ANARSIZM Dunyada Ve Turkiyede Siyasal Id PDF

Anarizm
DOKUZUNCU BLM
ANARZM
Nafiz TOK, Vedat KOAL
ANARZM
A. TEMEL KAVRAM VE TANIMLAR

Anarizm, gnlk dilde baboluk, kuralszlk, kargaa, kaotik
durum veya dzen kart saldr olumsuz anlamyla kullanlr.1 Bu
balamda, Anarizm/Anarist deyimleri, terrizmle eanlaml
tutulmaktadr. ABD Bakanlarndan Rooseveltin Anarizm, insan
trne kar ilenmi bir sutur ve btn insanlk anaristlere kar
birlemelidir sz2 bu tre iyi bir rnektir. Bu olumsuz anlamlandrma
biimi, ilkel anarist dncenin dnemin egemen kleci toplum
yapsna tehdit ieren nitelii karsnda doan bir tepki olarak Antik
Grek uygarlna kkenlenir.3 rnein Aristotales, Anariden efendisiz,
babo klelerin kol gezdii yozlam bir demokrasi anlamn karr.4
Bu olumsuz anlamlandrmann modern ada kullanlnn balangc
ise, Anaristliin solda olanlara kar eletiri ve hakaret ifadesi olarak
kullanld 1789 Fransz Devrimi gnlerine tarihlendirilir.5 Nitekim, 19.
yzyldaki Anarist terr eylemlerinden kaynaklanan olumsuz bir
mirasn varl da yadsnamaz.6
Bir Felsefe ekol ve siyasal ideoloji olarak ise, Anarizmin szck
kkenini oluturan Anari, felsefe ve siyaset bilimi literatrnn birok
teriminde olduu gibi, Antik Grek uygarlna uzanr ve lidersiz-
yneticisiz anlamna gelir.7
1 Andrew Heywood, Siyas deolojiler, Bir Giri, ev. Kolektif (Ankara: Adres Yay., 2007), s.233.
2 Peter Marshall, Anarizmin Tarihi, ev. Yavuz Alogan (Ankara: mge Kitabevi, 2003), s.13-14.
3 Tayfun Gnl, Anarizm Nedir? (stanbul: Kaos Yaynlar, 4.Bask, 2008), s.9.
4 Rolf Cantzen, Daha Az Devlet Daha ok Toplum: zgrlk, Ekoloji, Anarizm, ev. Veysel Atay-
man (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2. Bask, 2000), s.37.

5 George Woodcock, Anarizm: Bir Dnce ve Hareketin Tarihi, ev. Alev Trker (stanbul: Kaos
Yaynlar, 2001), s.14.

6 Jon Purkis, James Bowen, 21. Yzyl Anarizmi, ev. en Ser Kaya (stanbul: Ayrnt Yaynlar,
1998), s.22.
7 Colin Ward, Anarizm, ev. Hakan Gr (Ankara: Dost Kitabevi, 2008), s.9.
Nafiz TOK, Do. Dr., Nide niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi
Ahmet Vedat KOAL, Ar. Gr., Dicle niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi
Anarizm
Anari szc, kadim Grek dneminde kullanlan (anarkhos) szcnden

gelir. (An) eki, -siz, ya da sz sonekine denk der. (Arkhos) szc ise nce
askeri lider, daha sonra hkmdar/ynetici anlamna gelir. Ortaa
Latincesinde szck anarchia haline geldi. Erken Ortaada ise ncesiz
varlk olarak Tanry betimlemek iin kullanld; ancak daha sonra,
balangtaki Grek siyasal tanmn yeniden kazand. Gnmzde Anarizm
szc, kurumsal bir otorite ya da hkmet olmakszn yaayan bir insann
durumunu betimlemek iin kullanlr. Bandan itibaren anari szc hem
karklk ve kaosa yol aan ynetimsizlik durumuna ilikin olumsuz bir anlam,
hem de artk ynetime gerek duymayan bir topluma ilikin olumlu bir anlam
tar.8
Modern Siyaset Bilimi literatrne ait bir terim olarak Anarizm,

efendisizlik, dsal otoritenin olmad ya da kabul edilmedii,
hkmetin olmad9 ynetimsizlik dzeni; insanlarn aralarnda
hiyerari ve egemenlik ilikisi (idare-hkmet) olmakszn eitliki-
dayanmac biimde rgtlenmesi seenei ve bu seenei savunan
felsefi kuram olarak tanmlanr. Anarizm, en z biimde, her trl
otoritenin reddedildii, otoritesiz bir dzen nerisi biiminde
anlalabilir. Bu durumda anari insann insan zerindeki
egemenliinin ortadan kaldrld bir toplumsal durumu ifade
etmektedir.10 O halde Anarizm, hakkndaki yaygn ve yanl kannn
tersine, dzensizlik, kuralszlk, kargaa deil, kendi grleri
dorultusunda bir dzen seenei nermektedir.11 Proudhonun
deyimiyle, insann eitlikte adalet aray gibi toplum da anaride
dzen arar; Anari, dzendir.12
Anarizmin, tm temsilcileri, dnrleri tarafndan onaylanm, genel
geer bir kuramsal aklamas yoktur. Bu durum, Anarizmin bir felsefi at
olarak birbirinden ok farkl yaklamlar tarafndan benimsenmi olmasyla
birlikte, bireysel zgrl temel alan doas gerei doktriner-dogmatik bir
ideoloji olmayndan kaynaklanmtr.13 Bununla birlikte, Komnizmden
Liberterianizme dek birbirine zt ular barndran bu geni erevenin
merkez noktasnn, insana dndan dayatlan, insanlar arasnda egemenlik ve
hiyerari ilikisi kuran her tr otoriteye, bu balamda en st otorite olarak
devlete, kesin, uzlamaz bir kartlk olduu sylenebilir. Woodcockun
8 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.25.

9 Ilgaz Turhan, Anarizm Anarinin Antitezidir, Dnen Siyaset, Say:11 (Ankara: Lotus
Yaynlar, 2002), s.40.
10 Hans Jrgen Degen, Anarizmin Bugn, ev. Nee Ozan (stanbul:Ayrnt Yay., 1999.) s.163
11 Gnl, Anarizm Nedir?, s.41.
12 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.15, 28, 347.
13 Marshall, a.g.e., s.25- 26.

Sebastian Faureden aktarmla kulland ifadeyle, her kim ki, otoriteyi yadsr
ve ona kar savarsa o bir Anaristtir.14 Sonu olarak, Anarizm, verili
dzene kar karak onu ykmaya abalayan ya da ondan kamay
amalayan bir retidir.15
Anarizm ileride greceimiz gibi, tarihsel sreci iinde zgrlk-

otorite katl kavramlar stnde birleen ok eitli grlerin bir araya
geldii sentezler ynna dnmtr. Anarizmin bu ok ynl yaps
ile elieceinden anlamsz sonular dourabilecek kapsaml bir tanmlama
abasna girimekten kanarak, Anarizm hakkndaki bilimsel incelemeleri
kendini Anarist olarak tanmlayan veya Anaristler ile konu hakknda
alan bilim insanlarnn bu ynde snflandrd dnrler ve onlarn
dnceleri stnden yrtmek olas en doru yntemdir.16
B. TARHSEL SRETE ANARZM
I. Anarizmin Tarihsel Kaynaklar
nsanlk tarihinde Anarizmin ilkel Taoizm: Antik in Uygarlndan bu

yana sregelen bir inan gelenei. Lao Tzu
izlerine ilk kez antik in uygarlnda (ya da Laozi) (M..604?-?) tarafndan
kurulduu kabul edilir. Tao yol anlamna
rastlanr. Taoizm denilen mistik dnce gelir ve doa ve doann dengesi ile
geleneinde, Anarizmin kkleri anlamna uyumlu yaamay ifade eder. Metafizik bir
bak asnn varl ve toplumsal deil
gelebilecek otorite kart bir z olduu bireysel kurtuluu hedeflemesi ynyle
varsaylr. Buna gre yerleimlerin giderek Konfys retisinden ayrlr. Her trl
ynetim modelini mahkm etmesi
merkeziletii ve bu srete kendi aralarnda Anarizmle uyumlu bir yndr.
hiyerarik st yaplanmalar rettii bir zaman
Konfys (M.. 551-479), Kaynan
diliminde ortaya kan bu inan geleneinin; eski in (Wu) dininden alan ahlk retisi
insann doada olduu gibi kendi varl ile ile bilinen antik dnem inli dnr.
Konfyse gre erdemin varlk koullar
belirlenen ve llen snrlar iinde zgr doa ile uyum, iyilik ve ve bilgidir. Ancak
yaamas, bireyin kendi iradesi ile olumayan, Taoizme gre daha dnyevdir.
Toplumsal kurtuluu hedefler ve toplumun
kaynan olaan yaam dzeninden reforme edilmesiyle ilgilenir. Grev,
doann kendiliindenalmayan bir gcn disiplin, itaat gibi kurulu dzeni
destekleyen erdemleri savunur. Her
dayatmasyla hareket etmemesi gerektii gibi yurttan yerini bilecei bir toplumsal
hiyerariyi destekler. Bu ynleriyle
birtakm kurallar, Anarizmin, doann en iyi Anarizmle Taoizm kadar uyumlu
geliimi kendi haline brakld zaman olmad grlr.
14 George Woodcock, Anarizm: Bir Dnce ve Hareketin Tarihi, ev. Alev Trker (stanbul:Kaos
Yaynlar, 2001). s.13.
15 Paul Feyerabend, Anarizm zerine Tezler, ev. Ekrem Altnsz (Ankara:teki Yaynevi,
2000), s.23.
16 Rolf Cantzen, Daha Az Devlet Daha ok Toplum: zgrlk, Ekoloji, Anarizm, s.36.
Anarizm
gsterdii anlay17 ve bu balamda otorite kartl ile benzeir.18

Konfysn (M.. 551-479) devlet gcn kullananlarn yetkilerinin iyilik
ve adalet gibi temel ahlak ilkelerle
Budizm: Antik Hint Uygarlndan snrlandrlmasn ngren dnceleri de bu
gnmze ulaan bir inan gelenei ve
reti. Hint yarmadasndan doup zellikle kapsamda deerlendirilmitir.19
Gney-Gney Dou Asya corafyasnda
yaylmtr. Sonradan aydnlanm-uyanm Anarizmin antik kaynaklarndan ikincisi,
kii anlamna gelen Budha ad verilen
Budhizm ya da Budhaclk olarak adlandrlan
Siddharta Gauama (M.. 563-483) tarafndan
kurulduu kabul edilir. Buddhaclk, zetle,
Hint mistisizminde ve onun bir kolu olan Zen
dnyev skntlarn mistik-isel arnma
yntemiyle zlmesini ngrr. Gnmzderetisinde aranmtr. Snfsal geie olanak
meditasyon gibi pratiklerle modern bir
vermeyen kat kast yaps ile bilinen geleneksel
reti olarak Batda da yaygnlamaktadr.
Hint toplum yapsnda doan Buddhacln,
ruhsal eitlik anlay balamnda insann doasnda eitlik olduunu, bu
eitliin bozulmasnn ktlk anlamna geldiini syleyen ruhsal
arnma-dnyevi hrslardan kurtulma-zararszlk erdemleri ve inan
sisteminin temel riteli olarak belirleyip, nirvanaya ulama diye
tanmlad aydnlanma retisini tek bana bireyin iradesine brakmas gibi
ynlerinin Anarizmin ngrd eitliki-dayanmac birey kiilii ile
rtt biiminde yorumlanmtr.
Anarizmin antik kaynaklarndan ncs ve en nemlisi, Grek-Ege

uygarlnn felsefi dnce birikimidir. zellikle Sokratesin (M..469-399)
Atina ehir devletinin tanrlarna inanmama ve genlerin ahlakn bozma
gerekesiyle suland ve sonuta lm cezas ald yarglamadaki otorite
kart mehur savunmas, bu anlamda Anarizmi haber veren bir belge
olarak kabul edilmitir. nsann zgrln ve doaya uyumlu yaamn
(panteizm) temel ilkeler olarak benimseyen, mutluluun d koullara
ballktan arndrlmas gerektiini ileri sren, Sokratesin rencileri
Aristippos (M.. 435-386) ve Antisthenes (M.. 444-365) tarafndan
oluturulan Kinizm (Sinizm) ve Zenonun (M..336-264) adyla anlan Stoa
okullar, Anarizmin antik kkleri saylmtr.20 Kropotkine gre antik
Yunanda anarist felsefenin en iyi savunucusu Zenon olmutur.21

18 Marshall, a.g.e., s.95-104.
19 Ahmet nam, Khaoslu Anarizm, Dnen Siyaset, Say 11 (Ankara: Lotus Yaynlar, 2002),
s.29.
20 Kemal Bakr, Eski Yeni ada Anarizmin Antik Yunan Dncesindeki Kkleri: Kinikler
ve Erken Stoaclar, Eski Yeni, Say 20 (2011), s. 46-52; Marshall, Anarizmin Tarihi, s.41.
21 Pyotr Kropotkin, Anari-Felsefesi-deali, ev. Ik Ergden, 3. Bask (stanbul: Kaos Yaynlar,
2009), s.55; Kropotkinin 1910 ylnda yazd Encylopedia BritannicannAnarizm

maddesinden aktaran Marshall, Anarizmin Tarihi, s.118.
Hristiyanln, gerek ortaya k annda, gerekse Ortadouya ve

Avrupaya yaylm srecinde bata Roma mparatorluu olmak zere
merkezi otoritelere kar direnci ve Roma mparatoru Justianus
tarafndan resmi din ilan edilinceye dek geen srede varln cemaat ii
dayanma odakl bir sivil toplum etkinlii olarak srdr, literatrde
Anarizmin antik kaynaklarndan bir bakas
Lev Tolstoy (1828-1910): Rus yazar.
zellikle Dirili, Sava ve Bar, Anna olarak kabul edilmitir.22 Ortaaa gelindiinde
Karenina gibi romanlar ile edebiyat ise otoritesini artran ve kitleler stnde ciddi
tarihinin en nemli yazarlarndan biri
olmutur. Tanr imizdedir adl yapt, bir bask gc kuran Katolik kilisesine ve
Hristiyan Anarizminin belgelerinden biri onun, yani Papaln iradesine koulsuz bal
saylmtr.
hanedanlarn ynetimlerine kar kan baz
mezhepler, bu otorite kart Hristiyan inan geleneinin srdrcleri
olmutur.23 Hristiyan Anarizminin nemli bir temsilcisi, Hristiyan
inancnn zndeki bireyciliin insanln kurtulu yolu olduunu
savunan Tolstoydur.24
Anarizmin modern adaki tarihsel kayna, Aydnlanma, Fransz ve
ngiliz devrim sreleri iken,25 dnsel kayna ise sosyalist ve liberal
dnce gelenekleridir. Anarizmin, balangtan beri liberalizmin zgr
birey fikrinden beslenen ve bu birey anlayn anarist karsamalar
yapmay mmkn klacak ekilde u noktaya tayan Godwin, Stirner
gibi dnrlerin temsil ettii liberteryen izgide bir versiyonu varsa da,
asl gl ana damarn Sosyalizm ile ok yakn bir iliki ierisinde
gelitii, hatta 19. Yzyl sosyalist hareketinin nemli bir paras olduu
sylenebilir.26 Anarizm de, Sosyalizm gibi Endstri Devriminin bir sonucu
olarak devletin ve toplumun giderek burjuvalamasna, liberallemesine,
toplumsal alann giderek bireysellemesine, sosyo-ekonomik eitsizlikten
kaynaklanan tahakkm ilikilerine kar bir tepki olarak domutur.27
Nitekim, Klasik Anarizm, ileride detayl olarak ele alnacak olan Proudhon,
Bakunin, Kropotkin gibi ncleri ile Sosyalizmin kuramsal ve eylemsel sreci
22 Marshall, a.g.e, s.123-138.

23 Marshall, a.g.e., s.140-141; ayrca bkz. Jacques Ellul, Anari ve Hristiyanlk, ev. Ali Toprak
(stanbul: Kar Yaynlar, 2010).
24 Marshall, a.g.e., 133-134; Henri Arvon, Anarizm, ev. Ahmet Kotil (stanbul:letiim Yaynlar,
2007). s.21-22.
26 Nafiz Tok, Siyasal deolojiler, Siyaset Bilimi, ed. Halis etin (Ankara: Orion Yaynlar, Eyll
2011), s. 150.
27 Emine zkaya, Klasik Anarizmden Modern Anarizme, Dnen Siyaset, Say 11 (Lotus
Yaynlar, 2002), s.101.

Anarizm
iinde, I. Enternasyonal ortak kaynandan kla benzetii Marksizmin

eitli ynlerden eletirisi ile ortaya kmtr.
leride, Toplumcu Anarizm bal altnda incelenecei gibi, Marksizm
ile Klasik Toplumcu Anarizm arasndaki tartmann ve ayrmann ierii,
1848 htilallerinin ve zellikle 1871 Paris Komnnn baarsz sonucu ile
ortaya kan deneyimlerin nda28 devletin gerekli ve kanlmaz olup
olmad sorularna verilen yantlarla biimlenmitir.29 Marx ve Engels,
Komn deneyiminin baarszln ayaklanmaclarn devlet otoritesini
ellerinde tutamaylarna balayp30 snfsal elikinin ortadan kaldrlabilmesi
iin geici bir sreyle devletin otoritesine gereksinim duyulacan ngren
Proleter Diktatrlk nermesine varrken, Toplumcu Anaristler ise, hatay yle
ya da byle doas gerei halkn tmnn deil, ancak bir kesiminin karn
ifade eden siyasal otoritenin btnyle yok edilmemi olmasnda
grmlerdir. Marksizmin, devletin ancak snfsz toplumun kuruluu ile
kendiliinden snmleneceini, bu gereklemeden devletin ortadan
kaldrlmas dncesinin ancak bir topya olaca ve kanlmaz olarak
egemen snfn karlarna hizmet edeceini kabul ediine31 kar Toplumcu
Anaristler, devletin mdahale ile ortadan
kaldrlmamasnn insann zgrlemesinin Doal Hukuk: Toplumsal yaayn,
yani kurallarn ve yasalarn, insan
nndeki temel engel olarak otoritenin sadece doasna ve tmevarmla tm doal
biimsel deiimi anlamna geleceini ileri dzene uygun kurulmas ve iletilmesi,
32 doal dzenin ileyiine mdahale
srmlerdir. Toplumcu Anaristlere gre, Marxn edilmemesi gerektiini ileri sren
komnist toplumu (proleterya diktatrl), felsefe akm. Kaynan Aristotalesle
Antik Grek felsefesinden ve Locke,
otoritenin topyekn ortadan kaldrlmasn deil, Hobbes gibi temsilcileri ile modern
kkl bir deiimini anlatr.33 Oysa, devlet hangi Anglo-Sakson dncesinden alr.
34
Temel yansmasn, Hukuk, Siyaset ve
biimi alrsa alsn a priori tahakkmdr. Nitekim, Ekonomi alanlarnda ve liberal kuramda
Bakunin, Marksizmi zgrlksz Sosyalizm bulur.
olarak deerlendirmi ve eletirmitir.35
28 Paul Avrich, Anarist Portreler, ev. Osman Aknhay (stanbul:Agora Kitapl, 2012), s.307-
320.
29 Marshall, Anarizmin Tarihi, s. 54-60; Ward, Anarizm, s.9.
30 Karl Marx, Fransada Sava, Seme Yaptlar Cilt II, ev. Sevim Belli (Ankara: Sol Yaynlar,
1977, Dzenleme Eri Yay.), s.11,19; Karl Marx, Friedrich Engels, Anarizm zerine, ev. Sevim
Belli, 3. Bask (Ankara:Sol Yaynlar, 2009), s.64.
31 Friedrich Engels, Anti Dhring, ev. Kenan Somer (Ankara: Sol Yaynlar, 2003), s.400-401.
Robert Graham, Anarizm,zgrlk Dncelerin Belgesel Bir Tarihi, ev. Nil Erdoan,
32
Mustafa Erata (stanbul:Versus Kitap, 2007), s.231-232.

