EYLEMDE SORUMLULUK VE ZGRLK LKS

Ali Osman GNDOAN

Sorumluluk ve zgrlk, eylemi ahlaki yapan en nemli iki zelliktir ve her iki zellik de
birbirine baldr. Ve bu iki zellik kendilerini ancak eylemde gsterirler. nk eylem,
sorumluluk ve zgrln gereklik kazand ve onlara ahitlik yapan, belli bir amaca
ynelmi fiildir. Bundan dolay eylem, basit bir igd davran, bir organik refleks ya da
uyarclara verilen otomatik bir cevap deildir. O, temelde tinsel bir davranmadan ileri gelen,
tinsel bir gereklik olarak dnlmelidir. Eylem, psikolojinin inceledii davrantan ve
fiziin konusu olan hareketten farkl olarak ele alnmaldr.

Psikolojinin konusu olan davran, sadece insan organizmasnda gerekleen fiillerle deil,
genel olarak btn organizmalardaki grlebilen, llebilen fiillerle ilgilenir. Bu bilime gre
davran, girdi-kt formlne gre deerlendirilir ve eitli uyarclar karsnda
organizmann bir tepkisi olarak ifade edilir. Bu ekildeki bir davran forml, sebep-sonu
ilikisi ierisinde ele alnarak davran, pozitivist bir tarzda, i ve d nedenlerin zorunlu bir
sonucu, organik bir gereklik olarak aklanmaya allr. Psikoloji, eylemin tinsellik
boyutunu hesaba katmaz. Fiziin ele ald hareket ise, bir nesnenin d bir etkiyle ya da
tad kuvvet ve ivme dolaysyla meknda yer deitirmesinden ibarettir. Bizim eylemden
anladmz ahlaki olan fiillerdir ve iinde ahlakilik barndrmayan fiilleri, eylem kavramnn
dnda dnyoruz. nk sz konusu ettiimiz eylem bir l, bir nicelik deil; tam
anlamyla bir nitelik olarak dnlmektedir.

Sorumluluk ve zgrln ahidi olan eylemin incelenmesi, bir noktada ve belirli lde
sorumluluk ve zgrln de incelenmesi demektir. nk sorumluluk ve zgrlk eylemden
ayrlmaz. Eylemlerin dnyasna girilmedike, bu kavramlar da soyut kalmaya mahkm
olacaklardr.

Eylem felsefesinin kurucusu Blondel, eylem, diyor, benim hayatmda, dorudan doruya
hakikate bakmak asndan bir olgudur, daha genel ve her eyden daha srekli, evrensel bir
artarda geliin bendeki (moi) ifadesidir. O, bensiz kendi kendine meydana gelmez. Bir
olgudan ziyade bir zorunluluktur.1 Bu anlamda eylem, insani var oluun adeta z olmakta
ve onsuz biz ve bizsiz de o var olamamaktadr. Ancak eylem, bir kendiliinden olu,
belirsizlie doru giden bir hayat hamlesi ve deime deildir. nk kendiliinden olu ile
eylemdeki zgrlk arasnda iliki kurulamaz ve kendiliinden olan bir fiil, bilinli olmaktan
uzak, hedefsiz ve iradesiz olmaya mahkm kalr. Oysa eylemin kaynanda, asla yoklua
ynelmeyen, zorunlu olarak bizde ortaya kan, zorunlu olarak bizim fiillerimize
balanm olan zgr bir irade bulunur.2 Eylemde ahlakilii salayan sorumluluk ve
zgrlk, eyleme bu irade sayesinde katlr. yleyse iradesiz bir fiil, ne sorumluluk
duygusunu ne de zgrlk duygusunu tar. Bu irade sayesindedir ki eylem, balangta
maddi bir ortamda ortaya kmasna ramen, organlar harekete geiren ve insann kendisiyle
birlikte evresini de deitiren, ideal olarak kabul edilmi bir niyet olarak anlalr. Zira ahlaki
eylem, niyetli bir fiildir. Bu niyet, eylemi daha yce bir amaca doru yaymak iin iradenin
kendi kendini eylem olarak gerekletirme arzusunun bir ifadesidir. yleyse burada sz
konusu edilen irade, eylem biiminde kendini gsterdiinde, onun eylemi, bir aacn dallar
gibi yeniden filizlenerek yeni eylemlerin domasna neden olur ve srekli olarak kendi

Mula niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm, Prof. Dr.

