GBEKLTEPE AMANLARI VE RETTKLER KOZMK SEMBOLLER

zgr Bar ETL

2015

Yaplagelen son aratrmalar Gbeklitepe tapnaklarnn Neolitik dnem amanlar (kamlar)

tarafndan tasarlanan ve kullanlan ritel yaplar olduunu gstermitir. Kaz bakanln yrtm
olan Klaus Schmidt, Gbeklitepe'nin bir zamanlar blgenin hac merkezi olduu fikrini ne
srmtr. Schmidt'e gre Gbeklitepe tapnaklarnda amanik ritellerinin yapldn gsteren
baz kantlar mevcuttur. Ona gre Dikilita-2 dikkate alndnda burada yer alan insan ayakl turna
motifi, tapnaklarda yer alan amanist uygulamalarn nemli bir gstergesi olmaktadr. Schmidt, bu
dikilitata turna klna girmi bir insann temsil edilmi olduunu vurgulamtr [1]. Andrew
Collins gibi baz nemli aratrmaclar da astronomi ve kltrel kozmoloji aratrma alanlarn
referans alarak Gbeklitepe'de o dnemde amanist uygulamalarn gereklemi olabileceini ne
srmtr. Collins, konuya amanlarn kutup yldz inancn esas alarak yaklamtr [2]. Kutup
yldz (gnmzde Polaris), amanlara gre yaratln sfr noktasn oluturmaktadr. Onlara gre,
yaratln srlarn elde edebilmek iin kutup yldzna ulalmaldr. Gnmzde Asya ktasnda
Trk, Mool ve Tunguz amanlar Gk-Tanr Tengri lgen'in tahtnn kutup yldznda olduuna
inanrlar. Benim grme gre, Gbeklitepe sadece amanlarn zel gnlerde birtakm riteller
gerekletirdikleri bir yer deil, ayn zamanda aman olma yolunda eitim alan kiilere eitli
astronomik ve mitolojik bilgilerin aktarld bir inisiasyon merkezidir de.

Erk hayvanlar amann koruyucu ruhlar olarak bilinir. amann gznde tm hayvanlar amanist
uygulamalarn vazgeilmez bir parasdr. Hayvan ruhlar aman hastalklardan ve ktlklerden
korumaktadr. Bu ruhlara tabi olan aman artk hastalklara ve kt ansa kar baklk kazanm
durumdadr. Erk hayvan amann alter egosudur. aman ritel srasnda kendi erk hayvann
taklit eder ve onunla btnleir. aman gkyzne kt yolculuklarnda (veya yeralt dnyasna
yolculuklarnda) erk hayvanlarn kullanr, bu hayvanlar onun yol arkadalardr. Sibirya Trk
amanlarnn ay, kurt, tavan ve bayku gibi erk hayvanlar bulunurken, Yakut amanlarnda bu erk
hayvanlar ounlukla boa, kartal ve aydr [3]. Ad geen hayvanlar Gbeklitepe stunlarna
ilenmi olan hayvan motiflerine olduka yakn benzerlik gstermektedirler. Bir ihtimal, stunlara
olduka zenle ilenmi ve kutsal saylm olan bu hayvanlar gelecek zamanda gkyzne
konumlanan hayvan ekline sahip takmyldzlar olarak belireceklerdir. amanlarn erk hayvanlar
gkyzne yansyacak ve yldz takmlar hayvan ekilli olarak temsil edileceklerdir. 12 Hayvanl
Trk Takvimini oluturan hayvanlarn da bir zamanlar kamlarn erk hayvanlar olduuna
inanyorum. Tm bunlara ek olarak, Gbeklitepe'de kefedilmi olan bir totem direi bu blgede
yer alan amanizm inancn destekler durumdadr. Totemizm, insanlar ve hayvanlar arasnda
grnmez ve etkin bir ba olduu inancna dayanr [4].

