunalm yenmeye al
mak gerektii akt. Kt rn alnan bir yl, ounlukla ekono
mik bir topluluun kuruluuyla sonulanan enerjileri harekete
geiriyordu. Dolaymz nlemler alnabilirdi; ancak gitgide
uzun sreli nlemler dnlr olmutu. Bir egemenlikten dier
egemenlie tekelci ekilmenin yerine ticaretin zgrl kurtu
lu vaadinde bulunuyor gibiydi. Ama ayn zamanda iklim sorun
lar da halledilmeye allyordu; meteorolojik gzlemlere ba
lanmt. Son olarak ky btesi, salk ve eitim sorunlar ba
gsteriyordu.
ok tartmal ama sk sk ilenen bir konu da taradaki s
nai alma sorunu, yani manfaktr ve fabrikalarn tarmsal ala
na girmesiydi. Bazlar bunda geleneksel deerleriyle korunma
ya deer ve gelimeye yatkn bir dnyann kn gryordu;
dierleriyse sadece bu sanayilemeyle taradaki sefaletin yok
edilebileceine inanyordu.
1767de Pariste yeni yaymlanan bir Fransz ekonomi ansik
lopedisi, genel durumu -zellikle de toprak sahibi soylular ala
nndaki reform hareketini - yazya dkmtr:
128 Aydnlanmann Tayclar

Topraklar slaha ynelik saygdeer arzu ve taradaki mlkiyetleri

mizi yeni fidanlklarla gzelletirmeye ynelik zen, hzl ilerlemeler
kaydetmitir Eskiden Fransada tara ekonomisinin nemi zerin
de dnen ok az insan vard. Bugn bu bilim, soylular tarafn
dan saygyla karlanmaktadr; bu bilimle tmyle mesleki adan il
gilenen ve kendi arazisinin yneticisi olma durumuyla rnleri yok
pahasna satmann ykntya yol amasnn arasndaki ayrm fark
eden birok soylu bulunmaktadr. Kiisel olarak topra ekilebilir
duruma getirme istei geri bugn, eer yle denmek isteniyorsa,
bir moda olaydr. Fakat burada son derece baarl bir moda sz
konusudur: Bu moda, sadece devamn arzulayabileceimiz gerek
avantajlar yaratmtr... Eski Yunan, Eski Romay, Felemenki ve
ngiltereyi rnek aldk. Fransz tarzndan gl bir ekilde etkile
nen Avrupa'nn geri kalan ksm, bize yknmekte acele etmitir.
Modern beenimizin nemi ve ciddiyeti fark edilmitir. Biz, tarm
yenilenen ve evrenin bu gzel parasnda iyileen topraklara sahi-
biz.14

Yazar ksmen hakldr. Tarm hareketi, gerekten de Cato, Co

lumella, vb. antik yazarlara bavurmutu. Benzeri bir sk ekono
miyle 17. yzyl Felemenki, ayn zamanda tam da etkileyici
manzara resimleri sayesinde rnek alnmt. ngiltere ve Byk
Britanya, Fransa'nn birka on yl nndeydi. Toprak sahibi ift
i, taradaki gentry"nin siyasal ynden belirleyici tabakasn uzun
sre nce biimlendirmiti. Btn tarmsal boyutlarn ekonomik
bir toplulukta ibirlii yoluyla daha kolay zmlenebilecei yo
lunda ilk rnei veren, Dublin Society" d c ki rlandal gentry men
suplaryd. Dublin ve Londra, tarmsal ilikide de rnek olmu
lard. ngiliz tarm hareketi, Londra Topluluunun kuruluun
dan ksa bir sre nce tm ktaya yaylmt: 1753te Floransada
Accademia deli agricoliura ossia degli Georgofli, yani kyl dost
lar, 1754te elektr Mainzn egemenliindeki Erfurtta A kade-
mie ntzlicher Wissenschaften (Yararl Bilimler Akademisi),
I757de Fransz-B reton Rennesinde Societe d ,agriculture ,
1759da svire Berninde konomische Gesellschaft (Ekonomik
Tarmsal-Ekonomik Topluluklar 129

Topluluk) olumutu. Bylece yol gsterilmiti. 1764te spanya,

Bask lkesi tarafndan Real Sociedad de los Amigos del Paise,
1765te Avusturya Kmtendaki Ackerbaugesellschaft'a (Tarm
Topluluu) tabi tutulmutu. Dublindeki kurulutan balayarak
Avrupa ve Amerikada yz akn kurulu sayabiliriz.
Bu ekonomik topluluklarn rol, genel olarak tarmsal yoklu
u, khnemi ynetim normlarn ve khnemi retim yntemle
rini saptamakt. Byle bilgiler nedeniyle tevike, taklide, bir ba
ka deyile o zamanki durgunluktan kma denemesine ynelini-
yordu. Bu Aydnlanma, soy la n ve yurtsever toprak sahipleriy
le kyllerin Aydnlanmas anlamna geliyordu. Artk sadece
nemsiz ek ilerle, bte ve ekonomi reeteleriyle yetinilmiyor,
etraflca dnlen nlemler ve iyiletirme nerileriyle tarmn
kalknmas isteniyordu.
zellikle tarm reformuyla ilgilenen topluluklar arasndaki
ilk topluluklardan biri Societe d\agriculture, de commerce et des
arts, etablie par les Etats de Bretagne'dr (Bretagne Tarm, Tica
ret ve Sanat Cemiyeti).15
Bir zamanlar kendi dkalna ve hl kendi zmreler kuru
luna sahip olan Bretagne, merkezilemekte olan Fransamn sn
rnda bulunuyordu. Tarmsal retim durgundu. Yzyln ilk yan
snda baz kk soylularn giritii tarmsal retimi kalkndr
ma denemeleri soyutlanm durumda kalmt; nk zmre ar-
kadalanmn destei eksikti ve nk gerekli kuramsal ve teknik
bilgileri yoktu.
Bununla birlikte uzun bir hazrlk dneminden sonra 17577de
Rennesde Breton Tarm, Ticaret ve Zanaat Topluluu kurula
bilmiti. Topluluk eski ve yeni kkenli tara soylularnn, tm
Breton yksek tabakasnn, en yksek yarglar heyetinin etrafn
daki soylu evrelerin, parlaments'n, soylu ve burjuva asll tc
carlarn gsterdii alas bir ortak abamn rnyd. Aralarn
da Rennes Piskoposunun bulunduu birka din adam da eksik
deildi. Bu gruplar blge meclisinde egemen olduklarndan, so-
cite dagriculturen resmen tannmas ve cemiyet iin kredi aln
mas kolay bir iti. Kuruluta Breton gururu da belirli bir rol oy-
130 Aydnlanmann Tayclar

namt. Bir Breton cemiyetinin esas itibaryla ulusal-blgesel

nedenlerden tr honutlukla karlanmas gerekiyordu -h er
ne kadar eski Breton soylular tanmsal yeniliklerle pek ilgili ol
masalar da.
Topluluun program yararl bitkilerin ekimi, sulama ve gb
releme yoluyla yapay ayrlar yaratlmasn, aynca topraktan el
de edilen rnlerin yeni yntemlerle artrlmasn, ticaretin can
landrlmasn ve de verimsiz topraklarn tarma elverili duru
ma getirilmelerinin tevik edilmesini ngryordu. Son olarak
tahl ticaretinin serbest braklmas da dnlmekteydi. Prog
ram, Bretagneda Montaudoin ve topluluun sekreteri Abeil-
lele birlikte inanm yandalara sahip olan fizyokratlarn Fran
sa'da sert bir ekilde tartlan dnceleriyle zdeleiyordu.
Topluluk tarihsel deeri olan notlar ve dll yarma duyu
rular yaymlyordu. zellikle kyllere ulamak isteniyordu.
Dol, St.-M alo, St.-Brieux, Treguir, St.-Pol de Leon, Quim-
per ve Vannesda olmak zere eitli blgesel merkezlerde bu
reaux secondaires (ubeler) kurulmutu. lke hakknda daha iyi
bilgilere ulamak iin gerekli belgeler bir corps ^observation' da
toplanyordu. Daha 1757-58de ilk cilt yaymlanmt. Bunun
iin zellikle Sekreter Abeille ve merkez ynetim temsilcisi Ve-
dier aba harcyordu. Ancak V6dicr 1762de lmt; bu, toplu
luk iin byk bir kaypt. Bundan yl sonra topluluk yeni bir
felaketle kar karya kalmt. Topluluun sekreteri, kralln
Bretagnedaki vergi hukuku hakknda yazlan ve eski Breton soy
lularnn fkelenmesine yol aan bir yazda parma olmakla
sulanmt. Olay, Abeillein Bretagnedan ayrlmasyla sonu
lanmt. Bylece topluluk, hem merkez ynetimin hem de bl
ge meclisinin gznden dmt.
Geri topluluk btn gcn yeniden biraraya toplamaya a
lmt. Kentli yelerin byk ilgisiyle karlaan ticareti tevike
daha ok ynelmek isteniyordu; 1769da kentlerden daha ok
ye getirilmiti. 1772de hl corps ^observation' un ikinci bl
m yaymlanabiliyordu. Ama etkinlik felce uramt. Ve sadece
siyasal nedenlerden tr deil.
Tartm s al - Ekon omik Topluluklar 131

Fransz tarasnda topraklarn kendileri ekilir duruma geti

ren toprak sahipleri -bunlar soylulard- ok azd. Her ne ka
dar tarmla ilgilenseler de, tanmn durumunu ok az biliyorlar
d. Bilseler bile, ilk olarak at yetitiriciliiyle ilgileniyorlard.
Ama her eyden nce kyller konusunda baarszla uram
t. Yazlarla onlara ulamak isteniyordu. Ancak bu yeterli olma
mt: Kyllerin bu yazlara sadece gldn ve baka bir ey
yapmadm itiraf etmek gerekiyordu. Ksa bir sre sonra Bre-
tonlann yoksulluunun ve eitimsizliinin almaz engeller oldu
u ortaya kacakt.
Societe dagriculture, tek somut baarsn verimsiz topraklan
tanma elverili duruma getirme konusunda kaydetmitir. Yapay
ayrlarla ilgili olarak baanya ulam sadece birka deneme
kaydedilmiti. Her ne kadar -belki de topluluun son giriimiy
di- krallk ynetimiyle iliki iinde Amerikan Belle-ile patates
leri sipari edilmi ve tm Bretagnea datlm olsa da, patates
propagandasnda yava bir ilerleme kaydediliyordu.
1770te blge meclisindeki soylulann bir ksm, gerekli kredi
yi kabul etmemiti. O zamanlar kralln ynetim mdr bu
nun, topluluun ykm anlamna geldiini kaydetmiti. Gerek
te etkinlik gitgide tavsamaya balam ve on be yl sonra toplu
luun uzun zamandan bu yana varlk gstermedii saptanmt.
Topluluu yeniden canlandrma denemeleri baarszlkla sonu
lanmt.
Geriye kalan ey, tanmn canlandnlmasmn en azndan
uzun vadede etkisini gsterecei bir abann gerekliiydi. Bre
ton Topluluu, Bern Ekonomik Topluluunun son derece baan-
l kuruluuna rnek olmutu.16
Bern, Alplerin kuzeyindeki en byk kent ve svirenin en
byk kantonuydu. Yol ve orman politikasyla ilgilenen, ancak
bunun dnda hemen hemen her eyi olduu gibi brakan ve ba
arsz bir sanayi politikasn anmsayan bakent eraf aracly
la alkan ama biraz otoriter bir ynetimin ermindeydi. Aslnda
ticaret yapmak istemeyen bu eraf topraa son derece balyd.
ounlukla hl kendilerinin ynettii kk ya da daha byk
132 Aydnlanmann Tayclar

bir iftlikleri vard. Bunun dnda taradaki idare memurlarnn

-tara ynetim blgelerindeki resm grevlilerin- birou ken
di ynetim blgesini iyi tanyordu. Reform edilmi eski bir i ah
lak, Aydnlanmamn grev kavramn yeniden belirlemekteydi.
Dublin ve Londradaki, zellikle de Bretagnedaki topluluk
lara ilikin haberlerden, ayrca Zrich Doabilim Aratrmalar
Demeinin tarmsal eiliminden cesaret alarak o zamanki ta
ra idare memuru Samuel Engels ve toprak sahibi Johann Rudolf
Tschiffelinin ynetiminde ileri gelen birka kii, 1759 ylnda,
balangta sadece Bern Kantonu iin deil, tm svire iin ta
sarlanm olan ekonomik bir topluluk kurma giriiminde bulun
mulard.
Bern, tanmsal bir bunalmdan henz kmt. 1757 k uzun
srmt ve 1757 Temmuzuna da souk ve yamur egemendi.
Tahl slak slak kaldrlmak zorundayd ve biimsiz bir ekilde
filiz srmt. Gelirin vergi iin kesilen onda birinin -devletin
geliri - getirdii kazan, kasm aynda bir hayli dmt.
Hedef, baka yerlerdekiyle aynyd: "Ziraate, besin dzeyine
ve ticarete rabet kazandrmak, topluluun amac olmaldr.
Toprak slah iini yaygnlatrmak, lke mallarnn ilenmesini
iyiletirmek ve ayn ekilde sat kolaylatrmak iin bu gerekli
dir." Bu amalar tek bana tanm ekonomisiyle ilgili olduunda,
bunun anlam udur: "En iyi ekonomi, az tohumla, az toprakla
ve az i gcyle olabildiince fazla rn yaratmaktr."
Topluluun rgtlenmesi blmden oluuyordu: "Byk
Topluluk", ylda bir kez dzenlenen resm oturumda dll yar
ma duyurusunu karmalyd. Ayda bir dzenlenen oturumlaryla
"Orta Topluluk" hesap konusunda yetkiliydi ve dll yarma
duyurusunu kaleme almakla ve deerlendirmekle ykmlyd.
Asl ynetim "Kk Topluluk"un elindeydi ve Kk Topluluk
her hafta toplanyordu (yazn her ay). Yazmay yrtyordu.
1798e kadar ye says 184t; bunlarn yars, toplulukta aktif
olarak almaktayd. zellikle ileri gelen toprak sahipleri, bu
na ek olarak da papazlar, doktorlar, profesrler ve tccarlar sz
Tanmsal-Ekonomik Topluluklar 133

sahibiydi. Genel itibaryla sadece ilk yllarda olmak zere iki

kyl kabul edilmiti.
Yayn orgam Makaleler ve Gzlemler, Franszca ve Almanca
olmak zere iki trl yrtlyordu; kanton iki dilliydi ve ulusla
raras etkinlik amac, Franszca bir bask dzenlemeyi de buyu
ruyordu. Bu yaym Avrupada hemen tannm ve bundan yararla
nlmt, ngiliz dergisi kadar olmasa da, bir o kadar etkiliydi.
Buna ek olarak svirenin geri kalanyla, ngiltere, Fransa, s
panya, sve, Danimarka, Almanya, Felemenk, Polonya ve tal
yayla srdrlen geni kapsaml bir yazma yaplyordu. Toplu
luun dergisi her eyden nce dll yarmalarn yantlann ie
riyordu.
1761de tm kantondaki blgeleri tek tek etkileyecek ubele
rin kuruluu iin giriimde bulunulmutu. Ondan fazla ube al
mt. Bylece blgenin yksek tabakas -papazlar ve yksek
memurlar- etkinletirilmiti. Yeminle toplulua bal komu
kentler Freiburg, Solothurn ve Bielde ayn zamanda, Bernle s
k skya bal olan bamsz ekonomik topluluklar olumutu.
Makaleler*de tanm-doabilimselleri-corafya blm, yak
lak %70 arlktayd: Tahl ziraati, ayrlann sulanmas, arap
yapm, gbre hazrlama, toprak bilimi, hayvan yetitiricilii, or
tak arazilerin bltrlmesi, yayla ekonomisi, verimsiz toprak
lar tarma elverili duruma getirme. Yazlarn sadece %8inde,
Berne yabanc konular olan sanayi ve ticaret ileniyordu. Kanto
nun ve svirenin dier blmlerinin topografk ve demografik
zellikleri hakknda tam bilgi vermek nemliydi.
Buna ek olarak yelerin genel bir etkinlii sz konusuydu:
Kendi iletmesini rnek iftlie dntrmek zere daha iyi bir
duruma getirme, tarla evresinde uygulamal denemeler, mete
orolojik gzlemler ve yeni tarm tekniklerinin propagandas.
Tm bunlar her zaman bizzat tarallarla sk bir iliki iinde
gerekleiyordu. Fakat topluluun kentli yelerinin bizzat kyl
lerle reformlar hakknda sohbet ettii "kyl sohbetleri ni dzen
leyen ve yine 1759da kurulan Zrich Doabilim Aratrmalar
Topluluunun ekonomi komisyonu kadar ileri gidilmemiti.
134 Aydnlanmann Tayclar

Avusturya devlet bakan Kaunitz adna bu gelimi komu l

keyi gezen Kont Kari von Zinzendorfun 1764te kaleme ald
rapor, Bern Topluluunun saygnlnn ne denli byk olduu
nu gstermektedir: "Bern Ekonomi Topluluu zamanla Fransa,
ngiltere, Almanya ve svirede de oluan benzer tm organizas
yonlarn anasdr." Her ne kadar bu saptama -zellikle de ngil
tereyle ilgili olan - doru deilse de, Bernin ne denli nde ge
len bir topluluk olduunu gstermektedir. Zinzendorf bundan
sonra baz yelerin etkinliklerinden sz etmektedir:

Topluluk Bakann, Bay Sinnerin ve her iki Tacharner kardelerin

de dahil olduu ok becerikli ve gayretli yelerden olumaktadr.
yelerin bizzat kendileri deney yapmakta ve dl datmaktadr.
Aralarndaki canl ve yararl adamlardan biri, bakan vekili olan ki
lise ktibi Tschiffedir. Bu drst ve saygdeer yurtsever, Kirch-
bergdeki kk iftliinde ayrlarn sulanmas konusunda son de
rece byk ilerlemeler kaydetmitir. Esas itibaryla topraa eit l
de su vermeye dikkat etmektedir ve arklarnn bazlar ksmen
suyu aktmaya, ksmen de ayrlara-arklarla ayrlm blmeleri ye
niden kapsamaya ynelik iki ama tamaktadrlar. Tscheffeli, ayr
lara gerektiinden fazla su vermemeyi en byk gereklilik olarak
grmektedir.17

Zinzendorf, Ekonomi Topluluunu verken, gerekte bu vg

y snrlandran bir notu araya katmaktadr: "Ancak bugne dek
bu topluluun hkmet desteinden bu denli az yararlanm ol
mas, bu hkmetin yzn pek de aartmamaktadr." Gerek
ten de bundan iki yl sonra topluluun devletle aras bozulmu
tur. leri gelen kiilerin arasndaki muhafazakrlar, tm bu eko
nomik kkrtmalar hibir zaman ho karlamamlard. Toplu
luun dergisinde Waadt kantonunun nfusu zerine yaymlanan
bir makale, bahane olmutu. Nfus saym, siyasal-asker karla
ra kanma anlamna geliyordu. Hkmetin ounlukla, zellik
le de zmre bakanlan, topluluun etkinliini kesin olarak aksat
maya alyorlard. leri gelen kiilerin iindeki ilerlemeci ve
hareketsiz gler arasnda bir hesaplama sz konusuydu. Geri
Tarmsal - Ekonomik Topluluklar 135
bakanlm politik dokunulmazl olan Albrecht von Hallerin
stlendii bakentteki topluluk kurtarlabilirdi. Fakat topluluun
ubeleri kapanmt; nk etkinlikleri zamann tara idare me
murunun emrine verilmiti - Berndeki alma iten ie devam
ediyordu. Yine de bundan sonra su basknna kar nlem alma,
bceklerin kkn kurutma ve dut dikimiyle ilgili olarak bilirki
i raporu oluturmak iin birka devlet grevi verilmiti. Devlet
le birlikte 1771de bir rn saym ve 1787dc de bir hayvan say
m yaplmt. Ancak Hallerin ynetiminde topluluk, tehlikesiz
doabilim grevleriyle uramaya balamt. Topluluk, yetmili
yllarda Nikolaus Emanuel Tscharnerin ynetiminde yeni bir
ekonomik hamle yapmt. Bununla birlikte devrimden nce ge
nel olarak daha ok aydn-yurtsever bir topluluu andryordu.
 7. Masonlar

Masonlar, Aydnlanmann tayclar arasnda ilk sralardan bi

rini almaktayd.18 Topluluklar, kurumsal bir ereveye Aydn-
lanmann genel arzu ve dncelerini kazandryordu. Uluslara
ras-kozmopolit olarak yaplanmt. Ksa bir sre sonra mason
lar, nde gelen devlet kurullarnda ve reformcu topluluklarda g
rlmeye balamlard.
Bilindii zere masonluk, katedral yaplarnn "serbest duvar
clar" ma, (free masons) kadar, Anglikan ngilterede Reform ve
Kar Reform tesinde varlm srdren lonca benzeri topluluk
lara kadar gitmektedir. iler 17. yzylda soylu hamileri ve di
er ilgilileri, zellikle de geometricileri ve doabilimcilcri ken
di saflarna ekiyorlard. Bunlar gitgide egemen olmaya bala
mlard ve zanaat esi geri plana itilmiti. Geriye kalan ve ge
lien ey, topluluun Accademia'mn talyan dnce tarzndan
etkilenen -mlteci talyan heretikleri bu gelimede rol oynuyor
d u- rfleri, detleri ve protokolyd. Royal Societymn (Krali
yet Dernei) baarlar ve ngiliz Aydnlanmasmn hzl ykseli
i daha fazla katkda bulunmutu. 24 Haziran 1717de, Aziz Yu-
hanna Yortusunda -ncil yazan Yuhanna, masonlarn koruyucu
sudur- Londra localanmn birlemesi, 1723te Andersoncu t
zklerle sk bir rgt meydana getiren ngiltere Byk Locasy-
la sonulanmt.
ngiliz Byk Locasmn byk stad, tm localarn reisiydi.
Localarn hepsi aym ekilde rgtlenmiti. yeler rak, kalfa
ve stat (ya da usta) olarak snflandrlmlard; bunlar, srayla
geilen derecelerdi.
Toplantlar ortaklaa yenen bir yemekten, konferanstan, tar
tmadan ve ba toplamadan olumaktadr. zellikle Aziz Yu
hanna Yortusu bir len havasnda gemektedir: " ayda ya da
ylda bir, Vaftizci ya da ncilci Yuhanna Gnnde en azndan
Masonlar 137

bir sevgi yemei dzenleriz; bu yemekte btn localarn statla

r, kalfalar ve raklar bulunur."

Kardeler arasnda bir eitliin olduu, btn stnlklerin ve de

rece kavgalarnn srgne gnderildii gzlenmektedir. Burada
herkes sras geldii gibi hazr sofraya oturmakta, bizzat bir zanaat-
kr, bir dkn yanna geebilmekte, bylece onunla kendi kardeiy
miesine samimi, alakgnll ve dosta sohbet edebilmektedir.
ok sayda konuk (ou kez 500 civarnda) olmasna karn her e
yin bu denli sakin, ll, bar ve dosta yrmesi ve yemein
tam zamannda bitmesi artcdr... Yemek duasn ya Byk s
tat yapar ya da yemekten nce ve sonra dua etmesi iin, bu ii din
adam olan bir kardeine ya da sekretere devreder.

Localar ou kez bir ktphane iletmekledir - tpk bir okuma

topluluu gibi. Dier localarla yazmak nemlidir.
Masonlar arasnda geni kapsaml bir dayanma hkm sr
mektedir:

Kardelerden biri borlarndan tr tutuklandnda, drstl

nn kantlanmas iin borlan denir.
Kendini zmre dnda gren hasta bir ye, eer hasta sefahat
ten ve dzensiz yaamdan ileri gelmiyorsa, yesi olduu loca tara
fndan bakm iin gerekli olann verilmesi suretiyle haftada iki gi-
ne alr. Locann hekimi, cerrah ve eczacs nlemler, yardmlar ve
ilalarla onlara cretsiz olarak yardm etmek iin hazrdrlar. Bu
salk grevlisinin maalar loca tarafndan denir.

Masonlar bilinli olarak, Barokla son bulan Ortaan ve yeni

bir n ayla balayan takvimin balangcnda bulunmakta
dr. Tapnaklarn eski simgelerine yeni bir ierik vermek iste
mektedirler. Bu, Hristiyan gelenein insancl-aydnlanmac an
lamda yeniden yorumlanmas anlamna gelmektedir. Zmre ve
mezhep farkllklarnn azaltlmas, yurtta ve insan haklarnn
vurgulanmasyla birlikte anl Devrimin art alam hissedilmekte
dir. Masonluk, yeni yeni bir kardelik yoluyla katlam dinsel
138 Aydnlanmann Tayclar

ballklara canl bir anlam verme gereksinimini ifade etmekle

dir. Kurulu Ynetmenliinde, masonun ltuf ve insanlkla do
lu, sadk, "iyi bir insan olmas, eref ve drstlkle tanmlanma
s gerektii yazldr. Erdemli olmalar kouluyla "zenginlerin ve
yoksullarn dostu"dur. Bu, daha sonra 1746 tarihli bir savunuda
yle dile getirilmitir: "Masonlar topluluunun, insanlar arasn
da bar ve birlii salamaktan baka bir hedefi yoktur. Btn
gelimi devletler, eer esenlik ve mutluluklarnn devamyla il
gileniyorlarsa, bu topluluu korumaldr." Bu, masonlarn dilin
de Sleyman Tapnann yapmna devam edilmesi anlamna
gelmektedir. Sz konusu olan "Tanrnn Yeryzndeki Krall
adr.
Bylece bu hareket bir yandan eski Hristiyan dncelerini,
te yandan da aydnlanmac bir Hristiyanl ya da sadece doal
dini savunmaktadr. Mezhep farkllklar en aza indirgenmitir:
yeler Anglikanlardan, devlete tannan dinsel topluluklardan
birine mensup olmayanlardan, Katoliklerdcn -1772dc Lord Ro
bert Edward Pelrela birlikte bir Katolik, ngiliz Byk Locas-
mn byk stad olmutur- olumaktadr; daha erkenden Yahu-
dilcr de kabul edilmeye balamtr.
Mason localar bylece hogr okullarna dnmt. Ha
reket, dar mezhep snrlarnn ykld ve bununla birlikte aym
zamanda doutan getirilen mezhep geleneinde kalmamn da is
tendii zamann gereksinimini karlyordu.
Masonluun eski ayinleri ve simgeleri, halk arasndaki dn
yevileme karsnda gizli tutma yeminiyle titizlikle korunmaly
d.

Askerlerin, fark edmek iin kendi askeri ayrm iaretleri vard. Su

baylarn, sava ve bar dnemlerinde birbirlerini tanmalar iin
kendi parolalar vard... Ve bizim de birbirimizi ayrt ettiimiz sz
lerimiz vard. rnein: Jachin, Boas, kadrat, pusula, BIciwag, Ktt,
Hiram, Salomon vb. Tam da bu gizler, gittike daha yavan bir du
ruma gelen dnyada ekici bir etki yaratyordu.
Masonlar 139

Masonluk abucak esiz bir baar salamt. 1725te -kurulu

undan sekiz yl sonra- Byk Britanyada 52 loca bulunuyordu.
Henz 1730dan nce bu dnce -ounlukla yolculuk eden
Britanyal lordlar, ama yam zamanda mlteci Stuart yandalar
tarafndan- Fransa ve Ispanyaya, onunla birlikte Fransz, span
yol ve elbette ngiliz smrgelerine yaylmt. Ayn zamanda b
tn talyada -zellikle de Roma, Floransa, Milano ve Tori
nod a - sonra da Felemenkte, Bat svirede (1732de Cenev
rede) ve Hamburgdan (1737) balayarak Kuzey ve Orta Al
manyada, Berlin ve Breslaudan Viyana, Prag ve Dresdene ka
dar kendini gstermiti. Dresdenden Varovaya gelmi, daha
erkenden St. Petersburga ulamt. Bunu krkl yllarda sve
ve Danimarka, son olarak da Gney Almanya, Avusturya, Tran-
silvanya ve Macaristan izliyordu.
Yzyl ortalarnda Avrupa blgesinin ve denizar baml
topraklarnn merkezleri kazanlmt. lgili eyaletlerde bir yayl
ma sreci gerekleiyordu. Yksek ve orta tabaka etki altna gi
riyordu. Sonralar imparator olacak olan Franz Stephan von
Lothringen (1731) ve sonralar kral olacak olan Prusya Prensi
Friedrich (1738) mason olmulard; st ve alt tabaka soylular,
birok bilimadam ve din adam -zellikle de Anglikan ruhban
snfndan olanlar- masonlua katlyordu. "Gerek Aydnlanma-
clann Dnya Kardelii" gereklemiti. Yksek soylular, yk
sek saray memurlar, kraliyet danmanlar ve arkadalar, yolcu
luk eden yabanclar, diplomatlar, bankerler, tccarlar ve subay
lar localarda buluuyorlard. Ahbaplklar, kimi zaman da arka
dalklar kuruluyordu; nemli kiilerin evlerinin kaplarm aabi-
len tavsiye mektuplar alnyordu. Localarda, baka yerde pek
bulunamayacak bir gvenle nemli sohbetler ediliyordu.
Gerekte biri d biri i olmak zere iki engel kmt. Kato
lik Kilisesi 1738de In eminenti fermanyla, localara giri iin
1751de yenilenecek olan genel bir yasak karmt. Bylece ki
lise, bu aydnlanmam harekete kar aka cephe alm oluyor
du. Bu durum, gerekte ok byk bir etki yaratmamt. Her ne
kadar 1743te mparatorie Maria Theresia Viyana Locasm
140 Aydnlanmann Tayclar

feshetmi ve baka yerlerde de mdahaleler gereklemi olsa

bile, dier Katolik lkeler bununla ilgilenmiyorlard ve toplu
luk, gizli bir topluluk olduu iin de feshedilen localar ou kez
baka bir ad altnda varlklarm srdryordu. Tam da Ceneviz
Cumhuriyeti gibi Katolik devletler, masonlarn merkezi durumu
na gelmiti ve masonlar belirli saraylarda byk nfuza sahipti
ler. Hareket, Protestan lkelerde de her zaman rahat braklm
yordu. Hamburg, Cenevre ve Bern cumhuriyetleri, Felemenk ve
sve ilahiyat-din konusundaki dncelerinden tr deil, dev
let politikasyla ilgili dncelerinden tr localar, ksa ya da
daha uzun sreler iin yasaklamlard. Devlet d, uluslararas
bir merci zerine ant imek, kzgnla neden oluyordu. Ancak
bu mdahaleler uzun vadeli bir baar salayamyordu. Masonlu
un krkl yllardan balayarak zellikle ayin protokolnn geli
tirilmesi sonucu deiik ynelimlere ayrlmas, masonluk iinde
karkla neden olmutu. Bu, ayn zamanda yzyla zg arka
ik dncelere dnle de ilintiliydi.
Bu ayrmlara karn hareket ekiciliinden bir ey kaybetme
miti. Yzyln sonunda yandalarn byk bir ksm, masonlukta
modern grlere sahipti.
Masonlar cemiyetlerle birletiren ey, toplumsal rgtlenme
biimleri dnda olmak zere bilimlere duyduklar canl ilgidir:
"Burada yelerinin farkl yeteneklere sahip olduu ve birliklerin
de dnyann itirazsz en bilgili topluluunu oluturan bilgili bir
akademi, bilimlerin, sanatlarn ve iyi ahlakn okulu bulunabilir."
Gerekten de birok bilimadam masonlua yedir.
Ayrca yoksullar iin okul ve ev kurmakla olsun, iek hasta
l as gibi tbbi yardmlarla ve daha pek ok eyle olsun zel
likle ngilterede, ama ayn zamanda baka yerlerde de ekono
mik-sosyal reform konusunda dolayl (dier cemiyetlerin etkinli
iyle birlikte) ya da dolaysz olarak kendini gsteren hayrsever
likle ykml olma durumu da saylabilir.
Birok cemiyeltekine benzer biimde uluslararas ilikiler ko
runmutur.
Son olarak masonluk, topluluk iindeki eitliin vurgulanma-
Masonlar 141

s ynnden cemiyetlere benzemektedir. Burada soylular ve yurt

talar "karde" olarak yksek bir idealin, tapnak yapmnn, ay
n lde emrinde bulunuyorlard.
Mozart'n besteledii "Kardeler, el ele verip tek el olun"
arks, masoncu dnce tarzmn localarn tesinde de popler
olabildiini gstermektedir. Mozart, son eserlerinden biri ola
rak Kasm 1791de Viyanada byk olaslkla Schikanederin
szleriyle "Duvarc arks" bestelemiti. Bundan ksa bir sre
sonra bu ezgiye baka bir gfte yazlmt. Bu gfte "Duvarc ar
ks" ya da "Topluluk arks" olarak yaylmt ve tm bu reform
hareketinin temel dnce karakteri zerindeki etkisini zetle
mekteydi:

Kardeler, hepimiz el ele verelim!

Bu byk tren saati
Aydnlk zirvelere gtrsn bizi!
Brakn, dnyayla ilgili her ey geip gitsin
Birliimizin gzel uyumu
Sonsuza kadar salam kalsn.
Yreklerimize ve ruhlarmza
Sonsuz bir abada birleme gc veren
Efendimiz Tanrya vg ve kran olsun!
Kutsal silahlarn doruluuyla
Ik ve hak ve erdem yaratmak,
lahi iimiz olsun.
Siz, bu gezegendeki
Doudaki ve batdaki
Kuzeydeki ve gneydeki
En iyi insanlar!
Dorular aramak, erdemli olmak,
Tanry ve insanlar yrekten sevmek,
Bizim parolamz olsun!"19
 8. Aydnlanmac Hareketteki Cemiyetler

Yzyl, toplumsal birlikler tarafndan gittike daha youn bir e

kilde sarlyordu ve rgtl cemiyetlerin bulunmad yerlerde,
zellikle de Dou Avrupada mason loncalar boluu dolduru
yordu. Bilimsel topluluklar, eitim topluluklar ve kamu yarar
na alan-ekonomik topluluklar yzyln ikinci yansndaki
ana topluluk biimidir. Bu nedenle aydnlanmac amalar ta
yan, deiik birleimleriyle, bazen de dinsel ve -ender olarak-
siyasal trden baka birok cemiyet toplanmt.
1694ten balayarak ngiliz Jane Leade Almanya, Fele
menk, sve ve Finlandiyada birok yanda bulunan ve bam
sz olarak rgtlenmi Philadelphia Cemiyetindc pietist-m istik
zihniyette olanlan topluyordu. ngilterede Hristiyanlk eitimi,
retim ve okuma-yazma konulannda byk baanlar elde
eden Society for Promoting of Christian Knowledge (Hristiyan B il
gisini Gelitirme Cemiyeti) kuruluu Anglikand ve devlet kilise
sine balyd. Alt tabakalara en iyi ekilde dinsel rgtlerle ula-
labiliyordu. Cemiyet, ksa bir sre sonra Society for the Propa
gation of the Gospel in Foreign Parts (Yabanc lkelerde ncil
Yayma Cemiyeti) ubesiyle tamamlanmt. ubenin hedefi, ko
lonilerde -yani Kuzey Am erikadaki gmenler arasnda- ncil
bilgisini yaymakt. Lutherci devlet kilisesine sahip olan sve,
1771de kurulan Societas Suecana pro Fide et Christianismo'yfo
(sve nan ve Hristiyanlk Dernei) birlikte onu izliyordu. Bu
cemiyet de inan ve Hristiyanlk iin, geleneklerin kmesine
kar halk dindarlnn artrlmas iin mcadele ediyordu. D in
dar Schwabenlilar, 1780de Baselde ayn amalan tayan
Deutsche Christentumsgesellschaft' (Alman Hristiyanlk Toplulu
u)20 kurmulard.
Ancak cemiyetlerin birou temelde kiliseye bal hareket
etmiyordu; bununla birlikte kiliseye ballk, tpk devlete bal
lk gibi ounlukla ikinci ses olarak etki yapacak kadar doald.
Aydmianma Hareketteki Cemiyetler 143

Cemiyetler ounlukla politik hareket etmiyordu; nk dar

anlamyla politika, yetkili iktidarn iiydi. Buna karn tam da
ekonomik ve kamu yararna alan cemiyetler geni anlamyla
politik olarak hareket ediyordu. Onlar iin sz konusu olan poli
sin, kentin, devletin refahyd. Devletin nceden tasarlamad
ya da uygun olmad grevleri elinden alyor ve boluktan dol
duruyorlard. rnein Bretagneda tanmsal bir topluluk kuruldu
unda, tam da bu dkalk sz konusu oluyordu, Hamburgda
yurtsever bir topluluk kurulduunda, bu Hansa kenti sz konusu
oluyordu - ama dar ulusal anlamda deil, aksine Bretagne ve
Hamburgun, insanln refah iin almas gerektii ve alt
yer olarak sz konusu oluyordu.
1761de deiik kantonlardan svireliler Helvetische Ge-
sellschafC (Helvetia Topluluu) kurduklarnda, Helvetia ve ay
n zamanda svire Aydnlanmas sz konusu olmutu. Federal
dayanmann kmesine kar almak isteniyordu. Ulusla poli
tikaya ilikin bu hedefe, o zamanlar sadece tm kantonlardan,
federalist olarak belirlenen bu ulusun tek tek devletlerinden bir
arkada evresinin rgtlenmesiyle ulalabilirdi. Bu arkada
evresi, bamsz tartmalarn egemen olduu birka gn sren
yllk bir toplantda buluuyordu. yeler arasnda eitli reform
hareketlerinin en nemli temsilcileri bulunduundan, Helvetia
Topluluu kanton cemiyetlerinin bir tr holdingi durumuna gel
miti. Gerekten de topluluk, gnll temsilci bir kurul olarak
gelimeliydi. Helvetia Topluluu, 18. yzyln cemiyetleri arasn
da emsalsizdi.21
Tm cemiyetlerin sorumluluu soylulardan, din adamlarn
dan, yksek memurlardan ve tccarlardan oluan zamamn yerli
ya da dinsel sekinleri tarafndan tanmtr. Cemiyetin arkada
evresinde, soylu saray memurlar ya da papazlar ve burjuva giri
imcilerle tara soylular buluuyordu. Bu cemiyetler, deiik
zmrelerin -bazen de zanaatkar ve kyllerin- yeliiyle kentli
lonca topluluu 19. yzyla egemen olacak olan burjuva demok
ratik toplulua gei iin nemli bir katkda bulunmulard. Mo-
narik koullar iinde "burjuvazinin liberallemesi"ni tevik et
144 Aydnlanmann Tayclar

mi ve cumhuriyeti devlet sistemi iinde de ileri gelen kiileri

halkn geri kalanyla yeniden birletirmilerdi.
Cemiyetler tam da ounlukla arkada evrelerinden olutu
u iin, ei grlmemi bir "cemiyet yaam" kurmulard. Tm
reformcu kararlla ve tm etkinlie karn toplantlarnda ba
msz sohbetler etmek, yiyecek ve iecek, kahve, ay, ttn ya
da arapla birlikte neeli birliktelikler iin her zaman yeterince
zaman bulunuyordu. Her ne kadar ye listelerinde adlanna en
der olarak rastlansa da, kadnlara da ak olan cemiyetler vard.
Ancak kadnlar sadece elenceli toplantlarda deil, cemiyet
evresinde de eitli biimlerde mevcuttular. Cemiyetler bu top
lantlarda her defasnda lonca rahatlnn ikiye dayankl hal
ka zg davran ve saray kltrnn yapmackl-sekin iliki
biimleri arasnda mantkl bir orta yol bulunuyordu.
Topluluklara katlmak moda olmutu. eitli akademilerin
ya da cemiyetlerin yesi olmak baar salyordu. rnein fiz
yokratlara yaknlyla tannan Comte dAlbon (Prens dYvetot),
ngiltere, Felemenk ve svire devletleri hakknda 1779da ya
ymlanan genel zmlemesinin balk sayfasnda "Lyon, Dijon,
Roma ya da Nmes akademilerinin; Floransa, Bern, Zrich,
Chambery, Hessen-Homburg vs. vs. aydn topluluklarnn ye
si" olarak grnmektedir. ki vesairenin eklenmesiyle bu Fran
sz soylusu, daha baka cemiyetlere de ye olduunu ve bylece
tmyle aydnlanmac hareketin iinde bulunduunu ifade et
mektedir.
 9. Dergiler ve Kitaplar

