SINH L I CNG & SINH L TR EM

SINH L I CNG & SINH L TR EM

Tc gi: ThS. o Th Minh Tm

LI NI U

Cun gio trnh Gii phu - Sinh l tr em c bin son dng cho
sinh vin trng i hc s phm. Cun sch c son tho da trn
chng trnh ca b Gio dc v o to ban hnh, nhm gip cho sinh vin
trng HSP nm vng nhng kin thc v Gii phu - Sinh l tr em, t c
s nn mng cho s tip thu kin thc ca cc b mn khoa hc khc. Khi
bin son cun gio trnh ny, chng ti cung cp nhng kin thc c bn v
cu to v c ch hot ng ca cc c quan b phn trong c th ngi,
c im v gii phu - sinh l tr em cc giai on pht trin, cc quy lut
pht trin c th tr nhm gip cho sinh vin c nhng kin thc chm
sc v gio dc tr em cho ph hp vi tng giai on pht trin ca tr em.

Ni dung cun gio trnh chc chn cn c nhiu thiu st rt mong s

gp ca cc ng nghip v bn c gio trnh c hon thin hn.

TC GI

Chng 1: M U
I. KHI NIM V GII PHU SINH L NGI
1. Gii phu ngi

Gii phu ngi l mt b mn khoa hc nghin cu v cu to, hnh

dng v cc quy lut pht trin ca c th ngi, cng nh cc c quan trong
c th.

C th con ngi cu to t nhiu c quan, song cc c quan trong c

th ngi c cu to nh mt th thng nht. S pht trin ca c th con
ngi lun lun chu tc ng ca mi trng sng. ng thi con ngi
cng lun tc ng ln mi trng ca mnh. Gii phu hc nghin cu mi
tng quan gia nhng b phn khc nhau trong c th ngi, s thng
nht trong c th v s thng nht gia c th vi mi trng sng nh h
thn kinh. T ngi ta c th tm ra cc bin php tc ng n mi
trng xung quanh gip cho c th pht trin tt hn.

2. Sinh l ngi

Sinh l hc l mt ngnh khoa hc nghin cu v nhng hot ng

chc nng ca cc c quan, b phn trong c th nh c quan tiu ho, tun
hon, h hp...Hin nay, vi s tin b ca cc ngnh khoa hc cho php
sinh l hc nghin cu cc hot ng chc nng ca cc t bo, v su hn
l cc hot ng chc nng ca cc phn t. Trong th k mi cc nh khoa
hc ang nghin cu gii m b gen ca con ngi nhm ng dng trong
cng tc phng bnh v cha bnh cho con ngi.

Sinh l hc cc c quan trong c th ngi u c nh hng n

nhau. Cc c quan trong c th hot ng phi hp nhp nhng thc hin
cc chc nng sng ca c th. Cc hot ng ca c th v mi trng
xung quanh c nh hng qua li ln nhau. C th v mi trng hp li
thnh mt h thng t iu chnh, trong c th con ngi ng vai tr tch
cc, ch ng.

C th con ngi l mt khi thng nht v c th thng nht vi mi

trng xung quanh. C th con ngi c kh nng thch nghi vi iu kin
sng, trn c s lm cho con ngi c th tn ti v pht trin.

II. VAI TR CA B MN GII PHU SINH L TR EM

B mn gii phu sinh l tr em c vai tr quan trng trong cng tc
nui dng v gio dc tr. Tr em l mt c th ang ln v pht trin, cc
c quan v chc phn ca chng pht trin cha hon chnh v rt d b nh
hng bi tc ng ca mi trng xng quanh. V vy, mun cng tc chm
sc v gio dc c hiu qu chng ta cn nm vng nhng c im v cu
to, chc nng ca cc c quan trong c th tr, c im pht trin qua
tng giai on khc nhau ca tr, nhm gip cho tr pht trin mt cch ton
din.

B mn gii phu sinh l hc cn cung cp cc kin thc c s tip

thu cc kin thc ca cc mn hc khc nh tm l hc mm non, gio dc
hc mm non, cc b mn phng php khc.

Gii phu sinh hc c lin quan ti nhiu ngnh khoa hc khc nghin
cu v con ngi nh y hc, tm l hc, dinh dng, gio dc hc, th dc
th thao...V d, s pht trin v tm l tr em din ra trn c s s pht
trin gii phu sinh l tr, c bit l trn c s ca s pht trin no b v h
thn kinh ca tr. V vy, mun hiu tm l ca tr trc ht phi hiu v gii
phu sinh l ca tr.

Gii phu sinh l tr em ng vai tr quan trng trong lnh vc y hc v

mt nhnh ca n l v sinh. iu kin quan trng nht gi gn sc kho
l cn phi m bo ch sinh hot v ngh ngi hp l. Cc c gio cng
cn bit nhng c im sinh l c bit ca tr trong tng la tui hiu
c nhng thay i xy ra trong c th tr khi tr b bnh, cch iu tr
bnh.

V sinh tr em, trong c v sinh trng hc, nghin cu iu kin

sng cn thit m bo s pht trin tt v th cht v tr tu ca tr, bo
v v tng cng sc kho ca tr em, c xy dng trn c s nhng yu
cu v sinh m cng da trn c s cc c im v gii phu v sinh l tr
em tng la tui.

Cc c im v sinh l tr em c s dng lm ra cc yu cu v
v sinh trng lp ca tr em, trong c yu cu v sinh v quy hoch
trng lp, iu kin nh sng.
 Khi nghin cu b mn dinh dng, chng ta cng cn nghin cu cc
c im v sinh l ca tr trong cc giai on khc nhau, t c ch n
hp l nhm m bo s pht trin tt cho tr.

Tm li: Gii phu sinh l tr em l mt b mn khoa hc rt quan trng

trong trng s phm, l c s ca nhiu b mn khoa hc khc trong cc
lnh vc chm sc v gio dc tr. Nm vng nhng kin thc v gii phu
sinh l gip cho chng ta thc hin tt cng tc nui dng v gio dc tr.

III. KHI QUT V C TH NGI

C th ngi c bao bc bi mt lp da..Trn da c cha nhiu
lng mao nh, phn b khng u nhau. Bn trong da c mch mu, u mt
dy thn kinh v cc tuyn m hi. Di da l lp m, di lp m l lp c
v xng. C to nn hnh dng ca c th. C honh chia c th lm hai
khoang: khoang ngc c cha tim, phi, khoang bng cha cc c quan gan,
rut, d dy, bng i..

C th con ngi c cc h c quan sau:

- H thn kinh: gm no b, ty sng, cc dy thn kinh.

- H van ng: gm h c v h xng.

- H tun hon: gm tim, cc ng mch, tnh mch, mch bch huyt,

mu.

- H h hp: gm mi, thanh qun, kh qun, ph qun, phi, ph nang.

- H tiu ho: gm ming, hu hng, thc qun, d dy, rut non, rut
gi, hu mn.

- H bi tit: gm thn, niu qun, bng i, niu o, l niu, cc tuyn

m hi.

- H sinh dc:
 H sinh dc n gm bung trng, ng dn trng, t cung, m h, m
o.

H sinh dc nam gm tinh hon, ng dn tinh, dng vt, cc tuyn

tit.

IV. CC GIAI ON PHT TRIN C TH TR EM

Tr em l nhng c th ang ln v pht trin. Qu trnh ln v pht
trin ca tr em cng tun theo quy lut chung ca s tin ho ca sinh vt,
c ngha l i t thp n cao, t n gin n phc tp. Qu trnh pht trin
ca tr em khng din ra mt cch tun tin m c nhng bc nhy vt, c
s bin i v cht ch khng n thun l ch bin i v lng. V vy,
ngi ta c th chia cc giai on pht trin ca tr em ra lm cc thi k,
mi thi k c nhng c im sinh hc ring chi phi s pht trin bnh
thng ca tr.

Theo cc nh Nhi khoa Lin x c, ngi ta chia ra lm 6 thi k nh sau:

Cc thi k pht trin ca tr Tui

Thi k t cung T lc th thai n khi
Thi k s sinh T khi tr sinh ra n 28 ngy
Thi k b m T 1 - 12 thng
Thi k rng sa T 1 - 6 tui
Thi k nin thiu T 7 15 tui
Thi k dy th T khong 12 - 13 tui n tui trng
thnh

1. Thi k t cung

Tnh t lc th thai cho ti khi . S pht trin ca thai nhi trong t

cung trung bnh ko di khong 280 - 290 ngy, tnh t ngy u tin ca k
kinh nguyt cui cng. Thi k ny cng c chia ra lm hai giai on: giai
on pht trin phi v giai on pht trin thai nhi.
 1.1. Giai on pht trin phi

Giai on ny ko di trong vng 3 thng u ca phi thai. Thi gian

ny cc c quan b phn ca c th bt u c hnh thnh v bit ho.
Vo cui tun th 8, phi nng khong 1g v c chiu di 2,5 cm. Khi phi
c 12 tun, phi nng 14 g v di khong 7,5 cm. Nh vy trong giai on
ny, phi tng cn chm, ch yu pht trin chiu di. n cui thi k ny,
cc b phn ca c th c hnh thnh v to nn mt con ngi tht
s. Trong thi k ny, nu b tc ng ca mt s yu t c hi bn ngoi
nh cc ho cht ioxin, cc cht phng x, virut lm thai nhi c th b qui
thai hoc cc d tt bm sinh. V vy vn chm sc sc kho cho cc b
m mang thai, nht l trong ba thng u l rt quan trng.

1.2. Giai on pht trin thai nhi

n thng th t hnh thnh rau thai v qua , thai nhi ly xy v

cc cht dinh dng ca ngi m. V vy, s pht trin ca thai nhi trong
thi k ny hon ton ph thuc vo ch dinh dng, sc kho, bnh tt
ca ngi m. Trong thi k ny, thai ln rt nhanh, tun th 16 cn nng
ca thai nhi c 100 gam v chiu di khong 17 cm, tun th 28 cn
nng t c 1000 g v chiu di 35 cm; n cui thi k s sinh tr c cn
nng khong 3 kg v chiu di l 50 cm.

S tng cn ca thai nhi ph thuc trc tip vo s tng cn ca b

m, cng nh kh nng gin n ca t cung.

S tng cn ca b m mang thai:

Qu I : Tng t 0 - 2 kg.

Qu II : Tng t 3 - 4 kg.

Qu III : Tng t 5 - 6 kg.

Tnh chung n cui thai k, ngi m tng c t 10 - 12 kg.

Hin nay tnh trng dinh dng ca cc b m mang thai cn km, nn

s tng cn cn thp ( nng thn l 6,6 kg v thnh ph l 8,5 kg). Theo
tiu chun ca t chc nng lng th gii, trong thi k mang thai ngi m
phi tng cn c 12,5 kg, trong c 4 kg l m l ngun d tr sn
xut sa, tng ng vi 36.000 calo. Nu ngi m khng tng cn
trong qu trnh mang thai th s c nguy c b suy kit, cn nng tr s sinh
thp v t l t vong cao.

V vy trong thi gian mang thai, ngi m nn lm cc vic nh sau:

- Khm thai nh k t nht 3 ln.

- Thn trng khi dng thuc, trnh tip xc vi cc yu t gy c hi.

- C ch lao ng v ngh ngi hp l.

- m bo ch dinh dng y , t 2400 ~ 2500 Calo/ ngy.

2. Thi k s sinh

Tnh k t lc tr c sinh ra cho ti khi tr c 1 thng. Thi k ny

l thi k tr phi thch nghi vi iu kin sng mi trng bn ngoi.

So snh s khc bit gia mi trng nc v sau khi sinh

Trc sinh Sau sinh

Mi trng vt l Nc Khng kh
Nhit mi trng 37 C Thay i
Nhiu loi kch thch
Cc kch thch cm gic Rung ng
khc nhau
Cc cht dinh dng Sa m v cc sa thay
Dinh dng
trong mu m th
Cung cp oxy Qua mu m H hp bng phi
Qua cc b phn nh
Bi tit sn phm chuyn
Qua mu m da, phi, thn, ng
ho
tiu ho
Nh vy ngay sau khi sinh ra, tr cn phi thch nghi ngay vi cc iu
kin sng bn ngoi.
 - H Hp: phi bt u hot ng.

- Tun hon: vng tun hon kn thay th vng tun hon nhau thai.
Vng tun hon c chia ra lm hai vng tun hon: ln v nh.

- H tiu ho: bt u hot ng.

- Cc c quan khc nh h thn kinh, h bi tit cng c nhng bin

i thch nghi. H thn kinh trung ng ca tr pht trin cha hon chnh.
Mi kch thch bn ngoi cho d rt nh u l qu sc so vi tr. v no ca
tr lun trng thi c ch, do vy tr ng gn nh sut ngy.

Mt c im ni bt l chc nng ca cc c quan trong c th tr s

sinh u cha hon chinh, nhng n c bin i thch nghi rt nhanh,
c bit l trong tun th nht sau sinh.

Ch tiu cn nng v chiu cao ca tr s sinh:

- Cn nng 2,8 - 3,2 kg.

- Chiu cao: 40 - 50 cm.

- Vng u 34 - 35 cm.

Trong thi k ny, tr c mt s du hiu sinh l bnh thng nh st

cn, bong da, vng da sinh l, rng rn.

Mun hn ch t l t vong cho tr cn:

- Chm sc sc kho ca b m mang thai.

- Hn ch tai bin khi .

- V khun trong chm sc v gi m cho tr s sinh.

- m bo cho tr c b sa m.

3. Thi k b m (thi k nh nhi)

- K t khi tr c 1 thng cho ti khi tr c 12 thng (cc tc gi

Php - M tnh n 24 thng).
 - Tc tng trng ca tr rt nhanh, nht l trong 3 thng u. Do
vy nhu cu dinh dng ca tr rt cao, qu trnh ng ho chim u th hn
so vi qu trnh d ho.

- Mt khc chc nng ca cc c quan b phn trong c th tr pht

trin nhanh nhng cng cha c hon thin, c bit chc nng tiu ho.
Do vy, i vi tr cn c mt ch dinh dng c bit, ph hp vi kh
nng hp thu ca c th tr, v s lng v cht lng.

- Tnh trng min dch th ng ca tr t m truyn sang con gim

nhanh, trong khi kh nng to min dch ca tr cn km. V vy cn phi
tim chng cho tr ng thi hn, trnh cc bnh nhim khun gy nh
hng n sc kho ca tr.

- hnh thnh h thng tn hiu th nht (tr c cc phn x c iu

kin) v n cui nm th nht tr bt u hnh thnh h thng tn hiu
th hai (tr bt u ni c nhng t n gin).

- Cc bnh thng gp thi k ny: suy dinh dng, thiu mu, ci

xng, tiu chy cp. Cc bnh nhim khun thng c xu hng lan to,
thng gp cc bnh nh vim phi, vim mng no m, vim tai gia...V
vy, trong cng tc chm sc tr thi k ny cn ch m bo v sinh, cho
tr n dm cht, ng thi im v cho tr b m. Ngoi ra cn ch pht
trin v mt tinh thn vn ng, tim chng ng thi hn v liu lng cho
tr.

4. Thi k rng sa

Ko di t khi tr c 1 ti 6 tui. C th chia thi k ny ra lm hai

giai on: giai on nh tr t 1 3 tui v giai on mu gio t 4 6 tui.

4.1. c im giai on nh tr

- Tc tng trng cn nhanh, nhng gim dn so vi thi k trc.

- Tr bt u mc rng sa khi su thng v c b rng sa khi tr

khong 24 thng.
 - Khi tr 3 tui, tn s nhp th ca tr gim xung cn khong 20 - 24
lm pht, nhp p ca tim gim xung cn 100 - 90 ln/ pht.

- H thn kinh ca tr pht trin nhanh v hon thin dn. Xut hin
kh nng phn tch v tng hp v no, b thnh lp c nhiu phn x
c iu kin.

- S pht trin ca h c cng vi s iu khin ca h thn kinh dn

n s hnh thnh v pht trin nhng k nng cho tr nh ngi, ng, i.
Kh nng phi hp vn ng ca tr tng nhanh, cc ng tc ca tr tr nn
kho lo hn.

- Th hin ca tr 2 - 3 tui mang tnh cht nghin cu r rt. Tr mun

cm, nm tt c cc vt. Trong la tui ny tr thng hay b chn thng do
qu t m, cha c kinh nghim. Tr thng hay b mc cc bnh truyn
nhim do tng tip xc vi th gii xung quanh.

- Sang nm th hai tr thnh lp c rt nhiu phn x c iu kin

vi kch thc, nng v khong cch ca vt.

- Li ni pht trin mnh trong nm th hai, tr bt u ni c ng

php, h thng tn hiu th hai c hnh thnh. Cui nm th hai tr ni
c khong 300 t.

4.2. Giai on mu gio

- C th tr pht trin, hon thin v mt gii phu v chc nng. Trng

lng ca tr tng chm hn so vi thi k nh tr, khong 2 kg/ nm, chiu
cao ca tr tng khong 4 - 5 cm/ nm.

- Chc nng vn ng pht trin nhanh, ng tc ca tr tr nn kho

lo.

- n 3 - 5 tui no ca tr t khong 1250- 1300 gam, tng gp 3 ln

so vi no tr s sinh. Kh nng tp trung ch v lm vic tri c ca tr
khng cao, 5 - 7 tui trung bnh tr c kh nng tp trung khong 15 pht.
 - n 6 - 7 tui tr bt u thay rng sa bng rng vnh vin. H tiu
ho ca tr pht trin tt.

- Hot ng vui chi ng vai tr ht sc quan trng trong s pht trin

ca tr la tui trc i hc. Li ni ca tr tr nn a dng, phong ph vi
s lng t d tr rt ln. Tr ni thnh tng cu c vn phong r rng.

- H thn kinh cp cao ca tr pht trin mnh, tr thng t cu hi:

v sao? T 5 - 7 tui cc t bo thn kinh v no c bit ho v hon
thin v cu trc v chc nng rt nhanh dn n s tng v sc mnh v s
linh hot ca cc qu trnh thn kinh.

- Tr em giai on ny tng chc nng ca cc phn x bt chc.

Khi chi bp b, tr bt chc y ht dng iu, c ch, li ni ca c gio, b
m v nhng ngi xung quanh.

V mt bnh l:

- Cc bnh ca tr t c xu hng lan to hn.

- Do tip xc rng ri nn tr hay b mc cc bnh truyn nhim, nhng

hin nay nh c cng tc tim chng tt nn t l tr b mc bnh gim r rt.

- Trong thi k ny, cn ch n vic gio dc th cht v to iu

kin mi trng thun li cho vic pht trin tm sinh l ca tr.

5. Thi k thiu nin (t 7 - 15 tui)

S pht trin la tui hc sinh nh din ra tng i u n Chiu

cao thn th tng khong 4 cm/ nm, cn nng ca tr tng khong 2 - 3 kg/
nm.

- Cc c quan b phn trong c th pht trin v c hon thin.

- Giai on tin dy th tc pht trin rt nhanh. Thi k dy th tr

gi thng sm hn tr trai 1 - 2 nm.

- H c pht trin mnh. Lc c ca tay v chn pht trin nhanh. c

im ca thi k ny l s pht trin ca cc c ln thn mnh. Vo 9 - 10
tui cc xng bn chn c ct ho, cc c bn tay c pht trin lm
cho nhng c ng kho lo, nh nht c tng cng.

- B xng ca tr vn tip tc c ct ho v pht trin. Cc c su

lng pht trin yu v ct sng ca tr mm nn tr rt d b bin i t th
khi ngi vit khng ng hoc khi bn gh c kch thc khng ph hp.

- Rng sa c thay th bng rng vnh vin. B my tiu ho vn

tip tc c pht trin v hon thin. Gim s tiu hao nng lng dn n
gim nhp p ca tim v gim nhp th.

- T bo v no hon ton c bit ho, chc nng ca v no

pht trin mnh. Tr c kh nng t duy, tru tng. Nhng cng ging nh
la tui mu gio, qu trnh hng phn tr chim u th hn so vi qu
trnh c ch, nn cc t bo thn kinh ca tr nhanh chng b mt mi dn
n s pht trin mt mi nhanh chng tr. n 10 - 11 tui s pht trin
ca v no t mc nh ca ngi ln. V no chim chc nng chnh
trong quan h gia v v di v, l yu t quan trng trong s hnh thnh
phn ng thn kinh cp cao v hnh thnh tm l tr.

- la tui ny tr hnh thnh r rt tm l gii tnh.

V mt bnh l:

Tr c th b mc cc bnh nh ca ngi ln nh thp tim, vim cu

thn cp. C th b mc cc bnh trong qu trnh hc tp nh bin dng ct
sng, cn th, ri nhiu tm l... V vy trong qu trnh dy hc, cc nh gio
dc cn phi sa t th cho cc em hc sinh, trnh cc bnh gy nh hng
n sc kho ca cc em.

6. Thi k dy th

Thi k dy th c th bt u t la tui thiu nin.

- Thi k ny din ra s thay i v h thn kinh - ni tit. S tng hot

ng ca tuyn yn, m c bit l cc hooc mn thy trc ca tuyn yn
kch thch s pht trin ca c th v s hot ng ca cc tuyn ni tit
trong c th nh cc tuyn sinh dc, tuyn gip v tuyn thng thn gy ra
nhng bin i v hnh thi v tm l ca tr vo thi k ny. Xut hin cc
c tnh sinh dc ph nh tr nam bt u mc lng mu, ru, v ging, tr
gi bt u pht trin tuyn v, mc lng... Sau khi dy th hon ton, tc
tng trng chm dn v kt thc n khong 19 - 20 tui; nam khong
21 - 25 tui.

- Tr tng trng lng v chiu cao rt nhanh (khong 5 - 8 ca nm).

Tr gi pht trin mnh vo nm 12 - 13 tui, cn tr trai pht trin mnh vo
nm 13 - 14 tui, sau 15 tui, chiu cao tr trai ui kp tr gi. Tc tng
trng ca c th khng kp vi tc tng trng ca h xng, nn nh
hng n hnh dng ca tr trong thi k ny (tr thng c hnh dng
ko di ra, xng xu, khng trn tra).

- S thay i h vn ng dn n mt s c ng tha tr. Cc c

ng ca tr thng vng v, cha hon thin trong phi hp nh hng
cc vn ng.

- Phi pht trin v hon thin h hp, kiu th c hnh thnh xong,
tr trai th bng, cn tr gi th ngc. thi k ny chng ta cn phi gio
dc tr th ng, iu khin nhp th trong cc qu trnh lao ng v hot
ng chn tay gip cho lng ngc ca tr pht trin tt.

- S tng trng mnh ca cc c quan v cc m dn n s hot

ng tch cc ca tim. Trong thi k ny tim cng pht trin nhanh, nhng cc
mch mu li c tc pht trin chm hn so vi tc pht trin ca tim.
V vy tr tui dy th thng b tng huyt p, ri lon nhp tim v nhanh
chng b mt mi. Hin tng thiu mu no i khi gp tr c th dn n
thiu xy no v gy gim tr nh. Cc yu t tnh cm nh s hi, au kh
cng nh hng khng tt n s hot ng ca h tun hon.

