2125-Antik Site-Yunandan Rumaya Qeder Tapinma, Huquq-Qurumlar-Fustel de Coulanges-Chev-Ismayil Qilinc-2011-373s

-------------- ANTK STE----------------
Yunandan Romaya Kadar Tapnma Hukuk ve

Kurumlar zerine nceleme
Nurna Deni Fustel de Coulanges (18 Mart 1830 - 12

Eyll 1889); Tarihi. Strasbourg ve Paris niversitelerin
de hocalk yapt. Eski Yunan ve Roma dnemleriyle, Av
rupa tarihi hakkndaki almalaryla tannr. almalar
ve tezleriyle birok tarihiyi etkilemitir.
cm
epos
EPOS YAYINLARI-73
TOZLU KTAPLAR"
Bilim-Felsefe-Politika Kitaplar
Fusiel de Coulanges
ANTK STE
Yunan1dan Roma1ya Kadar Tapnma Hukuk ve Kurumlar
zerine nceleme
Franszcadan eviren:
smail Kln
Yayma Hazrlayan:
Rafct zen
Kitabn Orijinal Ad:

La ite Antique
sur le culte, le droit, les institutions
de la Grece et de Rome
Epos Yaynlan, 2011
Dzelti:
Bki Alemdar
Kapak Tas an m:
Epos
Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk:

epos
Bask ve Cilt:
Szkesen Matbaas (0.312) 395 21 10
Birinci Bask, Ankara 2011
ISBN: 978-975-6790-85-4
Sertifika no: 16468
EPOS YAYINLARI
GMK Bulvar 60/20 (06570) Mal tepe-Ankara
Tel.Fa*: f0.3J2) 232 14 70 - 229 98 21
eposkitap@eposyayinlari.com
www.eposyayinlari.com
Fustel de Coulanges
ANTK STE
Yunandan Romaya Kadar
Tapnma Hukuk ve Kurumlar
zerine nceleme
Frarszcadan eviren; i *J
smail Kln
cs
epos
indekiler
G i r i ...................................................................................................... 9
I. KTAP ESK N A N LA R .......................................................................................15
1. Ruh ve lmle ilgili in an lar........................................................ 17
2. llere tapnm a.............................................................................. 22
3. Kutsal ate .....................................................................................26
4. Ev(in) d in i....................................................................................... 35
II. KTAP A L E .............................................................................................................41

1. Din, eski ailenin kurucu ilkesidir................................................. 43
2. E v lilik ............................................................................................. 45
3. Ailenin sreklilii. Yasaklanan bekrlk,
Ksrlk durumunda boanma,
Erkek ve kz ocuklar arasnda e itsizlik ....................................51
4. Evlt edinme ve serbest kalma hakknda ................................... 56
5. Akrabalk ve romallarn agnatus dedikleri............................... 59
6. Mlkiyet hakk .............................................................................. 62
7. Veraset h a k k .................................................................................. 73
1. Eskilerde veraset hakknn nitelii ve ilk e s i.......................................... 73
2. Miras kz ocuk deil, erkek ocuktur ...............................................75
3. Ayn atadan \yan\ akrabann v e ra s e ti...................................................... 78
4. Serbest kalmann ve evltlk alnmann so n u la r................................. 80
5. Eskiden vasiyet yoktu .............................................................................. 81
6. Aabeylik h a k k ..........................................................................................83
8. Ailede otorite...................................................................................85
1. Eskilerde baba azametinin ilkesi ve d o a s ...........................................85
2. Babann azametini oluturan haklarn s ra la m a s................................. 89
9. Ailenin antik ahlk ........................................................................94
10. Roma ve Yunanistanda g en sler................................................99
1. Eski yazarlarn bize tantt gens h ak k n d a.......................................... 101
2. Rom ann g en siri aklamak iin sylenen birka
dncenin incelenm esi............................................................................104
3. Gens, ilkel rgtlenmesini ve birliini koruyan a ile d ir..................... 106
4. Aile (gens), nce toplumun tek biimi o lm u tu r.................................108
. KTAP ST E .......................................................................................................... 113

1. Ortak atal klan ve klan birimleri; trib ................................... 115
2. Yeni dinsel in an lar..................................................................... 118
1. Fizik Doann Tanrlar .........................................................................118
2. nsan toplumlarnn gelim esiyle m evcut dinin ilikisi .................... 120
3. Site oluuyor............................................................................ 124
4. Kent ............................................................................................. 131
5. Kurucuya tapnma, Aeneas efsan esi...........................................138
6. Sitenin tanrlar ........................................................................... 142
7. Sitenin dini .................................................................................. 150
1. Halk Yemekleri .......................................................................................150
2. Bayram lar ve T a k v im ...............................................................................153
3. Nfus Saym ........................................................................................... 155
4. halk meclisleri, Senato, mahkeme ve orduda din: z a f e r ................. 157
8. yin usul kitaplar ve yllklar .................................................161
9. Site ynetimi, k r a l ........................................................................167
1. Kraln dinsel o to r ite s i.............................................................................. 167
2. Kraln siyas otoritesi .............................................................................. 170
10. Yksek grevliler.......................................................................... 173
11. Y asa................................................................................................ 179
12. Yurtta ve yabanc ........................................................................185
13. Yurtseverlik, s rg n ......................................................................189
14. Belediye zihniyeti ........................................................................192
15. Siteler arasnda ilikiler, sava-bar,tanrlarn ittifak ............. 195
16. Romal ve A tin al..........................................................................201
17. Devletin snrsz gc,
eskiler kiisel zgrl tanmamlardr ..................................209
IV. KTAP DEVRM LER......................................................................................... 213

1. Patriciler ve yanamalar ............................................................ 216
2. P lebler........................................................................................... 220
3. Devrimde ilk adm .....................................................................224
1. Siyas otorite Kraldan alnr ..................................................................224
2. Spartada devrimin tarihi ............................................................. .. .226
3. A tinada aym D e v rim .............................................................................. 228
4. Rom ada da ayn D e v r im .......................................................................231
4. Aristokrasi siteyi ynetiyor ........................................................235
5. Devrimde ikinci adm: Aile yapsnda deiiklik,
aabeylik hakk kaybolur, gens paralanr.................... 239
6. Yanamalarn azad edilm esi........................................................242
1. Yanama nce nasld ve sonra nasl d e iti? ...................................... 242
2. Yanama A tinada kayboluyor; Solonun eseri ................................. 247
3. Rom ada yanamalarn dnm ...................................................... 251
7. Devrimde nc adm: pleb siteye giriyor............................. 254
1. Bu devrimin genel ta r ih i......................................................................... 254
2. A tinada bu devrimin ta rih i.....................................................................262
3. Rom ada bu devrimin tarihi .................................................................. 267
8. zel hukukta deiiklikler, on iki levha yasas,
Solon yasas ................................................................................ 288
9. Yeni ynetim ilkesi, kamusal yarar ve oy h a k k .......................297
10. Zenginlik aristokrasi oluturmay dener,
demokrasinin yerlemesi, Devrimde drdnc adm ..............301
11. Demokratik ynetimin kurallar,atina demokrasisi rnei . . . .307
12. Zenginler ve fakirler,demokrasi kayboluyor,
halkn sevdii tiranlar .................................................................314
13. Spartann devrim leri................................................................... 321
V. KTAP BELEDYE REJM KAYBOLUYOR................................................329

1. Yeni inanlar, felsefe ve siyasetin kurallarn deitiriyor . . . .331
2. Roma feth ed iy o r..........................................................................338
1. Romann kkenleri ve nfusu hakknda birka s z ..........................339
2. R om ann ilk genilemesi (M 753-350) ...........................................342
3. Roma, mparatorluunu nasl kurdu? (M 3 5 0 -1 4 0 )....................... 345
4. Roma, belediye rejimini her yerde yok e d e r .....................................352
5. Baml halklar birbiri ardna Roma sitesine giriyorlar ..................357
3. Blm-Hristiyanlk ynetim kalplarn deitiriyor................365
GR
KIRIM LARI TANIMAK N ESKLERN

EN ESK NANLARINI NCELEME GEREKLL*
Bu kitapta Yunan ve Roma toplumlannn hangi ilkeler ve hangi kural

lara gre ynetildiini gstermeye alacaz. Romallar ve Yunanlla
r ayn incelemede bir araya getiriyoruz. nk bir rkn iki kolu olan ve
ayn dilden kaynaklanan iki leheyi konuan bu iki halk, ayn kurumla-
ra ve ayn ynetim ilkelerine sahip oldular ve bir dizi benzer devrimler-
den getiler.
zellikle, bu eski halklar modem toplumlanmzdan tmyle ayran
radikal ve belli bal farkllklar ortaya karmaya alacaz. Bizi o
cukluumuzdan beri Yunanllar ve Romallar arasnda yaatan eitim
sistemimiz, onlar durmadan kendimizle kyaslamaya, onlarn tarihini
kendi tarihimize gre deerlendirmeye ve bizim devrimlerimizi onlarn
devrimleriyle aklamamza altrmtr. Onlardan kalanlar ve geride b
raktklar bize benzedikleri inancn veriyor; onlar yabanc halklar gibi
grmek bize zor geliyor. ou kez, kendimizi onlarda gryoruz. te
ou hata da buradan kaynaklanyor. Onlara kendi zamanmza has ka
naat ve olgular araclyla baktmzda, bu eski halklar konusunda ken
dimizi sk sk yanltyoruz.
Oysa bu konudaki hatlar tehlikelidir. Yunan ve Romayla ilgili edi
nilmi dnceler, kuaklar ou zaman karkla srklemitir. Eski
sitenin kurumlannn yanl gzlemlenmesi nedeniyle bu kurumlann
iinde bulunduumuz toplumlarda yeniden yaatlmas dnlmtr.
* Bu kitabn evirisine deerli Turhan lgaz balamt... O'na saygmzla.-y.n.
9
10 ANTK STE: TAPINMA-HUKUK-KURUMLAR
Eskilerin zgrl zerine bo hayallere kapldk ve sadece bu neden

le, modern toplumlarn zgrl adalarmzca tehlikeye atld. Son
seksen ylmzn da [1786 ile 1866 yllar aras] aka gsterdii gibi
ada toplumun ileyiini engelleyen zorluklardan birisi, mevcut top
lumun srekli olarak Yunan ve Roma toplumlarn gz nnde bulun
durma alkanldr.
Bu eski halklarla ilgili gerei renmek iin, onlar kendimizi d
nmeden, deta bize yabanclarm gibi, eski Hindistan ya da Arabis
tan incelerken gstereceimiz tarafszlk gibi, ayn zgr kafayla ince
lemek daha aklc olur.
Bu ekilde gzlemlenince, Yunan ve Roma bize taklit edilemeyecek
bir zellikle grnrler. Modern zamanda hibir ey onlara benzemez.
Tabi onlara gelecekteki hibir ey de benzemeyecektir. Bu toplumlarn
hangi kurallarla ynetildiini gstermeye alacaz ve ayn kurallarn
artk insanl ynetemeyeceini kolaylkla saptayacaz.
Bu nereden kaynaklanmaktadr? Neden insanlarn ynetim koulla
r eskisiyle ayn deildir? Toplumlarn oluumunda zaman zaman gr
len byk deiiklikler ne rastlantnn ne de sadece gcn sonucu ola
bilir. Bunlar reten gl bir nedenin olmas lzmdr ve bu nedenin in
sanda yerleik olmas zorunludur. Eer insan birliklerinin yasalar, eski
Yunan-Roma uygarlnnkiyle ayn deilse, bunun nedeni insanda de
imi bir eylerin olmasdr. Gerekten de, varlmzn bir ksm bir
yzyldan brne deimektedir. Bu, bizim kav ray iimizdir. Kavray
mz daima hareket halinde ve hemen her zaman gelime iindedir. Ve
kurumlannz ve yasalarmz aklmz yznden deiimin etkisinde ka
lrlar. nsan yirmi yzyl nce dndn bugn dnmez ve bu ne
denle, daha nce ynetildii gibi ynetilmez.
Yunan ve Romann tarihi, insan kavrayndaki fikirler ile bir hal
kn toplumsal durumu arasnda her zaman var olan sk ilikinin tan
ve rneidir. nanlarn dnmeden eskilerin kuramlarna bakn, onla
r karanlk, tuhaf, anlalmaz bulacaksnz. Neden patricijpatrici ve pleb-1
1 Nfusun nemli blmn oluturan ve yurttalk haklarndan yoksun olan

Plebleri yneten ve onlarn emeklerini smren Roma mparatorluundaki y
netici aristokrat snf. Toplumsal ekonomik ve din alardan bamszdlar.
Yurttalar olarak Patricilerin konumlar gayet zeldi. Rahipler/Yneticiler ge-
GR
ler1ve halk, efendiler [patron] ve yanamalar \clientis\? doutan soy

lular [eupatrides]*11ve fakirler [thete] vardr? Bu snflar arasnda grd
mz doutan gelen ve silinmeyen farklarn kayna nedir? Doaya
aykr olarak grdmz bu Lakedamon \Sparta\ kurumlarnn anlam
nedir? Eski zel hukukun haksz tuhaflklarn nasl aklayabiliriz? Ko-
rintte ve Thebeaide topran satmak yasaktr, Atina ve Romada kz ve
erkek arasndaki miras paylamnda eitsizlik vardr. Hukuk danman
larnn agnation111ve gensden kastettikleri nedir? Hukuk ve politikada
ki bu devrimler ne iindir? Kimi kez tm doal duygular silip atan bu
olaand yurtseverlik neyin nesidir? Srekli sz edilen bu zgrlk
neyi ifade etmektedir? Bugn sahip olduumuz fikirlerden [idee] t
myle uzak olan bu kurumlar nasl yerlemi ve uzun sre nasl hkm
srebilmilerdir? insan etkinlii \esprit\ zerinde otorite kuran bu s
tn ilke nedir?
Ama bu kurumlarn ve yasalarn karsna inanlar karn, olgular
daha berrak olacak ve aklamalar da kendiliinden ortaya kacaktr.
Eer, bu soyun [race] ilk zamanlarna doru, yani kurumlarn temellen
nellikle patriciler arasndan seilirdi. Senato grevleri ve btn resm grevler

kendilerine aitti. Latince pater (baba) kkne dayanr-y.n.
* Keli parantezler ve romen rakam ile gsterilmi olan numaralar yaync ve e
virmen aklamalarna iaret etmektedir.
1Clientis!Patron: Haklar ve yaama koullar tamamen efendi tarafndan belirle
nen Client' in antik-sitelerdeki ilevi efendiye \patron\ tam ve eksiksiz biatti.
Aslnda zgr kii konumundaki clientis resmen kle deildi, ama fiilen tam
bir klelik durumundayd. Bir yurttan himayesi altndayd, -y.n.
H eupatrides:Doutan soylu/iyi domular anlamnda, soylular snf/aristokrasi
yesi: Babadan oula geen soyluluk. Sadece eupatridesler asker donanma sa
hip olabilir ve sava hayat srdrebilir, sitenin siyas ve hukuk ileriyle ura-
abilirdi. nemli miktarda kiisel mlkn yan sra, siyas, hukuk ve asker gce
sahiptiler, -y.n.
thetes: Eski Yunancada en yoksul olanlar, parayla bakasnn yannda alanlar,
Atinann (kleler dndaki) en alt snf.
111 agnation: Erkek tarafndan geme, yasal akrabalk Ardl olarak bir aile babasnn
ya da bunun evltlnn erkek torunlarnn ailesine ait kii olmak. - .n.
gens: Antik Romada gens (oul gentes) klan, ya da ortak bir atadan geldikleri
ne inanlan ve ayn ad paylaan bir aile topluluunu tanmlamak iin kullanlan
szck. Romal ahs isimlerinde bulunan ikinci ad 'gens'i ifade ederdi. Terim ay
n zamanda klan sistemi iinde kalan aileleri tanmlamak iinde kullanlmtr.
-.n.
12 ANTK STK: TAPINMA HUKUK-KURUMLAR
dii zamana gidersek, insan, yaam, lm, ikinci yaam, lh ilke ko

nularndaki dncesini gzlemlersek, bu dncelerle zel hukuk ara
sndaki antik kurallar ve bu inanlardan kaynaklanan yinlerle | rite],
siyas kurumlar arasndaki yakn ilikiyi fark ederiz.
nanlarn ve yasalarn karlatrlmas, ilkel bir dinin Yunan ve Ro
ma ailesini oluturduunu, evlilii ve babaerkil otoriteyi \autorite pa-
ternelle| ebeveyn otoritesini yerletirdiini, akrabaln basamaklarn
saptadn ve mlkiyet ve miras hakkna cevaz verdiini gsterir. Aile
yi genileten ve yayan ayn din, daha sonra, daha byk bir birlii, si
teyi kurar ve aile iinde nasl hkm srmse sitede de ayn biimde
hkm srer. Eskilerin zel hukuku gibi tm kurumlan da kurar. Site
nin ilkelerinin, kurallarnn, greneklerinin, yetkili mercilerinin kayna
dindir. Ama zamanla, bu eski inanlar deiime urar ya da kaybo
lur, bu deiimle birlikte zel hukuk ve siyas kurumlar da deiime
urar. Sonra da bir dizi devrim gereklemi ve toplumsal dnmler,
dzenli olarak kavrayn dnmlerini izlemitir.
O halde, ncelikle bu halklarn inanlarn incelemek gerekir. En
fazla bilmemiz gereken en eski inanlardr. nk Yunan ve Romann
en ihtiaml dnemlerinde grdmz kurum ve inanlar, daha nce
ki inanlar ve kurumlarn gelimi halidir, kklerini gemiteki ok
uzak yerlerde aramak gerekir. Yunan ve talyan nfusu Romulus ve Ho-
merosdan ok eskidir. nanlar daha eski bir dnemde, tarihsiz bir an-
tikada olumu ve kurumlar da bylece yerlemi ya da hazrlanm
lardr.
Bu uzak gemii renme amacndan ne beklenebilir? amzdan
on, on be yzyl nce insanlarn ne dndklerini bize kim syleye
cek? nan ve dncelerde kavranamayan ve geici olanlar nasl bu
labiliriz? Otuz be yzyl nce, Dou Hint-Avrupallarf nn |dou Ar-
leri\ ne dndklerini biliyoruz: ok eski, antik zamanlardan kalma
Veda ilhilerinden1 ve ok eski zamanlara ait blmleri grebilecei
miz Manu Yasalarndan11 biliyoruz. Peki, eski Yunanllarn lhileri (ya
I Vedalar Ar din edebiyatnn tamamn iine alan bir terimdir. Hinduizm dinine
inananlar iin kutsaldrlar ve bu dine inananlar iin aa km bilgilerdir. Ve
da kelimesi bilgi anlamna gelir. -.n.
II Manu-Hint inanlarnda, yaratlan ilk insan (Adem). Manu Yasalar: Brahma
nizmin, MS II. yy. da yazlm nemli kaynadr, -.n.
GR 13
da cokunluk ifade eden iir ve arklar) nerededir? Onlarn da talyan-