Cemiyetler daha geni bir etki yaratmak istediklerinde, oun

lukla dergi karyorlard. Ama dergiler, kesinlikle sadece cemi
yetlerin ii deildi. Geni bir kitleye dorudan doruya yaylmak
zere aydnlanmac bildirimin yeni biimi olarak genelde ok et
kili bir rol oynuyorlard. Sadece yeni haberleri, dnya haberleri
ni, felaketleri ve ilenen sulan deil, ayn zamanda aydnlan
man anlamda etki yaratma amacyla tannan zmlemeleri de
yaymlyorlard.
Bamz giriimciler olarak matbaaclar ve yaynclar nko
uldu. nkoul olan bir baka ey ise, olabildiince geni bir ya
yn zgrlyd. Bu basn zgrl nceleri sadece Felemenk
Cumhuriyetinde, zellikle de zgrln yalnzca Ispanyadan
bamsz olma anlamna deil, ayn zamanda Kalvencilik gibi
mezheplere hogr gsterme anlamna da geldii Hollanda
eyaletinde olanaklyd. 17. yzylda yerli sansre uymak istenme
diinde, Hollanda gidiliyordu. Uydurma bir basm yeri -A m
sterdam ya da Felemenk Cumhuriyetindeki baka kentler- bile
bir kitab ekici klmak iin yeterliydi; nk o zaman eletirel
ya da devlet dzenini sarsc bir ey bekleniyordu. Felemenki,
gittike daha zgr olan Byk Britanya izliyordu. II. Charlesn
iktidarnda ngiliz Restorasyon dneminde u ilke geerliydi:
"Herhangi bir gazetenin, yergi yazsnn ya da herhangi bir yeni
haberin basm ve yaym yasaddr." Ama sonra anl Devrim
gereklemiti. John Locke basn zgrl isteminde bulunmu
tu ve 1795te eski Licencing Act (Ruhsat Yasas) - o zamana ka
dar ruhsatlar, sansr biraz olsun hafifletmiti- feshedildii za
man parlamento tam basn zgrl vermiti.
Addison ve Steele tarafndan yaymlanan ve izleyici anlam
na gelen Spectator, 1710dan 1724e dein gelecein dergisinin
rneini vermiti. Vice and ignorance, yani kt alkanlk ve ce-
146 Aydnlanmann Tayclar

halet ngiltereden srJmeliydi. Bunun yerine yayn yoluyla Ay

dnlanmarun etik program duyurulmalyd. Dergi spectator ola
rak, izleyici ve gzlemci olarak Londray ziyaret etmeye gelen
bir ngiliz tara soylusunun, Sir Roger de Coverlynin gzlemler
listesi olarak yaymlanyordu. Yzba Sentry, tccar Sir Andrew
Freeport ve kentin gzde simalarndan yalca bir adam olan
Will Court, ayrca Yksek Mahkeme dava vekillerinden biri de
onun yannda bulunuyordu.
SpctatoFda tm olas konular haftalk raporlar halinde tart
lmaktayd. rnein 24 Kasm ve 20 Aralk 1714 tarihleri ara
snda u konular tartlmt:
nsanln Deiik Snflara Blnmesi
Sonsuzluk zerine
Kilisede Uygunsuz Davranlar
Temizlik zerine
Kusursuzluk abas zerine
Gelecekte Zihin Gcnn Geniletilmesi22.
Bu makaleler hep antik yazarlardan alntlarla donatlyordu.
Haftada bir yinelenen bu ksa ve zl raporlarla makaleler,
kendilerine uygun okurlar buluyordu; bundan byle her trl der
gi iin, deiik basm yeri ve deiik biimleriyle, ksmen de be
lirli bir konuda uzmanlam "haftalk ahlak dergileri ad veri
len dergiler iin r almt.
Ksa bir sre sonra bunu tm kta izlemiti ve imdi hepsi de
iik adlarla bu dergileri karyordu: Diario Tagebuch, Journal\
Giomale, Gazette, Zeitung, Magazin, Memorias, Mercure (Fran
sada, Almanyada ve svirede), Anzeigen, Beitrage, Almanac-
he. ll bir sansr nkouldu; nk kta, sadece zgr ngil
tere deildi. 1778 dolaylarnda Paristen yle bildirilmekteydi:
"Pariste kitaplar sansr edenler, tm dnyadaki en mantkl ve
en adil sansrclerdir... Paris, en ok gazete baslan kenttir:
Journal des Savants, Journal des Sciences et des Beaux Arts, Jour
nal politique et litteraire, Journal du Thetre, Mercure de France
vb."23 1786da svire Bernden yle duyurulmaktayd: "Zaten
Dergiler ve Kitaplar 147

pek de sk olmayan sansr dzenimiz sakin bir uykuya dal

yor...24
Uzun bir sredir her lkenin, hatta her kentin kendi dergisi
vard; bunlarn arasnda bazdan aydnlanmac anlamda geni et
kiye sahipti. rnein Almanyada Hamburgun, 1724ten
1726ya dein kanlan ve be yksek dzeyde memur, iki profe
sr, iki din adam, ayrca bir gazeteci ve akademik renim gr
m bir tccar tarafndan yaynlanan Der Patriot (Yurtsever) adl
dergisi vard. Patriot -yaynlar- ngiliz Spectator izgisindeydi
ve bu an kanklklannda bir tr yn gsterici olmak isliyor
du. Yergiler, diyaloglar, fabllar, "dler", kiilik betimlemeleri,
anlatlar, sahte ve gerek okuyucu mektuplan ieriyordu. Bura
da pratik akln cehalete kar stnl, uyum ve nyarg anlat
lyordu. Bu derginin dnd anlamda bir yurtsever, ulusunun
refah iin pratik olarak alan nyargsz, dnya vatandalna
zg dnceleri olan insandr. Yurtsever, gvenilirlikle ve r
nek olarak alr. Yurtseverlerin eletirisi var olan toplumsal- -
siyasal dzene deil, bu dzen iindeki sorunlara ynelir. Patri
ot, 18. yzyln ilk yansnn yaynclkla ilgili en byk baanla-
rndan biri olmutur. Bask says, ilk dokuz ayda 400den
5.000e kmtr. Sonralan 1765e kadar drt kitap basks da
yapmtr.
Hemen hemen ayn zamanlarda bir baka ticaret kentinde,
Zrichte kendilerine Ressamlar adm veren, Temmuz 1722den
Ekim 1722ye dein biraraya gelen ve gen insanlardan, yarm
dzine ilahiyat, ayrca iki doktordan oluan bir grup, cemiyet
olarak birlemiti. 1721den 1723e dein Diskurse der MaleP
(Ressamlann Grmeleri) yaynlamlard. Bu dergi de Specta
tor izgisindeydi. Estetik edebi sorunlann gl bir ekilde vur-
gulanmasyla birlikte ayn yurtsever-siyasal eilimleri tayor
du. Sansrn engelleyici olarak mdahale etmesi, derginin siya
sal nemini gstermektedir. Cemiyetin ve derginin giriimcileri
ve ba tayclar, sonralan her kisi de Zrich Yksekokulun-
da profesr olacak olan Johann Jakob Bodmer ve Johann Jakob
Breitingerdi.
talyadan gelen nc rnek olan ve Milanoda 1764-66
148 Aydnlanmann Tayclar

yllan arasnda faaliyet gsteren "yumruklar akademisi" anlamn

daki Accademia del Pugni, bu Alman ve svireli rnekleri bir
kenara atmtr. Accademia del Pugni, tmyle gelimi olan Ay-
dmlanmamn ortasnda yer almaktadr. Ancak o da kendini bir
cemiyet olarak gren ve II Caffe adl dergiyle halka almak is
teyen bir arkada grubuyla ayn ayrt edici zellie sahiptir. Bu
iki niteleme bile canl ama "gayri ciddi" bir kuruluun kendi ken
disiyle alay ettiini gstermektedir. Bu yllarda Rousseaunun,
Helvetiusun ve heyecan uyandran dier yenilikilerin dnce
leri, zihinleri megul ediyordu. Accademia del Pugni akll insan
larn, Pietro Verri, Luigi Lombertinenghi, Alfonso Longo, Cesa-
re Beccaria gibi Yukar talya Aydnlanmasnn en iyi adamlar
nn tartma evresiydi. Haftada bir kez Pietro Verrinin evinde
beyaz ini sobann evresinde dier arkadalaryla buluuyorlar
d. an gereklerini tartyor, an devlet anlay siyasetini yar
glyor, reform ve uygulama ilikisini ele alyorlard: Belle virtti,
dveri -virtti sema noia- (deerli erdemler, grevler - can s
knts olmakszn erdem). Bu, talyan Cokunluk (Sturm nd
Drang) akmyd; ancak Lombardiya mizah ve Latin insancll
yla hafifletilmiti. Ancak sadece tartmak deil, II Caff dergi
siyle halk biraraya toplamak ve mmknse Yukan talya iktida-
nmn hatal ynetimine mdahale etmek istiyorlard. Markiz
Beccariamn sadece ceza hukuku sisteminde deil, tm koulla-
nn genel eletirisiyle etki ve heyecan uyandran kitab Dei delit-
ti e delle pene, (Sular ve Ceza) bu ortamda olumutu.
Caffe'mn ikinci cildinden sonra etkinlii sona eren Pugni ev
resi, daha imdiden Cisalpina Cumhuriyetini hazrlyordu.
Bunlar, egemen olan etik ve de estetik hedeflerle birlikte si
yasal amalan olan dergilere rnekti. yi beeni de sz konu
suydu. Birok dergi, ayn zamanda yeni kan kitaplar hakknda
eletirileri de ieriyordu. 18. yzylda zellikle sayg duyulan Es
ki Ahitteki Sleyman'n Meselleri'nin (12/12) saptam olduu
gibi, "kitap yazmann sonu yok'tu. Mrekkep hokkasmn yaz
masasna egemen olduu ve her kat tabakasnn ty kalemle
aydnlanmac tarzda ilenmesi gerektii "mrekkep lekeli yz-
yl"da yaanyordu imdi.
 topya ve Reform

1. "Dzeltme ve Hayaller"

Franco Venturinin Utopia e Riforma nell Illuminismo adl yapt

iin balk olarak kulland "reform ve topya" kavramlar, 18.
yzylda Almancalatnlarak "dzeltme ve hayaller" eklinde ad
landrlyordu.
Alman filozof Christian Wolff 1713 ve 1720 yllan arasnda
dncelerini Vemriftige Gedanket von den Krften des mensch-
lichen Verstandes, Vemnftige Gedanken von Gott, der Welt und
derSeele des Merschen (nsan Aklnn Glerine likin Mantk
l Dnceler, Tannya, Dnyaya ve nsan Tinine likin Mantk
l Dnceler) ya da Vemnftige Gedanken von des Menschen
Tun und Lassen (nsann Yaptklanna ve Yapmadklarna likin
Mantkl Dnceler) eklinde aklc balklar altnda yaynlatr
ken, svireli Isaak Iselin de bir kuak sonra 1755te grlerini
Bir nsan Dostunun Felsefi ve Yurtsever Hayalleri bal altnda
yaynlyordu. Reveries du promeneur solitaire'de, (Yalnzgezerin
Hayalleri) Rousseau, yaptm ve yaamm... dlemekteydi.
Gerekten de 18. yzyl, daha iyi bir dnyann hayalini kuru
yordu. Ancak bunu sadece hayal etmekle kalmyor, ayn zaman
da gerekletirmek de istiyordu. Bu nedenle daha fazla srdr-
lemeyecek herhangi bir durumun reformuyla ilgilenen pek ok
yazyla karlamaktayz.
Dnemin balca dillerinde kaleme alnm reformdan sz
eden az ok rastlantsal yazlar ele alacaz:
Trientinal yazar Carlantonio Pilatnin 1767 tarihli Di una ri
forma d rItaliays -talyan geri kalmlna bir eletiri ve ruh
banlk eilimi tamayan devlet reformu iin prenslere bir ar.
150 topya ve Reform

Peru krallk topraklannda maliye memuru olan Victorian de

Villavamn 1797 tarihli Apuntes para una refomta de Espahas
spanya ve smrgeleriyle ilgili benzer bir yaz.
Orleansda hukuk memuru olan Guillaume Franois Le Tros-
neun 1779 tarihli De Vadministration provinciate et de la reforme
dimpt'su (Tara daresi ve Vergi Reformu zerine) -vergi sis
teminin standartlatrlmas ve eyalet ynetiminin yeniden dzen
lenmesi konusunda nerilerle birlikte Fransadaki imtiyazlar kar
gaasna eletiri.
Anopim olarak yaymlanan 1783 tarihli Adress to the People
of England on the Intendend Reformation of Parliament (Tasarla
nan Parlamento Reformu Konusunda ngiltere Halkna Hitap)
milletvekilliinin modernletirilmesi sorununa ilikin makale.
Prusyal memur Christian Wilhelm Dohmun 1781 tarihli
berdie brgerliche VetbessemngderJudeny\ Yahudilerin yurtta
lk haklarnn zgrletirilmesi istemiyle birlikte Yahudiliin
adaletsiz konumu zerine bir zmleme. Hannoverli saray va
izi ve Kardinaller Meclisi danman Johann Christoph Sal-
feldin 1801 tarihli Beitrage zar Kenntnis und Verbesserng des
Kirchen- und Schulwesens in den kniglich Braunschweigisch
Liinebergischen Kurlanden' - Papazlk ve vaaz verme konusun
da uygulamaya yaknlk ve derslerde yeni psikolojik ve pedago
jik yntemlerin kullamm konusunda nerilerle birlikte dogma
tik kiliseyle ve buna benzer olarak az gelimi okul sistemiyle
bir hesaplama.
Papaz Albrecht Stapferin 1760 tarihli Von der Notwendigkeit
des Landbaues und den besten Mitteln dasuysu - Reform nerile
riyle birlikte Bern tarmnn bir zmlemesi.
Bu yedi yaz honut edemeyen durumlarn reformu, yani iyi
letirilmesiyle ilgilenmekte, genel siyasal reformdan dinsel ve
teknik "iyiletirme"ye kadar reform hareketinin geniliini gs
termektedir.
Reform, o zamana kadar snrl bir anlama sahipti. Asker
alanda bir savatan sonra birlik saysnn azaltlmas, tekstil rn
lerinin satnda bir top kuman ksaltlmas ve son olarak da ki
",Dzeltme ve Hayaller" 151

liseye ait bir disiplin dzeninin deiimi anlamlarna geliyordu.

Refonnasyon kavram yaygnd; ancak bu da tartmalyd; nk
Bat Katolik kilisesi, 16. yzyln kilise olaylaryla ilgili olarak
bu kavram yadsyordu.
18. yzyln yetmili yllarna dek emulation, amelioration ya
da eitim szckleri kullanlyordu. "Reform1 ya da "dzeltme",
hep bar yollarla yaplan deiiklikler olarak anlalyordu.
"Devrim" kavramnn bile byle bir anlam vard. Re-voltio,
yani kken olarak daha iyi bir duruma geri dnme eretilemesi,
bu kavramn iinde hl canllm koruyordu. ngilizlerin, yasa
larn elverdii lde yerine getirilen 1688 anl Dcvrimindcn
sz ettikleri gibi, "mutlu devrim"den sz ediliyordu.
Aydnlanmann bu hareketi deiik evrelerle gereklemiti.
Paul Hazard bu ilk dnem iin bilincin, ama ayn zamanda
vicdann da bunalm anlamna gelebilecek Crise de la conscien
ce europeenne nitelemesini semitir. Bu evre tm durumlarn
aklc bir ekilde etraflca dnlmesiyle, geni kapsaml bir "e-
letiri"yle nitelendirilmitir. Bir Fransz Protestam olan mlteci
Pierre Bayiein Dictionnaire historique et critique'i (1696/97 Ta
rih ve Eletiri Szl), bunun uluslararas anlamda etkili olan
bir gstergesidir. Sekinler bundan byle insanln "dzeltilme-
sini kendi grevleri olarak grmekteydiler. Hepsi de, aslnda
-Leibniz byle sylemiti- tm olas dnyalarn en iyisi olan
dnyann yaplabilirliinden esinleniyordu. Yzyl ilerledike da
ha da iyimser olunuyordu; nk -bunu Jan Huizingann szle
riyle ifade etmek gerekirse:

ses, ilk kez imdi geriye doru deil, ileriye doru tnlyordu: Bu
a, kurtuluunu ideal bir gemiin szm ona yeniden retilme
sinde deil, akln ve tinin kendi glerine gven duymakta aryor
du. Hayal edilen bir gemi yerine hayal edilen dnyevi bir gele
cek, ilk kez insanln gznn nnde bulunuyordu!... nsan do
asnn iyilii, mkemmellie olan yatknl, eitimin ilerlemesi
inan kural olmutu. imdi tannan ve sevilen doann... akl, her
zamankinden daha ar bir sevgiyle izleini izlediinde, her ey da
ha iyi olacakt."1
152 topya ve Reform

Hedef, Jeremy Benthamn nl greatest happiness of the greatest

number (1788) anlatmyla tescil edilebilir. "En byk sayda en
byk mutluluk" forml, daha 1764 dolaylarnda Cesare Becca-
ria araclyla Societ del pugni'de: la maggiore felicit divisa
sul maggior numero possibile ve bundan alt yl nce de Isaak Ise-
linde grlebiliyordu: "Byk mutluluun olas en byk topla
mnn en doru ve en adil oranlarla [devlet iinde] datlm ol
mas". Bununla birlikte Benthamn tmcesi, daha 1726da keli
mesi kelimesine Hutchesonda grlmektedir!2
 2. Felsefi an Felsefesi
ve Filozoflar

18. yzyln dnrleri, yzyllarn "felsefe yzyl" saym / al

kanlk haline getirmilerdi ve kendilerini de filozof olarak gr
mekten holanyorlard. Felsefeyle uramak, Aydnlanmada h
l eski Yunanda olduu gibi bilgelik eilimi ya da sadece bilgi
sahibi olmak, bilimle uramak, aratrma yapmak, dnerek
bir eyler ortaya karmak, insamn grevlerine ve doaya ilikin
bilgileri edinmek anlamlarm tayordu. Alayc anlamda filozof,
gereklii tanmayan ama aym zamanda eyleri filozof sakinli
iyle ele alan, eylerin zerinde bulunan biri olarak grlmekte
dir. 18. yzylda felsefe her sorun ve her konu zerinde zellikle
eletirel ve zgrce fikir yrtme anlamna geliyordu - karalan-
maktan korkmakszm. Btn sorunlar felsefenin konusu olabilir
di: Ahlak ve din, siyaset ve devlet, sanatlar ve bilimler. Ancak
tartma ounlukla felsefi olarak kalyor, genel, ilkesel ve ku
ramsal dnceler ileri srlyor, ad ve kurum ad vermekten
kanlyordu. nk felsefeyle uramak, lkeye ve o lkenin
anayasasna gre tehlikeli olabiliyordu ve iktidardakilerin kendi
si filozof olmad srece kilisenin durum ve koullarna gre
dikkat gsterilmesi gerekiyordu.
nsamn erdemleri ve erdemsizlikleri, bunlarn glnl ve
gerek deeri gibi daha iddiasz ve gndelik konular hakknda
da felsefeyle ralabilirdi. Bu alanda modem psikolojinin ba
nda bulunulmaktayd. Felsefi sylem tek ynl olarak deil, de
iik noktalarn gz nnde bulundurulmasyla manta uygun l
tlere gre gerekletirilmektedir. Felsefi sylem, etik ynden
bal olduu daha iyi bir dnya yaratma amacyla yaratlmn
karsnda sayg duymalyd. Burada bir Swiff in, bir Voltairein,
bir Lichtenbergin ktlklnn, bir Shaftesbury ve Rous
seaunun duyarllyla aym lde yeri vard.
154 topya ve Reform

Son olarak hl -Eski a ve hmanizmde olduu gibi- te

mel sorular sz konusuydu: Bilme, bilmeyi ne duruma getirir;
sezgi ve apaklk anlalabilir bildiriler midir? Bilginin kaynak
lan nelerdir; duygu ve akl adm verdiimiz eylerin ardnda ya
tan nedir? Konular ok eitli olabilirdi. rnein Fransz devlet
adam Henri - Franois dAgsseau, 17. yzyldan 18. yzyla ge
erken yaptlannda u sorunlar hakknda felsefeyle uramt:
nsann bilgisi, ruhun bykl, sadelik eilimi, hukukulann
bamszl, yksek dzey memurlarn makam, siyasal san
sr... ve sko yazar David Hume 1742de insan doasnn onuru
ve bayal, okelilik ve boanma, gzel konuma sanat, ita
at, Britanya partileri, ulusal karakterler... gibi konular hakknda
felsefi olarak kabul edilen kk yazlar yaynlamt.
Ancak felsefe, teden beri sk bir okul konusu olmutu. Her
yksek renimin balangcnda, profesrlerin, rencilerin kafa
sna mantk soktuklar, matematiksel dnmeyi ve geometrik
kesinlii rettikleri Felsefe Okuluna gitme geliyordu. Fakat
bu mekanik bilgilerden, imdi Aydnlanmada yapsal bir dn
me iin mantksal kullanm nda yararlanlyor ve daha ge
ni bir kitleye yaylmas salanyordu.
O zamanlar birok lke, byk filozoflar yetitirmiti. Fransa
Descartes ve Fascalle balam, ngiltere Newton ve Lockela
devam etmiti. Almanya Leibniz, Thomasius ve Wolff la, talya
Vicove Muratoriye sahipti, spanyaysa Gracin anmsayabilir-
di.
Yzyl ortalarndaki "filozoflardan sz edildiinde, bundan
ilk olarak, Byk Ansiklopediye katlan Fransz yazarlar grubu
anlalyordu. Bu giriim, ilk nce bir ngiliz ansiklopedisinin
Franszca basks olarak tasarlanm, ancak 1746da Denis Dide
rot grevlendirilene kadar yaynevi ve yaynclar arasndaki an
lamazlklar yznden baarszlkla sonulanmt. Diderotyla
birlikte bu grev iin, ilgileri gerekten de ansiklopedik genilik
le olan olaanst ok ynl bir aydn kazanlmt. Anne ve ba
bas tarafndan ilahiyat olmasna karar verilmi, ancak o daha
erkenden kilisenin balarndan kurtulmutu. Aydnlanmac felse-
Felsefi an Felsefesi ve Filozoftan 155

fenin olduka en ejik bir yandayd. Diderot, ksa bir sre sonra
ansiklopedi giriimini tek bana ele alm ve ansiklopedi km a
dan nce smarlama ve satn alm a yoluyla ansiklopediyi parasal
ynden gvenceye balamt. nsan bilgisinin snrlarm bilen
ve bunu akla ve deneyime dayandran akll bir matematiki ve
ll bir Filozof olan dAlem bert, ona yardm ediyordu.
1 Tem m uz 175Xde ilk cilt yaynlanmt: par une societe de
gens de lettres (bir grup edebiyat tarafndan yaynlanan) Encyc
lopedic ou Dictionnaire raisonne des sciences, des arts et des meti
ers. Ansiklopedi'nin yaynlanmas, gz ap kapayncaya kadar
byk bir baarya dnmt - ruhban evrelerin, zellikle de
Cizvitlerin bu "eytan ncili"ne svmelerine ve nfuz sahibi siya
setiler ve ncelikle de M adam e de Pompadour giriimi destek
lediklerinden sadece geici bir etki yapan bir kraliyet yasa
kartabilmelerine karn (ya da tam da bu yzden) Ansiklopedi,
eitli glklere karn 29 yl sonra tamamlanmt ve 13 en
iyi nitelikteki tablo ve resim leri ieren toplam 36 cildi kapsyor
du. Bundan byle -y e tk ili bir ynetim de- bilginin her alannda
zamana uygun ve aydnlanm am -m antksal, geri olduka laik,
fakat btnyle de din d olmayan bir ekilde bilgi sahibi olu
nabilirdi.
Fransz Aydnlanm asmn nde gelen isim leri, 1751den ba
layarak Ansiklopedi'ye destek veren aydn ve filozoflar toplulu
una dahildi:
Bordeaux parlement'mm, bir baka deyile blgesel yarglar
heyetinin eski bakam Montesquieu, Ansiklopedi'nin ilk cildinin
yaynlanmasndan birka yl nce Avrupa hukukunun geliim inin
felsefi bir zmlemesi ve sistematikletirilmesi olan Esprit des
Lois' sim (Kanunlarn Ruhu) yaynlamt.
O las tm edebi, tarihsel ve felsefi alanlarda ustalkla al
an V oltairein daima isabetli alayclndan ckinilm ekteydi.
Ansiklopedinin ilk cildinin yaynlanmasndan be yl sonra, yep
yeni bir ekilde tasarlanm bir dnya tarihiyle kamuoyunu ar
tacakt.
Ters yndeki felsefesiyle dnyay hayretler iinde brakmaya
156 topya ve Reform

balayan Rousseau 1754te eitsizlik hakkndaki eletirel maka

lesini yaynlamt.
1770te Systeme de la nature'nde (Doa Dzeni) herkese
duyurduu evrene ve insanla ilikin mekanik bir gr savu
nan -h e r trl speklasyondan nefret eden- Baron Holbach.
Sonralar nde gelen bir reform siyasetisi olarak gze arpa
cak olan, edebiyat ve ekonomiyle ilgilenen Turgot. 1776da Ref
lexions sur la formation et la distribution des richessesini (Zengin
liklerin Oluumu ve Dalm zerine Dnceler) yaynlamt.
Zenginliklerin nasl olutuu ve ne ekilde blld, geni
bir kitleyi ilgilendirmeye balayan bir konuydu.
Fransz Aydnlanmasnn iki kuandan bu be isim, Ansik
lopedide ibirlii yapanlarn sadece en tannmlardr. Burada
tmyle dnyadaki filozoflarn oynad role rnek gsterilmek
tedirler.
Ksa bir sre sonra filozoflarn says, saylamayacak kadar
oalmt. Felsefe, dnyann gidiine ilikin bir "dnya bilgeli
in e dnmt; artk sadece kilise retisine uygun kat kural
larn Katolik ve Protestan ilahiyatlar tarafndan aktarlan La
tince okul felsefesi deildi. Artk "ilahiyatn hizmetisi olmak is
temiyor, aksine bamsz bir yer istiyor, hatta ilk srada hak id
dia ediyordu. Artk sadece kuram sunmak istemiyor, aksine "pra
tik akl" olarak, "saduyu" olarak yararl olmak istiyordu. Des
cartes, henz 1637*de Discours de la methodeuna (Yntem zeri
ne Konuma) u szlerle balamaktadr:

Saduyu, dyada en iyi bltrlen eydir; nk herkes, yeterin

ce saduyusu olduunu dnr. Doru karar verebilm e ve do
ruyu yanltan ayrt edebilm e yetisi, tam da saduyu ya da akl ad
verilen eydir... doru zihne sahip olm ak yeterli deildir, aksine
nem li olan, onu iyi kullanm aktr.

Bu, henz 17. yzyln ortalarnda yazlmt - ancak Dcscar-

tesn matematiksel-mantksal olarak salam bir ekilde geli
tirdii eyin zerine yenileri kurulabilirdi. Bundan yarm yzyl
Felsefi an Felsefesi ve Filozoflar 157

sonra Leibniz, var olan dnyann, olas en iyi dnya olduu sap
tamasnda bulunmutu. Dnya, Tannnn aklnda nceden tasar
lanmt. Akl, insana kendi doas olarak verilmiti. nsan, dn
yay zmleme, btnnde ve paralarnda onu tanma yetisine
sahipti.
Descartesm ve Leibnizin matematiksel-mantksal olarak
tannabilir niceliklerin zerine kurduu bu dnmeyle felsefe,
ilahiyatla ayn dzeye gelmiti. Yzyln ikinci yansnda Katolik
bir ilahiyatnn kendini u ekilde dile getirmesi doald:
bir insann yaptklannda ve yapmadklannda kendi aklndan ba
ka yargc olmamas ve bundan dolay kendinden baka hi kim
seye hesap vermek zorunda olmamas, akln iinde kurulmu
tur3 1783de Immanuel Kant, Was st Aufklanng? (Aydnlan
ma Nedir?) sorusuna verdii nl yantnda bir bilano karm
tr:

imdi aydnlanm bir ada m yayoruz, diye sorulduunda, ya

nt udur: Hayr, ama byk olaslkla Aydnlanm a a nda yayo
ruz. im di eylerin olduu gibi, genel olarak insanlarn din konula
rnda bir bakasnn ynetim i olmakszn emin v e iyi bir ekilde
kendi akllarn kullanabilm elerinin ya da sadece akll olabilm eleri
nin eksiklii hl duyulmaktadr. Bununla birlikte imdi zgrce i
leyebilecekleri tarlann almasna ve genel Aydnlanm ann ya da
kendilerinin sorum lu olduklar ergin olmama durum undan kn
engellerinin azaldna ilikin belirgin belirtilerim iz var; bu bakm
dan bu a, Aydm lanm a a dr...

Kanta gre felsefe, akln ve bilgeliin zerk bilimiydi.

Felsefenin gittike artan neminin 18. yzyl iindeki sonu
lar, dnme ve eitim yarannayd. Bu, ayn zamanda akademi
lerdeki derslerle de ilgiliydi. Felsefe kendi alt konumundan sy-
nlmal, artk sadece yeni balayanlar iin renim deil, idea
list, aklc ve eletirel bir bilim olarak niversitenin nderi olma
lyd - hukuk biliminin, tbbn, dil bilgisinin ve doa bil im erinin
temeli ve ynlendireni. Bu eitim hedefi, AJmanyada Hum-
158 topya ve Reform

boldt tarafndan model olarak gelitirilmi ve Avrupa'daki tm

yksek okullar etkisi altna almt. Bununla birlikte felsefenin
niversitelerde nde geldii zaman ksa srmt. Metafizikten,
felsefi temellerden vazgeen olguculuk, ksa bir sre sonra ege
men olacak ve felsefe, ar bir uzmanlk dalna dnecekti. 20.
yzyl iinde felsefe, niversite ve liselerdeki ba mevkiini yitir
miti. Bu, 18. yzylda daha farklyd. Felsefi temel dnme tar
z, kendini kabul ettirmiti. Felsefe eitimi grm profesrler,
niversitelerde modern ders kitaplarna gre ders veriyorlard.
niversitelerin yan sra akademiler ve niversitelerden ba
msz bilgili topluluklar da, felsefi zelliin genel rneklerini
iziyordu. Bu balamda Virginiadaki Amerikan William and
Mary Collegeda "Phi Beta Kappa" gizli topluluu zellikle il
ginti. "Phi Beta Kappa", Yunanca philosopha bo Kybemetes
(felsefe, yaamn nderidir)5 ilkesinin ksallmasyd.
Felsefe, Fransz salon' lan m kesin bir ekilde ele geirmiti.
Mantkl dnme biimi, ana motif olmutu. Salon"lan ziyaret
edenler, kendilerini filozof olarak gryorlard. Bunun dnda
bamsz bir ekilde felsefeyle uraan yazarlar, kitaplaryla git
tike daha fazla baar kazanyorlard. lahiyat kitaplarnn reti
mi derken, felsefe kitaplarnn retimi iki katna kmtr. Fel
sefi bilgiler sadece bilimsel bilgiler iin yararl olmamalyd. Ne
denler felsefi olarak tanndnda, manta uygun ilkelere gre
hareket edilecei kams yaygnlamt. Bu nedenle felsefi dn
me halka indirilmeli, "popler'lelirilmeliydi. Byk filozoflarn
ou kez g anlalan dili de, popler felsefeyle genel olarak
kavranabilecek ekilde deitirilmiti. zellikle Fransz ve ngi
liz yazarlar, felsefi bilgileri zarif ve aklc bir tarzda anlatmay
baarabiliyordu; nk bu iki dil -h er biri kendi tarznda- ken
dini ar titizlikle olmamakla birlikte olduka uygun bir ekilde
dile getirme olanana sahipti. yi bir kitap -Voltairee gre-
curieoc, amsant, moral, philosophique, yani ekici, elendirici,
ahlaki ve felsefi biimde kaleme alnmalyd.
Bylece daha geni bir okuyucu kitlesi, felsefi dnle ta-
ntrlabilirdi. Metafiziin genel tinsel ilikiler hakknda, bilme
Felsefi an Felsefesi ve Filozoflar 159

ve inan hakknda, tasarmlar ve onlarn doruluu hakknda ya

ntlar verdii biliniyordu. Etik -imdi ounlukla ahlak felsefesi
olarak adlandrlyordu- doru yapma ve yapmama hakknda,
hangi mezhepten, ulustan ya da rktan olursa olsun insann asl
grevleri hakknda bilgi veriyordu. Felsefi dnme, bamsz
dnme anlamm tayordu. Arlk teden beri var olan otoritele
re inanlmamalyd. Hereyin -gnmzn kavramyla sylenir
se - soruturulmas gerekiyordu. taatle hareket etmek iin im
diye dein kilisenin dogmatik ifadeleri ya da hkmlerin mutlak
bilgelii ye terliydi. Ama arlk otorite ancak felsefi llerle s
nandktan sonra kabul edilmek isteniyordu. nemli olan, ifade
deki yararllk ve ahlak, aklk ve doallkt.
 3. Aklc Hristiyanlk

Protestanlk ve Aydnlanma

17. yzyl, nceki zamanlarn hepsinden daha ok ilahiyattan et

kilenmiti. lahiyat Fakltesi, 18. yzylda da ba ekiyordu ve
ruhban snf, grm olduumuz gibi, dnsel yaamn tayc
s olarak kalmt. Bu nedenle reform harekeli ilk nce kilise ve
ilahiyat sektrnde incelendiinde, hakl bir harekettir.
Protestan ilahiyat, hl dinsel retimin ilkelerine tam ve
kat bir biimde ballkla sertletirilen Reformun yorumlarna
dayanyordu. 17. yzylda bir lahiyat Fakltesi geniletildiin-
de, "tartmal ilahiyat profesrl, bir baka deyile dogmatik
snrlandrmalar iin bir krs bakanl kuruluyordu. Bu snr
landrmalar drt hatt: Birincisi Romaya kar, kincisi dier
Protestan sistemlere kar, ncs kendi saflarndaki heretikle-
re karyd; nk Reformdan bu yana Hristiyan retisini daha
liberal bir ekilde yorumlayan, hatta Sosinianlar gibi sann tan
rsalln kukulu gren gruplar vard. Son olarak tarikat yanda
larna, bir baka deyile Anabaptistlerin ardllarna ve kiisel, i
sel bir dindarl amalayan ve devlet kilisesine ilikin souk tu
tumu yadsyan bir grup olan yeni Pietistlere kar snrlandrma
getiriliyordu.
branice vurgulara dein Incilin her sznn dorudan do
ruya Ruhl Kudsten esinlendiini kabul etmek gerektiini ve
sann sadece seilmiler, yani aslnda sadece Kalvenciler iin
ld yolunda bir kez daha arla kam bir Kalvenciliin
dierleri arasnda en st dereceye kt, 1675te svire Re
form Kilisesi tarafndan karlan Formula Consensus, Protestan
kat biimciliinin son zaferi anlamna gelecekti. Gerekte For
mula, svirenin dnda (ve ksmen de iinde) birok fkeli tep
ki uyandrmt. Byle bir ey, khncmi ve arkaik olarak grl
yordu.
Aklc Hristiycmlk 161

Daha atik olan ngiltere, 14 yl sonra btn Protestanlar iin

Toleration Act1ini (Hogr Yasas). Bundan byle her konuda
olduka hzl bir deiiklik gereklemiti. lahiyatlarn incir
ekirdeini doldurmayan eyler yznden kavga etmelerinden g
na gelmiti; zaten aklc bir ekilde tartmak islendiinde bu,
dinsel retinin ilkelerinin kat biimciliininki gibi akld bir
ekilde yaplmak istenmiyordu. Gizli kalm hmanist gelenek
ler yeniden canlanyordu. Bu Aydnlanma, reformculara, bu b
yk adamlarn btnyle kurtulamadklar papaln kalntlar
nn kefedildii reformculara biraz mesafeyle yaklayordu. Son
olarak Almanyaya Otuz Yl Savalar, ngiltereye i sava,
Fransaya ise Protestanlarn srlmesi sonucunu getiren, yani sa
dece mutsuzlua yol aan mezhepilikten bklmt.
Deiiklik, ilk nce ngiliz Anglikanizminde gereklemiti.
Burada 1690da Peterborough Piskoposu olan Richard Cumber
land, sann retisinin suruma benevolentia aut amor universa-
//je, bir baka deyile Tanr ve komu sevgisine, On Emire ve
ncile indirgenmesi savm ortaya atmt. John Locke, 1695te
The Reasonableness of Christianity (Hristiyanln Aklcl) ki
tabm yaynladnda daha da ileri gitmiti. Hristiyanlk, insan
aklnn temellerine denk dyordu. Son olarak Dublindeki St.
Patrick Kilisesinin cemaat bakam olan Jonathan Swift, olu
-Peter/Petrus (Katolik), Martin (Lutherci ve Anglikan) ve
John/Jean (Kalvenci)- vasiyetname (ncil) karde arasnda
ki uyum, arkadalk ve sevgiyle ilgili ok sk kurallar iermesi
ne karn babalarmn (bizzat Tannnn) vasiyetnamesi uruna
mcadele ettirdii Tale of Tub'n (Fnn yks) yazmt.
Byk Britanyada mezhep savalarnn ac deneyimlerinden
soma alan Anglikanlar, sonunda eitli Protestan gruplarla uz
lamak iin ellerini uzatmaya hazrdlar, hatta lkelerinin dn
daki Lutherci ve Kalvencilerle kpr kurmaya bile balamlar
d. Eer rlandalI deillerse, Katolikler rahat braklyordu. Bu,
hogrl bir ilahiyat tutumu olan latitudinarizm'c* dayanarak

Latitudo'dan, genilik anlamna gelen Latince szckten (.n.).

162 topya ve Reform

gerekleiyordu. O zamanlar Anglikan Kilisesinin herkesi vaf

tiz ettii, herkesi evlendirdii, herkesi defnettii syleniyordu -
geri biraz pahalyd ama bunu bar bozabilecek uzun aratr
ma ve sorular olmakszn yapyordu. te yandan Kalvenci pri-
tenlerde eski gayretin yerini the could clatter of morality, yani
"ahlaklln souk gevezelii" almt.
Bunun dnda mlteci Fransz Protestanlar run zeminini ha
zrladklar ktaya gsterilen tepki gecikmemiti. imdi Kalvenci
tarzda tek tarafl ilerlemek zere Fransz Protestanlar, kovutur
malardan ok ekmilerdi. lahiyatla, daha Nantes Fermannn
feshedilmesinden nce bile ok serbest olmakla sulanmt.
Basclli bb ilahiyat daha 1709da yle demektedir: "Nul
lum pondus habent argument a nostra, si vita non doclrinae respon
d e d (eer yaammz dogmay uymuyorsa, savmzn hibir ne
mi yoktur). Bu, dogmatik inamn Hristiyanca bir yaam srmek
ten daha nemli olduu anlamm tayordu.
kircikli ve dikkatli bir ekilde de olsa ncil, bilimsel eletiri
ye tabi tutulmaya balamt. kinci basks gerekte sadece Rot
terdamda yaynlanabilen Eski Ahiin Eletirel Tarihi'm
1678de kaleme alan Oratorian* keii Fransz Richard Si-
monun tahrikleri kabul gryordu. Cenevreden gelen ama Fe
lemenk Cumhuriyetinde alan gazeteci Johannes Clericus, Es
ki Ahiin, eski Yunan edebiyat gibi bir edebiyat olarak kabul
edilmesi gerektiini ne sryordu. Geri hl herkes vahiy kav
ramnda srar ediyordu ama vahiy, "doal din"in mkemmelleii-
rilmesinden baka bir ey deildi. Her insann, doasndan ge
len dinsel bir gereksinimi vard. Sadece bu eilimi, Hristiyan
retisinin yardmyla mkemmelletirmek sz konusuydu. Byle
ce gerekte vahyin neminin azaltlmas iin, hatta ortadan kal
drlmas, bir baka deyile sadece tanrsal doa yasalarn tan
yan ama kiisel bir Tanry tanmayan yaradanclk** iin, hatta

* Aziz Philippo Nerinin 1575de Roma da kurduu Congregazione delloratorion'mn ruh

eilimi seanslarnda kullanlmak zere yazlm oratoryolarn adndan (.m).
* Tanr ya inanmakla birlikle, belli bir dinin dogmalarn ve ilkelerini benimsemeyen,
Tanrnn evreni yaradktan sonra onu, kendi yasasna gre ilemek zere kendi ba
na braktn ne sren reti (.n.).
A h la ibistiyan tk 163

hibir dinsel dogmaya bal olmayan dnme biimi tanrtan

mazlk iin bir yol alm oluyordu. Bu yzylda birok yaradan-
c ve birka da tanrtanmaz vard; ancak btn dikkate alnd
nda dindarlk salamlamt ve her eyden nce geleneksel ki
liseye bal kalnmt. Bunun nedeni, sadece aka yaradanc
ya da tanrtanmaz olmann biraz riskli olmas deildi: Geri ar
tk insanlar heretik olduklar gerekesiyle yaklmyordu ama s-
nrd edilme tehlikesi vard. Sadece ngilterede, Hollandada
ve II. Friedrichin Berlininde zgrce hareket edilebiliyordu.
Protestan bir din adam iin yeni ynelim, gerekte ou kez
bir vicdan atmas anlamm tayordu; nk hl dinin ve mez
hebin yeminle dorulanmas gerekiyordu. An pietist gr gibi
ar zgr grler, muhafazakr grev arkadalaryla srtme
ye, hatta grevden el ektirmeye bile yol aabilirdi. Bununla bir
likte sonunda her konuda zamana uygun aydnlanmac bir tutum
kendini kabul ettirmiti. Dinsel retinin ilkelerinin kat biimci
liinden yana olanlar, aznla inmiti.
Bu yeni tutum gl bir uygulama ilikisi gerektirdiinden,
Noelde kuru otlarn korunmas zerine vaazlar verilmeye ba
lanmt; nk yeni doan sa, yemlikte kuru otlarn zerine ya
trlmt, Paskalyann ilk gn olan Pazar gnnde "llerini
nasl defnetmeleri gerektii hakknda Hristiyanlar iin aklc ku
rallar" zerine, Pentekostes Yortusunun ilk gn olan Pazar g
nnde "frtnalarda nasl dindar ve dikkatli davramamz gerekti
i" konusunda vaazlar veriliyordu. Daha 1715te ngilterede
Dinsel Dinlenme ve Bahe Sanatndan Salanabilecek Elence ve
Yarar balkl bir kitap kmt. Bugn byle bir eye glnebilir
ya da ilahiyat dncelerinden tr kafa sallanabilir. Ancak
bu, din adamlar ve dinleyicileri iin dinsel retinin ilkelerinin
kat biimciliine ilikin dogmakten gerekten de daha yararl
olabiliyordu. ou kez papazlar, kamu yararna alan topluluk
larda ve dier topluluklarda asl destek kayna olarak grl
yorlard.
sann mucizelerini aklc bir ekilde aklamaya alarak
vahiy, biraz zoraki de olsa kurtarlmaya allyordu. Dinsel ho
164 topya ve Reform

grye zel bir deer veriliyordu. Bu hogr sadece bir taham

ml deil, aksine dierleri iin etkin bir anlay olmalyd. Bu,
eitli Protestan inanlar iinde olduka kolayd; oysa Katolikli
e kar daha zor, ama ayn zamanda daha nemliydi. Mezhep
ynnden kark blgelerdeki din adamlarnn insanca karla
masyla tm Hristiyanlan birletirmeyi amalayan harekete ili
kin tarzda ilk iliki yava yava kurulmaya balamt.
Protestan kiliseleri aydnlanman dnceleri kabul etmeye
eilimliydi. ncil okumas aklc bir eitim ortaya karm, filo
lojik yollarla yorum yapmaya allmt ve ruhban snfndan ol
mayanlar da bundan yararlamyordu. Mezheplerin oulluu, po
zitif bir deerlendirmeyle kurtulua giden yollarn okluu ola
rak anlalabilirdi. Kilise ynetimindeki -zellikle de reformlar
da- dayanma, ayn dzeyde olanlar arasnda tartma konusu
olabiliyordu.
Eski dnceleri kracak olan sadece Aydnlanma -balan
gta "aklc bir kat biimcilik" gibi- deil, ayn zamanda da
dinsel retinin ilkelerinin kat biimciliine sk skya bal
devlet kilisesinin dar ve kat inanl, disiplinli, sonsuza kadar ku
rulu dzeninden k douran7 pietizm"in isel-dindar hareke
tiydi. Bu krlma, daha 17. yzylda ortaya kmt. ngilterede
dissenter*lann ya da non - conformist'lerin chaneVlan, Anglikan
katedrallerinin ya da eski ky kiliselerinin glgesindeydi: Re
formcu Presbiteryenler ve Baptisller, Anabaptist hareketin ans
n tazeliyorlard. Buna ek olarak olduka bireysel bir ekilde din
dar olan Quakerlar* ve Anglikan modeline gre piskoposlua
zg bir ekilde rgtlenen, ancak pietist izler tayan Metodist-
ler de yeniydi. Felemenk Cumhuriyetnde reform merkez kilise
sinin yaknlarnda, arka avlularda gizlenen Mennonitlcrin**
-onlar da Anabaptistlerin ardllardr- Scheenkerkenleri ve
baka kapal dinsel evreler bulunuyordu. Almanyada Lulherci
Saksonya Hallesinde, Almanyann baka birok blgesinde de
* Priten hareketinden km bir Hrisliyan mezhebi (n.).
** 16. yzylda Felem enkle Mcnno Simonsz tarafndan kurulan bir Anabaptist tarikat
(.n.).
Aklc Hristiyan lk 165

grlen ve pietizm adm alan yeni bir Hristiyan hareketi patlak

vermiti. Hermhufta Kont von Zinzendorf, yeniden Katolikle-
en ekoslovakyadan kaan "Bohemyal Kardelerde birlikte
"Kardeler Birliini kurmutu. Pietistler her yerde resm kilise
cemaatlerine alttan saldryorlard.
Pietistler, ortak deneyimin ve ortak ykmlln dinsel top
luluu olmak istiyorlard. nan deitirenler ve deitirmeyen
ler arasndaki snr izgisini ekiyor, bireysel bir dindarlk ve
dertlerini atabildikleri "efendi"yle dolaymsz bir iliki iinde bu
lunuyorlard. Kat bir sertlik ve hedefe ynelik sk bir disiplinle
bir avu gerek Hristiyan, Anglosakson Metodist John Wesley gi
bi Metodist bir ekilde ilerliyordu. Koullara gre dindarln et
kin enzimi olarak genel kilisede kalabiliyorlard. Ancak devlet
kilisesi -ister dinsel retinin ilkelerine kat bir biimde bal,
ister aydnlanman olsun- onlar ou kez anlayszlk ve ger
ek bir kovuturmayla karlyordu. rnein "Tanrnn sevgili ki
lisesinin Senkretistler*, Pietistler, Quakerlar, vb tarafndan sap
knlan susturmaya kotuu..." kat bir biimde Lutherci olan s
virede olduu gibi. "lkemizde ok mutluyuz, sr orada bura
da biimlenmesine karn kendini gizli tutmak zorunda kalyor,
trnaklarm tpk kedininki gibi ieri ekiyor."
Bylece Pietist hareket ayrlk tarafls, bir yerlerde gizlen
mi, "grnmez bir kilise... azizlerin cemaati, gizli, ama efendi
sine grnr... yrekleri ve bbrekleri snayan ve inancm gren
eyden daha gizli olarak kalmt. Hareket sadece ngiltere, Fe
lemenk ve zgr kilise hareketinin dinsel yaam ve sonuta tm
yaam etkileyecei Kuzey Amerika kolonilerinde -nk bura
da ayn zamanda doamn da yardmyla kurulmu zgr bir alan
vard- bir dereceye kadar zgrd. Burada Zinzendorf un sz
geerli olabilir: "Byk olaslkla dnyada yirmi din var ama
Tanrnn ailesi sadece bir tane.
Bu hayali, yani "Tanrmn yeryzndeki imparatorluu"

* Birbirinden ayr dnce, inan ya da retileri kaynatrmaya alan felsefe siste

mi. (.n.).
166 topya ve Reform

topyasn aydnlanmac Hristiyanlar da kuruyordu. ster Pietist

ecclesiola in ecclesia (kilise iinde kilisecik) olsun, ister aydnlan
maca devlet kilisesi olsun - her ikisi de dinsel retinin ilkeleri
nin kat biimciliinden honut deildi ve yeni yollar aryordu.
Her ikisinde de ortak olan, bireysel zgrlk ve etnik sorumlu
luk savyd. Bylece Lessing, Erziehung des Menschenge-
schlechts'inde yle yazabiliyordu:
Yeni Ahiin temel kitaplarnda bize vaadedilen yeni, sonsuz bir In
cilin zaman mutlaka gelecektir. Belki de 13. ve 14. drdnc yzy
ln baz gruplar bu yeni, sonsuz Incilin bir n yakalamlar ve
sadece bunun ortaya kmasnn birok yakn olduunu mjdele
mekte yanlmlard... Yeni Ahitin, sanki Eskisi olmuasna antik'-
lemek zorunda olduunu retirken kesinlikle kt bir niyetleri
yoktu. Ayn Tanrnn ayn tutumluluu da hep onlarda kalmt.
-O nlar benim dilimle konuturmak gerekirse- insan soyunun ge
nel eilimine ilikin hep ayn tasar8

Lessing, Nathan der Weise adl oyununda Jonathan Swiftin Tale

o f a Tub tasarsn Hristiyan olmayan dinlere yaymtr. Ne olur
sa olsun Hristiyanlk alemine giden yol, daha 17. yzyln sonun
da Protestan Leibniz Katolik Bozzuetyle ve daha sonra Zinzen-
dorf Paris Bapiskoposu Noillesie yaztnda belirlenmiti.
Bylece Pietist Gerhart Tersteegen yle yazabiliyordu:
Gerek Bat Katolik Kilisesi grubunda, gerek Lutherciler, reformcu
lar, Mennonitlerin arasmda, bu gruplarn tm zel detlerine kar
n ruhlar, kutsalln en yksek doruuna ve Tanryla birlemeye
en az ayrlklar kadar eriebileceklerdir.