33 Murat Arpac, Marx ve Anaristler, Politik Sosyal Bilim Dergisi, Cilt 1, Say 3 (Ankara:
topya Yaynevi, Bahar/Yaz 2012), ss.202.
34 Saul Newman, Bakuninden Lacana Anti-Otoriteryanizm ve ktidarn Altst Oluu, ev. Krad
Kzltu (stanbul, Ayrnt Yaynlar, 2006), s.58.

Toplumcu Anarizm ile Marksizm arasndaki ortak payda ise,

Anglo-Sakson siyaset felsefesinin ve Byk Fransz Devriminin iki
kurama da kaynaklk etmi olmasdr. Her iki akm da, Hobbes, Locke ve
Rousseaunun doa durumu, doal hak ve toplum szlemesi gibi
kavramlar ile akladklar devletin mutlak gereklilii dncesinin
eletirisinden yola karak, bu grlerin ileri srd devletin
mutlakl nermesini reddetmi ve onun ortadan kaldrlabilecei
fikrine varmlardr. Bu bakmdan, kapitalizm eletirisinin de Toplumcu
Anarizm ile Marksizmin benzetii bir alan olduu sylenebilir. Hatta,
Toplumcu Anarizmin Sosyalizmin liberal eletirisi, Marksizmin de
Toplumcu Anarizmin Sosyalist eletirisi olduu ska tekrar edilir.36
Anarizmin ada biimi olarak Modern Anarizmi meydana getiren

temel dnsel kaynaklar ise Liberalizm ve Nihilizmdir. zellikle Souk Sava
dneminde kresel glerin dnyay biimlendirme mcadeleleri iinde
gelitirdikleri baskc, saldrgan politikalarn eletirisi, zellikle Sovyet
Sosyalizminin giderek despotizme evrilen uygulamas, Anarizmin Klasik
dnemindeki kapitalizm kart sosyalist dnce gelenei ile balantl
toplumcu versiyonunu andrm, buna karlk ayn (Klasik) dnemdeki
liberal birey fikrinden beslenen liberter anarizme kayan yeni bir Anarizm
tr olarak Modern (ada) Anarizmi dourmutur.
II. Anarizmin Tarihsel Evrimi: Klasik ve Modern Anarizm
Temel hedefi insann zgrlemesinin nnde en byk engel olarak

grd devletin ortadan kaldrlmas ve insan ilikilerinin bata siyasal
otorite olmak zere her trl otoriteden arndrlmas yoluyla, doal,
kendiliinden bir dzenin kurulmas olan anarizm, 18. yzyl sonlarndan
itibaren ortaya kp, zellikle 19. yzyl boyunca gelien bir ideoloji olmutur.
Neredeyse tm ideolojilerde olduu gibi, Anarizm de 20. yzyldaki

kresel deiimin ncesine ve sonrasna tarihlenen, Klasik ve Modern olmak
zere iki dnemsel ana akm halinde ele alnmaktadr. Klasik Anarizm
dnemi, Endstri Devriminin iyice belirginleen ve 1848 htilallerini
meydana getiren olumsuz sonularna kar tepkilerin ykseldii ve zm
araylar srecinde, Anarizmi bir felsefe ekol ve zamanla bir siyasal
ideoloji halinde kuramlatran dnrlerin temsil ettii 18.-19. yzyllar
kapsayan aamadr. Modern Anarizm dnemi ise, 20. yzyln balaryla
35Ward, Anarizm, s.14.

36Foti Benlisoy, Anarizm, Gnll Dzene vg, 19. Yzyldan 20. Yzyla Modern Siyasal
deolojiler, Der. H. Birsen rs (stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2009), s.354.
Anarizm
birlikte Rnesansn aydnlanmac ve Byk Fransz Devriminin ve

Sosyalizmin devrimci kklerinden uzaklaan, daha sonra da Sovyet
Sosyalizminin otoriter ynetiminin eletirisi ile liberalizmle uyuma, giderek
ona eklemlenme srecine giren, gnmzde liberteryen izgide varln
halen srdren gncel aamadr.
Anarizmin bir dnce akm ve siyasal ideoloji olarak ortaya

kndaki Kapitalizm dnda bir toplum biiminin olanakl olduuna ilikin
inancn, beklentinin ve amacn giderek etkisizlemesi ise, zellikle
endstrilemi lkelerdeki genlik kuaklarnda nihilist bir eilim domasna
neden olmutur. 1968 genlik hareketleri ile ortaya kan hippilik, Vietnam
Savana kar yrtlen sava kartl eylemleri ile ykselen anti-
militarizm, evrecilik, zenci, ecinsel haklar savunusu ve feminizm gibi
hareketler de Modern Anarizmin grntleri arasnda saylmaktadr37
Bu saptamalar nda, Klasik Anarizm ile Modern Anarizm

arasndaki temel ayrm, ilkinin yukarda sylendii zere Byk Fransz
Devriminden ve daha ok Sosyalizmden ald felsefi kayna ile snf
merkezli ideolojik, ikincinin ise yeni-liberalizme uyumla, kimlik, cinsiyet,
evre sorunlar merkezli yaklamlar gelitirmi olmasdr.
Son olarak, Anarizmin, devleti ve otoriteyi yadsyan tutumu nedeniyle

siyasal alanda somut bir uygulama yaratamam olmas, siyasal tarih iindeki
grnrln de ayn derecede snrlandrmtr. Bu yzden, Anarizmin
tarihi, dier ideolojilerde olduu gibi pratik deneyimler kaydetme olana
bulamamtr. Hatta, Anarizmin pratik bir tarihi olduunu sylemek bile
pek olas deildir. Bununla birlikte, aada grlecei gibi, Anarist dnce
gelenei, geni bir kuramsal yazn birikimine sahip olma zelliini srdren
bir biimde ilerlemitir.
1. Klasik Anarizm
Anarizmin bir ideoloji olarak ilk ortaya kp gelitii dnem olan 18. ve
19. yzyldaki versiyonunu ifade eden Klasik Anarist gelenein merkezi
argman, bir doa teorisi ve toplumsal zgrlk anlay stne
kurulmutur.38 Bu anlay, Klasik Anarist metinlerde belirgin bir doa ve
ahlk yasas olarak kendini gsterir39. Buna gre, insann doasndaki ahlk
ve adalet duygusu, bireyin mutlak zgrln gerektirir.
37 Gnl, Anarizm Nedir?, s.20.

38 George Crowder, Klasik Anarizm (ev.Sinan Altparmak, Ankara:teki Yaynevi, 1999), s.211.
39 Benlisoy, Anarizm, Gnll Dzene vg, s.363.
Klasik Anarist dnemi ifade eden dnrler ve dnceleri, eitli

bakmlardan snflandrlmlardr. rnein Woodcock, Klasik Anarizmin
ayrmn, birey-toplum eksenindeki bak as stnden kurmaktadr. Bu
yaklama gre, Klasik Anarizm, karlkl u noktalarn Stirnerin temsil
ettii bireyci, Proudhonun ve Bakuninin temsil ettii toplumcu, daha doru
bir syleyile Kolektivist grler etrafnda gruplandrlabilir.40 Bireyci
Anarizm ile Toplumcu Anarizmi birbirinden ayran ana izginin, bireylerin
birbirleriyle olan zgrlk, hak, adalet, eitlik, blm gibi ilikilerde ilkinin
liberalizmin serbest rekabeti piyasa ilkelerini, ikincinin ise toplumun
yaamsal gereksinimlerinin eite karlanmasn gzeten Sosyalist ilkeleri
benimseyii olduu sylenebilir.
Ayn ayrm, dnrlerin ulusal kimliklerine gndermeyle Proudhonun

Fransz, Bakunin ve Kropotkinin Rus Kolektivist, buna karlk Stirnerin
Alman, Godwinin ngiliz ve Thoreau, Tucker ve Spoonerin Amerikan Bireyci
Anarizmleri arasnda kurmak da olasdr. Yine Proudhona atfla
Pruoudhonculuk (Prudonculuk) diye anlan Kuram, rgtl mcadele
deneyimleri ile Bakuninin temsil ettii kabul edilen Eylem ve zellikle
Tolstoyun adyla anlan Edebiyat eksenli bir ayrm da sz konusudur. Biz,
burada, literatrde genel onay gren ve en kapsayc snflandrma olan
Bireyci-Toplumcu anarizm ayrmn kullanacaz.
a. Bireyci Anarizm
Bireyci Anarizm, en basit aklamas ile, zgrl bireyin erevesi ile

tanmlayan, ulus, toplum, snf, hatta Godwinde grlecei zere aile gibi
bireysellii aan ve onu snrlayan her trl yapay erevenin bireyin doal
varoluu ile hak kazand zgrlklerinin kart olduunu ileri sren Klasik
Anarizm ekoldr. Bireyci Anarizm, her ne kadar aralarnda farklar
bulunsa da liberal dnceden beslenir. Bireyci Anarizm, gerek zel
mlkiyeti temel almas, gerekse kstlamann/mdahelenin yokluu
anlamnda zgrlk anlay ile Liberalizme yakndr.41 Bireyci Anarizmin,
liberal bireyciliin mantksal snrlarnn zorlanarak Anarist karmlara
vardrlmas olduu sylenebilir.42 Aada deinildii zere, Godwin, Stirner,
Thoreau ve Tucker, Klasik Bireyci Anarizmin nemli isimleri olarak
saylabilir.
40 Woodcock, Anarizm: Bir Dnce ve Hareketin Tarihi, s.24-25.

42 Heywood, Siyas deolojiler, s.249.
Anarizm
William Godwin ve Siyasal Adalet: Dedesi ve Babas gibi kendisi de bir

din adam olarak yetien43 ngiliz Dnr William Godwin (1756-1836),
her ne kadar kendisini Anarist olarak tanmlamam ve hatta anariyi
Byk Fransz Devrimi srasnda olduunu ileri srd gibi, iktidarn
herhangi bir siyasal adalet temeline dayandrlmadan yklmas
balamnda olumsuz anlamda kullanm olsa da,44 otoritenin ve
yasalarn insan doasna aykr olduunu ileri sren grleri ile
Anarizmin ncs kabul edilmitir.45 Dncesinin odana siyasal
adalet fikrini yerletiren Godwin'in anarist dncedeki yeri,
Beethoven'in mzikteki yerine benzer; kendisinden nce gelenleri
zetlemi ve kendisinden sonra geleceklerin de habercisi olmutur.46
Godwin, otorite ve devlet eletirisini adalet ve ahlk dncesi

stnde kurmutur. Godwine gre, toplum yaptrmlar olmayan
bamsz bir ahlk stnde ykselmelidir.47 Godwinin, zellikle 1793te
yaymlam olduu Siyasal Adaletin lkeleri ve Genel Erdem ile Mutluluk
zerindeki Etkisine likin Bir Aratrma 48 adl bayaptnda dile getirdii
grleri, otoritenin insan doasna aykr olduu, bu nedenle, devletin
var olduu bir ortamda gerek anlamyla zgrln, dolaysyla da
siyasal adaletin var olamayaca tezi ile zetlenebilir. Godwin, bu
grn u szlerle aklar: "..varsayalm ki, erdemin doas zerine derin
derin dndm ve belli bir davrann boynumun borcu olduuna karar
verdim; fakat, parlamentonun yasas ile desteklenen cellat, hatal olduum
konusunda beni ikna edebilir. Bask ve itaatin olduu yerde ise, eylemlerin
rasyonel oluundan ve erdeme uygunluundan sz edilemez, nk
eylem, ya cezadan kanmak adna ya da eylemin ierii hakknda fikir
sahibi olmadan yerine getirilir. Bu durum insanda, rasyonel ve ahlkl
oluu temsil eden otantik zn bozulduunun bir gstergesidir.49
Bylece, insann doal var oluundan kaynaklanan ahlkn bozduu
iin devlet, insanln bana gelen ktlklerin bin yllk nedenini
43 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.283; Torun, Klasik Anarizm, s.71.

44 Kenneth C. Wenzer, Godwinin Anarist Gelenek indeki Yeri: kiyznc Yl Ansna -
Godwin's Place in the Anarchist Tradition: A Bicentennial Tribute", Social Anarchism, (1995).
45 Andrew Heywood, Siyas deolojiler, s.234.
46 Wenzer, Godwinin Anarist Gelenek indeki Yeri.
47 Henri Arvon, Anarizm, ev. Ahmet Kotil (stanbul:letiim Yaynlar, 2007),s.28-31.
48 William Godwin, An Enquiry Concerning Political Justice and Its Influance On General Virtue And
Happiness, Vol. I-II (London: 1793, Google Books), Eriim Tarihi: 01.06.2012.
49 Zafer Ylmaz, William Godwin Felsefesinde Birey-Toplum likisi, Birinci Uluslararas Felsefe
Kongresi, 14-16 Ekim 2010, Bursa, Bildiri-Tam Metinler Kitab (Bursa:Asa Kitabevi, 2010), s.696.
oluturan ve z gerei her trl ktl tayan ve

btnyle yok edilmedike kendisinden
kurtulmann mmkn olmad bir vahet
makinesidir.50
Dier yandan, Godwin, her ne kadar
kendisinden sonra Marksizmin ortaya
koyduu maddi neden-sonu ilikilerini
gsterme noktasna varamam olsa da
mlkiyetle hkmet arasndaki sk ban
farkna varmtr.51 Godwine gre hkmet, Otorite insan doasna
dorudan ya da dolayl biimde zenginlerin aykrdr.
yasa koyuculuu demektir.52 O halde, bireyin William Godwin,
1756-1836
adil ve ahlkl bir yaam srebilmesi iin
devletin ortadan kaldrlmas gerekir.
Godwinin, birey ve devlet arasnda kurduu iliki kapsamnda
eitim politikas ile ilgili grleri de, Louis Althusserin Devletin
deolojik Aygtlar ve bu balamda eitim aygt kavramlarnn
ncs niteliindedir:
'Ulusal bir eitim projesi, ulusal hkmet ile olan ak gbirlii nedeniyle
kesinlikle reddedilmelidir. Bu, kilise ve devletin eski ve ok itiraz edilen
gbirliinden bile daha korkun bir ibirliidir. Bu kadar gl bir aygt
bylesine kukulu bir kurumun emrine vermeden nce, ne yaptmz
dnmemiz gerekir. Hkmet onu kendini glendirmek ve kurumlarn
iletmek iin kullanmakta asla bir saknca grmeyecektir. Hkmet
kurumlarnn, kendilerine masum ve hatta erdemli grnen hedefler seeceini
varsaysak bile gerekleen yine de ktlk olacaktr. Bir eitim sisteminin
grleri, politik konumlar nedeniyle kurucularnn grlerine benzeyecektir;
devlet adamlarnn grlerini dayandrdklar gerekeler, eitim sistemlerinin
de gerekelerini oluturacaktr. Ulusal eitim, tm zihinleri tek bir modele
uydurmaya ok eilimlidir.53
Godwin, deimez-tartlmaz kurallar ve bu kurallara uyulmamas

durumunda kutsal yaptrmlarn tehdidi ile bireyin zgr iradesini
snrlandrd gerekesiyle dini de ayn olumsuz balamda
deerlendirmitir. Ona gre din, kr krne bir itaat ve sefil bir iki
50 Aktaran, Marshall, Anarizmin Tarihi, s.302.

51 Torun, Klasik Anarizm, s.75.
52 Marshall, Anarizmin Tarihi, s. 301,306.
53 Godwin, An Enquiry Concerning Political Justice and Its Influance On General Virtue And
Happiness, Vol. II, s.670-671.

Anarizm
yzllk54 olarak insanln nyarg ve zayflklarna katk sunmaktan

baka bir ie yaramaz.55
Aile kurumu da Godwinin otoriteyle ilgili eletirel yaklamndan
payn almtr. Her ne kadar kendisi de biri feminizmin nclerinden
kabul edilen Mary Wollstonecraft (1759-1797) ile kzlar nl Frankenstein
yksnn yazar Mary Shelleyi (1797-1851) dnyaya getirdikleri56
olmak zere iki evlilik yapm olsa da, evlilii btn tekellerin en
irenci saymtr.57
Btn bunlardan anlalaca zere, liberal rasyonalizmi en u
noktaya tayan Godwin, bireyin dardan gelen snrlamalara tabi
olmamas anlamnda negatif zgrlk fikrini bireysel bamszlk
noktasna tamtr. Bu bak asnn sonucu olarak bireyi snrlandran
her eyi kt, muazzam zor kullanma kapasitesiyle devleti ise tamamen
kt grmtr.
Max Stirner ve Egoizm: Bireyci anarizmin en nemli temsilcilerinden
birisi de 19. yzyln ilk yarsnda yaayan Max Stirnerdir (1805-1856).
Gerek ad olan Johann Caspar Schmidt yerine kendisine sonradan takld
bilinen ve yaptlarnda kulland Max Stirner adyla tannan Alman
Dnr, Berlin niversitesinde Hegelin rencilerinden olmutur.58
Hegelin bir baka rencisi Marx ve Engels, bayaptlarndan biri kabul edilen
Alman deolojisinin nemli bir blmn Stirnerin bireyci grlerinin
eletirisine ayrmlardr.59
Stirneri dier Klasik ve Bireyci Anaristler iinde zgnletiren temel

zellii, bireyi toplumdan btnyle, snrsz lde soyutlayan (egoist) bir
bakla ele aldr.60 Bireycilii, daha doru bir syleyile benmerkezcilii
zgrln bile nne geiren61 bu u bak as, Stirnerin Anarist dnce
gelenei iinde yer alp almad hakknda tartmalara neden olmutur. Kimi
incelemeler, temel yaptna verdii isimden de hareketle Stirneri Egoist ve
Nihilist olarak deerlendirirken, kimileri ise otoriteye ve devlete bireyci
54 Wenzer, Godwinin Anarist Gelenek indeki Yeri, 1995.

55 Godwin, An Enquiry Concerning Political Justice....., s.11.
57 Marshall, a.g.e., s.289; Torun, Klasik Anarizm, s.72;
58 Marshall, a.g.e., s.321.; Hanifi Macit, Max Stirner, Anarist-Egoist-Nihilist (stanbul:Etik
Yaynlar, 2010), s.13.