- S thay i mi trng bn trong c th, tng cng hot ng ca

cc tuyn ni tit dn n s thay i trng thi hot ng ca h thn kinh.
Tuyn gip trng hot ng mnh lm tng chuyn ha v tiu hao nng
lng, thay i s hng phn ca h thn kinh trung ng. iu c th
hin ra ngoi bng hin tng tng trng thi bt rt, d ni nng, chng mt
mi, ph v gic ng tr la tui dy th.

- Li ni ca thi k ny chm li, qu trnh hnh thnh phn x c iu

kin vi li ni kh khn hn, c th do gim hot ng chc nng trn v
no. Tng ri lon thn kinh thc vt, tng nhp tim, kh th l nhng bng
chng cho thy s tng cng cc nh hng ca cc t chc di v v
gim trng lc ca v no.

- Trong thi k dy th c th thy s gim st ca tt c cc dng km

hm bn trong. V vy nhim v quan trng ca cc nh gio dc l phi pht
trin s km hm ca v no, hay l gio dc s kim ch.

- Ch sinh hot ng n, hp l, iu kin yn tnh hot ng th

dc th thao cng vi nhiu hot ng li cun v b ch c tc dng ln i
vi s bnh thng ha cc chc nng ca c th tr, gip cho tr tri qua
thi k qu m khng c nhng ri lon v chc nng v cc bin chng
khc.

Tm li:

S thay i v pht trin ca tr em qua cc thi k ph thuc vo

nhiu yu t nh di truyn, thi tit, kh hu, iu kin sng... Ranh gii gia
cc thi k l khng c nh c th sm hn hoc mun hn tng c th.
Cc nh s phm cn nm vng cc c im pht trin ca tr em qua cc
thi k vn dng vo cng tc chm sc gio dc v bo v sc kho cho
tr em, nhm gip tr pht trin ton din.

Chng 2: H THN KINH

I. VAI TR CA H THN KINH
H thn kinh c vai tr c bit quan trng trong c th ngi, v n
chu trch nhim iu khin cc hot ng ca cc c quan khc trong c
th.

- H thn kinh m bo mi lin h gia cc c quan, m bo s

thng nht hot ng ca cc c quan trong c th lm cho c th hot ng
ging nh mt th thng nht

- H thn kinh m bo mi lin h gia c th v mi trng H thn

kinh gip cho c th tip nhn, phn tch v tr li tt c cc kch thch t mi
trng trong v bn ngoi c th. T h thn kinh iu chnh hot ng
ca cc c quan gip cho c th thch nghi vi nhng bin i ca mi
trng bn trong v bn ngoi c th.

- H thn kinh iu khin hot ng t duy v tm l ca con ngi,

nh c v no pht trin nn hot ng tm l ca con ngi rt phc tp v
phong ph, con ngi c kh nng t duy tru tng hn hn cc loi ng
vt khc.

S iu khin cc chc phn ca c th thng qua c ch thn kinh l

hon ho hn so vi c ch th dch. Bi v, s dn truyn xung ng theo
h thn kinh din ra nhanh hn (100 - 120 m/s). Hn na, cc xung ng
thn kinh c dn truyn n cc c quan ring bit, v vy phn ng tr li
thng qua h thn kinh khng ch nhanh hn so vi c ch th dch m cn
chnh xc hn.

Nhng chng ta cng cn phi ch rng, s thch nghi hon ton ca

c th i vi mi trng ch c thc hin bi s lin kt gia hai c ch
iu ho bng thn kinh v th dch.

II. CC B PHN CA H THN KINH

H thn kinh ca ngi c cu to bi 10 - 16 t t bo thn kinh.
Nron (t bo thn kinh) - l n v cu trc v chc nng ca h thn kinh.
 l nhng t bo c bit ho cao, thch nghi vi chc nng pht sinh
xung ng v dn truyn xung ng. Trong cc t bo thn kinh lun din ra
qu trnh tip nhn, chuyn giao v x l thng tin v cng phc tp. Nh
m h thn kinh nhn bit v c cc p ng kp thi, thch hp i vi mi
kch thch t bn ngoi hay bn trong c th, gip cho con ngi thch ng
vi s bin i ca mi trng sng. Cn c vo chc nng ngi ta chia h
thn kinh ra lm hai phn: h thn kinh ng vt v h thn kinh thc vt.

1. H thn kinh ng vt

iu khin cc hot ng ca h vn ng nh h xng, c v mt

s c quan nh li, hu, thanh qun.

H thn kinh ng vt bao gm: thn kinh trung ng v thn kinh

ngoi bin.

1.1. Thn kinh trung ng

Gm no b v tu sng. Tu sng v no b c chung mng bc gi l

mng no tu. Mng no tu c 3 lp: mng cng, mng nui v mng nhn.

No b nm trong hp s, l phn pht trin nht nm pha trn

tu sng. Cu to ca no b rt phc tp, bo gm hai bn cu i no, tr
no (gm hnh no, cu no, no gia v no trung gian) v tiu no.

Hai bn cu i no l phn pht trin ln nht trong b no. Mt ngoi

ca hai bn cu i no c nhiu rnh,b mt v no c nhiu np nhn. Din
tch b mt lp v bn cu i no l 2500 cm2. Ct ngang no b cho ta
thy 2 lp, ngoi c mu xm gi l v no, trong l cht trng.

V no l mt lp cht xm dy khong 2 - 4 mm, gm 14 - 17 t t bo

thn kinh. Cc t bo thn kinh c ln v hnh dng khc nhau, c xp
thnh 6 lp. Mi t bo v no c cc chc nng khc nhau: cm gic, vn
ng, gic quan... Da vo chc nng v cu trc ca t bo ngi ta chia v
no ra lm 50 vng khc nhau, trong c nhng vng ch c con ngi
nh vng hiu ting ni, ch vit.
 Cc vng gic quan

- Vng th gic: thuc thu chm ca hai bn bn cu i no (nhn

bit cm gic sng, ti, mu sc, s vt).

- Vng thnh gic: thuc thu thi dng ca c hai bn bn cu i

no (cm gic m thanh, nghe c ting).

- Vng v gic: phn di hi nh ln thuc thu nh (cm gic v

mn, ngt, chua, ng).

- Vng khu gic: l vng 34 hi hi m hay thi dng 5 (cm gic

thm, thi, tanh).

Cc vng cm gic

Vng cm gic nm hi nh ln thuc thu nh ca c hai bn. Vng

ny l vng tn cng ca tt c cc ng cm gic. Vng cm gic mt bn
chi phi na thn bn kia. B phn no ca c th c cm gic tinh vi th
vng tng ng v no s rng. Nu b tn thng vng cm gic mt bn
th s gy ri lon cm gic ca na thn bn kia.

Vng vn ng

Thuc thu trn ca c hai bn l ni xut pht ca b thp. Vng vn

ng ca mt bn chi phi vn ng theo mun ca na thn bn kia.

Vng li ni

- Vng vn ng ni: Vng Broca thuc thu trn bn bn cu no

tri ca ngi thun phi v ngc li.

- Vng hiu li ni: Vng Wemicke thuc thu thi dng bn tri i
vi ngi thun phi. Nu b ph hu vng ny, con ngi s khng hiu li
ni na.

Chc nng ca v no: V no c cc chc nng cm gic gic quan

chc nng vn ng v cc chc nng thc vt. Ngoi ra, v no cn l trung
tm ca nhng hot ng tnh cm, tm l, tr khn... c gi chung l hot
ng thn kinh cao cp.
 Di v no l mt lp cht trng c to thnh bi nhng ng
dn truyn thn kinh hng tm, ly tm, cc ng lin hp cng bn, cc
ng dn truyn cho.

1.2. Thn kinh ngoi bin

Gm 12 i dy thn kinh no xut pht t no v 31 i dy thn kinh

tu.

Ngoi ra cn c nhng hch thn kinh l nhng khi t bo thn kinh

nm ngoi thn kinh trung ng. Hch thn kinh c th nm xa hay bn cnh
cc c quan. Mt s hch thn kinh nm hai bn ct sng to thnh chui
hch thn kinh. Hch thn kinh ln nm trong khoang bng gi l hch mt
tri.

2. H thn kinh thc vt

iu khin s hot ng ca tt c cc c quan bn trong c th, v d

nh h tun hon, h h hp, tiu ho...

H thn kinh thc vt c chia thnh h thn kinh giao cm v ph

giao cm. N cng bao gm thn kinh trung ng v thn kinh ngoi bin.

S phn chia ra hai b thn kinh cng ch l tng i. Trn thc t,

chng c quan h mt thit vi nhau, u xut pht t ngun gc chung v
chu s iu khin ca trung ng thn kinh.

III. S PHT TRIN H THN KINH

Trong bo thai h thn kinh c pht trin rt sm. Vo ngy th 18
ca phi, ng thn kinh c hnh thnh. V no mi bt u pht trin t
thng th 3 ca phi, tip tc pht trin cho ti khi thai nhi cho i. No ca
tr em cng c 14 t t bo nh ca ngi ln, nhng phi ti 8 tui cc t
bo mi c bit ho hon ton nh ca ngi ln.

1. No b v ty sng
 - Trng lng: cn nng no tr s sinh khong 370 - 390 gam (no
ngi ln nng khong 1400 gam). Trng lng no pht trin rt nhanh
trong nm u. Khi tr 1 tui, trng lng no tng 2,5 ln. Khi tr 9 tui, no
nng khong 1300 gam, khi tr 9 - 20 tui, no ch tng thm 100 gam.

- H thn kinh ca tr khi sinh ra c pht trin t nht: No tr s sinh

cha trng thnh v cha c myelin ho. S pht trin quan trng nht l
s myelin ho t bo thn kinh, n gp phn lm cho hng phn truyn i
ring bit theo cc si thn kinh, v vy hng phn s i n v no mt cch
chnh xc. S myelin ho cc dy thn kinh bt u t thng th 4 ca phi.
no b, cc ng dn truyn hng tm v min cm th c myelin
ho trc, sau l cc ng dn truyn ly tm (min vn ng). Cc si
dn truyn lin kt v phi hp c myelin ho mun nht. n khi tr c
12 - 18 thng s myelin ho cc dy thn kinh s no kt thc. tu sng,
cc r thn kinh vn ng c myelin ho sm nht, sau n cc dy
thn kinh pha, v mun nht l cc dy thn kinh cm gic. Khi tr c 3
tui th qu trnh myelin ho c kt thc. Tuy nhin, cc mang myelin cn
tip tc pht trin trong nhiu nm na. T bo thn kinh s khng hot ng
nu khng c myelin ho hon ton.

- Khc vi ngi ln, thn t bo thn kinh khng ch nm trong v

no m cn nm c trong cht trng. V vy s phn bit gia cht xm vi
cht trng no tr s sinh cha r.

2. Tiu no

Tiu no c chc nng iu ho t vn ng i vi s vn ng,

trng lc c, gi thng bng v phi hp cc ng tc.

S bit ho cc t bo thn kinh v bn cu tiu no kt thc vo

thng th 9 - 11.
IV. HOT NG THN KINH CP CAO
Ngi v cc loi ng vt cao cp c mt s hnh vi v thi p
ng vi hon cnh m cc quy lut sinh l thng thng khng gii thch
c. Nhng con ngi cc hot ng thn kinh cp cao c biu hin
phong ph hn, phc tp hn.

Pavlp v cng s nghin cu rt nhiu nm cc hin tng hnh

vi ca ng vt m ng gi l hot ng thn kinh cao cp, v ng xy
dng nn hc thuyt phn x c iu kin.

1. Phn x

1.1. Khi nim v phn x

Phn x l nhng phn ng ca c th i vi cc kch thch ca mi

trng bn ngoi cng nh bn trong c th

Cung phn x gm 5 phn:

- B phn cm th

- Dy thn kinh truyn vo

- Trung tm thn kinh

- Dy thn kinh truyn ra

- B phn p ng

Pavlp phn bit 2 loi phn x: phn x c iu kin v phn x khng

iu kin.

Phn x khng iu kin (PXKK):

Phn x no c cung phn x c nh vnh vin, Pavlp gi l phn x

khng iu kin. Phn x khng iu kin c tnh cht bm sinh, chng loi.

V d: nh sng chiu vo mt gy co ng t

Phn x c iu kin (PXCK):

L phn x mi c hnh thnh trong qu trnh sng. Phn x c iu

kin l mt phng thc thch nghi ca c th i vi mi trng sng.
 1.2. S khc nhau gia phn x c iu kin v phn x khng
iu kin

Tnh cht bm sinh:

PXKK c tnh cht bm sinh. V d nh tr lt lng c phn x mt

v. Cn g mi n c phn x m thc n... Cn PXCK c xy dng
trong qu trnh sng. V d nh trong chin tranh ngi dn thng c phn
x i tr n khi nghe ting my bay. Nh vy, PXCK khng mang tnh cht di
truyn.

Tnh cht loi:

PXKK c tnh cht loi. V d con mo, con nhm c nhng phn ng
t v khc nhau. Khi gp nguy, con mo g lng, con nhm cun mnh cha
lng ra... PXCK c tnh cht c th. V d con vt bnh thng khng c
phn ng g i vi ting kng. Nhng nu mi khi cho vt n theo gi gic v
nh ting th n s chy v tp trung n mi khi nghe thy ting kng.

Trung tm phn x cc phn khc nhau ca h thn kinh:

PXKK l hot ng phn di ca h thn kinh. V d nh trung tm

phn x u gi l tu sng. Cn PXCK l hot ng ca v bn cu i
no.

nh hng ca cc tc nhn kch thch v ca b phn cm th:

PXKK ph thuc vo tnh cht kch thch ca tc nhn kch thch v b

phn cm th. V d nh nh sng chiu vo mt gy co ng t, nhng khi
nh sng chiu vo da khng gy phn ng g. Cn PXCK khng ph thuc
vo cc tc nhn gy kch thch. V b phn Cm th m ch ph thuc vo
iu kin gy ra phn x. V d nh khi nh sng chiu vo mt c th gy
tit nc bt, hoc chung reo bn tai cng c th tit nc bt.

1.3. C ch thnh lp phn x c iu kin

Phn x c iu kin c xy dng trn c s mt ng lin lc tm

thi gia hai im trn v no do mt kch thch c iu kin v mt kch thch
khng iu kin gy ra. ng lin lc tm thi ch l mt ng lin lc
chc nng, khng phi ng lin lc qua dy thn kinh c th. Tnh cht tm
thi ca ng lin lc quan trng ch m bo tnh cht linh hot ca
phn ng c th i vi mi trng.

V d: khi con ch n, trn v no cho c mt im i din ca vng

nm hng phn v qu trnh y lan to ra. Nu cng lc hoc trc lc
con ch nhn thy nh n th trn v no ch vng nhn xut hin im
hng phn v nh n v hng phn cng lan to ra. Hai qu trnh hng
phn ti vng nhn v vng nm u lan to v gp nhau. Mt ng lin lc
c hnh thnh gia hai im hng phn nhn v nm. Nu ta lp i lp
li nhiu ln tc l khi cho ch n th bt n th ng lin lc ni lin hai
im s c cng c.

1.4. iu kin mt phn x c iu kin c thnh lp.

- C s ca phn x c iu kin l phn x khng iu kin. V d

phn x chy nc bt di nh n da trn phn x khng iu kin chy
nc bt khi c thc n.

- V no phi ton vn v cc thnh phn khc ca cung phn x phi

lnh mnh.

- Mun phn x c iu kin c duy tr cn thng xuyn cng c

bng cc tc nhn cng c.

- Vic thnh lp PXCK phi c tin hnh ni yn tnh v trnh

nhng kch thch l.

1.5. ngha ca PXCK.

PXCK mang tnh cht tm thi, gip cho c th thch nghi vi mi

trng sng.

Thi quen l mt phc hp phn x c iu kin c rn luyn cng

c thng xuyn trong qu trnh sng.
 Trong cc nh tr v cc trng mm non, cn phi rn luyn cho tr
nhng thi quen tt, hay ni cch khc l phi to cho tr cc phn x c iu
kin. V d:

- Phn x c iu kin v thi gian: tp cho tr n, ng, chi vo cc

gi nht nh.

- Phn x c iu kin v v sinh: ra tay trc khi n, sau khi i v

sinh.

- Phn x c iu kin v n np: dn chi sau khi chi.

Mun rn luyn c cc thi quen cho tr, cc c phi thng xuyn

nhc nh, cng c to phn x c iu kin mt cch bn vng.

2. c im hot ng thn kinh cp cao ngi

Khi nghin cu v hot ng thn kinh cp cao ngi, ngi ta chia

ra lm 2 h thng tn hiu:

H thng tn hiu th nht:

Nhng tc nhn kch thch tc dng trc tip ln cc th quan lm xut

hin cc xung ng thn kinh i ln v no l nhng tn hiu c th xut pht
t bn thn ca s vt Cng nh m chng ta c nhng n tng, nhng
cm gic v nhng khi nim i vi th gii xung quanh chng ta. H thng
tn hiu th nht chung cho c ngi v ng vt.

H thng tn hiu th hai:

Li ni l h thng tn hiu th hai ca hin thc, ring cho loi ngi

chng ta, n l tn hiu ca h thng tn hiu th nht.

Trong h thng tn hiu th hai nhng kch thch ca li ni v ch vit

thng qua hot ng cao cp ca v no, m bo mi lin lc gia ngi v
ngi, m bo mi lin h gia nhng s vt, hin tng, quyt nh mi
hot ng ca c th.
 Li ni c kh nng tru tng ho, khi qut ho hin thc, gip cho
con ngi chng ta i su vo bn cht ca s vt hin tng. T hnh
thnh nhng khi nim, quy lut ca vn ng v pht trin ca th gii.

Nh h thng tn hiu th hai, xut hin mt hnh thc mi cao cp ca

ng lin h thn kinh tm thi trn no b, to nn s t duy cao cp
con ngi.

Bi c thm:
CC LOI HNH HOT NG THN KINH

1. C s khoa hc ca s phn chia

1.1. Hypocrat

Cn c vo biu hin bn ngoi v c tnh, thi ca mi ngi

trc cc s vt hin tng, ng chia cc loi hnh thn kinh ra lm 4 loi:

- u su

- Nng ny.

- Hng hi.

- Bnh thn.

y l c s thnh lp cc loi hnh thn kinh theo quan im hin

i.

1.2. Pavlop

- Da vo cng ca qu trnh hng phn v c ch, Pavlop chia

cc loi hnh thn kinh ra lm 2 loi: loi mnh v yu.

- Da vo tnh cn bng ca cc qu trnh thn kinh, tc mi tng

quan na hng phn v c ch, ngi ta li chia loi hnh thn kinh mnh ra
lm 2 loi: thng bng v khng thng bng.
 - Da vo tnh linh hot ca hng phn v c ch, tc l qu trnh
chuyn i t hng phn sang c ch hoc c ch sang hng phn nhanh
hay chm, ngi ta li chia loi thng bng ra lm 2 loi: loi linh hot v loi
l.

2. Cc loi hnh hot ng ca h thn kinh.

1.1. Loi yu (u su)

- Hng phn v c ch u km. Qu trnh c ch mnh hn hng

phn.

- Khng chu c nhng kch thch mnh v ko di.

- Rt kh hnh thnh v xo cc PXCK v cc ng hnh.

Biu hin tr: nht nht, yu ui, hot ng vn ng t, khng bn

vng.

Bin php s phm: Cn phi nh nhng ng vin khuyn khch tr,

hnh thnh lng t tin, tnh mnh dn tr

1.2. Loi mnh khng thng bng (nng ny)

- Hng phn v c ch u mnh. Qu trnh hng phn chim u th

r rt so vi c ch.

- Phn x c iu kin d thnh lp, nhng xo rt kh khn.

Biu hin tr: tr hng hi, nghch ngm, nhng thiu k lut, kh
dy, hay ni nng.

Bin php s phm: Ch gio dc c tnh kin tr cho tr, dy tr

bit cch t kim ch.

1.3 Loi mnh thng bng linh hot (hng hi)

- Hng phn v c ch u mnh, ngang bng nhau.

- Qu trnh chuyn t hng phn sang c ch v ngc li nhanh v

d dng.
 - Cc phn x c iu kin thnh lp nhanh v d dng. Khi cc iu
kin thay i d xo nhng phn x c.

Biu hin: tr c ngh lc, t ch c mnh, thch nghi nhanh chng,

hng hi hc tp, d lc quan, nhng ng thi cng d bi quan khi gp kh
khn.

Bin php s phm: pht huy tnh nng ng tch cc tr ng thi

ch gio dc tnh kin tr cho tr.

1.4. Loi mnh thng bng l (bnh thn)

- Hng phn v c ch u mnh. Nhng qu trnh chuyn t hng

phn sang c ch v chuyn t c ch sang hng phn din ra chm chp.

- Biu hin: Ngi c ngh lc, im m, chn chn, nhng bo th,

kh chuyn, l m.

Nh vy: cc loi hnh thn kinh ph thuc vo hai yu t l tnh di

truyn trong h thn kinh v tc ng bn ngoi ca mi trng sng. Khi mi
trng thay i cng c th lm thay i loi hnh hot ng thn kinh. Theo
Pavlop, ci to cc kiu hot ng thn kinh bng rn luyn gio dc l s
kin s phm quan trng nht.

i vi tr cng nh, cc tc ng ca mi trng xung quanh cng c

tc ng mnh m, vng bn. V vy cc c gio trong cc nh tr v cc
trng mu gio cn phi nm c cc dng hnh thn kinh ca tng tr, t
ra cc bin php thch hp ng n cho tng tr nhm t c kt
qu gio dc tt nht.

CU HI N TP

1. Anh (ch) hy nu r vai tr ca h thn kinh

2. H thn kinh gm nhng b phn no? Nu r cu to v chc nng

ca no b.
 3. Th no l h thng tn hiu th nht v h thng tn hiu th hai? Hy
nu ngha ca cc h thng tn hiu ny i vi s pht trin tr em

4. Th no l phn x khng iu kin v c iu kin? Hy so snh s

khc chau gia phn x khng iu kin v phn x c iu kin.

5. Nu r c ch, iu kin hnh thnh phn x c iu kin. Da vo

anh (ch) hy nu nhng ng dng trong vic rn thi quen cho tr
la tui mm non.

Chng 3: CC C QUAN PHN TCH

I. VAI TR
- Cc c quan phn tch gip cho c th tip nhn c nhng thng
tin t mi trng, t c nhng p ng kp thi. Mi c quan phn tch
gip chng ta nhn bit c cc c tnh n l ca s vt hin tng. S
phi hp ca cc c quan phn tch, s hot ng phc tp trn v no cho
chng ta mt thng tin y v s vt hin tng.

