ERAT GLGESINDE CEZAYR

KLTR otzts

ERAT GLGESiNDE CEZAYR

Fik Bulut
Birinci Das: Mart 1994
kinci Uas: Mart 1995
Dizgi: Cem Yyncvi
Bask: zyurt Matbaa<>
ISIJN 975-406-486-5
Cem Yayncvi: Kkparmakkap pek Sokak No: ll
80060 Dcyogu-sanbul
Tel: 243 05 50--243 20 23 Faks: 244 15 33
 FAIK BULUT

eriat Glgesinde Cezayir

 IINDEKILER

nsz 7
...................................... ........................................................................

GIRI . ..
. . . .. . . .
.... ....... ... . . . . . .. .. 18
.... . .. .......... . . ........ .............. .... .. ............ ....... . .. . .....

lbn Haldun Aynasnda Cezayir . . . . :...................................... 20

..... ...... ....... . ...

Serberi Uygarl.... . . . . . .. . . .
... . . ........................... .... .... ... . 23 .. . ....... .................. .

Hristiyanlk ve Tslamiyet'in Girii . .. . . . . .. .... . . ... . . .. 24

.... .... . .... . . .. ......... ........ . .....

Kuzey Afrika'ya Hal Aknlar .. . . ..... . . ..... . ... .... . .. . . .. . . . . . .... 29

.... . . . .. . . . . . . . . ... . . ....

Osmanl Dnemi . .... .... . . . .. ........ ... .. .. .. . . .... .... .. .. . .. ...... . ..... . ... 30
.. . . ... . . . . . . . .... . . . . .

lslam-Berber Uygarlnn Boyutlar . . . .. . ... ... .. ... . . . . .. . . ... 32

... .... . ..... . . .. ... . . .... . ..

Araplatrma Siyaseti. . . . .. .. . ...... . ..

. ..... .... ......... . ...... . .. . 35 . . . .... .. .. ..... ...... . .. .......

Serberi Olgusu. .. . .. ....

.. . . . ... . . ... . 39
............ .............. ............ ... . . ...................... .

BIRINCI BLM
FRANSIZ IGALI.... . . .. . . . .. .. . .... . .. .... . ..... .
. . . .. . .... . . .
.... ... . .. 45 . .. . . .. ........... .. ....... . .

Kabile Isyanlar ve Prens Abdlkadir . ..... .. . . . .. .. ..... . . 50

. . . ....... .. . ...... .. ... ....... ...

Srgndeki Abdlkadir . .. .. .. . . . .. ...... ... ...

. . .. . ..
...... . ....... .. . . . .. 58 .... . . ..... . . ....... . . .. .

eyh Abdlkadir'in Fikirleri .. .. .. .. .. ... .... . .

...... . ...... . ...... .... . . . 59 . .. ... .... ....... ... . .. ..

Romantik lslam ......................................................................................... 61

IKINCI BLM
YENI AYAKLANMALAR VE YENI SIYASETLER .. . . .. . ....... . . .. ... 68 .. . . ... .... .....

Islamn Siyasilemesi . .. . . .. .. . .... .. .. .. . .

........... .. . . .. . . 69
........ ....... .. . ... .... . ..... . . . . . ..

Emir Halid: ifte Kltr ve ifte Kiilik ...................................................... 72

Misali El Hac: lik Milli Lider mi? . . ... . .. . . . . .. .. ..... . .. ... . .. . . ....
. . .. 76 . .. . . . ... . . . . ... .. ......

Ferhat Abbas: Fransz KltrnOn rn ...... .... ... . . .... . . . 83 .. . . . . ...... ........ .. .... .

Dinin Devletten Ayrlmas Talebi . .. .. .. . .. ... ....... . .. ... . . ... . 86 ... . .. ... . .. . .............. ...

ABD Devreye Giriyor . . . . . . . .... . . . . . . . ... .

. . ...... . ... . . . ... .... .... 89 .. ...... . .. . . . . . ......... .. .... .

Siyasi Aamada Son Durak . . . ... . .. .. ... .. .

.. . .......... . .. . . . . . .. 90 . ... .... . .. .. ...... .... . ... . . .

NC BLM
A- REFORMCU ISLAM . . ............ .. ... .. ... .. ..... . . .
. ... .
... . 92 . ... ... . . .......... . . .. .........

Abdlhamid Bin Badis . . .. ... .. ..... .... .. .. .. . ..

.. ... .. . .
... .. . . 95.. ... . ... ... . . . ....... ...... . .. ....

Alimler Cemiyeti'nin Dinamii.. .. ... . .. . ... . . .. .. .... . ... . ... 99

.. .... .. .. . . . . .. ......... . .. ..

Bin Badis Dncesinde Pan-lslamizm ve Pan Arabizm .. .. . . . .. 100 . .... .. .... . . .

Arap Kltrn Savunma . .. . ..... . .. . ...... .. ..... . . . . .

. . . . .. . . 103
.. . . .. . .... .. . ... .......... .....

Alimler Cemiyeti'nin Drusu ve Yanl.. . .. . .. ...... . .... . ... . . .. . .. 105 . . . .. . . . .. .... . . . . .

B - KIRSAL ISLAM: TARIKAT RGTLENMESI. . ... . . . . . .. 108 . ........... ... .. .. ... .

Zaviyeler: Emin Bir Snak . . . ........ . .. . .. .. .. .... ...... . .. ... ..

. ... .. 111
.. . . . .. . .. .. ... .. ......

Zaviyelere Yeniden Yneli .. . . ... ... . .. .. . .... . ... . .. ... . . . .. . . . . 115

. .. ... .. .. . . . ......... . . .. . . .

Alevilik ve Sufilik ... . .. .. .. .

. . .... . . .... . ... . .... ... . . . .. ..
. . . ..... . . .. .. . . . . 118 . ... ... . . .. .. . ..... . . . . ..

Zaviyeler Alimler Cemiyeti'ni Eletiriyor... . . . . .. . 119 ..... .... ..... ... . ......................

C - PAN-ARABIZM VE PAN ISLAMIZM .. . .. . .. .... . . . 123 . . . . .. ...... ................ ... ...

Devrim'de Islami Boyut Tartmas . . . . . . . .. . . . . . . . 124

...... .. . . .... . . . .. . ... ....... ... . . . . . . . .

Ideoloji Aray . . . . .. . .
... ....... ...... . . . . . .. . .. ..... . . .
... . .
......... . . 129 .. . . . . . . .... . . . ..... ........ . .

Malik Bin Nebi.. .. ... ...... .. .... ... .. . ... .... . . ... . .. ..... ...... .. . .
.. . . .. ... . .... ... 131
. . .. .. . . . . ..... ..
DRDNC BLM
BAIMSIZ DNEMI ... .. . .... ... ........ . . .... . . ..
. ............ .. ... .. . 135
. . . . ... . ....... ........... .

A- Ahmed Bin Bella: Mesyele Humeynisi.. . . . 135

.......... ..... .. ........................

Cezayir Kokteyli .. .. .... .... ... .. . ... .. . .......

....... ............ . ... ..
. . ... 136 . . . ...... .............

Hem Nasrc Hem Maocu ... . . . . . . . .. . ... .. ... . . . .... .. . . . . 138

. ...... ....................... ..... ..

Yeniden lslania Dn .. . .... . . .. ... . . ...

............... ......... . .. . .. ... 142 .... . ..... ... ..........

Bin Bella ve Selamet Cephesi................................................................ 143

B- Bumedyen: Toplumsal Adalet Islami ve ltihad . . 147 ........................... .. .

Otoriter Ulus Devlet... . . . .... . . .. .

. . . . ...... .. . .. . .. .. ... .. 153
... ............... ...... ....... . . .... . . .

Islamclar Hamle Yapyor . ... . . . . .. . ... . ... .. .. 156

.... . ......... ....................... . . ....... .. .

C- AbdOllalif Sultani ve Islami Hareket... ............................................... 164

D- adli Bin Cedid: Dengeden Uberal lslama . . . .. 171
......... ...... ........ ........ ..

El Te(lyir ya da Dnm ve De(liim ..... . .. . . . ..

... . 173
... ........ ............ . ...........

Bumedyen Hayaleti ve Islami iddet Dalgas . . ... . .. .. . ... . .. 176

. .. ....... . .. ..........

Bumedyen Kaleleri Temizliyor . .. . .. . . ..... .... . ... ... ..

.... .. .... ..... . ... 181 ... . ... . ...........

Uberal Islama agr . . . .. .. . .. ... .....

.............. ........ . ... ..... ... .. 186 . ........................

BEINCI BLM
AYAKLANMA VE KRIZ DNEMI........................................................... 195
A- Islamc Muhalefetin Doguu . . . .. . . ......... ... ........ . 195 . ..... ... ........................

B -l.lami rgdenme: DarO'I Erkarn'dan Silahl MOcadeleye . . . 204 ..... .... . .

C - Universile Mesciderinden rgte . . . . . . . . 209

.. .. .. .. ... . ..... ..... ............... ........

D- Ekim Ayaklanmas . 215

............................. .................. ............................

ALTINCI BLM
IKINCI AYAKLANMA VE IKTIDAR YRY . 223 ......... .........................

A- Abbasi Medeni. ... . . . .

.......... . . . .. 223
. . . . .... . .... .......... ........ ............ ... .............

B- Islami Selamet Cephesi. . . . . 227

. ......... ... .... ..................... . .......... ..............

C- ISC Program ve Islami zm 230

........................................................

Programn Genel erevesine Eletiri 234

.......... . . . . . ....................................

Kadn Haklar- zgrlk ve Eidik : ................ 242

........................................

D- Islami Akm Sokaa Egemen Oluyor 248

................................................

Iktidar Provas 251

............................. ........ ...................................................

Belediye Seimleri: Dzen De{Jimeli 253

............ . . . . . . . . . . . . . . . .........................

Sivil Ayaklanma - Sivil Cihad 268

. . . . .......................... . . . . . . . . . . ..........................

Ahmed Gazali: nc G Aray. ...................................................... 265

ISC Yeniden Toparlanyor 270
................................ ......................................

Muhammed Budiyaf: Son Nefesten nceki Islam Kuram 271 .....................

E - Silahl Mcadele: Eylemci l slamci rgtler 279 ...... ...............................

ISC- Islami Cemaat Yol Ayrm . . 291

................................ ........ . . . .. . . . . . . . . . .....

llml Islamc Hareketler 295

.......................... ................................................

F - Cezayir ve D Gler 300

........................................................... . . . . . . . . . . .

SONSZ ..................................................................................................... 306

 NSZ

Anmsyorum da; Cezayir, Trkiye'deki demokrat, ilerici,

yurtsever devrimci, sosyalist ve marksistler iin hem bir ef
saneydi hem de Kafda uzaklndayd. Eriilmesi g,
destans bir mcadele rneiydi. Hatta ulalmas zor olan
bu mcadele, mesafenin uzaklna paralel olarak, bizlerin
zilninde olgulardan fazla kopuk "ikinci bir bilin"
oluturmutu adeta. topik saylabilecek birok ey, Ce
zayir Ulusal Kurtulu Savam ile zdeletirilebiliyordu.
Szgelimi niversite ve dengi yksek okullardaki saysz
retim grevlisi, 1960'l ve 1970'li yllarda, sadece ve sadece
"Cezayir mcadelesini" anlatarak, "anti emperyalizm" pro
pagandas yapard. Bu, ayn zamanda sosyalist ve marksist
bilince, belki de devrimci mcadele izgisine doru atlan
bir nadm niteliini de tard. Yine 1950-60 arasnda
"49'lar Olay" adyla bilinen tutuklamalara maruz kalan
dnemin Krt aydnlar da, "Cezayir meselesini hep ef
sanevi bir kurtulu rnei olarak algladklarru" syleyip
dururlar.
7
 Gerekte bu ve benzeri eyler, olgunun bir ksmru
yanstmakla birlikte, d dnyaya (zellikle de onca
uzaklktaki insanlara) verilen kimi yanlsamalar da ierir.
Szkonusu yarulsamalar, biraz da devrimcilerin ya da
sradan sempatizanlarn, kendi beyinlerinde yarathklar
"bambaka bir dnya" ile yakndan ilintilidir. Buna "top
lumsal ve siyasal ikinci bilin" ad da verilebilir.
Nitekim Ulusal Kurtulu Sava ile efsaneleen Ce
zayir'deki bamszlk sonras gelimeler, darya
yansyanlarn nemli bir blmnn, yarulsamalardan iba
ret olduunu gsterdi. Olgular, ac gerekleri gzgi,ine1er
diinde, insanlarn kafasndaki "ikinci bilin, yerini "hayal
krkl"na, "devrimler ve spyali.imin k" trnden
ikinci bir yarolsamaya brakh. Buna karlk tersten bir
yarulsama ve "ikinci bilin" dodu. Milli burjuvazinin ta
rihsel ve siyasal baarszl ile kapitalist dnya sis
teminden kesin kop uu salamamasndan doan slami

ykseli; bu kez hem slamclar hem de "laik, demokrat ve

sosyalistler" arasnda yarnitc olma zelliini srdryor:
"slamclar geliyor ve slamc zm toplumlar, kitleleri
cezbediyor; o halde slam en iyisi!"
te yandan, durup dururken Cezayir zerine neden bu
yaz? Hele hele Trkiye'nin bu kadar derdi gam ve Krt
meselesi gibi yakc bir sorunu varken, Cezayir de ne ola ki?
Sorular yerinde grlebilir.
Ama bir de yle baksak Trkiye Kemalistlerin
nderliinde bir Milli Kurtulu Sava verdi. Ancak siyasi
bamszl kazanan milli burjuvazi ekonomik
bamszl kazanamad gibi, 70 yllk sre iinde
lkenin siyasi ve iktisadi geleceini de yabanclarn ipotei
altna soktu. Smrii dzeni eskisinden de beter. Artk
vai kapitalizm ve okuluslu tekeller smuruyor
Trkiye'yi. Yine siyasi bamszlk iin alan milli bur-

8
juvazi, igalcilere kar Trklerle Krtlerin birlikte
mcadelesine nderlik etti. Ama bamszlk sonrasnda
"kardeim" dedii Krtleri dlad. Bask ve asimilasyon po
litikasru srdren iktidarlar, Krt meselesini zemedikleri
iin de yabanclara muhta hale geldiler. "Aman bu meseleyi
kurcalamayn da; biz ,size istediiniz tavizleri veririz" der
oldular. Ksacas 1955 Bandung Konferans'na kahlp, "milli
kalknma ideolojisi"ne imza atan Trkiye, imdi bunalmlar
batanda. Burada rpndka kimi yneticiler Trk-slam
sentezine daha ok sarlyor; kimi Krt nderleri iin "Er
meni uadr" veya kimi Krt eylemcileri hakknda
"snnetsizdir" trnden ok geri ve ilkel dini sylemiere da
yanyorlar. 12 Eyll ynetimi, "ilerici ve solcularn kkn
kazmak" iin, gerici-dinci dncenin temellerini att. Dev
let, PKK ile mcadele srecinde, ok ar ve ilkel bir dini
syleme sarld. Bata Batman olmak zere Krt illerinde
"Hizbullah" ad altnda "kontrgerilla" karm slamclarla
ortak hareket edenler var. Onlar "Kafir Krtlere" kar Ci
had'a davet edenler, cenaze merasimlerinde "Allah Ekber"
sloganlaryla sokaklara dklenler var. Yine bunalmdaki
devlet, bir zamanlar mesafeli durduu dini tarihtlar ve Re
fah Partisi'yle flrt halinde Krt illerinde seimi nasl ka
zanacaz hesabn yapyor. zel Harp Dairesi mensubu
baz emekli subaylar, tantanayla Refah Partisi'ne ye oluyor.
rneklerden maksadmz udur: Trkiye'nin her alannda
okkal dini sylemler kullanlyor.
Resmiyet asndan bakldnda, hkmet, ilk kez
Trkiye'de I. Din uras'n bakentte toplayp "slarrt'da re
form yaplmas gerektiini" karara balatarak, deyim ye
rindeyse slam'da "slah ve tecdid" nclne yani
mritliine soyunuyor. Bat kltrnn simgesi Tansu
iller, "ayet ve hadisler"i azndan drmyor; her gittii
yerde "slam dininin insan ycelttiinden" dem vuruyor.

9
Diyanet leri Bakanl ise, Orta Asya'daki slam cum
huriyetlerini de bitirmi; ta Japonya'da slam Seferberlii
ilan ediyor. Cami, Kur'an Kursu vs. atrmak ve Kur'an
basp datmak iin tabii ki. Devlet Bakan Necmettin Cev
heri bir camii alnda "biz stanbul'u soo yldr camilerle
ynettik. Bu bir fetihtir" diyor. o hale geliyor ki; Babakan
iller "DYP ezandr" derken, Diyanet leri Bakan,
Babakan ile devlet ricaline, "Noel gavur icaddr,
Mslmanlarca Ylba kutlanamaz" diye hitabediyor. iller
ve Pakistanl meslekta Benazir Butto, Bosna Seferi'nde
Kur'an' Kerim tayorlar. Grld gibi yine dini sylem
egemen.
Partiler dzeyinde bakalm: DYP'den 38 kii, Anayasa
Mahkemesi Bakan'nn bir demecine tepki olarak "eriat
Laihas" sunup aklama yapyorlar: "Kutsal slam eriat,
insan ycelten bir nizamn addr. Yoksa gericilik deildir."
DSP Genel Bakan Blent Ecevit, "slamn erdemlerinden
ve tarikatln gerek sivil toplumculuk" olduundan ba
hisle, "keke byle bir ynetimi gerekletirebilsek" di
yebiliyor. Ama Erbakan ile siyasi polemiinde "Adil Dzen,
samalktan baka bir ey deildir" mealinde szler sar
fediyor.
ANAP, artk oluturduu meclis, kurul ve toplantlarn
adn slam'daki kavramlarla ifade ediyor: ura toplantlar,
ura meclisleri vs. Ama te yandan bir zamanlar slamc Er
bakan'n Partisinden Konya Belediye Bakaru olmu ANAP
Milletvekili Mehmet Keeciler, stanbul SHOW TV ka
nalndaki 17 ubat 1994 tarihli konumasnda yle diyor:
"Adil Dzen aklc deil, slami deil ve bilimsel deil."
"Laiklik temel kuralmzdr" diye hava atan SHP,
stanbul'un Sultanbeyli semtinde slamclarla yarabilmek
iin "slam kimliiyle ortaya kan ve slami tesettre uygun
giyinen mrnin kadnlar" temsilci seip ortala salyor.
10
 Parti binalarnda yeni yeni mescidlerin alru da
saymyoruz. Bu, slamc ideolojinin gnlk hayattan sonra,
siyasal hayata egemen oluuna iaret eder.
RP Genel Bakan Necmeddin Erbakan, Mart 1994 yerel
seimlerinin al iaretini Eyp Sultan'da veriyor; stanbul
Fatih Camisi'nde ise bakan adaylarru aklyor.
Hahrlanaca gibi Cezayir'deki slamclar da, parti ku
ruluunu ve adaylarn Cami toplanhlarnda aklamlar
d. Yine Erbakan "72 gnlk Cihad ilan ediyoruz" diyerek
"stanbul, Mart seimlerinde slambol olacakhr" ifadesini
kullaruyor. lgin bir benzerlik; Cezayir ve Msrl
mslmanlar da "seimler de bir eit Cihad'dr" tammn
kullanmlard. Yine "stanbul'un Erbakan'n dilinden
"slambol olmas" iki eye delalet eder: Bir; islam bol bir
kent. ki; bu slambol kelimesi Msrl nl radikal slamc li
derlerden birinin (Sedat' ldren rgt lideri) soyaddr. Er
bakan, burada gayet ince bir szoyunuyla, radikal eyler
sylemektedir aslnda. te yandan Erbakan'n "ba ak
manken veya dii kadn" kullanarak poplarite salamas
da, Cezayir'deki slamclarn seim srasnda "namaz
klmasanz da oyunuz islama" diyen genlere kucak
amasna benzer. Ayru biimde RP, 1994 Mart yerel
seimindeki i talimatnda "sarho ya da ba ak da olsa,
vatandala iliki kurun" diyor ki; bu, son yllarn poplist
slam izgisini benimseyen Sudan slamc Milli Cephe ve
rdn Mslman Kardeliler rgtnn faaliyetlerini
andryor. Burada geni bir blgesel eilim szkonusudur.
RP'nin kimi Alevileri kendine ekmesi ve baz Hristiyan ce
maat merkezlerini ziyaret etmesi de rdn'deki Mslman
Kardeliler rgtnn faaliyetlerini andryor.
Kemalizmin ilkeleri asndan bakldnda ise,
Atatrkler kendilerini "Cezayir aynasnda" seyredebilirler.
ster Bin Bella, ister Bumedyen, isterse Bin Cedid olsunlar;
11
 sonuta "tepeden inme batllama, slam dinini kullanarak
siyasi amalara ulama, milliyetilik temelinde Krtlerin in
kar edilmesi, tek parti ynetimi vs" benzemektedir.
Trkiye'de iflas eden kalknma modeli, Cezayir'de de iflas
etmi; kitleleri dine-imana daha ok sarlmaya itmitir. Tek
parti ynetimin laiklik ilkesi, CHP'nin o dnemdeki kad
rosunun marifetiyle, bir ynyle "asimilasyoncu" olmu,
dier ynyle hem polisiye nlemlere hem de gericilikle uz
lamaya dnmtr. te yandan "adalama" ve
"batllama" program da kapitalistlemenin bir ifadesidir.
Trk egemenlerinin ar dini sylemleri kullanarak iine
dtkleri kmaz, Krtlere retici bir balang olmal.
Krtler asndan bakldnda, eitlik ve zgrlk
mcadelesinde dayanlan kyl kitlelerin ideolojik ge
lecekleri ve yaplanmalar tayin edicidir. Zorunluluk ne
deniyle onlarn geleneksel dini duygularna (slam) do
kunmamak gerekir. nk ulusalclk ile din, Krt
toplumunda biraz da tarihsel adan emimitir. Bu da
zgrlk srasnda veya sonrasnda nemli bir ikilem
yaanaca anlamna gelir. Bugn dokunulmayan, hatta yer
yer pohpohlanan slam ideolojisi, yarn karna hangi sfatla
kacaktr? Irak'taki Krt Ulusal Hareketi'nin daha Aralk
1993'te yaad slamc-milliyeti atmas buna biraz ol
sun k tutacak niteliktedir. Krtler "sosyalizm" sylemi ya
da "en iyi slam bizim harekettir" sylemiyle de gelseler, ge
lecekte slamclarn glenerek, nderliin zaaflarn kul
lanmayacaklarn hi kimse garanti edemez. Irak
Krdistan'nda 1993 sonu ve 1994 banda slamc-milliyeti
atmas yaand. Filistin'de de benzeri bir gelime
grld. Yurtsever hareket, balangta slamclara ge
rektiinden fazla kol kanat gerdi, onlara olmadk ini
siyatifler tand. Ama sonradan HAMAS adyla ortaya kan
(bir ara FK'ye kar, srail ile ibirlii iindeydiler)
12
slamclar, 1}U anda FK nderliine meydan okuyarlar
artk. Cezayir'deki mcadele sreci de byle oldu.
Kald ki Cezayir'deki 1830 eyh Abdlkadir ayak
lanmalarndan 1871 'e kadar olan, hatta 1954'teki milliyeti
hareket bile, ran-Irak-Trkiye'deki Krt (1848 Bedirhan Bey,
1881 Ubeydullah, Barzani, 1925 eyh Said vs) ayak
lanmalarna ok benzerler. Szgelimi milli ayaklanmalara
eyhler nderlik ederler ki, onlardaki tarikat liderlii de
Krtler'deki gibi Kadiri idi. Yine Cezayir'deki "sosyalist"
sylemler de lkenin milli kalknma yolunda geli1}mesini
gvence altna alamam1}; kanlmaz ba1}arszlklar ik
tidarn slamclara kaymasnda nemli rol oynam1}tr.
Krtlerin Cezayir rneinden karacaklar bir ders de
1}Udur: Oradaki Arap-slam kltr, zellikle slamclarn
ok vurguladklar slami model; lkede bulunan en eski
Berberi-Amazagi etnik kltrn yok saymakta ve slam
iinde asimile etmeyi amalamaktadr. Trkiye'deki ta
rikatlarn Krtlerin asimile edilmesinde nemli i1}levler
grdn hatrlarsak meseleyi daha iyi kavrarz.
Sosyalistlerin penceresinden bakarsak, marksizmin kar1}
ideolojik mcadele yrtt din fikri, artk soyut bir ide
oloji olmaktan km1}; mutlaka a1}lmas gereken somut bir
kuvvet haline alm1}tr. nk aresizlik iindeki geni1} kit
leler tarafndan benimsenmi1}tir. Sosyalistler bu kuvvetle
yz yze gelip onunla hesapla1}madan, Trkiye'de iktidara
gelmek mmkn deildir.
slamclar asndan ise, gerek olaylar sergileme srasnda
gerekse sosyalizm, milliyetilik ve slamc model hakkndaki
ele1}tiri/ almlar yaparken, saptama ve gzlemlerimiz dik
kat ekici olmaldr. Ksaca bu kitap, hemen herkese hi
tabeden bir nitelik ta1}d iddiasndadr.
Ama bir noktaya dikkat edilmesi nemlidir: Biz hem
nsz'deki gzlemlerimizi hem de sre iindeki saptama
13
ve vurgularmz, "slam ktdr, onu mutlaka defedip ye
rine batl laik dzeni getirelim" trnden bir iddia peinde
deiliz. Sadece dnyada ve Trkiye'deki genel bir ynelie,
bir eilime ve gelime srecine k tutuyoruz. Bir zamanlar
Trkiye'de herkes kendi siyasetini daha sol'daki parti veya
hareketlere gre ayarlarken, u anda daha ok slami si
yasetlere ayarl bir duruma geliine dikkati ekiyoruz. Za
ten "laiklik" kavramnn Trkiye'de anlalan biimine de
eletirilerimiz vardr. "hem laik, hem mslman" ya da "la
iklik eittir, yasaklamalar", "laiklik eittir, snrsz din
zgrl" veya "laiklik eittir, resmi bask ve dine kar
polisiye nlemler" trnden anlayiara karyz. Bize gre
"laiklik", her eyden nce "devleti sylemden" ayrlmal.
Gerek laik v.e zgrlkler, kendilerini devletin dar laik
elbisesi veya Kemalist sylemi iine kapalp, zaman zaman
zinde gler denilen odaklarn nesnel/znel destekileri du
rumuna dmemeli, resmi politikalarn kuyrukusu ol
mamaldrlar. Yine gerek demokrat ve zgrlkler, "la
iklik" kavram ad allnda Trk milliyetiliinin asimilasyon
arac olmaktan kurtulmaldrlar. nk laiklik burjuva
snfyla dodu ve onunla siyaset sahnesine gelip yerleti.
Bu anlamda, sadece laiklikte srar edip; laik !imanda de
mirlemek, Trkiye gibi lkelerde burjuva snfna hizmet et
meye gtrebilir. Oysa zgrlkler, insan dncesinin
alabildiine zgrleme srecini kapsayan uzun bir yol
culukta, gelecein yepyeni insannn yaratlmasn he
deflemelidirler. Demokrat ve kurtuluu siyasetin amac, la
iklii, zgr insarun yarallmasna gtren ideolojinin bir
paras yapmak olmaldr.
Kukusuz sorulmal: Trkiye ile Cezayir ya da Refahlar
ile Cezayirli slamclar arasnda bylesine benzerlik var. Hi
mi fark yok? Aslnda her lkenin zgnl bulunur.

14
Szgelimi Trkiye'de ok partililik, byk burjuvazinin ik
tidara gemesiyle ve bir yere kadar onun muhalefetiyle
balad. slamc hareketler ise ok sonradan bamsz
biimde ortaya khlar. Cezayir'de ise iktidara kar mu
halefetin ncusu slamclard. Trkiye'de sosyalist
mcadelenin hahr saylr bir tarihi var. Cezayir'de byle bir
gelenek yok. Zaten varolanlar da iktidarn kuyrukuluunu
yaptlar... Trkiye'deki sosyalistler bir dneme kadar
Trkiye'deki Krt halknn mcadelesini ve haklarn sa
vunurken, nc rol oynadlar. Sonradan tutuculahlar. Ce
zayir'de ise komnistler, Cezayir halknn mcadelesini hep
baltaladlar. Yine Trkiye'deki dzen, hibir zaman sos
yalizm adn alp kendi karlar iin demagojik biimde kul
lanmad. Buna karlk Cezayir egemen snflar, sosyalizm
szcn bol bol kullandlar. te yandan Cezayir'deki
slamc hareketin ana gvdesi iktidarla uzlamayp, radikal
bir siyaset izleyerek slam eriat'n uygulamak istiyor.
Trkiye'deki slami kesimin ana gvdesi, slahat bile
deildir. Tersine hem dzen, hem egemen snflar, hem de
iktidarlada barktr. Radikal slami eilimleri zmseyip
trplemek iin mevzilenir. Cezayir'deki slamc hareket ik
tidara varmak iin her yolu dener; ama RP, ar bir Trk
slam sentezi kullanldndan, mesela laikleri, Alevileri ve
Krtleri aka destekleyemez, onlarn haklarn savunacak
konumda deildir... Kald ki; RP Genel Bakan Erbakan,
ubat 1994'te kt "arpraz Ate" (SHOW TV) prog
ramnda, "Adil Dzen adl toplumsal-ekonomik projesini 40
Batl uzmana incelettik" demitir. Bu, Trkiyeli
islamclarn, "mevcut rejime alternatif ve takliti
dzenlerden farkl kalknma modeli" diyerek piyasaya
srdkleri "Adil Dzen" projesinin, okunup flendikten son
ra yeil uha veya arafla rtlm bir kapitalist smr
program olduunu gsterir.
15
 Sadece bu noktadan baksak bile, "Refah Partisi"nin gel
mesi kimseyi, hele hele sermayeyi rktrnernelidir. nk
Refah Partisi de, kapitalist smr dzeninin bir parasdr.
RP'nin dzen partilerinden daha kt ynetecei de garanti
deil. O halde neden bunca grlt?
Mevcut dzenin demokrasi anlay asndan baksak bi
le; Refah Partisi'nin gelmesi siyasi bir parti olarak hem hakk
hem de oynanan dzenii oyunun kanlmaz bir kuraldr.
Bu dururnda bile "Refah Partisi geliyor!" panii, olsa olsa
egemen snflarn kendi aralarndaki kanatlarn eseridir. Za
ten esas rnesele, "Refah Partisi geliyor ve slamclar gelecek
eriat kuracak!" noktasnda drnlenrniyor. Dzenii
kalnarak ve sistem korunarak RP sorgulanarnaz; ykselii
nlenemez. Bu pratikte grlrntr. nk RP'nin gelii
sadece bir sonutur, sebep deil. Bu bir. kincisi, RP'nin ge
lii, Trkiye'deki genel slamc dalgann bir st aarnaya
sramasn ve kitleler nezdinde bir ekim merkezi
oluturrnasn ifade eder. Gerekte rneselenin pf noktas,
slam eriat ve dzenine yol aan slamiyet fikrinin bizzat
dzen eliyle yaygnlatrlrnas; sradan insanlardan sekin
tabakalara kadar her kesimin zihnine, yani gnlk hayata
egemen klnrnasdr.
imdiye kadar slamc kesimde Cezayir zerine birok
makale ve bilebildiim kadaryla kitap yaynland. Ama
slamclar, ideoloji ve siyasetleri gerei olay tek yanl ver
diler. slamclar penceresinden meseleye bakar oldular. Do
laysyla nesnel davranarnadlar. Oysa elirnizdeki alrna,
milliyeti ideolojiyi olduu kadar slamc ideolojiyi, ayn
biimde Bat kltrn ve onun kart olan slam
kltrn, bu arada oka kullanlan sosyalizm meselesini
de tarihsel sreci ve olgular temelinde inceliyor. Hatalar
sergileyip; gelecekte sosyalizmin sorunlar, milli bur-

16
juvaznn kmaz, kapitalist dnya sisteminden kurtulu1i
yollar ve slami zm modelinin amazlarn da irdeliyor.
Bu ynyle de ele alnmas gerektiine inanyoruz.
stanbul, ubat 1994
 GR

"Olaylarn gbeinde Cezayir, Cezayir'in gbeinde ise

slam var" diyor Lbnaru sosyolog, yazar ve gazeteci Ge
orge El Rasi. Ayn zamanda dnyaca nl Sorbonne
niversitesi'nde okuyan bu aratrmacnn 1989 tarihini
tayan bir incelemesinin ad "Cezayir 'de Araplatrma".
Szkonusu incelemede yeralan nemli toplumsal/ siyasal
aptamalarn zeti yle: "Cezayir'de ki slam, yabanc
aratrmaclar ile kitle iletiim aralarnn gstermeye
abaladklar gibi, basit, kolay bir olgu deildir. Tersine ok
karmak, gayet girift bir olgudur ki; bunun kapsamnda de
rin tarihsel, toplumsal, kltrel birikimler bulunur. Bu uy
garlk birikimlerini anlamakszn, gnmz olaylarn idrak
etmek olanaksz. Ayn biimde gemii irdelemek, Ge
zayir'in ok boyutlu geleceini de irdelemek; hatta bu
lkeye komu benzer lkeler ile Arap aleminin gemi ve
geleceini irdeleyip sorgulamak anlamna gelir." <
Buradan yola karsak, Cezayir'in adndan balayarak,
bulunduu yer ve geirdii tarihsel evreleri de irdelemek
gerekir. nk, "Cezayir'deki tarihsel boyutun z esas ne
dir" diye sorarsak; cevab yle olur: Etnik topluluklarn ya
ratp benimsedikleri kltr ile buraya sonradan gelen (so
kulan) slamiyetn neden olduu kltrn, dolaysyla daha
geni bir ifadeyle slam uygarlnn karlkl fa
aliyetlerinin (etkileim, atma, zmseme, kaynama ...
vs) bir toplamdr. Bal olarak Cezayir gibi bir toplumda
1) Lbnan El Hayat gazetesi, 4 Eyll 1993, Londra.
18
"din ile devlet ilikileridir"<2> Ama ayn zamanda slamiyetn
buralara fetih yoluyla uzanrnas, ardndan spanra'nn
gbeinde yerald Iber yarmadasna karma yapan Islam
komutan Tark bin Ziyad nclnde kurulan Endls
Devleti ba1ilangcndan, ykl simgeleyen Grnata'nn
d1J1ine kadar olan srete, Bat kltr ve uygarl ile
slam kltr ve uygarlnn bir bileeninin (sentez) bu
lunmasdr.
Bundan da te, Fenike/Finikelilerin, ta Lbnan'dan kalkp
Kuzey Afrika'y ky ky dola1itktan sonra Cezayir'e kadar
giderek kltr birikimlerini orada brakmasdr. Bu ticari bi
rikimin, Afrika kabile toplumunun daha basit daha komnal
kltryle karlatktan sonra yaratt ve Roma
kltrnn birikimlerini de buna ekleyerek ok zgn bir
bileim ile Arap-slam kltrn karlaydr.
Derken; Roman, Finike, Arap-slam snfl toplum
ili1ikilerinin ve kltrnn daha eitliki ve daha sade
(snfl toplumun n aamasndaki) kabile demokrasisi/
kabile hiyerarisi ile karlamas; bu temelde doan et
kileim ve atklardr. Belki de bu at1iklardr ki;
gnmze kadar Cezayir'in etnik kimliine ve kltrel
varlna, bir trl istenilen tanmn konulmasn en
gellemitir. Szgelimi kimine gre Cezayir, Arap-slam
kltrnn deil Sahra kaynakl Amazagie kltrnn bir
rndr. Esas kaynak budur ve asl/zgn/otantik etnik
yap ise Berberilik'tir. nk slam'dan nce burada
yaayan kavimler, Berberi kabilelerinden meydana gel
mi1ilerdir. Arap-slam tarihileri ise bunu reddederler; Ser
beri etnik topluluu ile Amazagie kltrnn varln in
kar etmemekle birlikte, "Cezayir'e hayat verip onu bugne
ulatran 1ieyin slamiyet'te olduunu" ileri srerler.
NATO Savunma Akademisi eski retim grevlisi Esat
Daybelge, Eski Cezayir ve Dnk Avrupa Zihniyeti adyla
1961'de yazd kitabnda yle der: "Cezayir halk, birok
2) George El Rasi, "Cezayir'de Araplamadan nce slam" balkl makale, El
Hayat, 4 Eyll 1993.
19
 rktan meydana gelmitir; Berberi, Roman, Vandal, Vizigot,
"Grek ve Arap ... Ayrca 800 bin Avrupal ile Yahudi
(1945'te) .. " (s.6) Her durumda; Cezayir iin, ok kltrl ve
ok etnik yapl bir toplum denilebildii gibi, ok dilli (ko
nuulan dillerin farkl olmasna istinaden) ama tek uluslu
bir toplum tanm da getirilebiliyor.
Tm bunlar anlayabilmek, tarihsel boyuta baknakla
mmkn olduuna gre biz de bu boyutu sergileyeceiz.
bn Haldun Aynasnda Cezayir

u anda lkenin bakenti olan Cezayir'in yerinde, Kar

taeallarn ticaret ura olan Icosium kasabas bulunuyordu.
Bu kasaharun nnde ise doal bir savunma mevzii
oluturan adacklar vard. Arap fetihleri balayp adacklar
ele geirilince, buraya Arapa "adalar" anlamna gelen El Ce
zayir ad verilmi oldu. Dolaysyla hem lkenin ad hem de
daha sonra bakent olan eski Icosium kasabasrun ad "El Ce
zayir" olarak<3> kald. Bu lkeyi 150 yl kadar yneten ve s
mrgeletiren Fransa'nn Cezayir iin kulland "Algene" szc
nn kayna da telaffuz farkyla Arapa'dan alnmtr.
Kimilerince "Arap tarihisi", kimilerince de "slam tarih
felsefecisi", tarihi oldu u kadar "sosyolog" olarak nitelenen
Tunus doumlu nl lbn Haldun, dnyaca bilinen Muk
kaddime adl kitabnda yedi blgeye ayrd dnyadaki
nc Blge kapsam iinde unlar yazar: "Bu blgenin
birinci blmnde nc blmn yukar kesimlerine
doru mntkasnn te birini iine alan Deren da yer alr.
Bu da, birinci blmn bat kesiminde belirir. Atlas ok
yanusuna yakn yerde grnr ve blnn sonuna dein
uzamr. Bu dada saylarn ancak yaratanlarnn bilebilecei
younlukta Serberi'ler yaar. (Deren) dann bat ke
siminde, Mlviyye (Mevleviyye) vadisine varncaya dek
geit ve yol ok azdr. Ama bu vadiye gelince geit ve yol
3) Ferhat Deniz, Cezayir Nereye? Geliyorum Diyen slam Devrimi, Denge
yaynlar, 1992, s. 13.
20
oalmaya balar. Bu kesimlerde (Marake Ber
beri'lerinden) Masmudeler, (ve Masmfdeler'in bir boyu
olan) Hintateler, Teynemelkler, Kedmeyvehler, Me
kure'ler bulunur. Bu Mekfre'ler, Masmfdeler'in (Mu
vahhidlerin) bu yrede yaayan boylar iinde en sonra ge
lenidir. Sonra yine (Berber kabilelerinden) Snhakeler ki -

bunlarla aniatlmak istenen Sinhaceler'dir- bu blmn so

nunda da Zenate ad verilen topluluktan baz kabileler
yaarlar. Bu yrenin i kesimleri, Evras (Aures) dayla bir
leir. Bu da (Berberi kabilelerinden) Kutame'lerin dadr.
Daha sonra teki Berberi topluluklar gelir... Deren da,
bat ynnde Uzak Bat'ya (Marib-l Aksa /Fas) doru
uzanr. Bu yrenin gney kesiminde Marake (Marake'ten
nce nemli bir merkez olan) Emat ve Tadilla kentleri
vardr. Blgenin okyanus kysnda Esfa (Safi) kalesi ve Selat
(Rabat) kenti bulunuyor. Marake yresinin Fas (Fez), Mik
nase (Meknes), Taza ve Kasr- Ktame kentleri var. Bunlarn
tmne birden, kendi halknn dilinde Marib-l Aksa
(Uzak Bat) ad verilir. Yine yrenin okyanus kysna den
kesiminde, Esia ve Arayi kentleri bulunur. Bunlarn
dousunda da Orta-Bat (Cezayir) yer almtr. Bu lkenin
bakenti Tlmisan'dr (Tlemcen-Telemsen) Bu yreye ait
Rum Denizi (Akdeniz) kylarnda Hneyn, Vehran (Oran)
ve Cezayir kentleri bulunur ... "(4)
Ayrca bn Haldun, gnmzde Kuzey Afrika lkeleri
olarak bilinen, Kuzey Afrika'da bulunan ve Arapa'da "El
Marib El Arabi" (Bat'daki Arap lkeleri) olarak tanmla
nan ve zellikle de Libya, Tunus, Cezayir, Fas, Moritanya gi
bi yreleri iine alan blgeyi yle tanmlar: "Marib-l Ara
bi denen blgeler, kuskus (sert ve yuvarlak, ayn zamanda
plastik gibi olan bir eit bulgur /tahl-FB) pilavnn yendii
yerden balayp el Burnusi (ad geen lkelerde geleneksel
olarak giyilen kukuletal cbbe) giyilen yerde biter ... "

4) bn Haldun, Mukaddime/bretler Kitab, Birinci Cilt, Birinci bask, Onur yay,

Turan Dursun evirisi, s. 170-172.

21
 Kukusuz, Bat Arap lkelerini, sadece yedikleri ve giy
dikleriyle snrlamak yzeysellii de iinde tar. Bunun
yannda, ksaca Marib diyebileceimiz bu lkelerin top
lumsal dokusunu hele hele Cezayir'in toplumsal rntsn
ok iyi bilmek gerek. nk byle bir rnt (rg); etnik,
dinsel, mezhepset dilsel, kltrel vs. farkllklarn kart
etrefil bir yapnn sonucudur. Byle bir yapy an
lamakszn, gnmzdeki gelimeyi ve bu gelimenin ge
lecekteki ynn de idrak etmek mmkn olmayabilir. Bu
tr bir kavray eksiklii, Cezayir'deki slamc hareketin ge
liim seyrini ve nedenlerini anlamamaya yol aabilir.<s
O halde tarihsel boyuta bir gz atalm.
Genelde Cezayir tarihini, Bat Sahra l, Deren da
evresi, Atlas dalar yresindeki kabileler (Berberi'ler)
yaam ile buraya ok sonradan akn etmi slam fe
tihilerinin (dolaysyla snfl toplumun) tarihi ile
snrlandrmak isteyenler vardr. Birincisini Berberi mil
liyetileri, ikincisini ise Arap-slam yandalar ileri srerler.
Oysa, esas olarak doru olan bu grlerin her ikisi de, sa
dece ve sadece doru'nun birer parasn oluturur. kisi bi
raraya getirilse bile, tam doru saylmaz. nk orta yerde
diyalektik materyalist adan, yani tarihin ok boyutlu
ynden incelenmesi temelinde bir tarih anlay daha
vardr. Szgelimi Cezayir tarihini, sadece l, Atlas ve Deren
dalar, Kartaca ve Roma aknlar, sonraki dnemde slam
ve Endls uygarlklaryla snrl tutmak; tarih bilimi
asndan da yetersizlik ifade eder. Buradan yola karak,
Akdeniz'in en dou yakasnda ve milattan nceki
dnemlerde, blgenin en iyi ticari kolonilerini kurup,
gnmz am Eyaleti (Suriye, Lbnan-Filistin-rdn) mer
kezli Finike/Fenike topluluklarnn bulunduklar yerlerden
kalkp; ticaret yapa yapa uygarlklarn ve kltrlerini Ak
deniz'in Atlas okyanusu ile birletii kylar olan Fas ve Ce
zayir'e kadar uzanrnalar da bir tarihtir.
5) George El Rasi, agy, El Hayat, 4 Eyll 1993.
22
 Gnmzde yeni yeni incelenmeye balanan bu ilikiler
anda, M. 2000 yllk bir tarih yatmaktadr. nk Ce
zayir kylarnda kentlemenin tarihi, M. 12. yzyla kadar
gider. Ticarete nem veren, dolaysyla barl mesajlar ile
baka kavimlere giden Fenikeliler, Kuzey Afrika'daki yerli
halklara, tarm kltrn ve o zamann yepyeni tekniklerini
de gtrdler. rnein baclk (zm, zeytin, incir) ve se
def zenaatkarl bunlardandr. Fenikeiiierin yeni mimari
aulaylar da, Marib lkelerindeki halklarn, maarams
yap ve evierden karak, dnemine gre daha modern yap
ve ev tipine kavumalarna yardmc oldu. Aslnda bir Fe
nike ticaret kolonisi durumundaki Kartacallar'n (Tunus)
konumu, kukusuz o tarihte yaylnaclk ve klecilik
zerinde kurulan ve yaayan Roma imparatorluunun
Marib lkelerindeki konumundan daha farklyd. Deyim
yerindeyse, Marib lkeleri, Fenikelilerin ticari, kltr (ge
ni anlamda uygarlk) aknna urarken, Romallar ve ok
ok sonradan gelen Franszlar askeri istila yolunu setiler.
Cezayir'in bugnk Kastantine kentindeki Fenike tarihi
kalntlarnn says 800' gemektedir.<6>
Herberi Uygarl

Tarihin ipini ektike daha da geriye gitmek mmkn.

Ancak biz, kabile toplumunun n aamalarna baknakla ye
tinelim. Tarihiler, lkenin asl yerlileri olan Berberi uy
garlrun tarihini, M. 1000 ylna kadar uzatabiliyorlar.<7)
"Berber" deyimi ise, Romallar'n, bu topluluklara takt bir
isim. lk Berberi devleti veya krall, M. 3. yzylda ku
ruldu. Gnmz Cezayir srurlarrun kuzey kesiminde bu-
6) zellikle bkz. Fransz yazar Charles Andre Julian'n "Kuzey Afrika Tarihi:
Balangtan Arap Fetihlerine Kadar" adl kitab, Paris, 1975. Ayrca Fe
nikeliler-Kartacallar ilikisi ile bunlarn Marib diyarna etkileri iin bkz.
zeddin Beaw, Usturatu Kartaca, (Kartaca Efsanesi), 1990, Tunus; Ahmed
Fercawi, Recherches sur les relations entre I'Orient Phenicien et Carthage, 1992;
Maria Eugenia Aubet, The Phoenicians and The West-Politics, Colonies and
Trade, London, 1993.
7) Charles Andre Julian'dan aktaran George El Rasi, agy.
23
lunan Cirta (bugnk Kosnatina) kentine giren Prens Mas
sinissa, kenti zaptettikten sonra M. 203 ylnda devletini
kurdu. lmnden sonra yerine kzkardeinin olu Ju
gurtha geti ki, bu tarih M. 116 olarak belirleniyor. Jugurtha,
112-106 tarihleri arasnda Roma aknlarna kar direnmekle
birlikte, bunlar nleyemedi. Dolaysyla krall ikiye
blnd. Bu kralln ad, Romallar'n dilinde, "Gebe
Krall" anlamna gelen "La Numedie" oldu. Zaten Latince'de
"gebeler" iin "Nomade" deyimi kullanlr.<8>
Romallarn igaline kar direnme durmad, yerlilerin
saysz ayaklanmalar oldu. En nemlisi, Tacfaranas adn
alan ve MS. 17-24 yllar arasndaki direnitir.
Bu tarihi bilmezsek eer, kimi slamclarn yapt gibi,
"slam fetihlerinden nce Marib babo kabileler
lkesiydi. slam geldi; ilk kez siyasi birlii salad"<9>
trnden bir yzeysellie ya da tekyanlla debiliriz.
Hristiyanlk ve slamiyet'in Girii

Miladi drdnc yzylda Hristiyanlk, Marb

lkelerine girerek "fikirsel atmalar"n ilk ateini yakm
oldu. Dnemin en nemli fikir adam, Saint-Augustin
adyla bilinen ve nnabe kentinde 354-430 arasnda papazlk
yapm kiidir. Tunus snrna yakn bu Cezayir kentinde
Saint Augustin'in adn tayan bir kilise hala mevcuttur.
Anlan Hristiyan din adarnma kkeni sorulunca, "ben Ke
nan (gnmz Filistin-PB) ilindenim, Sami (Arap-brani ka
vimleri-PB) kavmindenim" derdi. Bu tutum, kendilerini Av
rupal sayan Romallar'n tersi bir tutumdu.
Marib lkelerinde kurulmu bulunan "Vandal Krall
"nn mr 10 yl (429-440) gemedi. nk Bizansllar,
MS. 6. yzyl sonlarna kadar oralara egemen oldu.
8) agy.
9) Ferhat Deniz, bu iddiasru, Dr. Muhammed Hayr Faris'in Tarih-l Cezayir el
Hedis (Modem Cezayir Tarihi) adl kitabna dayandryor ki yanl. nk
M. 203 ylnda kurulan bir krallk, zaten siyasi birlik ifadesidir.
24
 lk Arap-slam akn, Ukbe bin Nafi 'u komutasnda, MS.
681 ylnda gerekleti. Orta-Bat denen ve gnmuz Ce
zayir topraklarnn bulunduu blgeye kadar uzanan slam
Ftuhat, yredeki kabile konfederasyonun bakenti du
rumundaki Tiaret 'te oturan ve dolaysyla "kral" ko
numunda bulunan Koseila nderliinde Berberi direnileri
ile karlat. slam'a kar ikinci direni ise Orans kabile
konfederasyonuna hkmeden Kralie Al K:mine/Al K:hine
(byk kadn byc anlamna da gelir) nderliinde
gerekleti. <o
Kukusuz Arap-slam ftuhatnn temel nedeni "eko
nomiktir" ve burada "din" genel anlamyla fetihilerif
aknclar "coturma" gibi bir ilev ykleniyor. bn Haldun,
toplum-devlet karlatrmasnda, her ikisinin de gelime
aamalarnn benzemesini dile getiriyor. Szgelimi "dev
letin toplumdan ayr dnlemeyeceini, dolaysyla top
lum iin geerli olan gelime dnemlerinin, devlet iin de
szkonusu olduunu" belirtiyor. Ancak bn Haldun, "top
lumlarda yokolu yoktur" der, "nk sonu geldi sanlan
rmak sularnn yeni sulada yenilenerek ak vardr."
biiminde bir yoruma nclk ederY1> Buna karlk devlet
iin, "dou", "gelime", "yalanma" dnemlerinden sonra
"lp gitme" kanlmaz bir sondur.< Devlet, eitli
koullar nedeniyle biimden biime girer. Devlet ve ege
menlik, toplumun ilkel ve gebe dneminde bakadr, yer
leik ve kentsel yaam dneminde bakadr. Balangta
kabile dzeni vardr. Sonra devlet dzenine ulalr. Devlet
dzeninde eitli evreler vardr: "fetihilik" evresi, yerleik
ve kentsel yaam dnemindeki bir lde oturmuluk ev
resi ve "parlak" dnemi izleyen "kntye gidi" evresi (bn
Haldun'un zgn deyimiyle "tawr/tavre") vardr. Her ev-
10) Bu kadn hkmdar hakkndaki gr!ller hala belirsizdir. Kimine gre Al
Kahine, Yahudi idi; kimi ise, onu, hristiyan sayar. (George El Rasi aklamas)
l l} bn Haldun, Mukaddime, Turan Dursun evirisi ve yorumu ile Msrl ya
zar Taha Hseyin yorumu, s. 28-29.
12) age, s. 29.
25
 redeki temel dayanak, "ekonomik" koullardr. Szgelimi:
Devlet, "fetihilik" dneminde neden "fetihi"dir? nk
devlet, ekonomik etkenlerle uraya buraya saidrma politi
kas izler. "Ganirnet"ler salamak, ya da daha verimli toprak
lar elde etmek. Temel neden bu. "Din" de iin iinde vardr.
Ama "din" etkeni bu temel nedene (ekonomi) baldr.<13
bn Haldun, buna rnek olarak, Hz. mer'in Halifelik
dnernindeki bir sylevini gsterir: "Allah honut olas
mer'den aktarlagelen szleri, bu konuda dnp
deerlendirebilirsin: Ona biat edildiinde ve o kalkp halk
Irak'a doru kkrtrken (tevik ederken) yle derniti:
Hicaz yresi, sizin iin bir yurt olamaz. Sadece, otlak ve av
alan olabilir. Bu yrenin halk, bunun dnda bir olanak
salayarak glenernez. Nerede o, Allah'n verdii sze da
yanarak gen Kur'an okuyucular! Haydi, Allah kitabnda,
miras alacamza ilikin sz verdii topraklara doru,
yeryznde koup dolan (saldrn)! Allah o Allah'dr ki,
'dinin, tm diniere stn klnsn diye, size peygamberini
doru yol ve hak dinle gnderdi. Putataparlar bunu is
temese de' derniti Allah. (Tevbe suresi, ayet 33)
bn Haldun, bu rnei verdikten sonra, aklamasn
yle srdryor: "Bu durumu (yani ekonomik nedenler ile
fetihilik-FB), Yemen hkmdarlar, Himyerliler gibi eski
Araplarda da grp, zerinde dnebilirsin! Bunlar, bir
keresinde Yemen'den batya doru, bir defasnda, Irak'a ve
Hindistan'a doru nasl aknlar yaptlar dnn! Top
lurnlar iinde Araplardan baka hibir toplurnda bu denlisi
grlrnernitir. Marb'taki (Berber topluluklarndan olan)
Mlessirnler'in (yzleri rtller-FB) durumu da yledir.
Bunlar da devlet ve egemenlik giriirninde bulununca, Su
dan yresindeki birinci blgede bulunan dolarn yer
lerinden kalkarak, Endls (spanya) illerindeki beinci ve
altnc blgelere dein trrnanrnlardr. Hem de hibir
tayc ara olmakszn... Yabanl (ilkel) toplurnlarn du-
13) age, s. 29.
26
rumu byledir ite! Onun iin bu toplumlarn lkelerinin
snrlar ok geni olur, 'merkezlerden' (hkmet mer
kezlerinden) de ok uzak yrelere ula!jr ... "<14>
Fetihilik'in temel nedeni ekonomik olunca, Ukbe bin Na
fi'u adl komutann Tunus'ta in!ja ettii El Kayravan kenti,
btn Kuzey Afrika diyarn fetih iin uygun bir s haline
gelmiti. slam komutannn Marib lkelerini fethettikten
sonra Atlas okyanusuna atn srerken syledii !jU szler,
aslnda din'in (yani bir ideoloji olarak slamiyet'in) eko
nomik amal ftuhatta oynad tevik edici roln ne kadar
nemli olduunu da ortaya koyar: "Allah'm, !jahid ol!
Btn gcm sarfettim. Eer kar!jma bu deniz kmasay
d, senin d!jnda kimseye kulluk edilmeyineeye kadar diyar
diyar dola!jarak kafirlerle sava!jmaya devam ederdim (ki
slam Cihad'nn nihai hedeflerinden biridir-FB).<s
Arap slam egemenlerinin, boyunduruklar altna
aldklar halklara iyi davranmadklar ve ayrmclk
yaptklar bilinen bir konu. Bu nedenle dier blgelerde
kar!jla!jlan direni!jlere, Kuzey Afrika ve Cezayir'de de rast
lanyor. Yukarda anlan yerli direni!jlerinin yan sra Arap
aristokrasisine ynelik ba!jkaldrlardan biri de 740 ylnda
Tanca'da patlak verdi.<16l
Ama te yandan, blgenin yerlileri olan Berber kabileleri,
slamiyete fazla direnemeden bu dini kabul ettiler.
Ku!jkusuz bunda iki nemli etken rol oynad. Bir; slam uy
garl, tarihsel adan daha eski ve dolaysyla daha yabanl
(kr kkenli) Berber kltr ve uygarlna stnd. Do
laysyla bu kltr yutup sindirmesi ve zmsernesi daha
kolayd. ki; slam, devleti Medine/am/Badat aris
tokrassinin o merkeziyeti, tahakkmc ve snfsal baskc
ynyle gitmedi. Tersine slam fetihiliinin Marib
lkelerine ula!jmas, o tarihte, slam imparatorluu iinde
merkeziyeti/ devleti egemeniere kar!j merkezka kuv-
14) age, s. 30.
15) Ferhat Deniz, age, s. 14.
16) age.
27
vetlerini temsil eden; bir ynyle kabile demokrasisN
dnmek isteyen, daha e'litliki ve daha geni'l siyasal bfr
kahlmdan yana olan Harici diye bilinen kesimin sayesind.;
olmu'ltur.<17l Merkezi slam aristokrasisinin egemen id
olojisi haline gelen sunni ('lafii ve hanefi) gr, Haricileri,
zaten dind'l yani "kafir" ilan etmi'lti. Ancak toplumsal kaP:.
gaalklar, uubiyye diye bilinen (Arap slam ynetinne
kar) boyunduruk altna alnan teki mslman halkla
bakaldrs, snf mcadeleleri; tarihte Batni adyla tan.w
ve Deylemi, Karmati, smaili sonralar Fatmi diye tarihe
geen birok hareketleri (mezhepi temelde) ortaya kard.
Bu merkezka kuvvetler Bahreyn, Irak, ran, Msr ve Sudan
gibi yerlerde blgesel devletler de kurdular. te, :Zellikle
Kuzey Afrika'da iz srp Atlas okyanusu ve sonradan.
Endls'e kadar uzanan Arap-slam akinelarnn temel ide:_
olojisi, tutucu/ gerici ve merkeziyeti Sunni slam deil, ter
sine Harici mezhebinin gr'lleriydi. Hariciler, yukarda
deinildii zere, kabile toplumuna yakn grler be
nimseyip grece daha eitliki ve daha demokratik bir
ynetim ngrdklerinden, slamiyet'in, kabile Herberi'ler
tarafndan kolayca benimsenmesine neden oldular.
Miladi onuncu yzylda Haricilerin bir kolu olan Fa
timiler, Ketaha adl Berberi kabilesinin yardmyla, Badat
merkezli slam ynetimine kar'l mcadelelerini Kuzey Af
rika'da srdrdler. Szgelimi: Badat Halifesi Harun
Re'lid'in Afrika valisi olarak atad brahim bin Aleb
slalesinden olan ve frikiyye ile Konstantine zerinde ege
menlik kuran Aiebi hanedanln yenerek Marib denen
lkeyi egemenliklerine aldlar. Ketaha Berberileri, slamn
Harici (ia) yorumunu benimsemi'llerdi. nk bu, o
dnemki konuniarna ve kabile ideolojilerine uygun
dyordu. Ancak Msr' fethedip ba'lkentlerini
Marib'tan Kahire'ye ta'lyan Fatimiler, 969'dan itibaren
Marib zerindeki egemenliklerini de yitirdiler. Bu ayn za
manda Marib blgesinde, yeni merkezka kuvvetlerin u
17) slamc Ferhat Deniz de benzer bir sapama yapyor. bkz. age, s. 14.
28
vermesi anlamna gelir. Fatmi valisi Hammad, bamsz
ln ilan ed\nce, btn bir diyar Ziriler, Hilaliler ve Mura
btlar'n kav!Jl alanna dnt. te yandan lde yaayan
ve ideolojik knan Sudan ve Libya gibi blgelerden alan
Sufi Murabtlaf"'tarikatna dnen amhaceler, Vahalardan
balayarak Fas'a kadar her yeri igal edip, 1106-1 143 arasn
da Murabtlar ilt).paratorluunu kurdular. 1737'de Ebu'l Ab
bas Salim El Ticdl tarafndan Cezayir'de kurulup Sudan ve
Trkiye'de kollar olan Ticanilik de Murabtlar hareketinin fi
kirsel bir devamdr.
Onbirinci yzyl balarnda ise Cezayir, Berberi hkmdar
lar arasnda paylalm bulunuyordu. nl Hilali istila
sndan sonra, Cezayir'in birliini savunan Murabtlar, g
lerini uzun sre koruyamadlar. Cezayir ve Bicaya kentlerini
savasz ele geiren (1 152'de) Muvahhidler, daha anslydlar.
Ancak 1237'de frikiyye valisinin bamszln ilan et
mesiyle Muvahhidler devleti de atrdad. Muvahhidler'in
knden sonra Hafsi Merin ve Zeyyan gibi hanedanlar,
btn bir onaltnc yzyl boyunca atp durdular.<s
slam-Berberi kltrnn buluup kaynanfas, hem
slamiyetin yaylmas hem de hzl bir kentlemeye yol at.
yle ki Tiaret, Bicay ve Tlmisan gibi kentler youn ticaret
merkezleri haline gelip bydler.<19>
Kuzey Afrika'ya Hal Aknlar

Marib lkelerinde merkezi bir devletin bulunmay, de

rebeylik atmalar ve Endls/Grnata slam devletlerinin
spanya'da dmesi, Avrupa'daki Hal aknlarnn
balangc oldu. nk Marib'n Akdeniz'e ky olan kent
leri, korsanlktan tr bir hayli zenginlemiti. Bu da Av
rupa asndan "yeni fetihilik" nedeni saylabilirdi. ber
yarmadasnda balatlan Reconqusta (yeniden fetih) sa
valar, spanyol ve Portekiziiierin nclnde gerek
lS) Ferhat Deniz, age, s. 14.
19) George El Rasi, agy.
29
leti. Mersa el Kebir (1505), Vahran (1509) ve Bicaya (1512)
kentleri ard sra derken, Cezayir ve Tlmisan gibi kent
devletler de spanya hakimiyetini tanyp hara verdiler.
1516'da spanya Kral Ferdinand lnce, Marib halk, ya
banc egemenliinden kurtulmak iin, o tarihte ticaret ge
milerini vurup korsanlk yapmakla nl Oru Reis'ten
yardm istediler. Ancak bu denizci, yaplan savalarda
stnlk elde edemeyip, bir atmada lnce, yerine kar
dei Barbaros namyla bilinen Hayreddin geirildi.
Kuzey Afrikal tarihi Ebu Diyaf'n "Hayr-l din ve
dnya" (Dnyann ve dinin hayrls) olarak tanmlad
Barbaros, blgedeki dengeler asndan Yavuz Sultan Selim
zamannda Osmanl himayesine girmeyi uygun grd. Bu
konudaki grleri nldr: "Benim grm; slam kuv
vetine elimizi uzatmamzdr. O da Sultan Selim Han'dr. Bu
ehrin korunmasnda ona dayanrnalyz. Bu ise ancak ona
bi'at etmek, itaahna girmek, mimberlerde ona dua etmek ve
himayesinden istifade etmek iin onun adna sikke basnakla
olur."(o Bu ayn zamanda, Osmanl'nn Kuzey Afrika'ya gi
riinin tarihidir-ki 1830'da Fransz smrgecilerin blgeyi
zaptetmelerine kadar srmtr.
Osmanl Dnemi

Osmanl imparatorluunun Marb lkelerine gr,

planl programl bir istila, tarihi deyimle bir "sefer" halinde
gereklememi; tersine tarihsel zorunluluklarn ve Cezayir
mslman halk ile Osmanllarn blgedeki dengeleri ko
rumak iin birbirlerine duyduklar ihtiya/ gereksinim te- '
melinde hayata gemitir.
Cezayir'deki Osmanl ynetimini de eitli evrelere
ayrmak mmkn. Szgelimi:
20) Ahmed bn Ebi'd Diyaf, thaf ehl-l zaman bi Ehbari Mullki Tunus ve Ahd
l Eman, Cl. s. 10, Tunus, 1963. Aktaran Ferhat Deniz, s. 15-17. te yandan da
ha nce andmz Esat Daybelge, "Cezayir nemli bir korsanlk yeri ve ge
micilik tekilatnn bulunduu merkezdi" diyor. Bkz: Eski Cezayir ve Dnk
Avrupa Zihniyeti, stanbul, 1961, s. 22.
30
 1) Beylerberlii Dnemi (1546-1587): Bu dnemde, bir
yandan, blgedeki eitli mslman halklardan oluan ve
lkeyi yabanc glere (hristiyanlar) kar savunan, bu ara
da Osmanl adna serhat beylii (yama ve talan temelinde
aknclk/ gazavat) yapan grece zerk "Reis"ler; te yandan,
stanbul'dan gnderilen askerler (yoldalar) vard. Ce
zayir'in siyasal birlii grece salanm; ayn zamanda
spanya'daki bozgundan sonra Kuzey Afrika'ya kaan
gmenlere snaklar, barnaklar yaplm ve bu arada
Islam/ Avrupa kltrnn bir bileimi olan Endls uy
garl, Kuzey Afrika'ya taze kan vermitir.
2) Paalar Dnemi (1587-1656): Osmanllarn, vali (paa)
olarak atadklar grevlilerin Cezayir Eyaleti'ni ynetmeleri
dnemidir-ki, merkeziyetilik daha ar basn; Os
manl'nn baskc ve smrc gc daha belirginlemitir.
Ayn tarihlerde, yerli Cezayir halk ile Osmanl yneticiri
arasnda elikilerin su yzne ktna tank olunur. Ote
yandan, Osmanl, Cezayir diyarn, Avrupa'ya kar ticari
bir smrge olarak kullanp; kapitlasyonlarn girmesine
izin vermitir.
3) Aalar Dnemi (1671-1830): Osmanl paralandka ve
merkezi devlet zayfladka, ipler, devlet tarafndan
atanm askerlerin (yoldalar) eline gemitir. Ferman din
lemez Yenieriler, her iki ayda bir "aa" seiyor, sonra yeni
birini daha baa getiriyorlard ki, bu dnemde, Cezayir'in,
Osmanl'dan ayrlmaya altna tank oluyoruz.
4) Daylar Dnemi (1671-1830): Cezayir yeriisi ndrler
ve aknclar (Reis) yeniden siyasal dzeni saladlar. Oyle
ki, Reisler'in setii Day denen yneticiler, mr boyu y
netimde kalabiliyorlard. Day'lar, bamsz bir divan ta
rafndan seilir, Osmanl Sultannca onaylanrd. Day'lar
dnemi, Osmanl'daki Beylik/prenslik dnemini andrr; fe
odal-katlmc bir siyasal yap vardr. Ekonomik ve siyasal
adan denetim altnda bulunan Day, "herkesin babas" sa
yldndan, evlenmesi bile binbir arta baldr. Askeri rt
besine gre gre maa alr, beylerden ve yabanc konsolos-
31
luklardan armaan kabul edebilir. Sava halinde, ordusu,
Osmanl ordusuna katlr ve Sultan bayra altnda arpr.
Day, uluslararas bir kiilie ve yetkiye sahiptir. Sultana
danmakszn baz anlamalar imzalar, bu anlamalarn
kimi maddeleri Osmanl'nnkine uymayabilir. Day, kendi
adna sikke bastrr. Daylar, ayn zamanda diplomatik yet
kilere sahip olduklarndan, bunlarn dneminde birok ya
banc diplomatik ilikiler kurulduu gzlenir. Szelimi
Fransa, 1563'te Cezayir'e ilk diplomatru gndermitir.
zet bir deerlendirmeyle, Osmanl ynetimi, Cezayir'de
de bask ve zulm mekanizmasn iletmitir. Esat Day
belge'nin ifadesiyle "Anari olmad deil; bazen birka Ber
beri, Mehdi ve Yahudi'nin ba yere yuvarland. Yatanda
huzur iinde can veren Day azdr. Be Day Beylerbeyi
seilip katledildi." (age.s.l6)
Cezayir'in yabanc egemenliine giriinin uzun tarihinde
(Roma, Bizans, slam-Arap, Osmanl, Fransa, spanya vs),
zetle u saptama yaplabilir: Blgede en kalc olan ege
menlik slamiyet olduundan, "Cezayir yerlilerinin slam
lamas, araplamasndan nce gereklemitir."<22> Ancak
yerli/yabanc kltr arasndaki atk bitmemi, gnm
ze kadar srmtr.
slam-Berber Uygarlnn Boyutlar

Daha nce de belirttik; Cezayir'in eski ve yeni tarihi,

alar boyunca gelmi gemi btn uygarlklarn izini
tar. Bu iz zerinde yrdke, kltrel, etnik, dilsel ve
mezhepsel birikimlerin rnlerine rastlamak mmkn.
Lbnanl yazar ve sosyolog George El Rasi, konuya ilikin
iki saptama yapyor. Bunlardan birincisi hem "din" hem de
"uygarlk" olarak Islam, ikincisi de etnik ve kltrel yap ola
rak Berberilik. Ayn sosyologa gre bu iki ana unsur,
"gnmz Cezayir uygarlnn derinliini veriyor"
21) F. Deniz, age, s. 18-20.
22) George El Rasi, agy.
32
 Tarihsel aka baklrsa, slamiyetn bu yreye gir
mesinden nceki alarda, Cezayir toplumu, saysz is
tilalara tank oldu. Bunlara kar ok ynl direnii (askeri,
kltrel vs) zamana ve zemine gre farkllk gsterdi.
nk her dnemde, Cezayir diyarnda, tarihsel evreye uy
gun topluluklar ve kabileler yaar; bu topluluklar birleerek
kabile konferasyonlar ya da site/ devlet denen siyasi bir
likler, yani devletin ilk nvesini olutururlard. Kimi zaman
bu devletler tmyle bamsz, kimi yerde ise kendi iine
kapal prenslik veya krallklardan oluurlard. Her dev
letin kendince yaam tarz, inanlar ve kltr vard. O
kadar ki, gnmz Cezayir'inde "kabileler blgesi" diye
anlan yrede, okca kullanlan "Amazig" ibaresi bile, Ber
beri dilinde "zgr nsanlar" anlamna gelirdi ki bu, kabile
toplumunun n geliim aamasna tekabl eder.
Cezayir yerlileri, lkelerini istila eden igalcilere hep di
rendiler. Benzer direniler, miladi yedinci yzylda
balayan slam aknclarna kar da gsterildi. Fakat fark
uradayd: Cezayir'e giden slam fetihileri, daha nce de
akladmz zere, Badat-am-Mekke aristokratlar
deillerdi. Tersine resmi slam dncesinin yani Sunni
mezhebinin (afii ve Hanefi gibi), iktidara ortak etmeyip
safd brakt, ideolojik olarak "kafir" diye damgalayp la
netledii, siyasi adan "srgn" ettii topluluklar idi. Bu si
yasi "srgnler"in hemen hepsi de Harici-ii slam
dncesinin etkisi altndaydlar; kabilesel eitlie ve de
mokrasiye inanrlar; iktidarn tekellemesine kar karlar,
daha katlmc ve daha p aylamc grler ne srerlerdi.
Deylemiler, Karmatiler, Ismaililer, Fatmler vs bunlardand.
Bir ynyle "slam komncleri" olan bu romantik top
luluklar, gerek merkezi hkmetlerin basklarndan gerekse
sonradan Ortadou'yu kasp kavuran Mool istilalarnn
nnden kaarak Msr-Libya yolu zerinden ta Cezayir,
Fas, Tunus'a kadar lzandlar.* Oralara giderken, kendi
Ermeni tarihi Garo Sasoniye gre Moollardan kap Cezayir'e giden ve to
runlar hala orada yaayan iki Krt kabilesi var.
33
dncelerini, tarihi bakmdan iinden ktklar kabile
kltrlerini, mensup olduklar kavimlerin kltr ve uy
garlklarn da tadlar. Bu yzden de, Cezayir'deki kabile
kltr ve grece eitliki/katlmc/paylamc toplumsal
bir yap ile uyum iinde oldular. rneklersek, o tarihte Ab
durrahman bin Rstem tarafndan kurulan Rstemi Devleti,
esas olarak Fars kltr ve uygarlnn Marib lkelerine
tanmas anlamna geliyordu. Benimsenen slam ideolojisi
ise, resmi Sunni mezhebinden farkl olan, kabile ideolojine
yakn bulunan Harici dncesinin lbadiyye koluna da
yanyordu. Rstemi Devleti, dncesine uyumlu biimde
ura ile ynetiliyor; burada karar veren Divan oluyordu. Di
van ise, Ibadiyye grnn "stad ve eyhi" durumundaki
Mesud El Endlsi tarafndan ynetiliyordu. Hemen
yanndaki bilgin Abdlvahab bin Abdurrahman Arapa,
Farsa, Berberice'yi ok iyi konuuyor; temelde Fars
kltrn kendisine kaynak olarak alyordu. ran di
yarndan edindii askeri ve siyasi bilgisini, zelikle slam
ncesi gelenek ve grenekleri, titizlikle Cezayir'de uy
guluyor. Bu devletin snrlar iinde, dinsel ve mezhepsel ya
saklar uygulanmyordu. Ayrca kabile yaamnn egemen
olduu l ile ticaret yaamnn etkiledii deniz kys
arasnda taht kurarak (Tahirat kenti) iki topluma ayn me
safede olduklarn kantlamaya alyorlard. Aslnda Ab
basilerin kurduu El Keyravan gibi kent merkezlerinden
uzak yaamak, toplumsal ve ticari ynden Badat, am ve
El Keyravan gibi merkeziyeti hkmetlerin bulunduu yer
lerle rekabet etmek de, Rstemi Devleti'nin konumunu
gstermesi bakmndan nemlidir.<23>
Btn bu nedenlerle Cezayir Berberileri, slamiyet'i,
"ykan, eski toplumlarn altst eden" bir ynetim olarak
grmediler. Ksa aralkl yerel direnilerden sonra, slami
yeti "uygarlk" mesaj olarak alglayp benimserneleri kolay
oldu. Sadece benimsemekle kalmadlar; slamiyelin Ca-
23) Dr. Abdlhamid Paa, Rstemiler: Cezayir Tarihinin anl Sayfas, El Ezher
niversitesi Tarih Blm, Kahire, 1993.

34
hiliyye dneminden (slam ncesi) devrald kabile "talan
cl" (gazavat) ruhu da o srada yaanlan toplumsal aa
maya (Berberi kabile akncl) denk dtnden, Ceza
yirliler, slam komutan Tark bin Ziyad ile birlikte fetihlere
katldlar. ber yarmadasna geip Endls Devleti'nin ku
ruluu, iki farkl kabile yaylmacl ve talancl (ga
zavat)nn birleerek "devlete dnm" halidir. Cezayirii
Ierin katks bu kadarla snrlanmaz; Fatimi Devleti'nin ku
ruluuna yardm edilmesi, daha sonra Msr'daki Kahire
kentinin kurulmas da akla ilk gelen eylerden olabilir. (241
Her durumda, slam ynetim tarznn, Marib lkelerinde
derin rgtsel, siyasal ve toplumsal deiimlere yol at
sylenebilir. Yerlilerin slarri. ynetimine katlmlar, daha
doru bir ifadeyle slam aknclarna katlmalar, zellikle
Hz. mer'in son dnemlerinde "asker vermek" biiminde
idi. Bu ynyle slamlama (kltrel adan) henz balan
g noktasnda saylrd. slam ordularna ilk kitlesel katl
mn Hilali kabileler arasnda gerekletiini grrz. slam
komutanlar, kabile toplumunda ki "plak zor" ve "kah
ramanlk ruhu"nu iyi kullanarak bu Hilali kabilelerini yan
larna ekmeyi baardlar. bn Haldun, bu meseleyi irdele
yip Hilali kabileler hakknda sert eletirilerde bulunuyor.
Araplatrma Siyaseti

Kuzey ve Bat Afrika'da slamlama birinci!, Arapla

(tr)ma ikincil bir durumdur. Konunun ayrntlarna dal
madan nce, bn Haldun'un Mukaddime adl eserine gz
atalm: "Kuzey ve Bat Afrika'ya gelince slamiyet andan
nce bu lkede byk ve kudretli devletler hkm
srmemilerdir. Frank'lar, deniz yoluyla Kuzey Afrika'ya
gelmi ve deniz sahilerini ele geirmi iseler de, etraftaki
Berber'lerin bunlara itaatleri gevekti. Berber'ler, kalelerde
ve yksek yerlerde (dalk blgelerde) yaarlard. Onlara
24) George El Rasi, agy.
35
komu bulunan devlet yoktu. Onlar, sadece, denizin br
tarafnda yaayan Got'lara heyetler gnderip itaatlerini bil
diriyorlard. Yce Tanr, slam din ve eriatru gnderdik
ten sonra, Araplar Kuzey ve Bat Afrika'y fethettilerse de,
slamiyetin ilk anda Arap hakimiyeti Afrika'da uzun
srmedi. Zaten Araplarn kendileri de gebelik devresinde
idiler. Afrika'da yerleen Araplar, rnek edinmek zere ken
dilerinden nce hkm srenlerin brakm olduu medeni
hayahn itiyat ve icaplar olan eser, sanat ve hnerlere rast
gelmediler. nk ahalisi, gebelik itiyatlar iine dalm
olan Berber'lerden ibaretti. stelik, Uzak Bat Afrika
(Marib-l Aksa) Berberleri, Arap ftuhatndan az biraz
sonra, Hiam bin Abdlmelik dneminde, Meysere Mu
zafferi idaresinde isyan ettiler. Bundan sonra da Araplara
itaat etmediler, bamsz yurtlarn kendileri idare ettiler ve
Alevi'ler dris'e biat ettiler. (Bu yzden) dris'in banda bu
lunduu bu devlet, Arap devleti saylmaz. nk lkeyi
ynetenler ile ordunun btn Berberi idi. dare iine
Arap'tan pek az kimse karrd. Kuzey Afrika ise, Aieb
oullar ile Araplardan onlara katlanlarn ynetiminde
kalmtr. Devletin doasnda olan genilik ve nimetler do
laysyla, Keyravan ehri de zaten bayndr bir kent ol
duundan, Aleboullar az-ok medeni hayatn baz icap
ve ihtiyalarna sahip idiler. Kitame'ler ve onlardan sonra
Sinhace'ler bu kltr miras olarak srdrdler. Bunlarn
egemenlii 400 yl bulmadan sona erdi. Bylece miras
alnan kltrn arkas kesildi. Bundan sonra Hilali Araplar,
o lkeleri ele geirerek, medeniyet eserlerini yktlar ... "(25>
bn Haldun'un yorumuna baklrsa, balangta Arap
slam kltr de, Marib lkelerinde yaayan Berberi'le
rinki gibi, gebe kltrdr. Araplarn Cezayir'i fetih
dnemlerinde, slamlama balam; ancak Araplatrma
henz baarl olmam; hatta Arap istilasna kar direni
ler bagstermi, yerli beylikler (devletikler) adeta bam-
25) bn Haldun, Mukaddime, C. Il, s. 292, Milli Eitim Bakanl Yaynlar,
1991, Zakir Kadiri Ugan evirisi.
.
36
sz birer birim gibi yaamlar, yneticiler yerli egemen
snftan kiiler imi; Araplar ise onlara katlp kararak bu
tr ynetimlere ortak olabiliyorlarm. Ne ki bu kltr, da
ha sonra spanya'da kurulan Endls Devleti'nin yksek
kltr ile Fatmilerin Msr ile olan ilikilerinin sonucunda
tanan Msr /Dou kltr ile kaynamay baarmtr.<26>
Yine bn Haldun'a gre, Marib mslmanlar,
balangta Alevi dncesini benimserken, sonraki
dnemlerde slamn drdnc mezhebi saylan Maliki mez
hebine mensup olmulard. nk baka mezhepler onlara
tanp anlatlmad. stelik Irak'a oranla daha az uygar olan
Endls ve Marib halk, kendileri gibi gebe olan Hicaz
halknn setii bir mezhebi ye$lemi bulunuyorlard. Za
ten Maliki mezhebinin ncs Imam Malik de, Medine'de
yaam bir slam alimi idi. Bu mezhep, Medine'den Irak'a,
oradan da Kuzey Afrika'ya kadar yaylmay baarmt.<27l
Bizce Marib mslmanlarnn Maliki mezhebini benim
semeleri, ayn zamanda, "gebe kltrlerini giderek bir ke
nara brakp; hemen tmyle slam kltrnn etkisine gir
meleri, dolaysyla daha yerleik ve daha tutucu bir gre
sahip olmalar, hepsinden nemlisi balangta reddettikleri
Araplama siyasetine, eskisi kadar direnmedikleri" an
lamna gelir.
Bu noktadan bakarsak, Hilali kabilelerinin hem Arap
lamada hem de Araplatrma siyasetinde nc rol oyna
dklarn kolaylkla grebiliriz. nk slamiyeti ilk kabul
edenler ve "kutsal dinin kutsal kitabnn kutsal dilini" ilk
renmek isteyenler de Hilaliler oldular. Arap yazarlar, bu yz
den Hilali kabileler iin, "bakalarna iyi rnek oldular"<s
biiminde yorum yapmaktan ekinmezler.
Araplatrma/ Araplama siyasetinin o zamanki biricik
arac yine slam dini idi. nk, en azndan gnlk hayaln
bilinen tanma (ibadet) formaliteleri (abdest alma, namaz
26) age, s. 294-295 ve 378.
27) age, s. 493-494.
28) George El Rasi, agy.
37
klma, dua okuma, Kur'an hatmetme vs) Arapa yaplmak
zorunda idi. Arapa, te yandan, Atlas okyanusundan Orta
Asya'ya kadar uzanan bir "idari ve siyasi" haberleme
aracyd. Dnemin kitle iletiim aralarnn balcas idi.
Bununla birlikte, Arapa, yerli dilleri tmyle yutamad.
nk Araplar yerli kentsoylular ile kartktan sonra, z
gn dillerini bozuyorlard. Bu da, Arap dilinin, asl kkenin
den baka bir meleke kazanmasna yol amt. Endlsler
Arap diliyle inceden ineeye uratklarndan, Arapay (bn
Haldun'un deyimiyle Muzar dilinden bir hayli uzaklaan
bozuk Arapay) iyi belleyip dil melekesini kazanabilmi
lerdi. Buna karlk, kynn bu tarafndaki Berberiler, blgenin
yerlileri olduklarndan ve bu yrenin dilini kontuklarn-dan,
Arap dilinde meleke edinemediler; onu ok zor bellediler. <29>
slamlama ve Araplama bir yandan yaylrken, te yan
dan yerli kabileler orada gelien slam kltr ve uygarlna
paralel biimde, giderek iine kapanp dalara ekilmeye
baladlar.<30> Bu nedenle "Berberi diliyle Arapa arasnda
benzerlik bulup, onu Arapa'nn bir parasym (lehesi)
gibi gstermek" J\rap tarihileri tarafndan ok ilenirse de,
bilimsel bir temeli yoktur. Ne ki, tarihi sre iinde, her iki
dilin birbirine aktard ve kazandrd ok ey olmal. Bu
ayr bir konudur.
Kukusuz Fransz smrgecileri, zaman zaman bu farkl
iki dili ve kltr, ilerine geldikleri gibi yorumlam; or
tama gre Berberice'yi, Arapa'ya stn imi gibi gsteren
Oryantalist incelemelerde bulunmular, Cezayir'den Fran
sa'ya g olgusunu tevik ederek, blgeleri (bl ynet) si
yasetine uygun hale getirnlerdir. Kimi zaman ise, "ka
bilecilik ve blgecilik" ya da Arap-Berberi gibi ayrmlar
krkleyerek, kendilerine kar Cezayir halknn bir
lemesini nlemeye almlardr. Nitekim Fransa'nn eski
lideri Charles De Gaulle, Cezayir Kurtulu Cephesi'yle ma
saya oturmadan tam bir yl nce, 1 ? Eyll 1959 gn, yle
29) age, C. III. MEB, 1991, s. 217-219.
30) age, c. III. s. 219.
38
bir deme vermiti: "Tarihin hibir dneminde, herhangi bir
biimde, Cezayir devleti diye bir devlet, Cezayir milleti adn
da bir millet olmamtr. Olagelen ey ise, kabileler mo
zayiinden bakas deildir."(31 Balantl iki rnek daha:
ngiliz bir hava subay, 1960'da, "Cezayirlileri, Kenya'daki
Mao kabileleri gibi" grrken, 1955'te ayn yl Tarih Boyunca
Kuzey Afrika ve Serberiler adyla bir rapor hazrlayan
Fransz Parlamento Heyeti unu ileri sryordu: "Hi millet
vasf tamayan bir toplulua, istiklal verilmesi hakkaniyete
smaz. " te yandan Arap-slam sentezcilerinin srekli gzar
d ettikleri bir gerek daha yaand. Franszlar, zerklik va
adiyle kandrdklar Serberilerin ayaklanmalarn 1945'te kan
ve atele bashrrken, bu kez mslman Araplar kullandlar.
Herberi Olgusu

Serberi meselesi, etnik bir sorun. Cezayir'in asl yerlileri

kabul edilirler. Tarihi adan yadsnamaz bir olgu olan Ber
beriler, gerek smrgecilik yllarnda gerekse kurtulu sava
sonrasndaki Araplatrma dneminde, hatta yeni ykse
len iktidar aday slami Selamet Cephesi'nin "millet yok,
mmet var; bu mmet'in mayas ise Arap kavmidir" eklin
deki sylemlerinde hep tartlagelen bir konu olmutur.
Serberiler ne kadardr? Genel kan, onlarn, lkenin te
biri orannda bir nfusa sahip olduklar yolundadr. Ne
yazk ki, konuya ilikin salam ve yeni bilgiler elde deil.
Fakat bir fikir verme asndan Fransz smrgecilerinin
1954 ylnda Cezayir'de yaptklar (Silahl mcadelenin
balamasndan bir sre sonra) sayma gre, Serberi nfusu,
toplam nfusun yzde 1 7'sini oluturuyor.P2l Bu oran,
31) George El Rasi, agy. Aynca Esat Daryelge, age, s. 10-13. te yandan yazar, grevi srasn-da
Trkiye'de bizzat tauk oldujiu bir olay aktarr: "NATO Koleji'nin 1959'daki Ankara ziyareti
mnasebetiyle dzenlenen konferansta konuan Kuneralp "kiisel olarak, Cezayir ba
mszljindan yana oldujiumuzu dnyorum" deyince dnemin Fransz komutaru zlm;
bunu Trkiye ile Fransa arasnda diplomatik bir mesele yapmt." (bkz. age, s. 39)
32) Cezayir' kurtuluundan sonra yaplan 1966 sayunnda, belki de teknik nedenlerle, bu oran
biraz daha yksek gzkt.
te yandan, asgari oran, Berbericeden baka dil konumayan kadnlar temel alnarak sap
tarurken, azami oran toplam nfusla karlatrlyor.

39
blgelere gre azalp oalabiliyor. rnein ba!jkent ci
varndaki oran yzde 22.9 ila 29.6 olarak kaydedilirken, Fas
snrna yakn blgelerde yzde 3 ila 1.5'a kadar debili
yor. Konstantina blgesinde yzde 16.3 ila 26.6 arasnda
iken daha gneyde yzde 6.6 ila 9.7'yi gemiyor.
Kabileler diyar (Bled-ul Kabail) denen blge, esas olarak
aviye'ler, (Avras sakinleri), Beni Mizab (Gradiya sakinleri)
ve Tarikiler (Hoar ve Gney sakinleri) arasnda pay
lalm. Berberi'lerin ana gvdesini bunlar olu!jturuyor.
Daha kk boy ve soylar ise, ad gemeyen dei!jik alan
lara da yaylm!j durumdalar.
Dil asndan bakldnda, Cezayir'deki toplam nfusun
yzde l l kadar Berberice dilini konu!juyor. Bu orann top
lam, bakent evresinde birikmi!j. avi'yeler arasnda Ber
berice'nin konuulma oran sadece yzde 6. Beni Mizab ile
Tarikiler arasndaki orann ise yzde 1 'i gemedii be
lirtiliyorY3> Fakat bu veriler, genelde resmi olduklarndan,
gvenilirlik derecelerini ku!jkuyla karlamak gerek. te
yandan bu olgu, slam dneminden balayarak Arap
la!jtrma siyasetinin vahim sonularm da gstermi!j oluyor.
Siyasi ynyle irdelendiinde, orta yerde, etnik, kltrel
ve dilsel haklar talep eden siyasi partiler bulunuyor. Ta
mamlanmam son seimlerde (1991'de yaplan) Berberi
haklarn savunan partilerin aldklar oy oran yzde 2.5'u
gemedi. Ne ki, kimi blgelerdeki oy oranlar (Uras blge
sinde) yzde SO'ye varrken, Tizi-Uzu, Bicaye, ba!jkent Ce
zayir gibi kentlerde ise yzde 16 ila yzde 20 arasnda idi.<34>
Dikkat ekici olmal: Berberi haklarna ili!jkin bir talep te
bulunmayan iktidardaki Cezayir Kurtulu Cephesi ile sla
mi Selamet Cephesi 'nin, Berberi blgelerindeki oylar yz
de 14.8'den yzde 73.8'e kadar bir seyir izleyebiliyordu.<35l
Kukusuz bundan karabileceimiz ilk sonu !jyle: Tarih
boyunca asimile edilmi!j, slam kltryle bastrlm ve da-
33) George El Rasi, agy.
34) agy.
35) agy.
40
ha sonra Fransz smrgeciliinin imha siyasetlerine maruz
kalm Serberi kltr, bunca dert bela arasnda bocalayan
Cezayir halknn (bu arada Berberilerin) birincil talebi olamazd.
Yine de, halkn suskunluu anlamna gelmiyor bu. Ni
tekim 1980 ylnda "Berberi Bahar" adyla bilinen olaylar
patlak verdi. Tizi-Uzu kentinde yola dklen Berberiler,
hkmetin, soydalar olan yazar Mevlud Mimari'nin
(Franszca yazard) lkede Serberi Edebiyah zerine ve
recei konferanslarn yasaklamasn protesto ettiler. Bu tr
olaylar, sekiz yl sonra bagsterecek olan ve slamc ke
simin ncln yapt o nl Ekim 1988 (Ekmek
Yry/Ekmek Ayaklanmas) gibi kitlesel protestolar ile
birleince, hkmet "siyasi liberalleme" paketi iinde, Ser
berilere kltrel haklar vermek zorunda kald. Berberice
yayn yapan radyo ve TV istasyonlar, Berberice eitim ve
ren kitaplar serbest brakld.
Serberi kltrn savunan iki nemli yazardan biri olan
Mevlud Mimari, 1992'de ldnde, uluslararas dzeyde
kendisinin sanat kiiliine gndermeler yapld. Dieri ya
ni Mevlud Far'un ise, Cezayir'in kurtulu iin alhn-dan,
Fransz kontrgerillas tarafndan 15 Mart 1962'de ldriilrnt.
Ancak, hkmetin verdii bu tr kltrel haklar, Serberi
aydnlarn tatmin etmiyor. Szgelimi Katib Yasin adl sa-
nat yle diyor: "Gemite Fransz Cezayir'ine nasl ba
kaldrdysam, bugn de Arap-slam patentli Cezayir'e yle
bakaldryorum. nk Arap-slam Cezayiri, halkmza,
din ve dil araclyla pranga vuruyor. Ben ne Arabm ne de
mslman. Ben Cezayirliyim."<36l Kabile "trkcs" dir ise
daha ileri bir sylem tutturarak unu sylyor: "Rejim, be
nim kkenimi ve dilimi yasaklarken zgrleemez. Beni,
Arap-slam kimliine mensup gsteremez. Arapa fusha
bilmeyen annem iin Cezayirli diyorlar, oysa deil!"<37l Ait
Mongolleyt adl bir baka "halk ozaru"da, ar milliyeti bir
tutum taknyor: "Nerede bir Arap grsem, kuranlayasm
36) Jeune Afrique adl Franszca derginin 28 Ocak 1987 tarihli nshas.
37) Algerie Actuaelle adl Franszca haftalk gazetenin 23 Ocak 1992 tarihli nshas.
41
geliyor ... "<38> Cezayir'in en nl yazarlarndan Tahir Vattar
da, "Berberi kltrnn zne dnnden" sz ediyor.<39>
Madalyonun dier yznde, Serberi olmalarna ramen,
lkedeki Yksek slam Meclisi Bakan eyh Ahmet Ham
mani, slami Selamet Cephesi'nin nderlerinden Mahmud
El Said gibileri bulunuyor ki, bunlar, Serberi dili ve kltr
yerine Arap-slam kltrnn dayatlmasndan yanalar.
Orta yerde bulunan Hseyin Ait Ahmed ise, Franszlara
kar direnen Kurtulu Cephesi'nin nderlerinden olup,
Kasm 1954'te ilk silahl mcadeleyi balatanlardandr.
Aralk 1991 genel seimlerinde bakan old uu parti,25 mil
letvekilliiyle slami Selamet Cephesi'nden sonra ikincilii
elde etti. Ait Ahmed, slamclar11 gerekletirdikleri
gsterilere kar, yzbinlerce kiinin katld (2 Ocak
1992'de) dev bir gsteri yapt. Bu da Devlet Bakan azli
Bin Cedid'in istifas ve seimlerin ikinci turunun iptali ile so
nuland. Hseyin Ait Ahmed, daha ok Cezayir mil
liyetilii ve sosyalizan grleriyle tannyor: "Ne
gemite ne de gnmzde, lkede kabile sorunu ol
mamtr dersem, sizi artm olurum. Ama gerek bu
dur. nk kabileler diyar, gemite Cezayir'i smren
Franszlara kar en youn direnilerin yaand bir
blgeydi. Fakat, kabHelerin zel talepleri olmad. Biz, Ser
beri topluluklarnn geriye kalanlar olarak, Serberi dilinin,
Cezayirlinin kiiliinin oluumundaki nemini vurgularz.
Arapa'ya verilen gelime olanaklarnn Berbericeye de
tannmasn istiyoruz. Bu dilin okullarda okutulmas, devlet
dairelerinde kullanlp konuulmas; zetle resmi bir dil
olarak tannm olmas gerekir. Ancak bu demek deildir
ki, orta yerde bir Serberi milli sorunu vardr. Bize gre Ce
zayir, blnmez bir btndr."<40>
38) Fransz Liberation gazetesi, 8 ubat 992.
39) Algerie Actuaelle, 29 Mays 989. 26 Ocak 994 tarihli Le Matin gazetesinde de
meci kan Cemal Zenati, "byle giderse, bir Berberi cumhuriyeti kurulmasndan"
yana. Bkz. M. ehmus Gzel, "Darbenin 2. Ylnda Cezayir", Aydnlk, 3 ubat
994, Istanbul
40) Jeune Afrique Plus adl aylk dergiden, ubat-Mart 992, 3. say.
42
 Yzyllarca sren slamla(tr)ma ve Arapla(tr)ma si
yasetinin sonularn yle zetlemek mmkn:
Bir; Cezayir toplumunda, Serberi'lik bir etnik olgu ol
maktan kp neredeyse bir kltr ve dil olgusu haline
dnmtr. Bununla birlikte herkes, Cezayiriilik ko
nusunda ortak gre sahiptir. Yani Serberilik gibi etnik bir
mesele, kanlmaz biimde "toprak" (diyelimki Serberi va
tan, Berberistan) meselesini iermiyor. Kald ki, bu top
raklar, zaten Berberilerindi. Ancak Araplar ya da Ser
beri'lerden Araplaanlar birbirlerinden ayrlmaz biimde
kaynam olduundan, ilk fetihi Araplarn geri
gnderilmeleri de mmkn ve mantkl deildir. Bu du
rumda, olsa olsa, kendi Berberilik'lerini koruyan "Kabileler
Diyar"nda ya!layan otantik etnik topluluklar ile zellikle
gemiin izlerini youn biimde tayan Tarkiler gibi
lkenin en gney kesiminde yaayan kabilelere, aznlk mu
amelesi yapp, zerklik tipinde haklar vermek gerekebilir.
Tenlerinin renginden tr kendilerine "Mavi Adamlar"
da denilen Tarikiler esas olarak Nijer, Mali, Cezayir, Bur
kina Fasso ve Libya'da l hayat yaamaktalar. Kendilerine
baklrsa saylar 1-1.5 milyon arasndadr. Bunun 600 bini
Nijer'de, 350 bini Mali'de, 50'er bini de Libya ve Cezayir'de
bulunur.<41> Getiimiz yl, bir yabanc gazetenin kendileriyle
yapt syleide, "Biz Kuzey Afrika ve Sahra l'nn
Krtleriyiz" diyerek, Krt halknn yaad dramn bir ben
zerine tank olduklar yolunda dnya kamuoyuna mesaj ve
rip", kurtarlmalar (yokolmaktan) iin acil yardm is
temilerdi.
Iki; etnik farklln yannda slam "birletirici unsur"<42>
gibi gzkyorsa da, bu iddia, daha ok Arap-slam yan
dalarna aittir. Oysa Cezayir en azndan iki dilli (Arapa,
Berberice) iki etnik kkenli (Berber ve Arap) dolaysyla iki
kltrl (Arap-Berber) .bir toplumdur. Fransz dili ve
41) El Hayat, 4 Eyll 1993.
42) George El Rasi, 4 Eyll 1993 tarihli El I""!ayat gazetesindeki 15 gnlk yaz
dizisinin ilk blm.
43
kltrnn gnlk hayattaki derin etkisini ise saymyoruz.
Toplum, zaten Arap-slam ya da Bat-Fransz arasndaki ter
cihinin kurban durumunda braklmtr.
; gnmzdeki Berberilik, daha ok kltrel ve dilsel
haklar zerinde younlamakta ve buna ilikin faaliyetleri
gndeme getirmektedir. Szgelimi Temmuz 1993 sonunda
saylar ISO'yi bulan ve lkenin eitli yerlerinde kurulmu
olan (zellikle Uras, Mizab, Kabileler Diyar) Amazagie der
nekleri, biraraya gelerek Amazig Dernekleri Milli Fe
derasyonu nc Sempozyumu'nu gerekletirdiler.<43>
Drt; Cezayir'de slam dndaki dini cemaat ve aznlklar
da yok gibidir. Daha nce lkede bulunan, Franszlara kar
kurtulu sava srasnda Cezayir halknn yannda yer alan
Yahudi Cemaati, gerek Arap-srail atmas gerekse Av
rupa'ya g nedeniyle azald. Onlarn Cezayir'deki
varlklar, geride braktklar sanatsal eserler ve nl
mzikal nameleriyle hatrlanyor. Hristiyan cemaatin
says ise 40 bini gemiyor.<44>
Be; lkede mezhepsel dalm da yok gibi. nk bir za
manlar ii-Alevi mezhebinin etkisinde kalan bu lke, daha
sonraki dnemlerde, Hicaz kaynakl Maliki mezhebinin
yaylma alan oldu. Rstemi Devleti dneminde neredeyse
resmi mezhep haline gelmi bulunan Harici dncesinin
bir dal olan badiyye mezhebindekiler, gnmzde, Berberi
kabilelerinin yaadklar Vadi Mizab 1 Gradi ye blgesinde
gnlk ticaret ve serbest meslekler ile uraan barl ce
maatler halindedirler. <45>
Bu sonular sergilernemizin sebebi, daha sonraki
blmlerde Cezayir'deki slamn kkenieri ve slamc
akmn ykseli nedenlerine tarihsel dayanaklar
oluturmaktr. Bu mesele anlalmakszn, lkenin iinde
bulunduu durum da kavranamaz.