59 Karl Marx, Friedrich Engels, Anarizm zerine, s.9; Marshall, a.g.e, s. 320; Macit, a.g.e., s.16.
60 Saul Newman, Bakuninden Lacana Anti-Otoriteryanizm ve ktidarn Altst Oluu, s.126; Macit,
a.g.e., s.72.
bakaldrs nedeniyle Anarist gelenek iinde kabul etmitir.62 Gerekten de,

Stirnerin bireysel zgrl ycelten yaklam, insanlarn devletsiz,
otoritesiz olarak zgr birlikteliini tanmlayan Anarist dnce ile
uyumludur.63
Stirnere gre zgrlk, kiinin hibir dsal etki ve snrlama altnda

olmakszn kendiliidir.64 O kadar ki, Stirnere gre zgrlk tek bana
hibir anlam ifade etmez. nk zgrlk de baka deerler gibi
tretilmi toplumsal bir anlam ierir ve bu yzden soyut, bireyden
bamsz bir dnce olarak yceltilir; idealletirilen ve yceltilen her
ey gibi zgrlk dncesi de bireyi kendi dnda bir gereklie bal
klaca iin tehlikelidir.65 Bu nedenle, zgrlk adna esas olan soyut
dnce ve ideal deil, bireyin somut kendi olabilme hakk olan gerek
zgrlktr.66 Gerek zgrlk ise tam olarak var olmaldr; bir para
zgrlk, zgrlk deildir.67 Bu nedenle, bireyin gerekten zgr
olabilmesi iin benlii-kendilii dndaki tm kurallar ve kurumlar
kaldrlmaldr.68 Dier Klasik Anaristlerden farkl olarak Stirnerde
kaldrlmas gereken bu snrlamalar, genel ahlk kurallarn da ierir;
nk Ona gre ahlki ilkeler ve kurallar, bireylerce kendi zgr
dnceleri ile retilmi olmadklar halde kendilerine uyulmasn ve
bunun iin de zveri gsterilmesini art koarlar; bylece bireyin tam
anlamyla kendi olmasna izin vermezler.69 Oysa kii, ancak kendi
efendisi olduu zaman kendisi olabilir.70 Kii ancak gc kadar
hakldr veya gc hakk elde etmeye yettii iin hakldr; neyin hak
olup neyin olmadnn tek (biricik) lt bireyin kendisidir. Stirnerin
syleyiiyle neyin hakl olduuna ben karar veririm. Benden te bir hak
yoktur; bence hakl olan hakldr.71
62 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.323; Macit, Max Stirner, Anarist-Egoist-Nihilist,s. 10, 144.
63 Hatice Nur Erkzan, Anarist Dncenin Doas, Tarihsel-Dnsel Kkenleri ve Max
Stirner zerine Birka Sz, Dnen Siyaset, Say 11 (Ankara:Lotus Yaynlar, 2002), s. 47.
64 Khagani Hasanof, Az Devletten Devletsizlie: Max Stirnerin Egoist Bireycilii, Dnen
Siyaset, Say:11 (Ankara: Lotus Yaynlar, 2002), s.65.

66 Khagani Hasanof, Az Devletten Devletsizlie: Max Stirnerin Egoist Bireycilii, s.66.
67 Max Stirner, The Ego And His Own, 1907, s.210.
68 Woodcock, Anarizm: Bir Dnce ve Hareketin Tarihi, s.101.
69 Stirner, The Ego And His Own, s. 241-242; Macit, Max Stirner, Anarist-Egoist-Nihilist, s.84-86.
70 Stirner, a.g.e, s.218; aktaran, Marshall, Anarizmin Tarihi,s 329.
71 Stirner, a.g.e., s.247-248.

Anarizm
Ahlka ilikin bu bak ile Stirnerde de, din,

Godwinde olduu gibi, kutsallatrlarak
tartlmaz hale getirilmi kurallar ile birlikte
tanrsal yaptrm tehditlerinin korkutuculuunun
insanln bask altna alnmas amacyla
kullanlmasn mmkn klan bir bask aygtdr.72
O halde zgr insan, kendi ahlknn sahibi ve
yaratcs olan, ne Tanr, ne doa, ne de insan,
kendisinden baka hibir kaynak tanmayan, Hibirey benden
topluma ve hatta kendisine kar bile hibir stn deildir.
ykmllk duymayan bir bilincin, bir kiiliin
sahibidir.73 Stirnerin szleriyle Tanr'nn ii, Max Stirner,
1805-1856
insanln ii, gerein ii, iyinin ii, dorunun
ii, zgrln ii ve daha niceleri. Bunlarn hibiri benim iim deildir,
benim iim sadece benim olandr ve o genel deil, biriciktir, benim gibi.
Hibir ey benden stn deildir!74
Bireyin zgrlk alann sadece kendi varl ve iradesi ile

snrlayan ve baka hibir otorite ve deer tanmayan Stirnere gre
ynetim biimi ne olursa olsun her devlet bir despotizm olmaktadr.75
nk yasalar da bireye neyi yapp neyi yapmamas gerektiini
dardan syleyen birer otorite kaynadr ve devlet, bu gcne
dayanarak kendi iddetine hukuk, bireyinkine ise su adn verir.76
Bylece, devletin tek amac, bireyi kstlamak, bastrmak, tbi klmaktr.77
O halde, bireyin kendi onay dnda kurallar koyan ve uygulayan toplum ve
devlet, zgrln kart, dolaysyla bireyin dmandr.78 Stirnerin
syleyiiyle, benim eylemlerimi ynetmek (komuta etmek), nasl davranmam
gerektiini sylemek ve bunu ynlendirecek bir yasa oluturmak hi kimsenin
stne vazife deildir.79
Bylece, bireysel anarizmini egemen birey fikri zerine ina eden
Stirner, sadece devleti deil, tek, biricik ve egemen olan bireyi btne
72 Stirner, a.g.e, s.241; Marshall,Anarizmin Tarihi, s.131; Macit, Max Stirner, Anarist-Egoist-
Nihilist, s.97.
73 Stirner, a.g.e., s.245; Marshall, a.g.e. 327.
74 Stirner, a.g.e., s.6.
77 Arvon, Anarizm, s.43.
78 Stirner, The Ego And His Own, s.254; Gnl, Anarizm Nedir?, s.21.
79 Stirner, a.g.e., s.255; Marshall, Anarizmin Tarihi, s. 331.

Friedrich Nietzsche, (1844-1900): Alman Varoluu
Dnr. nsann ve toplumun temel varolu
kaynan ve gerekesini
Nafiz g isteminde
TOK, Vedattanlamtr.
KOAL
Buna gre yaamak, gl olann hakkdr. Bu
bakyla, te dnyada dllendirilecei savyla
ezilmeyi ve gszle katlanmay erdemletiren
dinsel ahlk retilerine saldrmtr. Byle Buyurdu
Zerdt, bayapt olarak kabul edilmitir.
tabi klan btn politik, felsefi, dini inanlar ve kurumlar reddeder.80

nsan, insanlk ve toplum gibi kavramlar bireyin iradesini bir st btne
baladklar iin kabul etmez. Stirner iin tek
geerli olan gereklik, hibir inan, doktrine ya da
yasaya kar ykmll olmayan, kendisinin
yasa koyucusu olan egemen biricik bireylerdir.81
Her bireyin kendi biricikliini savunmas ve
gerekletirmesi gerekir. Ancak bunu yaparsa
birey ihtiyacndan fazlasn elde etme abasndan
uzaklar, bakalar zerinde hakimiyet kurmann
kendi bamszln yok edeceini kavrar.
Bylece, Stirner karlarnn farknda olan egoist
En iyi yneten
bireylerin kendiliinden oluturduu gnll hkmet,
birliin mevcut toplumun yerini almasn ister.82 hi ynetmeyendir.
Bireyin ancak byle bir toplumda egemen
olabileceini ve kendi biricikliini zgrce Henry David Thoreau,
gerekletirebileceine inanr. Hegelden nemli 1817-1862
lde etkilenen Stirnerin sadece devleti deil,
yasa ve toplum fikrini de btnyle reddeden ve topluma kar bireyi
ycelten bu dnceleri, kendisinden sonra bata Nietzsche olmak
zere83, 20. yzyl varoluuluunu etkilemitir.84
Henry David Thoreau ve Sivil taatsizlik: Amerikal dnr Henry
David Thoreau (1817-1862), Godwinin ve Stirnerin mlkiyet ve hak stnde
kurduklar otorite ile birey arasndaki ilikiyi, bir iin, edimin yasa zoruyla
yerine getirilmesi olarak saptam, buradan hareketle, bireyin zgrlnn
otoritenin (devletin) kendisinden istedii eyi yapmama hakk olduunu ileri
srmtr. Godwinin ve Stirnerin bireyi otoritenin karsnda etkinletiren
ve merkezletiren tutumlarna karn, Thoreaunun devletin buyruunu
kabul etmeme ve uygulamama hakkn ortaya koymakla bireyi
edilgenletiren ve bu nedenle tembellik hakk diye de adlandrlan85 bu

81 Benlisoy, a.g.e., s.370.
82 Tok, Siyasal deolojiler, s. 155.
84 Heywood, Siyas deolojiler, s. 251.
85 Henry D. Thoreau, Paul Lafargue, Haksz Ynetime Kar Tembellik Hakk, ev. Vedat Gnyol
(stanbul:Cumhuriyet Dnya Klasikleri Dizisi-43, Nisan 1999).

Anarizm
anlay, Anarist dnce iinde yeni ve zgn bir akm olarak Pasifizm-
Pasif Anarizm dncesinin de kaynan oluturmutur. Thoreaunun bu
yaklam, kendisinden sonra Tolstoyun edebi eserleriyle dillendirdii
Hristiyan Anarizminin86 ve modern dnemde, smrgecilie kar
Gandhinin direni biimine ve Amerikan zenci hareketinin lideri Martin
Luther Kingin rk ayrmclna kar dncelerine ve eylemlerine de
kaynaklk etmitir.87
1849da, ABDnin Meksika ile yrtt savan finansman iin
konulan yeni bir vergiyi demeyi, klecilii srdrme ve yayma amacn
tad dncesiyle reddettii iin yaad bir gecelik hapis cezasnn
ardndan kaleme ald Sivil taatsizlik (Civil Disobedience) balkl
makalesi 88, Thoreaunun Anarist yazna en nemli katks olarak kabul
edilir. Thoreau, devletin buyruuna direndii iin karlat hapis
cezas deneyimi ile u sonulara vardn yazmtr:
Bir kimsenin lkesinin yasasndan daha yce bir yasas vardr. Bu, vicdann
yasasdr, iten gelen ses in, kozmosu kuatan, birletirici ruhun yasas. Bu
yce yasa ile lkenin yasas birbiri ile atr duruma geldiinde kiinin devi
yce yasaya uymak, lkenin yasasna bile bile kar gelmektir. Kii lkenin
yasasna bile bile kar geliyorsa, bu eylemin btn sonularn gze almay
istiyor olmaldr, hapishaneye kapatlmay bile! Oysa hapishaneye girmek
sanld kadar olumsuz bir edim deildir; bu durum iyi niyetli kiilerin
dikkatini kt yasaya ekmeye yarayacak, bu yasann kaldrlmas sonucuna
katkda bulunacaktr. Ya da yeterince kii hapishaneye kapatlrsa, edimleri
devlet mekanizmasn ilemez klmay, dolaysyla kt yasay uygulanamaz
duruma getirmeyi salayacaktr.89
Thoreau iyi ve kt zerinde ounluun deil yalnz vicdanlarn

karar verdii bir hkmet olamaz m? diye sorar90 ve sorusunu kendi
yle yantlar:
86 Pyotr Kropotkin, Anari-Felsefesi-deali, s.66.; Marshall, Anarizmin Tarihi, s.28; Arvon,

Anarizm, s.21-22;
87 Ward, Anarizm, s.87; eniz Anbarl, Bir Pasif Direnme Modeli Olarak Sivil taatsizlik,
Cumhuriyet niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt: 2, Say: 1 (Nisan, 2001),
s.321.
88 Metnin orjinali iin bkz. http://faculty.uml.edu/sgallagher/aestheticpapers00peabrich[1].pdf,
Son Eriim Tarihi: 04.06.2012. Trkeye evirileri iin bkz. Henry David Thoreau, Doal Yaam
ve Bakaldr, Sivil taatsizlik Makalesi ve Wolden Gl, ev. Seda ifti (stanbul:Kakns Yaynlar,
2001), s.281-302; Henry D. Thoreau, Paul Lafargue, Haksz Ynetime Kar Tembellik Hakk, s.17-49.
89 Henry David Thoreau & Mohandas K. Gandhi, Sivil taatsizlik ve Pasif Direni, 2.Bask
(Ankara:Vadi Yaynlar, 1999), s.31.

90 Hayrettin kesiz, Sivil taatsizlik, 2. Bask (stanbul:Afa Yaynlar, 1999), s.30
Haksz yasalar vardr. Onlara memnuniyetle itaat mi

edelim, yoksa deitirme abasna m girelim?
Deitirmek istiyorsak, bunu baardmz zamana
kadar itaat mi edelim, yoksa derhal ihlle mi
girielim? Yasa, doas gerei seni zorunlu olarak
bakasna ynelik hakszln arac durumuna
drecek yapdaysa, yasay ine! Yaamn,
makineyi durdurmak iin kullan. Her durumda
dikkat etmen gereken ey, lanetlediin ktln
arac olmamaktr.91 Bireyin kendini ynetme
Bylece, bireysel vicdan siyasal hakk varsa, btn dsal
ynetimler baskdr.
sorumluluun stnde tutan Thoreauya gre,
birey devletin kanunlar ya da toplumun Benjamin Tucker
isteklerine bal olmakszn vicdan 1854-1939
dorultusunda doru bildii eyleri yapmaldr.
Thoreaunun bu dnceleri ile nclk ettii sivil itaatsizlik dncesinin ve
ileride ayrca ilenecei gibi, pasif Anarizm akmnn gnmzdeki nemli
grnmlerinden biri, zorunlu askerliin reddine (vicdani red) dayal anti-
militarizm hareketidir.
Benjamin Tucker ve Amerikan Bireyci Anarizmi: Bireyci Anarizmin bir
baka temsilcisi olan Benjamin Tucker (1854-1939), Amerikan Bireyci
Anarizminin balca yorumcusudur.92 Tucker nemli klan bu zelliinin
kayna, Amerikan Anarizminin balang noktasn oluturduu kabul
edilen Liberty dergisini yaynlam olmas ile Proudhon ve Bakunin
evirileridir.93 Libertynin 1907de kapanmasyla Amerikan Bireyci Anarizmi
sesini kaybetmitir.94
Tuckera gre, bir bireyin kendini ynetme hakk varsa, btn d
etkiler baskdr. Buna gre, temel ahlki yasa, 'kendi iine bakmak95',
buna karlk temel su ise 'bakasnn iine karmak'tr; bu temel
kurallarn dnda kalan tm kurum ve kurallar, ahlki ve yasal olma
iddiasnda olsalar bile zorbalktr. 96 Tucker, zerk bireylerin serbest
piyasa dzeni iinde, karlkl deiim anlay ile atma ve itaatsizlik
91 Henry David Thoreau, Devlete Kar Sivil taatsizlik Grevi zerine, Kamu Vicdanna ar,
Sivil taatsizlik, ev. Yakup Coar, 2. Basm, (stanbul:Ayrnt Yaynlar, 2001), s. 38-39.
92 Avrich, Anarist Portreler, s.191; Ward, Anarizm, s.86.
93 Avrich, a.g.e., s.191-192; Marshall, Anarizmin Tarihi, s.544.
94 Marshall, a.g.e., s.766.
95 Kropotkin, Anari, Felsefesi, deali, s.64.
96 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.545-546.

Anarizm
olmakszn bir arada yaayabileceklerini ve alabileceklerini ileri

srmtr.97
Bireyci Anarizmle ilgili genel bir deerlendirme yapmak gerekirse,
felsefi temelleri bakmndan liberalizmin zgr birey fikrinden beslenen
ve liberal bireycilii en u noktaya tayan Bu anlaya gre, devlet gc
ve kanunla ynetilen bir toplumda birey bamsz olamaz. Devletin
varl bireysel zgrlkle badamaz. Rasyonel, ahlakl ve zgr
bireyler dier insanlardan korunmak iin topluma polislik yapan devlete
ihtiya duymadan barl ve dzenli bir biimde kendilerini idare
edebilirler.98 Toplumu organik bir btn olarak deil, ayr ve egemen
bireylerden oluan bir topluluk olarak gren bireyci anaristler, negatif
bireysel zgrlk yannda zel mlkiyeti de nemli bir ilke olarak
grrler. Bu balamda her bireyin kiiliini, vcudunu ve mlkiyetini
kapsayan dokunulmaz bir alana sahip olduunu ve bu alana
vergilendirme ya da askere alma gibi dardan yaplacak mdahalelerin
bireysel zgrln ihlali anlamna geldiini dnrler.99 Toplumsal
rgtlenmeden ziyade rgtsz ve bamsz bireye vurgu yaparlar.
Bireysel benliin kolektif btne tabi olmamas gerektiine inanrlar.
Sonu olarak, ilk olarak Avrupada 18. yzyl sonu ve 19. yzyl
balarnda William Godwin ve Max Stirner gibi dnrler tarafndan
temelleri atlan ve 19. Yzyl boyunca zellikle ABDde Henry David
Thoreau ve Benjamin Tucker gibi zgrlk (liberteryan) dnrler
tarafndan gelitirilen bireyci anarizm, yzyln sonlarna gelindiinde
devlete gerek olmakszn piyasann grnmez elinin tm sosyal ilikileri
dzenleyebilecei fikrine varmtr
b. Toplumcu-Kolektivist Anarizm
Bireyden yola kp topluma varan Bireyci Anarizmin tersine

toplumdan bireye ulaan Kolektivist ya da Toplumcu Anarizm akm,
temelde, Endstri Devriminin yaratt toplumsal sorunlar sonucunda
gelien 1848 htillleri srecinde ii snfnn ayaklanmalara varan
dzeyde dile getirdii tepkisi ile Anarizmin yeniden dnlmesi
olarak tanmlanabilir. Kolektivist Anarizm akm iinde yer ald kabul
edilen dnrler, bu dnemsel kaynaklarnn etkisi altnda, zgrln
nndeki toplumsal, siyasal, ekonomik, kltrel engeller ortadan
kalkmadka bireyin zgrlnn de olanakl olmadn

98 Heywood, a.g.e., 250.
99 Benlisoy, Anarizm, Gnll Dzene vg, 369.
savunmulardr. Bu bakla, Kolektivist Anaristler, soyut bir kavram

olarak zgrl somut anlamda ekonomik, sosyal, siyasal eitlikle
birlikte ele alan bir anlay dillendirmilerdir. Proudhon, Kropotkin ve
Bakunin, bu akmn Klasik dnemindeki en nemli adlardr.
Pierre Joseph Proudhon ve Karlk Anarizm: Proudhon (1809-1865),
Anarist deyimini kullanan ve dncesini byle tanmlayan ilk
dnrdr.100 Proudhonun Mlkiyet Nedir? (1840) 101adl eserinde gururla
ben Anaristim demesine kadar kavram politik dncelerin pozitif ve
sistematik btn olarak deerlendirilmemekteydi.102
Tek temel iyilik olarak alglad adalet dncesi, Proudhonun anarist
sisteminin temelinde yer alr.103 Adaletin temelinde ise zgrlk ve eitlik
vardr ve eitlik, zgrln n koulu durumundadr.104 Proudhon, buradan
hareketle, mlkiyet konusu stnde durmu ve zel mlkiyetin eitlik,
dolaysyla adalet duygusu ile elitii dncesine varmtr.105 Kendi
ifadesiyle, mlkiyet, eitliin yadsnmasdr.106Proudhonun, sonradan
kendisini temsil edecek olan nl mlkiyet hrszlktr sz,107 yine bu
dncesinin bir ifadesidir. nk, tarmsal retimle birlikte topran
sahiplenilmesiyle balayan retim aralar stndeki mlkiyet,108 kanlmaz
olarak eitlii zedelediinden, insanlarn bir blmnn dierlerine
bamlln getirmi, bylece onlarn zgrlklerine el konulmas sonucunu
yaratmtr. Oysa, Proudhonun deyimiyle, benim vicdanm bana aittir,
benim adaletim bana aittir ve zgrlm bamsz bir zgrlktr;109
ynetmek iin bana el atan her kim olursa olsun bir hasp ve bir tirandr ve ben
ona dman derim.110 O halde, bireyin vicdann, adalet duygusunu
bakalarnn iradelerine baml hale getiren zel mlkiyetin adl olmay,
mlkiyet temeline dayal toplumsal rgtlenme biiminin deitirilmesini ve
yerine eitlik-zgrlk ve bylece adalet temeline oturan yenisinin
kurulmasn gerektirir.111 Bu anlayla Proudhon, mlkiyeti reddetmenin,
100 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.339, 602-603; Benlisoy, Anarizm, Gnll Dzene vg, s.358.
101 Pierre-Joseph Proudhon, Mlkiyet Nedir?, ev. Devrim etinkasap, 2. Bask (stanbul:
Bankas Kltr Yaynlar, 2010).
103 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.360-361; Torun, Klasik Anarizm, s.86-87.
104 Torun, a.g.e, s.86.
106 Proudhon, Mlkiyet Nedir?, s.214.
107 Proudhon, a.g.e, s.19.
108 Proudhon, a.g.e., 73.
109 Aktaran, Woodcock, Anarizm: Bir Dnce ve Hareketin Tarihi, s.112.

