Bizans Tarih Atlas

John Haldon

eviri
Ali zdamar

KitapvAYINEV
Bizans Tarih Atlas

Kitap Yaynevi - 145

Bavuru Kitapl Dizisi - 6

Bizans Tarih Atlas

John Haldon

zgn Ad
The Palgrave Atlas of Byzantine History,
ngilizce dilindeki ilk basks John Haldon,
The Palgrave Atlas of Byzantine History
ad altnda 2005 ylnda Macmillan Publishers
Limited'in bir blm olan Palgrave
Macmillan tarafndan yaynlanmtr.
Eserin Trkesi Palgrave Macmillan lisans
altnda yaynlanmaktadr. Kitabn yazar
eserin yazar olduunu ve bu konumun
getirdii btn haklara sahip bulunduunu
belirtir.

2005, John Haldon

2006, Kitap Yaynevi Ltd.

evi,!i
Ali Ozdamar
Dzelti
Nurettin Pirim
Kitap Tasarm
Ersu Pekin
Kapak Resmi
Byk Saray Mozayikleri,
stanbul Mozayik Mzesi,
A Turizm Yaynlar'nn izniyle
Grafik Uygulama ve Bask
Mas Matbaaclk A..
Dereboyu Caddesi, Zara
Merkezi B Blok 1
Maslak-stanbul
T: (0212) 285 11 96
E: Info@Masmat.com.tr

1. Basm
Nisan 2007, stanbul

ISBN 975 6051-34-5

Yayn Ynetmeni
aatay Anadol

Kitap Yaynevi Ltd.

ihangir Caddesi,
Ozoul Soka 10/1-B
Beyolu 34433 stanbul
T: 212 292 62 86
F: 212 292 62 87
E: kitap@kitapyayinevi.com
W: www.kitapyayinevi.com
 6-8 Harita, ekil ve Tablo Listesi 6
9 - 10 nsz
11 Yer Adlaryla lgili Bir Not
13 - 32 1. Genel Haritalar

Birinci Ayrm: lk Dnem (y. 4.-7. Yzyllar)

35 - 62 2. Roma'dan Bizans'a
63 - 84 3. Kentler, Vilayetler ve dare
85 - 95 4. Kilise

kinci Ayrm: Orta Dnem (y. 7.-1 1. Yzyllar)

99 - 116 5. Ortaa Dou Roma Dnyasnn Ykselii
117 - 149 6. Ekonomi, dare ve Savunma
150 - 160 7. Kilise ve Manastr Tekilat
161 - 182 8. Uluslararas Balam inde mparatorluk

nc Ayrm: Son Dnem (y. 1 1.-15. Yzyllar)

185 - 205 9. Dorua k ve k: Dou Roma'nn Klmesi
206 - 225 10. Ekonomi ve dare
226 - 251 11. Snrlar ve Komular
252 - 262 12. Son Dnemin Bizans Dnyasnda Kilise ve Manastr
263 - 269 Kronoloji
270 - 273 Bizans Terimleri ve Teknik Terimler Szl
274 - 281 Kaynaka
282 - 287 Ek 1: Hkmdarlar ve Prensler
288 - 292 Ek 2: Patrikler ve Papalar
293 - 304 Ek 3: Corafi Adlar, Yer Adlar, Kaleler ve Themata
308 - 310 Ek 4: Metinde Geen Yunanca Ad ve Terimler
311 - 320 Dizin
Haritalar
1.1 Anadolu: Fiziki corafya 13
1.2 Kuzey Afrika: Fiziki corafya 14
1.3 Balkanlar: Fiziki corafya 16
1.4 Topran kullanm ve kaynaklar 19
1.5 Nfusun younlat balca merkezler, MS y. 500 23
1.6 Balkanlar: Nfusun younlat balca merkezler,
7.-12. yzyllar 24
1.7 Anadolu: Nfusun younlat balca merkezler,
7.-12. yzyllar 27
1.8 1935'te Trkiye: Mil kareye den ortalama nfus 27
1.9 Balkanlar: Balca gzergahlar, 7. -12. yzyllar 28
1.10 Anadolu: Balca gzergahlar, 7.-12. yzyllar 30
2.1 Roma mparatorluu, MS y. 400 38
2.2 Gler ve istilalar: Hunlar, Germenler, Slavlar 40
2.3 Roma'nn yerine geen krallklarn ykselii 42
2.4 6. yzylda atma, imparatorluun genilemesi ve savalar 45
2.5 Savunma ve strateji: Son dnem Roma askeri yaplanmas 49
2.6 mparatorluun komular: Dou 53
2.7 mparatorluun komular: 600 Ylnda talya, Slavlar,
Balkanlar ve kuzey lkeleri 57
2.8 Mslmanln ykselii ve bir "Bizans" imparatorluunun
balang dnemleri 60
3.1 mparatorluk idaresi: ustinianos dneminde genel valilik ve
valilikler, y. 565 66
3.2 5. yzylda Dou Roma mparatorluu kentleri 70
3.3 Konstantinopolis: Bir imparatorluk bakentinin evrimi 72
3.4 6. yzyln balca kentleri 75
3.5 Seramiklerin kantlad mal hareketi 80
3.6 Darphaneler, y. 527-628/29 83
4.1 Politika, din ve sapknlk, 4.-5. yzyllar 86
4.2 Politika, din ve sapknlk, 5.-6. yzyllar 89
4.3 Kilise idaresi 92
4.4 Manastrlar, haclar ve kutsal yerler 93
5.1 Dou Roma mparatorluu, y. 650-717 100
5.2 Dou Roma mparatorluu, 632-1050: Dnm ve toparlanma 102
-

Bizans Tarih Atlas

5.3 Toprak kayp ve kazanlar: mparatorluk, y. 1040 104

5.4 Toprak kayp ve kazanlar: 7.-10. yzyllar 106
5.5 Toprak kayp ve kazanlar: 11.-12. yzyllar 107
5.6 Bizans'n diplomasi dnyas, y. 840 110
5. 7 Kilise politikas: Sapknlk, hizipilik ve genileme,
y. 641-1060 113
6.1 lk thema'larn ve Dou Roma mparatorluu vilayetlerinin
ematik haritas, y. 660-740 118
6.2 III. Leon'un saltanatnn balangcnda thema'lar, MS 717 121
6. 3 Thema'lar, y. 920 122
6.4 Thema ve dukalklar, y. 1050 123
6.5 Kurun mhrler stnde genel kommerkiarii
[gmrk kolcular] ve ambarlaryla ilikilendirilen vilayetler,
y. 660-732 125
6.6 730'dan beri imparatorluk kommerkia [gmrkler(i)] ile
ilikilendirilen vilayetler/limanlar 127
6.7 Nfus hareketi, y. 660-880 129
6.8 Tahkim edilmi balca merkezler, y. 700-1000 132
6.9 Balkanlar: Askeri sler 133
6.10 Ge Roma ve Bizans dneminde Pergamon kentinin gelimesi 135
6.11 6.-9. yzyllarda ge Roma ve Bizans Amorion'u 136
6.12 Kaynaklar, sanayi ve ticaret rotalar, y. 900-1050 138
6.13 Kentsel hayatn yeniden canlanmas: Kentsel merkezlerin/
piskoposluklarn imparatorluktaki dalm, y. 900 141
6.14 mparatorluk darphaneleri, y. 640-1050 149
7.1 Kilise idaresi, y. 1000 151
7.2 Manastr faaliyetinin 9.-11. yzyllarda Bat'daki
balca merkezleri 154
7.3 Manastr faaliyetinin 9.-11. yzyllarda Dou'daki
balca merkezleri. 156
7.4 Konstantinopolis, Roma ve imparator: 11. yzyl 158
8.1 Daha geni kltrel ortam iinde Bizantion, y. 1025 163
8.2 Charlemagne'n imparatorluu, y. 814 164
8.3 Sakson hanedan dneminde Orta Avrupa, y. 911-1030 165
8.4 9. yzyln sonu ile 10. yzylda talya 166
8.5 slam dnyas, y. 900-920 172
8.6 slam dnyas, y. 1071-1100 174
8.7 Ermenistan, Grcistan ve Transkafkasya, 550-1000 178
8.8 Dou snr, y. 700-950 179
8.9 Bozkrlar ve Ruslar, y. 680-1000 180
9.1 mparatorluun iinde bulunduu koullar, 1050-1204 186
9.2 Hal Seferleri, 1096-1204 189
9.3 Drdnc Hal Seferi, Latin mparatorluu ve Nikea mparatorluu 192
9.4 Toparlanma, i sava, klme, 1261-1351 195
9.5 Gerileme ve k, 1350-1453 198
9.6 Yaran devletler: Epir, Tesalya ve Latin topraklar 201
8

9.7 Trapezus mparatorluu 203

10.1 Savunma ve idare: Komninos sistemi 207
10.2 Tara idaresi, 1204-1453 210
10.3 Kasabalar ve yerel sekinler, 1100-1453 218
10.4 Ticaret ve retim, y. 1200-1400 221
11.1 Bizans talya's ve Balkanlar, y. 960-1180 227
11.2 (a) Balkan devletleri, y. 1200 230
(b) Balkan devletleri, y. 1220 230
(c) Balkan devletleri, y. 1320 231
(d) Balkan devletleri, y. 1350 231
11.3 Bizantion'un Balkan komular, 1350-1453: Srplar,
Bulgarlar ve Trkler 236
11.4 Seluklular, Trkmenler ve Moollar 239
11.5 Venedik, Cenova ve tccar imparatorluklar 241
11.6 Ermenistan ve Grcistan, y. 1000-1460 243
11.7 Rusya ve bozkrlar, y. 1000-1453 246
11.8 (a) Mslman Ortadou, y. 1100-1140 250
(b) Mslman Ortadou, y. 1170-1180 250
(c) Mslman Ortadou, y. 1230 250
(d) Mslman Ortadou, y. 1355 250
(e) Mslman Ortadou, y. 1401 250
(f) Mslman Ortadou, y. 1430 250
12.1 Diikisis tekilat, y. 1070: Notitiae 253
12.2 Athos manastrlar 257
12.3 (a) Roma ve Konstantinopolis kiliseleri, y. 1025 259
(b) Roma; Dou Ortodoks Kilisesi'nin paralanmas, y. 1220 260
(c) Roma'nn stnl, y. 1470 261

ekiller
3.1 mparatorluk sivil ve mali idaresi, y. 560 68
3.2 mparatorluk askeri ve saray idaresi, y. 560 69
3.3 Dou Roma mparatorluu'nda surlu kentlerin kyaslamal
byklkleri, 5.-7. yzyllar 76
3.4 Dou kentlerinde dnm 97
6.1 mparatorluun idari tekilat, y. 700-1050 144
7.1 11. yzyln sonunda kilise idaresi 152
10.1 Merkezi hkmet ve saray, 1081-1204 213
10.2 Merkezi hkmet ve saray, 1204-1453 216

Tablolar
6.1 Para sistemi, y. 650-1050 148
10.1 I. Aleksios'un reformundan sonra sikke sistemi, y. 1092-1204 224
10.2 Sikke sistemi, y. 1261-1350 224
10.3 Sikke sistemi, y. 1350-1453 224
 9

Bizans Tarih Atlas, Dou Roma ya da Bizans mparatorluu'nun tarih ve

evrimindeki baz nemli gelimeleri ak ve canl bir biimde gstermeyi
amalayan bir giriimdir. Atlas, hem Bizans mparatorluu'nun tarihine
bal bana bir giri, hem imparatorluk hakkndaki genel tarihlere elik
eden bir metin olarak grlebilir. Kukusuz ki bu Atlas imparatorluun ge
liiminin tm vehelerini sergileyemez, zellikle de, toptan bir ar basitle
tirmeye gitmeden imparatorluun kltr, inanlar, sosyal ya da ekonomik
ilikileri ile yapsna dair pek az ey syleyebilir. Yine de, tarih kitaplarnda
yararl ve ayrntl haritalar pek nadiren vardr. Bu kk atlasn aklayc
metinlere paralel olarak Bizans' kendi jeopolitik balamna en azndan da
ha belirgin olarak oturtacan ve Bizans tarihinin, evresini kuatan insan
lar ve politik oluumlar arasndaki gelimelere nasl bal olduunu ve bun
lardan nasl etkilendiini gstereceini umut ediyorum.
Bununla birlikte, yeri gelmiken bir uyarda bulunmak istiyorum. Atlas'n
kapsad alann genilii, haritalarn kanlmaz ekilde nispeten kk l
ekli izildikleri anlamna geliyor. Dolaysyla, fiziki zelliklerle, rnein s
nrlar gibi tarihi ve kltrel zellikler arasndaki iliki bakmndan mutlak
bir dorulua ulalamaz. Byle birok zellik hakkndaki kesin bilgilerin
eksiklii veya belirsizlii gz nne alndnda bu yarg daha da geerlidir.
rnein belli bir antlamaya dayanan bir snr hattn ya da vilayet ve dev
let snrlarn genellikle ok genel bilgilerden karmak gerekirken, tarihi
lerin kendi aralarnda byle zellikler konusunda anlaamadklar da bir
gerektir. Atlas' kullananlar daha batan bu kstlamalarn farknda olma
ldr, btn haritalarda en son aratrma sonularn temel almaya altm
halde, birok belirgin enin yerlerinin doru belirlenmesinde kanlmaz
olarak anlamazlk kacaktr.
Atlas'n sonuna ksa bir kronoloji, bir Bizans teknik terimler szl ve
ksa bir kaynaka ekledim; bu sonuncusu, deiik haritalarda yer alan bilgi
lerin devirildii eserleri ieriyor ve bylece daha fazla bilgi edinmek iste
yenlere gerekecek okuma malzemesini gsteriyor.
Birmingham niversitesi, Bizans, Osmanl ve Modern Yunan almalar
Merkezi'ndeki meslektalarma ve mkemmel haritacl iin Birmingham,
Arkeoloji ve Antik a Enstits mensubu Henry Buglass'a ve teknik konu
lardaki ok deerli yardmlar iin yine ayn kurumdan Graham Norrie'ye
10 nsz

zellikle teekkr borluyum. Kitabn metni hakknda paha biilmez yo

rumlar getiren dostum Maeghan McEvoy, metnin kimi blmleri stne g
r bildiren Ruth Macrides ve Dimitar Angelov, zellikle de harita ve metin
leri elden geirerek beni pek ok pot krmaktan kurtaran Rosemary Morris
zel bir teekkr hak ediyorlar. Onlarn grleri sayesinde her eyi ilk ha
linden daha yararl bir hale getirebildim.
Son olarak, Palgrave'deki editr ekibine, bu kitabn retiminde gsterdik
leri sabr ve ibirlii iin teekkr ederim.

John Haldon
 11

Yazar bu Atlas'ta, en iyi bilinen yerlerin yaygn ngilizce yazllarn kul

lanmay en kestirme yol olarak benimsemiti, biz ise bunlarn yaygn Trk
e karlklarn (Konstantinopolis, Selanik, lskenderiye, Girit, Kbrs, Kar
taca gibi) kullanma yoluna gittik. Ancak sorun bizim amzdan bundan son
ra balyordu. En byk glk dier corafi adlar ile zel adlarn ve Bizans
terimlerinin nasl yazlaca konusundayd. Sonunda bunlar evriyazyla
vermeyi, ama kitabn sonuna eklediimiz iki listede, sz konusu ad ve terim
lerin evriyaz karlklarnn yan sra Bat dillerinde ve btn bilimsel li
teratrde kullanlan Erasmus sistemine uygun yazllarn ve Trke kar
lklarn ilave etmeyi uygun grdk. Erasmus sistemiyle ilgili daha ayrn
tl bir aklama, sz konusu eklerin banda yer alyor. Yazar, Latince olan
lar dnda btn ad ve terimleri Erasmus'a gre yazmt, biz ise bunlar
-keza Latince olanlar dnda- dorudan Yunanca yazllarn temel alarak
evriyazyla verdik, bunun dnda sz konusu yerin hakim kltrnn yay
gn kullanmna gre evriyazyla aktardk. Ayrca yazara ait bir eke (Ek 1:
Hkmdarlar ve Prensler), yazarn yine Erasmus sistemine gre yazd ad
lara, bunlarn evriyaz karlklarn da ilave ettik. lke olarak, Roma dn
yas iindeki corafi ve zel adlar, imparatorluun ikiye blnd 395
ylna kadar Latince, ondan sonra Yunanca ekilleriyle (evriyaz) verildi.

Trke eviriyi hazrlarken Yunanca adlar ve terimler konusundaki

katklarndan dolay Marianna Yerasimos'a teekkr ederiz.

Kitap Yaynevl
 Bizans Tarih Atlas
3

Fiziki corafya ve iklim

Ge Roma dnyas, 6. yzyldan itibaren balangta drt kara ktlesini

kapsyordu (Kk Asya ya da Anadolu, ok kabaca modern Trkiye; Le
vant ya da aaya Msr'a kadar ve onu da iine alarak Ortadou blgele
ri; Msr'dan batya Atlas Okyanusu'na doru Kuzey Afrika; son olarak da
Balkanlar). Bu ok farkl blgeleri birletiren Akdeniz ve Karadeniz, 7. ile
8. yzyllarda ltalya'nn byk lde, Kuzey Afrika'nn ise tmyle kay
bedilmesinden sonra Dou ile Bat'y birbirine balayan bir koridor ilevi

A
N

Rakm (metre)
2000+
1000-2000
500-1000
0-500

O 200 kilometre
>------
O l OO mil

Harita 1.1 Anadolu: Fiziki corafya

Genel haritalar

o 400 kilometre

o 200mile

HAMADAT
PLATOSU

Harita 1.2 Kuzey Afrika: Fiziki corafya

grd. Bu ok deiik blgelerin iklimi, imparatorluk snrlar iindeki ta

rm ve hayvanclk modelleriyle devletin gelir toplama faaliyetlerinin do
asn belirledi.
Anadolu kuaa ayrlabilir: Orta Anadolu platosu, ky ovalar ve
bunlar birbirinden ayran sradalar. Plato, batda 1.000 metre dolayn
dan douda 1.800 metrenin stne kar ve yaz-k belirgin zellii scak
lklarn ar yksek ya da dk oluudur (Dou Karadeniz da sralar
nn ykseklii ve etkisi, bir kara ya da bozkr tipi iklim sistemini tevik
eder). Anadolu'da genellikle drt iklim kua vardr. Karadeniz ky bl
gesi scak yazlara, lman klara sahiptir ve yl boyunca dzenli ya alr
-scaklklar yaz ortasnda 23 dereceden kn yaklak 14 dereceye kadar
deiir. Gney ve bat ky blgeleri, klar lman, yal ve yazlar scak,
kuru geen bir Akdeniz iklimine sahiptir -scaklklar kn 12 dereceden
yazn 20 dereceye kadar deiir. Yar kurak plato ve i kesim souk, ya
l klara ve scak, kuru yazlara sahiptir, scaklklar k ortasnda donma
noktas ve altndan, yazn 23 dereceye kadar deiir. Son olarak, kuzeydo
udaki platoda scak yazlar, ama iddetli klar vardr; kn eksi 12, yazn
18 dereceye varan scaklklar grlr. klimin bu yaps fiziki corafyay
yanstr, nk kuzey ve gneyde merkezi platoyu kuatan 3.000 metrenin
 Bizans Tarih Atlas
15

3000-4000
Rakm (metre)

2000-3000
1000-2000
500-1000
200-500
0-200
0--50 (knt)

Cebel
el-Ahdar

Libya
Platosu
Katara
knts

LBYA
L

stnde sradalar btn yarmadann rlyefine hakimdir. Kuzeydeki da

sralar Karadeniz'in ky hattn izler; gneyde Toros ve Antitoros Sra
dalar Akdeniz kys boyunca uzanr ve Kuzey Suriye'den geerek kuzey
douya doru Kafkas blgesine kvrlr. Btn dalk kuaklar, zellikle
de gney ve dou blgeleri, krater glleri, lav akntlar ve knt alanla
rnn kesip paralara ayrd kke platolar tarafndan karakterize edi
lir, bunun sonucunda byk lde paral bir yap ortaya kar. Merkez
deki platonun kendisi eitli byk havzalara ve tuz gllerine blnr; g
ney snrlar civarnda, rnein Kapadokya'da olduu gibi geni anm
alanlar vardr, burada anm tf oluumlar maara konutlar ve yeralt
kylerinin yaratlmasna izin vermitir. Arazi kullanm, ok aka rlyef
teki bu deiiklikler tarafndan belirlenir. Tarmsal retim, ky blgele
riyle -szgelimi Kilikya Ovas'nda ya da batdaki alak arazilerde ou za
man bir hayli yaygndr- ve merkezi platoyu ya da ky sradalarn kesen
verimli rmak vadileriyle snrldr. Yksek araziler ile plato, geleneksel
olarak koyun ve keiden atlara ve kimi yerlerde sra kadar uzanan hay
vanclk faaliyetleri iin deerlendirilir. Antikada ve slamiyet ncesi or
taalarda, plato ile verimli tarmsal alanlar arasndaki gei blgelerinde
domuz yetitiricilii de yaygn olarak uygulanmtr.
6 Genel haritalar

Rakm (metre)
2000+

1000-2000

500-1000

0-500

O 200 kilometre
f-----"--..,.--
O oornil

Harita 1.3 Balkanlar: Fiziki corafya

Buna karlk, Filistin ve Bat Suriye'nin snrl, ama verimli tarm arazi
leri ok daha zengindir. Filistin ve Lbnan dahil Byk Suriye bir dizi ok
farkl peyzaj birletirir. Burada sarp dalk blgelerden (rnein Lbnan
dalar) balayp, Kuzey Suriye ya da Orta Filistin'in verimli ovalarndan,
Kuds'n evresindeki tepelik blgelerden geip Orta Suriye'nin l ve boz
krlarna kadar birbirini izleyen bir araziyle karlarz. Filistin'in gne
yinde yer alan Sina Yarmadas'nn lleri bizi verimli Nil vadisi ve delta
blgelerine gtrr. Temelden farkl bir karaktere sahip, byk rman
yllk tamasna ve bundan destek alan sulamal tarma smsk baml
olan bir blgedir buras. Msr'dan batya doru Kuzey Afrika vilayetleri
uzanyordu; modern Libya'da kalan Kirinea ve Tripolitania'nn dou kesi
mi batan sona ldr, ok snrl saydaki verimli ky paralar ve i pla
tolarn yer ald blge Tunus'un ve modern Cezayir'in ky ovalaryla son
bulur. Bu da srasyla gneydoudaki platolarla ve el-Ceffara Ovas (ve
onun tesinde Byk Sahra), merkezde Aures Sradalar ve Sahra Atlas
 Bizans Tarih Atlas

Dalar dahil kumlu l blgeleriyle aka ekillendirilir. Kuzey ky hat

tnda ortalama scaklklar, dou blgesinde kn 16 dereceden yazn 38-40
dereceye kadar deiir (bat kesiminde 8-12 derece gibi az daha dk k
scaklklar grlr).
Dalar Balkan Yarmadas'na hakimdir ve fazla yksek olmasalar da bu
alann aa yukar te ikisini kaplar. Ana oluumlar, gneydou ynnde
Bat Balkan blgesinden geen Dinar Alpleri'dir ve bal olduu Pindos Sra
dalar'nda, Bat ve Orta Yunanistan'a hakim durumdadr. Bu dalarn uzan
tlar ile kollar Gney Yunanistan ve Peloponez'e hakimdir. Balkan (Trke
balkan, "ormanlk da" demektir; Yunanca Emos) Sradalar Yunanistan'n
kuzeyinde yer alr ve Morava Irma'ndan dou ynnde, Karadeniz kysna
kadar hemen hemen 550 kilometre uzanr; Rodop Sradalar ise gneye, Ma
kedonya'dan geip Trakya Ovas'na doru bir yay oluturur. Irmak ve ky
ovalarnn yayld alan nispeten snrldr. Bu nedenle kylardaki Akdeniz
tipi iklim koullar ile i ve dalk blgelerin kara tipi iklim koullar arasn
da ok belirgin iklim eitlemeleri vardr. Peloponez ile Gney ve Kuzeybat
Yunanistan'n ky blgelerinde ortalama scaklklar, Kuzey ve Orta Yunanis
tan'n dalk ksmlarnda kn 10 ile eksi 5 derece ve yazn 10-15 derece olan
scaklklarn tersine, kn 5-10 dereceden yazn 25-30 dereceye kadar dei
ir. Ya rejimleri benzer keskin ayrlklar gsterir, bununla birlikte Dinar
ve Rodop sradalarnn bat ve gneyindeki blgeler ile doudakiler arasn
da daha gl bir farkllama grlr -ncekinde modern zamanlarda yllk
ortalama yaklak 100 santimetre, sonrakinin kimi kesimlerinde bunun yar
s kadar az yalar kaydedildi. Bu da srasyla, da silsileleriyle birbirinden
ayrlm, rmak vadileri boyunca ky alanlarna doru yaylan bir dizi para
lanm jeopolitik varlklardan oluan, ok belirgin yerleim kalplar yaratt.
Yksek blgelere orman ve aalklar, alak da eteklerine ise aalk,
fundalk ve engebeli otlaklar hakimdir. Yalnzca Tesalya ve Makedonya'da
ilenebilir araziler vardr; bunlarla ilikilendirilen rmak ovalar ve ky e
ritlerinde de (szgelimi ky uzunluklar ok daha snrl olan Argos ve Ko
rint krfezleri blgesi) benzer, ama daha kstl araziler vardr. Burada an
tika ile ortaa dnemlerinde baclk ve zeytincilik kadar meyvecilik de
yaplrd. Bu dalar, vadiler ve ky ovalar ile deniz arasndaki iliki, bl
genin siyasi, askeri ve kltrel tarihi bakmndan, zellikle gney kuan
da belirleyiciydi. rnein kuzey snr dnda denizle kuatlan, krfez ve
koylarn yer ald geni ky hatt, evredeki blgelere iletiim arac olarak,
ortak kltrel unsurlarn Balkanlar'n i ksmlarna bile yaylmasna hiz
met eder. Ama bat ve gneyden ya da kuzeyden Karadeniz araclyla de
nizden kolayca ulalmas, Gney Balkan Yarmadas'n -zellikle Yunanis
tan ve Peloponez'i- istilaya ve istikrarszla kar ayn derecede savunma
sz hale getirdi.
klim, antikan sonunda ve ortaa dnemleri boyunca belirli snrlar
dahilinde nispeten sabit kald. Ama iklimde yine de aklda tutulmas gere-
 18 Genel haritalar

ken bir dizi dalgalanma var. Bu dalgalanmalarn deprem gibi doal olay
larla, sava gibi insan yapm olgularla ve salgn hastalklarla balant
iinde blgenin insan nfusu, dolaysyla yerleim modelleri, topran kul
lanm, kaynaklarn karlmas, datm, tketimi ve politik sistemler s
tnde ksa ya da orta vadeli dramatik etkileri olabiliyordu. klim, ge He
lenistik ve Roma imparatorluk dneminin byk blm boyunca nceki
dneme gre nispeten daha scak ve yumuakt ve tarmn genilemesini
destekleyen "ideal bir iklim ortam" olumutu. Bu durum MS 500 civa
rnda deimekteydi ve daha souk iklim koullar 9. yzyln ortasna ka
dar devam etti. Bu nedenle 5. yzyln sonundan 7. yzyla kadar hem in
sana daha zorluk karan bir evre olutu, hem varolu ekonomisi daha k
rlgan hale geldi. Sz konusu durum, 6. yzyln ortasndaki byk veba
salgnyla birleince, nfusu bir dizi yoldan etkilemi olabilir, ancak bun
lar ak deil ve tartma konusu olmay srdryor. Baz nemsiz toprak
lar terk edildi, tarmn geriledii yerlerde erozyon artt; daha souk, daha
nemli olan iklim nedeniyle, rmak ve su yataklarnda artan bir su hacmi
olutu, bu da buna maruz kalan birok blgede mil birikimine ve alak ke
simlerin sel altnda kalmasna katkda bulundu. klim ve insani etkenlerin
deien peyzaj zerindeki etkilerinin karmak dmn zmek, gl
n koruyor. Bu eilim 9. yzylda tersine dnd -ve buna paralel olarak
tarm yaygnlat, insanlar aalk ve fundalklardan daha ok yararland,
nfus hzla byd, yerleim younluu ve tarmsal kaynaklardan yarar
lanma oran artt. Ama bu eilim 14. yzyldan balayarak bir kez daha
sona erdi. Scaklklarn dmesi, Alplerin (zellikle Avrupa Alplerinin)
yksek ksmlarnda buzullarn artmas, ormanlama orannda byme,
tarmsal iletimde eksilme, nfusun azalmas, buna elik eden en belirgin
gelimelerden Kara lm [hyarckl veba] gibi olgular blgenin insan n
fusunun krlgan varolu koullarn bir kez daha dengesizlie itti. Dola
ysyla btn bunlar, 16. ve 1 7. yzyllarn "kk buzul a" nn arka
plann meydana getirir. Son dnem Roma ve Bizans dnyalarnn sosyal,
ekonomik ve politik tarihini, ite bu arka plan dikkate alarak anlamak ve
yorumlamak zorundayz.

Topran kullanm ve kaynaklar

Topran kullanm ve doal kaynaklarn ilenmesi, byk lde, yukarda

tasvir edilen corafi ve iklimsel ereve tarafndan belirlenir. retken ilet
menin drt temel tipi grlr: Ekilebilir toprakta yaplan iftilik, hayvan
clk, aalk ve fundalklardan yararlanma, son olarak, maden kaynaklar
nn karlmas ve ilenmesi. Tarmsal faaliyetin, aalk gibi tabii kaynak
lardan ve tahl ya da zm gibi belirli rnlerden yararlanmann ls, sz
konusu dnem boyunca gerekleen iklimsel dalgalanma ve deiikliklerde
de yansmasn bulur.

--- ------------------------------............
 Kle
Krk
A Kehribar
Bal
K

Neft

Gm
Kle
Tahl Tahl
Canl hayvan

Kereste
, Orta Asya
'
- - rnleri
Canl hayvan .
Balk '
<" Canl hayvan Altn

J.
>olls' .;, ', ,
h

Canl hayvan
?
arap Demir ereste ..-_.....---
At
a
Canl hayvan

u
Bakr
arap

Svya
Kereste

'
't
'

'
'
co '
'
'
ISKENDERYE
a

vya

arap
Tahl
:
UI

Papirs
Somaki
:;:
500 kilometre
O

Q
o 300mil !!!

Harita 1.4 Topran kullanm ve kaynaklar

....
'-D
o Genel haritalar

Modern Balkan blgeleri kinci Dnya Sava'ndan bu yana, bir yandan

retimde makineleme ve younlamann, bir yandan da siyasi reform ve de
iimin sonucunda ok dramatik ekilde deiti. Szgelimi Bulgaristan ve
Romanya ile kimi Bat Balkan lkelerindeki kolektifletirme, uzun vadeli
sosyal ve ekonomik sonular o denli baarl olmasa da, retim ve verimli
likte nemli lde art tevik etti. Gelgelelim, retimin organizasyonun
daki bu deiikliklere ramen, toprak kullanm modeli -topran %30 kada
rnn tarmsal retime ayrlmas, otlak ve ayrlarn btn topran bete bi
rini kapsamas- ok istikrarl kald, bu da arazinin, corafyann ve iklimin
kabul ettirdii snrlamalarn bir yansmasyd. Batdaki ky mntkalarn
da balca rnler hububat (buday ve msr); pancar, pamuk ve ttn gibi
snai rnler ve genellikle bostan temelinde meyve ve sebzelerdir. zm
balar da, zmn gneyin geleneksel rn olmasna ramen batda geli
mitir. Daha geni ovalar ile alvyonlu blgelerin daha kapsaml bir tahl
ekimine izin verdii yerler hari, benzer oranlar orta ve dou blgeleri iin
de geerlidir. Ortaan grnts, pamuun yokluu dnda farkl deil
dir; tarma ayrlan daha snrl yzey alan (rnein Tuna deltas bataklkla
rnn modern drenaj, tahl ve dier rnler iin kullanlabilir topra nem
li lde geniletti) ve ok daha paralanm bir retim modeli grrz. Esas
potansiyel, Gney Tuna boylarndaki zengin alvyonlu ovalar ile Trakya,
Makedonya ve Tesalya ovalarnda yatyordu. Yine, korunakl rmak vadileri
ile dalk mntkalardaki kntler yerleim ve tarmsal retime ve yerle
ime izin verir, yerleim younluuna ilikin arkeolojik bulgular, bu alan
lardan zaman zaman bir hayli youn biimde yararlanldn akla getirir.
Aile ya da ortak giriim temelindeki zeytin ve zm retimi gney blgele
rinde geni apta uygulanyordu ve en azndan 10. yzyldan itibaren artan
dut yetitiricilii, Yunanistan'n orta ve gney blgelerinde kapsaml bir
ipek retimine izin verdi.
Anadolu, toplam olarak nispeten kk bir ova yzeyine sahiptir -aslnda
toplam alann yalnzca %9'u dz ya da yumuak eimli arazidir. Modern
Trkiye, modern makinelemi tekniklerle gbre kullanmndan muazzam
yararlar salad ve bu durum, merkezi platodaki tahl retimi ile pazara y
nelik tarm rnlerinin, iklimin ve corafyann kabul ettirdii snrlamala
rn tesinde artmasna yardm etti. Anadolu'nun gney, bat ve kuzeybat
sndaki hatr saylr alanlarla, daha yksek irtifalarda (aa izgisi deniz
seviyesinden 1.800 ile 2.100 metre arasndadr) yaprak dken, kozalakl ya
da kark aal ormanlardan, alak arazilerde ise fundalk ve allktan
oluan Akdeniz bitki rts hakimdir. Buna karlk merkezi plato bir boz
kr blgesidir, daha yksek ksmlarda mee ve kozalakl aa ormanlar yer
alr, Karadeniz ky eridindeki daha nemli ve daha scak kuak youn bi
imde aaldr ve her zaman bir kereste kayna olmutur. Bu blgedeki
ana rnler bugn ay (dou blgelerinde), fndk ve ttndr, msr ise ana
tahl rn olarak bata gelir. Batya gittike hububat retimi belirgin e-
 Bizans Tarih Atlas

kilde artar, buday oran olarak msrdan daha fazladr. Kentlemenin de en

youn olduu Marmara mntkasnda buday, pirin, ttn, ayiei, msr,
zeytin, zm ve ipek retiminden oluan ok kark bir tarm geliti. G
neyde Rodos adasna kadar uzanan Ege kuanda byk miktarda pazara
ynelik rn retilir, bunlar ky mntkalarnda pamuk, ttn, zm, zey
tin ve incirdir, i kesimin dalk yerlerinde ise tahl (ve denetim altnda af
yon) ekilir, ayrca hayvan yetitirilir. Bozkr iklimine ve snrl yaa sahip
olan platoya gnmzde kk ve byk ba hayvan yetitiricilii hakimdir
(koyun nfusunun te biri ve Ankara keisinin drtte bu blgede yeti
tirilir), buna ilaveten ekilebilir alann %90'nda tahl yetitirilir (lke bu
daynn yaklak %40' buradan kar). Akdeniz blgesinde, gneyde Ro
dos'tan Suriye snrna kadar uzanan Toroslar hakimdir. Blge mntka
ya daha blnebilir: Verimli ve youn ilenen ky ovalar (turungiller, su
sam, sebzeler, pamuk); ortadaki kalkerli merkezi plato (kk ve byk ba
hayvan) ve tarmsal retimde hububatn ar bast batdaki yar bozkr
gller blgesi. Kuzeyde dalk otlaklarn (sr ve st iin beslenen byk
ba hayvanlar) ve kozalakl ormanlarn, gneyde ise aalkl bozkrlarn
(koyun ve kei) hakim olduu dalk dou blgesinde nfus seyrektir, arpa
ve yaz budaynn bata geldii snrl bir tarm grlr. Yine gneyde, G
ney Toros Dalar'nn eteindeki kra platonun sular Frat ve Dicle rmak
lar tarafndan aktlr; burada tarm -esas olarak buday, sebze, pirin ve
zm- korunakl ya da sulanan vadi ve kntlerle snrldr. Nfus byk
lde yar gebe ya da gebedir.
Deiik rnlerin (szgelimi bat ve kuzeyde pamuk ile keten) Osmanl
dneminden beri ekilmesi dnda, Roma'nn son a ile Bizans dnemi bo
yunca tarmsal retimde esas model byk lde aynyd. Temel fark, mo
dern teknolojinin eksiklii, retim dzeylerinin ok daha dk olmas an
lamna geliyordu ve merkezi platoda tahl retimi imkanlar da ok daha s
nrlyd. Ama i ksmda tahl ve meyve/sebze retilen yerler platodaki ko
runakl blge ve kntlerle (szgelimi Konya/lkonion evresindeki yre)
ya da rmak vadileriyle snrl iken, bir yanda buday ve arpa gibi tahllarn,
bir yanda zm, zeytin, meyve (zellikle gneybatda) ve sebzelerin retimi,
rmak vadileri ile kuzey, bat ve gneybatdaki ky ovalarnn ekonomisin
de nemli bir rol oynad. Dalk yerlerde ve merkezi platoda antik zaman
lardan bu yana ve Trkmenlerin Orta Asya'daki hayvanclk gelenekleriyle
(hayvancln Trklerden nceki kapsam ve derecesi karanlkta kalsa da)
gelmelerinden uzun sre nce hayvanclk ekonomileri hakimdi, rnein Ka
padokya'da at, Paflagonya ve Kapadokya'da sr ve domuz, baka yerlerde
koyun ve at yetitiricilii yaplyordu. Ortaa kaynaklarnn hepsi -Yunan,
Latin ve dierleri- platonun byk blmnn kurak ve fundalk niteliini
ve hatr saylr kesimlerinin susuzluunu, dalk blgelerin barnlmazl
n, ayrca bat ve gneydeki ovalar ile ky yrelerinde grlen retkenlik ve
verimlilii vurgular.
Genel haritalar

Msr son dnem Roma ve ilk dnem Bizans mparatorluu'nun tahl am

baryd, bununla birlikte Tunus ve Bat Cezayir'in ky blgeleri sebze, mey
ve, zeytin ve zmn yan sra ok nemli bir tahl retim blgesiydi. Bu bl
gelerin 7. yzylda Mslmanlarn eline gemesinden sonra Dou [Roma]
mparatorluu, balca rnleri, bilhassa buday iin zellikle Anadolu'ya
ve Trakya'nn gneyindeki ovaya yneldi.
Aalk ve fundalklardan yararlanlmas tarihiler ile arkeologlarn an
cak yaknlarda dikkatini ekti. Bizans'n orta dneminde kesin olarak ve
muhtemelen de Roma'nn son dnemlerinden itibaren Bat Anadolu, Gney
Balkan ve Karadeniz blgelerinde kereste ve baka rnlerin imparatorlu
un denetimi altnda elde edilmesine ilikin iyi yaplanm bir rgtlenme
bulunduu aktr. Maden kaynaklar da, zellikle Roma'nn son dneminde
ya devlet denetimindeki -kimi zaman bir hayli kapsaml- almalarla, ya da
Bizans dneminde daha kk, daha blk prk zel iletmeler ve devlet
le anlamal giriimciler araclyla karlyordu. Demir temel bir kaynak
t ve Roma mparatorluu'nun son dneminde Filistin, Karadeniz blgesi,
Toroslar/Antitoroslar, Kafkasya, Dou Tuna, Krm, Makedonya ve Kuzey
bat Balkanlar'daki yataklar iletiliyordu. Bakr Kbrs, Kafkasya ve Dou
Karadeniz dalarndan karlyor; altn ya dorudan ya da ticaret yoluyla
Kafkasya'dan (Ermenistan), yine ticari yolla Bat Afrika'dan, bir de doru
dan Rodop Dalar ve Gney Balkan blgesindeki Trakya'dan elde ediliyor
du. Gm de benzer ekilde Ermenistan kaynaklarndan ya da Kbrs'tan
geliyordu, ama Attika'daki gm yataklarnn iletilmeye devam edildiine
dair baz bulgular da var. Daha sonraki dnemde ise gm Srbistan ve
Kafkasya'dan elde ediliyordu. inde "demir" ya da "bakr" geen yer adla
rnn "altn" ya da "gm" geenlerden ok daha fazla olmas, imparator
luun elindeki deerli madenler ile deersiz madenler arasndaki oranlara
iaret ediyor olabilir.

Nfus ve yerlelm

Moderna ncesi nfus saylar ile younluklarn tahmin etmenin gl

herkese bilinir. Byle bir tahmin hem yntembilimsel, hem olgusal tehlike
ler ierir: 1.5-1.8 arasndaki haritalarda temsil edilen yerleim dalm ve
yerleim younluklaryla, imparatorluun farkl yerlerindeki oranlarn ma
kul derecede doru bir resmi sunulurken, ortalama nfus seviyeleri iin aa
da nerilen saylar, ne denli inandrc grnseler de, bir hayli dikkatle ele
alnmaldr. Genellikle ihtiyatl davrandm, ama bu durumda bile hatadan
kanmak mmkn deil.
klim ve corafya zellikleri topran kullanmn, nfusun nerelerde yo
unlaacan ve topran ka kiinin geimini salayabileceini belirlemi
tir. Bu alanda Ortaadan modernaa kadar ulaan hatr saylr bir srek
lilik vardr. Ama bizim ele aldmz dnem iinde hem kentsel ve krsal bl-
 Bizans Tarih Atlas

: ::I't

. .. ..

r
. . .. . . , ,_,.y :---. .-...
. ..

;. :
(: :
,

:.;;,:

.. . . \._,

..:,,,.. . . .

'

-
-J . . o

. -::t .: ,
o
"o .
o

.. ..,... .... -. ........ .

!TI
..,' no . . . ...
l '' :
..
,O
. .
.
-

e

.
.. .
... .. e
, \, ....:/:e : -:
\\
. .

li.;-:
:
....
. ..

P'l
... "


,.,' "
;:
VtJ:O
. .
.
. e 'J-Jl 4
v!--
e

- . - C\
't

. .
.
. ". . .. .. . .
e
:::'f'l.rl. . . . .

..
- v , <'.e?/".. .. ' . ..."
>.;;,-. .

- ..: : ... ,,,.....

'
-
.r.- !Y.
'O " : : 4,. ,., ..
fi} ..
,
, ,... .
. ,

.
=_=,,........
.:
..
,.,,... .
,. . .
t=-'"'"'

'
.
:\
v :.t'' Lf:; .
.

.
' . . o . .. < ..

/
.
'" .


o

v

1 ' '4
o n
r 1e
".1
,.4

0 -


c..? ,
e/ .: :

!. . :

""" t :
=
i':'t!I/<(
: . .
:.. . ..,
...
,.
J!'ti.. !.-::
-._A{
=: ...
!!

. i f
;1 :.:,r

:' ! '

..
o _.._,.__ ""
'.)
400 kilometre

--------------
200mil

_ .
__..,__ ----"----...__ __

-
Harita .s Nfusun y ogunlat balca merkezier, MS y. 500
Genel haritalar

Rakm (metre)
2000+

1000-2000

500-1000

0-500

O 200 kilometre

O lOOmil

Nfusun en youn olduu blgeler

Harita 1.6 Balkanlar: Nfusun younlat balca merkezler, 7.-12. yzyllar

gelerin nfuslar arasndaki iliki, hem bunlarn younluklar bakmndan

ok byk dalgalanmalar vard. Genel bir deyile, nfus, Roma !mparator
luu'nun son dnemi srasnda uzun sre aaya doru inen bir eri izlemi
grnyor. Bu ini erisi 7. yzyln sonu ile 8. yzylda en alt noktaya ula
t, bunu 9. yzyl sonu ile 10. yzylda yava bir art izledi, 12. yzylda ise
epeyce dramatik bir ykseli oldu. Tahminlere gre Roma dnemi Avrupas
nn (Britanya ve Balkan vilayetleri dahil) nfusu MS 2. yzyln sonunda
yaklak 67-70 milyon seviyesindeydi, 8. yzyln banda 27-30 milyona
dt, 1300'e gelindiinde, zellikle 1200 civarnda kayda deer bir artla
tekrar 73 milyon dolayna kt. Tm bulgular, Yakndou ve -daha sonraki
yzyllarda- slam dnyasnda benzer bir erinin varln ve bunun yukar
da tasvir edilen kk iklim deiiklikleriyle uyum iinde olduunu akla ge
tiriyor. Avrupa nfusunun yaklak 45 milyon dolayna dtnn grl
d 14. yzyln ortasndaki o korkun k, bir yzyl iinde giderildi. Bu
rakamlar ister istemez kaba tahminler olmakla birlikte, eldeki kaynaklarn
 Bizans Tarih Atlas
s

nitelii ve bunlar yorumlama sorunlar gz nne alndnda -nfustaki

deiim oranlarnn Dou' dan Bat'ya doru farkllklar gstermesini bir ya
na braksak bile, bata nemli blgesel ve yerel eitlemeler olmak zere bir
dizi istisna vardr- sz konusu rakamlar, imdi en azndan genel hatlaryla
kabul ediliyor grnyor. Son dnem Roma ve Bizans blgelerine ilikin en
son tahminlerde, 6. yzyln ortasndan hemen nce (540'larn veba salgn
ncesinde) imparatorluun dou vilayetleri iin 19-20 milyon kadar, bat
iin ise 7 milyonluk bir nfus neriliyor. Nfus 7. yzyl bandaki 17 mil
yondan, 8. yzyln ortasna gelindiinde 7 milyona kadar dyor ve 9. yz
yln ortasnda yava yava 10 milyon dolayna, II. Vasilios'un dneminde de
12 milyona kadar kp, 12. yzyln ortasnda (Trklerin Orta Anadolu'yu
almasndan sonra) yeniden 10 milyon dolayna dyor. Sonra da 13. yzy
ln banda 9 milyona, 1280 dolaynda 5 milyona dyor ve daha sonra, im
paratorluun toprak genilemesi azaldka, srekli aa doru bir eilim
gzleniyor. rnein 1020'lerde 18 milyon kadar nfusla, 10. ile 12. yzyllar
aras iin biraz daha yksek rakamlar da nerildi. Bu rakamlarn hepsi de
iik zeminlerde tartma konusu yaplabilir, ama bunlarn iinde rnein
ordularn ya da benzer geici nfus gruplarnn geimi iin, tketilen ve el
de mevcut tarm rnlerinin miktar bakmndan baz ok kabataslak toplu
rakamlar bulunur.
Daha nce tasvir edilen corafi snrlamalar gz nnde tutulursa, yerle
im modeli ve zellikle yerleim younluunun bu evreyi ok yakndan yan
staca aktr, nitekim moderna ncesi ve sanayi toplumu ncesi iin ol
duu kadar modern alar iin de geerlidir bu. Son dnem Roma ve ilk d
nem Bizans dnyasndaki (Roma yasal balam iinde tanmland zere)
kentlerin varlnda yansyan haliyle yerleim younluuna sahip yerlerin,
modern demografik modeller sergileyen bir yerle kyaslanmas hem Balkan
lar'da, hem Anadolu'da dikkat ekici bir sreklilik gsterir. Elbette byle bir
harita ne mutlak rakamlar, ne de yerleim younluu ve kapsamnda zaman
iinde grlen dalgalanmalar hakknda bize fazla bir bilgi verebilir, ama in
san nfuslar ve topran onlar geindirme gc arasndaki ilikiye iaret
eder. Trkiye'de II. Dnya Sava'ndan nceki (1930'larn ortasn temsil
eden) demografik duruma bir gz attmzda, bu ilikiyi epey aka gr
rz (Harita 1.8). Roma kentleri ve Bizans piskoposluk merkezlerinin youn
luunu gsteren bir harita u gerei vurgular: Antika ile ortaada kay
da deer bir nfusun geimini salayabilen yerler aa yukar ayndr. Kent
merkezleri en youn buralarda toplanr ve bu nedenle, son dnem antika
kent ebekesinin 7. yzyldan sonraki dnmnn ardndan Bizans dne
minde en retken ve ar derecede yerleilen blgeler olarak bunlarn kald
dnlebilir. Roma ve ortaa nfus merkezlerinin Balkanlar'daki mo
dern demografik younlamalarla kyaslanmasndan benzer bir model do
ar, ancak sanayileme ve makinelemenin hem sanayi, hem tarm retimin
de yol at deiiklikleri de aklda tutmak gerekir.
 Genel haritalar

mparatorluun genel yerleim modelindeki evrim eitli aamalardan

geti ve bunlar izleyen blmlerde ok daha ayrntl ele alnacak. Ama en
gzle grlr iki niteliksel deiiklik 5. ile 6. yzyllar srasnda impara
torluun Balkanlar'daki topraklarnda ve 6. ile 7. yzyllar srasnda Ana
dolu'da meydana geldi. Bu dnemde kasabalar kld, ok sayda yar
krsal/yar kentsel tahkim edilmi orta boy merkez geliti ve ky topluluk
lar ncekinden daha nemli bir mali ve siyasi rol oynamaya balad. 9. ile
12. yzyllarda ise nispeten bar koullar sonucu demografik bir ykse
li, kentsel tketim ve pazar faaliyetinde bir art, yerel sanayide byme
ve Bizans topraklar ile komu blgeler, zellikle Bat ve slam dnyas
arasnda arz, talep ve tketimde daha yakn bir iliki grld. Bu deiik
liklerin ikisi de 4. yzyln sonundan ve yine 9. yzyln ortasndan bala
yan dnemdeki genel iklim koullarna balanabilir. ok fazla dorudan
iliki kurmak doru olmasa da, dolayl nedensel balantlarn gelitii
kuku gtrmez.

Irmaklar. yollar ve ulam

Yine, beklenebilecei zere, balca ulam gzergahlar blgenin coraf

yas tarafndan belirleniyordu ve fiziki izlerini bulmak her zaman o denli
kolay olmasa da, ortaa D ou Roma mparatorluu'nun en nemli yerle
rindeki blgeler aras gzergahlar bir hayli kesinlikle tespit edilebilir. Da
ha az nemli gzergahlar kadar nemlileri de, Balkanlar'da birok yerde
nispeten dar ve ou zaman bir hayli yksek, kolayca tkanan geitlerden
geer. Bugn bile ok kez karlald zere, tek bana k koullar ge
ileri tehlikeli hale getiriyordu, ama insanolu da -szgelimi istilac bir or
duya kar- girii kapatabilirdi. Siyasi denetim her zaman zordu ve para
lanm corafya da paralanm bir siyasi manzaraya neden oldu. Balkan
lar'n tarihi, ulam modeli, Bizans siyasi denetiminin derece ve younluu
bunu zellikle ak bir ekilde gsterir, nk Gney Balkan blgesinde be
lirgin bir corafi odak noktas yoktu, ortaa dneminde balca kentler Se
lanik ve Konstantinopolis'ti, her ikisi de yarmadann d kenarnda kal
yordu. Hkmetin gc dalk yrelerde, zellikle Rodop ve Pindos sra
dalarnda uzaklk ve sszlk yznden daima snrlyd; buralar putperest
lik ve sapknln, hkmet ya da kilise yetkilileri tarafndan fazla engel
lenmeden ayakta kalabildikleri blgelerdi. Doudaki dalk yerlerden k
mevsiminde geebilmek zellikle zorken, Anadolu'da merkezi platoda bulu
nan susuz araziler, yolculuu benzer ekilde tehlikeli klyordu. Toroslar'da
dar da geitleri bu sradalar doal bir engel haline getiriyordu ve impa
ratorluk hkmetince 8., 9. ve 10. yzyllarn byk blmnde baaryla
bu ekilde kullanld. mparatorluun Ortadou ve Afrika vilayetlerindeki
yol sistemi, Roma ve ran topraklar arasndaki snr yer deitirirken ve
stratejik ncelikler zamanla deiiklie urarken, 5. yzyln balarna ka-

-------
 Bizans Tarih Atlas

'2.7

A
K
Nfusun en youn oldu9u blgeler

Rakm (metre)
2000+
1 000-2000
500-1000
0-500

200 kilometre
>-----
100 mil

H a rita 1.7 Anadolu: Nfusun younlat balca merkezler. 7.-12. yzyllar

H a rita 1.8 1935'te Trkiye: Mil kareye den ortalama nfus

Genel haritalar

Rakm (metre)
2000+

1000-2000

500- 1000

0-500

o 200 kilometre

o 1 00 mil

Kasabalar/hisarlar
1 Konstantinopolis 2 raklia 3 Adrianopolis 4 Thessaloniki
5 Dirrahion 6 Avlona 7 skp 8 Naissus (Ni)
9 Viminacium 10 Singidunum (Belgrad) 11 Serdica (Sofya) 1 2 Filippopolis
1 3 Develtus 14 Anhialos 15 Mesemvria 1 6 Noviodonum
1 7 Varna 1 8 Markianupolis 19 Pliska 20 Trnovo
2 1 Nikopolis 22 Novae 23 Dorostolon 24 Arkadiopolis
25 Korint 26 Sirmium 27 Semlin

Harita L9. Balkanlar: Balca gzergahlar, 7.-12. yzyllar

dar genilemeye devam etti. Yine Kuzey Afrika'da stratejik dnceler,

zellikle de kilit konumdaki ky garnizonlar ve limanlar ile i taraflarn
korunmasna yarayan kaleler arasndaki balantlarn muhafazas nemli
etkenlerdi ve !ustinianos'un saltanatnn balarna kadar imparatorluun
yaplanmasn etkilemeyi srdrd.
Dou Roma mparatorluu, Roma ordusunca byk lde M 100-S
100 arasnda ina edilen askeri yollarn oluumundan yarar salad: Ordu-
 Bizans Tarih Atlas

nun seferlerde baar ve beceri gsterme nedenlerinden biri buydu; impara

torluk bu yol a iin, askeri olmayan ulam imkanlarn, mal, insan ve bil
gi akn kolaylatrp destekledi. Ama kasabalar stnde bir devlet yk
olan, yerel dzeyde ynetilen ve ayarlanan dzenli yol bakm, imparator
luun son dneminde biraz ihmal edilmi grnyor. Bu deiikliin nem
li bir sonucu ve tekerli ara kullanmnda yaratt glkler, at, midilli,
katr, eek, deve gibi yk hayvanlarna durmadan artan bamllkt. Dev
let nakliye sisteminde kullanlan tekerlekli aralarn byklk, yk ve tip
lerine ilikin olarak, 3. yzyln sonu ile 4. yzylda kat kurallar kondu. Bu
sistem iki kola ayrlmt: Hzl posta (daha hzl giden yk hayvanlar, ha
fif arabalar ve at ya da midilliler) ve yava posta (kanlar ve benzer ar
aralar). Bu hizmetler 6. yzyldan sonra elle tutulur derecede azalmakla
(ve daha ustinianos'un hkmdarl zamannda kstlanmakla) birlikte,
Bizans dnemi sresince birleik bir nakliye ve ulak hizmeti ilemeye de
vam etmi grnyor.
Yollarn birok tip ve standartlar vard: Kaynaklarda geni yollar, dar
yollar ya da patikalar, kaldrml ve kaldrmsz yollar, yk arabalar ya da
tekerli aralar iin uygun olmayan yollar gibi tm yollara deinilir. Stratejik
neme sahip yollara genellikle daha dzenli baklyordu. Grne gre 6.
yzyldan sonra yalnzca belirli kilit gzergahlarn bakm saland, bu da
byk lde yerel halka ve uygun beceriye sahip zanaatkarlara yklenen
angaryalar araclyla yrtld. Bu nedenle, yol sistemi 7. yzyln or
tasndan itibaren Anadolu'da 5. yzyl ya da ncesindeki kadar kapsaml
deildi, ama hala ie yaryordu. Benzer dnceler Balkanlar iin de geer
lidir. Yol ann epey bir blmnn bakm yerel ve dzensiz bir i haline
geldi ve eldeki snrl bulgular, askeri olmayan yollarn byk ounluunun
yalnzca yk hayvanlar iin uygun patika ya da dar yollara dntn
akla getiriyor, bunlar ancak kasaba ve kalelerin yaknnda kaldrm deli
ya da sert yzeyli oluyordu.
Suyoluyla nakliye genellikle karadakinden ok daha hzl ve kesinlikle
daha ucuzdu. Tahl gibi dkme mallarn karayoluyla uzun mesafelere tan
mas, genellikle bundan vazgeirtecek denli pahalyd. Yk arabalarn
eken kzlerin beslenme masraf, srtmalar ile srclerin bakm, yerel
gei cretlerinin denmesi, btn bunlar kan arabalarnn son derece
yava hareket hzyla birletiinde, nakledilmekte olan mallarn deeri, ak
si takdirde onlar satn alacak bir kimsenin deyecei fiyatn kat kat stne
kyordu. Dkme mallarn uzun mesafelerde tanmas bazen gereklese
de, aslnda bunun bedelini deyebilen, kimi faaliyetler iin varlkl zel
ahslardan destek alan, devletten bakas deildi. Byk miktarda maln
kk bir ekip tarafndan kullanlan tek bir ara iinde tanmas anlamna
gelen gemiyle nakliye iinin maliyet-etkililik orann ykseklii, ky yer
leimlerine de, dnyann uzak yerlerine erimeleri bakmndan byk avan
taj salad.
3o Genel haritalar

A
K

= (metre)
1000-2000
500-1000
0-500

O 200 kilometre

o l OO mil

Kasabalar/hisarlar
1 Halkedon 2 Nikomidia 3 Nikea 4 Malagina 5 Dorileon 6 Kotiaion
7 Kavorkion 8 Amorion 9 Akrinon 1 0 Hone 1 1 Efesos 12 Snirni
1 3 Adramittion 14 Attalia 15 Selevkia 1 6 Tarsos 1 7 Anazarvos 1 8 Germanikea
1 9 Sision 20 Podandos 21 lkonion 22 Koron 23 Kesaria 24 Harsianon
25 Ankira 26 Amastris 27 Sinopi 28 Amisos 2 9 Amasia 30 Dazimon
3 1 Sevastia 32 Trapezus 33 Kolonia 34 Kamaha 35 Melitene 36 Klaudiopolis
37 Efheta 38 Gangra 39 Sozopolis 40 Rodos

Harita 1.10. Anadolu: Balca gzergahlar. 7-12. yzyllar

Balkan Gzergahlar

Via Egnatia: Konstantinopolis - Trakya raklia's [Marm ara Erelisi] -

Thessaloniki - Edessa - Vitola [Manastr] - Filippopolis (Plovdiv, [Filibe])
- Ahrida (Ohri) - Elbasan - Adriyatik kysnda Dirrahion (Drres).
Konstantinopolis - Adrianopolis (Edirne) - Meri boyunca - Filippopolis
(Plovdiv) - Succi Geidi (kuzey knda "Trajan Kaplar"yla korunu
yor, ayrca bir sur ve istihkamla kapatlm) - Vakarel Geidi - Serdica
(Sofya) - Niava V adisi - Naissos (Ni: Gneye Ege ve M akedonya'ya, ba
tya Adriyatik'e, gneybatya Trakya ve Konstantinopolis'e ve kuzeye
 Bizans Tarih Atlas
3

Tuna'ya doru giden gzergahlarn stndeki kilit kavak noktas) - Mo

rava Vadisi - Viminacium (modern ad Kostolac) - Singidunum (Belgrad).
B u , kilit konumunda bir askeri gzergaht, dou ve batya giden yan yol
larla tamamlanyor, bylece Gney Tuna Ovas'na, Balkan Dalar'na ve
Karadeniz ky ovasna, ayrca batda Bat Morava vadilerine, bar ve
Drin rmaklarna gei olana tanyordu.
Thessaloniki [Selanik]- Aksios (Vardar) Vadisi ve Demir Kapiya Geidi
(bu dar geitten kanan ve Bizansllarn Klidion/Anahtar diye bildikleri
baka bir geitten geen alternatif bir dou gzergah vard) - Stovi
(Stobi) - Skopia (Skopye) - Naissos (Ni).
Konstantinopolis - Anhialos (Pomorie [Ahyolu]) - Mesemvria (Nesebar
[Misivri] ) - Odessos (Varna) - Tuna'nn az.
Adrianopolis - Sredna Gora Sradalar'ndan karya - ipka Geidi s
tnden Balkan Sradalar'ndan geerek - Nikopolis (Veliko Trnovo
[Nibolu]) - Tuna stnde Novae (Svistov).

Anadolu Gzergahlar

Hrisopolis [skdar] (Konstantinopolis'in karsnda) - Nikomidia [zmit]

- Nikea [znik] - Malagina (nemli bir imparatorluk askeri ss) -
Dorileon [Eskiehir] (dou gzergah Kotiaion [Ktahya]/bat gzergah
Amorion stnden) - Akrinon - konion [Konya]/Sinnada [uhut] - Kolos
se/Hone [Honaz]. Bu gzergah boyunca gneye dnmek iin iki seenek
vard, ilki aaya Kibira'ya [Glhisar] ve oradan da dalardan geip At
talia ya da daha batda Mira'ya iniyordu. Alternatif olarak, yol Hone'den
batya doru Laodikia ve Trais stnden kydaki Efesos 'a gidiyordu.
konion - Arhelais [Aksaray] - Tiana [Kemerhisar]/Kesaria [Kayseri].
konion - Savatra - Thivasa - Kivistra/raklia [Konya Erelisi] - Lulon -
Podandos [Pozant] - akt ay vadisi (Antitoros Dalar'ndan geer).
Kesaria - Tiana - Lulon - Podandos - " Kilikya Kaplar" (Klek Boaz) -
Kilikya Ovas - Tarsos/Adana .
Kesaria - (I) - AnkirajVasilika Therma [Kraliyet Kaplcas] - Tabion - Ef
heta [Avkat] (II) - Sevastia [Sivas] - D azimon [Tokat] - Amasia .
Sevastia - Kamaha [Kemah]/Kolonia [ebinkarahisar] - Satala [Sadak].
Dorileon - Tembris Irma (modern ad Porsuk Suyu) vadisi- Trikomia -
Gorbeous - Saniana - Timios Stavros - Vasilika Therma - Harsianon
Kastron [Harsianon Kalesi, Malatya yaknlar] - Vathis Riaks - Sevastia -
(ve Kesaria'ya devam ediliyor, kuzeyde Dazimon'a, douda Kolonia ve
Satala'ya ya da gneydouda Melitene'ye).
Saniana - Mokissos [Krehir] - ustinianupolis [Sivrihisar, Erzincan] -
Kesaria.
Genel haritalar

Toros Sradalar'n ap Bizans topraklarna giden gzergahlar

Kilikya Kaplar - Podandos - Lulon - !raklia - konion/Lulon - Tiana _

Kesaria.
Germanikea (Mara) - Kukusos [Gksun] - Kesaria.
Adata - Zapetra [Doanehir] - Melitene [Malatya] - Kesaria - Likan
dos/Kesaria - Sevastia/Melitene - Arsamosata (Samsat) - Khliat (Van
Gl stnde).
Mopsuestia (el-Massiasa) - Anazarba (Ayn Zarba) - Sision - Kesaria.
 13 lvlna/AyvM11
iLK VNEM
(Y 4. - 7. Y1JYlU;ut-)
 Bizans Tarih Atlas

Roma mparatorluu, MS y. 400

mparator I. Constantinus, 4. yzyln bandaki i savalarn ardndan, im

p aratorluun bir btn olarak artk Roma'dan etkili bir ekilde ynetileme
yeceini fark etti. Bakentini douya, antik Megara kolonisi Bizantion'un
b ulunduu yere tad ve adn Konstantinupolis, Constantinus'un Kenti ola
rak deitirdi. Kent cazip bir stratejik konuma sahipti, nk imparator Bo
azii'nden hem Dou, hem Bat meseleleriyle temas halinde kalabilirdi.
Kent geniletildi, yeni surlar ina edildi ve imparator pahal bir yaplama
programna giriti. Yapmna 326 'da balanan kent 330 'da resmen kutsand.
Constantinus imparatorluun hem askeri, hem sivil kurumlar iinde bir
dizi nemli reform balatt. Mali sistem elden geirildi ve devletin parasal
ekonomisini istikrara kavuturmak iin gsterilen baarl bir abayla yeni
bir altn sikke, solidus basld. Askeri ve sivil daireler birbirinden ayrld,
merkezi idare yeniden yaplandrlarak dorudan imparatora kar sorumlu,
imparatorca seilmi bir dizi yksek memurun emrine verildi. Ordular ba
lca iki ksm halinde yeniden tekilatland; birinde snr vilayetleri ve snr
boylarnda konulandrlanlar, tekinde ise dorudan imparatorluk saray
na bal olan ve d savunma hatlarn yarp geen herhangi bir istilacy
karlamaya hazr, daha hareketli birliklerden oluan eitli sahra ordular
vard. Tara idaresinde reform yapld, merkezi denetimi salamada ve mali
konular teftite daha baarl olmak iin, daha ok ve daha kk tara ve
arac birimleri kuruldu. Son olarak, kilise, Hristiyanla hogrl davra
nlmasyla ve Constantinus'un saltanat srasnda Hristiyan olmayan birok
yerleik kltn zararna Hristiyanln olumlu tevik edilmesiyle, kudretli
bir sosyal ve politik g olarak gelimeye ve zamanla Dou Roma toplumu
na hakim olmaya, ayrca sivil hukuk ve adaletin birok cephesinde devletle
otorite yarna girmeye balad.
Constantinus'un reform abalarna ramen, imparatorluun bykl ve
Bat ile Dou'nun farkl ilgi alanlar, blnm bir hkmetin srekliliiyle
sonuland; drtl idare (tetrarhi) hibir zaman geri getirilmedii halde her
iki tarafta da bir hkmdar vard. Constantinus'un 337 Mays'ndaki lm
zerine olu, ordularn da desteiyle, onun yetkesini devrald. En yalla-
36 Roma'dan Bizans 'a

r olan II. Constantinus kdemli sayld ve Bat'da hkm srd. Constantius

Dou'da hkm srd ve merkezi valilikler (Afrika, talya, Illyricum) en
genleri olan Constans'a tahsis edildi. Constans ile Constantinus arasndaki
gerginlik 340 'ta savaa, Constantinus'un yenilgisine ve lmne yol at, bu
nun sonucunda Constans Bat blgelerinin de hkmdar oldu. Gelgelelim,
hem Bat'daki sivil nfus, hem ordu iindeki yaygn honutsuzluun bir so
nucu olarak, Constans 350 'de tahttan indirildi ve yerine barbar kkenli yk
sek rtbeli bir subay olan Magnentius diye biri geti. Magnentius'u tanma
yan Constantius Illyricum'u istila etti, ama 3 5 1 'de alt edildi ve talya'ya ka
t, burada baka yenilgilere uraynca hayatna kendi eliyle son verdi. Cons
tantius 360 'daki lmne kadar imparatorluu tek bana ynetti.
Constantius 3 5 5 'te kuzeni Julianus 'u Galya'da kendisini temsil etmekle
grevlendirdi; 3 5 7 'de istilac Franklar ile Alamanlara kar komuta Juli
anus'a verildi ve o, bir dizi zaferin ardndan askerleri tarafndan Augustus
ilan edildi. O srada Constantius, 3 5 9 'da bat vilayetlerini istila eden ran
kral apur'a kar bir sefere kmt ve imparatorun, ran sava iin Juli
anus'tan en iyi birliklerini kendisine gndermesi talebi, sz konusu ilan tah
rik etmi olabilirdi. Julianus douya doru ilerledi, ama Constantius onu
karlamaya giderken, 3 6 1 'de Julianus'u ardl olarak setikten sonra ld.
Julianus ehliyetli bir general ve etkili bir ynetici olmakla birlikte, putpe
restlii -ou zaman kilisenin mali zararna- canlandrma abalarndan do
lay baz askerlerinin sempatisini kaybetmi olabilir. 363 'teki ran seferi s
rasnda, hangi koullarda olduu aka bilinmemekle birlikte, lmcl de
recede yaraland. Askerler, Julianus'un muhafz komutan olan Jovianus ad
l birini imparator ilan ettiler. apur ile bar yapan Jovianus Konstantino
polis'e dnmek zere yola kt ve yalnzca sekiz ay sonra Bithinia'da ld.
Jovianus 'un ardllar, Pannonyal (kabaca modern Avusturya ve Hrvatis
tan) biraderler Valentinianus ile Valens'ti, ilki Konstantinopolis'te ordu ta
rafndan seilmi, ardndan biraderini ortak imparator olarak tayin etmiti.
Valentinianus batda hkm srd ve Milano'yu bakenti yapt. Valens ise
neredeyse annda bir isyanla kar karya kald; isyan, taht gasp etmek is
teyen Prokopios'un nderlii altndayd ve Julianus'a sadk, gzdeleri Pro
kopios olan askerler tarafndan karlmt, ama 366 'da tavsad.
ki yeni imparatorun her birinin amas gereken nemli askeri gaileler var
d. Ama Valentinianus 3 7 5 'te Pannonya'da Kuvadlarla urarken ld ve ye
rine, seili ardl olan Gratianus geti. Valens douda Trakya'nn Gotlar ta
rafndan tekrar tekrar istilasyla uramak zorunda kald ve 3 7 8 'de feci bir
yenilgiye urayarak Adrianopolis (modern Edirne) yaknnda ldrld.
Gratianus, Valens'in ardl olarak, ayn ad tayan bir generalin olu ve
bizzat kendisi de deneyimli bir komutan olan Theodosius'u atad. Theodosi
us ilkin bakomutan, ardndan Augustus oldu ve diplomasi ile stratejiyi bir
letirerek Gotlarla bar yapmay becerdi; onlarn imparatorluk iinde ken
di yasalarna gre yerlemelerine izin verdi; Gotlar da yllk yiyecek dene-
 Bizans Tarih Atlas

ine karlk imparatorluk ordularna asker salayacaklard. Gratianus'un

bir hkmet darbesi sonucu 383'teki lmn ve darbeci Magnus Maxi
mus'un sonunda Theodosius tarafndan 3 8 8 'de yenilmesini takiben Theodo
sius tek hkmdar haline geldi. Ne var ki, bu konuma sahip son imparator
du. 3 9 5 'teki lmnden sonra iki olu, Arkadios (douda) ve Honorius (ba
tda) birlikte hkm srd.

Gler ve stilalar: Hunlar. Germenler. Slavlar

Roma mparatorluu 4. yzyln sonunda muazzam uzun bir snra sahip

ti; snr, kuzeybatda Tyne-Solway hattndan balayp Britanya'da Hadri
anus Suru ile devam ediyor, Ren ve Tuna rmaklar boyunca Karadeniz'e ka
dar uzanyordu; douda ise modern adyla Batum'un yaknnda Karadeniz
ky eridinden balayarak aada Kafkasya' dan Ermenistan'a giriyor, Dic
le ve Frat rmaklarnn st ksmlarndan geiyor, byk Suriye ln ap
Sina'ya iniyor ve Msr' geip Libya/Tripolitania boyunca l snrn izle
yerek modem Tunus'a giriyor ve daha batda, Atlas Dalar'nn kuzeyinde,
Atlas Okyanusu'na varyordu. Bylesine usuz bucaksz bir blgeyi savun
mak hep zorlu bir i olmutu ve nispeten snrl imkanlarla -i gvenlii sa
lamak, ekyalk ve haydutlukla mcadele etmek ve askeri yan daha az bel
li olan bir dizi baka grevi baarmak kadar, yedekler ve mttefik kuvvetler
dahil belki 2 5 0 . 0 0 0 kiilik bir orduyla uzunluu 8.000 mili akn bir evreyi
savunmak- srekli atmadan kanmak iin, ister istemez, yalnzca askeri
gten ok, alveri ve ticarete, diplomasi ve kltrel etkiye balyd. Bun
dan dolay, snr zerindeki basknn ounun imparatorlua dmanlk
gsteren kuvvetlerden deil de, Roma D evleti'nin paras olmay arzulayan,
ama arkalarndaki bakalarnca tehdit edildiklerini dnenlerden ya da
hayran olduklar kltr tarafndan barbar olarak reddedilenlerden gelmesi
ironik bir durumdur. Bu, belki, konular fazlaca basit bir ifade tarzdr, ama
yine de burada nemli bir gereklik unsuru mevcuttur. Ayn nedenle, Roma
ordular ve strateji uzmanlar, MS 3. yzyln balarna kadar sren fetih sa
valar ve ardndan yaplan stratejik ittifaklar sayesinde Germen halklarn
ve taktiklerini tandlar; Roma diplomasisi, kuvvet politikas ve kltrel et
kisi, btn bunlar bir istikrar durumunu korumaya yarad. Bununla birlik
te, zellikle 3 . yzyln sonundan itibaren, geni Avrasya balam iindeki
bir dizi gelime bu dzenlemeleri istikrarszlatrd.
Germen halklar M 1. yzyldan beri hareket halinde olup skandinav
ya 'dan Kuzeydou ve Orta Avrupa'ya g etmekteydiler. 2 . yzyln ortasna
gelindiinde bazlar Karadeniz'in kuzeyindeki Pontos bozkrna varm, ba
zlar da Karpatlar'n batsnda yerlemilerdi. Ostrogotlar ile Vizigotlarn,
Karadeniz'in kuzeyinden Hazar Denizi'ne kadar uzanan blgelerde ran
Alanlar' gibi gebe gruplarla temasndan doan, hayvanclkla uraan ya
r gebe konfederasyonlarn kurulmasyla ksa mrl bir istikrar salan-
 o

A
K

:=
Oceanus o
Atlanticus ;3
;:l
R:
;:l
;:!
t::
';:!
"'
p'

c:;:,
Q

s t r u m
ASIANA Oidsls
Oiittlsis snr
/'
a Praetor genel valili{i snr

lmparator1uk bakenti
lmparatOf1UOUn MS 395'te bOinmesl
e
Dilklss bakenti
<>'o
Hunlarn genel hareket ynO
A E G Y PT U S
C'
......
-
Germenlerin genel hareket yOnO --
--
f- - \
600 kllometre
1---..-'
_.......
..
o 400 mil
',_
Harita 2.2 Gler ve istilalar: Hunlar. Germenler. Slavlar
 Bizans Tarih Atlas
41

nemde ilkin talya'ya (Roma 4 1 0'da yamalanmt), sonra Gney Galya ve

spanya'ya ilerlemeleri; Tunus blgesinin, 420'lerde spanya'nn yeni Vizigot
efendilerinden kaan Asding Vandallar tarafndan igali; son olarak Kuzey
ve Dou Galya'nn Franklar ve Burgonlarca igali, btn b unlar bu yeni
uluslararas durumun sonucuydu.
Slav halklarnn Dou Avrupa'daki hareketi, biraz daha ge olsa da, bu
gelimelerle balantldr. Dou [Roma] mparatorluu 6. yzyln ortasnda
kk Slav etelerinin aknlarna aina hale geliyordu ve bu etelerden bir
ounun niyetinin, bulabildikleri herhangi bir uygun bo topraa temelli
yerlemek ya da yerli nfusu srp kartmak olduu, yzyln ikinci yar
snda aka ortaya kt. Ama sayca ok olsalar da, bu kk, dank Slav
eteleri ok gemeden daha saldrgan olan Avarlar tarafndan alt edildiler;
Trk! bir halk olan Avarlarn (in kaynaklarnda Cuan Cuan diye bilinir)
hakln kabilesi, eskiden kendisine tabi olan Gktrk konfederasyonu tara
fndan otlaklarndan srlm ve batya doru kamt. Avarlar birbirin
den tamamen farkl baka gebe gruplarla ittifak kurarak 5 6 0 'larda impa
ratorluun snrlarnda belirdiler ve 5 8 0 'lerde Balkanlar'daki imparatorluk
gcn ciddi ekilde tehdit eder hale geldiler.

Roma'nn Yerine Geen Krallklarn Ykselll

B at'da 5. ve 6 . yzyllarda Roma'nn yerine geen rejimlerin hepsinin k

keni, Bat Avrasya dnyasn daha nceki iki yzylda etkileyen kargaa
dolu deiiklere dayanr, ancak bunlarn tarih ve sonular ok farkl ol
mutur. Sevler, Alanlar ve Vandallarn 406 'da Ren'i geen gevek konfe
derasyonu, 4 0 9 'da Pireneler'i ap spanya'ya girmeden nce, sonraki y
l Galya'dan hara ve ganimet koparmakla geirdi. Sevler burada Gali
ya'da kendi krallklarn kurdular. Balkanlar'dan talya'ya yryen, Ro
ma 'y yamaladktan ve ard sra 4 1 0 'da nderleri Alaric 'in lmnden
sonra oradan (4 1 2 'den itibaren) Gney Galya'ya geen Vizigotlar, 4 1 8 do
laynda Toulouse'da kendi devletlerini kurdular -Vizigotlar, Frank ve Ala
manlarn etkisiyle iktidara gelmi rakip bir krala kar kkrtan impara
torluk hkmetinin yreklendirdii bir hamleydi bu. Ardndan Vizigotlar
4 1 6 'da Gneybat ve Gney spanya'da Siling Vandallar ve Alanlarn s
tne yryerek ezip getiler, o srada Gneybat Galya'da bamsz bir
krallk kurma teklifi aldlar. Bu teklif, kuzeybat blgelerinde ve Gali
ya'da artakalan Sevler ile Asding Vandallarnn kurtuluu oldu, ama As
ding Vandallar 4 2 0 'lerin sonunda yeniden hareketlenerek 429 'da Kuzey
Afrika'ya getiler. mparatorluk hkmeti, emrinde bir deniz gc bulu
nan ve Roma'nn tahl tedarikini lmcl bir ekilde durdurma potansiye
line sahip bir Vandal krallnn kurulma tehdidiyle kar karya kalnca,
Vandal kral Gaiseric'i bamsz bir hkmdar olarak kabul etmek ve res
men tanmak zorunda kald.
 >.f:>.
N

A'
K

::;:
o


R:

t:
;::!

:;;
"'
-

o <) c;,

_ ..

Balca Germen krallklarnn tahmini snrlar, y. 534

507'den sonra Franklara braklan Vizlgot topraklar

Franklarn denetimindeki topraklar, y. 400

""

11111111
Franklarn 536'dan sonra fethettikleri Vlzlgot topraklar
Frank topraklar, y. 480

////, Frank ynetimi altndaki Daju Ren blgesi

1. Theudebert1n hOkmdarl (533-548) srasndaki

Frank topraklar, y. 536

Ostrogotlarn tartma konusu yaptklar blgeler,

,.,,

O<>Qu Roma lmparatorluQu ve yeri! ya da gebe halklar

(OoQu Germen ve Slav, y. 535-550)
1111

o -
o

Harita 2.3 Roma'nn yerine geen krallklarn ykselii

 Bizans Tarih Atlas

B u arada, Danimarka Yarmadas'nda ve Kuzey Denizi kylarnda yaa

y a n Germen aknclar, Britanya vilayetlerindeki siyasi manzaray deiime
uratmlard. Grne baklrsa Roma 4 1 0 'da, nemli bir imparatorluk g
cnn yokluunu dikkate alarak, yerel Britanyal yetkililere kendi savunm a
glerini oluturma hakkn resmen tand. Bu dnemin Britanya vilayetleri
nin tarihi bilinmezlie brnm olsa da, Roma-Britanya soylular ile Kelt
sava lordlarnn ynettii yerel idareler ortaya km grnyor; bunlar bir
birleriyle ve rlanda ile kuzeydeki Pikt topraklarndan gelen aknclarla, ay
rca Kuzeybat Almanya, Danimarka ve bugnk Benelks lkelerinin Sak
son, Jt ve Angl aknclaryla rekabet iindeydiler. Bu sonuncular paral as
ker olarak da kullanlyorlard ve 5. yzyln sonuna gelindiinde belirli
gruplar salam bir yer edinmilerdi, nitekim 6. yzyl iinde Gney ve Orta
Britanya ovalarnn byk blmnde siyasi stnlk kurmay baardlar.
H onorius 4 1 0 'da, baka yerlerde karlat basklarn bir sonucu olarak
hem Sal, hem Ren Franklar gruplarna Ren boyundaki Roma topraklarnda
resmen oturma hakk tanmt. eitli baka Frank gruplar Frankonya'da
[gnmzde Bavyera'nn bir paras] kald. mparatorluk dahilinde yerleen
Franklar Roma ordularna federal birlikler olarak katldlar. nce bugnk
Benelks lkelerine giren Orta ve Kuzey Galya'daki Sal Franklar, bunun
ardndan, balangta gvenli olmasa da, Mosel ve Ren vadilerine yerleme
yi becerdiler ve yzyln son yllarnda Seine Vadisi'ndeki son bamsz Ro
ma idaresinin kalntlarn yenmeyi baardlar, balangta Ren'in sa yaka
snda yerlemi olan, ama 5. yzylda " Romallarn" tarafnda toprak igal
eden Ren Franklarn malup edip topraklarn kendi topraklarna kattlar
ve 4 9 0 'larn sonunda kendilerini gneydoudan tehdit eden Alamanlar geri
pskrttler. Franklarn denetimindeki alan geniti: Loire ve Seine vadileri
ile Orta Fransa Ovas bu denetimin merkezindeki yerlerdi, ama Frank idare
si aada Pireneler 'den Kuzey !talya'ya uzanan Vizigot topraklarna, dou
da Main ve Ren vadilerine ve gneydouda Rhne Irma'nn kayna civa
rndaki Burgonya topraklarna kadar yaylyordu. Frank kral Clovis'in
5 0 6 'da Ortodoks Hristiyanla dnmesi, Franklara Galya-Roma sekinleri
nin ve kilisenin desteini kazandrd ya da en azndan bunlarn muhalefet
lerini silahszlandrd, Franklarn gcnn salamlamasn kolaylatrd;
Franklar, papaln desteini ve bu yolla siyasi meruiyet kadar, Vizigot ve
Ostrogotlara kar D ou [Roma] mparatoru Anastasios'un diplomatik ve si
yasi desteini de kazandlar.
talya'da durum , eer bir fark varsa, daha da karmakt. talyan vilayet
lerinin fiili yneticisi olan General Odoaker (Odoacer [Odovakar]) 476'da m
parator Romulus'u (Augustulus) tahttan indirdi. Dou [Roma] mparatoru
Z enon'a gnderdii manifestoda, bat ordusunun Bakomutan Orestes 'i (Ro
mulus'un babas) ve imparatoru grevden aldn ve kendisinin senato ad
na davrandn iddia etti. Ardndan Bat [Roma] imparatorunun tacn Ze
non'a gndererek, bir imparator yeterli olduuna gre, patricius unvanyla
44 Roma 'dan Bizans 'a

imparatorun talya'daki temsilcisi olarak tannmasn talep etti. Siyasi ko

ullar Zenon'u uyumaya zorlad. Ama Odoaker kendini yalnzca senatr,
sulh yargc ve patrisyen deil, rex, kral olarak adlandrd ve Dou Germen
kkenli Skirler, Ruglar ve bakalarndan meydana gelen taraftarlar onu
aka kral ve sava nderleri olarak gryorlard. Odoaker sonraki 17 yl
b oyunca, 488-493 arasnda be yl sren bir anlamazlktan sonra Theoderic
ve Ostrogotlar tarafndan alt edilene kadar, talya'ya hkmetti; Theoderic'e
talya'da imparatorluk otoritesini imparatorlarn adna yeniden kurmas
teklif edilmiti, bylece [Germenlerin] B alkanlar'daki Roma gcne kar
oluturduklar tehdit de ortadan kaldrlacakt. Theoderic Gotlarn kral
olarak hareket ederken, ayn zamanda Romal bir yurttat ve Roma idaresi
nin iskeletini, hiyerarisini ve memuriyetlerini alkoyarak, elinden geldii
lde Roma hkmetinin ve toplumunun yapsn da, dokusunu da korudu.
Elbette, Ariusu bir Hristiyan olarak (geri bir "omiyan'" olduu da farz
ediliyordu) Germen olmayan birok uyruu tarafndan kendisine kafir g
zyle baklyordu. Ama Theoderic dier btn konularda, -baka birok
"barbar" nder gibi- byk deer verdii Roma geleneklerini desteklemek
iin gerek bir aba gsteriyordu ve hem Papalk, hem halk kitleleri tarafn
dan byk sayg grm grnyor. Theoderic'in Gotlardan oluan askerle
ri, talya'da "Roma" ordusu olarak Skirler ile Ruglarn yerini aldlar ve son
dnemin Roma ilkelerine gre iskan edildiler. Got sekinleri ile bir yanda
Roma senatosunun kimi unsurlar, bir yanda talya'daki Roma mparatorlu
u ileri gelenlerinin baka mensuplar arasndaki kar atmalar, sonunda
5 2 0 'lerde, Theoderic'in Konstantinopolis'te varisinin onaylanmasn gven
ce altna alma konusundaki baarszlyla birleince, siyasi bunalma ve
Konstantinopolis'in Ravenna sarayndaki politikalara mdahale etmesine
yol at. Sonu, Ostrogotlarn elindeki talya 'nn istilas ve 20 yllk ykc bir
sava oldu; sava sonuta [Dou] Roma 'nn zaferiyle bitse de, sz konusu iki
olay !talya'y bitkin drd ve 568 'de Po Vadisi'ne giren Lombardlarn son
raki baarlarnn yolunu hazrlad.

6. Yzylda atma. imparatorluun Genllemesl ve Savalar

Dou Roma imparatorlar 6. yzyln banda askeri strateji ve d politi

ka bakmndan sorunla karlatlar: Dou'da !ran'dan gelen deimez
tehdit; Vandal Krall'nn Afrika'da oluturduu tehlike; bir de Tuna bo
yundaki istikrarsz kuzey snr. mparatorluun bat ksm Roma 'nn yerine
geen barbar devletlerden oluan bir yamal bohaya dnmt, ama
Konstantinopolis kaybedilen btn topraklara imparatorluun paras g
zyle bakmay ve kimi durumlarda, Roma'nn yerini alan krallklarn kral-

* Hristiyan kilisesinde 4. yzylda teslis konusundaki tartmalarda Kayseri

Piskoposu Akakios'un taraftarlarna verilen ad -.n.
Sayfa 230 Sayfa 231

o 300 kilometre ... ... 300 kilometre

I
,,/- - - - ,, KEV
o , 200 mil KEV
' ---
'
, ....
,. - "
- ...
\ ... .... ,,.
RUSYA'SI
I

KUTSAL Viyana KUTS

,, , '

/
\
1 '
k
'
I
'

, Suceava
tf

,
ROMA (CERMEN}./ ROMA (CERME!lj)' -'
1

MACARSTAN
\ ''

. ' I
'
IMPARATORLUU MPARATORLU,GU
' .
\k\ \
MACARSTAN
"' ... ... ... \d '
I
/
' 1 ' o ;;.
I
I
1 1 "" -y

I
1
1
' "-6
1
1 Zagreb
\
TRANSLVANYA :
"
TRANSLVANYA 7 L._

- ... ...
,. - _ ... _ _ _ _
,' 7

Trg vite

''

EFLAK
"'\na

-!;
1 355'den sonra Srbistan

111111111111 Venedik1n sahip olduu yerler

13SS'den sonraki blgesel Prenslikler
--
o<;\ 1: Vukasin ve Karali Marko

lll:Hrelyo
il: Velbuzhd (Kstendil)

Dorudan Bulgar idaresi altndaki topraklar iV: Bogdanovlar

Gevek bir Bulgar idaresindeki topraklar V: Ugliea
Vl: Simion
'/
Bizans snr, y. 1 1 80 Vll: Hlapenovlar
Harita 11.2 (a) Balkan devletleri, y. 1200 Harita 11.2 (d) Balkan devletleri, y. 1350
 -

Sayfa 158

AK
"
\. "

' Handaks ABBASi

.... ... HALIFELIGI
- - - -
- - - - - GiRiT- - - -
MALTA
...
-

- Ortodoks Hrlstiyanh!} (Bizans) o Patrikllkler

Ortodoks Hristiyanh!} (Slav) 0 MetropoUtlik ve bapiskoposluklar

Latin Hristiyant o Pfskoposluklar

- - - Bizans lmparatorluunun en geni snrlan y. 1045

---+ Misyoner faaliyeti

o 600 kilometre
400 mil

Harita 7.4 Konstantinopolis, Roma ve imparator: il. yzyl

Sayfa 186

Bizans lmparatorlu!}u'nun snrlan, . 1040

/ 11001erde Nomanlarn aldt!} topraklar

1071-1100 dolaynda kaybedilen topraklar

.. .. .. .. .. .. .. .. .. ..

Harita 9.1 mparatorluun iinde bulunduu koullar, 1050-1204

 (/)
Q
AK 'S-
Q

Atlantik
Okyanusu

HORASAN

\
... t,
'"at \
\

A k d e
n ; z

\
"' \>
SJ o .
Gi j')';j_

600 kilometre
A.
'' /A_ A R A 8 S
J ' ' ' '
T A JV
400mil
O
A "B
O

Harita 5.6 Bizans'n diplomasi dnyas, y 840

 Roma'dan Bizans'a

larna kendi yasal temsilcileri gibi davranmay srdrd -Konstantinopo

lis'e gre, yeniden tam bir idari ve askeri varlk gsterebilecei ana kadar,
bunlar sz konusu vilayetlerde Roma'nn ilerini yrtyorlard. En belirgin
ekilde Ostrogotlarn durumunda grlr bu. Ayn nedenle, Kuzey Gal
ya' daki Sal Franklarnn nderi Clovis, Papalk ve imparatorluk tarafndan
tannmasn salamak ve hkmdarl iin destek almak amacyla tamamen
kastl olarak Ortodoks Hristiyanl benimsemiti; hkmdar olarak, en
azndan szde, Roma'nn otoritesini temsil ettiine dair hak iddia ediyor,
Ariusu komularyla, zellikle Gney Galya'daki Vizigotlarla savamasn
hakl gstermek iin, Ortodoks olmas olgusunu smryordu.
Bu nedenle, [Dou] Roma imparatorlar Bat'y "kaybedilmi" olarak de
il, daha ziyade imparatorluun dorudan otoritesinin geici olarak dnda
sayyorlard. Bu bak as, ustinianos'un saltanat srasnda bir dizi, opor
tnist olsa da, dikkate deer yeniden fethin temeli oldu; sz konusu fetihler
kesinlikle, zgn motivasyonlar ne olursa olsun, Roma dnyasn tm gr
kemiyle geri getirmek ve Roma'nn gcn yeniden doruundaki haline ka
vuturmak eklinde sunuluyordu. Sonuta, bu emperyal genilemeyi sala
mak ve baarl bir ekilde srdrmek iin gerekli kaynaklar ustinianos l
meden tketilmiti.
Ostrogot kral Theoderic 526'da ldnde, ardlnn kim olacana dair
anlamazlk kt ve krallk kargaaya srklendi. Ayn durum Kuzey Afri
ka'da Vandal Krall'nda grld. Vandal kralnn lm zerine patlak
veren siyasi atma ve sivil ekimeye ilaveten Romal nfusun Ariusu
Vandallarn elinde zulm grdnn bildirilmesi, ustinianos'a arad fr
sat verdi ve 533 'te, bir yldrm harekatyla, General Velisarios kk bir
kuvvetle karaya kmay, iki Vandal ordusunu alt etmeyi ve bakent Karta
ca'y fethetmeyi becerdi, sonunda da Vandal muhalefetinin kkn kuruttu.
Bu harekatn zamanlamas belki tesadfi deildir, nk harekatn baars,
Konstantinopolis'teki Nika syan'nn kt sonularnn neredeyse tahtn
dan ettii imparatora itibarn iade etti. Bu baardan cesaret alnarak, du
rumu istikrara kavuturmak ve Hristiyan Ortodoks idaresini yeniden kur
mak iin Ostrogotlarn ilerine mdahale edildii bahanesiyle 535'te Sicilya ,
ardndan da Gney talya igal edildi. Gotlar ciddi bir direni gsteremeye
ceklerini hissederek bakentleri Ravenna'y teslim ettiler, krallar Witigis
tutsak alnp Konstantinopolis'e gnderildi ve sava kazanlm grnyor
du. Ama bu srada, grne baklrsa Velisarios'un siyasi hrslar konusun
da phe besleyen ustinianos onu geri ard, bunda yeni ve dinamik Pers
kral I. Hsrev'in gncel bir istilasnn douda nemli sorunlar yaratma teh
didi ksmen rol oynad. Hsrev Suriye'deki en zengin ve en nemli kentler
den biri olan Antakya'ya saldrp ele geirmeyi becerdi ve Ostrogotlar bir s
re nce Pers bakentine bir elilik heyeti gnderdiklerine gre, Gotlar eski
durumlarna kavumak iin urarlarken, Persler [Dou] Romallarn b at
daki meguliyetinden yararlanmak ve dikkatlerini baka tarafa ekmek iin

-
 Bizans Tarih Atlas

47

Gotlarla el ele alyorlard. nk Velisarios'un yokluu srasnda, yeni bir

sava nderinin, Kral Totila'nn emrinde tam da bunu yapmay becerdiler.
Ksa bir sre iinde Roma, Ravenna ve yarmadann byk blmn yeni
den ele geirmilerdi. [Dou] Romallarn, btn !talya'da kk apl at
malarda dman ezerek sonunda Ostrogot muhalefetini yok etmeleri bir on
yllarn daha ald, o tarihe gelindiinde lke bitkin dmt ve bir sre n
ce yeniden tesis edilen imparatorluk brokrasisinin ykn gbela kald
racak durumdayd.
Gelgelelim, !ustinianos'un hrslar burada bitmedi. Baka yaylmac plan
lar vard, ama sonunda yalnzca spanya'nn gneydou blgeleri, yine Ari
usu olan Vizigot krallarnn elinden gerekten geri alnd (ustinianos
5 5 4 ' teki bir i sava frsat bildi). Ama !ustinianos'un imparatorluun b
yklnn iade edilmesine en nemli katks, herhalde Roma hukukunun
dzenlenmesiydi; !ustinianos'un emrettii ve 533 'teki askeri yaylma politi
kasndan bir hayli nce balayan bu dzenlemeyle, daha sonra Bizans'ta hu
kuki gelimeler ve dzenlemenin temelini salayan Derlemeler ile Codex
Justinianus meydana getirildi. !ustinianos hem Roma, hem Hristiyan impa
ratorunu, Ortodoksluun ve kilisenin savunucusu roln oynama abasyla,
putperestliin son izlerini de silmeye alt, ayn zamanda imparatorluun
idaresini etkili ve gncel hale getirmek iin ok sayda idari reform ve dei
iklik yapt (geri, sonuta birou birka yl iinde yrrlkten kaldrld).
Ama !ustinianos'un imparatorlukla ilgili abartl gr ve kendi imparator
luk konumu, onu Papalk'la anlamazla srkledi. " Blm" tartmas
diye bilinegelen olayn balangcnda, 543 'te, imparator 4. ve 5. yzyllarda
-Monofizitler tarafndan "Nasturilik taraftar " diye sulanm olan- Mopsu
estia'l Theodoros, Kirrhos'lu Theodoret ve Edessa'l Yehibba'nn dizi ya
zsna (" Blm") kar bir tebli kard. Niyeti, Monofizitleri yattr
makt ve bunun iin Papa Vigilius'la anlap desteini almas gerekiyordu.
Papa gerekten -sonunda- teblii kabul etti, ama batda ok byk bir mu
halefet varln korudu ve 553 'te Konstantinopolis'te toplanan bir ekme
nik konsil Blm' mahkfun etti. Papa, imparatorluk muhafzlar tara
fndan tutukland ve karara uymaya zorland. Ama uzlama abalar, Mono
fizitleri "yeni-Halkedoncu" [Kadky] p ozisyonu kabul etme konusunda ik
na etmeye yetmedi.
565 'teki lmyle !ustinianos, ok genilemi, ama askeri olduu kadar
mali bakmdan da tehlikeli bir tarzda ar derecede gerilmi bir imparator
luk brakt. !ustinianos kendisini Roma imparatorluk gcnn cisim bul
mu hali olarak gryordu ve saltanatnn parlakl, ayrca yeniden fetih
lerinin Roma 'nn prestijini muazzam artrd kuku gtrmez. Ama ardl
lar, yeni dmanlarla urama, hazr p arann eksiklii ve lke iinde yk
sek vergilendirme, bir de askerler iin bitmek bilmeyen talepler ve onlar

Sryani kkenli olup Bat kaynaklarnda ad lbas olarak geer -.n.

Roma'dan Bizans 'a

destekleme zorunluluklarna ilikin honutsuzluk gereiyle yz yze gel

diler. ustinianos'un ardl ve yeeni II. ustinos, hkmdarlnn ilk ii
olarak ran'a denen yllk "sbvansiyon"u iptal etti (aslnda bu, Pers kra
ln uzakta tutmak iin denen byk bir rvetti ve kral bunu bir hara
olarak gryordu) , b ylece douda masrafl bir savaa balad. Germen k
kenli Lombardlar, yaklaan Avarlardan -iki yzyl nceki Hunlar gibi u
suz bucaksz bir bozkr imparatorluu kurma sreci iindeki gebe bir
Trki gcnden- kama abasyla, 5 6 8'de Bat Tuna boyundaki ve Drava
blgesindeki yurtlarndan talya'ya getiler. Lombardlar, yarmadann ku
zeyindeki Roma savunma pozisyonlarn hzla istila edip ok gemeden
merkez ve gneyde bir dizi de bamsz eflik yaratrlarken, Avarlar da
Lombardlarn eski topraklarn igal edip Kuzey Balkan blgesinde impa
ratorluk gcne kafa tutan balca g haline geldiler. mparatorluk,
5 7 0 'lerin ortas ile mparator Mavrikios'un (582-602) hkmdarlnn sonu
arasnda, douda yeniden nazik bir denge kurmay becerdi. [Dou] Romal
lar bir dizi yenilgi aldklar halde, kuzeyde Tuna snrn istikrara kavutu
rabildiler, ama sava kampanyasnn yrtld, zellikle talya ve Bal
kanlar'daki yerler giderek harap oldu ve uzayan bir askeri faaliyeti destek
leyemez duruma dt. Mavrikios 5 90-9l 'de, tahttan indirilmi gen II.
Hsrev'i desteklemek yoluyla, ran'daki bir i savatan akllca kar sala
d. Sava sona erdiinde ve Hsrev [Dou] Romallarn yardmyla dman
larn yendiinde, iki imparatorluk arasndaki bar dzenlemelerinde [Do
u] Romallar dllendirildi: nceki atmalarda kaybedilmi eitli top
rak paralar ve bir dizi kale kendilerine geri verildi.

Savunma ve Stratet: Son Dnem Roma Yaplanmas

ustinianos'un hkmdarlnn balangc olan 527 'de, Dou Roma mpara

torluu'nun ordular be seyyar sahra ordusu ve imparatorluun snrlar
boyunca ve gerisinde ok sayda kk blgesel birlikler halinde tekilatlan
mt. Sahra ordusu birimlerine comitatenses deniliyor ve her birine bir ma
gister militum ya da "tmen komutan" komuta ediyordu. Be birlik, dou
dakinden (ran'la birlikte Ermenistan ve Mezopotamya cephelerine ilaveten
Msr l cephesiri ieren ok byk bir blgeydi buras), Trakya ve Illyri
cum'dakinden [llirya] , ayrca imparatorun "huzurunda"ki (in praesenti) iki
kolordudan daha oluuyordu; sz konusu kolordular Konstantinopolis'i sa
vunmak iin Kuzeybat Anadolu ve Trakya 'da konulandrlmt -impara
torlarn sahra kuvvetlerine bizzat komuta ettikleri zamanlarda, bunlar im
paratorlara ait birliklerdi. Bu kiisel komuta gelenei, raklios'un dnemin
de Pers Sava'nda (622-29) yeniden canlanmakla birlikte, ustinianos'un za
mannda kullanlmaz hale gelmiti. Snr birliklerini ve srekli garnizonlar
oluturan kuvvetler limitanei olarak biliniyordu; bunlar ounlukla daha es
ki lejyoner birimlerinden ve ilikili yardmc birimlerden meydana geliyor
 Bizans Tarih Atlas

49

Magistri militum [Askeri Komutanlklar)

I Magister militum presentalis I [mparatora Bal I. Komutanlk/Ordu]
II Magister militum presentalis II [mparatora Bal II. Komutanlk/Ordu]
III Magister militum per Thracias [Trakya Komutanl/Ordusu)
IV Magister militum per Illyricum [lllirya Komutanl/Ordusu)
V Magister militum per Orientem [Dou Komutanl/Ordusu)
VI Magister militum per Armeniam [Ermenistan Komutanl/Ordusu)
VII Magister militum per Italiam (Exarchus Italiae) [talya Komutanl/Ordusu) (talya Ask. Val.)
VIII Magister militum per Africam (Exarchus Africae) [Afrika Komutanl/Ordusu)

(Haritada gsterilmeyenler (Bat'da): xxv Mauretania

xxvi Hispania

Dukalklar
Scythia ix Syria xvii Libya
ii Moesia II x Phoenice xviii Tripolitania
iii Dacia xi Arabia xix Byzacena
iv Moesia I xii Palaestina xx Numidia
v Armenia xiii Augustamnica xxi Ravenna
vi Mesopotamia xiv Aegyptus xxii Liguria
vii Osrhoene xv Arcadia xxiii Roma
viii Isauria xvi Thebais xxiv Neapolis

s Scholae palatinae [Hassa Muhafz) birimleri

Harita 2.5 Savunma ve strateji: Son dnem Roma askeri yaplanmas

50 Roma'dan Bizans 'a

yerel ihtiyat askerlerini salamak iin yardmc ve lejyoner svarilerin kar

m olan bir kolordu tarafndan destekleniyordu.
ustinianos bu dzenlemelerle ilgili eitli reformlar yapt, Afrika ve !tal
ya'nn tekrar ele geirilmesinden sonra Askeri Eitmenler iin yeni komu
tanlklar kurdu ve eski Dou Sahra Komutanl'n Ermenistan iin bir As
keri Eitmen Komutanl'na dntrd. Saltanatnn sonunda, snrlarn
arkasnda ve lkenin i kesimlerinde 2 5 blgesel komutanlk vard ve bun
lar hem askeri kuvvet, hem i meseleler iin polis kuvveti olarak hizmet edi
yor, faaliyet alanlar Kuzeybat Balkanlar'da Skitia iin sorumlu olandan
balayarak Ortadou ve Msr zerinden Kuzeybat Afrika'da Maureta
nia'ya kadar uzanyordu. Sahra kuvvetleri ile garnizon birimleri arasnda

ki gerek farklar, esas olarak bir ordu tipinden dierine grevle geilerden
dolay ve bu denli ok sayda sahra birimi u ya da bu lde srekli olarak
garnizon kentlerinin ii ve evresinde konulandrldndan, her zaman ok
ak deildi.
ustinianos, quaestura exercitus [orduya tahsis edilmi blgeler] olarak bi
linen, stratejik bakmdan ok nemli bir yeni sahra komutanl kurdu; As
keri Eitmenler'inkine benzeyen, ama komutan quaestor unvanna sahip bir
komutanlkt. Bu komutanlk, Tuna snr blgesinde (Skitia ve II. Moesia va
lilikleri) konulanm kuvvetleri, ama ilaveten Ege Adalar'nn yan sra
Anadolu'nun ky vilayeti Karia'y ieriyordu. Ama, Tuna birliklerinin ihti
yacn deniz yoluyla bir Ege hinterlandndan karlamak, bylece snr bl
gelerinin ezilen yerel nfusunu ve hinterlandlarn, byk bir askeri gc
destekleme yknden kurtarmakt. mparatorluk, dzenli kolordulara ek
olarak nemli sayda mttefik kuvvetini elde tutuyordu: mparatorluun
Dou'daki strateji k dzenlemeleri asndan Arap kabileleri ile airetleri ha
yati nem tayor ve bunlar yiyecek, nakit para, hilat, soylu unvan ve silah
la destekleniyordu.
mparatorlar ayn zamanda imparatorluk saraynn iinde veya yaknnda
ya da Konstantinopolis'in evresindeki mntkalarda eitli muhafz birim
leri konulandrmt. En nemlileri okullar ya da scholae palatinae ve excu
bitores denilenlerdi. Scholae palatinae 500 ar svariden oluan yedi birlik
halinde tekilatlanmt. Balangta byk lde Germenlerden devirilen
sekin vurucu birimler 5 . yzyln ortasnda neredeyse geit treni birimle
rine dnmlerdi. mparator I. Leon (457-474) onlarn yerine, yalnzca 300
kiilik ok daha kk bir sekin birlii, excubitores'i grevlendirdi. mpa
ratorluk deniz kuvvetleri nispeten snrlyd -Tuna boyunda eitli kk fi
locuklar vard, bir donanma Ravenna'da, ufak bir filo da Konstantinopo
lis'te konulanmt.

* Akdeniz kysnda bir Berberi krallyd ve adn, Maribi adnn da kayna

olan Mari kabilesinden alyordu; modern Moritanya ise Bat Sahra'nn
gneyinde Atlas Okyanusu kysndadr -.n.
 Bizans Tarih Atlas

mparatorluk stratejisi mstahkem mevkiler, byk kaleler ve ikinci de

recede mstahkem mevkilerin birbirine b al a tarafndan perdelenen iz
gisel bir snrdan meydana gelen bir ilk savunma hattna dayanyordu. Bu
hat, snrn arkasndaki vilayetler boyunca garnizon kasabalar ve kalelere
dalm seyyar sahra birimleri ihtiyatlarndan oluan ikinci bir hat tarafn
dan destekleniyordu. "Snr" ve "sahra" ordularnn farkl ilevleri arasn
daki ayrlk, daha nce belirtilen nedenlerden dolay, ustinianos'un saltana
tnn sonunda azalmt ve garnizon birimleri 560 'lar ile 5 7 0 'lerde sahra or
dusu birimlerini takviye etmi ve onlarla yan yana savam grnyorlar.
Aslnda son dnem Roma ordusu ok deiken bir kaliteye sahip nispeten
p ahal bir kuvvetti ve her yl hem nakit demeler, hem sefer halindeki asker
lerin tehizat ve b akm asndan devletin yllk gelirinin byk bir bl
mn tketiyordu.
Snr, siyasi ve askeri ncelikler ortaya ktka ve yeni tehditler gelitik
e, 5 . yzyln sonundan ustinianos'un hkmdarlnn bana kadar b
yk lde salamlatrlmt. Dou cephesindeki bu tr abalara tipik bir
rnek Dara Kalesi'dir. Anastasiupolis olarak da bilinen, modern Trke ad
Ouz Ky. olan bu kale mparator I. Anastasios tarafndan 5 05-07 yllarn
da D ou Roma-ran snrnda askeri s olarak ina edilmi, Mezopotamya
D ukas 527-32 dolaynda burada karargah kurmutu. Magister militum per
orientem de [dou komutanl] 540 'tan, kentin Persler tarafndan alnd
5 7 3 'e kadar burada yerlemi olabilir. 5 9 l 'de geri alnan kent 604 'te tekrar
Perslerin eline geti, 628 'de Byk Pers Sava'nn sonunda yeniden fethe
dildi ve 639'da Araplarn eline geti. Nisibis (modern ad Nusaybin) ve Mar
de (modern ad Mardin) yolu zerinde, Nisibis'in 15 km kadar kuzeybatsn
dayd ve k mevsimlerinde aaya, daha gneydeki Habur ay'na akan
kuru bir su yatann banda bulunuyordu. Byk blm eitli s kuru
su yataklar ve zaman zaman ykseltiler tarafndan paralanan inili kl
bir ovadan oluan blgenin arazisi epeyce verimsizken, Dara'nn stratejik
nemi ok bykt, nk Roma Mezopotamya's ve tesine, Kuzey Suri
ye'ye ya da kuzeybat ynnde Anadolu'ya giden bir ana gzergah gz al
tnda tutmaya yaryordu.
D ou'daki savunma yaplarn karakterize eden bunun gibi byk kaleler,
ayrca l snr ile giri-k noktalarn perdelemeye yarayan bir askeri yol
ebekesiyle birbirine bal ok sayda kk kalenin ve savunulan ileri ka
rakollarn ayakta kalmas ya da ina edilmesiydi. ustinianos'un hkmdar
l srasnda ve Kuzey Afrika vilayetlerinin geri alnmasnn ardndan,
Berberilerin gneyde yamaclk etmelerini engellemek (ya da imparatorluk
snrlar iinde hareketlerini denetlemek) amacyla Kuzey Afrika'da ileri ka
rakollar, gzetleme kuleleri ve kk kalelerin eliinde, tahkim edilmi
nemli kentler vastasyla benzer bir k oruma perdesi kurulmutu. talya ve

* Mardin kent merkezinin yaklak 3 0 km gneydousundadr -.n.