43) George El Rasi, agy.

44) agy.
45) agy.
44
 BRNC BLM

FRANSIZ GAL

Tunus doumlu ama Cezayir'de yaam nl bilgin bn

Haldun'un tarihsel saptamalar doru kyordu. Osmanl
devleti, "doup bydkten" sonra, imdi de nc
aamasna yani gerileme ve k dnemine giriyordu. Bu,
ayn zamanda, Cezayir'deki Daylar devrinin kapanmas an
lamna gelecekti. slam ideolojisinin "din" adyla
coturduu "d fetihler" sona erince, ister istemez yama
ve talan i cepheye, yani halka yneldi. Egemen snf olan
Daylar ile onlar destekleyen Osmanl ynetimi, daha fazla
yolsuzluk ve rvet batana saplandlar. Hem Osmanl
hem de Day ynetimine kar kitlesel ayaklanmalar
balad. Daha nce de akladmz gibi "ok sayda Ber
beri, Mehdi, Yahudi ve Day kellesi yere yuvarland."
Bu dnem, ayn zamanda, Avrupa ticaret burjuvazisinin
darya alma "keifler" ad altnda, d ticaret yollarn
egemenlikleri altna alma, Lenin'in deyimiyle "kapitalizmde
i pazar, ister istemez d pazara bal olduundan, ka
pitalizm ok nce bir dnya pazar yaratmtr" ilkesine uy
gun .biimde faaliyet gsterdii yllardr. Bu dnem, daha
ok klasik smrgecilikten modern kapitalist emperyalizme
gei dnemidir. zellikle de kendini, dnyann "Byk
Devletler" arasnda paylamnda gsterir. Corafyac A.
Supan, 19. yzyl sonundaki smrgeci genilemeyi incele
dikten sonra u sonuca varyor: "u halde, bu dnemin ayr-
45
dedici nitelii, Afrika'nn ve Polinezya'nn paylamdr."<
Fransz yazar J.E.Driault ise " 1 9. Yzyln Sonunda Siyasi
ve Toplumsal Sorunlar" adl kitabnda unlar yazyor:
"Dnyann bu paylamnda, yeryznn hazinelerinin ve
byk pazarlarnn bu lgnca yamasnda, 19. yzylda
kurulmu bulunan imparatorluklarn nispi gc, onlar ku
ran uluslarn Avrupa'da igal ettikleri yerle kesinlikle
karlatrlamayacak hale gelmitir. Avrupa'daki hakim
devletler, ktann kaderini belirleyen devletler, btn
dnyada ayn derecede hakim deiller. Ve smrgelere sa
hip olabilme, yani imdiye kadar kefedilmemi zen
ginlikleri kontrol edebilme umudunun, Avrupa dev
letlerinin nispi gcn etkileyecei ak olduundan,
Avrupa'nn siyasi artlarn daha imdiden deitirmi bu
lunan smrge meselesi -dilerseniz 'emperyalizm' di
yelim- bu artlar daha fazla deitirecektir."<2l
Bu amala Viyana'da toplanan Avrupal byk devletler,
"ilk elde Akdeniz'i korsanlardan temizlemek" gibi bir ge
reke zerinde anlatlar.<3l
Fransa zglnde konuursak; Cezayir ve d fetihlere
ynelme, "Hkmet bonolarn elinde tutan banker, tccar
ve iadamlar snfnn, hala aristokra tlara akan faizler
yznden birleerek gzlerini darya evirmelerinin so
nucudur." (Bkz. Esat Daybelge, age. s. 26)
Fakat daha nce, Fransz imparatoru Napolyon, 1803
ylnda Kaptan Boutin adl grevlisinin emrindeki casuslar
gndererek "Cezayir savunmasnn durumunu renme
lerini" istemiti. Byk Devletler arasndaki "paylam" re
kabeti, ngilizlerin, 1916'da ilk saldrgan olmalarna neden
oldu. Beyaz bayraklada limana yaklaan ngiliz donanmas,
Cezayir donanmasna anszn saldrd. Bunu 1824'te ikinci
1) Die territoriale Entwieklung der europaisehen Kolonien, Gotha, 1906, s.
254'ten aktaran Lenin, Kapitalizmin En Yksek Aamas: Emperyalizm,
Aydnlk yay. 1979, s. 99.
2) Problemes politiques et sociaux, Paris 1907, s. 289'dan aktaran V i Lenin age, s. 113.
. .

3) Ferhat Deniz, Cezayir Nereye? Denge yay. s. 21 .

46
bir saldr izledi. Ancak her ikisi de direnile bertaraf edildi.
Sra Fransa'dayd. 200' asker, lOO' de cephane ve erzak
tayan toplam 300 gemiyle Cezayir kylarna yanaan
Franszlar, 4 Haziran 1830'da kyya karma yaparken bile
"sefer" n deil, ticaret amacyla gelmi gibi
gzkyorlard. Ama Cezayir savunmasn aldatmak idi.
Yine askeri bir taktikle, liman kentine saldr
dzenleyecekmi hisini veren Franszlar, esas olarak kent
merkezini deil kenar semtleri hedef aldlar.
Fransz igaline direni youn oldu. Kabileler Di
yar'ndan toplam 18 bin sava getirtildi; ayrca Konstanti
na kentinden 12 bin, Tiyatri'den (Teharet) 8 bin, Heran'dan 6
bin ve Mizab blgesinden ise 4 bin asker devreye sokuldu.
Ek olarak oradaki Trk birlikleri de direnie katldlar. Sidi
Farac, Seraqe ve Sath-l Vali blgesinde Aa Shr-l Vali
koroutasnda rgtlenen direni, nihayet 4 Temmuz gn
Vali'nin "teslim oluyoruz" aklamasyla son buldu. Varlan
anlamaya gre kimsenin mlkiyetine dokunulmayacak,
kadnlar korunacak ve dini duygulara sayg duyulacakt.<4l
Fransz igalinin perde arkasn irdelerken, iki nemli
noktaya deinmekle yarar var:
Birinci nokta: Dnyann paylam, zelde Osmanl top
raklar ya da Afrika gibi topraklarn igali, "Hiristiyan-slam
atmas" ya da Hal zihniyeti denilen ideolojilerle tevik
ediliyordu. Szgelimi Marib lkelerinde kalm oryantalist
Badia, Fransz Dileri Bakan Duc de Richelieu'ye u
d veriyordu: "Avrupa, hep birlikte ve tek saf halinde
saldrrsa, Afrika'ya galip gelebilir. Yok bunun yerine, her
Avrupa lkesi teker teker saldrya geerse, sava kay
bedilir... "<5> benzer bir gr de Cezayir igali iin
hazrlanan Fransz filosunun Palma adasndaki dinlenmesi
4) George El Rasi, 4 Eyll tarihinde El Hayat gazetesinde yaymlanan 15 gnlk
dizinin ikinci blm.
5) Fransz Dileri Bakanl Arivi, Konsolosluk Yazmalar, dosya no: 42,
s. 304. Tunus Osmanl Aratrma Merkezi yay. 2. Basm, 1985, s. 57, Zavan;
aktaran Ferhat Deniz, age, s. 22.
47
srasnda, ada valisi Marquise de Romana tarafndan dile
getirilmitir: "Ben, Hal ordularnn Hilal'e (Osmanl/
Arap/slam-PB) kar savan selamiayp zafer diliyorum."
Franszlarn Cezayir'e ynelii, ngiltere dnda (nk o
rakip bir smrgeciydi) hemen btn Avrupa prenslik ve
krallklarnca kutsanp desteklenmiti.<6> Prens Burbon da
yle diyordu: "Uzun zamandan beri milletleri korkutan bu
korsanla kar zafer, Avrupa Alemini, Fransa'ya minnettar
brakt." (E. Daybelge, age. s. 30)
Ikinci nokta: Fransa'nn Cezayir'i igaline u olayn neden
olduu sylenir: Bir Ramazan bayram kutlamasna denk
den 29 Nisan 1927 akam, Fransa'nn Cezayir'deki kon
solosu da, Cezayir'in son Days Hseyin Pa a nn davetli '

konuklarndandr. Hseyin Paa, Konsolos General de Fa

ulle'ye, "lkesinin Fransz kralna verdii borlarn ve bu
dzlemde yazlan mektubun akibetini" sorar. Ancak de Fa
ulle, "kralmz, kendisiyle eit olmayan birine cevap verme
tenezzlnde bulunmaz" deyince, Hseyin Paa elindeki
yelpazeyi konsolosun yzne vurur. Bunu bahane eden
Fransa, 1827'den itibaren Cezayir'i denizden kuatr ve
yl sonra saldrp Cezayir kent limanna asker karmay
baarr. Tarih 5 Temmuz 1830'durY>
Fakat baka kaynaklar, "Yelpaze Olay" olarak tarihe
gemi bir olayn olmadn, bunun dpedz bir uydurma
olduunu belirtiyorlar.<s
315 yllk Osmanl ynetimine son veren ve 132 yl sren
Fransz smrgeciliinin amac Mareal Bugedud'un u
szlerinde zetlenebilir: "Franszlatrmadka, Cezayirliler
Fransa'nn egemenliini kabul etmeyecekler; Hristiyanla
madka da asla Franszlamayacaklardr."<9> Bu noktadan
6) George El Rasi, agy, 5 eyll 1993.
7) Ferhat Deniz, age. Dikkat edilirse "teslim olma" tarihi George El Rasi tarafndan 4
Temmuz olarak verilmi.
8) George El Rasi, 5 Eyll 1993, agy. E. Daybelge, gerek Mira- Cezayir gerekse 1 878
basml Fransz L'Univers kitaplarna bakarak olay doruluyor ancak szkonusu pa
rann Kral'a deil Yahudi Bakri'ye verildiini" yazyor. bkz. age, s. 28
9) Yunus Dormone, El Marib-l Arabi fi Hatar, s. 31. Kahire, 1956; aktaran. F. Deniz, s. 23

48
hareketle, Fransz ynetimi youn bir faaliyete geti.
Szgelimi, kiliseyi smrgeciliin hizmetine sokarak Kar
dinal'n deyimiyle "Cezayir diyarn, kaynan ncil'in vah
yi olan medeniyet klarndan alan bir Hristiyan beii
yapmak"(to) iin her trl gayret sarfedildL Mslman
vakflar yasaklanp, gelirleri misyonerlik faaliyetlerine ak
tarld. Balangta tm mslman ocuklar
hristiyanlatrmaya ynelik siyaset, daha sonra kimsesiz
ocuklarn misyoner yuvalarnda yetitirilmesine dnt.
Franszca eitim iin, Arapa yasakland. Serberi-Arap
ayrmcl krklendi. Franszlara gre "Berberiler, Av
rupal soyundandlar. Dolaysyla Arapa renmeleri ya
saklanmal; dil ve kltrleri koruma altna alnmal," idi. ( )
Fransa ile Cezayir'in "topyekun btnlemesini" sala
mak amacyla Fransa'nn resmi dil olarak kabul edilip
Arapa'nn yasaklanmasnn yan sra, mslmanlarn din
ilerinin dzenlenmesi de smrge ynetimince stlenil
miti. Bu uurda kimi slam tarikatlar, Fransz smrgecili
inin srmesinde nemli ilevler stlendiler. Nihayet 1948'de
dzenlenen Anayasa, Cezayir'in anavatan Fransa'nn bln
mez bir paras olduunu, bu diyarn anavatancia geerli ya
sa ve ynetmeliklere tabi olacan, temel sivil kurumlarn
birletirilmesi gerektiini kapsayan maddelerle doludur.<l2)
Kukusuz smrgecilik ve emperyalizmin z dier halk
lar ezip smrmek olduundan, Osmanl dneminde ken
dine yeterli bir ekonomisi ve geliri olan Cezayir, deyim ye
rindeyse "soyup saana evrilmi, halk nane muhta hale
getirilmi"tir. te yandan, smrgeciler tarafndan ok yn
l talana urayan halkn yardmna (gya), yine smr-ge
cilerin hizmetinde bulunan Beyaz Perdeler ve Beyaz Baclar<13>
gibi misyoner ve tekilatlar komu gzkmekteydiler.
10) Dr. Rabih el Turki, El eyh Abdlhamid bin Badis: Raid-ul slah ve'! Terbiye fi'l
Cezair, s. 44, Cezayir; aktaran Ferhat Deniz, age, s. 24. '
ll) Abdlhamid bin Badis, hazrlayan Arnmar el Talibi, C.l. s. 49, am, 1968, ak'
taran Ferhat Deniz, age, s. 24.
12) Charles Robert Ageron, Tarih-l Cezair-l Muasra, s. 47, Beyrut-Paris, 1982;
aktaran F. Deniz, age, s. 25.
13) F. Deniz, age. s. 26.
49
 Smrgecilik sadece ekonomik ve siyasi alanla snrl kal
mamli; lkenin demografik yapsn bozmak amacyla,
Fransa'dan Cezayir'e smrgeci kolonHer (topraa bal yer
leiimciler) gnderilmili, lkenin en verimli alanlar bunlara
verilmili; 1831-191 1 arasnda toplam koloni says 1 milyonu
alimtr.<14> Belirtmek gereksizdir ki, bu smrgeci koloni
ler, Cezayir'de kie balarn tutup, nemli ayrcalklara sa
hip oluyorlard. Blunduklar semtlere yeriiierin girmesi ke
sinlikle yasakt. Ote yandan, mslmanlktan vazgemek
liartyla isteyen her Cezayirliye, zellikle iibirliki burjuva
kesime, Fransz vatandai olma hakk da tannyordu.
Kabile i syanlan ve Prens Abdlkadir

Her ne kadar direni yenilip, Shr-l Vali'15> teslimiyet bay

ra ekmise de, Konstantine Days Ahmet Bey, halk ayak
lanmaya arp yedi yl kadar direnmeye devam etmitir.
Teslim bayrann ekilip anialimann imzalanmasndan
birka hafta sonra, zellikle 20 Temmuz 1830'da kabile
nderleri Tamenfoust denilen yerde toplandlar. El Titari
kabilesi adna Bumezraq, Efiisan kabilesi adna Zemmum
ve Mascara (El Muasker) yresi adna da Cezayir tarihinde
nemli bir tutacak olan eyh Abdlkadir'in babas Muh
yeddin biraraya gelerek yeni bir direniin ateini 23 Tem
muz 1830'da alevlendirdiler.
ki yllk bir hazrlk ve denemeden sonra, 27 Kasm
1832'de yepyeni bir direnili dalgas geldi; yepyeni bir nder
domu oldu. Ad, Abdlkadir idi. Ayaklanma nderlerin
den babas Muhyeddin'in de desteklemesiyle, dier ka
bilelerden bi'at alan (ballk yemini) Abdlkadir'in nvan
El Emir oldu. O srada henz 24 yandayd. Cezayirliler,
bugn bile, Emir Abdlkadir'in bi'at ald gn, yurtsever
direniin bir simgesi olarak kutlarlar.
14) F. Heniz, age, s. 25-26. Ancak Deniz, slami inanandan tr Yahudileri de ya
bana koloni sayyor ki bu yhr. Bkz. F. Fanan, Cezayir Bamszlk Sava. s. 126.
15) Franszlar ile teslimiyet anlamasn kimin imzalad konusu belirsiz; Fer
hat Deniz' e gre bu Hseyin Paa, George El Rasi'ye gre ise Shr-l Vali'dir.
so
 Kimdir bu Emir Abdlkadir?
Kaytlara gre 6 Eyll 1807'de Vahran'n Kaytana*
kynde domu!jtur. 18 ya!jna kadar dini eitim grm!j;
daha sonra hayat boyunca sren kitap tutkusu nedeniyle
Yunan felsefesinden slam klasiklerine kadar her kitab top
layp okumu!jtur. Babas etkili bir tarikat !jeyhi idi. 1823'te
Hac yolculuuna karken olu Abdlkadir'i de yanna ald.
Halkn ilgisi nedeniyle eyh Muhyeddin ile olu
Abdlkadir'den rken Vahran valisi, 1828'deki Hac
dn!jnde her ikisini de bir sre iin yannda alkoy
du.Abdlkadir, bu Hac gezisi srasnda, dnemin slam
dnyasnn en nemli kltr merkezlerinden biri olan Msr'a
da uradndan, bilgi ve ilgi alan iyice geni!jlemi!jt.
Babasnn soyunun, Hz. Muhammed'in mensup olduu
Kurey!j kabilesinin bir kolu olan Beni Ha!jim'e(& kadar
uzand sylenirse de, genellikle tarikat liderlerinin soy
larn ille de drt halifeden birine ya da peygambere kadar
uzattklar bilinen bir hikayedir.
Ancak Abdlkadir, babasndan tarikat liderliini ve do
laysyla Emir nvann alrken, gnmzde Krtler
arasmda pek yaygn olan (rnein Hakkari civarndaki Sa
dete Nehri, Hamadan ile ahrizor evresinde yerle!jen Ber
zenci slalesi ve Soran blgesindeki Talabani ailesi vs) Kadiri
tarikatnn bir mensubuydu.
1077 ylnda doan ve sonradan Badat'a gen eyh
Abdlkadir Geylani, esasnda slam fkhs idi. Orta
ya!jlarda Sufi eitimi alp, inzivaya ekilerek dervi!j hayat
ya!jad. O'na atfen ilk belgenin 15. yzylda yazld, Kadirl
tarikatlarnn ilk varlna da 1300 yl dolaylarnda Suriye
ve Irak'ta rastland rivayet edilir. Kadiri tarikatnn

ncs Abdlkadir Geylani nin sufizmin muhalifi olduu

' ,

ve sufi dervi!jlii yerine 58 ya!jndan itibaren nl bir vaiz

olarak nlendii, lmnden sonra kendisine "evliya" ve
"mucid" muamelesi yapld sylenirse de, Krtlerden sonra
George El Rasi'ye gre bu isim "Guetna"dr.
16) F. Deniz, age, s. 28.
51
kendi tarikatna balananlarn, zellikle "Sufilik eittir<17l
Kadirilik" denkleminden hareket ettikleri aktr. te, Ce
zayir'deki direni nderi Abdlkadir'in babasndan dev
rald Kadiri tarikat eyhlii, ister istemez Sufi zaviyesini
de ieriyordu. Bu yzden Abdlkadir, kkken hatmettii
Kur'an ve yan bigilere ek olarak astroloji (yldzbilimi), ma
tematik ve yabanc dillerle megul oluyordu.
Fakat bir "zaviye" mensubu olduu kadar, sava
adamyd da. evresindeki din alimleriyle tartt gibi,
dnya ilerine bakan Divan yeleriyle de fikir alveriinde
bulunur, yanndaki danmanlardan gr alrd.
Abdlkadir'e gre, "yabanc igale kar en iyi silah dindir,
imandr". lgintir; bu dnce, yani "yabanc igale kar
en iyi silah dindir" zdeyii, Abdlkadir ayaklanmasndan
balayarak 1960'lara kadar sren Cezayir ulusal ayaklanma
ve direnilerinin temel slogan haline gelmitir. Bu slogan
en fazla ileyen kiiler arasnda, ulusal kurtulu savann
nc kadrolarndan Abdullah erit, Abdullah Rukeybi,
Ebu Kasm Saadallah ve Rabh Trki yi sayabiliriz<s Yine
'

ilgintir; Krtler iin de, "din ile ulusal duygu emimitir"

saptamas yaplabiliyor.<19l Benzer ey Sudan Mehdi ha
reketinde de grld.
Zaten Cezayir'in kiiliini incelemek isteyenler, genelde
iki tarihi dnemi temel alrlar. Bunlardan birincisi Emir
Abdlkadir'in ayaklanmas, dieri de Cezayir Kurtulu Sa
va'dr. kisi arasnda yaklak 130 yllk bir zaman dilimi
bulunmasna ramen, "tarihsel balantlar" zerinde eitli
yorumlar yaplr. Szgelimi Cezayir meselesinin gemiini
ve bugnk slamc ykseliin nedenlerini irdeleyen Sor
bonne niversitesi retim yesi Lbnanl Arap yazar
sosyolog George El Rasi yle diyor: "Dini bilinci milli bi-
17) Martin van Bruinessen, Aa, eyh ve Devlet. Krdistan'n Sosyal ve Politik
rgtlerunesi, zge yay. s. 257.
18) George El Rasi, agy.
19) Martin van Bruinessen, age, s. 24. Mehmet Bayrak, Krtler ve Ulusal
Demokratik Mcadeleleri, zge yay. 1993. s. 21.
52
lin ile kaynatrmak; ulusal kiilik ve uygarlk kimliiyle
zdeletirmek, Cezayir tarihinde hi silinmeyen en nemli
zelliklerden biridir."(zo Kukusuz burada, tarihsel ma
teryalist adan, smrgeletirilmi, ulusal kimlii yok edil
mi ve z kltr tarumar olmu bir halkn, daha ok hu
rafeye inanp dine daha fazla sarld; ulusal bilincin
uyanmasyla birlikte, toplumsal ve snfsal bilincinin de ge
lierek, kiinin zgrlemesi mcadelesinde dinden
imandan ya da bu tr mistik inanlara ilikin ne varsa on
lardan kurtulma ynnde ciddi abalarn yaand da bir
gerektir.<z Yine de bu, halkn kurtulu mcadelesine kimin
nclk ettii, hangi ideolojileri hangi zeminde kul
landna baldr.
Abdlkadir'e dnersek; onun asndan din, "uygarln
tam grngs/fenomeni"dir. Kendisine biat eden ka
bilelerden istei, "yabanc igalcilere kar savamak, halk
korumak, mal ve mlke zarar vermemek, slam ilkelerine
kesinlikle uymak" idi. yle ki, eyh Abdlkadir, sk sk "Le
Ikrahe Fi'l din" (dinde zorlama yoktur) diye bilinen o nl
ayeti okuyup hatrlatrd.<22l
Fransz igalinin ilk yllarnda, Cezayir yerlileri olayn
ciddiyetini kavrayamam; kendi aralarnda Arap-Serberi
ekimelerine ek olarak kabileleraras atmalar da
srdryorlard. Bir yandan da Fransz igaline kar mv
zii; birbirinden bamsz ve kopuk, kendiliindenci ya da
kabile snrlar iinde kalan bir direni gsteriyorlard.
Belki de bu nedenle, kabile anlamazlklar ile Arap
Serberi srtmelerinin son bulmasn isteyen yerel

ahsiyetler, Kadiri tarikat lideri eyh Muhyeddin'e gelip

ona biat etmek isteyip bayra altnda toplannay dilediler.
20) George El Rasi, agy.
21) Jean Paul Sartre, Frantz Fanon'un Topran Lanetlileri adl kitabna nsz,
s. 31-132.
22) Abdlkadir'in torunu ve Dnya Tanmsal Kalknma Fonu Mdr dris El
Cezayiri'nin, dedesine biatn 159. yldnmnde yapt konuma. El Hayat, 8
ubat 1991.
53
 Bir anlahma gre, eyh Muhyeddin bu istei reddedince<23>,
bu kez Fas kralndan, Cezayir mslmanlarn birltirecek
bir "Emir" (dini lider) gnderilmesi istendi. Aslnda bu fikir
Muhyeddin'in idi ki, byle hir durumda kendisinin de "kafir
istilacya kar Cihad'a katlabileceini" aklamt. Burada
bir eliki yatyor olmal.<24>
te yandan, eyh Muhyeddin; olu Emir Abdlkadir ko
mutasnda direnii srdryordu. 24 yandaki gen Emir,
birinci ve ikinci Hunku'l Ntak arpmalarnda byk kah
ramanlklar kazanmt. Bu da yukardaki anlatm ile
elikili gzkyor.
Fas kral, ilk elde, bizzat olunun kerimtasnda 5 bin ka
dar svariyi Cezayir'e gnderip, kabileleri Fas Sultan bay
ra altnda toplayarak Franszlara kar direndi. Bunu far
keden Fransa Fas'a nota verince, Sultan birliklerini geri
ekmek zorunda kald.
Franszlar karsnda giderek zayflayan direniilerin
Abdlkadir'in nderlii altnda birlemekten baka kar
yollar yoktu. Nitekim Emir Abdlkadir, ura ya dayal bir '

seim ile slam eriatnn ngrd ekilde Emir (dini

nder) oluverdi. Bundan sonra kendisine Nasr-ul Din (Dinin
Yardmcs /Dinin Zaferi) lakab verildi.<s
Bu biat, ayn zamanda, yzyllar boyu sren eski smrge
ynetimlerinin ardndan gelen modern smrgecilerin yeni
istilalar dneminde halkn dolaysz' biimde katlp kur
duu ilk siyasi ynetim olarak kabul edilir. Balantl olarak
ilk ulusal (ilkel anlarnda da olsa) birliin siyasi to
hurnlardr.
Abdlkadir, biat sonrasnda, lkedeki dier btn emir,
bey, kabile reisierine mektup yazarak onlar itaata (kendi
bayra altnda toplanmaya) ard. tatine girmeyenler ile
23) F. Deniz, age, s. 32.
24) George El Rasi'ye gre ise, eyh Muhyeddin, igalden iki hafta sonra birka
kabile reisiyle toplanp direni karar alyor. Bkz. El Hayat, agy, S Eyll 1993.
25) Muhammed bin Abdlkadir, Tuhfet-l Zair fi Mesair-l Emir Abdlkadir
ve Ehbar-l Cezair, c. I. s. 95. skenderiye; aktaran F. Deniz, age. s. 32-33.
54
savamak zere, Ulema'dan destek ve fetva ald. Bu arada
kendi amcasna kar da savamak durumunda kald.
Bylece lke apnda btn kabileleri biraraya getirememi
se de, Cezayir'deki en byk g olmay baarmt.
lk hedefi, Franszlar, Vahran ve Mstanem gibi iyi tah
kim edilmi kentlerden karmakt. Ama her ikisi de iyi ko
runuyorlard. Emir, bu kez, ncelii evre kasabalara verip
gcn dmana kabul ettirdi. 1834'te Franszlar ile ilk an
lamasn yapt, ardndan nl El Mukatta sava oldu ve
1837'de ise Tafna'da ikinci anlama yapld.
Fransz ordu komutan Michel ile Abdlkadir arasnda
varlan ilk anlama uyarnca: Emir Abdlkadir, Vahran ve
Mstanem zerindeki egemenliklerini tanyordu. Buna
karlk Franszlar, Abdlkadir'in, Emir-l Mminin
(mslmanlarn dini lideri) nvann kabul ediyor; O'nu,
her iki kentte yaayan mslmanlarn vasisi ve hamisi ola
rak gryorlard. Bu arada ,mslmanlara din serbestisi,
esirlerin deiimi, ticaret kolaylklar da varlan anlama
metinleri arasnda saylrd. rnekse; Franszlar, yiyecek,
yk ve binek hayvanlarn Cezayirlilerden karlarken,
Abdlkadir de silah/barut ihtiyalarn Franszlardan satn
alacakt. Yine Emir, Fransz uyruundan olup tarafna kaan
sulular geri verirken, kendi yresinde su ileyip firar
edenleri geri alabilecekti.
Bu arada Emir, Fransz kentlerinde birer temsilci bu
lundururken, Fransz subaylar da Abdlkadir'in kampnda
bulunabileceklerdi.<26>
Anla!'lmaya baklrsa, Emir Abdlkadir'in Cihad da ye
reldi. Topyekun bir direni anlay!'l ve buna uygun bir
rgtlenme tarz yoktu. Nitekim ilk ba!'larnn ardndan,
Emir'in buyruu altndaki kabilelerden bir ksm dalmaya
ba!'lladlar. Kabile anlamazlklar su yzne kt. Kabile
karlar genel karn nne geti. Kabile birlikleri
26) Anlama metni iin bkz. Muhammed bin Abdlkadir El Cezairi, Tuhfet-l
Zair, s. 106,. Aktaran F. Deniz, s. 34.
55
dalnca, Abdlkadir, Ehl-l Hal ve 'l Akd (konunun uzman
din alimleri ve ahsiyetler)'den kendisini grevden af
fetmelerini istedi. Fakat ne olduysa, kabile birlikleri yeniden
Abdlkadir'in bayra altna dndler. Tam da o srada,
Konstantine valisi Ahmed Bey'in nderlik ettii direniiler,
Fransz Genarali Kolazil'i yendiler. Olumlu ortarndan ya
rarlanan Abdlkadir, birliklerine, geni bir saldr buyruu
verdi. lk elde Vahran ve Tilrnisan gibi kentler geri alnd.
Louis Philippe hkmetinin Bakan uizot, Kolazil'i
azlederek, yerine General Bugeaud'u atayarak u talimat
verdi: "Ya Abdlkadir'i yenecek, ya da bar yapacaksn.
nk halknn banda bulunup ycelen byle bir kiiden,
tutsak almak ya da ldrrnek suretiyle kurtulmak ge
rekiyor."<27J Ancak Bugeaud, bar yapmay yeledi.
1838'de imzalanan Tafna anlarnasyla, taraflar arasnda
snrlar yeniden belirlendi. ok gemeden Franszlar an
larnay bozdular. Bylece 1839'da yenilenen sava 1847'ye
kadar srd.
lk iki ylda, Emir, Fransz mevzilerine adarnlarn
saldrtp, erkekleri ldrdkten sonra, ganirnet olarak ne
varsa yarnalanyordu. zellikle silah, cephane ve erzak
alnyordu. Fransz gleri epeyce kayba uruyorlard.
1841 ylnda General Bugeaud, olaanst yetkilerle Ce
zayir Genel Valisi olarak grevlendirilince; emrine Fransz
rnaceraperestler, serseriler, katiller ve sair apulcularndan
oluan gl ama zalim bir ordu verilrni oldu. "Ne pa
hasna olursa olsun Cezayir'i dize getirmeye" azneden
Fransz General, yeni taktiklere bavurdu: Kentleri surlar
iine alarak saldr ss olarak kulland, snrlar de
netleyerek Ernir'e giden yardmlar engelledi. Ekinleri atee
vererek halk ala mahkum etti. Bu arada kendi casuslar
araclyla Emir yandalar arasndaki elikileri
krkleyip kztrd.
Derken, giderek skan Emir Abdlkadir, Fas kralnn
27) F. Deniz, age, s. 35. Ayrca bkz. George El Rasi, agy.
56
da yardmndan mahrum kald. Bavuraca tek yer
kalmt: Bab- Ali. Abdlkadir, Sultan Abdlmecit'e bir
mektup yazarak iinde bulunduu kt durumu anlatt.
"Mslman kardelerimize sndk. Fakat bize yakn olan
krallar, bizden uzak durdular. Ne yaknlk ne de komuluk
fayda etti... Sanki mslmanlar tek vcut deillermi gibi ... "
diyerek Fas kralnn, Fransz basks ve korkusu sonucunda
kendisine yz evirmesini ikayet etti. Derken esas niyetini
aklad: "Bu blge mslmanlarnn sizden baka kurtulu
midi kalmad".(s Ancak, kendisinden yardm istenilen Os
manl hkmetinin, "kelin merhemi olsa bana srer" de
yimine uygun bir durumu olduundan, Cezayir meselesini,
uluslararas platforma tamakla yetindi. Gerek bu iken,
Sultan Abdlmecit, Emir Abdlkadir'e gnderdii mek
tupta "Cihad'a devam et, ancak yazmalarda da rmuz kul
lan, sonra gereken yaplacaktr" trnden teselliden te git
meyen eyler tlyordu.(29>
Hibir yerden istedii yardm alamayan Abdlkadir,
Ehl-l Hal ve'l Akd'e danarak Aralk 1847'de teslim ol
maya karar verdi.
Abdlkadir'in teslim olma artlarndan biri de (General
Laborciere'e gnderilen mektuba gre), "bir mslman
lkesine, maiyetiyle birlikte gidip yerlemek" idi. General
bu art kabul ettikten sonra, Emir'e klcn bir "gvence"
olarak sundu. Bu arada, General Vali, Duc L Aumale in ' ' ,

"Fransa'da yaamak" iin Abdlkadir'e nerdii btn

neriler geri evrildi. Emir'in "ben Fransa'da deil, bir slam
lkesinde yaamak diliyorum" trncieki tarihi ifadesi,
bugn bile, bakent Cezayir'in El Aliya Mezarl'ndaki me
zartana kazl olarak duruyor.(30l
28) Mektup, ngiliz Dileri araclyla gnderilmi olup, Lord Aberdeen ta
rafndan Osmanl Devletinin Londra Bykelitik igzan Mehmed Fuad'a tes
lim edilmitir. Babakanlk Osmanl Arivi, Hariciye, No:280, Dosya 2. Ak
tarandan alntlay an F. Deniz, age, s. 37.
29) Babakanlk Osmanl Arivi, Bab- Asafi Evrak, Cezayir, 1896, Dosya:13.
Aktaran F. Deniz, age, s. 38.
30) George El Rasi, agy.
57
 Srgndeki Abdlkadir

26 Ekim 1852'de Fransa'nn en st yetkilileri, teslim olan

Abdlkadir'i, Amboise Saray'na gtrp hapsettiler.
Emir'in "srgn" karar orada alnd. Ocak 1853 ylnda,
Labrador adl sava gemisi, Emir Abdlkadir ile aile ve ma
iyetini alarak Osmanl'nn bakenti stanbul'a gtrd. Ce
zayirli direnii, byk bir coku ve tezahratla karland.
Abdlkadir, daha nce "tarihi eser" olarak ilan edilen, fakat
stanbul'a gelmesiyle "Dar-l Cezayir" adn alan Brousse adl
kkte kald. Payitahtta yl geiren Abdlkadir bu kez
slam devletinde deil, ayn zamanda hem slam hem de
Arap diyarnda yaamak istedi. Bu yzden Suriye'ye gitti.
Tarihilerin anlatrnma baklrsa, am Vilayeti'ndeki
karlama trenleri yedi asr nceki slam komutan Se
lahaddin Eyybi'ninkiyle edeerdi. Yine baz kaytlara
gre, Cebel Lbnan blgesindeki dinsel ayrmlar ve ayak
lanmalar krkleyen Hristiyanlara (1860 ylnda) ve Fi
listin topraklarnn Siyonist lideriere satlmasna kar
gsterilen Arap-slam halkn tepkileri arkasnda da eyh
Abdlkadir'in rol vard. Bu dzlemde Abdlkadir'in, yere1
ahsiyetlerden eyh Musa erara ve benzerleriyle
grmeleri kayda gemitir.c3 eyh Abdlkadir'in
am'daki slahat slamclar zerinde etkileri de oldu.
Giderek efsaneleen eyh Abdlkadir'e, Fransz im
paratoru Napolyon, 1865 ylnda yle bir neri gtrd:
"Dou'da bir Arap Krall kurup, seni onun bana ge
tirelim". Emir bunu reddetti: "Yurduma ve halkma kar
grevm yerine getirmi bulunuyorum. Geri kalan
mrm, ibadet ve aratrmayla geireceim." C32>
Emir Abdlkadir, 1883 ylnda vefat etti. Cezayir'in
batsnda El Muasker kasabas halk 1993 Mays'nda,
31) Abdllatif erara, "Marib fikriyat Arap fikriyatndan ayrlamaz" balkl
makalesi, El Bela dergisi, Kasm 1974, Beyrut.
32) George El Rasi, agy.

58
lmn 1 10. yldnmn kutlad. Benzer biimde onun
doum yeri olan Kaytana/Guetna ile Tadempt, Milyane,
Al Meyda, Tlmisian gibi kent ve kasabalar da Abdlkadir'in
yaad mekanlar olarak eitli kutlamalar yaparlar.
eyh Abdlkadir'in Fikirleri

Kukusuz Emir Abdlkadir, her eyden nce Kadiri ta

rikat eyhiydi. Bal olarak Sufi Zaviyesi'nden gemiti.
Her ne kadar klasik Yunan felsefesi ve Batl fikir akmlarn
okumusa da, esas olarak slam dncesinden beslenen
topyalar vard. Szgelimi ok nem verdii ey vard:
Bir; Islami ura'ya dayanan bir seim ve bal olarak Ehl-il
Hal ve Akd'a (din alimleri ve iin uzmanlar) dayanan bir
Danma Kurulu-ki her ikisi de kken itibariyle Ara
bistan'daki slam ncesi kabile demokrasisinden (Ca
hiliye'nin iyi gelenekleri) kaynaklanyordu ve Cezyir'deki
kabile geleneklerine uyuyordu. Iki; Islam eriat. U; Biat,
slam ncesi kabileleraras szlemelere benzeyen ama Ha
lifelik dneminde devlete itaat biiminde belirginleen bir
kural idi. Abdlkadir'in biat anlay, "yneten ile ynetilen
arasnda snrl bir iliki"ye dayanyordu.
Kltre ve eitime son derece nem veren Abdlkadir'in
devasa bir kitapl vard. Her gnde, kitaplarn da bir
likte tayordu. 1843 ylnda Duc D'aumale ile yaplan
atmay kaybedince, Fransz komutann ilk ii,
Abdlkadir'in kitapln yakmak oldu. f33l
Sava, toplumsal rgtleyici, tarikat eyhi Abdlka
dir'in yan sra; esasn dini iirlerin oluturduu divan'lar
yazan air-edebiyat bir Abdlkadir ile de kar karya
yz. "Arap olmakla vnen" Ablkadir'in nazarnda Arap
kkenli olmak" yeryznde dalar ve gkyznde semavat
kalmasa bile, asil Arap kan tamaya devam etmek''tir.<34>
Cezayirli nderin kadn hakkndaki grleri de ilgintir.
Szgelimi valyece zdeyileri arasnda yle bir ibareye
33) agy.
34) agy.
59
rastlamak mmkn: "Gerek yiit, sadece arkadalarnn
saygnln kazanan erkii deil ayn zamanda kadnnn
gvenini kazanm kiidir. Bahadr kii sadece atma iyi bi
nebilen deil, ayn zamanda sevgilisinin arzularna boyun
een kiidir. "<35)

te yandan Abdlkadir, belli llerde modernisttir.

Onun islam iine kapal deil, da aktr. Baka diniere
ve mezheplere hogryle bakmay ierir, ada iler
lemeye ayak uydurmay gerektirir. Bu dzlemde,
Abdlkadir, "Franszlara Mektuplar" bal altndaki
yazlarla, Fransz aydnlarna Arap-slam uygarlnn
baarlarn anlatmak istiyordu.<36) Belki de bu yzden, bir
yandan Franszlara kar amansz bir ekilde direnirken,
te yandan milli giysileri zerinde Franszlarn verdikleri
madalyalar tar. Bizce bu, bizzat Abdlkadir'in mensup ol
duu snfn niteliinden ve ald ideolojiden kay
naklanmaktadr. Onun igalcilere kar sava ve
mcadelesinin snrlar bellidir; tarihsel olarak fazla ileri gi
demez. nk ilkel milliyetilik, airetcilik ve din
emimitir. Bunun modern ulusal kurtulu mcadelesiyle
tarihsel ba vardr. Ancak daha geri bir admdr, bir yerde
tkanmaya mahkumdur.
Ama gerek Abdlkadir'in milli kyafetleri zerine ast
Fransz madalyalar, gerekse Baty takdir eden baz ifa
deleri, Cezayir toplumunda kimi tartmalara da yol
amtr. Gnmze kadar sren tartmalardan bir tane
sini, Cezayirli nl edebiyat Reid Bucdra alevlendirdi:
"Abdlkadir, o kadar ulusalc ve bilinli bir direnii idiyse
Fransz askerler ile samimi pozlar vermesi niye?'' diyen ede
biyat, lke apnda protestolara maruz kald. yle ki, bu
eletirisini geri ekmek zorunda brakld.<37)
35) Franszca yaymlanan L'Europe adl dergi, Cezayir edebiyatn ilerken
"Emir'in Romantizmi"ne zel bir yer ayrd.
36) Suriyeli yazar Rene Hawam'n gzetiminde Phoebus yaynlarnda kan
yazlar.
37) George El Rasi, agy.

60
 Kimi Fransz ara:'jtrmaclarna baklrsa, Abdlkadir,
"Mason " idi. Arap ara:'jtrmaclar byle bir iddiann
kantlanmadn ileri sryorlar.<38>

Romantik slam

Tarikat :'jeyhinin cazibesine sahip olduu kadar akll ve

cesur bir komutan durumundaki Abdlkadir, ynetim ve
toplumsal rgtlenmede beceri sahibi bir ki:'jiydi. Dzenli
bir ordu kurdu. Askerlerine niforma giydirdi. Dzenli or
duyu sevmeyen Cezayir kabile milisieri iin bu byk bir fe
laket gibiydi. Abdlkadir, bu i:'ji yava:'j yava:'j ve al:'jtra
al:'jtra gerekle:'jtirdi. Datt ilanlarda "Gzel ve
yak:'jan elbise giymek, Sultan olu olmak, dolgun maa:'j al
mak isteyen beri gelsin!" trnde ifadeler kulland.(39l
Orduyu; piyade, svari, topu olmak zere e ayrd.
Ayrca Fransz ordusu kaknlarndan olu:'jturulan bir ordu
vard ki, uzmanlar araclyla, bir barut fabrikas kurdu.
Kaleler in:'ja etti ve mevcutlar tahkim etti. Vergileri
dzenledi. Nakdi (parasal) vergi ald gibi, ayni (mal/
rn) olarak da vergi verilmesini istedi.<40>
Yarg reformu yapt. Her kente bir kad atad ve bunlar
da Ba:'jkad'ya balad. Maliki mezhebine gre yarg ka
rarlar verilirdi. Kentlerde asayi:'j ve gvenlii salad. Es
kiden yaygn olan at hrszl unutulup gitti. Kadnlar, ser
beste ar:'j-pazarlarda dola:'jabiliyordu artk.
Parasz eitim olanaklar yaratt. Okulda ders arasnda yi
yecek verme yani beslenme eitimini mecburi kld.<41> Yaz
ma eserleri tahrip edenleri cezalandrd. yle ki, Emir'in ki
taba d:'jknln bilen askerleri, nerede bir yazma eser
bulurlarsa Abdlkadir'e ula:'jtrr, yklce dl alrlard.
38) agy.
39) Bessam El Aseli, El Emir Abdlkadir El Cezairi, 3. basm, s. 15, Beyrut, 1986.
Aktaran F. Deniz, age, s. 30.
40) age, s. 31.
41) Abdlkadir'in tarunu dris El Cezayiri'nin 8 ubat 1991 tarihli anlatm.
61
iki ve kumar yasaklad gibi, mali ynden yoksul olan as
kerleri dnerek ttn ime yasa da koydu.<42
Seimle ijbana gelen<43l ve eitli blgeleri temsilen
seilen l l kiiden oluan bir ura Meclisi<44l kurdu. Bu Mec
lis, devlet ilerinin yrtlmesi ve halkn dertleriyle il
gilenmekte Emir'e yardmc oluyordu. Ama ayn zamanda
esas iki ana blgeye ayrlm lkede, anayasa uyarnca
yrtme ileriyle ykml bir hkmet de vard. Bu
hkmet, modern anlamdaki bir hkmetin faaliyetlerini
gsteriyordu. ilere gre alan bakanlklar kurulmutu.
18 yllk ynetimi dneminde, Bat'daki teknolojik ge
limelere kaytsz kalmayp; o teknolojinin renilip Ce
zayir'de uygulamaya sokulmas iin gayret gsterdi. Byle
bir teknolojiye sahip olmakszn "Arap-slam dnyasnn
ok ok geride kalacan" dnyordu.
te yandan ticareti gelijtirdi ve yol yapmna nem ver
di. lkedeki sanayinin ilk temelini o atm oldu. Sava ge
reksinimi nedeniyle silah ve cephane atlyeleri kurdurttu.
Milli para (sikke) bastrd.<45l Burada dikkat edilirse Cezayirli
nder Abdlkadir, Msrl Kavalal Mehmet Ali Paa ve Bo
tan Miri Krt Bedirhan Bey'in "yerel bir devlet/hkmet
kurma ve modernleme" abalar arasnda byk ben
zerlikler vardr. (Bkz. Faik Bulut, Dar gende Isyan
Krdistan 'da Etnik atmalar, Belge yay. s. 184)
Arapa resmi dil kabul edildi. Devlet ynetimindeki
yazmalarda olduu gibi Abdlkadir ile Franszlar
arasndaki yazmalarda da diplomatik dil olarak kayda
gedi.<46
Romantik slam dnemi, bir ynyle Abdlkadir'in Sufi
dncesine dayanan "kardelik, eitlik" temelinde
ykselen "krsal devleti"nin paylamc ynn de ortaya
42) El Aseli, age, s. 58-60; aktaran F. Deniz, age, s. 31.
43) F. Deniz, age, s. 31.
44) George El Rasi, agy.
45) agy.
46) agy.
62
koyar. Kimi tarihiler, bu dnerne "romantik ky komn"
veya "slamn romantik komn" sfatn da yaktrrlar ki,
bir yere kadar dorudur. Karl Marks, biraz da bu rnei in
celeyerek" Paris Komn" iin kimi tarihi karsarnalarda
bulunup, gelecekteki komnal dzen (sosyalizm
komnizm) hakknda ngrlerde bulunabilrniti.<47J
Benzer deinrneyi, ada devrim nderlerinden Mao Ze
dung ve Ho i Minh'in yaptlarnda gryoruz. Onlar da
Abdlkadir'in "romantik slam" dnemine gnderme ya
parlar.
Yeri gelrniken deinrnekte yarar var. Marks ve Engels,
marksist dncenin henz oluurn anda, zellikle Sol
Hegelci dnceyi tadklar yllarda, Avrupal
smrgecilere kar verilen direni savalarnn nemini
kavrayarnadlar. Onlar krnseyerek, "Avrupa uy
garlna kar verilen barbarca direni" eklinde
tanrnladlar. Benmerkezci Avrupal Beyaz Adam dncesi
"biz, ilkel halklara uygarlk gtryoruz, ama onlar bunu
kavrayarnadklarndan aslnda bize kar gelmekle bilim ve
uygarla kar kyorlar" trnden bir gerekeyi, daha
dorusu srnrgecilik siyasetini hakl gsteren bir ideolojiyi
temize karrnakh bu. Marks, Bruno Bauer'in Die Judenfrage
adl yaptyla ilgili deerlendirrnesiyle, Engels ise
Franszlara kar 1832'den 1847'ye kadar sren Abdlkadir
isyaru ile ilgili olarak Northern Star'da yeralan makalesinde
"Ortadou toplumlarnn oryantalist tahlillerini" sun
rnulardr. rnekse; Engels, Abdlkadir isyan iin, "top
lumun barbarlk durumunun mitsiz bir mcadelesi" de
yimini kullanrken, Cezayir'in Franszlar tarafndan igal
edilmesini "uygarln ilerlemesi ynnde nemli ve talihli
bir olgu" olarak deerlendiriyor. Engels'in bu olaylara
ilikin yorumu, iki temel varsayma dayanmaktadr. Bir; Or
yantal (ark/Dou) dnyann toplumsal oluumlar du
raan olduundan, kapitalizm, bu oluumlarda hkm
47) agy.
63
sren kapitalizm ncesi retim tarzlarnn paralanmasnda
tarihsel bir rol oynar. Iki; kk uluslar veya aznlk grup
larn isyanlar, kapitalizmin dnyay saran ekonomik
ilikiler sistemi olarak gelirnesine katk yapmaz. Bu iki var
saym, kapitalizmin tarihi rolne zt yndeki milliyeti/
ulusalc bakaldrlarn, ister istemez "gerici" olduklar
biimindeki bir siyasi gr dourrnutur. Nitekim,
Marks, Meksikaltiar "/es ' demiers des hommes " (insan
trnn sonuncular) olarak deerlendirirken, Karadallar
"davar hrszia r '' olarak dlarnaktadr.148> "Uzun yllar mark
sistler iin ideolojik utanma kayna oluturan" bu szler,
Ortadou (veya genelde dou halklar) toplumlarn in
celeyen klasik marksistleri etkilernitir. Bu akm tarihsel ola
rak Kautsky'nin grlerinde ifadesini bulrnutur. Ama za
man zaman, gnmz marksistlerini de etkileyebilrnektedir.
te yandan, Marks ve Engels Sol Hegelcilikten kurtulma
srecinde, srnrgecilie kar milli direnilerin doru yan
larn kavramay baarp, eski hatalarn biraz olsun
dzeltebilrnilerdi. "Biraz" diyoruz, nk, o tarihte milli
kurtulu savalar henz gndernde deildi; srnrgecilik
kapitalist emperyalizm aarnasna girrnerniti.
Nitekim Engels, 12 Eyll 1882 tarihinde dnernin nl
marksisli Kautsky'e (Kautsky'nin marksizmden dnp
henz emperyalizmin smrge siyasetlerini desteklernedii
bir dnemde) yazd mektupta yle gr belirtir: "Bana
kalrsa esas srnrgeler, yani Avrupallarn yaad lkeler
(Kanada, Gney Afrika, Avusturalya) hep bamsz olacak;
te yandan, yerli halklarn yaad, dorudan doruya bo
yunduruk altna alnrn olan lkeler (Hindistan, Cezayir,
Hollanda ve Portekiz'in srnrgeleri) bir sre iin proleterya
tarafndan devralrup olabildii kadar bamszla
gtrlrnelidirler. Bu srecin nasl gelieceini sylernek
zor. Hindistan belki, hatta byk ihtimalle, bir devrim ya-
48) Bkz. Bryan S. Tumer, Marks ve Oryantalizmin Sonu, Kaynak yay. 1984, s.

12-15.

64
pacaktr... Ayns baka yerlerde de, mesela Cezayir ve
Msr'da da olabilir ve bizim iin muhakkak ki en iyisi bu
dur . . " (V. i. Lenin, Dou 'da Ulusal Kurtulu Hareketleri,
.

Yntem yay, 1974, 2. basm, s. 238-239). Engels, ayn mek

tubunda, ezen ulus proleteryasnn, yani emperyalist
smrgeci lke ii snfnn, "yabanc milletlere" yani
smrge lkelere "zorla nimet bahetmesinin, bu pro
letaryann zaferine zarar vereceini" srarla belirtir. (age. s.
239). zetle Engels, emperyalist ve smrgeci bir lkede
ii snf iktidar alm olsa bile, "ezilen ve smrlen bir
lkeye nimet bahetmemelidir" diyor. Tmyle doru. An
cak dikkat edilirse, Engels, boyunduruk altndaki
lkelerdeki kurtulu hareketlerinin de proleterya tarafndan
baarlacan sylyor ki, bu tahmin tmyle tutmu
deil, ksmen gereklemitir.
Bu doruyu grmek ise Lenin gibi bir devrim nderine
nasip olabilirdi. nk emperyalizme kar ulusal kurtul
mcadeleleri gndemdeydi ve smrgecilik, o klasik
biimiyle deil, kapitalizmin en yksek aamas olan em
peryalizm araclyla vahet uygulayp, yeniden pay
layor ve smryordu. Bu nedenle Lenin, o srada mark
sizmden dnm bulunan Kautsky ile polemiklerinde "milli
mesele"yi "oryantalist bak asndan kurtaran teorisyendir.
Yine 1913-1916 yllar arasndaki yazlarnda (bkz. Dou 'da
Ulusal Kurtulu Hareketleri, yntem yaynlar, 1974, 2. basm,
st) unlar yazmaktadr: Fakat smrge lkenin (in, Hin
distan, ran, Msr gibi), kendi kaderini tayin hakkn is
temek, sama olmak yle dursun, her marksist iin bir zo
runluluktur." (s. 248) "Partimiz, rlanda'nn ngiltere'ye; Fas,
Cezayir ve Tunus'un Fransa'ya; Trablus'un talya'ya kar. ..
balatabilecei sava ve ayaklanmalardan yana olacan
akca ilan etmekten ekinmez... "(age, s. 261)
Sonraki dnemlerde toplumsal tahlil asndan, Fransz
marksist Louis Althusser'in oryantalist bak reddediinde
katks byktr. zellikle, marksizmdeki "tarihi zorunlu
65
aamalar dizisi" olarak gren ve b yzden Ortadou'yu
"gerek tarih"ten nceki aamaya indirgeyen teleolojik
trlerin reddedilmesi dncesi Althusser'e aittir.<so
Mao Zedung, Ho i Minh, Castro gibi hem ulusal hem
toplumsal kurtulu mcadelesi veren marksist nderler ise,
bunu daha iyi formle edip berraklatrarak, bir bakma
marksistlerin tarihi ideolojik hatalarn pratikte dzeltmi;
emperyalizme kar verilen ulusal/toplumsal direni ha
reketlerini bizzat destekleyerek de bunu kantlamlard.<s
Abdlkadir'e dnersek; onun kurduu "romantik slam"
devletinin bakenti neresidir? elikili iki gr var. bi
rincisinden balayalm: "Emir Abdlkadir, belli bir ehri
merkez edinmek yerine tarihte benzeri grlmemi bir 'sey
yar bakent' kurdu; Zemmale. Bu kent, siviller iin ideal bir
snak, askerler asndan iyi bir harekat ss idi. Yaklak
iki yz bin kiinin barnd bu seyyar bakentte, askerlere
ek olarak sivil halk ve her meslekten insan yayordu.
Abdlkadir, mstahkem grd bir yere bakentini ku
ruyor, artlar deiince (o da) bakentini baka bir yere
tamakta glk ekmiyordu. Zernnale ahalisi, topyekn
askeri kurallara tabiydi. Camisi, ars, erzak ve cephane
depolar vard. lde pek deerli olan suyun temiz tu
tulmas iin, zel bir polis ekibi grevlendirilmiti. Halkn
ihtiya duyduu tahl ise kuzeydeki kabilelerden
salanyordu. Uzaktan drtba marnur grnen Zemmale,
drt kabile ve dzenli orduyla korunan gvenli bir
snakt. .. "(s
kincisine gz atalm: "Abdlkadir, Fransz denetimi
dnda kalan btn blgeleri kendi ynetimi altnda top
layp, 1839'dan itibaren gerek bir devlet kurarak bakent
49) zellikle bkz. Lenin, Emperyalizm: Kapitalizmin En Yksek Aamas, Sol
Yay. kinci bask, 112-113-117-148-149 vs. sayfalannda Kautsky ile polemikleri.
50) Bryan S. Turner, age, s. 16.
51) Maa Marks'n "Dnyann Btn ileri Birlein" slogann, "Dnyann
Btn ileri ve Ezilen Halklar Birlein" sylemiyJe gelitirdi.
52) F. Deniz, age, s. 36.

66
olarak da Tagdempt'i bakent yapt. Ticaret kenti yaknnda
olan Tagdempt, Abdlkadir'in yenilip teslim olduu Aralk
1847'ye kadar bakent olarak kald ... "(53l
Bizce ikinci gr daha makul. nk devlet olmak, bir
bakma sabit kalmaktr. kinci olarak, eer birinci grn
ileri srd gibi Zernnale "seyyar bakent" idiyse, nasl
oluyor da Franszlar Abdlkadir'i kuatp "yardm yol
larn" kesebiliyorlar? Kald ki Zemmale'nin 200 bin kiiyi
barndrp ayn zamanda hem bakent hem de seyyar ol
mas pek mantkl deil. Olsa olsa Abdlkadir, bu kenti
bakent olarak saptadktan sonra, gebe l hayat gibi or
dusu ve maiyetiyle "seferi" bir konumdadr.

53) Geogel El Rasi, agy.

67
 KNC BLM

YEN AYAKLANMALAR VE YEN SiYASETLER

Kukusuz Abdlkadir ayaklanmasndan sonra Cezayir

halk "uslu" durmad. Tersine hakkn aramak iin braklan
yerden bayra devralanlar oldu. nk Abdlkadir ilk
ayaklanan olarak r ap, bir gelenek yaratmt. Belki de
bu ynyle, Abdlkadir, btn Krdistann kutsallna
inand Sadale Nehri eyhlerinden ve Kadiri tarikat eyhi
Ubeydullah'n Temmuz 1880'de balatt (balangta
ran'a, sonra da Osmanl ve yabanc Batl devletlere kar)
ayaklanma ile ortak ynler tar. Her ikisinin Kadiri ta
rikatna mensup olmalar, her ikisinin de kendi lkelerinde
bir ayaklanma gelenei balatp esas olarak kabile/murid
temeline dayanarak milliyetilik savnda bulunmalar dikkat
ekici olmal.
Abdlkadir sonras ayaklanmalar sralarsak; Seyyidi El
eyh Eviad ayaklanmas (1848-1850), Kabileler ayaklanmas
(1851), Muhammed bin Abdullah nderliinde Gney Va
halar ayaklanmas (1852), Babr Dalar ayaklanmas
(1858), Z. Seyyidi El eyh Eviad ayaklanmas (1864); ayrca
Zeyban, Zevaa Kuzey Constantina ve bn Salim ayak
lanmalar vs.Y>

1) Ferhat Deniz, Cezayir Nereye? Denge yay. s. 38-39.

68
 Ama bunlarn iinde en kayda deer olan ve Abdlkadir
ayaklanmasna en ok benzeyeni 1871 'de balayp bir yl ka
dar sren El Mikrani ayaklanrnasdrY> Ayn zamanda Ce
zayir bamszlk savandan nceki en byk silahl ayak
lanma nvann tar. Vahran vilayeti dndaki blgelerin
hemen hepsi ayaklanmaya katlrntr. Cezayir halknn
Fransz ordusuna asker olarak zorla alnmas, lkedeki Ya
hudilere tannan Fransz vatandal hakk, kitlesel tep
kilere neden oldu. O tarihte Fransa, Almanya ile savata ol
duundan istikrarsz bir ortarn yaanyordu. Ayaklanma
nderi El Hac Muhammed El Mikrani, aslnda zengin bir
kiiydi. Tm servetini bu uurda harcad. El Mikrani, Fran
sa'run 24 Kasm 1 870'de kard nl Cremieuse yasasna
tepki olarak 15 Mart 1871 ylnda, "Artk Franszlara itaat et
mek istemiyorum, silahm alan gelsin" diyerek Cilud ilan et
ti. 250 kabileden toplam 25 bin kii ayaklanmaya katld.
Fransa; Saussier, Lallemand ve Cerez gibi nl ge
nerallerini sava meydanna srrnt. Cezayirli nder na
maz sonras teftiteyken vuruldu. lmnden sonra li
derlie kardei Bumzrak El Mikrani ykselmitir. Bu
ayaklanmann bastrlmasndan sonradr ki, Fransa Ce
zayir'in tmn denetim altna alabilrnitirY>
slamn Siyasilemesi

Aslnda btn dinler, siya'setten ibarettir. slam ise, Hu

meyni'nin deyimiyle "ibadet siyasettir, siyaset ise ibadettir"
temeline dayanr. nk gnlk yaarn ynlendirme id
diasndadr.
Fakat burada szn ettiimiz "slamn siyasilemesi",
Cezayir'de direni silahlarnn susmasnn ardndan
balayan bir srece tekabl eder. yleki, bilinen anlarnda si
yasetin dar erevesinde slamclk yaplmas, halk harekete
2) F. Deniz, age, s. 39 ve George El Rasi, agy.
3) F. Deniz, age, s. 39; George El Rasi, agy.
69
geirmek iin dini etkenierin ve , sylemlerin kullanlmas
dnemi balamtr. slamiyet, siyaset diliyle halka tercme
edilip yle yorumlanmaktadr. Franszlarn kan ve atele
bastrdklar ayaklanma sonrasnda Cezayir'de, 1882-
1 930'lara kadar olan srecin adn, belki de bu yzden
"slamn siyasilemesi" dnemi olarak koymak mmkn.
nk Franszlar, askeri yntemleri dlamakszn, bu kez,
kltrel, dilsel ve uygarlk asndan imha yolunu semiti.
Bu dzlemde "siyasi slam" silahna sanlp ok ynl di
reni gsteren nemli isme . rastlyoruz: Emir
Abdlkadir'in torunu Emir Halid, Msali el Hac ve Ferhat
Abbas.<4>
Ad geenlerin mcadele ve faaliyetlerine gemeden
nce, 20. yzyln balarnda Cezayir'deki ortam ser
gilemek durumundayz. yle ki;
Fransz ynetimi, 1904 ylnda, zel izin almakszn
yaplan Arapa eitimini yasaklad. galci yetkililerden izin
alnsa bile, Arapa eitimi, Kur'an okumakla snrlanyor.
Ama ayn zamanda Kur'an'da Cihad ayetleri yani "ka
" "

firlere kar kutsal sava" ngren btn ayet ve benzeri

yorumlar yasaklanyordu. Arap tarihi, corafyas ve ede
biyatnn renilmesi/ retilmesi de kanun d
saylyordu. Devlet ilerinde kullanlmayan Arapa, sadece
ve sadece sivil mahkemelerde (evlenme, boanma, iflas)
kiisel bir anlama arac olarak kullanlyor, ek olarak so
kakta halk arasnda konuulan avam dili muamelesi
gryordu. Ya da Bat Sahra l gibi, igalcilerin kollannn
uzanamad yrelerde serbeste konuulabiliyordu.
Fransz yasas, 1885'te "mslman Franszlar" ibaresini
kullanrken, bunun tek anlam vard: Smrgeletirilen Ce
zayir halk, bundan byle Fransa'ya entegre (btnletirme,
kaynatrma) edilecekti. Nitekim ok gemeden 1893'te
kan bir yasa ile Arapa, "yabanc bir dil" ilan edildi.<5>
4) George El Rasi, Cezayir zerine El Hayat gazetesinde kan 15 gnlk di
zinin nc blm, 6 Eyll 1993.
5) agy.
70
 Cezayirli nl dnr Mustafa El Eraf, lke tarihini
ana blme ayrr: a) 1830 Fransz igalinden balayarak
1871'deki son ayaklanmann bashrlmasna kadar sren,
zellikle ilk direnii Abdlkadir'in damgasn tayan bi
rinci aama. b) 1871'lerden balayp 1920'lere kadar sren
kyl ayaklanmalar devri. c) Abdlkadir'in tarunu Emir
Halid'in 1923'te "Kuzey Afrika Yldz " rgtn kurarak
1921'den itibaren balatt siyasi dnem. Ayn dnr, bu
nedenle, 1920 tarihini lkede "byk bir dneme" olarak
kabul eder.<6> Buna kar kan baka bir gr ise, Fransz
igalinin 100. yldnmne denk den 1930 yln, iki
bakmdan "dneme" olarak niteler. Bir; o tarihlerde siyasi
bir hareket balam. Iki; dini siahat (reform)lar gndeme
gelmitir. (7)
Bununla birlikte, Cezayir siyasetiteri ve tarihileri,
zellikle 1902 tarihini, modern tarihlerinin balang noktas
olarak almay yelerler. Belki de, vai smrgecilerin, Ce
zayir tarihi adna ne varsa yakp yknalarndan korkularak
yaplmhr bu. Nitekim bn Arnmar 1902'de, bn Meryem
1908'de, Alartelani 1908'de, Elarini 1910'da tarih yazroma
balayp kayt tutmulardr. Hemen ardndan yani
1918'lerde ise Cezayir'de birok siyasi ve edebi dergi/ gazete
kmtr. Bunlarn bir ksm Franszca bir ksm da Arapa
yaynlanyordu. Her iki dilde yaynlanan da bulunuyordu.
Ulema Cemiyeti yayn organ "El heb " sac iken, "El Nidal
El Itimai " de (Fransz Komnist Partisi'nin Cezayir'deki
yayn organ) solcu idi.<8>
Ayn dnemde Cezayir'de iki akm da belirir. Bunlardan
biri, 1910'da slam dnyasndaki yaygn dnce halini alan
slam Birlii fikriyatnn nde gelenleriydi: Avukat Ahmed
Buderde, Sadk Divan ve El Hac Ammar... kinci akm ise,
Fransz dnr Renan'n "milliyetilik, belli bir vatanda
6) L'Algerie: Na tion et Etat, s. 71-72.
7) George El Rasi, agy. Ayrca bkz. Salih Horfi, "ada Cezayir Edebiyatma
Giri".
8) agy.
71
yaama yoltndaki genel iradedir" zdeyiinden etkilenerek
ve zellikle 1885 ylnda karlan "mslman Franszlar"
yasasndan destek alarak gr belirtenlerdi. Fransz klt
ryle yetien bu Cezayirliler, "anavatan ile btnlemeyi"
istiyorlard. Bu akmn nderleri arasnda Ferhat Abbas, Dr.
bn Celul, Dr. El Ahdari ve Zenati bulnnuyordu.<9>

Emir Halid: ifte Kltr ve ifte Kiilik

Emir Abdlkadir'in tortnu, dedesinin balatt ve daha

sonrada devam eden silahl ayaklanmalarn sonucnnu
grnce umutsuzlua kaplm gibiydi. Bu yzden
mcadeleyi "siyasi saha"da yrtmeyi tercih etti.
nk Fransz smrgecileri, bashrdklar ayak
lanmalardan aldklar gle, halk daha youn bir bask
altnda tutuyorlard. El Mikrani ayaklanmasnn ezilip
geilmesinin hemen ardndan, 1873 ylnda, iki zel yasa
karld: Mlkiyet yasas ve yerli halk yasas (Code de L'in
digene). Her ikisi de, Cezayirlileri, topraklarndan ve
gemiteki uygarlklarndan mahrum brakan yasalard.
Buna dayanlarak halkn topraklarna elkondu, zorla
alm gerekletirildi. Byk araziler ve iftlikler, Fran
sa'dan gelen yerleimci kolonilere verildi. Bu arada Arapa
zerine youn basklar uyguland, dini faaliyetler ve iba
detler snrland. mam, mft ve benzeri ne kadar din
grevlisi varsa, igalci ynetimin denetimi altna sokuldu.
Cezayir toplumu lime lime edilerek blnd. Arapa eitim,
sadece igalcilerle ibirlii halinde bulunan bir avu
aznln tekelinde kalm oldu. Konuma dili (Emmiyye
Avam Arapas) tevik grrken, yazl Arap dili ya
sakland. Berberice ve dal kabile dilleri zel tevik grd.
lgintir; Franszlara kar en fazla direnenler yine Kabileler
Diyar mensuplar ile Herberiler idi.<o Btna ramen "bl
ynet" siyaseti uygulanyordu.
9) F. Deniz, age, s. 40
10) George El Rasi, agy.
72
 Burada bir saptama yapmak gerek: Smrgeciler, bir yan
dan, Cezayir kylsn topraklarndan mahrum brakrken,
dier yandan onun killtr adna ne varsa hepsini imha et
mek istiyorlard.< Bu nedenle sradan mslman ve yurt
sever bir Cezayirli iin, milli mesele, "hem toprak meselesi
hem de inan (slam) meselesi" olarak birlikte algland.
"Toprak derken din akla geliyor, din derken toprak
hatrlanyordu."
Abdlkadir'in torunu Emir Halid, dedesinin ya!jad or
tamdan tmyle farkl bir ortamda bulunuyordu. Orta yer
de yeni bir kltr, yeni bir deney, yeni bir durum vard ki,
iki temel nitelie sahipti. Bir; Arapa ve Franszca olmak
zere ikili eitim. Iki; Birinci Dnya Sava!j koullar
yznden Fransz ordusu saflarnda mecburi hizmet de
nilen askerlik. Bu iki nitelik de Cezayir insannn ruhunda
derin ve onulmaz etkiler brakt.<
Emir Halid, 1875 ylnda dedesinin srgn yeri olan Su
riye'de dodu, 17 yanda iken (1892'de) am' terketti. An
cak bu tarihten nce, am'daki Eba'l Ararin adl bir Katolik
okulunda okudu. Orada da Fransz-Arap ifte kltrn
edindi. Bunun yan sra, bizzat Emir Halid, 1914'te Fransz
ordusunda bulundu. atmalarda gsterdii yararllklar
nedeniyle, bir yerlinin (Indigenes) ykselecei en yksek
rtbeye ykseldi: Yzba1jlk.<13l O sadece askeri bir komutan
deil, ayn zamanda dini nder ve Imam idi. Ordudaki ge
nerali, "yerli askerlerin savata morallerinin ykselmesi
iin, Emir Halid'den, cemaate namaz kldrmasn ve dua
okutulmasn" isterdi. Emir Halid'in yaam da ikiye
blnmtr. Birinci blm am'daki Arapa-Franszca
eitimde son bulurken, ikinci blm Saint-Cyr Askeri Aka
demesi'nde ba!jlamtr. Birinci blmde Arap-slam kltr
mirasnn birikimleri, ikincisinde ise smrgeci ynetimle
zorunlu ibirlii. Birinci blm Dou kokuyor, ikincisi Bat.
ll) agy.
12) agy.
13) agy.
73
Bir blmde tarikat eyhliinden kaynaklanan mamlk/
Emirlik, ikincisinde benliini yitirdikten sonra brnlen
Fransz kimlii ya da modern batllama, baka bir deyile
kapitalist kltr iinde yorulma bulunur. Bir yan Feodal,
tekisi kapitalist.
Belki de bu nedenle, Emir Halid hala tarttmal bir
kiiliktir. "Ulusal bir nder mi, yoksa kktendinci bir mam
m?" olduu yolunda farkl grlerin polemiklerine tank
oluruz. Szgelimi Fransz aratrmac Charles Andre Julian
1952'de Emir Halid iin, "bamszln ncs" deyimini
kulland. Buna karlk Cezayir dnr Mustafa El
Eraf, 1972'deki bir deerlendirmesinde, yle yazd: "Emir
Halid dinde siahat isteyen ekipten olup, Fransa ile
btnlemeyi amalayan slam Kongresi taraftar idi." Char
les R. Ageron ise, iki gr arasnda bir yerde durarak,
"Emir Halid ne btnleme yanls ne de bamszlk
ncs idi. Sadece 1919-1924 yllar arasnda balayan
slami uyana nclk edip, aydn genlerin smrgecilii
protes tolarna ka tlmtr. "(14) diyor.
Bununla birlikte, Emir Halid, kendini bir halkn li
deriymi gibi grp ona gre davrand da oluyordu.
rneklersek
* 1914 ylnda, baarlarndan tr kendine "Fransz
Ha" madalyas verildiinde bu tutumla mcadele etti. Ek
olarak aadaki talepleri ileri srd: Cezayirlilerin madur
olmalarna yol aan "yerliler yasas" iptal edilsin, zel Mah
kemeler kaldrlsn, yerel meclislerde Cezayirlilere yeterli
temsil hakk tannsn, Fransa'daki Cezayirli alanlarn
haklar korunsun. vs ..
* 1919 ylnda lkesine dndnde, yaplan yerel
seimlerde ibirliki-smrgeci ynetimlerin yerine halk
yneticilerinin seilmeleri zerine, Franszlar Emir Halid'i,
"ar dinci olmak" ile suladlar. Oysa Halid'in talebi,
gnlk hayatn faaliyetlerine gerek ve eit katlm, Arap-
14) Aktaran El Rasi, agy.

74
Fransz ayrm yaplmakszn karlkl anlay ve sayg idi.
Ayru yl, Emir Halid, dnyaca nl Wilson Prensipleri'nden
ilham alarak, ABD Devlet Bakan Wilson'a bir mektup
yazd: "Cezayir bir lke olduundan, kendi kaderini tayin
hakkna sahiptir". Ne ki, bu mektupta, Cezayir'in bamsz
olmasna ilikin bir ibare yoktur.<s
* Yl 1922, Fransz devlet bakanna hitabeden bir ko
numa yaparak, kendini Cezayir halknn nderi olarak
gsterdi. Buradaki sylevi bir hayli kararl ve serttir. Ancak
daha sonra geri adm atan Emir Halid, yeniden "orta yolcu"
bir tutum ald. Szgelimi ne "Fransa ile btnleme"den ya
na tutum ald ne de "Cezayir bamszl" iin srar etti. Sa
dece "halkn kendi kaderini tayin hakk" snrnda durdu.
* Yl 1924: Emir Halid, Paris'e giderek dnemin Cezayir
Devlet Bakan Herriot'a, "orta yolcu" talepler iletti.
Dnemin Komnist Partisi, Emir Halid'in bu istemlerini des
teklemi, yayn organ L 'Humanite gazetesinde yaymlam
h. FKP bununla kalmayarak, Emir Halid iin 12-19 Temmuz
gnleri arasnda eitli konferans ve toplantlar dzenle
mi, burada smrgecilie kar ok sert ve mcadeleci bir
kampanya balatmt. Emir Halid, bu toplantlarda,
smrgecilii mahkum eden konumalar yapmakla birlikte,
daha nce Herriot'a ilettii istemlerine bal kald.<16>
Emir Halid, Paris'e olan bu son gezisinin ardndan Ka
hire'ye gitti. yllna skenderiye'ye srgne gnderildi.
Bir daha kendisinden salkl haberler alnamaz oldu. Ni
hayet Ocak 1936'da am'da ld akland. nl Emevi
Camii'nde cenaze namaz klnd . Suriye basn onun halk
ve ulusu iin yaptklarndan sz eden uzun yazlar yazd -ki
bu, ayn zamanda Fransz boyunduruu altnda bulunan
Suriyeliler iin dotayl yollardan halkn bilintendirilmesi ve
bamszlk amacyla mcadeleye hazrlanmas anlamna
geliyordu.
15) agy.
16) Gilbert Maniere, L'Algerie revelee, 1980. Ayrca Ahmed Kolaksis, Emir Ha
lid lk nder mi? adl kitap.
75
 Daha nce Emir Halid'in, Fransa'nn bakenti Paris'te,
1923 ylnda kurduu "Kuzey Afrika Yldz " rgtnden sz
etmitik. Bu rgt, Fransz smrgesi alhndaki hemen
btn Kuzey Afrika lkelerinden eitli aydn ve iilerden
oluuyordu. Sosyalist bir ynelimi vard. rgtn ku
rulmas, bizatihi, 1900 ncesi ayaklanmalardan vazgeildii
siyasi bir dnemin balangc saylr. Bunu izleyen yllarda
"Jeune Algerie" (Gen Cezayir) adnda bir hareket daha
olutu ki, katlanlarn tm Fransz okullarnda eitim
grm Cezayirli aydnlard.<17>
Msali El Hac: lk Milli Lider mi?

Msali El Hac, 1898'de Cezayir'in Tlmisan kentinde,

ayakkabc bir babann olu olarak dnyaya geldi. Fran
sa'da, dnyaca nl Renault fabrikalarnda ii sfatyla
alt. Orada, Marib lkelerinden gelmi ok sayda ii
vard. Konuulan dil Arapa idi. Msali, biri inli dieri
inhindi'nden iki komnist iinin grlerinden nemli
oranda etkilenerek, Kuzey Afrikal iilerin katld "Kuzey
Afrika Yldz"n kurdu.<18>
Bir baka kaynan ek bilgilerine baklrsa, dini bir ta
rikatn kolu olan El Durkava Zaviyesi'nde slam eitimi gren
Msali El Hac, 1918 ylnda Fransz ordusunda askerlik
yapp Bordeaux kentinde Arapa renmek amacyla
niversiteye girdi (serbest dinleyici olarak). Savan bit
mesiyle birlikte Paris'e tand. Yoksulluktan tr ok sefil
bir hayat yaad, ardndan fabrika iilii (Renault) yapt,
derken "Kuzey Afrika Yldz'nn kurulup sadece hayr ve
insani faaliyetler"de bulunduu bir dnemde bu cemiyete
girdi.<19>
17) George El Rasi, agy.
18) F. Deniz, age, s. 41. Fakat Deniz, burada, Msali'yi, Kuzey Afrika Yldz'nn
kurucusu gsteriyor-ki yanl!Jhr. Kurucu Emir Halid olup, Msali ok sonra bu
na katlmtr.
19) El Rasi, agy.

76
 Sava sonras Paris'in atmosferi, "devrimci ve sosyalist" fi
kirlerle dolu olduundan, balangta bir dayanma ve
hayr cemiyeti eklinde kurulmu bulunan "Kuzey Afrika
Yldz" giderek siyasileti ve Cezayirliler asndan "ulusal,
yurtsever ve kararl bir rgt" haline geldi. Msali El Hac, 28
yanda iken rgtn genel sekreteri seildi. 1927 ylnda
Brksel'de toplanan "Anti-Emperyalist Konferans"ta
"cokulu ve tantanal" bir sylev vererek, Hindistann tarihi
lideri Cevahir Lal Nehru ile Vietnam'n devrimci nderi Ho
i Minh'in de bulunduklar bu toplantda, ilk kez "Ce
zayir'in bamszl"ndan sz eden ifadeler kulland.<o
Bu yzden, FKP'nin de iinde yerald Fransz Halk Cep
hesi hkmeti, Kuzey Afrika Yldz'n feshedince, 1936'da
Msali El Hac ile cephe hkmetini destekleyen Fransz
komnistleri arasnda gr ayrlklar belirdi. Msali'ye
gre FKP, "Cezayir gereklerini ve olgularn gznne al
makszn kendi bildiklerini dayatmak"ta idiY1l
1933'te ise, Msali, sosyal demokrat fikirlerden etkilenerek
Kuzey Afrika Yldz'nn programn oluturdu. Kuzey Af
rika'nn birlii, toprak reformu ve ulusal bamszlk iin
proleter mcadele, bu programn temel dayana idi.
ll Mart 1937'de "Cezayir Halk Partisi" (CHP)'ni kurdu.
CHP, bir kuak boyu srecek siyasi eitim (ulusal ve sos
yalist) verip, izleyen yllardaki "ulusal kurtulufun yolunu
aacakt. Zaten CHP, daha sonra bir dizi blnme
yaayartk, nihayet ulusal kurtulu savana nclk ede
cek olan Cezayir Ulusal Kurtulu Cephesi (FLN) rgtn
de barndan karacaktr.
1946'ya gelince Msali El Hac, II. Dnya Sava
yllarnda, "Demokrasinin Zaferi iin Hareket " adl bir
oluuma destek verdi. Ama bundan tam bir yl nce Ce
zayir'de ok byk ve cokulu bir gsteri dzenlenince,
Fransz igalciler ortal kan glne evirdiler; binlerce
20) agy. te yandan Msali El Hac, Trk Milli Kurtulu Hareketi ve Mustafa
Kemal' e hayranlkla bakar. Bkz. Messali, Anlar, ed. ]C Lattes, 1982.
21) agy.

77
 kurban verildi. zellikle Setif kentinde ok sayda insan
ldrld. Gsterinin arkasnda Msali El Hac olduundan,
mrnn 25 yln Fransz polisi ile kje-kapmaca oy
nayarak geirdi. izlendi, kovujturuldu, yakaland, tu
tukland, hapisten hapise gnderildi ve srgn edildi, zo
runlu oturuma tabi tutuldu.
Msali El Hac, 1946 sonlarnda yepyeni bir meydan oku
mayla karjlajt. Partisindeki bir ksm gen, bundan byle
"siyasi mcadele" ile yetinmeyeceklerini syleyerek, silahl
mcadele iin kurulmu olan (Special Organization/zel
rgt) adl bir yapya girdiler. Aslnda bu rgt, Temmuz
954 ylnda Belika'da yaplan Homu Konferans
srasndaki "devrimciler-reformcular" ayrmasnda, pasif
siyasi mcadeleden yana olan reformcu kanadn ko
vulmasyla sonulanmasndan tam ay sonra bajlayacak
olan Ulusal Kurtulu Cephesi (FLN)nin de ilk nvesidir.(22l
Fakat Msali El Hac, siyasi yaps ve baskc kiilii ne
deniyle Ulusal Kurtuluj Cephesi (FLN) fikrine itiraz etti
durdu. Oysa "Cephe" fikri, bizzat Msali'den kopmu bu
lunan genlerin, kurtulu savanda en geni katlm
salamak amacyla bulduklar ve Msali'yi yanlarna
ekmek amacyla yaratlmj bir ara forml idi. Kald ki,
Cephe fikriyatn benimseyen genler sadece Msali El Hac'
deil; ayn zamanda Ferhat Abbas'n temsilciliini yapt
reformcular ile, Mslman Alimler Cemiyeti'nde ifadesini
bulan dinci kesimi ve etkin kk komnist kmeleri yan
larna ekme gayesindeydiler. Fakat Msali, bu cephe'ye
katlmad gibi, onun alternatifi olabilecek "Cezayir Ulusal
Hareketi " adyla yeni bir parti kurdu. Amac bu yol ile Cep
he'nin ndediini de elde etmek idi. Ne ki, zaman geip
kprnn altndan ok su akmjt. Eski yandalarnn
ekim alan, onun kurduu siyasi yaplar deil, Cephe gibi
hem siyasi hem de silahl olujumlard. Kukusuz bunda
Msali'nin bireycilii, kendini iktidara layk tek adam gibi
22) agy.

78
grmesi, makam heveslisi olmas, kiiye tapnmadan zevk
almas, hasiretsiz bir siyasi kiilie sahip bulunmas rol oy
nad.
Msali, iktidar iin ylesine yanp tutuuyordu ki, Fransz
smrgeciliine kar silahl mcadelenin balamasnn
zerinden daha alt ay gibi bir zaman gemeden, banda
bulunduu "Cezayir Milli Hareketi"nin silahl kolunun ko
mutasn, 1954'te Muhammed Belyunus adl "Fransz
ibirlikisi ve sava sulusu"na vermekten ekinmedi. Bu
zat, Kabileler Diyar'nda Franszlar ile arpmak yerine, Ce
zayir Ulusal Kurtulu Cephesi'ne silah ekiyordu. Baka
are kalmaynca, Cephe blgeye byk kuvvetler yarak
Msali'nin komutan Muhammed Belyunus ile etin bir
atmaya girdi. 27 Mays 1957'de gerekleen atma, tam
anlamyla bir kyama dnt; eski ibirliki, efendileri
Fransz subaylarna snmak zorunda kald.<23> izleyen
yllarda Fransa lideri Charles De Gaulle, "cesur bar" iin
arda bulunurken ilk olumlu yant veren "Cezayir Milli
Hareketi" oldu. Ne var ki, hareketin nderi Msali El Hac,
artk siyasete ksmt. 3 Haziran 1974'te ise lkesinde
deil de Fransa'da vefat etti. Cenazesi doum yeri olan
Tlmisan'a getirilince, dnemin Cezayir ynetimi, "tam bir
sessizlik iinde" olay geitirdi. Yine de cenaze trenine
binlerce kii kaltld, partisindeki yoldalar kendisine son
bir elveda dediler. Mezar banda yaplan konumada ise,
Msali iin, "Milli Bayrak fikrini ilk ortaya ahp, onu havaya
kaldran kii" tanm kullanld. Kimine gre O, "ay-yldz"
fikrini, hem slam hem milliyet anlamnda kullanmt.
Msali iin sk sk kullanlan niteleme udur: "Cezayir
milliyetiliinin babas."<24> Bu tartmaldr. Yukarda
gnah ve sevapiarn sergiledik. En nemli kusuru, ge
limelerin seyrini izleyip esas yn tayin edememesi oldu.
23) agy.
24) Tunus eski lideri Habib Burgiba, 1959'daki bir konumasnda, Msali iin
"Cezayir milliyetiliin babas olarak tarihe geecektir" demiti. Bin Bella da
ayn grte olduunu vurgulad. Ayrca, El Rasi, agy.
79
Buna karlk en belirgin iyilii de uydu: lk kuak
mcadelecilerin ban ekti, onlara boyutlu bir eitim
verdi: a) Cezayir halknn byk ounluunu oluturan
kyllerin durumunun iyiletirilmesi iin toprak reformu
yaparak toplumsal bir boyutu yakalamak. b) slam dini ile
sosyalist dnce arasnda bir kaynama salayacak fikirsel
boyuta bakmak. c) Marib-l Arabi temelinde Kuzey Afrika
Yldz'n kurarak Fas, Tunus, Cezayir birliini salayacak
milli ve siyasi boyutu kavrama. (Szgelimi ad geen rgtte
Msali Cezayir'i, Habib Burgiba Tunus'u, Allel el Fasi ise
Fas' temsil ediyordu).
Geerken belirtmekte yarar var. Drzi prenslerinden olup
1869'da Lbnan'n uf dalarnda doan Emir ekip Ars
lan, kendisini slam-Arap lksne adam bir nder ola
rak, gerek Ortadou'daki milliyeti-slamc hareketler, ge
rekse Kuzey Afrika'daki ya da Avrupa'da bulunan
smrgele-tirilmi Arap aydnlar arasnda nemli bir etki
yaratt. Arap-slam halklarnn vai ngiliz-Fransz bo
yunduruundan kurtulmas iin youn bir faaliyet iine gi
ren ekip Arslan, "aresiz biimde, Almanya'nn Ortadou
siyasetine bakabilme ansn elde etmi; hatta eski im
parator (Kaiser)'u "dost" bilerek, 1934'te onu Doorn'da zi
yaret etmitir.<s Daha nce, 1898'de Suriye'nin bakenti
am'da, Kaiser II. Wilhelm, Almanya'run 300 milyon
mslmann koruyucusu olduunu ilan ettiinde, Arslan,
mparator'un hemen yanndayd.<26> Zaten Emir ekip Ars
lan'n, Avrupa-Ortadou hattndaki ittifaklar yorumlay
biimi, hep bu 19. yzyl vaadiyle snrl kalmtr. Ona gre
bu Alman-Osmanl ittifak da (1. Dnya Sava), o vaadin te
minatyd.<27> Ama tek yanl olmamak iin hemen belirtmek
gerekir. Ayn ekip Arslan, Baku'deki Dou Halklar Kon-
25) William I. Cleveland, Bat'ya Kal'lj slam, ekip Arslan'n Mcadelesi,
ynelij yay. ubat 1993, s. 273.
26) age, s. 275. Aynca bkz. Bemard Vernier, La Politique slamique d'Al
lemagne, s. 54-55.
27) age, s. 275.
80
ferans'na katlp Ho i Minh ile yan yana oturmu bir
kiidir. O, ayn zamanda Fransz sosyalist ve komnist
nderleriyle yazmalar yapyor; Mays 1930'da "Berber De
hir" adyla bilinen smrge zihniyetiyle hazrlanm bir ka
rarnemeye kar karak Fasllarn, ardndan btn Kuzey
Afrikallarn (zellikle Suriye'de 1937'de dzenlenen Bludan
Konferans bildirgesi) gnln kazanm bir kiidir.<s
svire'nin Cenevre kentinde yrtt anti-smrgeci kam
panyalar yznden, "benzersiz ve son derece zorunlu bir
grevi ifa etmekte olan sekin ve adanm biri" olarak n
sald. 1928'e gelindiinde, artk Emir ekip Arslan, Dou
Arap dnyasnn Avrupa ile olan ilikilerinde ortaya kan
her nemli mesele konusunda yorum yapan, szgeer bi
risidir. <29>
Bylesi faaliyetler ve sfatiara sahip olan ekip Arslan, 12
Eyll 1935'te svire'nin Cenevre kentinde Avrupa-slam
Konferans'nn toplanmasna nclk eder. Katlanlar
arasnda Cezayirli Msali El Hac da bulunur. El Hac 'n Ku
zey Afrika Yldz'ndan rgt arkada Allel El Fasi zaten
ekip ile daha nce tanmtr. Doulu (Mark) ile Batl
(Marib) Araplarn karlamasnn Kuzey Afrika'daki
Arap ulusal kurtuluular zerinde derin etkileri oldu.
Emir ekip, o derin bilgi birikimiyle ve Arap-slam
sylemleriyle, Msali El Hac ve benzeri Cezayirli siyasi
nderleri adeta byledi. Onlarn "sosyalist-komnist"
dncelerinin allak bullak olmasna yol at. Arap-slam
yorumcular, bu etkiyi yle deerlendirirler: "Msali, Emir
ekip'le karlatktan sonra nc Enternasyonal'in da
yatt ideolojik ve siyasi dogmalardan kurtulmalarna
yardm eden yolu buldu: slam ve Arap milliyetilii"<30> Bu
saptamann abartl olduu kesindir. nk d etken tayin
edici deildir. Yine de, ekip Arslan'n Kuzey Afrika iin

28) age, s. 194-204-305 vd.

29) age, s. 126.
30) El Rasi, agy.
81
yaptklar ve dolaysyla dncelerinin (Pan Arabizm-Pan
slarnizrn) o blgede reva bulmas, Cezayir Ulusal Kurtulu
nderlerini derinden etkilerni; gnmzdeki slamc mu
halefetin hayatiyet bulmasna yol arntr.
rnekse; Birinci Dnya Sava ncesinde Beyrut mil
letvekili olarak Osmanl Mebusan Meclisi'nde bulunan
ekip, ngiliz-Fransz emperyalizminin am eyaletini bo
yunduruk altna almasndan sonra yani 1931 'de Filistin'in
Kuds kentinde slam Konferans dzenlemesine nayak ol
du. Kahlanlar arasnda Tunuslu Abdlaziz El Sealibi ve Ce
zayirli eyh brahim Afti de bulunuyordu. Alnan nemli
karar uydu: "Srnrgecilik, slam onuruyla badarnad
ndan ona itaat etmernek gerekir". Konferans sonunda
seilen Daimi Komite'nin banda eski ran Babakan Zi
yaeddin Tabtabai bulunuyordu. Ancak arkadaki "glge
adam" Emir ekip idi. Nitekim Konferan?, Franszca aylk
bir dergi kard: La Nation Arabe (Arap Ulusu).<3 Kukusuz
slami milli fikirler ileniyordu ... Bu dncelerin etkisiyle
olacak ki, Kuzey Afrika Yldz nderleri, 1933'te Paris'te
toplanan konferans srasnda u talebi dile getirdiler:
"Arapa, her dzeyde eitim dili haline gelsin ve resmi dil
olarak kabul edilsin." Bu talep, daha sonra Msali El Hac 'n
kurduu CHP'nin 1937'deki taleplerinin birinci maddesini
o 1 u turu yord u.C32>
Kukusuz nc Fransa Cumhuriyeti'nin srnrgeci
biimde dayatt "laiklik-entegrasyon" (btnlerne) si
yaseti de,C33> Arap-slam kltrnn bir tepki olarak ortaya
kmasna ve mcadelecilerin ideolojisi olmasna da yol
arntr. Cezayir slamn incelerken bu noktalar kesinlikle
unu tulrnarnal.

