Dostoevsky

1931 E. H. Carr
Bu kitabn yayn haklan Akcal Telif Haklan Ajans araclyla
Curtis Brown Group Limied'den (Londra) alnmnr.

lletiim Yaynlan 100 Biyografi Dizisi 12

ISBN-13: 978-975-470-039-8
1990 lletiim Yaynclk A. .
1-7. BASKI 1990-2010, stanbul
8. BASKI 2014, lstanbul

DIZ1 KAPAK TASARIMI Utku Lornlu

KAPAK Suat Aysu
UYGUIAMA Suat Aysu

DZELTi Sekin Oktay

BASKI ve CiLT Sena Ofset SERTiFiKA NO. 12064
Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkap 34010 lstanbul Tel: 212.613 03 21

lletiim Yaynlan. SERTiFiKA NO. 10721

Binbirdirek Meydan Sokak, lletiim Han 3, Fatih 34122 lstanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisirn.corn.tr web: www.iletisim.com.tr
EDWARD HALLETT CARR

Dostoyevski
Dostoevsky

EVlREN Ayhan Gereker

t ' m
EDWARD HAllETI CARR 28 Haziran 1892'de Londra'da dodu. 3 Kasm 1982'de
Cambridge'te ld. 1916'da Dileri Bakanl'nda almaya balad. 1919'da
lngiliz delegasyonuyla Versailles Konferans'na katld. lngiliz Dileri
Bakanl'nda kurulan Sovyetler Birlii Dairesi'nde almalanru srdrd. 1936'da
bakanlktan aynlarak eitli niversitelerde retim yelii yapn. 1941-46 yllan
arasnda The Times da yayn ynennen yardmcs olarak alt. Carr'a gre tarihi,
'

olgular ya da kiisel yorumunu ne karmamal, tarihi ile olgular arasndaki

karlkl ve kesintisiz etkileim srecinde, bugn ile geni arasndaki diyalou
srekli klmaldr. Bu nedenle tarihi, sunduu olgularn doruluunu
kantlamann tesinde, araurdg konuyla ilgili bilinen ya da bilinebilecek tm ver
ileri ele almak zorundadr. Balca Eserleri: Milliyetilik ve Sonras (ev. Osman
Aknhay, lletiim, 1990), Tarih Nedir? (ev. Misket Gizem Grtrk, lletiim, 2012),
Tarih Yazmnda Nesnellik ve Yanllk (ev. zer Ozankaya, imge, 2005), 1917 (ev.
Begm Adalet, Birikim, 2007), Devrim Okurnalan (ev. Elif Gazioglu, Daktylos,
2008), Michael Bakunin (ev. Pelin Siral, lletiim, 2009), Kari Marx (ev. Uygur
Kocabaoglu, iletiim, 2010), Korninten ve ispanya i Sava (ev. Ali Selman,
lletiim, 2010), Komintem'in Alacakaranl (ev. Uygur Kocabaolu, iletiim,
2010), Yirmi Yl Krizi (1919-1939) (ev. Can Cemgil, lstanbul Bilgi niversitesi,
2010), Romantik Srgnler (ev. Selda Somuncuolu, lletiim, 2012), Bolevik
Devrimi 1917-1923 (ev. Orhan Suda ve Tuncay Birkan, Metis, 2012), Lenin'do
Stalin'e Rus Devrimi, 1917-1929 (ev. l.event Cinernre, Yordam Kitap, 2011).
 NDEKLER

Sunu ... . ............. .. .. .

......... .. ...... . . ......... 7

OSz......... . .. ...............................9

BiRiNCi KiTAP
Ytime Yllan. ....... . .... 11
BiRiNCi BOLM
ocukluk. . ... . 13
iKiNCi BOLM
Petersburg'daki llk Yllar ..... 25
NC BOLM
llk Eserler....... ................... .. . ...... . ......................... ........... 39
DRDNC BOLM
Felaket.............. .............. . .... . . ................... ..
......... .. .... . 49
BEiNCi BOLM
ller Evi ..................... .................... . ....... . ...... ... . ..
.... .... . ....... 59

iKiNCi KIT AP
Mayalanma Yllan .............. ..... . .... ..................................... .................................... . 71
ALTiNCi BOLM
Srgn ve llk Evlilik . . .. ................................. ........................ 73
YEDiNCi BOLM
Dergicilik Deneyi . . ,.... . . ......................................................... 85
SEKIZINd BOLM
Dostluk Yllan ........................ ........ .......... . ......... . . ........................................... 97
 DOKUZUNCU BLM
Ac Yllan....................................................... ... ........... ......... .... .... ... ......... .. .. .. . .....113
ONUNCU BLM
Duygusal Olaylar. ....... .. . ...................................................125

NC KiTAP
Yarat Yllan ..... 139
ONBIRINCI BLM
Harika Yl................................................... .. . . .. . . . .141
ONIKINCI BLM
Yurtdnda tk Aylar ............ ........... . .153
ONNC BLM
Yurtdndaki Hayat Sryor ....... ..... .. . ........ . . . ... .169
ONDRDNC BLM
Ahlaki Sorun
Su ve Ceza ..... .... .................. ..... . .................... ... .. 183
ONBEINCI BLM
Ahlaki lk
Budala...... .. .......... .. ..... . ... ... ............ ..... ..... . ....................... . .....197
ONALTINCI BLM
Ahlak ve Politika
Ecinniler.......... .. . .211
.

Q.RDNC KiTAP
Urn Yllan.. ........................ ...225
ONYEDINCI BLM
Rusya'ya Dn................. ........... . . . . . ...... . .... . ... ..227
ONSEKIZINCI BLM
Psikolog Olarak Dostoyevski
Delikanl ..... ... ...... . ..
.. .. . .. .. . . . . . . . . . . . ................ 241
ONDOKUZUNCU BLM
Gazeteci Olarak Dostoyevski
Bir Yazann Defteri. . .. . .. . . . .. .... . ................. ......255
YiRMiNCi BLM
Peygamber Olarak Dostoyevski
Karamazov Kardeler ... ....... ............. . . ............................................................. 269
YIRMIBIRINCI BLM
Yceltme...................... ............................................................. 289
YIRMllKINCI BLM
Sonsz ..... ...... . ..... ............................303

DIZIN.......... . . .. ........ ..............311

 SUNU

Henry Miller bir romannda yle diyor: "llk kez Dostoyevs

ki'yi okumaya giritiim gece yaammn en nemli olayyd.
tk akmdan bile daha nemli bir olay... Bu benim insan ru
huna ilk gz atmd. Ya da Dostoyevski bana ruhunu aan bir
adamd desem daha m doru olur acaba? Gereinden uzun bir
sre ate hattnda yaam bir adam gibiydim."
Dostoyevski'nin lmnden 57 yl sonra yazlmt bu satr
lar. Aradan 50 yl daha geti ama hala geerli. E. H. Carr'n de
dii gibi yllar getike Dostoyevski'nin gerek deeri daha faz
la ortaya kyor. nk Dostoyevski insann i dnyasn an
latmtr. Dostoyevski'de doa hi yoktur, toplumsal olaylar ise
yalnzca dekordur. Yeraltndan Notlar'da bile nemli olan ha
pishane artlan deil, insanlarn "ruhlan"dr. Ecinniler'de, top
lumsal olay ve dncelerin en youn anlatld bu romanda
bile, asl nemli olan insanlarn i dnyasdr. Olaylar ya da d
nceler yalnzca bu i dnyay ortaya karmakla grevlidir.
Dostoyevski bu nedenle eskimemektedir. Onun sorunlar hala
gnceldir ve tartlmaktadr. insann evrendeki yeri, Tann'nn
varl, ahlakn ya da dorunun ne olduu, huzura, ruhsal den
geye nasl ulaabileceimiz ve bilanalt (ilk kez bilinaltndan
sz eden yazardr Dostoyevski) hala tartlan gn cel sorunlar.

7
 Bu gncellii nedeniyle de Dostoyevski'nin romanlar tm
dnya dillerinde yeniden baslyor, hakknda incelemeler
kyor, okurlar yeniden kefediyor onu. Trke'de de Dosto
yevski en geni olarak evrilen yazarlardan biri. Romanlarnn
ve yklerinin tm deiik zamanlarda tekrar tekrar yayn
land. Mektuplarnn bir ksm Dostoyevski, Mektuplar adyla
1967'de, dergilerde kan yazlarnn bir blm Bat Bat De
dikleri adyla 1972'de, bir blm de Bir Yazann Gnl ady
la 1975'te yaynland. nl Pukin konumas ve konuyla ilgi
li yazlan 1964'te Pukin zerine Konuma adyla basld. Ayn
ca, Henri Troyat'n Dostoyevski'nin Dnyas adl kitab 1966'da,
Andrt Gide'in eitli yaz ve konferanslar l965'te Dostoyevski
adyla yaynland.
E. H. Carr nl lngiliz tarih yazan. zellikle Sovyeder Bir
lii hakkndaki inceleme ve yapdan ile nl. On ciltlik Bole
vik Devrimi Tarihi, Milliyetilik ve Sonras, Yeni Toplum, Tarih
Nedir, 1917: ncesi ve Sonras, Napolyon'dan Stalin'e belli ba
l yapdan.
E. H. Carr'n Dostoyevski zerine yazd bu kitap hem il
gin bir biyografi, hem de ok baarl bir edebiyat inceleme
si, romanzmlemesi. ocukluundan balayarak, ailesinin,
evresinin, yaantsnn eserlerine etkisini; karlat insan
larn hangi karakterleri esinlediini; an olaylarnn, dn
ce akmlarnn etkilerini titizlikle incelemi E. H. Carr. Geni
tarih bilgisi (zellikle Rusya zerine) ve aratrmac kiilii bu
baarnn anahtar. E. H. Carr zor olan, edebi eletiri ile hayat
hikayesini hem dengelemeyi hem de karlkl etkilerini gster
meyi baarm.
Andre Gide yle demiti: "Bir Tann'yla karlaacamz sa
nrz; oysa bir insan - hasta, yoksul, hi durmadan ac eken bir
insandr dokunduumuz." lte E. H. Carr bize bunu anlatm;
Dostoyevski'nin hem hasta, yoksul yaantsn, hem de inanl
maz dehasn.
Ayhan Gereker

 NSZ

Dostoyevski'nin 188 1'deki lmnden iki yl sonra, iki arkada

, Strakhov ve Orest Miller, birlikte alarak bir biyografi yaz
dlar. Bu biyografi btn romanlarn birarada toplayan ilk bas
knn bana konuldu. Hala deerli olan bu alma, elinizde
ki kitapta "resmi biyografi" diye anlacak. Bu biyografi, kans
nn yaynlanmasn istedii olaylan ve mektuplan ieriyor. Ka
ns 19 19'a kadar yaad ve yaad srede daha fazla bir eyin
yaynlanmasna izin vermedi. Dostoyevski'nin ngilizce tek bi
yografisi iin O. A. T. Lloyd-Stanley Paul tarafndan 1912'de
yazlm olan), resmi biyografinin ngilizcesi denebilir.
Romancnn kansnn lm ve Rus Devrimi, u son on ylda
yaynlanan bir yn bilginin su yzne kmasn salad.* tk
nce, Dostoyevski'nin yaayan ilk kznn biyografisi 1921'de
Almanya'da yaynland. Ayrntlarda hi gvenilir olmayan bu
biyografi, Dostoyevski'nin hayatnn gizli kalm birok yan
n ilk kez ortaya kard -romancnn babasnn ldrlme
si, ilk evliliindeki mutsuzluu, Polina Suslova (yalnz, ismin
den sz edilmemitir) ile olan ilikisi ve ikinci evliliini takip
eden aile kavgalar. 1923'te, evliliklerinin ilk ylnn drt ayn

(*) Elinizdeki kitabn ilk basks 193l'de yaynlanmur. nsz de o tarihte yazl
mur. (ev.)

9
en ufak ayrntsna kadar anlatan kansnn gnl yaynlan
d. Dos toyevski'nin lmnden ok sonra yazlan ve tamam
lanmam olan, fakat son yllan hakknda geni bilgi veren ka
nsnn anlan; 1926'da hayatnn son on drt ylnda kansna
yazd 162 mektubun tm, 1928'de Polina Suslova'nn gn
l, 1930'da da kardei Andrei'nin anlan yaynland. Bu ara
da Dostoyevski'nin mektuplarnn byk bir ksm ortaya k
u ve eitli dergilerde yaynland; elde bulunan btn mektup
lan Moskova'daki Devlet Yaynevi'nce baslmaya baland (cilt
1, 1929; cilt il, 1930). yle grlyor ki, Dostoyevski'nin ha
yatyla ilgili, yaynlanmam nemli bir belge kalmad, bundan
sonra romancnn hayatn daha fazla aydnlatacak nemli bir
bulgu olamaz.
E. H.CARR

 BiRiNCi KITAP

Yetime Yllan
(1821-1854)

Ben bir Rusum. Hayat bana dnmeyi retti,

fakat dnmek bana yaamay retmedi."
Herzen'in Kimi Sulamal? adl romanndaki bir kii
 BiRiNCi BLM
OCUKLUK

Dostoyevski ailesi ismini ve kkenini, Pink bataklklannn ev

resindeki Dostoievo adl ufak bir kyden alr. Buras bat Rus
ya'nn en kasvetli ve etnolojik olarak en kank -Polonyal, Lit
vanyal, Beyaz Rus ve Yahudilerin ok kank bir ekilde yaa
dklan- yeridir. Ailenin rk olarak kkeni kesin deil. Dosto
yevski'yi Sibirya'da tanm olan Polonyal bir siyasi srgn, "is
mi gibi grn de Polonyal asln ele veriyor" diye yazyor.
1921'de, babas iin yazlm en az gvenilir biyografiyi yaynla
m olan romancnn kz, babasnn Litvanyal olduunu syle
yerek gerek dehasn, gerekse eletirmenlerin onda bir Rus ola
rak bulduklan eksikleri buna balyor. Dostoyevski'nin damar
lanndaki Rus olmayan kan zerine yaplan bu tartmalar bizi
duraklatmamal. Kelimenin tam anlamyla, kendisinin de her
zaman inand gibi, Dostoyevski tam bir Rustur.
Bilinmeyen bir tarihte, unutulan bir aile by Pink ba
taklklanndan Ukrayna'ya gt; romancnn babas, Michael
Dostoyevski ondokuzuncu yzyln ilk yllarnda Ukrayna'dan
Moskova'ya geldi. Moskova niversitesi'nde tp okudu ve 1812
seferinde askeri doktorluk yapt. 18 19'da Moskoval bir tcca
nn kzyla evlendi, iinden istifa etti ve Marinski Hastanesi'ne
doktor olarak gnderildi - ayn zamanda serbest alabiliyor-

13
du. 30 Ekim 182l'de ikinci ocuu dodu. Bu Fyodor Mikhai
lovi idi. Doum tarihi kilisenin kaytlannda kesin olarak bel
lidir; fakat ilgintir ki, ilerideki yllarda romanc, kaza ile ya da
isteyerek, yam bir yl kltmtr. Aabeyi Michael 1820'de
domutu; Fyodor'dan sonra Varvara ve Andrei dodu (Dosto
yevski'nin ocukluu zerine bilgimizin temeli Andrei'nin an
lardr); sonra, bir aradan sonra, Vera, Nicholas ve Alexandra
aileyi tamamlad.
Kendinden kk kardeleri gibi, Dostoyevski'nin doum
yeri de hastaneye bitiik bir evdi. Buras bir hol, bir yemek oda
s, bir salon ve bir mutfaktan ibaretti. Tahta bir blmeyle ayr
lan holn penceresiz bir ksm iki byk ocuun yatak odas
n meydana getiriyordu; yatak odas ayn zamanda oyun ve a
lma odas grevini gryordu. Btn aile akamlan salonda
toplanyor ve baba reete yazmakla uramad zamanlar, Rus
ailelerinin en sevdii ekilde vakit geiriyorlard: Yksek ses
le okuyarak. Bu odann dibinde, baka bir blmenin arkasnda,
anne-babann ve kk ocuklarn yattklar yer vard. Bein
ci ve altnc ocuklar dounca bir oda daha bulundu. "Eski za
manlarda" diye belirtiyor Andrei, "memurlar iin odalar imdi
kinden daha ucuza bulunuyordu."
Kn ekilen bu mahpusluu yaz biraz hafifletiyordu; fakat
hayat daha shhatliyse de yine ayn tekdzelikteydi. Ailenin ak
am oturmalar yerini krlarda dolamaya brakyordu. "Bu y
ryler" diye yazyor Andrei, "ok ciddiydi; ehrin dnda bi
le ocuklar hibir zaman oynamaya, komaya kalkmazlar
d. Baba her zaman bizi gelitirici konularda konuurdu. rne
in, birok defalar geometri kurallar hakknda, dar a, geni
a, dik a ya da Moskova'nn evresinde her admda grlen
eri ve krk izgiler hakknda konumalar yaptn hatrlyo
rum." Yazn da, ocuklarn oynad hastane bahesinde iyice
olan hastalar vard ve Fyodor bunlarla, zellikle genleriyle ko
numay severdi; fakat baba bu konumalar yasaklad. Kk
Dostoyevskilerin hibir zaman oyun arkada olmad.
nsann, ilk ocukluundaki bilinsiz etkilerle belirlendii
ne inananlar, Dostoyevski'nin hayatn ilgiyle izleyebilirler. On
14
yana kadar ailesinin Moskova'dan aa yukar elli mil uzak
lktaki Sergei-Troitsky Manasur'na her yl yapt ziyaretlere
bir iki kez katlmas dnda, ehirden dar hi kmad. Bu e
hir ocuu, daha sonra hayatndaki deiik yaantlara ramen,
her zaman ehrin romancs olarak kald. Turgenyev, Tols
toy ya da Maksim Gorki'de geni yer tutan doa grntlerine
Dostoyevski'de rastlamayz. Ondaki birka kr sahnesi, dikka
ti olaydan ya da kiilerden bo yere kendi zerine ekmeyen,
abucak boyanm bir dekordan baka bir ey deildir; bu sah
nelerin, karakterlerin yaantlarnn ve varlklarnn bir para
s olan, o karl, serin ya da bunaltc scaklktaki ehir sokak
larnn ya da o sknt verici tavan aralarnn, tozlu krl avlula
rn anlatld iten sahnelerle hibir ortak yan yoktur. "Kapal
bir odada" diyor kahramanlarndan biri, "dnceler bile kapa
l oluyor." Birok romannn simgesi olabilecek bir sz bu. Ye
ni bir eletirmen, Tolstoy'un romanlarnn okuyucuda, ar ba
san bir etki olarak, "bir mekan duygusu" braktn sylemi
ti. Dostoyevski'nin romanlar dayanlmaz bir kapallk, hapislik
duygusu yaratr. Doann geniliine hi dnmeyen bakn,
insan ruhunun ynelilerinin o bitip tkenmez kvrmlarnda
gittike daha ok younlatrmtr. Byk ehrin gittike dara
lan younluunun kurban, Dostoyevski'nin gerek yaantsn
da, gerek sanatnda nemli bir olgudur ve bu olgu birok b
yk sanat iin szkonusu edildii halde Dostoyevski iin b
tnyle grmezlikten gelinmitir.
ocukluundaki arkadaszl, hayatnda ve eserlerinde be
lirgin izler brakt. odal bir evde, alt kardeiyle yaayan bir
ocuun yalnzlndan sz etmek tuhaf grnebilir. Ama aile
yalnzd, toplumsal yaantlar yoktu; hayatlar btnyle evin
iinde geiyor, ilikileri darya uzanmyordu. Dostoyevski da
ha sonraki hayatnda insanlarla ilikiyi, her zaman aile duyarl
iinde, youn iten bir iliki olarak dnr. Bir dost, karde
ya da daha fazla bir ey olmaldr: Daha gevek bir ba kabul
lenmez. Yalnz geen ocukluu, onun normal toplumsal iliki
lere girmesini nler; pek derinlere gitmeden hayatn tadn ar
tran, gelip geici, raslansal ilikileri yadsr Dostoyevski. By-

15
le ilikilere zorlandnda, kskan, titiz, ok duygulu olurdu;
hem ok ey verir hem ok ey isterdi; bunun sonunda ortaya
kan kavgalar gereksiz kalp krmalarla sonulanrd.
Ayn ilgin eksik, Dostoyevski'nin sanatnda da kendini gs
terir, ama burada bu eksik, karlnda bir g getirir. Hibir
byk roman ustas, "raslansal" karakterlerden onun kadar
yoksun deildir; d zellikleri ksaca izivermek onun ii de
ildir; yzeyden geemez Dostoyevski. Karakterlerinin says,
ya da hi olmazsa hatrmzda kalanlar, eserinin kalnlna g
re ok azdr. Fakat her karakteri, btn hayatn, yalnzlk iin
deki tm hayatn, onlarn ruhlannn dnlmesine veren bir
insann gcyle ortaya kmtr. Gzlemindeki artc derin
lik, bak alannn darln fazlasyla telafi eder.
Dostoyevski'deki darln ve kapalln, o gnn Rusya's
nn yaantsnn bir zellii olduu sylenemez. unu syle
mek ilgintir: Dostoyevski'nin ocukluunun getii Mosko
va, ayn zamanda Pukin'in ve Griboedov'un da Moskovasy
d; doktorun ailesinin skc ve kapal yaantlarn srdrdk
leri hastane ekinin evresinde, aristokratlarn ve toprak sahip
lerinin umursamaz bir lks iinde yaadklar renkli, msrif bir
dnya, ngiliz kulbnde ihtiaml ziyafetlerin verildii Mos
kova vard. Toplumun iki tabakasnn deil, tarihin iki annn,
gemiin ve imdinin biraradalyd bu. Dostoyevski'nin a
dalannn - Turgenyev, Goncharov, Saltykov ve hatta kendi
sinden yedi ya kk olan Tosltoy'un kkleri mutlaka ki ge
miteydi; artk bizim grmzn ardnda kalan o aristokrasi
nin ve sertliin dnyasna aittiler. ehov'dan nceki btn on
dokuzuncu yzyl byk yazarlar arasnda yalnz Dostoyevski
btnyle moderndir. Rus kast sistemi iinde, Dostoyevski'nin
ailesi "soylu" idi; fakat durumlar, Bat Avrupa'nn burjuva ya
da orta-snf ailelerine ok benziyordu.
Fyodor on yandayken, ailesi Moskova'dan 150 verst uzak
lkta, Tula'da, Darovoe adl ufak bir iftlik satn ald. Bundan
sonra anne ve ocuklar yazlar burada geirdiler. Baba, yazn
ortasnda hastanesini sadece bir ya da iki haftalna brakabi
liyordu. Yolculuk bir arabayla yaplyor ve iki gn sryordu.

..
Bu, ocuklar iin Moskova'daki kapal yaanudan ve herhalde
babalarnn sk kontrolnden kurtulu oluyordu. Gnler, ak
havada, Robinson Crusoe dan ve Mohikanlann Sonuncusu'ndan
'

esinlenen oyunlarla geiyordu. Ata biniyorlar, kyllerle konu

uyorlard, ama burada da kendi yalarnda arkadalar yoktu.
Okumak iin bol zaman vard; Fyodor on iki yandayken, bir
yaz (hayatnn son ylnda yazd bir mektuba gre) "Scott'u
btnyle" okumutu.
Krk yl sonra ve daha sohralar, Rus kylsn iirsel bir
hale ile sard, onu politik dncesinde kurtarc yapt za
man, ailesinin iftliinde geirdii o yaz gnlerini -hayaunn
Rus kylerinde geen tek devresini- dnmeye ve bu gnle
rin "hayatna en derin ve en gl etkiler" braktna inanma
ya balad. On yanda bandan geen unutulmu bir olay,
hayali bir kurttan ocuka korkusunu ve Marei adl bir ky
l tarafndan yattnlm sonradan ortaya kard. Bu olay
dan ilk kez 1875'te yazlan Delikanl'da iki satrla sz edildi;
1876'da tamamlanm bir yk oldu, olaydan yirmi yl sonra
Sibirya'da dnlen eylerinde eklenmesiyle, Bir Yazann Def
teri'nin en iyi bilinen blmlerinden birini oluturdu. Bu ek
liyle edebiyat olabilirdi, ama biyografi deil. Arada geen yl
larda "kyl Marei"nin ya da krda geen yazlarn belirgin bir
etkisini grmek olanaksz. Dostoyevski'nin romanlarnda ky
hayatn bouna aranz; hi yoktur byle bir ey - kahraman
lan ehirlerde ve ounlukla tavan aralarnda yaar. Kylle
ri aranz - ve yalnzca burjuvalan, ehirlerin yrtk prtk giyi
nili proleterlerini buluruz. Hayvanlar ararz - ve gerek ha
yattan ok Faust'daki finodan alnma benzeyen, Ezilenler'de
ki uyuz sokak kpei Azorka'y ve Dostoyevski'nin gl im
gelemiyle ocukken yatt blmenin arkasnda grebilecei
rmcekleri, tarantulalan buluruz. Dostoyevski'nin dnyasn
da zel hayvanlar alemi ite byledir. Yaantsnn sonraki d
nemlerinde Dostoyevski "gezgin"i, toprakla ba olmayan in
san anlatma eilimindeydi; hatta bir "Rus Candide"i yazacak
n; bu hi kukusuz, insana kendi bahesini slah etmeyi re
tecekti. Oysa gerekte, Dostoyevski'nin kendisi dnyann e-
17
birleri arasnda bir gezgindi ve uraaca bir bahesi yoktu.
Byk ocuklarn eitimi ehir dna yaplan bu yllk gezi
lerin ilki srasnda balad. Daha kk yalarda anneleri alfa
beyi retmiti. Ailedeki akam okumalar onlara, ncil'i ve Ka
ramzin'in tarihinin baz nemli blmlerini tantmt. Daha
sonra iki retmen gelmeye balad - bir papaz ve bir Fransz.
Souchard adl bu Fransz, Rus vatanda olmu, asl adm de
itirerek Rus adm andran Drashusov adn alm ve ufak bir
zel okul amt. Michael ve Fyodor, 183l'de bu okula gnde
rildiler. Burada Latince retilmediinden, bu grevi baba st
lendi; ocuklarn yemek masasnn yannda dimdik durmak
zorunda olduklar bu derslerde babann sertlii, hogrmezlii
zerlerinde kuvvetli bir etki brakt.
1834'te iki karde yatl bir okula gnderildiler ve orada
yl kaldlar. Hazrlklar dnda gnde sekiz saat ders vard ve
okul birok bakmlardan iyi saylabilirdi. Fakat, Dostoyevs
ki'nin yaratlnn kendisiyle evresindekiler arasna koyduu
engeli okul da ykamad; bu okul yllarnn szn ettii yaz
larndaki birka yerden, onun bu gnleri zevkle andn ka
ramayz. "Elbette ben" diye yazyor Delikanl'nn kahraman,
"hibir trl topluma alk deildim. Okulda dostlarm var
d, ama ok azd bu dostlanm. Kendim iin bir ke yaptm ve
orada yaadm." Bu toplum d durumu, ailenin gvensizlii
kuvvetlendiriyordu. Evlerine yalnz bir kere bir okul arkada
lar gelmiti. lki karde dar hi ayr kmyorlard. Ceplerin
de ne kadar para olduunu bilmiyoruz. Babalan, onlara by
dke daha sk olarak fakir bir insan olduunu, yaama yollan
n kendilerinin bulmas gerektiini ve lmnden sonra hepsi
nin sefil olacan tekrarlyordu.
Bu skntl, tekdze, pritence yaant iinde, anneleri da
ha 1837'de hastaland ve ld. Fyodor'un ikincisi olduu sekiz
ocuu olmutu ve ldnde Fyodor on be yandayd. Dos
toyevski annesinin ansndan her zaman saygyla sz etmitir,
ama Dostoyevski'nin hayatnda annesinin nemli bir rol oyna
d sylenemez. Kahramanlannn anneleri genellikle duygu
lu bir etkinsizliin modelleridirler. Annelerinin cenaze gn-

18
lerinde, Moskova'da, ocuklarn o sralar putlatrdklan Pu
kin'in dellosu ve lm ile ilgili haberler herkesin azndayd.
"Aabeylerim neredeyse ldrdlar" diye yazyor Andrei, "Fy
dor aabeyisine birka kez, kendi aile yasmz olmasayd, ba
basndan, Pukin iin yas elbisesi giymek zere izin isteyece
ini syledi."
Daha anneleri lmeden nce, Michael'le Fyodor'un Peters
burg'daki Askeri Mhendislik Akademisi'ne gnderilmesine
karar verilmiti. lki baehri birletiren demiryolu ancak on yl
sonra aldndan, baba ve ocuklar arabayla maysta yola k
tlar. ocuklar ilk kez Petersburg'a geliyorlar, ilk kez yalnz ka
lyorlard; akademinin giri snav iin son hazrlklarm yap
mak zere bir yurda yerletiler. Babalan Moskova'ya dnd ve
onu bir daha gremediler. imtihan eyllde oldu, Fyodor Ocak
l938'de akademiye girdi, fakat yalnzd. Michael salk neden
leriyle reddedilmiti ve birka ay sonra, Reval'deki Mhendis
lik Akademisi'ne kabul edildi. lki kardein bu beklenmedik ay
rl, aralarnda yazmalarna yol at; bundan sonraki bir iki
yl iin Dostoyevski'nin biyografisine ite bu yazmadan arta
kalanlar kaynaklk edecektir.
Akademideki ilk ylnda on alt yandaki Dostoyevski'ye d
ardan bir bak bize unu gsterecek: Acemi grnl, zayf
yapl, sarn ve garip derecede solgun, dans snflarndan ve
akademideki hayatn dier hafif yanlarndan kaan, karanlk,
havasz bir yatakhanenin bir kesinde oturup mum nda
bir eyler okuyan ya da yazan ya da bir aa bir yukar dolaa
rak kendisine benzeyen bir ya da birka kiiyle, varolma sorun
lar zerine pek yana uymayan bir tartmaya giren bir gen.
Krk yl sonra, Dostoyevski'nin lmnden sonra, resmi biyog
rafide bu gzlem belirtiliyordu. izgiler derinletirilmi, hzn
biraz kuvvetlendirilmi olabilir; ama izilen portrenin dorulu
undan kukulanmamza neden yok.
Avuntular da vard. Petersburg'a geldiklerinden hemen sonra
birlikte yazdklar bir mektupta, babalarna yle diyorlar: "He
nz Shidlovski'yi grp sizin selamnz iletemedik." Ama, s
zn ettikleri insanla tanmalar fazla gecikmedi. Onun Dos-

19
toyevski'nin babasyla ilikisi anlalmaz bir ey, nk bu
adam yaknda istifa edecei ufak bir memuriyeti olan, yirmi
be yalarnda, romantik bir airdi. Kardelerle arasndaki ba
Pukin'e olan ortak hayranlk oluturdu. Shidlovski iki yl iin
onlarn nderi oldu: Petersburg'da Fyodor'u srekli gryor ve
Michael'le de Reval'e gittikten sonra mektuplayordu.
Rus edebiyat romantik atee ge ama kuvvetle yakaland, bu
ate otuzlarn sonunda hal1 doruundayd. "Byk airin, y
ce insann gerek iaretlerinden biridir bu; onu amurda i
ne, tozla rt, tartakla, dv, ona ikence yap - ruhu salam ka
lacaktr, kendisine bal, drst kalacaktr, esin melei onu
hayatn karanlklarndan salam olarak karp, her an stn
olan zaferlerin kanatlan zerinde lmszlk diyarna taya
caktr." ans eseri saklanm bir mektupta Shidlovski, Micha
el Dostoyevski'ye byle yazyor. Werther'i, Chatterton'u ve in
tihan anlatarak devam ediyor; "nehir yata" diye yazyor, "be
ni, gelin yatann yavukluyu ekii gibi hrsla kendine ekti."
En nemli romantik yasalara uygun olarak karlksz bir sev
da onu zyordu, bunun iin de gen arkadalarnn gzn
de mthi kymetleniyordu. Fyodor, "Bu ak olmadan" diye
yazyor Michael'e, "imdi olduu gibi, iirin byk, bencillik
ten uzak rahibi olamazd." Dostoyevski'nin yazlarndan birin
de szn ettii, kendisini "bir Marius, bir Perikles, Neron'un
zamanndaki bir Hristiyan, savaan bir valye ve Scott'un Ma
nastr'ndaki Edward Glendeling" olarak dnmeyi sevdii
zerine anlar, bu gnlere ait olsa gerek.
Bu hava iinde ve bu nderin ardnda Dostoyevski romantik
devrini yaad. Scott ve Pukin'i Moskova'da tanmt. Shid
lovski'nin tantrd yeni putlar Shakespeare, Schiller, Hoff
mann ve Balzac idi. Daha sonra kaybolmu olan iki nazm dram
yazmaya balad: Boris Godunov (Pukin'in Ardndan) ve Ma
na Stuart (Schiller'in Ardndan). Yazar olarak ilk admn atm,
Mhendislik Akademisi'nde canm skan derslere karlk ken
disini bunlarla avutmutu.
Dostoyevski son yllarnda anlarndan sz ederek, arkada
Soloviev'e, Shidlovski'nin hayatna etkisinin anlmaya deer ol-

10
duunu sylyordu. Sonraki yorumcular, bu etkinin zelliini
ve geniliini aklayabilmek iin olduka fazla aba harcam
lardr. Shidlovski'nin daha sonraki yaantsn yalnzca kaba
izgileriyle biliyoruz, oysa bu nemlidir. Romantik genliini,
sefahat dnemi izlemi ve orta yalarda bir manastra girmek
iin bu yaanty da brakmtr. Bylece Dostoyevski'nin daha
sonraki inancn, gerek kutsalla giden yolun gnahtan ge
tii inancm yaam ve belki de (burada yalnz tahminde kal
yoruz) ona bunu ksmen nermitir. Shidlovski'nin bu sonraki
yaantsn Dostoyevski iyice biliyordu ama anlaldna gre,
Petersburg'daki ayrlklarndan sonra bu eski arkadan bir da
ha grmemiti. Soloviev'e szn ettii etki de herhalde, Shid
lovski'nin genliindeki beylik romantik yanlglarn deil, da
ha sonraki yaantsnn etkisiydi.
imdi aruk 1838-39 kyd, dnyada yalnz geirdii ilk k.
Ve yeni bir duygu, bir renci arkadana duyduu sevgi beli
riyordu.
Adeta kendimden gemi bir durumdaydm (Michael'e da
ha sonra byle yazyor). Shidlovski ile dostluum b;ma ok s
tn saatler geirtti; fakat sebebi bu deildi... Bir dostumlaydm,
mthi sevdiim bir dostumla! .. Schiller'i yrekten rendim,
ondan konutum, lgnca onu okudum; sannn ki kader ya
antmn o dneminde bana o byk airi retmekten daha
uygun bir ey yapmad; onu, o zaman rendiim kadar iyi hi
bir zaman renemezdim. Onunla Schiller'i okurken, onun ta
biatnda o byk, ateli Don Carlos'u, Marquis Posa'y, Morti
mer'yi buldum. Bu arkadalk bana o kadar ac ve o kadar zevk
verdi ki. imdi artk bu konuda sonsuza dek susacam; Sebil
ler ad varlmn bir paras, ynla d douran byl bir
ses oldu. Ac dler, kardeim; ite bunun iin sana Sebiller
hakknda, onun etkileri hakknda hibir ey sylememitim.
Sebiller ismini duymak bana ac veriyor.
Bu genlik cokunluunun nesnesi bilinmez kalyor ve yu
kardaki blm, romantik yanlglar ve Dostoyevski'yi hayat
boyunca brakmayan o grlmemi ballk isteini belirtmesi
dnda nemsizdir. Bu yata, sevgisinin bir kadna deil de er-

21
kee ynelmesi ilgin bir zelliktir. Eer bu sralarda kadnlar
la ilikisi olmusa, bu yalnzca fiziksel bir iliki olmutur. Kar
cinse kar olan tutumunda duygularn rol oynamas ok daha
sonra balamtr. Ama daha 1839'un yaznda romantik duyar
l artk duygusal bir an olmutu; Shidlovski Petersburg'dan
ayrlm ve Dostoyevski'nin yaantsndan kmtr. Ve ayn
gnlerde Moskova'dan babasnn lm haberi gelir.
Dostoyevski ailesi babalarnn lm artlan zerinde hi ko
numamlar ve bu sessizlik ancak seksen yl sonra bozulmu
tur. Dostoyevski'nin resmi biyografsinde bu olaya yle bir de
inilmitir. Elimizde kalan yazmalarda da bu konuda hibir
ey yoktur; Michael'le arasnda bu yllarda yazlan mektuplar,
biri hari btnyle kaybolmutur. On ksur yl nce romanc
nn kz ilk kez rty amtr; ama o da btnyle inanamaya
camz bir tanktr ve dahas, bu konuda, Dostoyevski'nin ba
basyla Fyodor Karamazov arasnda ustaca ama tahmini bir pa
ralellik kurmak abasndadr. Asl olgular dorudur, ama anlat
lan baz ayrntlar uydurma gibi grnmektedir.
Karsnn lmne, aka syleyebileceinden herhalde
daha ok zlen yal Dostoyevski, iki byk ocuunu Pe
tersburg'da ve ncsn de Moskova'da (Varvara evlenmi
ve iki ufak olu okula gitmilerdi) braktktan sonra, grevin
den ekildi ve iki ufak kzyla ehir dndaki kk mlk
ne yerleti. Orada yalnz bana yaarken, bozulmu sinirle
rine, huysuz tabiatna ok zararl olduu halde bol bol ime
ye balad. Her trl aile ve evre etkisinin yokluunda, tutu
mu, davranlar gn getike daha tuhaflat; denildiine g
re, her gece kzlarnn (henz on -on be yalarndaydlar)
yataklarnn altnda saklanm aklar aryordu - olu bu ola
y romanlarndan birinde kullanmtr. Oullarna kar olan
sertlii (bununla vnrd) serflerine kar gaddarl vard.
1839 yaznn bir gnnde, Michael'le Fyodor'u Petersburg'a
brakndan iki yl sonra, kendi kylleri tarafndan yapld
ndan ve bir alma olduundan kukulanlmayacak bir e
kilde ldrlm olarak bulundu. Byle olaylar olaanst
deildi. O devir hakkndaki anlan nl olan Madam Panae-

Z2
va, o gnlerde toprak sahiplerinin serfleri tarafndan ldrl
mesinin sk rastlanr bir olay olduunu yazyor ve yle de
vam ediyor:
O gnk basnda bu tr haberler kmazd. Bu tr karklk
larn saklanmas gerektii ve bu can skc olaylarn etrafa yayl
mamas iin kiisel haberlemelere dikkat edilmesi konusunda
sert emirler verilirdi.
Dostoyevski'nin babasnn lmnden sz eden aile aras
mektuplarn niye kaybolduunu, yneticilerin bu devekuuna
yarar davran aklamaktadr. Bu kayp mektuplar bir gn
ele gemedike ya da mahkeme soruturmasnn kaytlan unu
tulmu bir arivden bulunup karlmadka, bu tuhaf adamn
sonu hakknda herhalde daha fazla bir ey renemeyeceiz.
Fyodor artk hemen hemen on sekiz yandayd; eer bir yer
de ocukluu ile erkeklik a arasnda bir izgi ekeceksek,
doru yer buras olmal.

23
 iKiNCi BLM
PETERSBURG'DAKl LK YILI.AR

Dostoyevski'nin, babasnn lmyle ilgili duygulan hakknda

son yllarda bir hayli ey yazld; bunlarn hepsi neredeyse b
tnyle tahminiydi. Michael'e yazd, bu olaydan sz eden ve
bugne kalan tek mektup, duygularnda tuhaf ya da ilgin bir
yan gstermiyor:
Sevgili kardeim (diye yazyor), babamzn lmne ok
gzya dktm, fakat imdi durumumuz daha da korkun;
kendimden deil ailemizden sz ediyorum.
Ve hibir kompleksten kukulanmaya yer vermeyecek ekil
de, ksz kalan kardelerinin kaderi hakknda yazmaya devam
ediyor. Bu mektup psikanalist okulun eletirmenlerinin, ro
mancnn babasnn mezar stne kurduklar savn aslsz des
tei oluyor. Bu zc olayn haberinin, Dostoyevski'de ilk sara
nbetine yol at iddias da gvenilir bir kaynaktan yoksun
dur ve aslsz bir hikaye olarak grlmektedir.*

(*) Bir dahinin psikanalizi, ekici bir vakit geirme yoludur. Dostoyevski'nin o
cukken babasn bir cinayele kaybennesi ve son yllannda, oullannn biri ta
rafndan ldrlen bir baba hakknda roman yazm olmas, idipus komp
leksinin vaizlerine dayanlmaz bir ekicilik salamur. Almanca eserlerde bir
yn anlalmas g sayfa Dostoyevski'nin sara nbetinin ve kumar dkn
lnn nemli rol oynad bir varsaymn kantlanmasna aynlmtr. Dr.
Freud'un kendisi (Temmuz 1929, Realist dergisinde) Dostoyevski'nin babas
nn lmn, romancnn yaamn belirleyen ok etkin bir olay olarak gr-

25
 Bu zc olayn maddi sonulan hakknda daha salam te
meller zerinde konuabiliriz. Dostoyevski'nin btn biyogra
filerinde usandrc bir uzunlukta anlatlan bir konuyla kar
karyayz - Dostoyevski'nin msriflii ve mzmin mali skn
tlar. Petersburg'a gelene dek, ocuklarn para tamalarna ya
da kendi hesaplarna bir kopek harcamalarna izin verilmemi
ti. Babalan, zellikle son yllarnda, parann ok szn etmi
ama kesenin iplerini hep kendi elinde tutmutu. ocuklar Pe
tersburg'a brakldklarnda, Moskova'dan gnderilen, hakkn
da kesin hesap verdikleri parayla geiniyorlard. 1839 ylnda
Fyodor babasna yazd bir mektupta, hayatn temel gerekleri
iin -akladna gre bunlar ay gibi lks eyleri iermiyor
acele olarak 25 ruble yollamasn uzun uzun rica ediyor. Ac
nacak durumdayd; fakat daha sonra ortaya koyduu karakte
rine bakarak, nedenin, biyografi yazarlarnn zerinde durma
y pek sevdii ailenin cimrilii kadar, kendi msriflii de olabi
leceini syleyebiliriz.

yor ve sarasnn bu olayla baladn ileri sryor. tik iddiaya, sadece bunu ka
ntlayacak yeterli olgu olmad sylenerek kar klabilir; ikinci iddia ise ol
gularla yalanlanmaktadr.
Birou hala yalnz Rusa olan, Dosoyevski'nin sarasyla ilgili edebi kay
naklardan bu bilim adamlan ne yazk ki habersizdirler. Aralk 1930 tarihli Sla
vonic Review'da, bir makalede birok kark kant incelenmitir. Biz burada
yalnzca sonulan yazmakla yetineceiz. Dostoyevski'nin sarasyla, babasnn
lm arasnda ne srlen ballk, kznn yazd biyografideki u satrla
ra dayanmaktadr: "Ailemizden rendiime gre" diye yazyor, "Dostoyevs
ki'nin ilk sara nbeti babasnn lmn rendii zaman gelnitir." Bu g
venilir olmayan kaynan syledikleri, Dostoyevski'nin Sibirya'da, hapisten
kurtulduktan hemen sonra yazd mektuplarla elimektedir. Bu mektuplar
da Dostoyevski, nbetlerin yeni bir ey olduunu ve bu nbetlerin sara oldu
undan emin olmadm belirtiyor. 22 ubat 1854'te kardei Michael'e y
le yazyor: "Sinirlerimin bozukluu sara nbetlerine yol an, ama pek sk ol
muyor bu." Ayn yln 30 Temmuz'unda yine Michael'e yle yazyor: "Hasta
lm hakknda sana yazmtm. Saraya benzer garip nbetler ama sara deil.
Sana bir gn daha ayrntl yazann." sene sonra bile hala kukuluydu; 9
Mart 185Tde arkada Wrangel'e yle yazyordu: "Doktor gerekten sara ol
duumu syledi."
Sibirya'ya srlneden nce Petersburg'da urad sinir bozukluklarn ge
rek kendisi gerek arkadalan hibir zaman sara olarak grmediler ve byle ol
duunun da hibir kant yoktur. Ne ekilde olursa olsun, bu sara nbetleri ge
riye, babasnn ldrlnesine gtremez, nk ilk kez bu olaydan sekiz, do
kuz yl sonra ortaya kmlardr.

26
 Gerek baba Dostoyevski'nin mlkOnn deeri (bir hayli zen
gin olmalyd), gerekse vasiyetname zerinde bir ey bilmiyoruz.
Babann en byk kznn kocas, Moskovah bir tccar olan Ka
repin, vasiyetnameyi yerine getirmek ve mallan korumakla g
revlendirildi; fakat, artk bym olan Michael ile Fyodor'a ba
balarym gibi davranmak iin giritii birka bo denemeden
sonra, pek almayacak bir dOnceyle, onlara en ksa zamanda
paylarna deni demek iin almaya balad. 1841 ile 1844
arasnda, Fyodor buradan bir hayli para ald ve bir daha hayau
nn son yllarna kadar bulamayaca bir bolluun tadn kar
d. Bu kazanlmam gelirler onu, disiplinsiz tabiauna pek gzel
uyan, dnmeden bol bol harcamaya altrd.
Dostoyevski'nin bu yllardaki yaants zerine, baz d gz
lemler dnda pek az ey biliyoruz. Mezun olmasna yetecek
notlar alarak 1843'te akademiyi bitirdi ve Sava Bakanl'nda
ki Mhendislik Dairesi'nde bir greve atand. Michael de Re
val'de mezun olmu, Alman asll bir kzla evlenmi ve bir o
cuu olmutu. Bu arada Andrei akademiye hazrlanmak iin
Moskova'dan geldi ve Fyodor ile ayn dairede bir sre birlikte
yaad. lki gen iin garip denecek byklkteydi bu daire ve
Fyodor gelirinin drtte birini kiraya veriyordu. Bir sene iinde
odalarn ancak ikisini deyebilmiti ve sadece bir tanesini st
maya gc yetiyordu. Moskova'dan para gelmeye devam edi
yor, fakat birka gn iinde harcanyor, alnyor, saa sola ve
riliyor ya da kumarda kaybediliyordu. Dostoyevski bir dilenci
yi ya da bir arkada hibir zaman geri eviremezdi. yaptrd
insanlarn ikayeti olmayan bir kurbanyd. Asker ua bir
amarc kadnla yayor, bu kadnn btn ailesini ve dostla
rn Dostoyevski'nin hesabndan geindiriyordu. Borlar biriki
yordu; gelen paray bitirince, yenisi gelene kadar yaamak iin
para gerekliydi nk. Bir keresinde st ve ekmek yiyerek ya
adn gryoruz -komu bakkaldan ancak bunlar veresiye
alabiliyordu; bir keresinde de bir faizciden, Mhendislik Dai
resi'ndeki maan kefil gstererek, yzde elli faizle drt ayl
na iki yz ruble bor aldn gryoruz. Nihayet 1844'te, ba
basndan kalan payn, be yz ruble pein ve geri kalan be yz

27
ruble de aylk taksitlerle denmek artyla devretmeyi teklif et
ti ve teklifi kabul edildi.
Reval'de kald ilk gnlerde Michael, Riesenkampf adn
da Alman bir doktorla tanmt. Fyodor'u bu yllarda, Peters
burg'da ara sra ziyaret eden Alman doktor, brakt anlarda,
pek zc olan bu mali karklklarn szn etmitir. Dos
toyevski 1843-44 kn Petersburg'da Riesenkampf ile birlik
te geirdi ve Michael'in iten ricalar zerine doktor, Fyodor
ile birlikte kalmaya balad; hem o byk dairenin masraflarn
paylamak, hem de "ona Alman hataszlndan bir rnek gs
terip etkilemek" iindi bu. Dostoyevski'nin daha sonraki haya
tna bakarak bir yarg verecek olursak, Riesenkampfn grevi
nin son ksmnn btnyle baarszlkla sonulandn ka
rrz. Alman karakterine hayranlk uyandrmakta da daha faz
la baarl olduu sylenemez. Dostoyevski hayat boyunca Al
man karakterini imgelemsizlikle, darlkla, kendini beenmi
likle sulad.
Tiyatroya, baleye, "pahal konserler" e gitmesi dnda dokto
run bize Dostoyevski'nin bu dnemde yaptklar zerine syle
yecei fazla bir ey yok. Edebiyat hala en nde gelen tutkusuy
du; Almanlar brakm Franszlara sarlmt. zellikle ada
Fransz edebiyat bu dnemde ona ok ekici geliyordu. La
martine ve Victor Hugo'dan Frederic Soulie ve Paul de Kock'a
kadar her eyi okumutu. Rus yazarlar arasnda Pukin'den,
sayfalarn ezbere bildii Gogol'e gemiti; greceimiz gibi
Gogol'n etkisi Dostoyevski'nin nesir deyiinin ortaya kma
snda belirleyici olmutur.
Mali skntlar Dostoyevski'nin edebiyata yeni bir ekilde
bakmasna neden oldu. Her msrif gibi Dostoyevski de glk
lerin nedenini ok harcamasnda deil, gelirinin yetersizliinde
bulduundan artk edebiyat, Maria Stuart'n, Boris Godunov'un
gnlerindeki gibi, felsefi pheleri, tumturakl duygulan anlat
mak iin bir ara deil; gelirini artrmak iin kullanlan bir ey
di. Zaman da bunun iin elverisiz deildi. Rusya'da edebiyat ilk
kez 1830'dan sonra yalnzca zarif bir elence olmaktan kp, ti
cari bir olay olmutu. Dergiler mantar gibi bitiyordu; yalnz z-

28
gn yaptlara deil, Avnpa edebiyaundan evirilere de para ve
riliyordu. Bau Avrupa klasiklerinin birounun Rusa'daki tam
evirileri 1830 ile 1850 arasnda yaplmur. Dostoyevski niye
gnn bu akm iinde servete kavumasnd? O da Balzac gi
bi mektuplarn, milyoner olmay garanti eden kark hesaplar
la, ustaca tasarlarla dolduruyordu. Balzac'n Eugtnie Grandet'si
ni evirdi ve George Sand'n bir kitabm evirmeye balad. Mi
chael de Reval'de, Schiller'in Rusa'daki btn eserlerini ieren
basknn bir blmn oluturacak olan Soyguncularn ve Don
Carlos'un nazm evirilerini yapu.
Tasanlann birou sermaye yokluundan suya dt ve hi
biri de Dostoyevski'ye servet kazandrmad. Fakat edebiyat tut
kusu, Mhendislik Dairesi'ndeki iinin "patatesler kadar s
nk" grnmesine yol at ve meslei dndaki uralarna
son vermesine neden olacak bir tara memuriyetine gnderil
mekle tehdit edilince istifasn verdi. Mirasn son ksmn da
harcam, bu yolda mid edilecek bir gelir kalmamt. Ona e
tin ve kendine uymayan be yllk bir retime mal olan ve az
da olsa devaml bir gelir salayan iini brakmt. Tccar oldu
undan parann kymetini bilen fkeli enitesi Moskova'dan,
Dostoyevski'nin dedii gibi "hibir gerei ve anlam yokken"
mektup yazyor ve ondan "kendini, bir sabun kpnden da
ha gerekli olmayan Shakespeare'e kaptrmamasn" istiyordu.
Bu gzelim de aldrmayan sorumsuz gen tehlikeye atld ve
yoksulluun gdc kams altnda byk yazar olanlann ara
sna katld. Artk kaleminden baka gelir kayna kalmamt .
llk zgn nesir almasn yazmaya balad.
Mektuplardan C?luan ksa bir roman olan lnsancklar 1844-
45 knda birka kez yenilenerek yazld. Bu kitabn eletir
menlerce kefi Rus edebiyat tarihinin en nl olaylarndan bi
ridir. Dostoyevski maysta msveddeleri, Mhendislik Akade
misi'nden tand, kendisi gibi edebiyat merakls olan Grigo
rovi'e verdi. Grigorovi de bunlar, iirleri kendisini imdi
den edebiyat dnyasna tantm olan gen yazar Nekrasov'a
gtrd. Bu ikisi msveddeleri okumaya baladlar, btn ge
ceyi okumakla geirdiler. Sabahn drdnde gelip Dostoyevs-

29
ki'yi uyandrdlar, bir ahaser yazm olduunu syleyip kut
ladlar. Msveddeler edebiyat hiyerarisinin basamaklarnda
ykselmeye devam etti. Nekrasov bunlan Belinski'ye verirken,
"yeni bir Gogol dodu" diyordu. nl eletirmen ksa bir ku
ku anndan sonra Nekrasov ile Grigorovi'in yarglarn onay
lad. gn sonra Dostoyevski Belinski'ye tantnld. "Anl
yor musun?" diye bard Belinski, "yazdn eyin ne olduu
nu anlyor musun? . . Yirmi yandayken bunu anlaman olanak
sz." Ve karsndaki mutlu, aknlktan az ak kalm gen
yazara eserinin nemini anlatmaya balad. "Ben gerekten bu
kadar byk mym?"; Dostoyevski kendisine byle soruyor
du ve otuz yl sonra, bu sahneyi hayatnn "en mutlu, en by
leyici an" olarak nitelendiriyordu.
lnsancklar'n basld Nekrasov'un Almanak' bir dahaki
ocaa kadar kmad. Ama buna ramen, Belinski'nin onay,
yazarn, eletirmenin banda bulunduu dar ama etkili grup
iinde hemen tannmasna yol at. Benliine hasta derecede
dkn, acemilik devrinden henz kmam, evresindeki in
sanlarn kvnmlanna kendi keli kiiliini uydurmay bir tr
l baaramam olan gen yazar kendini, gnn en nl edebi
yatlar tarafndan, Belinski, Nekrasov, Turgenyev, Tyutchev,
Annenkov, Panaev ve imdi unutulan yann dzine kadar ya
zar tarafndan vlr, okanr buldu. Safa bir iyimserlik, top
lum adetlerine ilikin tam bir bilgisizlikle kararak, cesaretlen
dirmeleri gklere karmak, dosta davranlan tutkulu bal
lklar sanmasna yol at. Edebiyat dnyas, mit verici gen
bir yazarla merakla ilgileniyordu, oysa o, ayaklanna kapanld
n tatl tatl hayal ediyordu. Kardeine yazd Kasm 1845 ta
rihli mektuptan alnan aadaki paralar bir ey eklemeyi ge
reksiz klyor:

ite kardeim, sannn zaferim hibir zaman imdi olduu ka

dar parlak olmayacak. Her yerde sonsuz bir sayg ve mthi
bir merak var bana kar ... Prens Odoevski kendisine bir ziya
ret ltfetmem iin yalvaryor. Kont S. mitsizlikle sac;;lann yo
luyor. Panaev onlara, herkesi yerle bir edecek bir dahinin or-

30
 taya kun sylemi . . . Herkes beni harika buluyor. Azm
aar amaz, her yerde Dostoyevski unu syledi, Dostoyevski
bunu yapmak istiyor diye sylentiler yaylyor. . . Bir yn d
nce var kafamda, bunlarn hibirini Turgenyev'e bile sy
leyemiyorum, yoksa ertesi gn Petersburg'un her kesinde
Dostoyevski unu, unu yazyor diye konuuluyor. lte karde
im, eer sana btn baanlanm anlatacak olsam, yeterli ka
t bulamam . . .

Ksa srede Dostoyevski kendini maskara etmiti. Bir ngiliz

genci bu tr dncelerini kendine saklar ve yllar sonra bun
lar dnnce gizlice utanr. Dostoyevski maskara olduunu,
sezecek kadar benliine dkn ve akllyd. Fakat her defasn
da kontrol edemedii Rus tabiat ona ihanet ediyordu; yeni ar
kadalar da glecek kadar anlaysz deillerdi. Turgenyev,
Nekrasov ve Annenkov, Dostoyevski'nin "zgn ehreli
valye" diye adlandrld nazm bir hiciv yazmlard ve bu hic
vin en etkili ikilii de uydu:

Edebiyaun yznde
Vakti gemi bir sivilce gibi ktn.

"Edebiyat sivilcesi" gen yazarn arkadalar arasndaki la

kab oldu. Bu arada lnsancklar'n zel bir kenarla baslmasn,
bylece Almanah'n iindeki dier yazlardan ayn olmasn is
tedii yolunda sylentiler dolayordu. Bu aslsz sylenti Dos
toyevski'yi hayat boyunca rahatsz etti; lmnden birka ay
nce bunu basnda yalanlamann iyi olacan dnyordu.
Dostoyevski'nin Belinski ve grubuyla olan ksa sreli arka
dalnn sona ermesinde ilgisiz gibi grnen bir neden de et
kin oldu. Belinski ile en yakn arkadalar Nekrasov ve Pana
ev'in, Otechestvennye Zapishi'nin yayncs Kraevski ile aralan
gn getike bozuluyordu. 1846 ylnn baharnda, yllardr de
vaml olarak yazlaryla katldklar dergiyle balarn kopard
lar. Bir yazarn estetik gryle bir yayncnn mali gr pek
seyrek uyuur; Kraevski'yi, Belinski'nin yapt gibi, "bir gas
pedici, bir vampir ve bir alak" olarak nitelendirmek hakszlk

31
olur. Kraevski setii kiilere kar olduka cmertti; mit veri
ci fakat parasz bir gen yazar kendi yaynevine balamak iin
en emin yolu kullanyordu. 1845 ylnn Kasm aynda karde
ine, "Birka gn nce" diye safa yazyor Dostoyevski, "Kra
evski parasz kaldm duyunca be yz rubleyi kabul etmemi
srarla rica etti." Bu olay birka kez tekrarlard ve Dostoyevski
rmcein ana dt. Ksa bir sre sonra; eseri yllar nce
sinden Otechestvennye Zapiski ye satlm oldu ve Kraevski'nin
'

kiralad bir yazar olarak, gerek iinde, gerekse kiisel olarak

Belinski'nin arkadalarnca aforoz edildi. Daha sonraki ykle
teki, Mr. Prokharcin ve Ev Sahibesi, mit knc ve anlal
ri,
maz bir ekilde lnsancklar'dan ktyd. Bunlar Belinski tara
fndan gittike artan bir souklukla karland. Belinski artk
rakip dergide, Sovremennik'te yazyordu ve 1847 baharnda b
tn balar kopmutu.
Bir yl sonra veremden len Belinski'nin ad, Rus radikalle
rince kutsallatrlm, yanm asr boyunca Belinski ilerici ev
relerde yalnzca byk bir eletirmen olarak deil, Rus politik
dncesinin kurucusu olarak yceltilmitir. Dostoyevski da
ha sonralar Ortodoksluun kararl bir savunucusu olduu, ra
dikal ve devrimci grnen her eyi lanetledii dnemlerde, Be
linski ile siyasi ve dini inanlar yznden bozutuunu ha
yal etmeye ve bunu arkadalarna sylemeye balad. Bu, Dos
toyevski gibi geni imgelem gc olan insanlarn bilinsiz ya
lanclnn kendilerini, kendi hayatlarnn olaylan hakknda
nasl en gvenilmez bir tank yaptna iyi bir rnektir. Bozu
malan zerine sonradan yapt aklama dorulanamaz, n
k her eyden nce, Belinski grubundan ayrlr ayrlmaz girdii
grup daha az ilerici deildi, hatta bu grubun dnceleri gr
n olarak Belinski'nin dncelerinden daha da politikti. Dos
toyevski'nin o gnk dncelerini tam olarak bilmemiz elbet
te ok zor; henz ekillenmemi ve etkilere ok ak her gen
gibi onun da dnceleri, o anki evresinden alnyordu. Niko
la'nn iktidanmn son on ylnda, Dostoyevski'nin tartmaktan
holanabilecei bamsz ve akll her gen az ok radikal oldu
undan, Dostoyevski de radikaldi ve o gnk dncelerinin

32
nedenini, yana ve karakterine uygun olan dikkatsiz, fark g
zetmeyen bir heyecanla aklyordu. Daha sonralan zihnini tr
malayan, dehasn gelitiren ahlaki, politik ve dini problemle
ri bu dnemde derinliine dndn gsteren bir ey yok.
Sibirya'ya gidene dek, Dostoyevski manevi gelimesi asndan
toy bir gen olarak kald.
Dostoyevski'nin 1847 baharnda Belinski ile kesin bozuma
syla 1849 Nisan'nda devrimci bir harekete katlmas nedeniy
le tutuklanmas arasnda geen iki yl, biyografi yazar iin ve
rimsiz bir alandr. Michael Dostoyevski 1847 yaznda ailesiy
le birlikte Petersburg'da yaamaya geldi ve bylece iki karde
arasndaki verimli yazma sona erdi. Dahas, Dostoyevski'nin
sonralan ve arkadalarnn da onun lmnden sonra, yaan
tsnn bu devrimci ksmna kastl olarak bir rt ektikleri
ihtimali byktr. Bu dnemde de onu edebiyatn aristokrat
patronlarnn salonlarnda gryoruz. Bunlarn arasnda, ger
ek bir Rus kontu olan ve ok okunan romanlar yazan Kont
Sollogup vard; Kont edebiyat dnyasnda aristokrat, aristok
ratlar arasnda da edebiyat olarak davranr ve aksilikleriy
le iki tarafta da dman kazanrd. Bundan baka, iyi bir ama
tr mzisyen olan Kont Wielhorski vard, bakentteki yerli ve
yabanc mzisyenleri salonuna toplard; Prens Odoevski var
d, edebiyatlar tarafndan sevilir ve onlar iin cumartesi ge
celeri toplantlar yapard. Sanat dkn bu nazik topluluk,
Dostoyevski'nin kendini beenmiliini, edebiyat dnyasnda
ki hasmlarndan daha anlayla karlayabilirdi. Fakat, Dosto
yevski'nin bu topluluu kendi evi gibi grdn sylemek
ok zor; romanlarnda az rastlanan aristokrat hayat hakknda
ki sahnelerin inandrcl, Balzac ve Dickens'daki benzer sah
nelerinki kadardr.
Bir baka ve nemli dostluk da bu dneme rastlar. Otechest
vennye Zapiski'nin ba edebi eletirmeni olarak Belinski'nin ye
rine Valerian Maikov adnda gen bir yazar gelmiti. Maikov
kardei ve annesiyle yayordu . Kardei Apollon klasik okula
bal, beenilen ama fazla yetenei olmayan bir airdi; annele
ri ise edebiyatta iddial bir kadnd. Ksa zamanda, Dostoyevski

33
bu evin devaml ve sevilen bir ziyaretisi oldu; Valerian 1847'de
aniden ld, Apollon ise Dostoyevski'nin hayau boyunca yakn
bir arkada olarak kald. Dostoyevski'nin Maikov ailesiyle olan
ilikisi hakkndaki izlenimleri, genlik yllarnn en gzel izle
nimlerindendir. Fakat iin tuhaf Dostoyevski, felaketle bitecek
giriime Apollon Maikov yoluyla girmitir.
Fakat btn bu ilikilerde, yzeyden pek derinlere inmiyo
ruz ve Dostoyevski'nin bu yllarda en yakn arkadalarna kar
bile srdrd suskunluk engeli daha sonraki kuaklar iin
kalkm deildir. Srgne gnderildii 28 yana kadarki cinsel
hayatn aratrmak istersek, hemen hemen hibir ey bilmedi
imizi gryoruz. Gerek Riesenkampf gerekse kendi doktoru
ve arkada Yanovski, Dostoyevski'nin, kendi bildikleri hibir
ak hikayesi olmadn ve kadnlara hi ilgi gstermediini ya
zyorlar. lki doktorun syledikleri, Dostoyevski'nin eserleriyle
de dorulanmaktadr; ocuklardaki erken cinsel gelimeyi in
celedii iki almas dnda (Netoka Nezvanova ve Bir Kk
Kahraman), Sibirya'ya gitmeden nce yazd yklerde cin
sellik ikinci planda kalr. Bu olgudan yola karak, Dostoyevs
ki'nin genlik yllarnda, zamanna, lkesine ve kendi karak
terine btnyle yabanc olan bir perhize girdiini sylemek
yanl olur. Tam tersini kendisinden reniyoruz; ilk edebi ba
anlannn cokunluunun her zamanki suskunluunu ykt
bir dnemde kardeine yazd bir mektupta, "ynla paraya
mal olan Minnalar, Claralar, Mariannalar"n szn ediyor ve
Turgenyev ile Belinski'nin, "dzensiz yaants yznden ken
disine kzdklarn" ekliyor. Fakat bu gerek bir Don Juan'n
szleri deildir; daha ok, kendi evresindeki kadnlarda ha
an kazanamayacak kadar rkek olan, sokaklarda gizli zevkler
arayan, metresler tuttuuna inanlmasndan holanan bir gen
cin vnmesidir. Bu dnemde Dostoyevski'yi bir zampara ola
rak gstermek, perhiz yapan bir kii olarak gstermek kadar
dayanakszdr.
Ayn mektupta, "Minnalar, Claralar, Mariannalar"n satlk
gzellikleriyle acemice vnd satrlarn hemen yannda,
bir kadna duyduu sevginin daha az safa olmayan itiraf var:

34
 Dn ilk kez Panavlerdeydim ve sanyorum ki kansna ak
oldum akll, gzel, ekici ve mthi ak szl. Alt ay sonra
(1845-46 knda) yle yazyor:
Madam Panaeva'ya gerekten aktm, imdi geti galiba - bi
lemiyorum.
Madam Panaeva, daha sonra, uzun yllar Nekrasov'la yaad
ve Dostoyevski'den kibarca sz ettii anlar yazd; fakat ak
a belli ki, kendisine duyulan bu sevgiden btnyle haber
sizdi ve Dostoyevski bu sevgisini hi aa vurmamt. Fizi
ki ilikiler erken bir yata balaynca ve duygusallktan bt
nyle ayr tutulunca, ou kez cinsel ekicilikle birlikte d
ndmz duygusallklar olduka ileri bir yaa kadar ge
limemi, olgunlamam kalabilir ve bu, 25 yandaki Dosto
yevski'de grdmz, savruk bir uanlkla duygusal bir o
cukluun allmam birleimini herhalde aklar. Cinselliin
Dostoyevski'nin dncelerinde ve duygulannda etkin olma
s ancak daha sonralardr; 35 yandayken, Maria Dmitrievna
ile Sibirya'da geen maceras, ilk akn btn belirleyici zel
liklerini gsterir.
Bu devrede; yaknlaryla olan btn ilikilerinde kaba, iyi iz
lenim brakmayan d grn altndaki huzursuz, sinirli ta
biat Dostoyevski'nin peini brakmad. Bunun fiziki nedenleri
tahminde kalmaktadr. Bu durumunun, ilk kez Sibirya'da ak
a ortaya kan sarasnn balangc olup olmadn tbbi olgu
lardan kesin olarak anlayabilmek olanaksz. Dostoyevski'nin
byle dnmedii kesin, nk daha sonra, hapis ve srg
nn ilk genliindeki sinir bozukluklarn tedavi ettiini bir
ka kez sylemi ve bunlann nedeni olarak saray deil basuru
gstermitir. Doktor arkada Yanovski anlannda, dzensiz bir
nabz ve sinirli baanlann dan sz eder, fakat Yanovski hasta
snn hipokondri olduunu sanmtr. Dostoyevski ondan, sinir
hastalklar ve frenoloji hakknda kitaplar almtr. Balzac gibi o
da, frenolojiyle uramaya, kendisinde dahiliin fiziksel belir
tilerini bulmaya yneldi; kafatasnn Sokrat'nkine benzediini
duymaktan holanmaya balad.
Hastalnn manevi belirtileri -an sevinci takip eden a-

35
n sknt devreleri, gln bir palavrachn sonunda iddetli
bir ekingenlik ve kendini kltme - d dnyayla olan btn
ilikilerinde aa kyordu. Bir i yapt anda lgnlnn de
rinliini anlayan, yapt eye ayn anda piman olan talihsiz in
sanlardand Dostoyevski. 184?'de Reval'e yapt bir ziyaretten
sonra, kardei Michael'e yle yazyor:

Reval'de, sana kar ne kadar sert ve dayanlmaz ekilde dav

randm anmsyorum. Hasta bir insandm kardeim. Bana
bir keresinde davranmn, karlkl eitlik fikrine btny
le aykn olduunu sylemitin. Sevgili dostum, bu hakszlk
t. Fakat yle sevimsiz, yle kt bir karakterim var ki. Se
ni kendimden her zaman daha stn grmmdr. Senin
iin, senin hayatn iin kendi hayatm verebilirim, ama ba
zen, kalbimin sevgiyle dolu olduu bir anda benden sevgiy
le ilgili tek kelime duyamazsn. Byle anlarda sinirlerimi kon
trol edemiyorum.

Bu dnemde yazlm mektuplarn en duygulu ve en ak

layc olanlarndan biri, Dostoyevski'nin Madam Maikov'a, bir
toplantda geen bir olay yznden zr dilemek iin yazd
mektuptur:

Korkarm ki beni hain ve (bunu ben de kabul ediyorum) ka

ba buldunuz, garip ekilde hareket ettiimi dndnz. i
gdsel olarak katm, iddetle ve an bir ekilde patlayabile
cek olan zayf tabiatmn bilincindeydim. Anlayacaksnz: Za
yf sinirlerim, iki anlaml sorulara tahamml etmemi ve cevap
vermemi zorlatryor; iki anlaml sorularn kendisine kzd
m iin deil, fakat daha ok, bunlar dosdoru, iyi maksat
la sorulmu sorular olarak gremediime kzdm iin zor
du bu ... Elbette, duygular kabarmt; ihtiyatl, kastl olmayan
hareketler yaplyordu ve ben, bu hareketleri nlemek iin a
reyi kamakta buldum.
Fakat benimki gibi bir tabiatn zayfln yarglamayn.

Bu, Dostoyevski'nin karakterinin zc bir parasyd. Dos

toyevski, kontrol edemedii bu olguyu yalnzca bu denli gzel

36
anlatmakla kalmyor, ayn gte bir gzlemle nedenlerini de
inceliyor. Bir mektubunda kardeine yle yazyor:
D yaant i yaanty dengelemeli. Yoksa, d etkilerin yok
luunda, i etkiler ok tehlikeli olan bir stnlk elde eder
ler. Sinirler ve imgelem bir insann yapsnda ok byk bir yer
kaplyor.
Yllar sonra baka birine yle yazyordu:

Kendini yalnzlk iine hapsetme, kendini doaya ver, kendini

-biraz bile olsa- d dnyaya, d eylere ver.

Bu, g bir deneyin meyvesiydi. Hi oyun arkada olmayan

ve okulda "kendine bir ke yapp orada yaayan" ocuk, insan
ilikilerinin doal boyutlarna varma ve kendini d dnyaya
verme yeteneini yitirmiti. Gittike daha fazla, Raskolnikov ya
da Delikanl'nn kahraman gibi, tavan arasndaki yaantsnn
hastalkl dalgnl iine ekildi. Bu younlamann, zerinde
belirgin izler brakti benzersiz dehasnn geliiminde, gerek
li bir e olduunu sylemek mmkn, hatta dorudur. Fa
kat bir an iin, bunun etkileri, gerek yeteneine gerekse mut
luluuna btnyle zararlyd; adalarnn ve daha sonraki
lerin hepsinin kabul ettii gibi, lnsancklar'dan sonra ilk eserle
ri, o ilk parlak balangtan gittike dme gsterir, gittike da
ha yapaylar. Fakat, Dostoyevski'nin yaamnn ilk byk d
nm noktasn oluturan felilkete gemeden nce, bu ilk yapt
lar incelemek gerekir.

37
 NC BLM
LK ESERLER

ada bir eletirmen, Rusya'daki dzyazmn geen asrn krk

larndaki durumunu "verimli bir kaos" olarak nitelendirmiti.
Romantik akm kendini tketmiti. Scott'un Rusya'da etkisi, di
er Avrupa lkelerindeki etkisinden daha azd (nk Rusya,
tarihi gelenei fakir bir lkeydi); Byron'un stnl de Ler
mantov'un lmyle aniden bitmiti. Pukin ve Lermantov'a
ramen, romantizmin Rus topranda derinlere inebildiinden
kukulanabilinir; Panaev, otuzlardaki Rus kltrnn, "Fran
szca konumak, kaba Avrupa zppeliinin grntki biim
lerini baarl ya da baarszca benimsemek ve Paul de Kock'un
romanlarm okumak"tan olutuunu sylerken, yzeysel de
olsa drst bir gzlem yapmaktadr. Rus edebiyatnn aristok
rat a sona eriyordu; daha krklarda edebiyat profesyonel ya
zarlarn eline gemiti.
Dostoyevski yazarla balad sralarda, Rus romancln
etkileyen yerli ve yabanc temel unsurlar taneydi - duygusal
roman (balca Fransz), fantastik roman (balca Alman ve n
giliz) ve ikisini glgeleyen, yerlerine yerleen, Gogol'n yarat
t "doalc" roman. Bu snflandrmay ok keskinletirmek
yanl olur. nk, devrin Rus roman aslnda eklektiktir ve
Dostoyevski'ye, ilk ortaya knda "yeni bir Gogol" dendiyse

39
de "duygusal" ve "fantastik" okullardan -Gogol'n kendisinin
de yapt gibi- ok ey almtr.
ounlukla -drt cildi bulan duygusal romanlarn en gz
de konulan, soylu erkeklerin, akl kt kadmlann aklan, fela
ketleriydi. Bu romanlarn z, erdemli kiileri ackl durum
larla kar karya brakmak, bu durumlardan mmkn olan
her elem parasn bulup karmakt. Bunun kkleri, Werther'i
de unutmamak artyla, Rousseau'ya, ondan da Richardson ve
Sterne'e kadar uzatlabilir. Bu okul Rus edebiyatnda bir kla
sik meydana getirmiti: Dostoyevski ocukken aile toplantsn
da okunan, Karamzin'in Zavall Liza adl kitab. lnsancklar'n
gen yazarnn, ilk kitabnn adn seerken Karamzin'i unut
mam olmas gerekir. * Fakat herhalde Zavall Liza'y ocuk
luundan sonra bir daha okumamtr ve ilk eserlerinde daha
dolayszca izleyebileceimiz duygusal etkiler, Dostoyevski'nin
Petersburg'a geldii yllarda hala moda olan, okulun Fransz
yazarlarnn etkileridir. lnsancklar'n kahraman, Ducray-Du
mesnil'in Le Petit Carillonneur'unun -trn tipik bir rneidir
bu roman- okuduu iki romandan biri olduunu sylyor. Ki
taptaki hizmetilerin adlan da, bir zamanlar moda olan, imdi
unutulan bir duygusal romann, Therese et Faldoni'nin kadn ve
erkek kahramanlarnn adlandr.
Doastllyle ilgili ya da tyler rpertici ykler anlatan
fantastik roman daha da yaygnd. Bu okulun, Ingiliz dal, n
giliz eletirmenlerince, Castle of Otranto kitab ile bu moda
nn yerlemesine byk yaran dokunan Horace Walpole'un
ardndan "Gothic" diye adlandrlyordu. Ve bu akmn tem
silcilerinden, Ann Radcliffe, Lewis ve Maturin Rusya'da krk
larda hala tutunuyordu. Almanya'da fantastik tr her devirde
el llstndeydi; Dostoyevski'nin genliinde Hoffmann ve Je
an-Paul'un isimleri btn Avrupa'da yaygnd ve Belinski gi
bi makol bir eletirmen Hoffmann' Goethe ve Shakespeare
ile bir tutabiliyordu. Hoffmann'n etkisi, Dostoyevski'nin Si
birya ncesi eserlerinin en az birkanda aka belirgindir ve

(*) Zavall Liza'nn Rusas, "Bednaya Liza", lnsancklar'n Rusas "Bedniye

LQdi"dir. ikisinde de zavall anlamna gelen Bednaya szc vardr (ev.).

40
ismi de, romancnn kardeine yazd mektuplarda defalar
ca gemektedir.
"Doalc" roman (bu isim birok edebi etiket kadar uygun
ve eksiktir) duygusal ve fantastik romann, ksmen bir sonu
cu olarak, ksmen de bunlara bir tepki olarak dodu. "Doal
c" romann ilk art, olayn yabanc ya da hayali bir lkede ya
da uzak bir ada deil, an Rusya'snda gemesiydi ve he
men hemen btn kahramanlar halktan gelen insanlard. "n
sanlarn en ezilmii, en aada olan da insandr ve kendine
senin kardein demektedir" - okulun zelliini gsteren sz
ler bunlard. Bu okulun yaratcs diyebileceimiz yk, Go
gol'n 1842'de yaynlanan Palto adl yksyd. Bu ykde fa
kir bir devlet memurunun hem gln hem ackl hikayesi an
latlyordu. Bu zavall memur, inanlmayacak bir tutumluluk
la, her eyden vazgeerek biriktirebildii parayla kendine ye
ni bir palto alr, paltosuyla mthi gurur duyar, fakat ilk giydi
i gn hrszlar paltoyu alarlar; bulma midini yitiren zavall
adam zntden hasta olur ve lr. Rusya'nn krklardaki b
tn roman-yk yazarlarnn, Gogol'n Palto adl yksnden
kt ok sylenmitir ve bunun, Dostoyevski'nin ilk kitapla
rndaki etkisini gstermek iin, ilk yksn hepsinin kah
ramanlarnn fakir devlet memurlar olduunu sylemek yeter
lidir. adalar Gogol' gereki olarak nitelendirmilerdir,
fakat daha sonrakilere onun birok yn btnyle romantik
grnmektedir. Onun cokun, ykl, an-romantik deyiinin,
anlatt konular kadar yazarlar etkiledii grlmtr. Dosto
yevski'nin deyii yabanc okur iin ikinci derecede nemlidir,
fakat son birka ylda Rusya'da byk ilgi ekmitir Ve ilk ya
z tarznn Gogol'nkne ne kadar yakn olduunu gstermek
iin incelemeler yazlmtr. Gogol'n deyiinin Dostoyevski
zerindeki etkisi, ellilerin sonunda Sibirya'dan dnne ka
dar, azalmadan srmtr.
1nsancklar'n 1845'te yazl ve 1846 Oca'nda basl s
rasndaki ortam daha nce anlatlmt. insancklar duygusal
ve doalc romann melez bir sonucuydu. Makar Devukin, bu
zavall memur, dorudan doruya Gogol'n sayfalarndan -

41
kyordu; kadn kahramann ackl durumu ise duygusal akm
dan alnmt: Fakirlik ve alakgnlllk onu, kendini bee
nebilecek yal bir adamla evlenmeye itmiti. Kitabn biimi ise
-roman, kadn ve erkek kahraman arasndaki mektuplardan
oluuyordu- dolayl ya da dolayszca, Rousseau ve Richard
son'dan, duygusal okulun bu iki byk ncsnden alnm
t. Fakat, lnsancklar'n ierdii eler ne olursa olsun, onu yal
nzca derleme bir kitap olarak grmek yanltr. Gogol'de, za
vall memurun talihsizlikleri btnyle glntr; sradan bir
duygusal romandaki kadn kahramann strab ise sadece sulu
gzllktr. Dostoyevski her ikisini de trajik bir dzeye yk
seltmi ve Makar ile Varvara'nn yksn edebiyatn kk
trajedilerinin en nde gelenleri arasna sokmutur. Belinski'nin
de insancklar zerindeki ilk eletirisinde syledii gibi, Dosto
yevski'nin dehas, Gogol'nki gibi betimleyici ya da mizahi de
ildir, yaratcdr. yle yazyor Belinski:
Etkisini, hayat ve insan yrei hakkndaki, o deneyden ve
gzlemden gelen bilgiyle kazanmyor. Bunlar biliyor, hem de
derinden biliyor, fakat bu bilgisi a priori ve bu nedenle de b
tnyle estetik ve yaratc bir zle biliyor.
Dostoyevski'nin yazarlnn daha balangcnda, onun te
mel dehasn bulup karan bu eletirel sezgi az rastlanan bir
ey. Makar ve Varvara gnlk hayatn gerekliini tamyorlar,
bunlar ileri doldurulmu mankenler de deiller. Dostoyevs
ki'nin btn nemli tipleri gibi, bunlar da, bu dnyaya yerleti
rilmi, o zel cokulu yaantya sahip insanlardr, ama bu dn
yadan deildirler. insancklarn tek nemli kusuru, uzun bir
ksa ykden fazla olmamasna ramen, baz blmlerde, ge
reksiz yere uzatlm duygusunu vermesidir. Gerek bir esinin
kkleri vardr kitapta, ama henz derin deildir bu ve gen, de
neysiz bir yazarn elinde daha yk sona ermeden tkenme be
lirtileri gstermektedir.
Eer insancklar Gogol ile duygusal akmn bir karmysa,
Dostoyevski'nin bir sonraki eseri de Gogol ile Hofmann'n bir
karmdr. Oteki Hofmann'dan alman konunun, Gogol'n bil
diimiz yoksul memur tipine uygulandr. Zaten bu tr konu-

42
 lan Gogol'n kendisi de ele almt. Fakat burada Dostoyevs
ki ortaya yeni bir e karmaktadr. Kahramann einin orta
ya k ilk nce btnyle fantastiktir; fakat biraz sonra ya
zann daha derin bir amac olduunu kavrarz. "E," kahrama
nn aalk kompleksi diye adlandrabileceimiz eyin dolay
sz bir sonucudur; kk Golyadkin, Golyadkin'in olabilecei
-eer gerek benliini ortaya koyabilse, dier insanlarn ve ev
renin arlnn onu zavall bir memurun yaantsnda tutma
sna izin vermeseydi olabilecei- eyin bir grntsdr. Ve
bu grnt Golyadkin'in her admda peindedir, sonunda de
li eder onu. yleyse, "e" gerek anlamyla kahramann dle
rinin bir rndr. yknn genellikle fantastik dzeyde an
latlmasna ramen, Dostoyevski'nin kk Golyadkin'i by
dnyasnn nesnel bir yarat olarak deil de, btnyle b
yk Golyadkin'in zihninin znel bir sanrs olarak anlatt yer
ler de vardr; yknn doruk noktas, yani Golyadkin'in deli
ler evine gtrld yer, yknn byk bir ksmndan ay
n olarak bu ikinci anlat tarzna uymaktadr. Yaklamn belir
sizlii, byselle patolojik arasnda dolama eilimi btn y
ky kapsar. Bu birbirine uymazlk, yknn gereksiz uzunlu
u ve deyiteki yorucu srar Oteki'nin baanszlna yol am
tr. llk knda, daha ok, lnsancklar'n mit verici gen ya
zarnn ikinci eseri olarak okunmutur. imdi de kimse bu ki
tab kendi deeri iin okumayacaktr. Deyi olarak, Dostoyevs
ki'nin btn eserleri iinde Gogol'e en yakn olandr; fakat y
kn esinden uzak ve kabadr, daha ok szck oyun ve zel-
. likleriyle snrl kalmaktadr.
Yllar sonra, Sibirya'dan dnnde kardeine yazd bir
mektupta, Dostoyevski teki iin yle diyordu: "llk nce be
nim kefettiim ve ortaya koyduum en byk, en nemli tip."
Bu vnme, yazarlann kendi eserleri iin sylediklerinin o
undan daha doru kmtr. Dostoyevski teki'de ilk kez, da
ha sonra onun en derin, en tipik yaratmlarndan biri olacak
olan bir kiilii, gszce de olsa, aratrmaya girimiti. ev
renin ezdii ya da tabiatnn iine kapanmaya zorlad, srek
li kendini inceleyen, her zaman kendini tutmasn, kendini ka-

43
bul ettirmek iin giritii gl davurumlarla dengeleyen,Ye
raltndan Notlar'n kahraman gibi kendini aalayan ve herke
si aalamak isteyen bir insann, kendi kendisiyle uyum iin
de olmayan, btn insanlarn tesinde, R. L. Stevenson'un de
yiiyle "insanln temel ikilii"nin kurban olan birinin kiili
iydi bu. teki'nin sayfalarnda ilk kez fantastik bir grn
le ortaya kan dnce ite buydu. Ve bu nedenle yk, Dos
toyevski'yi inceleyen biri iin, gerek deerinin kazandndan
daha fazla neme sahiptir.
Daha sonraki iki senenin rnleri birok bakmdan hakla
rnda hibir ey sylenmeden geilebilir. Bunlarn says on ya
da daha fazlayd ve hibiri uzun bir ksa yknn boyutlarn
amyordu. Bunlarn en iyicesi olan Ev Sahibesi iin, yazlm
en kt yklerden biri denebilir. yknn ba kiisi hipno
tizma gcne sahip bir adamdr, Hoffmann'n ya da Lewis'nin
sihirbazna benzemektedir; gerek hayatta da bilinen ama y
kdeki anlatl hi inandrc olmayan garip bir birleim gs
termektedir bu adam: lten bir ermilikle utanmazca bir alak
ln birleimi. Belinski yky, "garip, anlalmaz bir ey" di
ye nitelendin_niti: Fantastik yknn eskimi geleneklerinden
epey uzaklam olan modern okuyucu iin ise, yk alacak
bir samalk karmakl gibi grnmektedir. Dier ksa yk
lerin ou para kazanmak iin yazlm kt eylerdir; bir iki
tanesi ise yazarn, "Paul de Kock'un Rusya'daki saysz tilmiz
leri arasna girme yolundaki geici abas gibi grnmektedir."
lnsancklar'dan sonra Dostoyevski'nin Sibirya ncesi yk
lerinin en iyileri Bir Yufka Yrekli ile Beyaz Geceler'dir. lkisi
de 1848'de yaynlanmtr. Bir Yufka Yrekli, karln grd
ilk akn cokunluu iinde iini umursamayan, gzden d
en ve sonunda deliren bir gen memurun yksdr. "Ken
di mutluluuna dayanamayan" gen insan tipi, belki de Bat
l okuyucuya etkilice seslenemeyecek kadar Rustur ve yk
birok bakmdan Dostoyevski'nin zelliklerini tamasna ra
men, daha sonraki eserleriyle hibir zel ballk gstermemek
tedir. Beyaz Geceler ilk sayfasnda duygusal roman olarak nite
lendiriliyor (oysa yalnzca elli sayfa uzunluundadr) . Temiz

44
bir gen kzla, rkek, iyi niyetli bir delikanlnn gece, Peters
burg'da bir nehir kenarnda bulumalarnn anlatld ilk sah
ne duygusal sfatn dorulamak iin ne srlebilir. Ama yk
duygusal edebiyatn zelliklerine uymamaktadr; aslnda l
durumun -iki erkek ve bir kadn- ilk kez ele alndr. Dosto
yevski daha sonra ayn durumu, kendine zg ustal ve all
mam tarzyla Ezilenlerde ve Ebedi Koca'da, aksi durumu ise -
iki kadn ve bir erkek- Budala'da ele almtr. Beyaz Geceler'in,
ak olduu kadnn baka bir erkei elde etme abasna yardm
eden kahraman, Ezilenler'deki kahramann tam bir prototipi
dir ve bu benzerlik, Ezilenler'i yazarn ilk evliliinin bir yans
mas olarak gren eletirmenleri duraklatmaldr. ok nemli
bir yk olmayan Beyaz Geceler'e, Dostoyevski'nin tekniinin
geliiminde nemli bir yer verilmelidir.
Bir sonraki yl, Dostoyevski gerek boyutlaryla bir roman
yazma abasndayd: Netoka Nezvanova. Nisanda, Dostoyevs
ki tutuklandnda, yalnzca 1 50 sayfa tutan iki blm yayn
lanmt ve Dostoyevski yky bir daha ele almad. Eer da
ha fazla yazldysa, bu msveddeler kayboldu. yknn yanda
kesilmesi fazla znlecek bir ey deil. Dostoyevski hayatnn
sonuna kadar kurgu tekniini tam anlamyla ustalatramad ve
Netoka Nezvanova yazlrken, daha raklk devresi yeni bal
yordu. Eldeki blmler, kadn kahramann ocukluu evre
sinde toplanm ard ardna drt ykden olumaktadr; arala
rndaki ba btnyle dsaldr. Dostoyevski kitab bitebilseydi
belki baz gevek ulan birletirebilecekti ama uras ak ki ki
tap btnyle bir birlik salayamayacakt. Bu kitap Dickens'n
ilk eserleri gibi danktr ve balar zayftr ama bir Dickens'm
dehasnn yaklamndan btnyle uzaktr.
Kendi deerinden ok yazld artlarn nemli olduu, Si
birya ncesi bir yk de B i r Kk Kah raman'dr . 1849 ya
znda ve gznde Peter-ve-Paul Kalesi'nde yazlmtr. He
nz duygusal eilimlerin varlndan habersiz olan ama bunla
r sezmeye balayan, delikanlln arifesinde bir ocuun evli
bir kadna duyduu ilgiyi anlatmaktadr. Bu, Rousseau'nun ti
raflarnda grnen ve sonra oradan duygusal okulun pek ok

45
eserine gemi olan bir konudur. Bir Kk Kahraman zayf bir
eserdir, ne dikkati eken bir gzellii ne de nemi vardr, fakat
Netoka Nezvanova gibi deildir; iyi kurulmu ve batan sona
kadar tek deyile yazlmtr. Yazarn eserleriyle, iinde yazd
artlar arasnda ba kurma eilimine kaplmamak zordur ve
bu yol ou kez mantkldr; fakat bu skntsz yky Dos
toyevski'nin bir hapishane hcresinde, geleceinden habersiz
olmann deheti iinde yazm olduunu sylemek, insan bu
eilimden dndrebilir. Kitap ancak 1 857'de yaynlanmt.
Eer Dostoyevski 1849'da daraacnda ya da daha sonra Si
birya'da lseydi, lnsancklar, ayn yllarn baka bir roman
nn, Grigorovi'in Anton Goremyka'snn kaderini paylaacak,
okullarda okunan ve ad Rus edebiyatnn ders kitaplarnda
anlan yan-unutulmu kk bir klasik olarak kalacakt. Bu
dnemde yazm olduu dier ykler btnyle unutulacak
t. Modem okuyucuyu ekecek pek az ey vardr onlarda. Ede
biyat iin daha ilgintirler, nk Dostoyevski'nin daha son
raki romanlarnda grnen, baka trl aklamakta zorluk
ekeceimiz baz zellikleri nceden gsterirler, aklarlar. tk
yklerin yapmnda kullanlan elerden biri olan duygusal
zellik pek uzun srmemitir. Bu zellie, Sibirya'dan dn
nden sonra yazd ilk roman olan Ez:ilenler'in baz yerle
rinde rastlanabilir; bundan sonra kaybolmutur. Gogol'n et
kisi de fazla uzun srmemi, byk romanlar yazlmadan n
ce sona ermitir. Ama fantastik zellik daha dayankl km
tr. Bysel ve doast Dostoyevski'nin son romanlarnda
bile ara sra; ounlukla birbirine uymayan biimlerde orta
ya kmaktadr. Eletirmenlerin, bu belirileri ou kez misti
sizm ve sembolizm yoluyla yorumlama abalarna ramen, in
celemeci bunlarda daha ok Dostoyevski'nin genlikteki fan
tastik tutkusunun kalntsn bulacaktr. Bilinen iki rnek bu
durumu gstermeye yeterlidir. Budala'ki Rogozhin'in daha n
ceki fantastik kiilerle balar aktr. Kurbann taciz eder, r
ktc, ta ie ileyen gzleri , Ev Sahibesi'ndeki Murin'in ve
fantastik edebiyatn tannm bir yn kahramannn gzleri
dir; Mikin'i, Nastasya Filipovna'nn cesedinin yanma gtr-

46
d sahne ise, Netoka Nezvanova'daki bir sahnenin, gnah
kar vey babann (baka bir yan-byc kii) kansnn cese
dini kk kzna gsterdii sahnenin yinelenmesidir. Daha il
gi ekici bir an da, eytann lvan Karamazov'a grnd, me
tafizik okul eletirmenlerinin zerine ciltler dolusu ey yazd
sahnedir. eytann grn, otuz yldan daha fazla bir s
renin ardndan, teki'de kk Golyadki'nin aknlk iin
deki kahramana ilk kez grnn anlatan blmn yine
leniidir ve lvan Karamazov'la eytann konumaya balama
lar Dostoyevski'nin genlik yllarnn gzdesi olan, melodra
mik bir kitaptan, Eugene Sue'nun Memoir du Diable adl kita
bndan esinlenilmitir.
nceki ve sonraki Dostoyevski arasnda paraleller kurma
yoluna gitmek, genellikle fayda getirmeyen bir itir. nceki
tarznn ve gemi bir kuan beenisinin hala srmesi, ol
gunluk ann romanlarna g deil, gszlk veren bir
kaynaktr. Dostoyevski'nin, on yl iin edebiyat dnyasyla il
gisi kesilmiti ve bu ilgi yeniden kurulduunda Rus edebiyat
evresinin dnceleri yle derinden deimi ve edindii iz
lenimler yle gl yle kesindi ki, Dostoyevski kendini, es
ki iine yeniden dnen bir insandan ok, yeni ie balayan bi
rinin durumunda buldu. Dostoyevski'nin Sibirya ncesi yk
lerini, birok yazarn eserleri gibi, salam bir geliim zinciri
nin ilk halkalar olarak ele alamayz. iki devre arasndaki s
reklilik kesintili ve yanltcdr; ite bu nedenle, byk bir ede
biyatnn ilk eserlerine allmtan daha az yer vermeyi do
ru bulduk.