1
Maurice Blondel, LAction tome: II, Paris, 1937, s. 16.
2
A.g.e., s. 168.
kendini bytr. nk o, Schopenhauerin iradesi gibi amacn gerekletirmesine imkn
olmayan, bilmeden ve hedefsiz ileyen, varl bir tasarmdan ibaret grp, onu yoklua
indirgeyen, kayna karanlk olarak kalan bir irade olmad gibi; soyut ve bo bir Cogito da
deildir. O, kendi kendine amalar koyarak kendi kendini amaya alan ve bylece her
eyleminden sonra tekrar doup, daha mkemmel eylemlere zlem duyan, bu suretle de kendi
eliyle kendini deitirerek gelien bir gerekliktir. Bu iradi gereklik, eylemi tinsel bir hale
getirir.

Ahlaklln en nemli karakteri, yilik ile ortak olma, ona katlma abas ierisinde olmaktr.
Ahlaka yn veren yilik steidir. Bu abann kaynandaki istek irade, abann kendisi de
eylemdir. Acaba byle bir abada yani eylemde sorumluluk ve zgrln yeri nedir?

Sorumluluk, sorumlu olann bir nitelii olarak, terim arasnda bir ilikiyi belirtir: sorumlu
kii, sorumluluk alan (grev alan, eylemler, tutumlar, karakter), ve nnde hesap vermek
durumunda olunan mahkeme (mesela adli bir mahkeme, vicdan, Tanr karsnda sorumluluk
gibi). Sorumluluk kavramnn bu kadar geni bir ierie sahip olmasndan tr, sadece bu
kavram ile ilgili olarak insan hukukun, ahlakn, dinin konusu olmaktadr.3 Ahlaki bir eylemi
ele aldmz iin sorumluluun ahlak alanndaki durumunu sz konusu edeceiz. Genel
olarak ve yerlemi bir kanaat olarak ahlaki sorumluluk, insanlarn bilinli ve zgr birer
varlk olarak yapm olduklar btn fiillerin sonularn gze almay ierir. Yani sorumluluk,
eyleminin sonunda kendisine soru sorulan insann, soruya verecei, daha doru bir ifadeyle,
vermek zorunda olduu bir cevaptr. Bu anlamda sorumluluk, insanlarn yapt eyi bilerek,
isteyerek ve zgrce yapmay gerektirir. Bundan dolaydr ki sorumluluk, bu tr fiillerin
sonularn kabul etmek anlamna gelir. Ancak sadece bir kabul edii yeterli grmek,
sorumluluu yaamak ve yerine getirmek deildir. Genellikle hukuki sorumluluk ve
sorumluluu toplumsal kurallara bal ve onlara itaat olarak anlayan btn doktrinler
sorumluluktaki harekete geiri gcn ve mekanizmay anlayamamlar ve onu bir pasiflik,
sonuca katlan olarak deerlendirmilerdir. Nitekim mitolojik kahraman Sisifos, Tanrlara
kar ilemi olduu suun cezasn eken, bu cezay kabullendii iin durumundan ikyet
etmeyen bir varlk olarak, zerine ald sorumluluu yerine getirmekten dolay mutlu olan bir
kahramandr. Sisifosun sorumluluu yaay, onu eylemsiz ve ayn eylemleri tekrar etmeye
mahkm hale getirmektedir. Byle bir katlan ve pasiflik hali olarak anlalan sorumluluk,
eylemdeki zgrl ortadan kaldrmakta ve insan eyleminin nn tkamaktadr. Byle bir
durumda insann sorumluluu onu ya kendine ya ailesine ya da iinde yaad topluma bal
hale getirmekten baka bir ey olamaz. Sisifosun eylem biiminin tam kart olabilecek bir
eylemi, Camusnn Vebadaki kahraman Dr. Rieuxde gryoruz. O, ktl temsil eden
vebaya kar, ktl ortadan kaldrma ve onunla mcadele etme sorumluluunu hissettii
iin srekli eylem halinde olan bir kahramandr. Dr. Rieuxnn yapt gibi sorumluluk,
dncenin evrensel itiiyle insan btn bir insanla balayacak olan evrensel ahlaka
kavuturacak bir eylemin nndeki btn engellere bir isyan dncesi olmaldr.
Sorumluluk, sonucu kabul edi veya ona katlan deildir. nsanlar, kendi fiillerinin
sonularna cevap verebilme kapasitesi ve yeterliliine de sahip olmak durumundadrlar. Yani
insanlar, eylemleriyle ilgili olarak kendilerine yneltilen sorulara cevap verebilme gcne ve
yetkisine de sahip olmaldrlar. nk bu gce ve yetkiye sahip olmayan, sorumlu olamaz.
Farkl kavramlarla ifade etmek gerekirse, mesul olan, selahiyetli olmak zorundadr. yleyse
sorumluluk, her durumda, iinde tpk Kantta olduu gibi, -mek gcnde olmay barndran
bir zgr olmay gerektirir. zgr olma sadece ahlaki anlamda deil, hukuki ve dini anlamda
da gereklidir.