31) agy.
32) agy.
33) agy.
82
 Ferhat Abbas: Fransz Kltrnn rn

Ferhat Abbas, kesinlikle Fransz kltrn doyurn nok

tasna kadar alarak byk lde kimlik deitirrni, Ce
zayirli aydn tipidir. "Manifestocular" olarak da bilinen, Emir
Halid ile Msali'ye oranla daha lrnl bir akmn temsilcisi
olan Ferhat Abbas'n, "Fransa ile tam btnlerne" iin ar
yapt dnemden, Kurtulu Sava yllarnda Kahire'de
kurulan Cezayir hkmetinin geici bakan olma
dnemine uzanan bir maceras vardr. Ancak bir olgu olarak
belirtilmelidir ki; hemen her Cezayir aydn, zorunlu
biimde iki geliirn aarnasndan gernitir. Bir; n tkal
reformcu yol. Iki; sadece ak kalan silahl mcadele yolu.
Burada Ferhat Abbas, silahl mcadeleyi benimseyip kur
tulu sava saflarna katlarak son anda treni karmaktan
kurtulup, gerni hatalarndan yz akyla karken, Msali
El Hac, treni kararak siyaset sahnesinin dnda kalrn,
halkn isteklerine ters bir konum alrntr.(34)
Ferhat Abbas, Emir Halid gibi aristokrat bir aileye men
sup olmad gibi, Msali El Hac gibi emeki ocuu da
deildi. O, tipik kentsoylu bir orta snf rnensubuydu. Bu
yzden kk burjuvazinin tm yalpalarnalar, ka
rarszlklar ve tereddtlerini tard.
24 Ekim 1899'da Constantine vilayetine bal El Tahir (Ci
eel) beldesinde kasaba erafndan bir babann olu olarak
dodu. Bu rntegallibe takm ounlukla srnrgecilerle
ili dlydlar ve onlarla ibirlii iinde olurlard. Yeriiierin
ok az yapabildikleri Bezaclk eitimini bitirdikten sonra
Setif kentinde eczane at. Bu yzden "Setif Eczacs" la
kabn ald. Siyasete atl yllar 1930'lara rastlanr. Bu
dnernde "Cezayir milli kimliini reddedip Fransa ile
btnlerne" yanlsdr, 1940'larda siyasi bakrndan ol
gunlaan Abbas, 1950'lerde silahl mcadeleyi savunur.
Szgelimi 1930'larda yle yazar: "Cezayir vatan iin
34) El Rasi, Cezayir adl 15 gnlk dizinin drdnc blm, 9 Eyll 1993.
83
lmem. nk byle bir vatan yok. Henz kefedebilmi
de deilim."<35> Ve unlar da ekler: "Milliyetilik, bir halk,
belli snrlar iinde yaamaya iten bir duygudur -ki uygar
toplumlar dizisinin olumasna neden olmtur. Byle bir
eyi Cezayir iin kefetmi olsaydm, kukusuz Cezayir
milliyetisi olurdum. Yurtseverler, ulusal dnce uruna
ldklerinde, saygnlk kazanrlar. Fakat ben, Cezayir
uruna lmek istemiyorum. nk byle bir vatan yok!
Evet, tarihte slam dinini ve soyumuzu ereflendiren Arap
ve slam devletleri var olmutur. Ancak byle devletler, bu
lunduumuz adan baka bir ada varoldular. O za
mann insanlar, imdiki insanlar deil artk. Ciddi biimde
milliyetiliimizi (yurtseverliimizi) dnen yok artk. Bu
nedenle nemli olan, Cezayir kitlelerinin ekonomik ve siyasi
kurtuluudur. Bylesi bir kurtulu zorunludur. nk
Fransa benim, ben!"<36> Grld zere bu szler, fikri ve
kimlii alnm birinin smrgeletirilerek dorua
ulamasdr. Fransz smrgecilii, yzyllk bir igal so
nunda byle bir rn elde etmeyi baarmtr. Cezayir Kur
tulu Sava'nn nl dnrlerinden siyahi Frantz Fa
non, bu grnty yle teoriletirir: "Bu slup, bu sylem,
smrgeci karsnda aalk duygusuna kaplm
smrgeletirilmi insann, smrgeemn dzeyine
kmasn ifade eder. Smrgeletirilmi insan, smrgeciyi
taklid ederek yerini almak ister."<37) te yandan, alar boyu
benlii inkar edilip fikri alnm Krtler asndan da ibret
verici olmal Ferhat Abbas'n sylemleri.
Ferhat Abbas'a dnelim. Yl 1924; "Kuzey Afrikal Msl
man renciler Dernei " bakanlna be yl sreyle gel
mitir.(38) 1936'da eczaclk yapt Setif kentinin belediye
danman seilir ve ardndan "feune Algerien" (Gen Ce-
35) L'Entente gazetesi, 23 ubat 1936.
36) Cezayir'deki Fransz yandalarnn "Seilenler Federasyonu'nun
oluturulmas srasnda Ferhat Abbas "Fransa benim, ben!" diye barm&t.
37) Topran Lanetlileri, Burhan yay. s. 52-56 vd.
38) Bu demek, milli kltr konularn i&leyen "El Tlmiz" (renci) adl bir dergi
kard. Arapa yaynlanan dergi, Arap lkelerindeki sanatsal konulan i&liyordu.
84
zayirliler) derneinin kuruluuna (nderi Emir Halid idi)
katkda bulundu . .
Yl 1932; Abbas, Tunus'ta toplanan "Kuzey Afrika
Mslman renciler" konferansnn ikinci oturumuna
katld. Alnan kararlar arasnda, "Fransa ile btnleme"
vard. Kukusuz byle bir kararn alnmasnda smrgeci
Franszlarn lml kesiminin rol byktr. nk Fransz
Sosyalist Parti yesi Maurice Violette, Cezayir zerine yep
yeni bir proje gelitirdi. Buna gre; Cezayir'de eitim ve
tarm reformu yaplmal, Cezayiriiierin yerel ynetimlere
daha fazla katlm salanmal, Cezayirlilerin, Franszlarn
seviyesine kp anavatan ile btnlemeleri iin yaam
koullarnn dzeltilmesine ynelik her trl toplumsal, si
yasal ve ekonomik nlemler alnmal idi. (J9l Meselenin daha
iyi kavranabilmesi asndan Trkiye'deki egemenlerin,
"Krt sorununun bitirilmesi iin" btn umutlarn GAP
Projesi'ne balamalarn hatrlatalm.
te, daha sonra Senatr olan "Maurice Violette Projesi ",
Ferhat Abbas gibi Fransz kltryle yorulmu Cezayir
aydnlarnn akln elmeyi baard. Benzer aydnlar, bu
projenin uygulanmasn heyecanla beklemekteydiler. 1936
ylnda Leon Blum hkmeti baa geince (Trkiye'de sos
yal demokratlarn yani SHP'nin 1992'de hkmete ortak ol
masyla Krtler ve kimi solcularda dourduu zm
umutlar gibi) umutlar iyice artt. Fakat proje hi uy
gulanmayp olaylar arasnda kaynayp gitti.
Ancak Abbas, umutlarn "anavatan Fransa'ya balamay"
srdrd. Taleplerinin gereklemesi amacyla 1937 ylnda
"Cezayir Halk Birlii Partisi " (CHBP)ni kurdu. ok gemeden
kinci Dnya Sava patlak verince, Abbas ile arkadalar,
"Anavatan Fransa"ya olan ballklarn kantlamak
amacyla 1939 Yaz'nda askere yazldlar. Ancak ordudaki
gnleri, Abbas iin nemli bir deiiklik oldu. nk Ce
zayirliler, "anavatan uruna hayatlarn verip kendilerini fe-
39) El Rasi, agy.

85
da ederken", Fransz efendiler "Fransz-Cezayirli" ayrm
yapyorlard. (40)
Ote yandan belirtmek gerekir: Fransz basn, Alman Nazi
saldri:sna kar Avrupa savunma hattn Fransz-Cezayir
ekseninde (Kuzey Afrika-Tunus-Kamerun) dnrken,
ngiliz stratejistleri 14 milyon mslman ve 1 milyon Fransz
nfusuyla Cezayir'i, Kuzey Afrika'da olaanst ihtiyat
kuvveti olarak gryorlard.
Dinin Devletten Aynimas Talebi

1940'lar Abbas ve onunla birlikte Fransz kltryle

yorulmu btn kuak iin ikinci bir istasyon ve yol
ayrm gibiydi. Ayn zamanda bu yllar, Ferhat gibilerinin
"basiretsizliklerini ve hatalarru grme" dnemi olarak ni
telenebilir. nk Kuzey Afrika'daki igalcilerin konumu
da deimi; 1942'de oradaki Fransz ordusu kp yerine
Alman ordusu gelmiti. Bu deiim, Abbas ve yan
dalarnn, 1943'de "Cezayir Halknn Manifestosu " adyla bir
bildirge yaynlarnalarna neden oldu. Bu yzden kendilerine
"Manifestocular" da denilir-ki, ilk kez Cezayir'in gerek si
yasi tahlilini yapabilmilerdi. Manifesto, ilk kez, bylesine
ak biimde Fransa ile btnlemenin mthi baarsz
lndan sz ediyor ve bir halk adna u taleplerde bu
lunuyordu: Smrgeciliin tasfiyesi edilmesi temelinde Ce
zayir halknn kendi kaderini tayin etme hakk, feodalizmin
tasfiyesi temelinde tarm reformu, eitlik ve zgrlk te
melinde Cezayir iin hazrlanacak zel bir anayasa, Arap
a'nn Franszca ile eitleecek biimde resmi dil olarak ka
bul edilmesi, basn ve rgtlenme zgrl, ngiliz Gene
rali Catro'nun Suriye'de, Alman Mareali Pietan'n Tunus'ta
ngrdne benzer bir yerel ynetimin Cezayir'de olutu
rularak mslman halkn en geni katlmnn salanmas,
siyasi mahkumlarn derhal salverilmesi... ve . <41> .

40) Abbas, ordudaki Fransz eczaclara verilen yemekierin Cezayirli mes

lektalarnkinden daha iyi olduunu syleyip duruyordu.
41) El Rasi, agy.
86
 Bu talepler arasnda dikkati eken bir nokta udur: Dinin
devletten ayrlmas ve herkese dini zgrln verilmesi. Bi
lindii zere bu kural, laik Fransa'da geerli bir kurald.
Fransz burjuva devriminin en nemli kazanmlarndan bi
riydi. Ferhat Abbas ile arkadalarnn, "dinin devletten
ayrlmas" yolundaki talebi, onlarn slamiyete ka laik tu
tumlarndan kaynaklanmyordu. Tersine, Fransa, "Cezayir'i
anavatanla btnletirmeci ve laik bir siyaset izleyerek"
Arap-Serberi-slam adna ne varsa topyekn imha etmek is
tediinden ve "Cezayir adl smrgesindeki dinsel ve
kltrel (Arap-slam) faaliyetleri, smrgecilie kar mil
liyeti uyann dinamii saydndan; dini kurumlar
srekli denetim altnda tutuyor, deyim yerindeyse smrge
ynetiminin sk kontroln uyguluyordu. Bu durumda,
Abbas "din, devlet ilerinden ayrlsn" derken, laiklikten
ok, "bask ve denetim allnda tutulan slam dininin smr
geci devletin penesinden kurtarlmasn"<42> amalyordu.
Belki de bu nedenle, Cezayirli nderler, bamszlktan
sonra ynetim biimlerine "sosyalist" demekle birlikte, bi
limsel anlamda laik bir tutum takrunadlar. Laiklik denen
eyi, smrgeciliin kt bir miras ve ans olarak dla
yp, Anayasalarna, "slam, lkenin resmi dinidir. Cezayir
kimliinin ayrlmaz bir parasdr. Yasann temelidir"<43> ifa
desini koydular. Bu, bat kltr ve siyasetine bir tepkiydi.
Ayn zamanda Cezayirlinin ulusal kimliinin olumasnda
din ile milli duygularn kaynam haliydi.
Ne zamanki Islamc akm n plana kp, iktidara yr
meye balad. Bu arada slamc kesimlerin dier aznlklar
ve kltrler zerine basks gzle grlr bir hal ald, o za
man zellikle Serberi topluluklar, "Laiklik" ilkesini bir sy
lem ve slogan olarak ortaya attlar. 1988'de, "Kltr ve De
mokrasi iin Birlik" Partisi, kabile temeline (Berberi) dayand
ndan; bir yandan Berberice eitim talebini ne srerken,
te yandan okullarda "din dersi/mecburi slam" eitimi ye
rine laik retim/ eitim yaplmasn"<44> istediler. Bu istem,
42) agy.
43) agy.
44) agy.
87
Cezayir milli kimliinin slam yoluyla benliine kavutuu
bir lkede, bir yandan slamiyeti siyaset olarak kullanp ik
tidara varmak isteyen Selamet Cephesi ve benzeri slami
evreler ile slam eriat'ndan rkp, dinin devlet ilerinden
ayrlmasn isteyen laik ve aznlk evreler arasndaki
mcadelenin boyutunu da gstermesi bakmndan ilgintir.
Abbas'n Manifestosu'nun temeli, laikliktir. Ama ayn za
manda milliyeti klar vardr. nk onun byle bir Ma
nifesto'yu kaleme ald gnlerde, Dou Arap lkelerinde
(Lbnan, Suriye, Irak, Filistin vs) Fransz smrgeciliine
kar byk bir ulusal tepki yaanyor, milliyeti akm ve
rgtler mantar gibi tryor ve Arap ha.lklarnn birlii
arlar yeri g inletiyordu.
Buradan hareketle, Abbas, Manifesto'daki taleplerini,
1943 ylnda kurduu "Manifesto ve zgrlk Dostlar Par
tisi"nin siyasi program haline dntrd. Bu nedenle
smrge ynetimi kendisini tutuklayp hapse soktu.<45>
Buna ramen, Manifesto Partisi'nin bildirgesi, Cezayir
genleri arasnda byk bir yank yaratt. Ak ve cesur ta
lepler, bu partiye kitlesel katlm salad ve ok gemeden
Parti'nin 165 ubesi ald. Parti yayn organ, "L 'egalite"
(Eitlik) franszca olarak yayma balad. Haftada 500 bin
ni.isha satacak kadar byd. Derken "Mslman Cezayir
iin Geici Komite " ad altnda gazeteyi yneten siyasi bir ku
rul olutu. Parti 8 Mays 1945 ylnda bir dizi gsteri (1
Mays, Faizmin yeniliini kutlamalar .. vs) dzenleyip on
binlerce Cezayirlinin sokaa dklmesini salaynca, fa
aliyetlerinin doruuna ulat. Ancak igalci kuvvetlerin du
ruma mdahaleleri, ortal yeniden kan deryasna evir-di.
Kitlesel kymlar gerekleti. Cezayirtilerin yorumuna ba
klrsa, tam tarnma 45 bin kii (byk ounluu Abbas'n
bulunduu Setif kentinden idi) katliam kurban oldu.<46>
45) agy.
46) Szgelimi u anda Arap-slam asimilasyonuna kar Berberi kim.liini sa
vunan Katip Yasin adl air-yazar, olaylara karp tank olmutu. Olmden
kurtulduunda kendini cezaevinde bulmutu. Yasin yle yazar: "'1945'te, Setif
kentinde insanlm dirilip ayaga kalkt, yurtseverliim bilendi..."'.
88
 Bylece Cezayir halk, yeni bir aamaya daha adm atm
oldu. nk 8 mays gn, smrgeciler ile "diyalog" ve
"pazarlk" dnemiydi. Oysa bu tarihten sonra "smrgeci ile
smrgeletirilen arasnda kesin bir kopu yaand. Ce
zayirli siyasi aydnlar ve mcadeleciler, yeniden "siyasi fa
aliyet" yollarnn kapandn grnce, tekrar gzlerini ok
eski tarihlerine evirdiler. Orada grlen ise, smrgecilere
kar silahl ayaklanmalardan baka bir ey deildi.(47J
ABD Devreye Giriyor

Franszlarn bu soykrm, 1945 ylnda Arap Birlii adl

rgtn (u anda 21 Arap lkesinin ye olduu kuruluun)
ilanndan hemen sonra gerekleti. Rastlant olmasa gerek.
Dnya apnda hamle yapp neredeyse dileri dklm
Fransz ve Ingiliz emperyalist kurtlarn gemeye alan
gen Amerikan kurdu, ite bu dnemde Afrika ve Arap
lkeleriyle yakn temaslarda bulundu. Cezayirli siyasilerle
zellikle "flrt'' etti. Aslnda bu flrt, Emir Abdlkadir to
runu Emir Halid'in, "Wilson Prensipleri"ne dayanarak ABD
ile yaknlama ve bu balamda Wilson'un maiyetindekilerle
grme yapmasyla balamt. ABD tarafndan, ilikileri
srdrmeye yetkili kii ise Cezayir'de bulunan gal Kuv
vetleri grevlisi Robert Murphy idi <48l Ayrca ok sonralar
.

(1956) Msr Svey Kanal'na kar dzenlenen "l

Saldr" srasnda Ingiltere Babakan olan Harold Mac
milian da, Emir Halid'in balant kurup grt Batl
temsilcilerdendi.
lgintir; ta o tarihten beri ABD ile Fransa arasnda, Kuzey
Afrika zerinde gizli/ ak rekabet sregelmitir. Belki de bu
yzden, her iki lke de, Cezayir'deki 'Islamc kozu'nu hem
birbirlerine, hem de ynetime kar kullanmaktalar. Benzer
47) El Rasi, agy.
48) 29 Austos 1987 tarihli El Tedamun dergisi, konuya ilijkin Amerikan bel
gelerini yayunlad.

89
bir nedenle olsa gerek, ABD bakanlarndan Eisenhower ile
J. Kennedy, bamszlk sava srasnda Cezayir'e sem
patiyle bakyorlardr<49l

Siyasi Aamada Son Durak

1945 Mays Katliam, Cezayirli yurtseverlerin syasi

mcadele"yi brakp "silahl mcadele"yi balatmaya karar
vermelerinde en byk etkenlerden biridir. nk igalci
ynetim, siyaset yap ma olanaklarn kanla yok etmiti. Si
lahl devrimden baka bir yol yoktu.
Dorusu, Ferhat Abbas, burada da devreye girip son bir
umutla "siyaseti kurtarma" giriiminde bulundu. 1946'da
"Cezayir Manifestosu iin Demokratik Birlik" adyla bir parti
kurduunda hala, "siyasi zm" yoluna inanyordu. Bu
arada kendisi, "Ikinci Kurucu Cemiyet " ve 1947'de "Cezayir
Cemiyeti '' ne ye seildi. 1955 ylnda, yani Cezayir dev
riminin balamasndan bir ay sonra, Jaque Soustelle (Ce
zayir Meselesinden Sorumlu Fransz) ile grp siyasi
zm aray iine girdi. Ne ki, grme sonunda, "btn
kaplarn kapal" olduunu ac biimde idrak etti. Derken,
Abbas, kararl bir adm atarak "silahl mcadele" saflarna
katld. Cezayir Kurtulu Cephesi (FNL), kendisini, Kahire
temsilcisi olarak atad. 22 Nisan 1956'da Kahire'ye vardktan
birka ay sonra FNL'nin "Egdm ve Yrtme Kurulu"na
seildi. "Cezayir Devriminin Milli Meclisi"ne seildi. 1957'de
ise FNL'nin "Egdm ve Yrtme Komite" yesi oldu.
1958 ylnda Geici Cezayir Hkmeti Bakan oldu ve 1961
ylna kadar bu grevde kald. Bu tarihten sonra, bakanlk
grevini, gnmz Cezayir'inde "slamc" akm nderlerin
den biri oluveren Yusuf Bin Hadde'ye devretti.<so

49) El Rasi, agy.

50) agy.
90
 Abbas, Msali El Hac ile ilikilerini daha 1946'da ko
parm; 1961 ylnda ise kendisini ac biimde eletirip
yle demiti: "Msali El Hac, i iten getikten sonra
grmeler yoluyla zm peine dm. Oysa kendisi
Fransa'nn bakenti Paris'te oturuyor. Fransz polisi
arasnda ok sayda dostu ve arkada bulunuyor. Eer ha.la
grme diliyorsa, o polis dostlaryla biraraya gelebilir."(s )
Bamszlktan hemen sonra, Eyll 1962'de Kurucu Meclis
Bakan seilen Ferhat Abbas, Austos 1963'te bu
grevinden istifa etti. nk verdii nergede, "iktidardaki
tek partinin yetkilerinin snrlandrlmas" ngrlyordu.
Ne ki nerge reddedildi ve Devlet Bakan Bin Bella, ken
disini, Haziran 1965'e kadar gz hapsinde tuttu. Bumedyen
darbesiyle serbest brakld. Ancak Abbas, 1976'da, eski "si
lah arkadalar"ndan Yusuf Bin Hadde, El Ahval ve Hay
reddin ile birlikte Bumedyen ynetimine kar sert bir bil
diri yaynlaynca Haziran 1977'de yeniden mecburi ikamete
tabi tutuldu. Bu tarihten sonra Abbas, siyasetten ekilip
gnlk hayatna dnd. Anlarn kaleme ald. iktidarn
yapsn eletiren nl yapt, "alnm Bamszlk "(L'in
dependance Confisquee) 1984'te yaynland.<52> Tarih, ayn
zamanda Cezayir bamszlnn 30. ylna denk
dtnden, dnemin Devlet Bakan adli bin Cedid,
Abbas'a "Mcahid Madalyas " verdi. Madalya verilmesi, ayn
zamanda, emperyalist-kapitalist dnyadan koparnayp yeni
tr smr ilikileri iine giren Cezayirdeki rejimin, nihayet
teslim bayra ekerek yeniden "liberalizm, serbest piyasa,
Fransa ile zel ilikiler ve slam kozu'nu komnizme kar
kullanma" gibi siyasetlerin izlenmesi anlamna geliyordu ki,
bunu daha sonra inceleyeceiz.

51) agy.
52) Bamszlk mcadelesinin eitli aarnalamu konu edinen ve Franszca
yazl dier kitaplan unlar: Le Jeune Algerien, La Nuit Coloniale, L'autopsie
d'une guerre...

91
 NC BLM

A- REFORMCU SLAM

Cezayir devriminin nderlerinden siyahi dnr Frantz

Fanon yazyor: "Smrgecinin deerlere dman olduunu
da ifade edelim .. Meyer, Cumhuriyeti (rejimini) Cezayir top
lumuna gtrrken soysuzlatrmamak gerektiini ciddi bir
dille anlatmt. Esasnda, deerler, smrgeci toplumla
kar karya gelindii andan itibaren bozulmu ve
btnyle zararl hale gelmilerdir. Smrgeletirilen in
sann gelenek ve grenekleri, mitleri (efsane, destan vs), bil
hassa bu mitleri, bu yapsal bozulmann kantdr... Sar
hummann gerilemesi, ncil'i yaygnlatrma ise ayn hesaba
katkda bulunan deiik olgulardr. Misyonerierin zafer bil
dirileri, smrge toplumunda ortaya kan yabanclamann
nedenleri hakknda bize bilgi verebilirler. Hristiyanlktan
sz ediyorum. Kimse gocunmasn. Smrgelerdeki kilise Be
yazlarn, yabanclarn kilisesidir. Kilise smrgeletirilen in
sanlar Tanr yoluna deil, Beyaz Efendi'nin, zalimlerin yo
luna davet etmektedir... Smrgeci burjuvazi,
smrgeletirilen halk uyutma iinde her zamanki gibi
dinden yararlanmtr. (Smrgeletirilmi) insann

92
balangta aydnla duyduu byk istek, her frsatta
mistikletirme yoluyla kreltilmitir .. "(tl
Konuya geebilmek iin Fanon'un nemli bir saptamasm
daha ekleyelim: "yle diyorlard smrgeciler: 'Cezayirli
savalar allmn dnda bir savama ve lme ekline
sahipler. islama ve vaadedilen Cennet dncesine
bavurmadan bu kiisel kahramanlklar aklanamaz. (Bu
yzden) Ulusal zgrlk sava beraberinde, Islamn Dirilii
eklinde ifade edebileceimiz bir olguyu da getirdi... "<2>
Madalyonun bir yznde smrgeciliin dini kullanma,
kilisenin Beyaz Efendi iin almas vardr. te yandan
smrgecinin saptamasyla Cezayirlinin direniinde ulusal
kimliiyle kaynam bir slam ve onun vaadettii slam
bulunur. nc bir yerde ise, kimlii yokedilip kltr im
haya urayan bir ulus, "giderek kendini mistik bir dnyaya
hapseder. Dine daha ok sarlp, yer yer hurafelerden medet
umar." Bu da, Fanon'un kitabna nsz yazan Fransz
dnr Jean Paul Sartre'n saptamas.
Cezayir slamn incelerken, bu olgular gznnde bu
lundurmalyz. Ayn zamanda Cezayir slamnn evrelerini
de iyi saptamalyz. Szgelimi 1830 Fransz igaline kar
ilk tepkinin "Cihad" temelinde, yani ayaklanma yoluyla di
reni olmas ilgintir. nk kabile gelenekleriyle slam
kltr, oraya girmek isteyen nc ve ok yabanc bir
gce, garip bir dine (gavurluk) kar birlemi1tir. Onu is
temiyorlard. Tarikat eyhi Emir Abdlkadir'in 1932'de
ateledii direni, El Mikrani'nin 1971 'de ezilmesiyle son
buldu. Ama Cezayir'in hemen yanbandaki Fas'ta
Abdlkerim El Hitabi nin spanyol-Fransz ordusuna kk
'

sktrd 1921-1925 yllar arasndaki mthi ayaklanma,

tam tarnma 37 Fransz smrge generalinin yenilmesine,
Mareal Lyoutey'in ise bozguna uramasna neden ol
mutu. O da, Abdlkadir'in slami devlet modelinden yola
1) F. Fanon, Yeryznn Lanetlileri, Burhan yay. 50-51-69-128 sayfalar.
2) age, s. 185. ve 246. sayfalar.
93
karak krda kurduu devletin adn "Fas Anayasal Cum
huriyeti" koymutu.
Ancak bu Cihadi direni gelenei, 1900'lere
(Abdlkerim'in ayaklanmas istisnadr) kadar srd. Yerini
daha lml, deyim yerindeyse "pasif siyasi" dnem ald. Ne
ki, "siyasi mcadele" yolu da, yukarda da grld zere,
tkandndan, yeniden silahl devrim seeneine
bavuruldu.
Ele alacamz reformcu slam gelenei, tam da, Cihadi
direniin bittii ve siyasi yntemlerin balad bir ortamda
kendini gsterdi. zellikle de, Fas'taki "kr devleti" olan ve
Abdlkerim El Hitabi bakanlndaki "Fas Anayasal Cum
huriyeti" Franszlar tarafndan yklnca, ondan sonra gelen
btn bir Arap-slam kua (szgelimi Lbnanl Arap
slamc Emir ekip Arslan'dan etkilenen Fasl Allal El Fasi,
Tunuslu Abdlaziz El Sealibi, Cezayirli Msali El Hac) lml
slam arlar yapmaya balad.
Ayrca, gerek Arap-slam aydnlar gerekse tmyle
slami yolu tutanlar, smrgecilerin bu durdurulmaz
saldrlar ve hamleleri karsnda, slamn nasl di
riltilecei, Bat'ya ulamak iin slam dininde ne tr
dzenleme ve slahatn gerekletirilecei gibi konularda
kafa yoruyorlard. slamn, "modernletirilip adala
trlarak" Bat'y gemesi ve hatta yenmesi konusunda fikir
reten slam dnyas nderlerinden Cemalleddin El Af
gani 'nin dnceleri de Msr'dan Tahran'a, am'dan Ce
zayir'e kadar bu tr lml slamclar da etkiliyordu. nk
Fas, Tunus, Msr, Suriye gibi slam ilim merkezlerinde
eitilmi bir kuak vard.
Bu koullarda, Cezayir'de, Mslman Alimler Ce
miyeti'nin kuruluuna tank oluyoruz.

94
 Abdlhamid Bin Badis

Abdlharnid bin Badis de, tarikat lideri eyh Abdlkadir

gibi, aristokrat bir ailenin ocuu olarak Aralk 1889'da,
Konstantina kentinde doru. Dedesi, bu ilin en nl kads
idi. Bir zamanlar bu lkede devlet kuran (Rstemiler)
Fatmiler, Msr'a gidip Kahire'yi bakent yaptktan sonra,
Konstantina kentinin ynetimini Berberi kabilesine
brakmlard. te Bin Badis, bu Berberi kabilesinin bir
mensubu olarak, "dinimiz slam, dilimiz Arapa, vatanmz
Cezayir" diyorduY> Bu yzden temel slami eitimini kentin
mehur alimlerinden eyh Hamdan El Yenisi'den alan, st
dzeyde din renimi grmek iin Tunus'taki Cami-ul Zey
tune (Zeytune niversitesi)'de eyh Muhammed El Tahir
bin Aur'un rahle-i tedrisatndan geen Bin Badis'in, "Ber"'
beri-Arap, tek millettir" szyle Cezayirlileri ikna etmesi ve
dolaysyla slam-Arap asimilasyonuna nclk etmesi rast
lant deildir.
Bin Badis, Tunus'taki Zeytune'de nl eyh El Nalli'nin
elinden "itaat, fesahat ve yksek din diplomas" ald. Ancak
lkesine dnmeden nce, 1912'de, Dou Arap lkelerini
kapsayan uzunca bir geziye kt. lk elde Msr'n bakenti
Kahire'de, dnyaca nl ve kkl El Ezher ilahiyat
niversitesi'ne devam ederek eyh Bahis'in verdii "Dini
limler" diplamasna kavutu.
O tarihte Kahire, reformcu slam ya da isiahat hareketinin
ykseliine tank oluyordu. Ban ranl dnr Ce
malleddin Afgani'nin ektii, ardllarndan Muhammed Ab
du ve Muhammed Reid Rza'nn izledii yolun grleri,
"El Menar" dergisi sayesinde belli bir taban oluturdu. Bin
Badis, bu slahat fikirlerinden okca etkilenmi olarak am,
Mekke (Hac iin) ve Hicaz'a gitti. Orada eyh Beir El
brahirni ile ilk kez grerek sonradan yol arkadaln
yapt. 1913'te lkesine dndnde artk "Islahat ha-
3) Ferhat Deniz, Cezayir Nereye? s. 43.

95
reketi"in zn kavramj; Marifet'i (yani slami bilgiyi)
yaymaya karar vermijti.<4> Bu yzden Konstantina ca
milerinde (zellikle Sidi El Ahdar camisinde) din dersleri
vermeye bajlad. Hafta sonlar lkenin bajka kentlerine gi
derek oralarda vaaz veriyor, lkeyi tanma frsat bu
luyordu.<5> En nl mridieri arasnda El Fazil El Vartalani
ile eyh Mubarek El Meyli bulunur.
1913-1925 yllarnda lkede birok medrese ve okul ald.
zellikle belirtilmesi gereken 150 medrese-okul iinde gze
arparu, 1919'da Sidi Bumaza kentindeki kz okuluydu. Bun
da, Bin Badis'in dolayl rol byktr.
Bin Badis ile Hicaz'da tanjt eyh Beir El brahimi
jyle djnyorlard: "Zavall Cezayir halk, iki bela
arasnda kalmj. Biri, halkn kann emen, dinini ve
dnyasn mahveden maddi smrgeci Fransa, dieri onun
la ijbirlii halinde olup ruh yoluyla smren tarikatlar. Ce
zayir alimlerini (din bilginlerini) her ikisine karj harekete
geirmeli. Ama ncelikle daha rk olan ikinci smrcye
karj cephe almal ... "<6>
O tarihlerde, Cezayir aydnlarnn devam ettii "Terakki
Klub " adnda bir olujum vard. El Hac Mnsali, Mahmud
Bin Veni, Omar El Mevhub ve Ahmed Tevfik El Medeni
gibi nlce isimler, 1925'te temelleri atlmj bulunan Alim
ler Cerniyeti'nin kurma hazrl iindeydiler. Bin Badis, da
ha 1924'te, yakn arkadaj El brahimi'ye, "Konstantine Alim
leri Kardelik Cemiyeti "nden, bir fikir olarak sz elmijti.
Ancak El brahimi'nin devlet memuru olmas ve vakf
ijlerinin, Franszlarn sk denetimi altnda olmas ne
deniyle bu fikir bir yl kadar ertelendi.(7)
Bin Badis'in yaptklar arasnda, 2 Temmuz 1925'te ku-
4) El Rasi, Cezayir adl lS gnlk dizisinin beinci blm, El Hayat, 8 Eyll
1993.
S) F. Deniz, age, s. 43.
6) Dr. Muhammed Fethi Osman, Abdlhamid bin Badis, Kuveyt, 1987, s. 49; ak
taran F. Deniz,_age, s. 4S.
7) M. Beir El Ibrahimi'nin, 1966 Eyll tarihli Mecmal Lugat-l Arabiyye adl
derginin 21. saysndaki makale. F. Deniz alnts, age, s. 4S.
96
duu El Muntekad gazetesini karmak da bulunuyor. Ancak
buradaki yazlar Franszlara ters gelince, gazete kapatld.<8>
Yerine 1926 ylnda yayma balayan El ihab kuruldu. Ga
zete ayn zamanda Mslman Alimler Cemiyeti'nin yayn or
gan olacakt. Balangta haftalk olup sonradan ayla
evrilen gazetenin yazarlar arasnda Fasl Alleh El Fasi ile
Ttnuslu Mustafa bin aban gibi slam birliini isteyenler de
vard.<9>
Ayr bir zeminde kurulup Bin Badis'i bnyesine davet
eden Terakki Kulb, Alimler Cemiyeti'nin beii olacaktr.
Bin Hadis ile sonradan Cemiyet'in kurmaylar arasnda yer
alacak olan eyh El Tayyib El Ukbi de, Terakki Kulb'nde
dzenli seminerler verecekti. eyh El Tayyib 1916 erif
Hseyin ayaklanmasna katldndan, Osmanl ynetimi
tarafndan Anadolu'ya srlm, lkesi Arabistan'a
dnnde eitli dini faaliyetlerde bulunmu, genelde si
yasi-dini gazete karmt. Vehabilik'ten etkilenen El Tay
yib, Sufi tarikatiara kar acmaszlyla da bilinir.
Bin Hadis, birok giriimden sonra, nihayet 5 Mays
1931 'de Alimler Cemiyeti'nin kuruluu iin hazrlk toplan
ts yapt.00> 72 Alimin katld toplant sonunda Cemiyet
resmen kuruldu ve Bin Hadis gyaben bakan seildi. Asln
da Bin Hadis'in hazrlk toplantsna katlmay, hem Fran
sz ynetiminin polisiye nlemlerine kar bir tedbir, hem
de Ishahat kesimin dndaki din alimlerinin, bu arada
Fransz ynetimince onaylanp atanm resmi grevlilerin
katlmn salamak iindi. Bin Hadis, iki gn gecikmeyle
bakanlk krssne kp konuma yapt. Ksa bir mddet
sonra "skanlar", Cemiyet'ten koptular.< nk Cemiyet
tznde, "hibir ekilde siyasi meselelere karmaz" diye
bir madde bulunuyor idiyse de, aslnda asl amac siyasi bir
8) F. Deniz, age, s. 44. Ancak bundan nce karlan gazete ""El Necah""tr.
9) el Rasi, agy.
10) El ihab gazetesi, 5 Haziran 1931.
ll) F. Deniz, age, s. 47. Belirtmek gerek: Lbnanl aratrmac George El Rasi,
Cemiyetin fiili kurulu tarihini 1930 olarak veriyor; F. Deniz'in verdii tarihi ise
Kurucu Meclis Toplants diye adlandryor.
97
rgt/hareket olmakt. Cemiyet, smrgeci siyasetin "klt
rel imhasna" kar "kltrel bir uyandrma"y hedefliyordu.
Bu yzden Fransz ynetimi, Cemiyet'in kuruluuna izin
vermemek veya kapatmak gibi tedbirlerin yannda ken
disiyle ibirlii yapan tarikat ehline "alternatif" cemiyetler
atrm (Snneti Ihya Cemiyeti gibi) ve Selam adl bir ga
zete ile El Mi 'yar adl bir derginin kurulmasna yardmc ol
mutur. El Ezher mezunu vaizleri de kendi amac uruna
kullanm, zaman zaman Arap-slam direnii karsnda
Berberi-Arap ayrm yapmtr.< Bununla yetinmeyerek
Mft Kehhul gibi din adamlarn ldrtmtr. Benzer
basklarn daha hafifini ise "El Murabtiyye Cemiyet/eri " (ken
disine kar kt yerlerde) zerinde uygulanmtr.<13>
1926'da Fransz ibirlikisi tarikatlarn suikast gi
riiminden kurtulan Bin Badis, "zaman zaman Afgani'nin
rencisi Muhammed Abdu, kimi zamanda Vehhabi yanls
olmak" ile sulanyordu. Her durumda ise Alimler Cemiyeti,
Maliki mezhebinin "banaz yandalar" olmak gibi bir
thmet altndaydlar.
Bin Badis in, ncileri arasnda takdir edip izledii tarihi
'

ahsiyet Emir Halid idi. Badis'e gre onun giriimleri, "Ce

zayir halknn srtndaki a r Fransz yknn ha
fiflemesinin yolunu amt."< 14 Bu nedenle Bin Badis in Is
'

lahat program iin, Emir Halid'in ne srd taleplerin

devamdr demek yanl olmaz. Ancak Bin Badis, Emir Ha
lid'in hatalarndan kanyordu. rnein Fransz
ynetimine, kendisini srgne gnderme frsat ver
miyordu. Bu ynyle Bin Badis iin, eylem ve siyaset adam
demek yerine, fikir adam demek daha yerinde olur. nk
daha ok fikir mcadelesi, yani "slam-Arap temelinde bi
linlendirme" ile megul oluyordu. Siyasi gelimeleri ok
yakndan izler, perde arkasndan onlara destek verirdi.
Szgelimi "Mslman Semenler Federasyonu "nun ku
ruluunu desteklerken, "Cezayir Islam Kongresi "ni de tevik
12) F. Deniz, age, s. 48.
13) El Rasi, agy.
14) agy.
98
etti. Bu Kongre ki; Fransz ynetimine aadaki talepleri
iletmitir: eriat Mahkemelerinin yeniden dzenlenmesi,
Fransz ynetiminin denetimindeki vakflarn geri verilmesi,
Arapa'y "yabanc dil" ilan eden yasann iptal edilmesi.<15>
1930-32 yllar arasnda, Bin Badis, Franszca yaynlanan
"I.. Defense" (Savunma) adl dergideki makalelerinde,
Fransz ynetimiyle polemik halindedir: "Fransz Bakan,
'bizde top-tfek var' diyor. Biz ise, bizde Allah var' diyoruz.
De Gaulle, 'Cezayir adnda bir halk tarihte yoktur, ol
mamtr. Mezar talarndaki yazlar bile baktm diyor. Biz
ise Cezayir halknn mslman olduunu ve milliyet
asndan Araplara mensup bulunduunu" sylyoruz ... "<16>

Alimler Cemiyeti'nin Dinamii

Alimler Cemiyeti'nin ikinci bakan Beir El brahimi,

hareketin dinamiklerini maddede toplar: 1) Muhammed
Abdu ve Islah akmnn etkisi, 2) Bin Badis'in verdii slami
dersler, 3) dardaki rencilerin dn.<7)
Islah akm, yukarda da deinildii gibi, Cemaleddin Af
gani'nin ban ektii, Muhammed Abdu'nun srdrd
fikriyattan etkilenmi olup, Urvet-l Vuska adl gazetede ifa
de edilen dncelerin izlerini tar.<s Bin Hadis 'in temel
dncesi ise, u ayete dayandrlmtr: "Bir millet, kendi
durumunu deitirmedike, Allah onlarn durumunu
deitirmez. "(Ra'd:ll) Bu sylem, daha sonra kitlesel bir slo
gan halini ald. Bin Badis, bir yerde yle diyordu:
"slamiyeti, mslmanlara tebli etmeliyiz. Dini bozan
bid'atlar terketmeliyiz. almal, renmeli; ilk slam top
lumunun iarlarn diriltmeliyiz."<19> Bu yaruyla, Bin Badis'i,
"Selefi" diye nitelernek mmkn.
15) El Rasi, agy.
16) Bin Badis zerine yaplm en yetkin aratrma Muhammed El Meyliye ait
tir. Beyrut, 1972. Alntlayan G. El Rasi, agy.
17) Cemiyet tutanaklarndan alntlayan F. Deniz, age, s. 49.
18) Dr. M. F. Osman, Bin Badis, s. 68.
19) Malik bin Nebi, urut-ul Nahda, am, 1985, s. 25. Alnt: F. Deniz, age, s. 49.
99
 Bin Badis Dncesinde Pan-slamizm ve Pan-Arabizm

Alimler Cmiyeti, ok doal biimde, "Arap-slam

lksne", "Islam kavmiyetilii'ne veya "Arap mil
liyetilii"ne ar yapyordu. Daha doru bir ifadeyle, ya
banc gzyle, "Pan-Arap ve Pan-slam" bir dlincenin sa
vunuculuunu stlenmiliti. Aslnda bir yere kadar da
doruydu. nk "zel Okullar" araclyla Arap-slam
eitim program uygulanyordu, mam-hatip okullar
alyor, Islahat akmn szcln yapan gazeteler
karlyor, kltrel klp veya merkezler canlandrlyordu.
Bu dzlemde Bin Badis, 1930'larda am eyaleti ve Msr'da
grlen "Arap-slam uyanli"ndan daha genili bir ufka sa
hipti.<o yle diyordu: " .. sonra Mslman Cezayir milleti
Fransz deildir; Fransz olmas mmkn de deildir. istese
de Fransz olmay beceremez. Dil, ahlak, unsur ve dini
ynden Fransa'dan tmyle farkl bir millettir ve onunla
btnlelime (entegrasyon) istememektedir. Belli bir vatan
vardr. O da bilinen snrlaryla Cezayir lkesidir ... "< Bu
tepki, ayn zamanda Fransz ynetiminin dayatt ikisi de
birbirinden daha ac baldran zehiri trnden bir seime
ynelikti. Ya kimliini ve benliini inkar ederek
Franszlacak ya da cezaevinde srneceksin<
Kendisini bu tr faaliyetlerden alkoymak isteyen ligalci
ynetime, "Ben her yerde retmen ve mrliidim! mmet
kendisini diriltecek davetisine yant vermilitir. Dolaysyla
dnde, cenazede, trende, hapiste vs herkese birlieyler
retirim ... Bana gcnz yetmez"<23 lieklinde karlilk ve
ren Bin Badis, yukardaki iki beladan birini semeye zor-

20) El Rasi, agy. .

21) Dr. Zahiye Kaddure, Tarih-u! Arab El Hadis, s. 513, Beyrut, 1975. Alnt: F.
Deniz, age, s. 51.
22) El Rasi, agy.
23) Said El Salihi, Kifah-ul ab-il Cezairi, Kuveyt El Muctema dergisi, 27 Mart
1973.
100
!ayan Fransz dayatmasna, kar durmay neriyordu.
ada meselelere ak bir slam. Konuya ilikin
deinmeleri yledir: "Gururunuzla gna getirdiniz. Bo
yunduruk altnda bulunan mslman halklar, szn
syledik.lerinize kannamaktadr arhk. Bundan byle
cbbeler ve sarklar ya da kavuklarla da gelseniz, size ina
nacak tek Allah'n kulunu bulamazsnz! slam, millet temeli
zerinde ayaa kalkamaz. nk millet, fikirsel adan
uyank olmak ve gzlerini drt amak kuralna uygun
biimde bir kalba dklr."<24l
Bin Badis, "Jn Trkler" hareketini ve benzeri oluumlar
yakndan izlerdi. Cezayir toplumunun oluumunu ve bi
leimini, "kan ba" yani "ulus" dzleminde ele almaz, ter
sine "fikri" yne arlk vererek unu ileri srerdi: "Arnazagi
d ncesi, slam ncesi btn fetihilik faaliyetlerinde,
Amazagilik (Amazagi kavmi, Amazagi milleti veya mil
liyetilii-FB) denen eyin farknda bile deildi. Ne zaman
ki slam-Arap kltr Cezayir'e ulap Arap-Serberi
karlamas slamiyet glgesinde gerekleti, ne zamanki
Amazagi kltr, Arap-slam kltr ve uygarlyla kay
nat; ite o zaman Amazagilik denen bir fikir ortaya kt.
Bu da kantlyor ki, millet, kan ba zerinde oluup ge
limez; tersine yreklerin, ruhlarn, akllarn ve fikirlerin
birleimiyle doup, dil, kltr, edebiyat, felaket, umut vs
ortaklnda ifadesini bulur."<25l Kukusuz bu tr bir "mil
let/ulus" tanm eksiktir, toplumbilim ve siyasetbilim kap
samnda kusurludur. zelde ise, Cezayir insannn, Arap
slam kltryle rtnp bir kimlik edinmesine ynelik,
slami yan ar basan bir sylemdir. Bu yzden de, kimi
Arap yazarlar arasnda destek bulur. Szgelimi Lbnanl
yazar George El Rasi, Bin Badis'in "millet tarumru, ok ok
ileri ve gelimi" bulur.<26> Bizce, sadece "kan ba" zerine
kurulu bir millet teorisi ve tanm eksik olduu gibi, sadece
24) El Rasi, agy.
25) El Rasi, agy.
26) agy. B Eyll 1993.
101
 "kltr ve toprak birlii" zerine kurulu bir ulus kuram da
eksiktir.
Bin Badis'in Arap milliyetilii (Pan-Arabizm) fikri, ge
rek Kuzey Afrika lkeleri yani Marib-l Arabi denen Fas,
Tunus ve Cezayir boyutu, gerekse tm Arap lkelerini kap
sayc:n ynyle zel bir konum arzeder. Konuya ilikin
yazdklarna bakalm: "u anda zelinde yaadmz bu
vatan topraklarnn tesinde baka vatan topraklar da bu
lunuyor ki, hem bizim iin ok deerlidir, hem de unu
tulmamas gereklidir. Kukusuz ncelikle kk yurdumuz
(Cezayir-PB) iin almal, sonra Marib lkeleri (Tunus
Fas-PB) iin hizmet sunmal, daha sonra byk Arap-slam
vatanna hizmet etmeli, ardndan insanln vatanna
katkda bulunmalyz."(27l
Bin Badis'in Arap kimliini tanm da, Hz. Muhammed'in
bir Hadis'indeki tanmnn aynsdr: "Arap olmak demek, o
kkenden bir ana ve babadan domak demek deildir. Arap
olmak lisandadr. Kim ki Arapa konuur, o Arap'tr."(s)
Bu taruma ek olarak, Bin Badis, Arap milletini
oluturmak iin dil, kan ba, tarih, sevin ve kader birliini
art koar. Ancak siyasi birlii hereyin nne koyar: "At
las okyanusundan Hint okyanusu kylarna kadar uzanan
ve Arapa konuan 70 milyonluk bu insan topluluu, tarih
bilinci iinde kan bayla yorulmu byk bir Arap ulu
sudur. Bunlarn siyasi birlii gerekleince, byk bir olay
olur."(29> Buradan da anlalaca zere, Bin Badis, zellikle
Msr'da Nasrclk, Suriye ve Irak'ta ise Baasclk diye ad
landrlabilecek, modern Arap birliinin nclerinden
saylr. Kald ki, "Arap milletinin siyasi birliini, halk bizzat
siyasileerek gerekletirecektir" trnden bir ngrde bu
lunurken tarihi b akmdan hakl kmtr.
Baka bir ynyle alrsak, Bin Badis'in Yahudi me
selesine bak da, klasik Arap-slam dncesinden belli
27) agy.
28) agy.
29) agy.
102
tonlarla ayrlmaktadr. Olaya daha serinkanl ve em
peryalizm asndan bakmaktadr. rnein 1936'da, ngiliz
himayesinde olan Filistin'in ifte igali (ngiliz-Siyonizm)
srasnda u tahlili yapabilmektedir: "Filistin'deki dman
lk, Mslmanlar ile Museviler arasnda deildir. Ne de Fi
listin'de oturan Yahudi ile Arap arasndadr. O halde
dmanlk, bir yandan, Siyonizm ile ngiliz smrgecilii
arasnda, te yandan, bu smrgecilik ile Arap-slam
arasndadr. Bu noktada, ngiliz smrgecileri, agzl si
yonistleri kullanp Arap bedenini paralamak istiyorlar. Ni
hayetinde smrgecilik siyonizmle birleerek, gzdnm
Yahudileri, emin Filistin zerine saldrtyorlar. Bu ise, Arap
slam Filistin'in yreini yaralamaktadr."<30>
Bin Badis, kadnn gnlk faaliyetlere katlmasndan,
halklarn bilinlendirilip gelitirilmeleri iin her trl ede
biyat, dnce, bilim ve yoldan yararlanlmasn isteyen,
gemi kltr miraslar ile slam arasnda bir sentez
oluturan bir slam-Arap dnrdr.P1>

Arap Kltrn Savunma

Cezayir'in kimlik mcadelesi, yani Arap-slam m, Ber

beri-Amazagi mi, yoksa Arap-Fransz kltrnn veya
tmnn birden bir rn m olduu tartlp durur.
Gnmze kadar sren bu tartma, Arap-slam muhalefeti
ile Fransz-Arap iktidar arasndadr. Orta yerde ise Berberi
Amazagi yandalar bulunur. Bu aray ve sorgulama, Bin
Badis'in yaad dnemde de yaplyordu.
Badis, 1929'da, kendi kard El ihab gazetesinde Arap
dilinin geleceine ilikin grler belirtiyordu. Ona gre
"Arapa'nn talam kalplar iinde dondurulmas yapla
cak en byk ktlkt. Buna karlk Franszca'y toplum
sal kalknma ve geim arac olarak benimsernek de bir o ka
dar zararl ve ktyd." Bin Badis in bu grn des-
'

30) agy.
31) agy.
103
tekleyen Ahmed Tevfik El Medeni de, Baskara kentinde
kan El Islah adl gazetede unu yazyordu: "Uuruma
doru yol alan Cezayir'deki mcadele sadece Arapa ile
Franszca arasnda deil, ayn zamanda Arap-slam milli
kimlii ile Latin-Hristiyan ball kimlii arasndaki
mcadeledir. "<32>
O dnemde Alimler Cemiyeti'nin yayn organ El Mun
tekad ve El ihab n yan sra, Arap-slam kimlii zerine yaz
'

yazp savunuculuunu yapan gazeteler de unlard: Vadi

Mizab, El Brk, El Islah, El Msbah ve El Cezair. Darusuna
baklrsa 1930'lardan 1950'lere kadar geen sre iinde
smrge ynetimine ramen Cezayir'deki Arapa kan ga
zete says SO'ye ulamt.<33> Ve bu gazetelere egemen olan
gr, reformcu slamclarn Islahat fikirleriydi.
1936'ya gelince Islahatlar, hareketlerini kkletirmek
iin nemli bir adm daha athlar: O zamana kadar "yabanc
dil''den saylan Arapa'nn resmi dil olarak kabul
grlmesini, eitim-retim alannda tam bir serbestlik
tannmasn, basn-yayn organlar zerindeki denetimin
kaldrlmasn, Arapa'nn Franszca ile eit muamele
grmesini istediler.
izleyen gnlerde Terakki Klb'nde, 7 Temmuz 1936'da
lk slam Konferans topland. Alimler Cemiyeti, Cezayir
Mslman Semenleri, Fransz Komnist Partisi'nin Ce
zayirli yeleri ve Fransz Sosyalist Partisi-Cezayir yeler
adl drt rgtn katld Konferans sonucunda alnan ka
rar nemliydi: Ortak siyasi faaliyet yrtlecek, Islahat
(slam) hareket ile Yurtsever hareket birlikte eylem koyacak,
gerekirse tam bamszlk isteyecekti.<34>
32) El Rasi, agy.
33) agy.
34) agy. slamc Islahatlar ile milliyeti yurtseverleri birletiren en nemli iki
olaydan biri, Fransz ynetiminin basma ynelik bask ve yasa iken, ikincisi
de "Serbest zel Okullar" adyla alan Arap-slam programl okullarn
1933"ten itibaren zorla kapatlmasyd. te yandan, Emir Halid'in kurup Msali
El Hac'n srdrd Kuzey Afrika Yldz, asgari program olarak bamszlk
istediinden bu Konferans'a katlmad.
104
 Belirtmek gerek: slam Konferans'run toplanmas, Blum
Violette Projesi'ne (Cezayirlileri, Fransz toplumuna adapte
edip kaynatrmak) bir tepki anlamn tayordu. Bin Ba
dis, Proje'ye, "smrgeciler biraz daha zaman kazanmak is
tiyorlar" diye yorumlayarak, ok sert eletirilerde bulundu.
Bu nedenle, II. Dnya Sava srasnda Fransz hkmetine
destek telgraf ekmedi.
16 Nisan 1940 ylnda vefat edince, Konstantina ken
tindeki mezarla, 1 870'in nl ayaklanma lideri eyh
Belhdad'n yanna gmld. Ogn bugndr, Bin Hadis'in
l!ll yldnmleri, Cezayirliler arasnda kutlarur.
Olmnden sonra onun dava arkadalar, zellikle Hi
caz'de tand Beir El Ibrahimi ile eyh Mbarek El Miyli,
Alimler Cemiyeti'nin faaliyetlerini yrttler. Drt yl sonra
toplanan slam Konferans, eski kltrel taleplerini yi
nelemi oldu.

Alimler Cemiyeti'nin Dorusu ve Yani

Alimler Cemiyeti'ni, Cezayir'de Islahat akmn boy ver

mesi anlamnda alglamamak gerek. Bu rgt, lkede
tartladuran siyasal, kltrel ve fikirsel konular,
gemiten gnmze tayan bir ara olmutur. Ayn za
manda imdilerdeki kltrel, siyasal ve dnsel
mcadelenin birinci dura ilevini grmtr. Kukusuz
bu kuruluun "istenilen dzeyde olmadn" syleyen
Arapslamc evreler bulunuyor. Ancak bugn bile Alimler
Cemiyeti'nin bir devam niteliindeki "Cemiyet Ynetim Ku
rulu Daimi Brosu" eletirileri yle yantlyor: "Cemiyet
sadece Islahat deil, . ayn zamanda devrimci bir rol oy
nad. Kimlii alnm bir halkn benliine kavumas iin
mcadele etti. Siyasi bir partiye dnmedi; nk, siyasi
devrimden nce 'kltl devrim' yapmay amalyordn. Bu
uurda ok sayda zel Okul /Medrese'nin almasna
nayak oldu. Haddi hesab belirsiz hayr cemiyetleri, izeilik
okullar, mam-Hatip okullar, Kur'an kurslar, camii-mescit

105
inaatlan gibi faaliyetlerin ban ekti. Smrgecilerle i
birlii yapan sufi El Murabtiyye tarikatiarna kar aman
sz bir mcadele yrtt. Arapa'nn eski konumuna ge
tirilmesine alt. slam dininin igalci ynetimin de
netiminden karlmas, dini faaliyetlerin serbest braklma
s, din bilincinin ykseltilmesi iin abalad. Yerlilerin top
raklarn ellerinden almaya ynelik 'Code l'Indigene yasa
syla mcadele etti. Hareketin ncs Bin Badis, 1938'de Pa
ris'e gittiinde gayesi, dierlerinin yaptklar gibi Fransa ile
btnleme talebini ne srmek deil, tersine yerel igalci
ynetimin devrilmesi talebini iletmek idi. Yine ayn Bin Ba
dis, 1936'da unu yazabiliyordu: 'Bamszlk her milletin en
doal hakkdr. Bizden daha az gl daha az kltrl ve
daha az uygar toplumlar bile bamszlk elde edebildiler."(35l
Eletirilere karlk vermek amacyla Cemiyet, Bin Ba
dis'ten sonraki nderi Beir El brahimi'nin Msr'daki
"Savt-l Arab" (Araplarn Sesi) radyosunda yapt 14
Kasm 1954 tarihli konumay hatrlatyor: "Ey Cezayirliler,
artk balam olan devrim saflarna katln! Ta ki
bamszlk elde edilineeye kadar."(36l
Gerekten de, gerek Alimler Cemiyeti gerekse kula on
larda olanlarn nemli bir ksm, smrgecilie kar silahl
devrim saflarna katldlar. En belirginleri arasnda, Cemiyet
yneticilerinden olup kurtulu yllarnda ldrlen eyh El
Arabi El Teb esi 'yi sayabiliriz. 1930'lu ve 1940'l yllarda, Ce
miyet, Arap-slam kltrnn temel eitim olarak verilip
benimsenmesinde hayati bir rol oynad. Alan yzlerce
medrese, Kur'an kursu, okul ve camiide dini retim-eitim
yapld.
Bamszlk kazanldktan sonra, Fransz kltrnn ye
rine, Arap-slam kltrnn verilmesinde yani resmi
Arapa'nn retilmesinde temel kadrolar oluturdu. yle
ki, modern Cezayir devletinin neredeyse btn eitim-
35) agy.
36) agy. 1 Kasm l954'te Milli Kurtulu Sava balaynca, mezzinler n
narelerde "Hayal-el Cihad" (Haydi Cihada) diye ar yaptlar. 15 gn sonra
Alimler Cemiyeti "bu Cihad desteklediini" aklad. Bkz. F. Deniz, age, s. 52.
106
retim-kltr kurulular, Cemiyet'in dolaysz denetimi
altndayd. Bu abalar, 1970'lerde rnn vermeye
balaynca Cezayir ynetiminin yapacak pek bir eyi yoktu
zaten. st yap kaybedilmiti. slamcln kkenierini biraz
da burada aramak gerektii kansndayz. Szgelimi 1967-68
retimyl iin Cemiyet, hzl Araplatrma konusunda
zel bir program sundu. Buna gre birinci aamas "10 yllk
deneme sresi", ikincisi de "10 yllk genelletirme sresi"
olarak belirlendi. Yaygn ve rgn Araplatrma-slamla
hrma eitimi erevesinde, ilk elde 500 ilkokul ve belli
sayda orta dereceli okul alnacak; pilot eitim (deneme
sresi boyunca) yaplarak ncelikle Araplatrma gerekle
tirilip, ardndan Islami din eitimi verilecek. Deneme sresi,
sadece rencilere verilecek eitimle snrl olmayacak; bu
na Arap-Islam kltryle yorulacak retmen-eitmen ve
evirmen kadrosu da eklenecek. Bol bol Arap-slam eserleri
evrilecek, benzer eitim programlarndan yararlanlacak.
Gei aamasnda ise, uygulama yaygnlahrlm olacak.Y7l
Gnmzde, kimilerince "Geleneksel Milliyeti" olarak ni
telenen Alimler Cemiyeti, Cezayir'deki slamc dalgann
ykselii ve iktidara doru hamlesi koullarnda daha da si
yasilemi grnyor. yle ki, kmazdaki yetkililer
asndan, "radikal Islamc Selamet Cephesi'ne alternatif lml
bir odak" olarak deerlendiriliyor. Gerekten de Cemiyet,
zellikle hkmet zorda kaldka, belli konularda aklama
yapp gr belirtiyor. Resmi yayn organlar, bu tr
aklamalar, kamuoyuna hzla ulatryor. Cemiyet, st
kapal biimde kktendinci Selamet Cephesi ya da onun ya
sakl silahl kollarnn iddet eylemleri ile yabanc desteini
eletiriyor. Sk sk, ran gibi lkeleri kastederek, "bir slam
devletinin mdahalesi"nden yaknyor, toplumda "ayrlk
gayrlk yaratan fitne ve fesat taraftarlarna" ar yapp,
"lkenin birlii ve selameti iin Cahiliyye yntemlerinden"
vazgemelerini istiyor.<38>
37) agy.
38) agy.
107
 B- KIRSAL SLAM: TARi KAT RGTLENMES

Bin Ba dis 'in kurduu Islahat hareket yani Alimler Ce

miyeti, 1930-50 arasnda kendi deyimiyle "kltrel devrim"
yaratacak boyutlara varmt. Arap lkelerindeki eitli
Arap-slam merkezlerine gnderdii renci says, Fran
sa'ya gnderilenlerden az deildi. Ilk "zel lise"yi 1947'de
aan Alimler Cemiyeti 'nin okul says, 1955'te 400'e km;
buralarda okuyan renci toplam da 75 bini bulmutu. C39l
Giderek kkleen bu kurulu, iki cephede birden mcadele
veriyordu. Birincisi Fransz igalcilerinde somutlaan ya
banc smrgecilerdi. kincisi ise onun yerli ibirlikileri
olup da daha ok manevi ynden halk etkileyen krsal ge
leneki slami kesimlerdi. Yani tarikat, zaviye ve zellikle
Murabtiyye Hareketi (Fr. Moraboutique). Bunlar daha ok
Sufi tarikatlar olup ilerlemeye ve siyasi din etimine kar
tutumlaryla biliniyorlard.
Biraz amakta yarar var: Anadoluya Trk g dalgalar
srasnda Trk-slam sentezinin bir paras olarak fetihi
Alp-Gazi-Dervi mefkuresi temelinde gazavata katlan ve
ounlukla "Gaziyan- Rum"c40 ya da "Dervian- Rum" ola
rak bilinen tarikat mensuplar, eitli Trk-slam bey
liklerinin (zellikle Seluklu-Osmanl) fetihci ncleri du
rumundaydlar. Devletler kurulup istikrar kazandklarnda
ise, bunlar merkezden uzak tarada ya da krsal kesimlerde
esasta dzenin kolluk kuvvetlerini oluturdular, ynetimin
hakimiyet boluklarn kapadlar, fikirsel adan da "devlete
sadakat"in kutsallndan dem vurup halk aldattlar. Tara
da "Ahilik ", "Ahi Evren " veya "Danimendlik" ad altndaki
rgtlenmeler de kurulu dzenin bir yan kolu olmaya
39) M. Beir El brahimi, Cezair, c.I. s. 279, birinci basm, 1978. Aktaran F. De
niz, age, s. 52.
40) Mustafa slamolu, slami Hareket, Anadolu, c.I, 3. bask, s. 45-55. te yan
dan slamc yazar bu tr lky, "Fetihsiz fetihler" (s. 33) olarak niteliyor ki,.
bizce yanltr. bn Haldun da, bu yanll belgelemi&tir.
1 08
ynelikti. Toplumun maddi ve manevi yaralar buralarda
sarlp dindiriliyordu nk.
Gerek Mool aknlar gerekse Timurlenk'in Osmanly ye
ni dnemindeki byk kargaa ortamnda dalgalar ha
linde Anadolu'da oradan oraya gen ynlar, bunalm ve
kararszlk iinde Bektai, Mevlevi, Naki gibi tarikatlarn
kucana dtler. Balangta manevi tampon ve bunalan
ruhlar dindirme gibi dzene ynelebilecek tepkileri emip
masetme ilevi gren bu tarikatlar, sonradan sonraya gi
derek bu kitle zerinde "manevi tahakkmlerini" kurdular.
yle ki, hem maddi smr hem de manevi smr yo
luyla ynlar topyekn egemenlikleri altna alan bu ta
rikatlar, tabandaki glerine dayanarak iktidarlada pa
zarla oturdular, devletler arasnda (Osmanl-Safevi
mcadelesi srasnda) tampon g olmann avantajlarn iyi
kullandlar. zeesi iktidarn ibirlikileri olarak her trl
gelimeye ve toplumsal harekete kar tutum aldlar. Do
laysyla bu tahakkmc ve smrc ilikiler temelindeki
tarikatlarn, kimilerinin iddia ettiinin tersine, "sivil top
lumculuk" ile herhangi bir ilintileri yoktu.<41l Benzer tarikat
igalci veya iktidar ibirliini, Anadolu'daki Kurtulu Sa
va srasnda da grebiliriz. Daha yakn bir rnek:
Adyaman Menzilky'deki eyh M. Rait Erol, lkenin drt
bir yanna zellikle Krt illerine yaylm bulunan gcne
dayanarak hem 12 Eyll gibi bir dzen ile hem de MHP ile
oldum olas bir ibirlii iindeydi. Krt mcadelesi
baladndan beri, ok sayda faili mehul cinayetlere imza
atan Batman Habizbin airet mensuplar da kr-tara kkenli
tarikat mensuplarndan bakalar deiller.
Peki kirndi bu Murabtiyye mensuplar. Hareket'in
kkenini Afrika'da (Sudan, Libya, ad, Cezayir, Fas vs.)
grenler, bunun bir kr ve ky tarikat geleneinin devarn
olduunu ileri sryorlar: "Halkn gznde byl ve do-

41) Konunun ayrntlar iin bkz. Faik Bulut, Allah Devletinde Demokrasi, ikin
ci basm, s. 385, tmzamanlar yaynclk.

109
ktumlmaz kiilikleri vardr bu Murabitiye nderlerinin. Mu
cize yaratacak evliya gzyle baklr kendilerine. Afrika
lkelerinin snr boylarnda 'Murabtiyye Kardelii' pek
yaygndr. rnein Fas, Cezayir ve Senegal snrnda
byledir. Bu bir tarikat rgtlenmesidir ki, tarikat eyhine
varasya kadar birok halkalardan oluan bir hiyerarisi bu
lunur. Murabtiyye'nin trensel (rituel/ayinsel) kkenleri,
Afrika bycl ile slamda kkl bir tarihi olan Su
filik'in bileimine kadar uzanr. Her tarikat eyhinin Kur'an
okutup okumas, ibadet biimi, mevlut dzenlemesi, Ra
mazan ayinleri ayr ayrdr. Zikr halkalar da farkldr. Ge
nellikle Cezayir'deki tarikat ayinleri (zikr) haftada bir
yaplr. lkede bulunan onlarca tarikat arasnda en
nemlileri Ticani, drisi, Rahmani, sayevi, Darkavi, Kadiri,
azili ve 1930'larda yaylma olana bulan Alevi ta
rikatlarn saymak mmkn... "(42l
Zaviyeler'in yaygnl daha da fazladr. Hem bir dini
medrese (tekke) hem de bir evliya trbesi yannda bu
lunduklarndan, zel :.em arzetmekteler. Hemen belirtmek
gerekir ki, Zaviyeler'in yaylmas, Cezayir'deki Osmanl ege
menlii srasnda gereklemitir. 1516-1830 arasndaki
dnemde, Osmanl ynetimi, Zaviyelerin yaylmasn zel
likle de istemi; Kur'an kurslar aarak bunu tevik etmi.
Zaviyelerin en nemli zellii de krsal nitelikli olmalardr.
Arap-slam kltrnn lke apnda yaygnlatrlma
snda nc rol oynadlar. (43l O kadar ki, Osmanl Trkleri, o
blgede Arapa'nn resmi dil olarak kullanlmasn sala
m, bir ksm Trk yneticiler de bylece Araplamlar
dr. "Kololu" denen aileden olan Konstantina valisi Hac
Ahmed Bey, bunun tipik bir rneidir. 1936'da Fransz
igaline kar direniin ban eken Ahmed Bey, "lkede
sk bir eriat ynetiminin uygulanmas ve Arapa'nn resmi
42) El Rasi, Cezayir adl 15 gnlk dizisinin altnc blm, El Hayat, 9 Eyll
1993.
43) Cezayirli nl dnr Mustafa El Eraf, Cezayir: Devlet mi Millet mi?
adl eserinde bu meseleyi derinlemesine irdeliyor.
110
dil olmasnda da nayak olmwj" biridir. Bir rivayete
baklrsa, Konstantinal kadnlarn bugn bile kara araf gi
yinmelerinin nedeni, kentin d ve Ahmed Bey'in ye
niliinden sonraki "yas tutma" geleneidir.<44l

Zaviyeler: Emin Bir Snak

Fransz smrgecilerininin halk kltrszle ve

zellikle okuma-yazma ynnden cahillie mahkum et
melerine karlk, Zaviyeler'in bir eit eitim kurumu rol
oynadklarn grrz. Smrge ynetiminin yapt bir
aratrmaya baklrsa, "1830'lardaki igal srasnda Cezayir
halknn arasnda okuma yazma bilmeyenierin oran,
Fransz ynetimi dnemindeki orandan ok daha azd. "<45>
Yine Fransz Generali Valaze, Ocak 1834'te verdii bir ra
porda una deiniyordu: "Hemen her Arap okuma ve yaz
ma bilir. Hemen her kyde iki medrese vardr." Fransz
igalinden tam 20 yl sonra, yani 1850'de Napolyon'a su
nulan raporda bile "slami eitim-retim hala ok canl" de
nilmekteydi ve Fransz Senatr Combes dahi, "Cezayir'de
2000 eitim kurumu vard" eklinde bir itirafta bu
lunmaktayd.<46l
Bylesi bir durumda, yani Franszlatrma ve
Hristiyanlatrmann srd, Frantz Fanon'un deyimiyle
Kilise'nin "Beyaz Efendi'ye hizmet ettii" koullarda, ben
liini korumak isteyen Cezayiriiierin Zaviyeler'e ka
panmaktan baka kar yollar yoktu. galciye kar tep
kiden doan "byk bir aydnlanma istei" Zaviyeler
yoluyla mistikletirilip gzler kreltiliyordu. Bu noktay iyi
44) Tunuslu tarihi ve aratrmac Abdlcelil El Temimi: Marib Tarihi
Hakknda Aratrma ve Belgeler (1816-1871).
45) Walsin Esterhayzet rbain hakknda Mecelle-t! Tarih El Hadi ve"! Mu
asr'n deerlendirmesi.
46) Yine bkz. Walsin Esterhazyet: 1830 Cezayiri'nde Manevi ve Kltrel Du
rum, Eyll 1955. A. Guilbert: Kuzey Afrika Smrgeletirilmesi (La co

Jonisation de L'Afrique du Nord), s. 444. Ayrca General De Hotebeaul Raporu

ve El Asale dergisi zel says..
lll
kavramak, Cezayir'deki slamn doru tahlilini yapmaya
gtrr.
Halkn yasaklanrnlj dili (Arapa) ve dini (slam) bir
jekilde korunmalyd. Tek snlacak yer ise, slam fethi ile
bajlayp Osmanl ynetimi boyunca kururnlajan tarikat ve
zaviyeler idi. Ancak zaviyelerdeki eitim (Arap-slam), sa
dece ve sadece Kur'an ile snrlyd. Bylece Arapa (gnlk
konujrna dili olarak) ile slam arasndaki ban "kop
rnazl" zaviyeler yoluyla bir kez daha kantlannlj oluyor,
hatta perinleniyordu.
te yandan Zaviyeler, esas olarak uzak krsal alanlarda ve
kylerde kurulu olduklarndan, srnrgeci Franszlar ile on
larn getirip topraa yerlejtirdikleri kolani'ler (srnrgeci
yerlejirnci topluluklar), ejitli nedenlerle kent yaknlarnda
ya da merkezi noktalarda iftlikler kurup tarmsal faaliyetler
yrtyorlard. Bu yzden smrgecilerin kollar, krsal ke
sime fazla uzanarnyordu. Ama ayn zamanda krsal ke
simde zaviyelere snnli Cezayir kyls, topraklarnn
elinden alnj, dili ve kltrnn yasaklanlj karjsnda
giderek iine kapanyordu.<47l Dj dnyaya kapanrnak, ge
lijneleri anlayarnarnak ve altst oluj yllarnda siyasetten
uzak kalmak, modern ve adaj anlarnda bir ulusal bilince
ulajarnarnak vs. kr insannn kanlmaz bir zellii haline
gelnijtir. Ky insan, ehirdeki kardejine bile gvenernez
olnujtur. nk "Avrupal gibi giyinip Avrupal diliyle ko
nurnaktadr o."<46l Buna bir de emperyalizmin, smrd
lkede, feodal kalntlar tasfiyeye deil, kendi karlar
asndan bu tr kurum ve kurulujlar ayakta tutmaya
ynelik temel siyasetlerini eklersek, rneseleyi daha yakndan
kavramli oluruz.
te yandan Fransz srnrgecilii, Franszlajtrrna ve
Hristiyanlajtrrna denen bir siyaset gttnden ve bu
alanda Arap-slam kltrn nndeki tek engel

47) El Rasi, agy.

48) Frantz Fanon, Yeryznn Lanetlileri, Burhan yay. s. 107.

112
grdnden; bu kltr korumaya, yaatmaya ve can
landrmaya ynelik her faaliyeti annda yasaklyordu. Ni
tekim Konstantina blgesindeki 300 medrese ve zaviyeden
geriye kalan sadece 30 idi. Annabe blgesindeki toplam 39
medrese, 37 camii ve iki zayive'nin saylar zaman iinde
azalarak 3 medrese ve 15 camiye dt. Franszlar, Cezayir
folkloru ve halk kltr adna ne varsa ona da saldrmaya
bladlar. En canl rnei, tarihi ayaklanma nderi Abdlkadir'in
kurduu dev kitapln tmyle yaklmasnda yaand. Za
man zaman kentsoylu erafn, yerli kltr koruma yo
lunda verdii dilekeler de sonusuz kalyordu.<49) Bylece
Fanon'un deyimiyle, smrgeci ynetimin glgesin-deki
ulusal kltr, sistematik biimde yokolua giden,
uyumazlk kltr oluverdi. Gizlilie mahkum bir kltr
durumuna geldi. l alkanlklar ile para para yaplar ve
giyim kuama ilikin adetlerle dolu birikime dnt."(SO)
Bu yzden olacak ki, Abdullah Rukeybi gibi Cezayir ta
rihileri, "Arap diline kavumay, yasaklanan bu dilin
smrgecilerden adeta koparlp alnmasn, Cezayir milli
kimliinin ayrlmaz bir paras" haline geldiini
dnyorlar. Dolaysyla lkede bugn bile srdrlen
"Araplatrma-slamlatrma kampanyalar" bir asimilasyon
kampanyas (Berberi ve dier kabile kltrne kar) olarak
deil de, yllar yl alnan ve gaspedilen bir kimlie ve ben
lie kavumak biiminde alglanyor.<s) Katimamakla bir
likte, tarihsel baktmzda bu anlalr bir durum saylabilir.
Fransz ynetimi, genelde tarikat ve zaviyeleri, Islahat
islama kar desteklemesine ramen, skt yerde ve
"efendisine kar geldii" anda bu gibi zaviyelerden kur
tulmaktan ve tasfiye etmekten de geri durmadlar. General
Ducrot'nun yaptklar buna rnektir. 1864 ylnda III. Na
polyon'a u nerilerde bulunuyordu: "Biz, slami temelde
eitim yapan medrese ve zaviyeleri, elimizden geldiince
49) El Rasi, agy.
50) F. Fanon, age, s. 204-205.
51) El Rasi, agy.
113
engellerneliyiz. Gcmz yettii kadaryla yerli mslman
halk, maddi ve manevi silahlarndan tecrit etrneliyiz.<s Za
ten smrge ynetimi ylesine kibirliydi ki, Abdlkadir
ayaklanmasnn 1847'de bastrlmasndan sonra "aznlk" de
nen bir kavram telaffuz eder oldu. Ondan nce bu tr kav
rarnlar ne kullanlr ne de renilirdi.
Ancak 1850'lilerden itibaren, Arapa reten baz okullar,
devlet dairelerine memur yetitirrnek amacyla eitim
retim yapmaya baladlar. ounlukla buralardan me
zun olanlar irnarnlk, evirrnenlik, dini konularda fetva ve
ren rnftlk, kadlk gibi grevlerde alr; smrge yne
timi lehine "mslman yerlileri" denetlerlerdi. Fransz de
netirnli Arap-slam okullar oaldka, srnrgeciler kendi
denetimlerindeki bu eitim kurulularn, zaman zaman de
netirnleri dna kabilen zaviyelere ve tarikatiara kar kul
larur oldular. Yani srnrgecinin "resmi Arap-islam", bu kez
"krsal islama" kar cephe aabiliyor, halk aldatabiliyordu.<53l
Bu gelirneler yznden olacak ki, 1882 ylnda Fransa'da
"Jules Ferry Yasalar " diye bilinen yasalar, eitim rnecburiyeti
getiriyordu. 1883'te uygulanmas dnlen bu yasalarn
34. maddesinde u yazlyd: "Biri Franszca dier ise Ce
zayir dili olmak zere iki dilden eitim yapmak zorunlu
dur."<54> Ancak yasa, yle formle edilrniti ki; bir yandan
Fransz efendilerin okullar, yerlilerin (Cezayirli)kinden
ayrlrn oluyor; te yandan, Franszca hem srnrgeci Be
yazlarn hem de yerlilerin tm okullarnda baat dil haline
getiriliyordu. Arapa eitimi ise sadece ilkokullar iin
geerliydi. Kald ki, ynetim, eitli brokratik engeller
kararak ve "retmen eksiklii" trnden bahanelere
snarak, Arapa eitimini mmkn olduunca erteliyor ya
da savsaklyordu. Jules Ferry Yasalar, ayn zamanda Albert
Grevy'nin "balanrna" yasasnn iptal edilerek Cezayir'e
smrge stats verilmesi anlamna geliyordu.
52) Bkz. Mustafa El Eraf, El Ceza ir: Devlet ve Millet.
53) Rabh Trki, El Talim-l Kavmi ve"! ahsiyet-l Vataniye 1975. SNED.
54) El Rasi, agy.
114
 Zaviyelere Yeniden Yneli

Byle bir ortamda tarikat ve zaviyeler, rs ile eki

arasnda eziliyordu. Kilise ile camii arasnda binarnaz gi
biydi. Bir yandan srnrgeci basks ve uzlairnas,
dierlerinde Alimler Cerniyeti'nin 1930'lardan itibaren
balilayan sert tutumu ve ideolojik/ siyasi eleitirileri.
Alimler Cemiyeti'nin nderi (rnriidi) olan Badis, kendini,
"gaybiyet'le uralirnak ve geri kalnlilk "ile sulayan ta
rikat/zaviye, zellikle Fransz iibirlikisi Murabtiyye Ha
reketi'ne karli arnansz bir savalirn iindeydi. Bu
mcadelesinde Bin Badis'e destek verenler Msr, Tunus ve
Fas'taki slam eitim kururnlarnn Islahat /rnodernist rne
zunlaryd. zellikle El Ezher, El Zeyhne ve El !'Jaravin gi
bi Arap-slam dnyasnn nl ilahiyat niversiteleri, ayn
zamanda Murabtiyye Hareketi'nin Bin Badis'e dini temelde
ynelttii eleitirileri ayn zeminde rtyordu.
Arap-slam fetihiliinin aknclar veya kendi de
yimleriyle "Cihad Kias " olarak kurulan zaviyeler, slam fe
tih hareketi durunca takva ve irfan rnekteplerine, son yllar
da ise yozlaiarak kar liebekelerine dniiDilerdi.<ss) Bu
tr tarikatlar "rnutereybit" (evliyalk taslayan rnurabtklar)
adyla adlandran Bin Badis, Cezayir halkn, onlara karli
liU szlerle uyaryordu: "Rabbin ile arana giren; kainatta ta
sarruf gcne sahip olduu iddiasyla aklna, kalbine, be
denine ve malna hkmeden rnutereybitler'den sakn!.."<56)
Benzer biimde, "Franszlarn halk maddi olarak srnrd
n, tarikat ile zaviyelerin ise manevi smrye kahl
dklarn, bu nedenle kurtului iin ncelikle rnzran sivri
ucunun daha rk olan bu ikinci smrgecilere ynel
tilmesi gerektiini" belirtiyordu.

55) F. Deniz, age, s. 44.

56) Cemiyet yayn organ El ihab gazetesi, say 49, Austos 1926. F. Deniz,
age, s. 44.
115
 Tarikat ve zaviyeler de bo durmuyor; Franszlada
ibirlii halinde Alimler Cemiyeti'ne alternatif dernekler ku
ruyor ve El Ezher mezunu vaizler kullanyorlard.
ok ilgintir; 1991 Mays'nda slamclarn ykseli ha
linde olup iktidar almaya yeltendikleri bir ortamda, lkenin
bamszlndan tam 30 yl sonra bakent Cezayir'de, ilk
kez "Zaviyeler Milli Sempozyumu" dzenlendi. Bu tarih,
ayn zamanda, slami Selamet Cephesi'nin belediye
seimlerini kazand Haziran 1990'n yldnmne denk
dyordu-ki rastlant deildi. slami evreler, Zaviyeler
Sempozyumu'nu dzenlerken, genel seimler ncesinde dini
temelde byk bir gvde gsterisi yapmak, gemi mirasa
sahip kmak gibi bir siyaset izliyorlard. Zaviyeler Sem
pozyumu'na lkenin drt bir yanndaki tarikat ve zaviye
nderlerinden toplam SOO kii katld. Yaplan konumalar
srasnda Zaviyeler'in tarihi nemi vurguland; bunlarn
slam dinini ve Arap dilini korumaktaki ilevlerine deinil
di ve muhtalara yardmlarndan sz edildi.<57l
lS. yzyldan beri Cezayir'de bulunan zaviyeler, esas ola
_
rak Ispanya'daki Arap-Islam devleti olan Endls'n
yklmasndan sonra balayan Hal Seferleri'ne (Kuzey Af
rika'ya) bir tepki olarak doup gelitiler. Arap-slam ale
minin gerileme ve k dneminde ise, bu kltr ko
rumay esas aldlar. Gnmzdeki verilere gre, Cezayir'de
SOOO kadar zaviye bulunuyor ki, bu da her kyde bir ya da
daha fazla zaviye olduu anlanuna geliyor.
"Bu sayya armamak gerekiyor" diyor Lbnanl
aratrmac-yazar George El Rasi ve ekliyor: "Cezayirin en
nl simalar bile bu zaviyelere mensup bulunuyorlar. Hem
de en srpriz isimlerden sz ediliyor ... "<58>
Zaviye eyhleri, "siyaset yaptklar, ittifak araylar iine
girdikleri" yolundaki sulamalar reddediyorlar. Ancak
lkenin imdiki siyasi, toplumsal ve kltrel haritasnda

57) El Rasi, agy.

58) agy.
1 16
nemli bir yer igal ettikleri de tartlrnaz. nk Ce
zayir'in ruhani tarihi, biraz da tarikat, zaviye, medrese ve
bunlara bal olarak eyh-rnrid-akirdlerin tarihidir.<59> Bu
da bize, lkede ayaa kalkp iktidara oynayan slamn ne
denleri ve kkeni hakknda fikir verebilir.
Zaviyelerin olduu yerlerde, toplumsal faaliyetlerin de
eksik olmad bir sr deil. Gnlk hayatta, Cezayir'in he
men her kesinde, bir tarikat veya zaviye eyhinin
kapsnda bekleen onlarca kiinin "dua, umut, rnuska,
rnavere, nasihat, rnarifet, hakikat, deva .. " aradn
sylernek bir kehanet olmasa gerek. Sadece sradan in
sanlardan sz etmiyoruz; ayn zamanda iadarn, mhendis,
doktor, teknokrat, brokrat, politikac gibi toplurnun sekin
kesimlerinden insanlar da eyh kapsna koup "icazet, ina
yet, hayr dua ve feyz" alrlar.
in garip yan, kimi Arap aratrrnaclar da bylesi bir
toplumsal olguya "glnrnernesi" gerektiini belirtirken
yle bir gerekeye snyorlar: "Hani u laik, aklc ve tek
noloji andaki Bat insanndan rnilyonlarcas, bir dizi yeni
yetme modern byc, rnedyurn, sihirbaz, hilebaz,'tarikat li
derine gidip 'yardm, efaat ve dua' beklerken; kkl bir ta
rihe, kltre ve erefli yol yardama sahip bylesi zaviyelere
gidilmesinde yadsnacak ne var ki?"<60>
Zaviye eyhleri, kendilerince, din meselesine dar bir an
lam verrnekten karuyorlar. Onu sadece siyasi bir ereveye
sktrrnak isterniyorlar. Szgelimi Cezayir Imamlar Ce
miyeti Genel Sekreteri eyh Cemmai unlar sylyor: "Za
viyeler ile camiiierin farkl ilevleri vardr. Carniler,
esasnda, mslmanlar Cuma gnleri biraraya getirrnek
amacyla ortaya kt. Hatrlanrnaldr ki Tunus'taki Zeytuna
medresesi ile Fas'taki Karavin rnedresesi, slam dnyasnda
rnuhur olmalarna ramen, balangta birer camii ve
klliye'den ibaret idiler. bn Haldun bile, Zeytuna med
resesinde okurken ayrca Bicaye Zaviyesi'nin rndavirnlerin-
59) agy.
60) agy.
1 17
dendi. Zaviyeler ise, camilerden farkl olarak dini eitim
vermek, talipleri yksek renime hazrlamak, Kur'an ve
Snnet temelinde alim yapmak gibi bir ileve sahipler.
Kald ki, yurtsuz ve kimsesizlere barnak salayp onlara
yardm etmekle toplumsal ve insancl bir hizmeti de
gerekletirmi oluyorlar. nl Seydi Abdurrahman Za
viyesi byle bir yerdir mesela."<61 >
Zaviye, belli olanaklar salandnda, her an camiilere
dnebilir. Tlmisan'daki Seydi Bumedyen Zaviyesi bun
lardandr. Yeri gelmiken belirtilmeli ki, lkenin en n-l
evliyalanndan olan Bumedyen'e atfen verilmi bu isim
altndaki Zaviye'de, slamc Selamet Cephesi yanllar ile bu
kuruluu 31 yldan beri ynetmekte olan Hac Muhammed
Masum cemaati arasnda byk bir rekabet yaanmaktadr.<62>
Her eyden nce bu Zaviye, lkede egemen olan Maliki
mezhebinin nemli bir merkezidir. Ayrca bn Haldun'un ta
rih, toplum ve din yorumunu benimsemekte; nl bilgini,
"asaletimizi ve kltrmz stanbul'a tayan adam" di
yerek vmektedir.<63>

Alevilik ve Sufilik

Sz tarikat ve zaviyelerden almken, deinrnekte yarar

var: Alevilik Cezayir'de nemli bir Sufi tarikat biiminde
alglanr ki, oradaki kurucusu Seydi Ahmed El Alevi adl
bir Sufi alimi olup, "El Ahk m " diye nlenen tarikat kitabna
bavurmutur. Bu kitabn yazar ise Seydi Bumedyen El
G avti dir. Alevi kabilesi, ok uzun zamandan beri lkenin
'

Fas'a snr bat blgesindeki Mstamen nntkasnda otu

rur. Ancak bu Alevilerin, Fas'taki Mevla(na) Ali El
Maribiyye ile akrabalklar yoktur.
61) Cezayir'de yaynlanan yar-resmi El Mcahid gazetesinin 30 Mays 1991 ta
rihli nshas.
62) slami Selamet Cephesi, 1990 yerel seimlerini kazandnda, bu Zaviye
eyhi'nin "'Zikr halkalar"' dzenlemesini, kz-erkek birlikte kurs yapmalarn
yasaklad.
63) El Rasi, agy.
118
 Alevilik'in kurucusu Seydi Ahmet El Alevi'nin en nl
talibi Seydi Hamo El eyh 'tir. O da kendisinden sonra
Abdlkadir Dehhah' yetitirmitir. Bu sonuncusu ise Seydi
Muhammed El Habib El Buzeydi'nin staddr. El Buzeydi,
gmzdeki Cezayir zaviye eyhlerinin en tannmlarndan
saylr.<64

Zaviyeler Alimler Cemiyeti'ni Eletiriyar

Alevi eyhi (dedesi) Seydi M. El Habib El Buzeydi, bir

gazetenin kendisiyle yapt syleide,<65l lkedeki za
viyelerin dnsel ynelimleri ve rolleri zerinde uzunca
bir deerlendirme yapt. yle zetlenebilir:
1) Kr kkenli zaviyeler, SOO yldan daha fazla bir za
mandr Cezayir'in kylk kesimlerinde kk salmtr.
2) Zaviye eyhleri, "Alimler Cemiyeti'ne kar kin ve nef
ret derecesinde" bir hassasiyet iindeler. Onlara gre Ce
miyet, "kentsoylu zppelerinin bir icad olup", iktidar
amalamaktadr. Ayrca Cemiyet mensuplar lkenin Dou
kesiminde yaayan kkl ailelerin "sekin" yeli evlatlar ol
duklarndan, ister istemez "sekinci"dirler. Halkla kay
namay bilmezler. Zaviyeler lkenin her kesinde bu
lunurken, Cemiyet ubelerinin bulunduu kent says l O'u
gemez.
3) Siyasi alanda, Cemiyet, gemite "Semenler Partisi " ile
ittifak yapt. Bu Parti, aslnda Fransa ile "btnleme'den
yana bir tutum alm ve "btnlemenin" ncln ya
pan Ben Callul gibilerine omuz vermilerdi. stelik oylarn
aslnda bir Zaviye mensubu olan Msali El Hac n kurduu '

Cezayir Halk Partisi yerine, Fransz Komni,st Partisi iin

kullanmlard. Kald ki zaviyelerden icazet alp mezun
olanlardan Cezayir Bamszlk Sava saflarna katlanlarn

64) agy, lkedeki baka bir Sufi tarikatnn ad "athiyye"' olup, kurucusu
Abdlkadir bin M. El adulli'dir.
65) El Mcahid gazetesinin, 6 Austos 1992 tarihli Franszca nshas.
119
says, Alimler Cemiyeti'nden katlanlarnkinden katbe kat
fazlayd. Zaten Cemiyet 1937'de yaplan birinci slam Kong
resi srasnda bamszlk deil, "Fransa'nn ayrlmaz bir
paras olan Cezayir'den" sz etmiti. stne stlk, silahl
mcadelenin balad gnlerde Kahire'de bulunan Ce
miyet Bakan Beir El brahimi, bu mcadele iin "Cihad"
tanmlamas yapmann doru olmayacan aklamt. Yi
ne Cemiyet nderlerinden Ahmed Tevfik, 1954'te El Basair
gazetesinde yazd bir yazda, silahl devrimin er
telenmesini istemiti. Dahas da var: Bamszlk son
rasnda Alimler Cemiyeti'ne sempati duyan isimler eitli
bakanikiara geldiklerinde, zaviyeleri tasfiye etme abas
iine girip en azndan faaliyetlerini kstladlar.
4) Fikriyat dzleminde, zaviyeler, genelde Dou Arap
lkelerinden (Suriye, Msr, Lbnan, Filistin, S. Arabistan vs)
gelen slahat grler ile kendilerine ynelik sulamalara
kar kzgnlklarn saklamyorlar. Zaviye eyhlerine
baklrsa, Islahat slamclar, Cezayir zgnln kav
ramaktan uzaktalar. Msrl Muhammed Abdu gibi mo
dernist 1 siahat 1aydnlanmac slamc lar, "kltrel
bakmdan fikri alnmlar" veya "akl elinmiler" olarak
niteliyorlar. Buna rnek olarak da, M. Abdu'nun 1903
ylnda Cezayir gezisi srasnda nerdii dncelerini
gsteriyorlar. Zaviye eyhlerinin nazarnda, o nermeler,
zamann Fransz smrgecilerinin nermeleriyle benzerlik
tayordu. stelik M. Abdu, Bat uygarln ve ve bi
tirememiti.
Zaviye eyhleri, daha da ileri giderek, Alimler Cemiyeti'ni
yle suluyorlar: Bamszlktan sonra, Marib lkelerini
(Fas, Cezayir ve Tunus), Ortadoulu lkelere (Msr, Suriye,
Lbnan vs) yamadlar ve adeta ilhak ettiler. O kadar ki, Or
tadou'dan binlerce eitmen-retmen getirtip Cezayir'de
altrdlar. Bu da yozlamaya neden oldu! . .
5 ) Zaviye eyhleri, Islahat islama aka saldryorlar.
Onlara gre bu fikirler Cezayir'in deil, Ortadoulu

120
"aydnlanmac/slahat" kesimden ithal edilmi
dncelerdir. Benzer biimde Zaviye eyhleri, slami Se
lamet Cephesi'nde ifadesini bulan kktendinci fikirlere kar
da sert bir tutum iindeler. Zaviye eyhleri, u anda Ce
zayir'de trmanan iddet olaylarnn nedenini de, "Or
tadoulu lkelerden getirtilip e sitim arac olarak okutulan
ders kitaplarnda" aramaktalar. Iran'dan yollanarak lkede
datlan "kktendinci" yaynlarn da "iddet" yaratp
kasrgaya yol at karusndalar. ran'a ynelik dolaysz
sulama ise yle: "Arap alemini fethetmek iin eski Fars
dlerini yaymak!" Bal olarak ran, Afganistan ve Pa
kistan'daki (Arap olmayan) islama kar zel bir tutum ve
yorumlar bulunuyor ki, bunun olumlu olduu sylenemez.
6) Mezhep ynnden baklrsa, zaviyelerin lkede ege
men olan Maliki mezhebine ballklar banazlk de
recesindedir. Bu nedenle, Alimler Cemiyeti'ne yneltilen te
mel sulama udur: "Saflarna her trden mezhebi almakta,
zellikle bid'at olarak nitelendirilen Mutezile, ia, Harici,
badiyye taraftariarna kucak amaktalar."
Alimler Cemiyeti'nin tarikat ve zaviyelere olan yak
lamn yukarda vermitik. Ama konuyu soniarken Ce
miyet nderi Bin Badis in, zellikle Murabtiyye Hareketi'ne
'

kar ideolojik (slami temelde) mcadelesinde u slogana

sarldn gryoruz: "Dinde mulaklk yoktur." Bin Badis,
Murabtiyye trnden tarikatlarn dou nedenini, "slamn
k, cahilliin yaygnlamas ve smrgeciliin ent
rikalar"nda aryor. Hemen tm Cemiyet yeleri, tarikatlar,
"Halka kar antaj kullanmak, gzda vermek ve
smrgecilerin karlarnn pazarlamasn yapmak" ile
suladlar. Cemiyet'in ikinci bakaru Beir El brahimi,
aka yle diyordu: "Murabtiyye Hareketi, bizzat ak
smrgeciliin kendisidir. O ayn zamanda en feci
klele tirme hareketidir. "(66)
Dorusu Fransz smrgecileri, bu tr tarikat, zaviye ve
66) El Rasi, agy.