 Roma 'dan Bizans'a

Balkanlar'daki model ok farklyd. Balkanlar'da Tuna cephesine Slav grup

larn ve baka aknclarn szmasndan dolay, talya'da ise Gotlarla uzun
sren sava halinin ve Lombardlarla bunu izleyen arpmann bir yansma
s olarak tutarl bir izgisel sistem mmkn deildi. Hkmet, bunun yeri
ne, yerel askeri ve sivil otoriteler kisvesi altnda, hem askeri savunmay des
tekleyebilecek, hem tarmsal retim ve yerel ticaretin karlarn savunabi
lecek youn sayda kk mstahkem yerleimlerden oluan bir modeli te
vik etmi grnyor. Bu, bir yandan nde gelen baz kentsel merkezlerin
neminde bir azalma, ama te yandan -genellikle daha kolay savunulan yer
lerde bulunan, takas ve retim, muhtemelen ayn zamanda mali idare maka
m olarak hizmet eden- orta ve kk lekli yerleimlerin saylarnda ve
stratejik/ekonomik neminde bir art anlamna geliyordu. Deien koulla
ra ve zamann askeri ihtiyalarna cevap olarak, kk, son derece yerelle
mi mstahkem merkezlerden oluan bir ortaa modeli diye adlandrlabi
leceimiz bir olgu gelimeye balyordu.

mparatorluun Komular: Dou

mparatorluun Dou cephesindeki en nemli komusu, Perslerin Sasani

mparatorluu'ydu. mparatorluk Part kkenli Arsak hanedannn yklma
syla MS 226'da kuruldu; Sasani krallar Roma 1mparatorluu'yla yaran
gl bir devlet yarattlar; Suriye l'nn ve Kuzey Irak ile Suriye kentle
rinin denetimi, ayrca Arabistan Yarmadas'nda ve ta mit Burnu ve Eti
yopya'ya kadar nfuz sahibi olma konusunda Roma'ya meydan okudular.
Sasani krall, Kuzey Hindistan, Hint Okyanusu ve in'deki ticari ve siya
si temaslaryla, canl bir kltre sahip nemli bir uluslararas gt; siyasi
bakmdan Zerdtln hakimiyeti altndayd, ama zellikle Nasturilik 5.
yzyln ortasndan sonra belirleyici bir rol oynamaya balad. Pers 1mpara
torluu'nun tarihi boyunca Roma'yla ilikileri gergindi -fiili bir atma ol
makszn geen uzun dnemler olsa da, Romallar daima Dou'dan gelen
tehdidin farkndaydlar ve kontrol altnda tutmak iin nemli kaynaklar
ayrdlar. Ayn nedenle, keza Persler de, kendi snrlarn korurken ve -hem
stratejik neme sahip olduklarndan, hem maden kaynaklar, zellikle altn
ve dier deerli metaller bakmndan zengin olduklarndan- dalk bir yre
deki Ermeni prenslikleri ile kk Kafkas devletlerinin denetimi iin Ro
ma'ya meydan okurken hatr saylr harcamalar yaptlar.
Dou Roma snrnn merkezi ve gney kesimleri, aada Hicaz'a kadar
uzanan byk Suriye l ve Sina l tarafndan korunuyor, en azndan
bunlarn kumlar altnda kalyordu. B u ller kesinlikle geilmez deildi,
ama yine de bu durum imparatorlua giren gzergahlarn az olduu ve yo
un kullanld anlamna geliyordu. l, bir engel ve snr olarak, limes di
ocletianus garnizonlarnca takviye edilmiti. Gney ya da kuzey kysnn
Medine ve Mekke gibi ticari merkezleri, Suriye ve Filistin kentleri, Hint Ok-

L ==---iiiiiiii
iii iill__________________
 Bizans Tarih Atlas

>----'-.-"--'r---'--,-'-----"-,
o 600 kilometre
A
400mil K

s o G o .. "'

/f;pTA L\"l\..'1-
Semerkand
Merv
. Belh

Gazne

Fizan

GARAMANTLAR

Tibesti

'\ 6
Bomu
ALVA
Kanem
Sennar
KRAL \

Darfur

Harita 2.6 mparatorluun komular: Dou

yanusu, Dou Afrika ky eridi ve Etiyopya'nn Aksum Krall arasnda ti

cari temaslar srdrrken, Arabistan Yarmadas'nn kuzeyindeki yar g
ebe halklar zaman zaman kk apl bir aknc tehdidi oluturuyorlard,
ama ayn zamanda Perslere kar kullanlabilecek bir paral ve mttefik as
ker kaynaydlar. Araplarla olan snr 4. yzyldan 7. yzyla kadar istik
rarl kald. stn bir grubun (4. yzylda Tanukiler, 5 .yzylda Salihiler ve
6 - 7 . yzyllarda Gassaniler) emri altnda foederati yani federeler olarak te
kilatlanan bir mttefik airetler ya da kabileler sistemi [Dou] Roma'nn
karlarn savunm aya hizmet etti ve !ustinianos'un zamanna gelindiinde
Gassani krallar D ou Roma'nn nceliinin olduu sistemle adamakll b
tnlemilerdi.
54 Roma 'dan Bizans'a

Arabistan Yarmadas, zellikle Aden ve Yemen'in tekilatl devletleri de,

Roma'nn diplomatik faaliyetinin ilgi merkezleri arasndayd; sz konusu
devletlerin Etiyopya'nn Hristiyan devletine yaknlklar dikkate alndn
da, kukusuz anlalr bir durumdu bu. Dou Romal hkmdarlar, adn
Kuzey Etiyopya yaylalarndaki bakentinden alan Aksum Krall'n, Ak
sumlu hkmdarlar bamszlklarn btnyle koruduklar halde, kendi
etki alanlarnn yasal bir paras sayyorlard. Krallk, 4. yzylda Hristi
yanla dndnden beri, kilise ilerinde skenderiye patriine bamlyd
ve Sryani manastr geleneinden ar derecede etkilenmiti. Aksum Kral
l, Arabistan Yarmadas-Kzldeniz blgesindeki Roma siyasetinin kilit
oyuncularndan biriydi ve 5 1 7-532 dneminde Himyar Krall'ndaki sava
lar srasnda, Aksum kral Kaleb Ella Asheba, mparator I. ustinos'un dile
i zerine blgeyi fiilen istila ve igal etmiti. Himyar Krall'na gelince,
ran ile Roma arasnda bir tartma konusuydu: Bamsz hkmdar Dhu
Nuvas Roma'nn nfuzuna kar kt ve ticaret, ayrca Dou Roma'nn ulus
lararas konumu iin bir tehdit oluturduu dnlerek, daha nce belirtil
dii gibi, imparatorluun Aksumlu mttefikleri [Himyar'] istila ettiklerinde
yok edildi.
Himyar krallar Aksum'a hara demekle ykml kaldlar, ama ustini
anos'un saltanat srasnda Sasanller ile [Dou] Romallar arasnda nfuz
alan konusunda ciddi bir atma geliti. mparator Himyarllar Roma ta
rafnda atmaya sokmaya abaladysa da, onlar byk lde tarafsz bir
oyun oynadlar, ta ki baz ikinci derecede efler 570 'lerin banda bir Pers
gcn davet edinceye kadar -kral savata ldrld ve ran blgenin en
nemli gc haline geldi. Ondan sonra Himyar'da Yahudi topluluklar ve
(Monofizit) Hristiyanlar arasndaki ilikiler, Muhammed'in blgenin insan
larna Mslmanl benimsemeleri iin ilk kez arda bulunduu 620'lerin
bana kadar istikrarl kald ve Mslmanlk abucak blgenin hakim inan
sistemine dnt.
Dou'daki Dou Roma snrnn kuzey kesimi Ermeniler ile Grclerin ve
dier, nemsiz Kafkasya prensliklerinin igali altndayd. Grcistan (Yunan
ca beria, Grcce K'art'li) iki blgeye ayrlmt, dou blgesi (esas beria)
ve bat blgesi (ayn zamanda Lazika diye anlyordu, daha sonra bir kuzey
-Abhazya- ve bir gney -Lazika- kesimine blnd). 4. yzylda Hristiyan
l kabul eden Grcistan siyasi ve dini bakmdan Dou Roma ve Bizans
dnyasna yakndan bal kald, 505 'teki Dvin Konsili'nde Ortodoks (Halke
doncu) geleneinden koptu, ama 7 . yzyln banda Dou Roma cemaatine
geri dnd. Asker kadar maden kayna, ama zellikle stratejik neme sahip
bir blge olan Bat Grcistan -Lazika ve ky blgesi Suanya- ustinianos'un
hkmdarl srasnda, Roma ve Pers ordular arasnda 542 'den 556'ya ka
dar sren atmada iddetli savalarn getii bir yer haline geldi. Dou
Grcistan -berya- benzer ekilde atma konusu oldu ve kendi askeri vali
lerini (marzban) atayan Persler tarafndan 522-23 'te igal edildi.
 Bizans Tarih Atlas

55

Keza 4. yzyl srasnda Hristiyanlatrlan Ermenistan kesime bln

mt: Frat'n b atsnda dorudan [Dou] Roma'nn denetimindeki bir bl
ge (Armenia Minor), douda Byk Ermenistan Krall ve gneyde satrap
lk denilen yerler. Bu dzenleme 390 'lardan itibaren deitirildi: [Dou] Ro
mallar bat kesiminin denetimini ellerinde tuttular ve denetimlerini, krall
n en batdaki mntkalarna kadar genilettiler; buna karlk Byk Er
menistan'n kalan ksmlar, Pers Byk Han'nn atad bir askeri vali ta
rafndan ynetilen ve Persarmenia olarak sz edilen Pers hakimiyeti altn
daki bir blgenin paras haline geldi. Ermenistan blgeleri 1ustinianos'un
dneminde yeniden dzenlendi ve drt imparatorluk vilayeti (Armenia I-IV)
oluturmak zere, komu vilayetlerden ayrlan mntkalarla birletirildi.
[Dou] Roma 'nn 5 90-9 1 'de 1ran'daki i savaa baarl mdahalesi, mpara
tor Mavrikios'a mzakere yoluyla blgedeki [Dou] Roma denetimini geni
letme frsat verdi; ama [Dou] Roma'nn, Ermeni (Monofizit) kilisesini
Konstantinopolis'in yrngesine geri dnmeye zorlama abalar her dzey
de direnile karlat ve [Dou] Roma rejimini ounluun asndan son de
rece gzden drd.
Mavrikios'un 6 0 2 'de, yeniden tahta oturan Byk Kral II. Hsrev'in yakn
bir mttefiki haline geldii srada ldrlmesi, Pers hkmdarna [Dou]
Roma 'nn ilerine karma frsat tand. Hsrev'in ordular, grnte kra
ln nceki mttefikinin hanedanln yeniden kurmak niyetiyle, imparator
luun dou vilayetlerini byk apta igal ettiler, Anadolu'daki imparator
luk vilayetlerini yakp ykp Suriye, Filistin ve Msr' temelli igal ettiler.
Kuds 6 1 4 'te dt, [Dou] Roma'ya ait Mezopotamya 6 1 5 'te, Msr 616'da
fethedildi. Askeri valiler araclyla deiik vilayetlerde temelli bir Sasani
idaresi kuruldu. 1raklios'un, Fokas' yendii ve ldrd gerekesiyle sta
tus quo ante ' ye [Lat. eski durum] dnme giriimlerine kimse kulak asmad:
Hsrev'in, Darius ve Kserkses'in gnlerindeki antik Ahamenid lkesini ye
niden yaratmaktan baka bir amac yoktu. 1raklios 622 'de, Avrupa'da Avar
larn tehdidine ve 1talya'da Lombardlarla ba dertte olmasna ramen,
Perslere kar parlak bir sefer balatt. Pers kuvvetlerinin Bayan Kaan'
desteklemek iin Kuzeybat Anadolu'nun byk blmn igal ettikleri
6 2 6 'daki byk Konstantinopolis kuatmasnn akln elmesine izin ver
meksizin, 1raklios sava dorudan Pers topraklarna tama niyetiyle hare
ket etti ve dman komutanlarn orada becerikli bir manevrayla alt etti, ha
kim mevzideki Pers kaleleri ile klt merkezlerini yamalad ve Hsrev'i Kte
sifon'daki bakentine kamaya zorlad. Hsrev'in ldrlmesiyle sava a
bucak son buldu. 629'a gelindiinde Pers kuvvetleri fethedilen topraklardan
ekilmiler, [Dou] Roma 'nn himayesi altnda yeni bir Pers hkmdar tah
ta karlm ve byk Sasam mparatorluu ksa bir sreliine Konstanti
nopolis'e hara der hale gelmiti. Ama 1raklios'un zaferini kutlad anda
bile, Arabistan Yanmadas'nda ge dnemin antik dnyasn ve imparator
luklarn sonsuza kadar dntrecek gelimeler oluyordu.
Roma 'dan Bizans 'a

mparatorluun Komular: talya, Slavlar. Balkanlar ve Kuzey lkeler!

Balkan blgesinin tarihine bir yanda byk gler, bir yanda Romallarn
Tuna limes 'ini [surunu] etkili bir snr olarak koruma abalar damgasn
vurdu. ounlukla Germen kltrnden gelen insanlarn 3 . yzyldan ba
layarak zaman zaman zerinden gelip getikleri, igal ettikleri ve yamala
dklar Balkanlar 6 . yzyln balarnda oktan tahkim edilmi yerleimler
den, askeri slerden ve azalan nfustan oluan bir toprak parasna dn
mt. Markomanlar gibi Germen gruplar 3 . yzylda snr zorlamaya de
vam ettiler; 4. ve 5 . yzylda Roma topraklarn istila ve igal edenler, Hun
larn yan sra eitli Got gruplaryd; 6 . yzyln bandan itibaren deiik
Slav halklar ortalkta grnmeye baladlar, bunlar hala tartlan neden
lerle batya ve gneye doru g ettiler, bu srada bir kez daha Balkan vila
yetlerinin kuzey blgelerine daldlar.
Dou Roma yazarlar gevek tekilatl iki grubu, Sklaveniler ile Anteleri
tasvir ederler ve bunlar dert kayna olup ek harcamalara yol atklar hal
de, Trki kkenli Avarlarn hakimiyeti altna girinceye kadar nemli bir
tehdit oluturmadlar, oysa Avarlarn 5 6 0 'larda geliiyle blgedeki Roma ik
tidar iin gerek bir gerileme dnemi balad. Hun !mparatorluu'nun par
alanmas, hkm altndaki halklarn ya da daha kk kabilelerin ounun
zerk bir yapya kavumalarna izin verdi. Ama 6 . yzyln ortalarnda "Ma
vi Trkler"in (Kk Trk, modern Trke Gktrk) meydana getirdikleri
yeni bir Avrasya imparatorluu, iktidarn bat ynnde Volga'ya kadar ge
niletti. Bizans-Trk ilikileri balangta candand, ama Bizansllar, Trk
lerin yeminli dman ve nceki efendileri olan Avarlarla grmelere ba
laynca candanlk ortadan kalkt. ince Juan Juan adyla tannan Avarlar
daha nce 6. yzylda alt edilmi ve batya kovalanmlard. Franklarn sert
muhalefetiyle karlanca batya doru genilemeleri durmu, oysa ksmen
Konstantinopolis'in mdahalesiyle Germen kkenli Lombardlar ve onlarn
komusu Gepidler arasndaki bir savaa srklenmilerdi; savan sonucun
da Gepidler fiilen ortadan yok olmu, Lombardlar ise !talya'ya girme kara
r almlard. Bu nedenle, yarmadadaki yava yeniden ina ve ekonomik to
parlanma sreci lmcl bir yara almt. Ayn zamanda Avarlar, eskiden
haraca baladklar Gktrklerin (hanlklar 5 82 'de blnmt) basksnn
zerlerinde azalmasyla, Dou Avrupa 'nn merkezindeki hakimiyetlerini
salamlatrma olana buldular. Bayan Kaan, 580 'lerin sonunda Pannon
ya Ovas'nda younlaan ve douda Krm'a ve Don Irma'na kadar uzanan
byk bir toprak parasna hkmediyordu ve eski Hun !mparatorluu'nun
kalntlarndan oluan eitli Trki gruplar, zellikle Kutrigur, Utigur ve
Sabirleri boyunduruklar altna almlard.
Bayan Kaan, Tuna boylarndaki Slav gruplarn baaryla kullanarak,
Tuna'nn dousu boyunca Moesia ve Skitia'da bulunan Roma topraklarna
girmeyi becerdi. Avar svarileri oradan, gneyde Trakya stnden Konstan-
 Bizans Tarih Atlas

57

[JJ] Lombard denetimi altndaki blgeler

Slavlar ve Avarlar tarafndan ksmen

igal edilen yerler

1 Ravenna Askeri Valilii 6 Roma Dukal

2 Liguria 7 Perugia
3 Napoli Dukal 8 Pentapolis
4 Calabria 9 Kartaca
5 Bruttium Askeri Valilii

Harita 2.7 imparatorluun komular: 600 Ylnda talya, Slavlar. Balkanlar ve kuzey lkeleri

tinopolis'e kadar hzla ilerlediler, iletiimi kesintiye uratarak, zaten zor

durumdaki ekonomiye byk zarar vererek, bizzat imparatorluk bakentini
tehdit eder hale geldiler. Tuna'nn orta kesimlerinde kilit konumundaki bir
ok kale ayn dnemde dt, zellikle Sirmium ve Singidunum'un dmesi,
rmak kys Zimes'lerine baml savunma sistemi iin ciddi bir darbeydi.
Ancak 5 9 l 'den sonraki dnemde, mparator Mavrikios tecrbeli birimleri
Dou cephesinden Balkanlar'a kaydrabildii zaman bir dereceye kadar
denge saland, bunu Dou Romallarn eitli baarl kar hamleleri izledi;
ama, Avarlar imparatorluk topraklarndan kovmak ve bu arada Gney
Yunanistan'da Peloponez kadar gneyde yerlemeyi beceren Slav gmen
gruplar zerindeki hakimiyetini azaltmakt.
Ne yazk ki, Mavrikios'un mali politikalar ve kat disiplincilii Balkan
sahra ordusunun 602'de isyanna yol at, bunun sonucunda imparator ile
ailesi katledildi ve dk rtbeli bir subay olan tahtn gasps Fokas tahta
kmay baard. Mavrikios'un saldrs durdurulduu halde, Fokas'n sal
tanat srasnda D ou Roma 'nn Balkanlar'daki iktidar kmedi. Ama lrak
lios'un 6 1 0 'da iktidara el koymasn izleyen ksa i savata ve bunun ardn
dan imparatorluun dou ve Anadolu vilayetlerinin Persler tarafndan is-
 Roma 'dan Bizans 'a

tilas srasnda , imparator inisiyatifi kaybetti. Slav g engelsiz devam etti

ve Avarlar blgenin denetiminde yeniden sz sahibi olduklarn gsterdiler.
Ancak birleik bir Avar-Slav ordusunun (Boazii'nin kar yakasndaki
Perslerle birlikte balatlan) 6 2 6 'daki byk Konstantinopolis kuatmasnda
yenilmesiyle, Slavlar arasndaki ve baka yerlerdeki kullarnn Bayan
Kaan'n otoritesini sorgulamaya balamalar zerine, Avar iktidar zayf
lad. Kutrigurlar ile Utigurlar, Dinyeper ve Don rmaklarnn alt kesimleri
arasnda bamsz bir hanlk kurmak iin, "Bulgarlar" diye yeni bir ad al
tnda kuvvetlerini birletirdiler.
1raklios 620 'lerin sonunda Persleri douda yenmeyi ve douda kaybedilen
tm topraklar geri almay becerirken, imparatorluun Balkanlar'daki kon
umu, Slav gmen aknyla ve bir dizi zerk "sklavinie"nin' kurulmasyla
lmcl bir ekilde zayflad; sz konusu " Slav kle topluluklar" grn
te Konstantinopolis'e hara dyorlard, ama ortalkta bir imparatorluk or
dusu olmaynca fiilen bamszlard. 7 . yzyln balarnda bir zamanda,
belki 1raklios'un dneminde, iki 1rano-Slavik grup, Hrvatlar ile Srplar,
Avar denetiminden kurtulmu ve Pannonya Ovas'nn kuzeyinden Kuzeybat
ve Orta Balkan blgesindeki "Roma" topraklarna g etmilerdi; burada
blgenin, yine szde imparatorluk otoritesine tabi, ama fiilen bir hayli
bamsz olan yerli ve gmen halklaryla birleerek gevek konfederasyon
lar kurdular. mparatorluk 642 'de, 1raklios'un hkmdarlnn sonuna
gelindiinde, i b lgelerde ancak askeri kuvvetler araclyla otorite
kurabiliyordu.
Lombardlarn 5 68 'de nderleri Alboin'in emrinde 1talya 'y istila etmeleri,
imparatorluk savunmasnn epeyce hzla kmesine ve Po Vadisi'nde Pavia
merkezli bir Lombard Krall'nn, ayrca ortada ve gneyde Spoleto ve
Benevento gibi iki dukaln kurulmasna yol at. Ayn zamanda talyan
geici hkmetinin militaristlemesine ve Ravenna'da bir askeri valiliin,
yani 1talya'daki tilin imparatorluk topraklarnn savunmasn koordine et
mekten sorumlu bir askeri bakomutanln yaratlmasna neden oldu.

Mslmanln Ykselll ve Bir Bzans imparatorluunun Balangc

Mslmanln k kenleri Kuzey Arabistan Yarmadas'nda yatar; Hris

tiyanlk ve Yahudiliin deiik formlar yzyllarca burada yerli inanlarla,
zellikle de Mekke ve Medine'nin ok seyahat edilen ticaret ve kervan top
luluklaryla rekabet ettiler ve birlikte var oldular -Hz. Muhammed, kuzey
deki Roma Suriye'sine giden ticaret kervanlarna ok kere elik etmi hatr
saylr, tecrbeli bir tccard. Suriye ve Filistin'de zaten hem ifti ve srt
ma olan, hem Perslere kar imparatorluun tamponu grevi gren paral

* Slav kle topluluklar: Yunanca bir kelime oyunuyla "Slav" ve "kle"

kelimeleri birletirilmi. -.n.

1
 Bizans Tarih Atlas

59

askerlerden oluan byk bir Arap nfus vard. Muhammed ilkin kendi
kabilesinden kat direni grdyse de, Mekke'ye ve ticaretine (ilaveten
Kabe'ye) hakim olan Kureyliler, 628-2 9'a gelindiinde yarmadann ou
yerinde Muhammed'in otoritesini salamlard. 632 'deki lmn, hemen
s onraki ardllarnn slami otoriteyi yeniden kurmak iin iddetle savatk
lar ksa bir dnem izledi; hem ran, hem [Dou] Roma lkelerine yaplan
hcumlar, an, ganimet ve yeni topraklar kazanma arzusuyla birlemi dini
evkin harekete geirdii konusunda fazla kuku yoktur. Ehliyetsizlik ile
kaytszln, asi askerler ile yetersiz savunma dzenlemelerinin birleimi,
bir dizi feci [Dou] Roma yenilgisiyle ve on yl gibi ksa bir zaman aral
iinde Suriye, Filistin, Mezopotamya ve Msr'n kaybyla sonuland, yle
ki, imparatorluk 642 'de nceki varlnn bir kalntsna dnmt. Pers
mparatorluu tamamen istila ve yerle bir edilmiti. Arap-slam mparator
luu domutu.
[Dou] Romallar iin en nemli kayp Msr'd. Daha raklios'un yrt
t Pers savalar srasnda Msr, geri ksa sreliine, Perslerin eline ge
mi, ama Konstantinopolis ve dier kentlerin tahl Msr'dan geldiinden,
imparatorluk iin bu ciddi sonular yaratmt. Msr zengin bir gelir kay
n ayd, Suriye ve teki dou vilayetleriyle birlikte imparatorluun vergi
gelirinin esas ksmn salyordu. Konstantinopolis mali mekanizmasn ve
nceliklerini, askere alma ve ordunun bakm tarz dahil, radikal ekilde
yeniden yaplandrmak zorunda kald ve 7 . yzyln sonuna doru sonu,
idari bakmdan bir yzyl nce var olandan ok farkl bir devletti. zleyen
b lmlerde bu deiiklikleri gzden geireceiz.
Klen ve yoksullaan Dou Roma ya da Bizans mparatorluu, yalnz
c a douda saldrgan ve son derece baarl bir yeni dmanla uramak
zorunda kalmad; elinde ok daha az kaynak vard, Balkanlar'da fiili dene
timi kaybetmiti ve talya'da gerek bir gc yoktu -Ravenna'da bulunan
askeri vali, imparatorluun pozisyonunu korumak iin giderek zorlaan ih
timallere kar mcadele ediyordu. mparatorluk hkmetinin II. Kons
tans'n saltanat srasnda resmi Monoteletizm politikasn zorla kabul ettir
mekte diretmesi, hkmetin imparatorluk otoritesini koruma ihtiyacn ve
iktidardakilerin, Bizansllarn kilise iindeki blnmelerle baa kamadk
lar iin cezalandrldna ilikin grn yanstyordu. Ama bu durum ay
n zamanda imparatorluu Papalk'la ve Bat Kilisesi'yle atmaya srk
ledii gibi, imparatorluk iinde de muhalefeti tahrik etti, siyasi ve ideolojik
tecridi daha da ileri bir noktaya gtrd. talya'da eitli Dou Roma bl
gelerinin savunmasndan sorumlu olan genel valiler ile yerel duces [dukalar] ,
Lombardlarla uzun sre bir akn ve kar-akn atmas iinde yaadlar;
Papalk ise hem bu abay desteklemek, hem imparatorlar mcadeleye daha
ok kaynak ayrmaya (byk lde baarsz oldular) cesaretlendirmek, ay
rca diplomatik dzeyde kendi konumunu ve bir denge durumunu korumak
iin elinden geleni yapt. Uzun vadede denge yava yava imparatorluun
 60 Roma 'dan Bizans'a

Toledo

KIRALLIGI

B AT I B E R B E R L E R

FZAN
Mslman ynetiminin Hicri 40 / Miladi 661 'deki snrlar

- Balca fetih gzergahlar

14/634 Hicri 14 / Miladi 634 Mslman fetihlerinin yaklak tarihi

r--r-..,___,....._..,
TBEST
600 kilometre

400 mil l

Harita 2.8 Mslmanln ykselii ve "Bizans" lmparatorluu'nun balang dnemleri

karlar aleyhine bozuluyordu, nk zellikle Monoteletizm gibi ideolojik

atmalar, Konstantinopolis ile Roma arasndaki yapc ibirlii imkan
larna ancak zarar verebilirdi.
Arap stratejisi eitli evreler halinde izlenebilir -Bizansllar 7 17-718
[Konstantinopolis] kuatmasnda Araplar bozguna uratana kadar Bizans
direnii nispeten p asifti, tahkim edilmi merkezleri savunmakla ve dorudan
temastan kanmakla snrlyd. mparatorluk kuvvetlerinin birka elverili

----=-----
 Bizans Tarih Atlas
61

BATI TRKLER
(Hanlklar y. 630'da kt)

Kagar

JLGARLAR

e Ator

-----
el-Ahvaz

'
---,..,.'llo..f,._.-"
lstakh , C iruft

A4
lJmat el-Candal

"\
' 63 0 ...

durumda baar salamalar, zellikle yetenekli komutanlarn atanmas

sayesinde olmutu, ama olaandyd. mparator II. !ustinianos, 680 'lerin
s onuyla 690 'larn bandaki Arap i savalar srasnda ksa bir sreliine
durumu dengelemeyi becerdi; ama imparatorluk ancak 7 2 0 'li yllarda Arap
ordularna sava alannda etkili ekilde karlk vermeye ve askeri denetim
de yeniden sz sahibi olmaya balad. Bu arada, tahkim edilmi kilit nok
talara ve bir bezdirme-kanma stratejisine odaklanan Bizans direnii en
Roma'dan Bizans 'a

azndan Anadolu'da kalc bir Arap varln nledi, blgenin corafyas da

buna yardmc oldu elbette: klim genellikle istilaclarn tercih ettikleri tr
den iktisadi faaliyetlere uygun deilken, Toros ve Antitoros sradalar da
etkili bir fiziki engel ilevi gryor, yalnzca yerleri belli az sayda geit,
giri ve ka izin veriyordu.
Konstantinopolis iin Balkan cephesi de bir tasa kaynayd. Tuna Irma,
teknik bakmdan 660 ve 670 'lerde bile snr olarak kald, ama Konstan
tinopolis pratikte ok az fiili denetim uygulad. Durum 679'da, Trki kken
li Bulgarlarn geliiyle dnme urad; Bulgarlar, doudan gelen Hazar
larn tecavzleri nedeniyle Volga evresindeki anayurt ve otlaklarndan
srlm Kutrigur ile Utigur Hunlarndan ve dier gruplardan oluan bir
gebe konfederasyonuydu. Bulgarlar mparator IV. Konstantinos'tan, iltica
etmek ve korunmak amacyla Tuna'nn gneyine, "Roma topraklar"na
(Tuna'nn kendisi aslnda byk lde Bizans denetimi altnda kald, n
k gemi trafiine elveriliydi ve imparatorluk filosu orada devriye gezebilir
di) gemek iin izin istediler, ama talepleri geri evrildi. Yine de rma ge
tiler ve bizzat Konstantinos'un komutas altndaki bir imparatorluk or
dusunca karlandlar. Ama imparatorluk ordusu panie kapld (zayf
disiplin, yanl anlalan iaretler ve uyum eksiklii, btn bunlar panie
katkda bulundu) ve Bulgarlar tarafndan yenilgiye uratld; Bulgarlar son
raki 20 yl boyunca blge zerindeki hakimiyetlerini pekitirdiler ve bl
gedeki yerli Slavlar ve dier halklar stnde gevek bir stnlk kurdular.
700'e gelindiinde, Bulgar Hanl Bizans Trakya'sn tehdit eden nemli bir
siyasi ve askeri gt, gelecek yzyl boyunca da byle kalacakt.
 Bizans Tarih Atlas
63

imparatorluk daresi

Sivil hkmet birok bakmdan mali idareden fiilen farkszd: darenin ana
ilevi, nasl olursa olsun, devletin idamesi iin mali kaynaklara deer bi
mek, onlar toplamak ve yeniden datmakt. Hkmetin gerek duyduu
vergi miktar, uluslararas siyasi duruma ve dahili ihtiyalara gre yldan y
la deiiyordu. D evlet maliyesi I. Constantinus'un zamannda birim tara
fndan denetlenir ve ynetilir hale gelmiti: Praetor genel valilikleri, "kutsal
balar" (sacrae largitiones) ve "zel maliye dairesi" (res privata).
En nemlileri, arazi vergisi matrahnn hesapland, arazi vergisinin top
land ve yeniden datld praetor genel valiliiydi. Her genel valilik be
lirli bir blgeyi kapsyordu, buna ramen eitli vesilelerle yeniden tekilat
landrlm ve snrlar yeniden belirlenmiti: Constantinus'un saltanatnn
balangcnda esas olarak genel valilik vard: Oriens (Balkanlar'daki Mo
esia ve Trakya'dan Afrika'da Yukar Libya'ya kadar uzanyordu); Illyricum,
talya ve Afrika; son olarak Britanya ve Kuzey Afrika 'daki Tingitana dahil
Galya. Bunlar 440 'lara gelindiinde drt genel valilik halinde yeniden d
zenlenmiti: Galya, talya, Kuzey Afrika ve Illyricum'un baz ksmlar ve
Dou (Oriens). Galya, talya ve Kuzey Afrika genel valiliklerinin ou 5 .
yzyln ortas ile sonunda elden km, geride yalnzca Illyricum ve Oriens
kalm, ama ustinianos'un yeniden fetihleriyle talya ve Afrika'da yeni ge
nel valilikler kurulmutu. Her genel valilik, bir praetor genel valilii yar
dmcsnn (vicarius) bakanlnda diikisis ([Lat.] dioecesae, direktrlk)
denilen blmlere ayrlmt ve her diikisis tara valilerinin emri altndaki
vilayetlere blnmt. O srada en kk idari birim kentti (civitas ya da
polis), her kentin , sonuta vergi matrahnn belirlenmesi ve toplanmas ii
nin devredildii bir blgesi (territorium) vard.
Vergiler eitli ekillerde toplanyordu, ama en nemli dzenli vergi arazi
vergisiydi. Bu vergi nakit olarak toplanabiliyordu ve geleneksel olarak yap
lan da buydu. Ama devletin 3. yzyln sonunda geirdii mali bunalm sra
snda ve Diocletianus ile Constantinus'un dnemlerinde maliyenin ve askeri
dzenlemelerin yeniden yaplandrlmasnn bir sonucu olarak, vergilerin
ou aslnda ayni -tahllar, baka besin maddeleri vb- olarak toplanp geni
Kentler, Vilayetler ve ldare

bir a oluturan devlet ambarlarnda depolanyordu. Maalarnn byk bir

blmn istihkak (annonae) eklinde alan askerler ve sivil yneticiler, bun
lar bu ambarlardan temin edebiliyorlard. Hkmetin mali durumu 4. yz
yldan 5 . yzyln bana kadar dzeldiinde, bu istihkaklar -reticilerin
bunlar saladn varsayarsak- yeniden nakit parayla takas edilebilir hale
geldi, ama hkmet her zaman, zellikle askeri ihtiyalar gerektirdii tak
dirde, vergi gelirlerini ayni olarak toplama seeneini elinde tuttu. Genel va
lilikler, direktrlkleri, daha da ok tara dzeyindeki idareleri araclyla
adaletin uygulanmasndan, genel posta hizmetlerinin, devlet silah ve tehi
zat imalathanelerinin, ayrca tara bayndrlk ilerinin yrtlmesinden de
sorumluydular.
Kalan iki maliye dairesi, Roma !mparatorluu'nun ilk dnem yksek b
rokrasisinden domutu ve daha snrl ilevlere sahipti. Kutsal Balar,
madenlerden gelen klelerden, sikke basmndan, devlete iletilen giysi
atlyeleri ve askeri ba dzenlemelerinden sorumluydu -bunlar imparato
run doum gn, tahta k kutlamas ve benzeri zel durumlarda askeri
birliklere dzenli ve dzensiz datlan sikkelerden oluuyordu. Kutsal Ba
lar'n, kent arazilerinden (5. yzyln ortasndan sonra) toplanan vergi ge
lirlerini ve askerlik hizmetinden balanmak ya da orduya at tedariki iin
denen paralar gibi dier gelirleri ynetmek zere her direktrlkte yerel
ubeleri, ayrca kent ve valiliklerde temsilcileri vard. Comes'lerin' idaresin
deki res privata esas olarak, kkeni ne olursa olsun (rnein haciz veya ba
ya da varisi olmayan arazilerin devlete kalmas gibi), imparatorluk ara
zilerinin kiralanmasndan elde edilen gelirden sorumluydu. Res privata, de
iik grevler iin farkl blmlerin sorumlu olduu yapsyla, comes sacra
rum largitionum'larn yaps kadar karmakt. Res privata'nn sorumluluk
lar 6. yzylda blnerek, devletin amalar iin tahsis edilen gelirler ile sa
ray halk iin kullanlanlar birbirinden ayrld ve yeni bir devlet dairesi pat
rimonium kuruldu.
Kutsal Balar ile zel Maliye Dairesi 6. yzyln seyri iinde gelimeye
devam etti. zel Maliye Dairesi'nin ynettii eitli malikaneler be blm
halinde dzenlenmiti, bunlarn her biri (zgn res privata dahil) bamsz
olup deiik tipte malikaneler ile harcamalardan sorumluydu; buna karlk
Kutsal Balar'n direktrlk dzeyindeki faaliyetleri, giderek praetor ge
nel valiliklerinin tara tekilat dzeyinde yrtlr hale geldi. !raklios'un
dneminde sikke retimi merkeziletirildi -geri kalanlar kapatlrken, Ra
venna, Kartaca, !skenderiye ve Konstantinopolis'tekiler ilevlerini srdr
d. Ayn dnemde ve bunu izleyen yaklak 2 0 yl boyunca sacrae largitiones
ayr bir blm olarak ortadan kalkt. te yandan Dou'nun Praetor Genel
Valilii paraland. mparatorluk Balkanlar'n ounda denetimi kaybetti
inde, Illyricum'un Praetor Genel Valilii yok oldu ve bunlarn her alt bl-

* (Lat.) Kont diye evrilebilecek bir unvan -.n.

 Bizans Tarih Atlas

m bamsz bir daireye dnt, bunlar genellikle kendi logothetis'inin ya

da dorudan imparatorun altnda yer alan saymann ve ou zaman sakella
rios'tan oluan yksek bir saray memurunun idaresi altndayd.
Sakellarios'un saray halknn finansmanndan sorumlu mfetti olarak
oynad rol ne tr deiikliklerin meydana geldiini aydnlatmaya yarar.
mparatorla ve saray halkyla yakn ilikisi, bir merkezileme srecinin ger
eklemekte olduunu ve imparatorlarn bu srete ok daha faal bir yne
tici rol oynadklarn gsterir -imparatorluun 640'lardan sonraki yllarda
iine dt mali ve siyasi bunalmn bir yansmasdr bu.

Kentler ve Kentsel Hayat

Kenf -polis ya da civitas- imparatorluk ile idaresinin sosyal ve iktisadi

yapsnda merkezi bir rol oynuyordu. Kentler, pazarlarn dei toku merke
zi olabildii gibi yerel tarmsal faaliyetlerin, zaman zaman kk apl mal
retiminin de merkezi ya da limanlarn sz konusu olduu yerde uzun mesa
feli ticaretin balca odak noktas olabiliyordu. Bazlar btn bu rolleri ye
rine getirebiliyordu, dierleri yalnzca devlet tarafndan kendi mali amala
r iin yaratlan idari merkezler olarak kald. Kentler ayn zamanda kendi
arazileri olan zerk blgelerdi ve vergilerin devlete aktarmndan sorumluy
du. Roma devleti, byle kentlerin var olmad yerlerde, onlar bazen ab ini
tio [sfrdan] , bazen de nceden var olan yerleimleri dntrerek ve onla
ra bir civitas'n kurumsal yapsn ve tzel kimliini balayarak yaratt.
Kasaba ve kentlerin byk ounluu, yerel pazarlar ve snai ilevleri, ay
rca kentsel halkn beslendii yiyecek maddeleri iin zirai hinterlantlarna
bamlyd.
mparatorluk gelitike kentlerin rol deiti, yle ki 3 . ve 4 . yzyl dne
minde klasik Roma kentinin grn de deiiklie uramt. Deiiklik
lere gelince, bunlar karmakt ve retken nfusun rn fazlasnn dalm
konusunda devlet, kentler ve zel toprak sahipleri arasnda giderek artan
gerginlikleri yanstyordu. Kentler, beledi bamszlklar ile devletin talep
leri arasndaki elikilerden kurtulmay beceremedi. Varlkl kentsel toprak
sahiplerinin kazanlm haklar, resmi daha da karmak klyordu. Birok
curiales'in -curia (kent meclisi) yeleri- 7 . yzyln ilk yarsna kadar dou
da hem devlete, hem kente kar ykmllklerine sayg gstermeyi srdr
dklerine dair kant olmakla birlikte, birounun 4. yzyln sonuna gelin
diinde bunu yapmadklar ya da yapamadklar aktr. Balca toprak sa
hipleri ve ileri gelen yurttalar olan bu curiales hem kentlerinin bakm iin
gnll taahht altna giriyor, hem devletin talep ettii yerel gelirlerin ver
gi matrahnn belirlenmesi, toplanmas ve devlete iletilmesi konusunda so
rumluk alyorlard. Ama biroklar, onlar byle grevlerden azat eden sena
tr statsn elde etmeyi becerdiler, baka bir deyile ya Roma, ya da Kons
tantinopolis'in curia yeleri haline geldiler. Yk giderek daha az varlkl ve
66 Kentler, Vilayetler ve ldare

A
K

18
Genel valilik snrlan
Quaestura Ecen::itus
---1
'' """""'
,___.__,.___..,_
200 mll

talya Genel Valilii 29 Palaestina II 59 Lydia

1 Alpes Cottiae 30 Phoenice 60 Bithinia
2 Aemilia 3 1 Theodorias 61 Hellespontus
3 Venetia 32 Cyprus (quaestura 62 Asia
4 Liguria exercitus iinde) 63 Insulae (quaestura
5 Flaminia 33 Phoenice Libanensis exercitus iinde)
6 Tuscia et Umbria 34 Syria II 64 Creta
7 Picenum 35 Syria I 65 Europa
8 Samnium 36 Euphratensis 66 Bosporus
9 Campania 37 Ossrhoene 67 Haemimontus
10 Apulia et Calabria 38 Mesopotamia 68 Rhodope
1 1 Lucania et Bruttium 39 Armenia III 69 Scythia (quaestura
12 Sicilia 40 Armenia IV exercitus iinde)
41 Armenia I 70 Moesia II (quaestura
Afrika Genel Valilii
42 Armenia II exercitus iinde)
13 Corsica
43 Helenopontus 71 Thracia
14 Sardinia
44 Cappadocia I
15 Numidia lliyricum Genel Valilii
45 Cilicia II
16 Zeugitania 72 Macedonia I
46 Cilicia I
17 Byzacena 73 Thessalia
47 Cappadocia II
18 Tripolitania 74 Achaea
48 Lycaonia
7 5 Epirus vetus
Oriens Genel Valilii 49 Isauria
76 Epirus nova
19 Libya Pentapolis 50 Pamphylia
77 Macedonia II
20 Libya Inferior 51 Pisidia
78 Dacia Mediterranea
21 Arcadia 52 Galatia Salutaris
79 Dardania
22 Thebais Inferior 53 Galatia I
80 Praevalitana
23 Augustamnica II 54 Paphlagonia
81 Dacia ripensis
24 Aegyptus I ve II 55 Phrygia Salutaris
82 Moesia I
25 Augustamnica 56 Phrygia Pacatiana
83 Dalmatia
26 Palaestina III 57 Carla (quaestura
27 Palaestina I exercitus iinde)
28 Arabia 58 Lycia

Harita 3.1 mparatorluk idaresi: iustinianos dneminde genel valilik ve valilikler, y. 565
 Bizans Tarih Atlas

imtiyazl olanlarn srtna bindi, bunun sonucunda sz konusu kiiler -var

lkllar arasnda vergiden kanmak, fiziki direni kadar rvet yoluyla da
yaygn olduundan- talep edilen tm gelirleri toplayamadlar.
Sre, toprak sahiplii ve kentselliin geleneksel gidiatna gre, hem ok
karmakt, hem b lgesel olarak ince ayrmlara sahipti. Hkmet, bunun bir
sonucu olarak ve 4. yzyln sonundan 5 . yzyln sonuna kadarki dnemde
(Bat'da da imparatorluk yok olana kadar, ayrca Dou'da), gelirlerinin elde
edilmesini salama almak iin giderek dorudan mdahale etti. Bunu, kent
yneticilerinin stne mfettiler tayin ederek, ilaveten artk kiralar devle
tin mali gelirinin en azndan belli lde salanmasnn garantisi olan kent
arazilerine el koyarak ve sonunda her belediye blgesi iin kesenekiler
(mltezim) atama yoluyla yapt. Curiales hala fiili vergi toplama iini yap
m grnyorlar, ama mali sorumluluk grne baklrsa Anastasios'un
(49 1 - 5 1 8) hkmdarl srasnda kalkmt. Bu mutlaka basky hafifletir
ken ve kimi dou vilayetlerinde 6 . yzylda gerekleen ksa kentsel zengin
leme srecini muhtemelen tevik ederken, kentlerin geleneksel bamszl
n yeniden salamaya hi katkda bulunmad.
Tzel kii olarak kentlerin durumu, 7 . yzyln ilk yllarnda, aa yuka
r 6 . yzyln ortasndan nce olduundan daha ktyd. Bunun nedeni,
kentsel hayatn herhangi bir mutlak anlamda kmesi veya yerel sekinlerin
ve toprak sahibi snfn elinde daha az servet olmas ya da hatta kentlerin
dei toku ve retim merkezleri olarak rollerini artk icra etmemesi deil
di. Kentsel evrede nceki kadar servet dolamdayd, ama tzel kii olarak
kentler imdi ona ok snrl bir ekilde ulaabiliyordu ve arkeolojik bulgu
lar epey kentin alannn daraldn gsteriyor. Kentlerin topraklarnn b
yk blm ve bu topraklarn geliri zaten ellerinden alnmt. Buna ek ola
rak yerel zenginler, en azndan 6. yzyln ikinci yarsndan itibaren servet
lerini dini yaplara ya da dinle ilgili objelere yatrma eilimi iindeydiler
-bylece yatrmlarda kentsel yaplarn bakmn etkileyen bir k yaan
d kadar, yatrm modelleri de deiti. zellikle kilise, kaynaklarn tketi
mi asndan, 4 . yzyldan bu yana kentin bir rakibiydi.
Sava hali ihtiyalar ve dmanlarn yaratt tehditlerin basklar da,
kentin yznn deimesinde bir rol oynad -5 . yzyla gelindiinde kentsel
merkezlerin ounun sur ve savunma burlar vard, bunlar kentlerin karak
terini ve kaynaklarn harcayabilme yollarn daha da dntrd. Farkl
yerleim tipleri arasnda deien iliki ve bu yerleimlerin devletin askeri ih
tiyalar ve kendi blgeleri bakmndan gerekletirdii ilevler, Balkan
lar'da 4. yzyldan 6 . yzyla kadar ve talya'da 6. yzyldan itibaren tahkim
edilmi yeni kentsel merkez tiplerinin gelimesini kamlad (bkz. Harita
2 . 5 ) . Hkmet kendi idari amalar iin kentlerin dalmn "rasyonalize
edici" bir politika izlediinden, devlet de nemli bir rol oynuyordu. Ar yo
un igal edilmi blgelerdeki kasabalar kimi zaman kent stats ve imti
yazlarndan yoksun braklyordu (bu sre iinde ortadan kaldrlan birok
 '
CX)

Magister ' quaestor sacri comes sacrarum comes rei Praetor

officiorum palatii largitionum privatae genel valileri

merkezi bro
scholae tribuni saray ynetimi (prim Terifatba bakatipler yaz ileri ve yaz ileri ve
[Hassa Birlikleri icerii notariorum) (magister ve personeli ynetim personeli idari personel
Tribnleri] (lampadarii, cursores, admissionum) (notarii, (palatini) (palatini)
cancellarii vb) vicarii (diikisis
referendarii)
valileri+personeli)
r--'"----------
1
!
______________..________
stratores admissionales
\\ :
.....

[imrahor] [terifat]
(;;"
,""!
:
\
$
agentes in rebus a secretis saray brosu efleri (domu.s divina
\\ i
1
has ahrlar [posta mfettileri] (komite (scrinium memoriae, mlkleri)
j

sekreterleri) scrinium epistularum,
(1)

scrinium libellorum,
.....
//
scrinium disposition-
(;;"
""!

um)
\ l :
1
:
diikisis tara
<:::
(1)

scholae palatinae mensores L...--

memurlar valileri+
i
(muhafz (askeri
birimleri) konaklama) personeli


!
!
I !
00==
..

blm bakanlan vilayet

.. .................

comites diikisisl_
comes (subadiuvae) mfettileri
commercio
.......... ....

memurlar
I
domesticorum
..

(curiosi)
rum (gmrk (rationales)
[Hassa Muhafz
______ll
1
memurlar)
Birlii]
!
J\
candidati silah
1
[muhafz adaylan] imalathaneleri
(fabricae)
diikisis valileri ve atlye ve
darphanelerin
1 kentlerde
tara valileri, grevlendirilen
blgesel/yerel genel posta hizmet mdrleri, maden memurlar
oca ve diikisis

Protectores
subaylar
\
leri (curses publicus)
hazineleri
:
mfettileri
Domestici [Saray
Muhafzlan)
tara memurlar,
1
mlklere ve hayvan
srlerine bakanlar
1
___________________j

Klavuz:;
dorudan yetki ilikisi;

dolayl iliki
baka blgelere ya da bakalannn emrine verilen personel;

ekll 3.1 imparatorluk sivil ve mali idaresi. y. 560

 Askeri Kuvvetler Saray

Askeri Eitmenler Comes domesticorum Comes excubitorum mparator yatak odas sorumlusu
(magistri militum) [Hassa Muhahz Birlii (Praepositus sacri cubiculi)
emrinde) Komutan
- -
-
-
-
(magister officiorum'un
- --
- --
- - - -- --
- - -- -- Castrensis'
- - --
-

excubitores [Hassa
Muhafz Birlii erleri

Konstantinopolis
evresinde
konulandnlm protectores et primicerius cubiculi' decuriones [kent meclisi
tmenler (praesentales) domestici' yeleri]

silentiarii [terifat castrensianf

bayraktarlar grevlileri
cubicularii'
(praepositi laborum)

saray yazclan,
muhasebecileri,
katipleri; mutfak ve
sofra personeli,
saray hademeleri,
bakclar vb
Yerel magistri
militm birimler
comitatus'a bal Candidati ....-
\\
.: -------- spatharii [silahrler]
(bkz. ekil 3.1)
1
(Vilayetlerde
konulandnlm
tmenler)
per Orientem,
m

per Anneniam,
N'

per Thracias, blgelere datlm askeri birimler domus divina'

c
::

per Illyricum, malikiineleri ve personeli

UI

per ltaliam, (bkz. comes rei privatae)

'c1
per Africam :

snr komutanlar ve magister officion.m'u.n i5"
tmenleri (limitanei), denetimi altnda !!!
}

ekil 3.2 imparatorluk askeri ve saray idaresi. y. 560

'
"

Kentler, vayetler ve fdare

AK

. .


.
.

. .

.. /.: j
.

)

. .
\

:

.
.

O l
KONSTANn
.
: c
. tJ..._._, 0 -" c:;f: '
o . . .

.
jpa o

-.oSO-o: .
0
. o
..;, :,, . :-
o
/J D
:
A0
<; f.': ,.,
kira
<:;:l ! - o
erg ;m dn ,. . . :.

((i ' O 0 !"..
.
: :

":f
"S

,."o:_,'(l\;t(\iJ(""\

, ., ..' .

a
.
()O

llo o Saia 'l. 0 . .. . .O .
o OO
& ;
? '-"'
D,'..v '" "" "'- . 0 :: o O

j

1J] irni .
' ..... . "
.,
C :e
(%0. ' : 10 . rk0 0 Q 0
"

o Af "' "" .' ,
/lo

1\) "e
e
..,
',.:::. : .
\ ee

'o 'A!jon o-

d
Korint .. .
" 0
: .

"
c?
1 e .
<::7
,., g a

:
'
)
o
U-
00
o
':'Mil et :

:. "0 ; o <;
To
OD O {)
o
"- ::"J

00
:
" o\l ANTIOHIA .
. . (}
9.
.
()
. La dikia ' 9 Apama
-
0 o
a ,. .
o
"

(
9' --
.!....,..::.. /
-ctl ; am
,.,.
" .
.
Qj


nros,.
Sikithopo 15
;_ . , :" vostra
. .: :-:
.,
Kesaria - Ql

. '..,_
.r-o"
-=! ::
.
.

iPtolema .

,.
>Cl

. . Kuds .2

aza .
, .,...'... 4? , 0 . . . : .
" "'" "'"
G
f" ...
I E
s

, .o:. ,.: . '''"".

8.
'---"- " " 0
.
.
.

_g
.
.-


. :
Memfis o
..
. E
{i_
::
>Cl
Oxyrhynchus
o

Ermopolis ). o
o
. 32
. >
:, Ptolemais N

.J
Olaslkla1 00.000 ile 300.000 kiilik kent
'::
>
Olaslkla10.000 ile 00.000 kiilik kent
ci
.. .. o1a n kent
Nfusu olaslkla1 0.000 kiiden duuk

o 600 kilometre

o 400 mil
 Bizans Tarih Atlas
71

" kent"in kyden az fark vard); buna karlk devlet iin mali-idari yaps
bakmndan nem tayan bakalar ilk kez kent stats kazand. Bu tmy
le, mali sistemin taleplerine uygun bir merkezler an ayakta tutma ihtiya
cyla ilikilendiriliyordu. Roma dnyasnda kentlerin ve kentsel kltrn,
imparatorluun btn o dnem boyunca kentsel inaatlara ve tadilatlara ka
tlmnda ifadesini bulan ideolojik ve simgesel nemi, bunlarn kltrel ola
rak nemli bir rol oynad anlamna geliyordu. laveten, zellikle yerel bir
aziz kltyle ilikilendirilen ya da Hristiyan perspektifi iinde baz baka
klt ilevlerini yerine getiren kentler, nceden birincil bir ekonomik karak
tere sahip olmadklar yerde bile zenginleme anslarn artrdlar. Btn bu
eilimlerin -askeri, idari ve kltrel- birleimi, daha erken bir dnemde var
olmu olandan ok farkl bir kentsel manzara yaratt. Yine de, Dou vilayet
lerindeki -zellikle Suriye ve Filistin'deki- kentler ile kasabalar, yaplar ve
kentsel planlama bakmndan ne tr deiimlerden geerlerse gesinler, b
tn 7. yzyl ve slami fetihler boyunca zenginlemeyi srdrdler ve ondan
sonra, imparatorluk topraklar iinde kalan kentlerden gerekten ok farkl
bir grnt sundular.

Konstantlnopolls: Bir mparatorluk Bakentinin Evrimi

!mparator I. Constantinus tarafndan 324 ylnda antik Bizantion kentinin

yerinde yeni bir imparatorluk bakentinin kurulmas ve 330'da resmi olarak
kutsanmas, son dnem Roma dnyasnn politikalar kadar, Ege ve Dou
Akdeniz havzasnda mallarn dei toku ve hareket modeli ilin de geni
kapsaml sonular dourdu. Konstantinopolis, imparatorluk saray, bir se
nato ve byk bir kentin tm sosyal, ekonomik ve idari semereleriyle, ok
gemeden Dou Akdeniz blgesinin zenginlik, itibar, nfus ve kltrel etki
b akmndan lskenderiye ve Antakya'yla yaran baat kenti haline geldi.
A ma yeni bakentin kuruluu, bazen ileri srld gibi, gelenekten radikal
bir kopu deildi: Diocletianus, birka yl nce sarayn fazla uzakta olma
yan gneydeki lzmit'e tamt; imparatorlar iin blgesel bir mahal olu
t urmak, drtl idarenin (tetrarhi) ihtiyalarnn bir yansmasyd. Constan
tinus'un seimi muhtemelen stratejik dncelere dayanyordu, nk yeni
bakenti, her ikisi de stratejik deere sahip iki nemli karayolu gzergah
nn: Selanik zerinden Adriyatik kysna geen via Egnatia'nn ve Konstan
tinopolis'in karsndaki Kadky' den, zmit yoluyla douya giden askeri yo
lun bulutuu yerdeydi.
Yeni imparatorluk kentinin kurucusunun kafasnda bir hayli byk bir n
fusu canlandrd, Msr'dan yllk tahl tedarikini aa yukar 80.000 kiilik
bir istihkak bulacak ekilde dzenlemesi olgusundan bellidir. Bunu kesinlik
le hzl bir byme izledi, su tedariki ve buna elik eden yaplar (sukemerleri,
s arnlar ve benzerleri), tahl depolama binalar ve konut alanlar byk l
de artt. Kentin suyunu getiren knk, kanal ve sukemerleri Trakya hinterlan-
 Kentler, Vilayetler ve idare

A o 2 kilometre
K
o l mil

B oazii

Septimius Severus
Suru

Rigion Kaps

Sergios ve Bakhos
Kilisesi
Ksilokerkos
Kaps

M a r m a ra D e n i zi

Altn Ka

Harita 3.3 Konstantinopolis: Bir imparatorluk bakentinin evrimi

dnn ilerine kadar yaklak 150 km uzanyordu ve izleri hala tam olarak bu
lunmu deil. zgn kentin gneydou kesine yerletirilen bir saray komp
leksinin inasyla ve buna elik eden byk bir hipodrom ve geni bir kentsel
alan kuatan yeni bir kent suruyla, imparatorluk merkezi kurulmu oldu. Ana
arter, ( 195-196 'da vuku bulan i savatan sonra kentin baz ksmlarn yeniden
ina eden) mparator Septimius Severus dneminde yaplan stunlu bir gzer
gahtaki saraydan balyor ve dairesel Constantinus Forumu zerinden kenti
boydan boya geerek, Constantinus'un yeni kara surunun gney kesiminde
kente muzafferane bir giri oluturan Altn Kap'ya ulayordu. Sonra gelen
imparatorlar, szgelimi stoa'lar [revakl yaplar], stunlu sokaklar, hamamlar
ve dier kamusal konforlar dahil, kenti kendi antlaryla sslediler. 4. yzyl
dan 7 . yzyla kadarki dnemde 40 kadar halka ak hamam ina edilmiti,
bunlarn suyu, ou ak hava yaps olan bir dizi geni sarnla tedarik edili
yordu. Etios Sarnc en byklerinden biriydi ve 160.000 m3 kadar su alabili
yordu. Ayn ekilde imparatorlara ya da zel kiilere ait kaanelerin says da
oald, yle ki 5. yzyln banda, Byk Saray'n kendisine ilaveler yapl
maya ve saray muazzam karmak bir yaplar labirenti halinde bymeye de
vam ederken, deiik boyut ve ilevlerde en az be imparatorluk saray vard.
 Bizans Tarih Atlas

Geri Constantinus yalnzca kilise yapm grnse de (kentin bakili

sesi ilevini gren Aya rini ve yerel azizlere ithaf edilen iki kilise, Aziz Aka
kios ve Aziz Mokios), kent sonraki yllarda kiliseleriyle nlendi. Ama 420'le
re gelindiinde 14 kadar kilise vard ve izleyen yzylda saylar oald. Da
ha sonra gelen imparatorlar kentin dind sslemesine ilavede bulundukla
r gibi kiliselerin saysn da artrdlar ve bunlarn en nls olan Kutsal Bil
gelik Kilisesi yani Agia Sofia 6. yzyln ortasnda (bir ayaklanmada tahrip
edilen ayn adl kilisenin yerinde) ustinianos tarafndan ina edildi.
Septimius Severus tarafndan yklan savunma surlar 3 . yzyln sonun
da yeniden ina edilmiti. Constantinus daha batda, zgn kentin iki kat
b yklkte bir alan evreleyen yeni bir sura balad. Sur, ardl II. Constan
tius'un dneminde tamamland, ama denizden herhangi bir nemli tehdit
beklenmedii iin o tarafta bir savunma duvar ina edilmedi. 370 'ler ve son
rasndaki Got tehlikesi, kentin Trakya'nn tesinden yaplan aknlara gide
rek ak hale gelmesi, kent nfusunun hzla artmas ve imparatorluk hk
metinin ihtiyalar bu durumu deitirdi. II. Theodosios'un saltanat srasn
da Vali Anthemios kent iinde daha fazla topra surla kuatt ve bugn g
rlebilen, muazzam, kademeli ve hendekli, Marmara Denizi'nden Hali'e
kadar yaklak 6 km boyunca uzanan kara surlarn ina etti. Kara surlar
n a 4 1 2 - 1 3 'te balanrken, deniz surlarna 430 'larn sonuna kadar balanma
d, ama sonraki yzyllarda bu surlarn deeri anlald.
Konstantinopolis'in alannn hzl genilemesi, imparatorluun bunalm
geirdii 7 . yzyln ortasndan 8. yzyln sonuna kadarki dnemde durak
lad. Ama kentte 9 . yzyln bandan itibaren bir kez daha hem nfus, hem
inaat faaliyeti artmaya balad. Toplam nfus 530 'larda 5 0 0 . 000'i bulmu
olabilir (kimi tahminler daha da yksektir). Nfus, 540 'lardaki byk bir ve
b a salgnnn ve btn o dnem boyunca 7 5 0 'lere kadar sren bir yresel sal
gnn ve 740 'larn sonunda baka bir byk veba salgnyla dorua kan be
lalarn ardndan, 8. yzyln ortasnda 30-40 .000'e kadar dm olabilir
(bununla birlikte btn bu rakamlar tartmaldr). Ondan sonra, 1 1 . yzy
ln sonunda ve 1 2 . yzylda 6 . yzyl bandaki dzeylerine eriene kadar,
yeniden yava yava artt. Kent birok kuatma grd -62 6 'daki Avar-Slav
kuatmasna kar baarl direni, 674-78 ve 7 1 7- 1 8 'deki Arap kuatmalar,
1 0 . yzyl bandaki Bulgar ve 1 1 . ile 1 2 . yzyllarda denizden gelen Rus a
pulcularn saldrlar, kentin savunma sisteminin etkililiini kantlad. Kent
1 2 04 'te ihanet sonucu, grnrde Mslman Msr'a saldr iin yolda olan
Drdnc Hal Seferi kuvvetlerinin eline geti ve bunu izleyen yamalama
da, byle olaylara elik eden bina yakma ve dier tahrip ekilleri kadar, ok
byk sayda antn yerinden tandna ya da yok edildiine tank olundu.
1 2 6 l 'de Bizansllar tarafndan yeniden alnan kent, imparatorluun kente ve
yan bandaki hinterlandna hapis olduu 14. yzyln sonuyla 1 5 . yzylla
ra kadar imparatorluun elinde kald, Mays 1453 'te iki aylk bir kuatma
dan sonra II. Mehmed'in komutas altndaki Osmanl ordusunca fethedildi.
74 Kentler, Vilayetler ve idare

Yap sluplar ve modas, baka herhangi bir yaplam evreyi etkiledi

i gibi Konstantinopolis'i de etkiledi ve kentin imparatorluk tarihinin uzun
luu gz nnde tutulursa, bu bakmdan bir dizi deiiklii grmek art
c deil. En belirgin deiiklik uydu: mparatorlar ve imparatorluk ailesi ile
saray mensuplar servetlerini kiliselere, saraylara ve birou cmert toprak
ya da mlk balaryla desteklenen hayrsever kurumlara yatrdka, impa
ratorluun ina ettii dind yaplar azald. I. Vasilios'un 867-86 arasnda
ki dnemde 3 0 'un zerinde kiliseyi yeniden ina ettii ya da onard varsa
ylr. mparatorluk sekinlerinin birok mensubu 1 1 . ve 12. yzyllarda
kentte manastr ya da hayrsever kurumlarn inas iin fonlar baladlar;
bu yaplardan bazlar, rnein imparatorlar tarafndan ina edilip bala
nan ve sylendiine gre gezmesi bir gn alan byk Aziz Pavlos Yetimha
nesi usuz bucakszd. Ama kent byle binalar kadar, ikamete ayrlm
semtleri, zenginlerin kaanelerini, ok b yk sayda ticaret ve zanaat, mal
retimi ve sat iin gerekli yerleri, st kapal ve ak pazaryerlerini, ila
veten imparatorluk silah atlyelerini, hem askeri, hem sivil amal dok ve li
manlar ieriyordu. Kent 8 . yzylda, grne baklrsa bir tek ticari lima
nn iledii en alt noktadan, 1 2 . yzylda drt liman ve kentte ticari hakla
ra sahip olan eitli tccar topluluklar iin Hali kylarnda ok sayda is
kelesi olmakla vnebilecek duruma gelmiti. Sonraki yllarda 365 kilisesi
olduuna inanld, kesinlikle bir abartmayd bu, ama kentin imajn ve iti
barn gsteriyordu.
Kent yl boyunca imparatorluun trensel olaylarna sahne oluyordu ve
bunlarn birou kent apnda dzenleniyordu. Kentin valisi, herhangi bir
tren gzergah stnde bulunan mnferit evlere, rnein deerli kumalar
ve duvar hallar asarak trene katkda bulunmalarn emredecek otoriteye
sahipti; imparatorlar onurlandrmak iin gzel kokular salan sokaklar ay
rca sslenirdi. Tren alaylar genellikle dini karakterliydi ve kilisenin ana
yortularyla belirleniyordu, ama askeri geitler, zafer alaylar ve esirler ile
ganimetlerin geirildii alaylar da yaygnd. Deiik gzde gzergahlar var
d, ama en nenlisi imparatorluk saray ve Agia Sofia'dan kan ya da bu
ralarda son bulan, Mese'ye ya da nenli bir paralel sokak boyunca Altn Ka
p'ya gidendi.

Son Dnem Roma Kenllerlnln Evrimi

Roma'nn yzyl aan son dneminde kentsel hayatta grlen dnm

ler arkeolojik belgelerde iyi kantlanmtr. Bunlar, kentlerin, klasik yapla
rndan bilinen birok zellii ihmal nedeniyle kaybetmeleri konusunda ne
redeyse uluslararas bir eilim olduunu gsterir. nenli kamu yaplar
onarma muhta hale gelir, su tedarik sistenleri sk sk kendi kaderine bra
klr (nfusta bir d olduunu akla getirir bu), pler terk edilmi bina
lara atlr, ana arterlerin stne inaat yaplr ve rnekler byle srp gider.
 Bizans Tarih Atlas

75

A
K

o 300 mil

Harita 3.4 6. yzyln balca kentleri

Kamu yaplarnn ya da kolaylklarnn -hamamlar, sukemerleri, kanalizas

yonlar, sokak sathlar, surlar- kuku gtrmeyen bakmszl, kentsel ya
ama tarznda, zellikle mali ve idari adan nemli bir nitelik deiimi ol
duunu dndrr. Daha nce grdmz gibi (bkz. s. 65-7 1), nedenler
oktu ve karmakt, ama " ortaa" ya da "Ortadou" sokak plan ile kamu
sal ve zel alan dzenlemesi olarak dnlegelen olgunun, Roma dnyas
nn kentlerinde slami fetihlerden ya da ge antik dnemin 7 . yzyldaki so
nundan ok daha nce belirmeye balad aktr.
Kazlardan karlm ok sayda rnek bu dnmleri resimleyebilir. yi
b ir rnek II. Syria Vilayeti'ndeki Apamia kentidir. Kent 5 . yzyln ikinci
yarsnda ciddi depremler geirmi, 5 2 6 ve 528 yllarnda tekrar depreme u
ram, ardndan 5 7 3 'te Persler tarafndan kuatlp yamalanmt. Ama ar
keolojik bulgular, artan yoksullama srecinin, zaman zaman imparatorla
rn ve baz zel kiilerin balaryla hafifletilerek ok daha tedricen ilerle
diini rnekliyor. Szgelimi 5 7 3 'ten sonra agora terk edilmiti ve yeniden
ina ls, daha nceki felaketlerden sonra yaplanlardan ok daha snr
lyd. Kentin daha byk evlerinin ilevsel olarak altblmlere ayrlmasyla
ve kentte srdrlen faaliyetlerin krsallamasyla gze arpan byk bir
Kentler, Vilayetler ve ldare

Kartaca

A
K

Konstantinopolis

D Afrodisias

Balar ve baheler

2 Kilometre
,__..__-___,
o 1 Mil

ekll 3.3 Dou Roma lmparatorluu'nda surlu kentlerin kyaslamal byklkleri. 5.-7. yzyllar

dnm, yaklak 6 2 5 ile 650 arasnda gerekleti. Asi Irma zerindeki

Antiohia 540 'taki Pers yamasyla daha da ktleerek benzer deiiklikler
den geti ve baka birok kentte yukarda tasvir edilen trden ilevsel dn-
mler grlr.
 Bizans Tarih Atlas

77

Ne var ki Apamia'nn tarihi, benzer bir kaderi paylaan bir ya da iki kent
gibi, kentilikteki herhangi bir genel eilim kadar, yerel ve blgesel ekono
mik deiiklikleri de yanstyor olabilir. nk ok daha fazla kentin, i
strktr, mekann kullanm, mimari slup ve sokak plan bakmndan hat
r s aylr deiikliklerden gemi olsalar da, gelimeyi, youn ticari ve snai
faaliyetlerin merkezi olmay ve kilise ile hkmetin nemli idari faaliyetle
rini desteklemeyi srdrdkleri aktr. Devletin hareket eklindeki deiik
likler, sivil sekinlerle hkmet ve imparatorluk kurumlar arasndaki ili
kilerde grlen niteliksel deiimler, devam eden Hristiyanlama sreciyle
sosyal sekinlerin deien hayat tarz ve yatrm modelleri kasabalarn sos
yal ve ekonomik ileyi tarznn deimesine katkda bulundu. Bu da kent
lerde mekann kullanm stnde dorudan etkili oldu. rnein, sokak pla
nyla ilgili bu tr deiikliin bir versiyonu, bir "model" formunda sunuldu.
Ama bu model ne imparatorluun farkl vilayetlerindeki ok nemli blge
sel eitlemelerin hakkn verir, ne de farkllamann ima ettii deiik za
man leinin. Ama yine de u sreci rnekler: Klasik sokak plan, ge Ro
m a dneminden erken ortaaa geerken, deien sosyal ve ekonomik faali
yet ile kimlik modellerine uymak iin deitirilmi; dkkanlar ile zanaatkar
atlyelerinin sokaklara tecavz ettii, bu yaplarn stne inaat yapld
ve b unlarn blnd, allm Roma sokak planndan uzaklaan, ok da
ha karmak, paral bir dzenleme yaratma eilimi belirmiti (ekil 3 .4).
Kentlerin bnyesindeki en belirgin deiikliklerden biri, putperest tap
naklarn terk edilmesi ve bunlarn inaat malzemesinin sk sk kilise ya da
ilgili Hristiyan yaplarnn inas iin yeniden kullanlmasyd. Bu ou za
man ok dikkatli yaplyor, hatta sklen ta bloklar numaralanyordu. m
p aratorluun dou vilayetlerinde 5 . ve 6. yzyllarda muazzam miktarda ki
lise binasnn ina edildii grld, szgelimi (Anadolu'nun gney kysn
daki) Anamur gibi kk kasabalara 2 0 0 yldan daha ksa bir dnemde sur
iinde ve dnda dokuz kilise vakfedildi. Bu tr faaliyetler hem sekinlerin
yeni yatrm modellerini, hem -ayn lde nemli olarak- yerel piskopos ve
kilisenin, balca bir kurumsal arazi sahibi sfatyla kentlerde giderek artan
nemini yanstyordu. Deiim modeli kentten kente farkllk gsterir. 3 . ya
da 4 . yzyllarda onarma muhta hale den hamamlar bazen onarlp kul
lanma sokuluyordu. Tiyatrolar, her ne kadar kilisenin onaylad ilevlerle
donatlsa da, ou zaman kullanmda kald. Gymnasia ve bununla ilgili Sta
dia gibi yaplar bazen korunuyor, ama ayn sklkta, baka bir binann par
as haline getiriliyor ya da stne inaat yaplyor ve atlye ya da konut ya
plarna dntrlyor, ara sra kk kiliseler ierecek ekilde yeniden in
a da ediliyordu. Agora gibi byk kamusal mekanlar sk sk (Hristiyanlk
balam iinde zaten agorann eitli topluluk ilevlerini stlenir hale gelmi
olan) kiliselere ya da dkkanlara, atlyelere, mleki ocaklar ya da evlere,
ilaveten kimi zaman plklere temel oluyordu. Ayn zamanda, zel kiiler
iin olduu kadar yksek kilise ya da hkmet grevlileri iin de 6. yzyln
Kentler, Vilayetler ve idare

ilerine kadar, zellikle banliylerde, ou kez bir hayli byk mtemilat

lar, antsal stunlu girileri (portik), i avlular, yemek salonlar ve idari
mekanlar, ayn zamanda balantl kiliseleri olan geni zel ikametgahlar
yaplmaya devam edildi. Ama yapl ekli ve plan deiiyordu: Geleneksel
stunlu (peristil) Roma evinin yerini birden ok katl ve baz nemli kabul
salonlarnn ikinci katta olduu binalar almaya balad.
Bu eilimlerin ou btn Roma dnyasnda, Dou ve Bat'da ortaktr.
Birok byk ve ok sayda kk kasabaya 6. yzyla kadar ve kimi durum
larda, zellikle Suriye ve komu blgelerde bunun da tesinde, nemli ser
vetler yatrlmt, ama bu yatrmlarn ekli, kentlere nceki klasik Romal
rneklerinden ok farkl bir fiziki grn veren yeni sosyal, idari ve klt
rel ncelikleri yanstyordu. Kimi temel farklar, 6. yzylda hepsi de impa
ratorlarn buyruuyla ina edilen birka yeni kentin formunda aka gste
rilmiti. Bu kentlerin karakteristik zellikleri kk, tahkim edilmi, impa
ratorlua zg ve Hristiyan olarak zetlendi. mparatorluun sivil ve aske
ri yaplanmalarnda rol oynayan birok eski tara kenti de, 4 . yzyln so
nunda ve 5. yzylda Balkanlar'da, biraz daha sonra Dou Roma mparator
luu'nun daha korunmasz ksmlarnda, bu modele uymak iin deiti. Bun
larn Anadolu'da tipik orta dnem Bizans kastron'una [kale] dnmesini
takip etmek zor deildir. Ama kentsel gelimenin ondan sonra izleyecei yol,
ayn zamanda sz konusu blgelerin siyasi tarihleriyle belirlenir. Bu blge
ler daha nce anlatlan gelimeler asndan son dnem Roma mparatorlu
u'nun ortak mirasn paylarken, 7 . yzyldan sonra imparatorluun elin
de kalan topraklardaki kasabalarn kaderi, rnein slam topraklarnda ka
lan kasaba ve kentlerinkinden ok farklyd. Dou Roma'nn yani Bizans
mparatorluu'nun 7 . ve 8 . yzyllardaki etraf kuatlm ve yoksullam
durumunun bir yansmasyd bu.

ktisadi Hayat: retim. Ticaret ve Mallarn Dolam

Roma dnyasnda eitli bakmlardan iki " ekonomi" vard. Bir yanda dev
let ile hkmetin ekonomisi vard: Bu ekonomi reticiler, vergilendirme ve
-bylece ordu, saray, hkmet ve sivil idareye aktarlan- kaynaklarn ye
niden datm arasnda olduka drst bir ilikiyi temsil ediyordu. Hk
metin darphaneleri araclyla bast sikkeler bu sistemin dzgn ileme
sini kolaylatryordu. Dier yanda sradan toplumun "ekonomi"si vard:
Krsal kesimi kente, kenti krsal kesime balayan, birbiriyle kesien geni
bir faaliyet ve kaynak havuzlar ebekesiydi bu; bu faaliyet havuzunda
devletin sikkeleri emiliyor ve devletin mali sistemindekilerden tmyle
farkl ilem ve takas modellerine gre dolama sokuluyordu. Her ikisi de
birbiriyle ilgili, ama her ikisi de birok bakmdan zerkti, deiik ilkelere
gre iliyor, nemli balam ve koul deiikliklerine ok farkl ekillerde
karlk veriyordu.
 Bizans Tarih Atlas

79

ekll 3.4 Dou kentlerinde dnm. (Sauvagel Le plan antique de Damas adl eserinden.)
Plan soldan saa, son dnem Roma mparatorluu'nun stunlu sokann zaman iinde ortaan
dar sokaklanna ve dkkan/zanaat semtlerine doru deime srecini gsterir.

Uzun mesafeli ticaret, belirli mallarn retildii blgelerin refahn yan

stan zel modelleri gz nne seriyordu. Svya ve tahl, nakledildikleri
anak mlekle b irlikte Kuzey Afrika'dan Akdeniz dnyasnn her yerine
ihra ediliyordu; svya ve arap Suriye'den Bat Ege'ye ve Gney Balkan
lar'n ky lkelerine gnderiliyor, oralardan i kesimlere ya da daha bat
ya, talya ve Gney Galya'ya yeniden ihra ediliyordu. Seramik tiplerinin
dalm, bu hareketlere dair ok bilgi verir: Birok retim tr u ya da
bu eit mlek mahfazalar, szgelimi amforalar iinde tanyordu; bun
lar ounlukla ok byk kaplard, arap ve ya gibi svlar, ilaveten ta
hl gibi kat maddeleri saklamak iin kullanlyor, ekilleri ihtiyaca gre
deiiyordu. Sz konusu mallar bir yerden bir yere esas olarak denizden
gtrlyor ve bunlara ou zaman, ince yemek takmlar dahil, baka se
ramik rnleri elik ediyor, hepsi dkme yklerin yan sra ihra ediliyor
du. Byle anak mlek buluntular, retim merkezlerine ilikin bilgiyle
birlikte, o dnemdeki bu tr ticaretin epeyce ayrntl bir resmini sunar. Bu
mallardan bazs ok uzaklara gnderiliyor, gemiler 6. yzyln sonunda
hala Msr'dan Atlas Okyanusu'na ve yaknndaki Gneybat ngiltere'ye
yelken ayor, msr satp kalay alyordu. Bu Akdeniz ticareti yalnzca zel,
pazar tarafndan b elirlenen talebi yanstmyordu: nce anak mlein o
u Kuzey Afrika 'dan talya'ya ve Msr'dan Konstantinopolis'e byk ta
hl konvoylarndaki gemilerle tanyordu; gemilerin kaptanlarna belirli
miktarda mal kendi hesaplarna satma izni veriliyor, karlnda sat fi
yat stnden bir yzde alnyordu.
 o
00

Kle
Krk
Afrika'dan ithal edilen anak mlein 5. yzyldaki dalm
Kehribar
Bal
AK
Afrika'dan ithal edilen anak mlein 7. yzyldaki dalm

Finike anak mleinin 6. yzyldaki dalm

Gm

....
.
Kle
Tahl
1i;"
,"'f

i
Orta Asya
(il
.....

rnleri
1i;"
"'f
<:!
(il

o
Meyve, Tahl, Svya, arap
Karaca

500 kllometre

300mil
O

Harita 3.5 Seramiklerin kantlad mal hareketi

 Bizans Tarih Atlas
8

Denize eriimi olan yerleim ve retim merkezleriyle i kesimlerdeki kasa

ba ve kyler arasnda belirgin bir fark vard. Son dnem Roma dnyasnn
ekonomisi youn ekilde yereldi ve blgesellemiti, bu da nfusun ounun
tutumlarna ve grnne de yansyordu: Nakliye masraflar, zellikle kara
dan yaplanlarnki, imparatorluun yerleme modellerinin ve demografik ya
psnn, yerel olarak elde mevcut kaynaklarn snrlarna uyduu anlamna ge
liyordu ve burada sz konusu olanlar esas olarak balca kentsel merkezlerdi.
anak mlek, son dnem Roma dnyasnda retim, takas ve tketim mo
dellerini aa karmada ok nemlidir. Szgelimi Kuzey Afrika'daki mali
kane ve kk iftlik retiminin gl bir ekilde piyasaya ynelik doasn
gsteren, bu blgeden yaplan ithalatn 5 . yzyln sonuna ve 6 . yzyln ba
na kadar Dou Akdeniz ve Ege blgelerinin btnnde fazlasyla temsil
edilmi olmasdr. Ticaret ve takas, dnemin siyasi snrlarnca hibir ekil
de engellenmi grnmyor. Kuzey Afrika seramik retiminde 5. yzyln
iyice sonuna doru bir azalma vard, zellikle amforalarn eitlerinde ve
bazen ekil ve tiplerinin kalitesinde bir azalmayd bu ve Bat'ya yaplan Do
u ihracatlarnn artmasna tekabl ediyordu. Dou Akdeniz'e Afrika'dan
yaplan ince ve kaba anak mlek ithalat 480-90 dolayndan itibaren kes
kin bir ekilde der, !ustinianos'un 5 3 0 'larda Vandal Krall'n yok etme
sinden sonra snrl bir dzelme gsterir. Ege blgesinde retilen ve Kons
tantinopolis'in 4 . yzylda bir imparatorluk merkezi olarak gelimesiyle
balantl grlen anak mlek, oran olarak Afrika anak mleininki d
erken artar; ayn dnemde Ortadou'dan, zellikle Suriye ve Kilikya 'dan it
hal edilen ince anak mlein nemi de artar. Ege'nin kaba anak mlei
-bilhassa amfora gibi nakliye kaplar ve piirme kaplar- 6 . yzylda Ba
t'dan ithal edilenlerle rekabete balar ve sonunda 600 'ler civarndaki onyl
larda piyasaya hakim olur. Bunun iin seramik dalmnn modeli, son de
rece yerellemi ekonomik alt sistemler dahil, eitli etkenleri yanstr. r
nein hem Filistin, hem Kuzey Suriye amforalar 6. yzyln ortasndan ba
layarak Peloponez ve Konstantinopolis'te bol miktarda bulunur ve tahminen
zeytinya ve arap ithalatlarn temsil eden Bat Anadolu amforalaryla ta
mamlanr. nce anak mlek retiminde 6 . yzyln sonundan itibaren da
ha byk bir yerelleme gzlemlenebilir. Bu modellerin ekonomik olarak
ima ettii olgular, st ste binen birka seramik retimi ve takas ann bir
b irini tamamlad ve bunlara, bu kaplarda ya da bu kaplarla birlikte nak
ledilen rnler iin benzer takas modellerinin elik ettiidir.
Bu nedenle seramik belgeleri ekonomik faaliyetin her iki yzn gsterir:
Devlete denetlenen tahl konvoylarnn hareketlerini ve bunlara elik eden,
" srtta tama " yoluyla yaplan ticareti; byk malikanelere dayal -zellik
le Kuzey Afrika'daki- tarm almalarn, ilaveten pazara ynelik kk
apl ilemleri yanstan zel giriim ve ticaret alarn. Bunlarn altnda,
hem devletin vergi almasna, hem toprak sahiplerinin (ister bireysel, ister
-kilise gibi- kurumsal) kira almasna yetecek denli reten basit kylnn
Kentler, Vilayetler ve ldare

usuz bucaksz alt tabakas yatyordu.

Son dnem Roma lmparatorluu'nun ticaret ve alveriinden doan im
ge, Akdeniz, Adriyatik ve Ege denizlerinin kylar ile balca limanlar ev
resinde odaklanan, birbiriyle rten yerel, blgesel ve blgeler st takas
ebekeleri havuzlarnn son derece karmak modelidir. Bu nedenle bir alan
daki bir bozulma, arzn ya da pazar talebinin azalmas bakmlarndan,
bunun yerel retim, istihdam ve gelir iin zorunlu kld btn sonularla
birlikte, baka yerdeki takas blgelerini etkileyecekti. Bu ebekeler farkl
dzeylerde i grdnden ve belirli alardan kesinlikle krlgan olduun
dan, ayn zamanda esnekti: Bir alandaki faaliyetin dramatik olarak daral
mas ille de btn sistem iinde benzer sonular yaratmyordu. Szgelimi
Vandallarn 5. yzyln ilk yarsnda Kuzey Afrika'y igalinin sonular,
piyasalarda ve tedarik kaynaklarnda bir dizi ufak ayarlamayd, bununla
birlikte igalin belirli topluluklar ya da hatta aileler zerinde kukusuz az
ok iddetli etkileri oldu.

Darphaneler ve Slkkeler

Sikkeler Roma devlet idaresinin temel bir unsuruydu ve kaynaklarn karl

ma srecinde, hkmet ve hkmet aygtnn idamesinde, ordularn bakm
ve ikmalinde daima kilit bir rol oynuyordu. Sikkeler fiyatlar ve deerlere
dair bilgi verir, ayn zamanda da politik bir objedir: Siyasi deerleri, resmi
ideolojiyi, devlet ya da hkmdarn propagandasn ve hak iddialarn yan
stan simgesel imgeler ile yazlar tar. retim yntem ve teknolojilerine, im
paratorluk mali politikasna ve merkez ile valilikler, ayrca vergilendirme ile
genel olarak ekonomik hayat arasndaki ilikiye k tutar.
Roma !mparatorluu'nu 3. yzylda saran mali ve iktisadi bunalm, para
politikas bakmndan Diocletianus ve I. Constantinus'un reformlaryla
zld. Hesap paras olarak kullanlan kk bronz ve bakr sikkelerin
yan sra eski altn ve gm sikkelerin de idaresi g hale gelmiti. Dioc
letianus 280 'lerde nemli bir reformu balatt. Roma lirasnn 1/60' deerin
de olan yeni bir altn sikke, aureus basld, buna 96 adedi bir lira eden bir
gm sikke ve reformdan geen bir alam sikke olan nummus (iinde az
miktarda gm olan bir bakr sikke) elik ediyordu. I. Constantinus 312 ile
324 arasnda bu sistemi dntrd: Altn sikkenin deeri lirann 1/72'si
olarak deitirildi ve Diocletianus sikkesinden az daha deerli olan ikinci
bir gm sikke basld. Alam ve gm sikkeler 4. ve 5 . yzyllarda bir
dizi reformdan geerken, ayrca deerleri ve arlklar inip karken, altn
olanlar nispeten istikrarl kald. Ama Anastasios'un hkmdarl srasnda
gm sikkelerden eser kalmad ve alam sikkeler o denli ar bir istikrar
szlk geirdi ki normal takasta kullanlamayacak kadar hantal ve uyumsuz
hale geldi. Anastasios (4 9 1-518) altn/gm oranyla yalnzca az miktarda
oynarken ve altnn istikrarn korurken, eski metal bazl sikkelerin yerini
 Bizans Tarih Atlas
83

A
K
Srekli (Diikisis)

+ Geici / arasra

x Saraya bal
629 Kapanma tarihi

/lg)

(628/9)
AlekSandretta

+ ____ ;!'
lsaura

Se
H
Kartaca
KonstiJn a

+Kudus

SOO kilometre

300 mil

Harita 3.6 Darphaneler. y. 527-628/29

almas iin kkten bir reform yaparak bakr sikkeler bast, bunlarn arlk
lar ve deerleri aka belirtilerek btn sistem iinde takas kolaylatrl
d. Reformdan geen sikkelerde zellikle 7. ve 8. yzyllarda hatr saylr
dalgalanmalar grlrken, bunlar 1 1 . yzyln sonuna kadar bakr sik
kelerin temeli olarak kald. Anastasios'un reformlar, zellikle Dou Roma
lmparatorluu'na zg bir sikke sisteminin kurulmasnda uygun bir tarihi
noktay iaretler.
Deeri lirann 1/72 'si olan ar bir sikke halindeki gm para miliaren
sis (miliaresion olarak Helenletirildi) 5 . yzyln sonu ile 6. yzylda, bir al
tn solidus'un l/12 'si deerinde olan eksagram'n basld lraklios'un salta
natna kadar {zellikle Vandal ve Ostrogotlar tarafndan yeniden fethedilen)
Bat blgeleri dnda nispeten kk bir rol oynad.
Sikke retimi ile dolamnn idaresi karmakt. Darphaneler, 4. yzyl
dan 7 . yzyln bana kadar Kutsal Balar Kontu'na (comes sacrarum lar
gitionum), imparatorluun ayn zamanda maden ocaklar ile deerli kl
elerden sorumlu olan nemli bir mali brokratna balyd. mparatorluun
her yannda 7 . yzyln bana kadar altn ve bronz sikke reten ok sayda
darphane vard. Londra'dan lskenderiye'ye kadar yaylm srekli ve geici
1 7 kadar darphane, 2 9 6 ile 450 yllar arasnda imparatorluk sikkelerini bas-
Kentler, Vilayetler ve idare

t. Darphanelerin mevkii, en bata siyasi ve askeri kayglar yanstyordu

-zellikle tara darphaneleri, ounlukla garnizon ve snrlar gibi nemli as
keri ihtiyalar olan blgelerde yer alyordu. mparatorluun Bat yarsnn
ortadan kalkmasndan sonra yedi darphane faaliyetini srdrd, bununla
birlikte Trakya'nn raklia [Marmara Erelisi] kentindeki, barbarlarn bas
ks yznden 4 9 0 'larda kapatld. Altn sikkeler Konstantinopolis ve
Selanik'te baslyordu, ustinianos'un yeniden fetihleriyle birlikte Kartaca
ve Ravenna'da da basld. 6 . yzyln sonunda toplam olarak on srekli ve iki
geici darphane vard. Sikke basm, srncemeli Pers savalar srasnda,
603 'ten 626'ya kadar, dman igali altndaki ve atmadan etkilenen ba
ka blgelerde durdu ya da ciddi ekilde kesintiye urad ve zel amac or
duya demek zere para basmak olan bir dizi geici darphane kuruldu. Bu
gelimelerden bazlarnn bir sonucu olarak mparator raklios, muhtemelen
628-2 9 'da byk bir darphane reformuna giriti. Bu bir yanda darlk iin
deki devlet btesinin ve devletin mali idaresi iinde sren deiikliklerin,
zellikle praetor genel valiliinin eitli [brokratik] dzeylerinin aamal
olarak ortadan kalkmasnn bir yansmasyd, bir yanda da imparatorluk
vestiarion'unun, yani hazine idaresinin, ayrca sacrae largitiones'in birok
kilit faaliyet ve ilevlerinin ortadan kaldrlmasn yanstyordu. Sonu, bir
dizi darphanenin kapatlmas ve altn sikke basmnn Konstantinopolis,
Kartaca ve Ravenna'da younlamas oldu, kalanlara yalnzca bakr sikke
basma izni verildi. Bu yap 7 . yzyln sonunda biraz deiirken (bkz.
aaya), Bizans'n ortaada Balkanlar ve Anadolu'daki son derece mer
kezilemi imparatorluk sikkeleri retim modelini belirledi.
 Bizans Tarih Atlas
85

4 K

4.-6. Yzyllarda Polltlka. Din ve Sapknlk

Hristiyan kilisesinin ve Hristiyanln gelimesi, imparatorluun kltrel

ve politik evriminde temel bir konuydu. I . Constantinus iin kilise, impara
torluu istikrara kavuturma ve kendi gcn salamlatrma abas asn
dan deerli bir politik mttefikti. te bu nedenle kilisenin b irleik kalmas
o k nemliydi: Politik planlarnda Hristiyan kilisesine arazi mlkiyeti ve
resmi tanma bakmndan imtiyazlar veren bir imparator iin uyumsuzluk ve
anlamazlk siyaseten tehdit ediciydi. Ama Constantinus'un, teslis ve sa'nn
konumuyla ilgili bir sapknlk olan Ariusuluun kilise dahilinde meydana
kmasnn neden olduu byk bir blnmeyle uramas gerekiyordu. Ari
u s ( 2 5 0-336) skenderiye'deki kilisenin diyakozlarndand. Yunan felsefesi
eitimi gren Arius bir ileci oldu ve teslisin tabiatn aklama giriimleri
srasnda, birok ada iin sapknlk anlamna gelen bir dini doktrin ret
ti. Arius, Tanr'nn insan haline gelebilecei fikrini kabullenemiyordu:
sa 'nn lmsz ve babayla eit olmadn retti. Arius 3 2 0 'de skenderiye
Piskoposu tarafndan aforoz edildi ve 3 2 5 'teki Nikea Konsili'nde mahkum
edilip srgne gnderildi. Aksi gibi Constantinus daha sonra Ariusuluu
bizzat onaylamaya balad ve 3 3 7 'deki lmnden sonra olu ve varisi Cons
tantius imparatorluun Dou ksmnda Ariusuluu benimsedi. Bat'da m
parator Constans, Nikea Konsili'nin grn destekledi. Constans 350 'de
lnceye ve Nikea Konsili'ndekiler eziyete urayncaya kadar, konuyu tar
tmak zere birok Sen Sinod topland. Ama Ariusularn kendileri de
hizbe ayrld: Baba ve Oul'un farkl olduunu savunanlar; Baba ve Oul'un
ayn olduuna inanan, ama ayn maddeden olduuna inanmayanlar; son ola
rak Baba ve Oul'un neredeyse tek madde olduunu dnenler -bu grup so
nunda Nikea Konsili'nin grn kabul etti. Constantius 3 6 1 'de ld ve
Konstantinopolis Ekmenik Konsili 3 8 1 'de Nikea'y tekrar onaylad.
5 . yzyln banda Nasturilik ekli altnda, adn Antakyal bir kei ve
Mopsuestial Theodoros'un rencisi olan Nestorios'tan' alan yeni bir Hris-

* Adnn Latince yazl Nestorius'tur, Trkede Mor (Aziz) Nastur ya da

Sryanicedeki adyla Mor Barsavmo olarak da bilinir -.n.
--

86 Kilise

A
Donatusuluun yaylmas
K

300 mll

1 2 . 11
Medlolanum

1 0 .Serdlca

500 kilomttre c@ Patriklikler

lOO mfl Piskoposluklar

1 zmitli Efsevios (lm y. Ariusulukla barma katibiydi; Ariusu ve

342): 320'den itibaren giriiminde bulunur; Pelagianist sapknla
Arius'la birlikte eitim Ortodoks kilisesi kar kt.
grr; Ariusu nder; bnyesindeki Ariusuluu 9 Vasilios, Nazianzos'lu
Ariusuluu ekumenik bir Konstantinopolis Grigorios ve Nissa'l
tartmaya dntrr, Konsili'nde (381) alt eder. Grigorios Ariusulua
ama 325'te anti-Ariusu 5 Apollinaris (y. 3 10-y. 390): kar kar.
znik dini doktrinini Laodikia Piskoposu, 10 Serdica Konsili (343)
imzalar. Athanios'un dostu ve
Athanisios'a itibarm iade
2 Efsevios (y. 260-y. 340): Ariusuluun muhalifi;
eder, Ariusu grleri
Kayseri Piskoposu (y. 3 15); retisi mahkfun edilir
mahkfun eder.
znik Konsili'nde (347-481); y. 375'te
Ortodoks kilisesinden 1 1 Milano Konsili (355).
Ariusulukla barmaya
ayrlr. Ariusuluk Constantius'un
alr; daha sonra
dneminde yeniden tesis
anti-Ariusu znik dini 6 Donatusuluk hizipilii
edilir.
doktrinini kabul eder Afrika kilisesinin bir
(325). blmn Roma'dan ayrr 12 Amvrosios (y. 339-97):
(y. 375). Milano Piskoposu,
3 Arius (y. 250-336): retisi
Ariusuluun muhalifi.
y. 3 19'dan balayarak 7 Avgustinos (354-430):
Ortodoks kilisesini blen Hippo Piskoposu; 13 Ulfilas (y.311-83) Gotlar
ve 325'teki znik Manihizm, D onatusuluk arasnda vaaz verir, Kutsal
Konsili'ne gtren ileci ve ve Pelagianizm gibi Kitap' Got diline evirir.
vaiz. Aforoz edildi ve sapknlklara karlk 14 Pelagius: ngiliz ya da
retisi mahkfun edildi. olarak Ortodoks inanlar rlandal kei, 5. yzyln
4 Athanasios (y. 2 96-373): tanmlar. banda Roma, Afrika ve
!skenderiye Piskoposu; 8 !eronimos (y. 342-420): Filistin'e gider; Aziz
Ariusuluun en byk 362-85 arasnda (daha Avgustinos'un retisine
muhalifi; !skenderiye sonra Filistin'de ileci kar kar; 417'de aforoz
Konsili'nde (365) olan) Papa Damasus'un edilir.

Harita 4.1 Politika. din ve sapknlk, 4.-5. yzyllar

 Bizans Tarih Atlas

tolojik blnme grld. Nestorios 4 2 8 'de II. Theodosios tarafndan Kons

tantinopolis Piskoposu olarak atand, ama vaizinin, Meryem'e "Theotokos"
(Tanr'y douran) olarak atfta bulunulmamasn dile getiren vaazn alenen
destekleyince, hatr saylr bir dmanlk uyandrd. Nasturiler lsa'nn ila
hi ve insani yanlarnn tek bir kiide birlemi grlmedii, ama birbirleriy
le b alantl sayld bir teoloji gelitirdiler. Grleri 4 3 1 'de Efesos Konsi
li'nde mahkfun edildi, o zaman 4 8 6 'da lran'da, Selevkia-Ktesifon'daki ken
di konsillerinde bamsz bir kilise kurdular; lran'da bir kprba olutura
rak sonraki yzyllarda Kuzey Hindistan'da ve in'e kadar Orta Asya'da ba
arl misyonerlik faaliyetlerinde bulundular. Nasturilik bugn Sryani Or
todoks Kilisesi olarak zellikle Kuzey Irak'ta varln srdryor.
Bylece sz konusu tartmalar, Hristiyanln iinde Monofizit hareketi
ekli altnda ok daha nemli bir blnmeye katkda bulundu; Monofizitlik,
yalnzca 7 . yzyldan itibaren bu adla tannmakla birlikte, baz Nasturilik
grlerine bir tepkiyi temsil ediyordu. Kilit sorun, ilahi ve insani olannn
lsa 'nn kiiliinde hangi yollardan birletii etrafnda dnyordu ve iki Mo
nofizitlik ekol geliti. En arlar, ilahi olann insani olandan nce geldii
ni ve ona hakim olduunu savunuyor, " Monofizit " (mono/tek ve fisis/tabiat)
tanm da buradan geliyordu. 449 'da Efesos'ta toplanan bir konsil Monofi
zitlerin grlerini onaylad. Ama 4 5 1 'deki Halkedon Konsili'nde daha b
yk bir kurul bu gr reddetti ve Hristolojik pozisyonu aa kavutur
mak iin Nikea Konsili'nin geleneksel dini doktrinini yeniden tanmlad. Bu
nun siyasi sonular Konstantinopolis'teki sarayn politikalarnda ve impa
ratorluun deiik yrelerinin blgesel kimliklerinde grlebilir. Monofizit
lik zellikle Msr ve Suriye'de krsal nfusun iinde kendini kabul ettirdi.
Sarayda ise, tersine, imparatorluk politikas hkmdardan hkmdara de
ierek, bir btn olarak kilise iinde birtakm kafa karklklar yaratyor
ve iki taraf da birbirine eziyet ediyordu. mparator Zenan (474-91) blnme
leri rtbas etmeye alan bir birlik kararnamesi (enotikon) kard. Anasta
sios Monofizitlerin grn destekliyordu. I. lustinos Halkedon Konsi
li'nden yanayd ve ksmen Kralie Theodora'nn (. 548) etkisinde kalan lus
tinianos, ikisinin arasnda gidip geliyordu. Theodora, Piskopos Jacobus Ba
radaeus'un ( [Yakup Burdono] ad sonradan Sryani "Yakubi" Kilisesi'ne
atfta bulunmak iin kullanld) nderlik ettii harekete para salayarak
Sryani Monofizitlere destek verdi; benzer bir "glge" kilise Msr'da geli
ti ve Ermeni kilisesi de Monofizit bir gr benimsedi. Bu olaylarn her bi
rinde geleneksel inan ekli en nemli etkenlerden biri olmu olabilir, ama
imparatorluk rejimine yabanclama da bir rol oynad.
Kiliseyi etkileyen ve imparatorlar tartmaya dorudan kartran sapkn
lk hareketleri bunlardan ibaret deildi. "Donatizm" tmyle Kuzey Afri
ka 'ya zg bir sapknlkt ve Kartaca piskoposlarnn kutsanma geleneinin
uygunsuz olduunu iddia eden banaz bir tarikat tarafndan ynetiliyordu.
Kilise otoriteleri Roma'dan destek aldklarndan, Afrika blgeselcilii duy-
88 Kilise

gusu alev ald ve 7. yzyla kadar kk bir aznlk olarak kalsa da sapknlk
serpildi. Baka blgesel sapknlklar, 4. yzylda Mezopotamya'dan Suriye'ye
yaylan, ama 431'de Efesos Konsili'nce mahkfun edilen bir Sryani manastr
sapknl olan Messalianizm'i ieriyordu. Pelagiusuluk byk lde Ba
t'ya zg bir sapknlkt, 4. yzyln sonunda bir ngiliz ya da rlandal bir
kei olan Pelagius tarafndan balatld ve tekrar tekrar mahkfun edildi:
4 1 l'de ve 416-48 arasnda yeniden, son olarak -ba szcs Celestius kendi
sini Nasturilikle ilikilendirdii iin- 43 l'de Efesos'ta. B yerel sapknlklar
dan birkann uzun vadeli sonulan grld, ama her seferinde imparator
larn olaya dorudan karmalarna ve kilisenin karlar ile imparatorluk
hkmetinin karlar arasnda smsk bir iliki kurulmasna neden oldu.