O halde u sorular sorabiliriz: Gbeklitepe dikilitalarna ilemi olan semboller bir zamanlar
amanlarn ritelleri esnasnda kullandklar veya onlar sayesinde motive olduklar kozmolojik ve
mitolojik inanlarn ifade eden simgeler miydi? Yani, Gbeklitepe amanlarn kullanmnda olan
antik bir gzlemevi miydi? Baz bilim insanlarna (B.G. Sidharth, G. Magli ve A. De Lorenzis) ve
nemli aratrmaclara (Joe Plegge, Andrew Collins) gre Gbeklitepe tapnaklar gksel cisimleri
(Gne, Ay, gezegenler ve takmyldzlar) gzlemek adna kullanlan bir gzlemeviydi. imdi,
gzlemevi fikrine destek olabilecek nemli bir varsaym ortaya atmak uygun olacaktr: Gbeklitepe
tapnaklarndan biri olan B-Yaps benim grme gre zellikle nemli parlak yldzlarn ve
takmyldzlarnn dou ann kaydeden bir tr Kam (aman) emberi (Medicine Wheel)ydi
(Resim 1).

Kam emberleri, gk cisimlerini gzlemek adna kullanlan embersel formlu ve bu emberin

yay zerine zenle konumlandrlm olan hiza talarndan oluan yaplardr. Kam emberleri
astronomik neme sahip olan ve buna bal olarak da birtakm dini ritellerin gerekletirildii
yaplardr. Baz kam emberleri olduka eski tarihli olup yaklak 4000-4500 yllktr. 1997 ylnda,
High Altitude Gzlemevi'nden John Eddy, baz kam emberlerinin gksel cisimleri hizalamak iin
kullanlm olduunu kefetmitir. Eddy, yln zel zamanlarnda baz zel yldzlarn kam
emberleri yardmyla gzlendiini ifade etmitir. Ona gre, yln bu zel gnleri gndnm ve
ekinoks gnleriydi [5].

Gbeklitepe dikilitalar genel olarak T-formunda yaplmtr. New Mexico'da Hopilerin tasarlam
olduklar tapnaklarn birinde T-formlu (Tau denilen) pencereler gze arpmaktadr. Bunun gibi,
Mayalar'a ait olan Palenque tapnanda da T-formlu pencereler bulunmaktadr. Mayalar'a gre
gne bu T-formlu pencerelerden geip insanlara ulamaktadr. Ayrca, Hopi yeralt tanrs
Masauu'nun ekli yine Tau biimindedir (Resim 2). Kzlderililerin (Anasazi ve Pueblo) kaya
zerlerine izmi olduu baz semboller Tau eklindedir ve bu semboller onlara gre ruhsal gei
yollardr. Buna ek olarak, Kzlderililerin yaam aac Yaxche yine Tau formuna sahiptir.
Gbeklitepe tapnaklarnn Tau formu olarak grlebilecek merkezi stunlarnn says ikidir. Bu
dikilitalarn saysnn iki olmas akla bu stunlarn ift Tanralar temsil edip etmedii
sorusunu getirmektedir. Daha sonraki dnemde ift Tanralar1 motifi Anadolu'da en yaygn
figrlerden birisini oluturmutur. Bir ihtimal bu stunlar ayn zamanda Gksel ifti veya Eril-

1 Aslnda bu figrle Tanra ve Ei temsil edilir.

Diil ilkeleri sembolize etmektedir. Benim fikrime gre bu iki stun ba-amanlar (ba rahipleri)
da ifade ediyor olabilir. Smer Mitolojisi'nde gne tanrs Utu, bir girii temsil eden iki stun
arasnda dikilmi halde betimlenmektedir (Resim 3). Bu stunlar Gk (Cennet) ve Yer'i temsil
etmektedir. Yunan Mitolojisi'nde, Herkl'n ikiz stunlar bilinmeyen dnyaya gei kaps olarak
ifade edilmitir.

Hayvan motiflerinin yannda Gbeklitepe stunlarnda anlam henz zlemeyen eitli semboller
de ilenmitir. Baklava ekline benzeyen bir sembol, 7 ku sembol, sepet sembol
bunlardan bazlardr. Bunun dnda Latin harfleri olan H ve Iya benzeyen semboller de baz
stunlarda yer almaktadr.