Katolik Aydnlanma

Katoliklik, Aydnlanmac harekette Protestanlktan daha fazla

glk ekiyordu. Dinsel retinin ilkelerinin kat biimciliinin
Aklc Jlnsriyanlk 167

skl, Trento Konsiliyle (1563) ok youn dinsel bir yaama

yol amt. yi rgtlenmi Cizvitler, duruma sk skya egemen
di. Ancak 17. yzylda Fransz Jansenciliginde, papalk ynetimi
ni fazlasyla merkez alan ve ncilin sadeliinden ok fazla uzak
laan her eye kadir Cizvitlie kar ar bir eletiri ortaya k
mt. Her ne kadar Jansencilik sk, kiliseye zgr bir biimde
dindar ve balamakla olan Aydnlanmamn aklclndan uzak
olsa da -sonuta Roma ve kral tarafndan kovulurulduu iin
kovuturulan Fransz Protestanlna benzer bir etkiye sahipli.
Baz Protestan hareketler gibi sonunda kilise iinde dogmatik ol
mayan bir ekilde "Protestan" olmaya alyordu. Hatta yirmili
yllarda UlrcchtTe Cumhuriyetin himayesini elde eden Jansen-
ci-Katolik bir kilise ayrlaml. Jensencilik -Protestan Pietist-
lerdekine benzer biimde- Hristiyanca yaamda ve Hrisliyanl-
n komu sevgisine ynelik hizmetinde gerek bir grev yklen
me anlamn tayordu. st dzeydeki sekin Fransz yarglar
ve st dzeydeki AvusturyalI sekin din adamlar, Jansencilie
balyd. Geri bu, aklc anlamda Aydnlanma deildi ama yay
gn, Cizvit talimli Katoliklikten farkl olarak daha akt ve Hris
tiyanca uygulamaya ynelikti. O halde Katoliklikte zellikle ye
ni bir ynde alan, birleik bir muhalefet, hmanist-hmani-
ter bir ynelimle bantl olmak zere devlet iinde devlet ola
rak kiliseye kar devletsel ynetimin muhalefeti sz konusuydu.
Cambrai Bapiskoposu olarak kilise ve krala muhalefet eden
Fenelon (1651-1715), 18. yzyln bu Katoliklii iin en iyi r
nekti. 1699da Mentor klndaki Tanra Minerva* tarafndan
ynlendirilen Odysseusun olu hakkndaki geliim roman Aven-
tres de Telemaque, fits dUlyssei (Telemak/Ulyssesin Olu Te-
lemakhosun Servenleri) yaynlamt. Fenelon burada iyi h
kmdarn taslan iziyordu. Telemakhos, 18. yzyln cn pop
ler kitaplarndan biri olmutu. Doal hukuk yanls Protestan
Baybeyrac -kaak bir Fransz Protestan- ondan yle sz et
mektedir: "nl Cambrai Bapiskoposunun majestelere zg
belagati, yetenei ve Krala bu kadar gzel tler verme cesa
reti her zaman vlecektir".9 Modern bir tarihinin yargs ise
yle dir:
168 topya ve Refortn

Bu esrarengiz Piskopos Fransann en iyi yreklerini ve kafalarn

sakin sakin ve zerinde dnmeksizin aydnlatrken, XIV. Louis-
nin Versaillesda Kutsal mparatorluunu kurmas neye yarar?
Endielenmeyin arkadalar, tm bunlar yklan bir binann n cep
hesidir; heyecan duyalm, sevgili arkadalar, ama kovuturulduu-
muz ve buradan srleceimiz iin deil; bugn ve burada hi kim
se isel imparatorluumuzu, Tanrfdaki yaammz elimizden ala
maz.
Fenelon ayrca kendi tarznda saldrya gemektedir: Madame de
Mantenonun ve krallarnn ar dindar vakflarnda, Aziz Louis'-
nin Kadnlan'nda ve Saint-Cry rahibelerinde yanl bir ilecilikle
kibrin, kendini beenmiliin, yrein ruhsuzluunun dindarlk ola
rak gizlendiini ak bir eletiriyle gstermektedir - Fenelon bura
da manastr yaamnn babozukluuna kar Erasmusun ve Eras-
musularn verdii sava yeni bir doruk noktasnda srdrmekte
dir. ncelikle dnyann orta yerinde Tanr inana iinde mutlu bir
yaam srmek iin sk, istemli prosedrlere gerek olmadn, aksi
ne bunun ak bir yree, kardelie zg zihniyete ve devlet va
tandalna zg erdemlere bal olduunu ruhban olmayanlara
gstermektedir. Sz konusu olan, manastr ve vakflardaki, bir ru
haniler meclisinin kapal dnyasndaki kukulu kardelik deil, dn
yada yaayan tm insanlarla kardeliktir: Tm insanlar kardetir.

Bu yzylda yeni ynde dikkatle ilerleyen bir papa bile vard.

Bu, 1740tan 1758e dein XIV. Benedictus adyla papalk ya
pan Prosper Lamberlinidir. Kiliseye uygun olan ncil okumalar
na izin vermi, kilisenin saysz tatil gnlerini azaltm, kilise
sansrn hafifletmi ve yasak kitaplar listesini denetlemiti.
Halta Kopernik ve Galilenin yazlar hakkndaki yasan feshe
dilmesini yoluna koyarak aratrmann zgrln tanmt.
nde gelen avdnlanmaclarla iliki iindeydi. Voltaire ona de
rin sayglarm bildirmiti. Gerekte bu akll, yal adam, papa
lk ynetiminde yaradanclkla sulanyordu.
Din erkiliin aym ekilde byk bir dman olan talyan Pi-
lali, daha sonraki Papa XIV. Clemens hakknda yle demekte
dir; "Yobazlktan ve dindarln yzeysel bir ekilde gsterilme
Aklc Hristiyanhk 169

sinden nefret ederdi." Roma kenti hakkndaysa unlar anlatmak

tadr: "Heretikler kesinlikle taciz edilmez. Ne isterlerse onu yap
malarna izin verilir. Ne Tannnn ne de Papann nnde diz
kerler ve hi kimse onlara bu yzden svmez. Sansr, zgrce
kullanlmaktadr. Romada btn kitaplar satn alnabilmekte-
dir.10
Katolikliin dardan grlebilen en byk baars, Cizvit
tarikatnn feshedilmesiydi. Cizvitler, orta ve yksekokul sistemi
ni ele geirmilerdi. yi rgtlenmi bir lisenin ileviyle birlikte
her kentte bir okullar bulunuyordu. Profesrler, uluslararas bir
karakter tayordu. Nfuzlan okullarn dna km ve kral ve
kralielerin gnah kartt papaz grevini yklendikleri saray
lara dein yaylmt. Ancak Romaya sk skya baml olmala
r ve dinsel ve ekonomik gleri, bamszlamakta olan sarayla
ra ve bakanlklarna artk uymamaya balamt. Yeni bilimsel
akmlara bir biimiyle uymak iin hi eilim gstermemeleri
anszlkt. Condorcet -bizzat bir Cizvit yetitirme yurdunun
rencisiydi- filozoflarn rettii her mantkl eyin rtld
felsefe derslerini ar bir ekilde eletiriyordu. ocuklara reti
len, Tanrnn rahmeti olmakszn iyi bir iin baanlamayaca,
biri yzyllar boyunca uruna insanlarn yakld bedensel, die
riyse sonsuzlua mahkum olunan byk gnah olmak zere iki
tr suun bulunduu... Aalama ve ayplamann Hristiyanlarn
doal durumlar olduu11 yolundaki sama ahlak ihbar etmek
teydi. Cizvitler hl, Protestanln uzun zaman nce brakt
bir ilahiyat retiyorlard. svire Katolikliinin merkezi olan
Luzemdeki Cizvit okulu hakkndaki bir yarg daha az ar ama
aym ekilde olumsuzdur:

Okullarmzn nitelii ve eitim eski durumunu koruduu srece,

bilimler bizim yanmzda meraklsn bulamayacak. Okullar, Cizvitle-
rin elindedir; retim tarzlar bildiktir ve bizde en iyi ve en geni
ekilde retilen ilahiyatn dnda olmak zere temeli ve yarar az
dr. Geri kalan ve ayn zamanda gerekli olan bilimlerin retmenle
ri Luzernde bulunmaz.
170 topya ve Reform

BunJar 1758de yazldnda, Portekizde bir sre nce korkun

oir olay olmutu. 1757de gl Bakan Pombal, krallkta ve kral
ln smrgelerinde Cizvit tarikatnn feshedilmesi hakknda
bir genelge yaynlam ve Cizviller srlmeye balamt. Ayn
rezalet 1764te Fransada, 1967de spanya ve onun geni smr
ge alannda, 1768de de Parmada devam etmiti. 1773te Papa
XIV. Clemens saraylarn -bunlar birleik Bourbonlard - bask
sna boyun emi ve tarikat btnyle feshetmiti. Kurala uygun
bir Cizvit kovuturmas balamt - snrd edilen bir gemi do
lusu Cizvit, karaya yanaamadan Akdenizdeki btn limanlar
dolamt. 1773te ncelikle Almanyadan olmak zere lkenin
sertliine gre, geri kalan Katolik devletlerden de srlmek zo
runda kalmlard. Halefi yasaklayana kadar onlar yeni ele ge
irdii ve byk ounluu Katolik olan Slczyann geliiminde
grevlendirdii tm krallarn en aydnlanm II. Friedriche
zellikle snyorlard. Son olarak sadece Ortodoks Rusyaya ka
yolu kalmt. Cizvitlerin her eyden nce Paraguayda ve
And Dalan lkelerindeki Kzlderililer arasnda iyi ileyen bir
ky yaps kurduklar Latin Amerikada gl bir sistem, byk
bir yapt kesin olarak yok olmutu.
Bu, gerekte sadece Cizvit tarikatnn feshedilmesine ilikin
olumsuz eylemle snrl kalmamt. Katolik reform, o zamanki
sistemin iinde gerek bir yap deiiklii anlamn tayordu.
Bir yanda -buna daha nce iaret etmitik- devlet, Protestan
devletlerin iki yz yldan bu yana yerine getirdii denetim ilevi
ni zerine almt: Din adam yetitirme merkezlerine devlet de
netimi, isler manastrlarn iinde olsun ister dnda, okullarn
gelitirilmesi, modern bilimlerin kurulmasyla niversitelerin ge
litirilmesi.
Ancak Aydnlanma ruhu sadece devletin dinsel karlar ele
geirmesi isteminde bulunmuyordu, aksine isel bir deiim el
de etmek, Hristiyanln kaynaklarna geri dnek isliyordu. ba
detin ve ayin usullerinin, dinsel ritelin, tatil gnlerinin , hac yol
culuklarnn fazlalnn yerini bir iselleme almalyd. Esraren
giz Latinccnin yerine anlalr anadilin gelitirilmesi de nemliy-
A kla Hristiyanlk 171

di. Burada uygulamaya yakn Protestan savlarna rastlanyordu.

Anlam Katolik Kilisesine bu ekilde Protestanlar yeniden
kazandrabilmek mit ediliyordu. Hogr doallamt, Protes-
tanlarla iliki kurulmaya allyordu. Bu, kylerdeki din adam
lar iin olduu kadar piskoposlar iin de geerliydi.
Ruhban kart hizbin gl bir ekilde savunuculuunu ya
pan Voltaire, geride Aydnlanmann bu yeni, insanca Katolikli
in belki de en gzel kant olan Piere a Dieu*sn (Tanrya
Dua) brakmtr. Bu Dua, Fransann grd son heretik dava
s olan 1762 tarihli Calas olayndan duyduu dehetten ortaya
kan hogr hakkndaki makalesi Traite de la Tolerance' sona
erdirmektedir. Priere DieCnn mezhep sorunuyla ilgili en
nemli noktas yledir:

Sen bize birbirimizden nefret etmemiz iin bir yrek ve birbirimizi

bomamz iin eller vermedin. Zahmetli ve gelip geici bir yaamn
ykne katlanmak iin birbirimize yardm etmemizi... insan ad ve
rilen atomlar ayran kk farklarn, nefret ve kovuturmann gs
tergesi olmamasn; Senin erefine tren yapmak iin sapknlar
gpegndz yakanlarn Senin gneinin yla yetinmelerini;
Seni sevmek gerektiini sylemek iin giysilerini beyaz bir ketenle
rtenlerin, ayn eyi siyah bir yn mantonun altnda syleyenler
den nefret etmemelerini; ok yal ya da yeni tarihli bir dille Seni
vmenin ayn ey olmasn... sala.

Voltaire szlerini yle bitirmektedir:

Btn insanlar karde olduklarn, ruhun baskc egemenliini tp

k bar almann ve emein rnlerini zorla gasp eden soygun
culuk gibi nefretle karladklarn anmsasalar. Sava felaketi ka
nlmaz da olsa, bizi birbirimize nefretle yaklatrmayn; barn orta
yerinde birbirimizi para para etmeyelim! Yaammzn ksack bir
annda, bize bu an baheden Senin liufkrlna vgye hep
birlikte bin dilde -Syamdan Kaliforniyaya kadar- katlmak iin
var olmamza izin ver!12
 4. Doal Hukuk, nsan Haklarna Giden Yol

"Etiki, yani ahlak felsefesini kendi ynlerinden etki altna alan

hukuksal grteki deimeler, ilahiyat grlerindeki deiime
uymaktayd. Bu olaylarn gidii, birbirine kout gereklemekte
ve birbirini karlkl olarak etkilemekteydi. lahiyatlar hukuk
kuramlaryla ilgilenmekle ve hukukular da ilahiyatn dnyasn
da yaamaktaydlar.
rnein On Emir gibi Incilden karlabilen bir hukuk bulu
nuyordu. Bunun dnda Antik ada dzenlenmi bir hukuk
vard. Roma Hukukunda yle deniyordu: Juris praecepta sunt
haec: honeste vivere, alteram non laedere, suum cuique tribuere.
(Hukukun temelleri unlardr: Drste yaamak, hi kimseye
zarar vermemek, kendine ait olanlar herkese vermek.) Her ei
timli kii, Ciceroun insann ve yurttan "devler"ini geerli ol
mak zere belirledii De offtciis'le eitiliyordu. Ortaa, Eski
an ve Hristiyanln hukuk tasarmlarm birletirmeyi ve
tm Hristiyan dnyas iin geerli olan bir sistem gelitirmeyi ba
armt. Buna jus naturae, yani doal hukuk ad veriliyordu.
Ancak Reformla birlikte imdiye dein her eyden daha faz
la yetkisi olan hukuk dncesi blnmt. Protestan tasarmla
r, Katolik tasarmlarn karsnda duruyordu. Btn taraflar iin
savata ve barta geerli olabilecek kurallarn yokluu hissedili
yordu. Felemenkli Hugo Grotius, 1625te De Jure Belli ac Pa
ris'in (Sava ve Bar Hukuku) kitabnda doal hukuk ve dev
letler hukuku iin yeni bir temel yaratmay denemiti. lkin hu
kuk yetkelerinin o anki durumunu zmlemekteydi: lk olarak
"devlet anlay" ad verilen g ya da kar sahibinin hukuku
vard. kinci olarak sadece devlet dzeyinde geerlilii olan rf
ve detlere dayanan hukuk vard. nc olarak her dnemin
birbirine uygun olmayan felsefi retici fikirleri geliyordu. Dr
dnc olarak Eski an erken Ortaaa geite bir yasada
Doal Hukuk, nsan Haklarna Giden Yol 173

derlenen, geerliliini yitirmi ve sistemsiz olan Roma Hukuku

ve son olarak da Incilden karlan tanrsal hukuk vard.
Grotius, genel bir temel aram ve bunu doal hukukta bul
mutur. Bu hukuk, insandan ve onun birarada yaama gereklili
inden hareket etmektedir. Tarihsel ve mantksal -bugn, ruh-
bilimsel ve toplumbilimsel denirdi- zmlemeler dolaysyla
Grotius, insamn akll bir varlk olduu ve ahlaki zgrl bu
lunduu sonucuna varmaktadr. Akl ve zgrlk ona Tanr tara
fndan bahedilmitir; ancak gerekte olanaksz olmakla birlikte
Tanr olmasa da, doal hukuk geerli olabilirdi. Grotius, insan
lar arasndaki appetitus societatis'ten, yani "sosyallik "ten hareket
le doal hukukun be temel yasasn gelitirmektedir: lk olarak
bakalarnn zilyetliinden kanma, ikinci olarak gasp edilen
mal geri verme ykmll, nc olarak verilen szleri yeri
ne getirme ykmll, drdnc olarak da bu doal hukukla
ra kar ilenen suun buna uygun olarak cezalandrlmas.
Grotiusun De Jura Belli ac Paris'inin nsznde gelitirdii
bu basit temel, ncelikle Alman hukuku Pufendorf tarafndan
"Byk ve Kk Pufendorf" olmak zere gerek bir sistem ola
rak kurulmutur: De Jure Naturali et Gentium(\612), (Doal Hu
kuka ve Devletler Hukukuna Dair) ve De Officio Hominis et Ci-
vis Juxta Legem Naturalem (1682), (Doa Yasasna Gre nsa
nn ve Yurttan devlerine Dair). (1682). Pufendorf, 18. yzyl
da her hukuk eitiminde temel oluturan bir yapt olmutu. Bu
yaptn evresinde Almanyada ncelikle Christian Thomasi-
usun ve sonralar Christian Wolffun, ngilterede John Loc
keun ve Anthony-Shaftesburynin yaptlar olmak zere hukuk
dnrlerinin benzer ierikli ve benzer eilimli yaptlar srala
nyordu. Mlteci Fransz Protestam Jean Barbeyracn evirisiy
le (1706/07) Pufendorf u geni bir kitle tanmt.
Doal hukuk okulunda sz konusu olan ey uluslararas ola
rak tanabilir bir hukukun, devletlerst bir hukukun yaratlma-
syd. Universitas Christiana blnd iin -Papa, bir zamanlar
hakem kurulu yesiydi- imdi boluu devletler hukuku dolduru
yordu. 18. yzyln diplomatlar Rostatt, Utrecht, Baden, Viya-
174 topya ve Reform

na, Aachcn vc Paris Bar konferanslarnda "Avrupa Birlii" ola

rak birarada bulunduklarnda, kazanan ve kaybeden taraflarn
birlikte zm bulmalarna olanak salayan doal hukuka ili
kin dnlerin etkisi altnda bulunuyorlard.
18. yzyl, doal hukuka ilikin dnceyi uluslarst, kozmo
polit olarak kabul ediyordu: Abbe de St. Pierre, genel bar hak-
kndaki 1713 tarihli incelemesinde bir uluslar cemiyeti topyas
tasarlamt. Fenelon Telemakta hkmdarlara ynelik olarak
yle demekledir:

Bir devlet iin en iyi gvence, komularna topraklarnn igal edil

meyeceine dair l, gven ve gvence veren adalettir. nceden
grlemeyen koullar nedeniyle en dayankl duvarlar yklabilir:
Savata ansn sa solu belli olmaz. Ama komularnzn sevgisi
ve gveni, devletinizin igal edilmemesini ve kendisine hemen hi
saldrlmamasn salar.

Bu -II. Friedrichin Silezyay zorla ele geirdii ve hkm

darn Polonyay paylamaya koyulduu- yzyln bir dier top-
yasyd. Bununla birlikte yzyl, bu tasla izilen daha iyi gele
cee giden yolda bulunduuna inanyordu; sonralar 19. yzylda
evrensel uyumun yerini yaylmac politikasyla ulusal devletlerin
alaca nceden kestirilememiti.
Doal hukuk yanllar devlet anlay retisine kar, Machi-
avcllinin Hkmdarda (1532), Hobbesun Leviathanda (1651)
gelitirdii gl devletin sadece kendini dnen zorba kar
na ilikin retiye kar savayorlard. 18. yzylda bu rnekle
rin her ikisinin de saygnl lekelenmitir.
18. yzyl iinde insanlarn ve yurttalarn "devlerinden in
san ve yurtta "haklar" retisi gelimiti. Kiinin dokunulmaz
lk hakk, adil yarg hakk, rahatsz edilmeksizin mlkiyet hakk
ve -yeni ve nemli - vicdan zgrl hakk. nsana, onun bira
rada yaamasna olanak salamak iin gerekte bir ksmm top
luma brakmas gerektii belirli bir zgrlk verilmiti. Ancak
toplum ve devlet, bu bireysel haklara sayg gstermekle ve siste-
Doal Ilukuk, nsan Haklatma Giden Yol 175

mi bunun iine kurmakla ykmlyd. Gerekten de bu, anl

Devrimin/?/// of Rightsnda (Haklar Bildirgesi) ve Virgina ana
yasasnn nsan Haklar Bildirgesinde gereklemiti. Bylece
hkmdarlarn keyfiliine bir snr getirilmi oluyordu. Anayasa
olmakszn da baz genelgeler ve zel ama tayan nlemlerle
yazl olmayan bu haklarn dikkate alnmasn salamak, en azn
dan aydnlanman hkmdarlarn ve aydnlanman bakanlarn is
teiydi. Hristiyanlkta teden beri aym fikirde olunan baka in
sanlara kar sayg gsterme, burada yeni, daha kesin ve daha
balayc bir ifade bulunuyordu.
Yzyl, adaletsizliin ve insanlk d tutumun zellikle kor
kun kabul edildii zel bir alanda, ceza hukuku alamnda, ger
ek bir reform yapmak iin abalamt.
V. KarPn 1532 tarihli "kenceli Yarg Dzeni" olan Caroli-
namn belirledii gibi teden beri denenen, sert bir ceza gelene
ine dayanlyordu. Deiik biimleriyle lm cezas, dayak ce
zas ve krek cezas gzda vermeliydi. Soyguncularn ve katil
lerin lm cezasn gze almalar gerekiyordu. tirafla* ikence
yoluyla elde ediliyordu. Katolik devletler engizisyon davasn ta
nyordu. Cesare Beccaria 1764te heyecan uyandran makalesi
Dei delitti e delle peneyi (Sular ve Ceza)14 yaynlayana dein,
o zamanki sisteme getirilen eletiri gittike belirginlemiti.
Becccaria sadece bedensel ynden zayf olan susuzlarn mahku
miyetine yol aan ikenceye ve isimsiz olarak dava edilebilecei
ve tanklarla yzletirilmeyecei iin davalya hibir hukuksal
gvence vermeyen engizisyona saldrmakla kalmyordu. lm
cezasn kukulu bir duruma sokacak kadar ileri gidiyordu: "n
sanlara, kendileri gibi olanlar ldrme cretini veren nasl bir
hukuktur?" Cezann infazyla hkmllerle klelerin tutulduu
ve Milano hapishanelerini gezerek grd hapishaneler onu
zellikle ilgilendiriyordu. Beccaria sadece farklar belirlenmi
bir ceza ls istemekle kalmyor, ayn zamanda suu tmyle
engellemek iin ilerisi dnlerek koruyucu nlemler alnmas
n da istiyordu.
Beccaria ceza hukukunu kt dzenlemi bir toplumun sonu-
176 topya ve Reform

cu olarak grd lde devrimciydi: "Sayg gstermem gere

ken yasalar nedir?... Bu yasalar kimler koydu, zenginler ve g-
ller. Bu uursuz zincirleri krmamza izin verin, adaletsizlii
kknden sarsalm!"
Daha Beccariadan nce II. Friedrich, 1740ta kendine bal
devletlerde ikenceyi kaldrmt. "Saduyu"nun etkisi altnda bu
lunan yarglar artk ikence uygulamyorlard. Yzyln sonlar
na doru daha insanca ceza yasalaryla Fransa ve Avusturya onu
izliyordu.
Henz 17. yzylda sefahat alemleri yapan cadlarn idam
edilmesi, en azndan yava yava sona eriyordu. Son idamlar
1712de ngilterede, 1718de Fransada, 1749da Alman Pisko
posluu Wrzburgda ve 1782de svire Glarusunda ayrca Al
man manastr blgesi Kemptende gereklemiti.
 5. Siyaset ve Ynetim

18. yzyln siyasetileri ve yazarlar alarnn siyasal gerekli

i zerine dnrken, topyalar tasarlarken ve reform yapmaya
koyulmak isterken, onlara korkutucu bir ekilde geerliliini yi
tirmi olarak gelen bir siyaset-devlet varoluu iindeydiler. k
maza giren Ge Ortaada bulunuyorlard. Her ey sklam-
t, mantkszd ve bir eyi her ynyle kavramak olanaksz gibiy
di. Gvenli hkmdarlklaryla krallarn grnte basit yapl
monarilerinde, her ey engelleniyordu. Krallarn istenci, miras
kalan binlerce bamszlktan rahatszlk duyuyordu. Kentler ve
corafi blgeler, btn eyaletler, kilise, kurumlar, niversiteler,
loncalar, dinsel vakflar, kk soylular - hepsi de eski zaman
larn birinde elde ettikler imtiyazlara dayanarak zerk durumda
bir yaam srdryordu. ngilterede Everything, that is, is right,
if it can show a charter deniyordu: Bir imtiyaz, mhrl bir mek
tup gsterdiinde, her kurum hakldr.
Bu durumda yenilik yapmak yle dursun, hkmdarlk yap
mak ve ynetmek bile olanakszd. Bu nedenle krallar saraylar
na ve bakanlarna, bu karkla ekidzen vermeye ve hareket
siz dzensizliin yerine ak bir merkez iktidar getirmeye al
yorlard. Buna mutlakyet ad veriliyordu. Ancak te yandan mut
lakyet -hkmdarn ve onun tarafndan atanm ynetimin ku
ramsal mutlak kudretiyle birlikte - doal hukukun savlaryla e
liiyordu. XIV. Louisnin rnek oluturduu mutlak kral geerli
liini yitirmi adaletsiz imtiyazlar dnyasnda artk bir iyi dzen
ilkesi deildi; artk halkndan tr deil, sadece kendisi iin
var olan bir despota, tirana dnmt. Fenelon, Telemak"ta
yle demektedir: "Kral sadece halkn refah iin kendini kur
ban etmek zere kendi kendini unuttuunda, kraliyete layk
olur." Ancak kendi kendini unutmak, 17. ve ayrca 18. yzyl ku
rallarnn pek tarz deildi. Bu nedenle Fenelon, u tmceyi de
178 topya ve Reform

eklemektedir: "Kraln mutlak gc, tebaas kadar kleye sahip

olmas sonucunu dourur1' 15
Eletiri, daha da ileri gidebiliyordu. Eski kar koyma hakk
na, yani hkmdar grevlerini unuttuunda -devlet kadar eski
olan- kar koyabilme, hatta kar koymak zorunda olma hakk
na bavurabiliyordu. Doal hukuk yanls Barbeyrac bu nedenle
hkmdarn byk ve dayanlmaz adaletsizlikle ve tebaasna kar
yerine getirmesi gereken ykmllklerin ihmaliyle tebaasn,
kendisine kar yerine getirilmesi gereken grevlerden alkoydu
unda, astlarn hkmdara kar baz haklara sahip olduunu
sylemektedir.
Btn yzyl boyunca, devrim ve anariye yol amakszn bu
kar koyma hakkmn ne ekilde kullanlabilecei dnlmt.
Byk Britanya, anl Devrimde az ok yasal bir yol bulmu
tu. Gerekte bu yol, devlet ynetiminde Ge Orlaaa ilikin
ikicilie geri dn anlamndayd. Bu, kralc ve muhafazakr
Toryer ile liberal V/higer olmak zere -h e r ikisi de aristok
rat karakterli- iki partiye ayrlan parlamentoyla birlikte kar
lkl olarak birbirini denetleyen bir sisteme geri dnmek demek
ti. Baz lkelerde -rnein baz Alman prensliklerinde - bu par
lamentolar hl Eyalet Meclisi olarak varlklarn srdryordu.
Bunlar uyum iinde monarik birlik ilkesine sevk etmek olas
myd yoksa blgesel ve zmresel bencillikleri dikkate almak zo
runda kalmakszn devletin refah iin rahatsz edilmeksizin y
nelebilmek zere bunlar uykularnda brakmann daha iyi oldu
u Fransz Elats Generalce ya da spanyol Cortes gibi yaplar es
kilemi miydi?
Ancak imdi ngiliz rnei, Avrupay etkiliyordu. Seimleri
grotesk bir hal alm olan bu fazlasyla demode ve kullansz
birleik parlamento, 1688den balayarak bu sistemden karlan
kuramlardan daha az etkiliydi. Bu, zellikle John Locke5un
1690da gerekleen siyasal deiimden sonra kan Two Treati
ses o f Govemenf\yV& (Hkmet zerine ki Makale) gerekle
miti.
Locke, bir doal hukuk yanlsyd. Devletin ynetim ve yne-
Siyaset ve Yn hm 179

tilenJer, bir baka deyile kral ve halk arasndaki bir szlemede

srar etmesi gerektiinden yola kyordu. nsanlar tmyle z
gr brakldklarnda, bu, anariye, herkesin herkesle savana
yol aabilirdi. Burada mantkl zm anariyi zor yoluyla dzel
ten gllerin boyunduruu altna girmek deil -bugn, totali
ter ya da faist zmden sz edilirdi- szlemeydi. imdi 18.
yzylda kral ve halk arasnda yaplm olan tarihsel szlemeler
sk sk anmsanyordu. rnein ngilterede 1215te imzalanan
Magna Carta vard. Ortaaa ilikin bu belgeleri yeniden yo
rumlamak gerekliydi.
Bylece Locke, ikinci incelemenin 95. maddesinde yle yaz
makladr:

nsanlar, sylendii gibi, doalar gerei zgr, eit ve bamsz ol

duklarndan, kendi rzas olmakszn hi kimsenin bu durumu elin
den alnamaz ve hi kimse bir bakasnn siyasal gcne baml k
lnamaz. Bir kimsenin doal zgrlnn elinden alnd ve top
lumla bann taahht edildii tek yol, dier insanlarla bir cemiyet
kurarak biraraya gelmek ve bu cemiyete dahil olmayan herkese
kar byk bir gvenlik salayarak ve kendi mallarn gvenli bir
ekilde kullanarak rahat, gvenli ve bar iinde bir yaam hedefiy
le birlemek iin anlama yoludur.

Siyasal gereklilikle ilgili olarak bu, u anlama geliyordu - 89.

maddede:

orada tek ve biricik bir siyasal ya da sivil toplum mevcuttur. Ve

bu, en yksek ynetim erkinde bir halk, siyasal bir birlik olutur
mak iin doal durumda bulunan herhangi bir saydaki insan top
luluunun biraraya gelmesiyle ya da birinin nceden var olan her
hangi bir ynetimin erkine katlmasyla ve onun boyunduruu alt
na girmesiyle gereklemektedir. nk bylece toplumu ya da
toplumun yararnn gerektirdii ekilde yasalar karmak iin asln
da ayn ey demek olan yasa koyucu erki yetkili klmaktadr.16

Toplum ve halk, halkn temsilcisi olarak yasalar koyan ve yne

180 topya ve Reform

tim erkini, bir baka deyile kral ve bakanlm yrtmesi gere

ken yasama meclisi araclyla temsil edilmektedir.
ngilteredeki bu tr dncelere ve buna uygun gereklik
-h er ne kadar fazlasyla mkemmel olsa d a- Avrupada en
azndan ynetimden sorumlu olanlarn bir ksm iin bir ideale
dnmt. Aydnlanman bakanlarn arkasnda ok sayda hu
kuku ve siyasal grl yazar bulunuyordu. Aydnlanman siya
sal dnce, Franszcada 1748de Montesquieunn Esprit des
LiVsyla (Yasalarn Ruhu) doal hukuka ilikin ve tarihsel ola
rak geni kapsaml bir ekilde kurularak bir kez daha dile geti
rilmesiyle doruuna ulamt. Montesquieu, ngiliz sisteminde
gler ayrmnn gerekletiini gryordu: Yrtme erki ola
rak kral, yasama erki olarak Avam Kamaras ve -yanl bir bi
imde- yarg makam olarak Lordlar Kamaras. Bunun ardnda
yatan dnce, mutlakyeti ynetimin kark mekanizmasnn
denetlenmesine ve dizginlenmesine olanak salama dncesiy
di. Montesquieu bylece monariyi yasal yollara balamak isti
yordu. Ona gre mutlakyeti sistem -o , buna "despot" sistem
adn veriyordu- "korku" ilkesi zerine kurulmutu. Gerek mo
nari "onur" ilkesiyle ynetilmeliydi; nk soylular bunun hami
siydi. Ancak cumhuriyet iin vertu politique\ yani siyasal ahlak
temel ilke olarak kabul ediyordu. Bu, kulaa olduka sivil geli
yordu.
Ardndan ncelikle 1762 tarihli Toplum Szlemesiyle Rous
seau kendini gstermiti. Yapt devrimci bir etki yaratmt; n
k cumhuriyeti ideal biim olarak vyor ve yurttalarn eitlii
savm ortaya atyordu. Volonte generale zmresel bir ilke deil,
kesin olmalyd. Beccaria, Mably ve dierleri siyasal bir topya
ynndeki bu dnceleri kabul etmilerdi.
Byk Britanya'nn dnda yasal bir deiim uygulamay ger
ekte sadece Danimarka baarabilmiti. Danimarka Krall,
1665te Lex Regiayla birlikte anayurtta her eyi, zmre temsilci
lii olmakszn lkeyi ynetebilen krala balamt. Buna karn
mutlakyet, btn tebaa arasndaki eitlii salamt. Yz yl
sonra Danimarka mutlakyeti, yasal yoldan yava yava ortadan
Siyaset ve Yntim 181

kaldrlmt: Artk sansr yoktu, DanimarkalIlarn akllca kul

landklar bir zgrlkleri vard ve kyller de toprak sahiplerin
den kurtulmutu. "Uysal" bir muakyet sz konusu olmutu. Vol
taire, skandinavyalIlardan peuples libres sous 1es rois (krallarn
ynetimindeki zgr halklar) olarak sz etmekteydi. sve de
-h e r ne kadar daha az dorusal olsa d a - mutlakyetini onar
yordu.
Sadece yeni oluan Amerika Birleik Devletlerinde hem ni-
ter devlette hem de toplu konfederasyonda "modem" bir cumhu
riyeti anayasa gerekletirilebilmiti. Anayasa, mlkiyete ve
eitime dayanyordu. Sonralar -k sa mrl ilk Fransz Devri
mi anayasasyla birlikte- 19. yzyln liberal devleti iin bir mo
dele dnmt.
Yurttalar iin doal hukuka ilikin gvencelere dayanan bir
"anayasa" 18. yzyl Avrupasnda bir topya olarak kalmt -
ancak zemin, dnsel olarak ok gl bir ekilde yumuamt.
 6. Ekonomi, Ahlak, Ekonomi zgrl

Aydnlanma ncesi dnya, byk lde hl Ortaaa zg

bir ekonomi sisteminin iinde yayordu; kyl, kendi geimi
iin ve mmknse kentsel pazar iin retimde bulunuyordu. Ta
hl, tpk tereya ve peynir gibi daha uzakta bulunan blgelere
gnderiliyordu; bunun yarn sra peynir, denizar lkelere sefer
yapan gemiler iin kumanya grevini gryordu. Kyllerin re
timi, ounlukla geleneksel bir ekilde dzenlenmi olarak et
kin deitirme usulne balyd.
Benzeri bir ey lonca dzenine bal zanaatler iin de syle
nebilir. Tccarlar gerekte bu hareketsiz sistemi am ve ele ge
irmilerdi. Mallarm yk beygirlerine, yk gemilerine ve gemi
lere ykleyerek uzun zamandr Avrupa snrlarnn tesine gn
deriyorlard. Tekstil sanayii retimini, el iilerinin dokuma tez
gahlarnda ve iplik krklarnda alt taraya naklediyordu.
Daha sonra dokumalar tm dnyaya, gei paras alnan kap ve
kprlerdeki saysz bariyerlerle bir gzel evrelenmi bir dnya
ya gnderiliyordu.
Yaam tarznn btn rahatlna karn gayretle alyordu;
bununla birlikte bu alma her yerde ayn younlukta deildi.
zellikle de ncil tarafndan belirlenen i ahlaknn reformcular
la -zellikle de Calvin ve Zwingliy le - gl bir ilerleme kay
detmesinden bu yana. Calvin vc Zwingli iin bir Hristiyanlk g
revi, Tannmn bandaki neeli alma olduu savm ortaya at
yor ve keilii manastr duvarlar arkasnda rgtlenmi bir ava
relik olmakla suluyorlard.
18. yzylda ne olursa olsun Protestan lkelerin genel olarak
daha alkan ve bunun sonucunda da daha zengin olduu sap
tanmt:

Protestanlarn zengin olduu yerlerde KatolikJer yoksuldur... Kato

lik lkelerde halkn aa tabakas her meyhanede dans edip ier
Ekonomi, Ahlaki, Ekonomi zgiaiii 183

ken, bu durum Protestan lkelerde ender olarak grlmektedir...