lar gibi, antik arklar, eski kutsal kitaplar vard; ama bunlardan bize
kalan bir ey olmad. Bize bir tek yazl metin bile brakmayan bu ku
aklardan bize kalan an ne olabilir?
Neyse ki, gemi insan iin tmyle lmez. nsan onu unutabilir,
ama daima iinde saklar. nk her dnemde olduu gibi, kendisi n
ceki dnemlerin rn ve zetidir. Ruhunun iindeki yerde, her dne
min kendisinde brakt bu farkl dnemleri bulabilir ve ayrt edebilir.
Perikles dneminin Yunanllarnave iero dneminin Romallarna
bakalm, ok eski yzyllarn gerek iaretlerini ve kalntlarn tarlar.
ieronun bir ada (zellikle halktan insanlardan sz ediyorum),
efsanelerle dolu bir hayal gcne sahiptir, bu efsaneler kendisine antik
zamandan ular ve eski zamanlarda nasl dnldnn de tankl
n tarlar. ieronun ada, kkleri ok eskilere dayanan bir dili kul
lanr, eskilerin dncelerini aklayan ve eski dnceler zerinde e
killenen bu dil, bir yzyldan dierine tad izi de muhafaza etmitir.
Kkn gerek anlam, kimi kez eski bir dnceyi ya da eski bir al
kanl ortaya karabilir, fikirler dnm ve anlar kaybolmutur,
ama kaybolan inanlarn kadim tanklar olan szckler yaamtr. i
eronun ada, adaklarda, cenazelerde, evlilik trenlerinde baz tre
leri uygulamtr: Bunlar ieronun adandan daha yaldr ve bunu
kantlayan da sahip olduu inanlara artk cevap vermemesidir. Ama in
celedii yinlere ya da anlatt aklamalara yakndan bakldnda,
kendisinden on be ya da yirmi yzyl nce yaayan insanlarn inanla
rna dair iaretler buluruz.
I. KTAP
ESK NANLAR
1. BLM
RUH ve LMLE LGL NANLAR
Yunan ve Roma tarihinin son zamanlarna kadar, kesinlikle ok eski d

nemlerden gelen ve insann kendi doas, ruhu ve lmn gizemleriyle
ilgili edinilen gr, kanaat ve grenekler btnnn halk arasnda s
rp gittiini grebiliriz.
Yunan ve talyan halknn birer kol olarak tredikleri Hint-Avrupa
rknn \race\ tarihinde ne kadar eskiye gidersek gidelim, bu rkn ksa
insan yaamndan sonra her eyin bittiini asla dnmediini grrz.
En eski kuaklar, filozoflarn ortaya kmasndan nce de, varolutan
sonra ikinci bir varolu olduuna inanmt. lm varln dalp git
mesi olarak deil, ama basit bir yaam deiiklii olarak kabul ettiler.
Peki, bu ikinci varolu nerede ve nasl gerekleir? lmsz ruh be
denden knca baka bir bedeni mi canlandracaktr? Hayr! Yeniden
douaJruhgne \metempsycose\ inan Yunan-talyan halklar ara
snda hibir zaman kk salmamtr. Dounun Afilerinin eski grle
rinden biri de deildir. nk, Veda lhileri bunun zddn syler. Ru
hun ge, k blgesine doru ktna m inanlyordu? Hayr, bu da
deil. Ruhlarn semav bir yere yerletikleri dncesi Batda grece
yeni bir dneme rastlar. nk ilk kez bunu aklayan air Phokyli-
desdir; semav bir yere yerletirilme, sadece birka byk insann ve
insanla iyilik yapanlarn dllendirilmesi olarak grlmtr. talyan
larn ve Yunanllarn en eski inanlarna gre ruh, bugnk dnyaya ya
banc bir dnyada ikinci varoluunu geirmeyecektir; insanlarn yann
da kalacaktr ve toprak altnda yaamaya devam edecektir.1
Hatt uzun sre, bu ikinci varoluta ruhun bedene ortak olacana
inanld. Bedenle doan ruhu lm ayramazd; mezara onunla kapana
cakt.
1 Sub terra censebant reliquam vitam agi mortuorum. iero. Tuscul., I, 16. Euri-
pides, Alkestis, 163; Hekabe, 114.
17
Bu inanlar ne kadar eski olurlarsa olsunlar, bize kalan gerek ta

nklardr. Bunlar, ilkel inanlarla doup, onlardan sonra uzun sre ya
ayan, ama bizim de anlamamza yardmc olan defin trenleridir.
Defin trenleri bir bedenin mezara konulmasyla, mezara yaayan
bir eyin de konulduuna inanldn gsterir. Dinsel trenleri byk
bir aklk ve titizlikle betimleyen Vergilius, Polydorusun cenaze tre
ni yksn u szcklerle bitirir: Mezara ruhu da kapatacaz. Ayn
ifade Ovidius ve Gen Pliniusda da grlr; bu ifade yazarlarn ruh
hakkndaki dncelerine cevap vermekten ziyade, ok eski zamanlar
dan beri dilde srp giden eski inanlara tanklk etmesi ve halkn inan
larn yanstmas nedeniyle nemlidir.2
Cenaze treninin sonunda lenin ruhunun adyla kere arlmas
bir gelenekti. Toprak altnda mutlu yaamas arzu edilirdi. kez sa
lkl ol denirdi. Sonra da topran hafif olsun denirdi.3 Kiinin topran
altnda yaamaya devam edeceine, huzur ve ac duygusunu koruyaca
na kuvvetle inanlrd. Mezar tana kiinin orada yatt yazlrd; bu
alkanlklar, bu inanlardan sonra da yaam ve yzyllar sonrasna,
gnmze kadar gelmitir. Bugn hi kimse lmsz bir kiinin me
zarda yatacan dnmese de, bu alkanl hl srdryoruz. Ama
antik dnemde bir insann mezarda yaadna yle inanlyordu ki, giy
si, vazo, silh gibi ihtiya duyduu varsaylan nesnelerle birlikte gm
lyordu. Susuzluunu gidermesi iin mezara arap dklyordu; Al
n yattrmak iin de yiyecekler konuluyordu. At ve kle kurban edi
liyor ve bunlar, kiiye yaamnda nasl hizmet etmise, mezarnda da
2 Ovidius, Fastes, V, 451 ,. Plinius Lettres, VII, 27. Vergilius, Aen., III, 67. Vergi-
liusun betimlemesi bo mezarlarla ilgilidir; bir akrabann bedeni bulunmaynca,
yaplan trenle gmme trelerinin hemen hemen hepsi yaplyordu ve beden yok
sa da ruh mezara gmlm gibi yaplyordu. Euripides, Helen, 1061, 1240.
SchoJiast. Ad Pindaros, Phytic., IV, 284, Vergilius, VI. 505; XII, 214.
3 lyada, XXIII, 221. Pausanias, II, 7, 2. Euripides, Alkestis, 463. Vergilius, Aen.,
III, 68. Catullius, 98, 10. Ovidius, Trist., III, 3,43; Fast., IV, 852; M&arn., X, 62.
Juvenal, VII, 207. Martial, I, 89; V, 35; IV, 30. Servius, ad Aen., I, 644; III. 68;
XI, 97. Tacitus, Agric., 46.
1Troya kral Priamos'un ve kars Hekabenin en kk kzlar. Yazarn and efsa
neye gre Akhilleus, Polysenenin mezar stnde kurban edilmesini istemi ve
Akhilleusun olu Pyrrhusun ban evirip klcn kzn yreine sap-
lamtr.-v.n.
/. kitap: ESK NANLAR - RUH ve LM 19
yle hizmet edecei dnlyordu. Troyann alnmasndan sonra, Yu
nanllar lkelerine dnerler; herkes gzel tutsan yannda gtrr;
ama toprak altnda kalan Akhileus da tutsan ister ve kendisine Poly-
sene1verilir.4
air Pindarosun1 bir dizesinde eski kuaklarn dncelerinden il
gin bir kalnt bizim iin korunmutur. Phryksos, Yunanistan terk et
mek zorunda kalr ve Kolhise11 kadar gider. Bu lkede lr; ama her
l gibi Yunanistana geri dnmek ister. Peliasa grnr ve ruhunu ge
tirmesi iin Kolhise gitmesini ister. Kukusuz, ruh yurt topran, aile
mezarln zlemitir, ama bedenin kalntlarna bal olduundan, on
lar olmadan Kolhisi terk edemezdi.5
Bu ilkel inantan mezar gereklilii ortaya kar. Ruhun, ikinci yaa
m iin uygun grlen bu yeraltndaki ikmet yerinde kalabilmesi iin
bal olduu bedenin toprakla rtlmesi gerekiyordu. Mezar olmayan
ruhun kalacak yeri de olmazd. Dolap dururdu. Yaamn alkantlar ve
almas sonras dinlenmeyi ok isterdi, ama nafile. Bir kurtuk ya da
hayalet gibi, durmakszn hediye ve ihtiya duyduu besinleri almada
hep dolap durmas gerekiyordu. Mutlu olmadndan, zararl oluyordu.
Bedenine ve kendisine bir mezar verilmesi konusunda uyarmak iin,
yaayanlara ac ve hastalk veriyor, ekinlerini kasp kavuruyor, i karar
tc grnlerle korkutuyordu. te hayaletlere inan byle ortaya k
t. Antikada, mezar olmazsa ruhun sefil olacana ikna olunmutu.
Cenaze treni, acnn gzler nne serilmesi iin deil, lnn dinlen
mesi ve mutluluu iindi.6
Bedenin topraa verilmesinin yeterli olmadn belirtelfm. Daha
sonra geleneksel trenlerin yaplmas ve belirli szlerin sylenmesi ge
rekiyordu. Plautusda bir hayaletin yks bulunur.7 Bu, kesinlikle d
4 Euripides, Hckabe, passim; Alkestis, 618; Iphigen.ia, 162. lyada. XXIII, 166.
Vergilius, Aen., V, 77; VI, 221; XI, 81. Plinius, Hist. nat., VIII, 40. Sutonius,,
Caesar, 84. Lucien, De luctu., 14.
I Yunanl air ( 518-438).-.n.
II Antik kaynaklarda Kafkasya. - .n.
5 Pindaros, Phyhiq., IV, 284, edit. Heync; Bkz. scholiaste.
h Odyssea, XI, 72. Euripides, Troad., 1085, Hrodotos, V, 92. Vergilius, VI, 371,
379. Horatius, Odes, I, 23. Ovidius, Fast., V, 483. Plinius, Epist., VII, 27.
Suetonius Calig., 59. Servi us. ad Aeneid., III, 68.
7 Plautius, Mostellaria.
np dolaan bir ruhtur. nk beden, trenin gereklerine uyulmadan

topraa verilmitir. Suetonius,1Caligulann11 bedeninin cenaze treni
yaplmadan defnedildiini, ruhunun dnp dolatn ve insanlara g
rndn ve sonunda, mezarn alarak, bedenine kurallara gre yeni
bir mezar yapldn anlatr. Bu iki rnek cenaze trenlerinde grenee
ve sylenen szlere ne kadar nem verildiini gsterir. nk bunlar
olmadan ruhlar gezinip durur ve insanlara grnrlerdi ve onlar saye
sinde mezarlarna koyulur ve hapsedilirlerdi. Ayn ekilde, bu ie yara
yan szler olduu gibi, eskilerde aksi ynde ie yarayan szler de var
dr, yani ruhlar aran ve geici olarak mezarlarndan karan szler.
Eski yazarlarn yazlarnda, insanlarn ldkten sonra yaplmas ge
reken tren kurallarnn kendilerine uygulanmayaca korkusuyla nasl
ac ektiklerini anlattklarn grebiliriz. Bu korku yrek paralayc kay
glarn nedeniydi. lmden ok, mezardan yoksun olmaktan korkulur
du. Sz konusu olan dinlenme ve sonsuz mutluluktu. Denizde kazan
dklar bir zaferden sonra llerini gmmeyi ihmal eden generallerini
ldren Atmallar bizi pek fazla artmaz. Filozoflarn rencileri olan
bu generaller, ruhu bedenden kesinlikle ayrt edebiliyorlard ve birinin
yazgsnn dierine bal olduuna inanmadklarndan, bir cesedin suda
ya da karada ryp gitmesi onlar iin nemli deildi. Frtnalarla l
leri toplamann ve gmmenin sama formalitesi uruna boumam-
lard. Ama Atinada, eski inanlara ballklarn koruyan halk, general
leri dinsizlikle sulad ve ldrd. Zaferleriyle Atinay kurtarmlard,
ama ihmalleriyle binlerce ruhu kaybetmilerdi. Ruhlarn ekecei acy
dnerek llerin akrabalar mahkemeye matem elbiselerini kuana
rak gelmiler ve intikam alnmasn istemilerdi.
Eski sitelerdeki yasa, sulular korkunluuyla naml bir cezaya
arptrrd: Mezardan yoksun brakma. Bylece ruhun kendisi de ceza
landrlyor ve hemen hemen sonsuz bir ikenceye mahkm ediliyordu.
Eski insanlarda llerin ikametghyla ilgili bir baka dncenin
yerletiini de gzlemlemek gerekir. Yeraltnda mezardan daha geni
bir blge tasavvur ettiler. Burada, bedenlerinden uzaktaki ruhlar birlik
1 I. ve II. yy. aras yaamtr. 12 Sezarn Yaam ve Hadrian reformlarn ileyen

Devlet Dairesi adl eseriyle tannr, -.n.
I[ 37-41 yllar arasnda grev yapm, Julio-Claudian Hanedan mensubu ve
Romann drdnc mparatoru, -.n.
/. kitap. ESK NANLAR - RUH ve LM 21
te yayorlar ve insann yaam boyunca sergiledii davrana gre ce

zalar ve dller datlyordu. Ama daha nce anlattmz mezar tren
leri, bu inanlarla belirgin bir kartlk ieriyordu: Bu trenlerin yerle
tii dnemde henz Tartarosa [cehennem] ya da Champs-Elyseese
{lmden sonra erdemli ruhlarn dinlendii yer. -y.n. ] inanlmad ke
sindi. Bu antik kuaklarn ilk dncesi, insann mezarda yaad, ru
hun bedenden ayrlmad, kemiklerin gmld bu toprak parasnda
ruhun yerletiiydi. nsann nceki yaamyla alaca verecei yoktu.
Mezara girdiinde onu ne dl ne de ikence bekliyordu. Kukusuz ka
ba, ama gelecek yaam kavramnn ocukluunu tayan bir dnce.
Toprak altnda yaayan varlk, besine ihtiya duyduu iin insanlk
tan yeterince uzaklamamt. Dolaysyla, yln belirli gnlerinde, me
zara yemek gtrlrd. Ovidius ve Vergilius, kendi yaadklar dne
me kadar inanlar deimi olsa da, grenek olarak deimeden kalan
bu treni betimlerler. Mezarn ot ve iek elenkleriyle sslendiini ve
pasta, meyve, tuz koyulduunu, st ile arap ve kimi kez de kurban ka
n dkldn anlatrlar.8
Bu cenaze yemeinin bir tr anma treni olduuna inanrsak ok
yanlrz. Ailenin getirdii yemek gerekten l iindir, sadece ona ait
tir. Bunu kantlayan da stle arabn mezar toprana yaylmasdr, kat
yiyeceklerin lye kadar ulamasn salamak iin bir delik alrd, eer
kurban kesilirse, etine hibir canlnn sahip olmamas iin tm bedeni
yaklrd, ly yemee ve imeye davet etmek iin kimi dua formlle
ri sylenirdi, tm aile bu ne katlrsa da, yemeklere dokunamazlar
d, mezardan ayrlrken, vazolar iinde biraz st ve rek braklrd ve
lnn ihtiyac iin braklan bu kk erza yaayan birinin almas, di
ne aykrlk \giinah\ olarak kabul edilirdi.9
Bu grenekler kesin olarak dorulanmtr. Euripidesin1 Elektro
adl eserinde phigenia,1 mezar toprana st, bal, arap dkyorum,
nk, ller bunlardan mutluluk duyarlar der.10 Yunanllarda, meza
8 Vergilius, Aen., III, 300 et ssq; V, 77. Ovidius, Fast., II, 540.
9 Herodotos, Ii 40. Euripides, Hakabe, 536. Pausanias, II, 10. Virgileius V, 98.
Ovidius, Fast., 566, Lucicn, Charon.
1M 480 ile 406 yllar arasnda yaad. Aiskhylos ve Sofoklesle kyaslanr. Yaz
d trajedilerden 18'i gnmze kadar ulat, -y.n.
10Aeskhilos, Cheoph.,476. Euripides, Iphigenie. 162; Orestes, 115-125. Virgile,
VI, 883.
rn n ksmnda Yunanca sunak dedikleri kurban yeri olarak kullanlan

ve etin piirilmesine hizmet eden bir alan bulunuyordu.11 Roma meza
rnda sadece lnn kullanmna ak olan bir zel mutfak \culina\ var
dr.12 Plutarkn anlattna gre Platia Savandan sonra, len savala
r sava alanna defneden Platiallar, llerine her yl cenaze yemei
sunmaya sz vermilerdi. Dolaysyla savan her yl dnmnde, en
yksek grevlilerinin ynetiminde byk konvoylarla llerin yatt
topraklara gidiyorlard. llere st, arap, ya, parfm sunuyorlar ve
bir kurban kesiyorlard. Platiallar besinleri mezarn stne yerletirdik
ten sonra, llerin gelip yemei almalar iin bir dua forml sylyor
lard. Bu tren Plutark zamannda hl yaplyordu ve kendisi olayn
600. yl dnmn grmt.13 Daha sonra, bu dnce ve grenekler
le alay eden Lucian halk arasnda bunlarn ne kadar kk saldn anlat
yordu. ller mezara koyduumuz yemeklerle beslenirler ve dkt
mz arab ierler; yle ki hibir ey sunulmayan l sonsuz bir ala
mahkm olur.14
te bize yanl ve gln grnen eski inanlar. Ama, insanlar ze
rimde kuaklar boyunca hkm srdler. Ruhlar ynettiler, hatt top
lundan ynettiklerini de greceiz. Eskilerin aileyle ilgili ve toplumsal
kurumlarnn ounun bu kaynaklardan trediini anlayacaz.
2. BLM
LLERE TAPINMA
Bu inanlar, olduka erken dnemlerden itibaren baz davran kuralla