47
 DRDNC BLM
FEl:AKET

Dostoyevski'nin yirmi sekiz yanda ar hapisle cezalandrl

masna ve srlmesine yol aan olayn ana hadan iyice bilin
mektedir; ayrntlardaki belirsizlikler ise gvenilemeyecek bel
gelerin okluundan gelmektedir. Bu olaya ad karanlar -
bunlarn ounun Soruturma Komisyonu'ndaki yazl ifadele
ri bilinmektedir- komisyonun bildiine inandklar konularda
an bir ak szllk gstermiler, saklayabileceklerini mit
ettikleri konularda ise ustaca yalanlar sylemilerdir. Komisyo
nun ve sulular yarglayan askeri mahkemenin resmi tutanak
larndan, nemsiz eyler stnde srarla durulduu, isnat edi
len suun asl zelliklerinin bir trl ortaya karlamad g
rlmektedir. Ve hi olmazsa Dostoyevski'yi yakndan ilgilen
diren nemli bir konuda, komisyon ve mahkeme atlatlm
tr. Dostoyevski'nin daha sonralan bu olayla ilgili olarak sy
ledikleri, gerek biim gerek z bakmndan deiiklik gster
mektedir ve bir tarihiden ok bir ahlaknn tutumunu andr
maktadr. Bazen, olayn ncleriyle her trl dnsel yaknl
yadsmaya eilimli grnmekte, bazen de katksnn nemi
ni abartmaktadr. Bu abartma, ksmen vnmek iindir -gen
liinde eylem adam olduunu dnmekten zevk alan masa
ba dnrnn vnmesi- ksmen de, suunu azaltarak,
kendini cezalandran hkmeti eletiriyor sanlmasndan rk-

49
tndendir . Resmi biyografinin yazarlar ve 1917 ncesinde
onlarn ardndan gelenler , Dostoyevski'nin genlik yllarnda
ki devrimci olgular elden geldiince rtmeye almlardr;
191 Tden sonraki Rus yazarlar ise, bu olgular byltmek ko
nusunda bir hayli isteklidirler. Nesnel biyografi yazan, belli bir
eilimle yazlm bu bir yn belge arasnda, gvenilir olgula
rn yolunda ihtiyatla yrmelidir.
Elebalar, dilerinde alan Petrashevski adnda biriydi.
Taraftarlarna da "Petrashevtsi" ya da Petrashevski'nin adam
lar deniyordu. Bu adam yirmi be yalarndayd; kasvetli eh
resi, uzun siyah salar, byk spanyol paltosu, geni kenar
l apkas ve kaln bastonu ile, Byron'un kahramanlarn ya da
melodramlardaki suikast tipini andryordu. tk ortaya k
ustaca ve allmam bir biimdeydi; 1846'nn balarnda, bir
ka yakn dostunun yardmyla, Rus Diline Girmi Yabanc Ke
limeler Szl'nn ilk iki cildini yaynlad. Kitap, szlk ya
pmclarnn genellikle kand iki zellii fazlasyla tayor
du: Belli bir eilimi vard ve okunabiliyordu. rnein lyimser
lik'i yle tanmlyordu: "Hayatn kendisinden gelen olgulara
dayanan Tanrtanmazln kertici saldrlarna kar, Tanr
cl savunmak iin giriilen baarsz bir aba." Hristiyanla,
"zgrl gerekletirme ve zel mlkiyeti ortadan kaldrma
giriimi" deniyordu . Mlkiyetilik'i, "bir insan baka bir in
sandan ayran tipik zellikleri toplama" diye yeterince zararsz
bir ekilde tanmlyor ama aklamaya devam ederek, bu sre
cin, ayrc zelliklerin kozmopolit geliim lehine elenmesi ol
duunu sylyordu. Yapl tarz bir yana, fikir mkemmeldi.
Sansr, bir szlk okuma zahmetinden kurtulmak dncesiy
le, kitab okumadan geirdi ve bu kkrtc kitap aylarca aka
satld. Bir yetkili durumu sezince sansr kitab yasaklad ve sa
tlmam kopyalar toplatld. Bu szl imdi bulabilmek ol
duka zordur.
Szln elde et tii baaryla cesaretlenen Petrashevski,
dostlarn ve sempatizanlarn , her hafta evine konumak iin
armaya balad; ya da o gnn modas olan deyimle bir
"ember" kurdu. nce sekiz-on kii olan emberin yeleri her

50
cuma, bir tek gece lambasyla aydnlatlm rk merdivenle
ri trmanyor, ay iiyor, ard ardna sigara yakyor, yasaklan
m kitaplar elden ele dolatryor ve hepsinin tesinde konu
uyor, sabah ikiye e kadar, ancak Ruslarn konuabilecei gi
bi konuuyor, basn zgrlnden, serflerin serbest brakl
masndan, ailenin kaldrlmasndan, ideal bir toplumun kurul
masndan sz ediyorlard. Sylenen eylerin hepsi belirsiz, uy
gulanmas olanaksz, yanl tanmlara dayanan eylerdi. Dosto
yevski bir arkadana bu insanlarn oraya "liberal rol oynama
tutkularn doyurmak" iin gittiklerini sylyordu. Daha son
ra Dostoyevski ifadesinde yle diyordu: "Petrashevski'nin top
luluunda hibir zaman bir birlik, belli bir politika, bir ortak
ama bulamadm."
Valerian Maikov, Petrashevski'nin eski bir dostuydu ve sz
ln yazlna katks olmutu. Dostoyevski ve Apollon Ma
ikov herhalde onun kanalyla, 1846-47 knda embere girdi
ler. Daha sonra Dostoyevski kardei Michael'i de getirdi ve bir
sonraki k, yirmi otuz srekli yesiyle ember, geliiminin do
ruundayd.
1845 ylnn gen Rus aydnlan, on yl nce pek moda olan
Alman felsefesini ve Alman rini brakm, edebiyat ve politi
kada Fransa'ya uymaya balamlard. topyac okulun Fran
sz yazarlar imdilerde pek hatrlanmyor ama o gnlerde dn
ya apnda etkinlikleri vard. lnanlannn temel ilkesi Rousse
au'dan geliyordu: "Yaratcnn elinden her ey gzel kar ve an
cak insan eliyle bozulur. " Saint-Simon'un tilmizleri "insanlarn
kardeliini" neriyorlar ve dorudan doruya ilkel Hristiyan
lktan karacaklar yeni bir toplumsal din bulmaya alyorlar
d. Otuzlarda Paris'te baslan kitaplarn herhalde en nls olan
Paroles d'un Croyant'n yazan Lamennais, toplumsal hareketi ki
liseye balamak abasndayd ve Hristiyanl, ezilen halklarn
yneticileriyle olan davalaryla zletirerek, Hristiyan sosyaliz
minin babas oluyordu. Cabet (Le Vrai Christianisme Suivant ]t
sus-Christ adl kitab, Dostoyevski tutuklandnda eyalar ara
sndan kmtr) resmi Hristiyanla kesinlikle karyd; kur
tulu kilisenin duvarlar arasnda deil, ancak, bir zamanlar n-

51
hi olan Voyga en Icarie adl topyac romannda ortaya koyduu
komnist ilkelerle kurulacak ideal bir toplumda bulunabilirdi.
George Sand ilk romanlannda, btn devrimlerin tohumu olan,
toplumsal eitsizliin rahatsz edici bilincini arzuluyordu ve iin
ilgin yam, Sand'n Rusya'daki politik etkisi edebiyattaki etki
sinden daha fazlayd. Nihayet hepsinden daha nemlisi, Fourier
geldi; insan psikolojisinin aprak bir zmlemesine dayanan
bu yan lgn hayalci, ideal toplum biriminin, "falanstery" diye
adlandrlan bir topluluu oluturan 1 600 kiilik bir "falanks"
olduunu ileri srd; bu topluluk askert dzenle, verimli bir
ehrin stnlklerini birletirecekti. Petrashevski'nin emberi
ne yneltilen en ar sulamalardan biri, Fourier'in doum g
nnde bir toplant yapmalar ve onun erefine konumalaryd.
Bu gen insanlann dn tarzn anlamak herhalde bizim
iin Rus polisinden daha kolaydr. Genlik heyecan, safl ve
yapmac eit derecede birlemiti bu insanlarda. Hi kuku
suz, Fransz topyalarn incelerken ok itendiler; resmi di
ni nefretle karlyorlard, Hristiyan ahlaknn politik sonu
larna inanlar vard, "insanlk" kavramna yrekten inan
yorlard, "insanlk" Franszlarn "le tiers etat" dedikleri, ezi
len ynlarla bir tutma eilimindeydiler. Fakat politik devrim
ciler deildiler; onlarn asl ve temel drtleri, Nikola I'in ida
resi altndaki Petersburg'da dnceye ve ahlaka yaplan bas
kdan kap, kendi bulutan olan ideal bir dnyaya gitmek is
teiydi. Pratik reformcular hi deildiler; "bu gen adamlann"
diye yazyor emberin bir ziyaretisi, "bilgili olduklar bir ger
ekti, ama yoksullarn gerek yaantsn hi bilmiyorlard. "
Birok bakmdan, Ruslarn politik hayattaki garipliklerinin ti
pik rneiydiler ve zalimleri ldren suikastlarla kesinlikle
ilgileri yoktu.
Ama onlar Petersburg'da ene alarken, baka yerlerde olan
olaylar, Rus polisinin, bu dnceleri suikast yapabilecek in
sanlar olarak grmesine yol at. ubat 1 848'de Fransa'da dev
rim, Louis-Philippe'in monarisini devirdi ve sratle Orta Av
rupa'ya yayld. Tahtlarn sallandn gren Nikola 1, kendi
evresindeki tehlikeleri aramaya balad ve korkusunu hakl -

52
karacak daha nemli bir ey bulamaynca, Petrashevski grubu
nu Fransz komnistleriyle ayn dncedeymi gibi farzede
rek, bu grubun "gizlice gzlenmesini" emretti.
tk nce bulunabilecek bir ey yoktu elbette; fakat Niko
la'nnkiler gibi, gen dncelerin gzleri de Bau'ya evrilmiti;
Fransa'daki ve Almanya'daki devrimcilerin etkili rnei, coku
lu kafalar -Dostoyevski de aralarndayd- aydan, ttnden ve
sonu gelmez konumalardan daha etkin bir eyler yapma istei
ne yneltti. Artk Petrashevski'nin katndaki kalabalk, sonu
suz toplantlar ekiciliini yitirmiti. Eylemde k yolu bulma
tutkusunun zamanyd, fakat eylemin ne olduunu kimse tam
bilmiyordu. 1849'un balarnda, hareketlerinin yakndan takip
edildiinden hala habersiz olan grubun birtakm yeleri, daha
gizli bir topluluk kurmaya karar verdiler. Cumartesileri, Durov
adnda, daha nce Deniz lleri Bakanh'ndaki iinden ayrlm
olan, otuz yandaki bir adamn evinde toplanmaya baladlar.
Topluluun yeleri arasnda, Michael ve Fyodor Dostoyevski
ile, be yl darda yaam olan ve darda yalnz devrimci d
nceleri deil, eylem gcn de edinmi olan Speshnev adn
da gen bir aristokrat vard.
llk birka toplant, Petrashevski'nin topluluundakiler
den pek deiik olmayan tartmalarla geti; fakat hemen son
ra, Speshnev, Lvov adnda biri ve Filipov adnda heyecanl bir
gen, topluluun yelerinin yazaca makaleleri gizlice yaya
cak olan bir bask makinesi kurmay nerdiler. Eyleme ge
meye hi istekli olmayan daha ekingenler neriye kar kt
lar. Ama liderler ylmadlar ve Filipov bask makinesinin par
alarn, pheyi ekmemek iin ehrin deiik yerlerinden s
marlad.
Daha sonra Soruturma Komisyonu iin bu kadarn ortaya
kard. Apollon Maikov'un yeni yaynlanan, olaydan ok son
ra yazlm bir mektubu, Dostoyevski'nin de -zaten kukulan
mak iin hibir belge yok- bask iine etkili bir ekilde katld
n ortaya karyor; Speshnev ve Filipov tarafndan, arkada
Maikov'dan yardm istemek zere grevlendirilmiti; Mai
kov yardm etmeyi reddetti. Komisyon ne Dostoyevski'nin kat-

53
ksm ne de bask makinesinin gerekten var olduunu bula
bildi; makine ans eseri, tutuklanmalan srasnda farkna vanl
madan uzaklatrlmt. Eer gerekler ortaya ksayd, Dosto
yevski'nin hayatnn 1 849'da daraacnda sona ermesi olmaya
cak ey deildi.
Fakat yetkililer, Durov topluluunda olanlar hakknda fazla
bir ey bilmiyorlard; Petrashevski'ninki hakknda ise biliyorlar
d. Polis her zamanki taktiini kullanarak, Petrashevski'nin ev
resine Antonelli adnda bir ajan sokmay baarmt; bu adam,
1 1 Mart'tan 27 Nisan'a kadar, haftalk toplantlann raporlann
dzenli olarak eflerine vermiti. Bu katlan yeterliydi; 22-23 Ni
san gecesi, otuz drt kiiyi bulan nde gelen yeler tutukland.
lki karde Dostoyevskiler de tutuklananlarn arasndayd. Garip
bir yanllkla, Petrashevski ile hibir zaman ilgisi olmam olan
Andrei, Dostoyevski Michael'in yerine tutuklad ve bu yanl
dzeltmek iki haftaya yakn zaman ald.
Dostoyevski, Peter-ve-Paul Kalesi'nde, hcre cezasna benze
yen artlar altnda tam sekiz ay kald. llk nceleri kitap ve ya
z malzemeleri de yoktu. tk drt ay, Soruturma Komisyonu
kaplad, baz tu tuklular brakt (Michael Dostoyevski de b
rakld) , baka phelileri tutuklad ve sonunda, yarglanmak
zere yirmi kiiyi askeri mahkemeye verdi. Bu sre iinde,
Dostoyevski yazl bir ifade verdi ve komisyon tarafndan be,
alt kez sorguya ekildi. Su ve Ceza'nn nl sayfalannda Ras
kolnikov ile Zosimov arasndaki uzun konuma vardr: Sank
karsndakinin bilgisinin ne kadar olduunu bilmediinden,
itiraf etmesinin neye mal olacana, neleri saklayabileceine
emin olmadndan strap ekmektedir. Bu sayfalarn, komis
yonun korkun sorgusundan esinlenildiinden pek phe edil
memitir. Dostoyevski'ye yneltilen tek kesin sulama, embe
rin 15 Nisan'daki toplantsnda Rusya'da yasaklanm olan Be
linski'nin nl mektubunu, Gogol'e, dini ve politik Ortodoks
lua dnd iin atan mektubu okumu olmasyd. Dosto
yevski'nin, Gogol ile Belinski arasndaki btn yazmay "ede
bi merak" yznden, kendisinin ne taraf tuttuunu belirtme
den okuduu yolundaki savunmas ok etkisizdi. Ama, aylar-

54
ca sren hapisliin ve bedeni skntnn sonucu olan bir savun
may insafszca eletirmek doru olmaz. Petrashevski ile olan
ilikisini azaltmak iin giritii aba, gsterdii sahte alakg
nlllk, savunmay merhametle okumamza yol ayor. Onu
eletirmenin en iyi yolu, Dostoyevski'nin yirmi drt yl son
ra yazd saurlan bu savunmann yanna koymak olacak her
halde:

Bizler, en ufak bir pimanlk duymadan, daraacnn nn

de durduk ve hkm dinledik. Ben, elbette herkes iin konu
amam; fakat en azndan byk bir ounluumuz, inanlar
mzdan dnmeyi erefsizlik saymt dersem, yanlm olma
yacam.

1873 ylnda, Bir Yazann Defteri'nden, gemii byle savun

mak kolayd, ama 1 849'da, savunmasn yazdnda, Dosto
yevski hayat iin ya da en azndan zgrl iin urat
n biliyordu.
Askeri mahkeme, 30 Eyll'den 16 Kasm'a kadar srd ve
yirmi kiiden, yirmi birinin idamn nerdi. 19 Kasm'da
ar'n onayn alan Mfetti-General'in kararyla idam cezas
affedildi. Petrashevski hayat boyunca maden ocaklarnda al
maya mahk1lm edildi; Speshnev ayn cezay on iki yl iin ald,
ar on yla evirdi; Dostoyevski ve Durov sekiz yla mahkm
oldular, ar bunu "drt yl hapis, sonra da er olarak hizmet"e
evirdi. Dierlerine de benzer cezalar verildi. Speshnev, Durov
ve Dostoyevski anslydlar; birok davada ar cezay azaltaca
na oaltyordu.
Basit dnceli saylabilecek bir avu cokun gencin tecr
besiz almalarnn, hkmete kar giriilmi birinci snf bir
suikast gibi ele alnmasn sabrla anlatmak olduka zor, fakat
sonucu yazmak daha da zor. Askeri mahkemenin lm cezas
nerisi reddedilmiti, ama etkisini gerekletirmek iin bir gs
teri yaplmas kararlatrlmt. Belki de bu karar, ar'n mer
hamet gsterisi yapma kaprisi olarak deil de, bu gen adam
lara korkun bir ders verme arzusu olarak grmek doru olur.
Affedildiklerinden habersiz olan mahkmlar her zamanki idam

55
yerine arabalarla getirildiler, lm karan okundu, papaz bir
ha kaldrd ve gnah karmaya ard, kurbanlar sraya so
kuldular ve ilk tanesi direklere baland, kuruna dizecek
olan mrfezenin karsna geirildi. Bu, ar'n affn getirecek
olan haberciye girme zamann gsteriyordu; gerek kararlar
ilk kez o zaman okundu ve mahkmlar hcrelerine gtrld.
Bu sahne Dostoyevski'de silinmez bir iz brakt ve hastalkl
derecede sinirli tabiat bu olaydan nce sk sk davurmasay
d, imdi, bu hastal bu sarsc deneye balanacakt. Yazlar
da defalarca dner durur bu olaya. En sevgili kahraman, Mi
kin yle diyor:

Bir insan cinayet iledii iin idam etmek, suun kendisiyle

kyaslanmayacak denli byk cezadr. idam edilmek, bir hay
dut tarafndan ldrlmekten ok daha korkuntur. Bir hay
dutun ldrd, rnein gece vakti bir ormanda boaz kesi
len adam son ana kadar kaabilecei midini tar... Ama idam
da, lm on kere kolaylatran bu son mit yoktur, kesinlik
vardr onda, kesin bir karar vardr ve ondan kaamayacamz
dan emin olmamz btn o korkun ikenceyi dourur ve bu
ikenceden daha by yoktur yeryznde... insan tabiatnn
delirmeden buna dayanabileceini kim syleyebilir? Bu denli
irkin, gereksiz, faydasz bir aalamann gerei ne? Belki y
le bir insan vardr ki, kendine lm cezas okunmu, bu iken
ceyi ekmesi beklenmi, sonra da "Git, seni affettik" denmi
tir. Belki, byle bir adam syleyebilirdi. Bu ikenceyi, bu deh
eti Isa dile getirmitir. Hayr, bir insana byle davranmak do
ru deildir.

Gerek cezann uygulanlmasna hemen baland. ldam gs

terisinden iki gn sonra -Noel gecesiydi- Michael Dostoyevs
ki hapishaneye alnd ve gardiyanlarn yannda kardeiyle ve
dalat. Gece yarsna doru, mahkmlara prangalar vuruldu. O
gece gnderilecekler, Dostoyevski, Durov ve nemli suu Dos
toyevski Belinski'nin mektubunu okurken "ban tastik eder
gibi sallamak" olan jastrzembski adnda bir Polonyal idi. Hep
si balarnda birer muhafzla ak kzaa yerletirildiler ve

56
Petersburg'dan ktlar; Noeli kutlayan arkadalarnn, akraba
larnn kl pencerelerinin nnden geip gittiler. Dostoyevs
ki ancak drt yl sonra prangasz dolaabilecek ve ancak on yl
sonra bakentin sokaklarm yeniden grebilecekti.
Btn gece yol aldlar ve sabahleyin Ladoga Gl'nn kys
na, Schlsselburg'a vardlar. Sekiz aylk gerek bir hcre ceza
sndan sonra, ak havada hareket etmek ve duraklarda konu
abilme imkan balangta yeni ve ho duygulard. Yolculuun
yenilii ve souk gecenin canlandrcl ayrln ac izlerini
silmeye yardm etti. Schlsselburg'da kapal kzaklara getiler.
Hemen hemen on yedi gn srekli yolculuk ettiler. Bir yerde,
termometre sfrn altnda krk dereceye indi. Urallar geerken
bir kar frtnas onlar birka saat durdurdu. Buras duygulu d
ncelere, gzyalarna yol at: Arkalarnda Avrupa ve gemi
leri vard, nlerinde Asya ve bilinmeyen gelecek. Her zamanki
gibi tedbirsizlik eden Dostoyevski, yeterince scak tutacak giy
siler almam, "yreine kadar donmutu" ; iki arkada da so
uk kapmlard.
Tobolsk'da alt gnlk mola vard. Burada mahkmlar ,
1825 Dekabrist hareketine katlanlardan geri kalanlarn karla
n ziyaret etti; bu kadnlar kocalarnn peinden Sibirya'ya gel
miler ve yirmi be yl orada yaamlard. Dostoyevski'ye para,
yiyecek, giyecek ve mahkumlarn sahip olmalarna izin verilen
tek kitap olan ncil hediye ettiler.
Jastrzembski'yi arkalarnda brakp Tobolsk'dan ayrldlar
ve gn sonra, Dostoyevski ile Durov Ornsk'daki hapishane
ye vardlar.

57
 BEiNCi BLM
LLER EV

Dostoyevski'nin hapiste geirdii drt yl zerine verdii bilgi

ler ksmda toplanabilir: Dar kndan sonraki iki, yl
iinde Sibirya'dan yazd mektuplar; Petersburg'a dndkten
sonra baslan roman biimindeki ller Evinden Anlar ve da
ha sonra yazd yazlardaki saysz dolayl ya da dolaysz de
inmeler. Bu kaynaklarn de ayn zellik gsterir. Birinci
sinde, ekilen acnn, katlanlan aalanmann ans hala scak
tr; ou elden ulatrlan ve bylece sansr tehlikesinden uzak
olan mektuplar daha sonra verilen bilgilerdeki iyimser grle
ri dzeltmeye yaramakta. ller Evinden Anlar'da ise, mahk
mun yaantsndaki dehet ve zorluk saklanmadan verilmekle
birlikte, zamann yumuatc etkisi, sansr korkusuyla birlee
rek kzgn olmayan bir tarafszla yol amakta. Su ve Ceza'nn
epiloundan balayarak Bir Yazann Defteri ve Karamazov Kar
deler'de son bulan daha sonraki deinmelerde Dostoyevski,
Anlar'm baz yerlerinde izine rastlayabileceimiz ahlaki bir s
rele sonuca varyor ve hapiste geen yllarm, ruhunun kurtu
luu iin gerekli ve art olan bir aama olarak ele alyor. Bu son
raki yazlar, salt biyografi asndan dnlnce deersizdir.
Ama, ondan sonra gelen kuaklarn ilgilendii ey, Dostoyevs
ki'nin bu yllar neler ektiinden ok, sonunda onun sanatnda

59
anlatmn bulan ektii aclarn grndr ve bu adan ba
kldnda son kaynak hepsinin en nemlisidir.
Bu drt yllk yaantsnn artlarnn, en canl, en nesnel be
timini, serbest kalnn ilk haftalarnda kardei Michael'e yaz
d mektuplarda aramalyz:

Eski, ykk, ie yaramadndan yllar nce yklmas kararla

tnlan tahta bir baraka dn. Yazlan dayanlmaz bir scak,
klan dondurucu bir souk. Btn taban tahtalan rk. Bir
kan pislik var yerde, ayan kayp dyorsun. Kck pen
cereler yle buz tutmu ki gndzleri okumak imkansz. Cam
larda iki santim kalnlnda buz var. Tavan akyor, her yer
den rzgar giriyor. Fya tktnlm balklar gibiyiz. Soba
ya alt ktk atlm, etraf hi snmyor (buzlarn pek eridii
yok) ve mthi bir duman -ite btn k byle sryor. Mah
kmlar amarlarn barakann iinde ykyorlar ve btn ba
raka su iinde kalyor. Kmldayacak yer yok. Akamdan saba
ha kadar, dar kmak yasak, kaplar kilitli, koridorda koca
man bir f var, kan koku dayanlacak gibi deil. Mahkmla
nn hepsi domuz gibi kokuyor; "yaayan yaratklar olduumu
za gre" baka ne yapabiliriz diyorlar.

Michael'e yazd baka bir mektupta da, btn bu fiziki zor

luklardan daha kt olan bir eyin szn ediyor:

Be yl, muhafzlann kontrol altnda, bir yn insan arasn

da yaadm hep; tek saat bile yalnz kalamadm. Yalnz kal
mak normal bir insann ihtiyac, yemek, imek gibi bir ey;
yoksa, bu zorla yaadn toplu hayatta, insanlardan nefret
eden biri oluyorsun. insan topluluu bir zehir gibi ya da bu
lac hastalk gibi ve ben bu drt yl, her eyden ok bu da
yanlmaz ikenceden ac ektim. yle anlar oldu ki, gnah
sz ya da sulu rastladm herkesten nefret ettim ve onlan,
hayatm alan ve bunun cezasn ekmeyen haydutlar ola
rak grdm.

Daha ller Evinden An lar'da bu aclk yumuam ve duy

gu btnyle gayri ahsi olmutur. Kitap, ondokuzuncu asrn

60
ortalarnda Sibirya'daki bir hapishanede kalan bir Rus mahk
munun yaantsnn eksiksiz yksdr. Bu insanlarn hangi
artlar altnda yaad, hangi artlar altnda ie gtrldkleri,
yaptklar iler, kavgalar, pek seyrek olan elenceleri, ne uyur
ken ne uyankken, ne salamken ne de hastayken kendilerin
den ayrlmayan zincirlerinin arl, biimi, bu zincirlerin al
tnda (tabit ki ylda iki ya da kez) nasl giyinip soyundukla
r, memurlarn ve gardiyanlarn vaheti ve ayn derecedeki ho
grleri, hapishanedeki tek disiplin arac olan vahice krba
lama cezasna mahkom edilenlerin ektii manevi ikence, kr
balananlarn ektii fiziki ikence -btn bunlar Anlarda an
latlmtr. Baz yerlerde, keskin psikolojik gzlemler vardr; fa
kat gelecekteki Su ve Ceza'nn yazarndan beklenenden da
ha azdr bunlar; kitabn gc, dmdz bir ykleyi ve betim
leyite yatmaktadr ve bu bakmdan, Dostoyevski'nin yapdan
arasnda onun zelliklerini en az tayandr denebilir. Burada
ki bir sahneyi, mahkOmlarn hamamdaki durumlarnn betim
leniini, Turgenyev "Dantevari" olarak nitelendirmitir ve ken
di gc kadar, lakabn uygunluu da, bu blm kitabn en
nl yeri yapmtr.

Hamamn kapsn atmz zaman, cehenneme giriyoruz

sandm. On iki adm uzunluunda ve bir o kadar genilik
te bir oda dnn, iine de, iki gruba ayrlm iki yz kii
olduumuza gre, yz veya en aa seksen kii koyun. Bu
har gzlerimizi kr ediyordu; is, amur, yersizlik o derecey
di ki, insan ayan nereye basacan bilemiyordu. ok kork
mutum, hemen geri ekilmek istedim, ama Petkov beni ya
ttrd. itilmemi bir glkle, yere oturmu mahkmlar
dan gemek iin izin isteyip kafalarndan atlayarak peykele
rin oraya ulatk. Fakat her yer doluydu. Petkov bana, kendi
me bir yer satn almam gerektiini anlatt ve hemen bir pen
cerenin yanna oturmu bir mahkOmla pazarla giriti. adam
bir kapie yerini brakt, Petkov'un nceden elinde hazr bu
lundurduu paray hemen kapt, kala gz arasnda, tam al
tna, karanlk ve pisliin arasna dald; orada en aa yann

61
 parmak olmasna ramen, gene de kaynayorlard. Zeminde
bir avu ii kadar bile bo yer yoktu. melmi mahkilmlar,
kovalarndaki suyu zerlerine dkyorlard. Bunlarn arasn
da ayakta duran dier bazlar ise, bir elleriyle kovalarn tu
tuyorlar, teki elleriyle de su dknyorlard. Vcutlarndan
akan pis sular dorudan doruya aaya eilmi tral kafala
rn zerine boanyordu. Peykelere kan basamaklar, mel
mi ve dertop olmu, ellerinden geldiince ykanmaya aba
layan baka mahkumlar tarafndan tutulmutu . Fakat az y
kanhyordu: Halk adam ne suyu, ne sabunu bol bol harcar,
ancak korkun derecede terlemeye alr, sonra da souk su
dknr, bu, onun banyo yapma tarzdr. Peyke zerinde ka
yn aacndan yaplma demetler, bir uyumla iniyor kalyor
du. Elli kadar mahkm, bitkin dnceye kadar birbirlerine
vuruyorlar, gya bylelikle temizleniyorlard. Buhar dakika
dan dakikaya gittike artyordu. Artk bir scak hamamda de
il, bir hrndaydk sanki. Zeminde angrdayan pranga gcr
tlan arasnda herkes adeta annrcasna baryor, herkes hay
knyor, uluyordu.

Sahne, Rusya'daki hapishane sisteminin dehetli ama gerek

bir betimidir ve btn ktlklerine ramen bu sistemin, yal
nz ortalama bir mahkum iin deil fakat Dostoyevski iin de,
dzene, temizlie ve gnn yirmi drt saatinde tek bana hap
sedilmeye dayanan Avrupa'daki herhangi bilimsel bir sistem
den daha dayanlabilir olduunu sylemek doru olur. n
k, Rusya'daki sistem, beraberinde pislii, pireleri, ar koku
lan, dzensizlii, surata vurulan damgalar, kamlanmay, zin
cirleri getirirken, ayn zamanda, ortak yaantnn, serbestliin
o elle tutulamayan duygusunu, kafesin parmaklklar arasnda
sevmeyi, nefret etmeyi, kavga etmeyi, dalamay da getiriyor
du. "Bir mahkfimun hibir mal olamaz" kurallar byle diyor
du ama birou ieriye az miktarda para sokmay baaryordu -
Dostoyevski ncil'in kapana saklad 25 rubleyi getirebilmi
ti- ve mahktmlarn arasnda her eyin, her hizmetin bir fiya
t vard. Ekonominin amansz yasalar, hapishanenin iinde bi-

62
le ilemeye devam ediyordu; para o kadar azd ki, bir ruble ser
vetti, hapishanede bulunan her nesne birka kopeke satlyor
du. Yeterince para olduunda, gardiyanlarn gz nnde iki
sokuluyordu ieri. Noel gecesi bir cmble sona ermiti, her
kes sarhotu, arklar syleniyordu. Daha artc hogrme
ler de vard: Kadnlar bazen hapishane duvarlarnn iine gire
biliyorlar ya da mahkumlar ie giderken -eer gardiyanlar yu
muak davranrlarsa- kadnlarla buluuyorlard. ller Evin
den Amlar'n ilk ngilizce basksndan sonra, kitabn eletirildi
i bir yazda yle deniyordu: "Baz durumlarda, mahkumlara
yle zgrlkler tannyor ki, bunlar dnmek bile bir ngiliz
gardiyann dehete drr. "
Fakat ller Evinden Anlar'n, onun ilk ngiliz okurlarna
tatsz gelmesinin nedeni, ne sarsc barbarlklar ne de ayn sar
sclktaki gevekliklerdi. Baarsn glgeleyen eksiklik baka
trl bir eydi. Bunu, biraz uygunsuz bir karlatrmayla ak
layabiliriz. Dostoyevski'nin Omsk'da olduu yllarda, bir ba
ka kitap, yine yk tarzn kullanarak, baka ve daha korkun
Tom Am
bir dnyay anlatmt. Ateli bir protesto ile yazlan
cann Kulbesi btn dnyaya yaylm ve szn ettii haksz
lklarn ortadan kalkmasna katks olmutur (bu katk abartl
mtr ama yine de gerekten vardr). ller Evinden Anlar'n
ise, Sibirya'daki mahkumlarn durumlarnn dzeltilmesine en
ufak bir katks olmad gibi, byle bir eye ynelmemitir bi
le. Dostoyevski yaplabilecek reformlara grnr bir ilgi duy
mamtr.

Bu duvarlarn iine, nice genlikler gmlmt, burada, ya

rarlanlmayan nice gnler ziyan olup gidiyordu. Evet urasn
kabul etmek gerekir: Btn bu insanlarda olaanst kaynak
lar vard, belki de bizim halkmzn ocuklarnn en yetkinle
ri, en beceriklileriydiler; fakat o byk yetenekleri ie yarama
mak zere gmlyordu. Kimdeydi su?
Evet, kimdeydi su?

Yukardaki satrlar, Anlar'da bizim bulabildiimiz, bir kar

kmaya, kzgnla en yakn satrlardr ve gerekten de, re-

63
formlarn, yk-roman yoluyla aklanmasna alm bir kua
a, bu satrlar lml ve yetersiz grnecektir.
Mrs. Stowe'un keskin tarz artk sinirlerimize dokunuyor;
yeni eletiri onun kitabna, edebiyattan ok tarihte yer ay
racaktr. Fakat ezilenlerin, aalananlarn fkesi deiik za
manlarda, deiik ekillerde anlatlmtr ve Oscar Wilde gi
bi, ahlaki sonular karmaktan btnyle uzak bir yazar bi
le De Profundis'ini ac bir protesto l yapmtr. ller
Evinden Anlar'n o apayr zelliklerinin, ondaki tevekkln,
teslimiyetin benzerini ngiliz dilinde ya da baka bir dilde
pek kolay bulamayz. Sansrn tehdidi elbette yazd sre
ce Dostoyevski'nin aklndayd; ama kitabn tonunu btny
le bu d olguya balamak yanl olur. Yazarn zelliini tar
kitap. Dostoyevski yaantsnda pek seyrek saylmayacak e
kilde, ahlaki yargya varmaktan vazgemek zorunda kalm
t. Yargya varmama karar etkiliydi ve Antlar'da bu, sanat
sal yetkinlie vardrlmtr. Ama insanlarn acsnn duygu
suzca yklenii, bize neredeyse insanca olmayan bir ey gi
bi grnyor.
Dostoyevski'nin bu drt yllk hayatn anlatan bir kaynak
da, Tokarzewski adnda, Dostoyevski ile birlikte hapiste yatm
olan bir Polonyalnn anlardr. Dostoyevski bu Polonyaldan
T. diye sz etmitir. Dostoyevski'ye kar ac bir nefret gsteren
anlar, seksenlerde yazlm ve 1907'ye kadar yaynlanmam
tr. tk elden belgeler olmasndan gelen deerini maksatl yaz
l azaltmaktadr; nk gsterdii aclk, aka, Rus roman
csnn daha sonralan izdii Polonyal maceraclarn karika
trlerine ve Polonyallarn davasna gsterdii srarl dman
la bir Polonyalnn cevabdr. Ama her eye ramen, Dosto
yevski'nin dier mahkmlarla olan ve aka bilinmeyen iliki
lerine k tutmaktadr.
Dostoyevski, Polonyallarn dier mahkumlara nefretle, hor
grerek baktklarm ve politik sulu olduklaryla vnmeyi hi
elden brakmadklarn birka kez syleyerek anlan sulam
tr. in ilgin yam, Tokarzewski'nin de tpatp ayn eyle Dos
toyevski'yi sulamas ve onun, hapishaneye ilk geldiinde bir

64
papaan gibi u tek tmceyi devaml tekrarladn syleme
sidir: "Ben bir soyluyum. " Bu karlkl sulamalarn ikisinin
de doru olduuna inanmamak iin pek bir neden yok. ller
Evinden Antlar'da ya da daha ac, daha iten bir ekilde, karde
i Michael'e yazd mektuplarda, Dostoyevski sradan bir mah
kumun "soylular"a kar olan dmanlndan sz ediyor ve se
vilmeyiini de bu nedene balyor:

Soylulara olan nefretleri (diye yazyor Michael'e) , btn snr

larn tesinde; biz soylular, dmanln btn belirtileriyle
ve ektiimiz aclardan hnzrca bir zevk duyarak selamlyor
lar. Eer frsat dse, bizi i i yerlerdi.

Dier taraftan, Dostoyevski'nin Omsk'daki gnleri zerine

yazan baka biri -geri bu ikinci elden bir bilgidir- yine soy
lu olan, arkada Durov'un, herkese ok sevildiini ileri sr
yor. Durov herkesi, glmseyerek ve dosta szlerle selamlar
ken, Dostoyevski apkasn gzlerine kadar indirip, "tuzaa ya
kalanm bir kurt gibi bakar" , mecbur kalmadka konumaz,
evresindeki insanlarla her trl ilikiye girmekten korkuyor
mu gibi grnrd ve hatta bir keresinde Durov'la bile konu
maz olmutu. Hi olmazsa Dostoyevski'nin hapisteki ilk ayla
n iin, bu iddialan reddetmek gtr. Bu terslikte, Mhendis
lik Akademisi'ndeki yalnzlk peindeki ters rencinin, en iyi
arkadalarnn bile dayanamayaca eyler yapan hipokondrili
gen yazarn benzer zelliklerini gryoruz.
lnsanlann bu en az lml olannn yaantsnda pek sk gr
len kartlklardan biriyledir ki, ilerideki politik ve dini inan
larnda ok nemli bir yeri olan, o "halk"n lkletirilmesinin
ilk tohumlan, bu an duygulu ve iine saklanan tabiata bura
da, hapishanede, srekli birlikte olmalar ikencelerin en k
ts olan, "domuz gibi kokan" , "kaba, kzdrlm, gcendi
_ rilmi" insanlar arasnda aulmtr. "Kiilere olan nefretim o
aldka" diyor Karamazov Kardeler'deki bir karakter, "insan
la olan sevgim oalyor" ve yle grlyor ki, Dostoyevs
ki'nin geliimi de ayn yolu izlemitir. Zemin hazrd. Kendi
sini doru sanarak, bakalarnn gnahlarn knamak, Dosto-

65
yevski'nin tabiatnda hibir zaman yer etmemiti. Genliin
de, Schiller'den, romantiklerin o bilinen mankenini, altn kalp
li suluyu renmiti; hatta Namuslu Hrsz adl bir yk bile
yazmt. Hapiste, ilk kez soyguncularla, katillerle birlikte ya
ad ve bu romantik dncenin gerek hayatta hi sanmad
kadar ok dayana olduunu grd ya da byle grdn
sand. Bu kahramanlara -sularn kahramanlarydlar bunlar-,
Lermantov'un Kafkasya'daki haydutlara duyduu hayranl
hatrlatan romantik bir hayranlk duymaya balad. Hapishane
deki dier mahkmlarla kurmaya balad ilikilerde -ncele
ri bunlar kukulu, yan sinsi ilikilerdi- rastlad nitelik eit
liliinin, artc kartlklarn dar dnyadakilerle ayn oldu
unu grd; ayn ktlkler, ayn erdem gcyd buradaki de.
Michael'e yle yazyordu:

Hapishanede, soyguncularn arasnda drt yl insanlar tan

maya altm. Bilmem inanacak msn? Burada derin, gl,
gzel tabiatl insanlar var ve o kaba grnn altnda altn
bulmak ne kadar sevindirici oluyor. Bir iki deil, bir yn by
le insan var. Bazlarna sayg duyuyorsun, dierleri ise gerek
ten gzel kiiler.

Ayn dnceyi ller Evinden Anlar'da yanstyor:

Karanlk, dmanca suratlar arasnda, yumuak, neeli surat
lar gryordum. "Her yerde ktler vardr ve ktlerin arasn
da iyiler vardr." Kendimi avutuyordum. "Kimbilir, bu insan
lar belki de, dierlerinden, o hapishane duvarlarnn dnda
kalanlardan ok daha kt deillerdir." Byle dnyordum
ve kendi kendime bam sallyordum. Fakat Tannn, bu d
ncenin ne kadar doru olduunu bir bilseydim.

lkletirme sreci, Anlar'n baka bir blmnde daha da

iyi grlebilir:

Bizim aklhlanmzn halka retecei fazla bir ey yok. Aksi

ne, onlann halktan renecei ok eyler olduunu syleye
bilirim.

66
 Daha sonralan, Dostoyevski "halka" kar mistik bir inan
beslemeye ve "kendini halka dndrd" iin hapishane yl
larna minnet duymaya balad. inancnn tam geliimi, serbest
kalndan sonra (uzaktan lkletirmek her zaman daha ko
laydr) ve zellikle Anlar'n yazlndan sonra oldu. Ama bi
yografik olarak, bu balangc, mahpusluun ilk aylarnda iin
de bulunduu dmanlk ve iine kapallktan kurtulmaya,
balangta nefret ettii, hor grd mahkumlarla iliki kur
maya balad ana gtrmek gerekir.
Sibirya'ya gitmeseydi Dostoyevski'nin hibir zaman Rus hal
kn lkletirmeyeceini sylemek belki ok aykr bir ey
olur, fakat inan biimi, bu hapishane yllarnn damgasn
aka tamaktadr. Grdmz gibi, Dostoyevski ne ocuk
luunda ne de daha sonra Rus kylsyle yakn bir ilikiye hi
girmemiti ve ilerideki eserlerinde, "halk"tan sz ederken, ger
ekte Omsk'da hapishanede rendii ekliyle halk dn
mektedir. Yirmi yl kadar sonra yle yazyor:

Rus halkn, pek sk iledii rezil gnahlarla deil de, bu rezil du

rumun iinde her an zledii byk ve kutsal eylerle yargla
yn ... Halk ne olduuyla deil, ne olmay istediiyle yarglayn.

Turgenyev'in, Tolstoy'un ya da Leskov'un bildii ekliy

le Rus kyls Dostoyevski iin kapal bir kitap olarak kal
d. Onun sayfalarnda grlen kyllere bakn, zincirlerin iz
lerini ve mahkmlann giydii gri-siyah elbisenin izlerini g
receksiniz.
Dostoyevski, hapishane deneyinden gelen iyi ve kt eyle
rin dklimn hibir zaman yapmad ve imdi bunu bizim yap
mamz olduka zor. Hatta fiziki adan bile bir yn belirsizlik
ler vardr. Dostoyevski Anlar'da, ar bedeni ilerin sal ve
kuvveti artrdn sylyor ve serbest kalndan hemen sonra
yazd bir mektupta Michael'e yle diyor:

O son yllarda, Petersburg'da olduu gibi, melankolik, kuku

lu biri olduumu sanma; sanki bir sihir varm gibi bunlann
hepsi yok oldu.

67
 Yllar sonra da Yanovski'ye yle yazyordu:

Sibirya'ya gitmeden nce, zihni bir dertle hastayken beni se

verdin, benden ayrlmazdn (imdi anmsyorum bunlar), Si
birya'da iyiletim.

Ama eer Sibirya'daki hapislik, Petersburg'daki sinir bozuk

luklarn iyiletirdiyse, onlarn yerine o korkun sara illetini
getirdi. Sara, Dostoyevski'yi hayat boyunca brakmad, gittik
e sklat, kuvvetlendi. Sorumsuz mistikler ve ayn sorumsuz
luktaki psikanalistler, son yllarda, Dostoyevski'nin hastal
nn kk ve belirtileri zerine ustaca dnceler ne srerek
kendilerini elendirdiler, bilinen gereklerle pek az ilgisi olan
fantastik kuramlar kardlar ortaya. Grdmz gibi, gen
liindeki sinir bozukluklaryla, kendini ilk kez Sibirya'da gs
teren sara belirtileri arasnda kesin bir ba kurmak olanaksz
dr. llk nbetler hapisteyken gelmiti. Tbbi bakm olmadn
dan, serbest kalndan bir sre sonraya kadar kesin olarak te
his edilemedi ve ksa bir sre , Dostoyevski bunlarn "sara'ya
benzediini ama gerek sara olmad"na kendini inandrma
ya alt. Bu dnemde, hastaln lkletirme ya da ona mis
tik bir nem verme abasna giritiini de grmyoruz; nbet
lerden nce gelen aydnlanma anlarn ve ruhi bir uyum duygu
sunu ancak 1865'lerde iitmeye balyoruz. Sibirya'da ilk kar
latmz ekliyle Dostoyevski'nin sarasnn nemi btnyle
maddidir ve bunun, hapishane hayatnn rn olduunu sy
lemek -1859'da ar'a yazd gibi- btnyle hakkyd.
Fiziki belirtilerin grece salam toprandan kp da, ller
Evi'nin ruhi kaltmn zmlemeye altmzda, kendimizi
soyut kurguya brakmak zorunda kalyoruz. Dostoyevski, ha
yatnn sonuna varmadan, kahramanca bir sofistlikte zihni din
ginlik arad ve buldu. Bu, son romannn doruunda anlatm
n buldu. O da, Dimitri Karamazov gibi "adli bir hata"nm kur
banyd; ama, Dimitri gibi, itham edildii suun ne olduunu
bilmemesine ramen, kendi gnahlar ve yaknlarnn gnahla
r iin hakl olarak ac ekmiti ve bu acnn sonunda "lmden
ykselmiti". Aslnda Dostoyevski, cezasn kabullendii ve y-

68
celttii bu sekinci duruma ancak derece derece bir evrimle var
mt ve hapisten ktktan sonraki on yllk mayalanma dne
minde, paralanm hayatna baktka mutlaka ok deiik d
ncelerin saldrsna uramt. Byle bir su iin byle bir ceza
gren kiinin, su ve gnah arasndaki ya da insanla ilahi ada
let arasndaki ilikiye ait herhangi bir inanc olmas pek zordur.
Dostoyevski'de bakaldr daha derinlere gitti. Sibirya'da yle
insanlara rastlad ki, bu insanlar, kendisi gibi yalnzca devletin
deil, fakat genellikle kabullenilen ahlaki yasalarn da mahkm
ettii sular yznden, cinayet, ehvet, hrszlk sulan yzn
den cezalandrlmlard ve bu insanlar yaptklar iler iin top
lumun geleneklerine bal bir pimanlk ya da vicdan azab duy
mamakla kalmyorlar, fakat hayatn olaan ilikileri iinde, her
kes kadar cesaret, cmertlik, efkat gsteriyorlard. Hapishane,
Dostoyevski'nin imdiye dek duyduu her trl ahlaki deeri
ykt. Toplumun erdem ve ktlk kategorileri artk ahlak iz
gisinin iki zt kutbu gibi grnmyordu; aslnda bunlarn, biri
dierini olanaksz klan eyler olmad bile akt. Dostoyevski
ilk kez ller Evi'nde, yalnzca insan yasasnn deil, fakat ge
nellikle kabul edilen ahlaki deerlerin de yetersizliini grme
yi, iyinin ve ktnn allm tanmlamalarnn snrndan te
de bir gerek aramay rendi. Su ve Ceza'nm ykn olutu
racak olan ahlaki sorunun ilk donuk, belirsiz parlamalarn bu
rada yakalad.
Daha belirsiz bilinalt etkilenmeleri de vard. "Canavarlar
la uraan insan" diye yazyor Nietzsche, "kendisi de cana
var olmamaya dikkat etmelidir ve cehenneme ok baktmz
da, cehennem de sizin ruhunuza bakmaya balar." Dostoyevski
Omsk'daki hapishanede drt yl, insan topluluunun doal ili
kilerinin, ykmllklerinin yasak edildii, toplumun dna
atlm insanlarla, hemen hemen insanlk d bir varolu dze
yine dnm varlklarla birlikte yaad; bedenden ayrlm in
san tutkusunun kaba elerinin kaynat, holand cehen
neme gzn dikip bakt ve cehennem onun ruhuna girdi. Ha
pishaneye girdiinde belki de anormal bir insand; orada ken
dini anormal bir dnyaya uydurmasn rendi ve dar kt-

69
nda, arpklam bak baka bir odaa uyma yeteneini yi
tirmiti. Dostoyevski'nin romanlarnda normal insanlar, hapis
hanede olduu gibi pek azdr. Artk onun dnyasnda normal
boyutlardaki insanlar yaamyordu; canilerin ve ermilerin,
olaanst kt ya da erdemli insanlarn dnyasyd bu. Ha
pishanenin demircisinde zincirleri karldnda ve zgr in
sanlarn dnyasna bir kez daha girdiinde, Dostoyevski otuz
yandayd. Ama yaad deney, bu dnyann grnn
artk onun iin deitirmiti. Byme yllan bitmiti; ama de
has, hapishanenin karanlk glgelerinde ruhunu trmalayan iyi
ve kt sorununa sanatsal bir anlatm bulana dek daha nnde
uzun mayalanma yllan vard.

70
 iKiNCi KiTAP

Mayalanma Yllan
(1855-1865)
 ALTINCI BLM
SRGN VE LK EVLLK

Dostoyevski 1 5 ubat 1854'te hapishaneden ktnda, cezas

nn geri kalann ekmek zere, 7. Sibirya Piyade Taburu'na er
olarak atand. Hayatnn bundan sonraki be yl ayn geire
cei Semipalatinski'ye gnderildi. Buras Mool snrndan pek
uzak olmayan, Krgz bozkrnn hemen yannda, 5.000 nfuslu
bir yerdi. Sosyal olarak Semipalatinski'ye gelmek pek bir ey de
itirmiyordu. Burann sosyetesini oluturan idari memurlar ve
garnizon subaylar mahkum edilmi bir politik suluyla ilgilene
cek insanlar deillerdi. Okuyabilmek asndan ise bu deiiklik,
karanlktan, zayf bir lolua gemekti; Petersburg'daki arkada
larn yolladklann uzun gecikmelerden sonra ele geirme ola
nan saymazsak, kitap ve gazeteler Semipalatinski'de, hapisha
nede olduu kadar azd. Yeniden elde edilen zgrlk duygusu,
ailesiyle ve arkadalaryla haberleme imkann yeniden kazan
mas, askerlik grevinin ilk aylarnn Dostoyevski'ye dayanlr
gelmesine yeterliydi. Semipalatinski'de Petersburg'la hi olmaz
sa aralkl bir haberleme salayabilmiti; postann gidii de, ge
lii de drt hafta sryor ve ok sk, pheci bir sansre u
ruyordu. ten yazlm her mektup, elden gtrebilecek birini
beklemek zorundayd ve bu da ok seyrekti Semipalatinski'den
Michael'e ve ailesinin dier kiilerine yazd mektuplar pek ok
tur ama hepsi de ayn ekilde duygusuzdur.

73
 Dostoyevski'nin yaantsnn bu dnemi zerine en doru
bilgiyi, Kasm 1 854'te Semipalatinski'ye blge savcs olarak
gelen Baron Wrangel'in anlarndan ve mektuplarndan ka
ryoruz. Bu grev, Baronun son grevi olan Dresden Rus Eli
lii'nden ayrlana kadar olaysz sren uzun memuriyetinin ilk
admyd. 1854'te, ortalama bir zekas, ortalamann stnde iyi
tabiat olan gen bir adamd. Blgenin askeri ve idari evresini
deil de, pek bilinmeyen, itibarm yitirmi bir edebiyatnn ar
kadaln ye tutacak kadar zgnle, baz eylere sahip bi
riydi. lkisi yakn dost oldular ve Dostoyevski gnde birka kez
bu yeni arkadan ziyaret etmeye balad.
Maddi kazan Dostoyevski'nin tarafndayd. Baronun yal
nz snrsz misafirperverliinden deil, maddi olanaklarndan
da yararlanyordu. Wrangel onu vali ile tantrd ve sanrz ki,
etkisiyle, Dostoyevski'nin mahkmiyet artlarndaki zorlukla
rn azaltlmasnda katks oldu. Fakat Dostoyevski'nin cokun
tabiatnn en ok arad ve bu yeni arkadanda bulduu, be
yldan beri ilk kez, aclarn, tutkularm, mitlerini dkebilece
i bir srdat. Bu arada, aklm megul eden balca ey, bir sev
gi iiydi. Wrangel gelmeden nce, Isaev adnda bir aile ile ta
nmt. Kan kocann yedi sekiz yalarnda bir de oullan var
d. Adamn Semipalatinski'deki Gmrk Dairesi'nde ufak bir
memuriyeti vard, fakat Dostoyevski'nin gelii srasnda, b
tn ii, iki imekti. lki, sancl bir bbrek hastaln daya
nlr yapyor, ama bir yandan da hastaln geliimini hzlan
dryordu. lsaevler Semipalatinski'de pek itibar grmyorlar
d ve Wrangel, Dostoyevski'nin onlar ziyaret etmesi iin yap
t nerileri reddediyordu. Maria Dimitrievna lsaeve, Baronun
anlarna gre, "gzel, kumral, orta boylu, ok zayf, heyecan
l ve cokun" bir kadnd ve Dostoyevski bu kadna tam anla
myla ak olmu, "btn gnn" evde geirmeye balamt.
Maria Dmitrievna'nn Dostoyevski ile yaad sonucunu kar
mak doaldr.
zellii, gariplii olmayan bir durumdu bu. Kadn iin, ka
bul edilebilen ve belki de yeni olmayan bir oyalanmayd. Mah
kumlarn arasndaki drt yllk yalnzlndan kurtulan Dosto-

74
yevski iin ise byk bir tutkuydu. Bu iki gr, ayrlk der
di kana dek iyi uyuuyordu. 1855 baharnda, Isaev Kuz
netsk'de, 600 kilometre uzaktaki baka bir snr blgesinde i
buldu. Dostoyevski kzd, kprd, alad. Dostunun ne yap
masn istedii belli deildi, ama duygu eylemden daha g
lyd ve hi olmazsa kendininkiler kadar gl duygular bek
liyordu. Maria durumu sakince kabul etmiti. Kuznetsk kas
vetli bir yerdi ama hi olmazsa bir deiiklik olacakt ve rt
besi, maa bir erden ok olmayan, kendine bal ama hasta
bir politik srgnn ekicilii kadarm herhalde orada da bu
labilirdi.
Sevgililer rahatsz edilmeden vedalaabilsinler diye, iyi kalpli
Baron en iyi ampanyasn koca iin harcad. Yolculuk bir ky
arabasyla yaplyordu, Isaev'in kesesi ancak buna msaitti. Ge
ce yola kld. Dostoyevski ve Baron onlarla birka mil geldi
ler. Baron, artk derin uykuya dalm olan Isaev'i kendi araba
sna ald, Dostoyevski br arabaya, Maria'nn yanma gitti. So
nunda arabadan indiler, Dostoyevski'nin zerine iaret koydu
u bir kknar aacnn altnda vedalatlar. Mehtapl bir mays
gecesiydi ve araba, dostunu bilinmeyen bozkrlara gtrrken,
Dostoyevski "sessiz ve dimdik" duruyor, "gzyalar yanakla
rndan akyordu. " Baron elli yl sonra "Hatrlanacak bir gn"
diye yazyor.
Ayrlan sevgililer mektuplatlar. Maria ilk mektubunda s
kntdan, hastalktan ve yalnzlktan sz ediyor, sevgilisini z
yordu. Daha sonraki mektuplarda, kocasna dostluk gsteren,
akll ve cana yakn bir retmene olan balln anlatyordu.
Bu Dostoyevski'yi daha ok zyordu. Bu arada Wrangel, iki
sevgilinin Semipalatinski'yle Kuznetsk arasnda bir yerde bu
lumalarm dzenledi. lki yz millik bir yolculuk yaptlar ama
son anda Maria gelmedi, kocasnn salk durumu nedeniyle
gelemediini bildiren bir mektup gnderdi. Dostoyevski zn
t iinde kalmt.
Gelmeyi nedeni sahte gibi grnyordu; fakat Isaev ger
ekten hastayd ve austosun banda ld. Oluyla yalnz ka
lan dul kadnn durumu hi de i ac deildi. Kocas herhal-

75
de borlar brakmt; baka bir ey brakmad kesindi. Ma
ria'mn babas Astrahan'da retmendi ve bakt kk kzla
n vard. Dostoyevski'nin daha sonralan Marta'mn "iyi bir aile
den olduunu birok kez sylemesine karlk, ailenin Maria'ya
mali bakmdan yardm edecek durumda olmad aka belli.
Astrahan'a geri dnmek szkonusu deildi. Dostoyevski'nin ri
calaryla Wrangel'in yapt cmertlikler acil ihtiyalar kar
lad ve Dostoyevski'nin elindeki ya da arkadalarndan dn
alabildii her ey ayn ama iin kullanld. Fakat bu ilikide
ki birok ey belirsizdir. Dostoyevski ile Marta Dimitrievna ara
snda 1856'da yazldn bildiimiz bir yn mektuptan ancak
bir tanesi kalmtr, Dostoyevski'nin yazd bu mektup da bi
ze pek az ey sylemektedir. Dostoyevski'nin Wrangel'e yazd
mektuplarda Marta'nn szn ettii yerler mrekkeple ka
ralanmtr (belki de ikinci kans tarafndan) ve bunlarn hep
si tam olarak okunamamtr; nemli bir mektuptan da iki say
fa karlmtr. Dostoyevski'nin kz tarafndan yazlan biyog
rafide Marta hakknda birok ayrntl bilgi vardr; fakat bu g
venilmez ve kuvvetli bir dmanlk besleyen kaynaktan alnan
dorulanmam yarglar kabul edilemez. Dostoyevski ile Maria
Dmitrievna arasndaki, gerek evliliklerinden nce gerekse son
raki iliki, herhalde hibir zaman dalmayacak bir belirsizlik
sisi ile evrilmitir.
Wrangel, Ocak 1856'da baka bir i iin Semipalatinski'den
ayrld. Ama mektuplaryla arkadana tler vermeye, yardm
etmeye devam etti. O yl Dostoyevski iin zor bir yld. Marta
Dimitrievna ile mektuplamalar allm kskanlk ve gven
sizlik olaylaryla srd. Baharda, Marta ald bir evlenme tekli
fini yazyor ve ondan fikrini soruyordu. Dostoyevski ldrm
t. Kardeine ve Wrangel'e Maria Dimitrievna'ya mektup yaz
malarm, ar'n yaknda affetme ihtimali olduuna ve Peters
burg'a dndnde onu geindirecek olanaklar bulunduu
na ikna etmeleri iin yalvard. Barnaul'a, komu ehre gitme iz
ni alabildi ve gizlice Kuznetsk'e gitti ("sadece onu grebilmek
iin cezay gze alrdm"), iki gn kald ve bana bir ey gel
meden geri dnd. Dndkten sonra Wrangel'e yle yazyor-

76
du: "Bu iki gn iinde, gemii hatrlad ve kalbi yine bana dn
d." Fakat nemli bir rakip vard; daha nce sz edilen akll,
cana yakn retmendi bu. Ad Vergunov'du, Tomsk'un yerli
siydi. Durumu ok elveriliydi; henz yirmi drt yandayd ve
bu tutkulu, romantik dul iin ekici olduu akt. Fakat evlilik
bir hesap iiydi, bir gn Petersburg'a dnecek, belki de hre
te kavuacak olan daha yal olan gelecek iin daha elle tutulur
eyler teklif ediyordu. Maria Dmitrievna nce karar veremedi.
Dostoyevski'nin beklenmedik ekilde ekimde subay rtbesine
ykselmesi ansn artrm olmal. Dostoyevski, Maria iin gi
ritii abalan oaltt; arkadalarna yazp onlardan, Maria'nn
kocasnn lm zerine maliyeden alaca az bir parann daha
abuk denmesi iin almalar, olu Paul iin, Omsk'daki Si
birya Askeri Okulu'nda bir yer bulmalann rica etti.
Beyaz Geceler'in ve Ezilenler'in kahramanlar gibi kendini
nemsemeyen bir cmertlikle, Vergunov'un "kendisi iin kar
deten daha yakn" olduunu syleyip, onun ilerlemesini sa
lama balamak iin uramaya balad. Sevgisi delice boyutla
ra varmt. Kasmda Michael'e yazd bir mektupta, Maria iin
"yolumun stnde beni bulan, Tann'mn gnderdii melek" di
yor; ayn sralarda Wrangel'e yle yazyordu:

Banz sallamayn, beni yarglamayn, onunla olan ilikime ait

birok eyde akllca hareket etmediimi biliyorum, hemen he
men hi midim yok - ama midim olsun ya da olmasn, benim
iin hepsi bir. Artk hibir ey dnmyorum. Yalnzca onu
grmek, yalnzca onu duymak! Mutsuz bir lgnm. Ak bu ek
liyle bir hastalktr. Bunu duyuyorum. Yolculuk iin borca gir
dim (ikinci bir defa denedim ama ancak Zmiev'e kadar gidebil
dim, daha teye gidemedim). imdi bir daha gideceim; kendi
mi mahvedeceim, fakat buna aldrd yok! Tann ak iin, bu
mektubu kardeime gsterme. Ona kar sonsuz utan duyuyo
rum. Zavall adam, son gelirleriyle bana yardm ediyor, ben de
paray bu ekilde harcyorum.

Dostoyevski'nin kendi lgnln amanszca inceledii an

lardan biridir bu. Yllar sren bir yalnzlktan sonra dnyaya

77
alan kapal kalm bir ruhun ykc tutkularnn, bu tutkula
rn kurban tarafndan, daha canl, daha iten anlatld pek az
grlmtr.
Kuznetsk'e gitmek iin, bu mektupta sz edilen ka, kas
mn sonlarnda gerekleti ve hala kararsz olan Maria'y kara
rn eiine getirdi. lki ay sonra Dostoyevski daha uzun bir izin
alabildi ve evlilik 6 ubat 1857'de Kuznetsk'de kutland. Maria
iin bu, tutkudan ok rahat iin yaplan bir evlilikti. Gen fakat
dostsuz, parasz retmeni semesi mmknd; Dostoyevs
ki'nin kz -geri onun tek bana ne srd eylere inanmak
ok zorsa da- Maria'nn dn gecesine kadar Vergunov'la ya
adn sylyor. Kars ve vey oluyla Semipalatinski'ye d
nerken Dostoyevski, Bamaul'da ok gl bir sara nbeti ge
irdi. Drt gn onu gten dren bu nbet, gerekten saras
olup olmad hakkndaki kukusunu datt ve Maria Dmitri
evna'ya da saral birinin kans olduunu ilk kez gsterdi.
Evlilii elde ettikten sonra, artk iindeki dier bir byk
mitle uramak iin serbestti. Sibirya bozkrlarndaki bu s
resi belli olmayan srgnden kurtulmakt midi. Semipala
tinski'ye geliinden bir yl sonra, Nikola I lmt. Aleksandr
II her yerde, bar ve reformlar getirici olarak karlanm
t ve Sibirya'daki srgnler Paris Ban'nn sonulanmas ya
da ar'n ta giymesi dolaysyla yaplacak bir aff sabrsz
lkla bekliyorlard. Dostoyevski, Sivastopol kahraman Gene
ral Todleben ile bir kez karlam olduunu anmsad; gene
ralin kardei Dostoyevski ile ayn yllarda Mhendislik Aka
demisi'nde okumutu. Her zamanki yardmcs Wrangel bir
mektubu Todleben'e ulatrd. Dostoyevski'nin subay rtbesi
ne ykselmesini salayan da, Todleben'in ar'a etkisiydi. Fa
kat ar'n ltfu daha ileriye gitmedi ve Dostoyevski'nin yazd
-belli bir maksatla yazmt- vatanseverce bir methiye Alek
sandr'a ulaamad. Ancak Ocak 1858'de, grevden ayrlmasna
ve Rusya'ya dnmesine izin istemek iin resmi bir dileke yol
lamasna msaade edildi.
Bir ey belli olmadan bir yl daha geti. 1859'un baharnda,
ilk olarak Petersburg'daki kardeinden, 18 Mart tarihli bir kart-

78
la grevinden ayrlma isteinin kabul edildiini rendi. Dilek
ede, Moskova'ya yerlemeyi istemiti; fakat Moskova'nn 150
kilometre kuzeyinde, Moskova-Petersburg demiryolu zerin
deki Tver'de oturmasna izin veriliyordu. Karar mays ban
da Semipalatinski'ye geldi, formaliteler iki ay srd ve 2 Tem
muz'da Dostoyevski ile kans bir daha dnmemek zere Semi
palatinski'den ayrldlar. Paul lsaev onlara, okulunun bulundu
u Omsk'da katld. Austosun ortalarnda hep birlikte Tver'e
vardlar.
Bu srgn yllarnn edebi rnleri nemsizdir. Semipala
tinski'de zihni bir aba harcamak iin pek az drt vard ve
kendinin de itiraf ettii gibi, Maria Dmitrievna ile olan iliki
leri, onu, baka her eyden mahrum edecek kadar megul edi
yordu. Hemen hemen iki yl sonra yazlm bir mektupta Apol
lon Maikov'a syledii gibi, hapisten "bir byk eser yazmak"
dncesiyle kmt. Semipalatinski'den yazd mektuplarda
yer yer, zerinde alt bir "byk roman" zerine imalara
rastlyoruz ama herhangi bir blmn yazldna dair bir bel
ge bulamyoruz. Bunun, Su ve Ceza'nn ilk msveddesi olduu
yolundaki tahmini de dorulayacak hibir ey yok. Dostoyevs
ki'nin o dnemdeki dnceleri zerine elbette pek az ey bi
liyoruz. Michael'den kendine yollamasn istedii kitaplar ara
snda, Kant'n Salt Akln Eletirisi, Hegel'in Felsefe'nin Tarihi,
Yunan ve Latin tarihilerinin Franszca evirileri, "Ekonomist
ler" , ilk kilise bykleri, Kur'an, bir fizik ders kitab ve Alman
ca szlk vard. Bu denli genel, geni bir liste bizi pek az aydn
latmakta. Aynca bu kitaplarn gerekten eline vard ve okun
duu hakknda hibir fikrimiz yok.
Dostoyevski'nin Sibirya'daki yaantsyla kesin olarak ilgi
si olan kitap, ller Evinden Anlar, Amcamn Ryas ve Ste
panikova Ky btn yapdan arasnda, en basit en az sorun
sal olanlardr. Su ve Ceza'dan balayan byk romanlar dizi
sinin esin kayna olan iyi ve kt sorunu zerinde o zaman
dan dnp dnmediini bilmiyoruz ama bu kitaplarda bu
nun izine rastlamamaktayz. ller Evinden An larn ortaya
k Petersburg'daki arkadalar iin Semipalatinski'de yazma-

79
ya balad notlarda bulunabilir. Ama o zamanlar bunu ya
ynlamay dnmyordu ve elimizdeki ekliyle Anlar herhal
de Dostoyevski, Rusya'ya dnene dek tasarlanmamt. tk al
nan notlarn kitabn son ekline ne kadaryla girdiini tahmin
etmek de olanaksz.
Siyasi srgn olan Dostoyevski'nin yazdklarn yaynla
mas 1 857'ye kadar yasakt. Ayn yln austosunda, Michael,
1849'da hapiste yazlan Bir Kk Kahraman n yaynlanma ii
'

ni yola koydu. Dostoyevski'nin ona epey borcu olmasna ra

men, Kraevski kitap iin iki yz ruble verdi -romanc, bu c
mertlii kabaca ve kurnazca kltmeye abalamtr. Maria
Dmitrievna ile evlenii, akln, bazen iyi bazen kt srp giden
sevda iiyle uramaktan kurtarm ve ayn zamanda mali dert
lerini artrmt. lki ksa roman zerine, Amcamn Ryas ve Ste
panikova Ky zerine almaya balad. Michael'in onun he
sabna yapt uzun pazarlklardan sonra, ikisi de, Avrupa As
ya'sndan dnd gnlerde deiik dergilerde basld. Amca
mn Ryas, kzn yal, bunak bir prensle evlendirmek iin do
laplar kuran bir annenin abalarnn yksyd. Anne pren
si evlenme teklifi yapmaya ikna ediyor, fakat sonunda bakala
r, teklifin bir ryann paras olduuna prensi inandnyorlard.
Ksacas, nemli hibir deeri olmayan bir komediydi bu. Daha
tutkuyla yazlm bir eser olan Stepanikova Ky ise, sahte din
dar bir arlatann, Foma Fomi Opikin'in, kendini, kans l
m, isterik annesiyle birlikte yaayan emekli bir albayn evine
nasl kabul ettirdiini, onlar nasl sert bir ekilde idare ettiini,
zayf ama sevimli albaya ikence yapmaktan, onu aalamak
tan nasl zevk aldn anlatyordu. yk, herkesin hayret ettii
bir olayn (okuyucu da daha az hayret etmiyor) , albayn bu ada
m zorla kap dar etmesinin getii gne kadar bylece srp
gidiyor. Foma Fomi, hi ylmadan, arm ve deimi ola
rak geri geliyor, albay, daha nce kendisinin iyi karlanmayan
iltifatlar ettii gen bir kadnla evlendiriyor ve ev halk zerin
de eskiden ktlk iin kulland kadar gl bir basky iyi
lik iin kullanmaya devam ediyor (aceleye gelmi bir epilogtan,
ok ak olmasa da byle anlyoruz) .

80
 Dostoyevski'nin bu iki yky hangi etkilerin altnda yaz
dn bulup karmak pek kolay deil. Pek az biyografi yaza
n, Maria Dmitrievna'nm onun yaantsnda ya da eserinde her
hangi iyi bir etkisi olduunu sylemitir. Fakat hi olmazsa ev
liliin ilk zamanlan Dostoyevski'ye dnyann ve onun ktlk
lerinin bir defack, bir sorundan ok bir aka olarak ele alnd
bir kaygszlk vermitir. Artk, grnrdeki insan ilikileri
nin psikolojik temellerini derinlemesine incelemiyor, d olay
lan, abartma ve karikatr havas iinde anlatmak onu honut
ediyordu. Tuhaf durumlar ona, karakterin ustalkl incelenme
sinden daha ekici geliyordu. Malzemenin ounun, Semipala
tinski'nin dedikoducu, dar, taral evresinden geldii aktr,
fakat srgne gitmeden nce Petersburg'daki evresini anlat
yla z bakmndan yle byk ayrlklar vardr ki, bu deiik
lii aklamak iin baka bir neden aramalyz. Wrangel'in an
larna gre, Dostoyevski, serbest kaldktan sonra, Gogol' yeni
den okumutu ve ilk eserlerindeki gibi, Amcamn Ryas ve Ste
panihova Ky, ancak Petersburg'a dndkten sonra btny
le geride brakt Gogol'n szckleriyle ve deyiiyle doluydu.
Ama bu, zdeki ve yntemdeki deiiklik iin bir ipucu vermi
yor. Bu Sibirya yklerinde ilemekte olan yeni etki, romanla
rnn ou basllanndan bir iki yl sonra Rusaya evrilen Dic
kens'm etkisi gibi grnyor. kinci elden gelmesinden baka
phelenilecek yan olmayan bir iddiaya gre, Dostoyevski'nin
srgnde okuyabildii kitaplar yalnzca Pichwich Papers ve Da
vid Copperfielcfd. 1 857'de yazd bir mektuptan da, o zaman
larda Dickens' tandn anlyoruz. Eletirmenler, Dostoyevs
ki'nin Sibirya'dan dnnden sonra yazd ilk roman olan,
Ezilenler'deki Neli'nin, dorudan doruya The Old Curiosity
Shop'n sayfalarndan alndn her zaman sylemilerdir; Fo
ma Fomi'in de Uriah Heep ile Mr. Pecksniffden geldii pek az
phe gtrr. Kark olmayan, melodramik kiiler anlatmak,
zmlemeler yerine karikatrler koymak, ktlerin fiziki ola
rak cezalandnl, hi olana olmayan neeli bir sona varan
ani dn -gerek nceki, gerek sonraki Dostoyevski'ye hi uy
gun olmayan btn bu eler, gerek Dickens gelenei iinde-

81
dir. Ve eer, Stepanikova Ky bir baarszlksa, bunun nede
ni Dostoyevski'de gl bir espri yeteneinin pek az olmas ve
Dostoyevski'nin bu roman (bir dereceye kadar Amcamn Rya
s'm da) , dehas kendisininkinden ok deiik olan birinin et
kisi altnda ve onun deyiiyle yazyor olmasyd.
Dostoyevski'nin Tver'de geirdii ay hakknda sylenecek
fazla bir ey yok. Vefal kardei Michael, oraya varndan ksa
bir sre sonra ziyarete geldi; fakat Tver'n salad bu gibi fay
dalar sabrszln azaltmyordu. Kardeine, "burada, Tver'de
oturmama ramen, hlla, dnya yznde bir gezginim" diye ya
zyordu. Wrangel'i de, "Tver'in Semipalatinski'den bin kat k
t" olduuna inandrmaya alyordu. Mektuplan sevgili Pe
tersburg'una dnme tasanlanyla doluydu. General Todleben'e
bir kez daha yazd; yazarken, can skc biri olarak dnl
mekten pek korkuyordu. Sonunda, karar halli verilmeyince,
ar'n kendisine bir dileke yazd. Bakente dn izninden
baka vey olu Paul'un Petersburg'daki eitim kurumlarndan
birine kabul edilmesini de istedii dileke bugne dek saklan
mtr ve ilgin bir belgedir. Btn Ruslarn Byk Hakimi'ne
allm yakla biimi olan klece bir ifade tarz iinde yazl
mt bu dileke ve kanlmaz olarak bugnn okuyucusunda
ho olmayan bir etki yaratmaktadr, fakat itenliinden kuku
lanmak iin hibir neden yoktur. Dostoyevski, iktidarnn ilk
yllarnda Aleksandr ll'nin kiiliine duyulan genel cokunluu
paylayordu ve kardeine yazd mektuplarda, ondan "kutsal
imparator" ve "bizim zerimizde hkm sren aziz varlk" di
ye sz ediyordu. Dileke yle sona eriyordu:

Majesteleri, haklnn ve hakszn zerinde parlayan bir gne

gibisiniz. Daha imdiden halknzn milyonlarcasn mutlu et
tiniz; zavall bir ksz , annesini ve zerinden kstlanmala
nn hala kalkmad, ama u anda btn hayatn lmparator
iin vermeye hazr olan, talihsiz, hasta bir adam mutlu ediniz.

Daha dileke alnmadan lehte bir karar verilmiti. Karar,

Dostoyevski'ye 25 Kasm'da bildirildi. Dostoyevski, araln or
talarnda Tver'den ayrld, kans, vey olu, onlara kalacak yer

82
bulana dek geride kalacaklard. Kardei onu Petersburg lstas
yonu'nda karlad. Kzaklann zincirli mahkmlan uzaa g
trdkleri o souk Noel gecesinin onuncu yldnmnden bir
ka gn ncesiydi.

83
 YEDiNCi BLM
DERGlClUK DENEY

Dostoyevski'nin Petersburg'da olmad on yllk srede

nemli ey olmutu: Krm Sava'nn kaybedilii, Nikola I'in
otuz yllk saltanatnn sona erii ve Petersburg-Berlin De
miryolu'nun al. Bu olaylarn Rus yaantsna derin etki
leri olmutu. Ama hibiri, bakentin d grnn, Dosto
yevski'nin krklarda bildii eklinden fazla deitirmemiti ve
1
Tver'den geliinde, Michael onu istasyonda karladnda, ara-
dan geen on yl yalnzca, inanlmaz bir karabasan olarak g
rlm olabilir.
Dnnden sonraki ilk aylar, ailesini yerletirmekle, tek ge
lir kayna olan eserlerinin toplu bir basksn hazrlamakla ve
eski dostluklarn yenilemekle geti. Politik ve edebi alandaki
bir yn yeniliin arasnda, bir ey deimeden kalmt: Krk
larda olduu gibi, altmta da edebiyatta ciddiye alnmak iste
yen her akll adam, az ya da ok belirli bir inanc ya da eili
mi olan bir gruba yeni bir "ember"e girmek zorundayd. Dos
toyevski'ye ekici gelen grubun ortasnda eski bir tandk olan
Milyukov vard; imdi yeni kurulan Svetoch dergisinin yayn
csyd; grubun yeleri arasnda iki eski arkada daha vard,
Apollon Maikov ve Yanovski ve Dostoyevski daha sonra res
mi biyografisini yazacak olan Strakhov ile ilk kez burada tan-

85
t. O yokken, kardei Michael puro ve sigara imalats olmu
tu; mallaryla birlikte parasz olarak "ufak deerde hediyeler"
datmak dncesini, bu zgn ve kazanl dnceyi ilk kez
bulan da odur. Ama ttn kokusu, genliinin edebi zlemle
rini bastrmamt ve daha yetenekli olan kardeinin dn
kararn verdirtti; fabrikay satmaya ve kendinin yaync, Fyo
dor'un da bayazar olaca yeni bir edebiyat dergisi karmaya
karar verdi. Eyll 1860'ta Vremya (Zaman)'nm bir ilan grl
d ve ilk says, tam vaktinde, Ocak 186l'de kt. Balca e
kicilii, Fyodor'un yeni bir romannn, Ezilenler'in ilk ksmy
d. Geni, duygusal, melodramik bir ykyd bu; imdi yalnz
ca, ilerideki daha iyi eserlerin tadn nceden veriiyle ilgi e
kiyor. Nisanda, geen gz baka bir dergide yaynlanmaya ba
layan ller Evinden Anlar, Vremya da kmaya balad.
' Bun
lar Dostoyevski'nin bereketli zihnini tketmiyordu; hibir za
man, edebiyat dnyasna dnd u anki kadar faal olmam
tr. kt gnden beri Vremya ya edebiyat ve politika zerine
'

srekli yazlar veriyordu. Drt yl dergi iiyle urat, ykc

ln neredeyse btnyle bir yana brakt. Fakat bu devre
zihni geliimi bakmndan ok nemlidir. Hrsl, gen bir radi
kalin, ayn derecede hrsl, ama daha iyi dnd pek syle
nemeyecek bir Ortodoksluk ampiyonu Hoffmann ve Gogol'n
yolundan ustaca giden birinin, Raskolnikov ve Mikin'in yara
tcsna evrimini gryoruz bu devrede.
Dostoyevski 1 848 baharnda tutuklandnda, Rusya'nn
grd en sk sansr altnda dayankl bir ekilde duran
Rus dncesi devrimci cokunun ateli olduu Avrupa'ya
mitle bakyordu. Daha sonraki yllar durumu tersine evir
di. 1848'deki devrimci karklklardan sonra Avrupa abu
cak kar devrime gemiti. 1850'de Herzen, "Avrupa uyumu
yor, Avrupa ld" diye yazyordu ve byk devrimci lider, bu
tmcesinde, daha sonraki otuz ylda Ruslarn -yalnzca radi
kal Ruslarn da deil- pek sk aa vurduklar hayal krk
ln zetliyordu . Ama Avrupa'nn politik dncesi kayt
sz ve atesiz dururken, Rusya uyanmaya balad. Krm Sava
'nn utanc , Nikola I'in yklan devrini lanetlemiti; zgrlk

86
ve ilerleme zerine belirsiz lkler, serflerin serbest brakl
ve sansrn kaldrl gibi somut reformlar konuuluyor
du ve Rusya, Aleksandr II'nin ilk yllarnda, yeni bir reform
ve yenileme ann arifesindeymi gibi grnyordu. Her
zen gibi radikaller, Turgenyev gibi liberaller ve Konstantin gi
bi Slavc tutucular ayn dili kullanarak, Avrupa ile, bu bitkin,
yal adamla, taze gen devin, Rusya'nn kartln ilan edi
yorlard. Krklarn dnen Ruslar mit ve hayranlkla Avru
pa'ya bakyorlard; 1 860'n Rusu ise kendi halknn belki ba
ard eylere deil ama hi olmazsa emellerine ayn duygu
larla bakyordu.
Dostoyevski'nin srgnde bulunduu yllarda, yeni bir d
nce, "halka" ballk dncesi geliti. O gnn Rusya'sn
da halk, kyl demekti. Kylnn yceltilmesi, Moskova'da
Slavclar tarafndan balatlmt. Slavclarn program, salt Rus
olan her eyi, Avrupal ya da Avrupallam her eyin zarar
na yceltmekti ve bu, kyl hayatn anlatan baz nl ykle
rin, Turgenyev'in Bir Avcnn Notlan, Grigorovi'in Anton Go
remyha ve dierlerinin ortaya kyla beslenmiti. Bu akm en
yksek noktasna, Aleksandr ll'nin serfleri serbest brakma ka
raryla vard; aslnda karar 1857'de alnm ama 186l'e kadar
aklanmamt. Gen Tolstoy, ilk yklerinden birinde bu ak
ma katkda bulunuyordu: 1857-58 knda yazlan lm'de
aristokratn strapl lmyle, kylnn basit, dertsiz lve
rii arasndaki kartlk anlatlyordu. Ksa srede kyl moda
oldu ve bu dnce tarz, Sibirya'dan dndnde Dostoyevs
ki'nin dncelerine uygun geldi. nsanlar krklarda lklerini
Fransz kitaplarnda aryorlard, imdi ise yalnzca etraflarna
bakmalar yeterliydi; aradklarn "Rus halknda" buluyorlard.
1860'n Petersburg'unda ateli ve politik sezgisi az birinin hara
retli bir vatanperver olmas kolayd, ayn adamn 1845'te hara
retli bir devrimci olmasnn kolayl gibiydi bu ve Dostoyevski
iki durumda da en kolay yolu seti.
Dildeki bir karklk bu gidie yardm etti. Rusa Narod sz
c, Almanca'daki Volk gibi, bizim "millet" ve "halk" diye ayr
dettiimiz iki anlama birden geliyordu. Dostoyevski, dergilerin-

87
deki yazlarnda, Rus uygarln "milli ruha", "milli ilkelere" da
yandrmakta srar ederken, pekala, "halk ruh"u, "halk ilkeler"i
demek istemi olabilirdi - ve herhalde bunu dediine inanyor
du. imdiden Slavclar tarafndan yaygnlatrlan Narod szc
ve ondan treyen szckler, yalnzca Vremya'mn sayfalarn
da deil, Dostoyevski'nin daha sonraki politik yazlarnda da bir
birlerini drttrp dururlar ve dncenin bu sezilmeyen ka
rkl, genliin demokratik cokunluundan, daha sonraki
gerici milliyetilie arsz gemesine yardmc olur.
Dostoyevski'nin dncelerinin, geri dnnden sonra
ki yllarda geirdii hzl evrimde, Apollon Grigoriev'in etkisi
nin nemli pay vardr. Grigoriev, ok yetenekli ama pek yar
g gc olmayan bir eletirmendi; gc ve zgnl ona Rus
edebiyatnda kk bir yer vermektedir hala. Edebiyat hayatna
krklarda air olarak balamt ve 1850'den 1855'e kadar, Slav
clarla resmen ilikisi olmamakla birlikte, Rus kylsne bal
lk dncesini paylaan ve insanln ahlaki lksn, kyl
nn mit knc d grnnn altnda bulan bir derginin ya
z kurulundayd. Grigoriev Moskova'da, aa snflarn ve ta
ral evrelerin dram yazan olan Ostrovski ile tant ve ona kar
snrsz sevgi duydu. Ostrovski ho, sade biriydi ve oyunlar
bilinli bir eilimden, Slavc ya da baka bir eilimden uzakt;
fakat, sarholuk, kirlilik gibi ufak kusurlarn byk erdemler
le birlikte bulunduu duygusuna, Ruslara zg olan bu duygu
ya kaptrmt kendini. Grigoriev'in eletirilerinin deitirici
altnda Ostrovski, Rus ruhunun Pukin'den sonra gelen tem
silcisi oldu; yaratt karakterlerden biri, Yoksulluk Ayp Deil'in
kahraman Grigoriev tarafndan bir iirle vlmt. Bu iirin
iki dizesi, Rus edebiyatnda yllarca nl olarak kald:
Perian, sarho ve paavralar iinde
Fakat saf Rus ruhuyla beraber

Grigoriev'in etkisi ya da Grigoriev'in yorumlad ekliy

le Ostrovski'nin etkisi, Dostoyevski'nin baz karakterlerin
de izlenebilir ve tam bir anlatmm Su ve Cez:a'daki Marmela
dov'da bulur.
88
 Vremya, 186 l'in balarnda yayna geince, bir ite fazla ka
lamayan, kavgac bir adam olan Grigoriev, dergiye katlma
y teklif etti ve derginin srekli yazan oldu. llk ilanlarda ye
ni derginin program ve politikas aklanmt. Slavclarla, Ba
tclar arasndaki "yerli tartma"ya yukardan bakarak tarafsz
kaldklarn bildirip, iki gr uzlatran ve aan yeni bir sen
tez bulduklarn iddia ediyorlard. Fakat bu zgnlk iddialan
pek inandrc deildi. Byk Petro'nun yapt reformlarn bir
sonucu olarak eitilmi snflarla "halk" arasnda doan ayrlk,
Rus uygarlnn ve Rus kurulularnn ayrc zellii zerine
ileri srlen iddialar, Rus toplumunu ve kltrn "halk"a da
yandrmak gerektii -btn bu dnceler, saysz sonulan
ve dallaryla birlikte, Moskova Slavclarnn on be yldr paza
ra srp durduklar eylerdi. Vremya'da grlen makaleler ite
byleydi. Bunlarn grnne bir tazelik vermek iin yeni bir
isim gerekliydi; bunu da Grigoriev buldu.
Yeni isim Pochva yani Toprak't. Vremya'nn savunduu dok
trinin simgesi Toprak't, Vremya'nn yazarlar kendilerine Poch
veniki yani Topran lnsanlan diyorlard; bundan sonra da by
le anldlar. Soyut bir nitelik vard, Pochvennost yani Topraa
Ballk; bu yalnzca Rus halkna ballk anlamna gelmiyor, ay
n zamanda, kklerin toprakta olmasndan gelen gl, salk
l, yerli olma niteliklerini de belirtiyordu. Hasmlarn zellikle
rini belirten olumsuz szck de Bezpochvennost idi; bu da yal
nzca Rusya'ya ve halka hi aldrmadklarn deil, dncele
rinin havada gezinen, gerekle ve toprakla etkili bir ilikisi ol
mayan eyler olduunu da anlatyordu. Ksacas, szck parlak
bir zeka rnyd. Sovremennik gibi dman dergilerin, Poch
va'nm anlamsz olduunu sylemeleri bounayd. Btn gc,
anlamnn bolluundayd ve o olmasayd, Vremya'nn yaama
s pek zordu. Durumu, bir mizah dergisinin karikatristi iki yl
sonra zetlemiti; rak olarak izilmi Strakhov, yaync Micha
el Dostoyevski'ye yle diyordu: "Dncelerimiz aktarma ola
bilir ama isimlerimiz ne olursa olsun bizimdir."
Yeni derginin eilimleri ksa sre sonra ortaya kt. kin
ci sayda (ubat 186 1 ) Fyodor Dostoyevski'nin sanat kuram

89
zerine bir yazs vard; Dostoyevski burada, iki nl radikal
derginin, Sovremennih ve Otechestvennye Zapishi'nin eletiri
lerine iddetle atyordu. Ayn ylda Grigoriev'in, Slavc oku
lun kurucular olan Khomyakov ve Kireevski'ye vgler diz
dii, onlarn felsefelerini aklad bir yaz dizisi yaynlan
maya balad. Fyodor ve Strakhov yeni grleri cokunluk
la benimsemilerdi. ladam olan Michael daha az etkileni
yordu ve dncelerden ok satla ilgileniyordu, bu durum
dan da endie duyuyordu. Petersburg aydnlan krklarn d
ncelerini unutmamlard ve hala Moskova'y biraz hor g
ryorlard. Slavc sz, kanlmaz olarak, yeni dncele
re ilk sanlanlarm etkisi altndaki Rus gmleklerini, izmele
rini hatrlyordu ve Petersburg, Avrupa'nn demokrasi rne
i olduu inancn yitirmesine ramen, hala Londra terzileri
nin ve Paris apkaclannn geleneklerine bal kalyordu. Da
has, Vremya programnda, Slavclarla Batclar arasnda taraf
sz olduunu aklamt ve Michael'in ihtiyatl dncesine
gre, Slavc ilkelerin aka savunulmas, abonelerin azalma
sna yol aabilirdi. llk sonu, Michael ile Grigoriev arasnda
ki tartma oldu ve Grigoriev her zamanki atlganl ile, Rus
ya'nn en uzak kesi olan Orenburg'a gitti, orada retmen
lik yaparak bir yl kald. Petersburg'a geri dndnde Vrem
ya'da ve ondan sonra kan Epocha'da ara sra yazlar yazd ve
1 864'te gen yata ld. adalarna olan etkisi, kuvvetli ki
iliine dayanr ve bu etki, yazdklarnn nitelii ya da niceli
iyle yeterince llemez.
Bu arada, Dostoyevski'nin durumunun skcl, Vremya'nn
Kasm 1 86 1 saysndaki yazsnda aka grlyordu. Dos
toyevski bu yazda, tutumunu, Moskova'da Konstantin Aksa
kov ve onun Slavc yandalarnn yeni karmaya balad Gn
dergisine aklamaya alyordu. Yaznn tonu saldrgand; fa
kat hemen sonra, sertliin bir dmann sertlii deil de, arka
da olabilecek ama arkadal reddedilen, istenmeyen birinin
sertlii olduu anlalyordu. Slavclann eski bakente ve orta
a geleneklerine ballklar ile hafife alay ediyordu; nk
Dostoyevski tam bir Slavc olduktan sonra bile, yreiyle Pe-

90
tersburg'lu kald, Moskovac olamad. Gn dergisinin bir yaza
rna kzgnlk duyuyordu ve onu (pek doru olmayarak) k
lelik kurumunun "ilahi yarg" olduunu syleyen biri olarak
gsteriyordu; nk Dostoyevski Slavcla dnnn bu ilk
gnlerinde, genliinin gl liberal nyarglarn hala tayor
du. Btn bu eletiriler, sanki yazar tarafszm gibi yaplm
t. Gn'n asl kusuru , "dostlarn tanmamaya olan az rastla
nr yetenei idi." Vremya'dan iyi bir ey kacana inanmyor
du, nk Slavclar, "dncelerinin kalbna, ki bu kalp Mos
kova'da dklmt ve artk deitirilemez, santimi santimi
ne uymayan bir eyi iyi bulmazlard. Yaz kimseyi memnun et
memiti. Slavclan etkilemedi; liberaller ve Batclar ise yaz
y, davalarna hala szde de olsa bal olan birinin ihaneti ola
rak okudular. Sulama haksz deildi; ama Dostoyevski'yi su
lamak gereksizdi. Suu, itensizlik deil, dncelerindeki ka
rklkt; ne balln hangi lde deitirdiini bilebilecek
berrak bir anlay ve belki ne de bunu bile bile, kabul edebile
cek cesareti vard.
1861-62 k Rus dncesi iin nemli bir dnemdi. Serfle
rin serbest braklnn ilan ediliiyle doruk noktasna varan li
beral cokunluk, sallanmaya balamt. Bazlar reformlarn ye
terince ilerlediini, dierleri ise daha yeni baladn sylyor
lard. Partiler iinde her zamanki yeni gruplamalar oluyordu;
eski sol ve onunla birlikte Dostoyevski, az ya da ok hissedi
lir ekilde saa kaymt; zellikle gen kuan kuvvetlendirdi
i utaki gruplar sol tarafta yerlerini almlard. Daha Ortodoks
emberlerde, "yeni insan" ciddi ve muhalif tartmalarn konu
su oluyordu ve bu kiilere, uygun olmayan bir lakap taklm
t: Nihilistler (bu ismi Turgenyev bulmu gibi grnyor). Ka
rklk 1861 gznde Petersburg niversitesi'nde balad:
renciler hkmete kar -bazlarna gre devrimci- propagan
daya balamlard. Hkmet renci rgtlerini kapatarak kar
lk verdi; baz gstericileri Peter-ve-Paul Hapishanesi'ne gn
derdi ve sonunda birkan Sibirya'ya srd. niversite kapatl
mt ve baka ilerden mahrum edilen renciler kkrtc bro
rleri gizlice basp datmaya baladlar.