Ar derecedeki arkanllklarna karn Alman Katolikieri yarad
ltan iyi tabiatl yurttalar ve prenslik sarayna ender olarak gelen
soylulardr, genellikle arkanb bir uysallktadrlar, duyular iyi al
r, bir baka deyile yeme ve imeyle ilgilenirler. Ama Protcstan-
lar kibar, sakngan ve biraz da phecidirler. Cemiyet hayatna ve
neeye Katoliklerden daha az nem verirler..17

Bir talyan Katoliinin bu szlerinde Max Weberin nl Protes

tan Ahlak ve Kapitalizm Anlay sav tmyle nceden biim
lendirilmitir. Ayrntlarda Kalvencilerin Lulhercilerden daha
zengin olduu ve en zengin olarak da vaftizcilikten domu olan
Hollandadaki Mcnnonitlcrin kabul edildii saptanabilir.
Protestanlarn Fransadan srlmesi ngilterenin, Fele-
menkin, Almanyann Protestan ksmnn ve svirenin yararlan
d bir durumdu ve btn dnya iin Kalvenci ekonomi tutumu
nun sansasyonel bir gstergesiydi. Bununla ilgili olarak Volta
ire, bir ngiliz eletirmenine kar fkeyle u saptamada bulun
maktadr: "Kraln devletlerini terk eden Protestanlar, Fransann
zenginliini oluturan bir sanayiyi size aktarmlardr. Sizin ipek
ve porselen imalatnz ne gne duruyor? Sizin porselen imalat
nz bizim snmaclarmz tarafndan mkemmelletirilmitir; Si
zin kazandnz biz yitirdik."18
Geri Fransz Protestanlar geldiinde, sz konusu blgele
rin ou oktan sanayilemiti - ama onlar yeni sat yntemleri
ve yeni teknikler getirmilerdi.
Fransz Protestanlannn etkinlii, hl eski ekonomik dzen
ler erevesinde gerekleiyordu.
Merkantilist ekonomi sistemi -XIV. Louisnin maliye baka
nnn adndan "Colbertilik" olarak adlandrlmtr- 18. yzyl
da monarilerin uygulamas durumuna gelmiti. Devlet her ey
den nce saraylarn, yksek soylularn, ruhban snfnn ve zen
gin burjuvazinin -rnein globenler ve kraliyete ilikin ayna
imalatlaryla birlikte- ya da ordunun ve top dkm, tophane
ve tersaneyle birlikte bahriyenin lks tketimine hizmet eden
184 topya ve Reform

bir sanayiyi yeliyordu. hracatn gelimesi ve ithalat iin alnan

yksek gmrk bedelleriyle baka lkelerin paralan, kendi lke
sine ekilmek isteniyordu. ngiltere gibi denizlere egemen olan
bir ulus, denizlerin serbest alannda ekonomik ynden harekete
geen Felemenk Cumhuriyetine kar uygulad ithalat ambar
gosuyla bunu gerekletirmeye alyordu.
O zamanki ekonomi sistemine yneltilen ilk eletiri, kraliyet
doktoru de Quesnay yznden bir grup Fransz kuramcs olan
fizyokratlar*dan gelmiti. zellikle ngilterede bulunan ve daha
ok uygulamaya ynelen tarmclardan daha da ileri gidiyorlar
d. Okullarna fizyokrasi ad veriliyordu; nk "beden"in, "do
arun egemenliine, bir baka deyile Colbertilik tarafndan
affedilmez bir ekilde ihmal edilen, retimi ve vergileriyle h
kmdarla ve saraya ilikin btn sistemi ilk kez olas klan tar
ma geri dnmek istiyorlard. Fizyokratlar, ngiltere ve Fransa
daki tarmclarn ardllar olarak soylular, sermayelerini tarma
aktarmalar ve devlet iin ekonomik imtiyazlarn, gmrk bedel
lerinin kaldrlmasna, bir baka deyile retimin ve ticaretin t
myle serbest braklmasna dayanan ekonomik bir sistem yarat
malar iin yeniden topraklarnn ilenmesine aryorlard. Ku
ram, korkutacak kadar yeniydi ve bir sistem olarak bu kuramn
anlalmas kolay deildi. Ksa bir sre sonra fizyokratlar, bir
mezhep olduklar yolunda kt bir n kazanana, soylular ve ruh
ban snf iin vergiden muafiyetin kaldrlmas talepleriyle eski
monarinin o zamanki siyasal ve ekonomik sistemini kkten teh
likeye soktuklar anlald iin sonunda Fransada yaymlar ya
saklanana dein, muhalifleriyle yaym yoluyla iddetli bir kavga
ya tutumulard.
Fizyokratlar kyl-muhafazakr-birliki ya da derebey
lik-ataerkil kyl dnyasna yeni, aydnlanmac tasarmlar sok
mulard. Matematiksel-demografik, aklc, hesaplanabilir yn
temlerle alyorlard. Kuramlar kazanca ynelikti ve bugn
neredeyse ekolojik gibi gelen bilgilerle birlemi olmakla birlik
le bireysel bir mlkiyet dncesini savunuyorlard. rnein ile
nebilir topran anlamszca savurganlna kar yeni routes roya-
Ekonomi, Aldaki, Ekonomi zgrl 185

les, yani kraliyet yollar sistemiyle muhalefet ediyorlard. 18.

yzyln otuzlu yllarndan bu yana "Fransada birka bin kilomet
re uzunluunda olduka muazzam bir yol yapm program tasar
lanm ve ellili yllardan balayarak bu program gerekletiril
miti. Yeni routes royales, Parisi tm nemli eyalet ve liman
kentlerine balamal, yolculuk sresini yar yarya ksaltmal ve
her mevsimde, yamurda ve karda bile trafie elverili olmaly
d. oseler, taramn iinden geerek dmdz uzmyordu ve yakla
k olarak 20 metre, hatla yanlarnda bulunan hendek ve bulvar
larla birlikte 27 metre geniliindeydi. yi bir altyapyla donatl
m ve balast denmi ara yoluna ve kenarlarna yan yana ra
hatlkla alt fayton ya da atl yk arabas sabiliyordu - otoban
lar avant lettre'di ve Fransada ge dnemlerde otobanlar yap
lana dein, oseler iki yz yl boyunca onlarn grevini en iyi e
kilde grmlerdi".19 Fizyokratik muhalefet, onlara yaknlyla
tannan Bakan Turgotnun program kesip yol geniliini farkl
latrmasna kadar baanl olmutu.
Ekonomik ynden her alanda nde gelen Byk Britanyada,
bundan biraz daha sonra ayn ekilde fizyokratlannkine benzer
ekonomik bir kuram gelimiti. Bu, Adam Smithin bugne de
in nn koruyan Uluslarn Zenginlii kitabyla gereklemiti.
Fizyokratlar gibi o da tekellerin ve imtiyazlarn o zamanki siste
mini geni kapsaml bir eletiriye tabi tutuyor ve gelecek iin
zm olarak serbest ticaret savm ortaya atyordu:

Btn uluslar arasndaki rekabet, byle gmrksz bir ticaretle ne

yeni pazarda ne de yeni kazan dalnda kazan paynn olaan d
zeyinin stne kmamasn salayacaktr. Yeni pazar, kendi gerek
sinimi ya da kendi arz iin var olan piyasann elinde bir ey almak
szn yeni bir mal yaratacaktr ve bu yeni rn de yeni sanayinin i
letmesi iin yeni sermaye oluturacaktr.. 20

Doal hukuk yanllarnn zgrlk dncesinin ekonomiyle de

ilgisinin kurulmas doald. Dnya apndaki yeni ekonomi ku
ramclar, doal hukuk yanllar gibi dnyor ve dnyay, ken
186 topya ve Refonn

di kendini dzenleyecek usuz bucaksz pazarda bir btn ola

rak gryorlard. O zamanki sistem hareketsizdi, bir merkanti-
list devletten dierine anlama yapmaya neden oluyordu; savaa
ve karlkl ykma yol ayordu. Bunun yerine gelecee ynelik
bir eyin getirilmesi gerekiyordu. Bu da 18. yzyln kurduu b
yk topyalardan biriydi.
Tpk doal hukuk yanllarnn, devlet kavramyla uraan fi
lozoflarn kitaplar gibi ekonomistlerin kitaplar da sekinler ta
rafndan byk bir istekle uraan kuramclarn ve ekonomistle
rin retilerini o zamanki sistem iinde uygulama iin yararl kl
maya alyorlard. Danmanln aydnlanmac bakanlarn
yapt lkenin modern zihniyetli babas olarak "iyi kral", mut
lak despotun yerini almalyd. Zeka ve dikkatle lkelerinin du
rumlarm iyiletirmeye alan bu akll bakanlarn says azmsa-
namayacak kadar oktu. rnein Avusturyada bir Kaunitz, Mi
lanoda bir Firmian, Toscanada bir Rosenberg Orsini, span
yamda Ensenada, Aranda vc Campomanes, Hannoverde Mnch-
hausen, Fransada dArgenson, dAguesseau, ans az da olsa
Turgot ve Danimarkada da ans Turgotdan daha da az yaver
giden Struensee vard. Bu bakanlar iin ynetimin modernleti
rilmesi, imtiyazlarn ve eitsizliin kaldrlmas, paramn daha
adil bir ekilde datlmas sz konusuydu.
 7. Doa Bilimleri - Tp - Teknik

Sz konusu olan ister Tannnn yeryzndeki akla uygun impara

torluu olsun, ister yurtta haklanna dayanan monari ya da ser
best retim ve serbest ticaretle ekonomi dzeni olsun, 18. yzyl
da din, siyaset ve ekonomi alanlannda gelien dncelerin hep
si topik bir karakter tayordu. Doa bilimleri ve teknik daha
az topik bir etki gsteriyordu; nk 17. yzylla birlikte birbiri
ni izleyen "keifler", adalan tarafndan ou kez anlalmasa
da, gereklikti. Gerekte -topya- yani kurgu, doabilimleri
ve teknie de yabanc deildi; o olmakszn ona uygun keifler
yaplamazd v e- greceimiz gibi - hl baz topyalar, yzy
ln aralanyla zlemeyen sorunlar kalmt.
Doa bilimleri, matematik ve teknik, halk arasndaki yerini
uzun zaman nce almt. Matematik ve fizik Eski adan Or-
taaa aktanlan ve niversite krslerinde okutulan yedi eski
zgr sanatn arasndayd; gerekteyse daha ok kyda kalm
lard ve uzun bir sredir ilahiyatn hizmetindeydiler. eitli et
kenler, her eyden nce de gittike nem kazanan gemiciliin
gerekleri 15. ve 16. yzylda bymeye neden olmutu. lahiyat
ta kat biimciliin sistemleri 17. yzylda birok bakmdan tutu
cu ve dizginleyici bir etki gsterirken, birok elencesi ve yan
ura olan bu bilim, sessizce ilerlemeye devam ediyordu.
18. yzylda ilerlemeye devam ediliyordu. Zrichli doktor ve
doabilimci Johann Jakob Scheuchzer, bu oluu 1721de dikkate
deer bir ekilde yazya dkmtr. Scheuchzer (1672-1733),
birok bakmdan bu an tipik bir doabilimcisidir. Bir kere or
ta tabakadan, lonca zellii tayan Zrichli belediye meclisi
yeleri soyundan olan iyi bir aileden gelmekteydi. Babas da
doktordu. Tp eitimini Utrechtte, yani sadece doabiliminde
deil, aym zamanda dn alannda da aklyla tamnan Fle-
menk Cumhuriyetinde tamamlamt. Kendi cumhuriyetinde
188 topya ve Reform

devlet doktoru makamn ve sonralar buna ek olarak ykseko

kul profesrln igal ediyordu. Yaam boyunca memleketi
olan kk Zrich kentinde almt. Burada 1697den sonra
1709a kadar varln srdren ve kk bir cumhuriyeti bilgili
ler akademisi olan ayakl doabilimleri ktphanesi Hayrsever
ler TopluJuunu hayata geirmiti. Ama ayn zamanda uluslara
ras bilgililer cumhuriyetine de dahildi; Alman Academia natu
rae curiosorum, Londra Royal Society ve St. Petersburg Akademi
si yesiydi. Yksek dalara ilikin aratrmalar, Alp Dalan je
olojisi Scheuchzerle birlikte bilimsel alana girmiti.
1721de Zrichte Job i Physica Sacra der Hiobs Natunvis-
senschaft verglichen mit der heutigen21 adnda ift balkl kaln
bir kitap yaynlamt. Tipik bir yapt. Temeli ilahiyat dnyasn
da yatan bu yapt, ncilin gerekliini doabilim keifleriyle
badatrmaya alyordu.
Scheuchzer, doabilimlerinin ilerlemesinden sz etmek iin
Eyub Kitabmn 28. babnn nc fkrasna yer vermektedir.
Fkra yledir: "Tenebris posuit (Deus) terminum et ad omnem
perfectionem ipse scrutatur lapidem in caligine et denissima ub-
ra abditum" - (nsan karanla nihayet veriyor ve koyu karanl
n ve lm glgesinin talann son snra kadar aratryor).
Scheuchzer buraya Tanny yerletirmektedir - yanllkla
anlamna uygun olarak. Bununla birlikte bugnk anlaya gre
burada karanla nihayet verenin insan olduu dnlmektedir
- ki bu, aydnlanmac dnceye daha ok uymaktadr.
Scheuchzer iin sz konusu olan, baka bir yerde de syledi
i gibi Tanny doada fark edebilmek' tir. Bylece o zamanki ay-
dnlanmac - kat biimci ilahiyata nemli bir kamt belgesi gs
termi olmaktadr.
Eyub Kitabmn bu 28. bab, yeryznn derinliklerine giz
lenmi zenginliklerin aratrlmas ve yararl duruma getirilme
siyle ilgili olarak Tanrnn ve insann bilgeliinden sz etmekte
dir.
Scheuchzer ilk olarak daha eski tefsirleri tartmaktadr. Bu
nu yaparken dierleri arasnda karanln burada hilik anlam
Doa Bilimleri - Tp - Teknik 189

na geldii yolundaki dnceyi yadsmakta ve yle devam et

mektedir: ... Eybn, Tannnn her eye kadir ltfuna gre ara
sra u ya da bu Saeculisin insan toplumunun zel yaran iin ka
ranlktan aydnla kanld eitli yeni bulular belirttii d
ncesi daha ok houma gidiyor."
"nsan toplumunun yaran"yla ou kez ruhsal, dnsel ve sa
natsal hususlar pahasna gitgide yarar salayann tek bana
nem kazand yeni tefsirin ortaya kaca belliydi. Scheuch-
zer bundan sonra karanln sonuna gelindii, daha iyi bir dze
nin balayaca yolundaki tipik aydnlanman dnceyi savun
mutur: "Bu tefsir ne zaman gerek olursa ve karanln sonu ne
zaman belirli bir yzyla denk derse, o zaman yeni bulularda
hibir yzyln, ksa bir sre nce geip giden ve daha nceki on
yedi yzyln hepsinden daha fazla bulu yaplan XVII. yzyldan
daha verimli olmadm syleyebiliriz."
Bunu 17. yzyln byk filozofu karsnda saygyla eilme
izlemektedir:

Yeni felsefesiyle Cartesius*, daha nce kimsenin yapmad neyi

yapt; karld tahtnda kalp kalmamas, en azndan kap imdi
hl egemen olan ve sadece doabilimlerinin deil, ayn zamanda
eczacln ve ksmen ahlak retisinin de cokunun temel bilgisine
bal olduu lde mi Philiosophia Mathematica'y amaktadr?

Scheuchzer, Descartesn modern dnme biimi iin oynad

kesin rol takdir etmektedir. Descartes, ilkesel bir kukudan yo
la karak matematiksel dnme biiminde tek doru yntem
savm ortaya atmt. O zamandan bu yana bu matematiksel
mantksal dnme biimi, daha nceden dnlmeyen doabi-
limsel keiflere olanak salamt.
nsann z, mantkl bir z olarak kabul edilmiti. Sonralar
kar grler ortaya kacakt; ancak Scheuchzerin zamannda
mekanik dnya anlayyla, bir baka deyile Tanr tarafndan

* Cartesius: Desartesn Latince ad (.n.).

190 topya ve Refonn

dzenlenmi duraan yasalara gre seyreden saate benzer bir

dnya anlayyla hl philosophia mathematica egemendi.
Bundan byle insan vcudu bir "makine" olarak grlyordu.
Montesquieu yle demektedir: "Makinem yle baarl tasarlan
m ki, acya yol amakszn bana yeteri kadar elence verebi
len tm eylerden yeterince gl bir ekilde etkilenebiliyo
rum."22
Gerekten de insan vcudu imdi tbbi ynden ok daha ke
sin bir biimde zmlenebiliyordu. Scheuchzer bir doktor ola
rak ilk nce 17. yzyln tbbi keifleriyle ilgilenmektedir:

Tpta Guilelmus (Elmus) Harveusun (Harvey) aydnlatt soy do

lam... konusunda yeni keiflerimiz oldu... Anatomide saysz yeni
ey kefedildi: Yeni ductus salivales ya da tkrk bezi boaltmla
r, Williusun (Willis)... en ince bezciklerin ya da damarcklarn...
beynin,... kulan... kalbin biimsel zellikleri. zetle insan bedeni
nin tm anatomisi, yepyeni bir grnm kazanmtr.

18. yzyl, tbb daha da ileri gtrm ve bilimler arasnda 20.

yzylda alaca olaanst konumunun kaplarn amt. Yeni
keifler ok ksa bir sre sonra tbbi uygulamay deitirmiti.
Fakltelerin yarn sra uygulamal tp iin yava yava yeni okul
lar almaya balanmt: rnein, 1724te Berlinde Collegium
Medico-Chinrgicm, 1795Te yine Berlinde asker doktorlar
iin Pepiniere.
Konusu insan olan tp uygulamaya koyulurken, veterinerlik
de bilimdeki yerini alyordu. 1762de Pariste Ecole veterinaire,
1790da da Berlinde Veterinerlik Okulu almt. Bu da tarm
iin nemli olacak reformun bir parasyd.
Scheuchzer bundan sonra matematiin ve mekaniin byk
alanna girmektedir. Newton ve Leibnizin yaptklar St. Peters
burg, Berlin ve Basclde devam etmek zere Hollandada ders
vermeye balayan ve kuakta nde gelen sekiz matematiki
ve fiziki yetitiren Baselli esiz matematikiler hanedan Berno-
ullis tarafndan gelitirilmeye devam edecekti. 19. yzylda dr
dnc kuak teknie gemiti:
Doa Bilimlen - Tp Teknik 191

Tm dnya, matematiksel ve mekanik yeni bulularla doludur. En

yksek noktaya ulaan cebriyle bir Cartesiumu (Descartes) bir Le-
ibnitum'u (Leibniz) yeni Curvisiyle ve bunun zellikleriyle Berno-
ulliossu (Bernoullis) yeni telescopiis'te (teleskoplar) Koperniki
retinin baarl restoratr Galileum de Galileisi (Galileo Galilei)
Roma ruhban snf tarafndan kovuturulan bu olaanst adam
sahneye arabilirdim.

imdi Scheuchzer, Galileo Galileiye vc bununla birlikte dc ye

ni bilimlerin eletirel noktasna ulamaktadr. Onun Roma ruh
ban snf tarafndan kovuturulmasna dair notla Scheuchzer, o
zamanlar hl gncel olan Koperniki reti tartmasna dein
mi olmaktadr.
Kitab Mukaddesin Ycua Kitabnda 10. babn 13. fkras
yledir: Seilmi halk srailoullarnn Amoritlere kar Tan
rnn buyruu zerine zafer kazanmalar iin "ve gne gklerin
ortasnda durdu ve tam bir gn batmakta acele etmedi.1'
Dnyann gnein evresinde dnd gr kabul edildi
inde, tek bana aziz ilan eden kiliseleri ve Tanr tarafndan g
revlendirilmi st dzey din grevlileriyle bu dnya artk evrenin
merkezi olmaktan kmt. Bylece eylerin greceliine izin
verilmi oluyordu. Ancak Kopcrnik 16. yzyln daha serbest za
manlarnda gzlemler ve hesaplar yaparak -doa vc matematik
le retimin birletirilmesi - yeni gnmerkezlilii retisini ge
litirmiti. Galilei bunu daha salam bir temele dayandrm ve
bundan tr kilise tarafndan susmaya mahkm edilmiti. An
cak sadece Latin Kilisesi deil, ayn zamanda tm dier kilise
ler de eski retide diretiyorlard.
Job yapt yznden Zrich sansr kurulu tarafndan Scheuch-
zere de Koperniki retiyle ilgili tm yerleri karmas emre
dilmiti. Scheuchzer bu greve alayclkla katlanm, ruhban ol
mayanlarn anlayabilecei ksmlar karmt - ama burada
alntlananlar kalmt: Zrichli sansrcler bunu fark etmemi
gibi grnyorlard. Bu sansr, eski kat biimcilie ilikin kar
192 topya ve Refonn

koyuun son gstergelerinden biriydi. Protestan kiliseleri o za

man bile, eski ilahiyatn aklc kat biimcilikten ve latitudina-
Hzm*den ayrld yerde, ak gzkyorlard. Bilindii zere La-
ir. Kilisesi, yzyl ortalarndan ksa bir sre sonra bunu izlemi
ti.
Scheuchzer, Galileiyi burada zellikle teleskoplarndan t
r anmt. Onun tarafn tutuyordu:

Jpiter ve Satrnn evresindeki yeni gezegenleriyle Cassinum

(Cassii) ve Hugenium (Huygnes)... micrascopialibus ve bytele
riyle Leuwenhoek... mercekleriyle Tschirnhousen, thenmj/netfis'iy\e
Guerike ve dierleri, Toricellium (Toricelli) barometrisiyle Pas
cal... navigiis subaquaeis ya da su altnda giden gemileriyle Drcbbe-
lium (Drebbelius)...

Bylece Scheuchzer tekniin dnyasna gemitir. Fakat uygula

ma, ksmen daha bir sre gecikecekti. 17. ve 18. yzyl hl ke
iflerle oynuyordu - rnein elektrikle, kimyasal deneylerle.
Denizalt olarak teknik ynden ancak 20. yzyln banda olas
olan navigiis subaquaeisiyle Drebbelius iyi bir rnektir. Benzeri
bir ey hava gemileri iin sylenebilir.
lk scak hava balonlar, gerekte 18. yzyln sonlarnda ha
valanmt. Goethe o zamanlar yle demektedir: "Balonun kefi
ni grenler dnya hareketinin domasnn, katlmn Zeplincile-
re elik etmesinin, zlemin bu binlerce ruhtan tamasnn... ta
nkln edeceklerdir, her... baarl deneme gazeteleri ne taze
ve ayrntl haberlerle dolduruyordu..."23 Uaklarsa daha bir yz
yl beklemek zorundaydlar.
Scheuchzer, teknik hareketin yeni olanaklarn doru bir bi
imde grmekte ve byk kanal yaplaryla devam etmektedir:

Daha nce hi iitilmemi giriimleriyle byk prensler ve krallar,

Akdenizi... okyanusa balayan Fransa Kral XIV. Louis, Oder ve
Spreeyi balayan Brandenburg elektr prensi Friedrich Wilhelm,
Alman Denizini Baltk Denizine balamay dnen bir Holstein
Dk, Hazar Denizini Pontus Euxinusa (Karadeniz) ve ayrca Be-
Doa Bilimleri - Tp - Teknik 193

yaz. Denizi Baltk Denizine balama giriimiyle Rus ar Petro

Aleksiyevi sahnede grnmeyi hak ediyor.

O zamanlar Avrupa, zellikle de Fransa tamaclk iin byk

kolaylk salayan bir kanallar a tarafndan batan baa dolal
yordu. Bunu daha iyi yollar izliyordu. Bu, olas bir durumdu; n
k mhendislik gittike geliiyor ve buna uygun okullar kurulu
yordu.
Son olarak Scheuchzer bir kez daha resmi bir grevi olma
yan sivil kimseler olan mucitlere dnmektedir:

ktidar sahibi hkmdarlardan bir kez daha resm bir grevi olma
yan sivil kimselere geliyorum ve Becherin ve Drebbeliusun petpe-
tui mobilisim, Guerikenin ve Boyleun antlicle pneumaticae ya da
hava pompasn, Huygensin saatlerdeki petululonm'unu, Papinin
kemiklerin pre ya da pelte durumuna gelinceye dein piirilebildi-
i aygtn (ztleme tenceresini)... dnyorum.

Scheuchzer burada hemen, yzyl iin byk nem tayan iki bu

luu anmaktadr. O zaman bile bir hayli zenli mekaniiyle, za
man tam olarak blme ve bylece ondan gittike daha iyi yarar
lanabilme olanayla saatler, yzyln asl simgeleri olma duru
muna ykseltilebilir; gerekte bundan byle eski dnyann zama
na bal olmayan rahatlna veda edilmesi gerekiyordu. ztle
me tenceresi, sonunda 18. yzylda teknii batan aa deiti
recek olan buhar makinesinin icat edilmesi sonucuna gtrm
t. Buhar makinesi Lunar Society'nin teknisyen ekibi tarafndan
altml yllarda Birminghamda gelitirilmiti.
Scheuchzer, teknik bulular sralamasn u szlerle bitirmek
tedir: "zetle Transctionibus Anglicanisdc, Memoires de TAca-
demie Royale'de, Alman EphemeridibusVd, Berlin Miscel-
lanaeis'te vb... rastlanan tm yeni bulular anlatmak istesey
dim, zaman bana bile ok uzun gelirdi.
Bylece Scheuchzer, byk bilimsel akademilerin oynad
role iaret etmektedir. Birer birer sayarken sz konusu olan ey
194 topya ve Reform

Royal Society'mny Academic des sciences' in Alman Academia

Naturae Curiosonm'un ve Berlin Akademisi'nin yaym srasdr.
Sonralar kamu yararna alan-zanaat ve tarm-ekonomi top
luluklar, bilimsel ve teknik bulularn propagandas, ilerletilme
si ve kullanm iin aba harcamaya balamlard. Scheuchzer
tarafndan alntlanan resmi grevi olmayan sivil kimselerin - o
u kez doabilimi koleksiyonu ve meteorolojik gzlemleriyle pa
pazlar ve yaratc zanaatkarlarn- yardm ve tevik bulabilecek
leri cemiyetler.
Genellikle kukucu olan Voltaire, alas bir iyimserlikle
XV. Louis Yzylnda, yani 1720-1750 yllar arasnda nsan
Zihninin lerlemesi hakknda yle yazmaktadr: "Akademiler,
gen insanlar okumaya altrarak ve yeteneklerini dl dat
myla tevik ederek ok ey baarmtr. Salkl bir fizik, iki kor
kun savan devlette at yaralar oktan sarmaya balayan ge
rekli snai teknikleri gelitirmitir." Tekstil rnleri yeni yntem
ler sayesinde daha ucuza retilebilmektedir. Tarm, bilimsel
aratrmalarla iyiletirilmi "ve aydnlanman bir bakan, ok
uzun sredir yasak olan tahl ihracatnn serbest braklmasna
olanak salamtr..."24
 8. Eitim - Okul - Halk Aydnlanmas

Sonradan teknik geliime doru geriye bakldnda, akllan u

na benzer bir soru kurcalamaktayd: Hangisi nce geldi, modern
pulluk mu yoksa ilkretim okuma kitab m?
Bu soru net bir ekilde yamtlanamaz; ancak okuma kitab
nn, eitim arac olarak okul kitabnn zellikle tara tabakala
rnda oynad rol, ne olursa olsun azmsanmamaldr. Belirli bir
okuma yetisi ve belirli bir retim sadece retimde deil, ayn
zamanda felsefi ve siyasal eitimin de balangcnda yatmakta
dr. ster teden beri olagelen deerleri aktarmak iin olsun, is
ter yeni bir r amak iin, eitim nemlidir.
Aydnlanma, Reformun ve Kar Reformun mirasna kon
malyd. Protestanlar her yerde papazlar zmresinin eitimine
zel bir nem veriyor, ancak eitimin daha geni bir ekilde ele
alnmas gerektiini biliyorlard; nk tm halkn yeni inanca
gre eitilmesi gerekiyordu. Ve bu da, btn ocuklarn genel
eitim ve retimi anlamna geliyordu. Kilise dersleri ilk olarak
doru inan ve doru i hakknda, ncilden aktarlan tasan dn
yasnn ilahiyatta titiz biimde toplanmas hakknda bilgi veren,
herkesin anlayabilecei ekilde yazlm soru-yant kitap
(kateizm) olan Hristiyanln temellerini reten ders kitabna
dayanarak yaplyordu. Hristiyanln temellerini reten ders ki
tab araclyla okuma, ezberleme, ezberden okuma reniliyor
du. ncede belirlenmi yant-soru oyunuyla altrma yaplyor,
doru ve yanl davranlar hakknda talimat alnyor, temel ila
hiyat kavramlar reniliyor, Avrupamn oluumunun temelini
atan ok eski bir yksek kltr olan srail halknn dnyas hak
knda temel bilgilerle tanlyordu. Tm bunlar youn bir ncil
okumasyla pekitiriliyordu.
Katoliklerin ders kitab da benzer bir etki elde edebiliyordu;
bununla birlikte burada ncil okumas geni lde ortadan kalk
196 topya ve Reform

mt ve Barokun younlatrlm kltr duygulara ve dn

tarzna el koymutu. Burada Hristiyan dnyasnn bykl g
rlyordu. Bilme ve okuma daha ok yksek tabakamn ve din
adamlarnn, zellikle de yksek dzeyli dersleri okutma tekeliy
le Cizvitlerin iiydi.
Ne olursa olsun, Aydnlanma, mmkn olan her yerde re
formcu yaratmn zerine bireyler kuruyordu. Geri yine de bir
vurgu deiiklii gerekliydi. Locke, On Education (Eitim
zerine) yazdnda, zgr insanlar yetitirmek, bireyleri ve
yurttalar eitmek istiyordu. Bundan byle pedagojik yaymla
rn ard arkas kesilmez olmutu. Rousseau ocuu, le petit hom-
me\ (kk insan) merkez alp Emile olarak eitmek isterken,
yeni bir vurgu koymu oluyordu. Pestalozzi renilebilir teknikle
ri dzenleme yerine insanln eitimi isteminde bulunurken, bu
ynde ilerlemeye devam ediyordu.
Okullarn reformu, Aydnlanmamn ana devi durumuna gel
miti. nk talam ve dar olarak grlen bir okul sistemiyle
karlalmt. Her alanda eski olamn deitirilmesine dayanl-
mt; ancak ou kez retmenlerden gelen bir kar koymayla
karlalyordu. rnein Basel niversitesinde byk matema
tiki Jakob Bemouilliden kan reform nerilerine Limites qos
posuere Veteres non moveto25 (eskilerin koyduu snrlar deiti
rilemez) ilkesel anlatmyla kar koyuluyordu.
Bu, 1691de sylenmiti. Bununla birlikte bir niversite gele
cekte yerini korumak istiyorsa, en azndan olabilecek en kk
deiikliklere katlanmalyd. Mmkn olduunca gelitirilmi es
ki matematik ve fizik disiplinlerinin yan sra hayvan, insan ve
bitkileri ama ayn zamanda yerbilim olarak yerkabuunu olutu
ran cansz talar da gzlemleyen doa bilgisi ortaya kmt.
Corafya, zerinde yaanan ve keiflerin birbirini izledii bu ola
anst yeryzne ilikin bilgi veriyordu. Ama ayn zamanda ta
rih bilgisi de -vaktiyle hkmdarlarn vgsne mazhar olan
szbilimin bir paras- imdi yzyl iinde, yaptklar ve yapa
madklaryla insann bilimi olarak, hi deilse daha iyi bir gele
cei ilerleme olarak anlalyordu. imdiye dein egemen olan
Eitim - Okul - Halk Aydnlanmas 197

Antik an yan sra daha yeni tarih ve anayurt tarihi - Histo-

ria Patriae- ortaya kmt. Doal hukuk, hukuk fakltelerinde
kendi yolunu ayor ve Aristoteteles etiinin yerini alyordu.
Bunun dnda niversitelerde, her gn ne kadar baz yerler
de anadille ders verilse de, Latince egemendi. niversiteye gi
den yol, on yalan dolaylannda balanan ve derslerin Latince
olarak okutulduu okullardan geiyordu. Ders dili olarak ulusal
dilin ve yabanc dillere mesafenin ortaya kmas, ancak 19. yz
ylla birlikte gelmiti. Bunun dnda niversite ve liseler eski ya
plara sk skya bal kalmlard: nerilen ders kitaplar, ders
biimi olarak konferans tr, snav yntemi olarak bilimsel tar
tma. En geni anlamyla yazn zerine sohbet, gerekte genel
likle profesrlerin egemen olduu salon'larn, bilimsel cemiyet
lerin ve okuma topluluklarnn iiydi.
Ancak niversiteler geleneksel akademik meslee hazrl
yor, eitimli ilahiyatlar, hukukular ve az bir uygulama iliki
siyle hekimler yetiiyordu. Fakat uygulama, yzyl sonlarna do
ru tp fakltelerinde nemli deiikliklere yol aacakt. O zama
na kadar Doctor Medicinae, hastala tehis koyan ve onu bilim
sel olarak zmleyen uzmand. Doktorluun ara-gere kul
lanmay gerektiren ksm, doktorlarn yama olarak hibir aka
demik eitime sahip olmayan cerrahlarn iiydi. Tp bilimindeki
ilerlemeler, ya bizzat niversitelerde ya da tbbi-cerrahi toplu
luklarda yeni ynelimlere zorluyordu. Modern doktorun yolu
almt.
Ancak imdi toplum ve devletinin, titiz bir eitim ve retim
le baka mesleklere acilen gereksinimi vard. Her eyden nce
mhendislerin yetitirilmesi gerekiyordu; nk teknik ilerime
her yerde kendini hissettiriyordu. Doramaclar, inaat ustalar,
kprcler, mimarlar uzun zamandr vard. Ancak imdi mate
matiksel-geometrik yollarla bunlarn sistematik eitim ve re
time balanmt. ncelikle Fransa mhendislik okular gelitir
miti: 1718de Ecole des Ingenieurs, 1747'de Ecole des Ponts et
Chausees, 1765te Ecole du Genie matin, 1778de Ecole des Mi
nes; tm de Paristeydi ve gl bir ekilde askeri karlar iin
198 topya ve Reform

dnlmt. Matematik, topu snf iin kesin bir rol oynuyor

du.
Almanyada ilk nce madencilik akademileri almt:
1770te Berlinde 1775*te Clausthal- Zellerfeldde, 1776da
Saksonyada Freibergde. Mhendislerin meslei doum halinde
bulunuyordu; 19. yzylda teknik meslek yksekokullaryla kesin
olarak kendini gsterecekti.
Henz 18. yzyln ikinci yarsndan balayarak zanaat okul
larnn, sanayi okullarnn, matematik-doabilimleri liselerinin
ve teknik retim kurmlarnn habercisi olan "sanat okullar",
daha geni bir zanaat-teknik eiliminin gereklemesi iin a
ba gsteriyorlard.
Buna kout olarak muhasebe ve zellikle de nemli yabanc
dil dersleriyle uygulamaya ynelik "ticaret okullar" araclyla
ticari, oalan memurlar iin "maliye okullar" hukuksal-ulusal
ekonomi karakterinde hizmet veriyordu. XIV. Louis, gelecein
subaylar ve memurlar iin asker okullar hayata geirmiti. Ay-
dnlanmamn baz prensleri -sadece Hah e Karlsschule' siyle
Wrttemberg Dk Kari Eugen deil- devlet grevlilerinin da
ha iyi eitilmesini salyorlard.
Ancak Aydnlanma burada m kalacakt? Meslek eitimi el
bette gerekliydi ve arzulanan bir eydi - ama sadece teknikler
ve aklc bilginin karsnda insanlar ihmal etme tehlikesi orta
ya kmyor muydu? Burada Basedowun Dessauda, Martin
Planla ve Ulysses von Salisin Graubndende gerekletirmeye
alt btnsel bir eitimin ilk denemeleri olan insansever
akm kendini gsteriyordu.
Ancak byle bir ey sadece belirli sekinleri etkiliyordu:
Kentsel koullardan gele yksek tabaka ve en iyi durumda da or
ta tabaka ocuklarn. Bu yeterli miydi? sler genel bir insanca
fikirden olsun, ister aklc devlet politikas dnnden mm
kn olan herkesin yeni a katlmasn salamak, yeni hareke
tin znde yatyordu. Henz yzyl banda basit gndelik sorun
larn, tpk felsefenin byk sorunlar gibi incelenmeye deer
olup olmad sorusu akllar kurcalyordu: "yi ve akllca ev ida
Eitim - Okul - Halk Aydnlanmas 199

re etme sanat, herkese deersiz ve zerine ustalkl birka re

tici tmce yazlmaya demezmi gibi grnyor."26
Eer halk aydnlatlacaksa, bu ilk nce okuma-yazma bil
mezlikle mcadele yoluyla ve daha iyi, daha geni kapsaml ve
olabildiince kolay anlalr bir okul eilimiyle olmalyd. Bu da
alt tabaka iin zel okullarn, yeni fabrika okullarnn ve yoksul
lar iin okullarn kurulmasyla yaplabilirdi -tpk Peslalozzinin
svire Aargausunda, Neuhofta ya da gen soylu Rochov/un
kyl ocuklar iin snr eyaleti Rkahnda kurduu okullar gibi.
O zamanki kent ve tara okullar, her ocua ak olacak e
kilde daha demokratik bir biime sokulabilirdi. O zaman ileri
gelenlerin ocuklar, pis kokulu yoksul ocuklaryla ayn havasz
yere kapatlmaya raz olmak zorundaydlar; bylece ou kez
ilahiyatn isiz adaylar tarafndan verilen zel dersler, herkese
ak okula yeleniyordu. Zenginin ve yoksulun ayn okul srasn
da oturmasna ilikin hayali ancak 19. yzyl gerekletirecekti
- ama devletine gre az ya da daha ok baaryla.
Bu nlemler ocuklarla ilgiliydi. Ama snrl okul bilgilerini
sk gnlk ileriyle ksa bir sre sonra unutan yetikinlere ne
olacakt? Var olan kitaplar ounlukla daha yksek tabakalara
gre dzenlenmise, nasl okunacak ey elde edeceklerdi? Her
kese sevilen ansiklopediler de bu konuda pek yardmc olmuyor
du; nk bu gsterili yaptlara kimin kesesi elverirdi? zellik
le insanln byk blmnn alt tarmsal sektrde bilgi
nin yeni bir biimi, halka zg ekilde bilgi veren literatr bu
lunmalyd. Artk tek bana sz konusu olan, ahlaklln emirle
ri, ahlak alanndaki -modern bir ekilde gzden geirilmi olan
Hrislivanln temellerini reten ders kitaplarndan da renile
cek- bilgiler deil, aksine tmyle uygulamayla ilgili somut du
rumlarn somut bir ekilde relilmesiydi.
Bu retimin mutlaka yazl olarak yaplmas gerekmiyordu.
Ky papazlarnn yeni bir grevi olabilirdi - zellikle de Protes
tan blgelerde. Papazlar sadece devlet fermanlarm okumaktan
daha fazlasn yapabilirlerdi. Vaazlar, uygulamaya ynelik ola
bilirdi. Din adamlar, halkn retmeni durumuna gelebilirdi.
200 topya ve Reform

Sadece br dnyaya ilikin kurtuluu deil, ayn zamanda bu

dnyaya ilikin olam da gz nnde bulundurmalar gerekiyor
du; sonralar Noeldeki kuru otlar ya da Tanny honut eden yl
drmsavarlar hakkndaki vaazlarla bu nedenle alay edilmitir.
Papazlar, bu bilgileri hayrsever ve ekonomik topluluklarn yaz
larndan almaktaydlar. Ayrca bu arada hep egemen sosyal d
zeni tehlikeye sokma endiesi tanyordu. Toprak sahipleri ve
yksek memurlar iin sz konusu olan ey sadece lke ekonomi
sinden yksek bir retim elde etmekti. te yandan btnyle
eitimsiz olan yoksullarn saysnn azalmas da karlar dahilin-
deydi.
Papazlarn arac rol, ksa bir sre sonra belirli bilgilerle
dorudan doruya kyllerin -okuyabildikleri kadaryla- eline
ulamas gereken ksa popler yazlar tarafndan tamamlanm
t. Ancak henz krkl yllarda eski grlerle anlamazla d
lmt.

1749da bazlarnn duruma gre topraa yaylm lanetle lanetlen

diklerini ve bu nedenle de iftiliin iyiletirilmesiyle ilgilenmenin
bouna olaca yolundaki nyargyla mcadele edilmektedir. Kim
byle karanlk dncelere sahipse, ona ilahiyat dier bilimlerden
ayramad sylenir, ki bylece durum fazla deimeyecektir. Ha
yrsever-ekonomik topluluklarn yaymlarnda gnlk ileri kolay
latran ve daha etkili bir ekilde dzenleyecek olan buna uygun
saysz pratik neri okunabilir. Doa bilimi aratrmalarna ilikin
yeni bilgilerden tarmda nasl yararlanlr? Tarm -hem kk
hem byk anlam da- nasl iyiletirilsin ki, sonucu btn zmrele
rin yararna olsun?... Hangi yeni yem bitkileri hangi tr toprakta
kullanlabilir? Tahl hastalklaryla nasl mcadele edilir? Salgn hay
van hastalklarna kar ne yaplabilir? Okurlara domuz yetitirme
nin yararlan retilmekte, bir gbre szl topra iyiletirmekte
ona yardma olmakta, hatta yoksul insanlara nasl ucuz scak yatak
salanabilecei bile tartlmaktadr

1756da ahlaksal-ekonomik haftalk dergi Der Wirt nd Die Wir-

tin'de u istem okunabilirdi: "Brakn, birlemi glerle karde
Eitim - Okul - Halk Aydnlanmas 201

lerimizin refah iin alalm; brakn sradan adamn retme

nini terk etmekten utanmayalm; nk eer bizim gibi eitilse-
lerdi, onlar da bizim gibi ve hatta daha iyi olacaklard. Dnya
bizsiz yapabilir, ama onlar olmadan yapamaz."
Pedagojik soru-yant oyunuyla Hristiyanln temellerini
reten ders kitaplarnn da biimini alabilen ksa bilgi literatr
yazlarnn yannda gazeteler, "aydn gazeteleri" ve elbette eko
nomik ve doabilimsel bilgilerin popler bir ekilde eklendii
geleneksel "takvimler" vard. Takvim, dini-ahlaki ierikli - r
nein ilahi kitab ya da dua klliyat gibi- birka kitab daha
olan kylnn olabilecek en kk ktphanesine dahildi.
Elbette burada tbbi el kitaplarnn da yeri vard. Balangc,
bir dzineden daha fazla dile evrilen 1761 tarihli iftilikle U
raan nsanlarmz in Salk Klavuzu'y\a. Lozanl doktor Au
guste Tissot yapmt. Bu Avis au peple sur la sante'yi (Salk
Konusunda Halka tler) saysz tbbi yaz izlemiti. 1768de
Almanca konuulan blgelerde iek hastalyla mcadele hak
knda sekiz yzn zerinde yaz saylyordu. Buna ek olarak vete
rinerlikle ilgili yzlerce yaz vard. Buna kout olarak batl
inanlarla mcadele ediliyordu. Daha 1755te Leipzigde Batl
nanlar ve Tavrlar Dizisini yaynlanmt.
Kentli Aydnlanmaclar yava yava rnek kyller kefedi
yorlard. Kent doktoru Johann Kaspar Hirzel tarafndan kaleme
alnan ve Franszcas Socrate mstique (taral Sokrates) olan
Wirtschaft eines philosophischen Baiters'le dnyaca tamnan Z-
richli Jakob Guyer buna bir rnektir. Zrich kentinde Doa Bili
mi Aratrmalar Topluluunun Ekonomi Komisyonu, dzenli
olarak, burjuvalarn ve kyllerin katld "kyl sohbetleri'ni
dzenliyordu. Burjuvazi ve soylular yava yava halk arasnda da
saduyuya ve kendi kendine dnme yetisine rastlandm fark
ediyorlard.
Bylece Aydnlanma, halk kefetmi ve onu burjuvazinin
dnyasnn iine yerletirmi, her lkede deiik ekilde ve dei
ik baarlarla bir zmreden dierine uzanan kprler kurmaya
balamt. Burada hareketin zellikle youn olduu Almanya
202 topya ve Reform

ve svire'den rnekler verdik. Sz konusu olan bir para yurtse

verlik, nyarglaryla birlikte tecrit edilmi zmre dnyasndan
vazgemiti. Bu nedenle gen Goethe halk kendi gzyle gr-
m iyen bir yazar eletirmektedir: "Adam ailesiyle, kyly ift
liinde, anneyi ocuklarnn arasnda, zanaatkar atlyesinde, d
rst yurtta bir testi arabnn yannda... grmek iin kendini
aa indirseydi, yarglar nasl da deiirdi!"
 9. Erdem ve Yurtseverlik