3
Otfried Hffe, Petit Dictionnaire dthique, trans. de fr., Lukas k. Sosoe, matire de responsabilit.
Sorumluluk kavram zerinde hem hukukularn hem de ahlaklarn durduunu gryoruz.
Hukukular fiillerin toplum nizamn ilgilendiren sonularndan yola kmlardr; ahlaklar
ise fiilin kendisinden yola km ve onun ahlaki sebebi ile mnasebetini incelemeye
almlardr.4 Her iki taraf da insann kendi eylemlerinden sorumlu tutulup
tutulamayacan aratrm, zgrl kabul edenler insan sorumlu olarak grrken;
zgrl kabul etmeyenler insann eylemlerine herhangi bir sorumluluk yklememilerdir.
Bu trl anlaylarda sorumluluk, eylemin sonunda bir ceza ile telafi veya ahlaki anlamda da
pimanlk ve vicdan azab ile telafi edilmeye allmtr. Yani sorumluluk, eylemin yi Olan
ile ilikisinde ortaya kan zaafn ceza veya pimanlk ile telafisi olmutur. Byle bir durumda
sorumluluk, eylemin tamamen kt olmas durumunda ortaya kabilecek bir haldir. Oysa
sorumluluk, bir telafi deil, eylemi tam hale getiren bir irade meselesi olarak anlalmaldr.
Daha ak sylemek gerekirse sorumluluk, eylemde ortaya kabilecek olan kt durumu
daha banda yok etmeye ynelik bir karar kayna olmaldr.

Sorumluluk ve zgrl birbirinden ayrmayan ve bu iki kavram braklmlk kavramyla

birlikte ele alan Sartre, zgrlk problemini ontolojik bir problem olarak ortaya koyar ve onu
insann bir varlk durumu olarak ifade eder. Ona gre insan, dnya iinde nedensiz bir ekilde
vardr ve o, evrene adeta atlm ve terkedilmi bir ekilde bulunur. Onun dayanabilecei ne
bir Tanr vardr ve ne de balanabilecei bir deerler sistemi mevcuttur. Yalnz ve mazeretsiz
kalan insann durumu, zgrle mahkm oluuyla anlatlabilir. Bu zgrlk, insann bir
nitelii deil, onun doasnn ta kendisidir. Varl zgrlne eit olarak dnlen insan,
zgr olmamay seemez. Mutlak anlamda dnlm olan byle bir zgrlk sayesinde,
yani zgrle mahkm edilmi olan insan, dnyann btn arln kendi omuzlar
zerinde tar.5 O, hem dnyadan hem de kendisinden sorumlu bir varlk olarak ortaya kar.
nk nedensiz yere dnyaya atlm ve dnyadaki saysz imknlarn karsna braklm
olan insan, fazladan bir varlk olarak kimsesiz, yardmsz, dayanaksz bir ekilde mutlak
anlamda zgr oluuyla iinde bulunduu sama dnyay inkra kalkarak btn sorumluluu
kendi zerine almtr. Kendi kendisini yapan ve adeta yaratan insann bu ekildeki
sorumluluu, bunaltc ve sknt verici bir sorumluluktur.6 Bundan dolay da Sartreda
sorumluluk, zel bir yap gsterir. nk kendi doumuna verdii tepkilerden tr,
doumunun sorumluluunu bile stlenen insann, bu dman evrende yine de yapabilecei
tek ey, bu sorumluluklara tutunmaktr.7 yleyse insan, braklmlk ve zgrlkten tr,
kendi varlndan sorumlu bir varlk olarak var olan bir varlktr.8 Bylece btn bir
dnyann sorumluluunu stlenen bir varln ne vicdan azab ne duyaca bir pimanl ne
de dileyecek bir zr vardr. Zaten bama gelen her ey bana aittir. 9 Sartren eyleminin
kaynanda mutlak bir zgrlk ve bunun sonucunda da, dayanlmas g bir sorumluluk
ortaya kar. Bu sorumluluk, insann btn eylemlerini kucaklad iin insan sadece
kendisinden deil, btn insanlardan sorumludur. Bunun nedeni, varoluun zden nce
gelmesinden tr, insan ne seerse, o olur. nsan, kendi kendini seen bir varlk olarak ayn
zamanda btn bir insanl da semekte ve seimiyle kendisini btn insanla
balamaktadr. Ona gre, kendini semekle insanl semek; insanl semekle de kendini
semek ayn anlama gelmektedir. nk yle ya da byle olmay semek, bir bakma,
setiimiz eyin deerli olduunu belirtmek demektir. nk hibir zaman kty semeyiz.
Hep iyiyi (iyi sandmz) seeriz. Herkes iin iyi olmayan ey, bizim iin de iyi olamaz. 10
4
Nurettin Topu, syan Ahlak, ev., Mustafa Kk-Musa Doan, stanbul, Dergah Yaynlar, 1995, s. 87-88.
5
Jean-Paul Sartre, Ltre et Le Nant, des, Gallimard, 1943, s. 639.
6
A.g.e., s. 639.
7
A.g.e., s. 641.
8
A.g.e., s. 641.
9
A.g.e., s. 641.
10
Jean-Paul Sartre, Varoluuluk Bir Hmanizmadr, ev., Asm Bezirci, stanbul: Yazko, 1981, s. 63.
Demek ki, Sartrea gre, bir ey olmay seerken, onu btn insanlar iin teklif ediyor ve
herkesi ayn yola davet ediyorum. Bu durumda, kendime kar sorumlu olmakla btn bir
insanla kar da sorumlu olmu oluyorum. Ama o, zgrlk ve sorumluluu somutlatran
eylemin bir analizini yapmamakta ve sorunu daha ok ontolojik boyutuyla ortaya
koymaktadr.