rna neden olurlar. Mdcm ki lnn yiyecee ve suya ihtiyac vardr,
bu ihtiyac yerine getirmek de yaayanlarn grevidir. llere yiyecek
gtrmekte sergilenen zen, insanlarn deiken arzu ya da duygular
na gre terk edilmedi; bu bir zorunluluktu. Bylece, lmde temellenen
ama dogmalar erken bir tarihte silinip giden btnlkl bir din yerle
ti, ancak yin kurallar Hristiyanln zaferine kadar devam etmitir.
ller kutsal varlklar olarak grlrd. Eskiler bulduklar en say
11 Euripides, Elektra, 513.
12 Fesius, v. Culina.
13 Plutarkhos, Aristides, 21.
14 Lucian, De luctu. iero, Pro Flacco. 38.
/. kitap: ESK NANLAR - LLERE TAPINMA 23
gl sfatlar onlara ayrrlard; onlara iyiler, azizler, ermiler adn verir
lerdi. nsann sevdii ya da korktuu tanrnn sahip olduu en derin aza
mete sahiptiler. Onlarn dncelerinde her l bir tanr idi.15
Bu tr tanrlatrma sadece byk insanlarn ayrcal deildi: l
ler arasnda ayrm yaplmyordu. iero yle demiti: Atalarmz bu
yaam terk eden insanlarn tanrlar arasnda saylmasn istediler. Hat
t erdemli bir kii olmaya da gerek yoktu, iyi bir adam kadar kt bir
adam da tanr olabiliyordu, sadece ilk yaamnda sahip olduu tm k
t eilimlere bu ikinci yaamda da sahip oluyordu.16
Yunanllar llerine yeralt tanrlarnn adlarn veriyorlard. Aeskhi-
los,1babas len bir oulu yle konuturur: Sen toprak altnda bir tan
rsn. Euripides, Alkestisten11sz ederken yle syler: Mezarnn ya
nndan geen biri yle syleyecektir: Bu kii artk mutlu bir tanrdr.17
Romallar llere Manes111 tanrlarnn adlarn verirlerdi. Manes tanr
larna borlu olduunuzu verin der iero; bunlar yaam terk etmi
insanlardr, onlar tanrsal kiiler olarak addedin.18
Mezarlar bu tanrlarn tapmaklardr. Dolaysyla dua ile ilgili Dis
manibus yazt bulunur ve Yunanca yeralt tanrlar iin yazmaktadr.
Vergilius yle yazar: Burada gmlm \kefenlenmi\ tanr yaar, ma-
nesue sepulti. Mezar nnde tanrlarn tapnaklarnda olduu gibi kur
banlar iin sunak bulunur.1920
Yunanllarda, Latinlerde, Sabinlerde,lv/2 Etrsklerdev lye tapma
15 Aeskhilos, Choeph, 469. Sofokles, Antig, 451. Plutarkhos, Solon, 21; Quest.
Rom., 52; Quest. gr., 5. Vergilius, V, 47; V, 80.
,6i., De legib., II, 22. Saint Augustin, ite de Dieux, IX, 11; VIII, 26.
I Aeskhilos, Yunanl yazar, -.n.
II Kral Pelias'n kz Alkestis, Artemis tarafndan cezalandrlan kocasnn hayatna
karlk, kendi hayatn verir. Yapt tanrlar tarafndan takdirle karlanr. Herak-
les de onu, ller lkesinden geri getirir. Kocasna olan sevgisi nedeniyle yap
t fedakrlkla bilinir, -.n.
17 Euripides, Alkestis, 1003.
1,1 lenlerin ruhunu temsil eden tanrlar, -y.n.
,Ki., De legib., II, 9. Varron, Saint Augustin iinde. ite de Dieux, VIII, 26.
19 Vergilius, en., IV, 34. Aulu-Gelle, X, 18. Plutarkhos, Quest. Rom., 14. Euripi
des. Troy., 96; Elektra, 5 l Suetonus, Neron, 50.
,v Arkaik dnemde talya'da Roma'nn kuzeyinde yerlemi halk. -.n.
20 Varron, De ling. Lat., V, 74
v talya'nn Tiber ile Arno nehirleri arasnda yeralan Etruria blgesinde M 6. yz
yla dek varln srdren halk. -.n.
y gryoruz; ayn eyi Hindistan Arlerinde de buluyoruz. Rig-Veda

lhilerinde sz geer. Manu1 yasalar kitabnda insanlarn bildii en
eski tapnma olarak geer. Bu kitapta ruhun bir baka bedene gemesi-
rhg fikrinin, bu eski inancn zerinden getiini gryoruz. Hatt
daha nce, Brahma dininin yerletiini gryoruz. Bununla birlikte,
Brahma tapnmas ve ruhun baka bir bedene geme-ruhg retisi
altnda, eskilerin ruhlarnn din varln, canl ve yklmaz ekilde sr
drmektedir ve Manu yasalarn yazan kiinin bunu dikkate almasn ve
kutsal kitapta talimatlar kabul etmesini zorunlu klar. Bu tuhaf kitabn
tek ayrc zellii, bu antik inanlarla ilgili kurallar korumas deildir,
bu inanlara kar dier inanlarn stn kt bir dnemde yazlm ol
mas da ilgintir. Bu da, insan inanlarnn dnmesi iin ok zaman
gerekliyse, dsal uygulamalar ve yasalarn deiime uramas iin da
ha da fazla zaman gerektiini kantlar. Aradan geen onca yzyl ve on-
ca devrimden sonra, bugn bile, Hintliler atalarna hediye vermeye de
vam etmektedirler. Bu inanlar ve tapnmalar, Hint-Avrupa rknda g
rlen en eski ve tabi zamana da en fazla direnen eylerdir.
Bu tapnma Hindistanda, Yunanistanda ve talyada ayndr. Hint
li Manesler, sraddha denilen yemei tedarik etmek zorundaydlar. Ma-
nesin tevecchn kazanmak iin ev sahibi pirin, st, kkler ve mey
velerle sraddha yapsn. Hintli, bu cenaze yemeini sunduunda Atala
rnn gelip manesinin yanna oturduklarna ve sunulan yiyecekleri ye
diklerine inanrd. Bu yemein llere byk bir zevk verdiine de ina
nrd: Sraddha trelere gre icra edildiinde, yemei sunan kiinin ata
lar kaybolmayan bir honutluk hissederlerdi.21
Dou Arleri ilk bata, lmden sonraki yazgnn gizemini Batllar
gibi dndler. Ruhun bedenden mutlak ayrmn varsayarak ruhun bir
baka bedene gemesi inancnn benimsenmesinden daha nce, grn
meyen ama madd olan ve lmllerden yiyecek ve hediye isteyen in
sann belirsiz ve kararsz varoluuna inanyorlard.
Yunanl gibi Hintli de llere mutlu bir varolutan yararlanan lh
kiiler olarak bakyordu. Ama mutluluklar iin bir koul gerekiyordu,
hediyeler yaayan kiiler tarafndan dzenli olarak getirilmeliydi. Eer
sraddha verilmezse, lnn ruhu kald sakin yerden kar ve yaayan
1Hindu dininde bir tanr, -.n.

21 Manu yasalar I, 95: III, 82, 122, 127, 146, 189, 274.
/. kitap: ESK NANLAR - LLERE TAPINMA 25
lara ac veren, gezip dolaan bir ruh olurdu, yle ki manesler eer ger
ekten de tanr olmularsa, bu yaayanlarn onlara tapmasndan kaynak
lanyordu.
Yunanllar ve Romallar da ayn inanlara sahiptiler. Eer cenaze
yemekleri verilmezse, ller hemen mezarlarndan karlard, babo
dolaan glgeler olarak sessiz gecede inledikleri duyulurdu. Yaayan
lara dine aykr ihmallerinden dolay sitem ederlerdi, Onlar cezalandr
mak isterler, hastalk yollarlar ya da topra verimsiz klarlard. Cenaze
yemeklerinin tekrar dzenlenmesine kadar yaayanlara hi nefes aldr
mazlard. Kurban, yiyecek sunulmas ve ieceklerle onurlandrma onla
r tekrar mezarlarna dndrr ve dinlenmelerini salar, bylece lh
zelliklerini geri kazanrlard. te o zaman insan onlarla bar iinde
olurdu.22
Nasl ki ihmal edilen mteveffa kt bir varla dnrse, ardn
dan uygun biimde tapnlan kii de koruyucu bir tanr olurdu. Kendisi
ne yiyecek getirenleri severdi. Onlar korumak iin, insanlarn ilerine
karmaya devam eder, kendisine atfedilen rol sk sk oynard. Her l
gibi, gl ve etkin olmay biliyordu. Ona dua edilir, destei ve hima
yesi istenirdi. Bir mezarla karlaldnda durulur ve; ey sen yeraltn-
daki tanr, bana yardmc ol23 denirdi.
Eskilerin llere atfettikleri gc, Elektrann babasnn manesi
iin syledii u duadan anlayabiliriz: Bana ve kardeim Orestese
ac, onu bu lkeye getir, duam kabul et, ey sevgili babam, isteklerimi
yerine getir ve ieceklerimi mezarna kabul et. Bu gl tanrlar sade
ce madd iyilikler sunmazlar; nk Elektra, sonradan unu ekler:
Annemin kalbinden daha iffetli bir kalp ve onunkinden daha temiz el
ler ver.24 Bir Hintli de maneslerinden ailesindeki iyi insanlarn oal
masn ve verecek ok eyi olmasn ister.
lm ile tanrlatrlan bu insan ruhlar, Yunanllarn da dedii gibi
22 Ovidius, Fast., II, 553. Aeskhilosda, Agamemnonun Manesleri tarafndan f

keli bir dle uyarlan Klytemnestra ldrtt kocasnn mezarna yiyecek ve
iki gndermekte acele eder.
23 Euripides, Alkestis.. 1004. - Bu llere dikkat etmediimize inanlr ve tapn
malarn ihmal edersek, bize ktlk yaparlar ve armaanlarmzla onlara yar
dmc olursak, bize iyilik yaparlar. Porohyre, De abstin., II 37. Voy. Horatius,
Odes, II, 23; Platon, Lois, IX, s. 926, 927.
Â eskhilos, Choeph., 122-135.
26 ANTK STE: TAP1NMA-HUKUK-KURUMLAR
daimonlar1ya da kahramanlardr.25 Latinler bunlara haris,n Manes, Ge

nius111 adlarn vermilerdi. ApuliusIV yle syler: Atalarmz, Manes-
lerin kt olduklarnda kurtuk \larves], iyi niyetli ve uygun olduklarn
da Iâris olarak adlandrlmalarna inanmlard.26 Zaten yle yazld
n da gryoruz: Genius ve Laris, atalarmzn da inand gibi ayn
kiidir.27 iero ise Yunanllarn daimon dediine biz Laris diyoruz
diye28 yazar.
llerin bu dini, insan rknda grlen en eski dindir. ndrav ya da
Zeusu tasarlamadan ve tapmadan nce, insan llere tapt; onlardan
korktu, onlara dua etti. Din duygusunun buradan balad sylenebilir.
Belki de insan, ilk kez lm grnce doast dncesini ilk kez
edindi ve grdnn daha tesini umut etmeyi istedi. lm ilk gizem
di, insann dier gizemlerin yoluna koyulmasn salad. Dncesini
grnr olandan grnmeyene, geiciden sonsuza, nsan olandan l
hiye tad.
3. BLM
KUTSAL ATE
Yunanlnn ya da Romalnn evinde bir sunak [autel\ olurdu, sunan s

tnde daima biraz kl ve kz bulunurdu.29 Evin sahibi iin atei gece
I Eskilerde insanlar yneten ve gelitiren grnmez, yce varlklar. gruba ay

rlrlar: lk ikisi ruh ve ateten oluur, grlemezler, ncs buhardr, -y.n.
25 Bu son szcn ilk anlam l insan anlamnda gibidir. Yunanllarda halkn dili
olan yaztlarn dil bu anlamda kullanmaktadr. Boeckh, Corps. nscript., No:
1629, 1723, 1781, 1784, 1786, 1789, 3398, -Ph. Lebas, Mon. De Moree, s. 205.
Voy. Theognis, edit. Welcker, v. 513. Yunanllar llere kahraman adn da ve
riyorlard., Eurip., ACest., 1140 ve Schol. ; Eeyle, Pers., 620. Pausan., VI, 6.
II Roma mitolojisinde evlerin koruyucusu olarak bilinir. Lar: Romallarn ocakba
Tanrs, -y.n.
III Koruyucu melek. Her insann kendine ait bir koruyucu melei/Geniusu olduu
na inanlrd, -.n.
,v Bugnk Cezayirde domu berberi kkenli bir yazar. (MS 123-170?) -.n.
26 Servi us, ad. Aeneid., III, 63.
27 Censorinus, 3.
28 i., Timce. II, Halikarnasl Dionysius. evirisi Lar familiaris olarak yurdun
kahraman" (Antiq. rom..W. 2)
2<>Yunanllar bu sunaa deiik adlar verirlerdi mezar,; sunak, ocak?' Bu sonuncusu
/. kap: ESK NANLAR - KUTSAL ATE 27
ve gndz canl tutmak kutsal bir zorunluluktu. Atein snd ev

uursuzdu! Ate her akam kllerle kaplanr ve tmyle snmesi nle
nirdi. Sabah kalkldnda yaplan ilk i atei canlandrmak ve biraz
odun atmakt. Ne zaman aile tmyle lp giderse, ate de sunaktan
kaybolup giderdi, snm ate, snm aile eskilerde ayn anlama ge
len deyimlerdi.30
Sunak zerinde atei srekli canl tutmann eski bir inanla ilgisi ol
duu bellidir. Bunun iin uygulanan kurallar ve treler bunun anlamsz
bir det olmadn gstermektedir. Bu atein her trden odunla yakl
masna izin verilmezdi. Din, bu amala kullanlacak aalar ve inan
gerei kullanlmayacak olanlar da ayrtryordu.31 Atein daima atein
saf kalmasn isteyen32 din, ayrca atee hibir kirli nesnenin atlmama
sn da art kouyordu, bunun mecaz anlam su ieren herhangi bir ey
lemin atein nnde yaplamayacayd. Yln bir gn, ki bu Romal
lard a 1 Mart idi, her aile kutsal atei sndrmek ve hemen sonrasnda
baka bir ate yakmak zorundayd. Ama yeni ate yaklrken titizlikle
uyulmas gereken yin kurallar vard. akmakta kullanmak ve taa
bir demirle vurmaktan kanmak gerekiyordu. zin verilen usuller g
ne enerjisini bir noktaya toplamak ya da belirli trdeki iki odun para
sn birbirine srterek hemen kvlcm elde etmekti.33 Eskilerin dnce
sinde yer alan bu deiik kurallar, sadece yararl ve ho bir eyi ret
menin ve korumann sz konusu olmadn gstermeyi amalyordu, bu
insanlar sunakta yanan atete daha baka bir ey gryorlard.
Bu ate lh bir eydi, o na taplyordu, onun iinde gerek bir ta-
pn vard. Bir tanrnn houna gidebilecek her tr hediye, iek, mey
ve, buhur, arap, kurban olarak sunuluyordu. Tanrdan Koruma isteni
yordu, gl olduuna inanlyordu. Salk, zenginlik, mutluluk gibi in
kullammda kald ve sonra Vesta tanrasnn adn belirtir oldu. Latinler bu

masaya ara ya da focus adn verirlerdi.
30 Homeros, XXIX. Hymnes orph., LXXXIV. Hesiodos, Opera, 732. Aeskhilos,
Aam., 1056. Euripides, Hercul. Fur., 503, 599. Thukydides, I, 136. Aris-
tofaness. plut., 795. Caton, De re rust., 143. iero, Pro domo, 40. Tibulle, I, 1,
4. Horatius, Epod., I, 43. Ovidius, A, A., I, 637. Vergilius, 11,512.
31 Vergilius, VII, 71. Festus, v. Felicis. Plutarkhos, Numa, 9.
32 Euripides, Hercul. Fur., 715. Caton, De re rust., 143. Ovidius, Fast., III, 698.
33 Ovidius, Fast., III, 143. Macrobe, Sat., I, 12. Festus, felicis. Julien, Oraison la
louange du soleil.
san arzularnn sonsuz taleplerini elde etmek iin ihtirasl dualar okunu
yordu. Orfeuscu1lhiler derlemesinden bize kadar korunarak gelen du
alardan biri yledir: Ey ocak [ate|! Bizi her zaman salkl, mutlu
kl, Sen ki sonsuz, gzel, hep gensin, sen ki beslersin, zenginsin, hedi
yelerimizi iyi kalplilikle kabul et ve karlnda bize mutluluk ve bir o
kadar ho olan salk ver.34 Bylece ocak, insann yaamm salayan,
yetenekleriyle insan besleyen zengin bir tanr, ayn zamanda evi ve ai
leyi koruyan gl bir tanr olarak kabul ediliyordu. Bir tehlike nnda
snmak iin yanna gidiliyordu. Priamosun1 saray igl edildiinde,
Hekabe11 yal kral ocan yanna getirir ve silhlarn seni koruyamaz
ama bu ocak hepimizi koruyacaktr der.35
Kocasn kurtarmak iin hayatn veren Alkestise bakn. Ocaa yak
lar ve yle der: Ey Tanrm! Bu evin sahibi! nnde son kez eili
yorum ve sana dua ediyorum; nk llerin bulunduu yere ineceim.
Annelerini kaybedecek ocuklarma gz kulak ol; oluma yumuak
bal bir e ver, kzma da asil bir koca. Benim gibi erkenden lmesin
ler, ama mutluluk iinde uzun bir yaam srsnler.36 Talihsizlik duru
munda, insan ocan sular ve sitemde bulunur; mutlulukta ise ocaa
ltufta bulunur. Savatan gelen asker kendisini tehlikelerden kurtard
iin teekkr eder. Aeskhillos111 bize Troyadan an ve erefle dnen,
mutlu Agamemnon'u anlatr, teekkr edecei kii Zeus deildir, nee
ve minnetini bir tapnakta gstermeyecektir, evinde bulunan ate oca
na ltufta bulunduunu gsteren hediyeler sunacaktr.37 nsan ocana
dua etmeden evinden kmazd, eve dndnde, daha eini grmeden
1 Orpheus'un kurduu sylenen mitolojik bir \Orfik-\ din/inan. Orpheusa masa

lms bir kiilik yaktrlm ve kimilerince gerekten de yaamtr. Yunanl air.
Homerosdan evvel yaadn ne srenler de vardr. Sokratta ruhun lmezlii
ile ilgili fikirlerin Orpheuscu olduunu dile getirenler vardr. -y..
34 Hymnes orph., 84. Plautius. Captiv., II, 2.Tibule, 1,9,74. Ovidius, A., 1.637. Pli-
nius, Hist. nat., XVIII, 8.
1Truva savandaki yal kral ve. Truva ehrinin son kral. Hektor, Paris, elli olu
arasndaki en tannmlardr. -.n.
n Priamos'un ei, Homerosa gre 19 olu olmutur ve Yunan tarafna geen biri
hri hepsi de Troya kuatmasnda lmtr. -.n.
33 Vcrgilius, En., I, 523. Horace. Epit., I, 5. Ovidius, Trist., IV. 8, 21. Perse sat., V,
31.
v> Euripides, Alkestis, 162-168.
111(M 525-424) Antik Yunanl oyun yazar. -.n.
37 Aeskhilos, Aam., 1015.
/. kitap: ESK NANLAR - KUTSAL ATE 29
ve ocuklarn pmeden ncelikle ocan nnde eilir ve yardm dile
nirdi.38
O halde, ocan atei ailenin Tanrsyd. Atee tapmak ok basitti.
lk kural sunak zerinde daima korlam kmrlerin olmasyd, nk
ate snerse, bir tanrnn varl da snm oluyordu. Gnn kimi saat
lerinde, ate zerine kuru otlar ve odun konulurdu ve bylece tanr ken
dini parlak alevlerle gsterirdi. Tanrya kurbanlar sunulurdu, her kurba
nn z bu kutsal atei srdrmek ve canlandrmak, tanrnn bedenini
beslemek ve gelitirmekti. Bu nedenle, her eyden nce odun verilirdi,
sonra da sunak zerine Yunanistann yakc arab, ya, buhur ve kur
banlarn ya dklrd. Tanr bu hediyeleri kabul ederdi. Mutlu ve ne
e iinde, sunak zerinde ykselir ve kendine tapman nlaryla aydn
latrd. Yardm dileme zaman gelmiti, duann lhisi insann yrein
den kyordu.
Yemek, zellikle din bir eylemdi. Yemei yneten tanr idi. Ekme
i piiren ve yiyecekleri hazrlayan da,39 dolaysyla yemein banda ve
sonunda onun iin dua edilmesi gerekiyordu. Yemee balamadan n
ce, sunak zerine yiyeceklerin ilk lokmalar konulur, kutsal kabul edi
len arap imeden nce sunak masasna serpitirilirdi. Bu tanrnn pa
yyd. Onun varl ve yedii-itii konusunda kimse kuku duymazd.
ayet o, sunulan yemeklerle beslenmeseydi, alevin bu kadar byd
n grebilir miydik? Yemek insan ve tanr arasnda paylalmt: Bu
aziz bir trendi ve birlikte inan birliine giriyorlard.40 Akllardan
kan eski inanlar, geriye grenek, tre, dil biimleri brakyorlard ve bir
imansz bile bunlardan vazgeemezdi. Horatius, Ovidius ve Petronius
yemeklerini ate nnde yerler, ocaa arap serper ve dua ederlerdi.41
Bahsettiim kutsal ate tapnmas sadece Yunanistan ve talya halk
larna zg deildir. Douda da bu tapnmay grrz. Bize kadar ge
len yazlmlaryla Manu yasalar, kitabn dzenlendii tarihte Brahma
dininin tamamen yerlemi ve hatt gerileme eilimine girmi olduu
nu gsterir, lkin Brahma tapnmasnn ikinci sraya koyduu fakat yka-
38 Cato. De re rusi.. 2. Furipides, Hercul. fur., 523.

