HATI

FELSEFESI

T AiiHi

(ORTA AG)

(HRSTYAN FELSEFES

SLAM KLTR VE

FELSEJ:i'F.S
 YAYlNLARI

Ankara Cad. No: 107, kat 2, Sirkeci - stanbul

Telefon: 27 Ol 53

P.i\.. 975 Sirkeci - istanbul

Dizgi ve Bask: YAYlACIK MATBAASI

Cilt C<\NER l\lcellithani

 BERTRAND RUSSELL
eviri: MUAMMER SENCER

BATI
FELSEFESi
TARH ( A)
-CLT II-

KTAPIIK TCARET Li 'lTED R!iETl

 KTA B1LtM DZS

SOSYALiZMiN VE SOSYAL MCADELELERN TARH

(. 2. 3. 4. 5. kitaplar bir arada)
Yazan: MAX BEER.

BATI FELSEFESi TARH (ANTK AG)

Yazan: BERTRAND RUSSELL

TRKYE'DE KY SORUNU
Yazan: Doent Dr. Cavit Orhan TTENGL

BATI FELSEFESi TARH (ORTA AG)

HRSTYAN FELSEFESi - SLAM KLTR VE FELSEl
(iki kitap bir arada)
Yazan: BERTRAND RUSSELL
BERTRAND RUSS ELL
ttN

ALEERT EiNSTEN'N
N SZ
 NDEKLER

Albert Einstein'in nsz:

Bertrand Russell zerine 9

evirmenden Birka Sz 17

Giri 31

Yahudilerin Dinsel Geliimi 39

slamlk ve Yahudilik (57)

lk Drt Yzylda Hristiyanlk 59

Muhammet'in sa Hakknda Gr (60), lahi Adalet (62), Celsus'a
Kar (64), Hristiyanln Gelime Nedenleri (66)
Kilise Doktoru 73
Sanctus Ambrosius (74), Mektuplar (76), Yontu Kavgas (76), II Valen
tinianus'la atma (78), Theodosius'la Anlamazlk (79), Jeromius (81),
Sanctus Augustinus (86), itiraflardan Bir Olay (87), Itiraflarda lgin Bir
Blm (94)
Sanctus (Saint) Augustinus'un Felsefesi ve Teolojisi 96
I) Salt Felsefesi (96), Zaman Nedir ? (98), ll) Tanr Kenti (100), Ayrntla
rn zeti (100), Sofu Bakireler (101), Cinsel Zevk (105), Tanr Ken
tinin nemli Yan (109), III) Pelagiusularla Sava (lll)
Beinci ve Altnc Yzyllar 11 5
Cyrillus'la Nestorius'un Kavgas (1 16), Monophysis Itizali (ll 8), Boet
hius (1 19)
Sanctus Benedictus ve Byk Gregorius 128
Sanctus Benedictus (130), Gregorius (135), Gregorius'un Mektuplar
(137)

7
 Karanlk alarda Papalk 144
Papa - Kral Pazarll! (146), Constantinus Vakf (147), Sanctus Bonifaci
us (151 ), Alcuinus (152)
J ohannes Scotus 160

XI. Yzylda Kilise Reformu 169

Xl. Yzylda Reform Devinisi (173), VI. Gregorius (175), VII. Gregorius
(178), Canossa'ya Gtren Kavga (179), Tours'lu Berengar (181), Aziz
Sanctus Anselmus (182)
silim Kltr ve Felsefesi 185
Arap Devletinin Yaps (186), Ekonominin Temeli (188), Ekin (189),
Al Kindi (190), bnu Sina (191), bnu Rd (192), Meymun (196)
XII. Yzyl 197
mparator - Papa Uyumazlt (198), Lombard Kentlerinin Ykselii
(200), Hal Seferleri (204), Skolastiklil!in Gelimesi (205), Roscclinus
(206), Abaelardus (207), Sanctus Bernardus (210)
xm. Yzyl 214
III. Innocentius (214), II. Frederich (217), Kathorosular (221), Francis
cus (224), Sanctus Doninicus (227)
Aquino'lu Thomas 229
Thomas'n Yaptlar (231), Tanr Neyi Bilir (235), Summa'nn kinci Ki
.,.J
tab (236), nc Kitap (238), stel!e Ball Yoksulluk zerine (240),
Drdnc Kitap (241), lmden Sonra Dirilme (242)
Franciscus Tarikat Mensuplar 245
Duns Scotus (249), Ockhaml William (251), Ockhaml'nn Felsefi D
nceleri (256), Ockhaml'nn Vecizesi (257), Ockhaml'nn Tartmas
(259)
Papaln Sn 262
Jbile Devinisi (266), Templumcular (267), Halk Papa's (268), Rienzi
(269), ki Papa (270), Wycliffe (273), Siyasal ve Ekinsel Del!ime Neden
leri (277)

8
 BERTRAND RUSSELL ZERiNE

Bertrand Russell zerine bir eyler yazmam istendii zaman,

ona kar duyduum hayranlk ve sevgi dolaysyle bu istei
derhal kabul ettim.
Russell'n yaptiarna saysz mutlu saatler borluyum. Bu
szleri, Thorstein Veblen dnda hi bir ada bilimsel yazar
hakknda kullanamam.
Ancak Russell hakknda bir yaz yazma vaadinde bulunma
nn bu vaadi yerine getirmekten daha kolay olduunu anlam
bulunuyorum. nce Russell'n filozofluu ve bilgi kuram s
tne bir eyler sylemek istemitim. Fakat, ne kadar kaypak ve
sakncal bir alana girmeye cesaret ettiimi anlar anlamaz
fizikten dar kmamaa karar verdim.
Russell'n felsefesi ve bilgi kuramn tanmaktaki eksikliim
dolaysyle, fizie bal kalmak iyi bir nlerndi (tedbirdi).
Onun bilim grnn halen gstermekte olduu glkler
fizikiyi, eski kuaklardan olduundan daha geni lde fel
sefi sorunlarla uramaa zorlamaktadr. Geri burada o g
lklerden sz etmeyeceim ama, beni bu denemeye srkle
yenin de onlara kar duyduum ilgi olduunu belirtmeden ede
meyeceim.
Felsefi dncenin yzyllar boyu geirdii evrimde u d
nce barol oynamtr: Duyu algsndan bamsz salt d
nceyi hangi bilgi verebilir? Byle bir bilgi var mdr? Eer
yoksa, bilgimizle duyu izlenimlerinin salad hammadde ara
sndaki iliki nedir?

9
 Bu sorulara ve onlarla iten bal daha birkana, snrsz
bir felsefi dnce kaosu karlk olur.
Nispeten verimsiz, fakat yiite olan bu abalarda sistemli
bir gelime eilimi grlebilir. Byle bir gelime izgisi, salt
kavramlar ve idea'lar dnyasna kart olarak nenlen> dnyas,
nesnel dnya hakknda salt dnceyle bir eyler renme
yolundaki her abada artan bir kukuculuu temsil eder.
Hemen az ok konu dna kayarak unlar syleyeyim:
Gerek bir filozof katnda olduu gibi burada da alnd belgi
leri (iktibas iaretleri) yasa-d bir kavram ortaya atmak iin
kullanlmtr. Her ne kadar bu kavram, felsefe polisinin gzn
de, pheli bir sulu gibiyse de okuyucunun, imdilik onu
kullanmama izin vermesini dilerim.
Felsefenin ocukluk dneminde, salt dnceyle, bilinebi
lecek her eyi bulabilmenin olanakl olduuna inanlmt. O
bir sanryd (bo hayaldi). Bunu, felsefe ve doal bilimden
rendiklerini bir an bir yna brakan herkes kolayca anlayabilir.
Byle bir kii Platon'un idealara empirik olarak deneyimlene
bilir eylerden (nenlerden) daha stn bir gereklik yklendi
ini grmekle aknla dmeyecektir.
Spinoza ve Hegel'de bu n yarg, hfilfi barol oynar gz
ken canl bir gce sahiptir. Bazs bu sanrdan bir eyler olmak
szn felsefi dnce alannda herhangi bir nenin (eyin) ger
ekten baarlp baarlamayaca konusunda bir soru atabilir
ortaya. Fakat biz sormak istemiyoruz bu soruyu.

IPLAK GEREKLiK SANRIS 1

Dncenin snrsz nfuz gc konusundaki bu daha ok

aristokratik sanrnn karsnda halka daha yakn, plak ger
eklik sams bulunmaktadr. Buna gre nenler bizce, duyular
mz araclyle algladmz gibi (dirler).
Bu sanr insanlarn ve hayvanlarn gndelik hayatn yne-

10
tir, ayn zamanda btn bilimlerin, zellikle doal bilimlerin
k noktasdr.
Bu iki sanry yenme abas nispeten basit olmutur. Russell,
Anlam ve Doruluk Konusunda Bir Aratlfma adl yaptnn gi
riinde bu oluumu alas bir yaratc dnce zenginliiyle
yle dile getirmektedir: ,
Hepimiz 'plak gerekilik'ten, yani nenlerin grndkleri
gibi olduklarndan balarz ie. Otun yeil, talarn sert, karn
souk olduunu sanrz. Fakat fizik, otun yeilliinin, tan sert
liinin, karn soukluunun, bizim kendi deneyimizle bildiimiz,
yeillik, sertlik ve soukluk olmadn, onlardan farkl olduunu
kesinlikle syler bize.
Gzlemci bir ta gzlediini sandnda, eer fizie inan
mak gerekirse, gerekte tan, gzlemci olarak, kendisi zerine
yapm olduu etkileri gzlemektedir.
Bylece bilim kendisiyle savata grnmektedir: En ok
nesnel bir anlam tadnda kendini. istemine karlk znellie
daim bulur. plak gerekilik fizie gtrr. Fizik de, doruysa,
plak gerekiliin yanl olduuna. Bylece, plak gerekilik
doruysa yanltr. O halde yanltr. (sayfa 14- 15).

BERKELEY VE HUME'iN GR

Bu satrlar ustalkla biimlenmelerinden ayr olarak, daha

nce hi sylenmemi bir ey de sylemektedir. nk, y
zeyoen bakldklarnda Berkeley ve Hume, doal bilimlerdeki
dncenin kart bir tutuma sahip grnmektedirler. Bununla
birlikte RusseJi n hemen yukarda okuduumuz gr u
baianty aa koymaktadr:
Eer Berkeley d dnya nenleri>>ni duyularmzla doru
dan doruya kavramadmz, sadece nedensel olarak balan
tl olaylarn nenlerin imdisel durumuyle duyu organlarmza
geldii olgusuna dayanmaktaysa bu, kandrc z izgilerini bizim

ll
fiziksel dnce kalbna olan gvenimizden alan bir usavur
madr.
nk, eer fiziksel dnceden, onun en genel izgile
rinde bile kukuya dlrse, nesneyle gr akt arasna, nes
neyi zneden ayran ve nesnenin varlnm sorunsal (proble
matik) yapan herhangi bir nen (ey) yerletirmek gereksiz
dir.
Bununla birlikte nenleri (eyleri) ve onlarn ilikisini salt
speklatif dnceyle anlama olanana kar duyulan gveni
salayan, sz edilen fiziksel dnce biimi ve onun pratik
baarsndan baka bir ey deildir.
Gittike, nenler hakkndaki tm bilginin sadece duyularca
salanan hammaddenin ilenmesinden ibaret olduu kans
yerleti. Dnce, bu genel (ve isteyerek kapalca dile getirilmi)
biimiyle belki bugn yaygn olarak kabul edilmektedir.
Fakat bu kan, herhangi bir kiinin, gerekten, salt kurgu
araclyle bilgi elde etmesinin olanakszln belgiledii (ispat
ettii) saymna deil; daha ok, bilginin tek kayna olma ye
teneini sadece yukarda sz edilen anlamdaki empirik oluu
mun gsterdii olgusuna dayanr. Galilei ve Hume bu ilkeyi
tam bir aklk ve kesinlikle ele alan ilk kiilerdir.
Hume, asli olarak grmemiz gereken, nedensel balant
gibi kavramlarn, bize duyular araclyle verilen gerelerden
(malzemeden) gelmediini grmtr. Bu i-gr onu, herhangi
bir tr bilgi konusunda kukucu bir tutuma gtrmtr. Hume'
n kitaplar okunursa pek ok filozofun, bazen pek deer veri
lenierin bile Hume'den sonra anlalmaz nenler (eyler) yazd
ve bunlara hayranlk duyan bir okuyucu ktlesi olduu grle
cektir. Russell'n felsefi zmlemelerini okurken Hume hisse
dilir perde arkasndan. Onun, sorunlar ayrt ve onlara nfuz etme
yetenei ve anlatmnn sadelii Hume'u hatrlatr bana.
Kiiolunun kesin bilgiye kar youn bir istei vardr. Hu
me'un ak bildirisinin arpc grnmesinin nedeni budur. Bil
ginin tek kayna olan duyusal hammadde, alkanlk aracl-

12
yle bizi inan ve bekleyie gtrebilir, fakat bilgiye deil. Bu
hammadde, yasaya uygun ilikilerin anlaynaysa hi gtr
mez.

KANT

Sonra Kant, Hume'un ikileminin (dilemmasnn) ozumune

doru bir adm olan bir dnceyle kt ortaya. Kant'n ileri
srd biimde artk kabul edilemez olan bu dnce udur:
Bilgide empirik bir kaynaa sahip olan bilgi kesin deildir.
(H ume). Bylece, eer biz kesin bir bilgiye sahipsek o, akln
kendinde bulunmal. Geometri nermelerinde ve nedensellik
ilkesinde durum byledir. Bu ve belirli br bilgi trleri, dn
cenin baz aralara bavuran ve sonuta, duyu verilerinden t
remeyen a priori blmdur.
Bugn herkes doallkla, sz edilen kavramlarn Kant
ynnden yklenen hi bir kesinlik ve hi bir ikin zorunluk
iermediini bilmektedir.
Kant'n sorunu ele alnda, bana, doru grnen udur:
Eer durumu mantk noktasndan grrsek, dnrken, be
lirli bir hakla, duyusal deneyim gereleriyle nfuz edilemez
kavramiara ba vururuz.
Dorusu, sylediimin daha ars ileri srlebilir kansn
daym: Yani denebilir ki, dncelerimi:de ve dilsel anlatm
larmzda ortaya kan kavramlar, mantksal olarak gzden ge
irildiinde, duyu deneyimlerinden tmdengelimsel olarak elde
edilemeyen zgr dnce yaratmlardr.
Kolayca grlmez bu. nk biz, belli kavramlar ve kav
ramsal ilikileri (nermeleri) belli duyu deneyimleriyle yle
badatrmak alkanlndayzdr ki, duyu deneyimleri dnya
sn kavramlar ve nermeler dnyasndan ayran ve mantksal
olarak zerine bir kpr kurulamayacak boluun bilincine va
ramayz.

13
 Bylece, szgelimi, tam saylar dizisi aka, insan aklnn
bir buluudur. Yani belirli duyusal deneyimlerin dzene sokul
masn kolaylatran, kendi adna yaradlm bir aygttr. Fakat,
bu kavramn dorudan doruya duyu verilerinden olduu gibi
trernesini salayacak bir yol yoktur. Burada, say kavramn
zellikle setim. nk o, bilim ncesi dneme dayanr ve bu
olguya karn onun iimize yarayc karakteri hala kolaylkla
kabul edilebilir.
Gnlk yaantnn en ilkel kavramiarna gittike, bamsz
yaratc dnce kavramn evetlemek (tasdik etmek) kkl
alkanlklar yn arasnda daha g olur. Bylece bildirici ve
nemli sonular olan, yani buradaki koullarn anialmasn
salayan gr domu olur. Doan gre gre, kavramlar
deneyimden soyutlama yoluyle yani deneyim ieriinin bir
blmn ortadan kaldrmakla doar. imdi bu grn bana
niye bu denli nemli grndn aklamaa alacam:
Hume'un eletirisini okuyan biri, kolaylkla, duyusal ham
maddeden tretilmeyen kavramlarn ve nermelerin metafi
zik karakterleri dolaysyle dnceden karlmas gerektii
yolunda bir inanca varr. nk, btn dnce, sadece duyu
sal gerelerle olan ilikisi dolaysyle geresel bir ierime kavu
ur. Bu son nermeyi btnyle doru, fakat, onun ortaya k
masna yol aan kany yanl sayyorum. nk bu iddia tutarl
olarak srdrlrse herhangi bir dnceyi metafizik diye
mutlak olarak saf d brakacaktr.
Dncenin metafizike ya da bo konumaya dne
rek soysuzlamamas iin kavramsal sistemin yeterli sayda
nermesi duyu deneyimleriyle sk skya bal olmal ve bu
sistem duyu deneyiminin dzenleyici ve gzden geirici ii dik
kate alndkta, olanakl lde birlik ve titizlie sahip bulunma
ldr.
Bunun tesinde sistem (mantk bakmndan) yine man
tk ynnden isteksel (keyfi) olarak verilmi kurallara gre oy
nanan bir semboller oyunudur. Btn bunlar, daha ok bilin-

14
sel ve sistematik olarak kurulmu bilimsel dnce iin olduu
denli (ve ayn biimde) gndelik yaant iin de sylenebi
lir.
Artk, yle bir anlatm kullandmda ne demek istediim
anlalacaktr: Hume, ak eletirisiyle, sadece felsefeye ku
kunun tesinde bir ilerleme yolu amam, ayn zamanda (ken
di kusuru araclyle deilse de) felsefe iin bir tehlike yarat
mtr. nk, onun eletirisi sonucu hayati bir metafizik kor
kusu domu ve bu korku ada empirik felsefenin hastal
n biimlemitir. Bu hastalk. duyular araclyle verilenleri
grmezlikten gelip bir yana brakabilen bulutlardaki felsefenin
bir yanssdr.
Russell'n Anlam ve Doruluk zerine Bir Arallrma kita
bnda yapm olduu keskin zmleme ne denli hayranlk
uyandrrsa uyandrsn orada az ok zarara yol aan metafizik
korkunun hayaleti grlebilir. Zira bana szgelimi nenin
nitelikler demeti gibi alnmasnn nedeni bu korku gibi gr
nyor. Burada nitelikler, duyusal hammadde gibi kavranmak
tadr.
imdi, iki nenin bir ve ayn olmas olgusu, arilar btn nite
likleri bakmndan uyumaktaysalar, bu iki nenin arasnda
geometrik ilikilerin niteliklerine ait olduunu kabule gtrr
(Yoksa Paris'teki Eiffel kulesiyle New York'takinin ayn nem>
olduunu ileri srebilecektik)!
Bu bakmdan ben, nen'i (fiziksel anlamdaki nesneyi) ba
msz bir kavram olarak uygun uzaysal ve zamansal bir yapyla
birlikte sisteme katmakta hi bir metafizik tehlike grmemek
teyim.
Anlam ve Doruluk'un son blm metafizik olmadan
ilerin yryemeyeceini su yzne kartmtr. Yukarki aba
lar dikkate aldkta, bu noktay memnunlukla kaydediyorum.

* Russell'n, Anlam ve Doruluk Ozerine adl yaptyle karlatrnz.

S. ll9- 120, Konu zel Adlam.

15
 Orada itiraz ettiim tek husus, satrlar arasndan szan ve
zekaya balantl kt bilintir.

ALBERT EINSTEIN

ileri almalar Enstits,

Matematik Okulu,
Princeton,
Yl: 1943,
Amerika Birleik Devletleri
 EViRMENDEN BiRKA SZ

Bati Felsefesi Tarihi nin ilk kitabna yazm olduum eviri zerine
'

balkl yaznn sonunda yle demitim: Eskia felsefesini sradan felsefe

tarihlerinden aync zellikleri olduuna inandm iin Trkeye evirdim.
Onun her aydna yararl olaca umudundaym. zenlere ramen, eksik ve
yanl yerler bulunabilir. Bu yerleri bulup karan ve aadaki adrese bildi
ren okuyucuya imdiden teekkrler.>> Ve bir de posta kutusu says koymu
tum bu satrlarn altna.
Sonuta, baz mektuplar aldm. Onlarn, ar Trke dolaysyle, kfr
dolu olan ikisi hari, nemli noktalara deindiini ve benden cevap istedi
ini sylemeliyim. Bu grevi imdi yerine getiriyorum: (nce, yazmak zah
metine giren okuyucunun sorusunu kaydedecek, sonra, soruya cevap ver
rnee alacam.)

SORU

Russell'n mantndan sz ederken, onun paradokslar zdn sy

lyor, tipler kuramn anlattktan sonra Russell bu biimde yedi paradoks
zmtr. Principia Mathematica'nn yaym zerinden 58 yl getii halde,
zmler, deerini korumaktadr diyorsunuz. Bu paradokslar ksaca anlata
maz mydnz 7 insan akln aresiz brakan sorunlar merak eder ok kii.

CE VAP

Paradokslarn felsefedeki nemine ve tarihinin eskiliine Bati Felsefesi

Tarihi nin Antik a blmne yazdmz nszde deinmitik.
'

Baz soyut sorunlara cevap ararken kendisini felsefenin ortasnda bulan

Russell, (Portraits from Memory, Alien and Unwin, s. 1 O) daha Leibniz fel
sefesini eletirsel adan ele ald ilk genlik yllarnda, insan aklnn taklp
kald paradokslara bir matematiki ve mantk gzyle dikkat etmiti.
 Bunun en rahat belgilenmesini (ispatn) 1902'de matematiki Frege'ye
gnderdii bir mektupta bulmaktayz. Yine Antik Felsefe'de szn etti
imiz gibi Russell burada Frege'nin dt bir elimeden sz ediyordu.
Bu tr dncelerin geliimi iin iki yllk bir sreyi tavan olarak kabul edersek,
filozofumuz hi deilse 1900 ylndan beri, yani 28 yandan balayarak para
dokslar zerinde durmutur demek olur. Leibniz Felsefesinin Eletirsel Atk
lantmt 1900 ylnda yaynlandna gre hesabmz aa yukar dorudur.
(Zaten onun, Leibniz felsefesinden esinlenerek bulduu ve paradokslarla
ilgili indirgenebilirlik aksiomasna ilerde deineceiz).
1903 ylnda yaynlanan Matematiin ilkeleri nde Russell, elime
'

konusundaki kendi dncelerini ilk kez aa koymaktayd. iki yl sonra

J. Richard Cantar'un 1899'da snrlarn varln kabul ederek bulduu
paradoks'a benzer bir paradoks daha bulunca sorun, felsefede n plana
geti.
Russeii-Whitehead ilk basm 191O ylnda yaplan Principia Mat
hematica'nn birinci cildinde, paradokslarn zmn aada zetle
veeeim biimde yapyordu (Giri. ikinci Konu). Principia ortak bir yaptsa
da felsefe literatrnde, paradoks zmlerine gtren yolun, Russell'a ait
olduu kabul edilir.)

PARADOKSLARI ANLAMAK iiN

Paradokslar anlamak iin aadaki bilgilerin gerekli olduu kansn

daym:
a. nerme. Doru veya yanl olabilen tmce. Ahmet Ankara'ya git
ti., Mehmet airdir gibi. Gel trnden emirler, yarn hava gzel olsa
trnden dilekler nerme saylmaz. Yani onlara doruluk ve yanllk ykle
mi verilemez.
b. nerme Fonksiyonu. Yukarda verdiimiz nerme rneklerinde Ah
met ve Mehmet yerine matematikteki gibi eitli deerleri (burada e
itli zel adlar) alabilen genel iaretler (x gibi) konabilir. Bylece nerme
fonksiyonu doar.
c. Doruluk Deeri. Birden fazla nerme ihtiva eden bir ifadede (bu
P ise q'dur biiminde olabilir) p ile q'nun doru veya yanl olma olanay
la doan durumlar, yani P ise q'dum nermesinin ald deerlere gre de
ime durumunun sonucudur. Burada aynen matematikteki gibi p ve q
deiken, P ise q'dum anlatm fonksiyondur. Mantk iin o fonksiyon do
ruluk fonksiyonu adn alr.
. Doruluk Fonksiyonu. Birden fazla nerme ihtiva eden bir aniatmda
(ifadede}, bu nermelerin deimesi, eitli doruluk deerleri almas, yani

18
doru veya yanl olmasyle doru veya yanl olan anlatm. Szgelimi p
ise q'dun biiminde bir anlatm ele alalm. Burada p veya q, eitli doruluk
deerleri alabilir. O zaman da P ise q'dur ifadesinin doruluk deeri dei
ebilir, yani o anlatm doru ya da yanl olabilir. Bu bakmdan aynen mate
matikteki gibi P ve q nermelerine deiken, p ise q'dur anlatmna
fonksiyon ad verilir. Fakat burada sz konusu deikenler, nermelerin do
ruluu veya yanll olduuna gre, onlarn fonksiyonu olan P ise q'duo
nermesi doruluk fonksiyonudur demek olur.
Bu konuda basit bir rnek verelim: Aspirin alrsanz banzn ars
geer.>> Burada:
1. Aspirin alabilirsiniz, banzn ars geebilir. Yani her iki nerme
doru ve anlatm da doru olabilir.
.
2. Aspirin almasnz banzn ars yine geebilir. Yani birinci nerme
yanl, ikincisi doru olabilir.
3. Aspirin alrsnz, banzn ars gemeyebilir. Yani, birinci nerme
doru, ikincisi yanl olabilir.
4. Aspirin almasnz banzn ars gemeyebilir. Yani her iki nerme
de yanl olabilir.
Dolaysyle, P ise q'dur (aspirin alrsanz banzn ars geer) anla
tm, aslnda iindeki nermelerin deiken olduunu yani doru veya yanl
deerini alabildii bir fonksiyon niteliine sahiptir.
d. Yk/emsel Fonksiyonlar. Principia Mathematica'nn ilk basmnda
(1910, Cambridge University Press) P ise q'dur) biimindeki bir anlatm
daki P ve q, bu anlatm kuran eler anlamna atomik nermeler adn
almtr. Sonlu saydaki atomik nermelerin doruluk fonksiyonuna ( P ise
q'dur anlatm) ilkel fonksiyonlar ad verilmitir. Bylece Principia'nn ilk
basmna gre, deerleri ilkel nermeler olan fonksiyonlar yklemsel fonk
siyonlardr.
Fakat Principia'nn, sonraki basklarnda (1925 1935) deikenine
bakldnda, bir sonraki sradan olan tek deikenli bir fonksiyona yklem
sel fonksiyon denmitir (1935 basm, s. 53). Bylece bir yklemsel fonksiyon
ya bireylerin (nerme konusundaki rneklerimizde Ahmet, Mehmet) ya
da atomik fonksiyonlarn vey nermelerin biimiedii deikenierin (ar
guments, eski deyimle delil) doruluk fonksiyonlar olabilmektedir.
Deiik deikenierin fonksiyonu, eer o fonksiyonun deikenlerinden
biri, br deikenler, deerlerini aldklarnda, fonksiyonun yklemsel ol
masna yol ayorsa yklemseldir.
Grld gibi, bir yklemsel fonksiyon. olanakl kantlarnn btn
dnda baka bir btn iermeyen fonksiyon iareti demek oluyor. (Bura
da 'fonksiyon iareti' demeyi gerekli sayyoruz. nk, deikeni kapsayan,
fonsiyon deil onun iaretidir.)

19
 e. Fonksiyonlarm Srrasr: nermelerin deikenlerine gre dzenlenmesi
demektir. Btnleri deil de bireyleri var saydran nermeler, birinci sradan
kabul edilir. rnein btn yapraklar iin, ceviz aacnn da elma aacnn
da yapra yeildin> veya ceviz aacnda da elma aacnda da yeil olan bir
yaprak vardn> trnden nermeler, elma aacm, ceviz aacm gibi tek tek
aac varsaydrdklarndan, yani esasen onlar hakknda ileri srlm ol
duklarndan, birinci sradan>> nermelerdir.
imdi, birinci sradan bir fonksiyonun deiken olduu bir nerme de
ikinci sradan olacaktr.
Birinci sradaki herhangi bir fonksiyona yklem ad verirsek byle bir
fonksiyonun bir deerinin, bir bireyin kendi fonksiyonunun btn olanakl
deerlerine sahip olmas o deerin btn yklemleri o bireyin btn yklem
leri din> biiminde yorumlanabilir. Bylece, birinci srada fonksiyon deerinin
deikeni hakknda bir anlatm ileri srlm olur ve bu anlatm o deere
bir yklem, yani birinci srada bir fonksiyon yklememi olur. Birinci sradaki
fonksiyon deerine de birinci sradaki fonsiyon deil, birinci derecedeki fonk
siyonun btn deerleri yklenince, o ikinci sradan olur, yani birinci sra
daki fonksiyon ykleminin btn deerlerini ierir.
Bunun da bir rneini verrnee alalm: 'Xpolitiacdr' nerme fonk
siyonu, a'nn da politikac olduunu ierir anlatm X politikacdr' nerme
sinin deil, x in fonksiyonudur. Bu u demektir: Anlatm deitirmek iin,
X'i deitirmek gerekecektir. 'Politikacdr', szc grnte bir deiken
dir politikacdr' fonksiyonuna yklem ad verirsek, anlatm X'in yklemi
a'nn yklemidin> klna girer kolayca, bylece X hakknda olur ve politi
kacdn> yklemini almaz. Bu bakmdan ilk azda 'X politikacdm nerme
sinin bir deiken olarak grnd anlatm; gerekte sadece bir birey hak
kndadr, dolaysyle birinci sradandr.
ikinci sradan fonksiyonlar da, deikenleri arasnda, birinci sradan
fonksiyonlar bulunduran fonksiyonlardr. Bu i ie fonksiyonlar fizikte he
men grlebilir. Szgelimi, belli bir zamanda alnan yol hzdm nermesinde
yol ve zaman deiken, hz fonksiyondur. u halde hzn deiken ol
duu bir fonksiyon alrsak bu ikinci dereceden bir fonksiyon olacaktr. O
da, kinetik enerji olabilir.
Gndelik yaantdan da rnekler bulmak g dei ldir: rnein Ahmet'in
.
Mehmet'in v.. fonksiyonu olan politika, yurt ynetiminin deikeni olabilir.
Atatrk, byk bir komutan biimleyen birinci sradaki niteliklere sahipti
dediimiz zaman, birinci tipte, fakat ikinci srada bir nerme ileri srm
oluyoruz.
Grlyor ki bireyler dnda, kavramlar deiken olan fonksiyonlar
az deildir. Dolaysyle, ikinci sradaki fonksiyonlar da nemlidir.
f. Tip. Bir nermenin anlaml olma uzanm biiminde tanmlanabilir.

20
Bylece iinde, bir nerme fonksiyonunun deerlerini bulunduran deiken
ler topluluu o fonksiyonun tipini biimler.
Szgelimi, Piaton bilgedin nermesini alalm ele. Burada birey olarak
Piaton birinci tiptense, bilgedir ikinci tiptendir. nk, dilgedin, an
laml olarak Piatona yklenebilir. te yandan erdem nc derecededir.
nk bilgelik erdeme, erdem, dilgelike anlaml olarak yklenebilir.
Dolaysyle dtn sra saylarnn sra says anlatmnda da bu anlamda bir
tipler sras gzetilmektedir.
Sadece yklemsel fonksiyonlar ele aldmzda, deiik tipleri, ykselen
belli bir srada grebiliriz. Fakat, ilikisel fonksiyonlar dikkate aldmzda
sra saylaryle dile getirilmeyecek glklerle karlarz. iki terimli bir ili
ki bireyler arasnda olabilir (<<Ahmet'le Mehmet kardetir gibi}. Fakat o
iliki t ek bir bireyin ykleminden ayrt edilebilir. Dahas bireysel terim
arasndaki iliki, iki terim arasndaki ilikiden farkl olabilir. Bu hususa, tip
ler dizisinin bir zellii olarak iaret edilmelidir.
g. ierme. ierme, en basit biimde dile getirilmek istenirse, bir art
ve karl olan nerme demektir. Hava gneliyse scaktr. Aspirin alrsak
bamzn ars geer gibi. Ksas ierme, iki nerme arasndaki ilintidir.
iermeler mantk bakmndan son derece byk nem tamaktadr.
Eski Yunanistan' da sofistler, kandrc karmlarla n kazanmlardr. Abdera
l Protagoras'la rencisi Euthylus'un yksn ok kii bilir. Platon Euthy
dem os unda da sofistlerin dncesine ait rnekler verir:
'

Bu kpek babadr.
Bu kpek onundur.
0 halde, bu kp ek onun babasdr (Euthydemos, 298).
Bu karm, sistem bakmndan dorudur. rnein bir kalem iin:
Bu bir kalemdir_
Bu mavidir.
O halde bu bir mavi kalemdir diyebiliriz pekala.
Fakat, bir nesnenin bir kiiye ait olmasyle, bir kiinin zce sahip olduu
nitelik ayr ayr eylerdir. rneimizd e <<cnun sfat gerekte:kpee, <daba
sfatysa adama aittir. Kalem meindeyse <<bu ve <<mavi sfatlarnn ikisi
de kaleme aittir.
Bunlar doallkla. henz ierim mantnn gclimedii dneme ait yan
llklardr.
nl matematiki Eukleides ynnden kurulan Megara okulu ve M. .
300 yllarnda Zenon ynnden kurulan Sundurma (Stoa) ok ulu, mantksal
para dokslara bir zm getirme abalar yannda, karm ernalarn da
sistemli bir biimde incelemitir Bylece rnein <Sokrates koar, Sokrates
koma z, yleyse sen Roma' dasm trnden balantsz karrnlardan kan
mak mmkn olmutur.

21
 Koullu anlatmlar, zamannda ok tartlm ve nl talama airi Kal
limachos, Artk damlarda kargalar bile 'ne neyi ierir' diye tyon> demitir.
(Lukasiewictz, Geschichte d er aussagen Logik, Erkenntnis, 1930).
Aristoteles Peri Sophistikon Elenchon adl yaptnda sofistlerin kt
mantna kar karken, bir vargya gtren kantlar ele alr ve onlar, di
daktik, diyalektik, inceleme kantlar ve kandrc kantlar diye drde ayrr.
Aristoteles'e gre mantksal yanllardan kamak iin, ierimiere dikkat
etmelidir. Bu da, rneklere, aratrmalara ya da eksik tasmiama (kyas) olan
enthymeme'ye ba vurmakla salanr.
Kanma gre, artl ifadelerin en gzel tanmn Megara'l Philon ver
mitir. Philon'a gre doruyla balayp yanlla bitmeyen artlamalar doru
dur. Yeni alarda koullama yoluyle karma en gzel rnek Descartes'in
dnyorum o halde varm ilkesidir.
Gnmzdeyse bu tr nermelere Trkiye Babakan Sayn Sleyman
Demirel'in konumalarndan rnek verilebilir. Sayn Demirel, 18 Aralk 1968
tarihli basn toplantsnda sorulan Ticaret Bakanl, d ticaret rejimimi
ze aykr i yapm mdr? anlamndaki bir soruya, Buna imkan yoktur.
nk, Ticaret Vekaleti, d ticaret rejimimizi icra organ iinde yrten ve
kalettir, kendi koyduu rejime uymamas mmkn deildin biiminde kar
lk vermistir.
Ayn basn toplantsnda sayn babakana baka sorular da sorulmutur.
Szgelimi Osmanl Bankasnn her gn yeni ube amas milli bankacl
mzn gelimesini engelleyebilir mi? sorusuna Trkiye babakan, Hayr
engelleyemez, Osmanl Bankas, sadece bugn deil, yllardan beri mevcut.
milli bankaclmza kt tesiri olsayd, bu zamana kadar bunun mnaka
as yaplrdD> demitir.
Sayn Demirel ayrca Atatrk aleyhine ilenen sularn oaldna de
inen bir gazeteciye, Savclklarn bu tr sular aleyhine girimi olduu ta
kibat saysnda bir oalma olmadna gre, Atatrk aleyhine ilenen su
larn artndan sz edilemeyeceini sylemi ve ocuklarndan byk bir
ksmnn adn Kemal koyan milletin Atatrk'e kar olmas dnlebilir mi?
szlerini eklemitir.
Demirel'in ncl ve yarglar arasndaki ilikinin yokluu veya eksiklii
derhal gze batacak trden olduu iin, ayrca onlar zerinde durmak iste
miyorum.
Yanl karm veya kt mantk konusunda ok gzel birer rnek olan
bu usavurmalar bize, doru dncenin nasl olmas gerektiini de gster
mektedir.
h. Biimsel Edeer/ik. ierimin nemine bylece iaret ettikten sonra,
Russell'n ilerde anlatacamz indirgenebilirlik aksiomasD>nda szn ettii
biimsel edeerlilii rahata tanmlayabiliriz:

22
 iki fonksiyon, birinin mmkn her deikeniyle elde edilen nerme
ayn deikenin yer ald br fonksiyon tarafndan ortaya konan nermeye
edeerse e deerdir.
Yine, iki fonksiyon, biri brn daima ierdiinde biimsel olarak e
deerdir. Biimsel olarak ierme srekli olarak iermedir. Sokrates insandr
nermesinin Sokrates lmldr nermesini iermesi biimsel ierimin
zel bir rneidir.
Biimsel ierimin zel durumlar olmayan ierimler ierim olarak grl
mez. Bu gibiler, materyal ierim olarak mantk dnda braklr. Onlar genel
olmayan tek tek durumlar iin doru ierimlerdir. Russell- Whitehead'n 'kesin
ieri m' tanmna gre ya koul nermesi doru deildir ya da koul nermesi
doruysa onun karl (ceza) kesinlikle sz konusudur.
1. zd e /ik. Eer iki nesne, doruluk deerleri deimeksizin ayn yk

Iemieri alabiliyorsa zdetir. Bunu baka trl yle dile getirebiliriz: Eer
bir nerme iinde iki deiken, o nermenin doruluk deeri deimeden
birbiri yerine konabiliyorsa sz geen deikenler zdetir. zdelik, mate
matikte eitlik iaretiyle gsterilir. Demek ki, eitlik, edeerli nermeler,
zdelikse deikenler iin sz konusudur.

PARADOKSLAR VE ZMLERi

1. a. EP/MEN/DES (Girit/i) PARADOKSU. Giritli Epimenides, btn

Giritliler yalancdr demiti. Bu sz hem dorudur, hem yalan. Byle bir
elimenin en basit biimi yalan sylyorum diyen bir kii zerinde uygu
lanabilir. Eer o kii yalan sylyorsa doru, doru sylyorsa yalan syl
yordur.
b. ZM. Yalan sylyorum anlatm u kla sokulabilir:
evetlediim ve yanl olan bir nerme vardr. Yani bunu syleyen kii p'yi
ileri sryorum ve p yalandr fenksiyon ifadesinin bir deerinin doruluu
nu ileri srmektedir. nce yanl szc karanlktr. Onu ak duruma
sokmak iin, yanlln srasn, yani yanlln yklendii nermenin sra
sn belirlemeliyiz.
Eer bir nerme n. sradansa, iinde bu nermenin grnd bir ner
me bir sonraki sradandr. u halde bir evetlediim ve n. sradan yanlla
sahip bir p nermesi vardr anlatm n'den daha yksek bir derecededir
Bylece, Epimenides kendi alan iine dmez. hi bir elime de domaz,
Yalan sylyorum ifadesine bakldkta, birinci sradan yalan bir
nerme ileri sryorum, ikinci sradan yalan bir nerme ileri sryorum
v.. trnden anlatmlar ileri srmek gibi grnebilir. Fakat, birinci sradan
yanl bir nerme ileri srlmediinden, birinci sradan yanl bir nerma

23
Ileri suruyorum nermesi yanltr. ikinci sradan yanl bir anlatm iler
sryorum nermesi dorudur. Epimenides'in ortaya koyduu elime by
lece ortadan kalkm olmaktadr.
2. a. PARADOKS. S. kendilerinin yesi olmayan btn snflarn
snf olsun. O halde X snf ne olursa olsun X S'tir nermesi X S deildir
nermesine edeerdir. Bu bakmdan X 'e o deeri veerek S. S'din demek
S, S deildir demekle edeerdir.
b. ZM. Bu fonksiyonun ve paradaksun zm iin. snfn bir
fonksiyon anlatmna indirgenmesi gerekir. Bir snf tanmlayan fonksiyon,
sadece snf yeleri olan deikenlerle doyurulur. Boylece bir snf. bir
fonksiyondan tremi ve fonksiyonu nceden warsayan bir nen'dir.
Bylece bir snf. ksr dng ilkesine gre kendini tanmlayan fonksiyona
deiken olarak verilemez. Verilirse anlamsz bir anlatm kar ortaya. By
lece bir snf ne kendi yesidir ne de kendi yesi deildir.
3. a. PARADOKS. R ve S. iki iliki olsun ve R S'le R ilikisine sahip
olmad zaman T ilikisi ortaya ksn.
u duruma gre. R S e kar T ilikisine sahiptim anlatm R. S'e kar
R ilikisine sahip deildir anlatmna e deerdir. Bu bakmdan. R'a ve S'e
T deeri verirsek T. T'ye kar T ilikisine sahiptim ve T, T'ye kar T iliki
sine sahip deildir gibi iki anlatm elde ederiz.
b. ZM. R ilikisinin bir fonksiyonla tanmladn dnelim Yani
R ilikisi X ve y gibi iki deikenin sz konusu olduu bir fonksiyonla ta
nmlansn. (rnek: Ahmet'le Mehmet kardetir). O halde R; S'e kar R
ilikisine sahiptir nermesi kardetir yklemi dikkate alnarak yorumlana
bilir. Yani R ve S anlaml olarak kardetir ykleminin deikeni olmakta
dr.
Fakat, R'in kendini tanmlayan fonksiyonu nceden varsaydrd d
nlecek olursa kardetir ykleminin deiken olarak, bu yklemin te
rimleriyle tanmlanabilen bir nesneyi almas gerektii anlalcaktr. Hi bir
fonksiyon yapamaz bunu. Bu ' kardetir' kardetir demek olur. Dolay
syle R. S e kar R ilikisine sahiptir nermesi anlamszdr.
4. a. BURALI - FORTI PARADOKSU. iyi sralanm her dizi. bir sra
saysna sahip olabilir (birinci, ikinci v.. gibi). Sra saylar dizisi verilen bir
sra saysna kadar. o say dahil. verilen sra saysn bir aar ve btn sra
saylar dizisi iyi dzenlenmitir.
Btn sra saylar dizisi a gibi bir sra saysna sahip olabilir. Fakat bu
durumda a dahil btn sra saylar dizisi a'dan bir fazla, yani a art bir sra
saysna sahiptir. Bu bakmdan a. btn sra saylarnn sra says deildir.
b. ZM. Bir dizi bir ilikidir. Srasalsayysa iizinin snf. Bu bakmdan,
srasal saylarn dizisi. ilikiler snflan arasndaki bir ilikidir ve sz konusu
srasal saylarn yesi olan diziden daha da yksek bir tiptendir.

24
 Bylece, Burali- Forti'nin btn sra saylarnn sra says anlatm,
verilen bir tipte btn sra saylarnn sra says olmaldr,
5. a. KTPHANECi BERRY PARADOKSU. Russell'la Whitehead'e
asl meslei ktphanecilik olan Berry ynnden nerilmi paradoksa gre,
sonlu tam saylarn ingilizce adlarndaki hece says, tam saylar bydke
artma eilimindedir ve gittike de artmaldr. nk, verilen sonlu sayda
hecelerle, sadece sonlu sayda adlar ortaya konabilir. Sonuta, baz tamsa
ylarn adlar en az 19 heceden kurulmal ve onlar arasnda hece says en az
olan tam saylar da bulunmal.
19 heceden daha az heceyle dile getirilmeyen en kk tam say anla
tm, belirli bir tam sayy gstermelidir. ingilizcede bu 111,777 saydr. Fa
kat 19 heceden daha az heceyle dile getirilemeyen en kk tam say kav
ramnn kendisi 18 hecelidir. Bu bakmdan 19 heceden daha az heceyle dile
getirilemeyen en kk tam say 18 heceyle dile getirilmektedir. Bu bir
elimedir.
b. ZM. Bu paradoks ksr dng yaniii ilkesine gre zlr.
Bir derlemenin btnn iinde bulunduran, bu btnden biri olmamal
dr. Ya da tersine, Belirli bir derleme, bir btne sahip olmasyle, sadece
bu btnn terimleriyle tanmlanabilir yelere sahip olacaktr. Dolaysyle, ad
geen derleme bir btne sahip olmayacaktr. Ksr dng ilkesi adn alan
bu dnce, yasa-d btnleri ortadan kaldrmak amacyle kullanlabilir.
Berry paradoksunda da ayn dile getirilebilin szc, adlarn btny
le ilgilidir. Fakat adlar arasnda gsterilmitir. Tipler kuram adlarn btnn
olanaksz duruma getirmektedir. (Fonksiyonlarn sra dzeni hakknda dr
dnc paradaksun zmndeki ksa aklamaya baknz.) Bylece, tipi
anlmadka u veya bu heceyle dile getirilebilin szcklerini kullanmak
kurala uymamaktadr.
6. a. PARADOKS. Sonsuz tesi sra saylar arasnda bazs tanmlana
bilir, bazs tanmlanamaz. nk, olanakl tanmlarn toplam says alef-sfr
(bu saylara karlk olan i brani alfabesinin ilk harfi. Byle bir kabul uzlam
saldr). Halbuki, sonsuz tesi sra saylar alef-sfr' aar. Bu bakmdan, ta
nmlanamaz sra saylar bulunmaldr. Fakat o say da tanmlanamaz en
kk sra says olarak tanmlann. Durum elimedir.
b. ZM. Bu paradoks, beinci paradokstaki dile getirilebilin sz
c yerine tanmlanabilin szc konarak zlr. nk tanmlana
bilir> ilkel olmayan bir adla dile getirilebilir, adianabilir demektir. ilkel adlar.
tel adlardr, yani bir tant (tasviri) iermeyen adlardr.
7. a. RICHARD PARADOKSU. Btn ondalklar sonlu sayda szck
lerle tanmlanabilir. E, byle ondalklar snf olsun. O halde o, alef-sfr sa
ysnda terime sahip olacaktr.
imdi, N ylece tanmlanan bir say olsun: Eer n, ondalktaki n say p

25
ise, N'deki n. say p art 1 olsun (rnein p 9'sa sfr olsun). O halde N, E'nin
btn yelerinden farkl olacaktr (snrl n deeri ne olursa olsun). N'deki
n. say, ondalklarn E'yi biimleyen n.'sinin n. saysndan farkldr. By
lece N, n. ondalktan farkl olmu olur. Fakat biz, N'i sonlu szcklerle
tanmlamtk. Bylece o, E'nin bir yesi olmaldr. Bylece N, hem E'nin
yesidir, hem de deildir.
b. ZM. Richard paradoksunun zm de 6 ve 7. paradokslarn
ayndr. Burada dile getirilebilir, tanmlanabilir gibi szcklerin yerine,
verilen tipteki tanma sahip ondalklar gemektedir.
Fakat, Richard, Genel Bilim Dergisi>nde yazd bir makaleyle (190.5,
XVI), ileri srd ondalklarla ilgili paradokstan vazgemi, ve sonlu sz
cklrle tanmlanabilecek ondalklarn, btn diziye bavurmakla tanmlana
bilecek herhangi bir ondalk ierdii biiminde tam anlamyle anialama
yacan sylemitir.

iNDiRGENEBiLiRLiK AKSiOMASI

Son olarak Berry paradoksunun zmn daha iyi anlamakta yardmc

olaca dncesiyle, Russell Whitehead ynnden ortaya atlan bir ak-
siomay ayrntl ve eletirili olarak ele almak istiyorum.
Eudoxus (408 - 315, M..l ve Dedekind'in (1831 - 1916) ileri srd
gerel saylar kuramna gre, gerel bir say, usal saylar arasnda saylarn
bir kesimidir. Bundan, gerel saylar dizisinin usal saylar dizisinin dizisi
olduu anlalr. imdi eer, S, gerel saylarn, bo olmayan st snrl sn
fysa, S'in en kk st snrnn, S iindeki btn gerek saylarn birleimi
ya da mantksal toplam olduu var saylr.
Bu da gerek bir saydr ve ye olarak, iinde usailan bulundurur. Bu
usallar, S'in herhangi bir yesinin yesidir. Bu konu zerinde biraz duralm:
Gerel say, rasyonel saylarn bir kesimidin> demitik. Bu gerel saynn
belli bir rasyoneller snf olduunu sylemektir. Bylece 1 /2'den kk
usallarn snf, bu sayyla ilgili fakat onunla zde olmayan gerek bir say
dr.
Usal saylar, byklk bakmndan dizilirlerse bir dizi biimler. Bu dizinin
herhangi iki terimi arasnda bir terim bulunmaktadr. imdi herhangi bir usal
sayy ele alalm. Burada, aldmz usaldan daima kk saylarn biimiedi
i sonsuz usallar snf dnlebilir. Byle bir zellie sahip usallar snf
na kesim (segment) adl verilebilir. ite bu kesim Russell'a gre gerel say
y biimler (Matematiin ilkeleri, Alien Unwin, 1937, s. 272).
imdi, yukarda sz geen S'in st snr 0,5'tir. Bu snrn en kk says
da ona en yaklak alandr. Szgelimi 0.49; 0,4999; 0.4999 v.. dizisinde

26
en ok dokuza sahip olan say. ite o say yine 0,5 usalindan kk olup yine,
gerek saylar biimleyen snfa girecektir.
Bu zelliklere sahip gerel saylarn dizisi olan S'in st snrna en yakn
olan saynn yine bir gerel say, yani usallar kmesi olaca aktr. Dolay
syle Russell'in bir btn ieren fonksiyonun kendisinin o btnden biri
olamayaca, yani kendi deerlerinden biri olamayaca konusundaki dalian
m tipler teorisi sarslmaktadr. nk, usal saylar dizisi gerel saylar belir
leyen nerme fonksiyanlarna ba vurmak suretiyle tanmlanmaktadr. Bir
gerel sayy biimleyen usal say dizisi sonsuz olduundan sadece bir ner
me fonksiyonuyle dile getirilebilir. Bu fonksiyon usal say dizisinin yelerin
ce doyurulur. Gerel saylar dizisinin en kk st saysn belirledii var
saylan fonksiyon doallkla, btne ba vuracaktr. Bu da tipler kuramnn
uygulanmad nemli bir matematik alann gsterir.
ite Russell, bu gln karsna indirgenebilirlik aksiomasmn
kartr. Bu aksioma, geekte, tipler kuramndan taviz vermektir.
Russell unlar sylyor (Principia, ikinci bas. Giri):
a. ' Btn a - fonksiyonlar' hakknda, a verilen herhangi bir nesneyse,
hi bir anlaml anlatm ileri srlemez. Bylece, 'a deikeniyle doru olan
btn fonksiyonlar' anlamna 'a'nn btn zellikleri' biimindeki bir deyi
yanltr. ilgili fonksiyonun srasn ayrt etmek zorundayz.
... a'nn btn yklemsel zelliklerinden ve ikinci sradaki zelliklerin
den v.. sz edebiliriz.
... Baz durumlarda, baz ifadelerin a'nn n. sradaki zellikleri hakknda
(n ne olursa olsun) olduunu grmekteyiz. Bu gibi durumlarda anlatrnn
a'nn btn zellikleri hakknda olduunu kabul etmekte bir saknca yoktur.
b. Ayrca Russell'a gre, iki deiken zdese ve ilerinden biri, bir
yklemi doru olarak alyorsa br de ayn yklemi doru olarak alr di
yebiliriz de o yklemin btn deerleri iin, onun belli bir deikenle biim
Iedii nerme, baka tir deikenle biimiedii nermeyi ieriyorsa bu iki
deiken zdetin> diyemeyiz (Principia s. 57).
nk birinci durumda belli bir ykleme sahip belli bir deikenin bi
imledii nerme doru olduundan ayn ykleme sahip baka bir deike
nin biimiedii nerme de doru olmakta ve yklemlerin btnyle ilgili
hi bir ierim sz konusu edilmemektedir. Halbuki ikinci durumdaysa belli
deikenle bir konudaki btn yklemlerin biimlendirdii nermeler iin
iine girmektedir. Bir yklemin btn deerleri ikinci sradan bir anlatm
olduu iin o, bireysel deikenlere yklenemez. Bylece bir aksiomann yar
dmna bavurmakszn x gibi bir deikenin btn yklemlerinin y gibi bir
deikene ait olmas durumunda, x'in btn ikinci sradaki zelliklerinin de
y'ye ait olmas gerektiini syleyemeyiz.
<dndirgenebilirlik aksiomasm bu ana gereklerle ortaya kmtr.

27
 Aksiomann szel anlatm udur: Verilen herhangi bir fonksiyona, bi
imsel olarak edeer yklemsel bir fonksiyon vardr.
Bu aksioma,. ok sayda usavurmay yasaya uydurur. Russell'a gre,
snflarn varl var saylrsa indirgenebilirlik aksiarnas ispat edilebilir (Prin
cipa, Giri).
Bu durumda hangi sradan olursa olsun, verilen bir fonksiyon iin, o
fonksiyonu doyuran nesnelerden kurulu bir snf vardr. Bu bakmdan verilen
fonksiyonla kurulan bir nermenin deikeni (delili) bir snfa ait demek olur.
Fakat bir deiken bir snfa ait olunca u deiken u snfa aittir dedi
imizde hi bir grnte deikeni olmayan bir nerme ve dolaysyle
bir yklemsel fonksiyon kar ortaya: x gibi bir deikenin yklemsel fonk
siyonu. Bylece, verilen fonksiyona biimsel olarak edeer bir yklemsel
fonksiyon, snflarn kabul iin gerekmektedir.
Burada hemen, Russell'in gerek Matematiin ilkeleri'nde (1903),
gerekse Londra Matematik Dernei Tutana>>na yazd bir makaledeki
(Sonsuz-tesi Sayiiar ve S1ra Tipleri Kurammm Bazt Glkleri zerine,
N, 1900, s. 29 - 53) dnceleriyle elimeye dtn belirtelim. O, gerek
Matematiin ilkeleri'nde gerekse sz edilen makalede bir snf belirlemeyen
nerme fonksiyonlar da bulunduunu dnm ve onlara yklemsel
olmayan fon ksiyonlar adn vermiti. Esasen o, paradokslar da bu yoldan
zmtr. Yani kendi kendine yklem olmayan fonksiyonlar bulunduunu
kabul ederek. Dolaysyle, yukarda da belirttiimiz gibi indirgenebilirlik
aksiomasm tipler kuramyla alan yolun gerisin geri gidilmesiydi.
Nitekim Fransz matematikisi Henry Poincare, ii tanmlar asndan
deerlendirerek yklemsel olmayan biimde saylmas gerekli tanmlarn
bir ksr dng ierdiini sylyordu. (Matematik ve Manttk, Metafizik ve
Ahlak Dergisi, XIII, 1906, s. 815 - 835). Bir snf belirlemeyen, yani Russell
asndan yklemsel olmayan fonksiyon biimindeki tanmlar baz nenleri
dile getirmekte baarszla uruyor. Daha dorusu tanm gibi gzkyor,
bir ksr dng ieriyordu.
Anlalan Russell, balangtan beri iki ayr tutum iindedir. nk daha
1902 ylnda Frege'nin dt elimeye ona yazd bir mektupla deinir
ken daima bir kavramn uzanmndan, yani bir snftan sz etmenin mmkn
olmadn kabullenmitir. Cantor ve Frege'nin elimeleri on;; gre her kav
ramn daima bir snf belirttiini kabul etmekten douyordu.
Leibniz'in, ayrt edilmezlerin zdelii ilkesi yol amtr bu aksioma'ya.
Russell Leibniz'i ok iyi tandn Felsefe Tarih i'nin nsznde de belirt
mektedir. O ilk byk yaptn zaten Leibniz felsefesini eletirisel adan tant
mak amacyle yazmtr. Russell, Leibniz'in bu ilkeyi ileri srerken btn zel
likleri asndan uyuan iki nesneyi kasdetmediini sylemektedir (Principia,
s. 57). nk, bu takdirde x'in zelliklerinden biri x'le zde olacak ve zorun-

28
lukla y'ye uyacaktr. Sonuta Leibniz ilkesi snrlanarak, ayrlmazlk iin ge
rekli ortak zelliklerin yklemlere zg olduu kabul edilebilir. X ve y, btn
ykiemleri asndan uyumaktaysa zdetir denebilir. Her zellik bir yklem
ynnden tanmlanan nesneler derlemesine ait olur. Bu bakmdan x'le z
de nesnelere zg ve ortak bir yklem vardr. Ve x'le y'yi, birincisinin ner
me fonksiyonu iin, o doru olduunda dor.u. yanl olduunda yanl bir
yklemsel fonksiyon bulunmaktadr.
Bylece, bir nesnenin yklemine. o nesne hakknda doru olan yk
lemsel fonksiyon denirse bir nesnenin yklemleri, onun zellikleri arasn
dan, sadece birka olmu olur.
Diyelim ki, Atatrk, byk bir komutan iin gerekli btn zelliklere
sahipti.)) Bunu, Atatrk byk bir komutan iin gerekli btn yklemlere
sahiptir biimine sokabiliriz. Burada Russell'a gre, grnte bir deiken
olan bir yklem bulunmaktadr. nermeyi, ierime gre yorumlarsak b
yk bir komutanda bulunmas gereken btn yklemlere bakldnda, Ata
trk byk bir komutandn) diyebiliriz.
Atatrk'n byk bir komutan olmas, onun byk bir komutan iin
gerekli btn yklemlere sahip olmasn gerektiriyorsa ayn nen, herhangi
bir komutan iin de sylenebilir demektir. Ite indirgenebilirlik aksiarnas
bylece, her byk komutann, byk komutanlara zg btn zellikleri
tadn nceden kabul etmek demektir. Bylece, Atatrk'e yklediimiz
zellie daima edeer bir yklem daha elde etmi oluyoruz. Bu yklem, sa
dece o zellie sahip komutanlara zgdr ve btn byk komutanlarda
ortaktr.
Russell ayn aksiarnay zdelik ilkesine de uygulamtr. Bilindii gibi,
iki nesne biri iin sylenen, doruluk deeri deimeden br iin de syle
nebiliyorsa yani onlardan birinin yklemleri br iin de doruysa birbirinin
zdeidir.

GEREL SAYlLAR SORUNU

Verilen her fonksiyona edeer bir yklemsel fonksiyon bulunduunu

ileri sren aksioma gerel sayy belirleyen her yksek sradan nerme fonk
siyonu iin ayn gerel sayy belirten bir yklemsel fonksiyon bulunduunu
varsaydracaktr. nk o fonksiyon ayn usal saylarla belirlenir, bakalaryle
deil.
Aksiomann kabulyle Berry paradoksunun zm kolayiam olur.
Bylece, yalnz ilk sradaki adlarla dile getirilebilir tam saylardan sz edile
bilir ve paradoks yklemsel fonksiyonlarla biimlenmemi olur. Kesimin kendi
yelerinden birinin zellikleriyle tanmlanmas zorunlu deildir.

29
 Burada, Berry paradoksunun yaps dolaysyle aksioma baarl grl
yor. O. salt matematik deil, dnce ve anlamla ilgili, dilsel bir paradokstur.
Burada edeer fonksiyonlar, kendi aralarnda dei toku edilemez. Sz
gelimi, bir szck veya sembolla kasdedilen, br szck veya sembolla kas
dedilmeyebilir. Dilde bir fonksiyon tanmlanabiliyorsa, onun, matematikteki
gibi ilkel edeer fonksiyonun verilen sembollerin terimleriyle tanmlanmas
gerekli deildir. Dolaysyle indirgenebilirlik aksiomasnn ie yarad yeri
ayrt etmek ve onu sadece dilsel paradokslara zg klp, matematik paradoks
lardan uzak tutmak yerinde olacaktr.
Son olarak, indirgenebilirlik aksiarnas nn zorunlu olmadn sylemek
yerinde olacaktr. Fakat o kendi iinde elimeli de deildir. Zorunlu deildir
nk, snflar tanmlayan nermeler sonsuzdur. a deikenine sahip atom
sal bir fonksiyon ele alalm. Bu a' ile, biri hari br btn fonksiyonlar a
sndan uyukun bir baka birey bulunabilir.
Aksioma elimeli deildir. Zira, her bireyler snfn tanmlayan atomsal
bir fonksiyon bulunabilir. (Bu durumda her fonksiyon sadece ilkel deil, a
tomsal bir fonksiyona da edeer olacaktr.)
Dolaysyle, aksioma, zorunlu olmadndan yanl, kendi iinde eli
meli olmadndan doru olabilir.

NSZN BiTiMi

Bu nszde, daha baka sorulara da cevap vermek isterdim. Onlar ara

snda Antik Felsefedeki hayvansal inan deyimiyle. belirsizlik ilkesi de
yiminin aklanmasn isteyenler, ilgin ve uzunca cevaplandrmaa deer
trden. Bunlar, Modern Felsefe adyla yaynlanacak nc kitapta de
erlendirmee alacam.
te yandan Russell, islam felsefesi blmn ok ksa yazm. Bu
her eyden nce, kitabn Bat Felsefesi Tarihi adn tamasndan domak
tadr. islam felsefesi orada, eski Graikos felsefesini aktarc bir ara olmas,
ortaa bat dncesine etkisi asndan ele alnm.
Biz bu durumu gz nnde tutarak, islam felsefesi hakknda uzunca bir
blm eklemek istedik kitaba. Sonradan bunun, btnl aksatacan
dndk. islam felsefesi, btn yabanc kaynaklardan yararlanarak hazr
lamakta olduum bilimsel bir yaptta ilenecektir. Bu yapt, eer niversite
den kaynak salama iinde karmza karlan zorluklar yenilir de tamamlana
bilirse, umarm doyurucu olacaktr.

Not: Kitap adlar dnda kalan parantez ii aklamalar bana aittir.

30
 GR

Katolik felsefesi deyimini, A vrupa dncesine, Sanctus

(Saint) Augustinus'tan rnesansa dein egemen olan felsefe
anlamnda kullanacam. On yzyl sren bu dncmden gerek
nce, gerekse sonra, ayn genel okula bal filozoflar yetimemi
deildir. rnein, Augustinus'tan nce, ilk kilise babalarnn,
zellikle Origenes'in sz edilebilir. Rnesanstan sonra da,
ortaa sistemine, daha ok Aquino'lu Thomas'a 'bal pek ok
filozof saylabilir. Gnmzdeki btn Katolik felsefe reti
cileri de bunlara dahildir. Fakat, Katolik sentezini kurmaa ya da
mkemmel bir duruma getirrnee alanlar, sadece Augusti
nus'la rnesans arasnda yaayan byk filozoflardr.
Augustinus'tan nceki Hristiyanlk alarnda yetien
sundurmaclar (stoa'clar) ve yeni-Platoncular, felsefe yetene
i asndan kilise babalarn glgede brakr. Rnesanstan son
ra, bellibal filozoflardan hi biri, hatta koyu Katolik olan
lar bile skolastik ya da Augustinus'u gelenei srdrme iste
i duymamtr.
Bizim zerinde duracamz dnem, kendinden nceki ve
sonraki dnemlerden sadece felsefe bakmndan deil daha pek
ok adan deiiktir. Deimeyi meydana getiren hususlardan
en dikkate deeri, kilisenin gcdr.
Kilise, felsefe inanlarn, toplumsal ve siyasal koullara,
nceleri ya da ortaalarda olduundan daha ok yaklatr
mtr. Bu yaklatrma olgusunu aa yukar M. S. 400'den
yine aa yukar M. S. 1400'e uzatabiliriz.

31
 Kilise, ksmen felsefi olan, ksmen de kutsal tarihle ilgili
bir inanca (imana) dayanm toplumsal bir kurumdur. inanc
araclyle g ve servet kazanmtr. Onunla sk sk ihtiHifa
den din-d yneticiler baarszla uramlardr. nk,
halkn ounluu ve din-d yneticilerin bile byk bir bl
m kiliseden yana kmtr.
Kilise, Roma ve German gelenekleriyle arpmak zorun
dayd. Roma gelenei talia'da, zellikle hukukular arasnda
glyd. German geleneiyse, barbar fethinden doma feo
dal aristokraside szn geirmekteydi. Fakat, uzun yllar, bu
geleneklerden hi biri, kiliseye kar baarl bir muhalefet ya
ratacak lde g kazanamad. Bu onlarn, elverili bir felsefe
evresinde birlememeleri sonucuydu.
Bizim zerinde durduumuz trden bir dnce tarihinin
ortaaiara rastlayan sayfalar ister istemez tek yanl olacaktr.
Zira, alarnn dnce hayatna katkda bulunan herkes kilise
adamdr. Bunun istisnas azdr.
Din-d snflar ortaalarda gl bir siyasal ve ekonomik
sistem kurmulard. Fakat, onlarn faaliyeti kr krneydi
bir bakma.
Ortaalarn sonlarnda, nemli ve kilise edebiyatndan
ok farkl bir din-d edebiyat gelimiti. Genel tarihte bu ede
biyat, felsefi dnce tarihinde olduundan daha geni biimde
ve daha byk bir dikkatle ele alnmaldr.
Dante'ye varmadan, zamannn kilise felsefesini tam an
lamyle bilerek yazan din-d bir kiiye rastlamyoruz. Ayrca
XIV. yzyla dein, kilise, felsefe zerinde fiili bir tekelcilik
yaratm ve felsefe yazlar da bylece kilise asndan kaleme
alnmt. Bu nedenle, ortaa dncesi, kilise kurumlarnn
gelimesi olduka geni biimde ele alnmadka anlalmaz.
Ortaa dnyasna, antik dnyann tersine, deiik iki
cilik (dalizm) biimleri zellik kazandrr. Din-d gler - din
adamlar, Latin - Tton, Tanrsal krallk dnyasal krallk,
ruh - beden ikicilikleri bu arada saylabilir.

32
 Btn bu ikilikler Papa-mparator ikiliinde toparlanabi
lir. Latin - Tton ikilii barbar istilasnn sonucudur. Fakat
br ikiciliki erin kayna daha eskidir. Kilise ve din-d g
lerin ilikileri ortaalarda Samuel - Saul ilikileri model alna
rak anlatlabilir. Kilisenin stnl gerekimi Ariuscu ya
da yar-Ariuscu imparatorlar ve krallar dneminden k
mtr. Tanrnn krallyle bu dnyann krallklar arasndaki
ikilik Ahd-i Cedid'den izlenebilir. Fakat Sanctus Augustinus'
un Tanr Kenti adl yaptnda sistemletirilmitir guh - beden
ikilii Platon'da da vardr. Yeni-Piatoncular zel _d.u:m_q_:,
lar r bu konunun zerinde\ Ruh - beden ikilii Sanctus Paul us'
unogrets n ok nemlidir. Drdnc ve beinci yzyllardaki
ilecilii de egemenliine alan odur.
Batda dncel faaliyetin hemen hemen hi grlmedii
karanlk alar, Katolik felsefesini iki dneme ayrmtr. Cons
tantinus'un din deitirmesinden Boethius'un lmne kadar,
Hristiyan filozoflarnn dncesini hala Roma imparatorluu
ynetmekteydi. Bu ynetim ya bilfiil ortadayd ya da henz or
tadan kalkmt.
Karanlk alarda barbarlar, Hristiyanln bamsz bir
paras olarak deil de sadece ba artc bir e olarak g
rlmt. Fakat yine de hali vakti yerinde olanlarn okuyup
yazma olanana kavuabildii ve filozoflarn din adamlarna
olduu kadar din-d snfiara da hitap etmek zorunluu duy
duu uygar bir cemaat (community) vard.
Bu ala karanlk alar arasnda (altnc yzyln sonunda)
kendisini Bizans imparatorunun bir uyruu olarak gren, fakat
barbar krallara tepeden bakan Byk Gregorius'u grmekteyiz.
[Sonra, Bat Hristiyanl boyunca djn-d!! gle i11sel_ __gcn
_
_

Ys gittike daha belirgin bir duruma gelmitir. Feodal

stemi din-d ar st_?_!<ras! Y at l!E3 :Su sistem o zamanlar
_
geerl olan grltl anariyi az ok "Yumuatmtr. Din adam
lar Hristiyan tevazuunu, ba emesini tlemilerdir. Bu tevazu
sadece aa snflarca uygulanmtr. Dello'da, mahkeme yerine

33
 geen savalarda, eitli spor yarmalarnda ve zel intikam
alma yolundaki davranlarndan pagan gururu ortaya kmtr.
'Btn bunlan kilise beenmemi, fakat nleyememitir de. XI.
yzyldan balayarak kilise byk zorluklarla kendisini feodal
arlstkrasiden kurtarmay ba ; Bu kurtulu, Avrupa'nn
karanlk alardan syrlmasnn nedenlerinden biridir.
Katolik felsefesinin ilk byk a Sanctus Augustinus'
un egemenliindedir. Paganlar arasnda da yine ayn ada
Platon egemendir.
kinci dnem aziz Aquino'lu Thomas'la doruuna ular.
Aquino'lu Thomas'n ardllarna gre Aristoteles Platon'u ok
amtr. Bununla birlikte Tanr Kenti'nin ikicilii btn g
cyle srer gider. Tanrsal kenti temsil eden kilisedir ve filozoflar
siyasal bakmdan kilisenin karlarn savunur. Felsefe, iman
savunma yolundadr ve Hristiyan vahyinin geerliini kabul
etmeyenlere, rnein sH1mlara kant getirmek iin akl uyarm
tr.
Akln bu uyarm sonucunda filozoflar, yalnz tanrbilimci
olarak deil, itikad ne olursa olsun insanlara hitap eden sistem
lerin bulucular olarak, eletiri dncesini gelitirdiler. Zaman
getike, akla bavurmak belki hatal oldu. Fakat XIII. yzylda
bu i hayli baarl grnm t .
Bir mkemmellik ve son sz sylemi olma havas ta
yan XIII yzyl sentezi deiik nedenlerle yklmtr. Belki
bunlardan en nemlisi nce talia'da, sonra baka yerlerde zengin
ticaret snfnn gelimesidir. Feodal aristokras esasnda cahil,
ahmak ve barbard. Sradan halk, zekf, ahlak ve anariye kar
arpma yetenei asndan soylulara stn olan kilise'den ya
nayd.
Fakat yeni ticari snf, din adamlar snf lsnde aydn,
dnya ilerinden haberli, soylulada daha ok baa kma ye
teneine sahip, kentte yaayan aa snflarca uygar zgrl
n ampiyonlar saylabilecek bir snft. Ayn ,ada, demok
ratik ynelimler n plana km ve bu ynelimler Papa'nn

34
imparatoru yenmesine yardm edip ekonomik hayat din adam
Jarmn kontrolundan kurtarmaya girimiti.
Ortaalarn sona ermesinin bir baka nedeni de Fransa,
ngiltere ve spanya'da gl ulusal monarilerin domasdr.
anariyi bastrdklar ve aristokrasiye kar zengin tccar
tarla birletikleri iin, krallar XV. yzyln ortasnda ulusal karlar
uruna Papayla savaacak gce erimilerdi.
Papalk Xl, XII ve XIII. yzyllardaki ahlaki: itibarn
artk kaybetmiti. (O yzyllarda haketmiti bu itibar.) Durum,
papalarn A vignon'da yaadklar srada Fransa'ya ba eme
lerinden ve Byk tizal'le, kontrolsuz papa otokrasisinin ne
mmkn ne de arzutanr olduu konusunda bat dnyasn is
temeyerek bir inanca srklemi olmalarndan domutur.
XV. yzylda onlarn kilise yneticisi olmak durumu, uygulama
da talyan prensleri karsndaki durumlarna balanmt. Bu
da talyan g politikasnn insafsz ve karmak oyununa ba
lanmak demekti.
Bylece rnesans ve reform ortaa sentezini ykmt.
Ortaa sentezinden sonraysa onun kadar dzenli ve grn
te eksiksiz bir sentez grlmemitir. kinci cildin konusu orta
a sentezinin gelimesidir.
Dnen insanlarn ruhsal yaps, btn dnem boyunca
dnyann gidiine bakldnda derin bir mutsuzluk ifade et
mekteydi. Dnya ancak daha iyi bir ahiret hayat umuduyla
tahamml edilebilir bir nitelik alabilmekteydi. Bat Avrupa'da
olup bitenlerin yansmasyd bu mutsuzluk. nc yz yl bir
felaket ayd. O yzylda genel refah seviyesi ok dm
t. Drdnc yzylda bir duraklamadan sonra beinci yzyl
Bat imparatorluu'nun ortadan kalkmasna ve onun toprak
larnda barbarlarn yerlemesine yol amtr.
ken Roma imparatorluunun dayand kltrl kent
zenginleri byk lde, yoksunluk iinde yaayan snganlar
(mlteciler) durumuna gelmi, geri kalanlar kylerindeki ma
: likhanelerde yaamaya ekilmiti. Kurtulua elverecek yeter-

35
li br nefes alma alan brakmayan yeni sarsntlar M. S. 1000
ylna kadar srd gitti. Bizansllarn ve Lombard'larn sava
lar talian uygarlndan kalm olanlar ykt geti. Araplar
Dou Roma imparatorluunun byk bir blgesini ele geirip
Afrika ve spania'ya yerletiler. Fransa'y tehdit ettiler, dahas
arada bir frsat dtke Roma'y yamaladlar. Danimarka
llar ve Normanlar, Fransa'da, ngiltere'de, Sicilya'da ve gney
talia'da ykma neden oldular.
Bu yzyllar boyunca hayat pamuk ipliine bal ve g
lklerle doluydu. Karanlk bo-inanlar onu daha fena yapm
t. Hristiyanlarn bile byk bir ounlukla cehenneme gidece
ine inanlrd. nsanlar kendilerinin her an kt ruhlada ev
rilmi olduunu ve bycleriri esrarengiz ilerinin etkisinde
bulunduunu sanmlardr. O dnemlerde hayatn hi bir zevki
yoktu. (Zaman zaman, dnceden azade ocuklar gibi olabilen
ler bakayd doallkla). Genel sefalet dinsel duygunun youn
luunu arttrmt. Yeryznde iyi insann yaay cennetteki
bir kente doru klan kutsal bir yolculuktu. Ebedi mutlulua
amaz bir erdemden baka hi bir trl varlamazd. Grekler
byk gnlerinde gndelik dnyadan zevk almlar ve onu gzel
bulmulard.
Empedokles bir yazsnda yurttalarna dnerek yle sy
ler: Sar Akragas kayasndan aalara bakan byk kentte,
bu kentin kalesinde oturan, iyi ilerle uraan, yabanclarn onur
sna olan, aalk iler yapmasn becererneyen dostlar mer
haba. Daha sonraki zamanlarda, rnesansa kadar insanlar,
grnr dnyada byle basit bir mutlulua ermediler ve dik
katlerini grnmeyen br dnyaya evirdiler. Akragas'n
yerini, onlarn sevgilerinde Altn Kuds tuttu. Dnya mutluluu
geri gelince br dnya zleminin younluu gittike azald.
nsanlar ayn szckleri kullandlar. Fakat gittike azalan bir
itenlikle.
Katolik felsefesinin douunu anlalr bir kla sokabil
mek iin genel tarih bilgisine, eski ve modern felsefe konusun-

36
da gerekenden daha ok yer ayrlmasn zorunlu bulmaktaym.
Katolik felsefesi, esas olarak Katolik kilisesi ad verilen bir kuru
mun felsefesidir. Modern felsefeye koyu dinsel inantan uzak
olduu zaman bile geni lde ahlak ve siyaset sorunlaryle
ilgilenmitir. Bu sorunlar ahlak yasas hakkndaki Hristiyan
d ncesinden ve kilise - devlet ilikileri konusundaki Katolik
retilerden domutur. Greko-Romen paganclnda, Hris
tiyann balangtan beri Tanr'ya ve Caesar'a, politik terimlerle
konuursak kilise ve devlete borlu olduu balla benzer
ifte ballk yoktu.
Bu ifte ballkla ortaya kan sorunlar, ounluuyle,
felsefeciler zorunlu kuram salamadan nce pratikte ilen
miti. Bu oluumda ok ayr iki aama vard. Onlardan biri
Bat Roma imparatorluunun dmesinden nce, biri de sonra
ortaya kmtr. Sanctus Ambrosius'la zirveye ulaan uzun
piskoposlar izgisi Sanctus (Saint) Augustinus'un temel fel
sefesini salamtr. Daha sonra barbar istilas geldi att. Bu
istilay uzun bir kargaalk ve cehalet devri izlemitir. Boet
hius'Ia Sanctus Anselmus arasnda (be yz yldan fazla bir
zaman) sadece tek bir nl filozof grmekteyiz. O da Johannes
Duns Scotus'tur. Johannes, aslen iriandal olduundan, bat
dnyasnn teki ksmn biimleyen deiik oluumlardan byk
lde kanmt. Fakat bu dnem, filozoflarn yokluuna
ramen hi bir zihinsel gelimenin grlmedii bir dnem deildi.
Ortadaki kaos, ivedili pratik sorunlara yol amt. Bu
sorunlar, skolastik felsefeye egemen olan dnce biimleri
ve kurumlar araclyle ele alnp ilenmitir ve byk l
de bugn bile nemlidir. Sz edilen kurumlar ve dnce bi
imleri deiik kurarnclar tarafndan ortaya konmutur. Fa
kat onlar, karmaah bir aamaya getirenler pratik adamlar
olmutur. k ilisenin XL yzylda sk olastik felsefenin az sonra
L
ortaya kacan bildiren manevi reformu, onun feodal sistem
iinde gittike erimesi olgusuna kar bir tepkiydi. Skolastikle
ri anlamak iin Hildebrand' bilmeli, Hildebrand' anlamak

37
nse onun kar kt ktlklerden bazsn renmeliyiz.
Kutsal Roma German imparatorluunun douunu da, o im
paratorluun Avrupa dncesi zerine etkisini de grmezlik
ten gelemeyiz.
Bu nedenlerle, okuyucu aadaki sayfalarda, felsefi d,
nceye olan etkisi hemen grlmemesi muhtemel, siyaset ve
kilise tarihi bilgisi bulacaktr. Ele alnan dnem karanlksa
ve gerek eski, gerekse modern tarihin yabancs olmayanlarn
almad bir havadaysa, kilise ve siyaset tarihi zerine bir eyler.
sylemek daha da vazgeilmez bir durum alr.
Felsefi dneeye Sanctus Ambrosius, Carolus Magnus
(Charlemagne) ve Hildebrand kadar etki etmi kiilerin say
s azdr. Bu kiiler ve onlarn yaad zamanlar hakknda temel .

bilgi . edinmek, konumuzu doyurucu biimde ele almak istiyorsak

zorunludur.