Anarizm
otoriteyi de reddetmeyi gerektirdii sonucuna varmtr.112 nk

Proudhona gre, toplumun ileyiini salayan yasalarn otoriteyle ve
devletle ilgisi yoktur; bu yasalar topluma dayatlamaz, toplumun kendi
doasndan karlar.113
Bu nedenle Proudhon, yasalarn yerini zgr szlemenin ve gnll
onayn ald,114 banda herhangi bir
yneticinin ve resmi grevlilerin
bulunmad, mal ve hizmetlerin rahata
dnmde bulunduu, zgr bireylerin
karlkl yardmlamaya dayal ilikilerinden
oluan bir toplum modeli ngrmtr.115
Bunun iin de iilerle kyllerin oluturaca
kooperatif-birliklerden ve onlara faizsiz kredi
salamak iin William B. Greenin karlkl
Ben ne ynetmek istiyorum,
bankaclk dncesinden esinlendii eit
ne de ynetilmek
katlm ve karlkl kullanm dncesine
dayal bir halk bankasndan oluan alternatif Pierre Joseph Proudhon
116 1809-1865
bir yap nermi, hatta bu nerisini,
baarszlkla sonulanan bir halk bankas
giriimi ile uygulamay denemitir.117 Yine, siyasal alanda ise, merkez
devlete kar, zerk-yerel topluluklarn zynetimlerinden oluan bir
federalizm modeli nermitir.118 Devlet yapsnn tersine st birimlerin
alt birimlere bal olaca bu federatif dzende, birimler birbirinden
bamsz ve dilendiinde federasyondan ayrlma hakkna sahip
olacaktr. Proudhona gre, snfsal atmann ba sorumlusu devlet
olduu iin,119 zgr bir toplum, devletin yerini alacak bu alternatif
kurumlar retmek durumundadr.120 Proudhon tasvir ettii bu anarist
toplumsal dzenin, iddete bavurmakszn, barl yollarla
kurulabileceine inanr.

115 Gkhan Uur, Dnden Bugne Anarizm ve Anarizmin zmesi Gereken Sorunlar,
s.143-144.
116 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.351; Benlisoy, Anarizmin Tarihi, s.380.
118 Torun, Klasik Anarizm, s.93-94.
119 Murat Sarca, Perre-Joseph Proudhon, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, Cilt
30, Say:3-4 (stanbul, 1964), s.593.

120 Woodcock, Anarizm: Bir Dnce ve Hareketin Tarihi, s. 140.
Proudhonun otorite ve devletle retim ilikileri ve snfsal eliki

balamnda ekonomik yap arasnda kurduu bu neden sonu ilikisini
tam tersi ynde ele alan Marx, Felsefenin Sefaleti, (1847)121 adn verdii
yaptn, Proudhonun Ekonomik elikiler Sistemi ya da Sefaletin Felsefesi
(1846)122 adl kitabnda dile getirdii bu dncelerinin eletirisi
amacyla kaleme almtr.123 Sosyalist gelenek ierisinde nemli bir yere
sahip olan Proudhonun toplumcu anarist fikirleri, Fransz ii hareketi
ierisinde, 1864te kurulan I. Enternasyonaln ilk safhalarnda ve 1871
Paris Komn deneyiminde etkili olmutur.
Mihail Bakunin ve zgrlk Sosyalizm: Varlkl ve soylu bir Rus aileden
gelen Mihail Bakunin124 (1814-1876), Marxn ve Engelsin kuramsal ve
rgtsel kuruluuna nderlik ettikleri Uluslararas Emekiler Birlii
(Enternasyonal) yesi olarak ortaya km, her ne kadar hibir sisteme bal
olmadn, sadece dorunun peinde olduunu sylemise de,125 kendini
devrimci-Sosyalist olarak tanmlamtr. Bununla birlikte, otorite kart
grleri ile zamanla Marxn ve Engelsin ortaya koyduklar dnce ve
politikalarla elierek onlarla sert tartmalara girmi, Otoriter Komnizm
veya devleti Sosyalizm diye nitelendirdii126 Marksist Sosyalizmin
karsna Anarist Sosyalizm dncesi ve rgtll ile kmtr.127 Nitekim,
ok gemeden, Kardelik adn verdii ayr ve gizli rgtlenmesi ile ii
snfnn uluslararas rgtll iinde komplo dzenledii gerekesiyle128 7
Eyll 1872 tarihli Lahey toplantsnda alnan kararla Uluslararas Emekiler
Birlii (Enternasyonal) yeliinden karlmtr.129
121 Karl Marx, Felsefenin Sefaleti,M. Proudhonun Sefaletin Felsefesine Yant, ev. Ahmet Kardam 5.
Bask (Ankara:Sol Yaynlar, 1999).
122 Bkz. http://books.google.com.tr, Son Eriim Tarihi: 29.06.2012.
123 Marx, Engels, Anarizm zerine, s.77; Marshall, Anarizmin Tarihi, s.56-57, 349.
124 Sam Dolgoff (Der.), Bakunin, Hayat, Mcadelesi, Dnceleri, ev. Cemal Atila (stanbul: Kaos
Yaynlar, 1998), s.12; Marshall, Anarizmin Tarihi, s.381.

125 Avrich, Anarist Portreler, s.5
126 Mihayil Bakunin, Bakunin Marxa Kar, ev. H. Murat Yurtta (stanbul:Yazlama Yaynevi,
2010), s.21.
127 Avrich, Anarist Portreler, s.3.
128 Marx, Engels, Anarizm zerine, s.77.
129 Mihail Bakunin, Devlet ve Anari, ev. Murat Uyurkulak (Ankara:teki Yaynevi, 1998), s.27;
Karar metni iin bkz. Karl Marx, Friedrich Engels, a.g.e., s.105.
Anarizm
Bakunini kendisinden nceki Klasik Anarist dnrlerden ayran

yn, zgrl bireyin znelliinde deil, toplumun genelliinde
aramasdr. Bakunine gre bireyin zgrl ancak ve ancak tm toplumun
eit lde zgrl ile olanak kazanr. Kii ancak eit bir ekilde zgr
olan insanlar arasnda gerek anlamda zgrdr.130 Bu balamda bir rnek
olarak, Bakunini sadece Anarizm iinde deil, genel anlamda siyaset
felsefesi asndan da nemli klan ve zgnletiren temel zelliklerinden biri,
gerekletirildii zamana oranla 19. yzyln ilk yars gibi erken bir zamanda
cinsiyetler aras mutlak eitlii ve kadnlarn seme hakkn savunmu
olmasdr.131
Bakunin, Anarizmin ana akm iinde kendisini zgnletiren bu
toplumsal zgrlk anlayn ekonomik eitlik kouluna dayandrmtr. Bu
balamda, kendisinden nceki Bireyci Anarist gelenein bireysel
zgrln mutlakl dncesini reddetmi,
zgrln ancak tm toplumun ekonomik eitlii
ile olanak kazanacan savunmutur.132 Buna gre,
zgrlk, toplumsal ve ekonomik yapy eitlik
dncesine gre yeniden yaplandrmak koulu
ile varlk kazanabilir133. nk, Aristotalesin
syledii gibi, insann zgrce dnebilmesi,
hissedebilmesi, ve gerekten insan olabilmesi iin,
maddi geimi hakknda kayglanmaktan Kii ancak eit bir ekilde
kurtulmas gerekir.134 zgr olan insanlar
arasnda gerek anlamda
Bu yaklam ile, Bakunini Anarko- zgrdr.
Komnizmin dnsel ncs saymak yerindedir.
Bir baka deyile ve Engelsin de belirledii Mihail Bakunin,
1814-1876
biimde,135 Bakuninin felsefesi, genel olarak
Proudhoncu siyaset ve Marx iktisattan ibarettir.136 u farkla ki, Bakunin,
Marksist kuramn ngrdnn137 tersine, otoritenin ve onun siyasal
130 Bakunin, Devrimcinin El Kitab, Dolgoff (Der.), Bakunin, Hayat, Mcadelesi, Dnceleri,
s.78; Mihail Bakunin, Tanr ve Devlet, ev. Remzi ayba (stanbul:Belge Yaynlar, 1998), s.144.
131 Bakunin, Devrimcinin El Kitab, Dolgoff Sam (Der.), Bakunin, Hayat, Mcadelesi,
Dnceleri, ev. Cemal Atila (stanbul: Kaos Yaynlar, 1998), s. 80-81.

132 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.417-418; Torun, Klasik Anarizm, s.103.
133 Bakunin, Devrimcinin El Kitab, Dolgoff (Der), Bakunin, Hayat, Mcadelesi, Dnceleri,
s.90.
134 Bakunin, Federalizm, Sosyalizm, Anti-Teolojizm, Dolgoff, a.g.e.., s.80-81.
135 Marx, Engels, Anarizm zerine, s.41, 65.
137 Marx, Engels, Anarizm zerine, s.21.

rgtlenii olarak devletin, snfsal elikinin sonucu ve rn deil, nedeni

ve kendisi olduu grndedir. Bu yzden, otoritenin, yani devletin ortadan
kaldrlmas ile snfsal elikilerin de son bulacan savunmutur. 138 Oysa
Bakunine gre, Marksist Sosyalizmin ngrd proleter diktatrlk
aamas, yani ii snfnn devlet aygtn ele geirip buruvaziyi, dolaysyla
snfsal elikiyi ve snfsall, snfl toplumsal yapy ortadan kaldrmak iin
egemenlemesi gerektii ileri srlen sre, yneten (hkmeden) snf
seviyesine karlm proleteryadan baka bir ey deildir. u halde, yeni
ynetici snf iin yeni bir ynetilen snf (proleterya) gerekecektir.139 Bylece,
Bakunine gre, devrimcilerin iktidarotoriteyi ele geirmeye ynelileri,
kanlmaz olarak ya yeni bir ynetici sekin snf ve diktatrya
oluturmalarna ya da burjuva parlamentarizmine srklenilerine neden
olacaktr.140 nk, iktidar, ona boyun emek zorunda braklanlar kadar
ona dahil olanlar da yozlatrr.141 Kald ki, hibir diktatrln varln
srdrmekten baka amac olamayacana gre, yine halkn kleletirilmesi
sz konusu olacaktr.142 Bakunine gre, otoritenin btnyle yok edilmesi
yerine dntrlmesinin ngrld bir Sosyalist hkmet, bilimsel
akln hkmranl, 143 yeni bir snf, yeni bir gerek, szde bilim adamlar ve
alimler hiyerarisi olacaktr. Nitekim, 1848 htilllerinden sonra ortaya kan
Avrupa Sosyal Demokrasisi ve 20. Yzyldaki Sovyet Sosyalizminin tarihsel
pratii ve nihayet zl, Bakuninin bu ngrsn dorulamaktadr.
Bakuninin Anarist Sosyalizminin Marksizmden ayrld bir
dier nokta, toplumsal devrimin gereklemesi iin ngrd snf
zerinedir. Bir Rus olan Bakunin, arlk dneminin sonlarndaki Rus
toplumsal yapsna ilikin gzlemlerinin bir sonucu olarak, yoksul
kyllkle isizlerin ve bu kesimlerin arlkta olduu geri kalm
lkelerin, endstri lkelerine ve onlarn ii snflarna oranla kapitalist
uygarln yozlatrc etkilerine ok daha az ak kesimler olarak,
ayaklanmaya ynelik potansiyellerinin daha fazla olduunu ileri
srmtr144. Woodcock, bu ngry, kyllerin doaya ve topraa
daha yakn olmalarndan kaynaklanan anarik bir tavr olarak
aklamtr.145 lk Sosyalist devrimci hareketin Marxn ve Engelsin
138 Marx, Engels, Anarizm zerine, s.65-67.

139 Bakunin, Devlet ve Anari,s.32, 287-288.
140 Bakunin, a.g.e. ,s.32, 228.
141 Bakunin, a.g.e., s..226.
142 Bakunin, a.g.e., s..290.
143 Aktaran, Bakunin, Bakunin Marxa Kar, s.33.
144 Avrich, Anarist Portreler, s.6-7.

Anarizm
ngrdnn tersine endstri devriminin merkezi ngilterede ve kara

Avrupasnda, zellikle Fransa ve Almanyada deil, Ekim Devrimi ile
Rusyada gereklemi olmas da, Bakuninin bu ngrsn dorular
niteliktedir.
1860lardan itibaren Mihail Bakuninin yukarda ifade edilen
dnceleriyle sosyalist harekete yeni bir yn vermesiyle birlikte
toplumcu anarizm Proudhoncu barl bir izgiden radikal, tepkici ve
devrimci bir izgiye kayar. Devrim yoluyla devletin ortadan
kaldrlmasn ve anarist toplumsal dzenin kurulmasn savunur.
Bakunin sadece bir dnr deil, ayn zamanda bir eylem adamdr ve
tarihsel olarak anarist hareketin kurucusu kabul edilir. 1876da
Bakuninin lmnden sonra anarist hareketin nderliini Kropotkin
devralmtr.
Pyotr Kropotkin ve Trlerin Karlkl Yardmlama (Mutualizm) ile Barl
Evrimi: Felsefi ve siyasal dnr kiiliinin yan sra, ayn zamanda arlk
Rusyasnda bir corafya bilgini ve memuru olan Kropotkin146 (1842-1921),
zellikle Karlkl Yardmlama (2001) ve Etika (1991) adl eserlerinde iledii
grleri ile Darwinin Evrim Kuramnda nerdiinin tersine, trlerin
birbirleri ile mcadele etmedii, karlkl yardmlama-dayanma ile
yaamlarn srdrd barl bir evrim tasarm nermitir.147 Buna
gre, dayanma drts, topluluk halinde yaayan tm hayvanlarn
yaamnda ar basan yndr.148 Doa bilimlerine ilikin bu yaklamn
toplum bilimlerine ve felsefi dncesine de yanstarak, kendisine kadar
otorite ile arasnda mutlak bir atma ilikisi kuran Klasik Anarizme
Barl Anarizm anlayn katmtr.149 Kropotkinin Anarist dnceyi
yalnzca politik olmaktan karp btnlkl bir ahlk felsefesi haline
getiren150 bu yaklam, yukarda sz edilen biyolojik evrim yaklamna
bal olarak ileri srd her bir bireyin mutluluunun herkesin
mutluluuna sk skya bal olduu grne151 dayaldr.
146 Avrich, Anarist Portreler, s. 69-70; Marshall, Anarizmin Tarihi, s.439-442; Torun, Klasik
Anarizm, s.113; Ward, Anarizm, s.35.
147 Heywood, Siyas deolojiler, s.248; Avrich, a.g.e., s.97; Torun,a.g.e, s.125.
148 Pyotr Kropotkin, Anarist Etik, ev. Ik Ergden (Ankara:Doruk Yaynevi, 2. Bask, 1999),
s.36.
149 Gnl, Anarizm Nedir? s.35-36.
150 Ward, Anarizm, s.35.
151 Pyotr Kropotkin, Evrimin Bir Faktr: Karlkl Yardmlama, ev. Ik Ergden, Deniz Gneri,
(stanbul: Kaos Yaynevi, 2001), s.10.

Kropotkine gre, karlkl yardmlama

eilimi, insann iinde ylesine uzak bir kkene ve
derinlie sahiptir ki, bu sayede gnmze dek
korunabilmitir. nsann, bakalarnn haklarn
kendisininkilere eit olarak kabul etmesini
salayan ve ahlki duygularn gelimesini
salayan temel de bu doal dayanma
igdsdr.152 O halde, Kropotkine gre, ahlkn
temeli eitlik duygusu olmaktadr; bu nedenle,
eitsizliin olduu yerde adaletten sz edilemez;
adalet, ancak eit insanlardan kurulu bir toplumda Otoritenin olduu yerde
153 zgrlk yoktur!
sz konusu olabilir. zgr ve eit insanlardan
oluan bir toplumda ise, ahlk, yani eitlik ve Pyotr Kropotkin,
adalet (hakkaniyet) duygusu, onu koruyabilmek (1842-1921)
iin polise, hapishanelere, gardiyanlara, yarglara
gereksinim duyan ada devlette olduundan ok daha iyi korunacaktr.154
Bylece Kropotkin, devleti, herkesin herkesle mcadelesinde bir dengeleyici-
dzenleyici olarak gren ve doal hukuk temelli liberal anlaya kar tavr
alm,155 gnmz toplumunda bu iki duygunun, zgrln ve eitliin
(adaletin) zgr geliimini engelleyen her eyi, devleti, kiliseyi, yargc,
papaz, yneticiyi ve toplam olarak smry ortadan kaldrmak gerektiini
savunmutur.156 Bu bireyci anarist grleri ile Kropotkin, zellikle
ABDdeki gmenlii srasnda Tuckerin Sosyalist olma iddiasndaki
temsilinde gzlendii gibi, Amerikan Bireyci Anarizminin de nemli
kaynaklarndan biri olmutur.157
Kropotkin ile birlikte Toplumcu Anarist hareket hem retim
aralarnn hem de emein rnlerinin ortak olmasn savunan komnist
bir eilim ierisine girdi.158 Kropotkinin komnist anarizmine gre,
devrimden sonra devlet ve kapitalist sistemin hemen ortadan
kaldrlmasyla herkesten yeteneine herkese ihtiyacna gre ilkesi
temelinde ortak mlkiyete dayal anarko-komnist bir dzen
kurulacakt. Ancak bir yandan 1870lerde Sosyalist hareketten
152 Kropotkin, a.g.e., s.10.

153 Pyotr Kropotkin, ada Bilim ve Anari, ev. Mazlum Beyhan (Ankara: teki Yaynevi,
1999), s.125.
156 Kropotkin, Anarist Etik, s. 50.
157 Avrich, Anarist Portreler, s.102-103.