V) Ovidius, fastes, VI, 315.
40 Plutarkhos. Ouest. Rom., 64; Comm. sur Hesiode. 44. Hymenes homer.. 29.
41 Horatius, sat., II, 6, 66. Ovidius, Fastes, II, 631. Petrone, 60.
madii eski bir dinin yani ocan kalnt ve artklar korunmutur. Brah-
mann1da gece gndz bakmak zorunda olduu bir oca vardr, ona her
sabah ve akam yiyecek olarak odun verir, ama Yunanllarda olduu gi
bi, bunlar sadece dinin gsterdii belirli aalarn odunlar olabilir.
Ocaa, Yunanllar ve talyanlar nasl arap sunuyorlarsa, Hintli de soma
adn verdii mayalanm bir likr sunar. Yemek de benzer biimde di
n bir eylemdir ve treler Manu yasalarnda titiz biimde betimlenmi-
tir. Yunanistanda olduu gibi ocaa dua edilir, yemein ilk lokmalar
saylan, pirin, ya, bal sunulur. yle sylenir: Brahman, pirin mah
suln topladktan sonra, hemen ilk rnleri ocaa sunmal ve kendisi
daha sonra yemelidir. nk kutsal ate, tahla susamtr ve onurland-
rlmazsa, ihmalkr Brahmann yaamn yok eder. Yunanllar ve Roma
llar gibi Hindularn tanrlar da sadece onur ve saygya susam deildir,
ayn zamanda iki ve yiyecee de susam olarak tasavvur ediyorlard.
Eer insan tanrlarn fkesini ekmek istemiyorsa, alklarn ve susuz
luklarn gidermek zorundayd.
Hindularda, ate tanrsnn ad Agni idi. Rig-Veda bu tanrya gnde
rilen birok lhi ierir. Bunlardan birinde yle der: Ey Agni! Sen ya
amsn, insann koruyucusun... vglerimizin karl iin, sana yalva
ran aile babasna n ve zenginlik ver... Agni, sen ihtiyatl bir savunucu
ve babasn, sana yaam borluyuz, senin aileniz. Yunanistanda oldu
u gibi, ocak atei gl bir koruyucudur. nsan ondan bolluk ister:
Dnyann bizim iin hogrl olmasn sala. Ondan salk ister:
Uzun sre ktan yararlanmam sala. Gnein batmas gibi ben de
yalla ulaaym. Hatt ondan arballk ister: Ey! Agni, kt yola
sapan insan iyi yola getir. Eer bir hat yapmsak, senden uzakta y-
rdysek bizi affet. Yunanistanda olduu gibi, ocak atei tmyle saf
tr; atee kirli eyler atmak Brahmana yasaktr ve hatt atete ayaklar
n stmas da yasaktr. Yine Yunanistanda olduu gibi, sulu insan, su
undan arnmadan nce ocaa yaklaamazd.
Hem Akdeniz kysnda, hem de Hint yarmadasnda yaayan insan
larda bu uygulamalar bulmak, bu inanlarn ok eski zamanlara ait ol
duunun bir kantdr. Elbette, bu dini ne Yunanllar Hindulardan, ne de
Hindular Yunanllardan ald. Ama Yunanllar ve talyanlar, ayn rka ait
1 Brahma dininde din adamlar kaslnn yesi, -.n.

/. kitap ESK NANLAR - KUTSAL ATE 31
tiler, ok eski zamanlarda, atalar Orta Asyada birlikte yaamt. te

nce burada inanlar tasarladlar ve treleri yerletirdiler. yleyse kut
sal ate, ne Yunanl, ne talyan, ne de Hindularn bulunmayp sadece
Arlerin olduu uzak ve gizemli bir dneme aittir. Tribler birbirlerin
den ayrldnda, bu tapnmay beraberinde gtrrler. Kimileri Ganj
nehri kylarna, kimileri de Akdeniz kylarna. Daha sonra, ayrlan ve
artk ilikide olmayan bu kabileler iinde kimileri Brahmaya, kimileri
Zeusa, kimileri de Januse1taptlar; her grup kendi tanrsn yaratt. Ama
hepsi de, rklarnn ortak beiinde tasarladklar ve uyguladklar ilk di
ni antik bir miras gibi korudular.
Hint-Avrupa halklarnda bu tapnmann varlna dair yeterli kant
lar st antikada gremiyorsak da, Yunanllarn ve Romallarn dinsel
trelerinde baka kantlar bulabiliriz. Zeus ya da Athena tanrlar onuru
na verilen kurbanlar da dhil olmak zere, tm kurbanlardaki ilk yakar
ma ocak iindi. Hangi tanrya olursa olsun, yaplan her dua, zorunlu ola
rak ocak iin yaplan bir dua ile balar ve biterdi.*42 Olimpiada,11 birle
ik Yunanistann sunduu ilk kurban ocak iindi, kincisi de Zeus
iin.43 Ayn ekilde, Romada, ilk tapnma ocak anlamna gelen Vesta111
iindi.44 Ovidius insanlarn dinsel eylemlerinde ilk yeri igl edenin bu
tanr olduunu belirtir.45 Rig-Veda lhilerinde de unlar okuyabiliriz:
Tm dier tanrlardan nce, Agniye yalvarmak gerekir. Tm lm
szlerin adlarndan nce onun saygdeer adn telaffuz edeceiz. Ey!
Agni! Kurbanmzla sayg sunduumuz tanr hangisi olursa olsun, kur
ban her zaman sana adanmtr. Ovidius zamanndaki Romada, Brah-
manlar zamanndaki Hindistanda, ocak atei teki tanrlardan daima
I Bir yz gemie, bir yz gelecee dnk iki yzl Roma tanrsdr. Bu tanrnn
resmine Roma paralarnda rastlanr. Janusa ait olan bu resimde yzlerden biri
kentten ieri girenlere, teki ise kentten kanlara bakar. Bylece kent gvenlik
iindeki yaamna devam eder. -y.n.
42 Hymnes hom., 29; a.g.e., 3, v. 33. Platon, Cratyle, 18. Hesychius,
kaldran/uzaa koyanw Diodous, VI, 2. Aristofanes, Oiseaux, 865.
II Olimpia: lliste. Yunanllarn en eski kutsal merkez. - .n.
43 Pausanias, V, 14.
III Eski Roma'da ocak, evi ve aileyi koruyan bkire tanra. Ocan kutsal alevi
onun bedenidir. Romandaki Vesta tapnanda bulunan kutsal alev, Vesta bkire-
leri tarafndan korunmutur. Vestales rahibeleri Romanm en iyi aile kzlar ara
sndan seilirdi.-y./.
44 iero. De nat. Deor., II. 27.
45 Ovidius, fastes, VI, 304.
nce geliyordu; Jpiter ve Brahmann insanlarn dininde nemli bir yer

aldn bilsek de, ocak ateinin bu tanrlardan ok daha nce geldii ha
trlanrd. Yzyllar boyunca, tapnmada ilk yeri almt ve yeni tanrlar,
byk tanrlar, atei kutsal yerinden skp karamazlard.
Bu dinin simgeleri alara gre deimitir. Yunanistan ve tal
yann halklar tanrlarn insanlar gibi tanmlama, her bir tanrya bir isim
ve insan biimi yaktrma alkanl edindiklerinde, eski ocak tapnma
s, bu dnemdeki insan kavraynn her dine zorunlu kld ortak yasa
ya maruz kalyordu. Kutsal atein durduu sunak kiiselletirildi ve ona
hestia ocak, Vesta dm verildi, Latince ve Yunanca da ayn ekilde
kalan bu ad, ilkel ortak dildeki suna belirten szckle ayn anlam ta
r. Olaan bir yntemle, genel ad [cins isim\ zel ad \zel isim| oldu.
Giderek bir efsane olutu. Bu tanr bir kadnn zelliklerine uygun ta
savvur edildi. nk suna belirten szcn tr diildi. Hatt bu
tanra heykellerle temsil edildi. Ama bu tanrnn sadece sunak atei ol
duuna iaret eden ilkel inancn izi hibir zaman silinemedi, Ovidius
bile, Vestann yaayan alevden baka bir ey olmadn kabul etmek
zorunda kald.46
Kutsal ate tapnmasn daha nce szn ettiimiz llere tapnma
ya yaknlatrrsak, aralarndaki yakn iliki anlalr hale gelir.
ncelikle, ocakta srekli beslenen atein, insanlarn dncesinde
madd trdeki bir ate olmadn syleyelim. Atete grlen, stan ya
da yakan, sadece fizik bir e olarak bedeni deitiren, madenleri eri
ten ve insan sanayinin gl bir arac olan ate deildir. Ocak atei ba
ka bir trdendir. Sadece kimi trelerin yardmyla gerekletirilebilen
ve sadece kimi odun trleriyle beslenebilen saf bir atetir. ffetli bir
atetir;,cinsel birleme atein varlndan uzakta tutulmaldr.47 Ondan
sadece salk ve zenginlik istenmez, yrek temizlii, kanaatkrlk, bil
gelik elde etmek iin de atee dua edilir. Ofik bir lhide Bizi zengin
ve verimli kl, bizi ll ve iffetli kl denilir. Ocak atei bir tr ahl
k kiidir. Parlatt, stt, kutsal yiyecei piirdii dorudur; ama ay
n zamanda, bir dncesi, vicdan vardr; devler tasarlar ve bunlarn
yerine getirilmesini gzetir. Ona insan diyebiliriz, nk insann ikili
46 Ovidius, Fastes, VI. 291.

47 Hesiodos, Opera, 731. Plutarkhos. Comm. Sur H6s., Frag. 43, Didot yay.
I, k ita p : ESK NANLAR - KU TSA L ATE 33
zelliine sahiptir: Fizik olarak, parldar, hareket eder, yaar, bolluu
salar, yemei hazrlar, bedeni besler; mnev olarak, duygu ve sevgiye
sahiptir, insana saflk verir, gzele ve iyiye hkmeder, ruhu besler. n
san yaamn gsterilerinin ikili dizisinde devam ettirdiini syleyebili
riz. Hem zenginliin, hem saln, hem de faziletin kaynadr. nsan
doasnn gerek Tanrsdr. Daha sonra, Brahma ya da Zeus bu tapnma
y ikinci dzeye attnda bile, ocak atei insann dhilie dair en ok
erii lebi di i ey olarak kalmtr; Fizik doadaki tanrlar nezdinde in
sann aracs olmutur, insann duasn ve armaann semaya ve lh l-
tuflar semadan insana tamak grevini yklenmitir. Daha sonralar,
kutsal ate efsanesinden byk Vesta yaratldnda, Vesta bkire tanr
a olmutur; Vesta dnyada ne dourganl ne de gc, ancak dzeni
temsil etmitir, ama kat, soyut, matematik dzen deildir bu, Fizik do
ann fenomenleri arasnda erkenden grlen buyurucu ve ldrc ya
sa, cnagake zorunlu da olmamtr; mnev dzeni temsil etmitir. n
san ruhunun uzuvlarmzda kural koymas gibi, dnyalarn deiik hare
ketlerini dzenleyen bir tr evrensel ruh gibi tasavvur edilmitir.
lke! kuaklarn dncesi hayal meyal grlmeye balanr. Bu ta
pnmann ilkesi fizik doa dndadr ve insan denilen o kk gizemli
dnyann iindedir.
Bu da bizi llere tapmaya gtrr. Her ikisi de ayn antikadan
kaynaklanr. Birbirleriyle ylesine sk ekilde birlemilerdir ki, eski
lerin inanc onunla tek bir dini oluturur. Ocak, eytanlar, Kahraman
lar, Lari tanrlar, bunlarn hepsi birbirine karmtr.48 PIautius!ve Ca-
lumelladeki*11 iki pasajn araclyla konuulan gndelik dilde, ayrm
gzetmeksizin ocak ve ev Lari denildiini gryoruz. iero sayesinde
ocak anlamnn Penatesten111ayrlmadn ve Penalesin, Lari tanrlarn
^Tibulle, I, 2. Horatius, Odes, IV, 11. Ovidius, Tristes, III, 13; V, 5. Yunanllar ev
tanrlarna ya da kahramanlarna evin/ailenin iinde"ya da evin koruyucular"
sfatn veriyorlard.
* Latin yazar (M 254-184). -.n.
II Romal ziraati. M I. yy. ortasnda yaamtr, -.n.
III nce Etrsk, sonra da Roma tanrlardr. Roma da yurdu ve aile ocan koruyan
tanrdr. Her evde vesta ve lares tanrlaryla birlikte penatlara da taplm, tapnak
lar kamusal alanlara yaylm, krlardan ehirlere kadar her yerin kendi penates
tanrlar olmutur, -y.n.
34 ANTK STE: TAPINMA HUKUK-KURUMLAR
dan ayrlmadn biliyoruz.49 Serviusta unu okuyoruz: Eskiler ocak-

dan Lari tanrlarn kastederlerdi; Vergiliusda da ayrm gzetmeksizin
kimi zaman ocak iin Penates, Penates iin de ocak anlamnn kullanl
dn gryoruz.50 Aeneasn1 yksnn bilinen nl bir pasajnda
Hektor, Aeneasa Troyal Penates vereceini syler, ona verdii ocak
ateidir. Bu tanrlara yalvaran Aeneas onlara, Penates, Lari ve Vesta ad
larn verir.51
Eskilerin Lari ya da Kahramanlar |Heros] diyerek adlandrd var
lklarn, aslnda insann insanst ve lh bir g atfettikleri llerin|/n)
ruhlarndan baka bir ey olmadklarn daha nce grdk. Kutsal l
lerden \her\ birinin ans her zaman bu ocaa baldr. Birine tapnrken
dieri unutulmaz. nsanlarn sayg ve dualarnda her ikisi birliktedir.
Sonraki kuak ocaktan sz ettiinde, atalarnn adlarn seve seve hatr
larlard: Buradan ayrl! der, Orestes kz kardeine |Helena'ya\\ Sz
lerimi iitmek iin Pelopsun antik ocana doru ilerle.52 Ayn ekil
de, Aeneas, denizler yoluyla tad ocaktan sz ederken, bu ocakta ata
snn ruhunu grr gibi, ona Assaracuslu Lari adn verir.
Antik Yunan ve Romay ok iyi bilen dilbilgisi uzman Servius11
(zamannda antik Yunan ve Roma, iero zamanna gre ok daha iyi
inceleniyordu) lleri evlere gmmenin ok eski bir grenek olduunu
syler ve bu grenek sonras, yine evlerde Lari ve Penateslere taplr-
d.53 Bu cmle llere tapma ile ocak arasnda antik bir ilikinin oldu
unu gstermektedir. Evdeki ocan, ilk bata, llere tapmann bir
simgesi olduunu, ocak tann altnda bir atann yattn, atein ona
sayg-tapma iin yakldn ve bu atein lde yaam devam ettirdii
ni ya da her zaman gz ak olan ruhunu temsil ettiini dnebiliriz.
49 Plautius, Aulul., 11,7, 16: in foco nostro Lari. Columele, XI, 1, 19: Laremfocum-
que familiarem. iero, pro domo, 41; Pro quintio, 27, 28.
50 Servius in Aeneid, III, 134.
I Kral Ankhises ile Aphroditenin olu, Truvada Hektordan sonra en byk kah
raman sayld. air Vergiliusun eserine konu oldu. Romann kahraman ve im
parator Augustusun atas kabul edildi, -.n.
51 Vergilius, IX, 259; V, 744.
52 Euripides, Orestes, 1140-1142.
II M IV. yy. sonunda yaam nl bir dilbilgisi uzman. Vergilius zerine yazd
yorumlar Floransada baslan ilk el yazmas kabul edilir, -.n.
53 Servius in Aeneid., V, 84: VI, 152. Voy. Platon, Minos, s. 315.
/. k ita p : ESK NANLAR - K U TSA L ATE 35
Bu sadece bir tahmindir ve kantlar eksiktir. Ama kesin olan, Yu
nanllar ve Romallardan kaynaklanan rkn en eski kuaklarnn bile
llere ve ocaa tapma eylemi iinde olduklardr. Bu tapnma tanrlar
n fizik doadan semiyor, insann ta kendisinden seiyordu ve tapn
ma konusu da iimizdeki grnmeyen kii, bedenimizi canlandran ve
yneten, ahlk ve dnen g olarak antik dindi.
Bu din, ruh zerinde her zaman ayn gte hissedilmedi; yava ya
va zayflad, ama hi kaybolmad. Ar rknn ilk zamanlarnn ada
olan din, bu rkn derinliklerine o kadar ilemitir ki Yunan Olim-
posunun muzaffer dini bile onu yerinden edememitir, bunun iin H
ristiyanl beklemek gerekmitir.
Bu dinin eskilerin hanesi ve toplumsal kurumlan zerinde nasl da
gl etkiler gsterdiini inceleyeceiz. Bu din, rkn kurumlarn arad
o eski zamanlarda tasarlanm ve yerlemitir ve insanlarn yrdk
leri yolu daha o zamandan itibaren belirlemitir.
4. BLM
E \ ( N ) DN
Bu antik dini, insanlk tarihinin ileriki zamanlarnda kurulan dinler gibi