38
 YAHUDLERN DiNSEL GELM

ken Roma imparatorluunun barbariara aktard Hris

tiyan dininde e vard: Onlardan biri, zellikle Platon ve
Yeni-Platonculardan ksmen de sundurmaclardan (stoac'
lardan treyen felsefi inanlardr. kinci e Yahudilerden t
reyen ahlak ve tarih kavram, nc eyse Hristiyanlktan
yeni olan fakat ksmen Orpheusulua ve yakn dounun benzer
ktlelerine geri gtrebileceimiz daha ok kurtulua ait kuram
lardr.
Hristiyanlktaki nemli Yahudi eleri bana gre unlardr:
1 - Yaradlla balayan, gelecekte bir tamamlanmaya, b
tnlemeye varan ve Tanr'nn insanlara uygulad ilemleri
yerinde bulan kutsal tarih.
2 - Tanr'nn zellikle sevdii kk bir insan grubunun
varl. Yahudiler iin bu grup, sekin Hristiyanlar iinde im
tiyazl bir halk anlatmaktayd.
3 - Yeni adalet kavram. Szgelimi sadakann erdemini,
Hristiyanlk daha sonraki Yahudilikten devralmt. Vaftizc
yklenen nem, Orpheus'uluktan ya da gizemci dou dinle
rinden tretilebilir. Fakat Hristiyan erdem kavramnda bir e
olarak pratik insanseverliin Yahudilerden geldii anlalmak
tadr.
4- Yasa. Hristiyanlar eski Yah udi yasasnn bir ksmn
szgelimi On Buyruu muhafaza etmiler, onun trenler ve
davranlarla ilgili yann almamlard. Fakat uygulamada
Hristiyanlar man'a, . Yahudilerin Yasa'ya baland duygutarla

39
balanmlard. Bu, doru inancn en azndan erdemli hareket
lsnde nemli olduu retisini ierir. O reti esas olarak
Hellen'cidir. Kkeni asndan Yahudi retisi olan, seilmi
olanstisna tekil ettii konusundaki retidir.
\2__:f Mesih (Masliah). Yahudiler Mesih'in kendilerine dnya
da refah ve dmaniarna kar baar salayacan dnm
lerdi. Hristiyanlar iin Mesih tarihsel sa'yd. Grek felsefesinin
Logos'uyla zde tutulmutu. Yeryznde deil, gkteydi o .
Mesih'in kendini izleyenleri zafere gtrmesi yerde deil ancak
gkte mmknd. -) &i a<:..Vl - tkr
6 - Gkyz Krall. br dnyaclk, Yahudilerin ve Hris
tiyanlarn bir anlamda Platon'un son dnemlerindeki dn
celeriyle paylat bir kavramdr. O kavram Yahudilerde ve
Hristiyanlarda Grek filozoflarnda olduundan daha somut
bir anlam tar. Hristiyan felsefesinde ok grlen fakat pop
ler Hristiyanlkta pek rastlanmayan Grek retisi, duyulur
dnyann uzay ve zaman iinde bir sanr (illusion) olduu ve
bir insann tek gerek olan ebedi dnyada yaayabilecei ko-
nusundadr. Yahudi ve Hristiyan retisi, br dnyay bu
dnyadan metafiziksel olarak farkl grmemi, gelecekte er
demli olann ebedi mutluluk iinde yaayaca ve kt olann
ebedi strapla kvranaca bir yer olarak tasarlanmtr. Bu
inan, intikam psikolojisini dourdu ve herkes iin anlalr
bir nitelie sahipti. Grek felsefesinin retileri byle deildi.
Bu inanlarn kaynan anlamak iin Yahudi tarihindeki
belirli olgular gzden geirmeliyiz. Dikkati mizi imdi bu nok
taya evireceiz:
sraillilerin ilk tarihi hakkndaki bilgimiz Ald-i Atik'e
dayanr sadece. O bilginin hangi noktada bir efsane olmaktan
ktn kestirrnek gtr. Davud ve Sleyman muhtemelen
gerekten yaam krallar olarak kabul edilebilir. Fakat, ke
sinlikle tarihsel bir dneme geldiimiz en eski noktada artk
srail ve Judaca krallklar ortaya kmtr. Ald-i Atik'te s
z edilen ilk kii Ahab'tr. srail kral Ahab'tan M.. 853 ta-

40
rihli bir Asur mektubunda sz edilir. Bu bakmdan onun hak
kndaki kayt Ald-i Atik'ten bamszdr. Asurlular, en sonunda
kuzey kralln M. . 722 ylnda ele geirmi ve halkn bir ks
mn srmtr. Bu dnemden sonra srail din ve geleneini yalnz
Judaca krall korumutur. Judaca krall Asurlulardan sonra
pek ksa bir sre yaamtr. Asurlular Ninova'nn (Ninua'nm)
Babilliler ve Medlerce ele geirilmesinden sonra yklmtr.
(M. . 606). Fakat M. . 586'da Nabukadnezar (Nabukudurri
ussur) Kuds' ele geirip Mescid-ul Aksa'y ykm ve Babil
halknn bir ksmn srgne gndermiti. Babil krall M. .
538'de dt. Babil o tarihte Medterin ve Perslerin kral Cyrus
(Kuru) tarafndan ele geirilmiti. Cyrus M. . 537'de Yahu
dilerin Filistin'e dnmesini salayan bir buyrultu kard. Yahu
dilerin pek ou bu buyrultudan yararlanarak Nehemiah ve
Ezra'nn nderliinde geri dnd. Mescid-ul Aksa yeniden ina
edildi. Yahudi Snnilii yeniden kristallemeye balad.
Tutsaklk dneminde ve bu dnemden az nce ve az sonra
Yahudi dini ok nemli bir deimeye uramt. Dinsel gr
asndan sraillilerle onlar kuatan kabileler arasnda pek byk
ayrlk yoktu. Jahuev (Yehova) nceleri sadece, srailoullarndan
yana kan bir kabile tanrsyd. Fakat baka tanrlarn bulunduu
inkar edilmemiti. Onlara da genel olarak tapnlrd. lk buyruk,
benden baka Tanr'n olmayacak dediinden, tutsaklk dne
minden az nce geen bir zamanda, yenilik saylan bir nen sy
lemekteydi. lk peygamberlere ait deiik metinlerde bu husus
aklanmtr. Putperest tanrianna tapnmann gnah olduunu
ilk kez ileri sren bu peygamberlerdir. O srada yaplan srekli
savalarda baar kazanmak iin onlar, Yehova 'nn desteini
kazanmann art olduunu sylyorlard. Baka Tanrlar da
onursal bir mevkie sahip olursa Jahweh (Yehova) Ltfunu esir
gerdi. zellikle Jeremiah ve Ezekiel (Jecheskel) tek din dndaki
btn dinlerin batl olduu ve Tanr'nn putperestlii cezalan
draca dncesini bulmu grnyor.
Jeremiah'La Ezekiel'den (Jecheskel'den) baz aktarmalar

41
yapmak, onlarn retilerini ve kar durduklar putperest uy
gulamalarn yaygnln aklamaya yetecektir. Judaca kent
lerinde ve Kuds sokaklarnda onlarn neler yaptklarn gr
myor musun ? ocuklar odun topluyor, babalar ate yakyor,
kadnlar hamur youruyor. Hep gklerin kraliesi'ne (lsh
tar'a) hamur ileri yapmak ve baka tannlara iki sunular sun
mak iin. Bu yolda beni kzdrabilirler. (leremiah, VII, 7- 8).
Tanr kzyor bu ie: Ve onlar Hinnomolunun vadisinde oul
larn kzlarn atee vermek iin Topheth'in yksek yerlerini
ina etti. Bunu yapmalarn buyurdum. Bana ho gelmiyordu
byle iler. (Ayn yer, VII, 3 1). (Topeth, Hinnom vadisinde,
eski Fenike tanrs Molekh'e adanan insanlarn zellikle ocuk
larn yaklmas iin yaplm yksek yer.)
Jeremiah'da ok ilgin bir pasaj var. Orada Jeremiah, M
sr' daki Yahudileri, putperestlikleri dolaysyle knyor. Ken
disi de onlar arasnda yaamtr bir sre. Msr'daki Yahudi
snganlarna (mltecilere) Jahweh'nin (Yehova'nn) karlar
baka Tannlara tts yakt iin onlar mahvedeceini syler.
Fakat snganlar u szleri syler: Azmzdan ne karsa
onu kesinlikle yapacaz. Gkler kraliesine tts yakacaz,
iki sunular sunacaz. Babalarmzn, krallarmzn ve soylu
larmzn Judaea (Joudaia) kentlerinde ve Kuds sokaklarnda
daha nce yapt gibi. O zamanlar yiyeceimiz boldu, hepimiz
iyiydik ve hi bir ktlk de grmedik.
Fakat Jeremiah, Jahweh'nin (Yehova'nn) bu puta tapc
hareketleri grd ve Yahudilerin bana gelen ktlklere
de kendilerinin neden olduunu anlatr: Bakn, byk adma
yemin ettim. Adm Msr lkesindeki herhangi bir Judaca'lnn
aznda dolamayacak. . . Onlara kt gzle bakacam. Msr'
daki btn Judaca'llar sonlar gelene kadar kl ve alkla
tkenecekler. (Jeremiah, XLIV, II - son).
Jecheskel (Ezekiel) de ayn ekilde Yahudilerin putperest"
e davranlar karsnda armt. Tanr bir gr (vision) '
durumunda Ezekiel'e Mescid-ul Aksann kuzey kapsnda Tam-

41
muz (Babil Tanrs) iin alayan kadnlar gsterir. Sonra daha
kts Mescid-ul Aksa'nn kapsnda gnee tapnan 25 kiiyi
iaret ederek unlar syler: Bylece ben de kzgnlkla muamele
edeceim. Gzlerim esirgemeyecek, acmayacam da. Onlar
kulaklarma alabildiine barsalar da duymayacam. (Jec
heskel. VIII, Il).
Biri dnda btn dinlerin Hinetlenmi olduu ve Tanr
nn putperestlii cezalandrd dncesi, grne baklrsa
bu peygamberlerce ortaya atlmtr. Peygamberler btnyle
koyu milliyetiydi ve Tanr'nn Yahudi olmayan cezalandraca
gn gzlyordu.
Tutsaklk peygamberlerin putperestlii ktlemelerinin ye
rinde olduunu ispat eder sayld. Eer Jahweh (Yehova) Kadir-i
mutlaksa ve Yahudiler sekin halksa onlarn ektikleri eziyet
sadece ktlkleriyle izah edilebilirdi. Yahudilerin psikolojisi
pederahi slah dncesine dayanr. Yahudiler cezayla arna
bilirler. Bu inancn etkisi altnda onlar srgnde daha kat ve
bamsz olduklar zamana bakildndan milliyetilik asndan
apayr bir zellie sahip bir ortodoksiuu srdrmlerdi. Geride
kalan ve Babil'e srgn edilmeyen Yahudiler de ayn lde
bir geliimden gemilerdir. Ezra ve Nehemiah Kuds'e geri
geldiinde karmak evliliklerio yaygn duruma geldiini grerek
dehete dmt. Onlar bu tr btn evlilikleri iptal ettiler
(Ezra, IX-X).
Yahudiler, br antik uluslardan, inat ulusal onurlaryle
ayrlmlardr. Btn uluslar yenilgiye uraynca, dtan old u
unca iten de ba emilerdir. Kendi stnlklerine olan inanc
ve balarna gelen feHiketlerin Tanr'nn kzgnlndan doduu
kansn srdren tek ulus Yahudiler olmutur. Onlara gre,
inan ve ibadetlerinde, lekesizlii, saltl koruyamam olma
lar yol amt Tanr'nn kzgnlna.
Eski Ant'n (Ahd'in) ounlukla tutsaklk dneminden sonra
d erlenmi kitaplar yanl bir izienim uyandrmaktadr. nk
onlar, peygamberlerin kar kt putperest uygulamalarnn

43
eski takva<lan ayrlmak olduunu telkin eder. Halbuki eski
takva diye bir ey hi var olmamtr. Peygamberler, kutsal ki
tabn tanttndan ok daha byk lde birer yenilikiydi.
Tarihsel gzle okunnazsa ncil, kolayca grlr bu.
Daha sonra Yahudi dininin karakteri olan baz eyler,
ksmen eski kaynaklardan da olsa daha ok tutsaklk srasn
da domutur. Mescid-ul Aksa'nn ykm dolaysyle Yahudi
dini kurban dini olmaktan kmaya balamtr. Kurbanlar sa
dece Mescid-ul Aksa'da sunulurdu. Eski metinlerden arda ka
lan yazlarn okunnas sinagoglarn kurulmasna yol at. Yevm
s-sebt'in (cumartesi gn) nemi zerinde ilk kez o srada du
rulmutu. Snnet de Yahudiliin belirtisi olmutu. Grdmz
gibi, ya banclarla evlenmek, srgn srasnda yasaklanmt.
Bir istisnaya doru gidiin her biimi gelimekteydi. Ben sizi
br halklardan ayran Efendiniz, Tanrnzm (Levi'li/er, XX,
24.) Ben Efendiniz, Tanrnz, kutsal olduumdan, siz de kutsal
olacaksnz (Levi'liler, XIX, 2) . Yasa da bu dnemin rndr.
O, ulusal birlii korumann belli bal kaynaklarndan biriydi.
saiab Kitab ad altnda sahip olduumuz ey, iki ayr pey
gamberin rndr. O peygamberlerden biri srgnden nce,
biri de sonra yaamtr. ncil'i inceleyenlerce kinci saiab ad
verilen ikinci peygamber, peygamberlerden en dikkate deer
olandr. Tanr'nn benden baka Tanr yoktum dediini ilk
nakleden odur. kinci saiab belki Pers etkisiyle lmden sonra
yeniden dirilie inanmtr. Onun Mesih hakkndaki kehanetle
ri daha sonra Peygamberlerin, sa'nn geleceini nceden gr
dn ispat etmek iin kullanlan belli bal Ald-i Atik me
tinleri durumuna gelmitir.
Putperestler ve Yahudilerle ilgili Hristiyan kantlarnda
kinci saiab metinleri ok nemli rol oynamtr. Bu nedenle
onlarn en nemlilerini buraya almak istiyorum. Btn ulus
lar en sonunda ihtida etmek zorundadr: Onlar kllarn sa
panlara, mzraklarn oraklara evirecek. Hi bir ulus baka
bir ulusa kl ekmeyecek, hi bir ulus sava nedir bilmeyecek.

44
(ls. II, 4) . Bak bir bakire gebe kalp bir erkek ocuk douracak
ve onun adn Immanuel koyacak (ls. VII, 1 4). (Bu metin ko
nusunda Yahudilerle Hristiyanlar arasnda anlamazlk vardr.
Yahudiler, doru evirinin gen bir kadn gebe kalacak bii
minde old uun u, Hristiyanlarsa Yahudilerin yalan sylediini
ileri srmlerdir.) Karanlkta yryenler byk bir k gr
dler. lmn glgeli lkesinde oturanlar onlara k tutmu
tu . . . Bir ocuk dodu, bizim iin. Bir olan verildi bize. Ynetim
onun omuzlar stnde olacak. Ona, olaanst, danman,
gl Tanr, ebedi baba, Bar Prensi ad verilecek (ls. IX ,

2, 6). Bu paralarn en peygamberce olan yabanc olmayan me

tinler ihtiva eden 53. blmdr ! 0, kmsenmi ve redde
dilmi bir insandr. znt doludur, strapla yoldatr . . . Bizim
zntlerimizi, straplarmz yklenmitir. . . Fakat ar dav
ranlarmz karsnda yaralanm, haka olmayan ilerimizle
incinmitir. Huzurumuzun salanmas ona dmtr. Onun
devasyle tedavi edilmiizdir. . . O zulm grm, eziyet grm,
yine de azn amamtr. Bir kuzu gibi kesime gnderilmi,
bir koyun gibi kendisini boazlayanlar karsnda dilsiz kalm
tr.>> Son kurtulua Yahudi olmayanlarn da katlma nedeni
aktr. Ve Yahudi olmayanlar da senin na gelecekler,
krallar senin douundaki parlakla yaklaacaklardr. (Is.
LX, 3).
Ezra ve Nehemiah'dan sonra, Yahudiler bir sre tarih sah
nesinden ekilmilerdir. Yahudi devleti bir teokrasi olarak
yaamtr. Fakat bu devletin topraklar ok kkt (E. Be
van'n Yksek Rahipler Dneminde Kuds adl yaptnn 2 1 .
sayfasnda belirttiine gre Kuds evresinde 10 - 1 5 mil kadard
bu topraklar). Alexandros'tan sonra Yahudi lkesinin toprak
lar Ptolemaeos'larla Seleukos'lar arasnda anlamazlk konusu
oldu. Yine de anlamazlk Yahudi topraklarnda bir savaa yol
amad pek ve Yahudilere uzun sre dinlerini uygulama olana
verdi.
Yahudilerin ahlaksal ilkeleri aa yukar M. . 200 ylnda

45
Sleyman ynnden yazld ileri srlen Ekklesiates (Vaiz)
adl kitapta ortaya atlmtr. Son zamanlara kadar, bu kitabn,
yalnz Grekesi bilinmekteydi. Onun Apokryphos'a alnmamasnn
nedeni budur. (Apokryphos gizli' anlamnadr. Septuaginta'nn
(yetmiliin) ilk 14 kitabn biimler. brancas bulunmayan
bu kitaplar Judahclkta, yani Yahudiliktc kabul edilmez. Pro
testanlar onu Hristiyan eriatma uygun saymaz. Apokryphos'
larn l l kitab Roma Katoliklerince btnyle doru saylr;)
Fakat daha sonra Ekklestiaste'nin branca yazmas bulundu.
Bizim elimizde bulunan ve Grekeden yaplan eviriyle bu yazma
arasnda ayrmlar vardr. Ekklestiastes'te retilen ahlak ok
dnyasaldr. Komular arasnda iyi tannma ok vlmtr.
Doruluk Jahweh'yi (Yehova'y) kendi yanmzda grmek ya
rarl olduundan, en iyi politikadr. Sadaka verilmesi tlenir.
Grek etkisinin tek iareti tbbn viilmesidir.
Klelere mfik davranlmaldr. Saman, denek ve yk
eek iindir. Ekmek, nasihat ve almaysa hizmeti iin . . . K
leyi yapabilecei ie sevket, itaat etmezse zincire vur (XXIII,
24, 28). Ayn zamanda onun iin para dediini ve kle kaarsa
para kaybedeceini hatrla. Bu hatriama kazanl sertliin s
nrn belirtir. (Ayn yer, 30, 3 1 ). O dnemde kzlar byk endie
tekil etmekteydi. Anlaldna gre fazla ahlakszdlar (XLII,
9 - l l). srail peygamberinin kadnlar hakkndaki dncesi iyi
deildir. Giysilerden gve gelir, kadnlardansa ktlk. (Ayn
yer, 1 3). ocuklarnzla sevinip hoa vakit geirmeniz doru
deildir. En dorusu <nlarn ban gen yalardan balayarak
emenizdir. (VII, 23 24).
-

Bununla birlikte o yal Cato gibi , erdemli iadamnn al

lakm ok skc bir hava iinde anlatr.
Bu rahat kendi kendini hakl grme durumuna Seleukos
kral IV. Antiochos sert bir biimde son vermitir. Antiochos,
btn dominyonlarn Hellenletirmee karar vermi,ti. M. .
175'te Kuds'te bir gymnasium kurup genlere Grek apkalar
tayp atletizmle uramay retmiti. Bu konuda kendisine

46
Jason (Jason) adl Hellenleen bir Yahudi yardm etmiti. An
tiochos, Jason'u (Jason) ba rahip yapmt. O srada dinsel aris
tokras bozuldu ve Grek uygarlnn ekim alanna girdi. Fakat
bu aristokrasiye Khasidler (kutsal anlamna gelir) partisi
iddetle kar koymutu. Khasid'ler partisi kyller arasnda kuv
vetliydi. lk Hristiyanl etkisine alan Essenes tarikat belki
de bundan tremitir. (Oesterly ve Robinson'un yazd !srail
Tarihi adl kitabn ikinci cildine baknz. s. 323 v..) Pharisee'ler
de onlardan gelmitir. M. . 170'de Antiochos Msr'la savaa
giritiinde Yahudiler bakaldrd. Bunun zerine Antiochos
Mescid-ul Aksa'dan kutsal kaplar alp onlara tanrnn resmini
yaptrd. O bylece Jahweh'yi (Yehova'y) Zeus'le zde tutmu,
baka her yerde baanya ulaan bir yola bavurmutu. Anti
oches Yahudi dinini ortadan kaldrnaa karar verdi, snnet
adetine ve yiyecekle ilgili yasalarn uygulanmasna son vermek
istedi. Kuds btn bunlara baedi. Fakat Yahudiler Kuds
dnda byk bir inatla dayattlar.
Bu an tarihi Birinci Makkabaeos'lar Kitab 'nd a anlatlr.
Birinci konu, Antiochos'un krallnda yaayanlarn tek bir
halk durumuna gelmesi ve kendi yasalarn brakmas iin nasl
buyruk kardn anlatr. Tm puta tapclar ve sraillilerden
ou baemitir bu buyrua. Halbuki kral onlarn yevm-s-sebt
trenini kutsal d saymasn, domuz kurban etmesini ve ocuk
larn snnetsiz brakmasn buyurmutu. itaatsizlik edenler
lme katlanmak zorundayd. Buna ramen ok kii direndi.
'
ocuklarn snnet ettiren baz kadnlar lme gnderdiler.
ocuklar astlar, ocuklar snnet edenlerin evlerini basp
onlar doradlar. Ne olursa olsun srail'de pek ok kii temiz
olmayan bir eyi yememek konusunda direndi. Etlerle kirlen
mekten ve kutsal ahdi bozmaktansa lmeyi tercih etti ve ld.>>
(Birinci Makkabaeos'lar, 60 - 63).
lmszlk retisine geni lde bu sralar inanmtr
Yahudiler. Erdemin yeryznde dl alaca dnlrd n
celeri. Fakat en erdemlinin bana gelen eziyet, durumun byle

47
olmadn ortaya koydu. Bylece, Tanrsal adaleti kurtarmak
iin, daha sonraki bir dl ve cezaya inanmak gerekli oldu. Bu
reti Yahudiler arasnda evrensel olarak kabul edilmi deildi.
sa'nn yaad sralarda Sadducee'ler onu hala reddediyordu.
Fakat o sralar kk bir topluluk tekil ediyordu Sadducee'ler.
Daha sonra tm Yahudiler lmszle inand.
Antiochos'a kar bagsteren isyan Judas Makkabaeos'
un eliyle ynetilmiti. Makkabaeos M. . 1 64 ylnda Kuds'
yeniden ele geirdi. Sonra amansz bir saldrya giriti. Bazen
tm erkekleri ldrd, bazen de onlar zorla snnet etti. Kardei
Jonathan yksek rahip tayin edilmi ve Kuds' bir garnizonla
igal etmesine msaade edilmitir. Jonathan Joppe (Yafa, ncil'de
Japho) ve Akra'y ele geirerek Samaria'y (orta Filistin) fet
hetti. Roma'yla mzakereye giriti ve tam bir zerklik salad.
Ailesi Herodes (Roma dnemindeki Yahudi yneticilerinden.
Bu addaki ilk ynetici M. . 37 ylnda ortaya kmtr) zama
nna dein yksek rahip olarak alm ve Hasmonaeos oullar
olarak tannmt.
Yahudiler zulm ve eziyete dayanrken byk kahramanlk
gstermitir. Fakat bu dayanma bizim iin nemli olmayan
snnet hikayesi ve domuz eti yemenin ktl konusunda ken
dini gstermitir.
Antiochos dneminde yaplan eziyetler Yahudi antlar iin
ok nemli bir dnem biimliyordu. Tutsaklktan sonra Yahudi
olmayanlar arasnda dalan Yahudilerle Judaea Yahudileri
gittike Hellenlemeye balamt. Judaea Yahudilerinin says
azd. Onlar arasndaki gl ve zengin kiiler Grek yeniliklerine
baemeye eilimliydi. Khiisid'lerin kahramanca direncine karn
Yahudi dini kolayca ortadan kalkabilirdi. Eer byle bir ey
olsayd ne Hristiyanlk ne de slamlk bugnk biimiyle var
olabilirdi. Drdnc Makkabaeos kitabna yazd nszde
Towsend yle diyor:
Judahclk (Yahudilik) bir din olarak Antiochos dneminde
malvolsayd Hristiyanln kayna ortadan kalkacakt. Judah-

48
CJ (Yahudilii) kurtaran Makkabaeos ehitlerinin kan en
sonunda kilisenin tohumu olmutur. Bylece yalnz Hristiyanlk
deil, sHimlk da tektanrcl Yahudi kaynandan tretmitir.
Dnya bugn douda ve batda tektanrcln varln Mak
kabaeos'lara borludur denebilir pekala.>> (Ahd-i A tik'in Apokr
yuphos ve Pseudepisgraphos kitaplarnn ngilizcesi, R. H. Charles,
c. Il, s. 659).

Makkabaeos'larn kendileri bununla birlikte daha sonra

yaayan Yahudilerce beenilmemitir. nk ba rahipler ola
rak onlarn aileleri, baarlarndan sonra dnyasal ve zamana
uygun bir politika izlemeye balamlard. Hayranlk ehitlere
kar duyulmaktayd. Muhtemelen sa zamannda Alexandria'
da yazlm olan Drdnc Makkabaeos kitab baka ilgin
noktalada birlikte bu noktay da aklar. Adna karn kitabn
hi bir yerinde Makkabaeos'lardan szedilmez.
Orada yal bir adamla yedi erkek kardeinin alacak sebat
anlatlr. Onlarn tm, nce ikenceye tabi tutulmu, sonra yakl
mtr. Yaklma esnasnda hazr bulunan anneleri, ocuklarna
sabretmesini tlemitir. Kral nce tatllkla kardeleri kendi
yanna ekrnee alm, onlara eer domuz eti yerlerse kendi
lerini koruyacan ve baarl birer meslek salayacan vaat
etmitir. Kardeler bunu hayrlaynca (reddedince) ikence aletle
rini gstermi, fakat onlar yine sarslmamtr. Krala, lmnden
sonra sonsuz ikence ekeceini, kendileriyse ebedi mutluluk
iinde yaayacaklarn sylemilerdir. Kardeler bunun zerine
teker teker annelerinin de huzurunda domuz eti yemeye zorlan
m, bu neriyi yine hayrlaynca ikenceye tabi tutulmu ve
lmlerdir. Sonunda kral askerlerine dnm ve onlarn byle
bir cesaret rneinden yararlanabileceini sylemitir. Doallkla
yk efsaneyle ssl. Fakat eziyetin iddetli olduu, ona kahra
manca dayanld ve ileri gelen hususlarn snnet ve domuz
eti yemek olduu tarihsel olarak dorudur.
Kitap bir baka adan da ilgin. Yazar koyu bir Yahudi'yse
de Stoac (sundurmac) felsefenin dilini kullanyor ve Yahudilerin

49
sundurmac felsefe ilkelerine btnyle uygun bir yaay bii
mine sahip bulunduunu belgelernee abalyor. Kitap u trnceyle
almaktadr:
En yksek aamada felsefi olan ve benim tartmay ner
diim sorun, esinlenmi akln, tutkulara egemen olup olmad
sorunudur. Onun felsefesine en ciddi dikkatinizi rica ederim.
Alexandrial Yahudiler, felsefede Greklerden bir nenler
(eyler) renmek istiyordu. Fakat onlar olaanst bir dayan
nayla (sebatla) yasaya, zellikle snnete, Yevm-s-sebt kuralna
uymaya, domuz etinden ve temiz olmayan etlerden kanmaya
ynelmilerdi. Nehemjah zamanndan M. S. 70'te Kuds'n
dnden sonraya dein onlarn yasaya ykledii nem art
mtr. Yahudiler artk syleyecek yeni bir nenleri (eyleri) olan
peygamberlere tahamml edemiyorlard. Onlar arasnda pey
gamber slubunda yazmak zoruuluunu duyanlar Danyal ya da
Sleyman'n, reddedilmez eski bir sorumlunun yazd bir kitap
bulduklarn ileri srmlerdir. Trensel zellikleri Yahudileri
tek ulus halinde bir arada tutmutu. Fakat, yasa zerindeki
vurgu, orijinallii gittike ortadan kaldrd ve Yahudileri tutucu
durumuna getirdi. Bu sertlik Sanctus Paulus'un yasa egemenli
ine kar isyann ok dikkate deer bir kla sokar.
Yeni Ant (Ahd-i Cedid), btnyle yeni bir balang deildir.
sa'nn doumundan nceki Yahudi edebiyatn bilmeyenler,
onu yeni bir balang gibi grebilirler. Yeni Ant'ta peygamberce
aba hi bir biimde lm deildi. Fakat orada bir etki evresi
yaratabilmek iin, baka adlar kullanma usul benimsernek ge
rekmiti. Hanokh (Enoch) kitab bu bakmdan byk lde
ilgi ekicidir (bu kitabn metni iin Charles'in ad geen yaptma
baknz. Ahd-i Atik'in Apokryphos ve Pseudepigraphos adl ki
taplarnn ngilizce sine yazlan Giri de deerlidir) Hanokh Kitab,
Makkabaeos'lar zamanndan az nce yaayanlardan M. .
64 ylna dein uzayan bir zaman aralndaki deiik yazarlar
tarafndan yazld iin ortak bir yapttr. Kitabn byk bir
ksmnda Patrik Hanokh'un (Enoch'un) vahiysel grlerini an-

50
latr. Kitap Hristiyanla dnm Judah'clk (Yahudi dini)
noktasndan nemlidir. Ald-i Cedid yazariarna da yabanc
deildir. Sanctus (Saint) Judas, kitabn gerekten Hanokh (Enoch)
tarafndan yazldn dnr. lk Hristiyan babalar, szgelimi
Alexandria'l Clemens ve Tertullianus onu eriata uygun saym,
fakat Jeromius'la Augustinus hayrlamt (reddetmiti). Hanokh
(Enoch) Kitab sonu olarak unutulmu ve XIX. yzyln bala
rna dein kaybolmutur. Daha sonra da bir ksmnn Latince
ve Greke yazl paralar ele geirilmitir. Esasnda, ksmen
branca, ksmen Ararnca yazld anlalmaktadr kitabn.
Hanokh kitabnn yazarlar Khasid'ler yesi ve yazarlarn
ardllarysa Pharisias'lard. Kitap, krallar ve prensleri knamak
tadr. Krallar ve prenslerden kast Hasmonaeos ve Saddukaeos
hanedanlardr. Yeni-Ant retisini zellikle Mesih, Sheol (ce
hennem) ve eytan, cin sistemini (demonology) etkileyen odur.
Kitap, ounlukla Yeni-Ant'tan daha kozmik olan ks
salardan teekkl eder. Gkyznn, cennetin, cehennemin,
kyamet gnnn v.. grleriyle doludur. Milton'un yazd
Kaybolmu Cennet'in ilk iki kitabn Blake'in kehanetler dolu
kitabn hatrlatr. (Milton'un yapt edebi nitelik bakmndan
stndr. Blake'inki o kadar deildir.)
Eioch (Hanokh) kitabnda Genesis'in (Yaradl) bir b
lmn (VI, 2, 4) geniletilmi olarak bulmaktayz. Orada an
latlanlar tuhaf ve Prometheus efsanesini andrr biimdedir.
Melekler insanoluna metalurji retmekte ve ebedi srr
akladklar iin ceza grmektedir. Ayn zamanda yamyamdr
lar. Gnah ileyince putperest tanrs olurlar, onlarn diileriyse
siren durumuna gelir. Fakat sonunda ebedi azaba maruz kalr
lar.
Cennet ve cehennem de tasvir edilmektedir kitapta. 'Hem
de edebi bir havada. Kyamet gnnde ihtiaml tahtnda otu
ran, adalet dncesine sahip insanoludur. Yahudi olmayan
lar, sonunda nedamet getirip affedileceklerdir. Fakat onlarn
ou, Hellenleen btn Yahudiler dahil, ebedi lanete katlana-

51
caklardr. nk, doru insan intikam iin dua edecek ve onun
duas kabul edilecektir.
Hanokh kitabnda gnein ve ayn rzgar tarafndan s
rlen arabalar olduunu rendiimiz yln 364 gnden biim
lendiini ve insanlarca ilenen gnahn, gk cisimlerini normal
yollarndan saptrdn, astronomiyi sadece erdemli olann bil
diini anlatan bir astronomi blm de vardr. Den yldzlar,
yedi byk melek tarafndan cezalandrld iin gkten atlan
meleklerdir.
Sonra kutsal tarih geliyor. Makkabaeos'lara dein bu
ilk blmleri, ncil'den sonraki blmleri tarihten bilinen ak
izler. Sonra yazar gelecee ynelir: Yeni Kuds, Yahudi olmadan
kalanlarn Yahudilie dnmesi, drst insanlarn yeniden diril
mesi ve Mesih gibi dnceleri iler.
Gnahkarlarn cezalandrlmas ve dorunun dllennesi
konusunda da ok ey sylenmitir. Sylenenler, Hristiyan
ln gnah ileyenleri balamasna benzer bir tutum koymaz
ortaya. Ne yapacaksnz ey gnahkarlar ? Nereye kaacaks
nz kyamet gn, doru yoldan sapmayann duasn iitince ?
Gnah yeryzne gnderilmi deildir. Onu insanlar icat et
mitir. Gnahlar gkte kaydedilir. Siz gnahkarlar ebedi ola
rak lanete urayacaksnz. Huzur ve skfn bulamayacaksnz.
Gnahkarlar btn hayatlar boyunca mutlu olabilirler, lr
ken bile. Fakat onlarn ruhlar Sheol'a (cehenneme) iner. Orada
zulmet vardr, zincir vardr, ate vardr. Fakat doru insan iin
yle der Tanr : Ben ve olum onunla ebediyen bir olacaz.
Kitabn son szleri unlardr :
Sadk olana Tanr da sadakat gsterecek ve onu yksek yer
lerde oturtacak. Sadk olan, karanlkta domu ve karanla
ynelmi olan grecektir. Doru insan bir gne gibi parla
yacaktr. Gnahkarlar yksek sesle haykracak ve doru olanlar
mutluluk iinde yzerken grecektir. Dorular gnlerin ve mev
simlerin kendileri iin olduu yerlere gideceklerdir.
Yahudiler, Hristiyanlar gibi, gnah hakknda ok dn-

52
 m, fakat onlarn pek az kendisini gnahkar saymtr. Ken
disini gnahkar saymak daha ok, bir din tarikatnn mensubu
olan ve yazl yasalara sk skya uyan, ayn zamanda azdan
aza aktarlan szl yasalara da uyulmasnda direnen Phari
saios' larla vergi toplayclar (puplicanuslar) rneinde gelien
bir Hristiyan yeniliiydi. (Puplicanuslar eski Roma'da vergi
toplayclard. Alt kademedeki puplicanus memurlar eziyet
edici, dolaysyle gnahkar saylrd. sa, onlar gnahkar rnei
olarak gstermitir.) Gnahkarlk Hristiyanlkta, sa'nn Yahudi
yasas ustalarn ve Pharisaioslar ktlemelerinde ortaya kan
bir erdem olarak retilmiti. Hristiyanlar, Hristiyan teva
zuunu uygulamaa alm, fakat Yahudiler bunu yapmamtr.
Bununla birlikte Snni Yahudiler arasnda sa' dan biraz
nce nemli istisnalar grlmtr. Szgelimi 12 Patriin Ahdi
M. . 109 - 107 yllar arasnda Hasmonaeos oullarndan yksek
bir rahip olan Johannes Hyfcanus hayran bir Pharisaios tara
fndan yazlmtr. Bu kitap, Hristiyanlar ynnden yaplan

baz eklemeleri kapsar. Elimizdeki eklemeli kitaptr. Fakat b
tn bunlar dogmaya aittir. Onlar yakndan incelendiinde ah
laksal retinin sa'nn hayatn anlatan ncil blmlerindeki
ahlaksal ilkelere benzedii grlr. Rahip Dr. R. H. Charles'in
syledii gibi, Dadaki vaaz deiik yerlerde elimizdeki metnin
ruhunu, dahas, onun sa'nn hayatn anlatan yazlarda pek
ok para ayn izleri tar. St. Paulus kitab, bir cep kitab
olarak kullanmtr anlalan. (ad geen yapt, s. 29 1 - 292). Bu
kitapta u ilkeleri bulmaktayz:
Birbirinizi kalpten seviniz. Eer bir kii sana kar gnah
ilerse onunla sakin bir ekilde konu. ten pazarlkl olma.
E er sana kar gnah ileyen piman olur ve gnahn itiraf
ederse onu bala. Fakat eer inkar ederse onun gibi tutkulu
olma. Olma ki senden zehri alp yemin yoluna bavurarak ik
katl gnaha girmesin . . . Eer utanmazsa ve yanl i yapmakta
direnirse bile onu kalpten bala ve intikam almay Tanr'ya
brak.

S.J
 Dr. Charles sa'nn bu pasaj bildii kansndadr.Yine
u ilkilere rastlamaktayz.
Tanr'y ve komunu sev.
Tanr'y btn yaantn boyunca ve bakasn btn kal
bince sev.
Ben Tanr'y ve herkesi btn kalbirole sevdim. Bunlar
Matthaeos ineiliyle mukayese edilebilir (XXII, 37 - 39) 12 Pat
riin Ahid/eri'nde kin gdenler knanr. Szgelimi :
Kzgnlk krlktr. Bakalarnn gerek yzn grmeyi
engeller.
Dolaysyle, nefret ktdr. nk o daima yalanla uyuur.
Bu kitabn yazar, anlalaca zere yalnz Yahudilerin deil,
btn Yahudi olmayanlarn da kurtulacan savunmaktadr.
Hristiyanlar, ncil'in ilk drt kitabndan (Matthaeos, Markus,
Lukas ve Johannes) Pharisaios'lar (yazl yasaya uyan, azdan
aza aktarlan geleneklerin de geerliini savunan eski bir Yahudi
mezhebi. Bu szck sa zamannda, yaayan ve vcudun yeniden
dirilmesine, meleklerin varlna, azdao. aza gelen yasalara
itiraz eden Sadoq'ular ya da Sadduk'ular yahut Saddukaeos'lara
kart olarak kullanlr) hakknda kt dnmeyi renmilerdi.
Yine de 12 Patriin Ahid/eri adl kitabn yazar bir Pharisaeos'tu.
Daha nce grm olduumuz gibi, bu yazar, sa'nn reti
sinde aync zellikler olarak dndmz ahlaksal ilkeleri
ileri sren kiidir.
Byle bir durumu aklamak g deildir. nce zamannda
bile istisna tekil eden bir Pharisaeos olabilir. O dnemde daha
yaygn olan reti, kukusuz Hanokh'ta ileri srlendi.
Sonra, btn hareketlerin katlamaya yneldiini bilmek
teyiz. Amerikan devriminin dncelerinden Jefferson'un ilke
lerini kim karabilir ?
En sonra, biz Pharisaeos'lar konusunda, onlarn mutlak
ve bitimsel (nihai) doru olarak Yahudi yasasna olan bal
lklarnn, aralarndaki btn taze duygu ve dneeye hemen
son verdiini bilmekteyiz.

54
 Dr. Charles'in dedii gibi:
Pharisaeos'lar eski idealleriyle balarn koparnca, siya
sal kar ve hareketlere verdiler kendilerini. Ayn zamanda git
gide btnyle Yasa'nn sz (lafz) zerinde durmaa baladlar.
Bylece Pharisaeos'luk Ant'larn (Patrikler'in Antlar) doru
luunu destekledii gsterili ahlak sisteminin gelimesi iin
bir alan brakmaz oldu. Sonuta, eski Khasid'lerin retilerinin
gerek izleyicileri J udah'cl (Yahudi dinini) brakt, ilkel H
ristiyanln gsnde doal bir yuva buldu.
Yksek rahiplerin ynetiminden sonra Marcus Antonius,
arkada Herodes'i Yahudilerin k:al ilan etti. Herodes, gn
l ferah bir maceracyd, sk sk flasa srkleniyordu. Roma
toplumuna alm ve Yahudi sofuluundan ok uzaklamt.
Kars yksek rahipler ailesinden, kendisi Idumaea'lyd (Filistin'
de bir yer). Bu husus tek bana Yahudilerin Heredes'ten ku
kulanmasna yeterdi. Usta bir eyyamperest olan Herodes, Oc
tavius'un baar kazanaca anlalnca Antonius'u brakverdi.
Bununla birlikte, Yahudilerin kendisine boyun emesi iin eni
konu alt. Hellenistik stilde de olsa Korinthos stunlaryle
Mescid-i Aksa'y yeniden ina etti . Fakat giri kapsna altndan
bir kartat yerletirerek kinci Buyruu ihlal etti. Heredes'un
lmekte olduu sylentisi kar kmaz Pharisaios'lar, kartal
alaa ettiler, fakat o, iyileince intikam olarak bir miktar Pha
risaios'u ldrd. Herodes M. . 4 ylnda ld. Onun lm nden
hemen sonra, Romallar kralln ortadan kaldrp Judaea'y
bir valinin (procurator'un) ynetimine verdiler. M. S. 26'da vali
olan Pilatus'lu Pontius beceriksizdi ve hemen ekildi.
M. S. 6f'da Yahudiler Zelot'l ular partisinin yneti minde
Roma'ya kar isyan ettiler, yenildiler ve Kuds Romallar ta
rafmda ele geririidi ( M . S. 70). Mescid-i Aksa tahrip edldi,
Judaea'da pek a7 Yahudi brakld.
Saa sola dalan Yahudiler bu zamandan yzyllarca nce
nem kazan mlard. Yahudiler esas olarak btnyle tarmsal
yaaya sahipti. Fakat tutsaklklar zamannda Babillilerden

55
ticareti renmilerdi. Ezra ve Hehemiah'dan sonra onlarn ou
Babil'de kalmlard. Aralarnda ok zenginler vard. Alexandria'
nn kurulmasndan sonra ok sayda Yahudi bu kente yerleti.
Onlara zel bir mahalle ayrlmt. Bu bir ghetto deil onlar
Yahudi olmayanlarla temas sonucu kirlenme tehlikesinden
koruyan bir usuld. Alexandria Yahudileri Judaea Yahudilerin
den daha ok Hellenletiler ve brancay unuttular. Bu nedenle
Eski Ant' Grekeye evirmek gerekti. Sonu Septuaginta ad
verilen yapttr. Pentateuchos M. . 3'nc yzyln ortasnda
evrilmiti, br ksmlarsa daha sonra evrilmitir.
Septuaginta hakknda eitli sylentiler karlmtr. (Kitap
70 kii ynnden evrildii iin yetmilih anlamna gelen bu
ad almtr. ) Sylendiine gre, yetmi eviriciden her biri kitab
btnyle evirmi ve eviriler karlatrlnca onlarn en kk
ayrntlara dein ayn olduu grlm. nk tm tanrsal
bir ilhamla kaleme alnm. Bununla birlikte daha sonra bilginler
Septuaginta'nn ok eksik olduunu gstermitir. Yahudiler,
Hristiyanln douundan sonra Septuaginta'y ok az kullan
m, o eski Ant'n ihrancasn okumaya girimitir. ok az
branca bilen eski ilk Hristiyanlarsa tersine Septuaginta'ya ya da
onun Latince evirilerine dayanmaktayd. Origenes'in abala
ryle nc yzylda daha iyi bir metin karld ortaya. Fakat
sadece Latince bilenler Jeromius beinci yzylda Vulgatus'u
(ncil'in Latince evirisi) ortaya koyana dein ok kusurlu
metinlere bavurmak zorunda kalmlardr. Vulgatus balang
ta ok eletirildi. nk metnin hazrlanmasna Yahudiler yar
dm etmiti. Pek ok Hristiyan, Yahudilerin peygamberlerin
szlerini deitirdiine inanmaktayd. Onlara gre Yahudiler,
sa'nn geleceini peygamberlerin nceden bildirdiini gizle
mek istemekteydi. Bununla birlikte Sanctus Jeromius'un yapt
yava yava kabul edildi. Katolik kilisesinde bugn otorite olarak
kalan kitap bu kitaptr.
sa'nn ada olan filozof Philonius, dnce alannda
Greklerin Yahudiler zerine etkisinin en iyi rneidir. Dinde

56
Ortodoks olduu halde Philonius, felsefede her nenden nce
Platoncudur. Baka nemli etkiler, Sundurmaclarn (Stoac
larn) ve Yeni-Platoncularn etkileridir. Philonius'un Yahudiler
arasndaki etkisi Kuds'n dnden sonra ortadan kalknca
Hristiyan babalar onun Grek felsefesini branca yazmalaryle
uyuturma yolunu gsterdiini ortaya koymutur.
Her nemli eski kentte, hatr saylr lde Yahudi kolo
nisi yaayagelmiti. Bu koloniter br dou dinlerinin temsil
cileriyle birlikte kukuculuktan ya da Yunanistan ve Roma'nn
resmi dinlerinden memnun olmayanlar zerindeki nfuzu
paylamlardr. Yalnz Roma imparatorluunda deil, Gney
Rusya'da da pek ok insan Yahudi dinini kabule zorland. Muh
temelen Yahudi yar-Yahudi evrelerde Hristiyanlk ilk kez
ekici olmutur. Ortodoks Judah'l bununla birlikte Kuds'
n dnden sonra daha dar ve daha Ortodoks bir duruma
gelmiti. Nabukadrezzar (Nabukudurri-ussur) Kuds' ele
geirdikten sonra da byle olmutu. Birinci yzyldan sonra,
Hristiyanlk tebellr etmiti ve Judah'lk - Hristiyanlk ilinti
leri, btnyle dmanca ve dtand. Grdmz gibi Hris
tiyanlk byk lde Yahudi dmanlndan etkilenmiti.
Ortaalar boyunca, Yahudiler Hristiyan lkelerin ekininde
(kltrnde) hi rol oynamad ve Hristiyan uygarlna yardm
da bulunabilmeleri konusunda ok eziyet grd. Katedral yap
trmak ve benzeri giriimler iin demeye zorlanmak bu eziyetin
dndayd. O ada Yahudilere, sadece slamlar arasnda
insanca muamele edilmi, yalnz slamlar arasnda felsefe yapmak
ve aydn dnceyi srdrmek olana verilmitir.

SLAMLIK VE Y AHUDLK

Ortaalar boyunca slamlar Hristiyanlardan daha uy

gar ve daha insand. Hristiyanlar Yahudilere zellikle, dinsel
heyecan dnemlerinde eziyet etmitir. Hal seferleri tyler r-

57
pertici katliamlarla doludur. slam lkelerindeyse tersine onlara
hi bir ekilde kt :inuamele edilmemitir. zellikle Maure
tania'llarn oturduu blgelerde (spaiya) Yahudiler bilime
hizmet de etmilerdir. Cordova'da domu olan Meymun (1 135 -
1204, Abu Arnram Musa bnu Maymun ibni Abdillah) baz
larnca Spinoza felsefesinin kayna saylmtr. Hristiyanlar
spanya'y yeniden ele geirince, onlara Mauretania'llarn (Ku
zeybat Afrikallarn) bilgisini aktaran daha ok Yahudiler
olmutur. branca, Greke ve Arapa ve Aristoteles felsefesinden
haberdar olan Yahudiler bilgilerini daha az aydnlanm kilise
adamlarna iletmekten geri durmamtr. Onlar ayn zamanda,
al-kimya ve astroloji trnden daha az istenir konularda da bilgi
vermilerdir kilise adamlarna.
Ortaalardan sonra Yahudiler yine birey olarak insanl
a byk lde yardmda bulunmulardr. Fakat sadece birey
olarak : Irk olarak deil.

58
 LK DRT YZYILDA IDRSTYANLIK

Hristiyanlk nce Yahudi'den Yahudi'ye, reforma uram

bir Judaeac'lk olarak va'zedilmiti. Sanctus Johannes, Hris
tiyanln bu durumda kalmasn istemiti. Daha az lde de
olsa Sanctus Petrus da yle istiyordu. Sanctus (Saint) Johannes
ve Sanctus Petrus, eer Sanctus Paulus, Yahudi olmayanlar
snnete ve Musa'nn kanunlarn kabul etmeye zorlamakszn
Hristiyanlk bnyesine almaya karar vermeseydi, duruma egemen
olabi lirdi. ki cephe arasndaki atma ncil'in HavariZerin Ileri
adl kitabnda, Sanctus Paulus'un gr asndan anlatlmak
tadr. Paulus'un pek ok yerde biimlendirdii Hristiyan cema
atleri, kukusuz, ksmen Yahudilikten dnenler, ksmen de yeni
bir din arayan Yahudi olmayanlar kapsamaktayd. Yahudi
dininin salaml ona, inanlarn zld bu dnemlerde e
kici bir zellik vermiti. Fakat snnet, insaniann Judah'la dn
mesine engeldi. Yiyecekle ilgili trensel yasalar da uygun deildi.
Bu iki engel baka engeller olmadysa bile brani dininin evrensel
olmasn nlemiti. Hristiyanlk Sanctus Paulus dolaysyle Yahu
dilerin retisindeki ekici ynleri ald, Yahudi olmayanlarn be
nimsemeyecei zellikleri almad.
Bununla birlikte Yahudilerin sekin halk olduu gr Grek
onuruna ho gelmemi, gnostiklerce hayrlanmtr. Gnostikler
hi deilse onlardan bir ksm, duyulur dnyann Sophia'nn
(tanrsal bilgelik) isyankar olu Ialdabaoth adl daha aa aama
da bir Tanr ynnden ynetildii kansn savunmulard. On
lar, Ialdabaoth'un Eski Ant'taki (Ahd-i Atik'teki) Jahweh (Yehova)

59
olduunu, ylannsa Havva'y onun ktlklerine kar uyarmaya
altn, yoksa kt bir yaratk olmadn sylerlerdi.
Uzun sre, stn Tanr, Ialdabaoth'un kendi bana hareket
etmesine izin verdi. Sonunda olunu geici bir zaman sa adl
insann vcudunda karnet etmesi iin yeryzne gnderdi ve
ona, dnyay Musa'nn yanl retilerinden kurtarmak grevini
verdi. Bu gr savunanlar, onu kural olarak Platoncu fel
sefeyle birletirdi. Grdmz gibi Plotinos onu reddetmekte
gle uramt.
Gnostikler felsefi paganclkla Hristiyanlk arasnda bir orta
yol tutturdu. Bu yolda sa onurland, Yahudiler hakknda ho
eyler dnlmedi. Ayn nen (ey) daha sonralar Manichaios
uluk hakknda da sylenebilir. Sanctus Augustinus Manicha
iosuluk araclyle Katolik inancna varmtr. Manic
haios'uluk Hristiyanlk ve Zarathustrac'lk elementlerini
birletirmi, ktnn olumlu bir ilke olup maddede, ynnse
ruhta ortaya ktn savunmutu. Manichaiosuluk et yemeyi,
evlilikte bile cinsel yaantya girilmesini knamt. Bu gibi arac
retiler Greke konuan ekinli (kltrl) kiiler arasnda git
gide yanda bulmaya balamt. Fakat Yeni Ant, gerek iman
sahiplerini, onlara inanmamalar konusunda uyarr: Ey Timot
hias, sana emanet edileni koru. Kfr olabilecek bo konumalara
girme. Bilimin muhalefetinden kan (gnosis, manevi srlar bilimi
demektir. Metinde gnosis'ilerin muhalefetinden kan' demek
isteniyor). Onlara bilimsel denmesi yanltr. Bazlar onlar kabul
ederek yanld. (Birinci Timothueas, VI, 20 - 21)

MUHAMMET'N SA HAKKINDAKi GR

Gnosis'iler (gnostikler) ve Manichaiosular Hristiyan

ynetimi ortaya kana dein gelimelerini srdrd. Bu zamandan
sonra onlar inanlarn salamaya yneldi. Fakat yine de gizli
gizli inandlar. Belirli bir gnosisi tarikatn retilerinden biri

60
Muhammet ynnden benimsenmiti. Onlar sa'nn sadece
bir insan oldugunu ve Tanr'nn olunun ona vaftiz srasnda
indiini ve armha gerilme olay srasnda ondan ayrldn
.retmilerdi. Bu gr desteklemek amacyle u metne ba
vurulmutu : Tanrm, Tanrm, neden braktn beni? (Mar
kus, XV, 34) itiraf etmek gerekir ki, bu metni Hristiyanlar
daima g bulmutur. Gnosis'iler, Tanr'nn olunun do
mu olabileceini imkansz saym, ocukluk dneminden ge
meyi ve her eyin stnde, armha gerilmeyi Tanr'nn oluna
yaktnimamt. Onlar bu gibi nenlerin Tanr'nn oluna deil
insana yaktn ileri srmlerdi. sa'y bir Peygamber olarak
tanyan Muhammet, peygamberlerin kt bir sonu olmamas
gerektiini dnmt. Bu, gl bir snf dncesinin belir
tisiydi. Bylece Muhammet Doketai'cilerin (bir gnosis'iler
tarikat) grn kabul etmi bulunuyordu. Doketai'cilere
gre armha gerilen, sadece sa'nn hayaliydi. Doketai'ciler
Yahudilerle Romallardan bilmeyerek intikam almaya giritiler.
Onu da baaramadlar. Bylece, gnosis'ilerin bir blm, snni
slam retisine gemi oldu.
Hristiyanlarn ada Yahudilere kar durumlar balan
gta dmanca olmutu. Tanr'nn kutsal kiiler olan patrik
lere ve peygamberlere hitap ettii ve sa'nn geliini nceden
haber verdii Yahudilikten Hristiyanla aktarlan ve kabul
edilen inanlardand. Fakat sa gelince, Yahudiler onu tanma
d. Bylece ktlendiler. Ayrca sa, Musa'nn yasasn ortadan
kaldrm, onun yerine Tanr'y ve komunuzu seviniz buyruk
larn geirmiti. Bunu da Yahudiler tanmadlar ve maalesef,
tanmamakta direndiler. Devletin Sami-kart ve Hristiyan
olmas, ortaadaki biimiyle Hristiyan abasnn ortaya k
demek oldu. Daha sonraki zamanlarda devleti harekete geiren
ve etkileyen ekonomik etkenierin Hristiyan imparatorluunda
ne derece rol oynadn kestirrnek olanaksz grnr.

61
 iLAH ADALET

Hristiyanlk Hellenletii lde teolojik bir biim almt.

Yahudi teolojisi daima sade olmutur. Jahweh (Yehova), bir kabile
Tanr'sndan, yeri g yaratan bir kadir-i mutlaka dnmtr.
H1hi adaletin erdemli kiiye yeryznde refah salamad an
lalnca o adalet br dnyaya brakld. Bu da ebedilie olan
inanca yol amtr. O inancn geliimi srasnda Yahudi inanc
karmak ve metafizik hi bir ey ihtiva etmemekteydi. Onda
hi bir gizem (sr) yoktu. Her Yahudi anlayabilirdi onu.
sa'nn hayatn anlatan ncil blmleri (Matthaeos, yani
Mattithyah, Markus, Lukas ncilleri) hala Yahudi sadeliini
belirtir. Fakat, sa'nn Plotinos'cu - Sundurmac (stoac) La
gos'la zde tutulduu Sanctus Johannes ncilinde bu sadelik
grnmez olur. Drdnc ncil yazarn ilgilendiren, insan
sa'dan ok teolojik sa'dr. Kilise babalar iin de dorudur
bu. Onlarn yazlarnda, dier ncil'den ok Sanctus Johan
nes nciline bavurduunu grmekteyiz. ncil'e birden yap
lan atflar yine de Johannes ncil ine yaplan atflarn lsne
varmaz. Paulus'un mektuplarnda da teoloji yan ar basar.
(zellikle kurtulu konusunda). Paulus mektuplar ayn zamanda
Grek kltryle bir tankl ifade eder. (Menandras'tan bir
para alnmtr szgelimi. Btn Giritiiierin yalanc olduunu
syleyen Giritli Epimenides'e atf yaplr v. .) Bununla birlikte
gerekten Sanctus Paulus'un olan ya da Sanctus Paulus'a ait
olduu ileri srlen baka bir mektubun yazar yle syler:
Sakn, kimse seni felsefe ya da baka bir hileyle aldatmasn.
(Colossae'llar, l l , 8.)
Grek felsefesiyle yazl Yahudi belgelerinin bireimi (sen
tezi) az ok tesadfe bal kalm ve Origenes (M. S. 1 85 - 254)
zamanna dein ancak ksmen gerekletirilmiti. Origenes,
Philones gibi Alexandria'da yaamt. Alexandria, ticaret ve
niversite kenti olmas dolaysyle kuruluundan dne dek
bilginin kaynat bellibal bir merkez durumuna gelmiti.

62
ada Plotinos gibi Origenes de ok kiinin Yeni-Platoncu'
luun kurucusu sayd Ammonius Saccas'n rencisiydi. Ori
genes'in Principis adl yaptnda ileri srlen retileri Ploti
nos'un retilerine ok yakndr. Bu yaknlk koyu Hristiyan
lkla badamayacak lde ileridir.
Origenes, Tanr'dan baka (baba, oul, ruh-ul kuds) hi
bir nenin beden d olmadn syler. Yldzlar, yaayan akll
yaratklardr. Tanr onlara, nceden var olan ruhu vermitir.
Gne gnah ileyebilir. Platon'un ileri srd gibi, insanla
rn ruhlar douta baka yerden gelmitir. nk onlar ya
radltan beri vardr. Can ve ruh Plotinos'tan beri ayrt edil
mitir. Ruh, bir hata edince can olur. Can, erdemiyle ruha d
nr. Canlar sonunda sa'ya baeecek, dolaysyle bedensiz
olacaktr. eytan bile en sonunda kurtulacaktr.
Origenes, kilise babalarndan biri diye tannmsa da son
ralar drt itizaile (Hristiyanlktan ayrlan dnce ve davran-

larla) sulanmt.
Origenes'in, itizal saylan dnceleri unlardr:
1. Platon'un syledii gibi ruhlarn nceden var oluu.
2. sa'nn yalnz tanrsal yapsnn deil, insansal yapsnn
da bedenlemeden nce varoluu.
3. lmden sonra yeniden dirilite bedenlerimizin mutlak
olarak esirsel cisimler haline dnecei.
4. Btn insanlarn, eytanlarn bile sonunda kurtulaca.
Origenes'e Eski Ant (Ahd-i Atik) metoini ortaya koyan
almas iin az ok zaptedilmez bir hayranlk duyan Sanctus
Jeromius bile, onun teolojik yanllarn reddetme konusunda ok
zaman harcamay ve bu konuda iddet gsterneyi uzgr sayd.
Origenes'in sapmalar yalnz teolojik yolda deildi. O gen
liinde u metni ok szel (lafzi) olarak yorumlad iin ona
rlmas olanaksz bir hata ilemiti. Metin uydu: Hadmlar
vardr. Kendilerini Tanr'nn krallnda hizmet etmek iin ha
dm ederler. (Matthaeus, XIX, 1 2). Tenin kandrmacalarndan
kurtulmann bu yntemini kilise ktlemitir. Bu yntemi bir

63
atlmla benimsernesi Origenes'i kilise hizmetine girme yetene
inden yoksun brakmt. Baz din adamlar bakaca dn
dklerinden, yararsz tartmalar domutu.

CELSUS'A KARI

Origenes'un en uzun yapt Celsus'a Kar adn tar. Celsus,

imdi kaybolmu olan Hristiyanla kar bir kitabn yazaryd.
Origenes ona madde madde cevap vermeye giriti. Celsus H
ristiyanlara, nce onlar yasa d dernekler kurduklar iin kar
durmaktadr. Origenes bunu inkar etmez, fakat onun tiranl
ortadan kaldrmak trnden bir erdem olduunu iddia eder.
Daha sonra Celsus Hristiyanl beenmeyiinin asl nedeni ze
rinde durur. Hristiyanlk- der Celsus-, barbar olan Yahudi
lerden gelir. Barbarlarn retisinden bir anlam karabilecek
olanlar sadece Greklerdir. Grek felsefesinden ncil'deki sa hi
kayelerine geen herhangi biri onlarn doru olduu sonucuna
varacak ve Grek zekas iin doyurucu olan bir ispat ortaya ko
yacaktr. Dahas ncil'deki sa hikayeleri kendi kantiarna
sahiptir. Onlar Grek diyalektiinin ortaya koymu olduu kant
lardan daha tanrsaldr. Bu tanrsal ynteme peygamber havari
cann ve gcn ortaya k' der. Kehanetler konusunda yntem
Cann ortaya k adn alr. nk kehanetler onlar okuyan
birinde inan salamaya yeterlidir. sa'yla ilgili kehanetleri oku
yanlar da inanr onlara. Bu tanrsal yntem gcn ortaya k
dr. nk icra edildiine inanmamz gereken mucize ve ia
retler daha baka pek ok nedenlerle gcn varln gsterir.
O iaret ve mucizelerin izleri yaantlarn sa hikayelerinin il
kelerine gre ayarlayan Grekler arasnda bala yaamaktadr.
(Origenes, Celsus'a Kar, Kitap I. Konu Il).
Hristiyan felsefesinin zellii olan inancn iki katl ka
ntn gsterdiinden bu para ilgi ekicidir. Salt akl bir yan
dan doru olarak kullanldnda, Hristiyan inancnn, zel-

64
likle Tanr'nn, lmszln ve zgr istemin (irade-i cz'iyye)
esaslarn salamaya elverir. te yandan kutsal kitaplar, sadece
bu esaslar kendi bana belgilemekle (ispat etmekle) kalmaz,
onlar vahiy yoluyle aktarlan peygamberlerin Mesih'in geliini
nceden haber vermesi olgusuyle ve mucizelerle, inancn iman
llar zerinde olumlu etkisini belgilemee (ispatlamaya) alr. Bu
kantlardan bir ksmnn modas gemitir artk. Fakat sonuncusu
yine de William James ynnden kullanlmtr. Onlarn tm,
rnesansa dein her Hristiyan filozof ynnden kabul edilmitir.
Origenes'in kantlarndan bir ksm tuhaftr. O, by
clerin, brahim'in Tanr's olduunu syler. Bycler ok
kez onun kim olduunu bilmezler. Grne baklrsa bu uyar
ma zellikle gizildir (bilkuvve'dir). Byde adlar esastr. Tann'
ya Yahudi, Msr, Babil, Grek ya da Brahman adlaryle hitap
edilmesi nemsiz deildir. By formlleri evrilince etki
sn ytrr. Zamann byclerince, bilinen btn diniere
ait formllerin kullanld varsaylabilir. Fakat, eer Origenes
haklysa, brani kaynaklarndan tremi olan formller daha
etkiliydi. Musa'nn byy yasakladna iaret ederken Ori
genes'in ileri srd kant daha gariptir (Origenes, ad geen
yapt, Kitap I, Konu XXVI).
Hristiyanlarn devlet ynetimine katlmamalar sadece
tanrsal ulus yani kilise iinde kaynamalar sylenmitir
(ayn yer, Kitap VII, Konu LXXV). Doallkla bu reti, Cons
tantinus zamanndan sonra az ok deitirilmiti. Fakat ondan
bir eyler arda kald. Sanctus (Saint) Augustinus'un Tanr Kenti
adl yaptnda ikin olan bu neri Bat Roma mparatorluunun
d srasnda kilise adamlarnn din d ilerde ortaya kan
felaketiere kaytszca seyirci kalmasna yol amt. Halbuki
beri yandan, kilise adamlar kilise disiplininde, teolojik tart
malarda ve ileciliin (manastr yaantsnn) yaylmas konusunda
yeteneklerinin en byn harcamt. Kilisenin dnya ilerini
brakmas gerektii gr hala yaamaktadr. ok kii siyaseti
dnyasal sayar ve onu kutsal ilerle uraanlara layk grmez.

65
 Kilise ynetimi ilk yzylda yava yava ve Constan
tinus'un Hristiyan oluundan sonra hzla gelimitir. Piskopos
lar hiUa halk ynnden seilirdi. Onlar gittike blgelerindeki
Hristiyanlar zerinde hatr saylr g elde etti. Fakat Constan
tinus'tan nce btn kiliseye egemen olacak merkezi bir hkmet
yoktu pek. Piskoposlarn byk kentlerdeki gc, sadaka kurumu
nun uygulanmasyle geliti. manl kiilerin sunduklarn piskopos
ynetir, yoksula yardm eder ya da yoksuldan yardm keserdi.
Bylece, yoksunluk iinde ve piskoposlarn isteklerine uy
maya hazr bir topluluk belirdi. Devlet Hristiyan olunca pis
koposlara idari ve kazai grevler verildi. Bylece devlet hi
deilse reti (doktrin) ilerinde merkezi bir durum ald. Ka
toliklerle Ariusular arasndaki kavgadan rahatsz oldu Cons
tantinus, ansn Hristiyanlarla denemeye karar verdiinden
onlarn birlemesini istedi. Ayrlklar gidermek iin genel znik
konstn toplad. Bu konsl, znik inanc denilen ilkeleri yaratt,
Ariusularla olan sava szkonusu edildike her zaman snni
liin lt (ayrac) olarak kald. Daha sonraki anlamazlklar
da ayn biimde genel konsller araclyle zmlendi. Dou
ve Bat Roma imparatorluklar ayrlp dou, papann otoritesini
reddedince konst toplamak olanaksz oldu. (lk znik kon
stnn biim verdii inanla 362 ylnda ortaya atlan znik
inanc arasnda baz ayrlklar bulunmaktadr.)
Papa, Kilise'de resmen nemli bir kii olmusa da ok da
ha sonraki tarihlere dein onun zerinde bir otorite kurama
mtr. Papalk gcnn yava yava artmas ilgi ekicidir. Bu
konuyu ilerde ele alacam.