- Khi mt gic quan b thng tch v mt kh nng nhn kch thch,

cc gic quan khc c tng cng thay th mt phn gic quan bi tn
thng.

- Con ngi nh c h thng tn hiu th hai l c kh nng ni v hiu

li ni, con ngi tip nhn c nhng thng tin kinh nghim v kin thc
ca ngi khc v ca cc th h trc. Nh m con ngi c nhng
thng tin rt rng ln, no b ca con ngi pht trin vt bc. Con ngi
c kh nng t duy tru tng, i su vo bn cht ca s vt hin tng.
chnh l c s gip con ngi tm hiu nhng quy lut ca thin nhin, ci
to thin nhin.
II. CC LOI C QUAN PHN TCH
1. C quan phn tch th gic

1.1. Cu to c quan phn tch th gic

C quan phn tch th gic c cu to gm 3 b phn:

- Mt l b phn nhn cm

- Dy thn kinh th gic l b phn dn truyn cc xung ng thn kinh

t mt v trung ng thn kinh

- Trung ng thn kinh nm thy chm trn v no.

Mt - c quan nhn cm th gic

Hnh 3: Cu to ca mt

Mt nm trong hc mt, c dng hnh cu, ng knh trung bnh

khong 25mm.

Mt gm c 3 lp mng: Mng si, mng mch v mng thn kinh.

Mng si: l lp mng ngoi cng, cng v dy, 3/4 pha sau c mu
trng c c gi l cng mc, 1/4 pha trc hi phng ln v trong sut,
c kh nng cho nh sng xuyn qua c gi l gic mc. Lp mng ngoi
cng cn c vai tr bo v mt.

Mng mch: l lp mng nm gia, c cha nhiu cc mch mu nh

v cc sc t.

Mng thn kinh: hay cn gi l vng mc gm cc t bo thn kinh

c sp xp thnh cc lp:

Lp biu m sc t.

Lp t bo nn v t bo que. Trn vng mc c khong 7 triu t bo

hnh nn v 130 triu t bo hnh que. T bo hnh nn tp trung nhiu ti
im vng (im vng l im nm trn trc quang hc ca mt). Chnh ti
im ny cc t bo khc li t, tch ra pha bn ngoi nn vng ny nhn r
nht.

Lp t bo song cc.

Lp t bo a cc.

Cc si trc ca cc t bo a cc hp li thnh dy thn kinh th gic

xuyn qua mng mch v cng mc v no. Ni t hp cc si trc ca lp t
bo a cc khng c t bo cm th c gi l im m.

Pha trc mng mch, sau gic mc l lng en. Lng en c cu

to bi c trn, l loi c vng v c phng x, gia l con ngi. S co
gin ca c ny lm co hay gin ng t thay i lng nh sng i qua
vo mt. Lng en cn cha cc sc t quyt nh mu ca mt.

Thu tinh th l mt thu knh li 2 mt nm sau lng en, trong sut

v c th thay i cong. Thu tinh th gn cht vo th mi.

Khong trng gia gic mc v lng en, gia lng en v thu tinh
th c cha mt cht dch trong sut c gi l thu dch.

Trong lng cu mt cha cht keo trong sut c gi l th pha l.

Cc phn ph ca mt:

- Lng mi v mi mt: c tc dng bo v mt.

- Lng my: ngn chn m hi khng trn xung mt.

- Tuyn l: tit nc mt. Nc mt c tc dng lm t gic mc, ra

sch bi bn, vi khun lt vo mt.

1.2. Chc nng ca c quan phn tch th gic

1.2.1. Thu nhn hnh nh

- Kch thch t nhin vi mt l nh sng c bc sng t 380- 780

mm.

- Mt c th so snh vi mt ci my nh. nh sng qua mt lt vo

ng t. ng t c kh nng thu nh li (nh c vng mng mt co li) hoc
gin ra. Sau nh sng i qua thu tinh th. Thu tinh th nh mt thu knh
hi t, c kh nng thay i cong lm cho nh ca vt lun lun nm trn
vng mc.

- nh ca vt trn vng mc l ngc so vi vt. Nhng ta vn thy

xui, thy c khong cch v s chuyn ng ca vt l do thi quen, do
phi hp s - nhn, do c ng ca nhn cu. Nh vy, mt ch l c quan
tip nhn, cn c quan phn tch l trung tm th gic nm trn v no vi
nhiu vng phi hp.

1.2.2. S iu tit ca mt

- Khi khong cch t vt n mt thch hp. nh ca vt ri ng vo

vng mc th ta nhn rt r.

- Khi khong cch t vt n mt xa hoc gn qu, nh ca vt s

nm trc hoc sau vng mc, v vy, mt phi thay i phng ca thu
tinh th hnh nh ri ng vng mc. Kh nng thay i phng ca thu
tinh th l kh nng iu tit ca mt.

- Mun nhn r vt th vt khng c qu nh mt c th phn

bit c hai im ring r gn nhau. Kh nng phn bit ny cn gi l th
lc. Bnh thng ngi ta o th lc bng bng th lc t cch xa 5m.

- Nu mt lun lun phi iu tit s b mt mi, nu tnh trng ko

i th s dn n cc tt ca mt nh cn th hoc vin th. Do vy, i vi
tr nh, cn hng dn sao cho lun m bo khong cch t cc vt n
mt thch hp, trnh cc d tt mt. Trong cc trng mm non cn xy
dng cao ro, thong mt, nh sng bo v mt cho tr.

S iu ho nh sng: nh s co gin ca cc c vng v c nan

hoa ca mng mt.

- ch sng, cc c vng mng mt co li lm cho ng t thu nh

cn bt nh sng.
 - ch ti, cc c nan hoa ca mng mt co li lm cho ng t gin
rng ra cho nh sng lt vo d dng hn.

1.3. Cc d tt ca mt

Cn th: nh ca vt ri trc vng mc nn ch nhn r nhng vt

gn. Cn th c th do trc quang hc ca mt di qu hay do nhn mt cong
hn bnh thng. Mun iu chnh cn eo thu knh phn k.

Nguyn nhn:

- Vic c nm hay ngi m nm ci u nhiu cng gp phn lm pht

trin chng cn th. S ci u nhiu s lm tng s y mu mt cch lin
tc v tng p lc mt dn n s to cu mt v bin i tiu c.

- Khi c vit trong iu kin chiu sng km, kch thc bn gh

khng ph hp cng dn n chng cn th

V vy trong cc nh tr v cc trng mu gio cn phi c nhng

bin php phng chng bnh cn th cho cc chu:

- Xy dng phng c ng tiu chun v sinh, nh sng.

- Tng cng cho tr chi ngoi tri.

- Kch thc bn gh ph hp vi tm vc tr.

- Sch gio khoa in ch to, thng, r rng.

- Trnh cho tr nhn tp trung lu, cn 15 - 20 pht gii lao sau cc gi

tp c, tp vit, hi ho...

- Cc c ch rn t th ng cho tr, ch khong cch gia mt v

v khi tr tp c, v...

- Tng cng cho tr tp luyn th dc th thao.

- n ung cc cht dinh dng.

- Khm mt nh k pht hin sm cc trng hp tr b cn th,

kp thi iu chnh th gic cho tr.

Vin th:
 nh ca vt ri vo pha sau vng mc nn chi nhn r nhng vt xa
mt. Mun iu chnh cn eo thu knh hi t.

Lo th:

Thu tinh th ca ngi gi iu tit km nn ngi gi nhn xa v nhn

gn u kh. sa tt ny cn eo thu knh hi t hai trng c hai tiu c
khc nhau, mt nhn gn, hai nhn xa.

Lon th:

Do gic mc cong khng u nn nh ca vt b mo m: Trng hp

ny phi c lng knh ring sa.

Lc mt:

Hai mt lc c hai th lc khc nhau. Mun sa th phi eo thu knh

cho hai bn th lc bng nhau v sau mt thi gian th tin hnh phu thut
c vn nhn iu chnh trc mt.

Qung g:

Mt khng nhn r khi tri ti. Nguyn nhn l do thiu vitamin A.

M mu:

M mu l bnh bm sinh, do thiu mt hay nhiu sc t trong t bo

hnh nn nn ngi bnh khng phn bit c mu hoc nhm mu. C th
m hai mu hoc mt mu.

Ri lon th trng:

Th trng ca mt c th b ri lon thu hp li cc pha khc nhau.

Hp th trng c nhiu nguyn nhn khc nhau nh: bong vng mc, tn
thng mt phn ca vng mc, tn thng trung tm nhn thu chm gy
cc chng bn manh.

1.4. c im pht trin c quan phn tch th gic ca tr

- Mt ca tr s sinh c trng lng 2 - 4 gam (ngi ln l 6 - 8 gam).

Trng lng ca mt tng ch yu trong nm u. Khi tr c 3 - 4 tui th
trng lng mt tng t nh ca ngi ln. Tuyn l ca tr hot ng
ngay sau khi sinh, nhng cn yu. Phn x tng cng nc mt xut hin
khi tr c 3 - 4 thng

- Hc mt ca tr nng, mt hi li v pha trc.

- Cu mt ca tr s sinh c ng knh trc sau ngn. Thu tinh th

c kh nng n hi ln song mc hi t km, v vy hnh nh ca vt
thng ri vo pha sau vng mc. Tr thng nhn xa (vin th t nhin).
Nu tr lun phi nhn nhng vt c khong cch bnh thng nh ngi ln
th mt tr lun lun phi iu tit dn ti cn th. V vy nn cho tr chi
ngoi tri nhiu, trnh nhn gn, nhn tp trung lu...

- Tr cng ln ng knh cu mt tng ln, n hi ca thu tinh

th gim dn, hi t tng ln, s vin th t nhin cng gim dn.

- Tr s sinh c nhng phn ng vi nh sng.

- Tr 3 - 4 thng c th theo di c cc vt i chuyn chm.

- Tr 6 thng phn bit c s khc nhau gia ngi l v ngi

quen.

- Tr 1 tui: nhn dng c cc vt, nn cn cho tr chi nhng

chi c hnh dng khc nhau nh hnh vung, hnh trn, hnh tr....

Tr 2,5 tui nhn bit c cc mu c bn: , vng, tm, xanh...Tr

cng ln kh nng phn bit mu sc ngy cng phong ph, nhng kh nng
ph thuc nhiu vo s luyn tp.

l.5 Nhng phng thc ci thin th gic tr em

i vi tr la tui nh tr v mu gio, th gic ca tr em c pht

trin trong cc gi hi ho, v k thut, trong cc tr chi... nu cc quy tc
v sinh c tun th.

Sau cc gi hc hay tr chi c lin quan nhiu n vic iu tit ca

mt, cn khuyn cc em nhn ra xa khong 1 - 2 pht.
 Nhng cm gic th gic v chi c cc hnh dng khc nhau nh
hnh vung, hnh trn, hnh tr c kt hp vi xc gic v cc c ng ca
tay v u.

chi, tranh nh, hoa qu.... c nhng mu sc khc nhau cng gp

phn lm pht trin s hon thin v th gic.

cc hc sinh ln, mun rn luyn th gic cn cho cc em chi cc

mn th thao: qun vt, bng r, bng chuyn...xem cc tranh nh, cc chi
tit my mc...

Mt iu cn nh l khng nn bt mt lm vic qu sc v phi iu

tit nhiu, nh vy mi trnh cho cc em b nhng tt ca mt.

2. C quan phn tch thnh gic

2.1. Cu to c quan phn tch thnh gic

C quan phn tch thnh gic c cu to gm 3 b phn:

- Tai l b phn nhn cm

- Dy thn kinh thnh gic l b phn dn truyn cc xung ng thn

kinh t tai n b phn trung ng thn kinh.

- Trung ng thn kinh l nhng t bo thn kinh nm trn v no ti

thy thi dng.

Tai - c quan nhn cm.

Gm tai ngoi, tai gia, tai trong.

Tai ngoi: gm vnh tai, ng tai, mng nh. Mng nh l mt mng

mng ngn cch gia tai ngoi v tai gia. Tai ngoi c nhim v dn truyn
m thanh vo tai gia v tai trong.

- Vnh tai ca tr pht trin mnh trong 2 - 3 nm u, sau tc

pht trin chm li. ng tai ca tr nh c hnh khe, phn gia hp. ng tai
pht trin mnh trong nm u. Khi tr 6 tui th ng tai t kch thc nh
ngi ln.
 - Da ca ng tai c bao ph bi nhng lng nh v cha tuyn cht
nhn, c tc dng bo v v st trng.

Tai gia: nm trong hc xng thi dng. Trong tai gia c cha 3
xng nh ni vi nhau: xng ba, xng e, xng bn p. Xng ba
ni lin vi mt trong ca mng nh cn xng bn p t vo mng cng
ca bu, ni lin vi tai trong.

- Tai gia thng vi hu qua vi Ostat (di khong 3cm) m bo s

cn bng p lc khng kh trong tai gia v bn ngoi nhm bo v mng nh
khi c ting ng mnh, ng thi to iu kin cho vic truyn sng m t
tai ngoi vo tai trong. tr nh ng Ostat ngn, rng v nm ngang. Do vy
m tr em rt d b vim tai gia, nht l khi b cc bnh nhim trng vng
hu hng.

- tr s sinh trong tai gia cha y cht dch khc vi ngi ln

cha khng kh. Dn dn khi tr ln cht dch s c thay th bi khng
kh.

- Xng chm nm sau tai l mt xng xp, v trong xng c nhiu

hc rng gi l xoang chm. Hc gia to nht gi l hang chm. Hang ny
thng vi hm tai bi ng thng tai hay cn gi l so o. Nh vy, hm tai
gia va thng vi hng bi vi ostat, va thng vi cc xoang chm. V vy,
khi tr em b vim nhim hng nh vim amian, vim hng... th s vim
nhim c th lan ti hm tai gy vim tai gia, v vim xng chm, c th
gy nguy him n sc kho ca tr.

Tai trong: c cu to phc tp v m nhim hai chc nng chnh: thu

nhn cm gic thinh gic v cm gic v thng bng.

Ton b tai trong gm 2 phn: m o xng v m o mng nm

trong m l xng. M l xng gm c tin nh, 3 ng bn khuyn v c tai
bng xng. M l mng l mt h thng phc tp cu to bng mt mng
mng lng trong m l xng. Gia thnh xng v m o mng c cha
mt cht lng c gi l ngoi dch, pha trong m l mng c cha y ni
dch.

M o xng

Gm c 3 phn n thng vi nhau: c tai xng, tin nh xng v

cc ng bn khuyn.

- c tai xng: c hnh xon c gm 2 vng ri, mt u thng vi

tin nh, mt u bt kn. Bn trong c tai xng c mt g ni ln, cng
xon theo c tai gi l mnh xon. c tai l b phn thu nhn m thanh.

- Tin nh xng: l mt cc hc hnh bu dc nm gia c tai

xng v cc ng bn khuyn. Mt ngoi lin quan ti hm tai qua ca s
bu dc v ca s trn.

- Ba ng bn khuyn: hng theo 3 chiu trong khng gian v thng

vi b phn tin nh c chc nng gip cho c th gi thng bng v
chuyn ng trong khng gian.

M o mng

M o mng cng gm cc phn nh m o xng nhng kch

thc nh hn. Thnh ca m o mng l cc lp m lin kt to nn mt
ci mng x.

- Phn tin nh mng gm 2 ti: ti cu thng vi c tai mng, ti bu

thng vi bn khuyn mng. Ti cu v ti bu thng vi nhau qua ng ni.

- Phn bn khuyn mng c hnh dng in ht vi bn khuyn xng.

C ti bu, ti cu v cc ng bn khuyn mng c gi chung l c quan
tin nh. y c nhng th quan c bit (gi l vt thnh gic v mo
thnh gic) thu nhn nhng kch thch v s thng bng ca c th trong
khng gian. l nhng t bo c lng, trn b mt c bao ph bi mt
khi cht nhy xen k nhng ht nh thch.
 - c tai mng l phn chnh ca c quan thnh gic, gm 2 mng chy
dc ng xng c tai: mng pha trn mng gi l mng tin nh, mng di
y hn gi l mng c s. ng c tai mng cha ni dch.

Mng c s: gm nhiu si lin kt chng ngang, di cc si tng

dn v pha nh c. Trn mng c s c cha c quan Coocti, c nhim v
thu nhn cc kch thch m thanh. C quan Coocti c cu to bi nhng t
bo m xen ln cc t bo thnh gic trn mt c lng. Xung quanh cc t
bo ny c nhiu nhnh tn cng ca nhng t bo thn kinh nm trong hch
Cocti (hch Cocti nm chn mnh xon). Si trc ca cc t bo thn kinh
ny to thnh dy thn kinh c tai.

2.2. Chc nng ca c quan phn tch thnh gic

Chc nng nghe:

- C quan thnh gic c chc nng thu nhn m thanh v truyn nhng
m thanh v vng thnh gic trn no b tng hp v phn tch.

- Gip cho con ngi tip thu nhng kin thc, kinh nghim ca th h
trc qua ngn ng.

C ch thu nhn m thanh:

m thanh c thu nhn di dng sng m. Sng m c truyn t

tai ngoi vo tai gia, sau khi c chui xng tai khuych i, mng cng
ca bu rung ng lm ngoi dch rung ng ng tin nh. Sng m tip
tc c truyn i trong cht ngoi dch. S rung chuyn ca cht ngoi dch
m cho cht ni dch trong ng c tai cng rung chuyn theo. S chuyn ng
ca cht ni dch lm cho cc dy tng ng trn mng c s cng rung
ng v kch thch cc t bo th cm thnh gic lm xut hin nhng xung
ng thn kinh. Nhng xung ng ny c truyn theo dy thn kinh thnh
gic v v no. Nh hot ng phn tch trn v no m chng ta nhn bit
v phn bit c m thanh.

- m thanh c nhng cao khc nhau, c c trng bi nhng

sng m c tn s khc nhau.
 - Trn mng c s cc si c cng v chiu di khng ng u.
Mi si c giao ng cng hng vi mt sng m tng ng. Ngha l cc
m thanh c tn s xc nh lm rung ng phn tng ng ca mng c s.
Theo Hm Holz, cc si ngn cng hng vi m cao, cc si di cng
hng vi cc m thp.

-Tai ngi c th thu nhn nhng sng m c tn s t 16 - 20 000 Hz,

v phn bit r nht cc m thanh c tn s 200 - 2000 Hz.

Chc nng v cm gic thng bng

Chc nng ny c thc hin nh c cc vt thnh gic v mo thnh

gic trong cc ti tin nh v ng bn khuyn, nn c hai loi cm gic thng
bng: cm gic thng bng tnh v cm gic thng bng ng.

2.3. c im s thu nhn m thanh ca tr

- Tr khi sinh ra c phn ng vi m thanh (tr b git mnh khi c

ting ng ln). Kh nng thu nhn m thanh ca tr cao hn ngi ln,
ti 22000 Hz. Song v trong tai gia ca tr c cha y cht dch nn kh
nng thu nhn m thanh ca tr cn yu. Tr ln ln, cht dch trong tai dn
dn c thay th bi khng kh, nn kh nng thu nhn m thanh ngy cng
tt ln

- Tr 3 - 4 thng c th phn bit c m thanh c cao khc nhau:

phn bit c ging ngi l v ngi quen.

- Tr 8 -9 thng c th hiu c nhng t ring bit.

- Tr 1 tui c th tp trung nghe mt lt, ni c nhng t n gin.

- Tr 18 thng c kh nng nghe nhc, thch ht...

- Tr 30 thng: nghe v hiu c nhng cu chuyn n gin.

- Tr 3 tui: c th phn bit c giai iu ca bi ht.

Kh nng nghe v phn bit m thanh mang tnh di truyn nhng cng
ph thuc nhiu vo s luyn tp ca tr. V vy chng ta phi cho tr nghe
nhng bn nhc, bi ht hay. Ngoi ra phi rn cho tr nh hng trong
khng gian v ngun pht ra nhng m thanh thng qua cc tr chi nh bt
mt bt d, tr chi trn tm. Hay cho tr tm hiu thin nhin bng cc m
thanh quanh ta nh ting g gy ting ch, mo ku, ting chim ht, ting l
xo xc lm cho thnh gic ca tr pht trin phong ph hn.

Do nhng c im cu to ca tai tr nu trn nn i vi tr nh

cn ch chm sc v bo v tai phong chng cc bnh nhim khun, c
bit l phng bnh vim tai gia. Khng c dng nhng vt nhn ngoy
tai lm tn thng mng nh. Phi gi v sinh tai lun lun sch s bng cch
ly khn sch lau tai hng ngy khi ra mt, dng tm bng lau kh tai.
Nh tr v cc trng mu gio cn phi xy dng ni yn tnh trnh
nhng ni n o, bi nhng ting ng mnh thng xuyn tc ng vo
mng nh lm gim kh nng nghe ca tai. Hn ch dng cc loi thuc
khng sinh c tc dng gy ic tai, tai.

3. C quan phn tch xc gic

3.1. Cu to

C quan phn tch xc gic cu to gm 3 b phn:

- B phn nhn cm

- B phn dn truyn

- Trung ng thn kinh nm trn v no

B phn cm th xc gic nm trn da l cc tiu th Meckel, Meissner

v cc u mt dy thn kinh quanh cc chn lng. Cc th th ny c
phn b khng ng u trn c th. cc u ngn tay, u li, quanh
mi, u mi c nhiu nht, sau n m, mi mt, vm hng, cn cc vng
khc th c t hn. C 3 loi c quan cm th xc gic:

- Th cm tip xc: tip thu nhng kch thch c hc, cho ta cm gic
v hnh dng, di, tnh cht b mt, p lc ca vt.

- Th cm v nhit : thu nhn nhng kch thch v nhit

- Th cm au n: nhn nhng kch thch au.

 Cc xng ng t nhng c quan cm th theo dy thn kinh hng
tm s c truyn v vng cm gic vn ng trn no ti thu nh.

3.2. Chc nng

C quan cm th xc gic c vai tr quan trng trong s nhn thc th

gii xung quanh, l ngun gc ca cc phn x, c bit l cc phn x
bo v.

i vi tr em, xc gic ng vai tr c bit quan trng:

- Kch thch s hot ng ca h thn kinh, gip cho tr tm hiu th

gii xung quanh.

- To cho tr cm gic an ton, chnh v vy i vi tr nh cn to

nhiu tip xc thn th: nui con bng sa m, m p, xoa nn chn tay cho
tr.

- Tr s sinh c cm gic au. Tr 18 thng c th ch vo ch au.

Cn tr 3 tui c th ni au ch no m khng cn ch.

- Cm gic v nhit : tr s sinh cha phn bit c nng lnh. Khi

tr 3 tui c th phn bit c gia m v lnh.

- Cm gic tip xc: tr s sinh c phn ng khi ta chm vo chn tr.

Tr 3 thng bit khc khi b t. Tr ln hn rt thch cm chi bng tay,
c b m. Tr 2 tui c th ln gi mt trang mt ln trong cun sch, tr 4
tui c th nhn ra vt trong mt ci ti ng kn.