tasavvur etmemek gerekir. nsanlar din bir doktrini, birka yzyldan
beri iki koulla kabul ediyor: Birincisi kendisine din tarafndan tek bir
tanrnn bildirilmesi, kincisi de dinin herkese hitap etmesi ve sistema
tik olarak hibir snf ya da rk dlamadan herkese ulalabilir olmas
dr. Ama ilk zamanlarn dini, bu iki kouldan hibirini yerine getirmi
yordu. nsanlarn tapnmasna tek bir tanry sunmuyor ve ayn zamanda
tanrlar da tm insanlarn tapnmasn kabul etmiyorlard. Tanrlar tm
insanln tanrlar gibi tasavvur edilmiyorlard. Ne - en azndan - b
yk bir kastn tek tanrs olan Brahmaya, ne de tm bir ulusun tanrs
olan PanhelenikZeusa benziyorlard. Bu ilkel dinde, her aile sadece bir
tanrya tapabilirdi. Din, sadece o evin diniydi.
Bu nemli noktay aydnlatmak gerekir; nk bu olmadan, eski
inanlarla Yunan ve Roma ailesinin oluumu arasnda varolan sk ili
kiyi anlayamayz.
llere tapnma, Hristiyanlarn azizlere tapnmasna hibir ekilde
benzemez. Bu tapnmann ilk kurallarndan biri, her ailenin ancak ken

disine kan ba ile bal olan llere tapabilmesiydi. Din bakmdan ce
naze trenleri sadece en yakn akraba tarafndan yerine getirilirdi. Be
lirli dnemlerde yinelenen cenaze yemeinde ise, yemee sadece aile
katlabilir ve yabanclar [yemekten| kesinlikle dlanrd.54 lnn ken
disine sunulan armaan, sadece kendi ailesinden birinin elinden kabul
edeceine inanlyordu; tapnmay kendisinden sonra gelen kuaklardan
istiyordu. Aileden olmayan bir insann varl, Maneslerin huzurunu ka
rabilirdi. Yasa da yabancnn mezara yaklamasn yasaklyordu.55 Me
zara kazayla ayan dokunmas bile dinen gnaht ve bunun tazmini iin
ly yattrmak ve insann kendisini arndrmas gerekiyordu. Eskile
rin lye taptklarn ifade eden szck de anlamldr; Yunanllar
lmlere kurban sunmak diyordu, Latinler ise parentera |kan ba).
Dua ve armaan her bir kii tarafndan sadece kendi atalarna alfedile-
biliyordu. lye tapma sadece atalara tapmay/db56 Halkn dnceleriy
le alay eden \Samsatl-\ Lucian bunlar bize yle anlatr: Olu olma
yan l, hediye kabul edemez ve daima ala mahkmdur.57
Yunanistanda olduu gibi, Hindistanda da lye armaan sadece
aileden olan ardllar tarafndan verilirdi. Atina yasas gibi, Hindu yasa
s da arkada bile olsa bir yabancnn cenaze yemeine kabul edilmesi
ni yasaklyordu. Bu yemein bakalar tarafndan deil de lnn ailesi
tarafndan sunulmas o kadar gerekliydi ki huzur bulan Maneslerin
[lenlerin ruhu], ou kez u istekte bulunduklar varsaylyordu: S
lalemizde bize zamanlar boyunca stte pien pirin, bal ve artlm ya
sunabilecek erkek ocuklar birbiri ardna dosun.58
Hindistanda olduu gibi, Yunanistan ve Romada erkek ocuun
babasnn ve tm atalarnn maneslerine kutsal iecekler serpme ve kur
ban sunma devi vard. Bu devi yerine getirmemek yaplabilecek en
54 iero, De legib., II, 26. Varron. De ling. lat., VI, 13: Ferunt epulas ad scpulc-
rum quibus jus ibi parentare. Gaius. I, 5,6: Si mortui funus ad nos pertineat. Plu-
tarkhos, Solon.
55 Pittacus omnino accedere quemquam veta in funus aliorum. iero, De legib., h,
26. Plutarkhos, Solon, 21. Demosthenes, inTimocr. see, I.
56 En azndan ilk bata; nk, daha sonra siteler kendi yerel ve halk kahramanla
rn yarattlar. Bunu ilerde greceiz.
57 Lucian. De luctu.
** Manu yasalar, III. 138: IJJ. 274.
/. kitap: ESK NANLAR - EV DN 37
ar kfirlikti. nk, bu tapnmann icra edilmemesi lleri dknle
tirir ve mutluluklarn yerle bir ederdi. Bu ihmal, ailede ne kadar ata
varsa hepsini bir kez daha ldrmek demekti.
Ama bunun aksine, yet kurbanlar trelere gre verilir ve yiyecek
ler de belirlenen gnlerde mezara gtrlrse, ata koruyucu bir tanr
olurdu. Kendi slalesinden gelmeyenlere dmanlk gder, mezarndan
onlar kovalar, yaklatklarnda hastalk bulatrrd. Kendi ailesinden
olanlar iin iyi ve yardmseverdi.
Her ailenin yaayanlar ile lleri arasnda daima bir arabuluculuk
deiimi vard. Ata, ardllarndan cenaze yemeini, yani ikinci yaamn
da sahip olabilecei tek zevki kabul ediyordu. Ardl ise atasndan bu
dnyadaki yaamnda kendisine gereken yardm ve gc alyordu. Ne
yaayan lden vazgeebilirdi ne de l yaayandan. Bylelikle, ayn
ailenin tm kuaklar arasnda gl bir ba yerleiyor ve birbirinden
sonsuza kadar ayrlmayacak bir bedene kavuuyorlard.
Her ailenin llerinin birbiri ardna ve daima birlikte olmak ama
cyla gelip dinlendikleri bir mezarl vard. Bu mezar, genelde eve ya
knd ve kapdan uzakta deildi. Bylece, eskilerden birinin dedii gibi
erkek ocuklar evden karken ya da eve girerken babalaryla karla
yor ve her keresinde de onlara yalvaryorlard.59 Ata kendi slalesi
nin yaknnda oluyor; grnmez, ama her zaman hazr ekilde ailenin
bir paras olmaya ve bylece onun babas kalmaya devam ediyordu. O
lmsz, mutlu, lh ata dnyada brakt lmllerle ilgileniyor, on
larn ihtiyalarn biliyor ve zayflklarn telfi ediyordu. Yaayan, al
an ve antik ifadeye gre henz yaamn bitirmemi olan kii de ken
di rehberine ve desteine sahip oluyordu; bunlar babalaryd. Zorluklar
la karlaldnda atalarnn antik bilgeliklerini yardma aryorlard;
znt nnda onlardan teselli, tehlikede olduklarnda destek, bir hat
dan sonra da balanma isterlerdi.
Bugn insann babasna ya da atasna tapmasn anlamakta zorlana
biliriz. nsandan bir tanr yapmak bize dinin ztt gibi grnyor. Bizim
nasl bu insanlarn inanlarn anlamamz zor ise onlarnda bizimkilerini
hayal etmesi zordur. Ama eskiler yaradl dncesine sahip deildiler;
bizim iin yaradln gizemine ifade ediyorsa, onlar iin de remenin
Euripdes, Helen, 1168.

[generation | gizemi aynyd. Yaratc onlara lh bir kii olarak grn-

yorvedolayis^la atalarna tapyorlard. Bu duygunun doal ve gl ol
mas gerekiyordu. nk neredeyse tm insan toplumlarnn kkenin
deki bir dinin ilkesi olarak ortaya kyor; bunu inlilerde grdmz
gibi Getaelerde,1skitlerde, Yeni Dnyann olduu gibi Afrikann ilkel
topluluklarnda da gryoruz.60
llere tapmaya sk ekilde bal olan kutsal atein nemli bir
zellii de her ailenin ahsna ait olmasyd. Ate atalar temsil ediyor
du;61 ailenin koruyucusuydu ve komu ailenin koruyucusu olan atele
ortak hibir yan yoktu. Her ocak kendi ailesini korur ve yabanclar d
lard.
Bu din, her evin snrlar iinde kapal kalrd. Tapnma kurallar ka
musal deildi. Aksine, tm trenler ok gizli tutulurdu. Sadece ailenin
iinde yaplan trenler yabanclardan saklanrd.62 Ocak, ne evin dna
ne de dardan kolaylkla grlebilecek d kap yanna yerletirilirdi.
Yunanllar atei, yabanclarn temas ve bakndan koruyacak ekilde
bir evre duvarnn itiniduvarn arkasna yerletiriyorlard. Romal
lar atei evlerinin iinde saklyorlard. Tm bu tanrlara, ocak, Lari, Ma-
neslere sakl tanrlar, ierideki tanrlar ya da isel tanrlar, dii Pena-
tes ad veriliyordu.63 Bu dinin tm eylemleri iin bir gizem, ieronun
da dedii gibi sacrifia occulta |zel/gizli treni gerekiyordu.64 Bir t
ren yabanc tarafndan grlrse bozulur, kirlenir, tek bir bakla uur
suz olurdu.
Bu evin dini iin, ne tekdze kurallar ne de ortak bir tren vard.
Her aile, bu konuda tam anlamyla bamszd. Bu tapnmay ve bu
1 Balkanlar ile Tuna arasnda yerlemi Trakya halk. 512de Danosa,

335te skendere sonra Keltlere yenilen Getae halk sonunda Dayallar ile kay
nat. Yasa koyucular olan filozof kral Zalmoksis tarsallatrdklar sylenir.
-.n .
00 Etrsklerde ve Romallarda, her din ailenin avlu etrafnda sralanm atalarnn
resimlerini korumalar detti. Bu resimler basit birer aile portresi mi yoksa put
muydu?
61 Baba oca, focus patrius. Ayn ekilde, Vedalarda Agnide kimi kez ev tanrs
olarak dile getirilir.
62 saeos, VIII, 17, 18.
63 iero, de nat. deor., II, 27.
64 iero, De arusp. resp., 17.
/. kitap: ESK NANLAR - EV DN 39
inanlar dzenleme yetkisi hibir yabanc gce ait deildi. Babadan
baka rahip yoktu, ruhban olarak hibir hiyerari tanmyorlard. Ro-
mann yksek rahibi ya da Atinann yarg kral [arhont|, aile reisinin
tm dinsel trenleri yerine getirdiinden emin olmay isteyebilirdi, ama
herhangi bir deiiklik nerme hakk yoktu. Mutlak kural, suo quisque
ritu sacrificia faciat idi.65 Her ailenin kendine zg trenleri, bayram
lar, dua okuyular ve lhileri vard.66 Dinin tek yorumcusu ve tek yk
sek rahibi olan baba, dini retme yetkisine sahipti ve btn bunlar sa
dece oluna retebil irdi. Bu ev dininin nemli blmn oluturan t
reler, dua terimleri, arklar, ailenin kimseyle paylamad ve yabanc
lara anlatmann yasak olduu bir miras, kutsal bir mlkiyet idi. Hindis
tanda da byleydi: Dmanlarma kar ailemden kalan ve babamn
bana aktard arklarla glym der Brahman.67*
Bylece, din tapmaklarda deil, evlerde ikmet eder, herkesin ken
di tanrs vardr; her tanr sadece bir aileyi korur ve sadece o evde tanr
dr. Bu zellikteki bir dinin, aralarndan birinin gl hayaliyle insanla
ra ifa edildiini ya da bir ruhban snf tarafndan retildiini varsay
mak akla ve manta uygun olmaz. nsan aklnda kendiliinden do
mutur; beii aile olmutur; her aile kendi tanrsn yaratmtr.
Bu din, sadece reme yoluyla yaylabilirdi. Oluna yaam veren
baba, ayn zamanda ona inancn, tapnmasn, oca besleme hakkn, ce
naze yemei sunma grevini, dua formllerini syleme yetkisini de ve
riyordu. reme, yaama gelen ocukla ailenin tm tanrlar arasnda gi
zemli bir ba gelitiriyordu. Bu tanrlar ailenin kendisidir, soyun
tanrlardr ailenin kandr, ayn soydan gelen tanrlardr168 Doduk
tan sonra ocuk, onlara tapma ve armaan sunma hakkna kavuuyor
du; daha sonra ise, lm onu tanrlatrdnda, bu kez kendisi ailenin
tanrlar arasnda yer alyordu.
Ama u zellii de belirtmek gerekir: Din erkekten erkee aktarl
65 Varron, De ling. Lat., VII, 88.

66 Hesiodos, O pera,753. Macrobe, Sat., I, 10. Cic., De legib., I, II.
Rig veda, ev.: Langlois, c. I, s. 113. Manu yasalar, ou kez her aileye ait zel
trelerden sz ederler.
Sofokles, Antig, 199; a.g.e., 659. Rappr. babadan kalma tanrlar Aristofe-
nesde, Guepes, 388; Aeskhilos, Pers., 404; Sofokles, Elektra, 411; aileye/top-
luma ait tanrlar, Platon, Lois, V, s. 729; Di generis, Ovidius, fastes, II.
yordu. Bu da, kukusuz insanlarn kuaktan ne anladna balyd.69

Vedada grlen ve Yunan ve Roma hukukunda da kalntlarn grd
mz ilkel zamanlarn inancna gre, reme gc sadece babaya aitti.
Varln gizemli ilkesine sahip olan baba, yaam kvlcmn da aktar
yordu. Bu eski dnceden doan bir kurala gre, evin dinine zg ta
pnma daima erkekten erkee gemitir ve kadnn katlm ise sadece
babas ya da ei araclyla gerekleir. Bu kurala gre kadn, lmden
sonraki tapnma ve cenaze yemei trenlerinde, erkekle ayn paya sahip
deildir. Bu eski kuraln zel hukukta ve ailenin oluumunda ok
nemli baka sonular da ortaya kt; bunlar ileride greceiz.
69 Vedalar kutsal atei jelecek erkek kuaklarn nedeni olarak adlandrrlar. Bkz.
Mitakchana, ev.: Orianne, s. 139.
II. KTAP
1. BLM
DN, ESK ALENN KURUCU LKESDR
Kendimizi dncelerimiz araclyla bu eski kuaktan insanlarn ara

sna tayacak olursak, her evde bir sunak [yin masas\ ve bu masann
etrafnda da bir araya gelmi olan aileyi grrz. Aile, her sabah bir ara
ya gelip ocaa ilk dualarn eder ve akam da son kez ona yakarr. Gn
boyunca, duadan ve kutsal iecein serpilmesinden sonra iman ederek
paylatklar yemek iin ocan yannda bir araya gelirler. Tm bu din
sel eylemlerde, babalarnn kendilerine brakt lhileri hep beraber
sylerler.
Ev(in) dnda, yakndaki tarlada, bir mezarlk vardr. Bu ailenin
ikinci evidir. Burada atalarnn birok kua bir arada dinlenmektedir,
lm onlar ayrmamtr. Bu ikinci yaamda bir aradadrlar ve birbirin
den kopmayan bir aile olarak kalmaya devam ederler.1
Ailenin yaayan ksm ile l ksm arasndaki mesafe, sadece evi
mezardan ayran bir iki admdan ibarettir. Yaayanlar, evin dininin her
Eskilerde aile mezarl grenei tartlabilir. llere tapma ile ilgili inanlar an
lalamaz hale geldiinde kaybolmulardr ata/baba mezar, atalarnfdedelerin
m ezarr szckleri Yunanllarda ska grlr. Latinlerde de tumulus, patrius ya
da avitus, sepulcrum gentis szckleri gibi. Bkz.: Herodotos, II, 136. Demosth.,
in Eubul., 28; in Macart., 79. Lycurg., in Leocr., 25. i., De Offic., 1,17: monu-
menta majrm, sepulcra communia. i., De legib., I, 22: mortium extra gen-
tum inferri fas negant. Ovidius, trist., IV, 3, 45. Vclleius, II, 119. Suetonius, Ne-
ron., 50;Tiber., I. Digeste, XI, 5; XVIII, I, 6. Eski bir yk herkesin aile mezarl
nda gmlme zorunluluunun kantdr. Lakedamonyallar Messeniallara kar
savatan nce, sa kollarna kendilerinin ve babalarnn isimleri yazl zel bir
bant takarlar. Eer savata lrlerse, sava alannda hemen tannp ve baba meza
rna gtrlebileceklerdi. Justin, III, 5. Bkz.: Aeskhilos, Sept., 889 (914),
babalarn mezarlarndan bir pay/hisse'\Yunan hatipleri ska u grenei anla
trlar: see, Lysias ve Demosthenes (Yunanl hatipler) u insann u aileye ait ol
duunu ve miras hakk olduunu kantlamak iin, bu insann babasnn bu ailenin
mezarlnda gml olduunu sylerler.
43
44 ANTK STfc: TAPINMA-HUKUK-KURUMLAR
bir kii iin belirledii kimi zel gnlerde atalarnn yannda toplanrlar.
Cenaze yemeini getirirler, st ve arap dkerler, tatl ve meyveleri ko
yarlar ya da onlara adanm bir kurbann etlerini yakarlar. Bu armaan
larn karlnda onlardan koruma isterler, onlar tanrlardr ve onlardan
tarlann verimli, evin mreffeh, kalplerin erdemli olmasn dilerler.
Antik ailenin ilkesi sadece reme \generation] deildir. Bunun ka
nt ise kz kardein ailedeki yerinin erkek karde gibi olmamasdr. Er
ginleen erkek ocuk ya da evlenmi kz ocuu artk aileye bal de
ildir. Bunlar daha sonra ileride greceimiz Yunan ve Roma yasalar
nn nemli hkmleridir.
Ailenin ilkesi doal sevgi de deildir. nk Yunan ve Roma huku
ku bu duyguyu [sevgiyi] hi dikkate almaz. Sevgi kalplerin derinliin
de varolabilir, ama hukukta yeri yoktur. Baba kzn ok sevebilir, ama
ona kendi maln miras brakamaz. nsanlarn aile hakkndaki dnce
lerini en sdk ekilde gsteren miras yasalar, aka doum dzeniyle
ya da doal sevgiyle eliki halindedir.2
Roma ailesinin temelini ne doumun ne de sevginin oluturduunu
ok iyi saptayan Roma hukuku tarihileri, bu temelin baba ya da koca
|savalkJ gcnde bulunduuna inanmlardr. Bu gten ncelikli
bir tr kurum yaratmlardr. Fakat kocann kadn, babann da ocuklar
zerindeki stnln aklayan gcn nasl olutuunu aklayama-
maktadrlar. Oysa hukukun kkenine bir ekilde gc yerletirmek
nemli yanlgdr. Daha sonra greceimiz gibi, baba ya da kocann |.ra-
valk| otoritesi ilk neden olmak yerine daha ok bir sonutur, dinden
kaynaklanmtr ve din tarafndan yerletirilmitir. Aileyi oluturan ilke
deildir.
Antik ailenin yelerini birletiren,doumdan, duygudan, fizik g
ten daha azametli bir eydir. Bu ocan ve atalarn dinidir. Ailenin hem
bu yaamda hem de teki yaamda tek bir vcut oluturmasn salar.
Antik aile, doal bir birlikten ok din bir birliktir. Daha sonrada gre
ceimiz gibi kadn, kutsal evlilik treni kendisini [evdeki\ tapnmann
kurallarna yaklatrd ve ortak ettii lde aileden kabul edilecek ya
da dikkate alnacaktr, yet oul bamszlaarak tapnmadan vazge
2 Burada en eski hukuktan sz ediyoruz. Sonrada greceimiz gibi bu eski yasalar

deiime uramtr.
//. kitap-. ALE - D N ESK ALENN K U R U C U LKES 45
mise artk aileden kabul edilmez, ama aksine, evlt edinilen bir ocuk
ise gerek erkek ocuk [oul] olarak kabul edilecektir, nk kan ba
yoksa da, daha iyi bir baa sahiptir: Bu ba tapnma birliidir. Ailenin
tapnmasn kabul etmeyen miras, mirastan mahrum edilecektir, akra
balk ve miras hakk douma gre deil, dinin dzenledii tapnmaya^
katlm haklarna gre dzenlenecektir.
Eski Yunan dili, aile iin anlaml bir szce sahipti: barnak' de
niyordu, ki bunun da birebir anlam bir ocan yanndaki demektir.3 Bir
dinin ayn ocaa yakarmasna ve ayn atalara cenaze yemei sunmasna
izin verdii kiiler grubudur aile.
2. BLM
EVLLK
Ev dininin dzenledii ilk kurum muhtemelen evliliktir.

