Professional Documents
Culture Documents
Resumo
Este artigo traa uma comparao entre as idias de dois pensado-
res sociais brancos importantes no Suriname e na frica do Sul dos anos
de 1930 e 1940, respectivamente Kielstra e Cronj. As idias de ambos
foram muito importantes na poca tanto para o chamado processo de
indianizao (verindisching) do Suriname, no caso de Kiesltra, quanto
para a construo do pensamento e do sistema de apartheid na frica do
Sul, no caso de Cronj. O artigo indica como, apesar da imensa diferena
entre as histrias coloniais dos dois pases, a origem colonial neerlandesa
comum (foram ambos colnias dos Pases Baixos) permite uma com pa-
rao entre os dois pensamentos. Essa comparao mostra que h ca te-
gorias comuns ao pensamento tanto de Kielstra (antigo funcionrio co-
lonial na ndia Neerlandesa ou Indonsia) e Cronj (socilogo africner
que fez seu doutorado nos Pases Baixos). Assim, apesar das imensas di fe-
renas entre as vrias (ex-) colnias neerlandesas (no caso, o Suriname, a
frica do Sul e a Indonsia), existe um pensamento comparvel e co-
mum aos trs que se expressa com muita fora exatamente antes, durante
e de pois da Segunda Guerra Mundial.
Palavras-chave: Suriname; frica do Sul; Indonsia; apartheid; colonia-
lismo neerlands (holands).
Abstract
The Construction of the (Post-) Colonial Nation: South Africa and
Suriname 1933-1948
This article attempts a comparison between the ideas of two
important white intellectuals, respectively in Suriname and South
Africa in the 1930s and 1940s, Kielstra and Cronj. The ideas of both of
them were important both for the process called verindisching or
Indianisation in Suriname, in the case of Kielstra, and for thinking out
apartheid policy in South Africa, in Cronjs case. The common Dutch
colonial origin of both kinds of thinking allows for a comparison
between them, in spite of the differences between the colonial histories
of Suriname and South Africa (both are former Dutch colonies). This
comparison shows that there are similarities in the thinking of both
Kielstra (a former government official in the Netherlands Indies or
Indonesia) and Cronj (an Afrikaner sociologist who did his doctoral
studies in the Netherlands). Therefore, in spite of the enormous
differences between the diverse former Dutch colonies (in this case,
Suriname, South Africa and Indonesia), there is a common basis to
colonial thinking in all three of them. This shared thinking came up very
sharply in the period just before, during and after the Second World
War.
Keywords: Suriname; South Africa; Indonesia; apartheid; Dutch colo-
nialism.
Rsum
484
A Construo da Nao (Ps-) Colonial: frica do Sul e Suriname, 1933-1948
485
E ste artigo pretende analisar alguns aspectos da construo da
nao (ps-) colonial nas dcadas de 1930 e 1940 na frica do
Sul e Suriname. Os discursos abaixo sobre raa e nao so
contemporneos, e tm uma matriz comum (os Pases Baixos e o
mundo de origem colonial neerlandesa). Contudo, inserem-se em
contextos bastante diferentes um, numa colnia no limite meri-
dional da bacia do Caribe, outro naquele que era na poca um dos
pouqussimos pases africanos independentes. Contudo, h se me-
lhanas importantes entre eles, apesar da disparidade de seus con-
textos. Ambos so discursos de origem acadmica que se tornaram
em seguida o fundamento de polticas es tatais de construo da
nao. Alm disso, so discursos originados por brancos, mas tra-
tam, em grande medida, do destino de populaes no-europias.
A di ferena principal entre eles que um um discurso ni tidamen-
te colonial, enquanto o outro se constri como discurso autctone
e antiimperialista. O discurso relativo ao Suriname e seu contexto
sero examinados em mais detalhe, j que examinei mais deti da-
mente o discurso sul-africano anteriormente (Rosa Ribeiro, 1996,
1998). Alm do mais, o discurso e contexto surinameses so ainda
mais desconhecidos entre ns, apesar da proximidade geogrfica.
Primeiro, apresentarei as idias de G. Cronj, um idelogo do
apartheid.
Embora tenha tido vrios precursores, e suas idias no se-
rem exatamente originais, o socilogo Geoffrey Cronj sistemati-
zou em seus trabalhos dos anos quarenta as premissas bsicas e li-
nhas gerais do que seria logo em seguida a poltica de apartheid (ver
Dubow, 1989).1 As idias das obras de Cronj se riam utilizadas
pelo Partido Nacionalista a partir de 1948 na implantao do sis-
tema de apartheid e como justificativa ideolgica para as polticas
de apartheid (Coetzee, 1991:4). Um de seus propsitos criar um
arcabouo ideolgico contra o imperialismo e o liberalismo bri-
tnicos, que ele condena a todo momento em sua obra. O campo
do apartheid, tal como desvelado em sua obra, pretende ser uma
clareira intensamente iluminada e limpa, em meio a uma situao
486
A Construo da Nao (Ps-) Colonial: frica do Sul e Suriname, 1933-1948
Notas
1. Sobre Cron j, ver a impor tan te an lise de J. M. Co etzee (1991) e minha disser ta o
de doutorado (Rosa Ribeiro, 1996, ca ptulo II).