Anarizm
kopmalaryla, dier yandan reformist sosyalizmin gelimesinin iilerin

kapitalist sisteme entegre edilmesine yol amasyla birlikte, her trl
reform ve burjuva siyasetini tamamen ret eden toplumcu anarizm, kitle
desteini kaybetti. Marjinalleen toplumcu anarist hareket zor bir
dneme girdi. Bu durum anaristleri, 1880li yllardan itibaren eylemli
propaganday temel alan iddete bavurmaya itti. Ses getirecek bireysel
terr eylemlerine giritiler.159 Normalde anarist gelenek iddeti ya hi
savunmaz ya da (Bakunin, Kropotkin gibi Sosyalist gelenekten gelen
baz anaristler sadece devrim srasnda) istisnai olarak savunur. Ancak
19. yzyln sonlarnda toplumcu anaristlerin youn biimde iddete
bavurmalar, bir taraftan anarizmin terrizmle ayn anlamda
kullanlmasna yol aan gnmze kadar gelen halk arasndaki kt
hretine yol aarken, dier taraftan ise kitlelerden daha da kopmalarna
yol amtr.
1890lardan itibaren kitlesel destei yeniden kazanmak iin bireysel
iddet eylemlerine son veren toplumcu anaristler, ii sendikalarna
szmaya baladlar.160 Bylece Modern Anarizm ierisinde ele
alacamz, Anarko-Sendikalist hareket domu oldu. i hareketleri
ierisinde, sendikalarda etkili olmaya altlar. Esasnda iileri
kapitalist sisteme entegre ettii iin sendikalara karydlar, ancak
sendikalar kullanarak eitli ekonomik direni yntemlerinin yannda
genel grev vastasyla mevcut sistemi ykmay hedefliyorlard.
20. Yzylda zellikle Rusyada gerekleen 1917 Bolevik devrimiyle
birlikte komnist hareketin glenmesi toplumcu anarizmi iyice
marjinalletirdi. Toplumcu Anarizm son olarak 1936-1939 yllar
arasnda spanya i savanda kitlesel bir destek kazand.161 zellikle
krsal alanlarda anarist ilkelere dayal toplumsal rgtlenme biimleri
oluturuldu. Ancak i sava kaybedenler sosyalistler ve anaristler oldu.
spanya i sava sonras anarizmin kitlesel bir hareket olmaktan kt
ve tarih sahnesinden silindii dnlrken 1968 renci ve ii
eylemleri anarizmin lmediini gsterdi. 1968 Hareketi sadece mevcut
dzeni deil, onunla uyumlu olan her eyisosyal demokrat ve
sosyalist partiler dahilret ediyordu.162 1968 hareketiyle birlikte
ykselen ve gnmze kadar gelen yeni sol nemli lde zynetim,
adem-i merkeziyetilik, yatay rgtlenme gibi toplumcu anarist
159Benlisoy, Anarizm: Gnll Dzene vg, 359.

160
Tok,Siyasal deolojiler ,s. 153.
161
Benlisoy, Anarizm: Gnll Dzene vg, s.360.
162
Benlisoy, a.g.e., s.360
fikirlere dayanyor. Yeni sol temelinde ykselen yeni sosyal hareketler

olarak bilinen feminist, evreci, gay haklar ve kreselleme kart
hareketlerin toplumcu anarizmden nemli ekilde etkilendii
grlmektedir. Toplumcu anarizm yeni solu etkilerken, daha nce
yukarda ele aldmz bireyci anarizm ise yeni sa nemli lde
etkilemitir. Kreselleme srecinin ve onun hakim ideolojisi olan yeni
san dayand liberteryen deerlerin, toplumcu anarist fikirler
temelinde ykselen sosyal hareketleri etkileyip dntrmesiyle birlikte
modern anarizmin yeni sol izgisindeki ana akmlarnn doduunu
sylemek yanl olmaz.
2. Modern Anarizm
Anarist dnce geleneinin yirminci yzyl kapsayan ve yirmibirinci
yzyla uzants olarak Modern Anarizm, ierdikleri grlerin dayand
kuramsal ve pratik yaklamlara bal olarak ok eitli ve farkl, hatta bazen
birbirine zt akmlara ayrlmtr. Burada, daha ayrntl bilgi okurun
aratrmasna braklarak, Felsefe, Ekonomi ve Siyaset Bilimi gibi toplum
bilimlerine belirgin katklar salam, yazl belgelere sahip modern Anarist
ana akmlar olan Anarko-Komnizm, Anarko-Sendikalizm, Anarko-Kapitalizm,
Pasif Anarizm, Anarko-Feminizm, Eko-Anarizm (Yeil Anarizm) balklarna,
genel hatlar ile yer verilmitir.
Anarko-Komnizm
Grlerini aklamak zere Anarist ve Komnist szcklerini birlikte
kullanan ilk Anarist dnr Kropotkindir. Kropotkin, kendini Anarist-
Komnist olarak tanmlamtr.163 Bununla birlikte, kendisinden nce,
Godwinin mlkiyet stne grleri ile ekonomi anlaynda Komnist bir
sonuca vardn ileri srmtr.164
Kropotkin, Anarizm ile Komnizmi birbirlerinin olmazsa olmaz
btnleyenleri olarak deerlendirdii165 Anarist-Komnizmi, her eyin
herkesin olduu; erkek ya da kadn, bu btne katt emek pay lsnde,
herkesin ortak abasyla retilen btnden kendi payn ald, bylece
herkesin honut olduu, bolluk iinde olduu bir dzen olarak
betimlemitir.166
163 Kropotkin, Anari, Felsefesi, deali, s.65.

164 Kropotkin, a.g.e.,, s.56.
165 Kropotkin, ada Bilim ve Anari, s.133; Torun, Klasik Anarizm, s. 126.
166 Pyotr Kropotkin, Ekmein Fethi, ev. Mazlum Beyhan (Ankara: teki Yaynevi, 1999), s.44-45.
Anarizm
Kropotkin Anarist Komnizmi, ynetimsiz, zgr Komnizm

biiminde otoriter okul diye tanmlad Marksist Komnizmden farklln
vurgulad bir tanmla ve ekonomik zgrlk ile siyasal zgrln
bilekesi ve zgrlk ile eitlie duyulan sevginin ifadesi olarak
aklamtr.167 Kropotkine gre, Marksizmin, bireyin zgrln kendi
deyimiyle devletin sunanda kurban etmek anlamna gelen proleter
diktatrlk aamas nermesinin tersine, devletin ortadan kaldrlmasyla,
bireyin tm zgrlnn elde edilmesi ve gnll birliklerle snfsz
topluma varlmas olasdr.168 Yani, Kropotkinin nerdii biimiyle Anarist-
Komnizm, Marksist kuramdaki karlnn tersine, toplumcu deil, bireyci
bir Komnizmdir. Kropotkinin szleriyle, bireyciliin en iyi temeli
Komnizmdirbu bireycilik, herkesi herkese kar mcadeleye ynelten ve
bugne kadar bilinen tek bireycilik deil, insann tm yetilerinin tam
anlamyla almn, insanda var olan zgnlklerin yksek dzeyde
geliimini, zeknn, duygunun ve iradenin en byk verimliliini temsil eden
bireyciliktir.169 Bu bakyla, Kropotkine gre, Ekim Devrimini
gerekletiren Lenin nderliindeki Bolevikler, devrimin nasl
yaplmayacan gstermilerdir.170 Kropotkinin etkisi altnda Anarko-
Komnist akm iinde belirginleen iki yazar ve
Emma Goldman (1869-1940): Rus asll
eylemci olarak Emma Goldman (1869-1940) ve Anarist yazar. Anarizmle erken
Alexander Berkman (1870-1936)171n adlar yalarnda g ettii ABDde tant.
Burada Berkman ile tant ve birlikte
anlabilir. yaad. Bir suikast giriimi nedeniye
yargland ve hapsedildi. Daha sonra
Anarist Komnizmin temel yaklam, lkesine dnd. Ekim Devriminin
mlkiyetin toplum adna kolektifletirilmesi, balarnda destekledii Boleviklere kar
cephe ald ve ngilterede ve spanyada
yani ortaklatrlmasndan ok, kaynan yaad. Kanadada ld. zellikle kadn
haklar ve serbest ak stne yazdklar ile
Proudhonun ekonomik grlerinden alan Anarko-feminizmin ncs saylr.
bireylerin karlkl fayda dei tokuuna dayal Alexander Berkman 1870-1936): Rus
bir tr kooperatifilik dncesine dayaldr. gmeni, Amerikal Anarist yazar ve
eylemci. Emma Goldmann hayat
Marksist Komnizm hedefinin Sovyet Sosyalizmi arkada. Goldman ile ayn suikast giriimi
deneyiminin olumsuz sonucu beraberinde nedeniyle 14 yl hapiste kald. zellikle
sava ve zorunlu askerlik kart
belirsizlemesi, dier yandan kreselleme yazlaryla ve eylemleriyle tannd ve bu
srecine giren liberalizmin, liberter ve apolitik yzden eitli kereler tutukland. 1936da
intihar etti.
anlaylara egemenlik kazandrmas ile Anarko-
Komnist akm da kayda deer varln yitirme srecine girmitir.
167 Kropotkin, Anari, Felsefesi, deali., s.92; Kropotkin, Ekmein Fethi, s.60.
168 Kropotkin, Anari, Felsefesi, deali,, s.29.
170 Avrich, Anarist Portreler, s.90.
171 Avrich, a.g.e., s.268. Ayrca bkz. Alexander Berkman, Anaristin Yaam, Haz. Gene Felnner,
ev. Elif Daldeniz (stanbul:Kavram Yaynlar, 1996)

Gnmzde, Anarko-Komnizmin
Noam Chomsky (1928): Rus
gmeni bir aileden gelen ABD
mirass olarak Amerikan dnr Noam
yurtta dilbilimci ve yazar. zellikle Chomskynin (1928) de kendini tanmlad172
ABDnin emperyalist d politikasna
ynelttii eletirilerle tannmtr. sol liberteryenizmden sz edilebilir.
Yaayan en nemli entelektellerden
biri olarak kabul edilir. Anarko-Sendikalizm
Anarko-Sendikal akm, en basit
aklamasyla, ii snfnn kapitalizme kar retim etkinlii iinde
meslek erevede rgtlenmesi ve mcadele etmesi gerektiini, bunun
dnda, verili dzeni ykmaya dnk olsa bile doas gerei yenisini
kurmay amalad iin siyasal hedefler gzeten politik eylemlerden ve
rgtlenmeden uzak durmas gerektiini savunan modern Anarist
akmdr. Bu bakmdan, iktisad mcadelenin siyasal mcadeleye
nceliini vurgulayan ve ii snfna kurtuluunun kendi elinde
olduunu syleyen Proudhon, anarko-sendikalizmin de babas oldu.173
Bununla birlikte, modern anlamda bir ideolojik ve pratik ierik
balamnda Anarko-Sendikalizmle ad anlan en nemli isim, Rudolf
Rockerdr (1873-1958).174
Anarko-Sendikalizm, temelde, Fransz

Sendikalist kuramc George Sorelin (1847-1922) Rudolf Rocker (1873-1958): Alman
Anarist yazar, kuramc ve sendikac.
ortaya att genel grev dncesi evresinde Anarko-sendikalizmin kurucusu olarak
biimlenir. Buna gre, otoriter dzeni ve kabul edilir.
George Sorel (1847-1922): Fransz
smry ortadan kaldracak devrim, iilerin Sendikalist dnr ve yazar. Kapitalizm
genel grev yoluyla dzeni ilemez duruma eletirisi ve zellikle kapitalizmin
yklmas iin ii snfnn topluca genel
getirmeleri ile olanak kazanr.175 Bu bakla, greve gitmesini ngren devrim nerisi ile
tannr.
Anarko-sendikalizm; iilerin hayat
standartlarn ve alma koullarn reforme etmeyi programlatran
parti gdml sendikaclktan farkl olarak, kapitalist sanayinin
kontroln ele geirmeyi deil, sistemi topyekn ortadan kaldrmay
amalar.176 Bu nedenle, Anarko-Sendikalizme gre, ii hareketinin
siyasal partilerden ve siyasal sistemden bamsz olmas gerekir. 177
Anarko-Sendikal akm, dorudan siyasal ynetimi elde etmeye ynelen
politik mcadeleyi ve rgtll dlayan bu yaklamyla, zellikle
172 Marshall, Anarismin Tarihi, s.793.

175 Rudolf Rocker, Anarko-Sendikalizm, ev. H. Deniz Gneri (stanbul:Kaos Yaynlar, 2000), 81-
82; 98-100; Heywood, Siyas deolojiler, s.246.

176 Rocker, a.g.e., s.77.

Anarizm
Marksist Sosyalistlerin eletirisine hedef olmutur. nk, toplumsal

devrimin balangc iin bir genel grevi topyac biimde amalarken,
gnlk yaamda herhangi bir sendika gibi daha iyi cretler ve koullar
iin verilen mcadelelere kolayca hapsolabilir.178
Anarko-Sendikalizmi savunanlar, sendikalarn ya da ii birliklerinin,

etkinliklerinin nemli bir parasn olutursa da sadece kendi yelerinin
koullarnn ve cretlerinin iyiletirilmesiyle yetinmemelerini isterler. Onlara
gre sendikalar, gelecekteki zgr toplumun kurulmasnda zne olarak yer
almal, gelecein zgr bireylerinin yetime alanlar olmaldr.179 rnein
Rocker, sendikalara ykledii bu ilevi Sosyalizmin ilk eitim aamas olarak
tanmlamtr.
talyan Errico Malatesta (1853-1932), Anarko-Sendikalizmin en

bilinen isimlerindendir.180 Anarist Sendikalizmin nemli tarihsel
Errico Malatesta (1853-1932): deneyimleri, 1895de Fransada kurulan Genel Emek
talyan Anarist yazar ve eylemci. Konfederasyonu (CGT) ve 1930larda, Franconun
Anarko-sendikalizmin ve Anarko-
Komnizmin nemli diktatrlne dek spanyada yaanan Ulusal Emek
kuramclarndan ve nclerinden Konfederasyonu (CTN-Confederacin Nacional Del
biri olarak kabul edilir.
Trabajo) rgtlldr.181
Anarko-Kapitalizm (Liberteryenizm)
Anarko-Kapitalizm, Anarizm ile Kapitalizmin kesiim kmesi

olarak doallk, yani doal dzene uyum dncesinden hareketle
retilmitir. Liberal ekonomi dncesinin temelindeki, Adam Smithin
piyasa dengesinin kendi kendine oluumunu ve yenileniini ifade etmek
iin kulland grnmez el kavram,182 Anarizmdeki otoritenin
doal dzene dsal mdahelesinin reddedilii, doann kendi dzeni
iinde gereklemesi gerektii anlay ile birletirilmitir. Btnyle
serbestletirilen piyasann, zel kar genel yarara dntreceine
inanan anarko-kapitalistler; devletin, ilevlerinin tamamnn piyasa
mekanizmasna devredilmesi yoluyla ortadan kaldrlmasn
savunurlar. 183 Bylece, devletin sosyo-ekonomik yaam yneten ve

180 Marshall, a.g.e, s.487-507.
181 Rocker, Anarko-Sendikalizm, s.76; Marshall, Anarizmin Tarihi, s.632; Ward, Anarizm, s.31;
Heywood, Siyas deolojiler, s.234.

182 Cokun Can Aktan, Klasik Liberalizm, Neo-Liberalizm ve Libertarianizm, Amme daresi
Dergisi (Cilt 28, Say 1, Mart 1995), s.10-11.

dzenleyen bir otorite kayna olmaktan karld ve tm yaamn

piyasann serbest ileyiine terk edildii doal bir sosyo-ekonomik
dzen ngrrler. Kiisel kar, bireysel zgrlk ve piyasa temelli bir
anarist toplum dzeni savunurlar.
Anarko-kapitalizm, zellikle Amerikan Bireyci Anaristlerinin
herhangi bir siyas rgtlenmeye gerek kalmakszn piyasann
grnmez elinin tm sosyal etkileimleri dzenleyebilecei
dncesine dayanr.184 Anarko-kapitalistler, devlet ve brokratik
aygtn yokluunda ekonominin doal yasalarnn ileyiinin toplumsal
dzeni salayacana inanrlar.185 ve d gvenlik ve adalet
hizmetlerinin yerine getirilmesi iin dahi kk (minimal) de olsa
devletin gerekmediini, bu hizmetlerin bile piyasaya terk edilip, zel
kurulularca yerine getirilebilecei fikrini savunurlar. Klasik
liberallerden farkl olarak minimal devlet fikrine dahi tahammlleri
yoktur.
Klasik dnemde Amerikan Bireyci Anaristi Lysander Spooner (1808-
1887) ve modern dnemde ise Avusturya Ekonomi Okulu
temsilcilerinden Amerikan Ekonomist Murray Rothbard186(1926-1995),
Robert Paul Wollf (1933)187 Anarko-Kapitalist dncenin ncs olarak
kabul edilmektedirler. Rothbarda gre, devletin bir giriimci veya
dzenleyici olarak piyasaya katlmas ya da mdahelesi, politik gcn
ve aralarn ister istemez devreye girmesi sonucunu douraca iin
adaletsizlii getirecektir. Rothbardn dnda, liberal ekonomist Milton
Friedmann olu David Friedman (1945), Ayn Rand (1905-1982) minimal
devlet adn verdii kuramsal nermesi ile Robert Nozick (1938-2002),
Anarko-Kapitalizmin nemli ada temsilcilerinden dr.188Devlet,
Anari ve topya adl eserinde hem neo-klasik liberalizmin ve bu yolla
yeni sa muhafazakarlnn, hem liberteryenizmin, hem de anarko-
kapitalizmin ilham ald nemli felsefi temelleri ortaya koyan Robert
Nozick ise, adalet hizmetlerini yerine getirecek, gvenlii salayacak
firmalarn denetimi ilevi iin de olsa devlete ihtiya duyar ve bu
ynyle anarko-kapitalistlerden ayrlr.189

185 Benlisoy, Anarizm: Gnll Dzene vg, 370.
186 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.768-769; ayrca bkz. Ahmet Taner, Murray Rothbard, Liberal
Gelenekte ve Siyaset Felsefesindeki Yeri (stanbul: Liberte Yaynlar, 2010).

187 Marshall, a.g.e., s.771-773.

Anarizm
Robert Nozick ve Minimal Devlet: Amerikan Felsefe Profesr Robert

Nozick (1938-2002), yurtta ve meslekta John Rawlsun (1921-2002)
sosyal refah devleti dncesini savunduu
grlerini ieren Bir Adalet Teorisi (A Theory Of
Justice, 1971) adl yaptna liberter bir yant olarak
kaleme ald190 ve en bilinen eseri olan Anari,
Devlet, topya191 (Anarchy, State, Utopia, 1974) ile
anlr. Bu kitabnda Nozick, bireyin zgrlk
alannn olabilecek en fazla lde
geniletilebilmesi iin devletin grev ve yetki
alannn da ayn oranda snrlandrlmas Kabul edilebilir en
gerektiini ileri srd Minimal-Ultra Minimal kapsaml devlet biimi
Devlet kavramlarn ortaya koymutur. Bu minimal devlettir.
yaklam ile, olabildiince snrlanm olsa da
Robert Nozick,
devletin meruluunu ve gerekliliini kabul 1938-2002
etmesi, Nozickin Anarist gelenek iindeki ayrt
edici zellii olmaktadr. Nozickin devletin btnyle deil fakat
nemli lde ortadan kaldrlabileceini savunan bu grleri, Anarko-
Kapitalizmin dnda Minimalizm ile Anarizmin bileimi ile
oluturulan Minarizm, Minarkizm192 veya Snrl Devlet Liberteryenizmi
olarak adlandrlan zgn bir kategori olarak da ele alnmaktadr.
Nozicke gre herkesin kendi kiisel adalet anlayn uygulama

olana olamayacana gre, bireylerin tekil halde kiisel adalet
anlaylarn uygulamasn engellemek ve herkesin stnde anlat
adaleti topluma datmak iin bir aygt gerekir. Bu durumda da, yani
bireylerin adaleti yerine getirmek iin gvenilir olmayan yollar
kullanmasn yasaklama hakkn tatbik eden tek bir birim bulunduu
zaman, bu birim de facto bir devlet halini alr.193 u halde, Nozickin,
Lockeun doal hukuk dncesini anmsatan bir devlet kurgusu
190 Rabia Salam, Liberal Adaletin ki Farkl Grnm: John Rawls ve Robert Nozick,
Hakkaniyet Olarak Adalet Eletirisinden Yetkisel Adalet Eletirisine, Ege niversitesi
Hukuk Fakltesi Dergis, Cilt XI, Say:1-2, (2007), s.182.
191 Robert Nozick, Anari, Devlet, topya, ev. Alian Oktay, 2. Bask (stanbul:Bilgi niversitesi
Yaynlar, 2006).
192 Cennet Uslu, Robert Nozick: Anarko-Kapitalizme Kar Minarkizm, Liberal Dnce, Say:
47-48 (Yaz-Sonbahar 2007), ss.143-169.