121
dini cemiyetlere sznay baarm; bir yandan kimini ken
dileriyle ibirliine zorlayp tahakkm altnda tutarken, te
yandan bunlarn aralarnda "dalamalarn" krkleyip, de
yim yerindeyse "iti ite krdryordu."
Cezayir'li tarihci Dr.Salih Horfi, Halkla likiler Blm
Sorumlusu Bayrak adl birinden rivayet yoluyla unu nak
leder: "kinci Dnya Sava ncesi ve sonras yllarda, slam
dini ylesine ktlendi ve onun adna yrtlen faaliyetler
ylesine baya ve aalk bir hal ald ki; sadece casusluk
ve muhbirliin eitli derecelerinden geeniere mam ya da
Mft diyebiliyorduk. nk hibir din grevlisi, Fransz
ynetimine en iyi ve snrsz hizmetleri(!) sunmakszn i
bulamazd. "(67)oo

Cemiyet ile Zaviye /Tarikatlar arasndaki tartma ve

sulamalarn tr bir yana, sadece olagelenler bile Ce
zayir'deki geleneksel-slahat-kktendinci slam arasndaki
mcadelenin boyutlarn vermesi bakmndan nemlidir.
Ayn zamanda iktidar mcadelesinde kimin nerede dur
duu ve hangi odaklara srtn dayad konusunda fikir
vermesi bakmndan da dikkate deer.

67) El Medhel adl kitab, s. 31.

122
 C- PAN-ARABZM VE PAN-SLAMZM

Kasm 1 954'te bamszlk iin silahl mcadelenin

baladna ilikin ilk bildiri yaynlandnda, Cezayir
kltr "Arap-slam" kltr olarak nitelenmiti. Bu arada
Franszlada bunca zamandr ibirlii yapan geleneksel
slam (Murabtiyye'nin temsil ettii)'dan farkl olmaya zen
gsterilmi; yine slam dini ile panislamistler arasnda da
ayrm yaplmas gerei vurgulanmt.<68>
O dnem "Birlik ve Eylem iin Devrimci Komite (Comite Re
volutionnaire d'Unite et d'Action) adyla aklamalarda bu:.
lunan Kurtulu Cephesi'nin (FLN) ilgili kanad, "kltrel
uyan"n amacn yle aklyordti: "Gaye, smrgeci ve
feodal glerin kurduklar bir yapnn nne set ekmek,
kklerini skp Cezayir'den atmaktadr. Halk, yabanc bo
yunduruundan ve klelikten tmden kurtarmaktr. Bu
yzden Cezayir kltr (Arap-slam), Cezayir milli ya
ratclnn dalice bulunmu yepyeni bir rndr. Bu
ayn zamanda demokratik devrimin bir rndr."<69>
Bir noktaya daha dikkat ekelim. FLN'nin Vadi El So
mam'da yaplan (1956'da) birinci kongresinde, Arapa'run
nemine vurgu yapldktan sonra, Cezayir halknn bu dile
sk skya yapmas gerektii belirtiliyordu. in ilgin ta
raf, kongrede sz alanlarn hepsi Franszca konuuyodu.
Ve Arapa zerine vurgu yaplrken, "slami yn" ihmal edi
liyordu.<7o
Frantz Fanon, kongrede Franszca konuulmasn yle
deerlendiriyordu: "Birdenbire u ortaya kt ki, Cezayir
halknn igalcinin dilinin kullanlmasna kar gsterdii
ekince ve geleneksel uyanklk, milli bamszlk iradesiyle
smrgeci gler arasndaki atma ve savam annda
kendiliinden terkedilebiliyor. "<71>
68) El Rasi, Cezayir adl dizisinin yedinci blm, El Hayat, 10 Eyll 1993.
69) agy. Ayrca A. Mandose, "Metinlerden Cezayir Devrimi".
70) agy.
71) Fanon, Sociologie d'une Revolution, Maspero, 1975, Paris.
123
 Kukusuz bu aklama, slami boyutun neden ihmal edil
dii konusunda tatmin edici deil. Ya da yine Fanon'un
"Ulusal kurtulu sava, beraberinde, slamn dirilii
eklinde ifade edebileceimiz bir olguyu da getirdi."<72>
biimindeki formlasyonu da yeterli aklkta deildir. Bu
durwnun perde arkasn irdelemek gerek.

Devrim'de slami Boyut Tartmas

Vadi El Sornnarn Kongresi'ndeki formlasyona kar

kanlarn banda Cezayir devriminin siyasi nderlrinden
ve sonradan Devlet Bakan olacak Ahmed Bin Bella ge
liyordu. Kongre'den tam iki ay sonra be arkadayla bir
likte, 22 Ekim 1956'da Franszlar tarafndan karlan Bin
Bella, alnan kararlara ok sert tepki gsterip yetkililere ar
eletirilerde bulundu. Bin Bella gibilerince, Vadi El Sorn
nam Kongresi'ni toplayp ilan edilen kararlarn alnmasna
nayak olan kii Abban Ramazan ve arkadalar idiler. Ce
zayir devriminin "sol" ideologlarndan saylan Abban Ra
mazan, Bin Bella 'nn mektupla gnderdii ar eletirilerin
ba hedefiydi. nk "Kongre kararlarna kuramsal bir
damga vurulmu, gelecekteki kurum ve kurulularmzn
slami damga tamas konusu es geilmitir."<73>
Olsa olsa "demokratik sol ve ilerici" diye tanmlana
bilecek Ramazan ve yandalar, Fransz smrgecilerine
kar en genip cepheyi oluturmak amacyla her kesimden
insann katlm iin urayorlard. Ferhat Abbas nderli
indeki "Manifestocular" ile Bin Hadis in hatras Alimler Ce
'

miyeti ve Komnist Partisi-Cezayir yeleri 'nin birarada bu

lunmasn istiyorlard. Bu nedenle Kongre'de grn or
tak bileenini oluturacak kararlar alnmalyd. Ramazan,
iki nemli karar konusunda temel bir anlama salamt:
72) Fanon, Yeryznn Lanetlileri, s. 185.
73) Olayn ayrntlann ortaya karn kii yazar Muhammed Harbi'dir bkz. Ce
zayir Devriminin Arivleri (L'Archives de la Revolution Algerienne), Jeune Af
rique pub. Paris, 1981.
124
Bir; siyasi nderlik askeri nderlie hkmedecektir. Iki;
dardaki nderlik ierdekine tabi olacakbr.
Ramazan, ayn zamanda, silahl mcadeleyi yrten halk
kurtulu ordusunun ada ve bilimsel bir yntem kul
lanmas; idari kadronun ise "il" esasna gre faaliyet
gstermesi meselesini karara balamh.
Fakat Vadi El Sornnarn Kongresi'nden bir yl sonra top
lanan "Cezayir Devrimi iin Milli Meclis", 27 Austos
1957'de Msr'n bakenti Kahire'de yapt kongrede, bi
rincisinde alnan kararlarn ounu dlad.'74> Szgelimi
"askeri nderliin siyasi nderlikten nce geldiini" be
lirledi-ki bu Cezayir'de ok daha sonra yaanan askeri darbe
veya darbe giriimlerine, gnmzde bile Ceza yir or
dusunun siyasette sz sahibi olmasna yol at. Islamn
ykselii meselesiyle bu kararn yakndan Hintisi bulunur.
Kongre'de alnan kararlar birincisininkinden farkl olunca,
siyasi atmosferin de deimesi ok olaan. Bunun doal so
nucu olarak birinci kongrenin yldz ve ideologu Abban
Ramazan, dierlerinin lumna urad. Zaten bir ay sonra
da yandalaryla birlikte idam edildiler. Bunun Cezayir de
mokrasisi ve ideolojisi zerindeki olumsuz etkileri olacakh.
te yandan, birinci kongre kararlarna inat, ikincisinde
vurgulanan en nemli nokta slami boyut idi. zellikle Bin
Bella'nn eletirileri ve nerileri nda, Cezayir Dev
riminde "slamn rol ve nemi" ak biimde dile getirilip
karara baland. slami boyut meselesindeki birinci olay bu
dur.
kinci olaya gelince: 1959' Yaz'nda "Onlar Toplants "
adyla "Olaanst" bir kongre yapld. Tarihi, Ferhat Ab
bas bakanlndaki Geici lk Hkmet ile Yusuf Bin Hed
da (daha sonra slami nderlerden olacak) bakanlndaki
kinci Geici Hkmet'in kurulmas arasndaki dneme
denk der. bakan ve iki askeri komutann da katld
"Onlar Toplants", Ferhat Abbas'n hkmet
74) El Rasi, agy.

125
bakanlndan istifa mektubunu okurken, o srada henz
gen bir Albay olan Havari Bumedyen (daha sonra Bin Bel
la'y devirip Devlet Bakan olacakt)'in kongreye ha
kimiyeti aka gzleniyordu. zellikle lkenin batsndaki
denetimi ve nfuzu tarhlmaz iken, lkenin dou kesimi
henz kiisel ve airetsel rekabetle alkalanyordu. Daha
sonra slamc Selamet Cephesi 'nin nc adam olacak
olan Muhammedi El Said, Albay Bumedyen'i, yepyeni bir
askeri strateji yapmakla grevlendirdi. Olaanst Kong
re'de kan kararlar, devrimin slami boyutundan hibir
biimde sz etmeyince, Bumedyen buna ok ard ve top
lanty eletirip kongreyi boykot ederek unlar syledi:
"130 yllk bir smrgecilikten sonra, eer Cezayirliler hala
Cezayirli olarak kalmay baardlarsa, bu slamiyet sa
yesinde olmutur. slam, Msr'daki rnekte de grld
zere, tarm reformu ile elirnez.<75> Hatrlatrrn, devrirnde
slami boyut zerinde iki kez durrnutuk. Neden geri adm
atlyor ki?"<76>
Bu itiraz zerine uzun uzun tartldktan sonra, Cezayir
Milli Meclisi, Onlar Komitesi'nin nerisi ve tavsiyesi zerine
gelecekteki Cezayir devletinin prograrnn yle belirlerni
oldu: "Cezayir Cumhuriyeti, zgr ve demokratik olacak;
slam ilkeleriyle elirneyen adalet ve eitlik temeli zerine
kurulacaktr. "<77>
Burada iki nokta daha dikkatimizden karnarnal. Bi
rincisi, siyasilerin askerlere tabi olmas ilkesinden hareket
eden Burnedyen, yeni askeri stratejisiyle n plana kp ge
lecekte hem rndahaleci ve darbed bir asker devlet bakaru
olacakt, hem de slami boyutu zaman zaman kullanacakt.
75) Daha sonra da greceimiz zere Bumedyen'in siyasi adan nem verdii
bu mesele, slam ideolojisi asndan doru deildir. Nitekim Mevdudi, Toprak
Meselesi adl kitabnda tarm/toprak reformunun siama aykr olduunu
syler.
76) Bumedyen'in dul einin "L'Algerie Actuelle adl gazetede yazd Kasm
1991 tarihli makale. Bu yaz, ayn zamanda ad geen toplantnn gizli kalm
birok yann da aydnlatyor.
77) 9 Eyll 1959 tarihli toplanb.
1 26
kincisinde ise, slami boyutun bylesine vurguland bir
lkede, ister istemez bu ideolojinin gerek sahipleri ve en iyi
uygulayclar olan slamclar, iktidara oynacaklard. Ni
tekim her ikisi de gereklemi oldu. Bu arada tarihin garip
bir cilvesine daha bakalm: O srada kararlar formle et
mekle grevli Yusuf Bin Hadde (ayn zamanda FLN'nin
tzn yazmakla ykml), slami boyutu ihmal ederken
Bumedyen'in ele!itirisine maruz kalm!it. imdilerde ise
slamc "mmef' partisinin kurucusu olarak kktendinci bir
tutum taknyor. Keza, sonradan Selamet Cephesi'nin nc
yneticisi oluverecek Muhammedi El Said ise, asker Bu

medyen'in, n plana kmasnda tayin edici bir rol oy

nayacakt.
Daha sonra toplanan Haziran 1962 tarihli kongresinde
alnan Trablus Szlemesi de, hem Arap dili hem de slam
dinini, "devrimci uygarln dili ve miras" olarak tanmlad.
Zaten uygulamada FLN, dalarda gerilla mcadelesi ver
dii gnlerde, Alimler Cemiyeti'nin balatt "Serbest zel
Okullar" ynteminden (ya da bugnk deyi!ile Ak
retim) okca yararland. Krsal alanlarda kurulan bu
okullarda, Arapa retiliyar ve Kur'an kurslar
dzenleniyordu. FLN, cezaevi ve toplama kampndaki yan
dalarnn da Arapa renmeleri konusunda kesin ta
limatlar verdi. Bu faaliyetler hi okuma yazma bilmeyen
devrimcilerin, eitildikten sonra yksek renime devam et
melerini salad. Devrimciler aras yaz!imalar da res
miletirilince, Arapa artk yaamn bir paras haline ge
tirilmi!i oldu. lkenin bayrana islam simgeleyen hilal
konuldu. zetle Cezayirlinin ya!iamnda ve kavramnda,
Arapa ile slam ayrlmaz bir btnlk oluturdu.<78>
Ancak olagelenleri basite indirgeyip olgulardan so
yutlayarak deerlendirmek mmkn deil. Cezayir dev
rimcilerinin, zellikle FLN'nin birinci amac pratikti. Bu

78) Yazar Abdullah Rukeybi, Aflo Toplama kampndaki okuma-yazma se

ferberliine katln aratrmac G. El Rasi'ye anlatt.
127
pragmatizmi de ieriyordu. yle ki; Cezayir halk, Fransz
cay smrgecilerin dili olarak algladndan, bu dille
yaplan hemen hibir ar ya da yazl bildiriye kulak
asmyordu. Bu nedenle bizzat Arapa yazp okumak ge
rekiyordu. Kitlelere bu dil ile ulamak lazmd.
kinci neden, dman ile psikolojik savan ge
reksinimleriydi. Franszlar, yandalar tarikat-islamc ke
simler araclyla ya da emrindeki din grevlilerini kul
lanarak, "slam adna fetvalar" karp; devrimcileri "klli
kafir" ilan eden Arapa bildirileri, lkenin en uzak ke
simlerine uakla datyorlard. Bunun psikolojik etkileri
oluyordu. Hem bu tr yalanlar engellemek hem de Kur
tulu Cephesi'nin baarlarn halka anlatmak amacyla
Arapa yazmak zorunluydu.
Devrimciler, bamsz Arap lkelerindeki (zellikle Ka
hire Radyosu) eitli radyolardan, Cezayir halkna ynelik
yaynlar Arapa yapmak durumundaydlar. Bu, yle bir et
ki yaratt ki, Frantz Fanon, smrgecilerin allak bullak olup
ardklarn, ne kadar radyo varsa topladklarn ve sonra
pil satlarna el koyduklarn yazar.<79>
Arapa bilmeseler bile, FLN safna katlan devrimcilerin
artk bu dili renmeleri gerekiyordu. nk gerillalar ile
Fransz smrge askerlerini ayran temel zelliklerden biri
buydu. Konuya ilik.in bir anya bakalm: "Krsal kesimde
Franszca konuan kim olursa olsun, ona smrgeci gzyle
baklrd. nk bizleri, onlardan ayran tek ey dil idi. O
kadar ki, gece eylem veya operasyonlarnda herkes kendi di
lini kullanrd. Srf Franszca konutu diye dman sanlp
vurulan onlarca devrimci kardeimiz oldu dersem, herhalde
bir srr ifa etmi olmam. Bu tr ac olaylara meydan ver
memek iin, nl komutanlarmzdan Zeyud Yusuf, dev
rimciler arasnda konuulan her Franszca kelime bana 20
santim (kuru) para cezas kesiyordu. "(so)
79) Fanon, Cezayir Bamszlk Savann Anatomisi, Pnar yay. s. 60-74.
80) El Ahdar Butamin, Arap Dilinin Bamszlk Sava'ndaki nemi zerine,
El aab gazetesi, 19 Ocak 1979.
128
 deoloji Aray

Ancak btn bunlar, lkeyi bamszla kavuturan

Ulusal Kurtulu Cephesi'nin (FLN) ak bir ideolojisi ol
duu anlamna gelmez. Bir kere ad zerinde "Cephe" idi.
Birok kesimin ve dolaysyla ideolojinin altnda topland,
ayn zamanda rekabet ettikleri bir at idi. Bu at altnda iki
ana akm yaryordu: Marksist fikir, slami fikir. Ortak
yrtlen tek ey ise, silahl mcadeleydi. Hatta deebilir
ki; dtncel rekabetin son bultip ortak tutum alnmas iin
de silah kullanlmt. nl yazar Muhammed Harbi'nin de
yimiyle, FLN, bir siyasi partiden ok bir "tabela" idi.<s
Bu demek deildir ki, silahl mcadele, hibir fikir
tartmas olmakszn hazrlanp baland. Tersine
imdilerde Amazagi kltrnn savunmasn yapan ve
slamc ynetime kar demokrasi ve laiklikten yana tutum
alan devrim nderlerinden Hseyin Ait (Ayet) Ahmed, da
ha 1 948'de kaleme ald bir programda, kurtulu iin iz
lenecek yol "Silahl Mcadele'dir" diyerek varlacak he
deflere iaret etmiti: smrgeciliin d, iilerin
toplumsal ve ekonomik kurtuluu, kilise ve mezhep kav
galarndan usanm halkn bir an nce harekete geirilmesi,
smrgecilerle ili dl olmu politikaclardan kesin kur
tulu . . vs."<s
Bu saptamadan tam 10 yl ve silahl mcadelenin
balamasndan ise 5 yl sonra Geici Cezayir Hkmeti'nin
Ahmed Bumencel tarafndan Austos 1959'da yazlm si
yasi raporunda yle denilmekteydi: "Zafer, ya siyasi olacak
ya da hi gereklemeyecektir. Cephe'miz, Sosyalist Kamp'a
dayanmal ve Marib'teki komularndan (Fas gibi-FB) uzak
durmaldr. Ayrca mcadeleyi Fransa'nn ta iine
tamaldr. "(83>
81) age.
82) El Rasi, agy.
83)) agy.
129
 Gelecekteki ynetime ilikin grleri de, devrimin ta
rihsel nderlerinden El Aldar Bin Tobal dan reniyoruz.
'

1960'ta kaleme ald bir yazda "Silaha ilk sarlan devrimin

tarihi nderlerinin yerine, kimsenin gemeye hakk yoktur.
Onlar tarihsel adan meru bir makamda bulunmaktalar.
Ayrca hala anariyi sevip disiplinden holanmayan Ce
zayir halknn sk bir eitimden geirilip disiplin altna
alnmas gerekir." diyordu.<84>
Bu tr belirsizliin yan sra, FLN'nin komu Arap
lkeleri (zellikle Fas ve Tunus) ile ilikilerinin erevesi de
ak deildi. Bununla birlikte Msr'n kiiliinde (Cemal
Abdlnasr dnemi), Ortadoulu Arap lkelerinin dev
letilik denen ynetim tarzndan, "Arap birlii, Arap sos
yalizmi, slam sosyalizm{" denen fikirsel akmlarndan et
kilendiler.
Uluslararas dzeyde Sovyetler Birlii'nin ban ektii
Dou Bloku, Yugoslavya ve in ile olan ilikiler, Cephe
iindeki Marksist-slam atmasnn ister istemez "sos
yalizm" lehine olmasn salyordu. Ancak belirtilmeli ki, bu
sosyalizm, marksist ve bilimsel anlamdaki bir sosyalizm
deildi. Nitekim kimi Cephe nderlerinin laik cumhuriyet
tartmalarn dlayan iki nemli devlet bakan Bin Bella
ve Havari Bumedyen, sk sk "slam eittir sosyalizm" ya da
"sosyalizm, slam ile elimemektedir" sylemini kul
lanarak, iki ara bir derede durdular. Tm bu gidi geliler,
Cephe'nin ideoloji arayn, zelde ise milli burjuvazinin
ideolojik, toplumsal ve ekonomik adan yalpalamasn, do
laysyla tarihsel kmazn da ortaya koyar.
Bu dzlemde tepedekiler hem laik hem mslman iken,
tabanda slam vard. slam, baarszlklar ile ideolojik bo
calay dneminde ise giderek muhalif bir akm olarak
yaygnlayordu, eklinde bir saptama yapmak yerinde
olur.

84) agy.

130
 Malik Bin Nebi

Cezayir slam tarihini veya genelde siyasi tarihini in

celerken Malik Bin Nebi'yi ihmal etmek olmaz. "slamc/
Islahat bir mtefekkir olarak", mslmanlarn asl me
selesinin doal kaynaklar ya da askeri g deil, medeniyet
problemi olduunu" dnyor, ''beyin ve gnl bamszl
olmadka bir lkenin bamszlndan sz edi
lemeyeceini" savunuyor; deiim iin "medeniyet anah
tar" diye tanmlad insann "bizzat kendisinden
baamas gerei"ni vurguluyordu. C85l
Ozellikle okuyan aydn kesim zerinde etkili olan Bin Ne
bi'nin Cezayirdeki slami uyann dnsel ve kltrel ar
ka plannda Malik Bin N ebi'nin olduu, bu ynyle ran
Devrimi'nin arka planndaki Ali eriat'nin oynad role
benzetildii sylenebilir.C86 Belki de bu ynyle Trkiye'de
bir dereceye kadar slamc air Mehmet Akif Ersoy ya da
yazar Necip Fazl Ksakrek'e benzetilebilir. CB?)
190S'te Konstantina'da yoksul bir ailenin ocuu olarak
doan Bin Nebi, orta dereceli renimini hem Fransz
retmenlerden hem de Cami-il Kebir hacas Abdlmecid
Hoca'dan ald. Amcas kentteki yaygn tarikatlardan lsevviye
ile ilikideydi. Lise yllarnda Abdlhamid bin Badis'in kimi
rencileriyle tanm, kendini onlara yakn bulmutu. Li
seyi bitirince bir yandan Paris'te i ararken te yandan
Avusturalya'ya gidip iftlik kurmak arasnda bir kararszlk
dnemi geirdi. Fakat lkesine dnmeye karar verdi.
Yksek renim iin 1930'da yeniden Paris'e dnd.
Dou Dilleri Okulu'na bavurdu, ancak buraya girmek
kiisel baardan ok siyasi ltler (devlete yaknlk) ge
rektiriyordu. Bu nedenle Telsiz Okulu'na kaydoldu. Bu ara
da Hristiyan Genler Birlii adl gnll bir rgtle tanp
arkadalar edindi, sonradan yesi oldu. Kuruluun tek
85) Bu balk altndaki yaznn ou F. Deniz"in ad geen almasndan zet
lendi. Ayrca bkz. "brahim El Aris, Malik Bin Nabi," El Hayat, 31 Ekim 1993.
86) F. Deniz yorumu.
87) Deerlendirme bana ait (FB).
131
mslman yesi olan Bin Nebi, kendi deyimiyle "ruhi
oluumunu" orada tamamlad.
1931 ylnda Hristiyan bir kzla evlendi. Sonradan Hadice
aduu alan bu Fransz, Bin Nebi'yi "maddi ve manevi adan
rahatlatm"t. Bin Nebi, o yllarda Paris'teki nl Quartier
Latin'de (Latin Mahallesi) yaayan Kuzey Afrikal
mslmanlada iliki halindeydi ve Vehabilik mezhebi
grnden Kuzey Afrika Birlii'ne kadar her siyasi/dini
akm destekleyen bir tutum iindeydi. Yine orada nl or
yantalist (arkbilimci) Masignon ve Hintli Mahatma Gandi
(daha sonra lider olacakt) ile tanm; onun Hristiyan
Genler Birlii'nde konferans vermesini salamh.
1936'da Msr El Ezher slam niversitesi rencileriyle
bulutu. zellikle o tarihten sonra, Cezayirliler ve
mslmanlar arasnda "slahat uruna" alt. Marsilya'da,
okuma-yazma bilmeyenler iin basit bir okul ap ders verdi.
Ancak ruhsatsz olduu gerekesiyle kapatld.
kinci Dnya Sava yllarnda Fransa'da yaad. 1 956
ylnda (devrimin balad yllar) Kahire'ye gidip yerleti.
Bir daha Fransa'ya dnmedi. Msr'da Arapasn gelitirdi.
Suriye ve Lbnan'da konferanslar verdi. Evini bir "kltr
merkezi"ne evirdi. slam Konferans'nn Kahire'deki dman
ln yapt. Bamszlktan sonra 1963 ylnda Cezayir'e
dnerek Yksek retim Mdr oldu. 1967'de grevinden
ayrlp kendini fikri almalara verdi. 1973'te ld.
Bir ksm kitap, bir ksm ise konferans almalarndan
oluan 17 adet eser vermitir Bin Nebi. Balangta
Franszca, Msr'daki yllarnda ise Arapa yazmaya
balad. Kitaplarn ou, "smrgeler meselesi, Asya-Afrika
lkeleri, slami meseleler" hakknda kaleme alnmtr. Kimi
slamc nderlerce "tam bir mslman"(ss veya "genliin fi
kir nderi"(89l olarak deerlendirilen Malik Bin Nebi, genel
ifadeyle "Medeniyet" problemleriyle ilgilenmitir. "Tslami
BB) Beyrut'taki El Makasd niversitesi Edebiyat rebneni Ahmed Fevzi Hasan.
B9) Suriyeli Mslman Kardeler rgtnn tarihi nderi Mustafa Sibai, El
Muslimun dergisi, am, say 10, s. 67-6B.
132
toplum Farabi dneminde dnce retiyordu. bn Rd
zamannda dnceyi Avrupa'ya tamt. bn Hal
dun'dan sonra ise ne dnce retecek ne de tayacak
gc kald" diyen Bin Nebi: "Kendini deitir ki tarih
deisin"<90l sylemini slogan yapmt. Bin Nebi'ye gre,
slam tarihindeki kimi olumsuzluklar, slamiyetin ken
dinden kaynak.lanmyor; bu ynyle slam ile tarih arasnda
fark vardr. Bin Nebi, ayrca medeniyet, emperyalizm ve
kimlik zerinde okca durur. Belki de bu ynyle Mehmet
Akif Ersoy'u anmsatr.<91l
Alimler Cemiyeti ve slahat islamclarn, bamszlk
sonras Cezayir'deki eitim-retim-kltr makamlarn
adeta doldurduundan ve buralara egemen olularndan
sz etmitik. nk smrgecilie ve Fransz diline kar,
Araplatrma-slamlatrma, milli bir program olarak be
nimsemiti. Byle bir boluu ise, en iyi biimde slami
evreler (geleneksel ya da slahat) doldurabilirdi. Malik
Bin Nebi bunlardan biridir.<92l 1963'ten itibaren Milli Eitim
Bakanl Yksek retim Mdrl'nde alrken, Ce
zayir niversitesi'ndeki ilk mescit uygulamasn balatp,
Que Sais-je de L'Islam (slam Hakknda Ne Biliyorum?) adl
dergiyi ikard. 1967'den sonra Cezayir 'de Islam Dncesi
Forumu Bin Nebi tarafndan kurulrnut4 ve genlik ke
siminin kltrel etkinlik kazanmasnda hatr saylr bir rol
oynad. Bu Forum, slami etkinlikler erevesinde ylda bir
dzenledii uluslararas konferansiara Bin Nebi 'nin yan
sra, slam dnyasnn tannm Mslman Kardeler
rgt temsilci veya dnrlerini de davet ederdi. Ayrca
Bin Nebi, evinde toplantlar dzenleyip, Arapa ve
Franszca eitim gren rencilere Kur'an ve Hadis te
melinde dini sohbetler yapard. Komnist ve ateistleri
(tanrtanmazlar) bile evine davet edip, "Allah'n yokluunu

90) Bin Nebi, Mklet-l Sakafe, am, 1979, s. 115. Aktaran F. Deniz, age, s. 59.
91) Saptama bize ait (FB).
92) Saptama bize ait (FB).
133
karutlayn, o zaman sizinle olaym! " trnden polemiklere
bile giriyordu. Kendine gre "rgt adam deil, fikir
adam" idi. Bu yzden kiileri sadece islama kazandrmak
istiyordu. Tekilat ii ise bakalarnn meselesiydi. nemli
olan, onun sohbet halkalanna kahlanlarn, evden karken
"slam iyi ama bu dzeni nasl gerekletirmeli?" diye
d nmeleriydi.
lgintir; ada Arap-slam dnrlerinden Yusuf Cu
dan tarafndan "bni Haldun'dan sonra slam
aydnlanmasnn ilk arahrcs" olarak nitelenen Bin Nebi
hakknda resmi kaytlarda fazlaca bilgi yoktur. Arap-slam
dnyas.da "unutulmaya mahkum edilmitir". Oysa Bin
Nebi, "Unc Dnya Islam" teorisiyle tannrn olup, "ek
seninde Arap dnyasnn yer alaca slam Devletler Top
luluu" projesini savunuyor ve hzla aa ulamay
heaefliyord u.<93>

93) brahim El Aris, "Malik bin Nebi", El Hayat, 31 Ekim 1993, Londra.

134
 DRDNC BLM

BAGIMSIZLIK DNEM

A- Ahmed Bin Bella: Mesyele Humeynisi

Fransz smrgecilerine kar 3 Ekim - Kasm 954'te

silahl ayaklanma balatp Cezayir'in drt bir yannda,
zellikle merkezlerden uzak yerlerde gerekletirilen dev
rimci eylemlerde, bir gecede tam 200 milyon frank tutarnda
zarar verdirilmiti. Cezayir Milli Kurtulu Cephesi (FNL) ile
Fransz anti-terr kuvveti Gizli Ordu rgt (OAS) arasnda
7 Haziran 962'de atekes imzalanmasyla bamszln
nndeki son prz de giderildi. Temmuz 962'de yaplan
referandumda "Fransa ile ilikileri srdrerek bamszlk"
seenei kabul edildi. Ardndan Cezayir kinci Geici
Hkmet Bakan Yusuf Bin Hadde ile Ahmed Bin Bella
arasndaki iktidar mcadelesini, ikincisi (o srada Ulusal
Kurtulu Ordusu bakomutan Albay Havari Bumedyen'in
desteiyle) kazand. O dnem iin sosyalist-slamc eilim
arasnda "sosyalist ynn" n plana karan Bin Bella Eyll
962'de babakan, 963'te ise lkenin cumhurbakan oldu.
lgin bir olaydan balayalm: Temmuz aynda
bamszla kavuan Cezayir'deki ynetim, 2 Kasm 962
gn, bakent Ceyazir'in en byk camisi olan Kitave'yi
yeniden ibadete at. nk buras, Fransz smrgecileri

35
tarafndan e yaplmt. Bu ynyle Kitave camisinin
yeniden al, hem lkenin hem de btn Arap-slam ku
rum ve . kurultJ.larnn eski benliine kavumasn sim
geliyordu. All!ita ilk Cuma namazn klanlar arasnda
dnemin Bakan Ahmed Bin Bella ile imdiki laik muhalif
Berberi nderlerden (o srada devrim nderlerindendi)
Hseyin Ait Ahmed bulunuyordu. Cuma hutbesini okuyan
ise Alimler Cemiyeti ikinci bakan ve FLN yesi Beir El
brahim Hoca idi. Hoca, hutbesinde, "te bugn, asrlar
ncesinde olduu gibi Mslman ve Arap olarak size
dndm" diyere Cezayir siyasi tarihinin zetini yaptktan
sonra, cmlesini !iU soruyla bitirdi: "Allah gzetleyecek, ta
rih gzetleyecek! Bakalm bu emaneti (yani Arap-lslam ide
olojisi-PB) ne yapacaksnz?" Bin Bella, namazdan sonra,
Hoca'ya yaklaarak yle yantlar: "Msterih ol Hocam;
emaneti koruyacaz. n(l)
Bizce bu sz; hem Bin Bella nn hem de bamszlk son
'

ras Cezayir ynetiminin dilinden hi dmeyen ve uy

gulamalarna yol gsteren slogan olmtur. Buna ramen
"yanllk nerede yapld da, slamclar ne getiler" diye so
rulursa, bunu daha sonra cevaplamak zere Bin Bella'nn
kiiliinde bamszlk dnemini incelemeye geelim.

"Cezayir Kokteyli"

ster Ahmed Bin Bella'nn kiisel hayat servenini ele

aln isterse fikri macerasn izleyin, elikilerle dolu, kimi
yerde hereyin birbirine kart, bir utan dierine sav
rulmalarn yaand bir hayat greceksiniz. O ayn za
manda hem milliyeti, hem Nasrc, hem sosyalist hem de
slamc'dr. Sosyalizmden Marksizme, oradan Trokizm ve
Maoizn'e varan bir izgide at kotururken, bir de
bakyorsunuz ki ok tipik bir nc Dnyac, nc
l) Muhamncd Ebu) Futuh, "AIIahu Ekber Ya Cezair" adl makale, El aab ga
zel,;, Kahire, 21 Ocak 1'192. Makale yazar eski bamszlk yetkililerinden
ol;.:? irnd lsidm<:lar ilc i!i;ki halindedir. Aktaran F. Dmiz, age, s. 70-71.
13(:
Yol'cu (kapitalizm ile sosyalizm arasnda slami zm yolu
denilen ey) olmutur. Bu yzden kendisine "Cezayir Kok
teyli" sfat yaktrlmtr.<2>
rnek.lersek; bir yandan unu sylemektedir: "Kimileri,
cezaevinde grlerimin deierek slamc olduumu
sylyorlar. Hayr, bu doru deil. Halbuki bende,
bandan beri slamc bir yan bulunmakta. Ben, kurtulu sa
va rgtlenmesine nn girdim biliyor musunuz?
retmenim, snfta, Hz. Muhammed (sav) aleyhinde bir
sz sarfetti diye. Ayrca ben gayet muhafazakar bir aileye
mensubum. Babam ise bir zaviye eyhidir."<3>
Bizce bu anlatm samimi ve dorudur. Daha nce FLN'nin
Vadi El Sommam'daki kararlarna itiraz eden Bin Bella'nn
"slami boyut''a nem verilmesi gerektii konusundaki sert
eletiri ve uyarlarn grdk. Ancak bu yeterli deildir.
nk Bin Bella, . bir baka syleisinde "islam yeni yeni
hazmettiine ve bir reti olarak kavradna ilikin
ipular" vermektedir: Bakalm: "Bana gre en nemlisi,
slamn titizlikle zerinde duduu konular hazmettim ve o
konularda hayli derinletim. Ben slamn hudutlada
snrlanamayacak bir yapda olduuna inanyorum... (Ha-
pisteyken) gnlerden bir gn Allah rahmet elini uzatq... "<4>
Bir zamanlar sk skya sarld Nasrclk (Arap mil
liyetii) fikrinden sonraki dncelerine baknz: "lkenin
bamszla kavutuu andan itibaren de milliyetilik fik
rinden syrldm. Gemite saygdeer olan bu uur {bilin),
1962 Temmuz olaylarndan sonra geerliliini kaybetti ve bu
durumda dar bir gr, taassup ve blc dnce olup
kt. Kavmiyetilik (milliyetilik) Batnn icaddr . . . "<5>

2) George El Rasi'nin ll Eyll 1993 tarihli El Hayat gazetesindeki dizisinin se

kizinci blm.
3) Lbnan El Hayat gazetesinin 19 Nisan 1993 tarihli syle!iisi. Ayrca bkz. Ah
med Bin Bella, Esaretin Karanlndan slamn Aydnlna adl kitaptaki de
meleri, Beyan yay. s. 47-48.
4) Esaretin Karanlndan . . . s. 40-S0-68.
5) age, s. 85-86.
137
 Bir de solcu olduu dnemlere gz atalm: " ... Ben o
dnemde sol taraftarydm. Ancak iktidara ulamak iin
Fransz solunun yerine gemeye gcm yetmezdi. nmde
byle bir adam (de Gaulle) buldum ki, Cezayir'de slami ha
reketi kolaylatrd. .. "<6>

Hem Nasrc Hem Maocu!

25 Aralk 1918'de Vahran ili Maniyye beldesinde (Fas

snrna yakn) yoksul bir kyl ailesinin ocuu olan Bin
Bella iin "Fas kkenlidir" diyenler de vardr. Babas bir za
viye eyhi olarak vefat etmitir. 1930-35 yllar arasnda
renimini tamamlayan Bin Bella, 1937'de Fransz ordusuna
alnr, 1940 ylnda terhisten sonra yeniden arlr ve 1 943'e
kadar yapt askerlik hizmeti srasnda talya ile Fran
sa'daki atmalara katlr.<7l
Bin Bella Marsilya'daki futbol takmnda oynamak ve
yzme ampiyonu olmakla ska vnen biridir. Ayn za
manda 1930'lu yllar Bin Bella'nn Fasl Allel El Fasi, Ce
zayirli Msali El Hac ve Tunuslu Burgiba gibi nderlerle
tanp, Fas diyarndaki kyl ayaklanmasn yrtrken
slami temelde bir kr devleti kuran Abdlkerim El Hi
tabi 'nin yaptklarn hayranlkla izleyen kiidir. Bylesi bir
ortamda, Fransz ordusunun Cezayir'deki katliamlarnn
(zellikle Setif kentinde 45 bin kiinin kyn ile sonula
nan) haberlerini alnca, orduyu protesto ederek ayrlr. Annda
Msali El Hac'n kurduu Cezayir Halk Partisi, ardndan De
mokrat zgrlkler Hareketi'nin Zaferi adl siyasi ku
rululara ye olur. Ekim 1947'de ise doum yeri Maniyye
belediyesi danman seilir. 4 Nisan 1948 ise, Cezayir Ce
miyeti seiminin aday olur. Siyasi mcadeleye atld an
dan itibaren Bin Bella'nn en nemli zellii, "eylem ve top
rak" adam olmasdr. lkesine tutkundur nk. Bu neden-
6) age, s. 61.
7) El Rasi, agy.

138
le "eylemi" yani pratii, teoriye yelemitir. O gnden beri
kafasnda hep "silahl mcadele" yoluyla kurtulu fikri do
lamaktayd. Yine bu dnceyi tad gnden itibaren
siyaset sahnesindeki yldz ykselie gemitir.
ktidara getiinde yani nce babakan sonra cum
hurbakan olduunda Bin Bella'nn ikinci zelliine
rastlyoruz: Iktidar tekeline almak ve hatalarn birikmesi...
Kukusuz btn hatalarn gnahn sadece Bin Bella'ya
yklemek olanaksz. Ama buradaki asl hatas, yukarda da
deindiimiz ideolojik/siyasi belirsizlikten kaynaklanyor.
Eylem ne olursa olsun, ideoloji son tahlilde tayin edicidir,
nk. kinci hatas daha nesnel. nk Cezayir, hemen her
ynden tahrip olmu; her babayiidin kolay kolay altndan
kalkamayaca ve hata yapmakszn ilerleyemecei bir du
rumdayd. Biz, hatalarn ideolojik ve siyasi ynne k tu
talm.
Siyasi belirsizlik, kararszlk ve yalpalama gsteren Bin
Bella, "Tek Parti, Tek ef' dneminde lkeyi ynetebilmek
iin, ok sayda "kadro ve uzmana" daha dorusu "siyasi
danmana" ihtiya duydu. Cezayir'in Sosyalist Kamp de
nen Sovyet nderliindeki Dou Avrupa ve tesi sosyalist
lkelerle iyi ilikilerini frsat bilen kimi eski komnistler,
trokistler ve sol milliyetiler, Bin Bella'nn evresini
sardlar.<s Sadece Cezayir'dekilerden sz etmiyoruz; ayn za
manda eitli lkelerdeki sosyalistler, zellikle d hemen
hibir yerde fikirlerini hayata geirme olana bulamayan
Trokistler adeta bu lkeye dolutular. Onlar asndan Bin
Bella "yeni tr bir sosyalizmin ncs" idi. O kadar ki,
Trokistler, Cezayir devrimi yoluyla Filistin'deki marksist/
maoist rgtlerin danmanlklarna bile getirilmilerdi.<9l

8) El Rasi, agy.
9) Bizzat 1972-73 arasnda Lbnan'daki Filistin rgtleri arasndaki
tanklklarm. Szgelimi o dnemde Maocu N aif Hawatme nderliindeki De
mokratik Cephe'nin siyasi danman Cezayir'den gelmi bir Trokist olup,
dnemin Trkiye Maocu hareketi, niKP'nin ili!ikilerinin bozulmasna neden
olmu!itu. Bkz. Faik Bulut, Filistin Ryas, Kaynak yay.
1 39
Yine Trokist ve komnistler iin Cezayir, "yepyeni bir sos
yalist dncenin yeerecei bakir bir toprak" idi. Bu
danmanlara gvenen Bin Bella, plansz-programsz dev
letletirme-kamulatrma kampanyalar balatt. Hemen
hibir nitelii olmayan kiilerden "zynetim Komiteleri"
kurdu. in'deki KltUr Devrimi srasnda kurulan Kzl Mu
hafzlara zenerek, "halk milisleri" oluturdu. Bylece Bin
Bella ynetimi, bir yandan "tek adam"n tekelinde bir eit
"poplist diktatrle" doru yol alyordu. te yandan
Msr'n pan-arabist lideri Cemal Abdlnasr'a zenerek "Biz
Arabz, biz Arabz" derken, dier yandan "Mao Zedung fi
kirleri ve deneyimini mutlaka kendimize ilham kayna
yapmalyz" diyebiliyordu. < 10>
Fakat zellikle "Halk Milisleri"nin oluturulmas, iktidar
orta ordunun (Albay Havari Bumedyen komutasndaki)
kzgnlna yol amt. Derken iktidar hesaplamasnda
Bin Bella, srtn orduya dayam Abdlaziz Buteflika'y
Dileri Bakanl'ndan azledince, hkmet ile ordu
arasndaki ince ip de kopmu oldu. Ama bundan nce, FLN
nderlerinden Hseyin Ait Ahmed, Kabileler Diyar'nda,
Bin Bella'nn "diktatrce davranlarn" protesto ederek
1 963 'te bakaldrmt.
bu kadarla da kalmad. Fransz smrgecilerinin, Ser
beri ve kabile kkenlileri Arap-slam kimliine kar karma
siyasetleri, FLN saflarnda oldum olas Berberi-Arap eki
mesinin yaanmasna yol amt. Nitekim ayn Hseyin
Ait Ahmed, daha 1949'da, iinde yaadklar siyasi par
tilerde egemen olan Pan-Arap ve Pan-slamist gre kar
Berberi-Amazagi akmna nclk etmiti. Bir ara her iki
akm kyasya atm% len ve yaralananlar olmutu.
Hseyin Ait Ahmed bu nedenle Bin Bella tarafndan par
tiden kovulmutu.<ll) Bylesi tarihi bir olay bilinaltna yer
letiren Bin bella, bir zaviye eyhinin mslman ocuu
10) El Rasi, agy.
ll) Bin Bella anlatm, El Hayat gazetesi, 19 Nisan 1993.

140
olarak, Arap-slam kltrn n plana karyor; Berberi
Amazagi kltrn ihmal ediyordu. Hatta Berberi-Amazagi
kltrn (kimliini) "tehlike" biiminde alglayan Bin Bel
la, ister istemez, slam kozunu oynamaya balad. Nitekim
Hseyin Ait Ahmed'in bakaldrd gnlerde, eyh Mu
hammed Sehnun'un kurduu "Deerler Cemiyeti '' (El Ki
yem) adl slamc fikirler yayan bir kuruluu destekledi ve
"dini eitimi mecburi" klan bir kararname kard.<
Bin Bella'y kendisi iin tehlikeli gren Bumedyen, sk sk
Trkiye'de yapld zere "ordunun cumhuriyeti koruma
ve kollama" yetkisine dayanarak 19 Haziran 1965'de
gerekletirdii grece kansz bir darbeyle ynetime el koy
du. Bylece bilfiil yl ynetirnde kalan Bin Bella, on yln
srgnde ve tam 24 yln da hapiste geirecekti. Ce
zaevinde, kendi deyimiyle, "tam bir uzlet iinde, kabir ha
yatna benzeyen bir hayat yaayan"<13l Bin Bella, "Allah'n
rahmet elinin uzanmas"<14l diye tarumlad "Zehra" adl
gemite "ar solcu" olan bir kadn gazeteci<s ile tanp
evlendi. Bin Bella hapisten karken "arnm mmin" olur
ken, eski solcu ei de "tesettr" giyimle bir adm arkasnda
geziyordu artk. Derken serbest braklr braklmaz lkeyi
biraz dolatktan sonra Mekke-i Mkerreme'ye gidip "Hac
farizasn eda eyleyen" eski sosyalist ya da "Cezayir Kok
teyli" yeni slamc Bin Bella, 1981 'de Fransa'ya yerleti. Ora
da "slamc fikirlerin" yaylmasna alt: "Allah'n
yardmru celbetmek n sesmzn tiz perdesiyle
baracaz: Allah Ekber, Allah Ekber . . "<16l diyen Bin Bel
la'nn bu "dnekliine" en fazla ierleyenler ise, bir zamanlar
FLN'nin marksist kanadn oluturan Muhammed Harbi,
Hseyin Zahran ve Beir El Hac Ali oldular. lk ikisi cia
yanamayarak 5 Temmuz 1981 gn, Paris gazetelerinde
12) El Rasi, agy.
13) Esaretin Karanlndan . s. 39.
..

14) age, s. 40.

15) El Rasi, agy.
16) Esaretin Karanlndan . s. 33.
.

141
yaymladklan "Ak Mektup"ta Bin Bella'y suluyorlard: "Sen,
ey eski silah arkada; islam, sosyalizmin nne aldn"<17l

Yeniden islama Dn

Bin Bella'nn eski silah arkada marksist Hseyin Zah

ran, bu dn yle yorumluyordu: "Halk iindeki dini
duygular kkrtp tevik etmek geri bir admdr. Mutlak
emperyalizme kar mutlak dini kullanmak iyi bir yntem
midir acaba? Aslnda siyasi mcadelede dini etken ak
artrma konusu yaplmamal. kisi arasnda ba kurmak, tek
yanllk ve domatizme kapy amaktr. Dorusu Bin Bella
Islama vurgu yaparken, zgrlkleri esas almyor. Aznlk
meselesinde bile ilkeli bir tutumdan ok, dinin hogrsne
dayanan bir zeminden hareket ediyor."<18l
Ahmed Bin Bella'nn "zorunlu ikamete tabi tutulduu"
Mesyele beldesindeki "villa-hapishane karm mekan" bir
eit tekke ve zaviye ilevini grdnden, islama dn
nedeniyle kendisine "Mesyele Ayetullalu" ya da "Mesyele
Humeynisi" lakab bile taklmt.<19l
Serbest braklndan ksa bir sre sonra, Bin Bella'nn
ran slam Devrimine sempati ve ilgi duyduu gzleniyor.
"Dnyadaki nc ve Drdnc blok lkeler (yani yok
sullar ile en yoksullar) islam emin bir snak olarak kabul
etmilerdir" yolunda bir tahlil ileri sren Bin Bella, "top
lumlarn iine dtkleri ktlklerden kurtulmann yo
lunu, ran slam Devrimi gstermitir"<o diyordu. Zaten
ran-Irak savann hzland o tarihte, Bin Bella, ran
"Italaat " gazetesinde yaymlanan bir syleisinde, "Tek parti
ynetimi, kiisel diktatrlktr. Arap ve slam lkeleri de-
17) Bkz. Fransz Liberation gazetesi, 5 Austos 1981. Ayrca Ak Mekbup ya
zan bu iki marksist, Bumedyen darbesine kar ve Bin Bella lehine mcadele
edecek Halk Direni!ji rgt'n kurmu!jlard. Ancak uzun mrl olmad.
18) El Rasi, agy. Biz fikir sahibinin din-siyaset aynmn bilimsel bulmuyoruz.(FB)
19) El Rasi, agy.
20) Esaretin Karanlndan... s. 50.
142
mokrasiye muhtatr. ran slam Devrimi ise bir rnektir"<
deerlendirme yapyordu.
Bin Bella burada da durmad. Bir ara Kaddafi'nin Lib
ya'da uygulad Cemahiriyye (kitlelerin ynetimi) rneini
beenirken, 1991'deki Krfez Sava'nda Saddam'n
yannda yer ald. Ama i burada noktalanmad. Fransa'da
iki yl geirdikten sonra, svire'deki Leman Gl kylarna
tand. O srada Salim Azzam'n bakanln yapt Mec
lis-Z Islam-Z Alemi (Dnya slam Meclisi)'ne bal "Islam
Haklar Komitesi" bakan seildi. Bu sfatyla UNESCO'nun
Paris'teki merkezinde bir konferans verdi.
1984'de "Cezayir 'de Demokrasi iin Hareket " adl partiyi ku
rup "manevi mridi" olduktan sonra, bir ara, eski silah ar
kada ama ayn zamanda Berberi olduu iin siyasi hasm
saylan Hseyin Ait Ahmed'in "Sosyalist Gler Cephesi" ile
yaknlat. Yeniden silaha sarlarak, ran devrimi ncesi
"taut (zalim) ah ynetimi"ne benzettii Cezayir
hkmetine kar dalarda mcadele bayra amay hayal
etti. Tam da bu yalpalama ortamnda Cezayir'deki btn
dengeleri ve siyasi durumu temelden sarsacak slami Se
lamet Cephesi olgusu ortaya kt.<22>

Bin Bella ve Selamet Cephesi

Bin Bella'nn slami Selamet Cephesi {SC ya da Franszca

adyla FS) karsndaki tutumu da ikircikli, istikrarsz ve il
kesizdir. Szgelimi hapisden kt gnden beri slamn
"ksa, orta ve uzun dalgas" zerinden yayn yapp "tebli
grevini" yerine getiren Bin Bella, SC'nii. ortaya kn,
"zerinde durduu slam seecadesini ayann altndan
eken" bir olay olarak alglad.<23> Bize gre byle bir kav
ray dorudur. Ancak biz, eer oyun slami erevede oy
nanmak isteniyorsa, bu davann gerek sahiplerinin yani ge-
21) El Rasi, agy.
22) El Rasi, agy.
23) agy.
143
leneksel/kktendinci olarak bilinen slami kesimin, meseleyi
daha iyi yaph yolundaki bir kuraldan hareket ediyoruz.
Dolaysyla burada dar anlamda "slamc politika yapm
grnen" Bin Bella ve benzerlerinden ayrlyoruz.
lk kzgnlk ve aknlk geince, Bin Bella bu kez
"SC'ye yardm eli uzatarak" akmn nderliine oynayp bu
yolla "islam sahiplerunek" istedi. Bu erevede ise lideri
Abbasi Medeni ve dier yneticilerle grt.<24> Ancak
grmeden bir sonu alnamad. Bir kere Abbasi Medeni,
bylesine oynak, istikrarsz ve ypranm bir ahsiyetle
ibirlii yaparak "poplaritesini yitirmek" istemiyordu. Bu
yzden de ad geen grmeyi aklamayp inkar etmitir.
te yandan kendisine son derece gvenen Abbasi Medeni
ile ise nderleri, imdiye kadar gerekletirdikleri
baarlarna "ortak" istemiyorlard. Dahas iki taraf arasnda
baz konularda gr ayrlklar, belki de byk uurumlar
vard. Szgelimi "kadnn toplumdaki yeri, Berberi-Amazagi
gibi aznlk kltrne ve etnik toplulua kar tutum, dinin
devletle ilikileri..." gibi meselelerde SC yetkilileri daha il
keli yani slam eriat'na daha sk bal dolaysyla daha az
hogrl, Bin Bella ise daha liberal bir tutum sergiliyordu
ki bu da slamn ruhuna aykr saylyordu. Ksacas Bin
Bella, SC'nin "domatik fikri ynelimlerini" deil, kitle ta
bann istiyordu; slami nderlik yerine sokaktaki
mslman kazanmak niyetindeydi. Bir yandan SC'nin
varlm onaylyor, dier yandan kapatlmasna kar
kmyordu ... <25>
Bir rnek daha: Bin Bella "eezayirlilik nedir" sorusuna u
yamh veriyordu: "eezayirliler, ezici ounluuyla Berber'dir
ler. Bir ksm Arapa'dan baka bir dil kullarunaz. Dier bir
ksm Berberi lehesinden bakasyla konumaz. Bu arada
dier bir grup da iki dili birden kullanr. Ancak eezayirliler,
ezici ounlukla Sornalili ve Sudanllarda olduu gibi, Arap

24) agy.
25) agy.

144
kltrne sahiptirler. imkansz diyemezsek bile Arap
kltrn, slam kltrnden ayrmak g;tr. . . Berberi dili,
Arapann yanbanda yaar ve ayn amac paylr. Ke
sinlikle rahatsz olmaz, ancak itinal davranr. Serberilerin
pay, sadece Kabile Diyan'nlaki veraset deildir. O, btn
Cezayir'in mirasdr. o ki; bu hakkn bir ksm halka ve
rilip onun gnln honut etmekte deil, btn Cezayir
toplumunun yararna olan bir kazan elde etmesidir."<26>
Buna karlk SC, Berberi-Amazagi kltrn. ya tmden
inkar ediyor, ya da mmet toplumu iinde "zmmi" (yar
mslman cemaatin zimmeti'ndeki alt cemaat) sayr,or, bu
na gre muamele grlmesini istiyor.
SC'den umduunu bulamayan Bin Bella, bu kez, eletiri
oklarn yneltneye balyor: "Maalesef, tse yandalar; Af
ganistan ve Pakistan'da olduu gibi, slamn olgun (burada
Majeure deyimini kullanyor-PB) yorumunu yapamyorlar.
Oysa slam, kltrel boyutuyla aa ve mod.ernizme akhr.
Ayrca iddet kullandklarnda, genel seimlere
katlmalarnn engellenmesi taraftatym. iink
bavurulan iddet, demokrasi fikrinin zdddr. Yine de on
larn hi mevcut olmadklarn varsayamayz. Ceiayirli ol
ma ve kimliine sahip kma ynndeki iradelerini
grmemezlikten gelemeyiz. O halde, kendi zlerinden kur
tulmalarna yardmc olmalyz. SC izgisi yanl bir
izgidir. Ayn biimde Marksist izgi de bu lkede uy
gulanamayacak baka bir hatal siyasettir. Bu durumda iki
sinin arasnda orta bir yolu bulmalyz. Gemi .zihniyetin
esirleri olarak kalmamal; Danmanlar Meclisi ve Marksist
Laik zihniyetin egemen olduu eski izgide (ki burada Bin
Bella bizzat kendi ynetiminde olagelenleri tanmlyor gibi
PB) srar etmemeliyiz. Bu izginin gnmzdeki devam ise
islam kusurlu (burada kullanlan Franszca szlk Mineure
FB) biimde yorumlayan tse izgisidir . "<27l . .

26) Esaretin Karanlndan. . . s. 82-83.

27) Le Soir d'Aigerie adl Franszca kan Cezayir gazetesi, 16 Haziran 1992. EI
Rasi aktarmas, agy.
145
 Kendini marksist izgi ile slami (kktendinci) izgi
arasnda "orta yolcu" zm olarak sunan Bin Bella, Le qu
otidien d'Algerie adl franszca gazeteye verdii demete ise,
"SC'nin yasaklanmas kt oldu. nk toplum giderek
blnecektir"<28> diyebiliyordu.
SC yetkilileriyle "flrt ettii" gnlerde "iyi" olan
slamclar, onun iktidara geme hrsn aniayp geri dur
duklarnda bu kez Bin Bella'nn nazarnda rann slami
sylemiyle "Byk eytan" olmulard. O zamana kadar,
"kt olan Cezayir ynetimleri", mesela Ahmed Gazali
bakanlndaki hkmet, Bin Bella'nn kutsanm des
teini alyor ve "esas eytan" olarak grlen ise SC olu
yordu. Gazali ynetimi SC'nin balatt Haziran 1991 'deki
byk grev dalgasnca kuatlnca, Bin Bella u demeci ve
riyordu: "slami Cephe nderleri, lkenin uurumun ke
narna getirilmesinden sorumludurlar. Byle bir ortamda
slami bir devlet kurulamaz. Zaten slami devletin Ce
zayir'de kurulma artlar da yoktur, olamaz . . . "<29>
zn sz, ne kadar yalpalasa da, milli burjuvazinin tipik
bir rneini sunan Bin Bella, Cezayir'in modern tarihinin
bo halkasnda duran ve zafer kazanm slam halkas ile
ilerlemi Arap milliyetiliini birbirine balayan kiidir. Ne
ki gelimeler ilerleyen boyuta varnca bu kez Bin Bella dev
reden karak "bo halka"nn kendisi oluvermitir.<30>
Btn bu nedenlerle, slamclarn yanl biimde "Bin Bel
la Sosyalizmi"<31> eklindeki tanmlamalar kabul edilir
trden deil. slami yorumcular, bununla, Bin Bella
"rmln" kendi hanelerinden silip "sosyalizmin ha
nesine" yazma gayreti iindeler. Oysa tarihsel baktmzda
Bin Bella'nn, hayatnn hemen her devresinde "slam ile
balarn srdrdn" syleyebiliriz. Bir Zaviye eyhinin
ocuu olmakla vnen, kurtulu sava yllarnda "slami
28) 5 Mart 1992.
29) El Rasi, agy.
30) El Rasi saptamas, agy.
31) Bkz. F. Deniz'in age'deki arabal, s. 72.
146
boyut" iin yeri gogu ayaa kaldran, yllk ynetimi
srasnda Herberilere kar "mecburi din eitimi" ka
rarnamesi karhp, slami derneklerin kurulmasna destek
olan yine Bin Bella'dr. 24 yllk hapisten kndan sonra
da ak ak "slami" sylemlerle ortalkta dolam, kah
ran'a, kah slami Selamet Cephe yanllarna destek vermi;
dnyadaki kriz modelleri iin slami modeli nermitir.
Kukusuz "Bin Bella slam'nn" siyasi boyutlar eksik ve
kusurludur. Ayrca onun sosyalizmi de, nc
Dnyacl da siyasidir. Ama slami kavray ideolojiktir.
nemli olan da budur. Bu nedenle, iktidar dneminde
Alimler Cemiyeti yetkililerine kar siyasi bir tutum
taknm; Ahmed Talib El ibrahimi (eyh Beir El
lbrahimi'nin olu) gibi nderlerini aalayp mecburi ika
mete tabi tutmu, kltrel haklardan yoksun brakmtr.<32
Ama belirttiimiz zere bu ideolojik deil, gnn gerei ya
ni geici siyasi bir tutumdan kaynaklanmaktadr ki, son
rneini SC'ye kar tavrnda gtdk.
O halde, Bin Bella, esas olarak lkede slami fikrin ge
liimine dalayl dolaysz hizmet etmi; en azndan Ce
zayr n smrge sonras Arap-slam kimliine ka
vumasnda nemli bir rol oynamtr. O kadar ki, sosyalist
lke bykelilerini bile Cuma namazlarnda yani ca
miilerde kabul eder olmutur.

B- Bumedyen: Toplumsal Adalet i slam ve itihad

slamclarn nazarnda, Bin Bella'y devirip yerine

Bakan olan Havari Bumedyen, slami hareketi yakndan
ilgilendiren iki nemli olay gerekletirdi: Biri Arapa'ya
dn olarak tanmlanabilecek olan "Kltrel Devrim ", teki
ise toprak reformunda somutlaan "Sosyalist Devrim. "<33> Yi
ne slamclar, bizim Araplatrma siyaseti diyebileceimiz
"kltrel devrim"i ho karlarken, tarm reformuna ilikin
32) El Rasi, agy.
33) F. Deniz, age, s. 84.
147
"sosyalist devrim"e kar karlar. Bu, ayn zamanda Pa
kistanl slamc dnr Mevdudi'nin "toprak reformu,
slamla badamaz" eklindeki syleminin bir devam olup,
slam dzeninin, gerek mlkiyet ilikileri zerinde va
rolabileceinin, gerekse krsal kesimdeki feodal ilikiler te
melinden kapamayacann baka biimde itirafdr. Ama
mesele bu deildir. Bumedyen'in gerekletirdii "kltrel
devrim" ve "sosyalist devrim" denen eyin arkasndaki
gl ve kkl ideolojinin, bizzat slam'dan kaynaklanp il
ham alndn sylemeliyiz. n azndan Bumedyen, birok
"slami niversite bitirmif biri olarak buna inanyordu. Ya
ni yapt uygulamann, bizzat "slam erevesinde" olduu
kanaatindeydi. Bunu rnekleyerek greceiz.
Ama daha nce, 1920'lerden balayan Pan-slamizm ve
Pan-Arabizm akmnn, Cezayir'deki bamszlk sonras
dnemde ykselie geerek Bumedyen dneminde dorua
ulatn bir saptama olarak belirtmek durumundayz. Bu
nun ekonomik boyutu, zellikle petroln devletletirilip ya
banclarn elinden alnmasnda somutlat.
Kukusuz Bumedyen dnemi, bamsz Cezayir dev
letinin, btn kurum ve kurulularyla oturduu bir
dnemdir. Ayn zamanda, bu lkenin uluslararas alanda
ne kp "Balantszlar" gibi bir harekete nclk ettii bir
dnemdir. Dnyadaki devrimci hareketleri destekleyen, em
peryalizme kar belli tutumlar alan kiilikli bir d siyaseti
vardr Cezayir'in.
Fakat te yandan, hi kuku yok ki, Bumedyen gelmi
gemi Cezayir yneticileri arasnda "slami eitimi ve
kltr en yksek" olan kiidir; bu din bilgisini itihad
mertebesinde gelitirip lkedeki kltrel ve toplumsal alan
da uygulama olana bulmutur.<34>
Gerek ad Muhammed brahim Buharube olan Bu
medyen, 1932 ylnda (kimine gre 1925 ylnda) Kalime
34) El Rasi, z Eyll 1993 tarihli El Hayat gazetesinde yaymlanan Cezayir adl
dizinin dokuzuncu blm.
148
kenti yaknndaki Helipolis beldesinde yoksul bir ailenin
ocuu olarak dnyaya geldi. Bir yandan fransz okulunda
ilkrenimini srdrrken, te yandan Kur'an kursuna de
vam ederek Arapasn geli:'itirdi. Arapas sayesinde Kons
tantina'daki El Kettane Medresesi'nde dini eitimini
srdren Bumedyen, 1951 ylnda Tunus'taki nl El Zey
tuna slam niversitesi'ne gitti ve slam aleminde pek
me:'ihur olmu:'i bu slam ocanda din konusunda de
rinle:'iti. Bumedyen, o tarihte Kral Faruk'u devirip yerine
gemi:'i bulunan "Hr Subaylar" hareketi lideri Cemal
Abdlnasr'n 1952'lerden sonra estirdii gl pan-arabizm
rzgarndan ve Arap milliyetiliinden oka etkilendi.
Msr'da siyasi faaliyetlere ba:'ilad. "Marib-l Arabi
Brosu" denilen bir erevede 15 arkada:'iyla birlikte
skenderiyye'deki Askeri Akademi'ye girdi.(35l
Yukarda anlatlan srete grld zere, Bu
medyen'in ta ocukluundan beri ald slami eitim, onun
siyasi ki:'iiliinin ayrlmaz bir paras olmu:'itur.(36l yle ki
"Arap mmeti, Arap Sosyalizmi" dedii zaman bile bunun
gl bir "slam" damgas ta:'idn anlatmak isterdi.
Kocasnn lmnden sonra dul e:'ii Enise Bumedyen, bu
konuda nemli ipular veren bir syle:'iide bulunmu:'itur:
"Bumedyen'in d:'incesi sadece dalarda gerilla
mcadelesi veren karde:'ileriyle ilgili deildi. Ayn zamanda
yeti:'itii evreyle de ska ilgilenirdi. nk o dindar bir ai
lenin ocuuydu. Aile reisi srekli Kur'an okurdu. (Bu
medyen) ocukluu srasnda okuyup hatmettii Kur'an
ayetlerini ablasna okutup ezberletmeye al:'ird. Aile ef
rad, Cezayir ile Arabistan arasndaki onca uzakla ve
ula:'im aralarnn onca ilkelliine ramen Mekke ve Me
dine gibi kutsal yerleri ziyaret edip hac olurlard ki, bu
yzden 'Yedi Haclar Ailesi' diye n salm:'ilard. Bununla
da pek vnrlerdi. Btn bunlar, bamszlk sonras or-

35) agy.
36) agy.
149
tarnda sradan olaylar gibi gelebilir. Ancak Fransz igalinin
olduu yllarda ok byk olayd bu."(37)
Enise Burnedyen'in anlatrnma baklrsa, ocukken "pay
larnc" olduundan kk Burnedyen, "kardeleri ve arn
caoullar arasnda letirrne grevini stlenir; burada
Kur'an'dan ald bilgiye gre eitliki davranr" idi.
Aslnda Burnedyen de, Bakan olduu gn yapt ko
nurnada bunu yle teyid etrnitir: "Cezayir
tm.rnzndr. Bir kesim zenginlik iinde boulurken,
dierinin yoksulluktan iniernesine hogryle bakarnayz.
Btn dinler byle bir eyi reddederler. Hz. Muhammed
(sav) yoksul bir kii olup, el erneiyle geinirdi. Halbuki o
sernavi bir mesajn (tebli-risale) sahibi olarak yce bir rna
karndayd. Zaten dinimizin gerek anlamn kavram ol
saydk, slamn, bir kesimin yoksulluk cehenneminde ya
narken dierinin yeryz cennetinde yaarnasn
yasakla m olduun u grrdk.. "(38>
Bumedyen'in Islam, her eyden nce "adalet ve ilerleme"
temeline oturtulrnu bir slam idi. Bu yzden byle bir kav
ray iinde olmayanlar eletirirdi: "lahi kanunu yzeysel
biimde okuyup slamn gerek manasn kavramayan
rnfessirlerin (tefsirciler) islam, gericiliktir. nk slam, er
kek ve kadn kurtarmaya gelrnitir. Ayrca tarih,
mslman kadnn Cihad'daki rolne ahittir."C39>
Buna ek olarak, yine Enise Bumedyen'in kocasnn slam
anlayna ilikin anlatrnma bavuracaz. Ona gre Bu
rnedyen'in islam, her eyden nce "devrimci bir slam olup;
toplurnsal farkllklar sildi, kleleri kurtard. "(40>
Bumedyen, siyasi ve toplumsal hayattaki uy
gulamalarnda deneyim kazandka, kendi slam anlayru
daha fazla sornutlatrd. Kendince bir teori-pratik ban
kurarak yeni yeni uygularnalara geti. lke apnda hayata
37) Bkz. 7 Kasm 1991 tarihli L'Algerie Actuelle adl gazete.
38) El Rasi aktannas, agy.
39) Enise Bumedyen'in ayn syleisinden.
40) agy.
so
geirdii Toprak Devrimi buna rnektir. Aslnda Bumedyen
bu rnei, hayran olduu Msr lideri Cemal Abdlnasr'n
uygulamalarndan almtr. Ancak kendi lkesinde 1972 uy
gulamasna "dini bir boyut" da katmtr. Bu meseleyi ken
dilerine aklamasn isteyen rencilerle yapt sohbet top
lantsnda yle demitir: "Islam, gelime ve ilerleme
nnde engel deildir. slamda, feodalizmi destekleyen ve
smry tevik eden herhangi bir nass (metin) bu
lamazsnz. Her eyden nce slam diyor ki; 'sizler bir ta
ran dileri gibi eitsiniz' Bu ibarenin anlam ok
byktr ... " Bumedyen ayn konumasnda, "Toprak Dev
rimi'ni nleyebilecek hibir Kur'an metni bulamazsnz. Ter
sine slamda eyin ortaklna ilikin yazl metinler
vardr: Ate (ya da enerji), mer'a (yani arazi/toprak) ve su
(yani hayat) . . . "(4
Halifeler arasnda Hz. mer'e hayranlyla tannan Bu
medyen, Toprak Devrimi'ni gerekletirirken de, Irak' zap
tettikten sonra "btn arazi mslman halkndr" diyen Hz.
mer'in uygulamalarn toprak datrnma rnek gsterip,
burada da slami bir temelden hareket etmitir.(42J
Uygulamalarndan ve sylemlerinden anlald ka
daryla, Bumedyen'in kafasnda "zgn bir slami toplum
modeli" vard -ki bunun birinci ve ilahi uygulamasn Hz.
uhammed gerekletirmiti. kinci uygulama Hz.
Omer'inkiydi. Bumedyen burada hem Hz. mer'in o za
mana kadar Kur'an'da bulunmayan ya da peygamber Ha
dis'lerinde zikredilmeyen konularda bile kendi yorumuna
dayanarak itihad yapmasn zellikle rnek alp birtakm
itihadlarda bulunmutur. nc olarak 1930'larda yine
bir tarikat eyhi olan Abdlkadir'in kurduu "romantik
slam devleti"ni de model olarak benimsemitir.
Nitekim kafasndaki toplumu yle rnekler: "Peygamber
efendimiz (sav) byk toprak sahibi deildi. Varl dier
41) El Rasi, agy. Bumedyen"in bu yorumu yzeyseldir, yanltr (FB).
42) agy.

s
mminlerinki kadard. Buradan da anlalyor ki slam,
kiinin onurunu korur ve o bir smr dini deildir. Bu
radan hareketle, zledigirniz toplum dzeni, krsal ke
simdeki kardelerimizin iinde bulunduklar sefil du
rumdan kurtulrnalandr. yle yeni kyler ia etmeliyiz ki,
kylleri yaarnn kolaylklarndan yararlandrsn."<43> Bu
rada dikkat edilmesi gereken iki nokta bulunuyor. Birincisi
Hz. Muhammed'in byk toprak sahibi olmadna ilikin
slami yorum ve kimi tarihilecin propagandas ki, biz ayn
kanda deiliz. Gerek tersinedir; nk Peygamber'in bata
Fedek olmak zere birok kent ve yerde hurrnalklar, ok
sayda at ve katn vard. Yine her ganimetten bete bir
orannda pay da alrd. Bu rnesele ok saydaki kaynakta sa
bittir.<44> Ikincisi, Burnedyen'in kafasndaki yeni kr toplumu
modeli, dikkat edilirse sosyalist retim temelinde kurulrnu
olacak bir model olmaktan ok, kapitalist piyasa ve tketim
modeli temelinde kurulacak bir toplum rnodelidir. Do
laysyla modelin adnn "sosyalist" olmas bir ey
degitirrnez. Bumedyen, bylesi bir modeli de, yukarda da
saptadmz zere, slam gibi ilahi bir dzen ya da Asr-
Saadet denen slamn ilk devlet sistemi rneinden yola
karak alrntr. Gnmz koullarnda bylesi bir model
daha fazla tketimi tevik etmek ve krda retilen maln
kentmerkezli serbest pazarlara hzla akn salamaktan
baka bir eye yaramaz.
Bumedyen'in sk sk, "slam ayr, onu uygulayan
mslman ayrdr" der ve devarn ederdi: "Eer bir camii
zulm, feodalizm, klelik ve smr iin rninber oarak kul
lanyorsa, o artk camii olmaktan kmtr, O, islam
ykma uratan bir camii oluvermitir."<45>
43) 1970 tarihli 1 Mays i Bayram konumasndan, El Rasi, agy.
44) Konuya ilikin kaynaklar iin bkz. Turan Dursun, Din Bu, III. Kitap, s. 175-
17.6. Faik Bulut, Allah Devletinde Demokrasi, 2. basm, s. 183-197. tmzamanlar
yay. 1993- stanbul Taberi, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, MEB yay. c. V. s.
848-860.
45) El Rasi, agy.
s._
 Din ve devrim ilikisinde Bumedyel\'in grleri
yledir: "Bize gre slam, bizzat kimliimizdir, dinimizdir.
. .. Szgelimi bugn, din ile devrim arasnda rhangi bir
eliki yoktur ... "(46)

Yukarda da deinmitik; Hz. mer adaletine ha an Bu

edyen, s sk onun gibi itihad yapmay severdi. ellikle

"Islam'da Itihad yaplmasn okuyla karlard. yle
gr belirtirdi: "slami eriatta drt ana kaynan yan ra,
terii (yasama) alanlarnda itihad gibi nemli bir ara dha
vardr. tihad, koullarn deiim ve geliimini
gznnde bulundurur, her eyden nce halkn karlar
gzetir."<47) .
Bumedyen, inand "slami toplum modelini" yaratmaya
alrken, bunu kendi yaamndaki sadelikle de
kantlamtr. Szgelimi lmeden nce, eine, "renip
almalsn, nk sana hibir ey brakmadm" diyordu.
O kadar mrnin idi ki, kurtulu mcadelesi srasnda ald
kod ad "Havari Bumedyen" bile, Tlmisan kentinde hala
trbesi bulunan Ortaa evliyalanndan birinin ad idi. Bu
medyen'in islam, einin ifadesiyle "ak ve hogr" di
niydi. Bu yzden, ynetimi dneminde uzun yllar alan
Maliye Bakan'nn bir hristiyan olduunu kimseye ne
sylemi ne de syletmi idi.<48>

Otoriter Ulus-Devlet

Bumedyen, Bin Bella kadar tannm birisi lmadndan

darbe yapp baa getiinde bir hayli temkinli davrand.
Ama ayn zamanda FLN iindeki yerini salama ald. Ken
disine rakip olacak kimseyi evresinde brakmad. Hemen
hepsini safd brakt. Milli burjuvazinin tipik bir temsilcisi
olarak da Cezayir Ulus-devletini yaratmak iin nemli
46) Fransz TV kanalna verdii zel demecinden, El Rasi, agy. Bu gr de
yzeyseldir(FB).
47) 13 Mays 1971 tarihli konumas, aktaran El Rasi, agy.
48) El Rasi agy. Aynca einin El Mecelle dergisine anlabmndan, 19 Austos 1987.
153
admlar att. Bu yzden "milli devrimin rtk hedeflerini ta
mamen gerekletirmek amacyla, Cezayir halkn, top
lumsal ve kltrel yamal bir bohadan, belli bir millete
dntrmek" istiyordu.(49l
Kukusuz "tek parti ve tek ef" ynetiminin kanlmaz
bir kural olarak, yaplan btn uygulamalar tepeden inme
idi. Uygulamalarn demokratik ortamda tartlma ans ve
olana yoktu. Cezayir ordusu, bamszl kazanan esas
g olarak sunulduundan, yeni Cezayir Cumhuriyetinin
her eyinden o sorumluydu. Bir yerde Bumedyen
"bakomutan ve tek ef" idi. Bu ynyle Kurtulu Sava
sonras Kemalist ynetimi (1923-46) andran bir ynetim
tarz egemendi. Otoriter bir ulus-devlet modeli vard. Ancak
slamclar gibi bunu, "ulusalc militarst devlet"(SO) olarak
tanmlamak ve Bumedyen'in devlet modeli iin, "drt ba
marnur bir ulus-devlet kurup, toplumun tarihsel di
namiklerini deitirerek slamn yerine Arap rkln
oturtmak"(s tehisini koymak, bilimsel olmad gibi yersiz
ve yanltr. Bir kere "militarist devlet" demek, zellikle "d
dmanl krkleyip, yakn komulardan balayarak
yaylnaclk emelleri" gden devlet demektir. Ayrca top
lumu neredeyse "bir kla disiplini iinde skynetim
alhnda bulundurmak"tr. Bu sonuncusunun Bumedyen
dnemi Cezayiri'nde bir yere kadar uygulandn kabul et
mekle birlikte, Bumedyen'in d politikas "yaylmacl
krklemedii" gibi, emperyalizme kar hep ulusal kur
tulu hareketlerinin yannda yer almtr. Kald ki, Fas ile
olan snr anlamazl, ilk kez o dnemde zlmtr.
nc olarak, Bumedyen'in ulus-devlet kurmkla, "slamn
yerine Arap rkln oturtma"y amaladna ilikin bir

49) Cezayir uzman, aratrmac Hugh Roberts, "Radikal slamclk ve Cezayir

Milliyetiliinin kmaz" adl makalesi, Dnya ve slam dergisi, say 1, s. 68,
1990.
SO) F. Deniz, age, s. 75'teki arabalk.
51) age, s. 76.
154
kant da yoktur. Bir kere yazar, Arap millicilii (nation) veya
"milliyetilii" (nationalite) ile Arap rkl (racism) gibi si
yasal bilimsel kavramlar birbirine kartrmaktadr. te
yandan Bumedyen, "slam yerine Arap rkln" oturt
mad gibi, "Arap-sosyalizmi" adna ne yapmsa bunu
islama balayp ondan ilham alarak yapmtr-ki yukarda
rneklerini de grdk. Bumedyen'in slamclada ayrt
nokta (zellikle 1964'ten balayarak ideolojik ku
tuplamalara sahne olan Cezayir'de), siyaset ve iktidar me
selesiydi. Bu ve benzeri nedenlerle Bumedyen'i, 12 Eyll
cunta lideri olup her gittii yerde "ayetli-hadisli" ko
numalar yapp "mslmanlk" tasiayan Kenan Evren e de '

benzetemeyiz. nk birincisi slam eitimini byk

slam niversitesinde alm, dolaysyla inanm ve ka
fasnda "bir slam modeli'' olan kiiyken, dierinin yapt
her ey gibi, dini bilgileri de yzeysel ve gstermelikti. Ama
bu olgu, her ikisinin de egemen snfn temsilcileri olan ta
hakkmc, baskc ve snfsal smrc olduklar gereini
grmemizi engellemez. Bumedyen "laik ve Batc" Mustafa
Kemal'e de benzemez. nk Bumedyen "laik" deildi.
Bumedyen'e yeniden dnersek "imandan doan iyi ni
yetler" tek bana yeterli deildir. Rus Devrim nderi Le
nin'in deyimiyle "cehennem yollar iyi niyetle denmitir"
nk. Bir eyi baarmann z esas, nesnel koullarn
yannda snfsal adan da yararl olup olmadndan geer.
Son tahlilde tayin edici olan da snf ideolojisi ve
ncldr. Adn ister "devrim" isterse "sosyalizm" ko
yun, eer bunlar tarihsel anlamda toplumu ileriye gtrecek
bir snfn nclnde olmazsa ve eer burada ak bir ide
olojinin yol gstericilii olmazsa, onun baars geici ol
maya mahkumdur.
 slamclar Hamle Yapyor

Bumedyen'in nemli devriminden biri olan "Kltrel

Devrimi" ele alalm. Esas olarak iki ama iin balatlmt:
Bir; Cezayir kimliinin z olan slam dinini smrgecilik
ncesi konumuna getirmek. ki; modern bilim ve teknoloji
ana yetiebilmek amacyla milli (ve resmi) dil olarak
Arapa'y yeniden canlandrp yaymak. Yani Arap-slam te
melinde yaygn ve rgn eitim seferberlii.<s
Peki ne yapt Bumedyen? lk elde, o zamana kadar hi
grlmemi biimde camii ve mescid inaatn balatt.
Smrgeci Franszlardan intikam alnyormuasna tarihin
en byk dini kurum ve kurulu faaliyetleri iin resmi kam
panyalar ald. Bu erevede, lkede mevcut olan slam
Arap kltrel kurum ve kurululardan (szgelimi Alimler
Cemiyeti gibi Islahat slamclardan tutun da, kimi tarikat
ve zaviye eyhleri v_e mezunlarna kadar) yardm istendi; i!}
bununla da kalmad, zellikle Msr ve Suriye gibi Ortado
ulu Arap lkelerindeki Arap-slam kadrolar Cezayir'e
transfer edildi.<53> in ilgin yan, bu lkelerden gelen kad
rolarn bir ksm Arap milliyetisi iken, byk ounluu
geleneksel slamc kadrolardan oluuyor ve Mslman Kar
deler gibi rgtlerin ya ndegelenleri ya yeleri ya da sem
patizanlar sfatn tayorlard. Bir bakma, Bin Bella dne
minde, ortal bo bulup Cezayir'e doluan marksist-tro
kist kadrolarn yerini, bu kez slamc kadrolar alm oluyordu.
O kadar ki, bu durum, kr kkenli zaviye, tekke ve kimi
tarikat eyhlerinin sert tepkilerine neden oldu. te yandan
bizzat Cezayir'de slami temelde huzursuzluklar bagster
di ve rgtlenmelere gidildi. 1967'de, Cezayir niversite
si'nde olanlar buna rnektir. nk kendine "Ketaib" (Mf
rezeler) veya "Ketaibu Muhammed" (Hz. Muhammed Mfre-
52) El Rasi, agy.
53) agy. Aynca FS szcs slamc Rabh Kebir, 14-21 Haziran 1993 tarihli El
vasa dergisine anlatmlaryla bunu dorulayp, "slamc fikirlerin bu kadrolar
araclyla geldiini" sylyor.
156
zeleri) adn veren rgtl ve disiplinli bir grup, niversite
kampsnde "slami ahlak ve deerleri dayatmak" istedi..
Bu amala kz rencilerin ksa etek ve dekolte giymelerini
yasaklad. Uymayaniara kezzap ve molotof kokteyli atld.<54>
Hatrlatmak gerek: Bin Bella'nn ideolojik nedenlerle deil
ama siyasi nedenlerle cezaevine soktuu, mecburi ikamete
tabi tuttuu veya srgn ettii Alimler Cemiyeti yelerini,
Bumedyen serbet brakh. Bununla da kalmad, Bin Bella
dneminde mecburi ikamete tabi klnan Alimler Cemiyet)
yetkililerinden Ahined Talip El brahimi'yi Enformasr,.'n
Bakan yapt. Yine Fas'a srgne gnderilen eyh
Abdllatif Sultani'yi lkeye arp, slamclarn gnln
ald. Ancak Sultani, 1 Kasm 1965'teki devrim yldnm
kutlamalar srasnda, Cezayirli kzlarn "slami buyruklara
aykr" biimde giyinmelerini serte ele'ltirince, Bumedyen
ile aralar siyaset alannda alm'l oldu.<55>
Bu da yetmedi. 1970 yl sonbaharnda Diyanet 'lleri
Ba'lkanl, lkedeki "ahlaki kntye" kar'l geni'l bi
kampanya ba'llatt. Ba'llangta "solculara ve zellikle B9f
beri hareketine kar'l" bir denge unsuru olarak kurulup, Bin
Bella'dan destek ve te'lvik gren El Kiyem Cemiyeti, Di
yanet'in bu kampanyasnn neredeyse ncln yapt.
nk sylemler ve sloganlar bizzat Cemyet'indi. Burada
Diyanet l'lleri ile El Kiyem arasnda "Islami temelde"
i'lbirliinden szedilirken, Bumedyen ikisini birbirine kar'l,
zellikle resmi bir kurum olan Diyaneti, Cemiyet'e kar'l
kullanmaya al'lt. Bu tehlikeli bir oyundu.
Toplumda da "laik-slam" veya "kim daha iyi mslman"
tart'lmas ba'llam'lt. Berberi kkenli nl yazar Katip Ya
sin bir olay anlatyor: "1970'lerin ba'lyd. Bir kktendinci
ile aramzda, niversite kampsnde tarh'lma kt. O
srada sosyalist olduum ve adm da Katip olduu iin, alay
olsun diye bana 'Lenin Katibi' lakabn takm'llard. Ben altta
kalr mym hi! Onlar Mslman Karde'ller rgt men-
54) agy.
55) F. Deniz, age, s. 81-82.
157
subuydular ve bunun Franszcij. karl 'Les Freres Mu
sulman ' idi. Bu yzden ben de onlar iin 'Ant/Heykel Kar
deler ' anlamna gelen kafiyeli franszca deyimini 'Les Freres
Momunents ' kullandm. Ve inanyor musunuz; devletin res
mi organ olan TV kanallar bunlarn denetiminde ol
duundan, bir trl benim yazdm tiyatro oyunlar
gsterilmezdi. Oysa sanat ve dil asndan lke ve dnya ka
muoyunca bilinen biriydim."(56)
slamclar, "laik ve sosyalist"(S7) diye suladklar Bu
medyen dneminde resmi kurum ve kurululara ylesine
egemendiler ki (zellikle enformasyon, eitim, basn-yayn,
kltr ve diyanet gibi) solcu yazar Katip Yasin'in oyunlar,
sadece "Askeri klalar"da oynatlabiliyordu. O srada
srekli uyarlarn da yapyordu: "Ey askerler ve subaylar,
ordu ile halk birbirine drmek isteyenler var.
Kktendinciler byle bir eye oynuyorlar"(ss diyordu. Bizce,
kendini "solcu" diye tantan, sanrm aslnda "laik ve sol ka
nattan" olan, sonradan Berberi haklar savunucusu Katip
Yasin'in slamclara kar srtn orduya yaslamas da, gerek
devrimci ideoloji ,gerekse snfsal bak asyla yanltr.
Ama anlatmak istediimiz, btn bu faaliyetlerin, "laik ve
sosyalist" diye sulanan demir adam Bumedyen dneminde
olmasdr. Bir Arap yazarn saptani.asyla, "Bu da gsteriyor
ki, Cezayir'deki slami hareket kendiliinden ortaya
kmad. Tersine uzun yllarn birikiminin planl programl
bir sonucuydu. slamclarn ak stratejileri vard."(59l
Gelelim u "Tarm Devrimi" denen eye. Bir kere adn bi
limsel koymak gerek. Bu bir tarm devrimi deil, tarm re
formuydu. nk ulusal kurtulu sava srasnda snfsal
temele dayanan bilinli bir kyl hareketi, zel biimde fe
odal toprak aalarna kar bakaldrm ve topraklar
56) EI Rasi aktannas, agy.
57) F. Deniz, age, s. 82. Bumedyen, "laik" olmadn ama hogrden yana bir
mrnin olduunu ska sylerdi. (FB)
58) El Rasi, agy.
59) EI Rasi saptamas, agy.
158
igal etrni deildi. Olan ey, devletin bamszlk sonras,
ileriye ynelik kalknma projeleri ve tketim ekonomisine
(pazar ekonomisi) dayal bir erevede kyllere toprak
datrnasyd. Belli alanlarda ise, Trkiye'nin kimi
blgelerinde yaplrn olan "devlet retme iftlikleri ya da
kooperatifleri" benzeri eyler kurulrnutu.
Somuta indirgeyelirn: Her eyden nce "Toprak Devrimi"
gibi byk ve beylik laflarla kampanya balatlnca, halk
nezdinde byk umutlar danasna yol at ki; baarszlk
halinde byk karamsarlk dernek olacakt. Burnedyen

gerekten de tm topraklarn kyllere datlnasn ve

krsal kesimde hayatn kkten deirnesini istiyordu. Bu ko
nuda, Msr'daki toprak reformunu kendine model olarak
serniti. Ama Burnedyen, Nasr'n Msr'n kylk alan
larndaki kanlmaz ve snfsal karakterlerine uygun
biimde yapt hatalar grrnernezlikten geldi. Kanmzca,
ilk elde "saptanabilecek hatas" budur.
kinci olarak, 1972'de, tarn tarnma 1000 "sosyalist ky"n
kurulmas yolundaki byk projesini aklad. Bu dzlernde
byk toprak sahiplerinin rnallarna el koydu. Tarmsal ku
rulularn zynetirnle idare edilmesini (Yugoslavya'daki
zynetirn iletrnelerine benzeyen) kararlatrd. Ama so
nuta, da fare dourdu; yaplmas tasarlanan 1000 sosyalist
kyden sadece 100 kadar yaplabildi. Kyller mcadele
(snfsal) iinde rgtlendirHip bilinle silahlandrlrna
dklar iin, retim eskisinden daha beter bir dzeyde kald.
Oysa sosyalist ekonominin en nemli karakteri, "ortak
retimin yan sra en az maliyetle en yksek rn" (retimi)
salamaktr. Zaten Burnedyen sosyalist deildi, milli bur
juva idi. Ayrca bir retim dalnn adn sosyalist koymakla
da oras sosyalist bir iletrne olmuyordu. Sosyalist bir
iletrnede bile, sosyalist retirnin yan sra sosyalist bir bi
lin yani sosyalist bir insann olmas zorunludur. Sovyetler
ve Dou Avrupa'daki en nemli yanllk da buydu. Kald
ki, bir rnlkiyeti tepeden inme biimde alp kylye vermek,

159
onun verimli olmasn salamazd. Nitekim tarihe bakh
mzda, ABD'deki Kuzey-Gney sava srasnda, kle zen
ciler serbest brakldklannda, bilinli olmadklarndan, uzun
bir sre kendilerini ynetemeyip alktan krllard.
nc nemli hata, bir kyllk lkesinde gelecei tayin
edecek bylesi bir devrimin (aslnda reformun) bizzat
kyllere deil, tersine gnll aydnlara ve genlere da
yarunasyd. Daha ok, lise ve niversite genlii, yaz ta
tillerinde eitli retim birimleri kurup krsal kesimlere gi
derek, gya hem kylleri bilinlendiriyor hem de bizzat
i\retime kahlm oluyorlard.* in'de bir zamanlar Kltr
Devrimi srasnda yaplan "komnist perspektifli" uy
gilamalarn ok kt bir kopyasyd. Dorusu bir yere ka
da yararl olan bu "gnll retim birimleri", Marksizm Le
ninim-Mao Zedung dncesinin Cezayir'de pek moda
olduu ve niversite genlii arasnda bir hayli rabet bul
duu bir dnemde, yadsnamaz fedakarlk rnekleri de sun
dular. Ama balangta da belirttiimiz gibi, bu mesele, ok
ciddi bir meseleydi ve snf temeline oturtulmadan, mev
simlik ii1ik tr eylerle yrtlecek gibi deildi. te
yandan krsal alanlara gidenler de, genelde, marksist sol
culard. Fransa gibi Avrupa lkelerinden gelip bu kam
panyalara katlanlar olduu gibi (her kampanya srasnda
en az be bin kii geliyordu,) Fransz Komnist Partisi'nin
Cezayir'deki miras olan Sosyalist nc Partisi yesiydiler.
Bu demektir ki, gnll birimler bile asl amacna
ulamam; sosyalist genlerden teye gememiti. Kald
ki, bu parti bile, "tek adam, tek parti" ynetiminde yasakt ve
daha sonra adn "Meydan Okuma Partisi" eklinde dei
tirmesine ramen faaliyetine izin verilmedi. Yandalar, ite
bu tr "boluklar ve kulisleri" deerlendirerek, krsal ke
simde etkin olmay dnyorlard. Ama onlarn da
dnceleri "devrimci" deil, daha ok "evrimci"; byk bir

slami Selamet Cephesi'nin imdiki szclerinden Rabh Kebir de bu

rencilerdendi: Bkz. El Vasat, 14-21 Hazira' 1993, Londra
160
olaslkla "ne kapitalist ne de sosyalist olan nc Yol" idi.
Niyet iyi ama uygulama hatalyd. Bumedyen, Toprak
Devrimi yoluyla krsal kesim insanm, geri kalm
gemiinden (feodal gemiinden) koparmak istedi.
Gnll birimler de bu yolda nemli kltrel ilevler
grdler. Ancak btn bunlar yetmedi. Nedenlerini yu
karda sraladk. Fakat zel bir etkene dikkat ekelim. Krsal
kesimde mlkiyeti zorla elinden alnan toprak aalar, fe
odal mtegallibe ile dini nderlik (zaviye, tarikat, tekke) bu
dnme kar kt. Ayak diredi, baarszlklar istismar
ederek "sosyalist ve laik" ynetime kar, slamn
"zm"n vurgulad. Bir rnek verelim: slami pro
pagandann etkisinde kalan ok sayda yoksul kyl, "Bu
topraklar bakasnn mlkdr. Bunu almak slam eriatna
gre haramdr"<60> diyerek toprak sahipliini reddettiler -ki
Mevdudi'nin toprak reformunu islama aykr bulduunu
yazmtk.
Benzer biimde, kylere gidip retime kahlan "Gnll
Birimler"e bir alternatif olmas iin, slamc niversite
genlii de "renci Mfrezeleri" oluturarak krsal alanlara
yneldiler. Ama bu kez, slami kurallara gre "ortak
mlkiyetiliin haram olduunu, bakasnn malna
mlkne elkoyarak helal rn alnp yenilemeyeceini"
aklamak idi. Bu er.evedeki faaliyetlerden birisi de 1973-
74 arasnda Aknun Universitesi'nde gerekleti. Sosyalist
genler, "Devrimci Tarm Komiteleri "ni oluturmak zere top
lanmken, kktendinciler sopa ve benzeri aletlerle onlara
saldrdlar. Atlan sloganlar ise "Vurun kafirlere! Vurun .
Frankofon (Franszca konuan-FB) kltrnn zppelerine"
idi.(61)
Yine, 1975 ylnda Setif niversitesi'nde "slami Cemaat"
imzal bildiriler datld. ktidardaki partinin yan kolu ni
teliindeki "Cezayir Genliginin Milli Birligi" yelerine

60) El Rasi, agy.