2. Os in di a nos vo ser ex pul sos do pas e re pa tri a dos para a ndia por se rem
no-autctones (uitheemse), por tanto, por no pertencerem realmente sociedade
sul-africana (Cronj, 1946).
3. Para isto, ver por exemplo, Beinart & Du bow (1995) e Worden (1994).
4. Coetzee (1991) o autor que apresenta a an lise mais profunda e interessante.
5. Sobre o trabalho preli mi nar para a criao des ses pse udo-Estados s para negros, que
levou a partir de 1963 criao do Transkei e ou tros Estados, ver Evans (1997).
6. Houve tam bm uma ocupao inglesa de 1804 a 1816.
7. O Suriname foi fundado como colnia de Barbados (ento col nia inglesa), em
1650, enquanto o Cabo foi fun dado como posto de re abastecimento na rota das
ndias em 1652 pela Com panhia das ndias Orientais Holandesas. O Suriname se
tornaria holands em 1667, en quanto o Cabo passaria a ser definitivamente ingls a
partir de 1815. A Unio da frica do Sul surgiria em 1910, enquan to a Repblica do
Suriname se tornaria independente em 1975. Para a histria colonial neerlandesa na
frica do Sul, ver Elphick & Giliomee (1988) e Biewenga (1999); para a do Su ri na-
me, ver van Lier (1971) e Bak ker et alii (2000).
8. Para a histria sul-africana, ver os ensaios em Elphick & Gili o mee (1988). Para a his-
tria do Suriname, ver van Lier (1971).
9. Em realidade, como indica van Lier (1971:31), em 1787, por exemplo, de cerca dos
49 mil habitantes da Colnia, nada me nos que 45 mil eram escravos. Dos livres, a
grande mai o ria era bran ca, sendo que um ter o dos bran cos eram judeus: os ha bi tan-
tes livres de cor (negros e mulatos) eram ape nas 650 ao todo (a maioria deles pos si vel-
mente mu latos). Somen te em 1812 os habitantes li vres de cor passariam a ser mais
numerosos que os brancos (ibidem:97), es pecialmente atravs de um cresci men to
muito grande do n mero de alforrias na Colnia. Portanto, so men te no sculo XIX
que uma po pulao li vre de cor substancial vai surgir e ter importncia. Nos sculos
507
Fernando Rosa Ribeiro
XVII e XVIII o pas era uma colnia costeira (que no inclua desse modo a ma ior
parte do territrio atual), onde pra ticamente s existi am se nhores e escravos. At
bem en trado o s culo XVIII, no havia sequer uma cida de propriamente dita, j que
Paramaribo era meramente um cen tro administrativo-militar. A vida co lonial se de -
senrolava totalmente no m bito das mu i tas plantages, num pas que era inteiramente
rural (e aqutico, j que at meados do s culo XIX no ha via qua se estradas, o trans -
porte fa zendo-se exclusivamente por barcos. At hoje, apesar de existirem estradas
embora quase s na costa no existem pontes nos diversos rios que dividem o pas
em vrios pedaos, o transporte de pes soas e carros fa zendo-se atravs de ca noas e fer-
ries, o que torna o deslocamento entre uma cida de e ou tra muito demorado, apesar
do tamanho pequeno da costa do pas).
10. Contudo, se examinarmos a si tuao colonial surinamesa antes de me ados do s culo
XIX, veremos um sistema que Schalkwijk (1993) denomina de pseudo-estados:
isto , vrios grupos coloniais diferentes (judeus, quilombolas e indgenas) go zavam
de privilgios diferenciados e viviam de acordo com suas prprias tradies (inclu si-
ve jurdicas), e em territrios prprios e se parados. O Su riname de an tes da abo li o,
portanto, era de certa forma mais pa recido com a ndia Neerlandesa e a fri ca do Sul.
11. Kielstra iniciara an tes, em 1919, sua carreira acad mi ca, como professor em Wage-
ningen, na Esco la Superior de Agri cultura, onde tambm ensinava administrao ou
economia po ltica colonial. Transferiu-se para Utrecht em 1926, onde permaneceu
at ser nomeado como governador em 1933 (quando seu co lega snior, Hendrik Co -
lijn, tornou-se ministro de colnias. Estas e to das as outras informaes sobre Ki els-
tra utilizadas neste ensaio esto na obra de Hans Ramsoedh, 1990).
12. Em realidade, h que notar aqui que at aproxi ma da men te 1830 o Suriname tinha
uma importncia grande para a Metrpole, apesar da crise da econo mia aucareira.