Aydnlanma yeni, daha iyi bir insan yetitirmek istiyordu. Bu an

lamda erdem retisinin eski anlaym kabul etmiti: Eski Yu
nan ve Roma etiinin arete ve virtus retisini, yani birok e
mede, belediye binasnda ve kilisede hl tasvir edilmi olarak
bulunabilecek drt temel erdem olan adaletin, bilgeliin, ll-
n, cesurluun (justitia, pndentia, temperantia, fortitude) tasar
myla sklam olan retiydi. Erdemler, tanrsal kkenliydi.
Ama imdi sz konusu olan ey, onlar doal hukukun ve akln il
kelerine uygun bir ekilde yeniden dzenlemek ve herkes iin
geerli klmakt.
Aydnlanman yazarlar ounlukla kendine zel yaptklar ve
yapmadklarnda kii iin lt olabilecek bireysel erdemlerle
toplumda ve devlet yaamnda insanlar iin geerli olan erdem
ler arasnda ayrm yapyorlard.
Bireysel erdemler iin belirli ilkelere uyan bir tutum art ko
ulmutu. nsan, vicdanna kar ykmlyd ve elik ilkelere uy
malyd. Her ne kadar kiisel bir tanry tanmasalar da, yaradan-
clar iin doa yasalar balayclk tayordu. Tanrtanmazlar
kendi i seslerini dinliyorlard. Bunun dnda Aydnlanmaclarn
birou dinsel bir tulumla belirlenmiti. Elbette bu arlk kat bi-
imci bir ynelim anlamnda deil, "eitimlilerin dindarl"27
anlamndayd. nsanlar bir kiliseye balyd, ibadetlerini yerine
getiriyorlard, ayinlere ya da komnyona katlyorlard. Gne ki
isel bir duayla balanyordu. Ev halk da bir ev duas iin birara
ya getirilebilirdi. Bunu yaparken odak noktas sz konusu mez
hep yneliminin dogmatii deil, aksine daha ok genel bir ay-
dnlanmac ve Jansenci ya da pietist ynelimli dindarlkt. nsa
nn, Tanrnn sureti olduu biliniyordu. ou kez yazl olarak
dile getirilen kendi kendini snama yntemiyle dnce ve davra
nlar denetleniyordu. nsann vicdan, neyin doru ya da yanl
204 topya ve Reform

olduunu sylemeliydi. Alman ilahiyat Spalding bylece "ken

di kendimle daha ok iliki kurmay rendim ve vicdan benim
iin gittike daha ok nem kazand" demektedir. Bu vicdan ay
n zamanda kilise balarndan kurtulmu yaradanclan ve tanr
tanmaz olduunu ilan edenlere de yol gsterebiliyordu ve din
darln yerini almt.
nsamn genel ilgisi "insan sevgisi"ne ilikin erdem olarak or
taya kyor, Aydnlanmann erdem retisinde ilk sralardan bi
rini alyordu ve dinsel bir tutumun etkin bir evrimiydi. Yzyl
buna, etkin insan dostluu olarak anlalan ve Hristiyan inan
nn "iyilik yapma" geleneinde bulunan, ancak imdi kilise d
kamu yararna olan yaptlarda da ortaya kan "hayrseverlik"
ifadesinin damgasn vuruyordu. Her insamn iinde bulunan ben
cillik, kendi kiiliinde younlama ve karlar bu ekilde diz-
ginlenmeliydi.
Mtevazlk erdemi, aym zamanda darya kar olan tavr
larda da mtevazlk bununla birlikle ortaya kyordu. Birokla
r tarafndan lkse, sefahate kar verilen savan, o zamanlar
dendii zere kiisel savurganl azaltlmas buna ilikindir.
Mtcvazln yaknlarnda sadece kiisel gereksinimlerde
deil, aym zamanda z disiplinde ve Barok ada salt sanatta
olmamak zere hayatn tadn karan tutkularla mcadelede de
"lllk erdemi bulunuyordu. lllk, bir ngiliz zdeyii
nin -h e r iki parlamento partisine dayanarak- dile getirdii gi
bi orta yolun seimi anlamna geliyordu: "In moderation placing
all my glory, the Tories call me Whig and Whigs a Tory." (B
tn o llk erdemimden tr, Toryler Whig diyor bana,
Whiglerse Tory).Orta yolu seerek her iki partide de saygnl
n lekelenmesine raz olunmalyd.
Son olarak alkanlk, yani gayretlilik de bireysel erdemler
dendi. Tembellik bir kt huy olarak kalmt ve onunla mcade
le edilmesi gerekiyordu. Bo zamann ve ie bakn kmsen
mesiyle 19. yzyln disiplini ilii belirmeye balamt bile.
Dindarla, insan sevgisine, mlevazla, llle ve al
kanla ilikin bireysel erdemler aslnda sosyal alanda, aile ve
Erdem ve Yurtseverlik 205

devlet iinde gsterilen davranlarn kouluydu. Olduka gl

aile birliine karn, ocuklarn ve kuzenlerin bakmna karn,
soylulardaki ve bujuvazideki sosyal konum iddialarna karn:
Tam da baan, gelenek ve alma yoluyla hayatta muvaffak olu
nunca - insanlar iin zaman, aba ve para salamak, erdemli
bir davrant. Para ve konum bu lks yzylda baka trl de
kullanlabilirdi: Av, kumar ve kadnlar iin soylular, baka ser
vet ynlar ya da herhangi bir lonca odasndaki rahatlk iin
tccarlar, kilise vakfndan salanan gelirler uruna evrilen en
trikalar, yeme, ime ve olduu yerde tembelce pineklemek iin
din adamlar.
sler belediye meclisi yesi, yarg, tara valisi, memur, bele
diye reisi ya da prenslik bakam olarak olsun, siyasal bir konum
da bulunulduunda, kendi karm dnmeksizin "ortak en iye
nin emrine amade olunmalyd. Bu istihdam ou kez hayrsever
ve ekonomik topluluklarda gerekleiyordu. 18. yzyl, her konu
da byle bir toplumsal elite sahipti - elbette lkesine gre dei
ik etkinlikle; ideal, yurtseverlikti. Yurtseverliin deiik ekil
lerde ifade edildiini gryoruz. Yurtseverlik krallar, bakanla
r, soylu iftlik sahiplerini, taral idarecileri, belediye reislerini
ve belediye meclisi yelerini, tccarlar ve zanaatkarlar, papaz
lar, retmenleri, doktorlar ve aydnlanm kylleri canland-
rabiliyordu. Yurtseverlie sadece cumhuriyetlerde hi rastlanm
yordu; ancak ann ve onurun yerel olarak snrland yerlerde
zellikle gl bir ekilde hissediliyordu. Ticaret birlii yesi
Hamburg kentinde yurtseverlik vaktiyle yle tanmlanmt: O,
"Devlet iin en iyisini isteyen ve onun refahm mmkn olan her
ekilde ilerletmeye alan gl igd."28
Birey iin mmkn olduunca byk bir zgrlk gvencesi
halktaki, insanlardaki etkinliin gvencesiydi. Her insamn belir
li haklar zerinde hakk vard. Bu haklar kiisel zgrlk, mlki
yetin gvencesi ve garantisiydi. Devlet, olabilecek en dk d
zeydeki bu haklan saymal ve korumalyd. Bunu yaparken dev
letin hangi siyasal biime sahip olduu, monari ya da cumhuri
206 topya ve Reform

yet olup olmamas ikinci derecede nemliydi. nsan onuruna say

g gsterildii srece her ey yolundayd.
Bireysel erdemlere imdi yurtsever erdemler katlmal ve in
sanlar iin yararl klnmalyd. Burada eski temel erdemler yeni
bir yorumla hayatta kalmlard.
Pmdentia, yani "bilgelik" doal kouldu. Burada stultitia'ya,
yani "bilgisizi ik'e kar eski sava bir Swiltin ve bir Voltairein
kusursuz zeksyla srdrlyordu. Ancak Erasmusun klasik ki
tap Delilie vg yeniden baslyor, evriliyor ve okunuyor
du.
Temperentitf ya, yani "itidar'e ilikin temel erdem imdi ho
gr olarak yorumlanabiliyordu. Bu ilkenin ilk ifadelerinden bi
ri, William Pennin Pennsylvanya kolonisi iin yazd Frame of
Government'ta (Hkmet erevesi) bulunmakladr:

Her eye kadir tek ve biricik sonsuz T anny tanyan ve O nu dn

yann yaratcs, koruyucusu ve hakimi olarak kabul eden, vicdanla
rn O na kar ykml hisseden bu eyalette yaayan kiiler yurt
talar toplumunda bar iinde ve adil bir ekilde yaamak iin, hi
bir ekilde rahatsz edilemez vc madur braklamazlar 29

Stuart ngilteresindeki dinsel aznlklarn uzun yllar grd

basklardan oluan ac deneyim, bu hogr yazsna gemitir;
bu yaz aym zamanda Kzlderili siyasetisi William Pennin e
siz zelliinin vurgulanmasna da nemli bir katkda bulunuyor
du. Bu yasa, salt bir tahammln tesindedir, dinsel inanlara
zgrlk vermektir. Aydnlanmaclar, Prusya ve Avusturyadaki
buna uygun buyrultular karsnda byle dnyorlard. Hog
r, dinsel anlayn bir ifadesiydi.
Jstitia'ya, yani "adalet" e ilikin temel erdem, Aydnlanmac-
lar iin doal olarak kalmt. Bu ilke uygulamada, bir biimiyle
devlet alannda sorumluluk tayan herkes iin tarafszlkla y
kml olma anlamna geliyordu.
Fortitudoya, yani "cesurluk"a ilikin temel erdem imdi Ay-
dnlanmann davas iin sorumluluk alma, tepkilere raz olma
Erdem ve Yurtseverlik 207

cesareti anlamn tayordu. Bern Ekonomi Topluluunun ya

ym srasnda bir makale nsanlarn Yarglanndan Duyulan Kor-
fcndan sz etmektedir:

htiyattan tr ender olarak yararb giriimlerde bulunulmakta

dr; eyler, uzak bir gelecekte zayf bir etki yaratmaktadr. Ancak
hastalk baladnda, onu gerektiren ilalar dnlmektedir. O
zaman da rktc hayal gcn byten baz zorluklar amak
iin bazen gayret ve istencin, bazen de sabrn eksikliini ekerek
gzmzn nnde birine verilen zararn nn kesmek zere o
u kez bir tutku drtsne yenilmedii takdirde doal bir canszlk
bizi engellemektedir. Kendi glerimize gvensizlik de kusurlu bir
kaynaktan akabilir; bunun temelinde insanlarn baarya bal olan
yarglar karsnda duyulan klelere zg bir korku yatabilir; zsay
gmz, yanlm olma tehlikesini srdrmek istemiyor.30

Sabrn canszl, kendi gcne gvenin de baarszl yenmesi

gerekiyordu. nsann sefaletiyle, doa gleri araclyla gelen
felaket ve facialarla karlatrlnca, "sadece yorgun drmek;
bunu yapmamal ve yapmas da gerekmez"31 "insan dostnu in
citebilir. Cesurluk erdeminin en son snr, henz Antik ada
bile anayurt iin lmek anlamna geliyordu. Alman yazar Tho
mas Abbat, Anayurt in lmeye DaiYi Yedi Yl Savamn ara
larnda yazmt. Bununla birlikte bu zveri zellikle subaylar ve
askerler iin geerliydi. Anayurt iin tm gcn feda eden sa
va olmayan bir yaamn srdrlebilmesi de, Aydnlanman
gre yaknd.
Peki, anayurt ne demektir? "Anayurt" insann yerletii, bura
da ve imdi bir eyler baarmann gerektii yerdir. Snrlar ulu
sal deildir; nk memleket iin yaplan ey, insanlk iin yapl
m demektir. Yurtsever kendi lkesinin baarlarm ilerlettiin
de, btn insanln baarlarn ilerletmi olur. Yurtseverlik, he
nz milliyetilik deildir.
Devletin emrine amade olarak yurttan grevini yerine getir
dii cumhuriyetlerde zellikle iyi bir ekilde gerekleebilen "si
yasal yurtseverlik" vard. Ama ayn zamanda monarilerde de te
208 topya ve Reform

baa, emanet edilmi hkmdarln sadakatle ynetiminde dev

letle birlikte alma olanana sahipti.
"Ulusal yurtseverlik", ulusal tarihin dncesiyle ynleniyor
du. Savala ve barta anayurdu koruyan kahramanlan rnek al
yordu. Tehdit altnda bulunduklarnda deerli mlkleri savunma
y biliyordu.
"Evrensel yurtseverlik", Lavaterin "Dua arksnda bir mit
olarak dile getirdii gibi, "eer tm uluslardan bir ulus olmu
sa", ulusun geici olduunu, tarihinin evrenselci-insanca bir asl
amala sonulanmas gerektiini kabul etmektedir.
"Tm Hristiyanlann birlemesini amalayan harekete ilikin
yurtseverlik, Hristiyan geleneklerini imdi tm dinsel inanlar
iin - ayn zamanda Hristiyanln dndakiler iin d e- mezhep-
lerst anlamda, hogryle srdryordu.
topyann reforma dnmesi "pedagojik yurtseverliin" in
sanlk iin insanlarn eitimiyle uramas, "sosyal yurtseverli
in" sknt eken insanlara yardm etmekle ilgilenmesi ve "eko
nomik yurtseverliin" insanlarn ekonomik geimlerinin olabile
cek en dk oram iin almas anlamna geliyordu.
Aydnlanmann erdem retisi, devin kolayca daha byk
bir alana yaylacak kk alanda gerekletirilmesi gerektiinin
farkndayd.

Her baba iyi ocuklar yetitirerek anayurdunun iyiliin i salar: Her

anne dzenli ev idaresiyle ve savurganlktan kanarak: Genlik
sayg ve itaatle: Yallar deneyimle ve iyi rnek olarak: veren d
zenli denetimle: Hizmetkrlar sadakatle: iler ve zanaatkarlar
emekle: Asker silahlarla: Tccar ucuzluk ve iyi inanlarla: bilginler
yararl bilimler, yazlar ve bulularla: Din adamlar ar reti din
dar bir yaamla: Devlet grevlileri adaletin uygulanmasyla ve dn
yay yasalara gre ynetmekle 32

Bu, ak bir dille derinlemesine bir felsefe ve ilahiyat yklen-

meksizin akl ann basit program, yzyllardr hep istenegel-
dii -Sokrates ve Epiktetosun uzak gnlerinden bu yana anla-
Erdem ve Yurtseve/iik 209

lir olarak- ve dnyann ktlyle mcadelede yatt gibi sa

de bir etikti.
Erdem ve yurtseverlik kavramlar, 19. yzyl iinde ou kez
ktye kullanlmt. Erdem ikiyzlle, var olan koullara ve
isteklere gre dzenlenen bir davran biimine dnebiliyor
du. Yurtseverlik haddini bilmez, kr krne bir milliyetilie
brnerek yozlaabiliyordu. Bundan baka psikanalizin yeni
retisi, tanrsal kkeni erdemin giysilerini karm ve onu salt do
ayla ilgili yaradla indirgemiti. Faizm ve nasyonal sosya
lizm, yurtseverlik erdemlerini kesin olarak saptracakt. Buna
karn Aydnlanmanm program, her ne kadar topik bir ekil
de tasarlanm olsa da, bireyler istedii srece var olacakt. Mi
lanoda Accademia del Pugni'deki insanlar, belle virt, dveri -
virt senza noia (gzel erdemler, grevler), titizlik olmakszn er
dem isterlerken haksz mydlar?33
Bylece mantksal-ak zeks, kat cesurluu ve ll, tar
tl tavrlaryla makul, nesnel, geleneksel dncelerin, tutkulu
kat inanln ve barok cokunluunun etkisinde kalmayan Ay
dnlanma insan yetimiti. Romal Stoaclar yeniden dirilmi gi
biydi. Drstlk ve mertlik, kuru aklclk madalyonun teki y
zyd. Gelecek olan romantik kuan Ayd ulanmay ilham etti
i, yzeysel, basmakalp, beylik akl zrvalar. Bununla birlikle
18. yzyln portreleri keskin baklar, dimdik durular ve - o
u kez kendi kendileriyle alay etliklerini ele veren- dosta g
lmsemeleriyle akl kadn ve erkekler resimleri olmutur.
 VI
G eni D nyaya Byk Alm

Aydnlanma, nceleri Avrupa merkezliydi. Eski Avrupada bir

ok eyin dzeltilmesi, yeniden incelenmesi, aklanmas ve et
raflca dnlmesi gerekiyordu. Ancak Avrupallar dnyada sa
dece kendilerinin bulunmadn biliyorlard. oktandr dier k
talara a atlmt ve yeni davran biimleri dnlmeliydi.1
Voltaire Dnya Tarihi*ne De la Chine*le (in zerine) bala
dnda yeni, kesin bir vurgu koymutu. Bylece antik-Hristiyan
dncelerinin de geerliliini daraltm oluyordu. O zamana de
in okul ve kilise derslerinde srail kavimlcri, eski Yunan, eski
Roma doal tarihsel temel olarak veriliyordu. Eski Douya
uzun sredir allmt; k, bir zamanlar oradan douyordu.
Gerekte bu ilikiler sknt vericiydi. OsmanlIlarla yaplan sa
valarn, Viyana Kuatmasnn zerinden pek fazla zaman ge
memiti ve 18. yzyl banda Venedikliler Akdenizde son de
niz savalarn yapyorlard.
Bununla birlikte Kolombun kefinden bu yana byk denizin
tesindeki byk kla hakknda bilgi sahibi olunmutu. spanyol-
lar ve Portekizliler 16. yzyl dnyasn kendi aralarnda bl-
mlerdi. Meksikadan iliye kadar ikinci bir spanya uzanyor
du ve Afrika ve Hindistanla birlikte Brezilya da Portekize aitti.
Ancak ksa bir sre sonra Felemenkliler, ngili/lcr ve Franszlar
bu dengeyi bozmulard. Atlantik kysndaki her lke, 1755te
birka Virgin adasyla Danimarka Bal Hindistann kuran Da
nimarkalIlar bile smrge sahibi olmak isliyordu. Afrika ve Hin
distann nemli limanlarnn hemen hemen tm, Avrupann
egemenliine girmiti. Kefedilen topraklar o zamanki smrge-
Geni Dnyaya Doru Byk Alm 211

ci devletlerin silah desteiyle dierlerine kar snrlandrlyor

du. Avrupallar, yabanc ktalara gyorlard. Her iki Amerika,
zellikle de Kuzey, yoksullarn ve inanlar uruna memleketle
rini terk eden Bostonlu Presbiteryenlerin, Charleston'da ki Fran
sz Prolestanlannn, Ontario ve baka yerlerdeki Anabaptist ve
McnnonitJerin g ellii klasik lke olarak AvrupalIlarn yerle
tii blgeler durumuna gelmiti.
Bylece Aydnlanma, Avrupann nfuz ettii bir dnya bul
mutu. Amsterdaml tccar Cavadaki Batavda, Londral tccar
Madrasta, Fransz tccar Pondieride, Portekizli tccar
Goada kendi memleketindeydi. spanyol kral vekilleri ile ba
piskoposlarn ynelim yerleri Meksikadan Limaya kadar uzan
yordu. Portekizliler, Britanyallar, Flcmcnkliler ve Franszlar,
Afrika kylarndaki smrgelerinde alyorlard.
Avrupallar fatih, gelecein hkmdarlar, maceraperest ve
tccar olarak gitmilerdi. Ekonomik kazan elde etmek ve her
yerde eski snrlarla bitiik olmakla birlikte Avrupada alk ol
duklar gibi siyasal g uygulamak istiyorlard. Bununla birlikte
smrgeleme, btn yoksunluklara karn ok kolay geliiyor
du. stn AvrupalIlara gre yerliler, kendilerine edeer insan
lar deildi. Onlar barbard. Aristoteles'te ayrntlaryla okunabi
lecei gibi barbarlar, yaradltan klelik iin belirlenmilerdi.
nce boyunduruk altna alnmalar, sonra da ehliletirilmeleri
gerekiyordu. Bu smrgeci yntem, ilk olarak anlalmaz yk
sek kltrleriyle ok abuk ortadan kaldrlabilcn Kzlderililere
isabet etmiti. 1 7 8 0 -8 rd e nka hanedan soyundan gelen T pac
Amarunun nderliinde, Kolomb ncesi zamana ilikin mitosu
bir kez daha geri getirmek isteyen mitsiz bir ayaklanma dene
mesinde bulunmulard. Kzlderililer, Katolik Hristiyanlara d
ntrlmt ve bylece en cra dalk blgelere kadar gste
rili katedrallere sahip olmulard. Ksa bir sre sonra smrge
kuran Hristiyanlarn vicdan uyanmt. Meksikann egemenli
inde bulunan Chiapasla piskoposluk yapan spanyol Bartolome
de las Casas, fetihten hemen sonra btn yaam boyunca Kzl
derilileri desteklemi ve bir koruma yasas karabilmiti. Bun-
212 Geni Dnyaya Byk Alm

dan sonra 17. yzyl iinde Cizvitler, 1750 ve 1776 yllar arasn
da iki smrgeci devlet arasnda bllene ve yeniden kle ya
antlarna geri dnene dein Kzlderililerin 31 Reducciones'de
himayenin keyfini kard Paraguay ve Yukar Peru arasndaki
spanyol/Portekiz snr blgesinde teokrasilerini kurmulard.
ngiliz Quaker William Penn, Kzlderililerle yapt toprak
szlemelerini bu topraklarda gerekletirmiti. 1680 tarihli izin
belgesinde "vahi yerlileri, iyi ve adil bir ekilde medeni toplu
ma ve Hristiyan dinine yaklatrma'y zerine alyordu. Locke
ve Shaftesbury gibi ngiliz aydnlanmaclar Penne danyorlar
d. ngilterede olduu gibi hogr sorunu sz konusuydu. "Kut
sal deney" gerekte uzun sre baarya ulaamamt; bununla
birlikte Kuzey Amerikal Kzlderililerin yazgs ok iyi bilin
mektedir.
Smrgecilik, ncelikle 18. yzylda Amerika ktasna zenci
kleler olarak getirilen Afrikallar zellikle etkilemiti. yz
yl boyunca okyanusun te tarafna gtrlen insan says yakla
k 10 milyondu. Kle ticareti doal bir eydi; hatta baka yerler
den gelen Afrikallar, dman komularm seve seve teslim edi
yorlard. Siyahlar Latin Amerikada Katolik-Latin kkenli ve
daha az kat bir evreye -zellikle Brezilyad a- bir dereceye
kadar entegre olurlarken, Protestan-Britanya damgal Kuzey
Amerikada kendi kltrel kimliklerini gelitirebilmeleri bir
hayli zaman almt. Bu, ancak balamakta olan 19. yzylda ha
rekete geen Hristiyanlamayla gerekleecekti.
18. yzyln ikinci yansnda birok Avrupal ve beyaz Ameri
kal, asl olup bitenin farkna varmt: Farkl renkli ve farkl kl
trlerden insanlann korkun bir ekilde yok edilmesi; sadece k
leletirme ve aalama deil, ayn zamanda yerlilerin, karsn
da diren gsteremedii hastalklann bulatnlmasyla gerekle
tirilen bir soyknm. Bylece smrgecilik kart sesler yksel
meye balamt. Las Casamn raporuna dayanarak Voltaire bir
den fazla yerde durumu abartm olabileceini, ama geri kala
nn hl birini dehete drmeye yeterli olduunu sylemekte
dir. Smr anlay imdi aydnlanmac ate altna girmiti.
Geni Dnyaya Doru Byk Alm 213

Eer Avrupada eit haklardan, insann kendi kaderini zgrce

belirlemesinden sz ediliyor ve bunlar hakknda yazlar yazlyor-
sa, o zaman bu herkes iin, "vahiler" iin bile geerli olmalyd.
Ve bir sredir bu vahiler iyi ve "soylu" olarak grlmeye bala
mt.
Bir Fransz maceraperesti olan Baron de Lahontan, 17. yzy
ln seksenli yllarnda Kuzey Amerikal Kzlderililerle tanm
t. 1703* te Yazar ve Saduyulu Bir Vahi Arasndaki lgin Konu
malar yaynlanmt. Lahontan, vahi Adarioyla tartmaktay
d:

Adario, zafer kazanmasna ncil ile doa glerine tapmay kyas

lyordu. Sadece korku ve cezay vahyeden Avrupa yasalar ile do
al ahlak kyaslyordu. Topluma ayn zamanda hem mutluluk hem
de eitlik gvencesi veren basit bir komnizmle karlatryordu
bunu... Adarionun bilgisizlii bile bir ayrcalkt. Okuma-yazma
bilmedii iin kendisini skntdan kurtaryordu; nk bilim ve sa
natlar, ahlaki kntnn kaynaklarndan biridir. yi tabiat anas
na boyun eiyordu o ve bu nedenle de mutluydu. Asl barbarlar,
uygarlardr: Vahilerin rnei, onlara zgrl ve insan onurunu
yeniden bulmay retsin 2

Bu, yzyl ortalarnda bu duygu deimelerini Voltairein Essai

sur les moeurs et Vesprit des nations' da (1756, Gelenekler ve
Uluslarn Ruhu zerine Deneme), Rousseaunun Discours sur
Vorigine de Vinegalile parmi les hommes'a - (1754, nsanlar
Arasnda Eitsizliin Kayna ve Temeli zerine Konuma) be
lirtmesinden ok nceleri kaleme alnmt. Voltairein geni
kapsaml tarihsel yapt, ilk olarak Hristiyanhk merkezli evren
sel bir tarihin ilk anm temalarm terk etmektedir, ki bunun
yannda yksek uygarlklarndan tr in ve slam kltrleri ya
zardan zel bir sayg grr. Voltaire aydnlanmac ilerleme d
ncesine bal kalrken... Rousseau insanln geliiminin yaz
sz, "medenilememi1' evrelerine dikkat ekerek Avrupalmn
son derece nemli sonular douracak olan kltrel gvensizlii
ne katkda bulunmaktadr.
214 Geni Dnyaya Byk Alm

Rousseaunun doa insanna ilikin varsaymsal kurmacas,

mutlakyeti saray toplumu karsnda bireycilerin usancndan
kmt; ekonomik ynden bamsz, siyasal zgr ve ahlaki yn
den ar homme naturellein (doal insan) o zamanki insanlar s
kyor, ahlaki ynden kertiyor ve kendi kendilerine yabancla
tryor gibi grnen kar figryle sava, herkese duyurulmutu.
Gezginin, uzay katederek ayn zamanda kklerine ve mutlu ev
relerine doru gerisin geriye keif yolculuuna kt dncesi,
Rousseau yandalarnn yazlarnda byk poplarite kazanan ye
ni ve nemli bir dnceydi.
Bundan yirmi yl sonra Royal Society Bakan, Kaptan Co
okun dnya yolculuu iin u nerilerde bulunuyordu:
Bu halklarn kann dkmenin ok ar bir su olduu her zaman
gz nnde bulundurulmaldr; nk yan her eye kadir yaratc
nn elinden kma insan varl ve en kusursuz AvrupalIyla ayn de
recede, belki de bu arada daha az sava ve Tanrnn ltfuna da
ha layk olarak snlan Onun himayesi sz konusudur. Onlar
oturduklar deiik blgelerin doal ve kelimenin tam anlamyla ya
sal sahipleridir. Hibir Avrupa ulusunun, onlarn topraklarnn bir
parasn igal etmeye ya da gnll rzalar olmakszn aralarna
yerlemeye hakk yoktur. Saldrgan olarak ortaya kmad iin
byle bir halkn boyunduruk altna alnmas, hibir hukuksal hak
kazandrmaz.

Bu, egzotik halklarn haklarnn doal hukuk ynnden tannma

s ve smrgecilik ruhunun ilkesel olarak yadsnmasyd. Farkl
rktan ve farkl kltrlerden insanlara, trdelikleri iinde sayg
gsterilmesi gerekiyordu. Bylece eski misyon dncesi de ay
dnlanman bir unsur kazanmt. Hristiyan misyonlar uzun za
mandr derisi farkl renkten insanlar, Hristiyanln kurtulu
beklentilerine dahil etmeye alarak kabul etmiti. Her ne ka
dar bu tek tarafl olarak -lam da din deitirme olarak- ger
eklemi olsa da, Cizvitler ve Kapuinler, sonralar da pietist
Protestanlar onlar Tanrmn yaratt varlklar olarak ciddiye al
mlard. Pietist misyon hakknda sylenebilecek olan ey, btn
misyonerler iin geerliydi:
Geni Dnyaya Dora Byk Alm 215

Birou en byk zvererin ve tehlikelerin arasnda, memleketle

rinin gelenek ve uzlamla gvenli hale getirilmi, dzenlenmi ve
evrelenmi kilise yaamndan ok uzakta hi iitilmemi bir nc
performans gsteriyordu. Saylamayacak kadar ok saydaki dier
leri, raporlar ve incelemeler araclyla Asya ve Afrikadaki misyon
macerasn yayor ve bu ekilde sadece corafi ufuklarn deil, ay
n zamanda genellikle Avrupa iinde kalan dar ufuklu kilise bilin
lerini de geniletmeyi reniyorlard... misyonun arkasnda bir l
keyi ve denizi kapsayan evrensel Tanr imparatorluu dncesi
yatmaktadr.3

Buna ek olarak ngiliz Melodistlerinin yetmili yllarda klecilik

kart harekeli balatan ilk kiiler olduu da unutulmamaldr.
Ancak yabanc kltrlerle ilikide sz konusu olan sadece
Hristiyanla ilikin insanlk deil, ayn zamanda da yeni olan
her eye dkn bu aydnlanman adaki merak ve bilimsel il
giydi. Tm dnya hakknda daha fazla bilgi sahibi olmak isteni
yordu. Gezi notlar en ok sevilen kitaplar, egzotizm de i me
kn ve bahe dzenlemelerine dein moda olmutu.
ngiliz yazar Defoenun 1719da yaynlanan kitab Robinson
Crusoe, byk baar elde etmiti. Her ne kadar Britanyal, zen
ci Cumay Avrupahlatrmaya alsa da, ona kmsenmesi ge
reken bir barbar olarak deil, eitilmeye yatkn bir insan olarak
davranyordu.
Robinson, Defoe tarafndan Pasifik Okyanusu5ndaki Juan --
Fernandez Adasna yerletirilmitir. Gney Denizlerinin ada
lar dnyas, yeni keifler arasnda en byleyici olanyd. O za
mana dein Flemenkin egemenliinde bulunan Endonezyann
dnda bu adalar, Avrupallar iin fazla bir ekicilik tamyor
du. Dnyann son paras olarak ancak 18. yzyln ikinci yarsn
da Avrupallarn bilincini harekele geirmiti.
Bu on yllk zaman dilimlerinde kifler eskisinden daha fark
l bir biimde yolculuk ediyorlard. liki kurmaya alyor, yerli
leri tanmak istiyorlard. Fransz doa bilimcisi de Gerando
1800 dolaylarnda yle yazmaktadr:
216 Geni Dnyaya Byk Alm

Bugn gerekten felsefi gezginin beklentisi ve gayretinin kendini

vermesi gereken ana hedef, tutumlarn sonulan ve ilikileri iin
de anlamak iin ortasnda bulunduu halklarn dnce dnyasna
girmesine izin veren tm yollar zenle biraraya getirmekten iba
rettir. Bu aratrma hedefi sadece kendi iinde en nemli ey de-
dir; ayn zamanda dier bilgi alanlarna hazrlk ve giri grevlerini
de grmektedir. Eer insanlar anlamyorsa ve onlarla sohbet ede-
miyorsa, iyi gzlem yapm olmakla nasl gururlanlabir? Vahileri
iyi tanmak iin en iyi yol, bir dereceye kadar onlar gibi olmaktan
ibarettir - ve onlarn dilini renerek onlarn yurtta olunabilir.

De Gerando yle bir eklemede bulunarak karlamann eski

eklini ar bir dille eletirmektedir: "Kolomb Yeni Dnyaya sa
dece hrsl fatihler gnderdi... acmasz spanyol maceraperestle
ri beraberlerinde sadece ykm getirdiler.
imdi Avrupann kendi kendini eletirdii grlyordu. kin
ci yolculuunda Cooka elik eden Alman doa bilimci Forster
yle demektedir:

Avrupallan Gney Denizi adalarndaki yerlilerle ilikisinin, uy

gar halklarn bozulmu gelenekleri, bilgisizlikleri ve birlikleri iinde
burada mutlu bir ekilde yaayan bu masum insanlara bulama
dan nceki zamanlarda kesilmi olmas, gerekten de arzulanmas
gereken bir eydir. Ancak insan sevgisinin ve Avrupa'nn siyasal
sistemlerinin birbiriyle uyumamas, zc bir gerektir

Gerekte direnli olarak grlen kltrlerle, uzun zamandr

-Avrupallann kendisi henz vahiyken- yazlarn yazld,
okunduu, devlet ynetiminin ve yasa koyuculuunun daha kar
mak ekilde gelitirildii, kurnazlkla kurulduu ve ufak kltr
lerin doal sayld Msr, ran, Hindistan, Japonya ve in gibi
yksek kltrlerle ok nceleri karlalmt.
Daha 17. yzylda bile Yakn Dou, Avrupal dncelerin
nesnesiydi: Le sage Egyptien (Bilge Msrl), daha Antik ada
Herodotos ve Strabonda nceden biimlendirilen Yukar Msrl
Geni Dnyaya Doru Byk Atm 217

Kapui misyonerleri tarafndan yeniden kefedilmiti. Klasik

Fransa'nn ilahiyats Bossuet, bu figr evrensel tarihinde yeni
den ele alm, Mslmanlar hakkndaki yanlglar dzeltmiti.
Bunu ayn zamanda Araplar hakknda da baka anlatlar izlemi
ti. 1730da Boulainvillers, sa'mn Yahudilerin bilgeliini yaa
mas gibi Muhammedin de Araplarn bilgeliini yaadm
onun yaamnda gsterdii Vie de Mahomet* (Muhammedin
Hayat) yazmt.
Ancak Cizvit misyonerlerinin Amerika ve Afrika'dakinden
ok baka koullarla karlatklar in, her eyi glgede brak
yordu. Burada vahilerle deil, derin bir sofra grgsyle birlik
te AvrupalIlara ve rflerine kar entelektel bir ilgiye de sahip
olan ok kibar insanlarla ilgilenilmesi gerekiyordu. Bu ok eski
kltr yabanc gibi gelse de, toplumsal ynden bir aalk duy
gusuna kaplmyordu. Geri inliler Avrupallan barbar olarak,
ama nezaketle davranlmas gereken barbarlar olarak gryor
lard. Ksa bir sre sonra Cizvitler ustalkla uyum salamay
renmiler ve bu dnyay tanyarak in hakknda bakalarna bil
gi veren en nemli kiiler olmulard. Rousseau yandalan eit
li elence biimleriyle kendilerini soylu vahi kltne verirken
Voltaireciler, zgr dnceli kiiler ve ilerlemeden coku du
yanlar zlemlerini, tam da eriilmesi g ve deyim yerindeyse
uzaklarda kald iin topik dnceler uyandran Orta mpara
torlua yneltmilerdi. Cizvitlerin anlatlarnda hl eletiri
alan ey, imdi olumlu bir ekilde yorumlanyordu. Bylece Av
rupada ini takdir eden ilk kiilerden biri olan Leibniz, bu l
kenin tahmin edilen asker zayflm, burada yaygm olan ve
Hristiyanl dnme biimiyle ilikilendirdii Pasifike zg te
mel akma balyordu ve Voltaire de inin hkmdarlk siste
minin merkezinde ve tipik hiyerarik derecelendirmesinde, ay
dn despotluun cisimlendirdii gibi kamu yarar iin duyulan bil
gece bir endienin ifadesini buluyordu. Ksa bir sre sonra Roko
ko, Uzak Dou sanatlarnn sslemeci elerim ve yeni teknikle
rini devralm, saraylarn i meknlarnn dzenlenmesinde in
iine, slamdan bu yana denizar bir kltrn bir daha hi hak
218 Geni Dnyaya Byk Alm

iddia etmedii zgrce gelime olanam vermiti. Bununla bir

likte Uzak Dou kltrlerine ciddi, dnsel bir yaklam iin
harekete geirilen istekler, bu moda akmdan kaynaklanmtr."
Tm bu ilgin lkeler hakkndaki deiik trden bilgiler n
celeri Cizvitlerin ve Kapuinlerin misyon raporlarndan, sonrala
r da 18. yzylda says gittike artan gezi notlarndan ediniliyor
du. Ansonn (1748), Byronn (1768), Bancks ve Solanderin
(1777) o zamana dein pek bilinmeyen Pasifik Okyanusu dnya
sna ilikin betimlemeleriyle, byleyen notlar araclyla dn
ya yolculuklar hakknda bilgi toplanabiliyordu. Asya hakknda
tam bilgiye sahip olmak istendiinde Siyam iin Choisy (1687),
Hindistan iin de Chardin (1711) ve Hohvell (1766) son derece
uygundu. Soylu vahinin Kuzey Amerikasn Lahontan daha
1683te betimlemiti. Bunu daha sonra California hakknda yaz
dklaryla (1757) Venegas izliyordu. Gumilla Gney Amerika
daki Orinoco hakknda (1738) ve de la Condamine de tm kta
hakknda (1743) bilgi veriyordu. Afrikayla ilgili olarak Kolb
mit Burnu hakknda (1705), Coyer Altn Sahili hakknda
(1714), Barbot Kuzey ve Gney Gine hakknda (1732) anlatlar
yaynlamt. Yakn Dou hakknda ok zengin bir literatr var
d: Frat Nehri hakknda Drummonddan (1754), ran hakknda
Hanwayden (1757), Msr ve Nbye hakknda (1755) Norden-
den bilgi alnabilirdi. Maundrell (1703), Pococke (1745) ve Has-
selquist (1757) Kitab Mukaddesten bilinen Filistini yaknlat
ryorlard. 1765te Shaw, Yakn Dou hakknda bilgi veriyordu.
En uzaktaki Kuzey de yeni bir ilgi uyandryordu: Eede Grn-
land hakknda (1741), Hoegstroem Laponya hakknda (1747) ve
Horrebow da zlanda hakknda (1750) bilgi salyordu. 1747de
Prevoslun tm dnya hakknda bilgi verdii bir klliyat olan
Histoire generale des voyages (Seyahatlerin Genel Tarihi) yayn
lanmt.
18. yzylda egzotik lkeler hakknda yava yava sistemli
bir aklamaya ve zmlemeye gidilebilecek kadar ok ey bili
niyordu. lk i, corafyann balangcm oluturan ve hidrograf
almalaryla denizler ve kylarn haritaya doru bir ekilde
Geni Dnyaya Do Biiyiik Alm 2J9

kaydedilmesiydi. James Cookun gezilerinden (1768-79) sonra

Pasifikin haritas doru karlabilmiti.
Asl aratrmac gezginler, hibir Avrupa smrgesinin bulun
mad art blgelere gitmeye balamlard. Mungo Park, Lon
don African Association (Londra Afrika Dernei) adna Nijer va
disine dein uzanm, Lewis ve Clark Missisippiden Pasifike
ulam, Antonio Ruiz de Pavon Peru-ili And Dalan arazile
rini ve Humboldt da Amazon havzasn kefetmiti. 19. yzylda
sra Afrikann ileriyle Avustralyaya gelecek ve balta girmemi
ormanlar tarafndan istila edilen Meksika ilerindeki tapnak y
kntlar kazlarla ortaya karlmaya, Kolomb ncesi kltrlerin
izleri bulunmaya balayacakt.
Corafya sadece haritaclk anlamm tamyor, youn bota
nik ve zoolojik aratrmalaryla kendini gsteriyordu. Her konu
da koleksiyon yapma ve dzenleme abas ortaya kmt. sve
li botaniki Linnaeusun rencileri almalarna balamlard:
Peter Kaim Kuzey Amerikada, Adam Atzelius ve Andreas
Sparrmann Afrikada, Karl Peter Thunberg Japonyada, Kari So-
lander Gney Okyanusunda. Aratrmalar, Avrupa iin bitki ve
hayvan trleri hakknda olduka geni bilgiler salamt.
1746dan balayarak Buffon ok ciltli Hisloire naturelleiyle
(Doa Tarihi) en geni kapsaml yapt vermiti. Bu yaptn giri
yazsnda vahi hayvanlar blmne ilikin olarak zoolojinin ne
denli evrenselletiini gsteren bir pasaj vardr:

Ev hayvanlarnn ve insann doasnn sadece snrl, ender olarak

kusursuz, ou kez deiiklii uram, biimsizlemi ve her za
man yabana etki vc katklarla evrelenmi olduunu fark edebili
yorduk. imdiden balayarak bu doa plak, kendi sadelii iinde
tek bana, ama saf gzellii, hafit yry, zgr ve ar tr vc
zarafetin, bamszln dier zellikleriyle daha etkileyici olarak g
rnecektir 4

Burada gergedan, zrafa, aslan vc panter gibi egzotik hayvanla

rn yannda geyik, sincap, kirpi, kurt ve ay gibi Avrupada bulu
220 Geni Dnyaya Byk Alm

nan hayvanlar da grlmektedir. Egzotik hayvanlar, Avrupada

bulunan hayvanlardan daha deerli deillerse de, onlar kadar
deerliydiler. Buffon, Academie des Sciences yesi ve Paristeki
Jardin des Plantes' m (Botanik Bahesi) mdryd. Sonralar
Londradaki Kew Baheleri canl bir bitki koleksiyonu sunuyor
du.
Sadece bitki ve hayvanlarla ilgilenilmiyor, aym zamanda in
sann kendisiyle de ilgileniliyordu. Artk sadece garip eylerin
bildirimi olarak deil, aksine bilimsel bir aratrma alam olarak
etnoloji olumutu.
Bundan byle dnya tarihi yazlmak istendiinde gerekte ar
tk uygar inle (srail yerine) deil, rf ve detlerine Afrika,
Amerika ve Gney Okyanusunda rastlanabilen "ilk insan' la ba
lanmas gerekiyordu. nsanlk tarihi, yksek ve alt, btn kltr
leri dikkate almalyd. 1759da Antoine - Yves Goguet De lorigi-
ne des lois, des arts et de leur progres chez les anciens peples
(Eski Halklarda Yasalarn, Sanatlarn Kkenine ve Onlarn ler
lemelerine Dair) yaynlamt. 1760ta Nicolas-Antoine Boulan
gernin Recherches sur Boriine dit despotisme oriental (Dou
Despotizminin Kkeni zerine Aratrmalar) kt. Aym yl Da
nimarkalI Jars Kraft Vahi Halklarn En yi Aletleri, Gelenekleri
ve Dncelerinin Ksa Tarihim kaleme almt. 1761de Char
les de Brossesun D culte des Dievc fetiches' (Feti Tanrlar
Kltne Dair) yaynlanmt. 1764te Isaak Iselin, ana blmleri
etnolojik olarak tasarlanm Philosophischen Mutmassungen iiber
die Geschichte der Menschheit"m (nsanln Tarihi zerine Fel
sefi Tahminler) yaynlamt. Bunu 1766 ylnda Essay on the
History of Civil Society"siyle (Uygar Toplumun Tarihi zerine
Bir Deneme) Adam Ferguson ve Versuch einer allgemeinen
Beschreiburg von dem Zustand der ngesitteten und gesitteten Vdi
ker nach Hirer moralischen und physikalischen Beschaffenheit ya
(Ahlaki ve Fiziksel Koullarna Gre Uygar ve Uygar Olmayan
Halklarn Durumuna Dair Genel Bir Betimleme Denemesi) Jo
hann Gottlieb Steeb izliyordu. Bu balkta btn bir program
aka bellidir. Yeni bir r almtr.
Geni Dnyaya Doru Byk Alm 221

Dnya evrensellemiti ve evrensel olarak kavrann alyd.