61) agy.
161
saldrld. Ayn dlay Konstantina kentinde yaand. Bir kza
arkadalk teklif eden bir delikanl "falaka"ya yatrlp
dvld, buna benzer olaylarda zerine krmz boya
atlanlar da vard.<62l
B. gibi olaylarn yaanrnasna zlen Bumedyen, ken
dine muhalif bir slam akmnn farkndayd. Belki de bu
yzden, daha fazla dine sarlmaya balad. Pakistan'da
yaplan Lahor slam Konferans'na katlmadan nce slamc
rencilerle yapt bir konurnada yle dedi: "Baknz,
ben sizin kadar Kur'an' biliyorum. Ben de rnslrnarurn ve
ibadetimi yerine getiriyorum. Buna ramen, karnlar a in
sanlar cennete gnderrnern, dernekten alkoyarnazsnz be
ni."(63J
imdiye kadar sraladmz rneklerin sonunda yle
bir saptarna yapmak dururnundayz. slamclar her ne kadar
beenmeyip Burnedyen'i "laik ve sosyalist" diye niteseler de,
O'nun en nemli iki kozu olan Kltrel Devrim ve Toprak
Devrimi, "son tahlilde slamclarn deirmenine su
tarnaktan bakaca sonu verrnernitir" diyebiliriz. Zaten
kimi islamclarn, "Sosyalist devrimin, slami rnuhafetin can
lanmasna dorudan etki ettiini" kabul etmesi de buna bir
kanttr.<64> '
slamclar, Cezayir siyaseti ve tarihi uzman Hugh Ro
berts'in u saptamasm doru buluyorlar:
"Burnedyen reformlar, mslmanlarn zel mlkiyetine
kar ak saldryd. (Aslnda toprak, aalarn elinden
alnrnt.) Burada slamclar, snfsal ayrm yapmakszn ve
zalim-mazlum, smren-smrlen ilikisini gzard ede
rek topra elinden alnanlarn tmn birden mslman
diye genelliyorlar. Tarmda devleti politika izlenmesi,
mslman toprak sahiplerinin aleyhine geni arazilerin ka
rnulatrlrnas ve kolektifletirilrnesi, nihayet 1974'te tarm
62) agy. Aynca bkz: "Rabh Kebir'in Anlan", El Vasat, 14 ve 21 Haziran 1993 ta
rihli saylar, Londra.
63) agy.
64) F. Deniz, age, s. 85.
162
rnlerinin alm sahmnn da devlet tekeline alnmas, Ce
zayir halknn nemli bir yekununu olu!ittiran iftileri ra
hatsz etti. Bu kesimin muhalefeti (aslnda kastedilen
sradan iftiler olmayp, daha ok toprak aas ya da ta
rikat/zaviye !ieyhleri ile bunlarn etkisinde kalm!i
kyllerdi-FB), slami kaynaklarda yer alan zel mlkiyetn
korunmasna ili!ikin nass'lar (yazl Kur'an metinleri) temel
alan slami terimierde ifadesini buldu."<65>
Ayn yl, Fas'ta bulunan muhalif Vaiz Abdllatif Sultani,
Cezayir'de el altndan datlan bildirilerde !iunlar
yazm!it: "Sosyalizm (ortaklk-FB) kafirliktir! Ka
mula!itrlm!i topraklar i!ileten iftiler kafirdirler! Kur'an
hkmlerine aykr olarak sahiplerinden gaspedilen toprak
zerinde klnan namaz sahih (doru) olmaz! ."<67l
lk ikisi kadar nemli olmasa da, Bumedyen, ba!ilatt
"Sanayi Devrimi" ile, lkede niteliksel ekonomik ve top
lumsal dn!imler salanacan umuyordu. Ekonomik
olarak bamsz olmayan bir lkenin siyasi bamszlnn
olamayacan belirten Bumedyen, ar sanayi hamlesi
ba!ilath. Petrolne gvenerek, dev sanayi projelerini dev
reye soktu. Salam bir altyap kurmak uruna milyarlarca
dolar harcad. Ne ki, lkenin gerek hammaddesi (petrol), ge
rekse sanayi mamllerinin gerek pazar d!iars idi. Yani
kapitalist ve emperyalist dnyann hakim olduu pazar
!iartlarnda ondan kesin bir kopu!i gerekle!itirmeksizin
yaplacak her trl proje, baml olmaya mahkumdur.
Szgelimi satacanz petrol ile fabrikalarnz iin alacanz
hammaddeyi d!i pazarlar, okuluslu. emperyalist tekeller
belirler. Tek dviz kayna petrol olarak kalnca, bu da arz
talep yasasna boyun edi. Ote yandan ar ve hafif sanayi
ile tarm arasnda ulusal denge korunmayp, ibrenin
gstergesi sanayiden yana kaynca, kydeki insan tutmak
65) Hugh Roberts, agy. Dnya ve slam, 1990 K.
66)
67) Josef Semaha, "Cezayir'deki slami Hareketin Geliimi" adl makale, El Ha
yat, 3 ubat 1992.
163
zorlat. Krdan kente byk bir g dalgas balad.
sizlik arth. ok gvenilen Cezayir petrol de krmz
alarm verince, i iyice rndan kt.
te yandan sanayinin idaresi, iilerin elinde deil bir
avu brokrat ve teknokrahn elindeydi ki; devlet me
kanizmasnda oka bilinen yolsuzluklar da bagsterdi.

C- Abdllatif Sultani ve slami Hareket

Abdllatif Sultani, kirnilerince, "Cezayir slami ha

reketinin manevi babas"<68> saylr. 1902'de El Evras ili El
Kantara'da kynde dodu. Kk yanda Kur'an hfzn
tamamlad. "Kafir olmasn" diye babas, olunu Fransz
okullarna vermeyip dini kurululara gnderdi. Daha sonra
Tunus El Zeytune slam niversitesi'nde yksek renim
grd ve lkesine dnd. Alimler Cemiyeti lideri Bin Badis,
kendisinden, Konstantina kentinde dersler vermesini istedi.
Cemiyet yayn organ El ihab' tantmak amacyla yurt ge
zisine kt. Ardndan "El Huda " adyla bir din okulu at.
Alimler Cemiyeti'nin temsilcisi olduu 1946'larda, FLN ile
ilikisi olup olmad hakknda bilgiye sahip deiliz. Ancak
kurtulu savan "Cihad" temelinde destekleyip, "bu
uurda lenlerin ehit olacaklarna" dair fetva vermitir.
1955-60 yllarnda bakentteki bir camide imamlk yapt.
Bamszlk srasnda, Alimler Cemiyeti'nin gsterdii fa
aliyetlere katlyordu. Bir sre iyi giden Alimler Cemiyeti
iktidar ilikileri, "sosyalizm" sylemi yznden ve baka
nedenlerle bozuldu. Alimler, slamn savunduu eitlik
kavram dndaki bilimsel kavramlarn kullanlmasna
kar 'tkyor, szgelimi Bin Bella'nn demogojik biimde di
le getrdii, "snf, snfsal mcadele" ile kaynatrmak is
tedii" slam sosyalizmi" gibi ifadeleri ho karlamyordu.
yle ki, Cemiyet lideri Beir El brahimi, bu tr kavram ve
deyimlerin, "lkeyi i savan eiine getireceini"
68) F. Deniz, age, s. 77.

164
sylyordu. Bu yzden devlet felsefesinin yabanc ekollere
deil, slamn kendi ekolne kaydrlmasru" istiyordu.<69>
Ayn izgide yryen ve Alimler Cemiyeti'nden geriye
kalan iki nemli alim Abdullatif Sultani ile Ahmed Seh
nun, slami tutumlarn srdrdler. Bu nedenle Bin Bella
tarafndan srurd edildiler ya da zorunlu ikamete tabi tu
tuldular. Fas'a srlen Sultani, "Sosyalizmin Kayna Maz
disizmdir" adl bir kitap yazarak, Bumedyen'in savunduu
"slam sosyalizmini" eletirdi. Sultani, ayrca "Islam Iman
nn Savunusu " ve "Islama Atlan Oklar" adl kitaplaryla, kit
leler arasnda muhalifler yaratmaya alt. Bu dnemdeki
yazlar ise, daha ok, ahlaki bir nitelik tar ve iki, kadn
erkek karm, her ikisinin toplumdaki yerleri ve grevleri,
slami gelenekiere aykr davranlar vs zerinde youn
lar. Sultani, bamszlk sonras slamc haraketin ncle
rinden saylr.<70> Toprak Devrimi'ne en sert muhalif odur.
1964 ylnda biraz da Berberi ve solculara kar bir denge
olmas iin kurulup Bin Bella tarafndan desteklenen El Ki
yem (Deerler) Cemiyeti, dzenli konferanslar ve Islami Ter
biye adl dergisiyle taban oluturmaya alqt. Amacn ise,
"smrge ve k dneminin kurban olan slami deerleri
yeniden diriltme" olarak belirledi. Cemiyet Bakan Haimi
Ticani, kimden etkilendiklerini yle aklyordu: "Cemal
leddin Afgani, Muhammed Abdu'nun slahal Selefiliin
den, ekip Arslan'n grlerinden, Mevdudi, Hasan El Ben
na, Seyyid Kutup, Muhammed El Gazali'den etkilendik. . . "<71>
Abdullatif Sultani'nin slami temelde sosyalizme
eletirileri olduka yzeysel olduundan, El Kyem Cemiyeti,
genelde Bat kltrnden habersiz olan slam aydnlar ve
alimlerini bilinlendirmek iin baka bir ynteme bavurdu.
Bat kltrn de sk sk sayfalarna aktarp, deyim ye
rindeyse kar kltr yoluyla bilinlendirmeyi deniyordu. El
69) F. Deiz, age, s. 78.
70) age, s. 79.
71) Altaran F. Deniz, age, s. 79-80. Yukarda ad geenlerden son drd Msr
Mslman Kardeler rgtnn fikir adamlardrlar. (FB)
165
Kiyem'de siyaset deil kltr ve ahlak n plandayd. Bu
nunla birlikte, baz sendika ve niversitelerde laik, de
mokrat, sosyalist veya millici evrelerle yandalar arasnda
srtmeler eksik olmuyordu -ki<72>, yukarda kimi
rneklerini sunduk.
Cemiyet'in en ak protesto eylemi, Msr'daki Mslman
Kardeler rgt teorisyenlerinden Seyyid Kutub'un
Abdlnasr ynetimince idam edilmesine kar tutumda so
mutlat. Abdlnasr'a ak bir mektup gnderen Cemiyet
Bakan grevinden alnd (o srada Cezayir niversitesi
Genel Sekreteri idi). Msr'n Cezayir Bykelilii nne si
yah elenk koyan yelerinden bir ksm (o srada tu
tuklananlar arasnda imdiki slami Cephe nderlerinden
Abbasi Medeni de vard) tutukland ve rgtn faaliyetleri
21 Eyll 1966'da yasaklanarak tm ubeleri kapatld.
1970'te ise nihai biimde kapatlm oldu.<73> Ayru dnemde
daha az bilinen "Cunudullah"<74l (Allahn Askerleri) adl bir
cemiyetin daha kapatld sylenir.
Kimi slamclara baklrsa, gerek Sultani gerekse Sehnun,
mtevazi birer vaiz idiler. Ancak "zgrlklerin olmad
bir ortamda muhalif olmalar onlar kahraman yapt." Yine
benzer bir saptamayla, El Kiyem Cemiyeti'nin bir aya
ynetirnde (iktidarda), dieri ise muhalefette idi. (75)
El Kyem muhalefete kaydka, Bumedyen ynetiminde
kurulan Diyanet leri, 1970'lerde Ahlaki kntyle
Mcadele Kampanyas balatarak ve slami sylemler kul
lanarak, El Kyem'in tabann kendisine ekip devlet de
netimine almak istedi. Bu amala bizzat devlet, El Asale adl
slami bir derginin karlmasna nayak oldu. Ancak El
Asale, istenilen ilevi grmedi. Tersine kendi iindeki den
geyi koruduktan baka, " geri tepmeli bir top" niteliine
brnp, devlet zerinde Islamc basklarn merkezi oldu.
72) F. Deniz, age, s. 80.
73) age.
74) Franois Burgat, L'slamisme au Magreb, La Voix du Sud, Paris, 1988.
75) F. Deniz aktarmas.
166
Bumedyen, bu basklar sonucu, slamc aydnlara birtakm
siyasi tavizler vermek zorunda kald. El Asale, rejimle aka
siyasal bir ahmaya girmediyse de, batllarn "lml ra
dikalizm" dedikleri trden bir izgiden uzak durmad. Bu
yanyla Alimler Cemiyeti lideri Bin Badis'in izgisinde
..
" (76)
yuru" du.
Burada slamc fikir adamlarndan ve Mehmet Akif Er
soy'a benzettiimiz Malik Bin Nebi'ye yeniden dnelim.
nk bamszlktan 1967'ye kadar Yksek retim
Mdr olan Bin Nebi, niversiteli sekin bir tabakay is
lamc yapmay hedeflemiti. O kadar ki, evinde kurduu
Kltrel Ynetim Merkezi adl dini sohbet halka'larna gidenler
iin, "Mhendis olmayanlar yanmza girmesin" diyordu.<77)
lkedeki slamc-laik tartmasru aleviendiren olay
lardan biri de Medeni Kanun (Ahal-l ahsiye) denen hu
kuk tartmalar srasnda yaand. slamc olanlar, zellikle
kadnlar konusunda, slamcia ngrlenlerin yasaya gir
mesini sylerken; sosyalist, demokrat ve laik evreler ise
"kadn haklar" savunuculuunu yapyorlard.
zetle Bumedyen'in ilk dnemlerinde balayan, Bin Bella
ile Bumedyen'in ska krkledikleri slamc hareket, Ce
zayir liderinin son devrinde giderek byd. Ancak "dev"
bir trl ieden kamad. nk Bumedyen'in kiisel
yaam basit ve sadeydi. "Mslmanca yayordu", Bu
medyen. Bu da halkn ona kar ak muhalefetini
nlyordu. Ayrca lkenin kurtuluunda barol oynayan
nemli tarihi bir ahsiyet idi. Halk onu sevmiyorsa bile
sayyordu. stelik en kk bir muhalefeti ve kprdamay
annda ezecek gl bir istiharat ve askeri tekilat kur
mutu. lkenin d siyasetleri kiilikliydi ve bu Ce
zayirlileri avutabiliyordu. Fas ile olan Sahra anlamazl
da, halkn, ynetim evresinde toplanmasna neden olu-

76) Hugh Roberts, agy, s. 72.

77) F. Deniz, age, s. 90.
167
 yordu. Dev yatrm projeleri (sanayi devrimi, l aacak
byk baraj vs) halka umut veriyordu. Zaman zaman
bastran slamc hareket karsna panzehir olarak da "sol"
milici gler ile gdml komnistleri ya da bamsz sos
yalistleri kararak. halkn dikkatini baka noktalara
ekebiliyor ve zaman kazanmasn biliyordu.
Dahas Bumedyen, "inanm bir mslman olarak", yer
yer slami tavizler vermek durumundayd. Szgelimi
Abdllatif Sultani gibi slamc bir muhalifin grlerinden
etkilenerek (ya da onu etkisiz brakmak amacyla), onun
nerdii "ura ynetimi"ni dikkate ald. Ama daha nce
kendi konumunu salama alan yasalar karth. Bunun so
nucu olarak 22 Kasm 1976'da cumhurbakaruna olaanst
yetkiler tanyan yeni bir anayasa iin referandum yapld.
Buna benzer birtakm tavizler (slami) daha verilmiti. 12
Mart 1976'da kumar yasakland ve 27 Austos'ta ise Cuma
gn hafta ta.ili oldu. Anayasa metninde, ."devletin dini
Islamdr,<78> Ulkedeki btn yasalar, Islam eriat
hkmleriyle elimemek durumundadr. nk yasalarn
kayna budur . . . " eklinde bir ibare yeniden onayland.
Konuyu zetlersek Bumedyen dnemi iin unlar
syleyebiliriz: Balatlan byk devrim (kltrel,
tarmsal ve endstriyel) aslnda byk fiyasko ile so
nuland. Bu da halk karamsarla, slamclar lehine mu
halefete itti. Tarihsel baktmzda Bumedyen, milli bur
juvazinin "sekin ve sekinci" bir zmresinin temsilcisiydi.
Yani Cezayir'deki snflar, henz ulusal dzeyde varlk
gsteremediklerinden; kabilesel, blgesel vs zellikler
tadklarndan<79>, bunlara tam anlamda ulusal burjuvazi
demek siyasi olarak doru, ama toplumsal adan henz ye
terli deildir-ki bu, Cezayir'e smrge dnerninden kalma
bir zgnlktr. Yine de ou zaman "Cezayir'in Crom-

78) Hugh Roberts, agy, s. 76-77-78-79.

79) agy, s. 87.

168
welli"<80l olarak tarumlanan Bumedyen, tasarlad ulus
devlet projesinin, dolaysyla domakta olan milli bur
juvazinin bir temsilcisidir. Fakat ayn zamanda yine Fransz
smrgeciliine kar mcadelenin bir zgnl olarak,
Cezayir'deki ulusculuk din ile emimi; Arap-slam sentezi
halini almtr. Ortadoulu Arap lkelerindeki Arap-slam
sentezinde Arap milliyetilii (Nasrclk, Baaslk vs) ar
basarken, Marib Arap lkelerinde (Cezayir, Fas, Tunus)
slami ge n plana kyor. Bu yzden de yaratlmak is
tenen Arap dili, bu lkelerin kullandklar bir anlamda
Arapa-Franszca karml 'ligua franca' idi. Yaratlmak is
tenen milli kimlik ise 'L 'algeria Arabo-musulmane' (Cezayirli
Mslman Arap)<s 'dan bakas deildi. Bumedyen'in
kiisel slami eitimden geiini ve bu dini sk sk st ka
pal siyasette kullandm da gznne alrsak, yle bir
anlaya sahip olduunu syleyebiliriz: Bumedyen, 1688-
1832 yllarnda ngiltere'yi yneten Whig aristokrasisinin
yaptna benzer biimde, "kesin hatlaryla belirlenmi
inanlara sahip bir toplum, ilerici bir ynetim sunma mis
yonuna sahip olabilir; bir inan toplumsal dzen iin ge
reklidir, ancak iyi bir ynetim iin zararldr"<s ilkesinden
hareket ediyordu. Uygulamalara baklrsa bu daha da so
mutlar. Szgelimi bir yandan "Gerekte slam dnyasnn
taparlanmas iin tek yol vardr. Reformizrni amak (ya da
askya almak-PB) ve toplumsal devrim yoluna kendini ada
mak"<83 derken, te yandan "kendilerini slam temeline da
yandrmayan btn siyasi partiler, tm rejimler ve tm li
derler gayri meru ve tehlikelidirler . . . "<84l diyen El Kiyem
Cemiyeti 'ni kapatyordu. Ancak Cemiyeti kapatrken, slam
80) agy. s. 85. Dorusu tam benzeme szkonusu deil. Tarihselliin getirdii za
man am bir yana braklsa bile, Cromwell'in kiliseleri atlan iin ahr yapt
(bkz. Christopher Hill, 1640 Ingiliz Devrimi, Kaynak yay. s. 20-21- 65-85) ve halka
son derece iyi davrand biliniyor. Bumedyen ise tersine dindar ve baska idi. (FB)
81) agy. s. 73-87.
82) Brendan Clifford, "John Paul", A Belfast Magazine 2, Yaz 1987, s. ll. Ak
taran H. Roberts, agy, s. 85-87.
83) La Charte Nationale Algerianna, 27 Haziran 1976, Nicole Grirnaud
nszyle, 1987, s. 28. Aktaran H. Roberts, agy, s. 78.
84) agy, s. 71 alnts.
169
.ile ideolojik barklna son vermi olmuyordu. nk
bizzat Bumedyen, slami EI Kiyem Cemiyeti'ni kapatt
srada, onun grlerini, sylem ve sloganlarn dn alan
resmi Diyanet Ileri Bakanl'n kurarak, bizzat cum
hurbakanlna ba'l bir kurum haline getiriyordu. An
Ialan EI Kiyem kapatlrken Diyanet'in almas, bir yandan
slahat slamn Arap-slam temelindeki Cezayir mil
liciliine eklemlenmesi, te yandan Bumedyen'in (sekin bir
zmrenin temsilcisi olarak) kimseye iktidar ans
tanmamasyd. Benzer ey, komnist "Sosyalist nc Par
tisi" elemaniarna gz krparak, "sosyalist dnm" ad ve
rilen projelerde (Toprak Devrimi ve Sanayi Devrimi alan
larnda) kullanyor, te yandan onlarn resmi faaliyetlerine
izin vermeyerek, komnistleri mevcut dzene ekleml!yordu.
Geri Moskova yanls, "ne sosyalist ne kapitalist Unc
Yol" ya da ksaca "kapitalist olmayan kalknma yolu" yan
da bu komnistler kuyruku olmaya ve dzen iinde eri
meye mahkumdular. Ama nc olarak da bu komnistler,
slami muhalefetin ok ileri gittii dnemlerde Bumedyen'in
elinde nemli bir "ideolojik ve vurucu" koz olarak kul
lanlmlardr. Ya da tersine, komnistlerin perde arkasnda
ve aydn kesimi arasnda bask gruplar oluturup iktidar
zorladklar bir dnemde, Cezayir lideri, bu kez slamclara
tavizler vererek "kzl bela"y geitirmi oluyordu.
Bumedyen, her ne kadar milli burjuvazinin temsilcisi ise
de, bir yandan "snfsz veya snflarn uzlat, ebedi
bark olduu bir temelde kurmak istedii" Cezayir top
lumunda, ulus-devletin oturmuluuna paralel olarak milli
burjuvazi de domu oluyordu. "Sosyalist devrim" adyla
tantlan dev kalknma projeleri, bizzat bnyesinde kent mil
li burjuvazisinin palazlanmasn hedefliyordu. Bunun par
tideki temsilcileri, erken bakaldrp iktidardan pay talep
edince, g merkezleri ya da o zamanki adyla tek parti
ynetimini temsil eden Ulusal Kurtulu Cephesi (FLN) . saf
larnda kanat atmalar balad. Bu, iktidardaki ikinci

1 70
atmay (birincisi Bin Bella dnemi) simgeliordu ki;
doan siyasi kriz ve ynetim boluunu slamclar
yaptklar hamlelerle<85> doldurmay (siyasal adan) ve bun
dan yararlanarak halk muhalefetini rgtlemeyi baardlar.
Kukusuz Bumedyen, iktidar srasnda henz gzden
dmeyen ve saygnl olan bir Arap milliyetiliinin
(1967'den itibaren gzden den Nasrc ve Baas mil
liciliinin tersine) temsilcisi olarak ve 1971 'de devrim iinde
uzatlm bir devrimi trmandryordu.<86> Ancak erken
lm de (1978'de) ynetimdeki milli glerin, inisiyatifi
slamcilara kaptrmasnda etkili old u.

D- adli Bin Cedid: Dengeden Liberal i slama

Bumedyen'in erken lm, egemen snflarn kendilerini

yeniden gzden geirmeleri iin de bir frsat oldu. (B7)
zellikle milli siyasetlerin kimi zaman "sol", kimi zaman
"slami" temelde kktencilik (radikallik) arzettii 1971-78
dneminde okca kullanlan "sosyalizm", "sosyalist devrim",
"islam-arap sosyalizmi" veya genelde "devrim" kav
ramlarndan giderek vazgeildi. Kanmzca iyi de oldu.
nk yaplanlarn bilimsel sosyalizm ile uzaktan yakndan
bir ilgisi yoktu. Bilimsel anlamda, yaplagelenlerin "iddial
ve kararl bir ulusal kalknma program" olmaktan te bir ni
telii yoktu. Ancak "sosyalizm ve devrim" tr
sylemlerden vazgeilmesi konusunda ge kalnmt.
nk slami hareket, bu "sosyalizm ve devrim"
sylemlerini ters ynden ok iyi kullanp, halk gerek sos
yalizme kar seferber ederek "ideolojik, kltrel ve siyasi"
bir muhalefet zemini yaratmt zaten.

85) agy, s. 76.

86) agy, s. 70-71 ve 79.
87) Talal Asad ve Rager Owen: Sociology of Developing Societes: The Middle
East, Macmillan, Londra, 1983, s. 95-114'teki "The Algerian bureaucracy" adl
makale. Aktaran H. Roberts, agy, s. 80.

171
 Bumedyen 1978'de lnce, bu lider tarafndan bir ara
gc snrlandnlan Cezayir ordusu, siyasi alandaki
stnln yeniden kazanmss oldu. Kendi adam adli
Bin Cedid (El ezli diye yazlp okunur) Devlet Bakan
seildi. Bamszlk savana katlm, 1959'dan itibaren Bu
medyen ile yakn arkada olmu General adli, en zor za
manlarda bile Bumedyen'in destekiliini yapt. Birka dar
be giriimini nledi. Geri Bumedyen'in izledii kktenci
sol siyasetleri benimsemiyor, bunlarn toplumda tedirginlik
yarattn farkediyordu. Ama yine de Bumedyen'e
bakaldrmaktansa, ordudaki grevinden istifa etmeyi
yelemiti bir zamanlar.<89l Her ynyle denge adam ve li
beral grl biriydi.
Bumedyen ldnde, iktidardaki FLN kanatlar arasn
daki mcadele bir trl sonulanmamt. Bu yzden denge
adam olarak seildi, Bin Cedid. "zerinde herkesin an
laabilecei bir adam bulmalar gerekiyordu. Ama kim? Ben
adli olduum iin deil; siyaset oyunlarna bulamadm,
maddi eyler ile koltukta gzm olmad iin. . "<90l
Gerekte, adli'nin herkesin zerinde anlaabilecei bir
"denge adam" olduu yolundaki grleri dorudur. An
cak siyaset yapmayp, maddi menfaalleri istemedii yo
lundaki grlerini, bizzat iktidardaki faaliyetleri ya
lanlamtr. stelik iddiasnn tersine, politikac deil ama
siyaset ile uraan biriydi. FLN iinde tarafsz kalmas de
mek, ayn zamanda arkasnda gl bir odak olmad an
lamn da tar. Bu nedenle gcnn snrlarn bilen biri
olarak, sol-Bumedyenci Yahyavi ile sa-Bumedyenci
Abdlaziz Buteflika arasndaki iktidar atmasnda, Yah
yavi'ye u neride bulunabilmitir: "istiyorsan sen gel kol
tua otur. Eer ordudan korkuyorsan, ben o ii hal
lederim. "(9
88) agy.
89) F. Deniz, age, s. 92.
90) El ark-l Avsat adl Suudi gazetesinde (Londra) yaymlanan sylei, 2 Ekim 1989.
91) Ayn sylei.

172
 zetle adli, bir Arap yazarn tanmlamasyla liyle bi
riydi: "iktidar istemeksizin balia geti. Koltuktan ayrlmay
istemeden oradan azledildi. Ynetmeyi istemeden, lkenin
iinde bulunduu derin krizi ynetme grevi kendisine ve
rildi. Bylece ekerneyecei kadar ar bir yk omuzlamlli
oldu."<92>

El Teyir ya da Dnm ve Deiim

adli baa geerken, Bumedyen'in balatt radikal top

lumsal dnmlerin, resmi deyimle "devrimin sreklilii"
konusunda bilinen beylik bir kamuoyu aklamas yaph: El
betteki bayrak yerde kalmayacak ve devrimci/ sosyalist
dnmler devam edecekti! ..
Ancak, yeni hkmetin, Bumedyen'in projeleri zerinde
daha fazla srar etmeyecei de ok akh.<93> adli bu dnemi
yle anlatyor: "Ben sorumluluu zerime almaynca, o za
man dediler ki, 'efendi yklen bu sorumluluu, istediini is
tediin gibi deitir'! Hemen 5. Kongre hazrlklarna gi
ritim, Tabiri caizse baz reformlar nerdim ... "<94> Bin Cedid,
Bumedyen'in projelerini beenmiyordu, ama alternatif prog
ram da yoktu. Bu yzden ilk elde "Bumedyen'in si
yasetlerinde deiiklik (El Teyir) ve "toplumun sesine ku
lak verme"<95> diye iki slogan att ortaya. Eer "El Teyir",
smrc kesimin devlet kapitalizminden liberal ka
pitalizme gei talebini dile getiriyorsa, "halka kulak verme"
de "dayatmac ve tepeden iruneci" devletin bundan byle
"dinleyici"<96> olma, arhk slamc fikirlerin egemen olduu ta
bann talepleri dorultusunda, bir anlamda ok seslilie ve
demokrasiye (yani otoriter ve baskc ulus-devletten liberal
oulcu ulus-devlete) doru alm ifade eder. Bir nc
92) El Rasi, 18 Eyll 1993 tarihli El Hayat gazetesindeki dizinin onuncu blm.
93) H. Roberts, agy, s. 80.
94) El ark-l Avsat, ayn sylei.
95) H. Roberts, agy, s. 80; F. Deniz, age, s. 93.
%) Roberts, agy.
173
nokta da, devletin o zamana kadar getirip iflasn kenarnda
brakt lkenin sorumluluunu, daha dorusu ykn
halk ile paylama<97l anlamndadr.
El Tegyir (Bumedyen siyasetinden geri dnler ve li
beralizme doru deiiklikler), sadece tek parti dik
tatrlne kar dipten gelen tepkiyi masetmek iin siyasal
oulculuk ve alm siyaseti anlamna gelmiyordu. Ayn
zamanda devlet eliyle bytlp palazlandrlm burjuva
kesimin, artk devleti kapitalizm erevesinde kalmak is
temediini, ulusal ve uluslararas dzeyde liberal ufuklara
alma niyetinde olduunu da simgeliyordu. nk Bu
medyen, sadece FLN'de somutlaan tek parti dik
tatrln ve bu parti iinde habire iktidar mcadelesi ve
ren farkl kanatlar, bu arada tabanda oluan slami damgal
kitlesel muhalefeti, ba1iarsz dev projeleri ve lkenin
altndan kalkamayaca kadar ar d1i borlar, brokrat
teknokrat tahakkmn deil, artk ak seik grlen
smrc snflar da miras brakm1it. Yani btn o "sos
yalist dn1imler" iddiasna ramen, Smrgecilikten kur
tulu1itan sonraki Milli Demokratik Devrim srecinde ve biz
zat milli burjuvazinin iktidar glgesinde hzl bir
snfla1ima ya1ianm1it. Aslnda smrgecilik zamannda ve
hatta daha nce snflarn varl, inkar edilmeyen bir ol
guydu. Ama smrge sonras bamszlk dneminde, iyi
den iyiye ortaya ktlar; toplumsal farkllklar artt. retim
ilikileri ve gleri yeni bir aamaya girdi, bl1im me
selesi gndeme geldi.
Bylece adli, bunca dert ve beladan sonra, Bu
medyen'den; "zengin" bir zmre, ordu ve sivil brokrasi
iinde "yiyiciler" takm, resmi "i1iadamlar", KT
yneticilerden oluan "mdrler" tabakasn da dev
ralm1it,<98> "Toprak Devrimi", krdan 1iehire gen orta ta
bakay veya lmpen-proleteryay doururken, "Sanayi Dev-

97) F. Deniz'in saptamas, age, s. 95.

98) El Rasi, agy.
174
rimi" de modern anlarnda bir ii snfnn douuyla so
nulanrnh. Bu arada olan kylle olm; krsal taban
ekonomik ve toplumsal bakrndan ke urarnt.<99>
Kkusuz kyllk denen bir ey vard. Ama siyasette et
kin deildi; zellikle ynetime kar muhalefetin (kitlesel
anlarnda ve dar siyasi nclk asndan) merkezi, "krsal
kesimden, eitim grrn kentsoylu zenginlerin (ya da
eitli kesimleri temsil eden islamclarn) yaadklar kent
lere kayrnt. " (oo
te yandan adli Bin Cedid, Burnedyen'den u avan
tajlar da devrald: Tek parti tek adam iktidar. Toplumsal
elikilerin patlamasn erteleyecek otoriter bir ynetim ve
merkezi idare. Toplurnun kalknmaya olan umudu ve ih
tiyac. .. Dnya Bankas ile IMF'nin sunduu ac reeteler.<o
Bin Cedid, ncelikle snflarn, daha dorusu ekonomik
anlarnda henz srnrc niteliini aka ortaya ko
yarnayan utanga burjuva snfnn, serbeste ortalkta
grnebilmesi ve faaliyet gstermesi iin ncelikle yasal bir
zernin hazrlamak dururnundayd. nndeki iki nemli en
geli arnas gerekiyordu. Anayasa ve Milli Misak. "erii
zenginletirrne" ad alhnda Milli Misak'a el atld. Bin Ce
did yle gerekelendiriyor: "Dzeni bozmamak iin Misak
yeniden gzden geirerek zenginletirrnek istedik. Birazck
yurnuayalrn, uygulanabilir olan ilkeler kalsn. Ama bo
sloganlar toplurnun srhnda yktr, yararszdr ... "(o
Ardndan anayasada gerekli deiiklikler ve dzenlerneler
yapld. Bylelikle, Burnedyen'in nl " Devrimi", kuru
bir slogan ve isim olarak kald. Toprak ve Sanayi dev
riminden trnden vazgeildi. nk Bin Cedid, her eyden
nce, topraklar ellerinden alnan zengin kyllere
mlkiyetlerini geri verdi. Arl ar sanayiye kaydrarak,
hafif sanayiyi ihmal etti. Kltrel Devrim ise, istenilenden
farkl bir alanda, "geri teprneli top" olarak ynetime kar
99) agy.
100) H. Roberts, agy, s. 69.
101) El Rasi, agy.
102) ark-l Avsat gazetesinin syleisi, aktaran F. Deniz, age, s. 94.
175
bir Arap-slam ideolojisi olarak dnd. nk slami ha
reketin geni apta yaradarup rgtlendii, siyasetini kit
lelere ulatrd, devlet ierisinde yuvaland, sokaktaki
insan etkiledii bir slami Devrim haline geldi. adli, bir
sre iin, uluslararas kapitalist devierin dayatt "zoraki/
tepeden inmeci da alma siyaseti" araclyla, dzene
kar dnm bu Kltrel Devrimi'n sonularndan
kanmak istedi. Szgelimi o zamana kadar birok ya
saklarla dolu olan yayn yasalarn deitirip, TV ka
nallaryla darya almay denedi. "Hemen herkes,
atlarna birer anten dikerek Bat televizyon ekranlarndan
gzn ayramaz oldu."<103> Evde akl kald. zellikle
genlerin eline verilmi bu yepyeni oyuncak, bir sre daha
lke meselelerinin grlmesini engelledi. Ama burada da bir
ikilem ortaya kt: TV ekranlar, Batrun yoz ve yabanc
kltrn aktanyordu. Bu kapitalist kltrn lkeye so
kulmas da, dzen sayesinde alu gitmi vah kalm "sos
yalist/ilerici" dzenin hanesine olumsuz bir puan olarak
kaydedilince, nihayetinde kazanl kanlar yine slami ke
simler oldular. Bu kez, "ilericilik/sosyalizm eittir Batnn
yoz kltr ve ahlaksz kltr" olarak algland. Zaten
smrgeci Fransz kltrnden ok ekmi ve u anda
byk bir kmaz iinde olan Cezayir toplumu (zellikle de
toplumun byk bir kesimini oluturan genlik), yepyeni
bir aray iine girdi: slamiyet.

Bumedyen Hayaleti ve slami iddet Dalgas

Bin Cedid dnemini, blmde incelemek mmkn. a)

1919-1984 arasndaki birinci dnem, b) 1984-1988 arasndaki
ikinci dnem, c) 1988 sonras.
Birinci dnemin adn "Bumedyen'in Hayaleti'nin lkeye
ha.la egemen olduu dnem"004> olarak da adlandrabiliriz.
Geri Bumedyen lm, balatt devrimler de can
103) El Rasi, agy.
104) agy.
176
ek.ierek son nefeslerini vermek zereydiler. Ama bizzat
Muhammed Abdulani'nin babakan seilmesi, Bumedyen
ynetim tarznn ve siyasetlerinin henz devam etmekte ol
duunu da gsteriyordu. Ama ayn zamanda bu dnem, sa
ve sol Bumedyenci ekibin (Yahyavi, Buteflika, Bin erif, Be
layd Abdlselam vs) tasfiye edilip, yerine Bin Cedid'e daha
yakn bir ekibin getirilmesi ve ordu iindeki deiikliklerle
iktidarn gvenceye alnd bir dnemdir.
Daha tabandan bakarsak, bu dnemin dier bir zelliini
de grm oluruz: slami hareketler, giderek artan bir gle
rgtlenerek siyaset sahnesine giriyorlard. lkedeki ya
banc bir gazetecinin 1981 'de yazd bir rapora gz atalm:
"ok yaknda, lkenin gerek fabrikalar camiiler olacaktr.
nk her yerde youn bir inaat (camii ve mescid) fa
aliyeti var. Cezayiriiierin ou, evlerindeki posta ku
tularnda u ya da bu caminin yaplmas iin hayrl ba
yapma arsnda bulunan bildiriler buluyorlar. Balangta
slamclada tartmak mmknd. imdilerde ise artk
tartma olana kalmad. Mslman Kardeler rgt, bir
cemaatten dierine koarak davet (dine ar-FB) veeibesini
yerine getiriyor. Eer onlar engellemeye kalkan birisi
olursa, bu demektir ki dayak yemeyi gze almtr ... Sigara
ien, ya da plajda mayo/bikini giyen kzlar uyanlara kulak
asmazlarsa, uygun biimde tedip (uslandrma) ediliyorlar."
(lOS)

Bin Cedid dneminde be ana dnce akmnn n pla

na kt grlebiliyordu: Sol/sosyalistler, Arap millicileri/
milliyetileri, Serberi milliyetileri, feministler ve slamclar.
ktidar, Araplamlar (Arap milliyetileri)n zdraplarna
sempati duyduunu, buna karlk Serberi ve feminist yan
dalarna kar ok souk baktn belli etmiti. Bizzat Bin
Cedid, Sol'un gcn krmak iin slamclara fazlasyla ce
saret verdi. 1980'lerde slamclarn yksek mevkilerde yakn
dostlar vard. Yetkililerin slamclara zmni (alttan alta/
105) agy. Ayrca El Vasat, 14 Haziran 1993.
1 77
st kapal-PB) hogrs ok akt. Tm bunlar,
slamclarn davalarn yaynada gn getike iddet un
suru kullanmalarna yol at. Buna ramen de yaylp ge
litiler"<106>
slamclar asndan iddet kullanmak (ya da iddet un
suru), davann kaamayaca bir yol olrnutur. ne
denden: Birincisi, slamc projenin ana hedeflerinden biri, di
ni sahay bamsz bir saha haline getirerek tekrar ona asli
roln yklernektir. Bu amala yzlerce camii, resmi ol
mayan yoldan (yani devletin yardm olmakszn) ina edil
di. Bazen gnll olarak yaptrlrn camii zel
rnternilatlar, fakat bazen de zorla devralnan kamu
rnternilatlar kullanld. rnein Cezayir niversitesi'nde
iinde seminer de verilebilen byk bir tiyatro salonu,
yllardr slamclarn elindeydi. Devlet de buna pek
mdahale etmiyordu. Benzer biimde devlete ait pek ok ca
mii de, zor kullanlarak slamclarn denetimine sokuldu.
Kukusuz bu tr denetim meselesi (hangi siyasi kesimin
hangi rnekana sahip olaca-PB) niversitedeki farkl
eilimdeki renciler arasnda atrnalara yol aabiliyordu.
Mesela Sahra'nn kuzey kenarndaki Laphout'da, 1981 Eyll
aynda kasabann merkez camisi slamclar tarafndan igal
edilince, jandarma-slamc atrnas yaanrntY07>
Ikincisi; dava'nn (gerekte islama davet veya tebli-PB) en
az birincisi kadar nemli bir zellii de, her mslmann
zerine farz olan "El Emr-i bil Maruf ve 'l Nehy-i en-il Munker "
(iyilii ernret, ktl rnenet) grevidir. slamclar da, ken
dilerini toplurnun (kamu ahlaknn) denetlenmesinden so
rumlu tutuyorlard. Bu zepikle, (slarnclara gre) ah
lakd giyindii sa.l? tanan kz-kadnlara ynelik tutumlarda
ortaya kyordu. (Islarnclar) benirnsernedikleri yerlere de
saldr dzenleyebiliyorlard. rnein Ocak 1980'de bir otel
yakld; iindeki alkol flar tahrip edildi. Dou Sahra ka-
106) H. Roberts, agy, s. 80. Ayrca bkz. El Vasat, 1 4-21 Haziran 1993 tarihli iki
nshas (Londra).
107) agy, s. 81.

1 78
sahalarndan El Kued'de genelev alanlar rahatsz edildi,
olayda en az bir fahie ldrld.(os> Benzer saldrlar Batna
ve Bskra kasabalarnda da tekrar edildi. Haziran 1980'de El
Kued kasabasnda ayn saldr yinelendiY09>
ncs; hareket, renci kitlesi arasnda ilk kuak ola
rak kendine yanda toplamay baardka, niversitelerde
atmalara girmesi kanlmaz hale geldi. nk, zellikle
Cezayir niversite genlii, bata sol ve Berberi olmak zere
kart eilimlerin egemenlii altndayd. Bu emberi krmak
iin slamclar, sol kanat milliyetilerin denetimindeki "Ce
zayir Genlii Milli Birlii (UNJA)'nin Cezayir niversite
si'nin 19 Mays 1981 'deki bir toplantsna baskn yapm
lard. Ayn gn Annabe kentindeki benzer bir toplantya
slamclar saldrdlar, kan iddetli kavga sonucunda 30
kii ar yaraland. 2 Kasm 1982'de ise Cezayir niversitesi
Ben Aknun krssnde solcu bir renci olan Kemal Amzel,
slamclar tarafndan ldrld.
Hkmet, Kemal Arnzel'in ldrlmesi zerine, "artk
fazla ileriye giden" slamc hareketi sindirrnek iin ya
kalad frsat kulland. Tutuklamalara giriti. Ancak bu,
slamclarn daha gl gsterilerde bulunmalarna yol at.
12 Kasm 1983 gn, bakent Cezayir'in merkezindeki bir
niversite binasnda dzenlenen "cemaat namaz" (toplu na
maz), caddelere taarak saatlerce trafii felce uratt. Yak
lak SO bin kiinin katld bu gvde gsterisi, hkmete
aktan bir meydan okuyuu simgeliyordu. Bu gsteriyi
ikinci bir tutuklama dalgas izledi.(lo) Tutuklananlar
arasnda, dnemin nemli ad da yer alyordu: Abbasi
Medeni, eyh Abdllatif Sultani ve eyh Ahmed Sehnun.
nn de daha nce szn ettiimiz El Kiyem Cemiyeti
mensubu olduklarn bir kez daha anmsatalm.
108) Bertrand Badie, Constestatio en Pays Jslamiques, Paris, 1985, s. Sl'den a ktaran
H. Roberts, agy.
109) John P. Entelis, Algeria e Revolution Jnstitutionaliseol, 1986, s. 85'ten aktaran
H. Roberts, agy.
1 10) H. Roberts, agy, s .. 1-82. Ayrca bkz. FS szcs Rabh Kebir'in anlatunlar, 1 4-
21-28 Haziran 1993 t a li E l Vasat.
179
 Islami Mfrezeler (El Ketaib-l slamiyye) adyla ortaya
kan bir rgt, daha Bumedyen zamannda faaliyet
iindeydi. Ancak Bin Cedid dnemiyle birlikte ak eyleme
getiler. lk kez, 1981'de lkenin gneyindeki El Avat ka
sabas camisini silahl bir basknla ele geirdiler, kan
atmada bir polis ld.<111>
1980'lerin banda, ran slam Devriminin deneyimlerini
ve faaliyet (propaganda) yntemlerini renen slamclar,
adeta "bir teypikaset devrimi" yaptlar. zellikle Msrl
nl eyh Abdlhamid El Kik'in eitli konulardaki va
azlarn ve siyasi sylemlerini niversitelerden kentin en
yoksul semtlerine kadar tayarak, ulu orta propaganda
yaptlar. Taraftar kazandlar.<112>
Tarih 12 Nisan 1984' gsterdiinde, Bin Bella ve Bu
medyen'e kafa tutmu, aslnda geleneki, teorik bilgisi pek
fazla olmayan nl muhalif vaiz ve ska srgn edildii
iin slami kesimde kahraman kabul edilen eyh Abdllatif
Sultani, 82 yanda vefat etmi bulunuyordu. Devlet, mak
satl olarak onun lm haberini duyurmad. Buna ramen
cenazesine 25 bin kii katld. Bu kez devletin kuruluu Di
yanet leri Bakanl temsilcileri, oraya gidip grnmeye
mecbur kalmt.<1 1 3> nk devlet, bir yandan slamc
grnmek istiyor; bunu da Diyanet yoluyla yapyordu. te
yandan bu tr bir kitlesellii grp rken ve daha nce
slamclarn mahkeme gnlerini kararlatran hkmet, du
ruma tarihini ertelernek zorunda kald. Nihayet Eyll
1984te yaplan durumalarda, cezalarn hafiflii ve
hkmetin slamc nderleri (Abbasi Medeni ve Ahmed
ehnun gibi) salvermesi gzden kamyordu.<114>
Ksaca, Bin Cedid zamannda "ieden kan slam devi"
bydke byyor, buna karlk Cedid, sadece "tihad

lll) El Rasi, agy.

112)agy.
1 13) H. Roberts, agy, s. 82.
114) agy.

180
kapsnn alp, dinin siyasetten uzak tutulmasn"s is
tiyor; Bumedyen'den daha az din bilgisine ve kt Arap
kltrne ramen, "liberal slamn" ncln yapyordu.

Bumedyen Kaleleri Temizleniyor

Babakan Abdlani'nin grevinden aziedilip yerine

Abdlhamid El brahimi'nin getirilmesi (22 Aralk 1984),
ayn zamanda Bumedyen'in ordu ve ynetim iindeki ka
lelerini tasfiye anlamna gelir.<116l Teknokrat bir hkmet
kurmakla, Bin Cedid o zamana kadar altyap ve styapda
yaplanlar deitirmeye balad. "Devleti kapitalizm" di
yebileceimiz eski yapnn serbest piyasa ve liberal ekonomi
temelinde deitirilmesi, o zamana kadar skan lke eko
nomisiyle yoksullaan kitleleri, Ekim 1988'deki nl halk
ayaklanmasna yneltecektir.
zellikle KT ve sermaye kanununda yaplan
deiiklikler, toplumsal kutuplamay hzlndrd. Zen
ginler daha zengin, yoksullar daha yoksul bir duruma gel
diler. yle ki, Engels'in bir zaman Ingiltere iin kulland
nl bir deyimi (bu lkede iki ayr millet yayor; biri zen
ginler dieri iiler) ile benzerlik tayan bir durum ortaya
kt. ki ayr snf dil, kltr ve ekonomik bakmdan ta
mamen birbirinden kopmulard. Dil deyince konuyu biraz
daha irdeleyelim. nk burada binbir tantanayla bala
tlan "Kltrel Devrim"in (yani Franszca ve Bat kltr ye
rine Arapa ve slam kilitrnn yerletirilmesi) giderek
nasl kendi kartna dntn ve sonuta Islamc
amalara nasl h"zmet ettiini greceiz. Hzl Araplahrma
iin lkedeki m vcut slam -Arap kadrolar yetmeyince, Or
tadou'daki Ar p lkelerinden (Suriye, Msr vs) ok sayda
Arap-slam k drolar getirildi. Bunlarn nemli bir ksm
Arap milliyet iliinden ok, slam mmetiliine yatkn
115) El Rasi, agy.
116) agy.

181
kimseler ya da bir ekilde "Mslman Kardeler" adl
rgtten yle veya byle etkilenmi kiilerdi. Meydan
bo bulunca adeta Cezayir'e tler. Devletin en kilit
mevkilerinde (Eitim, Adalet, Genlik, Kltr, Enformasyon
gibi bakanlklar) mevzilendiler. te yandan adeta "camii
yapma atlyesine" dnm Cezayir'in hemen her dini ku
rum ve kuruluunda Araplatrma ad altmda ak tebli/
davet (slamc yapmak iin propaganda ve ajitasyon fa
aliyetleri) grevini baaryla tamamladlar. "Sohbet hal
kalar" ad altmda bilinlendirme ve rgtlenme et
kinliklerini gerekletirdiler.
Bundan da te bir ey oldu. Hzl Araplatrma binlerce
okuldan mezun olan, Arap dil ve kltryle eitim grm
genlerin adeta sokaa atlmasna, yani isiz gsz do
lamalarna yol at. nk orta ve yksek eitim yapanlar
yine kutuplaan toplumda, ynetici brokrat-teknokrat
takm ile yeni yetme zenginlerin ocuklarydlar. Oysa
Arapa ilk temel eitim grenler, genellikle yoksul snflarn
ya da iftini ubuunu satarak kente g etmi :Kyllerin
ocuklarydlar. Her gittikleri devlet kapsnda ya da zel
iyerinde, aranan niteliklere (iyi yabanc dil bilmek, yksek
kltr, d geziler yapm olmak, prezentabl olmak,
ynetim deneyimli bulunmak. .. vs) uymadklar iin geri
evriliyorlard.<117l te bu kesim, ok hzl bir karamsarlk ve
kutuplama ortamnda, hzl bir dn yaparak slamc
evrelerin yedek gcn, daha sonra ise vurucu kuvvetini
oluturdu. Bylece kltr devrimi, ters tepmi; bizzat
hkmeti alnndan vurmutu.
Da alma siyaseti, o ana kadar kendine yeterlilik te-
metinde yaayan Cezayir toplumunu, hzla "bir tketim
toplumu" haline getirdi. Her yerde mantar gibi biten elence
yerleri, yoz kltr merkezleri, Amerikanvari fastfood (ham
burgerci vs) dkkanlar, Cafe-bar'lar vs ald. Balangta
genler iin bir ekim merkezi olan bu yerler, tketim top-
1 17) H. Roberts, agy, s. 73. Aynca El V asal, 14 Haziran 1993, Londra.
182
lumunun kanlmaz kural gerei, zengin-yoksul ayrmnn
yaand yer oldu.<s nk buna hazr olmayan ve
stelik milyonlarca diplomal-diplomasz isiz gencin
babo dolat Cezayir toplumunda, o zamana kadar
yastk alhnda biriktirilmi paralar abucak suyunu ekmi,
dolaysyla yoksullar ile orta tabaka mensuplar yukarda
anlan elence merkezlerine gidemez olmulard. Ka
pitalizmin sunduu vitrindeki refah toplumu veya serbest
piyasa, yine yaptn yapm; yoksullar Galeria /Fame
City, Trade Center, Capitol gibi lks merkezlerden
dlayarak zengin ocuklarn ieri buyur etmiti. stelik
bylesine gz kamatrc elence merkezlerinden birinin
lkenin bamszl iin yaamn vermi 1 .5 milyon in
sann ansna dikilmi "Mechul Asker" antnn hemen
nnde dikilmesi, lkedeki elikiyi ve dolaysyla snfsal
kini daha da arhryordu. Ahlak ve kltr giderek yoz
layordu. slamclar burada da gayet bilini bir propaganda
yaparak, Riyad-l Feth elence ve i merkezine, slam
ncesi dnemdeki tanr-putun ismi olan "Hbel"<119l adn
taktlar. Meseleyi enine boyuna irdeleyip snfsal elikileri
ve farkllklar slami bir temelde gzler nne serdiler. Tam
tarnma o zamann parasyla SOO milyon dolara malolan Ri
yad-l Feth'i yapan Kanada firmas yetkilileri, sabah kah
vesini bile uakla Kanada'dan getirtip yle bir "frtt .. " diye
iince, milyonlarca isiz Cezayirlinin tepesinin atmamas
olanakszlayord u.
nemli bir toplumsal olg da adli'nin aile hayatna

ilikindi. O gne kadar kamu yu nne kmaktan kanan

Bin Cedid'in ei Halime B ekba, "liberal ekonomi''nin ge
rei alp salmaya b ad. Halime Burekba hayr ce
miyetlerinde, resmi a ' parti ve kokteyllerde bol bol arz
endam eyledi. D gezilere kh. Herhangi bir Bat

118) El Rasi, agy.

119) agy.
183
lkesinde bir "First Lady"nin yapaca olaan eyler ol
masna . ramen, Cezayir gibi geleneki bir toplurnda
aknlk yaratt.co Kald ki o zamana kadar yaarn dev
rim nderleri, elerini, ilerine karhrrnazlard. Nitekim
Bin Bella cezaevinde evlenrni, Burnedyen ise gizlice evlilik
yaprnt. Toplum birdenbire "iek gibi almaya" henz
hazrlkl deildi. stelik Bin Cedid'in ei, gernite Fransz
srnrgecilerle ibirlii yapan geleneksel slamc Mu
rabtiyye tarikatiarna bal kkl bir ailendendi. slamclar
bu rneseleyi de iyiden iyi kullanp kar propagandasn
yaptlar.
D ve i siyasetleri etkileyen nemli bir olay da Bin Ce
did'in ilk d ziyaretini, Cezayir'i iliklerine kadar smren
Fransa'ya yaprn olmasyd. Bu, bamsz Cezayir'de, bir
devlet bakannn daha nceki srnrgeci lkeye yapt ilk
resmi gezisiydi. Fransa Devlet Bakan Mitterand, bu
rnnasebetle tantanal bir karlarna treni hazrlad. Bin Ce
did 'ise, lkesinin liberal ekonomiye getiini kantlamak
iin bu geziye ok nem veriyordu. Grrne sonunda, iki
lke arasndaki o tarihi kin, nefret, bask, zulm ve
smrye aldrmakszn ok ynl ikili anlarnalar
yapld ilan edildi. Ayrca karlarna trenleri srasnda
Bin Cedid ile el skanlar arasnda Hristiyan ve Musevi ce
rnaat liderleri de vard ki;'121> bu, zellikle Yahudilerden nef
ret eden ve o srada Filistin Devrimi'ne srail'e kar destek
veren Cezayir iin olumsuz bir puand. Bu ziyaret de
slarnclara yararn oldu.
Bundan iki yl sonra yani 1985'te, Bin Cedid, ABD
Bakan Ronald Reagan ile bulutu. ki lke ilikilerinin
dnya kapitalist pazar erevesinde gelirnesinin yan sra,
ran yanls slamc rgtlerce karlan rehineler olay da
grlp sonuca baland. Bu da, slamclarn si-

120) agy.
121) agy.
184
yasetlerine ters dyordu. Dahas Bin Cedid, da alma
ve liberal ekonomi programlarnn kanlmaz bir sonucu
olarak, kapitalist dnyaya teslim oldu.
Liberal ekonomi ban alm giderken, buna uygun ya
salar karmann tam srasyd. Burada en byk engeli,
Milli Misak denen yasa oluturuyordu. Bin Cedid, daha
nce de szn ettiimiz gibi, "Milli Misak zenginletirme"
slogan ile deiiklie gitmek istiyordu. lkenin drt bir
yarundan davet edilen ahsiyetler, uzmanlar, kitle rgtleri
FLN gzetiminde "Misak'n zenginle!itirilmesini"
tartyorlard. O srada tmyle resmi olan Cezayir ga
zetelerinin hepsi, ne kadar sayfas varsa, Misak
tartmalarna ayryor; bu arada "slamn rol", "slamn
sosyalizm ile ilikisi", "slamn toplumsal adalet ile ilintisi"
trnden konulara arlk verip yorum yapyorlard.<122>
lkenin resmi yayn organ El Mcahid gazetesinin 3 Ekim
1985 tarihli franszca nshasndaki "Islam ve Sosyalizm "
balkl yazya bakalm: "Murabtyye ve benzeri deccallar
bir kenara brakrsak, milli lklerin gerekletirilmesinin
biricik yolu sosyalizmdir. Sosyalizm ise slami dinamikten
kaynaklanr u(l2J)
o

Artk Bin Cedid bile, o kt bilgisiyle, dipten gelen slami

dalgann etkisinde kalm; ama ban ekip nne gemek
niyetindeydi. Nitekim daha 19 Ekim 1983'te, kendisini Genel
Sekreter seen FLN Beinci Kongresi'nde sunduu raporda
u ibareler yer alyordu: "1954 Kasm'daki Muzaffer Dev
rimimiz, bandan beri bamszl gerekletirmeyi bi
rinci! grevi olarak gryor. Buna ek olarak demokratik bir
devleti slam kurallar temelinde kurmay amalyor. "<124>

122) agy.
123) agy.
124) agy.

185
 Liberal i slama ar

Bin Cedid'in nc ve son dnemi "liberal islama" ar

ile noktalanr. Ama aktr ki, iktidara geldii gnden beri,
sol glere kar zellikle de Bumedyen "devlet kapitalizmi
brokrat ynetimi" yandalarnn tasfiye srecinde, yani
1948-88 yllar arasnda slamc akmn glenmesi iin
alt.025>
Yukarda aktarlagelen nedenlerin yan sra, Bin Cedid'in
gznde, slamclarn toplumu gzel szlerle "oyalayc" bir
ilevi vard.<126> Bakn nasl? Da alma ve liberal ekonomi
programnn sonucunda, lkenin dviz borlar artt, hzl
fiyat ykselileri yaand, i borlar birikti. Ksacas milli
ekonomi kn eiideydi. Bu nedenle Ekim 1986'da,
byk renci bakaldrlar yaand. Konstantina ve Setif
kentindeki bu bakaldrlar bastrmak zere kurtulu sa
v.ann kahramanlarndan General Muhammed Adaliye
grevlendirHdL Bylece ilk kez ordu, halkla kar karya
gelmi oluyordu. Bylesi bir ortamda, halka "ekmek ve
remeyen" Bin Cedid, yle diyordu: "Hi olmazsa dini re
nerek bu fani dnyann gam ve kasvetini unutsunlar"<7)
slam elerini vurgulayan Bumedyen ve Bin Cedid
arasndaki fark ite byleydi: Birincisi, kalknma dneminde
petrol gelirlerine de gvenerek "a insanlar cennete
gndermek" istemezken, ikincisi ,"madem ki alar o halde
dini telkinle ahirete gsnler" diyordu.
1986, ayn zamanda dnya apnda Sovyetler Birlii ve
Dou Avrupa'daki "devleti kapitalist" ynetimlerin, o za
mana kadar azlarna sakz ettikleri "sosyalizmi" (gerekte
sosyalist olmadklar ok akt) sorgulama dnemiydi. Gor
baov, nl Perestroika ve Glasnost an am oluyor; o
ana kadar soyut dzlemde ve demagejik olarak sylenen
"sosyalizm" kavramna yeni eyler ekliyor, ksaca bu kav-
125) agy.
126) agy.
127) agy.
186
ram ebedi billah brakmann ve gmmenin hazrlklarn da
yapyordu. Bunu ve ierdeki geliqmeleri hesaba katan Bin
Cedid, 1986 yln kendisi iin tayin edici bir aqama olarak
kabul etti. lkede "sosyalizm" kelimesinden tmyle vaz
geti. Bize gre iyi de etmiqti. nk Gorbaov ve Bin Ce
did'in dqncelerindeki sosyalizm, devlet kapitalizminden
baqka bir qey deildi. Ama te yandan, sosyalizm adna o
kadar ok ktlk yapmqlard ki, halk ister istemez "her
trl baqarszlk ve ktlk, eqittir sosyalizm" diye
dqnyordu. Bu alglama yanlqt ama olan da buydu. Bu
yzden sosyalizm syleminden resmi dzeyde vaz
geilmesi, ok ge bir dneme, slamclarn atlm yapma
aqamasna denk dqmqt. Dolaysyla bu vazgeiq bile,
"slamn baqars" qeklinde alglanyordu. Zaten Bin Ce
did in sosyalizm sylemini brakmas da, kendince, "islama
'

verilmiq bir dn" idi. Bunu aqada irdeleyeceiz.

Bin Cedid dnemindeki slamc ykseliqe iliqkir\. ver
diimiz rneklere, zellikle birini eklemek gerek: Cezayir
niversitesi'nde sosyalistler ile slamc renciler arasnda 2
Kasm 1982 gn kan atqmada solcu bir rencinin
ldrlmesiyle sonulanan olaylardan sonra hkmetin "si
ze bu kadar hoqgr de yeter" babndan slamclara karq
giriqtii tutuklamalar, 12 Kasm gn geniq apl bir mey
dan okumaya dnqt. slamclar kent gbeindeki bir
niversite'ye "cemaat namaz" ad altnda 50 ila 1 00 bin kiqi
toplayp, cadde ve sokaklara taqan mminlerle saatlerce tra
fii ve hayat aksatmqt. Tam da bu mnasebetle slamclar
hkmete ynelik bir Mm ifesto aklamqlard. "12 Kasm
" "

Manifestosu" olarak bilinen ve daha sonra slami Selamet

Cephesi (SC) yneticilerinden olacak Abbasi Medeni ve Ah
med Sehnun (ile daha nce len muhalif vaiz Aldllatif Sul
tani) gibi slami nde gelenlerin imzasn taqyan bildiri, 14
maddelik bir "slami nota/uyar" niteliindeydi. Artk
slamclar sokaa dklmekle kalmayp; dolaysz biimde
hkmete meydan okuyor, belki de iktidara yrmenin ilk

187
adm olan taleplerini ileri sryorlard. Mmifesto; hemen
btn slamclarn yaplklar trden, "emperyalizm, ulus
lararas komnizm, siyonizrn, rnasonluk, milliyetilik ve Ba
aslk" (Arap rnilliyetilii) gibi siyasetleri eletirip, slamn
"yce mesaj uruna gerekirse btn rnallarru ve canlarn
feda etmeye hazr olan" insanlardan (kendilerinden) sz et
tikten sonra; "niversitelerdeki mrnin genlere kar uy
gulanan bask, terr, karma, hapse atp hjkenceye maruz
brakma gibi eylemler ile eitli devlet dairelerindeki rnes
citlere yaplan mdahaleleri" knyor; "devletin emperyalist
erneHere peke ekildiinden, hakiki din olan slarniyete
saldrldndan" ikayet ediyor, "manevi deerlerin imha
edildiini" iddia ediyordu.
Ek olarak u talepleri ne sryordu: "Devlet dairelerinde
emperyalist drnanlarn ernellerine hizmet eden, gayri
slami davranlarn yaygnlatrlrnasna alan me
murlarn sorurnsuz tuturnlarna gz yurnulrnarnal. Adalet
ve polis tekilatlarna gsterili erkek ve kadnlar yer
letirilrnerneli. Adaletin yanl uygulamalarla tahrip edil
mesine son verilmeli. Askya alnan Allah hkmleri, en ksa
zamanda hayata geirilmeli. Kiisel hak ve zgrlklerin
yannda er'i ve ahlaki ykmllkleri ihlal edilmemeli.
Tm er'i olmayan ekonomik ilikiler engellenip, gayri
slami izgideki ekonomik hayata son verilmeli. Halkmzn,
lke kaynaklarndan adil biimde faydalanmas
salanmaldr. ekirdek aile oluturulrnas bahanesiyle, ai
lelerirnizi paralayp byk zorluklarla kar karya
brakan Franszlarn planlad kastl smrge politikasna
son verilmeli. Kar cinslerin (eitim, kltr, iktisat, toplum)
alanlarndaki ortak faaliyetleri (kadn-erkek karrn
alrna) derhal son bulrnaldr. Her trl yolsuzluk ve
rvet son bulrnaldr. Kltr kavram altnda ahlaksz ve
rezil festivaller yoluyla eitimimiz kertildiinden, kltr
emperyalizmi son bulrnaldr. Bunu telafi edecek yeni, be
cerikli, zeki ve yetkin genler yetitirilrnelidir. slami

188
eitimin kaldrlp laik eitimin yerletirilmesi<128> yeni
kuaklar ile slam arasnda uurum dourmtur. Buna son
verilmeli. lkemizde emperyalist karlar tehdit eden bir
slami uyan yaanyor. Bu (kutsal) davaya kar yerli ve
yabanc basnda, devleti (slamclara kar) kkrtmaya
ynelik dncesiz ve iren kampanyalara son verilmeli.
Srf ahsiyet ve dinlerini savunduklar iin mahkum edilen
insanlar serbest braklmal. niversite, lise, hazrlk okullar
ile resmi dairelerde kapatlan tm mescidler tekrar almal.
mmetin erefine, geleceine, eriata ve onun vaz 'ettii ahlaki
ykmllklere kar su ileyen herkes, Islam eriat 'nn
hkmlerine gre cezalandrlmal. "<129>
Anlald zere Manifesto, 14 maddelik istemiyle, mev
cut hkmete ve ynetime "madem slam deyip du
ruyorsun, o halde ya bu talepleri yerine getir ya da bu ii bi
ze devret" demeye getirmektedir. nk birou gerekten
o srada halkn acil ekonomik/ siyasi talebi iken, zellikle
"Allah'n hkmnn yerine getirilmesi ve slam eriat'nn
uygulanmas", tmyle bir slam devleti kurmak anlamna
gelmekte ya da onu amalamaktadr.
Bin Cedid, iktidar talep eden siyasi bir gc karsnda
grnce panikleyip, her devletin o bildik ynetimine
bavurdu: Geni apl tutuklamalar. Bu arada ynetime
kar ilk slamc silahl eylemler de dalarda kendini
gsterdi ki, daha sonra aktaracaz.
Geni apl tutuklamalarn durumas, eyh Sultani'nin
vefat zerine toplanan 25 bin kiilik cenaze namaznn
ardndan ertelendi. Bu ikinci byk meydan okuyutu. Bin
Cedid burada da, "islama kar islam oynamak" gibi byk
bir yanlgya dt.

128) Cezayir'deki eitim ve retimin Suriye veya Trkiye'deki (btn o mec

buri din eitimi gibi zorlamalara ramen) derecede bile "laik" olmadn, ter
sine slami yn ar basan bir eitim program ierdiini bir kez daha be
lirtelim. slamclarn amac ise topyekn bir slami eitimdir.
129) F. Deniz, age, s. 100-106; Abbasi Medeni'nin slami zm'nden alnt.
189
 Ne mi yapt? Msr'daki "Mslman Kardeler" rgtnn
bir zamanlar yanda1iyken daha sonra ayrlarak bamsz
slamc bir fikir adam olan ve Kahire'deki nl El Ezher
niversitesi slam niversitesi retim yelerinden eyh
Muhammed El Gazali'yi transfer etti. Plana gre, 1830'larda
smrgecilere kar1i ayaklanmann efsanevi lideri Kadiri ta
rikat 1ieyhi Emir Abdlkadir adna Konstantina kentinde
yaplan niversite, "Alternatif bir slam kltr merkezi" ha
line getirildi. Msrl me1ihur eyh El Gazali de bu
niversitede "slami dersler verecek", ama bu dini eitim
niversite kampsyle snrl kalmayp, lke geneline dalga
dalga yaylacakt. Bylece devlet denetimindeki "resmi
slam", sokaktaki "muhalif islam" ku1iatacak; slamc ha
reketler ve mslman kitlelerde ya seslerini ksacak ya da
dzene eklemleneceklerdi. Ancak Bin Cedid yanlyordu.
nk, Bumedyen bu taktii geii bir ba1iaryla uy
gularken, iinde bulunduu ortam farklyd (ki Bumedyen
blmnn sonunda irdelemi1ltik). Kald ki buna ramen,
Bumedyen bile slamc hareketin byyp geli1lmesini
nleyememi1l, tersine yaptklaryla onun canlanmasna (nes
nel ve znel adan) katkda bulunmu1itu.
Aslna baklrsa Abdlkadir slam niversitesi fikri, yani
sokaktaki muhalif islama kar resmi slam d1incesi, Bu
medyen'e aittir. 1971 ylnda temel atma treninde bu
lunduunda, bir zamanlar iinde eitim grd Tunus El
Zeytune ile Msr El Ezher slam niversiteleri gibi bir leve
sahip olmasn umuyordu.<130> Ortaa slamn ykseli1i
dnemine olan nostaljik ball ve smrge dnemine
kar1i kini yznden slamc duygularn konu1ituran Bu
medyen, ilgili mimarlara, "Abdlkadir niversitesi mimari
stilinin Endls devrindeki yaplara benzetilmesinde srar
etmi1lti." Kald ki niversitenin yapld kent olan Kons
tantina bile, bir zamanlar slahat slamn nderi olup daha
1930'larda Alimler Cemiyeti'nin kururuluunu yapan slam-
130) El Rasi, agy.
190
Arap dnr Bin Badis'in ansna bir saygnn ifadesi
olarak seilmiti ki, en nemli blm hi kukusuz 12 bin
kiiyi alabilecek byklkte bir camii olacakt.<131l
in ilgin yan, bir yandan eyh Muhammed El Gazali'yi
lkeye davet edip grkemli Abdlkadir slam niversitesi
ve Camisi'nde konuturan Bin Cedid, te yandan Riyad-l
Feth gibi kapitalist tketim ve elence merkezlerini
ayordu. "Bir aya slam niversitesi ve camisinde olan Bin
Cedid'in dier aya Riyad-l Feth elence ve i mer
kezindeydi."<132l Aslnda bu, nl slam uzman Olivier
Roy'un daha sqnra deineceimiz, yerinde bir saptamasma
da denk dyor: "Cezayir'de 1e baka yerlerdeki
slamclar ne kadar aksini syleseler de, kurmak istedikleri
slam toplumu, bir tketim toplumu olmaktan teye
gemez."
Abdlkadir slam niversitesi, 1984 ylnda, 300 rencisi
ve 22 retim grevlisiyle eitime balad. Eitim prog
ramn tartmasz biimde hazrlayp uygulatan kii,
Msrl eyh El Gazali'den bakas deildi. El Gazali'nin
hreti niversite ile snrl kalmad. TV ekranlarnda su
nulan haftalk dini sohbetleri ve "mbarek Ramazan aylar"
dolaysyla yaph dini sohbetleri, El Gazali'nin lke
apnda yetkin bir slam ahsiyeti olmasna da yol at.<133>
"El Gazali'nin slamc ykseliteki rol nedir?" trnden
bir sorunun karl Cezayir'de hala tartmaldr. Laik/
demokratik kesime gre El Gazali, "slamc hareketin gl
bir dayana" idi. slamc akm ise bunu reddederek "Hayr,
El Gazali, muhalif slamclara kar resmi slann temsilcisi
olarak Bin Cedid'in destekisiydi," yolunda gr be
lirtiyor. Aslnda Gazali, bilinli ve maksatl biimde, "iki
rol de ayn anda oynad."<134l Bizzat kendisine so
rulduunda ise u yant vermitir: "Kukusuz Abdlkadir
131) agy.
132) agy.
133) agy.
134) El Rasi saptamas, agy.
191
niversitesi'nin kurulmasnda Bin Cedid'in byk emeg
vardr. nk her eyden nce, byle bir niversite'nin ku
rulmas nndeki btn engelleri (unsurlar) ortadan
kaldrmhr. Bin Cedid, bana mrnin ve mslman biri ola
rak gzkt. Ancak banaz biri deildi ve slam dininin Ce
zayir bamszlk savandaki rolnn bilincindeydi. Zaten
Islam 'dan soyutlanm bir Araplk (Arap milliyetilii/pan
arabizm-FB) vatana hizmet etmez . . "<135> .

El Gazali, lkedeki Islamc SeZarnet Cephesi'ne (SC) gz

krprnaktan geri kalmad: " ...Cezayirli mslmanlar, Hr
Dnya'nn bavurduu biricik yol olan serbest seimler yo
luyla baar elde edip bakalarnn nefretini kazannca, ok
kt bir muameleye maruz kaldlar. Bana kalrsa SC, her
trl musibetin kayna deildir. imdiye kadar ona
yaplan kt muamelelere bakhmzda, SC'ye atfedilen
hatalarn kendiliinden ortadan kalktn grrz ... " Bana
kalrsa, eer SC'nin hatalar var idiyse, bu hatalar ilemek
zere onu kendi haline brakp nn amalydk ki, yine
seimler yoluyla kaybedip sahneden ekilmek durumunda
kalsayd. Ancak bunun tersi bir ey oldu. Askeri darbe
yapld-ki bundan nefret ederim ... "<136l
Konusunda uzman bir Arap aratrmacnn deerlen
dirmesine bakalm: "Kukusuz eyh El Gazali, Mslman
Kardeler rgt kurucusu Hasan El Benna'nn bir tlmizi
(renci) olarak, Bin Cedid ynetiminin glgesinde slami
hareketin geliimine ve uyanna byk katkda bu
lunmutur. Bin Cedid, El Gazali'nin grevini ifade edip 31
Mays 1989'da ayrld veda treninde, lkenin en saygn
madalyas olan "El Esir" nianyla kendisini taltif etmi,
onun erefine her yl Cezayir'de 'slam konferanslar'
dzenlemitir. Aslnda daha nce Bumedyen tarafndan
dzenlenen bu konferanslarn saysn arttrmtr. El Ga
zali, Bin Cedid'in nazarnda ylesine saygn bir kiiydi ki;
135) Suudi gazetesi El ark-l Avsat gazetesi, 15 Austos 1988, Londra.
136) Lbnan El Hayat gazetesi, 14 Austos 1992, Londra.

192
erefine verilen partilerde, devlet ricali nnde aka yle
derdi: 'Cezayir'in gelecei Islam ve Arap ' tan baka bir ey ola
maz.' Bu arada st kapal biimde Islamc Selamet Cep
hesi'nin ar eylemlerini de eletirirdi."!l37l
El Gazali, lkede bylesine elini kolunu saliayarak her is
tedii yerde slamc propaganda yapadursun, ok daha son
ra Cezayir basn, zellikle Franszca yaynlanan gazeteler,
kendisine kar bir kampanya balattlar: "lkedeki veba
salgnnn (slamc ykseliin-FB) asl nedeni bizzat El Ga
zali'dir. O, Bin Cedid dnemini ykma uratan kiidir."<138>
Bu kampanya etkili oldu ve Bin Cedid'den sonra gelen dev
let ricalinden Ali Kafi, El Gazali iin, "lkedeki kktendinci
akmn tevikisi ve kkrtcs" dedi.<139> Geri El Gazali,
lkesi Msr'a dndkten sonra bunun altnda kalmayp Ali
Kafi'nin sulamalarn reddetti. Ama bu da tarihe bir dipnot
olarak dm oldu.<140>
Yeri gelmiken El Gazali hakknda bir alm yapalm.
Doru; Msrl bu din adam, Mslman Kardeler rgt
kurucusu Hasan El Benna'nn tlmzi olmaktan gurur duyan
biridir. Ancak bu rgtten uzaklaarak u anda Msr'da
uygulanmakta olan, "resmi slam" denen devlet de
netimindeki slam eitim-retim kurumlarna hizmet et
tii; dolaysyla deyim yerindeyse "geleneki slam" ya da
"liberal slam"dan yana bir tutum taknd, "kadn haklar
ve demokrasi" gibi konularda, kktendinci slamclarn
grlerine ters fikirler ileri srd de dorudur. Ama
ayn "liberal slamc" El Gazali, Haziran 1992'de radikal
slamclar tarafndan ldrlen "laik" gazeteci-yazar Farac
Fuda cinayetiyle ilgili mahkemede bilirkii sfatyla "evet,
davete ramen islama dnmeyenler veya islam eletirenlet,
eriata gre ldrlmeyi hak ederler" diyerek lkedeki
slamc-Laik tartmasn yeniden alevlendirmitir.
137) George El Rasi saptamas, agy.
138) EI Rasi, agy.
139) Msrl aydnlar heyetini kabul konumasndan, El Rasi, agy.
140) El Mecelle, 18 Temmuz 1993, Londra.
193
 zn sozu, Bin Cedid, Bumedyen kadar olmasa da
"slami konulara deinir", slamc akmlarn geliimine gz
yumup tevik eder; deyim yerindeyse "liberal islama" ar
yapard. Zaten Eyll 1988'deki byk ayaklanma son
rasnda, zellikle 1988 Ekimi'nde slamc hareketin sokaa
dklmesiyle birlikte, bir zamanlarn "First Lady'si Halime
Burekba Bin Cedid, Papatyal brakp hemen "tesettr gi
yim"e brnd, trhan takp san ban rtt ve araf
giydi. Bununla da yetinmedi; Bakanlk Kk'ndeki btn
kadn hizmetiterin "islama uygun tesettr giyim ile do
nahlmalar yolunda kesin talimat verdi."<141> Elhamdlillah,
islamla ie balayan, elence merkezleri anakla yola de
vam eden ve dolaysyla-dolaysz biimde slamc hareketi
tevik eden Bin Cedid, birdenbire kendini slami bir
kuatmann iinde bulmu; ei ve halayklaryla birlikte "ai
le boyu" topyekn mslman olmutu!..

141) El Rasi, agy.

194
 BENCi BLM

AYAKLANMA VE KRZ DNEM

A- slamc Muhalefetin Douu

Cezayir'deki slami d1ince, smrgecilik zamannda,

bamszlk sava1i srasnda ve sonraki dnemde hep va
rolagelmi1itir. Ancak smrge dnemindeki slami d1ince
ve hareketleri (zellikle 1930'larda eyh Abdlkadir ayak
lanmasyla ba1ilayp 1871 'de El Mkrani ayaklanmasyla bi
ten) kurtulu sava srasndakilerden ayran temel bir fark
vardr. Abdlkadir zamannda, smrgecilie kar
kabilecek bakaca bir dtnce akm (milliyetilik, sos
yalizm) yoktu. Dolaysyla Cezayirlilik; kabile dtncesinin
Islamc ideoloji ve Arap kltryle kaynamasndan
oluuyor, yabanc "gavurun bu diyardan defedilmesi"ni
amalyordu. Bir anlamda ilkel milliyetilik, slam ve
airetilikle kaynamt. .
Ama 1930'lu yllarda siyasi mcadele ile i1ie koyulan ve
1950'lerde silahl mcadeleye katlmaktan ba1ika kar yol
grmeyen slamc hareketlerin (zellikle Alimler Ce
miyeti'nin ki1iiliinde somutlaan) alternatifi vard. Bun
lardan biri "sosyalizm/komnizm" dtncesi, dieri de
Arap-slam kimliinde arlk noktasn Arap mil
liyetiliine veren pan-Arabizm idi. Fransz smrgeciliine

195
kar mcadelede, bata ezen ulusun devrimcilerini temsil
eden Fransz Komnist Partisi olmak zere Cezayir'deki kol
lar, o klasik anti-emperyalizm ve faizme kar geni halk
cephesi slogan altnda, Cezayir milliyeti devrimcileriyle
yurtseverlerinin taleplerine gereince sahip kmadlar; yer
yer onlar "milliyetilik" ile sulayp, Cezayir'in
bamszln, "anavatan Fransa'ya vurulacak bir darbe"
olarak algladlar. Bu yzden de 1936'daki Blum
hkmetinin Cezayir halk zerindeki bask ve zulmne
destek verdiler.(!) Gnmzde ran, Trkiye ve Irak'taki
marksistlerin bu lkelerdeki Krt sorununa yaklamlar da,
tarihsel baktmzda, o dnem Fransz marksistlerinkinden
pek farkl deildir. Bnnun yeniden gzden geirilmesi ge
reini vurgulayarak baka noktaya geelim.
Anlatlanlara dayanarak, Cezayir halk arasndaki kkl
Arap-slam kltrnn egemenliini de gznne alarak, o
srada "sosyalizm-komnizm" gibi bir ideolojinin, slam
Arap ideolojisiyle yaracak gc ve ortam yoktu di
yebiliriz. Olsa olsa kabilinden bir varsaymdan hareket eder
sek, Cezayir halk smrgecilikten kurtulmak iin hemen
her dnceyi benimsemeye hazrd diyebiliriz. Nitekim
Msali El Hac'n sosyalizan-komnizan grleri epeyce
yaygnlk kazanmt. Ancak Msali, kklnde ald
Arap-slam kltrnn etkisi, Lbnanl Arap-slam
mtefekkiri ekip Arslan'n teviki ve Fransz Komnist
Partisi'nin "milli mesele"de olumsuz bir tutum almas so
nucunda, aydnlar ve genler arasndaki sosyalist-komnist
fikirlerin heba olup gitmesini nleyemedi. Burada kiisel ha
talarn da gzard etmemk gerek.
Bu durumda, uluslararas ortamn elverili olmas ne
deniyle Cezayir'de u veren yepyeni bir dnce, mil
liyetilikti: Pan-arabizm ve Pan-slamizm. Anti em
peryalizmi ieren, smrge lkenin tam bamszla
kavumas iin her trl mcadeleyi gze alan ama zellikle
1) George El Rasi, agy.

196
"silahl mcadele'de srar eden sol perspektifli radikal bir
milliyetiliktir szkonusu olan. Nitekim bu akmn, bizzat
Msali El Hac ve Ferhat Abbas gibi tarihi ahsiyetlerin kur
duklar, zamanna gre kimi ilerici/ demokrat, kimi ilerici
devrimci-sosyalist oluumlarn yan rn vermeleri de
kanlmazd. Bu nokta nemlidir.
O halde sosyalist fikirlerden etkilenmi ilerici-devrimci
milliyetilik, ayn zamanda hem lkeyi kurtarmaya hem de
bu lkenin alar boyu alnm Arap-slam kimliini
smrgeciden alp yeniden canlandrmaya adayd. Ite
1930'larda kurulan slahat slamc akmn somut rnei
Mslman Alimler Cemiyeti'nin karsna dikilen veya onun
la tarihi bir moment'te buluan ideoloji, milliyetilik oldu.
Burada slahat slam kavramna zellikle dikkat ekmek
istiyoruz. nk adndan anlaldnn tersine, "pasif, re
formcu ve barl" slam deildir szkonusu olan. Fransz
uzman Bruno Etienne'nin ok doru biimde koyduu gibi,
"Islahat misyon, Cihad yapmay gerektirir. "<2> Yani amac
urunda iddete bavuran bir slam ile kar karyayz.
Fakat Alimler Cemiyeti, o dnemde henz ideolojik s
lam'dan siyasi islama atayabilecek yetenekte deildi. Kent
soyludur ve krsal kesimlerde fazla bir etkinlii de yoktur:
Kasm 1954'de Cezayir Devrimi'nin ilk kurununu atan
Ulusal Kurtulu Cephesi (FLN) ise, ad zerinde cephedir;
bir at rgtdr. Bnyesinde slamcdan marksiste kadar
her renkten ve boyadan insan vardr. lk giriimcileri mark
sizan bir kadro olmasna ramen, esas olarak Ulusal Cep
he'yi yaratmay hedeflemektedir. Sonradan iki u arasndaki
kpr ise Arap milliyetilii olmutur.
Ite FLN, silahl mcadeleyi balatp siyasi ykseliiyle o
zamana kadar ideolojik ve kltrel adan ykselie gemi
olan slahat Islam dengelemi oldu. Islahat Ulema ister
istemez FLN'ye katld. Fakat FLN, kendisi dndaki tm
siyasi oluumlara yapt gibi, Alimler Cemiyeti ile de pa-
2) B. Etienne, L'Islamisme Radicale (Radikal slamalk), Paris, Hachette, 1987, s. 141.

197
zarla oturdu. Birlemenin kendi yaps iinde
oluturulmas iin srar etti ve bylece Islahat slamclarn
zerk faaliyetlerini elinden alm oldu. Buradan yola
klarak denilebilir ki, srf pan-slamc bir gr temelinde
hareket eden Alimler Cemiyeti'nin kiiliinde slamclar,
Pan-arabizme ncelik veren devrimci-milliyeti FLN ta
rafndan iselletirilip, kurulmak istenen Cezayir ulus
devlet modelinin bir yan WlSuru durumuna sokuldularY>
Milliyeti-slamc rekabetinde birinci raund, devlet kuran ve
yneten FLN'nindir denilebilir.
Ancak Cezayir slamclnn kendine zg bir tarihi
vardr. Bu tarih, bir yandan Arap-slam dnyasn kapsayan
geni bir hareketin paras olarak kabul edilse de; za
manlamas, biimi ve geliiminin yaratt sonular

bakmndan farkllk arzeder.(4>

Fransz slam uzmanlarndan B runo Etienne, Arap
dnyasndaki slam rakidalizminin geliim tarihini (ran
slam devriminden ok nce), ani bir srail saldrsyla
balayp alt gn srdkten sonra Arap ordularnn boz
guna uramas ve Filistin dahil Arap topraklarnn igaliyle
sonulanan Haziran 1967'e kadar uzatr ki, dorudur.(S) Din
sel efsane, mit, sylence ve benzeri hurafelerin zellikle ok
byk zaferler ya da felaketler srasnda ortaya kp kit
leselletii gibi genel toplumsal bir fenomeni (grng) bi
liyorsak eer; 1967'den sonraki umutsuzluk ortamnda,
Arap lkelerinin bakentlerinde "Meryem Ana'nn defalarca
grld, Hz. Muhammed'in atyla Kuds zerinden
uup, Arap-slam mmetini dinden knakla suladktan
sonra, yeniden kurtuluun dine, hak dini islama dnte ol
duu yolundaki szleri" trnden hurafelerin yaygnlama
nedenlerini daha iyi kavrarz.(6l
3) H. Roberts, Radikal Islamclk ve Cezayir Milliyetiliinin kmaz, Dnya
ve Islam dergisi, s. 70. Istanbul.
4) agy.
5) Etienne, age, s. 108-125.
6) Bu konudaki en ayrntl inceleme ABD'deki Arap yazar-aratrmac Sadk
Celal El Azm'n "Nakd-l Zati Bad-l Hezime" (Bozgun Sonras Ozeletiri) ve
"Nakd-l Fkr-l Dini" (Din Fikrinin Eletirisi) adl eserlerde yeralr, Beyrut, 1972.
198
 Bu tarih ayn zamanda, arhk geliiminin doruuna
ulam ve yine toplumda yanltc bir mit (efsane) halini
alm Nasr milliyetiliinin, daha genelde ise Arap-slam
tezi ve bir dereceye kadar da "laik Arap milliyetilii"nin so
nu idi. Arap dnyasnda sunulan ulus-devlet modelleri ya
da Bat benzeri kavramlar, Etienne'nin deyimiyle, "bir daha
tekrar dirilmeyecekleri byk bir gerileme iine gir
miti"ler.(7) Biz Ortadou (Mark) Arap lkeleri iin ke
sinlikle geerli olan bu saptamaya bir noktada itiraz etmek
durumundayz: "Ulus-devlet modeli, bir daha tekrar di
rilmeyecek biimde gmlm" deildir. nk buradaki
''bir daha geri dirilmeyecek" ibaresi fazla iddial ve tarihin
akna terstir. Kapitalist emperyalizm, smr ve saldr
varolduka, (gnmzdeki ad Kuzey-Gney ahmas)
kendi alternatifini yaratacak; bu arada milli/milliyeti
kartlar da varolmaya devam edecektir.
Yine Mark (Ortadou) Arap lkeleri iin doru olan bu
saptama, Marb genelinde ve Cezayir zelinde durumu
aklamaya yeterli deildir. Bir kere, Cezayir ne Msr ne de
Suriye ve Irak'taki Arap milliyetiliinin uzanhs deildir.
Oradan okca etkilenmitir, ama kendi milliyetiliinin
kkleri 1926'lara uzanan zengin bir siyasi tarihe sahiptir.
Kald ki Cezayir devrimi, darbeyle ibana gelen Msr, Su
riye, Irak vs gibi arap lkelerindeki milli demokratik dev
rimierin en kapsamls, en geni boyutlusu, en renklisi ve en
popler olanyd.<8>
Sraladmz saptamalar toparlarsak, Arap mil
liyetiliinin t967'deki bozgundan sonra gerileme (din
karsnda) dnemine girdii bir zamanda, Cezayir mil
liyetiliinin neden henz canl, diri ve gelimekte ol
duunu da kavram oluruz. Nitekim Msr lideri
Abdlnasr' kr krne taklit edecek derecede bir hayran
olan Bumedyen, 1967'deki teslimiyeti tutumunu, aclkl ve
7) age.
8) H. Roberts, agy, s. 70.

199
dokunakl bir konumada eletirip O'nu, "askeri realiteler
teslim olmak" ile sulamt. Bu eletiriye uygun biimde iz
lenen i ve d siyasetler, Bumedyen'in, Cezayir halknn si
yasi refleksleri zerindeki denetimini srdrmesini salad.<9>
Bylece Arap milliyetiliinin geriledii bir ortamda, Ce
zayir milliyetilii ivme kazanarak sadece ulusal alanda ve
blgesel alanda deil, ayn zamanda hem Arap dnyas hem
nc Dnya gibi uluslararas alanlarda da gelimesine
yarad.
Ayrca kendinden emin Burnedyen, bir yandan da slamc
dnceyi ve idealleri savunup; deyim yerindeyse "slami
adan muhalefeti" bile kimseye brakmyordu. Belki de bu
nedenle, solculara ve Serberilere kar bir denge unsuru ola
rak kurulup Bin Bella tarafndan desteklenen Islamc "El Ki
yem " Cemiyeti de, siyasi konulardan ok ahlaki konulara ve
kltrel meselere arlk vererek uzunca bir sre marijinal
kald.
Yine de, Cemiyet, Humanisme Musulmane (slami
nsaniyet) adl yayn organnda 1965'te yaymlad bir ma
kalede,mevcut dzene alternatif olabileceini u szlerle di
le getiriyordu: "Kendilerini slam ile temellendirmeyen tm
siyasi partiler ve liderler, gayri meru ve tehlikelidirler.
Komnist, laik, marksist-sosyalist veya millici/milliyeti (bu
sonuncusu slam vahdetine kardr) hibir parti slam top
raklarnda var olamaz. "<10>
Bir nokta dikkat ekici; El Kiyem Cemiyeti, tain da ynetici
sekinciler arasnda nemli blnmelerin yaand (Bin
Bella-Bumedyen atmas) bir kriz annda kuruldu.<>
Ayrca Bin Bella'nn bir ara Alimler Cemiyeti yelerini tu
tuklayp srgne gnderdii bir dnemde, devletin yannda
"Ulema adna" yeralacak kimse de yoktu. Devletin zaten
"resmi bir diyanet kuruluu" bile bulunmuyordu. Bin Bel-
9) agy, s. 70-71.
10) Jean Leca ve Jean-Claude Vatin, L'Algeria Politiques. nstitutions et Re
gime'den alntyan H. Roberts, agy, s. 71 .
ll) H. Roberts, agy.
200
la'nn (Trokistlerin siyasi dan!irnan olduklar bir devirde)
havada kalan ama orta tabaka iin rktc radikal sol
sylemleri de kitleler arasnda soukluk yaratrn!it. Bu so
rurnsuz davran!ilar, Burnedyen'in darbe yapmasna yol
arn!i; sol-kanat milliyetileri tasfiye edip, kk gi
ri!iirncilerin zelle!itirilrnesi ve slami sylemler kullanarak
kentli orta tabakann kayglarn yurnu!iatrnalarna ve
slamclarn gnllerine su serpilrnesine neden olrnu!itu. Bu
medyen, iktidarn oturttuktan sonra, Cemiyet Ulernas'nn
"slamc programlarn" seici bir tarzda alp rejime ek
lernledikten sonra, siyasi bir bahaneyle Cerniyet'i kapatt.
Ama yerine, ilk kez, onun tabanna hitabedebilecek Diyanet
!ileri Ba!ikanl'n kurdu.
Dolaysyla El Kiyem Cemiyeti 'nin bu ortamda k iyi bir
zamanlama olmakla birlikte, Cezayir milliyetiliinin krizini
deil Bin Bella-Bumedyen arasnda dorua varan devlet
toplum ili!ikisindeki kopukluu yanstyordu.< Bu yzden
uzunca bir sre etkili olduu sylenemez. te yandan, o
!ia!ial Kltrel Devrim erevesinde Ortadoulu Arap
lkelerinden getirtilen retmen-eitmen kadrosu, Ce
zayir'de sinrni!i bulunan veya siyasi-ideolojik bir alma ih
tiya duyan slamc fikirlere adeta "genlik a!is" yapt.
Ayrca daha nce de akladmz gibi, hzl Arap
la!itrrnann sonucunda mezun olan yzbinlerce ve mil
yonlarca diplamal sz gen, yeniden kapitalist-Bat
kltrnn kurban oldu. Toprak Devrini ise, kyWl
zaten ldrrnt.
Burnedyen ve dier Cezayir liderlerinin "ulus-devlet" mo
deline kar slamclarn elinde nemli bir koz vard:
rnrnet modeli. nk rnrnet, yerel ve blgesel
farkllklar aan, milli srur tanmayan evrensel mrninler
cernaatidir. Varl ise ancak eriat, yani slam hukuku te
meli zerine kurulu hkrnetlerce gvenceye alnabilir. Ra
dikal slamclar, bu anlay ne srerken, Cezayir devletini

12) agy, s. 72.

201
en zayf noktalarndan biriyle vurmu!j oluyorlar. nk
devlet, me!jruiyetini, Fransz smrgecilerine kar!j
yrtt devrimci bir sava!jtan alyordu. Bu hikmeti sebep
(raison d'etat/varolu!j nedeni) ise, yani devletin varlna
kaynaklk eden temel espri ve ruh, FLN'nin aklanm!j ni
hai hedefinde somutla!jyor: slami prensipler erevesinde
tam bamsz, demokratik ve sosyalist Cezayir devleti kur
mak."<13> Ayrca kurulu!j sonrasnda yeni bir ek maddeyle,
Cezayir'in "byk Arap aleminin ve ulusunun bir paras ol
duu" vurguland. Buradaki "byk Arap ulusu" ibaresinin
Arapa kullanl!j ve kar!jl "Ummet-un Arabiye" yani
"Arap mmeti" idi-ki genelde arap siyasi dilinde Arap mil
liyetilii ve birlii iin bu kavram kullanlr. Bu da
slamclarn mmet toplumuyla benzer bir kavram
ar!jtrr; hatta kimi yerde birbirinin yerine kullanld
(gerek Arap millicileri, gerekse slamclar tarafndan) da
olur.
slamclar, tam da bu noktada milli iktidar sk!jtrrlard.
"Anayasa maddesinde kurulmas ngrlp fiilen de ku
rulmu!j bulunan devlet, eer slami prensipler erevesinde"
alacaksa, bunun anlam aktr: eriata uysun bir hkmet.
eriata uygun bir ynetirnde yarg erki (Islam hukuku ve
eriat), kesinlikle yasama ve yrtmeden stndr. Onlara
stnl tart!jlmazd. Oysa Cezayir'de yrtme ve ya
sama, yarg erkinin nne gemi!jtir.<14> Burada bir sakatlk
vardr. Kald ki, slam toplumunda ynetici (halife), eriat
uygulamasn gzard ettii zaman, ona ba!jkaldr
me!jrudur.
Bu noktada sk!jtrlan Cezayir hkmetleri
yneticilerinin giderek daha fazla gerilemeleri, slamclarn
nerilerini dikkate almalar ve tavizler vermeleri, slamclara
kar!j islam koz olarak kullanmalar kanlmazd ki; ic
raatdaki ba!jarszlk ve toplumsal kutupla!jmalar da
13) FLN'nin 1 Kasm 1954 tarihli bildirisinde alntlayan H. Roberts, agy, s. 67.
14) agy, s. 67.