193 Nozick, Anari, Devlet, topya, s.192.
olduu sylenebilir. Kendisi de bu konuda Lockeu izlediini

belirtmitir.194
Nozickin Minimal Devlet195 olarak tanmlad ve kendi

szleriyle kabul edilebilir en kapsaml devlet biimi olarak niteledii
196 bu yaklamn, Anarist dnce kapsam iine alan temel zellii ise,
klasik devlet yapsnn toplumun ortak karn bireye kar esas alan
geleneksel anlaynn tersine, toplumun mdahalesine kar bireyin
karn gvence altna almakla ykmlendirilmi ve bu grevle
snrlandrlm bir devlet otoritesini ngrmesidir. Yani, Nozickin
minimal devleti, temelde, sadece koruma ve adalet datm grevi ile
donanmtr.197 Nozickin gece bekisi devlet diye adlandrd ve
adaletin uygulanmas ilevini bireyle devlet arasnda bir szlemeye
balad, hatta bu ilevin bile zel sektre devredilebilirliini nerdii
bu modelde adalet, bireyin gce (iddete, yn.), yolsuzlua ve hrszla
kar korunmas, szlemelere uyulmasnn gvence altna alnmas ve
bunun salanabilmesi iin yaptrm uygulanmas grevi ve yetkileri ile
snrldr.198 Nozickin nermesinde, bireylerin doal haklar gerei sahip
olduklar kendilerini, haklarn koruma ve savunma ve kendilerine
ynelen saldry engelleme, cezalandrma yetkilerini, etkinlik, verimlilik
gibi pratik nedenlerle ve szleme ile devredecekleri zel irketler
yerine getirir199. Bu ii belirli corafi alanlarda yerine getiren irketlerin
serbest piyasann doas gerei kendiliinden birleme eilimi, giderek
gvenlik ve adaletle ilgili ileri yrten, bunun iin de bireyler
tarafndan devredilmi olsa bile yetki kullanan bir merkezi
yaplanmann douuna kaynaklk eder.200 Bylece, Nozick, minimal
devlet anlayn, Lockeun ngrd doal haklar kategorisi ile
Adam Smithin grnmez el kavramna dayandrmaktadr.201 Bu
haliyle, Nozicke gre, minimal devlet, kendisinden nceki Anarist
dnrlerin klasik devlete ynelttii eletirilerden bamsz olarak
ahlka ve onun stnden insan doasna uygun, yani meru bir devlet
194 Nozick, a.g.e., s.37.

196 Nozick, a.g.e., s.59, 346.
197 Nozick, a.g.e., s.203-204.
199 Nozick, a.g.e., s.39-43; Cennet Uslu, a.g.e., 152; Aysun Yaral Akaya, Liberalizmin Snrl
Devlet Teorisine ada Bir Bak: Robert Nozick ve Minimal Devlet, Gnmzde Yeni Siyasal
Yaklamlar, Ed. Hilal Onur nce (Ankara:Dou Bat Yaynlar, 2011), s.233-235.
201 Cennet Uslu, a.g.e., s.150; Akaya, a.g.e, s.231.

Anarizm
biimidir.202 nk, herkes toplumsal ibirlii neticesinde oluan toplam

birikime yapt katk yani farkllna gre pay alacaksa bunu salayan
en iyi yntem sosyal adalet deil, devletin minimal llere ekildii
gnll takas, cret ve fiyattan oluan piyasa adaletidir.203 Bir baka
syleyile, adil biimde kazanlan ve aktarlan mlkiyet, her eyle
uyumludur.204
Bu saptamadan da anlalaca zere, zetle politik gcn
snrlarnn daraltlmasnn ve toplumun zgrlnn tehlikeye
uramamasnn, iktisadi zgrln salanmas ile olanakl olduunu
bu yzden devletin mutlaka snrlandrlmas gerektiini ileri sren
Milton Friedmann (1912-2006) ve Onun ncs olduu kabul edilen
liberal Monetarist iktisat ekolnn (Chicago Ekol)205 yaklamnn
stndeki belirleyici etkisi, kreselleme sreci iindeki liberalizmin
yeni-sa politikalar ile uyumu bakmndan Nozicki ve grlerini
gncel klan temel etkendir.
Pasif Anarizm (Sivil itaatsizlik)
Pasif Anarizm, ya da Sivil taatsizlik dnce ve

eylem gelenei, yukarda ele alnd zere, Amerikan
Bireyci Anarizminin nclerinden Henry David
Thoreaunun sivil itaatsizlik kavramndan
tretilmi modern bir anti-otoriter dnce ve
eylem biimi olarak belirmitir. Her ne kadar
dorudan Anarist olarak nitelenemese de
Tolstoyun dinsel temelli iddet kart dnceleri
de Pasif Anarizmin kaynaklar iinde
iddet gstermeme,
deerlendirilir.206
inancmn birinci
maddesidir.
Gandhinin lkesindeki ngiliz igaline kar
srdrd direni biimi ile boykotuluk Mahatma Gandhi,
(satyagraha)207, Amerikadaki rkla kar zenci 1869-1948
202 Nozick, a.g.e., s.89; Cennet Uslu a.g.e., s.144; Akkaya, a.g.e., s. 240.
203 Nozick, a.g.e., s.245-247.
204 Todd May, Post-Yapsalc Anarizmin Siyaset Felsefesi, ev. Rahmi G. dl (stanbul:Ayrnt
Yaynlar, 2000), s.15.
205 Glsn Grkan Yay, Chicago Okulu, Milton Friedman ve Monetarizm, Liberal Dnce,
Cilt 6, Say 24 (Gz 2001), s. 196-207; Aktan, Klasik Liberalizm, Neo-Liberalizm ve

Libertarianizm, s.16-18.
206 Heywood, Siyas deolojiler, s.257; Benlisoy, Anarizm, Gnll Dzene vg, s.377.
207 Heywood, a.g.e., s.257; Ayrca bkz. Mesude Altunel, Sivil taatsizlik ve Mohandas K.
Gandhi, Trkiye Barolar Birlii Dergisi, Say 93, (2011), ss. 443.458.
hareketinin nderi Martin Luther Kingin barl-iddet iermeyen sylem ve

eylem tr, zellikle Vietnam Savandan sonra ykselen sava ve zorunlu
askerlik kartl (vicdani red)208 gibi ierii ile anti-militarizm, endstriyel
evre kirliliine, orman kesimine ve avcla kar gelien evrecilik
hareketleri, bireysel haklar kategorisine ve gnll katlma dayal ayrca
apolitik sylemleri ile Pasif Anarizmin, dier adyla Sivil taatsizlik
dncesinin ve eylemliliinin modern grnmlerindendir.209
Anarko-Feminizm
Anarko-Feminizm, ekonomik, siyasal ve toplumsal otoriteye kar

eletirisini onlarn temelinde toplumsal bilinaltndaki ata-erkilliin
bulunduu savna dayandrr. Buna gre, otorite ve onun en yksek aamas
ve siyasal rgtll olarak devlet, kaynan gemi alarn retim
biimlerinden ve ilikilerinden alan erkek egemen bir kimlie sahiptir. O
halde, Anarko-Feminist akma gre zgrlk ve eitlik, sonuta toplumsal
adalet, ancak cinsiyetlerin eit hale getirilmesi ile olanak kazanabilir; bunun
iinse, erkek egemen dzen ve onu yneten otorite ortadan kaldrlmaldr.
William Godwinin ei ve Frankensteinin yazar Mary Shelleyin

Annesi Mary Wollstonecraft (1759-1797) ve genel anlamda Anarko-
Komnist niteliine karn kadn haklar konusunda da ileri bir yazar ve
eylemci olan, bir otorite kurumu olarak evliliin yerine serbest ak
savunmas210 ile tannan Emma Goldmann (1869-1940) klasik dnem
nclklerinin ardndan, modern ada, The Dispossessed (Mlkszler)211
gibi birka roman Trkeye evrilmi olan yazar Ursula K. Le Guin ve Peggy
Kornegger, Anarko-Feminizmin en fazla bilinirlik kazanan gncel iki
temsilcisi durumundadr.
Anarko-Feminizm, zellikle gelimi endstri lkelerinde izlenen gncel

varl ile cinsiyet temal apolitik bir sivil toplum hareketi grnmndedir.
Eko-Anarizm (Yeil Anarizm)
Ekolojik ya da Yeil Anarizm akm, insann doann efendisi deil,

bir paras olduu, dolaysyla otorite kartlnn, otoritenin doal
208 Bkz. Erturul Cenk Grcan, Zorunlu Askerlik Karsnda Vicdani Ret: Bir nsan Hakk
(m)?, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Cilt 62, Say 1, (2007), ss.89-111.
209 Anbarl, Bir Pasif Direnme Modeli Olarak Sivil taatsizlik, s.321.
210 Emma Goldman, Anarizm Neyi Savunur?, ev. Derya Kmrc, Agora Kitapl,
(stanbul:Agora Kitapl, 2012), s.51-53.

211 Ursula K. Leguin, Mlkszler, ev. Levent Mollamustafaolu, 10. Bask (stanbul:Metis
Yaynlar, 2011).
Anarizm
dzenin insan eliyle deitirilmesine ve ekolojik dengenin bozulmasna

imkan verdii gerekesine dayandrld bir dnce stnde
yaplandrlmtr. nsan yaam ile doal dzen arasndaki uyumu ve
btnlemeyi gzeten bu yaklam, zellikle Endstri Devriminden
sonra gelien boyutu ve ierii ile teknolojik ilerlemenin, dnyamzn
doal yapsn tm yaamsal varl tehdit edecek derecede tehlikeli bir
boyutta bozduuna dikkat ekmektedir. Dnyann tmn btncl bir
biimde alg kapsamna almayan devlet ve toplum yapsnn doal
bozulmann temel etkenlerinden biri olduu grn
212
benimsemektedir. Bu bozulmaya kar Eko-Anarizmin konusu top-
lumsal ve doal dnya arasnda yeni bir denge ve iliki yaratmak iin
toplumun ekolojik deerlere gre yeniden biimlendirilmesi,213 buna
ynelik zm nerisi ise toplumsal yaplanmann hiyerarik olarak
rgtlenmeyen, kk lekli zerk birimler halinde
214
gerekletirilmesidir. Bu tr topluluklarda hayat, doaya yakn olur,
her bir topluluk mmkn olduunca kendi kendine yetmeye
alacaktr.215
Murray Bookchin ve Toplumsal Ekoloji: Temel grlerini ieren ve

bayaptlar olarak tannan Ekolojik Bir Topluma Doru (1980)216 ve
zgrln Ekolojisi (1982)217 gibi birok yaptlar Trkeye de evrilmi
olan Amerikan siyaset dnr Murray Bookchin (1921-2006)218,
kendisinin de uygun bulduu adlandrlmasyla Eko-Anarizmin219 ve bu
balamda Toplumsal Ekoloji anlaynn en nemli temsilcisi olarak
kabul edilmektedir.220
213 Nazl Ycel, Ekoloji-Anari Ekseninde Bookchin, Nide niversitesi BF Dergisi, Cilt 2,
Say:2 (2009), s.80.
214 Feryal Turan, Eko-anarizm: Yeil Seenek, Dnen Siyaset, Say:11 (Ankara:Lotus
Yaynlar, 2002), s.214.

215 Andrew Heywood, Siyas deolojiler, s.345.
216 Murray Bookchin, Ekolojik Bir Topluma Doru, ev. Abdullah Ylmaz (stanbul: Ayrnt
Yaynlar, 1999)
217 Murray Bookchin, zgrln Ekolojisi, ev. Alev Trker (stanbul:Ayrnt Yaynlar, 1994)
219 Bookchin, zgrln Ekolojisi, s.79.
220 Ahmet Mutlu, Ekoloji ve Ynetim Dncesi, Toplumsal Ekoloji ve Srdrebilir Gelime zerine
Bir nceleme, Baslmam Doktor Tezi, (Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
2005), s.24, 54.
Ward, Anarizm, s.122-123.
Bookchinin yaklamnda, Toplumsal

Ekoloji, endstri toplumunun bir sonucu
olarak yaanan ekolojik krizin egemen dzenle
balantl toplumsal kaynaklarna ilikin tutarl
bir eletirel yaklam gelitirmeyi ve buradan
hareketle doayla uyumlu yeni bir toplumsal
yaplanma nermeyi amalamaktadr.221
Bookchine gre, endstri ann ve siyasal-
toplumsal dzeninin temel verisi olarak
Anarist toplum,
hiyerari, insann doayla ve kendisiyle
ekolojik ilkelerin hayata
ilikisinde bozucu bir etkiye sahiptir. nk geirilebilmesi iin
insann kendi iinde ve doayla ynetim ilikisi n kouldur.
kurmas, doann insandan ayr bir varlk
olarak nesnelemesi ve doaya ve dolaysyla Murray Bookchin,
1921-2006
kendine yabanclamas, doay ve kendisini
acmaszca smrmesi sonucunu dourmutur.222 Bookchinin szleriyle,
insann doaya hakim olma anlay, tam da insann insan zerindeki
gerek tahakkmnden kaynaklanr.223 Modern endstri toplumunun
yaamakta olduu ekolojik krizin temel nedeni budur.224 Ekolojik krizin
almas ise, ancak insann bilgi ve becerilerinin doa ile uyumu
konusunda seici bir bilinle davranmas ve bylelikle doay ve
kendisini bu bilinle korumasyla ve gelitirmesiyle olanakldr.225
Bookchin, bu zm nerisini, hiyerarinin yerini karlkl bamlln
ald ve beraber alma, bakm, ibirlii, gvenlik ve sevgi gibi
derinden hissedilen biyolojik ihtiyalarn karland, zgrln
doann, bireyselliin toplumun karsnda yer almayaca bir organik
z temelinde kurulacak yeni bir toplumsal yaplanma olarak
kurgulam ve ekolojik toplum diye adlandrmtr.226 Bookchine gre,
ekolojik toplum, doa zerinde insann, kadn zerinde erkein ve top-
lum zerinde devletin tahakkmn ortadan kaldran ve btnyle
yeni, hiyerarik olmayan bir toplum tasarmdr.227

222 Bookchin, Ekolojik Bir Topluma Doru, s.45.
223 Bookchin, zgrln Ekolojisi, s.79; Murray Bookchin, Ekolojik Bir Topluma Doru, s.22.
225 Bookchin, a.g.e., s.485.
226 Bookchin, a.g.e., s.455-456.
227 Murray Bookchin, Ekolojik Bir Topluma Doru, s.20-21; Orun mga, evre Sorunlarnn
zmne Ynelik Alternatif Bir Politika Aray: Murray Bookchin ve Sosyal Ekoloji, Alter-
natif Politika, Cilt. 1, Say. 1 (Nisan 2009),s.170.
Anarizm
Eko-Anarist dnce, Derin Ekoloji, Eko-Feminizm228, lkelcilik

(Anarko-Primitivizm) gibi yeni alt akmlar gelitirmitir. Eko-Anarizmin
en u yaklam, insan doann efendisi klan tm teknolojik geliimi
reddeden ve teknolojik-endstriyel uygarln terk edilerek ilkel
dnemdeki gibi doal yaama dn savunan Anarko-Primitivizm,
Trke syleyile Anarist lkelciliktir. Trkeye Gelecekteki lkel229 adyla
evrilen bayapt Future Primitive, Autonomedia ile tannan Amerikan
gelecek kurgusu yazar (ftrist) John Zerzan (1943), bu akmn en ok
tannan temsilcisidir. Zerzana gre, insanlar doadan kopmadklar ve
iktidar ilikilerinde bulunmadklar ilkel avclk-toplayclk srecinde,
milyonlarca yl mutlu yaam, fakat tarmsal retimle balayan
uygarlkla birlikte iddet ve iktidar ilikilerini de yaratmlardr. 230
Bookchin de, endstri toplumuna kar organik toplum diye
adlandrd nermesini, hiyerariye yabanc olduklarn231 ve bylece
doayla boumadan, yava ve sabrl trenleri ile doann gnln
alarak onunla uyum iinde yaadklarn232 syledii yaz ncesi ilkel
topluluklarla rneklendirerek bu yaklama katlr gibi grnse de,
ilkelciler veya derin ekolojistler gibi gelecekte varlmas gereken bir
sonu olarak benimsememitir.233
Nihilizm: Modern dnem felsefe
akm. Ad, Trke hi anlamna Anarko-Nihilizm
gelen Latince nihil szcnden
tretilmitir. zetle, bireyin
zgnln temel alan mutlak
Modern Anarizmin gncel grnmlerinden
grelilik yaklamyla genel geerbiri olan Anarko-Nihilizm, tm sosyal kurumlara
hibir gerek, bilgi, deer
olamayacan savunur. Bu nedenle,
kar kuku ile bakan bir tr bireyci radikalizm
genel ve mutlak dorular neren din
olarak tanmlanabilir.234 Anarko-Nihilizm, en zet
dahil tm sistemleri ve grleri
reddeder. ifadeyle, kiinin zgrln, ancak toplumdan ve
toplumsallktan uzaklaarak, kendi bireysel varl dnda kalan tm yaam
alan ile balarn koparp kendi gereklii ile snrl bir yaam iinde elde
edebileceini ileri srmektedir. Bu bakmdan, Anarko-Nihilizm, kreselleme
sreci iindeki liberalizmin oluturduu rekabeti tketim toplumunda,
toplumsalln bir yandan popler-post-modern kltr, bir yandan da ve
228 Esra Uzel, Feminizm ve Doa Ekseninde Eko-Feminizm, Baslmam Yksek Lisans Tezi (Ankara:
Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2006), s.101.
229 John Zerzan, Gelecekteki lkel, ev. Cemal Atila, (stanbul:Kaos Yaynlar, 2009)
230 Benlisoy, Anarizm, Gnll Dzene vg, s.398-399.
231 Bookchin, Ekolojik Bir Topluma Doru, s.126.
232 Bookchin, a.g.e., s.458.
233 Bookchin, a.g.e., s.83-84; mga, a.g.e., s.83.

zellikle iletiim teknolojisindeki gelime ile ykselen bireyselleme

karsnda urad gerileme ile uyumludur.
C. ANARZMN KE TALARI
1. Otorite ve Devlet kartl235: Anaristler genel olarak otoritenin
tm biimlerine (rnein toplumsal alanda dini, geleneksel ya da bilgiye
eriimde eitsizlikten doan uzmanlk otoritesine), ama zellikle de
siyasal otoriteye ve onu uygulayan devlet rgtne kar karlar.
Otorite insanlarn eit ve zgr varlklar olduu fikri ile badamaz.
zgr insann otoritenin kontrolnde olmas, onu snrlandrr, doasn
bask altna alr, zayf ve otoriteye baml hale getirir. Otoriteye dayal
toplumsal ilikiler tahakkm ve bamllk yaratarak hem otoriteyi
kontrol edenleri hem de otorite tarafndan kontrol edilenleri yozlatrr.
Otorite insann zgrlemesinin ve kendisini gerekletirmesinin
nndeki en byk engeldir. Bu anlamda snrlar belli bir corafi alan
zerinde yaayan birey ve kurulular zerinde en yksek otoriteyi
uygulayan devlet kurumu, insann zgrlemesinin nndeki en byk
engeldir. Muazzam gc ve koyduu kanunlarla hayatn her alanna
karan, her alann dzenleyen, insanlar mlkiyet haklarndan,
zgrlklerinden hatta cezalarla bazen de yaamlarndan mahrum eden
devlet herkes iin baskc ve ykc bir gtr. Dahas devlet doal
olmayan, yapay bir kurumdur; varlyla eitlik ve zgrl yok eden
devlet, doann, evrenin doal dzenden yana eilimine aykrdr.
2. Anarist Toplum (Doal Dzen)236: Hem toplumcu hem de
bireyci anaristler devletsiz kendiliinden toplumsal dzen fikrini
benimserken, devletin ortadan kaldrlmasndan sonra kurulacak
anarist dzenin nasl olaca konusunda farkl dnrler. Bu
farklln temelinde insan doas ve bireysel zgrlk konusunda farkl
anlaylara sahip olmalar yatar. Kendini gerekletirme, kendini
zgrletirme anlamnda pozitif bir zgrlk fikrini benimseyen
toplumcu anaristlere gre, insan doal olarak toplumsalla, ibirliine,
dayanma ve fedakarla eilimlidir. Birey kendisini ve amalarn
toplum ierisinde gerekletirir; toplum ierisinde zgrleir ve
mutluluu bulur. nsann egoist, bencil, karc ve rekabeti yn mevcut
kapitalist dzenin rndr. Kapitalist sistem ve devlet ortadan
kaldrlrsa, insann ibirlii, fedakarlk ve dayanmaya yatkn iyi yn
235 Tok, Siyasal deolojiler, 156.