Gbeklitepe'de bu baklava veya elmas ekli sembol grmek ilgintir. Bu bulgu grece yenidir ve
H-Yaps'nda yer almaktadr. Simge, Kzlderililerin Medicine Man (Kam) ad verilen sembolne
olduka benzemektedir (Resim 4). Kzlderililere gre kam veya amann ruhsal ifa ve gelecei
grme gibi esiz yetenekleri bulunmaktadr. Onlara gre, bu simgenin d izgileri alglanabilir
fiziksel dnyann, evrenin drt kesi olan Kuzey, Gney, Dou ve Bat'y sembolize eder.
ksmda yer alan izgiler kamn sahip olduu ruhsal dnyay temsil eder. Merkezde yer alan daire de
kamn gzn veya ruhsal vizyonunu ifade eder. Grld zere, kamlarn bir sembol olan bu
simge Gbeklitepe stunlarna binlerce yl nce ilenmitir. Ayn stunda bu simgenin hemen st
tarafnda bulunan bir figr iki ylan ve bunlarn arasnda yer alan bir yumurta (belki gne diski)
sembolnden olumaktadr. Olaslkla bu sahnede kozmik yumurta (baz mitolojilerde bu ekilde
ifade edilir) ve onun koruyucular veya oluturucular ifade edilmek istenmitir. Stunlarda yer alan
bu sahneleri o dnemde gelien veya gelimekte olan bir mitoloji bnyesinde dnmek
gerekmektedir. Bunu yaparken de daha sonraki zamanda gelien dier farkl kltrlerin mitolojik ve
arkeolojik verilerini kullanmak gerekmektedir. Hint Kozmolojisi'nde, yumurta insanlarn iinde
yaamn srdrdkleri evrenin kaynan ifade etmektedir. Yumurta figrnn hemen iki yannda
yer alan ylan motifleri ise olaslkla alglanabilir evrende bulunan enerjileri veya belki gne
nlarn simgelemektedir. Yumurta, yeniden douun da bir sembol olduundan bir ihtimal kamn
yeniden douu da canlandrlmak istenmi olabilir.

D-Yaps'nda yedi adet kanatl canlnn yan yana sralanmasyla ifade edilen bir sahneye
rastlamaktayz (Resim 5). 7 saysnn farkl kltrlerde ok sayda anlam olduu iin aradmz
anlam bulabilmek iin btncl bir bakla konuya yaklamamz gerekmektedir. Kamlarn
fazlasyla etkili olduu Kzlderili kabilelerinden biri olan Pueblolar'a gre 7 says hatta 7 ku
Gksel Dzeni, Gksel Uyumu temsil etmektedir. Dogonlar, 7 saysn ztlarn veya dualitenin,
ikiliin sembol olarak ifade etmilerdir. Msr kltrnde 7 says dngy ve sonsuz yaam
sembolize etmektedir. Yine Msr kltrnde gne tanrsnn 7 ruhu bulunmaktadr [6]. Trk
amanizminde dnya dann yedi kat olduu ifade edilmektedir. Ayrca kamlarn kozmik aac
yedi daldan olumaktadr. Astronomi temelli dnlrse, bu 7 ku kuzey ynnde bulunan Byk
Ay Takmyldz'nn 7 yldzn sembolize ediyor olabilir (7 ku sahnesinin ilendii yer 18 no'lu
stunun taban ksmnda olup kuzey-gney dorultusuna bakmaktadr). Aslnda en dikkat ekeni
dnyadan plak gzle grnen gk cisimlerin saysnn da 7 olmasdr. Bunlar Gne, Ay, Merkr,
Vens, Mars, Jpiter ve Satrn'dr. 7 ku sembolnn anlam ksaca anlatlan bu ifadelerden
birinden karlabilir diye dnmekteyim.