zgrl, metafizik bir sorun olarak ele alan ama sorumlulukla ilikisi zerinde durmayan
Bergson ise, psikolog bir filozof kimliine uygun olarak sre, bilin ve ruh dnceleri
erevesinde eylemin kendisi ile zgrl ayn olarak grmeye alr. Ona gre zgrlk,
bir bilin halidir ama bu bilin, soyut ve bo bir bilin deildir. Bilin halleri nicelikler deil,
niteliklerden ibarettir. Onlar, sre ierisinde artarda ve srekli bir olu olarak gerekletikleri
iin llemezler. Bunlar sadece yaanabilen ve hissedilebilen niteliklerdir.11 Hakiki zaman
olan sre de, yaanabilen ve hissedilebilen nitelikler olan bilin hallerinin bir biri ardndan
ak, srekli olu ve deimeleridir. Bilin hallerinin ak, srekli olu ve deimelerinin
gelecekte alaca ekil ve mahiyetlerin nceden bilinmesi ve tahmin edilmesi mmkn
deildir. Srekli yeniye ve bilinmeze doru gelien eylemi zgrlkle bir ve ayn olarak gren
Bergson, zgrl eylemin yneldii gelecein belirsizliine ve bilincin ak esnasnda
meydana getirdii fiil ile olan ilikisine balyor. Ne belirsizlik ne de bu ilikinin tarif
edilememesi hr olduumuzdan ileri geliyor12 diyor. Bizim eylemimizin bize hr grnmesi
de, eylemle ruh hali arasndaki ilikinin bir kanunla ifade edilememesinden, eylemin kendi
trnde biricik ve asla tekrar mmkn olmayan bir ruh hali olmasndan ileri geliyor. yleyse
Bergsonda zgrlk, tanmlanmas imknsz bir yaama hali olarak karmza kyor.
nk diyor, hr fiil akp gitmi bir zaman iinde deil, akmakta olan bir zaman iinde
vcut buluyor.13 Akan sadece zaman deil, zaman ile birlikte hem eylem hem de zgrlk
akp gitmekte ya da bu akn kendisi eylem ve zgrlk olarak gereklemektedir. Bu
noktada Bergson, zgrl bir olgu olarak kabul etmekte, tanmlanmasn imknsz
grmekte, nk bir kendiliinden oluun nasl ve nereden kaynaklandnn imknszln
savunmakta, bylece de onu belirsizlik olarak kabul etmektedir. Bu durumda sorumluluk
savunulabilir bir olgu olmaktan kmaktadr. nk sorumluluk sezgiye
dayanmamaktadr.14 Eylemi, hibir bilinen nedene dayandrmadan anlamaya alan
Bergson, eylemin kaynanda bulunmas gereken iradeyi inkr ederek, bu iradenin kendi
iinde tayaca sorumluluk idealini de yok etmektedir.