Erkekten erkee intikal eden bu ocan ve atalar dininin sadece er
kee ait olmadn belirtmek gerekir, kadn da tapnmaya katlrd. Gen
kz olarak, babasnn dinsel eylemlerinde hazr bulunurdu, evlendikten
sonra kocasnn dinsel eylemlerine katlrd.
Bununla, eskilerin evlilik birliinin belli bal tek zelliini sezinli
yoruz. ki aile yan yana yaamaktadr, ama farkl tanrlar vardr. Aile
lerden birindeki bir gen kz, ocukluundan beri babasnn dininde yer
almaktadr, babasnn ocana yakarr, ona her gn kutsal iecekler d
ker, bayram gnlerinde iek ve elenklerle ssler, korumasn ister ve
iyilikleri iin teekkr eder. Baba oca [kzn] tanrsdr. Komu ailenin
erkek ocuu onunla evlenmek istediinde, bu gen kz iin evlilik bir
evden dierine gemekten baka bir eydir. Artk, baba ocan terk ede
rek kocasnn ocana yakarmas sz konusudur. Din deitirmek, ba
ka trelere uymak ve baka dualar etmek sz konusudur. ocukluu
nun tanrsn artk terk etmesi ve tanmad bir tanrnn buyruuna gir
mesi sz konusudur. Birine sdk kalarak dierini onurlandrmay umut
edemez, nk bu dinde, ayn kiinin iki ocaa ve iki ayr ataya ayn n
da yakarmas sz konusu olamaz ve bu deimeyen bir ilkedir. Evlen-1
1 Herodotos, V, 72, 73. Halikarnasl Dionysus.. I. 24; III, 99.

mesiyle birlikte, kadnn baba evinin diniyle artk hibir ortak noktas
kalmamtr, einin ocana balanr der eskilerden biri.4
O halde, evlilik gen kz iin cidd bir eylemdir, ama koca iin de
ildir. nk bu din, ocaa balanabilme hakkna sahip olmak iin oca
n yaknnda domak gerektiini sylemektedir. Bununla birlikte koca,
imdi ocana yabanc birini, bir kadn getirmitir; kendi tapnmasnn
gizemli trenlerini onunla birlikte yapacaktr, kendi trelerini ve ailesi
nin miras olan formlleri aklayacaktr ona. Erkek iin bu mirastan da
ha deerli baka bir ey yoktur, babasndan kalan bu tanrlar, bu treler,
bu lhiler yaamnda onu koruyacaktr, zenginlii, mutluluu, erdemi
vaat ederler. Bununla birlikte erkek bu koruyucu gc, bir vahinin pu
tunu ya da muskasn koruduu gibi, kendisi iin saklamak yerine, bir
kadnla paylamay kabul edecektir.
Bu eski insanlarn dncelerine nfuz edildii takdirde, evlilik bir
liinin ve dinin evlilie mdahalesinin ne kadar nemli olduu grlr.
Gen kzn bundan byle izleyecei tapnma iin, temel bilgileri kutsal
bir trenle almas gerekmez mi? Doumla bal olmad bu ocan ra
hibesi haline gelebilmek amacyla, bir tr din tren ya da kabul treni
gerekmez mi?
Bizatihi evlilik, bu sonular gerekletiren aziz bir trendir. Evlili
in Latin ya da Yunan yazarlar tarafndan din bir eylemi tanmlayan
szcklerle belirtilmesi allm bir eydir.5 Antoninuslar1I zamannda
yaayan ve eski grenekleri ve dili ok iyi bilen Paludeukes,11evliliin
eski zamanlarda zel bir ad yerine kutsal tren anlamna gelen dn,
ev///i:szcyle belirtildiini syler.6 Evlilik, zellikle eski zaman
larda deta bir kutsal trendir.
Oysa evlilii gerekletiren din, Jpiterin, Junonun ya da Olimpos
tanrlarnn dini deildir. Tren bir tapnakta yaplmazd, evin iinde ya
4 Bizansl Stefanos (Etienne de Byzance). baba oca/yttrt'\

' Dn yemeine kurban kesmek ya da dnn sona ermesi pollux, VIU.
107. Demosth., s. 13131, 1820, Homeros, Odyss., XX, 74. sacrum Nuptiale, Ti-
tus Uvius, XXX. 14.
I Antoninler: Be iyi imparator. MS 96-180 arasnda Roma mparatorluunu ynet
mi Nerva, Trajan, Hadrian, A. Pius, M. Aurelius adl imparatorlar, -.n.
II Paludeukes MS II. yy.da yaam Yunan dilbilgisi uzman, -.n.
6 Paludeukes. III, 3, 38.
//. kitap: ALE - EVLLK 47
plr ve evin tanrs tarafndan ynetilirdi. Gerekte, gkteki tanrlarn di
ni ar basnca, evlilik dualarnda gkteki tanrlara yakarmak da kanl
maz oldu, hatt nceden tapnaklara gidilmeye ve tanrlara evlilik pre
ld olarak adlandrlan kurbanlar sunma alkanl bile ortaya kt.
Bunlara evlilik hazrlklar ad veriliyordu.7 Ama trenin belli bal ve
nemli ksmnn daima evdeki ocan nnde yaplmas gerekiyordu.
Yunanllardaki evlilik treni eylemden oluuyordu. Birincisi ba
ba ocann nnde sahneleniyordu nian, ncs koca ocanda
sonu, kincisi ise bir ocaktan dierine geiti baar/biti . 8
1. Baba evinde, koca adaynn da bulunduu ilk trende etrafna ai
lesini toplam olan baba bir kurban sunar. Baba bu i bittikten
sonra, bir dua okur ve kzn gen olana verdiini duyurur. Bu
aklama evlilik iin kanlmazdr. nk eer baba, kzn baba
ocandan evlilikten nceden ayrmazsa, kz kocann ocana gi
dip tapnamaz. Yeni dinine [kocann dinine\ girebilmesi iin, ilk
diniyle |babann diniyle| olan tm balarn koparmas gerekir.
2. Kz kocann evine gtrlr. Kimi kez koca onu bizzat gtrr.
Kimi kylerde, kz gtrme ykmll haberci ad verilen ve
Yunanl rahiplere has kyafetlere brnen bir kiiye aittir. Gen
kz bir arabaya bindirilir; yz rtlmtr ve banda bir ta var
dr; ta, sk sk greceimiz gibi, btn tapnma trenlerinde bu
lunurdu. Kzn elbisesi beyaz renktedir. Tm dinsel eylemlerdeki
deimeyen beyaz elbiseyle ayn renktedir. Kzn nnden bir
meale tanr; bu dn mealesidir. Yol boyunca, kzn etrafn
da dinsel bir lhi sylenir ve srekli, ey evlilik tanrs (Hymen)
szckleri tekrarlanr. Bu lhiye Hymen1 ad verilir. Bu kutsal
ark o kadar nemliydi ki, tm trene adn vermiti.1
8 Homeros, il., XVIII, 391. Hesiodos, Scutum, V. 275. Herodotos, V, 129,130. Plu-
tarkhos, Thes., 10: Likurg. Passim; Solon, 20; Aristides, 20; Quest. Gr., 27. De-
mosth., in Stephanum, I. see, III, 39. Euripides, Helen, 722-725; Fenikeliler.,
345. Harpocration, V., dn yemei Paludeukes, III. c. 3. - MakedonyalIlarda
da ayn grenek vardr. Quinte-Curce, VIII, 16.
1 Dn tanrs Hymenaios. Apollon ve bir nymphann, ya da DionysosMa Aphro-
ditenin olu saylr. Dnlerde hazr bulunan bu tanr, lirik iirin ayr bir tr
olan dn trklerinde de anlr. Dn trklerindeki ezgi bu tanrnn adyla bi
ter. | bkz\ Azra Erhat, Mitoloji Szl), -y.n.
Gen kz yeni evine kendiliinden girmez. Kocas onu karr gi

bi yapar. Kz barr ve ona elik eden kadnlar da onu savunur gi
bi davranr. Bu tre nedendir? Bu gen kzn iffetinin mi simgesi
dir? Pek mmkn grnmyor; iffet n henz gelmemitir; n
k bu evde ilk olarak dinsel tren gerekletirilecektir. Bu yeni
ocaa adaklar verecek kadnn aslnda burada hibir hakk olma
d, kendi iradesiyle gitmedii ve bu ocaa yerin efendisinin ve
tanrdan gelen bir gle dhil edildii vurgulanmakta deil mi
dir? Her ne olursa olsun, sanki bir mcadele varm gibi, koca
gen kzi/karsn kucana alarak kapdan geirir. Ama ayaklarnn
kapnn eiine dememesine zellikle dikkat eder.
Bunlar tren ncesi yaplan ilemler ve hazrlklardr. Kutsal ey
lem evde balar.
3. Ocaa yaklalr. Gelin evin tanrsnn huzurundadr. Kutsal su ile
ykanr; kutsal atee dokunur. Dualar okunur. Sonra, kar-koca bir
tatly ya da ekmei paylarlar.
Kutsal ieceklerin serpilmesi ve dua ile balayp biten bu hafif yemek,
kar kocay dinsel birlie, birlikte dhil eder ve evin tanrlaryla birlik
olurlar.
Roma evlilii de byk lde Yunan evliliine benzer ve o da
eylemden oluur; traditio,1Ideductio in domum,n conferreaio.9l]n
1. Gen kz baba ocan terk eder. Baba ocana ba kendi haklar
I Teslim, eyalarn ekle bal olmakszn teslimi ilemi olarak, yani zilyetliin dev
ri olarak, eyay alan kiiye eyann mlkiyetinin salanmas, -y.n.
II Mstakbel zevcenin kocann evine gtrlmesi (iki numaral maddeye bkz.)-y.n.
9 Varron, De ling. lat., V, 61. Halikarnasl Dionysus., I, 25,26. Ovide, Fast., II, 558.
Plutarkhos, quest rom., I ve 29; Romul., 15. Pline, Hist. nat., XVIII, 3. Tacite,
Ann., IV, 16; X, 27. Juvenal, Sat., X. 329-336. Gaus, nst., I, 112. Ulpiem, IX.
Digeste, XXIII, 2, 1. Festus, v. Rapi. Macrobe, Sat., I, 15. Servius ad Aen., IV,
168. - Etrsklerde de ayn grenek vardr, Varron., De re rust., Ij, 4. - Eski Hindu-
larda da ayn grenekler vardr, Manou yasalar, III, 27-30, 172; V, 152; VIII, 227;
IX, 194. Mitakchara, ev. Orianne, s. 166, 167, 236.
III Taraflar arasnda tam bir birlik meydana getirmeyen, ama din trenle yaplan bir
evlenme. Bu evlilikle, kadn sadece erkein ailesine deil, ayn zamanda soyuna
da katlr. Patricilerin kabul ettii evlenme sekli. Ama Patriciler, Conferreationun
yan sra Coemptioyu da kullanabiliyorlard. Fakat Plebler sadece Coemptio ile
evlenebiliyorlard. -y.n.
//. k ita p : ALE - EVLLK 49
nedeniyle deil, ama sadece aile babas araclyla bal oldu
undan, ba da sadece babann otoritesi zebilin Traditio zo
runlu bir formalitedir.
2. Gen kz kocasnn evine gtrlr. Yunanistan'da olduu gibi,
yz rtlmtr, banda ta vardr ve dn alaynn nnde de
bir dn mealesi vardr. Kz evreleyenler eski bir dinsel l
hiyi okumaktadrlar. Bu lhinin szleri zamanla deimi ve
inanlarn ya da dilin deiimlerine uyum salamtr; ama kutsal
yinin nakarat bozulmadan sregelmitir: Bu Talassie szc
dr. Horatius1 zamannn Romallar, Yunanllarn kulland ey
evlilik tanrs sznn anlamn bilmiyorlard. Bu szck, byk
bir ihtimalle dokunulmazl olan antik bir szn kutsal bir kaln
tsdr.
Dn alay kocann evi nnde durur. Burada, gen kza ate ve
su sunulur. Ate, evin tanrsnn simgesidir; Su, ailenin tm din
eylemlerinde kulland arndnc sudur. Kzn eve girebilmesi
iin ayn Yunanistanda olduu gibi, karlr gibi yaplmas gere
kir. Koca, gelini kucaklamak ve ayaklar eie dokunmadan evin
iine gtrmek zorundadr.
3. Gelin ocan nne gtrlr. Penatesler, evin tanrlar ve atala
rn imgeleri de kutsal atein etrafnda toplanmlardr. Kar-koca
Yunanistanda olduu gibi, kurban verirler, kutsal sular serper
ler, dua ederler ve ince undan yaplm bir rek yerler (panis
farreus).
Dualarn okunmas srasnda ve evin tanrlarnn gzleri nnde yenen
bu rek, kar ve kocann aziz birliini perinler.10 Kar-koca bu ndan
itibaren ayn tapnmada birlemilerdir. Kadn kocasyla ayn tanrlara,
ayn dualara, ayn bayramlara sahiptir. Hukuk danmanlarnn gnm
ze kadar koruduu bu eski evlilik tanm buradan ortaya kmtr; Nup-
tise sunt divini juris et human communicatio (Tanrsal ve nsan hukuk
evliliklerle datlr). Bir bakas da yledir: vcor soda humanae rei
1 Horatius (M 65- 8), Augustus dneminin nemli airi. -.n.

IL1 Romallarda yaplan ve dinin mdahale etmedii dier evlilik trlerinden sonra
sz edeceiz. Burada sadece kutsal evliliin en eski evlilik olduunu sylemek
le yetinelim; nk, en eski inanlara tekabl eder ve inanlar zayfladka kay
bolmutur.
50 ANTK STE: TAPINMA- HUKUK-KURUMLAR
atque divinae (nsan ve tanrsal eyin orta zevcedir).11 Platonun de*
yiine gre, artk erkein dinini paylamaya balayan bu kadn, eve biz*
zat tanrlar tarafndan dvet edilmitir.12
Bylece evlenen kadn llere tapnmann kurallarn da uymakta
dr; ama cenaze yemeini 1baba ocana] kendi atalarna gtremez.
Artk bu hakka sahip deildir. Evlilik onu tamamen babasnn ailesinden
koparmakla kalmam, ayn zamanda ailesiyle olan tm dinsel ilikile
rini de koparmtr. Hediyesini artk kocasnn atalarna verir, hediye on
larn ailesine aittir, bundan byle yeni atalar vardr. Evlilik onun iin
ikinci bir doum anlamn tamaktadr. Hukuk danmanlarnn dedii
gibi artk kocasnn kzdr, fliae loco. Hem iki aileye ve hem de iki evin
dinine ait olunamaz, kadn artk tmyle kocasnn ailesinde ve dininde
dir. Bu kuraln miras hukukundaki sonularn ileride greceiz.
Kutsal evlilik kurumu, evim) dini gibi Hint-Avrupa rknda da eski
dir. nk bunlardan biri olmadan teki de olamaz. nsana evlilik bir
liinin cinsel ilikiden ve geici bir sevgiden baka bir ey olduunu
reten bu din, kar kocay ayn tapnmann ve inanlarn gl ba ile
birletirir. Dn treni alabildiine grkemlidir ve o kadar nemli so
nular dourur ki, insanlarn dnn her evde sadece bir kadn iin
mmkn olabildiine ve bir kadn iin izin verildiine inanmalar a
knlk yaratmaz. Byle bir din ok evlilie izin veremezdi.
Hatt byle bir birliin zlemez ve boanmann imknsz oldu
unu dnebiliriz. Roma hukuku c\YY\gncoemptiol ya da usus11ile bo
zulmasna izin verebiliyordu. Ama dinsel evliliin bozulmas ok zor
du.13 Bunun iin, yeni bir kutsal tren gerekliydi. nk dinin birletir
diini sadece din bozabilirdi. Confarreatio'nun sonucu sadece diffarre-
atio ile bozulabilirdi: Ayrlmak isteyen eler, bir rahip ve tanklarn hu
zurunda son kez ortak ocan huzurunda bir araya gelirlerdi. Evlilik g
11 Digeste, kitap . XXIII, 2. balk, Code, IX, 32, 4. Denya cThalic., I, 25; mal.
mlk ve kutsal eylerde ortak, e, Bizansl Stefanos.
12 Platon, Yasalar, VIII, s. 841.
I Kadnn be tank nnde satn alnmas ya da sat akdi. -y./.
II Evliliin, eklen eksik yaplmas durumunda, koca hkimiyeti (mans), evliliin
bir yl kesintisiz srmesinden sonra merulayordu. Evlilik, bir yJ iinde ele
rin kesintisiz birliktelii olarak kabul ediliyordu, -y.n.
13 Halikarnasl Dionysus., I, 25.
//. Jkitap: ALE - EVLLK 51
nnde olduu gibi, kar-kocaya ince undan yaplm bir rek sunulur
du.14 Ama kukusuz, rei paylamak yerine reddederlerdi. Sonra,
dua yerine birbirlerine tuhaf, sert, kindar ve korkutucu anlamlar ieren
szler sylerlerdi.15 Bir tr bedduayd bu szler, kadn bylece kocas
nn tapnmasndan ve tanrlarndan vazgemi olurdu. Dinsel ba bu n
dan sonra kopar. Tapnma birlii sona erdiinde, dier birlik de huku
ken sona erer ve evlilik feshedilirdi.
3. BLM
ALENN SREKLL
YASAKLANAN BEKRLIK
KISIRLIK DURUMUNDA BOANMA
ERKEK ve KIZ OCUKLAR ARASINDA ETSZLK
llerle ilgili inanlar ve llere tapnma eski aileyi oluturmu ve ai

le bu kurallarn ounu uygulamtr.
Daha nce grdmz gibi lmden sonraki insan, mutlu ve tanr
sal bir varlk halinde tannyordu, ama yaayanlarn ona cenaze yemei
sunma koulu vard. Eer yaayanlar ona hediyeler vermezse, l iin
dknlk balyor, mteveffa mutsuz ve ktlk kayna bir eytan
dzeyine iniyordu. nk eski kuaklar, lmden sonraki yaam ta
savvur etmeye baladklarnda, dl ve cezay ngrememilerdi,
inanlarna gre lnn mutluluu, yaam boyunca srdrd davra
na bal deildi, tamamen miraslarnn lye davranna balyd.
Her baba, gelecek kuaklarndan Maneslerc dinlenme ve mutluluk sa
layacak cenaze yemekleri bekliyordu.
Bu dnce eskilerde yer alan ev hukukunun temel ilkesiydi. Ama
daha nce, her ailenin kendini ebediyen srdrmesini ieren bir kural
olumutu. ller ardllarnn, slalelerinin snp gitmeyeceini bilme
liydiler. Yaadklar mezarda, bundan baka bir kayglar yoktu. lle
rin biricik kar ve biricik dncesi, kendi kan bandan olmas arty
14 Festus., v. diffarreatio. Paludeukcs, III, c. 3:. kurtulma Bir yaztta bulunan cm