D-Yaps stunlarndan birinde yer alan Sepet sembol de olduka dikkat ekicidir (Resim 6).
lk bakta bu motifin sradan bir ekilde sepeti ifade ettiini syleyebiliriz. Daha nce de
sylendii zere bu tr motiflere mitoloji balamnda baklmaldr. rnein Tevrat'ta sepet,
gn olarak ifade edilmektedir. Acaba gn bildiimiz gn mdr, yoksa zel nemleri
olan gn mdr? Astronomik adan bakldnda, Gne'in yl boyunca ufuktan doduu
noktalar referans alndnda zel gn iin mantkl bir tahminde bulunmu oluruz. Bu noktalar
gndnm ve ekinoks noktalardr. 21 Haziran'da gne Kuzeydou noktasndan doar. 21 Aralk
iin bu, gneydou noktasdr. Ekinoks gnlerinde ise Gne bu iki noktann orta kesitinden yani
tam olarak doudan doar (Resim 7). Bu noktalarn says grld zere 3'tr. Bu semboln yer
ald stun dou ynne bakmaktadr. sepeti oluturan motif, gnein gn iinde getii yolu
(yay) temsil edebileceini dndm gkkua benzeri bir betimleme de barndrmaktadr. Bu
stundaki figrlerin tm birden dnldnde (aadan yukar) kamn gksel yolculuu (belki
lm sonras) canlandrlm olabilir diye dnyorum. lm ve sonrasnda yeniden doumu
deneyimlemek kam gcn elde edebilmenin en nemli gesi olarak grlmektedir. Bu sahnenin,
Smer Mitolojisi'nde yer alan Kral Etena'nn gkyzne ykselii temasnn kkenini oluturmu
olabilecei aklda tutulmaldr. Smer Mitolojisi'nde Etena'nn bir kartaln srtnda gkyzne
yapt amanik yolculuk canlandrlmtr. Bunlarn dnda, Trk amanizminde amanlarn ruhlar
kez, zamanda dirilmektedir. Bu zaman 21 Haziran, 21 Aralk ve 21 Mart/23 Eyll
gnleridir. nanca gre amanlar birtakm gksel enerjileri elde edebilmek iin bu gn
beklemekteydi.

Arkeologlarn insan biimli olarak deerlendirdii Dikilita-18'de bir leopar postu temsili olarak
ilenmitir. Bu motifin avc bir insan temsil ettii gibi sradan bir yorum yapmak olduka kolaydr.
Fakat ben bundan daha fazlasnn olduunu dnyorum. Bana gre, leopar postu amann veya
tanrnn kozmik kudretini veya kozmik gcn sembolize etmektedir. Msr Mitolojisi'nde
astronomi tanras Seshat da leopar postu giyer halde gsterilmitir [7]. Mitolojiye gre bu post
cennetin veya gklerin yldzlarn bnyesinde bulundurmaktadr. Gbeklitepe'nin amanlar ileriki
dnemde Smer ve Msr uygarlnn tanrsal formlarn oluturmu olabilir mi?

zerinde en ok tartlan ve eitli temelsiz atflar yaplan semboller D-Yaps stunlarna ilenmi,
Latin harfi Iy andran ve bunun yan yatm formu olarak da dnebileceimiz H ve ayn
zamanda ( H ) sembolleridir. Bunlar elbette Latin harfleri deildir. Baz aratrmaclar bu
semboln Orion (Avc) takmyldzn temsil ettiini dnmtr. Fakat bunun hi bir dayana
yoktur. Benzetme yoluyla deil kltrel ve arkeolojik veriler yoluyla zellikle de mitolojik veriler
kullanlarak semboller anlam kazanabilir. Eer bu sembol Orion takmyldzn temsil ediyorsa I
hangi olguyu sembolize ediyor? ki semboln birbiri ile nasl bir ilikisi vardr? Peki Orion
takmyldznn yannda hilal iaretine benzer semboller neyi ifade etmektedir? imdi, kltrel ve
arkeolojik verilerle bu sembollerin anlamlarn bulmaya alalm.