91
 Vremya, liberal dncelere olan inanlaryla nce renci
lere yaknlk duyuyordu. Ttn ticaretinde reklamcln fay
dalarn renen Michael Dostoyevski, bir byk para sr eti
piirip, votka ve arapla birlikte hapishaneye gtrd, tutuklu
rencilere verdi. Fakat durum kztka, Vremya daha kayt
sz olmaya balad; Dostoyevskiler rktler ve dergi hukmetin
tarafna dnd. Tam zamanyd; Sovremennik silahlarn ortaya
kard, Vremya'y kamakla sulad ve 1862 baharnda sansr
tarafndan belli bir sre iin yayndan menedildi.
Bu politik kargaaln ortasnda, Haziran 1862'de, Dosto
yevski yurtdna ilk gezisini yapmak zere Petersburg'dan ay
rld. Berlin, Dresden ve Cologne'dan geerek Paris'e geldi;
Londra'da sekiz gn kald -lngiltere'ye tek gidiiydi bu-, sr
gnde olan ve o srada Paddington'da, Westboume Terrace'da
oturan Herzen'i ziyaret etti, sonra Paris'e dnd, Cenevre'ye
gitti, orada Strakhov ile karlat. lki arkada, ltalya'ya geti
ler, Torino, Cenova ve Floransa'y ziyaret ettiler. Dostoyevski,
Floransa'dan tek bana geri dnd, austosun sonunda Rus
ya'ya geldi.
tk Avrupa gezisinin romanc zerine brakt etkileri bul
mak bizim iin ok zor, ama bu etkilerin fazla derin olmad
m ararak gryoruz. Bu abuk etkilenebilen gen adam, Av
rupa uygarlnn parlakl karsnda hayranlk duymalyd;
ama o Paris'i (Strakhov byle anlatyor) "ok skc bir ehir",
Cenevre'yi kasvetli ve skc buldu. Torino ona Petersburg'u
hatrlatt, bu belki bir avuntuydu. Strakhov ile birlikte bir haf
ta kald Floransa'da, Victor Hugo'nun daha yeni km olan
Sefiller'inin drt cildini hrsla okudu, baka hibir eye bakma
d. Strakhov bir gn onu Uffizi Galerisi'ne srkledi ama Dos
toyevski biraz sonra bkt ve "Medici Vens' grmeden bra
kp gitti." Dostoyevski'nin maddi eylerde gzlem ve betimle
me yetenei ok azd ve birka ay sonra Vremya'da yaynlama
ya balad Yaz lzlenimleri zerine K Notlan eserlerinin en
duygusuz olanlarnn arasndadr. Okuyucunun aklnda kalan
birka sahneden biri, Londra'daki Haymarket Soka'mn gece
manzarasdr: O devirde bu sokaa sk sk giden fahielerden

92
ve onlarn mterilerinden meydana gelen karmakark bir
kalabalk, gazla aydnlatlm kaldrmlardan sokaa taarken,
bunlarn ortasnda, kadn ve erkek Katolik misyonerler gezi
yor, Franszca ve ngilizce yazlm dini brorler datyorlar.
Herzen'e 16 Temmuz'da yapt ziyareti, gezideki dier olay
dan daha ayrntl olarak biliyoruz. Daha nce bir kez karla
mlard; 1846 gznde, Herzen'in Rusya'dan kesin olarak ay
rlndan ay nce olmutu bu karlama. Dostoyevski'nin,
Belinski ve arkadalaryla arasnn almaya balad dnem
di bu ve Herzen'in onun hakkndaki izlenimi "pek iyi deildi" .
Ama 1862'de gemi unutulabilir, affedilebilirdi. Dostoyevski,
Sibirya'da byk devrimci dava iin ac ekmemi miydi? Ve
o, Herzen'in okumak iin sabrszlk gsterdii ller Evinden
Anlar'n yazan deil miydi? Bu defaki yarg daha cana yakn
d: "Saf, dnceleri ak deil, fakat ho bir insan; Rus halk
na cokuyla inanyor. "
Baz Rus eletirmenleri, zellikle devrimden sonra Dosto
yevski'nin dncelerinin geliiminde, bu byk devrimci li
derin nemli etkisi olduunu ne srmlerdir. Resmi biyog
rafide bile, Yaz izlenimleri zerine K Notlar'nn, Herzen'in
dncelerinin izlerini tad syleniyor. Etkinin ok derin
olduuna inanmak ya da Londra'daki bu karlamann zel
bir nemi olduunu sylemek g. Herzen'in, Rus hkme
tinden nefret ettiini ve Rus halkn sevdiini sylemeye d
kn olduu dorudur; ikinci duygusu birincisinden daha az
somut ve daha az etkin olmasna ramen, Slavc ilkelere kar
bir yaknlk duymasn salyordu. Bir sreden beri Avru
pa'nn rmln en ateli bir Slavcnn bile yapamayaca
biimde yerdii de doruydu. Fakat bunlar o zamann bey
lik dnceleriydi ve Dostoyevski ile anlaabildikleri noktalar
yalnzca yzeyseldi. Gerekte, Herzen de, Dostoyevski de Rus
halk hakknda fazla bir ey bilmiyorlard ve Bat demokratik
kuramlarn bilen Herzen tartmada, ezilmi Rus kylsn,
Rus otokrasisini yermek iin kullanrken, yntemi ve dn
celeri Avrupal deil de Rus olan Dostoyevski, lkletirilmi
kyly, kilisedeki ve devletteki otokratik sistemin btn-

93
nn temeli ve dayana olarak gren Ortodoks dnceye hz
la yaklayordu. Konumann asl arl tabii ki "Rus halk"
zerindeydi ve eer konumaclar, kelimelerden honut ola
caklarna, anlamlarn aratrsalard, "Rus halk"nn tartma
nn bir tarafnda olduu kadar kar tarafnda da ayn rahat
lk ve dorulukla kullanlabileceini greceklerdi belki de. Fa
kat Rus kyls, Westhoume Terrace'daki o temmuz gnn
de, belirsiz, uzak ve olduka inanlmaz olarak grlm olma
l; konuma, balad gibi karlkl memnuniyetle bitti. Yl
lar sonra Dostoyevski yazlarnda, Herzen'in "Rus halk" adna
konuma zelliine serte kar kt. Bu eletiri dorudur, fa
kat eer Herzen cevap verebilecek kadar yaasayd, tu quogue*
ayn derecede doru olurdu.
Dostoyevski, K Notlan'n yazarken, tedbirli davranarak,
Herzen'e yapt ziyareti anlatmaktan saknd. Tedbiri gerek
siz ve faydaszd; Rus siyasi polisinin Londra'da, belki de Her
zen'in arkadalar arasnda, eve gelen pheli kiileri bildirecek
bir ajan vard. Eski bir siyasi mahkum olarak yllarca yetkili
lerin pheli biri gzyle baktklar Dostoyevski'nin ziyareti de
ksa zamanda Petersburg'a bildirildi. Dostoyevski'nin de iin
de olduu, Herzen'i ziyaret edenlere ait polis listesi, Herzen'in
Polonyal bir adamnn eline geti; o da bunu Kolokol adl ga
zetesinde, "hkmetin, yurtdndan dndklerinde tutuklan
malarn emrettii kiilerin listesi" diye yaynlad. Bunun yan
l olduu ortaya kt. Dostoyevski bana bir ey gelmeden Pe
tersburg'a dnd. Yetkililer, Herzen'e yapt ziyarete pek kz
mam olmallar ki, bir dahaki yl dar gitmesine izin verildi.
Fakat bu olay, o gnn Rus hkmetinin ve darda yaayan
Ruslarn, Avrupa'ya yaydklar casusluk ve kar-casusluk an
gstermesi bakmndan ilgintir.
Dostoyevski'nin ilk Avrupa gezisinin yegane dolaysz ede
bi rn daha nce de sz edilen, ilgin olmayan, K Notla
n dizisiydi. Dnmesinden biraz sonra, yine Vremya iin, Deer
siz Bir Macera adl ksa bir yk yazd. Bu, bir daire mdr
nn, insancl grlerle -bunlara kendini doru bulma duygu-

(*) Sezar'n "Sen de mi Bru tus" sznn "Sen de mi" ksm (ev.).

94
su da karyordu- emrindeki memurlardan birinin dn ye
meine gitmeye karar vermesini anlatan yan gln, yan yer
gi bir ykyd. Sonu, eref vermeye gittii insanlar korkut
mas, artmas, skmas ve nihayet sarho olup genellikle b
tn davetlileri ve zellikle gen erkekleri rahatsz etmesi olur.
yk dorudan doruya, Dostoyevski'nin de bir zamanlar ha
raretle inand, liberallerin "insanclk" anlaynn yergisiydi.
Ulu bir eydi bu, ama politika alannda, rzgarn hangi ynde
estiini gsteriyordu. Biim olarak Deersiz Bir Macera, Dosto
yevski'nin, ilk ustas Gogol'n etkisini yanstan yklerinin so
nuncusudur. Bundan sonra bir sene hibir yk yazamamtr.
nndeki aylar, bir dahaki blmde anlatlacak olan duygusal
bir macera ile doludur.
Bu arada bulutlar toplanyordu ve Petersburg'daki bir dergi
nin sorumlu yayncsnn durumu gittike daha skntl olu
yordu. 1863 gznde patlak veren Polonya Ayaklanmas, dier
sonularnn yan sra, Rusya'nn politik dnce alann derin
den sarst. Slavclar, Slav kardelerinin -inanlarna aldrmaz
la varmalarna ve Katolik olmalarna ramen- kanl bir ekil
de bask altnda tutulmasn vicdan azab ekmeden kabul ede
mezlerdi. Liberaller, Polonyallar'n siyasi zgrlk isteklerine
kuramda yaknlk duyuyorlard ve Aleksandr'n Polonya'da uy
gulamaya balad daha yumuak idareyi cokuyla karlam
lard. Ama ne Slavclar ne de liberaller Polonyal asilerin yann
da yer almay gze alamadlar ve ksa bir sallantdan sonra, za
ten pek salam olmayan inanlarndan vazgetiler. Bu, onla
rn bamsz varlklarnn sonu oldu; Slavclar ve eski liberaller,
1863'ten itibaren Ortodoks tutuculara uydular ve kar kma
alan, imdi gittike daha aka bask yaplan ve gittike daha
aka, amalarnda ve zelliklerinde devrim olan radikaller ile
"nihilist"lere kald.
En glleri sarsan karklk, zaten sendeleyen ve rken
Vremya iin ldrcyd. Dostoyevskiler, ihtiyatl davrandlar
ayaklanmann politik yn zerine bir ey sylemediler; ama
nisan saysnda, "ok nemli Bir Sorun" adnda, Strakhov'un
kaleminden km bir yazy imzasz olarak yaynladlar. Strak-

95
hov, Polonya aristokrasisinin gemiteki edebi baanlann an
latyor, Polonya'ya kar sanat ve edebiyatn silahlaryla sava
lmas gerektiini ileri sryor ve Polonya sorununun ancak,
Rus uygarlnn Polonya kltr zerinde stnlk salama
syla zleceini sylyordu. Yaz ilk bakta zararszd ve san
srden geti ama bu izin, mantksz Rus yasasna gre, yaync
y bundan byle sorumluluk tamaktan kurtaramyordu. Kendi
Ortodoksluklann gstermek iin sabrszlanan baz uak ruhlu
basn organlan, "tutun! tutun! " diye barmaya baladlar; de
dikleri.ne gre yaz yalnzca hkmetin politikasn beenmedi
ini gstermekle kalmyor, Polonya kltrnn Rus kltrne
stn olduu inancn da belirtiyordu. Dostoyevskiler'in basl
mak iin hazrladklar zrler ve aklamalar sansr tarafndan
reddedildi; sorun ar'n kendisine gtrld ve Vremya hazi
randa kapatld - geen yl Sovremennik'e yaptklar gibi belli bir
sre yayndan men etme deildi bu, btnyle ve bir daha ka
rlmamak zere kapatlmt.
Dostoyevskiler'i geimlerinden eden bu darbe hi beklen
medii gibi, ok da ezici oldu. Fyodor'un zel hayatndaki bir
buhranla ayn zamana rastgeldi. Aceleyle, pasaportunun yeni
lenmesi iin istekte bulundu ve austosta sevgilisiyle Paris'te
bulutu.
Mali adan, Vremya olduka baarl olmutu. tk yl 2.300
abonesi vard, ikinci yl 4.300 ve nc yl 4.000 olmutu bu
say. 2. 500 sat hemen hemen harcamalar karlyordu, ge
ri kalan da lrard. Fakat kapatlmak, Dostoyevskiler'i metelik
siz brakt ve Fyodor gezi harcamalarm karlayabilmek iin
Muhta Durumdaki Edebiyatlara Yardm Sand'ndan bin
ruble bor ald.

96
 SEKiZiNCi BLM
DOSTLUK YILIARI

Sibirya'dan dndkten sonra geen yllar, en byk romanla

rnn zeminini hazrlayan ve bir dereceye kadar esinini sala
yan ahlaki ve politik grlerin gelimesine, olgunlamasna
yol amakla kalmad; ayn zamanda, ona insan karakterinin giz
li yanlarnn anahtarm veren cinsel deneyler edinmesini sala
d. 1860'n balarnda Dosi:oyevski ile kars bakente yerletik
lerinde, tutku yerini dnceye, dnce de yerini hayal krkl
na brakmt. Bu kadarn biliyoruz. Fakat, beraber olduklar
ilk yllardaki bilinmezlik, Petersburg'a dnmelerinden sonra da
ha da koyulayor. Dostoyevski'nin kznn ileri srd iddia,
Vergunov'un Maria Dmitrievna'nm peinden buraya geldii ve
bir kez daha birlikte yaamaya baladklar, baka gvenilir bir
kantla dorulanmyor. Byle olmu olabilir. Kan koca arasn
da, grnrde bir bozuma olmamas, bu iddiann yanl oldu
unu gstermez; nk Dostoyevski, daha sonra sevgilisinin sa
dakatsizliini nasl ho grd ise, karsnnkini de ho grebilir
di. Dostoyevski'nin o sralar iinde bulundugu ileri radikal ev
relerde nemli bir reti vard; buna gre, evlilik ba ein bi
rine dierinin zgrlklerine karma hakkn vermezdi. Hatta
on yl sonra yazlan Ecinniler'de bile, Dostoyevski'nin kendisin
den birok eyler tayan atov, kars baka birinden gebe ola
rak geldiinde, onu evine kabul edebiliyordu.

97
 Maria Dmitrievna'nn evlilikteki ball tartma gtrr
bir sorundur. Talihsiz kadn, uzun sre gemeden veremden
yataa girdi ve hayatnn geri kalan drt yl srekli hastalkla
geti. Daha Sibirya'da iken izleri grlen sinirlilii hastal ile
birlikte artt. Dostoyevski, kansnn lmnden sonra Wran
gel'e yle yazyor:

Bana snrsz bir sevgisi vard, ben de onu llemeyecek ka

dar seviyordum, fakat birlikte mutlu yaayamadk . . . Birlikte
kesin olarak mutsuz olduumuz halde, ki bu onun garip, p
heci karakterinin, hastalkl imgeleminin sonucuydu, birbiri
mizi sevmeyi nleyemiyorduk, mutsuzluumuz arttka, bir
birimize daha fazla balanyorduk.

1863 baharna kadar Petersburg'da Dostoyevski ile birlikte

yaad ve hayatnn son knda kocas, Moskova'da yatann
bandayd. Fakat, kansnn hatrasn duygusallkla sarmaya
almasna ramen, daha o yllarda Dostoyevski'nin hayatn
da, Maria'nn, bir acma nesnesi olmas dnda bir nemi kal
mamt. tk akn snm ve genliin bedensel dkn
lkleri gibi geip gitmiti.
Dostoyevski'nin Sibirya'dan dnnden hemen sonraki yl
larda yaants belirsiz sylentilerle doludur. Resmi biyografi
de Strakhov 1860'm banda Dostoyevski ile ilk kez karlat
emberi yle anlatyor:

Her trden fiziki arlklara ve anormalliklere hi nem veril

mediini ararak grdm. Ahlaki adan bakldnda an
derecede hassas olan, dncenin en yksek biimlerine ken
dini vermi olan ve kendileri birok bakmdan btn fiziki k
tlklerden uzak olan bu insanlar, yine de, bu eit dzensiz
likleri tam bir hogr ile karlar ve bunlardan, bo zaman
larda yaplmas btnyle uygun olan nemsiz elenceler di
ye sz ederlerdi. Manevi gnahlar iddetle ve dikkatle yarg
lanrd, etin gnahlarna ise hi aldr edilmezdi. Ete tannan
bu garip zgrlk bozucuydu ve baz durumlarda, anmsama
s dehet ve ac verici olan sonulara yol aard.

98
 Dostoyevski'nin Strakhov'un szn ettii ilere katlma
sa bile bu grleri paylatn. . . belirtmek amac olmasay
d, bu satrlarn bir anlam olmazd. Ve sanki bu belirtii g
lendirmek iin, bir sonraki sayfada, Dostoyevski'deki "ikiye
blnme"den, ona, tabiatnn bir yansyla dier yarsnn d
ncelerini ve duygularm yarglama olana veren bu olgudan
sz ediliyor.
Sorun, Strakhov'un bir mektubu yaynlanana dek bylece
kald. Strakhov mektubu 1883 Kasm'nda Tolstoy'a yazmt
ve Tolstoy'un 1910'daki lmnden bir sre sonra yaynland.
Aada bu mektuptan ilgi ekici baz yerleri alyoruz:

Benim Dostoyevski biyografim kukusuz imdiye kadar elini

ze vannur. Ltfen hogrl ilginizi gsterin ona ve ne d
ndnz syleyin. Bu konuda size kendimi amak is
tiyorum. Yazdm srece, iimden ykselen nefretle ura
makla meguldm ve iimdeki bu kt duyguyu bastrmaya
alyordum ... Dostoyevski'yi iyi ya da mutlu bir insan ola
rak gremiyorum. (Bu ikisi aslnda birlikte olur. Hnl, ks
kan, ahlak bozuk bir insand ve btn hayatn, onu acna
cak bir kii yapan, eer bu denli kt niyetli ve bu denli akll
olmasayd, gln yapacak olan sinirli heyecanlanmalar iin
de geirdi . . . )
Pislie kar kuvvetli bir eilimi vard ve bununla vn
yordu. Viskovatov bana onun, kaplcalarda, mrebbiyesi ta
rafndan ona getirilen kk bir kzla cinsel iliki kurduU ile
vndn anlatmt. Btn bunlara, btn hayvanca du
yarlna kar hi zevki olmadna, kadn gzellii ve ekici
liine kar hibir eilimin olmadna dikkat edin. Bu, roman
larnda da grlebilir. Ona en ok benzeyen karakterler, l
ler Evinden Anlar'n kahraman, Su ve Ceza'daki Svidrigailov
ve Ecinniler'deki Stavrogin'dir.

Dostoyevski'nin karakteri zerine yaplan ktlemeler, hak

sz ama bildik bir karikatr olarak kabul edilebilir; fakat Vis
kovatov'a anlatld ileri srlen olay ok pheyle karlan
maldr. Deiik bir sylentiye gre, Dostoyevski gnahndan

99
duyduu pimanlktan tr suunu en byk dman Tur
genyev'e itiraf etmitir. Bu sylenti de, olay daha inanlr yap
mamaktadr. ltham, en azndan kantlanmam olarak grl
melidir. * Mektubun kesin olarak kantlad, drts ne olur-

(*) Yukarda alntlar yaptmz, Strakhov'un Tolstoy'a yazd mektup, Ocak

1925'te Criterion'da yaynland. Dostoyevski zerine yazlm ngilizce ve di
er dillerdeki kitaplarda, gen bir kzla iledii ileri srlen bu su zerine
epeyce sz edilmitir. Fakat bu olayla ilgili kantlan inceleme yoluna hi gi
dilmemitir.
Strakhov'un mektubunda ileri srlen iddia bize nc elden ulamakta
dr. Kasdi bir deitirme varsaymn bir yana koyarsak, drst bir yanl iin
iki ihtimal vardr, Strakhov, Viskovatov'u yanl anlam olabilir ya da (bu da
ha byk ihtimaldir) Viskovatov, Dostoyevski'yi yanl anlam olabilir. D
rst yanl varsaymn bir yana koysak bile, yine de, Dostoyevski'nin itiraf
nn deeri sorunuyla kar karya geliriz. Rastgele bir tanda (nk Visko
vatov daha yakn deildi) byle bir ey itiraf edenin ancak hastalkl denecek
bir zihni durumda olmas gerekir. Dostoyevski bu hastalkl durumunda, ile
dii utan verici bir suu itiraf m etti, yoksa kendine ilemedii utan verici
bir ey mi ykledi? Kesinlikle cevap vermek olanaksz, ama grnte, ikinci
k birincisi kadar mmknd. Yani Strakhov'un szlerinin doruluunu ka
ytsz artsz kabul etsek bile, bir gerekle mi yoksa hastalkl bir kendini su
lama durumuyla m kar karya olduumuza emin olamayz.
Fakat Strakhov'un szlerini baka kantlan da gz nnde tutmadan ka
bul etmemeliyiz. Dostoyevski'nin dul kansnn, Strakhov'un mektubunu du
yar duymaz yaynlad kzgn yalanlamaya da arlk verilmelidir. Yalanlama
sn hibir ciddi kantla dorulamamaktadr ama ok iten olduu aka belli
dir. Dostoyevski hayatnn son on drt yln Anna Grigorievna ile yaam, git
tike daha fazla onun etkisi altna girmi, gittike ona daha fazla balanmtr.
Dostoyevski'nin "kendini tehir etme" ve kendini aalama eilimi nldr
ve kansnn, gemiindeki olaylardan -ne kadar irkin olursa olsun- bilmedi
i er ya da ge kocasnn azndan renmedii pek fazla ey olduu pheli
dir. Zaten, kansna itiraf etmedii eyleri bakasna itiraf ettiine inanmak zor
dur. Anna'nn, ileri srlen iten ve itiraftan btnyle habersiz olmas, bun
larn inanlrln rten kuvvetli bir kanttr.
Fakat daha aydnlatc kantlar da vardr. 1865'lerde Dostoyevski, Madam
Korvin-Krukovskaya'nn evinin devaml ziyaretisiydi ve byk kz Anna ile
evlenmek eilimindeydi (bu olay onuncu blmde anlaulmur) Anna'ya ve
kz kardeine tasarlad romanlardan blmler anlatrd. Bir keresinde, sayg
deer, orta yal, toprak sahibi olan bir kahramannn, yirmi yl nce "sarho
arkadalarnca tevik edilerek, on yanda kk bir kza tecavz ettiini" ha
trlamasyla nasl strap ektiini anlatmt. Dostoyevski'nin tasarlad roma
nn byle bir sahnesini iki gen kza anlatmas allm gre belki artc
gelebilir, fakat anlalan olayn kendi hayatnda gemi bir olay olabilmesi, yal
nz artc deil, inanlmazdr da.
Bu olayn uydurma olduu gr, Dostoyevski'nin daha sonra bu motiften
yararland gerekesiyle desteklenebilir. Bu motif ilk kez, 1866'da yazlan Su
ve Ceza'da ortaya kar. Svidrigailov son gecesinde otelde grd bir kabus-

1 00
sa olsun, Strakhov'un acl ve hncdr ve bu da resmi biyog
rafide evvelce aktardmz imalarn inanlrln azaltmakta
dr. Freud ve Jung'in daha sonraki retileriyle paylau, eh
vete kar bir ilgiyi gsterecek yeterince belirti Dostoyevski'nin
sonraki yazlarnda grlr; ama eldeki bilgiler onun cinsi ili
kilere olan dknl konusunda bir yargya varmak iin ye
terli deildir.
Dostoyevski'nin hayatnn bu sralarna rastlayan ve ayrn
tlar ile izleyebileceimiz bir sevgi ilikisi vardr. Ve bu olay
ilk kez on yl nce aa km, o gnden bu yana da yaan
tsndaki btn dier olaylardan daha ok ilgi ekmitir. Eyll
186l'de Vremya'da Apollinaria (ya da ksaca Polina) Suslova
adnda gen bir niversite rencisinin bir yks yaynland.
Ve sanrz Dostoyevski bu kzla ilk kez bu olay dolaysyla ta
nt. Fakat yakn dostluklar daha o sralarda balamam gibi
grnyor. Bildiimiz gibi Dostoyevski 1862 yazn Avrupa'da
geirmiti; tutkulu bir gnl macerasnn en ateli gnlerinde,
aydan fazla bir sre iin Petersburg'dan ayrlmas pek olacak
i deil. Grne gre bu gizli sevime, 1 862-63 knda, Dos
toyevski'nin ilk d gezisinden sonra, Vremya'nn son aylarn
da balam olmal. Bu ilikiyi Maria Dmitrievna'dan saklamak
iin aba harcand, fakat Maria'nm kz kardei, Varvara Kons-

ta, kendi yatana uyumas iin yatrd ve baklar, hareketleri daha imdi
den batan karc ve ehvetli olan be yandaki kk bir kz dler. Fakat,
Dostoyevski'nin sonunda bu motifi gelitirdii karakter Stavrogin'dir. Ecinni
lerin baslan eklinde deil elbette; unk Stavrogin'in suunu itiraf ettii b
lmler, Katkov tarafndan Russky Vestnik'in saygdeer sayfalarna yakmad
gerekesiyle geri evrilmiti ve bu blmler 1922'ye kadar baslmad. Stav
rogin'in kurban "on iki yandayd". ilgin bir ayrnt da, anlatcnn itirafn
yksn aktarmadan nce, bunun Stavrogin'in sadece bir kabadayl olabi
leceini sylemesidir.
Bu itirafn doru olmadn, yani btnyle uydurma, dzme olduunu
iddia etmiyorum, bunun iin kantlar da gstermiyorum. Herhalde gerek iki
si arasnda bir yerdedir.
Bu blmlerin konusu, Dostoyevski'nin birok dostu ve tand tarafndan
biliniyor olmalyd. Bunu kendisi, Madame Korvin-Krukovskaya'nn salonun
dan baka yerlerde de anlatmt muhakkak. Bu yadsy kantlamak imkan
szdr, ama Strakhov'un ve bakalarnn ortaya yaydklar sylentinin temeli
nin, yegane temelinin, Ecinnilerin bu baslmam blmleri ve bunlarn zeri
ne kurulan ykler olduu varsaymn destekleyecek birok ey vardr.

101
tant durumu biliyordu ve bu Dostoyevski ile olan dosta iliki
lerine etki yapmad.
Bu konudaki bilgimizin balca kayna, Sus)ova'nn ok i
ten yazlm gncesidir. Austos 1 863'te balayan gnce, bu
ilikinin nceki aamalarn biraz aydnlatmaktadr. Eer ister
sek, kendisinden neredeyse yirmi ya byk, tecrbeli bir ada
mn kt eylere altrd masum bir kz hayal edebiliriz; ya
da edebi nne ak olan uh bir kadn tarafndan evlilikteki er
demli yolundan saptrlan, abuk etkilenen bir adam hayal ede
biliriz. Her ikisi de dnlmtr; fakat ikisi de gerekten ok
bunu dnenin imgelemine dayanr. Bu ekici basitlemele
rin, karmak insan ilikilerini anlamaya pek az faydas vardr.
Suslova'nn ilk macerasyd bu -szlerinden kukulanmak iin
hibir neden yok-; bundan tr genel yaknlk ondan yana
olacaktr. Ama gnceyi okuyan hi kimse, Dostoyevski'yi so
uk ve hesapl bir ahlaksz olarak gremez ve Suslova'nn tabi
atnn uh ve ehvetli olduundan phelenemez -nk Sus
lova srekli olarak, erkein arzusunu, onu tatmin etmeye hi
niyeti yokken bile, artrdn anlatmaktadr. tlikisinin balan
gc hala kesin olarak bilinmemektedir. Fakat, daha sonrala
n, hassas, ocuka ve gln olan Dostoyevski'dir ve Suslova
kendini baarl bir arsz, sevimli bir kz olarak gstermektedir.
lkisi, 1863 yaznda birlikte Fransa'y ve ltalya'y gezmeyi d
nyorlard. Fakat Dostoyevski'nin gidii beklenmeyen bir
ka nedenle ertelendi. Moskova'nn havas sala iyi deildi ve
kansn Moskova'nn dna, bir tara ehri olan Vladimir'e g
trmesi gerekiyordu; gezi harcamalan iin, Muhta Durumda
ki Edebiyatlara Yardm Sand'ndan bir kez daha bor alma
s gerekiyordu ve pasaportunun yenilenmesinde zorluklar, ge
cikmeler olmutu. Suslova haziranda yalnz bana Paris'e hare
ket etti, Dostoyevski ancak austosun ortalarnda yola kabildi.
Ama yine de pek acele ettii yoktu; Wiesbaden'de drt gn ka
lp ruletten S.000 frank kazand. Baka biri olsayd, sevgilisine
olan tutkusuyla, kumara olan tutkusunun kartln, bu duru
mun yaratt tehlikeyi dnrd. Dostoyevski iin genellikle,
ona en yakn olan tutku stn geliyordu.

102
 Dostoyevski 27 Austos'ta Paris'e vard, Suslova'nn kald
pansiyona bir not gnderdi ve Suslova hemen cevabn yolla
d. Gncesinde yazdna gre, Dostoyevski'nin beklenen gel
me tarihinden bir hafta nce hazrlamt bu cevab. yle di
yordu mektupta:

ok ge geldin. Ksa bir sre nce seninle birlikte ltalya'ya git

meyi hayal ediyordum, hatta Italyanca renmeye balam
tm; fakat birka gnde her ey deiti. Bana, kalbimi abucak
vermek,,yeteneim olmadn sylerdin; onu bir hafta iin
de verdim; ilk annda hi direnmeden, karlnda sevilme
inanc ve neredeyse midi olmadan verdim. Bana ilk kapld
n zaman sana gcenmekle haklydm. Seni knadm san
ma; yalnzca beni bilmediini ve benim de kendimi bilmedii
mi sylemek istiyorum. Elveda sevgili dostum.

Seni grmek isterdim, fakat bunun sonucu ne olabilir? Se

ninle Rusya hakknda konumay ok isterdim.
Daha bu mektup eline gemeden, Dostoyevski, Suslova'ya
gelmek zere yola kmt ve bu biimsiz aklamann artk
yz yze yaplmas gerekiyordu . Bu Dostoyevski'nin hayatnn
ac bir andr. Aralarndaki konuma, buraya alnacak denli il
gintir ve Suslova'nn gncesinin zelliklerini gstermesi bak
mndan iyi bir rnektir.

"O mektubu alnca gelmeyeceini sanmtm" dedim.

"Ne mektubu?"
"Paris'e gelmemeni sylediim mektup. "
"Niye gelmeyeyim? "
"nk ok geti."
Ba nne dt.
"Her eyi bilmeliyim. Bir yere gidelim ve bana anlat,
yoksa leceim. "
(Bir arabayla Dostoyevski'nin kald odaya giderler.)
Odaya girdiimizde, ayaklarma kapand, dizlerime
sarlyor, skyordu. Alayarak bard:
"Seni yitirdim, biliyordum bunu."

1 03
 Kendini yattrp kim olduunu sordu. . .
"Herhalde gen v e yakkldr, iyi konuuyordur.
Ama benimki gibi bir kalbi hibir zaman bulamaya
caksn."
Uzun bir sre cevap vermedim.
"Kendini ona btnyle mi verdin?"
"Sorma. Doru deil. . . "
Ona bu adam ok sevdiimi anlattm.
"Mutlu musun?"
"Hayr."
"Seviyorsun ve mutlu deilsin. Bu nasl olur?"
"O beni sevmiyor."
"Seni sevmiyor ! " diye bard. zntlymcesine
elleriyle kafasn tutuyordu; "Fakat sen onu bir kle gibi
seviyorsun ! Syle, bilmem gerek. Onun peinden dn
yann sonuna kadar gideceksin."
"Hayr" dedim, "ehrin dna gideceim" ve alama
ya baladm.

Rakibi gen bir spanyoldu. Doktor ya da tp rencisiydi.

Suslova gncesinde onu "Salvador" diye ya da baka deiik
isimlerle anmaktadr. Aralarndaki sevda ilikisi ancak birka
haftalkt; fakat hayatnda ilk ve belki de son defa olarak, Sus
lova kendisi bkmadan, bir adamn kendinden bkmasna izin
vermiti. Dostoyevski'nin gelii, lspanyol'un bu komediye karar
verdii ana rastgelmiti. Eskimi bir yola bavurup, bir arkada
yla sevgilisine mektup yollad, tifs olduunu syledi. Suslova
znt iindeydi, Dostoyevski, "bu iklimde ve Parisli doktor
larla" hastaln tehlikeli olmadna inandrd onu. Mevcut du
rumda gerekten de tehlikeli deildi; iki gn sonra Polina Sal
vador'a Sorbon Soka'nda rastlad. Aralarndaki konuma k
sa ve zorlamaylayd. Polina eve geldiinde isteri nbeti geirdi
ve sonra itenlikle yazd gibi, kendini "ok iyi" hissetti. br
gn saat yedide Dostoyevski'nin yanna gitti.
Dostoyevski durumu, eletirmeyi olanaksz klan belli bir
hogryle ve doru szllkle ele ald.

1 04
 Fyodor, btn meseleyi ele almann gereksiz olduunu syle
di; elbette kendimi kirletmitim ama bu bir rastlantyd. Salva
dor sevgiliye ihtiyac olan gen bir adamd, ben kmtm or
taya ve o da frsat yakalamt. Niye olmasn? Gzel bir kadn
btn istekleri doyuruyor.

Konumann sonucu, Dostoyevski'nin, tasarlanan talya ge

zilerini yapmalar nerisini Suslova'nn kabul etmesi oldu, fa
kat "iki karde gibi" yapacaklard bu geziyi. Eylln ilk gn
lerinde yolaktlar. Kt bir drtye boyun eip Baden'den
dolatlar. Orada, rulet masasnn ekicilii ve Dostoyevs
ki'nin Wiesbaden'de kefettii sisteme olan inanc 3.000 fran
ka mal oldu. Bu hemen hemen cebindeki btn parayd. Wies
baden'deki kazancndan nemli bir ksmn, kansnn ve vey
olunun ihtiyalarn gidermesi iin Petersburg'daki Varvara
Konstant'a gndermiti. Yapabilecei tek ey Varvara'ya yazp,
Maria Dmitrievna'ya giden paradan 100 rublesini alkoymasn,
bu sorumsuz iftin bir sonraki duraklar olan Torino'ya gn
dermesini istemekti.
Suslova'nn gncesinden Baden'de geen baka bir sahneyi
alabiliriz. Buna bir ey eklemek gereksiz:

Saat onda ay iiyorduk. O gn yorgundum, ay bitir

.
diimde yataa uzandm ve Fyodor'a gelip daha yak
na oturmasn syledim. Rahat hissediyordum kendi
mi. Elini aldm ve uzun sre ellerimin arasnda tuttum . . .
Ona Paris'te haksz v e gaddarca davrandm, yal
nz kendimi dnyor gibi grndm, oysa onu da
gerekten dndm, ama duygularn incitmekten
korktuumdan bir ey syleyemediimi anlattm. Bir
denbire gitmek iin ayaa kalkt, fakat yatan nn
de duran ayakkablarma arpt, aceleyle dnd oturdu.
"Nereye gidiyorsun?" diye sordum.
"Pencereyi kapatmaya. "
"stiyorsan kapat yleyse."
"nemli deil, u anda bana ne olduunu bilmiyor
sun." Bunu garip bir ifadeyle sylemiti.

105
 "Nedir?" dedim, olduka karm yzne baktm.
"Ayan pmek istedim."
"Niye? " dedim, ok arm ve adeta korkmutum,
ayaklarm yukar ektim.
"stedim ve karar verdim. . . "
Soyunup uyumay dnerek, kadnn fincanlar al
maya gelip gelmeyeceini sordum. Gelmeyeceini sy
ledi. Sonra yle bakt ki rahatsz oldum, bunu syledim
ona."
Garip bir glmsemeyle, "Ben de rahatsz hissediyor
dum kendimi" dedi.
Yzm yastn iine sakladm. Sonra kadnn gelip
gelmeyeceini yeniden sordum ve o da yine gelmeyece
ini syledi.
"yleyse odana git" dedim, "uyumak istiyorum . . . "
Kapnn mandaln indirmeden kt ve birazdan odamn
penceresini kapamak bahanesiyle geri geldi. Yanma ge
lip, soyunmam iin steledi.
"Evet soyunacam" dedim, onun kmasn bekliyor
gibi yapyordum.
Dar kt, bir bahaneyle yine geri geldi, sonunda d
ar kt ve kapnn mandaln indirdi.
Bugn, dn geceden sz etti ve sarho olduunu sy
ledi. Sonra byle canm skmasnn benim houma git
meyeceini syledi. Benim iin nemli olmadn sy
ledim, fakat bu konuda konumaktan kandm, by
lece ona ne mit veriyor ne de midini btnyle kay
betmesine yol ayordum. ok haylazca glmsediimi,
onu mutlaka budala olarak grdm, kendi budalal
nn farknda olduunu, fakat bunun bilinsizce oldu
unu syledi.

Gezinin anlatl, bu duygusal kanklklann ve daha basit

ama ayn derecede rahatsz edici mali skntlarn arasna dal
mtr. Ceplerinde kalan 1 20 frankla Baden'den ayrldlar. Ce
nevre'ye gittiler. Dostoyevski Cenevre'de saatini rehine verdi,

1 06
ellerine geen parayla Torino'ya gittiler. Burada sabrszca bir
bekleyi iinde bir hafta geirdiler. Suslova bir yzn re
hin verdi; meteliksiz olduklarn ortaya karacak bir otel he
sap pusulasnn gelmesini her gn korkuyla beklediler. Da
ha geen yl Dostoyevski'ye Petersburg'u hatrlatan ehir im
di "u pis Torino" olmutu. 20 Eyll'de beklenen yardm geldi.
Varvara Konstant 100 ruble, Michael de daha byk bir mik
tar yollamt. Dostoyevski hibir zaman kat yrekli olmamt
ve kansna gnderdii hediyenin geri alnmas, ac bir piman
la yol at. Hibir ey yapamazd, sevgilisiyle gezisini brak
mas dnlemezdi. Fakat, o anda kendisine hibir eye mal
olmayan cmerte bir davranla huzursuz vicdann yattr
d. Varvara'ya bir kez daha yazp, kardeine kendi hesabna 75
ruble dn vermesini rica etti ve br gn, Suslova ile birlik
te Torino'dan ayrldlar.
Cenova'ya geip Roma'ya giden bir vapura bindiler. Dos
toyevski'nin Roma'ya yapt tek ziyaretti bu , fakat ne ken
disi, ne de Suslova bize izlenimlerini brakmadlar. Herhan
gi bir turistinkinden daha deiik eylerle meguld kafala
r. Baden' dekine benzeyen ve onun gibi sonusuz olan cokun
bir geceyans daha geirdiler. Para derdi Dostoyevski'yi yine
dndrmeye balad. Suslova pahal bir yol arkadayd ve
eldeki parann Suslova'y Paris'e, onu da Petersburg'a gtr
meye yetmeyecei aka belli idi. Aileden alabilecekleri kre
di sonuna kadar kullanlmt ama edebi kredi daha duruyor
du. Eylln son gnnde arkada Strakhov'a mektup yazp,
bundan sonraki romann, Petersburg'un ikinci snf denebile
cek dergilerinden birinin yayncs olan Boborykin'e teklif et
mesini istedi. stedii tek art, 300 rublelik fiyatn derhal na
kit olarak denmesiydi. Garip bir vnmeyle yle yazyordu:
"insancklar dnda, nceden para almadan hayatmda hibir
kitap yazmadm Boborykin'e syle." Mektupta Strakhov'a
ksaca anlatld ekliyle tasarlanan yknn konusunu ge
zide bandan geen maceralar aklna getirmiti; yk , so
nunda Kumarbaz ismiyle yl sonra yazld - fakat Bobory
kin iin deil.

1 07
 Roma'dan Napoli'ye gittiler, buradan vapurla Cenova'ya hare
ket ettiler. Vapurda Herzen ie olu Alexandr'a rastladlar. Dos
toyevski, Herzen ile politika zerine konuurken, Suslova gen
adamla, ancak Herzenler Leghom'da vapurdan inince son bulan
hafif bir flrte balad. Dostoyevski'nin kskanl gen Herzen'e
syledii vc olmayan szlerde bir k noktas buldu. Tori
no'da (artk ekimin ortalaryd) Dostoyevski, Boborykin'in yol
lad 300 rubleyi kendini bekler buldu. Fakat hayaunn bu d
neminde Dostoyevski iin para kar koyamad bir ayartcyd
ve Petersburg'a dneceine -dnmesi gecikmiti- doru Ham
burg'a gitti. Suslova yolda ondan ayrld, 22 Ekim'de Paris'e gel
di ve be gn sonra Dostoyevski'den bir mektup ald. Dostoyevs
ki her eyini kaybettiini sylyor, Rusya'ya dnebilmesi iin pa
ra yollamasn istiyordu. Ruslarn cmert olmama kusurlar yok
tur; Polina'nn ilk aklna gelen saatini ve zincirini rehine brak
makt, fakat sonra Paris'teki arkadalarndan dn para bulup
yollad. Bu iyilik, vicdan azabn azaltm olabilir; gncesinin da
ha nceki bir blmnde, Dostoyevski'nin onun iin yapt b
tn eylerin "karln hibir ekilde veremediini" yazyordu.
Dostoyevski ile Suslova hemen hemen iki yl birbirlerini gr
mediler ve Wiesbaden'de 1865'te birlikte geirdikleri birka
gn dnda, dostluklar yenilenmedi. Balca bilgimizin Fran
sa-talya maceras zerine olduu bu iliki, Dostoyevski'nin bi
yografisinin yan zlm bir paras olarak kalyor. Daha son
raki karlkl knamalarda, Suslova birka kere, Dostoyevski'yi
hayatna zorla girmekle sular. Suslova, Dostoyevski'yi all
m bir ayartc olarak grmeye ve ahlaki bir stnlk, incinmi
bir masumluk taslamaya balad. "lki yl nce ne olduumu ha
trladmda" diye yazyor Aralk 1864'te gncesinde, "Dosto
yevski'den nefret etmeye baladm; inancm ilk ldren oydu."
Dostoyevski'nin karan, ki bunu da Suslova'nn gncesine bor
luyuz, herhalde daha ustacadr:

Kendini bir zamanlar bana vermi olduundan, beni affede

miyorsun ve bunun intikamn alyorsun; bu, kadnlarn zel
liidir.

1 08
 Dostoyevski'nin, sevgilisinin psikolojisi hakkndaki tehi
si byle kald. Kumarbaz'la balayarak, daha sonraki romanla
rnda, sevgilisine iddetli bir mutluluk an veren ve daha son
ra kendi zayfln affedemeyerek, ondan ve kendisinden bu
nun intikamn alan kadn tipini birka kez izmitir. Suslova
ile olan ilikileri zerine yapt bu tehis tarihsel olarak doru
ya da yanl olsun, Dostoyevski'nin romanlannda gelecek ku
aklar iin b lece kalmtr. Nefret ve sevginin kanm -Sus
J
lova'nn Dostoyevski'ye olan son zmlemedeki tutumunun
bu forml- Dostoyevski'nin insan psikolojisi zerindeki ince
lemelerinde nemli bir e olmutur.
Dostoyevski'nin bu yazki deneylerini yk yoluyla anlatma
ya balamas yl sonra gerekleti. Kumarbaz'm hibir oku
yucusu, onun otobiyografik zelliinden kukulanamaz. Ki
tabn aalanan kahraman 1863'teki Dostoyevski'dir; kadn
kahraman ise (onun ismi de Polina'dr) lkletirilmi bir Sus
lova'dr; De Grieux adl Fransz, Suslova'nn spanyol sevgilisi
nin karikatrdr ve grn pek parlak olan Franszn, Rus
kzlan zerindeki amaz ekiciliinden romann ayn yerin
de srarla sz edilmesi de, Suslova'nn aldatnn acln yan
stmaktadr. Bu yzden, Dostoyevski'nin Suslova'ya olan tut
kusunu ve bunun daha sonraki sanat yaratmlarna olan etki
sini incelerken, Kumarbaz'm tanklna bavurmak pek yanl
bir ey deildir.
Dostoyevski'nin anlayna gre, Suslova'nn karakterinin
ana noktas zorbalkt. "Apollinaria byk bir bencildir" diye
yazyor Suslova'nm kardeine daha sonra, "bencillii ve kendi
ni sevmesi muazzamdr. Bakalarndan her eyi ister ve kendi
sinde bakalanna kar en kk bir ykmllk grmez." Ku
marbazn kahraman Polina'ya yle demektedir: "Erkek tabia
t despottur ve ac ektirmeyi sever; sen bunu dehetli seviyor
sun." Gncesinde, Suslova'nm zorba tabiatn kantlayacak bir
dzine yer gsterilebilir ve daha sonra evlendii eletirmen Ro
zanov, onu Catherine de Medici ile kyaslamtr.
Eer Suslova ak, zorbalk ve gaddarlk iin sadistik bir tut
ku olarak yorumluyorsa, Dostoyevski de ak, bir ac ekme

109
tutkusu, Suslova'nm elinde aka katlanmaktan alman bir se
vin -buna bugn mazoizm demek gerekiyor- olarak anlyor
du. Fakat kendi asndan duyulan bu sevin, sevgilisinin ac
sndan duyulan ayn derecedeki tutkulu sevinle -bu acnn
onun tarafndan deil de, bakas tarafndan verilmesine ra
men- karln buluyordu. Gerek Dostoyevski, gerekse Ku
marbaz'n kahraman, baarl rakiplerinin sevgililerine verdik
leri acyla lerinin alndn hissediyorlard. Dostoyevski'nin
hrsl szlerini daha nce almtk:
Sen onu bir kle gibi seviyorsun! Syle, bilmem gerek. Doru
deil mi, onun peinden dnyann sonuna kadar gideceksin?

Ve bunun yanna Kumarbaz'dan, bu szlerin karl olan

pasaj koyabiliriz:
Miss Polina onun klesidir. . . Kadnlar byledir; en gururlusu,
en dkn bir kle oluverir.

Zorbasnn aalamasndan ald kendine ac ektirme zev

kinin Dostoyevski'nin tabiatn tatmin etmeye yeterli olduun
dan phelenilebilir. Alt ay sonra Yeraltndan Notlar'da ortaya
kan, bir orospuya yaplan eziyeti anlatan yk, Suslova'nn
elinden ektii aclar iin baka biri yoluyla alnan intikamn
deiik bir eklinin edebi anlatm olarak grnmektedir.
Daha nce bilinmeyen bir macerann geen on ylda ayrn
tlaryla ortaya kmas, eletirmenleri Suslova'da, Dostoyevs
ki'nin daha sonraki romanlarnda gze arpan neredeyse b
tn kadn karakterlerin kkenini aramaya yneltmitir. Bu id
diay kabul etmek gtr. Bu nvana en yakn adaylar olan,
Budala'daki Nastasya Filipovna ve Karamazov Kardeler'de
ki Grushenka bile, Suslova'nn tabiatnda olmayan bir asilie
ve cmertlie -Suslova'da yalnz para cmertlii vard- sahip
tirler; zaten daha sonra da greceimiz gibi, Nastasya Filipov
na'nn baka bir modeli vardr. Suslova'mn Dostoyevski'nin
hayatndaki ve sanatndaki etkisi, abartmaya gerek kalmaya
cak drecede nemli ve belirlidir. Dostoyevski'ye, nefretin sev
giyle ne denli yakn bir ekilde birarada, birbiriyle karm bir
110
durumda bulunabileceini ilk kez Suslova gstermitir. Suslo
va ona, ac ektirme arzusuyla ac ekme arzusunu, sadizmle
mazoizmi, cinsel drtnn almak belirimleri olarak gster
mitir. Dostoyevski ondan, kendini aalama ve kendini al
altmann, zorbalk ve gaddarln kart yzleri olduunu ve
hastalkl gururun sonucunda olduu kadar, birincide de ken
dini ortaya koyacan rendi. Dostoyevski'den baka yazar
lar da antitelerin zld ve kartlklarn tek ey haline
geldii insan yreinin gizli yerlerini aratrmlardr. Fakat
hibiri ondan daha derine gidememiti ve eer bildiklerimiz
bizi yanltmyorsa, bu belirsiz gizlilikleri onun keskin anlay
nne ilk kez aka seren Suslova ile olan ilikisidir.

111
 DOKUZUNCU BLM
ACI YILIARI

Rus Ekimi'nin sonuna varmadan Dostoyevski, Petersburg'a gel

di. Kansyla Vladimir'de bulutu ve kasmn ortalarnda birlik
te Moskova'ya geldiler. Burada, Maria Dmitrievna lme ya
va yava yaklaarak btn k yatt, ilerlemi veremin bilinen
aamalarndan geti -dermanszlk, sinirlilik ve lgnca ackl
iyimserlik. Dostoyevski, Petersburg'a yapt birka ksa ziya
ret dnda, nce yalnz, sonra da karsnn kz kardeiyle bir
likte onun yannda kald. Bir zamanlar sevdii bir kadna bt
nyle ilgisiz kalmak onun tabiatna uygun deildi. Daha iyi bir
insan, daha az sabrl olabilirdi; daha masum bir koca, kendi
ni hi sevmeyen ve kendinin de uzun bir sredir sevmedii bi
rine kar daha az efkatli olabilirdi. Fakat, gnah ilemek, pi
manlk duymadan gnah ilemek yetenei, beraberinde, kendi
ne kar snrsz bir gnahlar affetme yeteneini de tayordu.
Kansnn ona yapt hakszlklar, onun kansna yapt hak
szlklar, kansnn ve kendisinin karakterindeki kusurlar unu
tulmutu ve onda yalnzca, saf acmann yumuakl kalmt;
abucak gelip geen, stn erdem ya da iyilik duygusunun bile
bozamad bir acmayd bu.
Annesi Moskova'da hasta yatanda yatarken, Paul lsaev, Pe
tersburg'da almalan ve zevkleriyle meguld. Soyunda, ka
rakterinin kararl olacam vaat eden bir ey yoktu ve hog-

113
ryle yetitirilii, onu, bir aylan, bir haylazn zevkli alkan
lklan iine itmiti. Semipalatinsk'de, on yandaki kvrck sa
l ocuk "budala gibi grnp, renmekten katnda" ona
pek dkn olan vey babas bu durumu "doal" karlyordu.
On alt yanda ayn ekilde davrandnda, bunu eskisi gibi ra
hatlkla karlamak gt. Maria Dmitrievna Vladimir'e, Dos
toyevski de dan gittiinde, Paul Petersburg'daki evde, Rode
vi adl zel bir retmenin denetimi altnda braklmt. Fa
kat bu dzen, ocuun zamann ve enerjisini, renimine de
il de, zamanndan nce balayan bedeni deneylere vermesi
ni nleyemedi. Sk sk gitmesini en sevdii yer, Petersburg'da
ki Yusupov Bahesi'ydi ve eve ok gemeden bir orospu getir
di. Dostoyevski'nin, vey oluna yazn ve gzn dardan, k
n da Moskova'dan yazd mektuplar, gerekten iten bir sev
gi, haksz bir gven ve yrekten gelen ac serzeniler arasnda
gidip gelir; mektup yazmad iin ya da yazd zamanlar yan
l imlayla, cahilce yazd iin, msriflii, elenceye dknl
iin serzenilerdir bunlar.
Paul yeni yl ziyareti iin Moskova'ya geldiinde durum daha
da ktyd. Hasta annesine kar davran o denli dayanlmaz
d ki, apar topar Petersburg'a geri gnderildi -herhalde onun
da elde etmeye alt sonu buydu. Dostoyevski karsnn kz
kardeine yle yazyordu:

Grlmemi derecede sorumsuz ve asl dert, ok hasta bir ka

dna kar nasl davranlmas gerektiini bilmiyor. Tabii ki,
hastal Maria Dmitrievna'y son derece sinirli yapu. . . Onun
iin ok zlyorum ve benim iin hayat burada pek ho de
il. Ama ona gerekli olduumu dnp burada kalyorum.

Dostoyevski'nin yaantsnda bize, lm halindeki kansnn

bandaki bu vefakarca bekleyiinden daha yaln bir sempati
duyuran pek az an vardr.
Karsnn can ekimesi, olunun babozuk durumu ve
herhalde, geen yazn rahatsz edici duygular, Dostoyevs
ki'nin hastalkl sinirlerini etkiledi. Moskova'da kald ilk haf
ta iinde "biri ok iddetli" iki sara nbeti geirdi. ubatta kar-

1 14
<leine yazd bir mektupta iki nbetten daha sz etmekte
dir; hastal on be gn srmt; eski derdi olan basur yine
balam ve ardndan idrar torbas iltihaplanmt; yatmyor
du ama "ne ayakta durabiliyor, ne de oturabiliyordu" . Ay so
nuna doru Petersburg'a gitmeyi gze ald ama, oradayken de,
dndkten sonra da epey ac ekti. Mart sonunda balca be
lirtiler gemi, arkasrtda zayflk, ypranmlk ve bozuk sinir
ler brakmt.
Gerekten a kalma durumuna geldii zamanlar dnda,
mali skntlar Dostoyevski'ye pek ar gelmezdi ve o gnle
rin dertleri arasnda pek nemli saylmyorlard. Aslnda, du
rumu ve grn her zamankinden daha iyiydi. u anda hi
bir gelir kayna olmad doruydu. Ama Rusya'ya Bobory
kin'in 300 rublesinden arta kalanla dnmt ve kasmn so
nunda, sekiz yldr felten yatalak olarak yaayan Kumarin adl
zengin enitesinin (teyzesinin kocas) lmesi zerine mirastan
kendine den 3.000 rubleyi ald. Bu umulmadk para, Muhta
Edebiyatlara Yardm Sand'na olan borcunu demesine, bir
ka aylk masraflarm karlamasna imkan verdi ve her zaman
ki gibi, paras olduu zaman kalemi ilemiyordu. Baharda para
bitmiti ve yine, yoksulluu biraz daha az olan Petersburg'daki
kardei Michael'den az miktarda para istemeye balad. Niha
yet nisanda, sz verilen yky almaktan epeydir midini kes
mi olmas gereken Boborykin, parasn geri istedi. Dostoyevs
ki, gururunun knlna, alacaklya kaba davranarak dayanma
ya alt; fakat sonunda tutulabilecek tek yolu tutup Michael'le
bavurdu; Michael de kardeinin isminin rezil olmamas iin
bir tek kez daha gerekli paray dn verdi.
Michael iin btn k, aile gelirlerini yeniden dzeltmek
iin uramakla geti. Vremya lmt; fakat yetkililer, bir s
re sonra, baka bir isimle yeniden yaynlanmasna izin verdiler.
Yeni dergi iin ilk nerilen isim Pravda'yd (Gerek) ; fakat bu
isim, tehlikeli ve belli bir eilimde bulunduu iin sansr tara
fndan kabul edilmedi. Daha sonraki isim, resmi onay alabi
lecek denli renksizdi; yeni derginin ad Epocha olacakt. Fakat
gecikme stne gecikme oldu ; Epocha yln banda kacak-
115
t, oysa martn son haftasna dek hibir ey kmad. Nihayet
martn son haftasnda, ocak-ubat says azalm saydaki sabr
l abonelere gnderildi.
Fyodor, abalan ve dertleri Moskova'dan acl bir ilgiyle ta
kip etti. Vremya'nn geen maystaki kapanndan sonra, yedi
sekiz ay tek satr yazmamt ve nihayet Epocha'nn ikinci say
s iin Yeraltndan Notlar' yazmaya oturdunda, szlkler ka
leminden kolayca akveriyordu:

Ben hasta bir adamm . . . li hnla dolu, gsterisiz bir ada

mm ben. Sanrm karacierimden hastaym. Dorusu ne has
talmdan anladm var ne de neremin andn biliyorum.
Tbba, hekimlere sayg duymakla birlikte, imdiye kadar teda
vi olmadm gibi, bundan sonra da yle bir ey dnmyo
rum . . . Hayr, hayr, srf hncmdan tedavi olmak istemiyorum.
Siz bunu anlayamazsnz, ama ne ziyan var, ben anlyorum ya.
Bu huysuzluUmla kime ktlk yapacam aklamak elim
de deil, bunu ben de bilmiyorum, bildiim bir ey varsa, o
da tedavi olmamakla bir "zarar vermeyeceim", olsa olsa b
tn zaran kendim ekeceimdir. Yine de hncmdan tedavi ol
muyorum. Karacierim aryormu, varsn daha beter arsn!

Notlar'm bu al cmleleri, bu kn yaln strabnn yo

un aclyla dolu grnmektedir: Yandaki odada ksren,
hayatnn son gnlerini yaayan kars, Fransa'da onu aldat
m olan sevgilisi, Petersburg'da yeteneini harcayan, ahlak
bozuk ve kalpsiz vey olu, sk sk gelen sara nbetleri ve "ne
oturmasna, ne ayakta durmasna" izin vermeyen arl hasta
l. Mevsim bile Notlar'n genel havasna etkili olmutur. Her
Rus ve Rusya'da yaam olan her yabanc, bir gn don oldu
u, bir gn buzlarn eridii, uzun zamandr beklenen baha
rn hala geciktii, hi bitmeyecekmi gibi grnen Rus k
nn o son haftalarnn gevetici etkisini bilir. Notlar'n ilk b
lm yle bitiyor:

Bugn kar yayor, san, bulank, adeta sulusepken. Dn de,

daha nceki gn de yad. Beni rahatsz edip duran o olay su-

1 16
 lusepken yznden hatrlasam gerek. yleyse bu da sulu sep
ken stne bir hikaye olsun.

Notlar, son yllarda, eletirmenlerin ve Dostoyevski'yi ince

leyenlerin abartlm derecede ilgisini toplad. Notlar iki ks
ma ayrlabilir: Birincisi, hn felsefesinin aratnlmas; ikinci
si de, anlatcnn, hnl bir adamn, hayatndan bir olayn ya
da daha dorusu bir dizi olayn anlatl. Birinci ksm felse
fe olarak yetersiz grlebilir, ikinci ksm anlatdr; fakat tuhaf
ekli ile Notlar, Dostoyevski'nin yazd her ey kadar zgn
dr. Yllar sonra eletirmen Rozanov -Polina Suslova'nn koca
s- Notlar' dan en kaprisli yazlarnn bazlar iin esinlendi ve
Rozanov, eer bir gn Dostoyevski'nin heykeli dikilecekse, bu
heykelin, okuyucuya dilini karm olarak yaplmas gerektii
ni ileri srd. Bu, "yeraltmda"ki adamn tutumunu tam olarak
anlatmaktadr; onun deimeyen zevki, yalnzca okuyucuya
deil, btn dnyaya ve hatta kendine dilini karmaktr. Ye
raltndan Notlar, Dostoyevski'ye byk eserlerini esinleyen ge
ni insanclktan ve hogrden yoksundur; yazld ortamn
acsn ve rahatszlm fazlasyla yanstmaktadr.
Her eye ramen kitap Dostoyevski'nin geliiminde nemli
bir yere sahiptir. Notlar, Dostoyevski'nin felsefeye ilk kez giri
idir ve byk romanlar dizisine bir anlamda balangtr, n
szdr. Bir yl nce, tarihi nemi, kk edebi deerini kat
kat aan bir kitap yaynlanmt: Radikal bir yazar olan emi
evski'nin Nasl Yaplmal ? adl roman. Roman engellenme
den makl isteklerini doyurmak peinde koan herkesin ku
sursuz bir mutluluu elde ettii topik dzeydeki bir toplumu
anlatyordu. ]. S. Mill'in tilmizi olan emievski'ye gre, akl
ve kiisel kar ahlakn yegane temeli idi; insan ancak karla
rnn gerek tabiatn yanl anlamas nedeniyle kt eyler ya
pard ve entelektel aydnlanma doru hareket etmeye gt
ren amaz yoldu. Yeraltndan Notlar, ernievski'nin felsefe
sine cevaptr. Bu zamandan itibaren Dostoyevski'nin en kuv
vetli inanlarndan biri, insan_ tabiatnn, emievski soyun
dan iyimser faydaclarn inand gibi, temelinde ve aslnda iyi

117
olmad ve insann, tabiatnn bir yanyla erdemli olarak, k
t olduunu bile bile kty isteyebilecei ve seebilecei ol
du. Bu inan ilk kez Notlarda ortaya kt:

Ltfen syler misiniz bana, insanlann gerek karlarn bil

memeleri yznden ktlk yaptklann ilk kez kim ortaya
atu, kim byle akllca laf etti? Szde insanolunun kafas ay
dnlanr, gerek karlar gzlerinin nnde serilirse bumunu
kirli ilere sokmaktan geri durarak, bir anda soylu, temiz y
rekli biri olup karm. Buna sebep de, aydnlanp gerek
karlarn anlamaya baladktan sonra, kendi karlarn yalnz
ve yalnz iyilik yapmakta bulmasym . . . Hey gidi ocuk; saf,
temiz yrekli bebek!

Dostoyevski btn insanlk tarihinin, insan mantkszl

nn bir arivi olduunu ileri sryor. lnsan karnca yuvasnda
ki karnca gibi yapmay sevebilir; fakat ykmay da sever. Kap
rislerine boyun emeyi sever, srf kendini mantnn basksn
dan, "iki kere ikinin drt etmesinden" kurtarmak iin, kendi
karlarna kar mahsus su ilemeyi sever. Dostoyevski'nin
1864 ylnda ileri srd genel gre uymayan cretli d
nceler bunlard. yimserlik a, bilimin ve akln kurduu bir
ahlaka inanma a artk oktan geti. nsan tabiatnn man
tksz kaosu yavan bir sz oldu; artk buna inandrmaya zorla
mak iin, yeraltndan bir filozofun bize dilini karmasna ge
rek yok. Dostoyevski'nin modem psikolojiyi nceden grd
en nemli noktalardan biridir bu.
yleyse Yeraltndan Notlar, D ostoyevski'nin dncesinin ge
liiminde nemli bir aamay gsterir. Birok eletirmen, Dosto
yevski zerine yazan Almanlarn birou ve lngiltere'de Midd
leton Murry, Notlara ok byk nem vermektedir. Dostoyevs
ki'nin, 1863-64 knda, gerekten zihni bir buhran geirdii,
kabul edilmi ahlaka bakaldrd, kendi doyumu iin gnah
ileme hakkm tand ve Notlar'm bu kendi sarsc yaants
nn dkm olduu ileri srlyor. Bu gr, bir insann iti
raf eklinde yazlm, yklerde otobiyografik unsurlar arama
nn tehlikesine bir rnektir. Salam, gvenilir bir gr deildir

118
bu ve bunu ortaya atanlarn, Dostoyevski'nin o dnemde yazd
kiisel mektuplan -gr ilk ortaya auldnda bu mektupla
rn hepsi ele gememiti- okuduklarna inanmak zordur. Mos
kova'da kald sre iinde -1863 Kasm'ndan 1864 Nisan'nn
sonuna kadar- Dostoyevski elimizde bulunan yirmi bir mektup
yazd; bunlarn on ikisi, ilerinin ya da dncelerinin hibirini
saklamad kardei Michael'e yazlmt. Her trl maddi g
lklerle, dertlerle boUan, her trl zihni ve fiziki acnn alun
da boulan bir insann mektuplandr bunlar; ama herhangi zih
ni bir buhran, ya da inan ve felsefe sorunlar zerinde rahatsz
edici bir zihni ura hakknda en ufak bir ima yoktur. Olgular
btnyle olumsuz da deildir. Michael'e yazd 26 Mart tarih
li bir mektupta, sansrn notlann birinci blmnden yapt
bir karmaya deinmektedir:

Sansrcler ne domuz eyler! Her eye saldrdm ve svme

gsterisi yaptm (altn Dostoyevski izmitir) yerlere izin
verilmi, fakat, Hristiyanla inanmann gerektii sonucunu
kardm blme izin verilmemi.

Bunlar, bir phe ve bakaldr azabndan gemi birinin sz

leri deildir ve bu szler, zgn metinde (imdi elimizde deil
dir), ktlk sevgisinin insan tabiatnn temel esi olarak gs
terilmesini, Hristiyanla inanmann gerektii grnn sa
vunulmasnn takip ettiini gstermektedir. Baka bir deyile,
bir bakaldr l olmaktan uzak olan kitap, emievski'nin
materyalist ahlakna kar, dini Ortodoksinin savunusudur.
Notlar'n ikinci ve sonuncu blm, Epocha'nn, hazirann
ilk gnlerine kadar kmayan nisan saysnda yaynland. Bu s
rada Maria Dmitrievna'nn aclan son bulmutu. 15 Nisan'da
Dostoyevski telgrafla Paul'u ard. ocuk annesinin yanma
daha nce anlmamt; nk geen seferki kavgadan sonra,
Maria Dmitrievna onu grmek istememiti. Paul'un arlmas
ona lmekte olduunu bildirecekti. Paul, zamannda geldi, an
nesi tarafndan kutsand ve mutsuz kadn, hemen sonra, 1 6 Ni
san akam sessizce ld.
Nisann sonunda ya da maysn banda Dostoyevski ba-

1 19
kente dnd. Dnnn ilk sonucu, Paul ile bir eit uzla
ma oldu; rencisinin sulan Rodevi'in zerine atld ve Ro
devi kovuldu. Ancak kovulmasndan sonradr ki, her eye ina
nan vey baba, ilk kez olarak, burada olmad srada Rode
vi'in Paul kar kana dek onun gmleklerini giydiini,
rencisini bir yemek paras istemesi iin gazete yazhanelerine,
tefeci dkkanlarna gnderdiini, eve orospular getirdiini ve
bylece Paul'u bir kadnla yaamaya tevik ettiini rendi. lle
ri srlen sulamalarn doru olup olmad kesin deildir ve
bu konuda elimizde kant yoktur. Ancak kiilerin karakterleri
ne bakarak bir sonu karabiliriz. Paul'un doru syleyip sy
lemedii hakknda hibir ey bilmiyoruz, fakat daha sonra dev
let hizmetinde, stn olmasa da, erefli bir meslek hayat gei
ren Rodevi'i bu olayn dnda ktleyen hibir ey yoktur; bu
yzden, Rodevi'e daha fazla yaknlk duyuyoruz. Ama Dosto
yevski, Paul'a inand ve Rodevi ile Dostoyevski arasndaki ili
ki, dn alnp geri verilmeyen kitaplar zerine yaplan kar
lkl sert sulamalar ve arbal olmayan bir kavgayla son bul
du. Paul, hogrl ve abuk etkilenen babas zerinde bir kez
daha nfuz salamt.
Yeni bir yurtd gezisi iin hazrlklar yaplrken, Dostoyevs
ki doduu gnden beri yedii darbelerin hepsinden daha sar
sc bir darbe yedi. 10 Temmuz'da (resmi biyografide tarih yan
l verilmitir) Michael Dostoyevski birka gn sren bir has
talktan sonra ld. Geriye, bir dul, en by yirmi yanda
olan drt ocuk, bir metres ve zerine kabul ettii onun ocu
u, cenaze iin harcanan 300 ruble nakit para, 1 5 . 000 ruble
si yakn gelecekte eitli tarihlerde denmesi gereken senetler
olan 25.000 ruble bor ve zararda olan vaktinden iki ay ge k
makta olan bir dergi brakmt. Kt salk durumu ve bana
gelen felaketlerle sarslm olan Fyodor, byle bir mirasn biri
cik gerek varisiydi.
len kardeinin ailelerini -kanuni ve gayri kanunisini- ge
indirme ykn Dostoyevski duraksamadan stlendi. Ge
mite, kardeinin yardmlaryla yaad zamanlar olmutu ve
imdi kardeinin akrabalarnn onun yardmlaryla yaamas

1 20
hakkna kar kmay hi dnmyordu. Kendisinin nem
li bir borcu yoktu ve Epocha ile olan kanuni ilikisi yalnzca bir
yazar olarakt. Saduyusunun buyruklar belki de onu, dergiyi
ve kardeinin dier ie yaramayan mallarm, kardeinin alacak
llarna brakp, yeni ev hayatyla ilgili sorumluluklarm kar
lamaya temiz bir katla balamaya kkrtm olabilir. Fakat,
lmnden sonraki iflasla len adamn adn lekelemek dn
cesi Dostoyevski'ye dayanlmaz geldi; kardeinin btn sorum
luluklarnn ve ykmllklerinin arlm omuzlarna alma
dncesine uydu. Bu gzel davran Dostoyevski'nin ahlaki
duyarlm ve aileyi tatmin etti; alacakllar ise herhalde daha
az etkilendiler, nk demeler yine her zamanki kadar uzak
ta grnyordu.
O an iin acil ihtiya her zamanki gibi hazr parayd. Micha
el, lmnden birka ay nce, imdi zengin bir dul olan Mos
kova'daki Kumarin teyzeden, kadnn lmnde kalacak mi
rastan kendi payna den 10.000 rubleyi dn almt. im
di de Fyodor, kendi payna den 10.000'i ald ve bu parayla
alacakllara olan borlarnn bir ksmn verip, zerine kalm
olan Epocha'nn yaynn srdrd. Ama daha bu zorluk halle
dilmeden yeni bir zorluk kt ortaya. Yetkililer derginin yayn
cs olarak, eski bir siyasi mahkum olan Fyodor Dostoyevski'yi
de, Vremya'nn sresiz kapatlmasna yol aan yazs ile kt
puan alan Strakho,v'u da kabul etmezlerdi. Yaync olarak gr
necek olan kabul edebilecekleri birini bulmak gerekiyordu. Es
kiden Vremya'nn gze arpmayan bir yazan olan Poretzki ad
l biri bulundu ve hemen kabul edildi. Bylece, Poretzki resmi
nedenler yznden Epocha'nn yayncs oldu; aslnda ise der
gi ynetiminin nemsiz bir yesiydi. Rus basn kanununun g
ln sonularndan biriydi bu.
Byyen mali zorluklar arasnda, Epocha sekiz ay daha m
cadele etti. Mays says iki ay ge olarak, Michael'in lmn
den birka gn nce kmt. Haziran says austosun sonuna
kadar kmad ve Dostoyevski'nin insanst abalaryla biraz
zemin hazrlanmasna ramen, aralk says, gelecek yln ocak
aynn ortalarna dek hazr deildi. Epocha'nn, her zaman Mi-

1 21
chael'in daha yetenekli ellerinde olan idari yan ihmal edilmi
ti. Hilekarlk ve yetersizlik nedeniyle kovulan bir kasadar oldu
unu reniyoruz. Derginin kndaki dzensizlik, abonelere
yollanndaki dzensizliklerle daha da artyor, hakl ikayetle
re aldrlmyordu. Yazlar iin yaplan demeler hi kesin deil
di, tannm btn yazarlar bu nedenle uzak duruyorlard; ya
yn ileri yle bandan aknd ki, Dostoyevski'nin kendisi de
pek az yazyor ya da hi yazmyordu. 186S'te abone saysnn
l .300'den fazla olmamas -bu say, yayn masraflarn karla
maya yeterli deildi- pek artc deildir. Epocha'nn kaderi
belli olmutu; ocak ve ubat saylarnda abasn srdrd ve
hemen hemen hi dikkati ekmeden kapand; kasada tek ruble
kalmamt ve matbaaclar dergiyi artk krediyle basmyorlard.
Epocha'nn idaresi daha yetenekli ellerde olsayd bile, kapa
nnn fazla geciktirilebilecei phelidir. Rusya'nn politik
havas, son be ylda birok deiiklikler geirmiti. Vremya,
Aleksandr ll'nin saltanat srasnda ksa mrl bir cokunluk
devrinin sonlarna doru yayna balamt; bu devirde sans
rn gc kaldrlm, akll bir kamuoyunun yaratlmas ve di
le getirilmesi -Rusya'da ilk ve hemen hemen son kez- deerli
ve btnyle Don Kiot'ca olmayan bir dava olarak grlm
tr. Fakat bu hayal snd. 1862'deki politik kargaalklardan
ve 1863'teki Polonya Ayaklanmas'ndan sonra, gericilik bir kez
daha gcn gsterdi ve basma, edebiyata kar olan tutumuy
la bu yeni gericilik, eskisinden on kat daha kurnaz, daha yld
rcyd. On be, yirmi yl nce, Nikola I'in danmanlar, kamu
oyunun her trl dile getiriliinin kt olduunu, bir birikim
olarak zararl olduunu, edebiyatn bir dert, gazeteciliin ke
sin bir tehlike olduunu kavramlar ve basn hkmetin ya
nnda tutmann mmkn olduunu, aslnda bunun art oldu
unu grmlerdi. Kamuoyu artk zorla yok edilemezdi; yne
tilmesi gerekiyordu. Yeni bir seme politikas balad, baz se
ilmi yayn organlarna resmi grn szcleri olmalar ii
dolayl ya da dolaysz olarak para verildi, geri kalanlar da, eer
nemsizlerse aldrlmad, yoksulluklarndan lmeleri iin b
rakld; nemlilerse sessiz ve sabrl bir ekilde sansr tarafn-

1 22
dan ykld. Neredeyse btn gazetelerin varlklarn korumak
iin abaladklar bir dnemde (nk Aleksandr'n saltanat
nn ilk gnlerinde pek fazla miktarda gazete ortaya kmt) ,
hkmetin elindeki mali silah ok etkiliydi; bu silah, sansrn
dolaysz ama beceriksiz silahnn neminden ve etkisinden ok
daha stn kmt.
Bu artlar altnda Epocha gibi bir dergi ok yaayamazd. Ra
dikallere seslenemeyecek denli renksiz ve tutucuydu; gerek
ten de nc radikal yayn organ olan Sovremennik'le srek
li polemiklere giriyordu. Dier taraftan, hkmetin desteinin
ve para yardmlarnn tadn karan nemli gerici yayn organ
laryla da yana girmeyi mit edemezdi; Dostoyevski ile Strak
hov'un dosyalan, Epocha ya
' resmi himaye elde etme olana
n btnyle yok ediyordu. Edebi deeri, politik ekiciliin
yokluunu karlamaya yeterli deildi. An radikallerin dn
da pek az dman vard; ama kapandnda, ardnda zlecek
dostlar ve doldurulamayacak bir boluk brakmad.
Vremya'nm ve Epocha'nn , bu ksa mrl iki derginin hatr
lanacak tek zellii, Rus romanclarnn en bynn edebi
etkinliini neredeyse be yl iin yutmalandr. Gelecek kuak
lar bu iki derginin baarszln herhalde kranla anacaklar
dr. Epocha nn kapanndan pek uzun olmayan bir sre son
'

ra, Dostoyevski, Su ve Ceza'nn ilk kopyas zerine alyordu.