Por essa poca, contu do, Java substituiu o pas como motor financeiro e centro das
atenes metropolitanas no mundo colonial, a ponto de a abo lio surinamesa em
1863 ser financiada com a renda da venda de produtos cultivados em Java, que ser viu
para indenizar os antigos proprietrios (em ge ral absentestas) do Suriname. A partir
de ento, e com a enor me ex panso territorial neerlandesa no arquiplago ndi co na
segunda metade do s culo XIX, o Suriname, assim como grande par te do resto do
Caribe ps-abolio, languidesceu em relativa obscuridade. Contu do, esse passado
recente sem brilho oculta o fato de que no sculo XVIII o pas foi no s a mais rica
colnia das Gu ianas, como tambm uma das mais prs peras do Caribe.
13. Crioulo (plu ral Creolen): nome usado historicamente no Suriname para designar
os negros e mes tios habitantes da costa, e que constituem a maior parte da po pu la-
o negra do pas. At os anos de 1950 existia uma diferenciao im portante entre os
mestios (kleurlingen) e os ne gros (negers), com a existncia inclusive de partidos po -
lticos se parados para ambos os grupos aps a Segunda Guerra Mundial. Os mestios
especialmente os mestios claros eram a elite colonial. A outra parte dos negros
surinameses constituda pelos sete povos quilombolas que habitam em gran de par -
te o Binnenland ou interior do pas, historicamente chamados de maroons ou ainda
bosnegers, negros do mato. Atualmente so denominados na costa de Bos land cre o-
len ou Creolen da floresta. No interior, so conhecidos por seus nomes tnicos: sa ra-
makka, aluku, etc. At 1990 esses grupos no ha bitavam a costa, ao con trrio do que
508
A Construo da Nao (Ps-) Colonial: frica do Sul e Suriname, 1933-1948
509
Fernando Rosa Ribeiro
Referncias Bibliogrficas
BAKKER, Eveline, EGGER, Jerry & HASSANKHAN, Ma urits (2000). Geschiedenis
van Suriname: van stam tot staat. Zutphen, Walburg Pers.
BEINART, William & DUBOW, Saul (orgs.) (1995). Segregation and Apartheid in
Twentieth Cen tury South Africa. Lon don e New York, Routled ge.
BIEWENGA, Ad (1999). De Kaap de Goede Hoop: een Nederlandse vestigingskolonie
1680-1730. Amsterdan, Prometheus/Bakker.
BRUWER, J. P. van S. (1963). Ontsta ansgeskiedenis. In: E. Theron & M. J. Swart
(orgs.), Die Kleurlingbevolking van Su id-Afrika: #n verslag van #n ko mitee van die
Su id-Afrikaanse Buro vir Ras se-Angeleenthede in sa ke die Kle ur lin ge. Pre t ria,
S.A.B.R.A.
COETZEE, J. M. (1991). The Mind of Apartheid: Geoffrey Cronj 1903. Social
Dyna mics, n1, pp. 1-35, Cida de do Cabo.
CRONJ, Geoffrey (1948). Voogdyskap en apart heid. Pretria, Van Schaik.
(1946). Afrika sonder die Asiaat. Joannesburgh, Publicit.
(1945), * n Tuiste vir die Nageslag. Die Blywende Oplossing van Suid-Afrika se Rass vra-
agstukke. Joannesburgh, Publicit.
DE GRAAFF, Bob (1997). Kalm temidden van wo edende gol ven. Tese de doutorado,
Leiden, Universiteit Leiden.
DEW, Edward (1978). The Dif ficult Flowering of Suri na me. Ethnicity and Politics in a
Plural Society. Haia, Nijhoff.
DUBOW, Saul (1989), Ra ci al Segregation and the Origins of Apartheid in South Africa,
1919-36. London, Mac millan.
ELOFF, G. (1942), Rasse en Rassevermenging: Die Boerevolk Gesi en van die Standpunt van
die Ras seleer. Bloemfontein, Ci dade do Cabo e Porto Elizabeth, Nasionale Pers.
ELPHICK, Richard & GILIOMEE, H. (orgs.) (1988). The Shaping of South African So -
ciety, 1652-1840. Middleton, Con necticut, Wesleyan University Press.
EVANS, Ivan T. (1997). Bureaucracy and Race: Native Administration in South Africa.
Berkeley, University of Ca lifornia Press.
510
A Construo da Nao (Ps-) Colonial: frica do Sul e Suriname, 1933-1948
511
Fernando Rosa Ribeiro
STOLER, Ann (1992). Sexual Affronts and Racial Frontiers: European Identities and
the Cultural Politics of Exclusion in Colo ni al Southeast Asia. Comparative Studies
in Society and History, pp. 514-551.
VAN DOORN, J. A. A. (1995). De laatste eeuw van Indi. Ontwikkeling en ondergang
van een ko loniaal project. Amsterdan, Bert Bakker.
VAN LIER, R. A. J. (1971). Frontier Society. A So cial Analysis of the History of Suri na me.
Haia, Martinus Nijhoff.
WORDEN, Nigel (1994). The Making of South African Society: Conquest, Segregation
and Apartheid. London, Blackwell.
512