236 Tok, a.g.e., 156-157.
Anarizm
ortaya kar ve bu zellikler temelinde anarist bir toplumsal dzen

kurulmas mmkn olur.
Bireyci anaristlere gre esas olan bireyin karlar ve zgrldr.

Dardan bireye bir mdahalenin olmamas anlamnda negatif
zgrl egemen birey anlay kadar u noktaya tayan bireyci
anaristler iin bireyin kendi karlar peinde komas ve rekabeti
olmas doaldr. Bu yzden de bireycilik, bireysel zgrlk ve zel
mlkiyet ilkelerine dayanan piyasa temelli bir anarist toplumsal dzen
savunurlar. Sonu olarak, devletin ortadan kaldrlmas konusunda
hemfikir olan sa (bireyci) ve sol (toplumcu) anaristler, devletin ortadan
kalkmasndan sonra kurulacak anarist toplum modeli konusunda farkl
dnrler. Toplumcu anaristler; ortak mlkiyet temelinde ihtiyalar
karlamak iin retim yapan, dayanma, ibirlii ve fedakarlk ilkeleri
zerine kurulu kendini yneten federasyonlar biimindeki toplumsal
rgtlenmelerden yanayken, bireyci anaristler; bireysel zgrlk ve
zel mlkiyet ilkeleri temelinde, egemen karc bireylerin rekabetine
dayal piyasa odakl bir anarist toplum modeli benimsemektedirler. Her
iki durumda da anarist toplum devlet ve yasann, hkmet ve
ynetenin, ksacas otorite ve iktidarn olmad bir toplumdur.
D. DEMOKRAS VE ANARZM
Klasik Anarizmin devlete ve onun otoritesine kar net kart duruu ile
alldk anlam ile Demokrasiye, yani temsili demokratik dzene ilikin
yaklamnn da olumsuz olduu kestirilebilir. nk, en bata, bireyin
arzusunun, biimi demokrasi bile olsa, iktidara gre daha stn bir deeri sz
konusudur.237 Anaristler, temsili demokrasinin, monari, aristokrasi ya da
despotizme tercih edilebilir olduunu hissetseler de, znde baskc
olduunu dnrler. Her eyden nce, hi kimse bir bakasn gerekten
temsil edemez ve bir bakasnn yetkilerini devralmak imknszdr.238
Bununla birlikte, bireye odakl sistematii ile Anarizmin siyasal dzen
seeneinin dorudan demokrasi olduu anlalabilir.
Klasik Anarizmin ncs kabul edilen Godwinin temsili demokrasi

dncesine kar eletirisi, Fransz Devrimi zerinden modern
Cumhuriyetin dnsel altyapsn oluturan Lockeun ve Hobbesun
dzen iin devletin mutlak gerekliliklii ve Rousseaunun Toplum
237 Fatih Demirci, Anarizm ve Demokrasi, Anaristlerin Demokrasiye Yaklamlar ve Eletiri

Nedenleri, Dnen Siyaset, Say:11 (Ankara:Lotus Yay., 2002), s. 156.
Szlemesi dncelerinin reddine dayanr. Godwin, dzenin ancak bir

Toplum Szlemesi olduu kabul edilen devlet ile salanabilecei
anlayn, hem halkn her bakmdan, zellikle doru olana ilikin kabulleri,
deer lleri ile birbirinden farkl kiilerden olutuu bu yzden de
szlemenin devlet karsndaki tarafnn somut olarak bilinemeyecei, ayrca,
henz dnyaya gelmemi gelecek kuaklar adna bugnden kural
konulamayaca iin szlemenin sresi bakmndan da gereki olmayaca
itirazyla karlar.239 Bununla birlikte, Godwine gre, monari ve aristokrasi
ile karlatrldnda demokrasi en az kt olan ynetim biimidir. 240
Kendini Anarist olarak tanmlayan ilk dnr olan Proudhon da,

Godwinin Toplum Szlemesi eletirisinden yola karak, insanlarn
istekleri, amalar, dnceleri bakmndan benzetii ve benzeecei mutlak
varsaymna dayal, bu nedenle soyut bir toplum tanm yerine, bireyin tm
zgrlklerinin ve haklarnn gvence altna alnmas ile somutlaan bir
zgr szleme nermitir.241 Proudhona gre temsili demokrasi,
ounluun asla yanlmayaca varsaymna dayand iin ounluun
diktatrl durumudur.242 Kald ki, hkmetin bir koulu hiyerari
olduuna gre, demokrasi deli samas olmaktan teye geemez. Bu
durumda, bakalarnn iradesi ve ynetimi altnda yaayan bir aznln
varlnda zgrlkten sz edilemez. Bu nedenle Proudhona gre, temsili
hkmet, hkm sren kastn kr ve kar iin iktidarn temsil edilenlerin
karna ters decek biimde srekli ktye kullanlmasdr.243
Bakunin de, Proudhonu izleyerek temsili demokrasi dncesinin

karsndadr. Bakuninin bu konudaki grlerini ilk ikisinden ayran temel
fark, Bakuninin temsili demokrasiyi sadece otorite zgrlkler elikisiyle
deil, Marksizmin etkisi altnda snfsal eliki balamnda da eletirmesidir.
I. Enternasyonal yelerinden biri olan Bakunin, tam da Marxn ve Engelsin
Komnist Manifestoda kullandklar ifadelerle, bir avu sermayedarn
emeki kitleleri smrmesini rgtlenmesi olarak tanmlar modern devleti.
Temsili demokrasi de, devletin bu tanmna bal olarak yalanc halk
temsilcileriyle dolu sahte halk meclislerine ve dzmece bir halk egemenliine
dayanan devletin en ileri biimi, ..devletin merkezilemesi ve mmkn olan
239 Godwin, An Enquiry Concerning Political Justice and Its Influance On General Virtue And Happi-
ness, 1793, Vol I, s.143-149.
240 Godwin, a.g.e., s.
241 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.357; Ward, Anarizm, s.23.
243 Aktaran, Marshall, a.g.e., s.355.

Anarizm
en fazla sayda insann, yneten gya temsil eden ve te yandan da smren

bir entelektel aznla fiilen boyun emesi olmaktadr.244
Bir baka Klasik Anarist-Komnist olarak Kropotkinin de temsili

demokrasi hakkndaki dnceleri en az kendinden ncekiler ve bu arada
Proudhon ve Bakunin kadar ktmserdir.
Parlamentarizmin yanllar ve temsili ynetim ad verilen garabetin kusurlar
ylesine kr kr parmam gznedir ki, bu ynetim biiminin eletirisiyle uraan
dnrlerin bile (J. Stuart Mill, Lavergne) yalnzca genel honutsuzluu dile
getirdikleri sylenebilir. Gerekten de samal dnebiliyor musunuz: be kiiyi
seiyorsunuz ve onlara Bizim hayatmzn her alanyla ilgili yasalar karn, hatta
hayatmzn sizin hi bilip anlayamadnz alanlaryla bile ilgili olabilir bu yasalar
diyorsunuz? Artk insanlar unu anlamaya baladlar: ounluk Ynetimi demek,
uygulamada, tm lke ilerini, lkenin nerede ne kadar meclisi varsa hepsinde
ounluu elinde tutan kiilereFransz Devrimi srasndaki adlandrmasyla
bataklk kurbaalarna ya da belirli hibir dnya gr olmayan, rzgrn nereden
estiine ve nereden daha ok parsa toplayacaklarna bakarak bazen sol bazen sa
partilerde yer kapan insanlara vermek demektir.245
Modern Anarizm ise, demokrasi konusunda Klasik dneme oranla

iyimserdir. Kukusuz bunda Liberalizmin Souk Savatan galip kan
taraf olmasnn belirleyici pay vardr. Nozick rneinde olduu gibi,
devletin bir btn olarak yadsnmasn, yok saylmasn neren Klasik
Anarist topyaclndansa, onun snrland, tm toplumsal ilevlerin
piyasann belirleyiciliine brakld kltlm bir devlet modeli,
tercih edilir olmutur.
E. TRKYEDE ANARZM
Anarizm, Trkiyenin gndemine, dier ada ideolojiler gibi,
Osmanl Devletinin son yllarnda ve Tanzimat dnemi ile balayan
Batllama srecinde girmitir. Bununla birlikte, Anadolu topraklarnda
remi merkez otorite, egemen, sultan veya son olarak ulus-devlet
karsnda direnen Trkmen ayaklanmalarndan , ekya
geleneinden, Batn-Alevi kltrne kadar uzanan birikim, modern
anlamda Anarizmin olmasa bile, anarizan ynelimin
gstergelerindendir.246
244 Mihail Bakunin, Devlet ve Anari, s.61-62; 227.

245 Kropotkin, Ekmein Fethi, s.73.
246 Hamdi Turucu, Anarizm ve 1980 Sonras Trkiyede Anarizm, Baslmam Yksek Lisans
Tezi, (Ankara: Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2008). s.135.

Trkiye topraklarnda Anarizm hakknda kaydedilmi ilk eser,

1895 ylnda Sofyada Kbrszade Osman Bey tarafndan Franszca
baslan Socialisme et Anarchie adl kitaptr.247 Mete Tunay, II. Merutiyet
gnlerinde Selnik merkezli baz entelektel ve rgtl anarist
etkinliklerden sz etmektedir.248 Yine Tunay, 1910 ylnda Haydar
Rfatn yazd Beynelmilel Frkalar adl bir kitaptan Anarist Frkalar:
Proudhon ve Bakunin baln aktarmaktadr.249
Siyasal tarihimize ilk Sosyalist politik rgt olarak kaydedilen
Osmanl Sosyalist Frkasnn da kurucusu olan Hseyin Hilminin (1855-
1922), tiraki Hilmi diye anlmasna gereke olan, yine Trkiyedeki
ilk Sosyalist sreli yayn olarak bilinen tirak dergisinde de anarist
eilimli yazlar yaynlanmtr. Bunlarn yazarlarndan biri olan Baha
Tevfik (1884-1914),250 ieriinin Anarist olup olmadnn tartmal
oluu ile birlikte, Felsefe-i Ferd251 (1914) adl yapt ile Trkiyede ilk
Anarist olarak kaydedilmitir. Baha Tevfikin, bu yaptnn son
blmnde yer verdii an Sonu ve Birey Felsefesinin Sonucu
balkl makalesinde kulland u cmleler, Anarist yneliminin
ifadesidir:
Yeni an iinde Anarizmi gryorum, kanmca klelikten cretli klelie ve
cretli klelikten Sosyalistlie geen insanlk, en sonunda anarizme ulaacak
ve orada bireyselliin btn bamszln, btn azametini duyumsayacaktr.
Fakat bu Anarizm, imdilik balang durumunda bulunan yntemsiz ve
dzensiz bir anarizm deil, doaya ve doalla uygun fenni (bilimsel) ve
gerek bir anarizm olacaktr. imdiki anaristlik kendi yerini amak iin
engelleri ykmakla meguldr. Gelecein anaristlii kendi gerek yerini
bulunca artk ykmakla deil, tersine yapmakla uraacaktr.252
ttihat ve Terakkinin baskc ynetimi srasnda kayda deer bir

varlk sergileyemeyen Osmanl Anarizmi, bu grntsn Cumhuriyet
dnemine de devretmitir. Bununla birlikte, Peter Kropotkin'in
Etika'snn Ahmet Aaolu, yine Kropotkinin Anarizminin Haydar
247 Turucu, a.g.t., s.136.

248 Mete Tunay, Trkiyede Sol Akmlar (1908-1925), (Ankara, Bilgi Yaynlar, 1967), s.33ten
aktaran, Gn Zileli, Emine zkaya, Trkiyede Anarizm, Trkiyede Modern Siyasi Dnce,
Sol, 8. Cilt (stanbul, letiim Yay., 2007). s.1154.
249 Gn Zileli, Emine zkaya, a.g.m., s.1154.
250 Seluk kla, Baha Tevfikin Hayat, Yazarl, Mizac ve Felsefecilii, Muhalif, Asi ve
Srad, Tarih ve Toplum, Cilt 39, Say 234, 2003, ss.51-58.

251 Baha Tevfik, Felsefe-i Ferd, Anarizmin Osmanlcas, Gnmz Trkesi: Burhan ayl
(stanbul:Altkrkbe Yaynlar, 1992).

252 Baha Tevfik, a.g.e, s.112.
Anarizm
Rifat Bey tarafndan 1935 tarihli evirileri, bir ilk olarak bu dnemin
dikkat ekici tek gelimesidir.253
Anarizm, gerek toplumsal kltrn geleneksel deerlerinin, gerekse
tm iktidarlarn toplumun siyasallamas nndeki engelleyici tutumlarnn
basks nedeniyle Cumhuriyet tarihi boyunca yrtc entelektel ve rgtl
bir evreden yoksun kalm, bu yzden anlmaya deer bir retimde
bulunamamtr. zellikle 1960l yllarda ykselen Marksist Solun toplumsal
ve siyasal dzen karsndaki rgtl ve eylemli tekelinin basks, olas
anarist eilimlerin kendilerini Sosyalist sol iinde ifade etme gereksinimi
duymalarnn temel nedenidir. Dier yandan, 12 Mart - 12 Eyll srecinde
i savaa dnen siyasal atmalarn anari ve atan taraflarn
anarist olarak adlandrlmas da, ayn basknn bir baka nedeni
olmutur254. Bununla birlikte, dnemin ykselen deeri olan Marksist
klasik evirilerinin yan sra baz Anarist klasikler de bu dnemde
Trke yaynlanma olana bulmutur. 1966da Galip stnn
evirisiyle Gerek Yaynevinin bast Henri Arvonun Anarizm Nedir?,
1967de Ergun Tuncalnn evirisiyle Woodcockn Anarizm, 1967de
Mehmet Tuncayn evirisiyle Michael Bakuninin Seme Dnceler,
1969da Vedat G. retrkn evirdii Pierre-Joseph Proudhonun
Mlkiyet Nedir? kitaplar, bu kapsamda akla gelen ilk yaptlardr.255
1980 sonrasnda da kitlesel-rgtl anlamda kayda deer bir
Anarist varlktan sz edilemeyecei iin, bu dnem, ancak eviriler,
eitli yaynlar ve Anarizmi temsil iddiasndaki, internet siteleri,
dernekler ve protesto hareketleri stnden incelenebilir.256
1986da yaynlanmaya balayan Kara dergisi,257 Trkiyede anarist
kimlikli sreli yayn geleneinin ilk adm olmutur.258 Karay srayla 1988-
1989 aralnda yaynlanan Efendisiz259, ardndan yedi yllk yayn sresi ile
nemli bir aama olarak 1992-1999 yllar arasnda kan Ate Hrsz ve
2005de yaynlanmaya balayan Siyah260 dergileri izlemitir. Bunlarn dnda,
253 Turucu, a.g.t., s.138. Ece Baykal, Trkiyede Anarist Yaznn Geliimi ve Siyah Dergisi,
Marmara niversitesi letiim Fakltesi Dergisi (Say 13, Temmuz/2008), s.3.
254 Turucu, a.g.t., s.139.
255 Mutlu Dulkadir, Anti-Otoriter Yayncln Trkiyedeki Servenine Bak, Birgn Gazetesi
Pazar Eki: Anti-Otoriter Dnce iinde, 17.04.2010. http://www.anarkismo.net/article/16387, Son

Eriim Tarihi: 01.06.2012.
256 Gn Zileli, Emine zkaya, a.g.m., s.1154.
257 http://propagandayayinlari.net/kitap/kara.pdf, Son Eriim Tarihi:05.06.2012.
258 Gn Zileli, Emine zkaya, a.g.m., s.1162-1163; Ece Baykal, a.g.m., s.4.
259 http://www.propagandayayinlari.net/kitap/efendisiz.pdf, Son Eriim Tarihi:04.06.2012
260 Bkz. Ece Baykal, Trkiyede Anarist Yaznn Geliimi ve Siyah Dergisi.
zellikle genlik-renci gruplarnn yerel lekte kardklar, sreklilik ve

yaygnlk gsteremeyen ok sayda denemeler de vardr. 1992de kurulan
Birey ve Toplum, 1994de kurulan Kaos yaynevleri, anarist kitapln
oluumunda nemli yer edinmilerdir. Ayrca 1988de kurulan Ayrnt
Yaynlar da, zellikle gncel evirileri ile bu srece katk sunmay
srdrmektedir.261 Bununla birlikte, bata William Godwinin ve Max
Stirnerin temel eserleri olmak zere, Anarist klasiklerin birounun
Trkeye halen evrilmemi olduu dikkati ekmektedir.
Gnmzde, Kaos Yaynevinin kurumsal ve yaynsal, Gn Zilelinin
kiisel entelektel etkinlikleri ile temsilleri dnda, Trkiyede Anarizm
adna, kendini anarist olarak adlandran kk genlik gruplar dikkate
alnmazsa, kitlesel-rgtl anlamda kayda deer bir varln olmad
sylenebilir.
F. GENEL DEERLENDRME
Anarizm, 20. yzyln ilk eyreinde baz yazarlara gre Rusyada
Ekim Devrimi, bazlarna gre ise spanyada Franconun diktatrl*
ile balayan uzun bir suskunluk dneminden sonra, 21. yzyln
balarnda yeniden ve kresel lekte grnrlk kazanmtr. Bunun
temel nedeni, Souk Sava srecinin sonunda Sovyet Sosyalizminin
zl ile Marksizmin dzen kartl ve eletirisi stndeki
ideolojik ve pratik tekelinin zlmesi, dier yandan, liberalizmin
1970lerdeki byk kresel durgunluun ardndan 1980lerde yeniden
kreselleme atana geiidir.262 Yeni liberalizmin ada siyasal
ideolojisi olarak yeni-san, gerek kresel lekli serbest piyasay
kurma yolunda idealletirdii en kk ekonomik ve siyasal birimi
gerekletirmek iin ngrd zelletirme ve yerelleme
(desantralizasyon) politikalarnn sosyal refah devletini, gerekse post-
modernist kltr politikalarnn aydnlanmac otoriteryen
cumhuriyetilii tasfiye eden etkileri ile merkezi ulus devletlerin halklar
stndeki otoritesinin zlmesi, Anarizmi gncelletiren temel
etkendir. Gncel Anarist akmlarn arlkla anarko-kapitalist-
liberteryen ve apolitik kimlik-evre-cinsiyet eksenli eilimler izgisinde
olmas bu altyapnn izdmdr.
Dier ideolojiler stne yaplan almalarla karlatrldnda,
Trkiyede Anarizm hakknda eviriler dnda yerli ve zgn almalarn,
Mutlu Dulkadir, a.g.m.