HIRSTYANLIGIN GELiME NEDENLER

Constantinus'tan nce Hristiyanln gelimesi onun Hris

tiyanla dn gibi, deiik yazarlarca deiik biimde ak
lanmtr. Gibbon u be nedeni ileri srer:

66
 1 - Hristiyanlarn sarslmaz, daha dorusu hogr kabul
etmez abas. Bu aba, Yahudi dininden tremi, fakat Yahudi
olmayanlar, Musa'nn yasasn ho karlamaktan alkoyan,
sosyal olmayan ve dar bir ruhtan arnmtr. Bu ruh, Yahudi ol
mayanlar Musa'nn yasasna ekmek yerine o yasadan uzak
latrmtr.
2 - Gelecek hayat retisi. Bu reti her ek koulla ge
limitir. O koullar gelecek hayatn varl konusundaki nem
li doruya arlk ve etki kazandrmtr.
3 - lk kiliseye yklenen mucizevi gler.
4 - Saf ve keskin Hristiyan ahHik.
5 - Hristiyan topluluunun disiplin ve birlii. Bu disiplin
ve birlik Roma imparatorluunun kalbinde, gittike bamsz
ve glenen bir devlet yaratt (Roma mparatorluunun zl
mesi ve k, Konu XV).
Daha geni lde konuursak, bu, zmleme kabul edi
lebilir. Fakat baz aklamalarla. Yahudilerden tretiten eil
mezlik ve m samahaszlk btnyle doru saylabilir .. Biz de,
hogrszln propagandada salad stnl grm
zdr. Hristiyanlar byk bir ounlukla cennete yalnz ken
dilerinin gideceine ve br dnyada en korkun azab yalnz
putperestlerin ekeceine inanmt. nc yzylda destek
bulmaya alan br dinler bu tehdit edici karaktere sahip
deildi. Szgelimi Byk Ana'ya tapnanlar, vaftize benzeyen
Taurobolium ayini yapard. Fakat onlar bu ayini yapmayanlarn
cehenneme gideceini iddia etmezdi. Taurobolium ayinlerinin
pahalya mal olduu grlebilir. Orada, bir boa ldrmek ve
boann kann o dine dnene srmek gerekliydi. Bu tr bir tren
aristokratiktir. Zengin, yoksul , zgr, kle byk bir halk toplu
luunu kapsamak niyetinde olan bir dine temel olamaz. Hris
tiyanlk bu bakmlardan rakiplerinden stnd.
Batda gelecek hayat retisi nce Orpheusu'lar ynnden
ileri srlm, sonra Graikos filozoflannca benimsenmiti.
Yahudi peygamberlerinden bazlar, lmden sonra bedenin

67
yeniden dirileceini ileri srmlerdi. Fakat ruhun yeniden di
rilecei retisini Yahudilerin Greklerden ald anlalmaktadr
(Oesterly ve Robinson, Ibrani Dini) . Yunanistan'da lmszlk
retisi Orpheusulukla popler, Platonculukla bilimsel bir
biim kazanmt. Platonculuk, g kantara dayandndan,
byk lde popler olamad. Orpheusu biim bununla bir
Jikte, antik dnemde genel kanlar zerinde kendinden sonraki
dnemlerde, sadece paganlar arasnda deil, Yahudiler ve Hris
tiyanlar arasnda da byk etki yapmtr. Gizemci din eleri
Orpheusulua, Asya dinlerine Hristiyan teolojisine byk
lde girmiti. Onlarn tmnde nerkez efsane, len Tanr'nn
yeniden dirilmesiydi Angus, Gizem (mystery) Dinleri ve Hris
tiyanlk. Dolaysyle lmszlk retisinin Hristiyanln ya
ylmasnda Gibbon'un sandndan daha az rol oynadn sa
nyorum.
Mucizelerin, Hristiyan propagandasnda byk pay vardr.
Antik an sonraki yllarnda onlar ok yaygnd ve tek bir dinin
ayrcalnda (imtiyaznda) deildi. Bu yarnada Hristiyan mu
cizelerine neden baka dinsel topluluklarn mucizelerinden daha
geni lde inanldn anlamak kolay deildir. Sanrm Gib
bon ok nemli bir noktay unutmaktadr. O da kutsal bir kita
bn varldr. Hristiyanlarn bavurduu mucizeler, eski a
larn uzak zamanlarnda balam, eskilerin gizemli (esrarl)
sayd bir ulus arasnda ortaya kmt. Yaradltan bu yana
tutarl bir tarih vard. Buna gre Tanr nce Yahudiler, sonra
Hristiyanlar iin daima mucize yaratmt. Modem bir tarihi
iin sraillilerin eski tarihi bir efsaneden ibarettir. Fakat, eskiler
iin durum byle deildi. Onlar Homeros'un, Truva kuatmasna
Romuls, Rems v. .'ne dair anlattklarn kabul ediyorlard.
Origenes niye -diye sorar -niye bu eskileri (Homeros'u rnein)
kabul edelim de Yahudilerin geleneklerini kabul etmeyelim ?
Bu kanta verilecek hi bir mantksal karlk yoktu. Bylece
Ald-i Atik mucizelerini kabul etmek doal bir durum oldu.
Onlar kabul edilince daha sonraki tarihtekiler, zellikle Hristi-

68
yanlarn peygamberleri yorumlay asndan kabul edilir
bir duruma geldi.
Constantinus'tan nce Hristiyan ahlak kukusuz, sra
dan paganlarn ahiakndan stnd. Zaman zaman eziyet gr
mt. Hristiyanlar ve hemen daima paganlarla yarmakta bir
stnle (dezavantaja) sahipti. Hristiyanlar erdemin cennette
dllenecei, gnahnsa cehennemde cezalandrlaca kansn
dayd. Onlarn cinsel ahlak da eski alarda az rastlanan tr
dendi. Resmi grevi Hristiyanlara eziyet etmek olan Plinius,
onlarn yksek ahlaksal karakterine tanklk eder. Constantinus'un
Hristiyan oluundan sonra doallkla Hristiyanlar arasnda da
eyyamperestler tremiti. Fakat ileri gelen din adamlar baz ay
rllarla (istisnalarla) sarslmaz ahlaksal ilkelere sahip olarak ya
ad. Gibbon'un bu yksek ahlaksal aamaya Hristiyanln
yaylma nedeni olarak byk nem yklernesi yerindedir san
yorum.
Gibbon, Hristiyan topluluunun birlik ve disiplinini
Hristiyanln yaylma nedenlerinin sonuncusu olarak sayar.
Siyasal adan, bu nedenin tm nedenlerden nemli olduunu
anyo rum. Modern dnyada biz siyasal organizasyonlara al
mzdr. Her politikac Katolik oyunu dikkate almak zorundadr.
Fakat bu oy, br organize gruplarn oyuyla dengeye getirilir.
Cumhurbakan olacak Katolik bir aday, Protestan nyargs
dolaysyle stnszdr (dezavantajdr). Fakat Protestan nyar
gs gibi bir durum olmasayd, Katolik bir aday bir baka adaydan
daha ansl duruma gelebilirdi. Constantinus'un hesabnn bu
olduu anlalyor. Tek organize bir blok olarak Hristiyanlarn
destei, onlardan yana olmakla salanrd. Hristiyanlara kar
duyulan honutsuzluk organize deildi ve siyasal adan ksrd.
Belki Rostovstseff, ordunun byk bir ksmnn Hristiyan ol
duunu ve bu durumun Constantinus'u etkilediini ileri srmekte
hakldr. Ne olursa olsun Hristiyanlar kk bir aznlk olduu
halde yeni bir tekilata sahipti (doallkla o zaman iin yeni).
O tekilat Hristiyanlara, baka bir bask grubunun kar koya-

69
mad bir bask grubu nfuzu kazandrmt. Bu onlarda gizil
olarak (bilkuvve) var olan tekelci bir abann (gayretin) doal
sonucuydu. Tekelci abayla Russell, yalnz Hristiyanlara zg
bakalarnn gstererned bir abay erekliyor (kasdediyor).
Hristiyanlarn bu zellii Yahudilerden miras kalmt.
Maalesef. Hristiyanlar siyasal g elde eder etmez abalarn
birbirlerine kar kullanmaya balad. Constantinus'tan nce
saylar pek de az olmayan itizal (Hristiyanlktan ayrlma) olayla
r grlmt. Fakat koyu Hristiyanlarn itizal yoluna sapanlar
cezalandracak arac yoktu. Devlet Hristiyan olunca din adamlar
g ve servet olarak byk olanaklar salad. Tartmal seimler
yapld. Teolojik kavgalara, ayn zamanda dnya ilerinde s
tnlk elde etmek iin giriildi. Din adamlarnn kavgasnda
Constantinus bir dereceye dein yansz (tarafsz) kald. Fakat
onun lmnden sonra (M. S.) ardllar, dnek Julianus dnda,
Theodosius 379'da tahta kana dein az ok Ariusulardan
yanay d.
Bu an kahraman, tm yaants boyunca znik Ortodoks
Iuunun sarslmaz savunucusu olan Athanasius'tu (aa yukar
297 - 373).
Constantinus'tan Kalkedonia konslne dein (45 1) geen
zaman, teolojinin siyasal nemi dolaysyle bir zellik tar,
Birbiri ardndan gelen sorun Hristiyan dnyasn sarsmt.
Onlardan biri lemenin (teslis) yaps, tekiyse insan
lama (Tanr'nn olu olarak anlalan sa'nn insan biim ve
yapsn almas, ncarnation) retisiydi. Athanasius zamannda
onlardan sadece ilki - n plandayd. yi yetimi Alexandria'l
bir rahip olan Arius, Oul'un Baba'ya eit olmadn, tersine
Baba ynnden yaratldn ileri srm t. Daha eski bir dnemde
bu gr ok ters drnee (ztlamaya) yol amayabilirdi. Fakat
drdnc yzylda din adamlarnn ou onu reddetti. En sonunda
egemen olan gr, Baba Oul'un eit ve ayn tzden olduu
fakat ayr kiiler saylmas gerektii yolundayd. Onlarn ayn
kiiler deil de bir varln deiik grleri olduu tarzndaki

70
 anlay Sabellius'u bir itizaldi. (Bu itizale ilk kez Sabellius yol
amtr). Koyu Hristiyanlk bylece dar bir yol izlemek zorun
dayd. Baba ve Oul'un yersiz olarak ayrln ileri srenler
Arianusu, onlarn birliini ileri srenlerse Sabelliusu olma
tehlikesiyle sarlydlar.
Arius'un retileri znik Konsl ynnden byk oun
lukla knanmt. Fakat, baz din adamlar eliyle baz deimeler
yaplm ve o deimeler, imparatorlarca desteklenmitir. Alex
andria piskoposu olan Athanasius 328'den lmne dein
Alexandria piskoposu olan Athanasius, znik konslnce kabul
edilen koyu Hristiyanlk ilkelerine uyma yolundaki gayreti
dolaysyle, devaml olarak srgndeydi. Fakat Msr'da
poplerdi. Msr, atma srasnda deimeksizin onu izledi.
Teolojik atma srasnda Roma'nn fethinden beri ortadan kalk
m grnen ulusal veya blgesel duygunun canlanm olmas tu
haftr. Constantinopolis (stanbul) ve Asya, Ariusulua ynelmi
ti. Msr, banazlkla (mutaasspa) Athanasiusuydu. Bat, znik
Konslnn buyruklarna sk skya sarlmt. Ariusu uyu
mazlk sona erince aa yukar benzer biimde yeni uyumaz
lklar ortaya kt. Bunlardan Msr bir trl itizalci oldu, Suriye
baka trl. Koyu katoliklerce eziyet edilen bu itizalciler, Dou
Roma imparatorluunun birliini bozdu ve slam ordularnn
bu blgeleri ele geirmesini kolaylatrd. Aync hareketler
kendi ilerinde artc deildir. Fakat onlarn ok ineeve karanlk
teolojik sorular konusunda olmas artcdr.
imparatorlar, 335'ten 378'e dein, cesaretleri olduu l
de, az ok Ariusu dnceleri desteklediler. Bir pagan ola
rak Hristiyanlarn i ekimelerine kar yansz olan dnek
Ji.lianus (36 1 363) bunun dndayd. En sonunda 379 yln

da mparator Theodosius, Katoliklere tam destek oldu ve im

paratorluk iinde Katolikler tam baar saladlar. Sanctus Am
brosius, Sanctus (Saint) Jeromius ve Sanctus Augustinus (bu
kiileri bir sonraki blmde inceleyeceiz) Katoliklerin bu utku
(zafer) dneminde yaamt. Bununla birlikte daha sonraki

71
dnemde Bat'da baka bir Arius egemenlii ortaya kt. Bu
Goth'larn ve Vandallarn egemenliiydi. Bat Roma impara
torluunu aralarnda bltler. Goth ve Vandallarn gleri aa
yukar bir yzyl srd. O g, bu dnem sonunda Justini
anus, Lombard'lar ve Frank'lar tarafndan ortadan kaldrld.
Justinianus, Frank'lar ve en sonra Lombard'lar koyu Katolikti.
Bylece sonunda Katolik inanc kesin utku kazanm oldu.
 KLSE DOKTORU

Drt kii Bat Kilisesinin doktoru unvann almtr. Bun

lar Sanctus (Saint) Ambrosius, Sanctus Jeromius, Sartctus Augus
tinus ve Papa Byk Gregorius'tur. Bunlardan ilk adat,
drdncs daha sonra yaamt. Bu konuda, ilk doktorun
yaant ve zamanlarn anlatmaya alacam. Sanctus Agus
tinus'un retilerinden bir sonraki blmde sz etme hakkn
koruyorum. Sanctus Augustinus, bizim iin doktordan en
nemlisidir.
Ambrosius, Jeromius ve Augustinus, Roma imparatorlu
unda Katolik kilisesinin zaferiyle barbar istilas arasndaki d
nemde yetimitir. de dnek Julianus'un saltanat srasnda
genti. Jeromius Roma'nn Alarich komutasndaki Gothlar
eliyle yama edilmesinden on yl sonrasna dein yaamtr.
Augustinus, Vandallar Afrika'ya szd srada sad. Onlar Hippo'
yu kuattklar srada ld. Kendisi Hip po piskoposuydu.
doktordan sonra, talya , spanya ve Afrika'nn efendileri sadece
barbarlar deil Ariusu ihtilalcilerdi. Uygarlk yzyllar boyu
geriledi. Hristiyanln bilgi ve kltrde ilk doktorlar dze
yinde insanlar yetitirmesi iin hemen hemen 1000 yl ge
mesi gerekti. Karanlk ve ortaalar boyunca doktor
byk lde saygnland. Kilise'nin biimlendii kalb belir
leyen, bakalarndan ok onlard. Geni biimde konutukta,
Sanctus (Saint) Ambrosius Kilise - Devlet balants konusundaki
ekleziastik gr ortaya koymu, Sanctus Jeromius bat kili
sesine Latince ineili ve ilecilie (manastr sistemi) giri iin gerekli

73
uyarnn byk bir ksmn, Sanctus Augustinus'a Reformas
yana dein olan kilise teolojisini ve daha sonra Luther'le Calvin'
in retilerinin ounu salam kiiler olarak grlebilir. Tarihte
bu kiiyi etki ynqden aan nadir insan vardr. Kilisenin
din-d devlet karsnda bamszl Sanctus Ambrosius y
nnden de baaryle savunulduu gibi, Reforma dein egemen
olan yeni ve ihtilalci bir retiydi. Robbes XVII. yzylda bu
retiyle savarken Sanctus (Saint) Ambrosius'la savam olu
yordu. Sanctus Augustinus, XVI ve XVII. yzyllarn teolojik
atmasnda n saf igal ediyordu. Protestanlada Jansenius'
ular ondan yana, koyu (snni), Katolikler ona karyd. (Burada
Protestan' deyimi kapsamna azizierin din iindeki durumlarn
glendiren Calvincilik de katlmaldr sanyorum. lansenciler
Ypres kenti piskoposunu izleyenlerdir. Onlar 1 5 34'te lgnatius
Loyola tarafndan kurulan Jesu'culuk (Societas Jesu) tarikatna
kart olarak zgr istemi (irade-i cz'iyyeyi) hayrlayp kar
koyulmaz rahmet ve snrl ba dncesini savunmutu. Jan
senius'ular daha ok, Versailles'deki Port-Royal-des-Champs
manastrnda kmelenmiti. Orada gelien bir devini (hareket)
Port Royal Mant adyla anlan bir mantk kitabnn domasna
neden olmutur. Arnauld ve Pierre Nicole'un yazd ve asl
ad Mantk veya Dnme Sanat olan bu kitap 1 662'de yaynlan
m ve dil felsefesi iin ok gerekli olan tanmlar ve ierimler
hakknda, ortaan gereksiz inceliklerinden syrlp modern
grler getirmitir. 1 623'te doan matematiki Pascal. 23 yan
dayken Port-Royal-des-Champs manastrna ekilmi ve Janse
nius'u olmutur.)

SANCTUS AMBROSIUS

Bat Roma imparatorluunun bakenti, drdnc yzyl

sonunda Milano'ydu. Ambrosius, Milano piskoposuydu. Grev
leri, onu srekli olarak imparatorlarla ilikiye srklemekteydi.

74
Ambrosius, imparatorlarla onlarn eiti kimi zaman da amiriymi
gibi konumak adetindeydi. Ambrosius'un imparatorluk sarayyla
ilikileri zamann kart karakteristiini gsterir. Devlet gsz,
beceriksiz ve hi bir ilkeye sahip olmayan karclarca ynetilir
ve btnyle anlk gereksinimiere karlk veren bir politikadan
yoksun durumdayd. Kilise gl kuvvetli ve kiisel her neo'ini
(eyini) kilisenin karlar iin feda etmee hazr kiilerce yne
tilmekteydi. Byle uzgrl bir politika kiliseye, daha sonraki
1000 ylda utku (zafer) salamt. Bu artarnlarn (meziyetlerin)
taassup ve bo inantarla ortadan kalkt dorudur. Fakat bunlar
olmadan, o srada hi bir reform hareketi baanya ulaamazd.
Sanctus Ambrosius, devlet hizmetinde baar arayacak her
frsata sahipti. Onun, yine Ambrosius adn tayan babas Ga
ullerin yksek resmi-valisiydi (Praefectus). Sanctus Ambrosius
muhtemelen Augusta Treverorum'da (Treves) domutu. Buras
Roma lejyonlarnn Cermenleri uzak tutmak iin slendikleri
bir snr kentiydi. 1 3 yanda Roma'ya gelen Ambrosius orada
iyi bir renim yapm, Greke iin kendisine salam bir temel
bazrlamt. Yetikinlii dneminde hukuk okumaya balad
ve bu alanda ok baar gsterdi. Otuz yanda Liguria ve Aemilia
valiliine atand. Bununla birlikte drt yl sonra dnya ilerine
dnd srtn. Halkn desteiyle, Ariusu bir adayn mu
halefetine karn Milano piskoposu oldu. Sanctus Ambrosius
elindeki btn dnya maln yoksullara verdi. Hayatnn geri
kalan blmn kilise hizmetinde harcad. Bu uurda bazen b
yk kiisel sakncalar gze ald. Yapt seim doallkla dnya
motiflerince dikte edilmi deildi. Eer byle olsayd o bilgece
bir seim olacakt. Devlet hizmetinde Sanctus Ambrosius impa
rator olsayd bile piskoposluk grevini yaparken bulduu y
netim alann bulamayacakt.
Ambrosius'un piskoposluunun ilk dokuz ylnda Bat Ro
ma imparatoru Katolik, erdemli, her nene (eye) aldrmaz bir kii
olan Gratianus'tu. Gratianus av ardna dm, ynetimi sav
saklamti. En sonra suikasta urad, ld. Gratianus'un yerine

75
onun mevkiini zorla elde eden Maximianus geti. Fakat talya'
da ynetim, henz ocuk olan Gratianus'un kardei Il. Valen
tinianus'a verildi. nceleri imparatorluk gc II. Valentini
anus'un annesi, birinci Valentinianus'un dul ei Justina'nn
elindeydi. Justina bir Ariusu olduundan Sanctus Ambrosi
us'la att.

MEKTUPLAR

Bu konuda ele aldmz azizierin de ok sayda mek

tup yazm ve o mektuplar bugne dein korunmutur. Dola
ysyle bu azizleri herhangi bir pagan filozof ve ortaalarn
birka din adam dndaki btn filozoflarndan daha iyi ta
nmaktayz. Sanctus Augustinus geliigzel herkese ounlukla
reti veya kilise disiplini zerine mektuplar yazmtr. Sanctus
Jeromius'un mektuplarysa zellikle bayanlara bakireliklerini
nasl koruyacakianna dair yazdklardr. Fakat Sanctus Amb
rosius'un en nemli ve ilgin mektuplar imparatorlara yazlan
lardr. Sanctus Ambrosius, imparatorlara hangi noktalarda g
revlerini ihmal ettiini syler ve arada bir de onlar, g
revlerini yaptklar iin kutlar.

YONTU KAVGASI

Ambrosius'un ele ald ilk genel soru Roma'daki adak

yeri (altar) ve zafer heykeli konusundayd. Paganclk, bakentin
senatr aileleri arasnda, baka yerde olduundan daha uzun
bir sre yaamt. Resmi din aristokratik rahiplerin elindeydi
ve dnyay ele geirenlerde doan imparatorluk gururuyle ku
atlmt. Senatodaki utku yontusu (zafer heykeli), Constan
tinus'un olu Constantius ynnde kaldrlm ve dnek Juli
anus ynnden eski biimine getirilmiti. mparator Gratianus,

76
heykeli tekrar kaldrd. Bunun zerine kentin valisi (Praefectus)
Symachos'un bakanlndaki bir senato heyeti, yontunun yeniden
eski biime konulmasn is tedi.
Augustinus'un hayatnda rol oynayan Symmachos, sekin
(zengin, aristokratik, kltrl ve pagan) bir ailenin sekin bir
yesiydi. Utku yontusunun kaldrlmasn protesto ettii iin
Gratianus ynnden 382'de Roma dna karlm, fakat
384'te ehrin valisi olarak geri gelmiti. O, Boethius'un kayn
babas ve Theodorius'un saltanatnda ileri gelen bir kii olan
Symmachos'un bykbabasyd.
Yontunun eski yerine konulmasna Hristiyan senatrler
itiraz etti. Ambrosius ve Papa Damasus'un yardmyle szlerini
imparatora geirdiler. Gratianus'un lmnden sonra, Symmac
hos ve pagan senatrler 384 ylnda, yeni imparator ikinci Va
lentianus'a bavurdular. Bu yeni giriimin geri evrilmesi iin
Sanctus Ambrosius imparatora bir mektup yazarak, btn
Romallarn hkmdara askeri grevle ykml olmas gibi
hkmdarn da kadir-i mutlak olan Tanr'ya grevle ykml
olduunu bildirdi. (Bu tez feodalizmin grn nceler gr
nyor) Kimse senin genliinden yararlanmasn dedi. Bunu
isteyen putperestse, onun senin ergini (zihnini) kendi bo-inannn
zinciriyle balamas doru deildir. O, gayretiyle sana, doru
inan yolunda nasl aba gstereceine dair ders vermeli. nk
putperest, bo nenleri (eyleri) doruymu gibi tutkuyla savunur.
Bir putun mihrabnda yemin etmek zorunda kalmak Ambrosius'a.
gre, bir Hristiyan iin eziyettir. Eer o, dnya ilerine ait bir
sorun olsayd kar tarafn cevap hakk sakl olurdu. Fakat bu
dinsel bir davadr. Ben bir piskopos olarak sz hakkna sahi
bim . . . Eer baka bir nen (ey) buyurulsayd, biz piskoposlar
ona itiraz etmez, srekli olarak katlanrdk. Gerekten, kiliseye
gelebilir, orada bu tr (yani yontu ii dnda) bir buyrua kar
duracak ne bir rahip ne de bir bakasn bulursun.>> (XVII. Mek
tup) .
Daha sonraki mektup, kilisenin kazandrdklannn putpe-

77
rest tapnaklarnn servetiyle kazanlan nenlerin asla hizmet
etmedii ereklere hizmet ettiini anlatr. Kilisenin sahip olduk
lar, yoksulun nafakasdr. Tapnaklarn ka tutsaa fidye ver
diini, ka yoksulu doyurduuni, ka srgn alktan kurtar
dn brak onlar hesap etsin. Bu gl bir kantt. Hristiyan
pratii, onun yerinde olduunu aa koymutu.
Sanctus Ambrosius istediini elde etti. Fakat daha sonra
zorla i bana gelen putperestlerden yana olan Eugenius, mihrab
da, yontuyu da eski durumuna getirdi. Theodosius, Eugenius'u
yenilgiye uratnca (394) sorun Hristiyanlk lehine zmlendi.

II. VALENTINIANUS'LA ATlMA

Piskopos, balangta, imparatorluk sarayyla iyi gein

mekteydi ve erki (iktidar) zorla alan Maximianus'a gnderilen
bir kurula (heyete) katlmt. Maximianus'un talya 'y ele geir
mesinden korkuluyordu. ok gemeden ciddi bir anlamazlk
bagsterdi. mparatorie Justina bir Ariusu olarak Milano'da
Ariusulara kilise verilmesini istedi. Fakat bu istek Ambrosius
ynnden ged evrildi. Halk Ambrosius'tan yana kt. Byk
bir kalabalk bazilikay doldurdu. Fakat kiliseyi ele geirmek
zere gnderilen Ariusu Got askerleri halkla dost oldu. Amb
rosius, kzkardeine yazm olduu canl (spirited) bir mektupta
unlar sylyor: Kontlar ve tribinus 'lar bana gelip, bazilikann
hemen teslim olmasn sala, dediler. mparator'un, hakkn
kullandm, her eyin onun iktidarnda olduunu ileri sryor
lard. yle karlk verdim : mparator benim olan bir neni (eyi),
rnein malm, param isterse, her nenim (eyim) yoksullarn
olduu halde vermemezlik etmezdim. Fakat, Tanr'nn mal
imparatorun erkine (iktidarna) bal deildir. Baba mirasm
isteseler, canm isteseler .veririm. Beni zincire balamak m is
tiyorsunuz ? Hay hay. ldrmek mi istiyorsunuz ? Peki. Kendimi
kurtarmak iin halka snmam. Mihraplara gidip, hayatnn

78
balanmas iin yalvarmam . Fakat kendimi mihraplar uruna
feda etmekten kvan duyarm. SiH1hl insanlarn bazilikay
teslim almak iin gnderildiini duyunca dehete kapldm.
Bir katliam olabilir ve btn kent bundan zarar grebilirdi.
Byle byk bir kentin mahvolmasn grmeden canm almasn
istedim Tanr'dan. Tm talya mahvolabilirdi.
Bu korkular abartm (mbalaa) deildi. Got askerlerinin,
25 yl sonra Roma'y yama ederken yapt gibi vahice ilere
girimeleri pek muhtemeldi.
Ambrosius gcn halktan almaktayd. Halk kkrmakla
suland. Fakat bu sulamalara u karl verdi: Onlar y
reklendirmemek gcmn iindeydi. Fakat yattrmak, Tanr'nn
elindedir. Ambrosius, Ariusularn, kentliler arasnda bir Ari
usu bulunmad iin, daha ileri gitrnee cesaret edemediklerini
anlatr. Ambrosius'a bazilikay teslim etmesi ve askerlere ge
rekirse iddet kullanmalar buyurulmutur. Fakat askerler,
iddet kullanmay reddetti ve mparator iten vazgemeye
karar verdi. Kilise bamszl yolunda byk bir sava
verildi. Ambrosius devletin kiliseye brakmas gereken sorunlar
bulunduunu ileri sryordu. Bylece, nemini gnmze dein
koruyan yeni bir nen (ey) koymutu ortaya.

THEODOSIUS'LA ANLAMAZLlK

Ambrosius'un baka bir anlamazl da mparator Theo

dosius'la olmutur. Bir sinagog yaklmt. Dou Roma valisi
(kontu) bunun oradaki bir piskoposun kkrmas sonucu;::,o
duunu bildirdi. mparator yakma fiilini ileyenierin cezalan
drlmasn ve sulu piskoposun da sinagogu yeniden yap
masn buyurdu. i ele alan Sanctus (Saint) Ambrosius, pisko
posun sululuunu ne kabul etti, ne de reddetti. Fakat impa
ratorun Hristiyanlam kar Yahudileri tutmasna krld. yle
dnd : Piskoposun buyrua baemediini varsayn. Bu _durumda

79
o, direnirse ehit, vazgeerse dnek olacaktr. Valinin, parasn
Hristiyanlardan alp sinagogu yaptrdn varsayarsak, ya im
paratorun buyruunda bir inansz vali kacak karmza, ya
da inanszl beslemek iin Hristiyanlarn paras alnm olacak.
0 halde kiliseden salanan ganimetlerle Yahudilerin inanszl
iin bir yer mi yaplacak, sa'nn ltfuyla Hristiyanlar adna
kazanlan mal imanszlarn hazinelerine mi aktarlacak ? Amb
rosius devam eder: Ey imparator, belki siz disiplin narnma ha
reket ediyorsunuz. Hangisi daha nemli. Disiplin gsterisi mi,
yoksa din davas m ? Bu konuda verilecek kararn dine baeer
nitelikte olmas gereklidir. Ey imparator, Julianus Kuds ma
bedinin yeniden dzenlenmesini buyurduunda, ykntlar
temizleyenierin yanp kl olduunu iitmedin m i ?
Sanctus Ambrosius'un dncelerinden, sinagog ykmnn
cezalandrlmamas gerektiini anlamaktayz. Kilise'nin, g
elde eder etmez Yahudi kartln krklemee baladnn
bir rneidir bu.
mparatorla Hristiyan azizi arasnda kan daha sonraki
uyumazlk aziz iin daha onurlu bir biimde sonuland. M. S.
390 ylnda Theodosius Milano 'dayken Selanik'te bir grup in
san garnizon komutann ldrmt. Theodosius haberi aln
ca, zaptedilmez bir hiddete kapld ve korkun bir intikam aln
masn emretti. Halk sirk'e toplandnda, askerler onlarn ze
rine saldrd ve ayrm gzetmeksizin en aa 7000 kiiyi ldrd.
Bunun zerine, nceleri imparatoru bouna frenlemeye alm
olan Saint Ambrosius ona, salt ahlaksal nitelikte ve olaanst
cesaret dolu bir mektup gnderdi. lk defa dinbilim sorunlanndan
ve kilisenin gcnden sz etmiyordu :
<Selanik'te yaplanlarn bir ei kaydedilmi deildir im
diye dein. Olanlara engel olamadm. Daha nce de sylemi
olduum gibi, hareket ok zalimcedir. Onu nlemeye ok al
tm.
Davud tekrar tek rar gnah ilemi ve iledii gnahlara tvbe
etmiti. (Samuel'in (emuel) kitaplarna bu tr i!Jlalarda bu-

80
lunulmas, ortaalar boyunca yaayan krallara kar kullanlan
bir ncil kantyd. Pritenlerin Stuartlarla olan kavgalarnda da
kullanlmt. Szgelimi Milton'da buluyoruz onu.) Theodosius
da ayn biimde davranacak myd ? Ambrosius, senin hazr
bulunmaya davrandn gnah karma ayininde ben bulunmam.
Bir masumun kann aktana caiz grlmeyen, binlerce masumun
kann aktana caiz grlr m ? Sanmam, dedi.
mparator nadim oldu. imparatorluk giysisini bir yana
braki? Milano katedralinde herkesin iinde gnah kard. O
zamandan 395 ylnda lmne dek Ambrosius'la hi bir sr
tmeye girmedi.
Ambrosius bir devlet adam olarak ok yksek niteliklere
sahipti, baka bakmlardan ann tipik bir rneiydi. br
ekleziastik yazarlar gibi, bekareti ven ve dullarn yeniden ev
lenmesini knayan denemeler yazmt. Yeni katedralinin yeri
hakknda bir karara vard srada orada bir iskelet gml ol
duunu rendi (sylendiine gre ryada grmt bunu.)
Ambrosius, olay iskeletlerin kerametine hamledip onlarn iki
ehide ait olduunu ilan etti. Anbrosius'un mektuplarnda bir
inan havasyle baka kerametler de anlatlr. Zamann karak
teri budur: Keramete nanmak. Ambrosius bilim adam olarak
Jeromius 'tan ve filozof olarak Augustinus'tan daha hafifti. Fakat
kilisenin erkini (iktidarn) ustaca ve cesaretle kkletiren bir
bilim adam olarak ilk sray igal eder.

JEROMIUS

Jeromius daha ok ncil'i halkn anlayabilecei biimde Latin

ceye eviren bir kii olarak dikkati eker. (Jeromius'un evirisi
ncil'in Katolik kilisesince kabul edilen resmi evirisi olarak
gnmze dein geerliini korumutur.) Jeromius'a dein, Bat
kilisesi Ald-i Atik konusunda Septuaginta'dan yaplan eski
evirilere dayanmaktayd. Bu eviriler, bran dilindeki orijinal-

81
 lerinden nemli bakmlardan ayrlk gstermekte idi. Hristi
yanlar Hristiyanlk doduundan beri Yahudilerin branice metni
bozduklarn ileri sryorlard. Bozulan ksmlar, sa'nn geliini
nceden bildiren ksmlard. Bu, salam bilimsel aratrmann
rkln gsterdii ve Jeromius'un btnyle reddettii
bir kanttr. Jeromius, eviri iin halarnlarn Yahudilerden kork
tuklarndan gizlice yapt yardm kabul etti. Kendisini Hristi
yanlarn eletirisine kar savunurken unlar syledi : Bu eviride
her nene bir itiraz olan Yahudilere sorsun. Ald-i Atik'in
ihranca metoini Yahudilerin doru sayd tarzda kabul etmi
olmas, Jeromius'un evirisinin balangta souk karlanmasna
yol at. Fakat eviri, Sanctus Augustinus destekledii iin son
radan kendilerini kabul ettirdi. Metni zerinde hatr saylr
tartmalar yaplan bir kitap iin, bu byk baaryd.
Jeromius 345 ylnda (Ambrosius'tan be yl sonra) do
m utur. Doduu yer Aquileia'dan pek uzak olmayan Stridon
kentiydi. Bu kent 377 ylnda Gothlar'n eliyle tahrip edilmiti.
Jeromius ailesinin hali vakti yerindeydi. Jeromius 3 63'te Roma'ya
gitti. Orada retorik okudu ve orada gnaha girdi. Gaulia'da
yolculuktan sonra Aquileia'ya yerleti ve ileci (ascetic) oldu.
Daha sonra be yl iinde Suriye lne gidip tarik-i dnya olarak
yaad. Jeromius 'un ldeki yaants gzyalar ve iniltilerle
dolu iddetli bir nedamet haliydi. O, zaman zaman dinsel bir
cokunlua dmekte, zaman zaman Roma'daki yaantsnn
ekimine kaplmaktayd. Bir hcre ya da maarada yayor,
gndelik ekmeini kendi kazanyor ve bir uvala brnerek
dolayordu. inde hi bir giysi yoktu. (Nicaea ve Nicaea Son
ras Babalarmdan Seilmi Paralar Kitapl, c. VI, s. 1 7) Bu
dnemden sonra Jeromius stanbul'a da gitti Orada Papa Da
ml!.sus'a arkada oldu. Damasus'un verdii cesaretle ncil'in
evrilmesi iini ele ald.
Aziz Jeromius kavga adamyd. Sanctus (Saint) Augus
tinus'la Sanctus Petrus'un ll. Galatiallar'da Sanctus Paulus
ynnden anlatlan tartmal davran zerinde kavgaya gi-

82
riti. Sonra arkada Rufinus'la Origenes konusunda darlt.
Pelagius a kar o denli haindi ki, Pelagiusu bir kalabab k ma
nastrn bast. Damasus'un lmnden sonra Jeromius'un yeni
papayla da bozutuu anlalyor. Jeromius Roma'dayken aris
tokratik ve sofu bayanlada tanm ve onlarn bir ksmn ileli
hayat yaama konusunda ikna etmiti. Yeni Roma'daki baka
kiiler holanmad bundan. Bu ve baka nedenlerle Jeromius
Roma'y terk edip Bethlehem'e gitti. 386'dan lmne deinorada
_
kald. Onun lm tarihi 420'ye rastlar.
J eromius'un sekin bayan taraftarlar arasnda zellikle
ikisi dikkati eker. Dul bayan Paula ve Paula'nn kz Eustoc
hium. Bu her iki bayan da Jeromius'a Bethlehem (Arapas
Beyt-ul lahm = ekmek evi) yolculuunda elik etmilerdi. Ba
yanlar en yksek soylu kiilerdendi. Jeromius'un onlara kar
davrannda bir yapmacklk sezilir. Paula lnce Aziz, onun
mezar ta iin u yazt hazrlamtr:

Scipion'un kz yatyor
Bu m ezarda
nl kkl Paulus ailesinin kz
Gracchus ailesinin dal
anl Agamemnon'dan gelme
Burada yatyor Bayan Paula
Annesinin sevgilisi ve de kz Eustochium'un
Meakkati ve Bethlehem'i seen
.
Hazret-i sa yolunda (ayn yer, s. 2 1 2.)

Jeromius'un Eustochium'a yazd mektuplardan bazs

tuhaftr. Jeromius gen kza ok ayrntl ve ak biimde ba
kireliini nasl koruyacan anlatr. Ald-i Atik'teki baz hi
kayelerin tam anatomik anlamn aklar. Manastr hayatnn
zevklerini verken erotik bir mistisizme bavurur. Bir rahibe,
sa'nn karsdr. Bu evlilik Sleyman'n arksb> nda kutlan
mtr. Eustochium rahibelie girdii srada ona yazd uzun

83
 bir mektupla kzn annesine ilgin bir nen (ey) syler : Kznz, bir
askerin deil, Kral'n (sa'nn) kars olduu iin kzyor mu
sunuz ? O size yksek bir onur balad. Siz imdi Tanr'nn
kaynanas oluyorsunuz. (ayn yer s. 30).
Eustochium'un kendisine de yle sylyor:
Yatak odann mahremiyeti daima seni korusun. Damat
(sa) daima iinde olsun. Dua m ediyorsun ? Damala konuu
yorsun. Okuyar musun ? O seninle konuuyor. Uykun gelince o
ortaya kp eliyle kap boluunu rtecek ve senin kalbin onun
iin arpacak. Sen uyanp dorulacak ve ak hastasym diye
ceksin. O cevap verecek: Kapatlm bir bahe benim kz kardeim,
eimdir. Kaynak ve mhrl bir emedir o.
Ayn mektupta Jeromius, kendisini balantlarndan s
yrp dostlarndan alm olduu nefis yiyeceklerden ayr
dktan sonra bile nasl olup da kitaplndan koparamadn,
le kitaphyle birlikte nasl gittiini anlatr. Cicero'yu oku
yabileyim diye oru tutacak kadar zavallym. Gnler ve geceler
sren vicdan azabndan sonra yeniden yenilgiye urayp Plautus'u
okuduu olmutur. Sonra peygamberlerin slubu kaba ve tek
rarlada dolu grnmtr. Nihayet bir cezbe srasnda yle
bir rya grr: Hesap gn sa ona kim olduunu sorar, Jero
mius da, Hristiyan olduunu syler. sa cevap verir: Yalan sy
lyorsun. Sen sa'nn deil, Cicero'nun ardndan gidiyorsun.
Sonra Jeromius'a azab edilmesi buyurulur. Jeromius ruyasnda'
barr: Efendim, eer yine dnya ii kitaplada megul olursam,
yadsm (inkar etmi) olaym seni. Jeromius, bu bir uyku ya da
ho bir rya deildi, diyor.
Bundan sonra yllarca, mektuplarnda klasik edebiyattan
yaplan aktarmalar grlmedi pek. Fakat belirli bir zaman sonra
yeniden, Virgilus'tan, Horacius'tan, dahas Ovidius'tan paralar
all}laya balad. Bununla birlikte, onlar bir kitaptan deil de
hafzasndan yararlanarak kaydettii anlalyor. nk, aldk
larnn ou tekrar tekrar karmza kmaktadr.
Jeromius'un mektuplar Roma imparatorluunun dme-

84
Sinden sonra ortaya kan dnceleri benim bildiim baka
yazlardan daha canl bir biimde dile getirir. Jeromius 396'da
yle yazyor rnein:
Zamanmzn felaketlerini dndke titriyorum. Yirmi
yldan fazla bir zaman stanbul'la Julianus Alpleri arasnda
her gn, kan akp durdu. Skythia, Thrakia, Makedonia, Dacia,
Thesselia, Achaia, Eperios, Dalmatia, Pannonia lkeleri, Got'
lar, Sarmatia'llar, Quad'lar, Alan'lar, Hun'lar, Vandal'lar ve
aknclar tarafndan yama ve talan edildi . . . Roma dnyas
kyor. Yine de biz bamz dimdik tutuyoruz. Korinthos'
lular ya da Atina'llar ya da Lakedaemoniallarn nasl cesarete
sahip olduklarn dnn bir. Arkadia'llarn veya barbarlarn
tehdidi altndaki Grek oymaklarndan herhangi birinin nasl
cesarete sahip olduklarn dnn bir. Yalnz birka- kentin
adn saydm. Fakat bunlar bir zamanlar kmsenmeyecek
devletlerin hem de bakenti olmutur.
Jeromius, douda Bunlarn giritii ykmlar anlatr ve
u dnceyle mektubuna son verir: Byle konular layk ol
duklar lde ele almas iin Thucydides Sallustius'un adeta
dilsiz olmas gerekir.
Roma'nn yama edilmesinden yl sonra yle yazyor:
Dnya harabe oluyor. Doru. Fakat gnahlarmzn
yaayp sreceini sylemek ayptr. Roma imparatorluunun
bakenti ve yeni yaplm bir kent olan Roma imparatorluunu
korkun alevler yuttu. Romallarn srgn edilmedii hi bir
toprak paras yok yeryznde. Bir zamanlar kutsal yerler olan
kiliseler imdi toz ve kl yn. Yine de bizler, kar hrsna
kaplmz. Yarn lecekmi gibi davranyoruz. Sanki hep bu
dnyada kalacakm gibi alp abalyoruz. Duvarlarmz al
tndan prl prl. Tavanlarmz ayn ekilde, evlerimizdeki stun
larn balklar da yle. Yine de kaplarmzn nnde insanlar
a ve plak olarak lyor.
Bu para kzn ebedi bekarete adamak isteyen bir dosta
bu vesileyle yazlmtr. Onun byk bir ksm bu yola adanm

85
kzlarn eitiminde uyulacak kurallarla ilgilidir. Jeromius eski
dnyann dyle ilgili derin duyguyla birlikte bekareti koru
mann Bunlar, Vandallar ve Gothlar zerine egemenlik kur
maktan daha nemli olduunu dnmtr. Onun dnceleri
bir kez olsun bile bir pratik devlet adaml lsne varm
deildir. Hi bir zaman maliye sisteminin ktlklerine ve bar
barlarn kurduu bir orduya gveome konusuna iaret etmi
deildir. Ayn ey Augustinus iin de dorudur.
Ambrosius bir yneticiydi. Yalnz onun yneticilii kilise
dna kmamtr. Zamann en gl kafalar din-d ilerden
elini ayan ektikten sonra imparatorluun harabeye dnne
amamal. te yandan Hristiyan gr, insanlara yreklilik
vermeye birebirdi ve dnya umutlarnn bombo grnd
bir srada onlarn dinsel umutlarn korumaya elverecek yetenee
sahipti. Doallkla burada, imparatorluun mahvolmasnn ka
nlmaz olduunu dnyoruz. Bu gr noktasnn Tanr
Ken ti adl yaptta dile getirilmesi Sanctus Augustinus'un stn
meziyetiydi.

SANCfUS AUGUSTINUS

Bu blmde bir insan olarak Augustinus zerine konuacak,

onun teolog ve filozof yann br blme brakacaz.
Sanctus Augustinus, 354 ylnda, Jeromius 'tan 4, Ambrosi
us 'tan 14 yl sonra domutu. Afrika'nn yerlisiydi. Hayatnn
byk bir blmn orada geirdi. Augustinus 'un annesi H
ristiyand, babas deildi. Augustinus, Manichaeusu olarak
geirdii ksa bir dnemden sonra Katolik oldu ve Milano'da
Ambrosius ynnden vaftiz edildi. Kartaca yaknlarndaki
Hippos kentinin piskoposluuna eildi (396) . lmne dein orada
kald (430).
- Augustinus 'un ilk dnemlerini, herhangi bir din adamnn
yaantsndan daha ok bilmekteyiz. nk o, Itiraflar adl

86
yaptnda yaantsnn bu blmnden szetmitir. Rousseau,
Tolstoy gibi nl kiiler, onun bu yaptn taklit etmilerdir.
Fakat onunla mukayese edilecek daha nce yaam bir kii
bulunduunu sanmyorum. Augustinus baz bakmlardan Tols
toy 'u andrr. Fakat zeka bakmndan Tolstoy'u aar. Tolstoy
genliinde erdemden ok uzak, tutkulu bir kiiydi. Fakat bir i
tepiyle doruyu, gerei aramaya giriti. Tolstoy gibi, daha
sonraki yllarda gnah duygusu deimez dnce (fikri sabit)
haline geldi ve yaantsnn kuru felsefesini insan d bir duruma
getirdi. Augustinus itizallerle gl bir biimde mcadele etti.
Fakat grlerinden bazs Jansenius tarafndan ele alndnda
kendisi itizalci sayld. Protestanlar Augustinus'un dncelerini
ele alana dein Katolik kilisesi onlarn snnilii (din kurallarna
tpa tp uygunluu) konusunda hi bir sulamada bulunmad.
(Onlarn snni olmadn ileri srmedi.)

iTiRAFLARDAN BR OLAY

Augustinus 'un yaantsndaki ve Itiraflar'da anlatlan ilk

olaylardan biri kendi iinde onun, br ocuklardan bir fark
olmadn ortaya koymaktadr. Anlatt olaydan, kendi yandaki
baz kafadarlarla, karn a olmad ve kendi ailesinin daha iyi
armutlar olduu halde komusunun armut aacn yama etti
ini reniyoruz. Augustinus btn yaants boyunca bu ha
reketi inanlmaz bir ktlk saymtr. Eer a olsaym veya
armut elde etmenin baka yolu olmasaym o hareket bu denli
kt olmayacakm. Fakat bu biimiyle yle bir davran, ktlk
yapm olmak iin, ktlk sevgisiyle ortaya konmu, dolay
syle zerinde konuulmas bile caiz grlmeyen bir i meydana
gelmitir. Augustinus, Tanr'ya kendini balamas iin yalvarr :
Yreime bak Tanrm, yreime. Sen uuruma dmlere
acrsn. imdi yreim sana sylesin orada ne aradm. Yalnz
o ktle deil ktln kendisine kandm iin gnahkar

87
olduumu gnl rzasyle kabul ediyorum. Yanl bir hareketti
o, holanmtm ondan. Mahvalmaktan holandm. Hatarn
sevdim. Uruna bu hatay iiediim neni (eyi) deil, hatann
kendisini sevmitim. Aalk ruhum gkten atld, huzurundan
kovuldu. Utan verici bir nen arad iin deil, utan verici
iin kendisini arad iin. (tiraflar, II. Kitap, IV. Blm.)
Yedi blm bylece devam eder. ocuka bir yaramazlk
srasnda alnan bir para armudun hikayesi bitmez. Modern
bir dneeye gre, bu bir hastalktr. (Otobiyografisi yukar
kilere benzeyen Malatma Gandi'yi bunun dnda tutmayalm .)
Fakat o ada yerinde ve bir kutsallk iareti gibi grnmtr.
Augustinus zamannda ok gl olan gnah duygusu, Yahudi
lere, insann kendine verdii nemle d yenilginin uyumas
gibi grnmtr. Yehova kadir-i mutlakt ve zellikle Yahudilere
ilgi gsteriyordu. O halde Yahudiler neden gelimedi. nk
onlar gnahkard, puta tapyor, Yahudi olmayanlarla evle
niyor, Musa'nn yasasna uymuyordu. Tanr 'nn erekleri
Yahudilerde merkezilemiti. Fakat, doruluk, ilerin en iyisi
olduundan ve Tanr'ya ballkla salandndan, Yahudiler
nce iffetli olmal ve iffetlerini, Tanr'nn babasal (pederane)
sevgisinin iareti olarak kabul etmelidir.
Hristiyanlar, kiliseyi Seilmi Halk'n yerine koymulard.
Bir nokta dnda bunun, gnah psikolojisinde yapt deime
ok kkt. Kilise Yahudiler gibi eziyet ekmi, itizallerle bulan
mtr, Hristiyanlar strabn basksyle inanlarndan olmu
lardr. Yine de, byk lde gerekleen nemli bir gelime
olmu, Yahudiler cemaat gnah yerine bireysel gnah koymu
lard. Aslnda, Yahudi ulusuydu gnah ileyen ve toptan ceza
gren. Fakat, gnah sonralar daha kiisel olmu ve siyasal
zizgisini (karakterini) yitirmee balamt. Yahudi ulusunun
yerine kilise geince, kilise manevi bir varlk olarak gnah i
leyemedii ve gnahkar kiinin kilise cemaatine katlmamas
olanakl olduuna gre, bu deime daha esasl bir kla brn
mt. Gnah, imdi de sylediimiz gibi, kiinin kendi kendine

88
nem vermesiyle ilgilidir. Esasen bu nem, Yahudi ulusunun
kendine ykledii nemdi. Fakat daha sonra bireye geti. (Kilise
gnah ilemedii iin kiliseye ait olamazd o.) Bylece Hristiyan
teolojisi iki blme ayrld. O blmlerden biri kiliseyle, bryse
bireyin ruhuyla ilgiliydi. Sonralar, bunlarn ilki zerinde Kato
likler, ikincisi zerinde Protestanlar durmulard. Saint Augus
tinus 'ta herhangi bir uyumazlk duygusuna yol amakszn ikisi
de gze arpar. Kurtulmu olanlar, Tanr'nn, kurtulmasn
mukadder kld kiilerdir. Bu ruhun Tanr'yla dorudan do
ruya ilintisi demektir: Fakat kimse, vaftiz edilip kilise yesi ol
madan kurtulmayacaktr. Bu da, kiliseyi ruhla Tanr arasnda
arac yapar.
Dolaysz ilinti iin esas olan gnahtr. nk o, mfik
Tanr'nn nasl olup da insanlarn ezjyet ekmesine yol atn
ve buna karn nasl olup da bireysel ruhun, yaradlm dn
yada ok nemli bir nitelik kazandn aklar. Bylece, refor
mun dayand teolojinin, gnah duygusu anormal bir kiiden
domas artc deildir.
Armut hikayesi bu denli yeter. imdi, liraf/ar'n br ko
nularda neler sylediine bakalm.
Augustinus, Latinceyi annesinin dizlerinde nasl kolaylkla
rendiini ve okulda kendisine retilmee allan Graikos
adan nefret ettiini anlatr. nk okulda, kaba tehdit ve
cezalarla iddetli bir biimde zorlanmt. Hayatnn sonuna
dein onun Greke bilgisi yzeyde kald. Bu kartl ele alp
eitimde uysal yntemler kullanlmasna dair ahlaksal bir sonuca
varaca dnlebilirdi. Bununla birlikte syledii u olmutur:
zgr bir merakn bize byle eyleri dehet verici mec
buriyelten daha ok retme gcne sahip olduu aktr. Yalnz
ey Tanrm, senin yasalarnn salam olduu zgrl sadece
bu zorunluktu kstlayan. Senin yasalarnn zgrln Tan
rm ! Hocann deneinden, ehidin sahip olduu deneyime dein.
nk, bizim iin baz byk ve genel aclar zevkle kartrma
etkisine sahip olan senin yasalarndr. Bu zararl sevinten uzak

89
durumda bizi sana hatrlatan bizi senden ayran aclarla.
retmenin denekleri Augustinus'un Greke renmesine
engel olduysa bile onu zararl bir sevince kavuturarak tedavi
etti. Dolaysyle retimin istenilen bir parasyd o. Gnah,
insan ilgilendiren en nemli nen durumuna getirenler iin
bu gr mantksaldr. Augustinus sadece bir okul ocuu olarak
deil, yalan sylediinde ve ekmek aldnda da gnah ilediini
syler. ocuklarn bile gslerinin gnah hrs, kskanlk ve
baka dehet verici ktlklerle dolu olabileceini ispat iin
koskoca bir blm ayrr (1. Kitap, VII. Blm).
Erginlik ama erince ten zevkleri sarar benliini Augus
tinus'un: Neredeydim. Senin yuvann zevklerinden ne denli
uzaa dmtm, 1 6 yalarnda. Yasaklarnla yasaklanmasna
karn, insann ktlyle yakamza yapan zevkler
beni sarp sarmaladnda ve ben btnyle ona teslim oldu
umda . . . (Itiraf/ar, Il. Kitap, Il. Blm).
Babas bu ktln nne gemek iin hi bir aba sar
fetmemitir. Fakat Augustinus 'un almalarna yardm etmee
adamtr kendini. Augustinus 'un annesi Sanctus (Saint) Mo
nica'ysa tersine olunu temiz (iffetli) olmaya zorlamtr. Fakat
bouna. Sanctus Monica o sralar evlilii bile telkin etmi et
memi, yle demitir: Kadn derdiyle benim planiarm altst
olmasn.
On alt yanda Kartha-hadatha'ya (Kartaca'ya) gitmitir
Augustinus : rada evremi yasa-d sevgililer doldurmutu.
Henz sevmi deildim. Sevmeyi sevmitim yine de. Ve kkl
bir istekle istekli olmadm iin kendimden nefret ettim. Seve
bileceim neni (eyi) aradm sevgide, severek, sevebileceim
n eni (eyi) aradm. Gvenlikten irendim . . . O srada sevmek
ve sevilmek tatlyd benim iin. Dahas sevdiim kiiye kavu
tuumda bu tatllk artmaktayd. Bylelikle, dostluun kayna
n ten zevklerinin pisliiyle doldurmu oldum. Onun parlak
ln, ten zevklerine dknlnn dumanyla glgeledim (Iti
raf/ar, III. Kitap, I. Blm). Bu szckler Augustinus'un yllar

90
boyu sadakatle sevdii sevgilisiyle olan ilikisini anlatmaktadr
(ayn yer, IV. Kitap, Il. Blm). Augustinus'un o sevgiliden,
ok sevdii bir ocuu olmutur. Hristiyanla dndkten sonra,
ocuuna dinsel eitim vermek iin dikkatle altn gryoruz.
Nihayet, annesi olunu evlendirme ann geldiini d
nmeye balamt. Augustinus'da ayn dncedeydi. Anne
sinin tasvip ettii bir kzla nianland. Sevgilisiyle ilikilerini
kesmesi iin zorland. Sevgilim diyor Augustinus, evlen
meme engel olduu gerekesiyle benden kopanldnda ona
bal olan kalbirn de koparld, yaraland, kan dkt. Afrika'
ya dnd (Augustinus o srada Milano 'dayd) kendisini sana
adayarak ve ocuum u bana brakarak, (ayn yer, VI. Kitap,
XV. Blm). Bununla birlikte, kzn genlii dolaysyle evlen
mesi iki yl gecikmiti. Bu arada Augustinus daha az resmi ve
daha az tasvip edilen baka bir sevgili edindi. Vicdan, gittike
kendisini rahatsz etmekteydi ve yle yakarrd : Tanrm, bana
temizlik (afiflik) ve arballk bala srekli olarak.>> (Ayn
yer, VIII. Kitap, VII. Blm). Sonunda, evleome vakti gelip
atmadan, din tam bir (zafer) kazand ve Augustinus hayatnn
geri kalan blmn bekarla adad.
Daha eski bir zamana dnelim : 19 yalarndayken o, re
torikte yeterlik kazandndan Cicero kanalyle felsefeye y
neldi. ncil okumaya giriti. Bu kutsal kitab, Cicero 'daki ve
kardan yoksun buldu. Onun Manichaeos'u olmas ayn za
mana rastlar. Annesi ok zlmt son duruma. Augustinus
daha sonra, meslek olarak retorik hocaln semi ve astrolo
jiye merak sarmt. Sonralar astrolojiden, gnahn kanlmaz
nedeninin gkte olduunu rettiinden nefret etti (ayn yer,
IV. Kitap, III. Blm). Latincede izlenebildii lde felsefe okudu.
Aristoteles 'in on kategorisini, retmene gerekim kalmadan anla
dn syler. bana ne yarar salad ? Ben, kt tutkularn
aalk klesine ? 'Liberal ' denen sanatlardaki btn kitaplar
tek bama okuyup anlayabileceimi m i ? . . . Arkarn a, yzm
aydnlatlm olanlara dnmtm. . . yz m aydnlatlmamt

91
bu nedenle. (itiraf/ar, IV. Kitap, XVI. Blm). O srada Augus
tinus, Tanr'nn byk ve parlak bir cisim, kendisinin de o cismin
bir paras olduuna inanyordu. Manichaeosularn inanla
rnn sadece yanl olduunu sylemeyip, onlar ayrntl bir
biimde dile getirseydi ne iyi olacakt !
Augustinus'un Manichaeos 'u retileri hayrlamasndaki
(reddetmesindeki) ilk nedenlerin bilimsel olmas ilgintir. Augus
tinus unlar anlatyor: En iyi astronomlarn yazlarndan, ast
ronomi konusunda rendiklerimi hatrladm ve onlar lgnlk
nbeti srasnda bu tr konularda bol bol yazan Manichaeos'un
syledikleriyle karlatrdm. Fakat ne onun, gne ve ay tutul
malar, geceyle gndzn eit olduu zamanlar hakkndaki
szleri, ne de din-d felsefeden rendiim bu tr bilgiler ye
terliydi benim iin. Bana inanmam buyurulmutu. Hesaplada
veya benim kiisel gzlemlerimle elde edilmi olan usavurmalara
(muhakemelere) karlk deil tam tersi yndeydi inanmam ge
reken (ayn yer, V. Kitap, VI. Blm). Augustinus 'a gre,
bilimsel yanllarn kendi ilerinde, iman konusundaki yanl
ierimler, tanrsal ilhamla bilinircesine bir otorite havasyle or
taya konursa imanla ilgili bir yani dile getirebilir. Augustinus
bu hususu iaret etmee zellikle dikkat eder. Acaba o, Galileo
dneminde yaasayd ne dnecekti. Dorusu merak ediyor insan.
Augustinus'un kukularn gidermek amacyle, Faustus
adl bilgin bir Manichaeosu piskopos onunla kar karya gelip
grmtr. Bu olayla ilgili olarak yle diyor: Onu her eyden
nce liberal bilimlerden son derecede habersiz buldum. Biraz
gramer biliyordu. Fakat sradan bir bilgiydi o. Tullius'un sy
levlerini, Seneca 'nn baz yaptlarn, airlerden baz nenler (ey
er) ve kendi tarikatyle ilgili birka kitap okumutu. Okuduk
lar Latince ve lojik dzende yazlm ve gndelik konumada
geen trdendi. Bu adan belli bir belagat kazanmt Faustus.
Ona daha ho ve ekici gelmiti Faustus. nk, bu belagat
saduyusuyle ve doal sempatisiyle tamamlyordu. (ayn yer,
V. Kitap, VI. Blm).

92
 Augustinus, Faustus'u astronomik glklerini zmlemekte
yeteneksiz grd. Manichaeos'un kitaplar gk, yldzlar, ay
ve gne hakknda uzun masallarla doluydu. Onlar, astronom
larn bulularyle uyumamaktayd. Augustinus, Faustus'u bu
konuda sorguya ektii zaman Faustus, aka cahilliini itiraf
etti. Bu nedenle onu daha ok sevdim. nk, bir insann sa
mimi olmas benim arzuladm nenlerin (eylerin) bilgisinden
daha ekiciydi. Daha g ve ince btn sorularda da itenli
(samimi) buldum onu. (itiraf/ar, Il. Kitap, VII. Blm).
Bu duygu alacak ve o ada beklenmeyecek lde li
beraldir. Sanctus Augustinus'un daha sonra itizaleilere kar
tutumuyle de uyumaz.
Bu sralarda Augustinus sadece, bir retmenin creti,
Kartha-hadatha'dakinden (Kartaca'dakinden) daha yksek ol
duu iin deil, snflarn daha dzenli olduunu iittii iin
Roma'ya gitmek ister. Kartaca'da renciler yle yaramazlk
ediyorlard ki, retim olanaksz duruma geliyordu. Fakat Ro
ma 'da durum daha dzgnd, renciler, para demekten hileyle
nadiren kayorlard.
Augustinus Roma'da hala Manichaeosularla birlikteydi.
Fakat artk onlarn sylediine daha az inanyordu. nsann
her eyden kuku duymas gerektiini ileri sren Akademeia'
clarn hakl olduunu dnmekteydi (ayn yer, V. Kitap, X.
Blm). Yine de, gnah ileyen biz deiliz, iimizde bilmedi
imiz baka yapdaki bir varlktr biimindeki Manichaeosu
gr kabul ediyor ve ktln bir cevher olduuna inan
yordu. Bu. onun Hristiyanla dnmeden nce de, Hristiyanla
dndkten sonra olduu gibi gnah dncesiyle uratn
ortaya koymaktadr.
Roma'da aa yukar bir yl kaldktan sonra, Augusti
nus, vali Symmachos ynnden Milano kentinden bir retorik
hocas istenmesi zerine oraya gnderildi. Milano'da ileri ge
len kiiler arasnda olduu denli, dnyaca da bilinen Ambro
sius'Ia tant. Onu, nezaketi dolaysyle sevdi ve Katolik -

93
retisini, Manichaeosu retiye ye tutmayil balad. Fakat
bir sre Akademeia kukuculuu onu engelledi. Filozoflarn,
sa 'nn kurtarc adn tanmadklar iin raz geldiklerine has
ta ruhumu teslim etmeyi kabul etmedim. (ayn yer, V. Kitap,
XIV. Blm).
Milano 'da Augustinus'un yanma annesi de geldi. Annesi,
olunun Hristiyanla dnnde byk rol oynamtr. Au
gustinus, koyu Katolik olan annesinden daima saygyla sz
eder. O srada annesi, olu iin ok nemliydi, nk Ambro
sius, Augustinus 'la zel olarak konuamayacak lde me
guld.

iTiRAFLARDA LGiN BR BLM

tiraflar'da, Augustinus'un, Platoncu felsefeyi Hristiyan

retisiyle karlatrd ok ilgin bir blm yer almaktadr.
Augustinus, orada, Tanr'nn kendisine Grekeden Latinceye
evrilmi baz Platoncu kitaplar verdiini syler ve yle devam
eder: Orada balangta yalnz szn var olduunu, szn
Tanr katnda bulunduunu ve szn Tanr olduunu', ayn
olann balangta Tanr'yla birlikte bulunduunu, btn eylerin
ve hayatn da Tanr tarafndan yaratldn; hayatn, insanlar
iin k olduunu, n karanla parladn ve karanln onu
anlamadm okudum. Okuduklarm tpatp bu szlerle dile
getirilmi deildi. Fakat anlam bakmndan aynyd. nsan ru
hunun a tanklk etse de' kendisinin k olmadn '; Tanr '
nn, Tanr sznn dnyadaki btn insanlar aydnlatan k
olduunu' da onlardan rendim . Tanr, dnyadayd, dnyay
o yaratmt. Dnya onu tanmyordu . O kendine dnd, kendisi
onu kapsamad. Kendini kapsayanlara, dahas kendi adna inanan
lara, Tanr kendi olu olma gcn verdi. te bunlar, Platonc\l
yaptlarda grmedim ben. Augustinus, ayn zamanda szn
etten yapldn ve aramzda banndn, tenezzl edip, l-

94
me baediini, armha gerildiini, sa ad nnde her dizin
bklmesi gerektiini de okumant Platon felsefesinde.
Daha geni konuursak o, Platoncularda metafizik logos
retisini, Tanr'nn olu saylan sa'nn insan yaps ve biimi al
mas (lncarnation) ve insann kurtuluu konusundaki sonraki
retiyi deil metafizik Logos retisini bulmutu. Orpheusu
lukta ve br gizem (mystery) dinlerinde de benzer baz reti
ler bulunmaktayd. Fakat Sanctus Augustinus'un onlar bilme
dii anlalyor. Her halde, bunlardan hi biri, Hristiyanlktaki
gibi nispeten yeni bir tarihsel olaya bal deildi.
ikici (dalist) olan Manichaeosulara kar olduu gibi
Augustinus, ktnn iyiyle ayn kaynaktan deil, istemin sapk
lndan doduuna inanmt.
O, Sanctus (Saint) Paulus'un yazlarnda huzur buluyor
du (VII. Kitap, XXI. Blm, Itiraf/ar) .
Tutkulu i savalarndan sonra Augustinus, Hristiyanla
dnd (yl 386); hocal, sevgilisini, nianlsn brakt ve ksa
bir derin dnceden (teemml dneminden) sonra Sanctus
Ambrosius ynnden vaftiz edildi. Annesi bu ie ok sevinmiti,
fakat ok yaamad. 388'de Augustinus Afrika'ya dnd, haya
tnn geri kalan blmn piskoposluk grevleriyle uraarak
Donatusu, Manichaeosu ve Pelagiusu itizallerle savaarak
orada btnledi.

95
 SANCTUS (SAINT) AUGUSTINUS'UN
FELSEFESi VE TEOLOJS

Sanctus Augustinus zellikle teolojik konularda ok ya

zan bir yazard. Onun tartmal yazlarndan bazs gndelik
konularla ilgiliydi, baarl olduktan (yani grevlerini yaptktan)
sonra ilgin olmaktan kt. Fakat, zellikle, Pelagius'la ilgili
olanlar modern aiara dein etkisini korumutur. Augustinu s'
u n yaptlarn tketici biimde ele almay ileri srecek deilim.
erik bakmndan ve tarihsel olarak bana nemli grnenleri
tartmak istiyorum. Bunun iin:
1. nce onun salt felsefesini, zellikle zaman kuramn,
2. Sonra Tanr Kenti adl eserde gelitirilen tarih felsefesini,
3 . nc olarak Pelagiusulara kar kard kurtulu
kuramn ele alacam.

1) SALT FELEFES

Sanctus Augustinus ou zaman salt felsefeyle uramaz.

Urat zaman da byk yetenek gsterir. Onun salt spek
latif dnceleri, Kitab- Mukaddesle uyuma zorunluluundan
domu uzun filozoflar zincirinin birinci halkasn biimler.
Daha eski Hristiyan filozoflar konusunda ayn ey sylenemez.
rnein Origenes konusunda. Onda, Hristiyanlkla Platonculuk
yanyanadr ve birbiri iine girmemitir. Sanctus Augustinus 'tay
sa salt felsefedeki orijinal dnce, Platonculuun baz bakm-

96
lardan Yaradl (genesis) blmyle uyukun olmad olgu
sundan harekete gemitir.
Sanctus Augustinus'un en iyi salt felsefi yapt itiraf'larn
XI. kitabdr. itiraflar'n popler basklar X. kitapta sona erer.
Daha sonraki blm ilgin bulunmaz. O ilgin deildir. nk
salt felsefedir, biyografi deildir. Xl. kitap u sorunla ilgilidir: Au
gustinus, betiin Xl. blmn evrenin douuna ayrr. Bura
daki dnceler, ncil'in yaradl blmndekinin ayndr. Au
gustinus, Manichaeosulara kar ileri srd gibi, evrenin mm
kn olan en ksa zamanda ortaya ktn syler. O, hayali bir
itirazc tasavvur etmitir bu konuda.
Ortaya konulacak ilk nokta (eer Augustinus'un cevabn
iyi anladysak) Ald-i Atik'te retilen biimiyle hiten yarad
ln Grek felsefesi iin btnyle yabanc olduunu ortaya
koymaktr. Platon yaradltan sz ettiinde, Tanr 'nn biim
verdii ilkel bir madde tasavvur eder. Ayn nen (ey) Aristoteles
iin de dorudur. Onlarn Tanrs bir yaradc olmaktan
ok bir yapc, bir mimardr. Tzn (cevherin) ebedi, ezeli ve
yaradlmam olduu dnlr. Tanr'nn istemine bal olan
sadece biimdir. Bu gre kar olarak Sanctus Augustinus,
her snni Hristiyann, dnyann maddeden deil, hiten yara
tldn kabul etmesi gerektiini dncesini savunur. Tanr
sadece dzenleme ve sralamay deil, ayn zamanda tz de ya
ratmtr.
Hiten yaratmann imkansz olduu yolundaki Grek d
ncesi arada srada Hristiyanlk zamanlannda da ortaya k
mam ve tm tanncla (panteizme) yol amam deildir.
Tmtanrclk Tanr'nn ve dnyann birbirinden farkl olmad
m, her nenin Tanr'nn bir paras olduunu syler. Bu gr
Spinoza ynnden btnyle gelitirilmi, btn mistikleri ken
dine ekmitr. Bylece, Hristiyan alar boyunca mistiklerin
snni kalmas glemitir. nk onlar, dnyann Tanr dn
da olduunu kabule yanamamtr. Bununla birlikte Sanctus
Augustinus'un bu konuda bir gl yoktur. Yaradl aktr

97
ve onun iin yeterlidir. Augustinus'un bu konudaki gr zaman
kuramnn esasn biimler.
Dnya neden daha abuk yaradlmant ? nk daha
abuk diye bir ey yoktu da ondan. Zaman, dnya yaradld
nda yaradlmtr. Tanr, zamansz olmas anlamnda ezeli
dir. Tanr iin nce ve sonra kavramlar yoktu. Onda var da
sadece ezelidir. Tanr'nn ezeli oluu zaman balantlar dn
dadr. Btn zamanlar ayn anda onun iin vardr. O, kendisinin
zaman yaratndan nce g_lmez. Byle bir nen (ey) olsayd,
Tanr zaman iinde olacakt. Halbuki o, zaman rmann d
ndadr ezeli ve ebedi olarak. Bu Sanctus Augustinus'u hay
ranlk verici, bir zamann grelii (izafilii) kuramma gtrr.

ZAMAN NEDR?

0 halde zaman nedir ? diye sorar Augustinus. Eer

bana kimse bu konuda bir soru sormazsa zamann ne oldu
unu bilirim. Fakat sorariarsa sorana izah edemem. Deiik
glkler artr Augustinus'u. Ona gre var olan gemi ve
gelecek deil, hal'dir. Hal, sadece bir andr. Zaman sadece ge
erken llebilir. Buna ramen gerekten gemi ve gelecek
zaman vardr. Burada elineye girildiini grmekteyiz. Au
gustinus'un bu elimelerden kanmak iin bulabildii tek yol,
gemiin ve gelecein sadece hal gibi dnlmesini sylemek
olmutur. Gemi, hafzayla zde tutulmaktadr, gelecekse
bekleyile. Bellek (hafza) ve bekleyi halen var olan olgulardr.
Augustinus'a gre zaman vardr. Gemiin hali, hal, gele
cein hali. Gemiin imdisi hafza, imdinin imdisi grdk
lerimiz, gelecein imdisi bekleyitir. (Itiraf/ar, XX. Blm).
Gemi, imdi ve gelecek gibi zamandan sz etmek kaarnakl
bir konuma tarzdr.
Augustinus, btn glkleri bu kurarola gerekten
zmlememi olduunu bilmektedir. Ruhum, bu ok kark

98
bilmeceyi zmek isteiyle yanyor. der ve Tanr'y, soruna
kar duyduu ilginin bo bir meraktan gelmedii konusunda
temin ederek, kendisini aydnlatmas iin yalvarr. Tanrm,
zamann ne olduunda hala bilgim bulunmadn itiraf ederim.
Fakat, onun ileri srd zmn z, zamann znel (sb
j ektif) olmasyle ilgilidir. Zaman, bekleyen, dnen ve hatr
layan insan ergisindedir (zihnindedir) (ayn yer, Blm XXVIII).
Bundan, yaradlm bir varlk olmadan zamann bulunmayaca
sonucu kar (ayn yer, Blm XXX). Yaradltan nceki
zamandan sz etmek anlamszdr.
Kendi adma, zaman zihinsel bir nen (ey) yapt srece bu
ku alla uyumuyorum. Fakat onun yetenekli bir kurarn ve cid
diyetle ele alnmaya deer olduu aktr. Daha ileri gidip ona,
Grek felsefesindeki zaman anlaynn gelitirilmesidir denebijir.
O, filozoflar arasnda geni lde kabul edilen Kant'n znel
kuramma bakldnda daha iyi ve ak bir anlatma sahiptir.
Zaman kuramnn, sadece dncelerimizin bir grn
olduu yolundaki kuram, grdmz gibi, Protagoras ve
Sokrates'ten beri antik alarda gittike artan znellik biim
lerinin en arlarndan biridir. O znelliin duygulada ilgili
yan, gnah dncesinin sabit fikir durumuna gelmesidir. Gr
n zekayla ilgili yanndan sonra gelir bu. Augustinus her iki
tr znellii de ortaya koyar. Znellik ona, sadece Kant'n za
man dncesini deil, Descartes'in cogito' sunu da inceleme
olana vermitir. Soliloq uia 's nda (Babaa Konumalar) u
nu syler: Bilmek isteyen, kendinin kim olduunu biliyor mu
sun ? Ben bilmiyorum. Nereden geliyorsun ? Ben bilmiyorum.
Kendini tek mi buluyorsun, ok mu ? Bilmem. Hareket ettii
ni duyuyor musun ? Bilmem. Dndn biliyor musun ? Bi
liyorum . Bu, yalnz Descartes'in cogito'sunu deil onun Gas
sendi'ye vermi olduu ambulo ergo sumu da kapsar. Bylece,
bir filozof olarak Augustinus, yksek bir mevki hak etmi demek
tir.

99
 Il) TANRI KENTi

410 ylnda Roma, Got'lar ynnden yama edildiinde

paganlar doal d olmayan biimde, felaketi, eski tanrlarn
braklm olmasna yklediler (hamlettiler.) Onlar, Jupiter'e
ibadet edildike Roma'nn gl kalacan sylemekteydi.
imdi imparator, lupiter'den yz evirmiti. Jupiter de Roma
llar korumuyordu. Bu pagan kantma cevap verilmesi isten
di. Tanr Kellfi, 412 - 427 yllar arasnda bu amala yazld.
Fakat yazldka konu geniledi, gemiin, halin v e gelecein
bir Hristiyanlk asndan dile getirilmi tarihi kt ortaya. Kitap
ortaalar boyunca, zellikle kilisenin din-d prenslerle mcade
lesinde byk etki yapmtr.
Baka byk kitaplar gibi Tanr Kellfi okuyucunun g
znde okunduka daha iyi bir nitelik kazanmaktadr. O, bugn
herhangi bir kiinin kabul ederneyecei neoleri (eyleri) kapsa
maktadr. Ana tez, o zamanla ilgili baz, normal-d klada
glgelenmitir. Fakat, bu dnyann kentiyle Tanr Kenti arasn
daki kartlk konusundaki geni gr pek ok insana ilham
kayna olmutur. Bugn bile o grler teolojik terimlerden
syrlarak yeniden ortaya konabilir.
Ayrntlar bir yana brakp ana dnce evresine dik
katlerimizi toplarsak, yersiz lde kitaptan yana km olu
ruz. te yandan, ayrntlar zerinde durmak iyi ve nemli yan
larn bir yana braklnasna yol aacaktr. iyisi mi, her iki yan
ltan da syrlmak iin, nce ayrntlarn bir zetini yapalm,
sonra, tarihsel geliirnde grld gibi genel dneeye gee
lim :

AYRlNTlLARlN ZETi

Kitap, Roma'nn yama edilmesi konusundaki dnceler

le balar, ve Hristiyan ncesi dnemlerde de kt nenlerin (ey-

100
!erin) olup bittiini gsterrnee alr. Felaketi Hristiyanla
ykleyen paganlar arasnda, Augustinus'a gre yama srasnda,
Gotlar'n, Hristiyan olduklar iin sayg gsterdikleri kiliseye
snan ok insan bulunmaktadr. Troia'nn (Truva'nn) ya
mas srasndysa tersine, Juno tapna kimseye snak ol
mam, tanrlar, kenti yaklp yklnaktan kurtaramamlardr.
Romallar, fetbedilen kentlerde hi bir tapna ayakta brak
mamlardr. Bu bakmdan Roma'nn yamas, ok yamadan
daha yumuak olmutur. Bu, Hristiyanln sonucudur.
Yanada zarara urayan Hristiyanlarn, deiik nedenler
le, yaknmaya haklar yoktu. Baz kt Got'lar, onlar hesab
na beslenmi olabilirdi. Fakat ahrette bunun acsn ekecek
ti. Eer her gnahn cezas yeryznde verilseydi hesap gn'ne
ihtiya kalmazd. Hristiyanlarn dayand, eer onlar erdemliyse,
kendilerini yceltecekti. Azizler iin, geici eylerin yitimi her
hangi bir deer yitimine yol amazd. Onlarn bedeni gml
meden kalsa bile nemli deildi. Et yiyen vahi yaratklar, bedenin
yeniden dirilmesini engelleyemezdi.

SOFU BAKRELER

Daha sonra, yama srasnda tecavze urayan sofu ba

kirelere gelir sra. Bu bayanlarn, kendi isteklerine karn (ra
men) bakireliklerini yitirdii dncesinde olanlar vard. Bu
gre Augustinus enikonu kar kar: Bakasnn cinsel ar
zusu seni lekeleyemez. Lekeler diyenlere yazklar olsun ! Le
kesizlik (iffet, ergi'nin (zihnin) bir erdemidir. Irza tasallutla
kaybolmaz, gnah ileme arzusuyle ortadan kalkar. Eer o gnah
gerekten ilenmise bile. Kurbanlarn kendi rzna tasallut
edilenler, cinsel duygulardan kanmalaryle (imsaklaryle) vn
dkleri iip. Tann onlara rzna geilmeleri iin izin vermitir
der gibidir Augustinus. intihar etmek, rzna geilmekten kt
dr. Kendini ldrmemesi gereken Lucretia konusu tartlr-

101
ken bunun zerinde durulur uzun uzun. ems (Gne, Samp
son, Samson) rnei dnda, intihar daima gnahtr.
Irzna geilen erdemli kadnlarn balanmas, sululuk
tan kurtulmas iin tek yol vardr: Onlar bu iten zevk alma
maldr. Zevk alrsa suludur.
Sonra putperest tanrlarnn ktl incelenir. Szgelimi:
Kirliliin, ad iliin, sefihliin timsali olan oyunlarnz Roma 'da
insanlarn bozulmasyle deil bizzat sizin buyruklarnzla sahneye
konmutur. (Tanr Kenti, I, 31). Scipio gibi erdemli bir kiiye
tapnmak, ahlaksz tannlara tapnmaktan daha iyidir. Roma'nn
yamas Tanr'nn kutsal kentinde snacak yerleri olan H
ristiyanlar zmemelidir.
Bu dnyada, dnya ve cennet kentleri birbirine karm
tr. Fakat ahrette, rahmete kavuacak olanla, lanete urayacak
olan ayrlacaktr. Bu dnyada dpedz dmanmz olan birinin
sekin kiiler arasna girip girmeyecei ne malum.
in en g yan Hristiyanlarn geni lde (rnein, lm
szlk ve dnyann Tanr tarafndan yaradlmas konusunda)
zerinde anlatklar filozoflarn reddi olacaktr (ayn yer, I,
35).
Filozoflar, putperest tannlara tapnnay brakmamtr.
Onlarn ahlaksal ilkeleri zayftr. nk putperest tanrlar za
yftr. Tanrlarn salt efsane olduklarn ileri srmyor Sanctus
Augustinus. Onlarn var fakat eytan olduklarn dnyor.
Onlar kendileri hakknda kt hikayeler sylenmesinden hola
nrlar. nk, insanlar kltmek isterler. lupiter'in ileri,
paganlarn ou arasnda, Platon'un veya Cato'nun retilerin
den veya Cato'nun kanlarndan daha ok geerlidir. airlerin,
iyi ynetilen bir kentte barnmasna raz gelmeyen Platon, bir
takm oyunlada onur kazanmak isteyen u tanrlardan kendi
deerinin daha yksek olduunu gstermitir. (ayn yer, II,
1 4).
(Merkezi Apeninlerde yaayan bir indo-cermen oyma
Sabinus adn tamaktayd.)

102
 Sabinia kadnlarnn rzna tasallut edilmesinden bu yana
Roma daima lfmetlenmitir. Roma emperyalizminin gnahkar
l uzun uzun anlatlr ltiraflar'da . Devlet Hristiyan olmadan
nce Romallarn eziyet ekmedii doru deildir. Got'lardan
olduu denli Gaute'lerden ve i savalardan da ekmiti Roma.
Dahas, Got'lardan ektiinden fazlasn ekmiti.
Astroloji sadece kt deil yanltr da. Bu, ayn burta
doan ikizterin farkl servetlerinden anlalabilir (Bu kant, Aka
demeia'c Karneades'ten tretildii iin orijinal deildir. Bkz.
Cymont, Roma Paganc/nda Dou Din/eri, s. 1 66). Kader
konusunda astrolojiyle badaan Stoac anlay yanltr. nk
melekler ve insanlar, zgr isteme sahiptir. Tanr'nn bizim
gnahlarmz nceden bildii dorudur. Fakat biz, onun n
bilgisi dolaysyle gnah iliyor deiliz. Erdemin, bu dnyada
bile mutsuzluk getirdii yanltr. Hristiyan imparatorlar, er
demlilerse, talili olmamiarsa bile mutlu olmulardr. Cons
tantinus ve Theodosius taliliydi. Yahudi krall da, Yahudiler
dinin doruluuna bal kaldka yaamtr.
Augustinus, btn br filozoflarn stnde tuttuu Pla
ton' dan sempatiyle sz eder. Btn filozoflar Platon'a yer vermek
zorundadr. Thales ekilsin gitsin suyuyla. Anaximenes hava
syle, Sundurmaclar (Stoaclar) ateleriyle, Epikuros atomlaryle . . .
( Tanr Kenti, VIII, 5) . Btn onlar maddeciydi, Platon deildi.
Platon, Tanr 'nn cismani bir nen olmadn, her nesnenin
varln Tanr'dan, deimez bir varlktan aldn grd. O,
ayn zamanda algnn, doruluun kayna olmadn syle
mekte haklyd. Mant ve ahlak en iyi olan Hristiyanla en
yakn olan dnrler Platonculardr. Daha sonra yaayan
Plotinus'un Platon 'u en iyi anlayan insan olduu sylenir.
Aristoteles, Platon'dan aa fakat geri kalanlarn stndeydi.
Bununla birlikte her ikisi de btn tanrlarn iyi ve tapnlmaya
deer olduklarn sylemilerdi.
Btn tutkular ktleyen Stoaclara kar olduu gibi,
Sanctus Augustinus Hristiyanlarn tutkularnn erdem neden-

103
leri olduunu dnr. Kzgnlk ya da acma, kendi balarna
knanacak duygular deildir. Onlarn nedenlerini aratrmalyz.
Platoncular Tanr hakknda sylediklerinde hakl, tanrlar
hakknda sylediklerinde ayn zamanda, sa'y, cisimlemi
Tanr saymamakta hakszdr.
Meleklerle eytanlar hakknda yeni-Platoncularla balan
tl olarak uzun bir tartma gze arpar. Melekler iyi ya da kt
olabilir. Fakat eytan daima ktdr. Melekler iin geici nen
lerin bilgisi (onlar bu bilgiye sahipseler bile) aalktr.
Sanctus Augustinus Platon'la birlikte duyulur dnyann
ezeli ve ebedi dnyadan daha aalk olduunu kabul eder.
Xl. Kitap, Tanr Kenti'nin yapsn aniatmakla balar. Tanr
Kenti, sadece sa araclyle elde edilir. Aklla kefedilebilen
nenler vardr (filozoflar byle yapar). Fakat, daha ileri
dinsel bilgi iin kutsal kitaba dayanmak zorundayz. Zaman
ve uzayan dnyadan nce ortaya konduunu anlamaya al
mamalyz. Yaradltan nce zaman yoktu. Dnyann olma
d yerde uzay da yoktur.
Kutsal olan her nen ezelidir. Fakat ezeli olan nen kutsal
deildir (cehennem ve eytan gibi). Tanr, eytanlarn gnah
larn ve onlarn evrenin bir btn olarak gelimesindeki rollerini
(retorikteki kar teze benzemektedir bu) nceden bilmekteydi.
Origenes, ruhlarn bedene bir ceza olarak konduunu d
nmekle yanlmtr. Eer byle olsayd kt ruhlarn bede
ni de kt olacakt. Fakat, eytanlarn en kts bile bizim
kilerden daha iyi olan ho bedeniere sahiptir.
Dnyann alt gnde yaradlmasnn nedeni, altnn m
kemmel say (yani arpanlarnn toplamna eit) olmasdr.
yi ve kt melekler vardr. Fakat kt melekler bile Tanr '
ya kart olan bir tze sahip deildir. Tanr'nn dmanlar by
lece yap bakmndan deil, istem bakmndan ona kardr.
Zararl istemin etkiley en nedeni yok, kusurlu nedeni vardr.
nk, o bir etki deil, bir kusurdur.
Dnya henz 60.000 yana girmemitir. Tarih, baz filo-

104
zoflarn var sayd gibi dnel (cyclic) deildir. sa, bizim g
nahlarmz yznden bir kez ld. ( RomaNar, VI).
Eer ilk babalarmz gnah ilememi olsalard lmeye
ceklerdi. Gnah ilediklerinden, kendilerinden sonra gelenler
lmektedir. Elmay yemek (Adem'in elmay yemesi) sadece do
al lme deil, ebedi lme, yani lanete de yol at.
Porphyrios, gkte azizierin bir bedene sahip olmadklar
n sylemekte hakszdr. Onlar., A dem'in dnyaya srlmeden
nce sahip olduu bedenden daha iyisine sahip olacaklar. On
larn bedenleri ruhani olacak, fakat ruh olmayacak ve arla
sahip bulunmayacaktr. Erkekler erkek vcuduna, kadniarsa
kadn vcuduna sahip olacak, ocukken lenler yine yetikin
bir vcutla dirilecektir.
A dem'in gnahlar btn insanl ebed\ lme yani lanete
srkleyecek, fakat Tanr'nn ltfu pek ok kiiyi o lmden
kurtaracaktr. Gnah ruhtan gelmitir, etten deil. Platoncular
Manichaeosular, gnah etin yapsna yklemekle hata etmi
lerdir. Platoncularn hatas Manichaeosular lsnde deildi.
Adem'in gnah dolaysyle btn insanln cezalandrlmas
yerindedir. nk, gnahn sonucu olarak, bedeninde ruhani
olabilecek insn, ergisinde (zihninde) cismani olmutur. ( Tanr
Kenti, XIV. 1 5).