H veya I sembol tek para (monolit) bir sembol olarak alglanrsa bu doru bir yntem
olmayacaktr. Bu sembol birbirini tamamlayan iki paradan olumaktadr. ki simetrik para olarak
blndnde bu simge iki Tau sembolnden olumu olarak grlr. Gbeklitepe D-Yaps
merkezi stunlarndan birinde yer alan ( H ) sembolnn ok benzerine A.B.D. snrlar iinde yer
alan Utah'da bulunan bir blgede bir kaya zerine Anasaziler (Anasazi kamlar) tarafndan zenle
ilenmi halde rastlamaktayz (Resim 8). Burada H sembol yalnz olmayp Gbeklitepe
sembolnde olduu gibi her iki yannda dier iki sembolle evrelenmitir. Ray Urbaniak, bu H
sembolnn iki adet Tau sembolnn u uca eklenmek suretiyle biraraya gelmi olan bir sembol
olmas gerektiini ne srmtr. Urbaniak'a gre Bahar Ekinoksu'nda gne bu Tau ekilli
sembollerin zerine dyor ve bylece bahar aynn gelmi olduu bu sembol kayaya ileyen
kiiler tarafndan anlalm oluyordu. Onun grne gre Tau, mevsimlerin geliinin anlalmas
iin kullanlm bir belirte iaretiydi [9]. O halde, H veya I sembol iki adet Tau'dan
olumaktr eklinde bir varsaym ortaya atabiliriz. Bana gre, bu semboln yannda bulunan iki adet
sembolden biri gnein douunu dieri ise batn temsil etmektedir. O halde bu l motif
gnein gn boyunca getii yolun (ya da Ay'n gece boyunca getii) zel noktalarn temsil ediyor
da olabilir. Gndoumu, zenit (tepe) noktas ve gnbatm. Msr Mitolojisi'nde Gne Tanrs yle
demektedir: Ben sabahlar Khepra'ym, leyin Ra ve akamlar Atum'um.

Antik Meksika kltrlerinde I sembol sadece iki Tau formundan oluan bir simge deil, ayn
zamanda dualiteyi, Gk/Yer'i ve Cennet/Dnya'y da ifade eden iki bal bir figr temsil eden bir
simge de olmutur [10]. ok ilgintir, ayn H ve I sembollerine Trk kilimi motiflerinde de
rastlamaktayz (Resim 9). Trk kilimlerinde ska rastlanan bu semboller evlilik, ailenin birlii,
aklarn kavumas, annelik, doum ve dourganlk gibi anlamlara gelmektedir. Bu
semboller arasnda Eli Belinde ad verilen motifin konumuz asndan ayr bir nemi vardr. Eli
Belinde motifinde yer alan I sembol birlikte dnldnde Gbeklitepe ile nemli bir balant
kurmamza neden olur. nk D-Yaps merkezi stunlarndan birinde eller gbek ya da bel
blgesinde birletirilmi olarak betimlenmi olup ayn I ve H sembolleri burada da
grlmektedir2.

in kltrnde Wu ad verilen I sembol Ruhlara araclk eden aman anlamna gelmektedir

(Resim 10). Antik Amerika kltrlerinde Gk/Yer evlilii anlamna gelen bu sembol in kltrnde
de ayn anlama gelmektedir. Bu simge Shang: Yukar ve Lea (Aa)nn birleimi olarak ifade
edilmitir [10]. Shang, Cennet'i, Lea ise Yer'in karl olarak dnlmtr. in sembollerinde
Cennet ve Yer'in ilikisi onlar birbirine balayan ortadaki izgi ile gsterilmitir.