1 23
 ONUNCU BLM
DUYGUSAL OIAYIAR

Epocha'nm talihsiz mrnn son aylan olan, 1865'in ilk ayla

n, Dostoyevski'nin alkantl hayatnn en dolu, en frtnal d
nemlerindendir. Resmi biyografi yazarlar ve onlarn ardndan
gelenler, bu aylarn yksn anlatrken, geen blmde an
latlan olaylarla yetinmektedirler. Daha sonralan ortaya kan
kantlar, bu zaten dolu olan haftalara yerletirilmesi gereken
ve belki de Dostoyevski'nin sanatsal geliimine, dergi iinde
ki ansszlklarndan ya da mali skntlarndan daha fazla etki
eden, duygusal zellikteki iki olay ortaya karmtr: Bu olay
lardan birini evreleyen belirsizlik, tahminler iin geni bir alan
brakmaktadr. Fakat, 1865 ylnn balarnda, romancnn ha
yatnda gelip geici ama nemli rol oynayan iki kadnn birbi
rinden farkl grnlerini ana hatlaryla izmekle zorluk ek
miyoruz. Bu kadnlar, Anna Korvin-Krukovskaya ve Martha
Brown'dr.
Bir nceki yaz, Epocha'nn yazhanesinde, Dostoyevski'ye,
Bat Rusya'nn uzak bir ilinden, bilmedii birinden bir mek
tup gelmiti. Mektubu gnderen kendisini, edebi tutkusunun
ilk rnlerini anne babasndan habersiz Dostoyevski'ye gnde
ren yirmi yanda bir kz olarak tantyordu. Dostoyevski yk
ye fazla aldrmad. smi D't ve gen bir kzn fakir bir ren
ciye olan akn anlatyordu. Dostoyevski daha sonra yk iin,

1 25
hakl olarak, "an zayf' demiti. Ama Epocha yan iflas etmi
durumdayd, yaz bakmndan sknt ekiyordu ve D aus
tos saysnda yaynland. Bir sonraki say, ayn yazarn baka bir
yksn tayordu; bu yknn kahraman, manastrn istek
leriyle dnyann ekicilii arasnda tereddt eden gen bir ke
iti. Bakalarn bilmiyoruz ama Dostoyevski'nin zerinde bir
etki brakt bu yk; ondan alnan dnceler, on be yl sonra
yazlan Karamazov Kardeler'de grlmektedir.
Tannmam gen yazar Anna Korvin-Krukovskaya, yln
on ayn ehir dnda, uzak, ssz bir yerde olan yurtluklarn
da yalnz bana geiren ve kn hareketli bir alt hafta iin Pe
tersburg'a ya da Moskova'ya gelen, saygdeer ve tipik bir Rus
ailesinin en byk kzyd. Anna gzel, romantik, sz dinle
meyen bir kzd; on beinde bile "yrye girmeyi, mantar
toplamay ya da glde kaya binmeyi" sevmezdi - bunlar, ai
lesinin onun yana ve durumuna uygun grdkleri oyalanma
lard ve hatta ata binmesine izin verildiinde, uysal Rus iftlik
atn gln, romantik bir isimle, Freda diye armakta srar
ederdi. Kendini, unutulmu bir ngiliz yksnn kadn kah
raman olan, King Harold'un kars Edith Swan-Neck yerine
koyar, byle rol yapar (kzlarn ngiliz bir mrebbiyesi vard)
ve bu kadnn yerine ektii hayali aclar iin gzya dkerdi.
Bir zaman geldi, bu romantik oyuncaklar bir kenara brak
t. Kendisini ciddi olarak bir politikac olarak grmeye balad;
doal olarak ateli bir radikal oldu ve hkmet tarafndan nihi
list olduklar gerekesiyle cezalandrlan Petersburg ve Mosko
va' daki rencilere tutkulu bir yaknlk beslemeye balad. Hat
ta, niversiteye gitmek istediini bile syledi; ama bu ok sert
karland. Babas kesin bir ekilde yle dedi: "Eer her say
gdeer kzn evlenene kadar evinde oturmas gerektiini sen
kendin anlamyorsan, budala bir kz ocuuyla tartacak de
ilim." Bu gnden sonra Anna, Budala'daki Aglaya gibi, anne
si babas tarafndan kesinlikle, bir "garip kimse", bir "nihilist"
olarak grld ve anne babann zntlerine ilerisi iin duy
duklar derin bir endie de eklendi. Anna'nn Aglaya'nn proto
tipi olmas gibi, Dostoyevski, Yepaninleri de -Aglaya'nn an-

126
nesi babas-, Anna'nn alk ama iyi kalpli babas ve kzn seven,
onun iin endie duyan annesinden karmtr. Anna'nn ba
bas, kznn "modem" zevklerinden birini kabul etmek ltfun
da bulundu. Daha nce, saygdeer evine girmesine izin verdi
i yeterince "ciddi" dergiler, Revue des Deux Mondes ve Athena
eum'du. imdi, ok artc olarak, bir Rus dergisine abone ol
may kabul etti. ans eseri Epocha seildi ve Anna'nn ilk edebi
abalarn alan da Epocha oldu.
Dostoyevski'nin bir mektubu Anna'nn babasnn eline ge
tiinde yeni bir buhran bagsterdi. O gn, Madame Kor
vin-Krukovskaya'nn "isim gn" idi ve ev misafirlerle doluy
du. Anna her zaman, eve gelen posta babasnn eline geme
den kendi mektuplarn alrd, ama o gnk durum bunu nle
di. Babasnn kalbi zayft; bu defa utan ve mitsizlikten nere
deyse lyordu. alma odasna kapand, misafirlerin hibiri
ni grmek istemedi ve onlar gider gitmez, Anna yanna gnde
rildi. Mektupta, D'n telif hakk olarak Dostoyevski'nin gn
derdii havale vard. "Annesinden, babasndan habersiz, tan
mad bir adamla" dedi babas, "mektuplaabilen ve ondan pa
ra alabilen bir kzdan her ey beklenir. imdi yklerini sat
yorsun, bir zaman gelecek, kendini satacaksn." Gerginlik haf
talarca srd; fakat General Yepain gibi, Anna'nn babasnn
da sert grnnn altnda saf bir kalbi vard ve Anna'ya so
nunda, D', aile toplantsnda yksek sesle okuma izni veril
diinde, babas alamaya balad.
1865 ylnn banda anne iki kz Petersburg'a getirdi. Ay
rlmalarndan nce, yar barm olan ama hala homurda
nan babalan Dostoyevski ile bulumalarna raz oldu, fakat yi
ne de, tanacaklar adamn "bir gazeteci olduu, bizim dn
yamzdan baka bir dnyadan olduu ve bir mahkum oldu
u" ikazn endieyle tekrarlyordu. Petersburg'a vardklarn
da Anna, Dostoyevski'ye yazd ve Dostoyevski ertesi gn gel
di. Ziyaret srasnda, yalnz Anna'mn annesi deil, "iki ya
l Alman teyze de" vard, bu can skc bir eydi ve ziyaret tam
bir baarszlkt. Krk yandaki Dostoyevski, yirmi yl n
cesinde olduu gibi, topluluk iinde utanga ve beceriksizdi;

127
zorla yaplan ve Dostoyevski'nin ou kez tek heceli cevaplar
verdii ksa bir konumadan sonra, biimsiz bir ekilde ayr
lmd. "Anna odasna kotu" diye yazyor kz kardei, "kendi
ni yataa atp alamaya balad. " Fakat, ok sevdii bu insann
iyi intiba brakmayan grnnn ve tavrlarnn yaratt
mit krkl ksa srd. Dostoyevski yeniden geldi; bu defa
iki kz yalnz buldu, rahata konutular ve salam bir dostluk
kuruldu. Dostoyevski devaml gelmeye balad ve ksa zaman
sonra orta yal adam bu canl gen kza ak olmutu. Anna,
Aglaya gibi, kaprisli ve eziyet etmeye eilimliydi; sevgilisi ise
Mikin gibi deildi, kskant. Bir gece toplantsnda dehetli
bir sahne geti; Madame Krukovskaya'mn, kzn Alman asll,
yakkl gen bir subayla evlendirme eiliminde olduu d
ncesiyle huzursuz olan Dostoyevski, kutsal kitabn emirle
rine kar koyarak kzlarn yaplan en yksek teklife vermek
isteyen annelere kar yersiz, krc, sert bir nutuk ekti. Bu
aka, Budala'daki, Mikin'in Yepainlerdeki gece toplants
nn ortasnda, Katolik kilisesi zerine att yersiz nutuk sah
nesinin, bu nl sahnenin aslyd. Budala'daki sahne, ok ky
metli bir in vazosunun krl ve sara nbetiyle son bulu
yordu. Gerek hayatta ise grnrdeki dramatiklik daha az
dr; Dostoyevski bir keye ekildi ve gecenin geri kalan ks
mnda surat asp oturdu.
Bu olay ilgi ekici dostluun dnm noktas olmu gibi g
rnyor. Dostoyevski daha sonra ikinci karsna, pek iten ol
mayarak, Anna ile nianlandn, fakat kendisinin onu brak
tn sylemiti. Anna'nn kz kardeinin ayrntl anlarndan
aka anlalmaktadr ki, byle bir teklif olmu ama nianla
nlmamt. Anna'nn romantik tabiat, saduyusunu yok et
memiti. Dostoyevski'ye, "onu sevdiini ve ok saydn, fa
kat bunun, onunla evlenecek biimde olmadn" syledi. Ar
kada kalarak ayrldlar, ikisinin de mutlu bir evlilikleri oldu
u daha sonraki yllarda yazmaya ve bulumaya devam ettiler.
Anna Korvin-Krukovskaya, herhalde Dostoyevski'nin hayat
yoluna kan en sevimli, en cana yakn insand. Anna'ya yalnz
ca, Dostoyevski'nin yaratm alanndaki en ekici kadn kahra-

128
m.ann deil, Dostoyevski'nin karakterinin ve ksa sren arka
dalklarnn derin bir tehisini de borluyuz:
Kans (diye anlauyor Anna kz kardeine) kendini btnyle
ona hissettirmeli, btn hayaun ona vermeli, ondan baka hi
bir ey dnmemelidir. Ve ben bunu yapamam, ben kendim
yaamak istiyorum. Bundan baka, yle sinirli ve titiz ki. San
ki beni devaml eline alyor, kendi iine ekiyor. O varken ben
kendim olamyorum.
Anna'dan ok deiik bir kadn olan Dostoyevski'nin ikin
ci karsnn, dikkati eken bir baaryla yrtecei kendini
nemsememe roln nceden gren, zeki sylenmi szler
dir bunlar.
Dostoyevski'nin Anna'ya olan gelip geici tutkusunda zel
likle dikkati eken bir ey yoktur. Krk yalannda, daha n
ce kadnlarla olan ilikilerinde mutluluu bulamam birinin,
kendi yann yarsndan daha gen, olduka yce gnll bir
kza kur yapmas grlmemi bir ey deildir. Yirmi yandaki
bir kzn edebi putuna ak olmas ve daha sonra, edebi nn ya
da edebi dehann bile romantik tutku iin gerek bir besin ol
madn anlamas da allmam bir ey deildir - ya da ondo
kuzuncu yzylda deildi. Daha ilgi ekici ve daha karakteris
tik olan, byk bir ksmnn belirsiz ve tahmini kalmasna ra
men, Dostoyevski'nin ayn dnemdeki dier duygusal ilikisi
dir. Martha Brown'm gemii bizim iin btnyle mehuldr.
Mtevaz bir kkeni olmalyd ama Rusay iyi bir slupla yaz
maya yetecek eitimi vard. Onunla ilk karlatmzda (daha
sonra Dostoyevski'ye yazd mektuplardan almaktayz bilgiyi)
Avrupa'da dolamakta, bir erkei brakp baka birini bulmak
tadr. Avusturya ve Prusya'da arkada bir Macardr; daha son
ra "macerac bir lngilizle" arkadala balar ve onunla "bazen
yryerek, bazen atla, bir dakika dinlenmeden" lsvire'yi, ltal
ya'y, lspanya'y ve Fransa'nn gneyini dolar. Bu yedi ay s
rer; daha sonra onu Fransa'dan, Belika ve Hollanda'ya gtren
bir Fransz bulur. "Her zaman inandm ki" diye yazyor daha
sonra, "hayat izlenimler iin yaplmtr." Sayg ve gven a
sndan gittike aalara dt bu fantastik gezi onun izle-

1 29
nimlere olan susuzluunu dindirmi olmal. Fransa'dan Beli
ka'ya, oradan da Hollanda'ya kalarnn nedeni, polisin Man
ha'nn arkadann hareketleriyle ilgilenmesiydi. Bu adamn ba
na neler geldiini bilmiyoruz fakat Martha, Rotterdam'dan
tek bana gemiye binip lngiltere'ye geldi; metelii yoktu ve n
gilizce bilmiyordu.
Ne yazk ki lngiltere'deki yaanus hakknda ok az ey bili
yoruz. Burada kal drt yl srd ve bu drt yl hi de yekne
sak gemedi. Parklarda uyudu, intihara kalkmaktan iki gn
hapis yatt ve bir grup sahtekarla ibirlii yapmaktan neredey
se daha ciddi ekilde ba derde girecekti. Daha sonra bir grup
hayrsever Methodist misyonerin eline dt, bunlar onu na
muslu bir kadn yapp, Baltimorlu bir gemiciyle evlendirdiler.
Bu gemiciden Brown ismini ald ve herhalde bundan baka da
pek bir ey almad. Biraz sonra, sylemedii bir neden yzn
den, lngiltere'den ayrlmak zorunda kald ve 1862 ylnn son
larnda Petersburg'a geri dnd. Dolamas bitmiti ve bun
dan sonraki hayatnn amac "izlenimler"den ok, "rahat et
mek" oldu.
Ama rahat etmek onun ksmetiymi gibi grnmyordu. Ba
z yeni maceralardan sonra, mali durumu hi parlak olmayan,
Gorski adnda sarho bir yazarn sevgilisi oldu. Gorski ara
da Dostoyevski'nin dergisine yaz veriyordu ve onun yoluyla,
Martha 1864'n sonlarnda, Epocha'nn yazhanesinde i buldu:
ngilizce'den eviri yapyordu. Hasta olduu ve hastaneye kal
drld srada Dostoyevski ile olan arkadal gelimeye ba
lamt. Dostoyevski onu hastanede ziyaret etti, para verdi ve
mektuplamaya balad - yalnz Martha'nn yazd mektuplar
bugne kalmtr. Martha'nn Dostoyevski'ye kar olan duygu
sunun temel esi krand. Dostoyevski'nin duygusu ise bel
ki de, sevdaya yol aan bir acma olarak alnabilir. Dostoyevs
ki'nin acmas baka duygulan gibi, abucak gl boyutlara
vard. Martha'ya evlenme teklif edecei phesizdi - Budala'da
Mikin'in Nastasya'ya etmesi gibi; ama Rus yasas iki tarafn da
rzas olmadan boanmay pratik olarak imkansz klyordu ve
Martha kanuni kocasnn izini oktan yitirmiti. Bunun yerine

1 30
Dostoyevski, Gorski'yi brakp kendisi ile yaamasn teklif etti.
Manha'nn cevap verdii mektup, gerek insani, gerek edebi de
eri nedeniyle, buraya alnmaya deer:

Seni fiziki olarak tatmin etmeyi baarsam da, baaramasam da,

aramzda, arkadalmzn devamnn dayana ruhi uyum
kurulsa da, kurulmasa da, inan ki, beni dostluuna ve sevgine
layk bulduun iin -bu bir an iin ya da ksa bir zaman iin
bile olsa- sana her zaman minnettar kalacam. Yemin ederim
ki, seninle olmaya cret ettiim zamanki kadar iten olmaya
ok az zaman karar vermiimdir. Bencil cokunluum iin be
ni affet; Rusya'ya dnmemden sonra geen u merhametsiz iki
yl sresince yle ok keder, nefret ve mitsizlik ruhumda al
kaland ki, bu denli hogr, arballk, saduyu ve doru
luk sahibi bir insanla tanmaktan sevin ve mutluluk duyu
yorum. Bana kar olan duygulanma ksa m, uzun mu srece
ine u anda hi aldrmyorum. Ama yemin ederim ki , tabiatt
mn dm olan yanndan kamam olmana, beni, kendi g
rme gre layk olduum yerden daha yksek bir yere yer
letirmi olmana, btn maddi kazanlarla kyaslanamayacak
denli ok kymet veriyorum.

Budala'y okumu olanlar hemen Mikin'in Nastasya'ya kar

olan tutumunu ("Seni temiz bir kadn olarak gryorum, Ro
gozhin'in sevgilisi olarak deil") ve Nastasya'nm cevabn ha
urlayacaklar:

imdiye kadar kimse benimle byle konumad. Beni satn al

dlar ve sattlar, fakat hibir iyi insan bana kur yapmad.

Martha'nn mektubu, edebiyatn bayaptlarndan birinin

nemli bir sahnesini esinleyebilecek denli gZel grnyor.
ite bu ac noktada Martha Brown artk grmzn d
na kyor. Alnt yapacamz son mektubu, Ocak 1865'in son
larna doru yazlmt. Mektuptaki ifade ve daha sonra mek
tuplamann kesilmesi, Dostoyevski ile yaamaya balad so
nucuna varmamz hakl gsteriyor. Ve eer byleyse, Dosto
yevski, Anna Korvin-Krukovskaya'ya kur yaparken, -ki bunu

1 31
kesin olarak ayn yln ubat ve mart aylan arasna yerletirebi
liriz- Martha, Dostoyevski ile birlikte yayordu. Dostoyevski
hemen hemen yl sonra Budala'y yazarken, 1865'in ilk ayla
nndaki olaylara dnd ve kahramann, kendi olduu gibi, te
miz bir gen kza kar tutkulu bir hayranlkla, dm bir ka
dna kar ayn derecede tutkulu bir acma arasnda blnm
olarak, ikisini de hi ortak yan olmayan bir sevgiyle seviyor
olarak anlatu. Aglaya ve Nastasya'nn btnyle Anna Korvin
Krukovskaya ile Martha Brown'n portreleri olduklann syle
mek, Mikin'in romancnn kendi portresi olduuna inanmak
kadar mbalaal olur. Aglaya, Dostoyevski'nin ikinci kansn
dan da bir eyler yanstyora benzer; Nastasya da belki Suslo
va'dan baz eyler yanstmaktadr. Ama hi phe yok ki, Buda
la'nn konusunun etrafnda sarld gen, bu ikiz olayn sada
katle yinelenmesidir.
Bu frtnal yln duygusal kanklklannn yks daha bit
medi. Martha'nn mektubunda szn ettii "ruhi uyum" hi
bir zaman kurulamam ya da kurulduysa abucak krlm
olmal, nk aralarndaki iliki pek uzun srmedi. Nisanda
Epocha kapanmt ve daha maysn banda, Dostoyevski yeni
bir Avrupa gezisi iin tasarlar yapyordu. Mali ve duygusal s
kntlannn getii yerlerden kamak istei, tek bana bu gez
me arzusunu aklayabilir. Aynca, salk sorunu vard; Dosto
yevski -doru ya da yanl- Avrupa ikliminin sara nbetleri
nin skln ve gcn azalttna inanmt her zaman; belki
kendine bile itiraf etmedii gizli bir mit vard; baka her a
renin mitsiz grnd u anda, kumar masasnda serveti
ni dorultabilirdi ve herhalde en gl drt olarak da, geen
Avrupa gezisindeki arkadayla, o frtnal ama heyecanl ilgi
yi yenilemek iin duyduu mantksz ve kar koyamad is
tek vard. Polina Suslova'y, 1863 Ekimindeki aynlmalanndan
sonra bir daha grmemiti; ama birbirlerine mektuplar yaz
dklann biliyoruz. 1865'in balarnda, Anna Korvin-Krukovs
kaya ile Martha Brown arasnda blnm sevgisinin herhal
de en hareretli gnlerinde, Polina'ya bir mektup yazd. Mek
tupta neler yazl olduunu bilmiyoruz ama, Polina'y ok kz-

1 32
drd bu mektup. Kendisi cevap vermedi, Zrih'te yaayan kz
kardeine, Dostoyevski'ye kendisi iin cevap yazmasn iste
di. Nadezhda Suslova'nn mektubu da kaybolmutur. Fakat
Dostoyevski'nin cevabndan, Nadezhda'nn onu "ktlk ve
kalabalk"la suladn, ona "baka insanlarn aclarnn ve
gzyalarnn onun iin et ve iki olduunu" sorduunu an
lyoruz. Dostoyevski'nin Polina'ya yazd savunmas kaybol
mutur, kz kardeine ise geen blmlerin birinde alnt yap
tmz ac bir mektup yazmtr:

Onu hala seviyorum, derinden seviyorum, fakat onu sevme

meyi istiyorum. O byle bir aka layk deil.

Dostoyevski'nin eski sevgilisi hakknda neler duyup dn

dn daha fazla incelemek gereksiz. Bu mektuplamann
varl, Polina'nn ekiciliinin, sonulan ne kadar ac olur
sa olsun, Dostoyevski'nin daha sonraki duygusal kanklkla
n sresince srdnn kantdr. Fakat darya yaplacak bir
gezinin maddi glkleri imdi iki sene ncesinden ok da
ha fazlayd, nk gezi iin gerekli harcamalann dnda, len
kardeinin ailesinin ihtiyalann ve Epocha nn bekleyip duran
'

alacakllarn bir dereceye kadar tatmin etmek gerekiyordu.

Muhta Durumdaki Edebiyatlara Yardm Sand'na n
c bavurmas, ilk ikisi kadar iyi karlanmad; sonunda veri
len 600 ruble de, onu borlular hapishanesine yollamakla teh
dit eden alacakllar tarafndan hemen elinden alnd. Artk is
mi edebi dnyada, Sibirya'dan ilk dnd gnlerdeki kadar
yksek deildi. ller Evinden Anlar ve Ezilenler dnda, der
gideki vr zvr yazlardan baka bir ey yazmamt, bunlar da
nn artrmam ya da koruyamamt bile. Epocha'nn poli
tik tutumu onu, ilk eserlerini basan radikal dergilerin gzn
de bir gerici -ya da daha kts bir dnek- olarak tantmt.
Ona gvenilemeyeceini herkes duymutu, hibir doru d
rst yaync, yazlmam romanlar iin nceden para verme
ye yanamyordu.
Bu artlar altnda, baka bir areyi denemek gerekti. Stellovs
ki adndaki yaync, Dostoyevski'nin eserlerinin toplu basks-

1 33
n yapma hakkna, bir ksm nakit, bir ksm vadeli senetler ola
rak 3.000 ruble demeye hazrd, yalnz bu toplu bask, 1 Ka
sm 1866'ya kadar yazlp teslim edilmesi gereken, saptanm
uzunluktaki yeni bir roman da ierecekti. Dostoyevski bu tek
lifi kabul etti. Fakat Stellovski karsndakini tanyordu; kon
trata cezai hkmler konmasn istedi: Dostoyevski, yeni ro
man zamannda teslim etmedii takdirde, ar mali tazminat
demeyi ykmlenmekle kalmad, eer roman bir aydan faz
la gecikirse, Stellovski, Dostoyevski'nin gemiteki, gelecekte
ki btn eserlerini hi para demeden kitap olarak basma hak
kna sahip olacakt.
Zrt yazar, pazarlk edecek durumda deildi ve kontrat
bu ekliyle 2 Temmuz'da imzaland. Eer daha sonraki sz
ne inanrsak, Dostoyevski 3.000 rubleden, ahsi ihtiyalar iin
ancak 175 ruble alabildi ve bu ufak miktarla Wiesbaden'e ha
reket etti. Stellovski ile olan kontrat, bir sonraki yl hayatnda
kesin bir rol oynayacakt ve iin tuhaf yan, eer Suslova ile bu
luma istei onu bu tehdit edici belgeyi imzalamaya zorlama
syd, ileride ikinci kans olacak olan kzla karlamasna yol
aan artlar hibir zaman gereklemeyecekti.
Ona, Wiesbaden'e gitmeyi setiren nedeni olduka kesinlik
le tahmin edebiliriz. 1863 Austos'unda Paris'e, Polina'ya gider
ken kumar masasna urad ve baarl olduu yerdi buras.
Daha sonra gittii Baden ve Hamburg'da iflas etmiti ve kumar
cnn bo inanc onu Wiesbaden'e srkledi. 10 Austos'ta bu
raya vard, hemen sonra Suslova da geldi. Yalnz birka gn be
raber kaldlar; Suslova'nn gncesindeki yersiz bir boluk, ili
kileri hakknda yakndan bilgi almamz nlyor. 15 Austos'ta,
rulet ikisinin de btn parasn bitirmiti. Dostoyevski, Cenev
re'deki Herzen'e ve Baden'deki Turgenyev'e zc mektuplar
yazp bor istedi. Turgenyev'e yazd mektup, iten olmayan
bir vclkle, yapma bir yksekliin karmdr:

Sizi kendi ilerimle rahatsz etmekten utanyorum ve ireniyo

rum. Fakat gerekten, sizden baka dnecek kimsem yok; bu
nun yansra, bakalarndan daha akllsnz, bunun iin size

1 34
 bavurmak ahlaki olarak bence daha kolay. Tabii ki, size olan
borcumu hafta deyememem mmkndr.

Herzen batan savma bir cevap yazd ve hibir ey gnder

medi. Turgenyev, 50 taler gnderdi (Dostoyevski 100 istemi
ti). Bu bor on yl Dostoyevski'ye ac verdi ve denmeden dur
du. Bu yardm sayesinde Suslova oradan ayrlabildi. Austosun
20 ya da 2l'inde Paris'e hareket etti. Ona hala ak olan sevgili
si endie iindeydi: Suslova'nn Cologne'de tren deitirirken,
Paris'e nc mevki bilet alabilecek parasnn kalp kalmaya
can merak ediyordu.
Dostoyevski, Wiesbaden'de youn bir yoksulluk ve sknt
iinde daha bir aydan fazla kald. Bu, yaad en derin aa
lanmayd. Bir an gedi, otel artk veresiye yemek vermez oldu,
hatta geceleri bir mum vermeyi bile kabul etmedi. Polina'ya
yazd bir mektupta, itahnn hareket ederek artmamas iin,
btn gn oturup kitap okuduunu sylyor. Kendisini, Go
gol'n bir tipine, gln belediye bakan onu resmi bir m
fetti sayana kadar buna benzer bir durumda yaayan, Mfet
ti'inin kahramanna benzetiyor. Polina'dan para istedi, ama o,
gncesinden rendiimiz gibi, baka bir ilikiye dalmt. Po
lina'mn cevap verdiini gsteren bir ey yok. Petersburg'daki
Milyukov'a yazp kendine para temin etmesini rica etti: Mos
kova'daki Russky Vestnik'in yayncs Katkov'a yazp, roman
n teklif etti -ileride yazaca Su ve Ceza'dr bu roman- ve n
ceden 300 ruble istedi. mitsizce bir giriimdi bu, nk da
ha nce bu dergiye bir yk teklif etmi ve szn tutmam
t ve Russky Vestnik imdi Rusya'nn en gl, en zengin dergi
si olmutu. Buradan bir eyler elde edebileceini pek mit et
miyordu.
Sonunda, imdi Kopenhag Rus Elilii'nde sekreter olan Si
birya'daki eski arkada Baron Wrangel aklna geldi ve ona ba
vurdu. Sernipalatinski'den beri birbirlerini grmemilerdi ama
aralarnda kesintili bir mektuplama vard ve birbirlerini hala
seviyorlard. Vefakar Baron arkada olarak deerini bir kez da
ha gsterdi. 100 taler yollamakla kalmad, Kopenhag'a srar-

1 35
la davet etti. Bu srada Dostoyevski'nin borlan birikmiti, 100
taler bile, btn borlarn deyip Wiesbaden'den ayrlmasna
yetmiyordu. Orada oturan bir Rus papaz, otel hesab iin ke
fil oldu ve Dostoyevski'ye bir miktar bor para verdi. Bu bor
lar ancak aylar sonra dendi. Dostoyevski'nin hayretine ra
men, Katkov 300 ruble gndermiti, ama bu para Wiesbaden'e
ok ge vard ve Petersburg'a geri gnderildi, orada eline geti
ancak. Ekimin ilk gnlerinde Wiesbaden'deki sefaletten ayrlp
Kopenhag'a geldi. Bu arada, Suslova da Paris'ten temelli ayrl
m ve Rusya'ya doru yola kmt.
Dostoyevski, Kopenhag'da Wrangel ile bir hafta geirdi ve de
niz yoluyla Petersburg'a dnd. Anlalaca gibi yol parasn
Wrangel verdi; fakat gemi limana vardnda fazlalklar iin bir
hesap vard, bu hesabn 5 ilini de bira iindi (demek ki ngiliz
gemisiydi) ; cepleri bombo olan Dostoyevski'nin, bunun da Ko
penhag'da denmesini istemekten baka yapaca bir ey yoktu.
Durumu ve hesab deyememekten duyduu znty ancak
bir ay sonra Wrangel'e yazmaya vakit buldu.
Hayatnn orta yllarndaki bu cmert ve hakikatl dostun,
Dostoyevski'nin biyografisinde son grn bu ve hakknda
birka ayrntl bilgi daha vermek yersiz olmasa gerek. Wran
gel genellikle yurtdnda yaamaya devam etti ve Dostoyevs
ki ikinci evleniinden sonra onunla mektuplamay kesti. Dos
toyevski 1873'te sekiz yl nceki mali ykmllklerini de
mek iin ardnda, Petersburg'da ksa bir buluma oldu. Fa
kat, onun yoksulluunu ve skntl anlarn grm, yardm et
mi olan insanlar artk sayg gren bu baarl edebiyatya yl
lar ilerledike daha fazla ac verir olmutu. Baron eski arkada
n souk ve resmi buldu ve eski yaknlklar bir daha kurul
mad. Dostoyevski'nin lmnden sonra, edebi varisleri ortak
bir arkada yoluyla Barondan, byk romancdan, dostlukla
r srasnda ald mektuplan istediler. Baron mektuplan gn
derdi ve birou, baz paralan karlm bir biimde, sahi
binin rzas alnmadan resmi biyografide yaynland. Ne oriji
nalleri geri gnderildi, ne de bir teekkr edildi. Bunlar Wran
gel'in 1906'da diplomatik grevinden ayrldktan sonra yazd-

1 36
 Dostoyevski'den anlarda yersiz olmayan bir sertlikle sz
n ettii gerekler.
Dostoyevski'nin hayatnn traji-komedisinden bir perdenin
sonuna yaklayoruz ve hala oyunun kiilerinden birinin, Po
lina Suslova'nn son olarak grnne tank olmamz gereki
yor. Polina hemen hemen Dostoyevski ile ayn zamanda Peters
burg'a dnmt ve gncesi, kasmn banda Dostoyevski ile
bir bulumalarn anlatyor. Dostoyevski -herhalde ilk defa de
ildi bu- evlenme teklifinde bulundu. Kendi lgnlnn de
rinliini grebilmesine o kadar sk yol aan nceden seziiy
le, "eer evlenirsen" diye ekledi, "nc gnnde kocandan
nefret etmeye balayacaksn ve onu terkedeceksin. " Polina'nn
reddetmesi kanlmaz bir sonutu. Dostoyevski daha nce al
dmz szleriyle, "beni affedemezsin" diye karlk verdi, "bir
zamanlar kendini bana vermi olduun iin affedemezsin ve
bunun intikamn alyorsun." Bu dnce zerine bir sre tar
ttlar. Sonunda Polina "benim aldrdm yok" dedi, "bunu ne
kabul ediyorum, ne de kabul etmeyi reddediyorum; fakat sen
pek ince hayal gcnle, bunu dnmeye balanmsn. "
B u cevap Polina'nn oyundan kyd. Geri kn birka
buluma daha oldu ama ertesi yln martnda Suslova Peters
burg'dan ayrld ve belki de bir daha hi bulumadlar. Kesin
tili olarak mektuplamay srdrdler, hatta Dostoyevski'nin
ikinci evliliinin ilk ylnda bile. Bu Anna Grigorievna'nn do
al olarak kskanmasna yol at. Bundan sonra mektuplar, ya
da onlarla ilgili bilgileri aldmz kaynaklar son buldu. *

(*) 1880'de Suslova Rozanov adnda, kendinden olduka gen bir renci ile ev
lendi. Rozanov daha sonra, Dosoyevski'nin eserlerinin nemli bir eletirmeni
oldu.

1 37
 NC KiTAP

Yarat Yllan
(1866-1871)
 ONBIRINCI BLM
HARKA YIL

Dostoyevski'nin resmi biyografi yazan yle diyor: " 1866 yl,

yaanusnda ok nemlidir. Ocakta, Su ve Ceza, Russky Vest
nik'de kmaya balad; gzde, Ekim 4'te, ileride kans olacak
olan Anna Grigorievna Snitkina ile tant." Su ve Ceza, Dosto
yevski'yi btn tartmalarn tesinde, Rusya'nn en byk ya
zarlar arasna yerletirdi ve edebiyat dnyasndaki yerini sa
lamlatrd. kinci evlilii de ev hayatn ve sonunda mali du
rumunu salamlatrd. Talih onu -bu, hesapl ya da kararl
bir hareketten ok ansa balanmaldr nk- krk be yan
da, nceki yllarn dertli tutkularndan ve edebi deneylerinden
uzaklatrd ve onu, sadk bir koca, tannm bir romanc hali
ne getirdi. Suslova ile olan ilikisinin gerekten kesildii 1865
Kasmyla, Anna Grigorievna ile evlendii 1867 ubat arasn
da kalan dnem, hakl olarak, yaanusnn dnm noktas di
ye adlandrlabilir.
Bir aheserin yaratl, incelenmeye kar direnen bir s
retir. Su ve Ceza'nn geliiminin ancak d aamalarn izle
yebiliriz ve bu izleyi olaanst bir kesinlikledir. Epocha'nn
kapanndan pek uzun olmayan bir sre sonra, haziranda,
Dostoyevski eski yayncs Kraevski'yi hatrlad ve ona "Ak
amclar" adl bir roman teklif etti. Roman, "btn ynleriyle
ayyaln ve zellikle ailelerin, bu artlar altnda yetitirilen

141
ocuklarn betimlenii" ile ilgiliydi. Kraevski teklifi reddetti.
"Akamclar"n herhangi bir satnnn yazldn gsteren bir
kant yok. Fakat bu tasarda, Su ve Ceza'nn Marmeladov ai
lesiyle ilgili blmlerinin ilk tohumlar olduunu dnebi
liriz. Kraevski'nin reddediinden sonra, Stellovski ile kontrat
yapld ve dar gitmek iin cebinde paras olan Dostoyevski,
her zamanki gibi ilerisini dnmeyi bir yana brakt. Daha
sonra, Wiesbaden'de Suslova ile geirdii o dertli gnler gel
di ve -sonradan bir mektubunda dedii gibi- rulette her e
yini kaybettii zaman, Su ve Ceza'nn dncesi birden ak
lna geldi. Wiesbaden'de her gn, giyeceklerinin ya da ufak
ss eyalarnn karl olarak onu alktan kurtaracak bir
ka taler alma midiyle rehincileri dolayordu. Bu kat kalp
li tefecilerden biri, Raskolnikov'un kurbannn ilk modeli ol
mal ve bu korkun gerginlik annda, Dostoyevski kendi y
reinde, bir Raskolnikov'un potansiyelini sezmi olmal. Ey
lln balarnda, Katkov'a Russky Vestnik iin romann tek
lif ederken, konunun ana hatlarn olduka tam olarak anlat
mt: "Bir suun psikolojik zmlemesi". Wiesbaden'de yal
nz bana, aln ve dmln aclar arasnda, Su ve Ce
za'nn nl ilk blmlerini yazmaya balad ve Petersburg'a
dnd andan, Katkov'un roman kabul ediine kadar kitap
sratle ilerledi.
Dostoyevski durumun neminin farkndayd ve iine all
mam bir dikkatle, ihtiyatla yaklat. Bu sralarda, birinci ah
sn anlatmn nemli derecede yeliyordu; son nemli ki
tabnn de, ller Evinden Anlar, Ezilenler ve Yeraltndan
Notlar byle yazlmt. Su ve Ceza'nn yksn kahraman
na anlattrmak iin denemeye giriti; ilkinde gnce eklin
de, sonra mahkemede yaplan itiraf eklinde ve ncsnde,
cinayetten sekiz yl sonra, hapisten ktktan sonra kaleme al
nan anlar eklinde. Sonra btn bu taslaklar bir kenara brakl
d (elyazmas paralar hala durmaktadr) ve nc ahs anla
tmna dald; roman sonuna kadar bu ekilde yazld. K sre
since ara vermeden alt. Kitabn ilk paras Russky Vestnik'in
Ocak 1866 saysnda yaynland. Ocak, ubat ve nisan saylarn-

1 42
da romann hemen hemen yars yaynland, geriye kalan, yln
bundan sonraki ksmda daha yava bir ekilde yazld.
Su ve Ceza'nn yazl Petersburg'da devam ederken iinde
bulunulan maddi artlar, yazlmaya baland Wiesbaden'de
ki artlardan pek daha iyi deildi. Katkov'dan romana karlk
alnan toplam para 4.000 rubleden fazlasyd; bunun ou par
alar halinde nceden alnmt. Ama bu olduka ykl cre
tin yazarn bor ynna pek az etkisi oldu. Sabrsz alacakllar
ellerini ap taksitleri bekliyorlar. Dostoyevski'yi borlular ha
pishanesi ile tehdit ediyorlard. Dostoyevski de karlk olarak
hapse girerse artk yazamayacan, o zaman hibir ey alama
yacaklarn sylyordu; nk dehasndan baka gelir kayna
yoktu. Beklemelerine deecek kadar dedii srece, onu zgr
brakacaklar sylenebilirdi, ama demeleri ok klr ya da
seyrekleirse, almay, kar etmeye her an tercih edebilirlerdi.
Hem. para isteyen yalnz alacakllar da deildi; incelediimiz bu
dnem boyunca, yalnz Paul Isaev'i (Paul kendisiyle yayordu)
deil, Michael'in -biri kanuni, dieri gayri kanuni- iki ailesini
ve bir ie yaramayan kardei Nikola'y da -Nikola, belki de ks
men Marmeladov'un modeli olan, yeteneksiz ama sevimli biriy
di- elinden geldiince geindiriyordu. Su ve Ceza'nn sknt
l arka plan, ac verici sayfalarnn yazld zntl gnlerin
karanlnn sadece bir yanssdr.
Dostoyevski yazn, alacakllarn dikkatinden kamak ve ra
hatsz edilmeden roman stne almak iin Petersburg'dan
ayrld. Paras yurtdna gitmeye yetmiyordu. Moskova'ya gitti.
Fakat scak ve yalnzlk (Moskova'daki arkadalarnn hepsi e
hir dna gitmilerdi) ksa sre sonra Moskova'dan ayrlmas
na yol at; Lublino'ya, kz kardei Vera'nn ailesinin yazlk evi
nin bulunduu, ehrin birka mil uzandaki ormanla gitti.
Burada iki aydan fazla kald. Dostoyevski uzun yllardan sonra
ilk kez sakin bir aile evresi iinde buluyordu kendini; ve din
lenmeyle, ufak zevklerle dolu bu birka hafta, heyecanl, ok
duygulu yazar zerinde kuvvetli bir etki brakt. Sylenildii
ne gre, Vera'nm ailesi ve onlarn dostlar, Dostoyevski'nin iki
yl sonra yazaca Ebedi Koca'nn baz ikinci derecedeki karak-

143
terleri iin model olmulardr ve bu romandaki bir para, Dos
toyevski'nin, tatl ve allmam aile hayauna kar duygusunu
anlatyor gibi grnmektedir:

Burada, bu ailenin iinde, olduu gibi grnyordu; saft, ba

bacand; ocuklara bakyor, asla kntnyordu. Yalan sylemi
yordu; Pogoreltsevlere ka kere, cemiyet hayatndan ekilerek
temelli onlara geleceine yeminler etmiti. Bunu ciddi olarak
yapmay dnyordu. Acl hayatnda, bir skun vahasyd
buras ve bu yazn saf ve tatl havas, kararsz zihninin, bir kez
daha aile hayatnn mutluluu zerinde durmasna etkili oldu.

Maria Dmitrievna leli iki yl olmutu; Anna Korvin-Kru

kovskaya ile olan ilikisinin kesilii, Suslova'nn kesin reddedi
i, ikinci bir evlilikte mutluluk bulabilecei midini ykmam
t. Lublino'ya yazn gelenler arasnda, Vera'nn eltisi olan Ele
na Pavlovna tvanova vard. Elena'nn kocas, yani Vera'nn ko
casnn kardei, mzmin hastayd; lecei kesinlikle biliniyor
du; Vera Dostoyevski'ye, Elena ile dul kalr kalmaz evlenmesi
ni salk verdi. Bir gn -Dostoyevski daha sonra kansna by
le anlatmt- Elena'ya serbest kalnca kendisiyle evlenip evlen
meyeceini sordu. Elena kesin olmayan bir cevap verdi - asln
da daha fazla bir ey de yapamazd. Dostoyevski yazn sonunda
Lublino'dan ayrld ve alt ay sonra evlendi; Elena Pavlovna'nn
kocas ise daha yl yaad.
Su ve Ceza'nn yazl bu yaz gnlerinde devam etti. Dosto
yevski, geen yl Stellovski ile yapu kontrat gereince 1 Ka
sm'dan nce verilmesi gereken roman zerinde ciddi bir e
kilde dnmeye henz balamamt. Temmuzda, "nemsiz
karakterler bile tayacak olan olduka tatminkar bir ufak ro
man" kafasnda ekillenmiti; romancnn Kumarbaz hakkn
daki nceden gr ve dncesi -ki yanl deildi bu- by
leydi. tk kez, Suslova ile yl nceki gezisi srasnda dn
d ve Boborykin'e teklif ettii ykyd bu. Fakat hayat bo
yunca sren, o yapaca ileri erteleme huyu ok glyd ve
eyllde Petersburg'a tek satrn yazmadan dnmt. Durum
imdi vahimdi. Eer roman 1 Kasm'a kadar tamamlanmaz-

1 44
sa ar mali ceza vard; eer 1 Arala kadar teslim edilmezse,
Stellovski, Dostoyevski'p.in gemiteki, gelecekteki btn ro
manlarn hi para demeden kitap olarak yaynlamak hakk
n alacakt. Stellovski'nin Dostoyevski'den son gelir kayna
n da btnyle almas pek muhtemeldi. dostu -Maikov,
Milyukov ve Dolgomostiev- Dostoyevski'nin hazrlad plan
zerinde blmleri kendilerinin yazmasn, bu ortaklaa ese
re Dostoyevski'nin imzasn atmasn nerdiler. Ama Dosto
yevski bu yolu kullansz ya da erefsiz bulduu iin reddet
ti. Sonra Milyukov, ada bilimin son kaynaklarna bavu
rulmasn, romann bir stenografa dikte edilmesini ileri sr
d ve Dostoyevski'nin mitsiz, yan-gnll rzasn alp, Olk
hin adnda, stenografi dersleri veren birine, gerekli olan bul
mas iin bavurdu.
Olayn devam Rus edebiyat tarihinin en nl yklerinden
biridir ve Dostoyevski'nin ikinci kansnn Anlar'ndan ayrn
tlaryla okunabilir. Dostoyevski'nin hayatnn bu anndan iti
baren, bu Anlar (ayn kadnn, ksa bir paras bugne kalan
Gnce'si ile beraber), anlattklarmzn temeli olarak, resmi bi
yografinin yerini alyor. Ve bu yzden, onlarn deyii ve zel
likleriyle tanmann zamandr. Dostoyevski ile karlamalar
nn yks yle balar:

3 Ekim 1866'da, akam 7 sralarnda her zamanki gibi steno

hocas P. M. Olkhin'in ders verdii Altnc ocuklar Lisesi'ne
geldim. Ders henz balamamu; ge kalanlar bekliyorlard.
Her zamanki yerime oturdum, daha defterlerimi amaya yeni
balarken, Olkhin geldi ve sraya, yanma oturdu.
"Anna Grigorievna" dedi, "steno iinde almak istemez
misiniz? Benden bir stenograf bulmam istediler, ben de sizin
belki ii kabul edeceinizi dndm."
"ok isterdim" diye cevap verdim, "alabilmeyi uzun s
redir hayal ediyordum. Tek kukum, sorumlu bir ii yklene
bilecek kadar steno bilip bilmediimdir."
Olkhin beni ikna etti. lstenen iin, benim yazabildiirnden
daha fazla srat istemediine inanyordu . . .

145
 Eer karakter betimlemek, sanatn ileviyse, bu Anlar'a sa
nat dememek gtr. Yukanda alnan blm, yazann kiilii
ni ayn canllkla gsteren birok blmden bir tanesidir. K
t bir deyi deildir bu; nk gsterii deildir ve pek seyrek
falso yapar. lyi bir deyi de deildir; nk her trl orant ve
iyiyi seme duygusundan, her trl nemsizi brakma, nem
liyi canlandrma gcnden yoksundur. Balang blm, Av
rupa'da kald her ehirde nemsiz mallann fiyatn bile Gn
ce'sine yazmasna yol aan aynntya olan tutkusunu, kendi ye
tenekleri zerine her zaman verdii doru ama mtevaz yarg
y ve isteklerini belirtirken her zamanki soukkanllkla kendi
ne hakim olmasn aka gsteriyor.
Anna Grigorievna Snitkina ertesi gn, 4 Ekim'de, Dosto
yevski'nin evine geldi ve Paul lsaev'in merakl baklanndan
sonra, yan giyinik, salan dank bir durumdaki Dostoyevski
ile karlat. llk iki grmenin izlenimi iyi deildi, adeta ac
vericiydi. Dostoyevski, dosta ve kibar olmasna ramen, skc
derecede sinirliydi; Anna'nn adn birka kez sordu ve hemen
cecik unuttu; sigara stne sigara iti; ldrm gibi odada bir
aa bir yukan yryp durdu; baz anlar Anna'nn varln
unutmu gibi grnd ve rahata dikte edemedi. Ama Anna,
kendi davranna bilinli bir gururla bakabilmektedir:

zel evlerde steno ii yapum takdirde, ilk andan itibaren, az

buuk tanUm insanlarla olan ilikimi i dzeyinde tutma

ya, her trl yaknl nlemeye ok Onceden karar vermitim;
bylece kimse benimle serbeste ya da kstaha konuabilece
ini sanmayacaku. Fyodor Mikhailovi ile konuurken san
nn bir kez bile glmsemedim ve ciddiliim onun ok hou
na gitti. Daha sonra, doru hareket etme bilgimin onu sevin
le arttn itiraf etti.

Krk be yandaki adam sinirli ve dengesizdi, yirmi yan

daki kz ise sakin, soukkanlyd; fakat ikisi de hassast. Pek
uzun bir sre gemeden Dostoyevski, o Ruslara has gereksin
meyi, yanndakine iini boaltma gereksinmesini duydu. Her
gn, almalannn arasnda, hayatnn ve ansszlklannn y-

146
ksn, Peter-ve-Paul Kalesi'ndeki sekiz aylk mahkmiyeti
ni, Semenevski Meydan'ndaki sahte idam, Sibirya'daki on yl
lk srgn, veremli karsyla olan ilk evliliini, yoksulluu
nu, borlarn, in vazosunu ve gm atal baklarn na
sl rehine verdiini, Anna Korvin-Krukovskaya ile olan iliki
sini anlatyordu. Dinleyici gittike daha yakn, daha dikkat
li oluyordu. Anna bir soruya verdii cevapta, ona evlenmesini
salk verdi ve evlenmesi iin ge olmadna ikna etti. Dosto
yevski onun niye evlenmediini sordu; Anna da, kendine hay
ran iki kiinin (bildiimiz kadar ile bunlar btnyle uydur
mayd) btn iyi niteliklerine ramen, gnln kazanamad
n syledi.
Olay, kesin bir ekilde nceden belirlenmi eree doru
yeknesak olarak geliti. Dikte etme alkanl, gen, dzenli
alma arkadann rahatlatc etkisi ve Kumarbaz'n zamann
da biteceinin kesinlemesi, romancnn sinirleri ve davran
lar zerinde harikulade bir deiiklik yaratt. Bu olayn kadn
kahraman, uzun yllar sonra, yirminci yzyln ikinci on yl
nn balannda, eski notlarna dayanarak Anlarn yazd; anla
tsnn duygusal havas, popler romanlarn zayf edebi oyun
larm andrmaktadr. Fakat temel gerekler dorudur ve kabul
edilmitir: Dostoyevski'nin krk beinci doum gn olan 30
Ekim'de ii tamamlanm, Kumarbaz'n son satn dikte edil
mi, yaklak olarak 40.000 szckten oluan roman yirmi al
t gnde yazlmt; Dostoyevski 3 Kasm'da, Anna Grigoriev
na'y ve annesini (sve asll bir duldur annesi) ilk kez ziya
ret etti; ayn S'inde evlenme teklifinde bulundu ve teklif ka
bul edildi.
Yln geri kalan ksm, ilikilerinin verdii zevklerle ve Russky
Vestnik'in kasm ve aralk saylarnda yaynlanacak olan Su ve
Ceza'nn son iki blmn dikte etmekle geti. Noelde Dos
toyevski Moskova'ya gitti. Bu seyahatin balca nedeni, her za
manki gibi maliydi. Katkov'a yaknda evleneceinden sz et
ti ve Su ve Ceza'nn yazan olarak deerini ne kadar artrd
n iyi bildiinden, bir dahaki romanna karlk nceden 2.000
ruble istedi. istei kabul edildi. Petersburg'a cebinde 700 rub-

147
le ile dnd, geri kalann taksitle ald. Ama para verilmesi ge
reken alacakllar vard, aileyi de geindirmek gerekiyordu; b
tn parann Dostoyevski'nin msrif parmaklan arasndan akp
gitmemesi iin, evlilik iin harcanacak 500 ruble Anna'ya tes
lim edildi. Bu tedbir sayesinde, birka arkadann hazr bulun
duu dn 1 5 ubat 1867'de yapld.
Eer her evlilikte bir buhran an olduu doruysa, yeni
Dostoyevski ailesindeki buhran allmam derecede erken
bir dnemde ortaya kt, hem de ok beylik nedenler yzn
den. Gen bir kzn, orta yal dul bir erkekle evlenmesi ge
nellikle iki tarafn akrabalannca da ho karlanmaz. Doru
su Madame Snitkina, ne genlii, ne sal ne de serveti olan
bir damad olaanst bir soukkanllkla karlam gibi g
rnyor. Anladmza gre, Snitkinlerin toplumda nemli
bir yerleri yoktu ve anne de kz da, damadn edebi nnden
ve nazik davranlanndan etkilenmilerdi; byle byk biri
nin, bu denli kibar, bu denli zayf olmas olanaksz grn
yordu. Dier yandan, Dostoyevski'nin akrabalarnn honut
suz olmalar iin ortada her neden vard. Bylesine uygunsuz
bir ee kar aka ileri srlebilecek kar kmalar bir yana,
daha ok kiisel karlar szkonusuydu. Dostoyevski kendisi
sk sk asalaklk etmi olduunda, imdi asalaklarnn hakkn
tanyamayacak durumda deildi. Dostoyevski kalemiyle al
abildii ve araya yabanc bir g girmedii srece, Paul, Emi
lia Fyodorovna (Michael Dostoyevski'nin dul kans) ve Niko
la, onun kazancnn bir ksmn almaya gvenebilirlerdi. Para
sn zaman zaman Suslova ya da Martha Brown iin harcamas
elbette zc bir eydi, ama byle kadnlar gelip geiciydi ve
onun btn gelirine el koyma ya da hepsini harcama eilimle
ri yoktu. Bir e ise deiik bir durumdu; en iyi durumda bile,
kocasna dayanan dier kiilerin gl, doal bir rakibi idi en
azndan. Bununla beraber, Anna Grigorievna henz genti ve
denenmemiti; Dostoyevski'nin ilerinin idaresinin onun eli
ne gemesini nlemek iin diplomasinin bilinen btn oyun
lar iletilmeliydi.
Yeni evli ift, Paul ile paylamak zorunda olduklar yeni bir

148
eve tanmlard. Eski daire -yeni evden uzakl be daki
ka bile srmezdi- Emilia Fyodorovna ve ailesine braklm
t; kirasn hala Dostoyevski dyordu. ekime evliliin ilk
haftasnda balad. Taktik, aka dmanla bavurmadan,
Anna'y kocasnn gznden drmek ve onun gvenini ka
zanmasn nlemekti; Dostoyevski'nin iyi bilinen kararszl
ve titizlii karsnda, bu politika haan kazanmak iin ok
mit vericiydi. Eer Anna'nn Anlar'na inanrsak, Paul b
tn kibritleri saklayp, kabahati Anna'nn yetersiz ev kadn
lna balamak gibi numaralara bavuruyordu. Emilia Fyo
dorovna daha az kaba, daha az sahtekard -nk aslnda k
t bir kadn deildi ve kendinden ok ocuklar iin hrs du
yyordu- fakat bu nedenle ok daha tehlikeli idi. Eletirerek
koruyormu gibi grnyor, devaml olarak yardm etmeyi,
akl vermeyi neriyor ve kurnazca bir ustalkla, byk ocuk
larn, imkan bulduklar her anda, gen kuan, gen gelin
le kocasndan daha uygun, daha ekici arkadalk edebilecei
gerekesiyle eve gitmeye zorluyordu. Bylece arabozucu b
tn gler harekete geirilmiti. Dostoyevski, herkese inan
maya hazr fakat kimse hakknda kt dnmeyen birinin
aresiz iyi kalpliliiyle, Paul'un ikayetlerini, Emilia Fyodo
rovna'nn eletirilerini dinledi. Yengesine ve vey oluna, tec
rbesiz kans hakknda sabrl olmalar, kansna da, yenge
si ve vey olu hakknda sabrl olmas iin yalvard. Kendi
ni savunmak konusundaki her zamanki yeteneksizliini, ka
nsn savunmak konusunda da gsteriyordu ve onun yannda
yer almay istemiyor gibi grnmesi gen kansn incitiyor
du. Dostoyevski safa bir alakgnlllkle, yeenlerinin ka
ns iin, kendisinden daha ilgin arkadalar olduu grn
kabul etti. Yeenlerin devaml evde olmalarn tevik ederek,
Emilia Fyodorovna'nn abalarna yardmc oldu ve Anna'nn
romantik tabiatnn yalnz onunla ilgilenme arzusunu istemi
yor gibi grnerek kansnn kalbini bir kez daha krd. Tak
dir edilecek, tecrbeli bir kadn olan Madame Roland'n, "ev
lilik, iki insann birliidir; bu birlikte kadn, ikisinin mutlu
luu iin kendini deitirir" szn Anna hi duymamt ve

149
ocuksu kocasnn mali ileri kadar, duygusal tepkilerini de
kontrol etmesi, idare etmesi gerektiini henz anlayamamt.
nceden gremedii bir durumdu bu ve aknlk iinde a
lamakta buldu areyi.
ok gemeden, evlilik hayatnn dier gerekleri de su y
zne kt. Bir gece kz kardeinde yemek yerlerken, geen
birka haftann heyecanyla ypranan Dostoyevski, st ste
iki sara nbeti geirdi; ikincisi yle kuvvetliydi ki, "akl ba
na geldikten sonra iki saat acyla bard. " Moskova'da, ko
casnn kz kardeinin evinde baka trl bir olay daha ge
ti. Veralarda karlat gen bir adam Anna'y ekici bul
mu, birlikte ene alm, glmlerdi; otele dnerken Dos
toyevski, tabiatnn kontrol edemedii hayvans yann gste
ren gl kskanlk nbetlerinden birine tutuldu. Anna An
larda yle yazyor:
Haykrlar ve yznn korkun grn beni korkuttu.
Fyodor'un sara nbeti geireceini ya da beni ldreceini d
ndm. Dayanamadm ve alamaya baladm.

Gzyalar gerekli zmd; Dostoyevski'nin hiddeti pi

manla dnt ve hemen barld. Anlar'daki, olayla ilgi
li son szler, Anna'nm yreindeki tartmalarda hep son s
z syleyen soukkanl grn ve duygusal olmayan sadu
yunun bir rneidir:

Geceki sahnenin izlenimi yreime silinmeyecek bir etki yap

mt. Gelecekteki ilikilerimiz zerine dndrd beni.
Hangi derin acl kskanln Fyodor'u byle yaptn anla
dm ve byle ac verici izlenimlerden onu esirgeyeceime ken
di kendime sz verdim.

Daha sonraki yllarda bu kararn uygulamak iin pek ok

frsat kacaktr nne. En sudan bahaneler zerine patlayan
kskanlklar evlilikleri sresince devam edecektir. Anna, An
larda, altm yalarndaki Grigorovi'e -Dostoyevski'nin eski
dostu, genlik arkadayd bu adam- syledii birka kibarca
iltifat zerine, kocasnn nasl hiddetlendiini ve sulamalar-

1 50
da bulunduunu anlatyor. Ama kskanlk, bozuma yarat
maktan ok gurur okayan bir huysuzluktur ve Fyodor'un he
men sonra gsterdii pimanlk, bu aresiz, ocuka kla
rn, aile ilikilerini ypratmaktan ok salamlatrmasna yol
ayordu.
Moskova'ya yaptklar on gnlk gezi sonunda, Katkov'dan
1 .000 ruble daha aldlar. Ve grne gre, Anna yurtdna gi
derek kocasn aile evresinden kurtarma tasarsn burada d
nd. ihtiyatl ve sr saklayan tabiat, tasary tam geliince
ye kadar saklamasna yol am olmal; fakat Petersburg'a dn
dkleri ilk gnde Fyodor bunu bir aile toplantsnda azn
dan kard. Emilia Fyodorovna'ya 200, Paul'a 1 00, Nikola'ya
100 ruble vermeyi acil ev harcamalar iin 100, tasarlanan ge
zi iin 500 ruble ayrmay dnyordu. ekime balad; Emi
lia Fyodorovna ailenin ihtiyalar iin 500 rubleden daha az pa
rayla braklamayacan aka syledi; Paul 200 istedi ve unu
tulmu bir alacakl, bu geici bolluu sezip, daha nce den
mesi gereken 500 rublelik bir senedi getirdi. Dostoyevski hi
bir eyi reddetmiyor, hibir ey nermiyordu; byle durumlar
da mit knklklann aln yazsna yklemekten baka yapla
cak ey kalmyordu.
Ama dnceli, iradeli Anna, szkonusu olan eyin, tehlike
deki evliliin ykm ya da kurtuluu oldutnu anlamt. Ufak
drohamas, bir piyano, baz ufak tefek mobilya ve mcevherat
iin harcanmt. Annesinin de onayyla, her eyini rehine ver
meye ve buradan ald para ile kocasn yurtdna gtrme
ye karar verdi. Moskova'dan, Paskalya'dan nceki pazar gn
dnmlerdi. Pazartesi gn Fyodor ailenin istekleri karsn
da teslim olmutu; sal gn Anna ona tasarsn at, onun du
raksamalarnn stesinden geldi ve gerekli pasaport formalite
lerini yoluna koymas iin ikna etti; ertesi gn, Anna'rn eya
larnn deerini saptamak ve gtrllerini dzenlemek ze
re biri geldi ve o akam, hayrete dm akrabalar, iftin Avru
pa'ya gidiinin ok yakn oldugunu ilk kez rendiler. tirazlar
bulmak iin pek vakitleri yoktu; iki gn nceki istekleri bt
nyle yerine getirilmiti ve hi olmazsa, bu macerann harca-

151
malannn, az kendilerine hibir zaman almayacak bir ke
seden ktn syleyerek avunuyorlard. Paskalya'dan nce
ki cuma gn saat l 4'te, Berlin trenine yerletiler; eski biyogra
fi yazarlanmn syledii gibi alacakllann elinden kamyorlar
d. Dostoyevski'nin akrabalanmn daha sinsi olan srarlanndan
kayorlard. Petersburg'a drt yl, ay dnmediler. Anna'nm
zaferi ani, tam ve kesindi.

1 52
 ONIKINCI BLM
YURTDIINDA LK AYLAR

Dostoyevskiler Petersburg'dan 14 Nisan'da ayrldlar. Yolda,

Vilna'da ve Berlin'de durdular, (Dostoyevski daha sonra Apol
lon Maikov'a Berlin iin yle yazyordu: "Yalnzca bir gn kal
dm, aptal Almanlar ileden kana dek sinirlendirdiler beni;
burada bir de Rus banyosu yaptm.") ve Dresden'deki mobil
yal kira odasna yerletiler. Burada iki buuk ay kadar kald
lar. Sonra Baden'de yedi hafta kalp, austosun sonuna doru
btn k kalacaklar Cenevre'ye geldiler. Petersburg'dan ayr
llarndan Cenevre'ye gelilerine kadarki dnem Anna Grigo
rievna'nn Gnce'sinde vardr ve bu, ayrntlar bakmndan, en
tam gncelerden biridir; drt aylk olaylar, skk yazlm drt
yze yakn sayfa srmektedir. Gnce steno ile yazlm ve ya
zan tarafndan ilk kez yllar sonra kopya edilmitir. Bu neden
le orijinal bir belge saylamaz pek, nk ikinci yazln ilki
nin btnyle ayn olduuna emin olamayz. Baz kzgnca ya
zlan yerler yumuatlm ya da karlm olabilir. Fakat bt
nyle, dikkate deer bir itenlik gstermektedir ve deitirme
yapldn kesin olarak syleyebileceimiz tek bir satr yok
tur. Gnlk uyan kalk, uyuyu saatlerini, btnyle yaban
c insanlarla rastlantsal tanmalar, Vilna'da ekmek iin, Dre
sden'de deiik bir ikolatal pasta iin, ya da Baden'de ayakka-

1 53
b tamiri iin dedikleri paray anlatan bu notlar, otuz yl son
ra sayfa sayfa kopya eden bu yorulmaz el belki de, evliliinin
bu ilk aylarnm kutsal belgelerini deitirmeye pek cesaret ede
medi diyebiliriz.
Gnce en nemsiz ayrntlarla doludur ve alka, aptalca de
nebilecek bir yn ey vardr iinde. Fakat, bu mitli grnme
yen ama btn btn baarl olan evliliin ilk aamalarn iz
lememizde bize son derece deerli yardm olmaktadr. Dosto
yevski'nin karakteri aslnda sevecendi ve sevilebilirdi; herhangi
bir ocuk gibi zayf, tez canlyd, gelip geen her esintiyle ora
dan oraya savurulurdu. Henz ne Turgenyev gibi gururlu ve
kendine dkn ne de Tolstoy gibi marur ve kendini yeterli
bulan biriydi. Zayfl ekiciydi ve daha yakndan tanndn
da, hoa gitmeyen sert bir bencil ze rastlanmazd. Sk sk ben
cilce davranrd, ama hibir zaman bencillik duymazd. Ken
dinden 20 ya kk olan Anna'nn arbal, gereki tabiatna
hem artc hem de ekici gelen ocuka bir yan vard. Dres
den Galerisi'ndeki bir olay, Dostoyevski'nin karakterinin bu az
bilinen hafif yann gsterecektir.

Fyodor, Sistina Modannas'n hibir zaman iyice gremez,

nk miyoptur ve gzl yoktur. Bugn, Madonna'y ya
kndan inceleyebilmek iin bir sandalyenin zerine kmak
aklna geldi . . . Caydrmaya alum ama etkisi olmad. Galeri
de grevli birisi gelip bunun yasak olduunu syledi. Grevli
daha kar kmaz, Fyodor kovmalanna aldrmayacam, san
dalyeye mutlaka yeniden kp Madonna'ya bakacan ve eer
beenmiyorsam yandaki odaya gitmemi syledi . . . Kzdrmak
istemedim, yan odaya getim; birka dakika sonra yanma gel
di. Madonna'y grdn syledi.

Fakat, Dostoyevski'nin erdemlerini ne denli cmerte ka

bul edersek edelim, evliliklerinin parlak baarsn ondan ok
Anna'ya balamak gerekir. Aile mutluluklarnn kuruluunda
Dostoyevski'nin rol edilgendi. Nitelikleri bu ii olanakl kl
d, ama ii yapan Anna idi. Bylesine aykr bir evlilikte eitsiz
lik olmazd, ama ularn dengesi eitlii salad. Anna'nn tu-

1 54
tumu, kocasnn dehasna gen kzca bir tapmayla (bu dehay
deerlendirmek ya da anlamak konusundaki tam yeteneksizli
i bu duyguyu zayflatmyordu) , her zaman zayf ve ou kez
aksi ocua kar annece bir kayg arasnda ikiye blnyordu.
Dostoyevski'nin tutumunda, "Tann'mn kendine yollad esir
geyici-melek" iin, onun iyiliini kendi varlnn yegilne u
ra yapan bir kadn iin duyduu hayranlk dolu kran duy
gusuyla, ocuka elencelere kar duyduu sevgi dolu baba
ca zevkin ve daha da ilginci, "antikalar iin kesin bir zevk" ge
litiren, steno defterlerinin sayfalarm "aptal bir Alman Ratha
us'unun anlatlmasyla dolduran" yirmi yandaki bir kza kar
olan duygusunun yan yanya karm oluturuyordu. Ve btn
bunlar tamamlamak zere, her ikisi de -Anna'nm Gnce'sinin
sklganca yazlm sayfalarndan ve Dostoyevski'nin ona yazd
mektuplardan grlecei gibi- evlilikte tam bir fziki doyum
bulmulard. Dostoyevski'yi cinsel olarak anormal gstermek
isteyen eletirmenler bu olguyu hesaba katmallar.
Anna Grigorievna'mn genlik ve olgunluk niteliklerini ga
rip bir ekilde birletiren karakterinin ipucu doal egemen
liindeydi; Anna mutlak olarak egemendi - genliin saf ro
mantik gereksinimiyle ve orta yan sert younlatrmasy
la hemen egemen olurdu. Kocasnn ilk evliliine k tutabi
lecek her belgeyi daha sonra nasl sistemli olarak yok ettiini
grmtk ve kz ayn yolu izleyerek, babas hakknda yazd
biyografide yalnz, Dostoyevski'nin hayatnda bilinen rolleri
oynam olan dier iki kadm deil, babasnn ailesindeki he
men herkesi amanszca yermitir. Darda kaldklar yllarn
ilk dnemlerinde, Anna'mn ac ekmesi iin ok ey vard; fa
kat, Anna'mn mitsizlie kapld ya da Dostoyevski'nin sev
gisini elinde tutabileceinden pheye dt anlar, yalnz
ca, ileride kocasnn ailesinin arasna dnecekleri gnleri d
nd anlard:

Yalnz bir ey beni her an korkutuyor - Petersburg'a vard

mzda btn her eyin sona erecei... Petersburg'a dnd
mzde Paul ile sonu gelmez kavgalarn yine balayacan, Pa-

1 55
 ul'un bana hakaret edeceini ve Fyodor'un hibir eyin far
knda olmayacan, beni savunmayacan dnmek ac ge
liyor bana.

Ya da:

imdi benimle yalnz, fakat orada hepsi bana dman bir yn

insan olacak evremizde. Fyodor imdi sinirli deil, pek sey
rek sinirleniyor; ama orada, onu her gn deli edecek olan Pa
ul olacak. Onunla sonu gelmez kavgalar balayacak yine. B
tn o kavgalardan anlatamayacam kadar ok bktm ve an
nemi grmeyi ne denli istersem isteyeyim, Petersburg'a dn
mz ve btn her eyin degiiini dndke tylerim di
ken diken oluyor.

Evliliklerinin ilk iki ay onun zerinde silinmez bir etki brak

mt. Kocasna egemen olmak, onu tekeli altna almak yolunda
ki kesin karan, kocasnn akrabalannn onu kendisinden ayr
mak zere giritikleri ac, unutulmaz denemelerin sonucuydu.
Anna'nn egemenlii gr , Dostoyevski'nin Suslova ile
mektuplamasnn yeniden balamas zerine gsterdii pasif
lik tarafndan ilk bakta yalanlanyor gibi grnebilir. Anna
kocasnn gemiindeki bu maceray biliyordu; hibir yerden
renmese, kocasnn akrabalar onu aydnlatmay unutmaz
lard herhalde. Dostoyevski'nin Dresden'de ald ve ona gs
termedii mektuplarn nereden olduunu tahmin edecek ka
dar bilgisi var gibi grnyor. Bunlann ikisini gizlice okuma
y baarm ve mthi fkelenmi ama hibir ey sylememiti.
Fyodor'un kendi utanmasnn, onun sulamalarndan daha et
kili olacan doru olarak dnmt. Uygun bir durum ge
lince, kocasnn mektuplanna karmak niyetinde olmadn
ustaca aklad. Sz etkili olmutu.

Yz titreyerek yanma geldi (diye yazyor Anna) ve szlerimi

anladn, bunun bir ima olduunu, cannn istedii her in
sanla mektuplamaya hakk olduunu, karmaya cret etme
mem gereken ilikileri olduunu sylemeye balad.

1 56
 Bunun zerine Anna kar bir darbe denedi. Kendine gelen
mektuplardan birine gizli bir hava verdi, "bir kadn" dan geldi
ini syledi ve Dostoyevski'nin ilkelerine dayanarak, daha fazla
bilgi vermeyi reddetti; ksa zamanda, birtakm akllca imalarla,
Suslova'nn kendisine yazdna kocasn inandrd. Gnce'sin
de bu noktann ak olmamasna ramen, bunun uydurma bir
mektup olduu bellidir; fakat daha sonra, Suslova'nn adresi
ni bulmak iin gerekten aba gsterdiini reniyoruz. Onun
Suslova'ya, ya da Suslova'nn ona yazp yazmad belli deil,
fakat Dostoyevski'nin, hi olmazsa o anda, onlarn mektupla
tklarna inandna ve bunun Budala'daki Aglaya ve Nastasya
Filipovna arasndaki nl mektuplamay esinlediine hi p
he yok. Dostoyevski ile Suslova arasndaki mektuplama hak
knda 1 867 yazndan sonra aruk bir ey duymuyoruz. Kansnn
ball ve sabr galip gelmiti.
Evlilikteki mutluluklar iin en ciddi tehlike, Dostoyevs
ki'nin eski sevgilisine olan sevgisinin artk len anlarnda de
il, hala ateli olan rulet tutkusundan geliyordu. Kumar masa
sna olan tutkusu imdiye kadar, cinsel tutkuya tamamyla ken
dini brakyla ayn dneme gelmiti. lki tutku da ayn zapte
dilmemi iddet zelliini tamt ve bir tutkunun taknl
dierlerinin alevlerini krklemiti. 1863'te Paris'e, Suslova ile
bulumaya giderken, Wiesbaden'de drt gn kalm "ve tabii
ki rulet oynamu." llk balayann ans ona birka saat iinde
10.000 frank kazandrm ve kendini masadan uzaklatrabi
linceye kadar bunun yansn yitirmiti. Daha o zamandan tut
kunluu tamd ve dier tutkun insanlar gibi tutkusuna hemen
mantki bir temel buldu. Kansnn kz kardei Varvara Kons
tant'a yle yazyordu:

Burada yzlerce kii oynuyor ama inan ki, nasl oynayacan

bilen sadece iki kii grdm. dierleri nasl oynanacan bil
mediklerinden son meteliklerine kadar kaybettiler. Bir Fran
szla, bir lngiliz lordu vard; bunlar nasl oynayacan bili
yorlard ve kaybetmediler - tam tersine neredeyse bankay if
las ettireceklerdi. Kazanmann ve kaybetmeyi nlemenin sm-

157
 n bildiimi sylediim zaman, kaybetmediim iin kasld
m sanma. Sm gerekten biliyorum. Son derece basit ve bu
dalaca bir ey bu: Gerekli olan, oyunda ne olursa olsun insa
nn her an kendini tutmas ve heyecanlanmamas. Hepsi bu ve
eer bunu yaparsan kaybetmen imkansz, mutlaka kazanacak
sn. Zorluk bu deil. Zor olan, bu srr bilen bir insann , ondan
yararlanabilecek durumda olup olmayacadr. Mthi zeki ve
demir gibi salam bir insan bile, kaybedebilir. Filozof Strak
hov bile kaybedebilir.

Bylece Dostoyevski, servete giden dar yolun -eer insan sa

dece akln banda tutar ve ona uyarsa baarsz olmayacak bir
yolun- rulet masasnn tatl yeil zemininden getii inancna
imdiden kaplmt. Ve buna bir kez inandktan sonra, en ce
saret knc deneylerden bile ylmadan, btn hayat boyunca
saklad bu inanc. Kendi "sistem "ini izledii srece her eyin iyi
gittiine ve kayplarnn, sadece, kendini kaybettii zayflk an
larnn sonucu olduuna inandrd kendini.

ans oyunlarnda (diye yazyor Delikanl'nn kahraman) bir

insann sadece soukkanl kalabildii ve ayn zamanda anlay
nn ve hesaplama gcnn btn hakimiyetini elinde tuta
bildii srece, kr ansn budalal mutlaka yeneceine ve
oyunda kazanacana olan inancmda srar ediyorum.

Ve lmnden ok sonra kans yle yazyordu:

Rulette kendi sistemiyle oynad zamanki kazanma olana

zerine Fyodor'un syledikleri btnyle doruydu ve tam bir
haan ile sslenebilirdi; fakat bu sistemin soukkanl bir lngi
liz ya da bir Alman tarafndan uygulanmas artu, benim ko
cam gibi, sinirli, kolayca kendini kaybeden ve her eyde ula
ra gitmeye eilimli bir insan tarahndan deil.

Bir yetenek ve dayankllk denemesinde, ansn kr gle

rine kar savat inanc, Dostoyevski'nin kumar deliliinin
kar konulmaz ekiciliklerinden biri oldu.
Wiesbaden'de rulet masasndaki ilk denemesindeki baa-

1 58
rdan Paris'teki ykla, sevgilisinin yeni bir ak bulup ken
dini bir kenara att yere gitmiti. Paris'ten, "iki karde" gibi
ayrlp, ltalya'ya giderken, Baden'de durup, yeni bulduu tut
kuda, yenilgisi iin avuntu aramu. Bu ona 3.000 franka mal
olmu ve bo ceplerle, svire zerinden ltalya'ya gemiler
di. Gezi bittiinde, daha nce grdmz gibi, doru Ham
burg'a gitmi ve kendini Petersburg'a gtrecek paray ku
marda yitirmiti. ans eytanyla kavgasnn ilk blm by
lece sonulanmt. Daha sonra, Rusya'da geirdii iki senelik
bir ara geldi; hem Suslova'dan her kumar masasndan zorunlu
olarak ayn kald bir dnemdi bu. 1865 Austos'unda Suslo
va ile birlikte yine Wiesbaden'e gitmi, her zamankinden da
ha lgnca oynam ve her eyi unutup kendini rulete brak
makla, bu sonusuz ilikinin iinden klmaz durumundan
kurtuluu aramt.
Dostoyevski bu gl tutkusunu, kendisine de, bakalarna
da servetini yeniden kazanmak istei olarak aklyordu. Ku
marbaz'n kahraman, "Almanlarn namusluca alarak zen
gin olma yntemi"ne kar gerek Ruslarn duyduu nefrete
dayanyor ve Ruslarn da herkes kadar paraya ihtiyalar ol
duuna gre, bunu kazanmak iin rulet masasndan baka bir
kayna olmadn ileri sryordu ve syledikleri neredey
se btn ayrntlaryla otobiyografik olan ayn karakter, kaza
np kazanmadna aldrmayan ya da aldrmadn iddia eden,
yalnzca zevk iin oynayan insanlara olan nefretini dile getiri
yordu. Fakat bu mantki aklama, gerein sadece bir yandr
- hi olmazsa Dostoyevski gibi btnyle mantksz biri iin.
Ak, ev hayatnn iyilikleri iin mantki bir istek olarak akla
mak kadar yanltr bu. Dostoyevski'yi kumar salonlarna iten
balca -ama ou zaman bilinaltndaki- drt, mali bir ka
zan hesab deildi; gl duygulara, anormal heyecanlara du
yulan zlem ve belki de -ki bunu karakterlerine ok sk olarak
yklemitir- ahlaki dmenin derinliklerine dalmak isteiydi.
Daha sonra, bu kumar nbetlerinden birinin ortasnda kans
na yle yazyor:

1 59
 lgn gibiyim ve btn vaktimi bir yerde oturarak geirmeme
ramen yorgunum; bununla beraber iyiyim. Heyecanl ve k
zm bir durumdaym ve tabiatmn buna zaman zaman ih
tiyac var.

Bu bir eit sarholuktu. Gerekten oyuna dald zamanlar

Anna onu grme imkann pek bulamyordu; byle bir durum
da onu yle anlatyor: "Ona bakmas sadece korkuntu. Kp
krmzyd, krmz gzleri vard, bir sarho gibiydi." Rulete
olan tutkusunda, sevgilisine olan tutkusunun dayanan olu
turan ayn heyecanl, her eyi unutturan yaanty, ayn alkan
tl duygulan, ayn gl zafer anlarn ve ayn derecede gl
ykmlar buluyordu.
Gerek alk gnleriyle ve Su ve Ceza'nn tasarlanmasyla
sonulanan 1865'teki Wiesbaden gezisinden sonra, Dostoyevs
ki ikinci evliliine kadar yurtdna kmamt. imdiye kadar
Suslova ile olan ilikisinin heyecanlarna ve mit knklklanna
bal olan kumar tutkusunun, evlilikteki mutluluun daha d
zenli, daha disiplinli gidiiyle dalaca hakl olarak dnle
bilinir. Belki Anna'mn aklna da gelmitir bu dnce ama do
ru kmamtr. Dresden'deki iki haftalk sakin, durgun yaan
t. Dostoyevski'nin aile hayatndaki sakinlikten ald zevki t
ketmesine yol at. O srada, Belinski zerine yazd bir dene
me dnda hibir edebi alma ile uramyordu, bu deneme
yi de hem zor hem de skc buluyordu. Eski huzursuzluk be
lirtileri yine kendini gsterdi; iki gnlk kontrol edemedi
i bir sinirlilikten sonra, gen kansn Dresden'deki odalarn
da yalnz brakp, Hamburg trenine bindi. Anna'mn Gnce'si
ve Dostoyevski'nin mektuplan, olayn resmini tam olarak iz
mektedir bize. Anna'nm bu yeni tutkuya kar tutumu, Suslo
va'ya kar olan tutumuyla aynyd. Kendine eletirme izni ver
medi; elinden geldiince bilmemezlikten geldi, bilmemezlikten
gelemedii zaman da hogrd. Aciz ve hemen hemen mitsiz
bir ekilde Dresden'de kald; mektup gelmesini yan istekle, yan
korkuyla bekledi; mektup, er ya da ge, kanlmaz olarak, ya
nnda gtrd btn paray, saatini, giysilerinin en az gerek-

1 60
li paralarn rehin brakarak alabildii btn paray kumarda
kaybettiini bildirecekti. Kocasnn gidiinden bir hafta sonra,
beklenen mektup geldi. Bir yn zorluktan sonra (Anna uzun
uzun anlatmaktadr bunlar) Hamburg'da denecek bir havale
yi bir bankacdan temin edip paray yollad. Ama bu kocasn
geri getirmedi, ertesi gn ondan bir mektup daha ald.

Daha kt haberler alacam (diye yazyor Anna) nceden

sezmitim. Postaneye yava yava gittim, mektubu aldm, oku
dum ve Fyodor'un kalmay, ansn bir kez daha denemeyi ok
istediini grdm. Eer istiyorsa kalmasn yazdm ona he
men . . . Ne yapabilirdim? Sannn yazgsyd bu. Fakat u ka
zanma dncesini kafasndan karabilseydi ne iyi olurdu.

Bu alacak hogrye hayran olmak ya da zlmek ve

onun ne kadarnn genlie, ekingenlie, ne kadarnn da ol
gun ve ileri grl bir hesaba dayandn dnmek kal
yor bize. Anna'nn, sonunda bal yakalayp sepete koyabil
mesi iin, u ilk gnlerde yaplacak tek ey belki de oltay gev
etmekti.
Para bitmiti ve ancak baka bir bankacnn havalesinin gel
mesi sayesinde Dostoyevski, Hamburg'dan Dresden'e gelebil
di. Hak ettii ve bekledii serzeniler yerine, sadece efkat ve
"mitsiz olmamas iin tler"le karlat. Tam bir mitsiz
lik ve kendini sulama gnleri geti. Sonr yine cesaretlene
rek, Hamburg'daki oyunu berbat edenin, ona mutlaka haa
n getirecek olan skn ve soukkanllktan onu mahrum ede
nin, yannda olmayan kans iin acele etmesi ve endielenme
si olduuna kendini inandrmaya balad. Eer sadece Anna'y
beraberinde gtrebilse ve baka eyler akln elmeden oyna
yabilse, servetini mutlaka yeniden kazanacakt. Anna bu ha
yali paylat ya da paylayor gibi grnd. nk, ne pahas
na olursa olsun, ken maneviyatm canlandrmak gerekiyor
du ve mali durumu yle bozuktu ki, ancak yeil masadaki bir
haan are bulma midini getirebildi. Bu, durumun sefaletine
kar Dostoyevski'nin duygularn uyuturan, zihnini hala im
kansz ve aktif tutan bir hapt; ruletten vazgemek, onsuz ya-

161
amann manen imkansz olduu tek mitten vazgemek de
mekti.
Bu yzden, hazirann sonunda lsvire'ye gitmek zere Dres
den'den ayrldklannda, yolda Baden'e urayp iki hafta kalma
ya ve anslarn bir kez daha denemeye karar verdiler. lki haf
ta, yedi haftaya uzad. Ama daha sonra Anlar'da yle yazyor:
"Kocam penesinde tutan ve bir trl salvermeyen bir kabus
tu bu." Neredeyse srekli kaybetti Dostoyevski, nk cebin
deki son kuru bitene kadar masadan pek kalkmazd. Ara sra
kazandklarn, birka gn nce rehine verilmi olan giysilerin
ve mcevheratn geri alnmas iin kullanyorlar, bunlan, bir
ka gn sonra yeniden rehine veriyorlard. Bu seyrek haan an
larnda Dostoyevski eve, Anna'ya ald ieklerle, meyvelerle,
paras olduu zamanlarda ona almaktan her zaman zevk ald
o ufak hediyelerle ykl gelirdi ve bunlar Anna'nm saf yrei
ni sevgiyle doldururdu. Fakat, asl yreklerin birliini salam
latran anlar, baarszlk ve birlikte yaadklar mitsizlik an
laryd ve bu anlar Dostoyevski'yi, bu gl tutkusunun dn
daki her konuda, Anna'nn istekli ve ba een klesi yapyordu;
Anna btn varln, onun arka arkaya gelen duygulu durum
larna vermiti - mitleri ve heyecanlan, sevinci ve mitsizlii.
Gnce'sinde, gebeliin ilk dnemlerindeki yorucu belirtilerin
szn ediyor, ama Dostoyevski'nin hep kendi dertleriyle ilgi
lenip onunkilerle hi ilgilenmediinden ikayet etmiyor. Bu ga
rip ilikinin yeknesak ama ilgin ayrntlann, merakls Gn
ce'nin kendisinden okumal. Fakat aadaki alnt, Dostoyevs
ki'nin tabiatnn bir yann, ki bundan Marmeladov'un karakte
rini karmtr, gsterebilir:

Saat 11 'de Fyodor ieri girdi. Akl bandan gitmiti. u son

saatte bana gelmeyi mthi istediini fakat ne yapacan bi
lemediini syledi. Kazandn, kendi parasnn zerine 400
frank kadar kazandn, daha ok kazanmak istediini, benim
iin meraklandm ve kendini yiyip bitirdiini, fakat oyundan
kendini alamadm syledi. Onu yattrmaya altm, bunun
hi nemli bir ey olmadna ve onun yoklugnda bana hibir

162
 ey olmadna onu ikna ettim, yalnz sakin olmasn ve ken
dini zmemesini syledim. Kendini delice zayfl yznden
sulamasndan onu mahrum etmemem iin yalvard. Tann bi
lir niye, benden zr diledi, bana layk olmadn, kendisinin
bir sahtekar, benim bir melek oldumu ve buna benzer ina
nlmaz eyler syledi. Onu zorla susturdum.

Baka bir blm de, ilikilerinin bu dnemi hakknda ac, ti-

pik bir grn vermektedir:

Yann saat kadar sonra geldi, tabii ki her eyi kaybetmiti. Be

nimle konumak istediini syledi. Beni dizlerine oturttu ve
ona be louis daha vermem iin yalvarmay1 balad. Bize ancak
yedi louis kal3can, yaayacak paramz olmayacan bildii
ni syledi; her eyi biliyordu, fakat ne yapmalyd? Baka tr
l yatmyordu; eer paray vermezsem, delireceini syledi.
Korkulacak derecede heyecanl bir durumdayd . . . Dediklerine
kar duramadm tabii ve be louis'yi verdim. imdi byle dav
ranmama ramen, bir gn, yalandmda, onun byle devam
etmesine izin vermeyeceimi syledi; imdi aptalca davrand
m, eer kocam budalalk ederse onu durdurmam gerektii
ni ve bunun bir ein grevi olduunu dneceimi syledi.
imdiki davranmn ok daha iyi oldunu, iyiliim ve ika
yet etmeyiimle onu doru yola getirdiimi ve beni gittike da
ha ok sevdiini ekledi.

Anna sonunda kocasn masadan ayrdnda, bir mucizeyle,

bir yn kazanp kaybetmelerden sonra, be louis nnde ek
siksiz duruyordu.

yle sevinliydik ki (o gnn yazs byle bitiyor), eve dne

ne kadar yol boyunca neeyle gldk, Fyodor ellerimi pt ve
dnyada ondan daha mutlu insan olmadn syledi.

Bu kendini sorumsuzca tatmin yeterince ksa mrl oldu.

Temmuzun sonu gelmeden Dostoyevski oyunu brakmak zo
runda kald. Paralan neredeyse son meteliine kadar tken
miti ve Anna ile birlikte, ellerinde kalan eyleri rehine vere-

163
rek yayorlard. Sonunda imdada yetien Anna'nn annesi ol
du; austosun ortalarna doru , Baden'deki yoksulluktan kaa
bilmeleri iin para yollad. Fakat son anda bile, parann nem
li bir ksm rulet masasnn yolunu buldu. Sonunda ayrldkla
rnda, ceplerinde yol parasndan baka pek az bir ey vard ve
Anna'nm en kymetli eyalar, bir daha alnmamak zere, Ba
den'deki rehincilerde kalmt.
Kumarbazlarn yeminleri, a.klann yeminleri kadar nem
sizdir denebilir. Baden'de kallar srasnda, Dostoyevski kan
sna bir daha kumar masasna dnmeyeceine dair on-on be
kere sz vermiti ve tutkusunun ateiyle btn bu yeminler eri
miti. Baden'den ayrlrken verilen ayn szlerin dayankl ola
cana inanmak iin pek mit yoktu ve eer ayn derecede rezil
duruma bir daha dmemise , bunu kendi dayankllndan
ok Anna'nn tedbirlerinden bilmeli. Anna bir daha, oyun oy
nanan ehirlere onunla birlikte gitme hatasna dmedi. Dos
toyevski gittiinde, yalnz gitti ve zaman getike, Anna'nn ya
nndan uzak olmak, onun iin daha dayanlmaz oldu; kumar
oynamaya gidileri seyrekleti ve ksald. Ertesi k, lsvire'de
imelerin bulunduu Saxon-les-Bains'e -burada rulet oynan
yordu- gitmek zere kez Cenevre'den ayrld. Dresden'de
1870-71'de kallar srasnda Hamburg ve Wiesbaden'e gitti.
Btn bu gidiler hep ayn program izledi: Geici kazanlar,
sonunda kesin kayp, rehin dkkanlar, kendini sulayan mek
tuplar ve dn parasn karlamak zere Anna'nn para yol
lamas. Fakat bunlar ksa maceralard. Baden'deki uzun acyla
pek kyaslanamazlard; kansna artan ball, sonunda hasta
ln iddetini azaltmt.
Dostoyevski'yi 1871 baharnda Wiesbaden'de son kez rulet
masasnda gryoruz. O yln yaznda Rusya'ya dndler ve
Fyodor hayatnn son yllarnda birok defa Almanya'ya gelme
sine ramen, eski hastalna bir daha yenilmedi. Belki de iler
leyen ya, tutkusunun ateini sndrmt. Aile hayat, doyu
rucu, sakin bir gidi gsteriyordu ve bu grece baarl yllar
da, ruletteki baarnn, ne denli pheli olursa olsun, mitsiz
lie kar yega.ne are olmas artk szkonusu deildi. Kkr-

1 64
tc eyler artk ok daha gszd ve ayn zamanda, frsatlar
hemen hemen ulalamaz bir uzakla gitmiti. 1872'de Alman
merkezi yetkililerinin bir emriyle Almanya'daki halka ak b
tn kumarhaneler kapatlmt. Almanya'dan kovulan ve Fran
sa'ya girmelerine izin verilmeyen buralar ileten kimseler, Mo
nako Prensi'nin teklif ettii misafirperverlii kabul etmek zo
runda kalmlard. Alman yetkililerinin bu emri, Monte Kar
lo'nun nn ve zenginliini yaratt ve herhalde Dostoyevs
ki'nin ileriki yllarnn bu srekli ve alaltc tutkudan kurtul
masnda nemli rol oynad.
Baden'de kallar srasnda, nemli olmayan ama Rus ede
biyat tarihinde nl olacak bir olay geti: Dostoyevski ile Tur
genyev arasndaki atma. lki adamn karakteri ve durumlar
tam bir kartlk yaratyordu. Biri, kkeni ve btn eilimleriy
le bir burjuvayd; dieri ise ayn derecede tam bir aristokratt.
Biri, yirmi yldr her trl sknty, yoksulluu grmt; di
eri iin, mali sknt, en ok, birka an lksten geici olarak
vazgemekti. Biri, cretkar ve titizdi, ne kendini ne arkadalar
n saknrd; dieri gevek ve yumuakt, dmanlarn bile ho
grrd. 1845'de Belinski evresinde ilk karlatklar gnden
beri, Dostoyevski, Turgenyev'e kskan, olduka gnlsz bir
hayranlkla bakmt. Turgenyev'in hasmna kar tutumu ise,
nazik ama aka stn bir himaye eklinde olmutu.
Belinski'nin evresinde, aristokrat Turgenyev iin, bir da
hi gibi yazan ve bir kyl gibi davranan Moskoval doktor o
lunun tuhaflklarna yan kk grc bir zevkle bakmak ko
layd. Fakat aralarnda aka sylenen bir eitsizlik yoktu; iki
si de daha yollarnn bandaki yeni yazarlard. Dostoyevski, Si
birya'dan dndnde durum deimiti. Turgenyev artk Rus
edebiyatnda kabul edilmi biriydi ve eserleri iin en iyi fiya
t isteyebiliyordu. Dostoyevski altmlarn banda onunla ye
niden karlatnda, Vremya yayna yeni balyordu ve arala
rnda Phantoms adl bir ykyle ilgili yazmalar olmutu: Tur
genyev yky Vremya'ya vermeye sz vermiti ve sonunda y
k, kapanndan birka ay nce Epocha da yaynland. Yazma
'

karlkl vglerle doludur ve iki taraf da iten grnmektedir;

1 65
bir yn edebi vg yaplmtr karlkl. Turgenyev, ller
Evinden Anlar'a hayrandr. Dostoyevski, Babalar ve Oullar'
verek karlk vermekte ve Phantoms'u mzie benzetmekte
dir. Fakat unu unutmamalyz ki (aslnda unutmamz pek de
mmkn deildir) , Dostoyevski hi de gelimeyen bir derginin
satn oaltmak iin tannm bir yazardan yaz isteyen para
sz bir yayncdr. Bu mektuplann birinde, "Eer ocakta sizin
bir hikayenizle karsak" diye yazyor, "4.500 deil, 5.500 abo
nemiz olur." Sakin bir eletiri Dostoyevski'den beklenecek en
son eydir. O anda Turgenyev'i vmemezlik edemiyordu ve ya
zma ilerledike, endieli yayncnn saygl tonu, byk sen
yrn rahat kaytszlyla gittike daha keskin bir ekilde kar
tlk gsteriyordu. Turgenyev'in, Phantoms iin denecek pa
rann hesabn ksa bir ekilde hatrlatmasyla yazmann bu
blm sona eriyor.
Epocha'nn kapann, Dostoyevski'nin Turgenyev'den 50
thaler dn ald 1865 Austos'undaki Wiesbaden gezisi izle
di. Dostoyevski olduka souk bir teekkr mektubunda, "her
eyimi halletmemekte birlikte bana ok yardm oldu" diye ya
zyordu. Ve Dostoyevski, iki yl sonra, bu defa sevgilisiyle deil
de gen karsyla gezerken, Turgenyev'e Baden'de kumar salon
lannda rastlayana dek bu borcu btnyle unuttu. Bor alan
la veren arasndaki ilikiler pek hassastr, hele bu insanlar Rus
ise daha da hassastr. Kibar insanlar arasnda borlar belirsiz bir
sre denmeden kalabilir. Fakat, hassaslk, bor verenin alana
borcunu hatrlatmamasn gerektirir; borludan da, alacaklnn
bunu hatrlatabileceinden phe bile etmemesini ister. Anna
Gnce'sinde yle yazyor: "Fyodor'un 50 ruble borcu oldu
undan, onun Turgenyev'e gitmesi mutlaka artt; yoksa Fyo
dor'un, parasn geri istemesinden korktuu iin gelmek iste
mediini dnebilirdi Turgenyev. "
Dostoyevski, bu kark dnceler altnda, kumar kayplan
nn ve deyemedii borcunun ifte gurur knklndan ac eke
rek, temmuzun ilk gnlerinde Turgenyev'i grmeye gitti. Eer
Dostoyevski'nin kahramanlannn psikolojisini incelersek, bu
gurur knklnn, ilk frsatta sert bir patlamaya yol amasna

166
armayz. Turgenyev'in zihni durumu da tam olarak sakin de
ildi. Rus karakterinin kararszln ve bir sonuca varmayn
anlatt Duman adl son roman herkesin kar kmasna, Slav
c evrelerin de ac bir ekilde lanetlenmesine yol amt. Ge
nel kan hakknda her zaman hassas ve herkese sevilmeye d
kn olan Turgenyev, genel kar k karsnda derinden yara
lanmt ve Dostoyevski ona, kendine kar kampanyay yne
tenlerin bir benzeri olarak grnm olmal. Bu nl konuma
nn ayrnular hakkndaki kaytlarn ikisi de Dostoyevski'nin ta
rafndan gelmektedir. Biri Anna'nm o gece Gnce'sine yazdk
lar, ikincisi de Maikov'a iki ay sonra yazlan bir mektup. Eer
bunlara inanrsak, Turgenyev konumay son roman zerine
kendisi getirmi, kendini bir Rus'tan ok bir Alman olarak gr
dn sylemi ve "tam bir ateist" olduunu aklam. Bu ay
rntlar herhalde ksmen uydurmadr, fakat konumann zn
yeniden kurmak g deildir. Karmzda iki kart insan dur
maktadr; Turgenyev: Eski tip bir liberal ve Batc, kendinden ve
dnyadaki yerinden emin, dieri her eyde bir pheci, eer va
tan ve dini kendi dzeyine gelemezse onlar frlatp atmaya ha
zr bir insan; Dostoyevski: Tutuculua ve Ortodoksiye dnm
biri, hibir eyden emin deil, en az da kendinden emin, Rus
ya'ya ve Rus Tanns'na olan ve yeni ortaya kan inanca tutkuy
la sarlm bir insan, ona, yalnzca bu inan, bu artc dnya
nn bataklnda baslacak salam bir yer gsteriyor gibi gr
nyor. Konumaya kimin balad nemli deil, fakat ortada
bu iki insan varken, konuma atmasz bitemezdi pek. Dos
toyevski'nin hain ve terbiyesiz davranmas mmkn; Turgen
yev'in ise souk ve kibar olduu muhakkak. "Dnceleriyle
bana ok hakaret etti" diye yazyor Dostoyevski daha sonra. Po
litik ya da dini dnceleri savunmak Rusya'da her yerden daha
kolaylkla kiisel bir hakaret olabilir.
atmann kesin bir sonucu olmad; ancak, Dostoyevski,
Ecinniler'de Karmazinov'un karakterinde Turgenyev'in kari
katrn izdii zaman, Turgenyev kzgn ve kibirli bir e
kilde cevap vermek gereini duydu. Bir arkadana yle ya
zyor:

167
 Dostoyevski'nin benim karikatrm izdiini sylediler. Pe
kala brakalm kendini elendirsin. Be yl nce Baden'de ba
na gelmiti, bor ald paray demeye deil. Duman iin ba
na aka svmeye gelmiti. Ona gre Duman, halkn nn
de yaklmalyd. Btn bu sulamalar sessizce dinledim. im
di ise ne gryorum? Btn canice dnceleri sylemiim . . .
Eer Dostoyevski lgn deilse, bu sadece bir iftiradr - ki l
gn olduundan en ufak phem yok. Herhalde btn bunla
r dnde grd.