202
slamclarn kitle nezdinde hakl grnmeterini salyordu.
Toprak Devrimi srasnda slamclarn "ideolojik temelde"
kar k, "sahibinden alnan toprak zerinde klnan na
maz bile haramdr" sloganlaryla krsal kesimdeki toprak
aalar, feodal mtegallibe, tarikat-zaviye eyhlerinin des
teini almalarna yol at.
te yandan Bumedyen'in, gen kuaklar "sosyalizme
gei" ve "adaletin gereklemesi" uruna seferber etmesi,
grtlana kadar yolsuzlua batm brokrasiye kar bir
nlemdi. Ancak bu yol ile "Toprak Devrimi ve Sosyalizm
gnlls" genleri, sol muhalefetten ayrp rejime ek
lemleme abas baa bir sonu verdi: Toplumdaki mevcut
otorite ilikilerine kktenci eletiriler meru gsterilebilir.<s
Bu kampanya, Bumedyen devrimlerinin baarszl ve ha
yal krkl yaratmasyla birlikte tersine dnd. Sol eletirel
hamle, bu kez, slami bir sylem kazanarak rejimin. ken
disine ve bizzat Bumedyen'e ynelmi oldu.
Aslna baklrsa Bumedyen'in "Sosyalist Devrimi" ok kar
mak bir olgudur ve en nemli yan "sosyalistlii" deildir.
amac vard: Bir; toplumun krsal kesimini, ulus,.devlet
srurlar iinde trnek amacyla seferber etmek. Bu sre
kabilesel ve akrabalk balar gibi geleneksel ilikileri
zp, krsal alandaki geleneki g merkezlerini (tarikat,
zaviye, eraf vs) safd etmek ve byk toprak sahiplerini
mlkszletirmek. Ki slamclar burada ynetime kar
youn bir ideolojik ve fiili kampanya balatp, nihayet Bin
Cedid dneminde istediklerini elde ettiler. Iki; yeni orta ta
bakann burjuva eilimlerini ve onlarn devlet ierisindeki
temsilcilerini deifre etmek. zel sermayeye kar bir
saldr balatmak. ; krsal nfusu ehirde alan kesimle
kaynatrp yar proleterleri ulusal siyasi btnle ka
tabilmek. . . <6
Sosyalist Devrim'in hi kmsenmeyecek nemli bir yan

15) agy, s. 75. Alntlad yer: L"Algerie, Cultures et Revolution, Paris, 1977, s.313.
16) agy, s. 77.
203
da, Cezayir orta tabakasnn ulusal seviyede seme ve seil
me hakknn ertelenmesi iin bir bahane oluturmasdr.
Ayrca halkn dikkatini bu gerekten uzaklatrarak, orta
snfn karlar aleyhine deiimler gerekletirmesidir.<17l
Toparlarsak, Bumedyen, krda geleneksel g mer
kezlerini tasfiye etmeyi, kentte orta snfn demokratik hak
laryla ekonomik umutlarn ertelemeyi ve yine byk kent
lerdeki byk sermaye temsilcilerinin karlarn yoketmeyi
hedefleyen atlmlar yapm, her defasnda da karsnda
bunlar koruyan slamclarn muhalefetini bulmutur. Yine
bu amala balatlan devrimierin sonucundaki baarsz
lklardan hayal krklna urayan geni halk ynlaryla,
nc veya gen kadrolarn ynetime kar tutum almasna
neden olmutur.
Benzer eyler, slamclar, Bin Cedid dneminde artk
"ele avuca smayp sokaa dklerek Saray kuatacak"
hale getirmitir.

B - slami rgtlenme: Dar'l Erkarn'dan

Silahl Mcadeleye

El Dudi Muhammed Hadi ksaca Abdlhadi adyla

tannr. Camilerde slamc fikirlerin nasl filizlenip boy ver
diini anlatr: "1975 ylnda Msr'dan dndmde ortam
ok donuktu. 1976-77'lerde yava yava camilerde slami et
kinlikler grnmeye balad. zellikle de Beyt-l Erkarn Ca
mii'nde. Bu cami'de M. Sehnun ile eyh Abdllatif Sultani
vaaz veriyorlard. . . Toplumun karlat problemler bu
balangc mmkn klmt. Bir zm, bir k yolu bul
mak gerekiyordu. O halde (Cezayir'deki slami) etkinliklerin
balang nokta.s, Beyt-l Erkarn Camisidir diyebiliriz. Bir de
'Serbest Camiler ad verilen halk camileri, yani resmi ol
mayan ve Diyanet leri'ne bal bulunmayan, hi kimseye
boyun emeyen camileri sayabiliriz ... Bu camilerdeki davet

17) agy.
204
(islama ar iin dini propaganda ve rejimin eletirilmesi
FB) serbestti. Devlette olup biten hereyden konuuyor,
gerekleri anlatyorduk. Halk, gereklerin konuulduu bu
camilere rabet ediyordu. Bylece bir Camii kurumu geliti.
1978'de bu etkinlikler somut bir biim kazanmaya balad.
Hamdolsun, baka yerlerden ve bakentten mslmanlar,
benim yaptm konumalar dinlemeye geldiler. alma
yava yava gelimeye balad. Ancak bu (slami) alma
rgtl bir alma deildi. Cezayir'deki hareket pa
rampara, blk prk ve dank olarak kald. Davetiler
arasnda ortak bir hedef, birlik, yardmlama ve mavere
yoktu. Cezayir'de bir grup slamc aydn var, ama yeterli
dzeyde entellektel daveti yoktu. ou istenen dzeyin
altndalar . "(IB)
. .

Abdlhadi'nin deyimiyle, "artk bamsz bir kurum" ha

lini alm camii says, hzla artp oalmt. lkedeki top
lam 10 bin caminin 8 bini slamclarn (slami Selamet Cep
hesi) denetimi altnda olacakt. Buralarda "sadece slamn
retileri ve ibadet artlar deil, daha yksek dzeyde dersler
ad verilen, slam devletinin kurulma artlar, lkenin so
runlar vs de konuuluyordu.<19> Ksaca slamclar, yeniden
hayata mdahale etmeye balarken, niversite genliini ih
mal etmiyor; zellikle mzikli toplantlar, ve ikili kafetar
yalar, barlar, dkkanlar datma; islama uygun giyinme
yen kzlar bask altnda tutma, toplumdan dlama; Arap
lslam kltrne kar direnen ve kendi z kltr ve etnik
kkenierinin yasalln savunan Herberi renciler ve sos
yalist genlik ile srme ve kavgalar yoluyla okuldaki dene
timi ele geirme vs. giderek silahl camii igallerine dnt. (o)
Bu arada zellikle gnmz Cezayir'inde slamc iddet
eylemlerine damgasn vuran, giderek rgtl silahl bir ge
rilla gcne dnen slami eylemcilerin simgesi durumun
daki Mustafa Buyali'nin yaptklarna deinmekte yarar var.
18) F. Burgat, Abdlhadi ile syliden alntlayan F. Deniz, age, s. 97-98.
19) Bkz. F. Deniz, age, s. 99-101.
20) H. Roberts, ag, s. 82-83.
205
 !. Kasm 1982'de lkenin dousundaki Annabe kentinde
dzenlenen bir niversite toplants, slamc-sosyalist
atmasna sahne olunca, sonuta Kemal Arnzel adl bir
renci ldrlm oldu. Hkmet bunun zerine geni
apl slamc tutuklamasna giriti. Ancak slamclar, bir
hafta sonra buna, bizzat niversitede topladklar 50-100 bin
aras mminin "cemaat namazyla" cevap verdiler. Derken
yeniden tutuklamalar balad. Ardndan muhalif vaiz Sul
tani'nin lmnde 25 bin kii yrd. Hkmet solcu
rencinin ldrlmesinden sorumlu tutulan ve bu arada
eitli iddet eylemlerine bavuran toplam 135 kiinin
yarglanmasna Nisan 1985'te balayabildi. mr boyu ha
pis cezasna arptrlan be slamcnn arasnda 43
yandaki emekli bir askerin ad zellikle dikkati ekiyordu:
"Mustafa Buyali. Gyabnda mahkum edilen Buyali,
1982'nin sonundan beri polise yakalanmamay baaran
nemli bir slam savas idi."(
Mustafa Buyali 1978 ylnda, El Aur Camisinde srpriz
bir gelimeyle ortaya kmt. slami bilgisi az, iman kuv
vetliydi. 1982 Eyll'nde "Haramlar Yasaklama Grubu" di
ye bilinen, sonradan "Cezayir slami Hareketi" olan sava
bir birim kurmutu.<22>
Franszlara kar verilen bamszlk sava srasnda
Drdnc Vilayet Kuvvetleri'nin komutan olan, eitimli ve
deneyimli bir gerillann tm niteliklerini tayan Mustafa
Buyali, Cezayir'in hemen gneyindeki Mitica ovasndan
balayan o grkemli Atlas dalar hakknda muazzam bil
giye sahipti. te gemiteki bu bilgi ve deneyimlerini ha
rekete geiren "kaak" Buyali, 1985'te yanna ald kk
slamc sava kmelerle birlikte yeniden daa kp gerilla
sava balatt.<23> Bu kez ama; "kafir, laik ve sosyalist Batc
hkmete" kar ayaklanma idi. 25 Austos 1985 gn, Bu
yali ve arkadalar, rgtl silahl bir g olarak, bakent
21) H. Roberts, agy, s. 82-83.
22) F. Deniz, age, s. lll.
23) H. Roberts, agy, s . 83.
206
yaknlarndaki bir fabrikaya baskn dzenleyip yaklak 1 1 0
bin sterlin tutarnda paray gaspettiler. Drt gn sonra
bakentin 30 km. kadar gneyinde bir karakola baskn
yaptlar; bir polis ld, ok sayda cephane ve silah
karld. Hkmet takip iin asker gnderdiyse de, silahl
gerilla biriminin sadece eleman ele geirilebildi. Muh
temelen Buyali ile birlikte olan sekiz kii hala faaliyette idi.
21 Ekim 1 985'de ise asker-gerilla atmasnda be jandarma
vuruldu. Bu, Buyali iin takipten kurtulmay salad ve
ayrca barl bir vur-ka taktiiydi.
Nihayet 3 Haziran 1987'de Buyali ve iki arkadann Lar
ha kasabas evresindeki dalarda vurulduu resmen
aklanmt. Btn olumsuz koullara ramen Buyali ge
rilla biriminin 1 6 ay gibi bir sre iinde yakalanamadan
urada ve burada eylem yapmas, askeri adan baklrsa,
nemli bir baaryd.<24l Ancak Cezayir ynetimi, hereyde
olduu gibi bunu da bir asayi olay olarak alglad. Oysa
esas dikkat edilmesi gereken nokta, bu slamc gerilla bi
riminin 16 ay boyunca ihbar edilmeden bakentin yakn bir
kasabasnda (Larba ayn zamanda slamc eilimi ar basan
bir beldeydi) nasl yaayabildiidir.
Toplumsal bir grngye (fenomen) daha bakalm:
Kyden kente gen isiz kitlesi arasnda, slamc iddet ey
lemlerine sempati duyan ve ilk gerilla birimlerine katlma
heveslisi olan ok sayda insann olduunu da vurgulaya
lm. Szgelimi Ekim 1 981'deki silahl camii igalleri, 1 982-
84'teki .niversite igallerinden kaynaklanan atmalar,
1983'teki silahl karma eylemleri Cezayir toplumunda yep
yeni bir aamarun daha habercisiydi: Toplum iddete
eilim gsteriyordu ve sorunlar iddet yoluyla zlecekti...
Kukusuz bunun birinci nedeni, o zamana kadar biriken
sorunlar ve bunlara bir trl barl ve tatmin edici zm
ler bulamayan; tersine giderek aresizleen ve batika zor
bala bvuran hkmet idi. Ayn zamanda, bir yanda kapi-
24) agy, 25. 84.

207
talist liberalizm ve onun yozluklar, te yanda slami dn
cenin selefilii (eskiye dnme zlemi) ve onun iinde barn
drd kanlmaz iddet ve buna bal olarak yaylma itkisi.
kinci neden ise slami Davet (yani slamlatrma ynn
de ak davet ve bu yoldaki propaganda (ajitasyon faaliye
ti)'tir. Bu nedenle Cezayirli slamclar kendilerine "Ehl-l
Da 'va " (Dava Adamlar/Davetiler) adn verirler. Fransz
slam uzman Etienne kavram yle ayor: "Da'va (da
vet)'dan, belli bir mesajn basit bir tebli ekli anlalma
maldr: O, cemaatin i btnln glendirecek tm
dnyevi ynleri kapsayan dini bir slahattr. Yani bylece in
sanlar, bir reform davasn stlenirler. Buradan da 'marufu
emredip mnkeri nehyetmeden ' (iyilii emret ktl menet)
doan zorlamac bir misyona gidilir. Misyon ise Cihad (Allah
yolunda savam vermeyi-PB) gerektirir ve byle bir mantk
zinciri sonuta siyasi g (iddet eylemi-PB) kullanlmasna
kadar gider. Ancak gce veya iktidara ulamak, ak ve ilk
hedef deildir. nk ilk hedef, i ahlak (nefsi) denetim
altnda tutmaktr. Mslman halk ynlar gibi pek ok
mslman yazar da ahlaki ilkelere uymayanlar, savalma
s gereken inanszlar (kafirler-FB) klinde deerlendirir... "<25>
zetle, Cezayir slamclar; a) Dini alan devletten
bamsz bir alana evirmek, b) Kur'an'da yazl kural olan
'iyilii emret ktil men'et'in gereklerini yerine getirmek
yani slami yaam tarzn dayatmak, c) renci kitlesini
yanna ekebilmek amacyla iddete bavurmak sretiyle
kendilerini, lkedeki dier siyasi rakiplerinden ayran bir ni
telik kazandlar. Bu da slamc hareketin mutlakiyeti ka
rakterini aa vurmakta ama, bizzat slami retinin ve
"davann ieriinden kaynaklanmamaktadr."<26>
Bu aamada Cezayir Islamc hareketin, kendisini, 1930'la
rn slam dnr ve siyaset adam Bin Badis'in (daha son
ra Alimler Cemiyeti bakan) mirass olarak grmesinin
25) B. Etierne; L'Islamisme Radicale, s. 141-142. Aktaran H. Roberts, agy, s. 80.
26) H. Roberts, agy, s. 81. Ancak son cmlede ileri srlen grn tersini
dnyoruz.(FB)
208
hakl bir zemini olduunu syleyerek unu da ekleyelim:
1980 sonras slami hareketin sokaa dklmesinde eyh
Ahmed ehnun ve Abdllatif Sultani'nin, slam bayran
Alimler Cemiyeti'nden devralp 1960'lardaki El Kiyem Ce
miyeti kanalyla yeni kuaa aktarmalar, lkedeki slamc
hareketin siyasi tarihinde, ksa aralkl kopular say
mazsak, bir sreklilik olduunu gsterir.<27> stelik bu
sreklilik hemen hemen nderlik dzeyinde yaanm, ta
bandan ykselerek iktidarlar sktran, onlar maddi ve
manevi anlamda kuatan bir ember halini almtr. Bu ne
denle, daha sonra kendisinden okca sz edeceim Islami Se
lamet Cephesi (SC)'nin, adn nereden ve ne zaman ald
pek bilinmemekle birlikte, imdiki nc kadronun El Kiyem
Cemiyeti'nin devam olduu da ok ak. slamc hareket, Bu
medyen'in "Arabizm-sosyalizm-slamizm" temelinde
yrtt kkl ulusallama siyasetlerine kar 1970'lerin
ortalarnda gelitiyse de, faaliyetlerine kitlesel destei ancak
omn lmnden sonra yani 1979'dan itibaren kazand.

C- niversite Mescitlerinden rgte

Rabl Kebir, u anda slami Selamet Cephesi'nin

szclerinden olup, 1993'te kat svire'de, SC adna de
me verip lkesindeki slamc hareketin geliimine ilikin
anlatmlarda bulundu.Brmlardan birisi de, 16 Haziran -5
Temmuz 1993 tarihli Suudi dergisi (Londra'da kan) El Wa
sat'n ayr saysnda kan anlatmlar idi. Kebir'in Ce
zayir'deki slamclarn geliimine ilikin ifadeleri, ayn za
manda lkedeki yeni siyasi tarihin bir zeti gibidir:
"Cezayir'deki slami Hareket, zellikle Mslman Alimler
Cemiyeti ile Mslman Kardeler rgt gibi nezdimizde
saygnlklar olan hareketlerin bir devam gibidir. Yine biz
ler, Ortadou'daki (Mark-l Arabi) Arap lkelerinde bu-

27) agy, s. 83.

209
lunan benzeri rgt ve hareketlerin fikirlerinden ok ya
rarlanp etkilendik. Bu fikirler, (Araplatrma) dneminde
Cezayir'e getirtilen, zellikle Bumedyen zamannda egitim
retim kurumlarnda grevlendirilen Msr, Suriye, Irak ve ben
zeri Arap lkeleri uyruklu kiiler araclgyla bizlere ulat.
nk gelenlerin hemen hepsi, Islamc fikirler tayorlard ...
Kkusuz bunlardan etkilen genlerin dini duygulara
sempatileri, siyasi bir parti veya hareketin grlerini pay
lamaktan ok, doatan geliyordu. Hatta bizim siyasi rgt
veya cemaatlerimiz, doalama bu ie dalmt ve bu yz
den kendimize bir ad bulmakta zorluk ekmitik. Ama daha
sonra, bu doal sempati, rgte ve siyasi partiye dnt.
Dorusu bamsz Cezayir, biz slamclar iin yeni bir
dnce deildi. stelik biz, o srada da, bizden nceki ha
reketlerin devam idik. Szgelimi 1960'larda kurulan El Ki
yem Cemiyeti vard. Ancak, faaliyetleri snrlyd. Bir avu
cokulu slam yandan toparlayabildi. nk lkemizde
halk, o srada srhru slama dnm gibiydi ve ayrca Or
tadou'daki Arap lkelerinde henz slam davasn
yrtecek kimse de yoktu. O srada gerek Cezayir gerekse
Arap lkelerindeki kitleler, sosyalist milliyetilik veya Fran
kofon (Franszca konuanlar) kltryle ylesine doyurul
mutu ki, ister istemez bir eliki vard orta yerde: Mil
liyetilik ve sosyalizm ile karsndaki slamiyet dncesi.
Hareketimiz, Cezayir ve baka yerlerdeki slami uyarua
(nahda) denk dt. Bu bizim iin byk bir srprizdi.
1970'lerin ortasnda lkenin dousundaki Konstantina
niversitesi, byk sayda genci bnyesine ald. Orada oku
yanlar liberal idi: iir geceleri, mzik geceleri, kk kokteyl
ve partiler dzenleyip Babl kltr taklit ederlerdi. Onlara
zenerek, Bah uygarlk ve deerler sistemini benimserlerdi.
Uluslararas alanda Kba'daki Cehe Guevara veya Gney
Afrika'daki mcadele nderlerini desteklerierdi ve bu sem
patileri, Filistin mcadelesine olan sempatilerden daha faz
layd. zcesi, Fransa'daki niversite genliinin gndemin
de olanlar, olduu gibi Cezayir'deki genlie yansyordu ...

210
 Aamal biimde bunlara bir tepki olarak niversite Ce
maati veya "Ders Arkadalar" ad altnda yeni
kmelenmeler dodu. Bunlar rgt yesi falan deilerdi. Bu
kme ve gruplar (ki iinde ben de vardm) giderek Bin Ba
dis, Hasan El Benna, Seyyid Kutup, Malik Bin Nebi, Mev
dudi gibi slam alim ve nderlerinin fikirlerini incelemeye
balad. Bunlarn bizim dncelerimiz zerindeki etkileri
byktr. zellikle Hasan El Benna (Msr Mslman Kar
deler rgt kurucusu-FB), dnceleriyle, bizi sadece
slam dininin ve dncesinin yceliini kabul etmekle ye
tinmemeye, tersine ayn zamanda rgtlenip ortak hareket
etmeye yneiten kiidir.
rgtlenme yolundaki ilk adm, bir niversite mescidi
kurma giriimiyle atld. O srada niversitede mescid kur
mak kayda deer bir olayd. renci dernei (ki devlet de
netiminde ve komnistterin ideolojik egemenliinde bir der
nekti) toplantsnda bu fikri nerdigimizde ve gerei iin
konumaya "Bismillahrrahmanrrahim" diye baladm
srada dinleyicileri bir glmedir ald. Islk alanlar oldu .. vs.
Neyse uzunca bir konumadan sonra renciler, 'niin mes
cid J:<urmamamz gerektii' konusunda doyurucu
aklamalar yapamaynca pes ettiler: 'Eh yleyse, paranz
varsa kurun mescidinizi' demek zorunda kaldlar...
niversite'de mescid iznini kopardmzda kollar
svadk Kent esnaf ve tccar arasnda ba toplamaya
baladk. Desteklyenler habire oalyordu. Bylece kur
duumuz ilk Vniversite Mescidi, bizim amzdan
yklnayan bir kale oldu. Bize ait kurtarlm bir toprakt o.
Bizi dierlerinden ayran bir lt de buydu. Mescid Cemaati
adyla nlendik. Bu rnek dier niversitelere de srad,
yaygnlat. Mescid, niversitelerde, Peygamber Efen
dimiz'in (sav) Mekke'deki zulmden kaarak Medine'ye
g.erken kurduu ilk .kurtarlm mescid gib_iydL
Universitelerdeki Islami akmlar byyp gelitike,
baka faaliyet ve eylemler de baIam oldu. Islama aykr

211
olan !ieyleri engelliyor, bunu yapanlar islama uymaya da
vet ediyorduk. Tabii, bu arada, bize kar!i kan Fransz
kltrnn etkisindeki renciler ve komnistlerle
ah!iyorduk. Bir rnek sunaym. Katip Yasin (Berberi
kkenli marksist yazar-PB) adl yazarn bir tiyatro oyunu
niversite kampsnde oynanacakt. Oyunun ierii ise,
'Cezayir'in slamiyeti resmi din olarak kabul etmekten kp
dini bir devlet olmaktan ktrtulmann zaman gelmi!itir' yo
lundaki mesajd. Biz slamclar, bu oyunun aynanmasna
!iiddetle kar!i ktk. Direndik, sonradan olaya polis
mdahale etti. Ancak oyun da oynanmad. Dikkat ekici !iey
!iuydu: Polis bize bir!iey yapmad, sadece sahneyi i!igale son
vernemizi istedi ve buna kar!ilk oyunu da yasaklam!i ol
du. Biz kazanm!ihk. nk tarafsz ama sessiz bir kesim,
bizimle birlikte tutum alm!it . ..
niversite veya Mescid Cemaati adyla faaliyet
yapyorduk,. ancak henz bir rgt deildik. stelik ce
maatimizin yeleri de habire artyordu. !ie o srada
lkedeki nl din alimlerinden yardm istedik. Neyse ilk
kez bir rgtsel hiyerar!ii kurmaya ba!iladk. eyh Abdullah
Ceballah (o !iimdi El Nahda adl hareketin lideri) Cemaat
ba!ikanmz seildi. rgtsel deneyimi vard. E!iit
ya!ilardaydk. Szgelimi !iU anda hareketimiz iinde olan
lardan Abdlkadir Ha!iani (Haani diye bilinir-PB),
Abdlkadir Budmahn gibileri Konstantina Mescid Cemaati
yesiydiler. O ku!ian yzde 80'i, !iimdi slami hareket
iinde yer alyor.
rgte benzer bir yap olu!iturmaktaki ilk ama, artk
yaylmakta olan hareketi birtakm idari ve rgtsel
blmlere ayrarak, belli bir disipjn olu!iturmakh.
rgtleraras ileti!iim ve dayan!imay salamak iin de so
rumlular seildi. Bununla birlikte lkenin her yerinde varlk
gsterernedik Daha ok dou kesiminde arlktaydk ve
sadece renciler arasnda deil, ayn zamanda i!ii ve esnaf

212
arasnda da rgtlydk. Buna dayanarak eitli hayr ce
miyetleri, spor klpleri, kltr merkezleri, camii ve mescid
yaptrma dernekleri vs kurduk ki, bunlarn hemen hepsi bir
biriyle ilintiliydi. Eitim toplantlarn kah camii ve mes
cidlerde, kah zel toplant ve kutlamalarda, kah evlerdeki
sohbet halkalarnda yapyorduk. Matem gnlerini bile bo
brakmayp, bu mnasebetle kendi davamz anlatmak iin
bir frsat olarak deerlendiriyorduk. Derken birden sinema
ve tiyatro salonlarna tatk. Artk daha aktan pro
paganda, ajitasyon ve eitim yapabiliyorduk.
Izleyen dnemde, bizzat 1980'de, Mescid Cemaati, adn
slami Cemaat olarak deitirdi. O srada Mslman Kar
deler rgt diye adlandrmak istiyorduk, ancak Ce
zayir'deki ortam buna elverili deildi ve ayrca Mslman
Kardeler (zellikle Msir'daki, merkezi olaru-FB), bizdeki
slami dncenin biricik ilham kayna da deildi. slami
Cemaat'n hedefi, her ynyle tam bir slam toplumu kur
mak idi. Genler buna rabet ediyordu nk. Fakat, bu
noktada, yani slam toplumu kurma konusunda iki fikir be
lirdi. Kimine gre bu, .iktidardaki partinin iinde alp, on
dan sonra reformcu ve evrimci yolla gerekleebilecek bir
hedefti. Kimi ise, iktidar partisinin sol ynelimi nedeniyle
ierde almann olanakszln veya ierden
dntrmenin imkanszln ileri sryordu. nk
byle bir ey, ayn zamanda, devlet nnde dize gelmek
olacakt. Bu yzden uzun erimli plan yapp ona gre dav
ranyorduk. Fakat Cezayir sokaklarnda slam lehine hzl
bir dnm yaanyordu. Buna ok armtk. Bu
yzden, esas olarak, soka temel alan slami propaganda
yaptk, slam devletinin gereklilii zerinde durduk. Fa
aliyeti szl propaganda ile snrlamadk Kk brorler
yazarak slam dzeninin iyiliklerini ve yararlarn akladk.
Bir yandan da kadrolarmz bilintendirrnek gayesiyle,
slam alimlerinin eitli eserlerini basyor, datyor, okuyor
ve tartyorduk. Szgelimi zellikle nder kadrolar

213
 arasnda Mevdudi, bn Teyrniyye, Maverdi gibi alimierin
fkh (slam hukuku), fetva, siyasi tutum ve teorilerini (aki
de) incelerneyi mecbur tutmutuk.
Bir sre sonra, niversitelerde deiik bir durum
yaand. Eski dernekler iinde alacamza, buna al
ternatif yeni renci dernekleri kurdul<. Buralarda da eitim
ve kltrel etkinlikler yoluyla bilinlendirmeyi srdrdk.
Yine video kasetler, slaytlar, brorler araclyla eitli fa
aliyet ve dncelerimizi aktaryor; Afganistan Cihad gibi
dnya apndaki rneklerin propagandasn yapyorduk.
Buna ek olarak toptan aldmz slami giyim aralarn (te
settr giyim-FB), isteyenlere ok ucuz fiyata sahyorduk. Bu
na rabet bykt.
lkede o srada birden ok ve birbirinden kopuk dernek,
rgt, grup, hareket olduundan bunlarn tanp kay
namas da nemliydi. Bakent Cezayir'deki niversite
'genliinin esnaf arasnda 'uzantlar' diyebileceimiz yan
kollar vard. Kimi dernekler veya rgtler, bencil ve tekkeci
davranp bizlere yz vermiyorlard. Doal olarak bu tr
fraksiyonel tutumlar, slami hareketin birarada rgtlerup
genel ama iin birlemesini de engelliyordu. Yine de bir ye
re kadar bunlar ald. nk en azndan Hasan El Benna,
Mevdudi, Malik bin Nebi ve Bin Badis gibi slam
dnrlerinin syleyip tledikleri ereve zerinde an
lama konusunda mutabakat saland. Yine de btn slam
rgtlerini biraraya topladmz iddiasnda deildik;
ayrlk sryordu.
slam hareketini oluturmada, nmzdeki engellerden
birisi de Sufi geleneinden kaynaklanan, kemiklemi ve
ok tutucu bir slam akmyd. Buna ramen, kent mer
kezlerinde bulunan geleneki slamn nemli alimlerinin de
desteini aldk. Kontantina'daki eyh El Arbavi, lkede
saygn din adam eyh Merzuk, eyh Sultani ve eyh Sel
nun bunlardandr ..."

214
 D- Ekim Ayaklanmas

26 yllk tek parti ynetimi srasnda yaanagelen siyasi

basklar, ekenornik sknhlar, brokratik yolsuzluklar, idari
baarszlklar, kltrel . araylar ve btn bunlara bir tepki
olarak gelien muhalif Islamc akmn oluturduu birikim,
S Ekim 1988'de ani bir patlama ile kendini gsterdi. Bu tarih,
ayn zamanda, "ne J yansn ne kebap" diyerek, kimsenin kan
n zedelerneden "ekonomik liberalizm ve siyasi oulculuk"
politikas izlemekte olan adli Bin Cedid dnemi iin de
ayrdedici bir nokta oldu. Bir kere Ekim ayaklanmas, baz
bakanlarn iddia ettikleri gibi "oluk ocuk grlts"
deildi. Tersine, srnrgecilie kar baarl bir mcadele
verrni olan iktidardaki FLN dneminin, dolaysyla Ulusal
Kurtulu Sava" dnemi ya da genel anlamyla "Muzaffer
Devrim" dneminin kapanmasn sirngeliyordu. Ama ayn
zamanda toplumsal kargaa dneminin balarnas demekti
bu. <28> nk tmyle krn bi altyap ve styapnn
yknhlar arasndan kalkan kitleler, Islamclarn nderliinde,
yepyeni ya da sil batan "bir kimlik ve benlik aray" iine
girmeye baladlar. Buna bal olarak yepyeni bir devlet
modeli, siyasi dzen aray (hatta talebi) vard. Tarihin ga
rip bir cilvesi olmal ki, bu aray, ileriye dnk, ada, ge
lecein insann 21 . yzyla tayabilecek bir devrim deil,
aksine tarihin tekerleini geriye evirrneye, Araplarn yaygn
deyimiyle "saatin akrep ve yelkovann geriye almaya"
ynelik bir devrim isteiydi. Siyaset sosyolojisi asndan bir
devrim kavramnn tm zelliklerini tad ok akh, an
cak bu devrimin "sahte ve yanltlrn bir bilin" eseri ol
madn kim iddia edebilirdi ki. ran rneini gznne
alrsak, rneseleyi "yani yanltlrn ikinci bilin" sorununu
daha iyi kavrayabiliriz.
Ekim ayaklanmas ile birlikte btn hesaplar karian adli,
kendince gemi rnrettebatn deitirerek "bela"y nlerneyi
denedi. Ama gemi, yine o bildik eski ve rk gerniydi.<29>
28) George El Rasi, 19 Eyll 1993 tarihli El Hayat gazetesindeki Cezayir dizisinin
onbirinci blm.
29) El Rasi saptamas.
215
 Aslnda 4 Ekim 1 988 akarn bakentte balayan ve 6
Ekim gnne kadar sren, bu arada basit protestolardan
devlet daireleriyle elence ve lks tketim merkezlerinin
yaklp yklmasyla dorua ulaan, sonuta ordunun fiili
mdahalesiyle kan dklmesine neden olan ayaklanma;
slamclarn kalesi saylan El Kubbe serntinden plan
lanrnt. Burada toplam 60 slamc ldrld.
Hayat tmyle felce urarnt. Skynetim ilan edildi ve
tanklar sokaklardayd. Ksa bir aradan sonra 10 Ekim
1988'de yeniden balayan kitle ayaklanmas, ordunun ikinci
mdahalesiyle bastrld. Resmi rakamlara baklrsa ilk
gnn bilanosu SOO lyd. Gerek say ise daha byktr.
Ayn gn TV ekranlarnda grnen Bin Cedid, "ok ynl
reformlara balarna sz" verdi.
12 Ekim gn, anayasann deitirilrnesi iin 3 Kasm'da
referandurn yaplaca ilan edilirken, 18 Ekim gn, Bin Ce
did, imdiye kadar iktidarda olan Ulusal Kurtulu Cephesi
(parti)'nin bundan byle devlet ile ilikilerinin kesileceini
aklad. Bu ayn zamanda lkede tek parti ynetiminin son
bulmas anlamn tayordu. ok gemeden (29 Ekim), o za
mana kadar tek parti diktatrlnn iki nemli simgesi
dururnundaki Muhammed erif Musaidiye (FLN Genel
Sekreteri) ile Askeri istihbarat efi El Ekhal Ayyat'n az
ledildii duyuruldu. Bin Cedid, ayaklanmann sonularn
kendi liberal siyasetleri lehinde kullanmak amacyla, "eski
kafal yneticilerin yaplmakta olan reform paketini en
gelleme abalarndan" sz etti. Bu, halka yanl hedef
gstermek, halk muhalefetini "resmi izgiye" ekrnek idi.
Ho bize gre gerekten bir devrim yapmakta olan kitleler,
aslnda slamclarn propagandalar sonucunda, bandan
beri yanl bir mecraya ekilrni, yanl bir talebe doru
ynlendirilrnilerdi. Tpk ran'da olduu gibi, olayn z
toplumsal devrim, siyasi kabuu ise slam idi.<30>

30) Msrl nl gazeteci ran"daki slam devrimini bir portakala benzeterek bu

deyimi kullanmt.

216
 lgintir, Bin Cedid, kitlesel halk muhalefeti karsnda
kendi liberal kapitalist siyasetine yeni bir ad bulmakta ge
cikmemiti: Ikinci Cumhuriyet.
Gerek te Ekim ayaklanmas hala zmlenmemi es
rarengiz bir olaydr. lk bakta, yzbinlerce insann aniden
sokaklara kp uray buray bilinsizce yakmas ve askerle
atmas var ortada. Yine ilk bakta bunun arkasndaki bi
ricik rgtl g, slami Selamet Cephesi olarak grnyor.
Oysa mesele bundan daha da karmaktr. Szgelimi ayak
lanmay nceden haber alp patayaca gn dahi bilen
istihbarat elemanlar Bin Cedid iin altklarndan, olay
gnlerinde btn Emniyet Tekilat srra kadem bast. Or
talkta gzkmedi. zellikle i istihbarattan sorumlu ve
baarl ileri Bakan El Hadi Hudeyri, verdii bir ta
limatla polisi sokaklardan ekmi; halkn gznde bir "kah- .
rama ." gibi gzken asker ile halkn kar karya gel

mesini istemiti. Ayrca iktidardaki kk bir sol kanat da,

askeri istihbarat efi Muhammed erif Msaidiye'nin ayak
lanmay bastrmaktan sorumlu kii olarak gzden
dmesini istiyordu ki; bunu anlayan Askeri istihbarat efi
Musaidiye, hem Bin Cedid yanls ileri Bakann hem de
i istihbarat birimlerini, "sorumluluklardan kamak" ile
sulam, bunu da parti yayn organlarnda aklamt.(3)
te yandan ayaklanmay hazrlayanlar arasnda ne ka
darnn liberal reform isteyen Bin Cedid yandalarndan, ne
kadarnn slamclardan, ne kadarnn Bin Cedid 'in liberal
refomlarndan honut olmayan iktidardaki devleti kesim
ile ilerici Sosyalist Gler (yani muhalif komnistler)'den
olutuu bugne kadar aklanm deil. Kesin olan bir
ey var ki, o da ayaklanmada hemen hepsinin katks vard
ve tm gler bylesi bir ayaklamaya ihtiya duymutu.(32)

31) El Rasi, agy.

32) agy.

217
 Ekim ayaklanmasnn iki nemli sonucu oldu. Birincisi,
olaylar srasnda zellikle iddete bavurup uray buray
yakp ykanlardan tutuk.lanan kiilerin derhal serbest
braklrnasyd. kincisi ve daha da nemlisi Bin Cedid'in Ce
zayir tarihinde ilk kez, bir devlet bakan sfatyla slamc
muhalif bir kesimi rnuhatap alarak slami Selarnet Cephesi
nderleriyle bulurnasyd.<33l Bu tarihi bulurnada, yle
bir anlarnaya varld: SC, olaylar durduracak, buna
karlk hkmet de siyasi oulculuk ynnde admlar
atp reform paketini hzlandracakt. Bin Cedid, bunu
"canna rninnet" bilerek liberal ekonomiyi hzla devreye sok
tu. oulculuun nn tkayan anayasa maddesinin ilgili
metinlerinin deiiklii iin referanduma gidildi. Nihayet 3
Kasm 1988 gn referandurn yapld ve anayasa
deiiklii onayland. Burada bir nokta nemli. Hkmet o
ana kadar bu tr referandurnlar Cuma gnleri yapard.
Ama slamclarn bylesine kalabalklat bir dnemde,
Cuma gnnde halk camilere dolutuundan, hkmet da
ha yksek katlm salanmas amacyla referandurn gnn
perernbe olarak belideyip uygulad. Bundan byle camii ve
rnescidler, lkenin hem gnlk hayatnda hem de siyasi ge
leceinde nemli roller oynayacakt. <34>
Franszca kan resmi yayn organ El Mcahid, anayasa
deiikliine ilikin yorumunda yle diyordu: "3 Kasm
ok byk bir gndr .. Kkl deiikliklerin balangcdr.
Sorumluluk tekelinin son bulduu bir gndr. Bu, ayn za
manda geni demokrasinin ilk adm ve yrtme erkinin ye
niden dzenlenrnesidir . "<35> ..

Gerekten de ilk kez "babakan" sfatyla, biri (Kasdi

Mrbah) koltua oturup, klasik anlarnda hkmeti
ynetmeye balarnt. 27 Kasm'da ise Bin Cedid, "frsat bu
frsattr" mantyla iktidardaki FLN'nin 6. Kongresi'ni top
layarak, kendini be yllk bir sre iin yeniden bakan
33) agy. Ayrca slamc F. Deniz'de ikinci saptamaya katlyor. age, s. 128.
34) El Rasi saptamas, agy.
35) agy.
218
setirdi. Bu ayn zamanda Bin Cedid'in, cumhurbakanl
greviyle parti genel sekreterlii grevi arasndaki
ayrmnn balangcdr. Bin Cedid birincisine seilince,
ikincisini brakt. Bylece grevi devrettii Abdlhamid
Mihri'yi de ayann altnda dolamaktan kurtarp uzak
latrm oldu. Parti kongresinde alnan kararlar, hem ik
tidar hem orduyu tatmin etmi grnyor; "tek parti te
kelciliinin son bulup, Ulusal Kurtulu Cephesi'nin adna
yarar bir biimde ve eski kurtulu sava gnlerinde ol
duu gibi her kesimden, her grten insann birarada bu
lunabilecei bir at rgt . olmas" kararlatrlyordu.<36l
Yani Bin Cedid, "oulculuu, tek parti iinde iktidara ortak
etme" eklinde yorumlayp uygulam oluyordu.
te yandan Bin Cedid, orduya gz krprnaktan
ekinrnedi. Herhangi bir olay annda bastrmay taahht
ediyor; "ordunun, lkeyi mutlak bir felaketten kurtardru"
minnetle anarak belirtiyordu. Buna karlk ordu, "Bin Ce
did reformlarna destek verdiini aklad."<37J
Ancak lke derin bir bunalm iindeydi. Bin Cedid re
formlar da bunu iyiletireceine, daha da derinletiriyor
du. Ek olarak Babakan Kasdi M rbah n eski bir askeri is
'

tihbarat grevlisi ve kabile ocuu olmas, halk arasnda pek

tutulmamasna, hele hele tad Bat yanls grleri
slamc kesimle arasnn bir trl dzelmemesine yol at.
Fazla ans yoktu. Nihayet bir yllk grev sresi sonunda
(Eyll 1988) yerini Mevlud Hamru'a brakmak zorunda
kald. in garibi Mrbah, kendini demokrasicilik oyununa
iyice inandrm olacak ki, Cumhurbakan Bin Cedid'in
kendisini "grevden azletme" emrine uymad, sonra karara
uydu. Ama ldrlmeden nce verdii bir demete, "emre
uymakla hata ettiini, babakanlk konutundan kmadan
direnmesi gerektiini" vurgulamt.<38l
"Reformlar yava gidiyor" gerekesiyle aziedilen
36) agy.
37) agy.
38) agy.
219
Mrbah'n yerini alan Hamru'un hedefi akt: Bir; siyasi
alanda oulculuk ve parti tekelinin devletin elinden
alnmas, Iki; piyasa ekenomisine hzl gei.<39) Nitekim bu
tarihten sonra ok sayda dernek, rgt veya hareket ad
altnda faaliyet gsterenler, "parti olmak" iin resmi
bavuruda bulundular. Bylece hkmetin yakn takipisi
ve rakibi olacak olan slami Selamet Cephesi, 22 Austos
1989'da (ayaklanma sonras Bin Cedid-slamclar g
rrnesindeki vaadiere de dayanarak) yasallarn oldu.<40l
Ayn gnlerde, iktidardaki FLN, saflarndaki "askerleri"
yelikten ayrd veya bir ksm subay Merkez Kornitesi gibi
grevlerden istifa ettiler. Grnte asker, siyasetten ekilip
klasna dnyordu.
Babakan Harnru birincil grevini, "ykselen slami dal
gay" nlemek olarak belirledi. Ancak bunu baaracak gc
pek yoktu. 19 Ocak 1990'da bir Fransz gazetesine verdii
dernete, birka gn nce gerekleen silahl bir eylemi kas
tederek yle diyordu: "Artk demokrasi kurallar iinde ya
sallk kazanrn ve drt milyon yesi olmakla vnen
slamc bir partinin iddet eylemlerine bavurrnasnn
hibir gerekesi yoktur, olamaz. "<41)
Zaten bu eylemle birlikte, Babakann kendi ifadesiyle,
Islami Selamet Cephesi ve benzeri hareketlere yasallk ver
mekle "atele nasl oynadn" farketrniti. Ama i iten
gemiti. nk kendi hesabna gre, SC'ye yasallk ka
zandrrnak, "onu demokrasi kurallar altnda legalite iinde
denetim altnda tutmak dernekti." Yine Hamru "ne yapalm
yani ya onlarla diyalog kuracak ya da aktan savaacaktk"
diyordu.<42) Kendini ve bakalarn ikna edebilmek iin de,
SC lideri Abbasi Medeni ile iki kez babaa grrne

39) agy.
40) Bu tarih slamc F. Deniz'in kaynaklarnda &yle geiyor: SC, 10 Mart
1989'da kuruldu. 22 Austos'ta bavuru yapld. 6 Eyll 1989'da ise kuruluu
resmen onayland. Bkz. age, s 144.
41) Aktaran El Rasi, agy.
42) agy.
220
yaptktan sonra u aklamada bulunmutu: "Korkacak ey
yok ki canm! Onlar da benim gibi, sizin gibi ya da baka si
yasi partiler gibi dnyorlar . "<43>
..

Yukardaki tutumundan da anlalaca gibi Hamru'un

"slami dalgay nleme" plan, slamclada diyalog kurmak
ve onlara baz tavizler vererek yattrma siyaseti zerine
kuruluydu. Nitekim verilen ilk tavizlerden biri de Medeni
Kanun'daki deiikliklerdi. Laik, sosyalist, ilerici, de
mokratik kadn rgtlerinin btn itirazlar ve kar
gsterilerine ramen, Medeni Kanun, slam eriat'nn
kadnlar ve genelde aile hukuku iin ngrd kurallar
erevesine uygun biimde deitirildi. Babakan, iti
razlara, "bu hkmetin nceliklerinden deildir" cevabn ve
karln verdi. Bu konuyu frsat bilip, Hamru'a, "slam
Cumhuriyeti hakknda ne dnyorsunuz" diye soran bir
gazeteciye cevab ise yleydi: "Eer bir Islam cum
huriyetinin kuruluundan kastettiiniz, bizi dinimize daha
ok yaklatran bir olay ise buna hi itirazmz olmaz,
mmkndr. Yok eer anayasa deiiklii yapp din ile
devlet ilerini birletirmeyi kastediyorsanz, bu makbul
deildir; reddederiz .. . " l44l
Basnla "direkt iliki kurma" yntemi deneyen Hamru,
sk sk, "benim dmanm SC deil, Mafia'dr" diyerek,
hkmetin ilevinin talam brokratik yapdan, effaf
ve liberal bir yapya gemek olduunu aklyordu.
zetle bakarsak, Bin Cedid reformlarn gerekletir
mekle ykml Babakan Hamru, kafasnda oluturduu
"slami dalga"y nlemekten ok, iktidardaki partisi iindeki
"muhafazakar devleti" kanad engellerneyi n plana ald.
Sk sk szn ettii "ekonomik ve toplumsal/dnrri"
programnn inisiyatifi ise nesnel biimde slami Selamet
Cephesi'nin eline gemiti. Dorusu, Hamru'un yapmak
istedii "topyekn liberal ekonomi"nin slamclarn sun-
43) agy.
44) agy.

221
duk.lar "alternatif ekonomik program"dan hi de fark yok
tu"<45> Sadece sylemler ve formlasyon deiikti. Bu yzden
de hkmetin devreden kmas ve SC"nin bir slami model
iin devreye girmesi kanlmazlayordu.
Bu dnemde bir ey daha oldu: Eski iktidar partisi FLN,
hkmet ve Bin Cedid ile arasnn almasndan sonra
SC'ye yak.lamaya; bylece devlete kar siyasi partiler it
tifakna benzer bir durum yaratmaya alt.

45) Afganistan'da yllarca kalm Fransz slam uzmanlanndan Olivier Roy da

benzer grtedir. Ona gre, slam ekonomisi tketim ekonomisinin snrlarn
amayacak; bireysel drstlk ve aba zerine kurulu, slam arb(+) isizlik ve
slam art(+) elektrikleme amalayan tipik bir nc Dnya Modeli eko
nomisidir. Bkz. L'echec de L'lslam politique (Politik slamn Fiyaskosu), edition
du Sevil, Ekim 1993, Paris, s. 17-38-42-183.

222
 ALTINCI BLM

KNC AYAKLANMA VE
KTDAR YRY

1988 Ekim ayaklanmasnn en nemli sonularndan biri

de "slami akmn gl bir biimde sokaa dklmesi" ve
devlete kendini zorla kabul ettirmesidir. Sadece siyasi olarak
deil, ayn zamanda ideolojik adan da, Cezayir'in gnlk
hayatnda yaplacak her deiiklik veya bavurulacak her
davraru slami denetimden geiyordu. yle ki, en kk
bir ey iin bile, "bu eriata caizdir" veya "u slam ku
rallarna aykrdr, caiz deil haramdr" trnden szleri
sradan insanlarn azndan iitmek pekala mmknd.U>
Bu noktaya nasl gelindii meselesini, bir de slamc
rgtlerin, zellikle de kitlesel muhalefete nderlik eden
slami Selamet Cephesi'nin (SC) geliim sreci iinde ir
deleyeceiz. Ayn zamanda bu rgtn nderliine kadar
ykselen Abbasi Medeni'yi yakndan incelemek gerek.

A- Abbasi Medeni

1 Kasm 1954, tm Cezayir halk asndan,.tarihi ve ulusal

bayramdr. nk Fransz smrgeciliine kar ilk kurun
bu tarihte atlmtr. Ayn zamanda bu gn, ulusal bir ef
sane ve destan (mit)dir. O zamann genleri imdi orta
yan zerindedirler. Torunlarna ya da ailelerine kah-
1) El Rasi, 20 Eyll 1993 El Hayat gazetesindeki dizinin onikinci blm.
223
ramanlk gnlerini masal kabilinden anlatrlar. te
bylesine bir gnde, henz iei burnunda bir yasal par
tinin (yani slami Selamet Cephesi) szcs, o zamana kadar
grlmerni bir tutum alarak 1 Kasm 1954'n 35.
yldnm kutlarnalarna katlmad. stelik boykot ettiini
aklayarak, adeta "kural d/yasa d" bir eylem koymu
oldu. Daha ileri bir adm atlarak yle bir aklama yapld:
"Milli Kurtulu Sava srasnda lenler, imdiye kadar
yanl biimde ehit olarak adlandrlp anldlar. Oysa on
lar vatan, yani bir toprak parasn savunmak iin ha
yatlarn vermilerdi. Halbuki ehit nvann alabilmeleri
iin, lenlerin Allah uruna ve O'nun hak kelimesinin
ycelmesi uruna hayatlarn vermi olmalar gerekirdi."<-
Gerek Milli Bayram boykot, gerekse ehit tanmn yapan
bildiri eyleminin arkasndaki isim, "glmsemesi sinsi kyl
glmsernesi ve gzlerindeki lanetleyici baklarn sahibi"<3>
Abbasi Medeni'den bakas deildi. Kirndi Medeni?
1931 ylnda lkenin gneydousundaki Seydi Ukbe ken
tinde dodu.<4> lk eitimini mamlk yapan babasndan ald;
Kttap'ta ise geleneksel din eitimi grd. Kur'an Okulu'na
devam ederken, Cezayir slamc hareketlerinin nderlerinden
Al Arabi bin Mehdi ile karlat. Bir-iki yllk Fransz okulu
eitiminden sonra Mslman Alimler Cemiyeti'nin kurduu
"Hr Okullar"da ku1trel ve fikirsel oluumunu tamamlad.
Bamszlk mcadelesi srasnda "Birlik ve Etkinlik in
Devrim Komitesi"nde alp, Ulusal Kurtulu Cephesi
(FLN)'nin nn aan bir giriime nderlik edenler
arasnda bulunduysa da, "ylesine gze arpan bir yetenek
ve deneyim sahibi olmad; hibir zaman fikir ve teori ko
nusunda idial deildi. "<5>
2) Salih Beir, 30 Ekim 1993 tarihli El Hayat gazetesindeki makalesi.
3) agy.
4) Medeni'ye ilikin !:>ilgilerin ou, F. Deniz'in kitabindan alntland. age, 135-138.
5) Salih Beir, agy. Ote yandan 12-18 Mays 1993 tarihli Suudi El Mecelle dergisi
Medeni iin "baarl bir diplomasi yrten, esnek, manevra yeteni yksek bi
ri" diye yazyor.
224
 Be kiilik bir birimle . radyoevine dzenlenen baskn
srasnda 17 Kasm 1954'te tutukland. Bamszlk srasnda
cezaevinden kabildL Ardndan Cezayir niversitesi Fel
sefe Blm'nde "lisans" yapp, "Cezayir Eitimi" konusun
daki teziyle doktora eitimini tamamlad. Bamszlk son
ras, iktidardaki FLN izgisindeki "sol 1 sosyalist" ynelimi
eletiren ilk kiilerdendi. 1964 ylnda kurulan Islami El Ki
yem Cemiyeti iindeki biricik FLN yesi Abbasi Medeni idi.
Msrl nl slamc fikir adam ve nder Seyyid Kutub'un
idam edilmesini protesto etmesinden tr yine tutukland.
1969-74 yllar arasnda ilk kez dzenlenen yerel seimlerde
iktidar partisi FLN'nin aday olarak Belediye Meclisi yesi
seildi. 1976-79 arasnda Londra'ya giderek eitim felsefesi
dalnda ikinci doktorasn yapt. Bu arada Fransz, ngiliz ve
Cezayir eitim sistemlerinin karlatrlmas zerinde a
lmalaryla tarund. Ayrca Islam Dnyasnda Eitim Sorun
lar, Aile ve ada Problemler, Modern Dncenin Krizi ve
Islami zm gibi kitaplar kaleme ald. ingiltere dnnde
artk camilerde Cuma hutbeleri yoluyla, Islami grlerini
halka anlatyordu. Bu yllarda, Bumedyen'in "sosyalist"
sylemli Milli Misak'na kar slami bir tutum almt.
1982 ylnda, yasak olmasna ramen, Konstantina ken
tinde slami bir gsteri dzenledi. Bakent Cezayir'de de
benzeri tekrarlannca tutukland. Daha nce ise, Malik bin
Nebi tarafndan kurulmu bulunan Bin Aknun niversitesi
Camisi'ni kapama giriiminde bulunan hkmete kar 80
bin kiiyle direnip devlete meydan okumaya balaynca
(nl 14 maddelik Manifesto eylemi) birok slamc nderle
birlikte tutukland. 1984'te salverilmesiyle birlikte, siyasal
almalarru gizli olarak srdrd. 1987'de, slami temelde
gerilla sava balatan emekli asker Mustafa Huyali'nin ce
naze narnazna aka katld ve bu yzden bir ksa bir sre
tutuklu kald sylenir.
23 ubat 1989'daki anayasa deiikliiyle birlikte, 1 0
Mart 1989 gn kurulan slami Selamet Cephesi liderliine

225
ve Cephe adna aklama yapma yetkisine sahip biricik
szc konumuna getirildi. <6> Dorusu bu nokta biraz
tartmaldr. SC yandalar bu gr ileri srerken,
baka slamc kesimler ile bamsz kaynaklarn iddias
deiiktir. Szgelimi slamc nderlerden Ahmed El Mar
ran, Cezayir TV'sine verdii demecinde, "Abbasi Me
deni'nin bakan olmayp sadece SC szcs olduunu be
lirtiyor; bu arada ndermi gibi dayatmalarda bulunup
kendi ekibini ibana getirmeye almak, hi kimseye
danmakszn bireysel kararlar alarak yetki snrlarn
oktan am olmak" ile suluyordu. Bu arada Haziran 1991
olaylarndan sonra, Medeni 'yi grevinden aziettiklerini
aklad.<7> El Marrani ile birlikte TV ekrannda konuan
slamc nderin ortak gr de, Abbasi Medeni'nin
nderlik konusunda yeteneksiz ve baarsz" olduu yo
lundadr.<8> Bu gr 30 Ekim 1993 tarihli El Hayat ga
zetesine Abbasi Medeni portresi izen Salih Be ir in ka '

leminden yle dile getiriliyor: "Abbasi Medeni, Tunuslu

slamci lider Sannun (Raid El Gennui) ya da Sudanl slam
alimi Hasan El Turabi gibi nderlik yetenek ve becerilerine
sahip biri deildi. Hatta kitlelere hitabetme gc ve sanat
da baarl deildi. Bu nedenle cazibesi (karizmas) yok de
nebilir. Medeni, genelde Marib-l Arabi lkelerindeki halk
liderlerinin sahip olduklar o 'meczupluk' derecesindeki ken
dinden geme, zahid bir hayat yaama, iktidardan adalet ve
eitlik isteme, Sufilik ile hitapetme tekniinin ve histeri
nbetinin birbirine kart cokulu konuma gibi sfatlar
tamyordu. O daha ok, tarihsel bir devrimin ateini ya
kan ama ayn zamanda lmllk ile pragmatizmi birarada
yrten kiidir. Onun eksiklik ve kusurlarn ise yanndan
hi ayrlmayan hitabet sanat ok yksek, konutuka es
riyen ve coan, kendinden geereesine barp aran; kit-

6) F. Deniz, age, s. 137.

7) Faik Bulut, Ortadou'da siama rgtler, tmzamanlar yay, istanbul, s. 37-38.
8) age, s. 37-40.

226
leleri peinden srkleyen, hop kaldrp hop oturtan Ali
Belhac'dr. Kald ki, SC'nin kurulu tarihinden itibaren Me
deni, sadece szclk yapma gibi bir yetkiyle donahlm;
ancak lider 1 nder seilmemiti. Ne ki, gemii eski aiara
kadar uzanan gizlilik/gizemlilik geleneinin devam ettii
Cezayir gibi bir lkede, hele hele szde demokratik kurallar
erevesinde iktidara yrmek isteyen slamclar arasnda
kimin kim, neyin ne olduunu kestirrnek ok gtr . "<9>
..

B- slami Selamet Cephesi

Ekim ayaklanmas sonrasndaki gelimeler nda Ce

zayir Anayasas'nn 243. maddesinde ngrlen "din ve dil
esasna dayal herhangi bir parti kurulamaz"(o er hi
kaldrlnda, 10 Mart 1989'da Bin Badis Camisi'nde
dzenlenen bir trenle Islami Selamet Cephesi (franszca
adyla Front slamique du Salut/FIS)'nin kurulduu ilan
edildi. Burada iki elikili durum yaand. O zamana kadar
Herberi milliyetilii ile slami devlet temelinde faaliyet
gsterecek siyasi partilerin kuruluunu yasaklayan Cezayir
yneticileri, ayn zamanda bizzat "slam ile sosyalizm sen
tezini" yaygnlatrmaya alyorlard. Bin Bella, Bu
medyen ve Bin Cedid bunun tipik szcleri ve
rnekleriydiler. Sylem ve propagandalada slami akmn
gelimesine yol ayor ve son tahlilde slamclarn ekmeine
ya sryorlard. sonuta gelip, 1 989'daki anayasa
deiikliinde, sosyalizm veya sosyalizmi artran ne
kadar kavram, ibare, deyim ve formlasyon varsa, bunlarn
anayasa ve benzeri yazl metinlerden karlmasna kadar
dayand. Aslnda iyi de oldu, fakat i iten gemiti.
slamclar "gerek mslman biziz, onlar (ynetim) laik ve
sosyalist" demagojisini ileyip duruyordu. slam ahn alan,
Sahra ln oktan gemiti. Bu birinci noktadr. zerinde
duracamz ikinci nokta rgtsel temele ilikin. Dorudur;
9) Salih Beir, agy.
10) F. Bulut, age, s. 41.
227
1989'a kadar Cezayir Anayasas, "din temeli zerinde siyasi
parti kurulmasn yasaklyor" idi. Bir kere, yasaklama denen
eyle bir gelimeyi ve olguyu engellemek mmkn olamaz.
Ayrca "yasaklanan sadece siyasi bir parti" idi. Oysa "din te
melinde eitli rgt, dernek, cemaat ve hareket" mevcuttu
ve tm hzyla, vargcyle etkinliini srdryordu. O ka
dar ki, daha nce de belirttiimiz zere, camii-mescid ve
niversiteler tmyle "slam parti merkezleri" gibi
alyorlard. Bir yandan, Araplatrma-slamlatrma si
yaseti erevesinde binlerce camii-mescid inaat devam
edip, yurtd veya yurtiindeki Arap-slam kadrolarn
devletin en hassas mevkilerine yerletirmek; te yandan
"din temelinde siyasi parti" kurmayi yasaklamak pratik bir
elikiydi. Nitekim bu madde, "yazl bir anayasal metin" ol
maktan bakaca anlam tamad gibi, formalite gerei or
tadan kaldrlmas da, sokaktaki olgunun devletin soyut
planlarndan daha baskn olduunu gsterir. Somutlarsak,
ister Islami Selamet Cephesi (SC) ad altnda birlesin, isterse
daha nceki Mslman Alimler ve El Kiyem gibi cemiyetterin
devam niteliindeki renci hareketleri olsun, slamclar
(zellikle SC), bu anayasa maddesi kaldrlmadan ok nce
fiili olarak mevcuttular. Hatta devlt ile pazarlk yapp ik
tidar iin meydan bile okuyabiliyorlard. Bu yzden, ku
rulu tarihi sadece semboliktir.
Kurulan SC'nin, resmen onaylanp yasallama tarihi ise 6
Eyll l989 olarak kayda geer.
Bin Cedid, SC'nin lkede yasallamasna ilikin yaplan
i ve d eletirilere u cevab veriyordu: Bu, Cezayir'i il
gilendiren bir konu. Biz slam ilikesiyiz ve mslmaruz. Hu
rafe ve arlktan uzak, sahih (gerek) islam desteklemek
arzusundayz . . . Yasalara sayg duyduu srece islam par
tisini kapatamayz. Honut olmayanlar varsa bu onlarn bi
lecei bir ijtir. Bizi ilgilendiren ey, komnistlere de
mokrasi verip, ruhi yneliteki bir akm mahrum
brakmann manhkszldr. Semece demokrasi olamaz . .

228
u anda slam dnyasnda benzersiz bir deneyim balatm
bulunuyoruz. Bir devlet (Cezayir), ilk kez ar bir hareketi,
(SC), siyasal bir parti olarak tanmhr. Biz bu yolu setik;
nk bu olguyla baetmenin en gzel yolu, anlamak ve di
yalog kurmaktr ... " <11 >
SC, kimi iddialara gre halkn yzde 70'nin desteine sa
hip bir cephe rgtdr. Saylar abart'l olsa da, Cezayir
Babakan Mevlud Hamru'un aklamasyla bu partinin 4
milyon yesi bulunuyordu. Dolaysyla SC'nin tekdze bir
yapda olmas mmkn deil. slami hareketin her tr ve
rengi, SC iinde temsil ediliyordu.
SC kurulduu gn ilan edilen "ura Meclisi", 60 kurucu
yeden oluuyordu ve henz bakan seilmemiti. Ancak
Abbasi Medeni, ilk elde ve acil olarak tek yetkili szc ola
rak grevlendirilmiti. Onun arkasndaki adam, Ali Belhac
adl kiidir. Cezayir'deki slam hareketine yaknlyla
tannan bn Azzuz bin Zbde ise, Medeni'nin yardmcs ve
yayn organ El Munkz (Kurtarc) gazetesinin yaz ileri
mdr oldu. Bin Azzuz, daha sonra El Haimi El Seh
nuni, El Beir El Fakih ve Ahmed El Marran gibi cephe
yetkilileriyle bi rlikte resmi TV'de Abbasi Medeni aleyhine
konutuklarndan SC'den ya atldlar ya da istifa ettiler; bi
risi de karanlk bir kazaya kurban gitti.<12>
SC, Batllarn bir yere kadar doru sap tadklar "lmllar
ile radikaller"den oluur. Yay1mlanan kimi raporlara bak
lrsa aadaki akm temsilcileri SC iinde yer alyorlar:<13l
1) Selefi Akm: bn Teymiyye ve bn Kayym gibi klasik
ve muhafazakar slam alimlerinin grlerinden esinlenen;
Suriye, Suudi Arabistan ve Msr gibi lkelerde rastlanan,

ll) Bin Cedid'in 21 Ocak 1990 gn RTL televizyonuna verdii zel demeten,
aktaran F. Deniz, age, s. 145-146.
12) F. Bulut, age, s. 36.
13) F. Deniz, age, s. 148. F. Bulut, age, s. 30-34, Gerekte F. Deniz'in aklardklar
SC'nin oluturulmas ve iindeki farkl gruplarn yaplar hakknda yeterli bil
giyi vermiyor. Biz bunu Altnc Blm'deki (bu blm) "Eylemci slamc
Orgtler" bal altnda sunacaz. (FB)
229
Kur'an metinlerinin (nass) zahiri (grnrdeki) anlamlarna
son derece bal, slamc evrelerce "hbari" olarak ad
landrlan domatik ve ortodoks bir akmdr. Bunun SC
iindeki en nemli temsilcisi Ali Belhac'dr.
2) Cihad (ya da El Tekfir ve El Hicra) Akm: iddet te
melinde ve dzenle ama yoluyla slam devleti kur
maktan yana olan, bu uurda gerilla birimleri oluturmay
amalayan bir akm. Bu akmn batemsilcisi, 1987'de
ldrlen slamc gerilla komutan Mustafa Buyali'dir.
3) Hibir siyasi akma baml olmayanlar.
4) El Cez'ere (Cezayirli slam) Akm: Mescid Eshab ola
rak da bilinen bu akm, genelde Fransz kltryle yetimi
aydn bir kesimden oluur. Kklerini Cezayir tarihi ve top
raklanndan alan; Ortadou'daki Arap-slam akmlarndan
etkilenrneyen ve bu tr etkilere pek ak olmayan gl bir
akm.
5) Dzenle Diyalog Yanls Reformcu Akmlar: Bunlar
zellikle, Abbasi Medeni nderliinden Haziran 1991 olay
larnn hrrnandrlarak iktidar hedefledii bir dnemde,
SC'den ayrlp devlete yaklaan Ahmed El Marrani, El
Haimi El Sf.hnuni, El Beir El Fakihi ve bn Azzuz Bin
Zbde'nin bar ektii akm ki, bu tarihten sonra devlet
TV'lerinde SC ndediini aka eletirdiler.

C - SC Program ve slami zm

SC'nin bir kitle hareketi veya ats olduu yolundaki ol

gulardan ve bu cepheyi oluturan baz slamc nderlerin
eletirilerinden yola karsak, SC'nin bilinen anlamda ''si
yasi bir prograrnnn olduundan "sz etmek mmkn
deil. En azndan, siyasi partilerin serbest brakld bir
dnemde, yasallaabilrnek iin kongre bile yapmadan, ale
lacele ve slamc rgtlerin ittifak temelinde bir camide ku
rulduu ilan edilip gerekli evrak ve yasal ilernleri yapma
peinden koan bir rgtn, olgunlam siyasi tzk ve

230
programndan sz etmek bilimsel olmaz. Bu grmz uz
manlar tarafndan da paylalyor.<14l slamclar tersini iddia
edip, "hayr SC'nin siyasi bir program var deseler" de,05l
bu, onlarn programdan ne anladklarn gsterir. Ayrca
Haziran 1991'deki ayaklanma srasnda (iktidar almay
amalayan) birok ise yneticisinin aknla dp dev
lete yanamas da sadece "hainlik" veya "ibirlii" ile
aklanamaz. Kald ki o tarihte, Abbasi Medeni, hala ayak
lanmay "sivil eihad" olarak adlandrp, Abdlkadir El
Haani (El Haani veya El Hasani diye de okunuyor-FB) gi
bi nderler de "gayemiz iktidar almak deil, onu de
mokratik yollarla sarsmakhr"<16l eklinde aklama ya
pabiliyordu. Bu siyasi bakmdan iyi saptanmam bir
programn ve amacn varlna iaret eder.
Yine de iktidar hedefleyen en kk grup, rgt, hareket
veya siyasi partinin bile genel bir program ve amac vardr.
SC'nin siyasi program ve hedeflerini byle bir temelde an
lamak gerek. Ama daha nce, ise nderi Abbasi Me
deni'nin siyasi grlerini zetlemek durumundayz: Me
deni'nin slami zmlerini, en kapsaml biimde Modern
Dncenin Krizi ve Islami zm adl kitabnda bulmak
mmkn. yle ki; "Modern dnce, ierdii siyasi ide
olojiler, sosyal ve kltrel sistemlerle sadece Bat top
lumlarnn deil, ayn zamanda tm insanln ortak
sylemi olduundan, bunlara seici gzle yaklamal ve ya
rarl ynlerini almalyz . . . Modern dnce, doru olduu
kadar hatal da davranmtr. Yararl olduu lde zarar
verip, yozlatrmtr. Zararl noktalarn dzeltmeliyiz ...
N e bilim ne d e felsefe dinin yerini alabilir. nsanla
zgrlk, refah ve toplumsal adalet vaadeden liberal ve sos
yalist ideolojiler amaza girmilerdir. (Oysa) slam, insan
onurlandrmada, baka bir din, felsefe ve ideolojinin
14) Olivier Roy, age, s. 42-43-102-116. Ayrca Ignacio Rarnonet, "Hurlante Algerie" (Ce
zayir l), J,.e Monde diplomatique, ubat 1994.
15) Abdullah Ozkan, Cezayir: Smr Dzenine Asil Bakaldr, Emre yay. 2. basm
1992, s. 133, istanbul.
16) F. Deniz, age, s. 150-151 .
231
ulaamad bir noktaya ulamtr. nk insann, insana
kulluuna son verip, kiiyi en yce deer olan Allah'a kul
luk mertebesine ykseltmitir. nk zgrlk, ne kadar
yce olurlarsa olsunlar, insann dier yaratklara (insanlara
PB) kulluk etmeme hakkna sahip olmasdr... Demokrasiye
liberaller ve siyasal komnistler ekonomik bir kavram ola
rak bakarlar. Her iki ideoloji de demokrasinin siyasi boyutu
ile ekonomik boyutunu biraraya getiremezler. .. Oysa slam,
zgrln alanlarn belirlemek ve onu irade ve kuvvet
kayd altna almak suretiyle ynetimi kuatc bir kapsam
kazandrmtr. zgrln kuvvet ve iradeyle ilikisini
belirtmitir. Hem liberaller hem de komnistterin nazarnda
egemenliin sahibi . toplum olduundan, yasalar, . daima
glnn yanndadr. Halbuki slam'da tevhid (Allah'n tek
lii-FB) ilkesi ve egemenlik, yani kanun koyma yetkisi Al
lah'n hakkdr. Byle grldnde insann kulluu sona
erip toplumsal adalet gerekletiritmi olur... Hilafet devleti
(Hz. Muhammed ve Drt Halife devri ya da slam'daki dier
adyla Asr- Saadet toplumu-FB), Cahiliye devletinin tam ak
sine, hakimiyeti Allah'n hakk olarak tanm ve bu
biimiyle tauti (zalim, baskc-FB) dzenler karsnda en
salkl alternatif olarak kabul edilmitir. Hilafet, adaleti
salamann biricik yoludur. nk Allah'a ballk akidevi
(ilkesel/kuramsal-FB) bir boyuttur. Bu boyut gerei, bunu
reddeden (yani Allah'a sadakat ve O'nun egemenliini
tanma-FB) kafirdir. Zira bu adalettir. Adaleti reddedip
zulm kabul eden hem kafir hem de zalimdir. Hilafet dev
leti, ura ilkesine dayandndan, diktatrle benzemesi
mmkn deildir. Kiinin hilafet devletinin otoritesini
tanmas, ona ikna olmasna ve takva (dine inan ve
tapnma-FB) temeline dayanr. Hilafet devleti, mslman
veya gayri mslim ayrm yapmakszn vatandalarnn ha
yatn koruyup kollamaldr ... Seme ve seilme hakk her
kes iin szkonusudur. Ancak en mttaki (en dindar-FB), en
ehil (islama gre-FB) olan seilmelidir. Hilafet devleti,

232
yneticisini semekle srurl olmayp, onu denetleme ve sor
gulama hakk ve devine de sahiptir. Bu devletin zengin te
keline girmemesi iin, eitimde frsat eitlii salanmaldr.
Hilafet devleti, ayru zamanda marufu emredip mnkeri neh
yetme (iyilii emredip ktl menetme) kural gereince
almaldr . . . "(17) Bnnun yan sra Medeni; nfus plan
lamas, cinsel serbestlik, ailenin dalmas, kadnn ev
dnda almaya zorlanmasn eletirir . . .
yle bir bakldnda, Abbasi Medeni'nin fikirlerinin
"alimce olmadn"; yani derin deil yzeysel olduunu ko
layca anlayabiliriz. Seyyid Kutup, Mervan Said, Mevdudi,
Hasan El Benna, El Turabi gibi eski ve gnmz siyasi
slam nderlerinin seviyesini yakalayamyor; yazp
izdikleri slami erevede bir tekrardr. Ama o da, hemen
dierleri gibi, kapitalizm-sosyalizm gibi dnceleri
eletirmeye arlk verip, bu eletiri bombardman iinde
"slami zm" diye "bilinegelen o eski grleri, tarihsel
adan khnemi fikirleri" ileri sryor. Szgelimi de
mokrasi yerine Allah'n egemenlii ve ura Meclisi/
Ynetimi meselesinin tarihsel bakmdan (stelik slami
ynetimlerde uygulanagelen pratii asndan) nasl kstl,
snrl olup; birka kiinin tekelinde olduunu, hatta tm
slam diyarnda uygulanmayp, tersine Medine gibi yerlerle
snrl kaldn, bugn slamclardan hi kimsenin henz
zerinde mutabakata varamad bir kurarn olduunu
gremiyor. Ayrca "insann kulluundan kurtarlp Allah
kulluuna boytn edirilmesi" istenen kiinin nasl
yceleceini ve nasl olup da tmyle zgiir olacan
aklayamyor. Bir kulluktan dier kullua gemenin
ycelme ve zgrleme ile ne ilgisi var. Olsa olsa vicdan ve
ruhi bir rahatlatma olur ki, bunun da gerekte insan
dncesinin zgrleme srecine ket vurduu ayrca
kantlanmtr. imdiye kadar yaanlagelen hilafet devleti

17) Alntlayan (19-20-40-57-58-59-60-64-65-71-74-81-82-85 ve 86. sayfalar) F. De

niz, age, s. 138-143.
233
rneklerinin (buna Asr Saadet denilen ilk islam toplumu
dahildir) suyunun ktn da artk kabul etmek du
rumundayz.<s Devletin zenginlerin tekeline gememesi iin
sunulan "eitimde eitlik" ilkesi ise, 1 924-38 dneminde
Trkiye ve birok Arap-nc Dnya lkesinde yaanan
bir tecrbe olduu halde her nedense bir trl snflama
nlenemedi ve ynetimdeki zengin tekeli krlamad.

Programn Genel erevesine Eletiri

Kukusuz hemen her rgtnkinde olduu gibi SC'nin

de genel ereve ve genel ama asndan yazlm veya tas
lak halinde bir program vardr: "slami Hareket, Cezayir
halkn ynlendirme ve onu doru yola tama (hidayete er
dirme-PB) sorumluluunu zerine almtr. slami Selamet
Cephesi, ite ve dtaki dmanlarna kar Cezayir halkn
eitme yolunu semi, halka Kur'an ve Snnet ahlak (yani
slami bir hayat tarz-PB) alarken, onlar imann dinamik
enerjisi ile de harekete hazr hale getirmitir. SC, insanlarn
manevi ynden yetiip olgunlamasna byk nem ver
mekte, hatta modern smrgecilie kar direnme kuv
vetinin ancak salam bir maneviyatla mmkn olacana
-i.nanmaktadr. Beeri ideolojiler iflas ettiinden, islama
sarlmaktan baka are ve kar yolunuz yoktur "<19l . .

eklindeki genel bir sylemi, her zaman n SC

yayrtlarnda ve konuma metinlerinde bulmak mmkn.
Benzer biimde, SC programnda "d bamlla ve
smrgedl.ie kesinlikle son verilip", Kur'an ve Snnet te
meli zerinde bir devlet modeli (yani st kapal biimde
slami devlet ve slam eriat modeli-PB) kurulmas
amalanmaktadr. Ek olarak rvet, tekelcilik, faiz ve dier
18) ura ve demokrasi meselesinin ayrntl ve kkl eletirisi iin bkz. Faik Bu
lut, Allah Devletinde Demokrasi s. 300-336'daki "Meveret, Demokrasi, Eitlik
ve Ayrmclk" balkl blm. Ayrca siyasi islama kkl bir eletiri iin Oli
vier Roy'un Siyasi slamn Fiyaskosu adl kitab neririz.
19) Aktaran Abdullah zkan, Cezayir, s. 134.
234
smr ya da yolsuzluk biimlerinin ortadan kaldrlaca
vaadedilerek,, slam lkeleri arasnda Islam Ortak Pazar ku
rulmas nerilmekte, Afrika Birlii siyasetinin de des
teklenecei aklanmaktadr. lkenin iinde bulunduu
ekonomik bunalmdan kmasna yarayacak zmler ise
retimin arttrlmas, isizlik sorununun sona erdirilmesi,
eitim, salk, sanayi, ticaret, tarm, maliye, para ve idari
yapda yeni dzenlemeler yaplmas ngrlyor. Ksaca
ekonomik istikrar hedefleniyor, i barn salanmasna
byk zen gsterilecei belirtiliyor. Bu program
ayrntlaryla SC yayn organ El Munkz'n ilk saysnda
yaymlanarak kamuoyuna duyuruldu.<20>
Programn "Sunu" blmnde, bol bol reotorik
yaplyor. Yani bali sz, gzel ve edebi sz, beylik laflar
sarfedilerek deyim yerindeyse poplizm yaplyor. Bir
rnek: "SC, klasik partiler gibi olmadndan programmz
sadece yelerin gr birliiyle olumad. Aksine halkn
cephesi olmas itibaryla, istenen siyasi bilin ve toplu ka
naata sahip olunmas iin programn halk arzetmitir ... Ey
Cezayir Mslman halk! lte, emanetin sana geri verildi!
Allah'a, tarihi ve gelecek kuaklara kar sorumlusun. Esiz
dehan ve hayr irandenle; gafletten uzak uur, dalgnlktan
uzak uyanklk ve hibir engelin zayflatamayaca bir gle
emanetine sarl!"<21> Anlalaca zere sadece poplizm
yaplmyor, uzun yllar Afgan Mcahitlerinin yannda
yaam Fransz slam uzman Olivier Roy'un deyimiyle,
"kaba bir poplizm adeta krkleniyor."<22>
SC, kendi niteliini u cmlelerle aklyor: "Metodik
zellikleri itidal (lmllk), vasatilik (orta yolculuk) ve kap
samllktr. Yce Allah buyurdu ki; ' .. ve sizi bu ekilde vasat (orta
yolu tutan-FB) bir mmet kldk"<23> Bal olarak, peygamberin
bir Hadisine dayanlarak "birlikte olun, ihtilafa (gr
20) age, s. 134-135.
21) age, s. 137.
22) O. Roy, L'echec du L'slam politique (Siyasi slamn Fiyaskosu), s. 102-116.
23) SC'nin Vasflar, nc madde.
235
ayrlna) dmeyin " eklinde bir t yer alyor.<24> Aslnda
ktidara gelirken iddete bavuraca, a:.cak iktidar ele
geirdikten sonra lkeyi dntrmede (ekonomik ve top
lumsal adan) kktenci deil, lml davranaca yani bir
anlamda slami kavram "sosyaldemokratlatraca "<25>
sylenebilir. Her bakmdan orta yolcu, her bakmdan lml,
her bakmdan idare edip gn kurtarnay veya acil so
runlara yumuak merhem srp her derde palliatif (geici
ar dindirici) ilalar tavsiye edecei o kadar ak ki. Do
laysyla bu, iddia edildii gibi bir devrim deil tersine bir
reform veya 1 960'larda iktidara gelen milliyeti Ulusal Kur
tulu Cephesi (FLN) programnn bir eit yeniden gzden
geirilmi hali olacaktr. Zaten SC de, sk sk, mevcut
dzeni her ynyle "yeniden slah etme ve gzden
geirmeyi amaladn" vurgulamaktadr. Ama siyasi
adan "ihtilafa dmeyin" yolundaki t, SC iktidarrun,
kendisiyle gr ayrlna denleri ve kendisine kar
kanlar hogrmeyip bastracana iaret eder .
. "Ey iman edenler, Rabbinizden korkulmas gerektii ekilde
korkun ve ancak mslmanlar olarak ln " ibaresi SC prog
ramnn, dier slamc parti programlar gibi, "kiinin Al
lah'tan korkan iyi bir mslman olmas" temeli zerine ku
rulacak bir toplum modelidir ki, bu zaten klasik anlamda
tm slam alimlerinin, "siyaset sadece ve sadece bireysel fa
zilet zerine ina edilir"<26> yolundaki bilimsel olmayan iba
resinin tekrardr. Szgelimi SC programnda u var: "Ce
zayir halk, iman ve Islamn gcyle, Rabb 'ine olan gveniyle geri
kalmlktan kurtulup kalknacaktr "(7)
slam eriat, yani Kur'an ve Snnet ile peygamber ha
dislerinden oluan deimez kurallar btn, SC prog
ramnn temel ilkesidir. Hemen her eyden nce gelir.
24) agy.
25) Olivier Roy saptamas, age, s. 9.
26) O. Roy, age, s. 36-85 vd.
27) Programn Unsurlar, Hazrlk Blm, nc madde; alntlayan A.
zkan, age, s. 143.
236
rnein birok yerde: "Islami faaliyetin en nemli unsuru cid
diyettir. Bunun salanabilmesi iin Islami faaliyetin; eriat, akl,
masiahat ve vaka (olgu) esaslarn gzeterek ilikili olduu insan
ftratna (doasna veya mizacna-FB) riayet etmesi gerekir. "<28>
Ya da "yasama gcn, eriat 'n hkmlerine tabi klmak .. yarg
kurumunu eriat 'n belirledii ekilde dzenlemek ... Tarm po
litikasn eriat siyaseti erevesinde dzenlemek. . "<29> trnden
ibareler, her eyden nce bir slam iktidarnn
gerekleebilecei ama slam devleti yaratmann knazda
olacann ilk iaretleridir. nk eriat; bilim, akl, kar
ve olgu'nun nne aldnz,<30> bilimi ona tabi kldnz za
man, bu, toplumu durgunlua mahkum edip dondurmanz
anlamna gelir, slami bir devlet modelini, amzdaki ka
pitalist emperyalizmin zellikle slam lkeleriyle har neir
olduu, balantl biimde kapitalist pazar ve smr
ilikilerinin egemen olduu bir dnyada, Asr Saadet tr
(Hz. Muhammed ve Drt Halife dnemindeki ilkel devlet
modeli) bir slami toplum modeli kurmann olanakszln
gsterir-ki, zaten ise programnn dier maddelerinde
greceimiz gibi, kurulmas dnlen yeni toplum, "bir
tketim modeli" olmaktan teye gemez. Ayn dzlemde
slamn tarihi mesajn, slam akidesini (ideolojisini-PB), "ha
yatn btn alanlarnda gsterilecek siyasi faaliyetin ideolojik te
meli'' haline getirdiiniz anda,(3ll dier btn (teknik, bilim
vs) gelime aralarnn onunu tkayp, daha n
bandayken toplumsal kalknnay engelleyen nedenlere
bavurmu olursunuz. Kald ki, bu bile, yaratlmas ta
sarlanan toplumu, "modern tketim toplum"<32> olmaktan
kurtaramayacaktr.
ise program: "Sekinler zmresi ve mahrumiyet po
litikalarnda n kurtulmak iin sorumluluk llerini belirlemeye
28) Ad geen yer, s. 143.
29) Ad geen yer, s. 141-142-144-146-147-153 vd.
30) Ad geen yer, s. 141-142 vd.
31) Ad geen, s. 144.
32) O. Roy, age, s. 10-16-78-80 vd.
237
nem verir. Grevlerin ifasna, toplumda alma ruhunun ge
litirilmesine aba harcar; bencillik, kayrmac/k ve bireysellik
duygularnn kaldrlmasna gayret eder. Cephe, bu olum
suzluklara dmernek iin, ifade hrriyetini garanti altna alarak,
zeletiriyi tevik eder, btn kurum ve organlarda siyasi, idari
ve iktisadi muhasebe yollarn belirlemede titiz davranr. Halk bi
linlendirmeyi ve bunlar karsnda sorumluluklarn his
settirmeyi temel grevi olarak grr. Islami zdenetim (hisbe) me
kanizmasn dirilterek, 'er' i olarak bunu nasl elde ettin ? ' ilkesini
uygular . "<33> diye yazar.
.

Bir kere, yukarda yazlanlarn Cezayir'de 1962'den beri

iktidarda olan millici FLN (balangta sol kanat devrimci
milliyetisi, sonradan sa kanat millici olan) prog:amndan
hi mr hi fark yoktur. Belki birincisi "hafif krmz" boyal
iken slamc program "yeil" renge boyanmtr. kinci ola
rak bu, sosyalizmin ya da sosyalist deerlerin egemen ol
duu 1917-1980 arasnda eitli sosyalist lkelerde yazlp
izilen ve uygulanan (en azndan teorik planda) eylerdi.
Yani yeni bir bulu deil. nc adan ve daha teorik
baklrsa, yukarda tasarlanan "toplumsal kollektif bir ru
hun" salanabilmesi iin, ngrlen ideolojinin de kollektif
bir dnya grn kapsam olmas ve kollektif bir
retim/tketim (ayrca kollektif mlkiyet) temeli zerine
oturmas gerekir. Oysa slam byle bir eyi ngrmedii gi
bi tersine sk sk, "krsal kesim/erde, daha nce topraklar elinden
alnanlarn sahiplerine geri verilmesini ve bireysel mlkiyetin, ya
saklanan zel giriimciliin, zel ticaretin, zel yatrmn
tevikini "<34> ngryor. Bu eer demogoji deilse, nemli bir
elikidir. Altyap ve styap elimesidir.
SC programnn kalknmadaki birincil hedefi, anlald
kadaryla, "hafif sanayi ile tarma arlk vermek. Acil ama,
nfusun te ikisinin 30 yan altnda olduu, gen isizler

33) SC program, A. zkan, age, s. 145-146.

34) Ad geen yer, s. 148-162.

238
lkesinde, isizlii nlemek n yatrm politikasn
gerekletirmek. "<35> Ancak sadece tanm-hafif sanayi te
melindeki bir yatrm politikas, stelik de ok yksek
dzeylere varan isizlii nleyemez. nlemesi de mmkn
deil. Kald ki, bylesine byk bir isiz ordusu sadece
yatrm ve istihdam politikalaryla yok edilemez. Tersine ol
sa olsa KT'lerin "arpalk" babndan kullanlmas, yar
isizler ordusunun domas ve KT'lerin halk kitlelerinin
srtnda bir yk olmasna yol aar. Cezayirli kadn gazeteci
Suad Belheddad burada ince bir noktaya deiniyor: "SC,
kadnlar ev hayatna gnderip ieri kapatarak isizlik
orann drmek niyetinde." (29 Mays 1993 tarihli El Ha
yat gazetesi) te yandan bunlarn tmnn de geici
nlemler olmaktan te bir anlam tamayaca ok aktr.
Burada "Islam art isizlik " doacaktr.<36>
Tarm ve sanayi politikasnn ncelikle eriat ilkelerine ta
bi klnmas, SC programnda ngrlen "topraklarda ve sa
nayi dallarnda, bilimsel ve teknolojik yollarla reformlara gi
dilmesini "<37l gletirecektir. Ya da en azndan "slam art
elektrifikasyon"<38> gibi teknokrat bir slami yap ortaya
karacaktr. slam, kapitalist teknokratizmin yeil renge
brnm ve uluhiyetle kutsanm bir trevi olmaktan
teye gitmeyecektir. slami hareket (ve SC) nder kad
rolarnn yksek eitim gren kiilerden olumas, bu
olasl glendirmektir.
Aslnda global bakarsak, tarm ve sanayi kalknma projeleri,
esas olarak i pazara ynelik olacaktr ki, bu bir ynyle
"lkenin kendine yeterlilii" asndan yararldr. Ancak ka
pitalizmden tam ve kkl kopuun salanmad koullarda;
sermaye ihrac, d1i pazarlar, hammadde kaynaklar gibi
alanlarda emperyalist tekellerin kurban olacaktr. Ezilen,
smrlen ve daima darya muhta bir nc Dnya
35) Ad geen yerde, s. 150-155.
36) Olivier Roy saptamas, age, s. 10.
37) ISC program, agy, s. 148-157.
38) O. Roy, age, s. 75.
239
lkesi, ya da bugnk ifadesiyle srekli smr ilikileri
altnda inieyecek yoksul bir Gney lkesi olmaktan kur
tulamayacaktr.
SC program, bir yandan "toplumsal adalet salayp, zen
gin-yoksul ayrrnma izin verilmeyeceini"<39> iddia ederken, te
yandan lkeyi hem yerli hem de yabanc yatrmclara
peke ekecek neriler retmektedir. "ok ortakl yaplan
malara yeniden ncelik verilerek ekonomiyi canlandrmak,
datm yollarn hzlandrp bolluu salamak iin serbest
ticaret irketlerinin kurulunu zendirmek. .. Yurtdn
daki servet sahibi Cezayirliler ve mslman iadamlarrun
lkede yatrm yapmaya tevik edilmelerini salamak, bun
lara devlet kanalyla gerekli garantileri vermek. . "<40> eklin
.

de formle edilen amalar, yerli ve yabanc sermayeye ku

cak amaktan baka bir ey deil. Peki, "sermayenin milleti
yoktur ve sermaye rkektir" trndeki o kapitalist kural bi
liniyorsa eer, o zaman dnya kapitalist pazarnda boy ver
mi veya petro-dolar zengini bir Cezayirli ya da Suudili ser
mayedar ile Amerikal veya Japon sermayedar arasndaki
anlay ve smr fark nedir ki? Hatta Cezayirli veya ms
lman yatrmc, lke insannn doasn iyi bildiinden,
daha acmasz ve daha ince yntemlerle smr arkn i
letir. stelik slam ve Arap adna, yani kutsayarak. te yan
dan yukarda anlan "ok ortakl yaplanmalara ncelik verile
rek ekonomiyi canlandrmak ve datm yolarn hzlandrp bol
luu salamak iin serbest ticaret irketlerinin kuruluunu
zendirmek eklinde ifade edilen ama," Bir yandan Avrupa sos
yal/demokratlarnn, te yandan Trkiye'deki CHP-SHP
poplist katlmclk, halk ortakl vs. ya da gnmz-deki
hisse senetlerinin sahna denk den "halka alma, ef
faflama" siyasetlerinden hi mi hi fark yoktur. Kald ki
ise, "Dnya Bankas ve IMF gibi emperyalist kurulularla ilikile
rin koparlmasn deil, yeniden dzenlenmesini "<41> vurguluyor.
39) ise program, agy, s. 146.
40) agy, s. 158-161.
41) agy, s. 159.
240
 Kald ki; SC program, "slami bankalar yoluyla faizsiz
kredi ve faizsiz sistem" gibi ekonomik hedefleri de
gzetiyor. Gerekte Hz. Muhammed dneminde riba (te
fecilik ve faizcilik) denen eyin yasaklanmasnn esas ne
deni, yoksulu korumaktan ok, i hayat zamann eitli
riskleriyle dolu olan tccar ile toprak sahibi zengin kesimi
korumak idi. Bu arada yoksullar da bu "ilahi yasak"tan ok
dolayl biimde yararlaruyorlard. Asl korunan kesim,
gerekte yoksullar imi gibi gzkse de, onlar deil tccar
ve zengin kyl kesimiydi. Bu yzden bankaclk demek, za
ten tefecilik ve faizeilik demektir. Bu gerek bir yana, faizsiz
sistemin ve faizsiz kredinin yine, esas olarak tccar ve top
rak sahibine yarayaca da ok aktr. Trkiye'deki 1 930-70
arasndaki uygulamalar da byle oldu.
Zaten SC programndaki, "er'i i borlanmay, iktisadi ve
sosyal kriz hallerinde toplumsal dayanmay salama, yurtii ve
yurtdndaki kur farklarn gzetip reel para politikasn gtme
vs. <42> gibi" hedefler de, kurulacak slami toplum modelinde;
isizliin srecegnn, ekonomik ve toplumsal kriz
yaanacann, devletin i borlanmaya gideceinin baka
biimde itiraf edilmesidir.
"Kald ki retim-tketim dengeleri salanacaktr"<43> denmesine
ramen programn ruhunda, modern tketim toplumunun
damgas vardr. rnein, "Zorunlu tketim ihtiyalar ile retim
artlar arasnda uyum, keyfiyet ve kemiyetin (nicelik ve ni
teliin) dengeli olarak gelimesi ve bunlara duyulan ihtiya, nfus
art ve medeni (uygarlk) gelimeler dikkate alnarak
gzetilmesi . <44r yolundaki formlasyon bunun tipi rneidir.
..

Aslnda Fransz uzman Olivier Roy'un da ifadesiyle, "ku

rulmas dnlen slam modeli, iinde Coca Cola'dan tu
tun da her trl tketim maddesinin su gibi harcand mo
dern bir tketim toplumundan bakaca bir ey deildir."<45>
42) agy, s. 160.
43) agy, s. 148-150.
44) agy, s. 148.
45) Roy, age, s. 16-78-82.
241
 Bu ynyle zetlersek, "SC program, iktidardaki (iflas et
mi millici-PB) FLN programnn arafa brndrlm
klinden ibarettir. Smrgecilik ve emperyalizm dmanl ise
mulaktr ve Bah dmanl snrlarn amamaktadr."<46>
SC'nin orduya bak ise metafizik ve snfsal temelden
uzak, ama ayn zamanda slami'dir. "Ordu halktr, halk da or
dudur" ifadesinden sonra ordudan, "Cihad sancan dik tut
mas, Islam mesaj (risalesi), mmet ve lke ordusu olarak kalp si
yasetten uzak durmas " isteniyor.<47J

Kadn Haklan-zgrlk ve Eitlik

SC programnn birok yerinde, hemen her mnasebette

"insann zgr olduu, fikir ayrlkiarna hogryle
baklmas gerektii, insann varolma hakknn ncelikle ele
alnd" vs belirtilir. Abbasi Medeni, bir demecinde yle
diyordu: "Biz herkes iin zgrlk istiyoruz. Birilerini
darda tutarak bakalar iin zgrlk deil. Herkes eit
devlerle ykml ve herkes eit frsatiara sahip olacaktr."
Medeni daha da ileri giderek, tm Cezayir'i, Londra'daki o
nl demokrasi mekan Hyde Park'a dntrmeyi va
adediyor: "ktidar olduumuzda vatandalarmzn hak ve
zgrlklerine sahip kacaz, sadece szde deil pratikte
de Cezayir'i Hyde Park yapacaz"<48l
Ama te yandan SC program, eriat temelinde formle
edildiinden slami bir iktidarda zgrlklerin mmkn
olamayaca aktr. Szgelimi "Alah katnda tek din, Islamdr.
Kim Islamdan baka din umarsa, bu ondan kabul edilmeyecektir.
Ve o, ahirette kaybedenlerden olacaktr. "(Al-i mran suresi, 85.
ayet) hkmn programa alan SC}49 ne kadar iyi niyetli
olursa olsun, Kur'an ve Snnet'e ters dm olacaktr.

46) age, s. 42-84-16.

47) ISC program agy, s. 178-179.
48) 4 Ocak 1991 tarihli El Vatan El Arabi dergisinden aktaran F. Deniz, age, s. 157-158.
49) ise program, agy, s. 139.