Klllse daresi

Konstantinopolis Patriklii, Hristiyan kilisesinin Roma dnyas iinde te

kilatland be byk idari birimden biriydi, dierleri Roma, Kuds, An
takya ve skenderiye'ydi. Konstantinopolis Ekmenik statye ykseltilenle
rin sonuncusuydu; bu hakka ilk kez 381 ylnda Konstantinopolis'te topla
nan konsilde sahip kt, ama Roma daima itiraz etti. Her bir piskoposluun
apostolik' gelenei vard ve birbirleriyle ilikilerinin tarihi, ncelik ve hak
lara dair iddialar ve kar iddialarla ar bir ekilde zedelendi. Konstantino
polis patrikliinin konumu, kentin bir bakent -ve 476'dan sonra imparator
luk bakenti- olmas olgusuyla kuvvetleniyordu, ama Roma Piskoposluu
Konstantinopolis'in eit olduunu asla kabul etmedi. Bylece Konstantino
polis Piskoposluu'nun gelimesi, onu yava, ama kesin bir ekilde bir "im
paratorluk" kilisesine dntren bir evrede gerekleti, Roma ise, birka
istisna dnda, fiili olarak imparatorlarn dorudan siyasi etkisinden ba
mszd. Bunun sonularndan biri, Roma'nn zaman zaman bamsz bir
otorite olarak grnmesi oldu. Bizans Kilisesi iindeki anlamazlklar da
Roma'ya havale edilebiliyordu; bunun neticesinde, bir yanda Roma ile Kons
tantinopolis arasndaki gerilimler, bir yanda Bizans dnyasnda kilise iin
de farkl hizipler arasndaki, ilaveten dind gler ile bu hiziplerden biri ya
da br arasndaki gerilimler daha da artt.
Piskoposlar, imparatorluk iinde kilisenin hem ruhani, hem kurumsal ba
kmdan artan nemini simgeliyordu. 6. yzyla gelindiinde, piskoposlar kent
meclislerinin kilit yeleri olarak grlyorlard; piskoposluklarndaki kilise
arazilerinin yneticileri sfatyla, ekonomik kaynaklarn balca denetisiydi
ler, bu konumu imparatorluun tarihi boyunca ve bunun da tesinde korudu
lar. Kilise 6. yzylda yle bir servet biriktirmiti ki, bir tahmine gre yar
dmsever kurumlarnn, ruhban snf ile piskoposlar snfnn, halka ak t-

* Hristiyan kilise hayatnn ve terbiyesinin, havariler dnemine uygunluu an

lamnda kullanlan terim --.n.
 Bizans Tarih Atlas

1 i mparator Markianos, Halkedon
Konsili'ne Konstantinopolisli Eftihis'in
sapknln sorgulamay kabul ettirir.
4 Halkedon Konsili'ne katlmayan
Ermeni Kilisesi konsilin
tanmlamalarn reddeder, y. 506.
7 Nestorios (Antakya Patrii 428-31)
431 'de Efesos Konsili'nce mahkm
edilir; Yukar Msr'a srgn edilir.
A
K

2 Halkedon Konsili (451) Dou ve
Bat'daki Ortodoksluu tekrar dorular.
3 Efesos Konsili, 43 .
5 Nasturi Kilisesi 433'tekl Efesos 8 lskenderiyeli Kirillos (Patrik41 2-44)
Konslli'nden sonra Dou piskoposlar Nestorios'un en faal muhalifi olur.
tarafndan kurulur.
6 Sryani Monofizitler Halkedon
Konsill'nin ardndan

m Monofizit kilisesinin bulunduu alanlar

O 500 kilometre

o 300mil

Harita 4.2 Politika, din ve sapknlk, 5.-6. yzyllar

renlerinin ve binalarnn muhafazas iin tkettii kaynaklar -tabii ordu ha

ri- devletinkinden daha fazlayd. Bu servet ounlukla araziden oluuyordu,
bununla birlikte altn ve gme ya da binalara nemli miktarlar yatrlm-
Kilise

t. Kilise saysz malikanelerinin kiralarndan byk bir gelir elde ediyordu

ve bunlarn nemi aka biliniyordu. 692 'deki Quinisextum [Beinci-Altnc]
olarak tannan Konstantinopolis Genel Konsili, dmanca saldrlara ura
yan blgelerde kalan piskoposlarn cemaatlerini ve muhtemelen kilise arazi
leri ile emlaklerini kollamalar iin talimatlar ieriyordu.
Hayrsever vakflar kilisenin insani faaliyetlerinde balca bir younlama
noktasyd, ama bunlar desteklenmeye muhtat ve genellikle byk malika
nelerin kiralaryla finanse ediliyordu. Szgelimi yetimhaneler, hastaneler,
dknler yurtlar ina ediliyor ve ayakta tutuluyordu, bu i bazen arazileri
ni balama karar aldktan sonra zel kiiler, bazen de bizzat kilise tarafn
dan yaplyordu -kilisenin devlet iindeki nemi, imparatorlarn eitli hayr
sever amal evler amalarnda yansmasn bulur ve byle taahhtlerin ide
olojik nemini gsterir. Kiliseye yzyllarca, kimi zaman zengin kiiler tara
fndan byk miraslar halinde, ama ayn sklkta, hali vakti o denli yerinde
olmayanlarca kiliseye vasiyet edilen ufack araziler eklinde usuz bucaksz
miktarda arazi verilmiti. Kilise arazisi teorik olarak el deitiremezdi -bir
kere Tanr'ya adanan, daima Tanr'ya adanmt- bylece birikimler yalnzca
artabilirdi. Oysa fiilen, mr boyu geerli olan ve ou zaman miras yoluyla
geen kira mukavelelerinin kullanm, arazinin uygulamada sk sk kilisenin
denetim ve gzetimi dnda kalmas anlamna geliyordu.
Kilise idaresi son dnem Roma mparatorluu'nun dind tekilatlanma
modelini izliyordu. Patriin altnda byk kentlerin piskoposlar, zerk ba
piskopos ve piskoposlar vard. llki her vilayetteki en kdemli din adamyd ve
patrik tarafndan ahsen atanyordu. Piskoposlar, tm piskoposlarn katld
vilayet sen sinodlar tarafndan seiliyorlard ve sradan ruhban snf ve
blgenin cemaati 6. yzyla kadar, en azndan aday gsterilirken, bir lde
etkiye sahipti. Piskopos, blgesinin en yksek mevki sahibi kilise grevlisiy
di ve hem sradan ruhban snf, hem mevcut herhangi bir manastr toplulu
u onun otoritesi altndayd. Piskoposlar cemaatlerinin ruhani ve siyasi n
derleriydiler: Birok piskopos 3 . yzyln sonu ile 4. yzyln bandaki byk
zulm dneminde ehit edilmiti ve piskoposun konumuna byk sayg gs
teriliyordu, ama kendisiyle ilgili beklentiler de ayn derecede yksekti. Pisko
poslar kentlerde grevlendiriliyorlard ve piskoposun yetki alan kentinin s
nrlar dna tat lde, imparatorluun kilise idaresi, Roma dnyasnn
son dnem Roma lmparatorluu'na zg dind idare modelini koruyordu.
Piskoposun l bir grevi vard: Sapknl arayp bulmak ve onunla sa
vamak, Ortodoksluun hkm srmesini salamak ve kilise yasasn kabul
ettirip uygulamak. Ayn zamanda kilise arazilerinin ba yneticisiydi, yoksul
ve muhtalara hayr ilerini yapand, ilaveten blgesinin nde gelen kilise
otoritesi ve yargcyd. Dini treler ve dorulukla ilgili kilise mahkemelerine
bakanlk ve ruhban olmayanlar ile kilise arasndaki anlamazlk olaylarna
hakemlik ediyordu -gerekten, ruhban snf, 7 . yzyln bandan itibaren
dind otoritelerin elinde kt muamele grmesini engellemek iin zellikle
 Bizans Tarih Atlas
91

imtiyazl bir yasal statye sahipti. Piskoposlar, hibir ekilde mnhasran ol

mamakla birlikte, en azndan 4. yzyln ortasndan ve sonundan itibaren
toplumun daha imtiyazl ve en iyi eitilmi kesimlerinden seiliyorlard.
Piskoposlar cemaatlerinin ruhani sal kadar fiziki salndan da so
r umlularken, iinden seildikleri imtiyazl sekinlerin grlerini de payla
ma eilimindeydiler, yle ki zellikle vilayetlerde grevlendirilenler geride
kaderlerine hayflanan mektuplar braktlar: Kendilerini kltrel karanlk
v e barbarlk blgelerine srgn edilmi hissediyorlard. Kukusuz, byle im
geler, etkili olsun diye kasten abartlr ve vilayetlerdeki birok piskopos ve
kdemli ruhban snf, cemaatlerine tam anlamyla ilgi gsteren kimselerdi.
Ahlaksz ve sahtekar din adamlar mutlaka vard, ama bu sorunlarn dere
cesine dair ak kant azdr.
Kilisenin, imparatorluun her tarafnda balca bir kaygs ve piskoposla
rn temel bir rol oynadklar yan, halkn refahyd: Piskoposlar kendi pisko
p osluklar dahilinde hayrsever faaliyetlerden, zellikle yoksullara yardm
d a n sorumluydular. Tabii, byle faaliyetler bireylerin kendilerini adamasna
ve ilgisine balyd, bu nedenle uygulama imparatorluun bir ucundan br
u cuna ayn deildi. Birok piskopos ok az ey yaparken, birou da d
knler yurdu, hastane, czaml sna vb yapmn finanse ettiler. Pisko
p o slar ve kdemli ruhban snf, hem dind, hem dini politikayla urayor
du. Piskoposlardan yetki blgelerinde sk sk belirli bireyler ya da gruplar
-rnein bir uta ar vergiler altnda ezilen zavall kyller ya da impara
tordan siyasi kurban edilme kararnn dzeltilmesini isteyen imparatorluk
memuru- adna konumalar isteniyordu.
Piskoposlarn baar derecesi byk lde saray ve hkmetteki iliki
alarna, olaylar inandrc ekilde sunma yeteneklerine, tartma konusu
nun balamna ve sonulardan etkilenecek kiilere balyd. Yksek ruhban
snf, zellikle de piskoposlar, parrisia (ifade zgrl) hakkna sahiptiler
ve bu zgrl kendi cemaatleri adna ya da Ortodoksluk d olarak alg
ladklara inan ya da davranlara kar, zellikle de imparatorlar, impara
torluk memurlar vb gibi gl dind kiilerle ilgili konularda sk sk kul
lanyorlard. zellikle bir patriin, szgelimi baz devlet ileriyle ya da yk
sek kilise politikalaryla ilgili olarak gl iradeli ya da kararl bir impara
tora kar kmaya kalkt durumlarda ba derde giriyordu.

Manastrlar, Haclar ve Kutsal Yerler

Manastrlar son dnem Roma mparatorluu'nun sosyal, demografik ve

kltrel manzaras iinde nemli bir zellikti. Manastrclk akm hem dn
yevi kilise, hem " dnya " hayat karsnda bir seenei temsil ediyordu. 3 .
yzyl sonunda Msr v e Suriye'de, 4 . yzylda Fi_Jistin'd_e ortaya kan bu
akmn kkenleri o dnemin zel koullarnda yatyordu, ama son dnemin
Roma dnyasnda hzla evrensel bir nem kazand ve 6. yzyla kadarki d-
 '
N

Papalk, patriklik ya da bapiskoposluk

Papa vekillii
K

Vilayet metropoliti

Patriklerin, papa vekilliklerinin snrlar

Kilise vilayetlerinin snrlar

;
(';)

Gortyna

1'
li J
/>
o
, 1'

600 kilometre
4 v 1
11
----'-<--'----'-r--'---
,-,400 mil

Harita 4.3 Kilise idaresi (Jones, Later Roman Empire adl eserinden.)
 Mnzevi keiler topluluu; Athanisios Hala mevcut manastrlar (10. yzyldan Savvas (439-532) Yehuda l'nde
Byk Meteoron apeli'nl ina eder nce kurulmu). manastr kurar; Filistin'de ;nnzevi
1 4 7

(350). keilere akl hocas olu y. 478).

)'
Gen Melania (y, 373-439)
Makrlna'nn ynetimindeki manastr Zeytinda'nda kadnlar manastr Antonlos (y. 251 -356) l
5

topluluu (y. 327-79). kurar (432). manastrclna nclie'ier.

2 8

leronimos (y. 342-420) Beytllahim'de

yerleir; "Klnoviarkh" Athanasios
6

(y. 423-529) manastr topluluu kurar

(386), Filistin'de kinovitlerin bana
geer.

....

"" I
"'
G
<:
l
.j
g
:ff I
:i I
CD
,
"
:::
en

'(}
:
Hac merkezi ;e:
Q
Dil
Manastr !!!
l manastrcl akmnn yaylmas

__.., Kei manastrcl akmnn yaylmas

o 600 kilometre

O 400 m i l

Harita 4A Manastrlar. haclar ve kutsal yerler

"
w
_.....
.. ...........................--

94 Kilise

nemde dramatik bir gelime gsterdi. Kilise ve devlet cephesinde, manastr

cl belli lde -zellikle 451 'de Halkedon Konsili'nin yasalarnda somut
laan ve ustinianos'un yasa mevzuatnda tekrarlanan- kontrol altna alma
abalarna ramen, manastrcln eitlilii, anti-otoritercilii ve ruhani
topyacl, Hristiyan hayatnn yerleik yaplar karsnda bir bamsz
lk kaynan temsil ediyordu.
Manastrcln kurucular, kaynaklarda grld kadaryla, her ikisi de
Msr'da kendi manastr hayat tarzlarn gelitiren Pahomios (y. 290-346) ve
Antonios'tu (y. 2 5 1-3 5 6). l ileciliini ilk uygulayan Antonios gibi grnr
ken, Pahomios bir dizi kinovitik (Yunanca kinos vios, "ortak hayat") manastr
kurdu. Her ikisi de sonraki kuaklar iinde birok takipiye ilham verdi, bun
larn arasnda Yehuda ve Filistin'deki eronimos (y. 342-420), Efhtimios (376-
423), Theodosios (423 -529) ve Savvas (43 9-532) kendi yaadklar dnemde en
tannmlar haline geldi. Manastrclk akm Msr'dan ve Suriye-Filistin'den
abucak Anadolu'ya, zellikle Kapadokya'ya srad, Aziz "Byk" Vasilios
(330-379) burada manastr topluluklar iin ok daha kabul gren bir manas
trcln temelini oluturan kurallar gelitirerek nde gelen figr oldu.
Manastrlar ve keiler, hatta denetimden pek holanmayan mnzevi kii
lerle, insan yerleimlerinden uzakta, krsal alanda yaayarak kendilerini
toplumdan ayran (dnyadan el etek ektiklerini vurgulamak iin tmyle
vahi bir blgede ya da lde yaamay seen) " kutsal adamlar," hayat tarz
lar ve ktlkle mcadele yoluyla kazandklar ve normal kiliselerin kulla
namayaca bir ruhani ve ahlaki otoriteyi sk sk kullanyorlard. Ama bu,
dnyaya bsbtn srt evirdikleri anlamna gelmez. Kilise gibi, manastr
lara da gelir balanabilir ve manastrlar arazi ya da baka tr mlk sahibi
olabilirdi. Kimi manastrlar hatr saylr malikaneleri olan varlkl mal sa
hiplerine dnt ve kilisenin manastr kurumlar stnde bir dereceye ka
dar denetimi elinde tutma abalar, manastrlarn bulunduu blgelerin pis
koposlarna nemli bir rol ykledi. Sz konusu abalar ayn zamanda geri
limlere ve atmalara yol at: Bir manastr kurmak iin yerel piskoposun
rzas gerekliydi ve byle her kurum, yerel piskoposlua canonicum (Yunan
ca kanonikon) denilen bir dzenli vergiyi borlu oluyordu. Manastr bara
hiplerinin seimleri ve kutsanmalar da piskoposun sorumluluundayd ve
manastr topluluklar ile yerel kilise arasnda tartmalar olaand deildi.
Manastrlar, imparatorlardan en alakgnll kylye kadar, ruhlarnn
kurtuluu iin toprak balayan ve kimi zaman dnyadan bknca manastra
ekilen, toplumun her kesiminden insann ilgisini uyandrp desteini alyordu,
ruhlarn kurtuluu ise keilerin dualarna kalyordu. Gerekten, son dnemin
Roma ve Bizans dnyasnda manastra girmek popler bir "emekli olma"
yoluydu. Trl trl manastr vard. Bazlar birka keilik topluluuyla ok
kk kalyordu. Dierleri muazzam baarl ve ok varlkl hale geliyordu.
Roma mparatorluu'nun son dnemindeki manastr mlklerinin miktar do
ru drst hesaplanamaz, ama kimi manastrlar kesinlikle iyi durumdayd.
 Bizans Tarih Atlas

95

B yle kurumlarla ilikilendirilen hayat tarzlar, bireylerin kendi gnlk

ritimlerini izledikleri, birka toplu faaliyetin yan sra birbirlerinden bam
sz olarak yemek yiyip dua ettikleri "idioritmik" [kendine zg] hayattan;
dua, yemekler, alma ve meditasyon iin herkesin ayn toplu zaman plann
takip ettii " kinovitik" hayata kadar deiiyordu. lki 14. yzyldan nce
nispeten nadirdi. Manastr merkezleri 4. yzyln sonundan 7. yzyln
b a na kadarki dnemde, baka birok blgede de manastrlar olduu halde,
Konstantinopolis, Kapadokya, Suriye, Filistin ve Msr'da geliti. Baz bl
gelerde neredeyse ky kadar ok manastr vard, hepsi de smsk i ie ge
mi bir tarm ve hayvanclk a iinde yer alyor, ou zaman pazar ve
ticaret ilikilerinde birbirine bal oluyordu.
Keiler ve mnferit kutsal adamlar, nizami ruhban snfn ve kilisenin
resmen balanm otoritesine st kapal ekilde meydan okuyan, birok
bakmdan alternatif bir ruhani otorite kayna oluturuyorlard. Byle
otorite, dindarlklarn ve ruhani deerlerini fiziki ve duygusal zorluklara
dayanarak gsteren erkeklerle kadnlar tarafndan kazanlyor, bunlarn sz
konusu zorluklar araclyla Tanr'ya daha dorudan ve kapsaml eritik
lerine, bu nedene ayn zamanda, toplumun her dzeyindeki sradan insan
larn gnlk hayatta yz yze geldikleri glkler ve sorunlar bakmndan,
batl ihtiyalarn karladklarna inanlyordu. Bu tr bireyler, ister erkek
olsun, ister kadn, Roma mparatorluu'nun son dneminde dini hayat kadar
siyasi hayatta da ne kyorlar, yerel anlamazlklarda krsal ya da kentsel
topluluklarn hamileri, marjinal ya da popler grlerin temsilcileri ve
bireysel bir dzeyde, gerek yksek gerekse mtevaz konumlu kiilerin
nhani rehberleri ve danmanlar olarak davranyorlard.
Kaynaklarda sz edilen kutsal erkekler ile kadnlarn birou, belirli bir
yerde yerlemeden nce, yllarca imparatorluun vilayetlerinde oradan
oraya gezip durdular. Gezmeleri ou zaman rast geleyken, haclarn klt
merkezleri kurmak ya da belirli kutsal adamlar ziyaret iin Kutsal lke'ye
yaptklar yolculuklar rast gele deildi ve bu dnemde ok kullanlan eitli
hac gzergahlar geliti. Haclarn yolculuklar Hristiyan sofuluunun zel
bir eklini temsil ediyordu, ama rnein rdn Irma'ndan ya da Kinneret
Gl'nden kutsal su ieren toprak kaplarn retimiyle, ilaveten kutsal figr
lerin vcutlarndan, cppelerinden ya da onlarla ilikilendirilen baka ob
j elerden alnan paralar iin kutsal emanet mahfazalarnn retimiyle, hatr
saylr bir "hac sanayisi" de oluturuldu. Hac merkezleri yalnzca Kutsal l
ke'de deil, sa'nn hayatyla ilikilendirilen yerlerde, ama ayn zamanda
havariler ya da b elirli azizlerle ilikilendirilen birok yerde, szgelimi Dou
Roma !mparatorluu'nda Efesos, Sinopi, Efheta [Avkat] , Selevkia [Silifke],
Halkedon'da [Kadky] belirdi. Hac merkezleri belirli kutsal adamlarn ev
resinde de geliti -Aziz Simeon Stilies'in stununun bulunduu Suriye' deki
yer tm eklentileriyle (konaklama yerleri, dkkanlar, ilaveten manastr top
luluu, kilise binalar vb ile) byk bir turistik ekim yerine dnt.
 iAyv1A111
ORTA VNEM
(Y 7. -1 1 . ylli;ty)
 Bizans Tarih Atlas

99

Dou Roma mparatorluu, y. 650-717

Anadolu, II. Konstans (641-668), IV. Konstantinos (668-685) ve II. !ustini

anos 'un (685-695) hkmdarlklar sresince daimi aknlara maruz kald,
6 4 0 'larn bandan 8. yzyln ilk yarsna kadar her yl byk toprak para
lar viran oldu. Bunun sonucunda, halk, zellikle snr mntkalarnda etki
lenen blgelerin ekonomisi ve fiilen tahkim edilmi garnizon kentlerine sk
an kentsel hayat mahvoldu. Konstantinopolis'in direniini krmak iin 674
ile 6 7 8 arasnda yaplan bir dizi kuatma ve giriim sonunda boa karld;
7 1 7 - 1 8 'deki nemli bir kuatma Arap tarafnda byk kayplarla sonulan
d. Ama durum II. Konstans'a, imparatorluk sarayn 662'de Sicilya'ya ta
yaca kadar aresiz grnd. 668 'de suikasta uramas denemeyi sona er
dirdi, ama bu niyet durumun doasn tanmlyordu. II. !ustinianos 695 'te
azledildi; onu bir dizi ksa mrl iktidar gasplar izledi, ta ki II. !ustini
anos'un kendisinin 705 'te tahtn yeniden elde etmesine kadar. Ama 7 1 l 'de
tekrar tahttan indirilip ldrld; dahili siyasi ve askeri karklk, iktida
rn General Leon tarafndan ele geirilmesine kadar srd; general III. Leon
{ 7 1 7 -741) adyla tahta kt ve Arap kuatmaclar 7 1 7 - 1 8 'de yenerek, niha
yet siyasi dzeni bir lde yeniden kurdu. Savalar tamamen tek yanl de
ildi. Her ne kadar imparatorluk Mslman ordularyla sava alannda kar
karya gelmekten kanmak ve bir vur-ka taktii benimsemek zorunda
kald iin byk lde savunmada kalsa da, Emevi ailesi iindeki ya da
yeni kurulan Mslman Arap imparatorluunun farkl unsurlar arasndaki
ykc ekime, B izansllarn bu en ters koullardan kurtulmasna yardmc
oldu. nc halife Hz. Osman'n 6 5 6 'daki lmn, halifelie kimin gee
ceine dair bir i sava izledi. Ardl Hz. Ali'nin peygamber Hz. Muham
med'in damad olmas, Osman'n ait olduu kudretli Emevi kabilesini
Ali'nin otoritesine meydan okumaktan alkoymad. Ali 6 6 l 'de alt edildi ve
Emevi hanedan, yeni halife Muaviye'nin dneminde iktidara smsk oturdu
ve alaa edildii 7 5 0 'ye kadar da iktidarda kald.
Muazzam toprak ve gelir kaybna elik eden deiiklikler hatr saylr
lde ve bazen ok ard. !raklios'un son yllar ile yzyln sonu arasn
daki dnemde tm mali aygta yeniden ekil verilmeye baland; impara-
100 Ortaa Dou Roma Dnyasnn Ykselii

A
K

111. Leon'un hkmdarlnn balangcnda

imparatorluk, MS 7 1 7.

1 Ravenna Askeri Valilii 8 Opsikion Thema's

2 Venetia ve lstria 9 Thrakesion Thema's
3 Roma Dukal 1 O Anatolikon Thema's
4 Napoli Dukal 11 Kivirrieote Thema's
5 Calabria Dukal 12 Armeniakon Thema's
6 Ellas Thema's 13 Sicilya Thema's
7 Thraki Thema's 14 Sardunya Dukal
15 Girit

600 kilometre
f--,-L'o---r-'--'--,
400 mil

Harita 5.1 Dou Roma mparatorluu, y. 650-717

torluk sahra ordularnn tekilat, hem stratejik corafya, hem kaynaklar

(ya da kaynaklarn eksiklii) bakmndan deien harekat koullaryla ba
a kabilmek iin dramatik deiimlerden geti. mparatorluun siyasi
ideolojisi, heterodoks inanc reddeden ve "Romal" [Bizansl] olmayan her
eye kukuyla bakan, giderek tekelci hale gelen bir Ortodoksluk anlayn
da kendini yeniden retiyordu. Oysa "Romal" sfat ayn zamanda -ister
Ermeni, ister Slav, ister Arap olsun- Yunanca konuan, Ortodoks olan ve
imparatoru Tanr'nn yeryzndeki temsilcisi olarak kabul eden herkes
iin geerliydi.
Dou Roma mparatorluu stratejik corafi durumundan dolay talihliy
di. Yeni slami g, imparatorluun srekli varl iin balca bir tehdit ol
sa da, kuzeyde ve batda kalan halklar ok daha az sistemli ve tekilatl, bu
nedenle daha az etkili bir tehlike oluturuyorlard. Bunlar tahripkar olabi
lirlerdi ve rnein !talya'da ya da Balkan cephesi boyunca imparatorluu
kesinlikle savunmac bir konuma itmilerdi, ama ksmen imparatorluk ba
kenti ve [Dou] Roma mparatorluu, -Dou'daki Emevi gc iin bir hay
li ilgisiz bir ekilde- hala hayranlk ve kskanlklarn uyandrdndan,
Konstantinopolis 'e kafa tutacak durumda deillerdi ya da bununla ilgilen-
 Bizans Tarih Atlas
101

miyorlard. Hazarlar, imparatorluun (raklios 'un zamannda Pers savala

r srasnda ksaca yaptklar gibi) mttefiki olamayacak denli uzaktlar ve
hem Bulgarlara, hem daha uzaktaki Avarlara kar bir tehdit oluturuyor
lard. Bulgarlar, imparatorluk iin Tuna'nn dou kesiminde potansiyel bir
tehdit olutururken, lkelerinin kuzey ve batsnda yer alan k halinde
ki Avarlar ile imparatorluk arasnda da, 680 'lerden itibaren bir tampon g
revi grdler. Gney ve orta Balkanlar'da ise eitli Slav halk ve topluluk
lar, rekabet iinde ve ihtilafl bir dizi grup meydana getirdiler: Szde Bi
zans'n otoritesi altndaki zerk Sklavinie, batda Srplar ile Hrvatlar ve
b aka yerlerde, bazlar ok gemeden yerli nfusla karan daha ekilsiz
dier gruplar. mparatorluk kuvvetleri, yerel kuvvetler ve Lombard kuvvet
lerinin srekli sava halinde olduu !talya'daki karmak durum, impara
torlarn kar ya da otoritelerinin tartma konusu yapldn sandklar
zaman yerel politikalara dorudan mdahale etmeleriyle dzelmedi. Bu tr
bir mdahalenin sonucunda, szgelimi imparatorun, savunduu Monotele
tizm (bkz. s. 1 1 2 ) politikas konusundaki tartmay engelleme abalar s
rasnda, Papa M artinus 6 5 0 'lerde tutuklanm ve ihanet sulamasyla hap
se atlmt.
mparatorluk -talya bir tarafa, denetimi altndaki son Latince konuulan
blge olan- Kuzey Afrika'daki topraklarn ksa bir sre elinde tutmay de
nedi. Ama Afrika kentleri, yzyln ortasndaki Monoteletizm ekimelerinin
ve imparatorluun yerel politikalara mdahalesinin bir sonucu olarak, im
paratorluk idaresine inanlarn zaten kaybetmilerdi. llk Arap aknclar
642 'de Tripolitania'ya girdiler ve 650 'ler ile 660 'lardan balayarak daha ba
tya doru ilerlediler ve [Dou] Roma hakimiyeti 680 'lerde ciddi ekilde teh
likeye girmiti. 6 9 0 'larn banda Kartaca, bir daha geri alnmamak zere
dm ve 6 9 6 'da Mslman hakimiyeti salam bir ekilde kurulmutu, ne
var ki Mslmanlar da Bizansllarn uram olduklar ayn kavgac Berbe
ri kabilelerle kar karya geldiler. Mslman aknclar 7 1 0 dolaynda Atlas
Okyanusu kysna ulatlar ve 7 1 1 'de Berberi askerleri, spanya'daki Vizigot
Krall'na meydan okumak zere karya getiler.
Batda Lombardlar, rnein 640 'ta Cenova'y ele geirerek, paralanm
imparatorluk mlklerine bask yapmay srdrdler; bu srada Vizigotlar
5 84 'te Sevleri malup ederek yutmu ve 6 3 1 'e gelindiinde gneydou s
panya'da Bizans denetimindeki son toprak parasn zapt etmilerdi. Vizi
gotlar 6 . yzyln ortasndan nce Gney Galya'dan sren ve kalan bam
sz Germen kabilelerinin ouna 6 . yzyln sonunda dou snrnda boyun
ediren Frank Krall genileyerek hakim g haline geldi. Bavarlar, Frank
stnln kabul ettiler ve Frank iktidar Elbe Irma'na kadar douya
uzanyordu. Yalnzca kuzeydoudaki Saksonlar ve Frizler bamszlklarn
korudu. Ama krallk nce Clovis'in oullarnca, ardndan 5 6 l 'de tekrar b
lnd, bir dizi acmasz ve ykc savatan sonra da srekli olarak ikiye, Ne
ustria ve Austrasia krallklarna ayrld.
- 3

10 Ortaa Dou Roma Dnyasnn Ykselii

imparatorluk y. 750

Yeniden fethedilen topraklar y. 920

8
Lombardlar ya da yerel prenslerce
ele geirilen topraklar. y. 751
Ravenna Askeri Valilii Opsikion Thema's 1 1 1 1
2 9
Sarazenlerin ele geirdii yerler. y. 82(}-930
1 1 1 '
Venetia ve lstria Thrakesion Thema's
3 Roma Dukal 10 Anatolikon Thema's 1 ' . 1

4 Napoli Dukal l1 Kivirrieote Thema's

__,..
5 12
Tarihleriyle birlikte balca (yeniden) fetih
Calabria Dukal Armeniakon Thema's 965
6
hamleleri.
Ellas Thema's 13 Sardunya Dukal
7 Thraki Thema's 14 Sicilya Thema's 600kiklmetre
15 Girit 400 mil

Harita 5.2 Dou Roma mparatorluu, 632-1050: Dnm ve toparlanma

Dou Roma mparatorluu. 632-1050: Dnm ve Toparlanma

Hem Mslmanln 640 'lardan itibaren douda genilemesinden kaynakla

nan yenilgiler ve toprak kayplar, hem Bulgarlarn gelii ve Balkanlar'da
680'lerden itibaren kalc bir Bulgar Hanl'nn kurulmas, Dou Roma Dev
leti'nin politik varolu koullarn deitirdi ve yeni bir uluslararas politik
balam oluturdu. Bu balamn evrimini tanmlayan, bir yandan imparator
luk ile komular arasndaki politik, kltrel ve ekonomik ilikiler, te yan
dan imparatorluun politik ideolojisindeki dalgalanmalar ve sz konusu ili
kilerin bilincinde olmakt. Ayn zamanda, Bizans'n kltrel emperyalizmi ve
bunun Balkanlar ile Rusya'daki gl sonular, Balkanlar ile Dou Avru
pa'y etkileyen ve gnmze kadar etkilemeye devam eden sonular dourdu.
mparator III. Leon (7 1 7-74 1 ) ile olu ve ardl V. Konstantinos'un (741-
775) hanedanlklar srasnda klme ve yenilgi dnemi deimeye balad.
Askeri bir gemii olan ve iktidara bir darbe araclyla gelen Leon, gr
ne baklrsa yetenekli bir askeri ve mali idareciydi; Konstantinos ise sefer
den sefere koan bir imparatordu, orduda bir dizi idari reform yapt ve
 Bizans Tarih Atlas
o3

7 6 0 'larda Konstantinopolis'te (imparatorluk tagmata's denilen) sekin bir

sahra ordusu kurdu. politik istikrar, 8 . yzyln sonunda ekonomik dzel
menin balamas ve dmanlar arasndaki anlamazlklar, 8 0 0 ylna gelin
diinde Bizansllarn yeniden belirli bir dengeyi kurmalarna imkan tand.
Bizansllar, ara sra byk yenilgilere uramalarna (rnein 8 1 l 'de srpriz
bir Bulgar hcumundan sonra Bizans kuvvetlerinin yok edilmesi ve mpara
tor I. Nikiforos'un [802-8 1 1] muharebede lmesi) ve ou kez elverisiz olan
uluslararas politik duruma ramen, doudaki slami gce ve kuzeydeki Bul
garlara kar daha saldrgan bir siyaset balatmay becerdiler. Bulgarlara
kar ise diplomasi ve misyonerlik faaliyetlerini askeri tehditlerle birletir
diler. 8 6 0 'lardan itibaren Orta Anadolu'da birbirini izleyen Bizans zaferleri,
Araplarn 842 'de nemli kale-kent Amorion'u yamalamas gibi zaman za
man karlalan aksiliklere ramen, yeni bir snr istikrara kavuturup Ha
lifelii de savunmaya iterken, imparatorluk otoritesi 9. yzyln bandan
itibaren Gney Balkanlar'n ve lllirya ky blgelerinin byk ksmnda ye
niden kurulmutu. Bizansllar 1 0 . yzyln balarnda ve Halifeliin i didi
melerden zayf dt bir srada belirli bir avantaj salamaya balamlar
d. Bunu, 940 'lar ve 950 'lerde Halep emirleri gibi yerel Mslman sava n
derlerinin iddetli ve bazen baarl muhalefetine ramen, Kuzey Suriye ve
Irak'ta bir dizi muazzam byklkte toprak parasnn parlak bir ekilde
yeniden fethi, kinci Bulgar mparatorluu'nun yok edilmesi ve Sicilya ile
Gney talya'nn yeniden fethinin balangc izledi.
Bir sre nce Hristiyanl kabul eden Bulgar Devleti, 9 . yzyln sonlar
ile 1 0 . yzyln ilk yirmi ylnda imparatorluk iin ciddi bir tehdit oluturu
yordu, rnein Konstantinopolis ksa bir sreliine kuatlmt, ama bar
l ilikiler (Bulgar kltr ve toplumu zerinde artan bir Bizans etkisi bu
nu izledi) 1 0 . yzyln byk blmnde devam etti. Bizansllara kar yeni
den dirilen Bulgar dmanl, bir dizi uzun ve pahal savala sonuland ve
sonunda bamsz Bulgar arl'nn 1 0 14 'ten sonra ykmyla ve imparator
luk tarafndan yutulmasyla doruuna ulat. mparatorluk, "Bulgar katili"
diye anlan asker-imparator II. Vasilios'un ld tarihte ( 1 025) Dou Ak
deniz havzasnda ve Gneydou Avrupa 'da bir kez daha en byk siyasi ve
askeri gt, tek rakibi Msr ve Suriye'deki Fatmi Halifeliiydi.
Buna karlk, 9 . yzyln ortasndan itibaren gelien saldrgan sava po
litikas, devletin mali ve askeri idare yaplarnn ynetim ve organizasyonu
na tepki gsterdi. Vilayet milisleri, bulunduklara yere -bu fiilen bir tr ge
rilla stratejisiydi- ve Arap ya da Bulgar aknclarn dikte ettikleri mevsim
lik seferlere bal hale geldikleri iin, byle askeri seferlerin icaplarna gi
derek daha az lde uyum salar oldular. Onlarn yerine, ksmen, ayn za
manda byk toprak sahipleri olan yeni bir sosyal sekinler zmresi niteli
indeki askeri komutanlarn himayesinde, ksmen de devlet tarafndan ce
saretlendirilip finanse edilen dzenli sahra ordular gelimeye balad; bun
lar daha karmak taktik yaplara, uzmanlam sava becerilerine ve daha
Ortaa Dou Roma Dnyasnn Ykselii

_,,

1-
(fo
"'
:kopolis

,... /)

\>

Harita 5.3 Toprak kayp ve kazanlar: mparatorluk. y. 1040

 Bizans liarlh Atlas
1 05

A A N

eon

SN

A N AT O L I K O N

8 lkonion
:>ne
\) Harran

SELEVKA
Selevkia
Aleppo
,,.
/
/

Laodikla
41"-;:p;ia

Andarados
,.

Homs
\j

Tripolis

am

Uluslararas snrlarn tahmini izgisi

snrlar
Bizans'n dahT
Ramla CROATIA altndak. ozer
ismen Bizans denet"mi .. k blgelerin adlar

THRAK 0
Kuds .
. b""lmlerin adlar
Dier dar
'

o 300 kilometre

o 200mil
106 Ortaa Dou Roma Dnyasnn Ykselii

saldrgan bir elan'a [evk, canllk] sahiplerdi. Devlet, tara ordularndaki

askerlik hizmetini, profesyonelleri tutabilecei cretli askerlikle deitir
meye balaynca, paral askerler giderek daha nemli bir rol oynadlar. m
paratorluk ordularnn byk bir blm, 1 1 . yzyln ortasna gelindiin
de, ou svari olan, ama (nl Vareng Muhafzlar gibi) piyade kuvvetleri
ni ieren Norman, Rus, Trki ve Frank paral askerlerle birlikte yerli halk
tan askere alnm paral asker birimlerinden meydana geliyordu.
Yaklak 940- 1 03 0 arasndaki genileme dneminin olumsuz sonular da
oldu. Devletin artan talepleri, soylularn vergi deme konusunda byyen
direniiyle att; saraydaki siyasi partizanlk, bir btn olarak toplum
iinde yeni sosyal gerilimlerin gelitiini gsteriyordu, zayf ve frsat bir
imparatorluk hkmeti balamnda da politik baarszlklara, imparator
luk askeri gcnn olduundan fazla bytlmesine ve savunma yapsnn
ihmaline yol at. Balkanlar'daki Peenek aknlar, Ermenistan'n dalk
blgelerinde Seluklu aknclarn gzkmesi ve talya 'da Norman akncla
rn belirmesi, btn bunlar gelecek deiimin habercisiydi. Yine de, impara
torluk 1 0 5 0 'de toprak genilii bakmndan gcnn doruundayd, ulusla
raras konumu sarslmaz grnyordu ve bakenti Bat Avrasya dnyasnn
en kalabalk, ticari canlla sahip ve kozmopolit kentiydi.

imparatorluk. y. 750

920'1ere gelindiinde yeniden fethedilmi

topraklar

1 1 1 1
Lombardlar ya da yerel prenslere braklan
topraklar, y. 751

Serazenlere braklan topraklar, y. 82(}930

600 kilometre
f--.--'--.-'-----'--,
400 mil

Harita 5A Toprak kayp ve kazanlar: 7.-10. yzyllar

 Bizans Tarih Atlas
107

Toprak Kayp ve Kazanlar

Snrlarn istikrara kavuturulmas, mparator III. Leon ile olu V. Kons

tantinos 'un e n byk baarlardan biriydi. kincisinin Bulgar topraklarnn
kalbine sk sk dzenledii seferlerde, her ne kadar Bulgarlar inanl ve id
detli bir direni g sterseler de, Bulgar Hanl neredeyse tmyle yok edil
di. Konstantin o s douda kilit konumdaki bir dizi Arap kalesine kar sefe
re kt, [Dou] Roma ve Mslman ordular arasnda yeniden eitlik kur
du; harap olmu vilayetlerin, bylece 1 5 0 yldr maruz brakldklar sava
lar karsnd a yeniden toparlanmalarna izin verecek ekonomik ve politik
istikrar salad.
Ama douda bir lde istikrar saland ve Konstantinos'un abalary
la Bulgarlar 8. yzyln sonuna kadar hareketsiz tutulduu halde, impara
torluun Orta Akdeniz ile talya'daki siyasi durumu belirgin ekilde ktle
ti. talya Askeri Valilii'nin son ileri karakolu olan Ravenna 7 5 l 'de Lom
bardlarn eline geti ve onlar da ok gemeden Frank hakimiyeti altna gir
diler. Papalk, imparatorluun askeri destei asgari dzeyde olduundan,
onlarca yldr fiilen zerk ve bamszd, 750 'lerden itibaren de, ksmen im
paratorluun ikona krcl kabullenmesinin neden olduu gerilimlerin az-

y. 1025-1030
Gcnn doru!}undald imparatorluk.

1 lOO'lere gelindi!}inde Normanlara braklm

yerler

Toprak kayb, y. 1071-1 100

U. loannis/1. Manuil dneminde geri alnan

600 kilometre
,___._,._400
..,_--...., mil
ta raklar

Harita 5.5 Toprak kayp ve kazanlar: 11.-12. yzyllar

108 Ortaa Dou Roma Dnyasnn Ykselii

drmasyla, yabanclama bymt. Papalar, Frank krallar I. Pepin, ar

dndan Charlemagne ile sahte bir ittifak kurdular, ikincisi artk (Sicilya ha
ri) talya'da hakim g olarak Dou Roma imparatorunun yerine geti ve
papa 800 'lerde Charlemagne'a imparator olarak ta giydirdi, bu eylem Do
u'da emperyal hak taleplerine dorudan bir meydan okuma olarak grld.
Diplomasi yoluyla kimi sorun ve yanl anlamalar ald, ama Bizans im
paratorlar bundan byle Bat'da, Konstantinopolis'ten bamsz, karlar
sk sk tamamen farkl ve potansiyel olarak askeri bir rakip olan "yeniden
dirilmi " bir imparatorluu hesaba katmak zorundaydlar. Arap kuvvetleri
nin 820 'lerde Sicilya ve Girit'i istila edip ikincisini bir hayli abuk fethetme
leri, imparatorluun durumuna yardmc olmad. Sicilya azimle savunuldu,
ama yzyln sonuna kadar sren fazla uzam bir mcadele srasnda gide
rek kale kale istilaclarn eline geti. Giritli Araplar imparatorluun etine
batm balca bir deniz dikeni haline geldiler, ky blgelerini yamalayp
tahrip ettiler ve 9 . yzyldaki birok nemli sefer onlar yerinden karmay
beceremedi. Orta ve Bat Akdeniz'deki Bizans iktidar bu gelimeler sonucu
lmcl bir ekilde tehlikeye atlm oldu.
Bulgar han Krum 8 1 1-13 aras dnemde Bizansllar bir dizi ar yenil
giye urattysa da, imparatorluk yeniden toparlanmay ve Krum'un ardl
laryla bar bir iliki kurmay becerdi. Balkanlar'da durum, I. Vasili
os'un dneminde Bulgar han Boris'in Hristiyanla dnmesiyle daha da
dzeldi; Boris, Hristiyan ad olarak Mihal'i (852-8 89) ve ar unvann al
d; Bulgar saraynda gl bir Hristiyan, Bizans yanls parti geliti. Ama
Konstantinopolis 'teki imparatorluk saraynda yetitirilmi ve kendi impa
ratorluk iddialarn gelitirmi olan ar Simeon'un (893-927) saltanat s
rasnda sava bir kez daha patlak verdi; aralkl olarak 9 2 0 'lere kadar s
ren bir savat bu ve savan bir annda Konstantinopolis'in gl bir Bul
gar ordusunca kuatld grld. B arn yeniden salanmas, mparator
I. Romanos'un abalaryla oldu. nceden imparatorluk filosunun bir ko
mutan olan Romanos iktidar ele geirmiti ve oullaryla birlikte, impa
ratorluk konumunu yasal varis olan VII. Konstantinos'la paylayordu. Ba
r, birbirini izleyen Bizans yanls Bulgar hkmdarlarnn dneminde
6 9 0 'lara kadar devam etti.
6. yzyl ve ncesinin imparatorlar iin olmu olduu gibi, Bizans h
kmdarlar asndan nem tayan bir blge daha vard. Macar Ovas'ndan
douya doru Gney Rusya' dan geip Hazar Denizi'nin kuzeyine kadar uza
nan bozkr blgesi, ou Trki kkenli birok gebe halkn yurduydu ve bu
eitli halklarn hkmdarlarnn imparatorlua olumlu ekilde bakmalar
n salamak, uluslararas Bizans diplomasisinin temel ilkelerindendi. Bu
amaca arlkl olarak byk miktarda altn sikkelerden oluan hediyelerle,
kaliteli ipeklilerle, imparatorlua zg unvanlarla ve eref payeleriyle ula
lyordu. Konstantinopolis, Avar mparatorluu'nun 630 'larda kmesinden
sonra Hazarlarla iyi ilikiler kurmay becermiti. Hazar hanlar Yahudilie
 Bizans Tarih Atlas

dndkleri halde, ounlukla Bizans imparatorlarnn sadk bir mttefiki

olarak kaldlar, szgelimi bu blgede sava patlak verdiinde, Bizans'n Bul
garlara kuzeyden saldrma davetini yeteri kadar istismar ettikleri gibi, im
p aratorluk sarayna daha doudaki gelimelere dair bilgi vermeyi de stlen
diler. Hazar mparatorluu, 9 . yzyln sonunda esas olarak doularndaki
eitli halklarn basks altnda klmeye balad, sz konusu halklar ha
rekete geiren de Peenekler ve mttefikleri olan gruplard. 9 . yzyln orta
snda Hazarlarn kuzeybat ve batsnda Macarlar yerletiler; yurt edindik
leri yer bugnk Macaristan'd ve bu sre iinde 1 0 . yzylda yerel Slav
krallklarn yok ettiler. Geri 1 0 . yzyln sonunda Orta Tuna kesiminde H
ristiyanlam bir Macaristan Krall'nn kurulmas, blgedeki Bizans ikti
dar iin zellikle 1 2 . yzylda glenen potansiyel bir meydan okuma olu
tursa da, hem Hazarlar, hem Macarlar Bizans ordusunda, zellikle Bulgarla
ra kar paral asker olarak hizmet ettiler. Hazarlar, Kiev Ruslarnn artan
gcnn onlarn ykmna yol at ve Bizans diplomasisinde yerlerini ald
1 0 . yzyln ortasna kadar, bozkr diplomasisinde nemli bir oyuncu ola
rak kaldlar. 9 . yzyln sonunda Trki kkenli Peeneklerin meydana k
mas bu dzenlemeyi karmaklatrd: Yeni gelenler Tuna ve Don arasnda
ki b ozkr blgesinde yerleerek hem Hazar, hem Macarlarla attlar. mpa
ratorluk iin, Ruslar da, Macarlar da dizginleyen bir g olarak tadkla
r deer, zellikle 1 0 . yzyln sonundaki savalarda belirgindi, ama Pee
nekler tehlikeli ve ou zaman gvenilmez mttefiklerdi. Peenek gruplar
1 1 . yzyln ortalarnda, imparatorluk kuvvetleriyle arptklar Balkan
lar'a girmeye baladlar. Yine de, Malazgirt Muharebesi'nden (1071) sonraki
i savalar dnemine kadar aa yukar denetim altnda tutuldular; o tarih
ten sonra, ta ki I. Aleksios 1 0 9 1 'de onlar nihayet ezmeyi becerene kadar,
fazla muhalefetle karlamadan ykp yamaladlar.

Diplomasi ve Elilikler

Diplomasi, D ou Roma'nn hayatta kalma ya da blgesel siyasi stnlk

kurm a mcadelesinin can alc bir yanyd. Ama Bizans yazarlar ile hk
metinin etkili ve akll diplomasiyi vurgulamalar, srf kan dkmekten ho
lanmama gibi Hristiyanlktan beslenen bir kltrel tercih sorunu deildi:
Tersine, devletin srekli varl, incelikli diplomatik silahlarn mevzilenme
sine balyd. Bizans diplomasisinin teori ve pratii kadar, gnmze kalan
politik teoriyle ilgili birka ak ifade, en belirgin olarak da De administran
do imperio ( "mparatorluun daresi stne") adl 1 1 . yzyl eseri, Bizans
d ilikilerinin tilin tarihini yanstr. mparator VII. Konstantinos'un bu in
celemenin nsznde belirttii gibi, bir hkmdar Roma D evleti'nin evre
sindeki yakn ve uzak halklara dair bilinenleri aratrmaldr, bylece "bu
uluslarn her biri arasndaki fark, ya nasl davranlp uzlalacan ya da
nasl savalp kar konulacan anlayabilir" .
- t

110 Ortaa Dou Roma Dnyasnn Ykselii

A
K

HORASAN

t \
\

"'""
i 'o
i(;i '-
1>- ,vl-;t A R A B
B A S T
o 600 kilometre B A N
A
o 400 mil

Harita 5.6 Bizans'n diplomasi dnyas. y. 840

Diplomasinin askeri bir avantaj da vard: Bizans'n Balkanlar ve Kafkas

ya'daki karlar asndan bozkrn eitli halklaryla iyi ilikiler yrtmek
artt, nk bu yolla, gerektiinde imparatorluun -rnein Bulgarlar gibi
dmanlarna evrilebilecek bir silah yaratlmas mmknd. Szgelimi 965
yl sonbaharnda, Bizans ordularnn Girit ve Kbrs adalarn fethinden,
ilaveten Kilikya ' daki Mslman gcn imhasndan ve Kilikya'nn impara
torlua dahil edilmesinden az sonra , mparator II. Nikiforos Fokas'n sara
yna Bulgar elileri geldi. Amalar, Konstantinopolis tarafndan Bulgar a
rna, ksmen ar Simeon'un 927 'deki lmnden sonra yaplan uzun sreli
barn garantisi olarak verilen " hara"n (ya da imparatorluun perspekti
finden " iane"nin) denmesini talep etmekti. Ama imparatorluun durumu,
geen yarm yzyln seyri iinde kkten deimiti. Bulgar hkmdarnn
varsayma dayal talebine fkelenen mparator Nikiforos, demekten ziyade,
elileri dvdrtt ve utan verici bir halde lkelerine gnderdi. Bir dizi Bul
gar snr karakolunu ykmalar iin kk bir kuvvet gnderdi ve ardndan
kuzeydeki mttefiklerini, Kiev Ruslarn, Bulgarlara arkadan saldrmaya
ard.
Byle mttefikler ve temaslar ayn zamanda esasl bir bilgi kaynaydlar
ve imparatorluun savunmasyla ilgili olabilecek bilgileri toplamak iin her
trl aba harcanmt. in iinde papazlar dahil olmak zere casuslar, tc
carlar ve dier yolcular kadar, diplomatik ilikiler ve elilikler de vard. As-
 Bizans Tarih Atlas

keri incelemelerde bilgi toplamaya epeyce dikkat gsteriliyordu; bilgi topla

m a , 7. yzyln sonundan itibaren daha da nem kazand; o tarihte, 50 yllk
bir sava halinin ardndan her iki taraf Anadolu'da bir tr " insansz blge"
yaratmaya balad ve bilgi, bu blgede olaan sosyal ve ticari iliki kanalla
r araclyla ancak zorlukla derleniyordu.
mparatorluun dou ve bat komularna gnderilen Bizans elilik heyet
lerinin tarihi karmaktr, ayrca imparatorluun politik ve stratejik durumu
yzyllar iinde deitiinden vurgu ve motif deiiklikleriyle doludur. Kul
lanlan gzergahlar da deiiyordu, nk gidi geliler, yolcularn gemek
zorunda kaldklar belirli blgelerdeki zel siyasi duruma gre mmkn olu
yor ya da olmuyordu. Yine de, imparatorluk diplomasisinin eitli kilit mo
tifleri deimeden kald. mparatorlarn, ilk bata, komularn kendilerine
saldrmamalar iin ikna etmeyi becermeleri gerekiyordu ve para yardm
teklif etmek, baka bir imparatorluk mttefikinin arkadan saldraca ya da
dorudan imparatorluun bir askeri karlk verecei tehdidinde bulunmak,
hepsi diplomatik silahlarn bir parasyd. Saldrganla, paylalan bir
inan temelinde meydan okumak da yararl bir aletti ve imparatorluun da
ha yakn komularnn, zellikle Bulgarlarn durumunda kullanlyordu.
!kincisi, D ou R omallarn, bakalarnn kendileri hakknda edinmelerini
arzuladklar imaj nemliydi ve ziyarete gelen hkmdarlar ile elileri, Tan
r'nn koruduu bu imparatorluun ihtiam, bylece gc konusunda etki
lemek iin ok aba hasrediliyordu. Bu resmin bir paras ve koruyucu bir
ittifaklar serisinin geliiminde ve bakmnda bir unsur olarak, imparatorlar
byk miktarda hediye de alp verdiler; askeri ve diplomatik destek ya da
malzeme destei nerdiler, kltrel dei tokuta bulundular ve evlilik ak
rabalklar kurdular. mparatorluk diplomasisi, imparator hayatta kald
srece kukusuz baarlyd, nk sz konusu hayatn kuatlm stratejik
konumu onu son derece kolay incinir klyordu ve imparatorun hayatta kal
mas srf askeri etkenlerden ziyade, byk lde baka etkenlere balyd.
Birok imparatorluk plan, yurtdndaki dmanca niyetler (ya da evdeki
muhalefet) yznden iflas etti ise de, birok baar da saland.
deolojik mlahazalar bir yana, karlara dayal kayglar da vard. Bizans
tarihinde batan sona izlenen bir yaklam, eer kanabilmek imkan dahi
linde ise savalara girme konusundaki genel gnlszlktr. Bunun aikar
bir nedeni devletin stratejik-corafi konumunda kendini gsterir. Savalar
masraflyd; temel gelirini tarmdan elde eden ve nispeten istikrarl kalan,
ilaveten hem doal, hem insan yapm felaketler karsnda korunmasz olan
bir devlet elinden geldiince savalardan kanmalyd. mparatorluun
stratejik bakmdan kuatlm olmas, mali sistemini ve kaldrabilecei as
keri ykn bykln nemli lde etkiledi. Ayn ekilde, insan gc ya
kndan ilikili bir etkendi: Bir Bizanslnn perspektifinden, imparatorluk sa
yca hep zayf durumdayd ve hem stratejide, hem diplomaside, ister komu
larla, ister dmanlarla urarken bu dikkate alnmalyd.
--
11 Ortaa Dou Roma Dnyasnn Ykselii

Bu nedenle, imparatorluun siyasi ideolojisi belirli kilit konular dikte et

tii halde, Bizans diplomasisi son derece yararc ve gerekiydi. Belirli bir
imparatorun iradesi zaman zaman, zellikle mantksz saylan taleplere kar
lk verirken glkler douruyordu. rnein 572 'de, lmparator II. lustinos,
douda bar garanti eden lran elilerince talep edilen para yardmlarn
demeyi reddetti. ran sava at ve Arzanene'deki lran topraklarna birta
km kk, ama baarl Bizans aknlar yapld ise de, ranllar da Suriye'ye
byk bir saldr dzenleyerek Bizansllarda can ve mal kaybna yol atlar,
bunu ran'n 5 7 4 'te Dara'y baarl bir ekilde kuatp zapt etmesi izledi
-Bizans iin stratejik bir felaketti bu. mparatorun hastal kadar, Tuna s
tndeki Avarlarn neden olduu zorluklar, Bizans'n karlnn etkili ol
mad anlamna geliyordu ve 5 7 6-78 yllar iin Mezopotamya cephesinde
bir atekes parayla saland; ustinos'un dncesizlii, Bizansllar iin ba
z orta vadeli sorunlar dourmutu.
Bununla birlikte, byle kaprislere ramen, ama ve abalarda yzyllar
boyunca grlen sreklilik dikkat ekicidir ve yine, imparatorluun hayatta
kalmas olgusu, imparatorluk hkmetinin geni bir sorun yelpazesiyle kar
karya kaldnda gsterdii etkileyiciliin, tepki verme hznn ve esnek
liin kantdr.

Klllse Polltlkas: Sapknlk, Hlzlplllk ve Genileme. y. 641-1060

Konstantinopolis'te Monofizitlere zulm edilmesinin 6. yzyln sonunda

halkta yaratt sadakatsizlik duygusu, ranllarn eline geen topraklarn
yeniden imparatorlua dahil edilmesi iin bir uzlama formln gerekli
kld. lraklios'un d neminde iki muhtemel zm nerildi. "Monoenerjizm"
diye bilinen ilkinde, hem ilahi, hem insani olan yanlarn birlemi olduu tek
bir enerjinin bulunduu varsaylyordu. Mslmanln bu anda tarih sah
nesine girmesi bir uzlama ihtiyacn daha da acil kld. Monoenerjizm red
dedildiinde, balangta biraz destek gren -tek bir iradeyle ilgili ("Mono
teletizm")- alternatif bir doktrin de sonunda reddedilmiti, ama lraklios'un
641 'deki lmnden sonra zorla kabul ettirilen bir kararnameyle imparator
luk politikas olarak hayatta kald. Bu srada Monofizit topraklar Arapla
rn eline gemi ve uzlamann amac ortadan kalkmt. Gen mparator II.
Konstans'n adna yneten hkmet var olan politikay srdrmek zorunda
kalmt ve Konstans'n kendisi konunun daha fazla tartlmasn iddetle
yasaklad. Ancak 6 8 2 'de, Konstans'a Sicilya'da suikast dzenlenmesinden
1 2 yl kadar sonra , olu ve ardl IV. Konstantinos bir kilise genel konsili
toplamay ve resmi Monoteletizmi sessizce terk ederek kilisenin birliini ye
niden kurmay b ecerdi.
Hristolojik konular 7. yzyln ortalarndan sonra arka plandan kaybol
du. Yalnzca 8 . ve 9 . yzyllarn ikona krc tartmas (daha sonraki bir aa
masnda Hristolojik bir unsura sahip oldu) baka byk i ayrlklar k-
 'b
m

::
u

'C}
Balca misyonlar ya da :
misyonerlik faaliyetleri

Pavlosu topluluklarn merkezi ve imparatorlu c
topraklarna aknlarnn yn;'y. 843-679
!!!
:;
681 konsilinden sonra monoteletizm merkezleri

O 600 kilometre

O 400mil

Harita 5_7 Kilise politikas: Sapknlk. hizipilik ve genileme. y. 641-1060

....
....
w
_..._
.. __________________________4
..

Ortaa Dou Roma Dnyasnn Ykselii

rkledi. Ancak ikona severler 9. ve 1 0 . yzyllar arasndaki dnemin tarihi

ni yeniden yazncaya kadar bunlarn hibir tarafta bir avu kiiden fazlas
nn ilgisini ektii ya da balln kazand hibir ekilde belirgin deil.
Geleneksel olarak, kitlesel zulm, tacizi ve birok ikona severin lmn,
ilaveten bizzat ikonalarn tahribini tasvir eden kaynaklarn aa yukar
doru anlatlar olduu ve sulunun mparator III. Leon olduu varsayld.
Gerekte, hikayenin byk blm daha sonraki efsane ve abartmalardan
ibaret grnyor. III. Leon imgelerin kullanmn lml bir dille eletirmi
olabilir (bununla b irlikte onlar yasaklayan bir buyruk kardna ilikin
hibir gvenilir bulgu yok). Olu V. Konstantinos teolojik bakmdan daha il
gili olduu halde, yalnzca saltanatnn ilk sekiz-dokuz ylndan sonra gl
bir ikona krc politikay benimsedi. Konstantinos'un tasas, bir ululamann
yanllkla objesi olmu imgelerin de kiliselerdeki yerlerinden kaldrlmasy
d. Gen olu VI. Konstantinos'un adna davranan mparatorie rini iin,
780 'lerin ortasnda taraf deitirmek daha uygun geldi. 787 Ekmenik Kon
sil'i imgelere "itibarlarn iade etti" , ama sonraki Ortodoks doktrini iin o
denli nemli olan bir resmi imgeler teolojisinin ancak bu tarihten balayarak
ilk kez zenle ele alnd da aktr.
"tibar iade edilen" imgeler kltnn serpildii bir dnemden sonra,
General V. Leon ( 8 1 3-820), V. Konstantinos'un 50 yl nceki zaferlerinin ar
kasndaki ideolojik g olarak grlen ikona krcl imparatorluk apn
da yeniden balatt. kona krc tartma o andan balayp 843'e kadar dev
let ile kiliseyi bir kez daha bld ve ancak mparator Theofilos'un 842'deki
lmnden sonra halledildi. Gen III. Mihail'in (842-867) naibi olan im
paratorie, nde gelen bir saray grevlisinin, hadm Theoktistos'un etkisin
de kalarak, kutsal imgelere itibarlarn iade etmeyi ve onlarn 842-43 'te bir
dizi kk zel toplantda alenen sergilenmelerini kabul etti. Deiiklik, Or
todoks dini takviminde hala kutlanan bir olayla, Konstantinopolis iinde
dzenlenen muzafferane bir alayla halka ilan edildi.
Kilise ve imparatorlarn gs germek zorunda kaldklar deimez
konulardan ikisi, sapknlk ve heterodoksiydi. Bizans dnyasnn corafi ve
kltrel eitlilii, Hristiyanlk ncesi ya da Hristiyan olmayan uy
gulamalarn birok blgede, tecrit edilmi ve nispeten snrl gruplar iinde
olsa da, yzyllarca farkna varlmadan ayak direyebilecei anlamna
geliyordu. Ayn ekilde, imparatorluk otoritesine adamakll meydan oku
maya dnebilecek ve kimi durumlarda dnen heterodoks inanlar
geliebilirdi. Yerel ve Ekmenik konsiller, sapknln baz nedenleriyle,
yani din adamlarnn disiplinsizlii ya da cra blgelerin gzetimsizliiyle,
sradan ahali kadar alt dzey ruhban snftan baz kiilerin cehaletiyle veya
Hristiyanln temel unsurlarn farkl gren ya da farkl anlayan gmen
nfusun geliiyle baa kmay denediler.
Devlet ve kilise zaman zaman byk bir sapkn harekete kar koymak
zorunda kalyordu. rnein 9 . yzyln ortasnda Dou Anadolu'da ortaya
 Bizans Tarih Atlas

kan, muhtemelen ilk savunucularndan olan Samsatl Pavlos'un ad veri

len Pavlosuluk b yle bir durumdu. Dalist ve yeni-Manihaist unsurlarn
bir karm olan akm, 9 . yzylda D ou Anadolu'da gl bir hale geldi.
D evlet zulm, Pavlosularn bir dizi ok yetenekli komutann emrinde,
8 7 0 'lerde Halifelikle bir ittifaka girerek askeri seferberlik yapmalarna ve
mparator I. Vasilios'un balatt, sonunda yok olmasna neden olan tam
bir savaa yol at. Hkmetin Dou Anadolu'dan Balkanlar'a nfus ak
tarmas da, Pavlosuluu ya da ondan etkilenen inanlar Balkanlar'a ta
d ve dorudan, ncelikle Bulgaristan ve Bat Balkanlar'n Slav halklar
arasnda Bogomilizm diye tannan sapkn bir eilimin gelimesiyle sonu
land. Bogomilizm imparatorlarn, zellikle I. Aleksios'un iddetli zulm
ne urad ve Konstantinopolis'te kk kurutulduu halde, btn Bal
kanlar'a yayld ve blgenin dini kltrnde byk bir akm temsil eder
oldu.
III. Leon 7 1 7 'de tahta ktnda, Konstantinopolis ve Roma arasnda
byyen bir yabanclama olduu belliydi. Balca konular, talya'daki dini
yarglama yetkisi ve imparatorluk vergi politikas sorunlaryd (geri 754 'ten
sonraki dnemde ikona krclk da katkda bulunmu olabilir) . Papalkla
gergin ilikiler, 9 . yzyln ortasnda, " Fotiosu hizip " diye anlan ve Patrik
gnatios'un 8 5 8 'de istifaya zorlanmasn izleyen byk bir atma halinde
patlak verdi. Ardl olarak (abuk bir papazla atama treninden sonra)
meslekten olmayan bilgili Fotios'u tayin etmesi, eski patrie ve yandalarna
Papa I. Nicolaus'un desteini salad; papa, Dou Kilisesi'nin politikasna
mdahale etmek ve papaln Hristiyanlk iinde stn bir stats ol
duunu iddia etmek iin, bu durumdan yararlanmay becerdi. Gelgelelim,
lmparator I. Vasilios 8 6 7 'de tahta karken Fotios'u grevden uzaklatrp
gnatios'a itibarn iade ettiinde, gnatios da papaln hak iddialarna kar
ayn derecede dmanlk gsterdiinden, durum dzelmedi. Barma,
sonunda 8 7 9 'da Konstantinopolis Konsili'nde gerekleti.
kinci, daha ciddi bir atlak 1050 'lerde meydana geldi ve hem siyasi, hem
doktriner konularla ilgiliydi. Kutsal Ruh'un hem Baba, hem Oul'dan tre
dii olgusuna aklk getirme ynndeki bir giriimle, 6 . yzyln banda
Halkedon Konsili doktrinine Frank lkelerinde "filioque" [ve oul (dan)]
kelimesi eklendi. Frank din adamlar 9 . yzylda Bulgarlar Ortodokslua
dndrme abalar srasnda bu terimi kullandlar ve Patrik Fotios daha
sonra bunu mahkm eden ayrntl bir inceleme yazd. Papalk elileri
8 7 9 'daki Konstantinopolis Konsili'nde terimin gereksizliini kabul ettiler ve
kelime metinden karld. Ama 1 1 . yzyln banda yeniden metne konuldu
ve anlamazln temelini oluturdu. Papann elisi Kardinal Humbert ve
Patrik Mihail Kirularios'un inatlklar 1 054'te karlkl aforozlarn -resmi
mahkm etme aklamalarnn- ilan edilmesine yol at. Ondan sonra iki
kilise, I. Aleksios 'un hkmdarl srasnda gerilimin giderek azalmasna
ramen, birbirlerine yabanclatlar.
......
... ..................................................,11

116 Ortaa Dou Roma Dnyasnn Ykselii

Yine de Bizans kilisesi Dou patrikliinin (Antakya, skenderiye ve

Kuds) Mslman hakimiyetine girmelerinden sonra genilemeyi becerdi.
nce Bulgarlarn ( 8 6 0 'lardan itibaren) ve sonra da Kiev Ruslarnn (990 'lar
dan itibaren) Bizans tarz Ortodokslua dnmeleri, "Bizans Uluslar Top
luluu" ad verilen birliin domasna ve sz konusu lkelerin kltr
tarihinde kalc bir zellie yol at (bkz. s. 25 8-62).
 Bizans Tarih Atlas

Stratellk Deiiklik: Dou Roma'nn Verdii Karlk

raklios, ran savalarnn (y. 628-29) sonunda, 6. yzyln sonundan bilinen

(bkz. s. 48-50) nceden mevcut dzenlemeleri geri getirdi. Grne baklr
sa iki deiiklik, var olan iki sahra ordusunun tek ordu halinde birletiril
mesi ve Illyricum ordusunun, blge Slav ve dier saldrganlarn ya da g
menlerin istilasna urad iin ortadan kaldrlmasyd. Dou snr boyun
ca, en azndan baz limitanei [snrc (snr muhafz)] karakol ve garnizonla
rnn sisteminin yenilenmesinin yan sra Arap mttefiklerle ksmen eski du
ruma dnld. Yerel komuta yaps raklios'tan nceki duruma gre dzel
tildi. talya ve Afrika'daki savunma sistemi ran savalarndan etkilenme
miti ve deimeden kald.
Mslman Arap fetihleri tm Dou Akdeniz blgesinin stratejik ve politik
corafyasn kkten deitirdi. Sahra ordular 636'daki feci yenilgiyi takiben
nce Kuzey Suriye ve Mezopotamya'ya, bundan az sonra da Toros ve Antito
ros sradalar hattna geri ekilmilerdi. Ortasnda konulandrldklar bl
geler, bu yrelerin, askerlerin ikmal ve baka ihtiyalarn salama becerisine
balyd. mparatorluk sahra ordusu Kuzeybat Anadolu ve Trakya'daki oriji
nal slerine geri kaydrld ve buralarda Opsikion tmeni olarak anlr oldu.
Magister militum per Orientem Orta Anadolu'nun gneyini igal ediyordu ve
Anatolikon Ordusu olarak tannd; artk Armeniakon, yani Ermenistan Komu
tanl olarak bilineni ise Anadolu'nun dou ve kuzey blgelerini igal ediyor
du. Dou sava alanna grne baklrsa 630 'larda nakledilmi ve Msr' sa
vunmada baarsz kalm olan Trakya Komutanl Ordusu Bat Anadolu'nun
ortasndaki zengin vilayetlere yerletirilmi ve ondan sonra Thrakision Ordu
su olarak tannmt. Bu ordularn garnizon kurduklar blgeler 7 . yzyln son
yirmi-otuz ylnda, toplu olarak orada konulandrlan ordunun adyla anlr
olmutu. Sahra ordularnn eitli birimlerinin vilayetler arasnda bu tarzda
datlmas mutlaka lojistik taleplerle balantlyken, Bizans'n kar saldr
larnn nispeten yava organize edildii ve savunmann paralanm olduu ve
bir dereceye kadar aama aama yerel lekte organize edildii anlamna gel
dii iin, belirgin stratejik anlamlar ieriyordu.
mparatorluk Tuna'nn byk blmn, Tuna deltas zerindeki ve Ka
radeniz kylar boyundaki tecrit edilmi kaleleri hala denetimi altnda tut-
 .....
.....

00

o

o
;:!
_
...

e
(1)
ti)

e

;:!
l:

Anatolikon

Opsiklon m Armenlakon

Thraklsion D Tartmal blgeler

m Karavlslanl

f---------....::...300 kllometre
200mll

Harita 6.1 ilk themdlarn ve Dou Roma imparatorluu vilayetlerinin ematik haritas. y. 660-740
 Bizans Tarih Atlas

tuu halde ustinianos'un kurduu, Quaestura exercitus'a ait vilayetler Bal

kanlar' daki Slav ve Avar istilalarnda ayakta kalamad. Ama Ege blgeleri
insanlar, gemiler ve mali imkanlar iin kaynak ilevi grmeyi srdryordu
ve 7 . yzyln sonunda "gemi birlikleri " ya da karavisiani diye bilinen deniz
kuvvetleri balangta Rodos'ta konulandrlm grnyor. Arap deniz g
cnn 6 6 0 'lardan itibaren hzla gelimesinin beraberinde getirdii, impara
torluun korunmasz ky eridinin ve hinterlandlarnn maruz kald hat
r saylr derecede artan tehdidin altnda, bu "gemi birlikleri " Bizans'n
orta dneminde tara bahriye gcnn ekirdei olarak geliecekti. Bu bah
riye birimlerine ilaveten, Konstantinopolis'teki (670 'lerden itibaren "Rum
atei " yle donatlan) imparatorluk donanmas, Ellas thema'snn filolaryla
tamamlanmt. Magistri militum'un ya da talya ve (Sardunya dahil) Afrika
askeri valiliklerinin ordular ilevlerini srdryordu, bununla birlikte Af
rika ordusu 690 'larda Araplarn Kuzey Afrika'nn fethini tamamlamalaryla
ortadan kalkt, talya ordusu ise Ravenna Askeri Valilii 8 . yzyln ortasn
da son buluncaya kadar her zamankinden daha da yerel bir temelde varl
n srdrd.
Themata (thema'lar) bata yalnzca deiik ordularn konulandrld
vilayet gruplandrmalaryd. 730 'da ya da o sralarda ak bir corafi kimlik
kazand; 8 . yzyln sonuna gelindiinde, Bizans vilayetleri varln srdr
d halde, mali ve askeri idarenin kimi unsurlar thema baznda kuruldu.
mparatorluun ekonomik ve politik durumu dzeldike themata says o
ald. Ksmen byk tmenlerin deiik "vilayet" ordularna blnmesi -II.
Leon dneminde balayan ve ardllarnca srdrlen bir sreti bu- ksmen
de 8 . yzyln son yllarnda rini ve VI. Konstantinos dneminde balayan
toparlanma sayesinde gereklemiti bu. stelik bir zamanlar Gney Bal
kanlar'da sahip olunan topraklar stnde imparatorluk otoritesi yeniden
kurulmutu. Daha kk paralara ayrlan ilk byk thema, Opsikion'du ve
kolorduya blnmt, adlar da bunlarn Bizans kkenli olduunu a
a vurur: Vukellarii, Optimati ve Opsikion. Themata, dou snr boyunca,
klisura diye bilinen, imparatorlua giri kta kilit durumunda olan geit
leri ve yollar denetlemek amacyla kurulan bir dizi askeri blgeyle tamam
lanmt. mparatorluk 9 . yzyln sonunda ve daha sonra saldrgan bir poli
tikaya dn yaptnda, bunlar bizzat thema'lara dntrld.
Askere almann ve askeri kimliklerin bu dzenlemelerden doan yerelle
mesi, dzenli unsurlar -profesyonel askerler- ile her thema blgesindeki da
ha az yetenekli ya da tehizatl milis benzeri unsurlar arasnda bir ayrma
yol at. Tagmata (alaylar) olarak tannan, 760 'larda V. Konstantinos (74 1-
7 7 5 ) dneminde kurulan kk bir sekin g, abucak sefer amal sekin
bir sahra tmeni haline geldi. Hem dzenli birimlerden, hem zaman zaman
askerlik yapan tara birimlerinden daha iyi maaa ve disipline sahipti; zel
birimler oluturmak ve belirli bir sefer ya da bir dizi sefer sresince bunlar
kullanmak iin hem yabanc, hem yerli paral asker toplamak ynndeki bir
o Ekonomi, idare ve Savunma

eilimin ilk admyd bu. mparatorluk 9. ve 10. yzyllarda douda askeri

gcn yeniden gsterdiinde, byle profesyonel birimlerin rol ve hissesi
daha da nemli hale geldi.

Stratellk Deiiklik: Savunmadan Saldrya

Baz nemli yenilgilere ramen hem kuzeyde, hem douda daha saldrgan
bir politika izlenmesi, diplomasi ve misyonerlik faaliyetlerinin askeri teh
ditlerle birletirilmesi, sonunda bir avantaj salamaya yardmc oldu. mpa
ratorluk 10. yzyln ilk yarsnda yerel Mslman emirlerin iddetli muha
lefetiyle kar karya gelse de, Kuzey Suriye ile Irak'ta byk toprak par
alarn bir dizi p arlak fetihle geri almay, kinci Bulgar mparatorluu'nu
yok etmeyi ve Sicilya ile Gney talya'nn yeniden fethine balamay baar
d. Asker-mparator II. Vasilios'un 1 0 2 5 'te ld srada, imparatorluk bir
kere daha Dou Akdeniz havzasnda byk bir siyasi ve askeri gt, yal
nzca Msr ile Suriye'deki Fatmi Halifelii onun gcne meydan okuyacak
durumdayd. Bununla birlikte, 9. yzyln ortasndan sonraki dnemde sr
drlen saldrgan sava tarz, imparatorluun askeri tekilat zerinde
nemli etkiler brakt. Thema'larn milisleri giderek saldrgan sava tarznn
ihtiyalarn karlamay beceremediklerinde, daha karmak bir taktik ya
pya, uzmanlam savama becerilerine ve silahlara, ayrca daha saldrgan
bir ruha sahip dzenli sahra ordular gelimeye balad. Bu sre destek
grd ve vilayetlerde bir sekinler zmresinin, yani blgesel askeri sistem
zerindeki hakimiyetleri kendilerine hem uzmanlk, hem imparatorluk d
zeyinde siyasi arlk kazandran toprak sahibi subaylar zmresinin geli
mesini tahrik etti. Devlet, thema tr askeri hizmet yerine nakit deme yap
maya ve paral asker tutmaya baladnda, profesyonel askeri birimlerin
rol giderek byd. D gzlemcilerin de deindikleri sonu, piyade ve s
vari olmak zere, Ruslar, Normanlar, Trkler ve Franklar kadar yerli para
l asker birimlerinden meydana gelen renkli ve uluslararas bir orduydu.
Bunlarn iinde b elki en tannm, ilk defa II. Vasilios'un saltanat srasn
da silah altna alnan, Rus ve skandinav maceraperestleri ile paral asker
lerinden oluan nl Vareng Muhafzlaryd. En anlmaya deer nderlerin
den biri, daha sonra, 1 0 6 6 'daki Stamford Koprs Muharebesi'nde ngiliz
kral Harold Godwison'n eliyle ldrlnceye kadar Norve Kral ( 1 046-66)
olan Harald Hardrada'yd. Harald 1 0 3 4 'ten 1 0 4 1 dolayna kadar Varengler
le birlikte savat.
mparatorluk daha saldrgan bir stratejiye ncelik tanmaya baladn
da, birincil ilevleri savunma nitelikli hale gelmi thema ordularyla ilgili
olarak yeni taktik ve stratejik komuta yaplar geliti. Fethedilen blgelerin
themata olarak [imparatorlua] dahil edilmesinin yan sra nceki klisu
ra'larn -kk snr komutanlklarnn- themata'ya dntrlmesinden
balayarak, bamsz komutanlarn emri altnda yeni askeri blgeler ortaya
 Bizans Tarih Atlas

D
111 leon'un hkmdarlnn balangcnda themata,
MS 717

1 Ravenna Askeri Valilii 8 Opsikion Thema's

2 Venetia ve lstrla 9 Thrakision Thema's
3 Rome Dukal 1 O Thema of Anatolikon
4 Napoli Dukal 11 Kivirrieote Thema's
5 Calabria Dukal 12 Armeniakon Thema's
6 Ellas Thema's 13 Sardunya Dukal
7 Thraki Thema's 14 Sicilya Thema's
15 Girit (idari stats belirsiz)

400 mil

Harita 6.2 111. Leon'un saltanatnn balangcnda themdlar, MS 717

kt. Bunlar, eski themata'dan farkl olarak bir hayli kkt ve kilit ko
numda mstahkem noktalard. Snr boylarnda giderek daha byk ve as
keri bakmdan daha etkili imparatorluk tagmata mfrezeleri ve benzer e
kilde askere alnm profesyonel birimler kurulduka, bu sistemin kapsam
ve nemi artt. Bu tmenler 9 7 0 'lerden itibaren, her biri bir duka ya da ka
tepano'nun emri altnda, yerel thema idaresinden bamsz olan daha byk
komutanlklar halinde gruplara ayrld. Bunlar eski thema 'lar koruyan, el
deki insan gc bakmndan birbirinden taktik olarak bamsz bir tampon
vilayetler perdesi oluturdu. Benzer dzenlemeler Balkanlar'da ve Bat va
liliklerinde yapld. Bu tr kuvvetler, ister snrlarda, ister vilayetlerde ol
sun, gittike paral askerlerden, profesyonellerden ya da imparatorlukla s
nr olan eitli kk devletlerin baml hkmdarlarnca gnderilen g
lerden oluuyordu.
mparatorluun bahriye dzenlemeleri, ayn dnemde tek tara donanma
sndan ve Konstantinopolis'teki 7. yzyl imparatorluk filosundan hareketle
geniledi. 8 3 0 'lara gelindiinde, imparatorluk donanmasna ve Ellas ile Pe
loponez'in ok daha ufak vilayet filolarna ilaveten Ege, Samos ve Kivirrieot
olmak zere ana bahriye thema's vard. Bylece deniz cephesi douda
gveneye alnmt, devam eden aknlar ve korsanlk durdurulmad hal-
Ekonomi, ldare ve Savunma

Yeni themata Orijinal themata Yeni themata

Ai Optimaton Opsikion 1 Kefallinia

Aii Opsikion
Aiii Vukellarion J Nikopolis
Bi Paflagonia Armeniakon K Dirrahion
Bii Armeniakon
Biii Haldia L Thessaloniki
Biv Kolonia
Bv Harsianon M Dalmatia
Bvi Sevastia
N Laggobardia
Ci Anatolikon Anatolikon
Cii Kappadokia O Kherson
D Thrakision Thrakision P Mesopotamia
Ei Kivirrieote Karavisiani/Kivirrieote Q Likandos
Eii Selevkia
Eiii Egeos Pelagos (Ege Denizi)
Eiv Samos
F Thraki Thraki
Gi Makedonia Makedonia
Gii Strimon
Hi Ellas Ellas
Hii Peloponnisos

1. Vasilios'un ordularnn y. 879'da kenti tahrip etmesinden sonra Divrii

civarndaki blgede kurulan, balangta bir klisura olan, ardndan ad
deitirilen ve VI. Leon tarafndan bir thema olarak tesis edilen Leontokomi
gibi ksa mrl komutanlklar burada gsterilmedi.

(Haldon, Warfare, State and Society adl eserinden.)

Harita 6.3 Thema 'lar. y. 920

 Bizans Tarih Atlas

A
K

er
o

600 kilometre
>--..-'------"--
400 mil

1 Paristrion 9 Zahlumi (zerk) 1 7 Dolihi (Telukh) 25 Melitene

2 Bulgaria 10 Arentani (zerk) 18 Edessa 26 !beria
3 Strimon 1 1 Girit 19 Frat tesi kentler 27 Kars
4 Neos Strimon 12 Kbrs 20 Keltzine-Chortzine 28 Shirak/Ani
5 Dioklia 13 Kilikia 21 Derzene/Fasiane (Basean) 29 Laggobardia
6 Sirmion 14 Likandos 22 Vaspuragan 30 Kalabria
7 Srbistan 15 Antiohia 23 Daron 3 1 Sikelia (1038-42)
8 Tervunia 16 Aleppo (zerk) 24 Mesopotamia

A-L, Harita 6 . 3 'teki gibi.

Antiohia Dukas'na bal blgeler Edessa Dukas'na bal blgeler

Haldia Dukas'na bal blgeler Vaspuragan Dukas'na bal blgeler

11111
Mesopotamia Dukas'na bal blgeler

(Haldon, Warfare, State and Society adl eserinden.)

Harita 6A Thema ve dukalklar. y. 1050

_..._
.. ____________________________......

Ekonomi, ldare ve Savunma

de, en azndan denetim altndayd ve zaman zaman geri pskrtlyordu.

Batda farkl bir durum hkm sryordu. Kartaca'nn ve bunun dndaki
Kuzey Afrika vilayetlerinin 690'larn sonunda kesin olarak kaybedilmesi,
imparatorluu oradaki deniz slerinden yoksun brakt; Balear Adalar civa
rnda imparatorluk bahriyesinin faaliyetine dair fazla bulgu yokken, Sicilya
muhtemelen imparatorluk filotillalarn desteklemeyi srdrd. Sardunya
imparatorluun elinde kald. Ama imparatorluk 9. yzyln banda Bat Ak
deniz'e duyduu ilgiyi kaybetmi grnyor. Sicilya ve Girit'in 820'lerde is
tila edildii srada uygun deniz destei gelmemiti; zellikle Girit, impara
torluun ky topraklarna kar ykc aknlarn kaynana dntnden,
pahalya patlayan bir yanlt bu. Balear Adalar da 840 'larn sonundan iti
baren Mslman k orsanlar ve aknclar iin snak salyordu.
Yeni snr komutanlklarnn ortaya kmas ve yksek konumu hem Do
u, hem Bat snrlarnda imparatorluun genileme ve fetih stratejisini r
nekler. Byle bir dizi yeni komutanlk -Haldia, Mesopotamia ve Antiohia
(Antakya)- 970 'lerde Dou snrn koruyordu ve 1000- 1045 aras dnemde
berya, Vaspuragan, Edessa ve Ani dukalklarn da iermek zere geniledi.
Benzer bir sre Bat' da, 970 ve 980 'lerde "Bat'daki Mesopotamia" , Adri
anopolis ve Thessaloniki dukalklarnn, II. Vasilios tarafndan 1015'te Bul
gar mparatorluu'nun yok edilmesinden sonra ise Sirmion, Paristrion ve
Bulgaria komutanlklarnn kurulmasnda gzlemlenebilir. Benzer komu
tanlklar biraz daha sonra Bizans'a ait -ksmen Normanlarn o blgedeki
saldrgan faaliyetleriyle ilikilendirilen- Gney talya ve Balkanlar'da orta
ya kar.

idare ve Vergllendlrme

6. yzyln seyri iinde idarede ve Kutsal Balar (sacrae largitiones) daire

leri ile zel Maliye Dairesi'nin (res privata) yapsnda meydana gelen dei
iklikler imparatorluun 7. yzyln ortasndaki iddetli daralmasn takiben
btn mali ve sivil idare aygtnda grlen deiikliklerin habercisiydi. 8.
yzyln ortasna gelindiinde, bir Genel Maliye Dairesi sayman (yenikon
logothesionlogothetis'i) arazi vergisi ve ilikili gelirlerden sorumluydu. Ben
zer ekilde, bir Askeri Maliye Dairesi (stratiotikon logothesion) askere al
mayla, yoklama defterleri ve askeri maalarla urayordu; baka bir daire,
idikon ya da zel logothesion ise tehizatlara, imparatorluk atlyelerine ve
balantl eitli ihtiyalara bakyordu. Bir zamanlar res privata'nn para
s olan farkl blmler, benzer ekilde tamamen baml hale geldi ve kendi
memurlarnn idaresine brakld. nceden magister officiorum'un (Daireler
Bakan'nn emrinde olan genel posta hizmeti) kendi logothetis'inin idare
sinde bamsz hale geldi. Balangta saray bnyesinin paras olan baka
blmler, rnein kutsal yatak odas [hazinesi] , uzmanlam hazineler ve
devletin belirli ihtiyalarna uygun ambarlar olarak gelitirildi; kiton diye
 Bizans Tarih Atlas

Thema snrlar

,/ Kommerkiarii ile ilikilendirilen yerler

.' Vilayet snrlar

600 kilometre

400mil

Harita 6.5 Genel kommerkiarii [gmrk kolcular] ve ambarlaryla kurun mhrlerde

birbirleriyle ilikilendirilen vilayetler, y. 660- 732

bilinen yatak odas [hazinesi] ise saray halknn harcamalar iin kullanlan
bir ahsi imparatorluk hazinesi olarak evrim geirdi.
Themata ya da askeri garnizon blgeleri ve buralara ait ordular 8. yzy
ln banda ak bir blgesel kimlik kazanrken, eski tara idaresinin altya
ps 9 . yzyln b ana kadar ayakta kald. Diikisis'ler ortadan kalkt, asln
da yerlerine thema'lar geti; ama thema'lar iinde eski tara adlar mali bl
geler iin kullanlmaya devam etti. Byle her blge, verginin takdiri ve top
lanmas bakmndan bir "direktr" ya da "mdr" (diikitis) tarafndan de
netleniyor, yannda valilik ve merkezi sekreton ya da bakent brosu iin bir
memur kadrosu alyordu. 7 . yzyln sonunda "tm vilayetler"den ya da
belirli bir thema 'nn " vilayetler"inden sorumlu mfettiler belirir, ama 8.
yzyln bandan sonra yalnzca bireysel vilayet mfettilerinin varl bili
nir. Dou Roma vilayetleri 8 3 0 ve 840 'larda, her bir thema'da, thema'nn
mali idaresi iin Konstantinopolis'teki efine kar sorumlu olan bir proto
notarios ya da b anoterin ynettii, daha gncel bir yapnn glgesinde kal
mt. Her thema'nn ayrca sivil idareden ve adaletten sorumlu bir yargc
ya da kritis'i ve yoklama defterleri ve balantl konular iin Konstantino
polis'teki askeri maliye blmne kar sorumlu bir hartularios'u vard. Bu
-------------------- ---------------
-----
!

Ekonomi, idare ve Savunma

kiilerin hepsi szde stratigos'un, eski magister militum'un ardl olan gene
ralin yetkisi altndaydlar, ama zerkliklerini bir lde koruyorlard. Bu
yap bir hayli yava geliti: Eskiden sanld gibi, thema generalinin ban
dan beri tm thema'nn idaresinden sorumlu bir askeri st olduunu dn
mek besbelli doru deil -bu muhtemelen Theofilos'un (82 9-842) zamann
dan itibaren geerliydi ancak. Bu dzenlemeler 1 1 . yzyln sonuna kadar
yrrlkte kald.
Roma'nn son dneminde ve Bizans'ta, vergilendirmede gelirleri en yksek
dereceye karmak hedef alnyordu. Bu hedefe, vergilendirme iin kaydedil
mi, ama ilenmemi topraklarn 7 . yzyln ortasna ve sonuna kadar vergi
takdiri iin komu arazi sahiplerine balanmas yoluyla (bu ilem adiectio
sterilium olarak biliniyordu) ulalyordu. Vergi takdiri, (yzlm, kalitesi
ve rn tipi tarafndan belirlenen) toprak ile emei birbirine balayan bir
formlle (capitatio-iugatio sistemi) salanyordu. Ekilip biilmeyen toprak
dorudan vergilendirilmiyordu. Vergi aralkl olarak, balangta be, ardn
dan 1 5 yllk devrelerde yeniden takdir ediliyordu, oysa uygulamada ok da
ha dzensiz gerekleti bu. 7 . ya da 8 . yzyllardan itibaren bir dizi deiik
lik yapld. Her vergi biriminin, bir kitle olarak paylatklar zararlardan so
rumlu olan vergi ykmlleri arasnda datlan, sabit bir geliri retmesi
bekleniyordu. Vergi birimi (fiilen topluluk), kendi vergi birimine ait olan,
ama hangi nedenle olursa olsun ilenmeyen topraklardan dolay zaman gel
mi demelerden ortaklaa sorumluydu. Byle ykleri telafi etmek iin vergi
indirimi ya da aff istenebilirdi, ama topluluk eer sorumlu olduu topra i
lerse, vergi indiriminden doan zararlar da demek zorundayd. Ayn d
nemde kentler, vergi toplamada arac roln kaybetmi grndklerinden,
bu rol her vilayette imparatorluk memurlarna ve ky topluluuna geti.
7 . yzyldan sonra meydana gelen en nemli deiiklik, yllk vergi takdi
rinde, devlet btesinin taleplerince belirlenen sabit bir orandan ok, reti-'
ellerin deme kapasitesine dayanan bir letirici vergi takdirinin balatl
mas olarak grnyor. Bu, doru mlk kayt ve beyanlarn gerekli klyor
du ve Bizans mparatorluu ortaa dnyasnn en ileri tapu kayt ve mali
takdir sistemlerinden birini gelitirdi. Bu deiiklikler 9 . yzyln ortasnda
tamamlanmt.
Topran dzenli vergilendirmesine, geni bir olaanst vergi ve angar
ya yelpazesi ekleniyordu, bunlarn iinde subay ve memurlar arlama; yol
larn, kprlerin, mstahkem mevkilerin bakm, ayrca kmr ve odun gibi
bir dizi kapsaml ihtiyac teslim etme ve/veya retme ykmll vard.
Bunlar Roma mparatorluu zamannda balam, Bizans'n orta ve son d
nemlerine kadar devam etmi, Latince adlar byk lde Yunanca ya da
Helenletirilmi karlklaryla deitirilmiti. Baz toprak mlkleri bu ekst
ra vergilerin biroundan her zaman muaf tutuluyordu. Bu zellikle asker
lerin sahip olduklar ya da ellerinde tuttuklar ile genel posta hizmetinde ka
ytl kiilerin ellerinde tuttuklar topraklar iin geerliydi ve ksmen idari
 Bizans Tarih Atlas

A
K

Thema snrlar

Vilayet snrlar

111 imparatorluk Kommerkia ile ilikilendirilen

yerler

O 600 kilometre 600 kilometre

t--r--'--.__,,..____._, ,____....__,_____,.___.__,
o 400mil 400 mil

H arita 6.6 730'dan beri imparatorluk kommerkids [gmrkleri] ile ilikilendirilen

vilayetler/limanlar

gelenein bir yansma, ksmen de sz konusu insanlarn grevlerini yerine

getirmek iin bir lde mlklerine baml olmalarndand. Ama daha az
gl vergi mkelleflerine yklenen ekstra talepler sistemi karmaklatrd
ve ok dallanp b udaklandrd. Deerli madenlerden yaplma sikkelerin de
er kaybnn brokratik yozlamayla birlemesi 1 1 . yzyln ikinci yarsnda
sistemin neredeyse kmesine yol at.

Kriz ynetimi. Askeri ikmal ve Gmrkler

Hkmetin 6 3 0 ve 640 'larda Dou vilayetlerini Mslmanlara braktktan

sonra yz yze geldii sorunlar, bunlarla baa kabilmek iin ald kriz n
lemlerinde, zellikle eskiden comites commerciorum, artk kommerkiarii
[gmrk kolcular] denilen memurlarn rolndeki dnmde yansmasn
bulur. Bu memurlar, 6 . yzylda praetor genel valiliklerinin emrinde olmak
la birlikte, balangta comes sacrarum largitionum'un yetkisi altndaydlar.
Balca rolleri, bir devlet tekeli olan ipek retimi ve satna nezaret etmek,
ayrca deerli mallarn ithalat ve ihracatyla uraan gmrk memurlar
olarak almakt. 7. yzyln ortasndaki yllarda ayn zamanda askeri bir
liklere tehizat ve erzak tedarikinden, bir de ayni denen vergi gelirinin top-
------------------------- ----
+

Ekonomi, ldare ve Savunma

lanma ve depolanmasndan sorumlu tutuldular. Yksek mevkili kommerki

arii ve gzetip idare ettikleri ambarlar (apothike) yeni durumun yaratt bir
boluu doldurmu grnyor, oysa genel valilik idaresi bununla baa ka
mazd. Ordunun ikmali gibi temel bir i, idari ehliyetleri olduundan ve y
nettikleri devlet ambarlar andan dolay onlara dt. Bu dzenleme II.
Leon (7 17-741) tarafndan 730 civarnda belirli reformlar ve deiiklikler
balatlncaya kadar kullanld.
Bireysel gmrk kolcularnn nemi, grne baklrsa yaklak 730-
3 l 'den itibaren giderek azald: Ambarlarla ilikilendirilen yksek mevkili
genel gmrk kolcularnn yerine, belirli bir blgeyle ve ambarlarla iliki
lendirilmeyen gmrkler ortaya kt. Bu dnemde imparatorluk gmrk
kolcular denilen kurumlar belirdi ve bunlar 9 . yzyln ilk yirmi-otuz ylna
kadar balantl, ama daha snrl bir ilevi yerine getirmi grnyorlar; sz
konusu yllarda thema'larda protonotarii [banoterler/banoterlikler] kurul
mas ve banoterlerin thema'larndan idare ettikleri ordunun ikmal sistemi,
imparatorluk gmrk kokularn gereksiz kld. Grne baklrsa, kom
merkiarii ondan sonra belirli askeri valiliklerle (thema) ya da, daha ok, be
lirli liman ve antrepolarla ilgilidirler, bu da onlarn imparatorluun dnda
ki blgelerde ticaret ve takas faaliyetlerini denetleyen gmrk memurlar
rolne geri dndklerini vurgular. 8 . yzyln sonlarna doru ticarete bir
gmrk resmi (kommerkion) konmutu ve kommerkiarii bunu toplamakla
ilikilendiriliyorlard.
Kommerkiarii ou zaman ortaklaa alyor, kurayla belirlenmi ileri
nin sorumluluunu paylayor ve sk sk birka deiik ambar ayn zaman
da ynetiyorlard. Bu ambarlar corafi olarak bitiik olmadndan ve yllk
ya da be yllk olarak kurulmadndan ve ayn bileimlerin herhangi bir
dzenlilikte ya da sklkta tekrar edilmediinden, gmrkler yllk, ya da
en azndan dzenli ve tekrarlanan bir temelde gerekleen dzenli vergilen
dirmelerle ilikilendirilmiyorlard. te yandan, kimi bulgular, belirli askeri
olaylarn olduu yerlerde ambar ya da vilayet gruplarnn tesadfen bir tek
ya da birka gmrk kokusunun ynetiminde olmasnn, ikisi arasnda bir
ilikiyi yanstmas gerektiini akla getiriyor. Gmrk kolcular tarafndan
idare edilen ambar sistemi, bu bulguya dayanlarak (her ne kadar konu ha
la tartlsa da), belirli seferler iin toplanan seferi kuvvetlerin ya da sahra
kuvvetlerinin ikmali ve silah tehizi, ayrca muhtemelen beslenmesiyle ili
kilendirildi.
Thema banoterlerinin ynettii daha dzenli sistem, 9. yzyln bandan
sonra kalc hale geldi (muhtemelen 8 . yzyln ortasndan beri geliiyordu)
ve gmrk kolcularnn faaliyetleri tamamen ticaretle ve gmrk resimleriy
le balantl grnyor. Ama imparatorluun genilemesiyle ve 9. yzyln
ortasndan itibaren ar basan saldrgan savalarn artmasyla bu sistem de
deimeye balad. Thema milislerinin marjinallemeleri, ksmen "bann
aresine bakan" thema ordularnn yerini gittike profesyonel paral asker-
 Bizans Tarih Atlas

lerin ald anlamna geliyordu. Bunlarn erzaklar eskiden olduu ekilde

toplanyor ve kendilerine teslim ediliyordu, ama ilaveten sk sk tara ahali
sinin evlerinde barndrlyorlar, yatacak yer, yiyecek ve baka ihtiyalar ba
kmndan bu insanlar istismar etmelerine izin veriliyor, bylece vergi m
kelleflerinin srtna giderek ar bir yk bindiriliyordu. Bu durum 1 1 . yzy
ln ikinci yarsnda vergi sistemi ve retici nfus zerinde artan gerginlikler
yaratt.

Nfus Hareketi ve Nfus Nakll

Hkmet, 6. yzyln sonundan 9. yzyln ilerine kadar hem demografik

ve mali sorunlarla baa kma, hem dini muhalefetin kkn kurutma a
b a syla, Anadolu'nun baz ksmlarndan Balkanlar'a, harap olmu o blge
yi yeniden iskan etmek iin zellikle Trakya'ya -bazen muazzam rakamlar
da- bir nfusu tama politikas gtt. Byk lekli ilk nakil Mavrikios'un
dneminde, yoksul dm ve mahvolmu Balkan vilayetlerinde ordunun
potansiyel acemi er saysn artrmak amacyla, bir miktar Ermeni asker ile
ailelerinin Trakya'da yerletirilmesi iin yaplan dzenlemelerle gerekle
mi grnyor. Anlalan ok daha b yk bir lekte, mparator II. Kons
tans ok sayda esir Slav Anadolu'ya nakletti, mparator II. ustinianos da

A
K

Ermeniler, Pavlosular, Sryaniler

Maruniler (680'lerde)

-- Thema snrlar
600 kilometre
400 mll

Harita 6.7 Nfus hareketi. y. 660-880

_.....
.. ........________________________ ,
......

3o Ekonomi, ldare ve Savunma

1
bu rnei izledi. Bu iki imparatordan sonuncusu 690 ya da 691 'de gmen
lerden kendi zel ordusunu derledi, ama savaa srlen ordu gvenilmez ol
duunu kantlad, askerlerden birou Araplarn tarafna geti ya da kat.
Balkanlar'dan Anadolu'ya baka nfus nakilleri, V. Konstantinos'un dne
minde, Bulgaristan'a yapt seferlerde en azndan iki vesileyle, 759 'daki ve
7 62 ' deki esir almalarn bir sonucu olarak gerekleti. Bu abalar, Msl
man aknclarn srekli basknlarnn yaratt ykm ve merkezi hkme
tin durumu istikrara kavuturma ihtiyacn yanstr. Kuzeybat Anado
lu'da, Bithinia'daki Slav nfus, ondan sonra bu sfatla yzyllar boyunca
kimliini korudu.
Nfus hareketi hibir ekilde ayn ynde deildi. !ustinianos, Marunileri
Lbnan'dan Balkanlar ve Anadolu'ya nakletti. Maruniler, Halifelik iin be
lirli zorluklara neden olmu dvken bir halkt ve 680'lerdeki antlamaya
dayanlarak nakledilmiti; hatr saylr sayda insan, ayn imparatorun d
neminde, Trakya'da yerletirilmek zere Germanikea [Mara] (Kuzey Suri
ye) evresindeki b lgeden nakledilmiti. V. Konstantinos 7 5 0 'lerin ortasn
da, Kuzey Suriye' de ve Anadolu blgesinde zorla yerinden edilmi ok say
da gmeni Trakya'ya yerletirdi ve bu durum Bulgar nderlerini biraz kay
glandrm grnyor; Konstantinos gmenleri korumak iin bir dizi kale
ve hisar ina ettirdiinde, sz konusu kayglar kukusuz daha da artt. Ayn
zamanda, imparator, daha kk aknc gruplarn iinden zorlukla geecei
bir insansz blge yaratmak iin bilinli bir nfus azaltma politikas gtm
grnyor. mparatorluk kararnamesiyle Kuzey Suriye snr blgesinden
nfus nakli, szgelimi Germanikea'ya yaplan baarl bir hcumdan sonra
745-46'da vuku buldu. Elimizdeki bilgilere gre ounlukla Monofizit inan
cndan olan bu insanlar Trakya'ya gtrldler; benzer srgnler 750-51 'de
ve 7 54-55'te Melitene [Malatya] ve Theodosiupolis [Erzurum] blgelerinde
meydana geldi. Mevcut politika hem Kuzey Suriye snr kuandaki insan
sz blgeyi, hem Slav, zellikle Bulgar akn ve hcumlarndan strap eken
Trakya'nn Hristiyan nfusunu glendirmeye yaryordu. Ayn blgeden
ok sayda insan, IV. Leon'un 7 7 6 'daki bir seferinden sonra yine esir alnm
ve Balkanlar'a nakledilmiti ve VI. Konstantinos, Armeniakon thema'snn
isyanc askerlerini 7 9 3 'te Bat vilayetlerine tad. I. Mihail (81 1-13) de At
hingani tarikatnn sapkn yelerini Bat vilayetlerine srd.
Gelgelelim, nakiller yalnzca esirleri etkilemiyordu: I. Nikiforos'un dne
minde Anadolu'da kendi blgelerinde silah altna alnan birok asker, ben
zer nedenlerle, aileleriyle birlikte Trakya'ya tanmak zorunda kalmlard.
I. Vasilios'un dneminde yenik den hatr saylr sayda Pavlosu, yine Do
u Anadolu'dan Balkanlar'a nakledilmiti; bunlar Balkanlar'a, bir dalist
sapknc sistemin kendilerine ait bir biimini getirdiler. Grne baklrsa
yeni bir zemin bulan bu inan geliti ve sonunda 10. yzylda Bulgar toprak
larnda Bogomilizm'e yol at. 1 1 . yzyl ve sonrasnda, ksmen imparatorlu
un 1 0 . yzylda Dou'ya doru genilemesinin, ksmen 1 1 . yzyln ortasn-
 Bizans Tarih Atlas
3

daki Seluklu tehdidinin bir sonucu olarak, Gneybat Anadolu'ya byk

lekli bir Sryani, zellikle Ermeni g oldu.
Aralklarla drt yzyl kadar srdrlen bu politika birok vilayetin de
mografik ve kltrel kompozisyonunda (ayrca kimi blgelerin yer adlarnda)
nemli deiikliklerin ortaya kmasn etkiledi ve Ortodoks Bizans Devle
ti'nin oklu etnik karakterini vurgulad. Ayn uzun dnem boyunca, dman
lar nemli iktisadi ve askeri konularda meydan okumaya kalktklarnda
imparatorluun gsterdii srekli esneklikte, bu karakter de kk olmayan
bir rol oynam olabilir. Ama Dou Roma Devleti'nin deien demografik ya
ps tmyle bir resmi politikann ya da en azndan zorunlu naklin bir sonu
cu deildi. rnein dikkate deer sayda Got, 5 . yzylda antlama uyarnca
Kuzeybat Anadolu'da yerleti ve bu grup 6. yzyln sonunda baka askerle
rin ve ailelerinin eklenmesiyle g kazand. Bu askerler muhtemelen Opsiki
on ordusundaki Optimati tmenini meydana getiriyor, belki bu blgede 8.
yzyln banda beliren ve kendi mali idarecilerine sahip, Gotthogreki deni
len Got-Grekler tarafndan da temsil ediliyorlard. Illyricum Ordusu'nun bir
ok askeri, benzer ekilde, 7 . yzyln ilk yarsnda imparatorluk sahra ordu
sunun bir paras olmak ve daha sonra ayr bir thema oluturmak zere, ay
n blgede yerleti. Anadolu'nun etnik makyaj, 1 1 . yzylda kk saylarda
Frank paral asker ve ailelerinin ve ok daha nemli olarak, gebe Trkmen
lerin gelmeleri ve yerlemeleriyle daha da karmaklat.

Kentsel Hayatn Dnm; Polis'ten Kastron'a

7 . yzyln savalarnn -ilkin Pers istilalar, ardndan Arap istila ve akn

lar- tara kentlerinin ou ve bunlarn yerellemi ekonomileri stndeki
etkileri ok ar oldu. Bu kentlerin byk ounluu, ancak kk bir nfu
su besleyebilen, yerel krsal ahaliyi ve mevcut olduu yerde, bir askeri gar
nizonu ve bir kilise idaresini barndran tahkim edilmi ve savunulabilir bir
ekirdek halinde kld. Bizans kentleri srf surlu yerleimlere dnt.
Kentsel binalar byk lde eksikti; devlet ve kilise kendi kullanmlar iin
(kiliseler, tahl ambarlar, surlar, silah depolar) ina ettiler, ama kentlerin
kendi kaynaklar, topraklar, gelirleri ve kentsel tzel kiilikleri yoktu. Var
lkl yerel arazi sahipleri inaat iine yatrm yapyorlard, ama bu konuda
1 1 . yzyla kadar ok az bulgu var. ou, sahip olduu her trl sosyal ve
kltrel sermayeyi Konstantinopolis'e ve Dou vilayetlerinin kaybedilme
sinden sonra neredeyse yalnz bakente odaklanan imparatorluk sistemine
yatrd, nk orta dnem Bizans toplumunun d grn bakmndan bu
" Konstantinopolis faktr" nem tayordu.
Bu deiikliklerin biriken sonucu olarak, " kent" fiilen ortadan kayboldu
ve onun yerine orta dnem Bizans kastron'u yani kale-kent'i geliti. Hk
met ve askeri kadrosu, yerel idarenin ve ordunun ihtiyalarn sk bir ekil
de n planda tuttuklarndan, bu deiikliklere katkda bulundular. Snrl
_.....
. ................._____________________

3 Ekonomi, ldare ve Savunma

kapsam ve fazlasyla savunmaya dnk karakteriyle sivrilen kastron orta

dnem Bizans'nn mkemmel kentsel yerleimine dnr. Dnemin birok
kaynanda Yunanca kent (polis) kelimesinin yerini, 10. yzyln sonunda ve
1 1 . yzylda kentsel hayat bir kez daha serpilmeye baladnda bile, yeni te
rim alr.
Arkeolojik ve edebi bulgular, deiikliklere dair etkili tanklklar ierir.
Byk Ankira kenti 650 ve 660 'larda kk bir i kale, yalnzca birka yz
metrelik bir sahay igal eden bir kale halinde kld. Kotiaion (modern
Ktahya) gibi, Amastris de (modem Amasya) benzer bulgular sunar; eskiden
byk merkez olan daha birok yer benzer bir dnmden geti. Saldran

@ Askeri sler
A
K
Dier kentler

- Ana gzergalar

500-1 000
0-500

200 kilometre

100 mil

1 Halkedon 1 1 Efesos 21 lkonion 3 1 Sevastia

2 Nikomidia 12 Smirni 22 Koron 3 2 Trapezus
3 Nikea 13 Adramittion 23 Kesaria 33 Kolonia
4 Malagina 14 Attalia 24 Harsianon 34 Kamaha
5 Dorileon 1 5 Selevkia 25 Ankira 35 Melitene
6 Kotiaion 16 Tarsos 26 Amastris 3 6 Klaudiopolis
7 Kavorkion 1 7 Anazarvos 27 Sinopi 3 7 Efheta
8 Amorion 18 Germanikea 28 Amisos 38 Gangra
9 Akrinon 19 Sision 2 9 Amasia 3 9 Sozopolis
10 Hone 20 Podandos 30 Dazimon 40 Rodos

Harita 6.8 Tahkim edilmi balca merkezler. y. 700-1000

 Bizans Tarih Atlas
133

Elevatlon (metres)
2000+

1000-2000

500-1000

0-500

o 200 kilometre

o 1 00 mil

1 Konstantinopolis 10 Singidunum (Belgrad) 19 Pliska

2 lraklia 1 1 Serdike (Sofya) 20 Trnova
3 Adrianopolis 12 Filippopolis 2 1 Nikopolis
4 Thessaloniki 13 Develtos 22 Novae
5 Dirrahion 14 Anhialos 23 Dorostolon
6 Avlona 15 Mesemvria 24 Arkadiopolis
7 Skopia 16 Noviodunum 25 Atina
8 Naissos (Ni) 1 7 Varna 26 Korint
9 Viminacium 1 8 Markianupolis 27 Thives

Harita 6.9 Balkanlar: Askeri sler

on kat daha byk bir dmana kar 7 1 6'da 800 kii tarafndan baaryla
savunulan Amorion kenti, fiilen i kalenin bulunduu alana ya da birka yz
metrelik bir sahay kaplayan kastron'a dnt. Orada ve baka birka sitte
yaplan kazlar, ok kk kale-i kale savunulmaya ve burada oturulmaya
devam edilirken, son dnem Roma surlar dahilinde, ou zaman bir kilise
nin etrafnda younlaan korunakl yerlerde de oturulmaya devam edildii-
Ekonomi, ldare ve Savunma

ni gsterir. Amorion'da byle en azndan iki, muhtemelen yer vard. Sar

dis 7. yzylda benzer ekilde, tahkim edilmi kk bir akropol halinde k
ld, ama ge antikaa ait zgn surlarn oluturduu ember iinde bir
birinden ayr eitli alanlarda hayat srdrlm grnyor. Yerel krsal n
fus iin bir snak, kale ve askeri idare merkezi ilevi gren, ama bir pazar
kenti roln de koruyan Efesos'ta yzey aratrmas ve kazlar, kentin -i
kale dahil- insanlarn yaad kk, birbirinden farkl ve ayr alana b
lnm olduunu dndryor. Miletos, balangtaki sahasnn drtte
orannda klm ve savunulan iki komplekse blnmt. Miletos'un ya
knndaki Didima, kiliseye dntrlm bir putperest tapnann ve yak
nndaki bununla ilikili, ama tahkim edilmemi bir yerleimin evresinde yer
alan kk bir savunma yapsna kadar klmt. Orta Anadolu'daki Ef
heta [Avkat] iin var olan bulgular da -zgn son dnem Roma emberinin
iindeki kilise gibi kilit yaplarn etrafnda younlaan, bunun yan sra as
keri ve idari personelin i kalesi ya da hcum iin direni merkezi olan, in
sanlarn srekli oturduu yerleim ya da yerleimler- bu gelime modelini
destekleyebilir. Arkeolojik yzey aratrmalar ve kazlar, Pisidia'daki bir
zamanlarn zengin kenti Sagalassos iin de ayn eyin geerli ve muhtemelen
orta byklkte birok benzer kent iin doru olduunu gsterir.
ok sayda ortaa kentinin yaanlan alanlar benzer bir karaktere sahip
grnyor. Birok son dnem Roma kentinin surlar iinde birbirinden ay
rlm alanlarda insanlar oturmaya devam ettiler. Bu yerlerin sakinleri (ika
metgahlar bakmndan bir hayli yasal olarak) kendilerini surlar iinde yer
leimlerinin bulunduu kentin "yurttalar" olarak gryor ve antik polis'in
adna tayan kastron'un (zorunlu olarak srekli oturulan ya da garnizonu
bulunan bir yer olmamakla birlikte) bir hcum durumunda snak salad
n dnyorlard. Anlalan byle bir durumla sk sk karlalyordu.
Bu "kentsel" merkezler kadar, bazen yakndaki ky ya da kasabalarla ili
kilendirilen ve (ou zaman Roma ncesi kalelerin sitleri olan) genellikle ka
yalk kntlar ve ykseltiler stnde yer alan ok sayda kk hisar, ileri
karakol ve snak vard. Tara kastron'laryla beraber bunlar ta 1 1 . yzyla ve
tesine kadar vilayetlerin karakteristik zellii oldu. Ayrca Bizans Anado
lu'sundaki birok daha byk ve daha nemli sit de ayn modele uyar. Ama
sia ve Amastris gibi zaten deinilen bazlarnn dnda, orta ve dou blgeler
deki (Pontos) Kolonia's [ebinkarahisar] , raklia Pontika/Kivistra [Karadeniz
Erelisi/Konya Erelisi] , Harsianon, !konion, Akrinon, Dazimon [Tokat] , Se
vastia [Sivas] kaleleri ve bat ky vilayetleri boyunca uzanan Priene, Ka
ria'daki raklia ve eitli bakalar iyi rnekler oluturur . Bunlar doal savun
ma zelliklerine sahiptir, su tedarikleri yeterli derecededir, evrelerindeki bl
geyi ana gzergahlarla birlikte denetleyecek bir konumlar ya da yreye giri
k salayan aralar ve ou zaman son dnem Roma surlarnn iinde nis
peten barl zamanlarda kullanlan bir aa kentleri vardr. Aa kentin sa
vunm a yaplar mantkl bir ekilde onarld srece, kk aknc birlikleri
 Bizans Tarih Atlas

Erken d''onem Bizans Akro ol"u (7.-9. yzyl)

.. p
Ge Roma ve erken donem Bizans kentnn . . muhteme1 snr A
K
..
Orta ve ge d onem Bizans istihkam duvarlar (12. YY- 14. yy ba)
- Ge dnem Bi zans yerleimi (1 3 yy-l 4. YY ba)

o 1 kilometre

o 12mil

:,

AAGI KENT

.... , J/v
I

'
'
/
/
'
....