Bylece byk doktor, doabilimci ve filozof Albrecht von Hal
ler 1755te yle syleyebilmektedir:

nsanlarn fikir birlii iinde olmad nyarglar bize kolay abay

la atmay ve btn halklarn birbiriyle anlat doann sesini ka
bul etmeyi reten bir deiiklik hakknda, geleneklerin, yasalarn
ve dncelerin deiik olduu birok halk hakknda bilgi sahibi
olmaktan baka hibir ey, nyarglar gideremez: Bar denize
dalan adalarn yerlileri ne denli vahi ve kabaysa, Grnlandllar
Brezilyadan ve mit Burnundan ne denli uzaktaysa, tm halklar
daki doann hukuuna ilikin ilk ilkeler de o denli geneldir. Hi
kimseyi incitmemek, herkesi kendi haline brakmak, mesleinde ku
sursuz olmak eski Romallarda, Davis yolunun komularnda ve
Hotantolada onura giden yo ld u r5
 VII
Bamszlk - Eski Basklardan Kurtulu

1. Siyasal-Sosyal Bamszlk

Aydnlanma etkinletii zaman bamszlk, bir baka deyile es

ki dzenlerin ortadan kaldrlmasyla yeni olanaklarn serbest
kalmas anlamn tayordu. Emancipatio kavram Roma Huku-
kunda "velayetten karma", bir baka deyile 18. yzyl sonlar
nn bir ifadesinde olduu anlamda ataerkil balardan kurtulma
yerine geiyordu: "Tm bask yollarn ve tm buyruklar gerek-
sizleliren kr krne itaatten kurtulmak, ayn zamanda davra
nlarmzn esasn kendi iimizde tamamz da gerektirir."1
Kurtulu, yani geleneksel dnyadan kopu bireyler ve gruplarla
ilgiliydi: Burjuvaziyle, tebaayla, alt tabakayla, eriflerle, kleler
le, zellikle Yahudilerle ve zel bir anlamda kadnlarla.
Burjuvazi her eyden nce imtiyazl soylularn yannda yer isteye
rek hak iddia ellii monarilerde zgrle kavumutu. Sadece
akademisyenlerle birlikte daha eilimli deil, ayn zamanda tc
carlarla birlikti birok soyludan daha varlkl olmutu. Ekono
mik ve dnsel zgrlkle devlet iinde ynetime katlma hak
k elde etmeye alyordu. Bunu yaparken birok engelin al
mas gerekiyordu ve bu engeller de ounlukla ok yksekli.
Cumhuriyeti koullarda burjuvazinin kurtuluu, balangtan iti
baren zincire vurulmutu. Burada sadece ileri gelenlerin imtiyaz
l konumlarnn azaltlmas amacna ulalabilirdi.
O zamana dein zenginleen burjuvalar, gnn birinde soyluluk
unvan almay mit ediyorlard. Voltaire hrsl bir anne-baba
nn hayallerinden sz ederken, bu tutumla alay etmektedir:
Siyasal - Sosyal Bamszlk 223

Babas onun (olunun) belagalte bu kadar usta olduunu grn

ce, Latince renmesine izin vermedii iin derin bir znt duy
du; nk o zaman ona cppe (yani ynetim) soylular iinde yk
sek bir makam satn alm olurdu. Daha kibar duygular besleyen
annesi ise ona bir alay (yani yksek bir subaylk rtbesi kazandr
mak iin) almaya hazrlanyordu 2

Ancak burjuvazi artk soylulua ykselmek ya da ileri gelenle

rin arasna kabul edilmek istemiyordu, aksine burjuva olarak
kalmak istiyor ve burjuva olmakla gurur duyuyordu.
sler birok monaridekiler olsun isler cumhuriyellerdekiler,
kurtulu tebaayla ok genel olarak ilgiliydi. Burada sz konusu
olan, hak eitlii sorunuydu. Monarileri devirmek istenmiyor
du; bunu sadece Cromwell dneminde ngilizler ya da monarik
tuLumlaryla O ranjc-N assau hanedanndan Genel ve Eyalet Ge
nel Valisinc kar yrttkleri savata Flcmcnkllcr denemiti.
"Bamsz svirede en azndan 1653 ve 1789 yllar arasnda
bir istisnann dnda hepsinin bastrlabildii bir dzineye yakn
tebaa ayaklanmas gereklemiti.
ounlukla iktidardakilerin hedefi, efendilerinin araclyla
gerekleen yardmlar sayesinde tebaalarnn aslnda mutlu oldu
unu kantlamakt. Nfusun ounluu genellikle verili durum
dan, lkenin iyi babasnn ya da "Merhametli Efendimiz"in ege
menliinden honuttu. Gerek tiranca despotlua kar -baz Al
man prensliklerinde rastland gibi- geni tabanl bir direni
rgtlemek nerdeyse olanakszd. Prensliin polisleri ve paral
ordular, olas tm denemeleri daha oluum halindeyken bastr
mak iin her zaman i bandaydlar. Bir Jakob von Moser ya da
bir Daniel Schubarl eletiriyi fazla ileri gtrdklerinde, Ho-
hentwiel ya da Hohenasperg kalelerine hapsediliyorlard. Fran
sadaysa bu grevi, Paristeki Bastille gryordu.
Henz 19. yzylda Prusyada dar kafal ykc zihniyetten'n-
dan sz edilebiliyordu. Bununla birlikle bu tebaa ounlukla za
vall adamlar deil, aksine mlk sahibi kyller, tccarlar, aka
demisyenlerdi...
224 Bamszlk - Eski Basklardan Kurtulu

"Zavall adamlar"la da ilgili olarak kurtulu yanls bir hare

ket saplanabiliyordu. Fakat kurtulu burada yukardan geliyor
du; nk alk onlan mitsizlii srklemedike okuma-yaz
ma bilmeyen insanlar, yan dilenciler ve yoksullar kendiliinden
ne yapmaya kalkrd? Ancak yoksullarn ve alt tabakamn soru
nu, aydnlanmaclar tarafndan fark edilmiti. Her lkede -sade
ce sanayi lkelerinde deil- bir eylerin yaplmas gerektii
inanc vard.
Burada hayr cemiyetlerinin her eyden nce yoksul sorunuy
la ilgilendikleri spanya rneini ele alacaz. lkin bu, Kastilya
Meclisi Sociedades de los Amigos del Pats' e ulatktan sonra so
runun aratrmalar halinde zlmesiyle kuramsal olarak gerek
lemiti. Valenciadaki cemiyet 1755te "isizlii ve dilencilii
sona erdirebilecek iyi Hristiyan ve yurtta geleneklerini ortaya
koymak iin yksek sosyal snfn, halkn dier snflarna cemi
yet araclyla yardm edebileceini"3 saptamt. Valenciada
her yatan tmyle salkl insanlardan, ncelikle de "ilerinden
ounun renci sfatyla okuma bile bilmedii" kz ve erkek o
cuklardan oluan bir yn dilenci saptanabiliyordu. Bu ocuklar
tam da yetersiz, kt koullarda yetimilerdi, yaamlar boyun
ca isiz olacaklard ve su ileyeceklerdi. Bu, Valenciada bir
ok ipek fabrikasnn kapand ve yaklak 1.600 ailenin sefale
te dt 1771 ekonomik bunalmnn sonucuydu.
Bunun dnda tatil gnlerinin ok fazla olmasnn -tm Ka
tolik dnyasnn, Protestan Reformundan bu yana tammad so
runu- genel isizlii tevik ettii saptanyordu.
O zamanki denetimsiz, kr krne ve keyfi sadaka verme
sistemine saldrlyordu. spanyollar sadaka vermenin bir erdem,
dindarca bir hayrl i olduu yolunda yanl bir dnceye sahip
lerdi. Bakan Campomanes, spanyadaki dilencilerin saysn
140.000 olarak tahmin ediyordu.
Bunu zm nerileri izlemiti: Hatal ve masum yoksulluk
arasnda -b ir zamanlar Reformasyonun yapt gibi- ayrm ya
plyordu. Nfus artnn i salanmakszn sefalete yol at g
rlyordu. Bu nedenle yoksul evlerinin, Montepios ya da Casas
Siyasal- Sosyal Bamszlk 225

de misericordia'nn almas nerisi ortaya atlmt. Ama o za

manki yoksul evleri eitim vermiyordu ve i salamak iin gerek
li teknik donammlardan yoksundu. nsanlar bu evlere tklmlar-
d ve evlenemiyorlard. Demek ki i salanmas bir yana, tem
beller iin gerekte alma basksyla ar hapse gerek vard.
Aevleri, muhta ailelerin beslenmesini salyordu. 1779da
Madrid Sociedadinin ynetiminin emrine verilen devlet deste
iyle kraliyete ait Madriddeki yoksullar evinde bir iplikhane ku
rulmutu. Yoksullar evi sakinleri Madridde ay altktan son
ra, yine alma evlerinin kurulmas gereken taraya nakledili
yorlard.
Ancak ksa bir sre sonra glkler bagstermiti. Yeterin
ce para yoktu. Yoksullar istenen i iin ok az beceri gsteriyor
du. Madridde ok yksek cret verilmesi gerekiyordu ve ham
madde fiyatlar farkllk gsterdii iin, sat kesin deildi. (Bu
nun dnda Pestalozzi 1774 ve 1780 yllar arasnda Brugge ya
knlarnda bulunan Neuhoftaki yoksullar okuluyla ayn olumsuz
deneyimleri yaamak zorunda kalmt.)
Bu nedenle daha ok neri ortaya atlyordu ve bu da ksmen
sistem deiiklii anlamna geliyordu: Lonca dzeninin deiti
rilmesi, bir baka deyile geniletilmi bir raklk eitimi, lonca
tekellerinin ortadan kaldrlmas, bunalm dnemleri iin fon
salanmas, yoksullar iin tasarruf kasalar. Her eyden nce gi
riimcilere vergi kolaylklarnn saland bir sanayileme iste
minde bulunuluyordu. Sociedadl&T oaltlmalyd ve bylesi gi
riimler onlarn nderliinde yaplmalyd. Son ama occupation
honesta y util, yani drst ve yararl iti.
Hl varlm srdren serflik, bir baka deyile efendi tara
fndan bir nesne gibi davranlabilen kiinin mlkiyeti zel bir du
rumdu: Arabac, at ve araba siyasal-ekonomik bir birlii ifade
ediyordu. Gerekte Bat Avrupadaki serflik Ortaadan kalma
bir kalntyd ve ounlukla personel vergisine evrilmiti. An
cak hukuki bir durum olarak tm aydnlanmac ilkelerle elii
yordu. Serflik Rusyada, Dou Prusyayla balayan Dou Avru
pada ar ve doald. Bu lkelerde zamanla kyllere "el koyul-
226 Bamszlk - Eski Basklardan Kurtulu

mutu". Klelik en azndan biimsel olarak ortadan kaldrlana

dein, ksmen 19. yzyln ortalarna kadar beklemek zorunda
kalnmt.
nsamn en fazla aalanmas klelikti. Klelik, ncelikle
Amerikadaki siyahlarla ilgiliydi. Siyahlarn 18. yzyl sonlarn
da kamuoyu tartmasnn konusu olduunu grmtk. Kurtulu,
bu alanda da ancak 19. yzyl iinde gerekleecekti.
 2. Yahudilerin Bamszlamas

Yahudilik, kurtuluun ok zel bir durumunu ifade etmektedir.

Burada ifte bir kurtulu sz konusuydu - Hristiyanla ve Orta-
aa zg gelenein farkl biimdeki egemen dnyasyla birara-
da yaama dnemleri almt. Yahudilik 18. yzyl balarnda h
l Ortaa durumundayd;ister bir dereceye kadar korunduklar
gettolara tklm olsun ister tccar olarak gezici ve dank bir
ekilde olsun Yahudiler, btn Avrupaya ve Akdeniz Blgesine
eit olmayan bir biimde dalmt. ounlukla aalanyor,
kendilerinden korkuluyor ve nefret ediliyorlard. Sonula Yahu
diler vaktiyle say ldrmlerdi ve bunun dnda ticarete yat
kn ve evrelerindekilerden ok daha akll ve farklydlar. Bu
nunla birlikte kk ve byk ticaret iin, para ileri, devlet f-
nans ve ordu tedarikleri iin vazgeilmezdiler. Yahudi cemaati
rf ve detlerin arkaik biimiyle korunabildii Dou Avrupada
zellikle ortada kalmtr - ancak bu, tecrit ve ayrlk iinde
gereklemitir. mparatorluk kenti Viyanada bile Yahudiler,
bir gettoda kendi yaamlarm sremiyorlard. Kent kaplarndan
geerken zel bir gmre tabiydiler, yksek hogr creti de
meleri gerekiyordu. Sar bir benekle iaretlenmi zel giysiler
giymekle ykmlydler ve sadece onlara ayrlm evlerde otura
biliyorlard. Hristiyanlann tatil gnlerinde evde oturmak zorun
daydlar ve nlerinden geen dinsel alaya pencerelerinden kesin
likle bakamazlard. Herkese ak yerlere girmek, tiyatro ve kon
serlere gitmek onlara yasaklanmt. Deiik biimlerle hemen
her yerde bylesi snrlamalara tabiydiler. ounlukla onlara
toprak sahibi olma izni verilmediinden tam da baka etkinlikle
re muhta olmulard.
Yahudiler Bat Avrupada daha zgrce hareket ediyorlard
- her zaman zel bir yasaya bal olsalar da. 15. yzylda Ispan
yadan srlenler Flemenke, ngiltereye ve eitli ticaret kent
lerine yerleebilmilerdi. Tmyle modern-aydnlanmac bir
228 Bamszlk - Eski Basklardan Kurtulu

talyan olan Pilatinin bir saptamas tipiktir: "Sadece Portekiz

Yahudileri ayn zamanda hem alkan hem de drsttr ve bu
nedenle halka zarar vermeksizin avantaj salamaya eilim gs
termektedirler. Ancak ylesine aklldrlar ki, sadece ngiltere
ve Flemenke yerleirler."4 Bu iki lkede -zellikle de klasik
anlamda bamsz Flemenkle - bir Yahudi byk burjuvazisi ge
limiti.
Bununla birlikte Batmn ticaret kentlerindeki ak ve dnya
apndaki atmosferi, kapal Yahudi cemaatlerinde etkisiz kalma
mt. Genel gelimeler imdi onlarn yamndan geip gitmiyor
du. Mistik trden deiik eilimler -pietizmle karlatrlabi
lir- cemaatleri i kopmalarla kar karya brakyordu. Baz ki
iler cemaatten kmaya balamlard. Aydnlanmac aydnlarn
aklcl onlan rahat brakmyordu. Kelam tefsirine alkn ilahi
yat gelenekleri -tpk Protestanlk gibi- an aklclyla bir
lemeye uygundu. Daha 17. yzylda Spinozann -Portekizden
Flemenke gm bir ailenin soyundan- Tractatus theologi-
co-politicusu, Yahudi cemaatinden ayrlmalar haber veriyor
du. Spinoza, Descartesa dayamyordu; ancak dnya hakkndaki
aklamaya ilikin daha radikal, psikolojik, aklc bir sistem ge
litirmiti; bu sistem, adnn tanrtanmaza kmasna neden ol
mu ve ancak Ge Aydnlanma onu bundan kurtarabilmiti. Spi
noza, sadece yeni balayan Aydnlanma iin bir toplumd deil
di - elbette ayn zamanda cemaatlerine kabul edilmedii Yahu-
diler iin de yleydi. zgrle, eitlie, hogrye ve ahlak
retisine ilikin nerileri dlanm bulunuyordu.
18. yzyln ancak ikinci yans dnsel kurtuluu getirebil
miti. Yahudi byk burjuvazisi, gerekli hazrlklar mevcut oldu
unda, aydnlanmac hareketi kabul etmek iin, eitime uygun
olarak gittike olgunlamt. Bunu baskmn gevedii Berlinde
mkemmel bir felsefe yazar olarak aydnlanmac yazar ve aka
demisyenlerin dnyasna kabul edilen, Yahudi bir retmen aile
sinden gelen Moses Mendelssohn baarmt. Ona gre Yahudi-
ler de artk doal hukukun emrindeki dnyaya dahildi: "Gerek
tanrsal din, geleneinde ne kollara ne de parmaklara gerek du
yar, o sadece ruh ve yrektir."5 Mendelssohn, Yahudi gelenekle
Yahudiler Bamszlamas 22V

rinden ayrlmyor, ama onlar basitletirmek ve zelletirmek is

tiyordu. Dindar, ibadetini yapan bir Yahudi olarak kalmt. An
cak dinsel retinin ilkelerinin kat biimciliine inananlar bunu
anlamak istemiyorlard; liberal dnceli ilahiyatlar her iki
Hristiyan kilisesi iin ne anlama geliyorsa, Mendelssohn da on
lar iin ayn anlama geliyordu.
Elbette bu Yahudi, Berlindeki aydnlanmaclar tarafndan
seve seve kabul edilmiti. stn ve tmyle akll ve zeki olma
sa da, artk yardmc ve dnce arkada olarak entelektel an
lamda edeer bir Yahudi bile vard. Aynea Mendelssohn yaa
mnn sadelii ve mtevazlyla rnek bir insand; kibirli bir b
yk burjuva tredisi deil, aksine yaam boyunca mtevaz ka
lan kk bir tccard, dnemin siyasi konularda yazan pek ok
yazar gibi o da meslek sahibiydi. Oyuncu Iffland, Lessingin
oyunundaki Nathan der JFmcye (Bilge Nathan) bu Yahudinin
karakter zelliklerini verdiinde, Mendelssohn yceltilmiti.
Mendelssohnun Berlini dnsel ynden Yahudi bamsz
lamasnn rnek kentine dnmt ve sadece Almanyada ve
Douya kar etki gstermiyordu. Yahudi cemaatleri okullarm
modernletirmeye balamlard, hahamlar modern dnceleri
savunuyorlard. Ancak aydnlanmae Yahudiler ounlukla Hris-
tiyanlk dinine geiyorlard; nk sadece bu, tam entegrasyona
olanak salyordu. Buna karn imdi Tevrat tefsirinin tam da za
mana uygun bir duruma geldii ve (Kalvencilerde olduu gibi)
org almaya alld sinagoglarn birou sadk kalmt. Akll
Yahudi kadnlar -R ahel Varnhagen ve Henriette Herz gibi-
kadn ve felsefi sohbetlere dkn kiiler olarak bamszlaarak
salonlarm ayorlard. Aydnlanman Yahudiler, iki mzik aleti
ni ustaca almay biliyorlard: Burjuva dnyasna kar aklk,
aydnlanman anlayn almlanmas ve ayn zamanda da geni
bir alana dal budak salm Yahudi dnyasyla hl dayamma
iinde olan eski cemaatteki aile yurdu. Bylece rnein bir Al
man Yahudisi hem Gney Fransa hem de Polonyadaki cemaat
lerde her zaman kabul gryordu.
1781de Christian Wilhelm Dohm -Mendelssohn tarafndan
tevik edilerek- ber die brgerliche Emanzipation der Juden
230 Bamszlk - Eski Basklardan Kurtulu

(Yahudilerin Yurtta Olarak Bamszlamas) yazsn yaynla

mt. Yahudilerin kurtuluu sorunu bylece halka inmi, bir ne
riye dnmt.
Ancak Dohmdan 67 yl nce ngilterede John Toland Rea
sons for Naturalising the Jem in Great Britain and Ireland (B
yk Britanya ve rlandada Yahudilere Yurttalk Verilmesi in
Nedenler) makalesini yaynlamt. Yahudilere tmyle eit hak
lar deil ama bir yurttalk konumu verilmeliydi. ngilterede,
sonradan 19. yzylda hukuken olarak tannacak olan, byk a
balar olmakszn yava yava oluan bir kurtulu gereklemiti.
Yahudiler 1740ta Britanyann Kuzey Amerikadaki smrgele
rinde yurttalk hakk elde etmilerdi. Federal bir lkeye bal
olan btn lkelerde 1820ye kadar eitlik salanmt. II. Jo-
sephin reform yasas, kta monarilerinde -II. Friedrichin ok
sakngan davrand- Avusturya ve bamllklar iin hukuki
kurtuluun balangcm oluturmutu. Bu, anneleri mparatorie
Maria Theresiamn Yahudi dman tutumunun krlmasyd ve
her iki tarafn da bunun iin pek iyi hazrlanmad halkn iine
ilemiti. Bundan ksa bir sre sonra Fransz Devrimi siyasal so
nular dourmutu. 1787de Abbe Grcgoirc Essai surla regenera
tion physique, morale et politique des jifs*ini (Yahudilerin Fizi
ki, Manevi ve Siyasi Yeniden Douu zerine Deneme) ve Mi-
rabeau da Sur Moses Mendelssohn (et) sur la refome politique
des juifs (Mendelssohn (ve) Yahudilerin Siyasi Reformu zeri
ne) adl yazsn yaynlamt. Mendelssohn, Fransaya bile r
nek oluyordu! Sonraki yllarda Fransa sorunlar belirlediinde,
Yahudiler tmyle kurtulmutu. Restorasyon burada da uzaklar
da kalan nceki duruma geri dn getirmiti. Aclar tarihi he
nz sona ermemiti. Kurtulu gelecekte de bir proje olarak kala
cakt. Heine, 1823te yle yazmt: "amzn (...) byk de
vi nedir? zgrlk. Sadece rlandalIlarn, Yunanllarn, Frank-
furtlu Yahudilerin, Karayipli siyahlarn ve ayn ekilde ezilen
halklarn deil, olgunlam Avrupann dnda kalan tm dnya
nn zgrlemesi."6
 3. Cinsiyetlerin Rol zerine Tartma:
Kadnlarn Bamszlamasna Giden Yolda

Heine zgrlemeden sz ettiinde ezilen uluslarn, Yahudilerin

ve klelerin kurtuluunu dnyordu. Yoksa kadnlan unutmu
muydu? Kadnlann bamszl belirli sosyal, etnik ya da siya
sal gruplann bamszlndan ilkesel olarak daha farkl trden
dir. Kadnlann bamszl, herkesi ilgilendiren bir sorundur;
hangi ulustan, dinden ya da rktan olursa olsun, ok eski bir an
tropolojik bir sorun sz konusudur. Bu duruma gre siyasal-hu
kuki bir sorunsal da sz konusu deildir.
Birok kadnn -veraset rastlants byle istedii iin- b
yk ve kk imparatorluklar zerinde imparatorie, kralie,
prenses olarak hkm srd yzyl, kadnn rol zerine ilk
tartmalann yapld yzyla dnmtr. Poulin de la Bar-
ren 1673te De legalite des devc sexes (ki Cinsin Eitlii ze
rine) adl aratrmasn yaynlamasndan bu yana cinsiyetlerin
eitlii hakknda bir kuram vard. Bu Kartezyen, ruh ve beden
ayrm dolaysyla ilk kez, kadn ve erkek arasndaki bedensel
farklln zek zerinde bir etki gsteremeyecei savn ortaya
atmt: L tsprit napas de sexe (Zekmn cinsiyeti yoktur). O g
ne kadar geerli olan sav, Kitab Mukaddesin ' Arzun kocana
olacak ve o da sana hakim olacaktr" (Tekvin 111,16) buyruu
uyarnca erkein yasalarnn geerli olmas gerektii yolunday
d. Geri uzun zamandan bu yana kadnlara ait bir alan vard,
evin ii. Kadn burada kyl kadn olarak grevini yerine getiri
yordu ve mutlak hakimdi. Kocasndan bamsz olarak evde yap
lan rme ve dokuma ilerinin kk apl ticaretiyle, bahesinin
meyveleriyle ilgileniyordu. Kadnlar, ticari evrelerde de nem
li bir rol oynayabiliyordu; 17. yzyl Zrichinden bir rnek bunu
dorulamaktadr:
232 Bamszlk - Eski Basklardan Kurtulu

Ev idaresinin ileri, tmyle kadnlarn sadk zenlerine braklm

t; ev halkn ve dostlar eziyete sokmayan temizlik, bayram kutla
malarna bal tutumluluk, her eyin zamanmda ve dzenli olarak
yaplmasna, bizzat ev idaresi araclyla ok allmas ve kirala
nan ierin cretlerinin biriktirilmesine, gerekli olan her eyin bol
miktarda ve rahatlk salayan donanmlarn l ve hedefe gre
mevcut olmasna ilikin hazrlklar, mutfaktan ineyle ilenen sanat
sal ilere kadar btn ev ilerinde bilgi ve beceri sahibi olma ve
kendisinin ve kocasnn elenmesi iin mzik icra etme onun zev
kiydi: Kocasna sayg gstermek, ocuklarm iyi yetitirmek, onlarn
herkes tarafndan sevilmesini salamak, kocasna ilerinde yardm
c olmak, yokluunda ona vekleL etmek ve baz eyleri onun ka
dar iyi yapmak, en yksek hrsyd. Eitim konusundaki endieleri
ni kocasyla paylayordu; ancak bu konuda ayn planlara ve hazr
lklara uyuyordu 7

Alanlar az ok ayrlmt, ancak erkein stnl tartlmazd.

Kadnlar, kentlerde erkeklere zg etkinliklerin dnda brakl
yorlard. Ayn dnemlerde svireyi ziyaret eden bir ngiliz hay
retle u saptamay yapmaktadr:

Kadnlar btn zamanlarm ve glerini ev ilerine ayryorlar.

Berndeki yksek makaml memurlarn eleri be en basit bir ky
l kadndan daha aa olmamak kaydyla evin ve mutfan tm i
leriyle ilgileniyorlar. Erkekler ve kadnlar aralarnda ahbaplk etmi
yorlar. Kadnlar ev ilerinde fazlasyla doygunluk salyor ve ak
ilikilerine pek yanamyorlar; nemli bir doktorun bana dorulad
gibi, onun avarelie ve flrte balad ve baka yerlerde olaan
olan keyifsizlikler, onlara yabanadr 3

svirede gzlemlenen ey, byk olaslkla Avruparun dier

kentli -bujuva ortamlarnda da geerlidir.
Bu durum saraylarda, soylularda (ve byk burjuvazide) da
ha farklyd. Polin de la Barre her iki cinsin eitlii hakkndaki
yazm yazdnda, tam da blue stockings *'in ilk rnekleri olu-

Kadn edebi sohbet evreleri.

Cinsiyetlerin Rol zerine Tartma 233

um halindeydi. Pariste Madame de Sevigne, felsefi tartmalar

iin evresine akll erkekleri ve kadnlar toplamt. SalotTY&
yeni yeni alyordu. Kadnlar dier kadnlarla ve erkeklerle
mektuplamaya, hatta kitaplar yaynlamaya balamlard. Lcip-
zigde yazn eletirmeni Gottschedin ei Luisc Kulmu, dierle
ri arasnda sadece bir rnektir. Yzyl sonlarna doru toplumun
yksek kesimlerinde eitimli ve tartan kadnlar doal karlan
yordu.
Elbette kadnn bu rol, alay ve ironiye kar gvenlikte de
ildi. Molierein Gln Kibarlard tekrar tekrar sahneye koyulu
yordu. Ancak te yandan birok erkek, birok kadmn zeksn
ve zgl akln vyordu - sadece roman figr olarak deil.
Bunun dnda pietizm dc kadna kendine zg bir ynden deer
veriyordu - Yeni Ahitin tefsirine dayanarak. Kadnlar btn
sosyal snflarn arasndan geerek dinsel toplantlarda nder ola
biliyorlard - papazlar artk belirleyici deillerdi.
Yzyl ortalarnda Bayan Nordenflychtin svei temsil eden
bir edebiyat topluluu sunmas mmkn olmutu. AvusturyalI bir
diplomat geri kald sylenen spanya hakknda 1785te u bilgi
leri vermektedir:

Marques de Montealegrenin on yedi yandaki kz geen ayn alt

snda... Alcal niversitesinin yapt snavlara gre Alcalada Ma-
gisti ve Philosophiae Doctons'o. nail oldu. Aday eitli snavlarda
sadece metafizik, fizik ve ahlak alanlarnda deil, ayn zamanda ge
ometri, corafya ve mitolojide, ayrca Yunanca, Latince, Franszca,
talyanca ve anadilinde de bilgilerini kantlad9

Kadn bir akademi bakam ve kadn bir felsefe doktoru geri is

tisnayd. Ama bunlar, kadnlarn edeer bir eitim zerinde
hak iddia etmeye baladklarnn gstergesiydi, ister niversite
renimi yoluyla ister zel ders yoluyla olsun, gerekte buna sa
dece resm okul kurumunun dnda ulalabiliyordu. Gerekten
de zel retmenler bundan byle atolarda soylularn oullarn
dan ounlukla daha ilek zekya sahip olan kz ocuklaryla da
234 Bamszlk - Eski Basklardan Kurtulu

ilgilenmeye balamlard. Yzyln ikinci yarsndan itibaren kz

lara daha yksek dzeyde eitim vererek sradan temel dersleri
tamamlamay deneyen asl kz okullarnn kurulu yolu almt.
Bu okullar gerekte bilinli olarak kadnlara zg el ii ve an
dersleriyle kendilerini gsteriyorlard - ancak entelektel yn
den daha iddial olan anadilde okuma-yazma ve yabanc dil, o
unlukla da Franszca dersleriyle devam ediyorlard.
Yzyl sonlarna doru Parisli akademisyen Condorcclnin
Sur l admission des femmes au droit de cite'yi (1788, Kadnlarn
Yurttalk Hakknn Kabul zerine) ve Knigsberg kent baka
n Theodor Gottlieb HippePn ber die brgerliche Verbessenng
der Weibef \ (1792, Kadnlarn Yurttalk Haklarna Getirilen
Dzeltme) yazmas mmkn olmutu. Burada kadnlarn tpk
zenci kleler gibi tam yurttalar birliinden saylmad saptan
yordu. Ancak eitimle yaam iinde eitlii ulaabilirlerdi. Tar
tmaya katlabilirlerdi. Her ikisi de hem zel hem de siyasal
alanda tam eitlik talebini ortaya atyorlard. Bu hl bir top
yayd; nk Fransz Devriminin kurumlan bile bu kadar ileri
gitmek istemiyordu.
Onlar bunlan yazarken, kadnn kurtuluu sorunu oktan fren
lenmiti. Yzyln ilk yansnn aklcl snrlarna ulamt. Bu
arada kadnn "doal mizac" kefedilmiti. Geri her insan -b u
artk biliniyordu- "akll bir hayvan"d, ama biyolojik ynden do
as, cinsiyetine gre farklyd. Duygusal yaamn, duyumculu
un kefi saf aklcl uzaklatrmt.

Kadnlara imdi hzl bir kavrama yetenei ve canl bir fantezi veril
mi, ama ayn zamanda psikolojik kouLlu, kadn cinsinin sinirsel
yapsnn neden olarak ileri srld derinlemesine refleks ve
mantk yeteneksizlii tehisi konmutu. Buna gre aklc refleksler
ve dnsel abalar, daha gl olan erkein organizmasna sak
lanmt. Bu epistemolojik argman, fizyolojik bir argmanla des
tekleniyordu: Psikolojik mizac kadna, anne ve e olarak toplumda
ki yerini gstermektedir. Bunun sonucu, kadn yaamnn rinselle-
tirilmesidir.10
Cinsiyetlerin Rol zerine Tartma 235

Bylesi bir yeni kuram yaygnlam ve ncelikle de Nouvelle

Heloise' iyle Rousseaunun araclyla genelgeerlik kazanm
t. Rousseau, byk ilahiyat Abaelardusun ei olan 12. yzy
ln ilgin kadn figrn yeniden ele almtr. Yeni Heloise, eril
akln ykt Altn an doal durumunu yeniden ortaya kar
malyd. Onun kendiliinden insanlyla kadn bundan byle re
kabet, g, askerlik dnyasndaki yeni bir ahlakn taycsna d
nmtr. Akl tam da acmasz ve snrsz iktidar ve saf yararl
lk iin aba harcamaya yol amt.

Ahlaki cins olarak kadnn rolnn yazya dklmesi, Rousseau

sonras dneme ilikin kadnlarn eitimi hakkndaki pek ok yaz
da da kabul grmektedir. imdi burada bu taslan eliiklii belli
olmaktadr. Bir yandan kadnlarn eitimi iin harcanan abalar, so
nunda kadnlara bilme hakk verilmesinin bir sonucudur. le yan
dan yerine getirilmesi sadece bilmeye kar gerekli bir mesafe aln
dnda mmkn olan kadnlara uygun eitim dncesiyle bu bil
me hakk hemen yine bastrlmtr. Kadnlarn eitimi -hem en ah
lakn hizmetine girerek- asla kendine yeten bir gaye olamaz. Yal
nzca zek egzersizi olarak, tehlikeli can skntsnn saptrlmas ola
rak ve kadnlarn aileleri zerinde ahlakiletirici nfuz kazanmalar
nn koulu olarak kabul edilmitir.11

Bu durum imdi ift koldan ilerlemekteydi: Soylu kadnlar, saray

kadnlan ve ayn zamanda da byk burjuvazinin kadnlar, ken
dilerini entelektel tartmalara adayabiliyorlard; geri tredi
burjuvazinin kadnlan kz okullanna ve yatl okullara gnderili
yorlard ama, eitimlerinin dar bir evreye, ailelerine yarar do
kunuyordu. Eitimli anneler, oullarn nde gelen grevlere
gelmeleri iin eitiyorlard. Onlara, kendilerinden beklenen her
eyin, yani meslek, toplum ve devlet iindeki dev ve sorumlu
luklarn nceden belirlendii bir ilk dnya salyorlard. Asker
oyununu gzlyorlard; nk evin dnda almak zorunda ol
duu iin, babalarnn ocuklarna ayracak ok az zaman var
d. Anneler ocuklarna din dnyas hakkndaki temel bilgileri
veriyor, ibadet etmeyi retiyor ve Kitab Mukaddesten ykler
236 Bamszlk - Eski Basklardan Kurtulu

anlatyorlard. Elbette kz ocuklar da buna katlyordu. Onlar

da kurun askerlerle oynayabiliyorlard ve oyuncak dkknla
rnda ounlukla erkek kardelerinden daha ok ey biliyorlard.
lyada ve Odisseusu, Telemakhos'u, Richardsonin Pamela'sini
ya da Defoenun Robinson'nu okuyorlard. Her ne kadar gerekti
inde bilinli olarak seilse ve zellikle kzlar iin yazlm ki
taplar istense de, okunacak kitaplar kz ve erkek ocuklar iin
genellikle aynyd.
18. yzylda bu ekilde yaylan eyi 19. yzyl tamamlamt.
Yksek akademi eitimi dnyasndaki, ekonomi ve devletteki
grevler, kadnlara kesinlikle ok grlmt. Ancak tpk koca
s gibi alma srecine yerletirilmi ii kadnlar da bir yurtta
varl elde etmeye alyorlard. Artk almak zorunda kalma
dklarnda ve buna minnettar kalarak sadece kocalarnn karar
vermesine izin verdiklerinde bu, terfi anlamna geliyordu. mpa-
ratorieler ve kralieler 19. yzylda kadnlk rolleriyle yetiniyor
lard. Condorcet Fransz Devriminin balangcnda ngiltere
KraliesiElizabeth, Avusturya mparatoriesi Maria Theresia,
Rusya ariesi Katherina rneklerini bou bouna armtr.
Erkeklerin -e n aydnlanmlarnn bile- tutumlarm tehir dire
ine balamtr: "nsan soyunun yarsnn yasalar dzenlemeye
katlma hakkm sakin sakin elinden aldklarnda, haklarn eitli
i ilkesini inememiler midir?"12
19. yzyl, kadn ve erkek dnyasn zenle ayracaktr. ste
sinler ya da istemesinler, bunun iin uygun olsunlar ya da olma
snlar - erkekler evin reisi olarak, devlet adam olarak ve emir
veren subay olarak erkek rollerine zorlanyorlard. Kimbilir ka
ocuk dzeltilmemi ve iyi yetitirilmemilir, kimbilir ka tanesi
bu nedenle daha sonra mahrum kalmtr. Fakat kadn dnyas
masum kz imgesine gre yayordu; insanln zel haklarm el
de etmeye, iffetin vahasn korumaya zorunluydu -nceleri ro
mantik- hayalci bir ekilde, sonralar Viktoryenlie zg gayret
le. Ancak dier yanda Amerika'nn Batsnda diledii gibi hare
ket edebilen nc kadnlar ve daha sonralar Avrupada, zellik
le Anglosakson ve skandinav lkelerinde okulu kadn haklar
Cinsiyetlerin Rol zerine Tartma 237

savunucular bulunuyordu - Aydnlanmann balangcnda ilk

olarak sekinler tarafndan ileri srlen eyi imdi burjuvalam
ve demokratiklemi bir evrede, gerek bir siyasal kurtulu an
lamnda devam ettiren kadnlar.
 VIII
Radikalleen A ydnlanm ann
Geri Pskrtlmesi

1. Radikal Aydnlanma

On yedinci yzyln sonundan itibaren, kimi lkelerde erken ki

mi lkelerdeyse daha ge olmak zere, barok dnce tarzm
sarsma, daha liberal bir bak am tevik etme ve Akl a-
mn ilk iaret talarm yerletirme cesaretini gsteren, Aydnlan-
mamn ilk dnemleri oldu. Bu trden bir zihniyet deiiklii, ge
leneksel bir evre iinde gereklemek zorundayd. Yava ya
va, bazen yalnzca bir vurgu kaymasndan ibaret, tek tek dei
iklikler meydana geldi.
On sekizinci yzyln ortalarna doru, Aydnlanmann doru
unu temsil eden yeni bir kuak, bylece kurulmu salam te
meller zerine kendi yaplarm gvenle yerletirebilecek durum
dayd. Bu kuak an yeni ruhuyla okul sralarnda tanmt.
Gelenekler rasgele imha edilmeden eski nyarglar ortadan kal
drlabilirdi. Hkmetler tedbiri elden brakmadan reformlar
yapmaya baladlar. Bunun en ak sinyalleri, 1740ta Prusya
tahtna geen II. Friedrichten geldi.
Yzyln ikinci yansm kaplayan Aydnlanmann son aama
snda dnceler farkllamaya balad: Aydnlanma yllar getik
e olgunlarken, destekilerinden birou hareketin geleneksel
lmllna bal kald ama sabrszlk gsterip daha cesur adm
lar atlmasn isteyenler de vard. Bu yeni eilimin kontrolden
kabilecei yolunda belli bir anlay olutu ve byle dnenler
bu olasla kar direnmek zere hazrlanmaya baladlar.
Rousseaunun nsann Eitsizlii stne Sylev'i (1754) byle
Radikal Aydnlanma 2.W

bir radikallemenin ilk belirtilerinden biri olarak grlebilir. Ro

usseau kimilerine gre daha doal, daha zgr ve daha adil bir
dnyann peygamberi, kimilerine greyse kafas karm bir ide
alist hatta tehlikeli lde an biriydi. ok gemeden (ilk kez,
onun grlerine saldran talyanca bir kitapta) "sosyalist" ola
rak damgaland. Ondokuzuncu yzyl ilerledike bu terim radi
kal bir eitlii savunan herkese uygulanr oldu.
Rousseaunun eitlik stne denemesinin politik sonular do
urmas uzun srmedi. Cenevreli yazar kendi kentinde taraftar
lar buldu, basmn "Cenevredeki karklksan sz etmesi de Ku
zey Amerika ve Hollandada insanlara esin verdi. Bir sre sonra
Masonlarn radikal fikirler benimseyerek Aydnlar adnda gizli
bir topluluk oluturmas Alman hkmetini telalandrd.
Aydnlar, belirsiz speklasyonlarla ve toplumsal ilikilerini
srdrmekle yetinen Mason localarndan daha sert bir politika
izlenmesini savunuyorlard. Gizli bir dernek olarak, yaadklar
lkelerde somut bir politik g elde etmeye kararlydlar. "y
leyse topluluun nihai amac Aydnln yaylmasn salamak
tr. Bizler karanla kar mcadele eden savalarz; atein ya
rarndan sz etmemizin anlam budur."1
Aydnlar hareketini 1760 dolaylarnda Bavyerada Ingolsladt
niversitesinden Profesr Adam Wcishaupt balatt. Ksa sre
sonra Baron Adolf von Knigge de ona katld. Dernein amac
Aydnlanmay ve ahlak Mason localarndan daha ak ve belir
gin bir ekilde desteklemekti. Bu yeni topluluk ksa zamanda Al
manyann dier kesimlerine, nce Katolik eyaletlere sonra da
Protestan blgelere yayld. Devlet memurlar, profesrler, din
adamlar ve soylular arasndan seilen yelerin says sonunda
700 buldu.
Aydnlarn hiyerarik bir sra iinde mezlerden, Minerva-
run ocuklarndan ve Illuminatus dirigens'ten oluan rgt yaps
Masonlannkine benziyordu. Btn rgt yneten "Airopa-
gos'un kim olduunu yeler bile bilmezdi. Gizlilii salamak
iin kod adlar kullanlrd: Weishauptun kod ad Spartaks,
Kniggeninki Philo, Weimar dk Karl Augustunki Aiskhylos,
240 Radikalleen Aydmtanmanm Geri Psk/tlmesi

Napolyon ann nde gelen politikaclar Montgelas ve Dal-

bergin kod adlan srasyla Msaeus ve Venlaml Baco, Pesta-
lozzininkiyse Alfred* di.
rgtn ynetim sistemini Baron von Knigge kurmutu. Al
manya blgelere ayrlm ve bunlara da kod adlan verilmiti:
Yunanistan adyla anlan Bavyera u alt blgelere aynlyordu:
Akhaia (Bavyera dkl), Kalabria (Salzburg bapiskoposlu
u), Khaldaia (Regensburg, Passan, Ortenburg, vb.) ve Delta
(Yukar Pfalz). Blgelerin ynetim organlan bakentlerde yer
lemiti: Atina (Mnih), Nikosia (Salzburg), Korinthos (Regens
burg) ve Thebai (Freising). Dier blgeler Illyria (Franken) ve
Pannonia (Swaben) idi. Btn Almanya drt "mfettilik"e aynl-
yordu: Akhaia (Gney Almanya), Etiyopya (Ren boyu), Habeis
tan (Saksonya) ve Msr (Avusturya). Bylece, Damiatadan
(Stuttgart) balayan bu hayal gc yksek ema Delphisten
(Karlsruhe) geip Capuada (Braunschweig) sona eriyordu. Bu
karmak rgtlenme planlama aamasndan teye gitmemekle
birlikte, topluluun ne kadar geni bir corafi potansiyele sahip
olduunu gstermektedir.
1778de hazrlanan tzkte rgtn amac yle ifade edili
yordu:

nsanlarn ilgisini ahlaki karakterin iyiletirilmesi ve mkemmelleti

rilmesi abalarna ekmek; insani grleri toplumun yararna te
vik etmek; kt niyetli entrikalar boa karmak; adaletsizliin ezdi
i erdemin yardmna komak; deerli bireylerin ilerlemesini gzet
mek ve son olarak, yetenekleri, zenginlikleri ya da toplumsal ko
numlar sayesinde rgte olaanst katklar yapabilecek kiileri
hem toplum iinde hem de toplum dnda dllendirmek, onlara
hakettikleri sayg, hret ve onuru kazandrmak.