Bat Avrupa'da uzunca bir sre yaam olan Turgenyev'e, in

sann ac bir sknt annda ald borcu hibir zaman deyeme
dii birini baarl bir romanda yermesi pekala tuhaf bir dav
ran gibi grnebilir; fakat bu gr as Dostoyevski'nin hi
aklna gelmemitir. 50 thaler sonunda 1875'de dendi ve Dos
toyevski'nin hayatnn son ylnda, Moskova'da Pukin An
t'nm alnda, dramatik ama sahte bir barma oldu aralarn
da. Fakat Turgenyev daha uzun yaad ve bir yazarn baka bir
yazarn lm ardndan syledii en ac eyleri yazd. Bu ya
zsnda, eski dmann Marquis de Sade ile kyaslayarak y
le devam ediyor:

Ve bu bizim Sade'mz iin btn Rus piskoposlarnn trenler

yaptklar, bu evrensel insann evrensel sevgisi zerine vaizle
rin vaazlar okuduklar dnlrse . . . Dorusu , garip bir za
manda yayoruz.

168
 ONNC BLM
YURTDIINDAK HAYAT SRYOR

Anna Anlar'da, "Baden'den ayrlmz yurtdndaki hayat

mzn frtnal dneminin sonu oldu" diye yazyor. Bu ayrl,
geen blmde anlatlan olaylar iin o denli bereketli bir bil
gi kayna olan Gnce'nin bugne kalan blmnn de sonu
oluyor. Ve biz bir kez daha, hemen hemen on be yl sonra ya
zlm olan ve Gnce'nin tazeliini, ayrntlarn tamayan An
lar'a kalyoruz. Yolcular Baden'den trenle Basel'e geldiler; bu
rada, mzeye giderek ve Holbein'n Hatan lni adl tablosuyla
etkilenecek kadar kaldlar; bu tablo Budala'nn balarnda uzun
boylu anlatlmtr. Buradan Cenevre'ye gittiler, k burada ge
irmeye karar vermilerdi.
Dostoyevskiler Cenevre'ye 1867 Austos'unun sonunda var
dlar. Yurtdnda hemen hemen drt yl daha kalacaklard. Bu
yllarn ilki lsvire'de, Cenevre ve daha sonra Vevey'de, ikincisi
ltalya'da, Milano ve Floransa'da, dier ikisi de Dresden'de geti.
lsvire'deki dnemleri btnyle Budala'ya ayrlmt ve kitap
ancak Ocak 1869'da Floransa'da tamamland. Ebedi Koca 1869
gznde Dresden'de yazld, daha sonraki on sekiz ay da Ecin
niler'i ortaya kard. Dostoyevski'nin hayatndaki baka yllar
dan daha az verimli olan ama byklk bakmndan hibirin
den geri kalmayan yurtd yllarnn rn ite bunlard. Sa
natsal olgunluk dnemiydi bu.

169
 Sibirya'dan dnnden sonraki yllarn mayasn izleyen
yalnz ve yeknesak yllar, dehasn tam olgun haline getirmek
iin gerekliydi. Aile hayatnn rahatl iin daha da gerekliydi
bu yllar. Bylesine ayn iki karakterin, Anna'nn duygusal deyi
iyle, "birlikte bymeleri" kolay deildi. Aslnda evliliklerinin
frtnal geen ilk aylan, Anna'nn sevgi ve mutluluk hakknda
ki gl romantik grn sarsmad. Fakat Dostoyevski'nin
inanc daha zayft, bu ilk frtnalar arasnda yava yava geliti.
Kendine gveni ve hatta kendine tam bir saygs olmamas ken
di eksikliklerinin farknda olmas, Maria Dmitrievna ile, Suslo
va ile ve Anna Korvin Krukovskaya ile olan ilikilerinin acsyla
glenmi ve imdiki iyi talihine inanmasn onun iin ok zor
latrmt. Aslnda, kansnn o anki ballnn itenliinden
kukulanamyordu ama bunun ne kadar sreceini dnerek
kendine eziyet ediyordu. Korkulan, Cenevre'ye geldikten he
men sonra Maikov'a yazd bir mektupta aa kmaktadr:

Anna Grigorievna'nn benimle yalnz yaamaktan sklacan

dan korkuyordum. Bugne kadar, gerekten btnyle yalnz
yaadk. Kendime hi gvenmiyordum, hastalkl bir karakte
rim var benim, onun benimle birlikte bir yn ac ekecei
ni sanyordum. Oysa, Anna Grigorievna'nn sandmdan da
ha gl ve daha iyi kmasna ramen, endielerden hala kur
tulmu deilim.

Yurtdnda geen ilk aylardan sonra, bu kuku ile korkular,

Dostoyevski'nin mektuplannda grlmez oldu. Srgn ve yal
nzlk yllan, evliliklerindeki mutluluk mucizesini tamamlad.
Acyla geen gnler, skntl haftalar oldu; ama resmi biyogra
fide bu yllann "hayatnn en mutlu yllan" olarak nitelendiril
mesine kar kmak iin hibir neden yok.
Gelilerinden birka hafta sonra, Cenevre'de, Bar ve zgr
lk Birlii'nin uluslararas kongresi vard. Dostoyevskiler ikin
ci toplantya gidip baz konumaclan dinlediler. Garip bir ka
rklkt bu toplant. Grne gre, bir delegede aranan tek
nitelik, geldii lkedeki rejime kar olmasyd. Enternasyona
lizm iin, anari ve Tanntanmazlk iin aka savaan Rus ni-

1 70
hilisti Bakunin'den, uluslarn kardeliinin, dinin gerekirlii
nin ve papaln politik bir kurulu olarak ktlnn s
zn ederek Dostoyevski'nin sevgisini kazanan talyan milli
yetisi (Dostoyevski'nin mektuplarda ismiyle and tek dele
ge odur) Garibaldi'ye kadar her eit dncenin temsilcisi, ba
r ve zgrln geni bayra altnda toplanmlard. Garibal
di kendini, bu dncelerin sylenmesinden holanmayan bir
topluluk iinde buldu ve ikinci gn kongreyi terketti. Bundan
sonra, devrimin daha Ortodoks savunucular kendilerini itibar
da buldular. Dostoyevski yeenine yle yazyor:

Bu kiilerin, ilk kez kitaplarda deil de canl olarak grdm

bu devrimcilerin ve sosyalistlerin, 5.000 kiilik, bir dinleyi
ciye krsden nasl sama eyler syledikleri anlatlacak gibi
deil. Ne anlatlsa, bunun hakknda bir fikir veremez. Sama
lk, zayflk, karlkl elikiler btn hayallerin tesinde. Ve
mutsuz emekileri heyecanlandran da bu karmakark ey
ler. Yazk! Dnyada ban gerekletirebilmek iin Hristiyan
ln kkn kazmak gerektiini syleyerek balyorlar ko
numaya. Byk devletleri ykp, kklerini kurmak, serma
yeyi alaa etmek ve bylece her eyi ortak yapmak, vb . . . sz
ler. nce ve her eyin banda, ate ve kl ve her ey yok ol
duktan sonra bana kavuacamz dnyorlar.

Bu olay, Dostoyevski'nin edebiyat hayatnda nemi olan

olaylardandr; nk aka, Budala'daki gen nihilistlerin ma
ceralarn esinlemi ve bereketli beynine, Ecinniler'in ilk to
humlarn atmur.
Devrimciler hakkndaki toptan yargs, iddetli ve kesindi;
fakat bunlardan biri, Herzen'in arkada ve ikinci derecede bir
air olan Ogarev, Cenevre'de kendisinin ve kansnn yegane
arkadayd. Ogarev onlara sk sk geliyordu ve Anna'nn An
lar'daki syleyiiyle, "bazen bize on frank bor veriyor, para
mz olur olmaz dyorduk." Fakat Ogarev kn ltalya'ya geti
ve Dostoyevski kendilerini bu "budala Protestan ehrinde" bir
kez daha olduka yalnz buldular. Bir gn Dostoyevski, Her
zen'e sokakta rastlad, fakat konuma ksa ve resmiydi ve bir-

171
birlerini ziyaret etmediler. Herzen, Dostoyevski'nin gemiinin
imdi pek hoa gitmeyen iki ansyla bantlyd. Ona, son kez
1863'te Suslova ile birlikte bir talyan gemisinde yolculuk eder
ken rastlamt; iki yl sonra da, Wiesbaden'deki en ac yokluk
ve dknlk annda, para iin Herzen'e bavurmu ve Herzen
cevap vermemiti. Yalnz bir srgnn eski bir dosta gsterdi
i soukluun nedeninin, politik gr ayrlklarndan ok bu
anlar olduunu syleyebiliriz.
ubatta, sabrszlkla beklenen ey oldu: Dostoyevski'nin ilk
ocuu dodu. Madam Snitkina, Petersburg'dan gelmek niye
tindeydi ama hastal bunu engelledi. Anna'nn ilk sancla
n baladnda, kocas gl bir sara nbetinin etkisiyle uyu
yor, kendisinden gemi bir halde yatyordu; Anna onu kaldr
maya cesaret edemedi. Evde yan-budala bir hizmetiden ba
ka kimse yoktu ve Anna btn gece yalnz bana ac ekti. Sa
bahleyin Dostoyevski uyand ve lgn bir halde ebeye kotu,
ebe de, mesleinin soukkanllyla, ok erken arldn
syledi. Haklyd; uzun bir gnden sonra -btn gn boyun
ca Anna sakin ve kendini toparlamt, ebe ters ve ilgisizdi, yal
nz Dostoyevski strap verici bir sabrszlkla neredeyse ldr
m bir durumdayd- ocuk, ertesi sabahn ilk saatlerinde do
du. Anna, arlarnn son anlarnda, ebeyi kocasn teskin et
mesi iin defalarca yandaki odaya gnderdi. Dostoyevski, yeni
bir sara nbeti gelmesinden korkulacak bir durumda, diz k
m dua ediyordu.
ocua, Dostoyevski'nin en sevdii yeeninin ve Su ve Ce
za'nn kadn kahramannn ad verildi: Sonya. Paul ile olan ili
kisi Dostoyevski'nin mfik ve hatta an dkn bir baba ol
duunu ortaya karmt. Babalk tutkusunda da, dier tutku
lar gibi snr tanmad. lki gnlkken, Sonya iin yle diyor
du: "ok salkl, akll bir kk kz, tuhaf derecede bana ben
ziyor" ve haftalarca mutluluundan baka pek az ey dnd.
Bu yeni duygu, Budala'nn ilerleyiini durdurdu ve Russky Ves
tnih, mart ayndaki blmn, "yazarn hastal yznden" ni
san ayna ertelendiini bildirmek zorunda kald.
ocuk aydan az yaad; souk ald ve ld. Anne, babas-

1 72
nn acs, mutluluklan kadar gl oldu. Dostoyevski kaderi
ne, Cenevre'nin havasna, dadnn dikkatsizliine, iin banda
hastaln nemsiz olduunu syleyen doktora svp sayd. Es
ki neelerinin ve imdiki zntlerinin getii yer onlara daya
nlmaz geldi. Haziran balarnda, kk mezara her gnk zi
yaretlerinin sonuncusunu yaptlar, kk han zerine son i
ei koydular ve gln kar yakasndaki Vevey'e gitmek zere
vapura bindiler. Burada, evliliklerinin en zntl yazn geir
diler. Cenevre'de Dostoyevski'nin yegane elencesi olan Rus ki
tapl ve Rusa gazeteler bile yoktu burada ve Petersburg'dan
gelmi olan Anna'nn annesiyle birlikte, yalnzca yitirdikleri o
cuu dnp, konuarak, bir balarna yaadlar.

Hayatmda, bu son gnlerdeki kadar (diye Apollon Maikov'a

yazyor Dostoyevski) mutsuz olmamum hi. Hibir eyi an
latmay denemeyeceim; fakat zaman getike, anlar daha ac
layor, l Sonya'mzn hayali daha canl oluyor. Dayanla
mayacak anlar oluyor. Daha o zamandan beni tanyordu; l
d gn, iki saa t sonra leceinin farkna varmayarak gaze
te okumak iin dar kumda, kk gzleriyle beni izledi
ve imdi gittike daha iyi hatrladm bir ekilde bakt bana.
Hibir zaman unutmayacam, hibir zaman zntm bitme
yecek. Eer baka bir ocuum olsa bile, onu nasl sevebilece
imi, sevgiyi nerede bulabileceimi anlamyorum. Bana Sonya
gerek; onun l olduunu ve onu bir daha hi grmeyecei
mi dnemiyorum.

Bu olay ve Dostoyevski'nin yurtdnda yaad dier olay

lar, bazen koyu bir yoksullua varan mali skntnn kasvetli
zemini zerine izilmeli. 1 867 Nisan'nda, Petersburg'dan ay
nldnda, Dostoyevski, Russhy Vestnik'den, henz bir satm
m bile yazmad romanna karlk 3 .000 ruble almt. Buda
la'nn yazl ancak eyllde balad ve ilk para I<atkov'a, yeni
ylda, tam ocak saysna yetiecek ekilde gnderildi. Bu arada,
Anna'nn annesinin zaman zaman verdii hediyeler ve hayat
nn bu dnemindeki en sadk dostu Apollon Maikov'un dn
verdii 200 ruble dnda, Katkov'dan alabilecei avanslardan

1 73
baka gelir kayna yoktu ve daha ilk blm tamamlanmadan,
4.500 rubleyi alm, geriye roman yazlrken alaca 750 ruble
kalmu ancak. Bu artlar altnda, Dostoyevski bortan hibir
zaman kurtulamyordu. Yurtdndan yazd mektuplar, mali
sknulannn yeknesak aynntlanyla, dn almak iin ricalar
la, Katkov'dan yeni bir deme istemeye ne zaman cesaret edebi
lecei zerine laflarla ve romanlarnn kitap eklinde baslma
syla kazanaca para zerine tasarlarla doludur. O k Saxon
les Bains'deki rulet masalarna yapt ziyaret, zaten az olan
ellerindeki paray tketti, kaldklar her ehrin tefeci dkkan
larnda mallar brakular. Sonya'nn doumundan hemen son
ra, ellerinde 40 frank vard, borlan 400 frankt; on gn sonra
Dostoyevski son paltosunu da rehine vermiti -bu onda baha
rn yaklasnn her zamanki belirtisiydi- ve cebinde 30 frank
vard. Bir yerden bir yere her gidileri, hesaplarn deyebile
cekleri, en gerekli eyalarn tefeciden alabilecekleri, yol para
larn karlayabilecekleri beklenmedik yerden gelen bir para
ya balyd.
Dostoyevski'nin, darda kald srece ya da hi deilse
1869'un sonuna kadar, Petersburg'da kendisinden para bekle
yenlere dzenli olarak para gnderdii artc bir gerektir ve
Dostoyevski'nin karakterinin, davranlarnn her yarglann
da buna arlk verilmesi gerekir. lm kardeinin metresine
ve gayri meru ocuuna ksa sre sonra para yollamaz oldu,
ama kendi durumu ne denli kt olursa olsun, ald her pa
rann bir ksmn Paul ve Emillia Fyodorovna iin ayryordu.
Garip bir ilikiydi bu. Dostoyevski kendini sevdiklerini hi de
hayal etmiyordu; ihtiyalarn belirtmek ve bunlar karlamak
iin gereken paray ou kez kesin bir biimde istemek dn
da mektup yazmyorlard. Evliliinin ilk haftalarnn deneyi
miyle, karsndan nefret ettiklerini biliyordu ve Emillia Fyo
dorovna, Dostoyevski'ye yazd mektuplarda Anna'nm ismi
ni anmayacak denli dncesiz ve terbiyesizdi. Kendisinin an
laulamayacak kadar ok sevinmesine yol aan ocuun dou
unun, onlar iin znt konusu olduunu biliyordu ve bel
ki de, bugne kalan btn yazmalar iindeki en ackl satr-

174
lar, Maikov'dan, Sonya'nn lmn onlara sylememesini is
tedii satrlardr:

Aklma gelmiken, zel bir isteim var. Eer rastlarsan, akra

balarmdan hibirine Sonya'nn ldn syleme. Tabii Pa
ul da dahil, hi olmazsa bir sre iin bilmemelerini ok istiyo
rum. Bana yle geliyor ki, ocuum iin hibiri zlmeyecek
ve hatta belki de tam tersini duyacaklar ve bu dnce bana
ok ac geliyor. Zavall kn onlara ne zarar oldu? Var
sn benden nefret etsinler, benim sevgimle alay etsinler - ar
tk benim iin hepsi bir.

Kendine ktlk eden deersiz akrabalarna para veren in

sanlar olmutur; fakat, merhameti, Dostoyevski'ninki gibi, en
dehetli yoksulluk anlarnda ve paray alanlarn deersizliinin
en youn olarak grld anlarda bile ayn kalan pek az kii
vardr. Maria Dmitrievna'nn Paul'u lm deinde ona brak
tn ve "on yl onun evinde bydn", ya da Emillia'nn,
bir zamanlar kendisi iin her ey olan birinin dul kans oldu
unu unutamyordu ve Paul'un yirminin stnde, Emillia'nm
oullarnn da rtn doldurmu olmalarna ramen tabiat
nn sorumsuz cmertliiyle onlara yardm etmeye (belki de,
kendini rulet masalarna iten pervaszla benzer bir ekilde) ,
kendi paltolanm, kansnn mcevherlerini rehinden kurtarabi
lecek paray onlara yollamaya devam ediyordu.
Anna bu durumu her zamanki hogrs ile karlayamyor
ve Baden'de kallar arasnda, Gnce'nin bugne kadar bl
m iindeki en ac satrlar yazyordu:

Evet, daha imdiden aka belli ki, kendi ailesini dert edinme
yecek. Emillia Fyodorovna'nn, o aptal Alman kadnn, Fyo
dor Dostoyevski'nin (Michael'in en byk olu) ok alma
sn istemeyeceini, Paul'un hibir eyi reddetmeyeceini git
tike daha ok dert edinecek. Bu arada, bizim neyimizin ek
sik olduuna hi aldrmyor - buna dikkat bile etmiyor. Tabii
ki, kans olduum ve bylece ona ait olduum iin, btn bu
nemsiz zahmetlere ve yoksullua katlanmak zorunda oldu-

1 75
 uma inanyor. Eer onun hibir ey olmadn gerekten bil
seydim belki de ikayet etmezdim; fakat Emillia Fyodorovna
ve takm muhta olmasn diye biz muhta olduumuz zaman,
Emillia Fyodorovna'nn mantosu rehinden kurtulsun diye be
nim mantom rehine verildii zaman, ite o zaman, nasl ister
seniz yle anlayn ok tatsz bir duygu douyor iimde ve say
dm, sevdiim bir adamda bylesine bir kaytszlk, bylesi
ne bir anlama yeteneksizlii, bylesine bir dncesizlik bul
mak korkusu ac veriyor bana. Kardei ona yardm ettii iin,
kardeinin ailesine yardm etmek zorunda olduunu sylyor;
fakat Fyodor bana da yardm etmek zorunda deil mi, ona b
tn hayatm vermedim mi, onun mutluluu iin ac ekmeyi
isteyerek, en byk arzuyla ona ruhumu vermedim mi? Fakat
o sonunda bunu takdir etmiyor, bunu ok doal bir ey ola
rak gryor. Karsnn rahat yaamasn, yann yiyecek bir ey
olmayacandan her an endie etmemesini dnmek zorun
da bulmuyor kendini.

Fakat Anna bugnk yazsn, kendini iddetli davranmakla

sulayarak bitiriyordu ve Fyodor'un zayf cmertlii, Anna'nn
ona olan temel ballm bozmad - nasl ki rulete olan daha
feci, daha tatsz dknl bozmadysa. nk Anna'da, ma
li konulardaki titizce ve cimrice zellie ramen, gerekte para
hrs yoktu ve Fyodor yannda olduu, hayatnn daha nem
li ilikilerinde kendine ve yalnz kendine bal olduu srece,
nefret ettii, irendii uzaktaki bu insanlara yaplan iyilikleri
bir dereceye kadar soukkanllkla karlayabiliyordu.
1868 Eyll'nde Simpton Boaz zerinden, arabayla, lsvi
re'den ltalya'ya getiler. Paralan daha uzaa gitmeye yetmedi
inden Milano'da durdular. Ayn mali neden yznden burada
iki ay kaldlar. Kasmn sonlarnda, ellerine geen ilk frsatta se
yahatlerine devam ederek Floransa'ya geldiler. Burada o gerek
li zevkler, bir Rus kitaplyla, Rus gazeteleri Cenevre'den beri
ilk kez Dostoyevski'nin elinin altndayd. 1862'de Floransa'ya
Strakhov ile geen geliinde, arkada onu Sefller'in sayfalarn
dan ayramamt. Ama imdi Anna ile, Pitti ve Uffizi galerile-

176
rini dolat. Madonna della Sedia'mn nnde kendinden geti,
Medid Vens'n nnde bir dahihin eseri olduunu syledi.
Ve nihayet burada, 1869'un ilk gnlerinde Budala'y tamamla
d. Birka gn sonra, Anna ikinci kez hamile olduunu anlad.
Budala'nn hesab yapldnda (Su ve Ceza gibi formas
na 1 50 ruble almt) yazarn yaklak olarak 2.000 ruble bor
lu olduu ortaya kt; bu, gelecek romann hesabna geecek
ti. Ama szkonusu roman Russhy Yestnih'e gelecek yln bana
kadar gerekmedii ve romana, mmkn olan en son andan n
ce balama yeteneini uzun sredir yitirdii iin, dinlenecek ve
etrafa baknacak bo vakit vard. Floransa'da eski dostu ve i ar
kada Strakhov'dan bir mektup ald. Strakthov, Zarya adl yeni
bir derginin kurulduunu bildiriyor ve ondan bu derginin ya
zan olmasn istiyordu. Bu an gururunu okamt, ona ken
di gemiindeki dergicilii hatrlatan bu yeni giriime yaknlk
duyuyordu. Russhy Vestnih'in bir daha ylki roman iin nce
den demeler yapmasn ummasna ramen, iki tarafta bezi ol
mamas iin hibir neden grmedi ve kendine asl para deye
nin muhtemel gcenmesini gze alarak, Zarya'ya, 1 .000 ruble
yi derhal dedikleri takdirde gze kadar ksa bir roman yazma
y nerdi. Yeni derginin ya mali kaynaklarn ya da kendisiy
le beraber alma isteklerini olduundan ok sanmt, nk
nerisi reddedildi. Ama Dostoyevski'ye para gerekliydi ve gu
rurlu deildi; acele denmesini istedii miktar 300 rubleye in
dirdi ve anlama yapld.
Bu arada bahar bitiyor, yaz balyordu ve o daha, ne eyllde
bitmesi gereken Zemya'nn yksn, ne de Russhy Vestnih'e
ocak ay iin sz verilen uzun roman yazmaya balamt. Flo
ransa'nn sca dayanlacak gibi deildi ve Anna evden ka
mayacak duruma gelmeden nce, Dostoyevski'nin dilini bildi
i bir lkeye gitmek gerekiyordu, nk ltalya'da Anna evir
menlik yapyordu. Fakat paralan yoktu ve her zamanki gibi bi
rikmi borlan, rehinde eyalar vard. Mays, haziran ve tem
muz boyunca, gittike artan bir kzgnlk ve znt iinde Flo
ransa'da kaldlar, sinirleri gn getike bozuluyordu. Anna ha
mile idi, Fyodor bir ey yazamyordu. Bir yn yere bavurdu-

1 77
lar. mdada yetien yine Katkov oldu. 700 ruble avans yolla
mt. Austosun ilk gnlerinde ltalyan yaznn yakc scan
dan katlar.
Venedik'te durdular, oradan Trieste'ye getiler, oradan da
trenle, k geirmeyi tasarladklan Prag'a geldiler. Burann en
nemli zellii Almanca konuulmasyd; dahas, Slav bir hal
kn merkezi olarak, Dostoyevski'nin imdilerde pek gelien
Slavc duygulanna sesleniyordu. Cermen ve Latin dnyasn
daki gezmeleri srasnda iddetle eksikliini duyduu Slav ha
yatnn zevkini burada bulacan tahmin ediyordu. Karde rk
olan Bohemya Slavlar zerine yargs ilgin olabilirdi, ama ta
san gerekleemedi. Genel olarak turistler bu yoldan pek ge
mezlerdi. ehir onlar tatmin etmedi. Mobilyal oda bulmak im
kAnszd, gn sren sonusuz bir aramadan sonra, yolcular
eski kaldklar yere, Dresden'e gemek zorunda kaldlar. Bura
ya austosun ortalarnda vardlar. Yurtlarna doru gidilerinin
ilk ksmyd bu, ama yeniden yola kmalar ancak iki yl son
ra oldu.
Eyllde bir kzlan -Lyubov- dodu ve Zarya iin yazaca y
kye ciddi olarak balad. yk ayda tamamland; ad Ebe
di Koca'yd. Bu kitap konusu ve yaps bakmndan Dostoyevs
ki'nin en hafif yaptlarndan biridir. Yazar ar toplarn, Russhy
Vestnih iin bir dahaki yl yazaca romana saklyordu. Ebe
di Koca'da bir Rus Madame Bovary'si lyor, brakt mektup
lar alk kocasna bir dizi A olduunu ilk kez aklyordu. Ki
tap, kocayla aklardan biri -kendisinin sand ocuun baba
s- arasnda daha sonra geen ilikilerin yksyd. Ayn kad
n seven iki erkek arasndaki manevi ba Dostoyevski'nin daha
nce, Ezilenler'de ve Budala'da daha trajik bir dzeyde ele ald
bir konuydu. Burada ayn konu, Dostoyevski'den ok Flau
bert ya da Maupassant' andran ac bir komedi eklinde ele al
nyordu. Olaylar Budala'dan alnm ve yeni ereve iinde ye
niden ekillendirilmiti. Budala'da Rogozhin'in Mikin'e bakt
gibi, burada da ayn ekilde, ak perdenin arasndan, pencere
sini seyretmekte olan kocaya bakar; dorua varlan sahnede, iki
rakip ayn Budala'daki gibi divanlarda yan yana uyurlar ve yine

1 78
cinayete teebbs vardr - bu kez usturayla. Birok eserden us
talkla yaplm bir derleme gibi grnmektedir kitap; ama Dos
toyevski'nin kendisi deildir bu, Dostoyevski'nin sanatnn bili
nen klielerini kstaha kullanan nkteli bir muzip bir takliti
dir. yk, edebi psikoloji iin esiz bir aratrma konusu sala
yabilir; nk, sondaki "zmleme"de, Maria Dmitrievna ile
olan ilikilerine, Vergunov'u "kardeten daha sevgili" tuttuu
zamanlara alayc bir elveda gibi grnen bir para buluyoruz
(yanlma ihtimalimiz pek az):

Demek her ey iip iip sarma dola olarak sona erdi. Ha. Ha!
Kucaklap alamlar... Sizi gidi Schillerler!

Teebbs edilen cinayetin kan (sadece bir syrkt) rakiple

rin "demelerini" salar ve belki de Dostoyevski yky ya
zarken ilk karsnn ansyla tuhaf bir yolla "detiini" dn
mtr. yk, Dostoyevski'ye olduka yabanc bir abukluk ve
zevkle yazlmtr ve onu, hemen hemen yazd her eyden da
ha kolay okunur yapan ey de budur. Daha byk romanlarn
her satrnda duyulabilen, yazarn da, okuyucunun da zerin
deki gerginlik duygusu, bu kitabnda btnyle eksiktir.
Ebedi Koca'nn, Zarya'nn 1 870 Ocak ve ubat saylarnda
yaynlanmas, Dostoyevski'nin Russky Vestnik'le olan ilikisini
nazik ve g bir ekle soktu. Garip Katkov'a eserlerinin teke
lini hibir zaman resmen teklif etmemiti ama, ona ylbanda
verecei bir roman iin sz vermiti ve bunun tek satrn bi
le veremezken, rakip bir dergide baka bir yk yaynlyordu.
Sadakatin kt bir ekilde bozulmasyd bu. Ama Dostoyevs
ki gibi, i meselelerinde, her zaman ortaya koyduu denli so
rumsuz birine normal ticari ahlak kurallarn uygulamak im
kanszdr. Ve kendi karna bu denli aka kar olan bir i
yapmas sama gibi grnr. Son yldr onu gerekten ge
indiren, ona -kendinin de itenlikle kabul ettii gibi- dikkat
le ve cmerte davranan biriyle bozuma tehlikesini, belirsiz
bir ekilde Vremya'nn ve Epocha'nn geleneini srdryor
gibi grnen, yeni ve denenmemi bir dergiye olan duygusal
balants uruna gze alyordu -ve her zamanki gibi bunun

1 79
btnyle farkndayd. Durumunun hatal olduunu anlyor
du ama bu anlay ayn adm , ters ynde hemen yinelemesi
ni nlemedi. Russky Vestnik ile olan ilikisi dzelir ve Ecinniler
zerine ciddi olarak almaya balar balamaz, onu 1870 ba
harnda bir kez daha, yl sonunda verecei yeni bir yk iin
Zarya'dan avans alrken buluyoruz. Bu yk hibir zaman ya
zlmad ve yl sonra, ona avans olarak denen para halli ge
ri verilmemiti.
Ocak 1870'ten Temmuz 187 l'e kadarki dnem, Dostoyevs
ki'nin yurtdnda kalnn bu son on sekiz ay, nc ahe
serinin, Ecinniler'in, byk bir ksmn or taya kard. Bu ro
mandaki allmadk olaylarn yks daha sonraki bir blm
de anlanlacakttr. Bu dnemde anlatlacak baka ey yok. Fran
sa-Prusya Sava Dostoyevski'nin mektuplarna ara sra giriyor
du ama Dresden'deki hayatlarnn yeknesak akn bozmuyor
du. Aile evresinde, kzlan byd ve geliti; Anna keyifsizdi
ve Rusya'y gittike daha fazla zlyordu ve Dostoyevski, bor
larn ve bo ceplerin her zamanki drtsyle , byk romanla
boumaya devam ediyor ve anayurduyla temas olmamasnn
gittike daha iddetli ekilde farkna vanyordu.
Kendi kendini srm olan bu srgnn amasz yaant
s dayanlmaz olmutu. Daha Dresden'deki ilk kallannda Al
manlarn "lsz aptall" cokun ve abuk etkilenen yol
cuyu fkelendirmiti. svireliler ona, "Almanlarla kyaslan
mayacak denli yksek olmalarna yol aan birka iyi zel
lik " tayor gibi gelmiti. Fakat bu iyi zellikleri bulmakta
glk ekiyoruz, nk ayn mektupta Maikov'a bu "kaba
cumhuriyet"in nde gelen Metlerinin "sarholuk, hrszlk ve
ticari ilerde bir kural haline gelen hilekarlk " olduunu sy
lyor . Kz kardeine, ocuklann bir Fransz dadya vermek
ten caydrmak iin Cenevre'den yazyor ve bu dadnn ocuk
lara, "kendi kaba, arpk, tuhaf ve medeniyetsiz davran yo
lunu, toplum ve din hakkndaki arpk dnceleri" alaya
can sylyor. Gezginin ve zellikle gnlsz gezginin ya
banc lkelerde sk sk hissettii sert ve mantksz vatansever
lik, Dostoyevski'nin mektuplannda gittike daha srarl olarak

1 80
kendini belli ediyor. Rus olmayan her ey onu fkeli bir nef
retle doldurmaya balyor.
Fakat, uyum salayamad yabanclarla devaml birlikte
olmann kzgnlndan daha kts, Rusya iin duyduu ac
verici zlemdi. "Burada gittike duygusuz ve dar dnceli
oluyorum" diye yazyor Milano'dan "ve Rusya ile olan yakn
lm yitiriyorum. Rus havasnn ve Rus halknn eksikliini
duyuyorum. " Baka bir yerde de, yurt dndaki hayatn Sibir
ya'daki srgnden daha kt olduunu sylyor ve ciddi cid
di, imdiki srgn durumuyla, gnderilmekle tehdit edildii
Petersburg'daki Borlular Cezaevi'nin ktlklerini kyasl
yor. Nihayet, Dresden'den yazd mektuplarda Anna'nm bo
zulan salnn ve Rusya'y zlemesinin devaml szn edi
yor: Anna 1 870 gznde yeniden hamileydi ve baharda Ecin
niler'in kazand baaryla cesaretlenerek her eyi gze alp,
ocuun doumu iin Petersburg'a dnmeye karar verdiler.
Ayrllarnda her zamanki gibi mali karklklar vard, bor
larn demeye ve masraflarm karlamaya yetecek para son
anda Katkov'dan geldi. 15 Temmuz'da Dresden'den ayrlp,
gece iki gn ara vermeden yolculuk yaparak doru Peters
burg'a geldiler. Varlarndan tam bir hafta sonra, Anna bir
olan dourdu.
Dostoyevski'nin Avrupa'dan Petersburg'a Ekim 1865'deki
son dnnde durumu en kt halindeydi: Ona lmsz bir
isim verebilecek hibir ey yazmamt ve ilk gnlerdeki n
n, deersiz dergi ileriyle bouna harcamt. imdi, Temmuz
187l'de Su ve Ceza'nn, Budala'nn, Ecinniler'in yazan ve Rus
edebiyatnn hi tartmasz en byk kiilerinden biriydi. Pe
tersburg'a dn, Dostoyevski'nin yaantsnn son dnemi
nin balangcdr. Bu dneme girmeden nce durup, biraz n
ce gzden geirdiimiz yllarda yazlan aheseri (ki bun
lar bu yllarn, Dostoyevski'nin hayatnn byk yaratc yl
lar diye adlandrlmasna gerekten hak kazandrmtr) in
celemeliyiz.

181
 ONORONC BLM
AHlAKt SORUN - SU VE CEZA

Su ve Ceza'nn yaynlan Dostoyevski'yi dnyann en byk

romanclarndan biri yapu. nnn gerekte dayand be ro
manlk dizinin, Su ve Ceza, Budala, Ecinniler, Delikanl ve Ka
ramazov Kardeler'in ilkidir bu roman. Btn bu eserlerde (di
erlerinden daha aa bir esin dzeyinde olan Delikanl'y bel
ki de darda tutmak gerekir) Dostoyevski, hayatn ve felsefe
nin sorunlarn dramatize eder. Bunlarn hibirinin (hatta di
erlerinden daha birleik ve daha kapal dnlm olan Su
ve Ceza'nm bile) tek bir konuyla snrland ya da o konuyu
tam bir kesinlikle iledii sylenemez; nk Dostoyevski sis
tematik bir dnr deil, bir sanatdr ve yazd ey felse
fe deil romandr. Fakat asl konu her zaman oradadr, btn
esinlemekte, btne ekil vermektedir ve onsuz, roman da- .
nk, birbiriyle ilgisiz paralara ayrlacaktr. Dostoyevski'nin b
yk romanlar, yeni bir Rus eletirmenin deyiiyle "eylem iin
deki felsefe"dir.
Artk, edebiyat eletirilerinde ktlemek iin kullanlacak
denli sevilmeyen bir deyim olan olan tezli roman, geen as
rn ortalarnda, sayg duyulan ve benimsenen bir edebi biim
di. Bir zamanlarn nl Alman roman Problematishe Naturen -

bu kitaptaki temel karakterler, ada dncenin deiik g

r alarn kiiletiriyordu- Su ve Ceza'dan be yl nce ya-

183
ynlanmt. Aslnda, klasik dnemdeki byk Rus romanlar
nn her biri az ya da ok kesin olarak tezli bir romandr. Her
zen'in ve emievski'nin, belli bir tezin propagandasna da
yanan romanlarn bir yana koysak bile ahlaki ama, hemen
hemen Dostoyevski'de olduu kadar, Turgenyev ya da Tols
toy'da da aka belirgindir. Yzyln son iki on ylma kadar,
sanatla ahlak arasnda ayrlk szkonusu deildi. Romanlar
nn bir amala yazldn reddetmek Dostoyevski'nin aklna
bile gelmezdi. Son yllarn gereklememi bir tutkusu, "Rus
Candide"ini yazmakt ve eer dnya edebiyatnda tezli roman
olarak adlandrlmay hak eden tek yk varsa, o da Voltai
re'in aheseridir.
Rus karakteri felsefi roman iin verimli bir toprakt. Walter
Pater'in, "soyut sorunlarn ele alnnda gsterilen belli bir ka
ytszln mkemmel bir kltr belli ettii dnlebilir" s
z, tutkulu Rus iin hayran olunmayacak ya da hatta anla
lamayacak denli Aglo-Sakson'dur. "Bana Hegel'i yolla" ; Dos
toyevski hapishaneden ktnda kardeine Sibirya'dan byle
yazyordu, "btn hayatm ona bal." Tolstoy, Anna Kareni
na'nn kahramannn azndan yle baryordu: "Niye burada
olduumu ve ne olduumu bilmeden yaayamam." Dostoyevs
ki'nin Vremya'da beraber alt Apollon Grigoriev, Rusun,
hayatla dnceyi, uygulanabilenle kuramsah nasl ayrdetme
si gerektiini hibir zaman bilmediini sylemiti. Her ada
ki gerek Rus iin, ahlaki ve metafizik sorunlar, hayatn nem
li paralandr ve bu nedenle de hayat yanstmay i edinen her
anlatnn nemli unsurlardr.
Dostoyevski'nin byk romanlarnn felsefi zeminini ve d
ncelerinin peinden koarken kahramanlarm srkledii
arlklar anlamak istiyorsak bir noktay daha hatrlatmalyz.
Eskiden kurulmu milli bir gelenein ve bunun sonucu ola
rak karakterin, disiplin altnda olmasnn eksiklii, Rusu, ta
biat olarak btnyle deneyci yapmaktadr. Uzun sre lngil
tere'de yaayan Herzen, "Bir lngiliz baz snrlan amay, baz
sorunlar ele almay kabalk olarak gryor" diye yazyor. Rus
ise kar kutupta bulunmaktadr, hibir kltrel deerin do-

1 84
ruluunu kabul etmemektedir ve bu konuda, dier eylerde de
olduu gibi, Dostoyevski Ruslarn en nde gelen temsilcisidir.
"Her yerde ve her eyde" diye yazyor, "ben en uca kadar git
tim; btn hayatm boyunca izgiyi atm." Rus, bir ilkeyi, bir
gelenei, onu ta temellerine kadar iyice incelemeden kabul et
mez ve eer ilk tan iyi ve doru olarak konmadn grrse,
btn binay, pervaszca ykar. Rus akl iin, bir ilkenin kant
lanarak ileri srlmesi, bunun sonunda ortaya kabilecek her
somut olaydan kyaslanamayacak denli daha nemlidir (Rus
ya'daki bugnk rejimi eletiren yabanclar, bu noktaya genel
likle nem vermemektedirler) ve eer Dostoyevski'nin roman
larnda, bir ilke iin cinayet ileyen, bir ilke iin yalnz su ve
ekmekle yaayan ya da bir ilke iin intihar eden insanlar g
rrsek, bu kiilerin bile Rus iin bir lngiliz'e olduundan ok
daha az yabanc, ok daha az fantastik olduunu ve Dostoyevs
ki'nin en an, en olanaksz grnen karakterlerinin birou
nun benzerlerinin o ada gerekten yaam olduunu hatr
lamalyz. Su ve Ceza'nn ilk yaynland sralarda, Mosko
va'da bir renci, bir tefeciyi Raskolnikov'unkine benzer dr
tlerle ldrmt; Ecinniler'deki gizli rgt yelerinin ger
ek hayatta prototipleri vard ve Rus tarihinin belli alarna
damgasn vuran dint drtlerle kendini kurban edenlerin tu
haf yklerini okursak, Krillov'un intihar, bize daha inan
lr gelir.
Su ve Ceza, ilke iin cinayet ileyen Raskolnikov adnda
gen bir rencinin yksdr. Kendinin de zmlemeyi g
bulduu kark drtler sonucunda, yal bir tefeci kadn ve
bu srada beklenmedik bir ekilde ieri giren tefecinin kz kar
deini ldrr. Cinayetten sonra, ald para ve mcevherler
den faydalanamayacan anlayp onlar saklar. Onu cinayete
balayan hibir kant yoktur ortada; fakat sinirleri bozulmutur
ve garip davranlar, davay inceleyen kurnaz dedektifin p
helerini zerine eker. Suu gerekten tespit edilmeden, kendi
si itiraf eder; Sibirya'da sekiz yl mahkOmiyet verilir, ailesini ge
indirmek iin orospuluk yapm olan Sonya adl kz da onun
peinden gelir. Sibirya'ya giderken cinayet iin deil, "dayana-

185
eilim ya da eitim yokluu yznden kendini metafizik kur
guya hibir zaman yakn bulmamtr. Fakat, gnn modas
olan Alman felsefesinde, ahliiki soruna bir zm aramak, di
nin artk deerini yitirmi dorulamalar yerine, ahliik iin ye
ni bir dorulama bulmak abas vard. Bu aray etin bir i
ti. Alman felsefesi otuzlarda Rusya'ya girdiinde, Kant'n "ka
tegorik buyruu" kendi lkesinin insanlarnca yadsnmt ve
"modem felsefenin babas"nn, Rusya'da hibir etkisi olma
mt. Daha an giden daha sonraki idealistler zerine daya
nkl bir ahliik yaps kurulabilecek salam bir yer olarak pek
ufak bir yer brakmlard. nk, eer olgular eninde sonun
da insan bilincinden karlarak anlalacaksa, eer btn ger
ek ego'dan geliyorsa, davranlarn ben dnda bir ls ya
da dorulanmas nasl olur? nsann en yksek ykmll
, kendine olan ykmll deil midir ve en yksek gre
vi kendi kiiliinin gelimesi ve savunulmas deil midir? Ras
kolnikov'un drts, stn insan olduunu kantlamak, ahla
ki gelenekleri ineme hakkn ileri srmektir. Sonya'ya y
le diyor:

Akla, vicdana danmadan kendim iin, sadece kendim iin l

drmek istedim. Bu konuda kendime yalan sylemek isteme
dim. Anneme yardm etmek iin ldrmedim. Bo laf! Mad
di imkanlara ve iktidara sahip olmak, insanla hizmet et
mek iin de ldrmedim. Laf! Ben dpedz ldrdm; ken
dim iin, salt kendim iin ldrdm . . . Beni cinayete srk
leyen balca sebep para da deildi Sonya. . O zaman bir ba
.

ka ey renmek zorunda idim, kolumu idare eden baka ey

lerdi. Herkes gibi ben de bir bit mi idim, yoksa bir insan m?
O zamanlar bunu renmem, hem de abuk renmem gere
kiyordu. nme kan engeli aabilir mi idim, aamaz my
dm . . . Eilip almaya cesaret edebilecek miydim? Yoksa etme
yecek miydim? Titreyen bir yarauk mydm, yoksa hakk olan
bir insan mydm?

Fakat Raskolnikov btnyle tutarl deildir. Bazlar tutar

szl filozoflar iin bir kusur olarak grrler, ama Dostoyevski

1 88
eden saysz "basit yzler"den biri olduunu anlamadan, onu
tam olarak ;yarglayamayz.
Ama, Raskolnikov romantik etkiye bir eyler borluysa, ya
rancsnn Omsk'daki mahkmlarla olan yaantsna daha fazla
eyler borludur. Daha nceki bir blmden, bu yaantnn et
kilerinden birinin, Dostoyevski'nin, kabul edilmi ahlak kural
lanna olan inancn krmak ve onu, iyi ve ktnn allm an
laylarnn snrlan tesinde bir doru aramaya yneltmek ol
duu sylenmiti. Raskolnikov'un cinayetinin znde, bu yeni
"iyi"yi, kiinin teslimiyetine deil de, kendini dorulamasna
dayanan bir iyiyi bulma amac yatmaktadr. Belki de daha ile
ri gidip, Raskolnikov'un douunu, Dostoyevski'nin Orlov di
ye adlandrd bir katilin onun zerinde brakt etkide ara
yabiliriz. "lhtiyarlann ve ocuklann soukkanllkla boazn
kesmi olan" Orlov'la hapishanenin hastanesinde karlamt.
"Hayatmda hibir zaman" diye yazyor, "daha gl, daha sa
lam bir karakter grmedim . . . Ete kar tam bir zaferdi bu . . . Bu
adamda snrsz bir kendini kontrol gc var, btn ikence
leri ve cezalan kk gryor ve dnyada hibir eyden kork
muyor. " Orlov kendi dndaki her eyi kibirli bir ekilde k
msyor ve Dostoyevski'yi (o byle hissediyor) "boyun een,
zayf, acnacak ve her bakmdan nemsiz biri" olarak gryor.
uras ak ki Orlov, iyinin ve ktnn snrlan dnda mane
vi bir denge bulmu, "et zerinde tam bir zafer" kazanm bi
ri olarak Dostoyevski'de bir eit hayranlk yaratmn. Bu, Ras
kolnikov'un ve daha sonra daha baarl bir ekilde Krillov'un
arad lkdr. Raskolnikov hibir zaman bir Orlov olamaz
d (Dostoyevski'nin kendisinin de olamayaca gibi) nk za
yft. Raskolnikov'u ve Dostoyevski'yi rahatsz eden ve Nietzsc
he'nin bir kez daha ele ald sorun, Su ve Ceza'nm temel ahla
ki sorunudur: Raskolnikov yalnzca zayf olduu iin mi, yok
sa ahlakd stn insan durumunda en yksek tatmini bulma
sn imkansz klan insanlktaki dinsel bir z yznden mi ba
arsz oluyor?
stn insan felsefesi, sanattaki romantizmin metafizikteki
karl olan znel idealizmin doal bir sonucudur. Rus akl,

187
eilim ya da eitim yokluu yznden kendini metafizik kur
guya hibir zaman yakn bulmamtr. Fakat, gnn modas
olan Alman felsefesinde, ahlaki soruna bir zm aramak, di
nin artk deerini yitirmi dorulamalan yerine, ahlak iin ye
ni bir dorulama bulmak abas vard. Bu aray etin bir i
ti. Alman felsefesi otuzlarda Rusya'ya girdiinde, Kant'm "ka
tegorik buyruu" kendi lkesinin insanlannca yadsnmt ve
"modern felsefenin babas"nn, Rusya'da hibir etkisi olma
mt. Daha an giden daha sonraki idealistler zerine daya
nkl bir ahlak yaps kurulabilecek salam bir yer olarak pek
ufak bir yer brakmlard. nk, eer olgular eninde sonun
da insan bilincinden karlarak anlalacaksa, eer btn ger
ek ego'dan geliyorsa, davranlarn ben dnda bir ls ya
da dorulanmas nasl olur? nsann en yksek ykmll
, kendine olan ykmll deil midir ve en yksek gre
vi kendi kiiliinin gelimesi ve savunulmas deil midir? Ras
kolnikov'un drts, stn insan olduunu kantlamak, ahla
ki gelenekleri ineme hakkn ileri srmektir. Sonya'ya y
le diyor:

Akla, vicdana danmadan kendim iin, sadece kendim iin l

drmek istedim. Bu konuda kendime yalan sylemek isteme
dim. Anneme yardm etmek iin ldrmedim. Bo laf! Mad
di imkanlara ve iktidara sahip olmak, insanla hizmet et
mek iin de ldrmedim. Laf! Ben dpedz ldrdm; ken
dim iin, salt kendim iin ldrdm . . . Beni cinayete srk
leyen balca sebep para da deildi Sonya . O zaman bir ba
..

ka ey renmek zorunda idim, kolumu idare eden baka ey

lerdi. Herkes gibi ben de bir bit mi idim, yoksa bir insan m?
O zamanlar bunu renmem, hem de abuk renmem gere
kiyordu. nme kan engeli aabilir mi idim, aamaz my
dm. . . Eilip almaya cesaret edebilecek miydim? Yoksa etme
yecek miydim? Titreyen bir yarauk mydm, yoksa hakk olan
bir insan mydm?

Fakat Raskolnikov btnyle tutarl deildir. Bazlar tutar

szl filozoflar iin bir kusur olarak grrler, ama Dostoyevski

188
bir sanatdr, filozof deil. Dostoyevski'nin byk karakterle
ri, Shakespeare'inkiler gibi ve gerek insanlar gibi, ou kez tu
tarszdr ve yorumcular, gemite lago'nun nefreti ya da Ham
let'in iini ertelemesi zerine tarttklar gibi, Raskolnikov'un
cinayetinin drtleri zerine tartabilirler. Yukardaki alnt,
Raskolnikov'un bir bencil olduunu kantlamak iin yeterlidir;
ama onu rasyonel bir zgeci olarak gsteren alntlar yapmak
da zor deildir. Raskolnikov bir Newton'un ya da Kepler'in,
"bulduklar eyleri dnyaya yayabilmek iin" bir, yz, bin insa
n kurban etmeye haklan olduunu ileri sryor. Tarihte, kan
dkme hakkm ileri sren ve kullananlar, "insanln koruyu
cular ve retmenleridir." Ve daha sonra da, "kurbannn de
ersiz, iren bir mahluk olduunu, herkese ktl doku
nan yal bir tefeci, yoksullarn kanyla beslenen bir vampir ol
duunu" syleyerek, cinayetini kz kardeinin gznde hak
l karmaya alyor. Eer Raskolnikov salt bencil olsayd, ci
nayetin insanla faydalan hakkndaki bu szler yersiz olurdu.
Eer istersek, bunlar, bencilce davranan ama bencilliini zge
cilik cilasyla rtmek isteyen bir dncenin bahaneleri olarak
grebiliriz. Ama bu gr bile, Raskolnikov'un tam ve tutar
l bir bencil olmadn gsterir; nk byle bir insan, kendi
ni yapma zgeci grnle saklamak gereksinmesini duymaz.
Gerek u ki, Dostoyevski hibir zaman iyi bir filozofun yap
mas gerektii gibi, Raskolnikov'unu tek bir para halinde d
nmemitir. Raskolnikov'da iki ayn grn eleri vardr -
ve onun kukla deil de insan olmasnn bir nedeni de budur.
Dostoyevski'nin genliinde yaygn olan ama altmlarda artk
modas gemi olan romantik bireycilik, Raskolnikov'un fel
sefesinin temelidir; fakat Dostoyevski onu, bir filozofta savu
nulamayacak ama bir sanatda doru olabilecek bir ekilde,
iki yl nce Yeraltndan Notlar da
' att emievski'nin mo
da olan rasyonel ahlaknn temsilcisi olarak da kullanmtr. Bu
iki dnce arasnda duraksayan Raskolnikov, cinayeti kendi
si iin mi, yoksa insanlk iin mi ilediine hibir zaman emin
olamaz. Fakat ister stn insan olarak kendi ahlak kurallarn
kendisi yapaca ve hibir d kurala bal olmayaca gr-

189
ne, ister ahlakn btnyle rasyonel ve faydac olduu, "deer
siz, iren bir rnahlO.u ldrmenin" erdem olduu grne
gre hareket etmi olsun, grn boluu sonuta ortaya k
mtr. Sonuta, yaral bir bilincin aclan deil (ki daha az usta
bir yazar bunu anlatrd), gl bir akln, insann temel tabia
tna uygun olmayan bir inan elde etmek iin giritii trajik ve
sonusuz abalan anlatlmaktadr. Raskolnikov'un facias, ona
dayanarak hareket ettii ilkenin yklmasdr.
Bu denli nl ve okuyucularca iyi bilinen bir kitab ayrntla
ryla yinelemek gereksiz. ikinci derecedeki karakterler -kahra
mann annesi, kz kardei Dunya; Dunya ile evlenmeye niyetli
olan Luzhin, anlaysz Razumikhin, esiz ayya Marmeladov,
Savc Porphiri Zosimov- belki de Dostoyevski'nin dier btn
romanlanndakilerden daha iyi izilmilerdir, fakat, olaya fazla
etkileri olmamakla birlikte, kitabn felsefi rgsnn bir ksm
m oluturan ve dikkat edilmesi gereken iki karakter daha var
dr: Svidrigailov ve Sonya Marmeladova.
Aka grlyor ki, Su ve Ceza'nn yazlnda, Svidrigailov
sonradan dnlmtr. Dostoyevski'nin Katkov'a gnderdi
i iki taslakta ya da bugne kalan elyazmas taslaklarn hibi
rinde Svidrigailov yoktur. Dunya'nm ivereni ve bann derdi
olarak ilk kez isminden sz edildii zaman, daha sonra kii ola
rak bize gsterilecei hi belli deildir ve Dostoyevski'nin o an
da byle bir niyetinin olmamas da mmkndr. Svidrigailov
ilk kez romann tam ortasnda ortaya kar. Hibir zaman tam
olarak genel havaya uygun deildir; hibir zaman dier karak
terlerle ayn dzeyde hareket etmez. Sonuna kadar esrarl bi
ri olarak, bir insandan ok bir simge olarak kalr ve bu, onun
simgesel rolne -oynad tek role- oaltlm bir nem verir.
Raskolnikov'un yaratl gibi, Svidrigailov'un; yaratlnn
izleri de, ller Evinden Anlar'da bulunabilir: A. . . . v adnda, do
utan "soylu" olan bir sulu yle anlatlmaktadr orada:

Dileri ve kam olan bir eit et ynyd. En hayvanca zevklere

tutkun, hibir tehlikeye kendini atmamak artyla her eyi ya
pacak yaratltayd. . . Onun hibir kurala, hibir yasaya boyun

190
 emeyen tam bir hayvanlk rnei olduunu anladm. Bu cana
varn, hu manevi Quasimodo'nun (Victor Hugo'nun eserindeki
Notre-Dame'n kamburu) glii beni nasl da nefretle irkiltir
di. stelik kurnazl ve zekasndan baka, bu hayvan, bir de
receye kadar gzellie, biraz bilgiye ve yeteneklere de sahipli.

Bu betimleme Svidrigailov'a upaup uyar. O , daha tutarl, da

ha baarl ve ok daha ahlaksz bir Raskolnikov'dur. Raskolni
kov'dan etrafn saran. sevimli havay, pervaszln, tutarsz
lklarn, zgeci drtlerini karn; ortada kiisel doyumun en
yksek iyilik olduunu ileri sren tam bir hazc kalacaktr. s
tn insan felsefesi ile faydaclarn rasyonel ahlak benzer bir e
kilde, salt hazclkla son bulur. lki adamn grlerindeki te
mel benzerlik, ilikilerinin balangcnda zerine baslarak be
lirtilmitir. tk karlamalarnda Svidrigailov, derin bir iren
me iindeki Raskolnikov'a, ayn tarlann meyveleri olduklarn
syler: lnsafsz bir mantkla Raskolnikov'a yklenir:

Kendimi niin skaym? Madem ki kadnlara dknm, on

lardan ne diye vazgeeyim? Hi deilse, benim iin bir oyalan
ma olur.

Ya da ileride, daha insafszca yle der:

Eer kaplan dinlemenin doru olmadna, ama rastgele elini

ze geirdiiniz bir eyle, keyfiniz iin bir kocakary haklamann
mmkn olduuna inanyorsanz, bugnden tezi yok, hemen
bir yerlere, Anerika'ya kanz.

Svidrigailov'un ak ve keskin zekas, Raskolnikov'un ar

m zihninin sersemlemi karanlna k tutar. Ama Dosto
yevski, Svidrigailov'da bile, tam tutarl bir insandlk bulmaz.
Daha bandan, Svidrigailov cmerttir (ama diyebiliriz ki Dos
toyevski paraya o kadar az nem verirdi ki kesenin azn a
maya hazr olmak onun iin pek erdem saylmaz) ; elinde oldu
u zaman Dunya'y brakt ve ona kendini ldrmek imkan
m verdii doruk noktas, kstlanmam kendine dknlk il
kesine kesin olarak aykndr. ntihar da, anlalmaz ve etkisiz

191
kalr. Kukusuz hazclnn ahlaki iflasn anlamamz isteni
yor, fakat bu iyi belirtilememi. Gerek u ki, Raskolnikov'un
faciasnn kapan sahneleri iin sahneyi boaltmak, Svidriga
ilov'u abucak ortadan kaldrmak gerekiyordu. Kukla grevi
ni yapm, tylerimizi rpertmi, midemizi bulandrmt; onu
abucak kutusuna geri koymak zaman gelmiti. nk Su ve
Ceza'nn karakterleri arasnda yalnzca Svidrigailov kukladr ve
belki de bu, kt niyetli Strakhov'un peinden gidip, Svidriga
ilov'da yaratcsnn portresini bulmaya alanlara verilecek en
iyi cevaptr.
Sonya'nn kiilii daha basittir. "Temiz orospu" zamann
Fransz romannn gzde bir karakteriydi ve Sonya'y sevenle
rimiz iin, onun Victor Hugo'nun Fantini'sinin soyundan ol
duunu kabul etmek zor gelse de, aralarndaki ilgiyi yadsmak
bounadr. Fakat, Rus zelliklerinin Franszlarnkilerle ortak
yam yoktur pek, kadna kar olan tutumlar da en az benzeye
nidir ve Dostoyevski, Sonya'y bir Fransz kamelyasnm duy
gusal havasndan ekip karmtr. Sonya da bir simgedir;
Raskolnikov'un ve onun kabustaki ei Svidrigailov'un, kendi
ni ne srmenin an ucunu temsil etmeleri gibi, o da kendi
ni vermenin, teslimiyetin an ucunu temsil eder. Onlarn fel
sefesi nefse dayanrken, Sonya'nnki nefsin yadsnmasna da
yanr - ve Raskolnikov bu gerek yznden ona hakaret eder:
O "kendini bir hi iin ldrm ve kendine bir hi iin iha
net etmitir. " Dostoyevski, kendini vermenin yolunu ya dz
ya da anl yapmak ayartmasna kar gelir ya da bu ayartmay
hi duymaz; Sonya'nn etrafnda strap halesinden baka ha
le yoktur. Sonya'nm ayaklarn pt zaman, "sana secde et
medim" der Raskolnikov, "insanln btn straplar nnde
secde ettim." Raskolnikov'un itiraflar zerine, Sonya'nn, "ye
re kapanp, kirlettii topra pmesini" sylemesi belki de bi
linli bir yankdr. Daha sonralar Dostoyevski'nin dini ve ah
laki inancnn temel dorusu olacak olan grn, kurtulu
a ac ekmek yoluyla varma grnn tohumlarn izliyo
ruz Sonya'da. Yalnzca tohumlarn; nk Su ve Ceza teknik
olarak en kusursuzu olmasna ramen, Dostoyevski'nin b-

192
yk eserlerinin bir anlamda en snrlsdr. Ahlaki bencillie ya
da rasyonel zgecilie dayanma abasnn boluunu gsterir;
ama ahlaki duygunun daha derinlerine inmeye almaz pek.
Su ve Ceza herhalde Dostoyevski'nin en ok bilinen roman
olarak kalacaktr; nasl ki Macbet bir anlamda Shakespeare'in
en ok bilinen tragedyasysa. Fakat, Shakespeare'i seven ve in
celeyen hemen herkes, Hamlet'i ya da Kral Lear'i Macbet'ten
nasl daha stn bulacaksa, ayn ekilde, Dostoyevski'yi seven
herkes en yksek esin iin Budala'ya ya da Karamazov Karde
ler'e dnecektir.
Bir sonuca varmamasna ramen, Su ve Ceza'nn, yalnz
Dostoyevski'nin eserleri arasnda deil, Rus edebiyatnda da
nemli bir yeri vardr. Raskolnikov Rus Faust'udur. Goethe'nin
epik dram Dostoyevski'nin romanlarndan daha geni bir alan
kapsar ve daha seyrek bir dokusu vardr; nk otuz yl aan
bir srede gelimi ve ilk konusunun snrlarn ok amtr.
Fakat ikisinin de kahraman, zeki ve hrsl gen bir rencidir;
zekas onda hemcinslerine kar yan-acma, yan-nefret duygu
su uyandrr ve hrs onu, kabul edilen ahlak snrlarnn tesin
de, g ve g yoluyla mutluluk aramaya yneltir. Faust eytan
tarafndan ayartlarak, Raskolnikov kendi mantnn kurban
olarak, doyumluluk aramak iin, yasaklanm izgiyi aarlar ve
dram, araylarnn feci baarszl evresinde dner. Kurtulu
u izgiyi amada ararlar ve bulamazlar.
yleyse nasl kurtulacaz? Goethe, birok kere konu d
na ktktan sonra, o muazzam kinci Blm'n sonunda, soru
na olumlu ynnden yaklar; Dostoyevski ise epilogun olduk
a geliigzel yazlm sayfalarnda yapar yaklam. Sonular
arasnda yzeysel bir paralellik vardr. Goethe de, Dostoyevski
de Ebedi Kadn'a bavururlar. Faust melekler korosu arasnda,
"Bir zamanlar Gretchen adnda olan bir tvbekar"n ayaklarna
gtrlr. Raskolnikov ise, temizlenmi bir orospunun, Son
ya'nn ayaklarna kapanr; fakat sorunun z bu deildir. He
le Dostoyevski iin hi deildir; nk Sonya, Raskolnikov'un
faciasnda, Gretchen'in Faust'daki yerinden daha nemli bir
yer kaplar. lki durumda da, gerek zm iin, efsanevi kiile-
193
rin tesine bakmak gerekir. Goethe'de, fazla uzaa gitmeye ge
rek yok. lmnden nce Faust, yapu kanallar, slah ettii
topra dnr ve en yksek baary, pis bataklklarn kuru
tulmasnda grr. Devaml sren, hibir zaman tamamlanma
yan ite, en sonunda, "Ey zaman, ne gzelsin gitme dur . . . " di
yecei an bulur.

Akln son yargs udur: Hayat ve zgrl ancak onu her

gn yeniden kazananlar elde edebilir.
Ve ldnde melekler ayn makam srdrrler:

Kim ki hi durmadan urar ve alr, biz onu kurtannz.

Goethe'nin snd, dta bir eye ynelmeyen srekli a

lma grnn, insan kafasn doyurabilecei kukuyla kar
lanabilir ve Dostoyevski'yi doyurmamtr. Goethe ile Dosto
yevski'nin zmleri arasndaki ayrlk, milli grlerin farkl
ln gstermektedir. nk Rus iin, kurtulu eylem yoluyla
deil, ac ekme yoluyla, istenerek kabul edilmi ac ekme yo
luyla gelmelidir ve Dostoyevski, Raskolnikov'u Sibirya'ya, bu
zm ararken yollar.
Raskolnikov, "dayanamamas"na ve kendini adalete teslim
etmesine ramen, Sibirya'ya, pimanlk duymadan gider, d
ncelerinin doruluuna hala. inanr ve yalnzca onlar hak
l karacak ekilde yaamay baaramad iin znt duyar.
Mahpusluunun ilk sekiz aynda bu durumda yaar; surat asar,
dier mahkmlarla yaknlk kurmaz, Sonya'nn da hasta oldu
unu iitir ve ilk kez olarak onun yokluunu duyar. Birka gn
sonra Sonya'y yeniden grdnde, kendini onun ayaklar
na atar:

Ak onlar diriltmi, birinin kalbi tekinin kalbine tken

mez bir hayat kayna olmutu... Manuk yerine hayaun ken
disi gemiti. Bilincinde de, bambaka eylerin hazrlanma
s gerekti.

Raskolnikov, yastnn altndaki, Sonya'nm ncil'ini hatrlar.

1 94
 Kitab imdi de amad. Ama bir dnce imek gibi kafasn
da aku. "Aruk onun inanc, niin benim inancm olmasn? Hi
deilse onun duygular, onun abalan.. ?"

Btn bunlar, duygusal rengine ramen, belli bir gereklik

gstermektedir. Hastalktan bedeni zayf dm, mahpusluk
tan maneviyat krlm olan Raskolnikov bayran indirir, ku
surunu itiraf eder, kendini Sonya'ya verir ve saldrm olduu
toplumun kabul ettii ahlakla barr. Srgn ya da ar al
ma sonunda dine dnenler grlmemi bir ey deildir. Ras
kolnikov mahkumiyetinin arifesinde, "yirmi yllk srekli zul
mn", suyun kayay andrmas gibi direncini kracan n
ceden grmt. Belki de Dostoyevski, hapishanedeki kal
nn kendi grlerinde yapt deiiklii dnyordu. Fakat
biz, Raskolnikov'un, bu ezilmi mahkumun bulduu fakat g
c tam yerinde olan Raskolnikov'un kk grd, reddetti
i zm kabul edecek miyiz? Dostoyevski'nin cevab olum
ludur; fakat bu cevab kabul etmek iin nce, onun u inanc
n benimsememiz gerek: Manevi kuvvete giden yol, fiziksel za
yflk ve fiziksel acdan geer. Dostoyevski'nin daha sonraki ro
manlarnn ok nemli bir esi olacak olan bu inan ilk kez
Sonya'da ortaya kar.
Dostoyevski bulduu zmn, Su ve Ceza'daki ekliyle, ta
mamlanmam olduunu anlam olmal. Kiinin kendini ne
srd bir felsefenin konularnn yol at sonular orta
ya koymu, insan tabiatnn kurtarc zayflna kar bo yere
kendisiyle mcadele etmeye olan aydnca inancn iflasn gs
termi ve bitiri cmleleriyle bizi, bir gn ortaya srecei teki
dnyann -ahlaki sorunun deil, ahlaki lknn dnyasnn
eiine brakmtr.

Burada yeni bir hikaye, bir adamn derece derece yenilemesi

nin, yava yava yeniden hayat buluunun, bir dnyadan bir
baka dnyaya geiinin, u ana kadar hi bilmedii yeni bir
gerekle tanmasnn hikayesi balyor. Bu yeni bir eserin ko
nusu olabilir. Ama bizim imdiki hikayemiz burada bitiyor.

195
 ONBEINCI BLM
AHLAK LK - BVDAIA

Raskolnikov'un yeniden douunu anlatacak olan "yeni yk"

yazlmad. Yazlabilecei de phelidir; nk Su ve Ceza'nn
epiloundaki Raskolnikov, eski benliinin hastalkl bir glge
sidir ve hibir ekilde bir inan tamamaktadr. Bir entelekte
li bir ermi yapmak ok zor bir eydir. Romancnn zihninde fi
lizlenen yeni aheser iin deiik apta bir kahraman gerekliy
di. Yeni bir yaklam yntemi gerekiyordu. Dostoyevski, Ras
kolnikov'u, karanlk tavan arasnda felsefenin ufack mumu
nun yla hayatla savaan ebedi renciyi brakt; Budala'y
yaratmak iin baka yana dnd.
Petersburg'da nianlsna Su ve Ceza'mn son blmlerini
dikte ettii gnle, Cenevre'de Budala'nm ilk satrlarm yazd
gn arasnda, Dostoyevski'nin hayatnda birok eyler oldu
- evlilik, Petersburg'dan ka, Dresden'de kal, Baden'den ge
erek lsvire'ye gidi. lki kitabn havas ok farkl deildir, fa
kat keskin bir ekilde kartlk gsterir; bu kartln ne dere
ceye kadar Dostoyevski'nin hayatndaki deiikliklere, ne dere
ceye kadar da konunun deiikliine bal olduunu sylemek
gtr. Su ve Ceza'da, eziyet verici bir sorgu ortam vardr; Bu
dala'da ise muzaffer bir inan ortam. ikisi arasndaki dn
ce ba aktr; ikisi de ahlak hakkndadr. Fakat yaklam artk

197
kurgusal ve dardan deildir. Yaklam ieriden gelir ve Dos
toyevski'nin ahlaki inancm ortaya koyar. Romancnn sonraki
eserlerinde o denli byk bir yer kaplayan din hala nemsizdir
ya da ikinci derecede kalmaktadr. Dostoyevski, Budala'da, Su
ve Ceza'da olduu gibi, temel olarak ahlakla ilgilenmektedir.
Edebiyatta Budala kadar anlatlmas g bir kitap az bulunur.
Eski bir Rus ailesinin prensi olan kitabn kahraman saraldr ve
ilk genliinde sal, akli yetenekleri bozulmutur. Yar iyi
lemi durumda, bir miras almak iin Rusya'ya dner. lki ka
dn ona ak olur: Bir generalin gen kz ve zengin bir tccarn
terkedilmi metresi. kisini de yarm seven prens, acma nede
niyle ikincisiyle evlenmeye hazrlanr, ama kadn, onun kendi
ni feda etmesini nlemek iin son anda, kendine ak olan ba
ka birine kaar, kskanlktan lgnlaan bu adam da onu l
drr; prensle katil, cesedin banda sabaha kadar birlikte bek
lerler. Katil Sibirya'ya gider, generalin kz ksa sre sonra ken
dini terkedecek olan dolandrc bir maceraperestle evlenir;
prens de, fiziken bitkin bir durumda, akli bozukluu yeniden
balam olarak lsvire'ye dner. Romanda bir iki tane de ikin
ci derecede olay vardr; bunlarn en nemlisi, veremden yava
yava len bir gencin intihar teebbsyle doruk noktasna va
rr. Ayrca konu d ama ok canl olan, idamn korkunluu
nun anlatld iki yer vardr.
Konunun yaln bir zeti, bir kargaalk grnts koymakta
dr ortaya. Kitabn kendisinin brakt etki olduka baka tr
ldr. Dostoyevski'nin kitaplar arasnda en derinden trajik,
hatta en ac verici olandr; fakat buna ramen ya da belki de bu
nedenle, kyaslanamayacak denli en akllcas, en adr. Bu
dala, dier byk romanlarnda grnmeyen, burada ise b
tn kitaba yaylm olan bir aklkla dikkati eker. Dostoyevs
ki de her eyden nce byk bir dnr gren eletirmenler,
Budala'dan pek holanmazlar; nk felsefi sorunlara ayrlm
birka pasaj , aka kitaptaki en zayf yerlerdir. Fakat soyut bir
dnr olan Dostoyevski'yi, sanat olan, yeni dnyalarn ya
ratcs olan Dostoyevski'den btnyle zayf olarak grenler,
dier aheserlerinden daha sk ve daha severek Budala'ya d-

198
neceklerdir. Dostoyevski'ye, btn zamanlarn byk yazarlar
arasnda kalc yerini salayan zellik, bizim iin yeni bir dn
ya yaratma, eski deerlerimizin; eski mitlerimizin, korkular
mzn, lklerimizin anlamn yitirdii ve bunlarn yeni bir k
altnda bize yeni bir ekilde grnd yeni bir varlk dzeyi
ne bizi ykseltme yeteneidir. Ve bu yetenek Budala'da en m
kemmel ekilde ortaya kmaktadr: Mikin bizim dnyamza
ait deildir, Rus dnyasna bile ait deildir. Gerek olmay bel
ki de hibir zaman tam olarak baaramayan bir hayaldir. Rus
ahlaki lksnn (hayali ya da fantastik olabilir ama, buna ra
men) , edebiyattaki en kusursuz, en doyurucu betimidir. Roma
nn konusu, bu garip hayali dnyann, bizim bildiimiz dn
yayla olan temasnn yksdr.
Dostoyevski'nin romanlar arasnda, yazarn kendisi tarafn
dan, amac ve niyeti bu denli aka belirtilen baka bir roman
yoktur. Budala'nn ilk blmn bitirdikten hemen sonra ye
eni Sonya'ya yazd mektupta yle diyor:

Kitaptaki dnce benim eskiden beri sevdiim, ama gl

yznden uzun sre ele almaya cesaret edemediim bir d
nce. imdi ele alyorsam, bunun nedeni, kendimi ok mit
siz bir durumda bulmam. Romann temel dncesi, mutlak
iyi adam anlatmak. zellikle bugnlerde, dnyada bundan
g bir i yok. Btn yazarlardan (yalnzca bizimkiler deil,
Avrupallar da) mutlak iyiyi anlatmaya kalkanlar her zaman
doruyu elden karmlardr. nk bu son derece g bir i.
lyi, bir lkdr, ama gerek bizim lkmz, gerek uygar Avru
pa'nn lks, hala ilenip ortaya karlmaktan ok uzak. B
tn dnyada mutlak iyi olan tek insan vardr: Isa ... Hristiyan
edebiyaundaki iyi kiilerin en kusursuzu Don Kiot'tur. Fakat
iyi olmasnn tek nedeni, ayn zamanda gln olmasdr. Dic
kens'n Pickwick'i de (Don Kiot'tan ok daha zayf, fakat yine
de gldr) glntr ve bu yolla baarl olmaktadr. Kendi
deerinin farknda olmayan bu gln kiilere kar bir mer
hamet uyanmakta ve bu yoldan, okuyucuda bir yaknlk duy
gusu ortaya kabilmektedir. Merhametin uyan, mizahn sr-

1 99
 ndr. Jean Valjean da gl bir giriim, fakat o bahtszlnn
derinlii ve toplumun ona yapt hakszlklar yoluyla okuyu
cuda yaknlk uyandryor. Benim romanmda bu tr eyler hi
yok ve tam bir baarszla uramaktan mthi korkuyorum.