--- - , ,'
.
Hata 6. 10 Ge Roma ve Bizans donemnde
" pergamon kentinin gelimesi
136 Ekonomi, ldare ve Savunma

-- Burlaryla birlikte ge dnem Roma surlar A

K

MODERN
KY

:.

.
Kilise

;oak r.
V
Byk
bina

Harita 6.11 6.-9. yzyllarda ge Roma ve Bizans Amorion'u [Emirda].

(Lighfoot, The Pub/ic and Domestic Architecture of a Thematic Capital adl almasndan.)

-lojistik gereklilikleri olan, ok vakit alan ve insan bakmndan potansiyel ola

rak ok pahalya patlayabilecek bir kuatmayla ilgilenmek iin zamana ya da
gce nadiren sahip olduklarndan- etraftaki krsal nfusa dmanca aknlar
da uygun snak olarak hizmet edebilirdi. Bizans dneminin Gney !talya's
ve farkl bir topografik balamda, ama benzer bir yapsal ilikiyle evredeki
topraklar, yani Balkanlar iin de geerli tipik bir modeldir bu.
Bu gelimeler imparatorluun demografik ve yerleim modelini de gl
ekilde etkiledi. Yzey aratrma bulgular, birok kentin etrafndaki kyle
rin kentsel nfusun bir blmn cezbettiini, bydn, bazen kendini
savunduunu ya da savunulabilir yerlere tandn ve daha bir ekirdek
 Bizans Tarih Atlas

oluturduunu akla getiriyor. 5. yzyldan itibaren aa doru inen bir de

mografik eilime dair bulgu var, buna paralel olan, ama biraz nce balayan
daha souk bir iklim 8 . yzyln sonuna kadar srer. Dou Roma 1mparator
luu'na 540'larda vebann (hala biraz tartmal olmakla birlikte, hyarck ve
akcier vebas) ortaya kmasnn, bir btn olarak nfus zerinde nemli
bir olumsuz etkisi oldu. Ondan sonra 8 . yzyln ortasnda yeniden grlme
si, farkl blgeleri farkl ekilde etkilerken, yine de nfusu ters ynde etkile
meye devam etti. Daha souk klar, daha dk tarmsal verim, ekilip bii
len toprak miktarnda bir azalma ve orman ile aal arazide oturmak ve
topra ilemek iin marjinal alanlara tecavz, btn bunlar bir rol oynad.
Bu deiiklikler tm Avrasya kuan etkilediinden, Bizans elbette yalnz
deildi. Ama sava durumu ile atmann politik ve ekonomik etkileri, Bi
zans balamnda yerleik yerleim ve topran kullanm modelleri asndan
sonular ktletirdi. Kentlerin deien grn ve ilevi, bu daha byk
resmin bir parasdr. Buna karlk, 9 . yzyldan itibaren iklim koullarnn
dzelmesi, grne baklrsa, imparatorluun konumunun demografik ve
ekonomik olarak iyilemesi kadar, kentsel yerleimin talihinin yeniden al
masna katkda bulundu ve bu durum 1 2 . yzylda dorua ulat.

Kaynaklar. Sanayi ve Ticaret

Dou Roma yani Bizans Devleti'nin mali karlar ile tccar, banker, arma
tr ve benzerlerinden oluan zel sektr arasnda daima bir gerginlik vard.
Devlet kaynaklarn karlmas, datm ve retimi iin birtakm yol ve ara
lar gsteriyor, burada onu zenginliin tketimi ve tarmsal ya da baka re
tim formlar arasndaki denge belirliyordu. Hazr mallarn ihracatn, tara
merkezleri arasndaki ya da vilayetler ile Konstantinopolis arasndaki i ti
caretin akn ve hammaddeler ile canl hayvanlarn hareketini kilit et
ken tayin ediyordu. Bunlar: Ordu ile hazinenin hammadde, hazr mal ve er
zak ihtiyacyd; devletin, paral asker kuvvetlerinin ve imparatorluk saray
nn bakm iin gerek duyduu nakit gelirlerdi; son olarak Bat Karadeniz,

Kuzeybat Anadolu, Kuzey Ege ve Gney Balkanlar'da blgesel ticarete ha

kim olan imparatorluk sermayesinin talepleriydi.
ok geni kaynaklardan derlenen bulgular, blgeler aras ticaret ve taka
sn 7 . yzyln ortasndan itibaren gerilediini, 8. yzyln ilk eyreinde di
b e vurduunu, sonra 7 50 ve 760'larda balayan -blgesel vurgulu ve bir dizi
yanl balangc olan- yava bir dzelmeye kadar istikrarl kaldn gste
rir. anak mlek bulgular ticaret ve takas hakknda bir miktar bilgi sa
lar ve arkeolojik belgeler hala genelletirmeyi zorlatracak denli yarm ya
malak olduu halde, anak mlek retimi 7. yzyln sonuna gelindiinde
yksek derecede yerellemi grnyor. Konstantinopolis, Gney Balkanlar,
Dou Peloponez, Ege ve Girit'te retilen eitli kaba ve ince mal buluntula
rnn dalm, imparatorluun politik snrlar dahilindeki topraklarla s-
 .....
w
o:

Kle
Krk
Kehribar
AK
Bal

t>l
?\"'
o
Gm ;;
o
Kle ;:3
Tahl
Canl hayvan
.!"
13::
p

Kereste Orta Asya
<::!
rnleri
(1)
Canl hayvan
p
<::!

Meyve
Kle
Tahl
Svya
arap

"'

Baharat
Papirs
Somaki
Kle
400 mil
O 600 kik>metre

Harita 6.12 Kaynaklar. sanayi ve ticaret rotalar. y. 900-1050

 Bizans Tarih Atlas

nrl byk aptaki deniz ticareti ya da takasnn srdrlmesiyle ilgili iyi

bulgular salar. Ayn zamanda, u anda elimizde lkenin ilerine kadar ya
ylm youn bir ticari faaliyete dair az bulgu var. Bu nedenle Bizans dnya
sndaki model, dnemin Akdeniz dnyasnn kalanndaki modelle hemen he
men ayndr, retimin yerellemesi ve takas modellerinin blgesellemesi y
nnde gl bir eilim grlr. Ne var ki bu bulgu bize ne her mahallin iin
d e ki retimin seviyeleri, ne yerel retilen mallarn yerel tketim modelleri,
ne de vilayetler ile alt blgelerinin nispi zenginliine ilikin bir ey syler.
nceki blmlerde belirtildii zere, arz ve talep modeli ar derecede
Konstantinopolis 'e ynelik bir eilim gsteriyordu. mparatorlukta ticaret
byk lde vilayetlerden ya da imparatorluun komularndan Konstan
tinopolis'e doru yaplyordu. Bununla birlikte imparatorluktan bitiikteki
komu topraklara doru da her zaman bir ticari hareket vard -szgelimi 8.
yzyln ba ile 9. yzylda Bizantion ve Bulgarlar, 10. yzylda Kiev Rusla
r ve imparatorluk ya da imparatorluk ve Dou'daki eitli Mslman lke
ler arasndaki ticari anlama ve bulgular bunun ak rnekleridir. Yaklak
6 8 0 - 7 5 0 dnemindeki en dk noktadan sonra hem i, hem uluslararas ti
caret daha nem kazanmaya balad. 820'ler ve sonrasnda imparatorluk
sikke retiminin genilemesi, takas faaliyetinde srf devletin ihtiyalaryla
ilgili olmayan (bununla birlikte bu kesinlikle bir rol oynuyordu) bir art
yanstyordu. Hkmetin -yksek derecede mali vurgu ve ilevi olan- sikke
leri ile devlet sikkelerinin kanlmaz ekilde dahil edildii- devlet d giri
im ve takas arasndaki iliki bu andan itibaren giderek karmaklar, yle
ki devletin para basma politikasnda piyasann talebi ve ticari kullanm ki
mi yanlaryla zorunlu olarak hesaba katlr.
8 4 0 ve 850 'lerden itibaren, ou zaman yeni rotalara sahip, Bat'da ve Do
u'da Roma lmparatorluu'nun son yzyllarndan ok farkl ekonomik ve
politik koullar yanstan, uluslararas takas modeline hakim olan gerek ve
kalc bir dzelmenin balang evreleri grld. 9. yzyln sonuna ait bul
gular, i takas ve ticaretin serpildiini ve ok sayda tccar ile giriimcinin
b ununla ilikili olduunu akla getirir. Sermaye bir yana, Korint, Thives, Ad
rianopolis, Thessaloniki, Kherson, Smirni, Efesos, Sinopi, Trapezus, Melite
ne, Attalia gibi ya kilit kavaklarda bulunan, ya iyi liman imkanlarna sahip
ya da nakledilecek mallar iin yerel retim merkezleri (veya birden) ola
rak hizmet eden antrepolar, uluslararas takasta nemli bir rol oynad. Dev
letin hkmettii dkme mal hareketi (rnein Konstantinopolis'e giden ta
hl) , Roma lmparatorluu'nun son dneminde olduu gibi en ok devletin
kendisi tarafndan kullanlan gzergahlar boyundaki ticareti de tevik etmi
olabilir, nk zel giriimci faaliyetlerinde devlet gemilerinden ve nakliya
tndan yararlanma imkan vard. Karadeniz civarndaki ticaret limanlarnn
says dikkate alndnda (Bizans hkmeti Drdnc Hal Seferi'nden n
ce talyan tccar filosunu kasten dlamt), Bizans tccarlarnn 1204 'ten
nce yaptklar uzun mesafe ticareti herhalde nem tayordu. Ama 9. ile 1 0 .
Ekonomi, ldare ve Savunma

yzyllardaki daha byk istikrar ve bymenin al evresinden gerekten

yararlananlar, bir yanda devlet, dier yanda kilise ve baz manastrlar gibi
kurumsal toprak sahipleriydi. Ticari ve d basklar, ancak 1 1 . yzyln so
nunda imparatorluk para sisteminin dengesini bozacak denli etkili olur.
Bundan dolay, bu dnem iin oluan resim, 7 . yzyln sonu ile 8. yzylda
retim ve takasta kkl bir klme ve yerelleme geiren bir ekonominin
-ya da rten ekonomik alt sistemler serisinin- grntsdr. Ama bu s
re 8. yzyln sonunda, ksmen devletin kilit rolnn bir sonucu olarak hem
retken potansiyelin gelimesiyle, hem takas ann kapsamnn blgeler
iinden blgeler ve uluslararas dzeylere genilemesiyle balad. Uluslara
ras takasn ld anlamna gelmiyordu bu. Nitekim bunun tam tersi do
ruydu, nk belirli lks eyalarn srekli ticareti Hint Okyanusu'yla, Orta
Asya bozkr kua araclyla in'le, ini kl olmakla birlikte, kesintisiz
srdrlyordu. Bu dnemin sonunda Konstantinopolis bat ynnde G
ney ve Bat Avrupa'ya, kuzey ynnde Karadeniz araclyla Rusya ve ls
kandinavya'ya, dou ynnde slam dnyasna, zellikle Msr ile Suriye'ye
ve bunlarn tesinde, bir yandan Hint Okyanusu'na, te yandan Orta Asya
bozkrlarna uzanan bir uluslararas an merkezindeydi.

Kentsel Hayatn Yeniden Canlanmas

Birok kentsel merkez, 1 0 . yzyl bandan sonra hem Balkanlar, hem Ana
dolu'da siyasi ve askeri durumun istikrara kavumasn ve daha scak iklim
koullar dnemine elik eden demografik dzelmenin balangcn takiben
toparland. En belirgin ekilde ne kanlar, bulunduklar yerde ak bir
ekonomik ileve ve pazar ilevine sahip olan merkezlerdi. Yunanistan'daki
Thives byle bir toparlanmaya iyi bir rnek oluturur : 1 1 . yzyln ortasna
gelindiinde, serpilen bir yerel ipek sanayisinin merkezine dnmt, ye
rel tccarlar ile toprak sahiplerinin burada evleri vard ve satacak mallan
olan zanaatkarlar ile kyl iftileri kendine ekiyordu. l arayan topraksz
kyller de byle ekim merkezlerinde toplanyor, bylece kentsel hayat
daha da tevik e diyorlard. Bu kentsel yenilenme, kentsel ya da krsal reti
me yatrm yapacak zenginlie sahip , memuriyet yoluyla ya da doutan im
tiyazl bir sekinler zmresinin gelimesiyle de balantlyd.
Bu nedenle kasabalarn ekonomik nemi 10. yzyl srasnda, zellikle 1 1 .
ve 12. yzyllarda artt. Bu ksmen, imparatorluk dahilinde ticaret ve kasa
ba-kr takas ilikilerinin serpilecei dzelmi koullar yanstr. Ayn za
manda Konstantinopolis'in hem besin maddelerinin, hem dier mallarn te
dariki iin hinterlandndaki kent ve kasabalardan talepte bulunduunu gs
terir. Kasabalar siyasi gelimelerde merkezi bir rol oynamaya balad. rne
in askeri ayaklanmalarn ou 7 . yzyl sonundan 1 1 . yzyl ortasna ka
darki dnemde krsal blgelerde ve yerel generalin karargah etrafnda ko
nulanmt; merkezi hkmetin politik muhalefeti 1 1 . yzyl ve sonrasnda
 Bizans Tarih Atlas

o

o
Ol
>

>
c

"O

32
.8

:
-;;::
.s


c

c
c.
_;;

. . .

O .
c



c; .

.
32

. . :
..


ili
. .. . .

o

c.

. .

...e-

.

.!!!
c



.
-
.

.
.,

.
. ..
"N

Q;

E


. .

Qj

..

. ...
2
c

Q)

. .
. .

;
l

o
\) (;\)
p
\
1'

c
c
E
c

u
(5J v 'il c
c
. .
'
Q)
32
c

c

gc
.c
Qj
2

c
.,

;;;:_p
c::

Ekonomi, ldare ve Savunma

neredeyse hep kasabalarda kk sald. Bu kasabalarn ahalisi de kaynaklar

da kendilerine zg ilgileri olan bilinli yurttalar kitlesi olarak grnr.
Oysa toplumsal kimlik, 10. ve 1 1 . yzyllardaki dnemin !talya'sndan fark
l olarak, bundan pek teye gitmedi -hem topraktan gelen zenginlie, hem
imparatorluun unvan ve memuriyetlerine sahip yerel kodamanlar hkmet
me eilimindeydiler ve dikkatleri, kendi kasaba ve mekanlar ile Bizans top
lumunun merkezi olan imparatorluk bakentinin ekicilikleri arasnda da
lmt.
Kasabalar imparatorluun askeri tekilatndan da etkileniyordu -10. yz
yln ortasndan itibaren birok kasaba yerel askeri subaylar ile askerlerinin
oturduklar yer haline geldi; devletin, nakit demelere ve yerel pazarlarn
varlna gvenerek, askerlerinin ikmal ve erzakn daha iyi karlama bece
risinin bir yansmasyd bu. Btn bu etkenlerin sonucu, 7. yzyln sonu ile
8. yzyln karakteristik zellii olan ekonomik ve sosyal hayatn krsalla
mas srecinin tersine dnmesiydi. Ama artk ne denli ok kasaba yerel eko
nomik faaliyetin merkezi olarak serpilmeye balarsa balasn, kasaba kritik
ilevini ve kale grnmn hala tam anlamyla korudu ve artk yerine ge
tii son dnem Roma dnyasnnkinden ok farkl trde bir kentsel kltr
temsil etti.
Ayn ekilde, byk sayda kale-kasaba bu dnemde ancak snrl bir de
iimden geti. Bulgularn eksiklii genelletirmeyi tehlikeli klmakla bir
likte birok durumda savunmasz bir ky yerleimi ile bir kastron arasnda
pek fark yoktu. Birok kalenin sakinlerinin vergileri, herhangi bir kyde ol
duu gibi, yerel lekte belirleniyordu. Byklk kesinlikle nemli bir zel
lik deildi. Tipik son dnem Roma "kent"i ve ortaa kasabas arasndaki
balca bir fark, kamu binalarnn artk " kamu" kaynaklarndan finanse
edilmemesiydi - devletin kart iler (rnein savunma yaplarnn inas)
dnda kilise, manastrlar ve zel ahslar zenginliin tek kaynayd. Ayn
zamanda, ortaa Bizans kasabas, birka byk kamusal alanla ve planlan
mam sokak ayla, kendi savunma yaplar iinde skmt. Mezarlklarn
ve kiliselerin veya yerel soylularn (arhontes) ya da -orada bulunmalar, k
k kasaba ile savunulan ky birbirinden ayrt etmenin muhtemelen tek
belirgin yan olan- piskoposlarn evlerinin yaknnda ina edilebilecek tr
den binalarn yer seimini gelenek belirliyordu.
Ama kasaba ve kyler arasnda nemli ilevsel farklar vard. Kasaba as
kerlerin ya da baka idarecilerin ikamet yeri, tccar ve zanaatkarlarla, eko
nomik talepleri ve ilemleri olan kilise ileri gelenleri iin bir ekim merkezi,
daha dzenli bir pazar ya da panayr yeri olarak ve krsal balamnda bu
lunmayan bir dizi baka hizmet ve ileviyle daha byk bir rol oynuyordu.
Kasaba toplumunun yaps krsal blgeninkinden de ok farklyd. Karde
lik dernei gibi yerel, akrabala dayanmayan rgtler, szgelimi belirli bir
azizin kltyle ilgilenen uzman "topluluklar" veya yar arabas ya da at ya
ryla ilikilendirilen taraftar gruplar, kylerde mevcut deildi.
 Bizans Tarih Atlas

Devletin dari Yaplar 700-1050

Bizan s'n orta dnemi iin tipik olan ve 8.-9. yzyl kaynaklarnda rastlanan
idari grevlerin ounun izi, Roma mparatorluu'nun son dnemindeki bir
muadiline kadar bir biimde srlebilir. Bu bazen dorudandr, ayn unva
nn srekli kullanmn ierir, bazen de dolayldr ya da unvanda bir deiik
lii, ama ilevde sreklilii ierir. Dou Romallar idari yaplar kavrayabil
mek iin imdiki tarihiler gibi bugnk terimleri kullanp ilevsel katego
rilere ayrmyorlard; dolaysyla Bizans idari yapsn alt ve st kategorile
re bldmzde, Bizansllarn bu sistemin nasl ilediini alglay biim
lerine biraz hakszlk etmi olacaz.
Son dnem Roma mparatorluu'nun "piramit" eklindeki idari yaps ile
[Bizans'nki] arasnda nemli bir fark, her eyin Daireler Bakan [bkz. ema
3 . 1 ] ya da praetor valileri gibi birka yksek mevkili memur araclyla
ynlendirildii bir sistemden ziyade, imparatorun, en azndan teorik olarak,
birok dairenin ileri stnde dorudan gzetime sahip olmasdr. Bizans
sistemi ok daha "dz " dr. ekil 6 . l 'e bir gz atlrsa , idari tekilatn birka
yetki alanna blnebildii grlr: D evlet maliyesi, adalet ve hapishaneler,
nakliyat ve posta, saray halk, vilayet askeri tekilat ve saray askeri teki
lat. Her daire (sekreta) grubunun kendi personeli vard, bazsnnki geniti.
rnein genel hazinenin (yenikon logothesion) brosunda, her thema ve ma
li balantl baka birok faaliyet iin altubeler dahil on bir farkl memuri
yet derecesi vard, bazlarnnki ok dard (byk imparatorluk yetimhane
sinin ve mlklerinin mdr olan o rfanotrofos'un brosunda yalnzca
memuriyet derecesi ve farkl mlkler iin snrl sayda altube vard) . Sz
konusu ema, birok ube arasndaki karmak karlkl ilikileri ve birok
dairenin yetkilerinin st ste binen doasn da rnekler. Saray halkna ait
ihtiyalarn merkezi rolnn altn izmek gerekir, nk hem imparatora
u ya da bu saray dairesi araclyla ulalyordu, hem kamu hazinesi, saray
hazinesi ve zel (aile) hazine arasndaki ayrma hibir zaman ok zel bir
dikkat gsterilmiyordu. mparator ailesi ya da imparatorlarn kendileri,
devletle ilikili giriimlerden saladklar ahsi gelirlerini sk sk nemli fon
lar halinde yatrma dntrrlerken, devlet fonlarnn aslnda sk sk zel
kiilerin cebine akt anlamna geliyordu bu.
mparatorluun idari yapsnda kilit bir zellik, ierdii kdem sistemiy
di. Bu daima akkan bir sistemdi. Farkl mevkiler arasndaki statde dei
ikliklerle birlikte zaman zaman yeni unvanlar getirilirken, herhangi bir bi
reyin imparatorla ilikisi, bireylerin hangi mevkie eritikleri ve bu mevkiin
unvanlar sistemi araclyla nasl tanmland kritik bir nem tard. Bu
ilikilerde belirli bir dzgnlk vard ve sz konusu ilikiler Roma'nn son
dneminden Bizans'n son dnemine kadar tarihlendirilen eitli belgelerde
tasvir edilir. Bu sistem 1 0 . yzyla gelindiinde yerlemiti ve imparatorluk
trenlerini, genel ziyafetleri, alaylar vb dzenleyebilmeye yarayan bir k-
 ....
lmparatorun zel protostrator

maiyeti

iMPARATOR --------.- has ahrlar

Devlet maliyesi
Saray halk
1 1
sakellarios (genel t.erifatba
mali mfetti) Adalet
dromos [yol]
1
logothetis'i
kanlarya zel gardrop imparator
sofras

Askeri maliye zel hazine resmi giysiler Mangana

dairesi sorumlusu Saray

mahrem para kesesi
kethdas

mahkeme mrekkep [sorumlusu]

yarglar hokkas
ba

kethdas;
uak
ba kethda

o
;:
parakimomenos
genel hazine devlet hazinesi
(sakellion) o
(ba Kc"
u ---- '
yc.J
Byk Saray

kapcsi
uC:t >
srler logothetis'i
(metata)
.:->

S-::
genel posta imparator yatak
hizmeti odas sorumlusu
Tara kara ve (dromos)

Optimati (lojistik
1
deniz kuvvetleri Magnaura Dafni Saray
birimi);
kapcs kapcs
c:
(':)
j
/ ti)
tbema gener- ba5 ; ,mu-

alleri
x..;;
.... ;;J'
..
:
<::

1

lisurarhis
katepano'lar
J
duka 1ar,

protonotarii hartularii (askeri krite (adalet)

'
imparatorluk donanmas
(thema mali idaresi) idare) Domestikos ton drungarios'u"
/
Sbo/on
(ordu komutan)
//
Sekin birlikler ve saray
birimleri (tagmata)

Hapishaneler
(Konstantinopolis)

Maviler ve Yeiller shole, exkoubita vb

demes'i (saray muhahzlan)

Surlar Pretorion
(Halke Kaps) (Vilayet Mahkemesi) Thema'larda
grevlendirilen
tagmata
../ 1
Anahtar: Balca faaliyet alan;
--.
Bold karakterler: Bold karakterler: Balca devlet daireleri, daireden sorumlu kdemli memur ya da per
sonelin kilit gruplamas;
Not: Not: Bu idari yapnn resmi kurumsal doas, eitli memurlar ile onlann stleri ya da
emsalleri arasndaki ilikilerin kiisel karakteri yznden ciddi ekilde yumuuyordu.

ekli 6.1 imparatorluun idari tekilat. y. 700-1050

 Bizans Tarih Atlas

dem listesi hazrlamak mmkn hale geldi. Terifatba, imparatorluk sa

ray p ersoneli ve kentin valisi, bunlarn hepsi, " gelenek" srekli deiim ge
irse de, gelenein korunmas ve yerine getirilmesinde kilit rol oynuyorlard.
D evlet idaresinde kariyer yapmak, dzenli dller kadar yasad olanla
rn p o tansiyeli nedeniyle cazipti ve bu dller eitli yollardan elde edilebi
lirdi. Hukuk renimi, 7 . yzyln ortasndaki kten nce, saray grevle
ri ve otorite ve sorumluluk ieren valilik mevkileri iin her zaman iyi bir te
meldi, bununla birlikte geleneksel klasik bilimle genel bir tanklk yeter
liydi. Bu durum 7 . yzyln sonu ile 8. yzylda deiti ve grne baklrsa
birok tara memuru, hukuktan ve adalet idaresinden habersizdi. Ama okur
yazarlk genel normdu, nk yalnzca memurlar arasnda deil, kuaktan
kuaa da yazl hayati bilginin aktarlmasna bal olan okuryazar ve kayt
tutan bir devlet idaresiydi bu. Hukuk bilgisi 1 0 . ve 1 1 . yzyllarda bir kez
daha yksek memurlarn eitiminin nemli bir paras oldu. Teoride, btn
grevler btn kiilere akt, ama pratikte sistem, her ortaa toplumunun
bir p aras olduu gibi, kudretli bir sekinler zmresinin varlyla ve kayr
ma ilikileriyle ar ekilde saptrlmt. dari hiyerari askeri ve askeri ol
mayan grevlere, ilaveten 1 0 . yzylda normal olarak hadmlarn ve hadm
olmayanlarn igal ettikleri mevkilere gre derecelendirilmiti, oysa sistem
katiyen herkese ak olmayan ya da kat bir sistem deildi.
Memurlar grevlerine resmi bir trenle balyor, trende memuriyetleri
nin alametlerini -bir askeri tren kua ve bir cppe ya da kendi daire ve
mevkilerine zg baka bir giysi- teslim alyor ve imparatora ballk yemi
ni edip Ortodoksluklarn beyan ediyorlard. Kdemsiz memurlarn byk
ounluu 9 . yzylda, kendilerine memuriyetlerine ilikin bir yadigar bah
edilerek ie alnyorlar, bylece imparatorun orada bulunmas gerekmiyor
du. Tersine, imparator iin daha nemli olan ve ou kez onun tarafndan
dorudan seilen yksek memurlar ise usulen hkmdar tarafndan yneti
len ve memurun ya da, eer grev askeri ise, subayn imparatora resmen bi
at ettii bir trende szl olarak atanyorlard. Bu tr trenler, onlar da bu
devlet mevkilerinin hiyerarisi iinde olduklarndan, Konstantinopolis kili
selerinin din adamlarna da uygulanyordu.
Terfi her devlet dairesinin iinde dzenli bir hareket ritmine balyd
-szgelimi thema komutanlar 8. ve 9 . yzyllarda bir hayli sk rotasyona ta
bi oluyor, bazen alternatif bir greve atanyor, bazen de terfi ettiriliyorlar
d. G elgelelim, naklin bir grevden kyaslanabilir baka bir greve yapld
yerde, grevli memura kimi zaman daha yksek bir mevkiin unvan verili
yor, maa ve sosyal stat de buna uygun ekilde ykseliyordu. Eer her ey
yolunda giderse, makul yeteneklere sahip bir ahs kariyerinin sonunda ol
duka kdemli bir konuma gelmeyi bekleyebilir ve eer imparatorun ya da
kudretli baka bir yksek memurun dikkatini ekti ise, belki kendisi bile
yksek bir bakan ya da memur olabilirdi. Maalar terfiyle artyor, emeklilik
maa diye bir ey olmadndan, emeklilikte memurlara toplu bir para de-
Ekonomi, ldare ve Savunma

niyor, bunun yan sra belirli hukuki haklar ve bazen mali istisnalar da ta
nnyordu. Baz idari memurlar, zellikle 1 0 . yzyldan itibaren, kenara bi
raz para koymak iin emekli olurlarken grevlerini satyorlard.

Darphaneler ve Para

Bir altn solidus 'a (ya da 72 Roma liras deerinde olan standart altn sikke
nomisma'ya) , 2 8 8 adet alnan follis tarafndan temsil edilen bakr sikkeler, 7 .
yzylda, imparatorluun kar karya kald mali sorunlar yanstan bir
dizi dalgalanma geirdi ve follis, rnein raklios dneminde arlnn ya
rsndan azna indirildi. IV. Konstantinos dnemindeki bir reform ancak k
sa vadeli etkide bulundu ve arlk ile deerdeki azalma ok gemeden bir
daha tekrarland. Follis retiminde, II. Konstans'n saltanatnn sonundan
itibaren byk bir ksnt da yaand. III. Leon dneminde, reforma uram
bir gm sikke (miliaresion) tedavle sokuldu; altn nomisma'nn 1/1 2 'si
deerindeydi, 4. yzyldaki muadilinden daha ufakt ve balangta 144 mi
liaresion 1 Roma liras ediyordu. Ama bu bir takas arac olarak ilevsel ol
duu denli trensel bir role de sahipmi grnyor ve tedavle girmesinin,
ksa bir sre nce yeni Mslman gm sikkesi dirhem'in tedavle girme
siyle balantl olduu ileri srlmtr. Ancak, reform grm gm sik
ke altn etkiledi, nk nomisma'nn kesirli sikkelerinin (yarmlar -semis
ses- ve te biri deerinde olanlar -trimisses-) basm 8. yzyl ve sonrasn
da geriledi. Ama altn sikkelerin arlndaki nispeten nemsiz ve bakrn
altnla ilikisindeki daha nemli dalgalanmalar bir yana, sistem bir btn
olarak 1 0 . yzyln sonuna kadar temel nitelikleri bakmndan deimeden
kald.
II. Mihail'in (82 1-829) hkmdarl srasnda bakr sikke basmnn art
maya balamasyla ve bakr iin en azndan bir, muhtemelen iki yeni darp
hanenin (Selanik'te ve Krm, Kherson'da) kurulmasyla, bakr sikkeler 9 .
yzyln ilk yarsnda byk bir dnm geirdi. Standart bakr sikke fol
lis'in arlnda da bir art oldu. Bakr sikke retiminde, 820 'lerde II. Mi
hail'in dneminde biraz daha byk bir sikkeyle ilikilendirilen snrl bir
ilk art, tmyle reformdan geen ve daha da byk bir sikkenin arpc
bir ekilde alt kat artan basm izledi. ou kaz yerlerinde bu tr sikke bu
luntularnda byle bir art ancak 9 . yzyln iyice sonlarna ait olsa da, bu
durum, hkmetin piyasaca belirlenen bir bakr sikke talebini ve bununla
devletin mali ihtiyalar arasndaki balanty kabul ettiini akla getirebilir.
Baka bulgularla birlikte bu nmizmatik bulgular bir ekonomik toparlan
may ve ekonomide bir bymenin balangcn, hi deilse devlet d sek
trde, zellikle Gney Balkanlar'da ima eder grnyor. Artan sikke reti
mi, devletin nakit olarak toplanacak vergiye tabi kaynaklar iin artan bir ta
lebini de yanstyor olabilir, bu da srasyla ekonominin para tedavl sekt
rnn bir btn olarak geniledii anlamna gelebilir. II. Nikiforos'un (963-
 Bizans Tarih Atlas

9 6 9) dneminde tetarteron diye bilinen, arl azaltlm ve arl tam

olan sikkeden yaklak 2 ayar daha az eken yeni bir nomisma basld. Bu
konudaki tartma srse de, sz konusu sikke muhtemelen sistemi bir btn
olarak daha esnek klma aresi olarak tasarlanmt, bununla birlikte impa
ratorluun fiyat yapsnda bir sreliine istikrar bozucu bir unsur olarak da
rol oynam grnyor.
Altn sikkeler 7 . ve 8 . yzyllardaki deiikliklerden etkilenmemi deildi
ve altn nomisma'nn saflnda tedrici bir azalma II. lustinianos'un zama
nndan itibaren gereklemi ve nomisma'nn altn oran % 98'den % 96 'ya
drlmt. Altnn ieriinde yeni kk bir indirimin (%94 ,4) yapld
VII. Konstantinos'un ( 9 1 3-959) dnemine kadar bu durum ok kk dalga
lanmalar dnda sabit kald. Yine, IV. Mihail'in (1034-41) dneminde baka
bir indirim yapld ve % 9 0 'lk altn oran bir sre iin standart hale geldi.
Ondan sonra, artan talebin, snrl vergi geliri ve snrl kle altnn bir so
nucu olarak parann deer yitirmesi daha sk grld ve 1 0 7 0 'ten sonra sis
temin kmesine yol at.
Devlet btesinin hesaplanmas zordur ve metodolojik problemlerle yk
ldr. Ama yakn zamanda yaplan ve deiik noktalarda kullanlan kalp
larn miktarna , standart altn sikke nomisma'nn arlndaki deiiklikle
re, b uluntularn dalmna ve bir dizi baka etkenlere dayanan tahminler,
mparator V. Konstantinos'un (742-7 5 ) hkmdarl srasnda yllk bte
(yllk aa yukar 2 5 0 . 000-300.000 nomisma basld tahminine dayana
rak) yaklak 1 , 7 milyon nomisma tutarken, II. Vasilios 'un (976-1025) dne
mine gelindiinde bunun 4 milyon nomisma'ya ktn gsteriyor. Bu du
rum hem byk lde artan vergi gelirlerinin, hem ok daha faal bir eko
nomik hayatn yansmasyd.
8 . yzyln ortasndan itibaren szlemeli darphaneler itibaren unlard
(Kartaca 'daki darphane, kentin dt 695 'te retimini durdurdu) : Raven
na 'daki, kentin sonunda Lombardlarn eline getii 7 5 1 'de retimine son
verdi; Roma ve Napoli'dekiler 7 7 6 ve 842 'de; Sicilya, Sirakuza'daki darpha
ne, kentin Araplar tarafndan alnd tarihte retimi brakt ve bir sre Ca
labria'daki Reggio'ya tand (9 1 2 'ye kadar) . Sonuta, bir btn olarak im
paratorluk iin sikke retiminde ana darphane Konstantinopolis'teki oldu
ve ilgili hkmet memurlarnn belirledikleri talebe gre, sikkeler datm
merkezlerine buradan gnderildi.
Kle kaynaklar ok snrl kald -Ermenistan ve Kafkasya'daki dier
kaynaklar Roma mparatorluu dneminden itibaren kullanlmt ve bu
blgede Roma ve ran, ayrca Bizans ve Halifelik arasndaki atmalar ks
men bu zenginlik kayna iin rekabet edilmesiyle aklanyordu. Baka
kaynaklar, altn ve baka madenleri elde etmek iin tavada ykama yntemi
nin kullanld Karadeniz kys ile rmak azlarn ve Ermenistan'n da
lk yrelerinde olduu gibi, kaynaklara ulamann siyasi koullarca belirlen
dii Balkanlar' ieriyordu. Toros ve Antitoros sradalar da, altn ve demir
Ekonomi, idare ve Savunma

dahil, deiik maden cevheri kaynaklarna sahipti. Ama madenin tedariki

esas olarak hi esnek deildi ve devlet -mali aygt araclyla- vergilendir
me srecinde elinden geldiince ok deerli madeni alkoyarak kayda deer
lde etkili bir sistem gelitirdi. Byle olsa bile, bunlarn tedariki konusun
da dzenli krizler ba gsteriyordu. En azndan imparatorluk tarihinin
sonuna yakn bir tarihe gelimi bankaclk imkanlarnn eksiklii gz nne
alnrsa, zel ahslardan, sarayda ya da kiliseden altn ve gm tabak
msadere etmek ya da dn almak trnden nlemlere b avuruluyordu. 7 .
yzyln bandan itibaren bunun birka rnei var. Bir alternatif de, tedarik
dzeylerini korumak ya da talebi karlamak iin altnn deerini drmek
ti, ama bu kanlmaz ekilde bir enflasyon dngsyle ve 1 1 . yzylda [sik
kelerin] deerli maden ieriinin vahim ekilde azaltlmasyla sonuland,
bu da Dou Roma mparatorluu'nu hemen hemen kecek hale getirdi.

Tablo 6.1 Para sistemi, y. 650-1050

Nomisma (altn) miliaresion (gm) keration follis (bakr)

(krat: hesap birimi)

1 12 24 288
1 2 24
* 1 12
* *
1

72 nomisma = 1 Roma liras = 324,72 gr (bununla birlikte bu deiir: Son dneminde Bizans
liras yalnzca 3 1 8 gr. deerindedir) 1 kentenarion = 100 Roma liras ya da 7.200 nomisma
 A
K

er
(695-720)
Q'"
,,

'\) - - -
d///
- - - - - - -
- - - -
- - -
m
"' N"
Q
::
111

C}
lmparatorluky. 1 025-1030
::.
;r

}!:
Q
500 kilometre
!!!

Harita 6.14 mparatorluk darphaneleri. y. 640-1050

....
.......
'
Kilise daresi

Konstantinopolis Piskoposluu 650 'ler ile 8 . yzyln ortasnda devletle ayn

tehdit ve kayplara maruz kald. zellikle kilisenin taradaki altyaps bu
blgelerin birounda tehlike altndayd, nk srekli aknlar ile istilalar
ve neden olunan ekonomik zarar, merkezden uzak birok yerde yerel din
adamlarnn daha gvenli blgelere kamasn da beraberinde getirdi. Bu,
692 'de yaplan Quinisext Konsili (ya da imparatorluk saraynn kubbeli sa
lonunda topland iin Trullo [Kubbe] Konsili) diye anlan konsilde ele al
nan bir konuydu ve burada kilise disiplinine ilikin bir dizi sorun ve korun
masz tara piskoposluklarnn kaderi tartld. 680 'de yaplan Konstanti
nopolis Konsili'ne katlan piskoposlarn says 1 74' buluyordu; 692'deki
Quinisext'te toplam say 2 1 1 'di, oysa her ikisinde de bunlarn hepsi mevcut
deildi, yani toplam say biraz daha bykt. 787 'de Nikea'da toplanan kon
silde katlan piskoposlarn says 3 1 9'a kar, ksmen i politik durumun is
tikrara kavumasndan ve daha gvenli bir yolculuk ortamndan, ksmen de
zellikle Dou 'da artk dman topraklar iinde kalm piskoposluklarn
yerini doldurmas iin yaratlan yeni piskoposluklardan kaynaklanan bir so
nutu bu. Kukusuz, lskenderiye, Kuds ve Antakya bapiskoposlar temsil
ci gndermeye devam ettiler ve zgn piskoposluk modelini izleyen kendi ki
lise idari tekilatlarn ynetmeyi srdrdler. Srekli i istikrar ve 9. yz
yln sonunda bir siyasi ve blgesel genileme dneminin balamas, Kons
tantinopolis kilisesini yeni bir genileme evresine soktu. Konstantinopolis'te
869 ve 8 7 9 'da yaplan konsillerde, piskoposluklarn says zellikle Balkan
lar'da tekrar artmt ve I. Nikolaos'n 901 -907 yllarndaki patriklii zama
nnda, bir piskoposluk listesinde Anadolu'da 442 kadar, Balkanlar'da 139,
ilaveten Gney talya ve Sicilya'da 34, Ege blgesinde ise 2 2 piskoposluk sa
ylr. 1 0 . yzyl sonu ile 1 1 . yzyln imparatorlar dneminde Kuzey Suriye
ve Irak'taki topraklarn yeniden fethiyle genileme durumu hzla devam et
ti ve ancak Orta Anadolu'nun 1 0 7 0 'lerde Trklerin eline gemesiyle tersine
dnd.
Devletten farkl olarak kilise yeni idari birimler gelitirmedi. Kimi pisko
posluklarn yeri balangta bulunduklar eitli kasaba ve kentlerin talihiyle
 ... Trapezu a l'Modosloupolis
:
.!.
r O } Sakavos
Klaudiopolis Heriana Faslanl
Gangra e e
@
. Neokesarla
@ Amasla Koloni @e Halheos ,... ... . e Dortros
e
(!) / /.
Anklra
(!)
Efheto za
Chbtzltzln
,.-'

na
.
lrakllopoll
\
Keltzne
e

(!)
@ e' e Mnnll e Zarlnaka
-

. Germla e Hmzlnene
(l(:; mh
Olnoute e
Se""''

Motrobotz
e

@ Pesslnus

Barzan issa Parenos e

e Mu\
\,
'uratr
@ Amorion ma!)
_
e '.
Chout
Slnnd A Arsamosata
@
Tllllon @

@Antlohla (Pisldla'da
Tlana
. Neapolis
@

v Misthis
(,/ (\ @ lkonlon
Sllleo
Selgl
e
e Side

Selevkla
o
'

@ Metropolit

.

9 zerk bapiskopos

Karpatho> m
e Piskopos
" N"
c
::::
C/I

A 'el
o --

:
K 0 d
d
Harita 7.1 Kilise idaresi. y. 1000 (Hussey, The Orthodox Church in Byzantine Empire adl eserinden.)
Q
!!!

....
c..r.
....
 ....
'""
N

!mparator (Ekmenik) Patrik

Patriklik merkezi idaresi 1 sinkellos/sinkelli

1
protonotarios

5. Patriklik idaresinin be byk diyakozu

Megas ikonomos megas sakellarios protekdikos (dini

(kilise maliyesi) (Konstantinopolis ve evresindeki disiplinle ilgili, kendi
itibaren patrikhanenin ana
;;
manastrlarn denetimi) mahkemesine bakanlk eder)
zellikle 10. yy'dan

ynetim komitesi; hizmet

ariv memurlarnca

yrtlrd; be byk

diyakozdan ve
Konstantinopolis1te hazr
;:!
daimi sen sinod bulunan herhangi bir
megas skevofilaks (liturjik megas hartofilaks (kalem mdr, metropolitten oluurdu;
sorunlardan; kilise gmleri, patriin yokluunda daimi sen kilisenin yarglama

trenler, ilahilerden sorumlu) sinoda bakanlk ederdi) yetkisine sahip olduu zel
vakalarla, sapknlkla da
ilgilenir ve patriklik taht

...
sakellion (cemaat kiliselerini ve zel
;><;"

malikanelerdeki kiliseleri denetlerdi} :'

iin 3 adayn adn nerirdi
::t'

Tara piskoposluk ve cemaat kiliseleri

ynetim yaplan

Eparhie (vilayetler) her biri zerk metropolitler

giderek daimi sen sinod araclyla seildi) (yardmc piskoposlar
bir metropol piskoposuna bal (10. yy'dan itibaren

deil; dorudan
Konstantinopolis'e
1
r
balydlar)

Diikisis'ler her biri bir piskopos yardmcsna balyd (met-

+ +
piskopos = asgari ye says)
ropolitler sinodu tarafndan seilirdi; 3

herkese ak kiliseler, piskoposun atad din adamlarnca

NOT: Ruhban snf ikiye aynlrd

ynetilirdi
st Alt
L------ cemaat din adamlar ve kiliseleri piskoposlar diyakoz yardmclar
papazlar duahanlar
zel apeller/kiliseler, bunlarn din adam.lan toprak sahibince diyakozlar eytan karanlar
seilir/atanrd (bir atma konusu) koro efleri
1
ekll 7.1 il. yzyln sonunda kilise idaresi
{
 Bizans Tarih Atlas

deitii halde ya da yeni kasabalar ve piskoposluklar kurulduunda ya da ye

niden diriltildiinde, eski piskoposluk adlar korundu. Piskoposlar srf kilise
idari tekilat ve Hristiyan topluluunun manevi himayesi bakmndan nem
li deildi. Cemaatlerinin ruhani liderleri ve kilisenin temsilcisiydiler, ama ba
zen arazi eklindeki nemli kaynaklarn yneticisi olarak grleri nem ta
yordu. Politik kargaa zamanlarnda piskoposlarn rol tayin ediciydi, nk
belirli bir hizbe nclk edebilirlerdi ve her durumda byle konularda neyin
doru, neyin yanl olduuna dair yargda bulunmalar bekleniyordu. Ama ka
nlmaz ekilde politik olaylarn iine srklendiklerinden, eer yanl hizbin
tarafn tutarlarsa sonularna da katlanmak zorunda kalabilirlerdi. Yksek
ruhban snfnn politik nemi, byle grevlerin seim ve atamalarnda kaza
nlm haklara sahip imparatorlar tarafndan iyi biliniyordu. Dolaysyla, iko
n a knc dnemde piskoposlarn byk ounluunun imparatorluk davasn
desteklemesi, mparator III. Leon ile IV. Leon'un hkmdarlklarnn istikrar
l olmasnda muhtemelen balca bir etkendi. Yksek ruhban snf, impara
torluk memurlar olarak hkmet ya da imparatoru yabanc zel grev ve el
iliklerde temsil ederek ou zaman etkin bir rol oynadlar.
B u orta dnemde ruhban snfnn politik nfuzunda bir nemli deiiklik
oldu. Konstantinopolis'te 4 . yzyldan beri dini disiplin, dogma ve liturji [ayin
dzeni] sorunlaryla uramak iin toplanan, patriin bakanlk ettii bir sen
sinod vard. Bu, metropol blgesindeki piskoposlardan ve uzak piskoposluk
lardan ziyarete gelen piskoposlardan oluuyordu. Ama yelii, 9. yzyldan
itibaren kdemli piskoposlar ve patrikhane memurlaryla snrland ve Kons
tantinopolis'in kilise politikalarnda daha nemli bir rol oynamaya balad.
Kilise yasas da 1 0 . yzyldan balayarak, imparatorluun (Roma) sivil
hukukuna gre daha nemli bir yere kavutu ve kilise mahkemeleri 1 1 . yz
yln ortas ile sonundan itibaren adli idarede ve sradan nfusun gnlk so
runlarnda daha byk bir rol oynamaya balad. Sonu olarak kilisenin et
kisinin, ahlaki ve siyasi statsnn, ayrca otoritesinin vilayetlerde bu yolla
hatr saylr lde glendii anlamna geliyordu bu; yerel gurur ve zerk
lik duygularnn younlamasn, ilaveten taral sekinlerin mahkemelerin
eylem ve motiflerini ya da mahkemeye hkmeden unsurlar tartma konusu
y apmasn yreklendiriyordu.

Manastrlar ve Ortodoksluun Merkezler!

4 . yzyldan 6. yzyla kadarki dnemde manastrlar toplum ve kltrn

kayda deer bir vehesi olduklar halde (bkz. s. 9 1-95) tek tek kutsal adam
lar, mnzevi kiiler ve keilerin nemi byk lde artt. Bizans'n orta
dneminde ise bireylerden ziyade esas olarak manastr topluluklar odak
noktasndadr. Bunu izleyen dnemde mnzevi kiiler ile kutsal adamlar
nemli bir rol oynamay srdrrlerken, manastr topluluklaryla da daha
yakndan ilikilendirilir oldular. Kutsal kiilerin hayat hikayelerinden olu-
 1 54 Kilise ve Manastr Tekilat

t Manastrlar

CD mparatorlarla balantl
manastrlar

Manastr adlan/yerleriyle ilgili

klavuz
Theotokos
II Pogoniani
III Meteora
IV Panteleimon
v Nea Patra
VI Thessaloniki (6 manastr)
VII Athos Da (birok)
VIII Osios Lukas
IX Yerokomiu
x Taksiarhon
XI Mega Spileon
XII Simvolon
XIII Dafni
XIV Filosofon
xv Aziz Theodoros
XVI Mistras (birka)
XVII Pantanassa
XVIII Vrontohion Rakm (metre)
XIX Azize Martha
2000+
xx Theotokos
1000-2000
XXI Theotokos Kosmosotira
500- 1 000
XXII Skaloti
0-500
XXIII Konstantinopolis
(20'den fazla)
O 200 kilometre
f------'--'
O l OO mil

Harita 7.2 Manastr faaliyetinin 9.-11. yzyllarda Bat'daki balca merkezleri

an edebiyatn 9 . ve 1 0 . yzyllarda serpilmesi bunun bir sonucu olmal. Bu

ksmen kilisenin onlar daha sk denetleme abalarnn bir sonucuydu, n
k nezaret edilmeyen bireylerin ruhani gcnn kilisenin kendi otoritesi
iin potansiyel bir tehdit oluturduuna dair kayglar vard. Ancak manas
tr topluluklar ayn zamanda ok deikendi ve gezgin kei gelenei bir
oklar iin gl bir cazibeye sahipti, bu da birok kk manastrn istik
rarszlna ve sonunda baarszlna, ayrca daha byk kurumlara ba
ml olmalarna byk lde katkda bulundu.
Manastr merkezleri 8. yzyldan itibaren Konstantinopolis, Ege blgesi,
Kuzeybat Anadolu, Balkanlar'n baz ksmlarnda, Kapadokya ve Pon
tos'ta geliti. Balangc 9 . yzyln sonuna dayanan, Selanik'in dousunda
ki Halkidiki Yarmadas'nda " Kutsal Da" Athos'da yer alan en nlleri,

* Athos Da'nn baka bir ad da "Ayion Oros" (Aziz Da) olup Osmanlca
Trkeye " Aynaroz" olarak girmitir -.n.
 Bizans Tarih Atlas
1 55

gnmze kadar manastr faaliyetinin nemli bir odak noktas olarak kald.
Kimi manastrlara 9. yzyldan nce nakit ya da rn olarak ya da her ikisi
yllk tahsisat olarak balanyor, zaman zaman da arazi hediye ediliyordu.
B u nedenle, sarayda yeterince nfuzu olanlara arazi ve irat balamak gi
derek olaan hale geldi ve birok kimse bu sayede bizzat nemli birer top
rak s ahibi oldu. Bu durum, ok sayda manastr kira olarak ald rn pi
y a s ay a srdnden, manastr kurumlarn giderek ticaret ve i dnyasna
soktu. Athos manastrlarndan bazlar daha 1 1 . yzyln ortasnda ticarete
girmilerdi, kendi gemileri vard ve karlarn koruyup gelitirmek iin sa
rayla ilikilerini ilerletmeye alyorlard.
Manastrlar, 8 . yzyl sonu ile 9. yzyldan itibaren kilise siyasetinde -do
laysyla imparatorluk siyasetinde- de gittike nem kazandlar; bu ksmen,
b akent ve evresindeki keilerin ikona krcla kar uralarnda ve ki
lise ile Hristiyan imparatorluu skandaldan ve kutsal yazlar konusunda
c ahillikten olabildiince arnm tutma mcadelelerinde, kendilerini Orto
doksluun kahramanlar olarak sunmay baarmalarndan kaynaklanyor
'
du. Theodoros Studitis gibi nde gelen keiler 8. yzyln sonu ile 9. yzy
ln b anda aleni politik tartmalarda zellikle gze arpyor, kutsal yazla
r ve kilise yasasn yorumlamalar konusunda imparatorlara aka meydan
okuyor, zulm grmeye davetiye karyor ve bylelikle kilise babalarnn ve
kutsal yazlarn doru yorumu konusunda son sz sahibi kiiler olarak b
yk bir n kazanyorlard. Manastrlar kendi belirli davalarnn reklamn
yapmak iin ok aba harcyor, azizlerin, zellikle ilikili olduklar kutsal
erkek ve kadnlarn hayat hikayelerinin yazlmasn tevik ediyor ve onlarn
kahramanca niteliklerini vurguluyorlard. Manastrlarn neminin bir iare
ti, arkalarnda manastr kariyeri olan Konstantinopolis patriklerinin artan
saysdr, oysa bu 9. yzyldan nce nispeten nadirdir.
Manastrlarn esas rol, dua etmek ve tefekkre dalmak bir yana, ncelik
le hayrseverlikti ve baz kurumlarn biriktirdikleri byk servetin bu do
rultuda, yetimhaneler, ihtiyar evleri kurulmas ve benzeri amalar iin kul
lanlmas gerekiyordu. Birok manastr evresindeki ihtiya sahiplerine yi
yecek veya u ya da bu tr sadaka datyor, ayn zamanda bakmalar gere
ken her geleni tedavi ettikleri revir ve hastaneleri ayakta tutuyorlard. Yine
de, eitimle kysndan ilgileniyor, manastr hayatna katlmalar ngrlen
lere ders veriyor, ama Bat'nn manastr topluluklarnda verilen trden ei
timi nadiren sunuyorlard. te yandan, imparatorluktaki katiplerin ok b
yk bir ksm keilerden meydana geliyordu ve bir tahmine gre 1 0 . ve 1 1 .
yzyllardaki katiplerin % 5 0 'si keiti. Bununla birlikte, keilerin iinde
bilgili ilahiyat oktu ve 5. yzyldan balayarak, Hristolojik atma ve

* tstanbul'un Yedikule ve Samatya semtleri arasnda 5. yzylda ina edilen

Studios Manastr onun adn tar. Bu manastr bugn mrahor ya da lmrahor
llyas Bey Camii olarak kullanlmaktadr. -.n.
 ....
CJl
AK '

!;;

::
-

s
::-

etre )
l:f>- 200

1000-2000
: (m
500-1000

0-500

' ----
o 200 kilometre
j-;;
O lOO mile

t Manastrlar <D lmparatorlarla balantl manastrlar

Manastr adlan/yerleriyle ilgili klavuz

XXIV Nea Moni (Sakz) Aziz loannis Theologos (Patmos)
XXVI Yalision Da
xxv
Latmos Da (birka) XXVII
XXVIII Lembos XXIX Ton Sosandron
Malinos XXXI Marmara yresi (Skopos ve Bithinia blgelerinde 40 manastr)
XXXIII Vazelon
xxx
XXXII Aziz Evgenios
XXXIV Sumela

Harita 7.3 Manastr faaliyetinin 9.-11. yzyllarda Dou'daki balca merkezleri.

 Bizans Tarih Atlas

t a rtma srasnda, tekrar (bu malzemenin doruluu tartlabilir olsa da,

en azndan kendi gelenek ve propagandalarna gre) ikona krclk srasn
d a v e sonrasnda dogma sorunlarna ve kilise politikalarna faal olarak ka
rmlard.
mparatorlar ya da yaknlar, 1 0 . yzyln sonunda ve 1 1 . yzylda manas
tr k urma ya da destekleme konusuyla daha ok ilgilenir hale geldiler; kar
lnda bekledikleri, hami ya da hayr sahibinin ruhu iin belirli nemli
gnlerde dua edilmesiydi. 1 1 . yzyln ortasna gelindiinde, en nfuzlu ma
n astrlar imparatorluk ailesi ya da aristokrasiye mensup hamilerinden daha
fazla imtiyaz koparmak, zellikle b elirli vergilendirme kategorilerinden
(szgelimi askerleri ya da imparatorluk memurlarn arlamaktan) muaf tu
tulmak iin yaryorlard. Manastrlar cazip bir emeklilik de sunuyorlard
v e rnein, birok kdemli asker bir manastra ekiliyor ya da (barahibi
olabilecei) bir manastr kuruyordu, bunu ksmen dorudan ya da dolayl
sorumlu olduklar ldrmenin gnahn azaltmann, ksmen de kendi gele
c e klerini gvenceye almann bir arac olarak yapyorlard.
Ortaan Bat dnyasndan farkl bir ekilde, manastr tarikatlar geli
medi, bunun yerine her topluluk, bir vakf beyannamesinde (tipikon'da)
zetlenmi halde kendi ynetmelik kurallarnca idare ediliyordu. Manastr
lar genellikle drt temel tipten birine ait olarak tanmlanyordu, bunlar pat
riklik, imparatorluk, piskoposluk manastrlar ya da zel manastrlard, ama
birok durumda, kendilerine balanm arazileri ekip biecek insan gc
n her zaman salayamayan baz vakflarn gelir azlndan kaynaklanan
s orunlar vard. Devletin vergi gelirini elbette dorudan etkiliyordu bu. m
parator II. Nikiforos Fokas, manastrlarn, mali aralaryla orantl belirli
bir miktarda araziden fazlasn edinme haklarn snrlamak yoluyla bu so
runu ve ilgili konular ele almaya yeltendii halde, nlemleri daha sonra h
kmsz klnd ve reform baarsz oldu. Kk manastrlar ok defa daha
byk kurumlarn eline dt, bylece bunlar geni bir alanda arazi ve
mlkleri ele geirip bir dizi baml alt topluluklar (metohia) gelitirdiler.

Konstantlnopolls. Roma ve mparatorlar: Polltlka. Din ve Ruhani atma

!mparator ve patrik arasndaki iliki ou zaman gergin bir ilikiydi. mpa

ratorlara Ortodoksluun savunucular gzyle baklyordu ve bu sfatlary
la, dindarlklarnn simgeleri olarak kilise ina ve dekorasyonuna, ayrca
manastrlara bata bulunmaya hatr saylr meblalar yatrdlar ve biro
u da Hristiyan teolojisinde ileri dzeyde bilgi sahibi oldu. Kat teolojik an
lam meselelerinde dorudan mdahalede bulundular, rollerinin tanmnda
ve bununla ilgili varsaymlarda ifadesini bulan otoritelerinin bir cephesiydi
bu. Bu durum sk sk imparatorlar ile patrikler arasnda atmaya, zaman
zaman bir patriin tahttan indirilmesine ve kilise iindeki grlerin kutup
lamasna yol at. Btn patriklerin te birden fazlas 6 . yzyl ile 1 5 . yz-
 Kilise ve Manastr Tekilat

AK
Oonets

., ...

ABBASi
MALTA
'\!! HALIFELIGI
------
- - - - - - - - - - -
- o

m
Ortodoks Hristiyanl (Bizans) Patriklikler

Ortodoks Hristiyanl (Slav) 0 Metropolitlik ve baplskoposluklar

= Latin Hristiyanl o Piskoposluklar

lskenderiye

- - - Bizans imparatorluunun en geni snrlar y. 1045

__... Misyoner faaliyeti

O 600 kilometre
>---.-'--'-
o 400 mil

Harita 7A Konstantinopolis. Roma ve imparator: il. yzyl

yl arasndaki dnemde istifaya zorlanm ya da bir imparatorla u ya da bu

konudan dolay uyuamadklar iin grevden alnmlard. mparator !usti
nianos 6 . yzylda bu ilikinin genel bir tanmn yapmaya kalkm, kilise
ve ruhban snf, oynadklar role gre, Hristiyan topluluunun manevi ve
ruhani koruyucular olarak tanmlanmt, ama imparatorun bunun iinde
ki konumu, yasann zerinde olmasa da, Tanr tarafndan seildii ve atan
d iin, yine de yasann cisimlemesi olarak grlmt. Bu kavramlarn
uygulamas gerekte sorunluydu.
Patriklerle atmalarnda, patriklerden ok imparatorlarn ans yaver
gitmitir: Yalnzca 9 . ve 1 0 . yzyllarda drt patrik -!gnatios, Fotios, I. Ni
kolaos ve Efthimios- imparatorun izgisini kabul etmeyi reddettiklerinde
grevden alnmlard, oysa drd de kendi tarzlarnda olaanst din
adamlar ve ilahiyatlard. Ama imparatorlar ile patrikler arasnda dosta
destekten ak muhalefete kadar uzanan belirsiz iliki, bir imparatorun g-
 Bizans Tarih Atlas

nah ve dier sularnn karln demek iin ara sra gnll olarak ya da
yapmas talep edilerek gerekletirdii kefaret deme eylemiyle zetlenir.
mparatorlar, ksa vadeli gr asndan bakldnda genellikle gn kur
tarsalar da, yukarda aktarlan birka rnekte grld gibi, patriklerin
elinde, bir imparatorun kendi bildiini okumasn engellemek iin yeterli ve
etkili bir muhalefeti seferber edecek bol frsat vard.
Misyoner faaliyetleri, siyasi dnmler ve bir dizi baka etken Balkanlar
ve Rusya'da byk topraklar kilisenin mlk haline getirdike, Ortodoks
dnyas da 9. yzyldan itibaren geniledi. Konstantinopolis Patrikhanesi bu
arazileri dorudan idare etmezken, daima ideolojik otoritesini korudu. So
nu, imparator ile patrik arasndaki ilikide belirli bir dengesizlik oldu, n
k patrik ok daha geni, Dou Roma'nn politik imparatorluundan daha
"ekumenik" [evrensel] bir dnya stnde otorite sahibiydi. Bu balamda,
btn Ortodoks dnyas ruhani ve ahlaki rehberlik iin imparatorlar kadar
-ve ou kez daha ziyade- patriklere b aktndan, patriklerin manevi konu
lar kadar politik konular da telaffuz etmek iin otorite sahibi, aslnda g
revli olduklarn hissetmeleri anlalr bir olgudur.
skenderiye, Antakya ve Kuds patrikhaneleri Mslman hakimiyeti al
tndayken, Roma ve Konstantinopolis arasnda gerek bir kar atmas
ba gsterdi. Bunun esas nedeni basitti: Roma, Aziz Petrus'un kurduu ilk
piskoposluktu ve bu sfatla -Hristiyan topluluunun mensuplarn genel
olarak etkileyen dogma, liturjik gelenek ve konulara karma hakk dahil
tm dier piskoposluklarn stnde olduunu iddia ediyordu. te yandan,
.
Konstantinopolis'in apostolik bir gelenei varken (Aziz Andreas'n kenti zi
yaret ettii varsaylyordu) , bu hibir ekilde Roma'nnki denli gl deil
di ve gerekten, ancak 4. yzyln sonundan itibaren, kent imparatorluk ba
kenti roln stlenecek hale geldiinde vurgulanr olmutu. Sorunlara ne
den olan da bu noktayd, nk Bat Roma'nn yok olmasndan sonra Dou
Roma'nn hkmdar fiilen tek imparatordu, ikametgah Konstantinopolis'ti
ve Konstantinopolis Bapiskoposu, imparatorlua zg bu konumundan do
lay Roma'yla eit statye sahip olduunu iddia edebilirdi. Sorun, imparator
ile patrik arasndaki ilikinin sk sk hsrana uram ve dargn patrikler
(veya patrie bal din adamlar ya da patrik temsilcileri) yaratmasyd, sz
konusu kiiler anlamazln bamsz hakemi olarak Roma'daki papaya
bavurabilirlerdi, ama papa bunu kilise iindeki stn statsnn aka
kabul olarak grrd. mparatorlarn talyan politikalarna, dind ya da
dini alanda karmalar are olmaktan uzakt.
Dolaysyla, Dou kilisesinin izledii izgiye dair anlamazlk, iki patrik
liin arasndaki ilikilerin kt olmasnn bir nedeniydi. Roma'da, Konstan
tinopolis'in istediinden daha bamsz bir konumu koruma eilimi baka
bir nedendi ve Roma'nn 8. yzyln sonundan itibaren Frank krallarndan

* Havarilerle ve retileriyle ilgili ya da onlardan kaynaklanan -.n.

_.....
. .................................................. &
..

160 Kilise ve Manastr Tekilat

siyasi destek alma karar gerginlikleri daha da artrd. Frank kral Charle
magne'n Kutsal Roma [Cermen] mparatoru olarak Bat'da ta giymesi,
Konstantinopolis'in talya ve Bat'daki konumunu koruma abalarna vuru
lan nihai darbeydi. Roma ile Konstantinopolis arasndaki meseleler 860 'lar
daki bir yazmada belirgin ekilde ortaya kt: Bizansllar bbrlenerek
"hakiki" Romal olduklarn iddia ettiler, ne var ki Papa I. Nicolaus keskin
dilli bir cevapla dosdoru kafa tutarak, Dou Romallarn u ya da bu alan
lardaki yetersizliklerini en ak terimlerle gsterdi.
Sonuta, bu gerginlikler, eski Roma !mparatorluu'nun Latin ve Yunan
ksmlar arasndaki ok daha uzun vadeli ve ok daha derine kk salm ay
rlklar yanstyordu. Bunlar sk sk, kkenlerinde ou kez nispeten sama
uygulama ya da yorum farklar olan anlamazlklarla su yzne kyordu.
Fotiusu hizip diye adlandrlan ile 1054 hizbi (bkz. s. 1 1 5), I. Hal Seferi'ni
takiben her iki tarafta da gelien ve en sonunda 1 2 04'teki IV. Hal Sefe
ri'nde Konstantinopolis'in yamalanmasna katkda bulunan tutumlarn ha
bercilerinden ibaretti. Ama kilisenin blnmesi, papaln 1054 'ten sonra
eitli Balkan glerinin ilerine hep daha byk mdahalelerde bulunma
sn yreklendirdi, zaten var olan gerginlikleri daha da artrd bu.
 Bizans Tarih Atlas
161

8 UCLYCNW
lm;pCLVCtt'orUi/v

Byk Dnya: Kltrel Ortam iinde Blzantlon

Bizans kltrnn birok yan imparatorlua ve imparatorluun Dou Or

todoks Hristiyanlna zg grlrken, Bizantion komu ve kimi zaman
daha uzak kltrlerle ok ey paylayordu. Son dnem Roma !mparatorlu
u'nun Dou vilayetlerindeki ina teknik ve gelenekleri yeni mimari formla
ra uyum salamak iin geliti, ama temel yntem ve malzemeler deimeden
kald. Mslman Irak'tan Gney Balkanlar'n Bizans vilayetlerine kadar
birok unsur paylalyordu. Mslmanlk ve Dou Hristiyanl arasnda
ki kltrel blnmln her yerinde karmza, talk teknikleri, kubbe
konstrksiyonu, mozaik dekorasyonunun kullanm gibi ortak unsurlar
kar. Belki daha az belirgin, ama ayn derecede nemli olarak askeri teknolo
ji, fikir ve tekniklerin binlerce kilometre iinde bir yandan bir yana hareke
tini ieren bir kltrel dei toku alan salad. Levhal zrh Roma mpara
torluu'nun son dneminde bozkr halklarndan devralnd. Bunu takiben
muhtemelen 6. yzyln sonunda zengi Avarlar araclyla geldi. Eri, tek
azl svari klc 8 . ya da 9 . yzylda, kantlamak mmkn olmasa da muh
temelen Hazarlardan alnd. Kollu mancnk da ayn ekilde Avarlar aracl
yla , ama sonuta in'den geldi. Bu mancnk 12. yzylda gelitirilen kal
dral mancnn bir ncs. Bizans'n savama sluplar iinde 1 0 . ile 1 1 .
yzyllarda gelitirilen ar svari hcumu da Frank ve Normanlara bir ey
ler borludur. Bizans yurdundan uzaktaki kltrlerden kaynaklanan nem
li etkilerin ancak birkadr.
Kukusuz, sava bu kltrel akln birok yanndan yalnzca biridir ve
hibir ekilde en nemlisi deildir. Giyimde, bozkr dnyas ve slam dnya
s nemli bir rol oynuyordu, ahsi giyim eyalar ou kez kkenindeki yerin
ya da insanlarn sfatyla tanmlanyordu. Yemek hazrlama ve piirme gele
neklerinde de byleydi durum.Yabanc tccar ve esnafn Konstantinopolis
gibi hem kendi semtlerinde, hem yerli halkn iinde yerlemi olduklar bir
metropolde, bu insanlar alkanlk ve gelenekleri, bir yandan kuku ve a
knlk uyandryor, bir yandan taklide yol ayordu. Gerekten de, ticaret Bi
zansllar yabanc fikir ve usullere maruz brakacak en nemli vastayd.
Kentler yeniden canlandka, uluslararas ticaret 7. yzyln sonu ile 8. yz-
 Uluslararas Balam linde lmparatorluk
16

yllarn en alt noktasndan yukar doru trmandka ve imparatorluun

varlkl sekinleri sosyal stat ve kltrel incelmiliklerini ifade etmenin da
ha ok yolunu bulmaya altka d etkilerin derecesi de dramatik bir e
kilde ykselmi grnyor.
Kilise kilit konumda baka bir ileticiydi, ama iletim genellikle Bizanti
on'dan komu kltrlere doruydu. Belki en nemlisi olan, Bulgar hannn
-ondan sonra ar- 860'larda, sonunda ise Bulgar sekinleri ve sradan halk
kitlesinin Bizans Hristiyanlna dnmesi, Dou Roma Ortodoksluunun
Balkanlar'a doru byk genilemesinin ilk evresine iaret eder. Yalnzca
bir yzyl sonra , 1 0 . yzyln son yllarnda Kievli Vladimir'in Hristiyanl
kabul, potansiyel olarak ok daha byk bir genilemeye yol at. Bu uzak
lkelerdeki yeni kiliselere zerklik ve kendi bapiskoposlar verildii halde
Konstantinopolis patrikliinin nfuz ve gcyle birlikte imparatorluun ve
Konstantinopolis'teki imparatorluk saraynn uluslararas statsnde de, en
azndan bir sreliine, benzer bir ykseli oldu.
Bizansllar retip ssledikleri antlarn ilev ve amacnn farkndaydlar:
Nihai sonu, ya bir eserin hami, ya da yaratcsnn saygnln artrmak ya
da ilaveten, bir kilise ya da ikona gibi dini nitelikli bir insan yapsnn du
rumunda, Tanr'y yceltmekti. Bir imparator yeni bir kilise ina ettiinde,
srf Tanr'y yceltmekle kalmyor, ayn zamanda kendi saygnln artr
yor ve Ortodoksluunu doruluyordu. Dini yaplar kadar dind olanlar iin
de geerliydi b u . Sanat, Bizans dnyasnda ayn anda hem zgn, hem tutu
cuydu: Daha eski ya da antik eserler, antikalklar ve bir rnek olarak deer
leri iin vlyordu. Otorite kavram asliydi -bir tasvir ve zellikle de dinle
ilikilendiren b ir tasvir otantik olmal ve Ortodoksluun ilkelerine uymaly
d. Sonu, ilk dnem eserlerdeki imgeler bamllnn artmas ve 8. yzy
ln sonundan ( 7 8 7 konsili) balayarak, birok imgenin erevesi ile arka pla
nn oluturan belirli mimari strktrler kadar, poz, giysi ve tasvirin dier
zelliklerine ilikin kural oluturucu rneklerin byk lde oalmasyd.
Model kitaplar ve ikonografik rehberler derlendi ve bylece standartlat
rlm tasvirler etkili bir ekilde t vik edildi . Bu "ileriye dnk tutuculuk",
Bizans'n Ortodoks Hristi anln b nimse en dier blgeler iin de tipik
hale geldi. 14. ve 1 5 . yzyllarda imparatorluun vilayetleri sosyal ve klt
rel bakmdan gider k Konstantinopolis ten bamsz hale geldike, slupta
ok belirgin bir blg seli me g liti. Ayn zamanda, Bat slup ve temalar
nn artan yaygnl, Bat d 1 tl rinin politik, ekonomik ve kltrel dina
mizmini yanstyordu. onu, anatsal retimde slup ve tema eitliliinin
B izantion'un son iki yzylnda g rek bir dorua kmasyd.

Uluslararas Balam: Kuzey ve Bat

Lombard Krall , balangta bamszln koruduu halde , 773-774'te

yani Ravenna nn fethinden Bizans Askeri Valilii'nin yok olmasndan
 A
K
Bizans imparatorluunun snrlar, y. 1025

Kuzey Denizi o 600 kilometre

o 400 mil

Hazar
Den izi

m
N"
C) c
::
u

'C}
:

il
A.
!!!
l.i
k
o
Denizi


,,_;
w..

"'":5-rt

q q;g
...

...



1)

. . .

. .
z . . .-




Harita 8.1 Daha geni kltrel ortam iinde Bizantion. y. 1025
-
-

....

w
 Uluslararas Balam linde lmparatorluk

yalnzca 20 yl kadar sonra, Frank kral Charlemagne [Carolus Magnus] Pa

via'y zapt edip, Franklarnkine katnca ortadan kalkt. Benevento Lombard
Dukal'nn zerk kalmas bu sonucu deitiremedi. talya, bu tarihle 887
arasnda Karolenjlerin hakimiyeti altnda kald, Kral III. Karl'n (iman)
887 'deki lm zerine, Friuli markisi Berengar talya Kral olarak ta giy
di ve -tahttan geici olarak indirildii 8 9 1-898 dnemi dnda- talya'y
922'ye kadar ynetti. Hizipleme ltalya'y tahtn ve Bat Roma mparatorlu
u'nun eitli talipleri arasnda srekli bir dalama konusu haline getirdi
Ancak lke 1 0 . yzyln ortasndan itibaren byk lde Alman hakimiye
ti altnda kald. Askeri valiliin ve sahip olduu topran kaybndan sonra
Bizans topraklar gneydeki Calabria, Bruttium ve Sicilya'yla snrland, s-

il Frank Krall

Charlemagne'n fetihleri

n Markilikler

0 Bapiskoposluklar

nemli manastrlar

300 kilometre
St Rlquier
Hersfeld

Stable AUSTRIA
200mil
- -- - -

-
PrOm
s wandrille
,... .. corbie
-- ...,.--
- -- ""' Malnz BOHEMYA

0
MORAVYA
0
Reims 0
Rouen Trler Lorsch
0
Hlrsau

Sens
0
Luxuell
Tours


0 StTrudpert
Fontenay
0
Bourges Besanon

'<;t
BURGONYA 00
:>
Lyon

Ol
AQUITAINE 0
:::
0 ;:::
.9
c
Viyana

o
c.

Arles
.!;
;
An iane
0
a
c
Ol

E
c

Q)
"
.::.
u
N
KURTUBA ai
c
-
EMEV o

..::
c
EMRLG
::c
SARDUNYA
 Bizans Tarih Atlas

0 Hamburg 1
J KUZEY MARKLGt'.
AK
c -. f ',
f.-._
0
Gnesen

-- Bremen (Gniezno)
-..1> SAKSONYA DUKALIGI o
"I;,
)
/ "' '- \1 Posen
/ '-

(Poznan)
eshem

M" nden o H"ld _ .-.. LUSATYA-\ POLONYA

.
Utrecht o Goslar
0 r/
nburg MARKLG \,MILZI
\ .<?

e Quedli ,.. _ ,.. __

Breslau
Nijmegen ...... Munster o Grna .
\/ 0 @ Bautzen .
seb_u.!9. Meissen /)
R ade __
o (Wroclaw)
\
(
-4
A A ,
GI LO RRAINE('" '
Paderborn __
,J Mambleben

, -

!
-UKALI(;I
Kln
0
- ..._ . :_,"'
; J<JNGY ei .
ri la '!-l>u
burg ;\ "' t;\ , "'--.._., A,._
'-;., t , .
Krakow 0
-
'M:RSEBUR G prag
e
l
....'. _., .. .

: _ ,.. _,,. .
ZEIri ..... ....

. .
Aix-la-Chapelle.s-. Fulda '
E te:;.ch ti., Frakfurt Gelnhat1
. .

MARKL G o
'

(
o Bamberg

BOHEMYA / Olmutz ;--
o ./
MORAVYA,-./ /
) /'J Mainz o
...,, _,... ...,-
.
0 lngelheim W rzburg .Forchheim //
Trier /. Rohr
Sp ero FRANKONY;i\ ! ! MACARSTAN

0 ' - :
/' , DuKALI \) Regensburg \---. _ . KRALLIGI
( -.,.. .--
-

YUKARI o . _r DOGU '

WRRAINE I o Strasbourg Passau ,... / Gran 0 _

- MARKL- -..- G( (Esztergom)

AVYE RA D IGI '- , ./
DUKALIGI /
Augsbur )B UKAL
SVABYA 0
STRYA MARKLI
r' . <,
/
I DUKALIGI Salzbur
.1 )
,.J
Basel
( N MARKiLiGi '-).
i ,
r----.
\. .'-
-v.tONA "\MARKiLi(;t) :

KRAIN
I )
( I. ,/" - uKLG/
, (- _r
-
- . (
/ ).-... \ ) \. I
.
-... _._

,.

K
IIlR
'
--,
... ( .. "' i'\. ,. ........ . ,
\ ...... /' ..,'
{Verona

. enedik
( Pavia _\ 1
,. . [ .)
/.\ .- Piacenza e Ferrir'a
-.
'..
r ,, .
r

,.) Ravenna
' ' .

\

. .,

<f'
r 'f(j: ----- . OMAG.

KORSV
-...) PENTA:P-QLIS
'- .."'; ,
\
-).
...,
' Pisa e
,
,,F'. ' ,..
:-. , /
(_ _ .
. o

--.j-'t -. "' \t'POLETO

'', 'v-;.
(
' VUKALIGI

PATltMONIUM,
..,
1 .,.
.Roma
"'. .,,_.. /_J
0 Bapiskoposluklar PETR)_;
o Piskoposluklar
Manastrlar
O 300 kilometre

O 200 mil

Harita 8.3 Sakson hanedan dneminde Orta Avrupa. y. 911-1030

telik Sicilya 820 'lerden itibaren 80 yl akn bir sre Mslman istilaclarn
elinde kald. Venedik ve Napoli gibi kentler teoride Bizans'n hkm altn
dayd, ama pratikte her bakmdan bir hayli bamszd.
Frank Krall 6. yzyln ortasndan itibaren Neustria , Austrasia ve Bur
gonya olmak zere blgesel paraya ayrld ve bunlar defalarca Merovenj
hanedannn ldrc kavgalarna kart. Gerekten birleik bir krallk son
-

166 Uluslararas Balam linde imparatorluk

A
K ,,,... - . .
....- , ,,..... .. ,, _rennef , ._
. MACARSTAN
- l . .- .....-
91\'erona and Aqullll,
(Tren} / \ .L %

,.
...... J
,. /
, ../

Milano
e
;

."'._ /'
M rkiln
: Verona /'. . - .

'\
\
Aquil'eia

/ :-'"\. I
Venedk
... . ' -
.7
""' . . ,
- . Hrvatistan
/
Canossa j /'
.1
( />. 'Q.
. -r
o
\ ...- -
....
"<?.
.
"
(>
' ,o<f
-t>
. '")
Floransa --
Toskana r' /""'!'"'
Markilii / 1 J
:"\ '> poleto
, . tf
1J
I
\ apalk\, : Dukal
Spoleto

Roma i. T:;0cl!lum
evieti''

Bizans topraklar

lslam topra

ismen Frank/Alman idaresindeki yerlerin snrlar

zerk blgelerin snrlar

300 kilometre

o 200mil

Harita SA 9. yzyln sonu ile 10. yzylda ltalya

olarak Kral I. D agobert'in (629-6 3 9) dneminde saland ve ondan sonra b

lnme ve hizipler aras didime kural haline geldi. Ancak Austrasia kralla
rnn saray bakahyas (major domo) Heristal'li I. Pepin ailesinin iktidara
gelmesiyle yava yava bir lde istikrar saland. Pepin, Neustria ve Bur
gonya krallarnn rakip bakahyalarn yenmeyi becerdi, bu suretle iki kral
l bir kez daha bir araya getirerek kendi iktidarnn temelini att ve krall-
 Bizans Tarih Atlas

n idari birliini kurdu. Babasnn baard birlii korumak iin savamak

zorunda kalan (gayri meru) olu ve ardl Charles Martel'in dneminde,
Alamanlar ve Thringler'e boyun edirildi, Bavyera baml klnd ve Sak
sonlarla ciddi mcadele balad. Martel 737 'den itibaren bir Merovenj kral
olmakszn hkm srd, nk bu hanedan "glge krallar" statsne d
rlm bulunuyordu (hanedann son temsilcisi III. Childeric 743 'te papa
ln onayyla resmen azledilmiti) . Charles 74l 'de ld, ama -Frank gelene
ini izleyerek- krall oullar Carloman ile Pepin arasnda paylatrd, bu
na karlk Carloman bir manastra ekildi ve Pepin 7 5 l 'de tek hkmdar
oldu. Pepin 7 6 8 'de kendi lmnde krall iki olu arasnda tekrar bld.
Oullarndan Carloman ok gemeden lnce btn krallk Charlemagne'ye
miras kald. Charlemagne, Frank Krall'n bir imparatorlua dntrd.
7 2 2 ile 804 arasnda, nderleri Hristiyanl kabul eden Saksonlar yendi ve
kendine tabi kld. !talya'daki Lombard Krall'n fethetti ve krallna kat
t; Bavyera'nn bamszl fiilen sona erdirildi ve bu dukalk Frank Krall
'na dahil edildi; geride kalan Avar mstahkem mevkilerine saldr dzen
lendi, Avarlar zayf bir bamllk ilikisine zorland. 25 Aralk 800'de Char
lemagne'a papa tarafndan imparator ve "Romal topraklarnn hkmdar"
olarak ta giydirildi. Gelgelelim Bizansllarn Bat'nn imparatorunu tan
malar 1 2 yl ald: mparator I. Mihail ancak 8 1 2 'de Aachen Antlamas'yla,
(Kuzey talya ve Adriyatik'teki baz topraklarn iade edilmesi karlnda)
Charlemagne'n unvann tand.
Charlemagne'n imparatorluu, torunlarnn imparatorluu dou, orta ve
bat olmak zere e bldkleri 842-43 'e kadar devam etti. Hizip atmas ve
yanl ynetim, nceki imparatorluun bir kuak iinde tamamen paralan
mas ve ok sayda "kabile" dukalnn yeniden ortaya kmasyla sonulan
d. Ondan sonra dou (Alman) ve bat (Fransz) blgelerinin siyasi blnmesi
daimi hale geldi, Burgonya da (Karolenjlerin Lombardlardan fethettikleri
talya Krall'yla beraber ya da o olmakszn) ikisinin arasnda skt kald.
9 1 9 'da iktidara gelen doudaki Sakson hanedan, I. Heinrich'in kiiliin
de kralln snrlarn douya doru artan bir ekilde geniletmeyi ve g
neydeki Bizans blgelerine de srekli bask uygulayarak !talya'daki iktida
rn korumay becerdi. eitli Slav halklarna kar douda dzenlenen se
ferlere baarl misyonerlik faaliyetleri elik etti; Macarlarn 955 'teki yenil
gisi, kraliyet topraklarna yaptklar aknlar durdurdu ve ardndan yerleik
bir Macaristan krallnn gelimesini tevik etti. Ottonyan ve Karolenj ha
nedanlklarnn yaratt Alman imparatorluu, otoritesini ksmen borlu
olduu dukalarla bamsz lortlarn sk ve srekli meydan okumalaryla kar
karya kald. mparatorluk, Papalk destei ve Karolenj imparatorluk ge
lenei sayesinde salad belirli bir sreklilikle Orta Avrupa'nn stn g-

* llk krallarnn (Otta) adndan dolay Ottonyan hanedan olarak da bilinen

Germen krallk soyu -.n.
68 Uluslararas Balam linde lmparatorluk

cne dnt, Bizansllarla eit bir g muamelesi grmeyi ve dnemin ulus

lararas politikasnda kilit bir rol oymay becerdi. Alman mparatorluu'nun
varl, Bizans mparatorluu'nun iinde yer ald politik ve diplomatik
dnyay kkten deitirdi. likileri, 1 1 . yzylda, bazlar imparatorlua pa
ral svari olarak hizmet eden Narman maceraperestlerinin !talya'ya gelme
leriyle daha da karmaklat.
Franklar, Hrvatlar gibi Slav halklar, Bizansllar ve Macar Ovas arasn
da skan ksa mrl Moravya Krall {830-906), Frank basksna kar
destek iin Bizantion'a yneldiler. Hristiyanl benimsemi olan Moravya
prensi Svyatopluk, topraklarn Slovakya, Silezya ve Bohemya'ya kadar ge
niletmeyi becerdi, ama 9 . yzylda gebe Macarlarn gelii, bamsz bir
Moravya'nn varln sona erdirdi ve Moravya sonunda 906'da yok edildi.
Macarlara gelince, balangta Pannonya ve Macar Ovas'n igal ettiler, 50
yl sren bir ilk aknclk dneminden sonra blgesel bir devlet kurdular,
980 'lerde Hristiyanl benimsemeye balayp Kral I. Istvan'n zamannda
blgede nemli bir Hristiyan gcne dntler.
Bozkr blgesi daha douda bir dizi gebe halkn yurdu olarak kald: 7 .
yzyln sonundan 9. yzyln ilerine kadar Hazarlar, ardndan Macarlar,
onlar takiben Peenekler ve Kumanlar geldi. Resim, 9. yzyln sonundan
itibaren Ruslarn, zellikle Kiev evresine yerleen Viking tacir ve savala
rn Karadeniz'de boy gstermeleriyle daha da karmaklat; Kiev 9. yzy
ln sonunda kudretli bir prenslik haline geldi. (Bkz. s. 1 8 1 .)

Uluslararas Balam: slam Dnyas

Arap-slam mparatorluu son derece hzl geniledi. 640 'larn ortasna ge

lindiinde Sasani Krall yok edilmi, Msr ve Anadolu'nun gneyindeki
tm Dou Roma vilayetleri ele geirilmiti; Kuzey Afrika'ya doru bir iler
lemenin balad aka grlyordu ve fetih momentumu hala kuvvetliydi.
Mslman ordular 7 1 1 dolaynda Sistan ve tesine ulam, Hindistan'a gir
meye hazr halde bekliyorlard ve Mslmanl kabul eden Berberiler, Ba
t'da Vizigotlarn spanya'sna gemilerdi. in'in Tang hanedanyla 7 5 l 'de
Talas Irma stnde berabere biten bir muharebe, in'in gcnn en bat
daki ve o an iin, slami genilemenin en doudaki snrlarn gsteriyordu.
Emevi Halifelii 658-60 dnemindeki i savan bir sonucu olarak, Halife
Muaviye'nin ahsnda iktidara gelmi ve peygamberin damad Ali yerinden
edilmiti. Halef selef tartmasnn hakeme gtrlmesini toptan reddeden
ler Ali'nin yanndan ayrlp "ayrlklar" (Hariciler) olarak tanndlar ve
herhangi bir mminin halifenin yerine geebileceine inanyorlard. Snne
ti (peygamberin alkanlklar ve deyileriyle ilgili gelenek) tartma konusu
yapanlar ii olarak tannyor ve Muaviye'ye kar Ali'nin meruiyetini des
tekliyorlard. Bu atlak, imparatorluun usuz bucaksz toprak geniliiyle
ve onu etkili ekilde ynetmenin sorunlaryla birlikte, gelecekteki blnme-
 Bizans Tarih Atlas

nin tohumlarn ekti. Emevi hanedan engin topraklarna am'dan hkmedi

yordu, ama hanedann 7 5 0 'deki Abbasi devrimi srasnda tahttan indirilme
si, ran'a tanmasn ve 760 'larda yeni bir bakentin, Badat'n yaratlmas
n beraberinde. getirdi. Abbasilerin zaferine ramen, slam dnyas ondan
sonra devaml olarak blnd. Emevi hkmdarlarnn sonuncusu Kurtuba
Emirlii'ni ( 7 5 5 - 1 0 3 1) kurmak zere spanya'ya kat, emirlik 929 'dan itiba
ren E mir Abdurrahman'n dneminde Kurtuba Halifelii'ne ve serpilen bir
kltre dnt.
Abbasi mparatorluu 8. yzyln sonundan itibaren hizip kavgalaryla
paraland. Kuzey Afrika'da birka bamsz hanedan ortaya kt, Ba
dat'taki dini otoriteyi 789'da defeden ve bir ii halifelii kuran Fas'taki
kudretli dris! Emirlii ve Tunus'taki Aglebiler de bunlara dahildi. Msr
8 8 0 'lerde Tulun! emirlerinin dneminde fiilen bamszd. Merkezi Abbasi
iktidar 1 0 . yzyln ilk yllarnda Msr'da ksa bir sre iin yeniden kuru
lurken, ii Karamatilerin (Karmatiler) 899 'da Hicaz'da ve ondan sonra hali
feliin baka ksmlarnda ayaklanmalar daha fazla kargaaya neden oldu;
ii Fatmiler de o srada Tunus'ta Aglebilerin yerine getiler ve bat ynn
de hkmetmeye baladlar. Doularndaki dris! Halifelii'nin kmesine
katkda bulundular ve drisilerin topraklar byk lde Endls Emevile
rinin eline geti; 9 7 2 'ye gelindiinde Msr'n efendileri, Fatmilerdi. Fatmi
Halifelii 1 2 . yzyla kadar burada hkm srd (ve 1 1 . yzylda blgenin
en byk slami gc haline geldi).
Dou ran 820 'lerden itibaren Tahir! ailesinin emirleri dneminde fiilen
bamszd; ama Dou ran 880 'lerde ii Saffari emirlerinin denetimindey
ken, Maverannehir'e szde Badat'taki halifeye sadk Samaniler hkmedi
yorlard, bununla birlikte 900'de Saffariler Samanileri yerlerinden tamamen
karmlard. Azerbaycan'da Emir bni Abi el-Sac'n fiili zerklii halife
tarafndan tannmken, Kuzey Mezopotamya 890 'lardan sonra Musul ve
Halep'teki iki ayr hanedanca ynetilmiti. Saci emirlerinin yerini 10. yzy
ln sonunda gneyde addadi Emirlii, kuzeyde ise irvan Emirlii almt.
Ama byle en byk bamsz emirlik, kkeni Hazar Denizi'nin gneybat
ky eridindeki Deylem blgesinde bulunan Buyi (ya da Bveyhi) Emirli
i'ydi. Bir ran halk olan Deylemiler halifeliin ordusunda uzun sre hizmet
etmilerdi, ama baka eylerin yan sra anayurtlarndaki ekonomik k ve
sahip olduklar siyasi bamszlk gelenei, 920 'lerde merkezi otoriteye ba
kaldrmalarna neden oldu. Bir dizi Deylemi nderi Hazar kylar boyunca
ve daha douda kk emirlikler kurarlarken, Buyiler Gney ve Bat ran'n
byk ksmn denetim altna aldlar ve 945 'te halifelie fiilen hkmetmek
zere Badat'a girdiler. Bu politik deiiklik, halifeliin dou ksmlarnda
ran dil ve kltrnn yeniden douuna destek oldu. Buyiler 932 'den 1055'e
kadar hkm srdler, gelgelelim idareleri merkezi deildi ve aslnda Ba
dat, Hemedan ve Isfahan emirlikleri olmak zere ayr emirliin gevek bir
konfederasyonundan oluuyordu.
-...-
... --------------------------......

Uluslararas Balam linde lmparatorluk

Bu gelimeler asndan byk nem tayan konu, 830'lardan itibaren

halifelikte, klelikten gelen askerler (Memlklar) olarak Trki askerlerin
belirmesiydi. Balangta halifeleri saray ve garnizon hizipiliinden koru
mak iin sadk muhafzlar olarak grevlendirilen Trk askerleri ile nderle
ri abucak halifelik ordularna hkmeder konuma geldiler. Kurulan ilk
Mslman Trk hanedanl olmasa da (bu eref 980 'lerde ve 990 'larn ba
nda Maverannehir'deki Karahanl Hanl'na aittir), Kuzey Hindistan'a
hcumlaryla nlenen Emir Gazneli Mahmud (998- 1003), Samani emirinden
iktidar kopararak Afganistan ile D ou ran' da kendi idaresini kurdu. Hane
dan, anayurdu olan Afganistan' da 1 2 . yzyln sonuna kadar hkm srd.
Ama ran ve halifelik topraklarnn orta ksmndaki iktidarlar Seluklula
ra yem oldu; Seluklular 1055'ten itibaren Buyiler'in yerine getiler ve ikti
darlarn ran'a ve halifeliin Ortadou blgelerine kadar genileterek, Bi
zans'a ve Fatmi topraklarna, daha fazla yaylmann potansiyel hedefleri
olarak bakmaya baladlar.

Ermenlstan. Grcistan ve Transkafkasya, 550-1000

Ermenistan, Grcistan ve Antitoros Dalar'nn dou etekleri Konstantino

polis asndan daima stratejik ve politik neme sahip olmutur. Yine de,
blgenin paralanm dalk corafyas, son derece bamsz grnlerine
ramen, kendi hizipler aras rekabetlerinde yabanclar kolayca yardmc ol
maya aran saysz rakip kabilenin hakim olduu politik ve sosyal yapla
ra damgasn vurdu. Bylece hem Persler, hem [Dou] Romallar kilit rol oy
nadlar ve Ermeniler ile Grcler 4. yzylda Hristiyanl kabul etmi ol
duklarndan, Hristiyan [Dou] Romal imparatorlar da Kafkasyal komu
larnn karlar iin mdahalede bulunduklarn iddia edebilirlerdi. Erme
nistan, Albania ve Lazika 4. yzyln sonundan itibaren, bir dizi sradan va
sal kral ve prens araclyla Pers idaresi altndayd. Ermenistan ile Grcis
tan'n Roma mparatorluu'na bal ksmlar, kuzeyde Theodosiupolis'ten
(modern ad Erzurum , Ermenice Karin) Yukar Frat'ta Dara'ya kadar uza
nan bir snrla ayrlmt ve ayn ekilde, eitli Roma unvanlar tayan ye
rel olarak atanm prenslerce ynetiliyordu. Bunlar pratikte tamamen ba
mszlard. Ama 5 6 0 'lardan balayan dnemde Dou Roma'nn Perslere
kar kazand zaferlerin bir sonucu olarak, Konstantinopolis, Lazika dahil,
daha geni bir alan denetler hale geldi ve mparator raklios, hakim naksa
rar (soylu) kabilelerinin mensuplarn Ermenistan prensleri (isksans'lar)
olarak imparatorun temsilcileri sfatyla hkmdarla getirdi. Ayn zaman
da, 6. yzyln banda Halkedon doktrinini reddetmi olan Ermeni ve Gr-

* Kafkas Albania's ya da Aghbania diye bilinen, tarihi beria ile Armenia'nn

dousunda kalan ve Hazar Denizi'ne kadar uzanan, bugnk Dastan'n
gneyini ve Azerbaycan'n byk blmn ieren antik devlet -.n.
 Bizans Tarih Atlas

c kiliseleri, (lkenin gney ve dousunda hala Pers idaresi altnda olanlar

dnda) imparatorluk kilisesiyle yeniden birlemiti. Grc kilisesi impara
torluk kilisesiyle birliini korurken, Ermeni kilisesi ballk konusunda du
ruma gre davrand.
Arap fetihleri [Dou] Roma'nn bu stnlk dnemine son verdi. Konstan
tinopolis 6 5 0 'lerde Ermenistan "prensi "nin Halife Muaviye'yle bir antlama
yapm olmasn onaylad ve [Dou] Roma otoritesini yeniden kabul ettirmek
iin birka giriimde bulunduu ve birok yerel naksarar Arap hakimiyeti
ne kar ayakland halde, Arap idaresi 7. yzyln sonunda salam bir e
kilde kurulmutu. Transkafkasya blgesi artk slam dnyasnn, geleneksel
olarak Romann mttefiki Perslerin dmanyken, imdi de Araplarn d
man olan bozkr gebelerine kar bir istihkam haline geldi. Yalnzca Ba
t Grcistan, Abhazya Krall olarak, nispeten bamsz kald. Bununla bir
likte Mslman hakimiyeti, yeni vergilendirme politikalarna kar byk
bir ayaklanmann patlak verdii 7 7 0 'lere kadar yerel prensler araclyla
devam etti. Ayaklanma acmaszca bastrld ve bunu takiben birok soylu
aile neredeyse yok edildi, geri Abhazyallar da ayn anda Lazika'y igal et
tiler ve 7 8 0 'lerin sonunda Hazarlarn korumas altnda bamsz bir Abhaz
ya Krall kuruldu.
Btn bunlarn ikili bir sonucu oldu. tk olarak, geriye kalan iki byk
kabileden kuzeyde Bagratuni ve Vaspuragan'da Artsruniler kendi blgele
rinde yava yava tam bir stnlk kurmay becerdiler. kincisi de, halifeler
byk sayda Arap' ve Transkafkasya dndan gelenleri blgenin kasaba ve
kalelerine yerletirmeye baladlar, krsal alann byk bir blm ve bir
ok kasaba bu sre iinde Araplatrlp slamlatrld. Yerel prenslerin
idaresine artk gven duyulmuyordu ve bunlarn yerini bir dizi kk emir
lik ald. Ama halifelikle atma srd, baz Bagratuni ileri geleni Konstan
tinopolis'le temasa geip imparatorluun saray unvanlaryla dllendirildi
ler. 850 'deki byk ayaklanma bastrld halde, kendi yrelerinde iktidar
ellerinde tutan iki aile ile saysz alt kollar ve yaknlar blgede ok gl
bir hakimiyet kurdular. Blgelerindeki birok kk emirlik yok olup gitti.
9. yzyln ortas ile sonunda hkm sren halifeler, Bagratuni kabilesinin
nde gelen prenslerini kendi adlarna hkm sren "prensler prensi" olarak
tandlar. Bu prenslerin en nemlisi, Aot Bagratuni, bir dizi akrabas arac
lyla Ermenistan, Albania ve Grcistan'n dou kesimlerinde ailesinin ik
tidara gelmesini salamak iin halifeliin i sorunlarndan beceriyle yarar
land ve sonunda 884 'te Halife el-Mu'temid tarafndan Ermenistan Kral
olarak tannd.
Bu olaylar gelitii srada Bizansllar da Abbasi iktidarnn gten d
mesinden kar salyorlard. tk olarak Pavlosular 870 'lerde ezildi, ardn
dan Bizans ordular Anadolu'nun Gneydou blgelerine geri ekilmeye
baladlar, bylece Konstantinopolis ile Ermeni ve Grc prensler arasnda
ki diplomatik ve politik ilikiler daha dzenli hale geldi. I. Vasilios ve I. Le-
_..._
.. ........................ ________.

Uluslararas Balam iinde imparatorluk

A
K

Fas Tahart

el-Kayravan

D R i S \ L E "' A G L e- a el-Mehdiyye
' '- e li
Sicil masa
GiRiT
Jarabulus

- lslam hakimiyetinin snrlar Kutra

O
f---'--o---4--.-'-_____._,
600 kilometre

O 400 mil

Harita 8.5 slam dnyas. y. 900-920

on da Bagratunilerin konumunu kabul ettiler. Ama eitli naksarar aileleri

arasndaki i rekabet ve Bagratunilerin ykseliine duyulan kzgnlk, Er
menistan ve Azerbaycan'n Saci kkenli emirinin nderlik ettii bir Msl
man tepkisini tahrik etti ve Artsrunilerin bir mensubu olan Gagik'in, 908 'de
Ermenistan ve Vaspuragan'n bir ksmnda Mslmanlar tarafndan ksa bir
dnem iin kral olarak tannmasyla sonuland. nceki kral Smbat'n (emir
tarafndan idam edilmiti) olu olan II. Aot lkenin kalan ksmna hknet
ti. Ama naksarar'larn ve Ermeni kilisesinin 9 1 5 'te, ksmen Mslman vali
nin hanedan kurma arzusunun ve Azerbaycan'daki g odann yaratt
tehlikeye kar koymak iin istedikleri Bizans askeri mdahalesi, Bagratuni-
 Bizans Tarih Atlas

Kagar

Hotan

Niabur

,.... Herat

c:: Kandahar

\
Hemedan
....
SISTAN ttJ
-
Yezd ....
::
sfa han

i
Ujjayn
't

iraz
E L
f
Khambayat

Tana
1
1'
"1

/'e Medine
)'
/
(
Mekke

1>

lerin konumunu dzeltti. Bizans'n 1 0 . yzyln sonu ile 1 1 . yzyln banda

yrtt genileme savalarnn seyri iinde, Mslman hakimiyeti altn
daki Transkafkasya'nn byk blm Bizansllarn eline geti ya da en
azndan siyasi bakmdan imparatorlua baml hale geldi. Ayn zamanda
ierdeki hizipilik de devam ediyordu, yle ki Vaspuragan birka bamsz
prenslie blnrken, Albania ve Snik Bizans kampna daha da yaklat.
Buna ramen, Ermeni aristokrasisi, I. oannis imiskis'in komutasnda yak
laan Bizans ordularn savuturmak iin 970 'lerin ortasnda krallar III.
Aot'un nderliinde birlemeyi becerdi ve imparatorluk ile krallk arasnda
bir ittifak antlamas yapld.
-

Uluslararas Balam iinde imparatorluk

A
K

Fas Tahart

ZRDLER
"'t"
Sicilmasa

Taghaza

Taourirt Gadames

Avcila

SAN HACA HOGGAR Zavila
- Mslman iktidarnn snr
O TBEST
>-----'---..--_.,__-___._,
600 kilometre

O 400 mil

Harita 8.6 slam dnyas. y. 1071-1100

Yine de, Ermeni Krall, tahtta hak iddia eden deiik kiilerin kendile
rini lkelerinde kral ilan etmeleriyle paralanmaya balamt bile. Bagratu
'
ni kkenli Grc prens Dayk'l Davit mparator II. Vasilios'a, isyanc Bar
das Skleros'a (9 7 6-79) kar savanda askeri yardm teklif etti, bu davran
Abhazya Krall'na yeniden n getirdi. Grclerin iktidar glendike, Er
meni hizipilii ve ekimesi artt, sonunda Grcistan blgenin hakim gc
ne dnt.

* Bugnk Oltu-Narman yresi -.n.

 Bizans Tarih Atlas

\ KARLUKLAR KARAHTAy
Turfan
MPARATORLUGU
Semerkand

UYGURLAR
Kagar

HARZM Buhara

Merv Belh

Niabur

Gazne

Herat

Kandahar

\; \ G
"' <
l SSTAN

Ye d ::E

. Medine YA M A H A

Dou Snr. y. 700-950

Arap-Bizans snr, 8. yzyln sonundan snr hattnn 960 'lar ve sonrasnda

Bizans'n ilerlemesiyle istilaya uramasna kadar, neredeyse rutin bir sava
durumu iindeydi. Snrn Mslman taraf 7 7 0 ve 780 'lerden itibaren iki ge
ni blge halinde yapland: Antakya'dan douya doru snr vilayetleri bo
yunca uzanan tahkim edilmi bir kentler kua olan ve Halifeliin savun
mas iin erzak ve insan gc salamas planlanan Avasm idari birimi ve
hudut ya da et- Tugur. Bu blgeler istilaclarn giriini engellemek ve dman
hcumlar iin ileri uyar karakollar ya da Bizans topraklarna Mslman
Uluslararas Balam iinde imparatorluk

aknlar iin ileri sler olarak tasarlanm, ar tahkim edilmi bir mstah
kem mevkiler hattyd. Avasm kendilerine iyi bakabilecek durumda olan
youn nfuslu tarmsal blgeleri korurken, Tugur ou zaman, iki tarafn da
7 . yzyln sonundan ya da 8 . yzyln bandan itibaren bilinli olarak ekip
bitii " insansz blge" deydi. Bu yapnn yanstt sava modeli, iki yzyl
akn bir sre her iki tarafn sava ve kltr ilikilerine hkmetti ve art
c olmayan bir ekilde, Konstantinopolis ve Badat'n metropol dnyalarn
dan ok farkl bir zel snr kltrnn gelimesini tevik etti.
Dou'daki Bizans stratejisinin, ilk dnem Arap fetihlerinden ve Anado
lu'ya yaplan aknlarn yaratt felaketlerden karlan temel ilkeleri ikili bir
nitelie sahipti: Aknc kuvvetler, mmkn olduu lde, zarar verme imka
n bulamadan nce geitlerde durdurulmal ve geri dndrlmeliydi. Bu d
manca hcumlar snrda karlama ve geri pskrtme politikasnn yrme
dii yerde, yerel kuvvetler istilac gleri bezdirmeli ve pelerini brakmama
l, her birliin ya da grubun yeri bilinecek ekilde her hareketlerini takip et
tiklerinden emin olmalydlar. Bu stratejinin kilit nitelikte bir yan, balca
gzergahlar, kavak noktalar ve erzak depolanabilecek mahallerde, ayrca
dman glerinin Bizans hinterlandna ulamak iin gemek zorunda ol
duklar snr geitlerinin stnde ve arkasnda ok sayda kk hisar ve ka
leye asker yerletirmekti. Bunlar elde tutulduu srece, Bizans topra stn
de herhangi bir uzun vadeli Arap varlna engel olmaya yaryorlard, nk
istilaclarn iletiim a, gnderebilecekleri kk aknc ya da yiyecek pein
deki gruplar ve genel olarak lojistik dzenlemeleri iin deimez bir tehdit
oluturuyorlard. Herhangi bir istilac g iin deimez bir tehdit oluturu
yorlard; yine de durup onlar kuatmak, aknc gruplarn ou iin katlan
lacak zahmete demiyordu. Hem kk, hem byk mstahkem mevkiler sk
sk el deitirdii halde, Bizansllar srekli yerleimlerde daha az aba gs
termenin ve aknlarn kapsamn ve etkilerini asgariye indirmenin bir yolu
olarak, kontrol ellerinde tutmann nemini aka kavryorlard.
Themata 8 . yzyln sonu ile 9 . yzyln bandan itibaren, bamsz ko
mutalar olan bir dizi zel snr blgeleriyle tamamlanmt. Bunlar klisurar
hia olarak tannyordu ve ayrldklar thema'larn altblmlerinden meyda
na getiriliyordu. Daha nceki stratejiden billurlatrlm bu yeni politika en
byk askeri kuvvetlerin dnda btn istilac aknclar usandrmay, pu
suya drmeyi ve peini brakmamay amalayan bir "gerilla" stratejisini
ieriyordu. Bir yandan da hem krsal blgenin yamalanmasn ve bunu iz
leyen ekonomik dalmay engelleyecek, hem aknc seferlerini kolay gani
met bulma bakmndan eskisinden daha riskli ve belirsiz klacak yerel odak
l bir savunmayd.
Bizansllar iin 10. yzylda en dik bal dmanlar Halep Emirlii ve s
nr topraklar boyunca Kilikya'dan dou ynnde Kafkasya ve Kuzeydou
Mezopotamya'ya uzanan dier bamsz emirliklerdi. Snr 8. yzyln orta
snda istikrara kavuturulduu halde, snr komutanlklarnn bazlarndaki
 Bizans Tarih Atlas

dinamik nderler Bizans Anadolu'sunun gvenlii iin daimi bir tehdit olu
turduklarn gsterdiler. Bu nderlerin en nemlisi 930 'lardan itibaren 20 y
l akn bir sre Halep'in Hemdani emiri Seyfedullah oldu. 1 0. yzyln ikin
ci yarsnda sefere kan imparatorlar Seyfedullah'n verdii zarara set e
kildi. Ama Halep yine de Bizans snrnda bir kilit nokta olarak kald ve
9 8 0 'ler ile sonrasnda Bizans ve Fatmi topraklar arasnda yar bamsz bir
tampon devlet olarak nemli bir rol oynad ve baz antlamalarla, haddini
aan Fatmi iktidaryla savalarnda imparatora destek vermeye zorland.