Ne var ki rgtn liderleri kendi etkinlik alanlarndaki bireyleri

etkilemekten daha hrsl amalar peindeydi. Kafalarndaki
plan, daha radikal bir Aydnlanma iin almak zere mevcut
brokrasiye szmakt. Cizvit tarikatnn resmen dalmasnn he-
Radikal Aydnlanma 241

men ardndan kurulan Aydnlar topluluunun bir amac da Kato

lik gericiliinin sregelen etkilerine kar mcadele etmekti.
Dolaysyla Aydnlar, bir orta snf ahlak derneinin, entelektel
bir topluluun ve politik bakmdan etkin bir yeralt hareketinin
kesiimini temsil ediyordu.
Aydnlar, yelerini hkmet mekanizmasna sokma strateji
siyle, dier Mason localarndan ok daha hzl ilerledi. Belirsiz
bir hayrseverlik asndan dndkleri genel iyilik iin alan
bu dier localarn toplumu ve devleti dntrme ynnde hibir
niyetleri yoktu. yeleri btn enerjilerini bireysel ahlakn dzel
tilmesine harcyordu. Aydnlarn etkinlii, politik grlerin kar
t kutuplara ayrld ve devrimci glerle kardevrimci gler
arasndaki atmann her geen gn daha da belirginletii,
Fransz Devrimi are fesine rastlamaktayd.
Aydnlar, ba dmanlarnn nerede olduunu ok iyi biliyor
lard:

Ne var ki papazlar, prensler ve mevcut politik yaplar sk sk bu a

balarmzn nne dikilmektedir. yleyse ne yapacaz? Dnyay
tersine evirmek, gc gle devirmek, bylece bir tirann yerme
dierini geirmek zere devrimi mi destekleyeceiz? Bu bizim yap
mak isteyeceimiz en son eydir! nsan ve tutkular deimedii s
rece hibir eyi dzeltmeyecei ve bilgeliin zorbala hibir ihtiya
c olmad iin, iddete dayanan her trl reformu reddediyoruz.

rgt, din adam hasndan onun etkinliklerini engellemeyi baa

rana kadar, ancak on yl varlm srdrebildi. Ardndan Alman
yada hareketin birok yesine nispeten iddetli cezalar verildi.
Aydnlarla rgtsel deil yalnz kiisel dzeyde ilikileri olan
Mason localar da bundan etkilendi.
Aydnlarn ortaya k, Aydnlanmamn gerekten birok ge
leneksel deeri sorguladm gsteren kantlardan yalmzca bir
tanesidir. Akln souk artk Ortodoksluun salam biimde
yerletirdii birok eyin maskesini dryordu. Kralln Tan
rdan geldii, soylularn ve din adamlarnn ayrcalkl olduu
242 Radikalleen Aydnlanmadn Geri Pskrtlmesi

gibi genel kabul grm ilkeler sorguland. Bilimsel ve felsefi il

keleri bunlarn yerine dinsel ve din d batl inanlar vaazede-
rek gizleyen barok perde kenara ekildi. Aydnlanmamn orta
kuann ekinerek deindii eyleri, son aamann temsilcile
rinden birou artk tartlmaz gerekler olarak gryordu.
ber die Aufklarung (Aydnlanma stne) adl kitabyla 1780de
Almanyada heyecan uyandran teolog Andreas Riem de bunlar
dan biriydi. Rieme gre Aydnlanma u demekti: nsan zihninin
fikirler dnyasndaki her konuya, insanlarn btn kamlaryla
bunlarn sonularna ve aslnda insanlkla herhangi bir ilgisi
olan her eye, btnyle ussal bir retiyle uyum iinde ve b
tn insan rknn yararna olacak ekilde k tutma abas.2 "B
tn inanlarn en kutsal" dedii Hristiyanla k tutmaya al
an Riem, Hristiyanln ussal bir din olduunu, "Aydnlanma-
mn sat her yeni n onun kurucusunu daha canl bir ekil
de" gzler nne sermekten baka bir ey yapmayacam iddia
ediyordu. Aydnlanmay kabul etmeyen ve dinleri ussallk, ah
lak ve yararllk asndan deerlendirmeyen teologlar insan r
knn bandaki belalar olarak grmekleydi. On altnc yzyln
Reform hareketi ve Zwinglinin yeni teolojisi ona gre "Aydn-
lanma"yd. Bu dnce izgisini sonuna kadar izleyerek, sadan
"Aydnl anma mn bilge ncs", Incilden da salt "Aydnlanma" di
ye sz etti. Bununla herhalde "sann saf etik retisi" dedii e
yi kastediyordu.
. A ydnlanm amn "" burada "ho bir afan hafif kzll
n d a n daha iddetli grnyordu. R iem in grleri, bal oldu
u kilisenin tarihinde, yzyln ilk yarsndaki ok daha sakmm l
Ortodoksluun yerini alm aya balayan yeni ussal teolojiyle yakn
dan ilikiliydi.
Bundan daha da ileri giden, ussal bir Hristiyan kilisesine yol
amaya almakla kalmayp dinin kendisini reddeden birok ki
i vard. Aydnlanma modem tarihte tanrtanmazln insanlarn
zihnini megul ettii tek dnem deilse de (tanrtanmazlk her
zaman ateli tartmalara yol aan bir konu olmutu) artk din
den sapan grler her yerde aktan aa ifade edilmeye bal
Radikal Aydnlanma 243

yordu. Bunun ardndan gelen tartmada bilim adamlar nemli

bir rol oynad: Lamettrie Uhomme machine7 t (1748, Makine
nsan) mekanik biliminden btnyle tanrtanmaz bir materya
lizm tretti. Holbach Sy steme de la Natured t (Doa Dzeni)
evreni yaratan ve ileyiini o zamandan beri yneten geleneksel
Tanry ie kartrmayan bir doa dzeni ortaya koydu.
Condorcet Aydnlanma filozoflarnn ekingen formlasyon-
lannn tesine giderek kendini aka tanrtanmaz diye nitele
di. Ona gre Tanr fikri gereksiz, kilise ise gelimeyi engelle
yen fikirler yayd iin zararlyd. Kiliseden vazgemeye hazr
olduunu syleyen Condorcet Katolik din adamlarna kar
amansz bir mcadeleye giriti. Fransada bunu yapmak devrim
den nce bile mmkn olmakla birlikte, dier Katolik ve Protes
tan lkelerde militan tanrtanmazlk olduka riskliydi. Gelenek
sel tarihsel fikir ve inanlar reddetmek daha kolayd. Ussal
eletirinin alar ncesine dayanan mitlere, destanlara ve sy
lencelere aman verecek vakti yoktu. Krallarn ve tebaalarnn
kkenleri konusundaki efsaneler, zellikle de ilk Romallar say
lan Remus ve Romulus ile onlarn soyu hakknda anlatlanlar
sorguland. Voltaire Jeanne dArc batl inanlar olan bir kyl
kz olarak betimleyip onunla alay etti. svireden ok uzak l
kelerde bile tannan Wilhelm Tcllin aslnda bir Danimarka ma
sal olduu ortaya karld, zira ok daha eskiye dayanan sylen
celerde elmaya ok atan Toko adnda birine rastlanmt. Bu he
yecan uyandran buluun duyurulduu bror Bernli yurttalarca
yazlp orada yaynland, ama Uri kantonu hkmetinin brorle
ri toplayp yakmay baarmasyla Konfederasyonun kkeni hak-
kndaki efsane kurtulmu oldu - en azndan bir sre iin.
Avukatlarn parolas quod non est in aetis, non esi in nundo
(kaytlarda olmayan ey dnyada da yok demektir) tarihilerin
de yol gsterici ilkesi haline geldi. Yalnzca yazl kaytlara ba
vurularak kantlanabilen eyler tarihsel gerek olarak grlebi
lirdi. Btn bunlara karn, mitlere son verme abas ancak ta
rihilerin ilgilerini politika ve hukuk konularna ynelttikleri 19.
yzylda doruuna ulat. Ussal dnce gerekten de her alan
244 Radikalleen Aydmlanma'mn Geri Pskrtlmesi

da byk ilerlemeler gstermiti. nsanlar artk Ortaa'da yaa

madklarm anlamlar ve "aydnlanm" olmayan her eye k
msemeyle bakmaya balamlard. Aydnlanm Protestanlar
"geri" Katoliklere artk daha da fazla tepeden bakyordu. Fransa
ve talyada ise aydnlanm Katolikler kendi mezheplerinin "ge-
ri"lerini alaya almaktaydlar. Aydnlanm Avrupa'nn btn,
bir zamanlar uluslarn en maruru olan spanyamn artk zama
na uymad konusunda az ok hemfikirdi.
Avusturyada yazlm bir raporda unlar okunur:

Bu blgelerde sanat pek az ilerlemi, bilimlerin durumu da ondan

pek farkl deil. Gerekten sekin birka yazarn yan sra, okunma
ya demez, yazar geinen saysz kii var. Ispanyann nl oku Har
nn genlere verilmesi gereken temel elerden yoksun olduu
sylenebilir. Ama gene de, yarg gc ve beeniden baka her e
ye sahip insanlar aydnlatmaya yarayabilecek eletirel yaptlar ve
ren yazarlara seyrek de olsa rastlanabiliyor. Benim bildiim kada
ryla, yeni bululardan hi sz edilmiyor 3

O zamanlar btn dou Avrupa iin de buna benzer deerlendir

meler yapld kukusuzdur...
 2. Buyrukla Aydnlanma

nandrc akl yrtmelerle i grmek Aydnlanmann doasn

da vard. nsanlar ynlendirenin eninde sonunda kendi akllan
olduuna inanlrd. nsanln anlay gcn ykselterek Orto
doksluk engelinden kurtulup Aydnlanmamn taze havasn solu
maya balayaca umudu yaygnd. Bu, Jansenciliin ve Kalven
ciliin mirasnn hl etkili olduu Fransada ve Protestan lke
lerde daha kolay ve zora bavurmadan gerekletirilebilirdi.
Banaz din adamlanyla cahil yneticilerin insanlar esaret altn
da tuttuu lkelerde (hatta kimi Protestan lkelerde) bu amaca
nasl ulalabilirdi? ou durumda bu sorunun akla gelebilecek
tek bir yant vard: Geri nfusun yarar grecei Aydnlanmay
yukardan aaya empoze etmek. Byle koullarda yeni kraln
tahta kp gerici bir bakam grevinden almasmn sorihu kkn
den zebilecei dnlrd.
Prusya tahtna kar kmaz babasmn tutucu ve patriarkal po
litikalarn tersine evirmeye girien II. Friedrich bunun ilk r
neklerinden biriydi. II. Friedrich modern fikirlere kapy sonuna
kadar amakla birlikte devletin yapsnda ve kurumlarnda pek
fazla deiiklik yapmad, nk memurlarnn ballna ve su
baylarnn ahlakna gveniyordu. Ama tebaasndan uzakta, ans-
soucide akam yemeini yerken, bir Fransz zgr dnr gi
bi davranabiliyordu. Byle zamanlarda kararnamelere ekledii
nkteli kenar notlarnda, lkesindeki herkesin inan zgrl
ne sahip olduunu ya da gazetelerin ilgin olduklar srece san
sr edilmemesi gerektiini belirtirdi. Protestan bir devlet olan
Prusya'nn Aydnlanma iin baz bakmlardan zaten hazr oldu
u sylenebilir. Katolik ve Latin devletlerde ise durum bundan
ok farklyd. rnein Sardinya-Piemont Krallnda soylularn
Fransz aristokrasisinden daha dindar ve daha cahil olduu sy
lenmekteydi. Ama talyan devletlerinin ounda zgr dnce
246 Radikalleen Aydmlanmann Geri Pskrtlmesi

esi eksik deildi ve Rnesansn liberal gelenekleri btnyle

unutulmamt. spanya ve Portekizde ise Kar Reform disiplini
nin silinmez damgas hissediliyordu.
1750de I. Josnin tahta kp babakan Pombal Markizi Jo
se de Carvalho e Melloya lam yetki verdii Portekiz, bunlar
arasnda eski dzeni deitiren ilk lke oldu.

Pombal lkesini radikal reformlarla adalatrma grevini stlen

di. Mliyeyi ve donanmay yeniden dzenledi. malat, d ticaret,
kt retimi, tarm ve balkl tevik etti. 1755 depreminin ha
rap ettii Lizbonu yeniden ina etmeye giriti. Yapt reformlar
destekleyecek, Arcadia adnda bir edebiyat dernei kurdu. Sarayn
arlklarn frenledi, rnein saray alarnn saysn 80den 20ye
indirdi. 1773te Portekiz snrlar iinde klelik yasakland.
Ne var ki reform abalar onun karakterinin yalnzca bir ynn
temsil etmekteydi. Pombal baka bakmlardan acmasz bir tirand.
Junqueira hapishanesinin surlar arasnda binlerce politik mah
km bulunuyordu. Pombala kar kan Cizvitler on dokuz yl a
kn bir sre hapiste tutuldu ve Aveiro dknn krala suikast girii
mine (bu iddia hibir zaman kantlanmamtr) yardma olduklar
gerekesiyle 1759da tarikatlar yasakland. 20 Eyll 1761de yal
Cizvit Malagrida vidal demir halka ile boulup yakld. Portekizde
yaanan son kazkta yakma olaynn, kendini Aydulanmann ba
mimarlarndan biri sayan Pombalin adyla birlikte anlmas para
doksal bir durum ortaya karmaktadr.
I. Josenin ardndan tahta kan kardei III. Pedro 1778de Pom-
bali grevinden uzaklatrd.4

Pombal, yukardan dayatlan Aydnlanmann iki yz olduunu

btn dnyaya gsterdi: Bir yandan ilerleme, yeniden yaplanma
ve modernleme, dier yandan vahi ve acmasz bir zorbalk.
Ispanyada Kral III. Carlos dneminin bakanlan da pe pee re
formlar nerdiler, ama bunlar Pombalin vahi yntemlerini ier
miyordu. Bu giriimlerden biri, spanyada Esquilache adyla ta
nnan talyan kkenli Kont Squilaccnin, rgtl haydut etele
riyle urarken, altnda silah saklanabilecek uzunlukta paltolar
Buymkla Aydnlanma 247

ve giyenin yzn gizleyen geni kenarl apkalar yasaklamasy-

d. Grevlilere uzun giysileri kesme yetkisi verildi. Bunlarn yeri
ne daha gvenli Fransz giysileri giyilmeliydi! Halkn bu uygula
madan ve yaamn hzla pahallamasndan kaynaklanan tepkisi
23 Mart 1766da Esquilache syan ad verilen ayaklanmaya yol
at. Bunun zerine III. Carlos giysiyle ilgili dzenlemeyi iptal
etti ve Esquilachenin grevine son verdi. O zamandan sonra,
pelerin ve geni kenarl apka, halkn deer verdii geleneklere
devlet mdahalesine kar direniin simgeleri haline geldi - po
lisiye dzenlemelere karn (bu dzenlemeler kamunun yararna
bile olsa) herkes istediini giycbilmelydi. Esquilachenin uygu
lamaya koyduu nlemler, Madrid kentini modernletirme prog
ramnn bir parasyd. Bourbon merkeziyetiliini glendirme
yi amalayan bu programn baka iki maddesi de sokaklarn k
landrlmas ve plerin toplanmasyd.
Merkeziyetilik kendi iinde Aydnlanmarun yararl bir zel
liiydi. Modem yntem ve hizmetlere nderlik etmek, kat bir
ulusal ynetim iin kukusuz iyi bir eydi. Sekinler tabakasnn
ynettii bir toplumda halkn bu nderlii izlemeye hazr olup
olmadnn pek nemi yoktu.
spanya ve Portekizde olanlar Avrupamn baka yerlerinde
fazla ilgi ekmedi. Ama Maria Theresiann politikasna gerek
siz denebilecek bir acelecilikle hz veren mparator II. Jo
sephin reformlar btn ktada nemli karklklara yol at.
Aydnlanmaya ayak uydurmak isteyen btn devletlerde olduu
gibi burada da birok reform nerisi ortaya alld: Serdiin kald
rlmas, imalat sanayiinin tevik edilmesi, gmrk tarifelerinin
indirilmesi, yol yapm, ynetim yapsnn iyiletirilmesi vb. Jo-
sephin kilise'"1 ta rsi izledii radika! politika her eyden daha
fazla aknla yol al. Bu politika ProtestanJara ve Yahudilere
daha ok hogr gstermekle kalmyor, Avusturya topraklarn
da yaygn yaknmalara yol aan Roma Katolik Kilisesinin rgt
lenmesine kapsaml ndahalelerci de ieriyordu. Cizvit tarikat
zaten yasaklanm, sra ok saydaki manastrla mcadeleye gel
miti. Yalnzca okullar ve tarm iletmeleri gibi devletin hizme
248 Radikalleen Aydntanmanm Gei Pskrtlmesi

tindeki kurumlar ayakta kalacak, "yararsz" kurumlar ortadan

kaldrlacakt. Aydnlanmann dua pratiini ve sofuca ibadeti an
lamadnn en ak gstergelerinden biri buydu. Ona gre yal
nzca alma geerliydi. Manastrlara reform uygulanmas,
Avusturya Aydnlanmasnn programndaki maddelerden yalnz
ca bir tanesiydi. Sradan Katoliklerin zgrlemesi ve kilisenin
yapsnda radikal reformlar gerekletirilmesi de bununla aym
lde ilgi konusuydu. Viyanaya zel bir ziyarette bulunan Pa
pa bile Joseph ve danmanlarn dizginlemeyi baaramad. Bel
ikallar ve Macarlar ancak birka yl sonra bakaldrarak hk
metin nlemlerine kar muhalefetlerini ortaya koydular.
svirenin Freiburg kantonundaki Valsainte Chartreuse ma
nastrnn kapatlmasn rnek alabiliriz. svire Katoliklerinin
kalesi olarak grlen Freiburgdaki bu manastrn neredeyse be
yz yllk bir gemii vard. Ama kantonu yneten soylular tpk
Milano, Paris ve Viyanadakiler gibi aydn kiilerdi. Chartreuse
manastrlar "yararsz" kurumlar arasnda saylyor, konumay
sevmeyen papazlarsa bu geveze yzylda doa d bir anormal
lik gibi grlyordu. 1778de Valsainte manastn kapatlarak
malvarl daha yararc kilise kurumlarna devredildi. Bunun ar
dndan, baka eylerin yannda, kenti yneten soylulann "aydn
lanm" politikalann da hedef alan bir halk ayaklanmas bala
d. Btn kantona yaylan isyan, bakentin kuatlmasyla doruu
na ulat. Bu kuatma ancak Protestan Bern kantonundan gelen
asker yardmla knlabildi. Valsainte manastn 1886ya kadar
kapal kald, ama bu tarihte kantondaki genel Katolik canlana
bal olarak yeniden ald. Hkmetlerin radikalizmi dinsel
inanlar etkilemekle kalmad: lkelerin dili de etkilenmeye
akt. Merkez hkmetin dilinin lkenin her yerinde geerli ol
mas gerektiine inanan Aydnlanma bilginleri Avrupa'nn her
yerinde lehelere ve aznlk dillerine kar mcadeleye girdiler.
Bu noktada, ulusal birlik dncesi, barbarln bir kalnts ola
rak grlen halk azna kar bir kmsemeyle ittifak kurmu
tu. Almancay btn topraklarnda resm dil olarak kabul ettir
meyi baaran II. Joseph bu konuda da rnek oluturuyordu. Ma-
Buyrukla Aydnlanma 249

car ve ek kltrleri gibi dier zerk kltrlerin dilleri ikinci

plana dt. Halkn nemli bir ksm imparatorluk merkezinin
buyruklarm artk yabanc bir dilden alacakt. Rhaeto-Roman
halkn ok eski zamanlardan beri Latincenin bir lehesi olan
"Ladince" konutuu Yukan Inn Vadisinde grld gibi, k
k aznlklarn dilleri yok olma tehdidi altndayd. AvusturyalI
yetkililerin okullarda Almanca ders yaplmas konusundaki srar
l abalan sonucunda Yukar Inn Vadisi birka on yl iinde b
tnyle Almanlat. Ama Ladince, vadinin svire snrlan iin
deki kesimi olan Engadinde varlm srdrd, nk burada
hangi dilin kullanlacam dikte eden merkez bir otorite yoktu:
svirede dil konusundaki kararlar her idari blgenin kendisine
brakldndan, Rhaeto-Romanlar Grisons kantonunda politik,
edebi ve dinsel kltrlerini koruyabildiler.
Mutlakyeti hkmetlerin uzun sre i banda kald lke
lerde ise radikal Aydnlanma demirden bir sprge gibiydi. Akl
clk, hayrseverlik, aklk ve alma disiplini yceltiliyor, bar
barln en koyusu olarak grlen eski det ve gelenekler ise
-btn hayrseverlik iddialarna karn- gz nne bile alnm
yordu.
Aydnlanmamn Isaak Iselin gibi gerek destekileri, "batl
inanlara kar hogr" talep etme gereini duydular. rnein
Condorcet yle diyordu: "Yanln da doru kadar zgrlk hak
k vardr."5
 3. Erken Romantizm: Aydnlanmaya Tepki

Radikal Aydnlanma, aydnlanmam dnyada yanltan, batl

inantan, karanlktan ve barbarlktan baka bir ey grmyordu.
Birok kii iin, Aydnlanmada gnein yaam veren scaklm
hissetmek giderek gleti. Alman air Novalis, "mucizevi ve gi
zemli eyleri ortadan kaldrmak iin her eyin matematie uydu
rulmasn isteyen "Aydnlanmann sert, souk ndan sz
ediyordu.6 Kasvetli bir ussallk her yerde egemen olmaya bala
d. Dnya bysnden syrlm, gen kuaklar iin giderek daha
skc bir yer haline gelmiti. Radikal Aydnlanma stnkr bir
eydi: Derinlikten yoksundu, ruhun uyuyan glerini harekete ge
irmeye yetmeyen ksr eletirilerle ve s ahlak tleriyle yeti
niyordu. Akl ann felsefi ykm ve temizliklerinden sonra,
1770-80lerde okltizm, simya ve byye ilginin yeniden canlan
masyla kendini gsteren n-romantik bir hareketlenme yaand.
Gassez le naturel, il revient au galop deyii bu duruma yle
uyarlanabil irdi: "Byy kovarsamz drtnala geri gelir."
Aklclk cephesindeki ilk gedik, erken bir aamada, aydn
lanm, dengeli, ahlak dkn ngilterede ald. Daha
1708de, Lockeun takipisi olan ve ngiliz Yeni Platonculann-
dan kuvvetle etkilenen Shaftesbury, Letter Concerning Enthusi
asm' nda (Sarholuk zerine Mektup) tanrsal bir uyum iindeki
doa karsnda duyulan yeni bir tr okulu hevesten sz ediyor
du. Bir kuak sonra, 1740larda, Anglikan bir din adam olan
Edward Young, derin dnceler iinde geirdii dokuz geceyi
anlatt - bir kilise bahesinde yaad, gndzleri kouturmay
la gemeyen, doann gizlerinin, tanrsalln, sevginin, lmn
ve lmszln kutsanmasyla dolu, pe pee dokuz gece. Bun
lar Aydnlanmann muzaffer ampiyonlarnn deil, ac eken
bir kuan szleriydi. Young Night Thoughts' u (Gece Dnce
leri) en byk etkisini Almanyada gsterdi. Bu elk balangla,
Erken Romantizm: Aydmlanma'ya Tepki 251

yazd Messias ile btn bir kua gz yalarna boan Klop-

stock araclyla gerekleti. Klopstockn duygusallna Rous
seau da kendi ktmser kltr anlaym ekledi:7 "Yaratcnn
elinden kan her ey iyidir ama insann elinde yozlar." Rous
seau unu da ekliyordu: "Btn gemi yzyllar iinde, insanla
rn bu kadar ok okuduu ve bu kadar kltrsz olduu, bizim
amz gibi baka bir a daha yoktur. Lichtenberg bu a hak-
kndaki grlerini daha da sert szcklerle ifade etmekteydi:
"Fazla okumak iimizde bir tr renilmi barbarlk dourdu.8
nsanlar kmekte olan bir ada yaadklarm hissetmeye bala
mlard.
1770lerde Alman genlii isyanm Sturm nd Drang (o-
kunluk) hareketiyle gsterdi. Bu harekette her ey lgn, kon
trolsz, egzantrik ve parlakt - Aydnlanmamn daha nceki
temsilcilerinin yapt gibi skc, ortalama, dengeli ve saygde
er deildi. Genler hem szck anlamyla hem de mecazi ola
rak sarholuk iindeydi. Geceler boyunca eleniyor, eski halk
trklerinde sz edilen bozulmam kyl kzlarnn ekicilii
ne vgler dzyordu. Tiyatro sahnelerinde, Aydnlanmamn ilk
zamanlarnn duygusal ahlak tlerinin yerini Ortaa valye
ve haydutlan ald. Uluslar, Ortaa yeniden kefettiler. Alman
ya'nn abartlm aklcla gsterdii bu tepki daha sonra btn
Avrupaya yaylacakt. 1810da Almanya stne yaynlanan kita
bnda Madame de Sta 1 aknlk iinde yle yazyordu:

valyelik ruhu A lnanlarda hl yayor... kiyzllk nedir bilmi

yorlar, btn ilikilerinde sadakat parldyor... Franszlar taklit et
mekte kararl birka saray darda braklacak olursa, Rejans dne
minden beri F ra n sa nn yzn deitiren kibir, ahlakszlk ve
inanszlk Alm anyay eline geirememi.9

Bu vgler kulaa ne kadar abartl gelirse gelsin. Fransann

kendisini btnyle akla teslim etmesi karsnda duyulan tepki
yi aka ifade ediyordu. Krala ve manastra dn, romantik
gzlerle grlen Ortaan nostaljik bir yccltilii byle bala
d.
252 Radikalleen Aydnlanmadn Gen Pskrtlmesi

n-romantizme ve romantizme bal bu tutum ve beeni de

iikliinin mutlaka gerici ve reforma kar olmadm syle
mek gerekir. Bunun tek istisnas Napolyon am izleyen politik
restorasyon dnemiydi - o da yalnzca baz bakmlardan. On se
kizinci yzyln sonlarnda, hem Voltairein keskin yergilerim
hem de Youngin Night Thoughts'unu (birincisini ak bir zihin
le, kincisini ise duygusal bir rehavetle) okuyan birok erkek ve
kadn vard. Radikal Aydnlanmay ve gerici romantizmi redde
derken, hem Aydnlanmaya hem de romantik duygusalla yakn
lk duymak elbette olanaklyd. Aslnda 18. yzyln btn fikirle
ri (nereden gelirse gelsin) zmseyebilecek kadar liberalleme
si, Aydnlanma sayesinde gereklemiti.
 4. Gelenekiliin ve Hkmetlerin Tepkisi

Aydnlanma kiliselerin, toplumsal hiyerarinin ve krallarn dura

an dnyasna bir rahatszlk duygusu soktu. Btn hareketlerin
olduu gibi onun da yeminli dmanlar vard. Ama politik ya
da entelektel bir hareket deil de bir moda gibi grld ilk
aamalannda ve dorua ulat sralarda, yeni bir hareket ola
rak hi de honutsuzlukla karlanmad. Kendini daha ok teorik
ve felsefi ifadelerle dile getiren Aydnlanma, yerleik toplumsal
ve politik dzenin temellerini sarsacak gibi gzkmyordu. Ama
gene de baz evrelerde belirgin bir rahatszlk duygusu vard.
Hamburger Patrioten dergisi etrafnda toplanan reformcular bile
tutucu hemehrilerinin gznde pheli insanlard. Onlardan "T-
homasiusun kukuculuunu alm ve zgr dnce vebasna ya
kalanm," senatrleri ve memurlaryla "u rezil Yurtsever ete
si diye sz ediliyordu.10 zgr dnceden holanmayan tek ki
i Hamburg'un blge papaz deildi - zellikle de dinsel konu
larda.
Aydnlanmamn nl filozofu Christian Wolff un bana ge
lenler bakalarnn da bana gelebilirdi. Leibnizin tavsiyesiyle
1707de Halle niversitesine felsefe profesr olarak atanan
Wolff ksa sre sonra din adamlar tarafndan determinist ve din
dman diye suland. 1723te Prusya Kral 1. Friedrich Wil
helm onu btn grevlerinden azledip srgne gnderdi. Ama
Hessedeki Kalvenci Marburg niversitesi ona kucak at, byle
ce Wolff 1740a kadar aydn bir evrede ders vermeyi srdrebil-
di. Bu tarihte II. Friedrich, tahta ktktan sonra yapt ilk iler
den biri olarak, onu Halle'yc geri ard.
Gvenli bir snak bulma konusunda herkes Wolff kadar
ansl deildi. Krk yl sonra Jean-Jacques Rousseau Toplumsal
Szleme'yi yaynlamasnn ardndan Fransay terk etmek zorun
da kald. Doduu kent Cenevreye giden Rousseau burada bar
254 Radikalleen Aydmlanmanm Geri Pskrtlmesi

namad. Neuchtel ve Bernden de kovulduktan sonra nihayet

Londraya yerleebildi.
Rousseaunun dramatik kandan on yl sonra, aydnlanm
dnya Pablo de Olavide davasyla alkaland. Sevilla valisi olan
Olavide, 1778de dinden sapma sulamasyla mahkeme-nne
karldnda, yeni ve byk bir yerleim yerini planlamaya he
nz balamt. Mahkeme sonunda btn mallarna el kondu ve
sekiz ylm bir manastrda geirmeye mahkm edildi. Olavi-
deye yneltilen sulamalar, mstehcen resimlere (Bouchernin
birka tablosu) sahip olmak, kitaplnda Jansenci kitaplar bu
lundurmak, Rousseau ve Voltairein izleyicisi olmak ve Koper-
nikin evren kuramnn propagandasn yapmakt. Fransaya ka
may baaran Olavide, Ispanyaya 1798dc dnebildi.
Wolff, Rousseau ve Olavide yalnzca rnekti. Kiinin han
gi lkede dnp yazd ok eyi deitiriyordu. Elbette Ma
sonlar gibi dernek ve topluluklar zerinde de yasaklamalar var
d. Masonlar Byk Britanyada istediklerini yapmakla zgr ol
makla birlikte, Katolik lkelerde gizlenmek zorundaydlar. As
lnda Masonlukla ilgili yasa papa koyduundan, yerel hk
metlerin tutumuna bal olarak, Katolik lkelerde bile etkinlik
lerini srdrebiliyorlard. Ne var ki yzyl, gerici evrelerin
1784-85te Bavyera hkmetini ikna ederek Aydnlar topluluu
nun etkinliklerini nlemeyi baarmasyla sona erdi. Topluluun
bilinen yeleri devlet grevlerinden uzaklatrld ve ar cezala
ra arptrld. Konuyla ilgili kararnamede unlar okunmaktayd:

Aldmz kesin bilgilere ve iddiay dorulayan reddedilmez kantla

ra gre, bu kiiler toplantlarnda dine, devlete ve hkmete kar
en korkun entrikalar planlamay alkanlk haline getirmilerdir.
Konumalar ve gizlice basp dattklar onur krc yazlaryla, i
ren sistemlerini yaymak iin ellerinden geleni yapmaktadrlar. Bu
kiiler kutsal dinimize, kilisemizin ayinlerine ve bunlarla ilgili her
eye kara almakta, dinimizi btnyle ortadan kaldrmak istemek
te, kabul ettikleri ilkelere bal kalarak bu ve benzeri kt amala
rna ulamak iin her trl arac kullanmaktadrlar.
Gelenekiliin ve Hkmetlerin Tepkisi 255

Kararname Bavyeradaki btn okuma topluluklarm kapsaya

cak kadar geni tutulmutu. II. Joseph bile bu koullarda Mason
lar gzetim altnda tutma zorunluluunu duydu. Mason dernek
lerini yalmzca "dzenbaz ve sahtekr" olarak niteleyen 11 Ara
lk 1785 tarihli kararnamede yle deniyordu:

Bunlar dine, dzene ve ahlaka zarar verecek arlklara kaplma-

malar iin kontrol altnda tutulmaldr. Bu derneklerden etkilenen
st dzeydeki devlet grevlileri, kendi toplumsal ilikileri iinde
yer almayan astlarna kar uygunsuz davranlarda bulunabilirler,
bu da en azmdan mali yolsuzluklara neden olabilir.11

Mainz ve Klnn liberal fikirli prens-piskoposlar bile Aydn-

larn grlerinden etkilendiinden kukulanlan topluluklara
kar nlemler almak zorunda kaldlar. Byle kampanyalar, bu
yllarda hkm sren ve daha sonra da Fransz Devrimine kar
direni biiminde devam eden genel gericilik iklimi iinde ola
an olaylard. Trier (1783), Dsseldorf (1794), Zrich Gl ze
rindeki Stefa (1795), Siebenbrgen (1798) ve baka kentlerdeki
okuma topluluklar da yasaklamalardan paylarn aldlar. Kln
ve Erfurttaki gruplar srasyla 1792 ve 1795te gzetim altna
alnd.
Grdmz gibi, rgtlenme ve devletin kontrolnden ba
msz demek kurup etkinlik gsterme hakk mcadelesiz elde
edilmedi. Bu, basn zgrl iin daha da fazla geerliydi. San
sr grevlileri hl her yerde politik ve dinsel kurumlarn vazge
ilmez elemanlarydlar - uzun sredir zgr devletler olan n
giltere ve Flcmenk bu konuda da istisna oluturuyordu. Birok
yerde sansr iini aydn devlet grevlileri yapmaktayd. Bir tarih
inin 1786da Bernde yazd u satrlar baka birok yer iin
de ayn lde geerliydi:

stediini yazma zgrlne eskisinden daha fazla sahip olduu

muz kesin. Aydnlanmay kovuturmay alkanlk haline getirmi
ba cahillerden birka bu arada ld. imdi etkili ve yaamm yaz-
256 Radikalleen Aydnlanmadn Gen Pskrtlmesi

dkJaryla kazanmak zorunda olmayan yazarlar var... En iyi gnle

rinde o kadar da iddetli olmayan sansrmz artk yava yava
uykuya geiyor, requiescat in pace}2

Bu anJatda, etki sahibi olmayan ve yaamm yazdklaryla ka

zanmak zorunda olan yazarlarn sansr ve mdahalelerle kar
latklarnn ima edildii gzden kamamaldr.
Basn zgrl Protestan ya da "aydnlanm" saylan ("Ay-
dmlanmamn iflah olmaz cahil kovuturucularmn bu dnyadan
gtkleri") lkelerde bile mcadelesiz elde edilmediyse, span
ya gibi belli Katolik lkelerde durum daha da vahimdi.
Durumun ne lde vahim olduunu gsteren bir rnek, Bec-
cariamn ceza hukuku stne nl yaptnn spanyolcaya evril
mesinin yasaklanmasr. Viyanaya gnderilen diplomatik bir ya
zda unlar okunur:

Engizisyon izledii politikadan vazgemcmeye kararl. Kastilya Kon-

silinin kar kmasna ve kendi onaylad baz kitaplar savunma
sna ramen Markiz Beccariann Sular ve Cezalan kitab bakala
ryla birlikte yasakland ve yaynlayacak olana en iddetli cezalarn
verilecei duyuruldu. Kitab spanyolcaya eviren ve mahkemede
uzun sre savunan Peder D. Alvarez de Caballeria... patlamak
zere olan frtnay sezerek Romaya ekildi.13

Engizisyondan kaan birinin Romaya snmas, Katolik dnya

snn deiik yerlerinde koullarn birbirinden ne kadar farkl ol
duunu ve spanyay ne byk karklklarn beklediini gste
rir.
Bu konuda spanya yalmz deildi. nsanlar elbette aydnlan
m bir Avrupada yaadklarm dnmeye balamlard, ama
gerici yetkililerin yaptklar onlar zaman zaman bu ryadan
uyandryordu. Dinden sapma sulamasyla alan davalarn ge
mite kalm eyler olmadm aka gsteren bir rnek, Kal
venci Jean Calasmn 1762de Toulouise parlament7inin, yani
Yksek mahkemesinin kararyla idam edilmesidir. Calas, Kato
Gelenekiliin ve Hkmetlerin Tepkisi 257

lik inancna dnmesini engellemek iin kendi olunu ldrmek

ten sulu bulundu. Oysa olu intihar etmiti. Oysa Fransada he-
retiklik mahkemeleri ann kapand dnlyordu. Volta-
irein iddetli protestolan sonucunda dava Paristeki Yksek
Mahkeme tarafndan yeniden incelendi ve Calas lmnden son
ra 1765te akland.
1782 gibi ge bir tarihte svirenin Glarus kantonunda bir
hizmeti kz byclk sulamasyla idam edildi; onu efendisi
nin ocuuna by yaparken grenler vard.
Bundan iki yl nce Zrichte (gene bir Protestan blgesi), ki
liseye rahat vermeyen aydn bir din adam olan Heinrich Waser,
Zriche zaran dokunabilecek baz eyleri yurtdmda yaynlad
ve devlet arivinden ald gizli dosyalar iade etmeyi savsak
lad iin vatana ihanet suuyla idam edilmiti. Waser davas
poplist politik yargnn u bir rneiydi.
Bundan on yl nce de btn Danimarka lkenin ilk babaka
n Johann Friedrich Struenseenin idamyla doruuna ulaan kor
kun bir olayla alkalanmt. Kralie Caroline Mathildann ar
kada olan Struensee 1770te babakan olmutu (kraln aklca
salam olmad bilinir). Hemen bir dizi reformu uygulamaya
koydu: kencenin yasaklanmas, basn zgrl, maliye refor
mu, gmrk tarifelerinin indirilmesi, ticari imtiyazlarn ve tekel
lerin kaldrlmas, tarmn ve iftilerin desteklenmesi. Aydnlan
ma ruhuyla uygulamaya konan bu reformlar anti-merkantilist,
fizyokrat bir yaklamn rnyd. Ama fazla acele edilmi ve
eski dzende g sahibi olanlarn etki alanlarna aktan aa
el uzatlmt. Saray, yani dul kralie ve soylular, Struenseeyi i
bana gelmesinden yalnzca 18 ay sonra iktidardan uzaklatrd
lar. ntikamlarn (zira olayda kiisel motiflerin de kukusuz rol
vard) fazla glenen bu babakam idam ederek aldlar.
Geleneksel pratiklere fazla sert mdahalelerde bulunan ba
kanlarn alelacele grevden uzaklatrlmas allm bir durum
du. Gene de XVI. Louisnin maliye bakam Turgotnun 1776da
grevden uzaklatrlmas heyecana yol at. Turgot ticaretin ve
zanaatlarn serbeste yaplabilmesi iin ticaret zgrln ve
258 Radikalleen Aydmlanmantn Gen Pskrtlmesi

lonca imtiyazlarnn kaldrldn byk bir cesaretle ilan etmi

ti. Grevde yalnzca iki yl kaldktan sonra, btn snflarn en
imtiyazlsnn birleik saldrs karsnda pes etti: Eski rejim Ay
dnlanmaya ve temsil ettii eylere karn ayakta olduunu ve
her trl ciddi reform giriimini boa karmaya kararl olduu
nu gstermiti.
Reformlar baarl olsayd, eer bir lke iinde gerekleen
deiimler sonucunda modern bir hkmet iktidara gelseydi, h
l egemen olan eski dzen asker mdahaleye bavurmakta te
reddt etmezdi. Yzyln ikinci yarsnda bu duruma en az
kez tank olundu.
Britanya Krallmn Amerikan bamszlk hareketini bastr
maya almas, tutucu bir iktidarn asker mdahalesi olarak g
rlebilir. Britanya hkmeti, paral askerlerden (daha ok Al
nanlardan) oluan bir asker gcn yardmyla, liberal anayasa
lar kabul eden kolonilerin akln bana getirmek isliyordu. Bu
abalar Amerikadaki Aydnlanma glerinin kararl direnii
karsnda baarszla urad. ngiltereye bal kalan kolonici
lerden birounun Amerika'y terk edip Avrupada tutucular
destekleyen gmen gruplar oluturduunu da unutmamak gere
kir.
Cenevre Cumhuriyetinde tutucularla ilericiler arasnda on
larca yl sren mcadeleler yaand. Sonunda 1782de liberal
gler stnlk salayp reformlara giriince Cenevre oligarisi
d glerden yardm istedi. Bu istei memnuniyetle karlayan
Fransa, Sardinya-Piemonte ve Bern, soylularn eski haklarn on
lara g yoluyla yeniden kazandrmak iin Cenevreye askeri
kuvvet gnderdi. Dkrklna urayan liberaller lkeyi terk et
li ve bazlar daha sonra Fransz Devriminde hi de nemsiz ol
mayan roller oynad.
Be yl kadar sonra, buna benzer ekilde, Flemenkin gerici
gleri yllardr iktidarda olan Yurtsever partiyi devirmek iin
Byk Britanya ve Prusya hkmetlerinden yardm istedi. Prus
ya birliklerinin mdahalesi ve Britanyann diplomatik destei
sayesinde tutucu parti iktidar ele geirip cumhuriyete kar eski
Gelenekiliin ve Hkmetlerin Tepkisi 259

Oranje hanedan rejimini canlandrd. Prusyada II. Friedrichin

lmnden sonra kendisini gstermeye balayan kilise gericilii,
baka lkelerdeki bu gerici zaferlere uygun bir sonu gibi gz
kyordu.
Byk Friedrichin ardl II. Friedricp Wilhem, byk kraln
aydnlanma politikasn bozmak amacyla Johann Christoph
Wollneri diyanet ileri bakam olarak atad. Wollner 1788de
Din Konusunda Tebli' it yaynlad. Buna gre, byk mez
hep (Lutherciler, Kalvenciler ve Katolikler) Aydnlanmann
"dizginsiz arlklarna kar polisiye tedbirlerle korunacakt.
Ne var ki Aydnlanmann Prusyada bile salam biimde kk
salm olduu ortaya kt: Wollnerin nlemlerine kar direni
o kadar iddetliydi ki, kral dokuz yl sonra, 1797de, teblii iptal
edip Wollnerin grevine son vermek zorunda kald. Ama Woll
nerin teblii gerici glerin her yerde etkin olduunu gsteriyor
du. Hem kral hem de bakam, otoriter bir zihniyetin egemen
olup otoriter bir hkmetin kurulmas iin Aydn!anmann arka
plannda etkinlik gsteren Rosicrucian Mezhebinin yesiydi.
Yzyln ikinci yars boyunca btn Avrupada uygulamaya
konan baka otoriter ve baskc nlemler, ktann eitli yerlerin
deki hkmetlerin Aydnlanma ruhuna kar dmanca politika
lar izlediini dndrmektedir. Hkmet, kilise ve ekonomide
yaplmas nerilen birok reform, hi de radikal ve kendi iinde
tartma konusu olmad halde, zppe aristokratlarn, tutucu
devlet memurlarnn, din adamlarnn, dar grl profesrlerin,
eski usul zanaatlarn ve cahil kyllerin nyarglarna kurban
edilmitir.
 IX
19. Yzyla D oru

Milliyetilik Kozmopolitizme Kar

Milliyetilik ancak Fransz Devriminin ardndan siyasal bir ger

eklie dnm ve milli btnle sahip bir halk dncesi an
cak Romantik dnemde elle tutulur hale gelmise de, bu sorun
zerine tartmalar 18. yzylda balamtr ve aslnda bir yny
le Aydnlanma dncesine tepki olarak bile deerlendirilebilir.
18. yzyln inam ya kynde yayordu ya da malikanesin
de, kentinde ya da saraynda. kametgh belli bir devletin, belli
bir lkenin smrlaniindeydi; insan, belli bir halkn parasyd.
Yalnzca kralnn tebaas deil, ayn zamanda belli bir halk top
luluunun -gerek olmann tesinde hayali olduunu kabul et
mek gerekse bile- yesiydi de. Her birey doduu andan itiba
ren daha byke bir btne tabiydi ve bunu ancak devlet snrla
r istedii gibi bozabilirdi. Sz konusu olan eitli halklarn Avru-
pasyd, yalnzca eitli devletlerin Avrupas deil. Halk kavra
m son derece mulakt ve siyasi gerekten ok duygulara sesle
niyordu. nsan kendini son derece arkaik bir haleyle sarlp kua
tlm hissederdi.
18. yzyln ortalanndan gnmze gelmi, halklar gsterir
bir albm1 "Avrupal halklar" konusunda bizi epeyce aydnlatr.
Bugnk Avusturya'nn eyaletlerinden Steiermark'ta hazrlanan
bu tablo, halktaki yaygn anlay mkemmelen gzler nne se
rer. Buna gre spanyollar kibirli, erkeksi, akll ve bilge, ayrca
cmerttir. Franszlar hafif merep, konukan, istikrarsz, ihtiyatl
dr. talyanlar sinsi ve kskan, ama ok da zekidir ve gevezelik
le vakit ldrmeye baylrlar. Almanlar ak yrekli, akac,
Milliyetilik Kozmopolitizme Kar 261

msriftir, her eyi taklit eder ve ierek gn doldururlar. ngiliz-

ler mezun yapl, ekici, gngrm, huzursuzdur, bir efendiden
dierine koar, gnlerini alarak geirirler... vs, vs. sveliler,
PolonyalIlar, Macarlar, Ruslar, Trkler ve Yunanllar hep bir
bir tanmlanrlar. Steiermark merceindeu yansyan yaln gr
budur. Bu yrenin halk iin Avrupa, zellikleri yakndan bili
nen hepsi hepsi on halktan olumaktadr. Hemen fark edecei
miz gibi bir klie ve nyarg yuma... Tabii bu nyargnn yal
nzca halkta var olduunu iddia etmek g. ngilizlerin gurur
Franszlarn ise kibir nyargsna sahip olduklarm ileri srmek
le Rousseau pek farkl bir tavr sergilemiyordu dorusu.2
Almanlar, talyanlar ve dier baz halklar dnda Avrupa
halklar genelde kendi devletleriyle akr. Halk kavram dev
let kavramnn bir deikeni olmamn ok tesindedir. Akllan
kantracak kadar ok anlam vardr. Bu balamda elbette yal
nzca alt tabakay kastetmekten ok uzaktr; aksine her snftan
inam kapsar. Orada yaayanlann gznde, zellikle komulan-
nn gznde her zaman bir btnlk oluturmu, bir kraln, impa
ratorun hakimiyeti altnda olan, din birliine sahip bir lke ya
da blge; ite halk ncelikle budur. sve halk, rnein, kral
ve Lutherciliiyle tanmlanr, Portekiz halk kral ve Katolikli
iyle, Rusya halk ise an ve Ortodoksluuyla... Ortak dil zelli
i talidir veya baz yerde de doal. Karlkl anlalmas nere
deyse imkansz bir lehe karmaasnda ortak dil yok olup gitmi
tir sanki. Kald ki saray ve yksek tabaka kendi aralarnda yk
sek dil ya da Franszca konumakta, akademisyenler ve hukuku
lar bu konuda daha da ileri giderek Latince deyimlere dalmaya
zen gstermektedirler. Danimarka Krallnda Danca, Aa
Almanca, Norvee ve zlandaca konuulmaktayd, gene de 18.
yzyln ortalanna kadar birlikte bar iinde yaayp gittiler. Ne
de olsa Tanr ve Kral iin dilin nemi yoktur. Devletle btnle
mek iin ortak bir dile gerek yoktu. svire iin de bu geerliydi,
Dou Avrupadaki pek ok dil aznlklar iin de; Fransada ya
ayan Bretonlar da hayatlanndan memnundu, spanyada yaa
yan Katalanlar da...
262 19. Yzyla Don

18. yzylda, yani doabilimleri anda halk doal evresi,

zellikle yaad iklim kua asndan bir btn olarak ele al
ma eiliminin yaygnlamas pek artc saylmaz. Dini bile be
lirleyen sanki iklimdi. Hernhuf yresinden Kont Zinzendorfun
inancna gre Tann halklar yaratmt ki

kavrama yeteneklerine, lkelerinin iklim ve havasna gre insanla

ra gerei iletebilsin, Oluna inana alayabilsin. ngilizlerin dini
kendi iklim koullarna uygundur, Katolik dini spanya ve Porte
kizin iklimine uygundur; aym ey Fransa iin pek sylenemez, bu
yzden burada ecclesiagallicana, bir Katolik ve Refor kiliseleri kar
gaas hkm srer... Almanya iin Protestanlk sanki biilmi kaf
tandr, hele Kuzey lkeleri iin daha da tesi. lkelerde bu kadar
din ite bundan vardr.3

Devlet tebaasm egemenlii altnda topladka sprit des Nati

ons, yani milli ruh kavram, lkeye zg milli karakter zellikle
ri kavram daha yakndan tartlr oldu - mesela merkezileme
ye doru giden Fransada. La nation, tek bir devletin ats ve
tek bir kral altnda toplam insanlar btnyle kapsayan Fran
sz halk anlamna gelmekteydi artk. Frank insamyla ilgili Orta
a imaj 17. ve 18. yzyla tanmt. Dier lkelerin toprak
hrslar, ayrca genel olarak d rekabetten krallk ynetimi ve
kraliyet ordusu sayesinde korunan Franszlar, bundan byle bir
vatann evlatlar gzyle baktlar kendilerine. Adada yaamalar
nedeniyle bir ulusta btnleme srecini daha nce tamamlam
olan ngilizler, Franszlara bu konuda rnek tekil ettiler.
Bundan byle halklardan beklenen, kendilerini tek bir btn
olarak alglayp dnmeleriydi. Vatan sevgisi giderek nem ka
zanyordu. Artk yalnzca krala sadakat yeterli deildi, lkenin
atalaryla yekvcut olup onlarla aym eyleri hissetmek; ite ge
rekli olan buydu. Herder bu dnceyi tek bir cmlede zetler:
"Nasl her kurunun bir arlk noktas varsa her ulus da mutlulu
unun odak noktasn kendi barnda bulur."4 Ulusun arlk nok
tas kendi iindeydi madem, yleyse tamamen belirgin baz zel
Milliyetilik Kozmopolitizme Kar 263

likler, dier uluslardan kendini farkl kdan zellikler de sergile

mek zorundayd.
Bu noktada dil birden dini geride brakarak n plana frlayp
birletirici bir eye dnr. lkelerinde din olgusu arlm
yitirirken kltr merkezi Pariste konuulan dil ortak bir ifade
arac olarak giderek nem kazandndan Franszlarn ii kolay
d. sve Krall, kendi dilini gelitirmeye katkda bulunmas
iin bir Akademi kurdu. Basit bir federasyon olmann tesine
geme dncesiyle ortak bir dil gelitiren HollandalIlar bu ko
nuda svee nclk etti. Almanyada yaaan Fransz Protestan-
larnn evreleriyle, yani zerinde yaadklar Alman topraklary
la daha iyi btnleebilmek amacyla 19. yzyl banda Fransz
ca konumaktan vazgemeleri de tipik bir gstergedir. Ama F-
yolda adm atanlar yalmzca yabanc dil konu.anla deildi. 18.
yzyl boyunca aydn insanlar da yaz dilini kullanmaya balad
lar. Toplum basamaklarnda ykselmek isleyen, lehesini terk
etmek zorundayd. Dil milliyetilii ncelikle yksem tabakaca
zgyd. Aydn Italyan, edebiyat dili gibi mkemmel bir araca
zaten ne zamandr sahipti, oysa sokaktaki basit SicilyalIyla Lom-
bardiyalmn birbiriyle anlamas imkanszd, nasl ki Schwabcn
azyla konuan Gney Alman, Aa Almanca konuan Aa
Saksonyalyla pek anlaamyordu. Ama zellikle yksek dil ara
clyla halk cehaletten ve aptallktan kurtulabilirdi. Aydnlan
ma idealinin zu de ite buydu.
te yandan baz romantik grlere gre ulusal deerler asl
halkn barnda saklyd. airler de bunun zerine halka inip bu
hzineden eeledikleriyle yce ve esiz doasyla vatan gklere
karan kahramanlk destanlar kaleme aldlar - tabii yksek
dilde.
Ne kadar geriye gidilirse gerek milli deerlere o kadar ya-
knlalabilirdi. Almanlar tarihi kimliklerini Tacitus tarafndan
tanmlandklar ekliyle Germenlerde buldular. Byk Britanya
ve rlanda iin skoyal Macpherson eski Kelt arklar zerine
kurulmu Ossian adl kahramanlk destann yaratt. Kuzey halk
lar kahramanlarm Eddada ve karmak yaamlarm yalnzca
264 19. Yzytla Doru

rlanda topraklarnda srdryora benzeyen saga' larda aradlar.