CNSEL ZEVK

Cinsel zevkin uzun ve inceden ineeye tartmasna gtrr

bu. Biz, ksmen A dem'in gnah dolaysyle o cezaya layk g
rlmzdr. Bu tartma ilecilik psikolojisini ortaya koyduu
iin ok nemlidir. Dolaysyle onu ele almalyz. Augustinus
konuyu terbiye d bulsa da. Yaptta, sorun yle gelitirilmek
tedir:
Evlilikte cinsel iliki gnah saylmaz. Bir ocuk yapma
ereine (gayesine) dayanyorsa. Yine de evlilikte erdemli bir kii,

105
cinsel iliki olmadan da istek duyabilir. Evlilikte bile babaa
kalma isteinin ortaya koyduu gibi, insanolu cinsel ilikiden
utanmaktadr. nk insan yapsnn yasaya uygun olan bu
davran, bizim dedelerimizden beri var olan cezadan korkma
duygumuzla birlikte gelmitir. Kpeksiler (kynikoslar), kiinin
utan duygusuna sahip olmadan yaamas gerektiini, dn
mlerdi. Diogenes, kpek gibi olmay> istediinden, yle hi bir
duyguya sahip olmamalyd. Fakat o bile bir yerde bu ar utan
mazl bir yana brakt. Cinsel duygu hakknda utan verici
olan, onun istemeden bamszldr. A dem ve Havva, cen
netten kovulmadan nce ehvet duygusuna sabp olmadan da
cinsel iliki kurabilirdi. Gerekteyse byle bir i yapmadlar.
Zanaatkfular ilerini yaparlarken, ellerini ehvet arzusu duy
madan hareket ettirir. Ayn ekilde Adem, elma aacndan ka
nabilseydi, cinsel ii imdi gerekli olan heyecana ihtiya kalma
dan yapabilirdi. Bylece insel organlar, vcudun br organ
lar gibi isteme boyun emi olurdu. Cinsel ilikide ehvet duy
gusu gerekimi, A dem'in gnahnn cezasdr. Bu yzden cinsiyet
duygusu zevkten syrlmaldr, Tanr Kenti'ni ngilizceye eviren,
baz fizyolojik ayrntlar darda brakmtr, fakat edep d
olmayan kapal anlatmlar aktarmtr. Doallkla ok yerinde
olmutur bu. Biz Saint Augustinus'un seks kuramn bylece
anlatm olduk.
ileciyi cinsiyetten holandrmayan, cinsiyetn istemden
bamszldr. Erdemin, beden zerinde eksiksiz bir istem
denetimini gerektirdii, fakat byle bir denetimin cinsel ii ola
nak snrna almak iin yeterli olmad savunulur. Bylece,
cinsel i, eksiksiz erdemli yaantyla tutarsz grnr.
A dem'in cennetten kovuluundan beri dnya iki kente b
lnmt. O kentlerden biri, Tanr'yla birlikte ebedi saltanat
srecek, br eytanla ebedi eziyet iinde yaayacaktr. Kabil,
eytann, Habil Tanr'nn kentindendir. Habil, Tanr'nn ltfuyla
yeryznde bir hac ve cennet sakinlerinden biri olmutu. Pat
rikler, Tanr Kenti'ndendi. Methuselah'n lmnn tartlmas

106
Sanctus Augustinus 'u, Septuaginta'y ncil'in Latince evirisiyle
(Vulgatus) karlatrlmas gibi skc bir soruna gtrmt.
Septuaginta'daki biimiyle veriler, Methuselah'n tufan- Nuh'
tan 14 yl sonraya kadar yaad sonucuna gtrmektedir. Met
huselah Nuh'un gemisinde olmadndan, bu olanakszd. Latince
eviri, branca yazmay izleyerek, onun tufan ylnda ld
sonucuna vardran kantiara sahiptir .
Bu noktada Sanctus Augustinus, Sanctus Jeromius'un ve
branca yazmann doru olduunu syler. Bazs, Yahudilerin
branca yazmay, Hristiyanlara kar tadklar kt niyet do
laysyle zellikle bozmu olduklarn belirtir. Bu varsaym
reddedilmitir. te yandan Septuaginta, vahiy yoluyle yazl
m olmaldr. Dolaysyle, varlacak tek sonu, Ptolemaeos
onu kopya ettii srada kopya edenlerin yanllklar yapt
olacaktr. Augustinus, Eski Ant evirilerinden sz ederken
kilise, bakas yokmu gibi S eptuaginta'y ald. Onu btnyle
kullanan pek ok Grek Hristiyan da baka nshann olup ol
madn bilmemektedir, diyor.
Bilgin, rahip, byk dilci Jeromius ayn paralar (scrip
tures) ihrancadan Latinceye evirdii halde, bizim elimizdeki
Latince eviriler Septuaginta'dan yaplmtr. Fakat Yahudiler
Jeromius'un bilgince almasnn doru olduunu ileri srme
lerine ve Septuaginta'nn ok kez yanldn kabul etmelerine
karn Hristiyan kiliseleri, tek kiinin, zellikle Yksek Rahip
ynnden bu eviri ii iin seilmi o denli insana ye tutulmamas
gerektii dncesini savunmutu. Augustinus, yetmi bamsz
evirinin, keramet gsterircesine uyutuunu kabul eder ve olay
Septuaginta'nn vahiy yoluyle inmi olduunun belgesi sayar.
Bununla birlikte branca nsha da vahiy yoluyl e gelmitir.
Bu varg, Jeromius'un evirisinin yetkisi sorununu ask
da brakr. Belki Augustinus, daha ok, Jeromius'un yann
tutacakt. Eer Jeromius'la, Sanctus Petrus'un eyyamc eilim
leri dolaysyle uzlamazla dmemi olsayd (Galatia' li/ar,
II, l l 14).
-

107
 Kutsal ve kutsal d tarihi badatrr Augustimis. Ae
aas'n, Abdon srail'e egemen olduu srada talya'ya geldii
ni, son strabn Anti-christ (Kyametten nce dnyaya kt
lk saacak, fakat sa'nn yeniden geliiyle ortadan kalkacak
varlk) dneminde ekileceini ; fakat tarihinin belli olmadn
reniyoruz (Abdon hakknda, onun 40 olu, 30 yeeni oldu
unu ve bu 70 kiinin merkeplerle delatn biliyoruz sadece.
Yarglar, XII, 14). Yarglarn ekindii eziyet hakknda hay
ranlk uyandran bir paradan sonra Sanctus Augustinus tm
nenlerin kukulu olduunu syleyen yeni Akademeia 'clarla
tartmaya giriti. sa'nn kilisesi, bu kukulardan delilik
diye nefret eder. nk o, kavrad nenlerin ok kesin
bilgisine sahiptir. Kutsal yazlarn doruluuna inanmalyz.
Augustinus doru dinden ayr hi bir doru erdem bulun
madn aklamaya giriir daha sonra. Pagan erdemi edepsiz
ve kt eytanlarn etkisiyle aalamtr. Hristiyan iin bir
erdem olan pagan iin erdem ddr. Ruhun erdem sayd ve
sayar grnd ve o yolla gelen duygulanmlarda egemen olan
nenler eer Tanryla ilintili deilse gerekte erdem olmaktan
ok erdemsizliktir. Bu toplumdan (kiliseden) olmayanlar ebe
diyen sefil kalacaktr.
Yeryzndeki uyumazlklarmzda, ya strap galip gelir
bylece lm ona son verir, ya da beden galip gelir strab kovar.
Fakat te yandan, strap ebedi olarak yargsn srdrecek ve
beden ebedi olarak eziyet ekecektir. Her ikisi de verilen cezann
srp gitmesine katlanacaklardr. (Blm 28).
ki defa dirilmek sz konusudur. Onlardan biri ruhun lmde
dirilmesi, br de hesap gn bedenin dirilmesidir. nsanlarn
varaca mutluluk dnemi (eyta'nn balanaca sa 'nn egemen
olaca 1 000 yllk dnem) konusundaki birtakm glklerio
ve daha sonra ortaya kacak olan Yecuc'la Mecuc'un yapaca
ilerin tartlmasndan sonra Ikinci Selanikliler'deki bir metne
geer Augustinus. (Il, l l 1 2) . Tanr yalana inananlara gl
-

bir sel gnderecek. Doruya inanmayana, yalandan zevk bulana

108
rahmet yaacak bylece. Bazs, kadir-i mutlakn, nce kendi
lerini aldatacan, sonra aldandklar iin cezalandrmasnn
hakszlk olduunu dnr. Fakat, Augustinus'a gre bu ta
mamen yerindedir. Onlar mahkum edildiinden aldatlm
olur, aldatldndan, mahkum edilmi olur. Fakat onlarn al
danmas Tanr'nn hikmetidir: Yerinde olan hikmeti, hikmetli
olan yerindelii. Dnya yaradldndan beri srekli olarak
hkmeden odur. Sanctus Augustinus, Tanr'nn insanl se
kinler ve knanmlar (lanetlenmiler) diye ikiye ayrd inan
cndadr. Bu ayrm insanlarn ortamlar ve eksikleri (meziyetleri
ya da kusurlar) dolaysyle deil, geliigzel yaplr. nsanlarn
tm laneti hak eder. Dolaysyle knanmlarn yaknmaya hakk
yoktur. Yukark paradan, insanlarn bir blmnn knanm
olduklar iin kt olduu ve kt olduu iin knanm ol
mad anlalyor.
Bedenierin dirilmesinden sonra, lanetlenmi olanlarn be
denleri tkenmeden, srekli olarak yanacaktr. Bunda ala
cak bir ey yoktur. Semender'de ve Etna yanardanda ayn
ey grlmektedir. eytanlar, bedene sahip deilseler bile atete,
bedenleri varm gibi yanabilirler. Cehennem azab temizleyici
deildir ve azizierin efaatiyle de hafiflemez. Origenes, cehenne
min ebedi olmadn dnmekle yanlmtr. tizalciler ve g
nahkar Katelikler lanetlenecektir.
Kitap, azizierin cennette Tanr'y nasl greceinin ve Tanr
Kenti'nin ebedi mutluluunun anlatlmasyle sona erer.

TANRI KENTi 'NN NEML YANI

Yukark zetten, eserin nemi anialmayabilir. Kitabn etkili

yan, kiliseyle devletin ayrlmas ve devletin, btn dinsel konularda
kiliseye ba eerek sadece Tanrsal kentin bir paras olmas ge
rektii konusundaki grt. O zamandan beri kilise retisinde
ayn ey yaplmtr. Papalk gcnn gelitii ortaalar boyun-

109
ca ve papalarla imparatorlar arasndaki kavgalar srasnda bat
kilisesinin politikasn kurumsal adan hakl karan Sanctus
Augustinus olmutur. Yahudilerin mitolojik dneminde ve Ba
bil tutsaklndan dndkten sonraki tarihsel dnemde Yahudi
devleti teokratik bir grnm almt. Hristiyan devleti onu bu
noktada taklit edecekti. imparatorlarn ve batl monarklarn
susuzluu kiliseye byk lde Tanr Kenti hayalini gerekle
tirme olana kazandrd. mparatorun gusuz olduu douda,
bu gelime asla grlmemitir ve kilise, devlete batda olduun
dan daha ok bal kalmtr.
Sanctus Augustinus'un kurtulu konusundaki retisini
canlandran Reformasyon onun kurumsal retisini bir yana
brakp Erastus'u oldu (Erastus'uluk, kilisenin devlete ba
l olacan ileri sren retinin addr. Erastus, XVI. yzyl
da yaam svire'li Alman bir doktor ve jeologtur). Bu daha
ok Katoliklikle savan pratik zorunluuyle domu bir durum
du. Protestan Erastus'uluu bu ie yarm istekliydi ve Protes
tanlarn ou haH1 Sanctus Augustinus'un etkisindeydi. Ana
haptkler (ocuklarn vaftiz edilmesini kabul etmeyenler) Beinci
Monari taraftarlar ve Quakeder (sadelie nem verip askerlie
kar kanlar), Augustinus retisinin bir blmn benimsemi,
fakat kiliseye arlk vermiti.
Sanctus Augustinus kadere ve kurtulu iin vaftizin ge
rektiine inanyordu. Bu iki reti birbiriyle uyumaz, ar
Protestanlar ikincisini brakmtr. Fakat onlarn eschatology'si
(lm, lmszlk, hesap gn gibi nihai kavramlarla uraan
bilgi dal, eshatos', en son' demektir.) Augustinus'u kald.
Tanr Kenti, temelde orijinal olan pek az ey kapsar. Es
chatology kk asndan Yahudi'ydi ve vahiy kitab araclyle
Hristiyanla gemiti. Kader ve seim retisi Sanctus Pa
ulus'undu. Augustinus, ona Mektuplar'da olduundan daha
tam ve mantksal bir geliim kazandrd. Kutsal ve kutsal d
arasndaki ayrm Eski Ant'ta aka ortaya konmutur. Sanctus
Augustinus'un yapt, bu eleri bir araya getirmek ve zamann

110
tarihine balamakt. Bylece, Bat Roma imparatorluunun
d ve daha sonraki karklk dnemi Hristiyanlara, onlarn
inanlarna ciddi bir bozukluk gelmeden benimsetilebilecekti.
Tarihin Yahudi kahbndaki rnei, gemi ve gelecek b
tn alarda zulm grm ve talisiz kiilere kar gl bir
ardr. Saint Augustinus bu rnei Hristiyanla, Marks,
sosyalizme uygulad: Marks'n psikolojisini anlayabilmek iin
u szl kullanmaldr:

Yehova: Diyalektik maddecilik

Mesih : Marks
Sekin : Proletarya
Kilise: Komnist Partisi
Ihtilal: sa'nn Dnyaya Yeniden Gelii
Cehennem: Kapitalistlerin cezalandrlmas
Refah ve Mutluluk a : Komnist lkeleri topluluu

Soldaki terimler, sadakiterin duygusal, iergn verir ve

bu duygusal ierik Hristiyan ya da Yahudi terbiyesiyle yetimi
olanlara yabanc deildir. Marks'n eschatolojisini gvenilir ya
pan our. Ayn szlk, Naziler iin de dzenlenebilirdi. Fakat
N azilerin grleri daha ok Eski Ant'a dayanr ve Markslardan
daha az Hristiyandr. Onlarn Mesih'i sa'dan ok Makkaba
eos'lara benzer.

III) PELAGIUSULARLA SAVA

Sanctus Augustinus teolojisinin en yetkili yan Pelagiusu

itizaile savaa ayrlmtr. Pelagius, asl ad Morgan olan bir
Welsh'ti (Morgan denizci demektir, Pelagius de Grekede
ayn anlama gelir). O, kltrl ve yumuak bir din adamyd.
adalarnn oundan daha az fanatikti. zgr isteme inan
mt. Orijinal gnah retisini tartmal buluyordu, insann
kendi abasyle erdemli biimde davrandn dnmekteydi.

lll
Onlar doru olarak hareket eder ve snni olurlarsa erdemlerinin
dl olarak cennete giderlerdi.
Bu grler imdi harc- alem gibi grnse bile, o srada
byk bir heyecan yaratmt ve byk lde Sanctus Augus
tinus'un abalaryle itizalc sayld. Yine de onlar o ada hatr
saylr baar kazanmtr. Augustinus Kuds patriini, pek ok
dou Roma teologuna grlerini kabul ettiren bu kurnaz iti
zaleiye kar bir yazyla uyard. Pelagius'un lanetlenmesinden
sonra bile yar Pelagius'u ad verilen bazlar Pelagius'un
retilerinin daha hafif biimlerini savunmaktayd. Aziz'in daha
alt retisinin zellikle Fransa'da btnyle baar kazanmasn
dan ok nceydi bu. Fransa'da Orange konseyiyle yar Pelagi
usu itizal nihai olarak lanetlenmitir (529).
Sanctus Augustinus, A dem'in cennetten kovulmadan nce
zgr isteme sahip olduunu ve gnahtan kanabiidiini ret
miti. Fakat, o ve Havva elmay yiyince her ikisi de fesada bu
lanm ve hi birinin kendi isteiyle gnahtan kamamayaca
ocuklar yetitirmek zere yeryzne inmiti. Sadece Tanr'nn
ltfu onlarn erdemli olmasna yol aabilirdi. Hepimiz A dem'in
gnahn miras aldmzdan ebedi laneti hak etmekteyiz. Vaftiz
olmadan lenler; ocuk olsalar bile cehenneme gidecek ve bitimsiz
azap-ekecektir. Bundan ikayet etmeye hakkmz yoktur. nk
hepimiz ktyz (tiraflar'da, Ambrosius, daha beikteyken
iledii sulardan sz eder).
Fakat Tanr'nn zgr ltfuyla vaftiz olanlar da dahil ba
z kiiler iyi olduklar iin cennete gitrnee hak kazanr. Bunlar
seilmi kiilerdir. Onlar, iyi olduklar iin gitmezler cennete.
Sadece sekinlere baledilen Tanr'nn ltfu olmadan hepimiz
aresiziz. Ancak onun ltfuyla cennete gidilir. Niye bazlarnn
kurtarld ve geri kalann lanetlendii anlalmaz. Bu, Tanr'nn
nedeni belli olmayan seiminden doan bir durumdur. Lanet
Tanr'nn adaletini, kurtulu onun merhametini ispat eder. ki
husus da ayn biimde Tanr'nn iyiliini koyar ortaya.
Bu sert reti lehine Calvin ynnden canlandrlan ve o

112
zamandan beri Katolik kilisesinin tutmad retiler Sanctus
Paulus'un yazlarnda, zellikle Romal/ara Mektup'ta buluna
bilir. Bunlar Augustinus, bir hukukunun yasay inceleyii gibi
inceler. Yorum yeteneklidir ve metinler en u anlamlar ortaya
koyacak biime sokulmutur. Sonunda, Sanctus Paulus'un,
Augustinus'un karrolad sonulara deil, tek balarna alnan
belirli metinlerin Augustinus'a ileri srlen anlam iermedi
'
ine inand yolunda bir kanya varlr.
Augustinus'un vaftiz edilmemi ocuklarn lanetlenmesini
dehet verici bulmamas ve bu lfmetlemeyi iyi bir Tanr'ya yk
lernesi artc grlebilir. Bununla birlikte, gnah konusundaki
kan onun benliini yle sarmt ki Aziz, yeni doan ocuklarn
gerekten eytann haca olduuna inanmt. Ortaa kilise
sinde en kat olan dnce, Augustinus'un skc evrensel su
kavramna geri gtrlebilir.
Sanctus Augustinus'u gerekten skntya sokan tek bir
zihinsel glk vardr: Yaradlmakla insann eziyete sokuldu
u anlalmaktadr. Fakat Augustinus bu noktada hi de g
le uramaz. nk insan rknn byk bir ounlukla azap
ekmesi mukadderdir.
Augustinus'un gle urad konu udur: Eer orijinal
gnah Sanctus Paulus'un rettii gibi A dem'den miras kal
msa, beden olduu kadar ruh da anne ve baba ynnden o
cuklara aktarlmaldr. nk gnah, bedenden deil ruhtan
gelir.
Augustinus bu retideki glkleri grmektedir. Fakat,
kutsal kitaplar bu konuda bir ey yazmadndan soruna tam
bir karlk bulmann kurtulu iin gerekli olamayaca sonu
cuna varr. Bylece onu askda (muallakta) brakr.
Karanlk alardan nce yaayan ve zeka bakmndan ile
ri gelen son insann, uygarl kurtarmak, barbarlar srmek
ve ynetimin aksaklklarn gidermekle uraacana, bekare
tin artarn (meziyeti) ve vaftiz edilmemi ocuklarn lanetlenmesi
gibi konularda vaaz vermi olmas tuhaftr.

113
 Kilise ynnden Hristiyanla dnm barbariara aktar
lan sorunlarn bunlar olduuna bakldkta, daha sonraki a
larn hemen, btn br tarihsel alar, zalimlik ve bo-inan
da gemi olmas artc bulunmaz.

114
 BENCi VE ALTINCI YZYILLAR

Beinci yzyl, barbar istilas ve Bat Roma imparatorlu

unun d dnemiydi. Augustinus'un 430 ylnda lmesinden
sonra. pek felsefe kalmamtr ortada. O ykc hareket ayd.
Bununla birlikte, Avrupa'nn zerinde gelitii izgileri belirledi.
ngilizlerin Britania'y istila edip onu ngiltere yapt a da
bu adr. Ayn biimde Frank istilas Gaulia'y Fransa'ya e
virmitir. Vandal'lar spanya'y fetbederek Andalusia'ya kendi
adlarn vermi, Sanctus Patrikus, an ortalarnda rlandallar
Hristiyan yapmtr. Bat dnyas boyunca, kaba Cermen kral
lklar, imparatorluun merkezsellemi brokrasisine sahip
kmt. Artk imparatorluk durumu sona ermi; byk yollar
harap olmu; sava, ticareti byk lde baltalam; yaant,
yine politik ve ekonomik adan yerel (mevzii) bir kla brn
mt. Merkezsel otorite sadece kilisede kalmt. O da binbir
glkle.
Beinci yzylda imparatorluu istila eden Cermen kabi
leleri arasnda en nemlisi Gotlard. Bunlar ynnden batya
srlmt Gotlar. Onlar nce, Dou Roma imparatorluuna
saldrdlar, yenilgiye uradlar, talya'ya yneldiler. Diecletia
nus'tan beri, Roma ynnden cretli asker olarak kullanlmt.
Bu onlara, barharfarn bildiinden daha ok sava sanat renme
olana verdi. Got'larn kral Alerich 4 1 0 ylnda Roma'y yama
etti, fakat ayn yl ld. Dou Got'larn kral Odowaker 476
ylnda Bat Roma imparatorluuna son verdi ve baka bir dou
Got'u eliyle 493 ylnda haince ldrlene dein saltanat srd.

115
Odowaker'i ldren Theoderich, 526 'ya dek talya kral oldu .
Ondan ksaca sz etmek zorundaym. Theoderich, tarih ve ef
sane asndan nemlidir. Niebelungenlied'te o . Bern'li Dietrich
olarak grlr. (Bern, Verona'dr.)
O srada Vandal'lar Afrika'ya, Vizigoth'lar Fransa'nn
gneyine, Frank'lar kuzeyine yerlemilerdi.
Cermen istilasnn ortasnda, Attila komutasndaki Bunlar
akma balad. Mool rkndan olan Bunlar yine de sk sk
Got'larla birlemilerdir.
Bununla birlikte Bun'lar, 451 ylnda Gaulia'y ele geir
dii zaman doan kritik anda Got'larla kavga ettiler. Got'lar
ve Roma'llar birleerek Bunlar ayn yl Chalons-Sur-Maine'
da yenilgiye uratt. Bunun zerine Attila talya'ya kar kt
ve Roma zerine yrmeyi dnd. Fakat Papa Leon Ala
rich'in Romay yama ettikten sonra ldn syleyerek Atti
la'y fikrinden caydrd. Yine de Roma'y yama etmekten
vazgemesi yararnad Attila'ya. nk, bir sonraki yl ld.
Attila'nn lmnden sonra Bunlar ykld.

CYRILLUS'LA NESTORIUS'UN KAVGASI

Bu karklk dneminde kilise, sa'nn insan biim ve ya

ps alm Tanr olup olmad (enkarnasyon) sorunuyle kar
mt. Tartmann ileri gelen iki kiisi Cyrillus'la Nestorius'tu.
Az ok tesadfen bunlardan birincisi aziz, ikincisi itizalc sayl
d. Sanctus Cyrillus, aa yukar 4 1 2'den lmne dein (444)
Alexandria patriiydi. Nestorius'sa, Constantinopolis (stanbul)
patriklii yapmt. Tartma konusu, sa'nn tanrsallnn onun
insanlyle olan ilikisiydi. Biri insansal, br tanrsal olan
iki kii var myd ? Nestorius'un savunduu bu gr byle bir
varlk olduuydu. (Yani sa'da her bir zellik iin ayr bir varlk
sz konusuydu.) Eer byle iki kii yoksa, tek bir zellik mi vard,
yoksa i ki zellik de tek bir kiide mi birleiyordu ? Bu sorunlar

116
beinci yzylda hemen inanlmaz tutku ve iddet yaratmt.
sa'nn tanrsal ve insansal yapsn kartrmaktan kananlada
bu iki yapy ayrmaktan korkanlar arasnda tedavi edilmez gizli
bir uyumazlk bagsterdi.
Tanrsal ve insansal zelliin bir varlkta birletii dn
cesinden yana olan Sanctus Cyrillus fanatik bir gayret adamyd.
Patriklik mevkiini, Alexandria'daki ok geni Yahudi toplu
luunun vahice katiedilmesini salamak iin kulland. Taassup
anda Yeni-Platoncu felsefeye balanm ve yeteneklerini
matematie adam sekin bir kadn olan Hypathia'nn lin edil
mesini isternek Cyrillus'u ne kavuturmutur. Hypathia bindii
arabadan alaa edildi, rlplak soyuldu, srklenerek kiliseye
gtrld ve ncil okuyucu Petrus'a vahi ve insafsz mutaassp
larn elinde, eti, keskin midye kabuklaryle kemiklerinden sy
rlarak ve titreyen organlar atee atlarak insanlk d bir bi
imde ldrld. Aratrma ve cezalandrmann geniletiterek
daha baka kiilere uygulanmas, tam zamannda verilen hedi
yelerle nlendi. (Gibbon, Roma Imparatorluunun k,
Blm XLVII). Bundan sonra artk Alexandria'nn rahatn
karnad filozoflar.
Sanctus Cyrillus, stanbul patriinin Nestorius vastasyle
yanl yola gittiini renince gcendi. Nestorius, sa'da biri
insansat br tanrsal iki kii olduu kansn savunmaktayd.
Bu temelde, Tanr'nn Annesine bakire ad verilmesini ngren
yeni uygulamaya kar kt, Meryem'in bir insann annesi ol
duunu, Tanrsal bir varln annesinin olamayacan syl
yordu. Bu noktada kilise ikiye ayrlmt. Svey'in dousundaki
piskoposlar Nestorius yann tutuyordu. batsndakilerse Cy
rillusu. Soruna bir zm yolu bulmak iin 43 1 ylnda Ephe
sus'ta bir konsl toplants yapld. nce Bat Roma impa
ratorluu piskoposlar geldiler, ge gelenlerin toplant salonuna
girmesini engellemek amacyle kaplar kilitleyip, abucak bakan
setikleri Sanctus Cyrillus'tan yana olduklarn akladlar.
n yzyl nce piskoposlarn bu ahlan nc Genel

117
(Oikoumenikos) Konseyin onursuz yann aa vurur (Gib
bon, Roma'nn k, Blm XLVII).
Bu konseyin sonucunda Nestorius itizalci olarak lanet
lendi ve fikirlerinden geri dnmedi. Suriye'de Dou Roma l
kelerinde pek ok yanda (taraftan) olan Nestorius mezhebini
kurdu. Birka yzyl sonra Nestorius'uluk in'de bir din olma
ansna sahip grnecek derecede glendi. XVI . yzylda Por
tekiz ve spanya misyonerleri, Hindistan'da Nestorius'ulara
rastlamlardr. Nestorius'ulara, Katolik Dou Roma mpara
torluunca eziyet edilmesi, slamlarn Suriye'yi ele geirmelerine
yardmc olan bir honutsuzluk yaratt.
Belagatiyle ok kiiyi ikna eden Nestorius'un dili, bize
kesinlikle sylendiine gre kurtlar ynnden yenmitir.
Ephesus konsl, Artemis'in yerine Bakire Meryem'i ge
irmiti. Fakat hala Sanctus Paulus'un zamannda olduu gibi
Meryem'in tanral hakknda lsz bir aba gstermek
teydi. Onun Ephesus'a gml olduu sylendi.

MONOPHYSIS iTiZAL

Sanctus Cyrillus'un lmnden sonra 449'da, bir Ephe

sus toplants, utkuyu (zaferi) daha da ileri gtrrnee alt ve
Nestorius'a kar bir itizale dti.i . Buna, Monophysis itizalcili
i derler. Bu itizaleilik sa'nn tek yapya sahip olduunu sa
vunur. Sanctus Cyrillus hayatta olsayd kesinlikle bu dnceyi
savunacak ve o da itizalc olacakt. mparator, toplanty
(Synodos'u) destekledi . fakat papa knad. Nihayet Papa Leon
(Attila'y Roma kapsndan eviren) Chalons sava srasnda
Kalchedon'da bir genel konsey toplanmasn salad. 451 'de
toplanan bu konsl monophysis'ileri lanetiedi ve nihayet s nni
enkamasyon grn yerletirdi. Ephesus konsl sa'nn tek
kii olduuna karar vermiti. Kalchedon konslyse onun iki

118
yaps (tanrsal, insansal) olduu sonucuna vard. Papa'nn etkisi
bu sonucun alnmasnda byk rol oynamtr.
Monophysis'iler, Nestorius'ular gibi, baemeyi kabul
etmedi. Msr hemen her ferdine dein onlarn itizalini kabul
etti ve Monophysis'ilik Nil'e, Habeistan'a srad. Msr'n
itizali, Suriye'deki kar itizal gibi, Arap istilasn kolaylatr
mtr. Rabeierin itizaliyse, Mussolini'nin Habeistan' ele
geirmesine yarayan nedenlerden biridir.
Altnc yzyl boyunca, kltr tarihi iin nem tayan
drt kii yaamtr. Bunlar, Boethius, Justinianus, Bendic
tus, Byk Gregorius'tur. Bu ve bir sonraki konuda daha ok
onlar zerinde duracam.

BOETHIUS

talia'nn Got'lar ynnden ele geirilmesi, Roma impara

torluuna son vermedi. talia ve Got'lar kral Theoderich za
mannda sivil ynetim btnyle Roma'nn elindeydi. talia
o srada bar ve dinsel hogr iinde yaamaktayd. Kral hem
akll, hem glyd. Roma yasasn koruyan konsller atad,
Senato'yu datmad. Roma'dayken ilk kez Senato'yu ziyaret
ediyordu.
Bir Ariusu olmasna karn Theoderich, son yllarna dein
kiliseyle iyi geinmiti. 523'te imparator Justinianus, Ariosu
luu yasa d ilan edince Theoderich'in can skld. talia Katolik
olduundan, imparatordan yana kan teolojik sempatiyle y
netildiinden Theoderich korkmakta haklyd. O, doru ya da
yanl, kendi hkmetindeki baz kiileri de kapsayan bir kum
pas karsnda olduuna inanyordu. Bu inanla, kendi bakan
larndan olan senatr Boethius'u tutuklad. Boethius, Felsefenin
Tesellileri'ni tutukluyken yazmtr.
Boethius ok zellie sahip bir kiidir. Ortaalar boyunca
daima koyu bir Hristiyan C?larak okunmu, hayranlk ve sayg

119
grm, kilise babalarndan biri olarak ele alnmtr. Buna
karn 524'te yazar idam edilmesini beklerken yazlan Felsefenin
Teselli/eri, salt Platoncudur. Bu, Boethius'un Hristiyan olma
dn belgilemez, pagan felsefesinin, onun zerinde Hristi
yan felsefesinden daha gl bir etkisi olduunu aklar.
Ona yklenen baz teolojik yaptlar, zellikle Testis zerine
yazlm olan biri, pek ok otorite ynnden uydurma sayl
maktadr. Belki de ona yersiz olarak yklenen bu yaptlar dola
ysyle ortaada Boethius snni saylm ve bylece Platoncu
felsefe yabanc bulunmamtr. Tersi durumda Platonculuk ku
kuyla karlanacakt.
Felsefenin Teselli/eri, srayla nazm ve nesir olarak yazl
mtr. Boethius'un kendisi nesir olarak kqnuur. Felsefe nazm
olarak cevap verir. Dante'ye benzerlik vardr Boethius'ta. Dante
kukusuz, Vita Nouva'da ondan esinlenmitir.
Gibbon'un hakl olarak altn cilt dedigi Teselli/er, Sok
rates, Platon ve Aristoteles'in gerek filozoflar olduunu ileri
srmekle ie balar. Sundurmaclar (Stoikoslar) Epikurosular
ve geri kalanlar bu sfat gasbetmilerdir. Baz tannclar onlar
felsefe dostu sayarlar. Boethius, Pythagoras'i Tanr'y izle
buyruuna uyduunu syler (Hristiyan buyruuna uymuyor.)
Kutsallkta ayn nen (ey) olan mutluluk iyidir, zevk deildir.
Dostluk ok mutlu bir nendir. Sundurmac (Stoikosu) retiyle
yakndan uyuan ve gerekte Seneca'dan alnan pek ok ahlak
ilkesine rastlanr Boethius'ta. Platon'un Timaeos diyalogunun
manzum bir zeti vardr Teselliler'in banda. Bunu salt Platoncu
metafiziin geni lde ele alnmas izler. Mkemmel olmay,
mkemmel bir rnein varln ieren bir eksikliktir. Boethius'
ta sonra Platon'un ktlk kuram ele alnr. Hristiyanlar a
knla uratacak tmtanrcla (panteizme) geilir. Fakat,
o tmtanrclk baz nedenlerle hi dehete drmemitir H
ristiyanlar.
Kutsallk ve Tanr'nn ikisi de Boethius'a gre belli bal
iyidir ve dolaysyle zdetir. nsanlar, tanrla ka vumakla

120
mutlu olurlar. , Tanrsall elde edenler tanr olurlar. Bylece
mutlu olan herkes tanrdr. Fakat yaps dolaysyle tek tanr
vardr. Onun varlna katlmak suretiyle tanrlar ortaya ka
bilir. z, kken (orijin) ve neden gibi aranan btn nenlerin
iyilik olduu dnlr hakl olarak. , Tanr'nn tz iyilikten
baka bir nenden biimlenmez. Tanr ktlk yapabilir mi ?
Hayr. Bylece ktlk hitir. nk Tanr her eyi yapabilir.
Erdemli insanlar daima gldr, ktlerse daima gsz. nk
her iki grup da kendilerini ilgilendirene ulamak istedii halde
sadece erdemliler isteine kavuur. Ktler, cezay ekmektense
ondan kansalar daha iyi ederler. (Cehennemdeki cezadan
kanlmaz nk.), Bilge kiilerde nefrete yer yoktur.
Kitabn tonu Plotinosu olmaktan ok Platoncudur. O
ada geerli olan bo inan ve olumsuz dncelerden, gnah
korkusundan, ulalmaz olan elde etme abasndan iz tamaz.
Eksiksiz bir felsefi dnce ve bir rahatlk ierir. (Bu rahatlk,
eer yazar refah iinde yaasayd aldrmazlk adn alabilirdi.
Halbuki Teselliler yazldnda Boethius tutukluydu ve lme
mahkumdu. Platon'un anlatt, Sokrates'in son anlar gibi,
kahramancayd bu tutum. )
Newton'dan sonraya dein bylesine bir durumla kar
laamayz. Kitaptan bir iiri geni olarak alyorum. iir, felsefesi
asndan Pope'un Insan zerine Deneme'sine benzer:

Grmek istersen eer

Tanr'nn yasasn
En salt zihinle
Ynetmelisin
Ge varan bir yola:
Dzenli ak
Ve oluu
Yldzlar skun iinde tutan ge.
Parlak atei
Gnein

121
almasn kesmez
Kzkardeinin.
Kuzeydeki kk ve byk ay da
Saklamaz nlarn
Okyanus dalgasnda.
Bakarken kk ve bykay
evresine yerleen yldzlara
Durmadan hareket eder yine de
Yce gkte
Okyanusa dokunmakszn.
Akamn
Bildirir
Kendine zg biimde
Gecenin geliini
Glgeli gecenin.
Ve de Lucifer'in geliini.
Gn bitmeden.
Karlkl sevgisi
Gndz/e gecenin
Btn bu
Sonu gelmez
Ritimsiz oluum/ara varr.
Aklar
Ve
Olular
Ritimsiz yapar
Sonra
Yukarki yldz/ gkten
Btn sava ve tehlikeyi alr gtrr.
Bu tatl honutluk
E balarla balar
Her enin yapsn.
Nemli nenler
Bylece

122
Dnr kuruya,
Paralayc souk
Dost olur atele.
Titreyen alev
A lr en yksek yeri,
Koca toprak
Iner derinliklere,
iek/i yl
Baharda koku saar,
Islaklk verir
Kiara
Den yamur.
Dnyadaki yaratklar
Bu kurallar besler ve srdrr.
Ve
ldklerinde
Son verir onlara
Bu kurallar.
Yaratc
Dizginlerini tutarken dnyann
Yukarda.
o
Bir efendi olarak
Egemen gle ynetir
Yaratklar.
O'ndan doar yaratklar
Onunla byr ve geliir.
Yasas ve hakimi olarak
Yaratklarn
Haklarn belirleyen O'dur;
Gidii abuk olanlar
Gcyle frenleyen
Ve hareketi
Birden

123
 ok kez durduran
O.
Tanr'nn
Imdi her neni ssleyen
Salam dzeni
Harap olur
Bozu/ur
nlemezse eer
Zorbaln
Yaratklarn
Tanrsal g;
Ve getirmezse
A labildiine
Babo gidenleri
Hizaya,
Yklr dzen
Harap olur
Uzaklat iin
Varlklar
Yaradandan.
Bu gl sevgi
Herkese zgdr.
Iyilii arama isteiyle
Tm yaratk!ar
Ilk doduu kaynaa dner.
Dnyasal hi bir nesne
Sevgi pnu getirmezse eer
zn veren nedene
Yaayamaz
Hi bir trl.

Boethius, sonuna dein, Theoderich'in dostuydu. Onun

babas konsld, iki olu da yleydi. Kaynbabas Symmachos
(muhtemelen Ambrosius'la utku yontusu (zafer heykeli) konu-

124
sunda tartmaya giren Symmachoslardan birinin torunu) Got
kralnn saraynda nemli bir kiiydi. Theoderich, Boethius'u,
para reformu yapmakta, daha az ekinli (kltrl) barbar krallar,
gne ve su saati gibi aygtlarla hayrete drmekte kulland.
Onun bo inanlarn dnda olmas, baka yerde olduu gibi,
Roma'nn aristokratik aileleri arasnda da istisnai deildi muh
temelen. Fakat bo inanlarn kamu yararna Grek bilgi ve a
basyle birlemesi, andaki tek rnektir.
Boethius'tan nceki iki ve sonraki on yzylda herhangi bir
Avrupal bilim adamnn, bo inandan ve banazlktan (taassuptan)
bu denli syrlm olduunu dnemiyorum. Onun salt olumsuz
hi bir artarn (meziyeti) yoktu. Grn vakur, mstani ve y
ceydi. Her ada dikkate deer bir kii saylabileceini, kendi a
ndaysa son derece aknlk verici olduunu syleyebilirim.
Boethius'un ortaadaki n ksmen, onun Ariusu bir
ikence sonucunda ehit dtnn dnlmesi sonucuydu.
(Bu gr onun lmnden iki yzyl sonra balamtr).
Pavia'da o bir aziz gibi grld. Gerekteyse bu i, kilise ku
rallarna bal bir azizlik deildi. Cyrillus'un bir aziz olduu
ilfm edilmi, fakat Boethius'tan bu esirgenmitir.
Boethius'un ida mndan ksa bir sre sonra Theoderich l
d . Bir sonraki yl, Justinianus imparator oldu, 565 ylna dein
saltanat srd. Bu uzun zaman iinde pek ok zarar verdi ve
baz iler yapt. Dolaysyle o daha ok ortaya kmasna neden
olduu (Digest) (Roma yasalar klliyat) adl eserle n kazan
mtr. Fakat ben hukukular ilgilendirecek bu konuya girmeye
cesaret edecek deilim. Justinianus koyu sofu bir adamd. Bunu,
imparator olduktan iki yl sonra, pagancln hala hkm sr
d Atina felsefe okullarn kapatarak gstermitir. Okullar
ellerinden alnan filozoflar ran'a gittiler. ran kral onlara iyi
muamele etti. Fakat -Gibbon'a gre- filozofluk etmelerinden
daha ok, ranllarn ok kadnla evleome ve yakn akrabayla
cinsel temas gibi alkanlklarndan tksinerek lkelerine dnd
ler ve unutuldular.

125
 Bu byk iinden yl sonra (532), Justinianus, yeni bir ie
daha giriiyordu. Daha ok vgye deer bir iti bu. nk
Ayasofya yaplyordu. Ben Ayasofya'y hi grmedim. Yalnz
Revanna'da Justinianus'un ve imparatoriesi Theodora'nn port
releri dahil o ada yaplm gzel mozaikler grdm. Theodora,
mezhebi geni ve Justinianus'un sirkten ald bir kadn olmasna
karn her ikisi de ok sofuydu. Daha kts monophysis'i
olmaya ynelmiti.
Skandal hikayelerini burada brakarak, daha ciddi konu
lara geebiliriz. mparatorun kendisi (burasn sylemekten
mutluyum), Madde sorununun dnda ylmaz bir snc
niydi. Madde sorunu skc bir tartmay kapsamaktayd.
Kalchedon konsl Nestoriusuluundan kuku edilen kilise
babasnn snni olduunu ilan etmiti. Theodora, bakalaryle
birlikte konseyin btn br buyruklarn kabul etmi, yalnz
kilise babalar hakkndaki bu karar hayrlamt (reddetmiti).
Bat kilisesi, Konsln verdii kararlardan yana kt ve im
paratorie papaya bask yapmak zorunda kald. Justinianus
karsna hayrand. Kocasnn lm kralie Viktorya i'in ne
ise Theodora'nn lm de Justinianus iin odur. Yllardan
548'di. Sonunda Justinianus itizalci oldu. ada tarihi Evagrius
unlar yazyor: Yaants sona erdiinden beri yapt kt
ilerin karln aldndan, cehennemdeki yarg masasnn
nne, hak ettii adaleti aramaya gitti.
Justinianus, Bat Roma imparatorluunu olanakl lde
yeniden fethetmeyi hayal ediyordu. 535'te talya' y istila etti
ve nceleri Got'lara kar kolaylkla baar kazand. Katolik
nfus onu ok ho karlad. Justinianus barbariara kar Ro
may temsil ediyordu. Fakat Got'lar kendilerini toplad. Sava
18 yl devam etti. Roma ve talya bu yzden barbar istilasndan
daha ok zarar grd.
Roma, Bizansllar, ikisi Got'lar ynnden olmak ze
re be kez ele geirilmi, kk bir kasaba durumuna gelmi
ti. Ayn nen Justinianus'un az ok yeniden ele geirdii Ro-

126
ma'da da grlmt . Onun ordular, nceleri ho karland.
Sonra, Bizans ynetiminin bozuk ve vergilerinin ykc oldu
u anlald. Sonunda ok kii Got'larn ve Vandal'larn geri
gelmesini istedi. Bununla birlikte J ustinianus'un son yllarna
dein, kilise, snnilii dolaysyle ondan yanayd. Justinianus
Gaule', ksmen buras uzak olduu iin ksmen de Franklarn
snnilii dolaysyle yeniden ele geirmeye teebbs etmedi .
568 ylnda Justinianus'un lmnden yl sonra, talya
yeii ve ok sava bir Cermen kabilesi olan Lombardlarca
istila edildi. Onlarla Bizansllar arasndaki savalar aralkl ola
rak 200 yl ve Carolus Magnus (Charlemagne) zamanna
dein srmtr. Bizansllar, gittike talya'nn daha kk bir
blmn ellerinde tutmaya alt. Gneyde de Sarakenos'
larla (Suriye ve evresinde yaayan gebe oymaklar. Sonradan
bu sfat, hallara kar koyan slamiara verilmitir) karlamak
zorundaydlar. Roma ksmen Bizansllara bal kald ve papa
onlara saygyla muamele etti. Fakat, talya'nn byk bir b
lmnde, Lombardlarn geliinden sonra, Dou Roma impa
ratorlarnn otoritesi azald, dahas hie indi. talyan uygarln
mahveden bu dnemdir. Venedik'i kuran, geleneksel olarak sy
lendii gibi Attila'dan deil Lombard'lardan kaanlardr.

127
 SANCTUS BENEDICTUS VE
BYK GREGORIUS

Altnc ve onu izleyen yzyllardaki ard arkas kesilmeyen

savalar srasnda ortaya kan genel uygarlk knde kili
senin eski Roma kltrnden arda kalan korumas, her nenin
stnde gznne alnmas gereken bir husustur. Kilise
bu ii, zamann en byk din adamlar arasnda bile yaygn olan
banazlk, bo inan ve aydnlanmann kt saylmas dolaysyle
yarmyamalak yapmtr. Bununla birlikte dinsel kurumlar,
sonralar, iinde aydnlanmann ve uygar sanatlarn olanakl
olabildii salam bir ereve yaratmtr.
Bizim ele aldmz dnemde kilisenin ii zellikle dik
kati eker: Onlardan birincisi manastr hareketi, ikincisi pa
paln etkisi (zellikle byk Gregorius zamannda), n
cs putperest barbarlarn misyonerler yardmyle Hristiyanl
a dndr. Bunlardan her birinden srayla sz edeceim.
Manastr hareketi, Msr ve Suriye'de ayn sralarda (aa
yukar drdnc yzyln ba) balamt. ki biimi var
d onun. Tarik-i dnyalk ve manastrda yaamak. Tarik-i dn
yalarn ilki olan Sanctus Anthonius, Msr'da aa yukar 250
ylnda domu, 270 ylnda dnyadan elini ayan ekmiti.
l 5 yl yalnz bana evinin yaknndaki bir kulbede yaad ve
20 yl da lde. Anthonius'un n yayld, herkes ondan va'z
etmesini istedi.
Aa yukar 305 ylnda Anthonius, stekiere uyarak va'za
ve tarik-i dnyal tevike balad. Ar sertlikleri uyguluyor,

128
yemei, imei, uykuyu ancak yaamay srdrecek dereceye
indiriyordu. eytan srekli olarak ehvet dolu grlerle onu
rahatsz ediyor, fakat o, eytann kandrmacalarna erkeke kar
koyuyordu. Anthonius'un hayatnn sonuna doru Thebaidis
(Msr' d aki Thebae kentinin yaknndaki l) onun rneine ve
kurallarna uymaya alan tarik-i dnyatarla dolmutu. Birka
yl sonra (aa yukar 3 1 5 ya da 320'de) baka bir Msr'l, Pac
homios ilk manastr kurmutur. Burada keiler zel mlk edin
meksizin ortak bir hayat yaar, ortak yemek yer, ortak dinsel
ibadet biimini uygulard. Manastrclk, Sanctus Anthonius'un
uygulad biimden daha ok, bu biimde Hristiyan dnyasn
fethetmiti. Pachomios usulne gre kurulmu manastrlarda
keiler, zamanlarn tenin aldatmacaianna kar koyarak har
camak yerine, ok i yapmak (zellikle tarm alannda), ok sk
alnakla deerlendirmeyi tercih ettiler.
Manasrclk Suriye ve Mesopotamia'da aa yukar ayn
zamanda kmtr ortaya. Buralarda ilecilik Msr'da oldu
undan daha ileri noktalara varmtr. Sanctus Simeon Stylites
ve ileri gelen br tarik-i dnyalar Suriyeliydi. Manastrclk,
Greke konuan lkelere, daha ok Sanctus Basilius (aa yukar
360) araclyle doudan gelmitir. Sanctus Basilius manastdan
daha az ileciydi. Onlarn yelimhaneleri ve erkek ocuklar iin
okullar vard. Okullar sadece kei olmak isteyenlere zg de
ildi.
Balangta manastrclk, kilise rgtnn tamamen d
nda, kendiliinden oluan bir hareketti. Din adamlarn ma
nastrcla raz eden Sanctus Athanasius olmutur. Ksmen
onun etkisi sonucu . rahiplerin kei olmas kural durumuna
girmitir. 339 ylnda Roma'dayken hareketi batya getiren odur.
Sanctus Teromius manastrcl gelitirme yolunda ok aba
gstermi ve Sanctus Augustinus onu Afrika'ya getirmitir.
Tours'lu Sanctus Martinus Gaulia'da, Sanctus Patricius rlanda'
da manastr kurmutur. Iona manastr Sanctus Co lurnma ( ?)
ynnden 566'da kurulmutur.

129
 Keiler kilise rgtne uymadan nce, ilk gnlerde bir
karmaklk kayna olmulardr. nce gerek ilecilerle, her
nenden yoksun olduklar iin manastdan nispeten lks bu
lanlar arasnda ayrm yapma olana yoktu. Sonra keilerin
kendi gzde piskoposlarna ar destek olan synodlarn ve he
men hemen konsllerin, itizalci duruma dmelerine neden olmas
gibi glkler vard. Mo nophysis'iler lehine karar veren Ephe
sus toplants (konsl deil) keilerin dehet verici egemenlii
altndayd. Fakat, papann direnci dolaysyle, monophysis'ilerin
zaferi srekli olabildi. Daha sonra byle dzensizlikler grlmedi.
Rahibelerin keilerden nce ortaya km olduu anla
lyor (daha nc yzyln ortasnda). Bazlar kendini me
zarlara ka pa tmt.
Temizlik nefretle karlanm, bitler Tanr'nn incileri
ve azizliin belirtisi saylmt. Azizler, kadn olsun erkek ol
sun ayaklarna, rmak getikleri zamanlar dnda hi su de
mediini syleyerek vnmeliydi.
Daha sonraki yzyllarda, keiler ok yararl iler gr
m, usta tannc olmulard. Bazs bilgiyi canl olarak tut
mu veya canlandrmtr. Fakat balangta, zellikle inzivac
kesimlerde byle eyler yoktu. Keilerin ou hi bir i yap
maz, dinin ngrdkleri dmda bir ey okuma.; erdemi, g
nahtan, zellikle tenin gnahlarndan kanma biiminde olumsuz
olarak ele alrlard. Sanctus Jeromius'un, kitapln da kendi
siyle birlikte le gtrd dorudur. Fakat sonradan o, bu iin
gnah olduu sonucuna varmtr.

SANCIUS BENEDICIUS

Bat manastrclnda en nemli ad Benedictus tarikat

nn kurucusu Sanctus Benedictus'tur. Sanctus Benedictus, Spo
leto (Spoletium) yaknnda, soylu bir Umbria ailesinin olu
olarak dnyaya gelmi (480), yirmi yanda Roma'nn lksnden

130
ve zevklerinden el ekerek bir maarada tek bana yl yaa
mtr. Bu dnemden sonra Benedictus daha az m nzevi bir mr
geirmi ve aa yukar 520 ylnda, nl Monte Cassino manas
trn kurmu, Benedictus erkann (tarikat kuraln) bu ma
nastr iin hazrlamtr. Batl evrelerde kabul edilen bu erkan,
Msr ve Suriye keileri arasnda geerli olan erkandan daha
hafifini ngrmektedir. Fakat, ileci abartmdaki (mbalaa
daki) yarma olumlu sonu vermemi ve bu iin en ar uygu
laycs en kutsal kii saylmtr. Buna Sanctus Benedictus, koy
duu erkann dna kan arlklarn sadece barahibin tas
vibiyle uygulanabileceini syleyerek son vermitir. Barabibe
erkanda byk g verilmitir. Barahip hayat boyu seilmitir
ve erkan snnilik snrlar iinde, keileri hemen hemen des
potk bir kontrol altnda bulundurmaktadr. Keiler eskisi
gibi, canlar isteyince bir manastrdan kp baka bir manas
tra gidemezler. Daha sonraki zamanlarda Benedictusular,
bilgileri dolaysyle dikkat ekmilerdir. Fakat balangta, tm
okuduklar sofulukla ilgiliydi.
Kurumlar, onlar kuranlarn niyetlerinden bamsz ola
rak kendi hayatlarn yayorlard. Bu olgunun en arpc r
nei sa'y da Sanctus Paulus'u da hayrete drebilecek olan
Katolik kilisesiydi. Benedictus tarikat bunun daha kk bir
rneidir. Keiler orada yoksul ve lekesiz (iffetli) kalacaklarna
ve itaatli olacaklarna dair and ierler. Bu konuda Gibbon un
lar syler: Bir yerde bir Benedictus rabibinin u itirafta bulun
duunu duydum ya da iittim : Kendimi yoksullua adarnam
bana ylda bin ta kazandryor. taate adarnam prens seviyesine
karmt.' Rahibin, kendini lekesizlie adamasnn sonularn
unuttum. (Roma'nn k, XXXVII, not 57). Tarikatn,
kurucusunun niyetlerinden ayrlmas bununla birlikte hi bir
durumda znt verici trden deildi. Bu, zellikle bilgi konusun
da dorudur. Monto Cassino kitapl n kazanmtr. Dnya
deiik alardan, Benedictusularn bilimsel zevklerine ok ey
borludur.

131
 Sanctus Benedictus, Monte Cassin o 'da yaamtr (M anas
trn kuruluundan, 543'te lmne dein). Manastr, Lom
bardlar tarafndan kendisi de Benedictusu olan ve sonra papalk
koltuuna oturan Byk Gregorius'tan az nce yama edildi.
Keiler Roma'ya kat. Lombard'larn kzgnl geince Monto
Cassine'ya dndler.
Papa Byk Gregorius'un 593 ylnda yazm olduu di
yaloglardan, Sanctus Benedictus hakknda ok nen renmek
teyiz. Benedictus, Roma'da insansal bilimler renerek yeti
mi, fakat, bilgi sahibi ok kiinin sefih ve dk ahlakl bir
yaantya srklendiini grerek, elini bilgi alanndan ekmitir.
Benedictus bilgide ileri bir aamaya varmt. Bu yzden
Tanr'nn bulunmad tehlikeli bir uuruma yuvarlanabilirdi.
Dolaysyle kitabn kapatt, baba evini ve servetini terk etti.
Sadece Tanr'ya hizmet azmiyle, bu kutsal ereine hizmet edecek
bir yer aramaya koyuldu. Bylece evini terk etti renilmi bir
cahillik ve aydnlanm bir bilgelikle donanm olarak baba
ocandan ayrld.
Hemen keramet gsterme gc elde etti. Onlardan ilki,
krlan bir elei dua yardmyle tamir etmek olmutu. Kasabal
tarafndan kilisenin kapsna aslan elek orada uzun yllar kald.
Lombard patrtsnda, elek yine oradayd. Sanctus Benedictus,
elei brakarak, bir arkadandan baka kimsenin bilmedii
maarasna dnd. O arkada Benedictus'u maaraya bir iple
yiyecek sarktarak beslerdi. pe bir zil balyd. Zilin alnmas
yemen geldiine iaretti. Fakat, eytan ipe bir ta att. p koptu,
zil yere dt. Bununla birlikte insanlk dman, azizin yiye
ceini kesme umudunu gerekletiremedi.
Benedictus Tanr'nn istedii denli maarada kaldktan
sonra sa Paskalya'da bir rahibe grnerek tarik-i dnyann
nerede olduunu bildirdi ve paskalya yemeini onunla payla
masn buyurdu. Aa yukar ayn anda baz obanlar Sanc
tus Benedictus'u buldular. Balangta onu fundalklar ara
snda fark edip koyun postundan yaplm giysilerini grnce

132
bir hayvanla karlatklarn sandlar. Sonra Tanr'nn ben
clesiyle kar karya olduklarn anladlar. Onlarn ou, Sanctus
Benedictus araclyle, hayvanca yaantdan, kibarlk, sofuluk
ve iyilikseverlie yneldi.
br tarik-i dnyalar gibi, Benedictus da tenin aldatma
calarndan ok ekmiti. Onun bir zamanlar gzne arpan
bir kadn vard. Kadnn ansn kt ruh, azizin aklna koy
mutu . Onun ans ve ten istei Tanr bendesinin ruhunda yle
bir ate meydana getirdi ve o ate yle ykseldi ki Tanr'nn
kulu zevke tutsak oldu, l braknay bile zihninden geirdi.
Fakat birden Tanr'nn ltfuyla kendine geldi. evresinde sk
ve sert dikenler ve srganlar vard. Giysilerini karp kendini
onlarn arasna att. Byle uzun sre kald. Dorulduunda btn
derisi syrlmt. Sonuta, vcudunun yaralaryle ruhunun ya
ralarn tedavi etti.
Sanctus Benedictus'un n yayld. Bakeileri son za
manlarda lm bir manastro keileri, bakeilii Benedic-
tus'un almasn rica ettiler. Benedictus bunu kabul etti ve sk
bir erdemin uygulanmas konusunda srar etti. Bu srarda ileri
gidince keiler kzarak, onu bir bardak zehirli arapla ldrmeye
karar verdiler. Benedictus bardan stne bir ha izdi. Bunun
zerine bardak para para oldu. Benedictus sonra le dn
d.
Elek kerameti Benedictus'un uygulad tek yararl ke
ramet deildi. Bir gn erdemli bir Got, dikenleri temizlemek
amacyle yaba kullanyordu. Yabann demir ksm sapndan
kopup derin bir suya dt. Sanctus Benedictus bunu haber
alnca sap suyun iine daldrd, yabann demiri, geldi kendi
liinden sapa takld.
Kutsal kiinin nn kskanan komu rahip ona zehirli
bir sornun gnderdi. Fakat Benedictus keramet gstererek ek
rnein zehirli olduunu anlad. O bir kargaya ekmek vermek
adetindeydi. Karga komu rahipten zehirli ekmek gnderildi
i gn geldiinde, Aziz, kargaya, sa akna u ekmei al, kim-

133
senin bulamayaca bir yere gtr, dedi. Karga, Benedictus'un
szne uydu. Dnnde normal istihkakn ald.
Gnahkar rahip Benedictus'un bedenini ortadan kaldra
madn grnce onun ruhunu ldrmeyi denedi ve manastra
yedi tane plak gen kadn gnderdi . Aziz, daha gen keilerin
gnaha girmesinden korktu ve rahibin bir daha byle hareketlere
girimemesi iin manastrdan ayrld. Fakat rahip, odasnn
tavannn zerine kmesiyle ld. Bir kei sevinle Benedic
tus'a rahibin lm haberini vererek onun geri dnmesini rica
etti. Benedictus, gnahkarn lmne acd ve keie sevindii
iin ceza verdi.
Gregorius, sadece kerametleri aniatmakla kalmaz, arada
bir Benedictus'un almalarna ait baz olgulardan sz eder.
Gregorius'a gre, Benedictus I 2 man astr kurduktan sonra bir
Apollo tapnann bulunduu Monte Cassine'ya geldik. Halk
hala Apollo tapnan putperest tapnmalar iin kullanmak
tayd. 0 zamanda bile, lgn bir imanszlar kalabal (Apollo
tapnana) en gnahkar kurbanlarn sunarlard. Benedictus,
tapnan mihrabn ykt, onun yerine bir kilise kurdu. evrede
paganlar Hristiyan yapt. eytan bu ie gcendi.
nsanln eski dman bunu iyiye yormayarak, bir ten
lada ya da ryada deil herkesin gz nnde kutsal babann
karsna kt, byk haykriada kendisine zorbalk edildi
inden yaknd. Keiler eytann yapt grlty duydular,
fakat onu gremediler. Saygdeer baba eytann kaba, zalim
bir surette, kzgn az, alev saan gzleriyle, kendisini para
layacakm gibi grndn syleyince btn keiler eytann
sylediklerine kulak kesildiler.
nce eytan, Aziz Benedictus'a adyla hitap tti. Bene
dictus cevap vermedi. Bunun zerine eytan hakarete yeltendi.
nce aziz Benet' dedi. Yine cevap alamaynca ses tonunu deiti
rip 'mel'un Benedictus'uk' diye bard. Ne yaptn bana ? Niye
eziyet ettin ?' Hikaye burada sona eriyor. eytan'n umutsuzlua
dp, Benedictus'u sorguya ekmekten vazgetii anlalyor.

134
 Bu aytmlar (diyaloglar) biraz uzunca aktardm. Onlarn
katl nemi vardr. nce, onlar, erkan, rlanda ya da rlandallar
ca kurulanlar dnda kalan btn bat manastrlarnda ege
men olmu Sanctus Benedictus'un hayat hakkndaki bilgimi
zin bellibal kaynadr.
te yandan, VI. yzyln sonunda yaayan uygar kiiler
arasndaki zihniyetin canl bir tantm verir.
nc olarak da aytmlarn bat kilisesinin drdnc
ve son babas, doktoru ve siyasal olarak papalarn en ileri geleni
olan byk Gregorius tarafndan yazldn sylemeliyiz. Artk
dikkatimizi Gregorius zerine evirebiliriz.

GREGORIUS

N orthamptin badakonu olan W. H. Hutton, Gregorius'un VI.

yzylda yetimi en byk insan olduunu ileri srer, ona rekabet
iddiasnda bulunabileceklerin sadece Justianus'la Sanctus Benedictus
olduunu belirtir (Cambridge Ortaa Tarihi, II, Blm VIII).
Her de, kesinlikle gelecek alar zerine byk lde
etki yapmlardr. Justianus yasalaryle (geici olan fetihleriyle
deil) Benedictus manastr erkanyle, Gregorius, papalk gcn
arttrmasyle seslerini sonraki yzyllara iletmi kiilerdir. Ele
aldm paralarda Gregorius ocuka ve kolay inanr bir hava
iinde grlmekte, fakat bir devlet adam olarak, kurnaz, usta,
i grmek zorunda olduu karmak ve durmadan deien bir
dnyada ne yaplmas gerektiini bilen bir kiidir. Bu kartlk,
artcdr. Fakat en etkili devini (hareket) adamlar ok kez zeka
bakmndan ikinci snftrlar.
Byk Gregorius, Roma'da yaklak olarak 540 tarihinde
domutur, zengin ve soylu bir ailenin ocuudur, bu addaki
ilk papadr. Byk babasnn dul kaldktan sonra papa olduu
anlalyor. Gregorius genliinde bir saraya ve byk bir servete
sahipti, iyi renim grmt. O renim Grekeyi kapsamyordu.

135
stanbul'da alt yl kalm olmasna ramen Gregorius, Greke
renmemitir. 573'te onu Roma valisi (Praefectus'u) olarak
gryoruz.
Fakat d in benliini sarnca Gregorius grevinden ayrlm,
servetini manastr kurulmas ve iyilikseverlik yolunda harcanmas
iin vakfetmi, sarayn keilere vermi; Benedictusu olmu,
kendini derin dncelere ve saln srekli olarak bozan
meakkatlere adamtr. Papa II. Pelagius siyasal yeteneklerini
renerek onu, Roma'nn Justinianus zamanndan beri ismen
bal olduu stanbul'a gndermiti.
Gregorius 579'dan 585'e dein, imparatorluk saraynda
itizalcilie batllardan daha yatkn olan doulu din adamlaryle
giriilen tartmalarda papalk teolojisini temsil ederek yaad. O s
rada stanbul patrii, lmden sonra dirilecek bedenlerimizin elle
dokunulur cinsten olmayaca gibi yanl bir dneeye kapl
mt. Fakat Gregorius, imparatoru byle bir iman sapklndan
kurtard. Bununla birlikte imparatoru Lombardlara kar bir
sefere kmak konusunda kandramad. Halbuki grevinin asl
gayesi buydu.
585 - 590 arasndaki be yl Oregorius, manastrnn ba
olarak geirdi. Sonra len papann yerini ald. G zamanlar
gemekteydi. Fakat kark zamanlar yetenekli bir devlet ada
rnma byk frsatlar verir. Lombard'lar talya'y yama ediyordu.
spanya ve Afrika Bizansllarn zayfl, bat Got'larnn d
knl, Mariplilerin soygunculuu dolaysyle anari iindeydi.
Fransa'da kuzeyle gney arasnda sava vard. Romallar d
neminde Hristiyan olan Britanya; Saxon istiHisndan beri pa
gancla dnmt. Ariusuluun kalntlar ve U Madde
itizali (Justinianus 544 ylnda bir bildiriyle ilk kilise okullarndan
Antakya okulunun jeologlarn maddeyle Hinetlemiti. Bu okul,
Alexandria okulunun ncil'i alegorik olarak yorumlamasna
kar szel (lafzi) olarak ele almtr.) henz ortadan kalkmamt.
Kargaal zamanlar, piskoposlar bile etkilemiti. Onlarn o
u rnek yaantlarndan ayrlmt. Kilise mevkileri bol bol

136
alnp satlmaktayd. Xl. yzyln ikinci yarsna dein ok ak
bir ktlk srd gitti.
Btn bu kargaalk kaynaklarna kar Gregorius enerji
ve ustalkla sa:vat. Papalk makamna gemeden nce Roma
piskoposu, sradzeninin en stnde tutulmasna karn ken
di piskoposluk evresi dnda herhangi bir kaza yetkisine
sahip deildi. Szgelimi Sanctus Ambrosius papayla iyi gein
mekteydi, fakat kendisini hi bir surette papann otoritesine
bal saymazd. Gregorius ksmen kiisel nitelikleri, ksmen
o sralarda hkm sren anari dolaysyle, din adamlar ta
rafndan batda ve daha az lde de olsa douda kabul
edilen bir otoriteyi baarl bir biimde kurabildi. O otoritesini
daha ok Roma dnyasnn her yanndaki piskoposlara ve din
d lideriere yazd mektuplarla ve baz baka yollarla uygu
lamaktayd.
Gregorius'un Kural Kitab adl ve piskoposlara tleri
kapsayan eseri ortaalarn balangcnda byk bir etkiye sa
hipti. O, piskoposlarn grevlerine bir klavuz olsun diye yazlm
ve ylece kabul edilmiti. Gregorius kitab her nenden nce Ra
venna piskoposu iin kaleme alm ve ayn zamanda Seville pis
koposuna da gndermiti. Carolus Magnus'un (Charlemagne)
ynetimi srasnda o, piskoposlara takdis merasimi (consecration)
srasnda verilirdi. Byk Alfred, kitab, Anglosakson diline
evirmiti. Douda kitabn Grekesi elden ele dolard. Kitap
piskoposlara artc olmasa da, grevlerini ihmal etmemeleri
konusunda salam tler verir. Gregorius piskoposlara, yne
ticilerin eletirilmemesi gerektiini, fakat onlarn, kilise tarafndan
verilen tleri tutmamalar durumunda, karlaacaklar cehen
nem ateine kar uyarimalarn syler.

GREGORIUS'UN MEKTUPLARI

Gregorius'un mektuplar fevkalade ilgintir, sadece yaza-

137
rnn karakterini deil zamannn bir tantmn (tasvirini) verir.
Gregorius Bizans saraynn kadniarna ve imparatora yaz
d mektuplarda, bir retmenin zaman zaman salk ve t
veren, zamanzaman knayan ve buyruk verme hakk konusunda
asla ekinmeyen bir edaya sahiptir.
rnek olarak 599 ylnda yazlm mektuplar alalm ele.
Onlardan ilki Sardegna'daki (Sardunya) Cagliari piskoposuna
yazlmt. Bu piskopos, yal olmasna karn ktyd. Mek
tupta ksmen yle denilmektedir: sa'ya ait gnde (pazar
gn) ayinin adab ve erkann icra etmeden, gelen sunular
(hediyeleri) , kartrma yoluna. sapmsn . . . Ayn biimde ayinin
adabn uyguladktan sonra bu sunularn kkn kazmaktan
utanmamsn. . . Senin ak dm saiarna yine de acyarak,
ey ihtiyar bir daha byle hafif davranlara girmemeni ve sapk
iler yapmaman istiyoruz.
Gregorius ayn zamanda Sardegna'nn din-d makamlar
na da ayn konuda mektuplar yazmtr. Daha sonra yazd bir
piskopos, cenaze trenini ynetmek iin para istediinden; Hris
tiyanla dnen bir Yahudi'ye, sinagog'a ha ve Meryem tant
koyma izni vermesi yznden azarlanr. Ayrca o piskopos ve baka
Sardegna'l, piskoposlar metropoliderinin izni olmadan yolculuk
yapmlardr. Buna son verilmelidir. Sonra, Dalmatia prokonslne
yazlan bir mektup gelir. Bu iddetli mektupta u satrlar yer almak
tadr: Senin honutluun Tanr'dan m, insanlardan m anla
myoruz. Bizimle iyi geinmek istiyorsan byle sorunlarda btn
kalbin ve ruhunla ve btn gzyalarnla, seni kurtaracak olan
memnun etmclisin. Yakan da budur. Piskoposun nasl bir kt
lk yaptn bilmem artk.
Sonra talia valisi Kallinikos'u Slavlar yendii iin kut
layan ve ona Madde konusunda dalalete den stria iti
zalcilerine kar nasl davranmas gerektii konusunda t
veren bir mektup gelir. (stria Adriyatik'in kuzeydousunda
bir yer) Gregorius Ravenna piskoposuna da ayn konuda bir
mektup gndermiti. Siracuza piskoposuna yazlm ve Grego-

138
rius'un, bakasna kusur bulacana istisna kabilinden kendisini
savunduu bir mektuba rastlamaktayz. Sz konusu olan sorun
ardr. Ayinin belli bir noktasnda elhamdlilH1h denecek
midir, denmeyecek midir ? Gregorius'un adeti Bizansllara uy
maktan deil, kutsal Jeromius yoluyla Sanctus James'ten t
remiti. (Siracuza (Sirakuza) piskoposunun savna kar syl
yor bunu Gregorius.) Onun yersiz yere Grek adetine uyduunu
dnenler, dolaysyle yanlmaktadr. (Byle bir sorun Rusya'da
eski imanllar blnmesinin nedenlerinden biriydi.)
Erkek - kadn, barbar hkmdarlara yazlm mteaddit
metuplar da vardr. Frank kraliesi piskoposluk hil'atnn
bir Fransz piskoposuna verilmesmi istiyordu. Gregorius bu
istei yerine getirmeye hazrd. Fakat maalesef, kralienin is
teini salamak zere Gregorius'a gelen eli blnme yanda
yd.
Lombardlarn kral Agiluph'u Gregorius, bar yapt iin
kutlamaktadr: Eer bir talihsizlik eseri, bar yaplmam
olsayd her iki taraf da gnah ilernek ve tehlikede bulunmaktan
baka ne yapacakt ? Birok zavall kylnn kan dklmeyecek
miydi ? Halbuki kyllerin emei her iki yan iin de ne kadar
yararldr ?
Agiluph'un kars kralie Theodelinda'ya, kocasn y
yola yneltmesini syler. Brunchilde'e (Austriasia, (Avusturya)
kraliesi. Bat Gotlarnn kral, Athanagild'in kz.), krallnda
iki nene kusur bulmasn tler. Onlardan biri, din d
kiilerin, sradan rahipken, bir hazrlk dnemi geirmeden
piskopos olmas, ikincisiyse Yahudilerin Hristiyan kle edin
mesidir. Franklarn kral Teoderich ve Theodoberth'e, Frank
larn rnek sofuluu dolaysyle iyi eyler sylemek istediini,
fakat krallklarnda kilise mevkilerinin alnp satlmas olaynn
ok grldn de gizleyemeyeceini bildirir.
Gregorius, Turin piskoposuna yaplan bir hakszlk do
laysyle kada kaleme sarlmtr. Barbarlardan, Ariusuy
ken 587 ylnda K atolik olan Vizigothlar kral Richard'a yaz-

139
d mektup gnl okaycdr. Bunun iin Papa, Richard'a
kutsal havari Petrus'un kvancn iletmek zere onun ok kutsal
bedeninde tanm ve ehitlik aamasna ykselmesi iin boy
nuna aslm zincirlerden yaplma kk bir anahtar gnderiyo
rum sana. Bu anahtar seni btn gnahlarndan syrabilir, diyor.
Umarm majeste bu sunu'dan memnun kalmtr.
Antakya piskoposu, Gregorius ynnden, itizalc Ephesus
synod'u konusunda ve u yolda uyarlr: Dou kili s elerinde
kimsenin rvet vermeden kutsal bir mevki elde edemediine da
ir hab erler gelmektedir kulamza. Bu, piskoposun, gcnn
eritii her yerde d zeltmesi gereken bir durumdur. Marsilya pisko
posuysa, tapnlan baz tantlar (tasvirleri) krd iin azarlan
mtr. Tantlara tapnmann yanl olduu dorudur, buna karn
onlar yararldr ve sayg grmelidir. ki Gaule piskoposu, rabibe
olan bir bayan sonradan evlenneye zorlad iin knamtr:
Byle giderse sen kiralk bir greve sahip olacaksn, obann
artamma (m eziyetine) deil.
Yukarkiler, bir yl iinde yazlm mektuplarn bazsdr. By
lece, Gregorius'un d neeye zaman bulamamasma amamal.
Bu yln mektuplarndan birinde bundan yaknr (CXXI) :
Gregorius, din-d renime dost deildi. Vienne (Fransa)
piskoposu Desiderius'a unlar yazyor:
Kulamza geldiine gre, senin kardeliin (yani sanatn)
una buna gramer retmekmi. Byle bir neni biz kt
saydk ve hi doru bulmadk. Bylece, daha nce sylenmi ola
n inilt ve zntye evirdik. nk sa'nn vgs bir azda
Jupiter'in vgsne karamaz . . . Bir rahip hakknda byle bir ne
nin (eyin) sznn edilmesi dehet vericidir. Durumun byle olup
olmadnn kesin ve doru kantlarla belirlenmesi de o lde
gereklidir.
Kilisede en aa 400 yl canl kalan, pagan bilgiye kar
bu dmanlk kilisede Gerbrecht (Il. Silvester) zamanna dein
en azndan 400 yl yaamtr. Sadece Xl. yzyldan bu yana
kilise bilgiye dost olmutur.