Tam varl bireysellikte eylem halinde bulunmak olarak anlayan Bergson, ayn grn
ahlak alanna da yanstr ve bu alanda sorumluluktan ziyade ykmllk zerinde durarak,
ykmlle dayal bir ahlakn eletirisini yapar. O, toplumlarda yaayan ahlakn kaynan
ykmllkten aldn, bunlarn toplum tarafndan kazandrlm olan alkanlklar olduunu,
bu alkanlklarn da bireylerdeki tezahrlerinin grev olarak anlaldn dnr. Bu,
toplumsal ahlaktr ve byle bir ahlakta, Durkheimde de olduu gibi sorumluluk duygusu,
toplumsal evrimin bir sonucu olarak grlr ve ancak organik dayanma halinde bulunan
toplumlarda bireyselliin ve kiiliin domasndan sonra ortaya kar. Oysa insan, ahlak
kendi eyleminde tamaldr ve sorumluluk da, srekli kendi kendini yaratmaktan ibaret olan
insann kendi eyleminde bulunmaldr. Toplum tarafndan yklenen sorumluluk, grevden
baka bir ey deildir. Srekli olarak eylemleriyle varln ve varlyla da eylemlerini
yaratan insana dardan yklenen bir sorumluluk, onun zerkliini yok edecei iin onu
kendi dndaki bir otoriteye tutsak hale getirir. te bu noktada, ahlak sorunundaki perspektif
11
Nurettin Topu, a.g.e., s. 51.
12
Henri Bergson, uurun Dorudan Doruya Verileri, ev., Mustafa ekip Tun, stanbul, Milli Eitim Bakanl
Yaynlar, s. 200.
13
A.g.e., s. 201.
14
Topu, a.g.e., s. 88.
deimekte ve ahlakllk, insann bu tutsaklktan kurtulmak iin, kendini ve kendi varln
kuatan artlar amak sorumluluuyla bir isyan eylemi olarak anlalmaya balanmaktadr.
Burada eylem bir isyan olmakta ve sorumluluk da, bu isyan eyleminin sonunda deil, bizzat
eylemin kaynanda bulunmaktadr. nsan, sorumluluundan dolay eyleme gemekte ve
eyleminin ynn sorumluluu belirlemektedir.