Bozkrlar ve Ruslar. y. 680-1000

Konstantinopolis'in 6 2 6 'daki baarsz kuatmasn takip eden dnemde

Avar hegemonyasnn k, Avarlarn on-yirmi yl iinde Macar Ovas'na
hapsolmalar ve Bat Avrasya bozkrnda bir dizi gebe grubun belirmesiy
le sonuland. E n nemlileri Bulgar ve Hazarlard. lki, Avar hakimiyeti al
tndayken onlardan kopan ve mparator raklios'la bir antlama imzalayan
Onogurlar ve baka birka kk kabilenin yan sra Gktrk konfederas
yonunun dalmasna (y. 630 'lar) karan iki "Hun" grubunu, Kutrigurlar ile
Utigurlar ieriyordu. Bulgarlar bu savata baka bir hizip olan Hazarlarla
atma iindeydiler. Hazarlarn 670 'lerdeki zaferi eitli Bulgar gruplarnn
kovulmasna yol at. Kimisi (daha sonra Volga Bulgar grubunu oluturmak
zere) kuzeye ya da (ta Kuzeydou talya'daki Pentapolis'e ya da Panon
ya'daki Avar topraklarna kadar) batya g etti ve bir grup aaya Tuna
deltasna gitti. [Bu sonuncularn] , nderleri Asparuh'un emrinde Dou Ro
ma topraklarn girme istekleri geri evrildi. 6 7 9-80 'de Roma topra saylan
blgeye girdiklerinde, mparator IV. Konstantinos onlar karlamaya gitti,
ama taktik bir karklk Bizans'n yenilgisiyle sonuland ve Balkan Bulgar
Devleti'nin kurulmasn mmkn kld (bkz. s. 62 ve 103). Bulgar hanlar 8.
yzyln banda Bizans'n i politikasna karabilecek durumdaydlar ve 8.
yzylda imparatorluk iin neredeyse Dou'da Araplarn oluturduklar ka
dar ar bir tehdit haline gelmilerdi.
Hazarlar 680 'de Bat Avrasya bozkrn byk lde kontrol ediyorlard
ve ana kabilesi, Bat Gktrkleri'nin bata gelen kabilesinin soyuna ve hak
larna sahip kyordu. Bu kabile Konstantinopolis iin slam'a kar nem
li bir mttefikti ve 7 3 7 'deki baarl bir Arap saldrsnda geici olarak dur
durulduu halde, Mslman Kafkasya topraklarna eitli aknlar dzenle
miti. Balkanlar'daki Bulgarlara kar da bir denge unsuruydu. ki impara
tor Hazarlarla evlilik ittifaklar kurdular (II. ustinianos Kaan'n kz kar
deiyle, V. Konstantinos bir Hazar prensesiyle evlendi) ve baka temaslar da
geliti. elien hak taleplerinden doan gerilimler, aksi takdirde iyi olan ili
kileri, ana kabilenin 8. yzylda Yahudilie dnmesinden sonra bile engelle
medi. Abhazya Krall 786 'dan bu yana Bizans'tan ziyade Hazarlarn koru
mas altndayd ve Kuzey Kafkasya blgesindeki yar zerk ran Alanlar da
 ....
"!
00

ElbruzDa
--- Ticaret gzergthlar

ooo metre
Z i f( y
A.
5629 m.
-
O
/. v

SO mil
.
O
l 00 kilometre

DhTav
.
5198m.
4 z y s
A. &;

:i
2
y
Hazar Denizi
.

.,.

tJ:
Kut!ij
:
G (Q,
:i
Karadeniz T
Ell\J E

;:;
::...
""

'tl
:
;:
c
-

(';"'

Harita 8.7 Ermenistan. Grcistan ve Transkafkasya, 550-1000

A
K

o
, t>-
s

Nazianzos

(el-Kurra)
Koron

lraklia
(Kivistra)
m

Dlk
....

Edessa
:J
"'

(Dolihi) u..
.... 111

'el

:
Kurus Harran
(Kirrhos)
;!::
Q
!!!

Membi

(ierapolis)

EL-CEZRE

o oo omre
SRA
o
Halab

'\ '3 t s u s K r fe z ;
lld}

(Veria)
Antakiya
(Antiohia)
j 1 500 metrenin stndeki yerler

Harita 8.8 Dou snr. y. 700-950

....
"J
'"
180 Uluslararas Balam linde imparatorluk

AK Kiev Rusya'snn tahmini snrlar, y. 1 000

1 000 metre

...._ ' O 500 kilometre

a ' o.---,---'--r---3,,
00 mil
\
\
\
\.
...... ......

(KUMANLAR)
OGUZLAR
(9. yzyln
ortasndan itibaren)
Vot,
:9q .....
L A R
MACARLAR
OO'den sonra)

Transilvanya
Alpleri

il s
GJl . O
csr...v
<

KK ASYA

Harita 8.9 Bozkrlar ve Ruslar, y. 680-1000

haraca balydlar. Ama Hazar hkmdarlar yava yava bozkr gebesi

kklerinden uzaklap servetlerinin ounu ticaretten elde etmeye balad
lar, nk gney bozkr kua ile kuzey ormanlar ve gney arasndaki ba
lca ticaret gzergahlarn denetim altnda tutuyorlard. Dou snrlarnda
Peenek ve Ouz Trklerinin ahsnda yeni bir tehdit belirdiinde, ancak s
nrl bir direni gstermeyi becerdiler.

-----
 -- -- -

Bizans Tarih Atlas

181

Peenekler nceki Gktrk Kaanl'nn kalntsna tabi, Trkistan'da

yaayan bir Trk! gruptu. Kaanln dalmasyla, baka bir grup, genile
yen Uygurlarn tazyiki altndaki Ouzlar batya doru hareket ettiler. Pee
neklerden bazlar kalp yeni gelenlerle birletiler; bakalar Hazarya 'ya
doru ilerleyerek, yine batya doru itilmi, Ural-Altayca konuan ve Hazar
lara hara veren bir halk olan Macarlar yerlerinden ettiler. Hazarlarn fiili
denetimi 880 'lerde Kafkasya'nn kuzeyindeki bozkrla snrlyd. Peenekler
Gney Rusya b ozkrna hakimdiler, doularnda ilerleyen Ouzlar, batla
rnd a ise Macarlar vard. Bizans'n 894-96 'da Macarlar Bulgarlara saldr
malar iin cesaretlendirmesi, Peeneklerin tazyikiyle birleince, sonunda
Macarlar Macar Ovas'na girmeye zorlad ve 1 0 . yzylda burada Macaris
tan Krall'n kurarak Bat Hristiyanln benimsediler. Hazar iktidar,
9 6 0 'lardaki Rus hcumlaryla (bakent til 965 'te dt) ve 1030'larda Ha
zarya 'nn bat yarsn yutmu olan bamsz bir Alan Krall'nn belirme
siyle, bir de Peenekleri batya sren Ouzlarn (ya da Bizansllarn onlara
verdikleri adla Kumanlarn) saldrlaryla daha da zayflad. Alan Krall
1 0 6 0 'larda Hazarya'nn dou yarsn da yuttu ve bamsz Hazarya ortadan
kalkt.
Ruslar ilk kez 830 'larda ortaya kar. skandinav aknclar ile tccarlar,
B altk'tan byk rmaklar boyunca ierilere ve aaya Karadeniz ile Hazar
D enizi'ne gitmeden nce, 8. yzyln ortasnda Baltk ky eridini smrge
letirdiler. Novgorod'ta, Volga boyunca, Kiev ve bir sre sonra Karade
niz'deki Tmutorokan'da rmak kylarnda bir dizi prenslik kurdular. Da
nk Slav halklar zerinde hakimiyet kurup 830 ve 840 'larda Bizans toprak
larna aknlar yaptlar, muhtemelen Volga blgesinden bir grup 860 'ta Kons
tantinopolis'e srpriz bir saldr dzenledi. [Ruslar] Rurik'in ardl Kievli
Oleg tarafndan tek bir iktidar altnda birletirildiler; Rurik, Novgorod bl
gesinde ilk lordluk kurand, ama lkesi balangta Hazarlara hara veren
baml lke durumundayd.
Kiev, ksmen Bizans !mparatorluu'nun desteiyle nem kazand, nk
imparatorluk 860 'taki saldrnn tekrarlanmasn engellemek iin blgede
gvenilir bir mttefike ihtiya duyuyordu. 1 0 . yzyln bandaki ticaret an
lamalar ve Rus prensesi Olga'nn 9 6 0 'ta vaftizi bu ittifak pekitirdi. Ama
gerilimler eksik olmuyordu. Olga'nn olu Sviatoslav bir putperestti ve
9 6 5 'te Ouzlarla ortaklaa dzenledii bir saldrda Hazar Kaanl'n or
tadan kaldrd ve Volga Bulgarlar ile Ruslar hakimiyeti altna ald. Kiev ve
Peenekler arasnda huzursuz bir modus vivendi' mevcuttu. Bizansllarn ta
lebi zerine Sviatoslav 967 'de Bulgarlara hcum etti, ama ardndan btn
lkeyi igal etti. Bizans'n kar hcumu Rus nderi anlamaya zorlad, an
cak Kiev'e dn yolculuu srasnda bir Peenek saldrsnda ldrld. Bi-

* (Lat.) Kalc bir karara balanmam bir anlamazlk durumunda geici uyum
salanmas anlamnda popler bir siyaset bilim terimi, geici uzlama -.n.
18 Uluslararas Balam linde lmparatorluk

zansllar Dou Bulgaristan' igal etmeyi becerdiler; Kiev'de ise Prens Vla
dimir 980'de iktidar ele geirinceye kadar on yllk bir anlamazlk hkm
srd. Sonunda imparatorlukla yaplan antlamalarla Vladimir ve evresi
nin Bizans Hristiyanlna dnmeleri (Kiev 988'de Konstantinopolis'in bir
kilise idari birimi haline geldi, Kiev'e de bir metropolit atand) ve Vareng
Muhafzlar'nn oluturulmas saland -Ruslarn, byle yapmalar istenildi
inde, Bizans imparatoruna askeri kuvvet tedarik etme sznn bir sonu
cuydu bu. Peeneklerin artan tehdidiyle, Ruslar artk Gney Rusya bozk
rnda imparatorluun balca mttefiki haline geldiler.
 --- -
-

,vd<;Ayvuw
SN VNEM
(Y 1 1 . -1 5. Y10'llav)
 Bizans Tarih Atlas

imparatorluun iinde Bulunduu Koullar. 1050-1204

1 0 . yzyln sonu ile II. Vasilios'un hkmdarlk dnemi, geleneksel gre

gre imparatorluun gcnn dorua kt Altn a'dr. Uluslararas iti
bar ve toprak genilemesi bakmndan bu yanl deil, ama sonu olarak II.
Vasilios'un ardllarnn saltanatlar, ister istemez nceki dnemlerle olumsuz
anlamda kyaslanr. Vasilios'un ocuu yoktu ve yerine, lmeden nce yalnz
c a yl hkm sren kardei VII. Konstantinos gemiti. Artk kimin impa
rator olacan, evlenecei kiiye gre Konstantinos'un byk kz Zoi belir
liyordu. 1 0 2 8 'den 1 042 'ye kadarki dnemde, onun vastasyla st ste ko
cas hkmdar olmutu; III. Romanos Argiros ( 1 02 8-34), " Paflagonyal" IV.
Mihail ( 1 034-41) ve IX. Konstantinos Monomahos ( 1 042-55). Konstantinopo
lis'in arlkl olarak sivillerden oluan iktidar sekinleri, II. Vasilios'un h
kmdarlnn sonunda ulalan istikrarn hep sreceini varsayarak, daimi
orduyu ve -taradaki " askeri" sekinlerin g ve hrsn snrlandrmak iin
snr milislerini radikal ekilde azaltmaya giriti. Ne var ki, bunu yaparken,
imparatorluun dnda deien koullar hesaba katmadlar, belki katabil
meyi de beceremediler. Askeri elit, imparatorluk dahilinde kendi konumu,
ayrca ynetici klik ve imparatorlarla ilikisi konusunda ayn derecede kay
glyd. Siyasi bask kadar, yanl ynlendirilen mali politikalarn bir sonucu
olarak Bulgaristan'da 1 0 3 0 ve 1 040 'larda ba gsteren tara isyanlar, daha
byk sorunlarn habercisiydi. Trki bir bozkr halk olan Peeneklerin he
men hemen ayn anda Balkan snrlarna gelmeleri ve imparatorluk toprakla
rna yaptklar ilk basknlar imparatorlar ile danmanlarn benzer ekilde
uyarmalyd. Sicilya'daki imparatorluk kuvvetlerinin komutan Yeorgios Ma
niakis'in 1 042-43 'te ayaklanmas, nderinin lmyle ksa srse de, sekinle
rin nde gelen unsurlar arasnda huzursuzluk ve honutsuzluk olduuna ia
ret ediyordu. Anadolu askeri klanlarndan gelme bir asker olan mparator I.
!saakios Komninos'un (1057-59) ksa hkmdarl, deiiklik ynn gste
riyordu. mparatorluk Kafkasya'daki snrlarn geniletmeyi srdrd
halde, Sicilya ve Gney !talya'da imparatorluun hakimiyetini yeniden kur
ma abalar yetersiz kald, yle ki imparatorluk 1070 'lerin bana gelindiin
de oradaki son tutunma noktasn dinamik Normanlara brakmt.
86 Dorua k ve k

//'
Bizans lmparator1uu'nun snrlar, . 1040

1 1 00'1erde Normanlarn ald11 topraklar

1 1 1 1 1 1 011-1 1 00 dolaynda kaybedilen topraklar

A n 400 mil

Harita 9J mparatorluun iinde bulunduu koullar. 1050-1204

Kuzeydeki Peenekler kadar, Trki bir halk olan Seluklularn ahsn

da, 1 050 ve 1 0 6 0 'larda yeni ve daha da tehlikeli bir dman peyda oldu;
(Bizansllarca Ouzi diye adlandrlan) Ouz Trklerinin bir kolu olan Sel
uklular zaten kendilerini halifeliin efendileri olarak kantlamlard,
imdi de enerjilerini kuzeye, Irak'tan Kafkasya ve Dou Anadolu'ya ynel
tiyorlard. mparator iV. Romanos Diogenis ( 1 068-7 1 ) akn ve baskn dal
gasn durdurmak iin bir giriimde bulundu, ama birtakm ilk baarlar
dan sonra , ihanet ile taktik gaflarn bir birleimi, 1 0 7 1 'de Dou Anado
lu'daki Manzikert [Malazgirt] Muharebesi'nde yenilmesiyle sonuland.
Muharebeyi izleyen kayplar kendi balarna o denli byk deildi ve bul
gular, stratejik durumun kurtarlabileceini akla getiriyor. Ama Romanos
bizzat tutsak alnmt ve ksa bir dnem Sultan Alp Arslan'n misafiri
olarak kaldktan sonra fidyeyle serbest brakld halde, tahttan indiril
mi olduunu rendi. sava patlak verdi ve imparatorluun geride ka
lan askeri kuvvetleri, izleyen atmada yorgun ve zayf dtler. Anado
lu'nun kaplar basite ak braklmt ve Trki srtmalar, srleri, ai
leleri ve tanabilir eyalaryla, (bu deiiklii 7 . yzylda belirgin olarak
 Bizans Tarih Atlas

baaramayan Araplarnkine kyasla) hayat tarzlarna ideal ekilde uyan

Orta Anadolu'ya girdiler. Yeni i atmalar birbirini takip etti ve general
I . Aleksios 'un ( 1 0 8 1 - 1 1 1 8 ) 1 0 8 l 'de taht gasp ettii srada, Balkanlar Pe
enek aknclarn istilasna urarken ve Normanlar Gney !talya'daki s
lerinden imparatorlua saldrrlarken, imparatorluk Orta Anadolu'yu
k a yb etmiti.
Aleksios 1 1 0 5 'te iyi planlama, diplomasi ve becerikli generallikle istikra
r yeniden salamt. Peenekler alt edilmi ve imparatorluk dahilinde Bi
zans ordusu askerleri olarak yerletirilmi; Normanlar Epir'den atlm; Sel
uklular durdurulmutu. Aleksios, I. Hal Seferi ordularn, 10 97-98 'de Bi
zans topraklarndan getikleri srada yardm almak iin akllca kulland.
dari reformlar gerekletirdi, etkili bir merkezi idareyi yeniden kurmak iin
evlilik ve imparatorluk brokrasi sistemi araclyla dier sekin klanlarla
ittifaka girdi. Aleksios'un olu II. oannis'in ( 1 1 1 8-43) dneminde Bat Ana
dolu'da nemli toprak paralar yeniden ele geirildi, I. Manuil'in (1 143-80)
dneminde ise imparatorluun Balkanlar'daki konumu glendi ve Bizans
ordular yava yava yeniden Orta Anadolu'ya girmeye baladlar. Ama yan
l taktik deerlendirmeler, 1 1 7 6'da konion yaknndaki Miriokefalon Mu
harebesi'nde yenilgiye yol at ve Bizans'n Orta Anadolu'yu geri alma aba
larn sona erdirdi. mparatorluk bir daha bu blgeye byle bir sefer dzen
leyecek bir konuma asla gelemedi ve Orta Anadolu'nun " Trkletirilme"si
-ve slamlatrlma "s- sk ekilde balam oldu.
Tuna boylarnda Macarlarla baa klyordu, ama imparatorluk giderek
bir Avrupa devleti haline geliyordu. Ayn zamanda bir dizi nispeten yeni si
yasi g tarih sahnesine kt.
tk nce, deniz gc Venedik (onu Cenova, Pisa ve Amalfi takip etti), Bi
zantion ile Bat arasndaki politik ilikiler kadar, ekonomik ilikilere de ye
ni bir unsur katt ve imparatorluk hkmeti gmrkler ve ticari imtiyazlar
bakmndan bu kent devletlerine eitli tavizler verdi. kincisi, imparator
luk, Alman imparatorlaryla ve Sicilya'daki Norman Krall'nn olumaya
balayan gcyle ilikilerinde karmak bir durumla uramak zorundayd.
Hal seferleri politik durumu dntrmt: Hallarn kendileri, Kuds
Krall'nn etrafnda bir dizi krlgan prenslik kurarlarken, yanlar sra Ba
t glerinin kazanlm haklarn da getirdiler ve Bat'nn mnhasran Bi
zans'a ait olmu olan etki alanna duyduu ilgi artt. II. oannis ve Manuil,
szgelimi Sicilyal Normanlara kar kztrarak, Alman imparatorlaryla
iyi ilikiler kurmay becerdiler. Ancak, mparator I. Manuil'in lmyle, in
a ettii sistem abucak kt ve imparatorluun krlgan konumu ok ge
meden belli oldu.
Manuil bu mirasla baa kacak denli becerikli bir varis brakmad ve
imparatorluk ufak tefek hanedanlk hrgryle yara ald. Batllara saldr
lar, rnein I. Andronikos'un tezgahlamasyla 1 1 8 2 'de Batl tccarlarn
katli, talyan kentlerinin ve baka Bat glerinin husumetini tahrik etti.
188 Dorua k ve k

Normanlar 1 1 8 5 'te, imparatorluun ikinci kenti Thessaloniki'ye [Selanik]

saldrp kenti yamalayarak durumdan yararlandlar. Andronikos 1 1 8 5 'te
tahttan indirildi ve ldrld, yerine Komninos klannn bir akrabas olan
II. saakios Angelos geti; onun yerini de 1 1 95-1203 yllarnda kardei III .
Aleksios Angelos ald. Gelgelelim, IV. Hal Seferi'nin ordular 1 2 0 3 'te
Konstantinopolis nlerinde peyda oldu. III. Aleksios tahttan indirildi, yeri
ne IV. Aleksios geti.
1 1 85'te Bulgaristan'da ba gsteren bir ayaklanma, imparatorluk garni
zonlarnn yenilgisiyle ve bamsz bir Bulgar devletinin yeniden kurulma
syla sonuland. II. saakios'un kendisi, 1 1 90 'da ayaklanmay bastrma a
bas iindeyken yenilgiye urad; bu arada bir sredir bir vasal devlet konu
munda olan Srbistan da, ksmen imparatorluun Macaristan'la savalarnn
bir sonucu olarak imparatorluktan uzaklamaya balad. saakios baarl
bir askeri sefer ve evlilik ittifakyla durumu istikrara kavuturmay becerdi.
Ama imparatorluun g ve otoritesinin her cephede azald akt; Bulga
ristan'da durum umutsuz iken, Srbistan 1 1 96'da politik destek iin Kons
tantinopolis'ten ziyade Roma'ya ynelmi ve 1 1 89 'da Kbrs da, Hal seferi
nin seyri iinde I. Richard'n komutasndaki ngilizlere braklmt.

Hallar, 1096-1204

Papaln dzenledii ya da ilham ettii, haclar ve Hristiyanln kutsal

yerlerini korumay ya da inanszlara kar mcadelelerinde Hristiyan yol
dalara yardm etmeyi amalayan askeri seferler daha 1 060'larda, Burgon
ya ve Languedoc valyeleri Kastilya ordusuyla spanya'da savaa gittikle
rinde balamt. Bat Kilisesi'nde papal ve politikalarn etkileyen re
form hareketi, Batl gzyle yeni bir tehditle, Seluklularn Kutsal Top
raklar' tehdidiyle ayn zamana rastlad. Seluklularn Fatmilerin elinden
Kuds ve Suriye'yi almalar, Batl haclar dorudan etkiliyordu. Silahsz
hac yolculuklar adamakll yerlemi bir gelenekti ve Seluklularn mda
halesi hatr saylr bir fkeye neden oldu. Ayn zamanda, dinsizlere kar
kutsal sava fikri yaygnlk kazanyordu ve 1095 'te Clermont Konsili'nde,
Papa II. Urbanus mparator I. Aleksios'un askeri yardm dileine cevap ve
rirken, valyelerin Kuds ' geri almak iin bir Hal seferine katlmalar
dorultusunda vaaz verdi. Mnzevi Pierre diye birinin nderlik ettii, ser
vencilerden oluan rgtsz bir Hal seferi Konstantinopolis'e geldi ve
Anadolu yakasna nakledildikten sonra Seluklu hcumlar karsnda hz
la dald. Ancak 1 0 9 6 ile 1099 arasnda, eitli nde gelen soylularn n
derlii altnda ok daha etkili bir sefer dzenlendi. Kuzey Fransa kuvvetle
ri Dk Normandiyal Robert'in nderliindeydi, Lorraine ve Flaman lke
lerininki Bouillon'lu Godfrey, Boulogne'lu Baudouin ve Flander'l II. Ro
bert'in, Gney Fransa'nnki ise Toulouse'lu Raymond'un. Gney talya' n n
Normanlarna Tarantolu Bohemond ve yeeni Tancred nderlik ediyordu .
 Bizans Tarih Atlas

-- 1. Hal Seferi (1 096-99)

- - - il. Hal Seferi ( 1 1 47-49)

-------- 111 . Hal Seferi ( 1 1 89-92)

iV. Ha l Seferi (1 202-04)

Harita 9.2 Hal Seferleri. 1096-1204

Godfrey'in kuvvetleri, Bizans topraklarna girmek iin Almanya'y geip

aaya doru Macaristan stnden ilerlediler (Hallardan bazlar yol s
tndeki eitli Yahudi topluluklarna saldrdlar) , Toulouse'lu Ray
mond'unkiler ise Bizans topraklarna Dirrahion'un (modern ad Drres) ku
zeyinden girmek iin Hrvatistan'n Adriyatik kylar boyunca ilerlediler.
Normanlar Adriyatik Denizi'ni ap imparatorlua daha gneyden, Epir k
ysndan girdiler. lmparator Aleksios onlara erzak salamay becerdi ve bir
btn olarak bakldnda, kendi asker ve uyruklar ile aslnda yabanc
olan bu ordular arasnda bar korudu, sonunda -nderlerden sadakat ye
minleri kopardktan sonra- Boaz ' gemelerine ve Seluklularla savaa tu
tumalarna yardmc oldu. Balangta Seluklular taktikleriyle onlar
kurnazca alt etseler de, Hal nderleri yeni koullara abucak uyum sala
dlar. Seluklu sultann Dorileon'da [Eskiehir] yendiler, Antiohia yedi ay
lk bir kuatmadan sonra alnd ve nihayet Kuds'n kendisi 1 0 9 9 Tem
muz'unda ele geirildi.
Sonu, bir dizi Hal devletinin kurulmas oldu. En nemlisi Kuds
Krall'yd ( " Kutsal Mezar'n koruyucusu" unvann tayan ilk kral, Bo
uillon'lu Godfrey'di) ; bunu, Bohemond'un fethettii (ama Bizans'n da hak
Dorua k ve k

iddia ettii) Antiohia Prenslii ile Edessa [Urfa] ve Tripoli [Trablusam]

kontluklar izliyordu. nemli bir Hal mstahkem mevkii haline gelmi
olan Edessa kenti, Bizantion'la atmak kadar i kavga ve atmalardan
da zayf dt ve 1 144'te Musul'un Zengi emiri tarafndan fethedildi. Bu
durum dorudan, Alman imparatoru III. Konrad ile Fransz kral VII. Lo
uis'nin nderlik ettikleri II. Hal Seferi'nin (1 147-49) dzenlenmesine yol
at. Ama sefer abalar, bu iki lkenin atan d politika karlar yzn
den zayflad (Alman imparatoru, Sicilya'nn Narman kralnn karlarna
kar Bizans 'la, Narman kral da Franszlarla ittifaka girdi) . Sonu, Sel
uklularn elinden yenilgiyi tatmak ve Askalon ile am gibi iki Mslman
mstahkem mevkiine kar baarsz seferler oldu. Hallar arasnda srp
giden rekabet ve hizipilik, ilaveten aslnda savunulmas imkansz bir stra
tejik konum, Kuds'n 1 1 87 'de, Zengi emiri Nureddin'in ina ettii impa
ratorluu devralan Eyyubi hanedannn kurucusu Selahaddin tarafndan
zaptyla sonuland.
Bunu izleyen III. Hal Seferi ( 1 1 89-92), Alman imparatoru I. Friedrich
Barbarossa'nn nderlii altndayd ve konvoydan oluuyordu; ilki, Bal
kanlar' geip Konstantinopolis stnden giden kendisininki; ikincisi, G
ney Fransa'dan yelkenli gemiyle ltalya'nn ayakucundan dolanp Kbrs (ge
erken Bizansllarca zapt edildi) stnden giden ngiltere kral I. Richard'n
ki; ncs de, Cenova'dan yelken ap Gney talya yoluyla Filistin'e gi
den Fransa kral II. Philippe Auguste'inkiydi. Friedrich Seluklulara kar
lkonion'da bir zafer kazandktan sonra Kalikadnos (Salef, Gksu) Irma'n
geerken bouldu ve nderlii olu, Svabya [Schwaben] Dk Friedrich st
lendi. Ordusu Akra'ya ulat, ama Friedrich 1 1 9 1 'de ld; Richard ve Philip
pe Akra'y almay becerdiler ve sonunda Selahaddin'le bir antlama imza
land, buna gre Tiros [Sur] ve Yafa Hallara terk edildi ve Kuds'e yapla
cak hac yolculuklarna engelsiz izin verildi. Kbrs, fief olarak Lusignan'l
Guy'e brakld.
Hallar, son tahlilde, stratejik bakmdan imkansz olmas kanlmaz bir
ii temsil ediyorlard. Byle uzun ve korunmasz bir snr savunma ihtiyac
nn getirdii mali sorunlar ile kaynak sorunlar bir yana, Hal devletlerin
de srekli insan gc sknts ekiyorlard, eldeki sava atlar saysn koru
makta zorlanyorlard ve kendi ilerinde rekabet yznden blnmlerdi.
Ama valyelere ait askeri dini tarikatlarn, St. Jean valyeleri'nin ve
Templar valyeleri'nin abalaryla g ve esneklik kazanmlard. 1 12 0 'de
kurulan Templar valyeleri, haclarn korunmasn ve Filistin'in fethini
salama almay grevleri sayyorlard ve ok iyi yetitirilmi, etkili askerler
den oluan bir ekirdekleri vard. Kkeninde Kuds'teki St. Jean Hastane
si'nin bir kardelik dernei bulunan St. Jean valyeleri de 1 1 2 l 'de askeri
bir tarikata dntler ve ayn Templarlar gibi, Filistin'i terk etmek zorun
da kaldklar 1 3 . yzyln sonuna kadar Hal devletlerine destek konusun
da kilit bir rol oynadlar.
 Bizans Tarih Atlas

iV. Hal Seferi. Latin mparatorluu ve Nlkea mparatorluu

Bizans mparatorluu'na, yerleik toprak dzeni iinde ldrc darbe, IV.

Hal Seferi eklinde geldi. Papa III. Innocentius'un vaaz ettii ve Msr'n
hedef alnd bu Hal seferinin nderleri gemiler kiraladlar, seferin fi
n ansmann ksmen Venediklilerden salayp onlara hzla ar ekilde bor
landlar. Venedik, bir Hal seferine muhalif deilken, ayn zamanda Adri
yatik ve Akdeniz'deki ticari konumunu salamlatrmakla ilgileniyordu ve
mali desteinin karlnda Hal nderleri, nce Venedik'in hak iddia etti
i Z ara [bugn Zatlar] kentini zapt etmeyi kabul ettiler. mparatorluk tah
tnda hak iddia eden IV. Aleksios Angelos'un Venedik'teki mevcudiyeti, ke
za Konstantinopolis'e doru bir yn deiikliini meru klmak iin kullan
labilirdi. Hal ordusu 1 2 0 3 'te Bizans bakentinin surlar nne vard ve k
sa bir zaman iinde IV. Aleksios'u, kr babas II. saakios'la birlikte impara
torlua oturtmay baard; II. saak amcas III. Aleksios tarafndan tahttan
indirilmi, III. Aleksios'un kentten kamasndan sonra hapisten karlmt.
IV. Aleksios bir kez tahta oturduunda vaat ettii dlleri demenin imkan
sz olduunu ve giderek tecrit edildiini grd. 1204'n banda V. Aleksios
D ukas tarafndan tahttan indirilerek ldrld. Yeni imparator, her ne ka
dar kentin savunmasn glendirip Hallarn bir ilk hcumuna direnmeyi
becerse de, kent 12 Nisan'da dt. Alnan ganimet muazzamd. Kentte, I.
Constantinus tarafndan yeniden kuruluundan bu yana deerli eserler, hey
keller, liturjik, trensel cppeler ve objeler biriktirilmi ve kent byle vahi
bir saldrya daha nce hi uramamt. imdi gn boyunca acmaszca
yamalanacak, deerli madeni objeler eritilir ya da alnrken, saysz obje
de yok edilecekti. En harikulade son dnem Roma objelerinden bazlar bu
gn Venedik'te hala grlebilir.
V. Aleksios kat, ama ksa sre sonra yakalanarak idam edildi ve Flan
der'l Baudouin imparator seildi. mparatorluun topraklar, 1204 'te izi
len, muhtemelen vergi kaytlarn temel alan ve Partitio Romaniae olarak bi
linen bir belgeye gre galipler arasnda bltrld. Buna gre, Konstanti
nopolis'teki Latin imparatoru, imparatorluun bir eyreini, dierlerinin
her biri 3/8'ini alacaklard. Venedik gz diktii vilayetleri ve ky blgeleri
ni ald, Yunanistan ise eitli hkmdarlar arasnda pay edildi: Ahaia (Mo
ra) Prenslii ile Ege Denizi Dukal, Konstantinopolis'teki Latin imparato
runa balyd. Bir Thessaloniki Krall kuruldu, Atina ve Thives lordlar bu
kralln hkmdarna sadakat borlu klndlar; thaki ve Zakinthos adala
ryla birlikte 1 1 94'ten beri szde Venedik'e bal olan Kefalonya blgesi, uy
gulamada zerk olduu halde, 1214'ten sonra Ahaia prensini hkmran ola
rak tand. Evia (Negroponte[Eriboz]) lordu hem Selanik'in, hem Vene
dik'in otoritesine balyd.
Bizans mparatorluu'nun varl devam etti. mparatorluk topraklar
parsellendii halde, imparatorluk tahtnda kar hak iddia eden bir dizi aday
 'Ci
N
....

Devlet snrlar I A
Bizans'n yerini alan devletler
I K
(V) Venedik'in sahip olduu yerler
I
I

600 kilometre
I

ALANLAR
I
---'-r I
O 400 mil /
1 ,,
' ,,
'
I ' ,,
/ '
2
I ' ,, .... _
1
& \
1
/ I .... ....
t
TRABZON
I .... .... o
....
ll ,.. . . \ (; \
,, '

' ,. .., M A C A
'
n
- -
--- '
' .... .... :c:,
'

ENEDIK MPARATORLUGU
fe ----
Karadeniz
'
' \
.;j
Trabzon
'
T
ALMAN
_ _ _ __ -
' I
(f '
.
\_,zara
(V)
\
,
<
- -Trnova '
IMP. __,.

BULGARSTA
\ (1)
':.. ... \
N ' "()
,%.:f B a l k a n o a -9 _ - -
\ a\ O:
;>;'
E Filippopolis
,; :

-- ""'

<---e Adrianopoli :::::;;;,
I 1

Ragusa I - - Kon.stanUnopolis BITHINIA

Uskup
1 . ' -
Nik midia
\ _ ...- ' \ 1 .
(v) ,, ,- ' o.,

Ohri . serez
) TRAKYA Selmvra . _____..
0 .o
\ <>.

;..o'
Prlep ' : .,
,,.


> "
Drrahon Prousa
'\ / Nika
>

- (Vodena)
/
Jhes nik
""'
p
1;

Lampsakos
zikos" Lopadi n

d s ; KONYA A N L I G I
r
KAPADOKYA
..,
Edessa / / <::>

!ATH S 0
J
c:J 1
. DAul
;;E; - ( -
ar sa NIKEA
"' ?o- Kastoria \ Adramittion _ ./,

loannina " Serbia

o ._.
os , h \ a- ,
MIDILLI Pega.mo n -
0 .., -

lkonion
1
N j? QJ .\ .

IMPARATO'V'UGU
o0 LATiN
'>/ 'KMENST \ -
KERKIRA Arta
"<\..EP KOS>
O

KHIOS
&"O. KKALLIG
'- I
(Korfu) EVIA
1 dTESALYA 1
'
0 ' o "-
Filadelfia
(V) e Hone
/" ...o
. / \
ANTIOHI_, 1
Antiohia ; EYYUB
I
AntiOhi!!--
Sm.,0.1 ,;
. .
- ), Nafpaktos Thves
/)/' /

SULTANLIGI
KEFALLINIA -
"'
P tras
as
,,-

_. Korint
tna
1. <::J SAMO
"'
o.
- - 11 ;-<.._
/ \
Attalia

I
.;
r
1 yonya T
RIPO

afplion
--
IMY, TOR.Et'.
J
V 0 .'

[';_ 0 \!i E,. eandros lrma

Denizi PELOPONNISOS
'\

o
V
o
.... ""

Rodos
?'-'T
(More> -
o _,
() o0t?
-
o

o
RODOS KRAL
KIB
TuoO'f: '/" //
., Monemvasia
d' <!' .<!'
.
p
'

, ,; , (Bamsz)
O \
\
t\ _- -.
__-
n ._ V
\>
-
l
'
I

Akra e
<> l'tall"daks (Candia) 0
\ I

GIRIT(V)
") l I
I

AKRA
ILIS11N

"

KRALLIGI Kuds
A
e n
k
d z

Harita 9.3 iV Hal Seferi. Latin imparatorluu ve Nikea imparatorluu

 Bizans Tarih Atlas

da kendi konumunu savunuyordu. Komninos-Dukas byk ailesinin bir ko

lu, Kuzeybat Yunanistan'daki Epir blgesini merkez alarak Bat Balkan
lar'da bamsz bir prenslik kurdu ve neredeyse 1 5 . yzyla kadar varln
srdrd. Hkmdarndan, 1240'lardan itibaren despotis ("lord") diye sz
ediliyordu. Komninos hanedan, Orta ve Dou Pontos'ta hemen hemen zerk
bir b lgeye hkmediyordu, artk burada Trapezus "imparatorluu" peyda
oldu. Laskaris ailesinin mensuplar, Bizans Bat Anadolu' sunun byk bl
mn fiilen kontrol etmeyi srdrdler ve Nikea kentinin etrafnda Nikea
mparatorluu geliti. Theodoros Laskaris hkmdar olarak ta giydi ve III.
Aleksios'un damad olarak biraz meruiyeti de vard. Bu " meruiyeti" top
raklar bir yana, Bulgar ar Kaloyan 1 3 . yzyln banda, ar Simeon'un ik
tidarna rakip olmak iin bir Bulgar iktidar kurma sreci iindeydi ve nite
kim ordusunu ezdikten sonra Latin imparatorunu 1 2 0 5 'te ele geirdi. Bul
garlar 1 2 3 0 'larda, Epir'in Bizansllarn vasal statsne indirmekle tehdit
ediyorlard.
Konstantinopolis Latin mparatorluu'nun kaderinde ksa mrl olmak
yazlyd. Epir hkmdarlar, Alman imparatoru II. Friedrich'in ve daha son
ra Sicilya kral Manfred'in yardmyla, Balkanlar'da, Konstantinopolis'i geri
alma niyetiyle bir denge kurma abasna girdiler. Ama Bizans mparatorlu
u'nu yeniden kuracak olan, Nikea'yd. Nikea imparatorlar Cenova'yla itti
fak kurarak, Venedik deniz gcyle kendi aralarnda denge saladlar. 1240
ve 1 2 5 0 'ler sresince Avrupa'daki topraklarn genilettiler. Kkleri 1204'ten
nceki imparatorlarn dneminde yatan bir saray ve aile anlayyla, ayrca
ilk Komninos hkmdarnn dneminde gelien etkili bir idari ereveyi
miras alarak, i grecekleri salam bir lojistik ve stratejik temel yarattlar.
1 3 . yzyln sonuna gelindiinde, Orta Yunanistan'n baz ksmlar bir kere
daha Bizansllarn elindeydi: Kuzeyindeki Latin prenslii Ahaia nemli bir
g olarak kalsa da, Bizans'n Mora " Despotluu" orta ve gneydou Pelopo
nez'in byk blmn denetliyordu. Nikea imparatorlarnn Seluklulara
kar izledikleri uzlama politikas, Anadolu'da snrn geici bir istikrara ka
vumasna izin verdi. Konstantinopolis'teki Latin garnizonunun byk bl
mnn seferde olmasn avantaj olarak kullanan kk bir Nikea kuvveti,
1 2 04 'te kente girmeyi, onu imparatorluk adna geri almay ve kentte kalan
Batl askerlerle sivil Latin halk kentten srmeyi becerdi. Konstantinopolis
bir kez daha Dou Roma mparatorluu'nun bakentiydi.
Nikea " mparatorluu" ksa mrl oldu, ama stratejik konumu, salam
ekonomik temeli, akll diplomatik ve stratejik politikalar, hkmdarlar
nn bir Bizans 1mparatorluu'nu yeniden kurmalarn mmkn kld. Bunun
orta ya da uzun vadede bilgece bir hamle olup olmad tartmaya aktr.
Yeniden kurulan imparatorluun, uluslararas politika bakmndan kuatma
altndaki konumu ve bunun gibi snrl bir arazi temelinde Bat'dan, Balkan
lar'dan ve Anadolu' dan gelecek tehditlerle etkili ekilde baa kmasnn im
kanszl, ayakta kalmasn bile kukulu hale getirdi.
 o

Dorua k ve k

Toparlanma, Sava, Klme, 1 2 6 1 - 1351

mparatorluk bakentinin Nikea Devleti'nin imparatorlar tarafndan

tekrar ele geirilmesine, salamlatrlmasna ve Anadolu'da kimi toprakla
rn geici olarak geri alnmasna ramen, Bizans iktidarnn son iki yzyl
yava, ama kanlmaz bir klme hikayesidir. mparatorluk 14. yzyln
ortasna gelindiinde, byyen Osmanl Sultanl'na baml bir duruma
dmt. VIII. Mihail'in (12 59-82) dneminde Peloponez'e doru genile
meyi ve blgedeki Frank prensliklerine boyun edirmeyi becermiti; ulusla
raras politikada, Cenova ve Aragon Krall'yla, ksa sreli olarak da Papa
lkla yaplan ittifaklar Bizans'n bir defa daha uluslararas politikay etkile
mesini ve Bizans'n ykm ve blnmesi iin alan glere kar koymas
n mmkn kld. Ama imparatorluk II. Andronikos'un (1282-1328) dne
minde, ok daha az dosta olan uluslararas evrenin meydan okumasna
karlk vermekten acizdi. Nitekim imparatorluun dikkatinin tekrar Kons
tantinopolis'e ynelmesiyle, Asya'daki vilayetler tam da Moollarn gebe
Trkmen airetleri stndeki Seluklu hakimiyetini zayflattklar anda ih
mal edilmiti, bylece Trkmenler kt savunulan Bizans blgelerine iste
dikleri gibi girdiler. Gneybat ve orta ksmdaki ky blgelerinin ou 1207
dolaynda elden km ve i ksmlar, nemli Menderes Vadisi dahil, 1300'de
Trk topra haline gelmiti. Acemi Osmanl gc dahil, bamsz Trk bey
likleri ayakta kalan imparatorluk blgeleri iin deimez bir tehdit olutu
ruyorlard. Ege'nin kalan blgeleri 13 15'e gelindiinde kaybedilmi ve
Bithinia 1 3 3 7 'de boyun emiti. Bunlar yetmiyormu gibi, II. Andronikos ta
rafndan 1 3 0 3 'te Trkler ve baka dmanlarla savarken yardm etmeleri
iin tutulan Byk Katalan Bl'nn paral askerleri, maa talepleri kar
lanmaynca imparatorluun aleyhine dndler ve 1 3 1 1 'de Atina'nn Bur
gonyal dukasn alt ettikten sonra blgenin denetimini 1 3 88'e kadar ellerin
de tuttular. Baka paral askeri birlikler de benzer ekilde davrand. mpa
ratorluk, kaynaklar bakmndan, topraklar stnde en kk bir dman
ca saldrdan baka bir eyi karlamakta yetersizdi ve paral asker tutma
imkann bile hzla kaybediyordu.
Andronikos'un ld 1 3 2 8 'de, imparatorluun elinde yalnzca tecrit
edilmi birka kale-kent kalmt. Filadelfia [Alaehir] dolayndaki yar
zerk blgenin Osmanllarn eline gemesiyle, Anadolu'daki Bizans tarihi
sona erer. Durum, II. Andronikos'un lmnden sonraki dnemde impara
torluu paralayan i savalarla byk lde ktlemiti ve savalar esas
olarak Bizans aristokrasisinin iindeki kk bir grubun ahsi ve ailevi re
kabetlerinden kaynaklanyordu. III. Andronikos 1 3 2 1 'de dedesi II. Androni
kos'a kar ayakland ve drt yl patrt, ileri geri mar ettikten sonra 1325'te
ortak imparator olmay baard. atma 1327 'de yeniden alevlendi, ama II.
Andronikos 1 3 2 8 'de ld ve imparatorluu, 134l'e kadar hkm sren toru
nuna brakt. III. Andronikos'un olu (dul mparatorie Savoylu Anna'nn ve
 A Ceneviz mlkleri
Angevin mlkleri
K
====

Ras l/llll/111 11/11 Katalan mlk leri

Naksos Dukal mlkleri
o

- Naksos (Amorgos, Thermia) Fief'leri

- Rodos valyeleri'nin mlkleri

Karadeniz

Akdeniz
LEFKAS
KEFALONYA

(1 357'den beri
KONTLUGU
tocchi hanedan)
m
s
;,
Cll

-a
3:
Bizans topra, y. 1 340

Bizans topra, y.1 350 Q
!!!
Bizans topra, y.1 402
Duan'n 1 340'tan sonraki fetihleri
SANTORINI
oL;
(1 370'den itibaren
"'
1 344'ten sonraki Bulgar fetihleri ksmen Ven.)

0-"'- Trk topra, y. 1 350

/ Trk fetihleri 1 354-1402
- o 200 kilometre
Venedik mlkleri
'
Venedik fiefleri o l OO mil

....
Harita 9.4 Toparlanma. i sava, klme, 1261-1351 '
CJl
 Dorua k ve k

Byk Duka Aleksios Apokafkos'un hakimiyeti altndaki) gen V. oannis'i

temsil eden naiplik, oannis Kantakuzinos'u imparatorluun dman ilan
ettiinde, atma yeniden patlak verdi.
oannis, nceki imparatorun dneminde Megas Domestikos [ba komutan]
ve nde gelen bakand; imdi de kendini imparator ilan edip bir ordu topla
mt. Dini ve sosyal ayrlklar durumu karmaklatryordu. zellikle ma
nastr evrelerinde destek bulan mistik ve tefekkrc bir hareket olan isihas
mos'un glenmesi, kilise bnyesinde grleri kutuplatrd, nk dzenli
ve yksek ruhban snfnn ou, patrik dahil, onun retilerine iddetle kar
kyorlard. Bu nedenle Konstantinopolis'teki rejim, isihasmos taraftarla
rnn, zellikle Bizans manastrclnn merkezi olan Athos Da'ndakilerin
oannis Kantakuzinos'la ittifak kurduklarn grd, oannis ise bylece Bi
zantion'un son yzyllarnn en byk ilahiyatlarndan birinin, isihas
mos'un nde gelen savunucularndan ve gl bir hatip olan Grigorios Pala
mas'n desteini kazand. O srada naiplik, tara kentlerinde, Kantakuzi
nos'un nderlik ettii ve esas itibariyle aristokratik olan tarafa kar honut
suzluu tahrik etti, bylece bir sr popler hareket olutu ve isihasmos'un
destekileri kovuldu, sonuta Kantakuzinos Srp kral IV. tefan (Uro) Du
an'a (133 1-55) snd. Bu ittifak Srplarn yaylmac karlarna uygundu,
ama uzun srmedi, nk oannis ardndan, uygulamada zerk bir blge olan
Bizans Tesalya'snn valisi oannis Angelos'la ittifak kurdu. Karlk olarak
Duan, Konstantinopolis'teki rejimle bir ittifaka girdi. Kantakuzinos Trk
mttefiklerini kullanarak sava 1 3 4 5 'e kadar srdrd; naipliin kn
ve Aleksios Apokafkos'un ldrlmesini takiben, 1346 'da Adrianopolis'te
[Edirne] VI. oannis olarak kendine ta giydirdi ve ertesi yl Konstantinopo
lis'e girdi, ta giyme treni burada patrik tarafndan tekrarland.
oannis'in zaferi, Bat Kilisesi'yle her trl uzlamaya muhalif olan isihas
mos'un da zaferi demekti. lsihasmos doktrininin Bizans Kilisesi'nin resmi
doktrini haline geldii 1 3 5 1 'den itibaren, bu retinin tutucu Bat kart de
erleri ne kt, ayrca Bizans kltr ve politikasnn son yzylnda, zel
likle Bat kltr ve Hristiyanlyla ilgili tutumlar nemli lde etkiledi
i grld. mparatorluk politik ve ekonomik bakmdan artk aresiz du
rumdayd. Srp hkmdar IV. tefan Duan Arnavutluk, Dou Makedonya
ve Tesalya'y yutmak iin Bizans'n zayflndan yararland. mparatorlua
kalan, Konstantinopolis'in evresindeki Trakya, Selanik'in etrafnda Srp
topraklaryla kuatlm kk bir blge, bir de Peloponez ve Kuzey Ege
adalarndaki topraklard. Bu blgelerin her biri, pratikte, az ok zerk bir
vilayetti ve birlikte, ismen ve gelenek yoluyla bir imparatorluk meydana ge
tiriyorlard. Ama i savalar bu blgelerin ekonomisini harap etmiti ve im
paratorlarn talep ettikleri asgari vergileri bile zar zor karlyorlard; Ha
li'in kar yakasndaki Ceneviz ticaret merkezi Galata'nn imparatorluk
kentinin kendisinden yedi kat byk bir yllk vergi geliri olmas olgusu bu
durumu ok gzel aklar.

- - - -- - -
 Bizans Tarih Atlas

Gerileme ve k, 1350-1453

1 3 5 0 'lerden itibaren Avrupa'da yeni bir dman belirdi, Osmanllar i sa

valar srasnda, Kantakuzinos'un 1 3 44'te V. oannis'e kar Osmanl'dan
yardm isteini takiben Avrupa'ya da gemiler ve 1 3 6 0 'larda Trakya'nn
b a lca kentlerini, 1367 'de ise Selanik'i alarak Avrupa' da kalc ekilde yer
lemeye balamlard. 1400 dolayna gelindiinde, Gney Peloponez'deki
i m paratorluk topraklar (Mora Despotluu) ve kimi Ege adalar hari, impa
ratorluun Yunanistan'da hi topra kalmamt.
mparatorluun 1204 'ten sonraki karmak blgesel ve siyasal tarihi, IV.
Hal Seferi'ne dorudan karm olan Batl glerin mktesep haklarn
v e hiziplere blnmelerini yanstr. Ege'nin gney ksm byk lde Vene
dik'in hakimiyetine girdi ve Bizans iktidar 1 3 . yzyln sonunda ksa sre
liine yeniden kurulsa da, Naksos [Naka] , 1207 'de Kikladlar'da Venedik
Dukas'nn bir yakn olan Marco Sanudo tarafndan kurulmu olan Latin
"Adalar Denizi Dukal "nn merkezi olarak kald. Dukalk balangta
Konstantinopolis'teki Latin imparatoruna balyd, dukalk daha sonra, s
tnde Venedik de hak iddia ettii halde, Ahaia ( 1 2 6 1 'de) ve Napoli'ye
( 1 2 6 7 'de) baland. Sanudo ailesinin yerine, dukaln Osmanl Devleti tara
fndan yutulduu 1 5 5 1 'den sonrasna kadar iktidarn koruyan Lombard
Crispi ailesi geti. Gerideki adalar deiik zamanlarda Cenova, Venedik, St.
Jean valyeleri ve nihayet Trklerin elinde kald. Rodos, St. Jean valye
leri 'nin 1 3 0 9 'dan 1523 'teki kne kadar Osmanllara kar yrtt
muhalefetin tarihinde zel bir rol oynad. Yaplan antlamayla valyelerin
karargahlarn Malta'ya tamalarna izin verildi. Kuzey Ege'deki Limni
1 4 5 3 'e kadar Bizans idaresi altndayd. Ondan sonra Midillili Gattilusi'nin
i daresi altna girdi, 1462 'deki Osmanl fethine kadar da bamszln koru
du. 1 4 6 0 'ta, 1455'te Osmanllarn eline gemi olan Taoz Adas'yla birlikte,
eski Mora Lordu Dimitrios Paleologos'a dl olarak sunuldu. Limni sonun
d a 1 4 7 9 'da Osmanl kuvvetlerince igal edildi. Ege adalarnn ou, ayn de
recede olaylarla dolu bir tarihe sahiptir -Naksos ve Sakz ancak 1566'da d
erken, Bozcaada 1 7 1 5 'e kadar Venediklilerin idaresinde kald.
O smanl kuvvetleri 1 3 7 l 'de Srplar Meri'te yenmiti. Bulgaristan
1 3 8 8 'de hara deyen bir devlet haline geldi ve 1389'da, Kosova Muharebe
si'ndeki zaferlerini (grne baklrsa muharebe ba baa bittii halde,
kuvvet ve kaynak bakmndan stn olan Osmanllar avantajlydlar) taki
ben, Osmanl kuvvetleri hara veren devlet statsn Srplara kabul ettir
meyi becerdiler. Osmanllarn ilerleyii Bat'da kayda deer bir kaygya ne
den oldu. Macar kral I. Sigismund 'un nderliinde bir Hal seferi dzen
lendi, ama 1 3 9 6 'da Nibolu Muharebesi'nde ordusu kesin bir yenilgiye ura
tld. Osmanllar ile Bat gleri arasnda kalan Bizansllar deiik unsurla
r b irbirine kar kullanmay denediler. Baz din adamlar ve aristokrasinin
bir b lm tarafndan, muhtemel bir zm, iki kilisenin birlemesi benim-
 ....
\,D
o:

'/,; Venedik/ltalyan mlkleri

Bizans lmparatorluu'nun snr, y. 1 340

Bizans topra, y. 1 402

AK

111 Osmanl mlkleri, y. 1 450

t
o

'gc

.;;

(il

'Q
"'"'
:
""'
er
Resafa
D Apamia

am

Vostra
'\:, Tiros

Kesaria
\
Kuds
\
Ptolemais
lskenderiye Petra
.
.Q


1'
li j
"
O ,
A.
l 'J'

O 600 kilometre
, v i

O 400 mil

Harita 9.5 Gerileme ve k, 1350-1453

 Bizans Tarih Atlas

sendi -tabii bu, Konstantinopolis'in kanlmaz olarak Roma'ya baml ol

masn gerektiriyordu. zellikle manastr evreleri ve krsal kesimdeki hal
kn byk ksm byle bir uzlamaya ok dmanca bakyor, Trklere boyun
emenin bile tercihe ayan olduunu savunuyorlard. "Latin" dmanl,
Ortodoks nfusun ounluunun kafalarnda, imparatorluk topraklarnn
hem iinde, hem dnda smsk yerlemiti. Batclarn dnyevi politikalar
karsnda bir seenei temsil eden isihasmos bu zemin stnde yeerdi ve
iki dnya arasndaki yabanclamay daha da istismar etti. ki taraftan hi
b iri imparatorluk dahilinde kendini gstermeyi beceremedi, bu da Bat g
lerinin bir btn olarak " Grekler"in vahim durumu karsnda kaytsz kal
malar sonucunu dourdu.
Osmanl sultan Bayezid 140 1 'de Konstantinopolis'i kuatma hazrlklar
n a b a lad. Ama son henz gelmemiti. Kuatma hazrlklar srerken, Ti
mur'un (Timurlenk) emrindeki Mool kuvvetleri Anadolu'yu istila ettiler ve
Osmanllar 1 4 02 'deki Ankara Muharebesi'nde yenik derek, hara veren
devlet statsn bizzat kabul etmek zorunda kaldlar. Bizansllar Pelopo
nez'de, kalan Latin prensliklerini kendi idareleri altnda toplamak iin bu
frsattan yararlanmay bildiler. Ama bu, ksa sreli bir soluklanmayd. Ti
mur'un az sonraki lm, imparatorluunun paralanmasn ve Osmanl ik
tidarnn taze hayat bulmasn, aslnda glenmesini de beraberinde getirdi.
Sultanlar Anadolu'da hakimiyetlerini pekitirdiler, Balkanlar'da ise geni
letmeye giritiler. mparator VIII. oannis, slam tehdidine kar destek top
lamak giriimiyle Avrupa'nn drt bir yann dolat, 1 4 3 9 'da Floransa Kon
sili'nde Bat Kilisesi'yle dini birlemeyi bile kabul etti, ama kanlmaz ola
n engellemek iin pek bir ie yaramad bu. mparatorlar cephesinde son bir
aba Bat'nn Hal seferine yol at, ama 1444 'te Bulgaristan'da Varna Mu
harebesi felaketiyle sonuland ve II. Mehmed 1453 'te Konstantinopolis'i ku
atmaya koyuldu. Top dahil ar silahlarla donatlm Osmanl kuvvetleri,
haftalarca sren kuatmadan sonra Theodosios Surlar'nda ciddi gedikler
amay becerdiler. Sayca kat kat aada olan imparatorluk birlikleri ve
Batl mttefiklerinin yiite abalarna ramen, 29 Mays 1453 'te sekin ye
nieri birimleri tarafndan surlarda sonunda delik ald. Son imparator XI.
Konstantinos saldrda ld ve cesedi hibir zaman bulunmad. Konstanti
nopolis yeni Osmanl bakenti oldu; Ege'de ayakta kalan ada devletleri Os
manl D evleti tarafndan abucak yutuldu; Mora Despotluu 1460'ta fethe
dildi ve Byk Komninoslarn imparatorluk bakenti Trapezus ertesi yl bir
Trk ordusunca ele geirildi.

Yaran Devletler: Epir, Tesalya ve Latin Topraklar

Epir blgesinde bir despotis, "lord" tarafndan ynetilen ve bundan dola

y genellikle bir "despotluk" olarak atfta bulunulan kk bir devlet
1 2 0 4 'ten sonra Kuzeybat Yunanistan ve Tesalya'nn hatr saylr bir ks-
00 Dorua k ve k

mnda etkili bir hakimiyet kuran I. Mihail Komninos Dukas tarafndan ku

rulmutu. Bu devlet ve Kefalonya'y da ieriyordu. I. Mihail'in biraderi ve
ardl Theodoros 1224 'te Selanik'i geri almay becerdi ve burada imparator
olarak ta giyerek imparatorluk tahtnn hakiki miraslar olarak meru
iyetlerini iddia eden Nikea imparatorlarna meydan okudu. Ama Nikea im
paratoru III. !oannis Vatatzes 1242 'de, Theodoros'un olu ve ardl !oannis'i
imparator unvann brakmaya mecbur etti ve Selanik 1 24 6 'da Nikea'nn
idaresi altna girdi. Nikea ordular, 1 2 5 9'da Pelagonia Muharebesi'ndeki za
ferlerinden sonra hakimiyetlerini Epir'in byk blmne yaydlar; savan
nedeni Epir, II. William Villehardouin'in hkmettii Ahaia Frank Prenslii
ve Sicilya kral Manfred arasndaki ittifakn, Nikea hkmdar VIII. Mihail
Paleologos'un ykseliini engellemeyi tasarlamasyd. Bununla birlikte sz
konusu hakimiyet geiciydi ve Epir 1264'ten 13 18 'e kadar bamsz despot
lar (despoti) tarafndan ynetildi. Corafi durumu, Pindos Sradalar'nn
srt ile Adriyatik arasnda tecrit edilmi olmas, Osmanllarca fethine kadar
Konstantinopolis 'ten siyasi bakmdan bir lde ayr ve bamsz kalmasn
kolaylatrd. Konstantinopolis 'teki imparatorlar despotis unvann verme
hakknn kendilerine ait olduunda daima direttikleri iin, Epir hkmdar
larna 14. ve 1 5 . yzyllarn byk blmnde isyanc gzyle baklmt.
Epir 1 3 1 8 'den 1 3 3 7 'ye kadar talyan Orsini ailesince ynetildi ve ksa bir
sre Yunanllar tarafndan geri alndktan sonra 1348'de Srplarca fethedil
di. Yanya ve Arta balca politik merkezlerdi. Yanya 1 3 6 6-84 arasnda, To
rna Komninos Paleologos'un idaresi altndayd; Torna, IV. tefan Uro Du
an'n dneminde Tesalya'nn Srp valisi olan Caesar Gregory Preljub'un o
luydu ve Preljubovic olarak da tannyordu. Torna, Kuzey Epir'i Srp dene
timi altna almay becerdi ve gneyde Arta'nn Arnavut derebeyleriyle sa
vat, sonunda Osmanllarn yardmyla onlar alt etti. Kulland despotis
unvan 1382 'de Konstantinopolis'teki Bizans imparatoru tarafndan onay
land. 1384'n sonunda, muhtemelen hkmdarlna kar kan yerel soy
lularn suikastna urad. Dul kars Bizansl Maria Angelina Dukena Pale
ologina talyan aristokrat Esau Buondelmonti'yle evlendi. Esau aa yuka
r 141 1 'e kadar despotis olarak hkm srd. Esau ile Floransal Acciajuoli
arasndaki ban bir sonucu olarak, despotluk ondan sonra Tocco ailesinin
hkmne girdi ve bu hanedann hkmdarlar Arta'y Arnavutlardan geri
almay da becerdiler. Ama Osmanllar 1430 'da Yanya'y aldlar ve Arta
1449'da dt. Bundan byle Epir Osmanl !mparatorluu'nun bir paras
olacakt. Kefalonya 1479'da alnd, ama 1500'de Venedik tarafndan zapt
edildi.
Bizans !mparatorluu'nun 1204 'te blnmesinden sonra Dou Tesalya
-bat blgeleri Epir ve Nikea hkmdarlar arasnda anlamazlk konusu
olurken- Franklar tarafndan ynetildi. !oannis Dukas (Epirli II. Mihail'in
gayri meru oluydu ve Pi !oannis diye tannyordu) 1 2 6 7 dolaynda Ne
opatras'ta bamsz bir hkmdarlk kurdu ve kendine Bizans unvan sevas-
 Bizans Tarih Atlas
Ol

A
K

msz Yunan devletleri

-
Konstantinopolis Latin lmparatorlu!}u ve fief'le

Venedik mtklerl

300 kllometre
r--
1 00 mll

KIB: /c(
Denizi
clli

H arita 9.6 Yaran devletler: Epir. Tesalya ve Latin topraklar

tokrator'u yaktrd. Gelgelelim, hakimiyetini douya doru geniletmeye

kalknca mparator VIII. Mihail'le ba derde girdi ve Mihail'in saldrlar

n, Atina dukalarnn ve I. Charles Anjou'nun yardmlaryla ancak zar zor
geri pskrtebildi. Tesalya bamzln, elverili bir ticari anlamann
(Tesalya tarm rnleri ihra ediyordu) tamamlanmasn takiben Vene
dik'ten ald destekle, 1 3 1 8 'de gney blgelerini igal eden Byk Katalan
Bl'nn 1 3 0 9 'daki geliine kadar korudu.
II. Andronikos'un 1 3 0 3 'te Trklere kar kiralad birlikler, cret talep
leri karlanmaynca imparatorun aleyhine dnd. Balangta Gelibolu Ya
rmadas'nda yerleti, ardndan Trakya ile Makedonya'y yamalad ve Ati
na ile Thives dukalklarnn denetimini ele geirerek bunlarn Latin lordla
rn kovdu. Geici olarak Hospitaller valyeleri'nin hizmetindeki Navarra
Bl Thives'i alncaya kadar, Aragon'un himayesinde blgeye hakim oldu.
Thives'in alnmas, Korint'in lordlar Floransal Acciajuoli'lerin 1 3 88'de Ati
na'y almalarnn yolunu at. Acciajuoli'ler 1450 'lerde Osmanllarn elinden
yenilgiyi tadncaya kadar bu blgeyi de ynettiler. Tesalya'nn kuzey bl
geleri Stefanos Gavrielopulos'un dneminde 1332 'ye kadar bamsz kald.
O tarihte Epirli II. oannis Orsini tarafndan alnd. Tesalya 1 3 3 5 'te Kons
tantinopolis'teki hkmdarca yeniden fethedildi ve 1348 'den itibaren Srp
hkmdar IV. tefan'n hkmranln kabul etti. Onun lmnden (13 55)
sonra, Epir ve Akarnania despotis 'i Simeon Uro kendi kendini imparator
ilan etti ve Epirli II. Nikiforos'un 1 3 58/9 'daki lmn takiben hem Epir'in,
hem Tesalya 'nn denetimini ele geirmeyi ve bamsz kalmay becerdi. Ye-

* (Yun.) Saygdeer Hkmdar anlamnda bir Bizans unvan -.n.

Dorua k ve k

rine geen olu oannis 1373 'te manastr hayatn benimsedi, bunun zerine
Caesar Aleksios Angelos Filanthropinos denetimi ele ald ve Bizans impara
toru V. oannis'in bir vasal olarak hkm srd. Tesalya'nn 1 3 9 3 'te Os
manllarca fethi bamszlna son verdi.
Bizans'n devam eden iktidarnn Peloponez'deki ana rakibi, srekli bir
didime iinde olduu Ahaia'daki Latin prensliiydi. Prensliin en baarl
olduu dnem II. William Villehardouin'in (1246-7 8) hkmdarl srasn
dayd, ama 1 2 5 9 ' daki Pelagonia Muharebesi'nden (bkz. yukarya) sonra
Mistra, Monemvasia ve Maina dahil bir dizi kaleyi terk etmek zorunda kal
d. Ykc dalamalar, zellikle 1370 'lerden itibaren, prenslik tahtnda hak
iddia edenlerden biri Navarra Bl'n kendi adna savamas iin tut
tuunda, Bizans basksna kar direnii zayflatt ve Navarra Bl
1 3 8 1 'den sonra Frank topraklar zerinde fiili politik denetimi salad. Son
Navarra prensi 1 4 0 1 'de Bizansllara kar Osmanllarla birleti, ama prens
liin artakalan topraklar 1430 'da bir evlilik ittifak araclyla Mora'nn
Bizans despotis'lerine gemiti.
Bizans 1204'ten sonra Peloponez'de denetimi kaybederken, imparatorluk
topra 1259'dan sonra Ahaia prenslerinin aleyhine yava yava geniletildi
ve mparator VI. oannis Kantakuzinos olu Manuil'i ilk despotis tayin etti;
Manuil'in bakenti, Sparti yaknnda bir tepe stndeki Mistra Kalesi'ydi.
Manuil dzeni yeniden salayarak ve blgede refah tevik ederek 1380
kadar etkili bir idare kurdu. Mora'nn Bizans despotis'i, 1 4 3 0 'a gelindiinde
zeki diplomasinin, evlilik ittifaklarnn ve etkin savalarn bir sonucu olarak
neredeyse tm yarmaday denetliyordu. Osmanllarn varl ve Konstan
tinopolis'in 1453 'te II. Mehmed'in eline gemesi, Bizans hakimiyetinin bu
nihai dnemine fiilen son verdi. Mora 1460'a kadar direndi.

Trapezus mparatorluu

Trapezus [Trabzon] mparatorluu diye anlan imparatorluk, IV. Hal

Seferi'ni izleyen yllarda ortaya kan ve Bizans'n yerine geen devletlerin
en uzun mrlsyd. Ama aslnda balangc, mparator I. Andronikos
Komninos'un 1 1 8 5 'te devrilmesinden sonra imparatorluu saran i at
mada yatar. Konstantinopolis'in I. Hal Seferi'nde dmesinden az nce,
Andronikos'un torunlar Aleksios ve David Komninos , akrabalar Grcis
tan Kraliesi Tamara'n yardmyla Trabzon'un bamsz hkmdarlar ol
mulard. Ardllar, ailelerinin hak talebine sadk kalarak, Konstan
tinopolis'teki imparatorlarn daha stn bir haklar olduunu ve kendi un
vanlarndan feragat etmeyi kabul etmediler. Byk lde Karadeniz ky
kuayla snrl olduu ve lke iine doru ancak kyy i platodan ayran
yksek otlaklara kadar ulat halde, "imparatorluk" 2 5 0 yl akn bir
sre gelimeye devam etti. Bu gelimeyi eitli unsurlarn bir birleimi
araclyla salad: Doal bir savunma suru olan Pontos dalarnn temsil
 AK

Karadeniz

v<-v

Q:.'*:-
"'
&
CD
N"
c
:J
u

C}
:

il
!!!

-
- - - - -- Bayburt
->-'9..l -
O 50 kilometre

1'..., o

Harita 9.7 Trapezus imparatorluu

N
o
w
Dorua k ve k

ettii ve Komninos soyundan gelen hkmdarlarn ustalkla yararlandk

lar talihli stratejik konumu, ister Mslman, ister Hristiyan olsun, btn
komularyla zekice ve dikkatli bir diplomasi yrtmesi, bakentin gl
savunmas ve Osmanllar 1 4 6 l 'de Trabzon'un b amszln sonunda yok
etmeye karar verinceye kadar zorlu ve birlemi bir hasmn yokluu.
Kendilerine verdikleri adla Byk Komninoslar, ok zayf bir bamszl
korurlarken, daha gl komu devletlerin vasal ya da mttefiki olma ek
lindeki statlerine smsk bal kaldlar. Oysa Anadolu'nun jeopolitiinin
bu dnem boyunca deien koullar gz nnde tutulursa, hangi taraf des
tekleyeceklerine ve ne zaman diplomatik ya da (bu snrl olsa bile) askeri
yardm teklif edeceklerine dair karar verme esneklikleri, Komninoslarn ok
iine yarad. B ylece Byk Komninoslar 1 2 14 ile 1243 arasnda Konya'nn
Seluklu sultanlarna, ardndan 1 2 4 3 'te [Anadolu'yu] ksa bir sre istila
eden Moollara, 1402 'den -Osmanl sultan Bayezid'i Ankara Sava'nda
yenmelerinden- sonra Timurlulara ve ardndan, 1456 'dan sonra Osmanllara
hara dediler. Bir yanda Grc krallaryla, bir yanda Orta Anadolu'nun
rakip Trkmen hkmdarlaryla yaplan evlilik ittifaklar (imparatorluk
ailesinden bir dizi kz ocuk ve kz karde bunun iin gelin olarak Mslman
beylerine gnderilmiti), hayatta kalma stratejisinde balca bir unsurdu.
Ama imparatorluun belirli bir ekonomik avantaj da vard, Cenevizliler ve
bakalaryla nemli ticari temaslar iindeydi ve Dou ile Bat arasndaki
ticarette belli b al bir antrepo olarak da hizmet ediyordu. Bu, lkeye mali
kaynak ve Byk Komninoslara, b aka trl sahip olamayacaklar bir es
neklik salad. Komninoslar, geleneksel olarak bir lde ayr kalm bir
blgede yerel aristokrasinin, ilaveten kilise ve sradan halk kitlesinin destek
ve sadakatini k azanm etkili yerel hkmdarlar olduklar iin, ek bir avan
taja da sahip olmu olsalar gerekir. Tara hkmeti ve idari tekilat
bakmndan, geleneksel 1 2 0 4 ncesi kurumsal dzenlemelerin Trabzon'da
baka yerlerden daha muhafazakar bir biimde ayakta kalmas dikkate
deer bir durumdur. Varlnn son dneminde imparatorluk, savunma iin
tekil edilmi , yerel milislerin kilit bir rol oynad vandon'lara sahipti hala;
ayrca savunma , ky ovas ile plato arasndaki tepelik blgelerde, im
paratorluun tarmsal can damarlarn oluturan verimli vadilere giri k
denetleyen bir dizi nemli mstahkem mevki stnde younlamt.
mparatorluun siyasi snrlar deikendi. 1204 ile 1223 aras dnemde
Krm'n bir ksmna hakimdi, kuzeydeki Tatarlarn tazyiki etkili bir direnii
engelleyecek denli artnca, bu yerleri kaybetti (bununla birlikte Pontoslu
Gavrades ailesi izleyen yzyllarda orada nemini korudu). Bat ynnde
(Trkler tarafndan alnd 1 2 1 4 ' e kadar ve tekrar, 1254 dolayndan 1265'e
kadar) ilkin Sinop'a, dou ynnde ky kenti Vathis'e (Batum) kadar
uzanyordu. Toprak geniliindeki bu dzensiz seyir, kurald: Trkmen bey
lerinin aknlar bat snrlarn durmadan andryor, ama bu anma evlilik
ittifaklar yoluyla sk sk geici klnyordu. Bu durum birok alanda ikili bir
 Bizans Tarih Atlas

m e vcudiyete, ayrca Bizans ve baz yerel Trk hanedanlarnn yava yava

a simile olmasna yol at, yle ki Trapezus mparatorluu'nun bat blgeleri
1 3 8 0 'lerde artk Trk hkmranl altndayken, bu blgelere hkmeden
ailelerin mensuplar, Mslman kalmalarna ramen daha sonraki bir tarih
t e Trapezus imparatorluk saraynn mensuplar olabildiler.
Trapezus, keza Bizans'n yerini alan baka devletler de, idari ve askeri
b akmdan 1 2 . yzyl Komninos sisteminin byk ksmn daha gelimi bir
y a p iinde korudular. Trapezus 14. ve 1 5 . yzyllarn nemli bir blmnde
yedi v andon'a (yerel corafyay yanstan, sivil bir idare kadar savunmay da
rgtleyebilen ve kaynaklar da yerel sekinlerin ellerinde toplayan blgesel
birimlere) blnmt. 14. yzyln sonuna kadar kk bir imparatorluk
filo s u da vard. mparatorluk toprann snrl genilii, merkezi denetimin
kolayca korunmas anlamna geliyor, sarayn sk sk yapt teftiler bu
durumu takviye ediyordu. Ancak imparatorluun i taraflarndaki yerel
lordlar daha bamszdlar ve platodaki tehlikeli komularyla tedirgin bir
iliki iinde bir arada yayorlard; ilkin bu, derken u yerel hkmdarn yl
dz parlayp sndke, bazlar etraflarndaki politik dnmlerin bir hay
li tesine kadar hayatta kalyorlard. Ama Byk Komninoslar iktidarlarn
s o nuna kadar korudular, ta ki Osmanl sultan II. Mehmed'in, 1453 'te Kons
tantinopolis'in baarl fethiyle dinleen iktidar kentin teslimini talep
edinceye kadar -Trapezus 1461 Eyll'nde kan dklmeden Osmanllarn
eline geti.
 06

Savunma ve Tara idaresi: Komnlnos Sistemi

I. Aleksios Komninos ( 1 08 1 - 1 1 1 8) tarafndan yeniden kurulan savunma sis

temi, imparatorun Peenekleri, Normanlar ve Seluklu Trklerini geri
pskrtmek iin 1 08 1 -94 yllarnda yrtt savalarda en baarl oldu
unu grd yntemlerin bir devamyd. Hkmdarlnn ilk yllarnda
geni anlamda bir strateji mevcut deildi: mparator, imparatorluun dei
ik ksmlarndaki bir dizi acil duruma tepkisel olarak karlk vermek zo
rundayd, bununla birlikte hkmdarlnn ayn yllarnda Balkan sava
alannn onu daha ok megul ettii ak. Ama imparatorluun Balkanlar'
siyasi denetimi altna almas 1 0 9 4 'te baarld. Normanlar, lllirya kysn
da kk bir blgeye hapsedilmilerdi; bundan az bir sre nce Peenekler
Levunion Sava'nda ezilmi, ya antlamaya balanm ya da imparatorluk
ordularna dahil edilmilerdi. Bu sava alannda durumun istikrara kavu
mas, 1 1 . yzyln ortasndaki idari dzenlemelere geri dnlmesini bera
berinde getirdi ve imparatorun douda imparatorluk otoritesini salamla
trmaya balayabilmek iin kullanaca kaynaklar artk Balkan vilayetle
ri salyordu. I. Manuil Balkanlar'da imparatorluun karlarn savunma
ya, snr kuann arkasndaki hinterland korumaya ve Tuna snrnda,
yapsal paras olan kaleleriyle birlikte salam bir denetim kurmaya byk
nem verdi ve bu da imparatorluk hkmetinin, imparatorluun mali ve si
yasi bakmdan hayatta kalmas iin b lgedeki kaynaklarn vazgeilmez ol
duunu kavradn gsterir. Tuna'nn gneyindeki alanlar ya Macarlar
dan, ya da kuzeydeki Galiya Ruslarndan gelecek aknlar caydrmak iin
hemen hemen insandan arndrlm tutuldu.
I. Aleksios 1 08 l 'de taht ele geirdiinde, imparatorluun Bat Anado
lu'da hemen hemen hi hkm gemiyordu. Gelgelelim, Aleksios I. Hal
Seferi'nin ordularndan beceriyle yararlanarak, imparatorluk topraklarn
yava yava geri almaya balad. Hem savunulacak kilit noktalarn iaret
lemek, hem kaynaklarn karlabilecei ve iktisadi hayatn sa salim yr
tlebilecei gvenli bir alan oluturmak iin yeni bir snr tesis edildi. Alek
sios'un dneminde, bu sreci pekitirmek adna Dou ve Bat'daki sava
alanlarnda saysz yeni komutanlk kuruldu. Bat' da Abidos ( 1 086), Anhia-

-
r
MACARSTAN

AK
KRALLIGI KUMANLAR

EDESSA
,J(ONTLUGU
er
D
"t,.

m
ii
FA'l\IMi c

,\.{_ .. .
:J
u

HALIFELIGiJ -a:;:

c
!!!
Trabzon/Haldia Trakya
ineon/Sinopi Makedonya
1 14

Paflagonia Voleron
2 15 Tahmini snr hatt, y. 1 1 1 8

Vukellarion Strimon
3 16

Optimaton/Mesothinia Thessaloniki
4 17 1. Manuil'n dneminde imparatorluun en geni snr

Opsikion Paristrion
5 18

Akhiraos/Neokastra Branieco-Ni (Naissos)

6 19

Thrakision Dirrahion-Ohri '

7
'
20
' '
Attalia/Selevkia Veria 200mil
8 21 O 300 kilometre

Malagina Servia
9 22 O

11 Laodikia/Meandros
10 23

Milasa/Melanudion Peloponez
24 Ellas

Antiohia Prenslii Nikopolis

12 25

N
13 26

o
Harita 10.1 Savunma ve idare: Komninos sistemi ....;
Ekonomi ve ldare

los ( 1 0 87), Girit ( 1 088-89), Filippopolis ( 1 094-96), Belgrad ( 1 0 9 6) ve Karpat

hos (y. 1090- 1 1 0 0); Dou'da Trapezus (109 1), Nikea, Efesos, Smirni (hepsi
1097 'de), Kbrs (1099), Korikos ve Selevkia (1 103), Korfu ( 1 1 04-5) ve Sa
mosata (1 100).
Bakomutanlk 10. yzyldan beri bir Dou, bir de Bat kesimine bln
mt. Bu blgeler, srasyla bir Dou ve Bat Byk Duka'snn (megas do
mestikos'unun) komutanl altndayd. Savunma yerel lortlar ile maiyetle
rinin veya u ya da bu tr askeri ykmllkleri olan belirli bir grup toprak
sahibinin eline teslim edilmiti. Yabanclarn, askeri hizmet ykmll
karlnda imparatorluk topraklarnda yerlemesine devam ediliyordu. Pe
eneklere I. Aleksios tarafndan Makedonya'da arazi; Srp ve Peeneklere II.
oannis'in dneminde Anadolu'da arazi ve Kuman askerlerine Manuil'in sal
tanat srasnda Makedonya'da askeri malikaneler verilmiti. Bu gelenek im
paratorluun sonuna kadar srd. Belirli amalarla kaynak toplama ii bl
gesel olarak rgtleniyordu. Ahrlarn hartularios'u (megas hartularios ola
rak da tannyordu) ordulara yk hayvan ve at temin etmekten sorumluydu
ve Aleksios ile ardllarnn dneminde imparatorluun Balkan blgesinde
be byk malikane ynetti. Bunlar hartularata olarak biliniyordu ve asln
da Anadolu'da, 1 0 7 0 'lerden nce benzer ilevlere sahip olan eski hayvan s
'
rleri logothetis'inin dnemindeki aplekta ve metata'nn dengiydi.
mparatorluk deniz kuvvetleri, antlamalardaki dzenlemeler araclyl a
Venedik ya da baka talyan sava gemilerine artan lde itimat edilmesi
ne ramen nemini korudu. Megas duks ya da Byk Duka'nn komuta etti
i filo, Ellas-Peloponez, Ege ve Kbrs'taki vilayetlerde oluturulmu zel
malikanelerden gelen gelirlerle destekleniyordu ve toplanan bu gelirler B
yk Duka'nn emrine veriliyordu.
I. Aleksios'un 1 1 1 8'deki lmnden 1 160'a kadarki dnemde, kaybedilmi
byk toprak paralar geri alnmt ve imparatorluk daha 1 140 'larda biz
zat Orta Anadolu platosunda ilerleyebiliyordu. Yeni thema'lar kurulmutu.
Bunlar Seluklu ncesi yllarn thema tr eski blgelerinin yerini alan as
keri ve sivil mntkalard. II. oannis'in dneminde, corafi olarak ncekin
den daha kk bir Thrakision thema's yeniden kurulmu, ilaveten yeni bir
Milasa ve (eski Kivirrieot thema'snn kuzey ksmlar ile eski Thrakision'un
gney ksmlarndan meydana getirilmi) Melanudion thema's tesis edilmi
ti. I. Manuil'in zamannda, Anadolu platosundaki balca gzergahlar gz
lemek iin birok kk hisar ina edilirken ve yerel olarak devirilen milis
lerle garnizon oluturulurken, kuzeyde Adramittion, Pergamon ve Khliara
evresinde Neokastra thema's kurulmutu. Basite vilayet demek olan the
ma terimi artk dorudan askeri anlamlar iermiyordu. 1 1 8 0 'lere gelindiin
de, douda Pontos kysndaki thema tr Haldia ve Trapezus vilayetlerin
den, batya doru Paflagonia/Vukellarion [znik yresi] , Optimaton, Niko-

* (Yun.) ae merkezleri ya da tahkim edilmi kamplar -.n.

 Bizans Tarih Atlas

midia, Opsikion, Neokastra, Thrakision, Milasa/Melanudion, Kivirrieot ve

Kilikya blgeleri vard. Bu blgelerin her birinde konulandrlan askeri
kuvvetlere, ayn zamanda bulunduklar yerin valileri olan "dukalar" -Bi
zans dilinde dukes- komuta ediyorlard.
Bu tedrici genileme politikas 1 1 7 6 'da, Orta Anadolu'daki rgtl Trk
muhalefetini ortadan kaldrmay amalayan, stratejik bakmdan erken, tak
tik bakmdan ise yanl deerlendirilmi bir giriimle anszn son buldu.
inde imparatorun da yer ald imparatorluk sahra ordusu, Seluklu ba
kenti konion'u (Konya) kuatmaya giderken Miriokefalon Muharebesi'nde
pusuya drld ve alt edildi. Bu ok pahalya oturan bir giriimdi ve or
duya, tamamen yok edilen bir kuatma katar refakat ediyordu. Bylece bu
aba boa harcanm oldu ve uluslararas durumdaki deiikliklerin ve Bal
kanlar'daki ayaklanmann bir sonucu olarak, imparatorluk Anadolu'da bir
daha asla bu lekte bir saldrya kalkacak konuma gelmedi. Orta Anado
lu'nun " Trkletirilme"si ve slamlatrlmas zaten bir hayli ilerlemiti. z
leyen 1 5 0 yl da yava yava Anadolu'dan dlanan imparatorluk gittike bir
Avrupa devletine dnt.

Tara idaresi, 1204-1453

Komninoslarn idari aygt, Nikea hkmdarlarnn dneminde gelien bir

biim iinde varln srdrd ve Bizans'n son iki yzylnda imparatorluk
idaresinin temelini oluturdu, buna ramen Avrupa ve Anadolu blgeleri
arasnda nemli farklar vard. Anadolu' da ve 12. yzyln dzenlemelerinde,
tara idaresinin ana birimi, dukes'lerin emrindeki thema'yd. Thema'larn
kendileri, kilit durumundaki kale ve kasabalarn etrafnda yer alan ve kate
panikia diye a dlandrlan daha kk birimlerden oluan gruplard, sz ko
nusu katepanikia ise hora ya da enorion, "blge" terimleriyle belirtilen, ge
nellikle eitli kyler ile arazilerinden meydana gelen daha kk birimlere
blnyordu. Konstantinopolis'in 1 2 6 l 'de Latinlerden geri alnmasndan
hemen nceki, [imparatorluun] en geni olduu yllarda yedi kadar thema
vard. Kuzeydoudan balayarak, saatin ters ynnde unlard: Paflagonya,
Konstantinopolis'in karsnda Optimaton, Bithinia ve ardndan Opsikion
(geri Nikeal imparatorlarn dneminde muhtemelen Troados [Troya] ya da
Skamandros olarak belirtiliyordu) , Neokastra, Thrakision, Milasa ve Mela
nudion. Bu vilayetlere ek olarak, Filadelfia ve Maiandros [Menderes] the
ma 'lar gibi bir dizi snr blgesi vard, her ikisi de resmi ynden Thrakision'
dukesi'nin otoritesi altndayd, ama askeri konularda belirli bir bamszl
vard ve stratopedarhis unvanl kendi valisinin emrine verilmiti. Bu the
ma'larn snrlarnn, 1 2 . yzyldaki benzer adl muadillerinden birok ba
kmdan farkl olduuna kuku yok -szgelimi Thrakision thema'snn, Mila-

* Manisa evresindeki Lydia blgesi -.n.

 N
o
....

A O B: Bizans

Saldrya urayan Bizans toprak!

K
ya da sahipleri kark olan blgele
[D
Tuna
-
B U L G A R 1 S
T
i
V: Venedik
N var , Karadeniz [=1
t>::

Bizans hakimiyeti altndaki
;>;"'
o
Cenevizliler
O ;:!
Sliven Mesemvria
J

o
Ahaia Prenslii
Anhialos (1 307 Bulg. )
Sozopolis
o::::::;J .
O Atina Katalan Dukal

(':>

O Epir ve Tesalya P:
Venedik ve Ahaia'ya ait olan yerle
,:

c=J]
O Hospittaler Tarikat

C: Ceneviz T: Trk
S: Srp Bulg: Bulgar

Modon (V) ...

lyonya Denizi
Koron
(Vl ..,, ..
Cerigo tJ
(Kithira)

f!_ e n i z

300 kilometre
Q

O
o 200 mil
&
Harita 10.2 Tara idaresi, 1204-1453
 Bizans Tarih Atlas
11

sa ve Melanudion thema'larnn zararna gneye doru geniletildii ak

ama Nikea'daki imparatorlar eski dzenlemeleri korumaya ya da yeniden
uygulamaya altlar. Ege'de, adalarn ounun kendi valisi olduundan,
sistem daha az ak grnyor, buna ramen adalar mali amalarla daha b
yk gruplara ayrlyordu. Bu denli ok sayda bamsz askeri ve sivil yne
ticinin varl hem korsanlara, hem daha tehlikeli dmanlara kar yerel sa
vunmann gerekliliini yanstyor olabilir. mparatorluun Avrupa blgele
rinde, Voleron gibi, Strimon ve Thessaloniki thema'lar da daha nceki d
zenlemeleri yanstyordu, oysa her de IV. Hal Seferi'nden nce tek bir
birimin parasyd. Snr blgeleri genellikle ok kkt, hemen arkasnda
bir hinterland olan tek bir kale ya da kentten meydana geliyordu ve valiler
fiilen askeri komutan olup 1 2 6 l 'den sonra genellikle "ba" (kefalos) diye
anlyorlard. Grne baklrsa byle subaylar, bu tarihten nce bir hayli
zerk ve etkili yksek memurlard. Konstantinopolis'in geri alnmasndan
sonra, daha byk kentlerde prokathimeni ve kalelerden sorumlu yerel kast
rofilakes gibi dorudan imparator tarafndan atanan memurlarla iktidar
paylayorlard.
Vali ya da " dukalar"n (dukes) hepsi, Konstantinopolis'in geri alnmasn
dan sonra her zaman byle olmasa da, Nikea imparatorlarnn dneminde
imparatorluk ailesinin mensuplaryd. ounluu ayn zamanda st ya da
orta dzeydeki aristokrasiden geliyordu. Her dukann altndaki en nemli
memur stratopedarhis ya da askeri komutand (bazen dukalk mevkiiyle bir
likte srdrlen bir grevdi), muhtemelen askeri ikmal ve asker toplama ko
nularnda mali ubeyle irtibat kadar, askeri ve taktik idareden de sorumluy
du. Stratopedarhis'e ilaveten kale ve kasaba komutanlar vard. dari ayg
tn merkezi, dukann kendi evi ve karargahyd. Bir grammatikos, yani mali
yneticinin ya da mali ilere bakan bir logariastis'in banda olduu bir ka
tip kadrosuna sahipti. Adli idareyi denetlemekten ve yetki alan iinde ka
nun ve dzene uyulmasndan bizzat sorumluydu, bunu da stratopedarhis
araclyla salyordu. Resmi ynden duka, thema's dahilinde bakomu
tand, ama uygulamada askerlerinin ou, hisarlarn ve snr kentlerinin mi
lis garnizonlar bir yana, Byk Domestik (megas domestikos) emrindeki
sahra ordusu tarafndan kullanlyordu; bu nedenle, pronia (askerlik hizme
tini desteklemek iin yaplan arazi balar) sahiplerini denetlemek dahil,
herhalde idari bir rolden daha fazlasna pek sahip deildi.
Katepanikion her thema dahilinde, dukann atad ve praktor ya da
energon olarak adlandrlan, temel idare ve yerel dzeydeki adliye kadar,
blgesindeki mali ilerden sorumlu birisi tarafndan ynetiliyordu. Blge su
baylar, mntkalarndaki ky toplumlaryla da yakn iliki kuruyorlar, her
ky (muhtar ve yerel papaz dahil) hem mali, hem adli ilerde bir grup yal

* (Yun.) oulu katepanikia, ayrca bkz. Bizans Terimleri ve Teknik Terimler

Szl, katepano maddesi -.n.
Ekonomi ve ldare

(daha nemlisi, salkl) kyl tarafndan temsil ediliyordu. Katepanikia'ya

paralel olarak, thema'larn kendi bamsz idarelerine sahip byk kentleri
vard. Burada, genellikle prokathimenos unvanyla sz edilen vali, doru
dan imparator tarafndan atanyordu, ksmen Smirni, Efesos, Filadelfia ve
kukusuz, Nikea'nn kendisi gibi merkezlerin siyasi olduu kadar, stratejik
ve ekonomik nemini de yanstyordu bu. Hem adli, hem idari grevleri iin
de barndran byle valilik grevleri, muhtemelen de Komninos dnemine
ait bir gelimeydi. Birok durumda, zellikle askeri bir roln nemli olduu
yerde, valiye garnizon ve kent ya da kalenin savunmasyla grevli, kastrofi
laks unvanl bir subay yardm ederdi.
Bu tekilat yaps kaynak ynetimi ve strateji bakmndan etkili bir yolu
temsil ederken, daha byk olan kentler her zaman belirli bir zerklii ko
rudu. Bu da zengin yerel toprak sahiplerinin kentsel topluluu ilgilendiren
ilerde arlklarn koymalarnn, bir blmnn imparatorluk ve tara
idaresinin ykseke dzeylerinde grevli olmalarnn ve kilise ile yerel pis
koposun byle ilerdeki rolnn bir yansmasyd. Yerel sekinlerin rol
Avrupa vilayetlerinde daha belirgindi, nk 12. yzyln sonundaki sava
lar balamnda, ayrca Epir, Latinler ve Nikea arasnda Trakya ile Make
donya konusunda kan atma ve blgedeki, rnein Latinler ile Bulgarlar
arasndakidier kar atmalar nedeniyle daha gl bir politik bam
szlk gelenei gelimiti. Ama buna ramen Trapezus sekinleri nemli bir
istisna oluturur.

Merkezi HOkOmet ve Saray, 1081-1204

mparatorluun idari yaplar, I. Aleksios Komninos'un hkmdarl s

rasnda bir dizi temel deiiklie urad, benzer ekilde 6. yzyln sonu ile
7 . yzyldaki deiikliklerin imparatorluk idari modelini 11. yzyla kadar
belirlemesi gibi, bu deiiklikler de, imparatorluun son bulduu 1453 yl
na kadar hkmet modelini belirledi. Aleksios'un deiiklikleri ok byk
lde merkeziletirme ynndeydi. Saray ile imparatorluun tm mali ve
parasal idaresiyle, tek bir yksek memur (ba sayman- megas logariastis) g
revlendirilmiti. Vestiarion ' (kamusal gardrop) ve ikiaka (devletin mali var
lklarndan sorumlu, eitli altblmleri olan daire) artk merkezi mali ida
re daireleri haline geldi; buna ramen, tarann mali sorumluklarn stlenen
eski yenikon da (genel hazine) ilevini srdrd. eitli hayr kurumlarnn
ynettii byk malikaneler, rnein orfanotrofos'un mdrl altndaki
imparatorluk yetimhanesi (orfanotrofion), imparatorluk iin gittike nemli

* Kelime, harfi harfine "vestiyer" demek, ancak anlam dikkate alndnda

Trkede "gardrop" diye karlamak gerekiyor; kitap boSUnca grlecei zere
bu terim "hazine dairesi" , "imparatorluk gardrobu (hazinesi)", "kamusal gard
rop (hazine)" ve "gardrop (hazine)" aklamalaryla birlikte kullanlyor -.n.
 lrnparator;
Mesazon ("babakan")
Saray halk

sekreta'nn logothetis'i
Kanlarya
miskos
Megas duks
/
(zel sekreter) dikeodotis
(ba amiral)
proiostratorMaliye has
.--:::=====:::=;::===::::;----
ahrlar mrekkep okkas arzuhalci imparatorluk
kethdas ba (zel) gardrobu protasikritis
megas hayr brolar
sekreta'nn (vestiarion)
domestikos megas logariastis'i
megas [sorumlusu
(Dou&Bat)

imparatorluk logariastis'i (imparatorluk demes hapishaneler
filosu malikaneleri) mahrem imparator sofras
hazine [sorumlusu
saray
arap quaestor
birimleri mahzeni
vestiarion ikiaka (kamu danotrofos dromos kahyas
maliyesine
logothetis'i
tara ait araziler)
valileri
(dukalar) megas drungarios (Velum
has ahr
genel hazine u Mahkemesi)

parathalassitis (suyollar&
denizcilik kanunu)

tara
Nakliye ve
v1
tagmata's dier hayr hartularata
lojistik
malikAnelerinin (hayvan besleyen
bakc ve kahyalar malikaneler)
tara mali
I
idarecileri

episkepsis (kamu
maliyesine ait
malikaneler)

m
Klavuz;

:

Balca faaliyet alan;

u
-.., ';j
Bold karakterler: Balca devlet daireleri, daireden sorumlu kdemli memur ya da personelin kilit gruplamas; :
Dorudan otorite ilikisi;
c
Dolayl iliki; !!!
Not: Memurlar ile onlarn stleri ya da emsalleri arasndaki ilikinin kiisel karakteri, resmi yapnn nasl ilediini
11. yzyl ncesinden daha da fazla belirledi.

ekil 10.1 Merkezi hkmet ve saray, 1081-1204

N
.....
w
Ekonomi ve idare

birer kaynaa dnt ve bunlarn artan rol 12. yzylda st dzey memur
larnn statsnden bellidir. Devlet ileri kadar imparatorluk ordularnn lo
jistii iin de gerekli olan dromos (genel posta ve nakliye sistemi) varln
srdrd, yalnz artk dromos logothetis'inin yesi bulunduu imparatorluk
kanlaryas araclyla ynetiliyordu. Ancak bir hartularios'un ynetimin
deki saray ahrlar da bu daireyle ilikilendiriliyordu ve hartularata diye bi
linen byk malikaneler ile imparatorluk bahriyesine komuta eden Byk
Duka'nn (megas duks) otoritesi altndaki, ky boylarnda yer alan oria da
artk ayn yere balyd. Bunlar, gelirleri ya da rnleri ordular ile bahriye
nin destei iin ayrlm hazine arazileriydi. Hartoularata, eski aplekta'nm
ya da s durumundaki bir kampn ve srler logothetis'inin ynetimindeki
nceki dnemin malikanelerinin yerini alm grnyor.
Kalan idari blmler (sekreta) tek bir yksek mfetti ya da yneticiye,
sekreta'nn logothetis 'ine balyd. mparatorluk denetimi, bir dizi saray
memuru ve brosu araclyla gerekleiyordu ve bunlarn en nemlisi, pro
tasikritis [bakatip] unvanl bir memurun banda bulunduu imparatorluk
kanlaryasyd. Her ne kadar nem ve etki kiilie bal olsa da nem bak
mndan daha sonra mistikos (imparatorun zel sekreteri), dilekelerden so
rumlu memur (epi ton deiseon) ve "mrekkep hokkas kethdas" (epi tu ka
nikliu) geliyordu. Bunlarn hepsi deiik tipte imparatorluk belgeleri hazr
lyorlard, ama hepsi de imparatorla dzenli yakn temas iindeydiler ve bu
nedenle, imparatorun yakn ortaklar olarak fiilen kk bir kabine olutur
duklarndan, byk etkileri vard.
zellikle nemli bir grevli, genellikle mesazon, harfiyen "arac" denilen
memurdu; imparatorun ahsi yardmcsyd, fiilen gnlk ilerde imparato
ru temsil ediyor ve hkmdarn zel sekreterliini yapyordu. Mesazon ge
nellikle kanlarya ya da ilgili dairelerdeki yksek memurlar arasndan se
iliyordu. Bu sfatla byk de nfuz sahibiydi ve kendisinden "ba-bakan"
diye sz ediliyordu.
Adalet, 1 2 . yzyln ortasnda banda yine protasikritis'in olduu bir di
zi merkezi mahkemece idare ediliyordu. Protasikritis'e, I. Aleksios'un yarat
t, kendi mahkemesi olan yeni bir memur (dikeodotes) ve Velum Mahkeme
si'ne ya da Kapal Hipodrom'a bakanlk etmeyi srdren ba drungarios e
lik ediyorlard. Balangta imparatorluk saray birimlerinden vigla ya da
Nbet'in komutan olan ba drungarios, 1 1 . yzyln ortasnda Konstantino
polis'in kilit yarglarndan birine dnt ve mahkemesi (balangta sara
yn gvenlii ve askeri yarg gibi konularla ilgilenen bir alt mahkemeydi)
Konstantinopolis'teki en nemli yksek yarg krss haline geldi. nemli
baka bir yarg parathalassitis'ti, yine balangta bakentteki denizcilik ve
liman olaylaryla uraan olduka sradan bir mahkemeye bakanlk ediyor
du, ama 1 2 . yzyln ortasnda ok daha geni yetkilere sahipti.
mparatorun gvenliinden, imparatorun herhangi bir askeri seferinde de
ekirdek birimleri oluturan hassa muhafz birimleri sorumluydu. En nem-
 Bizans Tarih Atlas

li eski birimler, bir megas eteriarhis ya da ba eteriarhis'n komutas altn

daki Eteria, akoluthos 'larnn emrindeki Vareng Muhafzlar ( 1 080 'lerden
b eri byk lde ngiliz ve ek olarak Rus ya da Norveli askerlerden mey
dana geliyordu) ve saray hazinelerini koruyan iki kk muhafz birimi olan
(adn vestiarion, yani gardrop'tan alan) vestiarites idi. I. Manuil dnemin
de de, bir primmikerios'un komuta ettii ve balangta Makedonya ve Trak
ya 'l askerlerden oluan Vardariote [Vardarllar] gibi yeni birimler ortaya
kt. laveten, imparatorlar maiyetlerine daha kk ve geici asker grupla
rn da, ou zaman yabanclar -esas olarak Trkleri ve "Latinler"i- kat
yorlard. Saraya bal olan, ama sk sk sahraya kan Dou ve Bat'nn Ba
D o mestikleri (megali domestiki), sahra ordularnn Dou ve Bat birimleri
nin ya da tagmata'nn komutanlarydlar.

Merkezi HOkOmet ve Saray, 1204-1453

1 2 04 'ten sonra Bizans'n yerini alan devletler, aina olduklar 12. yzyl
strktrlerinin kalntlarn kurtarmaya kalktlar. Bu bakmdan en baa
rl olanlar, 1 4 6 l 'e kadar gerekten bamsz bir varlk srdren Trapezus
mparatorluu'ymu gibi grnyor. Ama keza Nikea 'daki imparatorlar da,
K omninos dnemi dzenlemelerine dayanan etkili bir imparatorluk idare
sini yeniden ina ettiler, buna ramen bu idare, imparatorluun azalm
topra ve idari karmaasyla uyum iinde bir dereceye kadar basitletiril
mi ve daraltlm bir haldeydi. En nemli deiiklik, imparatorluk idaresi
nin giderek ahsi, ev idaresine zg bir karaktere brnmesiydi; eitli et
kenlerin bir sonucuydu bu. Birincisi, 1204 yamas, grne baklrsa sa
ray arivleri ve hkmet dairelerindeki merkezi kaytlarn esas ksmn yok
etti, yle ki tara kopyalar byk ihtimalle korunurken, imparatorlar en
yakn danmanlarnn teknik beceri ve bilgi sistemlerine smsk bir ekil
de bamlydlar. kincisi, Komninos hanedan dneminde ar basmaya
b alayan eilim, evlilik ya da baka ilikiler araclyla imparatorluk aile
sine dorudan bal olan yksek memurlarla hkm srmekti. Yeni koul
lar altnda kk bir yksek memur grubuna ve mesazon'a merkezi bir rol
verilmesiyle bu eilim daha da vurguland, bu durumda el altnda bir uz
man kadro vard, ama byk lde merkezilemi bir biimdeydi ve bu
kadroyla yeni idare yntemleri ve merkezi kaytlar yaratlmas gerekiyor
du. B ylece hkmet, eskisinden bile fazla imparatorluk ailesi iindeki bir
konuya dnt ve nceki gayri ahsi ve brokratik Dou Roma gelenein
den ziyade Angevin ngiltere'si gibi baz Bat glerinin hkmetlerine da
ha yakn hale geldi.
Bu nedenle, Nikea imparatoru I. Theodoros Laskaris hkmetini rgt
lemeye baladnda , saray iinden kan bu kk yksek memur grubu
na ar derecede bamlyd ve bir imparatorluk idari aygtnn kalan un
surlarn, ondan sonra para para gelitirdi. Kilit figr, hkmet operas-
 N
.....
'

mparator saray askeri

Ba arhon (maiyet komutan) ve kuvvetleri
protovestiarios
1
1
Saray grevllieri (tatas, skuterios vb)
Me zon
Vareng Vardariote Megas Megas ausios
Muhafzlar konostavlos [Baavu

Bas laqqthetis

dier birimler (yani

Mortate, akones vb)
Saray halk
Konstantinopolis valisi
(mrekkep hokkas mistikos
epi tu kanikliu
1
kethdas) 1 megas domeskos
'-------------------------------------- (bakomutan)
14. Adalet

o
---

o
protasilcritis
b
. b . . nk
ep tes trapezes
. .
Vestanon p e rns
.
arzu alc a
prokathimenos'u (ba uak) (imparator protostrator
1 .
sofrasnda
sofracba)

(':>

sekreton mahkemesi
[Kalem Mahkemesi) parakimomenos
+
(ba kahya)
? megas logariastis
Protovetiariqs
Finans 1
megas papias (saray
megas [devlet mlkleri logo kapcs);
hartularios dromos
(? ikiaka logothetis'i)

thetis'i]
logothetis'i

1
tara devlet Vlaherne Saray Byk saraylarn
megas stratopedarbos megas adnu malikftneleri kahyas; kahyas
1
miass

tara maliye memurlan

Eer kendilerine bir
irat verildiyse,
Kaynaklar/askeri levazm 1 imparatorie ya da
ortak imparatorlarn Tara askeri Tara komutanlar
/
finans brosu kuvvetleri (allagiatores, ausii)

Klavuz

Balca faaliyet alan;

--.
Bold karakterler: Balca devlet daireleri, daireden sonmlu kdemli memur ya da personelin kilit gruplamas; 48. Dorudan otorite ilikisi;

Srf unvandan ibaret mevki;

Not: Bu ekil, nceki dnemlerdekinden daha dikkatle ele alnmaldr, nk kilit personelin unvan ve
49. Dolayl iliki;

ilevlerinde, ilaveten hiyerari iindeki konumlarnda sk sk deiiklikler oluyordu. Diyagram ok

:

sayda kk memuru iermedii gibi, imparator ailesi yelerinin elinde bulunan ok sayda
50. Mmkn/farazi iliki)

imparatorlua zg unvan ve yksek grevleri de hesaba katmyor. Aynca imparatorie ile

imparatorun biraderi/biraderleri, zellikle bu ikincisi bakentin dnda balca valiliklere ya rnein
Mora Despotluu'na atandnda, ayn kurumlarn daha kk versiyonlannn oluabileceini
dikkate almak gerekir. Yine, memurlar ile stleri ya da emsalleri arasndaki ilikilerin kiisel
karakteri, ekli yapnn uygulamada nasl ilediini belirlemek asndan ok nem tayordu.

ekll 10.2 Merkezi hkmet ve saray. 1204-1453

 Bizans Tarih Atlas

yonlarnn koordinatr olarak davranan mesazon'du ve Komninoslar d

nemindeki sistemden ok daha resmi bir konuma sahipti. Parasal konular
imparatorluk gardrobunda (vestiarion'da) younlayordu ve imparator
luk idari tekilatnn kalan saray ve kanlaryann deiik blmleri ara
clyla ynetildi. Bu daralmann bir sonucu, sekreta'nn farkl blmle
rinde alan eski brokrasinin yeniden ortaya kmamas oldu ve hk
met gerekten imparatorluk ailesi ve onun sekreterlik kadrosuyla snrl
kald.
mparatorluun Konstantinopolis'in 1 2 6 l 'de geri alnmasyla yeniden
kurulmasndan sonra, bu yap 1 4 5 3 ' e kadar imparatorluk idaresinin mode
li haline geldi. Ama durmadan deiim geiriyordu. rnein Laskaris ha
nedan dneminde resmen kurulu bir yksek mahkeme yoktu, adalet, gei
ci olarak; imparatorluk saray araclyla uygulanyordu. VIII. Mihail Pa
leologos, bu ilevi yerine getirmesi iin, basite imparatorluk sekreton'u
olarak bilinen zel bir adli mahkeme kurdu. Ayn ekilde, epi tu kanikliu
ya da mistikos gibi kanlarya memurlar, imparatorluk kanlaryasnn
daha resmi bir tekilatnn gelimi grnd, byk lde Komninos
dneminin yapsna gre ekillendirilen, ama grev ve ilevlerin yeni ko
ullara daha uygun olduu I. Theodoros'un saltanatnn ortalarna kadar,
btnyle ahsi bir kapasiteyle hizmet etmi grnyorlar. Ama Mihail'in
1 2 04 'ten nce geerli olan dzenlemeleri ne lde yeniden uygulad ve
bunlarn ne lde Nikeal Laskarisler dneminde ayakta kald bilinmi
yor. mparatorluk ailesi hkmet idaresine ve askeri idareye hakimdi. Sa
rayda zel sorumluluklar verilen bir dizi yksek memur vard, ama impa
rator bunlara dzenli olarak, tara valilii dahil, tara askeri komutanlk
lar, sahra ordusu komutanl ya da baka bir zel grev emanet ediyor
du. nde gelen tm saray memurlar -protovestiarios ( [bagardropu] as
lnda bir hazine olan gardroptan ziyade saray trenleriyle ilikiliydi) , pa
rakimomenos (has odaba), pinkernis (saray ba ua), protostratoras
(bakomutan) ya da protasikritis, bylece zel grevler iin saraydan gei
ci olarak uzaklatrlabiliyorlard.
mparator belirli bireylere zellikle uygun olduklarn dnd grev
ler emanet ettiinden, asl grevlerde her zaman hatr saylr lde ak
malar oluyordu. Nikea mparatorluu'nun askeri tekilat daha nceki d
zenlemelere dayanyordu, ama esasl deiiklikler yaplm ve bunlar pe pe
e 1 2 6 1 sonras dneme de tanmt. Vareng ve Vardar alaylarndan mey
dana gelen imparatorluk maiyetine bir Ba Arhon [soylu, efendi] komuta
ediyordu. Megas Domestikos'a (imparatorluun btn silahl kuvvetlerinin,
imparatorun altnda yer alan genelkurmay bakan) ve yardmcs protostra
toras'a, belirli bir sefere uygun baka subaylar atanabilse de, genellikle se
ferlerin genel komutanl veriliyordu. st dzey subaylardan sonra allagi
atores (alay/allagia komutanlar) veya ausii [avular] gibi belirli alay ya da
birimlerin komutanlar geliyordu.
18 Ekonomi v e ldare

AN
Karadeniz
Anhialos

Mer
Flppopols

Kastamon
.