Votan, Donar ve Freiamn tanrlar dnyas yeniden parlad, Di
etrich von Bern, Hildebrand, Siegfried, Brunhild ve Kriemhild
gibi kahramanlar yeniden dodu. Hibir zaman deerini yitirme
yen Yunan mitolojisinin yan sra yeni ve zgn, milli bir tarihn
cesi yeerdi.
Ayrca tarihi olarak kamtlanabilen gemii, Aydnlanmann
gelitirdii yeni yntemlerle daha iyi kavramak mmknd ar
tk. Danimarka Kuzey Tarihi iin bir Kraliyet Demei bile kur
maktan ekinmedi. Reform ve Kar Reform hareketinin karan
lklara gmd, yeniden tarihin odak noktasna yerletiriliyor
du: Fransadaki Frank krallar, Hohestaufen imparatorlar ya da
eski svirelilerin sava alanlarnda gsterdikleri kahramanlklar
ya da, DanimarkalIlarla HollandalIlarn daha yakn bir tarih dili
mine ait olan deniz zaferleri, svelilerin Otuz Yl Savalarnda
ki kahramanlklar. Britanyallar ise deniz hakimiyetlerinin vg
lerini dze bilirlerdi rahata. Rule Britannia, Britannia nles the
waves (Hkmet Britannia, Britannia Dalgalara Hkmediyor) ad
l ark bunun tipik bir rnei.
Ksa zamanda her ulus efsaneye deil, geree dayal oldu
unu iddia ettii kendi gemiiyle ilgili bir tarihe sahip olmutu.
Sz konusu olan hep muhteem, kahraman, iyi ve gl bir halk
t ve bu halk kendinden daha zayf olan dmanlar yenmesini
hep bilmiti. Ulus, artk imdiki zamandan te bir eydi. ller
le canllarn bir birlikteliiydi.
Ulusun bu ekilde yceltilip gemie dayandrlmasnn gr
nte Aydnlanma ile ilgisi pek yok gibi. Ama atalarn erdemli
insanlar, adil krallar, fedakr savalar, kendini dnmeyen
yurttalar olarak gsterilmesiyle tarih Aydnlanmann erdem ay
nasnda yanstlm oluyordu. Hem ayrca zihinsel olarak kendi
iinde btnlemi bir ulus, Aydnlanmamn modern postulalar-
m uygulama becerisine sahip gl bir devletin arzusuna da uy
gundu. Ulus monariden daha etkilidir.
Peki ama milliyetilik dncesi Aydnlanmarun aslnda koz
mopolit ynyle elimiyor muydu? Ortada 16. ve 17. yzyla,
Milliyetilik Kozmopolitimle Kar 265

hatta ge Ortaaa bir dn yok muydu? Artk almak istenen

gemi gnlerin dman grntleri yeniden canlandrlmyor
muydu? Eit bir doa kanunu ve hangi ulustan olursa olsun her
insan iin geerli etik felsefesiyle Aydnlanma yeni ve ortak bir
tenjel yaratma amacndan yola kmam myd? Tek bir btn
olarak insanlk; farkl ideolojileriyle her devletin karsna ka
rlan g bu deil miydi?
Vatan sevgisi Aydnlanmamn yurttalk bilinciyle kaynatr-
labilse kozmopolitizm dncesi kurtarlabilirdi. Yaplmas gere
ken, Montesquieu ve dierlerinin izini srp insanlar evrene y
neltmekti. nsann ilk ilgi alan bu durumda ailesi, ky, kentiy
le iinde yaad yurt olurdu. En kk blgedeki bu yurttalk
bilincinin snrlarn ulus belirler, ulus da bylece dar kapsaml
varlklarn almasn kolaylatran pek ok enerji kaynam ha
rekete geirirdi. Ne var ki ulusa da tm insanln yalmzca bir
paras gzyle bakmak gerekirdi. Bir ulus ancak kendine hma-
nizmann yol gstermesine izin verdiinde gvenilirlik kazanr
d. Aydnlanmac yurtseverin amalar ite bunlar olmalyd.
Ge Aydnlanmadan bu konuda iki gr:

Aydn insann yalnzca kendi yurttalarn tanmas yeterli olur mu?

Genel olarak insanl tanmas kendisi iin daha nemli saylmaz
m?5

Ya da:

Gerek yurtseverlik saf insan sevgisinden baka bir ey deildir.

Tek bir lkenin ya da ulusun snrlar iine hapsedilemez6
 2. Aydnlanmadan Devrimlere

Avrupada bir devrim olasl yzyln ikinci yarsnda havada

asl gibiydi. Amerika Birleik Devletlerinin Bamszlk Bildir
gesini ilan ettii yl, Aydnlanma a boyunca gzlemlerinden
bir gezi rehberi gibi yararlanarak sk sk alnt yaptmz tal
yan Carlantonio Pilati Paristen u satrlar yazyordu:

Ama bu dnyann tm olaylarnn bir utan dierine srekli dei

mesi gibi, mkemmele ulald an k de balyor. Yabanclar
devrimin oktan baladn, stelik Fransada da hayli ilerlediini
fazlasyla hissediyorlar.7

Devrim denince o gnlerde gene de akla, ngilteredeki anl

Devrim rnei daha ok bar bir dnm geliyordu.
Pilatinin yazd mektubun stnden on-on be yl gemiti ki
beklenen ey gerekleti. Fransz Devriminin ilk yllar gerek
ten de iddete dayal olmayan bir dnm nitelii tayordu
ama ardndan 1792 yl tm iddetiyle geldi; tabii ngiltere, Prus
ya ve Avusturyadaki eski hkmetlerden gelen tepkilerin bu ra-
dikallemedeki paym hi gz ard etmemek gerekir. Artk sz
konusu olan yalnzca devrim ve kar devrimdi. Kamplama tm
devletleri, tm snflar kapsyordu. Bu kutuplama tm 19. yzy
la, hatta yirminci yzyla damgasn vuracak, ayrca bizim Aydn
lanma ile ilgili yargmz da derinden etkileyecekti.
Muhafazakrlar devrimin sorumluluunu Aydnlanmaya, en
azndan yzyln ikinci yarsnda grlen radikallemeye ykledi
ler. Oysa asl sorumlular, muhtemelen, bir an nce kkl re
formlara gidilmesi gerektiini bir trl kavrayamayan gericile
rin, gemite yeamay sevenlerin, korkaklarn, ar muhafaza
krlarn kar gleriydi. Aydnlanm insan, reform yapmaya
hazr olanlar radikallemeye zorlayan, asl bu glerdi. Sabrlar
-yalmzca Fransada da deil- ar derecede zorlanmt.
Aydm lan m ad cu Devrimlere 267

Kar devrimin gc ve uygulad taktik konusunda en tipik

rnek Katolik dnyada grlen kutuplamadr. Jakoben Devri-
minin zirvesinde Katolik Fransa rahiplerin peine dp sonun
da kiliseyi de dini de reddettiinde tm bu arlklar Aydnlan-
mann genel hesabna kolayca yazlabildi. Geri birka on yl
Aydnlanmac zihniyet arlm korudu. Ama bu arada Cizvit-
ler gene boy gstermeye balamt. Ancak ksa bir sre iin tas
fiyeleri mmkn olabilmiti. 1773te getirilen yasaklamann ar
dndan zellikle Kutsal Yrek Tarikatlarnda yeniden toplanma
ya baladlar ve pek ok yerde -ortada baka kimse dc olmad
ndan- okullar sradan ruhaniler olarak yrtmek zorunda kal
dlar. Varlklarm yeraltnda srdryorlard. Aradan otuz yl
geti gemedi ki tarikat 1801de Rusyada, 1804te Napolide ve
en sonunda da 1814te Papa VII. Pius tarafndan tm dnyada
eski kurallarndan herhangi bir deiiklie gidilmeksizin aynen
yeniden kuruldu. Artk Restorasyon ie koyulabilir, Aydnlan
marun her trne, zellikle de Katolik trne kar uzlamaz in
tikam duygularyla harekete geebilirdi.
19. yzylda geri aznlk bir liberal Katolik akm Aydnlan
ma dncesini srdrmekle grevlendirildi ama, bunu ounlu
u liberal Protestanlar ya da 18. yzyln hmanist ruhanileri ta
rafndan ele alnan eklinden ok daha sert, tavizsiz ve acmasz
biimde gerekletirdiler. Aydnlanma ve onun Katolik eleri
ne kar daha doal ve salkl bir iliki kurulabilmesi ancak II.
Vatikan Konsilinde mmkn olabildi.
te yandan Avrupamn daha kk devletlerinde, yani skan
dinavya, Belika, Hollanda, svirede yzyl banda, Fransa
devrimle, Avusturya ve ngilterede kar devrimle megulken
balanan ve 1838 Avrupa devrimi srasnda devlet program hali
ne baaryla getirilen bir deneyle, aydnlanmac reformlar her
alanda uygulanp monarilerin hkm srd yerlerde bile de
mokratik koullar hayata geirildi.
Fransz Devriminin sarsrtlarmn Napolyon emperyalizmine
dnmesi, ayrca 1815de toplanan Viyana Kongresinin devrim
ncesi eski koullarn restorasyonunu lan etmesiyle Aydnlanma
268 19. Yzyla Doru

a da aslnda sona ermie benziyordu. Ama birok konuda ge

riye dn mmkn deildi. Dini hogr, insan haklan, insann
kendi kararlarm verme hakk, eletirel dnme yntemi gibi
temel ilkeler aydn muhafazakrlar iin olsun, lml radikaller
iin olsun artk vazgeilemez olgulard. te yandan baz dzelt
meler de yapmak gerekiyordu: Tek ynl olan mantk tutkusu s
rekli ilerlemeye duyulan saf inan. ki dnya sava, faizm, nas
yonal sosyalizm ve Stalinizm sonunda rkntyle uyan getirdi.
Tm bu geriye savrulmalara karn umut tkenmedi. Ve umut
hl 18. yzyln Aydnlanmasyla balantl, ne de olsa resimle
rine bakabildiimiz, kitaplarm ellerimize alabildiimiz atalar
mzn dnyas o a. Onca umudun uyakland dnem henz o
kadar gemite kalmad. Aydnlanma hl "modern dnyann di
namik bir esi ve karanlk dnemlerde insanla bir ar" 8
Aslna baklacak olursa Aydnlanma harekeli insanln kal
drabileceinden fazlayd. Bu yeni ve gl k fazla gz alm,
Barok karanlnn iine umulmadk bir hzla dalmt. Baz d
nr ve aristokrat sekin son derece saf bir inanla ratio*ya, ak
la davet etmenin insanl bu kutsal bilgiye ekmeye yeteceine
inanmt. Geri genel olarak anlayla karlandklar, keskin
kopmalara bavurmakszn zellikle toplumsal alanda gerekli re
formlarn hazrlanp yrrle konduu lkelere ve blgelere
rastlamam deillerdi, gene de pek ok yerde bu ii yrtmek
olduka zordu ve genelde ar sabrszlk gsteren aydn sekin
ler ne tr bir direnii harekete geirdiklerinin farkna bile vara
madlar. Her eye karn bu yzylda ortaya kan onca entelek-
telizm bugn bile bizi etkilemeyi srdryor. Bu fikir zenginli
i olmasayd insanlk hl safdillikten, hadi daha ak syleye
lim, aptallktan kendini syramayp bir ot gibi yaayp gidecekti.
Bu hareketin abartma tehlikesini barndrdm o gnlerde de
pek ok kii grd. Swift GiilliveYde, Voltaire Caudide*de bu
tehlikeye iaret ederken yalmz deildi. Ancak her ikisi de dier
pek oklaryla birlikte yeni ufuklar, her zaman yeniden kazanl
mas gereken, geri admlara kar her zaman korunmaya muh
ta olan zgrlk iin yeni bir dnya yaratt. Dini spiritalizme
Aydmlanma'dan Devrimlere 269

ok yakn olan Lavater bile yeni pietist Alman Hristiyan Cemi

yeti hareketiyle karlatnda yle demekten kendini alama
mtr:

Niyetleri kt deil, ancak k eksik, ayrca da zgr, aratrc bil

gilenme ruhu 9

Bu "zgr, aratrc bilgilenme" Aydnlanmann kendine hedef

setii birinci grevdi; ve bu grevin tm insanla yaran dokun-
malyd. Benin aileyle, ulusla, insanlkla ilikisi zerine ksa bir
zmlemeyle otobiyografisini tamamlarken Montesquieu bu d
nceden yola kmt. Otobiyografinin son cmlesi Aydnlan
ma Etiki zerine kiisel bir itiraftr:

Kiisel olarak bana yararl ancak aileme zararl olacak bir eyle ta
nrsam, hemen bunu gzmn nnden ekip atarm. Aileme ya
rarl vatanma ise zararl olabilecek bir eyle karlatmda onu
unutmaya alrm. lkeme yararl ama Avrupaya zararl olabile
cek ya da Avrupaya yararl olmakla birlikte insanla zarar vere
cek bir evle karlatmda ise buna kesinlikle bir cinayet gzyle
bakarm.1
 Notlar

T a rih s e l D n e m

1. Tarihsel Dnem blm iin bkz. Im Hof, Lich, s. 119-121.

2- Willey. Background, s. 5.
3. Lopc. Madrid, s. 38.
4. Montesquieu, Caractere, s. 7.
5. Vierhaus, Prozess, s. 6.

D e i e n T o p lu m

1. Deien Toplum blm iin bkz. m Hof, Geselliges Jahrhundert, s. 17-68.

2. Pilati, Voyages, I, s. 62.
3. Goethe, Venezianische Epigramme (1790).
4. G. Maugras, Le Due et la Duchesse de Choiseul, Paris 1903, s. 108-109.
5. Lope, Madrid, s. 36.
6. G. Maugras, Le Due et la Duchesse de Choiseul, s. 106.
7. Pilati, Voyages, I, s. 2.
8. a.g.e.
9. Voltaire, Louis XIV., s. 1M8.
10. Braunbehrens, Mozart, s. 12.
11. Im Hof, Geselliges Jahrhundert, s. 38.
12. a.g.e.

A v r u p a v e D e v le tle ri

1. W. Altwegg (der.),/. P. Hebels Werke, Zrich 1943, Cilt 2, s. 80-81.

2. H. Davenson, Le livre des chansons, Neuchtel 1943. s. 218 - 220.
3. Pilati, Voyages, I, Preface.
4. 1785 Ylnda Siyasi Barometre adl bildiriden; W. Killynin (der.) Zeichen der
Zeil, Bir Alman Okuma Kitab. Iden, Frankfurt/Hambug 1962, s. 25.
5. Pilati, Voyages, I, s. 201.
6. a.g.e., II, s. 45.
7. a.g.e.. I, s. 74.
8. P. Coulmas, Dnya Vatanda, Geschichte einer Menschensehnsucht, Ham
burg. Rowohlt, 1990; U. Bitterlinin "Zur Geschichte des Weltbrgertums",
Schweizerisches Monatshefie'dcn, Eyll 1990, s. 786.
9. P. Ochs, Geschichte der Stad und Landschaft Basel. Basel 1822. 8, s. 6.
N otlar 271

Aydnlanmann Tayclar

1. Aydnlanma'mn Tayclar blm iin bkz Im Hof, Geselliges Jahrhun-

d en , s. 216-225.
2. The Spectator, Say 68,18. Mays 1711.
3. Lope, Madrid , s. 38.
4. H. H. Mller A kadem ie und Wirtschaft im 18. Jahrhundert, Berlin 1975.
5. Salon blm iin bkz. Dierse, Philosophic, s. 826-831.
6. Bdeker. A ufklarung, s. 93 - 94.
7. Braunbehrens, Mozart, s. 167.
8. Okuma Topluluklar blm iin bkz. O. Dann. Lesegesellschaften und biir-
gerliche Emanpation. Ein europaischer Vergleich, Mnih 1981.
9. J. Dierauer, Die toggenburgische Morafische Geseilschaft, St. Gailen 1913.
10. Im Hof. Geselliges Jahrundert, s. 134-157.
L The Royal Dublin Society 1731-1981, J. Meenan/D. Clarke (der.), Dublin
1981.
12. R . E. Schofield, The Lunar Society o f Birmingham, Oxford 1963.
13. Shafer, Societies.
14. N. Chomel/de la Mare, Dictionnaire oeconomique, 1767, s. II.
15. J. Meyer, La Noblesse Bretonne au XVIII siecle, Paris 1966, s. 576-585.
16. K. Guggisberg/H. Wahlen, Kundige Aussaat, kstliche Frucht. Zweihunderl
Jahre konomische und Gemeinniitzige Geseilschaft des Kanton Bern
1759-1959, Bem 1958.
17. Zinzendorf, Schweiz, s. 303.
18. Im Hof, Geselliges Jahruhundert, s. 164- 166, 249.
19. L. von Kche!, Chronologisch -thematisches Verzeichnis smtlicher Tonwer-
ke A m adeus Mozarts, Wiesbaden 1965/7, s. 724 - 726.
20. Die Basler Christentumsgesellschaft, der.: M. Brecht, Pietismus und Neuzeit,
1, Gottingen 1982.
21. Im H of/de Capitani, Helvctische Geseilschaft.
p

The Spectator, s. 882 - 897.

Pilati, Voyages, II. s. 327.
H. von Greyerz, Nation und Geschichte im bernischen Denken, Bem 1953,
s. 24.

topya ve Reform

1. J . H u iz in g a , Naturbild und Geschichtsbild im 18. Jahrhundert:; P arcrg a, B a

sel 1945 iin d e , s. 160. topya ve Reform b l m i in b k z . Im H o f, Geselliges
Jahrhundert, s. 75 -1 0 2 .
272 A vn p a y Kurm ak

2. a.g.e., s. 245.
3. Solothumdaki (svire) kilise bakan F. Ph. Guggere gre alntlayan Im
Hof/Capitani, Hhetische Gsellschaft, I, iinde, s. 145.
4. I. Kant. Was isi Aufklarung?Berlinische Monaszeitschrift, Aralk. 1783.
5. M. Vorhees, The History o f Phi Beta Kappa, Washington. 1946.
6. S. Werenfels. Opuscula theologica, philosophica et philologica. Basel
1782/2- II, s. 376.
7. Lindt. Pietismus, s. 152, 146, 158.
8. G. E. Lessing Erdehung des Menschengeschlechts, s. 81 -91. Lessing Werke.
Rlle (der.). Cilt 8, s. 611.
9. J. Barbeyrac (der.). De Jri Belli ac Paris de Groius, Amsterdam 1729. Prefa
ce. s. XXXIV.
10. Pilati, Voyages, I, s. 302, II, s. 37.
11. Badinter, Condorcet, s. 19.
12. Voltaire, Trade de la Tolerance, Lozan 1959, s. 152/153.
13. Fenelon, Telemaque, 10. Kitap, s. 165.
14. F. Venturi, Settecento riformatore da Murati a Beccaria. Torino 1969. s. 709.
15. Hazard, Crise. II, s. 66/67.
16. J. Locke, Two treatises on government, 95. madde, 89. madde.
17. Pilati, Voyages, I, s. 77, 82, 83.
18. Voltaire, Louis XIV , s. 610/611.
19. P. Herse he, Die Jranzsche Physiokraen Vorlaifer der Griinen oder
Bahnbrecher des Agrobusiness?, Zeitschrift fiir Agrargeschichte und Agrosozi-
ologie, 38 (1990), s. 147/148.
20. Im Hof, Geselliges Jahrundert. s. 94.
21. a.g.e., s. 96-102.
22. Montesquieu, Caractere, s. 7.
23. J. W. Goethe, Maximen und Reflextionen.
24. Im Hof, Geselliges Jahrundert, s. 102.
25. A. Staehelin, Geschichte der Universitdt Basel 1632-1818, Basel 1957, s. 437.
26. H. Bhning Vtelfalt der literarischen Formen, Alltag und "Volk" in der Pub-
lizitat von Gebrauchsliteratur der deutschen Aufklarung, Weimarer Beitrage
II, 1990, s. 1758/1759, 1759/1760, 1763.
27. Bdeker, Religiositat, s. 114.
28. Kopitzsch, Hamburg, s. 98.
29. Bilterii, Welt, s. 132.
30. Abhandlungen und Beobachtungen der okonomischen Gesellschaft zu Bern.
3. yl, Bem 1762, nsz, s. XXVII/XXVIIL
31. Kopitzsch, Hamburg, s. 193.
32. a.g.e., s. 72.
33. Im Hof, Geselliges Jahrundert, s. 159.

G e n i D n y a y a B y k A lm

1. Geni Dnyaya Byk Alm b l m iin b k z . B itte rli. Welt, s. 130, 190, 167.
193.177.
2. H azard , Crise, s. 17/18.
N otlar 273

3. L in d t, Pietismus. s. 154.
4. B u t to n . Histoire naturelle. 1756. C ilt 6 (G iri).
5. A. v. H a lle r. R e z e n sio n d e r " S a m m lu n g n e u e r u n d m e rk w iird ig e r R eisen z u r
W a s se r u n d z u L an d e" (1750). Gttinger G ekhrte Anzeigen iin d e, 1755. (say
fa la n d rlm a m ).

Bamszlk - Eski Basklardan Kurtulu

1. G . F o s te r (1792). a ln tla y an : V irh a u s, Prozess, s. 10.

2. V o lta ire . " J e a n o t e t C o lin ", V o lta ire Romans et contes iin d e , d e r. v. F . D e -
lo f f r e ve J . van d e n H u cv el. P a ris 1979. s. 274.
3. S h a fe r. Societies , s. 88.
4. P ila ti. Voyages, II, s. 98/99.
5. G re iv e. Juden, s. 141.
6. a.g.e., s. 150.
7. Im H o f , Geselliges Jahrundert, s. 49.
8. G . 'B u m e t . Some Letters Containing an Account... o f Switzerland, Italy and
Some Parts o f Germany. L o n d ra 1724. s. 2 1 ,5 1 .
9. L o p e. M adrid , s. 48.
10. B . S ch n eg g . Weiblicher Geist und Moral, Zeitschrifi (R e fo rm a tio ), 1 u b a t
1990, s. 72.
11. a.g.e.. s. 74.
12. B a d in te r, Condorcet. s. 296.

R a d i k a l l e e n A y d i n l a n m a n in G e r i P s k r t l m e s i

1. van Dlmen. Illiminaten. s. 41. 34/35. 212.

2. Stuke, A u fkla ru n g . s. 274/275.
3. Lope. Madrid, s. 38.
4. Ziechmann. Panorama, s. 834/835.
5. Badinter, Condorcet, s. 85.
6. Im H of , Licht. s. 116, 131.
7. Rousseau, Entile. s. 145. 826.
8. Alntlayan: R. Vierhaus. Leserfahrungen - Lebenserfahrungen, Euphorion.
81. 1987. s. 13.
9. G. de Stael, De I'AUemagne, 1810/13. s. 48. 43.
10. K o p itz s c h . Hamburg , s. 74.
11. van Dlmen, Illiminaten . s. 93.
12. H. von Greyerz, Netion und Geschichte im bernischen Denken, Bern 1953.
13. Lope, Madrid, s. 42.
274 A vrupay Kurm ak

19. Y z y la D o r u

1.. Halklar Albm (Steiermark). Avusturya Etnografya Mzesi, Viyana (tarihi

bilinmiyor).
2. Rousseau. Emile, s. 828.
3. Lindt. Pietisms. s. 157.
4. Bitterli. Well. s. 197.
5. Rousseau. Emile, s. 827.
6. Isaak Isclin, alntlayan: m Hof/de Capitani. Helverische Geseilschaft, s. 21.
7. Pilati, Voyages. II. s. 330 - 331.
8. Vierhaus. Prozess, s. 7.
% A. Lindt. 200 Jahre Chrisientumsgeseilschafi in Basel, Basel Klliyat. 1980. s.
146.
10. Montesquieu. Caractere, s. 15.
 Kaynaka

B. B a c z k o . Rousseau, Einsamkeit und Gemeinschaft. V iy a n a /F r a n k f u r t a.M .

1970.
B . BaczkoM mieres de l'Utopie. P a ris 1978.
E . B a d i n t e r / R B a d in te r. Condorcet (1743/1794), un intef/ectuel cn politique. P a
ris 1988.
E . B a l c s v. d. (d e r.). Befrderer der Aufkiarung in Mitte! - und Osteuropa. B e r
lin 1979.
I. B e rlin . Wider das Gelaufige. Aufsatze zur Jdeengeschichte. d e r. l c i m ' U u d \
F r a n k f u r t a. M. 1982.
U . B itte rli, A ile Welt - nene Welt. Formen des europaisch-itberseeiscb.cn Kut
turkontakts vom 15. bis zum 18. Jahrhundert. M n ih 1986.
H . E . B d e k e r. Aufklarungals Kommuninikationsprozess, Aufklrng. 2 n n i in
d e (1987).
H . E . B d e k e r. Die Religiosiat der Gebildeten, Woifenbiitteler Studien'in i in d e
(1988).
H . B o n in g . Die Genese der VolksaufkUirung und ibre Entnicklung bis 1780. S tu t t-
g a r t/ B a d C a n n s ta tl 1990.
C . B o rg h e ro (d e r ), La Polemica su! lusso nel settecento francese. T o r in o 1973.
V . B ra u n b e h re n s , Mozart in Wien , M n ih 1986/2.
O . B r u n n e r , Adeliges Landleben und europischer Geist. S a lz b u rg 1959.
J . B . B u ry . The Idea o f Progress: An Inquiry into its Origin and Growth, (1920),
New York 1987.
E. Cassirer, Die Philosophic dcr Aufklarung. T iib in g e n 1932.
R C h a r tic r. Les origines adturelles de la revolution Franaise. P a ris 1990.
P . C h a u n u . La Civilisation de I'Europe des Lumieres. P a ris 1971.
M . C r a m p e - C a s n a b e t , Condorcet, lecteur des Lumieres. P a ris 1985.
O . D a n n / J . D in w id d y (d e r.), Nationalism and the Age o f the French Revolution,
L o n d ra 1988.
R D a m to n , The Business o f Enlightenment: a publishing histoty o f the Encyclo
pedic. 1775-1800, C a m b rid g e . M a s s ./L o n d o n 1979.
F . D a z . Voltaire storico , T o r in o 1958.
R D e llsp erg e r. Frauenemanzipation im Pietismus, Zwischen Macht und Dienst.
Beitrdge zur Geschichte und Gegen wart von Frauen im kirchlichen Leben
der Schweiz iin d e . B e rn 1991.
U . D ie rse , Philosophic. Instututionelle Formen, Historisches Worterbuch der Phi-
losoppie iin d e . C ilt 7, B asel 1989.
M . D u c h e t. Anthropologie et Histoire au siecle des Lumieres. P a ris 1971.
R v an D lm e n , Der Gehcimbund der Jlluminaten. Darsrellung, Analyse, Doku-
menlation. S t u t tg a r t /B a d C a n n s ta tt 1975.
276 A vru p a y K u m a k

R van Dlmen, Die Gesellschaft der Aufkldrer. Zr brgerlichen Emancipation

und aufklarerischen Kultur in Deutschland, Frankfurt a. M. 1986.
J. Ehrard. L idee de nature en France dans la premiere moitie du XVIHe siecle.
2 Cilt. Paris 1963.
J. Ehrard. La politique dc Montesquie. Paris 1965.
E. Emc. Die schweizerischen Sozietdten. Lexikalische Darstellung der Rcformge-
sellschafieri des IS. Jahrhundcrts in der Schweiz. Ziirich 1988.
J. Fabvre. Stanislas -A uguste Poniatowski et I'Europe des Lumieres. Paris 1952.
Fenclon, Les aventures de Telemaque, fils d'Ulysse. Toulouse 1804.
E. Franois. Sociabi/ite et societe bourgeoise en France, en Allemagne et en Suis
se (1750-1850). Paris 1986.
C. Frankel. The Faith o f Reason: The Idea o f Progress in the French Enlighten
ment. New York 1948.
F. Furet (der.), Livre et Societe dans la France du X l l f l e siecle. 2 Cilt. Paris/La
Have 1975.
B. Gagnebin/M. Raymond (der.)./. - / . Rousseau. OEuvres completes. Cilt 4. Pa
ris 1969.
P. Gay. The Enlightenment. New York 1967- 69; Cilt 1: The Rise o f Modern P a
ganism. 1967; Cilt. 2: The Science o f Freedom. 1969.
L Gershoy. From Despotism to Revolution 1763-1789, New York/London 1944.
J. Godechot. La C ontre-Revolution, doctrine et action 1789-1804. Paris 1967.
J. - M. Goulemot/M. Launay, Le Siecle dcs Utmieres. Paris 1968.
G. -G . Granger. Condorcet mathematicien, economise, philosophe, h o m m e p o
litique. uluslararas kolok. der. P. Cripel/Ch. Gilain. Paris 1989.
H. Grcive, Die Juden, Grundziige ihrer Geschichte im mittelaherlichen und nea-
uzeitlichen Europa. Darmstadt 1980.
A. R Hall, The scientific revolution 1500-1800. The formation o f the modern sci
entific attitude. Londra 1954.
N. Mammcisiein. Aufklarung und katholisches Reich. Untersuchungen zur Uni-
versitatsreform und Politik katho/ischer Territorien des Heiligen Rmischen
Reichs Deutscher Nation im IS. Jahrhundert. Berlin 1977.
N. Hampson. The Enlightenment. A n interpretation. Pelican Histoiy of Europe
an Thought. Cilt 4, New York 1966.
P. Hazard. Im crise dc la conscience europcenne (1680-1715). 3 Cilt. Paris 1935.
P. Hazard, La pensee europeenne au X V llle siecle de Montesquieu c) Lessing. 3
Cilt. Paris 1946.
P. Hoffmann. La Femme dans la pensee des Lumieres. Paris 1977.
U. Im Hof. Das gescllige Jahrhundert. Gesellschaft und Gesellschafien im Zcital-
tcr der Aufklarung. Mnih 1982.
U. Im Hof, Enlightenment - Lumieres - Elluminismo - Aufklarung Die
Ausbreitung eines bcsscren Lichts im Zeitalter der Vernunfi. M. Svilar (der.).
"Und es ward Licht". Zur Kulturgesehichte dcs Lichts iinde. Universitat
Bern . Kulturgeschichtliche Vorlesungen 1982/1983, Bern 1983.
U. Im Hof/F, de Capitani. Die Helvetische Gesellschaft. Spataufkldrung und
Vorrevolution in der Schweiz Frauenfeld/Stuttgarl 1983.
M. C. Jacob. The Radical Enlightenment. Pantheists, Freemasons and Republi
cans. Londra 1981.
T. Janson. The Age o f associations. Principles and Forms o f Organization betwe-
K aynaka 277

en Corporation an d Mass Organizations A Com parative N ordic Survey from

a Swedish Viewpoints Scand. J. History 13 i in d e .
E . K a u fm a n n . Architecture in the A ge o f Reason. Baroque and P o st-B a ro q u e
in England, Italy a n d France. C a m b r id g e 1955.
F . K o p ilz s c h . Die Hamburgische Gesellschaft zur Beforderung der Kiinste and
ni'uzlichen G ewerbe (Patriotische Gesellschaft von 1765) im Zeitaher der
Aufklarung. Ein Oberblick . Wolfenbiitteler Forschungen S i in d e . M n ih
1980.
F . K o p itz s c h (d e r.). A u f k la ru n g . A b s o lu t i m u s u n d B rg c rtu m in D e u tc h la n d .
Mnih 1976.
R. L a u fe r, Style rococo, style des Lumieres. P a r is 1963.
A . L in d t. Pietismus und kum ene . Pietismus und moderne Welt. 12 i in d e
(1974).
H . J. L o p e . Das kltrelle Leben in M adrid zur Zeit Karls III. (1759-1788) im
Spiegel sterreichischer Gesandtenberichte. Spanisches Kultitrinstitut in der
Residens S i in d e . M n ih 1987.
J . L o u g h . The Contributors o f Encyclopedic. L o n d r a 1973.
R. M a u z i. L'idec de bonheur dans la litterature et la pensee franaise au X U He
siecle. P a ris 2 1965.
P h . M cy lan . Jean Barbeyrac (1674-1744) et les debuts dc Tenseignement du droit
dans I'ancienne A cadem ie de Lausanne. Contribution a f histoire du droit
nature!. L o z a n 1937.
M o n te s q u ie u . Caractere de, Pensees et fragments inedits dc Montesquieu. C ilt 1
iin d e , B o rd e a u x 1899.
S. M o ra v ia , 11 rramonto dell'Illuminismo. Fi/osofta ep o litica nella societd f'rance-
se 1770-1810 . B a n 1968.
C. A. P ila ii, Voyages en differents pays de VEurope en 1774, 1775 et 1776 ou Let-
tres ecrites de VAllcmagne, de la Suisse, de VItalic, de S id le et de Paris. 2
C ilt. 1778.
R- P o m e a u . La Religion de Voltaire. P a r is 1956.
R. P o m e a u . Politique de Voltaire. P a r is 1963.
R- P o m e a u , L'Europc des lumieres. Cosmopolitismc et unite europeenne au
X V llle siecle. P a r is 1966.
J. P r o u s t. Diderot et TEncyclopedic. P a r is 1963.
H . R e in a lte r (d c r.). Freimaurer und G eheim bim de im IS. Jahrhundert in Mittcle-
uropa. F r a n k f u r t a. M . 1983.
D . R o c h e . Le siecle des lumieres en province. A cadem ies et academ iciens p ro-
vinciaux, 16S0-1789. 2 C ilt. P a r i s / L a H a y e 1978.
J. R o g e r. Buffon: un philosophe au Jardin du Roi. P a ris 1989.
J . R o g e r. Les Sciences de la vie dans la pensee fianaise au X l'llle siecle. La ge
neration des anim aux d e Descartes Tencyclopcdic. P a ris 1963.
J . - J . R o u ss e a u . Emile ou de Teducation. OEuvres completes. C ilt. 4. d e r. v. B.
G a g n e b in /M . R a y m o n d . P a ris 1969.
J . R y k w e rt, The First Moderns. The Architects o f the ISth Century. C a m b rid g e ,
M a ss./ L o n d r a 1980.
J . S a rra ilh . L Espagne eclairee de la seconde moitie du X V llle siecle. P a ris 1954.
278 A v ru p a y K u n n a k

R. S h a c k le to n , Montesquieu. A critical biography. L o n d r a 1961.

R. J. S h a fe r. The econom ic societies in the Spanish W orld (1763-1821). S y ra c u
se 1958.
The Spectator, te k c il t te d e rle n m i . L o n d ra 1832.
K. S ta r o b in s k i. Jean-Jacqu es Rousseau. La transparence et Tobstacle , P a ris
1958.
J. S ta r o b in s k i. Die Erfindung der Freiheit: 1700-1789. F r a n k f u r t a. M . 1988.
H . S tu k e , AufkJdrung, Geschichtliche Grundbegriffe. Historisches Lexikon zur
politisch -sozialen Sprache in Deutschland. C ilt 1 i in d . S t u t t g a r t 1972.
H . R . T r e v o r - R o p e r . Religion, Reformation und sozialer Umbruch. F r a n k f u r t
a. M . 1970.
F . V e n tu r i. Settecento riformatore, 5 C ilt. T o r in o 1 9 6 9 - 1990.
F . V e n tu r i, Utopia e Riforma nelTUluminismo. T o r in o 1970.
R. V ie rh a u s ( d e r.) . Aufklarung als Prozess. Aufklarung 2 iinde (1987).
R. Vierhaus (der.), Deutschepatriotische undgemeinniitzige Gesellschafien. Wol-
fenbiitteler Forschungen 8 i in d e . M n ih 1980.
V o lta ire , Le siecle de Louis XIV.. R. P o m c a u ( d e r.) . Voltaire oeuvres historiques
i in d e . P a r is 1957.
11. V y v c rb c rg . Historical Pessimism in the French Enlightenment. 1958.
B. W illey . The Eighteenth Century Background. Studies on the Idea o f Nature in
the Thought o f the P eriod , L o n d ra 1950.
J . Z ic c h m a n n (d e r.). Panoram a der Fridericianischen 7eit: Friedrich der Grosse
und seine Epoche - ein Handbuch. B re m e n 1985.
K. v o n Z in z c n d o r f . Bericht des Grafen Karl von Zinzendorf ber seine handels-
politische Studienreise durch die Schweiz 1764. d e r O . E . D e u ts c h . Basler
Zeitschrift fiir Geshichte und Ahertumskunde. 35 i in d e . 1936.
S. Z u r b u c h e n . Naturrecht und natiirliche Religion. Zur Geshichte des Tolcranz-
begriffs von Sam uel Pufendorf bis Jean-Jacques Rousseau. W r z b u r g 1991.
A y d n l a n m a n n s e k iz in c i y z y ld a h e r A v r u p a l k e s i n e o ld u u k a d a r
K u z e y A m e r ik a 'y a d a d e r in l e m e s i n e i l e m i b i r e n t e l e k t e l d e i im
h a r e k e t i y d i . n s a n d n c e s i n i y e r le i k d i n i n n y a r g , h o in a n ve
s a v l a r n d a n k u r t a r m a y h e d e f l e m i t i. A r d n d a n d a m a n t s iy a sa l ve
to p lu m s a l r e f o r m d a v a s n a v e h e p s i n d e n n e m l i s i , k e n d is i b i r
A y d n l a n m a k a v r a m o la n i le r le m e y e u y g u la m a y a y n e lm i t i. Bu
g e n i k a p s a m l a l m a d a U lric h m H o f A y d n la n m a a
d n c e l e r i n i n k k e n l e r i n i ve g e li im in i t a n m l y o r , b u n l a n n
A v r u p a , K u z e y v e ( i n e v A m e r ik a d n c e , s iy a s e t v e to p lu m u
z e r i n d e k i e t k i l e r i n i a r a t r y o r .

Y a z a r k i t a b a o n s e k iz in c i y z y l A v n p a ve A m e r ik a d a e n t e l e k t e l ,
s iy a s a l v e to p lu m s a l h a y a t a n l a t a r a k b a ly o r . F e ls e f e , d i n , e k o n o m i
v e p o l i t i k a a l a n l a r n d a A y d n la n m a a n n te m e l d n c e l e r i n i n
i in d e n k t n i v e r s i t e l e r i , a k a d e m i l e r i , to p la n t s a l o n la r n ve
o k u m a t o p l u l u k l a r n a k t a n y o r ve b n l a n n y a y l m a s n , k a r l k l
e t k i l e i m i n i v e e t k i s i n i in c e liy o r . B u e tk i o k d e r in o l u y o r D o u la
g e le n h a k l a r d n c e s i , e k o n o m id e b r a k n z y a p s n l a r , b r a k n z
g e s in l e r ve t e b a n n z g r l h e p h u a d a n k a lm a . A y d n la n m a
a d n c e le r i d e r h a l d e m o k r a s i, a y d n d e s p o t lu k ve a n a r i i in
b i r te m e l o lu t u r u y o r ; F r a n s a 'd a ve A m e r ik a d a b y k d e v r im l e r e
o ld u u k a d a r b u n l a r iz le y e n y n e tim le r e b ilg i ta y o r , h a tt a b u n l a r
z o r u n lu h a le g e ti r i y o r , h tiin A v ru p a d n y a s n d a , z e l l ik l e d e
I s k o y a , F r a n s a ve A m e r ik a d a m e y d a n a g e le n h iiy k (i re tim
a l m n n n e d e n i v e m e r k e z i o lu y o r.

P r o f e s r Im H o f. A y d n la n m a d n c e s i n in b t n on d o k u z u n c u
y z y l b o y u n c a g e l i i m i n i , b u n a k a r R o m a n tiz m h a r e k e t i n i ve
y ir m in c i y z y l b a n d a m a n t k v e a k la u y u m u n n e l d e
d a lg a l a n d n i n c e l e y e r e k k i ta b n b i ti r i y o r . B u , d n c e l e r i n ve
o l a y l a r n k a r l k l e t k i l e i m i n i n k e y ifle o k u n a b i l i r a n la t m ,
g n m z n a n a e n t e l e k t e l h a r e k e ti n i o l u t u r a n a r a t r m a c l a r
t a r a f n d a n b e e n i ile k a r l a n a c a k t r .