4. C quan phn tch v gic

C quan cm nhn v gic l li. Trn li c cc nh v gic v xc

gic.

n v v gic l cc t bo vi gic c bao quanh bi cc t bo

chng . Tip xc vi cc chi v gic c tn cng vi cc si thn kinh vi
gic, dn truyn xung ng thn kinh v vng v gic trn thu nh.

Cm gic nm l mt cm gic hn hp, phc tp, thng phi hp vi

khu gic. Bn cm gic c bn ca nm l: mn, ngt, chua, ng.
 tr s sinh c tt c 4 th cm gic mn, ngt, chua, ng. Tr s
sinh tr li s kch thch v ngt bng s b mt, v tr li cc kch thch
i vi v ng, chua bng s co c mt.

Tnh nhy cm ca cc c quan phn tch v gic ph thuc vo nhu

cu i hi ca c th i vi thc n. Trong thi gian n tnh nhy cm
chung gim dn, cn tnh nhy cm phn bit li tng ln. tr khi b ri lon
tiu ho hay b bnh th s lm gim cm gic v gic.

5. C quan phn tch khu gic

C quan cm th khu gic l nhng t bo khu gic nm trong nim

mc mi, thu nhn nhng kch thch bng hi.

Cc t bo khu gic l nhng nron song cc, c lng khu gic

hng v pha mi, cn si trc xuyn qua sng xng bm ln hnh khu
tip xc vi nron a cc. T cc nron a cc cc si trc i ra to thnh
dy khu gic dn truyn cc xung ng thn kinh v vng khu gic nm
di thu trn.

tr s sinh c nhng phn ng i vi cc mi mnh nh co c

mt.

tr b m khoang mi pht trin cha y nn khu gic ca tr

km pht trin hn so vi tr ln.

tr mu gio v tr la tui hc sinh khu gic nhy hn s vi

ngi ln. nhy bn ca khu gic c nng ln khi tr t 6 tui, sau
dn n bi gim st. Kh nng phn bit mi tng dn theo la tui. S
luyn tp thng xuyn c tc dng lm tng cng s pht trin khu gic
tr.

CU HI N TP

1. Hy nu vai tr ca cc c quan phn tch

 2. Hy nu cu to v hot ng ca c quan phn tch th gic. Hy
nu nhng nguyn nhn gy cn th tr em v cc bin php phng chng
cn th.

3. Hy nu cu to ca c quan phn tch thnh gic v c im pht

trin c quan phn tch thnh gic tr em. Hy gii thch nguyn nhn ti
sao tr em hay b bnh vim tai gia.

4. Hy nu cu to v hot ng ca c quan phn tch xc gic, khu

gic v v gic. Nu c im cc c quan phn tch ny tr em.

Chng 4: H VN NG
I. H XNG
1. Cu to xng

H xng l mt khung c cu trc nng c th con ngi. Mi

mt loi xng c hnh dng c bit v vai tr ring. Trong cc b phn ca
b xng, nhng ni c yu cu phi linh hot hn th s c thay th
bi sn. Cc xng c ni vi nhau bi cc khp ni v cc dy chng,
m bo s vn ng linh hot ca b xng.

Cu to ca xng: xng c cu to bi lp mng xng, m

xng v ng tu. Mi xng u c mch mu nui dng v cc dy thn
kinh. Da vo cu to ca xng ngi ta chia ra lm 2 loi xng: xng
chc v xng xp. T ngoi vo trong gm c cc lp sau:

- Lp mng xng: l lp m si mng nm bn ngoi lm nhim v

bo v.

- Lp xng chc: c cu to bi nhng tr xng. Tr xng bao

gm nhiu tm xng c xp xp thnh hnh ng c nhiu lp, gia c
mt ng rng c gi l ng Have, trong ng Have c cha thn kinh v
mch mu.
 - Lp xng xp: gm mt h thng nan xng mnh an vo nhau,
gia c nhiu khong trng c cha tu xng v hu nh khng c h
thng Have.

- Tu xng: gia cc b xng ca xng xp u xng di v

xng dt c cha tu . Tu c nhim v sn xut hng cu. Trong lng
ng xng c cha tu vng, tu vng khng c chc nng sn sinh hng
cu.

B xng ngi trng thnh gm 206 chic, c cu to t nhiu

loi xng khc nhau.

- Loi xng dt (xng s, xng sn): cu to gm 3 lp

xng. Hai lp xng c mt ngoi, gia l mt lp xng xp.

- Loi xng ngn (xng ngn tay, xng ngn chn): trong
thnh phn ca xng ngn ch yu l xng xp, mt ngoi bao ph lp
xng c, mng. Loi xng di: hai u xng di c cu to ging xng
ngn. Thn xng cu to bng xng c lm cho thnh xng dy, gia
thn xng c ng tu, trong c cha tu xng.

Thnh phn ho hc ca xng.

- Trong xng c 1/3 l cht hu c v 2/3 l cht v c, ch yu l

mui CaCO3, Ca (PO4)2. Tnh n hi ca xng c m bo l do cc
cht hu c, v nu ta t xng th cht hu c s chy, xng vn cn gi
nguyn hnh dng nhng rt gin. Tnh cng ca xng l do cht v c.
Trong xng cc cht v c v hu c kt hp cht ch vi nhau, nhng t
l gia chng thay i theo la tui. ngi trng thnh xng c cha
nhiu cht v c hn xng tr em, v vy m xng ca ngi ln t mm
do hn xng ca tr em. Ngi gi rt d b gy xng khi ng, v xng
ca ngi gi c t tnh mm do.

- Xng tr em cha pht trin y , cn cha nhiu t chc sn.

Xng tr em c cu to bng cc mng li, cc l xng c t ng Ha
ve, c cha nhiu huyt qun, v vy xng ca tr em khi b gy rt chng
lnh. S hnh thnh v pht trin b xng ca tr em cn tip tc cho ti 20
- 25 tui mi kt thc.

- Trong thnh phn xng tr em cha nhiu nc, t mui khong.

Cng ln lng nc trong xng cng gim, khi tr c 12 tui th thnh
phn cu to xng ca tr gn ging nh ca ngi ln.

Gii thiu b xng ngi.

B xng ngi gm 206 chic, c chia ra lm 3 phn: xng u,

xng thn v xng chi.

Xng u: gm hai phn l s no v s mt

S no l mt hp xng ln, trong c cha no b. S no gm

cc xng bn dt khp vi nhau bi khp rng ca bt ng. S no gm 1
xng trn, 2 xng thi dng, 2 xng nh, mt xng chm, mt xng
bm, mt xng sng to nn.

S mt do 15 xng to nn, trong c 3 xng l l xng l ma,

xng hm di, xng mng v 6 i xng chn gm xng hm, xng
khu ci, xng g m, xng thi dng v i xng l. Tt c cc xng
s c c nh bt ng, tr xng hm di l c th c ng c.
Xng s to nn mt hp vng chc bo v no b v h thn kinh trung
ng. S mt cn to nn khung xng phn trn ca cc c quan h hp
v tiu ho.

Xng thn: gm ct sng v xng lng ngc.

Ct sng gm 33 - 33 t sng, trong c 7 t sng c, 12 t sng

ngc, 5 t tht lng, 5 t cng dnh li thnh mt khi, cui cng l 4 - 5 t
sng ct. Ct sng ca ngi c 4 im cong l im cong c, ngc v tht
lng v cng. N c lin quan mt thit n t th ng thng ca con ngi.

Mi t sng c thn t sng pha trc v mt s mu pha sau.

Mt s mu c tc dng lm si bm ca c mt s mu khc dng khp
vi cc mu ca cc t ln cn. gia thn ct sng l ng tu do cc l
t sng to nn.

Lng ngc do 12 i xng sn, cc t ngc v xng c to nn.

Nhng i xng sn trn dnh vo xng c bi mt on sn, on sn
ca i xng sn th 8, 9, 10 dnh lin nhau v dnh vo i xng sn
th 7. i xng sn th 11, 12 khng ni vi xng c, mt u t do.
Lng ngc c tc dng bo v cc c quan quan trng ca c th nh tim,
phi v cc c quan phn ngc.

ngi ln lng ngc c chiu ngang rng hn chiu trc sau, lin
quan ti dng ng thng v s gi thng bng ca c th.

Xng chi: gm xng chi trn v xng chi di.

Xng chi trn gm xng cnh tay, xng cng tay (gm xng tr
pha trong v xng quay pha ngoi), xng bn tay (xng bn tay gm
5 xng c tay, 5 xng t bn tay, cc xng ngn tay).

Xng chi di gm khung chu, xng i, xng cng chn

(xng cng chn gm hai xng: xng chy trong v xng mc
ngoi), xng bn chn (xng bn chn gm 7 xng c chn, 5 xng
bn chn, v cc xng ngn chn).

Cc khp xng: c 3 loi: khp bt ng, khp bn ng v khp

ng. Khp bt ng: l khp c to nn bi s dnh lin cc xng vi
nhau, to nn s bt ng xng. V d nh xng hp s.

Khp bn ng: cc xng trong khp c s vn ng nhng rt hn

ch. V d nh xng ngn, xng t sng.

Khp ng: l loi khp m cc xng trong c th c ng c

m bo s c ng linh hot ca c th. V d nh khp gi, khp tay. Hu
ht cc khp c cu to theo kiu ny.
 Khp c cu to bi bao khp v din khp. Bao khp c cu
to t m lin kt dy to thnh bao bm vo hai b ca din khp. Din
khp l ch tip xc gia hai u xng.

2. c im pht trin xng tr em

2.1. Xng s

Hp s ca tr em so vi kch thc ca c th ln hn ngi ln.

Hp s lc mi sinh c hai thp: thp trc v thp sau. Thp trc c kch
thc trung bnh l 2 - 3 cm, c ng kn khi tr c 12 thng, mun nht
l 18 thng, thp sau nh hn v c ng kn vo lc tr c 5 thng.
Nu tr b ci xng th cc thp s ng chm hn. Nh c thp m tr
chuyn ng c d dng trong ng sinh.

Cc xoang trn, xoang sng tr trn 3 tui mi bt u pht trin, v

vy tr nh khng b vim xoang.

2.2. Xng ct sng

Xng ct sng ca tr thng, cha n nh. Khi tr c 3 thng bit

ly th xut hin on cong c.

Khi tr c 6 thng bit ngi th xut hin on cong ngc.

Khi tr c 1 tui bit i, ct sng vng lng cong v pha trc. Cc

on cong ny khng n nh v rt d b thay i tu theo t th ca tr.

Khi tr c 7 tui xng sng c hai on cong vnh vin c v

ngc, n tui dy th th c thm on cong vng tht lng.

Do ct sng ca tr cn yu v c nhiu sn, nn t th ca tr d b

thay i. V vy chng ta khng nn cho tr ngi i qu sm trnh cho tr
b g lng, vo ct sng.

2.3. Xng lng ngc

tr nh xng lng ngc trn, ng knh trc sau bng nhau v

xng sn c t th nm ngang. Cng ln xng lng ngc cng hp dn,
xng sn chch theo hng dc nghing. Do cu trc nh vy nn tr
nh lng ngc km di ng.

2.4. Xng chi

tr s sinh xng chi cong hn ngi ln. Khi tr cng ln th

xng di ra v ht cong.

2.5. Xng chu

Khung xng chu gm 2 xng cnh chu, xng cng v xng

ct.

Di 6 tui xng chu ca tr trai v tr gi ging nhau. Nhng sau

tr gi khung chu pht trin hn tr trai. i vi cc tr gi b ci
xng th khung chu hp, s gy kh khn cho vic sinh sau ny. Khung
chu cn tip tc pht trin cho ti nm 20 - 21 tui.

2.6. Rng

tr pht trin bnh thng th rng sa bt u mc lc tr c 6

thng, khi tr c 24 thng th s c b rng sa gm 20 chic. Rng
ca di xut hin u tin, sau n rng ca trn, tip theo l rng nanh
v rng hm. Cng thc tnh:

S rng = S thng tui - 4

Khi tr c 6 - 7 tui th bt u thay rng sa bng rng vnh vin.

Mt khong 6 nm cho cc rng sa c thay th hon ton bng 32 rng
vnh vin. Khong h xut hin gia cc rng ca hm trn l rt ph bin,
nhng chng c khuynh hng kht li khi tr ln ln.

Tr b ci xng s nh hng xu ti s pht trin ca men rng,

rng b su, sn.

Mt khc men rng ca tr li mng, d v, v vy khng nn cho tr n

cc thc n qu nng, qu lnh, hoc qu cng. Vn v sinh rng ming
tr cng rt quan trng, cn to nhng thi quen v sinh tt cho tr nh nh
rng sau khi n, khng n nhiu bnh ko ngt bo v b rng cho tr.
Ch bo v tt b rng sa ca tr s m bo s pht trin tt ca rng
vnh vin sau ny.

II. H C
1. Cu to v hot ng ca c

1.1. Cu to

H c ngi gm c 3 loi: c vn, c trn v c tim.

C vn

L h c bao bc ton b c th v c chi c khi lng bng 42%

trng lng c th.

C vn c nhiu hnh dng v kch thc khc nhau: c c di, c

ngn v c rng.

Mi c vn gm c gn c v bng c. Gn c ni vi xng. Trong

bng c c nhiu si c, tp trung thnh tng b song song vi trc dc ca
bp c.

Mi mt si c c cu to bi mt mng bao bc bn ngoi, trong l

nguyn sinh cht c nhiu t c, cn gia c cha nhiu nhn. Mi si c
l mt hn bo.

Khi quan st t c di knh hin vi, trn mi t c c on a ti v

on a sng, chng to nn cc vn gi l c vn.

Trong c vn c cha nhiu mch mu, mch bch huyt v cc u

dy thn kinh.

C trn

Chim khong 200% trng lng c ca c th. C trn trong c th

cu to nn thnh ca cc c quan rng nh thnh rut, thnh ng mch,
thnh tnh mch.
 c trn mi si l mt t bo di hnh thoi. C trn khng nm trong
thc kim sot ca no, nhng c tc dng co tht c cn thit cho cc qu
trnh hot ng ca c th. V d nh h tiu ho, nh s co bp ca nhu
ng rut m thc n c di chuyn trong h tiu ho.

C tim

C tim c cu to gn ging vi c vn, nhng c tim c c im

khc l cc si c tim phn nhnh ni vi nhau thnh mng li. S hot
ng ca c tim khng theo mun ca con ngi.

1.2. S hot ng ca c

S co c

Co rt l c tnh c bn ca c m bo cho s vn ng ca c th

C nhiu thuyt gii thch s co c, nhng thuyt rng ri c mi

ngi cng nhn l thuyt A. Huxli: trong mi t c c a ti v a sng: a
sng I do cc si actin to nn, a ti A do cc si actin v myozin to nn.
Theo thuyt ny th khi c co, cc si actin chui su vo trong cc si myozin.
Nh vy lm cho a sng I ngn li, v chiu di a ti A khng thay i. Kt
qu dn ti l cc bp c ngn li v phnh to ra, c bm vo xng lm cho
xng chuyn ng theo.

iu kin hot ng thch hp ca c

i vi tr nh chng ta cn ch khng cho tr lm vic qu sc, qu

nng m cn phi ch cho tr lao ng va sc, xen k ngh ngi, to
khng kh vui ti trong cng vic, ph hp vi tng la tui ca tr. iu
kin hot ng thch hp ca c l:

- C phi mang vt c trng lng va phi.

- Nhp iu co c phi khng qu nhanh hoc qu chm.

- iu kin sinh l c th kho mnh, tinh thn thoi mi.

2. c im c tr em
 H c ca tr em pht trin yu. tr s sinh trng lng c chim
23% trng lng c th. n tui trng thnh h c chim 42% trng lng
c th.

Cc si c ca tr c cha nhiu nc, t m v m. V vy khi tr i

tiu chy mt nc rt nhanh, v vy chng ta thy tr b st cn rt nhanh
chng.

Si c ca tr mnh hn so vi ngi ln, lc co c ca tr cn yu

nn tr cha th cm nhng vt nng, hoc lao ng qu sc.

C ca tr em n hi hn so vi c ca ngi ln. Chng c gn

vo xng xa tr quay ca cc khp nhiu hn, cn ngi ln chng c
gn gn khp hn, v vy tr em, s co c mt t sc lc hn ngi ln

Cc c ca tr em pht trin khng ng u. Cc c i c vai pht

trin trc, cn cc c nh nh c ngn tay, c lng bn tay pht trin mun
hn, v vy m i vi tr nh khng nn bt tr tp vit qu sm.

tr 4 - 5 tui, c cnh tay v c cng tay pht trin, nhng c bn

tay cha pht trin y . H c bn tay c bit pht trin khi tr c 6 -7
tui, lc tr thc hin c mt s cng vic nh nhng c tnh kho
lo v tr c th hc vit ch.

Do s phi hp vic co ca cc c nh b cha pht trin y nn

tr em mu gio cha thc hin c cc thao tc nh nht mt cch chnh
xc.

Tr em rt chng mt khi vit, v, khu kim...

CU HI N TP

1. Nu cu to ca xng. Thnh phn ha hc xng tr em v ngi

ln khc nhau im no?

2. Nu c im pht trin h xng tr em.

3. Nu cu to v hot ng ca h c.
 4. Hy nu c im h c tr em. T o hy nu nhng ng dng
trong cng tc chm sc v gio dc tr

Chng 5: H TUN HON V MU

I. MU
1. Chc nng ca mu

Mu trong c th c nhiu chc nng quan trng, su chc nng chnh

l:

Chc nng h hp

Hng cu trong mu c tc dng vn chuyn oxy t phi ti cc t bo

v vn chuyn kh cacbonic t cc t bo a v phi v ra ngoi.

Chc nng dinh dng

Cc cht dinh dng nh cc axit amin, glucoz, axit bo v cc

vitamin c hp th t ng tiu ho vo trong mu v c mu vn
chuyn n nui dng cc t bo.

Chc nng o thi

Cc sn phm bi tit ca c th do cc t bo sinh ra trong qu trnh

sng nh cacbonic, ur, nc... c mu vn chuyn n cc c quan bi
tit nh thn, phi, cc tuyn m hi... o thi ra ngoi.

Chc nng iu ho nhit ca c th

Mu c kh nng iu ho nhit ca c th bng cch: khi tri nng,

cc mch mu ngoi bin gin ra c th d to nhit. Ngc li, khi tri
lnh cc mch mu ngoi bin s co li gip cho c th gi nhit.

Chc nng bo v c th

Trong mu c cc t bo bch cu c tc dng thc bo, tiu dit vi

khun. Ngoi ra, trong mu cn c nhiu cc cht khng th, khng c t
ca huyt tng to ra kh nng min dch ca c th.
 Khi c th b chy mu, mu c kh nng ng li bo v cho c th
khi chy mu.

Chc nng iu ho hot ng cc c quan

Mu vn chuyn cc ni tit t t cc tuyn ni tit n cc c quan, c

tc dng kch thch hoc km hm hot ng ca cc c quan .

2. Cu to ca mu

Mu gm hai thnh phn chnh: th v hnh v th hu hnh.

Th v hnh (huyt tng)

Chim 54% th tch mu. l mt cht lng mu vng, trong c

90% l nc, 1% Nacl, NaHCO3, mt t mui v c khc nh Mg+, K+,
Ca+...., 7% prtid, 0 1 % glucoza.

Protid ca huyt tng gm cc loi: albumin, globulin, fibrinogen.

Trong fibrinogen l mt cht sinh si huyt dng ho tan, chng c th
chuyn thnh fibrin dng khng ho tan qun ly th hu hnh khi chy mu
v to thnh cc mu ng. Nu ly fibrin ra khi mu th mu s mt kh
nng ng.

Trong mu cn cha cc hooc mn, khng th, khng c t....Ngoi

ra, trong huyt tng cn cha mt s cht thi nh ur.

Th hu hnh: gm c hng cu, bch cu v tiu cu

Hng cu

Hng cu c sn xut trong tu xng ca cc xng dt nh

xng c, xng sn, xng t sng v u cc xng di nh xng
i, xng cnh tay.

Hng cu c dng hnh lm hai mt v khng c nhn.

Trung bnh cc hng cu sng c khong 120 ngy.

- Hng cu c kch thc nh: 0.35 - 7.2 micron, nhng tng din tch
cc hng cu rt ln, chim 3800m2.
 - S lng hng cu: c th thay i tu thuc vo la tui, gii tnh,
tnh trng sc kho, mi trng sng Trung bnh ngi trng thnh c
khong 4 - 4.5 triu hng cu mm3. Nam: 4,2 210.000/ mm3, n: 3,8 triu
160.0001 mm3

- Th tch huyt cu (Hematocrit): l th tch m cc hng cu chim

trong 100ml mu. Tr s trung bnh nam gii l 47% 7v n gii l 42%
5.

Th tch huyt cu khng cho bit khi lng hng cu. Khi lng
hng cu c th bnh thng trong khi th tch huyt cu gim trong trng
hp mu long, tim truyn tnh mch nhiu; hoc ngc li khi lng hng
cu c th gim khi th tch huyt cu tng trong trng hp c c mu nh
b bng, c th mt nc do tiu chy, i ma... nhng ngi sng vng
ni cao ni c phn p oxy thp c s lng hng cu tng. S lng hng
cu tng khi lao ng nng v gim khi ng.

- S lng hng cu c th gim gy thiu mu do b chy mu, st rt,

cc bnh vim lot hnh t trng, suy tu xng... Khi s lng hng cu
gim di 4 triu/ mm3 l thiu mu nh, di 3 triu/ mm3 l thiu mu va,
di 2 triu/ mm3 l thiu mu nng.

- Huyt cu t (Hemoglobin) l thnh phn chnh ca hng cu v lm

cho hng cu c mu . Hemoglobin c cu to t hai thnh phn chnh
l Globin (94%) v Hem (5%). Hemoglobin l protein phc tp c cha st
ho tr hai c kh nng kt hp vi cc cht nh oxy, kh cacbonic, kh CO
nn c vai tr quan trng trong h hp. Nh c Hemoglobin m mu c kh
nng vn chuyn kh oxy t phi n cc t bo v kh cacbonic t cc t bo
v phi v ra ngoi.

Hb + O2 <=> HbO2

Hb + CO2 <=> HbCO2

Nhng khi c th b nhim kh CO th s c phn ng:

Hb + Co = HbCO (Cacboxyhemoglobin)
 Cacboxyhemoglobin l mt cht bn vng kh b phn ly lm cho
Hemoglobin mt kh nng chuyn ch hng cu.

- Hng cu sng c khong 120 ngy, cc hng cu gi cht i

gan v lch.

Bch cu

L nhng t bo hi trn c nhn nhng khng c mu. Tui th ca

bch cu ngn, khong vi gi v di nht l 2 - 3 ngy.

- S lng bch cu ngi trng thnh: nam khong 7000- 9000/

mm3, n khong 6000 - 8000/ mm3.