le: sacerdos conferreationum el difTarreationum. Orelli, no: 2648.
15 tuhaf biimler, tuhaflklar, zc olaylar, Plutarkhos, quesl. Rom., 50.
la mezarna birisinin armaan getirecek olmasyd. Hintli llerin srek

li olarak unlar tekrarladklarna inanyordu: gelecek kuaklarda bize
pirin, st ve bal getirecek erkek ocuklar dosun. Bir baka inanla
r da uydu. Bir ailenin snp gitmesi bu ailenin dininin ykmna ne
den olur, hediye olarak getirilecek reklerden yoksun olacak atalar
mutsuzlarn lemine giderler.16
talya ve Yunanistandaki insanlar da uzun sre ayn eyi dnd
ler. Geri bunlar bize Dounun eski kitaplarnda inanlar ieren me
tinlerinde olduu gibi ak yazl metinler brakmamlardr, ama en
azndan antik dncelerini dorulayacak yasalar hl bulabiliriz. Ati
nada yasa, sitenin yneticisini hibir ailenin snp gitmemesi konu
sunda zenli davranmakla grevlendirmiti.17Ayn ekilde, Roma yasa
s, tek bir ev tapnmasnn dahi terk edilmemesi konusunda dikkatliydi.18
Atinal bir hatibin sylevinde unu okuyoruz: leceini bilip de, aile
sinin ardlsz kalmasndan tasalanmayan insan yoktur, nk llere ta
pnacak kimse kalmayacaktr. 19 Herkesin kendinden geriye kalacak bir
erkek ocuk brakmaktan kar vardr. nk mutlu lmszlnn
artnn bu olduuna inanmtr. Bu ayn zamanda, mutluluklar sadece
aile olduu srece devam edecek olan atalara kar bir devdir de. Ma-
nu Yasalar byk oula grevin tamamlanmas iin yaratlm kii
adn verir.
Burada antik ailenin en dikkat ekici zelliklerinden birini gryo
ruz. Bunu oluturan din, ailenin lp gitmesini kesinlikle istemez. S
nen bir aile, len bir tapnmadr. nanlarn henz bozulmad dnem
deki bir aileyi tasavvur etmek gerekir. Her biri kendine zg bir dine ve
tanrlara sahiptir ve bu zen gsterilmesi gereken deerli bir emanettir.
Dindarlnn [inancn] korkaca en byk mutsuzluk, gelecek kuak
larnn sona ermesidir. nk dini de [inanc| bu dnyadan kaybolup gi
decektir, oca snecektir, bir sr l unutulup gidecektir ve ebed bir
sefalete deceklerdir. nsan yaamnn byk gayesi, tapnmay srd
recek ardlln devam etmesidir.
Bu dncelere gre, bekrlk hem nemli bir dinsizlik [inansz
l(' Bhagavad-Gita, I, 40.

17 saeos. VII, 30-32.
]Hi., De legib., II, 19: perpetua sint sacra.
v> saesos, VII, 30
//. k ita p : ALE - ALENN S RE K LL 53
lk\, hem de mutsuzluktur; dinsizliktir, nk bir bekr, ailesinin rna-
neslerinin mutluluunu da tehlikeye atmaktadr, [mutsuzluktur^ nk
lmnden sonra kendisine tapnacak kimsesi yoktur ve manesleri ne
yin mutlu ettiini tanyamaz. Bu hem kendisi, hem de ailesi iin lnet-
tir.
Yasalann olmad dnemlerde, bu inanlarn bekrl/onlenmesin-
de uzun sre yeterli olduu dnlebilir. Ama yasalar ktktan sonra,
bekrln yasal olarak kt ve cezaya mstahak olduunun iln edildi
i sylenir. Romanm eski salnamelerini1inceleyen Halikarnasl Diony-
sius11 genleri evlenmeye zorlayan eski bir yasay grdn syler.20
Romann eski yasalarnn benzeri olan iero yasalar bilgi el kitab,
bekrl* felsef bir biimde yasaklayan bir yasay ierir.21 Spartada,
Likurgos111Kanunnamesi, evlenmeyen insan tm yurttalk haklarndan
yoksun brakr.22 Birok yknn bize aktard bilgilerden, yasalarn
artk bu gibi meden hallerle ilgilenmedii dnemlerde bekrln rf ve
detler tarafndan yasaklandn reniyoruz. Paludeukes birok Yunan
kynde uygulanan yasann bekrl su olarak cezalandrdn belir
tir.23 Bu inanlara uygundur, jnsan^kendine deil âilesi ne aittir. nsan
bir dizinin yesidir ve dizi onunla sona ermemelidir. Rastgele doma
mtr, tapnmaya devam etmesi iin yaama dhil edilmitir, tapnma
nn kendisinden sonra devam etmesinden emin olmadan yaam terk et
memelidir.
Ama sadece erkek ocuk dourmak yeterli deildir. Ev dinini sr
drmek isteyen erkek ocuk, dinsel bir evliliin meyvesi olmaldr. Yu
nanllarn gayri meru (ocuk)'' ve lininlerin spurius adn verdii pi,
gayri meru ocuk, dinin erkek ocua tahsis ettii rol yerine getire
I resm nitelikli devlet, vilayet yllklar, -y.n.

II Halikarnosu Dionysius. M 60- MS 6 ylnda yaam Yunanl tarihi, -.n.
20 Halikarnasl Dionysius.. IX. 22.
21 Cic., De legib., III, 2.
III Spartann efsanevi yasa koyucusu. Tarih boyunca birok topyay etkiledii ka
bul edilir. Likurgos. M 9. yzylda, Msr, Ortadouyu ve Girit'i gezmi ve
rendiklerini yurdunda uygulamaya almtr. Platon, Herodotos, Aristoteles
gibi Antikadaki baz tarihi ve filozoflar, Likurgos Yasalarndan kaybedilmi
gzellikler olarak bahsetmilerdir, -y.n.
22 Plutarkhos., Lycurg., apophth. Des Lac6d.
23 Paludeukes, III, 48.
mezdi. Gerekten de tek bana kan ba aileyi oluturmak iin yeterli

deildi ve ayrca tapnma ba da gerekliydi. Tabi evlilik treni yapl
mayan ve dolaysyla einin tapnmasna ortak olamayan kadndan do
an ocuun kendisi de tapnmaya katlmazd.24 Cenaze yemei sunma
hakk yoktu ve aile onunla devam edemiyordu. Daha sonra da grece
imiz gibi, ayn nedenle, miras hakkna da sahip deildi.
O halde, evlilik zorunlu idi. Amac zevk deildi. Belli bal konusu
birbirine uygun, mutluluk ve yaamn zahmetleri iin bir araya gelmek
isteyen iki kiinin birlii deildi. Din ve yasalarn nndeki evliliin
sonucunda, iki kiiyi ayn evin tapnmasnda birletirmek kouluyla, bu
tapnmay devam ettirebilecek bir nc kiiyi varla getirmekti. Ev
liliin karar altna alnmasnda telaffuz edilen dua yinindeki aklama
da bunu gryoruz: ducere vcorem liberum quaerendorum causa der
ler Romallar. Yunanllar da yle sylerler meru doan ocuklarn
tohumu iin, sonra meru doan ocuklarn.25
Evlilik ailenin srdrlmesi amacyla alnan bir karard, dolaysyla
kadnn ksr olmas halinde evliliin bozulmas da doru grnyordu.
Eskiler iin kadnn ksr olduu durumlardaki boanma, daima bir hak
olarak kabul edilmitir, hatt bir zorunluluktu. Hindistanda din, ksr
kadnn yerinin sekiz yl sonra doldurulabileceini buyuruyordu.26 Bu
grev Yunan ve Romada da ayn myd? Hibir resm metin bunu do
rulamyor. Bununla birlikte Herodotos, karlarn ksr olduklar iin bo
ayan iki Sparta kralndan bahseder.27 Romaya gelince, Roma Salna
melerinin [yllk] szn ettii ilk boanmay yapan Carvillius Rugann
yksn biliyoruz. Aulus-Geliusa1gre Carvilius Ruga byk bir ai
leye aittir ve karsndan boanma yoluyla ayrlmtr. nk karsndan
ocuu olmamtr. Onu ok seviyordu ve davranlarn vyordu. Ama
akn yemin ettii dinine fed etti. nk ocuk sahibi olmak iin onu
kar olarak aldna (evlilik formlleri uyarnca) yemin etmiti.28
24 Isaeos, VH. Demosthenes Macartatosa kar.

25 Menandros, fr. 185, Yay. Didot. Alciphron, I, 16. Eschyle, Aam., 1166, yay. Her-
mann.
26 Manu yasalar, IX, 81.
27 Herodotos, V, 39: VI, 61.
1(MS 115-120/180) Romal dilbilgisi uzman ve derleyici. -.n.
28 Aulus-Gellius, IV, 3. Valere-Maxime, II, 1, 4. Denys, !, 25.
11. kitap'. ALE - ALENN SREKLL 55
Din ailenin snp gitmemesi gerektiini sylemitir, her sevgi ve
her trden doal hak, bu kuraln nnde boyun emelidir. Eer bir ev
lilik koca nedeniyle ksr ise, ailenin devam etmesi gerekirdi. Bu du
rumda, kocann bir kardei ya da akrabas onun yerine geerdi ve kadn
kendini bu erkee vermek zorundayd. Bu mnasebetten doan ocuk
kocann ocuu gibi kabul edilirdi, nk tapnmasn devam ettiriyor
du. Eski Hindularda kurallar byleydi, ayn kurallar Atina yasalar ve
Sparta yasalarnda da gryoruz.29 Bu dinin nfuzu o kadar fazlayd
ki!.. Dinsel grev dier tm grevlerden nce ve o kadar nce geliyor
du ki!
Kuvvetle muhtemeldir ki, eski yasalar ocuu olmam dul kadnn
evlenmesini neriyorlard. Buyrua gre dul kalm kadnn len koca
snn en yakn akrabasyla evlenmesi gerekiyordu. Doan erkek ocuk
merhumun ocuu olarak bilinirdi.30
Bir kz ocuun doumu evliliin amacndan saylmyordu. Gerek
ten, kz ocuk tapnmay devam ettiremezdi. nk evlendii gn aile
sinden ve babasnn tapnmasndan vazgeiyor ve artk kocasnn ailesi
ne ve dinine ait oluyordu. Hem tapnma hem de aile, erkek ocuklar yo
luyla devam ediyordu. Bu nemli bir olgudur ve sonularn ileride g
receiz.
Beklenen ve zorunlu olan erkek ocuktur; ailenin atalarn, ocan is
tedii odur. Eski Hindu yasalarna gre erkek ocuklar, baba atalarnn
maneslerine kar borcunu der ve kendisine lmszl salar. Yu
nanllarn gznde de erkek ocuk deerlidir, nk daha sonra kurban
verecek, cenaze yemeini sunacaktr ve tapnmasyla evin dinini koru
yacaktr. Yal Aeskhilosda erkek ocuk baba ocann kurtarcs olarak
grlr.31
Erkek ocuun aileye girii dinsel bir eylemle bildirilirdi. nce ba
bann onaylamas gerekirdi. Efendi \patron\ olarak, yaam boyunca
ocan muhafz ve atalarn temsilcisi olan babann yeni doan ocuun
aileye ait olup olmadn dierlerine bildirmesi gerekiyordu. Doum
sadece fizik bir ba idi, babann kabul ise ahlk ve dinsel bir ba
2<) Ksenefon, Spatallann Anayasas. Plutarkhos, Solon. 20. Manu yasalar, IX, 121.
M) Manu yasalar, IX, 69, 146. Tahudilerde de byle, Deuteronome, X, 25.
31 Aeskhilos, Choeph., 264.
aklyordu. Bu ilem, Romada, Yunanistanda ve Hindistanda da zo

runlu idi.
Ayrca, daha nce |evlenen, baba ocandan kan) kadn iin gr
dmz gibi, erkek ocua da kabul edildiini gsteren bir tren ya
plmas gerekiyordu. Tren doumdan hemen sonra gerekletiril irdi;
Romada dokuz gn sonra, Yunanistanda on gn sonra, Hindistanda
on ya da on iki gn sonra32 O gn, baba aileyi bir araya getirir, tank
lar arr ve ocana bir kurban sunard. ocuk evin tanrsna takdim
edilirdi, bir kadn onu kollarnda tar ve kutsal atein etrafnda birka
kez dnerdi.33 Bu trenin amac ikiliydi, birincisi ocuu arndrmak,
yani eskilerin gebelik zamannda ocua bulatn varsaydklar kirden
onu kurtarmak, kincisi de ocuu evin tapnmasna dhil etmekti. Bu
ndan itibaren ocuk, bir aziz cemaate ve aile denilen o kk bir kili
seye kabul edilmi olurdu. Dini vard, trelerini uyguluyordu, dualar
okuyabilirdi, atalarn onurlandryor, tapyordu ve daha sonra, kendisi
de onurlandrlacak, taplacak bir ata olacakt.
4. BLM
EVLT EDNME ve SERBEST KALMA1 HAKKINDA
Ev tapnmasnn devam ettirilme grevi, eskiler arasndaki evlt edinme

hakknn ilkesi olmutur. Erkei evlenmeye zorlayan, ksrlk durumun
da boanmay iln eden, iktidarszlk ya da erken lm nedeniyle koca
nn yerine bir akrabay uygun gren din, ailenin snmesi gibi korkulan
bir felketten kurtulmak iin aileye son bir frsat salar: Bu frsat, evlt
edinme hakkyd.
Doann kendisine bir erkek ocuu vermedii kii, cenaze tren
lerinin sona ermemesi iin evlt edinebilir der Hindularn yal34 yasa
koyucusu. Evlt edinilen bir ocua evltlnn meruiyeti iin itiraz
edildii bir davada Atinal bir hatibin ilgin bir savunmasna sahibiz.
32 Aristofanes, Kular, 922. Demosthenes Baeotosa kar, s. 1016. Macrobe, Sat.,

I, 17. Manu yasalar, II, 30.
33 Platon, Theethete, Lysias, Harpocration iinde.
1 emancipation: Babann/erkein hkmnden kma. Bir erkek evldn baba hki
miyetinden karlmas, serbest kalmas, -y.n.
34 Manu yasalar, IX, 10.
//. kitap: ALE - EVLT EDNME ve SERBEST KALMA 57
Daval bize nce hangi gerekeyle evlt edinildiini aklar: Menekles
ocuu olmadan lmek istemiyordu, kendisini gmmesi ve sonrasnda
da cenaze tapnma trenlerinin yaplmas iin kendisinden sonra birini
brakmak istiyordu. Sonra, mahkeme evlt edinmeyi iptal ederse ken
disine deil de, kendisini evlt edinenin bana nelerin gelebileceini
gsterir. Menekles lmtr, ama sz konusu olan Meneklesin kar
dr. Evlt edinilmeyi iptal ederseniz, Menekles arkasnda ocuk brak
madan lm olacaktr ve dolaysyla, onun onuruna kimse kurban ver
meyecektir, kimse ona cenaze yemei sunmayacaktr ve sonunda tapn-
masz kalacaktr.35
Erkek ocuk evlt edinmek, evin dininin srdrlmesine, ocan
esenliine, cenaze armaanlarnn devamna, atalarn maneslerinin \ruh-
larntn) huzuruna gz kulak olmaktr. Evlt edinmenin var olma nedeni
tapnmann sona ermesini nlemek olduundan, sadece ocuu olmaya
nn evlt edinmesine izin verilirdi. Bu adan, Hindu yasalar kesindir.36
Atinada da durum benzer ekildedir; Demosthenesin1 Leokharese11
kar savunmas bunun kantdr.37 Eski Roma hukukunda ayn durumun
uygulandn gsteren kesin bir metin yoktur. Gaius111 zamannda, ayn
kiinin hem doumla, hem de evlt edinmeyle ocuk sahibi olduunu
biliyoruz. iero zamannda bu konunun hukukta kabul edilmedii sy
leniyor; nk hatip bir savunmasnda yle diyor: Evlt edinmeyi d
zenleyen hukuk hangisidir? Evlt edinmek isteyenin ocuksuz olmas
gerekmez mi? Evlt edinmeden nce ocuk sahibi olmay denedi mi?
Evlt edinmek, doadan elde edilmeyeni dinden ve yasadan istemek
tir.38 Claudiusu serte eletiren ve evlt edinen kiinin daha nce o
cuk sahibi olduunu ileri sren iero, bu evlt edinme talebinin dinsel
yasaya aykr olduunu haykrr.
Erkek ocuk evlt edinildiinde, evltl ncelikle kendi tapnmas
na katmak, evin dinine armak ve kendi penateslerine yaknlamas
35 saeos, II, 10-46.