\
\
1
+ Balca manastr merkezleri
A k d e n i z
300 kilometre

'
O

O 200 mil

Harita 10.3 Kasabalar ve yerel sekinler. 1100-1453

Kasabalar ve Yerel Sekinler, 1 1 00-1453

mparatorluk denetimi altnda kalan Anadolu blgeleri ve Balkanlar,

zellikle Yunanistan ve Trakya'daki kasabalar arasnda ekonomik faaliyetin
odak noktasnda, 1 2 . yzyldan itibaren ve belki ok daha nceden balaya
rak bir fark geliti. Kentsel merkezlerin ekonomik temeli Anadolu'da ar
lkl olarak tarmsal kalm, kasabalar esas olarak canl hayvanlar iin pa
zar merkezi olmu grnyor. Balkan topraklarnda tm kasabalar temel ih
tiyalar iin tarma balyken, kk lekli sanayi ve zanaat faaliyeti ile
pazarn taleplerine bal tarmsal retim 1 2 . yzyldan sonraki hayatn da
ha ok ne kan bir zellii gibi duruyor. Bu farklln nedenlerinden biri,
imparatorluun, Anadolu'daki blgelerden nemli kaynaklar hala savun
maya, ardndan ordularn bakmna, ilaveten istihkamlarn inasna yatr
mak zorunda kalmas olgusu olabilir. Anadolu pazar zirai ve dier rnler
bakmdan bir miktar farkl bir yapya sahipti ve tpk 7 . ve 8. yzyllarda ol-
 Bizans Tarih Atlas

duu gibi 1 1 . ve 1 2 . yzyllarn Anadolu'sunda da, baka trl sonunda pa

zaryerine gelebilecek rn fazlasnn ou, devlet tarafndan askeri ikmal ve
ilgili harcamalar iin talep ediliyordu. Bir lde, ama daha az, Balkan
lar'daki durum da buydu ve talebin farkl ekilde vurgulanmas, ayrca t
ketim modelleri bu farkn bir blmn aklar. laveten, hkmetin, nce
den imparatorluun denetimi dnda kalan kimi kasaba ve topluluklara,
imparatorlua ballklarn korumak iin baz mali tevikler sunduuna ve
bylece daha geni bir ekonomik faaliyet yelpazesi iinde yatrmlar cesa
retlendirdiine dair birtakm bulgular var. Fark, iletiim modellerinde ve
devletin mali yaplarnn Anadolu'da, Gney Balkanlar'da olduundan ok
daha derinlemesine kaynaklarn retim, datm ve tketim anda yerle
mi olmas olgusunda da yatabilir. Bu bakmdan, talyan tacirlerin rol ve
Bat'da Bizans tarm rnlerine gsterilen talep de Balkan blgesinde zel
likle nemli bir rol oynam grnyor. talyan tacirlerin 1 3 . yzyldan nce
en faal olduklar yer burasyd, ksmen Gney Yunanistan ve Peloponez'in
talya ile Konstantinopolis arasnda bulunmas olgusunun bir yansmasdr
bu. Ayn zamanda, Konstantinopolis'in, evresindeki blgelere, hem Anado
lu'nun kuzeybat ksmlarna , hem Balkanlar'a hakim olmay srdrdn,
bu nedenle arz ve talep modelini arpttn hatrlamak gerekir.
Bizans'n tara sekinleri zmresinin deien karakteri ayn derecede
nemli bir rol oynad. Ekonomik ve politik istikrar, kk kalelerin serpilen
pazaryerlerine dnmesi demekti; bunlar kk lekli sanayiler ile ticare
ti kendine eken ve bir tara aristokrasisinin, (arhontes) gelimesini tevik
etti; arhon'lar hem bu yeni gelimelere yatrm yapacak, hem bunlardan kar
salayacak durum daydlar ve imparatorluk bakentindekilerden ziyade ye
rel olaylarla ilgiliydiler. Ksmen, yksek aristokrasi iindeki daha gl
efendilere bamlydlar; blgesel bir yerde bulunmalar, yerel ekonomilere,
zellikle ticarete ve ipek, anak mlek, cam, zeytinya ve arap retimi gi
bi kk lekli imalata, o zamana kadarkinden daha byk bir yatrm
yapmalar anlamna geliyordu. Bizantion, dardan gelenler, bilhassa Vene
dik ve Cenevizliler iin hzla cazip bir pazar haline geldi. Bunun bir sonucu
olarak vilayetler, zellikle Gney Balkan blgeleri ve Ege Denizi'ne ulaan
yerler, ister yerel, ister uluslararas olsun, ticarete ok daha fazla katld.
Anadolu'da Nikea, Trapezus, Efesos ve Smirni ya da Yunanistan ve Balkan
lar'da Thessaloniki, Atina, Korint, Mistra ve Arta, hepsi bu yeni gelimeleri
paylat. Sonu olarak, 1 2 . ve 14. yzyllarn zayf dm Bizans mparator
luu, paradoksal bir ekilde 1 1 . yzyln banda gcnn doruundaki im
paratorluun sahip olduundan ok daha fazla nemli blgesel merkezler
ieriyordu. Yine de, 1 2 . yzyl sonundan itibaren grlen sava hali ve yk
c uluslararas durumun, 1 3 . yzyl sonu ile 14. yzylda demografik bir d
le arlamas, kasabalarn geleneksel limitlerinin tesinde geliemedik
leri, bu nedenle daha baarl olan Doulu ve Batl rakipleriyle yarmay
beceremedikleri anlamna da geliyordu.
Ekonomi ve ldare

Sosyal ve politik yaplar buna katkda bulundu. Yerel arhon'lar yerel bir
kimlik gelitirdi ve kendi kasabalarna yatnn yapt, buna karlk da bir
nfuz sahibi oldu. Ama bu arhon'lar ve ilikili olduklar kodamanlar kasa
balar kendi ekonomik ve politik amalar iin smrdler, bu da talya ve
ortaan Bat Avrupa's gibi yerlerde evrim geiren komnal kentsel ku
rumlarn gelimesini dizginledi. Ne var ki, yerel arhon'lar kendi vilayet ve
kasabalarnda oturduklar halde, byk kodamanlar hem politik, hem kl
trel nedenlerden dolay genellikle Konstantinopolis'te yayorlard. Bu du
rum tara sekinlerine, retimin gerekletii yerde oturduklar srece, ye
rel ticaret ve sanayi bakmndan bir avantaj salad. Yerel "vasat" sekinler
ile politik ve daha geni ekonomik sahneye hkmeden byk " emperyal" ko
damanlar arasndaki ayrm imparatorluun sonuna kadar devam etti.
Orta ve D ou Anadolu'nun kaybedilmesi, Anadolu ve Balkanlarn nfuz sa
hibi gruplar arasndaki dengeyi deitirdiinden, aristokrasinin yapsnda da
nemli deiiklikleri beraberinde getirdi. Kudretli ailelerin byk ounluu
1 1. yzyla kadar Anadolu'dan geliyordu. mparatorluun Balkanlar'daki ha
kimiyeti 9. yzyla kadar ok snrl olduundan, bu blgelerden gelen kudret
li aileler daha az ve daha yeniydi. Anadolu'nun byk blmnn kaybyla,
Balkan kodamanlarnn nemi artt. Bu dengeyi bozan baka deiiklikler
1204'ten ve imparatorluun merkezi topraklarnn Latinlerce igalinden son
ra meydana geldi. IV. Hal Seferi'nden sonra Bizans'n yerine geen devletle
rin hkmdarlar kendi aile bireylerini en kilit konumlara atadlar. Son 1 5 0
ylda imparatorluk, herhangi bir uyumlu idari yap kadar, aa yukar zerk
aristokratik gruplar arasndaki, birleik bir imparatorluk devletine olan hfila
gl inantan kuvvet alan ailevi ilikiler sayesinde ayakta kald.

Ticaret ve retim

Bizans Devleti ile zel tccarlarn, bankerlerin, nakliyecilerin vb mali karla

r hep gergin bir ekilde bir arada var oldu. Hkmetin ncelikleri mali meka
nizmada, kaynaklarn karlma, datm ve tketim yollan ile aralarnda ya
tyor, tketim ve tarmsal retim arasnda gl bir kendi kendine yeterli ili
kiye dayanyordu. Dolaysyla mamullerin ihracat, vilayetler ve Konstantino
polis arasnda olduu kadar tara merkezleri arasndaki i ticaret ak ile
hammadde ve canl hayvan trafii, 1 1 . yzyln sonuna kadar byk lde
birbiriyle ilikili etken tarafndan belirlenmiti. Birincisi, ordu ile hazine
nin malzeme ve levazm ihtiyalar; ikincisi, paral askerlerin ve imparatorluk
saraynn bakm iin gerekli nakit gelirler, ncs de hinterlandnda bl
gesel ticarete hakim olan Konstantinopolis kentinin ihtiyalar. Arz ve talep
modelleri 5. yzyldan beri an derecede Konstantinopolis'e meyletmi, hatta
bu model 1 0 7 0 'lerde Orta Anadolu'nun kaybedilmesinden sonra daha da vur
gulanmt. Bat ekonomilerinin 1 0 . yzyln sonu ile 1 1 . yzylda gelimesine
kadar, Bizans dnyasnda ticaret byk lde ie dnkt, vilayetlerden ve
 A
K

l\ Slnopi

"

lrakia

Kefallinia

- Patmos ij'Q ,

Ot,). .:0(2..arap, Sv.tv.

d " .... Cnh hv\i
.H>
P 'l c}> KoS<.:f.:"-v--.
"

"
C.n( hayvan . ./.)
. 'l"' r ) Rodos
rap <r arap
C a nl
1:::..Svylf) /}
'\}
V
Handaks (Kandia) 'i:J
m
ii
Q
O 300 kilometre e s t e :J
UI
200 mil
-a:;:
;!?
Harita IOA Ticaret ve retim. y. 1200-1400 i5'
!!!

N
N
....
Ekonomi ve idare

imparatorluun komularndan Konstantinopolis'e doruydu, vilayetler ara

sndayd ya da vilayetler ile slam dnyas arasnda, rnein dokuma ve ma
mul giyim eyalar, maden ii ve baharat gibi lks maddelerle yaplyordu. Bu
ticaret 9. yzyln sonundan itibaren Bizans toplumunun i ekonomisinin ge
lien bir vehesiydi ve byk sayda tccar ve giriimcinin bununla ilikisi
vard. Devletin mali ncelikleri piyasaya hkmetmeyi srdrse de, Karadeniz
evresindeki ticaret limanlarnn (talyanlar IV. Hal Seferi'nden nce bura
lardan atlmlard) says, Bizans tacirlerinin 1204'ten nceki uzun mesafe ti
caretinde nemli bir yere sahip olmalar gerektiini dndryor.
laveten, sosyal kstlamalar da bir rol oynad. Hali vakti yerinde Bizansl
larn ou, servetlerini byk lde tarmsal retimden elde ediyordu. Top
rak sahiplii, imparatorluk sistemine mensuplukla beraber sosyal bir stat
kazandryordu. Ticaretten gelen zenginlik, kira ya da devlet mevkilerinden
gelenlerle kyaslandnda daha nemsizdi. rnein tacirler kentsel ekonomi
lerde faal bir unsurken ve yerel retilmi mallarn datmnda nemli bir rol
oynarken, bir btn olarak zenginlik yaratma srecinde ve zellikle, o d
nemde anlald ekliyle sosyal dzenin korunmas bakmndan genel ola
rak toplumun alglanmasnda, ikinci derecede bir yer igal ediyorlard. Sos
yal elit iin tacirler, ister yerel kasaba ya da panayrlarda, ister bakentte ol
sun, basite lks mallarn tedarikileri ya da malikanelerinden kan ihtiya
fazlas rnlerin satclarydlar. Hkmet, mal trafiini denetleme ve vergi
lendirmede kulland aralarla da giriimleri bir lde dizginliyordu.
Bu balamda, Bizans ekonomisi ve devleti iin talyan ky kentlerinin
-bilhassa Venedik ve Cenova' nn- ykselii, uzun vadeli sonular bakmn
dan talihsizlikti. mparatorluk hkmetinin 1 2 . yzyl boyunca sren deniz
lerdeki zayfl, zellikle Narman Sicilya'sndan gelen tehdit bakmndan,
Venedik'in -ticari imtiyazlarla satn alnan-yardmna bel balamasn do
rudan tevik etti. Venedik, Pisa, Cenova ve dier kentlerin Birinci Hal Se
feri'nden sonra oynad rol, talyanlarn 1 2 . yzylda Bizans'n ekonomi v e
mbadele alanna szmalarna zemin hazrlad ve I. Manuil'den sonraki im
paratorlarn tand imtiyazlarla dorua kt. talya'nn ticareti kk l
ekli olduu iin ve hem devlet, hem aristokrasinin ncelikleri asndan
nemsiz sayldndan, gelimesi mmkn oldu. !talya'daki nfus art Bi
zans tahlna ve dier zirai rnlerine talebi tevik etti. Bu da Venedikli ya
da baka tacirlerin ar ar yerleik bir gzergah a, liman ve pazar sleri
oluturduklar anlamna geliyordu. Balangta Bizans'n dkme mallarn,
lks mallar ve talya ya da Bat'dan ithal mallar Konstantinopolis ' e
tamaya dayanan b u ticaret daha sonra genileyen talyan piyasasnn ih
tiyalarn karlamak iin daha uzun mesafeli bir ticarete dnt.
Bizansl tacirler ve Bizans D evleti, 1 2 6 1 'den sonra talyan ve dier ticaret
sermayesiyle, ayrca nakliyecilerle yarmaktan acizdi. mparator VI. oannis,
14. yzyl ortasnda Karadeniz'deki siyasi durumu Cenevizlilerin aleyhine
kullanmaya ve Bizansl tacirlerin konumunu glendirmeye yeltendi. Ceneviz
 Bizans Tarih Atlas

kara ve deniz kuvvetleri ok gemeden yeniden stnlk kurdu. mparatorun

plan, bir hayli klm imparatorluk iin ticari gelirlerin nemini aa
vurur ken, gidiat deitirmek iin artk ok geti. Baz Bizans soylular
ticaretle faal olarak ilgilendikleri halde, Bizansllar ya da "Yunanllar" tal
yanlara gre genellikle ikincil bir rol oynadlar. "Yunanllar" bazen i orta,
ou zaman sradan bir giriimci, arac ve toptanc, sk sk kk apl faiz
ci/bankac, nadiren (birka yle olsa da) byk apl banker ya da byk
yatrmc durumundaydlar. Byk ticari szlemelere ise pek nadiren taraf
oldular. Devlet son yzylnda ya da o sralarda zenginliin retimini ynet
me ya da ynlendirmede herhangi bir etkili rol oynamazken, talya doumlu
ticaretin piyasa talepleri, imparatorluk dahilinde retim ve tketim model
lerinin yan sra zevk anlayn da etkilemeye balad.

Sikke Sistemi, Darphaneler ve Para

mparatorluun, saflk dereceleri koullara gre %99 ile % 90 arasnda deien

altn sikkeleri I. ustinianos'tan bu yana istikrarlyd. Ama sistem ticari talep
ve piyasa mbadelesi bakmndan esnek deildi. Bunun zerine mparator II.
Nikiforos Fokas bu talebe karlk vermek amacyla daha dk deerli bir al
tn sikke olan tetarteron'u piyasaya srd. Gerek uluslararas, gerek blgesel
ticaret ve sanayinin 10. yzyln sonu ile 11. yzylda gelimesi bu sistemi da
ha da byk bir bask altna soktu. mparator IX. Konstantinos Manoma
hos'un saltanat srasnda, altn nomisma'nn deerini dren ve bylece pi
yasann ihtiyalarna cevap veren bir dizi devalasyon gerekleti. Bunlar
bakalar izledi, yle ki 1068'de, X. Mihail Dukas'n hkmdarlnn sonunda
"altn" nomisma %25 gm ieriyordu. Bu devalasyon ikili bir baskya ve
rilen bir karlkm gibi grnyor. ilki, devlet harcamalarnn yksek olduu
bir dnemde hkmetin asker maalarn demesi ve devlet aygtn ayakta
tutmas iindi; ikincisi ise piyasann taleplerinden kaynaklanyordu, nk ba
slabilen para hacmi, fiyatlarn ve parann dolam hznn nispeten istikrarl
kald bir balamda, ticari mbadelenin taleplerini karlamaya yetmiyordu.
Gelgelelim, 1071 olaylarndan sonra devleti kuatan kriz, giderek snrl olan
kaynaklar bakmndan devalasyonun da bir tasarruf aracna dnt an
lamna geliyordu ve sonu, sistemin neredeyse tmyle kmesiydi. Nomisma
1090'larn banda yalnzca % 10 kadar altn ieriyordu ve istikrar ancak I.
Aleksios'un 12. yzyln ilk yllarnda uygulad reformlarla, piyasadaki sik
kelerin deerini artrarak ve yksek kaliteli bir altn sikkeye istikrar kazand
rarak saland. Aleksios'un sistemi, gnlk ilemlerde kullanlabilecek eitli
daha kk para birimleri ieriyor ve altn-gm karm daha kk birim
ler basma yoluyla sikkelerin ticari rolnden haberdar olunduunu gsteriyor
du. Bunlarn iinde (19-2 0 ayarlk altn iperpiron'un yksek deerine mukabil)
7 ayarlk aspron trahi [rk ake] ile yalnz % 6'lk gm ieriiyle (kafa ka
rtrc bir ekilde aspron trahi olarak sz edilen) bir billon [dkm] sikke ve
Ekonomi ve ldare

Tablo 10.1 1. Aleksios'un reformundan sonra sikke sistemi, y. 1092-1204

perpiron Aspron trahi Aspron trahi Tetarteron Tetarteron

(altn) (gm/altn) (dkm) (bakr) (bakr)

1 3 48 864 1728

1 16 288 576
* 1 18 36
* 1 2
*
1

Tablo 10.2 Sikke sistemi, y. 1261-1350

perpiron Vasilikon Politikon Trahion Tetarteron

(altn) (gm, y. 1 3 04+ it.) (dkm) (bakr) (bakr)

1 12 96 384 864
1 8 32 72
* 1 4 9
* *
1 ?
* * *
?

Not: Vasilikon, gm Venedik grosso'suna dayanyordu; politikon, Yunanistan'n Latin

devletleri arasnda dolamda olan Latin denier tournois ' nn bir Bizans versiyonu gibi
grnyor. Tetarteron'un deeri, edeerlilii, hatta ad -assarion diye de adlandrlm ola
bilir- belirsizliini koruyor, te yandan deiik sikkelerin deerinde srekli dalgalanmalar
olduu aklda tutulmaldr, dolaysyla bu tablo son derece deiken bir duruma yapay bir
istikrar getirmektedir.

Tablo 10.3 Sikke sistemi, y. 1350-1453

perpiron Byk stavraton Orta boy gm Kk gm Byk bakr Kk bakr

(altn) (gm) ( "dukatopulon") ( " tornese") ("follis")

1 2 4 16 1 92 576
*
1 2 8 96 288
* *
1 4 48 144
* * *
1 12 36
* *
1 3
* * * * *
1

Not: Sikke sistemi, imparatorluun son yllarnda ve altn sikkelerin terk edilnesinden sonra
an lde karmt. V. !oannis'in ilk saltanat srasnda ( 1 354'ten sonra) byk bir deiiklik
meydana geldi. !mparatorluk sikkeleri, genellikle yabanc, zellikle duka gibi Venedik sikkeleri
karsndaki deerlerine gre hesaplanyordu. lperpiron tmyle hayali bir deere sahipti ve
135 0'lerden sonra artk baslmad.
 Bizans Tarih Atlas

eski altn tetarteron'a benzerliinden dolay tetarteron olarak bilinen bir bakr
sikke vard. 1 2 . yzyl boyunca, I. Manuil'den sonraki imparatorlarn dne
minde, 1 1 8 0 'den itibaren yksek deerli altn sikke iperpiron'un deerindeki
dikkat ekici bir kaymada olduu gibi -hkmeti sarsan politik bunalmn bir
yansmasyd bu- dalgalanmalar grlmekle birlikte, Komninos sistemi
1 2 04 'ten sonrasna kadar ciddi bir tehlikeye girmedi. Nikea mparatorluu h
kmdarlarnn dneminde, gm ve bakr karm sikke saf bakr bir para
haline gelirken, aspron trahi saf gm bir sikkeye dntrld. lperpiron'un
devalasyonu devam etti, 1230'larda aa yukar 1 7 ayarken, 12 60'a gelindi
inde 1 1 ayara dt. Sistem 1 2 6 1 'den sonra devam ettirildi, ama talyan kent
lerinin sikkeleri eklinde beliren ok daha gl rakip nakit paralar impara
torluk sikkelerinin deerine ciddi bir darbe vurdu. lperpiron'un retimi 14.
yzyln ortasnda durduruldu, nk imparatorluun durumu artk onu bas
maya elvermiyordu ve talyan modellere gre baslan gm sikkeler daha 14.
yzyln ilk yllarnda geleneksel Bizans altnlarnn yerini almaya balamt.
1 3 6 7 'den itibaren yeni bir ar gm sikke (stavraton) standart hale geldi ve
kent 1 4 5 3 'te fethedilinceye kadar da byle kald, ancak grne baklrsa yal
nzca Konstantinopolis ve en yakn hinterlandnda dolamdayd.
mparatorluun IV. Hal Seferi'ni takip eden siyasi paralanml, tek bir
Bizans sisteminin sonu demekti. Szgelimi, Srbistan ve Bulgaristan'n bam
szla yeni kavuan vilayetleri kadar, Trabzon'da da yerel alt sistemler geli
ti. B uralarda genellikle imparatorluk sikkeleri kopyaland halde, bu par
alarn varl imparatorluk sikkelerinin dalmn snrlad, bu da onlar
giderek fazla uluslararas deeri olmayan yerel sikkelere dntrd. Her ne
kadar Bizans sikkeleri, igalci Latin ve Venedik iktidarlar da dahil, kom
ularnn sikkelerini etkilemeye devam etse de, imparatorluk sikkelerinin 6.
yzyl ile 1 1 . yzyl arasndaki -" orta alarn dolar" diye tanmlanan- altn
a geride kalmt. 1 3 . yzyln sonuna gelindiinde, Venedik duka ve gros
so'lar Bizans topraklar dahilinde geni apta kullanlyordu, yle ki Bizans
metinlerinde iperpiron ya da baka Bizans sikkeleri olarak verilen toplamlar,
anlalsn diye Venedik dukasna evrilirdi. Dnemin Bizans birikimleri
dzenli olarak Bizans sikkeleri ve yabanc sikkelerden oluturulan karma bir
sepette tutulurdu -uluslararas piyasann o dnemdeki serbestliini ve zellik
le de Bat ticaretinin Bizans kambiyo ilikilerine nfuz ettiini gsteren bir r
nektir bu. Floransa florin'i ve Ceneviz genovino'su kilit bir rol oynad halde,
Dou Akdeniz ve Karadeniz blgesine nfuz etme konusunda byk farkla en
baarl olan Bat sikkesi ve Bizans nomisma'smn gerek ardl, Venedik'te
retildii darphanenin ad olan Zecca'dan dolay zecchino (ya da sequin) da
denilen Venedik dukasyd. Bu ayn zamanda, uluslararas borlanma ve ban
kacln, kredi senetleri ve bor senetleri olarak servetleri oradan oraya
tamann etkili aralar haline geldii dnemdi; bu ilemler Venedik'inki gibi
salam hkmetler ve bankerlik irketlerince garanti ediliyor ve sikkeyle
yaplan muameleleri tamamlyor, kimi durumlarda da yerine geiyordu.
Bizans italya's ve Balkanlar. y. 960-1180

Sicilya'nn 9 . yzyln sonunda kesin olarak Mslmanlarn eline gemesin

den bu yana Calabria'nn gney vilayetlerine hapsedilen imparatorluk kuv
vetleri, mparator II. Vasilios'un hkmdarlnn son yllarnda Sicilya ile
Gney ltalya'y Mslman ve Lombard efendilerinden geri almaya balad
lar. Gney talya, 1020 'lere gelindiinde bir imparatorluk askeri valisinin
(katepano) salam idaresi altndayd ve Bat Sicilya'nn yeniden fethi bala
mt. Ne var ki, Vasilios'un 1 0 2 5 'teki lm bu sreci yavalatt ve nihayet
1030'larda sona erdirdi. Alman imparatorlarnn Gney talya zerindeki
basks, Papalkla yaplan bir ittifak araclyla atlatld, ama ok gemeden
sahneye Normanlarn suretinde yeni dmanlar kt; ilk kez 1016 dolayn
da Gaeta'da Filistin yolundaki haclar olarak ortaya kan Normanlar, on
dan az sonra hem Lombardlar, hem Bizansllar tarafndan paral asker ola
rak ynlar halinde istihdam edildiler. Alacaklar cretin ve sava yoluyla
toplayacaklar zengin ganimet ihtimalinin cazibesine kaplan Normanlarn
says hzla kabard ve bazlar 1 0 3 0 'larda yerel lordluk ve unvanlar edine
cek denli baarya ulam ve ayaklarn salam bastklar bir topraa ka
vumulard. En baarl olanlar, Hauteville ailesinden Robert Guiscard'd:
105 9'a gelindiinde Bizans birliklerini yenmi, Apulia ve Calabria'dan
karm, ayrca Papa IX. Leo'yu alt edip esir alm, Apulia ve Calabria Duka
s unvanyla dllendirilmiti.
Robert s yapt bu yerde Bizans Balkanlar'nn fethini planlad ve bu
amala 1 0 8 l 'de, modern ad Durazzo ya da Drres olan Arnavutluk'taki
Dirrahion Kalesi'ne byk bir saldr dzenledi. Kent dt ve yardma ko
an yeni mparator I. Aleksios Komninos ar bir yenilgiye urayarak, nere
deyse esir alnmaktan zor kurtuldu. Bunun zerine iyi planlanm bir kar
saldr balad ve Narman tehdidi 1 085 'te ortadan kaldrld. Ama Norman
larn Gney talya'da yerlemeleri, Bizansllarn Sicilya (ok gemeden
Narman hakimiyeti altna girdi) ya da Gney ltalya'y geri alma abalarna
son verdi. B lgedeki son Bizans kalesi olan Bari 1 0 7 l 'te dt. Guiscard'n
olu Bohemond, babasnn imparatorluk kart politikasn devam ettirdi
ve I. Hal Seferi'nde, Aleksios'la 1098 'de yaplan bir anlamaya ters olarak
 A
K

o 200 kilometre

100 mll
..
o

Roma Tuna

..Monte . ....... ....

. . . Cassino
Karadeniz
'-,. S. Vincenzo"-.'
Gaeti\CAPUA- al Voltumo
BENEVENTO Lucera
I

.eeneve/to Siponto
Capu\
"" Avers
Napoll ,-. BovinoJ
Ascoli Trani
Sorren _) ..P.., konza Denizi
Amalfi "'"'tSalerno ., Bari
ina
"'

l;rW c;, lrricri on rsano

\
6'- :...,"'\Mate-arant

Norman Krall'nn tahmini alan, y. 1 1 56

Bizans snr (tahmini), y. 1025

..
Bulgar denetimindeki tahmini alan, y. 900
Bulgar idaresindeki tahmini alan, y. 996

Samuil1n iktidarnn doruundayken (y. 996) denetledii, m

loannlna N'
daha sonra tekrar Bizans hakimiyetine giren yerler

Byk lde Samuil'in denetimi altndaki yerler,

Q
::::

y. 986-1014
en

'C}
:
Harita 11.1 Bizans italya's ve Balkanlar, y. 960-1180

Q
!!!

N
N
.....;
Snrlar ve Komular

Antiohia kentini ele geirip kendini gsterdi. l l OO 'de Trklerin eline dt,
1 1 03'te fidye karl serbest brakld ve talya'ya dnd 1 1 04'e kadar
Bizans birliklerine direnmeyi srdrd. 1 1 07 'de Dirrahion'a kar (nce im
paratorun szde Hallara ihaneti bahanesiyle yeni bir Hal seferi iin a
rda bulunduktan sonra) yeni bir harekat balatt, ama kuatld ve teslim
olmak zorunda kald. Kendisini Antiohia Dukal'yla dllendiren impara
torun bir vasal haline geldi ( 1 1 0 9 ya da l l l l 'de muhtemelen talya'da l
d). Bizans-Norman atmasna son vermedi bu, nitekim Sicilya'nn Nor
man kral Roger 1 2 . yzyln ortasnda bu atmay gayretle srdrd, ama
baka bir baarl Norman istilas olmad.
Balkanlar'da, imparatorluk ile Bulgar ar Simeon arasnda 920'lerin ba
nda yaplan savalar izleyen bar, arn ardl I. Petro'nun (927-967) sal
tanat boyunca devam etti. Bulgarlarn 965 'teki yllk "hara" talebi bu ili
kiyi bozdu ve mparator II. Nikiforos Fokas (963-969), hkmdarlar Svi
atoslav'n emrindeki Ruslara Bulgarlarn kuzey snrna kar harekete ge
meleri arsnda bulundu. Gelgelelim, Sviatoslav ziyadesiyle baarl oldu.
Bulgar direncini yok etti ve blgenin kuzey ksmn igal etti. mparator I.
oannis imiskis'in iddetle itiraz ettii bir seferden sonra kovulan Sviatos
lav, Kiev'e dn yolculuu srasnda ldrld. Ama Dou Bulgaristan Tu
na'ya kadar artk Bizans birliklerinin igali altndayd. imiskis 976'da l
dnde, yerel bir nderin oullarnn Prespa ve Ohri civarnda patlak ve
ren isyannda Bizans hakimiyetine kar kld. syann gerek nderi, oul
lardan Samuil adndakiydi; Samuil ar oldu ve Bizans birliklerine kar bir
dizi saldr dzenleyerek, imparatorluu, szde denetledii topraklarn o
unu terk etmeye zorlad.
Bu olaylar izleyen sava 20 yldan uzun srd ve sonunda Bulgarlarn
mutlak yenilgisiyle ve kuzeybatdaki Hrvatistan dnda kalan btn top
raklarn fethiyle sonuland; Hrvatistan, imparatorlua hara demekle y
kml olduu ve batda olumakta olan -ismen hala bir Bizans toprayken,
uygulamada tmyle bamsz olan- Venedik iktidarnn basksna maruz
kald halde bamsz kald. Yeni fethedilen topraklar, standart modele uy
gun olarak byk vilayet (thema) eklinde dzenlendi. Batda Sirmium
(Belgrad) thema's, haraca bal Srp topraklarn (bunlar nceki yzyllar
da imparatorluun siyasi yrngesine girip kmt) ieriyordu; ortada ve
gneyde Bulgaria thema's modern Makedonya'y kapsyordu; douda ve
Tuna deltas boyunca, Dobruca dahil, eskiden Moesia ve Skitia olarak bili
nen vilayetlerde Paristrion thema's kuruldu.
Hrvatistan yresi, Slovenlerin kuzey ve batda igal ettikleri topraklarla
birlikte Charlemagne'n 790 'larda Avar Hanl'n yok etmesinden bu yana
byk lde Franklarn politik nfuzu altndayd. Bununla birlikte Bi
zans'n Dalmaya ky blgesinin byk blmn denetlemesi imparator
luun kltrel etkisinin de nemli olduu anlamna geldii halde, Frank n
fuzu 8 7 0 'lerdeki yerel ayaklanmalarla azalmt ve yerel bir prens olan To-
 Bizans Tarih Atlas

mislav 9 2 0 'lerde, Bizans imparatoruyla ittifak iinde, geniletilmi ve gl

bir Hrvat konfederasyonuna hkmediyordu. Bununla birlikte, Tomislav'n
lmnden sonra bu konfederasyon kt ve bamsz Hrvat prensleri, et
raflarn kuatan komularyla deien ittifaklar kurarak hayatta kaldlar.
II. Vasilios'un Samuil'le yrtt sava srasnda Bizansllar, imparatorlu
un nfuzunu gstermek iin Venedik'e gvendiler ve Hrvatistan 1 0 1 9'da
Bizans 'n vasal haline gelse de, Venedik Dalmaya'nn zengin ticaret kent
lerine ilgi duymaya balamt. Hrvatistan 1025 'ten sonra Bizans'n hkm
ranln kabul etmese de, Normanlar bir tehdit oluturduklarnda tekrar
imparatorluun mttefiki oldu. Hrvatistan, 1080 'lerde kendini blgenin ha
kim gc olarak kabul ettiren kuzeydeki Macaristan Krall'na da kar
koymak zorundayd. Ondan sonra Hrvatistan, Slavonya'yla beraber, 1 6 .
yzyln bandaki Osmanl fethine kadar fiilen Macaristan Krall'nn bir
paras olarak kald.

Tuna Snr ve Balkanlar, 1050-1350

mparatorluk, Tuna'ya kadar Dou ve Orta Balkanlar'n geri alnmasyla

yalnzca blgenin hakim gc olduunu grmekle kalmad, o ana kadar da
ha mesafeli bir ilikisi olduu komularla yz yze geldi. Macarlar (Bizans
llar tarafndan Turki, ya da Ungri diye anlyorlard) , 890'larda Bulgarlar
la yrtlen savalarda imparatorluun mttefiki olarak verdikleri hizme
tin ardndan, yaklaan Peeneklerin basksyla Panonya'ya girdiler. Arpad
hanedan dneminde abucak bir krallk kurdular. Bizantion'la ilikileri
genellikle dmanca olduu halde, 950 'lerde Macaristan'da Bizans misyo
nerlik faaliyeti artyordu. Latin misyonerlik faaliyeti de artmaktayd ve 1 0 .
yzyla gelindiinde stn duruma gemiti. Kral Istvan (1 000-1 038) Roma
Hristiyanln benimsedi ve Bizans Kilisesi'ni destekleyen potansiyel ra
kiplerini ezdi, ondan sonra Macaristan giderek Bat'ya yneldi. Arpad kral
lar 1 1 . yzylda Kuzeybat Balkanlar'n politikalarna daha fazla karr
hale geldiler, 1 0 6 0 'larda bir evlilik ittifak araclyla Slovenya zerinde
hegemonya kurdular. Slovenya hkmdar, Macar kral I. Bela 'nn damad
olan Zvonomir adl biriydi. Ne var ki, ilkin Hrvatistan'n Macar hkm
ranlna kar olduunu kabul ettiinden, Kral Kresimir'in 1 0 7 5 'te varis
siz lm stne kendini Hrvatistan hkmdar olarak ta giymi buldu.
Zvonomir de 1 090 'da varissiz ld; dul kars, kardei olan Macar kral I.
Laszlo'yu ard, o da Hrvatistan'n byk blmn igal etti; ardl Kal
man bu sreci tamamlad ve Hrvatistan' Macaristan Krall 'nn kalc bir
paras haline getirdi.
Macarlar imparatorlua kar sk sk Normanlar, Srplar ya da Kiev
Ruslaryla ittifak kurduklarndan, Hrvatistan ve Dalmaya'nn ilhak edil
mesi, Kalman' Bizans mparatorluu'yla atmaya srkledi. Bizansllar
ise, sra onlara gelince, krallk tahtnda hak iddia edenleri destekleyerek

J
__________ ____________
 N
w
o

o 300 kilometre o
o 200 mil ',
_, C/J
KEV
I
- -, - - '
, ,. - "
'
KEV,,,.
RUSYA'SI
KUTSAL-
,, ,' 'i
p

-
,
' ,, , RUSYA'SI
'
V;y1 ' '
-
'i

ROMA (CERMEN: MACARSTAN

'
' ,, ,, , <:!

MPARATORLUU
' el>

MACARSTAN
Estergon ... , ' , '' '
\

I
I

'
::>
1 I
ef ,,,.
' ''
1
,
\
1
,
-- 1\ I \
\
. zagreb
1
TRANSLVANYA : KUMANLAR TRANSLVANYA\ ',
" :
' p
-
'
,__
,,,
\, 'i
"'<t"o
- .... _ - !. - ... "
f.
,

'
- _
- Belgrade
I
BOSNA , - -"-
...
, ,
,,
1 o

,
$ 't

Raska Ni
"9- \


1
-.Oubrovnik
-

- .SIRBSTAN
Sofya
1
' \ I

,' skp
,

' .

Orres .
,,,,,. - ..:
Oh r
\

[j
. c:
...

',
KORFU
_ _
q,,'-
_ _
_

...

Latin imparatorluu
"<;1 ...

Dorudan Bulgar idaresi altndaki topraklar Venedik1n sahip olduu adalar

Gevek bir Bulgar idaresindeki topraklar Kutsal Roma (Cermen) imparatorluu

Bizans snr, v. 1 180

Harita 11.2 (a} Balkan devletleri, y. 1200 Harita 11.2 (b) Balkan devletleri. y. 1220
_

_
 300 kilometre ,
, - - -
- O 300 kilometre

..--
..,.__ ..... , KIEV
, ', ,
O 200 mil ,'
o
, ' KIEV
... ,. ... ... ... ,, . ' ... ""
\ , \

/ Bratislava
\ ;
ALTIN
', , ...

ORDA Vivana '

ORDA
'
\ ALTIN \
' , Suceava ',Suceava
' rP KUTSA -- \

\ . \ ROMA (CERMEJ"i} ' " \ .

MACARSTAN MPARATORLUCU MACARSTAN

\
\\
\4
\\
;.t.
\ 9
'
c;;:::>
\1 7

Zagreb
I

TRANSILVANYA ' 1 o TRANSILVANYA '

.t..
7
,

'.1 \; 1
.. 7
.t..
,' ,'

- ...
_ .,.. , ,
_ _ _ ...
7 7
'
'
... .,,. -

Trgovite
_ ___ _ _ _ _ ...

.
, - _ ... _ _
Curtea de Arges,
.

EFLAK EFLAK

wn

1 355'den sonra Srbistan

111111111111 Venedik1n sahip olduu yerler

1 355'den sonraki blgesel Prenslikler

il: Velbuzhd (Kstendll)

1: Vukasin ve Karail Marko
m
iii
lll: Hrelyo
c

-- Bizans imparatorluu iV: Bogdanovlar

:J
en

V: Ugliea
Venedik1n sahip olduu yerler
Vl:Simion
3:


Harita 11.2 (c) Balkan devletleri. y. 1320 Harita 11.2 (d) Balkan devletleri. y. 1350 !!!
c

N
w
.....
Snrlar ve Komular

-Macar prenslerinin Konstantinopolis'te hazr bulunmalar gerilimleri ar

trd-, memurlara rvet verip kral ve karar verici kiiler hakknda casus
luk yaparak, Macar saraynn politikalarna kartlar. Srbistan ve Bos
na'y kimin denetledii konusunda, Tuna snrnda sk sk atma kyor
du. mparator Manuil 1 1 60'larda, Macar prensi Bela'y Bizans tahtnn va
risi klacak bir evlilik ittifak teklif etti, ama ondan sonra gerekleen e
itli byk Bizans askeri baarlarna ramen, Manuil'in ikinci karsndan
bir olu olunca ve Bela'nn imparatorun kzyla nianndan vazgeilince,
plan boa kt. Bela 1 1 72'de (III. Bela olarak) Macar tahtna ktnd a ,
Andronikos Komninos taht gasp edinceye kadar candan ilikiler srdrl
d. Bela [tahtn gasp edilmesine] mdahale etti, ama Andronikos 1 1 85'te
tahttan indirildiinde yeniden dosta ilikiler kuruldu ve bir baka evlilik
ittifakyla perinlendi. Macaristan Krall, -Srbistan'la ilgili birka ufak
tefek anlamazln dnda- IV. Hal Seferi'ne kadar Bizans imparatorla
rnn bir mttefiki kald.
Bulgaristan 1 1 80 'lere kadar Bizans'n sk denetimi altndayd. 1 185 'te iki
birader, Petr ve van Asen, imparatorlua kar bir ayaklanma balatt.
Balangta baarszlarken, Kumanlarn desteini alnca mparator II. sa
akios Angelos'a bir antlamay kabul ettirmeyi becerdiler, buna gre impa
rator Gney Tuna Ovas'nn denetimini onlara brakt. 1 1 89 'da Trakya'y is
tila ettiler ve ardndan kar saldrs srasnda imparatorluu ar bir yenil
giye urattlar. Yeniden bamsz bir Bulgar Devleti kurulmutu. Biraderler
kendi sekinleri tarafndan tahttan indirilip ldrldyseler de, ufak kar
deleri ve ardllar Kaloyan bamszln korumay bildi, hatta snrlarn
bat ynnde Macaristan ve Srbistan'a doru geniletti. Bulgaristan salam
bir ekilde Bizans kltr emberinin -Bizans "uluslar topluluu"nun- iin
de olduu halde, bir daha asla imparatorluun paras olmayacakt. Kalo
yan, 1204'ten ve Latin mparatorluu'nun kurulmasndan sonra, yeni mpa
rator Baudoin'i 1 2 0 5 'te alt etmeyi, topraklarn da gney ve batya doru ge
niletmeyi becerdi. Bamsz bir Bulgar kilisesi konusunda papann onayn
ald. Ama olu ve ardl II. van Asen 1 2 3 2 'de Roma'yla ban kopararak Or
todoks cemaatine smsk baland. Nikea imparatorlaryla hem Latinlere,
hem Epir D espotu Theodoros'a kar sahte ittifaklar yapt, Theodoros'u
1230 'da nihai olarak yendi ve Trakya'nn ounu, ayrca Thessaloniki Latin
Krall'n topraklarna katt.
Gelgelelim, genilemi Bulgar Devleti uzun sre devam etmeyecekti. Mo
ol kuvvetlerinin 1240-41 'deki tahripkar akn, merkezi iktidar nemli l
de zayflatt ve istilaclarn bir vasal haline getirdi, kuzeyde eitli Eflak
ya da Romen halklarnn ayrlmalaryla sonuland, buna ramen komu
Macarlar bu blgeler stnde abucak ismen hkmranlk kurdular. Maca
ristan'da 1 4 . yzyln yarsnda taht kavgasnn kard i karklk,
1340 'larda b amsz bir "Vlah [Ulah] lkesi"nin -Valahya [Eflak]- douu
nu kolaylatrd. Bizansllarn bu lkenin bamsz statsn ve zerk Orto-
 Bizans Tarih Atlas
33

doks kilisesini tanmalaryla, yeni prenslik 14. yzyln son yllarnda Os

manllarca fethedilinceye kadar bamsz kald.
Srbistan'n Raka yresinde yerel bir idareci ya da upan olan tefan Ne
manya ( 1 1 6 0 'lar- 1 1 9 6), 1 1 7 0 'lerde Bat Balkan blgesinde komu kabile ve
blgeleri birletirmeyi ve Zeta'nn evresindeki ky topraklarn, ilaveten
Kuzey Arnavutluk ve Dou Srbistan' ieren, hem imparatorluktan, hem
Bulgaristan'dan bamsz bir prenslik kurmay becerdi. Balangta Maca
ristan kadar Papaln mdahale tehdidi atnda kalan tefan'n olu II. te
fan Nemanya, kei olan biraderi Sava'nn araclyla bamsz bir Srp Or
todoks Kilisesi'nin tannmasn salad. Ama Srbistan Hrvatlar, Macarlar,
Bulgarlar ve Bizansllar gibi rakip kuvvetler arasnda ayakta kalmak zorun
dayd ve 1 4 . yzyl bana kadar riskli bir bamszl srdrd. Srbistan,
Kral II. tefan Uro Milutin'in ( 1 2 82-132 1) dneminde Bizans'n zayfln
kendi lehine kullanarak, Bat Makedonya ve Adriyatik kysnn baz ksm
larn, ilaveten kuzeybatda Sirmium'a (Belgrad) doru, Macaristan'n dene
timindeki baz yerleri ele geirmeyi becerdi. Onun yerine geen III. tefan
Uro'un dneminde baka yararlar saland: mparatorluk i savaa tutu
unca ve 1 3 3 0 'da Bizansllar ile Bulgarlar karsnda bir zafer kazanlnca,
Srbistan B ulgaristan' haraca balad. Srbistan gcnn doruuna bir son
raki hkmdar IV. tefan Uro Duan'n (133 1-55) zamannda eriti; IV. te
fan, Macarlar Tuna'nn gneyindeki blgeden skp att ve Bizantion'dan
artakalan topraklarn ounu kendi lkesine katt. 1346 'da kendisini impa
rator ilan etti.

Blzans'n Balkan Komular. 1350-1453: Srplar. Bulgarlar ve Trkler

Moollarn 1 2 40-4 l 'de dzenledikleri muazzam akn, Kuzey Balkan Blge

si'ne byk ykm, politik ve ekonomik kargaa getirdi. Bulgaristan i sava
ve hizipilikle kt, ancak 1 3 2 0 'lerin sonunda, kendisi de i savala para
lanan Bizans mparatorluu, boyarlar (soylular) tarafndan en iyi nder ada
y seilmi olan Bulgar ar Mihal iman'a [III. Mihal Asen] byk toprak
braktnda , yeniden birleti. Srplara kar Bizansllarla yaplan felaket
getirici bir ittifak, iman'n 1 3 3 0 'daki yenilgi ve lmyle son buldu. On
dan sonra, B alkanlar'n genel emas iinde Bulgaristan, giderek glenen
Srp komusuna tabi, hizipi rekabetler ve ekimenin kurban bir lke ol
du. Dobruca 1 340 'larda bamsz bir boyarn, Balik'in idaresinde koptu ve
onun ardl D obrotica blgeye kendi adn verdi, bu arada Vidin evresinde
ki blge de lkeden koptu. Bu durum, tefan Duan'n dneminde Srbis
tan'n dorudan genilemesini salad, ama Duan 1 3 5 5 'te lnce devleti de
paraland. Olu ve ardl V. tefan Uro (1355-71) otoritesini korumay be
ceremedi ve tahta ktnda miras ald gl imparatorluun yerine, ok
gemeden yerel stnlk iin birbirleriyle yaran bir grup sradan prenslik
peyda oldu. Orta Srbistan Blgesi arn idaresinde kalrken, Epir ve Tesal-
 ----

Snrlar ve Komular

ya'da en son ele geirilen Yunan blgeleri, ayn ekilde Arnavutluk'takiler

Srbistan'dan ayrld. Venedik'in kynn byk blmn denetlemesi, ye
rel soylular arasnda yeni bir honutsuzluk ve rekabeti kkrtt. zerk Srp
hkmdarlar gneyde, Makedonya'da ve yedi kadar bamsz devletiin
kurulmu olduu bitiikteki blgelerde kendi prensliklerini kurdular. Btn
bunlar meydana gelirken, Macarlar tekrar Srplarn elinde bulunan toprak
larn kuzeybat ksmlarna girip Belgrad ve evresindeki blgeleri aldlar.
Daha nce grdmz zere, Bulgar Devleti'nin Kuzey Tuna tesi blge
leri 1340 'larda hem zayf ve blnm bir Bulgaristan, hem Macar taht kav
gas balam iinde bamsz hale gelmiti. Balkanlar'n bylece ortaya
kan genel resmi, ar bir paralanmlk grntsdr. Hibir byk gl
devlet, belki corafi olarak gerekten bir "Balkan devleti" saylmayan Ma
caristan'n dnda, 14. yzyln sonuna kadar ayakta kalmad. savalarla
harap olan ve toprak bakmndan birka Ege adas, Gney Peloponez ve
Trakya'yla birlikte Konstantinopolis'ten ibaret hale gelen Bizans mparator
luu, artk hesaba katlmas gereken bir g deildi ve Trklerin 1354'te te
melli olarak gelileri bu durumu daha da karmaklatrd.
mparator VI. oannis Kantakuzinos, V. oannis Paleologos'la giritii sa
valarn seyri iinde hem Dou'lu, hem Bat'l paral askerler tuttu. Mttefi
ki Osmanl sultan I. Orhan'dan ( 1 324-60) 1345 'te, tekrar 1349'da askeri yar
dm istedi ve ald, Srp tehdidine kar koymak iin yine yardm ald. 1354'te
yeniden yardm talep etti, ama bu defa Osmanl birlikleri Gelibolu Yarma
das'nda kendilerini emniyete alp buray kalc bir sse dntrdler. Du
an'n lmnden sonra Balkanlar'da paralanm bir siyasi durumun olu
mas ve herhangi bir ciddi muhalefetin eksiklii, Osmanl birliklerinin artk
canlarnn istedikleri yere akn edebilecekleri anlamna geliyordu; bu ayn
zamanda Avrupa'daki Osmanl varlnn kalc hale gelmesinin balangc
demekti.
Osmanl Sultanl'na, kurucusu Osman'n ( 1 2 84 - 1 324) ad verildi; Os
man Kuzeybat Anadolu'da Bizantion'a kar byk evkle sava yrten
bir Seluklu beyiydi, bunun sonucunda gazi olarak n kazand gibi, etra
fna din iin olduu kadar ganimet iin de ona katlmak isteyen ok sayda
bamsz sava toplamt. Olu Orhan'n hkmdarlnn banda Os
manllar, Anadolu'daki son Bizans kalesi olan Bursa'y ald. Osmanl aske
ri organizasyonu etkiliydi ve Orhan'n ardl I. Murad'n dneminde Srplar,
Bizansllar ve Bulgarlara kar, Avrupa'da yeni kurulan kprbandan y
netilen yeni bir genileme aamas balatld. Adrianopolis (Edirne) 1365 'te
alnd ve yeni Osmanl payitaht oldu; yenieri denilen ve esirlerden devi
rilen yeni bir ar piyade birimi Osmanl kuvvetlerinin mevcut hafif sva
rilerini destekledi. 1370 'lerin banda Balkan Dalar'nn gneyindeki Bul
garistan'n ou fethedilmi, yerel Srp gleri ezilmi ve Makedonya Os
manl topraklarna katlmt ve Osmanl birlikleri 1 3 8 6 'ya gelindiinde,
Ni'i alp Srbistan'n kalbine girmek zere hazr bekliyorlard. Srp h-
 Bizans Tarih Atlas

kmdar Lazar bir vasal statsne indirilmiti ve takip eden seferlerde, ye

nik dm baka birok soyluyla ve ikinci dereceden lordlarla yan yana,
mttefik Osmanllarn saflarnda hizmet etti. Lazar Osmanl idaresinden
kurtulmak iin bir ittifak kurduunda, hem Murad, hem Lazar 1389 'daki
Kosova Muharebesi'nde kendi ordularnda savatlar ve her ikisi de ld.
B un u n bir sonucu olarak Srbistan yeni bir kargaaya yuvarland ve Bulga
ristan 1 3 8 9 'd a tamamen Osmanl hakimiyetine girmiti. Macar kral Sigis
mund 'u n nderlik ettii, Osmanllarn ilerlemesini durdurmay amalayan
baarsz " Hal Seferi " 1 3 96 'da Nikopolis'te [Nibolu] ezici bir yenilgiyle
son buldu. Anadolu'nun Moollar (Timurlular) tarafndan istilasnn ve Os
manllarn 1 4 0 2 'de Ankara Muharebesi'ndeki yenilgisinin sonucu, Osmanl
saraynn i ekimeleri ve Balkanlar'da ilerlemelerinin geici olarak dur
mas oldu. Srbistan yeniden bir lde dzen kurmay ve ksa sre nce
kaybettii topraklar stndeki hak iddialarn tekrar savunmay becerdi.
Ama Osmanllar I. Mehmed'in (14 1 3-21) dneminde durumu kendi lehleri
ne evirmeyi bildiler ve il. Murad 'n (1421-51) hkmdarl srasnda bir
kez daha ilerlemeye baladlar. Selanik ve Ege'nin byk ksm 1430 'larda
alnd ; M a caristan'a akn dzenlendi ve Macar generali Yana Hunyadi'nin
komutasndaki son Hal seferi 1444 'te Varna yaknnda bozguna uratld.
Bizans !mparatorluu'ndan geriye, Peloponez dnda yalnzca Konstanti
nopolis ve Limni ile Taoz adalar kald. Sonunda Konstantinopolis 1453 'te
dt ve ksa bir sre sonra Peloponez de Osmanl lkesine katld. Srbis
tan'n nihai klmesi 1 4 5 8 'de meydana gelmi, Bosna'nn yenilmesi ve i
gali 1 4 6 1 'de tamamlanm (Trabzon da sonunda ayn yl teslim oldu) ve
1 4 6 3 'e gelindiinde Arnavut direnii ezilmiti. Bizans mparatorluu'nun
yerini O smanl mparatorluu almt.

Seluklular. Trkmenler ve Moollar

Seluklu sultan Alp Arslan, Malazgirt zaferinin stnden ok gemeden,

Hazar Denizi'nin dousundaki Karahanl emirlerine kar seferdeyken ld
halde, Bizans i sava, byk blm krsal bir gebe hayat slubuna
gayet uygun olan Orta Anadolu platosunun Trkler tarafndan hzla igali
ni mmkn kld. Ne var ki, 1 0 9 0 'lara gelindiinde Sultanlk, douda Merv,
ortada Hamadan (ran, Irak ve Suriye'nin baz ksmlar) ve batda znik sul
tanlklar olmak zere byk paraya blnmt. Sonuncusu, Bizans
!mparatorluu'ndan alnan topraklarn byk blmne hkmediyordu, oy
sa aslnda platonun dou ve orta blgelerinin ouna hakim durumdaki Da
nimendli boyu, sultann otoritesini gbela kabul ediyordu. I. Hal Sefe
ri'nin gelmesi, znik'i, evresindeki byk blgelerle beraber fiilen impara
torluun kucana dndrd ve Danimendli Beylii'ni Seluklu otoritesin
den bamsz kld. Bu arada Seluklular platoya geri ekilmi ve bir zaman
larn Bizans kale-kenti konion'da (Konya) yeni bir b akent kurmulard.
36 Snrlar ve Komular

Osmanl fetih rotalar

Osmanl aknlan

Trk yerleimcilerin gzergah ve kolonileri

Osmanllarn muhaliflerinin akn ve hcumlar

"' MUHAREBELER

1371 irmen Srp Prenslerine kar Osmanllar

1387 Ploznik Osmanllara kar Srp ve Bosnallar

1389 Kosovo Srp ve Bosnallara kar Murad

J393 Arge\ Eflak Kral Mircea Bayezid'e kar

1396 Nlkopolis Bayezid Fransz-Macar Hal seferine kar

200kllometre

1 00 mll

Harita 11.3 Bizantion 'un Balkan komular. 1350-1453: Srplar. Bulgarlar ve Trkler

Danimendli Beylii'nin dousundaki Ermeni Beylii, gneydeki komular

olan Musul emirlerinin yapt gibi, Hamadan Seluklu sultanlarna szde
sadakatle ykmlyd. Oysa uygulamada ikisi de, snr boyundaki bir dizi
ikinci dereceden baka emirlerle birlikte hemen hemen tmyle bamszd,
bu da yaklaan I. Hal Seferi'ne tayin edici bir avantaj salayan bir etken
di ve Hallarn 1 099 'da Kuds' almalarna yol at.
 Bizans Tarih Atlas

Konya Sultanl, 1 05 0 'lere gelindiinde Anadolu'daki Seluklu devletle

rinin en kudretlisiydi, ama hem doudaki (Danimendli Beylii ve baka k
k hizipler) , hem batdaki (Bizansllar) komular arasnda ittifak ya da an
lamalarla uramak zorundayd. En byk tehditle 1 1 7 0 'lerde, mparator I.
Manuil, nce diplomatik olarak onu komularndan tecrit ettikten sonra,
1 1 7 6 'd a konion'u fethetme ve Seluklu iktidar ssn yok etme niyetiyle
yola koyulduunda karlat. Ama sefer baarsz oldu. 1 3 . yzyln bana
gelindiinde doudaki emirlikler yutulmutu ve Konya'daki sultan btn
Orta v e D ou Anadolu'ya hkmediyordu. Trapezus mparatorluu'nun en
batdaki ksmlar 1 2 14 'te Seluklu kuvvetlerinin eline geti, bylece Sel
uklular Karadeniz 'e k imkan buldular. Bununla birlikte, bu ilerleme
birk a yl iinde, Kafkas blgesinde politik durumu karklk iine iten b
yk b ir Mool keif ve aknc kuvvetinin geliiyle dizginlenmiti. Bunun so
nucu Seluklular, yeniden dirilen Harizm Devleti'nin (ilk Mool hcumla
rnda yenik dm, ama ksa bir sreliine toparlanmt) bu blgeye do
ru genilemesine direnmek iin, gneydeki Eyyubilerle ibirlii yapmak zo
runda kalmlard. Ancak 1243 'teki ikinci Mool saldrsnda Harizm Devle
ti y o k edilmi, bundan nce bamsz Hristiyan Grcistan fethedilmi ve
Seluklular haraca balanmt.
Moollarn daha douda yerinden ettii bir dizi gebe Trkmen grubu,
1 2 3 0 'lardan itibaren Anadolu'ya girdi. Bu belal gruplar, u beylerinin n
derliinde bat ve kuzeydeki Hristiyan glerine kar cihat atklar Bizans
snr blgelerine sevk edildiler. Rum Seluklu Sultanl'nn i politik sorun
larn iddetlendirdiler ve 1 2 4 1 'de byk bir ayaklanmann Sultan II. Key
hsrev ( 1 2 3 7 -4 6) tarafndan bastrlmas gerekti. Ne var ki, 1246 'daki Mool
hcumu merkezi Seluklu iktidarnn kn hzlandrd. Konya bir sul
tanln merkezi olarak kalrken, Mool hkmranl altnda baka biri Si
vas'ta kuruldu. Bunlar Sivas sultannn dneminde {ran'n Mool kkenli
lhanl D evleti'nin Seluklu kuvvetlerini ezdii) 1 2 7 7'e kadar geici olarak
tekrar birletii halde, haraca bal sultanlk 1280 ile 1 3 2 0 arasnda ubey
lerinin hkmettii bir dizi rakip hizbe blnd. En nemlileri Orta ve G
ney Anadolu'daki Karamanllard (1308 'de Konya'y alm, ama Moollar
tarafndan kovulmulard); ancak Trabzon'un batsndaki Kastamonu Emir
lii ve gneybatda alt emirlikten oluan konfederasyon 14. yzyln ban
dan itibaren baa ba yarmlard, ta ki Osmanl beyleri -Osmanllar
nemli deiiklikleri getirmeye balayncaya kadar.
O smanllar Anadolu'nun kuzeybat vilayetlerine sktrlmalarna ra
men, Bizansllarn ahsnda Hristiyan bir dmanla kar karya olma gibi
bir avantaj a sahiplerdi ve Bizans imparatorlar onlardan askeri yardm iste
dike B alkanlar'daki durumu istismar edebilecek durumdaydlar. 1360 'lar
da Gelibolu'da kendilerini salama alan ve 1390 'larda Balkanlar'n hakim
gc olan O smanllar, bu ekilde zenginlik ve insan gc rezervleri edinmi
lerdi, nitekim sonunda bamsz Anadolu emirliklerini fethetmeleri byle-
38 Snrlar v e Komular

likle kolayca anlalabilir. I. Bayezid 1390 ile 1 3 9 3 arasnda bu blgeleri fet

hedip kendi lkesine katm, iktidarnn snrlarn Frat'a kadar genilet
miti. Ne yazk ki bu baar ksa mrlyd: Timur'un 1402 'deki istilas, Os
manllar iin ezici bir yenilgiyle ve tebaa durumundaki emirliklerin yeniden
bamszlklarna kavumalaryla sonuland. Yine de Balkanlar'da Hristi
yan iktidarnn yeniden dirilmesine, Karaman ve Kastamonu emirliklerinin
tekrar hayat bulmasna ramen, Bayezid'in ardl I. Mehmed Osmanl stn
ln abucak yeniden salamay becerdi. 1 4 3 0 'a gelindiinde, Ankara
Muharebesi'nden nceki durum neredeyse eski haline konulmutu. Osmanl
sultan yalnzca Dou Anadolu' da daha nemli bir sorunla kar karya gel
mek zorundayd.
Osmanl iktidarnn batya doru gelitii dnemle ayn zamanda, !ran'n
ken !lhanl Devleti'nden iki gl Trkmen emirlii dodu. Dou Anado
lu' da (Frat'a kadar) Akkoyunlular ve ran ile Irak'ta Karakoyunlular, kud
retli iki savaan konfederasyonu temsil ediyorlard. 1300 ve izleyen yllarda
Mslmanlaan !lhanllara gelince, Anadolu ve Trkler stnde hakimiyeti
kaybedince 1330 'larda daha da paralara ayrlm, orta ksm Celayirilerin,
dou blgeleri ise bir dizi emirliin idaresine girmiti. Timur'un istilasyla
geici olarak zayf den Karakoyunlular, Celayirilerin zararna, bir sre
gneye, Gney Irak'a doru genileyebildiler, ama sonunda (Timur'un tara
fn tutan ve bundan kar salayan) Akkoyunlular tarafndan alt edilip yu
tuldular. 1 502'ye gelindiinde, !ran'daki Safevi !mparatorluu'nun ykseli
i ve Osmanllarn douya doru genilemesi, 1 6 . yzyln ilk yllarnda Ak
koyunlu Emirlii'ni sona erdirdi. Douda (Kbrs'n sonunda 1426 'da Mem
l1klar tarafndan alnan Lusignan Krall bir yana) hayatta kalan tek H
ristiyan g, Kafkasya ve Dou Pontos dzlndeki, nispeten gvende, ama
ayn zamanda tecrit edilmi olan Grcistan Krallyd.

Venedlk. Cenova ve Tccar mparatorluklar

Balangta Istria kysnn yaknndaki ada ve denizkulaklarnda bir 1 6.

yzyl sonu mlteci yerleimiyken Venedik kenti haline gelecek olan yer,
ilkin imparatorluun 640 'larda Lombardlar tarafndan istila edilen son
ileri karakoluydu. Ravenna askeri valisinin yerel temsilcisi, hem askeri,
hem sivil idareden sorumlu bir duks, bir askeri komutand. Askeri valili
in 7 5 1 'de Ravenna'nn fethiyle birlikte k Venedik'i tamamen tecrit
etti, ama Venedik dukalar imparatorluk otoritesini tanmay ve blgede
ayakta kalan, etraflar dman topraklaryla kuatlm imparatorluk yer
leimlerinin savunmasna destek olmay srdrdler. Anakaradaki Frank
tazyikinin artmasyla, Venedik bir yandan iki byk g, te yandan Slav
aknclar arasnda nispi bamszln korumasnn zor olduunu anlad.
Yine de, denizkulaklarnn evresinde bymekte olan deiik merkezler
arasnda aile hiziplerinin rekabetine ramen, Venedik'in 9. yzyln ortas

- ----
 Karadeniz

il :.

Karaman Emirlii, y. 1 360
ID
;;;

Bizans topra, y. 1 3 1 O
Q
::::
n

rr:::::::r Osmanl topra, y. 1 362 'C}

Osmanl topra, y. 1 386
E::::::J :
1401 'de ele geirilen Osmanl topra

200 kilometre
c:::::::2l Q
o
Osmanl Sultanl'nn 1401'deki tahmini snr
!!!
o lOO mil

KARES Bamsz emirlikler, y.1 3 1 O

Harita llA Seluklular. Trkmenler ve Moollar

.iV
w
"
Snrlar v e Komular

ile sonunda canl bir ticaret merkezi olarak byd ve 10. yzyln ba
nda kent ve varolar iin resmen civitas Venetiarum adnn benimsendi
i grld. Kilit durumdaki belirli aileler, duks'un (Venedik lehesinde do
ge) konumunu tekellerine alma eilimi iindeydiler, ama ilke olarak duka
9 . yzyln ortasndan itibaren seimle belirleniyordu. Alman imparatorla
ryla antlamalar 9 . yzyln sonundan itibaren kentin bamszln g
venceye almt ve Bizantion'la bir antlama, Venedik'e Dou pazar ve li
manlarnda imtiyazlar tand. 1 1 . yzyln sonuna gelindiinde Venedik'in
kara ve deniz gc, Venedik hkmetinin Hrvatlar ile Slavlar Dalmaya
kentlerinden atmasna yetecek (teknik olarak imparatorluk adna, ama as
lnda tamamen bir Venedik giriimiydi) ve 1 1 8 0 'lerde [imparatorluun]
Normanlar yenmesine yardm edecek denli bymt. mparatorluun
baka tavizleri, Venedik'i 1 2 . yzylda Dou Akdeniz havzasnn balca ti
cari gc yapt. siyasi reformlar, komnal bir hkmetin kurulmas, bu
sreleri pekitirdi ve Bizans'n Venedik'in deniz ve ticaret gcne duydu
u kzgnlk 1 1 7 0 'lerde ak seik ortaya kt. Bu srada eski ittifak artk
ak bir dmanla dnmt ve Venedik'in IV. Hal Seferi'ni istisma
r ve bunun sonular, Adriyatik'teki kk ticaret kentini byk bi! bl
gesel g haline getirdi.
mparatorluk, rakip Pisa ve Cenova kentleriyle ittifaka girerek, Vene
dik'in tasarlarn engelleme giriiminde bulundu. Pisa, Bizans'n talyan de
niz gleriyle ilikilerinin tarihinde nispeten ksa bir rol oynad. rnein Pi
sa 1 1 . yzyln sonundan 1 1 7 0 'lere kadar, orada gelien ticaret topluluuyla
beraber, Konstantinopolis'te elverili bir konuma sahipti, ama bu durum
1 1 82 'deki Latin aleyhtar bakaldrlarla, hatta kentin 1204'te yamalanma
s srasnda daha byk kayplarla son buldu. Daha gl olan Cenova'yla
rekabet, her ne kadar Pisa 1 5 . yzyla kadar denizcilik bakmndan nemli
bir etken olmay srdrse de, sonunda Pisa'nn Ege ve Dou Akdeniz havza
sndaki gcnn snmesine yol at. Lombardlar tarafndan 640'larda ya
malanan ve 9 . yzylda Mslman aknlarna maruz kalan Cenova ise, tersi
ne, 1 0 . yzyla gelindiinde hem Pisa, hem Venedik'le rekabet etmeye yete
cek denli toparlanmt. Sardunya imparatorluun denetiminden kmt ve
9 . yzyln ortasnda yerel mevki sahiplerinin elindeydi. Mslmanlar tara
fndan 1 0 . yzyln sonunda ksa sreliine igal edilen, 1 1 . yzylda Msl
manlarn kovulduu ada, Cenova'ya baml hale geldi; o srada Cenova sa
va filosu, Tunus gibi Mslman limanlarna byk seferler dzenleyebildi.
I. Manuil 1 1 5 5 'te Konstantinopolis'teki Cenevizlilere ticari imtiyazlar bah
etti. Ondan sonra imparatorluk Venedik'le mcadelesinde Cenova'y mtte
fiki olarak grd ve Cenevizliler bu durumdan ustaca yararlandlar. Vene
dik'in 1 2 04 'ten sonra elde ettii muazzam kazanlara ramen, Cenova da Ni
kea imparatorlarn destekleyerek kar salamay bildi ve Cenevizliler,
Konstantinopolis'in 1 2 6 1 'de geri alnmasndan sonra Pera'da koloni ve kale
lerini oluturarak, faaliyetlerini Karadeniz kylarnn evresine kadar ge-


Cenevtz ticaret rotalan

1111 1111 Cenevlz ticarl temsilcillQI

Venedik ticaret rotalar

Venedik ticari temsilcili!:)!

MS 1300'de nfusu 10.000

Akdeniz

kiiyi aan kentler

o ooer kentler
m

ihracat iin kuma retilen bahca blgeler
:
m; en

ihracat iin tahl retimi

300 kilometre
ihracat iin arap retilen balca blgeler
1111

200mil
-a3'

Q
!l!
Harita 11.5 Venedik, Cenova ve tccar imparatorluklar

N

.....
 Snrlar ve Komular

nilettiler. Cenevizliler atmann doruk noktasnda, 1284'te, Pisa'y Livor

no yaknnda yendiler ve Bizans imparatorlarndan aldklar ticari ve dier
imtiyazlarla, bir sreliine en stn deniz gcne dntler. mparator VI.
!oannis 1 4 . yzyln ortasnda Karadeniz'deki politik durumu Cenevizlilerin
zararna istismar etmeye ve Bizansl tacirlerin p ozisyonunu destekleyerek
imparatorluk gelirlerini artrmaya yeltendiinde, Ceneviz kara ve deniz g
leri ok gemeden kendi karlar iin uygun olan bir durum yarattlar. Ama
Venedikliler de, Altn Orda'nn nderleriyle bir ittifak yaparak ve Gala
ta'daki k aleleri dahil Ceneviz slerine saldrarak, Cenevizlilere kar darbe
indirdiler. !ki tccar imparatorluk arasndaki sava her ikisinin de kuvveti
ni tketti ve 1 2 9 9 'da tedirgin bir bar yapld. O smanllar hem Anadolu,
hem Avrupa'da, ardndan Karadeniz kys boyunca geniledike, Ceneviz'in
gc de azald.
Yine de Venedik ve Cenova, Bizantion'un son iki yzyl boyunca Ege ve
Dou Akdeniz 'de kilit bir rol oynad. Kendi aralarnda, imparatorluu
Ege'deki stratejik kaynaklarndan yoksun braktlar; uluslararas tama
clk ticaretine hakim oldular ve gerek duyduklarnda dmanlarn vura
cak deniz gc ile kaynaklara sahiplerdi. Baarlarn kkenlerine ve h
kmetlerinin gemi sahipleri ile kaptanlarn ticari faaliyetlerine yatrm
nemsemesine borluydular. Balca ticaret kentleri, kentsel sekinlerin
ounun bir gelir salad tarmsal bir hinterlanda sahipken, bu kentlerin
nde gelen unsurlar ayn zamanda, zenginlik ve siyasi gleri ou zaman
kira gelirleri kadar ticarete de bal olan iadamlarydlar. Giderek tccar
aristokratlar ile mterilerinin hkmettii kent-devletlerinin kendileri ise,
mmkn lde kazanl ve avantajl bir ticaretin korunmas ve teviki
konusunda kazanlm bir hak edindiklerinden, ite bu nedenle, st ve or
ta snf unsurlarn ekonomik ve politik karlar kentinkiyle, onun politik
kimliiyle ve d mdahalelerden bamsz olmasyla zdeti. Komnal h
kmet, her iki kentte yaps farkl olmakla birlikte byle balar takviye
etti. Devlet, komnal ve zel teebbs etle trnak gibiydi. Tersine, kaynak
lardan grebildiimiz kadaryla Bizans devleti ne politik, ne ekonomik ne
denlerle yerli teebbs tevikte en ufak bir rol oynamyor ve ticarete ba
site, devlete gelir getirmenin baka bir nemsiz k ayna olarak bakyor
du. Ticari faaliyet, iinde kk sald sosyal deerler ve politik sisteme g
re ikincil saylyordu.

Ermenlstan ve Grcistan. y. 1000-1460

mparator II. Vasilios ve Grc kkenli Bagratuni prensi Daykl Davit ara
sndaki ittifak, Davit'in topraklarnn hatr saylr derecede genilemesiyle
sonuland, nk imparator Davit'e Bat Ermenistan'n Tao 'dan Van G
l'ne kadar uzanan byk bir parasn balad. Azerbaycan Araplarna
kar baarl seferler Davit'i Ermenistan ve Grcistan'n hakim prensi ha-
 .

Anakopia Grc Bagratuniler lkesi

" r
b .
.
..

Vasal ve haraca bal devletler

.
: .,
.
. - - - - :; ,
J/ ,, , . . ./ -
'' Y
- ..
....... '
- - - - - - - .... ... ,
fi .
100 kilometre
_.., (O Jt '

o
'1
' ', o
- 'L"':(""1
Sohm ; ;_' )' q O 'd
iJto v , .

SO mil
o ,) < }( )'

Y; -;,;-, _. .-J }' Sfi J' ,_,
I o

'1 S
'-.., "
) MINGRELI
DADYANI h.an) 11
KAHABER ha )' " \
n
"-""' ,

\
'1
RAA . . . .<. - :A"l
Karadeniz
' d; 6( \
<)
,, "' ' '" ,.,,,, . . \
c
Poo; 4, ' ,.,
'
# " "''"' ,,.._,-

\
o
r. ,

, "'</
1 - .- ,, ,, ..
'
( w
,r
,
5 ,.,I < ' .
ST1
r

/
(DADY
GUR EL! hm-) \ ' \ 1'- Mkh"." ; l., lto "' 1' , ,

'

Bo<m. /GURYA- - ' a
-
'?> M;o kti "'"
1 ... ,
-1 _

4-
" 1
,.,.... '-"
" Ori K A lI
' ' :,_-
'1' i_ samvilde
1 l "l
E "}'. .
_;. R EL
''";"" .p l ORf .

I ""
. J
.
CAVAHETI
" "
"' -----man .
"

s
,
\
.
'Wo ha' n)' '
'-:.\.
., ,,
S '

"
-
'"
'"
Tra bzon
:::....
;. .
'
.

sanah n

'
"
1
S O
Lofl
"-
"
j\ \ " ,.
E _

.
..

\../
'' "
amkor
Goe
' .. ... . . . . . ..."

:
o l D
o
>- R
C:l,
'
... ... T R A B I
,_ R ""

... ...

,( __,..,
1.
.... ...
'i<>: "
emahi.
o"',
...
,, ; \
..
d
...
"'11Jl1q,, ,
...
\ ... _ _ _ +l .
' ,
.
.

"'/('>
"
(O ,, -
J? 13
) <$; </;. .
s ..1 El
l ..
.
-".
... ... ...
.
.. ...
il ll )
m
.. CJ N
i \./(

.
N
:-.t c

....
::::
u

"C}
A N :

c
e( !!!
eVan '

Marand
!' "'
... ... G ; ,
-
- - - - - E r bi l
I
-
Tebriz
... _ _
_ _ __
I -o.
.
I r? de
y
,/ I
I

"" ... !:fok!( ...
ha) I
1>
TSI?.UJvJ
I

Harita 11.6 Ermenistan ve Grcistan. y. 1000-1460

N

w
44 Snrlar ve Komular

line getirdi, ama 1000 ylnda varissiz lm stne mparator Vasilios b

tn blgeyi ilhak etti. Davit 'in, varisi olarak evlat edindii Abhazya kral
III. Bagrat imparator tarafndan tazmin edildi, ama Grcistan kral olan
babas 1 0 0 8 'de lnce, Bagrat hem Bat, hem Dou Grcistan' miras olarak
ald ve tek hkmdarn idaresinde birletirdi. Ksa sre sonra Kaheti'yi l
kesine katt ve Ermenistan kralyla birlikte Gence'nin addadi hanedann
dan gelme emirini alt etti. 1 0 1 4 'te ldnde, baka prenslikleri de katarak
lkesini geniletmi ve Grcistan' Kafkasya'nn en stn krall haline
getirmiti.
ldrc ekimeler ve d saldrlar, beraberinde Ermenistan Krall
'nn kn de getirdi. lke 1 0 1 8 ile 1 0 2 1 arasnda hem gneyden gelen
Daylamit aknclarnn, hem Seluklu Trklerinin saldrsna urad ve Vas
puraganl Kral Senekerim 1 0 2 1 'de kralln mparator II. Vasilios 'a brakt.
1 04 0 'ta, yine Ermenistan hkmdar III. Smbat'n vasiyetine binaen, Ani ve
Ermenistan da ayn ekilde imparatorluun paras olacakt. Ama yerel di
reni, ilhak 1 04 5 'e kadar birka yl engelledi. Blgeyi Bizans'a katan impa
ratorluk hkmeti yerel asker toplamay durdurmaya karar verdi, bylece
lkenin savunmasn zayf drd ve 1045 'ten balayarak lkeye defalarca
saldran Seluklu aknclar iin kolay av haline getirdi. Ani 1064'te Seluk
lu nderi Alp Arslan'n eline geti ve Snik ile Kars'n yerel krallar Seluk
lularn hkmranln kabul ettiler. Bizans'n 1 0 7 l 'deki Malazgirt yenilgisi
Ermenistan'n kaderini belirledi. Bir dizi bamsz prenslik -Mokk, Arsamo
sata, Sasun- yerel Seluklu D evleti tarafndan yutulduu 1 2 . yzyln sonu
na kadar ayakta kald.
Byk E rmenistan [Armenia Magna] Bizans ve ardndan Seluklu tazyi
kine uradka, g eden Ermeni soylular ile maiyetleri (ou zaman yurt
larnda Bizans etkisine kar oluturduklar tehdidi ortadan kaldrmak iin
imparatorluun gzetiminde g ediyorlard), balangta -bu blge de Sel
uklularn eline geinceye kadar- Kapadokya 'da, ardndan Kuzeybat Suri
ye ve Kilikya'da Kk Ermenistan' [Armenia Minor] kurdular. Bu krall
n siyasi balangc, Germanikea (Mara) ve Melitene'nin (Malatya) Bizans
komutan olan ilk hkmdar Filaretos Vrahamios'un, [Pilartos Varajnuni]
IV. Romanos'un 1 0 7 1 'deki yenilgi ve tutsaklndan sonra mparator VII. Mi
hail Dukas'n hkmdarln kabul etmemesinde yatar. Filaretos 1078'de
Antakya'y da zapt etti ve bundan ksa bir sonra, yer deitirmi Ermeni soy
lularnn zaten 1 1 . yzyln balarndan beri igal ettikleri Kilikya'nn ou
nu lkesine katt. Ama bir yanda Seluklularn, bir yanda I. Hal Seferi'ne
katlan Franklarn tazyikiyle Kk Ermenistan, bileenleri olan paralara
blnd. Yalnzca Kilikya'da, Rubenid hanedan dneminde belirli bir s
reklilik vard; Rubenidler 1 1 . yzyln banda imparatora general olarak
hizmet etmi grnyorlar. Rubenidler 1 1 30 'lara gelindiinde btn Dou
Kilikya'y ellerinde tutuyorlard ve Kilikya Prenslii, mparator II. oannis
Komninos ve Manuil tarafndan geici olarak malup edilmesine ramen to-
 Bizans Tarih Atlas
45

parland. Kk Ermenistan, Kral II. Levan ( 1 1 8 6- 1 2 1 9) ve Hetum'un (1226-

6 9) d nemlerinde Suriye'nin Eyyubileri ve onlarn ardllar olan daha da
zorlu Msr Memllklaryla ekimek zorunda kald halde, nemli bir yerel
gce dnt. Hetum Mool hkmranln kabul etti ve Moollarn
1 2 5 8 ' d e B adat'n yamalanmas ve Abbasi Halifelii'nin ykmyla sonula
nan Suriye saldrsn tahrik ettii gibi, 1 2 6 0 'ta Memllklarn Moollar alt
ettikleri Ayn Calut Muharebesini de etkiledi.
B ylece gidiat tmden deiti ve Ermeni Krall bamszln biraz da
ha uzun bir sre koruduysa da, i hizipler nedeniyle zayflad. ran'daki Mo
ol k kenli ilhanllarn 1 3 0 4 'te Mslmanl kabul etmeleri, eski bir mtte
fik ve koruyucuyu dman haline getirdi; krall 1 3 2 9 'dan itibaren vasiyet
yoluyla idare eden Lusignan hanedan krallarnn dneminde, komu Ms
lman glere giderek daha ok toprak kaptrld, yle ki 1 3 7 0 'lerde geride
yalnz Sis ve Anazarvos kalmt. Krallk sonunda, kral ile ailesinin esir al
np Kahire'de hapsedildikleri 1 3 7 5 'te Memllklar tarafndan imha edildi.
B lge, Osmanllar tarafndan alnd 1 6 . yzyla kadar Memllk mparator
luu'nun paras olarak kald.
Grc Krall'nn durumu daha iyi gitti. mparatorlukla atma, 1 0 14-
59 aras dnemi belirledi ve 1 0 8 0 'lerin bandan itibaren Seluklular snr
l bir hakimiyet kurdular. Ama 1 1 2 0 'lere gelindiinde Azerbaycan'n ad
dadi iktidar Tifs ve Ani'den kovulmu, Kaheti blgesi fethedilmiti ve
Grcistan izleyen yirmi-otuz ylda blgenin ileri gelen devleti olacak ekil
de byd. Kralie Byk Tamara'nn ( 1 1 84 - 1 2 1 2 ) zamannda krallk, Ha
zar D enizi'nden Karadeniz 'e kadar btn Transkafkasya blgesine yayl
mt, bunun balca nedeni, kraliyet otoritesinin eyaletlerin hizipi soylu
hanedanlar stnde etkili bir ekilde kurulmu olmasyd. Dvin, Ani, Kars,
Tiflis gibi kale-kentler ile baka yerlerdeki capcanl ticari merkezler, kral
la byk de servet kazandrd, hkmdarlar kiliseler ina edip onlar ss
lediler, edebiyat serpildi. Grc " altn a"yd bu. Ama Moollarn ortaya
kmalar bir deiikliin habercisiydi. 1220-2 l 'deki bir aknda byk bir
kraliyet ordusu malup edildi, Harizm ahnn 1 2 2 5 'teki bir hcumunda l
ke harap oldu ve 1240'lardaki Mool saldrlarnda Grcistan'n byk b
lm vasal statsne indirildi. Krallk, 1258 'deki yeni hizip atmasnn
sonucunda !meretya ve Grcistan olmak zere ikiye b lnse de, zerk kal
d. 1 3 2 0 'lere gelindiinde Grcistan'n Ermenistan zerindeki denetimi,
Trabzon'un Komninoslar hanedanyla yakn diplomatik balar gelitirildi
i ve bir dizi evlilik ittifak akdedildii halde azalmt. Gelgelelim, Timur
ordularnn 1 3 8 6 ile 1403 arasndaki saldrlar blgenin ekonomisine kal
c zarar verdi ve Konstantinopolis'in 1453'te zapt edilmesiyle, Grcistan,
birleme ynnde abalara girimi olduu Bat kilisesinden tecrit edildi.
Ondan sonra hem Osmanl, hem ran hcumlarnn hedefi olan krallk, Rus
lar tarafndan ilhak edildii 1 9 . yzyla kadar ayakta kalmasna ramen,
nispi bir karanla gmld.
Snrlar ve Komular

Kremlin ya da hisar
$ Byk manastr

Portaj

- Muskovi topra, 1300

111111 Muskovi topra, 1340

111111 Muskovi topra, 1 389

1111111 Muskovi topra, 1425

1 1 1 1 Muskovi topra, 1462

Muskovi topra, 1 SOS

1 1
Muskovi topra, 1 533

Muskovi topra, 1 584

Bataklklar

" / ..,.
Kazan Hanl (1 445'ten beri)

Krm Hanl (1430'dan beri)

1 1
' Altn Orda Hanl, 1 360-1430

100 mll

Harita 11.7 Rusya ve bozkrlar. y. 1000-1453

 Bizans Tarih Atlas

%7

Rusya ve Bozkrlar. y. 1000-1453

Rusya, Vladimir'in 1 0 1 5 'deki lm ve 1 0 1 9 'da biten bir i savan zerine

Novgorod-Kiev, emigov-Tmutorokan ve Polotsk'tan oluan alt blgeye
ayrld. Vladimir'in olu Yaroslav bunlar yeniden birletirip 1036'dan itiba
ren tek bir p renslik kurmay becerdi. Peenekleri yenerek gneybat ynn
de Kuzey Tuna dzlne srd, Peenekler de oradan Bizans topraklarna
akn dzenlemeye baladlar. Yaroslav 1043 'te imparatorlua korkun bir
saldrda bulunduu halde, dosta ilikiler abucak yeniden kuruldu. Ouz
ya da Kuman (Polovtsi) aknlar Kiev'i zayflatt ve Yaroslav'n lm (1 054)
zerine Rusya, tekrar zerk ve ou zaman birbirleriyle savaan prenslikle
re b lnd. Novgorod ve Vladimir-Suzdal (bakenti Moskova) en nemli
prenslikler arasndayd. 1 0 6 0 'ta ortak bir hcumda Ouzlar alt edildi, ama
Kiev ve Polotsk arasnda 1 0 6 7 'de kan sava Novgorod 'un yamalanmasy
la sonuland. 1 0 6 8'de Kiev'e ynelen, Polonya Prenslii'nin de bir tarafta
yer ald byk bir Kuman aknnn yeni i ekimeleri artrmasna ramen,
diplomatik anlamalar ve evlilik ittifaklar, Prens Sviatoslav Yaroslavi'in
1 0 7 6 'da rakip prenslikleri tekrar bir araya getirmesini mmkn kld.
Kiev 1 0 9 3 'te Kumanlar tarafndan yamalandysa da, bir dizi baarl se
ferle ( 1 1 03 - 1 6) Kumanlar durduruldu, Peenekler ve kk Ouz gruplary
la snr korumalar iin szlemeler yaplarak bir lde istikrar saland.
Byk Prens Vladimir Monomah'n 1 132 'deki lmn paralanma izledi ve
1 1 3 9 'den sonra, yerel ve uzun mesafeli ticaretin serpilmesiyle, Rus prenslik
leri gzergahlarn denetimi konusunda giderek anlamazla dtler. Suz
dal prensi 1 1 69 'da Kiev'i yamaladnda, kendi topraklar ksa sreliine
stn prenslik haline geldi. 1223 'te snrl pir Mool aknnda ortak bir Rus
Kuman kuvveti alt edildi, ama Moollar geri ekildi ve durum normale d
nyor grnd. Ama Suzdal prensi -Orta Volga havzasndan geen ticaret
gzergahn denetleyen- Volga Bulgarlarna 1 2 3 7 'de bir saldr dzenledi,
Moollar ikinci bir iddetli akn balattlar. Volga Bulgarlar ezildi ve Orta
Rusya prenslikleri harap edildi, sre iinde en varlkl merkezleri yama
land. 1 2 3 9 'da gney prenslikleri yok edildi; 1240'ta Kiev yamaland ve ku
zeyde, Prens Novgorodlu Aleksandr (Aleksandr Nevski) hem svelilerin,
hem Tton valyeleri'nin 1240 ve 1242 'deki istilalar srasnda onlar yenip
geri pskrtmeyi becerdiyse de Moollara hara demek zorunda kald. Boz
krda Kumanlar yenildi ve Byk Hanlk'a dahil edildi, Kuzey Kafkasya'da
da Alanlar alt edildi.
" Mool boyunduruu " Rus prensliklerinin ekonomisini mahvetti, kyl
snfn gittike daha byk bir kulluk ve yoksullua ittii gibi, ayakta kalan
prenslikler arasnda ok daha zorbaca bir idare tarzn tevik etti. Mool
larn hkmranl da Rus prenslerinin dtan gelen saldrganlk ya da
mdahaleye direniini zayflatt: nceden Kiev'in hkmettii topraklar
dou ve bat blgelerine blnd; bat blgesi Litvanya Prenslii tarafndan

L--------------------....
. -. ..
 Snrlar ve Komular

yutuldu ve daha sonra Polonya Krall'nn bir paras oldu, dou blgesi ise
Moollarca haraca baland. Rus prensleri zaman zaman Mool hkmran
lndan kurtulma giriiminde bulundular -Vladimir-Suzdal prensi 1 3 8 2 'de
bamszln kazanmaya yeltendi, ama malup edildi ve bakenti Moskova
yamaland. Yine de, Altn Orda 'nn azalan gc ve deiik Mool hordalar
arasndaki hizipler aras ekimeler, Vladimir Byk Prensleri 'ne, 1 3 02 -
1420 arasnda iktidarlarn balangtaki prensliin ounu kapsayacak
ekilde geniletmeleri imkann verdi. 1470 'lere gelindiinde Muskovi Byk
Prensleri olarak anlyorlard, 1478'e gelindiinde Novgorod'u kendi l
kelerine kattlar, bylece dier prenslikleri hzla ilhak edip 1 6 . yzylda Ural
Irma'na ilerlemenin yolunu hazrladlar.
Peenekler, bozkrn gney ve dousunda Kiev'in, Ouzlar ve Kumanlarn
birleik saldrlaryla batya doru itildi. Artakalan gruplar varlklarn sr
drp 12. yzylda Ruslarla ittifaka girdiler, ama yerlerini, Krm' 1 0 68'de
Bizans hakimiyetinden koparan Kumanlar ald. Douda, akraba olduklar
Seluklu boylarndan ayrlan Ouzlar vard, Seluklular ise Mslman
Karahanl Trkleri araclyla Mslmanl benimsemilerdi. Seluklular
1037 'de szde efendileri olan Gaznelilere kar ayaklandlar ve onlar 1055 'te
Dou !ran'dan kardlar. Ayn zamanda Orta ve Bat lran'a girerek Bvey
hilere boyun edirdiler ve Maverannehir'den Bizans snrna kadar uzanan
bir Seluklu Sultanl kurarak onlarn yerini aldlar. ktidarlarn 1073 'te
kuzeydouya doru genilettiler ve Mslmanl benimseyen ilk Trkler olan
Karahanllar topraklarn fethettiler. Seluklu Sultanl ok gemeden bir
dizi daha kk emirlie (bkz. s. 235) blnd, isyanc Ouz boylar 1 150'ler
de Merv Sultanl'n devirdiler ve kuzeyde Budist bir Mool kabilesinin
ynettii bir konfederasyon olan Karahitay Hanl kuruldu. Ouz ve
Karahitaylar 1 190 'lardan 12 10'a kadarki dnemde, Dou ran ve Maveran
nehir'de yeni bir ran-Trk imparatorluu kuran Harizm ah tarafndan dev
rildikleri halde, Kumanlar, Tuna'ya kadar Gney Rusya bozkrna hkmet
meyi srdrdler (iktidarlarnda yeniden hak iddia etme ynndeki son
Peenek giriimi 1 120'lerde Bizansllar tarafndan alt edilmiti).
Moollar 1 2 3 7 ile 1241 arasnda Rus bozkrnda Kumanlar, Alanlar, Rus
prensliklerini, Harizm ahl'n ve Seluklu Sultanl'n istila etti. Mool
larn batya doru genilemesi, Memlklar tarafndan ancak 1 2 60'da Ayn
Calut'ta durduruldu. Ama Mool Hanl 1260'da Cengiz'in oullar ile
torunlar arasnda blnm, bylece bir dizi rakip horda yaratlmt. Bun
larn ounun 1420 'lerde Mslmanla dnmesi ideolojik bir birlik yarat
tysa da, politik ve blgesel rekabet devam etti. Ak Orda ve Altn Orda
1380'de stnlk iin savatlar, zafer Ak Orda'nn oldu, buna ramen yeni
oluumu tanmlamak iin Altn Orda terimi kullanlmaya devam edildi.
Timur'un 1 3 60 'larda balayan fetihleri bu gidiat hatr saylr bir kark
la itti ve ksa bir dnem iin Trkistan'dan Anadolu'ya kadar uzanan bir
lemi baka bir Mool mparatorluu yaratld. Ama bu imparatorluk ok
 Bizans Tarih Atlas
49

gemeden daha kk emirliklere blnd ve 1460 'lara gelindiinde ne

ran'da, ne b ozkrda byk bir Trk ya da Mool gc srekli iktidardayd
-ra n ' da ki A kkoyunlular 1502 'de Osmanl ve ran'n Safavi iktidar tarafn
dan yok edilmiti.

Mslman Ortadou, y. 1100-1430

Seluklu sultan Melik ah 1 0 9 2 'de ldnde, Seluklularn merkezi

otoritesi Anadolu'dan Kuzeybat Hindistan'a ve Kafkasya'dan Umman
Denizi'ne kadar uzanyordu. Ama bu otorite krlgand ve ok gemeden
ykc ekimelerle yok oldu. I. Hal Seferi'nin baarlar en azndan ksmen
bu birlik yokluuna ve blgede rakip g merkezlerinin domasna yorula
bilir, nitekim "Franklar" ldrc Mslman atmalarnda sk sk u ya
da b u tarafa srklenmilerdi. Halep ve Msr emiri Zengi'nin ( 1 1 2 8-46)
dneminde 1 1 3 0 'lardan itibaren, birbirinden tamamen farkl Mslman
kuvvetlerini birletirme ve Hal devletlerine bir kar saldr dzenleme fik
rine dayanlarak, bir lde yeniden istikrar salanmt. Kuds'n geri
alnmas bir kilit hedef gibi sunuluyordu, oysa Zengi'nin Cezire'de kendi ik
tidarn koruma konusundaki meguliyetleri gz nne alndnda, bir ideal
olarak kalyordu. Yine de Zengi 1 144 'te Edessa'y almay ve ayn ad tayan
Hal prensliini ortadan kaldrmay, olu ve ardl Nureddin (1 146-74) ise
bu ilk baardan yararlanmay becerdi. Ama dmanlar salt Hallardan
ibaret deildi: Nureddin Msr'daki Fatmilerin sapkn ii rejimini ve Kuzey
Afrika 'y da slamiyet'e kar bir tehdit olarak gryordu ve Suriye'deki
dier yerel emirlerin kendi davasn destekleme konusundaki yetenek ya da
istekliliklerine hi gvenmiyordu. 1 154'te am' zapt edip kendi toprak
larna katt, bylelikle tm Suriye'yi denetimi altna ald.
Rakip klikler arasnda paralanm olan Fatmi iktidar kmenin eiin
deydi, dolaysyla Msr'a hakim olma mcadelesi -i atmalarda u ya da
bu taraf desteklemeye davet edilen- Kuds Hal Krall ile Zengi emiri
arasndayd. Fatmiler 1 1 6 8 'de Nureddin'i baka bir Hal saldrsn geri
pskrtmek iin yardma ardlar ve sonu, Msr'da bir Zengi idaresinin
gereklemesi, Abbasi Halifelii'nin resmen yeniden kurulmas ve ii
rejimin son bulmas oldu. Bunu Nureddin'in adna baarm olan Krt
komutan irkuh 1 1 69 'da ld ve yerine yeeni, daha ok Selahaddin diye
tannan Selahaddin Eyyubi geti. Ne var ki, Selahaddin Nureddin'le ok
gevek bir iliki srdrd ve Nureddin 1 1 74'te ldnde, Selahaddin
Suriye'nin denetimini ele geirdi, bylece iki blgeyi birletirip Ortadou'da
yeni bir rejimi, Eyyubi Sultanl'n kurdu. Yirmi yl iinde Kuds ' fethet
mi ve H allar Filistin'in ky kalelerine hapsetmiti, ama 1 1 93 'teki
lmnden sonra sultanlk, Suriye'de Hama, am ve Halep, ilaveten Msr
emirlikleri olarak paralanmaya balad ve sz konusu emirlikler kendi
aralarnda stnlk yarna girdiler.
 Snrlar ve Komular

o 200 kilometrt

o 100ml

Harita 11.8 (a) Mslman Ortadou, y. 1100-1140 Harita 11.8 (b) Mslman Ortadou, y. 1170-1180

O o 200 kik>metrf'

2 00 kilometre

o
f--'-T-'
O 100 mlt tOO mil

Harita 11.8 (c) Mslman Ortadou, y. 1230 Harita 11.8 (d) Mslman Ortadou, y. 1355

O O 200 k11ometre
1--"--r-'
'
1---'-r'
O
'
200 kilometre
'
' O 100 mt 1 00 mil

Harita 11.8 (e) Mslman Ortadou, y. 1401 Harita 11.8 (f) Mslman Ortadou, y. 1430
 Bizans Tarih Atlas

Eyyubi sistemi devaml bask altndayd. Hanedann emirleri arasndaki

hizip atmas bir yana, Moollarn ahlklarna yapt hcum sonucu
batya srlen Harizmler de, zaman zaman ta Suriye kylarna inen sal
drlar dzenliyorlard. Melik el-Kamil Msr'da rejimini desteklemeleri iin
byk sayda Trk klemen toplad; 122 8-2 9'da, papa tarafndan aforoz
edilen mparator II. Friedrich'in nderlik ettii Altnc Hal Seferi tarafn
dan tehdit edilince, Kuds ve kutsal yerleri, ondan sonra saldrmazlk poli
tikas izlemeleri karlnda yeniden Akra Krall'na brakmay kabul etti.
Ama [Hallar iin] bu kazan ksa mrl oldu ve Kuds 1 244 'te bir kez
daha, b u defa temelli Mslmanlarn eline geti. VII. Hal Seferi'nin ban
daki Fransa kral IX. Louis, Kbrs 'taki ssnden Msr'a saldrd ve balan
gta b a arl olsa da -Damietta [Dimyat] alnmt- Mansura'da yenildi ve
ordusunun ouyla birlikte esir edildi. Ama saldr Msr'da yeni huzursuz
luklar tevik etti ve bir grup klemen (Memlklar) iktidar ele geirdi ve
kalan Eyyubi emirliklerini abucak yutan bir devlet kurdu. En byk
hkmdarlarndan biri, Moollar 1 2 6 0 'ta Ayn Calut'ta yenilgiye zorlayan,
bylelikle Moollarn Suriye ve Filistin'i fethetme giriimlerini sona erdiren
Sultan B aybars'd (1260-77) ve 1 2 9 1 'e kadarki dnemde, Akra sonunda d
tnd e , geride kalan btn Hal mstahkem mevkileri Memluk ordularn
ca alnmt. Memlklarn, kuzeyde Kilikya'daki ( 1 3 7 5 'te nihayet den son
ileri karakollar buradayd) Ermeni Krall'na kadar Suriye zerinde
hakimiyet kurmalar 1 3 6 0 'larda salama alnmt ve Msr'la birlikte, Mem
lk ordularnn 1 5 1 7 'de Osmanllar tarafndan alt edilmesine ve lkenin fet
hine k adar sren bir devlet oluturuldu.

------ ------------...................._
 12 So-YV dnewz; 13
V(!/ Vf""l,ay

Dllklsls tekllat: Notltlae

Kilisenin, Orta Anadolu'nun ounun 1 0 7 0 'lerde itibaren Seluklu ve Trk

menler tarafndan igalinden sonraki durumunu kestirmek ok zordur. 1 1 .
yzyln ortasndan 1 3 . yzyln ortasna kadar tarihlendirilen alt listelik
'
bir piskoposluk (notitiae episcopatuum) dizisi, kilise otoritesinin vilayetler
ve artk imparatorluun elinde olmayan yerlerdeki derecesine dair bizi biraz
aydnlatr. Listelerde, yalnzca 5 0 kadarnda bir avutan fazla yardmc ya
da baml piskoposluk bulunduu halde, 80'nin stnde metropolitlik oldu
u ileri srlr. Birou, korunmasz snr blgelerindeydi ve listeler, sz ko
nusu yerlerde Hristiyan nfus stnde ne lde bir piskoposluk denetimi
olduu hakknda bize tek bana hibir ey sylemez. mparatorluk snrlar
iinde, 4 0 0 'n hemen altnda piskoposluktan meydana gelen 3 1 kadar met
ropolitlik vard. Konstantinopolis, Bithinia ve Thraki, ayrca Bat ve Gney
bat Anadolu evresinde byk bir piskoposluk younluu bulunuyordu. Ta
rihi nedenlerle -bu blgeler, kilise tekilatnn Hristiyanln ilk zamanlar
na kadar geri giden antik geleneklerine sahipti ve Bizans kilise tekilatnn
karakteristik bir zellii de rgtsel muhafazakarln ok gl olmasyd
mmkn olan her yerde deiiklikten daima kanlmalyd ve deiiklikten
kesinlikle pimanlk duyuluyordu.
Gelgelelim, deiiklik oluyordu ve genellikle nfus art ya da kasabala
rn genilemesi, bunun sonucu daha byk bir kilise gzetiminin talep edil
mesi gibi aikar nedenlerden douyordu. Dolaysyla, gelien yeni kk ka
sabalarda ya da en azndan kilisenin orada hazr bulunduunu gsterme ge
rei duyulan nfus merkezlerinde slenmi yeni piskoposluklar yaratlabi
liyordu. Szgelimi Smirni metropoliti, 1 2 . yzylda kendisi iin be yeni yar
dmc piskoposluk ihdas edilmesini salam ve Efesos gibi baka kent ya da
yerlerde de benzer durumlar olmutu. te yandan baz piskoposluklar, ku
rumu muhafaza etmek ve piskopos ile cemaatinin haklarn korumak iin

* (Lat.) Tekili notitia episcopatuum: Hristiyan Ortodoks kilisesinde metropo

litler ile piskopos yardmclarnn listesini ve hiyerarik yerini belirten resmi
belgelere verilen ad -.n.
O 300 kilometre AK
O 200mil

Paipert
Theodoslupol is
i p
Amasia lrakliopolis
i
Efheta
i
i
i Sevastla
t
I
i Ankira
Kesaria
f
s:! i Nakolia i
lraklia Pesslnus
. i
Kotaon i Amorion
Kizikos
itilini lkonlon
. .._

. Sardis (Pisida) i i
Antlohla Neapolis

i
Smirnl
' (
1_ 1erapolis l Misthia
i
1i

Stavropolls ide
:o Hone ' i Selgi

Miletos
Laodikia
1
Perge Sileon
C-

ID
N"
Q

iil
'r1
i Metropolitlik 9'
zerk bapiskoposluk
c
!!!
i
Piskoposluk

En dou blgelerdeki baz piskoposluklar

bu haritaya dahil edilmedi

Harita 12.1 Diikisis tekilat. y. 1070: Notitiae

N
c.n.
w
5 4 Son Dnem Bizans Dnyasnda Kilise ve Manastrlar

tanmt. Anadolu ilerinde Trklerin tehdidi altnda kalan ya da fiilen

onlar tarafndan istila edilen bir dizi piskoposluk, gvenli olan Pontos ky
blgesine nakledilmiti. Ama yine ilerin geleneksel dzenini bozduu iin,
nakillere genellikle izin verilmiyordu.
Kilise kolektif olarak son derece varlkl bir arazi sahibiydi, ama bu ser
vet ok dzensiz datlmt. 1 0 . yzyln sonuna kadar her piskoposluk ki
lise arazilerinden gelen, icra memurlar ya da vekiller tarafndan idare edi
len, kanonikon tabir edilen gelirlerle geiniyordu. Kanonikon, dind toplu
luklara , bir piskoposluktaki rahiplere ve tm manastrlara konulan zorunlu
bir vergiydi, ayrca ok sayda eitli kaynaktan -rnein papazla atama
cretleri, arazi sahipleri kadar sradan insanlar tarafndan verilen hediyeler
ve I. Aleksios'un zamanndan itibaren, tarada yaplan durumalarda alnan
para cezalarnn bir blm- toplanyordu. Ne var ki, manastrlara konulan
kanonikon, 995- 1000 dolayndan, Patrik Sisinnios 'un zamanndan itibaren
yrrlkten kaldrld ve bunun sonucu daha yoksul blgelerdeki birok pis
koposluk skntya dt. Dind topluluktan ve ruhban snfndan toplanan
kanonikon ya da kilise vergisi, 1 1 . yzyln sonundan balayarak, piskopos
ve kurumuna, bir de piskoposun yerine getirmesi gereken eitli grevlere
yetecek geliri yaratacak ekilde ayarland. mparatorlar vilayetlerde kilise
nin iyi durumda olmasna hatr saylr derecede dikkat ediyorlard. Kilise,
imparatorun Ortodoksluk grevine bak asndan, yalnzca sorumlulukla
rnn bir paras deil, ayn zamanda ok daha pratik bir bakmdan impara
torluun ve imparatorluk ynetiminin, Ortodoks inancnn ve kimliinin ki
lit bir simgesi ve destei, bu nedenle sosyal ve politik balln birletirici
gcyd . Yksek devlet ve kilise grevlileri, kilisenin skntya girdii yerde
durumunu toparlamak iin sk sk zahmet ekiyorlard. Zor durum a den
yoksullam piskoposluklarla ilgili eitli rnekler var, bu durum piskopos
ya da temsilcilerinin kt idaresinden, -korsanlk veya dman aknlar- ya
da alk, kuraklk veya salgn gibi harici karklklar yznden meydana
geliyor, ancak patrik ya da imparator tarafndan personele ve binalara yat
rm yaparak, ayrca geliri artrarak toparlanyordu.
Piskoposlar, grev blgelerinde manastr kurulmasnda ya dorudan ya
da, genellikle, destek ve tevikte bulunarak sk sk yardmc oluyorlard.
Ama kiliseyi 1 1 . yzyldan b alayarak etkileyen nemli bir idari ve ekono
mik gelime, haristiki adetiydi; burada bir manastrn ve arazi ya da baka
ekildeki mallarnn idaresi mr boyu, kimi zaman birka kuak boyunca
dind bir kiiye (bundan dolay haristikarios olarak biliniyordu) brakl
yordu. Ama, bir yandan topluluun malvarlnn dzgn ekilde ynetil
mesini garanti etmek, te yandan bir btn olarak topluluun yararna uy
gun kullanmn salamakt. Ayn zamanda mali skntya dm manastr
lara yardm etmenin bir arac olarak kullanlyordu. Ba genellikle bir pis
kopos tarafndan yaplyordu, ama patrik veya imparator ya da manastr
topluluu ve malvarl zerinde mevcut resmi haklar olan herhangi bir
 Bizans Tarih Atlas
ss

kimse tarafndan yaplabilirdi. Haristiki balar bata sk bir dzenleme

iindeydi ve ba, ktye kullanlmamasn salama almak iin, eitli zel
koullara balanyordu. Aslnda, birok haristikarios, rnein vergiden ka
nmak, bylece zenginlemek iin, manastrn malvarlnn boyutunu giz
leyerek durumu istismar ediyordu.
Piskoposlar son dnem Bizans toplumunda nemli bir yer igal ediyordu.
Piskoposlar yerel kilise ile toplum ve brokrasi arasnda hem tara dzeyin
de, hem merkezi dzeyde hayati bir balantydlar. Baskc ve giderek yoz
laan, yiyici bir vergilendirme sisteminin kurbanlarnn tek koruyucusu ve
hem mahkemelere, hem yerel idarenin mdrlerine sradan vergi mkellefi
nin sorunlarn sunanlar da onlard. Nitekim imparatorluun son yzylnda
Ortodoks nfusun tamamnn gerek koruyucular haline geldiler, rnein
fetheden Trkler ile yerli halk arasnda araclk ettiler ve ellerinden geldi
ince, fethedilen topluluklarn deien koullar altnda idare ve vergilendi
rilmesini dzenlediler. Fethedilenlerin durumunu iyiletirmede her zaman
baarl deillerdi, yine de, tpk Roma'nn son dneminde ve Bat dnyasn
da ortaan banda ncellerinin yaptklar gibi, baarsz olan dind dev
letin yerini alan etkili ve faal kiilere dntler.