- Bch cu thng tng trong cc trng hp nhim khun v gim

trong cc trng hp cc bnh do virut (cm, si, vim gan siu vi B...).

Chc nng ca bch cu:

Bch cu c kh nng thc bo tiu dit cc vi khun v c kh

nng tit ra khng th chng li vi khun v cc cht c bo v c th.
Bch cu c cc c tnh nh sau:

- Tnh di chuyn: bch cu c th di chuyn bng nhng chn gi v

tm n nhng ni c vi khun v cc vt l tiu dit chng.

- Bch cu cn c kh nng xuyn mch: tp trung vo cc ni c vi

khun, vt l ri dng chn gi m ly chng, tit ra cc men tiu dit
chng.

- Tnh ho ng ng: mt s cht tit ca cc m c kh nng lm cho

bch cu di chuyn ti gn hay trnh xa khi cht . V d nhng sn phm
hu hoi trong m vim, mt s c t ca vi khun.

- Tnh thc bo: bch cu c kh nng thc bo tiu dit cc vi

khun.

Hin tng vim nhim:

 Khi c vi khun hoc vt l xm nhp vo c th th sau mt thi gian
chng s sinh sn rt nhanh. C th b xm nhp cng c nhng phn ng
nht nh i vi s xm nhp . Di nh hng ca h thn kinh v cc
yu t th dch, ti ch xm nhp ca vi khun s xut hin hin tng vim
nhim.

Ti y, cc mch mu gin ra, s cung cp mu ti ch vim nhim

cng c tng cng. Nh ti cc m k ca cc t bo s xut hin
nhiu t bo bch cu. Cc t bo ny c tc dng thc bo v tiu dit cc
vi khun.

Trong cc m b tn thng tp trung nhiu cc t bo bch cu b

cht, nguyn sinh cht ca chng c cha y nhng sn phm tiu ho d
l cc mnh xc ca cc vi khun hoc cc vt l. Tt c cc t bo bch cu
cht, xc vi khn, nc m, bch cu... to thnh m.

Khi vim nhim nm gn b mt ca c th th m s v ra v chy

ra ngoi.

Khi vim nhim nm su trong c th th hin tng thc bo s din

ra cho ti khi no vim nhim b loi tr hn.

Nh vy chng ta thy phn ng vim l phn ng bo v ca c th

khi c vi khun xm nhp vo c th; Nhng trong nhng trng hp sc
khng ca c th yu khng sc chng li cc vi khun gy bnh, th
phi dng thm thuc khng sinh gip c th tiu dit c cc mm
bnh.

Tiu cu

L nhng t bo nh khng nhn hnh a gic khng mu, ng knh

ca tiu cu khong 2 - 3 micron.

Bnh thng, s lng tiu cu khong 200 000 - 300 000 / mm3 mu.
S lng tiu cu tng khi n nhiu tht, khi b chy mu, v s lng tiu cu
gim khi b mc bnh ung th mu.
 Chc nng: Tiu cu c tc dng gii phng cht men tromboplastin
c tc dng m u cho hin tng ng mu.

- Tiu cu c sinh ra tu xng v sng c khong 3 - 5 ngy.

II. H TIM MCH V TUN HON MU

1. Cu to v hot ng ca tim

Tim l c quan chnh ca h tun hon. Tim l mt khi c rng nm

trong lng ngc, gia hai l phi v trung tht trc. Chc nng ca tim
l ht mu t cc tnh mch ch v phi v v bm mu vo cc ng mch
ch v phi.

- Tim ca ngi trng thnh c khi lng khong 260 - 270 gam.

- Tim c hnh thp c trc hng ra pha trc, xung di v sang

tri.

- Tim gm c 3 mt: mt trc ngay sau xng c (hay mt c

sn): c 2 rnh dc c ng mch vnh tri nui dng tim; mt di p st
c honh (hay mt honh): c hai rnh trong c mch vnh phi nui dng
tim; mt tri: ln vo phi to thnh khuyt tim.

- Tim c chia ra lm hai phn ngn cch vi nhau bi vch ngn: tim
phi v tim tri. Tim phi cha mu tnh mch v tim tri cha mu ng
mch.

- Mi phn ca tim li c chia ra lm hai phn: tm nh v tm tht.

- Gia tm tht v tm nh c van nh tht (bn tri gi l van hai l, bn

phi l van ba l).

- Gia tm tht tri v ng mch ch v gia tm tht phi v ng

mch phi c van bn nguyt.

K t ngoi vo trong, tim gm c 3 lp:

 - Mng ngoi tim: c 2 l: l thnh ngoi v l tng trong dnh st
vo c tim. Gia hai l c t thanh dch lm cho tim co bp c d dng.

- C tim: l loi c vn c bit v c tim va c c tnh ca c vn l

co bp nhanh v mnh, li va c tnh cht ca c trn l co bp t ng. C
tim gm hai loi si:

Si co bp cng gm c hai loi th: th ring cho tng ngn tm tht

v tm nh v th chung bao trm ln th ring v lin h vi cc bung tim.

Si c mang tnh cht thn kinh (c nhim v iu ho s co bp ca

tim): l h thng nt, bao gm nt Keith Flack, nt Tawara v b His.

Nt Keith Flakc (nt xoang): trong thnh tm nh phi, ch tnh mch

ch trn vo tim. Nt ny l trung tm t ng chnh ca tim, pht ra xung
ng iu khin nhp tim.

Nt Tawara (nt xoang nh): nm vch lin nh. Nt ny l trung tm

t ng ph ca tim. Khi nt xoang b tn thng, nt xoang nh s nm
quyn iu khin nhp tim v khi tim s p chm hn, c tm tht v tm
nh s cng co bp mt lc.

B His: t nt xoang nh chia lm hai nhnh chy dc theo hai bn

vch lin tht xung n mm tim v chia lm nhiu nhnh nh to ra khp
tm tht. B His c chc nng dn truyn xung ng. T nt xoang xung
ng theo cc th c lan dn sang tm nh phi v tm nh tri n nt xoang
nh, sau cc xung ng theo b His s truyn di khp hai tm tht. Khi b
His b tn thng, tm tht s p chm li v khng n khp vi nhp p
ca tm nh na.

- Mng trong tim (ni tm mc): l mt mng mng nm lt mt trong

cc bung tim v ni lin tip vi cc mng trong cc mch mu ln.

Hot ng ca tim

Chu k ca tim gm 3 giai on:

- Tm nh thu: ko di 0.1 giy.

 - Tm tht thu: 0.3 giy.

- Tm trng ton b: 0.4 giy.

Khi tim p 75 ln/ pht th chu k tim s ko di 0.8 giy

Tm nh thu: Khi tm nh co, c vng xoang tnh mch co li khng

cho mu chy t tm nh vo tnh mch. p lc mu trong tm nh tng, lc
ny van nh tht ang m, tm nh co y nt s mu t tm nh xung tm
tht p lc mu trong tm tht tng dn. Tm nh co li 0.1 giy, sau gin
ra sut thi gian cn li ca chu k (0,7 giy)

Tm tht thu: Khi tm nh gin ra, tm tht bt u co li v cng c

chia ra lm hai thi k:

- Thi k tng p (0,05 giy): tm tht co li lm cho p sut trong tm

tht tng ln v cao hn p sut trong tm nh, van nh tht ng li. Nhng
lc ny, p sut trong tm tht vn thp hn p sut ca ng mch, do
van bn nguyt vn ng. Tm tht tip tc co lm p sut tng cao.

- Thi k tng mu nhanh (0,25 giy): p sut trong tm tht tng

nhanh v cao hn p sut trong ng mch lm cho van bn nguyt m ra,
mu c tng vo ng mch. Mi ln tm tht thu khong 60 ml mu c
tng vo ng mch ( ngi ln), cn tr em khong 23 ml mu.

Tm trng ton b (0,4 giy): l thi k c tim gin ngh ton b

ht mu cc tnh mch v hai tm nh. Mu trong tm tht vo ht
ng mch, p sut trong cc bung tm tht gim xung thp hn p sut
trong ng mch lm cho mu chy ngc v tm tht khin cho cc van bn
nguyt ng li, ng thi cc van nh tht m ra, mu tm nh li c
ht v tm tht.

c im tim tr em

Tim ca tr nh nm ngang, khi tr bit i nm cho nghing, khi tr

c 4 tui tim c t th ging nh ngi ln.
 Khi mi sinh, tim c trng lng 25 g. Khi tr 6 - 8 thng tim tng gp
i, khi tr 1 - 2 tui tim tng gp 3 ln, khi tr 11 tui trng lng tim tng
gp 10 ln (240)

Tim tr s sinh c hnh trn, sau b di c pht trin hn chiu

ngang. C tim tr nh yu, rt d b nh hng ca bnh tt gy suy tim.

Vng tun hon chnh thc c hot ng v chia ra lm hai vng

tun hon. ln v nh.

Vng tun hon ln:

Mu ng mch giu oxy v cht dinh dng t tm nh tri xung tm

tht tri vo ng mch ch n ng mch nh v vo mao mch, ti y
xy ra qu trnh trao i kh v cc cht Mu ng mch chuyn thnh mu
tnh mch, v t cc tnh mch nh chy vo tnh mch ln hn, sau vo
tnh mch ch v i vo tm nh phi.

Vng tun hon nh:

Mu t tm nh phi xung tm tht phi, sau ln ng mch phi

n hai l phi. Sau khi trao i kh, mu tnh mch tr thnh mu ng
mch ri theo cc tnh mch phi vo tm nh tri.

2. H mch

Mch mu trong c th ngi phn b khp c th. C th chia ra 3

loi mch mu: ng mch, tnh mch v mao mch.

2.1. ng mch

L nhng mch mu vn chuyn mu t tim n cc t bo. T ng

mch ch, cc mch mu c chia thnh nhng nhnh nh nhnh ng
mch cng xa tim c gi l cc tiu ng mch. Cng xa tim, mu chy
trong ng mch vi tc cng nh.

Thnh ca ng mch dy, gm c 3 lp:

- Lp ngoi: l m lin kt c nhiu si thn kinh.

 - Lp gia: l lp quan trng nht, gm nhng si chun xen k vi cc
si c trn lm cho ng mch c tnh n hi c tc dng iu ho lu
lng mu, lm cho dng mu trong ng mch chy lin tc v u n.

- Lp trong: l lp lin tip vi ni mc ca tim gm c lp m lin kt

v mt l trun.

Phn ln cc ng mch nm su, cn mt s t nm nng st ngay

xng.

Huyt p ng mch:

Huyt p l p lc ca mu tc ng vo thnh mch, huyt p gim

dn t u h thng mch mu (cc ng mch ln t tm tht ra) n cui
h thng mch mu (cc tnh mch ln vo tm nh. Do , c hai loi
huyt p: huyt p ng mch v huyt p tnh mch.

Huyt p ng mch chu nh hng ca 4 yu t:

- Sc co bp ca tim (khi sc co bp ca tim mnh s lm cho huyt p

cao).

- Sc cn ngoi bin: sc cn ngoi bin cng cao th huyt p cng

cao. Sc cn ngoi bin tng trong trng hp x va ng mch hoc
mch mu co li.

- Khi lng mu: nu khi lng mu ln th huyt p s cao v

ngc li. V vy khi chng ta b chy mu, mt i mt khi lng mu th
ng thi gy tt huyt p.

- qunh ca mu: qunh ca mu cng ln s gy cn tr n

s lu thng mu, s dn n tng huyt p. qunh ca mu tng khi s
lng hng cu tng, cc cht protid tng. So vi nc qunh l 1 th
qunh trung bnh ca mu l 4.5 - 4.7.

C hai loi huyt p:

 - Huyt p ti a (huyt p tm thu): khi tim co bp y mu vi mt
p lc cao nht. ngi ln, huyt p ti a bnh thng l 110 - 120 mm
Hg.

- Huyt p ti thiu (huyt p tm trng): khi tm trng sc n

hi ca ng mch ch y mu vi mt p lc thp nht thng
sc cn ngoi bin. ngi ln, huyt p ti thiu bnh thng l 70 - 80
mm Hg.

Huyt p ng mch c th thay i theo sinh l v bnh l. n gii

huyt p thng thp hn (khong 110/ 60 mm Hg), tr s sinh huyt p
khong 70/ 40 mm Hg, lc ng huyt p gim. ngi gi huyt p thng
cao hn (khong 140 / 90 mm Hg).

Khi huyt p ti a trn 140 mm Hg v huyt p ti thiu trn 90 mm Hg

l tng huyt p.

Khi huyt p ti a thp hn 100 mm Hg v huyt p ti thiu thp hn

60 mm Hg l h huyt p.

Mch p:

Khi ta n nh ngn tay ln vng ng mch nm trn xng v di

lp da, thng c tay, bn, c th ta s thy mch p.

Tn s mch p tng ng vi tn s tim: tc l 70 - 80 ln/ pht

ngi trng thnh.

Mch p l do ln sng rung ng pht sinh ng mch ch do nh

hng ca tm tht thu lan truyn ti ch khng phi do mu chy ti ni bt
mch. Ln sng rung ng cng xa tim cng yu v n u mao mch th
khng cn na nn ta khng thy mch p trn tnh mch.

2.2. Tnh mch

L nhng mch mu dn mu t cc c quan t chc v tim. Mu ca

tnh mch chy ngc dng vi mu ca ng mch. Cng gn tim ng
knh ca tnh mch cng ln.
 Cu to ca tnh mch gm c 3 lp nh ng mch. Nhng thnh
ca tnh mch t si chun v c hn nn t c kh nng n hi v hay b gin
tnh mch. Mu c chy trong tnh mch v tim nh cc yu t sau:

- Sc bp ca tim: khi tm trng, tim co bp y mu vo ng

mch, cn khi tm trng, tim gin ra ht mu t cc tnh mch v.

- Sc ht ca lng ngc: khi ht vo, lng ngc n ra ln cc tnh mch

ln trong lng ngc cng gin ra c tc dng ht mu v tm nh

- Sc p ca c honh: khi ta ht vo, c honh h xung p ln cc c

quan trong bng, dn mu t cc c quan v tnh mch ngc v v tim.

- ng mch p: ng mch v tnh mch thng nm cnh nhau

trong mt ci bao khng co gin nn khi ng mch p s p vo tnh mch
lm mu trong tnh mch chuyn ng. Mu trong tnh mch chi chy theo
mt chiu v tim nh c cc van trong tnh mch.

- Sc co c: cc c co s p vo tnh mch dn mu chy v tim nh

cc van tnh mch, c bit l cc van tnh mch chi di. Nhng nu c
co lu qu th s lm cn tr tun hon.

- Trng lc: l mt yu t thun li cho cc tnh mch trn tim nhng

li bt li cho cc tnh mch bn di tn nhng nh c cc van lm cho
mu khng chy ngc li c.

2.3. Mao mch

L nhng mch mu rt nh ni gia cc tiu ng mch v cc tiu

tnh mch to thnh mt mng li mao mch

- Thnh ca mao mch rt mng v gm c hai lp: ngoi l lp m

lin kt, trong l lp t bo ni m. Thit din h mao mch ln nn mu lu
thng trong mao mch chm: khong 0.5 - 0.8 m/ giy.

- Chc nng ca mao mch: Khi mu n mao mch, cc cht dinh

dng v xy c chuyn t mu mao mch vo dch k, ngc li, kh
cacbonic v cc cht thi c vn chuyn t dch k qua thnh mao mch
vo mu.

S trao i cht trong mao mch chu nh hng ca cc yu t:

- p sut thu tnh ca mu: c tc dng y nc v cc cht ho tan

trong mu t mu vo dch k.

- p sut keo: c tc dng gi nc v cc cht ho tan li trong

mao mch.

u mao ng mch, p sut thu tnh ln hn p sut keo (35 v 25

mm Hg), do kh oxy v cc cht dinh dng t trong mao mch thm qua
mng mao mch vo dch k.

u mao tnh mch, p sut thu tnh thp hn p sut keo (15 v 25
mm Hg), v vy kh ccbonic v cc cht thi t dch k c thm vo trong
mao tnh mch.

2.4. c im h mch tr em

Lng ng mch ca tr em pht trin hn tnh mch v rng hn lng

ng mch ca ngi ln. Tr cng ln, lng tnh mch cng pht trin v
rng hn ng mch.

Do nhu cu dng kh cao nn h thng mao mch tr pht trin

phong ph v rng. H thng ny pht trin mnh nht trong 2 nm u v
tui dy th.

Tr cng nh mch cng nhanh, cng d thay i khi gng sc hoc

khi b bnh, st cao.

Tr s sinh : mch 140 - 160 ln / pht.

Tr 1 tui : 120 - 125 ln / pht.

Tr 5 tui : 100 ln / pht.

Tr 7 tui : 90 ln / pht.

Tr 15 tui : 80 ln / pht.
 Tr nh c huyt p thp:

Huyt p ti a ca tr s sinh l: 75 mmHg.

Tr 3 - 12 thng: 75 - 80 mmHg.

Tr cng nh khi lng tun hon so vi trng lng c th cng ln:

tr s sinh : 110 - 115 ml/kg

Tr di 1 tui : 75 - 100 ml/kg

Tr trn 7 tui : 50 - 90 ml/kg

CU HI N TP

1. Hy nu chc nng ca mu.

2. Hy nu cu to ca mu.

3. Hy nu cu to v hot ng ca tim, c im tim tr em.

4. Hy so snh s khc nhau gia ng mch v tnh mch. Hy gii

thch ti sao mu li chy c trong tnh mch

Chng 6: H H HP
I. CU TO H H HP
C th lun c nhu cu kh xy trong mi hot ng sng, v thi kh
cacbonic c sinh ra trong qu trnh trao i cht ca c th.

H hp l qu trnh trao i kh lin tc gia c th sng v mi trng.

S cung cp kh O2 v thi kh CO2 l chc nng chnh ca b my h hp.

C quan h hp ngi gm c ng dn kh v phi.

ng dn kh bao gm khoang mi, ming, thanh qun, kh qun, ph

qun.

1. Khoang mi
 Mi c ngn ra lm 2 khoang bi xng l ma v mnh thng ca
xng sng.

Mi c nhim v:

- Lm sch khng kh nh lng mi v cc cht nhy.

- Si m khng kh m bo m ca n bng h thng mao mch

v cc cht nhy trong nim mc mi.

- Nhn cc kch thch v mi nh cc t chc thn kinh khoang mi.

2. Thanh qun

Thanh qun l mt lin kt sn bao gm cc sn: sn phu, sn gip,

thanh nhit. Trong thanh qun cn c thanh m. Chc nng ca thanh qun
l dn kh v pht thanh m.

3. Kh qun

L mt ng ni tip vi thanh qun v c hnh tr dp, gm 16 vnh

sn chng ln nhau. Lp nim mc lt trong kh qun c nhiu tuyn nhy v
nhiu tim mao, cc tim mao lun lun c ng qut t trong ra ngoi
y cc vt l ra ngoi.

4. Ph qun

Gm c hai nhnh: ph qun phi v ph qun tri. Ph qun phi

ngn v nm ngang, ph qun tri di hn v i xung. n nm phi cc
ph qun chia thnh nhiu nhnh to thnh cc tiu ph qun, sau li chia
thnh cc ng dn ph nang. Tn cng l cc ph nang.

cui ph qun hnh thnh nm phi bao gm cc ph qun, ng

mch, tnh mch v cc dy thn kinh.

5. Phi

Phi nm trong lng ngc gm hai l phi. Mi l phi li chia lm

nhiu thu, tiu thu, ph nang. Cc thu phi c bao bc bi mt lp
mng s, lp mng ny gm hai l mng: l thnh dnh st lng ngc, l tng
dnh vo mt phi, gia l thnh v l tng c cha cht dch lm cho phi c
ng c d dng.

Phi phi c chia thnh 3 thu, cn phi tri c chia thnh 2 thu.
B mt h hp ca hai l phi rt ln, trung bnh ngi ln l 60 m3, ton
b c bao ph bi cc mao mch, gip cho s trao i kh c d dng.

n v ca phi l ph nang. Ph nang c ng knh 0.1 - 0.2 mm,

ph nang l mt ti kn cha y kh cu to bi mt lp thng b dt c cc
mao mch xen k dy c c kh nng thc bo cc vt l, l ni tip xc
gia mu v khng kh v din ra s trao i kh.

II. C IM H H HP TR EM
B phn h hp tr em khc vi ngi ln v kch thc cng nh
cc c im v gii phu v sinh l. Cc t chc t bo ca h h hp tr
em ang cn giai on pht trin v cha c bit ho hon ton.

1. Mi

tr nh s h hp bng mi cn hn ch v mi v khoang hu tng

i ngn v nh, l mi v ng mi hp.

Nim mc mi mng, mn, lp ngoi ca nim mc bao gm nhng

biu m rung hnh tr giu mch mu v bch huyt. Chc nng bo v ca
nim mc mi cn yu nn tr rt d b vim nhim mi hng.

Cc xoang hm n 2 tui mi pht trin, xoang sng xut hin t

khi mi sinh nhng t bo cha c bit ho y , cho nn tr em rt t
khi b vim xoang.

2. Hng- hu

Hng hu ca tr em hp v ngn, c hnh phu, sn mm v nhn, c

hng thng ng. Hng pht trin mnh nht trong nm u v vo tui dy
th.
 tr nh di 3 tui, hng ca tr gi v tr trai di nh nhau. T 3
tui tr i, hng tr trai di hn tr gi.

Vng bch huyt Waldayer (gm hch VA, tuyn amidan vm ming v
amidan li) pht trin mnh t 4 - 6 tui cho ti tui dy th. tr nh di
1 tui t chc bch huyt t pht trin, ch c VA l pht trin, cn amidan
khu ci ch pht trin sau 2 tui. Tr rt d b vim amidan, nh hng ti
chc phn h hp. Tr phi th bng ming th khng kh khng c si
m, nh vy s lm cho s lng khng kh trao i t hn, lng ngc s km
pht trin v tr hay mc cc bnh vim hng.

3. Thanh, kh, ph qun

tr thanh kh ph qun c c im l hp hn so vi ngi ln t

chc n hi km pht trin, vng sn mm nn rt d bin dng, nim mc
c nhiu mch mu. Do vy khi tr b vim ph qun th nim mch ng h
hp d b ph n, gy kh th cho tr v rt d b bin dng.

4. Phi

Trng lng phi tr s sinh l 50 - 60 gam; Tr 6 thng tui phi tng

gp 3 v khi tr c 10 tui phi tng gp 10 ln.

Th tch phi tr s sinh l 65 - 67 ml, khi tr 12 tui s tng gp 10 ln.

Tng s ph nang ngi ln l 600 triu - 700 triu. tr em c

khong 30 triu, n 8 tui s ph nang ca tr tng ln gp 10 ln.

Phi tr nh c nhiu mch mu, nhiu mch bch huyt v cc si

c nhn cng nhiu hn. V vy phi tr em c kh nng co bp ln v ti
hp thu cc dch trong ph nang nhanh chng hn.