Pickwick'in deerlendirilii ve Sefiller'in eletirisi allma

m denli derin ve dorudur. Mr. Pickwick kkeni ve zy
le gln bir kiidir; jean Valjean'n ackl durumu da, kendi
ne deil, yerletirildii yapma evreye baldr. Dostoyevski,
hayatnn deiik dnemlerinde, Dickens'a ve Victor Hugo'ya
yaknlk duymutur. Sibirya'da kal srasnda Dickens'a, ilk
Avrupa gezisi srasnda da Hugo'ya. Fakat etkileri artk geri
de kalmtr ve Budala'nn kahraman gerek Pickwick'e, gerek
Valjean'a hibir ey borlu deildir. te yandan lsa'nn ve Don
Kiot'un etkisi herkesin grebilecei denli aktr. Hatta, Mi
kin'in fiziki betimlenii bile, Ortodoks ikonlarndaki lsa'dan
esinlenilmi gibi grnmektedir: "Ortadan biraz uzun, iyice
sarn, gr sal, kk avurtlu ve ufak, sivri, nerede ise b
tnyle beyaz sakall." General Yepanin'in kzna tant
rld sahnede Mikin, lsvire'de herkes onu hor grrken,
ocuklar nasl evresinde topladn, onlara "rettiini ya
da yalnzca onlarla beraber olduunu" anlatr. Gnahkar Ma
ri'ye kar tutumu aka, Mari Magdelena'nn ve zinaya kapl
m kadnn yksnden esinlenilmitir ve yurtdndaki gezi
sinden anmsad ilk ey, onu uyuukluktan, skntdan kur
taran bir eektir - kukusuz lncil'le bantl bir hayvandr bu.
"Eeklere sevgim o zamandan balad. . . Kederli halimden eser
kalmad."
Dostoyevski'nin kahramannda, lsa'nn kendi kiiliinin yan
sra, Hristiyanln Rusya'da benimsendii zel biimlerin de
yanssn grrz. Tolstoy'un ocukluk'unu okumu olanlar,
Yurodiv tipini, ev ev dolap sadaka toplayan, fiziki sakatlkla
r ve akli bozukluklar kutsallnn kant olan Gria adndaki
garip seyyah hatrlayacaklar. Dostoyevski yazd srada, Yuro
div Rus hayatnda hala tannan bir kiiydi; Masum Deli -gr
nrdeki delilii, glnn akln kartran basit adam- gelene-

200
i, Rus folklorunun ilk gnlerinden kalan bu gelenek, Rus tari
hinin her devrinde, hatta bugnk Sovyet ykclnde bile
yaamtr. Temizlii ve cahilliiyle, saras ve lgnlk dnem
leriyle Mikin'i, Yurodiv'in ve Masum Deli'nin Rus edebiyatn
daki en byk cisimlenii saymak yanl olmaz. "Yurodiv'e ol
duka benzedin" diyor Rogojin ona "ve Tanr seni bu durum
da sever. "
Cervantes'in etkisi ikinci derecededir fakat nemlidir. Av
rupa edebiyatnn kahramanlarndan pek az, Rus toprana
baaryla ekilmitir. "Rusya'ya tanan bir Brutus, bir Perik
les sadece birer kabadayya dnerler" diyen Pukin'in kendisi,
Avrupa ve Rus geleneinin usta birletiricisidir. Turgenyev'in
Faust'u ve Kral Lear'i, aka Rus kiileridir ve prototipleri
nin d grnn biraz andrmaktan te bir eyleri kalma
mtr. Bu kuraln gze arpan bir istisnas -belki de Rus ve
spanyol karakterleri ve lkleri arasndaki, Avrupa ktasnn
bu iki u noktas arasndaki ince bir ba nedeniyle- Don Ki
ot'tur. Solgun Yzl valye Rus edebiyatnda her zaman ya
ayan bir kii olmutur. Don Kiot'un Dostoyevski'yi ilgilen
dirii de aktr. Dostoyevski, Bir Yazann Defteri'nde, "insan
dehasnn yaratt en byk, en acl kitap" iin uzun bir b
lm yazmtr. Aynca Budala'da Aglaya, Pukin'in nl Zaval
l valye'sinden uzun bir blm okuyup, bunu Mikin'e at
fetmektedir. Budala'nn temel konusuna yani gerek dnyayla
lk dnyas arasndaki arpmaya paralel bir eseri Bat ede
biyatnda arayacak olursak, Cervantes'in yksnn sayfala
rn aana dek bouna urarz. Don Kiot, Coleridge'in de
yiiyle, "yargdan ve anlaytan yoksun klnm akln ve ah
laki duygunun kiiletiriliidir." Ayn szckler Mikin iin
de kullanlabilir; Mikin'in sahip olduu ekliyle yarg ve an
lay, iinde hareket ettii dnyadan baka bir dnyaya aittir.
Fakat yine de, bu iki sanatsal kavram arasnda derin bir fark
vardr. Cervantes trajedisini kahkahalarla gizlemektedir - ya
da daha iyisi, kahkahalarla ifade etmektedir. Dostoyevski ko
mik etkiyi, Yepakinlerin antresindeki sahnede, uan, ken
dini uaklarla eit dzeye getiren misafir karsnda almas

201
sahnesinde kullanyor yalnzca. Konusunun can damarna bir
kez indikten sonra, artk okuyucu, gittike derinleen trajedi
nin acs iinde tutulmaktadr. Eer Budala'nn konusuna pa
ralel bulmak iin Don Kiot'a gidiyorsak, dorua erien ac et
kisinin benzerini de ancak Kral Lear'in son sahnesinde bu
labiliriz. Ve eer, Dostoyevski'nin, btn bu acnn iinden,
Hristiyanln ahlaki lksne olan muzaffer bir inanc nasl
kard sorulursa, cevap trajedinin kendi znde yatmakta
dr. nk trajik sanatn zellii, ekil deitirmek, baka bir
duruma sokmak, bizi, insans acma dzeyinden yeni bir bi
lin dzeyine, Cordelia'nn lmnn, Lear'in acsnn, Agla
ya'nn aalanmasnn, Mikin'in yinelenen lgnhrnn, da
ha yksek manevi deerler dnyasnda insans nemlerini yi
tirdikleri yeni bir dzeye ykseltmektedir.
Dostoyevski'nin, Mikin'in kiiliinde ortaya koyduu ahla
ki lknn tabiatn dnmek iin durmaya deer. Bu aka
bir Rus lksdr, Bat lks deil Bat lklerinin Bat ger
eine uymad gibi, bu lk de Rus gereine uymaz; asln
da, Dostoyevski'nin baka bir yerde szn ettii Rus karak
terinin "genilii" nedeniyle, herhalde Rusya'da lkyle ger
ek arasnda Bat'dakinden daha byk bir ayrlk vardr. Fakat
baka yerlerdeki gibi Rusya'da da lknn gerekle bir ilgisi ve
ona etkisi de vardr.
Her eyden nce, Mikin'de bize sunulan ahlaki lk, aktif
bir lkden ok pasif bir lkdr. Bat'daki iyi insan kavra
mnda, iyi iler yapan bir insandan te bir ey yoktur. Mikin'i
ekmeini bir dilenciyle blrken, bir mucizeyle urarken
ya da gerekleemeyecek bir lk iin hayatm feda ederken
dnebiliriz; fakat halk iin bir ktphane yaptrrken, ya
da bir hastaneye yardm ederken dnemeyiz. lyi iler d
nlnce, son kuruunu Marmeladov'lara yardm etmek iin
veren Raskolnikov daha deerlidir. Budala'y okumam bi
ri, konunun ksa bir zetinden, Mikin'in rolnn btnyle
olumsuz olduunu karabilir, fakat roman okuyan biri by
le bir yanl yapmaz. Mikin btn kitap boyunca baat kii
dir. General Yepakin'in antresindeki ilk yan-ciddi, yar-ko-

202
mik sahnedeki uak, inat kadn kahraman Aglaya, kan ve
tutku adam vahi Rogojin, gururlu ve masum fahie Nastasya
Filipovna, kendi durumunu ok dnen gen lppolit, kaba
boksr Keller - btn bu karakterlerin hepsi srayla, onu ha
kim kiiliinin gcn duyar ve onda kendi doal t veri
cilerini, gnah karclarn grrler. Yine de btn yk bo
yunca, dier karakterlerinin birinin isteine uyarak yaptklar
dnda Mikin'in yapt tek nemli hareket bulmak zordur.
Anlatmn Mikin'de bulan stn Hristiyanlk erdemi Rus
a'da Smirenie szcyle ifade edilmektedir. Bu szck "al
akgnlllk" diye evrilebilir, ama gnl tokluu ve mane
vi skn anlamn da iermektedir. Gurur, cretkarlk ve ma
nevi bakaldr anlamn tayan Yunanca Hybris kavramnn
kartdr. Smirenie aslnda pasif bir erdemdir, alakgnll
lk ve ac ekme sonunda elde edilir ve Dostoyevski'nin bu
kavrama verdii nem, en sevdii karakterine ektirdii ac
lar aklar. Ac ekme yoluyla kurtulu Dostoyevski'nin son
raki eserlerinin merkezini tekil eder.
Demek ki, Mikin'in lks, eylemden ok ac ekmede or
taya kar ve eylemi duyguya gre ikinci derecede tutar. nsanla
insan arasndaki ahlaki ve psikolojik iliki ok nemlidir; bun
dan kan eylem ise grece nemsizdir. Duygu ve eylem ara
sndaki atmada, Bat her zaman eylemi stn tutmutur ve
Hristiyanln Bat'daki biimleri, dini, baz eylemleri buyu
ran ya da yasak eden bir ey olarak grmeye gittike daha fazla
eilim gstermitir. Dostoyevski'nin ilkel Hristiyanlk gelene
ini daha iyi temsil ettiini gstermek zor deildir. lsa'nn iki
byk emri, Yahudilerin on emrinden farkl olarak, eylem de
il, duygu durumlar buyurmaktadr: Tanr'y sevmek ve kom
unu sevmek. tk zamanlardaki Hristiyanln en karakteristik
szleri olan lsa'nn Matta lncil'indeki szleri, baz erdemlerin
("kalbi saf olan" , "merhametli olan", "onlar, doruluktan son
ra a ve susuz kalanlar") ve imdi genellikle gerekten erdem
saylmayan durumlarn kutsalln belirtmekte ( "yetenekten
yoksun olan" , "alakgnll olan" , "onlar, kederi olanlar") . Se
kiz tanesinden yalnz bir tanesinde ("bar salayanlar") Isa bir

203
eylemin kutsallndan sz etmektedir. Ve tsa'nn yaantsnda
baard en nemli iin tlahi Baha'nn isteine uyarak ektii
ac oluu elbette nemlidir. Ac ekmenin ve boyun eiin ah
laki stnln Mikin'de canlandrrken, Dostoyevski bize,
ilkel Hristiyanln modem edebiyattaki tek iyice betimleme
sini vermektedir.
Eylemin duyguya gre ikinci dereceye indirilmesinin g
nah kavram zerinde derin bir etkisi vardr. Bu, Yahudiler' de
ve Yunan dinlerinde bulunan biimci gnah kavramn ar
ka plana atmakta ve gnah eylemde deil, duyguda bulmak
tadr. Buradan giderek, gnahkar eylemlerin, gnahkar zih
ni durumlardan daha affolunur olduuna varlmaktadr. Zina
yapan kadn (ki bu o zaman gnahlarn en byklerindendi)
biimsel bir knamayla kurtulmakta, oysa Ferisiler ve zengin
ler, eylemleri sulanmasa bile, zihinleri ve duygular bozuk
olan bu kiiler, lsz acyla tehdit edilmektedir. Dostoyevs
ki de nihilistlere ve Tanrtanmazlara ayn ekilde sert davran
makta, fakat hrszlara, yalanclara ve sarholara kar snrsz
bir hogr gstermektedir. Mikin, lsa gibi, dknlerin, g
nahkarlarn dostudur. Rezil Lebedev'le ya da sarho, namus
suz lvolgin'le birlikte olduu zaman, General Yepakin'le bir
likte olduundan daha rahattr; onu kirlenmi Nastasya Fili
povna'dan ok, lekesiz Aglaya'ya balayacak hibir toplum
sal ya da ahlaki titizlii yoktur; dikkatinin ynn saptayan
her zaman ne derece gerekli olduudur. Birok yorumcu -ge
nellikle Almanlar- Mikin ile betimlenen Rus lksnn, Ba
t uygarlna kar ve tehlikeli olduunu ileri srmlerdir;
ama bu yazarlar, Bat uygarlnca -doru ya da yanl olarak
yadsnm ya da derinden deitirilmi olan ilkel Hristiyanl
n znn, zgn ekline benzer bir biimde Rus lksnde
alkonduunu sylemiyorlar. Bat uygarlnn ahlaki gr
mahkemelere ya da ceza kanununa yarar ilkelerden etkilen
mitir; duygulara, dncelere kar hogrl, eyleme kar
hogrszdr. Bat insan, msrif olun ayyalnn, aabe
yin kskanlndan niye daha affolunur olduunu; niye tv
be etmi bir gnahkarn, hi gnah ilememi doksan dokuz

204
saygdeer yurttatan daha stn tutulduunu ve lsa'nn aya
nn dibinde dnerek oturan Mari'nin, yemei hazrlayan
Martha'ya tercih edildiini anlayamyor. Duygulara nem ve
ren ve eyleme aldrmayan Rus insan ise anlyor. Mikin bu
anlayn tam bir cisimleniidir; Bat insan ise, deiik deer
lerin dnyasnda yaamaktadr.
Budala'da iine girdiimiz deitirilmi deerler dnyas,
olaan kiisel kar drtsnn olmad bir dnyadr ve Dos
toyevski, salt zveri lksn sunarken, "aydnlanm kiisel
kar" savunanlara kar Su ve Ceza'daki olumsuz tartma
nn olumlu yann getirmektedir ve bir anlamda, nceki roma
nn son sayfalarnda sz edilen sonutur. Budala'da, lknn
pratik uygulanmlann grmekteyiz; yarn hi dnmemek,
paray kk grmek, vermenin almaktan daha iyi olduu il
kesini artsz olarak kabul etmek. Bunlar zerinde ayrntl ola
rak durmaya gerek yok. Fakat Budala'y yorumlayan hi kimse,
cinsel ilikiler zerinde durmazlk edemez; nk Budala ken
dine zg bir biimde, benzersiz bir ak yksdr.
Dostoyevski'nin, ilk gnlerin kilisesinin cinsel ilikilere
kar tutumundan dolayl ya da dolaysz olarak etkilendiini
ileri srmek iin hibir neden yok. Rus kilisesi, Latin kilisesi
nin bekarete ar hrmet gsterilmesini tevik ediine katl
maz ve Rusya'da Meryem'e bakireden ok ana-Tanra olarak
ibadet edilir. Dostoyevski'nin de bekarete zel bir nem ver
dii grlmemitir; cinsellie kar tutumu -baz bakmlar
dan ilkel Hristiyanla yakndr- genliinde kapld ras
yonel dncelerin etkisiyle gelimitir. Daha nce de belirt
tiimiz gibi, rasyoneller, cinsel ilikilerde tek bana sahip ol
ma hakkna kar kyorlard ve Dostoyevski'nin daha ba
larda, kskanla kar kmas herhalde rasyonellerin etki
siyleydi. Ama, daha derin bir anlaya ya da daha kark tut
kulara sahip olan Dostoyevski, rasyonellerin grlerindeki
boluu ksa zamanda anlad; Dostoyevski'nin gerek hayat
ta tand cinsel tutku, kiiyi empoze edici, kskan, baka
larn dta brakan bir tutkuydu ve baka bir ekilde var ola
mayacak gibi grnyordu. Cinsel ilikinin, bakalarn d-

205
nme lksne uymamas zerine, zveri lksn terke
demeyen Dostoyevski, kuramda (u anda eyleminden sz et
miyoruz) cinsel ilikiye kar bir nefret ya da horgr kul
land. Dncesinin yava yava geliimini romanlarnda iz
lemek ilgi ekicidir. Daha lnsancklar'da, salt bakasn d
nmeyi temel alan bir ilikiyi vermiti; fakat kelimenin ola
an anlamyla cinsel bir iliki deildi bu ve Varvara'nn d
nnde Makar Devukin'in duyduu znt cinsel kskan
lktan btnyle uzakt. Beyaz Geceler'de soruna yaklamaya
balyoruz; erkek, kadna kar domaya balayan tutkular
na kadnn baka bir erkekle mutlu olmasn kolaylatrmak
iin hakim oluyor. Fakat sorun, Dostoyevski'nin Sibirya'dan
dnne kadar btn yanlaryla ortaya konmad. Ezilen
ler'in kahraman Vanya, Nataya'ya kar doal bir tutku duy
maktadr, fakat Nataya Alyoa'y sevmektedir ve zveri ilke
si Vanya'dan, Nataya'nn, rakibine olan tutkusunun baarya
ulamasna yardmc olmasn istemektedir. Alyoa'nn ba
ka birinin (babasnn) isteine kar cinsel tutku duyamaya
cak denli gsz ve boyun eer olmas sorunu daha da abart
makta, tamamlamakta ve roman nne geilmez traj ediy
le sona ermektedir. Vanya'da da, Alyoa'da da cinsel tutku ,
bakasn dnme lksyle uyuamaz olarak gsterilmi
tir. Alyoa'da, lk cinsel tutkuyu darda brakr; Vanya'da
ise, cinsel tutku, lknn karlarnn iinde zorla zaptedil
mektedir. Rakipler arasnda, cinsel arzularn deil, karlkl
yce gnllln yar olmakta, birbirleriyle ilgisizlik sila
hyla savamaktadrlar. Byle bir yarmada kadnn, arzular
iin yaplan en ilkel mcadeleden daha fazla strap ekece
i sylenebilir. Bu gr doru bile olsa Dostoyevski'nin ak
lna gelmemitir, kald ki gelseydi bile, hi phesiz Dosto
yevski bunu yersiz bulup aldrmayacakt. Bu doyurucu olma
yan, olduka tatsz romann ahlaki sonucu, genellikle anlal
d ekliyle cinsel ilikilerin en yksek lklerimizle uyua
maz olduudur. Dostoyevski'nin hibir zaman dingin bir cin
sel ilikiyi betimlemedii sk sk sylenmitir; byle bir ili
ki Dostoyevski'ye gre kuramsal olarak temelinde bencilcedir

206
(iki kiiyi ieren bir bencillik olmas bu durumu deitirmez)
ve bakasn dnmeyi, kendine nem vermemeyi buyuran
ahllki lkden sapmadr.
Budala'nn yks Dostoyevski'nin kafasnda byle bir te
mel zerinde ekillendi. lncil'deki lsa btnyle cinsiyetsiz
di; fakat ahla.ki lkyle cinsiyet arasndaki iliki Dostoyevs
ki'ye yle ikence ektirmiti ki, cinsiyeti grmemezlikten
gelemiyordu. Kitabn banda Mikin'de bir acayiplik oldu
unu sezdiriyor yazar. Romann ilk blmnde Mikin, "Bel
ki bilmiyorsunuz" diyor Rogojin'e, "doutan olan hastal
m yznden kadnlar hakknda hibir ey bilmem. " Fakat
yazarn amac Mikin'i iktidarsz olarak deil de, bu konuda
deneysiz olarak gstermektir. Mikin'i fiziki olarak iktidarsz
kabul etmek, yknn amacn zayflatacaktr. inde Aglaya
ile gelien doal insani ak, yalnzca bakasn dnme l
ksnn daha yce istekleri tarafndan boulmaktadr; bu is
tekler, kendini, kimin ihtiyac olduuna bakarak bazen Agla
ya iin, bazen Nastasya Filipovna iin feda etmeye zorlamak
ta, insani tutkunun isteklerini yerine getirmesini nlemekte
dir. Okuyucunun Mikin'de, ahlaki lknn doruunu de
il de, anlamszla varmasn grp de aldanmamas iin u
noktann zerinde duralm: Budala gerek dnyann betimle
nii deildir, hareketlerimizi kusursuz hale getirmek iin bize
tler vermeye kalkan bir vaaz hi deildir, fakat, cisim
lenmi lklerin hayali dnyasnn grntsdr, o dnyada
"onlar ne evlenirler ne de evlenmeye dkndrler, cennet
teki melekler gibidirler." Yllar sonra Tolstoy yle yazyor
du: "Bir lknn elde edilmesi ancak dncede mmkn
se, ancak sonsuzda gerekleecei grlyorsa ve bu yzden
ona yaklama olana sonsuzsa, o zaman o lk bir dnce
dir. Eer lk gerekleebiliyorsa ya da insan tarafndan ger
ekletiriliini gzmzn nne getirebiliyorsak, artk o bir
lk deildir."
Budala'nn trajik etkisi yle gldr ki (bir kez daha Kral
Lear'la paralellik gsteriyor), ikinci derecedeki karakterler, bu
gle sahnenin ortasndan ekiliyorlar ve ancak ba kiinin ka-

207
fasnn stnde dolaan kuvvetli a yanatklar zaman dik
katimizi ekiyorlar. Mikin'le kyaslandnda, Aglaya ve Nas
tasya Filipovna dahil btn kiiler, yaam boyutlarndan daha
aa bir yere iniyor. Yine de birou daha yakndan incelen
meye deer. Aglaya, Dostoyevski'nin kadn kahramanlar ara
snda kyaslanamayacak denli en ekicisidir, btn romanlar
iinde hayata gerekten uyan tek saf kzdr. Aglaya'nn ve aile
sinin hayattaki zgn karlklar hakknda geen blmde ye
terince sz edildi. Anneyle kzn karakterleri arasnda, ilk ba
kta grlmeyen ama derine indike kendini daha fazla belli
eden ve gerek hayatta o kadar ok olduu halde anlatda pek
gsterilemeyen o ince benzerlik vardr. ikisinin de temel zel
likleri, onlar uzlamaya, orta yolu bulmaya kar hogrsz
yapan boyun emez drstlkleri ve en gl drtlerini ba
bo brakmalarn nleyen "utangalk"lardr. Dostoyevski'nin
grece nesnel yaratklar arasnda en ekici, hayata en yakn ki
ilerdendirler.
Daha nce grdmz gibi, Nastasya Filipovna da gerek
hayattan eler tar. Bir eit aalk kompleksinden gelen
hassas gururu, Polina Suslova'dan alnm olabilir. Dier ta
raftan, Nastasya'da o denli yksek bir gce karlan kendini
feda etme yeteneini Suslova'ya atfedemeyiz. Bedeni alalm
l iindeki ahlaki yceliini ve temizliini ilk anlayan insa
na ak olma sahnesini de, bildiimiz gibi Martha Brown esin
lemitir. Fakat her ey gz nne alnrsa, Nastasya, insani
den ok dramatik boyutlardadr. "Temiz orospunun" duy
gusal gerilimi Nastasya'nn kanndadr ve yaratcsnn onun
gemiteki hatalar zerine srar etmesi zahmetli ve skcdr.
lki kadn arasndaki son sahne dnda (bu sahne gerek d
ve melodramik, yer yer Balzac' andrr) , toplumsal olduu gi
bi insani yaknlmz da kesin olarak Aglaya'nn tarafndadr.
Bir romancnn, temiz bir kz, krlgan bir erdemi olan kadn
dan daha ekici, daha ikna edici yapabilmesi pek seyrek baa
rlan bir eydir ve Dostoyevski bu olaanst ii baarmtr.
Nastasya'nn a ve sonunda katili olan Rogojin, ilk tan
dmzda insani bir kiilie sahiptir, fakat giderek bir kukla-

208
ya dnr. Svidrigailov nasl souk ve alayc kendine dkn
ln cisimleniiyse, Rogojin de, zaptedilemeyen hesapsz tut
kunun cisimleniidir. Svidrigailov'un Raskolnikov'un peini b
rakmad gibi, o da Mikin'in peini brakmaz; Svidrigailov gi
bi beklenmedik anlarda muammal bir ekilde ortaya kar ve
yok olur, iaretler yapar, imal szler syler, kapal kaplardan
ieri szar, gzlerindeki bakla dehet saar. Rogojin, zellik
le sondaki sahnelerde, Dostoyevski'nin genken yazd Hoff
mann tarzndaki yazlan hatrlatr. ldrlen Nastasya'nn ce
sedinin banda sabaha kadar lgnca bekleyiini anlatan son
sahne ok gldr. Baz ayrntlar Dostoyevski'nin Rus bas
nnda okuduu dava tutanaklarndan alnmtr: O sralarda bir
katil kurbann "Amerikan muambasyla" rtm, evresine
"drt ie koku giderici ila" koymutu. Bu tuhaf zelliklerin
gerek hayattan alnmasna ramen, yine de genel hava, Dosto
yevski'nin genliindeki "korkun" kitaplar akmnn hatras
dr. Rogojin Budala'nn yksnde grevini yapar, tylerimizi
rpertir ve hatta duygularmz etkiler. Fakat onu bir insan ola
rak grmeyiz pek.
Geri kalan karakterlerin birounun sanatsal ilevi, ya Mi
kin'in zdd olan zellikleriyle onun deerini belli etmek ya da
onun, en az mit verici olan kiilere bile etki edebilme gcn
gstermektedir. En nemlileri, on alt yandaki (Rus genleri
nin erken gelitiklerini gz nnde tutmalyz) lppolit'dir. Ve
remden yava yava ldn bilmektedir, ruhu, bu amasz,
anlamsz lm ve strap kararna kar ac bir bakaldryla, do
al bir genlik istei olan marurca kendini kabul ettirme ara
snda paralanmtr. Bu kii, eer btnyle inandrc olsayd,
dayanlamayacak denli ac verici olurdu, ama lppolit bizi hibir
zaman tam anlamyla sarmaz. Bir anlamda fazla gerektir; n
k sknt ve kzgnlk gerek hayatta da merhametin hasm
dr. Dostoyevski, lppolit'de, en kat ekliyle ac sorununu gs
termektedir; bu soruna daha sonra Karama.zov Kardeler'de da
ha ustaca, daha olgun bir ekilde yeniden dnecektir. Ama eer
lppolit'i heyecanla hatrlyorsak, bu daha ok Mikin'le son ko
numasna baldr:

209
 Peki yleyse, bana yalnzca unu syleyin: Sizce ne ekilde l
meliyim ki bu benim iin en iyisi olsun? Yani en ereflice na
sl olur demek istiyorum? Bana bunu syleyin.
nmzden gein ve mutluluumuzu bize baglayn, de
di prens sessizce.

Bu edebiyattaki byk cevaplardan biridir.

210
 ONALTINCI BLM
AHLAK VE POLtnKA ECiNNiLER-

Dostoyevski'nin "sosyalist" ve "nihilist"lere (o zaman her iki

kelime de yeni ve yabancyd) olan ilgisi, 1867 Eyll'nde Ce
nevre'deki Ban ve zgrlk Birlii'nin toplantsna gittii g
ne kadar uzanr. Bu ilginin ilk kez ortaya kt Budala'daki
gen nihilistlerin anlatl, romann stn anlatsna pek uy
mayan, olduka skc bir fazlalktr. Fakat, Su ve Ceza'dan
balayp Budala'da ve Ecinniler'de sren bir dnceyi ortaya
karan ilgin bir blm ierir. Mikin, "kendilerini sulu gr
meyip, haklan olduunu ve hatta iyi bir ey yaptklarn d
nen" katillerin (Raskolnikov gibi) arpk psikolojilerinden sz
eder ve yanndakilerden biri, nihilistlerin tutumunun da, "bu
na benzer bir ekilde, dncelerin ve ahlaki ilkelerin arptl
masn" gsterdiini syler. Kiisel alanda, Raskolnikov'u sua
iten ahlaki kuram, toplumsal alanda ihtilale yol aar. zel ha
yatn Raskolnikov'u, politikann nihilistidir. Dostoyevski'nin
ortaya koymaya alt tez budur. Su ve Ceza'nn ahlaki so
runu, Ecinniler'in ahlaki-politik sorunu olur.
Dostoyevski'nin kafasna Budala'y yazarken bylece yerle
en tohum, bir yl sonra, arpc bir olay nedeniyle filizlenir.
lsvire'de Herzen'le, Ogarev'le, Bakunin'le arkadalk etmi
olan, Nechaev adnda Moskova niversitesi'nden bir ren-

21 1
ci 1869 ylnda, yaklaan ihtilal iin renci arkadalarn r
gtlemeye balar. Yaz aylar btn Rusya'da yrtlecek pro
pagandaya ayrlacak ve ihtilal bir dahaki yln baharnda yaa
yacakt. Ruslarn birok iinde olduu gibi, amacn belirsizli
i, rgtlenmenin ayrntlarndaki dakik kesinlikle karlan
yordu. Eylem, bakanlar yoluyla daha yksek bir gruba kar
sorumlu olan be kiilik gruplar tarafndan yrtlecekti. Ne
chaev, kendi hayalinin bir rn gibi grnen merkez komi
tesinin yesiymi gibi davranyor ve ye kaydettii kiilerden
bu hayali komite adna sk disiplin ve kesin itaat istiyordu.
Bu 1869 yaznda, ltalya'dan Dresden'e yeni gelmi olan Dos
toyevskiler, Anna'nn Moskova Ziraat Akademisi'nde okuyan
erkek kardeiyle bulutular. Anna'nn kardei, rencilerin ya
ayndan ve devrimci eilimlerinden sz etti ve lvanov adl
bir yolda zellikle iyi bir ekilde anlatt. Bu hikayelerin olaa
nst bir taraf yoktu; fakat birka ay sonra, gen Snitkin'in an
latt evre ilgin bir cinayet yznden herkesin ilgisini ze
rine toplad. lvanov, 2 1 Kasm'da Nechaev ve renci arka
da tarafndan akademinin arkasndaki bahede ldrlm
ve cesedi havuza atlmt. Sonradan anlald ki, bu be kii ih
tilalci rgtteki bir gruptular ve lvanov'un davaya olan ball
zayflamt; ihanetten ve ihbar edilmekten korkan yoldala
r, Nechaev'in nderliinde lvanov'u ldrmlerdi. Nechaev,
lsvire'ye kat; su orta, N echaev'in rgtndeki birok
kiiyle birlikte tutuklanp, 1870 Temmuz'unda Petersburg'daki
mahkemeye karldlar.
Bu trajedi Rus dnyasnda derin bir etki yapt. evreyi ve
olayn kahramanlarn karsnn kardeinden renmi olan
Dostoyevski iin bu etki daha da derindi. Edebi Koca'y yeni bi
tirmi olan Dostoyevski, Katkov'a borlu olduu yeni roman
iin konu aryordu; evkle Nechaev olayna sarld. Bu olay,
Buda l a'y yazdndan beri kafasnda uyuuk bir ekilde du
ran, nihilizmle su arasndaki temel iliki dncesini anlat
maya, hayran olunacak denli elverili grnyordu. Yapma
s gereken, olay taradaki bir ehre gtrmek, kiilerin adla
rm deitirmek ve ikinci derecede kiiler yaratmakt yalnzca;

212
elinde, nemli bir ahlak anlay olan heyecanl bir cinayet y
ks hazrd.
Fakat Dostoyevski'nin bu mayaya katmak istedii bir ey da
ha vard. Onda radikalliin son kalntlan da epeydir yok ol
mutu. Ama, geri dnp de henz doru yolu bulmam oldu
u genliine bakt zaman, altmlarn nihilisderinin, krk
lann radikal lkclerinin mantki sonucu olduunu gryor
ya da grdn sanyor ve bu ilikiyi aklamak iin, roma
nndaki Nechaev'i (gerek Nechaev bir serfin oluydu), yk
de nemli bir rol oynayacak olan gemi kuan tipik bir radi
kalinin olu yapyordu. Bu i iin, iten ama olduka tuhaf bir
lkc olan ve bir hayli zaman nce lm bulunan Granovs
ki'yi seiyor. Strakhov'dan Granovski'nin biyografisini yolla
masn rica ediyordu. Belirsiz ve duygusal liberalizmi, somut
olaylarla karlat zamanki ekingenlii ve kararszl,
retmek ve vaaz vermek konusundaki tutkusu ve ortaa zel
likle de spanyol tarihine olan merakyla Stephan Trofimovi
Verchonevski'nin kiiliinde, Granovski'nin olduka ayrnt
l bir karikatrn iziyordu. Dostoyevski'nin, gemi kua
n tipik liberali olarak hi grmedii Granovski'yi ele almas
nn nedenini bilmiyoruz, fakat sanatsal adan sonu, bu sei
mi hakl karyor. Stephan Trofimovi, Dostoyevski'nin yarat
t kiiler iinde en parlak ekilde izilenlerden biridir ve Ecin
niler'in ekicilii ancak o sahnede olmad zamanlar azalmak
tadr. Romanda btnyle gln olan ve btnyle sevilebi
len tek kii odur.
1 870'in ilk aylarnda Dostoyevski bu durumda almaya
balad. Romann imdiki eklinin ne kadarnn bu srada yazl
dn bilemiyoruz; fakat blmnn ilki ve ikincisinin bir
ksm zgn ekle girer. Bu ksmda yk, kendisi fazla nem
li bir rol oynamayan fakat balca kiileri yakndan tanyan bi
rinin azndan anlatlmakta ve yalnz bu kiinin grd ya da
duyduu olaylardan bahsedilmektedir. Daha sonraki ksmlar
da bu anlat tarz btnyle yok olmakta, yle her eyi bilen
yazar tarafndan aka ve dolaysz olarak anlatlmaktadr. Bu
anlat tarznn ne denli uyguland, romann deiik blmle-

21 3
rinin yazl srasn belli eden kaba ama yararl bir ipucudur.
1 870 Mart'nda Dostoyevski romann " ayda" tamamla
yacan umuyordu. Bir an nce onu bir yana atmak istiyordu,
nk yeni bir dnce onu sktryor, Ecinniler'i yazarken
bile defterinin kenann notlarla dolduruyordu. Daha 1868'de,
Budala'y bitirmeden nce, Tanrtanmazlk adl byk bir ro
man yazma dncesi aklna gelmiti; bu romanda "bizim sn
fmzdan bir Rusun" (Maikov'a yazd bir mektuptan alyoruz)
Tanrtanmazlktan Katoliklie ve resmi kiliseden ayrlmaya,
oradan da "Rus Tanns"na inanmaya varan ruhsal deiimi an
latlacakt. Bu dnce on iki ay uyuuk bir ekilde kald, son
ra yeni bir biimde tekrar ortaya kt. Dostoyevski imdi de,
Byk Bir Gnahkann Hayat bal alunda toplayaca be ro
mandan oluan bir dizi tasarlyordu. Aralk 1869, Mays 1870
arasnda yazd ayrntl taslaklar bugne kalmtr. Byk G
nahkar'm, Ecinniler'in ilk tasarland ekliyle hi ilgisi yoktur.
Dostoyevski'nin gznde dierinden daha nemsiz olan Ecin
niler, Katkov'a olan borcu demek iin ksa zamanda bitirile
bilirdi; sonra da oturup aheserini ciddi bir ekilde yazabilirdi.
Fakat iler byle yrmedi. Dostoyevski'nin zihni, ayn za
manda iki paralel izgi zerinde yrmeye elverili deildi;
pek uzaa gitmeden iki izgi hep kesiiyordu. 1866 ylrda, Su
ve Ceza'nn iki blm arasnda Kumarbaz' yazd doruy
du. Ama Kumarbaz nemli deildi pek ve Su ve Ceza tehlikeye
girmeyecek denli tamamlanmt. Daha yans yazlmam olan
Ecinniler, Byk Gnahkar'la birlikte yryemezdi; kuvvetle
yeni dncenin etkisi altna ekildi ve bu yeni tasarnn etkisi
ilk yapsn sarst. Bir sre sonra Dostoyevski, Strakhov'a yle
yazyordu: "Yazn romann gerek kahraman olmak eilimini
tayan yeni bir kii girdi iin iine, bylece daha nceki kahra
man (ilgin bir kii ama kahraman adna pek layk deil) geride
kald. " Yeni bir ekillendirmeye girmekten baka yaplacak ey
yoktu. Nechaev'in yks olay rgsnn temeli olarak kald
yine. Stephan Trofimovi'in ilgin kiilii, yazlm olduu gibi
braklan ilk ksmn kahraman olarak kald ve Stephan Trofi
movi'in yine ba kii olduu sonu blm de ilk tasarya gre

214
 Byk Gnahkdr'n
yazld. Fakat geri kalan ksm deitirildi.
kahramannn nitelikleri, ilk eklindeki Ecinniler'de nemsiz
bir yeri olan, imdi ise Stephan Trofimovi'in yerine romann
kahraman olan, Stephan Trofimovi'in kadn patronunun olu
Stavrogin'e ekleniyordu. Stavrogin'in gayri resmi kans "sakat
kz" ve yan-deli stn insan Krillov da Byk Gnahkdr'dan
geliyor. 1870 gznde, ilk blmler Katkov'a yollandnda
bu eitli eler tam olarak birletirilip uyumlu bir tasan k
mamu ortaya Strakhov'a, "imdiye kadar yazd hibir eyin
kendini bu denli uratrmadn" syleyen yazara inanabili
riz. Neredeyse bir yl sonra Rusya'ya dndnde henz Ecin
niler bitmemiti; Russhy Vestnih'teki yaynlan 1871 boyunca
srd ve ancak bir dahaki yl sona erdi.
Gerek bu dnemde ok verimli olan Dostoyevski'nin karar
sz alma tarzn aydnlatmas, gerekse Ecinniler'in hemen g
ze arpan kusurlarnn nedenlerini anlamadka ondan zevk al
mann zorlamas nedeniyle bu aynnular zerinde uzunca dur
duk. En dikkatsiz okuyucu bile, yapmndaki kusuru ve anla
tmcnn kesin olmayn anlayacaktr. Dikkatli okuyucu ise,
daha nce iki ya da kez aka karmza kt halde, kita
bn yansna doru "Yzba Lebyadkin adnda bir Tezil"le ani
den niye tamtnldmz; yine ayn blmde (imdiki yerine
ramen romann ilk ksmna dahildir) sanki daha nce tiksine
rek duymamz gibi Peter Verchovenski'nin hareketlerinin ni
ye aklandn ve bir konumada Stavrogin'e niye, Byk G-
nahkdr'n el yazs taslaklarnda bulunan fakat Ecinniler'in ba
ka hibir yerinde ona verilmeyen prens lakabyla hitap edildii
ni sorabilir. Tefrika halindeyken affolunabilecek bu hatalar, da
ha sonraki basklarda dikkati ekmeden ve dzeltilmeden kal
mtr; fakat bunlar, romann yazld artlan bilen okur iin
fazla zerinde durulacak eyler olmamaldr.
lki ksm arasndaki dsal tutarszlklar sanatsal bakmdan,
anlatnn deimesinden daha az zararldr herhalde. tk ek
liyle roman tarihsel bir olaya, Nechaev'in cinayetine dayan
yordu ve bu ksma. ait kiiler, btnyle amaca varmak iin ya
ratlm bir kii olan Verchovenski (Nechaev'in kendisi) dn-

215
da, aka hayattan alnm kiilerdi. Liputin, Liyamin, Shiga
lev ve dier ikinci derecedeki kiiler, Dostoyevski'nin yirmi yl
nce Petrashevski grubundan tand tiplerdi. Hafife doku
nulan ama baansz olmayan karikatrlerdir bunlar. Romanda
lvanov'un roln oynayan, nihilistlikten vazgemi Shatov'un
kiilii birtakm sorunlar gstermektedir. Anna'nn kardei
nin, Dostoyevski'ye Nechaev'in kurbann anlatm olduUnu
biliyoruz. Fakat Shatov'u incelediimizde, birok zelliinde
kesin bir ekilde yaratcsnn yanssn buluyoruz. Dostoyevs
ki'nin romanda btnyle sevimli gsterdii kii Shatov'dur.
"Normal olarak skc ve konumayan biriydi, fakat bazen,
inanlarna saldnldnda sinirlenir, kzar ve heyecanla konu
urdu." Bu satrlar duyunca, Belinski grubundaki ya da daha
sonra Krukovskaya'nn salonundaki Dostoyevski'yi anmsyo
ruz. Stephan Trifimovi onun iin "dnyann en iyi ve en a
buk fkelenen" adamdr diyor. Banda cokun bir sosyalisttir
ve Dostoyevski gibi bask makinesinin idaresini zerine alr.
Sonradan deiir, Slavc ilkeleri benimser ve "halk" Tanr'ya
olan inancnn temeli yapar ve hatta Stavrogin onu "Tanrsal
l bir milliyetilik sorununa indirmekle" sular - bu Dosto
yevski'nin kendisine yaplan btnyle de haksz olmayan bir
sulama olabilir. Yani birok benzerlik rastlant olamaz. Sha
tov'un yazarn kendi portresi ya da daha dorusu, kendinin
mkemmelletirilmi ekli olarak grmemek iin mantki bir
neden yok. Dostoyevski kendini, hakknda ok ey duyduu
bir cinayetin kurban olarak dramatize etmitir.
Dostoyevski'nin dier romanlarndan farkl olarak Ecinni
lerde karikatr eleri oktur. Kurbanlarn en nls, tek kar
lk verebilecek durumda olan Turgenyev'dir. Ac bir eletiri
dir bu. Dostoyevski, Karmazinov'un kiiliinde, rakibinin g
rn ve tavrlarn alaya alm, edebi deyiinin yapmack
yanlarn glnletirerek taklit etmi ve Turgenyev'in genli
inde frtnadan korkup denizcilere, gzlerinde yalarla annesi
nin tek olu olduUnu syleyerek nce kendisini karaya kar
malann yalvard yolundaki eski sylentiyi yeniden ortaya
karmtr. Turgenyev bu hakaretlere pek aldrmam grnd.

216
in tuhaf, Turgenyev'in en iddetle reddettii ey karikatrn
bizce en doru ve az saldrgan olan yanyd. Dostoyevski'ye g
re, Turgenyev gibi yan-Avrupallam Rus liberallerinin, nihi
listlere kar durumu geen asnn lkclerinin durumu gibiy
di ve Karnazinov, Stephan Trifmovi gibi, inantan ok gste
ri nedeniyle nihilistlere yaknlk duyan biri olarak gsterilmi
ti. Karmazinov'un ad Franszca'daki cramoisi (koyu krmz)
szcnn Rusa eklini hatrlatyordu. Bir ngiliz romancs
nn kzllann dostu olan birine "Mr. Pink" (pembe) demesi gi
bi bir eydi. Bu sulama nem kazand ve iki romanc arasnda
ki, daha nceki blmde szn ettiimiz nl edebi kavgada
unutulmayan ve affedilmeyen bir sulama haline geldi.
Granovski ve Turgenyev'in karikatrlerinin yan sra, Ecin
niler'de, modern eletirmenlerin ortaya kardklarndan bile
daha fazla miktarda, bir yn ikinci derecede taklitler vardr.
Karmazinov'un da konuma yaptg "edebi toplant"daki l
gn profesrn konumas, birka yl nce Petersburg niver
sitesi'nde bir profesrn yapt ve hkmete att iin tara
ya srlmesine yol aan bir konumann taklitidir. Ecinniler'de
nihilistlerin dolatrd iirler, Dostoyevski'nin Cenevre'de ta
nd Ogarev'in yurtdnda yaynlad iirlere benzer.* Ve bu
taklitlerin yan sra, daha geni anlamda hicivler de vardr. r-

( * ) Ecinniler'deki taklitlerden birinin bna gelenler bir not dlecek denli il

gintir.
1B69'da Ogarev, Cenevre'de, renci adl bir iir kitab yaynlad. Kitap Ne
chaev'e ithaf edilmiti ve hayaun devrimci eyleme adam bir rencinin v
giis yaplyordu. Tabitki Rusya'da yasakland. Fakat Dostoyevski kitab Dres
den'de grm olmal ki, Ecinniler' de nihilist edebiyatn rnekleri arasna, Soy
lu Bir Karakter adnda "aslnda yurtdmda baslm" e Ogarev'in grenci'sini
yakndan taklit eden bir iir de koydu.
1B74'de byk mahkemenin nc Ksmnn (gizli polis) ajanlan, Rus
ya'da ciddi bir propaganda brornde Soylu Bir Karakter iirini kefettiler.
Ve yl nceki Russly Vestnil'ten alndna innan nc Ksm, iile
ri Bakanl'na sert bir mektup yazp, bylesine alevlendirici bir yaznn san
srden nasl geliini sordu. iileri Bakanl, iirin ilk olarak "kukulanl
mayacak denli iyi niyetli" bir romanda "btnyle takdire ayan ve faydal
bir ekilde devrimcileri tehir etmek amacyla" yaynlandn aklayarak ce
vap verdi. Dosoyevski'nin, yapt taklidin bana neler geldiini bilmesi im
kansz, nk bu yazma ilk kez 1923'de Krasny Archiv adl Sovyet gazetesin
de yaynland.

217
nein, o gnk Rus yazarlarnn ounlukla hedefi olan, duy
gusal davranan jriye kar yle denilmekte:

Eer hrszlk yaparken yakalanrsanz, abucak eve koun ve

annenizi ldrn, hemen beraat edersiniz.

Ya da byk bir Amerikan iadamma kar yle denilmekte:

O, byk mirasnn hepsini fabrikalar kurulmas ve uygulama

l bilimlerin retilmesi iin, iskeletini akademinin rencileri
iin ve derisini de, gece gndz Amerikan ulusal marnn a
lnaca bir davul yaplmas iin brakt.

Ecinniler'in yazl Dostoyevski'de, allmam ve beklenme

yen bir hiciv damarnn ortaya kmasna yol au. neli nk
teleri onun baka romanlarnda pek bulamayz. Eer Ecinniler'i
ilk tasarsna gre yazp bitirseydi, bu onun en hafif, okunma
s en kolay kitab olurdu ama, herhalde kitaplarnn en byk
lerinden biri olmazd.
Fakat Ecinnilerin ilk ksmn ikinci ksmndan ayran o pek
kesin olamayan izgiyi atmz zaman, hiciv ve karikatr ha
vasnn yerini kuram ve hayal havas alr. Nechaev'in tarihsel
roln oynamasna ramen Peter Verchonevski ikinci ksmn
zne uygundur. Artk bir karikatr bile deildir, bir kura
mn cisimlenmi halidir. Anlayszca, duygusuzca izilmitir
ve inandrc olmaktan btnyle uzaktr. Belli bir anda "ben
bir alam, bir sosyalist deilim" diye baran, hakkn yerine
gelmesi iin cinayet ileyen an bir kii mi, yoksa ldrme i
gdlerini an ihtilalci klfyla rten bir canavar m olduu
na karar vermemize izin verilmeyen kuklams bir kiiyi ortaya
koymak, ahlaki ktlkle politik nihilizmin temel zdeliini
gsterebilmek -Dostoyevski'nin istei budur- yeterli deildir.
Ve Dostoyevski'nin savn desteklemek iin nmze srd
ey ite bu kadardr. Su ve Ceza'nn ac verici sorunlar yeri
ni kaba dogmatik savlara brakmtr; edebi rnlerin, kendi
lerine atfedilen politik eilimlere gre yargland bir lkede,
gen kuan, yazara kar -yazarn bir zamanlar onlardan biri
gibi grnmesi onlar daha da fazla kzdryordu- kmas hi

218
de artc deildir. fkeleri Dostoyevski'yi artmad, skan
dal sonucu elde edecei baary bekyordu ve elde etti de.
Hatta Verchonevski bile, hi olmazsa ilk dnld ek
liyle, gerek dnyann bir kiisi olarak kalmaktadr. Fakat,
Ecinniler'in ilk eklinin kiilerini brakp da Stavrogin'e ve Kril
lov'a, Byk Gnahkar' dan gelen bu davetsiz ve pek iyi kar
lanmayan ziyaretilere dndmzde, salt hayal dnyasna
gemi oluruz. nemli bir Rus eletirmenin, Stavrogin'in ger
ekte kimin kopyas olduu konusunda uzun almalar yap
t ve 1924'de onu Petrashevski grubundan Spechnev'e ve
1926'da da anarist Bakunin'e benzettii dorudur. Fakat ilk
benzeti ortaya birok sorun karmaktadr, ikincisi ise bt
nyle hayalidir ve Stavrogin'in ayn eletirmen tarafndan he
men hemen ayn zamanlarda btnyle deiik iki kiiye ben
zetilii, iki savn da inanrln rten bir ey olarak grlebi
lir. Dikkatli bir okuyucunun, Stavrogin ve Krillov'u Ecinniler'in
dier kiilerinden ayran anlattaki deiiklii sezmemesi ina
nlacak ey deil. Dier kiiler az ya da ok belirgin olarak, ger
ek hayattan alnmlardr; Stavrogin ve Krillov btnyle ha
yal rndrler ve esin kaynaklan tarihsel olmaktan ok, ede
bi ve felsefidir. Ecinnilerin politik konusuyla olan ilgileri rast
lantsal ve yapmadr, gemite Raskolnikov'u, ileride lvan Ka
ramazov'u andrrlar.
Stavrogin, Raskolnikov'un geliimindeki daha ileri bir aa
may temsil eder; kiinin en yce ahlak ls olarak yksel
tilmesine olan ateli inancn yitiren Raskolnikov'dur o; fakat,
hayal krklna uram, bunalm ve isteksiz bir ekilde, bu
inancn buyruklarn yerine getirmeye ve ayn zamanda kendi
sinden ve inancndan nefret etmeye devam eder. Stavrogin'in
edebi atalan, Raskolnikov'unkiler gibi, Bat Avrupa'nn roman
tik yazarlarnda aranmaldr; Stavrogin romantik kederin tipik
bir kurbandr.

Henz sakallar bile kmadan bu elencelerden bkmt . . .

Kpeklerini dvmeyi seviyordu, sonra fahieleri dvmeye ba
lad . . . Arlam kafasnda hayvan byd oranda, btn

219
 benliinde Tann sniyordu. Uyuuk zekas amasz gler
duyuyor, yrei anlamsz bir sknt ve isimsiz bir izinti iin
de ypranyordu. Trenmor'un sevecei hibir ey yoktu. ev
resindeki her ey adiydi, bozulmutu; soylu yrekleri nerede
bulacan bilemiyor ve buna inanmyor.

Yukandaki alntnn Stavrogin ile ilgisi yoktur, o yaratlma

dan yirmi be yl nce yazlmtr, fakat Stavrogin'in karakteri
ni, Ecinniler'deki btn blmlerden ya da onun zerine yazl
m btn eletirilerden daha doru, daha etkili olarak zm
lyor. Bu alnt, George Sand'm en romantik ve zamannn en
nl roman Lelia zerine syledikleridir. Dostoyevski'nin Ge
orge Sand'a hayran olmasna ve ocukluunda muhakkak Lt
lia'y okumu olmasna ramen, Stavrogin'i yaratrken akln
da Trenmor'un bulunduunu sylemek fazla ileri gitmek olur,
zaten o zamanlar o yaygn bir tipti. Musset'nin Bir ada o
cuun ltirajlan adl kitabnda Desganais sevgilisini bir buket
le birlikte kendini sunmas iin arkada Octavel'e yollar; bu,
eer aklna gelseydi, Dostoyevski'nin Stavrogin'e mal etmek
ten gurur duyaca bir harekettir. Yorgun dm zevk hassa
sn uyandrmak iin, gittike daha tuhaf, daha keskin yaant
lar arayan, hayal krklna uram insan, bir yazara, bir ro
mana ya da bir lkeye zg deildir. Stavrogin'in soyu tam ola
rak saptanamaz, onda Ruslara ve hatta Dostoyevski'ye zg
zellikler de vardr; fakat onun hangi aatan fkrd ak
a ortadadr.
Krillov'un kiilii nce Byk Gnahkar'n taslanda ka
baca izilmitir: "mgeleminin lgnlklarnda sonsuz dler
vardr; Tann'mn devrilmesi ve yerine kendinin gemesine ka
dar varan dler. " Krillov, Ecinniler'in konusuna olduka ya
van olan melodramik bir yolla itilmitir. Krillov kendi felse
fi dncesi iinde intihar etmeye karar vermitir. Fakat ihti
lalcilere yaknl olan biri olarak, intiharn onlarn ileyece
i politik bir cinayetle ayn zamana denk getireceine ve cina
yeti ileyenin kendisi olduunu belirten bir yaz brakarak on
lar yakalanma tehlikesinden kurtaracana sz vermitir. S-

220
zn yerine getirmesi istenen olay arkada Shatov'un ld
rldr. nce, byle bir hareketin suunu zerine almaya
onu hibir eyin ikna edemeyeceini syler, fakat sonra, gre
vini yapar ve Peter Verchovenski'nin yazdrd kad imzalar.
Krillov'un artk bu srada, hareketlerinden sorumlu olmad
n ileri srebiliriz; fakat btn bu sahne ve aslnda nihilistler
le olan btn ilikisi ahlaki adan anlalmazdr. Bu, romana
lzumsuz olarak girmi bir eydir ve Ecinniler'in pek ok za
yflklarndan biridir.
Krillov'un okuyucu iin ilgin yan bu kt oyun deil, kendi
sini ldrme kararn verdiren felsefi dncedir. Hristiyan iin
"yok edilecek son dman lmdr" ; stn insan iin, yenile
cek son dman lm korkusudur. Eer bunu da yenerse, ken
dinin tam hakimidir; iradesi en yksee varr; Hristiyanlktaki
Tanr-insann antitezi olan insan-Tanr'dr artk; fakat insann
lme kar gelmesinin ve lm yenmesinin tek yolu kendi
ni ldrmesidir; yalnz lm yoluyla Tanrsal z kazanabilir ve
bunun iin intihar stn insann dininin ta takma ayinidir. Ah
laki sonu, Delikanl'daki yal, iyi Makar Dolgoruki tarafndan
dile getirilmitir: "Hibir eyin nnde eilmeyen insan ken
di ykn tayamaz. " Dostoyevski'ye gre, Krillov'un intihan
Raskolnikov'un ahlaki kuramnn mantki sonucudur ve mant
n an uygulaycs olan, yalnz ahlaka deil Tanr'ya kar da
bakaldran Krillov, lvan Karamazov'un prototipidir.
Dostoyevski, Krillov'da, kendini o denli ilgilendiren stn
insan sorununu dini temele geirir. Yaantsnn bu grece son
raki aamasnda, sonradan akla gelen bir dnce sayesinde
Ecinniler'e giren blmlerde, Dostoyevski ilk kez dini dnce
nin denizine dalar. Su ve Ceza'da ve Budala'da Ortodoks dini
ni kukusuz olarak kabul etmektedir. stn insan olan Raskol
nikov, "tam olarak" Tann'ya ve "Lazarus'un yeniden dirilii"ne
inanr; ahlaki lknn betimlenii olan Mikin, Roma Kato
likliinin hakszlklarna kar kt tuhaf konumas dn
da hibir dini inan belirtmez. Fakat Ecinnilerden itibaren, po
litikayla karm olarak din, Dostoyevski'nin dncesinde ve
eserlerinde geni yer tutar ve Ecinniler'de ima edilmi birok di-

221
ni dnce daha sonra, zellikle, dini bir roman olan Karama
zov Kardeler'de yeniden ortaya kar.
zellikle Bolevik Devrimi'nden sonra, Dostoyevski'de ihti
lalci mant grmekteki derin, kehanete varan bir yetenek gs
termek isteyenler iin alntlar arayanlara Ecinniler elverili bir
alan olmutur. Daha 1905 lhtilali'nden sonra, Merezhkovski,
ona "Rus lhtilali'nin kahini" demitir ve bugnk rejime kar
olanlar iin, Ecinniler'de bu lakab dorulayacak birok b
lm vardr.
Balang noktas snrsz zgrlktr (diyor Shigalev) , var
dm yer snrsz despotluktur.
Bir ya da birka ahlaksz kuak (diyor Peter Verchovenski)
artk kanlmazdr -insan iren, korkak, bencil bir yarata
eviren bir ahlakszlk, bize gerekli olan bu ve insanlar altr
mak iin ufak bir damla da taze kan . . . Sonra da kargaalk ba
lar. Dnyann imdiye kadar grmedii bir sarsnt olacak. Rus
ya'mn st kararacak ve toprak eski Tanrlar iin alayacak.
Kendi ilerine nasl bakacaklarn bilmeyenler (diyor Stavro
gin) bakalarm casuslukla sulamaya ne kadar merakl.
Bu alntlar, Rus karakterinin potansiyelini grmek ve anla
maktan mahrum deildir, fakat modem politik svgde, zgn
olmamak zelliinden baka bir ey gstermezler pek. Bu aln
tlarn yanna kitabn en etkili (ve politik adan en sama) b
lmlerinden birini de koymalyz. Stephan Trofimovi'in lm
deinin baucunda geen sahneyi. Son seyahatinde karla
t lncil satcs, domuzlarn iine girmi kt ruhlarn yk
sn okuyor ona. lm halindeki adamn gzleri alyor ve
Rusya'mn kt ruhlardan rahatsz olan hasta olduunu, ken
disinin, olu Peter'in ve dier radikal nihilistlerin kt ruhla
rn iine girdii domuzlar olduunu, kendilerini denize atmak
iin uuruma doru kotuklarn ve onlar alaka yok olduk
tan sonra, Rusya'mn iyilemi ve ycelmi olarak "lsa'mn ayak
larnn dibinde" oturacan hayal ediyor. Romann adnn ne
mi budur ite ve Dostoyevski'nin Rus lhtilali'nin grevi ve ka
deri zerindeki tehisi de budur.
Ecinniler'in baars, Dostoyevski'yi kapld politik eilimde

222
cesaretlendirdi ve bundan sonraki alt ya da yedi yl iinde asl
ilgisi politikaya oldu. Sonra yeniden dine dnd ve Byk Bir
Gnahkann Hayat nn taslandaki en temel dnceleri anlat
'

maya alt son byk eserini yazd. Karamazov Kardeler'de

belki de Dostoyevski'nin o zamana dek yazd her ey derin
lik ve olgunluk bakmndan stn olan blmler vardr, fa
kat kitap, artk dorua gelip gemi bir kiinin byk bir g
le, ustalkla yaratt bir eserdir ve daha ncekilerin evki, us
taca olmayan kendiliindenlii burada eksiktir. 187l'de Rus
ya'ya dnmesinden sonra, be yl sren, Su ve Ceza'y, Buda
la'y, Ecinniler'i ve elence olarak da Kumarbazla Ebedi Koca'y
yaratmasna yol aan o verimli esinleni bir daha Dostoyevs
ki'ye gelmedi.

223
DRDNC KiTAP
rn Yllan
(1872-1881)
 ONYEDINCI BLM
RUSYA'YA DN

1871 yaznda Petersburg'a dnnden sonra Dostoyevski'nin

lmne kadar geen on yl, biyografi yazan iin de, okur iin
de bir eit doruktan dtr. Daha yurtdnda geirdii son
on yl iinde, yaanusna dzenli bir yeknesaklk kmt. Ya
anusnn nceki blmndeki bir yn belirsizlik yerini tek be
lirsizlie brakmt: Sknu iinde bir yaanuya yol aan ve s
rp giden paraszlk hayatnn bir paras olmutu artk. Rus
ya'ya dnlerinden sonra ise, Anna'nn akllca idaresi sayesin
de bu belirsizlik de ortadan kalku. Mali durumunun giderek d
zelii, ev hayatnn sakin mutluluu, yllarn geiiyle birleip fr
tnal duygularnn yatmasna yol at ve biyografi yazan iin,
artk olduka dzenli ilerinden, olaysz geen yolculuklarn
dan, ocuklarn hastalklarndan ve kskan akrabalarla para y
znden yaplan tartmalardan baka yazacak bir ey bulmak bir
hayli zor. Kahramanlk ann karklklar ve heyecanlan yeri
ni burjuva yaantsnn akll, uslu dnemine brakt.
Anna'nn ilk olu, Petersburg'a vanlannn haftasnda, ace
leyle kiraladklar bir evde dodu. Eyll aynda devaml otura
caklar bir ev dnmeye baladlar. Katkov'dan Ecinniler iin
aldklar parann dnda her zamanki gibi meteliksizdiler. Yan
larnda getirdikleri birka para eyadan baka hibir eyleri

227
yoktu. Dostoyevski'lerin daha nceki evlerinin eyalarna ise
ya Emilia Fyodorovna tarafndan ya da daha byk bir ihtimal
le denmemi kiralarna karlk ev sahibi tarafndan el kon
mutu. Ktphane ise Paul Isaev'e emanet edilmiti, o da, ba
ka bir iine yaramadklarndan kitaplar teker teker satmt . . .
Anna'nn drt yl nce, Petersburg'dan kaabilmek iin rehi
ne verdii eyalar da zamannda demeler yaplmad iin ge
ri alnamyordu. Hatta yaknlarna brakt tabaklar ve mutfak
eyalar bile kaybolmu ya da krlmt. Yurtdmdan yeni ge
lenler iin ackl bir balangt bu. Anna en ok, zerinde o
ban kz resimleri olan babasndan kalma kadehlerle, kenarn
da ok gzel bir sinek resmi olan bardaklara acyordu (konuk
lar imek iin barda aldklarnda mutlaka sinei kovalama
ya alrlard) . Eski evin tavan arasndan Dostoyevski'nin eski
notlar, elyazmalan ve mektuplaryla dolu bir sepet kmas bi
raz teselli verdi; Anna bunlar ayrmak ve etiketlemek iin sa
atlerce urat.
Yeni bir eve tanld ve taksitle mobilya smarland. Btn
bu iler Anna'nm ismiyle yrtlmt, yle ki, dnn bir
ka ay sonra renip kurbanlarnn zerine ullanan eski ala
cakllar, ortada ona ait hibir mal ve Borlular Hapishanesi d
nda ona kar kullanacaklar hibir silah bulamadlar. Daha
s, mitsizce ban ellerinin arasna alp, yerine getirilmesine
en ufak ihtimal olmayan mthi vaatlerde bulunan biri yerine,
tartan, kavga eden, pazarlk yapan ve vaat ettii eyleri harfi
harfine yerine getirecek gibi grnen kararl bir kadnla kar
latlar. Anna, kocasn, saln tehlikeye dren bu endie
lerden kurtarmak iin ksa bir sre iinde btn bu ileri ze
rine ald ve otuz yldr hemen hemen srekli bir ekilde Dosto
yevski'yi rahatsz eden mali iler artk onun iin gittike ne
mini yitirdi.
Anna'nn, Dostoyevski'nin bor ksm zerindeki fayda
l kontrol, ksa sre sonra gelir ksmna da uzand. Ecinni
lerin son blmnn yazl yava ilerlemi ve bir sre ara
verilmiti. Ancak 1872 Aralnda Russhy Vestnih de kitabn
'

son ksm da yaynland. lten melodramik olaylan, yaayan

228
ya da yeni lm insanlarn karikatrleri, radikallerin fkesi
ne, tutucularn cokunluuna yol aan politik nemi birlee
rek, Ecinniler'in yaygn bir haan elde etmesine yol at. svi
re makamlarnn Rusya'ya teslim ettii Nechaev'in davas, ola
yn dramatik yapsn tekrar zihinlerde canlandrmt. Ecinni
ler'in kitap eklinde bir basks eer hemen yaplrsa kazan
l bir i olacak gibi grnyordu. Kocasnn yaynevleriyle da
ha nceki ilerinin karsz sonucunu bilen Anna, kitab kendi
si yaynlamaya karar verdi. O gnler henz, iler ufakt ve An
na'nn yapt iin yks, yetmilerin Petersburg'undaki tica
ri rgtn ilkelliini ok iyi gsterir. Kat smarland ve mat
baacya 3. 500 adet basmas sylendi. Kitap baslp da ilk parti
Dostoyevskilerin evine gelir gelmez, en byk sabah gazetesi
ne, Ecinniler'in, yazan tarafndan kitap eklinde basldn ve
fiyatnn 3 ruble 50 kopek olduunu bildiren bir ilan verildi.
Daha saat dokuzda, byk kitapevlerinin adamlar gelip kitap
istemeye baladlar. Talebin okluuna gvenen Anna, paray
satldktan sonra almay reddedip, pein para istedi ve iskonto
miktar iin (aldklar kitap saysna gre yzde 20-30 arasn
da deiiyordu) herkesle ayn ayn pazarlk etti. Gece alm
olan ve hibir zaman leden nce uyanmayan Dostoyevski,
bu i dolu gnn sabahnda rahata uyuyordu. Nihayet uyan
dnda, yz on be kitap satlmt, fakat Dostoyevski, kan
s rubleleri gsterinceye kadar bu gzel habere inanmad. Ak
am, baka bir satc gelip, taraya gndermek iin 300 kitap
istedi. Anna'nn gururla "Hayatmzn nemli bir gn" dedi
i bu gn, 22 Ocak 1873't. Anna, hemen hemen krk yl bo
yunca kocasnn eserlerini yaynlamaya devam etti.
Bu srada, Dostoyevski'nin edebi yetenei baka bir k yo
lu bulmutu; dier birok byk yaratc sanat gibi o da, salt
sanattan nefret; ediyor ve peygamberlie zeniyordu. Vrem
ya'nn yasaklan ve Epocha'nn kapanmas onda, yanda kal
m bir grev olduu duygusunu uyandryordu. nanlar her
zaman tutarl deildi ve pek seyrek olarak aka anlalr du
rumdayd; fakat onlarn, kendisi ve insanlk iin ok nemli ol
duklarna sarslmaz ve tutkulu bir inanc vard. Daha 1867 g-

229
znde Cenevre'den Rusya'ya dnd zaman "amac ve bii
mi aruk kafamda kesinlik kazand" dedii haftalk bir dergi
karmak istediini yazyordu. imdi, 1872'nin sonunda, nihayet
Ecinniler bittiinde, tutkusunu yerine getirmek iin eline im
kan geti. Dardan dndkten sonra tant yeni kiiler ara
snda, Prens Meshcherski vard. Prens, ilkesiz ve sradan bir
gazeteciydi ve daha nceden Grazhdanin adl haftalk bir gaze
te kurmutu. Anna'nn anlarna gre, Dostoyevski'ye Grazh
danin'in yayncs olmas teklifinde bulunmutur. Meshchers
ki'nin daha ayrntl notlarna gre ilk teklif Dostoyevski'den
gelmiti. Hangisi doru olursa olsun, teklif yaplm ve sevin
le kabul edilmiti. cret yazlar iin yaplacak olaan deme
ler dnda ayda 250 ruble olarak saptanmu. Ve bylece, M
hendislik Dairesi'nden 1844'de ayrldndan beri, Dostoyevs
ki'nin ilk kez belli bir ii ve dzenli ayl oldu. Anna'y sevin
diren iin bu ynyd; Dostoyevski de Bir Yazann Defteri ba
l alunda yazd aylk makalelerle dnyaya seslenmek frsat
m ele geiriine seviniyordu.
Dostoyevskiler Rusya'ya dndkten sonra yazlan Ilmen G
l kenarndaki Staraya Russa'da geirdiler. Kye yazn gemi
ile gidiliyordu, kn ise buzlarn stnden kzakla. 1873 yaz
m Dostoyevski yayn iiyle uramak iin Petersburg'da geir
di. Staraya Russa'ya seyrek gidebiliyor ve gidilerinde de az ka
lyordu. Ailesinden ayn kal, hayatnn bu son blmndeki
dier ksa ayrlklar gibi, onun tutkulu bir koca ve komik dene
cek denli merakl bir baba olduunu gsteren mektuplar yaz
masna yol ayordu.

Anna, neem benim (diye yazyor 20 Temmuz'da), senden

sabrszlkla mektup bekliyorum. . . Sen benim biricik neem
sin ve sensiz burada yapayalnz kalmak benim iin ok zor.
Buradaki yalnzlm anlayamazsn. Tamamiyle yalnzm,
tatszlktan baka hibir ey yok. ocuklar hakknda ayrntl
olarak yaz; Lily'nin, Fedya'nn neler yaptn bildir. Konu
malarn, oyunlarn yaz.

Birka gn sonra bir mektup daha yazyor:

230
 Cumartesiyi pazara balayan gece, bir yn baka kabus ara
snda, Fedya'nn pencereye trmandn ve drdnc kattan
dtn grdm, dne dne, kafas aa derken, mit
sizlikle ellerimi yzme kapyor ve "Elveda Fedya! " diye ba
ryordum; aniden uyandm. Fedya hakknda mmkn olduu
kadar abuk yaz bana ve o gece Fedya'ya bir ey olup olmad
n bildir. Ryalarn doru kabileceine inannn, nk bu
bir gerek ve mektubunu alncaya kadar rahat etmeyeceim.

Genliinde olduu gibi evhamlyd ve yalnz ocuklar hak

knda deil, kendisi iin de Anna'y zyordu. Ayn mektupta
kendi sal hakknda kt haberler veriyordu:

Btn bunlarn yan sra (can sknts ve bunalm) hasta ol

maktan ok korkuyorum. Dn akam atelendim, srtm ar
d ve bacaklarm arlat. Fakat bugn ok daha iyiyim. Yalnz
iyi uyuyamyorum. Kabuslar, kt dler gryorum ve haz
mn iyi deil. Benden her mektup alnda hemen cevap yaz.

Birka hafta sonra, "hatta en kt nbetlerden sonra bile hi

bu kadar kt olmad" ve iini kesin olarak bitirecek son bir
darbeden korktuunu yazyor . Bunlar gibi iki mektup daha
yazdktan sonra, aniden piman oluyor ve Anna'nn bu szle
ri ciddiye alp ocuklarnn shhatine iyi gelen ky brakp Pe
tersburg'a geleceinden korkuyor ve acele telgraf ekip iyi ol
duunu sylyor, gelmemesi iin yalvaryor. Anna'dan her ay
rldnda hep ayn ackl, ocukca korkulara, endielere, zayf
la kaplyordu.
Onu, yazn scanda Petersburg'da almaya zorlayan yayn
ii ksa sre sonra dayanlmayacak kadar skc gelmeye balad.
Dostoyevski, disiplinli bir dzene oktan beri dayanamaz olmu
tu (aslnda hibir zaman buna pek dayankl olmamu). Dzen
li bir ekilde ne yazabiliyor ne de yaynclk yapabiliyordu. Poli
tik inanlarda hibir uyumazlk yoktu nk, Meshcherski de
Dostoyevski kadar tutucuydu ve Slavcla olan inancn gster
mek iin ofisindeki uaa Rus gmleiyle uzun izmeler giydi
riyordu. Fakat Dostoyevski'nin, gazetenin idaresine bizzat ka-

231
nmaya kalkan gazete sahibiyle arasnda kan nazik durumla
n idare etmeye hi yetenei yoktu. Slavc air Tyutchev ld
zaman, Dostoyevski uygun decek ksa bir yaz tasarlad, ama
Meshcherski'nin yazd ve eminiz ki, yaynlanacak duruma ge
linceye kadar saysz imla yanlnn dzeltildii bir yaz yzn
den kendi yazsndan vazgemek zorunda kald; Dostoyevski'de
zerinde ald ii yapabilmesi iin gereken uysallk ve sabr hi
yoktu. Meshcherski uysal bir patron gibi grnyordu ve kzgn
olan her zaman yayncyd, fakat aralanndaki iliki gittike da
ha zorlayordu. Gazeteyi basan ve iki efe birden hizmet etmek
ten ikayet eden baskc, Dostoyevski'nin kzgnlndan sz edip
duruyordu. Dostoyevski yln sonunda iten ayrlmak istediini
bildirdi. Grazhdanin'deki son yazs 1874 Oca'nda yaynland
ve iki ay sonra yaynclk grevini brakt.
Hava yine deimiti. O an iin, yeterince politika ve eleti
riyle uramt; dnceleri yine romann daha durgun sulan
na dnd. Bu dnce Nekrasov'un beklenmeyen bir ziyaretiy
le daha da kesinleti. Dostoyevski ile Nekrasov arasndaki ili
ki kesintili ve belirsiz olmutu. 1845-46 arasndaki ksa sre
li dostluk, Dostoyevski'nin Nekrasov'u, "edebi sivilce" hicvine
katl (gerekten katlp katlmadn bilmiyoruz) nedeniyle
sulad sert bir tartmayla bitmiti. Altmlann banda yine
dostluklar ve Nekrasov'dan Vremya ya iir vermesi isteniyordu;
'

fakat aralan yine bozuldu ve Vremya ile Sovremennik arasndaki

Sovre
politik kavga iki yazarn arasn at. imdi, yetmilerde,
mennik artk yaynlanmyordu ve Nekrasov dier byk radikal
gazeteyi, Dostoyevski'nin ilk yklerinin ktOtechestvenn
ye Zapiski'yi yaynlyordu. 1874 Nisan'nda Dostoyevski'ye ba
vurarak (on seneden daha uzun bir sredir grmemilerdi),
bundan sonra yazaca roman eski gazetesine vermesini istedi.
Bu sahne, Anna'nn Anlar'nda, karakterleri ve aralanndaki
ilikiyi gsterir bir ekilde anlatlmaktadr:

Rusya'ya dndmzden beri Fyodor'un Nekrasov'u grme

diini biliyordum. Bu ziyaretin belli bir nemi olduunu d
ndm. yle meraklydm ki alma odasndan yemek oda-

232
 sna alan kapnn arkasnda durmaktan kendimi alkoyama
dm. Sevinle, Nekrasov'un kocama Otechestvanye Zapiski
iin bir roman yazmasn teklif ettiini duydum; forma bana
250 ruble veriyordu, oysa kocam daha nce 150 ruble almu.

Herhalde Nekrasov mtevaz eyalar grp, Dostoyevs

ki'nin byle bir arttan ok sevineceini ve hemen raz olaca
n tahmin etmiti; fakat Fyodor teklif iin teekkr ettikten
sonra yle cevap verdi:

"lki nedenden tr size kesin cevap veremem. llk olarak

Russky Vestnik'e yazp romanm isteyip istemediklerini sor
mam gerekiyor. Bir dahaki yl iin yeterince yazlan varsa, o
zaman serbestim, romanm iin size sz verebilirim. Russky
Vestnik in eski bir yazarym. Katkov bana kar her zaman iyi
'

davranm, ricalarm yerine getirmitir; eserlerimi onlara tek

lif etmeden brakp gitmem kabalk olur. Bu ii bir ya da iki
haftada halledebilirim. Yalnz unu hatrlatmalym Nikolai
Alekseevi, eserlerim iin her zaman nceden para alnn, iki
ya da bin ruble."
Nekrasov bunu kabul etti.
"kinci sorun" diye devam etti Fyodor, "teklifiniz hak
knda karmn ne dnd. imdi evde, hemen sora
bilirim."
Kocam dar kt.
Sonra ilgin bir sahne geti. Fyodor dar knca,
aceleyle:
"Sormaya ne gerek var? Kabul et Fedya, hemen kabul
et" dedim.
Kocam aknlkla, "Neyi kabul edeyim?" diye sordu.
"Neyi olacak Allah iin! Nekrasov'un teklifini."
"Ama sen bu teklifi nereden biliyorsun?"
"Btn konumay dinledim, kapnn arkasnday
dm."
Fyodor zgn bir ekilde, "Demek gizlice kaplarn
ardn dinliyorsun? Ah Anna, utanmyor musun?" di
ye bard.

233
 "Hi utanmyorum. Benden gizli hibir eyin yok, na
sl olsa hepsini bana anlatacaktn. yleyse, kapnn ard
n dinlemenin ne ktl var? Bakalarnn ii deil ki;
bizim iimiz."
Fyodor bir ey diyemedi. alma odasna dnp:
"Kannla konutum, romanmn Otechestvennye Za
piski'de yaynlanmasna ok memnun olacak" dedi.
Nekrasov Fyodor'un byle bir konuda kansna dan
masna arm gibiydi: "Seni byle karnn 'elinde' ola
rak hi dnmezdim" dedi.

Moskova'ya acele yaplan bir seyahat, o srada Anna Kareni

na'y alm olan Katkov'un (Dostoyevski'nin daha sonra kza
rak rendii gibi, formasna 500 ruble demiti), baka b
yk bir roman almaya pek niyeti olmadn ve nceden para
vermeyeceini ortaya kard; bylece Nekrasov'un teklifi ka
bul edildi.
Petersburg'un souk ve rutubetli havas, Dostoyevski'nin ci
erlerini tmesine yol amt. 1874 yaznda, gnn moda
s olan bir tedavi yoluna bavurup alt haftalna Almanya'daki
Bad Ems'e gitti. Daha sonraki iki yl ve bir de 1879'da ayn yere
yine gitti. Bu uzak kallar srasnda kansna yazd ciltler do
lusu mektup, muhakkak ki byk bir yazarn kaleminden
kan en yeknesak yazlardr. Akl, hi deimeyen eyler hak
knda sonsuz bir ember zerinde dner durur. Konular hep
ayndr: Rahatszlklar ve tedavisinin ilerleyii, ka kiiye Kran
chen ve Kesselbrunnen itii (yllar ilerledike, Dostoyevski
daha an bir ekilde shhatine dkn oluyordu) , Almanlarn
aptall ve oradaki Ruslarn yapmacklar, yalnzl ve skn
ts, Anna'ya kar tutkulu dknl (bazen yle kiisel e
kilde anlatlmtr ki, Anna, mektuplar gelecek nesillere bra
krken, baz blmleri karmak zorunda kalmtr) , ocuklar
iin srekli endie ve onlarn szlerine, yaptklarna olan ilgisi.
Kumar masas eski ekiciliini kaybetmiti; eski yllardaki gez
me tutkusu da snmt; Anna, Paris'e gidip ona elbise alma
sn syledii ve bu nedenle para yollad zaman, kzarak red-

234
detti. Erns'e ylda bir yapt gezi skc gelmeye balamt, ar
tk tek istedii burann yapma topluluundan kap, evindeki
rahata kavumakt. Yalnz bir kere, son olarak iek brakmak
ve son olarak gzya dkmek zere Cenevre'ye, unutulmayan
Sonya'mn mezarna gitti.
1 874 Temmuz'unda, yeni roman iin karalad birtakm
notlarla eve dndnde, kars onu beklenmeyen bir teklif
le karlad. Hi paralan kalmamt, nk Nekrasov, nceden
demeler bakmndan Katkov'un eskiden olduu kadar cmert
deildi ve romann yazlmas iin sessizlik ve huzur gerekliydi.
K, evlerin ayl 1 5 rubleye kiraland Staraya Russa'da ni
ye geirmesinlerdi? Dostoyevski armt ve kar kmak iin
bahaneler aryordu. Kar kmasnn asl nedeni, onu hibir
zaman brakmayan, Anna'nn yalnz kendisiyle kalmaktan sk
laca konusuydu. Fakat, tabii ki, ikna eden Anna oldu ve Dos
toyevski'nin Delihanl'y yazmas, Anna'mn da annelik, ev ka
dnl ve kocasnn yazdklarm kopya etme grevini yapmas
iin (varlnn lksn bunlarda buluyordu Anna) huzur ve
yalnzlk iinde k geirmeye baladlar.
K burada geirmek iin Anna'nn ne srd neden
ler para durumu ve salkla ilgiliydi; fakat, kendisinin belki de
pek farknda olmad ama nemli olan bir neden daha seziyo
ruz. Anna'nm tabiatndaki sahip olma istei, Dostoyevski'yi Pe
tersburg'daki akrabalarnn sinsi penelerinden uzaklatrd
gnden bu yana azalmamt; aksine elde ettii baaryla art
m, belki de biraz kabalamt. Kocasnn -btn nyle kah
ramann ve btn zayflklaryla ocuun- yalnz kendisine ait
olmasn istiyordu. Yurtdnda drt yl ok gzel bir ekilde
yalnz yaamlard ve artk, yarglayann, karar verenin yalnz
kendisi olmad her olaya, her ilikiye fkeyle bakyordu. Dos
toyevski, Petersburg'da akrabalarna ve dostlarna fazla baly
d ve kocas onlara her gidiinde, topluluktan her zaman nef
ret eden, ailesine bal Anna, yan-sknt iinde, yan-hakir g
rerek evde oturuyordu. Aslnda akrabalar, yurtdndan dn
melerinden sonra pek ciddi bir dert karmamlard; artk ko
casna olan etkisi, bu ya da bunun gibi eylerden zarar grmek-

235
ten ok uzakt. Fakat Anna, kazand zaferi yenilenlerin daya
nabilecei hale getirmesini bilen insanlardan deildi. Kocas
nn btn akrabalar ondan nefret ediyordu ve kocasnn onlar
la bulumalar Anna yokken -aslnda haberi oluyordu- ihtiyat
lca yaplyordu. Bu artlar altnda, toplantlar kanlmaz ola
rak, kar tarafa ksa sreli geiler olarak grlyor ve her se
ferinde onda bir huzursuzluk ve kzgnlk yaratyordu. Dosto
yevski'nin, kardeinin ans nedeniyle sk sk ziyaret ettii Emi
lia Fyodorovna artk para istemiyordu, nk oullarnn ile
ri iyiydi imdi. Paul lsaev ise, hala vey babasnn efkatinden
faydalanyordu; Dostoyevski, Rusya'ya dnmeden bir sre nce
evlenmi, ykn oaltmt. Kans Dostoyevski'nin ve hatta
daha mklpesent olan Anna'nn bile houna gitmiti, fakat
kaderi kanlmazd. Rus aydn snfnn aylak ocuklarnn es
kiden beri snd yer olan devlet memuriyeti Paul'a ak de
ildi, nk bu pek fazla ey aramayan ie girebilmek iin ge
reken asgari dzeye bile eriememi; okulda baarsz olmutu.
Maikov'un ve Dostoyevski'nin dier arkadalarnn yardmyla,
genellikle bankalarda zaman zaman i buluyor, fakat bu ilerin
hibirinde uzun sre kalmyordu. Eer vey babasnn kzgn
lk annda yazd bir mektuba inanrsak, yirmi yana kadar
arpm cetvelini renememiti; mali ilere yetenei olduu
nu sanmak ise pek zor. Fakat grne gre bunun fazla ne
mi yoktu, nk genellikle, yeterlikli olmadnn anlalmas
na vakit kalmadan, asilii ya da kstahl istifa etmesine yahut
kovulmasna yol ayordu. lsiz olduu zamanlar vey babasn
dan ya da bazen baka akrabalardan alabildiiyle geiniyordu.
Bir ocuu olmutu, sonra bir tane daha oldu; nc oldu
u zaman durum mitsizdi ve ocuk Kimsesiz ocuklar Yur
du'na gtrld. Dostoyevski'nin tutumunda hakim olan hala
acmayd; ne yarglayabiliyor ne de sulayabiliyordu ve Paul
Anna Grigorievna'dan ald ar bir mektuptan ikayet edin
ce, hemen cevap yazp, mektubu kendisinin grmediini, kan
snn duygularyla kendi duygularnn kartrlmamas gerek
tiini aklyordu. Kan-koca arasnda Paul lsaev hakknda ne
ler getiini bilmiyoruz, bu konuda hibir belge yok. Anna'nm

236
tabiatnda pek yumuaklk yoktu, fakat onu, kocasnn herkese
kar olan cmertliini snrlamaya alt iin sulayamayz.
Dostoyevski'nin Paul'a yazd mektuplar gittike seyrekle
mekte ve ksalmakta; birinde, artk hibir arkadandan ona i
bulmasn istemeyeceini yazyor; baka birinde de sert bir e
kilde, yollanan parann hesabm vermesini istiyor. Dostoyevs
ki'nin maddi durumunun dzelii, kansnn kontrolnn art
tn gsteriyor ve Anna'nn tartmasz egemenlii altnda ge
en bu yllarda, Paul Isaev, Dostoyevski'nin zihnini oyalayan
eylerin azalmasyla birlikte gittike nemini yitiriyor.
Dostoyevski ailesinin daha yal kuaklan snk kiiler ola
rak kalyor. Fyodor'un k Andrei hakknda, baarl sa
ylabilecek bir mhendis olmas dnda pek bir ey bilmiyo
ruz. En kkleri Nikolas ise, tam bir asalakt; Fyodor'un her
ay verdii 50 rubleyle ve durumu iyi olduu, ortada ie kara
cak Anna da olmad zaman buna ekledii hediyelerle geini
yordu. Varvara ve Vera Moskova'da yayorlard. En kk kz
karde Aleksandra Petersburg'dayd ve Dostoyevski onu bazen
gryordu; fakat kocas sokakta Dostoyevski'yi tanmamazlk
tan geliyor, Aleksandra da Anna'nm ismini azna almaya ya
namyordu. Aka grlyor ki, bu ilikilerin ounda ortada
sadece resmi bir ba kalmt; aile kolayca ve acsz bir ekilde
btnyle ayrlabilirdi, fakat onlarn birbirlerine aldrmamala
rn nleyen iki gl ey -ortak bir ama ve bir ekime- ay
rl durduruyordu.
Dostoyevski ailesini on yl boyunca kztran ve Fyodor'un
lmnden sonra bile kapanmayan mesele, Kumarin teyzenin
servetiydi. Fyodor'un annesinin kardei olan bu yal hanm
dan bu biyografide birka kez sz etmitik. Kocasnn zengin
lii onu Dostoyevski ailesinde nemli bir kii yapmt. Baba
lan ld zaman en kk ocuklar Kumarinlerin evine g
trlmt ve Fyodor'un elimizde kalan en eski mektuplarn
dan biri -Kumarin enite ve teyzeye yazlm bir mektup- hr
metkar tonuyla, bu kiilere gsterilen saygy belli ediyor. Bu
saygnn yerinde olduunu sonular gsterdi. Kumarin enite
1853'de ld ve Fyodor'a hayatnn en skk dnemlerinden

237
birinde 3.000 ruble brakt. Bir sonraki yl, nce Michael son
ra Fyodor, Epocha'y yrtebilmek amacyla Kumarin teyzeden
10.000 ruble aldlar.
Zengin ve ocuksuz bir dulun lmnn akrabalarnca me
rakla beklenmesini anlamak iin insan doasn derinliine bil
meye hi gerek yok. Dostoyevski 1866'da Kumarbaz' yazar
ken, Kumarin teyzenin tannabilir bir karikatrn de koy
mutu kitaba. Agzl varisleri Moskova'dan onun lmn
bildiren bir mektup beklerken, o acayip "bykanne" , tana
bilir sandalyesiyle Roulettenberg'e gelir ve onlarn gz nn
de ummakta olduklar miras rulet masasna brakmaya balar.
Kumarin teyze artk ok dknd ve byle karikatrn ya
pldn sezmesi hemen hemen olanakszd. Fakat sonunda,
neredeyse Dostoyevski'nin kitabnda yazd eylere yaklak
bir durum oluyordu. 1869 Austos'unda Dresden'deyken Ma
ikov'dan ald bir mektuptan yal kadnn ldn ve serve
tinin 40.000 rublesini bir manastra braktn renen Dosto
yevski, Maikov'un dne uyarak, akrabalarna ve avukatla
rna, vasiyet sahibinin son drt yldr "aklnn banda olmad
" gerekesiyle vasiyetnamesine kar dava alp almayaca
n soran mektuplar yazd. Maikov'un bu haberi nereden
rendiini bilmiyoruz, fakat haber btnyle yanl kt. Ku
marin teyze, akli yetenekleri ne olursa olsun, 1 8 7 1 baharna
kadar yaad ve ancak Dostoyevski'nin Rusya'ya dnmesinden
birka ay nce ld.
Brakt en nemli ey Ryazan'daki hr mlkt. Vasiyeti yle
karkt ki, mlk, Dostoyevskiler ve dier akraba iki aile ara
snda eit paraya blmeye karar verinceye kadar avukatla
nn ekiip durduklar ya da drt yl geti. Grazhdanin'de ya
ync olarak alt 1873 ylnda Fyodor'u srekli olarak bu
sorun zerinde avukatlarla urarken gryoruz. Sonunda i
yasal ekilde karara balandnda, mlk ak artrmaya kanl
d. Fakat hibir alc kmad ve i, her zaman olduu gibi, mi
raslar bir araya toplayp topra paylatrmaya kald. 1 879'a
kadar, bu ile ilgili herkesi, demiryolundan 50 mil uzaklkta
ki bir yerde ayn anda toplamak imkan olmad. 1 879'da, Fyo-

238
dor Ems'de tedavi oluyordu. Zaten uzun sredir ona vekalet
eden Anna, kocasnn yokluunu bir engel saymad ve tedavi
sini yanda brakp gelmemesi ya da gereksiz tlerde bulun
mamas iin, Ryazan'a doru yola kncaya kadar Dostoyevs
ki'ye bu paylamay haber vermedi. Hakl olarak, kendi delege
lik yeteneine kocasnnkinden daha fazla gvenmi olabilir
di ve kocasnn serzenilerine kar, yapt ustaca pazarlk so
nunda "200 desyatin orman ve 100 desyatin ekilebilir toprak"
elde ettiklerini syleyebiliyordu. Fakat bu da meselenin yau
masna yetmedi. Mal gayrimenkuld ve yalnzca erkeklere yani
Dostoyevski'lerden hayatta kalan erkek kardele lm olan
Michael'in oullarna kalmt. Michael ve Fyodor'un onar bin
nble alm olmalar hakszl daha da bytyordu; nk bu
yardmlar mirastan paylarna denden karlmamt. Kanu
ni yargnn ne olaca kesindi, fakat kz kardelerin ahlaki ba
kmdan ikayetleri vard ve kendilerine parann denmesini is
tiyorlard. Kardelerin de bildii gibi, Fyodor eskiden, onlarn
kinden ok daha zayf bir ahlaki istei bile duymazlktan ge
lemezdi; fakat imdi yannda, duygularna kaplmayan ve ona
kendi ocuklarnn haklarn ve isteklerini hatrlatan Anna var
d. Dostoyevski, Anna'ya kar bir ey yapamazd; fakat eer
kznn biyografisine inanrsak, kz kardelerinin serzenileri,
yalvarmalar hayatnn son haftasnda bile srd.
Dostoyevski'nin hayatndaki bu son mali karkl, bu ko
nuya bir daha dnmemek iin, vaktinden nce anlattk. Artk,
Staraya Russa'da sessizce oturup Delikanh'y yazmaya balad
1 874-75 kna dnyoruz. Kumarin teyzenin miras ze
rine kan tartma, bu romann birka blmne yansm
tr. Deiik miraslar arasndaki sorunlar, kahramann baba
s Versilov'la iki Sokolski Prensi arasndaki davay esinlemitir.
Bu olayda yasal hakla ahlaki hak arasnda eliki vardr. Kanun
Versilov'dan yanadr, fakat vasiyet sahibinin kiisel bir mektu
bu, prenslerin lehindeki eilimi aka gstermektedir. Bu du
rumun, kz kardelerinin Kumarin'in miras zerindeki ahla
ki isteklerinin hakllyla kendinin ve erkek kardelerinin ya
sal hakk zerinde Dostoyevski'nin gizli dncesini bilinli ya

239
da bilinsiz olarak yansttn insan ister istemez dnyor.
Yalnzca bu da deil. Delikanl'nn kark olay rgsnn ev
resinde dnd eksenlerden biri de, kadn kahramann bir
avukata yazd ve babas artk akl banda bir insan olmad
iin ilerini idare edecek bir vasi tayin edilmesi ihtimalinden
sz ettii bir mektuptur. Mektup bilinmeyen kiilerin eline ge
er ve mektubu yazan, mektuptan babasnn haberi olacan
dan, babasnn sevgisinden ve mirasndan yoksun kalacan
dan korkar. Bu olay yaratrken, Dostoyevski'nin aklnda, ken
disinin 1869'da Maikov'a yazd, Kumarin teyzenin istei aley
hine dava almasn nerdii mektuplarn ve baka bir grubun
bu mektuplan kullanarak yal kadnn gznde itibarn d
rebilecei iin daha sonradan duyduu endielerin olmas pek
muhtemel. Kumarin'in mirasnn bu son yllarda Dostoyevs
ki'nin hayatnda ve dncelerinde, uzun mektuplarndaki bu
konuya ksa deinmelerden karacamzdan daha byk bir
yeri olduu aktr.
Romann yazl, Dostoyevski'nin daha nceki hayatnda r
nei olmayan bir dzenlilikle srd ve blmler Otechestvenn
ye Zapiski'de 1 875 yl boyunca yaynland. Dostoyevski hazi
randa tedavi iin bir kez daha Ems'e gitti; austosta bir ocuk
lar daha oldu ve eyllde; yeni romandan aldklar parayla du
rumlarn dzeltip, Petersburg'a geri dndler. Delikanl, ge
nellikle kabul edildii gibi, yazarn olgunluunda yazd di
er drt romandan daha dk bir dzeydedir; fakat inceleme
ye deer bir hayli yan vardr.

240
 ONSEKIZINCI BLM
PSKOLOG OLARAK
DOSTOYEVSK DEI.IKANU
-

Delikanl, Dostoyevski'nin byk eserleri arasnda, kendi po

litik grleriyle taban tabana zt grleri olan bir gazetede
baslan tek romandr. Rusya'da edebiyat ve politika hibir za
man birbirine uzak deildir. Son roman aka politikti ve
1874'n sonlarnda yazd mektuplar, yeni romanndaki her
hangi bir eye Nekrasov'un politik bakmdan kar kacan
dan korktuunu gsterir. Bu nokta nemlidir, nk bu kor
ku, konunun seimini ve ele alnn snrlamtr. Dostoyevs
ki byk eserlerinin ounda, yaamn ve felsefenin sorunla
ryla urar: Su ve Ceza da ahlakn anlamyla,
' Budala'da ah
laki lkyle, Ecinniler'de ahlak, politika ve din arasndaki ili
kiyle, Karamazov Kardeler' de dinin temelleriyle. Grleri ne
olursa olsun Dostoyevski, radikal bir gazetenin stunlarnda,
bu konularn hibiri hakknda dncelerini serbeste yaza
mazd. Delikanl bu konularn hibirini tartmaz ya da yzey
sel ve rastlantsal olarak tartr; znde, yalnzca, insanlarn
birbirlerine kar gsterdikleri psikolojik tepkilerle ilgilenir.
Eer -ki bunu ileri srmek iin yeterince neden vardr- Dos
toyevski sradan bir filozof ve mkemmel bir psikologsa, diye
biliriz ki, Delikanl dier byk romanlarndan daha fazla ince
lenmeye deer ve eletirmenlerin elbirliiyle onu en dk de-

241
receye indirmeleri yanltr. Fakat, yazarnn mkemmel usta
olduu bir alanda bulunmasna ramen, Delikanl bir baarsz
lk olarak kabul edilmelidir. Kalemini tarafsz konulara hapse
den tedbirli ohna kaygs, dehasnn hareketine nemli bir en
gel olmutur. Yeni roman, hibir nemli sorunu ele almaz ya da
yalnzca, derinliine incelemeden tekrar yerine brakmak iin
ele alr. Karakterler sanki bolukta urarlar, amalan nem
siz ve belirsizdir; baka bir dnce tarafndan coturulmazlar
ve ana karakterler amasz kendini zmlemelerin ksr dn
gsnde dnyor gibidir. Bir yerde kahraman, "her ey d
ve sayklama gibi" diyor, baka bir yerde de, zihni durumunu
" duygularn ve heyecann zlmez bir kaos"u olarak niteli
yor. Okuyucu, bu yerinde tanmlamalar bir btn olarak kita
ba uygulayabilir, ya da hatta Turgenyev'in zel bir mektubun
daki yargsna katlabilir:

O kaosa yle bir baktm. Tanrm ! En tatsz eyler-hasta odas

nn pis kokusu, faydasz karmakark szler, psikolojik ara
urmalar.

Delikanl'nn sanatsal baarszlnn aklamasn aratr

mak iin fazla uzaa bakmaya gerek yok. Dostoyevski'ninki
denli zengin ve deiik yerlerde dolaan bir deha, sanatsal ya
ratsna biim verecek zorlayc bir dncenin disiplinini ge
rektirir. Su ve Ceza ve Budala (ikincisinde konu d sz da
ha fazladr) , bu dnce birliini gsterir. Kumarbaz'da, mad
di gerekirliin gc (kendini Stellovski'den kurtarmak iin ki
tab bir ayda yazmt) disiplini salyor ve yk dnce ba
kmndan eksik olmakla birlikte, teknik olarak mkemmeldir.
Yine ok sratle yazlm olan Ebedi Koca'da, ana dnce g
sz olmasna ramen, ksa bir zamann birliini salamaya ye
tiyor. Ecinniler ikilikten zarar gryor, bir yerine iki ana nokta
ya doru ekiliyor, fakat yine de ekim gc vardr ortada. De
likanl bu zorlayc glerden btnyle yoksundur ve sonuta
Dostoyevski'nin yazd biimi en eksik eserdir.
Kitap en az kaynaktan kmaktadr. 1876'da Bir Yazann
Defteri'nde Dostoyevski yle yazyordu:

242
 On sekiz ay nce Nekrasov, Otechestvennye Zapiski iin bir ro
man yazmam teklif ettiinde, kendi Babalar ve oculdar'ma
balamak zere idim; fakat kendimi durdurdum ve bunun iin
Tann'ya krler olsun. Daha tam hazr deildim. Delikanl'y
yazdm srede, dncemin ilk denemesi olarak. .. hala g
nahsz olan bir kiiyi ele aldm ama bu kii, daha imdiden,
ahlaki bir bozukluk olanayla, erken yata nemsizliinden
ve gayri meruluundan nefretiyle ve bylesine temiz bir kii
nin kt dnceleri kabul etmekteki o "genilii" ile (bu d
nceleri daha imdiden yreine yerletirmi, hala mtevaz
fakat cretli ve frtnal dlerde onlarla ilgilenmiti) lekelen
miti. Btn bunlar, yalnzca kendi gcne, kendi aklna ve ta
bii ki Tann'ya bal kalyor. Toplumun dnda kalan insanlar,
bu tip ailelerin yeleri ite byledir.

Delikanl'nn Dostoyevski'nin kafasndaki ilk ekli buydu:

Gayri meru bir ocuun toplumla ve babasyla olan ilikileri.
Romann tamamlanm olduu haliyle sahip olduu zayf b
tnln tm bu rgdedir.
Fakat bu mayay tamamlamak iin baka eler de girdi iin
iine. Daha nce grdmz gibi, Bir Byk Gnahhann Ha
yat'nn msveddeleri Ecinniler'de kullanlmt; Delikanl'da bu
kaynak daha da geni olarak kullanld. Kahramann, mahru
miyete katlanarak "bir Rothschild" olma ve srekli para birik
tirme "dnce"si dorudan doruya bu msveddelerden gel
mektedir. Bir Byk Gnahhann Hayat'nda bu dncenin bir
Delikanl'da ise,
nemi ve btnle bir ilikisi vardr herhalde,
bu dnce ilk blmlerde n plana karlm ve daha son
ra nedensiz olarak unutulmutur. Lambert'in kiilii de ms
veddelerden alnmtr; Lambert msveddelerde bir Fransz
dr ve "millete ilkesizlii" gsteren bir tiptir. Delikanh'da pek
yeteneksiz olmayan bir antajc roln, bu gerekli ve belki de
melodramik rol oynamaktadr, fakat ahlaki bakmdan hibir
nemi yoktur. Bu yabanc eler pek birlik salamazlar. Byk
Gnahkar ve gayri meru ocuk birletirilmitir ama bu birle
imde hatal ve yapma kalan bir ey vardr.