140
 Gregorius'un imparatora kar tutumu barbar krallara
kar tutumundan daha saygldr. stanbul'da birine yazar
ken unlar syler: En sofu imparatorun houna giden, ya
plmasn buyurduu nenin kendi erki iinde olmasdr. O bir
eyi kafasna koydu mu yapmaldr. Yalnz snni bir piskoposu
grevinden uzaklatrmamaldr. Onun yaptn eer yaplan
din kurallarna uygunsa izleriz. Fakat eer deilse, bizim
iin gnah olan bir nen ortaya kmadka ona katlan
rz.
mparator Maurice, bir isyanla tahtndan indirilince byle
oldu. syann elebas, ad san bilinmeyen Phokas adl bir yz
bayd. Phokas taht ele geirince Maurice'in be olunu baba
snn gzleri nnde kesti, sonra da yal imparatoru ldrd.
stanbul patrii de Phokas'a ta giydirdi. Patrik, Phokas'a ta
giydirmekle lmek arasnda bir tercih yapmak durumundayd.
Daha artc olan, Roma' dan nispeten gvenlik verici bir uzak
lkta olan Gregorius'un gaasp durumundaki Phokas'a ve Pho
kas'n karsna tam anlamyle dalkavuka mektuplar gnderme
sidir: Uluslarn krailaryle Cumhuriyetin imparatorlar arasnda
ayrm vardr. Uluslarn krallar, klelerin efendisidir, cumhu
riyetin imparatorlarysa zgr kiilerin . . . Her dnce ve ite
kadir-i mutlak olan Tanr, sofu yreini ltuf elinde muhafaza
etsin. Adalet ve merhametle yaptn her neni (eyi) gsndeki
Ruhu lkud s yapsn demektedir.
Phokas'n kars imparatorie Leontia'ya da unlar yazyor:
Hangi dil konumaya yetebilir; hangi ergi (zihin) dnmeye;
imparatorluun skunu iin, kadir-i mutlak olan Tanr'ya ne
teekkrler borhi olduumuzu. Uzun sre tadmz ar yk
boynumuzdan karld ve imparatorluk stnlnn yumuak
boyunduruu takld.>>
ldrlen imparator Maurice:in bir canavar olduu varsa
ylabilir. Gerekteyse o iyi bir ihtiyard. Gregorius'u mazur
gstermek isteyenler, onun Phokas ynnden giriilen vahi
likleri bilmediini ileri srer. Fakat, Bizansl gaasplarn gele-

141
neksel tavrlarn bildii kesin ve Phokas'n bir istisna olup
olmadn belirlemek iin beklemedii akt.
Putperestlerin Hristiyanla dn, kilisenin artan etki
sinin nemli bir parasdr. Got'lar drdnc yzyln sonun
dan nce Ulphillas yada Ulfila ynnden maalesef Vandal
larn inanc olan Ariusulua evrilmilerdi. Theoderich'in l
mnden sonra Got'lar yava yava Katolik olmaya balamtr.
Bat Gotlarnn kral, grdmz gibi Gregorius zamannda
Ortodoks inancn kabul etmitir. Franklar Chlodwig (Chlodo
vech, sonradan Ludwig olmutur) zamanndan beri Katolikti.
rlandallar, Bat Roma imparatorluunun dmesinden nce
Sanctus Patricius, Somersetshire'l bir kii ynnden Hristiyan
yaplmt. Sanctus Patricius, 432'den lmne dein (46 1) r
landallar arasnda yaamt. (Onun Somersetshire'l soylu kii
olduunu Bury, Sanctus Patricius'un yaants zerine yazd
bir yaptta sylyor.) rlandallar da skoya ve Kuzey ngilte
re'yi Hristiyanla evirmek konusunda ok aba sarfetti. Bu
ite en byk misyoner Sanctus Columba (rlanda'l, lm
597), dieriyse paskalya ve br nemli sorunlarn tarihi ko
nusunda Sanctus Gregorius'a yazd mektuplarla tannm
Sanctus Columbanus'du (rlanda'l, lm 6 1 5). ngiltere'nin
Northumbria'dan ayr olarak Hristiyan yaplmas Gregori
us'un zellikle zerinde durduu konuydu.
Onun papa olmadan nce Roma'nn esir pazarnda grd
iki gzel sal mavi gzl ocuun kim olduunu sorduunda
Angle cevabn almas zerine, hayr , onlar melektir dediini
herkes bilmektedir. (ngilizcede 'Angle' szcyle melek' sz
c ayndr. Dolaysyle Gregorius tevriye yapm, yani bir
szc baka anlamn kastederek kullanmtr. Buna bir bak
ma 'arifane tecahl' de denebilir.)
Gregorius papa olunca Sanctus Augustinus'u Angle'lar
Hristiyan yapmas iin Kent'e gndermitir. Onun Augusti
nus'a, Anglii kral Edelberth'e ve bakalarna bu misyon hak
knda yazd pek ok mektup bulunmaktadr. Gregorius, n-

142
gitlere'deki putperest tapnaklarn yaklmamasn , fakat put
larn krlp tapnaklarn kilise olarak takdis edilmesini iste
mitir. Sanctus Augustinus, Papa'ya baz sorular sorar. Bunlar
arasnda, kuzenlerin evlenip evlenerneyecei, bir gece nce cinsel
ilikide bulunmu iftierin ertesi gn kiliseye gelip gelerneyecei
(onlar ykanm temizlennilerse 'evet' der Gregorius) v .. t
rnden sorular bunlar arasndadr. Bugn hepimiz Hristiyan
olduumuza gre, misyon, grevini baaryle yapmtr.
Ele alm olduumuz dnem, o srada yaayan byk adam
larn, baka pek ok ada yaayanlardan daha aa seviyede
olmasna karn, gelecek alar zerine daha byk etki yap
masyle dikkati eker. Roma yasas, rnanastrclk ve papalk,
uzun ve derin etkisini byk lde Justinianus, Benedictus
ve Gregorius'a borludur. VI. yzylda yaayanlar kendilerinden
nce gelenlerden ok daha uygar olrnularsa da sonunda bar
barlar dize getiren kururnlarn erevesini izrnilerdir. Yukark
sz edilen kiiden ikisi Roma'nn kentsoylu (aristokratik)
yedisi, ncyse Roma irnparatoruydu. Gregorius, szcn
tam anlamyle Romallarn sonuncusudur. Onun buyurucu tarzda
konumas her ne denli grevi uyarnca yerindeyse de, bu tarzn
igdsel temeli, kentsoylu Roma gururundadr. Gregorius'tan
sonra, yllarca Roma kenti byk adam yetitirrnernitir. Fakat
Roma derken, kendisini ele geirenlerin ruhunu zincire vur
masn bilrnitir. Orasn fethedenlerin Petrus'un Krssne
duyduklar sayg, Caesar'larn tahtna kar duyduklar korkunun
sonucuydu.
Douda tarihin ak deiikti. Muhammed, Gregorius 30
yalarndayken dornutu.

143
 KARANLlK AGLARDA PAPALIK

Byk Gregorius'tan Sylvester'e uzanan 40 yl boyunca,

papalk artc deimeler gsterdi. O sralarda papalk zaman
zaman Grek imparatoruna, zaman zaman Bat Roma mpara
toruna, zaman zaman da yerel (mevzii) Roma kentsoytutarna
balyd. Bununla birlikte kuvvetli papalar VIII. ve XIX yz
yllarda uygun zaman yakalayarak papalk gcnn geleneini
kurdular. M. S. 600'den 1000 ylna dein olan dnem ortaa
kilisesini ve onun devletle olan ilikisini anlamak bakmndan
nemlidir.
Papalar, Grek imparatorlarnn da bamszln kendi
abalaryle olmaktan ok, Lombard'larn siHihlaryle saladlar.
Fakat, Lombardlara kar bir minnet de duymadlar. Grek ki
lisesi byk lde daima imparatora bal kald. mparator
kendisini piskoposlar hatta patrikleri tayin veya azietmek ko
nusunda oldi.u kadar, iman sorunlarnda da karar vermeye
yetkili grmekteydi.
Keiler, imparatorlardan bamsz olmak iin ok al
tlar, bu nedenle zaman zaman papadan yana ktlar. Fakat
stanbul patrikleri imparatora baemeye istekli olmalarna
karn, kendilerini herhangi bir lde papalk otoritesine bal
saynay hayrlamlard (reddetmilerdi). Bazen, talya'da i m
parator barbartara kar papann yardmn gereksindiinde,
papaya, stanbul patriine olduundan daha dosttu. Dou ve
bat kiliselerinin nihai ayrm, dou kilisesinin papann kazai
hakkna baemeyi hayrlamasndan domutur.

144
 Bizansllarn Lombard'larca yenilgiye uratlmasndan sonra
papalar, kendilerinin de bu gl barbarlarn egemenliine gi
receinden korkmakta haklyd. Papalar kendilerini, talya ve
Almanya'y fetheden Carolus Magnus zamannda Franktarla
birleerek kurtardlar. Bu birleme papayla imparator arasnda
bir uyum ay ortaya koyan kurulua sahip kutsal Roma impara
torluuna yol at. Bununla birlikte Carolus hanedam abuk
kt. nceleri papa, bu kten yararland. XIX. yzyln
ikinci yasnda I. Nicholas, papalk gcn o zamana dein
grlmemi bir ykseklie kard. Bununla birlikte, genel anari
Roma kentsoyluluunun pratik bamszlna yol at. Roma
kentsoylular IX yzylda papal denetimi altnda bulun
durmu, feH1ketli sonulara yol amt. Byk bir reform devini
siyle papaln ve kilisenin genellikle feodal, aristokrasiye bal
kalmaktan kurtuluu, bir sonraki konumuzda ele alnacaktr.
VII. yzylda Roma hala imparatorlarn askeri gcne
balyd, papalar ya baemek ya da eziyet ekmek zorunday
d. Bazs, rnein Honorius, itizal noktasna varncaya dein
baedi I. Martinus gibiler direndi ve imparator t arafndan
hapse atld. 685 - 752 yllar arasnda papalarn ou Suriye'li
veya Grekti.
Bununla birlikte Lombardlar gitgide talya'y ele geirdik
e Bizans'n gc azald. Isaurius hanedamndan imparator
Leon, 726'da ikenolarn krlmas konusundaki buyruunu
kard. Bu buyruk, sadece batda deil, byk apta douda
da itizalci sayld. Buna papa iddetle ve baaryle kar durdu.
Sonunda 787'de imparatorie Eirene (rene) dneminde hi de
ilse onun veliaht olduu dne;nde (787) dou, ikona krc iti
zali brakt. Yine de batdaki olaylar bu arada, papalk zerindeki
Bizans denetimine bsbtn son verdi.
Aa yukar 751 'de Lombard'lar Bizans talya'snn ba
kenti olan Ravenna'y ele geirdiler. Bu olay papalar Lombard'
lar ynnden gelecek tehlikeye ak tutarken onlar Grek impa
ratorlarna ballktan tmyle syrd. Papalar deiik neden-

145
lerle Grekleri Lombardlara ye tutmulard. nce, impara
torlarn otoritesi yasaya uygundu, halbuki barbarlarnki, impara
torlar ynnden tannmadka onlar gaasp saylmlardr. Ayr
ca, Grekler uygard. nc olarak Lombardlar milliyetiydi ,
kiliseyse Roma'nn uluslararacln savunuyordu. Papalarn
Grekleri ye tutmasnn drdnc nedeni Lombardlarn Ariusu
olmas ve Hristiyanla dndkten sonra bile zerlerinde H
ristiyanla kar honutsuzluk izi kalmasyd.
Kral Liutprand dneminde Lombardlar Roma'y ele ge
irmeye teebbs ettiler (739'da) ve Franklara yardm elini uzatan
III. Gregorius t arafndan byk muhalefet grdler. Chlodwig'
in soyundan olan Morevaeus'lu hanedamndan gelme krallar
saray terifatlarnca ynetilen Frank krallndaki btn
gerek erki yitirmiti. Saray terifatlarnn, gc ve erki ola
anstyd.
III. Gregorius Franklada birlikte Lombardlara kar di
renmeye giritiinde saray terifats, istisnai lde gl ve
mu ktedir bir insan ve Fatih William gibi pi olan Charles Mar
tel'di. 732'de o, Mariplilere kar Tours'da kesin bir sava ka
zanm , bylece Fransa'nn Hristiyan olmasn salamtr. Bu
olay, Martel'e kilisenin minnet duymasna yol amsa da mali
zorluk, onu kilise arazisine el koymaya gtrmtr. Bylece
din adamlar, artk Martel'in meziyetlerini takdir etmeye ba
lamlard. Bununla birlikte o ve III. Gregorius, 741 ylnda l
m ve Charles Martel'in yerine geen Pepin, kiliseyi yeteri l
de memnun etmitir.

PAPA - KRAL PAZARLIGI

Papa III. Stephanos, 754 ylnda Lombard'lardan kamak

iin Alplar geti ve Pepin'i ziyaret etti. Her iki taraf iin de ok
yararl olduu ortaya kan bir pazarlk yapld. Papa askeri hi
maye istiyordu. Pepin' se ancak papann verebilecei bir eye ih-

146
tiya duyuyordu : O da Merovaeus'lu hanedamndan gelen sonun
cu kral yerine bu unvann yasaya uygun (meru) sahibi olduunun
tasdikiydi. Bunun karlnda Pepin Ravenna'y ve eski talYan
vilayetine ait btn blgeyi papaya verdi. stanbul'un byle bir
hediyeyi kabul edecei beklenmediinden bu, dou imparator
luundan siyasal bir ayrlk demekti.
Eer papalar Grek imparatorlarna bal kalsalard, Katolik
k ilisesinin gelimesi ok farkl olacakt. Dou kilisesinde stan
bul patrii ne din-d otoritenin bamszln ne de br din
adamlar zerinde egemenlik kurdu. Pa pa bu egemenlii elde ede
bilmiti. Esasen btn piskoposlar eit tutulmutu ve bu gr
douda iyice yaygnd. Ayrca, Alexandria'da, Antakya ve Ku
ds'te baka dou patrikleri de vard. Halbuki papa batdaki tek
patrikti. (Bununla birlikte bu olgu, slam fethinden sonra ne
mini yitirmitir.) Douda deil batda, din-d kiiler yzyllarca
okuma yazmadan yoksun yaamlardr. Bu kiliseye, batda, do
u kilisesince sahip olunmayan bir stnlk salamt.
Roma'nn itibar, herhangi bir dou kentinin itibarn a
mt. nk o, imparatorluk geleneini, Petrus'un ve Paulus'
un ehitliine ve Petrus'un ilk papalna dair efsanelerle bir
letirmiti. mparatorun itibar, papann itibarna yetiebilirdi.
Fakat hi bir bat monark bu baary salayamad. Kutsal
Roma imparatorlar ok kez gerek gten yoksundu. Ayrca
ancak papa ta giydirdiinde imparator olabiliyorlard. Btn
bu nedenlerle, papann Bizans egemenliinden kurtulmas, hem
kilisenin din-d monarklar karsndaki bamszl hem de
bat kilisesinin ynetiminde papalk monarisinin tam anlamyle
kurulmas bakmndan byk nem tamaktayd.

CONSTANTINUS VAKFI

Constantinus Vakf ve Sahte Buyrultulam gibi byk

nem tayan belgeler bu aa aittir. Sahte Buyrultular bizi

147
 ilgilendirmiyor. Fakat Constantinus Vakf hakknda baz ey
ler sylemeliyiz. Pepin'in hediyesine antik bir meruluk havas
vermek iin kilise adamlar, imparator Constantinus ynnden
karlm bir ferman olduu ileri srlen bir belge uydurdu.
Fermana gre Constantinus, Yeni Roma'y kurduundan eski
Roma'y ve onun evresindeki btn araziyi papaya vermi
oluyordu. Papann dnyadaki iktidarnn temeli olan bu vasiyet,
ortaalarn daha sonrasnda gerekmi gibi kabul edildi. O,
ilk kez Lorenzo Valla (aa yukar 1406 - 57) ynnden Rne
sansta (1439 ) itiraza uramtr. Lorenzo sekizinci yzylda verilen
yaptlar arasnda benzeri pek grlmeyen, Latincenin stnlk
leri zerine adl bir kitap yazmt. uras tuhaftr: Constan
tinus Vakf'na kar ve Epikouros'u ven bir deneme yayn
ladnda, Latincilie kiliseden ok deer veren Papa V. Nic
holas'n buyruuyle apostolik sekreterlie tayin edildi. V. Nic
holas bununla birlikte, kilisenin malikanelerini elden karmak
istemedi. Papann ona sahip kmas, varsaylan Vakfa dayan
maktayd.
Bu ilgi ekici belgenin C. Delisle Burns tarafndan zet
leneo biimi yledir:
Nicaea imannn bir zetinden ve Adem'in cennetten ko
vuluunun, sa'nn douunun anlatlmasndan sonra Cons
tantinus czamdan ikayeti olduunu. doktorlarn fayda et
mediini, dolaysyle 'Capitol'un rahiplerine' yaklatn syler.
Capital'un rabipleri Constantinus'a, birka ocuk kurban et
mesini ve onlarn kannda ykanmasn sylediler. Fakat o
cuklarn annesinin gzya dkmesine dayanamayarak Cons
tantinus onlar ldrmekten vazgeti. O gece Constantinus'a
Peter'le Paulus grnp papa Silvester'in Soraete'de bir ma
arada saklandn ve kendini ona tedavi ettirmesi gerektiini
syledi. Constantinus Soraete'ye (Soratte) gitti. Orada evrensel
papa' ona Petrus'la Paulus'un tanr deil havari olduunu syledi
ve onlarn tantlarn (tasvirlerini) gsterdi. Constantinus
Peter'le Paulus'u tantlarndan tand ve bunu btn satrap-

148
 larnn' nnde kabul etti. Papa Sylvester ona kldan yaplm
bir gmlek giyerek gnah karma dnemine girmesini tledi.
Sonra Constantinus'u, gkten ona dokunan bir el grdnde
vaftiz etti. Constantinus'un czam geti. Putlara tapnma or
tadan kalkt. Sonra, Constantinus'un btn satraplar, Senato,
tm soylular ve Roma halkyla birlikte Constantinus, Petrus'un
yetki blgesine stn bir g vermenin ve o blgeyi Antakya,
Alexandria, Kuds, ve stanbul'a dein geniletmenin yerinde
olduunu dnd. Sonra Lateran saraynda bir kilise ina etti.
Tacn, tiera'sn ve bilatiarn papaya aktard. Tiarasn papaya
giydirdi ve onun atnn zincirlerini tuttu. Roma'y, btn Roma
banliysn, mahallelerini, talya kentlerini ve baty ebediyen
Roma kilisesine uyruk olsun diye)) terk etti. Sonra douya yneldi
Constantinus. nk piskoposlarn egemenliinin gksel im
para tor tarafndan belidendii ve Hristiyan dininin bann
gksel imparator ynnden atand yerde dnyasal imparatorun
iktidar sahibi olmas doru deildi.))
Lombardlar Pepin'e ve Papa'ya baemediler uysallkla.
Fakat Franklada tekrar tekrar giritikleri savalarda yenilgiye
uradlar. Sonunda (774) Pepin'in olu Carolus Magnus talya'
ya yrd ve Lombardlar yenilgiye uratt. onlarn kral oldu,
Roma'y igal etti ve Pepin'in vakfn terketti. Carolus Magnus
zamannn papalar Hadrianus ve III. Leon, Carolus Magnus'
un tasarlarn her yolda gelitirmeyi karlarna uygun buldu.
Carolus, Almanya'nn byk bir blmn ele geirdi, Saxon
lar iddetli bir eziyetle Hristiyan yapt ve en sonra, bir Noel
gn Roma'da papann elinden ta giyerek (M. S. 800) kendi
kiiliinde Bat Roma imparatorluunu yeniden canlandrd.
Kutsal Roma imparatorluunun kuruluu, ortaa dn
cesinde bir dnemi belirler. Onun ortaa yaayndaki etk isi
daha azdr. Ortaalar zellikle hukuksal hayallere kaplmt .
O zamana dein, nceki Roma imparatorluunun hukukt-n hala,
hukuksal otoritenin tek kayna kabul edilen stanbul impara
toruna bal olduu hayali srp gitmiti. Hukuksal hayallerde

149
usta olan Carolus Magnus Roma tahtnn bo olduunu ileri
srmekteydi. Dou Roma hakimi Irene kendine imparator un
van vermiti. Hi bir kadn, imparator saylmayacana gre
Irene gaasp ilemi grmeliydi. Carolus, meruluu konusundaki
iddiay papadan ald kuvvetle ileri sryordu. Bylece, ba
langtan beri pa payla imparator birbirlerine tuhaf bir biimde
balanmlard. Roma'da papa tarafndan ta giydirilmedike
kimse imparator olamazd. te yandan gl bir imparator
papalar atama ya da azil yetkisinn kendisinde bulunduunu
ileri srmt. Meru i ktidar konusundaki ortaa kuram hem
imparatora hem de papaya dayanmaktayd. Onlarn karlkl
birbirlerine ball her iki yann da cann skmaktayd. Fakat,
yzyllarca kanlmazd. Yanlar arasnda kah birinin, kah b
rnn kanna gelien bir srtme vard.
Nihayet, XIII. yzylda atma yattrlamaz bir duruma
geldi. Papa zafer kazanm, fakat ksa bir sre sonra manevi
otoritesini kaybetmiti. Papa da, kutsal Roma imparatoru da
varln srdryordu. Papa gnmze dein yaamtr. Kutsal
Roma imparatoru da Napoleon'a dein. Ortaalarda ilenmi
olan, papa ve imparatorun gleri hakkndaki kurarn XV. yz
ylda artk i grmez olmutur. O kuramn savunduu Hristiyan
lk birlii Fransz, spanyol ve ngiliz monarklarnn din-d
ve reformasyonun din alanndaki gcyle ykld.
Byk Carolus'un ve evresindekilerin karakteri Dr. Ger
hard Seelinger tarafndan yle zetleniyor :
Carolus'un saraynda sert bir hayat gelimiti. Orada
ihtiam ve dehaya ve ayn zamanda ahlakszla rastlayailir
diniz. nk Carolus, evresine toplad ahslar hakknda
titiz davranm deildir. O kendisi bir model deildi. Beendii
ve yararl bulduu kiilerin en byk dengesiz hareketlerine kat
lanmaktayd. Kutsallkla ok az ilintili olmasna ramen ona
kutsal imparator denirdi. Carolus'a byle hitap eden Alcu
inus, onun Maine kontu Roderich'ten nikahsz ocuu olan
gzel kz Rothrud'u da erdemleri dolaysyle ver. Carolus kz-

150
larndan ayrlmamalyd. O kzlarnn evlenmelerine izin ver
mediine gre bu yasan sonularn kabul etmek zorundayd.
br kz Bertha'nn da Sanctus Riquier keii sofu Angilberth'
ten iki olu olmutu. Carolus'un saray gerekten, ok hafif
bir hayatn merkeziydi. (Cambridge, Ortaa Tarihi, II, 663).
Carolus Magnus politik olarak kiliseyle birleim duru
munda (ittifak halinde), fakat kiisel sofulukla yersiz lde ykl
olmayan sert bir barbard. Okuyup yazmasn bilmezdi. Fakat
edebiyat alannda rnesansa yol at. Sefih bir yaants vard.
Kziarna haddinden fazla sevgi duyard. Uyruklar arasnda
kutsal yaanty gelitirme yolunda elinden geleni yapt. Babas
Pepin gibi Almanya zerindeki etkisini arttrmak iin misyo
nerierin abasn ustaca kulland. Fakat, papann, otoritesine
baemesine dikkat etti. Papalar bunu daha ok, isteyerek yap
tlar. nk, Roma, papann bir d himaye olmakszn kendini
gvende hissederneyecei bir barbar kenti olmutu ve papalk
seimleri karmakark hizip savaiarna dnmt. 799' da,
evresindeki insanlar papay tutuklad ve kr etmekle tehdit
etti. Charles'in hayat boyunca sanki yeni bir dzen ortaya
kacakm gibi grnd. Fakat onun lmnden sonra, ortada
kurarndan baka bir nen kalmad.

SANCTUS BONIFACIUS

Kilisenin, zellikle papann kazanlar bat imparatorlu

unun kazanlarndan daha somuttu. ngiltere Byk Grego
rius'un buyruuyle hareket eden manastr misyonu tarafndan
Hristiyan yaplm ve Roma'ya, yerel zerklie alm pisko
poslarn bulunduu lkelerden daha ok balanmt. Almanya'
nn Hristiyanla dn byk lde Sanctus Bonifacius
(680 - 7 54)n yaptdr. Bonifacius ngiliz misyoneriydi. Charles
Martel'le Pepin'in dostuydu ve papaya btnyle balyd.
Bonifacius Almanya'da pek ok manastr kurmutu. Arkada

151
Sanctus Gallus'sa, kendi adn tayan, svire'deki Sanctus Gal
lus manastrn. Baz oteritelere gre Bonifacius Pepin'in kral
ln Ilk Krallar Kitab'ndan alnan bir merasimle ve kutsal ya
kullanarak takdis etti.
Sanctus Bonifacius Devonshire'lyd. Exeter ve Winches
ter'de renim grd. 7 1 6'da Frisia'ya gitti, fakat hemen geri
dnd . 7 17'de Roma'ya yolculuk etti. 7 1 9'da Papa Il. Gregorius
ynnden Almanlar Hristiyan yapmas ve rlanda'l misyo
nerierin nfuzuyla savamas iin Almanya'ya gnderildi. (r
landa'l misyonerler, paskalya tarihi ve ' tonsure'un biimi hakkn
da hataya dmlerdi). Bonifacius, hatr saylr bir baardan
sonra Roma'ya dnd ve orada Il. Gregorius ynnden pis
koposlua atand. Gregorius'a sadakat yemini etti. Papa ona,
Charles Martel' e hitaben yazlm bir mektupla birlikte put
perestleri Hristiyanla evirme ve itizali bastrma grevi verdi.
Bonifacius 732'de bapiskopos oldu, 738'de Roma'y nc
kez ziyaret etti. 74l'de Papa Zacharias onu eli yapt ve Frank
kilisesinde reformla grevlendirdi. Bonifacius Fulda, keiler
evini kurup, buraya Benedictus'uluktan daha sk erkan getirdi.
Sonra bizimkinden baka dnyalar bulunduu ve fakat onlarn
kutsal bir deere sahip bulunmadn ileri sren Salzburg pis
koposu rlanda'l Virgilius'la tartmaya giriti. 754'te, Frisia'ya
dndkten sonra arkadalaryle birlikte putperestlerce ldrld.
Alman Hristiyanlnn rlanda'ya deil papaya bal olmas
Bonifacius dolaysyledir.

ALCUINUS

O srada ngiliz, zellikle Yorkshire manastdan byk

nem tamaktayd. Roma'ya bal ngiltere'de var olan biim
deki uygarlk ortadan kalkm; her nenini dorudan doruya
Roma'ya borlu olan Benedictus keileri evresinde merkezsel
leen Hristiyan misyonerlerinin ortaya koyduu yeni bir uy-

152
garlk balamt. Saygdeer Bede Jarrow da bir keiti. Onun
nceleri York bapiskoposu olan rencisi Alcuinus'un renim
grd bir katedral okulu da kurmutur.
Alcuinus, zamann kltrnde nemli bir kiiydi. 780 y
lnda Roma'ya gitti. Yolculuu srasnda Parma'da Carolus
Magnus'la karlat. mparatordan, Franklara Latince ret
me ve imparatorluk ailesini eitme grevini ald. Alcuinus ya
antsnn byk bir blmn Carolus Magnus'un saraynda ge
irip retim ve okul kurma ileriyle urat. Hayatnn sonunda
Tours'da Sanctus Martinus bakeii oldu. York'ta, yazd
manzum kilise tarihi dahil pek ok yapt brakmtr. mpara'or
renim grmemise bile, ekinin (kltrn) deeri hakknda
byk bir inanca sahipti ve ksa bir sre, karanlk alarn gl
gesini silmiti. Fakat onun bu yndeki almas geiciydi. York
shire kltr bir sre iin Danimarkallar, Fransz kltryse
Normanlar ynnden ykld. Sarakenos'lar (Suriye, Arabistan
lndeki gebe Arap. Hal seferleri srasnda slam ve Arap
lara bu ad verilmitir.) Gney talya'y, yama, Sicilya'y fethetti
ve 846'da Roma'ya saldrd. X. yzyl, btnyle bat Hristi
yanl iinde aa yukar en karanlk dnemdi. nk X. yzyl
ngiliz din adamlar ve artc bir tip olan Johannes Scotus
tarafndan kurtarlmt.
Carolus Magnus'un lmnden sonra Carolingus iktidar
nn Byk Carolus'un lmnden sonra kmesi ve imparator
luun blnmesi nceleri papaln iine yarad. Papa I. Nico
laus (858-867), papalk gcn daha nce olduundan ok daha
yksek bir aamaya karmt. Nicolaus, Dou ve Bat Roma
imparatorlaryle, dazlak Fransz kral Charles ve Lorraine kral
II. Lothar'la, hemen her Hristiyan lkesinin piskoposluuyle kavga
etmiti, kavgalarnn hemen tmnde baar kazanmt. Pek ok
blgede din adamlar, yerel prensiere balyd. I. Nicolaus bu du
rumu dzeltmee giriti. Onun en byk iki uyumazl, Il. Lot
har'n boannas ve stanbul patrii lgnatius'un, kutsal yasalara
uygun olmayan azli konusundayd. Kilisenin gc ortaalar bo-

153
yunca kral ve imparator aileleri arasndaki boanmatarla ilgiliydi.
Krallar zorlu tutkulara sahipti ve evliliin zlmemesi hususunun
sadece uyruklar ilgilendirdiini d n yordu. Bununla birlik
te evlilii ancak kilise, yasaya uygun duruma getirebilirdi. Eer
kilise bir evliliin geersiz olduunu ilfm etmise tartmal bir
tahta k olaynn ve hanedan savann kmas kuvvetle muh
temeldi. Bylece kilise, krallk ailelerindeki boanmalara ve gay
ri meru evlenmelere kar durmada gl bir duruma sahipti.
ngiltere'de o, VIII. Henry dneminde bu durumunu kaybetmi,
fakat VIII. Edward dneminde tekrar kazanmtr.
Il. Lothar, boanmak istediinde, kralln din adamlar bu
na raz oldu. Bununla birlikte papa Nicolaus, boanmaya raz
olan piskoposlar azietti ve kraln boanma konusundaki istek
lerini btnyle yadsd. Lothar'n kardei imparator Il. Louis,
bunun zerine papay korkutmak amacyle Roma'ya yr d.
Fakat bo inanl korkular galip geldi, geri dnd. Sonunda papa
nn istei oldu.
Patrik lgnatius sorunu papann hala kendisini douda ka
bul ettirmee altn gstermesi bakmndan ilginti. Veliaht'a
ho grnmeyen Ignatius aziedilmi ve onun yerine Photius geti
rilmiti. Photius o zamana dein din adam deildi. Bizans hk
meti papadan bu ilemi onaylamasn istedi. Papa, sorunu ara
trmak zere iki eli gnderdi. Eliler stanbul'a geldiinde bask
altnda kaldlar ve ie rza gsterdiler.
Olup bitenler, bir sre papadan gizlendi. Fakat o, gerekleri
renince kplere bindi. i ele almak zere Roma'da bir konsl
toplad. Elilerden birinin ve Photius'u takdis eden Siracuza ba
piskoposunun yetkisini kaldrd. mparator III. Michael, Pho
tius'u lanetiedi ve onun atadn azi, aziettiini eski grevlerine
iade etti. mparator III. Michael dehetli kzd, papaya sert bir
mektup gnderdi. Papa da ayn serdikle cevap verdi: Kral-rahip,
imparator-din ulu'su gnleri gemi, Hristiyanhk iki grevi ayr
mtr. Hristiyan imparatorlar ebedi hayat iin papay gereksi
nirler. Halbuki papalar, geici dnya ileri dnda, imparator-

154
lar gere ksinmez. Photius ve imparator bir konsl toplayarak
papaya cevap verdi. Konsl papay afaroz ve Roma kilisesini
itizalci ilfm etti. Bununla birlikte III. Michael ldrld ve onun
yerine geen Basilius, papann bu sorunda hakl olduunu kabul
ederek lgnatius'u yeniden grev bana getirdi. Bu utku (zafer) Ni
colaus'un lmnden az sonra salanmtr ve btnyle Bizans
sarayndaki ihtiHUin yaratt geici durumlara balanabilir.
lgnatius'un lmnden sonra Photius yeniden patrik oldu ve do
u, bat kiliseleri arasndaki uzaklk daha da artt. Dolaysyle
Nicholas'nn bu konudaki politikas uzun sre baarl olmutur
denemez.
Nicolaus, gcn, piskoposlara, imparatorlara olduundan
daha byk bir glkle kabul ettiriyordu. Bapiskoposlar ken
dilerini byk adam sayarlar ve bir kilise monarkna ba emek
te isteksiz davranrlard. Yine de Nicolaus, piskoposlarn, varl
n papalara borlu olduu dncesini savunmu ve yaad
srece bu dnceyi geerli klmt. Bu alar boyunca bapis
koposlar kendi katedrallerinin bulunduu kentlerde, Hristiyan
larn onanyle (tasvibiyle) seilirdi. Sonra ok kez, komu pisko
poslarn biimiedii synodlarca seilmee balandlar. Daha son
ra da, bazen kral, bazen de papalarn (tayiniyle) i bana geldi
ler. Piskoposlar ok ar nedenlerle i bandan uzaklatrlabilir
di. Fakat onlarn, papa ynnden mi, yoksa blgesel synodlar y
nnden mi sorguya ekilecei konusu ak deildi. Btn bu kesin
olmayan durumlar bir mevkiin gcn, o mevkide bulunan kii
nin enerji ve sebatna bal klmt. Nicolaus, papalk gucunu,
uzanabildii en yksek noktaya karmt. Ondan sonra gelenler
onu, yine aa seviyeye indirdiler.
X. yzylda, papalk btnyle Roma aristokrasisinin kont
rolu altndayd. O srada, papalarn seimi konusunda herhangi
bir kural yoktu. Papalar bazen halkn, bazen imparator ve kral
larn onanyle (tasvibiyle) i bana gelir, bazen de X. yzylda
olduu gibi mevkileri Roma'da yerel kent gcn ellerinde tuta
na borlu olurdu. Roma o srada Byk Gregorius dneminde

155
olduu gibi uygar bir kent deildi. Bazen hizip atmaianna sah
ne olur, bazen zengin bir aile zorbalk ve rvetle kontrolu ele
geirirdi. Bat Avrupa'nn dzensizlik ve gszl bu sralarda
ylesine bykt ki Hristiyanlk btnyle ortadan kalkma tehli
kesinin iinde grlebilirdi. Fransz imparatoru ve krallar, l
kelerinde kendi vasallar olan feodal derebeylerini dizginleyecek
iktidara sahip deillerdi. Macarlar kuzey talya'ya aknlar yapt.
Normanlar Fransz kylarn yama etti. En sonunda Hristiyan
olmalarnn bedeli olarak Normandia'y aldlar (yl 9 1 1 ). Fakat,
talya ve gney Fransa'daki en byk tehlike, Hristiyan yap
lamayan ve kiliseyi saymayan Saraken'lilerden gelmekteydi.
Saraken'liler, dokuzuncu yzyln sonunda Sicilya'nn fethini ta
mamlad ve Napali yaknndaki Garigliano rma kysna yerleti.
Mo n to Cassina'yu ve br byk manastrtan yakp ykt. Provence
kysna da yerlemilerdi. talya ve Alp vadilerine oradan
saldrdlar. Roma'yla kuzey arasndaki trafii oradan kestiler.
talya'nn Saraken'lilerce fethini, ve onlar 9 1 5'te Garigliano'
da yenilgiye uramaktan dou imparatorluu nlemitir. Fakat,
dou imparatorluu Roma'y, Justinianus'un burasn fethinden
sonra ynettii gibi ynetecek gte deildi.
Papalk aa yukar yz yl. Roma aristokrasisinin ve Tus
culum kentlarnn bir arpal olmutur. Onuncu yzyln ba
langcndan en gl Romallar senatr Theophylactus ve kz
Marozia'yd. Bu ailede, papalk babadan miras kalmaya ba
lamt. Marazia'nn birbirini izleyen pek ok kocas ve says
bilinmeyen sevgilileri vard. O, sevgililerinden birini, Il. Sergius
unvanyle papalk tahtna oturttu (904 - 9 1 1 ). Sergius'le Maro
zia'nn ol u papa Xl. Johannes (93 1 - 936), torunu XII. Johannes'ti.
XII. Johannes 16 yanda papa olm. ve papalk makamn,
yaad sefih hayat ve Lateran saraynn ksa zamanda sahne
.olduu lgnca elencelerle tamamlamt . (Cambridge Ortaa
Tarihi, III., 455). Marazia belki de kadn papa Joan efsa
nesinin temelidir.
Bu dnemde yaayan papalar, doallkla, halefierinin do-

156
uda sahip olduu nfuzu ve ayn zamanda I. Nicholas'n Alp
terin kuzeyinde baaryle kulland erki (iktidar) yitirdi. Bl
gesel konsller, kendilerinin papadan btnyle bamsz ol
duunu iH1n ettiler. Fakat, hkmdarlarn ve feodal lordlarn
karsnda bu bamszl koruyamadlar. Piskoposlar gittike
feodal derebeyieriyle karlatlar. Bylece kilisenin kendisi,
din-d toplumun iinde yzd anarinin kurban olmutur.
Btn kt itihalar alabildiine alm ve dinle, ruhlarn kur
tuluuyle MH1 biraz olsun ilgisi kalm din adamlar evrensel
ke sziannaya ve inananlarn gzlerini, dnyann soru ve
hesap gn trnden konularn hayallerine doru evirmee
balamt. Durum, her zamankinden fazla byleydi . (Camb
ridge Ortaa Tarihi, III, 455).
Bununla birlikte g_enellikle yapld gibi 1 000 ylnda dn
yann sonunun geldiine dair zel bir korkunun egemen oldu
unu sanmak yanltr. Sanctus Paulus'tan bu yana, Hristiyanlar
dnyann sonl.nun yaklatna inanm , fakat yine de kendi
ileriyle uramtr,
1 000 yl, bat Avrupa uygarlnn yuvarland uurumun
en derin noktasn iaret eder, Bu noktadan balayarak 1 9 1 4'e
uzanan bir trmanma hareketi balamtr, Balangta, gelime
manastr reformuna balyd. Manastr buyruklar dnda din
adaml byk bir ounlukla, iddetli maneviyat d ve
dnyasal olmutur. Onlar sofu kiilerin vermi olduu sadaka
tara borluydu servet ve glerini. Ayn nen, dahas manastr
tarikatlerinde tekrar tekrar grnd. Fakat reformcular yeni
bir gayretle manevi gc, kt lde canlandrdlar.
1000 yln dn noktas yapan, slamlar ve kuzey bar
barlar tarafndan hi deilse bat Avrupa'y ilgilendirdii l
de giriilen fetih hareketlerinin durdurulmas olaydr. Got'
lar, Lombard'lar, Macar'lar ve Norman'lar birbirini izleyen dal
galar halinde geldiler. Her bir ktle Hristiyan yapld, fakat her
seferinde uygar gelenek zayflad. Bat imparatorluu pek ok
barbar kralikiara ayrld. Krallar, vasalleri zerindeki otori-

157
teyi kaybettiler. Ortada, evrensel bir anari vard. Byk ve
kk lde srekli zorbalklara rastlanyordu. En sonunda,
iddet taraftar kuzey fatihleri Hristiyanl kabul etmiler ve
yerleme blgeleri elde etmilerdi. En son gelen Normanlar
uygarlkla zellikle yetenekli olduklarn belgitedi (ispat etti) ve
Saracenlilerden S icilya'y geri alp talya'y slam tehlikesinden
korudular. ngiltere'yi yeniden Roma dnyasna geri gtrd
ler (Danim arkallar Roma dnyasndan ayrniard ngilte
re'yi). Normandia'da yerleince Fransa'nn yeniden canlanma
sna msaade ettiler ve bu oluuma maddeten yardm saladlar.
Bizim, 600 ylyla 1000 yl arasndaki zaman gstermek
zere Karanlk alan> deyimini kullanmamz, dikkatimizin
yersiz lde bat Avrupa zerinde younlatna iaret eder.
Bu dnem in'de Tang hanedannn yaad zaman kapsar.
Bu a, in mlekiliinin en byk adr ve baka bakm
lardan ok dikkate deer. Hindistan'dan spanya'ya, parlak
bir slam uygarl gelimitir. Bu srada Hristiyanlk iin yitim
(kayp) olan, uygarlk iin yitim deildi. Durum tam tersiydi.
Bat Avrupa'nn g ve kltr bakmndan daha sonra n plana
geebileceini kimse tahmin etmiyordu. Bizim iin bat Avrupa
uygarl uygarlk gibi grnyor. Fakat dar bir grtr bu .
Uygarlmzn kltrel ieriliinin ou Akdeniz'den, Greklerden
ve Yahudilerden gelmektedir. ktidar konusuna gelince : Bat
Avrupa, Puni'liler (Kartacallar) savalarndan Roma'nn d
ne (kabaca diyelim ki M. . 200'den M. S. 600'e kadar) egemen
durumdayd. Bu zamandan sonra Bat Avrupa'da hi bir devlet,
iktidar bakmndan in, Japonya veya halifelikle mukayese
edilemezdi.
Bizim rnesanstan beri stnltimz ksmen bilime ve
bilimsel teknie, ksmen rtaalar boyunca yava yava ge
limi siyasal kurarnlara balyd. Olu p bitenlerin yapsnda
bu stnln devam edeceini gsteren bir neden yoktur. im
diki savalarda, Rusya, in ve Japonya byk askeri g gs
termilerdir. Btn bunlar bat tekniini dou ideolojisiyle ba-

158
datrr (Bizans, Konfuius ve Shinto ideolojileri). Hindistan
zgrlne kavuabilirse baka bir dou elementi ortaya ko
yacaktr. Gelecek birka yzyl iinde uygarln eer yaarsa
rnesanstan bu yana sahip olduu eitlilikten daha ouna
sahip olacaktr. Yenilgiye uratlmas daha g olan bir ekin
(kltr) emperyalizmi vardr. Bat Roma imparatorluunun
dmesinden ok sonra (gerekte reformasyona kadar) btn
Avrupa kltr, Roma emperyalizminin izini tam tr. O imdi
bizim iin, bat Avrupa'ya ait emperyalist bir renge sahiptir.
Eer halen srmekte olan savatan sonra, kendimizi bu dn
yada yabanc hissetmek istemiyorsak Asya'nn sadece siyasal
deil, ayn zamanda ekinsel (kltrel) olarak bize e dncele
re sahip olduunu kabul etmek zorundayz. Bunun ne gibi de
imeler getireceini bilmem? Yalnz, ortaya kacak dei
menin derin ve byk bir neme sahip olaca kansndaym.

159
 JOHANNES SCOTUS

Johannes Scotus v eya ngilizlerin deyimiyle John the Scot

veya bazen denildii gibi Johannes Scotus Eriugena v eya Eri
gena, XIX. yzyln en artc kiisidir. (Eriguena szcnn
eklenmesiyle Johannes'in tam ad, rlanda halk dan iriandal
Johannes olur. Byle bir . fazlalk gereksizdir. Dokuzuncu y z
ylda Scotus' zaten irlandal' anlamna kullanlmtr.) Eer
o, beinci veya onbeinci yzyllarda yaam olsayd daha az
artc bulunacakt. iriandal yeni-Platoncu, eksiksiz bir Grek
bilgini bir Pelagiusu ve bir tm-tannc (panteist) olan Johannes,
yaantsnn byk bir blmn Fransa kral dazlak Charles'n
himayesinde geirdi. Bununla birlikte o, snnilikten uzak ol
masna karn, bildiimiz denli eziyet grmekten kurtulmu;
us'u (akl) imann stne karm ve din adamlarnn otoritesine
hi aldr etmemi, yine de atmalar uzlatrmak iin onun
hakemlii istenmitir.
Byle bir kiinin ortaya kn anlamak iin dikkatimizi
nce, Sanctus Patricius'u izleyen yzyllardaki rlanda klt
rne evirmeliyiz. Sanctus Patricius'un ngiliz olmas gibi son
derecede ac verici bir olgu dnda, daha az zc iki koul
vard : nce, Sanctus Patricius oraya gitmeden de rlanda'da
Hristiyanlar bulunmaktayd. Sonra, Patrikus, rlanda Hris
tiyanl iin ne yapm olursa olsun, rlanda kltr ona bor
lu deildi. Gaulia'nn nce Attila, sonra Gotlar, Vandallar ve
Alarich ynnden istilas srasnda (bir Gauila yazarnn an
lattna gre). 0 yandaki btn bilginler denizi ap katlar

160
ve deniz tesi lkelerde, rnein rlanda'da ve sndklar baka
yerlerde ora halklarnn bilgide dev admlarla ilerlemesini sa
ladlar. (Cambridge Ortaa Tarihi, III, 501 ). Eer bu kiilerden
herhangi biri ngiltere'ye snmak isteseydi, Angle'lar, Saxon' lar
(Sachsen) ve Jute'lar onlar kovard. Fakat, rlanda'ya gidenler,
misyonerlerle birlikte byk ld e bilgi aktard ve oraya Av
rupa'da kaybolan bir uygarlk getirdiler. Altnc, yedinci ve se
kizinci yzyllarda, rlandallarn Latin klasiklerini enikonu
tandn ve Grekeyi bildiini kabul etmemize yol aacak ne
denler bulunmaktadr. (Bu sorun Cambridge Ortaa Tarihi'nde
dikkatle tartlr (III. cilt, XIX. Konu), rlandallarn Grek
eyi bildii sonucuna varlr.) ngiltere'de, Canterbury bapi s
koposu Theodore zamanndan beri (669 - 690) bilinmekteydi.
Theodore'nin kendisi bir Grekti, Atina'da almt. Greke
k uzeyde de iriandal misyonerler araclyle renilmi ola
bilir. Montague James, VII. yzyln ikinci yarsnda bilgi su
suzluunun en keskin olduu ve retim faaliyetinin ok hare
ketli olarak devam ettii lke rlanda'dr. Orada, Latince ve daha
az lde Greke, bilimsel gr asndan incelendi. . . nce
misyoner gayretiyle, sonra lkedeki karmak koullar dola
ysyle rlandallar dalga dalga Avrupa'ya gelmek zorunda kal
dklarnda, deer vermeyi rendikleri bir edebiyatn paralarn
kurtarmaya arac oldular. diyor (Cambridge Ortaa Tarihi,
s. 507-508). Auxerre'li Heinrich aa yukar 876 ylnda iriandal
bilim adamlarnn bu akn yle tasvir ediyor : rlanda, denizin
tehlikelerini kmseyerek, hemen hemen ktle halinde kala
balk filozoflaryle kylarmza gyor. Aa yukar btn
bilgin kiiler bilge Sleyman'n buyruuna uymak zere kendi
istekleriyle srgne geliyorlar. Burada bilge Sleyman, dazlak
Fransz kral Charles'tir. (Cambridge Ortaa Tarihi, s. 524).
Bilgin kiilerin yaantlar ok kez, ister istemez gebe
yaants olmutur. Grek felsefesinin balangcndan filozoflar
dan ou, Persler'den kam snganlard. O felsefenin so
nunda, Justinianus'tan kurtulmak iin Perslere sndlar. Be-

161
 inci yzylda, imdi grdmz gibi, bilim adamlar Gau
lia'da Almanlardan kurtulmak iin Bat Adalarna kat. Sonra
Skandinavyallarn korkusundan ngiltere ve rlanda'y terk
ettiler. Gnmzdeyse Alman filozoflar kendi yurttalarna kar
duyduklar korkuyla daha batya doru geliyor. Gerisin geriye
akn iin ok zaman geer mi gemez mi bilmem.
Avrupa iin klasik saylacak ekin (kltr) geleneini koru
cluklar gnlerdeki tarihini ok az bilmekteyiz rlandallarn.
Bildiklerimiz de, manastrlarla ilgilidir. Sofuluk sahneleriyle
doludur (onlarn nedamet, gnah karma kurallarndan anl
yoruz bunu). Fakat onlar, teolojik inceliklerle pek ilgili grn
myor. Duruma piskoposlardan ok manastdar egemen ol
duundan Gregorius'tan sonra Avrupa kilisesinin z izgisini
eken ynetirnci grnm yoktur orada. Ayn zamanda uzak
olduu iin Roma'dan etkilenmemitir. Dolaysyle, rlanda
kilisesi Papa'y Sanctus Ambrosius gnlerindeki gibi grmek
teydi henz. Pelagius'un bir Briton olmas muhtemelse de ba
zlarnca iriandal olduu ileri srlr. Pelagius itizalinin r
landa'da barnm olmas muhtemeldir. Otorite bu itizali Gau
lia'da zorla yapt gibi silememiti. Szn ettiimiz koullar,
Johannes Scotus'un dncelerindeki olaanst zgrl k ve
yenilii anlatmaya yardmc olur.
Johannes Scotus'un yaantsnn balangc ve sonu bilin
memekte. Sadece Fransa kralnn buyruunda alt orta
yallk dneminden haberimiz var. Johannes'in aa yukar
800 ylnda doluu, 877 ylnda ld varsaylmaktadr.
Her iki tarih de tahmine dayanr. Papa I. Nicolaus zamannda
Fransa'da olan Johannes'in yaantsnda dazlak kral Charles'in,
imparator Michael'in ve papann adiarna rastlamaktayz.
Dazlak Charles ynnden Fransa'ya arlan Johannes,
saray okulunun bana geirilmiti. Yazt (Kader) ve zgr is
tem (irade-i cz'iyye) konusunda kei Gottschalk'la, Rheims
bapiskoposu ve nemli bir din adam olan Hinkmar arasnda
bir tartma kmt. Kei yaztyd (kaderciydi), bapisko-

162
possa zgr istemci. Johannes Tanrsal Kader Uzerine adl bir
risaleyle bapiskoposu destekledi. Fakat uzgr adna bu destek
ok ileriye vard. Konu nazikti. Augustinus onu Pelagius'a kar
yazd yazlarda ele almt. Fakat, Augustinus'la uyumak
da tehlikeliydi , uyumamak da. Johannes, zgr istemden ya
na kt. Bu dnce bir eletiriye uramakszn kabul edile
bilirdi. Fakat krgnlk yaratan, kantn salt filozofik yny
d. Johannes, teolojide kabul edilen bir hususu saptrmak is
temiyor, sadece vahiy kavramndan bamsz, teolojik otoriteye
e veya ondan stn bir felsefi otorite bulunduunu savunuyor,
usun (akln) da, vahyin de do ruluk kaynaklar olduunu,
dolaysyle atmayacan ileri sryordu. Onlarn atr g
rnd yer olursa us ye tutulmalyd. Gerek din,
gerek felsefeydi. Fakat gerek felsefe gerek din deildi.
Johannes'in yapt 855 ve 859'da iki konsl tarafndan lanet
lendi. 855'teki konsL y apt rlandalnn orbasm diye nite
lemitir.
Bununla birlikte Johannes, dostluk ilikileri iinde olduu
Fransz kralnn desteini saladndan kurtuldu. Malmes
bury'li William'n o srada kral olduu kabul edilirse, William,
Johannes'e bir yemek srasnda u soruyu sormu :
- Bir rlandaly bir ahmaktan ayran nedir ?
Johannes u karl vermi:
- Sadece yemek masas.
Kral, 877 ylnda ldkten sonra Johannes hakknda hi
bir bilgi edinemiyoruz. Bazs, onun da ayn yl ldn d
nr. Byk Alfred ynnden ngiltere'ye arld, Malmes
bury veya Athelney bakeii olduu ve keiler tarafndan l
drld yolunda efsaneler vardr. Fakat bu talihsizliin baka
bir Johannes'in bana geldii anlalyor.
Johannes'in baka bir almas, yapma-Dionysios'un bir
yaptn Grekeden evirmesiydi. Bu yapt, ortaalarn ba
larnda byk ne sahipti. Sanctus Paulus Atina'da vaaz ver
dii srada, baz kiiler ona inand ve baland. Bunlar arasnda,

163
 Areopagita'l Dionysios da vard. ( Yeni Ant, iler XVIL 34).
imdi, bu kii hakknda, daha fazla bir nen bilmiyoruz. Fakat,
ortaalarda o epey tannyordu. Fransa'ya yolculuk yapm
ve orada Sanctus (Saint) Denis manastrn kurmutu. Hi de
ilse, Joannes'in Fransa'ya gelmesinden nce kei olan
Sanctus Denis bakeii Hilduin byle sylyor. Ayrca yeni
Platonculuu Hristiyanlkla uyuturan bir yaptn da sahibiydi
Johannes. Bu yaptn tarihi bilinmemektedir. Fakat onun SOO'den
nce ve Plotinus'tan sonra olduu kesindir. Eser, douda tann
m ve hayranlk uyandrmt. Fakat Graikos imparatoru Mic
haelos 827'de bir kopyasn sofu Louis'e gnderene kadar, hak
knda pek az ey biliniyordu. Sofu Louis, Dionysios'un eserini
yukarda sz edilen kei Hilduin'e verdi. Hilduin, eserin ma
nastr kran Saint Paulus'un ardllarndan (mridlerinden)
biri tarafndan yazldna inandndan, ieriini (muhtevasn)
renmek istedi. Fakat, Johannes ortaya kana dein, kimse
onu eviremedi . eviriyi , Johannes grleri yapma-Dionysos'
un grleriyle uyutuundan, zevkle yapm olmaldr. Yap
ma-Dionysos'un yapt, evrilmesinden sonra batdaki Katolik
felsefesi zerine byk lde etkili oldu.
Johannes'in evirisi 860'ta papa Nicholas'a gnderildi. Pa
pa, kitap kendi izni olmadan yaynland iin gcendi ve Char
les'a, Johannes'i Roma'ya gndermesini buyurdu. Bu buyruk
bilinmezlie getirildi. Papa yaptn z ve zellikle eviride gs
terilen ustalk sonucu Johannes'i sulu bulmad. Eksiksiz bir
Grek olan papann ktphanecisi Anastasios uzak ve barbar
bir lkede yaayan bir kiinin, Greke hakknda, byle derin
bir bilgiye sahip bulunmasnn artc olduunu sylemiti.
(Eser papa ynnden, dncesi alnmak zere Anastasios'a
verilmiti.)
Johannes'in en byk yapt, Greke yazlm olan Do
a'nn Blnmesi zerine adl bu yapttr. Bu kitaba, skolastik
zamanlarda gereki deniyordu. Yani o, Platon'la birlikte
tmellerio tikellerden nce geldiini savunmaktayd. Doa

164
 szc Johannes'te yalnz var olan deil, var olmayan da
kapsar. Doa'nn btn drt srfa ayrlmtr :
1- Yarad an ve yaradlmam olan.
2- Yaradan ve yaradlm olan.
3- Yaradlm ohin, yarad:1ayan.
4- N e yarad an, ne de yaradlm olan.
Birincinin Tanr olduu aktr. kincisi Platon'un idea'
lardr. Tanr'y da iine alr. Varlm Tanr'da srdrr. n
cs uzay ve zaman iindeki nesnelerdir. Drdncsyse ar
tc biimde yine Tanr'dr. Fakat yaradc olarak deil, bir son
ve tm nesnelerin erei olarak Tanr. Tanr'dan kan her ey,
tekrar ona dnmeye alr. Bylece, bu tip eylerin sonu onlarn
balangc gibidir. Bir ve ok arasndaki kpr Logos'tur.
Var olmayanlar alanna Johannes deiik nenler katar.
Anlalr dnyaya ait olmayan fiziksel nesneler ve tanrsal r
nekten ayrlmay dile getiren g:ah gibi. Yaradan ve yaradl
mam olan da esasl bir varla sahiptir. O btn nesnelerin
zdr. Tanr, nenlerin balangct , ortas ve sonudur. Tanr'
nn z insanlarca bilinmez. Dah:.s meleklerce bile. Tanr bir
anlamda kendisi iin bile bilinmezdir. Tanr kendisinin ne ol
duunu bilmez, nk o , bir ne deildir. Bir bakma kendisi
iin kavramlmaz ve her zeka iin akl almazdr. (Tanr konu
sunda her trl tanmann yetersizlii hakknda Bradley'e bak
nz. Bradley btn her doruluun btnyle doru olmad
n, fakat elverili olan en iyi doruluun zeka asndan d
zeltilebilir trden olmadn ileri srer.) Tanr'nn varl, nen
lerin varlnda, bilgelii onlarn dzeninde, yaantya sahip
olduu da hareketlerinde ortaya kar. Tanr'nn varoluu baba,
bilgelii oul ve yaants rubulkuds'tr. Fakat Dionysios
Tanr hakknda hi bir adn ileri srlemeyeceini ileri srm ekte
hakldr. Tanr'nn, doruluk, iyilik ve z olduunu , v.. oldu
unu syleyen bir tanrbilim vardr. Fakat bu gibi belirlemeler
sadece sembolik olarak dorudur. nk byle btn yklem
Ierin bir kart vardr. Fakat, Tanr'nn kart yoktur.

165
 Hem yaradan, hem yaradlan nenlerin snf tmel neden
leri, n tipleri ve Platoncu idealar kuatr. Bu ilk nedenlerin
toplam Logos'tur. idea'lar dnyas ebedidir ve yine de yara
dlmamtr. Ruhulk uds'n nfuzu altnda bu ilk nedenler,
maddi oluu aldatc olan tek tek nenlerin dnyasn dourur.
Tanr'nn, neoleri hi yoktan yaratt sylendiinde bu hi bir
nem> Tanr'nn kendisi olarak anlalmaldr. Btn bilgiyi a
t anlamnda kendisi olarak.
Yarad l ebedi bir oluumdur: Btn sonlu nenlerin t
z Tanr'dr. Yaratk, Tanr'dan ayr bir varlk deildir. O, Tanr'
da srdrr varln ve Tanr onda dile getirilmez bir biimde
ortaya koyar kendini. Kutsal leme (teslis) kendini bizde se
ver ve kendi iinde sever (Bu konuda Spinoza'ya bkz.) Onun
kendisi grr ve hareket eder.
Gnahn kayna zgrlktedir. nsan, Tanr'ya dnecei
yerde kendine dnd iin gnah kar ortaya. Ktln
nedeni Tanr'da deildir. nk Tanr'da ktlk dncesi
yoktur. Ktlk bir olmaytr ve hi bir nedene sahip deildir.
Eer o bir nedene sahip olsayd zorunlu olacakt. Ktlk, iyi
likten yoksun olutur.
Logo s , ou, gerisingeri Bir'e, Tanr'ya getiren ilkedir.
Dolaysyle o, dnyann kurtarcsdr. Tanr'yla olan birle
mede insann birlemeyi gerekletiren paras tanrsal olur.
Johannes tek tek nesnelere tzlk yklemeyi hayrlayarak
(reddederek) Aristotelesilerle uyumazla der. Ona gre
Platon, filozoflarn zirvesidir. Fakat Johannes'in doay bl
d drt snftan ilk , dolaysz olarak Aristoteles'in u
dncesinden tremitir:
1 - Devinmemi olan devinen
2 - Devinmi ve devinen
3 - Devinmi fakat devinmeyen.
Johannes sisteminde ne yaradan, ne de yaradlm olan di.r
dnc varlk, nenin Tanr'ya dnecei konusundaki yapma
Dionysios retisinden tremitir.

166
 Johannes'in, yukarda yaptmz zetten, s nnilik dna
kt ve yaratklarn zsel gerekliini haydayan (reddeden)
tm tanrclnn Hristiyan retisine kart olduu aka an
lalmaktadr. Yaradl hiten diye yorumlamas herhangi
bir uz-grl tanrbili mcinin kabul edecei trden deildir.
Plotinos'a ok yakndan benzeyen lemesi, Kii'nin eit
liini srdremez. Halbuki Johannes kendisini bu noktada em
niyete almak ister. Onun zihninin bamszl bu itizailerinde
grlr ve IX. yzyl iin artcdr. Onun yeni-Platoncu gr
rlanda'da yaygn olabilir. IV ve V. yzyllarda Grek babalar
arasnda olduu gibj . Eer beinci yzyldan dokuzuncu
yzyla dein rlanda Kilisesi hakknda, Hristiyanl hakknda
daha ok nen bilseydik Johannes'i daha az artc bulabilirdik.
te yandan Johannes'teki itizaleiliin ounun, Sanctus Pa
ulus'la varsaylan ilikisi dolaysyle yanl olarak snni bir
kii olduuna inanlan yapma-Dionysios etkisine balanabilir.
Johannes'in yarad l zamansz saymas da doallkla iti
zaldir ve onu, ncil'in yaradl blmndeki hikayenin meca
zi olduunu sylemeye gtrr. Cennet ve Adem'le Havva'
nn cennetten kovulmas szel olarak (la fzen) yorumlanma
mal. Btn tm-tannclar gibi Jo hannes'in de gnah konu
sunda glkleri vardr. O, insann aslen gnahsz olduunu
ve gnahsz olduu srada cinsel bir ayrma sahip bulunmad
n dnyordu. Bu dnce do allkla lncil'deki Tanr on
lar erkek ve dii olarak yaratt1> anlatmyle elikiye yol a
maktadr. Johannes'e gre, insann erkek ve dii diye ikiye ay
nlmas. sadece gnahn sonucu y d u . Kadnlar insann ahlak d
ehvet! i ve dkn yann temsil eder. Sonunda cinsiyet ayrm
yeniden ortadan kalkacaktr ve bil salt ruhani bir yapya sahip
olacaz (Sanctus Augustinus'a kardr byle bir dnce).
Gnah yanl yere ynelmi istemiir (iradedir), iyi olmayan bir
neni yanl olarak iyi saymaktr. Onun ceza grmesi doaldr.
O ceza. gnahl arzularn boluunu anlamaktan biim lenir.
Fakat ebedi deildir. Origenus gibi, Johannes de bakalarndan

167
daha ge de olsa, sonunda eytanlarn bile kurtulacana inanr.
Johannes'in yapma-Dionysios evirisi ortaa dncesine
byk etki yapmt. Fakat onun en byk yapt olan Doa'nn
Blnmesi Uzerine'nin etkisi ok kkt. Bu yapt birok
kez itizab olarak knand. Sonunda Papa III. Honorius, 1 225
ylnda onun btn nshalarnn yaklmasn buyurdu. ok kr
papann bu buyruu tam anlamyle yerine getirilmedi.

168
 XI. YZYILDA KLSE REFORMU

Bat Roma imparatorluunun zlnden beri Avrupa

ilk kez Xl. yzylda sonradan bir geriteyie dnmeyen ilerlemeye
tank oldu. Geri, Carolus hanedannn yapt rnesans ra
snda bir tr ilerleme grlmt . Fakat o salam kmad.
XI. yzyldaki gelime srekli ve ok yanlyd. O gelime ma
nastr reformuyla balad. sonra paal k e k ilise yenetimine
uzand. Yzyln sonuna doru ilk skolastik filozoflar yeti
tirdi. Sarakenos'Iar, Normanlar ynnden Sicilya dna ka
rlmlard. Macarlar Hristiyan olunca yanaclktan vazgeti.
Normanlarn Fransa ve ngiltere' deki- fetihleri bu lkeleri Skan
dina vyallarn srprizi i saldrlarndan kurtard. Bizans nfuzunun
geetli olduu yerler dnda barbar yntem olan mimarlk ani
bir ycelik kazand. Eitim seviyesi din adamlar arasnda kor
kun derecede, din-d aristokraside epey ilerledi.
Reform devinisi nceleri kendisini ortaya koyanlarn zi
hinlerinde srf ahlaksal itkilerle ortaya kmt. Manastdar
daki keiler, kiliselerdeki rahipler kt yollara dmlerdi.
abal kiiler, onlar kendi koyduklar ilkelere gre yaatmaya
alt. Bu salt ahlaksal ilkenin ardnda, balangta bilin d
olan, fakat gittike aa kan bir bakas vard. O gereke
(motif), din adamlyle din-d ileri ayrma iini btnlemek
ve bunu yaparken de din adamlnn gcn arttrmakt. Do
l aysyle, kilisedeki reformun baanya ulamasyle, imparator
ve papa arasnda iddetli bir uyumazln bagstermesi doald.
Rahipler Msr'da, Babil ve ran'da ayr ve gl bir kast biim-

169
lemiti. Fakat, Yunanistan ve Roma'da durum byle deildi. lk
Hristiyan kilisesinde din adamlaryle din-d kiilerin ayrl
yava yava ortaya kmtr. Yeni And'n piskoposlar blm
n okuduumuzda , bu szck imdi kullandmz anlamda
kmyor karmza. Din adamlarnn geri kalan hal ktan ayrlma
snn iki yn vardr. Onlardan biri retiyle, teki siyasetle
ilikili. Siyasal yn, reti ynnden ileri geliyor. Din adaml
baz mucizevi glere dayanr (zellikle, arapla ekmek yemek
ayininde) Vaftiz bunun dndadr. Onu din-d kiiler de uygu
layabilir. Din adamlarnn yardm olmadan evlenme, gnah
karma, mafiret iin yalanma gibi durumlar olanakszd. Daha
nemlisi, ortaalarda ayin srasnda yenen arapla ekmein
vcutta kana dnd varsaym ok nem kazanmt. Ayinin
kerameti onu, bir rahibin uygulamasndayd. Ayindeki arapla
ekmein kanla vcut olduu konusundaki reti 1 079 ylna va
rncaya dein bir iman sorunu olmamtr. Halbuki uzun zaman
inanlnt ona.
Mucizevi gleri dolaysyle rahipler bir kiinin ebediyen
cennette mi yoksa cehennemde mi kalacan belirleyebilirdi. Eer
kii aforoz edilmi olarak lmse cehennemliktir. Yok bir rahip
gerekli btn trenleri uyguladktan sonra ruhunu teslim etmise
ve salnda gereince nedamet getirip gnah kartmsa cen
netliktir . . Bununla birlikte cennete gitmezden nce mevta bir
sre belki de ok uzun bir zaman harcayacaktr, arafta strap e
kerek. Rahipler bu zaman, lnn ruhu iin ayinler dzenleyerek
ksaltabilir. Onlar uygun bir cretle bu ii yapnaa hazrdr.
Btn bunlara gerek rahipler, gerekse din-d kiiler y
nnden gerekten ve salam biimde inanld anlalmaldr.
O sadece resmen itiraf edilmi olan bir inan deildi. Din adam
larnn mucizevi gleri onlara koca koca ordulara sahip eden
prensiere kar pek ok utkular (zaferler) salamt. Bununla bir
likte bu g iki ekilde snrlanmtr. Onlar :
1
- Din-d kzgn kiilerden gelen ve nereye varaca belli
olmayan tutku patlamalar;

1 70
 2 - Din adamlar arasnd2ki blnmelerdi.
Roma sakinleri, VII. Gregorius zamanna dein papann
kiiliine byk bir sayg gstermedi. Onlar, kargaal hizip a
tmalar gerektirdiinde papalr karabilir, tutuklayabilir, ze
hirleyebilir ve onlara kar savasabilirlerdi. Bu Romallarn inan
laryle nasl uyuabilirdi ? Bu sorunun karl kuk usuz ksmen,
Romallarn kendi kendilerini (enetim sistemine sahip olmayn
da, ksmen bir insann lm yatanda nedamet getirebilecei
dncesinde bulunabilir. Roma'da, baka yerden daha az i g
ren bir neden daha bulunmak:ayd. O da krallarn, lkelerin
deki piskoposlar kendi istemlerine bal klmas ve bylece ra
hipler kendilerini lanetten kurtaracak lde etki edebiimi ol
malardr. Kilise disiplini ve birleik kilise hkmeti bylt<ce,
din adamlarnn gcnn esasn biimlemekteydi. Bu varglar
din adamlarndaki ahlaksal reformun bir paras olarak Xl.
yzylda salanmt.
Din adamlarnn gc tamamen tek tek din adamlarnn
katland hatr saylr fedakarlklada salanmtr. Kilise re
formcularnn mcadele etmek zere enerjilerini ynelttii iki
ktlk, dinsel mevkilerin parayla alnp satlmas ve evlilik d
birlikte yaama adetiydi. Bunlardan her ikisi hakknda baz
nenleri sylemek gerekecektir.
Kilise, sofu kiilerin iyiliksevedii dolaysyle zengin olmu
tu. Piskoposlarn ounun geni m alikaneleri vard mahalle ra
hipleri bile kural olarak o zamanlar iin konforlu saylan bir ha
yat sryordu. Piskoposlarn atanmas uygulamada genellikle
krallarn, bazen de krallara bal olan feodal bir soylunun elindeydi.
Kral iin piskoposluklar satmak allm bir deviniydi. Bu,
gerekte kraln gelirinin esasl bir parasn biimlerdi. Piskopos
da kendi payna, yetkisi snrna giren mevkileri satard. Bu ko
nuda, gizli bir nen yoktu. Gerbertus (II. Sylvester) u szlerle pis
koposlar temsil etmekteydi: Altnm var. Piskoposluu elde
ettim. Ayrca, altnm geri almaktan korkmuyorum. Gereini
dnmek yeter. Bir rahip tayin ederim , altnm alrm. Bir

1 71
deakonos (rahipten daha alt aamada bir kilise grevlisi) tayin
ederim, ynla gm alrm. te verdiimi topladm gitti.
(Cambridge Ortaa Tarihi, V, Konu 10). Darnianus'lu Petrus
1 059 ylnda M ilano'da bapiskopostan aaya doru her din
adamn mevki alm satmndan sulu bulur. Durum hi bir e
kilde istisnai deildi.
Mevki alm satm, doallkla gnaht. Fakat ona, sadece
gnah olmas nedeniyle kar durulmuyordu. Bu i, kilise ta
yinlerinin meziyete gre deil servete gre dalmasna, pisko
poslarn ta yinine din d makamlarn karmasna yol ayordu.
Bylece piskoposlar din d yneticilerin uyruu oluyor ve
piskoposluk feodal sistemin paras durumuna geliyordu. Ayrca
bir kii mevki satn aldnda doal olarak verdiini geri almaya
giriiyor, sonuta, manevi ilerle olmaktan ok dnya ileriyle
urayordu. Bu nedenlerle mevki alm satmna kar giriilen
kampanya, din ad amlarnn erk mcadelesinin gerekli bir para
sn biimlemekteydi.
Din adamlarnn bekar kalmas konusuna da, benzer d
nceler uygulanabilir. Xl. yzyl reformcular ok kez bir ev
lilikten szetmenin doru olduu yerde kural d evlilikleri
odalklar ileri srmlerdir. Keiler, doallkla, kendilerini
arla (afiflie) adadklarndan evlenemezdi. Dou kilisesinde,
mahalle rahiplerinin evlenme konusunda ak bir yasak yok
tu. Bugn de yoktur. Batda XI. yzylda mahalle rahiplerinin
ou evliydi. Piskoposlar, kendi adiarna Sanctus Paulus'un u
anlatrnma dikkat ektiler: Bir piskopos bir kadnn kocas
olma aybndan syrlm olmal. (1. Timothaeos III, 2). Mevki
terin parayla alnp satlmas durumunda olduu gibi ahlaksal
sonu yoktu burada. Fakat din adamlarnn bekarl zerin
de direni, mevki alm satmna kar giriilen kampanyadakine
ok benzer gerekeler kapsamaktayd. (Baknz, Henry C. Lea.
Rahiplerin Bekiirlnn Tarihi) .
Rahipler evlendiinde mallarn doallkla, ocuklarna
braknay denediler. Oullar rahip olanlar, bunu yasaya uy-

1 72
gun biimde yapyordu. Dolaysyle reformcularn g elde
eder etmez giritikleri ilk ilerden biri, rahiplerin oullarnn
da rahip olmasn yasaklamak olmutu. (1 046'da bir din ada
mnn olunun piskopos olamayaca; daha sonra da din ada
m olamayaca iHin edildi) Fakat zaman getike, rahiplerin
oullar olduu takdirde ne yapp edip kilise mallarndan bir
ksmn oullarnn stne geirme tehlikesi belirecekti. Bu eko
nomik dneeye ek olarak, bir rahip; komular gibi aile ba
kan olmas durumunda, komularna, farkl bir kii gibi g
rnmeyecekti. Hi deilse V. yzyldan bu yana bekarlk youn
lde hayranlkla karlanyordu. Eer din adamlar sayg uyan
drmak istiyorlarsa (gleri bu saygya dayanyordu) onlarn,
evlilikten kamarak bakalarndan ayrlmas gerekliydi. Reform
cularn kendileri kukusuz, evliliin gerekten gnah deilse
bile bekarlktan daha aa bir durum ve sadece insan vc udu
nun zayfl sonucu olduuna inanyordu . yle diyor Paulu s :
Eer onlar sabredemezlerse brak evlensinler. I. Korinthos'
lular, VII, 9) . Fakat gerekten kutsal olan bir kii S abredebil
melir Bylece din adamlarnn bekarl, kilisenin manevi oto
ritesi iin vazgeilmez bir e olmutu.

XI. YZYILDA REFORM DEVNS

Bu genel giriten sonra Xl. yzyl kilisesindeki reform de

vinisinin gerek tarihine girebiliriz.
Balang, Aquitaine Dk sofu William'n 9 1 0 ylnda
Cluny manastrn kurmasna dein geri gider. Bu manas tr,
balangta papa dnda btn d otoriteden bamszd. Ay
rca, manasrn keiine o manastrdan doan br manasr
lar zerinde otorite kurma hakk da verilmiti. O sralarda ma
nastrllarn ou zengin ve babotu. Cluny, ar ilecilikten
kanmsa da edep ve terbiyeyi koruma konusunda dikkatli
davranyordu. kinci kei Odo talya'ya gitmi ve deiik Roma

1 73
manastrlarnn denetlemesini ele alm ve daima baar gs
termiti. Kendilerinden nceki keii ldrerek i bana geen
iki rakip keiin yaratt ayrlkla blnen Farfa manastn,
Odo'nun tayin ettii Cluny keilerine kar direndi. Alberich'
in silah gcyle i bana getirdii keii zehirleyerek hertaraf
etti. ( Cambridge Ortaa Tarihi, V, 662). (Alberich Odo'yu
davet eden Romal yneticiydi.) XII. yzylda Cluny'nin re
formcu hz yavalad. Sanctus Bemard us manastro ince mimari
yapsna kar kt. Zamann en ciddi kiileri gibi Bemard da
grkemli kilise yaplarn gnahkar bir bilincin iareti sayyordu.
Xl. yzylda reformcular baka tarikatler de kurdu. ileci
bir Tarik-i dnya olan Romuald'n Kamaldoli tarikati bun
lardan biriydi. Demian'l Petrus onun ardhyd. Kendisinden
az sonra szedeceiz. Ar olmaktan bir trl vazgemeyen
Cartusianusuluk 1084'te Kln'l Bruno'nun yaptyd. 1098'de
Citeaux'ular tarikati kuruldu ve 3'te Sanctus Bemard us
ona katld. Benedictus erkanna sk skya sarlm olan Cite
aux'uluk, renkli camlar yasaklamt. Gndelik ilerde kar,
yani din-d . kiileri kullanmaktayd. Bu adamlar ikrarda bulu
nur, tarikate balanrlard. Fakat onlarn okuma yazma ren
mesi yasaklanm, sadece tarm, bina yapm v.. grevlerde kul
lanlmas ngrlmt. Yorkshire'deki Fountains manastr
Cisterciumcudur. eytann btn gzelliklerini dnenler iin
dikkate deer bir binadr oras.
Farfa rneinden anlalaca gibi ( tek rnek deildir o).
manastr reformcular byk yiitlik ve enerji gereksiniyordu.
Onlar. baanya ulatklar yerlerde din-d otoritelerce destek
lenmiti. Reformu nce papalkta, sonra btn kilisede olanakl
klan bu adamlar ve onlarn ardllaryd.
Papaln reformu bununla birlikte her neoden nce im
paratorlarn rnyd. Babadan oula geen papaln son tem
silcisi olan IX. Benedictus 1032'de papalk tahtna kmt.
(O sra 12 yana bast sylenir.) Tusculumlu Alberich'in o
luydu Benedictus. Tusculumlu Alberich'e biz, bakei Odo'yl a

1 74
ilgili olarak rastlamtk. Odo ya ilerledike sefahata daha
ok dt ve Romallar bile hayretler iinde brakt. En sonunda
o ktl, evlenmek iin pap alktan ayrlnaa dein gtr
mt. Benedictus, papalk ma kamni vaftiz babasna satt.