Bir felsefeci iin zgrlk kelimesinin felsefi dilde tad baz anlamlar vardr. Bu anlamlar,
genelde szlk anlamlar dnlerek ifade edilmekle ortaya konmutur. Mesela czi irade,
belirsiz bir imkn, seme gc, olumsal olma, belirlenmemilik gibi kavramlarla ifade
edilmeye allan zgrlk kavram, btn bu kavramlarn tesinde duygusalln zerindeki
irade basksn ya da iradenin duygular karsndaki durumunu, insann eilimlere olan
kleliklerinden kurtulmasn belirtir. Bu eilimler, insann bio-psiik bir varlk olmasndan
kaynaklanan ve tamamen kendisine ait bir takm istekler ve eilimler olabilecei gibi, onun
kendi iradesi dndan gelen ve insan zorunlu eylemlerde bulunmaya iten toplumsal, tarihsel
bir takm inan ve tutumlardan ibaret olan eilimler de olabilir. te zgrlk, meruiyetini
tamamen insann kendi zerk yapsndan alan bir eylem sreci ierisinde bu tr eilimlerden
kurtulma gcne sahip olmay belirtir. Bizi kleletiren eilimlerden kurtulma amacndan
tr zgrlk durumu, bizim yneldiimiz bir ideal15 olarak anlalmaldr. zgrln
bir ideal olarak anlalmas ise, onun gerekletirilmesi gereken bir hal olduu anlamna gelir.
Gereklemek ya da gerekletirmek ise, Fichtede de olduu gibi, zaman ierisinde bir sreci
gerektirir. Bylece o, bir nedene bal olmadan semek anlamndaki kaytszlk zgrl
olarak nitelendirilen zgrlk durumundan tamamen farkldr. Bundan dolay da tam bir
ahlakilik ile uyum halinde bulunur.16 Bir nedene bal olarak seme halinde eitli etkenler
neden olarak anlalabilir. Ancak her trl nedene bal sei, zgr olduumuzu ifade etmez.
Eylemi zgr klan, neden ile sonu arasndaki ilikinin olumsal olup olmaddr. Neden
sonucu zorunlu olarak belirliyorsa ve bu neden zellikle bir d etki ise eylemin zgrl
tehlikeye dm demektir. Sonuta ortaya kacak olan pimanlk veya vicdan azab,
eylemin sorumluluktan kaynaklanarak gerekletiini ortaya koymaz. nk bu durumda
sorumluluk, olumsuz adan ele alnm ve kt fiilin sonucu olarak anlalm olur. Oysa
byle bir sorumluluk, ahlaki eylemin hareket nedeni olamaz. O, bir sonutur. Oysa
sorumluluu bizzat hareketin nedeni yapmak gerekir. Bu tarz bir sorumluluk anlaynn
kayna, dncenin ta kendisidir. Dnce, sorumluluk karsnda harekete gememekten
tr kendisini sular.17 Bu durumda sorumluluk dnceden doar ve insan, bu dncesi
sayesinde kendi eylemi karsnda kendini her an sorumlu duyar. Sorumluluktan tr seme
ve eylemde bulunma diye nitelenebilecek olan zgrlk, ksmen de olsa bizi ahlakilie balar.
yi ltne gre deerli olan her fiil bizde ahlak gcn artrr, her kt fiil de bizi
demoralize eder daha temel olarak bizi kleletirir. yleyse biz, eylemlerimize deer bien
sorumluluun yaratc mekanizmas sayesinde zgr oluyoruz.18 Bu duruma gre, Paul
Fauconnetnin de dedii gibi, zgrlk, sylendii gibi, sorumluluun bir koulu deil, daha
ok onun bir sonucu olacaktr. nsann sorumluluunun nedeni, onun zgr olmas ve
isteklerinin mantka belirlenmi olmas deildir. O, sorumlu olduu iindir ki, kendini zgr
sayar.19 nk insan, bu sorumluluktan tr u veya bu eylemi yapma imknna sahip bir
varlk olarak ortaya kar.

Gerek sorumluluk duygusu gerekse zgrlk duygusu, insan ile ahlak gereklii, birey ile
toplum arasndaki ilikilerden doar. nsan ahlak gerekliine ve topluma balayan ilikiler
15
Paul Fauconnet, Responsabilit Paris, Librairie Flix Alcan, 1920, s. 390.
16
A.g.e., s. 390.
17
Topu, a.g.e., s. 31.
18
Fauconnet, a.g.e., s. 391.
19
A.g.e., s. 392.
ise, onun eylemleri araclyla gerekleir. Bu bakmdan insan, kendi iine kapal bir sistem
deildir. Srekli kendi eylemleriyle kendini kuran ve kendini kurarken de ahlak ve toplumsal
alan ile diyalog iinde olan bir varlktr. Bu bakmdan o, kendisini sorumlu hisseder. nk
onun ahlaki kiilii bunu gerektirir. Onun ahlaki kiiliinin gidiatn, kendi z abas belirler
ve o, kendinden, kendi zgr kendiliindenliinden kaynaklanan hibir eyi inkr edemedii
iin onun sorumlu olduu kabul edilir. Ahlaki bir eylemde ortaya kan sorumluluk, kaynan
bizzat eylemin sahibinde, onun vicdannda bulur. O, bir yargca ihtiya duymaz. Byle bir
sorumluluk, hareketin eklinden domaz. Bir su ahlaki olabilir Sorumluluk, eer burada
bir emirden bahsedilebilirse, insan esirlie kar harekete geiren bir emirdir. Hareketten
ncedir ve hareketten sonra artar.20 Burada sorumluluk iradenin iidir ve sorumluluumuzun
snrn irademizin gc belirlemektedir. zgrlk, bu sorumluluu yerine getiren eylem ile
birlikte ortaya kar. yleyse hareketten nce sorumluyuz, fakat sadece hareket etmek
suretiyle hrz. Sorumluluk, hrriyetimizi bizzat kendimizden karmak suretiyle yaratan
eydir.21

20
Topu, a.g.e., s. 91.
21
A.g.e., s. 91.