243
 Delikanl'daki nc e babann (Versilov'un) kiiliidir.
nem bak1mndan kahramandan sonra o gelmektedir. Versilov
da, romanm baars hesabna bir talihsizlik olarak, karma bir
kiidir; Dostoyevski'nin aklnda otuz yldr doan dncele
rin knnnlanndan yaplmtr. Versilov'da kesin bir ekilde, te
ki'nin, Etilenler'deki Prens Valkovki'nin, Ebedi Koca'daki Velc
haninov'un, Bir Byk Gnahkdnn Hayat'nn msveddelerinin
ve Ecinniler'deki Stavrogin'in yanksn gryoruz ve bu kar
kln tepesinde, bu eklektik ve uyumsuz kii, o srada Dosto
yevski'nin aklnda tohum halinde bulunan ve bir dahaki iki yl
iinde Bir Yazann Defteri'nde anlatlan, Rusya ve Avrupa hak
kndaki politik kuramlarn szcln yapmaktadr.
Bu eler karklnn sonucu, roman ilerledike artan bir
tutarszlktr. lki temel kiinin ana hadan gittike daha bula
nklamakta, drtleri ve duygulan gittike daha kankla
maktadr; zellikle iki kitapta, bu iki kiinin arasnda geen
gl ve etkili sahneler vardr, fakat iki bilinmeyen ya da yete
rince bilinmeyen nitelik arasndaki ilikiler, okuyucunun dik
katini ve ilgisini srekli tutamamaktadr. Baba ile oulun bir
biri iin anlalmaz olmas mmkndr, fakat ikisinin de o
u kez okuyucu iin anlalmaz olmas sanatsal olarak byk
bir eksiktir. Ve btn bunlar, anlat trnn dier iki disiplin
siz ustasnn, Balzac ve Dickens'n roman rgleriyle kabalk
ve karklk ynnden rekabet edebilecek bir olay rgsyle
birliktedir. Hareketin ana devindiricisi, daha nce szn etti
imiz mektuptur. Bu mektup, nce oula, sonra babaya, ikisi
nin de ak olduu kadna antaj yapabilme gcn verir (fa
kat bu sevgi yle belirsiz ve kararszdr ki, Karamazov'daki ba
ba-oul arasndaki rekabet motifi burada daha nceden var
dr diyemeyiz) . Ve bu iyice eskimi melodramik aracn ok za
yf grnmemesi iin, oula, babasna antaj yapma olanan
veren bir baka mektup daha vardr. Bu ikinci mektup ksa s
re sonra olaylar rgsnden btnyle kar ve unutulur; fa
kat insan ank armaya balar ve okuyucu geriye bakp kendi
kendine, gizli mektuplarn bir mi, iki mi olduunu sorar. Dos
toyevski'nin hibir romannda bu kadar ok kii yoktur ya da

244
hibir romannda, kitap kapatldktan sonra okuyucunun ak
lnda kesin bir izlenim brakan bu denli az kii yoktur; drt,
be kez okunduktan sonra bile, ksa ve uygun bir aklamann
bu denli olanaksz olmas hibir yazarn hibir roman iin sz
konusu deildir.
Bu nedenle, romann ilgin yan olaylar rgsnde deil,
psikolojik inceleme zelliinde yatmaktadr. Geen asrn son
larnda, Rus romanclar ilk kez evrildiinde, Fransz eletir
meni Lemaitre bu eserleri ksaca "Fransz romantik dnce
lerinin Kalmuklarca abartl" diye niteleyerek bir yana brak
mt . Bu yargnn iinde ufak bir doru yan vardr; Dostoyevs
ki'nin bize gsterdii ve Bat Avrupa'nn ondan yeniden ald
psikoloji, dorudan doruya Fransz romantiklerinin psi
kolojisinden alnmadr. Delikanl'nn kahraman, bir Rousse
au'nun ya da bir Benjamin Constant'm srekli hareketlilii
ni ve gszletirici kendini - zmlemesini btnyle tar.
Fakat o, nclerinden daha sonraki bir kuaktandr. Daha uka
ladr ve psikolojik kanklklann, Dostoyevski'nin daha Sibir
ya'ya gitmeden nce benimsedii "teki" dncesine indirge
mitir. Dostoyevski'nin ilk gnlerde houna giden, anlaty ge
litiren sihirli eler artk btnyle unutulmutur; fakat insan
doasnn ikilii dncesi yazarn zihninde daha kkl olarak
yerlemitir. Birok iyi romantik, doalarndaki zenginliin, bu
zenginlii iki ayr fakat her zaman zt eler arasnda bln
m olarak kabul ettiklerinde arttn grmlerdir. Aklcla
kar doal bir bakaldmyd bu ve insan doasn daha karma
k yaparak onun yeniden daha ilgin, daha ruhani grnme
sine yol ayordu. Dncenin, Dostoyevski'ye sonunda ulat
eklinde, geen asrn ortalarnda hemen hemen her dn
ce dalna yapt etki hibir zaman tam olarak deerlendirilme
mi olan Hegel'in ak izi vard. Tezin ve antitezin nihayette da
ha yksek bir sentezde erimesi yolundaki Hegelci nerme, psi
kolojiye uygulanmt; Dostoyevski ile bakalarnn grne
gre, insanln gerek birlii elde edebilmesi ve ilahi mkem
mellie katlabilmesi iin yeterli olan sentezin ortaya kmas
iin, "yksek" kadar "aa" enin de bulunmas gerekiyordu.

245
 Dostoyevski'nin zgnlk iddia edebilecei ve daha sonraki
psikolojik kuramlar nceden grd nokta, bu "aa" e
yi (buna "teki" diyordu) bilinsiz insan ya da insann bilin
d olarak tehis edebilmesidir. Her insann ruhunun derin
liklerinde kaynayan ve o gnden sonra psikanalistlerce o den
li ustaca incelenmi olan bilinalt cehennemini ilk kez o ara
trd - Stavrogin'e, zararsz Gaganov'un bumunu ektiren, vali
nin kulan srtan (Katkov'un yaynlamay reddettii blm
de), kk kz ifal ettiren ve onu Lebyadkin'in deli kardeiyle
evlendiren ey, kendisinin de pek farknda olmad, doasn
daki pek iyi bilinmeyen "teki" esidir. Stavrogin bu ilerin il
ki iin yle diyor: "Gerek u ki, bunu yapma isteinin aniden
beni nasl yakaladn bilmiyorum . . . sadece delilik bu" ve bu
ilerin hibirini gerekten aklayamyor. Delikanl'nn kahra
man bu zihinsel durumu daha incelikle fakat ayn sonuca va
rarak zmlyor:

Baz anlarda, bir kararn delice olduunu, b.it.in.iyle bildiimi

ama yine de ayn anda onu gerekletirmek iin bilinli bir e
kilde altm hatrlyorum.

Fakat hepsinden a Versilov'dur. indeki "teki"nin etki

siyle, sevdii ve sayd kadna, kabaca hakaret ettii bir mek
tup yazar, ona antaj yapmak iin, alak bir adam olan l..a m
bert'le ibirlii yapar ve bir tabancayla kadn tehdit eder. Bi
linalt esinin, bir kez daha anlatc tarafndan zerinde du
rulur:

O anda onu ldrmek istedi mi? Bence bunu kendisi de bilmi

yordu; ama eer eline vurmasaydk herhalde ldrrd.

Delikanl'nn son blmnde Dostoyevski, kahramannn ki

iliinde, ilk ve son olarak, "teki"nin ve onun ileyiinin tam
bir zmlemesine benzer bir ey verir:

Zamanla, kendi kendime bir izah buldum: Bence o zaman, ya

ni o son gnde ve ondan nceki gnde, Versilov'un hibir ke
sin amac yoktu, hatta sannn hi d.inmyordu, birtakm

246
 karmak duygularn etkisi altndayd. Elbette, gerekten deli
olduumu kabul etmiyorum, hele imdi delilikle hi ilgisi yok.
Ama "teki"ni kesinlikle kabul ediyorum. "teki" ne demek
tir tam olarak? Bir sre sonra bunu renmek amacyla oku
duum bir uzmann up kitabnda teki'nin, pek kt sonula
ra yol aabilecek baz akli bozukluklarn ilk aamas olduu
nu rendim. Aslnda Versilov, annemin yannda, duygularn
daki, iradesindeki "ikiye bln" en iten bir ekilde ak
lamu bize.

Olgunun tbbi yan, Dostoyevski'nin dikkatini sadece geici

olarak ekmektedir. "teki"nin patolojik olduunu (insan do
asnda patolojik bir enin bulunmas dnda) nermek de
ildir amac. Btnyle gelimi her kiide "teki" nemli bir
edir. Hayatn kendisinin bir parasdr:

Bir bahe kpei kadar hayat doluyum (diyor Versilov bir yer
de). Bir ve ayn zamanda iki eliik duyguyu -elbette kendi
irademden bamsz olarak- rahatlkla duyabiliyorum.

Ve romann frtnal olaylan bitip de "teki" Versilov'un ha

yaundan ekildiinde ve Versilov, btn bu yllar boyunca ara
lkl olarak birlikte yaad kahramann annesine geri dnd
nde, "eski Versilov'un yalnzca yansdr" , krlm ve tken
mi bir insandr. Antitezi kaldrrsanz, kusursuz bir senteze
hibir zaman varamazsnz. Gnah duygusunu bir yana bra
krsanz, kurtulua ulaamazsnz.
Dnce daha da ileri gtrlmtr. inde "teki"ni ta
yan yalnzca insan kiilii deildir; her insani duygu bera
berinde kartnn tohumunu da tar. Her sevgi iinde nefret
esini, her ac iindt: zevk esini, her alakgnlllk iin
de gurur esini tar. Duygularn ikilii ilk kez, Dostoyevs
ki'nin Suslova ile yaad macerann bunalmlarndan sonra
ki yl yazlm olanYeraltndan Notlar'da giilmekte ve zel
likle, bu maceray yanstan Kumarba.z'da ne kmaktadr. Da
ha nceki bir blmde, bu kavramn, Suslova'mn Dostoyevs
ki'nin sanatsal geliimine yapt en dolaysz, en nemli etki ol-

247
duunu sylemitik. Ayn ikilik, Raskolnikov'un dedektif Zo
zimov'a kar tutumunda da grlmektedir; Raskolnikov etki
li bir ekicilik gc olan bu kiiden uzaklamak istemektedir.
Daha sonra ayn eyi yan-taklit eklinde Ebedi Koca'da grmek
teyiz - her nefret kendi sevgi esini de tar; koca, rakibinden
hem nefret etmekte hem de onu sevmekte ve "kendisinin ol
mayan ocuk"tan da hem nefret etmekte hem de onu sevmek
tedir. Ecinnilerde, kiinin iindeki gururun ve kendini aa
lamann antitezi, Stavrogin'in esrarl kiiliinin zdr. Sev
gi-nefret birleik duygusu, Delikanl'da, oulun babaya kar
ve babann kadn kahramana kar olan duygusunun temelidir
ve hepsinden daha parlak, daha inandnc bir ekilde de, Kara
mazov Kardeler'deki , Katerina ve Dmitri Karamazov arasnda
ki ilikiyi esinlemitir.
lkiliin bu bildirimleri, tahmin edeceimiz gibi, zellik
le Dostoyevski'nin cinsel sevgiyi ele alnda ne kmaktadr.
Psikolojik kuramlan iinde cinselliin nemli bir yeri olduu
nu sylemek bir bakma dorudur. Fakat bu, Dostoyevski'nin
baz yeni kuramclar gibi, psikoloji olgusunu cinsellikle ak
lamay zellikle arad anlamna gelmez; bu, Dostoyevski iin
cinselliin, insan psikolojisinin normal, dierlerinden fark
sz bir tezahr olduu anlamna gelir. Sevgi-nefret duygusu
cinsel ilikide, dier herhangi bir ilikide olduundan z ola
rak farkl deildir. Ama, Dostoyevski'nin romanlanndaki cin
sel tutku incelemeleri, ikilik kuramnn daha bir inceliini gs
terir. Cinsel sevgi, etkin biimde, bir ac verme arzusu, edilgin
biimde ise, bir ac ekme arzusu tar; ilki, erkein hakim ol
ma arzusunda, ikincisi, kadnn boyun eme arzusunda ortaya
kar; fakat bu durum, Dostoyevski'deki cinsel sevgi, deimez
bir ekilde, neeyle deil ac ekmeyle birliktedir -bu da, cin
sellik zerine dncelerinin ekillenmesinde Maria Dmitriev
na ve Suslova'nn rolnn ikinci karsndan daha fazla olduu
nu dndrtmektedir ve mektuplannda tutkulu bir itenlikle
ikinci evliliinin lekesiz mutluluunu anlatan adam, romanla
nnn hibir yerinde shhatli ya da salam bir cinsel iliki anlat
mamtr. Raskolnikov'un Sonya'dan nefret ettiini dnd

248
bir an vardr. Karamazov Kardeler'de Katerina, "eer Dmitri'yi
sevdiysem" diyor, "herhalde imdi ona acmamal, ondan nef
ret etmeliyim. " Dostoyevski'nin roman dnyasnda, cinsel sev
ginin acmadan ok nefretle ortak yan vardr; acma, Mikin'in
doasnn egemen esi olduundan, Mikin cinsel sevgi duya
mamaktadr.
Cinsel sevgiyle ac ekmenin birliktelii zerinde duran yal
nz Dostoyevski deildir, hatta belki de, ilk duran da o deil
dir. Alman romantii Novalis, cinsel tutkularla ac verme ve
her ikisiyle din arsndaki yakn ilikiye dikkati ekmi ve by
lece daha sonraki psikologlarn yazdklarnn ounu nceden
grmtr. Alfred de Musset'nin ada ocuu, kendisi ya da
sevgilisi ac ekmeden, sevgi duyamamaktadr. Delihanl'nn
mmamlanndan sonraki ylda Dostoyevski, Bir Yazann Def
teri'nde,Uysal Kz adl bir yk yaynlad. Bu yknn a
da Bir ocuun 1ti rajlan'nn son blmleriyle yle benzerlik
leri vard ki, Musset'nin kitabnn dolayl ya da dolaysz etkisi
ne inanmamak ok zor. Theophile Gautier, Baudelaire'in iirle
rinin nsznde daha da aktr:

Akn yce ve benzersiz esi olan ehvet, ktlk yapma iste

i iinde yatar ve btn kadn ve erkekler doutan bilirler ki,
ktln iinde ehvet btnyle bulunur.

Ve Baudelaire, en nemli esin kaynan acnn estetik dee

rinde aramtr.
Bat Avrupa'da, insani sapklklarn bu ortaya karl, sa
dece romantik sapklk ya da melankolinin ortaya dkl
olarak grlm ve ondokuzuncu yzyln sonuna kadar hi
bir ekilde, psikoloji ya da hatta edebiyat olarak ciddiye aln
mamtr. Bu sapklklar, Rusya'da, Dostoyevski'nin eserlerin
de, ilk defa olarak normal insan psikolojisinde derin ve nemli
bir rol oynamaya baladlar. Onun, insan doasndaki sadistik
glere olan ilgisi yalnz cinsellikle ya da asl olarak cinsellik
le birlemedi. lnsann zalimlie olan esrarl sevgisi her yny
le, onun iin srekli artan bir ekicilie sahipti. Elindeki kad
na ac ektiren adam inceledii yerlerin (zellikle Yeraltndan
249
Notlar ve Uysal Kz) yan sra, ocuklarn anne-babalarndan
ya da koruyucularndan grd zalimlii anlatan (hatta Sibir
ya ncesi yklerden balayarak) bir yn yer vardr. Delikanl
iin yazlm ve hala msveddeler arasnda bulunan bu tip bir
blm, ya Dostoyevski'nin kendi isteiyle ya da Nekrasov'un
ricasyla yaynlanmamtr; fakat Bir Yazan Defteri'nde ger
ek hayattan alnm buna benzer drt olaydan sz edilmi
tir. Kendini zalimlikte ortaya koyan arplm ana-baba sevgisi,
Dostoyevski'ye insan duygulannn ikiliini gsteren nemli ve
esrarl bir rnek salamtr.
Dostoyevski'nin karmza kard psikolojik kuramlar,
eer onlann evrensel ya da hi deilse genel olarak uygulana
bileceine inanmazsak, ilginliklerini epeyce yitirirler. Bu b
lmde ve belki de yurttalarna zg hastalkl hali inceledii
dncesini rtmeye yeterlidir. Ama, bu kuramlann ne de
receye kadar yazann kendi kiiliine ve Rus aklna zg zel
likleri gsterdiini aratrmak biyografi yazanna uygun dme-
yecek bir i deildir. .
"teki" kuram, kkenini izleyebildiimiz kadanyla, kiisel
yaantdan domu gibi grnmektedir. Daha ok, ortaya k
olarak, Bau kaynakl edebi bir kavramdr ve Dostoyevski tara
fndan, yalnzca edebi amala deil, fakat kendi karakteri hak
kndaki tehisine dzenli bir gr vermek iin de kullanl
mtr. Tutarllk, aslnda bir erdem olsa bile, herkeste grlen
bir ey deildir; fakat pek az insan karakteri, Dostoyevski'nin
ki denli uyumsuz ve kark olabilir. Birbirleriyle elien bir y
n drt ruhunu paralyordu ve bunlan bir taneye indireme
dii iin, bunu bir ikilik olarak grmek uygun ve bir dereceye
kadar avutucuydu. Bu kendi ikiliinin ilk belirileri, "sinirleri
nin kontrol dnda" olduu, en sevdiklerine hakaret edebil
dii Petersburg'daki genlik gnlerinin sinir bozukluklaryla il
gilidir. Delihanb'da Versilov, Dostoyevski'nin kardeine yazd
ilk mektuplarn birindeki dille, "Yreim szcklerle dolu
fakat bunlar syleyemiyorum" diyor, "sanki ikiye aynlm gi
biyim." Bu gnlerden sonra, resmi biyografi yazarnn, Dosto
yevski'nin kiiliinin "ikiye aynlmnlndan sz ettii, Sibir-

250
ya'dan dnnden sonraki dnem balad. Bu ikiye ayrl, ki
iliinin bir yanyla, dier yannn hareketlerini ve duygulanm
yarglamasn salyordu ve bu, etin gnahkarlyla, canl bir
ahlaki yargnn yan yana, grnte uyum iinde olabildii d
nemdi. "teki", yalnzca yksek ve aa drtlerin kartl
n gstermek iin deil, fakat, Dostoyevski'nin bazen ileri s
rer grndnden daha yaygn bir olgu olan, yksek lkyle
aa eylemin kartln gstermek iin de elverili bir simge
oldu. Daha da sonra, hayatnn frtnalarnn yaut gnlerin
gecelerinde, "teki", yklere ekidzen vermek iin de kulla
nlabilirdi. Hayatnn son yllarnda bir kadn hayranna yazd
mektupta, "teki" , ahlaki grevin ya da vicdann sesiymi gi
bi grnyor:

Bu gl bir anlay - kendi kendine hesap verme ihtiyac;

kendine ve insanla kar ahlaki bir grevin ite bu ihtiyacn
iinde var olmas. kiliin anlam budur. Eer aklnz daha az

gelimise, vicdann sesini daha az duyarsnz ve bu ikilii hi

etmezsiniz; tersine, kendinizden memnun kalrsnz. Her
neyse, bu ikilik ok ac verici bir ey.

Bu sonraki yllarn daha disiplinli ve uyumlu Dostoyevs

ki'sinde, "teki"nin hayatnda etkin bir olgu olduu cokun
luk yllarnda hi olmayan bir kendini temiz gsterme dn
cesi var.
Demek ki "teki", Dostoyevski'nin kendi kiiliiyle ilgili
olarak, nce bir hastal tehis etmek iin, sonra da bir ahlll
k gstermek iin bavurulan edebi bir kavramdr. Kendi psi
kolojik yaantsnda kkleri olan bir ey deildir. Dostoyevs
ki'nin, insann ve insan duygularnn ikilii hakkndaki ku
ramlarnn, ne dereceye kadar bir btn olarak insanla uy
gulanabileceini ve ne dereceye kadar kendi yurttalarna z
g olduunu sorduumuz zaman da, cevap olarak buna ben
zer bir sonuca varyoruz. Bu pek kaamayacamz bir soru
dur, nk bu soruyu kurcalamaya birok yerde bizi yazar
kendisi itmektedir. Birok Rus yazaryla ortak olarak (nk
Ruslar doalar ve gelenekleri bakmndan kendi durumlar-

251
n ok dnrler) , srekli olarak Ruslarn ve Avrupallarn
zelliklerindeki farkllk zerinde ve bu ikilii barndran Rus
doasnn "genilii" zerinde srar eder. Golyadkin, peinden
ayrlmayan tekini dnrken, "hayatn yolu genitir" der.
Otuz yl sonra, Dmitri Karamazov, "lnsan doas genitir" di
ye dnr ve Dostoyevski, Dmitri'yi itham eden savcnn ko
numasna, Rus ruhunun geniliini eletiren bir blm ekler.

Biz her zaman an gideriz, biz iyiliin ve ktln art

c bir karmyz, biz kltrden, Schiller'den yanayz ama ay
n zamanda meyhanelerde iki iip, cngar karp, sarho ar
kadalarn sakallarn ekitirmekten de geri durmayz. Bizim
doamz genitir, Karamazov doasdr bu - sylemek istedi
im de bu zaten ... Bu doada her trl eliki var olabilir. Ay
n anda, yksekteki en yce lkler sonsuzluuyla, dipteki en
adi, irkef dolu uurumu seyredebilir . . . Biz geniiz, Rusya ana
mz gibi geniiz, iimizde her eye yer buluruz, her eyle uz
laabiliriz.

Dostoyevski yllarca nce Su ve Ceza'da, Svidrigailov'un a

zndan Rus karakterinin buna benzer bir eletirisini yapm
t. Svidrigailov, bu olgunun, okumu snflarda "kutsal bir ge
lenein" hi olmamasyla aklanabileceini nermiti. Dosto
yevski, Bir Yazann Defteri'nde bu aklay tarzn benimsiyor
ve Rus doasnn "geniliini", "iki yz yllk, karakter bam
szlnn yokluuna ve iki yz yllk, kendi Rus doasna kf
retmeye" atfediyor. Kabul edilmi bir gelenekle snrlandrl
mam olan, doasnn ve duygularnn ikiliinin aciz kurba
n olan Rus, hayatn "geni yolu"nda o yandan o yana sallan
m durmutur.
Dostoyevski'yi Delikanl boyunca dndren ey, bu "ge
niliin" Rus ruhunun kusurlarndan m yoksa meziyetlerin
den mi saylmas gerektiiydi.

insann bu yeteneine (diye yazyor romann kahraman) her

zaman hayret etmiimdir -ve bu zellikle Ruslar iin byle g
rlyor- insann ruhunda en alaka bir duygunun yannda en

252
 yce bir lky bulundurabilmesi, hem de her ikisini de tam
bir itenlikle duymasdr bu. Bu Ruslara zg genilik, onlar
ileri gtrecek bir ey mi yoksa yalnzca bir bayalk m? l
te sorun bu.

O denli amanszca ortaya koymu olduu ikiliin, sonun

da onun iin, Rusya'mn benzersiz oluunun simgesi ve kayna
haline gelmesi, Dostoyevski'nin son yllardaki ahlakiletirme
eilimini gsterir. Nasl ki ikilik insan tamamlamak iin art
sa, bunun gibi Rusya da ikiliin sayesinde, dnyaya tam bir in
sanln, evrensel anlayn benzersiz bir rneini gstermekte
dir. ounlukla gelenee dayanan Bat lksnn mekanik ve
maddi bir yam vardr. Rus iin erdem bir gelenek meselesi de
ildir, srekli bir kiisel elde editir ve geleneklere bal drst
le kar bir nefret vardr. Eletirmen ve filozof Leontiev, "Rus
insan aziz olabilir ama drst bir adam olamaz" diye yazyor
du. Doasndaki ikilik nedeniyle, ruhunun derinlerinde gnah
yaam olan Rus insan, erdemin mekanik uygulammnda Av
rupalnn gerisinde kalabilir; fakat gerek kutsall gerek te
mizlii ancak o bilebilir.
phe gtrr bir ey olan psikolojik "teki" kuram, Dos
toyevski'yi, ileride de grlecei gibi, din ve milliyetilik ala
nnda ayn derecede phe gtrr ve ok tuhaf sonulara var
drmtr. Bu sonular Delikanl'nn snrlarnn dna kar ya
da orada sadece ima edilmilerdir. Herhalde Dostoyevski'nin
kafasnda henz son ekillerini almamlard; zaten, alm ol
salar bile, bunlar Nekrasov'un gazetesinde ifade etmeyi pek
g bulacakt. Fakat milliyetilik ve din konusundaki bu so
runlar, Dostoyevski'nin Delikanl'y bitirdikten sonra geri ka
lan be yllk hayatn igal edeceklerdir. Ecinniler'de - hatta
bir bakma daha nce dinle milliyetilik arasnda derin bir ba
kurmutu ve zaman getike bu iki konu onun dncelerin
de birbirinden ayrlmaz eyler haline geldi, birbirlerinin daha
fazla iine girdi ve biri dierinin bir paras olarak grlmeye
baland. Fakat geni bir ayrm yapmak yine de mmkndr.
1876'dan 1877'ye kadar uzanan Bir Yazann Defteri, genellikle

253
milliyetilik sorunlar, hi olmazsa Dostoyevski'nin onlar ele
ald dar anlamyla, modas gemi eylerdir, dini sorunlar ise
uzun sreli sorunlardr ve daha da nemlisi, Dostoyevski sra
dan bir gazeteci fakat mkemmel bir romancdr. Bununla bir
likte, milliyeti yazlan, gnn zevkince en iyi ekilde kabul
edildi ve onu adalar arasnda, Rus uygarlnn peygam
beri ve yorumcusu olarak yerine salamca oturtan, Bir Yaza
nn Defteri oldu.

254
 ONDOKUZUNCU BLM
GAZETEC OIARAK DOSTOYEVSKl,
BlR YAZARIN DEFTER

1875 Austos'unda, Dostoyevski, Delikanl'y yazarken An

na'nn son ocuu oldu. Bu ocuk erkekti ve adn Alyoa koy
dular. Babasnn hastaln kapan tek ocuklar buydu ve
yanda bir sara nbetinde ld. Doumundan ksa bir sre
sonra Dostoyevskiler, Straya Russa'dan Petersburg'a dndler.
Yeni bir tasan, ikinci bir kez k Staraya Russa'da geirme
lerini nledi. Ailenin mali durumu artk olduka dzelmi
ti ve bu durum Dostoyevski'ye, uzun sreden beri yapmak is
tedii ama mali bakmdan tehlikeli olan bir arzusunu gerek
letirmek imkann verdi. Gra.zhdanin'de yaynlanan Bir Ya.za
nn Defteri olduka ilgi ekmiti ve imdi Dostoyevski, sosyal,
politik makalelerini ayn balk altnda yazp, ayn bir dergi ola
rak yaynlamaya karar verdi. Bu iin idarecisi tabii ki Anna idi.
Anna basmevleriyle konutu, bu cretli iin reklamn yazd
ve gazetelerde yaynlatt, aboneleri kaydetti, derginin abone
lere gnderilme iini yoluna koydu. Oturduklar daire ofis g
revini gryordu ve personel, oraya buraya gnderilen bir
raktan ibaretti. Anna'nn ilerinden biri de (ki herhalde bu i
lerinin en kolay deildi) kocasnn, kendine kalan tek grevi
(makaleleri yazma grevini) yerine getirmesini salamaku, fa
kat bunda da mkemmel bir haan elde etti. Bir Ya.zann Def-

255
teri, 1 876 ve 1877 yllan boyunca rnek olabilecek bir dzen
le yaynland. Sat ilk ylda drt bine yaklat, ikinci ylda alt
bine vard. Tek masraf basmevine denen para olunca, kar bir
hayli yksek oldu.
Vremya ve Epocha daki daha nceki gazete yazlan gibi Bir
'

Yazann Defteri de, Dostoyevski'nin kalc olmayan yazlann

dandr ve daha sonraki kuaklar iin pek nemi yoktur. Birbi
riyle zayf bir ba olan, bazen edebiyatla ama ou zaman po
litikayla ilgili, gnn nemli konulan zerine yazlm maka
lelerden ve ara sra yazlan ksa yklerden olumaktadr. S
rekli sz edilen ve yazlarn ana fikri olan ey, "halkn" lk
letiriliidir. Bu olduka zel bir inan biimidir. Dostoyevs
ki'de, dier birok halkta olduu gibi Ruslarda da olan sefihe
eilimleri azaltma abas yoktur; onun inanc eylemlere pek az
nem verir. Bu, eer Dostoyevski'ye inanrsak, her Rusun y
reinde bulunan (onu yitiren yalnzca aydnlardr) ve en yce
anlatmn onlarda bulan lknn inancdr. Dostoyevski, ks
men Sibirya'daki yaantsnn, ksmen de Slavc retiyi daha
sonraki benimseyiinin rn olan inancnn nedenlerini hi
bir yerde aklamaz. Rus insanna zg kutsallk onun iin bir
tartma konusu, pheli bir ey olmaktan uzaktr; bu, olduu
gibi almamz ya da bir kenara brakmamz gereken bir inan
konusudur.
lin banda unu iyice belirtmek gerekir (nk yalnz Dos
toyevski'yi deil, Rus mizacn anlamak iin de bunu bilmek
arttr): Bu inan, halk hakknda gerekten bir eyler bilmek ya
da halkn iinde yaad durumu dzeltme eilimi tamak an
lamna gelmez. En mkemmel anlatmn Budala'da bulan H
ristiyanlk anlaynn, grm olduumuz gibi, insanclkla ya
da iyi iler yapmakla hibir ilgisi yoktur. Oller Evinden Anlar,
hapishane reformuna kar tam ve artc bir ilgisizlii ortaya
koymutur; Bir Yazann Defteri nde halk konusu
' zerinde ile
ri srlen tezler de, insanc ve reformcu bir ruhtan uzaktr. tik
romanlarndan lnsancklar ve Ezilenler, daha isimleriyle, maz
lumlara, strap ekenlere kar bir yaknlk gsteriyor; fakat bu
yaknlk somut deil, duygusal bir yaknlktr ve edebi bir gele-

256
nein parasdr. Dostoyevski kendisi de yoksulluk ekmitir;
fakat bu, Raskolnikov'da betimledii gibi parasz burjuvann
yoksulluudur, kylerdeki ya da ehirlerdeki emeki ynla
rn yoksulluu deildir. Dostoyevski yalanc deildi ama zihni
kark bir insand ve Bir Yazann Defteri'nin hemen her sayfa
snda halk burjuvalarn stne ykseltirken, hi bilmedii bir
snf, ok iyi bildii ve kendisinin de ait olduu snfn zarar
na lkletiriyordu. "Btn edebiyatmzda" diye yazyor ele
tirmen Rozanov, "lkleri, gnn gereklerinden byle bt
nyle kopuk baka yazar yoktur." Bu tam doru bir eletiridir
ve dncesiz, pek evkli kiilerin Dostoyevski'nin politik di
rayeti zerine yazdklar bir yn vgye kar gerekli bir pan
zehirdir.
Bu, halkla hibir ba olmama durumu, Dostoyevski'nin d
ncelerinin karklm kolaylatryordu. Hem "halk", hem
de "millet" anlamna gelen Narod szc sayesinde, Dosto
yevski'nin altmlarda, ac duymadan, farknda olmadan de
mokrasi lklerinden milliyeti lklere getiini grmtk.
Bir Yazann Defteri'nde, aydnlarn yapma aklyla halkn ger
ek aklnn karlatrld, aydnlarn kendilerini halktan ayr
makla suland bktrc yinelemelerle dolu blmler vardr;
yle ki zellikle Bat demokrasisinin gelenekleriyle yetimi
dikkatsiz bir okuyucu, pekala Dostoyevski'nin, olduka duygu
lu olmasna ramen ateli bir radikal ve reformcu olduunu sa
nabilir. Herzen'in, onu 1862'de Londra'da grdnde yapt
eski yanllktr bu; ve hatta imdi bile baz eletirilerde Dosto
yevski'den "ezilenler"in savunucusu olarak sz ediliyor. Asln
da, byle eylere hi aldrmyordu o. llgisi politik ya da sosyal
konulara deildi, ahlakayd. nancnn nesnesi bir soyutlamay
d ve o, daha sonra o denli artc bir ekilde boa kan, "kut
sal Rus insan" mitinin (eer yaratclarndan biri deilse) yay
gnlamasn salayand.
Ksa sre iinde, Dostoyevski kendi kiiliinde, Rus aydnla
ryla Rus halk arasndaki boluu -karlkl anlay eksiklii
ni- gsteriyor. Bu Rus tarihinin gerekten somut bir sorunudur
ve Dostoyevski bunu ilk yazan kii deildir, ama kimse onun
257
kadar zerinde durarak yazmamtr. Tarihi olarak, Byk Pet
ro'nun yan-Avrupallam aydn zmreyi yaratyla balam
tr ve Slavc yazarlarn Petro'ya olan dmanca tutumlarnn
nedeni budur. Bu boluk ondokuzuncu asrn ortalarna kadar
devaml olarak byd ve Dostoyevski iki Rusya'dan, aydnla
rn Rusya'syla halkn Rusya'sndan sz ederken, ii pek abart
myordu. Sorunu ortaya koyuu ok gzeldi, fakat tehis eder
ken ve bunun aresini saptarken btnyle yanlyordu. Dos
toyevski sorunu din sorununa indiriyor ve aydnlarn, demok
rasi iin, faydaclk iin, ekonomik materyalizm iin dinlerini
terkettiklerine ve bunun sonucu olarak halktan ayrllarn ta
mamladklarna inanyordu. Bunun aresi aydnlarn, ayn yol
la, dine ve halka geri dnmeleriydi. lte bylece daha Ecinni
ler'de ima edilen, Bir Yazann Defteri'nde ise tam anlamyla ge
lien, dinin ve halkn zdeletirilmesi dncesine varyoruz.
ok daha dikkatli bir gzlemci olan, ok deiik dncele
rin yazan Paul Milyukov da, aydnlarla halk arasndaki bu ay
rl yine din asndan ele alyor. Fakat, Dostoyevski aydnla
n, kiliseden uzaklaarak halktan uzaklatklar iin sularken,
Milyukov, ondan otuz yl sonra, halkn da aydnlar gibi asln
da resmi dine kar lakayt olduunu grebiliyor. Rusya'da, Ba
t Avrupa'da yapt gibi, aydnlarla halk arasnda ortak bir ge
lenek ve kltr salamamas kilisenin suudur. Bu zmleme
tam bir aklama olmamakla birlikte dorudur. Hastalk ger
ekti ama Dostoyevski'nin tehisi yanl, ilalan anlamszd. Ve
ksmen onun etkisiyle lmnden sonraki otuz ylda Rus ay
dnlarnn nemli bir blmnn dine dnmesine ramen, bu
hareket boluu kpr kurmaya ya da yaklaan sonucu nle
meye hi yaramad. Boluk byd, byd, ta ki bir buhran
annda halk, gelenei ve grnyle kendisine btnyle ya
banc bir dmana ynelir gibi aydnlara yneldi ve bu zmre
yi Rusya'nn yznden sildi. Dostoyevski'nin iki Rusya'sndan
biri dierini yuttu.
Halk inanc Defter'in temelini oluturur, fakat Dostoyevs
ki'nin yreinde neredeyse onun kadar yeri olan baka bir d
nceyle i iedir. Bu dnce Rusya ile Bat arasndaki ebedi

258
kartlk ya da Dostoyevski'nin (birok Rus yazaryla ortak ola
rak) genellikle syledii ekliyle Rusya ve Avrupa'dr. Bu ko
nu Dostoyevski'nin aklna 1862'de Avrupa'ya yapt ilk yolcu
luk srasnda yerleti; tabii ki bir gzlem sonunda deil (n
k Dostoyevski'nin pek az dncesi d izlenimlerin sonu
cudur), bir kuram sonucu olmutu bu. Bat uygarlnn birey
zerine, ben'in kendini empoze etmesi zerine kurulduunu
farketti. Bu zgn bir bulu deildi. Slavc politik kuramclarn
ilki olan Krizhanin onyedinci asrn sonunda, "Avrupallar e
lenmeyi insann en yksek amac olarak gryorlar . . . ve lsa il
kesini elenme ilkesine dntryorlar" diye yazmt. Dosto
yevski'nin romannda bu, hi olmazsa kuramda btnyle yan
l deildi; nk o gnler j. S. Mill'in, faydaclarn, "brakn
yapsnlar" ekonomik retisinin en geerli olduu gnlerdi. Bu
yaygn retinin phe gtren yan, Rus uygarlnn bencil
lik ilkesinden habersiz olmas ve evrensel kardelik kavram
na dayanmasyd. Dostoyevski'nin etkisi altna girdii Slavc
lann temel gr olan bu inan, Rusya ve Avrupa zerinde
ki tezlerinin ve hayatnn son on ylndaki ahlaki ve dini re
tilerinin ana fikrini tekil edecektir. Dostoyevski'nin ahlaki-di
ni-milli inancnn son zmlemedeki forml udur: Bir yan
da bencillik::::Katoliklik=lsa drnanh=Avrupa; dier yanda ka
rdelik=Ortodoksluk=lsa=Rusya.
Bu tuhaf fakat evkle balanlm inancn pekimesinde en
nemli etki, Danilevski adl bir gazetecinin bir zamanlar nl
olan eseriydi. Danilevski genliinde ateli bir Fourierci idi ve
Dostoyevski'yi Petrashevski grubundan tanyordu. Dierleriy
le birlikte tutuklanm, fakat ay hapiste kaldktan sonra so
ruturma komisyonunca serbest braklmt. Dncelerinde
ki deiim Dostoyevski'ninkinden pek farkl deildi. 1869'da
Dostoyevski yurtdmdayken, Zarya'da, Ebedi Koca ayn gaze
tede karken, Rusya ve Avrupa adnda bir dizi yaz yaynlan
d. Dostoyevski bunlar mutlaka okumu olmal. Bu yazlarn,
Rus dncesi ve zellikle Slavclar zerinde byk etkisi oldu
ve bunlar, Dostoyevski'nin daha sonra bu konuda yazd he
men her eyin temelini oluturdu. Bu nedenle, Danilevski'nin

259
eserinin gl ama ou yerde hatal grlerini zetlemek ye
rinde olabilir; bu grler daha sonraki politik kuramlara yle
derin girmilerdir ki, imdi bile onlara btnyle modas ge
mi denemez.
Danilevski, elli yl sonra Spengler tarafndan sylenen baz
dnceleri nceden grp, Cermen-Latin uygarlnn, Yunan
ve Roma uygarlklaryla ayn yoldan geerek, lksel doruuna
ve 1 6 ve 17. yzyllarda, maddi doruuna 19. yzylda eritii
ni ileri sryordu. imdi artk ruhu oktan snm bir beden
di ve nnde pek ho olmayan ayrma olayndan baka bir ey
kalmamu. Bat uygarl artk zayft ve kaba g stne kurul
mutu; yalnzca Rus uygarlnda hala manevi gler egemendi.
Uygarlklardaki kartlk karakterlerdeki kartlkla yakndan il
giliydi. Kendi vakanna dkn, bireyci Avrupal'ya kart ola
rak, "iddete yabanc, yumuaklkla, uysallkla, saygyla dolu"
Slav kiisi, "Hristiyanlk lksyle, btnyle uyum halindey
di. " Avrupal'da bireysel nitelikler egemendi, Slav'da toplum
sal nitelikler ve bu olgu, Dostoyevski tarafndan da, Danilevs
ki tarafndan da ileri srlm olan u gr aklyor: Milli
yetini yitirmi bir Fransz ya da ngiliz saygdeer bir kii olarak
kalabilir, oysa milliyetini yitirmi ya da Avrupallam bir Rus,
"deersiz bir paavra" olur. Milli ya da toplumsal durumundan
yoksun kalan Avrupal kendi bireyselliine dnebilir, bunlar
dan yoksun kalan bir Rus hilie der.
Bu gr ciddi ekilde eletirilmeye pek demez herhal
de. Danilevski'nin Ruslarda bulduu bireysellik yokluunun,
uzun sreli bir milli gelenein olmamasndan geldii sylene
bilir. Ondokuzuncu yzyln Rus insan kolayca deiebiliyor
du, nk kendisine ait nemli bir milli karakter gelitirme
miti - bu durum Batllarn, Ruslann milli karakterinin geli
memilii grn dorular (fakat, bu karakteri Avrupal iz
giler zerinde gelitirme arzularn hakl ka rmaz) . Fakat, za
ten Danilevski tarafndan lkletirilmi olan bu milli kiilik
yokluu, Dostoyevski tarafndan Rus insannn stn ve kendi
ne zg erdemi olarak yceltilmitir. O Ruslar, yalnz bana,
salt milli olan ve bu nedenle dar olan Avrupaly anlayacak, de-

260
itirecek ve ona retecek yetenekteki "btn-insan" (Bir Ya
zann Defteri'nin baz blmlerinde her sayfada grnen Rusa
tamlamann tam karl evrilemiyor) diye selamlyordu. Ba
t Avrupa'nn birden ok edebiyatnn biimlerini, gelenekleri
ni Rus edebiyatna sokma baarsn gsteren Pukin, Rus de
hasnn tipik temsilcisi olmutu. Rus insan, Avrupallamas
na msaade etmemeliydi, o, stn Avrupalyd, Avrupa'nn
retmeniydi ve yle kalmalyd. Bu dnce Bat kafasna haya
li grnebilir; fakat byk bir ksm akllca deitirildii hal
de, bu dnce, Rus milli psikolojisinin gl bir esi olarak
hala yaamaktadr.
Fakat ne Danilevski ne de rencisi Dostoyevski, Rus karak
teri ya da Rus halknn Avrupa uygarlnda oynad rol ze
rindeki bu soyut dncelerden honuttular. Milletleraras po
litika bataklna cretlice daldlar ve kuramlar iin, Rus m
paratorluu hkmetinin vatanperver arzularna uygun so
mut uygulanmlar bulmak abasyla, karmakarkln, ken
dileriyle elikilerin iine dtler. Rusya ve Avrupa'da Dani
levski'nin tutarszla dt ilk nokta, Byk Petro'ya kar
olan tutumunu aklamaya alt blmdr ve bu, Rus tarihi
hakknda kuramlar yaratma abalan nedeniyle, Petro'nun Rus
ya'da yapt sosyal ve politik reformlar ktlemek zorunday
d ama onun yurtdndaki askeri baarlarn vmek istiyor
du. Reformcu Petro, Rus halk ve onun kardelik lks iin
bir hain olarak kalyordu. Fatih Petro ise, btn kardelik ku
ramlarna karlk, milli bir kahramand ve Danilevski, ardn
dan Dostoyevski'nin de yapt gibi, huzursuz bir vicdann s
raryla, durup durup, Rusya'nn emperyalist bir lke olduunu
iddetle yadsyordu.
Danilevski'nin, Rus'un, Avrupa'nn kendi karn dn
meyen aabeysi olduu gryle, imparatorluk hkmeti
nin pek zgecil olmayan d politikasn uzlatrma abasn,
Dostoyevski yeni bir gayretle ele almtr. Bu aba Dostoyevs
ki'yi pek tuhaf yerlere gtrr. Fakat, onun doru dnce ve
duygudan pek yoksun szlerini gstermeden nce, Bir Yaza
nn Defteri'nin 1876 ve 1878'de yazld ve yaynland sra-

261
daki durumu hatrlamak doru olur. Bu yllar, Rusya'nn, Bal
kanlar'daki Slav halklarn korumak ve zgrle kavuturmak
iin harekete getii, Trkleri Avrupa'dan atp, lstanbul'a ken
di yerleecekmi gibi grnd yllardr. 187S'de Hersek'de
Trk idaresine kar isyanlar olmu, bir yl sonra da Bulgaris
tan ayaklanmt. Milliyeti Rus duygusu, ezilmi Slav ve H
ristiyan kardeleri iin canland ve 1877 Nisan'nda, kamuoyu
Aleksandr ll'yi Trklere kar sava ilan etmek zorunda brak
t. Rus-Trk savann ilk ksm Rus ordusunun lehineydi. Fa
kat 1878'de, zellikle lngiltere'nin araya girmesi, Ruslann ne
redeyse lstanbul nne gelen ilerlemelerini durdurdu ve Alek
sandr', kazanlannn ve hrslannn nemli bir ksmndan vaz
gemeye zorlad.
Bu nedenle, Bir Yazann Defteri baarl bir savala atelenen
pan-Slavc heyecann ve sava taraftan duygularn havas iin
de yazlmtr. Birok baka g:'n Rus tasarlarna aka kar
k milliyeti duygulan kkrtmt; ngiltere ve Fransa a ley
hine yazlar gazeteleri dolduruyordu. Bir Yazann Defteri'nin,
1877 Nisan'nda yani sava ilan edildii ayda yazlan aadaki
blmlerini bu durumu gz nnde tutarak okumalyz.

Sava kendimiz iin gereklidir; biz yalnzca Trkler tarafndan

ezilen Slav kardelerimiz iin deil, kendi kurtuluumuz iin
de harekete geiriyoruz. Sava teneffs ettiimiz ve byle aciz
ce bir rmlk, manevi bir bunalma iinde oturdugumuz,
bouldugumuz havay temizleyecektir.

ikinci blm de yle:

Eer toplum shhatsiz ve bozuksa, uzun sren sulh kadar iyi

bir ey bile, topluma faydal olacana zararl olur. Haurlad
mz kadanyla, Avrupa tarihinde savamadan geen hibir ku
ak olmamtr. Ve bunun bir nedeni vardr: Sava, aka, bir
ama iin gereklidir, shhat vericidir ve insanl rahata ka
vuturur.

Son blm lngiltere'yi tehdit ederek biter:

262
 Belki biz deil, ama ocuklarmz lngiltere'nin sonunu gre
ceklerdir.

Ve baka bir yerde Fransa iin yle denilmekte:

Fransa'y Polonya'nn akbeti beklemekte, politik olarak varl
sona erecektir.

Dostoyevski bir Avrupa savandan aka sz etmekten hi

ekinmemektedir:
Sava, balar balamaz, btn Avrupa'y iine alan bir sava
ekline dnecektir. Dou sorunu ve Dou sava, kaderin
zorlamasyla, Avrupa sava ile birleecektir . . . Bu mukadderau
tayin edici son savan en nemli, en temel yan, Roma Kato
likliinin bin yllk sorununu zecei ve bunun yerine yeni
den canlanm Dou Hristiyanln getirecei olgusunda yat
maktadr. . . Savan Doulu mttefikler lehine sonulanaca
na,. Dou savann Avrupa sava halini almasndan Rusya'nn
korkaca hibir ey olmadna ve hatta eer zm byley
se, bu ekli almasnn daha iyi olduuna inanyorum. Elbette,
bu korkun bir ey olacaktr, deerli insan kan oluk gibi aka
caktr. Fakat, hi olmazsa, akan bu kann Avrupa'y kurtaraca
dncesi teselli vericidir.

Alintya devam etmek gereksiz. Bu samalklar, Dostoyevs

ki'nin baka bir blmde anlatt, Rusya'nn, Avrupa'y kom
nizm tehlikesinden kurtarmak iin yardma gelecei hayali ka
dar acnacak eyler olarak grnmektedir artk. Byle byk
bir sanatnn, kalemini milliyeti propagandann hizmetine
vermesi sonraki kuaklara ac verici ve pek inanlmaz gelebilir.
Fakat Dostoyevski, sanatn ahlaki ders verici nitelii zerinde
daima srar etmitir ve ister roman, ister makale yazsn, gittike
kendini, her eyden nce bir sanat olarak deil de, bir ret
men ve bir peygamber olarak grmeye balamur. Bir Yazann
Defteri'nin, Budala ve Karamazov Kardeler'in yannda gelecek
kuaklar iin bir hi olduu Dostoyevski'ye sylenseydi, bu
na ok aard. Kendi dncesi, adalarnn oUyla ayny-

263
 d. Strakhov resmi biyografide Bir Yazann Defteri'ni, insanck
lar, ller Evinden Anlar ve Su ve Ceza ile birlikte, Dostoyevs
ki'nin deiik sanat dnemlerinin drt doruundan biri olarak
sayar ve bu yarg, onun gnndeki hretinin geliim aama
larn gstermesi bakmndan yanl deildir. 187l'de Rusya'ya
dndnde, adn byk romancya karan asl ey, Su ve
Ceza ile Ecinniler'di. Delikanl hretini ne nemli ekilde ar-
. trm, ne de azaltmtr. Fakat Bir Yazann Defteri, ona hemen,
Rus milli dncesinin gzbebei payesini vermitir. O gnler
geerli olan milli cokunlua dini ve felsefi bir temel salaya
rak, o ann havasna tam uymutur. Bu muhteem yapnn kum
zerine ina edildiini grmek bizim iin kolaydr; fakat Rus
Trk savann lgnl iinde ve daha sonra da yllarca, sa
lam bir kaya gibi grnmtr.
Bir Yazann Defteri Dostoyevski'yi tannan bir kii yapmak
la kalmad, yeni bir arkada evresi getirdi. 1873'te, Grazhda
nin'i yaynlarken Pobodonostsev'le tant. Pobedonotstsev ile
ride ar olan III. Aleksandr'n retmeniydi, daha sonra Kilise
Yksek Meclisi Bakan ve sonraki arlar zamannda da, gerici
liin en ateli savunucusu oldu. Dostoyevski'nin hayatnn son
yllarnda, Pobodonostsev ile romanc arasnda sk sk bulu
malar oldu; devlet adam, Dostoyevski ile kendi arasnda, Orto
doksluun savunulmasnda ortak bir eylem ve dnce platfor
mu buluyordu. Pobedonostsev'in etkisiyle veliaht, Ecinniler'in
ve Bir Yazann Defteri'nin birer kopyasn kabul etti ve herhal
de Pobedonostsev'in tevikiyle arn daha kk oullarnn
retmeni, Dostoyevski'yi arp ondan rencilerini ziyaret
etmesini rica etti. Byk yazar, bu gen Aleksandr'lara Aris
to roln oynamaya ve onlara "toplumun bugnk yaps iin
de alabilecekleri durum ve topluma yapabilecekleri faydalar"
zerine yararl bir dnce telkin etmeye ok uygundu. Dosto
yevski, arn yeeni olan ve edebiyattan zevk alp, ikinci dere
cede bir air olarak kabul edilmek isteyen Konstantin Konstan
tinovi'le de tant.
Kiisel dostluklarn daha samimi evresinde de deiiklikler
oldu. Strakhov'la olan ilikisi, Rusya'ya geri dnnden sonra

264
eski yllardaki candanln yitirmiti. Aruk aralarnda ibirlii
yoktu ve Strakhov, mtehakkim karakteri yalnz kendisine say
g gsterilmesini isteyen Tolstoy'un evresinde dnmeye bala
mt. Dostoyevski ile Maikov arasnda bile arada srtmeler
oluyordu; Yanovski, Petersburg'da deildi ve Wrangel artk ha
yatndan btnyle kmt. Yeni dostlarndan en sk grt
, daha sonra resmi biyografiyi yazmak iin Strakhov'la ibir
lii yapan Orest Miller ile gen bir felsefe profesr olan Vladi
mir Soloviev'di.
Soloviev, eletirmenlerce genellikle, pek nde gelmeyen Rus
filozoflar listesinin bana konur. 1873'te Dostoyevski ile ilk
karlatnda daha yirmi yandayd. Dostluklar ilerledi ve
drt-be yl sonra doruuna vard. Soloviev daha sonra, Dosto
yevski'nin eserlerinin dini ve felsefi sonulan hakknda yazlar
yazd; dnceleri Dostoyevski'nin dnceleriyle byk l
de aynyd. Bu, okuldan yeni km filozofla, verimli dnce
lere sahip, fakat dn hatal olan yal romancnn iliki
lerini incelemek ya da ikisinin birbirlerine karlkl etkilerini
saptamak fazla yararl olmayacaktr. Dostluklar ikisi zerinde
de etkili olmutur ve Dostoyevski, ilk kitaplarnda pek grl
meyen, fakat Karamazov Kardeler'de ne kan, kesin olarak
dini ve hatta kilise ile ilgili dnce dizisini bu konumalardan
karm gibi grnyor. Dostoyevski'nin biyografisini yazan
kii iin, Soloviev'in nemli yan (elle tutulmayan ama nemli
olan yan) , romancnn son aheseri zerinde oynad roldr.
O an baz kiileri, romandaki Alyoa'nn Soloviev'den ka
rldn dnmlerdir.
1 87 7 yaznda Dostoyevski, daha nceki birka yl her yaz
gittii Ems'e, sava nedeniyle gitmedi ve ailesi ile birlikte An
na'nm kardeinin Sursk civarndaki iftliine gitti. Ayn yaz, bir
zamanlar babasnn olan, ocukluunun sakin yazlarn geir
dii ve babasnn ldrld Darovoe'daki iftlii ziyaret et
ti. Bu iftlik kardei Vera'ya kalmt. Dostoyevski iftlii gr
meyeli krk yl oluyordu, bir zamanlar yakndan bildii yerle
ri adm adm dolayor, oktan unutulmu sahneleri, orada ge
en maceral hayatn dnyordu. Ancak imdi, Dou'da, Ba-

265
t'da huzursuz bir ekilde dolamakla geen krk yldan sonra,
ocukluunun o yaz gnlerinin mutluluunu yeniden duyma
ya balyordu.
Dostoyevski, Karamazov Kardeler'in ilk taslan Daro
voe'deki bu sessizlik iinde aklndan geirmi ve babasnn l
d sahne zerine dnp, yazaca romann ana konusu
olarak ldrlm bir babay almaya karar vermi olabilir. Bu
varsaym tahminde kalmaktadr; nk bunu destekleyen tek
salam olgu, Dostoyevski'nin iftlikteki bir korunun ismini,
Karamazov Kardeler'de rol olan bir kye vermi olmasdr.
Dostoyevski'nin hareketli zihninin bu sralarda yeniden roma
na dnd kesindir, nk o gz, Bir Yazann Defteri 'nin "sa
lk nedeniyle" yl sonunda kesileceini bildirmiti.
Soloviev'in nemi konusuna dndmzde ayamz da
ha salam bir yere basyoruz. Kn Dostoyevski ile birbirlerini
sk sk grdler ve 1878 baharnda gen profesr felsefe zeri
ne ders vermeye balad; derslere Dostoyevski de katld. Dos
toyevski yaz yine Rusya'da geirdi ve haziranda iki arkada,
memleketin ortasnda, Tula'da olan, nl Optina Pustyn Ma
nastn'n ziyaret ettiler. Bu, birka yl sonra Tolstoy'un kyl
klnda ve yayan olarak ziyaret ettii manastrdr. Burada iki
gn kaldlar ve romandaki Zosima Baba'nn asl olan, baz sz
leri neredeyse harfi harfine romana geen Ambrosius Baba'yla
konutular. Manastr, Karamazov Kardeler'in ilk yansn bti
nyle etkisi altnda tutar ve romann Dostoyevski'nin kafasnda
yeni ekillenmeye balad sralarda yaplan bu ziyaretin ne
mi olduka fazladr.
Dostoyevski, giderken de, gelirken de Moskova'ya urad ve
yeni romann Russky Vestnik'de baslmas iin Katkov'la konu
tu. Katkov'un forma bana teklif ettii 300 ruble, Ecinniler iin
dedii 1 50 ruble ve Nekrasov'un Delikanl iin dedii 250
ruble yannda yksekti. Gerek Turgenyev, gerek Tolstoy da
ha fazla para alyorlard. Fakat ikisi de daha iyi pazarlk edebi
lecek durumdaydlar ve nceden avans almaya ihtiyalar yok
tu, oysa Dostoyevski, ya gerektii ya da alt iin, imdi bile,
nceden nemli miktarda avans istiyordu. Moskova'dan anla-

266
m olarak dnd ve hrsla almaya balad. Karamazov Kar
deler, 1879 yl boyunca ve 1880 ylnn byk bir ksmnda
Russky Vestnik'de yaynland. Dostoyevski'nin lmnden bir
ka ay nce, 1880 ylnn sonlarna doru da kitap eklinde ba
sld. Bu onun, dnyaya son mesajyd ve gcn zayflar gibi ol
duu, ilginin gevedii birka sahne tamasna ramen, Kara
mazov Kardeler, genel dnceye gre, romanlarnn hemen
hemen en bydr.
Dostoyevski'nin lmnden ksa bir sre sonra Soloviev
yle yazyordu: "Eer Dostoyevski'nin vard toplumsal l
ky bir szckle anlatmak istiyorsak, bu szck "halk" de
il, "kilise" olacaktr. . . Kilise, olumlu toplumsal lk olarak,
yeni romann ya da yalnzca birincisinin (Karamazov Karde
ler) yazld bir dizi romann ana dncesidir." Rus halknn
dini, Soloviev'in etkisiyle, Rus kilisesinin dinine dnmtr.

267
 YiRMiNCi BLM
PEYGAMBER OIARAK DOSTOYEVSKl,
KARAMAZOV KARDELER

Dostoyevski'nin hayahnn ilk krk ylnda dinin hissedilir bir rol

oynayamam olmas, son yllarndaki dine dknln ks
men aklayan bir ey olabilir. ocukluundaki biimci inan
Petersburg'da kolayca ve farkna varmadan bilinemezcilie olan
inanca dnmt. Belinski'nin ve Petrashevski'nin gruplarn
da kendini Ortodoks kilisesine ve her trl dini dogmaya kar
olan insanlar arasnda bulmutu. Fakat bu insanlarn ou, dev
rimci inanlar iin bir dayanak bulduklar Hristiyan ahlakna
derin bir sayg gsteriyorlard ve lsa, Dostoyevski iin her za
man, ahlaki lknn en yce kiilemesi olarak kalmn. Oku
duu kitabn genellikle lncil olduu, drt yllk hapishane ha
yatnn etkisi, onda ilahi bir huzursuzluk, dini destee kar be
lirsiz bir aray dourmak oldu. Hi olmazsa, Madame Fonvi
sina'ya, Tobolsk'a giderken ve sonra hapishanedeyken kendi
ne arkadalk eden bu dostuna serbest kalndan hemen sonra
yazd mektuptan byle anlalyor:

Birok kii bana sizin ok dindar olduunuzu syledi . Fa

kat dindar olduunuz iin deil de, kendim bunu duyduum
ve yaadm iin size unu sylyorum: lnsan byle anlarda
"kavrulmu bir ot" gibi inanca susuyor ve buluyor onu, n-

269
 k mutsuzlukta gerek daha iyi anlalr. Kendim iin yle di
yebilirim. Ben an ocuuyum, inanszln ve pheciliin
ocuu, her zaman byle oldum ve biliyorum ki lene kadar
byle kalacam. inanca olan bu susuzluk bana ne aclar ver
mitir ve hala vermektedir; ona kar kantlarm arttka, ru
hum da daha da gl oluyor. Yine de Tanr, btnyle sakin
olduum anlar veriyor bazen, bu anlarda, seviyorum, bakala
rnn beni sevdiini hissediyorum ve byle anlarda yreimde
benim iin her eyi pnl pnl ve kutsal yapan bir inan iare
ti buluyorum. Bu iaret ok basit: lsa'dan daha gzel, daha de
rin, daha sevilebilir, daha akll, daha cesur ve daha mkem
mel bir ey olamayacan (kskan bir sevgiyle olamayaca
n sylyorum kendime) inanmak bu. Dahas, eer biri bana,
lsa'nn gerek olmadn kantlarsa ve gerein lsa'da olma
d doru bir olguysa, ben gerein yannda deil, lsa'nn ya
nnda olurum.

Bu duygulu ve abartlm szler, gerek Dostoyevski'nin ilk

yllarndan beri inandn kantlama arzusunda olanlarca, ge
rekse onun hayatnn sonuna kadar bir pheci olarak kald
na inananlarca kullanlm, istismar edilmitir. Bu szlerin bir
delil olarak deerini saptarken, "ok dindar" olarak bildii, de
rin bir kran ve sevgi borlu olduu bir kadna yazlm ol
duunu, bu belirsiz dini drtlerin gcn azaltmayp ka
nlmaz olarak abartacan aklmzda tutmalyz. Ne kardei
ne yazd mektuplar ne de yaynlanm olan ller Evinden
Anlar, "inanca olan susuzluk"tan 'hi sz etmemektedirler ve
Wrangel, Dostoyevski'nin Semipalatinski'de kiliseye pek sey
rek gittiini, papazlara kar zel bir nefret gsterdiini syle
mektedir. 1859'da Petersburg'a, oradan on yl nce ayrld za
manki ayn dini dncelerle dnd: Hristiyanln ahlaki l
ksn kabulleniyor, dogmatik yann yadsyordu. Renan'n
altmlarn banda yaynlanan lsa'nn Hayat adl kitabnda
vard durumdu bu, fakat Dostoyevski'nin nndeki gelime
yolu, Fransz dnrnn getii yolun tersiydi.
Sibirya'dan dnnden sonraki yllarda Dostoyevski'nin

270
politik grlerindeki beklenmedik deiim, daha nceki bir
blmde izlenmiti. Rusya'da politika ve din hibir zaman bir
birinden uzak deildir ve Dostoyevski'nin politik Ortodokslu
a kay, dini Ortodokslua doru gl bir drt duyduu
nu gsterir. Rusya, orta yollarn bulunduu yer deildir ve alt
mlarn Rusya'snda radikal maddecilikle tutucu Ortodoksluk
arasnda orta bir yer bulmak pek mmkn deildi. Bir kamptan
ayrlan kii, er ya da ge mutlaka dier kampa katlyordu. Dos
toyevski Su ve Ceza'y yazd zaman artk Hristiyanln dog
malarn ve Ortodoks kilisesini kabul etme -aktif bir inantan
sz etmek iin henz ok erkendir- durumuna srklenmiti.
Budala da ayn geliim aamasna aittir; dini dogma, Mikin'in
temsil ettii ahlaki lkde hi rol oynamaz.
Yurtdnda kald son yllarda, yurt zleminin olanca ar
lyla zerine kt yllardr ki, "Rus Tanns"ndan, "Rus
kilisesi"nden kolayca sz etmeye balamtr ve 1870 Mart'm
da Ecinniler'in dzenli plan Byk Bir Gnahkarn Hayat'nn
ie karmasyla paralanmadan hemen nce Maikov'a bu son
romannn konusunun, "kendime bilinli ya da bilinsiz olarak
yllarca ac ektirdiim soru: Tann'mn varl" olduunu syle
mitir. nancnn bymesi, Ecinniler'de Shatov'a sylettii u
nemli szlerce izlenmektedir:

"Rusya'ya inanyorum, Ortodokslua inanyorum . . . lsa'nn be

denine inanyorum. . . lsa'nn Rusya'da yeniden ortaya kaca
na inanyorum." "Ya Tann'ya? Tann'ya?" "Ben . . . Ben Tan
n'ya da inanacam."

Shatov gibi Dostoyevski de, lsa'ya, Rusya'ya, Ortodoks kili.:.

sesine inand ve onlarn yoluyla sonunda Tann'ya inanmaya
vard. 1871 yaznda Rusya'ya dndnde, deiim (eer y
le demek uygunsa) tamamlanmt. O srada elli yann sonu
na yaklayordu.
Rus aydnlan arasnda, dini inan durumunun yanl anla
lmasnda, "Kutsal Rusya" mitinin pay byk olmutur. On
dokuzuncu yzyln byk bir blm boyunca, idare eden
snflarn akll ve tahsilli yeleri, aristokratlar ve tutucu ay-

271
dmlar eilim bakmndan bilinemezcilie yneliyor, mantki
inan olarak Ortodokslua inanyorlard. Yksek snflarn ge
leneksel kltr, onsekizinci asrn Fransz rasyonellerine ka
dar uzanyordu. Akli yetenekleri ve eitimleri, onlar inanma
maya nceden hazrlyordu. Fakat mantk onlara, iinde yaa
dklar uygarlk durumunun inan nedeniyle birarada durdu
unu ve inancn, faydaclk asndan sylenirse, bir gerekli
lik olduunu gsteriyordu. Tutumlar, Pascal'n nl szy
le tam olarak zetlenmiti: "Yreim maddecidir, fakat dn
cem ona kardr."
Yani, Dostoyevski'nin son yllarda tuttuu inan dayanann
faydac ve ampirik oluu hibir ekilde yalnz ona zg bir ey
deildir. O, ann ve snfnn geleneini izlemitir. Ortodoks
kilisesinin retisine inanm ve bakalarna da inanmay salk
vermitir, nk -meseleyi kabaca koyarsak- bu inan ie ya
ramtr ve nk o olmadan, ahlak imkansz olmu, dnyada
ki hayat ekilmez olmutur. Onunki sezgisel deil, dnle
rek varlm bir inantr.

Eer bir lmszlk durumu (diye yazyor Bir Yazann Defte

ri'nde) insan varl iin artsa, bu durum herhalde insanln
doal durumudur ve eer bu byleyse, insan ruhunun lm
szl kuku gtrmeyen bir gerektir.

Fakat, baz yorumcular inancnn doruluundan phelen

meye gtren bu ftursuz pragmatizme karlk, Dostoyevs
ki'nin dininde, baka eletirmenlerin yanlarak onu mistik ola
rak ele almalarna yol aan mistik bir e vardr. Ondaki bir ba
kmdan anlamsz mistik zellik, hi phesiz sara nbetleriyle
ilgilidir. Sarann, baz narkotik ilalar ve belki de delilik nbet
lerinin baz eitleri gibi, nbetten nceki anda kurbannda, ru
hi bir esrime ve zafer duygusu yaratt, maddi dnyann snr
larm ama gcn duyurduu kesin bir gerektir. Dostoyevs
ki'nin bu olguyu bildiimiz ilk sezii 1865'dedir ve yl son
ra yazlm olan Budala'nn nl bir blmnde, Mikin bir sara
nbeti srasnda dnyann gzelliini hayal eder. Bedeni zayfl
n ruhi gr ok glendirdii yolundaki genel inanc pay-

272
laan Dostoyevski, bu sralarda artk, sarann yol at bu esri
me anlarna kesin bir dini nem vermeye balamt ve bu g
r, dini inancna belli bir mistik nitelik veriyordu, oysa o hibir
zaman kendinde, mistisizmin temeli olan Tanr ile kiisel iliki
duygusunun bulunduunu ileri srmemitir.
Dostoyevski'nin hayatnn son yllarnda ulat ve Solovi
ev'in etkisi altnda Ortodoks kilisesinin retisine gn getike
daha yaklaan dini inancn z ite byledir. Karamazov Kar
del er'de inancm dnyaya aklamaya koyuldu. Son romanla
rnn hepsi gibi, bunun da kark bir kkeni vardr ve kkle
ri Bir Byk Gnahkilnn Hayat'nn planna kadar izlenebilir.
Dostoyevski'nin mektuplarndaki ve msveddelerindeki belir
siz ipularndan anladmz kadaryla, Byk Gnahkann kah
raman, gnahkar ve tutkulu bir insan olacakt, inanc olmaya
cakt. Tanrtanmaz olacakt ve deimi bir insan olarak dn
yaya yeniden kaca bir manastrda bir sre yaayacakt. Fa
kat bu tasan artk on yl ncesinindi ve Ecinniler ile Delikan
l iin cmerte kullanlmt. Dostoyevski, Karamazov Karde
ler'de, bir kiinin yerine kiiyi koyarak ilk dncesini de
itirdi. Bugnk ekliyle romanda, Dmitri Karamazov gnah
kar tutkular olan insandr, lvan aydn phecidir ve bir ma
nastrda bytlen, Hristiyanlk lksn gnlk hayata ge
tirmek iin dnyaya dnen ise en kk kardeleri Alyoa'dr.
Alyoa'ya rol nedeniyle, romann kahraman demek gerekir ve
Budala'da grdmz gibi, inanszlk ve yrek katl Hris
tiyanhk lksne, aktif gnahtan daha zt olduuna gre, k
t olan Dmitri deil, lvan'dr. Gerekten de Dmitri, Alyoa'y
srekli olarak romann kahramanlndan uzaklatrmak ei
limindedir. Roman tamamlanm ekliyle iki temel konu ierir
ve ikincinin birinciye gre nemi gittike artar: Ktlk ilkesi
ni temsil eden lvan'la, Hristiyan lksnn rnei olan Alyo
a arasndaki tartma ve Dmitri'nin gnah ileyrek, ac eke
rek kurtulua ulamas.
Karamazov Kardeler yaklak olarak 400 . 000 szcklk bir
destandr; ieriini anlatmaya kalkmak, llyada'y Ail'in ga
zab hakknda bir iir olarak nitelemek kadar yetersiz grne-

273
bi1ir_ Olay rgsnn anahtar, kardein, iren fakat etkili
bir ehvet ve sefahat dkn olan babalarnn ldrldr.
Bu, romann ilk dnlen ekline sonradan eklenmitir. Baba
ve Dmitri bir kadn iin birbirlerine rakip olmulardr. Bu ka
dn, birok niteliiyle Budala'daki Nastasya Filipovna'y hatr
latan bir orospudur. Birbirlerine szle ve yumrukla saldrm,
herkesin nnde tehditler savurmulardr ve ihtiyar adam l
drlm olarak bulunduu zaman da doal olarak Dmitri'den
kukulanlmtr. Aslnda katil, ihtiyar adamn gayri meru o
lu olan Smerdyakov'dur. Smerdyakov ile lvan'n ilikisi, Su ve
Ceza'daki Svidrigailov'un Raskolnikov'la olan ilikisinin ayn
dr; Smerdyakov ayn dncelerin daha kaba, daha mantki
temsilcisidir. lvan'n dnce yntemlerini taklit etmeye al
r, onun ilkelerini uygulamaya koyar. lhtiyar Karamazov'u l
dren Smerdyakov'un elidir ama aslnda katil lvan'dr. Cinaye
ti ileten, Smerdyakov'la ibirlii yapp onu kendisiyle birlikte
mantki sonuca srkleyen lvan'm inanszldr ve Smerdya
kov kendini astktan, Dmitri ilemedii bir cinayet iin Sibir
ya'ya gnderildikten sonra, kendi suunun bilinci lvan' lgn
la srkler.
Sonunda, bu mthi trajedinin gl etkisine en fazla kat
kda bulunan, Dostoyevski'nin yaratt kiiler arasnda hem
en insan, hem de en saf biimiyle Rus olan kii, Dmitri'dir her
halde. Fakat yazarnn amac gerei, kitaptaki en nemli ey,
lvan'la Alyoa arasndaki, konuulan ya da konuulmayan,
kesintili, uzun tartmadr. Bu tartma, ilk blmlerin birin
de, babalarnn yan alaylca sorduu "Tanr var mdr?" soru
suna verdikleri kart ve eit derecede kesin cevaplarla balar.
Daha sonra lvan uzun ve etkileyici bir sahnede, Tann'ya kar
"isyan"nn nedenlerini anlatr; nl "Engizasyon Mahkemesi
Bakam yks" de bu sahnede yer alr. Bu blmn ismi Leh
te ve Aleyhte'dir. Cevap bir sonraki blmde, Rus Rahibi adl
blmde verilmitir. Cevab Alyoa deil, lm deinde olan
manastrn bakam Peder Zosima verir. Manastrn daha nce
ki sakinlerinden olan Alyoa, Zosima'nn d zerine ma
nastrdan kp hayatn iine girer ve daha sonraki olaylar bo-

274
yunca kardelerinden ya biriyle ya da bryle srekli olarak
konumaktadr. Dostoyevski ona, Mikin'in Budala'daki rol
n oynatmak niyetindedir; olaylara kaulmadan onlarn gidii
ni ahlaki ynden etkilemektir bu rol. Fakat Alyoa'da Mikin'in
mkemmel nitelii yoktur. Hatta bir Dostoyevski bile, bir ro
mancnn yklenebilecei en g grevi iki kez baaramam
tr. Bu grece baarszlk sanatsal ynden dengelenmektedir.
Dmitri'nin ba kii olduu sahneler ve lvan'la Smerdyakov ara
snda geen sahneler okuyucunun sinirleri ve duygularndan
yle ok ey ister ki, bu gerginliin ara sra gevemesi artur.
Ve bu geveme, manasurda, geen sahnelerle ve Alyoa'nn ba
kiisi olduu dier sahnelerle bir dereceye kadar salanmakta
dr. Alyoa'nn, mthi kardeleri yannda biraz solgun ve za
yf bir kii olarak grnmesi belki de sanatsal olarak kanl
mazdr. Fakat kitabn didaktik yam doal olarak zarar grmek
tedir ve lvan'n Tanr'ya saldrs, Zosima'nn ve Alyoa'nm a
zndan dinlediimiz savunmadan daha gl ve daha inandr
c kalmaktadr.
Alman ve hatta ngiliz izleyicileri bulunan etkili bir Rus ele
tiri okulunun, Dostoyevski'nin hayatnn sonuna kadar bir
pheci olarak kald ve yaratcsn gerekten yanstan kii
nin Alyoa ya da Dmitri deil de lvan olduu yolundaki iddi
asnn nedeni belki de bu olguyu sezmeleridir. Bu eletirmen
lerin grne gre, Dostoyevski'nin Ortodoksluu kabul edi
i sadece biimsel bir eydi, gerek dini, Hristiyan ahlaki
retisinin ve Hristiyan inancnn tesinde bir eit anarist mis
tisizmdi. Bu okulun eletirilerinde bir belirsizlik vardr. tki ih
timal var: Bu eletirmenler ya Dostoyevski'ye atfettikleri d
nceleri onun bilinlice benimsediini kabul ediyorlar, ya da,
Dostoyevski'nin dini zerinde onun kendi anlayndan daha
derin bir anlaylar olduunu ileri sryorlar. Bu konu hibir
zaman ak deildir. Dostoyevski'nin yazlarn ya da mektup
larn okuyanlar, ilk ihtimale pek deer vermeyeceklerdir; n
k srekli bir bilinli ikiyzllk onun karakterine btny
le yabancdr ve o kendinin her zaman Ortodoks inancndaki
bir Hristiyan olduunu ileri srmtr. kinci ihtimal ise hem

275
ok cretli, hem de tehlikelidir. Dostoyevski'nin inancnn sez
giden ok, akldan geldiini kabul etmitik, bu inanca byk
lde bir ruhanilik eklemek eiliminde de deiliz. Fakat, ile
ri srd ekliyle inancnn gerekliini yadsmak iin hibir
neden gremiyoruz ve lvan Karamazov'un iddialarnn gc
nedeniyle byle bir sonuca varmak, Yitirilmi Cennetten, Mil
ton'un gerek sevgisinin meleklere deil, eytana olduu sonu
cunu karmaya benzer.
Karamazov Kardeler'in sorunlar, Hristiyanl savunan her
kesin karlau sorunlardr - ac ekme sorunu ve gnah soru
nu. Ac ekme sorununa Dostoyevski ilk kez, Budala'da, verem
den lmekte olan on alu yandaki lppolit'in kiiliinde yakla
mnr. Doa lppolit'e, sonunda lsa'nn bile boyun emek zorun
da kald "amansz bir canavar" olarak grnmektedir. lppo
lit dnyann bir btn olarak kurtuluu iin kiinin ac ekmesi
gerektiini syleyen aklamay bir yana iunektedir:

lyi yleyse (der), bunu teki ekliyle kabul etmeye hazmn, ya

ni, birinin dieri tarafndan srekli yok edilii olmasa , dnya
y kurmak imkanszd. Hatta onun nasl kurulduunu hi anla
madm da kabul ederim. Fakat kesin olarak bildiim u: Eer
bana bir kez "ben vanm" bilinci verildiyse, dnyann yanl ku
rulduundan, baka trl de olamayacandan bana ne? Bun
dan sonra kim nahkm edecek beni, neye dayanarak mahkm
edecek?

Budala'da ksa bir para olan itham, on iki yl sonra Karama

zov Kardeler'de daha gl olarak yinelenmitir. lvan, gnn
Rus basnndan, susuz ocuklara yaplan zalimliklere ait ackl
ykler toplar ve bu aclan hibir "ebedi uyum" dncesinin
hakl karamayacan serte syler.

Bu uyuma ok yksek fiyat biilmi; giri fiyan bizim btemi

ze gre ok fazla. Ben giri biletimi geri vermeyi ye tutuyorum
ve drst bir adam olarak onu en ksa zamanda geri vermek zo
rundaym. ite yaptm bu. Bu, Tann'y yadsym deil Alyo
a, sadece son derece saygl olarak bileti O'na geri veriyorum.

276
 Bu itham cevapsz braklmtr, zaten akl dzeyinde buna
bir cevap verilemezdi. Gerekte, lvan'n itirazlarnn byk bir
ksmnn yazarn kendisinin olduu ve Dostoyevski'nin bunla
rn bu ekliyle doruluunu kabul ettii aktr. Bunlar ancak,
sorunu baka ve aklst bir dzeye karmakla cevaplanabi
lir. Dostoyevski daha Yeraltndan Notlar'da, insann asl olarak
akl-d olduunda srar etmi ve Su ve Ceza'da, ahlak iin ak
li bir temel bulma abasn bir yana brakmt. lvan Karama
zov'un ac ekme sorununa akli bir zm bulma yolundaki
sonusuz abalan sadece "klid samalar" , lvan'n "Zavall,
dnyasal klid kafasnn" rnleridir. * Hayatn temeli olduk
a deiik bir eydir. "Yayorum" diye itiraf ediyor lvan, "n
k yaamak istiyorum, hatta manta ramen." Hayat sevme
liyiz diye cevap verir Alyoa, nk yalnzca hayat severek,
onun manasn anlayabiliriz.

(*) Dostoyevski'nin elli yl nce "klid samas" szcn kullanmas, Oklid ge

ometrisine ilk saldrann Einstein olduuna inananlara ilgin gelebilir. Bu sal
drnn gerek ncs, klid geometrisine ka almalan 1833'de yaynla
nan Kazan niversitesi profesrlerinden Lobachevski gibi grnmektedir. Da
ha sonraki bululann bu aka nceden grlnn, matematik bir deha
nn eseri mi, yoksa akllca bir tahmin mi olduuna ancak uzmanlar karar ve
rebilir. Oklid geometrisinin bir yana brakl 1880'lerde Rusya'da yle iyi bi
liniyordu ki, ne bir matematiki, ne de profesyonel bir filozof olan Dostoyevs
ki, matematikilere ya da profesyonel filozoflara deil de, genel roman okuyu
cusuna yazd halde, "klid samas"ndan, sanki bu, modem bilimin ortadan
kaldrnu olduu bir eymi gibi rastgele sz edebiliyordu.
Eletirmen Rozanov, Karamawv Kardeler hakknda 1894'te yaynlanan ya-
zsnda yle yazmaktadr:
insan dncesinin grece ve varsayml nitelii, insandan binlerce yl
sakl kalm ve nihayet imdi ortaya kanlm en ince, en derin ger
ektir. Bu greliliin en ak, en arpc delili son yllarda u kuku
nun kabul ediliidir: Gerek uzay yalnzca insann bildii ve dne
bildii ekliyle mi, yoksa hayal edebilecei. ekliyle mi snrldr? in
di Avrupa'nn en iyi matematikilerinin zerinde aln., klid'e-kar
geometri diye adlandnlan ve paralel izgilerin birletiini, bir ge
nin alarnn toplamnn 180 dereceden biraz az olduunu ileri sren
geometrinin gdiimi, kinsenin kamayaca. bir gerektir ve var
olma gereinin, aklla kavranabilenle zde olmad kesinlemekte
dir. Kavranlamayan fakat yine de varolan kategorisine, ispatlanamay
gerekliini pheye drmeyen Tann'nn varl girmektedir.
Modem yazarlar, otuz yl sonra ayn eyi sylediklerinde, kendilerini cret
kar ve zgn sanmlardr.

277
 Ac ekmenin kutsall, inanc -eer kkenini daha geri g
trmeye kalkmazsak- ilkel Hristiyanla aittir ve lsa'mn, a
da Bat medeniyetinin unuttuu ya da deer vermedii "kut
sananlar kederli olanlardr" sz, Rus dncesinde her zaman
erefli bir yer tutmutur.

Rus halknn en gl, en temel ihtiyac (diye yazyor Dosto

yevski, Bir Yazann Defteri'nde) ac ekme, srekli ac ekme,
her zaman ve her yerde ac ekme ihtiyacdr. Grne gre
Rus halk, haurlanamayacak denli eskiden beri bu susuzluu
duymaktadr. lm acsn ekme zellii btn tarihi kitap
lar, yalnzca d talihsizliklerde, dertlerde onaya kmakla kal
maz, halkn yreinden fkrr.

Ac ekme inancnn zel bir ekli, bedeni zayfln ruhi de

erine olan yaygn inant. Bu inan Bat Avrupa'da ortaala
ra kadar gl kalm, Rusya'da ise daha uzun sre yaam
tr. Gogol'n, hayatnn sonlarna doru deiiklik geirdii ve
Ortodoksluu kabul ettii sralarda yazd mektuplardan bi
ri, Hastaln nemi adn tar. Ona bir yn budalalk yapma
cesaretini verecek olan saln elinden ald ve bundan by
le kaleminden kacak olan her eyin daha derin bir nemi ol
masn garanti eden hastal ona yollad iin Tanr'ya k
reder. Dostoyevski'nin sarasna verdii ruhi nemden sz et
mitik; hayaletlerin niye yalnz hastalara grndn akla
yan tuhaf kuram Dostoyevski, Svidrigailov'un azndan y
le anlatyor:

Sal yerinde bir insann hayalet grmesi iin elbette hibir

neden yok, nk shhatli bir adam dnyayla en fazla ilikisi
olan insandr. Btnn ve dzenin gerei yalnzca dnya ha
yat srebilir. Ama bu adam biraz hastalanverse, organizmas
nn doal dnyasal dzeni bozuluverse, hemen baka bir dn
ya olana kar ortaya ve adamn hastal antka, dier dn
yayla olan ilikisi de o derece artar.

Ac ekmenin ruhaniletirici etkisini ileri sren, ilkel ve or

taag Hristiyanlndan kalm olan bu reti, Dostoyevski'nin

278
genliinde, romantik heyecann btnyle aykn bir dalyla
karlamn. Yaant, ac verici yaant zlemi, ngiliz, Fran
sz ve Alman (en ok Alman) romantik yazarlannn yans tara
fndan, yavan burjuva yaantsna kar bir are olarak gsteril
mitir. Novalis, ac ekmeyi insan hayvandan ayran bir ayn
calk olarak gryordu; ona gre ac ekmek "insann yksek
durumunun iaretiydi." Kken bakmndan dini inantan ayn
olan ama ortaya koyu tarzlan birok yerde onunla ayn olan
romantik ac ekme inancnn zerinde daha fazla durmaya ge
rek yok. Fakat Faust'tan alnm tipik bir romantik blm, Dos
toyevski'nin en karakteristik ve yeni yargya gre en hastalk
l dncelerinin ne kadarnn yann asr nce Alman airleri
nin en sekini tarafndan nceden yazldn gstermeye yete
cektir:

Zevkten sz edilmesin! Kendimi cokun, ac verici elenceye,

mest edici nefrete, nee verici kine brakyorum. Bilgi ahn
dan temizlenmi olan gsm, bundan byle, hibir ikenceyi
reddetmeyecek, btn insanln kaderini ben derin varlm
la kucaklayacam, en ycesini ve en alan ruhumda tutaca
m, saadetini de, felaketini de gsme yacam ve bylece,
kendimi insanln kendisine geniletip, sonunda, insanlk gi
bi para para olacam.

Baudelaire, bu romantik istei, estetik zevkin arac yaparak

onu daha da inceltti ve eserlerinde Dostoyevski ile yzeysel pa
ralellik bulunabilen bir yn "dekadan" aire yol gsterdi.
Yani dini, yani romantik olan bu ac ekme inanc Dosto
yevski'nin kafasna derince yerleti. Bu onda yle derin ve inat
dr ki, kiisel nedenlerden kukulanyoruz ve bunun kayna
olarak Suslova'ya bakyoruz. Dostoyevski ilk kez Suslova ile
olan ilikisinde, daha sonraki romanlarnda tekrar tekrar orta
ya kan o romantik antitezleri kendi kiiliinde yaamtr -
sevgi-nefret, gurur-alakgnlllk, zevk-ac. Dostoyevski bu
maceradan, karakterlerinin birounda kendini ortaya koyan
mazoizme kar gze arpan eilimi kazanm gibi grnmek
tedir. Marmeladov, "iki misli ac ekmek istei iin" imekte-

279
dir. Stavrogin zevki kendi alalnda aramaktadr. Karamazov
Kardeler de ikinci derecede bir kii olan Uza Khokhlakova,
ilk olduu Alyoa ile aralarnda geen iddetli bir sahneden
sonra, rahatlamak iin, parman kapya sktrp kan akmas
n salamaktadr - modem psikologlann, kendi cann actma
nn eksik cinsel doyumun belirtisi olduu yolundaki bulular
n nceden gstermektedir bu.
Dostoyevski'nin kafasnda sonunda ekillenen haliyle ac
ekme retisini ortaya karan eler -dini, romantik, mazo
ist- ite bunlardr. Henz dini inanlar son eklini almadan,
Dostoyevski ac ekmeyle gnah arasndaki derin ba ortaya
karmt. O, gnah acnn nedeni olarak kabul eden Doulu
ve Batl din adamlarnn dt yanla hi dmedi; tersine
acnn, gnahn affedilmesi iin gerekli olan psikolojik durum
olduuna kuvvetle inand. Dostoyevski'ye nemli grnen af
fedili, bakalarnn affetmesi deil, gnahkArn kendini affet
mesiydi; bu kendi vicdannn yapaca bir eydi ve bu affedi
li ancak ac ekmeye gnll olarak boyun emekle, onu ara
makla kazanlabilirdi. Katkov'a yazd bir mektupta, Raskol
nikov'un kendini polise ihbar etmek zorunda olduunu ak
lyor: "Katil, suunun bedelini demek iin ac ekmeye ka
rar verir." Ecinniler'in yaynlanmam olan blmnde Tiknon
Stavrogin'e "Ac ekerek, kendini affedebileceini ve bu dn
yada kendisi iin affedilii elde edebileceini" sylyor. Ve g
receimiz gibi, Dmitri Karamazov, gnahn dehetli bilincin
den kendini kurtaracak olan acy sevinle karlar ou kez.
Bu nedenle Dostoyevski'nin ac ekme sorununa verdii ce
vap, gnah sorununa verdii cevabn bir paras oluyor. imdi,
lvan'n tartmada ac ekme sorununu geride brakp, insanl
gnah ilemede ve insafszlkta serbest brakan ilahi takdi
re saldrd noktaya dnebiliriz. Bu saldn Alyoa'ya anlatt
, "Engizisyon Mahkemesi Bakan'mn yks" iindedir. tsa
16. yzylda, engizisyonun gcnn ve eyleminin doruunda
olduu srada Seville'de dnyaya geri dner. Tannr ve tutuk
lanr. Engizisyon zindannda hapisken, Engizisyon Bakan'nn
ithamn sessizce dinler. Bakan, lsa'nn hatasnn insanl z-

280
gr brakmakta srar etmesi olduunu syler. Gururla ve ben
cilce, zgr insann tapnmasn arzulam, gl ve nne ge
ilmez bir mucizeyle, onlan boyun emek ve inanmak zorun
da brakmay istememitir. Katolik kilisesi lsa'nn eserini d
zeltmitir; kendini mucize, sr ve egemenliin salam temelle
ri zerine yerletirerek, insanlktan zgrl alm, onun ye
rine mutluluu vermitir.

Ve insanlar, bir kez daha koyun gibi gdlmelerine ve onla

ra o denli ok ac ektirmi olan ba cezas zgrlk hediye
sinin sonunda yreklerinden alnm olmasna ok sevindiler.

Kilise lsa'nn ismini kullanarak, fakat onun hareketlerini da

yandrd yanl ilkeleri tersine evirerek, cemaatinin vicdan
nn idaresini zerine almtr.

Ve bizden gizli hibir eyleri olmayacak. Kanlanyla ya da sev

gilileriyle yaamalarna, ocuklan olup olmamasna -boyun
eilerinin derecesine gre- biz izin vereceiz ve onlar mem
nunlukla, sevinle kendilerini bize teslim edecekler. Vicdanla
nndaki en ac verici srlarn, her eyi, her eyi bize getirecek
ler ve biz onlara cevap vereceiz ve onlar bizim karanmz ne
eyle kabul edecekler, nk bu onlan endielerinden, kiisel,
zgrce karara varmann berbat aclanndan kurtaracak.