VI. GREG ORIUS

Vaftiz babas, VI. Gregorius adyla papalk tahtna otur

du. Bu kii papal parayla sat P almasna karn reformcuydu.
Hildebrand'n arkadayd. (Hildebrand , VII. Gregorius'tur.)
VI. Gregorius'un papal elde edi tarz kapal geilmeyecek
lde skandal doluydu. Gen imparator III. Henry (1039 - 1 056)
sofu bir reformcuydu. Gelirinin byk bir blm pahasna
parayla mevki alm satmn brakt. Piskopos atama hakkn
elinde tuttu. 1 046'da 22 yand ayken talya'ya geldi. VI. Gre
gorius'u, parayla mevki satt iin papalktan uzaklatrd.
III. Henry, saltanat srasnda papa atama ve aziini hak
olarak grmtr. Bununla birlikte o, bu hakk reform karlar
yolunda ustalkla kulland. VI. Gregorius'tan kurtulduktan
sonra papala Bamberg'li Suidger adl bir Alman piskoposunu
atad. Romallar, sahibi olduklarn iddia ettikleri ve hemen
daima ktye kullandklar papa seme hakkn braktlar. Bam
berg'li Suidger atandktan bir yl sonra ld, yine imparatorun
atad yeni papa da aa yukarl hemen (sylentiye gre zehir
lenerek) ortadan kalkt.
III. Henry bunun zerin e 1'oul'lu Bruno adl bir akraba
sn papa yapt. Bruno, IX. Leon adyla papalk grevini uygu
lamaya giriti. 1049 - 1054 yllar arasnda grev yapan Leon ciddi
bir reformcuydu, ok yolculu k yapt, konsller toplad. Gney
talya'da Normanlarla savamak istedi. Fakat bu ite baar
k azanam ad. Hildebrand onun da arkadayd. Dahas Hildeb
rand Leon'un rencisi de denebilirdi.
Leon lnce, imparator bir papa daha getirdi i bana.

1 75
Eichstadt 'l Gerhard adl bu kii l055'te Il. Victor oldu. Fakat,
bir sonraki yl imparator ld. Bir yl sonra da papa. Bu noktadan
sonra imparator - papa ilikileri daha az dosta olmutur. Papa,
III. Henry'nin yardmyle manevi otorite kazanm ol
duundan, nce imparatorlardan bamszln, sonra da on
lardan stn olduunu ilan etti. Bylelikle 200 yl sren b
yk bir uyumazlk balad ve imparatorun yenilgisiyle sona
erdi. Dolaysyle, III. Henry'nin papala reform getirme po
litikas zamanla ksa grl kt.
Daha sonraki imparator IV. Henry, 50 yl saltanat sr
mtr (1056 - 1 106). Balangta ya kk olduu iin yne
tim Henry'nin annesi imparatorie Agnes'in elindeydi. IX. Step
hanos bir yl papalk yapmt. O lnce kardinaBer bir papa
setiler. Romallarsa, daha nce III. Henry'nin basksyle vaz
gemi olduklar hakk yeniden ne srerek baka bir papa
zerinde durdular. mparatorie Agnes, kardinallerin setii
ve Il. Nicolaus adn alan adaydan yana kt.
Il. Nicolaus'un papal yl srmesine karn nemliydi.
O, Normanlarla bar yapm, bylece papal, imparatora
daha az bal duruma getirmiti. Onun zamannda papalarn
seilme tarz iin bir buyrultu karld. Buyrultuya gre seim
nce kardinallar, sonra da Roma halk tarafndan gerekleti
rilecekti. Roma halknn bu ie katlmasnn salt biimsel (for
me!) olduu anlalyor. Gerekte papay, kardinal piskoposlar
seecek ve seim olana varsa Roma'da yaplacakt. Fakat,
Roma'daki koullar seimi g ve istenmeyen bir duruma ge
tirirse o baka yerde de yaplabilirdi. Seimde imparatora hi
bir hak tannmayacakt. Bir atmadan sonra kabul edilen bu
buyrultu, papaln din-d denetimden kurtulmas yolunda
esasl bir admd.
Il. Nicolaus, gelecekte mevki satm dolaysyle sulanm
kiilerin yapacaklar dinsel atamalarn geerli olmayacan
ilan eden bir buyrultu yaynlad. Bu buyrultu gemie uzanm
yordu (makable amil deildi). nk byle bir nene girimek,

176
 srada grev yapan rahiplerin byk bir ounluunu yeteneksiz
klmak demekti.
II. Nicolaus, kilise banda bulunduu srada Milana'da
ilgin bir ekime bagsterdi. Milano bapiskoposu, Arnbresi
us geleneini izleyerek papadan bir bakma bamsz olduunu
ileri srd. Piskopos ve evresindeki din adamlar aristokrasiyle
biriikti ve reforma iddetle kar koyuyordu. Tccar ve aa
snflar, din adamlarnn sofu olmasn istemekteydi. Din adam
larnn bekarln desteklemek amacyle isyanlar bagsterdi.
Milano bapiskoposuna ve onu izleyeniere kar Pataria ad
verilen bir reform devinis i balad. Papa 1059'da reform devi
nisini desteklemek amacyle Milana'ya Sanctus (Saint) Petrus
Damianus'u eli olarak gnderdi.
Damianus, Tanrsal Mutlak Kudret zerine adl ve tanr
nn elime yasasna kar iler grebildiini ve gemii olma
m yapabileceini savunan bir deneme yazmtr. (Sanctus
Thomas'n haydad (reddettii) bu gr, o zamandan beri sn
nilik ddr.) Damian us ayrca diyalektie kar gelmi ve felsefeden
teolojinin hizmetisi diye sz etmitir. Grdmz gibi o,
tarik-i dnya Romuald'n ardlyd ve ynetim ilerini byk
bir isteksizlikle yapyordu. Bununla birlikte, onun kutsall
papalk iin byk deer tamaktayd. Petrus pamianus'u bu
nedenle, reform kampanyasna yardmc olmas iin ikna etmeye
ok altlar. Ve Petrus, papann tasarlarn kabul etti. 1059
ylnda o Milana'da toplanm olan din adamlarna, mevki
alm satmna kar bir konuma yapt. Din adamlar yle kzd
lar ki, Petrus'un yaants tehlikeye girdi. Fakat, sonunda be
Jagatiyle onlar kendi yanna ekmesi mmkn oldu. Ve onlar
hep birlikte alayarak sulu olduklarn itiraf ettiler. Ayrca,
itaat edeceklerine sz verdiler. Bir sonrak papa dneminde im
paratorla Milana'daki kilise nfuz alan konusunda anlamaz
la dld. Patarine'lein yardmyle, utkuyu (zaferi) papa
kazand.
Il. Nicholas 1061 ylnda ld srada IV. Heny artj.c

1 77
bymt. Papalk tahtna geecek kii hakknda onunla kar
dinaller arasnda bir anlamazlk kt. mparator seim buyrul
tusunu kabul etmemi ve papalarn atama hakkn elinden b
rakmaa hazrlanmamt. U uyumazlk yl srd. Sonunda
kardnallerin setii stn geldi ve imparatorla papalk divan
arasnda herhangi bir g gsterisi olmad. Terazinin kefesinde
arlk yapan, kardnallerin papa'snn ak artamyd (meziye
tiydi). O, erdemle deneyi birletirmi ve sonradan Canterbury
bapiskoposu olan Lanfranc'n da rencisiydi. Il. Alexandros
adndaki papann lm (1073) ardndan Hildebrand (VII.
Gregorius) papa seildi.

VII. GREGORIUS

VII. Gregorius (1073 - 1 085), papalarn en ileri gelenlerinden

biridir. O uzun sre kilise toplumunda n sray igal etmi ve
papalk politikasna byk etki yapmt. Onun yardmyle
papa Il. Alexandros, fatih William'n ngiltere'deki giriimini
kutsad (takdis etti). Hildebrand, talya'da da kuzeyde de
Normanlardan yana kmt. Papal mevki alm satmyle
mcadele iin satn alan VI. Gregorius. Hildebrand' korumak
tayd. Bu papann azlinden sonra Hildebrand, iki yln srgnde
geirdi. Hayatnn geri kalan ksm, ounlukla Roma'da har
canan Hildebrand bilgin bir kii deildi, fakat byk lde
byk VI. Gregorius'tan, Sanctus Augustinus'tan esinlenmiti.
Sanctus Augustinus'un retilerini de bir kahraman gibi grd
byk Gregorius kanalyle -renmiti. Papa olduktan sonra
kendisinin Sanctus Petrus'un szcs olduuna inand. Bu ona bir
k endine gven duygusu kazandrd. Hildebrand'n girimi olduu
dnyasal ilerin dikkate alnmasyle yaplan bir hesap karsnda,
bu duygu yersizdi. Hildebrand, imparatorun otoritesinin tan
nsa! bir kaynaktan geldiini kabul etmiti. Balangta o, papayla
imparatoru iki gze benzetmiti. Sonra, imparatorla kavga edince

1 78
gnete aya benzetti. (Doallkla, gne papayd.) Papa manevi
bakmdan yksek deerlere sahip olmalyd. Bylece imparator
ahlak dna knca papa onu tahtndan indirebilmeliydi. Papaya
kar koymaktan daha ahlak d bir ey olamazd. Hildebrand
btn bunlara gerekten ve iyice inanmt.
VII. Gregorius din adamlarnn bekirln kkletirebil
mek iin, eski papalardan daha ok alt. Almanya'daki din
adamlar itiraz ettiler, bu ve baka nedenlerle imparatordan
yana ktlar. Bununla birlikte din-d kiiler, her yerde rahip
lerin bekar kalmas tezini savunuyordu. Gregorius evli rahipler
ve onlarn eierine kar din-d kiilerin bakaldrmasn k
rkledi. Rahipler de, eleri de ok kez vahice muamele karsn
da kald. VII. Gregorius, din-d kiileri evlenmekte veya
evli kalmakta direnen bir rahibin ynettii ayine katlmamaya
ard. Evli din adamlarnn ynettii sacrament ayinlerinin ge
ersiz olduunu, bu tr din adamlarnn kiliseye girmemesi ge
rektiini bildirdi. Btn bunlar, din adamlarnn kar koymasm
ve din-d kiilerin desteine yol at. Papalarn hayatlarnn teh
likeye girdii Roma'da bile Hildebrand, halkn tuttuu bir kii
durumuna geldi.
Gregorius'un zamannda rtbe tevcihi konusunda byk
bir anlamazlk dodu. Bir piskopos takdis edildiinde ona
grev sembol olarak, yerine gre imparator veya kral tara
fndan bir asa ve bir yzk verilirdi. Dolaysyle, imparator
veya kral. piskoposlarn feodal efendisi olurdu. Gregorius y
zkle asa'nn papa tarafndan verilmesi gerektiini ileri srd.
Anlamazlk kiliseyi feodal sradzeninden (hiyerari) ayrma
urasnn bir blmyd. Bu ura uzun sre srd. So
nunda papalar btnyle galip geldi.

CANOSSA'YA GTREN KAVGA

Canossa'ya gtren kavga Milano bapiskoposluu konu-

1 79
sunda anlamazlkla bagsterdi. mparator 1 075'te, piskopos
yardmclarnn rzasyle bir bapiskopos atad. Papa bunu kendi
hakknn ihlali sayd, imparatoru afaroz ve hal' ile tehdit etti.
mparatorsa, buna Worms'ta bir konst toplayarak karlk
verdi. Konslde piskoposlar papaya olan ballklarndan vaz
getiler ve yazdklar bir mektupla, onu zina, yalanclk ve hep
sinden kts, piskoposl ara kt davrannakla suladlar. mpa
rator ayn zamanda ona, kendisinin (imparatorun} btn dn
yasal yarglarn stnde olduunu bildiren bir yaz yazd. m
paratr ve ondan yana kan piskoposlar Gregorius'un aziedil
mi olduunu iliiri ettiler. Gregorius da karlk olarak impara
toru ve piskoposlar afaroz ederek onlarn azi ve hal' edilmi
olduur:ii. aklad. Perde bylece kapand.
lk perdede zafer papannd. nceden IV. Henry'ye ba
kaldrm. sonradan onunla barm olan Saxonlar ona kar
yeniden isyan etti. Alman piskoposlar. Gregorius'la bart.
Diya, imparatorun papaya kar girimi olduu muameleyle
alkaland. Bir sonraki yl (1077) Henry affedilmesini istemeye
karar verdi. K ortasnda kars ve kundaktaki ocuu ve ma
iyetiiden birka kiiyle Mont Cenis geidini aarak, papann
bulunduu Canssa atosu nnde bir dilenci gibi durdu. Papa,
imparatoru yalnayak ve zerindeki ince gnah karma elbi
sesiyle atosunun nnde gn bekletti, nihayet kabul etti.
Henry, nadim .olup bir daha byle iler yapmayacana, gelecekte
papann buyruklarn dinleyeceine yemin ettikten sonra ba
land, yeniden kilise cemaatine katld. Artk Henry'nin Alman
muhalifleri konusunda, papa ne derse o olacakt.
Bununla birlikte, papann zaferi aldatcyd. O kendi teolo
jisinin hazrlad koullarn kurban oldu. (Onlardan birinden,
grdmz gibi, nadim olanlarn balanmas srasnda ya
rarlanmt). Garip olan udur: Papa, Henry'ye kanm ve onun
nedametinin iten olduunu varsaymt. Fakat, ksa zamanda
hatasn anlad. Artk Henry'nn Alman dmanlarndan des
tek gremezdi. Onlar, papann kendilerini tuzaa drdn

180
varsaymlard. O andan balayarak her nen papann aleyhine
dnd.
Henry'nin Alman dmanlar ona rakip, Rudolf adnda bir
imparator setiler. Balangta, Henry'yle Rudolf arasnda bir
tercih yapmann kendine ait olduunu syleyen papa, bir karar
vermeyi reddetti. Nihayet 1080 ylnda Henry'nin nedametinin
yapmack olduunu aniayarak Rudolf lehine karar verdi. Bununla
birlikte Henry, Almanya'daki muhaliflerin oundan yarar
lanp ve kilise evrelerinde kendisini destekleyenlerle bir kar
papa seti ve setii papayla da 1084 ylnda Roma'ya girdi.
Kar papa, ona gereince ta giydirdi. Fakat her ikisi de Gre
gorius'u kurtarmak iin harekete geen Normanlar nnde geri
ekilmek zorunda kald. Normanlar, Roma'y vahice yama
etti. Gregorius'u da alarak gittiler. Gregorius, bir yl sonra lene
dein onlarn tutsa olmutur.
Bylece Gregorius'un siyaseti feHiketle sonuland. Fakat
o siyaset daha lml olarak Gregorius'un ardllarnca izlendi.
O an iin papaln lehine olacak bir uzlama icat edildi. Fa
kat, atma, gerekte uyumaya varmayacak cinstendi. Sonraki
konuda, onun ileri evrelerini (safhalarn) anlatacaz.
XI. yzyln dnce gelimesi hakknda baz nenler sy
lemek doru olur. X. yzyl, filozoflardan yoksundu. Gerbrecht
( Papa Il. Sylvester (999 1003)) bunun dndadr. O da bir
-

filozof olmaktan ok bir matematikidir. Xl. yzyl ilerledike,

gerek felsefi stnle sahip kiiler ortaya kmaya balad.
Bunlardan en nemlisi Anselmus ve Roscelinus'tu. Sz edil
meye deer baka kiiler de vardr. Bunlarn hemen hepsi, re
form devinisiyle ilikisi olan keilerdi.

TOURS'LU BERENGAR

Onlarn en eskisi olan Petrus Damianus'tan zaten sZ:

mitik. Tours'lu Berengar (lm 1088) bir tr usu (ras:yonal

181
olduundan ilgi ekicidir. O, usun otoriteye stn olduunu
ileri sryor ve grn desteklemek amacyle Johannes Scotus'a
bavuruyordu. Dolaysyle lmnden sonra lanetlendi. Be
rengar yenen ekmein kan ve vcuda dntn kabul et
medi. ki kez bu duncesinden dnmeye zorland. Onun iti
zaileriyle Tanr'nn Vcudu ve Kan zerine (De corpore et san
guine Domini) adl yaptyle mcadeleye giriti. Lanfranc Pavia'
da domu, Bologna'da hukuk renimini yapm ve birinci snf
bir aytmc (diyalektiki) olmutu. Fakat, tanr-bilim (teoloji)
uruna aytm brakt ve Bec manastrna girdi, orada bir okul
ynetti. Fatih William, Lanfranc' 1070 ylnda Canterbury ba
piskoposu yapmtr.

AZiZ (SANCfUS) ANSELMUS

Sanctus Anselmus, Lanfranc gibi, bir talyan Bec manas

trnda kei ve Canterbury'de bapiskopostu (1093 - 1 109). Ba
piskopos olarak VII. Gregorius'un ilkelerini izlemi ve kralla
bozumutu. Tanr konusundaki ontolojik kant bulmasyle
tannr. Bu kant ylece ileri srmt : Tanr'y mmkn olan
en byk dnce nesnesi olarak tanmlamaktayz. imdi, eer
bir dnce nesnesi var deilse, ona tpa tp benzer ve var
olan bir .bakas, ondan byk demektir. Bylece, btn dnce
nesnelerinin en by var olmal. nk, baka trl, ondan
daha byk bir bakas var olacaktr. Dolaysyle Tanr vardr.
Bu kant tanr-bilimciler ynnden hi kabul edilmedi.
Zamannda ok eletirildi. XIII. yzyln ikinci yarsna dein
unutuldu. Aquiono'lu Thomas onu reddetti ve teologlar ara
sndaki otoritesi bu nedenle geerli oldu. Kantn filozoflar
arasndaki yazt daha iyiydi. Descartes onu, biraz dzeltilmi
biimiyle diriltti. Leibniz, Tanr'nn olanakl olduunu belgi
leyen bir ekle geerli bir kla sokulabilir sand. Kant, kknden
yktm dnd. Yine de, onun, Hegel ve Hegel'i izleyenierin

182
sisteminde ve Bradley'in olabilen ve olmas gereken vardr
ilkesinde ortaya ktn grmekteyiz.
Byle sekin bir tarihe sahip olan bir kantn, geerli ol
sun olmasn, saygyla ele alnmas gerektii aktr:
Gerek soru udur: Dnebildiimiz ve sadece kendini
dnebildiimizden, dncelerimiz dnda var olduu gs
terilen bir nesne var mdr ? Her filozof buna evet karl ve
recektir. nk bir filozofun ii nenleri, (eyleri) dnya hakkndaki
gzlemleden ok, dnceyle ortaya karmaktr. Eer evet
doru cevapsa, salt dnceden nenlere doru bir kpr kurul
mu demektir. Eer doru cevap deilse, byle bir kpr de
yoktur. Bu genelletirilmi biimiyle Platon, idealarn nesnel
liini ispat iin bir tr ontolojik kant kullanr. Fakat, Ansel
mus'tan nce kimse onu, plak mantksal safl iinde ileri
srm deildir. O, saflk kazanrken akla uygunluunu kay
betmitir. Fakat bu da Anselmus hesabna yazlacak bir husus
tur.
Anselmus'un geri kalan dnceleri genellikle, pek ok
Platoncu dnceyi ald Sanctus Augustinus'tan gelir. O,
Platoncu idea'lara inanm tr. Platon'dan Tanr'nn varl hak
knda baka bir kant karr. Yeni-Platoncu kantlarla Ansel
mus, sadece Tanr'nn deil, lemenin (teslisin) de varln
belgilediini itiraf eder. (Piotinos'un bir Hristiyanca snni
olarak kabul edilebilecek trden deilse de leme dncesine
sahip olduu hatrlanmal).
Anselmus usu, imana bal sayar. Augustinus'u izleyerek,
anlamak iin inanyorum der. man olmakszn Tanr'y
anlamann olanakl olmadn syler. Ona gre Tanr doru deil,
adalettir. Johannes Scotus'un da benzer nenler syledii anm
sanacaktr. Onlarn ortak kayna Platon'dur.
Sanctus Anselmus Hristiyan felsefesinde kendinden nce
geenler gibi Aristoles geleneinden ok, Platon'a baldr. Bu
nedenle o, Aquino'lu Thomas'ta en yksek noktasna varan
skolastik' adl felsefenin aync zelliklerine sahip deildir.

183
Bu tr bir felsefenin, Anselmus'un 1 7 ya k, Roscelinus'la
balad hesap edilebilir. Roscdinus, yeni bir dnemi iaret
eder.
Ortaa felsefesinin XIII. yzyla dein daha ok Platoncu
olduu sylendiinde, Platon'un Timaeos'unun bir paras d
nda, ikinci, nc elden tanndni gznnde bulundurmak
gerektir. Szgelimi Johannes Scotus, savunduu dnceleri
Platon olmasa savunamazd. Onda Platonik olan, daha ok,
yapma-Dionysios'tan gelmedir. Bu yazarn yaad tarih belir
sizdir. Fakat onun Yeni-Platonc'u Praklos'un ardl olduu muh
temel grnyor. Johannes Scotus'un da Praklos'un adn bile
duymad ve Plotinos'tan tek satr okumam olmas muhte
meldir. Yapma Dionysios'tan ayr olarak, Platonculuun orta
alardaki br kayna Boethius'tu. Bu Platonculuk ok ba
kmdan, modern bir inceleyicinin Platon'un kendi yazlarndan
karaca Platonculuktan farklyd.
Ortaalardaki Platonculuk dinle ak bir ilikisi olma
yan her eyi atmt (Platon'dan) ve Platon'un dinsel felsefesini
de br dnceleri pahasna geniletip n plana almt. Pla
ton'daki bu gr deimesi zaten Platinos yznden gerek
letirildi. O alarda Aristoteles hakkndaki bilgi de ok azd
ve kar yndeydi. Onun hakkndaki XII. yzyla kadar bili
nenler Boethius'un Kategoriai v e de Emendatione'nin (Peri Her
meneias, nerme Uzerine) (ikisi de Aristoteles'in yapt) Bo
ethius ynnden yaplm evirisinden ibaretti. Bylece, Aris
toteles, sadece bir aytmc (diyalektiki), Platon, sadece bir din
filozofu ve idealar kuramnn bulucusu olarak grld. Orta
alarn daha sonraki yllarndaysa bu ksmi grler yava
yava dzeltildi (zellikle Aristoteles konusunda). Fakat Platon
konusundaki oluum rnesansa dein tamamlani.mad.

184
 SLAM KLTR VE FELSEFESi

Dou imparatorluuna Afrika ve spanya zerinden gr

ilen saldrlarla, kuzey barbarlarnn bat Roma'ya giritii
saldrlar iki adan farkldr:
1 - Dou Roma imparatorluu 1453 ylna kadar yaamtr.
Bu, bat Roma'dan 1 000 yl daha uzun bir sre demektir.
2 - Dou Roma'ya kar giriilen belli bal saldrlar, fe
tihten sonra Hristiyan olmayan ve kendilerine ait nemli bir
uygarlk gelitiren slamlardan gelmiti.
slamsal dnemin balad hicret M. S. 622 ylnda olmutu.
Hicretten 10 yl sonra Muhammet ld. Bu lmden hemen
sonra Arap fetihleri balad ve alacak bir abuklukla geliti.
D ouda Suriye 634'de istila edilmi ve iki yl sonra btnyle
baemiti. ran 637 ylnda istila edildi. Burann fethi, 650 y
lnda tamamland. Hindistan 664 ylnda ele geirildi. stanbul
669'da kuatld (daha sonraki kuatma tarihi 7 1 6 - 71 7'dir.)
Batya ynelen hareket bu denli abuk gelimedi. Msr 642
ylnda fethedilmiti. Kartaca'ya da uzamlmas iin 35 yl daha
gemesi gerekti. Kuzeybatdaki kk bir ke dnda spanya
7 1 1 - 7 1 2 yllarnda slamlar nnde diz kt. Batya doru
genileme peygamberin lmnden tam bir yl sonra (Sicilya
ve gney talya dnda) slamlarn 732'de Tours savanda ye
nilgiye uramasyle durakla d. (Sonunda stanbul'u fetheden
Osmanl Trkleri imdi bizim ele alacamz dnemden daha
sonraki bir dnemde yaamtr.)
Deiik koullar slamlarn gelimesini kolaylatrrnt.

185
ran ve Dou Roma imparatorluu giritikleri uzun savatarla
ypranmt. Byk lde Nestoriusu olan Suriyeliler Kato
likler elinde eziyet grmlerdi. Halbuki sHimlar hara karl
btn Hristiyan tarikatlerine gz yumuyordu.
Ayn biimde Msrl Monophysisiler (nfusun ounluu
bunlardayd,) istiHiclar ho karlad. Afrika'da Araplar Roma'
llarn hi bir zaman tam anlamyle baediremedii Berberlerle
birleti. Araplar ve Berberler hep birlikte spanya'y ele geirdi.
Orada Vizigothlarn ar derecede eziyet ettii Yahudilerden yar
dm grdler.
Peygamberin dini, zentili leme (teslis) kuram ve sa'nn ye
niden cisimlemesi konusundaki teolojiyle karmak bir hale gel
memi basit bir tek-tanrclkt. Peygamberin, Tanrsallk yo
lunda hi bir sav (iddias) yoktu. Onun ardllar da byle bir
sav ileri srm deillerdi. Peygamber, oyma tantlar hakknda
ki Yahudi yasan yeniledi ve arap kullanmay yasaklad.
M' minin grevi, slamlk adna mmkn olduu kadar ok
fetihler yapmakt. Fakat, Hristiyanlar, Yahudiler ve Zerdti
lere eziyet edilmeyecekti. Onlar, Kur'ann deyimiyle ehl-i kitap't.
Yani kutsal bir kitabn retilerini izlemekteydi.

ARAP DEVLETNN YAPlSI

Arabistan byk lde ld ve nfusunu gittike daha

az besieyecek bir duruma geliyordu. Araplarn ilk fetihleri sa
dece yama saldrs olarak balad. Tecrbe, dmann gsz
ln gsterdikten sonra srekli igal biimine dnt. Yirmi
yl zarfnda l kenarnda bulabildikleri gsz gdalarn ortaya
kard tm glklere alm olan insanlar birden, kendi
lerini, dnyann en zengin blgelerinin efendisi olarak, her
lksten yararlanmaya ve eski bir uygarln tm inceliklerini
elde etmeye hazr olarak buldular. Onlar bu biim deitirmenin
.aldatmacalarna kuzey barbarlarnn oundan iyi dayand.

186
iddetli bir savaa girineden kurmulard imparatorluklarn.
Girdikleri lkelerde ykm ok azd. Sivil ynetim aa yukar
deimeden kald. ran ve Bizans imparatorluunda sivil ynetim
yksek lde rgtlenmiti. Arap oymaklar, balangta o nun
karmaklndan hi bir n en anlamad. V e grev banda bul unan
eitilmi kiilerin hizmetlerini zorla kabul etti. Bu adamlar o
unlukla yeni efendilerine hizmet konusunda hi ekimser kal
madlar. Gerekte deiiklik, onlarn ilerini kolaylatrmt .
nk vergiler byk lde hafifletilmiti. Halklar, hara
demekten kanmak iin ktleler halinde, Hristiyanl brakp
Mslman oldu.
Arap imparatorluu mutlak bir monariydi. Peygamberin
ardl (halefi) olan ve onun kutsallndan byk bir blmn
miras olarak alan halifenin ynetiminde mutlak bir monariydi.
Halifeler szde (nominal olarak) seimle i bana gelmiti. Fa
kat ksa bir sre sonra miras yoluyle grev almaya balad.
lk hanedan, 750 ylna dein sren ve Muhammet'i salt
siyasal nedenlerle tanyan Emevi'lerdi. Emevi'ler, m'minler
arasndaki ar banazlara (mutaassplara) daima kar kmtr.
Araplar yeni din adna dnyann byk bir blmn ele ge
irmise de dinsel bir rk deildi. Onlarn giritii fetih hareke
tinin gerekesi dinden ok, yamaya ve servet merakna dayan
maktayd. Aralarnda banazlk olmas dolaysyle bir avu
sava, byk glklere uramakszn daha yksek uygarla
ve yabanc dine sahip byk kitleleri ynetebilmitir.
ranllar ise tersine ok eski zamanlardan beri derin ve
kkl dneeye dayanan bir dine sahipti. Onlar slam olduk
tan sonra slamlktan, peygamberin ve onun sahabesinin dnd
nden daha dinsel, hatta daha felsefi bir din kardlar ortaya.
Muhammet'in damad Ali'nin 661 'de lmnden beri m s
limler Snni ve ii adyle iki mezhebe ayrlmtr. Snni mez
hebi daha geniti. ii'ler, Ali'yi izler ve Em evi oullarn gasp
olarak grr. ranllar daima ii olmulardr. Emevi'ler, daha
ok ran etkisiyle devrildi ve onlarn yerine ran karlarn ve

187
eilimlerini temsil eden Abbasoullar geti. Bu deime ba
kentin am'dan Badad'a tanmasyle belirlenmi olur.
Abbasoullar siyasal olarak, banazlara Bnevioulla
rndan daha ok hogrl davranmtr. Bununla birlikte onlar,
imparatorluun btnn elde etmi deillerdi. Bnevioulla
rnn bir yesi Abbasoullarnn giritii katliamdan kurtulup
spanya'ya kant ve orada meru hkmdar sayld. O zaman
dan sonra spanya slam dnyasnn br blmnden bam
sz oldu.
lk Abbasiler devrinde halifelik en parlak dnemine ula
t. Abbasi halifelerinden en tannm, Carolus Magnus'la im
paratorie Irene'nin ada olan ve Bin bir Gece hikayeleri do
laysyle herkesin efsanevi bir hava iinde tand Harunu-r
Reid'tir (lm 809). Harunu-r Reid'in saray parlak bir grkem
(ihtiam), iir ve bilgi merkeziydi. Onun geliri fevkalade yksek
ti. mparatorluu, Cebelitark'tan Indus'a dein uzanmt.
stemi (iradesi) mutlakt. Yannda daima, buyruklarn bir gz
iaretiyle yerine getirecek bir cellat grlrd.
Bu grkem yine de ksa srd. Harun'un yerine geen ha
life, ordusunu ounlukla baemez olan Trklerden kurma
hatasn iledi. Boyun emeyen Trkler hemen halifeleri sfra
geri gtrd, canlar istedii zaman kr edip ld rd. Bununla
birlikte halifelik sallantl bir biimde de olsa srd. Abbasi
hanedannn en son balifesi 1256 ylnda 800,000 B;:datlyla
birlikte ldrld.

EKONOMNN TEMEL

Araplarn siyasal ve sosyal sistemi baka eksiklerle birlikte

Roma imparatorluununkine benzer eksiklere sahipti. ok
evlilikle (polygamos) kark monori. genellikle olduu gibi,
ynetici ldnde onun ocuklarndan birinin utkusuna ve
btn brlerinin lmne varan hanedan savaiarna yol at.

188
 Daha ok, baarl savalar dolaysyle kle says yksel
miti imparatorlukta. Zaman zaman bakaldrrd kleler. Ti
caret ok gelimiti. Halife douyla bat arasnda, merkezsel bir
mevki igal edince daha da geliti. Korkun servete sahip olmak,
sadece in'den gelen ipekli kumalar ve kuzey Avrupa'nn krk
leri gibi pahal eyaya kar istei arttrnakla kalmam, ayn
zamanda ticaret belirli zel koullarla slam imparatorluunun
genilii, Arapann bir dnya dili olarak yaygnl, slam
ahlak sisteminde tccara verilen mevkiin ykseklii gibi zel
koulhr dolaysyle ticaret gelimiti. Peygamberin kendisinin
de bir tccar olduu ve Mekk e'ye doru klan ha yolculuu
srasnda ticaret yaplmasn tled unutulmamal.>> (Cambridge
Ortaa Tarihi, IV, 286).
Askeri tutarllk ve balant gibi bu ticaret ve Araplarn
Romallardan ve ranllardan miras aldklar byk yollara
dayanmaktayd. Onlar, kuzeyliler gibi bu yollarn bozulmasna
meydan vermemiti. Bununla birlikte imparatorluk yava yava
blmlere ayrld. spanya, ran, Kuzey Afrika ve Msr birbiri
ardndan koptu ve hemen hemen btnyle bamszln ka
zand.
Arap ekonomisinin en iyi zelliklerinden biri tarm, zel
likle suyu kt bir yerde yaamak dolaysyle renilen ustalkl
sulama sistemiydi. Bugn spanya tarm Arap sulama al
malarndan yararlanmaktadr.

EKiN (KLTR)

Sekin slam kltr Suriye'de balamasna karn daha

ok imparatorluun dou ve bat ularnda, spanya ve ran'da
gelimitir. Suriyeliler fetih zamannda, Nestoriusularn Ka
toliklerce beenilen Platon'a ye tuttuu Aristoteles'in hayra
nydlar. (Suriyeliler Nestoriusuydu.) Araplar Grek felsefesi
konusundaki bilgilerini Suriyelilerden salamt.

189
 AL KND

Bylece, balangtan beri Aristoteles'in Platon'dan stn

olduunu kabul ettiler. Bununla birlikte onlarn Aristoteles'i
Yeni-Piatoncu bir giysi iindeydi. lk Arapa yazan Al-Kindi'
dir (lm aa yukar 873). AI-Kindi, kendisi de Arap olan
tek dikkate deer filozoftu ve Plotinos'un Ennea'llarmm (Dokuz
l u' larnn) baz blmlerini evirmi ve evirisini Aristoteles
Tanrbilimi balyl e yaynlamt. Bu kitap, Araplarn Aristoteles
hakkndaki dncelerine byk bir karmaklk getirdi. Arapla
rn bu karmaklktan kurtulmas iin yzyllar gemesi gerekti.
O srada ran'da slamlar Hindistan'la temasa gemiti.
Onlar gkbilimi sekizinci yzylda Sanskrite yazlardan ren
milerdi. Aa yukar 830'da Muhammet ibnu Musa ai-Ha
rizmi (Sanskriteden gkbilim ve matematik kitaplar evir
meni) XII. yzylda A lgoritmi de Numero Indorum adyle La
tinceye evrilen bir kitap yaynlad. Bat, bizim Hind saylar
diyeceimize arap saylar dediimiz saylar ilk kez bu kitap
tan renmitir. Ayn yazar batda XVI. yzyla dein ders ki
ta b olarak kullanlan bir cebir kitab da yazmt.
ran uygarl XIII. yzyldaki Mool istilasna dein d
nce ve sanat ynnden hayranlk verici olarak kald. Mool
istilasndan sonra kendini toplayamad. air ve matematiki
olarak tandm tek insan olan mer Hayyam 1 079 ylnda
bir takvim reformu yapt. in tuhaf, onun en iyi dostu feda
iyyun (Hahain) mezhebinin kurucusu ve efsanevi bir ne sahip
olan eyhul-Cibal, Hasan ibnu Sabbah't. ranllar byk airdi. Fir
devsi'nin (lm aa yukar 94 1) elniime'sini okuyanlar,
onun Homeros'a eit olduunu sylemektedir. Mistik olarak
onlar hayranlk vericiydi. br slamlar byle deildi. Hala
yaayan Sufilik, Snni dogmalarn mistik ve alegorik yorumunda
ok ileri gitmiti ve az ok Yeni-Piatoncuydu.
Grek etkilerini slam dnyasna tayan Nestoriusular
salt Greki bir grne sahip deillerdi. Onlarn Edessa'daki

190
 okullar 481 ylnda imparator Zenon ynnden kapatlmt.
Okulun bilgili kiileri o srada ran'a g etmi ve ilerini orada
srdrm t. Fakat ranllardan da eziyet grmemi deillerdi.
N estoriusular Aristoteles'e sadece onun mantkl dolay
syle deil, Arap filozoflar ncelikle onun mantn nem
semi olduklar iin deer vermekteydi. Fakat onlar daha sonra
Aristoteles'in Metaphusika ve Anima'sn (Peri Psyche, Ruh
zerine) da incelemilerdir. Arap filozoflar genellikle ansik
lopedikti. Kimya, yldzbilim, gkbilim ve hayvanbilimle
(astroloji, astronomi, ve zoolojiyle) de bizim felsefe diyeceimiz
nen denli ilgileniyorlard. Banaz ve geri kafal olan halk onlara
kukulu gzle bakmaktayd. Onlar gvendiklerini (eer buna
gvenlik denirse) nispeten zgr dneeli olan emirlerin hima
yesine snmakta buluyordu.
ki slam filozofu, (biri ran'dan, br spanya'dan) zel
likle dikkati gerektirir. Onlar bnu Sina'yla bnu Rt'tr. bnu
Sina daha ok slamlar, bnu Rt ise Hristiyanlar arasnda
n kazanmtr.

BNU SNA

bnu Sina (Avrupallar Avicenna derler) 980 ylnda do

mu, yaantsn sadece iir iin dnlmesine allan saraylarda
geirmi, 1037 ylnda lmtr. bnu Sina, doduu yer olan
Buhara'dan, 24 yandayken Hive'ye (lde tek bana kalm
Hiveye), sonra Horasan'a (kimsesiz Harizm kys'na) gitmi,
Isfahan'da tp retmi, en sonra Tahran'a yerlemiti. Tpta,
Galenos'un yazdklarna ekiedii pek az nen olduu halde, fel
sefede olduundan daha ok n kazanmt.
XII. yzyldan XVII. yzyla dein, Avrupa'da bir tp k
lavuzu olarak grlm olan bn u Sina, bir aziz karakterine
sahip deildi. araba ve kadna dknd. Snnilikte kukuluydu.
Fakat tptaki hneri dolaysyle Emirlerle dostluk kurdu. Zaman

191
zaman, paral Trk askerlerinin dmanln ekti. Bazen saklan
d, bazen hapse girdi. Douda teologlarn dmanl dolaysyle
bilinmeyen, fakat batda Latince evirileri dolaysyle etkili olan
bir ansiklopedinin yazaryd. Psikolojisi empirikti onun.
bnu Sina felsefesi Aristoteles felsefesine kendinden nce
geen slam filozoflarndan daha yakn ve daha az Yeni-Pla
toncuydu. Daha sonra Hristiyan skolastiklerinin yapt gibi
tmeller sorunUnu ele alnut. Platon, onlarn nesnelerden nce
olduu kansndayd. Aristoteles'in iki gr vard. Onlardan
birincisi Platon'u dnd, ikincisi tartt zaman ortaya
kan grt. Byle bir durum, Aristoteles'i esasl bir yorum
gereci durumuna getirmekteydi.
bnu Sina, bnu Rd ve Byk Albertus'un tekrar ettii
bir forml bulmutu: Dnce genel biimler durumundaki
genellii dourur. Bundan, onun dnceden ayr tmelierin
varlna inanmad varsaylabilir, fakat yine de bylesi basit
bir gr olacaktr. Genellikler (yani tmeller) bnu Sina'ya
gre ayn zamanda nesnelerden nce ve nesnelerden sonradr.
O, bunu yle aklar: Nesneler Tanr'nn anlnda en ncedir.
(Szgelimi, kedileri yaratmaya Tanr karar verir. Bu, Tanr'nn
kedi idea'sna sahip olmasn gerektirir. Dolaysyle kedi
ideas tek tek kedilerden ncedir.) Genellikler doal nesnelerde
adlarda, nesnelerin iindedir. (Kediler yaradldnda onlarn
her birinde kedilik bulunmaktadr). Bizim dncemizdeyse
genellikler nesnelerden sonradr. (Pek ok kedi grdmzde
onlarn birbirlerine benzediklerini fark eder ve kedi ideasna
varrz.) Bu gr, aka, deiik kurarnlar uyuturmak iin
srlmtr ileri.

BNU RD

bnu Rd (Avrupallar Averroes derler) ( 1 1 26 - 1 1 98) s

lam dnyasnn br ucunda yaamtr. Cordobada doan

192
bnu Rd'n babas ve byk babas kadyd, kendisi de n
ce Sevilla'da, sonra Cordoba'da kadlk yapan bnu Rd, nce
teoloji, fkh, sonra tp, matematik ve felsefe tahsil etmi, halife
Abu Yakub Yusuf'a Aristoteles'in eserlerini erhetmeye yete
nekli bir kii olarak tavsiye edilmiti. (Bununla birlikte o, Gra
ikosa bilmezdi). Abu Yakub Yusuf, bnu Rd' himayesine
alm, 1 1 84'de onu kendi doktoru tayin etmi, fakat maalesef
hasta Abu Yakub iki yl sonra lmtr.
Yusuf'un yerine geen Yakubul-Mansur l l yl, babas
nn balatm olduu hamilii srdrm, sonra Snnilerin
kar durmasndan teliia derek filozofu mevkiinden att gibi
nce Cordoba yaknlarndaki kk bir saraya, sonra Fas'a
srgn etmitir. bnu Rd'n suu, eskilerin felsefesini re
terek, gerek iman sarsmasyd. Al-Mansur, doruluun us ynn
den (akl tarafndan) tek bana, baka herhangi bir yerden yar
dm grmeden bulunacan dnenleri, Tanr'nn cehennem ate
inde yakacan anlatan bir buyrultu kard. Mantk ve metafizik
konusundaki btn kitaplar atee atld. (bnu Rd'n, lmn
den az nce tekrar gze girerek geri alnd sylentisi vardr.)
Bundan ksa bir sre sonra spanya'daki Fas topraklar
Hristiyan fetihleri dolaysyle gittike azald. spanya'daki s
Him felsefesi bnu Rd ile bitti ve sliim dnyasnn teki k
smlarnda sk bir Snnilik, dneeye son verdi.
berweg bnu Rd', salt iman dna kt yolundaki
sulamaya kar savunmaya giriir. Bu biraz komiktir. Byle
bir sorun hakknda karar vermek slamiara der. berweg,
mistiklere gre Kur'ann her metninin 70 veya 700 trl yoruma
ak olduunu, szel (lafzi) anlamnnsa sadece biJisiz (cahil) halk
iin sz konusu olduunu syler. Bunda, bir filozofun reti
sinin Kur'anla pek atmayabilecei sonucu kar. nk 700
yorum arasnda hi deilse biri, filozofun sylemek istediine
uygun decektir. slam dnyasnda bununla birlikte, biJisiz
kiilerin Kutsal Kitap'n saladklar dna kan her bilgiye
kar durduu anlalyor. zel bir itizal ortaya kmam ol-

193
sayd bile ekinceliydi (tehlikeliydi) bu. Halkn Kur'an szel
solarak anlayaca fakat bilgelerin baka trl dnecei yo
lundaki mistik grn halk ynnden destek kazanmas bel
kilii (ihtimali) gszd.
bnu Rd Aristoteles'in, yersiz yere Yeni-Platonculuun.
etkisinde kalm olan Arap yorumunu slah etmeye girimiti.
bnu Rd, Aristoteles'e bir din kurucusuna kar gsterilen
saygy gstermiti. (bnu Sina, bu saygnn bile stne kmt.
Ona gre, Tanr'nn varl vahiyden bamsz olarak us y
nnden bulunabilirdi (Aquino'lu Thomas da byle dn
yordu). lmszlk konusunda bnu Rd, Aristoteles'e daha
ok yaklayor, ruhun lml, dncenin (nous) lmsz ol
duunu d nyordu. Bununla birlikte dncenin lmszl,
kiinin lmszlne yol amazd. nk deiik kiilerde
ortaya ktnda o, bir ve aynyd. Doallkla Hristiyan filo
zoflar bu grle arptlar. .
bnu Rd, daha sonraki slam filozoflarndan ou gibi
m'min olmasna karn kat Snni deildi. mana zararl di
ye btn felsefeye itiraz eden bir Snni teologlar mezhebi var
d. O mezhebe mensup olanlardan biri Tehafutul Felasife (Filo
zoflarn Tahribat) adl kitabn yazar Al-Gazali'ydi. Al-Gaza
li btn zorunlu doruluklar Kur'anda bulunduu iin vahiyden
bamsz dncenin gerekli olmadn savunuyordu.
bnu Rd bu kitaba Tehafutul Tehafut (Tahribin Tah
ribi) adl yaptta karlk verdi. Gazali'nin filozoflara kar zel
likle savunduu dinsel dogmalar, dnyann zaman iinde yokdan
yaradl tanrsal yklemlerin gereklii, bedenin yeniden di
rilmesi konusundayd. bnu Rd, dine, felsefi doruluu alegorik
biimde ihtiva eder gzyle bakar. Bu, zellikle yaradla uy
gulanr. bnu Rd, yaradl kendi felsefi yetenei iinde Aris
totelesvari bir yoruma tabi tutar.
bnu Rd, slam felsefesinden ok Hristiyan felsefesin
de nemlidir. slam felsefesi iin o, l bir sondu, Hristiyan
felsefesi iinse bir balang.

194
 bnu Rd XIII. yzyln balarnda Michael Scott tara
fndan Latinceye evrilmitir. bnu Rd'n yaptnn XII. yz
yla ilikin olduu dnlrse artcdr bu. Onun Avrupa'
da sadece skolastiklere deil, profesyonel olmayan zgr dnce
sahiplerinin ounluu zerine etkisi bykt. Onun etkisinde ka
lanlar lmszl kabul etmiyorlard ve bnu Rd'ler adn
almlard. Profesyonel filozoflar arasndaki hayranlar zellikle
Franciscus rahipleriyle Paris niversitesinde bulunuyordu.
Arap felsefesi orijinal bir dnce olarak nemli deildir.
bnu Sina ve bnu Rd gibi kiiler, esasnda yorumcudurlar.
Genellikle dendikte, daha bilimsel filozoflarn mantk ve me
tafizik grleri Aristoteles'ten, tp grleri Galenus'tan, ma
tematik ve gkbilim grleri Grek ve Hint kaynaklarndan
tremiti. Mistikler arasnda dinsel felsefe, ayn zamanda eski
ran inanlarnn karmyd. Arapa yazanlar, matematik ve
kimyada bir dereceye dein orijinallik gstermilerdir (Kimya
alanndaki yenilik, al-simya alanndaki aratrmalar sonucudur).
slam uygarl en byk gnlerinde, sanatlarda ve pek ok
teknik ynde hayranlk vericiydi, fakat kuramsal sorunlardaki
bamszlk dncede hi bir yetenek gsteremedi. Onun k
ltlmemesi gereken nemi, bir aktarc olmasndadr. Eski
ve modern Avrupa uygarl arasna karanlk alar girmiti.
slamlar ve , BizansWar dnce enerjisinden yoksun oldukla
rndan, yenilik gereini duydular ve uygarlk aracm korudular.
Eitim, kitaplar ve bo vakti bilgiyle deerlendirme gelenei
bylece srdrld. slamlar da, Bizansidar da barbarlktan
kurtu1duu srada baty harekete geirmi ; (slamlar daha ok
XIII., Bizansllarsa XV. yzylda) her durumda uyar aktanc
larn ortaya koymu olduundan daha iyi, yeni dncenin ya
radlmasna neden olmulardr. (slamlar skolastik dnceye,
Bizansllar rnesansa yol atlar. Mamafih, rnesansn baka
nedenleri de vard.)
Yahudiler spanya Marunileriyle (Maruniler, Kuzey Af
rika'da yaayan Berberlerle Arap melezleridir) Hristiyanlar

195
arasnda yararl bir halka biimledi. spanya'da pek ok
Yahudi vard. lke, Hristiyanlar tarafndan yeniden fethedi
lince de orada kalmlard. Onlar Arapa da bildiklerinden ve
Hristiyanlarn dilini de zorla rendiklerinden eviriler yap
maya yetenekliydi. Baka bir aktarma arac da slamlarn XIII.
yzylda Aristotelesilere eziyet etmesinden ve bu eziyet sonucu,
Maruni filozoflarn, zellikle Provence'te Yahudilere snma
sndan domutur.

MEYMUN

spanya Yahudileri n safta bir filozof yetitirmitir : Mey

mun. Meymun 1 1 35 ylnda Cordoba'da domu, 30 yanda
Kahire'ye gitmi ve hayatn orada tamamlamtr. Meymun
Arapa yazm, fakat yazdklar hemen Yahudieeye evrilmiti.
lmnden ksa bir sre sonra yaptlar belki de imparator Il.
Frederich'in isteiyle Latinceye evrilmitir. Meymun, Yolcu/ara
Klavuz adl ve imanlarn yitiren filozoflara hitap eden bir yapt
yazmtr. Onun erei Aristoteles'i Yahudi tanr-bilimiyle uyu
turmakt. Aristoteles dnyada, vahiy gklerde otoritedir. Fakat
felsefe ve vahiy, Tanr'nn bilgisinde bir araya gelmitir. Do
ruluun izlenmesi dinsel bir grevdir. Meymun, yldzbilimi
hayrlar (astrolojiyi reddeder). Pentateuchos (Eski Ant'n ilk be ki
tab) daima szel olarak ele alnmamaldr. Szel anlam usla e
litiinde biz alegorik bir yorum aramalyz. Aristoteles'e
kar olduu gibi, Meymun, Tanr'nn yalnz biimi deil, ayn
zamanda maddeyi de hiten yarattn savunur. Arapasn
bildii Timaeos'un bir zetini verir. Baz noktalarda onu Aris
toteles'e tercih eder. Tanr'nn z bilinemez. nk o yklen
mi mkemmelliklerin stndedir. Yahudiler Meymun'u itizalC
saym ve Hristiyan kilise otoritelerini, kendi rkdalar aleyhine
kkrtmaa dein gtrmt ii. Bazlar Meymun'un Spinoza'y
etkilediini ileri srer. Fakat, ok tartmal bir sorundur bu.

196
 XTI. YZYIL

XII. yzyln drt grn bizim iin zellikle ilgintir.

Onlar yle sralanabilir:
l - imparatorluk ve papaln srekli atmas.
2 - Lombard kentlerinin douu.
3 - Hal seferleri.
4 - Skolastiin gelimesi.
Bunlarn drd de bir sonraki yzylda srdrmtr var
ln. Hal seferleri yava yava, parlak olmayan bir sonuca
varm, br devini bakmndan XIII. yzyl, dorua ula
mtr. XII. yzylda onlar geici bir evrede (safhada) grn
mekteydi. Papa, XIII. yzylda imparator karsnda kesin ola
rak baar ; Lombard kentleri, gvenli bir bamszlk kazand
ve skolastiklik en yksek noktasna vard. Mamafih btn bunlar
XII. 1yzyln hazrlam olduu koullarn sonucuydu.
Bu drt deviniden sadece birincisi deil. br de papalk
ve kilise gcnn artyle sk skya balantlyd. Papa impa
ratora kar Lombard kentleriyle birleim durumundayd (ittifak
halindeydi). Il. Urban ilk hal seferini balatm ve daha sonraki
papalar, br seferterin belli bal tevikisi olmulardr.
Skolastik filozoflarn tm din adamlaryd ve kilise kon
slleri onlar Snnilik snrlar iinde tutmaya dikkat ve eer
yanl yola gitmilerse disiplin altna almaya itina etmilerdi.
Kukusuz, onlarca kilisenin kendilerinin de katld siyasal
utkunun (zaferin) bir anlam vard ve bu anlam onlarn ergisel
(zihinsel) giriimlerine (teebbslerine) yol ayordu.

197
 Ortaalar konusunda acayip olan neolerden biri, bu a
larn orijinal ve yaratc olmas, fakat insanlarn byle nitelik
lerden habersiz kalmasyd. Her grup, kendi politikasn eski
ve antik kantlarla desteklemekteydi. Almanya'da imparator,
Byk Carolus zamannn feodal ilkelerine bavuruyor; talya'
da eski imparatorlarn, Roma imparatorlarnn yasa ve gcn
rnek alyordu. Lombard kentleri daha da geri gitmi, Roma
cumhuriyetinin kurumlarn almt. Papalk taraf, savlarn
(iddialarn) ksmen uydurma Constantinus vakfna, ksmen
de Eski Ant'taki Saul (a'l) ve Samuel (emuel) ilikilerine da
yandrmaktayd. Skolastikler ya kutsal yazlara ya da balan
gta Platon'a, sonra Aristoteles'e bavurdular. Orijinal baz
eyler ileri srdklerinde bu olgu gze arpmad. Hal seferleri,
slamln ykseliinden nceki durumu iade etme abasyd.
Bu edebi arkaizm bizi aldatmamal. O, sadece imparator
luk konusundaki olgulara karlk olur. Feodalizm, zellikle
talya'da kmekteydi. Roma imparatorluu sadece bir anyd.
Ayn ekilde, imparatorlar yenilgiye uratlmt. Kuzey talya
kentleri sonraki gelimelerinde eski Yunanistan kentlerine daha
ok benzerlik gstermilerse de bu rnei taklit dolaysyle deil,
koullar eski Yunanistan koullarna benzedii iin tekrarlam
ve kk, zengin, yksek lde uygar kentlerin evresinde kltr
bakmndan aa seviyede monariler domutur.
Aristoteles'e sayg duymusa bile skolastikler Araplardan
ok daha orijinal dneeye sahip olmutur. Gerekten, skolas
tiklerin orijinallii Plotinos' tan ve az ok Augustinus'tan beri
gsterilen orijinalliin stndeydi. Dncede olduu gibi si
yasette de ayn orijinallik, biim deitirmi olarak vard.

MPARATOR - PAPA UYUMAZLII

VII. Gregorius zamanndan XIII. yzyl ortasna dein

Avrupa tarihi, kiliseyle din-d monarklar, zellikle impara-

198
torlar arasndaki kavgalarda ve arada bir Fransa ve ngiltere
krallar arasndaki kavgada merkezselleir. Gregorius'un din
adaml ak bir felaketle sonulanm, fakat siyaseti, din-d
kiilerin dinsel rtbe tevcihine kar buyrultu karan, pisko
poslarn kilise ve halk ynnden serbeste seilmesini isteyen
Papa Il. Urban (1088 - 1099) tarafndan daha lml biimde
yaatlmt. (Urban'n blgesinde halkn pay doallkla salt
biimsel olacakt.) Bununla birlikte papa Urban, kilise dndan
yaplan atamalar eer uygunsa, bir kavgaya girimedi.
Urban nceleri, sadece Norman blgesinde gvenlik iin
deydi. Fakat 1093'te IV. Henry'nin olu Konrad, babasna
i syan etti ve papayla birleerek kuzey talya'y fethetti. Orada
Milane'nun bakanlk ettii Lombard birlii papay tutuyordu.
1094'te Urban kuzey talya ve Fransa'da bir utku resmi geidi
yapt. Boanmak istedii iin afaroz edilen Fransa kral Philip
pe'e kar utku kazanm ve ona boyun edirmiti. 1 095 ylnda
toplanan Clermont konslnde Urban ilk hal seferi arsn
yapt. Bu ar. papalk gcnn artna ve Yahudilerin vah
ice katliamna varan dinsel bir heyecana yol at. Yahudiler
planl bir biimde ldrlyordu. Urban, hayatnn son yln
Roma'da gvenlik iinde geirdi. Papalar orada nadiren gven
d u ym ulardr.
Daha sonra i bana geen papa Il. Paschalis, Urban gi
bi Cluny'de domutu. Rtbe ve makam tevcihi sorunuyla il
gili kavgay o da srdrd. Fransa'da ve ngiltere'de baar
kazand. IV. Henry'nin lmnden sonra (1 106) gelen impara
tor, V. Henry dnyasndan gemi bir insan olan ve azizliini
politik duygusunun stnde tutan papadan yararlanmasn bil
di. Papa imparatora, rtbe tevcihinden vazgemesini, karlk
olarak piskopos ve ba keilerin dnyasal ileri brakmasn
salamay nerdi. mparator kabul etti. Fakat ngrlen uz
lama akland zaman din adamlar papaya iddetle ve kz
gnlkla bakaldrd. Roma'da bulunan imparator, papay ele
geirdi. Papa tehditlere boyun edi ve rtbe tevcihi iinde mey-

199
dam bo brakt ve V. Henry'ye ta giydirdi. Bununla birlikte
on bir yl sonra I I 12'de Worms anlamasyle papa Il. Calixtus,
V. Henry'nin rtbe ve makam tevcihi konusunda taviz vermesini,
Burgundy ve talya'daki piskoposluk seimlerinin denetiminden
vazgemesini salad.
Buraya dein, anlamazln net sonucu daha nce Il. Henry'
ye uyruk olan papann, imparatora eit duruma gelmesidir.
Papa, ayn zamanda eliler araclyle ynettii kilise zerinde
egemenlik kurabilmitir. Papahk gcnn artmas piskopos
larn nispi nemini azaltt. Papalk seimleri artk din-d de
netiminden uzakt ve din adamlar genellikle reform devinisi
ncesinden daha erdemliydiler.

LOMBARD KENTLERNN YKSEL

Bundan sonraki sahne, yetenekli, enerjik bir kii olan ve

baarnn olanakl olduu her ite baar kazanabilen impara
tor Frederich Barbarossa'yl!l ( I 1 52 - 1 1 90) ilgiliydi. Frederich
klasik renim grm bir kiiydi. Latinceyi glkle konu
masna karn zevkle okurdu. Bir hayli klasik bilgiye sahipti,
Roma yasasna hayrand. Kendisini Roma imparatorlarna varis
sayar, onlarn gcne ulamay umard. Fakat bir Alman olarak
talya'da popler deildi.
Resmi egemenliini kabule hazr olmalarna ramen, Lom
bard kentleri, imparator kendi ilerine karnca kar durdular.
Milane'dan korkan kentler bu kar duruun dnda kald. n
k baz Lombard kentleri Milano'ya kar imparatorun himayesi
ne snmt. Milane'daki Pataria eylemi srp gitti ve az ok
demokratik bir eilimle balantl duruma geti. Kuzey talya
kentlerinin tm deilse de ou Milane'dan yana kt ve im
paratora kar ortak cephe kurdu. (Pataria eylemi, 1056'da kurul
mu, 1 075'de ortadan kaldrlm bir kilise reform grubunun
eylemidir. Pataria'clar kraln rtbe ve makam tevcihine kar

200
 km, politikann kiliseden el ekmesi tezini savunmutur. Ra
hiplerin evlenmesi, gnahlar balama iinin, makam ve rt
belerin parayla alnp satlmas bu eylemin reddettii hususlar
arasndadr. Pataria, Milano'da yoksullarn oturduu bir bl
genin addr.
Norve'te misyonerlik yapm olan gl bir ngiliz, IV.
Hadrianus, Barbarossa'nn tahta kndan iki yl sonra papa
olmutu. Balangta:, Hadrianus Barbarossa'yla iyi geiniyor
du. Ortak bir dman karsnda birlemiti onlar. Ortak d
man Roma'yd. Roma, imparatordan da, papadan da kurtulmak
istiyordu. Bu anlamazlkta bir itizalci olan aziz, Brescia'l Ar
noldus'u (Arnoldus, Abaelardus'un rencisidir denir. Fakat
byle bir nen kukuludur) yardma armt. Arnoldus ki
lise hizmetine bakan sivil grevlilerden mal sahibi olanlar, arazi
kiralayan piskoposlar ve mlk sahibi keiler iin kurtulu ol
madni syledii iin ar bir itizale dmt.
O, din adamlarnn, kendilerini btnyle manevi sorun
lara adamas gerektiini dndnden, savunmaktayd bu
kany. itizali dolaysyle lanetlenmise de, sertliinin iterili
inden kimseyi kukuya drmemiti. Arnoldus'a iddetle
kar koyan Sanctus Bernardus, 0 ne yer ne ier, fakat sadece
eytan gibi ruhlarn kanna susar ve ackr demitir. Hadria
, nus'tan nceki papa, imparator Barbarossa'ya Arnoldus'un
yz senatr, iki konsl ve kendilerine ait bir imparator semek
isteyen halk kanadn desteklediinden yaknan bir mektup
gndermiti.
talya'ya doru yola kan Frederich, doallkla bu ha
bere kzd. Roma'nn Arnoldus'a da desteklenen kendi ba
na zgrlk istei bir kardinaln lmne varan isyana yol
at. Yani seilen papa Hadrianus bylece Roma'y kilise g
revleri dnda brakan bir buyrultu kard. O srada paskal
yadan nceki haftayd, bo inan, Romallar frenledi. Onlar
ba eip, Amoldus'u srgn edeceklerine sz verdiler. Arnoldus
sakland, fakat imparatorun askerlerince yakaland, yakld,

201
klleri kutsal kalnt olarak saklanmasn diye Tiber rnana
savruldu. Frederich, papa atma binerken atn zengisini ve diz
ginini tutmak istemedi. Bu yzden doan bir gecikmeden sonra,
papa imparatora ta giydirdi. Yl I 55'ti. Byk katliamla sus
turulan halk istemiyordu byle bir neni (eyi) .
Kutsal kii (Arnoldus) ortadan kadrldndan, poli
tikaclar kendi kavgalarn srdrmekte serbestti artk.
Papa Normanlarla bar yaptndan 57 ylnda impa
ratordan kopmay denedi. Yirmi yl boyunca bir yanda Fre
derich, br yanda Lom bard kentleriyle papa yirmi yl sava
t. Normanlar ounlukla papay destekledi. mparatora kar
savan byn, zgrlkten sz eden ve youn halk duy
gusundan ilham alan Lombard kentleri birlii verdi. mparator
deiik kentleri kuatt ve dahas 62'de Milano'yu ele geirip
dmdz etti, Milanolular baka yerde yaama zorunda brakt.
Fakat be yl sonra Lombard birlii, kenti yeniden kurdu ve eski
Milanolular geri dnd.
Ayn yl imparator, yannda bir kar papa olduu halde
byk bir orduyla Roma'ya yrd. (Bu sralar uzun sre bir
kar papa yaamtr. IV. Hadrianus'un lmnde iki rakip,
III. Alexandros'la IV. Victorius papalk hilat iin ekimi
lerdir. Hilati yakalamaya muvaffak olamayan IV. Victorius
{kar papa oydu) yandalarndan bir hilat koparmasn bildi.

Fakat aceleyle onu ters giydi.)

Papa davay kaybetmi gibiydi. Fakat Frederich'in ordu
suna veba musaHat oldu ve imparator Almanya'ya bir kaak
gibi tek bana dnd. Sadece Sicilya deil ayn zamanda Grek
jmparatoru da Lombard birliini desteklem.!sine karn Bar
barossa bir denemeye daha giriti. 76 ylndaki Legnano
savanda yenildi. Bundan sonra bar yapmak zorunda
kald, Lom bard kentlerine btn zgrlk olanan verdi.
Bununla birlikte imparatorlukla papalk arasndaki uyumaz
lkta bu barn koullar hi bir yana kesin utku (zafer) sala
mad.

202
 Barbarossa'nn sonu gelmiti. 1 1 89'da o, drdnc hal
seferine kt ve bir sonraki yl ld.
zgr kentlerin douunun ok nemli otduu, uzun at
ma srasnda ortaya knutr. mparatorun gc, ken feodal
sistemle ilikiliydi. Papann gc devaml artmaktayd. Fakat
o g papaya imparatorun dman olarak dnyann geni l
de gerekim duymasndan domaktayd. imparatorluk tehli
ke olmaktan knca o g zld. Fakat, ekonomik ilerleme
sonucunda kentler g kazanmaya balam ve bu yeni g,
yeni siyasal biimlerin kayna olmutu. XII. yzylda deilse
de talyan kentleri ok gemeden kiliseye bal olmayan bir
ekine (kltre) ve sanatta, edebiyatta, bilirnde ok yksek bir
seviyeye ulamt. Btn bunlar, onlarn Barbarossa'ya kar
giritii baarl direnme devinisine balanabilir.
Kuzey talya'nn btn byk kentleri ticaretle yaamt
ve XII. yzylda koullar yerletike tccarlar ncekinden da
ha onat (mreffeh) oldu. Venedik, Cenova ve Piza gibi denizci
kentler zgrlkleri iin savam olmadndan imparatora,
Alpterin eteklerindeki kentler lsnde dman deillerdi.
Alpterin eteklerindeki kentler talya'nn kaplarn amak ba
kmndan Frederich iin daha nemliydi. Bu nedenle Milano
zamann talyan kentleri arasnda en ilgin ve nemli olandr.
III. Henry zamanna dein Milanol ular genellikle kendi
bapiskoposlarndan yaknyorlard. Fakat nceki konuda s
zn ettiimiz Pataria devinisi bu honutlua son vermitir. Ba
piskopos, soylulardan yana kmt. Gl bir halk devinisiyle
ba piskoposa ve soylulara karyd. Sonuta, ortaya bir de
m okrasi balangc kt ve kent yneticilerinin yurttalarca se
ildii bir anayasa dzeni kuruldu.
Deiik kuzey kentlerinde zellikle Bologna'da, bilgin ve
Roma hukukunda usta kiilerin biimiedii bir hukukular
snf vard. te yandan oradaki zengin layikler XII. yzyldan
bu yana Alpterin kuzeyinde feodal soylulardan daha iyi renim
grmt. Onlar papayla bir olup imparatora kar kniarsa

203
da zengin, ticari, dinsel bir gorunume brnmemilerdir. XII
ve XIII. yzyllarda onlarn ou, reformasyondan sonra ngiliz
ve Hollanda tccarlarnn yapt gibi, pritenci trden itizalleri
benimsemiti ('Priten' ngiliz tarihine ilikin bir terimdir.
Elizabeth dnemindeki kilise reformlarn yetersiz bulup, kutsal
kitaplarda yer almayan btn trenleri kiliseden atmak is
teyenlere bu ad verilmitir). Onlar kiliseye grnte bal ka
larak fakat gerek sofuluktan uzak, zgr dneeli kiiler ol
maa ynelmilerdi. Dante, eski tipin sonuncusu, Boccaccio
yeninin birincisidir.

HALI SEFERLER

Hal seferleri bizi sava olarak ilgilendirmemektedir. Fa

kat onlarn kltr bakmndan belli bir nemleri vardr. Pa
palk iin, hal seferlerinde ncl ele almak doald. n
k bu seferterin erei hi deilse dardan dinseldi. Bylece,
papalarn gc sava propagandasyle artt ve dinsel aba ha
rekete getirildi. Bu savalarn baka nemli bir etkisi de byk
sayda Yahudi'nin toptan ldrlmesi (katliam) olmutur.
ldrlmeyen Yahudi'ler maldan mlkten yoksun braklm
ve zorla vaftiz edilmitir.
lk hal seferi srasnda Almanya'da, nc hal seferi
srasnda Arslan yrekli Richard'n tahta kmasyle ngiltere'
de epey Yahudi'nin canna kylmtr. Yahudi'lere kar giri
iimi en tyler rpertici vahiliklere sahne olan yerlerden biri,
ilk Hristiyan imparatorunun saltanat srmeye balad York'tu.
Hal seferlerinden nce, doudan gelen mallarn Avrupa'da
alm satm zerinde Yahudi'ler hemen hemen tekel kurmutu.
Seferlerden sonra Yahudi'lerin kar karya kald eziyet sonucu
bu ticaret, byk lde, Hristiyanlarn eline geti.
Seferterin baka bir sonucu da, stanbul'la edebi ilikiyi
uyarmasyd. XII. yzylla ve XIII. yzyln balangcnda, bu

204
ilikinin sonucu olarak Grekeden Latinceye pek ok eviriler
yapld. stanbul'la, zellikle Venedikliler byk ticaret balar
kurmulard. Fakat talyan tccarlar kendilerini Grek klasik
leriyle fazla yormad. ankay'daki ngiliz ve Amerikan tccar
larnn in klasikleriyle kendilerini yormamas gibi. (in kla
sikleri hakkndaki Avrupal bilgisi daha ok misyonerlerden
gelmedir.)

SKOLASTKLN GELMES

Skolastiklik, dar anlamyle XII. yzyl ncelerinde balar.

Felsefi okul olarak belirli zelliklere sahiptir. Bu zellikler un
lardr:
1 Skolastiklik, konuyla uraanlara Snnilik gibi gr
-

nen snrlara zg kalmtr. Eer grleri bir konsl y

nnden lanetlenmise onlar caymaya hazrdr. Byle bir du
rum btnyle korkakla yorulamaz. Bir yargcn yargtay ka
rarna boyun emesine benzer.
2 - Ayrca, Ortodoksluk snrlar iinde XII. ve XIII.
yzyllarda gittike daha iyi tannnaa balayan Aristoteles,
stn bir otorite olarak kabul edilmitir. Platon artk ilk sray
kapsamaktadr
3 - Aytma ve tasmiama yoluyle usa vurmaya iyice ina
nlmtr. Skolastiklerin genel mizac mistik olmaktan ok, ii
ince eleyip sk dokumak ve tartmaya girmektir.
4 - Tmeller sorunu, Aristoteles'le Platon'un bu konuda
uyumadnn ortaya kartlmasyle n plana geirilmitir.
Bununla birlikte tmelierin o alarda yaayan filozoflarn
ana sorunu olduunu varsaymak yanltr.
XII. yzyl, baka sorunlarda olduu gibi skolastikte de
XIII. yzyl hazrlar. Byk adlar XIII. yzyla ilikindir. Bu
nunla birlikte ilk skolastikler nc olmalar bakmndan ilgi

205
ekicidir. Skolastiklie geite zekaya kar yeni bir gven g
rlr. Aristoteles'e kar duyulan saygya karn, dogmann
dnceyi ok tehlikeli saymad yerde, us'un zgr ve gl
bir kullanmyle karlamaktayz. Skolastik yntemin eksikleri,
diyalektik zerinde durulmasndan kanlmaz olarak domu
olanlardr. Bu eksikler unlardr:
l - Olgulara ve bilime aldrmazlk.
2 - Sadece gzlemin sonu verecei yerlerde usavurmaya
inan.
3 - Szel ayrmlar ve incelikler zerinde yersiz lde du
ru .
B u eksiklerden Platon konusunda sz etmitik. Fakat,
onlar skolastikte, ok daha youn olarak kar karmza.

ROSCELINUS

Esasl bir skolastik olduu ileri srlebilecek ilk filozof

Roscelinus'tur. Onun hakknda bilgimiz azdr. Kendisinin aa
yukar l 050'de Compiegne'de doduu, Loches'ta (Brittan
nia) ders verdii Abaelardus'a burada hocalk ettii, bilgimiz
iindedir. Roscelinus l 092'deki Rheins konstnde itizaleilik
le itharn edilmi ve lin etme zevkine dkn din adamlarnca
taa tutularak ldrlmek:ten (recm) korktuu iin dncesin
den (fikrinden) cayd, ngiltere'ye kat. Orada da hemen
Sanctus Anselmus'a kar saldrya geti. Bu kez Roma'ya s
nd. Orada kiliseyle bart. Roscelinus 1 1 20 ylnda tarihten
ekilmitir. Onun lm yl salt tahminidir.
Roscelinus'un yazlarndan, onun Abelard'a yazd leme
(teslis) konusundaki bir mektuptan baka bir nen kalmamtr. Bu
mektupta Roscelinus, Abelard' kltr ve onun hadm edil
mesiyle elenir. Duygularn seyrek belli eden berweg, Res
celinus'un iyi bir insan olamayaca sonucuna varmtr. Bu
mektuptan ayr olarak Roscelinus'un grleri daha ok, An-

206
selmus ve Abelard'n tartmal yazlar kanalyle bilinmekte
dir. Anselmus'a gre Roscelinus, tmelierin sadece bir flatus
vocis (sesteki hava) olduunu sylemitir. Bunu szel olarak
alrsak o, bir tmelin fiziksel bir grn, yani bir kelime dile
getirildiinde ortaya kan nen olduu anlamn verir.
Bununla birlikte Roscelinus'un bylesine aptalca bir nen (ey)
savunduunu varsaymak gtr. Anselmus, Roscelinus'ta in
sann bir birim deil sadece ortak bir ad olduunu syler. Bu
gr Anselmus, Roscelinus'un iyi bir Platoncu gibi sadece
duyulur olan gerek sayd vargsna balar. Roscelinus, anla
lan genellikle, paras olan btnn kendisinin gerek deil
sadece szckten ibaret olduunu, gerekliinse paralarda bu
lunduunu savunmutur.
Bu gr onu ar atomculua gtrmeliydi. Belki de gtr
m, fakat herhalde leme (t estis) konusunda gle uratmtr.
Roscelinus O Kii'yi ayr tzler olarak grm ve tek kulla
nrnn bizim Tanr'nn var olduu syleimizde ie kar
tn dnmtr. Onun kabul etmedii k, kendisine gre,
yalnz oulun deil, babann ve ruhulkuds'n de cisimlemi
olduudur. Btn bu itizalci dncelerden, Roscelinus 1092
ylnda Rheims kentinde toplanan konsln basksyle cayd
(Roscelinus'un dnceleri konsle gre itizalciydi.) Onun
tmeller hakknda ne dndn tam olarak bilmek olanak
szdr. Fakat herhalde bir tr ad (nominalist) olduu aktr.