Phi tr em li c rt t nhng t chc n hi, c bit l xung quanh

ph nang v cc thnh mao mch. Cc c quan trong lng ngc tr pht trin
cha y , lng ngc di ng km, nn tr rt d b xp phi, kh ph thng
gin ph nang khi b ho g, vim phi....

5. Mng phi
 Mng phi tr em rt mng, d bi gin ra khi b trn dch hoc trn kh
mng phi.

Khoang mng phi do 2 l to nn, l l thnh v l tng. Khoang

mng phi tr nh d b thay i v l thnh ca mng phi dnh vo lng
ngc khng chc. Khi b trn dch mng phi d gy hin tng chuyn dch
cc c quan trung tht v gy vim nhim, dn n gy ri lon tun hon.

III. HOT NG CA C QUAN H HP

1.Nhp th

Trong thi k s sinh v trong my thng u, do trung tm h hp

cha hon chnh nn nhp th ca tr d bi ri lon, tr c th th lc nhanh,
lc chm, lc nng, lc su.

Tn s th tr em gim dn theo tui:

Tr s sinh: 40-60 ln/pht

3 thng: 40-45 ln/pht

6 thng: 35-40 ln/pht

1 tui: 30 -35 ln/pht

3 tui: 25 -30 ln/pht

6 tui: 20 25 ln/pht

12 tui: 20 -22 ln/pht

15 tui: 18 - 20 ln/pht

Ngi ln: 15 -16 ln/pht.

2. S trao i kh

S trao i kh xy ra gia phi vi mu tnh mch v gia ng mch

vi cc m. S trao i kh thc hin c nh hin tng khuych tn, cht
kh lun vn chuyn t ni c phn p cao n ni c phn p thp.
 Thnh phn khng kh

% O2 % CO2 % N2
Kh ht vo 20,96 0,04 79
Kh th ra 16,4 4,1 79,5
Bnh thng khng kh ht vo cn cha mt lng nh hi nc. Cn
khng kh th ra bao gi cng bo ho hi nc 37 C.

S trao i kh phi:

Trong mu tnh mch n phi phn p O2 l 40 mmHg. Chnh lch

phn p oxy gia mu trong mao mch phi v ph nang l 60 mmHg, oxy
c khuych tn qua mng ph nang v mng mao mch vo mu.
Chnh lch phn p gia CO2 trong mu v ph nang l 6 mmHg: nh vy
CO2 s khuych tn t mu qua ph nang. Tc khuych tn kh CO2 nhanh
hn tc khuch tn O2 l 25 ln. B mt tip xc ca mao mch vi ph
nang rt ln. Nn thi gian mu chy qua mao mch phi O 2 v CO2
khuych tn cho n khi t cn bng phn p gia ph nang v mu.

Trao i kh m:

Phn p oxy trong cc t bo rt thp. Trong dch gian bo phn p O2

l 20 - 40 mmHg. Mu n h thng mao mch m c phn p oxy khong
100 mmHg. Oxy t mu khuych tn qua mng mao mch vo dch gian bo
ri qua mng t bo vo trong cc t bo. Phn p CO 2 trong cc t bo l
60mmHg, trong dch gian bo l 46 mmHg, Kh CO 2 khuych tn t t bo
qua mng gian bo ri vo mu. S khuych tn xy ra cho ti khi t cn
bng phn p O2 v CO2 gia mu v dch gian bo. Phn p oxy trong mu
tnh mch l 40 mmHg, phn p CO2 l 46 mmHg.

c im s trao i kh tr em

- Qu trnh trao i kh phi ca tr em mnh hn ngi ln. tr

di 3 tui khng kh ht vo trong mt pht so vi trng lng c th tr
nhiu gp i so vi ngi ln, do chuyn ho nng lng ca tr em mnh
hn ngi ln nn c th tr cn nhiu dng kh hn. Trong mt pht tr
b m hp thu c 10 ml oxy/ kg th trng, ng thi thi ra 8 ml CO 2 /kg
th trng. Tr ln ch hp thu c 4 ml oxy.

- m bo nhu cu O2 cao cho c th nh vy, b phn h hp ca

tr cng c nhng c ch thch nghi. V d nh b vo s th nng th tr
phi th nhanh hn. S trao i oxy gia ph nang v mu cung c thc
hin mnh hn nh s chnh lch phn p ca oxy v kh CO2:

Thnh phn O2 trong kh ph nang tr em cao hn ngi ln: tr b

m 17- 17.16%, tr 1 tui - 15 %.

Thnh phn kh CO2 trong kh ph nang tr li thp hn, v d nh tr

nh 2,9%, tr 15 tui - 4,85%.

Phn p ring ca kh O2 v CO2 ph nang ca tr nh l 120 mng

v 21 mmHg, tr ln l 110 mmHg v 38 mmHg.

Tuy nhin s cn bng ny tr khng bn vng v d b nh hng

bi ngoi cnh. Do tr em rt d b ri lon h hp.

Kt lun:

Nhu cu xy tr cao hn ngi ln, mt khc cu to ca c quan

h hp ca tr cha c hon thin nn tr d b thiu oxy.

Do t chc phi cha hon ton c bit ho, t t chc n hi,

nhiu mch mu v bch huyt nn d gy xp phi. Mt khc khi tr b tn
thng phi d gy ra ri lon tun hon phi, ri lon qu trnh ngoi h
hp cng nh qu trnh trao i kh phi. Do c nhng c im nh vy
nn tr nh d b mc cc bnh v ng h hp, c bit l vim phi.

CU HI N TP

1. Hy nu cu to ca h h hp

2. Hy nu c im cu to c quan h hp tr em. T nhng c

im anh (ch) hy nu nhng ng dng trong cng tc chm sc
gio dc tr.
 3. Hy nu qu trnh trao i kh ti phi v ti t bo.

Chng 7: H TIU HA
I. VAI TR
C th con ngi lun lun c nhu cu v nng lng v vt cht
tn ti v pht trin. Thc n vo c th cung cp ton b nhu cu v nng
lng gip cho c th hot ng c.

Thc n cp ton b cc cht dinh dng cn thit cho c th xy

dng t bo mi, thay th t bo c trong qu trnh sng ca c th. i vi
tr em l nhng c th ang ln v pht trin, thc n cn cung cp nhng
nguyn vt liu gip cho tr pht trin, v vy n c mt ngha quan trng
c bit i vi tr em.

ngha ca s tiu ho

Cc thc n hng ngy ca c th chng ta c nhiu ngun gc v

chng loi khc nhau: v d nh tht, c, go, m, du, rau qu... Cc thc n
ny c c im cu to v thnh phn ho hc hon ton khc nhau v rt
phc tp, nn c th khng th trc tip s dng chng m phi c c
quan tiu ho ca c th bin i thc n thnh nhng dng n gin hn
c th c th hp thu c. Hay ni cch khc, s tiu ho l mt qu trnh
bin i l ho hc ca thc n trong ng tiu ho to thnh nhng cht n
gin hp thu vo mu cung cp cc cht dinh dng cn thit cho c th.

S bin i l hc: c thc hin bi s nhai ca rng, v s co bp

ca cc c quan trong ng tiu ho nh trong d dy, rut non....nh m
thc n c x v nghin nh ra, trn u vi dch tiu ho.

S bin i ho hc: trong qu trnh tiu ho thc n c bin i t

nhng cht hu c phc tp thnh nhng cht hu c n gin nh cc
men tiu ho c tit ra trong h tiu ho. Men tiu ho l nhng cht xc
tc sinh hc, c tc dng bin i cc cht hu c hc tp thnh nhng cht
n gin, gip cho c th hp thu dc. Mi mt loi men ch tc dng ln
mt cht c cu to v thnh phn ho hc nht nh. Men ch c tc dng
trong nhng mi trng v nhit nht nh.

II.S TIU HA THC N

H tiu ho c cu to gm ng tiu ho v cc tuyn tiu ho:

ng tiu ho gm c ming, hu, thc qun, d dy, rut

Tuyn tiu ho gm c tuyn nc bt, tuyn ty, gan

1. Tiu ho thc n trong ming

Tiu ho c hc ming: thc n trong khoang ming c rng cn,

x nh, nghin nt. Thc n c tm nc bt ri sau c lu y
xung hu qua thc qun vo d dy tip tc tiu ho.

Bin i ho hc: trong nc bt c men amylaza c tc dng bin i

tinh bt thnh ng mantoza. Protid v lipid khng c tiu ho ho hc
trong ming m ch c tiu ho c hc m thi.

2. Tiu ha thc n d dy

Tiu ho c hc: s co bp ca thnh d dy c tc dng nghin,

nho trn thc n lm cho thc n ngm cc dch tiu ho. Nh c ln sng
nhu ng rut m thc n c chuyn t tm v n mn v.

Tiu ho ho hc: nim mc d dy c tit ra dch v bao gm: enzyme

pepsinogen v cc enzyme khc nh prezua, lipaza v cht nhy, axit
chlohydric (Hcl).

- Tiu ho protid: Enzyme pepsin khi tit ra dng pepsinogen khng

hot ng, sau nh c HCI hot ho chng mi c kh nng hot ng.
Tc dng ca pepsin l ct cc lin kt peptid ca cc protein to thnh cc
polypeptid. Cn trong dch v ca tr em c cha nhiu men prezua, men ny
hot ng trong mi trng axit vi s c mt ca Canxi c tc dng phn
gii Cazeinozen c trong sa to thnh Cazeinat Ca kt ta.
 - Tiu ho lipid: emzyme lipaza ch hot ng trong mi trng Pa= 6,
ch phn gii cc lipid nh tng ho to thnh cc axit bo v glyxerin.
trong d dy lipaza c t v hot ng yu.

- Tiu ho gluxid: gluxid khng c tiu ho trong d dy bi trong

dch v ca d dy khng cha enzyme tiu ho gluxid. Nhng trong d dy
thc n cha kp ngm axit v men pepsin th tinh bt vn c tip tc bin
i nh men c trong nc bt, nhng ch trong mt thi gian ngn. Sau
khi men pepsin v axit ngm vo thc n th men ptyalin trong nc bt s
mt tc dng.

3. S tiu ho thc n trong rut non

Tiu ho c hc: Rut non c nhng hnh thc c ng nh sau: co

tht tng phn, c ng qu lc, c ng nhu ng nhu ng ngc lm cho
thc n c nho trn mt cch k lng, tng thi gian tiu ho v hp thu
trong rut non.

Tiu ho ho hc: l do cc dch ca tuyn tuy, dch mt v dch rut.

Tuyn tuy tit ra cc men trypsin, chymotrisin c tc dng phn gii

protid, men lipaza c tc dng phn gii lipid, cc men amylaza, mantaza,
lactaza, saccaroza c tc dng phn gii gluxid. Mui mt c vai tr quan
trng trong vic nh tng ho lipid ca thc n, gip cho men lipaza c kh
nng phn gii lipid thnh glyxerin v cc axit bo. Mui mt cn c tc dng
trong vic hp th cc sn phm tiu ho ca lipid v cc cht ho tan trong
lipid nh cc vitamin A, D, E, K. Ngoi ra mt cn c tc dng to mi trng
kim gip cho cc men ca dch tu hot ng, lm tng nhu ng rut.
Trong dch rut c men amynopeptidaza c tc dng phn gii protid, men
lipza, photpholipaza phn gii lipid, men amylaza, mantaza, saccaroza c tc
dng phn gii gluxid.

4. S tiu ha thc n trong rut gi

 - Rut gi c cc c ng nhu ng v nhu ng ngc. Nhu ng t
rut non c tc dng y cc cht cn b t rut non xung rut gi, cn nhu
ng ngc c tc dng ko di thi gian cc cht trong rut gi.

- Trong rut gi khng c cc dch tiu ho m ch c dch nhy c tc

dng bo v nim mc rut.

- Trong rut gi h vi sinh vt rt pht trin, 40 % trng lng phn l

xc cc vi sinh vt cht. Vi khun rut gi c tc dng ln men cc
monosacans v cc axit qun khng c hp th rut non v to thnh
cc axit lactic, axit butyric v cc kh CO2, CH4, H2S... Cc kh c nh Scatol,
1-2 indol...

5. S hp thu cc cht

Nim mc rut non l ni din ra s hp thu cc cht dinh dng nh

cc axit amin, glucoza, axit bo v glyxerin.... Trn b mt nim mc rut non
c rt nhiu cc nhung mao, lm tng din tch hp thu ln nhiu ln.

Ngoi ra ming cng c th hp thu c ru v mt s t cc cht

khc nhng vi s lng t.

D dy c th hp thu c ru, glucoza, axit quan vi s lng t.

Rut gi: on u rut gi c kh nng hp thu c nc qua c

ch ch ng. Nh vy cc cht cn b b c c li v to thnh phn ri
c thi ra ngoi.

S hp thu protid: protid c hp thu di dng cc axit quan. Cc

axit quan c hp thu trong rut non vo mu thng qua c ch hp th ch
ng.

S hp thu lipid: lipid c hp thu di dng glyxerin v cc axit

bo. Hai cht ny c hp thu vo mu qua qu trnh thm thu. Ti dy
chng c ti tng hp li thnh lipid. Cc lipid to thnh s c hp thu
vo mch bch huyt l ch yu.
 S hp thu gluxit: gluxit c hp thu di dng glucoza theo c ch
hp thu ch ng. Glucoza c hp thu vo mu qua tnh mch ca vo
gan, mt s t theo ng bch huyt.

S hp thu cc vitamin: phn ln cc vitamin c hp thu theo c ch

ch ng qua nim mc rut m khng cn c s bin i ho hc no.

S hp th mui khong: thng theo c ch ch ng.

S hp thu nc: rut non nc c hp thu theo c ch b ng

theo cc cht ho tan, cn ti rut gi nc c hp thu bng c ch ch
ng.

III. C IM H TIU HA CA TR EM
1. Ming

Ming tr s sinh c c im l nh, li tng i ln, rng v dy,

c nhiu nang tn v gai li. Lp nim mc mng, mn v c nhiu mch
mu. C mi pht trin mnh.

Tuyn nc bt ca tr s sinh cn trng thi phi thai n 3 - 4

thng mi pht trin hon ton.

Rng sa ca tr bt u mc t thng th 6, khi tr c 24 thng th

s c b rng sa gm 20 chic. Cng thc mi na hm rng: 2 rng
ca: 1 rng nanh: 2 rng hm.

- Tr t 6 - 12 thng: xut hin 8 rng ca.

- Tr 12 - 18 thng: mc 2 rng hm nh trn v 2 rng hm nh di

(s 4)

- Tr t 18 - 24 thng: xut hin 4 rng nanh.

- Tr 24 - 36 thng: xut hin 2 rng hm nh trn v 2 rng hm nh

di (s 5).
 - Khi tr c 6 - 11 tui: rng sa rng dn v thay th bng rng vnh
vin.

- T 6 - 7 tui: thay 4 rng ca gia (s 1).

- T 7 - 8 tui: thay 4 rng ca bn (s 2).

- T 8 - 9 tui: thay 4 rng hm u tin (s 4).

- T 9 - 11 tui: thay 4 rng hm th hai (s 5) v 4 rng nanh (s 3).

B rng vnh vin ca ngi trng thnh gm 32 chic Cng thc mi

na hm rng l: 2 rng ca: 1 rng nanh: 2 rng hm nh: 3 rng hm ln.

Cc rng vnh vin khc mc ngay sau khi rng rng sa. Nhng rng
hm ln s 6, 7 v rng khn s 8 ch mc vo khong 17 - 30 tui (mt s
ngi thm ch khng mc rng khn).

2. Thc qun

Thc qun ca tr s sinh hnh chp nn.

Thnh thc qun mng, t chc n hi v c cha pht trin y ,

do tr d b nghn.

Lp nim mc thc qun mng, mn, d chy mu, cc t chc tuyn

t.

3. D dy

tr nh d dy nm ngang, cao. Khi tr bit i d dy chuyn dn

sang ng; n tui mu gio, d dy tr c v tr nh ngi ln: 2/3 ng,
1/3 nm ngang.

Tr s sinh d dy c hnh hi trn, 1 tui c hnh thun di.

Lp c thnh d dy ca tr nh cha pht trin, c tht tm v pht

trin yu, c tht mn v pht trin tt, ng rt cht, l tm v rng, do tr
rt d b nn tr, nht l sau khi n no.

Dung tch d dy:

- Tr s sinh: 30 - 35 ml
 - Tr 3 thng: 100 ml.

- Tr 1 nm: 250 ml.

Cc tuyn tiu ho ca d dy cha pht trin y .

Kh nng hp thu ca d dy tr em: Nu tr b sa m, d dy c th

hp thu c 25 % sa, nu tr b sa b, d dy ca tr c th hp thu
c mt s t ng, mui khong, mt phn nc v cht m ho tan,
cn li phn ln thc n c tiu ho rut non.

4. Rut

Trong 3 nm u rut ca tr em pht trin rt mnh v trng thnh

vo nm th 4.

Chiu di rut tr em trong 6 thng u gp 6 ln chiu di c th (

ngi ln ch gp 4 - 4,5 ln).

Lp nim mc rut rt pht trin, din tch hp th ln, c nhiu mch

mu. Do d dng hp thu nhng sn phm trung gian ca qu trnh
chuyn ho, ng thi vi khun xm nhp vo c th tr cng d dng. Chnh
v vy khi thc n khng m bo cht lng s d lm cho tr b ri lon tiu
ho, i tiu chy.

Mng treo rut ca tr di, manh trng ngn v i ng nn tr rt d bi

lng rut, xon rut.

Rut tha ca tr di 1 tui c hnh phu, pht trin nhanh v thng

nm sau manh trng.

i trng sigma ca tr em tng i di v cong ngon ngoo hn.

Trc trng ca tr em di 1 tui di hn trc trng ngi ln. Thnh rut
c lp nim mc rut v h nim mc dnh vo nhau rt yu nn trc trng d
b sa. Lp c rut tr em pht trin cha y . Nim mc rut ca tr em c
nhiu mch mu. Mng treo rut ca tr em di nn tr d b lng rut, xon
rut.
 Khi tr mi trong rut khng c vi khun. Nhng ch sau 8 gi, rut
ca tr c vi khun t bn ngoi vo, nhng vi khun ny bo v cho tr
chng li s xm nhp ca cc vi khun gy bnh. trong rut tr b m, vi
khun Bifidus chim a s, cn tr b sa b, vi khun E. Coli, vi khun
Gram m chim a s.

5. Cc tuyn bi tit

Tuyn nc bt

tr s sinh tuyn nc bt cha c bit ho, trung tm bi tit

nc bt cha pht trin. V vy, tr s sinh cha tiu ho c cht bt
ng.

Khi tr c 3 - 4 thng, tuyn nc bt pht trin hon ton, s lng

nc bt tng dn ln. Trong nc bt ca tr c cc men amylaza,
ptyalin, mantaza. Hot tnh ca cc men tng dn theo tui.

Tuyn v

Tr s sinh bi tit dch v cn yu, s bi tit dch v c tng dn

theo la tui.

Thnh phn dch v ca tr em tng t nh ngi ln. Song s

lng v cht lng dch vi km ngi ln. S bi tit axit thp nn dch v c
Ph = 5.8 - 3.8 ( ngi ln Ph = 1.5 -2). S lng men pepxin tr b
m thp.

Tnh cht, s lng dch v c bi tit ph thuc vo thnh phn, tnh

cht v s lng ca thc n.

Tuyn ty

tr s sinh tuyn tu c hnh lng tr 3 mt, u nh hn thn v

ui. Khi tr c 5 - 6 tui tuyn tuy c hnh dng ging nh ngi ln.

Tuyn ty hot ng ngay t lc tr mi sinh. Dch tu ca tr s sinh

c m Trypxin = 1/ 10 ca tr 1 tui.

Lipaza c ngay t nhng ngy u nhng vi s lng rt t.

 Amylaza ch xut hin trong nhng tun l cui cng ca thi k thai
nhi. Hot tnh ca cc men tng dn vo cui thng th ba v trng thnh
khi tr c 2 tui.

Gan

Gan ca tr em tng i to so vi trng lng c th.

Trng lng gan:

- Tr s sinh: 130 g.

- Tr 1 tui: 325 g.

- Tr 15 - 16 tui: 1200 g.

tr s sinh trng lng gan so vi trng lng c th l 4.4 % (

ngi ln l 2,4 %).

Gan ca tr pht trin mnh nht vo tui dy th. Thu phi ca gan
pht trin mnh hn thu tri.

V t chc hc, nhu m ca gan tr s sinh pht trin tng i t, cc

mch mu trong gan pht trin nhiu. Kch thc cc t bo nh v cha
c kin ton. n 8 tui, cu trc ca gan mi c kin ton.

V gan ca tr c nhiu mch mu nn tr em d c nhng phn ng

gan. Gan tr b to ra hoc b thoi ho nhim m khi tr mc bnh nhim
khun hay b nhim c

Tuyn rut

Dch rut ca tr nh c thnh phn v men tiu ho ging nh

ngi ln

Cc tuyn tiu ho hot ng di s iu khin ca h thn kinh. Cc

dch tiu ho c bi tit theo c ch phn x v ph thuc vo thnh phn
ca thc n.

CU HI N TP
 1. Hy nu s tiu ha thc n

2. Hy nu c im s tiu ha thc n tr em

Chng 8: DA V C QUAN BI TIT

I. DA
1. Cu to

Da ngi c b dn thay i t 0.5 - 3 mm tu theo v tr. Da c cu

to gm 3 lp: biu b, lp da v lp di da.

Lp biu b

Gm 4 lp t bo: lp sng, lp ht, lp gai, lp y.

Tng trn cng l lp t bo b ho sng v bong ra, pha di l lp t

bo c kh nng sinh t bo mi. Mu ca da do sc t nm di hay
gia cc t bo phn chia lp y quyt nh. Sc t en c to ra bi
cc t bo ny c cc t bo khc trong hn cn li ca biu b hp thu, c
tc dng bo v c th khi bc x ca tia cc tm.

Lp b (lp da chnh thc)

Bao gm mt lp m lin kt vi cc si collagen v cc si chun n

hi lm cho da bn chc hn. Lp b c nhng phn li nh ln, l ni
cha cc cung mao mch v cc tn cng u dy thn kinh cm gic, xc
gic, khu gic, cc mch mu v mch bch huyt, cc nang lng v cc
tuyn.

Lp di da

c to thnh t m lin kt si xp ln vi nhng t bo m, to

thnh lp m di da. Lp m di da c dy mng ph thuc vo tng
phn ca c th, la tui gii tnh, th trng v ch dinh dng ca tng
ngi. Lp m c tc dng gip c th cch nhit v c tc dng m c
hc bo v c th.
 Cc phn ph khc

Tuyn nhn

Nm trong lp da chnh thc, thng c bn trong nang lng. Tuyn

nhn tit ra dch nhn gip cho da mm mi v khng thm nc, cht nhn
cn c vai tr ngn nga s pht trin ca cc vi khun c hi.