"Engizisyon Mahkemesi Bakan'nn yks" Dostoyevs

ki'ye, Roma Katolik Kilisesi'ne kar duyduu nefreti, Rus
y.a'nn eski nefretini (tsa'nn ktleniini bu kilisenin en
nemli temsilcilerinden birinin azndan yaparak) aklamak
imkann veriyor. Daha nceki kitaplarnn birka blmnde
Katoliklik ve sosyalizmi karlatrmt: lkisi de insan kii
sel sorumluluundan syrarak onu mutlu yapmaya abalyor
du. Sosyalizm "scak bir yer ve bir lokma ekmee" karlk in
san bireyselliinden mahrum ediyordu; kilise ise, d bir g
cn verdii aklc, makine yaps bir mutlulua karlk, insan
vicdannn kleletirilmesini amalyordu. Engizisyon Baka
n'nn programnn z buydu. Szleri, kendi snrlar iinde,
tsa'nn ac ekmeye kar olan szleri kadar yadsnamayacak

281
szlerdi: Fakat bu szlerin iinde iledii ve geerli olduu s
nrlar, Dostoyevski'nin baka bir yerde syledii gibi, "insanl
sr srs dzeyine indirmek" anlamna geliyordu.
Dostoyevski'nin gnaha kar tutumunun geliimini ince
lemek, ac ekmeye kar olan tutumunu incelemek kadar il
gintir. Vard sonular her zaman olduu gibi, gzlemle de
il, igzlem ve kuram yoluyla varlm sonulardr. nsann
temelde iyi olduu gr modem Avrupa'ya Rousseau tara
fndan getirilmiti. Bu gr Rousseau'nun ona verdii poli
tik eilimi Rusya'da her yerden daha fazla korudu ve felsefi ra
dikallerce bir inan kural olarak benimsendi. En mkemmel
anlatsn, emievski'nin Ne Yaplmal ? adl kitabnda buldu.
Dostoyevski'nin ilk eserlerinde gnaha kar tutumu tmy
le toplumun genel tutumuyla aynyd ve hatta melodramikti.
Fakat Yeraltndan Notlar'da emievski'ye cevap vermeye ba
laynca, insan doasnn mantki olmad gibi iyi de olmad
ve insan doasnda ac ekme istei olduu gibi, gnah is
tei de olduu inancn kuvvetle savundu. Dostoyevski'ye g
re gnah sorunu, gnah ilemeyi isteme sorunuydu; Svidriga
ilov'da, Stavrogin'de ve hepsinden daha canl olarak, kendini
oturup ananas kompostosu yiyerek bir ocua lnceye ka
dar ikence yaplmasn seyrederken hayal eden, cinsel bakm
dan anormal olan Liza Khokhlakova'da, irkefi zlemek duy
gusuydu bu sorun.
Dostoyevski Delikanh'da, bu ktlk yapma isteinin, her
insann doasndaki bu bilinli ya da bilinaltndaki cehen
nemin temel nemini bulup ortaya karmak ve bylece g
nah sorununu zmek iin ilk kez abaya girimiti. Bu ki
tapta, gnah sezgisinin, yani insann kendi doasndaki aa
igdlerin farkna varmasnn, kurtuluun anahtar olduu
ve insann kendi iindeki iyi-kt antitezi yoluyla ilahi sen
teze vard grn belirsizce ortaya koymutu. Karama
zov Kardeler'de, gnah yoluyla ve gnah affettirmek iin ka
bul edilen ac yoluyla kurtuluu arayan Dmitri'nin kiiliin
de bu gr incelemektedir. D. H. Lawrence yapt bir nk
tede Dostoyevski'nin grn "gnah ileyerek lsa'ya git-

282
mek" olarak tanmlamtr. Dostoyevski'de, zellikle Priten
bir gelenein nda yorumlandnda ilk bakta hu sonu
ca yol aacak blmler vardr. Fakat onun dncesi ve genel
olarak Rus dini dncesi daha derin olarak kavranldnda
btnyle deiik bir gr kmaktadr ortaya. Dostoyevs
ki'ye gre kurtulua gtren gnah duygusu, Protestan ila
hiyatnda o denli nemli bir yeri olan kiisel gnah deildir.
Onun kuram, ilk kez Ecinniler'in son blmlerinden birinde
ortaya kan ve Dostoyevski'nin sonraki eserlerinin hepsinde
nemli bir yeri olan gnahta aklanabilir en iyi ekilde. Step
han Trofimovi lmnden hemen nce grd hayal iin
de, "her kii ve hepsi, btn insanlarn nnde gnah ile
milerdir" der. Karamazov Kardeler'de Zosima, len kardei
nin azndan, "herkes, herkesin nnde her eyde gnah ile
mitir" der. "Hepimiz" der Alyoa'ya, "dnyadaki herkesin ve
her eyin suunu tarz, yalnzca genel dnya suunu deil,
fakat dnyadaki her eyin ve herkesin suunu birey olarak ta
rz." Bu, lsa'nn tm insanln yerine ac ektii grn
biraz mantki yapabilen tek kuram olsa gerek. Bat ilahiyatn
da genellikle, lsa'nn ac ekii, duyarl bir akla hem anlal
maz hem de mantksz gelecek bir ekilde anlatlmaktadr; fa
kat Dostoyevski'de, bakalarnn gnah iin ac ekmek her
Hristiyann ayrcal olmaktadr.
Baz Batlilarca gerek d bir gsteri olarak grnebilen ge
nel gnaha kiisel olarak katlma duygusu, hi kukusuz Rus
karakterinde derinliine bulunan bir duygudur ve Ruslann k
k derinde olan ortaklk igdlerine balanabilir. ou za
man, Ruslann en karakteristik nitelii olarak kabul edilen son
suz hogry bu duygu aklar herhalde. Ruslar arkadan
eletireceine onun gnahndaki kendi payn kabul eder. Alt
mlarda Rusya'da Bat modelini taklit ederek jri sistemi ku
rulduunda, mahkmiyet kararlan salamann ok zor olduu
ortaya kmt. Suun en ak olduu davalarda bile, jri ye
leri san susuz karmak iin dayanlmaz bir drt duyuyor
lard. Bir Yazann Defteri'nde Dostoyevski bu durumu yle an
latmaktadr:

283
 Jri koltuunda oturuyoruz ve belki de yle dnyoruz:
"Kendimiz sanktan daha m iyiyiz? Biz zenginiz ve gvenlik
iindeyiz; ama eer kendimizi onun durumunda bulsaydk,
belki de onun yaptndan daha ktsn yapacakuk - yley
se san susuz bulalm." Belki de bu ekilde dnmemiz iyi
dir; bu iten bir affeditir. Belki de bu, dnyann henz bilme
dii daha yksek bir Hristiyanln mjdesidir.

Dostoyevski'nin, Defterin baka bir yerinde, Tolstoy'un An

na Karenina'sndaki Anna'nn lm sahnesi zerine cokunca
ama olduka anlayszca sz ettii bir blm vardr:

Herkes birbirini affetti ve susuz buldu . . . Herkes susuz ol

du. Hepsi kaytsz artsz kendisini sulad ve bylece kendi
ni susuz kard.

Byle bir sonucun tehlikeli olduunu grmek g deil. Man

tki adan bakarsak, uras ak ki, Dostoyevski'nin her insann
herkesin suu iin kabahatli bulunmas gerektii kuram, e
hov'un, hibir insann bakalarnn suu ve zellikle kendi suu
iin kabahatli bulunmamas kuramyla ayn yere gelebilir. Fakat
Karamazov Kardeler'in son blmlerini okuyan birinin by
le bir izlenim elde ettiini dnmek ok g. Dmitri'nin, ba
basn ldrmek ithamyla tutuklanmasndan itibaren, Dosto
yevski'nin dehas, gerek manumz, gerek duygularmz haki
miyeti aluna almaktadr; kar koymamz ya da soru sormamz,
onun isteinden baka trl dnmemiz ya da duymamz im
kanszdr. Yargcn sorular sorduu uzun ve sinir bozucu sah
nede (bu, kitabn ve tm Rus edebiyatnn en gl sahnesidir)
ve yine, dava boyunca, bizim iin Dmitri romann tek kiisi ola
rak kalmamakta, yeryzndeki tek varlk olmaktadr ve dnya
ya onunkilerden baka bir gzle bakamamaktayz. Budala'da ol
duu gibi burada da deitirilmi deerler duygusuna varmak
tayz. Dmitri Karamazov, Mikin gibi, iinde hareket ettii dn
yaya ait olmaktan kmur. Ona ac verenlerin anlayamayaca
bir dille konumaya balar. Kendi aleyhine ahitlik yapmak
ta, susuzluunu ortaya karan olgularla uramay isteme-

284
mekte hatta. bunlara hi ilgi duymamaktadr. karlarna hi al
dr etmemektedir, nk artk karlarn dier insanlarn g
zyle grmemektedir. ektii aclarn hakl olduu inancndan
hi ayrlmamaktadr. Eer babasnn lm iin deilse, baka
gnahlar iin ac ekmektedir; ya da eer kendi gnahlar iin
deilse, bakalarnn gnahlar iin. Ve ac ekmeyi gnahn af
fedilmesi iin gerekli grdne gre, bu, kurtuluu iin seti
i yol olmutur.
Dmitri Karamazov yalnzca Dostoyevski'nin son romannn
en byk kiisi ve gnahla, ac ekmeyle ilgili dncelerini
derinliine anlatt kii olmakla kalmamaktadr; Dmitri, ede
biyatn en byk trajik kahramanlarndan biridir. Onun salt i
ir alemine ait olduu anlar vardr. Bu adan, Dostoyevski'nin
kiileri arasnda benzersizdir. Mikin'in sahip olduu zellik
ler, onun btnyle gereki tavryla elde edilmi, zenginleti
rilmitir ve sara nbetinden nceki bir konumas dnda (ki
bu konuma iirsel olmaktan ok kastl olarak tumturakldr)
en alelade ekilde konumaktadr. Fakat Dmitri Karamazov de
vaml olarak iir diliyle konumakta, her sz, Milton'un (sa
de, duygulu ve tutkulu) tanmlamasna uymaktadr. Bir yerde
yle diyor: "Gzellik yalnzca korkun bir ey deildir, ayn
zamanda esrarl bir eydir. Orada Tanr ve eytan hakim olmak
iin mcadele etmektedir ve sava alan insann yreidir." ln
cil'den ve Rus iirlerinden alntlar yapmaya dkndr. Dos
toyevski'nin birok karakterinden ve Dostoyevski'nin kendin
den deiik olarak doaya kar ok duyguludur ve doada de
vaml olarak kendi duygularnn aynasn grmektedir. "Dur,
geceye bak" der Alyoa'ya, "ne karanlk, ne bulutlu bir gece, ne
biim bir rzgar var." Bu babasna kar kskanlnn en yk
sek noktasna kt andr. Daha ok, gnein ve hayatn a
iridir Dmitri. "Altn sal Apollon'u ve onun parldayan
m seviyorum" diye barr; Rusa "k" ve "dnya" szckle
rinin ayn olmasndan yararlanarak kelime oyunu yapmakta
dr. Daha davadan nce, Sibirya madenlerine mahkfim olma
y gze almtr:

285
 Sonra biz topran alundaki insanlar, dnyann iinden, Tan
n'ya, iinde sevin olan varla, kendi ackl ilahimizi okuya
caz. Tann'ya ve onun sevincine selam olsun! Tann'y sevi
yorum...
Her eye, btn aclara kar koyabileceime, hatta bir ne
feste "Benim" diyebilmek iin bile bunu yapabileceime, ben
de bu kadar g olduuna inanyorum. Binlerce ikence iin
de -Benim! Aclar altnda kvranyorum- ama benim! Hapiste
oturuyorum ama yayorum, gnei gryorum ya da eer g
nei gremiyorsam, onun varoldugunu biliyorum. Ve gnein
varolduunu bilmek, bu hayaun btndr.

Dmitri bu iirsel imgelem iinde, Othello'nun, bu btn tra

jik kahramanlannm en iirselinin benzeridir. Aslnda, tm ede
biyatta Dmitri Karamazov'a ondan daha fazla uyan baka ki
i yoktur. "Othello'nun akl" diye yazyor Bradley, Shakespeare
Trajedisi adl kitabnda, "btn iirselliine karlk ok yaln
dr. Doas danya dnktr. lgzlemden olduka uzaktr ve
dncelere dalmaz. Duygu, imgelemini heyecanlandm, fakat
zihnini kartm ve krletirir. Bu bakmdan Hamlet'in tam kar
tdr ama dier yandan, doasnn akl ve gvenilirlii ba
kmndan Hamlet'e benzer." Modem insann ve zellikle Rus'la
nn ayrlmaz bir nitelii olan igzlem dnda, bu szler Dmit
ri iin kelimesi kelimesine tekrarlanabilir. Othello'da, o da, du
rumlarnn deiik olmasna ve biri iin lmcl olan zorlukla
rn dieri tarafndan baedilebilir olmasna ramen kskanlk
tan lgna dnmlerdir. Dmitri'nin tutkusunun daha dank,
daha dzensiz iddeti, deiik milli gelenei ortaya koymakta
dr. Fakat karakterlerindeki temel benzerlik baki kalmaktadr ve
duygularn ince gerginlii bakmndan bu ikisiyle kyaslanabile
cek bir trajedi yoktur dnya edebiyatnda.
Hkm verilir ve Dmitri, Sibirya'ya gnderilmesi iin hapiste
beklerken ondan ayrlrz. Dram bitmitir. Son sahne, ikinci bir
olay rgs salamak iin romann yansna doru ortaya ka
rlan bir grup rencinin birinin cenazesidir. Alyoa mezarlk
ta bir konuma yapar, fakat Alyoa'nn -ya da hi deilse Dos-

286
toyevski'nin- len ocuktan ok Dmitri'nin trajedisini dn
dn kabul etmekle pek yanlm olmayz.

"Karamazovfl dedi Kolya, "dinimizin dedii gibi, hepimizin

lmnden sonra dirilerek birbirimize yeniden kavuaca

mz, tlya'ya, herkese kavuacamz doru mur "Dirileceiz,

yzde yz, yzde yz birbirimize kavuacaz ve neeyle, se
vinle, olanlar birbirimize anlatacaz ... Haydi gelin, el ele y
ryelim. fl

"Sonuna kadar byle srsn, yaammz boyunca el ele y

ryelim. Yaasn Karamazov" diye heyecanla bard Kolya ve
ocuklarn hepsi katldlar bu bara.

Bu, usule uygun, gelenee uygun bir sondur; bir Yunan ko

rosunun yavan szlerine ya da bir Fortinbras'n, bir Lodovi
o'nun trajedinin sonunda gevemi duygulanmz iin gerek
li olan narkotii salayan konumalarna benzer. Belki de Dos
toyevski kitab iin bir devam dnyordu, ama biz bunu ara
myoruz. Dmitri Karamazov'un gnah ve ac ekme yoluyla
kurtuluu yksn tamamlamtk ve bylece Dostoyevski de
eserlerini tamamlamt. Yukarda aldmz szckleri de ya
zp kalemini brakt zaman, artk Dostoyevski'nin nnde ya
amas iin yalnzca ay kalmt.

287
 YIRMIBIRINCI BOLM
YCELTME

Dostoyevski'nin, yaamnn son yllarnda eritii hret, bera

berinde yeni iler ve sorumluluklar getirmiti. Sk sk, hayr ce
miyetleri yararna, eserlerinden paralar okumaya anlyor
du; sinirli tabiatna ramen, onun iyi bir okuyucu olduunu
syleyen ok kii vardr; bir dinleyici sesini "erimi lavn ak"
ile karlatrmaktadr. Evindeki yalnzlk srekli olarak hay
ranlar tarafndan bozuluyordu, bunlarn ou renciler ve
kadnlard. Bazlar bir ey istemeye, bazlar t almaya, di
erleri ise yalnzca hayran olduklar adamt seyredip, ona bor
lu olduklar kran bildirmeye geliyorlard. Pek ok insanla
mektuplayordu ve bu say srekli artyordu. Veremli nian
lsn tedavi ettirebilmek iin banka soymu olan bir Yahudi,
kendisiyle Raskolnikov arasnda gizli bir benzerlik kefetmiti
ve Dostoyevski'ye hapishaneden, suu ilemesine yol aan dr
tleri aklamakla balayp, Yahudi sorunu zerine grlerle
sona eren uzun mektuplar yazyordu. Bir gen kz, tp tahsili
ne devam etmesi mi, yoksa ilgilendii ama "neesiz" bulduu
gen bir adamla evlenmesi mi gerektiini soruyordu. Baka bir
kz, corafya snavndaki baarszlndan yaknmak iin yaz
yordu. Bir anne, ocuklarnn ahlaki yetitirilii iin ona dan
yordu. Moskova niversitesi'nden bir grup renci katldklar

289
bir sokak kavgasnn hakl m, haksz m olduunu soruyorlar
d1. Ems'de tant bir kadn (mektup yazanlar arasnda grd
tek kii bu kadnd) , yazm olduU bir yky, yaynlama
y reddetmi bir derginin brosundan almasn ve yaynlayacak
birini bulmasn rica ediyordu.
Dostoyevski mektup yazanlann okluu karsnda gururla
nyor ve dnyaca tannm olmann zevkini sonunda tadyor
du. Hemen hepsi ilerinin okluundan, bazen de hastaln
dan yaknmakla balayan ve onu ok uratran cevaplar, uzun,
ayrntl ve btnyle insancdr. Hibir byk adam, bilinme
yen hayranlannn isteklerini ve meraklarm tatmin etmek iin
bu denli aba harcamamtr. Uzak ve grlmemi kiilere kar
sevimli olmak, kiisel iliki iinde olunan birine kar sevimli
olmaktan kolaydr; nk, Dostoyevski'nin lvan Karamazov'un
azndan syledii gibi, insann sevmesi en zor olan kii kom
usudur, yanndaki insandr. Dostoyevski'nin sinirli ve kuku
cu tabiatndan ekenler her zaman arkadalar olmutur ve bu
son yllarda durum yine ayndr. "leri kara bir bulut gibi girer
di" diye yazyor Soloviev, "bazen bizi selamlamay bile unutur,
kavga etmek, karsndakini inciltmek iin bahane arad." Ba
zen kans da bu durumun kurban oluyordu. "Byle anlarda"
diye yazyor baka bir dostu, "yabanc biri, onun en yaknlarna
kar bile kaba ve zorbaca davrandm sanrd." Fakat Anna,
mkemmel bir anlayla hogr gstermeyi hibir zaman ih
mal etmedi ve ne kendisi ne de herhangi baka biri, onun Dos
toyevski zerindeki hakimiyetinin tam olduuna en ufak ku
ku duynad. Yreinde, bu anlk bencilce yrtclklarn altn
da, Dostoyevski hala o eski, Suslova ile olan ilikilerine kadar
geri giden istei, kendini btnyle sevdii kadna teslim etme
isteini bulunduruyordu.

Sevgili neem benim (diye yazyor kansna Erns'ten) "orta ka

rar" bir insan olduunu dnmene yol aan ey ne? Sen ka
dnlarn en nadirisin ve dahas, hepsinden daha iyisin. Kendi
yeteneklerini tahmin edemezsin. Yalnz btn evi ve benim i
lerimi yrtmekle kalmyorsun, benden Alyoa'ya kadar hepi-

290
 mizi, bizim gibi kaprisli ve yorucu kiileri srtnda tayorsun.
(Alyoa hayattayken yazlmtr bu mektup). . . Eer seni krali
e yapsalar ve sana kocaman bir lke verseler, yemin ederim
ki herkesten daha iyi ynetirsin - yle zekisin, yle iyi kalpli
sin ve yle ok saduyun, yle ok ynetici yetenein var ki.

Herkes tarafndan byklnn kabul edilii, Anna'nn s

tnlne olan iten inancn bir an bile yok etmemi, zihni
nin ve ev hayatnn yalnln hi etkilememitir. On yl n
ce Strakhov'a "Evlilik" diye yazyordu, "insan mutluluunun
drtte dr, hayatn geri kalan yan da dier drtte birdir."
Yaamnn son yllarnda elde ettii baarlar, ne denli byk
olursa olsun, varlnn zn pek etkilememitir. Genliin
de, alklar ban dndrmt; fakat daha sonraki yaamyla
yarglarsak, pek az byk insan, onun kadar az marm, so
nuna kadar bu denli btnyle doal kalmtr.
Gelecek kuaklarn gznde Karamazov Kardeler, Dosto
yevski'nin son baarsdr. Fakat adalarnn gznde, yaa
mnn son ylndaki bir olay, Pukin enlii, Karamazov Kar
deler'i glgede brakmtr. Olay, Pukin'in Moskova'da di
kilen bir antnn aldr. Bu olay Rusya'da dier her edebi
olay gibi kuvvetli bir politik nem tayordu. Bir Rus airinin
ilk kez antnn dikilii, Pukin'i milli bir kahraman olarak se
lamlama isteini gsteriyor, Moskova'nn seilii de, Slavcla
rn Moskova dknlklerini belli ediyordu. Al izleyecek
olan merasimi Moskova Rus Edebiyatn Sevenler Birlii ha
zrlamt ve Moskova ehir M eclisi, edebi kurllarn temsil
cilerini ve katlmalar iin davet edilen dier nemli yazarla
r arlamay teklif etmiti. Bastrlm bir heyecan havas var
d ortada. Gnn politik ve edebi partilerinin genellikle Pu
kin'e kar hibir zaman resmi bir tutumu olmamt, imdi
ise birou iin, Pukin'i bir nc olarak selamlamak ya da
bir dman olarak yermek en gl inanlarnn bir gereiy
mi gibi grnyordu. Edebiyatn politika anlamna geldiine
herkes gibi inanm olan ve edebiyatn politik kar k ala
n olarak bilindii eski gnleri hatrlayan polis de, btn bu

291
ilere kukuyla bakyordu ve merasim yaplnas iin ekine
rek izin verilmiti. Moskova belediye bakanndan baka yar
dm eden resmi kii yoktu.
Antn Pukin'in doum yldnm olan 26 Mays'ta al
mas tasarlanmt. Slav Yardm Birlii'nin temsilcilerinden bi
ri olan Dostoyevski, Moskova'ya 23' sabah geldi. Trende, a
rienin ldn, bu nedenle merasimin 6 Haziran'a ertelendi
ini duymutu. Ailesinden ve Karamazov Kardeler'in son ks
m zerindeki almalarndan ayrlm olmas nedeniyle, Mos
kova' da on be gn kalp kalmamak iin tereddt etti; fakat
beklenmedik bir ekilde, kalmas iin her yandan sktrlm
buldu kendini. Onu vyorlar -bu vl, nceden ummad
iin daha da tatlyd-, enliklerde bulunmamas ok kt ola
cak denli nemli biri olduuna inandnyorlard. Olaylan Yas
naya Polnaya'dan seyretmekte olan Tolstoy, btn bunlar "sa
dece bir komedi" olarak grmt; Moskova'daki bir olay iin
rahatsz olmayacak denli Petersburg'lu olan Goncharov da gel
meyi reddetmiti. Bu yzden, ada yazarlar arasnda, alan
Turgenyev ile Dostoyevski'ye kalmt. Turgenyev'in ne syle
yeceini kimse bilmiyordu. Fakat geri dnmez bir Batcyd ve
syleyeceklerinin Slavc kamp pek memnun etmeyecei bel
liydi. Eer Dostoyevski orada olmasayd, Slav davasn ya da -
imdi syledikleri ekliyle- milli davay savunmak hemen he
men yalnz bana lvan Aksakov'a, eski Slavc liderin oluna
decekti ve lvan Aksakov, babas gibi, kendi dar Slavc evre
si dnda hibir zaman pek ciddiye alnmamt. Baka savu
nucu olmamas Dostoyevski'yi ok nemli yapyordu. Kendi
ni bir partinin yneticisi durumunda buldu; partiyi eski d
man Turgenyev'e kar ynetecek olmas durumu daha da e
kici yapyordu.
Bu artlar altnda, Dostoyevski'nin 27 Mays'ta kansna yaz
d mektupta, bir paragrafta, kalp kalmamas iin acele t
vermesini istemesi, dier paragrafta ise, kalma niyetini akla
mas bizi artmyor. Byk olaydan nceki zaman, Mosko
va'daki akrabalarn ziyaretle, yeni edebiyat dostlarnn erefi
ne verdikleri ziyafetlere gitmekle geti. lnsanchlar'n Belinski

292
evresindeki heyecan yaratt 1845'deki sarho edici ksa haf
talardan beri, Dostoyevski'nin gururu bu derece okanmamt.
Anna'ya bu srada yazd mektuplarn bazlarnda, genliinde
Michael'e yazd, kendinden honutluu gsteren yerleri and
ran safa satrlara rastlyoruz:

Katkov'a, Byk Dk Konstantin Konstantinovi ile Kontes

Wengden'in evinde bir byk kiiyle nasl tantm anlat
tm. ok etkilendi, yzndeki anlam deiti. Bu defa aym
dkmedim, bana pahal sigaralar tuttu. Beni geirmek iin d
ar kt, dier odadan her eyi gren adamlarn artt bu,
nk Katkov kimseyi geirmez.

Moskova piskoposu ile ve dnceleri, davran Vc olan

baka bir kilise ileri geleniyle tant. "Tann'nn yannda olan
birine" diye yazyordu, "elbette sayg gsterecekler." Dier ka
nattan ise gururunu krc davranlar geliyordu ve o bunlar
da ayn saflkla yazyordu, nk Anna'ya yazarken, her geici
duygusunu olduu gibi anlauyordu. Kutlama treninin progra
m ona danlmadan yaplmt ve -daha da kts- Turgen
yev'in dairesinde gizlice yaplan bir toplantda olmutu bu. Bu
dala da Aglaya'ya okuttuu Pukin'in Zavall valye adl iiri
'

ni okumasnn teklif edileceini mit ediyordu. Fakat bu bir ar

tiste verilmi, Dostoyevski'ye de, Pukin'in nemi hakknda bir
konuma yapmak ve Boris Godunov ile Peygamber'den paralar
okumak dmt.
Kutlama trenleri, Rus enliklerine zg ve Rus cokunluu
nun dayanklln kantlayan genilii gsteriyordu. Strastnoy
Manasun'nn kilisesindeki dini merasimi, antn al izliyor
du. Daha sonra niversitedeki tren geliyordu. Konumaclar
profesrlerdi ve akademik bir hava vard; en nemli olay Tur
genyev'in niversitenin onursal yeliine seilmesiydi. Anglo
Sakson geleneinin tersine, Rusya'da niversiteler ileri dn
celerin yuvasyd ve Turgenyev'e verilen onur, ona yalnz Rus
edebiyat dnyasnn en byk adam nvann vermekle kalm
yor, radikallerin savunucusu olduunu da gsteriyordu. Dosto
yevski ihtiyatla uzakta durdu ve Turgenyev renciler tarafn-

293
dan uzun uzun alkland. Akam, ehir Meclisi'nin temsilcilere
ziyafeti vard, bunu yine konumalar ve Pukin'in eserlerinden
okunan paralar izledi. Dostoyevski de, Turgenyev de okudular
ve Dostoyevski, Turgenyev'in daha fazla alklandn farket
mekle birlikte, alkn nedeninin Turgenyev tarafndan bu mak
satla tutulmu renciler olduu dncesinde (bunun doru
olma ihtimali pek azd) teselli buldu.
Daha sonra iki gn (7 ve 8 Haziran) nemli delegelerin Pu
kin hakknda olumlu eletiriler yapt, Rus Edebiyatn Se
venler Birlii'nin halka ak toplantlaryla geti. Turgenyev
beklenen konumasn 7'sinde yapt. Moskova'daki cokun
hava iinde, bu, souk ve inandrc olmayan bir konumay
d. Konumac fazla Avrupal, fazla ihtiyatl ve bir Rus toplulu
unu, onun estetik zevkinin lks olan duygusal cokunlu
a srkleyemeyecek denli sakin dnen biri idi. Pukin'in,
Shakespeare, Racine ve Goethe'nin kendi lkelerinin milli a
iri olduu anlamda, Rus milli airi olup olmad sorunun
da kararsz olduunu syledi. Pukin'in airliinden ve her
kes tarafndan seviliinden sz etti; fakat geen Rus kuann
birok yesinin Pukin'in sanatn hor grmesinin nedenleri
ni aklad ve bu nedenleri bir bakma doru buluyormu gi
bi grnd. Ksacas, Pukin'in airliine kar bir sz olma
yan, fakat onu Slavc milliyetiliin temsilcisi ve ncs yap
mak isteyen bu giriimi nasl karlayacaklarn aran Batl
larn skntsn yanstt.
Turgenyev'in konumas 7 Haziran'daki son konumayd.
Akam yine ziyafet vard ve Dostoyevski ayn 8'inde konu
tu. Dorudan doruya Pukin'i milli air olarak vme ile ba
lad konumasna. Pukin, asl olarak Rus olan iki tipi -Ale
go ve Onenin'de betimledii topraktan kopmu, halktan ay
rlm "gezginci" ile Tanyana'da ortaya koyduu, Ruslarn g
rev ve kararllk lksn- ilk kez gsteren insand. Dosto
yevski buradan, zellikle Ruslara zg olan evrensel anlayn
sahibi olarak, byk uluslararas air ve ayn zamanda byk
milli air olarak Pukin'e geti. Ve sonunda da, Rusya'nn, ge
ri kalan Avrupa'y anlamak, uzlatrmak ve onu etkilemek iin

294
tek bana yeterli oldut konusuna geldi. Bu sentezde, Slavc
ile Batc arasndaki uzun srm geimsizlik halledilecek ve
Rusya kendini en zl ekilde Rus yaparak, btnyle Avru
pal olacakt.
Yllarca Rus edebiyat tarihinin bir dnm noktas olarak ka
bul edilen nl Pukin konumasnn z ite byledir. Yaban
c bir kua cokunlua srkleyecek pek az ey vardr bu ko
numada. Edebi eletiri olarak dikkate deer deildir (konu
mac balangta edebiyat eletirmeni olarak konumayaca
n sylemitir) ; politik adan Bir Yazann Defteri kadar bula
nk ve modas gemitir; ahlaki tleri ise bize yavan gelmek
tedir. Politik ya da ahlaki amalardan bu denli aka uzak olan
bir airden politik ve ahlaki dersler karmak, modem anlay
a zellikle sevimsiz grnmektedir. Fakat gemite yaplan
bu konuma zerine yarglarmz bir dereceye kadar empirik
olmaldr ve Dostoyevski'nin konumasnn dinleyenler ze
rindeki derin etkisini kabul e tmek zorundayz. Strakhov res
mi biyografide yle yazmaktadr: "Herkes, sanki imdiye ka
dar Pukin hakknda kimse bir ey sylememi gibi dinlemeye
balad ! " Bu sz, iki gn hemen hemen srekli olarak konuul
mu bir konu zerinde yaplan bir konumann canl bir vg
sdr. Cokunlua kaplan yalnz Slavclar deildi; rahatsz du
rumda ve kararsz olan Batclar da yava yava cokunlua ka
pldlar. Dostoyevski, Turgenyev'in en beendii ve en baarl
olan kadn kahramanndan, Bir Asilzade Yuvas'ndaki Liza'dan
vc olarak sz edecek denli incelik gsterdi - byle incelik
ler Dostoyevski'nin hayatnda pek az grlr. Alklar konu
may kesti ve Turgenyev yerinden kalkarak, salonun bir ucun
dan ona pck yollad. Konumann sonundaki durumu an
latmak iin, Dostoyevski'nin olaydan birka saat sonra Anna'ya
yazd mektuptan bir paraya bavurabiliriz.

insanln dnya apnda birlii lksn de dile getirdiim

zaman, btn salon isteri nbetine tutulmu gibiydi. Konu
mam sona erdiinde cokunca hrlatlan lklan, haykrlar
anlatamam. Birbirini hi tanmayan dinleyiciler alayor, bir-

295
 birlerini kucaklyor ve bundan byle daha iyi insanlar olacak
larna, komularndan nefret edecek yerde onlan sevecekleri
ne yeminler ediyorlard. Sonra ortalk kart, herkes sahne
ye, bana doru kotu. Yal hanmlar, renciler, yksek me
murlar, renciler (aslndan aynen alnmtr) hepsi beni ku
caklayp pyor, hepsi -eksiksiz hepsi- sevin iinde alyor
du. Yann saat adm bardlar, mendillerini salladlar. rne
in, iki yal adam aniden beni durdurup, "Yirmi yldr birbi
rimize dmandk, hi konumamtk, ama imdi kucakla
tk, bartk. Bizi bartran sensin. Sen bizim azizimizsin pey
gamberimizsin" dediler. Kalabalkta: "Peygamber, peygam
ber ! " diye baranlar vard. Konumamda, hakknda birka
vc sz sylediim Turgenyev, gzlerinde yalarla kendini
kollanma att. Annenkov koarak geldi, elimi skt, omuzum
dan pt. "Sen bir dahisin, dahiden de stnsn" diyorlard.
Ivan Aksakov krsye hrlad ve herkese, konumann yalnz
ca bir konuma olmayp tarihi bir olay olduunu syledi: Uf
ku bulutlar kaplamt ve imdi Dostoyevski'nin szleri onla
r datacak ve her eyi a boacak bir gne gibi domu
tu. Artk kardelik a balayacak, btn yanl anlamalar so
na erecekti. Herkes "Doru, doru! " diye bard ve kucakla
malar, pmeler oalarak devam etti. Toplantya son veril
di. Ben hemen sahnenin arkasna kamak istedim, fakat herkes
arkamdan geldi ve -zellikle kadnlar- ellerimi pmeye bala
dlar. Derken renciler ieri doldu. Gzleri yal olan bir ta
nesi, histeri nbeti iinde yere yuvarland ve kendinden geti.
Zafer! Tam bir zafer!

Yabanc okuyucu, bu allmadk sahne karsnda hayrete

decektir ve ona Dostoyevski'nin yukardaki dank szle
rinin birok tank tarafndan dorulandn sylemek gerek
mektedir. Aslnda gerek onun anlatt eylerden de fazladr.
Toplantnn sonunda, birok kadnn byk bir elenkle sah
neye nasl ktn, Dostoyevski'yi dinleyicilere dnk durma
ya zorlayp, ;alon lgnca alklardan nlarken elengi bann
arkasndan bir hale gibi tuttuklarn anlatmamaktadr.

296
 enlik o gece Pukin'den okunan paralarla sona erdi. Artk g
nn tartmasz kahraman olan Dostoyevski, Peygamber'i oku
du. Bildiimiz kadanyla bu onun en sevdii iirlerden biri deil
di; seimi de kendi yapmamt. Fakat okuduka, bu iirin onun
iin zel bir nemi olduunu dnmeye balad (belki dinle
yiciler de ayn eyi dnyorlard) ve ateli bir ekilde okuma
ya devam etti. O sabah dinleyiciler konumann sonunda "Pey
gamber, peygamber! " diye barmlard; ve imdi iir bir ta
mamlama, bir aa vurma gibi grnyordu: Pukin Rus Tan
rs, Dostoyevski de onun peygamberiydi.

gnlk cokun enlik sona ermi ve Dostoyevski'yi mes

leinin, hretinin doruunda brakmt. Nihayet, Staraya Rus
sa'da beklemekte olan ailesinin yanna dnebilecekti, zaferini,
hakikatli ve ona hayran olan eine tekrar tekrar anlatacakt. An
lk ani parlakln, gnlk yaamn souk gri nda biraz sol
mas eyann tabiatdr. Radikal kampn gazetecileri, zellikle
konumay yalnzca Moskova Gazetesi'nden okuyanlar, onu din
lemi olanlarn cokunluunu paylamak iin hibir neden gr
mediler. Konumay zmlemeye, elerini incelemeye, iin
deki birok eyin yeni olmadn ve birok eyin yalnzca gerek
siz szler olduunu ima etmeye baladlar. O ann acl iinde,
Dostoyevski, "Yuchantsev'in bile (o srada mahkemeye karlan
bir dolandrc) bu denli svgye uramad"n syledi; nk
ad gazetelerde, nl bir sulu kadar ok geiyordu. Austosta
konumasn, eletirilere verdii dank bir cevapla birlikte, Bir
Yazann Defteri'nin zel says biiminde yaynlad. Bu say, 1880
Austos'unda piyasaya kt ve 6.000 adetlik ilk basks gnde
tkendi. Son birka ay Dostoyevski'yi yalnzca peygamber deil,
en iyi satan yazar da yapmt.
Artk ember sratle kapanyordu. Yurtdna son gezisini
geen yl yapmt; Pukin enlii de Moskova'ya son kez gidi
i olmutu ve aile eyll sonunda Staraya Russa'dan Petersburg'a
dndkten sonra, Dostoyevski bir daha bakentten ayrlmad.
lmnn yaklatn gsteren hibir belirti yoktu. 1877 yl
sonunda on yllk bir alma tasars hazrlamt; bu kadar s-

297
re yaayacandan phelenmek iin hibir neden yoktu orta
da. lmne ay kala, nee iinde, "yirmi yl daha yaamak
ve yazmak niyetinde" olduunu yazyordu. Zaman getike, sa
ra nbetleri daha seyrek ve tehlikesiz gemeye balamt. Se
kiz dokuz yldr ektii cier hastal grnr bir ilerleme gs
termemiti. Fakat nemli Petersburg havas yaam boyunca sr
drd gece alp, gndz uyuma alkanl, dayankll
n azaltmt; Dostoyevski'nin Ems'e son kez gidiinden ev
vel, hastalnn ciddi bir durum alabilecei Anna'ya sylenmi
ti. Karamazov Kardeler'i gzde bitirdi ve Bir Yazann Defteri'nin
188l'de yeniden dzenli olarak yaynlanacan bildirdi. Bu ara
da, hayr dernekleri yararna yapt okumalar her zamankin
den fazlayd. Bunlarn birinden sonra, ileride arie olacak olan
Marta Fyodorovna ile tantrld. Byle okumalarda, Peygamber
her zaman programda isteniyordu; bu iir, kendi btn eserle
rinden ve hatta Karamazov Kardeler'den bile daha ok, onun
byklnn simgesi olmutu.
Son sahne, 25 Ocak 188l'de balad. Bir Yazann Defteri'nin bu
ylki ilk says yeni tamamlanm ve baskcya yollanmt. Orest
Miller, Pukin'in lm yldnm olan 20 Ocak' ta Dostoyevs
ki'nin yapaca okumann programn konumaya geldiinde ya
nnda Maikov ve Strakhov vard. Dostoyevski setii iirleri sy
ledi. Miller, Evgin Onegin'den paralar okumaya sz verdiini ve
bunun ilanlarda belirtildiini hatrlatt. Dostoyevski, yaam bo
yunca sren mantksz sinirliliiyle, istedii eyleri okuyacan,
bunun dnda hibir ey okumayacam ters bir ekilde syledi
ve tartma ancak, Miller programn deitirilmesi iini zerine
ald zaman sona erdi. Ayn gn Dostoyevski, "olduka deiik
bir ziyaret nedeniyle bir kez daha sinirlendi. " Resmi biyografi bi
ze daha fazla bilgi vermiyor; karsnn Anlar' da o gnk olay
lar hakknda bir ey sylemiyor. Kznz biyografisinden, o gn
k dier ziyaretilerin Moskova'dan gelen kz kardeleri Varva
ra ve Vera olduunu ve Dostoyevski'yi yine Kumarin'in miras
konusunda, yalvararak, ricalar ederek sktklarn reniyoruz.
Resmi biyografideki pek ak olmayan ima, kznn bu iddiasn
desteklemektedir.

298
 O gnk heyecanlar, Dostoyevski'nin zayflam bnyesini
kopma noktasna getirdi. Gece cierinde bir kanama oldu ve
gndz kanama aralkl olarak devam etti. Kalemini eline alp
Katkov'a, "bu belki de benim son isteim" diye yazd; Karama
zov Kardeler'in hesabndan kalan, almas gereken paray yol
lamasn istiyordu. Bir zamanlar Wrangel'e yazd bir mektup
ta vnd "bir kedi canll" artk tkenmiti. Uralar bit
miti. Evinde mutlulua ve edebiyatta hrete ulamt ve ar
tk lme kar direnmiyordu. Anna'nm ve doktorlarn iyimser
tesellilerine ramen bir papaz anlmasnda srar etti ve g
nah kartt. Hastalnn nc gn olan 28'i sabah, Sibir
ya'ya mahkum olarak giderken yolda, Tobolsk'da, Dekabristle
rin kanlarnn vermi olduu ncil'i istedi. Bu ncil'i her zaman
yannda tam ve yaamnn nazik anlarnda, rastgele ap g
zne ilk ilien szckleri okuyarak ondan yardm ummutu.
imdi, Aziz Matta'nn ncil'ini at ve satrlar iaret etti. Anna
yksek sesle okudu:

Ve lsa cevap vererek ona yle dedi: Ac ekiyorum imdi;

nk tm kurtuluu gerekletirmek bize yarar.

Bu szler heyecanlanm zihnine, yaklaan sonunun iaretiy

mi gibi grnd, o gn leceini syledi Anna'ya.
Dostoyevski uyuyup uyanarak yatarken, eve Paul Isaev gel
di. vey babasnn yanma girmek iin izin istiyor ve len ada
mn son arzularnn saptanmas iin bir noterin gelmesi ge
rektiini sylyordu. Dostoyevski'nin, nemli tek maln, ya
ni eserlerinin yayn hakkn, yedi sekiz yl nce kansna b
raktn ve 1 877'de satn aldklar Staraya Russa'daki yazlk
evin Anna'nn kardeinin zerinde olduunu herhalde bilmi
yordu. Anna, Dostoyevski'nin hibir arzusu olmayacan bili
yordu ve kocasnn, artk geride kalm eski gnlerin anlary
la ac ekmesini istemiyordu. Doktorun da yardmyla Paul'u
ikna ederek ya da zorla evden dar kard. Dostoyevski'nin
hastal haberi yaylm ve bir sr ziyareti dolmutu. Kana
ma artk neredeyse aralkszd. Anna, ocuklar ve en eski dos
tu Apollon Maikov dnda kimseyi hastann odasna almyor-

299
du. Dostoyevski ocuklanna veda etti ve ncil'ini oluna ver
di. Akam 8.30'da ld.
Bir saat kadar sonra, hibir eyden haberi olmayan Anna'nn
kardei Moskova'dan geldi. Evin merdivenlerinde toplanm
olan kalabal ve allmadk canll grnce ard. Kalaba
l yanp geerken, bir adam yolunu kesti:

"Beyefendi, ltfen bir iyilik edin, syleyin bize ver-

sinler."
"Ne demek istiyorsunuz? Neyi versinler?"
"Cenaze iin geldik, tabutu almak istiyoruz. "
"Ne olmu, len kim?"
"Bilmem, yazann biriymi galiba - adn unuttum. Ka
pc syledi. . . "

Bir yazann lmnn halk iin nemli bir olay oluu Rusya
iin yeni bir eydi. Pukin'den bu yana hibir yazar, ld za
man bu denli yaygn ekilde tannmyordu; Pukin ld za
man da, hkmet aka yas tutmay yasaklam ve cenazenin
gizlice gmlmesini istemiti. Fakat imdi durum ok deiik
ti. Pukin'in yaam ondokuzuncu asr Rus edebiyatnn byk
ann balangcnn, Dostoyevski'nin lm de bu an biti
inin iaretiydi. Bu kuan airleri olan Tyutchev ve Nekrasov
ondan nce lmlerdi. Yal ve ypranm olan Turgenyev ar
tk pek deerli bir ey yazmyordu; Tolstoy sanat brakp, ah
lak ve estetik zerine makaleler yazyordu. Daha kk adam
lar ve sendeleyen inanlar ann, bir deiim ann balan
gcyd bu.
Dostoyevski'nin lm, Anna'nn Anlar'da olduka acayip
bir ekilde syledii gibi tam zamanndayd. hretinin do
ruuna erimiti ve eer birka hafta daha yaasayd, il. Alek
sandr'n 1 Mart'ta ldrl, halkn kafasnda onun lm
nn nemini glgeleyecekti. Younlam olan devrimci ey
lemin ilk nemli sonucu bu olayd ve bu eylem artk Rus ta
rihinde yeni bir dnemin baladn gsteriyordu. Bu dnem
1881'den 191 Tye kadar sren dnemdi. Dostoyevski'nin Ecin
niler'de devrimci hareket zerine yapt zmlemeyi balan-
300
gta doruluyor gibi grnen bu dnem, sonraki geliimiyle
bu zmlemeyi yalanlad.
Dostoyevski'nin lm hem halk arasnda hem resmi ma
kamlarda znt yaratt. lmnn ertesi sabah, devlet, ce
naze masraflann ve ocuklann eitimini zerine almay tek
lif etti. Anna iki teklifi de reddetti, fakat birka gn sonra teklif
edilen yllk 2.000 rublelik geliri kabul etti. 31 Ocak'ta 30.000
kii, saysz kuruluun elenklerini tayan temsilcilerle birlik
te, tabutu Alexandr Nevsky Manastn'nn kilisesine kadar izle
di. Milli gelenee uyarak, btn gece boyunca baucunda s
ra ile dua kitab okuyan renciler ve hayranlar nbet tuttu
lar. Anna'nn yeknesak Anlar'm zaman zaman canlandran il
gin aynntlardan biri, gelenekler tarihine dkn olanlan ilgi
lendirebilir:

Kilisede alanlar sabahleyin kiliseyi sprmeye geldiklerin

de bir tane sigara izmariti bulamadlar. Bu, keileri ok art
u. Bu uzun gece nbetleri srasnda, mutlaka gizlice sigara yakp
izmaritini yere atan biri bulunurdu. Fakat bu defa, orada bulu
nanlardan hibiri, lenin ansna gsterdikleri sayg nedeniyle
sigara imemiti.

Cenaze merasimi saat lO'da, kilisede balad. lenin arka

dalanna ve temsilcilere kartlar datlmt, bunlar kiliseye
girmek iin izin kad olarak kullanlyordu. Bu kartlardan el
de edemeyen Anna, seyirci kalabalnn arasndan geip yeri
ne varmak iin ok glk ekti ve ancak merasim baladktan
sonra yerini ald. Gnlerden pazard ve btn Petersburg sey
retmek ve lm olan kahramana veda etmek iin toplanm
t. Merasim sona erdi ve ailesi, arkadatan arkalanndaki kala
balkla beraber tabutu mezarla gtrdler. Eski bir gelene
e gre, tabut mezara indirildikten sonra, lenin dostlar ve
temsilciler tarafndan konumalar yaplrd; konumalann sa
ys ve uzunluu lenin ansna gsterilen saygnn lsy
d. llk konumac 1 849'da Semenevski Alam'ndaki idam seh
pasnda Dostoyevski ile birlikte bulunanlardan Paln adndaki
nemsiz bir romancyd. Daha sonraki genlik arkada Grigo-

301
rovi, dostu Soloviev, Apollon Maikov ve bu kitapta zaman za
man ad gemi dier kiiler konutular. Bir niversite profes
r ve bir renci konutu. Bazlan bu olay iin yazlm iirler
okudular. Her konuan mezara bir elenk brakt; toplam ola
rak 74 elenk brakld.
Sonunda konumalar bitti. Tabutun zeri toprakla rtld;
Anna, alktan ve alamaktan halsiz dm ocuklan yavaa
mezarlktan dan kard. Saat 4't ve gne batyordu. Meza
nn evresindeki kalabalk henz dalmaya balamamt.

302
 YIRMllKINCI BLM
SONSZ

Bat Avrupa'da roman, onyedinci ve onsekizinci yzyllarda ge

limitir. Bu yzyllar, akl ayd; btn yaam ussal ak
lamalara ve snflandrmalara dayandrmaya alan bir ad.
Overbury'nin ve La Bruyere'in, insan doasnn deliliklerini, k
t ya da erdemli "tipler" dizisi eklinde dzenleme yetenekleri
nedeniyle lmszletirdikleri ad. ngiliz romannn yapc
lar, sanatlarn bu okulda rendiler. Steme bile (bugnk se
viliini bir bakma, gelenekten biraz uzakta durmasna borlu
dur) , tuhafl bir tipe indirgemitir. ngiliz romanclarnn en
incelikli yazarlarndan Jane Austen bile, romanlarn, ba kii
lerinin temsil etmesi gereken ahlaki niteliklerle isimlendirmeyi
doal bulmutu. Ayn gelenek Fransa'da geerli olmutur. Bal
zac, Eugenie Grandet'yi yazd zaman, "Moliere bir cimri ya
ratt, oysa ben hrsn kendini izdim" diye vnmtr. Bu sz
doru deildir. Balzac eletirmen deildi ve biz bugn Gran
det'ye, Harpagon'a gre daha az bir hrs tipi olduu ve daha ok
bir insan olduu iin deer veriyoruz. Fakat nemli olan, ro
mancnn lksnn bir tipin mkemmelletirilmesi olduu
yolundaki inanc Balzac'n duraksamadan kabul etmesidir.
Bu gelenek Rusya'da dier yerlerdeki denli glyd. Ger
ekte ilk Rus roman olan Gogol'n l Canlar' bir tipler ro-

303
mandr. Goncharov, Oblomov'da Rus edebiyatnn en nl ti
pini yaratmtr. Ayn yazann 1874'de Dostoyevski'ye yazd,
tip - romannn zerine kurulduu ilkeleri bildirdii mektup
bugne kalmtr:

Bir tipin (diye yazyor Goncharov), olgularn ve bireysel zel

liklerin uzun ve sk tekraryla, birikiiyle ortaya ktn siz
benden iyi bilirsiniz - benzerlikler bir dnem iinde oalt
lr ve sonunda, bir kalptaym gibi katlar bunlar; seyirci ar
tk onlara aina olur. Bence, yaratc sanat (rnein sizin gibi
nesnel bir sanatnn yaratc sanat demek istiyorum) yalnz
ca yaam bylece katlatktan sonra ortaya kabilir; domak
ta olan yeni hayatla ilgilenmez bu sanat.

Goncharov'un yanlgsna glmek kolaydr. Dostoyevski'nin,

mektupta o denli gzel anlatlan yntemin temsilcisi deil de,
tam tersine, en gl, en usta dman olduunu ve Dostoyevs
ki'nin en karakteristik yaratm ynteminin "benzerliklerin o
altlmas" deil, tersine, "benzersizliklerin oaltlmas" dene
bilecek bir yntem olduunu anlayamamtr. Fakat, geleneki
romanclarn bileik formlnn Dostoyevski tarafndan terke
diliinin yava yava olduunu unutmamalyz. Hibir byk
romanc sanatnn tekniiyle onun kadar az ilgilenmemitir ve
Dostoyevski'nin, yaants boyunca, geleneksel yntemden ne
denli uzaklatn farketmi olmas imkanszdr. llk eserlerin
Yeraltndan Notlar'n kah
de kiileri genellikle "tip"e uyarlar.
raman zmleyici yntemin ilk saf rndr ve ta Ecinniler'e
kadar, "tip" belirgin olarak kalmtr. Dostoyevski'nin "tip" ya
ratmay terkedii ya da yalnzca nemli olmayan kiilere uygu
lay ancak Delikanl'da ve Karamazov Kardeler'dedir.
Modern anlatnn vazgeilmez yntemi olan, insan kiilii
nin elerine ayrtrlmas, Dostoyevski'nin roman tekniine
yapt en nemli katkdr. Kendisinden nceki an dar ras
yonelliine tepki gsteren romantik okul, daha ilkel ya da ken
dilerinin syleyecei ekliyle, daha doal bir eye dnmt ve
Dostoyevski bu romantiklerin ocuu ya da torunuydu. Fakat
kiilerini ele al bakmndan romantiklere pek az ey borluy-

304
du. Onun kiilerini grebilmek iin, rasyonalizmin dzenli y
kcl gelmeden ve insan doas bir uygunluk ve tutarllk y
zeyi altna saklanmadan nceki gnlere, Rnesans'a ya da Eli
zabeth a lngiltere'sine dnmeliyiz. Lytton Strachey'in Eliza
beth ve Essex adl kitabndaki arpc bir blm, hibir aykn
ha dmeden, Dostoyevski'nin karakterlerine uygulanabilir:

Hi kukusuz insanlar, tutarsz olmadka insanlktan ka

caklardr, fakat Elizabeth a sanatlarnn tutarszlklar, in
sanlara izin verilen snn amaktadr. Onlarn eleri birinden
dierine lgnca umaktadr; biz bunlar yakalyoruz, tek bir
birleim haline getirmek iin btn gcmzle urayoruz,
fakat olmuyor. Onlann ustalklarnn ve zayflklannn ince
liklerinin ve kabalklannm, dindarlklarnm ve ehvetlerinin
uygun bir hesabn vermek imkam var m?

Ve ite bunun iin, Dostoyevski'ye paraleller arayan bir n

giliz her zaman Shakespeare'e dnmektedir; Shakespeare'den
sonra hibir ngiliz yazan, karakterlerini, o byk Rus kadar,
Shakespeare'ninkiler gibi, yle derin ve yle elikili bir ekil
de yaratamamtr. plak, tamamlanmam insan doas, Eli
zabeth andan sonra, ngiliz edebiyatndan ve belki de ngi
liz yaamndan ekilmitir. Biz kendimizi, artk doamzn bir
paras olan ve artk istesek bile kaamayacamz bir gelenek
ler ynyla sarmalam, dzenlemi, snrlandrmz. Ve an
cak Rusya denli rgtsz, ussal inanlarla engellenmemi bir
lkededir ki, ondokuzuncu yzyl, uygarln evrimindeki da
ha ilkel bir dnemin plaklndan, hareketliliinden bir ey
ler kapmay umabilirdi.
yleyse Dostoyevski'nin dnyas, bizim yaadmzdan daha
ilkel, asl unsurlara daha yakn bir yerdir. Bu, romantiklerin ol
duka yapma olan alan deildir, Fransz klasik ann ya da ln
giliz klasiklerinin temiz, dzenli bahesi hi deildir. Daha ok,
ortaalann ve Rnesans'n lkesindeymi gibi grnmektedir.
lnsann ne kontrol edebildii ne de anlayabildii karanlk g
ler ormanndaki kk bir aklkur. Bu bilinmeyenin orman
na Dostoyevski, delici ama yan korkmu bir ekilde bakmakta-

305
dr. Romanlarnn bir lugat yaplsa, onun en sevdii sfatlarn
"tuhaf', "fantastik" ve "sorunsal" olduu grlecektir. Roman
larna hakim olan karanlk kader havas, felsefesinin ana dn
cesi olan insann zgrl ve sorumluluu retisiyle at
maktadr. "Byle olmak zorundayd" sz kiilerinin azndan
sk sk duyulan bir szdr. llk yklerinin bazlarnda bulunan
bysel e, daha sonra yerini, sk sk kullanlan rastlantlara
ve nceden sezmelere brakmtr. Bunlar da, bulank ve anlal
maz bir dnya karsndaki insan zayfln ayn ekilde ortaya
koymaktayd. Budala'da, Nastasya Filipovna, Rogozhin'in ken
dini ldreceini nceden bilmekle kalmamakta, cesedini bezle
rtp evresine bcek zehiri ieleri koyacan da bilmektedir.
Zosima Baba, Dmitri Karamazov'u grd zaman, "gelecekte
ekecei aclar" iin nnde yerlere kadar eilir ve bunun, bir
ermiin ileriyi gr olarak yorumlanmasn nlemek iin (ki
baz eletirmenler byle yorumlamtr), nihilist gazeteci Raki
tin'in de ayn nceden grte bulunduunu hatrlatnak gerek.
Dostoyevski'nin byle nceden grlere inanp inanmad
n aratrmak, Shakespeare'in hayaletlere, cadlara inanp inan
madn sormak kadar yersizdir. Kendi grleri ne olursa ol
sun, yaad an havas, adalarnn, grnmeyen dnyay
la ilgili bu gelip geici grnleri sadece bir deyi hilesi ya da
eskimi batl inanlarn yapma gelenei olarak grmesine yete
cek kadar ussallamt.
Bu bilinmeyenin ormanna, dlerimiz bir para k tutmak
tadr. Dlerin nemi, ilk kez onsekizinci asrda Mesmer adn
da, yan arlatan, yan bilim adam olan tuhaf bir kii tarafn
dan incelenmi gibi grnmektedir. 1816'da Schubert adndaki
Prusyal bir profesr, Dlerin Simgesellii adl bir kitap yayn
lad; bu kitap yann asr kadar nn korudu ve okundu. Schu
bert, dlerin asln bilanalt yoluyla ararken, Freud'un sonraki
bulularnn bir ksmn nceden grd, fakat onun iin temel
deki gerek "cinsellik" deil, "din" ya da "ilahiyat"t. Bu re
ti Schuben'ten Hoffmann'a, ondan da Dostoyevski'ye geti. Su
ve Ceza'da Svidrigailov'un szn ettii gr (bedeninin zayf
lnn ruhsal faaliyeti artrd iin, hasta insanlarn hayal gr-

306
d gr) btnyle Schubert'ten ya da Hoffmann'dan aln
mtr. "D" ya da "sayklama" -uyumakla uyank olmak ara
snda bir durumda olmak- Netoka Neznova'dan lvan Karama
zov'a kadar Dostoyevski'nin nemli karakterlerinin biroun
da grnen bir eydir ve ou kez, tuhaf sezilerin, nceden bi
lilerin kaynadr. Dostoyevski'ye gre d dnyamz, gnlk
hayatn d grnnn arkasnda yatan, akld, anlalmaz
dnyann bir parasdr.
Karanlk ve bilinmeyen glerin bu derin ve srekli dn
l, Dostoyevski'yi, iinde hareket ettiimiz kk, grlebi
lir dnyadaki yaanuyla ilgili aynnulara btnyle kaytsz hale
getirmektedir. Onun, maddi evrenin gzlemlenmesine ve nes
nel olarak kada geirilmesine en ufak bir ilgisi yoktur. Gz
lemle deil, imgelemle ve igzlemle alr. Doann onun say
falarnda hi yeri olmadn daha nce sylemitik. Bazen, kii
lerin fziki grnlerini ve hatta giysilerini anlatmaya kalkar -
ne de olsa roman geleneidir bu. Fakat anlatt eyler ksa s
rede unutulur, nk bunlar yazan da, okuyucuyu da ilgilen
dirmemektedir. Bu adan Dostoyevski, ilk ve en nemli olarak,
grnen dnyann sanats olan T olstoy'un kartdr. Sava ve
Ban ve Anna Karenina'y okuyan hi kimse, Prens Marya'nm
ince tyl dudan ya da Karenin'in kulaklarm unutamaz; oy
sa yal Karamazov'un ehvetinin simgesi olan grtlak knus
dnda, Dostoyevski'nin kiilerinin hibirinin fiziki bir zellii
okuyucunun kafasnda yer etmez. Edebiyatta, onunkiler kadar
gz nne getirilmesi, canl yarauklar olarak dnlmesi g
olan karakterler yoktur. Bu karakterlerin yaraucsnn ilgilendi
i ey, vcutlar deildir, ruhlar ve insanla arkadaki bilinmeyen
karanlk gerek arasndaki ilikidir.
Dostoyevski'nin, gerek grnteki dnyann, gerek insan
doasnn dnyasnn akld olduu yolundaki inanc, evreni
bir yerden kontrol eden makl ya da hi deilse ahlaki bir gce
olan inancyla dengelenmitir. Bu son inan, gerek gerekte, ge
rek manuki olarak ilkinin devamdr. Tann'nn gerekli olduu
yolundaki inanc, insanln akld olduu inancndan kar
mtr. O, dini inancyla eski dnyaya, psikolojik gryle yeni

307
dnyaya aittir. Ve lmnden sonra geen elli yla bakp, onun
etkisinin niteliini ve derecesini saptamaya kalktmzda, bil
dirisinin sonraki kuaklar tarafndan tepesi kesilmi bir ekilde
benimseniinin sorumluluunu Dostoyevski'de bulmamak do
ru olur. nsan konusundaki grnn, Tanr hakkndaki gr
nden ayrlm ekliyle, insanl imdi sapland gibi, ahlaki
anari, verimsizlik ve ktmserlik cehennemine srkleyecei
ni ilk nce kendisi kabul ederdi. Fakat bir dereceye kadar tarihi
sorumluluk kalacaktr yine. Dostoyevski, insanlar uurumun
kenanna srkleyen ve baaa dmelerini nlemek iin de,
yan rm eski tahtadan yaplma, sallanp duran bir parmak
la gvenen biri durumundadr.
Dostoyevski'nin etkisi lmnden sonra yirmi, otuz yl Ba
t Avrupa'da duyulmad. Bu arada ok eyler olmutu. Este
tik okulu en yksek noktasna varm ve sanat iin sanat Av
rupa'nn her yerinde edebi kurtulu iin gerekli bir ey ola
rak gsterilmiti. Rusya'da, Dostoyevski'nin gsz Victori
an Ortodoksluu, hnerli izleyicileri tarafndan, ahlaki anari
nin ve kutsal gzelliin kefine dntrlmt. Dostoyevs
ki, Bat Avrupa'ya bir sonraki yorumcularn sayesinde ulat,
bu okulun en parlak, belki de en derin eseri olan Merzhkovs
ki'nin Tolstoy ve Dostoyevshi adl kitab, hi deilse ngilizceye,
Dostoyevski'nin birok romanndan nce evrildi. O srada Ba
t Avrupa'da, estetik, gnn en ileri dncesine gre ahlakn
anahtan olarak grnyordu. Dostoyevski'nin daha yazd s
ralarda modas gemi olan dini dnceleri artk yalnzca bir
mzeye yakrd; fakat akld psikolojisi heyecanla benim
sendi ve geen yirmi ylda, lngiltere'de, Fransa'da ve Alman
ya'da ortaya kan hemen hemen btn nemli yazarlar etki
ledi. Dostoyevski'nin (sadece en nemli isimlerin szn eder
sek) Proust ve Joyce gibi yazarlarla olan ilikisine deinirken,
bu yazarlarn genellikle sanat iin sanat grne bal olduu
nu ve Dostoyevski'nin bu grten her eyden fazla nefret et
tiini ve kandn hatrlamak gerekir. Hatta Gide ve Middle
ton Mury gibi, kendilerini Dostoyevski'yi incelemeye verenler,
etkisini aka kabul edenler bile, ustalarnn eilimlerine pek

308
yaklaamazlar ve onu ahlaki anarizmin Rusya'daki temsilcile
rinin gzyle grrler. Les Faux Monnayeurs gibi Delikanh'dan
esinlenilmi ve onun yzeysel yknmeleriyle dolu bir roman,
Dostoyevski'ye, baya ve yanl fikir veren bir taklit olarak g
rlrd. Gide tarafndan ortaya atlan ve insan kiiliinin iyi
ve kt yanlaryla birarada gelitirilmesi gerektii gr, De
likanl'da ortaya konan "teki" dncesiyle bariz benzerlikler
tamaktadr; fakat bu gr, ona ekledii ini retiden yok
sun olarak konduunda, Dostoyevski'ye anlamsz ve kfr gi
bi gelecektir.
Dostoyevski'nin psikolojisinin imdiki benimsenii, onun
eserlerinin sanat asndan deerlendiriliine yardmc olma
makta, tersine engel olmaktadr. Bizi, sanatla ilgisi olmayan ey
ler zerinde youn olarak dnmeye itmekte ve sk sk, sanat
sal alglaymz arptmaktadr. Eer psikolog olarak Dosto
yevski'yi, yaratc sanat olarak Dostoyevski'den daha nem
li grrsek, Delikanl'ya, Budala'dan ya da Karamazov Karde
ler'den daha fazla deer vermek gibi sama bir durumla kar
karya kalrz. Bir yazarn lmnn ellinci yldnm o
unlukla o yazan hretinin en dk noktasnda bulur. Dos
toye.vski'nin durumu da buna uymaktadr; nk son birka
ylda, gerek Rusya'da, gerek Bat Avrupa'da, etkisinin artk t
kendiini sylemek moda oldu. Etkisinin en gl olduu sra
da bile, eseri bir yanyla takdir edilmiti; tarty dorultmak ve
grn bozulmu yann dzeltmek zaman ister. Bundan yz
yl sonra, Dostoyevski'nin psikolojisinin, bize dini grlerinin
imdi grnd gibi, tarihi bir merak konusu olarak grnd
zaman, eserlerinin gerek boyutlar ortaya kacaktr ve yir
minci yzyln balarndaki anlamazlklardan kurtulmu olan
gelecek kuaklar, bir kez daha Dostoyevski'nin eserlerini sanat
sal bir btn olarak grebileceklerdir.

309
 DiZiN

ac, ac ekme 108, 109, 168, 188, Apollinaria Polina 99, 108
195, 201, 202, 245, 271, 274, 276- Apollon Grigoryev 86-88, 182
280 Apollon Maykov 32, 49, 5 1 , 77, 83,
ac yllan l l l 1 5 1 , 1 7 1 , 298, 300
ahli!.k 7, l l 7, 195, 206, 209, 238, 267; Aristo 262
ve politika 209 aristokrat 15, 3 1 , 94, 163, a 37
ahla.kt sorun 181; lk 195, 200, 205, Andrey 13, 18, 25, 52, 235
206, 267; yceli 206 Asrahan 74
ajan 52 aaist 165
Aksakov, lvan 290, 294 Avrupa 150; edebiyau 27, 37; felsefesi
aktif lk-pasif lk 200 49
alakgnlllk 245, 278 A vrupallana 259
Aleksandr il 76, 80, 85, 93, 120, 1 2 1 , Ail 271
260, 298 Austen, jane 301
Aleksandr Nevski Manastn 299
Aleksandra 13, 235 Bad Ems 232, 233, 237, 238, 263,
Alfred de Vigny 184 288, 296
Alman felsefesi 186; karakteri 26 Bakunin 169, 209, 2 1 7
Almanya 9 Balzac l9, 27, 31, 242, 301
Almanak 28, 29 Baden 103, 105, 132, 151, 162, 163,
Alyoa 204, 263, 272, 273, 275, 276, 167, 195
278, 279, 281, 284, 285, 288, 289 Ban ve Oz:grlk Birlii 168, 209
Ambrosius Baba 264 Bamaul 74, 76
ana-Tanna Meryem 203 basn 120
anarist 169, 217, 273 Bat Avrupa 15, 27
Anna Grigorievna 98, 135, 139, 143, Bat uygarl 258
144, 147, 1 5 1 , 153-168, 225-235, Batc 165
253, 263, 288, 289, 293, 296-300 Baudelaire 247
Annenkov 28, 29, 294 bedeni alalmlk 206

31 1
ben 186 evre 41, 218
Benjamin Constan 243 ernievski l l5-l l7, 182, 280
Belinski 28-32, 38, 40, 42, 9 1 , 163, ocuktur 12
214, 267, 291
Berlin 90, 150, 1 5 1 Danilevski 25 7-259
Beyaz Geceler 42, 43, 204 Darovoe 15, 263, 264
bilinemezcilik 26 7, 2 70 Danevari 59
1905 ihtilali 220 deerler dnyas 203
birey 184, 187 Dekabristler 55, 297
Bir Yazann Defteri 16, 53, 57, 240, Delikanl 16, 17, 75, 1 8 1 , 239
248, 252, 253, 293 dergicilik deneyi 83
Bolevik Devrimi 220 devrimci 30, 3 1 , 84, 169, 299
Boborykin 106, 1 13 Dickens 3 1 , 43, 79, 80, 197, 198, 242
bor 26, 30, 75, 94, 101, 105, 1 13, 131, din 247; ve milliyetilik 25 1 ; ve
133, 134, 164, 166, 169, 1 76, 212 politika 269
Boris Godunov 19, 26, 291 dini Ortodoksi 1 17
boyun eme 246 doa 7, 14, 274, 284; st 38
Borlular Cezaevi 179; Hapisanesi 227 Dogu Sorunu 261
Bradlay 284 doalc roman 3 7, 39
Brutus 92, 199 Don Car\os 20
Bulgaristan ayaklanmas 260 Don Kiot 197-200
burjuva 1 5 , 163, 255 Donjuan 32
Budala 93, 94, 109, 124, 128-130, Dostoyevski 7-10, 1 2-35
200, 209 dostluk yllan 95
Byk Dk 291; Hakim 80 Duman 165, 166
Byk Petro 87, 256, 259 duygulann ikilii 245
Byron 37, 48, 184, 185 duygusal okul 40, 44
duygusal olaylar 123
Cabet 49 duygusal roman 37, 39
Carr, E.H. 7, 8, 10 Ducray-Dumesnil 38
Chattenon 1 9 Durov 5 1-53, 55, 63
casusluk, kar-casusluk 92 Dresden 72, 90, 1 5 1 , 154, 158-160,
Caherine de Medici 1 08 162, 1 6 7, 1 76, 1 78, 1 79, 195, 2 10,
cinsellik 32, 33, 95, 153, 203-205, 236
246, 247, 278 dn 76, 146
Cenevre 90, 105, 1 5 1 , 167, 1 7 1 , 175, D 123-125
179, 195, 215, 228, 233 dnme lks 204, 205
Cervantes 199 dzyaz 37
Coleridge 199
Cordelia 200 edebiyat 120
Cnenon 98 edebi sivilce 29, 230
ego 186
ar 53, 54, 67, 74, 76, 81, 94, 262 Einstein 275
arie 290, 296 Elizabeth a 303
ehov 15, 282 Elena Pavlovna 14 2
eliki 250 Emilya Fyodorovna 146, 147, 149,
ember 48-50, 52, 83, 89 172-174

312
Ecinniler 7, 95, 97, 99, 100. 166, 167, Glendeling, E. 19
1 69, 178, 181, 209, 2 1 2 general Todleben 76, 80
Engizisyon 272, 279 Gide, A. 8, 307
enternasyonalizm 168 Goethe 191, 192, 292
emperyalist Rusya 259 Gogol 26, 28, 37, 39-4 1 , 44, 52, 79,
Epoa 88, 1 13, 1 14, 1 17, 1 19-1 2 1 , 84, 93, 133, 276, 301
123-125, 130, 1 3 1 , 139, 164, 178, Golyadkin 4 1 , 250
227, 236, 254 Gonarov 15, 290, 302
estetik okulu 306 Gorki, M. 1 4
e 41 Gorski 128, 129
Eugene Sue 45 Gothic 38
Ev Sahibesi 42, 44 Gretchen 191, 192
evlilik 7 1 , 75-77, 135, 139, 142, 145- Griboedov 15
148, 153, 154, 203, 289 Grigorovi 27, 28, 44, 149
Granovski 2 1 1 215
fantastik 37-39, 4 1 , 42, 44, 45, 66, Grazhdanin 228, 230, 236, 253, 262
197, 304 gurur 245, 278
Fantini 190 Gn 88, 89
Fedya 228, 229 gzellik 283
fe!Aket 47 gnah 67, 96, 97, 202, 203, 245, 251,
felsefi roman 182 271, 274, 278-282
Faust l6, 19 1 , 192, 199, 277
Feristler 202 kim olma 246
fiziksel ac-zayflk 193 Hamlet 187, 191, 284
Flaubert 1 77 Harpagon 301
Foma Fomi 78, 79 hayat 1 1, 192
Fonvisina 267 harika 1 1, 192
Fortinbras 285 harika yl 139
Fourier 50, 257 hapishane 44, 55, 59-61 , 63-68, 71,
Fransz edebiyat 2 1 90, 1 3 1 , 141, 193, 254, 267
Fransa-Prusya sava 173 halk 39, 63, 64, 85-87, 92, 254, 255,
Freda 124 256, 265
Freud 23, 98 hazclk 189
Frederic Soulie 26 Hegel 77, 182, 243
[rcnoloji 3 3 Hersek 260
Fyodor 12, 13 , 15-19, 2 1 , 2 2 , 24, 26, Herzen 1 1 , 84, 85, 90-94, 106, 132,
5 1 , 84, 87, 88, 94, 103, 1 14, 1 18, 133, 169, 1 70, 182, 209, 255
1 19, 144, 148, 149, 152, 154, 156, hn felsefesi 1 15
159, 160, 165, 174, 176, 231, 232, Hristiyan sosyalizmi 49
235-237 Hrisiyanlk 1 1 7, 147, 169, 198, 200-
202, 268, 273, 276
Garibaldi 169 hilik 258
gazeteci olarak Dostoyevski 253 Hoffrnann 19, 34, 40, 42, 84, 207, 305
gazetecilik 120 Holbein 167
gelenek 182, 251, 285, 250, 299 hybris 201
George Sand 27, 50, 2 18
gerek Rus 18 2

31 3
limen Gl 223 Karmazinov 214, 215
Isaevler 72, 73, 77, l l l, 141, 144, 226, Karepin 24 kartlk 258
234, 235, 297, 298 Kazan niversitesi 275
Katkov 99, 133, 134, 140, 141, 149,
idam 53, 54, 145, 196, 300 1 7 1 , 176, 177, 179, 210 212, 213,
ikilik 42, 153, 184, 243, 245-249, 251 225, 231-233, 244, 264, 278, 291,
ikiyzllk 273 297
ilk eserler 3 7 Kepler 187
ilke 183 Knn Sava 83, 84
llahi Baba 202 Krgz 71
llya 285 Kimsesiz ocuklar Yurdu 234
inan 268 Kireevski 88
insan guygulannda ikilik 248 Krillov 185, 213, 217-219
insanlk tarihi l l 6 kitap toplama-yasaklama 48
intikam 107 kitab yakmak 166
intihar 19, 1 28, 183, 190, 219 Kolya 285
incancklar 27-30, 35, 38-42, 44, 106, Kont S. 29
254 Kont Sollogup 3 1
lppolit 207, 208, 274 Kont wielhorski 31
lsa 197, 198, 201-203, 205, 221, 257, Konstantin 85; Aksakov 88
269, 274, 276, 279, 281, 297 Konstantinovi 291
lncil 17, 61, 193, 201, 205, 267, 284, kt 185
297, 298 kyl 86, 92
lstanbul 260 Korvin-Knkovskaya 99, 100, 123-
lvanov 210, 214 125, 130, 181, 142, 145, 168, 214
iyi 185 Kopenhag 133, 134
ltalya 90, 100, 127, 157, 167, 175, 210 Komyakov 88
svire 157, 160, 167 175, 195, 210 Kral Lear 191, 199, 200, 205
Kraevski 29, 30, 78, 139, 140
jean-Paul 38 Krasny Ariv 216
Joyce 306 kumar 25, 101, 130, 132, 155, 157-
jung 98 159, 162, 164, 165, 233
Jri 216 sstemi 282 Kumarbaz 106-108, 142, 145, 157,
212
kaba g 258 Kumarin l l3, l l9, 235-238, 297
kadn 75, l l8, 129, 148, 153, 190, Kur'an 77
206, 246, 288 Kuzmesk 73, 74, 76
Kafkasya 64
kahraman 39 La Bnyere 301
kamuoyu 120 Ladoga Gl 55
kant 77, 186 Lamartine 26
Karamazov, lvan 45, 67, 219, 246, Lambert 241
250, 274, 275, 278, 278, 283, 285, Lamennais 49
305 Lawrence, D.H. 281
Karamazov Kardeler 57, 64, 109, 124, Lebedev 202
181, 191, 267, 296 Lebyadkin 244
Karamzin 17, 98 Lemaitre 243

314
Lermantov 37, 64 Mili, ]. S. l 1 5, 257
lzarus 220 Miller, H. 7
Leskov 65 Miller, O. 9, 263, 296
Lewis 38, 42 milli 85, 285, 299
Libera\ 49, 85, 89, 90, 93, 165, 2 1 1 milli gelenek 182
Lily 228, 229 milliyet 258
Litvanya 1 2 milliyetilik ve din 251
Lobaevski 275 Milton 274
Lodovio 285 Milyukov 83, 133, 143, 256
Londra 90-92, 255 milliyeti prapaganda 261
Louis-Philippe 50 mstsizm 44, 270, 271 , 273
Lloyd, ].A.T. 9 misyoner 9 1 , 128
Luhlino 1 4 1 , 142 Mikin 45, 84, 126, 128-130, 177,
Lyubov 176 197-203, 205-209, 220, 269
mi 255, 269
Madam Maikov 34 model 109
maddecilik 269 Mool 7 1
Makar Devukin 39, 40, 184, 204 Mohikanlann Sonuncusu 16
Maia Dmitriyevna 33, 72-79, 95, 96, Monako 163
99, 103, 1 1 7 , 142, 168, 273, 177, Monte Karlo 1 63
246 Mortimer 20
Maria Fyodorovna 296 Moskova 12, 13, 15, 16, 18, 19, 2 1 ,
rnanevi kuvvet l93 24, 25, 27, 77, 85, 86, 88, 89, 96,
Maia Stuar 19, 26 100, 1 1 1 , 1 12, 1 14, 1 1 7, 124, 141,
Marius 19 146, 149, 166, 183, 232, 265, 290,
Marmeladov 86, 140, 14 1 , 160, 188, 297, 298
200 Moskova Gazetesi 295
Martha Brown 123, 127-131, 146, 206 Moskova Rus Ed. Sev. Biri. 289
Marquis Posa 20 Moskova niversitesi 209, 287
Marquis de Sade 166 Moskova Ziraat Akademisi 210
masumluk 107 motif99, 242
materyalist ahlak 1 17 Mr. Prokharcin 30
Maturin 38 Mrs. Stowe 62
mayalanma yllan 69 Muhta Durumdaki Edebiyatlan
mazoizm 108, 109, 278 Yardm Sand 94, 101, 1 13, 131
Maykov, Valeryan 3 1 , 32, 49 Mury, M. 307
Maupassant 1 1 7 Murry, M. 1 16
melankoli 247 Musset 218, 247
Merjkovski 306 mutluluk 107, 148, 1 74, 208, 289
Meryem 203 Mhendislik Akademisi 18, 19, 27,
Mesmer 304 63, 76
metres l l 8 Mhendislik Dairesi 25, 27, 228
metafizik okul 45 mlkiyetilik 48
Mihail 12, 13, 17-21, 23-27, 3 1 , 34, 49,
52, 54, 58, 63, 64, 66, 71, 75, 77, Nadejda Suslova 131
78, 80, 83, 87, 88, 90, 105, 1 1 1- 1 13, Napolyon 184
1 1 7, 1 18, 1 20, 141, 146, 236, 237 narod 85, 86, 255

315
Nastasya Filipovna 109, 1 28-130, 155, Palm 300
201, 202, 205, 206, 272, 304 Panaeva 22, 28, 29, 33, 37
Nataya 204 Falto 39
Neayev 210, 2 1 1 , 214, 215, 227 Paris 49, 90, 101-104, 133, 134, 233,
nefret l07, 109, 245, 246, 278 Bar 76
Nekrasov 27-29, 33, 230-233, 241, Pascal 270
248, 264, 298 Paul, S. 5
Neron 19 Perikles 19, 199
Netoka Nezvanova 32, 43-45, 305 Petersburg 18-21, 24, 26, 3 1 , 38, 50,
Newton 187 55, 57, 66, 7 1 , 75, 77-81, 88, 85,
Nietzsche 68, 185 9 1 , 95, 96, 99, 103, 106, 1 1 1-114,
nihilistler 89, 93, 1 24, 169, 209, 210, 124, 125, 133, 140, 149, 151, 179,
215, 221, 304 210, 225-227, 241, 253, 296; Berlin
Nikola 3 1 , 5 1 , 141, 146, 149 Demiryolu 83; niversitesi 89, 215
Nikola 1 50, 76, 83, 84, 120 Peter ve Paul Kalesi 43, 52, 89, 145
Nicholas 13 Petkov 59, 60
Nikolai Alekseevi 231 Petraevski 48-53
Noel 54, 55, 61, 81, 145 Peygamber 291 , 294-296
Novalis 247, 2777 peygamber olarak Dostoyevski 227,
267
Octavel 218 Pink 12
Ogarev 169, 209, 215 Paul de Kock 26, 37, 42
Omsk 55, 6 1 , 63, 65, 68, 75, 77, 185 Pobodonostsev 262
Onegin 296 Pochva 87
Orlov 185 Polonya 12, 55, 62, 63, 92, 94, 261
Ortodoksi 165 Ayaklanmas 93, 120
Oscar wilde 62 Prens Odoevski 28, 3 1
Ostrovski 86 Proust 306
Othello 284, 285 pragmatizm 270
Oteestvennye Zapiski 29-31 , 88, 231 , propaganda 210, 261
232, 241 psikanalist okul 23
Overbury 301 psikolojik inceleme 243
oyun 156-162 psikolojik olarak Dostoyevski 239
Pukin 8, 15, 18, 19, 37, 86, 166, 199,
dn 1 18, 1 19, 172 259, 289-293, 295, 296, 298
idipus 23 priten 7, 281
renci 215
klid 275 Racine 292
ller Evinden Anlar 57, 59, 61-64, Radcliffe, Ann 38
77, 78, 84, 91, 97, 1 3 1 , 140, 164, radikal 30, 3 1 , 84, 85, 1 15, 121, 124,
254, 268 2 1 1 , 221 , 27, 239, 255, 269, 292,
teki 243-245, 249, 251 295
teki 30, 41, 42, 65, 184 Raskolnikov 35, 52, 84, 140, 183, 195,
zgecilik 187, 189, 191 207, 209, 217-220, 246, 247, 255,
znel idealizm 186 272, 278, 287
zveri lks 203, 204 Realist 23
reklamclk 90

316
Reval l8, 19, 26, 27, 34 sapklk 247
Renan 268 saxon-les-Bains 162, 172
rehin 105, 106, 140, 145, 159, 162, Sebiller 19, 20, 64, 177
172, 174, 176, 226 Schubert 304, 305
Richardson 38, 40 Scott 16, 19, 37
Riesenkampf 26, 32 Sedrin, Saltkov 15
rasyonal ozgecilik 187, 191 sembolizm 44
Robinson Crusoe 16 Semenevski Alan 300; Meydan 145
roman 37-39 Semipalatinski 71-74, 76-80, 1 1 2,
romantik akm 37; hareket 184; 134, 268
bireycilik 184, 187 Semirenie 201
Roland 148 serfler 21, 22, 49, 84, 85, 89, 2 l l
Rogojin 44, 129, 177, 199, 201 , 206, Sergey-Troki Manastr 1 4
207, 304 Schlsselburg 5 5
Rousseau 38, 40, 43, 49, 184, 243, 280
sevgi 107, 109, 245, 246, 278
Rozanov 108, l l5, 135, 255, 275
Sezar 92
Rotschild 241
snrsz zgrlk-despotluk 220
rulet 101, 103, 132, 140, 155-157,
Sibirya 12, 16, 24, 31-33, 38, 39, 4 1 ,
160, 1 62, 163, 172-174, 236
44, 45, 55, 57, 59, 65-67, 75-77,
ruh 7
79, 89, 9 1 , 95, 96, 1 3 1 , 133, 164,
Rus l l-13, 16, 17, 19, 48, 49, 65, 83,
168, 183, 192, 198, 204, 243, 248,
84, 91, 164, 179, 182, 183, 186,
254, 272
196, 200, 248, 254, 255, 258;
simge 14, 188, 251 , 305
akl 183, 186; Candide'i 16, 182;
Slav Yardm Birlii 290
Devrimi 9; edebiyan 27, 45, 86;
Savc 85-89, 9 1 , 93, 165, 176, 214,
doa ve gelenei 250; Edebiyatm
230, 254, 256, 257, 260, 289, 290,
Sevenler Birlii 292; eletiri okulu
292, 293
273; folkloru 199 kontu 31 kltr
Sivastopol 76
37, 82, 94; kast sistemi 15; ilkesi
Smerdyakov 272, 273
183; ihtilali 221; karakteri 165, 220;
Slavonic Rewiev 24
tabian 29; Tanrs 212, 269; lks
Shakespeare 19, 27, 38, 187, 1 9 1 , 284,
200, 202
292, 303, 304
Rusya 37-39, 50, 52, 60, 78, 84, 90, 94
Sokrat 34
163, 165, 196, 199, 200, 210, 215,
221, 239, 242, 247, 256, 263, 269, Sokolski Prensi 238

279, 289, 301 307 Solovyev 20, 263-265, 288, 300

Rusya'ya dOn 225 Sonya 170, 173, 184, 188, 190-193,

Russky Vestnik 99, 133, 139, 140, 197, 233, 247

145, 1 7 1 , 175-178, 213, 216, 226, Soruturma Komisyonu 47, 52

231, 264, 265 sosyalist l69, 209, 216
Ryazan 236, 237 sosyalizm 280
Sovremennik 30, 87, 88, 90, 94, 121,
Sade, M. de 166 230
sadizm 109 Spengler 258
Sain-Simon 49 Staraya Russa 228, 233, 237, 253, 295,
sanat iin sanat 306 296, 297
sansr 48, 57, 62, 7 1 , 84, 90, 94, 1 17, Stepan Trofimovi 21 1-215, 220, 281
1 2 1 , 215 Stavrogin 246, 278, 280

317
Steme 38, 301 Toprak 87; Topran lnsanlan 87
Stavrogin 97, 99, 100, 213, 214, 217, Troyat, H. 8
218, 242, 244 Tula 15, 264
Strahov 9, 83, 87, 88, 90, 94, 96-98, Turgenyev 14, 15, 28, 29, 32, 59, 65,
100, 106, 1 19, 121, 156, 175, 190, 85, 89, 98, 132, 133, 152, 162-
2 1 1-213, 262, 263, 289 166, 182, 199, 214, 215, 240, 264,
Strachey, L. 303 290, 293
Strastnoy Manastn 291 tutucu 93, 165
Stellovski 132, 140, 142, 143, 240 Trk-Rus Sava 262
Svetoh 83 Trkler 260
Stevenson, R.L. 42 Tver 77, 80, 81, 83
Svidrigailov 99, 188-190, 207, 250, Tyutev 28, 230, 298
272, 276, 280, 305
Sursk 263 Uffizi 90, 175
Suslova P. 9, 10, 99-102, 105-109, Ukrayna 12
1 15, 130, 132-135, 139, 140, 142, Urallar 55
146, 154, 168, 170, 246, 247, 278, uzlama 250
288
Su ve Ceza 57, 59, 67, 77, 86, 97, 98, lk 197, 199, 200, 203-205, 2 1 1 ,
131, 133, 139, 153, 181 254, 255, 258, 265, 271
srgn 32, 47, 7 1 , 76-79, 168, 170, urun yllan 223
178, 179, 193 ustun insan 185, 186, 188, 189, 213,
219, 220
ans 157, 160 fistfin Hristiyanlk erdemi 201
atov 95, 214, 219, 269 fistinlik 107
ehvet 99, 100, 247 lilopyac okul 49
eytan 45, 191
idlovski 18-21 Valkovski, Prens 242
ipheci l65, 268, 271 Vanya 204
Varvara 13, 21, 40, 99, 103, 105, 204,
Tann 7, 8, 48, 75, 153, 199, 214, 219, 235, 297
241, 268, 269, 271-275 Venedik 176
Tanntannazlk 48, 169, 202, 212, Vera 13, 141, 142, 148, 263, 277
271 veresiye 25, 133
tez-antitez-sentez 243-245, 278, 280, Vergunov 238, 242, 244, 245, 249
281 Victor Hugo 26, 90, 189, 190, 198
tezli roman 181, 182 Victorian 306
tifs 103 volk 85
tip 40-42, 48, 241, 302 Vremja 84, 86-90, 92, 93, 99, 1 13,
tehirci 99 1 14, 1 19-121 164, 178, 182, 227,
Theophile Gautier 247 230, 254
Tobolsk 55, 267, 297 Viskovatov 97, 98
Tokarzewski 62, 63 Vladimir 101, 1 1 1
Tom Amcamn Kulbesi 61
Tolstoy 1 4 , 15, 85, 9 7 , 98, 15 2 , 182, walpole, H . 38
198, 205, 263, 264, 282, 290, 298, wenher 19, 38
305 wiesbaden 101, 103, 106, 132-134,

318
 140, 155, 157, 158, 162, 164, 170 Yusupov Bahesi 1 12
wrangel 24, 72-76, 79, 80, 96, 133- yceltme 287
135, 263, 268, 297
zalimlik 248
Yahudi sorunu 287 Zarya 175-178, 257
Yanovski 32, 33, 83, 263 Zemya 176
yarat yllan 13 7 zevk 245, 277, 278
Yasnaya Polnaya 290 zina 198, 202
Yeralundan Notlar 7, 42, 108, l l5, Zmiev 75
140, 187, 246, 248 Zosirna Baba 264, 272, 273, 281, 304
yetime yllan 1 1 Zosimov 52, 188, 266
yurtdnda ilk aylar 1 5 1 zorbalk 108, 109
yurtdndaki hayat sryor 167

319
Ed wa rd H a l l ett Ca r r

DOSTOYEVS KI

Edward H a l l ett Carr'n Dostoyevski zerine yazd b u kitap hem

i l g i n bir biyografi hem d e ok baa r l b i r ede biyat i n c e l e mesi,

roman zmlemesi. ocukluundan balayarak, a i lesi n i n, evre
s i n i n, yaantsnn eserlerine etkisini; karlat i n s a n l a r n hangi

karakterleri esi n l e d i i n i ; a n olayla r n n , d nce a k m l a r n n

etkil er in i titizlikle i ncelemi E . H . Ca rr. Geni t a r i h b i l g i s i (ze l l i kle

Rusya zerine) ve a ratrmac kiilii bu baa r n n a n a htar. E.H.

Carr zor o l a n , edebi eletiri i l e hayat h ikayesini hem dengeleme

yi hem de karlkl etkilerini gstermeyi baarm. Andre Gide y

le demiti: " B i r tanryla karlaacamz sa n rz; oysa bir insan;

hasta, yoksul, hi d u rm a d a n ac eken b i r i n s a n d r d o k u n d u u

muz." te E . H . C a r r bize b u n u a nlatm; Dostoyevski'nin hem has

ta, yoksul yaant s n hem de inanlmaz dehas n .

Dostoyevski'nin kiilerinin hibirinin fiziki b i r zellii okuyucunun

kafasnda yer etmez. Edebiyatta, onunkiler kadar gz nne getiril
mesi, canl yaratklar olarak dnlmesi g olan karakterler yoktur.
Bu karakterlerin yaratcsnn i l g i lendii ey, vcutlar deildir, ruh
lar ve insanla arkadaki bilin meyen karan lk gerek arasndaki ilikidir.

EDWARD H A L L ETT CARR