ABAELARDUS

Roscelinus'un rencisi Abaelardus, baka yazl biimiyle

(Abelard, Abailard) daha yetenekli ve daha sekin bir kiiydi.
Nante yaknnda domutu (1079), Paris'te realist, Champe
aux'lu William'n rencisiydi, sonra yine Paris katedral okulun
da retmenlik yapt, orada William'n grleriyle arpt
ve hocasnn grn deitirmesine yol at. Leon'lu Ansel-

207
m us'la (bapiskopos Anselmus deildir bu) rencisi olarak geirdi
i tanrbilimsel (teolojik) bir dnemden sonra 1 1 1 3 ylnda Paris' e
dnd ve bir retici olarak olaanst n ve sevgi kazand
halk arasnda. Canon Fulbert'in yeeni Heloise'e bu srada ak
.
oldu. Fakat, Canon, Abaelardus' u hadm ettirdi. Bunun ze
rine Abaelardus Sanctus Denis manastrna, Heloise de Argen
teuil rahibeler evine kapand. nl Alman bilgini Schmeidler,
onlarn nl mektuplamasnn Abaelardus ynnden edebi
bir roman olarak yazldn syler. Bu kuramn doru olup
olmad konusunda yarg verrnee yetkili deilim. Fakat Aba
elardus'un karakterinde hi bir nen onu olanaksz gstermemek
tedir.
nzivaya ekildii yerde bile Abaelardus retici olarak
byk baar salamt. Genler, onun zekasn, aytmc (di
yalektik) hnerini ve br retmenlerine kar aldrmazln
beeniyordu. Yal kiilerse bu beeniye kar bir honutsuzluk
duymaktayd. 1 1 2 1'de leme zerine yazd ve snnilie uy
mayan bir kitab dolaysyle Soissons'da lanetlendi Abaelardus.
Gereince itaatli davrandndan Brittania'da Sanctus Gildas
bakeii oldu. Orada keilerin vahi ve kaba yaratklar ol
duunu grd. Bu srgnde geen sefaletli drt yldan sonra
Abaelardus nispeten uygarla dnmtr. Onun, daha sonraki
yaants karanlktr. Sadece, byk bir baaryle retimini
srdrdn Salisbury'l John'dan renmekteyiz. Abaelardus,
1 1 1 4 ylnda Sanctus Bernardus'un tevikiyle yeniden lanetlendi
(Bu kez Sens'ta). Cluny'ye ekildi ve ertesi yl ld.
Abaelardus'un en nemli kitab 1 1 21 - 22'de yazlm olan Evet
ve Hayr (Sic et Non) du. O bu yaptnda ok sayda tezin lehine
ve aleyhine olan diyalektik kantlar anar ve bir vargya ulanaa
almaz. Onun tartmay sevdii ve onu zekay bilernekte ya
rarl sayd aktr. Kitap, halk dogmatik uykusundan uyandrma
yolunda byk etki yapmtr. Abaelardus'un kutsal yaztlar d
nda, aytmn (diyalektiin), dorulua gtren tek ara
olduunu ileri srmesi, hi bir empirik onu kabul etmese bile

208
zamannda, n yarglar zmlemekte deerli bir etki yapm
ve zekann korkusuzca kullanlmasn tevik etmitir. Kutsal
kitaplar dnda hi bir ey yanlmaz deildir demitir. Aba
elardus: Dahas, havariler ve kilise babalar bile yanlabilir.
Onun mant deerlendirmesi, modern gr asndan
ardr. Abaelardus, mant her neoden nce Hristiyan bilimi
saym ve lojik szcn kke logosa yaklatrmtr.
Bylece bir sz oyunu yapmtr. (Yani lojiki tevriyeli, ift
anlaml kullanmtr.) Aziz Johannes ncil'i balangta Logot;
vard der. Abaelardus, bu cmlede mant n (lojiin) yce
liinin ifade edildiini ileri srmtr.
Abaelardus'un belli bal nemi mantk ve bilgi kuramn
dadr. Onun felsefesi eletirisel bir zmlemedir ve byk l
de dilseldir. Tmellere yani ok nene yklenebilen nenlere
gelince Abaelardus onlara bir nen deil bir szc ykledii
mizi ileri srer. Bu anlamda o addr. Roscelinus'a kar ses
teki havann bir nen olduunu ileri srerken yapt gibi bizim
kendisine yklem verdiimiz nen (yani tmel) fiziksel bir grn
olarak deil, anlam olarak szcktr. (Yani biz anlam olarak
szc deiik nenlere yklem verdiimiz iin, tmel, fiziksel
bir nesne olan szck deil, anlam olan szcktr.) O, Rosce
linus'a kar, sesteki havann bir nen olduunu ileri srerken
de ayn kany savunmutur. Burada Abaelardus, Aristoteles'e
bavurmaktadr. Nenler -der Abaelardus-, birbirine benzer.
Bu benzeyiler tmellere yol aar. Fakat benzer iki nen arasn
laki benzeme noktasnn kendisi bir nesne deildir. Byle d
nmek gerekiliin (realizmin) yanldr. Abaelardus gerek
ilie kar daha dmanca laflar da eder. rnein, genel kav
ramlarn nesnelerin yapsna dayannayp ok nesnenin karmak
hayalleri olduunu syler. Bununla birlikte o, Platoncu idealara
yer ayrnay btnyle hayrlamaz. dealar, Tanr'nn zihnin
de yaratma rnekleri olarak bulunmaktadr, gerekte Tanr'nn
kavramlardr.
Btn bunlar, doru olsun, yanl olsun, yetenekli dn-

209
 celerdir. Modern tmeller tartmalarnn ou daha ileri nok
taya varm deildir.
Azizlii kendisi akll klmaya yetmeyen Sanctus Bernar
dus, Abaelardus'u anlayamad ve ona kar haksz itharnlarda
bulundu. (Sanctus Bernardus'un bykl onun zekasnn ni
teliklerinde deil, karakterindedir. Britannica Ansiklopedisi;}
Abaelardus lemeyi bir Ariusu, rahmeti bir Pelagiusu, sa'
nn zatn bir Nestoriusu gibi ele aldn il eri srd. Bernar
dus'a gre Platon'un Hristiyan olduunu belgilemee almas
Abaelardus'u kafir saymaya yeterdi. Hem o, Tanr'nn bt
nyle insan akl tarafndan kavrandn savunmakla Hristi
yan imannn ortamn (meziyetini) zedelemiti. Gerekte Aba
elardus, bu son gr hi de savunmam ve Sanctus Anselmus
gibi lemenin (teslisin) vahye gerek kalmadan aklla izah edilebile
ceini dnmesine ramen imana ok byk bir yer brakmt.
Onun bir kez, Ruhulkuds', Platoncu dnya ruhuyla zde tuttuu
dorudur. Fakat Abaelardus, bu grn itizalci olduunu
renir renmez onu bir yana brakmt. Belki Abaelardus'un
itizaleilikle sulanmasnda, retilerinden ok, ka vgaclnn
rol olmutur. nk onun ulemay eletirme adeti kendisini
nfuzlu kiiler arasnda sevilmeyen bir kii durumuna getirmiti.
Zamann bilgili kiilerinin ou aytma (diyalektie) Abaelar
dus'tan daha az balyd. zellikle Chartres okulunda antik aa
hayranlk duyan, Pl:iton'u ve Boethius'u izleyen insancl (hma
nist) bir devini vard. Matematie kar yeniden ilgi uyanmt.
Bath'l Abaelardus XII. yzyl balarnda spanya'ya gitti ve
sonuta Eukleides'i Latinceye evirdi.

SANCIUS BERNARDUS

Kuru skolastik ynteme kart olarak Sanctus Bernardus'

un nder olduu kuvvetli mistik bir devini vard. Bernardus'un
babas ilk hal seferi srasnda len bir valyeydi, kendisi de

210
 Cistercium manastrnda keiti ve 1 1 1 5 ylnda yeni kurulan
Clairvaux keiler evine ba kei olmutu. Kilise politikasnda
ok nfuz sahibiydi. (Kar-papalara kar ar basma, Kuzey
talya ve Gney Fransa'da itizaile arpma, macerac filozof
lara snniliin arln duyurma, ikinci hal seferi iin vaazlar
verme gibi hususlarda sz konusuydu nfuzu.) Filozoflara sai
drnada genellikle baarlyd. Fakat hazrlam olduu hal
seferi knaza saplannca Gilbert de la Porree'yi ikna edemez
oldu. Gilbert de la Porree (Gilbertus Porretanus) itizalci avna
km azizi hakl bulmaktansa Boethius'le uyumay ye tutu
yordu. Sanctus Bernardus bir politikac ve bir yobaz olmasna
karn, gerek dinsel mizaca sahip bir kiiydi. Byk gzellie
sahip Latince ilahiler yazmt. (Uyakl ve vurgulu ortaa
Latin ilahileri, bazen yce, bazen duyarl ve dokunakl bir hava
iinde, zamann dinsel duygusunun en iyi yann aktarr.) Sanctus
Bernardus'un etkisinde kalanlar arasnda mistiklik gittike
egemen bir duruma gelmiti. Sonunda bu mistiklik Flora'l
Joachim'de (lm 1202) olduu gibi itizale benzer bir duru
ma vard. Bununla birlikte Flora'l Joachim'in etkisi daha son
raki bir zamana aittir. Sanctus Bernardus ve izleyicileri, usa
vurmacia deil, znel deneyde, i yaants ve derin dncede
(teemml, contemplation) aramtr dinsel doruluu. Abaelar
dus ve Bernardus belki e lde tek-yanldrlar.
Dinsel bir mistik olarak Bernardus, papaln dnya ile
'
rine karmasndan znt duymu ve dnyasal gten ho-
lanmamtr. Hal seferini tlemesine karn, savan sa-
dece dinsel heyecanla yrtlemeyeceini ve bir rgt gerek
tirdiini anlayamam; Tanr yasasnn deil, Justinianus ya
sasnn insanlarn dikkatini ektiinden yaknm; papann,
topraklarn askeri gle savunmaa kalkmasndan hayretlere
dmtr. Papann fonksiyonu manevidir, o bilfiil ynetmee
kalkmayacaktr. Bununla birlikte bu gr noktas Bernardus'
ta, papaya kar snrsz bir saygyla karmtr. O, papaya pis
koposlann prensi, havarilerin ve Habil'in stnlne, Nuh'un

211
yneticiliine, brahim oullar, Melchizedek tarikat, Harun'
un yceliine sahip ; Musa'nn otoritesinin varisi, yarg vermekte
Samuel, gte Petrus, ikna etmekte sa olan>) diye hitap etmek
tedir. Sanctus Bernardus'un almalarnn net sonucu, doal
lkla, din-d ilerde papalk gcnn iyice artmas olmutur.
Salisbury'l John, nemli bir dnr deilse de kendi ya
ad zaman hakkndaki bilgimiz asndan deerlidir. Yaa
d dnemin dedikodulu bir yksn yazm olan John,
Canterbury bapiskoposuna sekreterlik yapmtr. Bapiskopos
lardan biri Becket'tir. Becket, IV. Hadrianus'un arkadayd.
Yaantsnn sonunda Chartres piskoposu oldu, l l 80 ylnda
ld. man dndaki sorunlarda, kukucu mizaca sahip bir
kiiydi, kendisine Akademeiac adn taknt (Sanctus Augus
tinus'un kulland anlamda). Krallara kar olan saygs snr
lyd. Cahil bir kral ta giymi bir eektim sz onundur. John,
Sanctus Bernardus'a sayg duyard. Fakat onun Platon'la Aris
toteles'i uzlatrma abasnn baarsz olmas gerektiinden
haberliydi. Abaelardus'a hayrand; fakat, onun tmeller kuramma
gler geerdi, Roscelinus'un tmellerine de yle.
Mantn, bilime iyi bir giri, fakat kendi iinde cansz ve
ksr olduunu dnm. Aristoteles -demi-, mantkta
bile alabilir. Eski yazariara kar duyulan sayg, usun eletiri
duygusunu ksteklememeli.)) Platon onun iin haHi filozof
larn ahmdr. John, zamannn bilginlerinden ounu ahsen
tanr. Ve skolastik tartmalara dosta katlr. Hatta bir
okulu 30 yl arayla ikinci defa ziyaret ettiinde okul mensup
larnn haHi 30 yl nceki sorunlar tarttn grerek glmser.
Salisbury'li John'n iinde bulunduu toplumun atmosferi 30
yl nce (elinizdeki kitabn yazld tarihten 30 yl nce) Oxford
niversitesi'nde bulunan renci odalarna benzemekteydi. Ya
antsnn sonuna doru katedral okullar, yerini niversitelere
brakt. niversiteler hi deilse ngiltere'de, o gnden bugne
alacak bir sreklilik kazanmtr.
XII. yzyl zarfnda eviriciler yava yava, batl ren-

212
cilerin yaradanabiiecei Grek kitaplarnn saysn arttrd. Bu
tr evirilerin ana kayna vard. Onlar:
1 . stanbul .
2. Palermo.
3. Toledo'ydu.
Bu kaynaklardan Toledo en nemli oland. Fakat, oradan
gelen eviriciler dorudan doruya Grekeden deil, daha ok
Arapadan yaplmt. XII. yzyln ikinci yarsnda Toledo ba
piskoposu Raymond bir eviri koleji kurdu. Raymond'un koleji
ok verimli almalar yapmtr. 28'de Venedik'li James,
Aristoteles'in Analitika'sn, Topika'sn, Peri Sophistikon'unu
Latinceye evirdi. kinci A na!itika batl filozoflara g geldi.
Catania'l Henry Aristippus (lm 62), Phaedon ve
M enon'u evirdi. Fakat onun evirilerinin hi bir etkisi olma
d. XII. yzylda Grek felsefesi hakkndaki bilgi ksmi oldu
undan, bilgili kiiler Grek bilgisinin ounun bat tarafndan ortaya
karlmas gerektiinden haberliydi ve antik dnem zerine daha
tam bilgi edinme yolunda bir istek belirdi. Snniliin boyun
duruu, bazen varsayld lde iddetli deildi. steyen daima
kitabn yazar, sonra gerekliyse kitabn itizalc blmlerini kamu
nndeki bir tartmadan sonra karrd. Zamann filozofla
rnn ou Fransz'd ve Fransa, kilise iin imparatorlua kar
bir arlk biimierne asndan gerekliydi.
XII. yzyl filozoflarnda ne tr bir tanrbilimsel (teolojik)
itizal ortaya km olursa olsun, bilgili din adamlar hemen
btnyle snni olmutu. Bu durum, kural dna kan Brescia'l
Arnoldus'un acayip biimde ktlenmesine yol amtr. lk skolas
tkliin btn, kilisenin siyasal g elde etme ekimesinin
bir yan dal gibi grlebilir.

213
 Xm. YZYIL

Ortaalar XIII. yzylda u noktasna ulamt. Roma'

nn dnden beri yava yava kurulmu olan bireim (sentez)
yetenekli lde eksiksiz duruma geldi. XIV. yzyl, kururnla
rn ve felsefelerin zmn, XV. yzyl ise bizim hala modern
saydmz nenlerin balangcn getirmiti.
XIII. yzyln kiileri ok bykt. III. Innocentius, Sanc
tus Franciscus, Il. Frederich ve Aquino'lu Thomas, deiik
alardan kendi tiplerinin stn temsilcileri olmutu. Byk
adlarla byle kesinlikle balantl olmayan byk baarlar da
vard : Gothik, Fransz katedralleri, romantik Carolus Magnus
edebiyat, Kral Arthur efsaneleri ve Niebelungenlied'ler, Magna
Carta ve A varn karnarasyle anayasal ynetirnin balamas gibi.
Bizi burada ilgilendiren sorun, zellikle Aquino'lu Thomas y
nnden ileri srlen skolastik felsefedir.
Fakat o felsefeyi sonraki blme brakarak, an ergisel
(zihni) atmosferini biimiernekte ok ie yarayan olaylarn bir
zetini vermeye alacarn nce.

III. INNOCENTIUS

an banda merkez figr, papa III. Innocentius'tur

( l l 98 - 1 2 1 6). III. Innocentius, usta bir politikac, sonsuz aba
sahibi papaln en ar iddialarna salam bir ekilde inanm,

214
 fakat Hristiyan alak gnlllnden nasibini almam bir
kiiydi. Piskoposlar takdis ederken onlara u metni okuyarak
vaat ederdi: Bak, bugn seni uluslarn ve krallarn stne
kardm . Azletmek, ykmak, ba edirmek, diz ktrmek, devir
mek, yapmak ve tayin etmek iin. lll Innocentius kendisine
krallarn kral, efendilerin efendisi, Melchizedek tarikatna gre
daima ve daima bir din adam sfatn yaktrr. Kendisi hak
knda bu gr desteklemek iin her uygun kouldan yarar
lanmtr. Sicilya kral, Innocentius papalk tahtna ktnda
henz yanda olan Frederich'ti. Frederich imparator VI.
Henry'nin oluydu. Sicilya'y fethetmi olan imparator VI.
Henry, Norman krallarnn varisi Constance'la evlenmiti. Si
cilya krall kaynyordu. Constance, papann yardmna ge
rekim duydu ve onu olu Frederich'in vasiliine atad. Bylece
papaln stnln tanmakla Sicilya'da, papaya olunun
haklarn kabul ettirmi oluyordu. Portekiz ve Aragon da benzer
ekilde papaln stnln tanmt. ngiltere'de kral John.
gl bir direnmeden sonra kralln Innocentius'a vermek
ve sonra onu papadan kiralad bir arazi olarak geri almak
zorunda kald.
Bir dereceye dein Venedikliler drdnc hal seferi ko
nusunda papadan yararlanmt. Hal askerleri Venedik'e sal
drmak zereydi. Fakat yeter lde gemi karamyordu. Vene
dikliler dnda kimsede yeter lde gemi yoktu. Onlar (salt
'ticari nedenlerle) stanbul'u fethetmenin Kuds' fethetmekten
ok daha iyi olaca grn savunmaktayd.
Her halde stanbul yararl bir atlama ta olacakt ve Do
u Roma imparatorluu hallara hi de dost gzyle bakma
mt. Venedik'e taviz verilmesi gerekli bulundu. stanbul zapt
edildi ve bir Latin imparatorluu kuruldu. Innocentius stan
bul'u ele geirme dncesinden nceleri holanmamt. Fakat
sonradan dou - bat kiliselerini yeniden birletirmenin olanakl
olacan dnd iin, keyfi yerine geldi. (Bu umut boa
kmtr).

215
 Bu rnein dnda III. Innocentius'tan herhangi bir su
rette yararlanan birini tanmyorum.
Drdnc hal seferi ayn zamanda gney Fransa'daki
Albi'lilere karyd ve buradaki itizali, mutluluu, refah ve ekini
(klt r) skp att. Innocentius Toulouse Kontu Raymond'u hal
seferine kar souk davrand iin azietmi ve Albi'lilerin
yaad blgeyi byk bir blmyle, hal seferinin nderi
Parlamentonun byk babas Simon de Montford'a vermi
tir. Innocentius ayrca imparator Otto'yla da kavga etmi ve
Almanlardan, bu imparatoru tahttan indirmesini istemitir.
Almanlar papann isteini yapm ve Otto'nun yerine, artk
bym olan II. Frederich'i getirmilerdi. Papa, Frederich'i
desteklemesinin karl olarak korkun byk vaatler ald.
Fakat Frederich bu vaatlerden en ksa zamanda caymaya ka
rarlyd.
III. Innocentius kendisinde hi bir kutsallk esi bulun
mayan ilk papayd. Kilise reformu, kilise sra dzenini biim
leyen kiilere, kendi manevi itibariarna dair yle bir gven
vermiti ki, onlar artk kutsal olalm diye skmadlar kendile
rini. O zamandan balayarak g motifi papal gitgide da
ha ar biimde egemenliine ald ve bu durum, o gnlerde bile,
baz din adamlarnn muhalefetine yol at. Innocentius Curia'
nn (papalk ynetiminde grevli olanlarn biimiedii topluluk)
gcn arttrmak iin kilise yasasn dzene soktu. Walther
von der Vogelweide bu yasaya, kilise rezaletinin imdiye dein
ortaya koymu olduu en kara kitap diyor. Papalk o yllarda
henz parlak utkular (Zaferler) kazanmaktayd, fakat onun k
nceden grlebilir bir duruma gelmiti.
III. Innocentius'un hamisi olan Il. Frederich 1 2 1 2 yln
da Almanya'ya gitti ve papann yardmyle Otto'nun yerine
geti. Innocentius, papala kar ne denli korkun bir dman
yetitirdiini grerneden ld.

216
 Il. FREDERICH

Tarihte bilinen en dikkate deer yneticilerden biri olan

II. Frederich ocukluunu ve genliini glk ve ters koul
lar iinde geirmiti. Babas, Barbarossa'nn olu VI. Henry,
Sicilya Normanlarn yenilgiye uratm, kralln varisesi Cons
tance'la evlenmiti. Orada, Sicilya'llarn nefret ettii bir Alman
garnizonu kurmu, Frederich yandayken 1 1 97 ylnda l
mt. Constance, kocas lnce Almanlara kar kt ve onlar
olmadan, papann yardmyle saltanat srmee alt. Almanlar
bu ie gcendi. Otto, Sicilya'y fethetmeyi denedi. Bu onun,
papayla olan kavgasnn bir nedeni oldu.
Frederich'in ocukluunu geirdii Polermo, baka g
lkler iindeydi. Orada, slam isyanlar vard. Pisa'llar ve Ce
nova'llar birbirleriyle ve Sicilya'y ele geirmek iin savat.
Sicilya'daki nemli kiiler durmadan yan deitiriyor, ihanet
iin en yksek fiyat deyenlerden yana kyordu.
Bununla birlikte Sicilya ekinsel (klt rel) olarak byk stn
lklere sahipti. slam, Bizans, talyan ve Alman uygarl orada kar
lam ve karmt. Baka yerde grlmemiti byle bir durum.
Greke ve Arapa Sicilya'da hala yayordu. Frederich alt dili
gayet akc biimde konumay renmiti. Arap felsefesini
biliyor, slamlada dosta geiniyordu. Bu husus Hristiyanlar
dehete drmt.
Frederich, Hohenstaufen ailesindendi ve Almanya'da bir
Alman saylrd. Fakat, kltr ve duygu talyand. Bu talyan
la biraz Bizans ve Arap enisi karmt. adalar Fre
derich'e gittike dehete dnen bir aknlkla bakm; Frederich'e,
dnyann harikas ve mucizevi yeniliki adn takmt. Daha
hayattayken efsanelere konu olan Frederich'in de Tribus lmpos
toribus ( Yabanc Peygamber zerine) adl bir kitap yazd
sylenir. ( yabanc Peygamber M usa, sa ve Muhammet'tir) Hi
bir zaman var olmayan byle bir kitap kiliseye dman olan pek
ok kiiye, en sonra da Spinoza'ya, yklenmitir (atfedilmitir).

21 7
 Guelf ve Ghibellino szckleri imparator Otto'yla Il.
FrederiCh ekinesi srasnda kullanlnaa balanmtr. Onlar
iki ekimecinin aile adlar olan Welf ve Waiblingenin bo
zulmu biimidir. (Otto'nun yeeni, ngiliz krallk ailesinin ata
larndandr.)
III. Innocentius 1 2 1 6 ylnda, Frederich'in yenilgiye urat
t Otto'ysa 1 2 1 8 ylnda ld. Yeni papa III. Honorius ba
langta Frederich'le iyi geiniyordu. Fakat ksa zamanda g
lkler bagsterdi.
Frederi ch nce, hal seferine kmay hayrlamt (redd etmi
ti) . Sonra, Lombard kentleriyle geinemiyordu. Bu kentler 25 yllk
bir saldrmazlk ve savunma anlamas imzalamt. Almanlardan
nefret ediyordu. Lombard airlerinden biri, Almanlar hakknda
sert msralar yazmt. Lombardia'da bu, genel kany temsil
etmitir. Anlalan Frederich talya'da kalp Lombard kent
leriyle uramak istedi. Fakat 1 227'de Honorius ld, onun yerine
Sanctus Franciscus'u seven ve onun tarafndan da sevilen koyu
ileci IX. Gregorius geti. IX. Gregorius, lmnden iki yl
sonra Sanctus Franciscus'u azizler mertebesine ulatrm
tr.
Gregorius hi bir nenin, hal seferi lsnde nemli ol
madn dnyordu ve Frederich'i bu ii benimsemedii iin
aforoz etti. Kuds kralnn kz ve varisesiyle evlenen Frederich,
olanakl olduunda hal seferine kmak istemiyor deildi.
Zaten kendisine Kuds Kral adn vermiti. 1 228'de henz afo
roz edilmi durumdayken sefere kt. Bu i Gregorius'u hal
seferine kmamaktan daha ok kzdrd. Kutsal bir sefere kan
topluluk, papann Ianetiedii bir kiinin nderliinde nasl ha
reket ederdi ?
Frederich hi bir nene aldr etmedi. Filistin'e gitti. s
lamlar arasndan dostlar edindi. Onlara, Hristiyanlarn Kuds'e zel
bir nem verdiini, halbuki burasnn stratejik bakmdan pek
nemi bulunmadn syledi. Mslimler Frederich'e hak verdi
ve kenti ona bar yoluyle teslim etmeye raz oldu. Bu i papay

218
 bir kat daha kzdrd. Kafirlerle tartlmaz, savalrd. Bununla
birlikte Frederich Kuds'te usulne uygun olarak ta giydi.
K imse, onun baarl olduunu yadsyamad (inkar edemedi) .
Papayla imparator arasndaki bar da 1 230 ylnda yenilendi.
1 230'u izleyen birka bar yl iinde imparator, kendisi
ni Sicilya krallnn ilerine hasretti. Sicilya Bakan Pietro
della Vigna'nn yardmyle Roma yasasndan tremi ve gney
smrgesindekine benzer bir hukuk dzeni kurdu. Frederich'in
gney smrgesinde yksek bir uygarlk dzeyi gsteren bu ya
salar kmesi (klliyat) derhal' Sicilya'nn Greke konuan
sakinlerinin yararlanmas iin Grekeye evrildi. Frederich,
Napoli'de nemli bir niversite kurdu. Augustal ad verilen
ve batda yzyllarca ilk altn para olma mevkiini koruyan paray
bastrd. zgr ticareti kurdu, i gmr kaldrd. Dahas,
kurduu konseye kentlerden, halkn setii temsilciler
ard. Bununla birlikte temsilciler sadece danma gcne
sahipti.
Bu bar dnemi, Frederich yeniden 1237 ylnda Lombard
birliiyle anlamazla dnce sona erdi. Papa yine ie kar
t, imparatoru yeniden afaroz etti. Bu zamandan Frederich'in
1 250 ylnda lmne dein, sava srekli olarak ve gelierek
srd ve her iki yan iin de daha sert, daha zalimce ve daha
haince oldu. Tali kah o yana glyordu kah bu yana. mpa
rator ldnde henz sonu belli olmamt. Fakat ardl ol-
' mak iddiasndaki kiiler onun gcne sahip deillerdi. Dolay
syle gittike yenilgiye uradlar. talya'y blnm ve Papay
baar kazanm olarak braktlar.
Papalarn lmleri, bu Savaa pek az etki etmiti. Her yeni
papa, ncekinin (halefinin) politikasn pratik olarak deitir
meksizin benimsemitir.
IX. Gregorius 124 l'de lmt. 1243'te Frederich'in aman
sz dman IV. Innocentius papa seildi. X. Louis, sarslmaz
snniliine karn Gregorius ve IV. Innocentius'un kzgnl
n yattrmaya alt, fakat bouna. zellikle Innocentius,

219
imparatordan gelen btn yumuatma giriimlerini hayrtad
ve hi bir vicdani endie duymadan her trl dzeni uygulad.
imparatoru aziettiini ve ona kar bir hal seferine klmas
gerektiini ilfm etti. imparatoru destekleyen herkesi afaroz etti.
Dinsel tarikat yeleri Frederich'e kar vaazlar ettiler, islamlar
bakaldrd. mparatorun nde gelen destekleyicileri aleyhine
kumpaslar kuruldu. Btn bunlar Frederich'i gittike zalim
letirdi. Kumpaslar korkun ekilde cezalandrld. Kar ta
raftan tutsak edilenlerin sa gz oyuluyor, sa eli kesiliyordu.
Bu titanca sava srasnda Frederich yeni bir din kurmay
dnd. Bu dinin Mesih'i kendisi olacakt. Bakan Pietro
della Vigna, Sanctus Petrus'un yerini alacakt . (Hermann Kan
torowicz tarafndan yazlan, II. Erederich'in Hayat adl yapta
baknz.)
Frederich bu projesini halka aklayacak denli ileri gitmedi.
Birden, Pietro della Vigna'nn kendi aleyhine fesat kurduuna,
yanl ya da doru kani oldu. Pietro'yu kr edip, bir kafes iinde
herkese gsterdi. Bununla birlikte Pietro intihar ederek, daha
fazla eziyet ekmekten kurtuldu.
Frederich, yeteneklerine karn baar gsteremedi. nk
papa kart kuvvetler sofu ve demokratikti. Halbuki onun erei
Roma imparatorluunu yeniden kurmakt. Frederich ekin (kltr)
asndan aydnlanmt, fakat siyasal ynden geriydi. Onun sara y,
haremiyle harem aalaryle dou sarayyd. Fakat talyan iiri
bu sarayda balad. Frederich'in kendisinde de biraz airlik vard.
Papalkla olan anlamazlnda o, kilise mutlaklnn
tehlikeleri hakknda tartmal risaleler yaynlamt. Bunlar
XVI. yzylda olsayd takdirle karlanabilirdi. Fakat o gnler
tatsz bulundu.
Frederich'ten yana olmas gereken itizalciler, ona sadece
birer asi gibi grndler. Frederich papann houna gitmek
iin eziyet etti onlara. zgr kentler, imparator uruna papaya
bakaldrabilirdi. Fakat Frederich baemelerini istedike onlar
pa padan yana ktlar.

220
 Frederich, zamannn bo inanlarndan syrlm olmasi
na ve ekinde (kltrde) br btn adalarnn stnde olmasna
karn, imparator olarak mevkii onu siyasal ynden zgr her
dnce ve davrana kar durmaya gtrmt. Kanlmazlkla
baarszla urad bu kar duru.
III. Innocentius'un, aleyhlerine hal seferi am olduu
btn yneticilerin (Frederich dahil) eziyet ettii itizalciler hem
kendi ilerinde hem de o zaman yaygn olan dnceleri yan
stmas asndan incelenmeye deer. O sralarda yaygn olan duy
gular hakknda kitaplar pek bilgi vermez.

KATHOROSU'LAR

En ilgin, ayn zamanda, en geni itizalci tarikat Katho

rosu'lard. Bunlar Fransa'nn gneyinde daha ok Albi'liler
adyle tannrlard. Kathorosularn retileri, Balkanlar yo
luyle Asya'dan gelmiti, kuzey talya'da ok yanda buldu. Gney
Fransa'da ounluktayd Kathorosular. Kilise topraklarna el
koymalarn mazur gstermek isteyen soylular da onlardan
yanayd. tizalin bu kadar geni lde yaylmasnn nedeni,
ksmen hal seferlerinin baarszla uramas, fakat daha
ok din adamlarnn servetine ve ktlne kar duyulan
manevi nefretin sonucuydu.
Sonralar ortaya kan pritencilie benzer, kiisel kut
sallktan yana bir duygu 'vard ortada. Bu, yoksulluk kltyle
ilintili bir duyguydu. Kilise zengin ve geni lde dnyasald.
Rahiplerin pek ou ok ahHikszd. Tarikat mensuplar eski tari
katlar, mahalle rahiplerini, gnah kartma olayn batan
kartna olayna vardrmayla suluyorlard. Tarikat canlarnn
dmanlar da onlar ayn sula suladlar. Bu gibi saldrlarn ok
yerinde olduu kukusuzdur.
Kilise dinsel sorunlarda stnlk tasladka, halk mes
lekle uygulama arasndaki aykrlk karsnda dehete dyordu

221
Reformasyona gtren gerekeler XIII. yzylda da geerliydi.
Onlarla, reform dnemi gerekeleri arasndaki belli bal fark,
dind yneticilerin, davalarn itizalcilerle birlikte yrteme
meleriydi. Bu da, itizali, krallarn egemen olma iddialaryle uyu
turacak bir felsefe bulunmamasndan domutur. Kathoros
ularn savunduu ilkeler, bu konuda onlarn dmaniarna
dayandmz iin kesinlikle bilinmemektedir. te yandan din
adamlar, itizal tarihini iyice bildiklerinden ona hep bilinen yaf
tay yaptrmaya ve var olan mezheplere ok yakn benzerlie
sahip bulunmayan eski mezheplere ait btn inanlar yk
lernee ynelmitir.
Bununla birlikte Kathorosular hakknda tartmann tesine
kan ok nen bulunmaktadr. rnein, onlarn, ikici (dalist)
olduklar ve Gnostikoslar gibi, Eski Ant'n Yehova'sn kt
bir varlk (demiurge, Tanr'ya bal fakat ktlk yaradcs)
saydklar, gerek Tanr'nn sadece yeni Ant'ta ortaya k
tn dndkleri anlalyor. Onlar maddeyi esas olarak k
t saymlar ve erdemli kiinin yeniden dirilmesinin sz konusu
olmayacan savunmutu. Bununla birlikte ktler hayvansal
ruhlarnn hayvan vcuduna aktarlmasna dayanacaktr. Bu
temelde Kathorosular bitkiyi ye tutarlar. Yumurta, peynir ve
stten kanrlar, cinsel olarak oalmadna inandklar iin
bah yerlerdi. Tm cinsler irenti onlar iin. Bazlar, evliliin
zinadan daha kt olduunu bile ileri srmtr. nk evlilik
uzun sreli ve daha tatmin ediciydi. te yandan Kathorosular,
intihara itiraz etmez. Yeni Ant' bir snniden daha ok szel
olarak almlar, yeminden kanmlar, bir tokat yedikleri zaman
br yanaklarn evirmilerdir. Onlara eziyet edenler yle bir
olay anar. itizaleilikle sulanm biri, kendisini savunmak iin
et yediini, yalan sylediini, yemin ettiini ve iyi bir Katolik
olduunu sylemi.
Mezhebin sk kurallar ancak, insan- kamil>> ad veri
len kutsal kiilerce uygulanrd. brleri et yiyebilir, dahas
evlenebilirdi.

222
 Bu retilerin douunu incelemek ilgin olur. Onlar, ha
llar yoluyle talya ve Fransa'dan gelmiti. Fakat asl kaynak
Bulgaristan'daki Bogomil'lere (Siavca, Bog - miliu. Tanr sana
acsn, demek) dayanmaktayd. 1 267'de Kathorosular Toulouse'ta
bir konsl topladklar zaman konsle Bulgar delegeleri de katl
mt. Bogomil'lerse Manichaeosularla Paulikosularn kar
mndan domutu. Paulus, ocuklarn vaftiz edilmesine, arafa,
duada azizierin ad.nn anlmasna ve lemeye kar duran bir
Ermeni tarikatyd. Ya va yava Trakya'ya, oradan da Bulga
ristan'a yaylmt. Paulus'ular Marcion'u (aa yukar M. S.
1 S O ylnda yaamtr) izlemitir. Marcion, kendisini Hristi
yanlktaki Yahudi elerini hayrlamakla Sanctus Paulus'un
ardl sayyordu ve Gnenes'i deilse bile onlara yaknd.
Halk arasnda yaygn olan benim ele alacam br itizal
Waldus'ular itizalidir. Bunlar, l I 70'te sa'nn yasasna uymak
iin kutsal sefere balayan Petrus Waldus'un ardllaryd. Pet
rus Waldus tm varln yoksullara vermi ve Lyons'lu Yok
sullar derneini kurmu, yoksulluk iinde erdemli bir yaant
srmeye balamt. nceleri papann onayn almt. Fakat
Waldusular, din adamlarnn ahHikszl aleyhine ok nen
syleyince 1 1 84 ylnda Verona konsl ynnden lanetlendi.
Waldusular bunun zerine her iyi insann vaaz vermeye
ve kutsal kitab tantmaya hakk olduuna karar verdi. Ken
di din adamlarn kendileri atayp, Katolik rahipleriyle iliki
lerini kestiler. Lombarida'ya Bohemia'ya yayldlar, Bohemia'
da Huss'ularn yolunu hazrladlar. Albi'lilere eziyet edildi
inde, bu eziyet Waldusular da etkilediinden Waldusular
ktle halinde Piedmont'a katlar. Milton zamannda onlarn
Piedmont'ta uradklar eziyet intikamn al ey Tanrm kur
ban edilen azizlerinin diye balayan bir sone yazlmasna ne
den olmutur. Waldusular, hala Alpterin uzak vadilerinde ve
Birleik Amerika'da yaamaktadrlar.
Bu itizal din adamlar iin tehlike habercisi oldu ve onun
hastnlmas yolunda iddetli nlemler alnd. III. Innocentius,

223
itizalcilerin sa'ya ihanet ettikleri iin lm hak ettiini ileri
srd. Fransz kraln Abi'lilere kar kutsal bir sefere ard.
1209 ylnda balatlan bu sefer inanlmaz vahetle yrtld.
Carcassonne kenti alndktan sonra tyler rpertici bir toptan
ldrmeye (katliama) giriildi. tiza}in kkn kazmak pis
koposlarn ii olmutu. Fakat bu iin grevleri baka olan kiiler
tarafndan yaplmas ok iren sonulara yol at.
IX. Gregorius 1233 ylnda enkizisyonu kurdu ve pisko
poslarn srtndan itizaln kkn kazma grevini ald. 1 254'
ten sonra, enkizisyonca sulananlara savunma olana verilmedi.
Bu kiiler mahkum edilirse mlklerine el konurdu. Fransa'da
bu mlkler krala gitmitir.
Sulanan kii gerekten sulu bulunursa din d glere,
yaantsnn balanmas duasyle teslim edilir, fakat din d
gler o kiiyi yakmakta kusur ederse kendileri enkizisyon mah
kemesi karsna karlrd. Enkizisyon yalnz alelade anlamyle
itizalin deil by ve gaipten haber verme gibi adetlerin de k
kn kazma yolundayd. spanya'daysa, zellikle gizli - Yahu
dilerle uramt. Malkernelerin ii Dominicus ve Franciscus
rahiplerince ynetilirdi. Fakat ngilizler de onu Jeanne d'Arc'a
kar kullannaa hazrd. Enkizisyon mahkemeleri btnyle
ok baarlyd. Balangta Albi'liler itizalini saf d braka
bilmiti.
Kilise XIII. yzyln balangcnda, hemen hemen XVI.
yzyldaki kadar amansz bir isyan tehlikesi karsndayd. Bun
dan dil enci tarikatler sayesinde kurtuldu. Sanctus Franciscus
ve Sanctus Dominicus, snnilik iin, ok gl papalardan daha
byk iyilik yapmlardr.

FRANCISCUS

Assisium'lu aziz Franciscus ( 1 1 8 1 veya 1 1 82'de domu,

1226'da lmtr) tarihsel kiilerin en sevimlilerinden biriydi.

224
Hali vakti yerinde bir ailenin oluydu. Genliinde normal
elencelere, ho nenlere kar pek tiksinti duymazd. Fakat
bir gn atla bir czamlnn yanndan geerken ani bir drtyle
attan inip adam pt. Bundan sonra btn dnya malndan
geip, yaantsn vaaz etmee, iyi iler yapmaa adad. Hatr
saylr bir iadam olan babas ok kzd, fakat olunu bu yoldan
eviremedi. Franciscus hemen, kendini eksiksiz yoksullua
adam birtakm ardllar buldu.
Kilise, balangta bu deviniyi kukuyla karlamt.
Lyons'un Yoksullar>ma benziyordu o daha ok. Sanctus
Franciscus'un uzak blgelere gnderdii ilk misyonerler, ba
langta itizalci saylrd. nk onlar sadece ikrarda bulunmak
la (kendilerini adamakla) kalmyor, yoksulluu uyguluyordu
da. Keiler sadece ikrarda bulunuyor ve kimse onlar ciddiye
alnyordu. III. Innocentius, devininin deerini grecek lde
feraset sahibiydi. Franciscus hareketini snnilik snrlar iin
de tutmaa karar verdi. 1 209 veya l 2 10'da yeni tarikat tand.
Sanctus Franciscus'un kiisel dostu olan IX. Gregorius onu
desteklerneyi srdrd. Yalnz, Franciscus'a, anarik, yasa ta
nmayan ve heyecana dayanan itkileri (impulses) iin ho ol
mayan belirli kurallar alamaya alt. Franciscus, insann
kendini yoksullua adamasn olanakl olan en sk anlamda
almt ve kendisini izleyenierin evlere veya kiJiselere sahip ol
masna kar durmutu. Onlar, ekmeklerini dileniyordu. Yersiz
yurtsuzdu ayn zamanda. Konuksever, iyiliksever birine rasgelir
l erse barnacak bir yer bulabiliyordu. Yani nerde akam orada
sabah yaayp gidiyorlard.
Franciscus 121 9'da douya gitti, sultann (hangi sultan
olduunu belirlemiyor Russell) nnde vaaz verdi. Sultan ona
nezaketle muamele etti, fakat islamlktan ayrlmad. Franciscus
geri dnnce ardllarnn ev sahibi olduklarn grd, ok zld.
Fakat papa, onu, bu konuda taviz vermesi iin ikna etti veya
zorlad. lmnden sonra: Gregorius onu azizletirdi, fakat
yoksulluk kuraln biraz yumuatt.

225
 Azizlik konusunda Franciscus'tan aa kalmayan baka
lar da vardr. Fakat FTanciscus'u azizler arasnda tek yapan,
onun kendiliinden olan mutluluu, evrensel sevgisi ve airlik
vergisiydi (mevhibesiydi). Onun iyilii daima abadan yoksun
grlr. Amak zorunda olduu engel yokmu gibi.
Franciscus btn yaayan eyleri, yalnz Hristiyan ola
rak deil, iyi bir kii ya da bir air olarak da sevmitir. Onun
lmnden az nce yazlm olan gne ilahisi btnyle ol
masa da genellikle gnee tapnan Aklnaton (Echinaton, es
ki Msr Kral, M. . 1 384 - 1 364, Echinaton, Gnein Dost.u'
demektir.) tarafndan yazlabilirdi. Buna Hristiyanlk esin (ilham)
vermitir. Fakat ak saylmaz bu esin.
O czamllara kar kendi adna deil onlarn adna g
revli olduunu dnmekteydi. Hristiyan azizlerinin oun
dan ayr olarak Franciscus, kendi kurtuluundan ok baka
larnn mutluluuyle ilgilenmi, asla bir stnlk duygusuna
kaplmamt. En basit ya da en kt insana kar bile. Gnah
karlar arasnda Franciscus onlardan biriydi. yilikseverler ara
snda onlardan biri.
Eer eytan yaadysa, Sanctus Franciscus tarikatnn ge
lecei onda en sekin memnunluu uyandracakt. nk ta
rikatn ba olarak azizi hemen izleyen Elias (Eliyya, lyas) karde,
lkse gmld ve yoksulluun btnyle ortadan silinmesine
izin verdi. Kurucularnn lmn izleyen yllarda Franciscus
ularn belli bal ii Guelf'lerle Ghibellino'lar arasndaki amansz
ve kanl savalarda asker toplamak olmutur.
Franciscus'un lmnden yedi yl sonra kurulan enkizis
yon, deiik lkelerde, daha ok Franciscusular tarafndan
yneltilmitir. Ruhular ad verilen bir aznlk Franciscus'un
retisine sadk kald. Onlarn ou itizalci damgas yiyerek en
kizisyonun buyruguyle yaklmtr. Tarih ne garip tecelli ediyordu.
Franciscus rahipleri kendi mritlerine daha yakndan bal
diye baz kiileri en byk cezalara mstahak sayyorlard.
Ruhular, sa'nn ve havarilerin hi bir mlke, dahas giy-

226
dikleri giysilere bile sahip olmadn ileri sryorlard. Bu ka
ny 1 323 ylnda XXII. Johannes itizalci sayd.
Sanctus Franciscus'un yaantsnn net sonucu daha servetli
ve bozuk bir tarikat yaratmak sradzenini (hiyerariyi) glen
dirmek, manevi ciddiyet ve dnce zgrlnde yksek bir
noktaya varm btn insanlara eziyet edilmesini kolaylatrmak
olmutur. Franciscus'un kendi erekleri ve karakteri dikkate
alndnda,, bundan daha ac bir ironiye sahip sonu dn
mek olanakszdr.

SANCTUS DOMINICUS

1 1 70'te doup 1221 'de len Sanctus Dominicus, Sanctus

Franciscus'tan daha az ilgintir, Castillon'ludur ve Loyola gi
bi snnilie banazlkla (taassupla) baldr. itizaile mcadele
etmeyi ana erek saym ve yoksulluu bu sonuca vardracak bir
ara olarak benimsemitir. Albi'liler savalarnda daima or
tadadr. Hem de onun ar vahiliklerinden zldn syledii
halde.
1 2 1 5'te III. Innocentius'un kurduu Dominicus tarikat
abucak baar kazanmt. Dominicus'ta benim grebildiim
tek insancl yn onun Saxonia'l Jordanis'e (Gota, Jornandes),
yal kadnlarla konumaktansa gen kadnlarla konumak
houma gidiyor demi olmasdr. Tarikat bu cmlenin 1242'de
Jordan'n yazm olduu Dominicus'un hayat hikayesinden
karlmasn ciddiyetle buyurmutur.
Dominicusular enkizisyon konusunda Franciscusulardan
daha eylemciydi. Bununla birlikte onlar kendilerini bilgiye ada
yarak, insanla byk hizmetlerde bulunmutur. Sanctus Do
minicus'un tasarlad bir durum deildi bu. Dominicus, tarikat
canlarnn (kardelerinin) din-d bilimleri ya da zamann din
sistemleri dnda hi bir zgr bilimi renmemesini buyur
mutu. Bu kural 1259 ylnda iptal edildi. O tarihten sonra Do-

227
minicusularn faal bir yaant srmes n gerekli her nen
yapld. El ii onlarn grevi deildi. ibadet saatleri, daha ok
dnsel alma zaman brakmak iin ksaltlmt.
Dominicusular, kendilerini Aristoteles'le sa'y uzlatr
maa adadlar. Byk Albertus, Aquino'lu Thomas da Domi
nicusuydu ve bu ii (Aristoteles'le sa'y uyuturma iini) ba
arlmaya yetenekli olduu lde baard. Aquino'lu Thomas'n
bu konudaki otoritesi o denli ar basyordu ki sonraki Do
minicusular felsefede pek ok nen baarmadlar. Franciscus,
bilgiden Dominicus'a bakldnda daha az holanmsa da ken
disini hemen izleyen dnemdeki u byk adlar Franciscuuydu.
Roger Bacon, Duns Scotus, Ockham'l William. Dilenci tarikat
mensuplarnn felsefe iin yaptklarn ilerde anlatacaz.

228
 AQUINO'LU THOMAS

Aquino'lu Thomas (doumu 1225, lm 1 274), skolastik

filozoflarn en byklerinden saylr. Felsefe reten btn
Katolik kurumlarnda o, doru konuan tek kii olarak gs
terilirdi. Bu, papa XIII. Leo'nun 1 879 ylnda yneltilen bir
soruya vermi olduu fetvayla bir kural olmutur. Bylece,
aziz Thomas sadece tarihsel bir ilgiyi deil, Platon, Aristoteles,
Kant, Hegel gibi yaayan ve gerekte Kant'la Hegel'in yapm
olduundan daha byk bir etkiyi temsil eder.
Aquino'lu Thomas ok bakmdan Aristoteles'i yle yakn
dan izler ki Stageria'l filozof Katolikler arasnda hemen he
men kilise babalarnn otoritesine sahip duruma gelmi; Aris
toteles'i salt felsefe alannda eletirrnek kfr saylr olmutur.
(Ben bir radyo yaynnda bunu yaptm diye, birok Katolikten
protesto mektubu almtm.)
Durum daima byle deildi. Aquino'lu zamannda Platon'a
kar olduu gibi, Aristoteles iin de henz savamak zorun
luu vard. Aquino'lunun nfuzu rnesansa dein Aristoteles'e
utku (zafer) salad. Sonra ortaalarda daha ok tannmaya ba
layan Platon, ok filozofun gznde yeniden stnlk elde etti.
XVII. yzylda bir snni ve Descartesi olmak olanaklyd. Maleb
ranche bir rahip olmasna ramen asla knanmamt. Fakat gn
mzde byle zgrlkler gemie ait hususlardr. Katolik din a
damlar eer kendileri felsefeyle ilgileniyorlarsa Sanctus Thomas'
kabul etmeliler.
Sanctus Thomas, Aquino kontunun oluydu. Kont'un Na-

229
poli krallndaki atosu Monte Cassina'ya yaknd. Melek
doktor ad verilen Sanctus Thomas, renimine Monte Cas
sina'da balad. Alt yl IL Frederich'in Napali'deki niversi
tesine devam etti. Sonra Dominicusu oldu, Kln'e gitti. Ora
da zamann Aristotelesi filozoflarna nclk eden Byk Al
bertus'tan ders ald. Kln'de ve Paris'te bir sre kaldktan sonra
1259 ylnda talya'ya dnd, hayatn 1 269 - 1 272 yllar hari
orada geirdi. Bu yl iinde Paris'teydi. Paris'te Dominicus
ular, niversite otoriteleriyle Aristotelesilikleri asndan an
lamazla dmlerdi. D ominicusularn, niversitede gl
yandalar olan bnu Rdlere itizalci bir sempati duydu
undan kuku edilmekteydi.
bnu Rd'ler Aristoteles iin yaptklar yorumlara da
yanarak ruhun, bireysel olduu srece lmsz olmadn,
lmszln sadece kii d ve deiik varlklarda zde olan
zekaya zg olduunu savunuyorlard. Bu retinin Katolik
imanna kart olduuna bnu Rdlerin zorla dikkati e
kilince onlar ifte doruluk kaarnana sndlar. Buna gre
bir doruluk, felsefede akla br doruluksa teolojide vahye
dayanyordu. Btn bunlar Aristoteles'i kt tantt ve Paris'te
Sanctus Thomas, Arap retilerine gsterilen ar yaknlktan
doma zarar giderrnee alt. Bunda da apayr bir baar ka
zand.
Aquino'lu, kendinden nce geenlerden ayr olarak Aris
toteles hakknda eksiksiz bir bilgiye sahipti gerekten. Bu ko
nuda kendinden nce geenlerden ayrlrd. Moerbeke'l Wil
liam adl bir arkadandan Grekeden yaplan evirileri alm
ve onlara yorumlar eklemiti. O zamana dein, insanlarn Aris
toteles hakkndaki dnceleri Yeni-Platoncu gelimeler do
laysyle glgede kalmt. Bununla birlikte Thomas gerek Aris
toteles'i izledi ve dahas Sanctus Augustinus'ta grlen biimiyle
bile Platonculuktan holanmad. Kiliseye, Aristoteles sistemi
nin, Hristiyan felsefesinin temeli olarak Platoncu sisteme ye
tutulmas gereini ve slamlarla, bnu Rd yanda Hristi-

230
 yanlarn Aristoteles'i yanl anlam olduklarn kabul ettirdi.
Kendi payma Aristoteles'in de Anima (Peri Psyche, Ruh
zerine) adl yaptnn Aquino'ludan ok bnu Rd'n grne
yaklatn syleyeceim. Bununla birlikte kilise Sanctus Tho
mas'tan beri tersini dnmektedir.
Ayrca ben, Aristoteles'in pek ok mantk ve felsefe so
runundaki grnn nihai olmad ve o zamandan beri bu
sorunlarn byk lde yanl olduunun ispat edildii kan
sndaym. Bu kannn da Katolik bir filozof veya felsefe re
ticisi tarafndan ileri srlmesi caiz grlmez.

THOMAS'IN YAPITLARI

Sanctus Thomas'n en nemli yapt olan Summa Contra

Gentiles 1 259 - 1264 yllar arasnda yazlmtr. Kitap, Hris
tiyan dininin doruluunu, Hristiyan olmad var saylm bir
okuyucuya hitap eden kantlarla yerletirrnee alr. Hayali
okuyucunun, Arap felsefesini iyi bilen bir kii olduu anlalyor.
Sanctus Thomas Summa Theologiae adl bir baka kitap
daha yazmtr. Bu da birinci kitaba e bir nem tar. Fakat
Hristiyanln doruluunu nceden varsaymayan kantlar kul
lannaa pek yanaamadndan bizi daha az ilgilendirmektedir.
Aaki satrlarda Summa Contra Gentiles'in bir zetini
' bulacaksnz:
nce, bilgeli szcyle neyin erektendiini (kasdedildiini)
grmeye alalm. Bir kii belli bir urada usta olabilir. Ev yap
mak gibi. Bu, o kiinin zel bir sona gtrecek aralar bildii an
lamna gelirCFakat btn zel sonlar evrenin sonuna baldr
ve bilgelik, kendi iinde evrenin sonuyla ilgilidi!J
Evrenin sonu zekay doyurucu olan konu, yani doruluk
tur. Demek oluyor ki bilgelik uras, en eksiksiz, yce yararl
ve uralarn en zevkli olandr. Btn bunlar filozofun yani
Aristoteles'in otoritesine bavurmakla belgilenir.

231
 r Benim ereim -diyor Sanctus Thomas-, Katolik imannn
belirttii doruluu aklamaktr. Fakat burada, doal usa
dnmeliyim. nk, Hristiyan olmayanlar kutsal yazlarn oto
ritesini onamaz (kabul etmez). Bununla birlikte doal us Tanr'y
la ilgili konularda eksiktir. O, imann ancak baz blmlerini
belgiler. Tanr'nn varln, ruhun lmszln belgileyebilir
rnein , fakat, lemeyi sa'nn tecessm etmesini veya hesap
gnn edemez. Belgilenebilen her nen, geerli olduu srece
Hristiyan imanyla uyukundur ve vahiyde hi bir nen usa ayk
r deildir. Fakat, imann usla aklanabilen blmn, ak
lanamayan blmnden ayrmak gerekir. J
Ayn biimde Summa'nn blnd drt kitaptan ilk
vahye, onun usa ulalan varglarla uyukun olduunu gstermek
dnda hi bavurmaz J Vahiy dnda bir yolla bilinmeyen so
runlar sadece drdnc kitapta ele alnr.]
lk adm Tanr'nn varln belgilemektir. Bazlar, bunun
zorunlu olmadn dnr. nk Tanr'nn varl apaktr.
Eer biz Tanr'nn zn bilirsek bu doru olacaktr. nk,
daha sonra ispat edildii gibi, Tanr'nn zyle varl birdir.
Tanr'nn zn ancak ok eksik biimde bilebiliriz. Bilge kiiler
o z, bilisiz kiilerden daha iyi bilir. Meleklerse herkesten
ok bilir. Fakat hi bir yaratk, Tanr'nn varln znden
tketecek kadar bilemez. Bu temelde ontolojik kant hayrlanr
(reddedilir).
Belgilenebilen dirisel doruluun imanla bilinebileceini anm
samak nemlidir. ispatlar gtr, ancak bilgili kiilerce anlalabi
lir. Fakat iman cahile de, gence de, pratik uralar yznden
felsefeyi renemeyenlere de gereklidir. Onlar iin vahiy yeter.
Bazlar Tanr 'nn sadece imanla bilinebileceini syler.
Onlar, ikinci A nalitika'da sylendii gibi belgileme ilkeleri bizce,
duyulardan tretilmi yaant araclyle biliniyorsa, duyuyu
aan belgilenemez derler. Bununla birlikte byle bir kan yanltr.
O doru olsayd bile, Tanr, kendisinin duyulur sonularyle
bilinebilirdi.

232
 Tanr'nn varl Aristoteles'te olduu gibi devinmemi
devinletirici kantyla belgilenrnitir. (Fakat Aristoteles'te kant
47 veya 55 Tanr'nn varlna gtrr. Sadece devindirilen
nenler vardr. Hem devinen hem devindiren baka nenler de
vardr. Devindirilen her neni bir nen devindirrnitir. Sonsuz
bir geriye gidi olanaksz olduundan bir yerde, devinmeksizin
devindiren nesneye ularnalyz. Bu devinmeyen devindirici
Tanr'dr. Devininin ilksiz-sonsuzluunu (ebediliini) ierdii sy
lenerek b u kanta kar durulabilir. Katelikler devini ilksiz-sonsuz
luunu hayrlar. Fakat kar duru yanltr. Kant, devininin ilk
siz-sonsuzluu varsayldnda geerlidir. Fakat sadece kar var
sayrnla glenir. Kar varsaym da bir balang, dolaysyle bir
ilk neden ierir.
Summa Theologiae'de Tanr'nn varl hakknda u be
belgi (ispat) verilir.
1 - Yukarki gibi devinmemi devingen.
-2 Sonsuz geriye gidiin olanakszlna dayanan ilk ne
den kant.
3 - Btn zorunluklarn nihai bir kayna olduu hakkn
daki kant. (Bu, ikinci kantn ayndr.)
4 - Dnyada deiik eksiksizlikler (mkemmellikler) bulun
duu ve onlarn kaynann btnyle mkemmel bir varlkta
yer almas gerektii yolundaki kant.
5 - Cansz nesnelerin bile bir eree hizmet ettii, bu erein
onlara dtan gelmi olmas gerektii, sadece canl nesnelerin
isel bir erei olabilecei yolundaki kant.
Tanr'nn varln belgiledikten sonra Summa Contra Gen
tiles 'e dnersek Sanctus Thomas hakknda ok nen syleyebiliriz.
Fakat bunlar bir anlarnda olumsuzdur.
Tanr'nn yapsn biz sadece onun ne olmadn rene
rek bilebiliriz. Tanr ncesizdir (ezelidir), nk devinrnernitir.
Deimez, nk hi bir edilgen potansiyel ierrnez. Dinant'l
David (XIII. yzyln banda yaam maddeci bir trntanrc)
Tanr'nn ilk maddenin ayn olduunu syleyerek sarnala-

233
 [J'a
mtr. nr'nn ilk maddeyle ayn olduu dncesi anlam
szdr. Tanr'da bireim yoktur. Bylece o bir beden deildir.
nk bedenler paralardan kuruludur. :1.
Tanr onun kendi zdr. nk o baka trl basit ol
mayacak, z ve varlktan kurulu olacaktr. (Bu nokta nemli
dir.) Tanr'da z ve varlk zdetir. Onda araz yoktur. O te
mel bir ayrmla belirlenemez. Herhangi bir cinste deildir. Nes
neler baz bakmlardan Tanr gibidir, baz bakmlardan deildir.
Nesnelerin Tanr gibi olduunu sylemek, Tanr'nn nesneler
gibi olduunu sylemekten daha uygundur.
Tanr iyidir ve kendi iyiliidir. Her iyinin iyisidir. Zeki
dir. Zeka akt', zdr onun. O, zyle kendini eksiksiz olarak
anlar. (Anmsanaca gibi, Johannes Scotus tersini dnmt.)
Tanrsal zekada bireim yoksa da Tanr pek ok neni anlar.
Bu bir glk gibi grnebilir. Fakat Tanr'nn anlad nenler
onda hi bir sekin varla sahip deildir. Onlar Platon'un d
nd gibi kendi balarna da var olmazlar. nk doal
nesnelerin biimi, maddeden ayr olarak var olamaz ya da an
lalamaz. Bununla birlikte Tanr, biimleri, yaratmadan nce
anlamal. Bu gln zm aaki biimdedir:
Tanr'nn kendisini anlamasna yardm eden, onun sz
nn ta kendisi olan Tanrsal zeka, sadece anlalm olarak
Tanr'nn kendisine deil, Tanrsal zle ilgili tm nesnelere ben
zemektedir. Ayn biimde pek ok nen, Tanrsal sz olan an
lalm bir niyet, Tanrsal z olan anlalabilir bir tr ynnden
anlalr. Onlar Tanr'nn kendisidir. (Summa Contra Gentiles,
I. Kitap, LIII. Konu).
Olumlu bir nesne olduunca her biim bir eksiksizliktir.
Tanr'nn zekas onun her eye zg zn ierir. Bu ieri bir
nesnenin nerede kendisine benzer olduunu, nerede benzer ol
madn anlamakla olur. Szgelimi, bilgi deil, yaantdr bit
kinin z ve zeka deil bilgidir hayvann z.
Bylece bir bitki canl olmada Tanr gibidir. Fakat bilgiye
sahip olmamasyle ondan ayrlr. Bir hayvan bilgiye sahip ol-

234
mas asndan Tanr'ya benzer, fakat zekaya sahip olmas a
sndan benzemez: Bir varln Tanr'dan ayrld noktalar sa
dece hayrlama ( red) yoluyle belirlenebilir.
Tanr btn nenleri ayn anda anlar. Alkanlk deildir
Tanr'nn bilgisi. Tartmal, kukulu d eildir, Tanr doruluktur.
(Bu szel olarak anlalmaldr.)

T ANRI NEY BLR ?

C imdi, Platon ve Aristoteles'i uratran bir soruna geli

yoruz: Tanr tikel nenleri mi bilir, yoksa tmel ve genel do
ruluklar m ? _J
Bir Hristiyan, Tanr'nn n grne inandndan onun
tikel nesneleri bildiini syleyecektir. Yalnz bu gre kart
ar kantlar ileri srlebilir. Sanctus Thomas onlarn yedi ta
nesini sralar ve sonra birer birer hayrlamasna giriir. Yedi
kant yledir:
1 - Tekillik belli bir madde olduundan, maddi varla sahip
olmayan onu anlayamaz.
2 - Tekiller daima var olmaz ve onlarn varolmad da biline
mez. Dolaysyle onlar, deimeyen bir varlk tarafndan bilinemez.
3 - Tekiller zorunsuzdur. Bylece, onlar hakknda var ol
duklar zaman hari, bir ey bilmek olanakszdr.
4 - Baz tekiller istemiere baldr. Onlarn bilgisi kiisel
istektedir.
5 - Tekiller say bakmndan sonsuzdur ve sonsuz bilinme
yendir.
6 - Tekiller Tanr'nn dikkatini ekmeyecek lde kktr.
C7 - Baz tekillerde ktlk vardr. Tanr kty bilemez.:
Aquino'lu bu kantiara Tanr'nn tekilleri neden bildiinf
anlatma balayarak ve bir ustann yapaca neni nceden
bilmesi gibi, Tanr'nn henz var olmayan nesneleri bildiini
syleyerek cevap verir.

235
 Thomas'a gre Tanr gelecekteki zorunsul nenleri bilir.
nk o zaman iinde olmadndan her neni zaman iinde,
imdideymi (haldeymi) gibi grr. Tanrzaman iinde olmadn
dan ergilerimizi (zihinlerimizi) , gizli isteklerimizi de bilir. Sonsuz
sayda nen bilir (biz yapamayz byle). Hi bir nen btnyle
kk ve nemsiz olmadndan, kk ve nemsiz nenleri de
bilir. Her nen bir lde zorunludur. O kk nenleri bilmese
sadece kendini bilmi olacakt.
te yandan evrenin dzeni ok soyludur. Bu dzen kk ve
nemsiz nenleri bilmeden bilinemez. Son olarak Tanr, kt ey
leri de bilir. nk henhangi iyi bir neni bilmek, onun kart
olan ktl bilmektir.
Tanr'da istem vardr. Onun istemi zdr. stemin belli
bal erei tanrsal zdr. Kendisini isterken Tanr baka nen
leri de ister. nk Tanr her nenin sonudur. Dahas o, henz
var olmayan nenleri de ister. Kendi varln, kendi iyiliini,
baka nerileri de ister. Fakat o baka nenleri zorunlu olarak
isteyemez. Tanr'da zgr istem vardr. Onun isteminin bir ne
deni deil, bir hikmeti vardr.
Tanr, kendi iinde olanaksz olan nenleri isteyemez. Sz
gelimi, bir elimeyi doru yapamaz. Aziz'in Tanrsal gcn
snrna giren bir i konusunda verdii rnek genellikle bakl
dnda sevindirici deildir. nk o, Tanr'nn bir insan eek
yapabileceini kabul eder.
Zevk, sevin, sevgi Tanr'dadr. O hi bir nenden nefret et
mez, dnsel (teemmli) ve etken (aktif) erdemleri elinde bu
lundurur. Mutludur ve kendi mutluluudur.

SUMMA'NIN KNC KTABI

imdi yaratklarn ele alnmasna gelebiliriz. Summa Cont

ra Gentiles'in ikinci kitabnda ele alnan bu konu, Tanr'ya kar
yaplan yanllklar hayrlamakta yararldr.

236
 Tanr dnyay eskilerin kanlarna kart, hiten yaratmtr.
Tanr'nn yapamayaca eyleri yle zetler Aquino'lu.
l - Tanr beden olamaz.
2 - Tanr kendini deitiremez.
3 - Tanr yanl i yapamaz.
4 - Tanr yorulup brakamaz, tkenemez, unutamaz, piman
olamaz, kzamaz, zlemez.
5 - Tanr bir adam ruhsuz yapamaz.
6 - Tanr bir genin i alar toplamn iki byk adan
byk ya da kk yapamaz.
7 - Tanr, gemii olmam gibi yapamaz.
8 - Tanr gnah ileyemez.
9 - Tanr baka Tanr yaratamaz.
l O - Tanr kendini var olmam duruma getiremez, ortadan
kaldramaz.
2'nci kitap daha ok, insandaki ruh kavramyle urar. Ze
kaya sahip btn tzler madde ddr ve ortadan kalkmaz.
Meleklerin bedeni yoktur. Fakat, insanlarda ruh, bir bedene
balanmtr. Ruh, Aristoteles'te olduu gibi vcudun biimi
dir. insanda deil bir ruh bulunur. Ruhun tm, bedenin
her parasnda btnyle yer almaktadr. nsanlarn ruhlarn
dan ayr olarak hayvanlarn ruhlar lmsz deildir. Zeka
her insan ruhunun parasdr. bnu Rd'n ileri srd gi
bi, deiik insanlarn paylat tek bir zeka yoktur. Ruh, re
me organlaryle aktarlmaz. Her insanda yeniden yarad
br.
Evlilik d bir ocuk doduunda bir glk ortaya
kyor: Yukark dneeye gre, bu ocuun ruhunu yaratm
olan Tanr zinada su orta gibi grnr. Aziz asndan, ak
la yakn grnen tek itiraz budur. (Augustinus'un zihnini ka
rtran bir kar duru da kken (orijinal) gnahn aktarlmas
konusundadr. Gnah ileyen ruhtur. Eer ruh aktarlmam,
yeniden yaradlmsa o, Adem'in ilemi olduu gnah nasl
tevars etmitir ? Bunu tartmaz Thomas.)

237
 Tmeller sorunu, zekayla ilgili olarak tartlr. Aziz Tho
mas'n durumu Aristoteles'in durumu gibidir. Tmeller ruhun
dnda varln srdrmez. Fakat zeka, tmelleri anlarken
ruh dnda olanlar anlar.

NC KiTAP

nc Kitap daha ok ahlaksal sorunlar alr ele. K

tlk isteomeden yaplr bir z deildir ve iyi olan arzi bir ne
dene sahiptir. Her nen Tanr gibi olmaya ynetilir. Her nenin
sonu Tanr'dr. nsann mutluluu, ihtiam, servet, iktidar ve
vcut isteklerinden teekkl etmez ve duyularda deildir. n
sann bitimsel (nihai) mutluluu ahlaksal erdem davranlaryle
de llmez, nk onlar aracdr. O mutluluk Tanr'nn btn
benlikle dnlmesindedir. Fakat ounluun sahip olduu
Tanr bilgisi yeterli deildir veya Tanr hakknda bilgi veya imanla
elde edilen yeterli deildir.
Bu hayatta Tanr'y zyle gremez, nihai mutlulua sahip
olamayz. Fakat ahrette onunla yz yze olacaz. (Yz yze
olmak deyimi szel (lafzi) olarak alnmamal. nk Tanr'nn
yz yoktur.) Bu sadece bizim doal gcmzle deil tanrsal
kla gerekleecektir. O zaman bile, Tanr hakknda, her neni
bilemeyeceiz. Bu gryle ilksiz sonsuz yaantya, yani zaman
dndaki yaantya katlm olmaktayz.
Tanrsal ngr, ktl, zorunsuzluu, zgr istemi,
rastlanty, talii kendi dnda brakmaz. Ktlk, iyi bir sa
natnn kt aygtiara sahip olmas gibi ikinci nedenler arac
lyle gelir.
Meleklerin tm birbirine e deildir. Her bir melek kendi
trnn tek rneidir. nk, melekler bedene sahip olma
dklarndan uzay iindeki mevkileriyle deil, zel aymlaryle
bir birinden ayrlr.
Yldzbilimin bilinen nedenlerle hayrlanmas gerekir. Ya-

238
zt diye bir nen var mdr ? sorusuna karlk olarak, Aquino'lu
Thomas Tanr'nn koymu olduu dzene Yazt adn vere
bileceimizi; fakat o bir pagan szc olduundan bu biimde
davrannamann daha yerinde olaca yolunda bir karlk verir.
Bu, Tanr dzeni deimezse de duann yararl olduu kantma
gtrr. (Bu kantn nasl ktn iyi anlayamadm.)
Tanr, bazen baka kimsenin yapamayaca byk iler
yapar. Bununla birlikte, cinler periter yardmyle by yapmak
kabilse de o zellikl e Tanr'ya zg byk ilerden deildir.
Yldizlarn yardmyle de olmaz.
Tanrsal yasa bizi Tanr'y ve daha kk bir lde kom
umuzu sevmeye gtrr. O yasa, bizi fuhu ve zinadan men
eder. nk ocuklar yetiip baba anneyle birlikte olmaldr.
Tanr yasas doum denetimini, doaya kar olduu iin ya
saklar. Bu bakmdan, yaant boyu bekarl engellemez. .
Evlilik, yaant boyu srmelidir. nk baba ocuun
renimi srasnda ve daha yksek fiziksel g sahibi olduun
dan cezalandrma konusunda gereklidir. Btn ten ilintileri g
nah deildir. nk onlar doaldr. Fakat evlilik durumunun,
imsak kadar iyi olduunu dnmek Jovinianus'u itizale d
mek demektir.
Sk bir tek-evlilik kural uygulanmal. Yani insanlar yaam
lar boyunca ancak bir kez evlenmeli. Erkeklerin ok kadnla
evlenmesi kadnlar iin iyi deildir. ok kocallk durumundaysa
ocuklarn babas mehul kalr. Yakn akraba arasndaki cinsel
ilintiler, aile yaantsn karmak duruma getireceinden ya
saklanmaldr.
Sanctus Thomas'n kz ev erkek karde arasndaki cinsel
iliki aleyhine ileri srd ok garip bir kant vardr:
Eer kar koca sevgisi karde sevgisiyle karrsa karlkl
ekim, haddinden fazla sk cinsel ilikiye yol aacaktr.
Cinsel ahlak konusundaki btn bu kantlarn Tanrsal
buyruklar ve yasalarla deil salt rasyonel dncelerle ilgili
olduu gzlenecektir. lk kitapta olduu gibi burada da Aqu-

239
ino'lu, bir para usavurmadan sonra us'un, kendisini kutsal
kitaplarla uyukun bir sonuca vardrdn gsteren metinleri ik
tibas etmekten kvan duyar. Fakat kendi sonucuna ulaana
dein kutsal kitaplarn otoritesine bavurmaz.

STEGE BAGLI YOKSULLUK ZERNE

stee bal yoksulluun ilgin ve canl bir tartmasna

da rastlamaktayz. Bu tartma, beklendii gibi, dilenci tari
katlarn ilkeleriyle uyukun bir sonuca varr. Tartmada di
lenci tarikatiara kar ileri srlen itirazlar da bir g ve ger
ekilikle belirtilir. Thomas'n kulana gelen bu itirazlarn ma
halle rahiplerince ileri srld gsterilir.
Sanctus Thomas daha sonra gnah, kader ve seim konu
suna geer. Bu konudaki dnceler Augustinus'a aittir. B
yk bir gnah ilemekle insanolu, en sonunda ebediyete ka
nma hakkn kaybeder. Onun pay ebedi cezadr. Hi kimse,
Tanr'nn ltfu dnda, gnahtan bamsz deildir. Gnah
kfu o yoldan dnmezse bile ayplanmamaldr.
nsan, iyilik iinde bulunmak iin Tanr'nn ltfunu gerek
sinir. Fakat hi kimse tanrsal yardma layk olmayabilir. Tan
r, gnahn nedeni deildir. Fakat bazsn gnahta brakr, ba
zsn gnahtan kurtarr.
Sanctus Thomas, yazt (kader) konusunda, Sanctus Augusti
nus'la birlikte niye bazlarnn sekin kiiler olduu ve cennetegit
rnee hak kazand, bazlarnnsa idbara urayp cehenneme
atld konusundaki hikmetin bilinmediini savunur grnyor.
O ayn zamanda, vaftiz edilmedike kimsenin cennete gireme
yeceini de dnmektedir. Bu, tek bana us'la ispat edilebilecek
doruluklardan deildir. O, III. Johannes'te vahyedilmitir (b
lm 5). (sa cevap verdi: unu syleyeyim sana. Sudan ve Ruh
tan domu olann dnda kalan bir kii Tanr'nn lkesine gi
remez. Bu szm gerek belle).

240
 DRDNC KiTAP

Drdnc kitap leme'yi iler, sa'nn insanlamasn, pa pa

nn stnln, sacramentumlar (vaftiz, Hristiyan cemaati
ne katlma, arapla ekmek yeme, gnah karma, yalama v..
trenlerini) bedenin lmden sonra dirilmesini iler. Kitap,
teologlardan ok, filozoflara hitap etmektedir. Dolaysyle ksaca
ele alnsa iyi olur.
Tanr'y bilmenin yolu vardr:
1 - Us ( Akl),
2 - Vahiy,
3 - Daha nce sadece vahiyle bilinmi olanlarn sezgs.
nc yol hakknda Sanctus Thomas hemen hemen hi
bir nen sy!emez. Mistiklie ynelen bir yazar bu yol hakknda
br ikisinden daha ok sz sylerdi. Fakat Aquino'lunun mi
zac mistik olmaktan ok usavurmaya bavuran bir mizatr.
Precikos kilisesi Ruhulkuds ve papaln stnl ko
nusundaki ifte oluumu haydad iin ayplanmtr. Bunun
la birlikte sa'y her ne denli Ruhulkuds dnyaya getirmise
de onu Ruhulkuds'n etinden, canndan hasl olmu olu
saymamak gerektii konusunda uyarlmaktayz.
Sacramentumlar kt rahipler ynnden uygulandnda
bile geerlidir. Kilise retisi iin nemli bir noktadr bu. Pek
ok rahip byk gnah ilemi ve sofu kiiler, bu gibilerin sak-
ramentumlar ynetemeyeceinden korkmutu. Skc bir durumdu
,
bylesi. Kimse gerekten evli olup olmadn, gnahlarndan
geerli olarak syrlp syrlmadn bilemeyecekti. itizale ve
rafizilie yol at bu. nk pritenci bir gre sahip olanlar,
daha sarslmaz erdemiere sahip bir rabiplik kurumu ortaya koy
maya altlar. Sonuta kilise byk bir vurguyla bir rahibin
iledii gnahn onu grevlerini yerine getirmekte yeteneksiz
klmayacan byk bir vurguyla ileri srmek zorunda kald.

241
 LMDEN SONRA DRLME

Tartlan son sorunlardan biri. lmden sonra bedenin

dirilip dirilmeyeceidir. Aquino'lu, Ortodoks inancna kar
ileri srlen kantlar drste sralar. Onlardan biri ilk bakta
baz glkler dker ortaya.
Aziz sorar: Hayatnda insan etinden baka bir ey ye
memi ve atalar da ayn biimde davranm olan bir insana ne
olacak ? (Aquino'lu, byle bir kiinin de dirilip dirilmeyeceini
soruyor.) Yamyamn kurbanlar, onun agzll dolay
syle son gn, bedenlerinden yoksun mu kalsn ? Hakszlk olur
bu. Fakat (yamyamn bedeninde zrolenmi olan kurbanlar
dirilince, yani onun vcud_u ndan ayrlnca) yamyam kiiden,
beden olarak ne kalr geriye ? (Onun bedeni neyle yaplacak ?)
(Yamyamn kurbanlar diriltilince, onun bedeni ortadan
kalkar. nk, artk yaroyarnn bedeni. atalarndan beri gelen,
kkl bir alkanlkla yedii insanlarn etinden ibaret olmu
t ur. Aquino'lu bir bedenin kendine zg zelliinin onun maddi
yapsyle ortaya konamayacan, yani yamyam o yamyam ya
pan z izgilerin, onun bedenine dnen baka insanlarn, yani
kurbanlarn bedeni olmadn sylemek istiyor. Bu gr do
allkla, nesnel varlklara bal olmayan, onlarn dndaki var
lklar kabul etmek anlamna gelir ve tmellerin kabulyle ili
kilidir. Bu konuda Russell'in Leibniz Felsefesinin Eletirisel Ak
lan m (Ailen and Unwin, 1 937) adl yaptnn dikkatle okunmas.
yararl sonular salayacaktr. lk azda zlmez gibi g
rnen b u glkten baaryle syrlmann mmkn olduunu
sylemekle mutluyum. Bu cmle Aquino'luya deil Aquino'
luyla alay eden Russell'a aittir.)
Sanctus Thomas, vcudun, zdeliinin ayn maddi par
acklarn varlm srdrmesine bal bulunmadna iaret
etmektedir. Yaarken yeme ve hazm oluumu srasnda vcu
d u biimleyen madde srekli olarak deiir. Bylece yaroyarnlar
yeniden diritme srasnda ayn bedene sahip olabilir. O be-

242
denler, yamyamlar ldnde ierdikleri maddenin aynyla ku
rulmam olabilir. Bu i ac dnceyle Summa Contra Genli
fes'ten yaptmz zete son verebiliriz.
Genel izgileri iinde Aquino'lunun felsefesi Aristoteles'
inkiyle uyuur ve okuyucu bu felsefeyi Aristoteles'in felsefesini
kabul ettii ya da haydad lde kabul eder ya da hayrlar.
Aquino'lunun orij inallii Aristoteles'i Hristiyan dogmasna
en kk deimeyle uygulamasndadr. Yaad srada Tho
mas'n ar bir yeniliki sayldn gryoruz. Dahas lmnden
sonra, retilerinin ou Paris ve Oxford niversitelerince kabul
edilmemitir. retilerinden her biri yanl bile olsa Summa sayg
uyandran bir zeka ant olarak kalacaktr.
Sanctus Thomas bir retiyi haydamak istediinde nce
o retiyi ok kez byk bir yetenekle ve daima byk bir d
rstlkle aklar. Onun kantlar ayrt ediindeki keskinlik ve
akhk ustan tremitir ve vahiyden treyen kantlar hayranlk
vericidir. O Aristoteles'i iyi tanr ve iyi anlamtr. Daha nceki
bir Katolik filozofu hakknda sylenemez bu szler.
Bununla birlikte sz edilen ortamlar onun geni nn
hakl gstermez. Usa bavurma bir anlamda itenli deildir.
nk varlacak sonular nceden belirlenmitir. Szgelimi
evlilik bann zlemeyecei konusunu alalm ele:
Bu gr, babann, ocuun renimi srasnda yararl ol-
duu gerekesiyle savunulmaktadr. nk,
a) Baba, anneden daha usaidr (makuldur).
b) Baba, anneden daha gldr. ocuu cezalandrabilir.
M odern bir eitici bu iki ayrla (kka) yle karlk vere-
bilirdi:
a) Erkein kadndan daha usal makul olduunu varsay
duacak genel bir neden yoktur.
b) Byk fizik g gerektiren ceza eitime yaramaz.
Modern eitimci ayrca, babalarn modern dnyada eg
time nadiren katldna da deinecektir. Fakat Sanctus (Saint)
Thomas' izleyen hi kimse biz byle syledik diye, yaant boyu

243
srecek tek evlilie inanmaktan vazgememelidir. nk inancn
gerek .temelleri ileri srlenler deildir.
imdi de, Tanr'nn varln belgilediini ileri sren ka
ntlar ele alalm. Btn bunlar, cansz nenlerin teolojisinden
gelenler dnda ilk terimi olmayan dizilerio varsaylm ola
nakszlna dayanmaktadr. Her matematiki byle bir ola
nakszlk olmadn bilmektedir. Eksi birle sonulanan eksi
tam saylar dizisi de, bunun tersi olan bir rnektir.
Fakat yine de hi bir Katoliin Sanctus Thomas'n kant
larnn kt olduuna kanaat getirip Tanr'ya kar inancndan
vazgemesi muhtemel deildir. O, ya yeni kanlar bulacak ya
da vahye snacaktr.
Tanr'nn znn ve varlnin bir ve ayn saylmas ge
rektii, onun kendi iyilii, kendi gc v.. olduu iddialar,
Platon'da bulunan fakat Aristoteles ynnden kanld var
saylan bir karmaklk dker ortaya. Tikeller hakknda olula
tmeller hakknda olu karmakldr bu.
Biri Tanr'nn zn tmelierin yapsna sahip sayabilr
ken varln saymayabilir. Bu gl, doyurucu biimde dile
getirmek kolay deildir. nk o artk kabul edilemeyen bir
mantk iinde kar ortaya. Fakat, aka bir tr sentaktik kar
makla iaret eder. Bu karmaklk ortadan kalktnda Tanr
hakkndaki ok nen usa uygunluunu yitirecektir.
Aquino'luda gerek felsefeci ruh pek azdr. O, Sokratesi
Platon gibi kantn ektii yere gitmez, sonucunu nceden kes
tirmenin olanaksz olduu bir aratrmaya girimi deildir.
Aziz Thomas felsefe yapmaya girineden nce zaten doru olan
bilmektedir. O Katolik imannda ortaya koyulmutur. Thomas,
imann baz blmleri hakknda, grnte usa uygun kantlar
bulmusa bu denlisi yeter. Eer bulamamsa vahiy sa olsun.
nceden verilen vargya kant bulmak felsefe deil, zel
bir dncedir. Dolaysyle Sanctus Thomas' eski Grek ya da
modern a filozoflarnn en iyileri arasna katmaya gnlm
raz olmuyor.