Tuyn m hi

C hnh ng, u di cun li thnh bi, nm trong tng li hoc lp

di da. ngi c khong 200 triu tuyn. Trong c th c hai loi tuyn
m hi: tuyn apocrine v tuyn eccrine. Hai tuyn ny c chc nng khc
nhau:

Tuyn apocrine c nhiu vng h nch, hng v xung quanh nm

v. Chng tit ra mt cht dch mu trng cha cc cht ho hc gi l
pheromon, cht ny khi b vi khun phn hu to ra mi hi ca c th. tai
ngoi, cc tuyn apocrine c bin i i cht v tit ra dy tai.

Tuyn ecrine tit ra m hi. Cc tuyn ny tp trung nhiu vng gan

bn tay, bn chn, nch, bn.

Thnh phn ho hc ca m hi: M hi l mt dung dch trong, hi

toan c cha 99,5 % l nc, 0,05% Nacl, 0,01% ur, cn li l cc mui
sulfat, photpht, axit bo.

- Tuyn m hi c chc nng bi tit v iu ho nhit. Bnh thng

trong 24 gi, c th bi tit khong 1 - 125 lt m hi.

Lng

Lng bao ph phn ln b mt ca c th, tr mt vi ni nh gan bn

chn, gan bn tay, mi. Vo thng th 5 ca phi lng di xut hin cm,
cng my, mi trn. Sau ny lng di rng i hon ton v c thay bng
lng mi. Mu sc ca lng ph thuc vo lng sc t melanin lng.
ngi lng khng c tc dng cch nhit.

Mng
 Mng c sinh ra t lp biu b. l mt tm sng dt, trong c
mu trng hng, nm mt lng ca cc u ngn tay. Mt b ca tm sng
c hnh bn nguyt m vo lp biu b ca da, l ni sinh trng ca
mng.

2. Chc nng ca da

Chc nng bo v

Da bao bc ton b c th, c tc dng bo v c th khi nhng tc

ng c hi ca mi trng xung quanh, ngn cn s xm nhp ca vi trng,
ngn s ngoi nc hoc cc cht kh. Da cn bo v c th khi nhng tc
dng c hc nh c lp sng pha ngoi da.

Lp biu b ca da khng qu dy chm tia sng ca mt tri

xuyn qua, c tc dng kch thch s sinh sn ca cc lp t bo sinh sn,
to ra nhiu t bo c sc t. Nh vy s lm cho lp sng dy ln, lm cho
da c bao ph bi mt lp sm nng, ngn cn tc dng ca tia t ngoi.
Nu cc tia t ngoi tc ng mnh qu s gy bng.

Bi tit v iu ho thn nhit

Da tit m hi bi cc tuyn m hi c tc dng iu ho thn nhit.

Trong c th lun din ra qu trnh trao i cht nn nhit lun c to ra v
phn phi khp c th nh dng mu. Mun duy tr thn nhit khng thay i,
c th lun lun phi bi tit ra ngoi mt lng nhit nht nh. Khong 90%
s nhit c mt i c thc hin qua da.

- Khi nhit khng kh tng cao, cc mch mu trong da gin rng ra

cho nhiu mu chy qua hn, do da thi nhit ra mi trng nhiu hn.

- Khi khng kh mi trng bn ngoi thp, cc mch mu trong da co

li lm gim s thi nhit, gi li nhit cho c th.

- Khi nhit mi trng ln qu cao, c th s tit ra m hi nhiu.

S bc hi ca m hi b mt da lm gim thn nhit. Tc bc hi ca
m hi cn ph thuc vo nhit m v s i lu ca khng kh. Nu
khng kh khng c lu chuyn v bi bo ho hi nc th m hi s
khng bc hi c, dn n ri lon iu ho nhit cho c th.

L c quan thu nhn cm gic

Trong da c cha cc u tn cng ca thn kinh thu nhn cc cm

gic xc gic, au n v nng lnh gip cho c th c nhng phn ng kp
thi i vi mi trng.

Tham gia vo chuyn ho ca c th

Da tham gia vo vai tr chuyn ho nc, cc cht min dch v

chuyn ho vitamin D.

3. c im da tr em

tr s sinh da mng mn v cha nhiu nc. Lp t bo sng rt

mng, nhiu ch lp t bo sng tip gip nhau khng chc nn da tr em rt
d b tn thng. Ngoi ra, cc c ch bo v ca da cn yu nn da tr em
rt d b nhim trng.

Da tr em cn c tnh cm th cao vi cc kch thch, nn d b d ng.

Trong lp da chnh thc ca tr c nhiu si n hi, lp m di da t

hn so vi ngi ln. Lp m di da c pht trin mnh trong 6
thng u.

Tr 3 - 4 tui lp sng ca da dy ln, vng chc hn. Lp m di

da pht trin chm dn, khi tr c 7 - 8 tui th ngng hoc gim pht trin.

Cc tuyn nhn bi tit ngay sau khi sinh. Khi tr c 5 - 6 thng cc

tuyn nhn pht trin mnh v c cu trc tng t nh ca ngi ln.

Tuyn m hi ca tr s sinh cn hot ng yu, hot ng ca tuyn

m hi tng dn khi tr c 1 tui. tr em phn ng tit m hi, co gin
mch mu khi mi trng thay i cn yu, nn kh nng iu ho thn nhit
km. Mt khc, h thn kinh ca tr cha pht trin nn tr rt d b ri lon
iu ho thn nhit.
 Da cn tham gia vo vic to cc cht min dch, vitamin D chng ci
xng cho tr. V vy cn phi cho tr tm nng thng xuyn trnh bnh
ci xng cho tr.

II. C QUAN BI TIT NC TIU

1. Cu to

C quan bi tit nc tiu c cu to gm 2 qu thn 2 ng dn

nc tiu (niu qun), bng quang v ng dn nc tiu (niu o).

Thn

Thn hnh ht u mu tm, mt chc, cha y mu v nc

tiu nn d v, nng khong 135 - 140 gam. Trong c th c hai qu thn
nm 2 bn ct sng, khong 2 t sng ngc cui v 2 t sng tht lng
trn. Thn phi nm thp hn thn tri 2 - 3 cm. Thn ca tr em nm thp so
vi ngi ln. tr s sinh, trn b mt thn c nhiu mi.

B dc thn, t ngoi vo trong c 3 phn: bao x, nhu m thn v

xoang thn.

Bao x:

Thn c mt bao x bc quanh v nm trong mt y m c

gi l thn.

Nhu m thn:

Gm c 2 min: min v nm ngoi v min tu nm bn trong.

Min v: min v c nhng ht lm tm nh, l cc vi th

Manpighi.

Min tu: trong c khong 9 - 12 thp Manpighi, nh quay vo trong,

nn quay ra ngoi.

n v thn (Nephron): mi thn c cu to bi mt triu n v

thn. Mi n v thn bao gm c cu thn v ng thn.
 - Cu thn (tiu th Manpighi): cc vi th Manpighi gm nang Bowman
bao quanh cun mao mch gi l tiu cu Tiu th Manpighi nm trong vng
v thn.

- ng thn: tip theo vi th Manpighi l ng ln gn, quai Henle, ng

ln xa, ng gp vo ai thn qua gai thn vo b thn.

Xoang thn:

Chim 1/3 gia thn trong c cha cc thnh phn ca cung thn
v phn u ca ng dn niu.

Thnh xoang c nhng ch li l gai thn, chp ly nh thp Manpighi,

xoang thn c cha 8 - 12 gai thn. Nc tiu qua gai thn ri vo ng thng
v vo i con. Cc i con chung vo 3 i ln vo b thn.

Niu qun

Di khong 25 - 30 cm, c ng knh 4 - 5 mm.

Thnh ca niu qun c 3 lp: lp c dc ngoi, c vng trong,

trong cng l lp nim mc. Niu qun c nhim v dn nc tiu t thn
xung bng quang.

Bng quang

Nm trong chu hng, trc trc trng nam v trc t cung v

m o n. tr em, bng quang nm cao hn ngi ln.

Th tch bng quang thay i theo la tui. Tr s sinh c th tch bng

quang l 50 ml, tr 3 thng -100 ml, tr 1 tui - 200 ml, tr 3 tui - 250 ml, tr
6 tui- 600 ml, tr ln v ngi ln - 700 - 1000 ml.

Thnh bng quang cng c cu to bi 3 lp: lp ngoi l lp m

lin kt c tc dng bo v, lp gia l lp c lp trong cng l lp nim
mc. c bng quang c c tht bng quang cn gi l c vng.

tr em bng quang pht trin cha y , lp nim mc c c

im mng, mn.
 Niu o

C nhim v dn nc tiu t bng quang ra ngoi.

Niu o ca nam di hn ca n (khong 15 - 20 cm) v ng thi l

ng dn tinh.

2. S hnh thnh v bi tit nc tiu

2.1. S bnh thnh nc tiu

C ch to thnh nc tiu cc n v ca thn c thc hin theo

quy lut v p sut thm thu v c ch vn chuyn tch cc. S to thnh
nc tiu gm c hai giai on: giai on lc cu thn v ti hp thu ng
thn

Giai on lc qua cu thn:

Mi ngy c khong t 800 - 900 lt mu c chy qua hai thn, mi

pht c khong 1300 ml mu chy qua 2 thn trong c khong 125 ml
huyt tng c lc qua mng lc vo nang Bowman. cu thn p lc lc
ca mu trong cc mao mch khong 60 mm.Hg, ln hn p lc trong nang
Bowman, nn phn ln cc cht trong huyt tng c tham t mu qua
nang Bowman ngoi tr protein, bi v protein c phn t lng tng i ln
v li dng keo.

p lc lc = p lc mao mch cu thn(p lc thm thu th keo ca

mu mao mch + p lc thu tnh nang Bowman).

p sut thm thu th keo do protein to nn.

Bnh thng p lc lc = 60 mmHg - (32 mm Hg+ 18 mm Hg) = 10 mm

Hg.

p lc lc cng cao th lng nc tiu c to thnh cng nhiu.

Mi ngy trung bnh hai thn lc c 170 lt dch lc.

Bng so snh t l thnh phn huyt tng v nc tiu u

Thnh phn Huyt tng Nc tiu u

 Nc 900-930 o/oo 990 o/oo
Protit 70-80 o/oo 0 o/oo
Lipit 6-7 o/oo 0 o/oo
Glucose 1 o/oo 1 o/oo
Natri 3 o/oo 3 o/oo
Clo 3.7 o/oo 3.7 o/oo
Ure 0.3 o/oo 0.3 o/oo
Axit 0.04 o/oo 0.04 o/oo
Creatinin 0.01 o/oo 0.01 o/oo
Thnh phn dch lc gn ging nh thnh phn ca huyt tng. Cc
cht c nng ngang vi huyt tng l gluco, axit quan, Na+, K +, HC03-,
Cr-... Protid v lipit khng c trong nc tiu u. iu ny chng t:

- p lc mu trong cu thn cao hn p lc trong ng thn nn huyt

tng t bi mao mch ca cu thn c lc vo nang Bowman.

- Cc cht nh thot v lipit khng c lc qua v phn t ca chng

qu to.

Trong cc trng hp lm tiu cu thn b tn thng cc cht c phn

t to c th qua c nn khi xt nghim nc tiu ta thy c thot xut hin
trong nc tiu.

Giai on ti hp thu

Nc tiu u khi chy qua ng thn xy ra hin tng ti hp thu,

t 170 lt dch lc ban u ch cn li 1,5 1it nc tiu chnh thc.

Bng so snh t l thnh phn nc tiu u v nc tiu cui

Thnh phn Huyt tng Nc tiu u

S lng trong 1 ngy 170 lt 1.2-1.5 lt
Glucose 1 o/oo 0 o/oo
Natri 3 o/oo 4 o/oo
Clo 3.7 o/oo 7 o/oo
Ure 0.3 o/oo 20 o/oo
Axit Uric 0.04 o/oo 0.5 o/oo
Creatinin 0.01 o/oo 1.2 o/oo
Axit Hipuric 0 o/oo +
Urocrom 0 o/oo +
Amoniac 0 o/oo +
Qu trnh ti hp thu xy ra sut chiu di ca ng thn. Nhng cht
cn thit cho c th c ti hp thu tr li mu.

Cc cht c hp thu hon ton nh gluco, protid, lipid. Glucoza ch

xut hin trong nc tiu khi nng ca n trong mu gp i bnh thng
(c ngha l khong 200 mg%).

Cc cht c hp thu mt phn: cc in gii v vitamin.

Cc cht khng c hp thu hon ton: axit uric, creatin, phi pht.

Nguyn nhn ca s ti hp thu l trn thnh ca ng thn c cc t

bo nh cc nhung mao ca rut non c th ti hp thu cc cht cn thit k
c ngc chiu nng nh c ch hot ti (nh p lc mu mao mch
xung quanh ng thn rt thp, ch cn 20 - 25 mm Hg).

Phn ln cc cht c hp thu ng ln gn. on cui ca ng

thn, mt s cht vn cn c ti hp thu ng thi xy ra s bi tit mt s
cht vo lng ng nh: NH3, K+, H+ iu ho Ph trong mu.

Sau khi qua ng gp, dch lc c c ng li v tr thnh nc tiu

chnh thc. Trong nc tiu chnh thc khng cha gluco, thot v mt s
mui, nhng c cha nng ur cao.

Nc tiu chnh thc tp trung tai b thn, sau c a xung

bng quang.

2.2. S bi xut nc tiu ra khi c th

Nc tiu t niu qun chy vo bng quang khng theo dng m theo
c ng nhu ng ca niu qun.
 S bi tit nc tiu ra ngoi theo chu k v l mt hot ng phn x
phc tp, xy ra ng thi s co c bng i v gin c bng i v tht niu
o.

Khi lng nc tiu trong bng i t khong 250 - 300 ml, thnh
bng i b cng, p sut trong bng i tng ln n 15 cm nc gy ra kch
thch cc th quan trn thnh bng i, gy nn xung ng thn kinh. Cc
xung ng ny theo dy thn kinh hng tm v trung khu tiu thn tu
sng, t truyn ln no b, gy cm gic mun i tiu. Qua s phn tch
ca no b, nu mun i tiu s pht ra xung ng truyn v tu sng qua
dy thn kinh chu lm cho c trn ca bng quang co bp, c vng trong
gin ra, ng thi qua dy thn kinh thn cng lm cho c vng ngoi gin ra
v nc tiu c bi tit ra ngoi.

Phn x tiu tin thuc loi phn x t ng ca tu sng, ng thi li

chu s chi phi ca v no.

3. c im s bi tit nc tiu tr em

tr nh do h thn kinh cha pht trin y , nn vic tiu tin ca

tr cha mang tnh cht ch nh.

Tr i tiu nhiu ln trong mt ngy: tr di 3 thng i tiu khong 25

ln/ngy, nhng lng nc tiu mi ln rt t.

Tr cng ln, h thn kinh ca tr ngy cng hon thin hn, bng i
c kh nng duy tr tnh trng cng gin lu hn, nn s ln i tiu gim i,
lng nc tiu mi ln cng tng ln. Tr i tiu c ch nh. V d: tr 1 tui
i tiu khong 12 - 16 ln / ngy, tr 3 tui 8 ln/ ngy, tr 10 tui i tiu 6 ln/
ngy.

Khi tr ln dn, cc phn x c iu kin s c hnh thnh. V d:

sau ba n hoc gic ng ta xi i cho tr hoc cho tr ngi b th sau mt
thi gian tr s c phn x tiu tin khi xi i hoc ngi b.

Hin tng i dm tr: khong 5 - 10% tr em n khong 13 - 14

tui c biu hin i dm.
 S kim tra ca no b ri lon, do c th xy ra tiu tin khng ch
nh, dn n vic i dm tr.

Khi tr mi chi, hoc nn i qu lu, trong v no pht sinh c ch

cm ng lm nh hng ca trung khu tiu tin b yu i, tiu tin khng ch
nh xy ra, lm cho tr i dm.

c bit trong lc ng, s c ch lan trn khp v no lm gim

hng phn ca vng tng ng, v no khng cm th vi cc kch thch t
bng i a ti, do cng gy ra tiu tin khng ch nh tr.

Hin tng i dm tr em cn c th do ch n khng hp l: v

d nh cho tr n ung qu nhiu nc trc khi i ng.

tr nh khi qua mt cn hong s hoc b chn ng thn kinh, cc

xung ng thn kinh i n trung khu thn kinh tiu tin hoc l qu yu, hoc
l qu mnh nn gy c ch ti v no. Do v no khng kim sot c
tiu tin gy i dm. Ngoi ra, i dm tr cn c th do nguyn nhn
vim ng tit niu, do k sinh trng...

Trong nh tr v cc trng mu gio, chng ta phi luyn cho tr c

phn x c iu kin i tiu trc khi i ng, sau khi ng dy... ng thi cc
c khng c nh mng, do nt tr lm cho tr s hi. Cc c cn phi
ng vin, khuyn khch tr tr cm thy an tm tin tng, nh vy s tc
ng tt n tm l ca tr, gip cho tr gim hin tng i dm. Cc c
phi tch cc phi hp vi ph huynh hc sinh, tm nguyn nhn v khc
phc tnh trng i dm tr. Ngoi ra, cn phi ch v sinh thn th sch
s cho tr, trnh cc bnh nhim trng.

CU HI N TP

1. Hy nu cu to v chc nng ca da.

2. Hy nu c im da tr em, t nu nhng ng dng trong cng

tc chm sc v gio dc tr.
 3. Hy nu cu to c quan bi tit nc tiu.

4. Hy nu c im bi tit nc tiu tr em. Nu nhng nguyn nhn

gy i dm tr v cc bin php nhm gim s i dm tr em

Chng 9: H NI TIT - SINH DC

I. H NI TIT
1. Khi nim

H ni tit l h thng cc tuyn trong c th con ngi. H thng ni

tit c chc nng iu ho hot ng chc nng ca cc c quan bn trong
c th bng cch tit ra cc ni tit t gi l hooc mn. Hooc mn l nhng
cht c tc dng sinh hc cao, nh hng n qu trnh trao i cht, s sinh
trng v pht trin th cht v tm l, s phn ho cc c quan. H ni tit
v h thn kinh c mi lin quan cht ch vi nhau, m bo s iu ha
hot ng cc c quan trong c th ngi.

Cc tuyn ni tit l nhng tuyn khng c ng dn, cc hooc mn do

chng tit ra c thng vo mu. V d nh tuyn ty sn xut insulin,
tuyn gip sn xut hoc mn thyrocxin, cc hoc mn ny c thng
vo mu.

Cc tuyn ni tit trong c th hot ng c lin quan v nh hng

n nhau rt cht ch, to thnh mt h thng thng nht iu ho hot ng
ca cc c quan trong c th. Tuyn yn ng vai tr mt tuyn cp cao hn
iu ho hot ng ca cc tuyn khc. S hot ng ca tuyn ni tit ny
c th c ch hoc lm tng s hot ng ca cc tuyn ni tit khc.

Hot ng ca tng tuyn c s t iu ho thng qua mi lin h

ngc. V d khi ng trong mu tng cao, tuyn tuy s tit insulin lm gim
lng ng trong mu. Khi lng ng trong mu xung qu thp th
tuyn tu s ngng tit insulin. ng thi cc tuyn nh tuyn yn, tuyn
thng thn s tng cng tit hoc mn lm tng lng ng trong
mu.
2. Cc tuyn ni tit

2.1. Tuyn yn

Tuyn yn nm trong h yn ca xng bm. ngi ln tuyn yn

ch c trng lng khong 0.5 g, cn tr em nh hn nhiu.

Tuyn yn c cu to gm 3 thu: thu trc ln, thu sau nh v thu

gia pht trin yu.

Thu trc: tit ra cc hoc mn c tc dng n s trao i cht nh

protid, gluxid, lipid, s sinh trng ca c th. Tuyn yn l tuyn ni tit
quan trng bc nht ca c th v cc hooc mn ca n lin quan n nhiu
tuyn ni tit khc nh tuyn gip, tuyn thng thn, sinh dc.

Thu trc tuyn yn tit ra cc loi hooc mn:

- Hooc mn sinh trng (GH): c tc dng mnh m n qu trnh sinh

trng ca c th, n rt quan trng i vi c th tr em.

- Hooc mn kch thch tuyn gip l TSH c tc dng tng hp thu Iod
vo tuyn gip trng tng tng hp hoc mn thyroxin. Nu thiu TSH
tuyn gip trng s teo li. Khi nng thyroxin trong mu ln cao, tuyn yn
s gim sn xut thyroxin v ngc li.

- Hooc mn kch thch min v tuyn thng thn l ACTH. ACTH c

tc dng ln min v thng thn gy tng ng huyt, tng tit hooc mn.

- Hooc mn kch thch sinh dc (FSH v LH):

FSH i vi nam gii c tc dng kch thch s pht trin ca ng sinh

tinh v lm cho t bo tinh pht trin thnh tinh trng. Cn i vi n gii
FSH kch thch s pht trin ca bo non, v.

LH i vi nam gii c tc dng gy bi tit testosteron, lm pht trin

cc c tnh sinh dc ph n ng. i vi n gii hooc mn ny lm cho
bo non chn, gy rng trng, to th vng v kch thch th vng tit ra
hoc mn progesteron chun b cho mng t cung n trng th tinh vo
lm t.
 Prolactin (LTH) c tc dng kch thch th vng tit ra progesteron lm
cho tuyn v pht trin, tng tit sa. i vi nam gii hoc mn ny kch
thch s pht trin ca tuyn tin lit.

Thu gia: tit ra hoc mn sc t. Hooc mn ny kch thch s pht

trin ca cc sc t non thnh cc sc t trng thnh ri kch thch cc t
bo ny tng hp cc sc t phn b trn mt da.

Thu sau: tit ra 2 hooc mn l vazopresin v oxytoxin

- Vazopresin c tc dng tng hp th nc vo mu thng qua s iu

ho ti hp thu trong ng thn.

- Oxytoxin c tc dng kch thch s bi xut sa, tng co bp t cung.

2.2. Tuyn gip

Tuyn ny nm pha trc sn gip trng, gm c hai thu bn v mt

eo tht gia. ngi ln tuyn gip c trng lng n l 20 g, nam 25
g.

n trng lng ca tuyn thay i theo chu k kinh nguyt, lc cho

con b, trong thi k mn kinh. Trng lng ca tuyn cn thay i theo s
thu nhp iod ca c th

Tr s sinh tuyn gip c trng lng l 1 g, tr 1 tui 2 g, tr 2 tui 3g,

tr 5-7 tui: tuyn gip c trng lng khong 10 g.