O halde, I sembolmzn anlamn: Gk ve Yer'in evliliinden ortaya kan yaam veya

Doum iin yaratc glerin birlemesi olarak deerlendirmek mmkndr. Burada bir dualite
anlay temsil edildii gibi bir yaratl mitosu da dile getirilmi olmaktadr. amanik inanca gre
dnya yaam gcn gkyznden gbek ba, gbek kordonu araclyla almaktadr 3. Yani,
yaratc gler doum iin bir araya gelmilerdir. Bu nedenle, amanik inanca gre yl iinde baz
zel gnler gklerden veya cennetten yaam enerjisi alabilmek adna hayati neme sahiptir. Yaam
enerjisi her zaman gklerdedir fakat her zaman grnr, alglanabilir, hissedilebilir deildir. Bu
enerji yln baz zel gnlerinde ulalabilir olur. Bu gnler ekinoks ve gndnm zamanlardr.
nk bu gnlerde aydnlk karanla, karanlk aydnla galip gelir veya bu g tamamen
dengelenir. Ve bu sre srekli bir dng halinde tekrarlanr. Gbeklitepe tapnaklarnn ou bu
yzden embersel formdadr; dngsellik sembolize edilir. Dier yandan yan yatm I olarak da
deerlendirebileceimiz H sembolnn anlam da buna benzerdir, fakat ayrntlanan gk ve yer
deildir. Burada temsil edilen Eril-Diil, Kadn-Erkek, Tanr-Tanra (Kutsal Evlilik) veya Dou-
Bat dualitesidir. ki sembol anlam bakmndan btncl, kltre yansma bakmndan ise farkldr.

Gk ve Yer motifleri ve bu sembollerin yaratm ve iselletirilmesiyle uygulanan trenler, birbirine

ritel dualitesi ile balanmaktadr. Dualitede ne yer ne de gk bir dieri olmadan varln
srdremez. nsan topluluklarnn yaamnn devam adna hem Yer hem de Gkle ilgili riteller
zorunlu olarak gereklemeli inanc eski toplumlarn bilindnda yer almaktadr. Osegalar, Ho'e'ga
adn verdikleri Yer-ritellerinin yaplmasnn zorunlu olduunu ve bu ritellerin yapld tapnak
2 Bu nemli bulguyu kefeden kii Sayn Ayegl Karm'tr.
3 Konu ettiimiz arkeolojik blgenin adnn Gbeklitepe olmas bu bakmnndan ilgin bir tesadf de beraberinde getirmektedir.
yaplarn tm yaamn vcud bulmu, maddelemi hali olduu inancna sahiptirler [11]. Neden
Gbeklitepe'de de ayns olmasn? amanlarn bu ritelleri gerekletirmede hayati rolleri
bulunmaktadr. nanlarna gre amanlar bu ritellerde doal ve doal olmayan dnyalarn ruhlar
arasnda araclk yapmaktadrlar. Bu adan, amanlar Gk ve Yer arasnda kutsal bir kpr
kurmaktadrlar [11]. te Gbeklitepe amanlar, ina ettikleri tapnak-gzlemevleri ile Gk ve Yer
arasnda ilikiyi esas alarak, buna dayal mitolojilerini oluturarak, bunu semboller araclyla isel
ve kalc hale getirdiler. Bu sembolleri hem benimsediler hem de kendilerinden sonra gelecek olan
amanlara ve belki de tm topluma rettiler.

Kaynaklar:

[1] Klaus Schmidt, Sie Bauten Die Ersten Tempel, Munchen, 2006.
[2] Andrew Collins, The Cygnus Mystery: Unlocking The Ancient Secret Of Life's Origins In The
Cosmos, 1999.
[3] Julian Baldick, Animal and Shaman: Ancient Religions Of Central Asia, 2012.
[4] Gary Buffalo & Sherry Firedancer, Animal Energies, 1992.
[5] https://www.wwu.edu/depts/skywise/medicinewheels.html
[6] www.ridingthebeast.com/numbers/nu7.php
[7] www.abovetopsecret.com
[8] www.egyptian-gods.org/egyptian-gods-seshat/
[9] Ray Urbaniak, Significance Of The T Shape To The Ancient Anasazi, And Possible
Connection To India, 2003.
[10] www.mirrorservice.org
[11] Carol Diaz-Granados and James R. Duncan, The Rock-Art of Eastern North America:
Capturing Images And Insight, 2004.
Resim 1.

Resim 2.
Resim 3.

Resim 4.
Resim 5.

Resim 6.
Resim 7.

Resim 8.
Resim 9.

Resim 10.

GBEKLTEPE AMANLARI VE RETTKLER KOZMK SEMBOLLER