244
 FRANCISCUS TARKATI MENSUPLARI

Franciscusular btnyle Dominicusular kadar yaman

snni deillerdi. ki tarikat arasnda keskin bir rekabet bulun
maktayd. Franciscusular Sanctus Thomas'n otoritesini kabul
etmek istemiyordu pek.
ok nemli Franciscusu filozof Roger Bacon, Duns
Scotus ve Ockham'I William'd . Sanctus Bonaventura ve Aqu
asparta'l M attacus da dikkati eker.
Aa yukar 1214 ylnda doan ve yaklak olarak 1 294
ylnda len Roger Bacon yaad gnlerde byk hayranlk
uyandrmam, fakat modern alarda, artarnlarndan te bir
vg kazanmt. O, matematik ve bilimde, filozofluundan
(filozofluu dar anlamda alyorum) te bir kiilie sahiptir.
Onun yaad gnlerde bilim al-simya'yla ve dnce byyle
karkt. Srekli olarak Bacon'un itizalci ve byc olup olma
dndan kuku ediliyordu.
1 257 ylnda Franciscus tarikatnn eyhi Aziz Bonaven
tura onu Paris'te gz hapsine ald ve herhangi bir nen yayn
lamaktan engelledi. Bu yasak yrrlkteyken bile, ngiltere'deki
papalk elisi Guy de Foul ques ondan papa adna felsefesini yaz
masn istedi. Roger bylece ok ksa zamanda Opus Majus,
Opus Minus ve Opus Tertius adl kitap yazd .
Yaptlarn byk bir izienim yaratt anlalyor. nk
1268'de Roger'in Oxford'a dnmesine izin kmtr.
Bununla birlikte hi bir ey ona nlemli (tedbirli) olmasn
retememitir. Roger, ada olan bilginlerden ounu k-

245
ltc biimde eletirmi, zellikle Greke ve Arapadan yapt
evirilerinin ok yeteneksiz olduunu ileri srmt. 1271 y
lnda Compendiium Studii Philosophiae adl bir kitap yazarak
din adamlarnn cahilliine saldrd . Bu, onun meslekdalar
arasnda poplerliine bir ey katmad, 1278 ylnda, kitaplar
tarikat eyhi ynnd en yasakland. Roger yine 1 278'de 14 yl
hapse mahkum oldu, 1 292'de serbest brakld, daha sonra ok
yaam ad.
Roger'in bilgisi ansiklopedikti, fakat sistematik deildi.
Zamann filozoflarnn ouna benzemeksizin, deneye deer
verdi ve onun nemini gkkua kuramyle izah etti. Corafya
zerine epey nen (ey) yazd. Columbus, onun corafyay la ilgili ya
ptnn bir blmn okumu ve etkisi altnda kalmt. Roger
iyi bir matematikiydi. Eukleides'in altnc ve dokuzuncu ki
taplarn iktihas etmitir. Arap kaynaklar n izleyerek perspektif
zerinde durmutur. Mantn yararsz bir alma olduunu
dnm. Al-simya'ya, bu konuda ok nen yazacak denli deer
vermiti.
Onun gr, bilgisinin genilii ve yntemi hakknda bir
fikir vermek iin Opus Majus'un baz blmlerini zetleyece
im.
Roger, bilisizliin drt nedeni olduunu syler :
1 - Gevek ve yetersiz otorite. (Yapt papa iin yazldn
dan Roger bunun kiliseyi iermediini sylernee dikkat eder.)
2 - Grenein etkisi.
3 - Bilisiz kalabaln kans. (Bunun kendisi dnda b
tn adal arn kapsad anlalmaktadr.)
4 - Bilisizliin bir bilgelik perdesi altnda saklanmas.
Bu drt bulac1 hastalktan drdncs en ktsdr ve
tm insansal ktlklerin de kaynadr.
Bir kany destekierken atalarmzn bilgeliine, gelene
e, ortak inanca dayanmak yanltr.
Grn desteklemek iin Roger, Cicero, lbnu Sina, Bath'
h Adelard, Sanctus (Saint) Jeromius ve Sanctus Johannes Chry-

246
 sostomos'tan paralar alr. O, bunun, otoriteye sayg gsteril
memesi gerektiini ispata yeterli olduunu dnr grnmek
tedir.
Roger'in Aristoteles'e kar duyduu sayg byktr, fa
kat snrsz deildir: Sadece Aristoteles'e, kendini izleyenlerle
birlikte btn bilgeler iin gznde filozof ad verilmitir.
Hemen btn adalar gibi Roger, Aristoteles'ten sz
ederken fil ozof tantm kullanr. Stageira'l filozof bile ona
gre insan bilgeliinin snrna varm deildir. Ona gre lbnu
Sina nihai nedeni bilmediinden ncil'in yaradl blmn
de su buharnn dalmas olarak tantlanan gkkuan anla
yamamtr. Fakat yine de o, filozoflarn ah ve nderidir.
(Bununla birlikte Bacon gkkuan incelerken bnu Sina'y
byk bir hayranlkla zikreder.)
Sras dtke, Bacon kendinde snni bir yann bulun
duunu anlatan szler eder. rnein tek eksiksiz erdemin kut
sal kitaplarda bulunduunu syler. Bu da kilise yasasnda ve
felsefede ortaya dklr. Fakat o putperestlerden bilgi sa
lanmasna itiraz olmadn sylediinde daha itenli grn
mektedir. Ek olarak, sk sk bnu Sina, bnu Rd, Al-Farabi
(Kindi'nin ardl, lm 950) ve Albumazar'a) gkbilimci, ya
ad tarih 805 - 855) ve zaman zaman baka dndere sk
sk atflar yapar. Albumazar, matematiin Nuh tufanndan ve
Nuh'un oullarndan nce de bil indiini belgilemek iin ikti-
' bas edilir. Bu, sanrm bizim kafirlerden renebileceimizin
bir amacyd. Bacon matematii tek (vahyedilmemi) kesinlik
kayna ve gkbilimle yldzbilimin gereksindii bilgi dal olarak
ver.
Bacon, aktif zekann nce ruhtan ayrlm bir tz olduu
nu savunarak bnu Rd' izler. Bu konuda paralar ald
ileri gelen kiiler arasnda Lincoln piskoposu Grosseteste de
bulunmaktadr. Grosseteste Sanctus (Saint) Thomas'n dn
cesine kar olan bu dnceyi yani aktif zekann ruhtan ayn
.olduunu desteklemektedir. Aristoteles felsefesinde dtan bu

247
 dneeye kar olan paralarn yanl eviri sonucu olduunu
syler. Bacon ve Platon'u birinci elden deil, Cicero yoluyle
i kinci ya da Araplarn Porphyrios zerindeki dnceleri ka
nalyle nc elden alr. Bunu Porphyrios'a kar duyduu
saygdan yapmaz. Onun tmeller konusundaki retisini tersine
ocuka bulur.
M odern alarda Bacon, bilgi kayna olarak zihinsel ka
nttan ok, deneye deer verdii iin vlr. Kesinlikle onun
ilgileri ve konular ele al biimi tipik skolastiklerden ok ay
ndr. Ansiklopedik ynelimleri Arap filozoflarn, br Hris
tiyan filozoflarndan daha ok andrr. br Hristiyan filozof
lara bakldnda Bacon, Arap filozoflarndan daha ok etkilen
mitir. Arap filozoflar da onun gibi bilimle ilgilenmi, byye
ve yldzbilime inanmlard. Halbuki Hristiyanlar bynn
kt, yldzbilimin safsata olduunu dnyordu.
Roger, br ortaa Hristiyan filozoflarndan bu kadar
farkl olduu iin artcdr. Fakat, zamannda az etki yap
mtr ve bana gre, sanld kadar da bilimsel deildir. ngiliz
yazarlar onun barutu icat ettiini syler. Fakat doru deildir
bu.
Sanctus (Saint) Franciscusularn eyhi olarak Bacon'un
kitap yazmasn yasaklayan Sanctus Bonaventura (1221- 1 274)
tamamen ayr trde bir kiiydi. Sanctus (Saint) Anselmus ge
leneine balyd ve onun ontolojik kantn savunmaktayd .
Yani Aristotelesilikte, Hristiyanla, temelde bir kartlk gr
m, Platonculua, Platonculuun idealarna inanmt. Onlar
tam olarak Tanr bilebilirdi ancak. Bonaventura'nn yazlarn
da Augustinu s'un devaml olarak ad geer. Fakat Araplardan
alnm hi bir para yoktur. Antik paganlardan da ancak bir
paraya rastlanr.
Aquasparta'l M atthaeus (aa yukar 1 235 - 1 302) Bo
naventura'nn ardlyd. Fakat yeni felsefeden daha ok etki
lenmiti. Matthaeus Franciscus rahibiydi, kardinal olmutu.
Augustinusu gr asndan Sanctus (Saint) Thomas'a iti-

248
 raz etmi, Aristoteles'i filozof adyla sk sk anmt. Matt
haeus bnu Sina'dan da sz aar hep, Sanctus Ansel mus'u yapma
Dionysios gibi saygyla iktihas eder. Fakat onun iin belli bal
otorite Sanctus Augustinus'tur.
Matthaeus, Platon'la Aristoteles aras nda bir orta yol bu
lunmas gerektiini syler. Platon'un dnceleri son derece
yanltr. Onlar bilgelik salar ama bilgi deil. te yandan Aris
toteles yanlmtr. O bilgi salar, ama bilgelik deil. u sonuca
varlr: Bilgimiz aa ve yksek nenlerden, d nesneler ve ideal
nedenlerden doar.

DUNS SCOTUS

Duns Scotus (aa yukar 1270 - 1 308) Aquino'luyla

Franciscusu tartmay srdrmtr. Scotus, skoya ya da
Uster'de domu, Oxford'ta Franciscosu olmu, daha sonraki
yllarn Paris'te geirmiti. Sanctus Thomas'a kar bakire Mer
yem'in orijinal gnahtan arnm olduu kansn savundu. Bu
konuda Paris niversitesi ve sonunda btn Katolik kilisesi onunla
uyutu.
Duns Scotus, Franciscusuydu, fakat Bonaventura'dan da
has Aquasparta'l Matthaeus'tan (Matthew) daha az ar bir
Franciscusu. Onunla Sanctus Thomas arasndaki ayrlk Bo
naventura'yla Matthaeus'un ayrlklar gibi felsefesine Platon
culuun geni lde karmasndan domutu (Augustinus-
' ularda da byleydi).
Szgelimi Duns herhangi bir kesin ve salt doruluun,
yaradlmam i nurun zel aydnl ol maks zn yolcunun anla
lmasyle doal olarak bilinip bilinmeyecei konusunu tart
r ve bilinemeyeceini iddia eder. Duns bu gr ilk kantn
da sadece Saint Augustinus'tan yapm olduu aktarmalarla
destekler. Onun bulduu tek gl k I. Romallarn Tanr '
nn, yaplm olan nenler araclyle ortaya kan grnmez

249
 ileri, dnyann yaradlndan anlalr anlamndaki 20. aye
tidir.
Duns Scotus lml bir gerekiydi,. zgr isteme inannt
ve Pelagisulua eilimliydi. Varln zden ayr olmadn
savundu. O daha ok apak durumlarla ilgiliydi. Yani belgiye
gerekim kalmadan bilineniere meraklyd. Apak doruluklar
trlyd :
I
- Kendi balarna bilinen ilkeler.
2
- yaantsyle bilinen ilkeler.
3
- Kendi davranlarmz.
Fakat tanrsal bir aydnlanma olmadan bir nen (ey) bileme
yiz. Franciscusularn ou Aquino'ludan ok Duns' izlemi
tir. Duns Scotus varlkla z arasnda bir ayrm bulunmadn
dan, bireyselletirme ilkesinin yani bir neni bakasyle zde
olmaktan ayran zelliin madde deil, biim olduunu, olmas
gerektiini savunmutur. Bireyselletirme ilkesi skolastik fel
sefenin en nemli sorunlarndan biriydi. Deiik biimlerde
gnmze dein kald. Herhangi bir yazara atf yapmakszn
onu u biimde dile getirebiliriz :
Bireysel nesnelerin zelliklerinin bazlar asil, bazlar ile
neksel (arzidir). Bir nesnenin fmzi zellikleri, zdelii dei
meksizin ortadan kaldrlabilir. Bir erkein apka giymesi giy
memesi gibi.
imdi ortaya kyor sorun: Ayn tre ilikin iki bireysel
nesne verildiinde onlar z bakmndan ayrlk gsterir mi, yoksa
z iin her ikisinde de ayn olmak olanakl mdr ? Sanctus (Saint)
Thomas materyel nesneler asndan ikinci ve materyel ol mayan
nesneler asndan birinci gr savunmaktadr. Duns Scotus'a
gelince o, iki bireysel nesne arasnda daima z bakmndan ay
rlklar bulunduunu ileri srer. Sanctus Thomas'n gr salt
maddelerin, birbirinin ayn paralardan kurulduu, sadece uzay
da tuttuklar yer bakmndan ayrld kuramma dayanr. Bylece
ergi (zihin) ve bedenden kurulmu olan bir kii, baka bir kiiden
sadece bedeninin uzaydaki yerine gre fiziksel olarak ayrlabilir.

250
(Kuramsal olarak bu, benzer ikizler iin sylenebilir.) te yandan
Duns Scotus eer nesneler birbirinden ayrysa onlarn nitel
bakmdan ayrlmalar gerektiini syler. Bu gr aka,
Sanctus Thomas'tan ok, Platon'a yakndr.
Sorunu modern terimlerle ele almadan nce deiik evre
lerden gememiz gerekir. Leibniz ynnden atlan ilk adm,
asli ve ilineksel zellikler arasndaki ayrmdan syrlmak yolunda
olmutur. Bu ayrm skolastiklerin ounun yapt gibi Aristo
teles'ten alnmtr ve dikkatle zmlenirse ortadan kalkar.
Bylece z yerine sz konusu bir nesne hakknda do
ru olan btn nermeler anlatmn koyabiliriz. (Bununla bir
likte zamansal durum genellikle iin dnda braklacaktr.)
Leibniz bu anlamda iki nesnenin birbirinin tpatp ayn olma
snn olanakszln ileri srer. Bu ayrt edilmez olanlarn z
delii ilkesidir. Fizikiler bu ilkeyi eletirmi, iki maddi par
acn sadece uzay ve zaman asndan ayrlabileceini savun
mutur. Grelik ilkesiyle fizikilerin grn dile getirmek
zorlamtr. nk grelik (izafiyet) , uzay ve zaman balan
tlara indirger.
Sorunu modern bir kla sokmak iin daha ileri bir adm
da gereklidir. Bu da tz kavramndan kurtulmaktr. Byl e
bir i yapldnda bir nem> nitelikler demeti olmaldr. Artk
salt bir nenlik ekirdei yoktur nk. Tz hayrlandnda
Aquino'lununkinden ok Scotus'un grne yakn bir gr
benimsememiz gerektii anlalacaktr. Bu gr mamafih uzay
ve zaman konusunda ok glk ierir. Ben sorunu, kendi g
rmle Anlam ve Doruluk zerine Aratrma adl yaptrnn
zel adlar blmnde iledim.

OCKHAMLI WILLIAM

Sanctus (Saint) Thomas'tan sonra Ockham'l William en

nemli din felsefecisidir. William'n yaant koullar ok eksik

251
 olarak bilinmektedir. O, muhtemelen 1 290 ve 1 300 yllar arasn
da domu, 1 349 veya I 350 ylnn 10 nisannda lmtr. (Kara
lm ad verilen veba ok yaylmt, lm olay muhtemelen
bu yl olmutur. )
ok kii William'n Suriye' deki Ockham'da domu olduunu
syler. Delis'le Burns de Yorkshire'deki Ockham' tercih eder.
William, nce Oxford'ta, sonra Paris'te bulunmutur. Fran
ciscus tarikatnn Papa XXII. Johannes'le, yoksulluk konusun
daki kavgasna karmtr. Papa, tarikatn eyhi Cesena'I Michael
yardmyle ruhulara eziyet etmekteydi. Fakat dilenci caniara
(tarikat mensuplarna) braklan mallarn onlara pa pa tarafndan
teslim edilmesi gibi bir dzen vard. Papa canlarn gnaha gir
meden mallardan yararlanmasn salyordu. Bu yntem, caniara
braklan mallara XXIII. Johannes'in sahip kmasyle son buldu.
Papa'nn bu kararna Cesena'l Michael'in eyhi bulundu
u tarikat isyan etti. arapla ekmek yeme aynindeki arabn
kana, ekmein vcuda dndne inanan itizalin saldrlarna
karlk vermek zere Papa y nden Avignon'a arlan Ock
ham'l, br nemli kii Padua'l Marsiglio gibi tarikattan yana
kt. Tarikat eyhi Michael, Marsiglio ve Ockham'l 1 328 ylnda
aforoz edildi. Avignon'dan kap imparator Louis'e sndlar.
Louis, imparatorluk zerinde hak iddia eden iki kiiden biriydi .
Almanya tarafndan destek gryordu. teki hak iddiacsn da
papa destekliyordu. Papa Louis'yi aforoz etti. Louis aleyhine
bir konsl toplad, papan n kendisi itizaile suland.
Ockham'lnn imparatorla karlatnda, Sen beni kl
la koru, ben de seni kalemle koruyacam dedii sylenir. O
ve Padua'l Marsigli o, imparatorun himayesinde Mnih'e yer
lemi ve hatr saylr nemde, siyasal risaleler yazmtr. m
paratorun 1 338 ylnda lmesinden sonra Ockhaml'ya ne olduu
kesin olarak bilinmemektedir. Bazlar onun kiliseyle bartn
ileri srer. Fakat bu kan yanl grnmektedir.
imparatorluk artk, Hohenstaufen ailesi zamanndaki gi
bi deildi. Papalk, iddialar gittike artmasna karn daha nce

252
uyandrm olduu saygy uyandrmamaktayd. VIII. Boni
facus papal XIV. yzyln banda Avignon'a tamt ve
papa Fransz kralnn siyasal bir uydusu olmutu. mparator
luksa gittike daha ok batm, Fransa ve ngiltere'nin gc
dolaysyle evrensel egemenliin' en glgeli biimini bile ileri
sremez olmutu. te yandan papa, Fransa kralna uyduluk
dolaysyle dnya ilerindeki evrensellik iddiasn da tavsatmt.
Bylece, papayla imparatc;>r arasndaki uyumazlk, ger
ekte Fransa ve Almanya arasndaki uyumazlkt. III. Edward
dneminde ngiltere Fransa'yla sava ve dolaysyle Alman
ya'yla ittifak halindeydi. Bu ngiltere'nin de papaya kar ol
masna yol at. Papann dmanlar bir genel konsl istediler.
Papaya, ancak bir din otoritesi stn tutulabilirdi.
Pa paya kar giriilen muhalefetin karakteri bu srada de
iti. Sadece imparatordan yana olmak yerine bu muhalefeti
zellikle kilise ynetimi konusunda demokratik bir havaya b
rnd. Bylesi de ona, reformasyona varan bir g kazandrd.
Dante ( 1 265 - 1 321) bir air olarak, byk bir yenilikiydi,
dnr olaraksa an olduka geriden izliyordu. Onun de

Monarchia adl kitab Ghibellino'ydu, yani Alman imparato
rundan yanayd grn bakmndan. Kitap 1 00 yl nce yazl
malyd gerekte. Dante papaya ve imparatora bamsz ve Tanr
ynnden atanm gibi bakar. Tanrsal Komedi'de eytann
az vardr. eytan, azlarn birinde Kariot'luyu (Judaea'da
bir kent. Kariot'lu, para karl sa'ya ihanet etmitir, Mat
thaeus XXVI, 14, 48.) brnde Brutus'u, ncsndeyse Cas
sius'u iner. Bunlarn de haindir. lki sa'ya, dier ikisi
Caeser'a (Sezar'a) ihanet etmitir. Dante'nin dncesi yalnz
kendi iinde deil, din d bir kiinin kans olarak ilgintir.
Fakat o etki yapmaktan uzakt ve ann ok gerisindeydi.
Padua'l Marsiglio (1270 - 1 342) tersine, papaya kar yeni
bir muhalefet balatt. Burada imparator daha ok, sleyici bir
ycelie sahip grnyordu. Marsiglio, Ockhaml'nn yakn
arkadayd. Ockhaml'nn siyasal dncelerini etkilemiti,

253
siyasal olarak ondan daha nemliydi. Yasalar, halkn oun
luunun yapabileceini ve ounluun yneticileri, prensleri
cezalandrmaya hakk olduunu sylyordu. O, halkn egemen
liini kiliseye de uygulamakta, ynetime din d kiileri de kat
maktayd. Din d kiilerin de katld blgesel konsller kurul
malyd. Onlar genel konsllere gnderilecek temsilcileri se
meliydi. Aforoz ve kutsal kitaplar yorumlama hakk sadece
genel konsllerde bulunmalyd. Bylece, bir reti kararla
tmlaca srada btn inananlar sz hakkna sahip olacak, kili
senin din d otoritesi kalmayacak, din d makamlarn rzas
olmadan kimse aforoz edilmeyecekti. Bu sistemde papa da bir
zel gce sahip bulunuyordu.
Ockham, M arsiglio kadar ileri gitmedi. Fakat, genel konsln
seilmesi yolunda btnyle demokratik bir yntem gelitirdi.
Konsl devinisi XV. yzyln banda, byk itizal teda
vi iin gerekli olduu srada bir ba gsterdi ve tedavi iini ba
aryle bitirdinden snd. Onun dayana Marsiglio'da grl
d gibi daha sonralar Protestanlar tarafndan benimsenmi
olandan kurarn asndan ayryd.
Protestanlar, zel yarg hakknn kendilerinde bulunduu
nu iddia ediyor ve genel konsln kararlarna ba emiyordu.
Onlar dinsel inanlarn herhangi bir hkmet mekanizmasyle
karara balanacak bir sorun olmadm savunuyordu. Mar
siglio'ysa tersine Katolik inancnn birliini korumay dnr;
bunun, papa mutlaklyle deil, demokratik aralarla yapl
masn ister. Uygulamada, Protestanlarn ou, ynetimi elle
rine geirince sadece papann yerine kral geirdiler. Bu da ne
zel bireyin yargianna zgrlk verdi, ne de retisel yntem
lerin demokratik yolla karara balanmasn salad. Fakat onlar,
papaya kar durularnda konslc devininin retilerinden
destek buldular.
Din felsefecileri arasnda Luther'in ye tuttuu kii Ock
ham'lyd. Protestanlarn ou devletin Protestan olduu yerlerde
bile zel yargy savunmutu. Bu nokta, ngiliz i savanda

254
 bamszlada prezbiterienler arasndaki belli bal gr ayr
ln biimlemekteydi.
Ockham'lnn siyasal yaptlar deiik tezler lehine ve aley
hine kantlar ieren ve bazen herhangi bir sonuca ulamayan
felsefi tartmalar biiminde yazlmtr (Bkz. Guillelmi de Ock
ham Opera Politica, Manchester University Press, 1940). Biz
daha dobra dobra siyasal propagandaya almzdr. Fakat
Ockham'lnn yaad gnlerde onun semi olduu yol belki
daha etkiliydi.
Birka rnek William'n yntem ve grn aydnlata
caktr :
Papann Gcne Dair Sekiz Soru adl bir uzun risalesi
vardr onun. Buradaki ilk soru, bir kiinin hakl olarak hem
kiliseye hem devlete egemen olup olmayaca, ikincisiyse din
d otoritenin Tanr'dan gelip gelmedii sorusudur. br soru
lar aadaki biimdedir:
3
- Papa, imparatora ya da prensiere dind kazai hak
verme hakkna sahip midir ?
4
- Semenlerle yaplan seimler Alman kralna tam g
verir m i ?
5
- Kilise krallarn piskoposlar tarafndan kutsal yala
yatanmasndan ne gibi haklar salar ?
6
- (Beinci soruyla ayndr bu soru.)
7
- Ta giydirme treni eer yanl bir bapiskopos ta
rafndan uygutanrsa geerli midir ?
8
- Semenlerle yaplan seim, Alman kralna imparator
, nvann verdirir m i ?
Btn bunlar, zamann pratik siyasetinin hararetle tart
lan sorularyd.
Baka bir risale bir prensin, papann izni olmadan kilisenin
emlakine sahip olup olmayacan ele alr. Bu, III. Edward'n,
Fransa'ya kar giritii sava dolaysyle din adamlarndan vergi
almasn mazur gstermek iin yazlmtr. Edward'n Alman
imparatoruyla birleik (mttefik) olduu hatrlanmaldr.

255
 Sonra Evlilik Sorunu zerine Tartma risalesi gelir.
Burada da imparatorun yeeniyle evlenmesinin uygun olup ol
mad tartlr.
Ockham'l, grld gibi i mparatorun klcyle korunma
y hak edecek ok i yapmtr.

OCKHAMLI'NIN FELSEF DNCELER

mdi, onun salt felsefi dncelerine dnme zaman gel-

di.
Bu konuda yazlm ok gzel bir kitap vardr. Ernest E.
M oody'nin Dekham'l William'n Mant adl yapt. Benim
syleyeceklerimin ou bu kitaba dayanacaktr.
Ernest Mood, alkn almadmz, fakat sanrm doru bir
gr ele alr. Felsefe tarihi yazarlarnda, kiileri kendilerin
den sonra gelenlerin nda yorumlama al kanl vardr.
Fakat, genellikle yanltr bu. Ockham'h, Descartes'in, Kant'n
ve bir yarumcunun modern filozoflar arasnda tuttuu herhangi
bir kiinin ncs olarak skolastikliin yklnn habercisi
grlr.
Benim kendisiyle uzaklatm Moody'nin kansnca btn
bunlar yanltr. Moody'e gre Ockham'h Aristoteles' i, Augus
tinus ve Arap etkilerinden syrarak yeniden yaatmak iste
mitir. Byk lde Sanctus Thomas da ayn yoldayd.
Fakat, grdmz gibi Franciscusular, Augustinus'u, Tho
mas'a bakldnda daha yakndan izlemeye devam etmiler
di.
Ockhaml'nn m odern tarihilerce yorumlanmasnn, Mo
ody _skolastik felsefeden modern felsefeye dereceli bir gei bul
mak arzusuyle bozulmu olduu kansndadr. Bu, herkesin
modern retileri ona yklemesine yol at . Halbuki gerekte
Ockham sacede Aristoteles'i yorumlamaktadr.

256
 OCKHAMLI'NIN VECZES

Ockhaml en ok Ockhaml'nn usturasm ad verilen ve

cizesiyle tannr. Bu veeize onun eserlerinde bulunmamaktadr.
Vecize, Varlklar bir gerek bulunmadka oaltlmamalm der.
Ockhaml, bunu sylememise de ayn anlamda baka bir nen
sylemi: <<Azla yaplabileni okla yapmak bounadr demitir.
Yani bir bilirnde eer her nen u ya da bu varsaymsal varl
ileri srmeden yorumlanabiliyorsa onu ileri srmenin bir anlam
yoktur. Ben bunu, mantksal analizde ok yararl bir ilke olarak
kullandm.
Gre gre metafizikte deilse de mantkta Ockham bir
adyd (nominalistti). XV. yzyl adlar, onu okullarnn ku
rucusu olarak grmlerdir. William, Aristoteles'in Duns Sco
tus'ular ynnden yanl yorumlandn ve bu yanl yorum
lamann ksmen Augustinus'un, ksmen bnu Sina'nn etkisinden
doduunu, fakat yine ksmen daha eski bir nedenden, Por
phyrios'un Kategoriae'ya yazm olduu yorumdan trediin
ileri srmektedir. Porphyrios bu risalede soru karmt ori
taya:
1 - Cinsler ve trler tz mdr ?
2 - Onlar cisimsel midir, cisimsel deil midi r ?
3 - Eer cisimsel deillerse duyulur nenlerde mi bulunur
lar, yoksa onlardan ayr mdrlar ?
Porphyrios bu sorular Aristoteles'in kategorileriyle ilgili
olarak ortaya atm ve bylece ortaalarn, Organon'u pek
metafiziki bir grle ele almasna yol amtr.
'
Aquino'lu bu yani ortadan kaldrmaya almsa da o
yanl Duns Scotus'la yeniden ortaya kmtr. Sonu, mant
n ve bilgi kuramnn metafizik ve tanrbilime (teolojiye) ba
lanmasdr. Ockhaml onlar ayrmak zere Aquino'ludan sonra
yeniden ie girimitir.
Ockhaml iin mantk, doa felsefesinin bir aygtdr. Me
tafizikten bamsz olabilen bir doa felsefesinin. Mantksa

257
 tartmal bir bilimin zmlenmesidir. Bilim nesneler hakkndadr.
Halbuki mantk byle deildir.
Nesneler bireyseldir. Bilim onlar tartmakszn kullanr.
Mantk terimler ya da kavramlarla urar. Onlar fiziksel du
rumlar olarak ilemez, anlama sahip durumlar olarak iler.
nsan bir trdr, bir mantk nermesi deildir. nk o,
insann bilgisini gerektirir. M antk, zihnin kendi iinde olu
turduu nenlerle ura r. O nenler akl olmadan var olamaz.
Bir kavram, doal bir iarettir, kelimeyse uzlamsal (ge
leneksel). Bir szc nesne olarak ele almzia anlama sahip
olarak ele almzdan ayrt etmeliyiz. Yoksa, insan bir trdr,
Sokrates bir insandr, o halde Sokrates bir trdr gibi yanl
Ikiara deriz.
Nesnelere iaret eden terimler birinci derecede terimler,
terimiere iaret eden terimlerle ikinci sradaki terimler ad
verilir. Bilimdeki terimler birinci, mantktakilerse ikinci de
recede terimlerdir. Metafizik terimler hem birinci derecede terim
lerin belirttii nesnelere hem de ikinci derecedekilere iaret etti
inden, kendilerine zg bir yere sahiptirler. Tam alt metafizik
terim vardr:
I - Varlk,
2 - Nesne,
3 - Baz nen,
4 - Bir,
5 - Gerek,
6 - yi.
(mdi burada durup Ockhaml'nn bu terimleri kulland
yeri eletirecek deilim.)
Bu terimierin kendilerine zl birbirlerine yklenebil
meleridir. Fakat mantk onlardan bamsz olarak yrr.
Anlay, nesneler hakkndadr, zihnin rettii biimler
hakknda deil. Onlar, ayn erginin (zihnin) retttikleri, anlalm
olan deil, araclklaryle nesnelerin anlald nedenler ya da
nenlerdir (nen, maddi yapya sahip olmayan varlk).

258
 Tmeller mantkta sadece terimler ya da kavramlardr.
Onlar baka terimler ya da kavrarnlara yklenebilir. Tmel,
cins ve tr ikinci sradaki terimlerdir, dolaysyle nesneleri ifa
de edemez. Bir ve varlk szckleri birbiri yerine kanabildi
inden bir tmel sadece pek ok nenin iareti demek olur.
Buna gre Ockham, bnu Rd, bnu Sina ve Augustinus
ulara kar olarak Aquino'luyla uyuur. Aquino'luyla Ockham
sadece bireysel nesneler, bireysel zihinler ve anlay aktiar bulun
duunu kabul eder. Aquinolu'ya Ockham'lnn universale ante
rem'i kabul ettii dorudur. Ancak onlar bunu, yaradl ak
lamak iin yapar. O, yaradltan nce Tanr'nn ergisinde var
olmal. Fakat bu tanrbilime aittir, insan bilgisinin deil . nsan
bilgisi sadece universalepost rem'le ilgilidir. Bu bilgiyi izah ederken,
Ockham tmelierin nesneler olmasna asla izin vermez.
Ockham'hya gre Socrates Platon'a benzerdir. Fakat, ben
zerlik ad verilen nc bir nen dol aysyle deil. Benzerlik
ikinci srada bir terimdir ve zihindedir. (Btn bunlar yerin
dedir.)
Gelecek zorunluklar hakkndaki nermeler ne dorudur
ne yanl, Ockhamh bu grn tanrsal alim-i mutlakhkla
uzlatrmaya girimez. Baka yerde olduu gibi burada da o,
mant metafizik ve teolojiden syrmtr.

OCKHAMLI'NIN TARTIMASI

Ockham'n tartmasndan baz rnekler yararl olacaktr.

O, sorar: Anlayla, bir soyun stn varl olarak bili
nen' birey. midir, deil midir ?
Kar Tez: Tmel, anlayn ilk ve uygun nesnesidir.
Yanda Tez: Duyu nesnesi ve anlay nesnesi b irdir. Fakat
bi rey ilk duyu nesnesidir.
Bylece sorunun anlam dile getirilmelidir (Belki de her
iki iddia kuvvetli grnd iiri).

259
 Ockhaml devam eder: Ruhun dndaki nen nce byle
bir bilgiyle anlalr. Yani bireysel olan bilgiyle. O ey bir iaret
deildir. Bylece nce birey bilinir. Ruhun dnda bulunan her
nen bireyseldir.>>
William, yaln bilgisinin daima sezgisel olan (yani kav
raytan gelen) bilgiyi varsaydm syler. Bu, bireysel eylerin
yol at bir durumdur.
O, sonra ortaya kabilecek drt kukuyu belirtir ve onlar
zmlerneye alr.
Kendi ana sorununa olumlu bir karlk vererek ii kapa
tr. Fakat evrensel olann, oranl ve yeterlinin araclyle domu
ilk nesne olduunu ve oalma araclyle domu ilk nesne
olmadn ekler.
Burada ierilen sorun, kavrayn ne lde bilginin kay
na olduu sorunudur. Platon'un Theaetetos'ta bilginin kav
ray olarak tanmn hayrlad hatrlardadr. Ockham, ol
duka kesinlikle, Theaetetos'u bilmiyordu. Fakat, eer bilseydi,
Platon'la uyumayacakt.
Duygusal ruhla, zekaya ait ruhun insanda gerekten ayrt
edilip edilmedii sorusuna William onlarn ayrt edilebilecei,
yalnz bunu belgilemenin zor olduu karln verir.
Onun son soruyla ilgili kantlarndan biri, itihalarmzla
bir neni istediimiz halde, anlaymzia onu hayrlamamzdr.
Dolaysyle itaha ve anlay ayr znelere aittir.
Baka bir kant, duyumlarn znel olarak duyulur bir ruh
ta bulunduu konusundadr, znel olarak zekann bulunduu
ruhta deil.
Yine duyulur baka bir kant: Duyulur ruh uzanml ve
maddidir. Zekann bulunduu ruhsa ne zamanldr ne de maddi.
Hepsi tanrbilimsel drt itiraz gznne alnm ve onlarn
tm yantlanmtr (cevaplandrlmtr). [(Szgelimi pas
kalyadan nceki Cuma (sa'nn armha gerildii gn olarak
anlr bu) gnyle paskalya gn arasnda cehenneme inmitir
sa'nn ruhu. Halbuki vcudu Arimathaea'l Joseph'in mezarnda

260
 kalmtr. Eer duyulur duyumlarla ilgili ruh, zekayla ilgili ruh
tan ayrysa sa'nn duyumlada ilgili ruhu bu zaman cehennemde
mi geirdi, mezarda m ?)]
Ockham'n bu sorunda benimsedii gr, belki beklen
dii gibi deildir. Bununla birlikte o, her insann zekasnn ken
disine ait olduu, kii d, yani ok kii iin ortak biimde ol
madn dnmede Sanctus Thomas'la uyuur, bnu Rd'le
uyumaz.
M ant ve insansal bilgiyi, metafizik ve teolojiye bavur
makszn inceleme olananda srar etmekle Ockham'l, bilim
sel aratrnay cesaretlendirmitir. Augustinusularn, nce,
nenleri zekaya hitap edebilir olmayan ve insanlar zekasz say
makta; sonra da, bilgiyi olanakl klan, sonsuzluun gnderdii
bir k beklemekle yanldklarn syleyen Ockham'l bu konuda
Aquino'luyla uyumu, fakat ondan vurgu asndan ayrlmtr.
nk Aquino'lu her nendei nce bir tanrbilimciydi. Ock
ham'sa, mantk sz konusu olduunca, her nenden nce din
d bir filozof.
Ockham'n tutumu, zel sorunlar ele alanlara szgelimi,
kendisinden hemen sonra yaayan gezegenler kuramn ara
tran Oresme'li Nicol'a (Nicolaus Oresmius, lm 1 3 82) gven
verdi.
Nikolaus Oresmius bir dereceye dein Coppernicus'un n
csyd. Yer merkezli ve gne merkezli kurarnlarn ikisini
d e ortaya att ve her birinin, zamanndaki btn olaylar ak
layacan, onlar arasnda bir ayrm yapma yolunun bulunma
dn syledi.
, Ockham'l William'dan sonra artk byk skolastik yok
tur. Daha sonraki byk filozoflar a rnesansn sonlarnda
balam tr.

261
 PAPALIGIN SN

XIII. yzyl pek ok enin birlemesiyle yava yava ku

rulmu olan byk bir felsefi, teolojik, siyasal ve sosyal bir bi
reimi (sentezi) tamamlanmaya vardrmtr. O bireimdeki
ilk eler salt Grek, zellikle Pythagoras, Parmenides, Platon
ve Aristoteles felsefeleriydi. Sonra Alexandros fetihlerinin so
nucu olarak dou inanlar akn etti ortaya. (Bkz. Cumont,
Roma Paganclnda Dou Din/eri) Bu dou eleri, Orphe
usuluktan ve gizemlerden (mysteries) yararlanarak, Greke
konuan dnyann, sonuta Latin dnyasnn grn dei
tirdiler. len ve dirilen tanr, trenlerle tanrnn eti olduu bii
minde yorumlanan hayvan etlerinin yenmesi, vaftize benzer
trenlerle yeniden dnyaya gelmek, eski pagan Roma dnyasnn
byk kesimlerinde geerli olan tanrbilimin (teolojinin) bir
paras oldu. Ete olan klelikten kurtulu ahlak bunlarla iliki
liydi. Bu ahlak en azndan kuramsal olarak ileciydi.
Suriye'den, Msr'dan, Babil'den ve ran'dan din d sra
dan halktan ayrlm az ok byl genlere sahip ve byk
lde siyasal etki yapabilen rabiplik kurumu gel di.
Daha ok lmden sonraki yaamak inancyle balantl bir
i-zlenim brakc trenler ayn kaynaklardan gelmitir. Dn
yay biri Ahuramazda'nn ynettii iyilik, br de Alriman'n
ynettii ktlk ordularnn sava alan sayan ikicilik (du
alizm), ran'dan alnmtr. By Alriman ve ardllarnn yar
dmyle cinler dnyasnda yaplrd. eytan, Alriman'n bir de
vamdr.

262
 Barbar dnce ve uygulamalarn bu akn Yeni-Platon
cu felsefede belirli Hellen eleriyle birlemitir. Orpheusu
lukta, Pythagoraslkta Grekler, dou grleriyle birletiril
mesi kolay dnceler gelitirmitir. Bu, Grek dncelerinin
belki de nceleri doudan gelmi olmasnn sonucudur. Pagan
felsefesi Plotinos ve Porphyrios'la sona erer.
Bununla birlikte Plotinos'la Porphyrios'un dnceleri derin
den derine dinsel olmasna karn byk bir bakalamaya ura
makszn baarl bir halk dini esini (ilham) vermeye yetenekli de
ildi. Onlarn felsefesi gt ve genellikle anlalmazd. t
ledikleri kurtulu yol.u ktleler iin ok entele%teldi. Tutucu
luklar, geleneksel Grek dinini desteklemelerine yol ayordu.
Onlar bu dini. Grek dininin ahHik-d elerini yumuatmak
ve felsefi tektanrcla uymasn salamak zere alegorik bi
imde yorumluyordu.
Grek dini. dou trenleri ve din bilimleri karsnda faz
la tutunamayarak zlmeye balamt. Kehanetler susmu
ve rahipler hi bir biimde stn, gl bir kast kuramamt.
Bylece, Grek dinini canlandrma abas ona belli bir gszlk
ve biimcilik, belli kurallara sapianma alkanl veren arkaik
bir karaktere sahip olmutu. zellikle imparator Julianus'ta
o rtaya kar bu. O abalar, eski dini haddinden fazla byt
yordu. Daha III. yzylda, henz hepsi de baar ansna sahip
eitli yarmaclar varken bile, bir Asya dininin bir gn Roma
dnyasn ele geirecei dnlebilirdi.
Hristiyanlk deiik kaynaklardan g eleri derlemiti.
Yahudilerden kutsal kitab ve biri dnda btn dinlerin yanl
ve kt olduu dncesini alm, fakat onlarn, rksal ayrm
konusundaki kanlaryle Musa yasasnn uygun olmayan yan
l arn brakmt.
Hristiyanlar cennet ve cehenneme, birine nasl gidilip b
rnden nasl kalaca konusuna bir aklk getirdiler. Paskalya,
Yahudilerin hamursuzunu yeniden dirilen Tanr konusundaki
pagan kutlamalaryle birletirdi. ran ikicilii (dalizmi), iyinin

263
nihai egemenlii benimsendi. Bu Hristiyan ikiciliinde nihai
kudretin iyide olmas ilkesi daha saland ve o ikicilikte pagan
tanrlar, eytan'n mridleriydi. Son dnce, ran ikiciliinde
yoktu, Hristiyanlarca eklenmiti.
Hristiyanlar balangta, felsefede ve dinsel trenlerde
kartiarna eit deillerdi. Fakat yava yava eksiklikler d
zeltildi. Balangta felsefe yar H ristiyan gnesis'iler arasnda,
snniler aras nda olduundan daha ok ilerlemiti. Fakat, Ori
genes'ten balayarak Hristiyanlar yeni Platonculuu deitirip,
yeterli bir felsefe gelitirmilerdir.
lk Hristiyanlar arasndaki dinsel trenler olduka karan
lk bir konudur. Fakat herhalde Sanctus Ambrosius zamann
da ziyadesiyle derin duygu yaratacak duruma gelmitir. Rabip
liin gc ve ayrl doudan alnm, fakat yava yava Roma
imparatorluunun uygulanmasna ok ey borlu olan kilise
ynetim yntemleriyle glenmitir. Eski Ant, gizemci dinler,
Grek felsefesi, Roma ynetim yntemleri kilisede birbirine ka
rm ve ona hi bir sosyal rgtn eriemedii bir g kazan
drmtr.
Eski Roma gibi, bat kilisesi yava da olsa cumhuriyetten
monariye dnmtr. Papalk gcnn, Byk Gregorius'tan
balayarak, I. Nicolaus, VII. Gregorius ve III. Innocentius'tan
geen Guelf'ler - Ghibellino'lar savalarndan Hohenstaufen'
larn yenilgisine varan gelime evrelerini izlemitik.
Ayn zamanda o zamana dein Augustin usu ve dolaysyle
byk lde Katolik olan HriGtiyan felsefesi, stanbul'la ve
siamlarla iliki sonucu yeni elerle zenginlemiti. XIII. yz
ylda Aristoteles, bat da iyice tannd ve gerek byk Albertus'
un, gerekse Aquino'lu Thomas'n etkisiyle aydnlarn zihninde
kutsal kitap ve kiliseden sonra bir otorite olarak yerleti. Gn
mze dein Katolik filozoflar arasndaki mevkiini korudu.
Aristoteles'in Platon ve Saint Augustinus yerine geirilmesinin
Hristiyan asndan bir yanl olduunu dnmeden edemi
yorum.

264
 Platon'un mizac, Aristoteles'ten daha dinseldi ve Hristi
yan teolojisi hemen hemen balangtan beri Platonculuu be
nimsemiti. Platon bilginin kavray (alg) deil, bir tr anm
satc gr olduunu retmiti. Aristoteles daha ok bir em
piristti. Sanctus Thomas pek istememise de Platoncu hayalden
bilimsel gzleme gtren yolu hazrlamtr.
D olaylar Katolik bireiminin (sentezim in) XIV. yzyldan ba
layarak zlmesi konusunda felsefeden daha ok i grd. Bizans
mparatorluu 1 204 ylnda Latinler tarafndan ele geirilmi
ve 1 261 ylna dein onlarn elinde kalm t. O srada Bizans
mparatorluunun dini Grek deil Katolik olmutu.
Fakat, 1 26 l 'den sonra, papa stanbul'u kaybetti, Perra
ra'daki 1438 tarihli birlie karn bir daha da ele geiremedi.
Bat Roma'nn papayla olan anlamazlkta yenilgiye urama
snn, kilise iin yararsz olduu ortaya kt. Zira, Fransa ve
ngiltere'de ulusal monariler domutu.
XIV. yzyl boyunca papa siyasal olarak Fransz kralla
rnn elinde oyuncakt. Bat Roma'nn yenilgiye uramasyle
papaln kazanl kmaynn daha nemli bir nedeni, zengin
ticari snfn ve din-d snflarn bilgide ilerleyiiydi. Bunlardan
her ikisi de talya'da balam; XVI. yzyln ortasna dein Av
rupa'nn baka bir lkesinden ok burada gelimitir.
Kuzey talya kentleri, XIV. yzylda, kuzeyin herhangi
bir kentinden daha zengindi. zellikle hukuk ve tpta bilgi sa
hibi din-d kiilerin says gittike artmaktayd. Kentler bir
bamszlk ruhuna sahipti. Artk imparatorun bir tehlike biim
lemedii bu ruh, papa aleyhine dnrnee elveriliydi.
Fakat, daha kk lde de olsa, ayn deviniler, baka
yerde de grlmekteydi. Flandr refahl bir duruma gelmiti.
Hansa kentleri de yle. ngiltere'de yn ticareti bir servet kay
nayd. a, rahata demokratik denebilecek ynelimlerin ok
gl, ulusal eilimlerinse onlardan salam olduu bir ad.
ok d nyasal bir duruma gelmi olan papalk byk lde
vergi alan bir bro olarak grnmekte ve ok lkenin kendin-

265
de tutmak istedii byk gel irleri ekmekteydi. Papalar, artk
kendilerine g vermi olan manevi otoriteye sahip deillerdi,
bunu hak da etmiyorlard . Sanctus Franciscus, III. Innocentius
ve IX. Gregorius'la aniam olarak alabilmiti. Fakat XIV.
yzyln en ciddi kiileri papalkla uyumazla srklenmilerdi.

JBLE DEYiNS

Yine de an balangcnda k nedenleri belirgin deildi

henz. V I I I . Bonifatius Unam Sanctam adl bildiriyle daha nce
herhangi bir papann ileri srm olduundan ar iddialar
ileri srmt. Bonifatius 1 300 ylnda Roma'y ziyaret eden
ve orada belirli trenleri uygul ayan tm Katoliklere olaanst
ayrcalklar tand ve onlarn tm gnahn balad. Bu ba
lama, sakramentum ayninde gnah ortadan kalktktan sonra
geri kalan suun, giderilmesiyd i. Bunun iin sulu, masum ol
duuna yemin eder, 1 2 kilise grevlisi de bu yeminin dorulu
una tank olurdu. Bu yolda din-d i lerle ilgili, yanllar da
giderilmi olurdu.
(Bonifatius'un koyduu ynteme gre her yzyln balan
gcnda yaplacakt jbile. Daha sonralar bu sre elli, en sonra
da 25 yla indirilmitir. Jbile srasnda, sylendii gibi belirli
koullar yerine getirip bel irli biimde davrananlarn tm g
nahlar balanr.)
Jbile devinisi Curia'nn (papaya ynetirnde yard mc olan
makam ve memurlar kapsayan kurul) kasalarma ve Roma
halknn cebine para yadrd. Kazan tatl geldiinden l OO'er
yllk jbileler 25 yla indirilmitir. Bugn yledir. 1 300 y
lndaki ilk jbile papay baarsnn doruunda gsterdi. O tarih
kn balangc saylabilir.
VIII. Bonifatius, Anagni'de domu olan bir talyan'd.
isyankar baronlara kar III. Henry'yi savunmak zere papa
narnma ngiltere'ye gittiinde Londra kulesine hapsedilmiti.

266
Fakat 1 267'de, sonradan I. Edward adyla tahta geen kraln
olu tarafndan kurtarld .
Boni fatius zamannda kilisede gl bir Fransz grubu vard.
Onun seimine Fransz kardinalleri kar durmutu. Bonifatius,
Fransz kral IV. Philippe'le, kraln, Fransz din adamlarndan
vergi toplayp toplamayaca sorununda iddetli bir uzlamazla
dt. Bonifatius adam kayrma ve pintilie saplanmt. Dola
ysyle mmkn olduu lde ok gelir kaynan denetimi
altnda bulundurmak istedi. Muhtemelen hakl olarak, itizalle
sulanmt. Onun bnu Rd' olduu ve lmszle inan
mad anlalyor.
Bonifatius'un Fransz kralyle olan kavgas yle sert ol
mutu ki kral onu tutuklamak zere asker gndermek zorun
da kald. Niyeti, genel bir konsl kararyle papay drmekti.
Anagni'de ele geen Bonifatius Roma'ya kat ve orada ld.
Ondan sonra da uzun zaman, hi bir papa, Fransz kralna ba
kaldrmaya cesaret edemedi.
Kardnaller ok ksa bir sre ynetimi ellerinde tuttuktan
sonra, 1 305 ylnda Bordeaux bapiskoposunu papa seip V .
Clemens adyla papalk tahtna oturtmutur.
Clemens Gascogne'luydu ve dolaysyle ,. kilisede Fransz
grupunu temsil etti. ibanda bul_unduu srece, talya'ya hi
gitmedi. Lyons'da ta giydi, 1 309'da Avingnon'a yerleti. Papalar,
aa yukar 70 yl orada kalmtr.

TEMPLUMCULAR

V. Clemens, Templumcularla ekimesinde Fransz krallaryle

birlik olduunu ilan etmitir. [(Templumcular ya da Templarius'lar
8 ya da l l 9 ylnda hallar ynnden Hristiyan haclarn
ve kutsal mezarlar korumak amacyle kurulmu askeri ve manas
tret bir tarikat mensuplardr. 1 3 2'deki Viyana konsl b u devini
nin hastnlmasna karar vermitir. (Templumcu, Latince Templum

267
 (mabed, tapnak) sznden gelir Tapnak mensubu demektir.)]
Papa olsun, Fransz kral olsun paraya gerekim duyuyordu.
Bu gerekim, papa iin akraba ve adam kayrmaktan; Fransz
kral iin ngilizlerle sava, Flam (Flaman) isyan ve gittike
artan enerjik bir ynetimden domaktayd.
Philippe, Lombardia bankerlerini soyduktan ve Yahudileri
yasad alveriin elverdii snra dein sktrdktan sonra
baklarn Templumculara evirdi. Onlarn, bankeriere ek ola
rak Fransa'da byk malikanelere, iftliklere sahip olduunu
grd . Papann yardmyle bu emlak pekala elde edebilirdi.
Yalnz nce Templumcularn itizale dt gsterilme
liydi ki maliarna el konulabilsin ve bu mallar papayla bl
lebilsin. Nitekim, her nen buna gre hazrland. 1 307 yln
da, nceden kararlatrlan bir gnde btn Fransz Templum
cular tutukland ve nceden hazrlanan bir soru listesine mu
hatap tutuldu.
Templumcular ikenceyle, eytana sayg gsterdiklerini ve
baka nefret verici iler de yaptklarn itiraf etti. Nihayet 1 3 1 3
ylnda, papa tarikat ortadan kaldrd v e Templumcularn btn
mailarna el kondu. Bu oluumun en gzel hikayesi Henry C.
Lea'nn Enkizis}tn Tarili 'ndedir. Bu yaptta tam bir aratrma
sonucu, Templumculara kar giriilen sulamalarn tmyle
dayanaksz olduu sonucuna varlmtr.
Templumcular sorununda papayla kraln mali karlar
uyumutur. Fakat, Hristiyanln pek ok blmlerinde onlar
sk sk anlamazla der. VIII. Bonifatius zamannda IV. Philip
pe, papayla vergi sorunundaki tartmasnda, soylularn, burjuva
zinin, dahas, kilisenin desteini kazanmt.

HALK PAPA'SI

Papalar siyasal olarak Fransa'ya bal duruma gelince,

Fransa kralna dman olan yneticiler de doal olarak apa-

268
ya dman duruma geldiler. Bu, Ockham'h William ve Padua'h
Marsiglio'nun Alman imparatoru ynnden, bu tarihten ksa
bir sre sonra da Wycliffe'in Gaunt'lu (Ghent) John'ca korunma
sna yol at.
Piskoposlar genellikle bu srada btnyle papalara ba
h kaldlar ve onlar, gittike artan bir oranda papa atad. Manas
trc tarikatlar ve Dominicusular e lde itaatliydiler.
Fakat Franciscusular hala, belirli bir bamszlk ruhu ta
yordu. Bu, Franciscusularn Papa XXII. Johannes'le (13 1 6 - 34),
Ockham'l William konusunda incelediimiz anlamazla d
mesine yol at.
Franciscusularla papa arasndaki anlamazlkta Marsig
lio, Alman imparatorunu Roma'ya yrme konusunda ikna
etti. Halk, imparatora Roma'da ta giydirdi; XXII. Johannes'
in aziedildiini ilan ettikten sonra Franciscusu bir kar-papa
seildi. Yine de bu anlamazlktan, papaya kar duyulan saygnn
azalmasndan baka sonu kmad. Bu sayg azalmas geneldi.
Papann egemenliine kar isyan baka yerlerde baka
baka biimler almtr. O bazen, monarik ulusalchkla, bazen
papahk ynetim bnyesinin geici dnyasal ilerle uramasna
kar duyulan pritenci bir arm yapmaktayd. Bizzat Roma'
da isyan arkaik demokrasiyle balantl bir duruma gelmiti.

RIENZI

VI. Clemens dneminde (1 342 - 52) Roma bir sre dikkate

deer bir kii olan Cola di Rienzi'nin nderliinde, kendini
Roma dndaki papadan kurtarmaya alt.
Roma sadece papaln papahk ynetiminden deil, yerel
aristokrasiden de ekmiti. Yerel aristokras X. yzylda pa
pah dren dzensizlii srdrmt. Gerekten papalarn
Avignon'a kamalarna yol aan, ksmen, yasa tanmaz Roma'l
lardan kurtulma istei olmutur.

269
 Bir meyhanecinin olu olan Rienzi, sadece soylulara kar
bakaldrmt. Bu konuda papann desteini sal ad. Rienzi
halk arasnda yle heyecan yaratt ki soylular selameti kamak
ta buldu (1 347). Rienzi'yi takdir eden ve bu yolda bir kaside ya
zan Petrarch onu byk ve soylu iine devam etmesi konusun
da ikna etti. Rienzi tribunus [eski Roma'da patricius (patris
yen) ad verilen soylulara kar halkn (pleps'in) hakkn koru
mak zere atanm memurlara (magistratuslar'a) tribunuz ad
verilirdi] unvan alp Roma halknn imparatorluk zerine
egemen olduunu ilan etti.
Rienzi, egemenlii demokratik adan ele almtr anla
lan. nk o, talyan kentlerinden bir tr parlamento biimle
rnek zere temsilciler armtr. Bununla birlikte baar ona
bir byklk bo-sans verdi.
Bu zamanda, baka pek ok zamanlarda olduu gibi im
paratorluk zerinde hak iddia eden rakipler vard. Rienzi on
lar ve semenleri arp sorunu bir karara balamak istedi.
[ (Kutsal Roma imparatorluunda imparatorun seimine kat
Jan prensiere Elektor (Almanca Kurfrst) denirdi.)] impara
torluk zerinde hak iddia edenleri karsna armas onlar
olduu kadar papay da Rienzi aleyhine evirdi. Papa bu gibi
sorunlarda karar verme yetkisinin kendisinde olduunu d
nyordu.
Papa Rienzi'yi ele geirdi ( 1 3 52) ve Rienzi, VI. Clemens
lnceye dein iki yl tutuklu kald. Sonra serbest brakld.
Roma'ya dnd. Orada birka ay iin yeniden iktidar ele geirdi.
Bu ikinci frsatta mamafih, halkn Rienzi'ye olan sevgisi ksa
sreliydi. Sonunda o halk tarafndan ldrld. Petrarch gibi
Byron da Rienzi'yi ven bir iir yazmtr.

K PAPA

Papa'nn, btn Katolik kilisesinin gerek bakan kal-

270
 mak istiyorsa Roma'ya dnerek, kendini Fransz krallarna
bal olmaktan kurtarmas gerektii aa kt. Ayrca, Fran
sa'nn ar kayplar verdii ngiliz - Fransz sava bu lkenin
gvenliini ortadan kaldrmt. Bylece V Urbanus 1 3 67'de Ro
ma'ya gitti. Fakat, talyan politikas , onun iin ok karmak
olduundan lmnden az nce Avignon'a dnd.
Bir sonraki papa Xl. Gregorius daha kararlyd. Fransz
Curia'sna duyulan dmanlk pek ok talyan kenti n i , zellik
le Floransa'y iyice papa-kart yapmt. Fakat, Roma'ya dn
mek ve Fransz kardinallerine kar kmakta Gregorius , durumu
kurtarmak iin gcnn yettii her neni yapm oldu. Bununla
birlikte Gregorius'un lmnde Kardnaller M eclisi'ndeki Fran
sz ve Roma gruplarnn uyumaz olduklar anlald .
Roma grubunun isteine uyularak Bortolomeo Pragnano
adl bir talyan papa seildi ve V. Urban adn ald. Fakat kar
dinallerden bir ksm onun seiminin yasaya uygun ol madn
ileri srerek Cenova'l Robert'i papa setiler. V I I . Clemens
adn alan Robert Fransz grupundand ve Avignon'da yaa
d.
Bylece balad byk blnme ve 40 yl dein srd.
[(slam tarihi dikkata alndnda, <<rafizilik eylemi de dene
bilirdi buna. Bilindii gibi, ilk slam mezheplerinden iilik, ayn
zamanda rafizilik adn da almtr. iiliin siyasal ve dinsel
ynleri vard. mam , yani din ulusu, siyasal iler iin gerekli bir
e deildi iliere gre. (Bkz. Abdlkadiru 1- Badadi Al Muh
rasaru f- FMk , 1 924) Dolaysyle Avignon papa' s ii imarnma
yaklatrlabilir. Hazrlamakta olduum Byk slam Felsefesi
Tarihb>nde bu gibi hususlara karlatrmal olarak geni yer
vereceim.)] Fransa, doallkla Avignon papa'sn, Fransa'nn
dmanlarysa Roma papa'sn tand. skoya ngiltere' nin,
ngiltere Fransa'nn dmanyd. Bylece skoya, Avignon
papa'sn kabullenmi oldu. Her papa kendi yandalar arasndan
kardinallerini seti. Papalardan herhangi biri ld m, onun
kardnaileri hemen yerine bir yenisini seiyordu. Bylece, b-

271
lnmeyi ortadan kaldrabilmek iin her iki papadan da stn
bir g bulmaktan baka are kalmad.
Papalardan birinin meru olmas gerektii akt. Dolay
syle, meru papaya stn bir g bulma zorunluuna dn
yordu sorun. Tek zm, genel bir konsldeydi. Gerson'un
ynettii Paris niversitesi konsle giriim (inisyatif) olana
vererek yeni bir kurarn gelitirmitir.
Nihayet 1 409'da konsl ars yapl d. Toplant Pisa'da
oldu. Fakat, gln bir baarszla urad.
Konsl her iki papay da itizal ve blnmeye neden olduk
lar gerekesiyle azi etmi ve nc bir papa semiti. Fakat
bu nc papa ksa zamanda l d. Onun kardinalleri, yerine
eski korsan Baldassare Cossa'y getirdiler. Cossa XXIII. Johannes
adn ald. Bylece net sonu iki papa yerine papa kmas
ve konsln setii papann tannm bir soyguncu olmasyd.
Bu evrede (safhada) durum, her zamankinden umutsuz grn
d.
Fakat, konsl eylemini destekleyenler ylmad. 1414'te
Constance'ta yeni bir konsl topl ad ve sert nlemlere giriti.
nce, papalarn konslleri datamayaca ve baz bakmlardan
onlara baemesi gerektiini, ayn zamanda, gelecek papalarn
her yedi ylda bir genel konsl toplamasn kararlatrd.
Constance XXIII. Johannes'i azietti ve Roma papa'sn
istifaya ikna etti. Avignon papa's ekilmeyi reddetti, onun l
mnden sonra Aragon kral yeni bir ardl (halef) setirdi. Fakat
o srada ngiltere'nin ar basksnda olan Fransa, Aragon kra
lnn setirdiini kabul etmedi. Bylece Fransz grubu anlamn
kaybetti ve sonunda ortadan kalkt. Sonuta konsln setii
papaya kar duran kalmad. Konsl papa' s 1 4 1 7 ylnda seilmi
ve V. Martinus adn almt.
Konsln bu ileri olumlu saylabilirdi. Fakat Wycliffe'in
Bohemia'l izlemeni (tilmizi) Huss'a yaplan muamele hi de byle
deildi. H u ss, gvenlik iinde olaca vaadiyle Constance'a gtrl
mt. Fakat oraya varnca mahkum edilip kaza akld. Geri

172
Wycliffe, gvenlik iinde ld. Fakat onun lmnden sonra
konsl, kemiklerinin mezardan karlp yaklmasn buyurdu.
Konsl eylemini destekleyenler, snni olmadklar konusundaki
her trl kukudan kurtulmak istiyordu.
Constance konsl blnmeyi tedavi etmi, fakat daha
ok nen (ey) yapmay ve papalk mutlaklnn yerine anayasal
bir monariyi geirmeyi ummutu. V. Martinus seiminden nce
pek ok vaatte bulunmutu. Bazlarn yerine getirdi, bazlarndan
cayd. Martinus, konsln yedi ylda bir toplantya arlmasna
raz old .
Constance konsl 1417'de daldndan, karar gerein
ce yedi yl sonra yani 1 424'te baka bir konsl topland. Fakat
nemli bir i yapamad. Sonra 1431 'de Basel konslne geldi
sra. Bu srada V. Martinus ld. Ona ardl (halef) olan IV.
Eugenius, papal srasnda, konsl kontrol eden reformcu
tarla amansz bir uyumazla dt. Konsl datt . Fakat
konsl, kendini dalm saymad. 1433'te papa bir sre taviz
verir gibi oldu. 1 437'de tekrar datlan konsl 1 448'e dein
srdrd toplantsn yine de. Bu tarihte artk, papann bt
nyle baarl olduu anlald.
1 439' da konsl papann aziedildiini ilan edip, yeni bir
kar papa (bu kar papa, tarihteki son kar papadr) semekle
papayla olan balar kopard. Bununla birlikte, kar papa,
hemen ekildi. Ayn yl IV. Eugenius Ferrara'da kendi konstn
toplayarak itibar kazand. Bu konslde Grek kilisesi, Trk
lere kar duyduu umutsuz korkuyla Roma'ya ismen baedi.
Bylece papalk siyasal stnlk kazand. Fakat, manevi sayg
uyandrma giknn enikonu azalmas pahasna.

WYCLIFFE

Wycliffe (yaklak olarak 1 320 - 1384) yaants ve re

tisiyle papaln XIV. yzylda azalan otoritesini aydnlatr. O,

273
ilk kilise adamianna benzemeksizin manastr kurallarna ba
l olmayan bir din adamyd. Yani bir kei ya da Franciscus
u, Augustinusu, Dominicusu ve Carmelci gibi dilenci tari
kat mensuplarndan deildi. [Carmelciler, XII. yzylda Fi
listin'deki Carmel tepesinde kurulan bir manastr tarikati men
suplardr. Bakire Meryem'in manevi kiiliine adanm olan
tarikatn tam ad Carmel Tepesindeki Sevgili Hanmmz Bakire
Meryem'e Mensup Kardelerdir. Bunun Latincesi Ordo Frat
rum Beatae Mariae virginis de monte Carmelidir. Tarikat I 1 56
ylnda Kalabria'l Betold ynnden kurulmu, 1226 ylnda
III. Honorius tarafndan bir Hristiyan tarikat olarak tescil
edilmitir. Carmelciler, 1 6 1 I ylnda Paris'te ba, di ve romatiz
ma arlarna iyi gelen ve uyarc (stimlan) olarak kullanlan
bir' ila yaparak tp tarihine de gemilerdir. Carmelciler kadn,
yani rabibe de olabilir. Bunlarn gezici dilenci olmas 1 245 y
lnda balamtr.]
Wycliffe, 1 372 ylnda tanrbilim doktoru olduu Oxford'ta
byk bir ne sahipti. nemli Oxford skolastiklerinin sonun
cusuydu o. ngiltere kral I. Edward tarafndan sko kral ya
plan ve 1 296 ylnda bir ayaklanma sonucu drlen Balli
ol'a (1 250 - 1 3 1 5 , Balliol, drldkten sonra Fransa'da yaa
mtr) hocalk etmiti ksa bir sre.
Wycliffe, filozof olarak ilerici deildi. Bir gerekiydi, Aris
totelesi olmaktan ok Platoncuydu. Tanr buyruklarnn baz
larnca iddia edildii gibi, isteksel (keyfi) olmadn savunurdu.
Ona gre, gerek dnya olanakl dnyalar arasnda tek deil ,
fakat tek olanakl dnyadr. nk Tanr en iyi olan semek
zorundadr.
Wycliffe'i ilgin yapan ve en ok ilgilendirmi grnen,
bu deildir. (Yani Tanr'nn tek bir dnya yaratt ve bu dn
yann ok iyi olduu dncesi deildir). nk Wycliffe'in
Oxford'tan ayrlp bir ky rabibi olarak keye ekildiini
gryoruz. (Dnya, gerekten iyi ol sayd, byle davranmaya
cakt). Yaantsnn son 10 ylnda kraln Lutterworth'a atad

2 74
bir blge (mahalle) rahibiydi. Bununla birlikte Oxford'ta ders
lerini verrnee devam ediyordu.
Wycliffe ar yava gelimesiyle dikkati eken bir kiidir.
1372'de yani ya elli ya da ellinin stndeyken biiiii snnidir.
Ancak grne baklrsa bu tarihten sonra itizalC olmutur.
Onun, yoksullara kar sempatisi, zengin din adamlarna kar
nefreti trnden ahlaksal duygularnn gcyle bsbtn itizale
srklendii anlalyor. Balangta, papala kar saldrs
sadece siyasal ve ahlaksald, retisel deildi. Yava yava, daha
byk bir isyann iine girmitir Wycliffe.
Wycliffe'in snnilikten ayrlmas, 1 376 ylnda verdii Din
d Egemenlik zerine adl konferanslada balamtr. Ox
ford'ta verdii bu konferanslarda o, egemenlik ve mlkiyetn
sadece hak edildii zaman kullanlabilecei ve din adamlarnn
bunlara hakk olmad kuramn savunmutur. Bu kurama gre,
bir din adamnn elindeki mlke sahip olup olmamasna ancak
din-d gler karar verebilir.
Bu retiler, dilenci tarikat mensuplar dnda dinsel kisveye
sahip herkesi gcendirdi. Bununla birlikte, ngiliz hkmeti, on
lardan yana kt. nk papa ngiltere'den epey hara alyordu.
Parann papaya gnderil memesi ngiltere'nin iine geliyordu.
Papa Fransa uyruu olduu ve ngiltere Fransa'yla sava
ettii srada da durum aynyd. II. Richard aznlkta bulunduu
srada, iktidar elinde tutan Ganut'lu John Wycliffe'le olanakl
lde uzun bir dostluk srdrmt.
te yandan Xl. Gregorius, Wycliffe'in konferanslarndaki
1 8 tezi knad. Gregorius'a gre onlar Padua'l M arsiglio'dan
alnmt. Wycliffe, piskoposlar mahkemesi nnde yarglanmaya
arld. Fakat kralie ve halk onu korudu. Oxford niversitesi,
papann, niversite hocalar zerinde yarg hakk bulunmad
n ilan etti (Gnmzde bile, ngiliz niversiteleri akademik
zgrle inanmaktadrlar.)
O srada Wycliffe 1 378 - 1 379 yllarnda bilimsel risaleler
yazmaya devam etti. Kraln, Tanr vekili ve piskoposlarn onun

275
uydusu olduunu savunuyordu. Byk blnme olay ortaya
ktnda Wycliffe papay sa kart sayarak daha da ileri gitti
[sa kart, ncil 'de, dnyann sonundan nce ortaya kaca,
byk ktlk yapaca fakat, sa'nn yeniden dnyaya inmesiyle
vcudunun hertaraf edilecei sylenen varlk, deccal]. Cons
tantinus vakfn kabul etmekle btn papalarn dnek olduunu
da ileri sryordu Wycliffe. Vulgatus'u (ncil'in Latince evirisi)
ngilizceye evirc).i, manastr kurallarna bal olmayan yoksul
rahipler geleneini kurdu. Hi deilse bu eylemiyle Fran
ciscusu, Augustinusu, Dominicus ve Carmelci dilenci canlada
(tarikat kardeleri, yoldalar ) bozutu.
Wyclliffe yoksul rabipleri gezici olarak kulland. Onlara,
zellikle yoksullara yardm devi verdi. Sonunda rahiplerin
gcne kar saldrya getiinde, arapla ekmek yeme ayini
srasnda arabn kana, ekmein bedene dnt retisini
bir aldatmaca, irkin bir aptallk olarak nitelendirerek yads
maya vard. te bu noktada, Ganut'lu John, Wycliffe'e sesini
kesmesini buyurdu.
l 38 l 'de Wat Tyler ynnden ynetilen kyl isyan s
rasnda durum Wycliffe iin daha da ktye gitti. Onun, isyan
bilfiil tevik ettiine degin bir kant yoktur. Fakat Wycliffe,
onu ktlememitir de. Halbuki Luther, benzer koullarda yle
bir ey yapabil mitir. (Yani kendini tutanlar, sras geldiinde
veya kar tutumu tehlikeli bulduunda knayabilmitir.)
Manastr kurallarna bal olmayan sosyalist rahip John
Ball kyl isyannn liderlerindendi . Wycl iffe'e hayrand. Bu
hayranlk Wycliffe iin glkler yaratabilirdi. Fakat John
Ball'n 1 366 ylnda aforoz edilmesine ve o srada Wycliffe'in
henz snni olduuna baklrsa Bali, dncesine Wycliffe'ten
bamsz olarak ulam olmaldr. Wycliffe'in komniste d
nceleri, bu dnceler kukusuz yoksul rahiplerce yayl
mlarsa da Wycliffe tarafndan sadece Latince olarak ileri srl
m t. Dolaysyle onlar, kyllerde birinci el den renilecek
gibi deildi.

276
 Wycliffe'in, kanlar ve demokratik ilevlii (faaliyeti) dola
ysyle, ektiinden daha fazla eziyet ekmemi olmas art
cdr. Oxford niversitesi onu olanakl lde uzun bir sre
piskoposlara kar korumutu. Lordlar Karnaras Wycliffe'in
gezici vaizlerini knarken, A vam Kamaras, Lordlar'a uymay
reddetmiti. Eer Wycliffe daha uzun bir sre yaasayd, ku
kusuz ba belaya girecekti. Fakat 1 3 84 ylnda, henz resmen
lfnetlenmeden lmt. ld Lutteworth'ta gmld, ke
mikleri Constance konsl onlar kartp yaktrana dein rahat
etti.
ngiltere'de Wycliffe'i izleyen Lollardlar iddetle cezalan
dmld ve pratikte ortadan kaldrld. Fakat Il. Richard'n ka
rsnn Bohemia'l olmas dolaysyle retileri Bohemia'da bi
linmekteydi. Huss, Wycliffe'in Behemia'l ardldr. Orada
ektikleri eziyete karn reforma dein yaad bu retiler. n
giltere'de yer altna itildilerse bile papala kar isyan dn
cesinde yer edip Protestanln topran hazrlamlardr.

SYASAL VE EKiNSEL (KLTREL) DEGME NEDENLER

XV. yzylda, siyasal ve ekinsel alanda ok abuk bir de

imeyi gerekletirmek zere papaln kne baka dei
ik nedenler de eklendi. Barut, feodal soylularn zararna mer
kezi hkmetleri kuvvetlendirdi. Xl. Louis ve IV. Edward zengin
orta snfla birleti. Bu snf. aristokratik kargaal bastrma
yolunda krallara yardm etmitir.
talya yzyln sonlarna dein kuzeyden gelen ordulara
kar iyice gvenlikteydi ve servet bakmndan olsun, ekin ba
kmndan olsun abucak ilerlemiti. Yeni ekin, esasen Yuna
nistan ve Roma'ya hayranlk duyan, ortaalar kmseyen
pagan kltryd. Mimari ve edebiyat stili eski modellere uy
durulmutu.
Antik dnemin arda kalan son rnei olan stanbul, Trk-

277
 ler tarafndan ele geirilince Grek snganlarn (mltecilerini)
-talya'da humanstler ho karlamtr- Vasco de Gama ve Co
lumbus, dnyay, Copernicus gkleri geniletmiti. Constantinus
Vakf bir masal olarak hayrland ve bilimsel bir kmsemeyle
gmld gitti. Bizansl larn yardmyle Platon sadece yeni-Pla
toncu ve Augustinusu versiyonlaryle deil birinci elden tannd.
Bu dnya artk bir gzya vadisi, br dnya iin strap dolu
sofuca bir hazrlk alan saylmaktan kt, pagan zevklerine,
ne, gzellie ve maceraya frsat veren bir alan old u.
Uzun ilecilik yllar iir, sanat ve zevkin bakaldrnasnda
unutuldu. talya'da bile ortaalarn savasz can vermedii
dorudur. Savonarola ve Leonardo ayn yl domutu. En nem
lisi, eskiden dehet veren nenler artk bu niteliklerini yitirmiti.
Yeni zgrlk ruhu esrik (sarho) ediyordu insanlar. Esriklik,
korkuyu zihinlerden skp atmakszn devam edemezdi. te
bu sevinli zgrlk annda domutur modern dnya.

KNC CLDN SONU