Tuyn gip sn xut ra 2 loi hoc mn: thyroxin v canxitonin. Cc

hooc mn ny ng vai tr quan trng trong qu trnh chuyn ho. Chng c
tc dng lm tng cng chuyn ho nng lng trong cc t bo, nht l
cc t bo c, t bo thn kinh, t bo c tim. Kt qu ca qu trnh ny l
sinh nng lng v to nhit. Hoocmn cn tng cng chuyn ho cc cht
nh protid, lipid, nc, mui khong, canxi, iod. Hot ng chc nng ca
tuyn gip lin quan trc tip n s chuyn ho iod.

i vi cc c th ang pht trin, hooc mn tuyn gip c nh hng

n s sinh trng v pht trin ca c th. Kch thch s pht trin sn
thnh xng, y mnh qu trnh bit ho, nh hng n s pht trin ca
c quan sinh dc.

Cc biu hin ca ri lon tuyn gip:

- Nhc gip: nguyn nhn ch yu do thc n thiu iod. Nhc gip

s lm cho cc chuyn ho c bn gim, thn nhit h, to bn, nhp tim p
chm, mt to trn, kh nng pht trin tr tu gim st, n n.

- Cng gip: chuyn ho tng, ngi gy, mt li, tim p nhanh, d

xc cm, run tay v kh ng.

2.3. Tuyn thng thn

Gm hai tuyn nh (5 - 8 g) nm trn hai qu thn. Mi tuyn gm c

hai phn: phn v v phn tu.

Phn v: tit ra cc hooc mn quan trng gi chung l corticoid. Cc

hooc mn ny c tc dng:

- iu ho chuyn ho nc v mui khong.

- iu ho chuyn ho ng: tng cng d tr glycogen trong gan,

tng glucoza v gim s dng glucoza ngoi vi c th.

iu ho sinh dc nam: kch thch s pht trin cc c tnh sinh dc

ph nam.

Phn ty: tit ra hai loi hoc mn l adrenalin v noradrenalin, c tc

dng iu ho s trao i cht, tng t h thn kinh giao cm.

2.4. Tuyn ty ni tit

Ty l mt tuyn va ngoi tit va ni tit. Ngoi tit tit ra dch tu

thng vo rut non tiu ho thc n. Cn ni tit ca tu tit ra hooc mn
l glucagon v insulin.

- Insulin: c tc dng gim ng huyt.

- Glucagon: c tc dng tng ng huyt.

 Nu c th bi tit nhiu insulin s gy h ng huyt ko di, c s
b yu. Cn khi tuyn tu sn xut t insulin th c th s b tng ng huyt,
dn n bnh i ng.

2.5. Tuyn sinh dc

Tinh hon nam v bung trng n l cc tuyn sinh dc va c

chc nng sn xut tinh hon v trng, va c chc nng ni tit l sn xut
cc hoc mn sinh dc.

Cc hooc mn ca tinh hon:

- Testosteron (hooc mn sinh dc nam): c tc dng kch thch s

pht trin cc du hiu sinh dc ph gy hin tng dy th. Gip c th ng
ho protid lm cho c th ln nhanh, khung xng n nang, h c pht trin,
mc lng nch, lng trn b phn sinh dc, ru, v ging, bin i tm l.
Testosteron cng nh hng n s pht trin v hot ng ca tinh trng.

Tinh hon cn sn xut mt t hoc mn sinh dc n gi l Estrogen,

c tc dng pht trin ti tinh, ng dn tinh, tuyn tin lit.

Cc hooc mn ca bung trng l: Estrogen v Progesteron.

- Estrogen: c tc dng kch thch nang trng pht trin to ra nhng

bin i c chu k t cung, c t cung, c tc dng pht trin nhng du
hiu sinh dc ph nh ging ni, thn hnh... c trng cho phi n.

- Progesteron (hooc mn tr thai): c tc dng c ch s rng trng,

chun b cho trng pht trin v lm t to iu kin cho phi thai pht trin.
Di tc dng ca Progesteron c t cung mm, t cung khng co bp, nim
mc t cung pht trin mnh to iu kin cho bo thai pht trin. Ngoi
ra, n cn c tc dng lm pht trin tuyn sa, c ch tuyn yn bi tit LH
v tng cng bi tit prolactin.

II. H SINH DC
1. C quan sinh dc nam
 1.1. Cu to

C quan sinh dc nam gii bao gm cc b phn nh: tinh hon, ng

dn tinh, ti tinh, quy u, cc tuyn sinh dc ph (tuyn tin lit, tuyn tinh
nang, tuyn Gowper) v dng vt.

Dng vt

Dng vt l c quan m nhim chc nng giao hp v l ng dn

nc tiu, c bao bc bn ngoi bi mt lp da. u dng vt c quy
u v bao quy u. Nu tr em c da ca bao quy u hp cn phi a
ngay n bnh vin phu thut, trnh tnh trng gy vim bao quy u.

Tinh hon

Tinh hon l hai tuyn hnh trng, c nm trong mt ti da gi l bu.

Tinh hon l b phn quan trng nht ca c quan sinh dc nam, c nhim v
sn xut ra cc hooc mn sinh dc v chc nng ngoi tit l sn xut tinh
trng.

Lc phi thai, hai tinh hon nm hai bn ct sng tht lng, sau tinh
hon chui qua ng bn xung h nang gi l bu. Nu c hin tng bt
thng l mt hoc hai tinh hon khng xung c bu th ngi ta gi l
chng n tinh hon hay tinh hon lc v.

Tinh hon bt u sn xut tinh trng vo tui dy th. Tinh trng c

sn xut lin tc v cn nhit thp hn nhit c th khong 3 - 4
C. Tinh trng c hai loi: mt loi mang nhim sc th X v mt loi mang
nhim sc th V.

ng dn tinh

Gm ng dn tinh, ti tinh v ng phng tinh.

Mi tinh hon gm nhiu ng sinh tinh. ng sinh tinh l ni c cc t

bo sinh sn ra cc tinh trng.
 Tinh trng c sn xut theo ng dn tinh chui qua l bn vo bng
vng qua bng quang ti ti tinh. Khi phng tinh, tinh trng s t ti tinh qua
ng phng tinh, qua niu o v ra ngoi.

ng phng tinh ni tip vi niu o ti tuyn tin lit V vy khi tuyn

tin lit b ph i c th lm ri lon hot ng sinh dc nam.

Cc tuyn sinh dc

Tuyn tin lit l mt tuyn sinh dc ph cng vi ti tinh tit ra tinh

dch. Tin lit tuyn nm di bng quang bao quanh niu o tin lit.
Tuyn tin lit bt u pht trin tui dy th ti 20 - 25 tui, n c kch
thc to bng qu mn. Tuyn tin lit c kch thc nh vy cho ti 45 tui.
Nhng nhng ngi gi th tin lit tuyn li pht trin, ph i ln, c th
ln gp 2 - 3 ln bnh thng, gy ph i tuyn tin lit lm y y bng
quang gy b tiu.

Dch tuyn tin lit ging nh sa, kim tnh, cng vi dch do ti tinh
tit ra to nn tinh dch nui dng tinh trng

1.2. Sinh l sinh dc nam

Tinh hon l b phn ch yu ca c quan sinh dc nam. Tinh hon c

hai chc nng, l sn xut tinh trng v sn xut testosteron.

- Trc tui dy th, trong ng sinh tinh chi c cc t bo sinh dc non.

- n tui dy th, di nh hng ca kch dc t A ca thu trc

tuyn yn, cc t bo sinh dc non mi pht trin thnh tinh trng.

- Tinh trng thng gm cc phn chnh nh sau: u, c thn v

ui. ui c tc dng lm cho tinh trng di chuyn, cn u v c s c
chui vo trng to thnh trng th tinh. Trong ng dn tinh, tinh trng
c th sng c vi tun. Khi tinh trng ra ngoi tip xc vi ngoi cnh th
tinh trng c th sng c vi gi, nhng trong t cung, tinh trng sng
c vi ngy.
 - Tinh trng hot ng mnh trong mi trng kim, nhit xp x
nhit c th. Sau khi tinh trng c sn sinh ra, chng phi tp trung
sng trong tinh dch, mi trng kim do ti tinh tit ra. Khi xut tinh, tinh dch
cn nhn thm cht dch ca tuyn tin lit, tuyn Cooper thng vo niu
o.

Hin tng phng tinh

L hin tng ti tinh v ng dn tinh co bp mnh lm cho tinh dch v

tinh trng dn vo niu o v ra ngoi. Mun thc hin c phng tinh phi
c cc iu kin sau: Kch thch v dng vt cng cng.

Tinh dch c Ph = 7,4. Mi ln phng tinh c khong 2 - 4 ml tinh

dch. Bnh thng c khong 100 triu tinh trng trong 1 ml tinh dch. Ti thiu
l 20 triu tinh trng 1 ml tinh dch, nu lng tinh trng t hn th s b v
sinh. Ngoi ra, nam gii cn bi v sinh th pht do tc ng dn tinh sau khi b
cc bnh vim nhim ng sinh dc.

2. C quan sinh dc n

2.1. Cu to

C quan sinh c n bao gm: m h, m o, t cung, bung trng,

v.

m h

Gm 2 mi ln bn ngoi, 2 mi b bn trong. Pha trn ch hai

mi b dnh vi nhau l m vt, di m vt l l niu o, di l niu o
l l m o. L m o c che bi mt mng mng gi l mng trinh,
mng trinh c l gia cho mu kinh chy qua.

m o

m o l mt ng di t 8 - 10 em. Di tc dng ca cc ni tit t

sinh dc, cc t bo m o cng thay i theo vng kinh. Da vo s thay
i ngi ta xt nghim nh gi hot ng ni tit ca bung trng.

T cung (d con)
 Bung t cung c hnh tam gic, 2 gc thng vi 2 bung trng, gc
di thng vi m o. K t ngoi vo trong, t cung c 3 lp:

- Lp thanh mc: do mng bng to nn, c nhim v bo v t cung

v lm cho t cung c v tr c nh.

- Lp c: l thnh phn ch yu to nn t cung.

- Lp nim mc: c nhiu tuyn nang tit ra dch. Lp nim mc thay

i theo chu k kinh nguyt v cng gm c hai lp: lp nn khng thay i
trong k kinh v lp chc nng b bong ra khi hnh kinh. dy nim mc t
cung thay i theo vng kinh. Nu ngi ph n no ht thai nhiu c th lm
trc lp nim mc t cung, gy nhng bin chng sau ny khi sinh nh
nhau bm vo c t cung, nh vy s gy tai bin khi sinh .

Nim mc ca c t cung khng thay i theo chu k, nhng nim dch

c t cung li thay i theo chu k kinh nguyt, lc rng trng nim dch
long, sau khi rng trng v khi mang thai nim dch qunh hn.

Bung trng

Gm 2 bung rng nm 2 bn t cung, trong chu hng b. Bung

trng l mt tuyn sinh dc va c chc nng ngoi tit (sinh sn ra trng),
va c chc nng ni tit (sn xut hooc mn n).

Mi mt bung trng c cha nhiu nang trng, mi nang trng c

cha mt trng cha chn. Mt em b gi c khong 30.000 n 300.000
nang trng. n tui dy th c khong 300 - 400 trng c th chn. Trng
chn v rng theo chu k, di tc dng ca cc hooc mn sinh dc ca tuyn
yn v tuyn sinh dc. Trng rng xung ch c kh nng sng trong vng 48
ting, trng sau khi rng s ri vo loa, ri di chuyn qua ng dn trng vo
t cung. Nu khng c th tinh, trng s b tiu i. Tt c cc trng u c
mang nhim sc th gii tnh X.

B mt bung trng thay i theo la tui, tr em b mt bung trng

nhn, tui ph n bung trng bt u x x do cc non nang v thnh
so, cn tui mn kinh bung trng teo dn v tr nn nhn.
 V

V gm c bu v v nm v. V bt u pht trin tr gi tui dy

th v c pht trin mnh trong thi k mang thai. Mi bung v gm nhiu
tuyn sa, c nhim v sn xut v bi tit sa.

Ngoi thi k thai nghn, nu thy u v c tit dch hoc sa th cn

i bc s khm tm nguyn nhn.

Cn gi gn v sinh bu v, nht l trong thi k cho con b, trnh hin

tng vim tc tuyn sa.

2.2. Sinh l sinh dc n

Ti tui dy th bung trng bt u hot ng theo chu k v biu hin

ra ngoi bng chu k kinh nguyt. Chnh nhng hooc mn sn xut ra trong
chu k hot ng ca bung trng quyt nh chu k kinh nguyt.

Kinh nguyt l s chy mu c chu k ca t cung i i vi s rng

nim mc ca t cung. Theo quy c chung, ngi ta ly ngy u thy kinh
k l ngy th nht ca chu k kinh nguyt. Thng thng, chu k kinh
nguyt ko di khong 28 - 30 ngy. Nhng mt s trng hp c th ko
di ti 35 - 40 ngy, hoc ngn li khong 20 - 25ngy. Chu k kinh c chia
ra lm 3 giai on:

Giai on tng sinh (giai on nang t):

Bt u t ngy th 1 n ngy th 14 ca chu k kinh nguyt.

- Tuyn yn: bi tit FSH, kch thch mt non bo nguyn thu ca

bung trng pht trin.

- Bung trng: nang trng pht trin v tit ra nhiu Estrogen vo

trong mu.

- T cung: nim mc t cung, di tc dng ca ni tit t t bo

tng sinh, dy ln gp 10 - 15 ln lc thng mao mch di ra, xon li,
chun b n trng vo lm t.
 Trong thi k ny, thn nhit ly lc sng sm khi mi ng dy lun
lun di 37oC.

Thi k rng trng:

Thng xy ra vo khong ngy th 14 ca chu k kinh. Khi lng

FSH v LH t t l 113 th nang trng v ra, trng rng vo vi trng.

Cht dch c t cung tit ra ngy cng nhiu trong thi k trng
thnh ca non. V th, c th on c ngy rng rng khi thy m o
ra nhiu cht nhy. Cht nhy c t cung khi trng rng tr nn kim, to
iu kin cho tinh trng hot ng mnh hn.

Vo ngy rng trng, thn nhit tng ln trn 37oC v gi nh vy cho

n trc ngy thy kinh ln sau. V vy, c th on ngy rng trng bng
cch o thn nhit sng sm lc mi ng dy.

Thi k hong th:

Bt u t ngy th 14 v ko di n ngy th 28 ca chu k kinh.

- Tuyn yn v bung trng: Khi trng rng, phn cn li ca non

bo s b v ra, nang trng bin thnh th vng, di tc dng ca LH ca
tuyn yn, th vng bt u bi tit progesteron.

- T cung: nim mc dy ln, cc tuyn v ng mch pht trin

nhanh, to iu kin thun li n trng th tinh vo lm t.

C th c hai trng hp xy ra:

- Nu c hin tng th thai, hong th ngy cng pht trin v tit ra

hoc mn progesteron, gip cho trng lm t t cung c tt.

- Nu trng khng c th thai, hong th s thoi ho. n ngy th

26 ca chu k kinh, lng progesteron trong mu gim xung t ngt. Kt
qu l nhng mch mu di nim mc t cung xon li gy chy mu, nim
mc t cung bong tng on nh, xut hin kinh nguyt. Hin tng kinh
nguyt ko di khong 3 - 4 ngy, nu ko di qu 7 ngy th l hin tng
bt thng. Mi ln c kinh c th thng mt i khong 100 - 150 ml mu.
3. Hin tng th tinh

Sau khi phng tinh, tinh trng vo m o, tin vo c t cung, qua t

cung v theo ng dn trng i ln.

Cn tiu non sau khi tung khi bung ng s lt vo loa, theo ng dn

trng i v pha t cung.

Thng thng, tinh trng gp trng 1/3 pha ngoi ca vi trng,

trng s c th tinh bng cch: tinh trng tit ra mt cht men lm mm
v tiu non, sau mt tinh trng chui lt c u vo bn trong, ui t
li ngoi. Ngay sau trng tit ra mt cht albumin bao bc quanh trng
c th tinh, ngn khng cho cc tinh trng khc xm nhp vo.

Trng c th tinh tip tc di chuyn v t cung theo nhng nhu ng

ca vi trng. Ti y t cung, trng bm vo nim mc t cung v khot
su xung lm t thnh t cung v pht trin dn thnh thai nhi.

CU HI N TP

1. Trong c th c cc tuyn ni tit no? Hy nu cu to cc tuyn ni

tit v chc nng ca cc tuyn ni tit.

2. H sinh dc nam gm nhng b phn no? Nu sinh l sinh dc nam.

3. H sinh dc n c cu to gm nhng b phn no?

4. Chu k kinh nguyt c bt u t khi no? Hy nu nhng yu t

nh hng n chu k kinh nguyt

5. S th tinh c din ra nh th no?

TI LIU THAM KHO

1. Trn Xun Nh: Gii phu v sinh l ngi. Nh xut bn gio dc, 1982.

2. Trn Trng Thu: Gii phu sinh l tr em. Nh xut bn gio dc, 1998.
3. Trng i hc y dc, thnh ph H Ch Minh. Sinh l hc y khoa. Nh
xut bn y hc, 1998.

4. B mn sinh l hc trng i hc y H Ni. Bi ging sinh l hc. Nh

xut bn y hc, 1990.

5. B mn nhi trng i hc y khoa H Ni. Bi ging nhi khoa tp 1, tp 2.

Nh xut bn y hc, 2000.

6. X. L. Ganperin. Nhng c im sinh l tr em. Nh xut bn gio dc,

1978. Trn Trng Thu dch.

7. B y t. Gii phu - sinh l. Nh xut bn y hc H Ni, 2000.

8. A. G. Khripkova. Sinh l la tui. Nh xut bn Chiu sng, Matxcova,

1978.

9. A.N.Kabanop, A.P. Tsabopxkaia, Gii phu sinh l v sinh tr em, Nh xut

bn y hc, 1978.

10. Phan Thi Ngc Yn - Trn Minh K - Nguyn Th Dung: c im Gii

phu - sinh l Tr Em. 2001 - Nh xut bn i Hc Quc Gia H Ni.

MC LC
Li ni u

Chng 1: M u

I. Khi nim v gii phu - sinh l ngi

1. Gii phu ngi

2. Sinh l ngi

II. Vai tr ca b mn gii phu - sinh l tr em

III. Khi qut v c th ngi

IV. Cc giai on pht trin c th tr em

1. Thi k t cung
 1.1. Giai on pht trin phi

1.2. Giai on php trin thai nhi

2. Thi k s sinh

3. Thi k b m (thi k nh nhi)

4. Thi k rng sa

4.1. c im giai on nh tr

4.2. Giai on mu gio

5. Thi k thiu nin (t 7-15 tui)

6. Thi k dy th

Chng 2: H thn kinh

I. Vai tr ca h thn kinh

II. Cc b phn ca h thn kinh

1. H thn kinh ng vt

1.1. Thn kinh trung ng

1.2. Thn kinh ngoi bin

2. H thn kinh thc vt

III. S pht trin h thn kinh

1. No b v ty sng

2. Tiu no

IV. Hot ng thn kinh cp cao

1. Phn x

1.1. Khi nim v phn x

1.2. S khc nhau gia phn x c iu kin v phn x

khng iu kin

1.3. C ch thnh lp phn x c iu kin

 1.4. iu kin mt phn x c iu kin c thnh lp

1.5. ngha ca PXCK

2. c im hot ng thn kinh cp cao ngi

Chng 3: Cc c quan phn tch

I. Vai tr

II. Cc loi c quan phn tch

1. C quan phn tch th gic

1.1. Cu to c quan phn tch th gic

1.2. Chc nng ca c quan phn tch th gic

1.3. Cc d tt ca mt

1.4. c im pht trin c quan phn tch th gic ca tr

1.5. Nhng phng thc ci thin th gic tr em

2. C quan phn tch thnh gic

2.1. Cu to c quan phn tch thnh gic

2. 2. Chc nng ca c quan phn tch thnh gic

2.3. c im s thu nhn m thanh ca tr

3. C quan phn tch xc gic

3.1. Cu to

3.2. Chc nng

4. C quan phn tch v gic

5. C quan phn tch khu gic

Chng 4: H vn ng

I. H xng

1. Cu to xng
 2. c im pht trin xng tr em

2.1. Xng s

2.2. Xng ct sng

2.3. Xng lng ngc

2.4. Xng chi

2.5. Xng chu

2.6. Rng

II. H c

1. Cu to v hot ng ca c

1.1. Cu to

1.2. S hot ng ca c

2. c im c tr em

Chng 5: H tun hon v mu

I. Mu

1. Chc nng ca mu

2. Cu to ca mu

II. H tim mch v tun hon mu

1. Cu to v hot ng ca tim

2. H mch

2.1. ng mch

2.2. tnh mch

2.3. Mao mch

2.4. c im h mch tr em

Chng 6: H h hp
 I. Cu to h h hp

1. Khoang mi

2. Thanh qun

3. Kh qun

4. Ph qun

5. Phi

II. c im h h hp tr em

1. Mi

2. Hng - hu

3. Thanh, kh, ph qun

4. Phi

5. Mng phi

III. Hot ng ca c quan h hp

1. Nhp th

2. S trao i kh

Chng 7: H tiu ha

I. Vai tr

II. S tiu ha thc n

1. Tiu ha thc n trong ming

2. Tiu ha thc n d dy

3. S tiu ha thc n trong rut non

4. S tiu ha thc n trong rut gi

5. S hp th cc cht

III. c im h tiu ha ca tr em
 1. Ming

2. Thc qun

3. D dy

4. Rut

5. Cc tuyn bi tit

Chng 8: Da v c quan bi tit

I. Da

1. Cu to

2. Chc nng ca da

3. c im da tr em

II. C quan bi tit nc tiu

1. Cu to

2. S hnh thnh v bi tit nc tiu

2.1. S hnh thnh nc tiu

2.2. S bi xut nc tiu ra khi c th

3. c im s bi tit nc tiu tr em

Chng 9: H ni tit - sinh hc

I. H ni tit

1. Khi nim

2. Cc tuyn ni tit

2.1. Tuyn yn

2.2. Tuyn gip

2.3. Tuyn thng thn

2.4. Tuyn ty ni tit

 2.5. Tuyn sinh dc

II. H sinh dc

1. C quan sinh dc nam.

1.1. Cu to

1.2. Sinh l sinh dc nam

2. C quan sinh dc n

2.1. Cu to

2.2. Sinh l sinh dc n

3. Hin tng th tinh

Ti liu tham kho

---//---

TRNG I HC S PHM TP.HCM

KHOA GIO DC MM NON

SINH L I CNG V SINH L TR EM

Bin son: ThS. O TH MINH TM

Phn bin: PHM TH NHUN

(Cn b ging dy Trng Cao ng SPTW)

Ti liu lu hnh ni b ca Khoa Gio dc Mm non Trng HSP TP.HCM,

ng k pht hnh ni b nm 2007, theo Bin bn s 232/BCTGT ngy
25/12/2007.
Ban n Bn pht hnh ni b HSP sao chp 500 cun kh A5.
In xong ngy 25 thng 02 nm 2008.