Manastrlar ve Kurallar

Manastrlar, imparatorluun tarihi boyunca ve tesinde Dou Hristiyan

dnyasnda nemli ruhani faaliyet ve otorite merkezleri olarak kald hal
de, birok manastr topluluu kendi becerisiyle byk toprak sahibi olmu
tu, vilayetlerde arazi olarak byk mlkleri vard ve buralardan hatr say
l nakdi ve ayni gelir elde ediyordu. Kyl iftilerden imparatorlara kadar
tilin sosyal snflarn mensuplar, gelecekte ve zellikle ldkten sonra ruha
ni yarar salamak umuduyla byle kurumlara bata bulunuyorlard. Kar
lnda, keiler bireysel balarn ruhlar iin dua ediyordu.
Bizans'n son dneminde ve imparatorluk toprak bakmndan kldk
e, manastrlar devletin dind ilerinde her zamankinden daha byk bir
rol oynamaya baladlar. Yalnzca ba almaya ya da eitli devlet vergile
ri ve mali harlardan muaf tutulmaya devam etmekle kalmadlar; devletin
kaynaklar toprayla birlikte azaldka, manastrlar da ekonomik bakm
dan nispeten giderek artan bir neme sahip oldular. Kimi durumlarda, o
denli ok arazi ve kayna denetlediler ki, yerel savunmadan ve istihkamla
rn bakmndan ya da sava gemilerinin yapmndan sorumlu hale geldiler.
Bu srecin mkemmel bir rneini, Kuzey Yunanistan' da Halkidiki Yarma
das'ndaki Athos Da'nda bulunan manastr merkezinin (bkz. Harita 1 2 .2)
malvarl ve vergilendirme tarihinde buluruz. Bizans mali belgelerinden
(ayrca vergi bakl ve dier imtiyazlara dair imparatorluk belgelerin
den) ve Osmanllarn ayrntl vergi kaytlarndan, Bizans devleti ile manas
trlarn blgedeki kaynaklar iin nasl ibirlii yaptklarn veya rekabet et-
Son Dnem Bizans Dnyasnda Kilise ve Manastrlar

tiklerini, Osmanllarn fethinden sonra mlkiyet haklarna ve buna ek ola

rak kyllere ve toprak sahiplerine ne olduunu anlamak mmkn. Athos
Da'ndaki manastrlar 1 3 . yzyln ortasndan 1 4 5 3 'e kadar giderek artan
balar aldlar. Zengin manastrlarn birikmi serveti, 1 4 . yzyln sonunda
ya da bir hayli ncesinde devletinkinden kat kat bykt. Byle olsa bile,
hkmet 1 3 7 1 'den itibaren baz snrlamalar koymay becerdi, hatta szge
limi manastr arazilerini, ordu iin asker beslemek zere yeniden datt.
Anadolu'nun byk blmnn 1 1 . yzyln son yllarnda Trkler tara
fndan igaline kadar, manastr faaliyetlerinin en nl ve youn nfuslu
merkezlerinden biri Bithinia'daki Olimpos Da'yd [Uluda] . Dierleri ba
tdaki ky blgesinde -rnein Kiminas, Galesion ve Latros 'ta- bulunuyor
du, ama hepsi de 1 1 . yzyln sonunda ve sonrasnda Bizans-Trk atma
snda byk zararlar grmt. mparatorluk idaresinin son yzyllarnda
Trapezus'un evresinde, kuzeydou tarafnda, bir dizi nemli manastr orta
ya kt, en tannm ikisi Sumela ve Vazelon'dakilerdi. Avrupa'da, daha 10.
yzyln sonunda, Athos Da nenli bir merkez haline geliyordu; Trakya'da
baka, daha kk merkezler vard ve 1 3 . yzyldan itibaren Tesalya'da, Me
teora'daki byk manastr merkezi olumaya balad. Belgesel kaynaklarda
imparatorluun varl sresince, hepsi ayn dnemde faal olmasa da,
l O O O 'den fazla deiik manastrdan sz edilir. Konstantinopolis'te de, nl
Studios Manastr gibi birok nenli manastr vard, ama 1 1 . ve 1 2 . yzyl
larda imparatorluun himayesinde eitli yeni manastrlar kurulmutu.
Bu kurumlardan gnmze kalan tipika ya da kurulu talimatnameleri,
bunlarn ruhani hayat ve hedefleri kadar, idaresine ilikin olarak da bol

\
miktarda bulgu salar. Rahip ve rahibe manastrlarnn byklkleri ok
deiiyordu. Baz byk kurunlar yzlerce keii barndracak denli gelii
yordu, ama ounluu ok daha iddiaszd, bunlarda l yzlerce keiten
ziyade onlarca keiti. Manastrlarn ilevleri deikendi. Hayr ileri ve sa
daka, yoksullara ve hastalara yardm en bata gelen hedeflerdi ve eitli ma
\
nastrlar kendilerine bal dknler evi, yurt ve hastanelere sahipti ve bun
larda sakinlerle ilgilenecek ok sayda eitinli personel kadrosu vard. Sz
gelimi kentsel bir manastrda yoksullara her gn ya da krsal kesimde belir
li yokluk zamanlarnda yiyecek datlabilirdi. Bu sfatla hibir manastr ta
limatnamesi olmadndan, bir manastrn tipikon 'u baka bir ya da daha
ok kurumunkine temel oluturabilirdi. Bu nedenle, Konstantinopolis'in va
rolarnda 1 1 . yzyln ortasnda kurulan Evergetis Manastr'nn tipikon'u,
eitli baka Konstantinopolis ya da tara topluluklarnn manastrlarnda
model ilevi grd.
Bizans'n son dneminde manastrlarn geliimindeki ayrc zelliklerden
biri, " idioritmik" denilen manastrcln ortaya kmas ve grd artan
rabettir. Bu tr bir manastr hayatnda kei, din kardeleriyle birlikte or
tak dua okumak ve baka grevleri yerine getirmek yerine, daha ziyade da
ha bireysel bir dua ekli, tefekkr ve alma tarzn takip ediyor, rnein
 Bizans Tarih Atlas

o 1 O kilometre
o S mil

Ege Denizi

00
<> o

o<!'
,
I

0 o..
Amuliani

Simopetra Amalfitani

Hilandar Greg!,;J: / ( \
Dai'
Manastr
Develikia Kasaba ya da ky
Kutsal Da'n snr Ayios
"'(
Dionisiu .....
Pavlos
Athos

1 000 metre ve yukars

500-1000 metre

Harita 12.2 Athos manastrlar

yemekhanede deil, tek bana yemek yiyordu. Dou kilisesinde buna hibir
zaman tam anlamyla gz yumulmamt, nk manastr hayatnn esasen
kinovitik olan ilkelerine meydan okunulan bir tarz oluturuyordu, ama 1 4 .
yzylda yine d e o k rabet grd v e ondan sonra Ortodoks manastrcl
nn, gnmz Ortodoks dnyasnda da grlen nemli bir cephesi olarak
kald.
Manastrlar dahil, tm Ortodoks dnyasnda 14. yzylda derin etki bra
kan ayn derecede nemli bir gelime, " isihasmos " diye anlan hareketti. Te
olog unvanl Simeon 1 1 . yzylda, uzun bir gelenein stne bina ederek,
ilahi amelin hem ruh, hem duyular araclyla tecrbe edilebileceini iddia
ediyordu. Athos Da'nda, byle tecrbelerin, bunlara erimek iin doru
vastalarn kullanlmas kouluyla, herkese ak olduu fikri gelitirilmiti.
zel nefes alma teknikleri eliinde derin younlama ve tekrarlanan duala
rn, bilinci hayali tecrbelere aabilecei savunuluyordu; ruhani balln
geleneksel sluplaryla ok elien bir gelimeydi bu ve dind toplum ka
dar kiliseyi de bld. Tartma, gncel siyasi konularla smsk birbirine do
land. lsihasmos yalnzca ksa bir dnem ne kt, ama Ortodoks ruhanili
inin tarihinde iz brakt ve mantkl sonucu olan tasavvuf gelenei, Osman
Warn fethinden sonra nemli bir rol oynamaya devam etti.
Son Dnem Bizans Dnyasnda Kilise ve Manastrlar

Klllselerln ve Ortodoks Uluslar Topluluunun BlOnmesl

"Bizans Uluslar Topluluu " terimi, 1 1 . yzyldan balayarak Dou Ortodoks

dnyasn tanmlamak iin bulunmutu ve gerekten ok yerinde bir terim
dir. nk Ortodoks kilisesi, Konstantinopolis'in dind, ortaa dnemi
Dou Roma mparatorluu'ndan yalnzca daha uzun yaamakla kalmad,
ondan sonra onun birok sorumluluunu da stlendi. Osmanllar dnemin
de kilise, Osmanl yetkililerinin nezdinde imparatorluun "Rum" Ortodoks
nfusunun ou iin balca aracyd ve Osmanl yetkilileri tarafndan, sz
cs olduu Hristiyan topluluklarn karlarnn temsilcisi olarak tann
yordu. Kilise tek arac deildi, ama 1 6 . yzyla kadar en nenli olanyd. Os
manl mparatorluu'nun dnda Ortodoks gelenei, Rus prensliklerinin l
kelerine hakim oldu ve Moskova 1453 'ten sonra "nc Roma"ya dnn
ce, Rus hkmdarlarnn, Bizans imparatorlarnn yasal varisleri ve dolay
syla btn Hristiyanlarn koruyucular olduklar iddialarn desteklemek
iin kullanld. Gelgelelim, siyasi roln tamamen bir yana brakrsak, Or
todoksluk btn bu insanlara , inanlar haline gelen ortak bir teolojik miras
brakt -ok hatr saylr kltrel farklara ramen, 2 1 . yzylda hala birle
tirici bir unsur olmay srdren bir miras.
Roma ve Konstantinopolis kiliseleri arasnda 1 0 5 4 hiziplemesiyle sonu
lanan farklar, srf doktrin ya kilisenin nceliiyle ilgili farklar deildi, ayn
zamanda Rum Dou Akdeniz ve Gney Balkan dnyas ile Orta ve Bat Av
rupa'nn Latin hakimiyeti altndaki lkeleri arasnda var olan kltrel fark
lar yanstyordu. Kltrel yabanclama ve yanl anlamalar daha 9. ve 10.
yzyllarda kolaylkla grlyordu. rnein mparator III. Mihail adna Pa
pa I. Nicolaus'a yazan Patrik Fotios'un ne srd, Bizans'n politik ve
kltrel stnlne dair sama iddialara papa bilgece, ama lanet okuyan
bir cevap vermiti. Alman imparatoru Otto'nun elisi Cremona'l Liutprand
da, 960 'larda II. Nikiforos Fokas'n sarayn ziyaret ettiinde "Bizansllar"a
kar kmseyen ve fkeli bir tavr sergilemiti. Bat'nn ekonomik, politik
ve askeri kuvveti 1 1 . yzyln sonunda Bizans mparatorluu iin ciddi bir
sorun olmaya balaynca, durum daha da ktleti. Bir yanda Gney talya
l Normanlar, bir yanda Alman imparatorlar ciddi birer tehdit oluturdular
ve Venedik ile Cenova gibi talyan tccar kentlerinin Bizans deniz gcne
giderek daha fazla kafa tutmalar, bu duruma yardmc olmad. Hal hare
keti, Rum kalleliine ilikin Batl nyarglar ve Seluklu emirliklerinin
Anadolu'da genilemeleri, yabanclama ve kukuyu ak atmaya dn
trd. Konstantinopolis'in 1 2 04 'te zapt ve bir Latin imparatorluunun ku
rulmas, ayrl nihai kld, nk Bizans'n ya da eskiden Bizans'a ait bl
gelerin Ortodoks halklar Latin patrikliini tanmadlar.
Trklerin, zellikle Osmanl Sultanl bir kez kurulduktan sonra hzla b
yyen gc, Bizans Devleti'nin siyasi ve iktisadi kyle ve paralara ay
rlmasyla birleince, Dou ve Bat kiliselerinin barmas acil bir konu oldu.
 Bizans Tarih Atlas

5 9

il

c
(\J
Q
>

g
Qj
.!!!
'.S2
.!!!
o
a.
o
c
:g
o
U1
c
o
::,.::
(!!
t
'E
E o
o
o
E
o
o:::

r

""

c
:!:::

o o c
::c
 N
o
'

1 - Bat Hristiyanl
{ --.-..... - Dou Hristiyanl t/)
AK
o
11i41;,j:&Ytk:.,;;

Roma hegamonyas
;:!
altndaki yerler t
1204-1261
O:
;:!
(il

"'
bj
N
, p
;:!
"'

t
.
!;::! :
;:!

p
"'
' ;:;
;:..
p

o:;
(il

c=
(il

;:!
p
"'

;:!..
p
1

"' -
....... '

O 600 kilometre

O 400 mil

Harita 12.3 (b) Roma: Dou Ortodok s Kili se si' nin paralanma s. y. 1220
r

A - Bat Hristiyanl
N
( - Dou Hristiyanl
(Osmanl
hakimiyetindeki yerler
hari)

f '

...... "" '

m
"
:J
u

O 600 kilometre

O 400 mil
5'

c
!!!

Harita 12.3 (c) Roma'nn stnl, y. 1470

N
...
'
Son Dnem Bizans Dnyasnda Kilise ve Manastrlar

Bat, Bizansllar hizipi ya da hatta sapkn sayma eilimindeydi ve pek ya da

hi yardmc olmad. Bu sorunu kiliselerin birlemesi yoluyla zmeyi hedef
leyen grmeler 14. ve 1 5 . yzyllar boyunca devam etti, ama 1274'te Lyon
ve 1439 'da Ferrara-Floransa konsillerinde birok konuda anlama sa
lanamad. Oysa her iki durumda da dnemin imparatoru (srasyla VIII.
Mihail ve VIII. oannis) askeri ve mali yardm almak iin Bat'nn ilkelerine
boyun emeye bile razyd. Gelgelelim, imparatorluktaki ruhban snf ve
nfusun ounluu byle tavizlere son derece karyd. Gerek bir ilerleme
hibir zaman kaydedilmedi ve Bat'dan hibir zaman yardm gelmedi.
Bat'nn tutum ve talepleri karsnda duyulan hsran, Megas Duks (Byk
Duka) Lukas Notaras'n szlerinde besbellidir; son mparator XI. Konstan
tinos'un ileri gelen bir bakan olan Notaras'n, 145 1 'de yle syledii nak
ledilir: " Kentte piskoposluk tac grmektense, Trk'n sarn grmeyi ter
cih ederim. " Notaras Bat kilisesiyle grmelere faal olarak katlm ve iki
yl sonra kent dnce, II. Mehmed'in emri zerine ailesiyle birlikte idam
edilmiti. Bizansllarn hepsi N otaras gibi hissetmiyordu ama szlerinin aa
vurduu gibi, Latin dnyasna kar nemli lde bir yabanclk vard.
Paradoksal olarak, dind devletin kmesi, kilisenin otorite ve saygn
lnda bir art anlamna geliyordu. Patrik, 1 3 . yzyln sonunda im

1
paratorunkinden ok daha byk bir blgeye sz geiriyordu. Sonunda ken
ti ele geiren Osmanllarn, Balkan ve Ege blgelerinin Ortodoks halklarn
bar iinde ynetmenin bir yolunu bulmalar gerekiyordu. Osmanllar,
Bizans Kilisesi ile ruhban snfna ve zellikle daha ok Konstantinopolis
Patriklii'ne snd. Dou ve Bat arasnda o denli aikar hale gelmi olan
l
bak as ve zihniyet farklar, ekonomik ve sosyal gelimelerin eit dere
cede nemli bir rol oynad, evrimden geen bir kltrel balamn parasy
d. Sonu, Bizans'n siyasi tutumlar bakmndan artan bir kltrel tecrit
politikas ve kilise ile Ortodoksluk bakmndan kadercilik derecesinde ele
tirilmi alternatiflerin artan lde reddedilmesiydi, bu da imkansz olann
-koulsuz Bat destei, Bizans'n askeri gcnn dirilmesi ve ilerleyen Os
manllar geriletme- dnda herhangi bir planlamay bir hayli anlamsz
klyordu. mparatorluun artnda, artk gereklikle uyumayan bir ide
olojiden fazla bir ey kalmamt. Bizans kyls, tccar ve papaz, gnlk
hayatn srdrmek zorundayd: mparatorluun son bulduu bir geree
dntnde, Osmanllar " Rumlar" n, ideolojik dmanlklarna ramen,
alm olduklarndan pek farkl olmayan bir rutini abucak kabullendik
lerini grdler. Patrik ve Ortodoks kilisesi sayesinde artk Osmanl idaresine
katlanlabilinir ve onun altnda yaanabilirdi.

284-305 Diocletianus ve tetrarhi
(drtl idare)
306-337 I. Constantinus (324'ten
itibaren tek bana hkmdar)
311 Galerius'un hogr teblii
312 Constantinus'un Milvia
Kprs'ndeki zaferi
313 Constantinus ve Licinius'un
hogr teblii
325 Nikea Konsili ve Ariusuluun
mahkfun edilmesi
(birinci ekmenik konsil)
330 Konstantinopolis'in kutsanmas
337 I. Constantinus'un vaftiz
edilmesi ve lm
361-363 "Dnek" Julianus putperest
tepkilerin ban eker ve Hris-
tiyanln etkisini
snrlandrmaya alr 488
364 Jovianus lr: !mparatorluk I.
Valentianus (Bat) ve Valens
(Dou) arasnda taksim edilir
378 Valens'in Adrianopolis
Muharebesi'nde Vizigotlara
yenilip ldrlmesi
381 Birinci Konstantinopolis
Konsili (ikinci ekmenik kon-
sil): Ariusuluun reddini
tekrar onaylar;
Konstantinopolis Patriklii'nin
Roma'dan sonra geldii
konusunda hak iddia eder
395 I. Theodosius'un lm ve
imparatorluun yeniden Dou
ve Bat olarak ikiye blnmesi
410 Vizigotlar Roma'y yamalar
413 Konstantinopolis'te Theodosios
kara surlarnn ina edilmesi
Bizans Tarih Atlas
z 63
429-533 Kuzey Afrika Vandal Krall
431 Efesos Konsili, Nasturiliin
reddedilmesi
(nc ekmenik konsil)
449 Efesos Konsili
("soyguncu konsil")
450/45 1 Halkedon Konsili,
Monofizitliin yenilgisi
(drdnc ekmenik konsil)
450 Attila ve Hunlar Chalons'da alt
edilir
455 Roma'nn Vandallarca
yamalanmas
476 Romulus Augustulus'un
Bakomutan Odoaker
tarafndan tahttan indirilmesi.
Bat Roma !mparatorluu'nun
son bulmas
Theoderic'in emrindeki
Ostrogotlar ltalya'ya girer
493-526 Theoderic talya Ostrogot
Krall'na hkmeder
507 - 7 1 1 !spanya'da Vizigot Krall
529 !ustinianos Atina Akademisi'ni
kapatr; Codex !ustinianus
tamamlanr
532 Konstantinopolis'te "Nika"
syan
533-534 Velisarios Afrika'y
yeniden fetheder (ktada
huzurun salanmas
540'lara kadar srer);
Roma Hukuku Klliyat
(Pandektos Hukuku) ya da
Derlemeler tamamlanr
534 Velisarios ltalya'nn
yeniden fethine balar
(sava 553'e kadar srer)
Kronoloji
537 Konstantinopolis'teki yeni
Kutsal Bilgelik Kilisesi'nin
(Agia Sofia) takdis edilmesi
540 Pers kral I. Hsrev Antiohia'y
alr
542+ Bizans dnyasnda veba salgn
550+ Avarlar Karadeniz'in ve
Tuna'nn kuzeyindeki Slavlar
zerinde hegemonya kurar
552 Narses Totila'y alt eder ve
ltalya'daki son Ostrogot
direniini krar
553 kinci Konstantinopolis Konsili
(beinci ekmenik konsil):
" Blm" mahkum edilir,
Monofizitlere tavizler verilir
5 5 3+ Gneydou tspanya'nn
Vizigotlardan geri alnmas
558 Avarlarla antlama ve "para
yardm" yaplmasnn kabul
562 ran'la "Elli Yl Bar"nn 644+
imzalanmas
565-591 lran'la savalar
566+ Slavlar Tuna snrndan girm-
eye balarlar; Avarlar snr
kalelerini bask yaparlar
568+ Tuna'dan batya doru srlen
Lombardlar ltalya'y istila
ederler
572 Lombardlar Ravenna'y kuatr
577 Balkanlar Avarlarn
nderliinde byk istilaya
urar
584, 586 Selanik'e Avar-Slav saldrlan
5 9 1 -602 Avarlann Tuna'dan geriye
pskrtlmesinde tedrici baar
602 Mavrikios tahttan indirilir,
Fokas imparator ilan edilir
603 lran'la sava; Balkanlar'da
durum ktleir
610 Fokas, Kartaca'daki Afrika
Askeri Valisi'nin olu traklios
tarafndan tahttan indirilir
61 1-620'ler Orta ve Kuzey Balkanlar elden
kar
6 14-6 1 9 Persler Suriye, Filistin ve
Msr' igal eder
622 Muhammed Medine'ye gitmek
zere Mekke'den ayrlr
("Hicret")
622-627 lraklios Dou'da Perslere kar
sefere kar
626 Konstantinopolis'in Avar-Slav
ve Perslerce ortak kuatmas
baansz olur
626-628 lraklios Dou'da Persleri yener
629 Perslerle bar
634+ Araplar Filistin'e aknlar
dzenlemeye balar
634-646 Suriye, Filistin, Mezopotamya
ve Msr'da (636
Gabitha/Yarmuk Sava) Arap
fetihleri
638 lraklios Ekthesis'i [nancn
Yorumu] tebli eder:
Monofizitler ile
Halkedonyallarn aralarn
bulma giriimleri
Bizans Anadolu'suna uzun
vadeli aknlarn ve blgenin
\
yamalanmasnn balamas
648 II. Konstans'n Tipos'u [Hris-
tiyan hiziplerini uzlatrma
abas]. Monoteletizmin
imparatorluk tarafndan zorla
uygulanmas.
649 Roma'da Laterano Sinodu'nun
toplanmas: "Gnah karma
yetkisine sahip rahip" unvanl
Maximus ve Papa Martinus
imparatorluun Monoteletizm
politikasn reddederler
653 Martinus ve Maximus, Askeri
Vali Theodoros Kalliopas
tarafndan tutuklanr ve
Konstantinopolis'e gnderilir
655 Martinus ve Maximus ihanetle
sulu bulunur ve srgn edilir-
ler. Phoenix Deniz Muharebesi,
Bizansllar yenik der
662 II. Konstans Balkanlar
zerinden ltalya'ya sefere
kar, Sicilya'da yerleir
668 Konstans suikasta urar:
Mizizios Sicilya'da imparator
ilan edilir, ama IV.
Konstantinos'a sadk kuvvetler
tarafndan alt edilir

674-67 8 Arap ablukas ve
Konstantinopolis'in her yl
kuatlmas. Arap filosunu yok
etmek iin "Rum atei"nin kul-
lanldna dair ilk kayt
679-680 Bulgarlarn Tuna'ya gelii; IV.
Konstantinos'un emrindeki
Bizans kuvvetlerinin yenilgisi
685-692 Halifelik ile Bizantion arasnda
atekes (Arap i sava)
691-692 Konstantinopolis'te Quinisext
ya da Trullo Konsili. Kanonlar
[kilise yasalar] papa
tarafndan ksmen reddedilir
693 Bizans'n Sevastupolis'te
[Sohum/Abhazya] yenilnesi
698 Kartaca Araplarn eline geer;
Afrika nihai olarak elden kar
7 17-7 1 8 Konstantinopolis'in kuatlmas;
Anatolikon Ordusu generali
Leon iktidar ele geirir ve III.
Leon olarak ta giyer
726 Thera/[gnmzdeki adyla)
Santorini Adas'ndaki volkanik
patlama, Leon'un ikona krc
fikirleri benimsemesine yol
aar
730 Patrik Yermanos istifa eder;
ikona krcln muhtemelen 815
aleni politika olarak balamas
739-740 Leon ve Konstantinos Arap
askeri kafilesini Akrinon'da
malup eder
739 Deprem Konstantinopolis'i
vurur
741 Leon'un damad Artabasdos V.
Konstantinos'a bakaldrr ve
Konstantinopolis'i ele geirir
743/744 Artabasdos alt edilir
746+ Konstantinopolis'te veba
750 Abbasi devrimi, Emevilerin
iktidardan indirilmesi,
Halifeliin payitahtnn
Badat'a nakledilnesi
V. Konstantinos aleni olarak
7 5 1/752
ikona krcln 850'ler
propagandasn yapar
754 eria'da [Fenerbahe] kona
Krc Konsil (yedinci ekmenik
konsil olduu iddia edilir)
Bizans Tarih Atlas
750-770'ler Konstantinos Bulgar ve
Araplara kar byk seferler
dzenler
786 rini, yedinci ekmenik konsili
Konstantinopolis'te toplamaya
alr. Konsil, ikona krc
askerlerin muhalefeti nedeniyle
yarm kalr
787 kinci Nikea Konsili (yedinci
ekmenik konsil). kona
krclk ret ve mahk1ln edilir
792 VI. Konstantinos'un emrindeki
Bizansllar Markelle'de
Bulgarlarca alt edilir
797 VI. Konstantinos, annesi rini
tarafndan tahttan indirilir, kr
edilir ve lr
800 Charlemagne'a papa tarafndan
San Pietro'da ta giydirilnesi
802 rini ba hazinedar Nikiforos (I.
Nikiforos) tarafndan tahttan
indirilir
811 Nikiforos, balangta baarl
olduu Bulgar seferinde Krum
Han'n emrindeki kuvvetlerce
alt edilip ldrlr
813 Bulgarlar Bizans kuvvetleri
karsnda zaferler kazanr
V. Leon Konstantinopolis'te sen
sinod toplar; ikona krclk
yeniden resmi politika olur
821-823 Slav Torna syan
824+ Sicilya ve Girit'in Araplarca
fethinin balamas
826 Studios'lu Theodoros'un lm
838 Anadolu'nun Araplarca istilas;
Amorion'un kuatlma ve
yamalanmas
843 Yedinci ekmenik konsil karar-
larn yeniden dorulamak iin
Konstantinopolis'te konsil
toplanr. Naip mparatorie
Theodora ve saray ileri gelenleri,
tasvirlere itibarlarn iade eder-
ler; resmi ikona krcln sonu
Bulgaristan' da misyonerlik
faaliyeti
860 Konstantinopolis'e Rus (Viking)
saldrs; Aziz Kirillos misyoner
olarak Hazar Krall'na gider
 66 Kronoloji
863 Bizansllar Araplar karsnda
Poson'da (Anadolu) byk
zafer kazanr
864 Bulgar han ve nderlerinin
Ortodokslua dnmesi
869-870 I. Vasilios, Fotiusu hizbi sona
erdirmek iin
Konstantinopolis'te konsil
toplar; Patrik Fotios azledilir,
nceli olan !gnatios grevine
iade edilir. Bulgaristan
(papaln taleplerine zt
olarak) Konstantinopolis'in dini
yarglama yetkisine tabi olur
879-880 869-870 Konsili'nin kararlar
iptal edilir, Fotios grevine iade
edilir ve Roma tarafndan
tannr, hizipleme sona erer
900+ Sicilya'nn nihai olarak kaybe-
dilmesi; ar Simeon dneminde
Bulgar genilemesi;
Bizansllarla sava
917 Aheloos Irma'nda Bulgar
zaferi
920 Konstantinopolis'te, VI.
Leon'un drdnc evliliinin
("tetragami") neden olduu
hiziplemeye son vermek iin,
evliliklere gz yuman Patrik
Efthimios'un katlmyla yerel
konsil toplanmas, evlilii
mahkum eden [Patrik] I.
Nikolaos ve destekilerinin
yattrlmas
922 Bulgarlarla bar
923-944 General !oannis Kurkuas'n
nderliinde Bizans zaferleri ve
douya doru genileme
960-961 General Nikiforos Fokas'n
Girit'i geri almas
963+ Douda byk Bizans
saldrlar, yeni snr bl-
gelerinin yaratlmas
965 ll. Nikiforos Tarsus ve Kbrs'
zapt eder
969 ll. Nikiforos Halep ve
Antakya'y zapt eder
969-976 I. !oannis imiskis'in hkm-
darl. Douda genilemenin
srmesi; Sviatoslav'n emrinde-
ki Rus mttefiklerin yardmyla
Bulgarlarn alt edilmesi;
Ruslarn Silistire'de (971}
yenilmesi
975 I. !oannis Filistin'i istila eder,
birok kasaba ve kaleyi fethed-
er, ama geri ekilir
985+ Bat Balkanlar'da Bulgar
direnii, ar Samuil'in nder-
liinde ilk Bulgar imparator-
luunun domasyla sonulanr
989 Kievli Vladimir'in Hris-
tiyanla dnmesi
990-1019 ll. Vasilios Bulgar direniini
ezer; Bulgaristan tekrar
imparatorlua dahil edilir,
kuzeyde yeni snr Tuna
1022 Ermeni topraklan imparator-
lua ilhak edilir
1034-1041 IV. Mihail altn parann ayarn
deitirmek iin ilk admlar
atar
1054 Papalkla hizipleme
1055 Seluklular Badat' alr;
Gney !talya'da Norman ikti-
dar geniler
1070+ Peenekler Balkanlar'da hzla
ilerler; imparatorluk dahilinde
i sava
1071 IV. Romanos Mantzikert'te
[Malazgirt] yenilir ve esir der;
Orta Anadolu'da Trk igalinin
balamas; Normanlar Bari'yi
alr
1081 Aleksios Komninos ayaklanr
ve III. Nikiforos'u alt ederek
imparator olarak ta giyer
1081-1085 Normanlar Bat Balkan vilayet-
lerini istila eder
1082-1084 Venedik'e ticari imtiyazlar
tannr
1091 Konstantinopolis Seluklu-
Peenekler tarafndan kuatlr;
Peenekler yenik der
1092 I. Aleksios madeni para refor-
munu gerekletirir
1094 Vlaherne'de, kilisenin, impara-
torluk hazinesine yardm iin
dini hazineleri eritme kararun
koyu bir muhalifi olan [Piskopos]

Halkedon'lu Leon'un sonnunu
karara balamak iin sen sinod
toplanr. 1086'da daimi sen sinod
tarafndan azledilen Leon, resmi
kilise gryle uzlatktan sonra
b u konsil tarafndan grevine
iade edilir
1097+ Birinci Hal Seferi;
Seluklular alt edilir
1098/ 1 0 9 9 Kuds zapt edilir; Filistin ile
Suriye'de Latin prenslikler ve
Kuds Krall kurulur
1 1 08 Aleksios, Bohemond'un komu-
tasndaki Normanlar alt eder
1111 Pisa'ya ticari imtiyazlar tannr
1 1 3 0 'lar Gney talya Normanlarna
kar Germen
mparatorluu'yla ittifak
1 138-1 142 Bizans'n Antiohia Hal
Prenslii'yle kar karya
gelmesi
1 143- 1 1 80 I. Manuil Komninos: Bat
yanls politikalar Bizans d
politikasnn balca etkeni
haline gelir
1 146-1 148 lkinci Hal Seferi
1 1 53 I. Friedrich (Barbarossa) ile
Papalk arasnda Bizantion'a
kar Konstanz Antlamas
1 1 55- 1 1 5 7 talya'da baarl imparatorluk
seferi; Cenova'yla ticari ve
siyasi mzakereler
1 1 56- 1 1 5 7 Konstantinopolis Konsili:
Patrik aday Pantefyenos'un
retileri mahkm edilir
1 1 58- 1 1 5 9 lmparatorluk kuvvetleri
Antiohia stne yrr
1 1 60+ lmparatorluk, Germen lmpara-
torluu'nun karlarna kar
!talya'da baarl bir emperyal
politika yrtr; Manuil,
Macarlar ve Srplar
Balkanlar'da alt eder ve
imparatorluun stnln 1259
yeniden dorulatr
Yerel Konstantinopolis Konsili,
1166- 1 1 6 7
Bat ilahiyatlaryla
tartmalardan doan Hristolo-
jik sorunlar grmek zere
toplanr
Bizans Tarih Atlas
1 1 69-1170 Pisa ve Cenova'yla ticari
antlamalar
1 171+ Bizans v e Venedik arasnda
dmanca eylemler oalr
1 1 75-1 176 Manuil douya Hal seferi
planlar
1 1 76 Manuil'in komutasndaki
imparatorluk kuvvetlerinin
Miriokefalon'da Seluklu
Sultan Kl Arslan'a yenilmesi
1 1 80 Manuil lr;
Konstantinopolis'te gl Bat
aleyhtar duygular
1 1 82 Batllarn, zellikle tccar ve
yaknlarnn
Konstantinopolis'te katliama
uramas
1 185 Normanlar Selanik'i yamalar;
Andronikos Komninos tahttan
indirilir
1 1 86+ Bulgaristan'da isyan, yerel
Bizans kuvvetlerinin yenilgisi,
kinci Bulgar
lmparatorluu'nun kurulnas
1 1 87 Hal kuvvetlerinin Hattin
Boynuzlar Muharebesi'nde
yenilmeleri; Selahaddin'in
Kuds' yeniden fethi
1 1 92 Cenova ve Pisa'yla antlamalar
1203- 1204 Venedik'ten mali yardm ve
bahriye destei alan IV. Hal
Seferi Konstantinopolis stne
yrr. Kentin 1204'te ele geir-
ilip yamalanmasndan sonra,
Latin ya da Venedik idaresinde
eitli prensliklerin ya da baka
blgelerin yan sra Latin
mparatorluu kurulur
1 2 04-1205 Nikea, Epir ve Trapezus'ta
Bizans'n yerini alan devletler
kurulur
1205 Latin imparatoru 1. Baudouin
Bulgarlar tarafndan alt edilir
Nikea mparatorluu'nda tahta
VIll. Mihail kar; Nikea
ordusu birleik Latin ve Epir
ordularn Pelagonia
Muharebesi'nde malup eder.
Kale-kent Mistra Bizansllara
(Nikea) teslim edilir
 68 Kronoloji
1261 Latin ordusunun ana
blmnn yokluu srasnda 1377
Nikea kuvvetleri
Konstantinopolis'e girer ve
kenti ele geirirler
1265 Papa, Fransa kral IX.
Louis'nin biraderi Anjou'lu
Charles', Sicilya Kral Manfred
ve !talya'daki Hohenstaufen
iktidarna kar kendisini
askeri olarak desteklemeye
davet eder
1266 Sicilya kral Manfred,
Benevento Muharebesi'nde
Anjou'lu Charles tarafndan
malup edilir; Angevin
hanedannn Papalk tarafndan
desteklenen planlan, Bizans
!mparatorluu'nu istila ve fethe
dnr
1274 Papa X. Gregorius kinci Lyon
Konsili'ni toplar; Bizans
Kilisesi 'nin temsilcileri de
orada hazr bulunur; Anjou'lu
Charles'n Papalk tarafndan
onayl istila tehdidi altnda
kiliselerin birlemesi
kararlatrlr. Birleme, Bizans
!mparatorluu'nda reddedilir
Osmanllar, Anadolu'da kalan
1280-1337
Bizans topraklarnn neredeyse
tamamn ele geirirler (Brusa
1326, Efesos 1328)
1282 Sicilya'da Anjou'lu Charles'n
idaresine kar isyan kar;
Anjou'lu Charles lr ve
Bizantion'u istila planlan suya
der
1285 Konstantinopolis Konsili
("kinci Blahernai Sen
Sinodu" ) : Patrik XI. oannis
Vekkos'un Teslis hakknda ileri
srd Bat yanls yorum 1365
tartlp reddedilir. Lyon
Konsili'nin (1274) kararlar da
geri evrilir
1303 II. Andronikos, Byk Katalan
Bl'n paral askerler
olarak tutar
1321-1328 II. Andronikos ile III.
Andronikos arasnda i sava
1329 Trkler Nikea'y alr
133 1-1355 tefan Duan Srp kral olur
Trkler Nikomidia'y alr
1340+ Srp mparatorluu tefan
Duan'n dneminde dorua
kar
1341 Konstantinopolis'te, (Calabria'l
Barlaam tarafndan savunulan)
geleneksel Ortodoks grler ve
isihasmos'u destekleyenler
(Grigorios Palamas) tarafndan
beslenen sorunlar tartmak
iin sen sinod toplanr. lsihas-
mos hizbi ak bir zafer kazanr
ve Barlaam Konstantinopolis'i
terk eder
1341-1347 Srplarca desteklenen V. oan-
nis ile Trklerden yardm alan
VI. Kantakuzinos arasnda i
sava
1341-1350 Aristokrasi dman komn
Selanik'te ynetimi stlenir
1346 tefan Duan Srp ve
Yunanllarn imparatoru olarak
ta giyer
1347 "Kara lm"
Konstantinopolis'e ular;
Konstantinopolis'teki yerel
konsil 134l'te yaplan konsilin
kararlarn dorular
1351 Konstantinopolis'teki sen sinod,
teolojik iddialarn ayrntl
tartarak isihasmos'u onaylar
1354-1355 VI. oannis ile Cenova'nn arka
kt V. oannis arasnda i
sava. Mttefik olarak
kullanlan Osmanllar Gelibolu
ve Trakya'da yerleirler
1355 VI. oannis tahttan vazgeer ve
bir manastra girer. V. !oannis
papaya kiliselerin birlemesini
nerir
Osmanllar Adrianopolis'i alr
ve payitaht yaparlar
1366 Osmanl tehdidine kar destek
arayan V. !oannis Macaristan'
ziyaret eder
1371 Osmanllar savata Srplar
malup eder
1373 V. !oannis Osmanl sultan I .
Murad'a itaat etmek zorunda
 Bizans Tarih Atlas

kalr; !oannis'in olu iV. yenik derler. naszl6

Andronikos isyan eder, ama alt muharebede ldrlr
edilir
1448 VIII. 1oannis vefat eder; Mora
1376-1 3 7 9 Bizantion'da i sava: iV. Despotu olan biraderi
Andronikos, gen olu Manuil Konstantinos, XI. Konstantinos
tarafndan desteklenen V. !oan- olarak yerine geer, 1449'da
nis'e kar ayaklanr Mistra'da ta giyer
1379 V. toannis Trk ve Venedik 1451 il. Mehmed sultan olur
desteiyle tahta geri dner 1452 Kiliselerin birlii
1388 Bulgarlar Osmanllar Konstantinopolis'te ilan edilir
tarafndan malup edilir 1453 il. Mehmed Konstantinopolis'i
1389 Kosova Muharebesi: Srplar kuatr. 29 Mays: Yenieriler
Osmanllar tarafndan geri ek- savunma hattn geerek
ilmeye zorlanr, Srp 1mpara- Osmanl ordusunun kente
torluu son bulur. 1. Bayezid girmesine imkan verirler. Son
tahta kar imparator XI. Konstantinos
1393 Trkler Tesalya'y zapt eder. savarken lr ve cesedi hibir
Trnovo Muharebesi, Bulgar zaman bulunmaz
1mparatorluu yok olur 1460 Mistra Trklerin eline geer
1396 Macar kral Sigismund Osmanl 1461 Trapezus Trklerin eline geer
tehdidine kar Hal seferi
dzenler, ama Nikopolis'te
mutlak bir yenilgiye urar
1397-1402 1. Bayezid Konstantinopolis'i
kuatr, ama Trkler Ankara
Muharebesi'nde ( 1402) Timur
tarafndan alt edilince ordu
geri ekilir
1399-1402 il. Manuil askeri ve mali destek
salamak iin Avrupa turuna
kar (Aralk 1400'de
Londra'da iV. Henry'nin mis-
afiri olur)
1422 il. Murad Konstantinopolis'i
kuatna altna alr
1423 Thessaloniki valisi (Vlll. 1oan-
nis'in bir biraderi) kenti
Venedikliler teslim eder
1430 Thessaloniki Osmanllar
tarafndan yeniden fethedilir;
halk ve Venedik garnizonu
katledilir
1439 Ferrara Konsili Floransa'ya
tanr; konsilde hazr bulunan
VIII . 1oannis kiliselerin birliini
resmen kabul eder
1444 Macaristan ve Polonya kral
naszl6'nun (Wladyslaw)
nderlik ettii Macar ve Batl
Hallar, Varna Muharebesi'nde
13-C-evlmlevv VlV
telvrtilv tevlmlev
Aftokra tor/Autokrator Latin imperator'un
Bizans mukabili, imparator; zellikle 7.
yzyldan sonra imparatorun zerk ve
Tanr tarafndan balanm hkm
darln vurgulamak iin kullanld Civitas [Lat.) Yun. polis (kent) kendi blgesi
Annonae [Lat.) Ayni olarak toplanan
vergilerden datlan askeri istihkaklar
(Yun. Sinoni)
Apothike/Apothekai eitli mal ve
malzemeler iin devlet deposu; sz
konusu ambar ve ilgili oldu blge,
7.-9. yzyllarda bir kommerkiarios'un
[gmrk kolcusu] denetimi altndayd
Arhontes/Archontes Emperyal unvan ya da
grev sahipleri; kasabalara hkmeden
toprak sahibi taral sekinler
Ariusuluk !sa'y salt insan olarak gren
Hristiyanlk eilimi. Nikea Konsili'nde
sapkn diye mahkum edildi
Augustus [Lat.) Ya bir hkmdar grubunda
(yani tetrarhi'de, bkz. Caesar), ya da tek
bir aile iinde kdemli imparator
Bogomilcilik Bogomil adl bir rahibin
bakarlnda 10. yzyln ortasnda
Bulgaristan'da gelien, muhtemelen
kkleri Do Anadolu'da yatan dalist
yeni-Pavlosu/yeni-Manici akm. 1 1 .
yzyln sonuna gelindiinde Balkanlar
ve Anadolu'ya sramt ve Bat'da,
daha sonraki Kathar inanlarn nemli
lde etkiledi
Caesar [Lat . , Sezar] Tetrarhi [drtl idare)
dneminde, Augustus'un otoritesi
altnda yer alan ikincil hkmdar;
ondan sonra daha gen olan hkmdar
ve 7 . yzyldan beri en yksek
mahkeme mevkii iin de kullanld; bu
mevki normal olarak hkmdar
oullarna ayrlyor, ama istisnai
durumlarda baka birine de veriliyordu
Capitatio-iugatio [Lat.] Vergi takdirinde
toprak ile el emei arasnda balant
kurmaya yarayan bir forml, 4.-7 .
yzyllar
ve idaresiyle kendini yneten bir birim
olarak anlalyordu; 7. yzyla kadar
temel mali idare blgesi
Codex Justinianus [Lat.] l. lustinianos'un
saltanatnn balangcnda ortaya kan
ve sonraki tilin Bizans hukukunun
temelini oluturan Roma hukuku
dzenlemesi
Comitatenses [Lat.) Bir magister militum'un
komutasndaki sahra ordusu askerleri/
birimleri, 4.-7. yzyllar (kr. limitanei)
Curia/curiales [Lat.] Kent meclisi/kent
meclisi yeleri, bir kenti yneten kurul
Cursus publicus [Lat.] Genel posta, nakliye
ve yedek at sistemi
Despotis/Despotes Bizans'n son dneminde
yksek bir emperyal unvan, genellikle
hkm sren hanedann mensuplan
iin ayrlr ya da yar bamsz bir
imparatorluk toprann idarecisine
tahsis edilirdi
Diikisis/Dioikesis Lat. dioecesae, eitli
vilayetlerden meydana gelen idari bir
birim; 4. yzyldan itibaren kilisenin
piskoposluk idari birimi
Diikites/Dioiketes 7. yzyldan bu yana
genellikle tek bir diikisis'te toprak ver
gisinden sonnlu mali idareci
Diofisitismos/Diophysitismos !sa'nn
kiiliinin ifte tabiatl ljisis) olduuna
inanma, 451 'deki Halkedon Konsili'nde
benimsenip tanmlanan bu inan, o tar
ihten sonra Ortodoks kilisesinin resmi
doktrini oldu

Domestikos Ordu, devlet ve kilisede yksek
grevli, geri daha dk mevkili
domestikos'lar da vard
Donatusuluk Hristiyan olmayan nceki
imparatorluk idaresiyle uzlaanlar
tarafndan karlan dini ritellerin geer
liini tartma konusu yapan, esas olarak
Kuzey Afrika'da grlen kat Hristiyan
tarikat. eitli vesilelerle 4. yzyldan
itibaren mahk1m edilse de, grne
baklrsa 7. yzyla kadar ayakta kald
Dromos Cursus publicus iin kullanlan
Yunanca terim
Duks/Doux Roma'nn son dneminde askeri
bir birimin komutan; bir limitanei ya
da garnizon birlikleri komutan;
Bizans'n orta ve son dneminde duks
unvan yksek bir askeri rtbe olarak
yeniden kullanld
Eksagram/Hexagram !raklios tarafndan
dolama sokulan gm sikke, kelimesi
kelimesine " alt gram" anlamnda olup
bir nomisma 1 2 eksagram ediyordu.
!raklios ve Il. Konstans dneminde
byk miktarlarda baslmasna ramen,
retimine son verildii 8. yzyln
bana kadar kullanm azald
Eksarhos/Exarchos Ravenna ve Kartaca'daki
askeri valiler
Excubitores [Lat.] lmparator 1. Leon
tarafndan Isauria dallarndan
[Toroslar] devirilen kk hassa
muhafz birlii. 7. yzylda bir gsteri
birliine dnt, ama 760'larda V.
Konstantinos'un dneminde ekskuvita
adyla ve daha byk, faal bir elit alay
olarak ihya edildi. 1 1 . yzyln sonunda
ortadan kalkt
Follis 40 nummi bedelinde dk deerli
bakr sikke: Bir altn solidus ya da
nomisma 288 follis ediyordu
lkonakrclk Bir putperestlik ekli olduu
iin kutsal imgelere sayg gstermeyi
reddetme. Nikea Konsili'nde 787'de
sapknlk olarak mahkfun edildi, V.
Leon tarafndan 8 15'te imparatorluk
politikas olarak yeniden ihdas edildi;
843'te tekrar mahkfun edildi
lperpiron/Hyperpyron 1. Aleksios
Komninos'un reformu srasnda en yk
sek deere sahip olan altn sikke
Bizans Tarih Atlas
lsihasmos/Hesychasmos Bizans'n son dne
minde zellikle manastr evrelerinde
yaygn olan, dua ve tefekkre gizemci
bir anlayla yaklaan gr
Kastrofilaks/Kastrophylax "Kale muhafz",
bir kalenin valisi
Kastron "Kale", ama 7. yzyldan sonra
"kasaba" ya da "kent" anlamnda da
kullanld
Katepano Bamsz bir birim/ya da blgeye
komuta eden subay (8.- 12. yzyllar);
imparatorluk vilayet/blge valisi (13.
yzyldan sonra)
Kefali/Kephale 14.-15. yzyllarda askeri
idari bir birim olan katepanikion'dan
sorumlu tara askeri valisi ve sivil vali
Kinovitik/Cenobitic Yunanca kinos vios,
"komnal/ortak hayat" , dua ve
nlerin ortak olduu manastr toplu
luklarn tanmlamakta kullanlyordu
Klisura/Kleisoura Kk snr komutanl;
snr boyu/ya da berisinde blge (zel
likle 8. yzyl sonu ile 10. yzylda)
Kommerkiarii/Konnerkiarioi Devlet gzeti
mindeki ticaretten ve vergisinden
sorumlu maliye memurlar. 7. ve 8.
yzyllarda mali sistemde ve ordularn
ihtiyacnn salanmasnda ok daha
bym bir role sahiplerdi; 8. yzyln
ortasndan itibaren esas olarak ticari
ilevlerine geri dndler
Limitanei [Lat.] Roma'nn son dneminde
tara garnizon birlikleri
Logoriastis/Logoriastes 1. Aleksios'un
refornlarn takiben ba maliye memuru
LogothetisJLogothetes Maliye memuru,
kelime anlam "muhasebeci" , 7.
yzyldan itibaren tm ana maliye
brolar, ou zaman ok yksek mevk
ili olan byle memurlara balyd
Logothetis ton agelon/Logothetes ton agelon
"Srler logothetis'i", Asia [Kk
Asya] ve Frigya vilayetlerindeki impara
torluk aygr iftliklerinden sorumlu ve
eski praepositus gregum'un ardl
Magister militum [Lat.] Tmen komutan,
660 dolayndan sonraki dnemde yerini
stratigos ald
Magister officiorum [Lat.] "Daireler
Bakan" , Roma'nn son dneminde
Bizans Terimleri ve Teknik Terimler Szl
bata gelen bakan ve imparatorlann
yakn alma arkada
Metohion/Metochion Daha byk ve daha
nfuz sahibi bir manastra bal ma
nastr
Miliaresion Lat. miliarensis, bir
solidus/nomisma'nn 1/12'si deerinde
bir gm sikke. Balangta poundun
1/7 2 'si deerinde baslyordu, 7. - 1 1 .
yzyllarda temel gm sikke olarak
kullanld, poundun 1/144' ile 1/108'i
arasnda deien oranlarda basld,
terim zellikle III. Leon tarafndan
tedavle sokulan reform sikkesi iin
kullanld. retim I. Aleksios'un dne
minde durdu, ama terim hesap paras
olarak kullanlmaya devam etti
Monoenerjicilik Patrik Sergios tarafndan
gelitirilen bir uzlama forml, buna
gre ifte tabiat konusu, bunlarn tek
bir ilahi enerjide birlemi olduklar
fikrinden sonraya konuluyordu. neril
mesinden sonraki birka yl iinde b
tn taraflarca reddedildi ve 6 8 1 'de Al
tnc Ekmenik Konsil'de mahk1m
edildi
Monofizitlik "Tek tabiat" doktrini: tsa'nn
iki tabiatn da, hem insan, hem ilahi
olan reddeden, bunun yerine ilahi
olann, vcut bulduktan sonra insan
olan iine aldna inanan Hristiyan
eilimi. 45 1'de Halkedon Konsili'nde
sapkn diye mahkfun edildi, ama Suriye
ve Msr'n byk blmnde, ayrca Partitio Romaniae [Lat.] Venedik ve Hallar
gnmz Sryani ve Kpti kiliselerinde
balca inan olarak kald
Monothelitlik Sergios tarafndan nerilen ve
lmparator lraklios'un destekledii ikin
ci bir uzlama giriimi; burada kilit
sorun, tabiatlar ile enerjiyi ieren tek
bir ilahi irade tasarmnn kabulyd.
II. Konstans'n saltanat srasnda zorla
kabul ettirildi, ama 681 konsilinde
mahkfun edilip reddedildi
Nasturilik lsa'nn ilahi ve insan yanlarnn
tek bir kiide birlemi olarak deil,
ama birlikte eyleme getiini ileri sren
5. yzyl Hristiyan sapknl.
Nasturiler, lsa'da iki kiinin, Tanr ve
insann, dolaysyla insan ve ilahi olan
birbirinden ayr iki olun retisini
yapmakla sulanyorlard. 4 3 1 'deki
Efesos Konsili'nde mahkfun edilen
Nasturiler imparatorluu terk ettiler ve
486'da lran'da kendi kiliselerini kurdu
lar. Nasturilik lran'da salam bir yer
edindi, Kuzey Hindistan ve Orta
Asya'dan in'e kadar yayld.
Gnmzde zellikle Irak'ta Sryani
Ortodoks Kilisesi olarak varln
srdryor
Nomisma Lat. solidus, I. Constantinus
tarafndan tedavle sokulan ve
1204'teki Latin fethine kadar Bizans'n
deerli madeni paralarnn temeli
olarak kalan altn sikke. 4,5 gr ekiyor
ve 24 keratia, yani ayar olarak hesap
ediliyordu ve kesirleri 12 gm
eksagram ya da miliaresion ve 288
bakr follis'di. 11. yzyln ortasndan
balayarak giderek deer kaybeden
nomisma, I. Aleksios'un para refor
mundan sonra daha ok nomisma iper
piron ya da basite iperpiron diye
anld
Omian/Homoian tsa'nn yalnzca insan
olduunu daha az vurgulayan, tadil
edilmi Ariusu inan; omianlar, Baba
ile Oul ayn iken, onlarn ayn madde
den gelmediklerini belirtiyorlard (bun
dan dolay onlann benzer maddeden
olduklarn ileri sren omiusian'lardan
ve onlann ayn maddeden olmadklarn
iddia eden omousian'lardan ayrmak
gerekir)
arasnda Bizans lmparatorluu'nu
blnmesi iin 1204 yamasndan nce
yaplan anlama
Patrik/Pa triklik Hristiyan Kilisesi'nin
Roma, Konstantinopolis, Antakya,
Kuds ve lskenderiye'de bulunan
balca be piskoposluu ile pisko
poslarna verilen ad. Konstantinopolis,
I. Constantinus'un orada bir imparator
luk bakenti kurmasn takiben 4.
yzylda eklenmiti.
Pavlusular 7.-9. yzyllarda dalist bir
tarikat. 9. yzyln ortalarnda Dou
Anadolu'nun byk blmn ele
geirdiler ve Halifeliin desteiyle
imparatorlua sava atlar.
Pavlosular I. Vasilios tarafndan ezildi
Polis Bkz. Civitas
 Bizans Tarih Atlas

Praetor Genel Valilii 1. Constantinus'un Stratigos/Strategos Bir general; Bizans dne

zamanndan itibaren imparatorluun en minde genellikle askeri bir blge ya da
byk idari birimi; (balangta praetor thema'nn valisi ve buralardaki asker
muhafzlarnn bir komutan olan) bir lerin komutan
praetor valisinin emrindeydi. Her genel
Stratiotikon Logothesion 7. yzyldan
valilik direktrlklere (diikisis),
itibaren askere alna, yoklama kt
ardndan valiliklere blnmt ve
ve asker maalaryla ilgili maliye dairesi
kendi mali idari ve hukuksal yapsna
Tagma ta (1) V. Konstantinos'un devirdii
sahipti
sekin sahra ordusu birimleri. 1 1 .
Praktikon Maliye memurlar tarafndan
yzyla kadar imparatorluk sahra ordu
hazrlanan, bir malikane ya da
larnn ekirdeini oluturdular; (2)
malikanelerdeki kiraclarn ykm
Herhangi bir daimi paral asker birimi,
llklerinin listelendii belge
zellikle 1 0.-12. yzyllarda kullanlan
Pronia/Pronoia Genellikle askeri hizmet yabanc paral asker kuvvetleri
karlnda bir askere tahsis edilen Territorium [Lat.] Bir kentle ilgili ve kent
mali gelir. Snrl bir bazda olnak zere tarafndan ynetilen blge
ilk kez 1 2 . yzylda grlr; sonunda
Tetrarhitretrarchy Kelime anlam "drtl
mr boyu sren ve miras braklabilen
idare" : mparatorluun idari ve askeri
balar ieriyordu
bakmdan daha iyi ynetilmesini
Protokathimenos/Protokathemenos salamak iin Diocletianus tarafndan
Komninos dneminde kasaba/kale valisi bulunan sistem. Ne var ki sistem 305-
Protonotarios 820 dolayndan 1 1 . yzyln 310 aras dnemde kt
ortasna kadar bir thema'da ba mali Thema 7. yzyln ortasndan itibaren asker
idareci lerin yerletirildii ve devirildii bir
Res privata [Lat.] Balangc imparatorun blge; bir idari birim; byle bir blgede
zel gelirlerine dayanan imparatorluk konulandrlan ordu
hazinesi. 7 . yzylda imparatorluk Vareng Muhafzlar Ilk defa II. Vasilios'un
malikanelerini ieriyordu hkmdarl srasnda devirilen
Sacrae largitiones [Lat.] " Kutsal balar": paral asker birimi, Rus-skandinav
Saray halk iinden kan, 7. yzyla maceraperest ve paral askerlerinden
kadar kle altn ve sikkelerden sorum oluuyordu
lu maliye dairesi Vasileas/Basileus Bizans imparatorlarnn 7 .
Sakellarios 7. yzyldan sonra dier mali yzyldan itibaren resmi unvan
daireleri de gzetim altnda tutan en Yenikon (sekreton) 7. yzyldan sonra
yksek maliye memuru. Balangta hkmetin genel hazinesi ve ana maliye
imparatorun kiisel hazinesi ya da "para dairesi
kesesi"nden sorumluydu (sacellum)
Scholae [Lat.] I. Constantinus'tan 5. yzyln
sonuna kadarki dnemde usta bir
svari birimi, 5. yzyln sonunda bir
gsteri kuvveti. Birimler V.
Konstantinos'un dneminde elden
geirildi ve bir kere daha sekin svari
alaylar haline geldi, 1 1 . yzyla kadar
imparatorluk sahra ordularnn
ekirdeini oluturdu
Spectabilis [Lat.] kinci snf senatrlk
derecesi

Stilitis Aziz Simeon ve Aziz Daniel gibi bir

stunun tepesinde yaayan ileci
mnzevi kii
74

Atlaslar ve Tarihi Corafya

Tarih Atlaslar

Beckingham, C. F., ed.,
Carter, F. W., ed.,
Cooke, H. L. ve H. W. Hazard,
Kennedy, H . ,
Mackay A . v e bakalar,
McEvedy, C . ,
Pounds, N. J. G.,
Ramsay, W . M.,
Roolvink, R. ve bakalar,
Atlas of the Arab World and the Middle East,
Londra/NY 1960.
An Historical Geography of the Balkans,
Londra-NY- San Francisco 1977.
Atlas of Islamic History, Princeton 1954.
An Historical Atlas of Islam, gz. ge. 2. bas.,
Leyden 2 0 0 2 .
Atlas of Medieval Europe, Londra 1997.
The New Penguin Atlas of Medieval History,
Harmondsworth 1992.
An Historical Geography of Europe, 450 BC-AD
1 330, Cambridge 1973.
The Historical Geography of Asia Minor, Royal
Geographical Society, Supplementary Papers IV,
Londra 1 8 90/Amsterdam 1962.
Historical Atlas of the Muslim Peoples,
Amsterdam 1957.

ngiliz Amirallii, Corafi Elkitaplar Dizisi

Greece, I: Physical Geography, History, Administration and

Peoples, Naval Intelligence Division, Geographical
Handbook Series, B. R. 516, Londra 1944.
Greece, II: Economic Geography, Ports and Communications,
Naval Intelligence Division, Geographical
Handbook Series, B. R. 516A, Londra 1944.
Greece, III: Regional Geography, Naval Intelligence Division,
Geographical Handbook Series, B. R. 516B,
Londra 1945.
Turkey, I: Naval Intelligence Division, Geographical
Handbook Series, B. R. 507, Londra 1942.
Turkey , II: Naval Intelligence Division, Geographical
Handbook Series, B. R. 507A, Londra 1943.
 Bizans Tarih Atlas

75

Tabula Imperii Byzantini

Koder, J . ve F. Hild, Tabula Imperii Byzantini 1: Hellas und Thessalia,

Hild, F. ve M. Restle,
Soustal, P . , J . Koder ile birlikte, Tabula Imperii Byzantini 3 : Nikopolis und
Belke, K. , M . Restle 'yle birlikte, Tabula Imperii Byzantini 4 : Galatien und
Hild, F. ve H. Hellenkamper,
Soustal, P ,
Belke, K . v e N . Mersich,
Hellenkemper, H. ve F. Hild,
Belke, K . ,
Denkschr. d. sterr. Akad. d. Wiss., phil.-hist. Kl.
1 2 5 , Viyana 1976.
Tabula Imperii Byzantini 2 : Kappadokien
(Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und
Lykandos), Denkschr. d. sterr. Akad. d. Wiss. ,
phil.-hist. Kl . 149, Viyana 1 9 8 1 .
Kephallenia, Denkschr. d. sterr. Akad. d. Wiss.,
phil.-hist. Kl. 150, Viyana 1 9 8 1 .
Lykaonien, Denkschr. d. sterr. Akad. d. Wiss. ,
phil.-hist. Kl. 172, Viyana 1 984.
Tabula Imperii Byzantini 5: 1/2: Kilikien und
Isaurien, Denkschr. d. sterr. Akad. d. Wiss.,
phil.-hist. Kl. 2 1 5, Viyana 1 990.
Tabula Imperii Byzantini 6 : Thrakien (Thrake,
Rodope und Haimimontos), Denkschr. d. sterr.
Akad. d. Wiss., phil.-hist. Kl. 2 2 1 , Viyana 1 9 9 1 .
Tabula Imperii Byzantini 7: Phrygien und
Pisidien, Denkschr. d. sterr. Akad. d. Wiss.,
phil.-hist. Kl. 2 1 1 , Viyana 1 990.
Tabula Imperii Byzantini 8: Lykien und
Pamphylien, Denkschr. d. sterr. Akad. d. Wiss.,
phil.-hist. Kl. 2 2 1 , Viyana 1 9 9 1 .
Tabula Imperii Byzantini 9 : Paphlagonien und
Honorias, Denkschr. d. sterr. Akad. d. Wiss.,
phil.-hist. Kl. 249, Viyana 1996.

Dier Literatr

Cary, M. The Geographic Background of Greek and Roman

History, Oxford 1949.
Hendy, M. F., Studies in the Byzantine Monetary Economy
c. 300-1 450, Cambridge 1 98 5 .
Koder, J . , D e r Lebensraum der Byzantiner. Historisch-geo
graphischer Abriss ihres mittelalterlichen Staates
im stlichen Mittelmeerraum, Graz-Viyana-Kln
1 9 84 .
Malamut, E . , Sur la Route des Saints Byzantins, Faris 1993.
Philippson , A., Das byzantinische Reich als geographische
Erscheinung, Leyden 1 9 3 9 .
Russell, J . C . , Late Ancient and Medieval Population,
Philadelphia 1958.
Kaynaka
Teall, J. L . ,
Wagstaff, J. M.,
Whittow, M.,
Genel incelemeler
Baynes, Norman H. ve
L. B. Moss, ed. ,
Bowersock, G . , P. Brown ve
O. Grabar,
Browning, Robert,
Cavallo, Guglielmo, ed.,
Geanokoplos, Deno J.,
Gregory, T . ,
Haldon, J. F . ,
Haldon, J. F . ,
Kazhdan, Alexander,
Giles Constable ile birlikte,
Mango, Cyril,
Mango, Cyril, ed.
Ostrogorsky, George,
Treadgold, Warren,
Siyasi ve Genel Tarih
Angold, M.,
Angold, M.,
Barnwell, P. S.,
"The Grain Supply of the Byzantine Empire, 330-
1 0 2 5 , " DOP 13 (1959), s. 8 7 - 139.
The Evolution of the Middle Eastern Landscapes,
Canterbury 1 984.
"The Strategic Geography of the Near East," The
Making of Orthodox Byzantium, 600-1 025 iinde,
Londra 1 99 6 , s. 15-3 7 .
Byzantium: An Introduction to East Roman H . St.
Civilization, Oxford 1 9 6 9 .
Late Antiquity: A Guide t o the Postclassical
World, Cambridge, Mass.-Londra 1 999.
The Byzantine Empire, Washington D.C.
1 980/1 992.
The Byzantines, Chicago 1997.
Byzantium. Church, Society and Civilization Seen
through Contemporary Eyes, Chicago 1 984 (yararl
bir eviri kaynaklar koleksiyonu).
A History of Byzantium, Malden, MA.-Oxford
2005.
Byzantium: A History, Stroud 2000.
The Byzantine Wars, Stroud 200 1 .
People and Power in Byzantium: An Introduction
to Modern Byzantine Studies, Washington D.C.
1 982.
Byzantium: The Empire of New Rome, Londra
1 9 80/1 994.
The Oxford History of Byzantium, Oxford 2002.
A History of the Byzantine State, ev. J. Hussey,
Oxford 1 9 8 1 .
A History of the Byzantine State and Society,
Stanford 1997.
A Byzantine Government in Exile: Government
and Society under the Laskarids of Nicaea (1 204-
1 261), Oxford 1975.
The Byzantine Empire 1 025-1 204. A Political
History, Londra 1 984/1 9 9 7 .
Emperors, Prefects and Kings. The Roman West
395-565, Londra 1992.
 Bizans Tarih Atlas
277

Brown, P. R. L . , The World of Late Antiquity, Londra 1 9 7 1 .

Bury , J . B . , A History of the Later Roman Empire from
Arcadius to !rene (395 A.D. to 800 A.D.), Londra
1 8 89/Amsterdam 1966.
The Cambridge History of Islam, c. 1 : The Central Islamic Lands; c. 2 : The Further
Islamic Lands, Islamic Society and Civilisation, P.
M. Holt, A. K. S. Lambton, B. Lewis, ed.,
Cambridge 1970.
The Cambridge Medieval History, IV: The Byzantine Empire, 2 blm, gz. ge.
bas . , J. M. Hussey, Cambridge 1966.
Cameron, A veril, The Mediterranean World i n Late Antiquity A . D .
395- 600, Londra 1993.
Cameron, Averil ve
Peter Garnsey, ed. , The Cambridge Ancient History, XIII: The Late
Empire, A.D. 337-425, Cambridge 1998.
Collins, R . , Early Medieval Europe 300-1 000, Londra 1991.
Cornell , T. ve J. Matthews, Atlas of the Roman World, Oxford 1982.
Donner, Fred M., The Early Arabic Conquests, Princeton 1981.
Franklin, S . ve J. Shepard, The Emergence of Rus, 750-1 200, Londra 1996.
Haldon, J. F . , Byzantium in the Seventh Century: The
Transformation of a Culture, Cambridge 1997.
Haldon, J. F., Warfare, State and Society in the Byzantine World, 565-
1 2 04, Londra 1999.
Harris, J., Byzantium and the Crusades, Londra 2003.
Harvey, A., Economic Expansion in the Byzantine Empire
900- 1 2 00, Cambridge 1989.
Herrin, J., The Formation of Christendom, Princeton 1987.
Jones, A. H. M., The Later Roman Empire: A Social, Economic and
Administrative Survey, 3 cilt ve haritalar, Oxford
1 964.
Kaegi, W. E . , Byzantium and the Early Islamic Conquests,
Cambridge 1992.
Kennedy, H . , The Early Abbasid Caliphate: A Political History,
Londra 1 9 8 1 .
Kennedy, H . , The Prophet and the Age of the Caliphates: The
Islamic Near East from the sixth to the eleventh
Century, Londra 1986.
Lilie, R.-J . , Byzantium and the Crusader States 1 096-1204,
ev. J. C. Morris ve J. E. Ridings, Oxford 1993.
Magdalino, P . , The Empire of Manuel I Komnenos, 1 1 43-1 1 80,
Cambridge 1 980.
Mango, C . , Byzantium: The Empire of New Rome, Londra
1 980/1994.
Nicol, D . M . , The Last Centuries of Byzantium, 1261-1 453,
Londra 1 9 7 2 .
Kaynaka
Nicol, D. M . ,
Nicol, D. M . ,
Obolensky, D . ,
Ostragarsky, G., A History of the Byzantine State, ng. ev. J.
Runciman, S . ,
Shaban, M. A.,
Spuler, B.,
Thampsan, E . A. ,
Taynbee, A . ,
Vagt, J . ,
Vryanis, Speras, Jr.,
Whittaw, M . ,
Wickham, C . J.,
Devlet Yaps ve dare
Angald, M . ,
Bartusis, M . C . ,
Birkenmeier, J. W.,
Cameran, Averil, ed.,
Dixon, Karen R. ve Pat Sauthem, The Late Roman Army, Landra 1996.
Haldan, J . F.,
Haldan, J . F . ,
The Despotate of Epiros, 1 267- 1 4 79, Cambridge
1984.
Byzantium and Venice, C ambridge 1988.
The Byzantine Commonwealth. Eastern Europe
5 00-1 453, Londra 1 9 7 1 .
Hussey, Oxford 1968.
A History of the First Bulgarian Empire, Londra
1930.
Islamic History, AD 600- 750 (AH 1 32). A New
Interpretation, Cambridge 1 97 1 .
The Muslim World, I: The Age of the Caliphs; II:
The Mangal Period, ev. F . R. C. Bagley, Leyden
1960.
Romans and Barbarians: The Decline of the
Western Empire, Madison, Wisconsin 1982.
Constantine Porphyrogenitus and His World,
Londra 1 9 7 3 .
The Decline of Rome: The Metamorphosis of
Ancient Civilization, Londra 1967.
The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor
and the Process of Islamization from the Eleventh
through the Fifteenth Century, Berkeley-Los
Angeles-Londra 1971.
The Making of Orthodox Byzantium, 600-1 025,
Londra 1996.
Early Medieval Italy, Londra 1981.
A Byzantine Government in Exile: Government
and Society under the Laskarids of Nicaea (1 204-
1 261), Oxfard 1975.
The Late Byzantine Army. Arms and Society,
1 204-1 453, Philadelphia 1992.
The Development of the Komnenian Army: 1 08 1 -
1 1 80, Leyden-Bastan-Kln 2002.
States, Resources and Armies: Papers of the Third
Workshop on Late Antiquity and Early Islam,
Princetan 1 995.
Byzantium in the Seventh Century: The
Transformation of a Culture, Cambridge 1 9 9 7 .
Warfare, State and Society i n the Byzantine
World, 5 65-1 204, Landra 1999.
 Bizans Tarih Atlas

'2.79

Harvey, A. Economic Expansion in the Byzantine Empire

900- 1 200, Cambridge 1989.
Hendy, M. F . , Studies in the Byzantine Monetary Economy, c.
300- 1 450, Cambridge 1985.
Jones, A. H. M . , The Later Roman Empire, 284-602: A Social,
Economic and Administrative Survey, 3 cilt ve
haritalar, Oxford 1964.
Kaplan, M . , Les Hommes et la Terre i Byzance du ve au Xle
siecle. Propriete et Explotaition du Sol, Faris
1992.
Toynbee, A . , Constantine Porphyrogenitus and His World,
Londra 1973.

Kentsel ve Krsal Tarih. Ekonomi ve Toplum

Angold, M . , The Byzantine Empire 1 025-1 204: A Political
History, Londra 1984.
Angold, M . , "The Shaping of the Medieval Byzantine ' City ' , "
Byzantinische Forschungen 1 0 ( 1 985), s . 1-37.
Balard, M. "The Genoese in the Aegean , " B. Arbel, B.
Hamilton ve D. Jacoby, ed. , Latins and Greeks in
the Eastern Meditteranean after 1 204 iinde,
Londra 1989, s. 158-74.
Brogiolo, G . P. ve
B. Ward-Perkins, ed. , The Idea and the Ideal of the Town between Late
Antiquity and the Early Middle Ages, Leyden
1999.
Brown, T. S . , Gentlemen and Officers. Imperial Administration
and Aristocratic Power in Byzantine Italy, A.D.
554-80, Roma 1984.
Duby, G. , The Early Growth of the European Economy.
Warriors and Peasants from the Seventh to the
Twelfth Century, Londra 1 974.
Dunn, A., "The Transformation from Polis to Kastron in the
Balkans (III-VII cc.): General and Regional
Perspectives, " Byzantine and Modern Greek
Studies 1 8 ( 1 994), s. 60-80.
Foss, C . , Byzantine and Turkish Sardis, Cambridge, Mass.
Londra 1 97 6 .
Foss, C . , "Archaeology and the "Twenty Cities" of
Byzantine Asia, " American Journal of Archaeology
8 1 ( 1 9 77), s. 469-86.
Foss, C . , " Late Antique and Byzantine Ankara,"
Dumbarton Oaks Papers 31 ( 1 97 7 ) , s. 29-87.
Foss, C . , Ephesus after Antiquity: A Late Antique,
Byzantine and Turkish City, Cambridge 1979.
Foss, C. v e D. Winfield, Byzantine Fortifications. An Introduction, Pretoria
1 98 6 .
:480 Kaynaka
Haldan, J. F . ,
Haldan, J. F. v e W. Brandes,
Harvey, A . ,
Hohlfelder, R . , ed.,
Jones, A. H . M.,
J ones, A. H . M.,
Laiou, A . ,
Laiou, A . ,
Laiou, A. v e bakalar, ed. ,
Magdalino , P . ,
Mango, C . ,
Mango, C . ve G. Dagron, ed.,
Nicol, D . M . ,
Sauvaget, J . ,
Walmsley, A . ,
Klllse Yaplar ve Manastrclk
Ati ya, A. S . ,
Angold, M . ,
Byzantium i n the Seventh Century: The
Transformation of a Culture, Cambridge 1997.
"Towns, Tax and Transformation: State, Cities
and their Hinterlands in the East Roman World, c.
5 0 0-800, " N. Gauthier, ed., Towns and their
Hinterlands between Late Antiquity and the Early
Middle Ages iinde, Leyden 1 999.
Economic Expansion in the Byzantine Empire
900-1200, Cambridge 1 9 89.
City, Town and Countryside in the Early
Byzantine Era, New York 1982.
The Later Roman Empire 284-602: A Social
Economic and Administrative Survey, Oxford
1 9 64 , s. 7 1 6-19.
The Greek City /rom Alexander to Justinian,
Oxford 1 9 6 7 .
"The Byzantine Aristocracy in the Palaeologian
Period," Viator 4 (1973), s. 131-5 1.
"The Byzantine Economy in the Mediterranean
Trade System: Thirteenth-Fifteenth Centuries,"
D OP 34-35 (1980-1981), s. 177-222.
The Economic History of Byzantium /rom the
Seventh through the Fifteenth Century,
Washington D.C. 2002.
The Empire of Manuel I Komnenos, 1 1 43-1 180,
\
Cambridge 1980.
"The Development of Constantinople as an Urban
Centre, " Seventeenth Intemational Byzantine
Congress. Major Papers iinde, New York 1986, s.
1 1 8-36.
Constantinople and its Hinterland, Aldershot
1 99 5 .
Byzantium and Venice, Cambridge 1988.
" Le Plan Antique de Damas," Syria 26 (1949), s.
3 1 4-58.
"Production, Exchange and Regional Trade in the
Islamic Near East: Old Structures, New Systems?,"
I. L. Hansen ve C. J. Wickham, ed., The Long
Eighth Century: Production, Distribution and
Demand iinde, Leyden 2000, s. 264-343.
A History of Eastern Christianity, Londra 1968.
Church and Society in Byzantium under the
Comneni, 1 081-1261, Cambridge 1995.
 Bizans Tarih Atlas

Brown, P. R. L . , The World of Late Antiquity, Londra 1 9 7 1 .

Brown, P. R. L . , The Cult of the Saints, Londra 1 9 8 1 .
Cambridge Medieval History, c. IV, Bl. 1 ve 2 , gz. ge. bas . , J . M . Hussey,
Cambridge 1 9 6 6 .
Chadwick, H. The Early Church, Harmondsworth 1 9 6 7 .
Charanis, P., "The Monastic Properties a n d the State i n the
Byzantine Empire," Dumbarton Oaks Papers 4
( 1 948), s. 53-1 1 8 (yazarn Social, Economic and
Political Life, Deneme ! 'inde yeniden basld).
Charanis, P . , "The Monk as an Element of Byzantine Society , "
Dumbarton Oaks Papers 2 5 ( 1 9 7 1 ) , s. 6 1-84.
Every, G . , The Byzantine Patriarchate (451-1204), Londra
1947.
Frend, W . H. C . , The Rise of the Monophysite Movement,
Cambridge 1 9 7 2 .
Garsoi:an, N . , The Paulician Heresy, Lahey-Paris 1 9 6 7 .
Herrin, J . , The Formation of Christendom, Princeton 1987.
Hussey, J. M . , The Orthodox Church in the Byzantine Empire,
Oxford 1 9 8 6 .
Loos, M . , Dualist Heresy in the Middle Ages, Prag 1 974.
Meyendorff, J . , Byzantine Theology: Historical Trends and
Doctrinal Themes, New York 1974.
Morris, R . , ed., Church and People in Byzantium, Birmingham
1990.
Morris, R. , Monks and Laymen i n Byzantium, 843-1 1 1 8,
Cambridge 1995.
Obolensky, D . , The Bogomils, Cambridge 1 948.
Obolensky, D . , The Byzantine Commonwealth. Eastern Europe
5 00-1 453, Londra 1 9 7 1 .
Pelikan, J . , The Christian Tradition, 4 cilt, Chicago 197 1-83.
Runciman, S . , The Medieval Manichee. A Study of the Christian
Dualist Heresy, Cambridge 1974.
Sharf, A. , Byzantine Jewry from Justinian to the Fourth
Crusade, Londra 1 9 7 1 .
Starr, J., The Jews i n the Byzantine Empire, 641-1 204,
Atina 1 9 3 9 .
Vryonis, Speros, Jr., The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor
and the Process of Islamization from the Eleventh
through the Fifteenth Century, Berkeley-Los
Angeles-Londra 1 9 7 1 .
Walter, C . , Art and Ritual in the Byzantine Church, Londra
1 98 2 .
evrl.:)'CVfll/Er
Dou Roma Hkmdarlar (324-1453) lustinios [Justinios] 5 1 8-527
!ustinianos [Justinianos] 527-565
Constantinus !. + Licinius 3 1 1-324 Tiverios II. Konstantinos
Constantinus !. 324-337 [Tiberios II. Constantinos] 578-582
Mavrikios [Mauricios] 582-602
+ Constans
Constantinus II.,
Constantius II. 3 3 7-340 Fokas [Phocas] 602-610
Constantius II. 337-361 lraklios [Heracleios] 61 0-641
Julianus 3 6 1-363 Konstantinos III. ve lraklonas
Jovianus 3 63-364 [Constantinos III. ve
Heraklonas] 641
Valentinianus I.
(+ Valens 367-375) 364-375 Konstans II. [Constans II.] 641-668

Valens + Gratianus, Konstantinos IV.

Valentinianus II. 3 7 5-378 [Constantinos IV.] 668-685

Theodosius I. lustinianos II. [Justinianos II.] 685-695

3 7 8 -395
(+ Gratianus, Valentinianus II. Leontios 695-698
3 7 8-383)
(+ Valentianus II., Arkadios Tiverios III. [Tiberios III.] 698-705
383-392)
(+ Arkadios, Honorius 392-395)
lustinianos II. (tekrar)
[Justinianos II.] 705-7 1 1
Arkadios * 395-408
Filippikos Vardanis
Theodosios II. 408-450 [Philippikos Bardanes] 7 1 1-713
Markianos [Marcianos] 450-457 Anastasios II. 713-715
Leon I. [Leo !.] 45 7-474 Theodosios III. 715-717
Leon II. [Leo II.] 474 Leon III . [Leo IIIJ 717-741
Zenon [Zeno] 4 7 4-47 5 Konstantinos V .
Vasiliskos [Basiliscos] 4 75-476 [Constantinos V.] 741-775

Zenon [Zeno] (tekrar) 4 7 6-49 1 Artabasdos 741-742

Anastasios I. 49 1 - 5 1 8 Leon IV. [Leo IVJ 775-780

* lstanbul Ansiklopedisi ve benzeri birok Trke kaynak gibi, biz de Roma lm

p aratorluu'nun ikiye blnd 3 9 5 'ten itibaren Latince adlar yerine Yunan
ca adlara geiyoruz ve buradan itibaren imparator adlarn, Yunanca adlarnn
Trke evriyaz karlklaryla vereceiz, ama gereken yerlerde keli ayra
iinde Erasmus yazllarn da belirteceiz; bir tek Arcadius, gei dneminin
hkmdar olarak, 383-395 arasndaki ortak hkmdarlk dnemlerinde de Ar
kadios olarak belirtildi --- . n.
 Bizans Tarih Atlas

Konstantinos VI. Romanos IV. Diogenis

[Constantinos VI.J 780-797 [Romanos IV. Diogenes) 1068-1071
lrini [Eirene) 797-802 Evdokia (tekrar) [Eudokia] 1071
Nikiforos [Nikephoros) 802-8 1 1 Mihail VII. Dukas
Stavrakios [Staurakios] 811 [Mikhael VIII. Doukas) 107 1-1078

Mihail I. [Mikhael I.] 8 1 1-8 1 3 Nikiforos III. Votaniatis

[Nikephoros III. Botaneiates] 1078-1081
Leon V. [Leo V.] 8 13-820
Aleksios I. Komninos
Mihail II. [Mikhael II.] 820-829
[Alexios I. Komnenos) 1 08 1- 1 1 18
Teofilos [Theophilos] 829-842
Ioannis II. Komninos
Mihail III. [Mikhael III.] 842-867 [Ioannes II. Komnenos) 1 1 18-1 143
Vasilios I . [Basileios I.J 867-886 Manuil I. Komninos
Leon VI. [Leo VI.J 886-9 1 2 [Manuel I. Komnenos) 1 143- 1 1 8 0
Aleksandros [Alexandros] 9 12-913 Aleksios II. Komninos
Konstantinos VII. [Alexios II. Komnenos) 1 1 80- 1 1 8 3
[Constantinos VII.J 913-959 Andronikos I. Komninos
Romanos I. Lekapinos [Andronikos I. Komnenos) 1 1 83- 1 1 8 5
[Romanos I. Lekapenos] 920-944 saakios II. Angelos
Romanos Il. 959-963 [Isaac II. Angelos] 1 185-1 195

Nikiforos II. Fokas Aleksios III. Angelos

[Nikephoros II. Phocas] 963-969 [Alexios III. Angelos) 1 1 95-1203

Ioannis I. imiskis saakios II. (tekrar) + Aleksios IV.

[Ioannes I. Tzimiskes) 969-9 7 6 Angelos [Isaac I I . + Alexios IV.
Angelos) 1203-1204
Vasilios II. (+ Konstantinos VIII. )
[Basileios II. Aleksios V. Murzuflos
(+Constantinos VIII.] 976-1025 [Alexios V. Mourtzouphylos) 1204

Konstantinos VIII. Konstantinos (XI.) Laskaris (Nikea)

[Constantinos VIII.J 1025-1028 [Constantinos (XI.)
Laskaris) 1204
Romanos III. Argiros
[Romanos III. Argyros) 1028-1034 Theodoros I. Laskaris (Nikea) 1204-1222

Mihail IV . Paflagon toannis III. Dukas Vatatzis (Nikea)

[Mikhael IV. Paflagonyal) 1034- 1041 [Ioannes III.

Doukas Vatatzes] 1222-1254
Mihail V. Kalafatis
[Mikhael V. Kalaphates] 1041- 1042 Theodoros II. Laskaris (Nikea) 1254- 1258
Ioannis IV. Laskaris (Nikea)
Zoi ve Theodora
[Zoe ve Theodora] 1042 [Ioannes IV. Laskaris) 1258- 1 2 6 1

Konstantinos IX. Monomahos Mihail VIII. Paleologos

[Constantinos IX. [Mikhael VIII. Palaiologos) 1259- 1 2 82

Monomachos] 1042- 1 055 Andronikos II. Paleologos 1282-1328

Theodora (tekrar) 1055-1 056 Mihail IX. Paleologos

[Mikhael IX. Palaiologos] 1294-1320
Mihail VI. Stratiotikos
[Mikhael VI. Stratiotikos] 1056-1 057 Andronikos III. Paleologos 1328-1341

saakios I. Komninos Ioannis V. Paleologos

[Isaac I. Komnenos) 1057- 1059 [Ioannes V. Palaiologos) 1341-1391

Konstantinos X. Dukas Ioannis VI. Kantakuzinos

[Constantinos X. Doukas] 1059-1067 [Ioannes VI. Kantakouzenos) 1341-1354

Evdokia [Eudokia) 1067 Andronikos IV. Paleologos 1376-1 3 7 9

 Ekl: Hkmdarlar ve Prensler

toannis VII. Paleologos Epir

[Ioannes VII. Palaiologos] 1390

Manuil II. Paleologos

Mihail II. y. 1231-1271
[Manuel II. Palaiologos] 1 3 9 1 -1425 Nikiforos I . 1271-1296
toannis VIII. Paleologos Thomas 1296-1318
[Ioannes VIII Palaiologos]
. 1 4 2 5- 1448 Nicola Orsini 13 18-1325
Konstantinos XI. (XII.) Paleologos Giovanni Orsini 1325-1335
[Constantinos XI. (XII. )
Nikiforos II. 1335-1340
Palaiologos] 1 44 8 - 1 45 3

Trapezus [Trabzon)
Nikea [znik] mparatorluu
Byk Komninos Hanedan

Konstantinos (XI.) Laskaris

[Constantinos (XI.) Aleksios I. 1204-1222
Laskaris] 1 2 04 Andronikos I. 1222-1235
Theodoros I. Laskaris 1 2 04 - 1 2 2 2 loannis I. 1235-1238
loannis III. Dukas Vatatzis Manuil I. 1238-1263
[Ioannes III. Andronikos II. 1263-1266
Doukas Vatatzes] 1 2 2 2- 1 254
Yeorgios [Georgios) 1266-1280
Theodoros II. Laskaris 1 2 54- 1 2 5 8
loannis II. 1280-1297
oannis IV. Laskaris
Aleksios II. 1297-1330
[Ioannes IV. Laskaris] 1 258- 1261
Andronikos m. 1330-1332
Mihail VIII . Paleologos
[Mikhael VIII Palaiologos]
. 1 25 9 - 1 282 Manuil II. 1332
( 1 2 6 1 'den itibaren Vasilios [Basileios) 1332-1340

rini
Konstantinopolis'te) 1340-1341

Anna 1341
Epir Prenslii (Despotluu) Mihail 1341

Anna (tekrar) 1341-1342

Mihail I. 1 20 4- 1 2 1 5
loannis m. 1342-1 344
Theodoros 1 2 1 5- 1 230
Mihail (tekrar) 1344-1349
(1224'ten itibaren
Thessaloniki'de) Aleksios m. 1349-1390

Manuil ill. 1390-1416

Aleksios IV. 1416-1429

Thessaloniki [Selanik]
loannis IV. 1429-1459

Manuil 1 2 3 0 - 1 237 David 1459-1461

loannis 1 2 3 7 - 1 244
Dimitrios [Demetrios] 1 244-1246 Mora Despotluu
(loannis Vatatzis tarafndan 1 24 6'da
malup edildi)
Manuil Kantakuzinos
[Manuel Kantakouzenos] 1348 -138 0

Tesalya Matheos Kantakuzinos 1380 -138 3

Dimitrios Kantakuzinos
1oannis 1. 1 2 7 1 - 1 296 [Demetrios Kantakouzenos] 1383
Konstantinos 1 2 9 6 - 1 303 Theodoros I. Paleologos 1383-1407
loannis II. 1 3 03- 1 3 1 8 Theodoros II. Paleologos 1407-1443
 Bizans Tarih Atlas

Konstantinos ve Thomas 1443-1449 kinci Bulgar mparatorluu

Thomas ve D imitrios Paleologos 1449-1460 (1186-1396)
Asen I. 1 1 86-1 196
Petar 1 1 96- 1 1 97
Konstantinopolis'teki Latin mparatorlar
Kaloyan 1 1 97-1207
Baudouin de Flandre 1204-1205 Boril 1207-12 18
Henri de Flandre 1206- 1 2 1 6 1van Asen II. 1 2 1 8-1241
Pierre d e Courtenay 1217 Kaliman/Kaloman Asen 124 1-1246
Yolande 1217-1219 Mihal Asen 1246-1256
Robert d e Courtenay 1221-1228 Konstantin Tih 1257-1277
Baudouin II. 1228- 1 2 6 1 lvailo 1278-1279
(Jean d e Brienne 1231-1237) lvan Asen III. 12 79-1280
Georgi I. Terler 1280-1292
Bulgarlar
Smilec/Smiletz 1292-1298
Birinci Bulgar mparatorluu aka 1299
(681-971)
Todor Svetoslav 1300-1322
Asparuh
Georgi II. Terler
681-702
1322-1323
Tervel 702-7 1 8
Mihal iman 1323-1330
Anonim 7 1 8-725
lvan Stefan 1330-1331
Sevar 725-739
lvan Aleksandar 1331-1371
Kormiso 739-756
lvan iman 137 1-1 393
Vineh 756-762 (Trnovo'da)
Telez(reles(relec{felets 762-765 lvan Stracimir 1360-1396
Sabin 765-767 (Vidin'de)

Umor/Umar 767
Byk upanlar/Srbistan Krallar
Toktu 767-772 (1168'den itibaren)
Pagan 772
tefan Nemanya y. 1 1 68-1 1 96
y. 772-777
tefan I.
Telerig
1 1 96- 1 2 1 7
Kardam 7 77-y. 803
tefan Radoslav 1 2 1 7-1227/28
Krum y. 803- 8 1 4
tefan Vladislav 1227 /28-1234
814
tefan Uro I.
Dukum, Dicevg/Dizeng
1234-1276
Omurtag 8 14-8 3 1 (1245 'ten itibaren imparator)
Malamir 831-836 tefan Dragutin 1276-1282
Presiam/Presian 836-852 tefan Uro II. 1282-13 2 1
Boris I. Mihal 852-889 tefan Uro III. 1321-1 3 3 1
Vladimir 889-893 tefan Uro IV. Duan 1331-1355
Simeon 893-92 7 tefan Uro V. 1355-13 7 1
Petar 927-969
Mslman Hkmdarlar
Boris II. 969-9 7 1
Halifeler
Bulgar "Makedonya" mparatorluu (976-1018) Dorudan Peygamber'in soyundan gelen
Samuil 976-1014 drt halife: "Halife-i riiidin "

Gavril Radomir 1014-1015 Ebu Bekir 623-634

lvan Vladislav 1015-1018 mer I. 634-644

 86 Ekl : Hkmdarlar ve Prensler

Osman 644-656 el-Ka'im 103 1-1075

Ali 656-661 el-Muktedi 1075-1094

Emevi Hanedan el-Mustazhir 1 0 94 - 1 1 1 8

Muaviye I. 661-680 el-Musterid 11 18-1135

Yezid I. 680-683 er-Reid 1135-1 136

Muaviye II. 683-684 el-Muktefi 1 13 6 - 1 1 6 0

Mervan I. 684-685 el-Mstencid 1 16 0- 1 1 7 0

Abdlmelik 685-705 el-Mustazi 1 1 70-1 1 8 0

Velid I. 705-7 1 5 en-Nasr 1 180- 1 2 2 5

Sleyman 7 15-7 1 7 ez-Zahir 1225- 1 2 2 6

mer II. 7 17-720 el-Mustansr 1 22 6 - 1 2 5 8

Yezid II. 720-724 el-Musta'sm 1258

Hiam 724-743 Rum Seluklu Sultanl

Velid II. 743-744 Sleyman I. 107 7 - 1 0 8 6
Yezid III. 744 Kl Arslan I. 1092-1 10 7
Mervan II. 744-750 Melik ah 1107-1 1 1 6
Ibrahim 744 Mesud I. 1 1 16-1 1 5 6
Abbasi Hanedan Kl Arslan II. 1 1 56 - 1 1 9 2
es-Seffah 750-754 Keyhsrev I. 1 1 92-1196
el-Mansur 754-775 Sleyman II. 1 1 96-1204
el-Mehdi 775-785 Kl Arslan III. 1204

el-Hadi 785-786 eyhsrev (tekrar) 1204- 1 2 1 0

Har1n er-Reid 786-809 Keykavus I. 1 2 1 0-1220

el-Emin 809-8 1 3 Keykubad I . 1220-1237

el-Me'm1n 813-833 Keyhsrev II. 1237-1245

el-Mu'tasm 833-842 Keykavus II. 1246-1257

el-Vask 842-847 Kl Arslan IV. 1248-1265
el-Mtevekkil 847-86 1 Keykubad II. 1249-1257
el-Muntasr 861-862 Keyhsrev III. 1265-1 282
el-Musta'in 862 Mesud II. 1282-1304
el-Mu'tez 862-866 Keykubad III. 1284-1307
el-Mhtedi 866-869 Mesud III. 1307-1308
el-Mu'temid 869-892 Osmanl Sultanlar (1453'e kadar)
el-Mu'tadid 892-902 Osman 1288-1326
el-Mktefi 902-908 Orhan 1326-1362
el-Muktedir 908-932 Murad I. 1362-1389
el-Kahir 932-934 Bayezid I. 1389-1402
er-Razi 934-940 Mehmed I. 1402-1421
el-Mtteki 940-943 (1413 'ten itibaren tek bana hkmdar)
el-Mstekfi 943-946 Sleyman 1402-14 1 0
el-Muti' 946-974 Musa 1411-1413
et-Ta'i' 974-991 Murad II. 142 1-1451
el-Kadir 991-103 1 Mehmed II, Fatih 1451-1481
 Bizans Tarih Atlas

885'ten itibaren Ermenistan Grcistan

(1042 - 1 0 45 'te Bizans mparatorluu'na dahil
(Abhazya ve lberya birlikte)
edilinceye kadar)
Bagrat III. 1008- 1 0 14
Aot/Ashot 1., B yk 885-890 Giorgi I. 1 0 14-1027
Smbat 1., ehit 890-91 4 Bagrat IV. 1027-1072
Giorgi II.
Aot/Ashot i l . , D emir 9 1 4-928
1072-1089
Abas 1. 928-952 Davit III. 1089- 1 1 25
Aot/Ashot III, Merhametli 952-977 Demetre I. 1 125- 1 156
Smbat/Sempa d il, Fatih 977-989 Davit IV. 1 1 55
Gagik I. 989-1020 Giorgi III. 1 1 56-1 184
lvaneh-Smbat ili. 1020-1040 Tamar, "Byk" 1 1 84- 1 2 1 2
Aot/Ashot IV . , Cesur 1021-1039 Giorgi IV. 12 12-1223
Gagik il. 1042-1045 Rusudan 1223-1245
Hkmdarsz dnem 1 245-1250
Not: Baz Ermeni Prensleri, Ermenistan'a ya Davit V. 1250-1258
da baz ksmlarna 5. ile 7. yzyllarda (lmeretya ve Abhazya'ya blnr)
Dou Roma mparatorluu ve Pers kral
Davit VI. 1250-1269
lar ya da 7. yzyldan 9. yzyla kadar
Bizans imparatorlar ve Halifeler adna Hkmdarsz dnem 1 269-1273
hkmettikleri iin bu listeye dahil Demetre II. 1273-1289
edilmediler. Vakhtang II., meretyal 1289-1292
Grcistan Davit VII. 1292-1301
lberya Vakhtang III. 1301-1307

Adarnase IV. 883-923 Giorgi V. 1307-1314

Davit Il. 923-937 Giorgi VI. 13 14-1346

Smbat 1. 937-958 Davit VIII. 1346-1360

Bagrat Il. 958-994 Bagrat V, "Byk" 1360-1395

Gurgen 1. 994- 1 008 Giorgi VII. 1395-1405

Bagrat III. 1008- 1 0 1 4 Konstantin I. 1405- 1 4 1 2

Aleksandr !., " Byk" 1412- 1442
Abhazya
Vakhtang IV. 1442-1446
Levon Il. 767-8 1 2 Demetre III. 1446-1453
Theodosios Il. 812-838 Giorgi VIII. 1446-1465
Deroetre II. 838-873 Bagrat VI. 1465-1478
Giorgi I. 872-879 Konstantin II. 1478-1505
lvan avliani 878-880
Adarnase avliani 880-888 Not: Grcistan krallar genellikle daha gen
Bagrat 1. 888-899 bir hkmdarla birlikte hkm sryor

899-9 1 7 lard ve sz konusu kii ou zaman

Konstantin III.
dorudan ardllar oluyordu.
Giorgi II. 9 1 6- 9 6 1

Levon III. 961-970

Demetre !il. 970-977
Theodosios III. 977-979
Bagrat ill., lberya'l 979- 1 0 1 4

j,..____ _ ._
_ ____ ______
 88

Konstantinopolis Bapiskoposlar (324-381) Eftihios 552-565

Aleksandros 324-337 loannis III. Skolastikos 565-577
Pavlos I. 337-339 Eftihios (tekrar) 577-582
Efsevios 339-341 loannis IV. Perhizci 582-595
Pavlos I. (tekrar) 341-342 Kiriakos 595-606

Makedonios I. 342-346 Thomas I. 607 - 6 1 0

Pavlos I . (tekrar) 346-35 1 Sergios I. 6 1 0-638

Makedonios 1. (tekrar) 35 1-360 Pirrhos 638-641

Evdoksios 360-370 Pavlos 11. 641-653

Dimofilos 370-37 9 Pirrhos (Tekrar) 654

Grigorios I. (Nazianzos'lu) 379-381 Petros 654-666

Thomas ll. 667-669

Patrikler (3 81- 1456) loannis V. 669-675

Nektarios 3 8 1-397 Konstantinos 1. 675-677

loannis 1. Hrisostomos 398-404 Theodoros I. 677-679

Arsakios 404-405 Yeorgios 1. 679-686

Attikos 406-425 Theodoros 1. (tekrar) 686-687

Sisiinios 1. 426-427 Pavlos III. 688-694

Nestorios 428-4 3 1 Kallinikos I. 694-706

Maksimianos 431-434 Kiros 706-7 12

Proklos 434-446 loannis VI. 7 12-7 1 5

Flavianos 446-449 Yermanos I. 7 1 5-730

Anatolios 449-458 Anastasios 730-754

Yennadios l. 458-4 7 1 Konstantinos 11. 754-766

Akakios 472-489 Nikitas 1. 766-780

Fravitas 489-490 Pavlos lV. 780-784

Efimios 490-496 Tarasios 784-806

Makedonios 11. 496-5 1 1 Nikiforos 1. 806-8 1 5

Timotheos 5 1 1-5 1 8 Theodotos 8 1 5-82 1

loannis ll. Kapadokyal 5 1 8-520 Andonios l 82 1-837

Epifanios 520-535 loannis VII. Grarnmatikos 837-843

Anthimos 1. 535-536 Methodios l. 843-847

Minas 536-552 lgnatios 847-858

 Bizans Tarih Atlas

Fotios 858-867 Yeorgios II. 1 1 9 1-1 198

Ignatios (tekrar) 867-877 Ioannis X. 1 1 98-1206
Fotios (tekrar) 877-886 Mihail IV. 1208-1214
Stefanos I . 886-893 Theodoros II. 1214-1216
Andonios II. 893-901 Maksimos II. 1216
Nikolaos I. Mistikos 901-907 Emmanuil I. 12 17-1222
Efthimios I. 907-91 2 Yermanos II. 1222-1240
Nikolaos I. (tekrar) 9 1 2-925 Methodios II. 1240
Stefanos II. 925-927 Emmanuil II. 1244-1254
Trifon 927-931 Arsemios 1255-1259
Theofilaktos 933-956 Nlkiforos II. 1260
Poliefktos 956-970 Arsemios (tekrar) 1261-1264
Vasilios I. 970-974 Yermanos III. 1265-1266
Andonios m. 974-979 Iosif I. 1266-1275
Nikolaos II. 979-991 Ioannis XI. Vekkos 1275-1282
Patriksiz dnem 991-996 Iosif I. (tekrar) 1282-1283
Sisinnios II. 996-998 Grigorios II. 1283-1289
Sergios II. 1001-1019 Athanasios I . 1289-1293
Efstathios 1 0 1 9 - 1 02 5 Ioannis XII. 1294-1303
Aleksios 1025-1 043 Athanasios I. (tekrar) 1303-1309
Mihail I . Kerularios 1043- 1 058 Nifon I. 1310-1314
Konstantinos m . 1059-1063 Ioannis XIII. Glikis 1315-1319
Ioannis VIII . Ksifilinos 1064-1075 Yerasimos I. 1320- 1 3 2 1
Kozmas I . 1075-1081 Isaias 1323-1332
Efstratios 108 1 - 1 084 Ioannis XIV. Kalekas 1334-1347
Nikolaos m. 1 084- 1 1 1 1 Isidoros I. 1347-1350
Ioannis IX. 1 1 1 1 - 1 1 34 Kallistos I. 1350-1353
Leon 1 1 34- 1 143 Filotheos Kokkinos 1353-1354
Mihail II. 1 143-1 146 Kallistos I. (tekrar) 1355-1363
Kozmas II. 1 146- 1 147 Filotheos (tekrar) 1364- 1376
Nikolaos IV. Muzalon 1 147- 1 1 5 1 Makarios 1376- 1 3 7 9
Theodotos II. 1 1 5 1 - 1 154 Nilos 1379-1388
Nefitos I. 1 1 53-1 154 Andonios IV. (tekrar) 1389-1390
Konstantinos IV. 1 1 54- 1 1 57 Makarios (tekrar) 1390-1 3 9 1
Lukas 1 1 57-1 1 70 Andonios IV. 1391-1397
Mihail m. 1 1 7 0- 1 1 7 8 Kallistos II. Ksanthopulos 1397
Hariton 1 1 78- 1 1 7 9 Matheos I. 1397- 1 4 1 0
Theodosios 1 1 79-1183 Efthimios II. 1410- 1 4 1 6
Vasilios II. 1 183- 1 1 8 6 Iosif II. 1416-1439

Nikitas II. 1 1 8 6- 1 1 89 Mitrofanis II. 1440-1443

Dositheos 1 18 9 Grigorios III. 1443-1450

Leondios 1 1 89 Yennadios II. Skolarios 1454-1456

Dositheos (tekrar) 1 1 89- 1 1 9 1
 Ek2: Patrikler ve Papalar

Papalar (314 - 1455) Honorius I. 625-638

Silvester I. 3 1 4-335 Severinus 640
Marcus 336 Ioannes IV. 640-642
Iulius 3 3 7-352 Theodorus I. 642-649
Liberius 3 5 2-366 Martinus I. 649-655
(Felix il. [anti-papa] 3 5 5-365) Eugenius I. 655-657
Damasus I. 3 6 6-384 Vitalianus 657-672
(Ursicinus [anti-papa] 3 6 6-367) Deusdedit II. 672-676
Siricius 3 84-399 Donus 676-678
Anastasius I. 3 99-4 0 1 Agatho 678-681
Innocentius I. 401-417 Leo II. 682-683
Zosimus 4 1 7-418 Benedictus II. 684-685
Bonifacius I. 4 1 8 -422 Ioannes V. 685-686
(Eulalius [anti-papa] 4 1 8-4 1 9) Conon 686-687
Coelestinus I. 4 2 2 -432 (Theodorus [anti-papa] 687)
Xystus 4 3 2 -440 (Paschalis [anti-papa] 687)

Leo Magnus 440-461 Sergius I. 687-701

Hilarius 4 6 1-468 Ioannes VI. 701-705

Simplicius 4 68-483 Ioannes VII . 705-707

Felix III. 4 83-492 Sisinnius 708

Gelasius I. 4 92-496 Constantinus I. 708-715

Anastasius II. 4 96-498 Gregorius II. 715-731

Symmachus 498-514 Gregorius m. 731-741

(Laurentius [anti-papa] 498, 5 0 1 -505) Zacharias 741-752

Hormisdus 5 1 4-523 (Stephanus II. [anti-papa] 752)

Ioannes I. 5 23-526 Stephanus m. 752-757

Felix IV. 5 2 6-530 Paulus I. 757-767

Bonifacius II. 5 3 0-532 (Constantinus [anti-papa] 767-769)

(Dioscorus [anti-papa] 530) (Philippus [anti-papa] 768)

Ioannes II. 533-535 Stephanus IV. 768-772

Agapetus I. 5 3 5-536 Hadrianus I. 772-795

Silverius 5 3 6-537 Leo m. 795-816

Vigilius 537-555 Stephanus V. 816-817

Pelagius I. 5 56-561 Paschalis I. 817-824

Ioannes III. 5 6 1-574 Eugenius II. 824-827

Benedictus I. 5 7 5-579 Valentinus 827

Pelagius II. 5 79-590 Gregorius IV. 827-844

Gregorius Magnus 5 90-604 Sergius II. 844-847

Sabinianus 604-606 Leo IV. 847-855

Bonifacius III. 607 Benedictus m. 855-858

Bonifacius IV. 608-615 (Anastasius [anti-papa] 855)

Deusdedit I. 6 1 5- 6 1 8 Nicolaus I . 858-867
Bonifacius V. 6 1 9-625 Hadrianus II. 867-872
 Bizans Tarih Atlas

Ioannes VIII. 872-882 Gregorius VI. 1045-1046

Marinus I. 882-884 Clemens II. 1046-1047
Hadrianus III. 884-885 Benedictus IX. (tekrar) 1047-1048
Stephanus VI. 885-8 9 1 Damasus II. 1048
Formosus 891-896 Leo IX. 1049-1054
Bonifacius VI. 896 Victor II. 1055-1057
Stephanus VII. 896-897 Stephanus X. 1057-1058
Romanus 897 Nicolaus II. 1059-1061
Theodorus II. 897 Alexander II. 1061-1073
Ioannes IX. 898-900 Gregorius VII. 1073-1085
Benedictus IV. 900-903 Victor III. 1086-1087
Leo V. 903 Urbanus II. 1088- 1099
(Christophorus [anti-papa] 903-904) Paschalis II. 1099- 1 1 1 8
Sergius III. 904-9 1 1 Gelasius II. 1 1 1 8- 1 1 1 9
Anastasius III. 911-913 Callistus II. 1 1 19-1124
Lando 9 1 3-9 1 4 Honorius II. 1 124-1130
Ioannes X. 9 14-928 Innocentius II. 1 1 30- 1 1 4 3
Leo VI. 928 Coelestinus II. 1 143-1144
Stephanus VIII . 928-9 3 1 Lucius II. 1 144- 1 1 4 5
Ioannes XI. 931-935 Eugenius III. 1 145- 1 1 5 3
L e o VII . 936-939 Anastasius IV. 1 1 53- 1 1 5 4
Stephanus IX. 939-942 Hadrianus IV. 1 1 54- 1 1 5 9
Marinus II. 942-946 Alexander III. 1 1 59- 1 1 8 1
Agapetus II. 946-955 Lucius III. 1181-1 185
Ioannes XII. 955-964 Urbanus III. 1 185-1 1 8 7
Leo VIII . 964-965 Gregorius VIII. 1187
Benedictus V. 964-966 Clemens III. 1 1 87- 1 1 9 1
Ioannes XIII. 966-972 Coelestinus III. 11 91-1198
Benedictus VI. 973-974 Innocentius III. 1 1 98- 1 2 1 6
Benedictus VII. 974-983 Honorius III. 1 2 1 6-1227
Ioannes XIV. 983-984 Gregorius IX. 1227-1241
Ioannes XV. 985-996 Coelestinus IV. 1241
Gregorius V. 996-999 Innocentius IV. 1243-1254
[(Ioannes XVI. [anti-papa] 997-998)] Alexander IV. 1254 - 1 2 6 1
Silvester II. 999-1003 Urbanus IV. 1261-1264
Ioannes XVII. 1003 Clemens IV. 1265-1268
Ioannes XVIII . 1004-1009 Gregorius X. 1271-1276
Sergius IV. 1009-1012 Innocentius V. 1276
Benedictus VIII. 1 0 1 2 - 1024 Hadrianus V. 1276
Ioannes XIX. 1024-1032 Ioannes XXI. 1276-1277
Benedictus IX. 1032-1044 Nicolaus III. 1277-1280
Silvester III. 1045 Martinus IV. 1281-1285
Benedictus IX. (tekrar) 1045 Honorius IV. 1285-1287