261
Gkhan Uur, Dnden Bugne Anarizm ve Anarizmin zmesi Gereken Sorunlar, Gazi
262
niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, 12/1 (2010), s.151.

Anarizm
ayrca akademik almalarn yok denecek kadar az sayda olduu dikkat

ekmektedir. Bu da, Anarizmin Trkiyedeki dnsel ve siyasal boyutu ile
birlikte dnldnde ideolojiler stne gerekletirilen bilimsel
aratrmalarn konu seiminde kiisel kabullerin belirleyici rol oynadn
gstermesi bakmndan nemlidir.
KAYNAKLAR
Akaya Yaral Aysun, Liberalizmin Snrl Devlet Teorisine ada
Bir Bak: Robert Nozick ve Minimal Devlet, Gnmzde Yeni Siyasal
Yaklamlar, Ed., Hilal Onur nce (Ankara: Dou Bat Yaynlar, 2011),
ss.221-254.
Aktan Cokun Can, Klasik Liberalizm, Neo-Liberalizm ve
Libertarianizm, Amme daresi Dergisi, Cilt 28, Say 1 (Mart 1995), ss.3-32.
Altunel Mesude, Sivil taatsizlik ve Mohandas K. Gandhi, Trkiye
Barolar Birlii Dergisi Say 93 (2011), ss. 443.458.
Anbarl eniz, Bir Pasif Direnme Modeli Olarak Sivil taatsizlik,
Cumhuriyet niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, Cilt: 2,
Say: 1 (Nisan, 2001), ss.319-328.
Arpac Murat, Marx ve Anaristler, Politik Sosyal Bilim Dergisi, Cilt
1, Say 3 (Ankara: topya Yaynevi, Bahar/Yaz 2012), ss.201-205.
Avrich Avrich Paul, Anarist Portreler, ev. Osman Aknhay
(stanbul: Agora Kitapl, 2012).
Arvon Henri, Anarizm, ev. Ahmet Kotil (stanbul: letiim
Yaynlar, 2007).
Bakr Kemal, Eski Yeni ada Anarizmin Antik Yunan
Dncesindeki Kkleri: Kinikler ve Erken Stoaclar, Eski Yeni, Say 20
(2011) ss. 46-52.
Bakunin Mihail, Devlet ve Anari, ev. Murat Uyurkulak (Ankara:
teki Yaynevi, 1998).
____ ____, Tanr ve Devlet, ev. Remzi ayba (stanbul: Belge
Yaynlar, 1998).
____ ____, Bakunin Marxa Kar, ev. H. Murat Yurtta (stanbul:
Yazlama Yaynevi, 2010).
Bookchin Murray, Ekolojik Bir Topluma Doru, ev. Abdullah Ylmaz

(stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999).
Benlisoy Foti, Anarizm, Gnll Dzene vg, 19. Yzyldan 20.
Yzyla Modern Siyasal deolojiler, Der., H. Birsen rs (stanbul: stanbul
Bilgi niversitesi Yaynlar, 3. Bask, 2009), ss.351-411.
Berkman Alexander, Anaristin Yaam, Haz. Gene Felnner, ev. Elif
Daldeniz (stanbul: Kavram Yaynlar, 1996).
Baykal Ece, Trkiyede Anarist Yaznn Geliimi ve Siyah
Dergisi, Marmara niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, Say 13
(Temmuz/2008), ss.1-19.
Cantzen Rolf, Daha Az Devlet Daha ok Toplum: zgrlk, Ekoloji,
Anarizm, ev. Veysel Atayman (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2. Bask,
2000).
Crowder George, Klasik Anarizm ev. Sinan Altparmak (Ankara:
uhadar Cengiz, William Godwinin Devlet Anlay, Baslmam
Doktora Tezi (Ankara: Ankara: niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
2007).
Degen Hans Jrgen, Anarizmin Bugn, ev. Nee Ozan (stanbul:
Ayrnt Yaynlar, 1999).
Demirci Fatih, Anarizm ve Demokrasi, Anaristlerin Demokrasiye
Yaklamlar ve Eletiri Nedenleri, Dnen Siyaset, Say: 11 (Ankara:
Lotus Yaynlar, 2002), ss. 145-166
Dolgoff Sam (Der.), Bakunin, Hayat, Mcadelesi, Dnceleri, ev.
Cemal Atila (stanbul: Kaos Yaynlar, 1998).
Dulkadir Mutlu, Anti-Otoriter Yayncln Trkiyedeki
Servenine Bak, Birgn Gazetesi Pazar Eki: Anti-Otoriter Dnce
iinde, 17.04.2010. http://www.anarkismo.net/article/16387, Son Eriim
Tarihi: 01.06.2012.
Engels Friedrich, Anti-Dhring, ev. Kenan Somer (4. Bask, Ankara:
Sol Yaynlar, 2003).
Ellul Jacques, Anari ve Hristiyanlk, ev. Ali Toprak (stanbul: Kar
Yaynlar, 2010).
Anarizm
Erkzan Hatice Nur, Anarist Dncenin Doas, Tarihsel-

Dnsel Kkenleri ve Max Stirner zerine Birka Sz, Dnen Siyaset,
say 11 (Ankara: Lotus Yaynlar, 2002), ss. 47-60.
Feyerabend Paul, Anarizm zerine Tezler, ev. Ekrem Altnsz
(Ankara: teki Yaynevi), 2000.
Godwin William, An Enquiry Concerning Political Justice and Its
Influance On General Virtue And Happiness, (London: 1793, Google Books),
Goldman Emma, Anarizm Neyi Savunur?, ev. Derya Kmrc
(stanbul: Agora Kitapl, 2012).
Gnl Tayfun, Anarizm Nedir? (stanbul: Kaos Yaynlar, 4.Bask,
2008).
Graham Robert, Anarizm, zgrlk Dncelerin Belgesel Bir
Tarihi, ev. Nil Erdoan, Mustafa Erata (stanbul: Versus Kitap, 2007).
Grcan Erturul Cenk, Zorunlu Askerlik Karsnda Vicdani Ret:
Bir nsan Hakk (m)?, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi
Dergisi, Cilt 62, Say 1, (2007), ss.89-111.
Hasanof Khagani, Az Devletten Devletsizlie: Max Stirnerin
Egoist Bireycilii, Dnen Siyaset, Say:11 (Ankara: Lotus Yaynlar,
2002), ss. 61-82.
Heywood Andrew, Siyas deolojiler, Bir Giri, ev. Kolektif (Ankara:
Adres Yaynlar, 2007).
mga Orun, evre Sorunlarnn zmne Ynelik Alternatif Bir
Politika Aray: Murray Bookchin ve Sosyal Ekoloji, Alternatif Politika,
Cilt. 1, Say. 1 (Nisan 2009), ss.75-90.
nam Ahmet, Khaoslu Anarizm, Dnen Siyaset, Say 11
(Ankara: Lotus Yaynlar, 2002), ss.29-38.
Kropotkin Pyotr, Etika, ev. Ahmet Aaolu (stanbul: Kavram
Yaynlar, 1991).
____ ____, ada Bilim ve Anari, ev. Mazlum Beyhan (Ankara:
____ ____, Anarist Etik, ev. Ik Ergden (Ankara: Doruk Yaynevi,
2. Bask, 1999)
____ ____, Ekmein Fethi, ev. Mazlum Beyhan (Ankara: teki

Yaynevi, 1999).
____ ____, Evrimin Bir Faktr: Karlkl Yardmlama, ev. Ik
Ergden, Deniz Gneri (stanbul: Kaos Yaynevi, 2001).
____ ____, Anari-Felsefesi-deali, ev. Ik Ergden (stanbul: Kaos
Yaynlar, 3. Bask, 2009).
Marshall Peter, Anarizmin Tarihi, ev. Yavuz Alogan (Ankara: mge
Kitabevi, 2003).
Marx Karl, Engels Friedrich, Anarizm zerine, ev. Sevim Belli
(stanbul: Sol Yaynlar, 3. Bask, 2009).
____ ____, Fransada Sava, Seme Yaptlar Cilt II, s:213-293, ev.
Sevim Belli (Sol Yaynlar, 1977, Dzenleme Eri Yaynlar, 2003).
____ ____, Felsefenin Sefaleti, M. Proudhonun Sefaletin Felsefesine
Yant, ev. Ahmet Kardam (stanbul: Sol Yaynlar, 5. Bask, 1999).
Macit Hanifi, Max Stirner, Anarist-Egoist-Nihilist (stanbul: Etik
Yaynlar, 2010).
Murray Bookchin, zgrln Ekolojisi, Hiyerarinin Ortaya k ve
zl, ev. Alev Trker (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1994).
Mutlu Ahmet, Ekoloji ve Ynetim Dncesi, Toplumsal Ekoloji ve
Srdrebilir Gelime zerine Bir nceleme, Baslmam Doktora Tezi
(Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2005).
Newman Saul, Bakuninden Lacana Anti-Otoriteryanizm ve ktidarn
Altst Oluu, ev. Krad Kzltu (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2006).
Nozick Robert, Anari, Devlet, topya, ev. Alian Oktay, 2. Bask,
(stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar, 2006).
kesiz Hayrettin, Sivil taatsizlik, 2. Bask (stanbul: Alfa Yaynlar,
1999).
zkaya Emine, Klasik Anarizmden Modern Anarizme, Dnen
Siyaset, Say 11 (Kasm-2002), ss. 101-105.
Proudhon Pierre-Joseph, Mlkiyet Nedir?, ev. Devrim etinkasap,
2. Bask (stanbul: Bankas Kltr Yaynlar, 2010).
Purkis Jon, Bowen James, 21. Yzyl Anarizmi, ev. en Ser Kaya
(stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1998).
Anarizm
Rocker Rudolf, Anarko-Sendikalizm, ev. H. Deniz Gneri (stanbul:

Kaos Yaynlar, 2000).
Salam Rabia, Liberal Adaletin ki Farkl Grnm: John Rawls
ve Robert Nozick, Hakkaniyet Olarak Adalet Eletirisinden Yetkisel
Adalet Eletirisine, Ege niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi (Cilt XI,
Say:1-2 (2007), ss. 180-217.
Sarca Murat, Pierre-Joseph Proudhon, stanbul niversitesi Hukuk
Fakltesi Mecmuas, Cilt 30, Say:3-4 (stanbul, 1964), ss.591-608.
Stirner Max, The Ego And His Own, Published and Translated by
Benj.R. Tucker, 1907, http://www.scribd.com/doc/26212540/Max-Stirner-
The-Ego-and-His-Own, Son Eriim Tarihi:04.06.2012.
Tevfik Baha, Felsefe-i Ferd, Anarizmin Osmanlcas, Gnmz
Trkesi: Burhan ayl (stanbul: Altkrkbe Yaynlar, 1992).
Thoreau Henry David ve Lafargue Paul, Haksz Ynetime Kar
Tembellik Hakk, ev. Vedat Gnyol (stanbul: Cumhuriyet Dnya
Klasikleri Dizisi-43, Nisan 1999).
Thoreau Henry David ve Gandhi Mohandas K., Sivil taatsizlik ve
Pasif Direni, ev. Hakan Arslan, Fatma nsal, 2.Bask (Ankara:Vadi
Yay., 1999).
Thoreau Henry David, Doal Yaam ve Bakaldr, Sivil taatsizlik
Makalesi ve Wolden Gl, ev. Seda ifti (stanbul: Kakns Yaynlar,
2001).
Tok Nafiz, Siyasal deolojiler, Siyaset Bilimi, ed. Halis etin
(Ankara: Orion Yaynlar, Eyll 2011), ss. 115-166.
Torun Yldrm, Klasik Anarizm Godwin-Proudhon-Bakunin-Kropotkin,
2. Bask (Ankara: Sava Yaynevi, 2009).
Turan Feryal, Eko-anarizm: Yeil Seenek, Dnen Siyaset, Say:
11 (Ankara: Lotus Yaynlar, 2002), ss. 213-224.
Turhan Ilgaz, Anarizm Anarinin Antitezidir, Dnen Siyaset,
Say:11 (Ankara: Lotus Yaynlar, 2002), ss. 39-46.
Turucu Hamdi, Anarizm ve 1980 Sonras Trkiyede Anarizm,
Baslmam Yksek Lisans Tezi (Ankara: Gazi niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, 2008).
Uur Gkhan, Dnden Bugne Anarizm ve Anarizmin zmesi

Gereken Sorunlar, Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi
Dergisi, 12/1, (2010), ss.133-158.
Uslu Cennet, Robert Nozick: Anarko-Kapitalizme Kar
Minarkizm, Liberal Dnce, Say: 47-48 (Yaz-Sonbahar 2007), ss.143-169.
Uzel Esra, Feminizm ve Doa Ekseninde Eko-Feminizm, Baslmam
Yksek Lisans Tezi (Ankara: Ankara niversitesi Sosyal Bilimler En-
stits, 2006).
Ward Colin, Anarizm, ev. Hakan Gr (Ankara: Dost Kitabevi,
2008).
Wenzer Kenneth C., Godwinin Anarist Gelenek indeki Yeri:
kiyznc yl ansna - Godwin's Place in the Anarchist Tradition: A
Bicentennial Tribute", Social Anarchism, Vol. 20, 1995.
http://www.socialanarchism.org/mod/magazine/display/27/index.php,
Woodcock George, Anarizm: Bir Dnce ve Hareketin Tarihi, ev.
Alev Trker (stanbul: Kaos Yaynlar, 2001).
Yardmc Sanem, nsan-Doa likisi Ekseninde Derin Ekoloji ve Top-
lumsal Ekoloji, Yaynlanmam Doktora Tezi (Ankara: Ankara niversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstits, 2006).
Yay Grkan Glsn, Chicago Okulu, Milton Friedman ve
Monetarizm, Liberal Dnce, 6(24), (Gz 2001), s. 196-207.
Ylmaz Zafer, William Godwin Felsefesinde Birey-Toplum likisi,
Birinci Uluslararas Felsefe Kongresi, 14-16 Ekim 2010, Bursa, Bildiri-Tam
Metinler Kitab (Bursa: Asa Kitabevi, 2010), ss.695-701.
Ycel Nazl, Ekoloji-Anari Ekseninde Bookchin, Nide
niversitesi BF Dergisi Cilt 2, Say:2 (2009), ss.75-86.
Zerzan John, Gelecekteki lkel, ev. Cemal Atila (stanbul: Kaos
Yaynlar, 2009).
Zileli Gn, zkaya Emine, Trkiyede Anarizm, Trkiyede Mod-
ern Siyasi Dnce, Sol, 8. Cilt, (stanbul: letiim Yaynlar, 2007). ss.
1153-1169.
NTERNET
http://books.google.com.tr
Anarizm
http://www.projektmaxstirner.de/proje.htm
http://propagandayayinlari.net
http://www.scribd.com
http://www.socialanarchism.org
http://theanarchistlibrary.org/

ANARSIZM Dunyada Ve Turkiyede Siyasal Id PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ANARSIZM Dunyada Ve Turkiyede Siyasal Id PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Anarizm

A. TEMEL KAVRAM VE TANIMLAR

man (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2. Bask, 2000), s.37.

Yaynlar, 2001), s.14.

Anari szc, kadim Grek dneminde kullanlan (anarkhos) szcnden

Modern Siyaset Bilimi literatrne ait bir terim olarak Anarizm,

8 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.25.

11 Gnl, Anarizm Nedir?, s.41.

12 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.15, 28, 347.

13 Marshall, a.g.e., s.25- 26.

Anarizm ileride greceimiz gibi, tarihsel sreci iinde zgrlk-

B. TARHSEL SRETE ANARZM

I. Anarizmin Tarihsel Kaynaklar

nsanlk tarihinde Anarizmin ilkel Taoizm: Antik in Uygarlndan bu

gsterdii anlay17 ve bu balamda otorite kartl ile benzeir.18

Anarizmin antik kaynaklarndan ncs ve en nemlisi, Grek-Ege

17 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.40.

2009), s.55; Kropotkinin 1910 ylnda yazd Encylopedia BritannicannAnarizm

Hristiyanln, gerek ortaya k annda, gerekse Ortadouya ve

22 Marshall, a.g.e, s.123-138.

Yaynlar, 2002), s.101.

iinde, I. Enternasyonal ortak kaynandan kla benzetii Marksizmin

olarak deerlendirmi ve eletirmitir.35

Mustafa Erata (stanbul:Versus Kitap, 2007), s.231-232.

Kzltu (stanbul, Ayrnt Yaynlar, 2006), s.58.

Toplumcu Anarizm ile Marksizm arasndaki ortak payda ise,

Anarizmin ada biimi olarak Modern Anarizmi meydana getiren

II. Anarizmin Tarihsel Evrimi: Klasik ve Modern Anarizm

Temel hedefi insann zgrlemesinin nnde en byk engel olarak

Neredeyse tm ideolojilerde olduu gibi, Anarizm de 20. yzyldaki

35Ward, Anarizm, s.14.

birlikte Rnesansn aydnlanmac ve Byk Fransz Devriminin ve

Anarizmin bir dnce akm ve siyasal ideoloji olarak ortaya

Bu saptamalar nda, Klasik Anarizm ile Modern Anarizm

Son olarak, Anarizmin, devleti ve otoriteyi yadsyan tutumu nedeniyle

37 Gnl, Anarizm Nedir?, s.20.

Klasik Anarist dnemi ifade eden dnrler ve dnceleri, eitli

Ayn ayrm, dnrlerin ulusal kimliklerine gndermeyle Proudhonun

Bireyci Anarizm, en basit aklamas ile, zgrl bireyin erevesi ile

40 Woodcock, Anarizm: Bir Dnce ve Hareketin Tarihi, s.24-25.

William Godwin ve Siyasal Adalet: Dedesi ve Babas gibi kendisi de bir

Godwin, otorite ve devlet eletirisini adalet ve ahlk dncesi

43 Marshall, Anarizmin Tarihi, s.283; Torun, Klasik Anarizm, s.71.

46 Wenzer, Godwinin Anarist Gelenek indeki Yeri.

47 Henri Arvon, Anarizm, ev. Ahmet Kotil (stanbul:letiim Yaynlar, 2007),s.28-31.

oluturan ve z gerei her trl ktl tayan ve

Godwin, deimez-tartlmaz kurallar ve bu kurallara uyulmamas

50 Aktaran, Marshall, Anarizmin Tarihi, s.302.

Happiness, Vol. II, s.670-671.

yzllk54 olarak insanln nyarg ve zayflklarna katk sunmaktan

Stirneri dier Klasik ve Bireyci Anaristler iinde zgnletiren temel

54 Wenzer, Godwinin Anarist Gelenek indeki Yeri, 1995.

57 Marshall, a.g.e., s.289; Torun, Klasik Anarizm, s.72;

58 Marshall, a.g.e., s.321.; Hanifi Macit, Max Stirner, Anarist-Egoist-Nihilist (stanbul:Etik

Yaynlar, 2010), s.13.

bakaldrs nedeniyle Anarist gelenek iinde kabul etmitir.62 Gerekten de,

Stirnere gre zgrlk, kiinin hibir dsal etki ve snrlama altnda

Siyaset, Say:11 (Ankara: Lotus Yaynlar, 2002), s.65.

66 Khagani Hasanof, Az Devletten Devletsizlie: Max Stirnerin Egoist Bireycilii, s.66.

67 Max Stirner, The Ego And His Own, 1907, s.210.

68 Woodcock, Anarizm: Bir Dnce ve Hareketin Tarihi, s.101.

70 Stirner, a.g.e, s.218; aktaran, Marshall, Anarizmin Tarihi,s 329.

71 Stirner, a.g.e., s.247-248.