242
Ayn ekilde, "ihtilafa dmeyin, birlik olun" yolundaki Hz.
Muhammed dn tutmamak olmaz ve dolaysyla ister
istemez "Ykc ideoloji ve anlaylardan temizlemek suretiyle
egitim mfredat programlarn yeniden oluturmak gerekir.
nk bu yabanc kkenli gretiler, Islam mmetinin degerieriyle
atmaktadr. "(SO) ibaresini programa eklerneyi zorunlu
klacakbr. Yine "ncelikle insana bphedilen varolma hakk, Al
lah 'a kulluguyla baglan tldr. Burada insann grevi, varlgnn
gerekesidir,"<s dediimiz anda, demokrasi ve zgrlkler
den ne kadar sz ederseniz edin, deyim yerindeyse btn
bunlar laf- gzaf olarak kalmaya mahkumdur.
Zaten SC ikinci adam Abdlkadir E Haani, "Cami
imamlar zerinde otoritemiz yok. Biz erildiimiz vakit,
hatipler ve imamlar bizi dorultmaldrlar. Biz ibanda ol
sak da bu durum srecektir" derken, esasnda egemen ide
olojinin farkl bak asndaki kesimlere (milliyeti, sos
yalist, liberal, komnist vs) hogryle baklmayacaru
gsterir. ktidardaki siyasiler baksalar bile, slami temelde
kamuoyunu ynlendiren ve Cezayir toplumsal hayahnda
ok nemli bir ileve sahip geleneki camii ulemas buna
izin vermeyecektir.
Kadn Haklarnn Zaferi iin Eylem Birlii Bakan Ha
lide Mesudi ise unlar sylyor: "ktidara kar kadnlar
kurbanlk koyun gibi kullanan slamclar araf giymemizi
istiyor. Giymezsek bask yapp, hayat kadn anlamna gelen
'Fransz Kzlar' damgasn vuruyor. Bir kere biz yurtseveriz
ve smrgeci dmanyz. Ayrca araf Cezayir kadn gi
yim gelenei deil, ran geleneidir. Buna direnmeliyiz."
SC'nin demokrasi anlayna ilikin iki demece
bavuracaz. Birincisi SC nderlerinden eyh Abdlkadir
Muni'nin 3 Ocak 1992 tarihli bir Cuma hutbesinden: "Ce
zayir halk, dinsiziikten baka bir anlam olmayan demokrasiyi

50) agy, s. 165.

51) agy, s. 162.

243
maglup edip Islama zafer kazandrmtr. "(s kincisi rgtn
Dilikiler Sorumlusu Abdullah Anas'n Aralk 1993'te Al
man Der Spiegel dergisindeki sznden: "Kukusuz biz kim
seye bask yapmayz. Ancak Islam dzeninde, Islam devletini ve
Kur'an ynetimini istemeyenierin orada yaama haklar yoktur. "
Ali Belhac ise, "Anayasa sz ve dnce zgrln ga
ranti eder ama nce dinden dnenin katledilmesi gerek" di
yordu.
Kadn haklarna ilikin dzenlernelerin banda,
kadnlarn slami erevede eitilmesi, hayatna yeniden bir
eki d zen verilmesi, evinde ise dardaki bir ii veya me
mur gibi cretlendirilmesi ngrlyor. Abbasi Medeni nin '

azndan ise "Ister evinde, ister iinde olsun, eriat 'n koydugu
snrlar dnda kadnn davranlar zerinde kstlama yoktur.
Kadnn almas haram deildir"(53> yolunda bir aklama
yaplyor. zeesi kadnn slami erevede hayata katlm
ngrlyor, ama evde oturup kadnlk-annelik grevi yap
mas tercih ediliyor. eriat kstlamalar zaten yeterince ha
reket snrll getiriyor. Artk "bakaca kstlama yoktur"
denilmesi, burada pek bir anlam ifade etmiyor. te yandan,
SC'nin yerel ve genel seimlerde hibir kadn aday
gstermeyii de/54> bu rgtn, kadnn siyasi veya gnlk
hayata katlm konusunda ne dndnn nemli bir
kantdr.
te yandan, 29 Mays 1 993 tarihli Lbnan El Hayat ga
zetesine yazan kadn gazeteci Suad Belheddad yle diyor:
"SC program, kadnlara dmandr. Mart 1989'da,
slamclar dini kullanarak kadn haklarna saldrdlar."
zetlersek, geni bir kitleye hitabeden SC program, Ab
basi Medeni'nin daha "pragmatik yumuak ve lml"
sylemleriyle, ona nazaran daha ateli olan ve genliin
temsilcisi durumundaki Ali Belhac'n "sert, kat ve cokulu"
52)Michael Collins Dunn (ABD'li uzman), "Dirili&i slam ve Demokrasi: Ce
zayir sorunu" adl makalesi, Dnya ve slam, yaz 1993, s. 65.
53) El Vatan El Arabi; aktaran F . Deniz, age, s. 157.
.

54) R-oy, age, s.83.

244
sylemleri arasnda bir uzlaqmay ngryor.<55l
"Byle bir program kime hitabeder veya nasl baqar ka
zand" qeklindeki bir sorunun cevab tartqmaldr. Fakat
yantlamak pek de g deildir. yle ki;
a) Bumedyen'in baqlatt iddial devrim (yanlq
biimde Sosyalist Devrim olarak adlandrlyordu) pro
jesinin kmesi ve mimar Bumedyen'in beklenmedik
lm, sadece dini zeminde bu projelere karq kan kesimi
ortaya karmad. Tersine, ta baqndan beri Bumedyen pro
jesiyle seferber edilen ve onun adil toplum (slam sylemli
FB) idealinden etkilenen pek ok kiqiyi de slami muhalefet
zeminine kaydrd. Cezayir slamcl, hem Bumedyen mu
haliflerini hem de onun siyasetinin (umutsuz-FB)
ocuklarn iine almqtr.<56>
b) Cezayirli Mslman Arap (L'Algeria araba mu
sulmane) ulusculuu, Cezayir zgnln dikkate al
mayan soyut bir fikirdir. Cezayir zgnl, toplumun
kltrel farkllnda yatyor. Oysa bu ulusuluk kavram,
(aslnda slami yan ar basan) gayri ulusu (hatta anti
ulusu) bir millicilik qeklinde ortaya kmaktadr. Bu du
rum, slami tehdit karqsnda, ulus-devletin korunmas
amacyla halk arasnda resmi bir ulusal duyguyu harekete
geirmesini olaanst biimde zorlaqtrmaktadr. nk
geleneksel otorite merkezleri ve yerel dzeyde kollektif top
lumsal faaliyet zeminleri (cemaatilik-FB) vardr. Bunlarn
kaldrlp etkisizletirilerek, yerine Cezayir toplumunu
tekd-zeleqtirecek projelerin geirilmesi, halkn herhangi bir
slamc (alternatifmiq gibi gsterilen-PB) projeye hayr de
mesini gleqtirmiqtir. Bu balamda, slamclarn adalet
(adil dzen-PB) talebi nem kazanmtr. slami referans

55) Robert Mortimer, "Cezayir'de slam ve ok Partili Siyaset", The Middle East
Journal, Sonbahar 1991, c.45, sa y. 4, s. 590. Aktaran John P. Entelis-Lisa J. Aro
ne, Karklk indeki Cezayir: Islam, Demokrasi ve Devlet. Aktaran, Dnya ve
slam, Yaz 1993, s. 55.
56) Hugh Roberts, Radikal slamclk ve Cezayir Milliyetiliinin kmaz,
Dnya ve slam, K 1990, s. 79.
245
erevesinde (zorlama veya demagojik de olsa-PB) adalet,
eitliki idealden ayrlmaz.<57) slamclar bu noktaya vurgu
yaprnlard.
c) Ekonomik reformun yk kitleler zerine adaletsiz bir
biimde bindirilirken, bir taraftan da sekinler (ynetici ta
bakann-PB) arasndaki yozlarna kltrn besliyordu.
(Bin Bella ve Burnedyen dneminde-PB) Devletin ekonomiye
ar mdahalesi, burjuvazinin byk bir grubunu devlete
ve_ devlet giriirnlerine baml hale getirdi. (Bin Cedid za
mannda ise-PB), ahsi servetierin oluturulmasn, sistem
iindeki gcn ktye kullanlmasn ve dvizin ayrcalkl
kimseler tarafndan elde edilmesini yasallatran liberal eko
nomi politikalar, Cezayir devleti iin bir tr "krnprador ge
lime"yi besleyip byten sakat ticari dengeye karn, dev
let burjuvazisinin byk bir ksmnn zenginlemesine
neden oldu.<ss Bunun dnda kalan burjuva kesimleriyle or
ta tabaka ise areyi SC'ye sarlrnakta buldu.
d) ster toprak reformu srasnda arazilerine zorla el ko
nulan aalar snf veya feodal nderlikterin (tarikat, zaviye,
rntegallibe), isterse toprak reformunun baarszlndan
sonra kente gen yoksul kyllerin oluturduklar
lmpenproteryann, slamclarn "toprak eriat gereince
geri verilmelidir; tarm politikalar lkenin temel po
litikalar, siyaseti haline getirilmelidir", trndeki slo
ganlarn evresinde toptanmalarna yol at. Ek olarak ar
sanayiye ncelik verip hafif sanayi ve tarm tahrip eden
devlet politikasndan memnun olmayan orta tabaka da, kur
tuluu, "serbest yatrmclk ve ticari giriimcilii" savunan
slamc programa sarlrnakta buldu.
Btn bunlardan sonra, SC'nin taban hangi kat
manlardan ol}.luyor denilirse, verilecek cevap aa yukar
yledir: Geleneksel molla ve ulema tabakas, modern
eitim kururnlarnda okuyup mezun olrnu yksek
57) agy, s. 85.
58) Raid Tlemcani, adli Bin Cedid Perestroykas, Middle East Report, Mart
Nisan 1990, s. 163, sayfa 16. Aktaran John P. Entelis-Lisa J. Arone, agy, s. 44.
246
renim gren ama slami dnceyi militanca yorumlayan
gen aydn kadrolar (doktor, mhendis, teknisyen, avukat,
iadam vs), kentsoylu orta tabaka, esnaf ve tccarlar, ge
leneki slamc yapyla atma halinde olan militan ve
kkl deiiklik isteyen niversite genlii, kyden kente
gm, iki arada bir derede bulunan yoksul kitle ve
lmpenproleterya, bir yandan tketim tutsa olup Bat
deerlerinden bir trl ayrlamayan te yandan slamda
kurtuluu arayan kesimler, mevcut liberal ekonominin gi
diatndan memnun olmayp habire alta itilen kk bur
juvalar, ama ayn zamanda liberal ekonomiyle birlikte
ykselen slamc dalgann iktidar glgesinde hzla
ykselrnek isteyenler ile slami bir hkmetin aslnda daha
liberal bir ekonomi ve daha kararl bir liberal ekonomi prog
ramn, kazanlacak siyasi istikrar ortamnda gerek
letireceini dnerek ISC saflarnda bulunan (ya da giz
lenen) ama slam ideolojisini benimsemi grnen ka
pitalist-slamclar (byk burjuvazinin imdiki ynetimden
korkup gelecei slamc ynetimin istikrarnda arayan ke
simleri). Gecekondu halk. Ayrca krsal kesimlerdeki aalar
ve feodal mutegallibe. Bir de yerli-yabanc (slamc) d
yatrmclar ... "<59> slamclar, iiler arasnda ve sendikalarda
etkin deiller. Bu ideolojik bir konudur nk.
Balarken, slami siyasetin uygulamalarna tank olan
Fransz uzman Olivier Roy'un yerinde bir saptamasma
gnderme yapalm: "Ortadou'daki yeniden slamlama, si
yaset ve ekonomi kurallarnda hibir deiiklie yol
amayacaktr. Cezayir'deki SC yeni bir pan-slamcln
deil, tersine yeni trden bir slam-milliyeti (ya da millici
slamc-PB) akmn douunu getirecektir. slam devrimi,
slam devleti, slam ekonomisi tmyle efsane ve mavaldr.
SC Cezayir'de iktidara geldii gn, slam devleti fan
tazisinin bir hurafe olduunu kantlam olacaktr."<60>
59) Roy, age, s. -72-78 vd. Ayrca H. Roberts, agy, s. 65-85. ile Mamoun
Fandy, Dnya ve Islam, Yaz 1993, s. 57.
60) Roy, age, s. 42-43.
247
 D- slami Akm Sokaa Egemen oluyor

Daha nce de deindik 1988 Ekim Ayaklanmas ve izle

yen gelimelerin en nemlilerinden biri de, slami akmn
hemen her ynyle sokaa, yani hayata egemen olmasyd.
deolojik hegemonyasn adeta gnlk hayat zerinde kur
mu bulunuyordu. Dnce tarz, davranlar, bir iin oluru
ya da olmaz slami ltlere gre deerlendiriliyor; "slamca
caiz", "helal-haram", "kafir-mttaki", "kfr-slam" gibi kav
ramlar Cezayiriileri birbirinden ayrabiliyordu. slamclarn
temel ayrrnc dnceleri, siyasetleri ve ahlak kurallar bu
szcklerle dile getiriliyordu. Bu olgunun teorik yaruyd.
Pratikte ise slamclar, "Maruf'u emret, Mnker'i menet ''
(iyilii emret, ktl menet) gibi slamn bir temel kural
na dayanarak, sokakta slami hayat tarzn egemen klmak
iin alyorlard. Bu uurda "murakabe" yani "denetleme,
gzetleme" komiteleri kuruyorlard. Komitelere, militan s
lamc genliin yan sra, kurtuluu slamcia bulan ok say
da isiz-gsz ile camii cemaatndan gen kuak da katl
yordu. Bu komiteler, sadece "gzetip denetleme" greviyle
yetinmiyor, sokaklarda ve semtlerde "propaganda, ajitas
yon" gibi slamda "davet ve tebli" olarak adlandrlan szl
siyaset de yapyor; slamn iyiliklerinden bahsediyor, ona
uymann gereklilii ve gzellii hakknda J(ur'an ve Ha
dis'lere dayanarak rnekler veriyorlard. Yine zellikle na
maz vakitleri ve Cuma gnleri, evredeki insanlar namaz
klmaya tvik ediyor, camiilerde Cuma hutbeleri dinlemelerini
istiyorlard. Sokak ortasnda slami kyafetleri (zellikle kadn
larn tesettr/trbanl giyim) ucuza satyorlar, dini yayn
lar datyorlard. Toplu namazlarda sokaklar seccadelerle
doldurmaya zel zen gsteriyor, adeta ibadet/namaz yo
luyla bir eit "oturma eylemi" yapyor, ya da "gsteri d
zenlemi" oluyorlard. slami kyafet giymeyen kadnlar sk
sk uyarlyor, slami hayat tarzna almayan erkeklere ben
zer muamele ediliyordu. Kur'an kurslar, niversite mescid-

248
leri ve camiilerde gnll komiteler faaliyet gsteriyorlard.
Daha nce akladk: Fransz uzman profesr Brtno Eti
enne'in, "slamda davet (dine girilmesi iin propaganda/
ajitasyon vs), ister istemez toplumun slah edilmesini ieren
slahat misyonu da kapsar. Islahat misyon ise cihad ge
rektirir, yani uyardan sonra islama uymayaniara kar
iddet kullanmn zorunlu klar" yolundaki saptamas ok
yerindedir. Nitekim Cezayir'deki slamclar da (Marufu Em
ret Mnkeri Nehyet Komiteleri), bu uzmann yzn kara
karmamak iin olsa gerek, slami hayat tarzn ve deer
llerini sokaktaki insana zorla kabul ettirmek ve da
yatmaktan ekinmediler. te birka rnek:
* Fransz-Portekiz melezi ses sanats Linda, bakent Ce
zayir'in en merkezi yerinde "ark Akamlar" adl prog
ramda konser verecekti. Ancak slamc denetim komiteleri,
konser salonunu basarak etraf tarumar ettikten sonra yak
maya kalktlar. Konser iptal edildi.
* lkenin gneyindeki Verkela kentinde, "slami ahlak ku
rallarna aykr davrand" iddiasyla bir kadnn evi
yakld. Olayda kadnn tarunu ld.
* Bumedyen dneminde rnek okul olarak bilinen
bakentteki El Hamiye Lisesi, slami dayatmalar sonucunda
u anda kz-erkek ayrmnn yapld; ayr ayr snflarda
okuduklar slamclarn kalelerinden biri haline geldi.
zellikle kzlardan zorla para toplanarak ,karlnda on
lara slami tesettre uygun araflar giydirildi.<6
* slamclarn kalelerinden saylan Bab-l Vad semtindeki
El Snnet Camisi'nde konuan Ali Belhac, "Demokrasi bat
yoludur ve dolaysyla kafirliktir. Anayasa ifade ve sz z
grln garanti eder. Ancak ncelikle dininden dnenin
katli vaciptir."<62> diye ateli konumalar yapar yapmaz, na
maz sonrasnda genler sokaklara dklp "birer kafir" ya
da "dininden dnen" ararlard. o dereceye vard ki; SC
nderlii, "siyasi adan kt sonulara yol at" iin Ali
61) El Rasi, 20 Eyll 1993 tarihli El Hayat gazetesindeki rnekler.
62) Franszca yaynlanan Cezayir '"L'Algerie Actuelle'" gazetesi, 4. say, Ocak 1991.
249
 Belhac', bu tr ateli konumalar yapmamas konusunda
uyard. Ama nafile.
* slamclarn egemen olduu gney blgenin merkezi El
Blida kentinde de "gayri ahlaki davrand" ne srlen bir
kadn 1990 ylnda ldrld.<63l
* slami yolda "islah olmak istemeyen" yani geleneksel Ce
zayir kadn giysileriyle dolap arafa brnmek is
temeyen, bu arada kez hac ziyaretinde bulunan yalca
bir kadn (Aie), slamclarn darbesinden kurtulamad.<64l
* Daha sonra lkenin Genlik ve Spor Bakan olacak olan
Leyla Asluli, evinde alg ve mzik eliinde bir dn
yapnca, slamclar tarafndan evi baslarak uyarld. "Mzik
ve algnn slamda haram olduunu" belirten slamclar,
buna derhal son verilmesini istediler. Leyla Asluli boyun
emeyip diretince, az burnu kanayncaya kadar dvld.
Ertesi gn mahkemeye bavuran kadna bu kez, eer "da
vadan vazgemezsen seni ldrrz" yolunda tehditler gel
meye balad. Ayrca, mahkemede tanklk yapacaklara da
tehditler savruldu. Ne ki, Leyla, davasn bir prensip me
selesi olarak srdrd.<65l
* 4 Ocak 1994 tarihli Cumhuriyet, The European ga
zetesindeki u makaleyi evirip yaymlad: "Cezayirli Raid
Mimuni, u anda yaayan bir l saylr. nk daha nce
6 Cezayirli aydn Franszca konutuklar iin ldrld. O
ise lmle tehdit ediliyor. Ayrca Mays 1991 olaylar
srasnda hastaneyi basp kendisinden, evlenmeden ocuk
sahibi olan kadnlarn listesini isteyen slamclar tehir edi
yor." Ayrca Aralk 1993'te Yusuf Septi adl bir yazar ile Ocak
1994'te laik bir politikac ldrld.
* 31 Ocak ve 8 ubat tarihli Fransz Liberation gazetesinin
Cezayir'deki muhabiri, bakent banliylerinde estirilen slam
c terr ve yasaklardan szediyor. Ayn gazete ile Le Monde
diplomatique (ubat 1994) muhabirieri de, slamc iddet ve bas
kya kar kurulan Berberi Gzc Komiteler haberini veriyorlar.
63) El Rasi'nin verdii rnek, agy.
64) El Hayat, 29 Mays 1993.
65) agy.
250
 ktidar Provas

20 Nisan 1990 gn, SC, yerel seimler ncesinde kendi

gcn gsteren dev bir miting dzenledi. Muazzam bo
yutlara varan gsteri srasnda devlet bakanlna su
nulmak zere 15 maddelik bir liste okundu. Listede ye
ralanlar arasnda u talepler vard: Parlamentonun hemen
feshedilmesi, tek parti ynetimindeki ii sendikalarnn
kaldrlmas, tutuklu islamclarn serbest braklmas,
yurtdndaki siyasi srgnlerin lkeye dnmelerine izin
verilmesi, kitle iletiim aralar zerindeki tek parti ve dev
let tekelin kaldrlmas, eriat temelinde bamsz adalet
mekanizmasnn oluturulmas, alan kadn ile ev
kadnnn haklarnn korunmas, slami deerlere uyacak
biimde deitirilen eitim reformunun hzlandrlmas. ..
Bu, ayn zamanda SC'nin iktidara talip olduunun baka
biimde ifade edilmesi ve bu yoldaki ilk provasyd. Geri
gsteride konuan SC nderlerinden eyh Abdlbaki,

stne basa basa "Biz mevki ve makam istemiyoruz, sadece

slam mmeti'ne layk bir toplum kurmak istiyoruz" di
yordu ama, ikisi arasndaki fark ak olmad gibi, bunlar
birbirinden ayr da dnlemezdi. Hkmet, tam da bu
noktada uyand. O zamana kadar kendi eliyle kurduu, ya
da Araplatrma/slamlatrma program erevesinde ku
rulmasn tevik ettii camii ve mescitlerin, iktidara kar
kaleler haline geldiini yeni farkederek, slamclar, "camii
ve mescitleri siyaset uruna istismar etmek" ile sulad.
SC'nin ikinci nderi Ali Belhac, hemen cevab yetitirdi:
"Her yer gibi camii ve mescidler de Allah'n mekandr. Al
lah mekanlarrun, Allah Kelam'nn (yani eriat dzeni)
yceltilmesi iin kullanlmas ok doal ve hatta zo
runludur."(66)
Sokakta gvde gsterisi yapmak, bir yandan SC'nin
lkede ikinci byk siyasi g olarak rgtsel, kitlesel ve
66) El Rasi, agy.

251
 mali gcn gstermi oldu; te yandan bu rgt iindeki
lrnh-radikal ekimesinde radikallerin egemenliini
kantlam oldu.<67l Nitekim daha sonra SC nderliinden
ayrlp devlete yanaacak olan lml kanadn tem
silcilerinden, "Islami Davet niversitesi " ile "Islah ve Irat Ce
miyeti " bakan eyh Ahmed Sehnun, dev gsterideki
maheri kalabalktan (hkmete gre says SO bin,
slamclara gre ise 3 milyon kii idi) ve onun iktidara
yrrken iddet kullanacandan ekiniyor; bu yzden "Ab
basi Medeni'yi lmlla davet edip" uyaryordu. Ancak
Medeni, gsterinin ertesi gn yaplan basn toplantsnda
dolayl biimde lml lideri eletiriyordu: "Biz, eyh Ahmed
Sehnun'u severiz, ama gerei daha ok severiz."<68>
slamc gsterinin baarsn perinleyen bir ey daha ol
du. ktidardaki FLN, "camii ve mescidlerin siyaset sahas
olarak kullanlmalarn protesto" amacyla ayn gn ve ayn
saatte bir gsteri dzenledi. Ne ki, "muhtemel bir
atmadan kanmak" iin bunu iptal etti. Oysa iktidar,
slamclarn sokaa hakimiyetini kavrayp, yapaca
gsterinin snk geeceini farketmiti. Bu yzden
bakentte deil ama baka kimi ehirlerde nemsiz
gsteriler dzenlemekle yetindi. ktidar adna olumsuz,
Islamclar adna olumlu bir gelimeydi bu. FLN gerilemi,
SC ilerlemiti. <69>
Tam da bu ortamda yani iki filin kapmas esnasnda
nc bir g oda oluturulmaya alld. "Ne FLN ne
SC, tersine demokrasi istiyoruz" sloganyla ortaya kanlar
junlard: Eski nc Sosyalist Gler (eski komnistler) ve
jimdiki ad "Meydan Okuma Partisi", Said bajkanlndaki
"Kltr ve Demokrasi iin Birlik" (kabile temeline dayanan
laik bir parti), Sleyman Amirat liderliindeki "Cezayir'in
Yenilenmesi iin Demokratik Hareket" (kabile temelinde bir

67) agy.
68) Bkz. 22 Nisan 1990 tarihli Cezayir basn, zellikle El Mcahid gazetesi.
69) El Rasi, agy.
252
parti) ve Hamidi Hoca nderliindeki "Toplumsal De
mokrasi Partisi" (lml, liberal slamc bir parti) ... Bu drt
partinin amac, gerek iktidardaki FLN, gerekse mu
halefetteki tse arasnda skm kalan hatr saylr bir kit
leyi bu ikilemden kurtarmak, ama esas olarak gelecekteki
slami dayatmalarn nne set ekmek idi. Bu noktadan ha
reketle 10 Mays 1990 gn bir gsteri dzenlenip "de
mokrasinin gereklilii" vurguland.<70> Gelgelelim bu drt
parti arasnda ortak bir fikirsel zemin olmamas ve geni kit
le tabannn bulunmamas nedeniyle halk ekebilecek
nc bir kutup oluamad.

Belediye Seimleri : Dzen Deimeli

Yerel seimler, eitsiz gelime koullar iinde

gerekleti. Kararlatrlan 12 Haziran gn, ykselen gc
Islamclarn partisi ISC, alalan gc iktidardaki FLN temsil
ediyordu. Geri kalan parti, rgt ve hareketler bir hayli
dankt ve 60 partinin bulunduu bir lkeye zaten siyasi
kargaa ve anari egemendi. Sonu ok akt. Toplam 1541
belediyeden 853'n slamc ise (yani oylarn yzde
55,42'sini), 487'sini de (yzde 31,64'n) FLN kazand.
Burada dikkati eken bir noktaya deinelim: "SC'nin oy
verenleri arasnda sadece slamc yandalar, isizler, eko
nomik ve toplumsal hayattan dlananlar deil, ayn za
manda gelimi ehirlerdeki kentsoylu yksek bir tabaka
ile sosyete semtlerinde oturan sakinler de bulunuyordu" <71>
Yerel seimleri byk bir baaryla kazanan ISC'nin "ik
tidar" hedefleyecei ok akt. Devlete sunulan talepler da
ha titiz ve daha ayrntl maddeleri ieriyordu. Nitekim ok
gemeden ise nderi Abbasi Medeni, 23 Temmuz 1990'da
yapt bir basn toplantsnda iktidar hamlesini balatarak,
"aslnda bir aznlk partisi ve aznlk hkmeti oluturan
70) Bkz. L'Aigerie Actuelle (Evenernent), 17 Mays 1990; aktaran El Rasi, agy.
71) El Rasi saptamas, agy.

253
FLN'nin igal ettii yeri boaltmasn, bylece halkn ira
desine sayg gsterip boyun emesini" istedi. Medeni, "Geri
yerel seimleri kazandk, ama mevcut parlarnanter sistemin
ve yasalarn ynetiminde belediyeler diledikleri gibi halka
hizmet sunamazlar. Bunun iin dzen deimeli" dedi.<72> Bu
dzlemde Medeni, kendi partisini kocaman bir fil'e, ik
tidardaki FLN'yi de filin tepesinde oturup ona hkmetneye
alan bir karnca'ya benzetti.
Belediye seimlerini slamclarn kazanmas, gnlk ha
yata daha ok slami mdahale anlamna da geliyordu. Bir
aylk sre iinde SC belediyeleri, o zamana kadar gelenek
sel dzenlenen "Vahran Rai Mzik leni" ile turistlik ky
kentlerinde ksa pantalon ve ortla gezinrneyi yasakladlar.
Bu konudaki sorulara ise Medeni u cevab verdi: "Ky
kentlerinde su sorunu bulunuyor. Bu yzden zrt zrt denize
girip su heder edilmemeli. Kald ki, ort ile dolama yasa
ta smrgeci Fransz dneminde varolan bir yasadr. Biz sa
dece bu yasay yeniden hayata geirmi olduk. .. "<73>
Yine slami belediye yneticileri, ynetimi alr almaz, he
men her yere "Islami Belediye " tabelalar asp, duvarlardan e
itli sokak panolarna kadar "Allah Ekber", "U Ilahe Illallah",
"Tek Yol Islam" sloganlarn yazp benzeri afiler astlar. Bu
na karlk, farkl grteki tm sloganlar yasakladlar.(74)
SC'nin birincil g olarak sahneye frlamas ve iktidar ile
slamclar arasnda benim diyebilecek nc bir kuvvetin
(ekim merkezinin) bulunmamas, ynetici kesim iinde
ayr tutumun sergilenmesine de neden oldu. Ynetenler
artk meseleyi zme ve SC ykseliini nlemede gr
birlii iinde olmadklar gibi, kendi aralarnda atktlar.
Birinci kesim Cumhurbakan adli Bin Cedid
evresinde toplananlardan oluuyordu. kincisi Babakan
Mevlud Hamru yandalaryd. Uncs de zellikle ik-

72) agy.
73) agy.
74) Blida Mahkemesi tutanaklan, El Hayat, 15 Temmuz 1993.

254
ticlar bra:kmaya niyetli grnmeyip, tersine slamc akm
zorla bashrmay tasarlayan ordu evreleri idi.
Bin Cedid, SC lideri Abbasi Medeni ile yaph ilk
gorumesine bal kalyor; diyalogu srdrrken
atmadan kanlmas ya da o zamann deyimiyle
"saldrmazlk anlamas"na uyulmasnda srar ediyordu.<75>
Medeni de szkonusu anlamaya uyacan belirterek, bir
yandan Bin Cedid'i tarafszlatrmak, te yandan iktidar
odaklarn blmek gibi bir hedef gzetiyordu. 1988'de iki ta
raf (ya da iki lider) arasnda varlan bu anlama, 1990 yerel
seimlerinden sonra iyice belirginleip neredeyse devletin
esas politikas haline geldi. adli Bin Cedid, iktidarda kal
mak istiyor ve bunu temin edecek herhangi bir g mer
keziyle ittifak yapmaktan ekinmiyor; SC de ynetimi eline
geirmek amacyla iktidardakiler arasnda kendine bu yolu
aacak herkesle ittifak meru ve zorunlu gryordu.
Bylece Bin Cedid ile Medeni birbirlerini tasfiye ederek ik
tidara ykselrnek amacyla da olsa, birbirlerine muhta hale
gelmilerdi. Biri tekinin hem hasm hem de lazimesi idi.
ktidar oyununun kanlmaz kural gerei SC'yi "sah
ne"ye davet edip yasallatran adli, 1990'da ikinci kez Ab
basi Medeni ile bulutu ve "slamclarla diyalog" yolunu
am oldu. Bin Cedid, "diyalog"a karlk kendi makamn
gvence altna alm, ama bedel olarak da "genel seim
yapldnda, sandktan ne karsa ksn onun sonularna
saygl olup gereklerini yerine getireceine" dair sz ver
miti. Aslnda grnen ky klavuz istemiyordu. Yerel
seimleri silip spren slamclar, genel seimlerde de ka
zanacaklard. Fakat buna itiraz edecek iktidar odaklar (or
du), meru bir yol ile gemlenebilirdi. Bu meru temsilci ise
Bin Cedid 'den bakas olamazd. SC'de kar bir taviz ile
"ayaklanma"ya bavurup iktidar devirmeyi denemekten
vazgemi oldu. Ayrca Medeni, "cumhurbakanl kol
tuuna gz dikmeyecek ve slamclarn kazanmas halinde
75) El Rasi, age.
255
.Cumhurbakan Bin Cedid'i grevden almayacak"t. Her iki
tarafn zerinde gr birliine vardklar bir nokta da (en
azndan) lkede siyasi istikrarn salanmas idi.
Ancak bu grnte byleydi. nk tse, daha ilk
gnden iktidar yolunun kendine ak oldutnu, mevcut
boluk ve istikrarszlk ortamnda iktidarn adeta kendine
davetiye kardn biliyor; bu bilinle hareket ederek adm
adm iktidara yrmeyi amalyordu. Buna "iktidar ta
bandan fethetme harekat" da!76> denilebilirdi. Gelgelelim Ce
zayir gibi eitli g odaklarnn bulunduu bir lkede, "yol
almken ani bir hamleyle iktidar ele geirmemek, bunun
yerine tepeyi ihmal ederek adm adm iktidara, dur ge
liyorum ve bekle geliyorum demek," tepedeki glere kendi
savunma mevzilerini tahkim etme frsat vermek olurdu.
Belki de bu yzden, tSC'nin bu taktii, ayn zamanda onun
zaafu oluturdu<77) ve lmcl bir darbe yemesine yol at.
Babakan Mevlud Hamru, tse ile diyalog yanlsyd.
Fakat onun amac, Bin Cedid 'inki kadar "bencil ve kiisel"
deildi. Daha geni kapsaml ve snfsal temelde
dnyordu. Nitekim ilke asndan 1990 yl sonu iti
bariyle genel seim yaplmasn kararlatrrken, "SC'nin ik
tidara yryn mmkn olduu kadar yavalatp,
kanlnaz ertelemek" niyetindeydi. yllk bir erteleme
srecinde, "kendi planlad reformlar hzlandrp liberal
ekonomiye ivme kazandrm olacak; lkeyi istikrara ka
vuturup"<78i SC'ye kar ekonomik bakmdan glenecek,
bu arada doup resmileecek yepyeni bir burjuva snfyla
da SC'nin nn kesebilecekti.
Ancak Babakan drt esasl noktada yanld. Birinci ola
rak cumhurbakanl gibi bir makam temsil eden Bin Ce
did ile slamclar arasndaki diyalogun (dolaysyla ittifakn)
76) El Rasi saptamas, agy. Ayrca Cezayir'deki yabanc bir diplomatn gr.
Aktaran Cemal Ahmed Kakc, El Hayat, 15 Temmuz 1993, Blida Mahkemesi
zlenimleri.
77) El Rasi saptamas, agy.
78) agy.
259
nemini kavrayamad. kinci olarak Hamru, merkezi
ynetimi elinde tutarak, slamclarn kazand belediyeleri
tepedeki basklar (mali, idari, yasal vs) yoluyla baarszla
uratp, halkn gznden drmeyi hedefliyordu. Burada
da zamana oynuyordu. Oysa ykselen gcn seyrini
gremeyip akntnn tersine krek ekiyordu. nc
yanlg noktas ise Hamru'un elindeki bilgilerin/verilerin
yanllnda veya bu verileri yanl biimde
deerlendirmesinde yatyordu. Szgelimi SC'nin toplumda
nasl kk saldn ve kitleselletiini, hatta sokaktaki in
sann dncesine nasl egemen olup ynlendirdiini bir
trl gremedi. Bu yzden, yerel seimlerden sadece birka
hafta nce (smrgeci) Fransa'y ziyaret ederek iyice halkn
gznden dyordu. Kald ki, Franszlada grmesinde,
"korkmayn Cezayir'deki slamclar yerel seimlerde yzde
lS'ten fazla oy alamazlar" eklinde gvenceler veryordu.
Oysa ayn dnemde Fransz istihbarat birimlerinin Ce
zayir'deki seim sonularn tahminleri, geree ok daha
yaknd. Bu stihbarata gvenen Fransz yetkilileri, Cezayirli
meslektalarn uyardlarsa da kar etmedi. Bu noktada, da
ha birka hafta nce Franszlara "korkmayn, size gvence
veriyoruz" diyen Babakan ve ekibinin, slamclarn yzde
60'lk bir oy oranyla kazanmasnn ardndan, bu kez
Franszlara "bize gvence verin, slamclardan nasl kur
tulacaz" demesi tam bir siyasi fiyaskodur.<79> Hamru'un
son bir hatas ise, mensup olduu iktidar partisi (FLN) ile
olan ilikileriydi. Gerek seim ncesi, gerekse seim son
rasnda,Hamru "Tarafsz babakan" imajn korumaya
alrken, "slahat/reformcu adam" kimliine brnd.
Partisindeki "devleti/muhafazakar kesim"e kar youn bir
mcadele yrtt. yle ki halkn iktidardaki FLN'ye olan
gveninin krntlar da yok oldu. nk bizzat Babakan,
kendi partisini, (slamclar deil) ba hedef semiti. Zaten
79) Bu gizli ziyarete ilikin olgu ve gelimeler, Fransz gldr gazetesi Le Ca
nard Enchainee (Zincirli rdek) de yaymland, 12 Haziran 1991. Aktaran El
Rasi, agy,
257
26 Temmuz 1990'da yaplan kabine dei1liklii, slamclara
ve halka gereken mesaj da vermi1l oldu. Liberal de
mokrasiyle birlikte slamclar da geliyordu arhk.

Sivil Ayaklanma - Sivil Cihad

ise lideri Abbasi Medeni, bo1lluu yakalam1l habire

bastryor, her frsatta iktidar dei1liklii isteini belli edi
yordu. Bir gn, ba1lndaki takke'yi gsterip 1lyle demi1lti:
"Bu ba1lmdakini gryor musunuz? Eer kk gelirse tak
ke'yi deitirmek lazm, yoksa ba1lm deil. . . "<80> Buzeria
Sosyalbilimler Enstits'ndeki yanda1llar nnde yaplan
bu konumaya, dinleyiciler glm1llerdi ama niyet akt.
ise, iktidar istiyordu. stelik bu szler, Mays-Haziran 1991
Ayaklanmas srasnda sarfedilmi1l olduundan, bir ynyle
iktidar yry1lnde' ba1llayp, Medeni ve nderlikteki ar
kada1llarnn El Blida toplama merkezinde tutuklu bulun
durulmalarna kadar olan bir servenin de yks gibidir.
Medeni, glendike ve ilerledike daha ak oynuyordu.
1988 ve 1990 yllarnda Bin Cedid ile olan "saldrmazlk an
la1lmas"n da artk kabul etmiyor; tersine "sadece hkmeti
deil, ayn zamanda cumhurbakann da deitireceiz",
diyordu: "Ayn 1ley Bin eedid iin de geerlidir. Eer o hal
ka uymuyorsa, onun hatr iin halk dei1ltiremeyeceimize
gre, halkn hatr iin onu dei1ltirmemiz elzem hale gel
mitir. "(s Bu hedef, ayn zamanda, SC'nin "taban
deitirmekle yeterince zarar grp vakit kaybettik, artk ik
tidar tepeden ba1llayarak fethetmek gerek" 1leklindeki
slamc yeni bir taktiin eseridir.
ktidara yry1lte ilk adm, 25 mays 1991 gn Abbasi
Medeni'nin "ak grev" ars ile ba1llayp 4 Haziran 1991
gn bitti. Kendini tehliede gren Bin Cedid, annda
olaanst hal ilan etti ve Hamru1l hkmetini aziedip mil-

80) El Rasi, Cezayir adl dizisinin onnc blm, El Hayat, 21 Eyll 1993.
81) agy.
258
letvekili seimlerini erteledi (27 Haziran-19 Temmuz
arasnda yaplmas dnlyordu.). Ahmed Gazali
bakanlnda yeni bir hkmet kurulduunu ilan etti ve
yaklak bir yl nceki demokratikleme srecinde "or
dunun bakomutanl ve Savunma Bakanln" grevini
sttendikten sonra da, iktidardaki FLN yeliinden istifa et
ti. Bylece Bin eedid, o zamana kadar halkn gznden d
e de itibar zedelenip kirlenmi iktidar ile arasna gya
mesafe koymu oluyor, bu yol ile kendini temize karmay
beceriyordu. Bin eedid "partilerst eumhurbakan"
sfatyla son kozunu oynuyordu artk. Ayn zamanda ken
dini, btn g odaklarndan da soyutlam oluyordu.<s
Oyun, Bin eedid'in aziedilmesiyle sonulanacakh.
Nisan 1990 olaylar, genel seimlerin serbest bir ortamda
yaplmas talebiyle snrlyken, 1991 Mays-Haziran ayak
lanmas bu tr talepleri oktan am olup direkt olarak ik
tidar hedefliyordu. 1990 Nisan olaylarnda kendi gcnn
devasa bgyutlar karsnda aran ise, belediye seimleri
yoluyla "programn halka benimsetip yasal anlamda da
merulatrrnf bulunduundan, ayrca uygulamada ik
tidarn ilk provalarn yaptndan, "artk tepeyi igal ede
bitirdi." Meydan okuma ylesine akt ki, daha bir yl
ncesine kadar karlkl gvence verip saldrmazlk an
lamas imzalayan Bin Cedid ile Medeni, birbirlerini
artm; ani tepkiler gstermilerdi. Bin Cedid, bir cum
hurbakan olarak gelecekte dayanahilecei bir mttefikin
"ihanetine uramann gazabyla hareket ederek olaanst
hal ilan ederken" rakibi Medeni, iktidar uruna orduya bile
meydan okuyordu: "Eer ordu tanklarn sokaa srerse,
kitleler onlar yer yutarlar" diyordu. ki eski mttefik
"lmllk" gibi bir rol oynamaktan vazgemilerdi artk.
Bundan byle atma alannda ordu ile ise kar
karyayd.<83l Diger gler figrandlar.
82) El Rasi saptamas, agy.
83) agy, Ayrca Blida Mahkemesi tutanaklar, 15 Temmuz 1993 tarihli El Hayat
gazetesi.
259
 Abbasi Medeni, 1991 Haziran ayaklanmasn iki ucu kes
kin bir kl gibi kullanyordu: "ktidar bize ksmet ol
mutur; ya barl seim yoluyla, ya da devrimci iddetle,"
diyordu. Hatta genel seimlerden de nce, bir eit "iktidar
zaptetme tatbikat" olarak denendi bu ayaklanma. Eer halk
baarr da iktidara yrrse zaten seime gerek kalmaz, eer
yrmezse o zaman seim iin byk bir seferberlik olur"
mant egemendi. Bu yzden "gerginlii trmandrma"
gr SC nderlii arasnda ar basan gr oldu. An
cak baz uzmanlara gre iki nemli taktik hata yapld. Biri,
cumhurbakanl grevinin de halk tarafndan seilmesi,
dieri mevcut seim yasalarnn deitirilmesi yolundaki iki
talep,<84> adeta ordu ve iktidar odaklar zerinde bir krba
etkisi yapt. Bin Cedid gibi tarafszlar ya da slamclar ile
flrt eden g merkezlerini de, SC'den uzaklatrm oldu.
Kald ki bu, zaten doas icab "kme ve bekler halinde"<85>
bulunan Cezayir slami hareketleri, yeterli bir seferberlik
hazrl yaplmakszn ve SC iindeki tm kesimlerin
grleri alnmakszn, Abbasi Medeni'nin kiisel gi
riimleriyle alnm bir "Ak Grev" idi. <86> Bylece ayak
lanma tatbikat, daha banda zayf ve snrl kalmaya muh
kum edildi.<87l Nitekim bunu farkeden Medeni, basma,
"greceksiniz, grev eylemi dalga dalga yaylacaktr" dedi.
"Islami Emek Sendikas" yle bir ar yaparak Medeni'yi
bilfiil destekledi: "Dzenin kkl ve topyekn deimesi
iin tarihsel bir tutumla grev eylemi balatn!". O srada Me
deni, daha bir yl nce "kardeim" diye hitabettii adli Bin
Cedid hakknda "Cezayir halknn kesinde duran bir ivi"
tanmn yaparken, gstericiler de "Kahrolsun adli" slo
ganlar atyorlard.
"Kuru bozkrdaki yangn ya da petrole verilmi atein
karaca yangnn hzyla yaylmas dnlen" Ak Gre-
84) El Rasi, agy.
85) B. Etienne, age, s. 70-132, 201-214.
86) F. Bulut, Ortadou'da slamc rgtler, tmzamanlar yay, s. 34-42.
87) Medeni'nin basnda kan demecinden aktaran El Rasi, agy.
260
ve destek yeterli olmaynca, slamclar ellerindeki olanaklar
seferber etmeye baladlar. Szgelimi denetimleri altndaki
853 belediyenin tatlar, iileri ve alanlar destek ver
diler ya da vermeye mecbur edildiler. Bu arada bakentte
beiediye denetimindeki 35 ocuk yuvas kapatld, otobsler
zorla durduruldu; iindekilerin ilerine gitmelerine engel
olundu, fabrika iileri iyerlerine gitmekten alkonuldu, es
naf dkkaniarn kapatmaya mecbur kald (ya da gnll
destek verdi). Benzer yntemler PTI ve niversitelerde kul
lanld. Bab-l Zuvvar niversitesi'ndeki slamclar, gelen
giden rencilerin derslere girmesine zorluk kardlar ve
onlar grev yerine srklediler. ok tipik bir rnek ise bir
fakltede yaand. slamc ogrencnn biri, retim
grevlisinin tahtaya yazdklarn habire silerek, ders sonuna
kadar tahtann "sadece kara bir tahta" olmasn salamh.
Kimi okul ve faklteleri basan slamclar (ya da kendi
snflarna giren slamclar) snav katlarna elkoyup
yrtarak okul yneticilerini, snav gnlerini ertelemeye mec
bur brakm oldular.<ss ster gnll katlm olsun, isterse
kerhen/zoraki/bask yoluyla katlm salanm bulunsun,
Haziran 1991 ayaklanmas "sokakta bir hayalet" misali do
layor, iktidara korkulu anlar yaatyordu.
Gstericiler, Cemaat ve topluluklar halinde ama birbirini
izleyen diziler gibi ardsra kyorlard sokaklara. Asker de
sokaa inmiti. Bir o yandan bir bu yandan, ke kapmaca
oynuyordu, SC ile ordu. Cadde ve yollar asker ile slamclar
arasnda "merasim" ve "sava gsterileri" alanna
evrilmiti. 100-200 kiilik gsterici topluluklar kimi zaman
ellerinde krmz veya yeil bayraklada dolayor, kimi yer
de Kur'an ile kl gsterisinde bulunuyor, zaman zaman
dzenli askeri birlikler halinde "rap .. rap .. rap" diye yryp
marlar okuyorlard. Rus igaline kar Afganistan
Mcahitleri yannda ve Batl uzmanlar nezaretinde askeri

88) El Rasi aktannas. Ayrca Blida Mahkeme tutanaklar, 15 Temmuz 1993 ta

rihli El Hayat gazetesi.
261
eitim grmfu Cezayirliler, ilk kez bu srada ortalkta boy
gstermeye baladlar. lkede "El Afgan" (Afganistanllar)
olarak nlenen bu kesim, daha sonra silahl mcadelede
nemli bir rol stlenecektir. Bu Afgan denilen kimseler, hi
gizlenmeye gerek grmeksizin ve balarnda bir eit klasik
yn klah, hacaklarnda alvar pantalon ve srtlarnda diz
Iere kadar uzanan yakasz gmlek ile (geleneksel Afgan giy
sisi) geit treni yapyorlard.<89>
27 Mays 1991 gn, Cumhurbakanl Kk'ne doru
ilk hamle yapld, ancak askerler tarafndan engellendi.
kinci gn slamc kitleler "ehitler Alan, 1 Mays Alan"
gibi daha geni bir sahaya yayldlar. Kadnlar ise daha
ncekilere benzer biimde (cami ve mescidlerde toplu halde
kalp tekbir getiriyor, Kur'an sallyorlard) otobslerde otu
rup araflarnn altndaki Kur'an' karp slogan
atyorlard. 29 Mays gn sivil tama aralarnn tmne
elkondu. yle ki, "lkenin drt bir yanndan iktidar zerine
yrmek iin milyonlarca insann akn akn skn edecei"
yolunda sylentiler hzla balad. Bakent Cezayir bir ucun
dan dierine kadar hncahn doluydu. Gece kapal veya
ak yerlerde yatanlarn haddi hesab yoktu. Koskoca bir
kent, devasa bir otele dnmt adeta. Karanlk knce
herkes bir keye ekilip dinleniyor; sabahn ilk klaryla
birlikte ezan ve tekbir sesleriyle slamc sloganlar yeri g
inletiyordu.
12 gnlk ayaklanma srasnda iktidar ile SC, birbirlerini
kollayp zaaf ve boluklar deerlendirme abasndaydlar.
Sokakta tank ve palet sesleri vard. Kargaa herkese ve
hereye hakimdi. Nihayet 4 Haziran akam, yukardan ta
limat alan devlet gleri, slamclarn dolutuu "1 Mays"
ve "ehitler Meydan"n kuattlar. Birincisini ele geirirken
dieri slamclarda kald. Bakent, sava meydanna
dnmt; her taraftan duman kyor, halk ile devlet
gleri ta-sopa, sng-bak ile dvyordu. ok sayda
89) El Rasi, agy.
262
l ve yaral vard. Nihayet ise nderlii, "bir dahaki sefere
iktidar mutlaka drrne" sozu vererek, iktidar
yryn iptal ettiini aklad.
ise nderliindeki Abbasi ve yandalar hayati bir hata
yaprn; iktidar yryn baaryla ve planladklar
biimde sonulandrarnarnlard. stne stlk cephe
iinde blnrnelere neden olrnu, daha nce Medeni'yi uya
ran lrnl kanat nderlerinden El Beir El Fakih, El Hairni
El Sehnuni ve Ahmed El Marran gibileri koparak devlet
TV'sinde Medeni aleyhinde yle bir derne verrnilerdi:
"Medeni istikrarsz ve gvensiz bir kiidir. Bir gn kar
deim dediine ertesi gn badrnan gzyle bakar, bir
gn balatt diyalogu ertesi gn eihad eklinde niteler,
orduya sayglyz dedii yerde isyan bayra eker, barl
isyan dedii srada bile kanl bir ayaklanma tasarlar."<90l Me
deni'den kopan eyh Ahmed Sehnun da, "kendisini
lmliktan uzaklap arla bavurarak
- kan dkrnerne"
konusunda uyardm aklad.
ok daha sonra tutuklanp, Blida Askeri Mahkemesi'nde
yarglanan ise nderlerine yneltilen sulama da aynyd:
"ktidara aarnal geme kuraln ihlal edip barl yollar
ykarak halk galeyana getirrnek suretiyle dzeni tebdil ve
tayir etrnek."<91l Geri ise nderleri bu sulamay red
dederek, u karl veriyorlar: "Devlet gleri bizi tahrik
ederek, her iki rneydanda toplanan halk iinde provakatif
eylemiere bavurdu. nk ajanlar iimize szmt."<92 An
cak ise tutuklularn savunan avukatlar baka d
nyorlard." in esas bu da deildir. Hkmet ve devlet,
seim sisteminin deitirilrnesi yolundaki barl ta
lebirnizi gzard etti. Biz, btn barl yntemleri de
nedikten sonra El Sunnet Camisi'nde ak alk grevi

90) Blida Mahkemesi tutanaklar, El Hayat, 15 Temmuz 1993. Ayrca bkz. F. Bu

lut, age, s. 34-38.
91) El Hayat, 15 Temmuz 1993.
92) agy.
263
balattk. Sonradan bu, bir eit galeyana dnt."<93> Ab
basi Medeni daha farkl bir savunma yapt: "Cum
hurbakan (Bin Cedid), halkmz kk drc szler
sylemitir. Bize kar iddet kullanmtr. Biz de, benzer
bir yola bavurmakla birlikte diyalog kapsn ak
brakyoruz. "<94> SC nderlerinden Mahlufi El Said ise me
seleye ilkesel bakyor: "Ayaklanma, iktidar ele geirmenin
kanlmaz yntemidir ... "<95> Bizzat Mahlufi El Said ta
rafndan "Sivil Ayaklanma " ad altnda kan bir bror, Ce
zayir ynetimince yasaklanp toplatlmh. Brorn "Ak
Grev" srasnda hemen herkese datldna iaret edelim.
Sivil Ayaklaruna'nn bitirili biimi biraz karanlktr. O
zamana kadar "genel seim olmas iin istikrar ve huzuru"
art koan iktidar ile mevcut istikrarszl gerginlii
hrmandrma ynnde kullanarak hem iktidara oynayan
hem de kitleleri denetim altnda tutma yntemi olarak be
nimseyen slamclar, karlkl aynadklar "uurum ke
nar"ndaki oyuna nasl olup da son vermilerdi? Yoksa her
ikisi de gelimeleri denetleyemez olmulard da "pas bir
birlerine mi atmlard"? Ya da "uurum kenar"nda krebe
oynarken her ikisi de birlikte aa m yuvarlanmlard?
Buras, zel biimde aratrlmaya (en azndan devrim si
yaseti ve siyaset sosyolojisi asndan) deer bir noktadr.
te yandan Babakan Hamru ile SC nderleri arasnda
ki son grmenin tarihi 29 Mays 1991 olarak belirtilir. Bu
grmede taraflar, herhangi bir anlamaya varamadklar
halde, hkmet neden drt nemli "miting alanndan" en
nemli ikisini (szgelimi cumhurbakanl konutuna yakn
olanlar) gsteri yeri olarak belirleyip, nemsiz ikisini bo
brakmtr? Ayrca SC, mademki "artk saati geldi ve vakit
tamamdr" diyerek ayaklanma dmesine bast; o zamana
kadar legal kadrolarn yannda silahl eitim grm kad
rolarn neden devreye sokmad? Gerek Afganistan'dan ge-
93) agy.
94) agy.
95) agy.
264
len Cezayirli Mcahitleri (uzman ve deneyim sahibi), ge
rekse yeralh faaliyeti yrten ierdeki Mcahitleri geri tut
masnn nedeni neydi? Kald ki, bu hamlenin "ok hayati ve
stratejik bir hamle" olduu dnlrse, iSC ve hele hele
Abbasi Medeni, neden "elindeki btn kartlar gsterdikten"
sonra geri durdu? Bu kartlar gsterip geri ekmek, ayru za
manda byk bir zaaf ve ricat olarak yorumlannad m? Ni
tekim yle de oldu. ise, en azndan o zamana kadar aka
sylemedii, ama el altndan tasariayp planlad "iktidar
yry"nde tarihsel moment'i (tarihsel frsat) yakalad
halde deerlendiremeyip, heder' etmiti. Neden acaba? Yok
sa atan iki g odann dndaki birtakm d/i
gler mi olayn seyrini sekteye uratmlard? Bu da ir
delenip sorgulanmaya deer baka bir noktadr.

Ahmed Gazali: nc G Aray

Liberal ekonomiye geile birlikte patlak veren olaylarn

ksa tarihinde, Cumhurbakaru Bin .Cedid iin " Babakan
deitiren adam" deniliyordu. Tarihin garip cilvesine bakn
ki, hkmet bakanl yapacak olan nc Babakan Ah
med Gazali hakknda ise " devlet bakan deitiren
adam" sfat kullanld. Gerekten de, daha 29 yandayken
ilk Devlet Bakan Bin Bella tarafndan bakan olarak atanan,
ardndan Bumedyen'in gazabna uradktan sonra te
vecchne mazhar olarak yeniden bakan yaplan ve yine
ardndan Bin Cedid'in hmn ekerek srgnden srgne
gnderHclikten sonra ilk elde Dileri Bakan, izleyen
srete ise babakanla getirtilen tek kii Gazali olsa gerek.
Tipik bir teknokrat olarak, hem dou hem bat kltrn
hazmetmi; am'daki yksek okuldan felsefe, Paris'tekinden
de mhendislik diplamas alm olup, Franszca ile Arapa'y
mkemmel biimde konuurdu. Biryandan "iyi . bir
mmin"di. Dier yandan boynundan kravat yerine "papyon
kravat" hi eksik etmezdi. Soranlara yle cevap verirdi:

265
"Kravat namaz engell!Jor, oysa papyon ile namaz klmak da
ha rahat".<96> Gerekte Gazali de, bylesine byk bir bunalm
ortamnda kurtarc olamazd. Dolaysyla kendisinden
nceki Babakan Hamru gibi, "slamclar ile diyalog ile ie
balad ama onlarla atma ile grevi noktalad."<97>
Bununla birlikte "her yiidin bir yaurt yiyii vardr" mi
sali, Gazali ,Hamru gibi ok kvraklk yapmad. Onun gibi
kah orduyu sJamclara , kah slamclar orduya kar kul
lanmad. Ayrca iktidardaki FLN iindeki "muhafazakar ha
ranlar" temizleyip yerine "hzl reformcular" koymakla
megul olmad. Onun stratejisi, iktidardaki FLN ile slamc
muhalefet arasnda nc bir g merkezi oluturmak
zerine kuruluydu. Bu nedenle hem FLN hem de ise ile
ayn mesafede durdu. Her iki cephenin ksknlerini yanna
ekmeye alt, bunalm ortamnda u veren baka un
surlar bulup deerlendirmekle urat. Hamru'un
yaptnn tersine, orduya kar sinsice davranmak yerine
onunla drste ibirlii yaparak bunalm atiatmay de
nedi. Ama bu arada slamclar ile diyalogunu srdrd. Ni
tekim Abbasi Medeni ve Abdlkadir Buhemhem ile ta
rafsz din adamlar hakemliinde yaplan karlkl
grmeden sonra uzlamaya varld: Hkmet, Ak
Grev'e katlp da ilerine son verilenleri grevlerine iade
edecek, genel seimleri elverdiince erken bir tarihe alacak,
olaanst hali kaldracak ve yeni bir seim yasas
dzenleyecekti. Buna karlk ise, balatm olduu Ak
Grev'i resmen sona erdirecekti.<98>
Gazai, kovulan grevlilerin bir ksmnn ilerine
dnmelerini salad, ama hepsi iin bu mmkn olmad.<99>
Olaanst halin kaldrlmas kendi yetki ve g snrlarn
ayordu. Ordu bu konuda tek sz sahibiydi. Seim yasalar
96) El Rasi, Cezayir adl dizinin andrdnc blm, El Hayat, 21 Eyll 1993.
97) agy.
98) agy.
99) Blida Mahkemesi tutanaklarnda, iten atlanlardan yzde 97'sinin
grevlerine geri alndklar iddia ediliyor. El Hayat, 15 Temmuz 1993.
266
ise Meclis'teki yasal ereve iinde zlebilirdi ancak. Yine
de Gazall yuvarlak, kare veya dikdrtgen masalar evresinde
yaklak 50 siyasi partinin temsilcileriyle "ulusal diyalog"
balatan tek kiidir. Ama sokaa dklen slamc kitleleri
evlerine gndermek, iktidar ile muhalefet arasnda uzlama
kanallar amakt.
Ne ki, "milli diyalog", iktidar ile muhalefetin tmyle bir
birlerinden kopmalar ile sonuland. nk ordu klasna
ekilmek istemiyordu ve kendine gre gerekesi yleydi:
"Gndz veya gecenin bir vaktinde, kimlii belirsiz kiiler
ve gruplar, u ya da bu karakola veya askeri kontrol nok
tasna ate ap kayorlar. Yine ok sayda polis ve asker
kanldktan sonra ldrlyor. Kentlerin eitli yerlerine
patlayc maddeler atlyor." Buna karlk SC," Bunlar olsa
olsa kendini bilmez birtakm disiplinsiz gruplardr. Bizim il
gimiz yoktur. Ama ordu sokakta kaldka bu tr olaylarn
olmas kanlmaz. nk bizzat askerin varl, insanlar
kkrtyor. O halde diyalog balatlacaksa, nkoul olarak
ordunun klasna ekilmesi gerek."(oo diyordu.
Olan olmu, ok yaydan kmt. zellikle slami hareketin
tannm isimlerinden Ali Bin Hac'n bizzat kumanda ettii
bir grubun "ok sayda polis ve askeri kararak, olmadk
ikencelerden sonra onlar ldrd" yolundaki haberler,
barda taran son damla olmutu. Askerin tanklada so
kaklarda yrrken, hemen her kebandaki duvarda
yazl bulunan "Allah Ekber ", . "Allah Anmay Unutma ",
"Islami Belediye " ve "La Ilahe Illallah " trnden sloganlar sil
meye kalkmas, ikinci bir slami dalgann daha ka
barmasna yol at.<o lke hzla yeni bir aamann eiine
giriyordu: Silahl mcadele dnemi.
Cephe, "sivil ayaklanma" boyunca ordunun restini
grmt. nk btn bu srede "silah kullanmakszn
ama kitlesel iddet ve bask yoluyla iktidar almay he-
100) El Rasi, agy. Ayrca Blida Mahkemesi tutanaklar, agy.
101) El Rasi, agy. Ayrca Blid? Mahkemesi tutanaklar, agy.

267
defleyerek" sokaa indiinde, ordu ile kar karya gelmi,
ve bu kez orduya meydan okumak ve onu geriletmek zo
runda kalmt. Ancak Haziran 1990-Haziran 1991 arasnda,
hkmet ile ordu SC'yi yakndan izlemi; iindeki g den
gelerini gzleyip kimin ne olduunu, cephe iindeki birliin
neye dayandn, ykselen veya gerileyen kanatlarn du
rumunu renmilerdi. Dolaysyla SC'nin gl ve zayf
ynlerini de az ok biliyorlard. Bu yzden ordu, "sokakta
ak meydan okuma ya da meydan grei" siyasetiyle,
SC'yi srekli "ayakta tutup ypratmak, i blnmeyi

salamak ve aslnda gcnn meydanlarda toplannaktan

te gidemeyeceini gstermek" istedi. Nitekim bunda da, ilk
elde ve taktik adan, amacna ulat. ktidar mcadelesinin
ikinci raundunu da hkmet adna kazanan ordu oldu. SC
ise gerilernek zorunda kald. inden daha nce sylediimiz
ve akladmz kopmalar oldu. Abbasi Medeni, iktidar
"srekli trmandrma" denilen siyasetinin kurban oldu. Bu
olgu, Medeni'nin "devlet gleri yasalar ihlal ediyor, ger
ginlii tumandrma sorumluluu arbk devlete aittir, biz
skynetimin kaldrlmasn istiyoruz"<o dediinde (20 Ha
ziran 1991) diplomatik biimde geri ekiliini ve
aresizliini ortaya koyuyordu. Zaten 26 Haziran gn
SC'den nemli kopmalar yaand ve ayrlan slamc li
derler, Abbasi Medeni'yi "slam davas ve mslmanlar iin
son derece zararl biri"<103l diye tanmladlar. Tam iki gn
sonra yani 28 Haziran 1991'de SC lideri Abbasi Medeni tu
tukland. Abbasi Medeni'nin tutuklanmas, genel tutuklama
hamlesinin iareti saylr ki; gerekten de SC nderliinden
yaklak 800 kii, toplanarak ldeki nl El Buleyda (ya da
Blida) Cezaevi'ne konuldu. Bundan sonra yaplacak i,
SC'nin kanatlarn yolmak olacakt.
te yandan hkmet, eitli siyasi partilerle "milli di
yalog ve uzlama" grmelerini srdryordu. Ne ki,
102) El Rasi, agy.
103) F. Bulut, Ortadou'da slamc rgtler, s. 34-38.
268
SC'nin yokluundaki muhalif gler, "mikropartiler" ol
maktan te gitmiyorlard. Burada nemli olan Babakan
Gazali ile iktidardaki FLN arasndaki btn kprlerin
yklarak diyalogun kopma noktasna gelmesiydi. Gazali de
hzl zelletirme yanlsyd. Bu yzden lkenin balca ve
biricik gelir kayna olan petrol kuyularnn yabanc
irketlere verileceini aklaynca iktidardaki FLN ile onun
adna hkmet eden Babakan arasna "saatli bomba" yer
letirilmi oldu. FLN Genel Sekreteri Abdlhamid El Meh
ri, "bu olay, lkenin geleceini ipotek altna sokmaktr" di
yerek devir ieminin parlamentodan oylanmasn istedi.
Buna karlk Gazali, FLN'yi "artk cephe olmaktan kp Ma
fia olmu bir yap" olmakla sulad. Kar hamleyi FLN ;-a
parak, o zamana kadar resmi bir nitelik tayan ve Franszca
yaynlanan El Mcahid ile Arapa kan El aab gazetesi de
dahil olmak zere hala kendi mlkiyetinde gsterilen btn
basn-yayn aralarn "zel holding" yapmak istediini
aklad. Hkmet bundan huylanarak "desenize, bu tr kit
le iletiim aralar hkmeti ypratmak iin militarist bir
rnekanizmaya dnecek ve Mafia bize sava aacak" yo
lunda aklama yapt. Sonuta hkmet, FLN ile arasn
aarak FLN'nin tm mal varlna elkoydu. Daha da ileri gi
derek, FLN'nin "tarihi misyonunu bitirdiini" ilan ederek,
onu 5 Temmuz 1992 gn tmyle feshetmeyi planlad. An
cak bu plana imza atanlardan biri (M. Budiyaf), hala
aydnlanmayan bir suikaste kurban gitti.<104l
Bir Arap uzmana kalrsa, Gazali, burada iki nemli hata
yapt. Bir; artk ah gitmi vah kalm iktidardaki FLN ile
uraarak yaratmak istedii, nc G Odan ya
ratamad. nk byle bir odak yaratmann tasarrru iyi
yaplmamt. Ayrca artk iktidardaki bir g olmaktan ok
dierleri gibi siyasi bir parti haline gelmi FLN ile da
lamak, eninde sonunda iktidara deil, muhalefetteki SC'ye

104) El Rasi, agy.

269
yaramllt. Iki; Gazali ordu kozunu, demokratiklellme ve si
yasi sorunlarn zm amacyla deil, kendisi dllndaki
g odaklarn bastrmak/susturmak iin kullanmllt.<105>

ise Yeniden Toparianyor

ise, 800 kadar nde geleninin tutuklanmasyla byk bir

darbe yemesine ramen kendini yenileme kudretine sahip
olduu gsterdi. eri girenierin yerini dllarda kalanlar dol
durdu. Hem de daha radikal biimde. nk gerek tutukla
nanlar gerekse nderlikten kopanlar, daha nce hkmet ile
diyalog balllatan killilerden olulluyorlard. Oysa yeni
nderlik hkmet ile diyalogu deil, mcadeleyi esas al
yordu artk. ok gemeden eyh Muhammed Belsaid, Ab
basi'den grevi devraldn aklayp yeniden rgtlenme
alllmalarn yrtt. Fakat tam da hedefine ulallacakken
tutuklanp toplama kampna gtrld. Ardndan gen kullak
slami bayra devrald. Abdlkadir Haani ile Rabih Kebir bun
lardandr. Her ikisi de rollerini ok ballarl biimde oyna
yp, "dahice" taktiklerle bunalm yntemini yrttler. kti
dar ile mcadelerde vur-ka taktii uyguladlar.<106l Abbasi
Medeni nderliinde daha nce ileri srlen birtakm ta
leplerinden (cumhurballkanlrun halk tarafndan seilmesi, seim
yasalannn de!ltirilmesi, iktidarn alnmas vs) vazgen;.ill
grndler. Askeri ynetim glgesinde 'barl!ll ve mazlum" bir
profil sunarak vargleriyle yaplmas kararlallhrlan genel
seimlere hazrlandlar. Bylece balllangta aleyhlerine olan
durumu ksa zamanda lehlerine evirmesini bildiler. Btn
seim hileleri ve yasalarn zorluklarna ramen, ilk turda 188
milletvekili kardlar. Buna karillk iktidardaki FLN'nin sa
dece 15 milletvekili (ounluk esasna gre) vard. kinci tur
da ise, kesin biimde parlamentoyu ele geirmi olacakt.
Bunu gren ordu, "toplu intihar etmek yerine, tek kiiyi feda
etmeyi" yeledi: Bin Cedid, l l Ocak 1992'de istifasn akla-
lOS) El Rasi saptamas, agy.
106) El Rasi saptamas, agy.
270
d. Bylece ordu, seimi durdurarak, slamclarn meclise gir
melerini engelledi. Daha nce Bin Cedid aracyla (istifa
sndan tam be gn nce) feshettii Milli Meclis'i de kapatt
(nk Meclis bakan slamclada flrt etmeye balamt
bile) ve slamclada flrt ederek onlar yanna ekme siyaseti
izleyen ama sonuta "slamclara yem olan" Bin Cedid'den
kurtuldu.<107l Bir tala iki deil, tam ku vurmutu, ordu.

Muhammed Budiyaf:
Son Nefesten nceki slam Kuram

Bin Cedid, "iktidar oda" dna tat iin azledilmi,

yerine "Cezayir'in Sokrat" olarak bilinen Abdlmelik Bin
Habis, "Anayasal Meclis Bakan" sfatyla seilmiti. Ancak
daha sonra oluturulacak Devlet Yksek Meclisi bakan
oluverecek Muhammed Budiyaf'n serveni daha ilgintir.
iktidar, hele hele asker glgesinde kendisine bahedilmi
bir iktidar mr boyunca sevmemi olan, ilke olarak buna
kar kan M. Budiyaf'n, bizzat asker tarafndan baa
geirilii de tarihin garip bir cilvesi olmal. Onu bilenler; ok
kiilikli, ok saygn ve kendine gvenen, akll biri ol
duunu sylerler. Bamszlk mcadelesinde yadsnama
yacak yeri vardr. Bu yzden yllarca tutuklu kalm, ama
Bin Bella ve Bumedyen'in tersine, onun nimetlerinden ya
rarlanp makam sahibi olmamtr. Kald ki, bamszlk
sonrasnda lkesinde kurulacak "gerek bir halk de
mokrasisi"nin zlemini ekmitir hep. Bu yzden de,
lkesindeki "tek parti diktatrln" benimsemeyip
yllarca Fransa, Fas gibi lkelerde adeta srgn hayat
yaam, kendi ilkeleri dorultusunda yayn yapmtr. Ni
tekim Bin Cedid dneminde balatran "ekonomik ve siyasi
liberalizm" iin de, "ne bu demokrasiye ne de Bin Cedid'e
inanyorum" diyerek<os tarihsel bir saptama yapmtr.
107) El Rasi saptamas, agy.
108) El aab, 17 Kasm 1988; El Hayat, 20 Ocak 1992 tarihli syleilerden ak
taran El Rasi, Cezayir dizisinin onbinci blm, El Haya't, 22 Eyll 1993.
271
 Budiyaf, yurtdnda "El Savra " (Devrim) adyla bir ga
zete karr ve bunu kurduu "Sosyalist Devrim Partisi"nin
yayn organ gibi kullanrd. Daha sonra, zellikle 1960-70'li
yllarda bu gazetenin ad "El Ceride " olarak deitirildi ama
siyaseti deimedi. Budiyaf kendini "marksist-maoist" diye
tanmlard. Daha doru bir ifadeyle, Cezayir toplumunun
tahlilini "marksist-maoist" bir bak asyla yapard.
zellikle snf mcadelesinin kabul edilmesi ile slam (din)
fikrinin reddedilmesi, Budiyaf n, ideolojik ke
talarydlar. Szgelimi, Aralk 1967'de El Savra adl ga
zetenin altnc saysnda Cezayir toplumunun snfsal bir
tahlili yapldktan sonra, o srada g merkezlerini temsil
eden, Ferhat Abbas, Ahmed Bin Bella ve Kaid Ahmed'in
"Cezayir de snflar yoktur" yolundaki szlerini sert biimde
ele tir mi ti. (I09J
El Ceride gazetesinin Aralk 1974'teki onbeinci saysnda
ise "toplumdaki din fikrine" ynelik sert bir eletiri yer
alyordu. zellikle Cezayir'deki Mslman Alimler Ce
miyeti somutunda irdelenen din fikrinin, "Cezayir gibi bir
lkede yar gavur, yar mslman (Franko-slam) olmak gi
bi bir hilkat garibesi erevesini geemeyecei" be
lirtiliyordu. Budiyaf burada Cezayirli nl din alimlerinden
Bin Badis'in u ibaresine gnderme yapyordu: "Bundan
byle franko-mslmanlarz".eo Bu grle iten ie alay
eden Budiyaf unu yazyordu: "Aslnda Mslman Alimler
Cemiyeti, kentsoylu burjuvazinin zengin kesimlerinin tem
silcisi olarak bamszlk mcadelesine en son katlan
rgtlerdendi. Gerek amac, kamakta olan devrim trenini
karmamak idi. "<111>
1967 Nisan'nda El Ceride'nin onaltnc saysnda, "Bu
medyen'in bireysel diktatrlne kar bakaldran dev
rim nderleri" (milli kurtuluu burjuva kesimlerinin tem-

109) El Rasi, agy.

110) agy.
lll) agy.
272
silcileri-FB), Budiyaf'n "Sosyalist Devrim Partisi" (SDP) ta
rafndan destekleniyordu. nk Bumedyen ynetimi, "bur
juva damgal, yoz brokrat ve baskc bir ynetim" idi. Fas
ile Sahra l anlamazl ise, "halkn ynetime kar olan
tepkisini, d maceralar yoluyla azaltp dikkatleri baka
yne ekmek" biiminde yorumlaruyordu. Budiyaf, "Bu tr
bir askeri macerann (Fas anlamazl ve snr atmalar),
ynetim kademelerine szm bulunan Sovyet emperyalizmi
yanls kk burjuva kesimlerinin karna olduunu" da
szlerine ekliyordu. cm>
Bumedyen'in lmnden biraz nce (1987 Ekim aynda)
SDP, "Be Maddelik Program " balyla bir kitapk
kararak, "Cezayir'deki Krizin zm Iin Sol Demokrasi
nerileri''ni aklad. lgintir, o kitapkta ngrlen so
runlar ve muhtemel zmleri, gnmz Cezayir top
lumunda aynen gereklemi (daha dorusu sorunlar
gereklemi olup, zmleri hayata geirilmemi)tir. Bu
diyaf, daha o zaman, slami akmn ykseliine ve tehlike
arzedeceine dikkat ekebiliyor; bu akmn ortaya knda
iktidarn bilinli/bilinsiz roln aka ortaya ko
yabiliyordu. rnein unlar yazyordu: "Temiz toplum
kampanyas ad altnda gerek Mslman Kardeler, gerekse
benzeri rgtlerden ykselen 'Islami zm ' sesleri, aslnda
halkn dini duygularn istismar ediyor ve 'ilk dnem slam
toplumuna dneceiz" yolundaki szleri de aldatmacadan
te bir ey deil. nk, ilk dnem slam toplumuna yani
slam devleti modeline dnmek, amz toplumlarndaki
ekonomik, toplumsal ve siyasi sorunlar zemez. Kald ki,
mevcut toplumlardaki snfsal olgular ve ayrmlar
grmemezlikten gelip, malvarl olanlar ile olmayanlar
arasnda szde ortak karlardan dem vurmak, bir maval ol
maktan da te, lkemizde zaten egemen olan kapitalist
smr dzenini yeniden gzden geirip reformize et
mekten baka bir anlam tamaz. Dorusu, islamclarn,
112) agy.
273
ynetirndekilerle sk fk ilikilerine (bakanlar, FLN so
rurnlular vs) baklrsa, onlarn da egemen snfn belli bir
kar grubu adna halkn duygularyla oynamak istedikleri
grlr. Btn bunlar bir yana, Islamclarn ada so
runlara yaklarnlarndaki totaliter ve gerici fikirleriyle
bavurduklar faizan yntemleri, zellikle kadn haklar
konusundaki dnceleri ve uygularnalar ile demokrasiyi
reddetme biimleri de onlarn gerek yzn ele ver
mektedir. Gerekte onlarn sac olduklarn gryoruz.
Kargaa ve fesad (yozlarna) eletirrne maskesi altnda,
slamclarn da bilek glerini kullanacaklar, dolaysyla ah
lak-nizarn bahaneleriyle halk ezecekleri ok aktr."<113)
Budiyaf, "slami zm" slogannn yeni yeni ykseldii
Burnedyen'in son gnlerinde, "alternatif demokrasi iin al
ternatif nerileri"ni u noktalarda topluyordu: "zgrlkleri
savunacak genel bir akmn dornasna allrnas, eko
nomik reformlarn bir . an nce yaplmas, eitliin
salanmas, yolsuzluk ve isizlik ile kararl bir mcadele,
tek parti ynetiminin iptali ve FLN'nin feshedilrnesi, siyasi
partilerin kurulmasna izin verilmesi, kurucu meclis
seimlerinin yaplmas, demokrasi ve zgrlkleri sa
vunacak savunma komitelerinin oluturulrnas. . . <114) Bu
diyaf, Bin Cedid baa geldiinde de, "hibir deiiklik ol
mayacak" ngrsnde bulundu<115) ve o zamana kadar
byk fiyasko ile sonulanrn "tarm devrimi" meselesinin
yeniden ele alnmas zorunluluu zerinde durdu.<116)
Budiyaf, 25 yllk srgn srasnda bo durmad, Uzak
tan yakndan siyasetle urat. SDP, zellikle Burnedyen'in
son gnlerinde, Bin Cedid'in ise ilk aylarnda, kendini "lke
iindeyrnif gibi youn bir faaliyete hazrlad. Ne ki Bu
diyaf, "kararnsar"lk iinde yeniden Fas-Cezayir snrnn
Fas tarafndaki Kirernit fabrikasnn bana dnd. Ayn za-
113) Alntlayan El Rasi, agy.
1 14) agy.
115) El Hayat, 20 Ocak 1992.
116) agy.
274
manda slamclarn balatt 1988 Ekim ayaklanmasndan
itibaren de lkenin sorunlaryla yakndan ilgilendi. Ona
gre ne Bin Cedid, ne onun emri altndaki hkmetler ne de
sol ve laik glerin oluturduu "Cezayir'i Korumak in
Milli Komiteler" bu krizle baa kabilirlerdi.
Bunalmdaki lkenin kprleri altndan ok sular aktk
tan sonra devlet, Budiyaf adnda "deneyimli, yurtsever, din
meselesini anlayan, snflar temelinde lkenin gerekten de
mokrasiye gemesini isteyen ve bu konuda kiisel kar
gzetmeyecek olan" bir kiiyi hatrlayarak, Fas'taki srgn
yerinde kendine ulamasn bildi. Arac olarak kullanlan
kii, Budiyaf'n ok samimi ve eski silah arkada Ali Harun
idi. Birok giriimden, hele hele Ali Harun'un "Sen istesen de
istemesen de, lkenin yegane sermayesi olarak sen kaldn.
Senden bakasnda umar, kar yok" demesinden sonra Bu
diyaf ,18 Ocak 1992'de ynetimi devrald. lke byk bir
bunalm iindeydi ve iddet her yan kasp kavuruyordu.<117)
Budiyaf, kendisiyle sylei yapan ve Cezayir'de Franszca
kan L'Algerie du Jeudi gazetesinin 2 Temmuz 1992 tarihli
nshasnda, lkedeki durumu yle deerlendirmiti:
"Aslnda gerek Hamru gerekse Gazali, ayn hamurdandrlar.
ktidardaki FLN art zihniyetin devamdr onlar. slamc
SC'ye gelince, halkn beklentilerini kendiliindenci biimde
dile getirdii iin tutuldu. Benzer ey, bamszlk sava
srasnda mcadeleyi balatan FLN'ye olan kitlesel ilgide de
grlmt. Kitleler ok ynl kurtulu isteyince umut
larn mcadeleyi balatanlara balarlar, onu kendi so
runlarnn zm ve beklentileriyle zdeletirirler. Ni
tekim, Kurtulu Sava srasnda da FLN'nin taban
yoksullardan oluuyordu, buna karlk reform isteyen Fer
hat Abbas nderliindeki rgtn iinde obanlar (ynetilen
yoksullar-PB) ile kundurallar (kentsoylu zengin yneticiler
PB) vard. Bu durumda halk FLN'yi s.eti. Bugn de byle.
Halk, camiilere doluarak kurtuluu Islamc ISC'de aryor.
117) agy.
275
 Her durumda SC, olayn d kabuu ve snmeye mahkum
bir balondur. Yine de, kabul etmeliyim ki, SC'nin bylesine
kitleselleeceini beklememitim hi .. "(s lgintir; ilgili ga
.

zete, Budiyaf'n srgn yerinde yapt bu syleiyi, ne o

zaman ne de Budiyaf ynetime geldikten sonra yaymlad.
29 Haziran 1992'de Budiyaf'n ldrlmesinden gn son
ra sylei yaymlanabildi.
Yukarda aniahianlara baklrsa Budiyaf'n "kararl bir
I?arksist-maoist" . olduu sarulabilir. Gerekte "tipik bir
Unc Dnyac olan Budiyaf'n grlerinin, nemli oran
da marksizm-leninizm-maoizm'den etkilendii ok ak. Yi
ne dnyadaki ynetim modelleri iinde, Mao dnemi
in'indeki "kitle demokrasisi, hal,!< ynetimi, sosyalist
kalknma modeli, yeni demokrasi" gibi siyasetlerden okca
etkilendii, bu temelde "Sovyet emperyalizmi"ne kar
kt da sylenebilir. Ancak Budiyaf, sonuta "namuslu,
drst ve halkna bal radikal bir burjuva demokrattan"
baka bir ey deildi. Zaten Fas gibi bir lkede srgn ha
yat yajayp, lkesiyle Fas arasndaki atmalarda Bah
yanls bu lke ynetimine arka kmas da onun tutumu ko
nusunda fikir verebilir.
Din konusundaki eletirel yaklamna ramen, onu j a
koben anlamda laik ateist ya da materyalist saymak da pek
mmkn deil. nk son demelerinden birinde unlar
sylyordu: "Ben mrnin bir mslmanm. ibadetimi de ya
parm. slam dininin Cezayir kimliini korumada nemli bir
rol olduunu sylerim. Ancak bundan te gitmek olmaz.
20. yzylda Y<l:yoruz. Dnya toplumunun konumu belli.
Ayrca Islamc ISC'nin izdii ereveye sacak bir toplum
deil, Cezayirliler. Bu potada eriyemezler. ISC iktidara gelse
bile, toplumun kar karya bulunduu surunlar eriat ve
Snnet yoluyla zebileceine inanmyorum. Bir rnek su
rtaym: 1990'da belediye iileri grev yapnca, slamc be
lediyeler p birikintilerini temizlerneyi vaadettiler. Ancak
bu temizlik kampanyas sadece bir ay srebildi. Sonra p
118) agy.
276
dalar yeniden ortal kaplad. Acaba islamc belediyeler
yaruldular m, yoksa halk onlarn temizlik kamp-anyasna
gerekli ilgiyi mi gstermedi. Yine iktidara gelince, imdiye
kadar devletilikle ynetilen bir ekonomiyi hzla serbest pi
yasa ekonomisine dnfultrebilecek gc var m SC'nin?
Benzeri bir eyin Sovyetler Birlii'nde yaplmaya
alldn ve lkeyi hangi kaosa srklediini iyi bi
liyoruz.<119 nk kapitalizmden komnizme gei de
neyimini yaadk, biliyoruz. Ama dnya, komnizmden ka
pitalizme nasl geeceini henz bilmiyor. Kald ki Cezayir
halk, 1962'den beri habire fedakarlk rnekleri verdi. Bun
dan sonra kendisinden fedakarlk istenebilir mi? Demokrasi
meselesi de byle. Kanmca, demokrasi lke iin ok gerekli.
u anda ounluk SC'de olduundan onun kazanp ik
tidara gemesi olaan. Ancak SC, ou yerde ve deiik za
manlarda, 'Bat tr demokrasiyi sevmediini, seilecek
olursa bu parlamentonun son parlamento olacan' ilan etti.
Demek ki soyut demokras olmaz. Herkesin bir demokrasi
anlay var ve iSC bunu anlamayp bakalarna ans
tanmyor. Bu durumda halk, imdiye kadar basks altnda
iniedii tek parti ynetiminden (FLN-FB) kp bu kez
slamc tek parti ynetimine mi girecek? Buna tahamml
kald m? Halkn SC'ye ynelmesini anlyorum. nk
baka seenei yok. Ancak Sosyalist Gler Partisi'ne ve
rilen oylarn kabile blgelerinden (ve Serberi kltrn be
nimseyen laiklerden-FB) geldiini de biliyoruz. Bu oylar ne
den bu partiye verildi? slamclara ve onun getirecei
dzene kar bir tepki olarak deerlendirilmesi gerekmez
mi? Anlamyorum dorusu."<o
119) Budiyafn Sovyet altyaps ile Cezayir ekonomisini karlatrmas nemli
olsa da, bu karlatrma yzeyseldir. nk Sovyet altyaps 1917-50 arasnda
gerekten sosyalist idi ve styapyla genel bir uyum iindeydi. Oysa Cezayir
ekonomisi btn sylemiere ramen hi sosyalist olmad. Devlet kapitalizmi
millici (Arap-slam) styapyla ynlendiriliyordu. Ynetirnde milli burjuvazi
vard. Sovyetler'de 1950'lerden itibaren kapitalizme geri dn yaanrken, Ce
zayir milli kapitalizm snrlar erevesinde dnya kapitalist sisteminden hi
kapmad.(FB)
120) agy.
277
 Budiyaf, ikinci syleini 23 Nisan 1992 tarihli
L 'Evenements de Algerie adl gazeteyle yaph. Burada da:
"Bundan byle dine dokunmak yok. Onunla oynamak ve
onu ktlernek yok. slamc SC'yi derinlernesine ele al
malyz. nk SC dini, temel bir rnesele olarak sunup si
yasi ve ideolojik erevede sunabiliyor ki, bu geriye doru
atlrn bir admdr. Oysa, bizim temel sorunumuz lkenin
geleceiyle yakndan ilgili olan dernokrasidir. Camii ve ta
rikatlar, hibir toplumsal proje gelitirrneksizin halk ik
tidarn zerine srdler. Adeta iktidar iin iktidar istediler.
Bununla sonuna kadar mcadele etmeliyiz... Bundan byle
din esasna dayal siyasete son verilmeli. nk din her
kesin maldr ve kamu vicdandr. Ayn ekilde dil esasna
dayal (Berberice-Arnazagi kltr-PB) siyasi parti de olmaz.
Arnazagi dili, bir parti yarahimas iin yeterli olamaz ... "
Grld gibi Budiyaf'n 1978'lerde bir hayli canl, ma
kul ve uygulanabilen nerileri lkedeki gelirnelerle birlikte
"zaman arnna urarn"t. Bunlar zm olabilrnekten,
hele hele mevcut khnerni brokrasi ve devlet me
kanizmasyla alternatif olabilmekten ok uzakhlar. Kald ki
yasaklama zihniyeti de baarszd. Ayn ekilde Budiyaf'n
"3 milyon oy slarnclara, 1 .5 milyonu iktidara, yarm mil
yonu Berberilere, geriye kalan 8 milyon sessiz ounluk oyu
da bana" eklinde yapt hesap da ardakine uymad. Bu
yzden, "Her eyden nce ve bata Cezayir" slogan da pek
tutmad.
Bylece "rnarksizrn-rnaoizrn dncesinden etkilenip, so
nuta liberal burjuva dernokrat olmakla siyasi dncesini
snrlayan, ama ayn zamanda bunu daha da daraltarak
"parti banazlna" (hizipilik/ fransiyonculuk) dntr
dkten sonra yeniden "milli banazla" kadar biraz yelken
aan Budiyaf,021> son olarak 29 Haziran 1992'de, bir kltr
kuruluunda "slamiyeti anlahp yorurnlarken" vurulup son
nefesini verdi. Bin Cedid "iktidar oyunu" dna karken
121) El Rasi saptamas.
278
makarnndan olurken, Budiyaf "iktidar odaklarna hi gir
medii" iin cann verdi.<122>
te yandan Lbnanl aratrrnac George El Rasi, "M. Bu
diyaf'n lm, ayn zamanda slam sosyalizmi'nin sonu ve
slamc dalgann ykselmesinin balangcdr,"<123> yolunda
bir saptarna yapyorsa da biz, birinci blrnn yanl, ikinci
blrnn ise ok doru olduunu syleyebiliriz. nk
"slam sosyalizmi", hem sylernde Bin Cedid dnemi re
forrnlaryla terkedilrni, hem de pratikte buna nokta ko
nulrnutu. Anayasa deiikliiyle birlikte, "sosyalizmi
andran ve artran ifadeler" bile yasa metinlerinden
karlrnt. Olsa olsa Budiyaf, kendi rnarksizan sylemleri
ve dledii dnya erevesinde zaman zaman "sosyalizm"
sylemine bavurrnutu, ancak ok mu ok ge kalrnt.
stelik, O bile "slam ile mcadelede, bir yandan dine ya
saklarna getiriyor, te yandan onun doru yorumunu
aklamaya alyordu" ki, suikastten saniyeler nceki ko
nurnas slam zerineydi.
Budiyaf'n yerini alan Ali Kafi, bunalm nleyip "milli
uzlarnay" salayamad gibi, "milli diyalog"un nkoul
larndan birinin sonucu olarak kendini Tunus'ta ikarnet eder
ken bulacakb. Yerine ise General El Amin Zerval geecekti.

E- Silahl Mcadele: Eylemci slamc rgtler

Kukusuz tarihte "iddet ve zor" kullanmak, snflarn or

taya kmasyla balarnad. "Halklarn doal tarmsal top
luluklarnda henz toplumsal snflar yokken de"024> vard,
iddet. Snflarn ortaya kmasndan nceki kabile top
lumunda da "plak zor, yama ve talan" gibi yntemlere
rastlarz. zel olarak Marib (Cezayir, Tunus, Fas vs)
lkelerinin tarihine bakarsak Engels'in yorumlad yle
122) agy.
123) agy.
124) Friedrich Engels, Tarihte Zorun Rol, Sol yay. birinci bask, S. Vahap Er
dodu evirisi, s. 53.
279
bir duruma bile rastlarz: " ... toplumdan bamsz evrim
ynnde; bu durumda, ikisi arasnda bir atma yoktur, ik
tisadi evrim hzlanr. Ya da, zor, iktisadi evrime kar kar
ve bu durumda birka istisna dnda, iktisadi evrim
karsnda her zaman yenik der. Bu birka istisna, en bar
bar fatihlerin bir lke halknn kkn kazdklar ya da
kovduklar ve ne yapacaklarn bilemedikleri retici gleri
ykp geirdikleri ya da berbat ettikleri nadir fetih olay
lardr. Hristiyanlar, Mariblilerin yksek derecede ge
limi tarm ve .bahvanlklarnn dayand sulama
yaptlarnn byk bir ksm bakmndan Marib
spanya'snda byle yaptlar .. "cs
.

Ama o kadar uzaa gitmeye gerek yok; Cezayir'in son 150

yllk tarihi bir ynyle ayaklanmalar, iddet ve gizlilik (il
legalite) tarihidir. 1830 Fransz igaline kar direni ve
ayaklanmalarn haddi hesab yoktur-ki bunu daha nce ser
giledik. Ayn zamanda gerek smrgecilere, gerekse ik
tidarlara kar verilmi siyasi mcadeleler srasnda gizli
rgt ve cemiyetlerin de says belli deildir. 1954'te
balayp 1962 ylnda biten Ulusal Kurtulu Mcadelesi'nin
acmaszl, gerek Cezayiriiierin kendi iindeki Fransz
ibirlikilerine kar kullanlan iddet, gerekse Fransz
smrgecilerinin oluk-ocuk demeden yaptklar gizli/ ak
sabotajlar ve toplu kymlar sonucunda 1 .5 milyon kiinin
lmnde kendini gsterir.
Bu yzden Cezayir tarihi, biraz da geni halk kitlelerinin
bask, smr :ve benzeri yntemler uygulayan iktidariara
kar direni ve ayaklanmalar tarihidir. Dolaysyla de
mokrasinin olmad ve muhalif glerin slamclarn elinde
olduu bir ortamda, gelimelerin hzla silahl mcadele ze
minine kaymas ok olaan. Bir de buna "slahat/radikal
slamc misyonun (davet) esas olarak Cihad yani Allah
urunda savam olarak alglanmasn" eklersek, meselenin
z ortaya km olur.
125) age, s. 58-59.
280
 iddet meselesini, sadece ;'SC'nin yasaklanarak,
nderlerinin tutuklanp toplama merkezlerine konulmasnn
doal sonucu" biiminde alglamak bizi yzeysellie
glrebilir. Bu yzden, dilerseniz slamc hareketlerin
oluum srecindeki gelimelerle birlikte ele alalm konuyu.
slami Selamet Cephesi (SC ya da Franszca bilinen ady
la FS), daha nce Ferhat Deniz adl slamc bir arahrma
cnn anlan kitabnda aklad sre iinde kurulmad.<126>
Ayrntlarn vermemi yazar. Oysa sreci izlemek ilgin
olabilir. slamc iddet eylemlerinin tarihi, 1981'de bir mes
cidin silahl igali ve izleyen atmalar ile balayp 1982'de
eski gerilla nderlerinden Mustafa Huyali'nin slam adna
yeniden dalara kmasna ve oralarda eylem koyarak, yak
lak 16 ay kadar yaabilmesine kadar uzanr. Nitekim daha
sonra ldrlp arkadalar tutuklanan Buyali ey
lemliliinin, ksa bir kesintiden sonra srekliletii grlr.
Kald ki, bir dnem iin Buyali ile daa kp tutuklanan ge
rilla nde gelenleri de, daha sonra SC iinde yer aldlar ve
hatta Ali Belhac gibi biri, SC lideri Abbasi Medeni'nin
bayardmcs oluverdi.
Kimi yorumculara baklrsa SC, 1989'daki kurulu
gnlerinde, "yeni anayasa gvencesinde, oulculuk ilkesi
erevesinde faaliyet gsteren lml siyasi bir hareket ol
may istemitir. Bizzat SC nderleri gnn birinde illegal
silahl bir rgte dneceklerini dnememilerdi bile."
(t7) Bu deerlendirme drt noktada bize makul grnmyor.
Bir; Fransz uzman Bruno Etienne 'nin de dedii gibi, "top
lumu slah etmeyi zerine alan radikal bir slam, ister is
temez cihad ilan etmek" durumundadr. Iki; mutlaka ik
tidara varmak isteyen slamclarn nndeki tm barl
olanaklar ortadan kaldrlmt. ; bizzat Abbasi Medeni
ikili oynuyor; "ister bar isterse iddeti deneyerek mutlaka
iktidara geleceiz" diyordu ve bu szyle de "bir yandan
126) Bkz. age, s. 144-149.
127) Osman Tazarat, El Mecelle (Suudi yanls), Londra, 12-18 Mays 1993.