- - - -- - - -------
Ek2: Patrikler ve Papalar

Nicolaus IV. 12 88-1292

Coelestinus V. 1 2 94

Bonifacius VIII. 1294-1303

Benedictus XI. 1303-1 304

Clemens V. 1305-1314

Ioannes XXII. 1 3 1 6-1334

Benedictus XII. 1 3 34-1342

Clemens VI. 1342-1352

Innocentius VI. 1 3 52-1362

Urbanus V. 1362-1370

Gregorius XI. 1370-1378

Urbanus VI. 1 3 7 8-1389

Bonifacius IX. 13 89-1404

Innocentius VII. 1404-1406

Gregorius XII. 1406-1415

Martinus V . 1 4 17-1431

Eugenius IV. 143 1 -1447

Nicolaus V. 1447-1455
 Bizans Tarih Atlas

E'fv 3 : Cet{V etdlcur, yev etdlcurv,

kcileleY v cv

E k 3 ve E k 4 , metne evirmen tarafndan eklendi. Metinde geen ok saydaki co

rafi adn, yer ve kale adnn alfabetik bir liste iinde ve Trke karlklaryla veril
mesinin, o kurun iini kolaylatracan dndk. Yunanca kelimeler metinde, sol
stund ak i gibi evriyazyla verildi. Ortadaki stundaysa ayn kelimeler Erasmus ' un
telaffuz ekliyle ve/veya Latinceleriyle yer alyor. Sadaki stunda ise sz konusu
kelimelerin Trke karlklarn belirttik. Ayrca az sayda Ermenice, Arapa, Krt
e ve b aka kkenli yer adlar da sol ve orta stunlar arasnda yer alyor. Bataki iki
stunun bo olnas ve madde ba olan kelimenin Erasmus/Latince stununda yer
alnas durumunda, sz konusu terimin Latince, yani Bizans ncesi ve Roma dnemi
ne ait olduunu anlyoruz.
Antik Yunanca 'nn nasl telaffuz edileceine dair tartma, Batl klasik a bil
ginlerinin aralarnda kullanmak zere "standart" bir yaz eklini benimseme talebiy
le balad. Hollandal hmanist Erasmus 'un (y. 1465-1536) bu konuda gelitirdii te
laffuz ekli, bilim dnyasnda bugn de kullanlan Erasmus sistemini dourdu. Yu
nanca kelimelerin ngilizce ve benzer dillerde nasl ifade edileceiyle ilgili sorun by
lece ortak bir "kodlama"yla zlm oldu. Erasmus ' un nerisi antik Yunanca 'nn
Latince temelli dillere yaknlna dayanyordu ve ou zaman keyfi nitelikteydi. An
tik Yunanca ' nn nasl telaffuz edildiine dair hibir bilgi olmad halde, Erasmus
kendi s peklatif telaffuz ve "harfleme" sistemini gelitirdi.
B a t dillerindeki bilimsel eserlerin neredeyse tamamnda, Yunanca terim ve zel
adlar b u Latinceletirilmi hecelemeye gre yazlyor. Oysa Rusa ve dier Slav dil
lerinde antik Yunanca adlarn telaffuzu Bat Avrupa 'dan daha iyi korundu. Bizim bu
eviride yaptmz da, bir bakma Slav dillerinin yaklamn benimsemek oldu, ya
ni Yunanca terim ve zel adlar Latinceletirilmi ngilizce telaffuzlaryla yazmak
yerine, dorudan Yunanca yazllarn temel alarak Trke evriyazya aktarmak ol
du. Zaten bu konuda Trke ' deki kural da yle: Latin alfabesini kullanmayan dil
lere ait zel adlar, Trke okunuuna gre yazlr. Bu nedenle Kiril alfabesini, Arap
alfabesini, Yunanca, Ermenice, branice, ince gibi alfabeleri kullanan dillerden ge
len zel adlar Trke okunuuyla yazmak, yani evriyazyla aktarmak gerekiyor.
Kolayca saptanabilecei zere, evriyazyla verilen Yunanca zel ad ve terimlerin
pek ou, Erasmus sistemine kyasla Trke 'de ok daha kolay okunulup yazlabili
yor. te yandan bilim dnyasnn ortak bir yaz sistemi talebini de tabii anlayla
karlamak gerekiyor. Aadaki gibi bir listeyle, bilimsel bir metinden oluan bu ki
tapta Trke evriyaznn kolay okunurluu ile bilimsel metinlerde gelenek haline
gelmi Erasmus sistemi bylece -Trke ' de sanyoruz ilk kez- birletirilmi oldu.
 94 Ek3: Corafi Adlar, Yer Adlar, Kaleler ve Themata

evriyaz Deiik diller Erasmus/Latince Trke

Abidos Abydos anakkale'nin 8 km kuzeyinde,
Nara Burnu'nun dousunda
antik kent
Adramittion Adramyttion Edremit
Adrianopolis Hadrianopolis Edirne
Afrodisias Aphrodisias Geyre (Denizli)
Agia Severiani Haghia Severiane ltalya 'nn gney ucunda metropolitlik
Ahaia Akhaia Peloponez'in kuzey kysnda
antik blge
Aheloos Akheloos Kuzey Yunanistan'da rmak
Ahrida Okhrida/Achrida Ohri (Arnavutluk)
Aila Kzldeniz'in kuzeydousunda kale ve
kasaba, gnmzde Akabe (rdn)

Akhiraos Akhyraos/Achyraous Bigadi yaknndaki Hisarlk

Ky'de antik kent (Balkesir)

Akrinon Akroinon/Acroinon Konya ilinin snrlar iinde

antik kent

Aksios Axios Vardar

Aksum Axun Aksum (Etiyopya)

Aleksandretta Alexandretta skenderun

Aleksandria Alexandria lskenderiye

Almiros Almyros Magnisia blgesinde Bizans kenti

Amasia Amaseia Amasya

Amastris Amasra

Amida Diyarbakr

Amisos Samsun

Amorion Amorion/Amorium Emirda ile merkezine 13 km

uzaklkta antik kent (Afyonkarahisar)

Anastasiupolis Anastasioupolis Dara Kalesi, modern Trke ad

Ouz Ky (Mardin)

Anatolikon Frigya, Likonya,Pamfilya ve

Pisidya'nn kimi blmlerinden
meydana gelen thema

Anazarvos Anazarbos/Anazarbus Anazarba ya da Anavarza

(Pnarba/Kozan/Adana)
Anemurium Anamur
Anhialos Ankhialos Karadeniz kysnda, bugnk ad
Pomorie olan antik kent
(Bulgaristan), Osmanlca ad Ahyolu
Ankira Ankyra Ankara
Antiohia (Orontes) Antiokheia/Antiocheia Antakya
Antiohia (Pisidia) Antiokheia/Antiocheia Yalva'n 1 km kuzeyinde antik kent
(Isparta)
Apamia Apameia Dinar (Afyonkarahisar)
 Bizans Tarih Atlas

Apamia Apameia Asi Irma stnde, Hama'nn kuzey

batsnda antik kent (Suriye)
Apamia Apameia Frat stnde Zeugma'nn kar
tarafnda, Birecik Baraj'nn sular
altnda kalan antik kent
Apros Aprus Malkara/Trakya
Arabissos Afin (Kahramanmara)
Arentani Arentanoi Neretva Irma aznda korsanlkla
geinen bir halk
Arhelais Arkhelais Aksaray
Arkadiopolis Arcadiopolis Lleburgaz
Armeniakon Ermenistan, Haldia ve Kapadokya'nn
baz blmlerini ieren thema
Arsamosata imat Kalesi (Palu-Elaz)
Arta 1204-1449 arasnda Epir
Despotluu'nun bakenti
Arzan Erzen Beylii'nin merkezi olan
Erzen kenti (Bitlis)
Askalon Askalon/Ascalon Bugn lsrail'in gneyinde yer alan,
Hallar tarafndan Askalon olarak
bilinen Akelon kenti
Asklipion Asklepion Bergama'da klt yeri
Astipalea Astypalaia lstanbulya [Adas]
Attalia Attaleia Antalya
Attik:i Attike/Atticea Attika: Atina'nn bulunduu
tarihi blge
Avlona Adriyatik kysnda liman kenti,
Arnavuta ad Vliona (Arnavutluk),
Osmanlcas Avlonya
Badlis Bitlis

Barzanissa Kemaliye'nin dousunda piskoposluk

merkezi (Erzincan)

Bithinia (dorusu Vithinia) Bithynia Bitinya

Bitola Bitola, Osmanlca ad Manastr
(Makedonya)

Bizantion (dorusu Vizantion) Byzantion/Byzantium Bizans

BrusajPrusa BrousajProusa Bursa

Butrinto Arnavutluk'un gneyinde antik kent

Caesarea Hayfa ile Tel Aviv arasnda Akdeniz
kysnda antik kent

Canopus Antik Msr'da Nil deltasnda kent

Carthage Kartaca
Khalkis/Chalcis Bugnk ad Kinnasrin olan
antik kent (Suriye)

aniha Tzanikha Gmhane'de bir ky (Trabzon)

urulon Tzouroulon orlu

 Ek3: Corafi Adlar, Yer Adlar, Kaleler ve Themata

Damaskos Damascus am
Damietta Dimyat (Msr)

Darnis Derna (Libya)

Daron Mu
Dayk Artvin ve Erzurum'un bir blmn
kapsayan blge

Dazimon Tokat

Derkos Terkos

Derzene Dersim (Tunceli)

Develtos Develtus Burgaz

Didima Didyma Didim

Didimotihon Didymoteikhon Osmanl dnemindeki ad Dimetoka

Dioklia Diocleia Bugnk Slavca ad Duklia

Dirrahion Dyrrhachium Dalmaya'da, bugnk ad Drres

(Srpa ve Makedonca Dra) olan
Roma kenti (Arnavutluk)

Dolihi Dolikhe/Doliche Dlk (Gaziantep)

Dorileon Dorilaion/Dorylaeum Eskiehir

Doros Mangup ya da Mangup Kale

(Sivastopol)
Dorostolon/Dorostolum Silistire

Dvin Erivan'n 35 km gneyinde ortaa

Ermenistan'nn bakenti

Edessa anlurla

Edessa Vodena (Yunanistan)

Efesos Ephesos Efes

Efheta Eukhaita/Euchaita Avkat (orum)

1
1
Efratis Euphrates Frat

Egina Aegina Egine [Adas]

Eleusa Eleousa Makedonya'da nemli bir manastr

merkezi (Yunanistan)

Ellas Hellas
Emesa
Yunanistan
Bugnk Homs (Humus) kentinin
yerinde antik Roma kenti (Suriye)
\
Emos Haimos Balkan [Dalan]

Enos Ainos Enez (Edirne)

Ermopolis Hermopolis Orta Msr'da, Mallavi kenti yaknnda

antik kent
Ermos Hermos Gediz [Irma]
Evia Euboea Eriboz [Adas] (Yunanistan)
Evrimedon Eurymedon Aksu ay
Evripos Euripos Eriboz (Evia) Adas ile anakara
arasndaki kanaln ad
Evros Hebros Evros [Irma] (Trke Meri,
Bulgarca Marica)
 Bizans Tarih Atlas

Fanagoria Phanagoria Karadeniz ile Azak Denizi arasnda

antik Yunan kolonisi
Farsala Pharsala Tesalya'da zerk piskoposluk merkezi
Fasiani Phasiane (Basean) ?
Filadelfia Philadelphia Alaehir (Manisa)
Filippi Philippoi Makedonya'da antik kent (Yunanistan)
Filippopolis Philippopolis Bugnk ad Plovdiv olan,
Osmanllarn Filibe dedikleri kent
(Bulgaristan)
Filomelion Philomelion Akehir (Konya)
Filyos Billaios Filyos Irma
Fokea Phokaia Foa
Frigia Phrygia Frigya
Fulie Phouliae ?
Gangra ankr; antikada Changra ve
Kanghari adlaryla da biliniyordu
Ganos Gaziky (Tekirda)
Gerasa Bugnk ad Jera olan antik Roma
kenti (rdn)
Germanikea Germanikeia Kahramanmara ilinin snrlar iinde
antik kent
Germanikopolis Ermenek (Karaman)
Germia Bigadi yaknnda zerk piskoposluk
merkezi
Germia Hamamkarahisar Ky
(Sivrihisar/Eskiehir)
Gonia Gnye {Trabzon)
Gorbeous Ankira-Melitene arasnda bir menzil
Gortina Gortyna Girit Adas'nda antik kent
Haldia Khaldia/Chaldia Trabzon yresinde thema
Halis Halys Kzlrmak
Halkedon KhalkedonChalcedon Kadky (stanbul)
Halkidiki Khalkidike/Chalcidike Selanik'in gneyinde, Ege'ye uzanan
parmaklar eklindeki yarmada
Handaks Khandax/Chandax Bugnk ad 1raklion, Venediklilerin
verdii ad Candia, Osmanllarnki
Kandiye

Harsianon Kharsianon/Charsianon Malatya yaknnda thema ve hisar

Heri ana Kheriana Divrii (?) yaknnda piskoposluk

merkezi ve idari blge

Hsn- Zibatra Sozopetra Doanehir (Malatya)

Hsn- Ziyad Harput

Hizan Hizan (Bitlis)

Hliara Khliara/Chliara Soma (Manisa)

Hortokopin Khortokopin ?
 Ek3: Corafi Adlar, Yer Adlar, Kaleler ve Themata

Horzianene Khorzianene K (Bingl)

Hozanon Khozanon Hozat (Tunceli)

Hrisopolis Khrysoupolis/Chrysoupolis skdar (stanbul)

Hristupolis Khristoupolis Kavala

lliyricum lllirya

!berla Iberla !berya/Grcistan

!dros Hydros !talya'nn gney ucunda metropolitlik

!erapolis Hieropolis Membi (Suriye)

!erapolis Hieropolis Pamukkale (Denizli)

!erla Hiereia Fenerbahe (stanbul)

!karla learia Sakz yaknnda Yunan adas

!konion Iconium Konya

!mvros Imbros mroz/Gkeada

!neon Oinaion nye
!oannina Ioannina Yanya
!raklia (Kivistra) Heracleia (Kibistra) Konya Erelisi
!raklia (Trakya) Heracleia Marmara Erelisi
!raklia (Pontika) Heracleia Karadeniz Erelisi
!raklia (Karia) Heracleia (Carla) Muhtemelen Bafa Gl'nde bir adacn
stnde yer alan hisar
!rakliopolis Heracleiopolis Sivas'n kuzeybatsnda zerk
bapiskoposluk merkezi
ris iris Yeilrmak
!saura Isaura Bozkr ilesi yaknnda antik kent ve
darphane (Konya)
!stakhr/Stakhr Gnmzde iraz kenti snrlan iinde

\
kalm eski Sasani bakenti

\
!ustinianupolis Justinianoupolis Sivrihisar (Erzincan)
Kaffa Kefe (Krm)
Kalikadnos Kalykadnos Gksu Irma (Silifke), antik
adlarndan biri de Salef'di
Kallinikon Kallinikos/Callinicum Antik kent, bugn Rakka (Suriye)
Kailipolis Gelibolu
Kalonoros Alanya
Kamaha Kamacha Kemah (Erzincan)
Kamkh/Kamakh Kemah
Kappadokia Cappadocia Kapadokya
Karalis Caralis Cagliari (Sardunya Adas'nn bakenti)
Karia Karya/Caria Karya
Karpathos Kerpe [Adas]
Kastamon Kastamonu
Kastorla Osmanlca ad Kesriye, Kuzey
Yunanistan'da, Arnavutluk ve
Makedonya snrlarnda kk kent
 Bizans Tarih Atlas
99

Kavassos Cabasa Aa Msr'da antik kent

Kavorkion Kaborkion Dnemin Eskiehir Amasya gzergah
stnde, Amasya yaknnda antik kent
Kefallinia Kephallenia Kefalonya Adas'nn antik ad
Keltzine/Keltzene Erzincan
Kerkira Kerkyra Korfu
Kesaria Kaisareia/Caesarea Kayseri
Ketios Kestel Suyu
Kheriana Cheriana iran (Gmhane)
Kherson Cherson Kherson (Ukrayna)
Khios Chios Sakz [Adas)
Khlat/Khilat Ahlat
Khliara Khliara Grdkkale (Akhisar)
Kibira Kibyra Glhisar (Burdur)
Kilikia Kilikia/Cilicia Kilikya
Kiminas Kyminas Misya Blgesi'nde manastr merkezi
Kios Gemlik (Bursa)
Kipsela Kypsela psala
Kipsella Kypsella psala
Kipsia Kypseia Trakya'da, Marmara Erelisi yaknda
piskoposluk kenti
Kirinea Kyrenaica/Cyrenaica Libya'nn kuzeydousunda Akdeniz
kysnda antik blge
Kirrhos Kyrros/Cyrrhus Halep'in 76 km kuzeyinde, Arapa ad
Nabi Huri olan, Trke'de Kurus
olarak geen antik kent
Kiskisos/Kiskissos Yaylack Ky (Develi-Kayseri) (?)
Kithira Kythera Mora'nn gneybatsnda ada
Kivirrieot/. Kivirrieote Kibyrrhaiot/. Kibyrrhaiotai Bir bahriye thema's
Kivistra Kybistra Konya Erelisi
Kivotos Kibotos ?
Kizikos Kyzikos/Cyzicus Kapda Yanmadas'nda antik kent
Kizistra Kyzistra Kapadokya yresinde antik kent
Klaudiopolis Klaudiopolis/Claudiopolis Bolu
Kolonia (Pontos) Koloneia (Pontus) ebinkarahisar (Giresun)
Kolonia Koloneia Aksaray
Kolonia Pontos ile Armenia Minor (Kk
Ermenistan) arasnda, Tokat
yaknnda thema

Kolosse/Hone Kolossai/Khonai tk ad Kolosse, sonra Hone, bugn

Honaz (Denizli)

Komana Kapadokya Komana's, bugnk ad

ar (Adana)

Konstantia Konstantia/Constantia Famagusta'dan (Gazimagusa) y. 8 km

uzaklktaki Salamis antik kenti
300 Ek3: Corafi Adlar, Yer Adlar, Kaleler ve Themata

Konstantinupolis Konstantinoupolis/Constantinopolis Konstantinopolis

Korikos Korykos/Corycus Kzkalesi (Mersin)
Korinthos Korinthos/Corinthos Korint (Yunanistan)
Kosmosotira Kosmosoteira Ferecik/Ferres yaknnda antik kent
(Trakya-Yunanistan)
Kotiaion Kotyaion Ktahya

Kriti Krete Girit

Ksanthia Xantheia tskee

Ksilokerkos Xylokerkos

Ktesifon Ktesiphon/Ctesiphon Badat'n 35 km gneyinde Dicle

kysnda, gnmzdeki ad
Tak-i Kesra olan antik kent, Part
dilindeki ad Tisfun'dur
Kukark Byk Ermenistan Krall'nda
tarihi vilayet
Kukusos Koukousos/Cocussus Gksun (Kahramanmara)
Lakedemonia Lakedaimonia Mora Yanmadas'nda antik kent ve
blge
Lampsakos Lampsakos Lapseki
Laodikia Laodikeia Eskihisar (Denizli)
Latros Eski ad Latmos Da, bugnk ad
Beparmak Dalan
(Aydn-Mula snnnda)
Lefkas Leucas Bugnk ad Lefkada (Yunanistan)
Lesvos Lesbos Midilli [Adas]
Levunion Lebounion/Levunium Enez civan (Edirne)
Likandos Lykandos Kapadokya'nn gneydousunda thema
Likos Lykos Kelkit ay
Limnos Lemnos Limni [Adas]
Lopadion Uluabat Ky'nn yerinde antik kent
(Bursa)
Lulon Loulon Kilikya Kaplan (Klek Boaz)
yaknnda Bizans kalesi
Mauka Matzouka Maka (Trabzon)
Magnisia Magnesia Manisa
Maina/Mani Mani: Gney Peloponez'de yarmada
Makedonikon Adna ramen, aslnda Dou
Trakya'da kurulu olan thema
Makri Makre Fethiye
Maksimianopolis Maximianopolis Rodop yresinde Gmlcine yaknnda
piskoposluk kenti

Makuria Arapa el-Mukurra, Kuzey Sudan ile

Gney Msr'n bulunduu blgede
yer alan bir Nbye krall
Malagina Bizans ordularnn Anadolu'daki ilk
byk konak yeri (negl dolay/Bursa)
 Bizans Tarih Atlas
301

Mantzikert/Manzikert/Manazgerd Malazgirt
Marand/Merend lran'n Dou Azerbaycan Vilayeti'nde
kent ve blge
Markelle Markellai Mochurica/Mocurica Irna'nn
(Azmakdere) sol kysnda ky
(Bulgaristan)
Markianupolis Marcianoupolis Varna kentinin batsnda Tuna
kysnda, bugnk ad Devniya olan
Roma kenti
Maroni Marone Rodop yresinde piskoposluk
Matrabatz Varto (Mu) yresinde
piskoposluk merkezi
Meandros Meandros/Maeander Byk Menderes Irma
Melanudion Melanoudion Bafa Gl civar
Melitene Melitene Malatya
Memfis Memphis Kahire yaknnda antik Msr kenti
Mesemvria Mesembria Karadeniz kysnda, bugnk ad
Nesebar olan antik Yunan kolonisi
(Bulgaristan), Osmanlca ad Misivri
Mesothinia Mesothynia Karadeniz Erelisi civar
Methimnos/Methimna Methimna: Midilli Adas'nda
antik kent
Methoni Methone Modon (Yunanistan)
Meyyafarikin Miyafarkn, gnmzdeki ad Silvan
(Diyarbakr)
Milasa Mylasa Milas (Mula)
Miletos Miletus Milet
Mira MyraDemre
Miriokefalon Myriokephalon Isparta-Denizli dolaynda ayn ad
tayan kale yaknnda da geidi
(yeri tartmal)
Misthia Beyehir'in 18 km dousunda Fasllar
Ky yaknnda antik kent (Konya)
Misthis Mistheis Seydiehir yresinde zerk
bapiskoposluk merkezi
Mistra Mystras Taygetos Da'nda tahkim edilni
Bizans kenti, Osmanlca ad Mezistre
(Mora/Yunanistan)
Mitilini Mitylene Midilli Adas'nda ayn ad tayan
antik kent

Moesia Moesia BugnSrbistan ile Bulgaristan'n

bulunduu antik blge

Mokissos Krehir?
Moncastro Akkerman (Krm)

Mopsuestia Mopsuestia Adana'nm 19 km dousunda yer alan,

bugnk ad Yakapnar (eski ad
Misis) olan antik kent

--- - - -------
3o Ek3: Corafi Adlar, Yer Adlar, Kaleler ve Themata

Mora Morea Mora

Mosinopolis Mosynopolis Gmlcine civarnda antik kent

(Yunanistan)

Nafpaktos Naupaktos Lepanto

Nafplion Nauplion Osmanl dnemindeki ad Anabolu

Naissos Naissus Ni

Nakolia Nakoleia Seyitgazi (Eskiehir)

Nazianzos Nazianzos/Nazianzus Nazianz, bugnk ad Bekarlar Ky

(Aksaray)

Nea Fokea Nea Phokaia Yeni Foa

Nee Patre Neai Patrai Yeni Patras

Neokastra Bergama akropoln merkez alan thema

Neokastra Elbasan (Arnavutluk)

Neokesaria Neokaiserea/Neocaesarea Niksar (Tokat)

Nikea Nikae/Nicaea znik

Nikomidia Nikomedeia/Nicomedeia zmit

Nikopolis Nikopolis Nibolu: Epir blgesinde Preveze

Yarmadas stnde yer alan tarihi
kent ve muharebe alan
Nisibis Nusaybin

Nissa Nyssa Kapadokya'da olmakla birlikte kesin

yeri bilinmeyen, Kzlrmak yaknnda
antik kent
Nobatia Aa Nbye'de bir Hristiyan krall
Novae Bugnk ad Svistov, Osmanlca ad
Sistova olan Roma kenti (Bulgaristan)
Noviodunum Tuna kysnda Roma kenti, bugnk
ad Isaccea (DobrucajRomanya)
Odissos Odessas Varna
Ohrida Okhrida/Ochrida Ohri (Arnavutluk)
Olimpos Olympos Uluda
Onopniktis Onopniktes Zamant Suyu
Opsikion Misya ile Bitinya ve Frigya'nn bir
blmn ieren thema
Optimaton Bitinya yresinde thema
Oxyrhnchus Bugnk ad el-Bahnasa olan antik
Roma kenti (Msr)
Paflagonia Paphlagonia Paflagonya
Pakrevant Doubayazt (Ar)
Paleo Fokea Paleo Phokaia Eski Foa
Paleomauka Paleomatsouka Eski Maka (Trabzon)
Papert Bayburt
Parion Biga'ya bal Kemer Ky'nn
dousunda antik kent
(anakkale)
 Bizans Tarih Atlas
3o3

Pelagonia
Daha sonra Makedonya'ya dahil
edilen antik bir blge, gnmzde
Makedonya Cumhuriyeti ile
Yunanistan arasnda bir vadi
Peloponnis o s Peloponnesos(Peloponnesus Peloponez
Pelusion Pelousion(Pelusium Port Said'in dousunda antik kent,
gnmzdeki ad Teli el-Fararna (Msr)
Pergamon Pergamos/Pergamum Bergama
Pergi Perge Perge
Pergri Muradiye'de kale (Van)
Pessinus Pessinous Ballhisar (Sivrihisar-Eskiehir)
Petroma Bedrama Kalesi (Tirebolu'dan y. 8 km
uzaklkta)
Pile Pylai Bugnk iftlikky civarnda antik
Pile Kilikias Pylai Kilikias Kilikya Kaplar (Yalova)
Pindos Pindus Pindos [Sradalar]
Piramos Pyramos Ceyhan Irna
Pisidia Pisidia Pisidya
Platana Akaabat (Trabzon)
Pliska Birinci Bulgar Krall'nn ilk bakenti,
bugnk Pliska kentinin 3 km
kuzeyinde (Bulgaristan)
Podandos Podandos Pozant
Pompeiopolis Pompeiopolis Kastamonu'nun 45 km kuzeyinde
Takpr yaknnda antik kent
Pompeiopolis Pompeiopolis Mezitli Ky yaknnda antik kent
(Mersin)
Pontos Pontos(Pontus Pontos
Pos on Dikilita (Nide) (bilgi kesin deil)
Prilepia Prilep, Osmanl dneminde Pirlepe
Prokonnisos Prokonnesos Marmara Adas
Ptolemais Ptolemais Libya'da antik kent

Ptolemais Ptolemais Makedonya'da antik kent (Yunanistan)

Ptolemais Ptolemais Nil Irma stnde antik kent

Ptolemais Ptolemais Akko'nun 1 km dousunda Helenistik

kent (srail)

Pusguse Pousgouse Beyehirgl

Redestos Rhaedestus Tekirda

Rhodopi Rhodope Rodop

Rindakos Rhyndacus Adrnaz [ay] (Bursa)

Rizeon Rhizaion Rize

Rodenton Rhodenton Faraa, 1970'lerde amlca (Kayseri)

Rodos Rhodos/Rhodes Rodos

Rusion Rhousion skee yaknlarnda piskoposluk kenti,

Topiros adyla da bilinir
 Ek3: Corafi Adlar, Yer Adlar, Kaleler ve Themata

Sagalassos Sagalassus Alasun'un 7 km kuzeyinde yer alan

antik kent (Burdur)

Salef Saleph Gksu [Irma]

Salona Salona/Salonae Split kentinin 5 km kuzeydousunda

antik Dalmaya kenti (Hrvatistan)

Samos Sisam

Samosata Samsat (Adyaman)

Samothraki Samothrake Semendirek [Adas] (Yunanistan)

Sangarios Sangarios Sakarya [Irma]

Saniana Malatya yresinde kale

Sardis Sard

Saros Seyhan Irma

Satala Sadak (Gmhane)

Satala Sandal (Kula/Manisa)

Savatra Yalbayat kynn civarnda

Selevkia Seleuceia
antik kent (Konya)
Silifke \1
Selevkia Seleuceia Bugnk Irak'ta antik kent

'
Selgi Selge Selge: Manavgat'n kuzeyinde 950 m
ykseklikte antik kent
Selimvria Selymbria Silivri 1
Selinos Bergama ay
Semlin Sava Irma'nn Tuna'yla birletii
noktada, Belgrad'n varou durumunda
antik kent (Srpa ad Zemun,
Almanca Semlin)
Serdica Sofya (Serdica, 9. yy'da Slavca
Sredets, 14. yy'n sonunda da Sofya
adn alr)
Serifos Seriphos Koyunluca: Ege Denizi'nde kk bir
Yunan adas
Serres Serez (Yunanistan)
Servia Serbia Srbistan
Sevastia Sebasteia Sivas
Sevastia Ermenistan'n baka thema'lara
girmeyen ksmndan oluan thema
Sevastupolis Sebastoupolis Gnmzdeki ad Sohum (Abhazya),
Osmanllar Sohumkale, Abhazlar
Akua olarak adlandrmtr
Silistria Silistra, Osmanl dnemindeki ad
Silistire (Bulgaristan)
Silleon Syllaion Serik ilesinde antik kent, Sillyon
olarak da bilinir (Antalya)
Singidunum Belgrad
Sinnada Synnada uhut (Afyonkarahisar)
Sinopi Sinope Sinop
 Bizans Tarih Atlas
305

Sirakuse Syracuse Sirakuza

Sirmium Bugnk ad Sremska Mitrovica olan
Roma kenti (Yugoslavya)
Siros/Sira Syros/Syra Kiklad Adalan'ndan biri
Sisio n Adana ilinin snrlar iinde, Kozan
ilesinin bulunduu yerde antik kent;
"Sis" adyla da bilinir
Skamandros Eski Menderes ay
Skithopolis Skythopolis Betean (srail)
Skitia Skythia Skitya: !skit lkesi
Skodra Scodra Arnavuta kodra, Trke lkodra
Skopia skp, Makedonca ad Skopye
Skupi Scupi skp'n 3 km kuzeybatsnda antik
an sonundan ve Roma dneminden
kalma kent

\
Smirni Smyrne zmir
Soldaia Sudak (Krm)
Sotirioupolis Karadeniz kysnda kent (Abhazya)
Sozopolis Uluborlu (Isparta)
Sozopolis Osmanlca ad Szebolu, gnmzdeki
ad Sozopol (Bulgaristan)
Sparti Sparta Sparta (Yunanistan)
Stagi Stagoi ya da Stagus Bugnk ad Kalabaka (Yunanistan)
Stavropolis Stauropolis Afrodisyas'n Hristiyanlk
dnemindeki ad
Stovi Stoboi Stobi (Makedonya)
Strimon Strymon Yunanistan ve Bulgaristan'dan geen
bu rman Bulgarca ad Struma,
Trkesi Karasu'dur
Strimon/Strinonos Strymon Trakya'nn Ege kysnda bir thema
Suania Suania Suanya
Sugdea Sougdaia Sudak (Knn)
Surmena Sourmaina Srmene
Surmena Sourmaina Srmene
Suvleon Soublaion Uluborlu yaknlarnda kale (Isparta)
Snik Antik Ermenistan'da feodal bir
prenslik (Ermenistan)

Tabion Tabion ?

Tamantarcha Tmutorokan (Kiev Ruslarna ait

bir kent)

Taranton Darende (Malatya)

Tarsos Tarsus Tarsus

Taygetos Taygetus Taygetos [Da]

Taytavana Tatvan

Telukh Dlk Ky (Gaziantep)

306 Ek3: Corafi Adlar, Yer Adlar, Kaleler ve Themata

Tembris Porsuk Suyu

Tenedos Bozcaada
Tephrike Divrii (Sivas)

Tervunia Terbunia Trebince (Srbistan)

Thasos Taoz [Adas]

Theodosiupolis Theodosioupolis Erzurum

Thessaloniki Thessalonike/Thessalonica Selanik

Thivasa Thebasa Karapnar ilesi yaknnda antik kent

(Konya)

Thives Thebes Thives (Yunanistan)

Thraki Thrake/Thrace Trakya

Thraki Trakya'nn Konstantinopolis

evresinde kurulu thema

Thrakision Thrakesion Frigya, Lidya ve !onya'da kurulmu,

buraya gnderilen Trakya birliklerin
den dolay bu ad tayan thema

Tiana Tyana Kemerhisar (Bor/Nide)

Tibesti Orta Sahra'da dalk blge (ad)
Tigris Dicle

Tiros Tyros/Tyrus Antik Sur kenti (Lbnan)

Traianopolis Trajanopolis Dedeaa yaknnda antik Roma

kenti, Osmanlca ad Urumck
(Yunanistan)

Trallis Tralles Gzelhisar (Aydn)

Trapezus Trapezous Trabzon

Trikomia Akaabat ve Kalenma Deresi civan

(Trabzon)

Tripolis Tirebolu

Tripolis Trablusgarp
Tripolis Trablusam
Tripolitania Tripolitania Bat Libya'da tarihi blge

Trnovo Osmanlca-Trke ad Trnova

(Bulgaristan), 1965'ten beri yeni ad
Veliko (Byk) Turnovo
Tzamandos Zamant, bugnk ad Pnarba
(Kayseri)
Vaarabad Emiadzin (Ermenistan)
Vaspuragan Van ve Urmiye gllerinin arasnda
kalan, nce bir vilayeti, sonra Byk
Ermenistan Krall'n oluturan blge
Vathis Riaks Bathys Ryax Sivas yaknnda Bizans karargah
Vathis Bathys Batum
Vazelon Maka ilesine bal Kiremitli
Ky'nn 7 km batsnda manastr
Veria Berroia Veria, Osmanlca ad Karaferiye
(Yunanistan)
 Bizans Tarih Atlas
3 07

Veria Berroia Halep

Viminacium Bugnk ad Kostolac olan Roma
kenti (Yugoslavya)
Vize Bizye Vize (Krklareli)
Voleron Boleron ?
Vosporos Bosporous Ker (Knn)
Vostra Bostra Busra (Suriye)
Vrisis Brysis Trakya'da piskoposluk merkezi
Vudonia Boudonitsa
Vukellarion Boukellarion lznik yaknnda thema
Yalision Galesion Alamanda (Seluk'a 7 km uzaklkta)
Yamama Bugn merkezinde Riyad kentinin yer
ald tarihi blge (Suudi Arabistan)
Yemoriu Gemoriou Yomra (Trabzon)
Zahlumi Zakhloumoi Bugnk Gney Dalmaya ve
Gneybat Bosna'da yer alan bir
prenslik
Zakinthos Zakynthos Z akintos [Adas]
Zapetra Doanehir (Malatya)

Zeituni Zeitouni Neopatras yaknda bir kent

308

E'lv Lf: Met: y cui,; Vf!/

ter-imler

evriyaz Erasmus/Latince evriyaz Erasmus/Latince

Ayia Sofia Hagia Sophia Eftihis

Akakios Akakios/Acacius Eutyches

akoluthos akolouthos ekskuvita exkoubita

Aleksios Apokafkos Alexios Apokaukos enotikon henotikon

allagiatores allagatores eparhie (.) eparchiai

Amuliani Amouliane episkepsis episkepseis

Amvrosios Ambrosios/Ambrosius esfigmenu esphigmenou

apothike apothekai Eteria Hetaireia

Asklipion Asklepieion eteriarhis (megas) hetaireiarches (megas)

aspron trahi aspron trachy Etios (Sarnc) Aetios

Athanasios Athanasius Filosofon (.) philosophon

Athinganos/. filotheu philotheou

Athingani Athinganoi follis follis
Augusteon Augustaion Gavrades (.) Gabrades
Avgustinos Augustinus Gavrielopulos, Gabrielopoulos,
Ayios Pavlos Hagios Paulos Stefanos Stephen

Ayios Poliefktos Hagios Polyeuctus Gotthogreki (.) Gotthograikoi

ak on es Tzakones Gregoriu Gregoriou

ausios/. ausii tsaousios/ . tsaousioi Grigorios Palamas Gregores Palamas

Dafni Daphne Halke Khalke/Chalke

deiseon, epi ton deeseon, epi ton Halkopratia Khalkoprateia/Chal-

despotes/despotai coprateia
despotis/. despote
Harisios Kharisios/Charisios
Develikia Debelikeia
haristikarios kharistikarios
diakeodotes diakaiodotes
dioiketes haristiki kharistike
diikitis
dikaiodotes hartofilaks khartophylax
dikeodotis
Docheiariou hartularios/. khartoularios/.
Dohiariu
hartularii khartoularioi
Dionisiu Dionysiou
Hilandar Khilandar/Chilandar
drungarios droungarios
lerissos Hierissos
dukatopulon doukatopoulon
ikiaka oikeiaka
duks/. dukes doux/. doukes
Efsevios Eusebios/Eusebius
 Bizans Tarih Atlas

ikonomos oikonomos Monoksilitu Monoxylitou

iperpiron hyperpyron Mortate Mortatai
isihasmos hesychasmos Nea Moni Nea Mone
kalafatu kalaphatou Optimati Optimatoi
Kalliopas Kalliopas/Calliopas orfanotrofion orphanotropheion
kanikliu, epi tu kanikleiou, epi tou orfanotrofos orphanotrophos
Karakallu Karakallou Osios Lukas Hosios Loukas
karavisiani karabisianoi Ouzi (.) Ouzoi
Karies Karyes Panteleimon Panteleemon
Kastamonitu Kastamonitou parakimomenos parakoimomenos
kastrofilakes kastrophylakes parathalassitis parathalassites
kefalos kephalos parrisia parrhesia
kinos vios koinos bios Pigi (ya da Piyi) Pege
Kirillos Kyrillos pinkernis pinkernes
kiton koiton Pogoniani Pogoniane
pretorion praitorion
klisurarhia kleisourarchia prokathimeni prokathemenoi
klisurarhis kleisourarches prokathimenos/. prokathemenos/ .
Kolovos Kolobos prokathimeni prokathemenoi
kommerkiarios/. kommerkiarios/. protasikritis protasekretis
kommerkiarii kommerkiarioi Rigion Rhegion
Savvas Sabas
kommerkion/. commercium (Lat.)
semisses semisses
kommerkia
Sergios ve Bakhos Sergios ve Bakhos/
krites/. krite krites/. kritai
(dorusu Vakhos) Sergius ve Bacchus
Ksenofon Xenophon
sevastokrator sebastokrator
Kseropotamu Xeropotamou
Siderokafsia Siderokausia
Ksilokerkos Xylokerkos
Simvolon Symbolon
Ksilurgu Xylourgou
sinkellos/. sinkelli synkellos/. synkelloi
Kurkuas, Ioannis Kourkouas, (Ioannes)
sinoni synone
Kutlumussiu Koutloumoussiou
Skaloti Skalote
Leontokomi Leontokome
skevofilaks skeuophylax
logariastis logariastes
sklavine sklavinai
Magula Magoula
skuterios skouterios
Malinos Maleinos
stavraton stavraton
Mangana Maggana
stilitis/. stilite stylites/ . stylitai
Markianos Marcianus
stratigos strategos
Mega Spileon Mega Spelaion
stratopedarhis/. stratopedarches/.
megas a dnumiastis megas adnoumiastes stratopedarhe stratopedarchai
megas domestikos/ . megas domestikos/. Taksiarhon Taxiarchon
megali domestiki megaloi domestikoi
tetarteron tetarteron
metohia (.) metochia
Tetrapilon Tetrapylon
mistikos mystikos
tetrarhi tetrarchi
Mokios Mocius
3o Ek4: Metinde Geen Yunanca Ad ve Terimler

Theotokos Theotokos
Kosmosotira Kosmosoteira
Thessalonikia Thessalonikea
tipikon/. tipikatypikon/. typika
tipos typos
trahion trachion
trimisses tremisses
Turki (.) Tourkoi
Ungri (.) Oungroi
vandon bandon
Vardariote Vardariotai
Vasilika Therma Basilika Therma
vasilikon basilikon
Velikradu Belikradou
Velisarios Belisarios/Belisarius
vestiarites vestiarites
Vlaherne Blachernae
Vrontohion Brontochion
vukellarii boukellarioi
vulefteria bouleuteria
yenikon genikon
Yerokomiu Gerokomeiou
Zefksippos Zeuxippus
Zografu Zographou

Aachen Antlamas 1 6 7
Abbasi 1 7 1 ; devrimi
1 6 9 ; Halifelii 245,
249; iktidar 1 6 9 ;
mparatorluu 1 6 9
Abhazlallar 1 7 1
Abhazya 5 4 , 244;
Krall 1 7 1 , 1 74, 1 7 7
Abidos 2 0 6
Acciajuoli (Floransal)
2 0 0-2 0 1
Adalar D enizi Dukal
197
Adana 3 1 -3 2
Aden 5 4
Adramittion (Edremit)
30, 2 0 8
Adrianopolis (Edirne)
2 8 , 3 0 - 3 1 , 36, 124,
196, 234
Adriyatik 3 0 , 7 1 , 167,
1 8 9 , 1 9 1 , 200, 2 3 3 , 240
Afganistan 1 7 O
Afrika 2 2 , 2 6 , 3 6 , 4 1 ,
44, 4 6 , 6 3 , 7 9 , 8 1-82,
1 0 1 , 1 1 9 , 124, 1 68 , 249
Agia Sofia 7 3-74
Aglebller 1 6 9
agora 7 7
Ahaia (Mora) Prenslii
1 9 1 , 1 9 3 , 1 9 7 , 202;
Frank Prenslii 200
Ahrida (Ohri) 30
Ak Hunlar 3 9
A k Orda 2 4 8
Akdeniz 1 3 , 1 1 7 , 1 9 1 ,
2 2 5 , 2 4 0 , 2 4 2 ; bitki
rts 2 0 ; blgesi 2 1 ,
7 1 ; iklimi 14; ticareti
79
aknc kuvvetler 176
Akisos (Vardar) Vadisi
31
Akkoyunlu Emirlii
238
Akkoyunlular 238, 249
Bizans Tarih Atlas
akoluthos 2 1 5 altn sikke (nomisma)
Akra 190, 1 9 0 , 2 5 1 ; 146-147
Krall 2 5 1 Amalfi 187
Akrinon 30-3 1 , 134 Amasia (Amasya) 30-
Aksum 54; Krall 53- 31, 132, 134 Anna (Savoylu) 1 94
54 Amastris (Amasra) 3 0 ,
Alamanlar 36, 39, 4 1 , 132, 134
167 amforalar 79, 81
Alan Krall 1 8 1 Amisos 30 Anteler 5 6
Alanlar 3 9 , 4 1 , 247-248 Amorion 30-3 1 , 1 0 3 ,
Albania 1 7 0 - 1 7 1 , 173 133-134
Alboin 5 8 Amvrosios 86
Aleksandr Anadolu 13- 14-2 0, 22,
(Novgorodlu Prens, 26, 2 9 , 94, 99, 103,
Aleksandr Nevski) 150, 1 54, 168, 1 7 1 ,
247 1 7 6 , 186-188, 193-1 94,
Aleksios Angelos 199, 204, 206, 208-
Filanthropinos 209, 2 1 8-220, 234-235,
(Teselya kral) 2 3 7-238, 242, 248-249,
Aleksios Apakafkos 252, 258; amforalar
(Byk Duka) 196 8 1 ; askeri klanlar Apollinaris 8 6
Aleksios 1. Komninos 1 8 5 ; gzergahlar 3 1
1 1 5 , 187-189, 206, Anamur 7 7
2 0 8 , 2 12 , 2 14 , 223, Anastasios (ky) 5 1
2 2 6 , 254 Anastasios l (Dou
Aleksios 11. Komninos Roma mparatoru) 43,
Aleksios III. Angelos 51, 82, 87; reformlar
1 8 8 , 1 9 1 , 193 83
Aleksios lV. Angelos Ana tolikon Ordusu 1 1 7
188, 191 Anazarvos (Anazarba,
Aleksios Komninos Ayn Zarba) 30, 3 2 ,
(Trabzon hkmdar) 245
Aleksios V. Dukas 1 9 1 Andreas (Aziz) 1 5 9
allagia tores (alay/alla Andronikos 1.
gia) 2 1 7 Komninos 1 8 7 , 1 8 8 ,
Alman hakimiyeti 1 64 2 02 , 232
Alman imparatorlar Andronikos 11.
187 Paleologos 194, 2 0 1 nfusu 5 9 ; varl 176;
Alman imparatorluu Andronikos III.
167, 168 Paleologos 194
Almanya 43, 1 8 9 Angevin ngilteresi 2 1 5
Alp Arslan (Sultan) Angl 43
1 86, 235, 244 Anhialos (Pomorie,
altn 22, 147-148, 223 Ahyolu) 2 8 , 3 1 , 2 0 6
Altn Kap 72, 74 antlar 72
Altn Orda 242, 248 Ani 124, 244-245
3
Ankira (Ankara) 30-
3 1 ,132; keisi 2 1 ;
Muharebesi 199, 204,
238;
Antakya 46, 7 1 , 88,
1 16, 150, 244;
Patrikhanesi 159, 1 7 5
Anthemios (Vali) 73
Antiohia (Antakya) 76,
124, 189, 2 2 8 ;
Dukal 2 2 8 ;
Prenslii 1 9 0
Antitoros Sradalar
1 5 , 22, 3 1 , 62, 1 7 0
Antonios 94
antrepolar 1 3 9
Apamia 7 5 , 7 7
aplekta 2 0 8 , 2 14
apostolik 1 5 9 ; gelenek
88
apothike 1 2 8
Apulia 2 2 6
arabalar 2 9
Arabistan Yarmadas
54, 58
Aragon 2 0 1 ; Krall
1 94
Arap(lar) 5 3 , 99, 103,
171, 1 7 7 187;
'
aknclar 1 0 1 ; fetih
leri 1 7 1 , 1 7 6;
hakimiyeti 1 7 1 ; i
savalar 6 1 ; istilas
13 1 ; kuatmalar 99;
Bizans snr 1 7 5 ;
slam mparatorluu
59, 168
arazi vergisi 63, 124
Arhelais (Aksaray) 31
arhon 142, 217, 2 1 9-
220
Arius 85, 86
3 Dizin
Ariusulk 44, 46-47, 85
Arkadiopolis 2 8
Arkadios 37
arkeolojik bulgular 75
Armenia minor 5 5
Armeniakon 1 1 7
Arnavut(lar) 200;
direnii 235
Arnavutluk 226, 2 3 3
Arpad krallar 2 2 9
Arsamosata (Samsat)
32, 244
Arta 2 1 9-200
Artsruniler 1 7 1 - 1 7 2
Arzanene 1 12
Asding Vandallar 41
Asi Irma 7 6
Askalon 190
askeri ayaklanmalar 140
Askeri Maliye D airesi
(stratiotikon logothe-
sion) 124
Asparuh 1 7 7
aspron 225; trahi
[rk ake] 2 2 3
Asya 1 94
Aot bagratuni 1 7 1
Aot il. 172
Aot III. 1 73
Athanasios 86
Athos (Kutsal Da)
154, 196, 255-2 5 7 ;
manastrlar 15 5
Atina 194, 2 0 1 , 2 1 9 ;
lordlar 1 9 1
Atlas Dalar 16, 37
atlyeler 77
Attalia (Antalya) 30-31
Attika 22
Augustos 36, 36
Aures Sradalar 1 6
aureus 82
Austrasia 1 0 1 , 1 6 5 ;
krallar 166
Avar(lar) 41, 48, 5 6-58,
101, 1 12, 1 6 1 , 1 6 7 ' 177;
Hanl 228; hege-
monyas 1 7 7 ; mpara-
torluu 108; istilas
1 1 9; kuatmas 7 3
Avasm 1 7 5- 1 7 6
Avgustinos 8 6
Avlona 2 8
Avrasya 37, 4 1 , 1 06,
177
Avrupa 37, 4 1 , 1 6 8 ,
187, 193, 197, 1 9 9 ,
209, 2 1 1-212, 220,
234, 242, 256, 2 5 8 ;
Alpleri 1 8
Avusturya 36
Aya rini 7 3
Ayn Calut 248, 2 5 1 ;
Muharebesi 245
ayrlklar (Hariciler) billon [dkm] sikke
168
Azerbaycan 169, 1 72;
Araplar 242
Aziz Akakios Kilisesi
73
Aziz Mokios Kilisesi 73
Aziz Pavlos
Yetimhanesi 74
Bagrat ill. 244
Bagratuni kabilesi 1 7 1-
172
Badat 169, 169, 176
bakr 2 2 ; sikke 146
Balik (Boyar) 233
Balkan(lar) 1 3 , 22, 25-
26, 29, 4 1 , 44, 56-57,
67, 7 9 , 1 00, 102-103,
106, 1 1 0 , 130, 1 36-
137, 1 4 6 , 1 5 0 , 1 54, Britanya 24, 37, 39, 43,
159, 1 6 1 , 177, 187,
190, 1 9 3 , 199, 206,
209, 2 1 8-220, 226,
228-22 9 , 233, 237-238,
258, 2 6 2 ; blgeleri 48,
208, 2 1 9 , 233; Dalar
234; devleti 1 7 7 , 234;
gleri 1 60; gzergah- 1 8 1 , 193, 2 1 2 , 228-
lar 30-3 1 ; Sradalar
1 7 , 3 1 ; vilayetleri 24,
206; Yarmadas 17
Baltk 39, 1 8 1
Bari (Bizans kalesi) 226
Barsovmo (Mor) 8 5
Bat Kilisesi 59, 188,
196, 1 9 9
Bat Roma mparator- " Bulgaria thema's 228
luu 1 5 9 , 1 64
Baudouin (Boulogne 'lu)
188
Baudouin (Flanderli)
191
Bavarlar 1 0 1
Bavyera 4 3 , 167
Bayan Kaan 55-56, 5 8
Baybars (Sultan) 2 5 1
Bayezid 1 . (Osmanl
sultan) 1 99 , 232, 238,
204
Bela 1. (Macar Kral)
229, 232
Bela III. 2 3 2
Belgrad 208, 234
Benevento 58; Lombard
Dukal 1 6 4
Berber!(ler) 168; Byk Komninoslar
kabileleri 1 0 1 204
Berengar (Friuli mark- Byk Sahra 1 6
isi) 164 Byk Saray 72
223 Calabria 164, 226;
Bitinya 36, 130, 194, dukas 226
209, 252, 256 canl hayvan trafii 220
Bizans mparatorluu capitatio-iugatio siste-
bkz. Dou Roma mi 126
(Bizans) mparatorluu Celayirller 238
Bizansllar 60, 233 Celestius 88
Bizans-Trk atmas Ceneviz(liler) 196, 204,
256 2 1 9 , 225, 240, 242
Bizantion 35, 7 1 , 161- Cengiz 248
162, 168, 190, 196, Cenova 101, 187, 190,
229, 233-234, 240, 242 193-194, 197, 222,
Bogomilizm 115, 130 238, 240, 258
B ohemond (Tarantolu) Cezayir 16, 22
188-189, 226 Cezire 249
B ohemya 168 Charlemange (Frank
Boris (Bulgar Han) 108 kral, [Carolus
Bosna 232, 235 Magnus]) 108, 160,
Bozcaada 197 164, 167, 228
Charles Anjou 1. 201
4 3 , 63 Charles Martel 167
Bruttium 164 Charloman 167
Budist 248 Childeric III. 167
Boundelmonti 200 civitas 63, 65;
buday 2 1 Venetiarum 240
Bulgar(lar) 58, 62, 73, Clermont Konsili 188
1 0 1-102, 1 1 1 , 177, Clovis 43, 46, 101
Codex 47
2 2 9 , 233-234; aknlar comes 64; sacrarum
1 0 3 , 130; arl 103, largitionum 64, 127
233; Devleti 232, 234; comitatenses 48
Hanl 6 2 , 1 0 7 , 162; Constans 36, 85
mparatorluu (kinci) Nikea Konsili 85
1 0 3 , 120 Constantinus 63, 73
Bulgaria komutanl Constantinus Forumu
124 72
Constantinus 1 35, 63,
Bulgaristan 20, 182, 71, 82, 85, 191
1 8 5 , 188, 1 9 7 ' 199, Constantinus il 36, 73
225, 228, 233-235 Crispi ailesi 197
Burgonlar 39, 41 curia yeleri 65
Burgonya 4 3 , 1 6 5 , 1 6 7 , curiales 6 5 , 67
188, 194; krallar 166
Bursa 234 akt ay 3 1
Buyller 1 69, 170 anak mlek 79, 81;
Buyt1 (Bveyhl) retimi 1 3 7
Emirlii 169 ausii [avular] 2 1 7
Byk Ermenistan ernigov-Tmutookan
[Armenia Magna] 244; 247
Krall 55 iftiler 140
Byk Hanlk 24 7 in 140, 1 6 1 , 168
Byk Hsiung-Nu mleki ocaklar 7 7
Konfederasyonu 39
Byk Katalan Bl Dagobert 1. 166
194, 2 0 1 Dalmaya 2 2 8-22 9 , 2 4 0

Damiett a [Dimyat] 2 5 1
Danim endli Beylii
2 3 5 -2 3 7
Danimendli boyu 2 3 5
Dara 1 12 , 1 7 0 ; Kalesi
51
darphane reformu 84
darphanele r 78, 82-83,
1 4 6 - 1 4 7 , 149, 223
Davit (Grc Prens,
Dayk'l) 1 7 4 , 242, 244
Daylamit 2 4 4
Dazimon (Tokat) 3 0-31;
134
demir 2 2 , 1 4 7
deniz ticareti 1 3 9
despotlar ( despot) 1 93,
1 9 9 , 2 0 0 , 202
Develtus 2 8
devlet ambarlar 64
devlet btesi 147
devlet f onlar 143
devlet m aliyesi 63
devletin mali geliri 67
Deylem blgesi 1 6 9
Deylenller 1 6 9
D h u Nuvas 5 4
Dicle rma 2 1 , 3 7
Didima 1 3 4
diikisis ( dioecesae,
direktrlk) 63, 125;
tekilat 2 52
dikeodotes 2 1 4
Dimitrios Paleologos
(Mora Lordu) 1 9 7
din 8 6 , 8 9 ; adamlar
145, 1 5 8
Dinar Alpleri 1 7
dind yaplar 7 4 ynetim 63-65, 124-
dini doktrin 8 7
Dinyeper Irma 5 8
Diocletianos 63, 7 1 , 82
diplomasi 108-109, 1 1 1
dirhem 1 46
Dirrahion (Drres) 28,
3 0 , 1 89 , 228, Kalesi
226
Dobrotica 233
Dobruca 228, 233
Dou Hristiyanl Drava 4 8
1 15 , 1 6 1 , 255
Dou Karadeniz
Sradalar 14- 1 5 , 22
Dou Roma (Bizans)
!mparatorluu 22, 44,
1 0 0 , 1 7 0- 1 7 1 , 1 59,
1 5 9 , 1 70, 1 7 7 ' 193,
2 1 5 , 242, 258; askerlik
6 9 , 1 12-124, 1 2 7-128,
142, 162, 1 7 1 ; ve
Bizans Tarih Atlas
3 3
Balkanlar 2 2 6-235; Edessa [Urfa] 1 24, 1 9 0 , Evergetis Manastr 2 5 6
atmalar ve impara 249 Evia (Negroponte
torluun genilemesi Edessa (Balkanlarda) [Eriboz]) 1 9 1
44-48; darphaneler ve 30 excubitores 5 0
sikke sistemi 78, 82- Efesos (Efes) 30-3 1 , 8 7 , Eyyubi (ler) 2 3 7 , 2 5 1 ;
83, 146-147, 149, 223- 9 5 , 134, 208, 2 12 , 2 1 9 , hanedan 1 90 ;
226; diplomasi ve eli 252; Konsili 87, 88 Sultanl 2 4 9
likler 109-112; dou Efheta (Avkat) 30-3 1 ,
snr 52-55; donanma 9 5 , 134 Fas 1 6 9
1 2 1 - 1 24, 208; Efhtimios 94, 158 Fatmi(ler) 1 7 0 , 1 7 7 ,
dnm ve toparlan Eflak 232 188, 249; Halifelii
ma 1 02-107; fiziki Efsevios (zmitli) 8 6 103, 120, 1 6 9
corafya 1 3 - 1 8 ; ger Ege 30, 79, 1 2 1 , 1 3 7 , Ferrara 262
ileme ve k 197- 150, 1 94, 196-197 ' fndk 2 0
19 9 ; Hristiyanlk ve 199, 208, 2 1 1 , 235, Frat 1 70, 2 3 8 , 2 3 8 ;
kilise 88, 1 16 , 162, 240, 242, 262; Adalar rma 2 1 , 3 7
1 8 2 , 196, 229, 262; ve 50, 1 9 7 , 234; blgesi fief 190
Kafkasya 170-175; 2 1 , 1 54; Denizi 2 1 9 ; Filadelfia [Alaehir]
kriz politikas 1 12- Denizi Dukal 1 9 1 194, 209, 2 1 2
1 1 6 ; kltr 1 6 1 ; ekonomi 7 8 , 8 1 Filaretos Vrahamios
rmaklar, yollar, eksagram 83 [pilartos Varajnuni]
ulam 26-32; iklim ve Ekmenik Konsil (787) 244
bitki rts 1 7-22; 1 14 Filippopolis 2 8 , 208
iktisadi hayat 78-84; Elbasan 30 Filistin 1 6 , 2 2 ; 52, 55,
imparatorluun Elbe Irma 1 0 1 58-59, 8 1 , 91, 94-95,
balangc 58-62; el-Caffara ovas 1 6 190, 249, 2 5 1
imparatorluun Ellas-Peloponez 208 Flaman 188
klmesi 1 94-185 el-Mu'temid (Halife) Floransa 2 6 2 ; florini
savunma ve strateji 171 225; Konsili 199
48-52, 1 1 7-124, 206- Emevi Halifelii 1 6 8 Fokas 55, 57
2 0 9 ; slami yaylma Emevi hanedan 99, 1 6 9 Fotios (Patrik) 115,
5 8 - 6 2 , 99-100, 168- Endls Emevileri 1 6 9 158, 258
1 6 9 , 235-238; ticaret enorion 209 Fotiosu hizip 1 15, 160
ve retim 220-223, enotikon 87 Frank(lar) 36, 39, 4 1 ,
topran kullanm ve epi ton deiseon 214 1 6 1 , 168, 2 0 0 , 202,
kaynaklar 1 8 , 22; epi tu kanikliu 2 1 7 228, 238, 244, 249;
toprak kayp ve Epir 187, 189, 1 9 3 , 1 9 9- gelenei 16 7; krallar
kazanlar 107-109; 200, 2 1 2 ; hkmdar 159; Krall 1 0 1 , 165,
lan 1 93 167
1 2 7 ' 143-146, 206-220; Ermenistan Frankonya 4 3
vilayetleri 1 19; yerel Komutanl 1 1 7 Fransa 43, 1 88, 1 9 0
sekinler 2 1 8-220; Ermeni(ler) 54, 1 7 1 ; Friedrich (Svabya
2 5 8 ; Vilayetleri 168 aristokrasisi 1 73; [Schwaben dk]) 1 90
Don Irma 58, 100 Beylii 236; hizipilii Friedrich Barbarossa 1.
Donatizm 87 174; kilisesi 1 7 1 - 1 7 2 ; (Alman imparatoru)
Donatusuluk 86 Krall 1 7 1 , 1 74, 244- 190
Dorileon (Eskiehir) 245, 2 5 1 ; prenslikleri Friedrich il (Alman
3 0-31, 1 8 9 52 mparatoru) 193,. 2 5 1
D orostolon 2 8 Ermenistan 22, 3 7 , 1 06 , Frizler 1 0 1
1 3 1 , 1 4 7 , 1 70-1 7 2 ,
Drin rma 3 1 242, 244, 245;prensleri Gaeta 2 2 6
dromos (nakliye siste- (isksans) 170 Gagik 1 7 2
mi) 2 14; logothetis Esau 200 Gaiseric 4 1
2 14 Espir 233 Galata 1 9 6
Drungarios 2 14 eek 29 Galesion 2 5 6
dukalar (duks, dukes) eteria 2 1 5 Galiya 4 1 ; Ruslar 206
4 9 , 59, 209, 2 1 1 , 240 eteriarhis 2 1 5 Galya 36, 39, 41, 43, 46,
Durazzo (Drres) 226 Etios Sarnc 72 63, 79, 1 0 1
dkkanlar 77 Etiyopya 53, 54 Gangra 3 0
Dvin 245; Konsili 54 et- tuglr 1 7 5 Gassani krallar 53

Gassaniler 53
Gavrades ailesi 2 04
Gelibolu
237 ;Yarmadas 2 0 1 ,
234
gemi birlikleri 1 1 9
genel hazine (yenikon
logothesion) 1 4 3
genel valiler 5 9
genel valilik 66
Gepidler 39, 56
gerilla stratejisi 1 7 6
Germanikea (Mara)
30,32, 130, 244
Germen(ler) 3 7 , 3 9 , 43-
44; halklar 3 7 ;
kabileleri 1 0 1
Girit 1 0 8 , 1 1 0 , 1 24, 1 3 7 ,
208
Giritli Araplar 1 0 8
Godfrey (Bouillon'lu)
188-189
Gorbeus 3 1
Got gruplar 5 6
Got tehlikesi 7 3
Gotlar 36, 44, 5 2
Gotthogreki 1 3 1
Gktrk Kaanl 1 8 1
Gktrkleri 1 7 7
gramatikos 2 1 1
Gratianus 3 6 , 3 7
Gregory Preljub
(Caesar) 200
Grekler 199
Grigorios Palamas 196
grosso 225
Guiscard, Robert 226
Guy (Lusignan'l) 190
gmrk kolcular 128
gmrkler 127
gm 2 2 , 148, 223
Grcistan 54, 1 7 0 -
1 7 1 , 174, 2 4 2 , 244-245;
Krall 2 3 8
Grc(ler) 54; kilisesi
1 7 1 ; krallar 204;
Krall 245; prensleri
171
Gymnasia 7 7
Habur ay 5 1
Hal(lar) 1 8 9 , 1 90, 236,
249; devletleri 189-
1 90; mstahkem
mevkileri 2 5 1 ; ordusu
191
Hal Seferleri 7 3 , 187-
191, 199, 228, 2 3 5 ;
Birinci Hal Seferi;
1 60, 202, 206, 2 2 6 ,
Dizin
235-36 , 244, 249;
kinci Hal Seferi
190; nc Hal Hetum 245
Seferi 1 90; Drdnc
Hal Seferi 1 60, 188,
1 9 1 , 2 0 2 , 2 1 1 , 220,
222, 2 2 5 , 232, 240.
Altnc Hal Seferi
1 9 7 , 2 5 1 ; 1 97 , 2 5 1 ;
Yedinci Hal Seferi
251
Hadrianus Suru 37
Haldia 1 2 4 , 208
Halep 1 6 9 , 1 77, 249;
emirleri 103; Emirlii
176
Hali 7 3 - 7 4 , 1 9 6
Halifelik 1 7 5
Halkedon (Kadky) 3 0 ,
7 1 , 9 5 ; doktrini 1 70;
Konsili 87, 94, 1 15
Halkedoncu 4 7
Halkidiki Yarmadas
154, 2 5 5
Hama 2 4 9
Hamadan Seluklu sul-
tanlar 2 3 6
hamamlar 7 2 , 7 7 Hone (Honaz) 30-31
Hamedan 1 69, 2 3 5
hammadde 2 2 0
hara 1 1 0
Harald Hardrada
(Norve Kral) 120
haristikarios 2 54-255
haristiki 2 54-2 5 5
Harizm(ler) 2 5 1 ;
Devleti 2 3 7 ; ah 245,
248; ahl 248
Harold Godwison
(Norve Kral) 120
Harsianon 30, 1 34;
Kastron 3 1
hartulara ta 208, 2 14
hartularios (megas har
tularios) 125, 208, 2 1 4
Hauteville ailesi 226
Hazar(lar) 62, 101, 108,
161, 1 6 9 , 1 7 1 , 1 7 7 ,
1 8 1 ; Denizi 3 7 , 1 0 8 ,
169, 1 8 1 , 2 3 5 , 245;
hkmdarlar 180;
mparatorluu 109;
Kaanl 181; prens
esi 1 7 7
Hazarya 1 8 1
hazine idaresi 84
hazineler 124
Heinrich I . 1 6 7
Helenistik dnem 1 8
Heptalitler 39
Herller 39 idari tekilat 144
heterodoksi 1 14 idari yap 143
idikon 124
Hristiyan(lar) 44, 153, idioritmik 256
1 55 , 158-159, 204, drisi Emirlii 169
2 3 7-238 , 252, 258; drisi Halifelii 169
Grcistan 237; kilisesi eronimos 86, 94
85; teolojisi 157; gnatios (Patrik) 1 15,
yaplar 7 7 158
Hristiyanlk 3 5 , 162, thaki 191
167, 168, 1 88 , 196, 252 ihracat 137
Hristolojik atma ikiaka 212
155 iklim 137
Hrvat(lar) 58, 1 0 1 , 168, ikona krclk 157
229, 233, 240 konion (Konya) 21, 30-
Hrvatistan 36, 189, 32, 134, 18 190, 209,
228-229 235, 237
Hicaz 169 ilahiyatlar 158
Himyar Krall 54 1lhanl Devleti 237-238
Hindistan 8 7 , 168, 170, lhanllar 238, 245
249 !llirya 103, 206
Hint Okyanusu 140, !meretya 245
140 ngilizler 188
hipodrom 72, 2 14 oannis Angelos
hiyerari 145 (Teselya Valisi) 196
hizip atmas 167 oannis imiskis I. 173,
hizipleme 164 228
oannis Dukas (Pi,
Honorius 37, 43 Neopatras hkm
h ora 209 dar) 200
Hospitaller valyeleri oannis Kantakuzinos
201 VI. 196, 202, 234
Hrisopolis (skdar) oannis Komninos il
31 187, 208, 244
hukuk retimi 145 oannis Orsini il.
Humbert (kardinal) 1 1 5 (Epirli) 201
Hunlar 3 7 , 3 9 , 5 6 , 177 oannis Paleologos, V.
hkmet 67 234
Hsrev I. 46 oannis Vatatzes lll.
Hsrev II. 55 (Nikea imparatoru)
200
Illyricum 36, 63, 64, oannis V. 196-197,
1 1 7 ; Ordusu 1 3 1 202, 224
Innocentius III. (Papa) oannis VI. 196, 222,
191 242
Irak 8 7 , 103, 1 2 0 , 150, oannis VIII. 199, 262
1 86, 2 3 5 , 238, ipek retimi 127, 140
Isfahan 169 iperpiron 223-225
Istria 238 raklia/Pontika
Istvan (Kral) 229 (Karadeniz Erelisi)
Istvan I. 1 6 8 134
raklia/Kivistra (Konya
bar rma 3 1 Erelisi) 3 1-32
beria (Grcistan) 54 !raklia/Trakya
berya 124 (Marmara Erelisi) 28,
bni Abi el-Sac (Emir) 30, 84
169 !raklios (mparator) 55,
i ticaret 1 3 7 57-59, 64, 83-84, 99,
idare 1 2 4 1 0 1 , 1 12 , 1 1 7 , 170, 177
idari hiyerari 145 raklios sava 55

ran 2 6 , 3 9 , 44, 5 5 , 8 7 ,
1 12 , 1 6 9- 1 7 0 , 2 3 5 ,
2 3 7 - 2 3 8 , 2 4 5 , 248-249;
Alanlar 3 7 , 1 7 7 ;
Safevi iktidar 249;
savalar 3 6 , 1 1 7
rano-Slavik grup 5 8
ran-Trk mparator
luu 2 4 8
rini (mparatorie)
114, 1 1 9
rlanda 4 3
saakios Angelos II.
188, 1 9 1 , 232
saakios Komninos I. 1 8 5
lsihasmos 1 9 6 , 1 9 9 , 2 5 7
skandinav aknclar
181
skandinavya 3 7 , 140
skenderiye 64, 7 1 , 85,
88, 1 16 , 150;
patrikhanesi 1 5 9
slam 1 7 7 ; dnyas 1 6 1 ,
1 6 8 , 2 2 2 ; tehdidi 199
slami fetihler 7 1
slami genileme 1 6 8
slamiyet 2 4 9
slamlatrlma 1 8 7 , 209
spanya 4 1 , 4 7 , 1 0 1 ,
1 6 8- 1 6 9 , 1 88
Annona e (istihkak) 64
sveliler 247
talya 13, 3 6 , 41, 43-44,
46-47, 5 6 , 63, 1 00 - 1 0 1 ,
1 2 0 , 1 3 6 , 1 50 , 1 60 ,
1 64 , 1 6 7 - 16 8 , 1 7 7 ,
1 8 5 , 1 87 - 1 88 , 190,
2 2 2 , 226, 228; Askeri
Valilii 1 0 7 ; Krall
1 6 7 ; ordusu 1 1 9
talyanlar 5 8 , 200, 208,
219
ustinianos I (mpara
tor) 2 8-29, 46-48, 5 0-
5 1 , 54-55, 63, 66, 73,
8 1 , 8 7 , 94, 1 1 9, 130,
1 5 8 , 223
ustinianos II. 6 1 , 99,
129, 1 7 7
ustinianupolis
(Sivrihisar, Erzincan)
31
ustinos II. 48, 1 12
van Asen II. 2 3 2
zmit 7 1
znik 2 3 5 , 235
Jacobus Baradaeus
(Piskopos, [Yakup
Burdono]) 8 7
Jovianus 36
Julianus 36, 39, 47
Jt 4 3
kabile dukal 167
Kadky bkz. Halkedon
Kafkas(lar) 1 5 , 22, 237;
devletleri 5 2
Kafkasya 3 7 , 1 1 0, 1 4 7 ,
176-177, 185-186, 238,
244, 247, 249
Kafkasyal 1 70 , 1 8 1
Kaheti 244, 245
Kahire 245
kale 142
Kaleb Ella Asheba 54
kale-kent 1 3 1
kaleler 1 17
Kalikadnos (Salef,
Gksu) Irma 190
Kalman 2 2 9
Kaloyan (Bulgar ar)
1 9 3 , 232
Kamaha (Kemah) 30-31
kamu hazinesi 143
kamu yaplar 75
Kanonikon 254
Kantakuzinos 196-197
Kapadokya 15, 21, 94-
9 5 , 154, 244
Kara Hunlar [Bat
Hunlar] 39
Kara lm (hyarckl Kilikya Kaplar
veba) 1 8
kara surlar 73
Karadeniz 1 3 , 14, 17,
20, 2 2 , 3 1 ,3 7 , 139, 147,
168, 1 8 1 , 202, 222,
2 2 5 , 2 3 7 , 240, 242, 245
Karahanl emirleri 235
Karahanl Hanl 1 7 O
Karahanl Trkleri 248
Karahitay Hanl 248 kiralar 67
Karahitaylar 248
Karakoyunlular 238
Karaman 238
Karamanllar 237
kara visiani 1 19
Karia 50
Karl III. (iman) 1 64
Karolenjler 1 64 , 1 6 7
Karpathos 2 0 8
Karpatlar 3 7
Kars 244-245
Kartaca 46, 64, 84, 1 0 1 ,
1 2 4 , 147
kasabalar 30-3 1 , 140,
142
Kastamonu 238;
Emirlii 237
Bizans Tarih Atlas
Kastilya ordusu 188
kastrofilakes 211, 212
kastron 131-134, 142
katepanikia 209, 2 1 1 -
212
katepano 121
Kavorkion 30
Kefalonya 1 9 1 , 200
Kelt 43
Kent(ler) 65, 6 7 , 7 7-78,
131, 132, 142; meclisi
65; stats 6 7 , 7 1 ;
geliimi 7 8 ; hayat 7 5 ,
141; kltr 7 1
Kesaria (Kayseri) 30-32
Keyhsrev II. 237
Kherson 146
Khliara 208
Khliat 32
Kbrs 22, 1 10, 1 8 8 ,
190, 208, 238, 2 5 1
kdem sistemi 143
Krm 22, 39, 146, 204
Kibira (Glhisar) 3 1
Kiev 1 6 8 , 1 8 1- 1 8 2 , 2 2 8 ,
247-248; Ruslar 1 1 0 ,
229
Kikladlar 197
Kilikya 8 1 , 1 10, 1 76,
209, 244, 2 5 1 ; ovas
1 5 , 3 1 ; Prenslii 244;
kilisesi 1 14 , 162
Konstantinos VI. 1 1 9,
(Klek Boaz) 3 1-32
kilise idaresi 88
kilise ileri gelenleri 142
kilise otoriteleri 87
kilise politikas 1 12 ,
113
kilise yasas 153
Kiminas 256
Kinneret Gl 9 5
Korikos 208
kiton 124
Kivirrieot 1 2 1 , 208-209
Klaudiopolis 30
Klidion geidi 31
Klisurarhia 1 7 6
Kolonia (ebinkarahis-
ar) 30-3 1 , 134
Kolosse 3 1
kommerkiarii [gmrk
kolcular] 125, 127-128
kommerkion 1 2 8
Komninos(lar) 1 9 9 ,
204-205, 209, 2 1 2 , 2 1 7 ,
225, 2 4 5 ; dnemi 2 15;
217; hanedan 1 9 3 ,
2 1 5 ; hkmdarlar
193; sistemi 205, 206
3 5
Komninos-Dukas
byk ailesi 193
Konrad III. (Alman
imparatoru) 1 90
Konstans II. 5 9 , 99,
1 12, 129, 146
Konstantinopolis 2 6 ,
28, 30-3 1 , 3 5 ; 44, 46,
48, 56-60, 62, 64, 7 1 -
7 2 , 7 4 , 7 9 , 8 1 , 84, 8 8 ,
95, 99-100, 103, 115,
125, 1 3 1 , 1 3 7 139,
'
140, 147, 1 53 -154,
157 ' 1 5 9 - 1 6 2 , 1 70-1 7 1 ,
176- 1 7 7 , 1 8 1 -182, 185,
188, 1 90- 1 9 1 , 193,
196-197' 199-201, 205,
209, 2 1 1 , 214, 2 1 7 ,
2 1 9 , 220, 2 2 2 , 225,
232, 234-2 3 5 , 240,
245, 252, 2 5 6 , 258;
Ekmenlik Konsili 85,
115; Genel Konsili 90;
Patrikhanesi 88, 1 5 9 ,
2 6 2 , ; patrikleri 1 5 5 ;
Piskoposluu 150
Konstantinos IV. 99,
102, 1 12 , 146, 177
Konstantinos IX.
Manomahos 185, 223
Konstantinos V. 107,
1 14 , 1 1 9 , 1 3 0 , 147, 177
130
Konstantinos VII. 108,
109, 147, 1 8 5
Konstantinos XI. (son
imparator) 199
Konya 2 3 7 ; Sultanl
237 ayrca bkz.
konion
Korfu 208
Korint 2 8 , 2 1 9; lordlar
201
Koron 3 0
Kosova Muharebesi 1 9 7
Kotiaion (Ktahya) 30-
3 1 , 132
kyler 142
Kresimir (Kral) 229
Krinea 1 6
Krum (Bulgar Han)
108
Ktesifon 5 5
Kuds 5 5 , 8 8 , 1 1 6 , 150,
188-1 90, 236, 249,
2 5 1 ; Hal Krall
249; Krall 1 8 7 , 189;
Patrikhanesi 159
36
Kukusos (Gksun) 32
Kuman(lar) 1 6 8 , 247-
248; askerleri 208;
(Polovtsi) aknlar 24 7
Kurtuba Emirlii 169
Kutrigur(lar) 5 6 , 58,
1 77; Hunlar 62
kutsal balar 6 3-64
Kutsal Balar
Daireleri (sacrea lar-
gitiones) 124
Kutsal Balar Kontu
(comes sacrarumlargi-
tionum) 83
Kutsal Bilgelik Kilisesi
73
Kutsal Mezar 1 8 9
Kutsal Roma [Cermen]
mparatoru 1 6 0
Kutsal Topraklar 188
kutsal yerler 9 1
Kuvadlar 36, 3 9
Kuzey Afrika 1 3- 1 6
Kuzey Denizi 3 9 , 43
Kk Ermenistan
[Armenia Minor] 244-
245
Ktahya 132
Languedoc 1 8 8
Laodikia 3 1
Laskaris 2 1 7 ; ailesi 193
Laszlo I. 229
Latin(ler) 209, 2 12 , 2 1 5 ,
220, 232, 240; dnyas
2 62; hakimiyeti 258;
iktidar 225; mpara-
torluu 1 9 1 , 1 9 3 , 232,
258; imparatoru 1 9 1 ,
197; Krall 2 3 2 ;
lordlar 2 0 1 ; p atriklii
258; prenslii 2 0 2 ;
topraklar 1 9 9
Latros 256
Lazar 235
Lazika 54, 1 70-1 71
Leo IX. 226
Leon I. 1 7 1
Leon II. 1 1 9 , 1 2 8
Leon 111. 99, 1 0 2 , 107,
1 14-1 15 , 1 2 1 , 1 4 6 , 153
Leon iV. 153
Leon, V. 1 1 4
levhal zrh 1 6 1
Levon il. 245
Levon iV. 130
Levunion Sava 206
Libya/Tripolitania 16,
37
Likandos 3 2
Dizin
limitanei 48, 117
Limni 1 9 7
liturji [ayin dzeni] 153
liturjik gelenek 159,
191
Litvanya Prenslii 247
Liutprand (Cremona'l)
258
Livorno 242
logothesion 124
logothetis 65, 208, 2 1 1 ,
124
Loire Vadisi 43
Lombard(lar) 39, 44,
48, 5 2 , 5 6 , 1 0 1 , 107,
147, 1 6 7 , 1 9 7 , 226,
238;Krall 1 6 2 , 167
Lorraine 188
Louis IX. 2 5 1
Louis VII. 190
Lukas Notaras (Megas
Dukas, Byk Duka)
262
Lulon 3 1-32
Lusignan hanedan 245 Maruniler 130
Lusignan Krall 238
Lbnan 1 6
Macar(lar) 109, 1 67-
168, 1 8 1 , 187, 206,
229, 232-234; Ovam
108, 1 6 8 , 1 7 7 ' 1 8 1
Macaristan 109, 1 8 1 ,
188- 1 8 9 , 232-235;
Krall 229, 232 Megara kolonisi 3 5
maden cevheri 148
maden ii ve baharat
222
madenler 14 7
magister militum 48
magister officiorum
124
magisteri militum 49
magistri militum 119
Magnetius 36
Magnus Maximus 37
Mahmud (Emir,
Gazneli) 1 7 0
Maiandros [Menderes]
209
Main Vadisi 43
Maina 202
Makedonya 1 7 , 2 2 , 3 0 ,
1 9 6 , 2 0 1 , 208, 2 12,
215, 228, 233-234;
ovalar 2 0
Malagina 30-3 1
Malazgirt [Manzikert]
Muharebesi 109, 186,
2 3 5 , 244
mali idare 68, 1 1 9
malikaneler 64
maliye 64
Malta 197
manastrlar 9 1 , 153,
1 5 5, 1 5 7 , 255
Manfred (Silcilya
Kral) 193, 200
Mansura 251
Manuil (Mora Despotu)
202
Manuil I. 187, 206, 208,
2 1 5 , 222, 225, 232,
2 3 7 , 240, 244
Marco Sanudo 197
Marcus Aurelius 39
Marde (Mardin) 51
Maria Angelina
Dukena Paleologina
200
Markianupolis 28
Markomanalar 39, 5 6
Marmara blgesi 21
Martinus (Papa) 101
Mateora 256
Maverannehir 169,
1 7 0 , 248
Mavi Trkler (Kk
Trk, Gktrk) 5 6
Mavrikios 48, 5 5 , 57,
129
Medine 52, 5 8
m egali domestiki 2 1 5
Milano 3 6 ; Konsili 86
megas domestikos
(byk domestik) 1 9 6 , Miletos 134
208, 2 1 1 , 2 1 7
megas duks (byk
duka) 208, 2 14
megas eteriarhis 2 1 5
megas logariastis (ba
sayman) 2 1 2
Mehmed I. 235, 238
Mehmed il. 73, 199,
202, 205, 262
Mekke 5 2 , 58
Melanudion 208-209;
themalar 2 1 1
Melik el-Kamil 251
Melik ah 249
Melitene (Malatya) 30-
3 2 , 244
Melanudion 209
Memluk(lar) 170, 245 ,
2 4 8 , 2 5 1 ; ordular 2 5 1
Menderes Vadisi 194
Meri rma 30, 197
Merovenj 1 6 7 ;
hanedan 165
Merv 2 3 5 ; sultanl 248
mesazon 214, 215, 217
Mese 74
Mesemvria (Nesebar,
Misivri) 28, 3 1
Messalianizm 88
metata 208
Mezopotamya 59, 88,
112, 117' 124, 169, 176
Msr 13, 22, 37, 55, 59,
71, 73, 87, 91, 94-95,
103 , 140, 168-169,
249, 251;
Memlklular 245
Midilli Gattilusi 197
Mihail (ar) 108
Mihail Dukas VII. 244
Mihail Dukas X. 223
Mihail I. 167 , 200
Mihail II. 146, 200
Mihail III. 1 14, 258
Mihail IV.
(Paflagonyal) 185
Mihail Kirularios
(Patrik) 115
Mihail I Komninos
Dukas (Teselya/Epir
Hkmdar) 200
Mihail Paleologos VIII.
200, 217
Mihail VIII. 194, 201,
262
Mihal (iman [III.
Mihal Asen]) 233
Milasa 208-209, 211
miliarensis
(miliaresion) 83
miliaresion 146
mimari slup 77
Mira 3 1
Miriokefalon
Muharebesi 187, 209
mistikos 2 14 , 217
Mistra 202, 219; Kalesi
202
Moesia 56, 228
Mool(lar) 1 94, 233,
235, 237, 247-249,
2 5 1 ; boyunduruu
247 ; hkmranl
245, 248; kuvvetleri
199;saldrlar 245
Mokissos (Krehir) 3 1
Mokk 244
Monemvasia 202
Monoenerjizm 1 12
Monofizit(ler) 4 7 , 5 5 ,
1 12 , 130; hareketi 8 7

Monot eletizm 60, 1 0 1 ,
1 1 2 ; p olitikas 59
Mopsuestia 32
Mora 2 0 2 ; Despotluu
197, 1 9 9
Morava Irma 1 7
Morava Vadisi 3 1
Moravya Krall 1 68
Mosel Vadisi 4 3
Moskova 2 47-248, 258
Moskovi Byk
Prensleri 248
Muaviye ( Halife) 9 9 ,
168, 1 7 1
Muh a mmed (Hz.) 54,
58-59, 9 9
Murad I . 2 34-235
Murad II. 2 3 5
Musul 1 6 9 , 1 90 ; emir-
leri 2 3 6
mrekkep hokkas
kethdas (epi tu
kanikliu) 2 14
Mslman(lar) 22, 165,
1 68 , 1 7 2 , 1 7 5 , 1 90,
2 0 4 , 2 2 6 , 240, 249,
2 5 1 ; aknclar 1 0 1 ;
Arap aknclar 130;
Arap fetihleri 1 1 7 ;
hakimiyeti 1 5 9 , 1 7 1 ,
1 7 3 ; ordular 9 9 ; Trk
hanedanl 1 7 O
Mslmanlk 58, 1 0 2 ,
245, 248
Naissos (Ni) 2 8 , 30-31
nakliye 2 9
n aksarar (soylu) 1 70,
172
Naksos [Naka] 1 97
Napoli 1 6 5 , 1 9 7
Nastur (Mor, Aziz) 85
N asturiler 8 7
Nasturllik 52, 85;
taraftarlar 4 7
Navarra Bl 201 Ouz Trkleri 180, 186
Navarra prensi 202
Neokastra 2 08-2 09
Neopatras 200
Nestorios 85, 8 7
Neustria 1 6 5- 1 6 6
Nicolaus I. (Papa) 160,
258
Nibolu Muharebesi
Nikea (znik) 30-3 1 ;
197
150, 1 93, 194, 200,
2 08-209, 2 1 1-2 12, 215,
2 1 9 ; imparatorlar 200,
2 1 1 , 2 3 2 , 240; !mpara-
torluu 1 9 1 , 1 93, 2 1 7 ,
225; Konsili 85
Nikiforos Fokas II. 1 1 0 ,
1 5 7 , 223, 228, 258
Nikiforos I. 103, 130
Nikiforos II. (Epirli)
201
Nikiforos II. 146
Nikolaos I. 1 5 0 , 158
Nikomidia (zmit) 30-
3 1 , 209
Nikopolis (Veliko
Trnovo, Nibolu) 2 8 ,
3 1 , 235
Nil Vadisi 1 6
Nisbis 5 1
Ni 234
Niava Vadisi 30
nomisma 147, 223, 223,
225
Norman(lar) 1 6 1 , 168,
1 1 8 5 , 187-190, 206,
2 28-229, 258;
aknclar 106;
Krall 1 8 7
Notaras 262
notitiae 2 5 2
notitiae episcopatuum
252
Novae (Svistov) 2 8 , 3 1
Novarra Bl 202 Otto (Alman mpara-
Novgorod 1 8 1 , 247-248
Noviodonum 2 8
n ummus 82
Nureddin (Zeng1 emiri)
1 9 0 , 249
Nustria 101
nfus 73, 129; nakli
1 3 0 ; ve yerleim 22-26
Odessos (Varna) 3 1
Odoaker (General,
Odoacer [Odovakar])
43-44
Ouz Ky 5 1
panayr 142
Ouzlar 1 8 1 , 247, 248
Ohri 228
okur-yazarlk 145
Oleg (Kievli) 1 8 1
Olga (Rus prensesi) 1 8 1
Olimpos Da [Uluda]
256
Onogurlar 1 7 7
Opsikion 1 1 9, 1 3 1 ,
209;tmeni 1 1 7
Optima ti 1 1 9 , 1 3 1
Optimaton 208, 209
ordunun ikmali 128
Orestes (Bakomutan,
Bizans Tarih Atlas
Romulus'un babas)
43
orfanotrofos 1 4 3 , 2 1 2
Orhan I. 234
aria 214
Oriens 63
Orsini ailesi 200
Ortodoks 1 1 5 , 159, 1 9 9 ,
232-233, 255, 257-258,
262; Hristiyanlk 4 3 ,
46, 161, 162; Kilisesi
258, 262; Uluslar
Topluluu 2 5 8
Ortodoksluk 153, 1 5 7 ,
254, 2 62
Osman (Hz.) 99
Osmanl(lar) 194, 1 9 7 ,
1 99-202, 205, 234-2 3 5 ,
242, 245, 2 5 1 , 255-
2 5 7 , 262; beyleri 2 3 7 ;
Devleti 1 9 7 , 199;
hakimiyeti 235; idare-
si 235, 262; iktidar
249; mparatorluu
2 0 0 , 2 3 5 ; kuvvetleri
1 9 7 , 199; payitaht
234; Sultanl 194,
234, 258
Ostrogot(lar) 3 7 , 3 9 , 44,
4 6 , konfederasyonu 3 9
Petro I. 228
toru) 258
Ottonyan hanedan 1 67
Ouzi 186
zel Maliye Dairesi
(res privata) 63-64,
124
zel sektr 137
Paflagonia/Vuellarion
[znik yresi] 208
Paflagonya 2 1 , 209
Pahomios 94
pamuk 2 1
Pisidia 1 3 4
Pannonya 36, 1 6 8 , 1 7 7 ,
229; Ovas 58
Papalk 46-47, 5 9 , 1 88,
1 9 4 , 2 2 6 , 2 3 3 ; destei
167
para 146, 223; sistemi
148
parakimomenos 2 1 7
paral askerler 1 0 6
parathalassitis 2 1 4
Paristrion komutanl
124
Paristrion themas 228
partitio Romaniae 1 9 1
patrikler 1 5 8 , 262
patrimonium 64
Pavia 58, 1 6 4
Pavlos (Samsatl) 1 1 5
Pavlosular 1 7 1
Pavlosuluk 1 1 5 , 130
Pazar 142
Peenek(ler) 109, 1 6 8 ,
180-182, 1 8 5- 186, 206,
208, 2 2 9 , 247-248;
aknlar 1 0 6
Pelagius 86
Pelagiusuluk 8 8
Pelagonia Muharebesi
200, 202
Peleponez 1 7 , 57, 8 1 ,
1 3 7 , 193-194, 196-197,
1 9 9 , 2 0 2 , 2 1 9 , 234-235
Pentapolis 1 7 7
Pepin I. 108, 166-167
Pera 240
Pergamon 1 3 5 , 208
Pers(ler) 46, 5 2 , 57-58,
75, 1 70; idaresi 1 7 1 ;
istilalar 1 3 1 ; kuvvet-
leri 55; ordular 54;
Savalar 5 9 , 1 0 1 ;
yamas 76
Persarmenia 5 5
Petr ve van Asen 232
Petrus (Aziz) 159
Philippe Auguste II.
(Fransa kral) 190
Philippopolis (Plovdiv,
Filibe) 30
Pierre (Mnzevi) 188
Pikt 43
Piliska 28
Pindos Sradalar 1 7 ,
26, 200
pinkernis 21 7
Pireneler 41, 43
pirin 2 1
Pisa 1 8 7 , 2 2 2 , 240, 242
piskoposlar 8 8
piskoposluk
manastrlar 15 7
Po Vadisi 44, 5 8
Podandos (Pozant) 30-
32
Polonya Krall 248
Polonya Prenslii 2 47
Polotsk 247, 247
Pontos 3 7 , 1 54, 193,
208, 238, 2 54; Dalar
202
Pontoslu 204
portik 7 8
38 Dizin
praetor 84 Romanos III. Argiros
Praetor Genel 185
Valilikleri 63-64 Romanos IV. 1 8 6 , 244
Praetor Valileri 1 4 3 Romanya 2 0 , 3 9
praktor 2 1 1 Romen 2 3 2
Preljubov 200 Romulus (mparator,
Prespa 228 Augustulus) 43
primmikerios 2 1 5 Rubenid hanedan 244
proka thimeni 2 1 1-212 Ruglar 4 4
Prokopios 36 ruhani atma 1 5 7
pronia 2 1 1 ruhani koruyucular 158
protasikritis (bakatip) ruhban snf 8 8 , 153
2 14, 2 1 7 Rumlar 2 6 2
protonotarii 1 2 8 rurik 1 8 1
protonotarios 1 2 5 Rus Prenslikleri 248
protostra toras 2 1 7 Ruslar 1 8 1 , 228, 245
protovestiarios Rusya ( Gney) 102,
[bagardropu] 2 1 7 108, 140, 159, 181-
putpereslik 3 6 1 8 2 , 2 47-248
putperest tapnaklar 7 7 rvet 6 7
Quaestura exercitus Sabirler 5 6
119 sacrae largitiones 63-
Quinisext Konsili 150 64, 8 4
Safevi mparatorluu
Raka 2 3 3 238
Ravenna 44, 46-47, 58- Safari(ler) 169; emir-
59, 64, 84, 1 0 7 ' 162, leri 1 6 9
238; Askeri Valilii Sagalassos 134
119 sahra komutanl 5 0
Raymond (Toulouse'lu) sahra ordular 103, 1 17
188-189 sakellarios 65
Ren 3 7 , 39, 3 9 , 4 1 ; Sakz 1 9 7
Franklar 4 3 ; Vadisi Sakson 4 3 ; hanedan
43 167
res priva ta 6 3 , 6 4 Saksonlar 39, 1 0 1 , 167
Rhne Irma 4 3 Sal 4 3 ; Franklar 4 3 , 46
Richard I. (ngiltere Salihiler 53
kral) 1 88, 1 9 0 Samaniler 169
Robert (Dk, Samos 1 2 1
Normandiyal) 1 88 Samosata 208
Robert II. (Flander'l) Samuil 2 2 8-229
188 Saniana 3 1
Rodop Sradalar 1 7, Sanudo ailesi 197
22, 2 6 sapknlk 89, 1 14;
Rodos 2 1 , 3 0 , 1 1 9 , 1 9 7 hareketleri 87
Roger (Narman Kral) saray hazinesi 143
228 Sardunya 124, 240
Roma 6 0 , 88, 1 1 5 , 159, sarn 72
188, 199, 255, 2 58; Sasani(ler) 54-55;
Devleti 3 7 ; diploma- mparatorluu 52;
sisi 3 7 ; Dou vilayet- Krall 168
leri 161; evi 78; Hris- Sasun 244
tiyanl 229; hukuku Satala (Sadak) 3 1
4 7 ; mparatorluu 18, satraplk 55
1 7 0; kentleri 2 5 ; liras Savata 3 1
82; ordular 3 7 ; sokak Savunma 48
plan 7 7 ; surlar 1 3 3 ; sayman 6 5
unvanlar 1 7 0 Sbardas Skleros
Romanos I . 1 0 8 (syanc) 1 74
scholae palatinae 50 Sina 37; l 52;
sebze 2 1 Yarmadas 16
Seine Vadisi 43 Singidunum (Belgrad)
sekreta 214, 2 1 7 28, 3 1 , 5 7
Selahaddin Eyyubi 1 9 0 , Sinnada (uhut) 3 1
249 Sinopi (Sinop) 30, 95,
Selanik 2 6 , 71, 84, 146, 204
1 9 1 , 196-197, 200, 235 Sirmion komutanl
Seluklu(lar) 1 3 1 , 1 7 0 , 124
1 8 6 - 1 9 0 , 193-194, 2 04 , Sirmium (Belgrad) 2 8 ,
2 08-209, 234-235, 2 3 7 , 5 7 , 233; themas 228
244-245, 249, 252, Sisinnios (Patrik) 254
258; aknclar 106; Sisison 30, 32
Boylar 248; Devleti Sistan 168
244; otoritesi 235; sivil idare 125
Sultanl 237, ; sivil ve askeri yaplar
Trkleri 206, 244 78
Selevkia (Silifke) 30, Skamandros 209
95, 208 Skirler 44, 44
Selevkia-Ktesifon 87 Skitia 50, 56, 228
Semlin 28 Sklaveniler 56
Senekerim Sklavinie 101
(Vaspuraganl Kral) Skopia (skp) 31
244 Slav(lar) 37, 39, 52, 56-
Septimius Severus 58, 129-130, 240;
(mparator) 72-73 aknclar 130, 238;
seramik 7 9-8 1 halklar 41, 167-168,
Serdica (Sofya) 28, 3 0 ; 1 8 1 ; istilas 119;
Konsili 86 krallklar 109
Sevastia (Svas) 30-32, Slavonya 229
134, 2 3 7 Slovakya 168
sevastokrator 2 0 1 Slovenler 228
\
Sevvas 94 Slovenya 229
Seyfedullah (Hemdani Smbat III. (Kral) 1 72,
Emiri) 1 7 7 244
snrlar 107 Smirni (zmir) 30, 208,
\
Srbistan 22, 188, 2 2 5 , 2 1 2 , 2 1 9 , 252
232-235 solidus 146
Srp Ortodoks Kilisesi Sozopolis 30
233 Sparti 202
Srplar 58, 196-197, Sredna Gara
208, 229, 234 Sradalar 31
Sicilya 46, 103, 108, St. Jean Hastanesi 190
112, 1 2 0 , 124, 150, St. Jean valyeleri
1 64-165, 185, 1 8 7 , 1 9 0 , 197
1 9 0 , 226, 228 Stadia 77
Sigismund I. (Macar Stamford Kprs
Kral) 197, 235 Muharebesi 120
Sikke(ler) 7 8 , 82, 83, stavraton 225
148; sistemi 223; re- Stefanos Gavrielopulos
timi 64, 139 201
Silezya 168 stoa 72
Siling Vandallar 4 1 Stovi (Stobi) 3 1
Simeon (Bulgar ar) stratopedarhis 209, 2 1 1
1 0 8 , 1 1 0, 193, 228, 2 5 7 Strimon 2 1 1
Simeon Stilies (Aziz) Studios Manastr 2 5 6
95 su tedariki 7 1
Simeon Uro Suanya 54
(Akarnania despotu) Succi geidi 3 0
201 Sumela 2 5 6
 Bizans Tarih Atlas

Suriye 1 5- 1 6 , 2 1 , 46, Tao 242 ticaret 65, 7 9 , 81-82, Tunus 16, 2 2 , 37, 4 1 ,
5 2 , 5 5 , 5 8- 5 9 , 7 8 - 7 9 , Tarsos (Tarsus) 30-3 1 139, 220; limanlar 7 4 , 169
8 1 , 8 7 - 8 8 , 9 1 , 94-95, Taoz Adas 1 9 7 139 Turki 229
1 0 3 , 1 1 2 , 1 1 7 , 120, tara idaresi 209 Tifs 245 Trk(ler) 2 3 5 , 238, 262;
140, 1 5 0 , 188, 235, tara memuru 145 Timios Stavros 31 beylikleri 1 94
245, 2 4 9 , 251; tara ordular 106 Timur 1 99, 238, 245, Trki(ler) 41, 181, 185-
amforalar 8 1 ; l tara valileri 63 248 186; askerler 1 70; gru-
5 2 ; Eyyublleri 245 Tatarlar 2 04 Tingitana 63 plar 56
surlar 7 3 Tembris Irma (Porsuk tipika 256 Trkistan 1 8 1 , 248-249
surlu kentler 7 6 Suyu) 3 1 tipikon 157, 256 Trkletirilme 187, 209
Suzdal Prensi 247 Templar valyeleri Tiros [Sur] 190 Trkmen(ler) 2 1 , 1 3 1 ,
Sevler 3 9 , 4 1 , 1 0 1 190 tiyatrolar 7 7 194, 2 3 5 , 2 5 2 ; airet-
Snik 2 4 4 ; Bizans Teodosius 3 7 Tmutorokan 1 8 1 leri 194; beyleri 204
kamp 1 7 3 teolojik miras 258 Tocco ailesi 200 ttn 20-2 1
Sryani 8 8 , 1 3 1 ; terfi 145 Torna Komninos Tyne-Sloway hatt 3 7
Monofizitleri 8 7 ; territorium 63 Paleologos 200
Ortodoks Kilisesi 8 7 Tesalya 1 7 , 1 99-202, Tomislav 229 Ukrayna 3 9
Sviatoslav Yaroslavi 2 3 4 , 256; ovalar 20 toprak kayp ve Ulfilas 86
(Prens) 1 8 1 , 228, 247 tetarteron 147, 224-225 kazanlar 104, 106-107 Umman Denizi 249
Svyatopluk (Moravya tetrarhi (drtl idare) toprak sahipleri 8 1 Ungri 229
prensi) 1 68 35, 71 topraksz kyller 1 4 0 unvanlar sistemi 1 4 3
Syria Vilayeti, I I . 7 5 thema 1 18-122, 125, Toros 62; gzergahlar Ural Irma 248
1 2 8 , 143, 1 7 6 , 208- 32; Sradalar 15, 2 1- Ural-Altaca 1 8 1
addadi Emirlii 169; 209, 2 1 1-212, 228 22, 26 Urbanus II. (Papa) 1 8 8
hanedan 2 4 4 ; iktidar Theoderic 44, 44, 44, Totila (Kral) 4 7 Uros Milutin 233
245 4 4 , 46 Toulouse 41 Utigur(lar) 56, 58, 1 7 7 ;
a m 1 6 9 , 1 9 0 , 249 Theodora (Kralie) 87 tren 74 Hunlar 62
apur (ran Kral) 36 Theodoras Laskaris 193 Tton valyeleri 2 4 7 Uygurlar 1 8 1
arap 7 9 , 8 1 Theodoros (Epir Trabzon 2 04, 204, 2 2 5 ,
ii 1 6 8 , 1 6 9 ; Fatmiler Despotu) 200, 232 237, 245 rdn Irma 95
1 6 9 , 1 6 9 ; Karmatileri Theodoros I. 2 1 7 Trajan Kaplar 3 0 skp 2 8
1 6 9 ; rejimi 2 4 9 , 249 Theodoros Laskaris I. Trakya 22, 36, 39, 7 1 , zm 2 1
ipka Geidi 3 1 (Nikea mparatoru) 7 3 , 129- 1 3 0 , 1 9 7 , 2 0 1 ,
irkuh (Krt Komutan) 215 212, 215, 218, 232, Vaisarios 4 7
249 Theodoros Studitis 155 234, 256; ovalar 1 7, Vakarel Geidi 3 0
irvan E mirlii 1 6 9 Theodosios (Kei) 94 20 Valahya [Eflak] 232
tefan (Ura) Duan Theodosios I. 36; Trallis 31 Valens 36, 3 6
IV. (Srp kral) 1 9 6 , Surlar 199 Transkafkasya 1 7 O , Valentinianus 3 6
200 Theodosiupolis 1 7 3 , 245 Van Gl 242
tefan II. 2 3 3 (Erzurum, Ermenice Trapezus (Trabzon) Vandal Krall 44, 46,
tefan III. 233 Karin) 170 3 0 , 1 93 , 199, 208, 2 12 , 81
tefan IV. 2 0 1 Theodosius II. 7 3 , 8 7 2 1 9 , 256; mparator- Vandallar 3 9 , 4 1 , 82
tefan Nemanya 233 Theofilos (mparator) luu 202, 205, 2 1 5 , vandon 2 04-205
tefan Nemanya II. 2 3 3 1 14 , 126 237 Vardar 2 1 7
upan 2 3 3 Theotokos 8 7 Trikomia 3 1 Vardariote
Thessaloniki (Selanik) trimises 146 [Vardarllar] 2 1 5
Tabion 3 1 2 8 , 3 0-3 1 , 124, 188, Tripoli [Trablusam] Vareng 2 1 ? ;Muhafzlar
Tacitus 3 9 2 1 9, 232; Krall 1 9 1 , 190 106, 1 2 0 , 1 8 2 , 215
tagmata 1 1 9, 121, 2 1 5 211 Tripolitania 16, 1 0 1 Varna 2 8 ; Muharebesi
tahl 6 3 , 79, 8 1 ; tedari- Thivasa 3 1 Trnovo 2 8 199
ki 7 1 Thives 140, 2 0 1 ; Troados 2 0 9 Vasilika Therma
Tahir! ailesi 169 dkalar 2 0 1 ; lordlar Trullo [Kubbe] Konsili (Kraliyet Kaplcas) 3 1
takas 8 2 , 1 3 9 ; a 140; 191 150 vasilikon 2 24
ilikileri 140 Thraki 252 TugQr 176 Vasilios I. 74, 86, 108,
Talas Irma 1 6 8 Thrakision 208-209; Tuna 22, 3 1 , 37, 39, 48, 115, 130, 1 7 1
T a mara (Grcistan dukes'i 209; ordusu 6 2 , 1 0 1 , 109, 1 1 7 , 206, Vasilios II. 25, 1 0 3 , 120,
Kraliesi) 202, 245 117 2 2 8-229, 232-234, 174, 185, 226, 229,
Tancred 188 Thringler 39, 167 247-248; boyu 44; 242, 244
Tang Hanedan 168 Tiana (Kemerhisar) 3 1 - deltas 20 Ovas 3 1 , Vaspuragan 124, 1 7 1-
Tanukiler 53 32 232 173
3 o Dizin

Vathis (Batum) 2 04 Yaroslav 247

Vathis Riaks 3 1 Yehibba (Edessa'l) 47
Vazelon 2 5 6 Yehuda 9 4
veba 73, 1 3 7 ayrca Yemen 5 4
bkz. Kara lm yenikon (genel hazine)
Velisarios (General) 46, 212
46 Yeorgios Maniakis 1 8 5
Velum Mahkemesi 2 14 yetimhane 143
Venedik 1 65, 1 8 7 , 1 9 1 , yiyecek 6 5
1 9 3 , 1 97 , 200-2 0 1 , Yunanistan 1 7 , 20, 57,
208, 2 2 2 , 224-2 2 5 , 191, 193, 1 9 7 , 199,
228-229, 2 3 4 , 2 3 8, 2 1 8-2 1 9 , 224, 255
240, 2 5 8 ; Dukas 1 9 7 ;
iktidar 225 Zakari emiri 1 7 O
Venedikliler 1 9 1 , 2 1 9 Zakinthos 1 9 1
vergi 6 3 , 6 5 , 6 7 , 8 1 , zanaatkar atlyeleri 7 7
106, 1 2 6, 142, 1 46- zanaatkarlar 140, 142
147; gelirleri 6 4 , 1 2 7 ; Zapetra (Doanehir)
vergilendirme 1 2 6 32
vestiarion (Kamusal Zara [Zatlar] 1 9 1
gardrop) 84, 2 12 , 2 15, zecca 2 2 5
217 zecchino (ya da sequin)
Via Egnatia 3 0 , 7 1 225
vicarius 63 Zeng1 (Msr Emiri)
Vidin 233 190, 2 4 9 ; idaresi 249
Vigilius (Papa) 47 Zenon (Dou [Roma]
Viking 168 mparatoru) 43, 87
vilayet filolar 1 2 1 Zeta 2 3 3
vilayet meclisleri 103 zeytin 2 1
vilayet mfettileri 125 zeytinya 8 1
vilayet ordular 1 1 9 Zoi 1 8 5
vilayetler 1 18 , 1 2 5 Zvonomir 229
Villehardouin II.,
William 200, 202
Viminacium (Kostolac)
28, 3 1
Vitola (Manastr) 3 0
Vizigot(lar) 3 7 , 4 1 , 43,
46-47, 1 0 1 , 1 6 8 ; kon
federasyonu 3 9;t
Krall 1 O 1
Vladimir (Kievli) 1 62
Vladimir (Prens) 1 82
Vladimir Byk
Prensleri 248
Vladimir Monomah
(Byk Prens) 247
Vladimir-Suzdal 24 7-
248
Vlah [Ulah] 2 3 2
Voleron 2 1 1
Volga 56, 62, 1 8 1 , 247;
Bulgarlar 1 7 7 , 24 7
Vukellarii 1 1 9

Yafa 190
Yahudiler 54, 108, 1 7 7
Yakub! Kilisesi 8 7
Yanos Hunyadi 2 3 5
Yanya 200