281
kendisinin sorumlu olduu rgtn gizli ve ak ynn ya
ni legal ve silahl mcadeleye bavuracak illegal kanadn
aklam oluyordu.os stelik kendisi de "slamc gerilla
komutan Mustafa Buyali'ye hayran biri olarak", ok kiinin
korktuu yerde, bilhassa Buyali'nin cenazesinde hazr bu
lumutu. Drt; ise iinde barl kanatlar olabilecei gibi,
silahl mcadele isteyen sertlik yanls ve illegal eylemci ka
natlar da vard.
Sreci okumay srdrelim: El Snnet Camisi'nde, SC'nin
kuruluunun ilan edildii 1989'dan ok daha nce, yani
1983 'lerden balayarak ykselen slami dalgann tam or
tasnda, zellikle sokaklarda "toplu namaz klma ve cenaze
gsterileri yoluyla iktidara meydan okumann" sonucunda
gerekletirilen tutuklamalar srasnda Abbasi Medeni, Ah
med Sehnun ve Mahfuz Nehnah gibi slamc nderler bi
raraya geldiler. 1983-85 arasndaki hkmet "ilk slam ge
rilla" hareketini zmeyi baarm; 1987'de Buyali'yi
ldrdkten sonra, arkadalarndan Ali Belhac,
Abdlkadir abbuti gibilerini de cezaevine koymutu.
1988 Ekim Ayaklanmas patlak verince, o sirada "slami
Dava Rabtas" bakan eyh Ahmed Sehnun'un evinde
"Kriz Komitesi" adyla bir ekirdek oluturuldu. Abbasi Me
deni, Mahfuz Nehnah ve Abdullah Cebaallah gibi
slamclar ile eyh Ahmed Sehnun'a yakn kimi din alimleri
yer alyordu komitede. Kriz Komitesi, SC'nin ilk ekirdei ve
halkas saylabilir. Hemen herkesin kafasnda, bir eit
"slami cephe hareketi" kurma tasars vard. Ahmed Seh
nun, yava davrarulmas ve acele edilmemesi konusunda
srarlyd. Ancak Ekim Ayaklanmas gelimelere ivme ka
zandrnca, Abbasi Medeni, Sehnun'un temkinliliine
karn "cephe" kurmakta kararl olduunu gsterdi. ubat
1989'da "Islami Dava Ra b tas "ndan ayrld.
Medeni'nin Sehnun'dan kopmas, ayn zamanda SC'nin
kuruluu demekti. in banda ise iinde yer alan rgtler
128) Salih Beiiir, El Hayat, 30 Ekim 1993.
282
urtlard: 198S'te ldrlen slamc gerilla lideri Mustafa Bu
yali'den geri kalanlarn (Ali Belhac ve El Haimi Sehnuni)
kurduklar "Islamc Beki/er" (El Hurras El slami) hareketi,
Rus igali srasnda Afganistan'a gidip askeri eitim
grdkten sonra ilikelerine dnen "Cezayir/i Afganistanllar"
hareketi (Kamerldin Kurban ve El Said Mahlufi
nderliinde) ve "Cema 'at-l Cez'ere " adyla bilinen, sadece
Cezayir'deki slamiyet ile yetinen bir cemaat. zellikle bu
sonuncusunun, gizemli ve belirsiz bir ortamda faaliyet
gsterdikten sonra, Medeni'nin tutuklanrnasnn ardndan
ISC ndediini ele geirdii"<129l sylenir ki, biz buna pek ka
tlmyoruz. Gerekte SC'nin grnmeyen yzyd bunlar.
Aslnda Medeni, lml kesimler ile eylemci kanatlar
arasnda orta yolu bulup, her dneme uygun siyasete gre
belli bir kanad n plana karmay ve bylece SC iinde
denge salamay planlyordu. Daha Austos 1989'da bunu
dolayl biimde aklamt. O srada yapt bir basn top
lantsnda yle diyordu: "ster diyalog, isterse devrim yo
luyla olsun, deiim (iktidar deiimi-FB) kanlmazdr
artk. Biz, buradan hkmeti diyalog kapsn kapatmamas
konusunda uyaryoruz. Eer bu kapy kapatrsanz,
baknz o zaman neler olacak neler! .. "<130l
Baz bilgilere baklrsa SC'nin "zel muhafzlar" vard ve
bunlar arasra "belli kiileri karp sorguluyorlard." Ne ki
SC nderlii, byle bir durumun, sadece "kendi rgtleri
adna para toplayan hilebaz birisi iin szkonusu olduunu,
dolaysyla "pirenin deve yaplmamas gerektiini"
aklad.:'<131
Ocak 1991 ylnda, Cezayir basn, Afganistan'da eitim
grm SC nderlerinden El Said Mahlufi tarafndan ka
leme alnan "Sivil Isyan "(l32l adl bir b rorn halk arasnda
129) Osman Tazanat, agy, s. 52.
130) Hasan Fethi, "Cezayir'de Diyalog Diline Dn!j" ba!jlkl makale, El Arab,
12 Ocak 1994.

131) agy.
132) agy.
283
dahldn, Mays-Haziran 1991 Ayaklanmas srasnda,
bakaldr yoluyla adm adm iktidar ele geirme stra
tejisinin uygulandn haber verdi.<133> SC n-derlii
balangta bunu reddetti. Ne zaman ki iktidar, "Ya benim
tahakkmm kabul edersiniz ya da bir sava ba-lar. Ya
beni seersiniz ya da anariyi"<134 diye dayatp, askeri so
kaa dknce, SC iindeki "eylemci kesim" harekete ge-me
frsatn yakalad. SC nderliinin 30 Haziran 1991 'de tu
tuklanmas, bundan birka gn nce de "lml kesim"in ko
parak devlete yanamas, eylemciler iin bulunmaz bir frsat
oldu. Derken bir ay sonra Auras blgesindeki Bahna'da gizli
bir toplant yaplarak, "eylem, silahl eylem" karar aln-d.
Nihayet 1991 yl sonlarnda Tunus snr yaknndaki Ad
mar kent merkezindeki karakol ve klaya yaplan silahl
baskn, gnlk askeri atmaya dnt. Bylece ordu
ile slamclar arasndaki ince ba (diyalog) kopmu oldu.<135>
Ancak SC'nin siyasi mcadeleden silahl mcadele sa
hasna atlamas, cephe iinde aadaki gelimelerle birlikte
mmkn oldu:
a) El Tekfir ve El Hicra: Bu rgtn, bandan beri SC
iinde yer alp almad tartmal olmakla birlikte,036l son
radan SC iindeki bir kanat ile yaknlat ve ardndan yi
ne farkl bir izgide yrd artk kesinlik kazand.<137> He
men herkes, rgtn "Cihadi" (eylemci) izgide srar ettii,
1987'de ldrlen ilk slam gerilla komutan Mustafa Bu
yali'nin izinde yrd konusunda grbirlii iinde.
Hemfikir olunan bir nokta daha: El Tekfir ve El Hicra, 1971
ylnda Msr'da ayn adla Mhendis kri Mustafa
nderliinde, "kafir ynetime kar Cihad ederek silahl ey
lem yapan" rgtn, Cezayir'deki bir kolu olarak kuruldu.
133) agy. Ayrca Blida Mahkemesi htanaklan, El Hayat, 15 Temmuz 1993.
134) agy.
135) agy.
136) Bkz. El Mecelle, 12-18 Mays 1993; El Wasat, 6-12 Aralk 1993; El Hayat, l l
v e 1 7 Kasm 1993; E l Arab, 12 Ocak 1994.
137) Ayn dergi ve gazeteler.

284
Ancak nderleri Buyali'nin ldrlmesi ve baz yelerinin
tutuklanmas, bu rgtn ksa bir sre iin faaliyetine ara
vermesine yol at. Gelimelerle birlikte gelen af sonucunda
rgt nderlerinden bir ksm serbest braklnca, bir kesimi
Medeni'nin kurduu iSC ats altnda toplarurken, belli bir
kesimi de bamsz faaliyet gsterrneyi yeledi. < 138>
Szgelimi Ali Belhac ile El Haimi Sehnuni ise kanad
altna "Islam Bekileri " adl eski fransiyonun temsilcileri ola
rak katldlar. Ali Belhac Medeni'den sonra en nemli
kiidir. u anda tutukludur. Buna karlk Hairni El
Hairni Sehnuni, 1991 Haziran ayaklanmas sonrasnda
iSC'yi terkederek, devlete yakn ya da onunla uzlaan is
lamc kesime geti. Buna karjlk iSC'ye katlmay reddeden
daha eylernci bir fraksiyon nderi Ahmed Buarnra, 1989 or
talarnda bir bildiri yaynlayarak, "Btn legal ve par
lamenterst yollar mahkum ediyoruz. Demokrasi dini'ne
uyanlar ve dolaysyla SC'yi kafir ilan ediyoruz." dedi.<139>
Buraya kadar hemfikir olunan gelijmenin bundan sonras
ejitli rivayetleri ierir.
Kimine gre El Tekfir ve El Hicra ile SC arasndaki ya
knlajrna, 1991 Haziran Ayaklanmas srasnda bajlad:040>
nk her iki rgt de demokrasi dj yollarla iktidara
yneldiler. Hkmet ile slamclar arasnda diyalog yollar
da kapanrnljt zaten. Ancak kirnileri de unu anlatr:
"rgtn ikiye ayrlp bir ksmnn ise ats altna girmesi,
dierinin de Ahmed Buamra nderliinde ayr durmasnn
ardndan, o zamana kadar Afganistan'a gidip askeri eitim
grmj Cezayirli slamclar lkeye dndler. Genelde "Af
gan grubu" olarak bilinen bu kesim de Abbasi Medeni
nderliindeki SC'nin o ana kadar izledii "barljl di
yalog" siyasetini beenmeyip, Cihad (devrim/jiddet) yo
luyla iktidar ele geirmeyi diliyordu. Bu yzden
bajkentteki El Nur Camisi'ni kendisine merkez seen "Af-
138) El Mecelle, ags; El Vasat, ags.
139) agy.
140) El Mecelle, ags.
285
gan grubu" ile Buamra nderliindeki El Tekfir ve El Hicra,
ISC'nin "meclis genel seimlerine kahlma ve diyalog"
izgisine sert eletiriler ynelttiler. Eylemlilikte srar ettiler
ve slamclar (SC) ile hkmet arasnda sregelen
grmelere son verip baltalamak amacyla Admar ken
tindeki Kamer Klas'na silahl baskn dzenlediler. SC,
bunu ele tirince taraflar arasnda kop u ya and. ( 141>
b) slam Bekileri: Abbasi Medeni, SC'yi oluturup "ey
lemci" kanatlar ile "lmllar" arasndaki dengeyi salamak
iin ura Meclisi'ni (yaklak 60 kiiden oluan) kur
mutu.(l42l ura, bizzat cephe rgtnn ats ilevini
gryordu. Ancak bata Medeni olmak zere nderlikten
800 kadar kiinin tutuklanp cezaevine konulmasyla bir
likte SC, doan boluu doldurmak ve yeniden oluan
rgtii dengeleri salayabilmek amacyla ilk oluturulan
ura Meclisi'ni feshederek, geici nderlii dardaki ele
manlara devretti. Bu ayn zamanda ura Meclisi yerine
oluturulan "Yrtme Brosu"nda rgtii ve kanatlararas
rekabeti getirdi. rnein Cemaat-Z Cez 'ere denilen Cezayirli
slamclar grubu, daha nce rgt iinde hem ok sevilip tu
tu1an hem de nderleri olan Ali Belhac'n destekisi militan
genlik yznden, o zamana kadar egemen olan "Islam
Bekileri" adl kanad geriye iterek, Yrtme Brosu'nu ele
geirdi. kendilerini dlanm hisseden "slami Bekiler"
grubu, lkedeki baskc ortamdan sklarak silahl mcadele
aray iine girdi. Derken lkenin orta kesimlerinden
balamak zere "silahl eylem"e balad. Kurduklar "eylem
birimleri" 3-10 kiiyi kapsyordu. Bu ekilde oluan 10 ayr
birimin askeri komutanl ve egdmlne, bir za
manlarn gerilla lideri Mustafa Buyali ile birlikte yakalanp
idama mahkum edildikten sora 1989'daki afta serbest
braklan Abdlkadir abbuti getirildi.(143>

141) El Vasat dergisi, Londra, 1 Kasm 1993 ve 6 Aralk 1993 tarihli saylar.
142) El Mecelle dergisi, Londra, ags.
143) agy.
286
 c) Cemaat-l Cez'ere: SC'ye katld sralarda lml
grnen ve parlamenter bir izgide ve demokrasi kurallar
iinde oynamay isteyen, Ortadou"daki slam lkelerinden
gelen slam fikrini beenmeyip en iyi slam dncesinin
Cezayir'de olduunu savunan, bu anlamda slami blgeci
olarak bilinen ve kendi iine kapal olduu vurgulanan bu
grup iin, "ne olduu pek belli olmayan, kukulu dav
ranlar iinde olan bir grup"'144> deniliyor. Ama her du
rumda, bu grubun SC iinde ykselmesi, SC nderliinin
tutuklanmas sayesinde olmutur. Ayrca genlik
(niversite) iinden gelen bu grup nderleri arasnda; u an
da SC'nin yurtdndaki szcln yapan Rabh Kebir;
mecburi ikamete tabi tutulan Abdlkadir Haani (SC'nin
szcs ve ikinci bakan oluverdi)de vardr. kinci tu
tuklama furyasnda darda kalan Cemaat yeleri ise, bel
kide rgte egemen olmak ve dier gruplarla rekabet ede
bilmek amacyla, silahl mcadelede karar kldlar. Onlar
da, 3 ila 10 kii arasnda deien hcreler (silahl birimler)
kurdular. Bu silahl birimlerin komutanln ise Mu
hammed Allal stlenmi durumdayd. Ancak bir eylem
srasnda ldrlnce yerine Abdlhak Layeda seildi.
Abdlhak Layeda (veya El Layeyida), henz gizemini ko
ruyan bir biimde, Fas-Cezayir snrnda, Haziran 1992'de
yakalanp lkesine teslim edilerek tutukland.'145>
d) slami Cemaat: Bu konuda da rivayet muhtelif. Kimi
der ki; "Bu Abdlhak Layeda'nn komutanln yapt r
gt, Cemaat-l Cez'ere yani Cezayirli slamc Cemaat deil,
"Silahl Selefi slamc Cemaat'tir."'146> lk liderliini El Man
sur El Melyani yap olup, daha nce mensup olduu SC'den
ayrlarak bu Cemaat'e katld. Ancak tutuklanp idam edi
lince yerini Abdlhak Layeda ald, O da tutuklannca yerine
Cafer El Afgani (gerek ad Murad Sid Ahmed) geti. ok
sert bir eylemci olan Cafer El Afgani liderliinde saysz ey-
144) El Mecelle saptama!., agy.
145) El Mcelle, El Vasat dergilerinin ayn says ile El Hayat, ll Kasm 1993.
146) elikili anlatmladin cd geen dergi ve gazetelere baknz (ags).
287
lem yapld. Seilmi hedefleri vuran eylemler lke apnda
tarmalara neden oldu. yle ki, devlet bile bu rgtn
gerek boyutu ye sava taktiklerini ciddi bir inceleme alhna
ald. Cafer El Efgani, 1994 ubat sonundaki bir atmada
dokuz arkadayla birlikte ldrld. Resmi evreler bu
rgtn "d balantlar" (ran, Sudan, Libya vs-FB)
zerinde dururken, laikler ise "bu rgt, aslnda ISC'nin as
keri bir koludur" yolunda deerlendirme yapyorlar.
e) Her durumda, u anda Cezayir'de faaliyet halinde olan
14 silahl eylem rgt saylabilir. Bunlarn adlar "slami
Devlet Hareketi", "slamc Silahl Kuvvetler Yksek Meclisi",
"slami Silahl Hareket" veya "slami Silahl Cemaat" ola
bilir.<147> Alnan bilgilere baklrsa, bu rgtler krsal ke
simlerde 30 ila 40'ar kiilik gruplar halinde dolap eylem
yapmaktadrlar.<148> Nisan 1992'de bir arnanda toplanan
eitli rgt ve fransiyonlar, Abdlkadir abbuti'yi "tm
eylem birimleri Genel Komutan" seti. Bu da hapisteki ko
mutanlardan Ali Belhac'n bir tavsiye mektubu zerine
gerekleti. "slamc Silahl Kuvvetler Yksek Meclisi" ad
altndaki genel bir komutanlk(bunun Fransa'daki SC'nin
yan kolu ve egdm brosu ilevini gren Cezayirli Kar
deler rgt temsilcisi Musa Kedavi'in sorumlu-luunda
olduu sanlyor)(149 bayra altnda toplanlmas ka
rarlatrld ve Omar El Ilmi (slamc Sendika kurucusu) ise
"fetva verecek tek yetkili genel sorumlu" olduY50> Bu du
rumda slamc silahl rgtle.r yle bir ema.da yerlerini
aldlar. En tepede CEZAYIR ISLAMCI SILAHLI CE
MAATLER bulunuyor ve onun genel sekreteri grevini
stlenen; silahl eylemleri, slami adan gerekelendirip ne
reye vurulacan gsteren (slami anlamda fetva veren
Mft) kii eyh mer El Ilmi'dir. Ancak 6 Nisan tarihli bir
atmada ldrld. Burta bal olan rgtler ise;
147) El Vasat, ags; El Arab 12 Ocak 1994.
148) El Hayat, 10 Aralk 1993'teki resmi aklama.
149) El Hayat, 9 Ocak 1994 tarihli Paris kaynakl yorumu.
150) El Mecelle, ags.
288
 1. slamc Bekiler (El Hurras El slami): lk kuruusu
Mustafa Buyali idi ve 1987'de ldrl
d. imdi yerini Abdlkadir abbuti
ald. abbuti'nin altnda iki komutan
yer alyor: zzeddin Ba'a ve Mevlud
Hattab. Bu cemaat 10 ayn silahl birim
den oluuyor ve lkenin orta kesi
minde faaliyet gsteriyor.<s Daha ok
kr gerilias eylem izgisini benimsiyor.
2. Afgan Grubu (El Afgan El Cezairiyyun): u anda
SC'nin yurtd temsilcilerinden olup
D likiler sorumlusu Abdullah
Anas ile Kamerldin Kurban tarafn
dan kurulan rgtn ikinci sorumlu
su ierde tutulan ve "Sivil Isyan " adl
brorrsle tannan El Said Mah
lufi'dir.< s Resmi aklamava baklrsa
1000 kadar silahl adam< fsJ bulunan
rgtn, yksek askeri eitimi ve ye
tenei vardu. Haziran 1991 ylndan
itibaren El Teldir ve El Hicra
rgtyle yaknlaarak, Cezayir'deki
eylemci hareketin belkemiini olturur.
Afganistan'dakine benzeyen silahl di
reni yntemleriyle gerilla ey
lemlilinde srar ediyor.
3. Cemaat-l Cez'ere (ya da Cezayirliler Cemaati /Ceza
yirliler Akm): lk Kurucusu, lideri El
Mansuri El Melyani olup, idam edil
mesinden sonra yerini Abdlhak La
yeda ald. Onun da tutuklanmasyla
birlikte yerine Cafer El Afgani ge
tirildi.054) Piramitsel bir rgtsel ya-
151) agy.
152) agy.
153) El Hayat, 10 Aralk 1993.
154) El Vasat, agy. Gerek ad Murad Seyid Aluned olup, ubat 1994'te ldrld.
289
 pya sahip olup, tam bir gizlilik iinde
al'lr. Devletin resmi makamlarna,
ordu ve polis iine szmakta yetenek
kazanm'ltr.<155> Gerilla eylemlerinin
yan sra ordu ve devlet gleri ara
snda "k'lla ayaklanmas"n savunur.
4. El Tekfir ve El Hicra: Ba'llangta Msr'daki rgtn
bir kolu olarak kuruldu. Daha sonra
Ahmed Buamra nderliinde silahl
birimler olu'lturuldu. Onun yardm
cs da Nureddin Sadiki'dir. (l56> Par
lamenterst yol ile her trl le
galizmden nefret eder. Her 'ley iin
"Cihad" ilan eder. SC ile aralarndaki
temel ayrlk buradan kaynaklanr.
Cezayir'deki Afgan grubuna en yakn
olandr.<157> Daha ok 'lehir gerilias
yntemlerini benimser, sivi;-asker
ayrm yapmadan eylem koyar. "Onemli
siyasetiterin ldrlmesi, lml
slamclarn karlmas, laik/ demok
rat ki'lilerin katledilmesi bunlara ait
tir. Devletle her trl diyalou red
deder. Ayrca kendilerinden olmayan
(SC ve dier daha lml slamclar)
herkes onlarn nazarnda kafirdir. "<158>
Konuyu noktalamadan <?.nce, yukanda anlan Genel Sekreter
i'llevini yrten Mft mer El Ilm i'nin 6 Nisan 1993'te
ldrlmesiyle birlikte, rgtlerin silahl ats olan genel
komutanln genel sektereterliine (ya da Islami deyimiyle
Genel Mftlk) kimin seilecei meselesi, yukarda anlan
rgtleraras bir rekabete de yol am'l gzkyor. Bu ma
kam iin rekabet eden isimler arasnda Ahmed Buarnra, Abdl
kadir abbuti ve Abdlhak Layeda'nn adlar geiyordu.<159>
55) El Mecelle, agy.
56) agy.
57) El Vasat, agy.
sa) El Vasat, Kasm 993, 6 Aralk 993.
59) El Mecelle, ags. Tutuklu FlS nderlerinden Ali Belhac, abbuti"yi destekledigini aklad. El Hayat,
ubat 994.

290
 ise - slami Cemaat Yol Aynm

"Silahl slami Cemaat" ile SC'nin askeri kolu olan "Silahl

slami Hareket" (fiili komutan Abdlkadir abbuti ile
yardmclar El Said Mahlufi, Muhammed Said ve
Abdlrezzak Ricam nderliinde) arasnda ne fark var?
kisinin ayrldklar veya birletikleri noktalar nelerdir?
Gerekte, ikisi arasndaki temel fark anlamak iin El Tekfir
ve El Hicra rgtyle, Cezayirli Afgan Grubu'nun iktidara
varmak iin kullandklar yntem (Cihad) ve topluma
baklarndaki siyasetlerde aramak gerekir. El Tekfir ve El
Hicra lideri Ahmed Buamra, SC'yi "kafir bir hkmet ile di
yaloga girmek, cahili bir toplumda barl yntemler ve
parlamenterist yolu kullanarak islam deil demokrasiyi
kendine din olarak semek"<160> ile suladn gryoruz.
Bu rgt, zaman iinde "Cezayirli Afgan Grubu " ile
yaknlaarak, gerek Msr'daki "El Cihad", gerekse onun ana
rgt olan slami Cemaat ile belli ilikiler (sanrz her iki
rgtn de Pakistan'n Peaver blgesinde ve Af
ganistan'daki eitim kamplar ve brolar araclyla) kur
du. Yava yava hapisteki nderlerinden izin alarak ve ce
zaevinden kan eitimli kadrolarn giriimiyle 1989'da
"silahl bir slami hareket"in temeli atld. Daha sonra "Selefi
slamc Silahl Cemaat" adyla nlendi. lk eylemi Tunus
yaknndaki bir askeri klaya saldrs (Ekim 1991) oldu.
Ardndan eski babakanlardan Kasdi Mrbah'n
ldrlmesi eylemi yapld. lkedeki tm yabanclara (yak
lak 82 bin Fransz bulunuyor.) Cezayir'i terketmeleri iin
belli bir mhlet verildi. Turistler ve Batllar karld. Der
ken ilk kez yabanc diplomatlar rehin alnd ve hemen
ardndan devlet ile diyalogu srdren "lml slamclar" ka
fir ilan edilerek karld.<161> Tm bu eylemlerin amac, dev
letin, tutuklayp adeta elinde rehine tuttuu SC
160) El Vasat, 6 Aralk 1993; El Hayat 17 Kasun 1993.

161) E Vasat, 1 KAsm 1993 ve 6 Aralk 1993; El HAyat, 24-28 Kasun 1993.

291
nderliiyle bir masaya oturup "milli uzlama"y salanma
sn nlemekti. Daha dorusu "barl grmeler yoluyla
iktidarn geleceine inanmayan" slami Silahl Cemaat, dev
let ile slamclar arasndaki diyalogu baltalayp "devrim ve
iddet yoluyla slami devlete" ulamak istiyordu. Ancak as
keri kanadn harakete geiren SC, sadece ve sadece askeri
hedeflere ynelmeyi meru gryor, bunun dndaki tm
eylem eitlerini (bombalama, sivilleri ldrme, diplomat
karma, yabanc ldrme, lml slamclara ynelme, laik
aydn kesimin katledilmesi vs) eletiriyor.<162l Demek ki, iki
silahl rgt arasndaki temel farklardan biri, kullanlmakta
olan iddet yntemleri ve kimin hedeflenecei etrafnda
younlayor.
Fark daha iyi anlayabilmek iin, slami Cemaat'in u an
da tutuklu bulunan lideri Abdlhak Layeda'nn "Cihad Fet
valar " adl sylevlerine bakalm: "Her Mcahit, mutlaka
btn tautileri (zalimleri-FB) her grd yerde vur
maldr. Burada asker, polis, ajan, muhbir, ibirliki, istihba
rat, bakan, babakan, vali, memur, siyasi sorumlu, belediye
encmen yesi veya belediye bakan vs fark gzetilmez.
Ayrca slami Selamet Cephesi'nin enkaz zerinde oturan
Komite Bakanlar, belediye yeleri ' vs'nin de gznn
yana baklmamal. Bu, SC'yi terkedip gidenler ve satanlar
iin de geerlidir. Onlara da ynelmek durumundayz.
nk onlar hilekar, dzenbaz, gaspedici, hrsz ve apulcu
takmdrlar. Zalimlerin yannda mcadele eden kadnlar
esir almak gerek, ancak evinde oturan kadnlar ile yal ve
ocuklara dokunulmamal. Cezayir'deki slam mmeti, ik
tidardaki tautilere (zalimlere) kar Cihad ilan etmeli,
byk bir seferberlik ilan ederek Allah uruna Cihad eden
Mcahidleri izlemeli; bu mukaddes Cihada gen-yal, er
kek-kadn, baba-oul demeden herkes katlmaldr. Kim ki
bu kutsal vecibeyi yerine getirmez, o korkak ve alaktr.
162) Ad geen kaynaklara ek: El Hayat, 11-17 Kasm 1993. Bkz. SC sem
patizam El Tebsera gazetesi.

292
Onun dinden dnm dnek Hariciler'den hibir fark yok
tur. Hi phesiz, ehitlik mertebesi ile korkaklarn lm
ne benzer lm arasnda byk fark vardr. Hi he yok
ki; Cihad'a katlmayanlar, uursuz ve kanlmaz bir akibet
beklemektedir. Mcahidleri saklamayan, onlara yardm et
meyen veya onlara yardm elini uzatmay reddedenlerin ka
deri kt m kt olacaktr. Buna karl.k her Mcahid'e
kapsn aan ve yardm eden herkes, slam Bilafeti'nin ku
rulmasna byk bir katkda bulunmu olacakhr."<163l
kinci fark da, Abdlhak Layeda'nn "Cihat Fetvalar"nda
bulabiliyoruz: "slami' Selamet Cephesi nderleri, genel
seimlere katlmakla byk bir hata .ilediler. Na
sihatlarmz dinlemeyip; bizleri soyutladlar ve Selefi da
veti'lerini saflarndan uzaklatrdlar. Bizleri siyasi alandan
ekip, ge (hicret) zorladlar. Kendi adamiamu milletvekili
adayikiarna gsterdiler. stelik sinsi ve kumazca
yntemlere bavurup halkn oylarn elde ettiler. Onlar,
parlamento ve onun oyunlarna bulamama konusunda
uyardk Fakat onlar bu pislik yolu tutarak gya Allah
eriat'n gerekletirmek gibi apknca ve hilekarca bir
ynteme sarldlar. Bylece bizim gibi Selefi Salih (eski slam
toplumuna dnmek isteyen iyiliksever insanlar-FB)lerin
atklar Gufran kapsn ve SC'yi yozlatrdlar."<164l
slami Cemaat,parlamenter yol iin de unlar sylyor:
"slami Cemaat, hibir zaman ve hibir ekilde genel
seimler yoluyla parlamentoya girmeye ya da islam brakp
demokrasi dinine girmeye eilim gstermemitir. "<1 65l
Buna karlk SC nderlii, slami Cemaat'in siyasetlerini
"slam fkhn yzeysel biimde ele alp, yanl yorumlad
iin kendini bilmez politikalar gderek, herkesi kendinden
uzaklatrmak ve birtakm karanlk d balantlar kurmak"
ile suluyor. Ayrca bu rgt iine szm karanlk kiilerin
163) El Vasat, 6 Aralk 1993.
164) agy.
165) agy ve El Hayat, ll Kasm 1993.

293
yaptklar porovakatif eylemleri de kruyorY66>
Unc fark, hangi hareketin ilk ve ana olduu yani
kken/merep konusunda odaklanyor. slami Cemaat'in
gr yle: "Bize, SC'nin bir kolu musunuz diye soruyor
lar. Kesinlikle hayr cevabn veriyoruz. nk slami Ce
maat, SC'nin askeri bir kolu olmad gibi, yntem ve siya
setleriyle de ondan bamsz ve farkl bir rgttr. Ayrca
Afga.nistan'daki Cihad'n son zamanlarnda Peaver kentin
de temeli atlm bir rgtz biz. SC'nin u anda tutuklu
bulunan btn eyhleri'ne (nderlerine-FB) byk bir
saygmz olmakla birlikte, biz program ve tzk asndan
yani ilkeler temelinde de onlardan farklyz... Kukusuz biz
ek.iya, hrsz veya yolkesici takm deiliz. Kana da susa
madk. Ancak kanlmaz olarak bavurduumuz kanl ey
lemler, bizim, Allah'n hkmnn egemen olaca bir dze
ne susamlmz gsterir. Bu yzden bu kafir dzeni destek
leyen yerli yabanc herkesi ldrmek helaldir, mbahtr." 067)
SC ise, kendi yayn organ durumundaki El Tabsara ga
zetesinde slami Cemaat'e cevap verdi: "Bizim seimlere gir
memizi, 'slam yerine demokrasi dini'ne girmek' eklinde
yorumlayanlar, kendilerini lkedeki Cihad (mcadelesi) ve
hatta slam zerine vasi tayin etmi durumdalar. Ken
dilerinden menkul kerametleri ve fkh yorumlar (slam hu
kuku)'na dayanarak canlar 'istedikleri gibi unu helal unu
haram ilan edebiliyorlar. Ancak bu konuda tatminkar
kantlar ileri sremiyorlar. st kapal veya dolayl biimde
SC nderliindeki din alimlerine saldryorlar. lerinde ne
ler var Allah bilir? Aslnda bunlar SC dman bir gruh
olup, kin kusuyorlar... "<168> te yandan slami Cemaat ubat
1994'te yapt bir aklamada, SC mensubu 70 militan
slamcy esir alp ldrdn ileri srd.
Bu balk altndaki konuyu bitirmeden nce yinelemek
gerek. lkede iddet gemi azya alm, 14 slamc rgtten
166) El Vasat, 1 Kasm 1993; El Arab, 12 Ocak 1994.
167) slami Cemaat yayn organ El Ensar, Kasm 1993, say 17, Peaver.
168) Aktaran El Hayat, 11-17 Kasm 1993.
294
hangisi nedir bilinmez. En ok eylemeisi olan slami Ce
maat'in siyasi program yeterince ak olmamakla birlikte,
ba-vurduu "kr iddet" lkedeki hesaplar altst ediyor.
<169> Bu ayn zamanda devlet glerinin yan sra, laik, de
mokrat ve sol glerin de silahianmasna yol ayor. lkenin
eitli yerlerinde solcu, herberi veya Amazagi kltrnn,
laik genlerin "zsavunma rgt", "zgr Cezayir
Genleri rgt" trnden silahl rgtlerin ortaya kna
da yol ayor.070> Devletin gizli/ak kar-terr timleri de,
zaman zaman arpraz atele bu kart rgtleri, hatta
slamc rgtleri birbirine vurdurmaktan ekinmiyorlar.
lkeyi sis ve duman kaplam; kimin kim olduu, kimin ne
yaph belli deil. stelik SC'nin bir zamanlar zerinde
bahse girdii ordudan slamc kopmalar, youn askeri fi
rarlarn yaanmas ve ounun slamc eylemciler safnda
arpmalar eklinde kendini gsteriyor.
Bylesi bir ortamda birtakm demokratik partilerle, lml
siyasi slamclar "milli uzlama" iin devreye girmi du
rumdalar. Peki lml slamclardan kimler var?
Ilml slamc Hareketler

Bunlar geleneksel slamc evreler, liberal slamc kltr

kurulular, baz camii cemaatleri ve slami ahsiyetlerden
olu ur.
1. Hac eyh Abdlkadir Dehhah: lkedeki en nl za
viyelerden Seydi Muhammed El Buveyzidi'nin mritlerin
dendir. Ayn zamanda Cezayir'deki geleneksel tarikat/zaviye
gibi dini kurulularn temsilcisi durumunda. Kr kkenli
Islamn szcs saylr. Kur'an ve Arapa retimiyle ura
an Milli Zaviyeler Cemiyeti bunlardandr. SC ile aralar yokhr.
2. Mslman Alimler Cemiyeti: Kent zenginlerinin men-
169) El Vasat, El Arab, ags.
170) El Arab, agy. M. ehmus Gzel bu sonuncusunun OJAL adyla alan ka
ranlk bir rgt (lm mangas, kontrgerilla) olduunu sylyor. Bkz.
Aydnlk, 4 ubat 1994, Paris-stanbul,

295
sup olduu slamc aydnlar temsil eder. Islahatlk mis
yonuna sahip kmakla birlikte, Cihadi bir slam'dan ok,
eitim yoluyla insanlarn slamlamasn ngrr. llml
slam temsil eder. Daha nce ayrntladk.
3. Medreset-t rad: ok uzun zaman nce, zellikle Bii
da kentinde kurulmu, klasik slami eitim-retim ver
mekle nl bir medrese. Mslman Kardeler rgtnn li
derlerinden ve HAMAS nderi eyh Mlhfuz Nehnah burada
eitim grmtr.
4. slami Davet Birlii: (Rabutat-l Davat-l slamiyye):
1988 Ekim Ayaklanmas srasnda slamclarn ilk gereklez
tirdikleri rgtsel ereve. Kurucular arasnda Abbasi Me
deni, Ali Belhac, M. Said, Mahfuz Nehnah ile eyh Ahmed
Sehnun bulunur. Ahmed Sehnun, kuruluun bakaru
seildi. Esas olarak siyasi alanda fikir mcadelesi yrtmek
istiyor. Medeni Kanun tartmalar srasnda laik kadnlarn
itiraz ve protestalarma cevap vermek zere 100 bin kadar
kadnn sokaa kp "laiklik aleyhinde" gsteri yapmasn
salamtr. Bakaca siyasi eylem koymayan bu kurulu
iinde, nasl bir slami modl, nasl bir parti tartmalar;
Abbasi Medeni, Ali Belhac gibi radikaller ile Mahfuz Neh
nah ve Ahmed Sehnun gibi lmllar arasnda gr
ayrlklar kar. Medeni ve yandalar, slami Cephe veya
siyasi parti kurmak amacyla bu kuruluu terkederlerY71>
5. rad ve slah Cemiyeti (Cemiyet-l rad ve Islah):
Ilml siyasi bir izgi izleyen, liberal yaps olan ve siyasetten
ok kltrel faaliyetlerle uraan bu Cemiyet'in kurucular
arasnda Mahfuz Nehnah, Ahmed Sehnun ve Abdullah Ce
bellah<172> gibi dini alimleri gryoruz. Bakanlru Mu
hammed Buslimani'nin (29 Ocak 1994'te ld) yapt Ce
miye't, HAMAS'a yolu at
6. slami Toplum Hareketi/HAMAS (Hareket-l Muc
tama-l slami): Lideri lkenin tannm slamc
_ahsiyetlerin-den eyh Mahfuz Nehnah olup, rgt bel-
171) El Vasat; 24 Mays 1993. F. Deniz, age, s . 169-171.
172) agy.
296
gelerinde HAMAS'n, "Mslman Kardeler" hareketinin si
yasi kanad olduu yazldr. Bu hareketin 1 963'ten beri Ce
zayirde faaliyet gsterdii biliniyor. O zamanlar yasad ol
duundan, gizli ve farkl adlar alhnda alrd.
Kklnde medrese ei-timi alan Nehnah, kurtul sa
vana katlanlardandr. Bam-szlk sonrasnda, Cezayir
niversitesi Arap Dili ve Edebiyah Fakltesi'nden mezun
olup, eitli grevlerde bulundu. Bunun yan sra, slam da
vas iin eitli kurum ve kurulula-rn alna nderlik
etti. 1976 ylnda Cezayir Anayasas'na kar tutum alan
Mslman Kardeler rgtnn 22 yesi tutukland. Bunlar
arasndaki Nehnah, 15 yla mahkwn edildi. Bin Cedid za
manndaki af srasnda kh ve genelde resmiyete yakn bir
tutum ald. slamc gerilla lideri Mustafa Buyali ile
grmesi srasndaki kukulu tutumu, 1982'deki slamc
Manifesto'yu imzalamamas, 1988 Ekim Ayaklanmas
srasnda siyasi parti kurmaya ayak diremesi ve olaylar er
tesinde Cumhurbakan Bin Cedid ile zel grme yap
mas ve tse nderliiyle bir trl arlafjamamas Nehnah'n
radikal slamclar nezdindeki itibarru drmtr. Onu
"ibirliki" Yeya "kafir" olarak niteleyenler de var.U73>
slami Davet Birlii blnp, Abbasi Medeni ve ar
kadalar bir yana; Nehnah, Sehnun ve Cebellah da birer ta
rafa gittikten sonra, Mahfuz Nehnah "imdilik siyasi parti
kurulamaz" gerekesiyle, balangta "rad ve Islah Ce
miyeti"ni kurdu. tse kurulup Ekim ayaklanmasyla birlikte
olaylar hzlannca, Nehna}: da kendi partisini kurmu oldu.
Kimine gre HAMAS adyla 6 Aralk 1990' da kurulan bu
slami parti, Bin Cedid tarafndan tevik edilip des
teklenmitir. lk Kongresi'ni 29 Mays 1991 'de yapan J-IA
MAS, se'yi eletirmeye barlad. Ayn zamanda slami Sen
dikalar Bfrlii (HSAN)ni de kurdu. HSAN'n ilk

173) El Vasat, 24 Mays 1993. Aynca Halife Ethem, Haritat-l Hareket-il

slamiyye fi'l Cezayir (Cezayir'de slami Hareketin Haritas)'den aktaran F. De
niz, age, s. 171-174.

297
kongresine (Temmuz 1991) yaklak 5000 ii katld.
HAMAS: Aama aama eylem, nesnel koullara uyum ve
gereklik temelinde siyaset yapan; acelecilikten kanan, res
mi evrelerle kprler kurulmasndan yana olan, istikrar ve
gven iin mevcut demokrasinin desteklenmesini ve bu ku
rallar erevesinde faaliyet gsterilmesini isteyen,
slamclarn ynetimi ele geirmelerini deil, ynetime
katlmalarn ngren bir programa sahiptir. Tek parti he
gemonyasna kar kan, mslman kadnn erkeklerle bir
likte siyasal ve toplumsal hayata aktif biimde katlmasn
savunan bu partinin yaklak 600 bin oy ald kaydedilir.
ok yerde rgtl olup, ura Meclisi'nde 15 kadn yesi bu
lunur. slam'a dman olmamak kaydyla slamc rgtlerin
dndakilerle siyasi ittifak kurulmasndan yana olan, hatta
bu uurda gerekten de, demokratik ve liberal siyasi par
tilerle "milli uzlama" arayndaki HAMAS, tutuklamalar
srasnda SC nderlerini cezaevine koyan hkmeti
knamad, ama her zaman "milli uzlama iin" tutuklu
slamclarn serbest braklnasn istedi. Moda deyimle
"Amerikanc slam' temsil eden Nehnah, slamclar ile
hkmet arasnda kpr konumunda olduundan, daha
kktenci Silahl slami Cemaat tarafndan kafir ilan edilmi
olup, elemanlarndan bir ksm karld.<174>
7. slami Dirili Hareketi (Hareket-l Nahdat-l slamiy
ye): Msr Mslman Kardeler hareketine eilimli, ama da
ha ok Suriye Mslman Kardeler lideri Adnan Sad
clettin'den etkilenen, eyh Abdullah Ceballh'n kurduu
bir hareket. Abdullah, 1956'da Konstantina kenti doumlu
olup, Hukuk Fakltesi mezunudur. Eitiminin geri kalan
ksmn Suudi Arabistan'da tamamlayan Ceballah 1979'da
lkesine dnd. Birok kez tutukland. Ceballah'n 1980'li
yllarda kurduu El Nahda Hareketi, Cezayir hkmetinin
Msr'dan getirtip Abdlkadir slam niversitesi retim
grevlisi yapt, nl din alimi eyh Muhammed Ga-
174) agy.
298
zali'nin kanatlar altnda byyp geliti. Bylece henz
slami hareketler yasallamadan, El Nahda bir eit
meruiyet kazanmt. Aralk 1988'de ise resmi kurulu ta
mamland. l l Maddelik programnda unlar yer alr:
Ynlendirme ve slah merkezi olarak camiierin ilevlerinin
canlandrlmas, Arap-slam kltrne sahip klmas,
slam kltrnn her arala yaygnlatrlmas, kltrel
smrgecilie ve Batlla!jmaya kar!j mcadele, aile ve
kadna (slami temelde) gereken nemin verilmesi, genel al
lakn gzelletirilmesi, sosyal hizmetlerin en yoksullara su
nulmas, vs ... El Nahda, radikal SC ile lml HAMAS
arasnda orta bir yerde ama SC'ye daha yakndr.<175>
8. mmet Partisi (Hizb-l Umme): Daha nce kurtulu!j
sava cephe rgt olan FLN'nin radikal milliyeti ka
nadndan olup slami meseleyi gzard etmekle sulanan,
ama ge dnemde slami yolu benimseyen Yusuf Bin Had
de'nin kurduu bir parti. Ummet Partisi, lkedeki kanl ge
limelerden orduyu suluyor. Bar!jl zm ve ulusal uz
lama yoluyla iktidarn payla!jmn istiyor.
9. Tecdit (Yenilenme) Partisi (Hizb-l Tecdid): Daha nce
kendisinden sz ettiimiz, slam alimlerinden Malik Bin Na
bi'nin !jakirdlerinden bir ksmnn, Nuriddin Bukruh ba
kanlnda kurduu bir parti. Esas ilevini, "slamclar ile de
mokratlar arasnda balant halkas olmak"<176> diye saptyor.
10. Cumhuriyeti slam Birlii (Rabtat-l Cumhuriyyi'h
slamiyyin): lkenin tannm din adamlarndan eyh Ebu
Carra Sultani, Naim Rehhali, Mahfuz Nehnah, Muhammed
Ateyt sa Amkara, Abdiiikerim Belqat, Salih Mahcubi gi
bilerinin 12 Ocak 1994 tarihli bir bildirisiyle pratie
dnerek kuruldu. Esas ilevini, "lkedeki silahl ha
reketler ile hkmet arasnda arabuluculuk yapmak, lkede
genel bir uzlama salayarak demokrasi ve istikrar ko
nusunda younlamak, dier siyasi hareketlerle ibirlii
yoluyla iktidarn payla!jm (slamclar ile laik kesimler
175) agy.
176) El Hayat, 17 Aralk 1991.

299
arasnda) olarak saptamtr.<177l
Ek olarak anlmas gerekenler arasnda unlar bulunuyor:
"Esk.iler" (El Kudema), Yeminin Sadklar (Muhlis-l Yemin),
eriat ve Snnet Cemaati (Cemaat-l eriat-ul ve'l Sunne)
Kitap ve Snnet (Cemaat-l Kitab ve'l Sunnet) Cemaati..vs.
"Halkn Seimini Savunmak in niversite Hareketi" ya da
HAMAS ve NAHDA gibi slamc partilerin SC'nin tutuklu
nderliine destek olmak babndan gerekletirdikleri "sla
mi . Dayanma Hareketi" gibi yaplanmalar genelde geici
olup bunalm dnemleriyle snrl bir ilerlik kazanrlar.

F- Cezayir ve D Gler

Cezayir'deki gelimeler oldum olas d glerin ilgisini

ekmitir. Ancak bu lkeyle ilgilenen yabanc devletlerin
says, dier yerlere gre (szgelimi Trkiye, ran, Kuveyt,
Azerbaycan, Msr) daha azdr. Tarihsel sralamaya bakar
sak, Osmanl ynetimi dneminde, genelde spanya-Fransa
Osmanl arasndaki bir mcadele szkonusudur. Daha son
ra Fransz-Osmanl mcadelesinde Fransa kazanm; 1830
ylnda Cezayir'i smrgeletirmitir. O dnemlerde ngil
tere-Fransz rekabeti gndeme gelmi, ancak Fransa tek ege
men smrgeci g olarak Kuzey Afrika'y penesine alm!i
tr. I. Dnya ve Il. Dnya sava!ilar srasnda Alman-Fransz
rekabetine rastlyoruz. kinci Dnya Sava sonrasnda ise
ABD'nin devreye girdiini, Fransz nfuz alaruna sokulmak
isteyen bu ykselen emperyalist gcn, direkt biimde
deilse de dolayl yollardan Fransz smrgeciliine kar
mcadele ettiine taruk oluruz. Szgelimi smrgecilikten
kurtulmak isteyen Cezayirli yurtseverler, uzunca bir sre
Wilson Prensipleri'ne sarlm; lkelerinin kendi kaderini ta
yin iin ABD'den yardm istemilerdir. 1954'teki Bam
szlk Sava srasnda ABD ynetimi, ulusal kurtuluu
FLN'ye scak bakm, Fransa'y eitli mnasebetlerle ele-
177) El Hayat, 13 Ocak 1994; Cumhuriyet, 22 Ocak 1994.

300
tirmitir. 1962'de bamszlktan sonra ve izleyen 10 ylda
Cezayir, genelde Dou-Bat bloklar arasndaki rekabetin il
gi oda olmu; "Balantszlar Hareketi"nin nclerinden
biri olma sfatyla da emperyalist ve smrgecilerin ga
zabn ekmitir. Ancak ABD'nin Cezayir'e kar youn bir
dmanl ve kininden (szgelimi Suriye, Msr
ynetimine olduu trden) sz etmek olas deil.
1 980'lerde izlenen liberal ekonomik model ile birlikte Ce
zayir-ABD yaknlamas hzlanmtr. Ama Cezayir-Fransa
zel ilikisi de giderek gelimitir. O kadar ki, daha nce
devletletirilen petrol kuyularndan bir ksm Fransz
irketlerine verilmitir.
slamc hareketin geliimiyle birlikte Cezayir'e duyulan
uluslararas ilgi de artmtr. lgi gsterenierin banda ge
nelde Avrupa ile ABD, zelde ise ABD ile Fransa'y saymak
gerek. Fransa, hala o eski smrgeci siyasetlerinin bir de
vam olarak Cezayir'i, kendi himayesindeymi gibi ele alr.
Ona kredi aar, Avrupa'daki eitli kurulularda savunur,
gzetir. Son ylda Fransa'nn Cezayir'e verdii kredi tu
tar 10 milyar frank amtr. (178l Ayrca Franszlarn gl
istihbarat rgt, Cezayir'de youn faaliyet gstererek
slamclar hakknda bilgi toplar, iktidar ile muhalefet
glerinin durumunu saptayan ok ynl aratrmalar ya
par. Nitekim 1988-1991 olaylar srasnda Fransz hkmeti,
"islamclarn seimleri kazanacaklar" yolunda edindikleri
istihparat Cezayir hkmetine iletip, onu kar nlem alma
konusunda uyarmlard. Ne ki hkmet, bu verileri
gzard ederek yaruld. 079l Yine Fransz Senatosu'na bal
D likiler ve Savunma Komitesi, 1993 Yaz mevsiminde
Cezayir'e giderek yle bir rapor hazrlad: ,;Cezayir yneti
mi, u anda kktendinci terrden kaynaklanan bir buna
lmla kar karyadr. Hkmet, kendisini tehdit eden bu
tehlikeyi zamannda grp kavrayamad. 1990 Haziran
178) El Vasat, 1 Kasm 1993.
179) Fransz Le Canard nchainee gazetesi, 12 Haziran 1991.

301
olaylar srasnda tehlikeyle yz yze geldiinde, artk ok
ge kalmt. lkede rvet ve yolsuzluk ban alm gi
diyor. lan edilen skynetime ramen olaylarn denetim
altna alnabildii sylenemez. Mevcut terrn kknn
kaznmas olanaksz grnyor. Bu nedenle siyasi diyalog
da baarl biimde yrtlp istenilen sonu alnamaz. 26
milyar dolarlk bor altna giren ve gelir kaynaklar son de
rece azalm bulunan Cezayir'de mali ve ekonomik bunalm
da artyor. Bu ise ynetimi ok zor bir durumda brakyor.
lkedeki gelime-lerin byle srmesi halinde, bunun Kuzey
Afrika lkeleriyle sk ilikileri olan Fransa'y yakndan et
kileyecei aktr ... Bu ve siyasi-ideolojik nedenlerle (bata
kktendinci tehlikeye kar ortak mcadele olmak zere),
Cezayir hkmetine acil yardmlarmz esirgememeliyiz."(so
Dorusu Fransz hkmeti, 1988-1992 olaylar arasnda
ou zaman tarafsz davranmaya alt. Ama el altndan
Cezayir ynetimini destekledi. Fakat ayn zamanda slamc
muhalefet ile diyalog yollarn da kapatmad; o!llarla eitli
balantlar kurdu. Istisna da olsa Cezayirli Islamc mu
halefeti, ynetime kar koz olarak kullanmaya alt.
islamclarn, Cezayir'den sonra Fransa'daki faaliyetlerine
gz yumdu. Ne zaman ki askeri darbe geldi, slamclarn
ou tutukland, ite o zaman Fransa hkmeti Cezayir
ynetimine ak destek verdi. Ordu ve hkmet iindeki
Frankofon (fransz kltrn benimseyen) Iabiyi destekledi.
Ancak iin dozunu karmad, slamclara da zaman zaman
gz krpt. Kasm-Aralk 1993'te Fransa'daki SC yanda
eitli Islamc kurululara kar ynetilen tutuklama ve
yurtdna karma kampanyas, Fransa'nn Cezayir
ynetimine en ak destei olarak ifade edilir. SC'nin
ubeleri durumundaki birtakm dernek yneticilerinin Pa
ris'te rehine alnmalar da, Fransz ynetiminin yetti
ynelimini gsteriyor. Fakat te yandan Fransa, Cezayir'deki
liberal slamclar (hatta SC nderliini) hkmet ile di
yalog kurmaya, gerekirse ortak bir zeminde iktidar pay-
180) Aktaran 28 Austos 1993 tarihli El Arab gazetesi, Londra.

302
lamaya tevik etmektedir. Ama "demokrasi" deil, kay
bolup gitmekte olan Fransz karlarnn korunrnasdr,
nk.
ABD, Kuzey Afrika'nn Fransa'nn geleneksel/tarihsel
nfuz alan oluunun farkndadr. Son bir yldan beri, sanki
bu blgeyi Franszlara brakm gibidir. Yine de Amerikan
ynetiminin, en azndan slam lkelerinde ve dnyada "fun
damentalizm" (kktendincilik/slami uyan) denilen eye
ilgisinin byk olduu gzleniyor. Bu noktadan hareketle
ABD, daha nce slamclada kurduu diyalou srdrme
yanlsdr. Hatta CIA'nn nl fikir adamlarndan Graham
Fuller, aka "Brakn slamc SC, genel seimlere kahlsn"
demitir.<181> Bu ynde de Cezayir ynetimine telkinlerde bu
lunmu, slamclarn ortak olduu bir iktidarn btn mev
cut dzeni altst etmeyecei konusunda Bin Cedid'e
gvence bile vermitir. Zaten ABD'yi ilgilendiren ey, bu gi
bi lkelerde kimin iktidara geldii (yani slamc m, cunta
m, demokratlar m) deil, tersine gelecek tarafn ABD
karlarn zadeleyip zedeleyemeyeceidir. ABD byle prag
matik adan bakar olaylara.
ABD'nin Cezayir'deki slamc kesimlerle, zellikle de en
radikal kanatlarla, yakn tarihe dayanan zel ilikileri de
vardr. nk 1980'lerin bandan itibaren. Afganistan'daki
Mcahitler'in safna katlm binlerce Arap slamcsna
eitim verenlerin banda Pentagon ve CIA yetkilileri gel
mitir. Bu ilikiler kimi yerde kopmu olmasna ramen,
ou yerde de srmektedir. Nitekim Cezayir Babakan
Rda Malik unu aklad: "u anda elde silah dolaan
slamc cemaatler, ABD'nin bize kk bir armaandr.
Bunlar Afganistan'da eitenter Amerikallar idi. u anda bu
eitimin bedelini de biz dyoruz."<182l
ABD'nin son siyasi ynelimlerine baklrsa, sadece Ce
zayir'de deil Msr, Lbnan, rdn, Tunus vs gibi
181) Abdullah zkan, Cezayir: Smr Dzenine Asil Bakaldr, Emre yay, s.
85-86.
182) El Hayat, 10 Aralk 1993.
303
lkelerde en radikal slamc rgtleri bile parlamentoya
kahp ynetim ve iktidara ortak etme planlar oldut.nu da
gryoruz. Yine ABD ile Fransa, slamc hareketleri, zaman
zaman birbirlerine, kimi zaman da lke ynetimlerine kar
koz olarak kullanrlar.
ktidara destek veren ya da ikili oynayan iki nemli ya
banc lke iin bunlar syleyebiliriz. Ama slamc
muhalefeti destekleyen ya da onlarla duygudalk balar
iinde ilikileri bulunan lkeler yok mu? Cezayir
ynetimine baklrsa radiallerin arkasndaki g ran'dr.
ran ynetimi ve radikal Islamclar, "bunlar iddetle red
detmekte"ler.( tBJ) Ama ayn zamanda ise ile slami Cemaat
arasndaki tartmalarda, SC'nin yle dedii akldadr:
"D glerle balantlar olan, onlarn arzular
dorultusunda, snarlama i yap an bu kenini bilmez
rgt olan slami Cemaat..."<184> Ote yandan Iran, darbe
srasnda "islamclarn nnde devrimden baka yol kal
mad" biiminde yorumlar yaph.
SC'ye gelince geleneksel/ geleneki slamn kalesi olan
Suudi Arabistan, daha dne kadar Cezayir'deki slamc
nderleri, daha dorusu en kitlesel rgt durumundaki SC
ndediini petro-dolada destekliyordu.< ss Bu destek, Krfez
Sava srasnda SC'nin Irak'tan yana tavr almasyla ke
sildiyse de, Suudi Arabistan ha.la SC iindeki nderlikten
belli isimlere oynamaktadr. En azndan, "lkede slam
clarn da katlaca ortak bir ynetimden yana" tutum al
maktadr. Ayrca Suudi Arabistan Havayollar, Afganistan'a
arpmaya giden slamclara zel tarife uyguluyordu.
Sudan'daki slami Milli Cephe'nin ise ynetimin ar
kasnda "glge hkmet" oluturarak, El Beir ynetimine
"akl hocal" yapt zaten biliniyor. Hasan El Turabi li
derliindeki slamc hareketin, eskiden beri Cezayir'deki ra-
183) El Hayat, l l Kasm 1993; ayrca slami Cemaat yayn organ El Ensar, s. 17
ve El Mecelle, 12-18 Mays 1993.
184) SC'ye yakn El Tbsara'dan aktaran El Hayat, 17 Kasm 1993.
185) Olivier Roy, age, s. 41.
304
dikal slamclada ilikilerinin bulunduu sr deil. Nitekim
Sudan'n bakenti Hartum'da 5 Aralk 1993 tarihinde
dzenlenen "2. Arap-slam Halklar Kongresi"ne, Cezayir
SC'nin Yrtme Brosu Yardmcs Kameriiidin Kurban ile
D likiler Sorumlusu Abdullah Anas da temsilci sfatyla
ka tlmlard. "<186>
Cezayir hkmeti, dnem dnem Libya'y, "slami
kktendinci terre yardm ve yataklk etmek, silah vermek"
ile sularsa da buna ilikin kantlar bulunamamtr.
Kukusuz Fas, Tunus, Cezayir slamc rgtleri arasnda bi
zim belgeleyemediimiz trden gizli ilikilerin bulunmas
ok olaan. Buna karlk Cezayir-Msr-Tunus hkmetleri
arasnda da "kktendinci terre kar ortak mcadele" an
lamas imzaland. Hatta byle bir anlamann tm Arap
lkeleri arasnda imzalanmas ngrlyordu. Ancak kimi
Arap hkmetler11 kendi topraklarndaki slamclada
ilikilerini bozmak istemediklerinden bunu reddettiler.
zetle belirtirsek; Fransz Bakan Bemard Kouchner'in u
grne kahlabiliriz: "nc Dnya lkelerindeki dini
uyantan ve Cezayir'deki slamn gelimesinden Batllar
sorumludur."(tB7) Yine Libya lideri Muammer Kaddafi'nin
aadaki dncesini paylayoruz: "Msr ve Cezayir so
kaklarnda meydana gelen olaylarn tek sorumlusu Bat'dr.
Bat, islam Araplar paralamak iin kullanyor."<188l

186) Milliyet, 6 Aralk 1993; El Hayat 12 Aralk 1993; El Vasat, 13 Aralk 1993.
187) Jean Daniel, Le Nouvelle Observateur, 13-19 Ocak 1995, Paris.
188) Aydnlk, 4 ubat 1994, stanbul.

305
 SONSZ

"Cezayir neden bu hale geldi?" ya da "Cezayir: Nereden

nereye?" sorularna yant vermek kolay deil. Ancak
imdiye kadar sergilediimiz olaylar ve gelimeler
srecinde, gerek ynetim gerekse SC programiarna
eletirel yaklamlarda bulunduk. Bu eletiriler ayn za
manda "neden Cezayir, nereye Cezayir?" sorularnn baz
yantlarn da ieriyordu. Fakat biz, sonlarken, aklda kal
mas iin tarihe yle bir bakarak genelde nc Dnya
lkelerindeki kalknma modeli ve kapitalizm-emperyalizm
ilikileri, zelde ise Cezayir modelinin tarihsel perde ar
kasn, kimi kavramlar irdeleyeceiz. Buradan yola karak
varacamz sonular madde madde zet anafikirler ha
linde sunacaz. Kukusuz bunlar kesin yarglar olmayp
ana erevesiyle belirlenmi birtakm kanaatleri ifade eder.
Dolaysyla tartmaya ve gelitirilmeye aktr:*
1) ok uzun sren smrge dneminde kimlii ile benlii
inkar ve imha edilmi, siyasal kurumlarnn varlna izin
verilmemi, Cezayir gibi bir lkedeki "nve ve cenin" ha
linde bulunan yerli burjuvazinin, "balangta umutsuz ama
sonralar gl rpnlar ve hamleler halinde mcadeleye
baladn, son bir bakaldrla da Milli Demokratik Dev-
Maddeler halinde saptarnalarn byk bir blm, birinci derecede, dnyaca
nl marksist dnr Samir Amin'in "Gelecee Ynelik Baz Meseleler: a
da Dnyay Bekleyen Tehlikeler zerine ngrler" (Badl Kadaye L"il Mus
takbel; Te'mulatun Hawle Tehadiyat-i.il Alem-l Muasr, MedbuJi yay. Kahire, 1991)
adl kitabnn 37-87. sayfalarndan; ikinci derecede ise Frantz Fanon'un "Yery
znn Lanetlileri" balkl kitabnn 103-120. sayfalanndan esinlenerek yazlmtr.

306
rim ateini yaktn" biliyorsak eer, ayn zamanda bunun
siyasi ifadesi olan siyasi parti/ rgt /hareketlerin de
mcadele iin kurulu aamalarnda "byk hatalara"
dtn de bilmeliyiz. lk kurulu aceleci biimde; klasik
olarak da, ncelikle en bilinli unsurlara dayanr: Kent
emekileri, sanatlar, aydnlar ve memur kesimi. Yani
yzde 1 'i bile temsil etmeyen nfusun en kk birimine
ynelir, mcadele nderi siyasi parti. Ulusal partilerin ta
raftarlar arasnda retmen, ii, aydn ve kent tccarlar
ya da esnaf bulunur. Dnme biimleri, teknik evre ve
yetitikleri ortamn etiketini tar. Burada egemen unsur
modernizm'dir. Cahili (yozlama, rme ve bozulmaya)
gelenekiere kar mcadeleyi bunlar vereceklerdir. Eski
yaplara kar aka sava aarak gelenek ve grenekieri
reforme (slah) edecek olan da yine bu kesimdir.
Ama siyasal parti iindeki nc (nder kadro) baka de
yimle devrimci inteligentsia, ayn zamanda bir yandan
eitildii smrge kltrnn (Fransz kapitalist
kltrnn ve genelde Batllamann) etkisinde, te yan
dan iinden kp kurtulmak istedii geleneksel kltrn
(Arap-slam kltr) etkisindedir. Burada ne eskiden ko
pabiliyor ne de yeniyi benimseyebiliyor. Birini alarak
dierine kar mcadele ediyor, zaman zaman. zcesi, bir
kimlik bunalm iinde olmasnn dnda, ulusal siyasal
parti (ve nderlii) "kapitalist kltr"den tam bir kopu ser
gileyemiyor. Kapitalizm genel anlamda "modernleme,
adalama" sloganlaryla ifade ediliyor-ki bu, kresel ka
pitalist dnya sisteminden kopuu getirmiyor. Olayn ide
olojik boyutu biraz da byledir.
2) Aslnda Cezayir gibi smrge lkelerde byk toprak
mlkiyeti, bir anlamda aalk ve zengin kyllk feodal
kalntlar olmakla birlikte, feodal dzenin eseri deil tersine
kapitalist emperyalist smrge dzeninin bir yan rndr.
Bu ynyle bakarsak, Cezayir kurtulu savana yoksul
kyllerin neden byk rabet gsterdiklerini de iyi anlarz.
307
Hal byle olunca iktidardaki ulusal parti (FLN) "Toprak
Devrimi" slogann balatrken, genelde anti-kapitalist
dnya mcadelesinin bir paras olduunu karutlad. Ama
bu anti-smrge mcadelesi, daha hzl milli kapitalistleme
uruna idi; yoksa smr dzeninin ve o srada ortaya
atld gibi "feodalizmin tasfiyesi"ni iermiyordu. slamcla
rn Toprak Devrimi'ne kar kp "byk mlk sahiplerini"
korumalar feodal kalntilarn ideolojisine sahip kmak
biiminde anlalmal. Siyasi olarak "Toprak Devrimi"ne kar
k ise sadece bir "frsatlk" olarak deerlendirilmeli.
3) Ulusal partiler, ounlukla krsal kesimdeki halka kar
gvensizlik beslerler. Onlar, .smrgecilerin yaptklar gibi,
aalayp horlarlar. te yandan gen milli burjuvazinin
zellikle ticaretle uraan kanad, krsal kesimi ideolojik de
netimi altna alm geleneki feodal mtegallibeyi tasfiye et
mez. nk kylk blgelerden gelecek rnlerin alclar
olarak tarikat, zaviye, toprak aas, Marabutlar vs ile iyi
geinmek ve pazar denetim altna alp smrmek isterler.
Kald ki, tarihsel olarak milli burjuvazinin feodalizmle kesin
olarak hesaplaamadn biliyoruz. Feodal kadrolar,
krdaki kitlelerle, Batllam gen milli burjuvazi arasnda
hem bir kpr hem de bir baraj oluturur. Kendi yarariarna
olan deiikliklere onay verirken, kendi zararna olacaklar
engellerler. Krsal kesim, ister istemez, Bat kltrn alm
ehirli kesime (zellikle de ynetici milli burjuva aydn
larna kar) gvensizlik iindedir. Bu yzden onun yap
tklarna ihtiyatl yaklamaktadr. Feodal mtegallibe bu
durumu kullanp kendi lehine evirmek ister. Bir trl krsal
kesime ulaamayan siyasi ncler, aresizlik iinde, ba
langta kylleri smrge kart ayaklanmaya seferber et
mek iin, isteyerek ya da kerhen geleneki ideolojiye sar
hrlar. Szgelimi, onlar, "bakentin yozJam ve satlm
larna" kar ayaklanmaya, "gavur Franszlara kar slam
Cihad" ilan etmeye arrlar. Bunu "slam damgal" birok
dini vaat izler. Derken siyasi iktidar alan milli burjuva, bu
308
kez, krsal kesime ulamak amacyla dini vaatlerde bulunur.
Yine milli otorite tarafndan oluturulmu ancak gelenek
lerle badamayan birok nlemi veya reformu, slami ide
oloji altnda ve slami sloganlada ne srer. Nitekim Bu
medyen, Toprak Devrimi'ni, "slam'da toprak devrimini ya
pan zat Hz. mer'dir" diyerek balatnh. Benzer
sloganlar baka liderlerin azndan duymak da mmkn.
Ksaca burada bir "kltrel devrim" yoktur, tersine krsal ke
simdeki halkn cehaleti smrlr. "Devrimci" ad verilen
doktrin, burada krsal kesimin kendine zg tutuculuu ve
duygusall zerine kurulur. Bu noktadan sonra da ipin
ucunun kamas, muhalefet partilerinin (islamclarn) aki
betlerini kyl ynlarn eline, zellikle mlk sahibi
snflarn karlarna teslim etmeleri kanlmazdr. Grl
d gibi Cezayir slamclarnn krsal kesimde yaptklar
devrim falan deil, dpedz gericilik ve frsatlktr.
4) Demokratik Devrim yani milli burjuva devrimi, eski ka
pitalist gelimenin talandrlmasdr. Ama ayn zamanda
milli burjuvazinin, Weber'in sunduu biimiyle, "mo
dernleme/adalama" arlar da esasnda de
mokrasiyi deil, zaman zaman babaerkil (paternal) bir dik
tatrln kurulup perinlenmesini hedefler. Buna "tek ef,
tek parti" ynetimi de denilir. Bu ynetim halka demokrasi
filan vermedii gibi, kendisinin dndaki siyasi g odak
larn da ezer. Dahas; gerekletirmek istedii "sosyalizm,
adalama, Arap-sosyalizmi, slam-sosyalizmi" gibi he
defleri de bizzat kendisi balatr. Tepeden inmeci biimde,
mmkn olduunca halkn katlmn en aza indirgeyerek
yani "halka ramen halk iin" sloganyla yapar. Bu durumda
yaplanlar halk demokrasisinin deil, sekin tek parti dik
tatryasnn ve son tahlilde burjuva snfnn belli bir ka
nadnn lehinedir. Cezayir'deki durum da bundan farkl bir
seyir izlemedi. Bin Bella'dan, Bumedyen hatta Bin Cedid ve
Budiyaf'a kadar hemen her ynetici, ataerkil diktatrlk
uruna "sosyalizm, slam sosyalizmi ve Arap sosyalizmi"
309
modelini gerekletirmeyi hedefledi. Dolaysyla kurduklar
dikttrlk, geni halk ynlarrun nefretini toplad. Bun
dan Islamclar yararland. Ozellikle de bamszlk savana
ok youn katlan ama ataerkil diktatrlk yznden hak
larn alamayan kadnlarn ezilen konumunun gzard edil
mesinde, slamc ideolojinin rol byktr.
5) Aslna baklrsa "eitlik ve zgrlk" sloganlar bur
juva devriminin ve dolaysyla ilerici ilev grd dnem
de, "pazar ekonomisinin" sloganlardr. Sosyalistler bu slo
gan benimserler, ancak bununla yetinmeleri felaket olur.
nk ne sosyalizmin ne de komnizmin hedefi "zgrlk
ve eitlik" ile snrldr. Buna karlk slamclarn Ce
zayir'de tek parti diktatrl ve devleti kapitalizme kar
kullandklar "zgrlk, eitlik ve adalet" sloganlar, slam
ekonomisinin liberal kapitalist srurlarn da izer. nk
bu, ayn zamanda mlkiyet ilikileri temeli zerinde kurulu
bir serbest piyasa dzeni olacaktr. Geri iddia edildii gibi
"mlkiyette eitlik ve herkese zgrlk" olmayacaktr. slam
dininin z buna engeldir. Ama o, byle sloganlara muh
tatr (en azndan demagojik adan) ve snfsal kutupla
malarn korkun boyutlara ulamasn istememektedir. te
yandan 1930'larda Cezayirli slamc nderlerden Bin Ba
dis'in bir yannn "jakoben"lik* olduunu yani slam dam
gal Arap milliyetiliinin zlemlerini radikal biimde dile
getirdiini dnrsek, meseleyi daha iyi kavram oluruz.
6) slamclar, sk sk Cezayir iktidarlar (Bin Bella, Bu
medyen, Bin Cedid vs) hakknda "batl laik" tanmn kul
lanrlar. Kimi Arap millicileri unu savunur: "lkedeki bu
nalm, yeni smrgeci ve Fransz kltrnden yana olan,
batllamay bahedef olarak belirleyen kimi iktidar odak
larnn uygulamalar sonucudur."* Aslnda her ikisi de
Hugh Roberts, Radikal slamclk ve Cezayir Milliyetiliinin kmaz, Dnya
ve slam, s. 85. Ayrca Fanny Colanna, Cultural resistence and religious le
gitimacy in Colonial Algeria, Economy and Society(3) 1974, s. 248. te yandan
Bin Badis, Mustafa Kemal'e hayrandr. Onun Osmanl Hilafeti'ne kar tu
tumunu anlayla karlayp suu Halife ve tarikatiara ykler.
310
yanl. Bir kere Cezayir ynetimi, ister batl anlamda isterse
yklnadan nceki Dou Avrupa lkelerinde uygulanan an
lamda laik deildir. Her eyden nce Fransz
smrgeciliine kar verilen ok ynl savam (etnik,
kltr!, ekonomik, toplumsal vs) esas olarak Cezayir'in
Arap-Islam kimlii temeline dayanyordu. Arap-Islam
kltr ve zelde slam ideolojisinin anti-emperyalist
mcadeleyle zdeletirilen bir nitelii vard, alar bo
yunca lkenin her yannda kk salmt. Nitekim
bamszlk sava srasnda en ok kullanlan szcklerden
biri "Cihad", dier "Mcahit" idi. Dolaysyla milli burjuvazi,
kurtulu sonras, feodalizmle kesin bir hesaplamaya gir
medii gibi, slam ideolojisini, alabildiine kullanp si
yasiletirdi. Ulalmas gereken bir topya ve ideal toplum
modeli haline getirdi. Bu anlamda Cezayir milli burjuva
temsilcileri iin "laik" hatta "batl" demek bilimsel olmad
gibi gereki de deildir.* Henri Manson, "Cezayir laiklii
mezhebi zellikledir; nk slam egemendir, devlet dinidir"
derken, bir yere kadar hakldr.**
Asl noktaya gelelim. Fransz burjuva devrimi
gerekletiinde byk aydnlanma hareketi ona elik etti.
Bu yzden Fransz devrimi hem jakoben hem laik bir nitelik
kazand. Oysa ngiliz burjuva devrimine elik eden bir
aydnlanma hareketi olmad, bu yzden de ngiliz bur
juvazisi "laik" olmak yerine "dini" temalar kullanageldL Ce
zayir demokratik devrimi de, smrgecilie kar
ykseliinde ve sonrasnda, byk bir aydnlanma ha
reketini, Araplatrma-slamlatrma (Arap-slam kltrne
geri dnme, onu yayma) yoluyla yaad. Bu uurcia
yzlerce cami, medrese, okul yapmna hz kazandrld.
lke, camii ina atlyesine dnd. Ortadou'daki Arap-
Muhammed El Tahir Bin Seade, "Yeni Smrgecilik ile Milli zm Arasnda
Cezayir Bunalm", El Arab, 2-3 Aralk 1993.
Henri Manson, Laicite Islamique en Algerie, 1984, CNRS- Paris; aktaran M.
ehmus Gzel, "Darbenin 2. ylnda Cezayir'deydim", Aydnlk (stanbul), 7
ubat 1994.
31 1
slam lkelerinden binlerce Arap-slam eitim kadrosu ithal
edildi. Bunlarn ou, slamc fikirleri benimsemilerdi.
lkedeki aydnlanma, olsa olsa batl (ya da Fransz
dnemindeki devrimci aydnlanma) anlamnda deil, ter
sine geriye dnk bir aydnlanma hareketi oldu. Bu yzden
slam ideolojisi hem resmi hem de halk anlamyla egemen
ideoloji oldu; gnlk hayat ve kltr denetim altna ald.
Sonradan resmi emberden karak, kanlmaz biimde,
gerek sahiplerinin hizmetine girdi, yani slamclarn "slam
devleti kurma hedeflerine" yol gstericilik yapt. Buna
ramen isteseler bile laik olamayacak olan iktidar sahipleri,
bol bol "slami sylemler" kullandlar.
7) Demokrasinin snrlar, genelde bulunduu lkenin ge
leneksel ktryle belirlenir. Yukarda Cezayir rneinde
olduu gibi, "halka ramen halk iin" sloganna dayanarak
demokratik katlm yerine diktatrlk uygulayan tek par
tinin, ekonomik alanda devleti, siyasi anlamda baskc si
yasetlerine kar ykselen kitle hareketlerinin, ister istemez
"demokrasi eittir kitle ayaklanmas" ya da "demokrasi
eittir serbest piyasa; o da eittir kitlesel zgrlkler" fik
rini artrmas ok olaan. Aslnda "pazar ekonomisi"nin
sadece kapitalist demokrasi ile deil, ayn zamanda sosyalist
demokrasi ile de yakn ba var. Ancak Dou Avrupa'daki
devleti kapitalist diktatrlklerin ykl, bu yzden sos
yalizm adnn demagejik biimde yerin dibine hatrlarak iti
barnn zedelenmesi, ister istemez "kapitalist demokrasi
eittir pazar ekonomisi ve kitlesel zgrlkler" denkleminin
kurulmasna yol amtr. Cezayirdeki slamclar da bu
sylemi tutturarak, "En iyi zgrlkler slam'da; Allah'a kul
luktan baka bir snrlama yok ve nk biz, mlkiyet esas
zerine kurulu bir sistemden yanayz" derken, gerekten de
kapitalist ekonominin bir trevini uygulayacaklarn ortaya
koymaktadrlar. Ne ki, bu aamaya kadar, "Mutalebe ve
Mualebe" yollarndan her ikisini de deneyerek yani de
mokrasi oyunu iinde kitlesel iddete/zorla bavurarak ik-
312
tidara gelmeyi hedeflediler. zetle varolan demokrasiyi kul
lanp, "bu son seim olacak" sloganyla, gelecein slami tek
parti diktatrlne (buna kitlesel poplist diktatrlk de
diyebiliriz) yolu amakt maksat. Tpk kapitalist dnyann,
"demokrasi ve zgrlkleri" kullanarak Dou Avrupa'y ye
ni bir tahakkm altna alna benziyor bu. Son tipik
rneini Rusya'daki Yeltsin'in, demokrasi adna par
lamentoyu topa tutuunda yaadk.
8) Aslna baklrsa emperyalizme ve smrgecilie kar
savam verip siyasi bamszlk kazanm Ulusal Kurtulu
Hareketleri'nin iktidara geldikleri lkelerde okca sz edi
len o iddial "ulusal kalknma projeleri"nin sosyalizme
doru ilerlemeden, baskc bir dikatrle ve sonradan ka
pitalist bir ekonomiye dnmesinin esas da udur: Halk
demokrasisi ve kitle katlmclrun yokluu. nk "en
geni kitlelerin ekonomik ynetime katlmalar, toplumsal
faaliyetlerin demokratik yntemlerle gelitirilmesiyle atba
gider. "Sosyalizm"den okca sz eden Cezayirli yneticilerin
temel hatalar, kitleleri kendilerinden soutarak adeta
slamclarn kucana itmelerinde yatar. Burada ii
srufnn tarihsel ncln de unutmamak gerek.
9) 1955 Bandung Konferans'na katlan ok sayda yeni
bamsz lke, o srada ok P..emli bir kalknma stratejisi
saptant: Ulusal Kalknma Projesi ya da "Kalknma
deolojisi". Bu ideoloji, 1955-1975 yllar arasnda doruuna
varmasn bildi. zellikle de o konferansa kahlan in, Ku
zey Kore, Yugoslavya, Msr gibi lkeler asndan "nc
Kalknma Yolu" olarak sunuldu. Dnyadaki komnistler,
Sovyetler Birlii ve yandalar, balangta bu tr nc
Kamp'n kuruluuna, "uursuz bir yol", "kar olmayan
yol" olarak bakp kmsemilerdi. Szgelimi Hindistan
Komnist Partisi, Hindistan'n bamszla kavutuu
gn "uursuz bir gn" olarak nitelerken, Fransz Komnist
Partisi ve onun Cezayir'deki kollar "Cezayir Devrimi'ni,
"milliyetilik" ile sulayp krnsemilerdi. Bu, komnist
ideolojinin kitlelere ulamamasna ve komnistlerin ulusal
313
kurtulu mcadelesine nderlik edememelerine neden ol
mutu. Kitle nderlii milliyetiler ile geleneksel ideolojik
akmlara (Budistler, slamclar, Katalikler vs) terkedilmiti.
Kruev Sovyet ynetimine gelip yeniden "nc
Kalknma Yolu"nu teoriletirdiinde i iten gemiti.
nk Bandung Konferans'na katlan lkeler, kendi yol
larn el yordamyla bulmaya karar vermi, ulusal
zgnlklerini n plana karmlard. Szgelimi bir ksm
!iderler, Marksizmin "bat ideolojisi olduunu, oysa bu
lunduklar topraklarn kltr ve uygarlnn ok ok zel
nitelikler tadn, dolaysyla marksist ideolojinin Hint
kltr ve uygarl, Afrika zenci kltr ve uygarl veya
slam-Arap kltr ve uygarlyla badaamayacan" vur
guladlar. Buna, Sovyetler Birlii'nin kendi lkelerini de
netim altna almasndan korkmak ve geleneksel kapitalist
tr tketim ekonomisinden kopamamak gibi etkenler de
katlnca, Bandung Konferanss mili burjuva ynetimler
ortaya yepyeni bir sentezle ktlar: Arap-slam Sosyalizmi,
Afrika sosyalizmi, slam sosyalizmi, Hint sosyalizmi ... vs. Bu
zel sosyalizm aldatmacalar, Sovyet yanls komnistleri,
iktidar kuyrukusu yapmakta gecikmedi.
Grld gibi slamclarn iddia ettikleri trden bir "sos
yalizm" yoktu Cezayir'de. Tersine olagiden, gerekte ka
pitalist ideolojiden ve ekonomiden kopamayan; daha da
nemlisi dnya kapitalist sisteminden kkl kopu salaya
mayan, iki arada bir derede olan iktidarlar szkonusuydu.
10) Ulusal Kurtulu Hareketleri'nin esasnda anti
kapitalist (merkezdeki kapitalist ve smrgeci sisteme kar
evreden verilen yoksullarn mcadelesi) bir savam ol
duu, kapitalist smrye bir tepki nitelii tad ok
aktr. Bunun topyekn baarya ulamas ise, o sistemden
topyekn ve ok boyutlu bir kopuu gerektirmektedir.
Kkl kopu salanamaynca; i istikrarszln olaca, i
ve d dengelerin bozulaca gerei kanlmazdr. Milli
Kalknma Modeli'nin kapitalist smr dzeninin n
koullarndan biri de srekli kitle hareketlerinin, de-
314
mokratik zgrlklerin gvence altna alnmas ve ulusal
ynetime en geni katlmn gerekletirilmesidir.
ll) in'de 1949 ylnda Pekin'e ayak basan Kzlordu men
subu kylnn kafasnda, bamszlk ve topraktan baka
bir dnce yoktu. Gelgelelim onun olu, artk sosyalist
dnmler iin zgrlklerin ve demokrasinin kanl
mazlnda diretmektedir. Bu bakmdan kapitalist de
mokrasiyi aacak trden bir demokrasinin yokluu Ce
zayir'e hayr getirmedii gibi, ondan sonraki nc Dnya
lkelerine ya da sosyalist lkelere de hayr getirmez. So
nutaki olumsuzluklar kapitalist demokrasi, yani sadece si
yasi birtakm zgrlklerle snrl ve mlkiyet ilikilerine
ynelmeyen bir serbest piyasa demokrasisine, bu arada
Islamclara yarar.
12) Tarih, 19. yzyl Avrupasndaki burjuvazinin gerek
letirdiklerini, imdiki milli burjuva ynetimlerin gerek
letiremeyeceini de kantlamtr. Bu, yeni bir gr deil.
nk emperyalizm andayz. Ama ayn zamanda milli
burjuvazi, i zaaflaryla olduu kadar d saldryla da
kar kar1jyadr. te yandan milli burjuvazinin ilk
baarlar, zellikle siyasi bamszlk, onun d1j kur
masna, hayal dnyasnda kuruntularla idare etmesine de
yol aabilir. nk baarlar, dlerin verimli yata gi
bidir. Cezayir rneinde grld zere burjuvazi, aa
mal olarak sosyalizme gitmeyi ve bu yolda hi yorul
makszn ve tkezlemeksizin hedefe ulmay dler. Bu dn
yaratlmasnda Kruev gibilerinin sorumluluu (ve do
laysyla komnistlerin vebali) byktr. Bu da bal bana
irdelenmesi gereken bir meseledir. Rya ve kuruntular,
1988'de slamclarn iktidara yrmesiyle son bulmutur.
13) Kukusuz "devletilik ve karnuculuk eittir sos
yalizm" trnden indirgemeci bir mantk, gerekte dnya
daki ilk sosyalist lke olan Sovyetler Birliindeki devletilik
modelinin dondurulmu biimidir. Bu donmu teori ve mo
del ya da devlet yaps, Mao zamannda nemli bir eletiriye
urad. Ayn zamanda "zel mlkiyet eittir kapitalizm ve
315
kamu mlkiyeti eittir sosyalizm" tekyanll da, Mao ta
rafndan eletirilmiti. nc Dnya lkeleri (bu arada
Cezayir) de Maa'nun eletirilerinden epeyce ders alm
gzkyorlarlard. Gelgelelim Cezayir milli kalknma mo
deli, gerek in gerekse Sovyet modelinin ok kt bir kop
yas, karikatrize edilmi treviydi. Ayrca kapitalist dnya
sisteminden kesin kopu gereklememi; ideolojik ve
kltrel bunalm sryordu. Bu da modelin baarszlna
ve ister istemez, tek rne (petrol sosyalizmi) mahkum edil
mi bir yapnn dnya kapitalist tekellerinin ana (MF
Dnya Bankas, Paris Klb vs) dmesine yol at. Olum
suz sonularnn meyvesini ise slamclar toplad.
14) Dou Avrupa'daki k ve bunalm bile, Av
rupa'daki sosyalizmin ya da Avrupa sosyalizminin genel fi
kirsel bunalmn, ayn zamanda dnya kapitalist sisteminin
genel bunalm biiminde alglarsak; Cezayir'deki bunalm
da kapitalist smr sisteminin bir bunalm olarak kav
rayabiliriz. nk Milli Kalknma Modeli'nin iflas, nc
Dnya lkeleri'nin, bu arada grnr biimde Cezayir'in,
dnya kapitalist tekellerine kar teslim bayra ekii an
lamna geliyordu. zellikle Bin Cedid dnemindeki liberal
ekonomi, bunun tipik bir ifadesiydi. Bir kere Milli Kalknma
Modeli iflas edip milli retim okuluslu bir karakter ka
zanrken, o zamana kadar mevcut dengeler bozulur ve
salanan milli ittifaklar da dalr. Onun yerini, d
smrnn korkun boyutlara varan kltrel, ekonomik ve
siyasal saldrsna kar kitlelerin birtakm savunma me
kanizmalar n plana kar. Cezayir somutunda bu,
"batllamaya ve yoz Fransz kltrne kar Arap-slam
kltr"dr. Onun asl sahipleri de slamclar oldukla
rndan, "te slami zm" ya da "slam devleti bunlarn
hepsinin stesinden gelir" sloganyla ortaya kp kitlelerin
doal sempatilerini kazanrlar. Oluturulan "yanl ve ikin
ci bilince" sarlm olan kitleler, slam'a sarlrlar. Kurtulu
umudu ve beklentisi doru, ama tutulan dal kesinlikle
yanltr. Deiim istei doru, tutulan yol tarihsel ve bi-
316
limsel adan yanltr. Zaten slamclar baa gese de bu
aka grlecektir. nk Fransz slam siyaseti uzman
Olivier Roy'un dedii gibi, gerekte slamclarn anti
emperyalizmi deil, Bat dmanlklar szkonusudur. Yine
onlarn szn ok ettikleri slam modeli; siyasi, toplumsal
ve ekonomik bakmdan bir fantaziden te anlam tamaz.
Olsa olsa sylemlerle yani kltrel adan halk tatmin edil
mi grnr. slam ekonomisi ise aslnda kapitalist (liberal
ekonominin) tketimciliinden farkl olamaz. Yine slamc
larn ynetime gelmeleri halinde, Cezayir'de yepyeni bir
slam-Arap milliyetiliinin ykselii yaanacaktr. Bu,
slamclarn milliyetilii reddediklerini sylemelerine
ramen, byle olacaktr. Ksacas, slamclarn Cezayir iin
getirecekleri kalknma program, imdiye kadar lkeyi
ynetip iflasa sreklemi FLN programna araf giy
dirmekten baka bir ey deildir.
15) "Cezayir nereye" sorusu ha.la ortadaysa eer, ge
lecekte slamclarn ortak olaca bir iktidar dnlebilir.
Ama slamclar bununla yetinmeyip zamanla Mutalebe
(barl yollarla iktidar istemek) veya Mugalebe (saval
yntemlerle iktidar zaptetmek) yollarn deneyebilir. Zaten
iktidara gelirken sosyalizm ile slam ideolojisini birarada
yrtmeye zen gsteren yneticiler, camii inaatlarndan
Araplatrma-slamlatrma siyasetlerine kadar her yola
bavurduktan sonra, bunalm dneminde slamc kimi
nderleri devletin en tepe noktalarna kadar getirdiler. u
anda iktidar adna milli diyalogu yrten taraflar esas ola
rak liberal din alimleri. Yani lkenin siyasi refleksleri ve gi
riimleri tmyle slamclarn elinde.
slamclar ister iktidar paylasn isterse bir ekilde
ynetime gelsinler; onlarn, yukarda sergilediimiz nok
talar erevesinde, yani dnya kapitalist sisteminden ve
smr dzeninden kesin kopmakszn nc Dnyac bir
model izleyerek varacaklar yer "kapitalist smr sis
teminin zerine yeil bir rt veya efsunlanm bir araf
rtmek" olacaktr. zetle Cezayirli slamclar (ve ada
317
tm benzerleri), iktidara geldiklerinde, "arafl kapitalizm"
uygulayacaklar. nk ideolojileri ve siyasi programlarnn
z budur.
16) slamclar Cezayir'deki hemen tm katmanlar
arasnda destek bulmasna ramen, modem tarihin rn
olan ii snf arasnda yeterli destei bulamad. Bu gelecek
asndan zerinde durmaya deer bir noktadr. Belki de
Cezayir zglnde bunu, ar sanayi hamlelerinden sonra
ii snfnn lkedeki en imtiyazl kesimlerden birini
oluturmasnda aramak gerekir. Ancak kanmca yeterli ve
tatmin edici bir aklama deildir. Meseleyi ideolojide yani
snf ideolojinde aramakta yarar var.
17) slamclar ve kapitalist dzen yandalar, sk sk tek
rarlarlar: "Sosyalizm krize girdi; marksizm ld ve artk
komnizm diye bir ey yok". Oysa bu byk bir yanlsa
madr; bize kabul ettirilmek istenen, bir demagojiden iba
rettir. Szkonusu olan, ideolojiden te siyasi-ekonomik
toplumsal bir kriz ise eer; sadece sosyalist sistemin deil,
tm dnyann byk krizinden bahsetmek daha doru olur.
nk kapitalistler ve slamclar da topyekn krizdeler.
Baknz; Dou Avrupa'da "sosyalizm" denilen o "devlet ka
pitalizmi "tmyle ke uram, Batl kapitalistler
Dou Avrupa lkelerinin sorunlarna zm bulamam
lardr. Almanya Dou kesimine vaadettiini gerekletire
memi; ABD Polonya ve Macaristan ekonomilerini iflastan
kurtaramamtr. Dnyann en gelimi yedi kapitalist
lkesi, Rusya'daki ekonomik sorunlarla baedememi;
areyi yine o eski "devlet denetimindeki" kontroll ge
limede bulmaya alm ya da "Rusya kalknma ge
leneinde merkezi devletin ve diktatrlk uygulamasnn
bir kerameti vardr" yolundaki gre sk skya
sarlmtr. Kald ki kapitalistler, Kafkasya ve Orta Asya gi
bi grece nc Dnya lkelerinin konumuna benzeyen
eski Rus smrgelerini bile ortalkta brakm; bir zamanlar,
"paralayp, nasl sistemimize eklemleriz" diye
dndkleri Orta Asya cumhuriyetleri ve grece kapitalist
318
Baltk Cumhuriyetleri'nin dertlerine deva olarnayp, onlara,
"camii avlusuna braklan gayri rne'iru ocuk" muamelesi
yaprn'ilardr. Tm bunlar, kapitalistlerin, dnya apndaki
krizi beklernedikleri, ona hazrlkl olmadklar; bunalm
gerekle'ltiinde de esas olarak bundan etkilenen rejimlerini
kurtarma derdine d'itklerini gsterir.
Ayru 'iekilde slamclar; evrensel, blgesel ve ulusal
dzeyde kendi yarariarna olan nesnel geli'irnelere ramen,
gerek "milli sistemlerin" iflas, gerekse Dou Avrupa'run
k'l ve Bat'run vah'lile'lrnesi kar'isnda ap'ip kalrn'l
lardr. Sunalrnlara zm reterneyip, 1960'lardan beri tut
turcluklar "ne sosyalizm ne kapitalizm; slami zm" te
kerlernesini ne srmekten ba'ika kar yol bularnarn'l
lardr. stelik 1960'larda sunulan "slami zm" grece ye
rel ve milli zellikler ta'irken (milli burjuvaziyle siyasi re
kabet halinde olduklarndan); 'lirndiki "slami zmler", ka
pitalizme daha yakn, tketim ekonomisiyle daha i ie,
emperyalist dzenle daha "uzla'irnac ve bar'ik" bir zernin
zerine oturtulrnu'itur. zetle denilebilir ki, dnya apnda
ki bunalm, "sosyalizm ve sosyalistlere" rnaledilernez; her
kesin iinde bulunduu kresel bir krizdir bu. Cezayir'deki
slamclar bundan azade deiller. Onlarn zm de geici
olacak; dolaysyla "zm" diye sunulan "zmszlk",
daha nceki toplu kalk'irnadan (iflas eden milli burjuva
ynetimine kar'i), bu kez "slami sistem iinde ya "toplu
ayaklanma ya da topyekn intihar" ile sonulanacaktr.
18) Ku'ikusuz Cezayir Ulusal Kurtulu'i Sava'i, toplumsal
ve ulusal bir devrim olarak, hem Cezayirli yoksul kitlelerin
hem de d'i dnyadaki insanlarn bilincine bir yanlsama/
umut/ d'i olarak yansd. Bir ynyle olguya dayanyor,
dier ynyle de "efsanevi ikinci bilin" olu'iuyordu. Fakat
zaman, "d'i ve ikinci bilin"in doru olmadn gsterdi.
Uranan hayal krklr, zellikle Cezayir . halk kitlelerini,
ba'lka bir uca savurdu: Milli rejime kar'i, slami temelde
bakaldr. Toplumsal deiirn istei doru olduundan,
halk arasnda yeniden bir "yanlsama ve ikinci bilin"
319
olu1iuyor: "slami zm en iyisi; her ideoloji iflas etti ama
slam ayakta; slam gelecek insanlk kurtulacak!.." Oysa bu
nun da byk bir yanlg olduu ok gemeden (5-10 yllk
bir srede) anla1ilacak. Geri Ulusal Bamszlk
dneminde, Cezayirli kitlelerin, "ikinci bilin" oluturmas
ya da "d1i kurmas"nn hakl tarihsel nedenleri ve zemini
vard. nk ulusal kurtulu1iuluk ykselen bir akm ve
ilerici bir adm temsil ediyordu. Ama gnmzdeki kit
lelerin kapldklar slami boyutlu "ikinci bilin" ve "d1iler",
tarihsel bakmdan zaman a1imna' tram1i, denenmi1i yol
lar olmaktan te gitmiyor. Sylemler de geriye dnk.
19) Devrimciler ve zgrlkler asndan laiklik, ayn
zamanda burjuvazinin d1ince sistemini savunmakbr.
nk laiklik, tarihte, dine kar1i kararl bir mcadele veren
burjuvaziyle birlikte sahneye kt. Bu bakmdan laiklik
sylemi, belli llerde burjuva kavramlarn, burjuva
dnce yapsn ve burjuvazinin izdii dnya bak
asn da yanstr. Burjuvazi, her ne kadar tarihsel olarak la
iklik bayran geminin bordasndan aa atp ideolojik
ynden dinle uzlamsa da, bu laiklik limannda "demir at
ma"y gerektirmez. Tersine bylesi bir demirlemenin, bur
juva deryasnda seyr-u sefer olaca ok aktr. Kald ki, la
iklik, znde dnyann din egemenliinde ve din
ideolojisiyle yneltilmesine kar dnyevi bir dzen kurma
anlay olduundan, devrimcilerin bununla yetinrneleri
mmkn deildir. nk zgrlk devrimciler, gelecein
dnyasnn, kanlmaz biimde dinsiz (her trl dini ve
mistik inantan syrlm; belki de 10 bin yl sonra
gerekleecek o byk uyum toplumunun yaad) bir
dnya olacan dnp varsaydklarndan, "gelecein
mutlu insann yetitirip yaratma"nn da sadece laik
dnceyle mmkn olmad anlalacaktr. Bylece, ge
rek slamclar gerekse burjuva ideologlarna, "Evet, laiklik;
ama bir yere kadar. Evet, laiklik, ama daha geni
zgrlkler, gelecek bir topya iin sadece ilk adm" di
yebilmeliyiz. Bundan sonra yolumuz ayrlyor nk.
320