36 Manu yasalar, IX, 168, 174. Dattaca-Sandrica, ev. Orianne, s. 260.
I M 384-322 aras yaam nl politikac ve hatip. Kekemelikten kurtulmak iin
azna akl talar koyarak konuma pratikleri yapmtr, -.n.
II M 360- 320 aras yaam yuna yontucu, -.n.
37 Bkz.: saeos, II, 11-14.
III II. y. y. da yaam Romal hukuku, nstitutesun yazar, -.n.
38 iero, Pro domo, J3, 14. Aulus-Gellius, V, 19.
n salamak gerekiyordu.39 Dolaysyla evlt edinme de, ocuun do

umunda yaplan kutsal trene benzer bir trenle yaplrd. Bylece, ye
ni doan ocuk ocaa kabul edilir ve dine ortak edilirdi. Evlt edinen
baba ile evltlk ocuk, tanrlara, kutsal nesnelere, trelere, dualara or
tak oluyordu. Buna Sacra transiit denirdi ve \evllk\ yeni ailesinin ta
pnmasna gemi olurdu.40
Evltlk, bu ekilde, eski [ailesinin] tapnmasndan vazgeiyordu.41
Gerekten de bu eski inanlara gre, ayn insann iki ocaa kurban ver
mesinin ve iki dizi ataya tapmasnn mmkn olmadn grmtk.
Yeni bir eve kabul edilince, kendi babasnn evi artk ona artk yabanc
hale geliyordu. Artk douuna tanklk eden ocakla ortak bir noktas
kalmyordu ve bundan byle kendi z atalarna cenaze yemeini suna-
myordu. Doum ilikisi kopuyor, yeni tapnma ilikisi stn geliyordu.
Bu kii eski ailesine tastamam yabanc hale geliyordu, eer lrse, \z\
babas cenaze trenlerini yapamaz ve cenaze alayn yrtemezdi. Evlt
edinilen eski ailesine dnemez, fakat en fazlas, eer bir erkek ocuu
olursa, yasaya gre onu kendisini evlt edinen ailede kendi yerine bra
kabilirdi. Bylece bu ailenin sreklilii saland iin artk aileden
kabiliyordu. Ama bu durumda da kendi oluyla btn balar kopmu
oluyordu.42
Evlt edinmeye karlk gelen ballam, serbest kalmayd |emanci-
pation]. Erkek ocuun yeni bir aileye girebilmesi iin, eski ailesinden
kabilmi olmas, yani kendi dininden azat edilmesi gerekir.434Serbest
kalmann belli bal sonucu, kiinin kendisini dnyaya getirmi olan ai
lenin btn tapnmalarndan vazgemesidir. Romallar bu eyleme an
laml bir ad veriyorlard: sacrorum detestatio.4411
39 Ev tanrlarna adama, saeos, VII. tapnmaya katlma, iero, Pro domo, 13; Ev
tanrlarna adama, Tacite, Hist., I, 15.
40 Valerius -Maximus, VII, 7. iero, Pro domo, 13'.kutsallarn varisidir,
41 Babadan kalma kurbanlar gnderildikten sonra, i., a. g. e.
42 saeos, VI, 44; X, II. Demosth., Leochares a kar. Antifon, Frag., 15. Manu ya
salar ile karlatrnz, IX, 142.
43 Consuetudo apud antiquos fit ut qui in familiam transiret prius se abdicaret ab
ea in qua natus fuerat. Servius ad Aen., II, 156.
44 Aulus-Gellius, XV, 27.
1eski grevini brakp yeni grev alma anlamnda, -.n.
//. kitap'. ALE - AKRABALIK 59
5. BLM
AKRABALIK ve ROMALILARIN AGNATUS DEDKLER
Platon akrabaln ayn evin tanrlarnn birlii olduunu syler.45 De-

mosthenes iki kiinin akrabalnn kant olarak, ayn tapnmay yapma
larn ve ayn mezara cenaze yemei sunmalarn gsterir. Gerekten,
akrabal oluturan evin dinidir ki insan, ayn tanr, ocak ve cenaze
yemeine sahipseler akraba olduklarn syleyebilirler
Oysa daha nce de grdmz gibi, ocaa kurbanlar erkekten er
kee aktarlyordu ve llere tapma erkein soyundaki ardllara hitap
ediyordu. Bu dinsel kuraldan kan sonuca gre, kadn tarafndan akra
ba olunmuyordu. Eski kuaklarn dncesinde, kadn ne varl ne de
tapnmay aktarabilir. Erkek ocuk her eyiyle babasna eker Zaten iki
aileye ait olunmaz, iki ocaa yakarlmaz, erkek ocuun babasnn di
ninden ve ailesinden baka eyi yoktur.46 Ana tarafndan bir aileye na
sl sahip olabilir? Kendi annesi evliliin kutsal treleri gerekletii n
da, ailesinden kesin olarak vazgemiti zaten; o zamandan beri, sanki
onlarn kz olmu gibi, cenaze yemeini kocasnn atalarna sunmu ve
kendi atalarna bir daha yemek sunmamtr, nk artk onlardan ardl
olmad varsaydrd. Hayata doduu aileyle ne dinsel ilikiyi ne de
hukuk ilikisini korumutur. Hatt olunun bile bu aileyle hibir ortak
noktas yoktur.
Akrabalk ilkesini doum deil; tapnma ilikisi oluturuyordu. Bu
Hindistanda aka grlr. Hindistanda, aile reisi, ayda iki kez cena
ze yemeini sunar, babasnn maneslerine, bykbabasna ve bykba
basnn babasna rek sunar, ama soyundan geldii kadn tarafndan ak
rabalarna, yani ne annesine ne de annesinin babasna asla bir ey sunul
maz. Sonra, daha yukarya doru ayn slale [baba soyu-atalar\ iinde
ilerlersek, drdnc, beinci, altnc kuaktan atalarna armaanlar su
nar. Ama armaan daha nemsizdir; basit mayi serpme ve birka pirin
tanesi, hepsi o kadar.47 Cenaze yemei byledir ite, akrabalk bu tre
lerin gereklemesine gre nem kazanmaktadr. Ayr ayr cenaze ye
mekleri dzenleyen iki kii, slalelerinde alt kuak boyunca geriye gi
45 Platon, Yasalar, V, s. 279.

46 Patris non matris familiam sequitur, Digeste, 50. kitap, 16. balk, s. 196.
47 Manou yasalar, V, 60.
60 ANTK STE: TAPINMA-HUKUK KURUMLAR
dip inceledikleri atalar iinde, yet ortak bir ata bulurlarsa, akraba sa
ylrlar. Bu durumda, ortak atalarn sadece armaan olarak su serperek
kutsamlarsa birbirlerine samanodacas derlerdi, ama sadece rek
sunmularsa birbirlerine sapindas diye hitap ederlerdi.48 Kendi gre
neklerimize gre sayarsak, sapindas akrabal yedinci kuaa kadar,
samanodacas akrabal ise on drdnc kuaa kadar gider. Her iki
durumda da, akrabalk ayn ataya armaan sunmak nedeniyle kabul edi
lir; kadnlarn akrabal bu sistem iinde de kabul edilmez.
Batlda da geerli olan durum da ayndr. Romal hukukularn ag-
natus\& neyi kastettikleri konusu uzun sre tartld. Ama, agnatus'a ev
dini erevesinde yaklaldnda sorunun zm basitleir. Nasl ki
din, erkekten erkee aktarlyorsa, eski hukukularn da dorulad gi
bi, iki kiinin akraba \agnat\ olabilmesi iin slalelerin erkekten erke
e izlenebilen bir ortak ataya sahip olmalar gerekiyordu.49 Agnatus iin
ileyen kural, tapnma iin de geerliydi. Bu iki ey arasndaki iliki
aktr. Agnatus, dinin ilk batan yerletirdii akrabalktan baka hibir
ey deildir.
Bu gerei daha ak grmek iin, bir Roma ailesinin izelgesini ya
palm.
Lucis Cornelius Scipio, 250Iere doru ld.

i i
Publius Cornelius Scipio Cn. Cornelius Scipio
P Cornelius Scipio Africanus

. ...
L. Cornelius Scipio Asialicus P Cornelius Scipio Nasica
,
P. Cornelius
I
Comelia
I
L. Cornelius P. Corn. Scipio
Scipio Sempronius Scip. Asiat. Nasica Corculum
Gracchusla evlenir
Emil ien ailesinde Ti beri us ve Caius L. Cornelius P. Corn. Scipio

doan, Comelia Gracchus Scip. Asiaticus Nasica Scrapio.
ailesine evlatlk
olarak giren P
Cornelius Scipio
Emilianus
48 Mitakchara, ev. Orianne, s. 213.

4vGaius. C 156; [II, 10. Ulpier. 26. nstituts de Justinien. III, 2: III. 5.
//. kitap: ALE - AKRABALIK 61
Bu izelgede, M 140 ylna doru yaayan beinci kuak drt kii ta
rafndan temsil edilir. Hepsi akraba mdr? Modern bakmza gre evet,
ama Romallarn dncesine gre hepsi akraba deildir. Ayn evin ta
pnmasna dhil olup olmadklarna bakalm, yani ayn atalara armaan
lar sunuyorlar myd? Dalnda yalnz kalan nc Scipio Asiaticus be
lirlenen gnde cenaze yemeini sunsun, slalede erkekten erkee kar
sak, nc ata olarak Publius Scipiou buluruz. Ayn ekilde, kurban
veren Scipion Emilien ncllerinde |atalarnda| Publius Scipio ile kar
laacaktr. O halde, Scipio Asiaticus ve Scipio Emilien akrabadr, Hin-
dular buna Sapindas adn verirler.
Dier ynden, Scipion Scrapionnun drdnc atas L. Cornelius
Scipiodur ve bu kii de Scipion Emilienin drdnc atasdr. O halde,
bunlar da akrabadr. Romann hukuk ve dinsel dilinde, bu Scipion
agnati dir [akraba], ilk ikisi altnc dereceden akrabadr, nc ise on
larla sekizinci dereceden akrabadr.
Ama, Tiberius Gracchus iin durum ayn deildir. Bizim modern ge
leneklerimize gre, bu adam Scipio Emilienin en yakn akrabas ola
caktr, ama agnati ye gre ok uzak akrabas bile deildir. Tiberiusun
Scipionlarn kz Corneliann erkek ocuu olmas nemli deildir; ne
o ne de Cornelia bu aileye dinle bal deildir. Semproninden baka
atalar yoktur; cenaze yemeini onlara sunarlar; slalesine bakarsak,
Scipion ile hi karlamayacaktr. Scipion Emilien ve Tiberius Gracc
hus agnati deildir. Kan ba akrabalk iin yeterli deildir, tapnma ba
da olmas gerekir.
Buna gre, Roma yasas nezdinde, babadan geme kanla balanan
iki erkek karde agnati olurken, ana bir baba ayr iki kardein agnati ol
madn anlyoruz. Erkek kanalyla ardlln, akrabaln temelindeki
deimez bir ilke olduu sylenmesin. Doumda deil, sadece tapn
madaki agnatilik tannyordu. Serbest kalmann tapnmadan ayrd er
kek ocuk, babasnn agnatis deildir. Evlt edinilen yabanc, yani ta
pnmaya kabul edilen [evltlk] yabanc, hem evlt edinenin hem de tm
ailenin agnatis oluyordu. Akrabal belirleyenin din olduu o kadar
gerektir ki.
Yunanistan ve Romada olduu gibi, Hindistanda da tapnma arac
lyla gerekletirilen akrabaln, artk akrabalk saylmad bir dnem
gelip atmtr. Eski din zayfladka, kan ba daha ok ses karr oldu
62 ANTK STE: TAPINMA-HIJKUK-KURUMLAR
ve doumla geen akrabalk hukuk kabul grd. Romallar ev dininin

kurallarndan kesinlikle bamsz olan bu trdeki akrabala cognatio
adn verdiler. ierodan Justinianusa kadar tm hukukular inceledi
imizde, iki akrabalk sisteminin rekabet halinde olduunu ve hukuk
alannda egemenlik kurmak amacyla mcadele ettiklerini gryoruz.
Ama On iki-Levha dneminde, \hukuken\ sadece agnati akrabal ka
bul ediliyordu ve miras hakkn salayan da buydu [agnati akrabal\.
Sistemin Yunanllarda da ayn biimde ilediini ileride greceiz.
6. BLM
MLKYET HAKKI
te eskilerin, evremize bakmakla hakknda bir dnce edinemeyece-

imiz kurumlarndan birisi. Eskiler mlkiyet hakkn bugnk kuakla
rn ilkelerinden farkl ilkeler zerine kurmutur; netice itibaryla mlki
yet hakkn gvence altna alan yasalar da tabiatyla bizimkilerden fark
ldr.
lkelerinde zel mlkiyet hakkn hi yerletiremeyen rklar oldu
unu biliyoruz, kimileri de bunu uzun bir dnem sonra ve ancak g
lkle baarmtr. Daha toplumlarn kkeninde yer alan ve bireyin bir
topraa sahip olup olamamas ve birey ile bir toprak paras arasnda
bu toprak benimdir, bu toprak sanki benim bir paramdr diyebilece
i biimde ba kurmas aklanmas ok kolay olmayan bir problemdi.
Tatarlar mlkiyet sz konusu olduunda bir hayvan srsn tahayyl
ederler, ama toprak sz konusu olduunda mlkiyet hakkn anlayamaz
lar. Baz yazarlarn ifadelerine gre, eski Cermenlerde toprak kimseye
ait deildir, trib kendi yelerinden her birine her yl ekebilecei bir
toprak tahsis eder ve sonraki yl bu toprak paras bir baka yerle dei
tirilirdi. Cermen insan, hasadn mlkiyetine sahipti, ama topran ml
kiyetine sahip deildi. Kimi Sam rklarnda ve Slav topluluklarnda da
durum ayndr.
Bunun aksine, yksek antik adan itibaren Yunanistan ve talya'da
zel mlkiyet hakk tannm ve uygulanmtr. Topran ortak mlkiyet
nesnesi kabul edildii bir dneme ilikin herhangi bir tarih bilgi bulun
maz.50 Ve Cermenlerde grld sylenen tarlalarn yllk paylamy
50 Kimi tarihilerin Romada mlkiyetin nce kamusal olduunu ve Numann y-
II. k ita p : ALE - M L K Y E T H A K K I 63
la ilgili bir ey de grlmemektedir. Hatt nemli bir olgu sz konusu

dur. Bireye topran mlkiyetini vermeyen soylar, bireye emeinin r
nn yani hasadn mlkiyetini verirlerken, bu durum Yunanllarda tam
aksinedir. Birok kentte, yurttalar hasatlarnn nemli bir blmn or
taklaa kullanmak zorunda braklmlard ve bunlar ortak tketmek zo
rundaydlar, birey hasat ettii budaya sahip deildi, ama ayn zaman
da gayet tuhaf bir elikiyle, topran kesin mlkiyetine sahipti. Elde
edilen rnden \hasattan\ ok, toprak bireye aitti. Yunanllarda, mlki
yet hakknn tasarm doal yoldan farkl bir yol izlemi grnyor.
[Mlkiyet hakk] nce hasada, sonra da topraa uygulanmad. Uygula
ma tersine gerekleti.
Yunan ve talyan toplumlarnda, eski zamanlardan beri ey ku
rulmu ve gl ekilde yerlemitir: Ev dini, aile ve mlkiyet hakk;
bandan beri, bu ey arasnda ok ak bir iliki cereyan etmi ve
bunlar birbirinden ayrlamaz hale gelmilerdir.
zel mlkiyet dncesi bizatihi dinin kendiliindedir. Her ailenin
oca ve kendi atalar vardr. Bu tanrlara sadece onlar tarafndan taplr,
bu tanrlar sadece o aileyi korur, o ailenin mlkiyetindedirler.
Oysa eski zamanlarn insanlar, tanrlar ile toprak arasnda gizemli
MC SLJîLrî^J^Lnce oca ele alalm. Bu sunak yerleik yaa
mn simgesidir, sadece ad bile bunu ifade eder.51 Topran stne ko
nulmaldr, bir kere yerine konulduktan sonra yeri bir daha deitirile
mez, zerinde parlad ta madd olarak bir baka yere tamak zordur,
dinsel olarak bu daha da zordur ve insan ancak ok zor durumda kalr
sa, bir dman onu kovaladnda ya da toprak onu artk doyurmuyor
sa, sunak yerinin deitirilmesine izin verilir. Ocak yerine konduktan
sonra, hep ayn yerde kalaca dnlr ve umulur. Tanr buraya bir
gnlne ya da bir insan yaam boyunca yerlemez. Aile srdke ve
alevini kurbanla canl tutacak biri olduu srece orada sabit kalacaktr.
netimi altnda zel olduunu belirten dnceleri vardr. Bu hat Plutarkhos (Nu-
ma, 16), iero (Republique, II, 14) ve Dionysiusun ( II, 74) metninin yan
l yorumundan kaynaklanr. Bu yazar Numamn topraklar yurttalara dat
tn sylerler, ama datt topraklarn sadece kendinden nce gelen kiinin fet
hettii topraklarla ilgili olduunu da aka belirtirler, agri quos bello romulus
ceperat. Roma toprana gelince, ager Romanus, kentin kurulduundan beri zel
mlkiyettedir.
51 Bkz.: Plutarkhos, De primo frigido, 21: Macrobe, I, 23; Ovidius, Fast., VI, 299.
Ocak toprai ele geirir, bu toprak paras kendi toprak paras olur, ar
tk onun mlkdr.
Grev ve din gerei daima ocan etrafnda birleerek kalan aile de
ocak gibi o topraa yerleir. kmet dncesi doal olarak akla gelir.
Aile ocaa bahdr, ocak da topraa; toprak ve aile arasnda sk bir ili
ki oluur. Ailenin srekli ikmetgh burasdr ve ngrlmeyen mutlak
bir zorlamayla karlamad srece buray terk etmeyi dnmez.
Ocak gibi, hep bu yeri igl edecektir. Bu yer ona aittir; mlkiyetidir,
sadece bir insann deil, deiik yelerin birbiri ardna burada doaca
ve lecei bir ailenin mlkiyetidir.
Eskilerin dncelerini izlemeye devam edelim. ki ocak farkl, as
la birlemeyen ve birbirine karmayan iki tanry temsil ederler; bu o
kadar dorudur ki, iki aile arasnda evlilik bile tanrlar arasndaki birli
i gerekletirmez. Ocak yaltlm olmaldr, yani ona ait olmayan her
eyden ayrlmaldr, tapnma trenlerinin gereklemesi srasnda her
hangi bir yabanc ona yaklamamal ve hatt onu grmemelidir bile. Bu
nedenle, bu tanrya sakl tanr, ierideki tanrlar ya da i tanr, Pena-
tes ad verilir. Bu dinsel kuraln yerine gelmesi iin, ocan etrafnn bir
engelle belirli bir uzaklk gzetilerek evrelenmesi gerekir. Bu engelin
bir it, tahta ya da tatan rlerek yaplm olmas nemli deildir. Her
ne olursa olsun bu engel, bir ocan alann bir dier ocan alanndan
ayran snr belirtir. Bu engel it, duvar kutsal kabul edilmektedir.52
Onu amak dinsizliktir. Tanr onu gzetir ve korumas altnda tutar, bu
nedenle bu tanrya aile-ev sfat verilir.53 Din tarafndan izilen ve ko
runan bu engel mlkiyet hakknn en kesin, reddedilemeyen gstergesi
dir.
Ari rknn ilkel zamanlarna gidelim. Yunanllarn, it, duvar La-
tinlerin herctum dedii kutsal engel, ailenin evinin, srlerinin ve ekip-
52 Snr tanrlar Sofokles, Trachin., 606.

53 Bu eski tapnmann Zeusun daha erken dini tarafndan silindii ve Zeusun ocak
tanrsyla ortak edildii dnemde, ayn tanr kendisi iin aile-ev ad sfatn al
d. Bununla birlikte, kkeninde, duvarn gerek koruyucusu ev tanrs idi aile-ev
tanrlar"'nn penatesler ile ayn olduunu syleyen Halikarnasl Dionysius ( I,
67) bunu dorular. Bu PausaniasTn (IV, 17) bir blm ile Euripides (troy., 17)
ve Vergilius'un (Aen., II. 514) blmlerinin yaknlamasndan ortaya kar; bu
blm ayn olaya baldr ve aile tanrs Z e u s sadece ev oca olduunu gs
terir.
//. kitap : ALfc - MLKYET HAKKI 65
bitii tarlann bulunduu geni, duvarlarla evrili bir yerdir. Btn bu
alann orta yerinde koruyucu ocak bulunur. Sonraki dnemler gidelim:
insanlar Yunanistana, talyaya kadar gelmi ve kentler kurmulardr.
Evler birbirine yaklamtr; ama bitiik deildirler. Kutsal evre duva
r hl mevcuttur, ama boyutlar klmtr; kk bir duvar, bir hen
dek, bir saban izi ya da birka adm geniliinde basit bir toprak mek
na dnmtr. Her ne olursa olsun, iki ev birbirine dokunamaz; or-
taklaalk \ortak engeliduvar\ imknsz kabul edilmektedir. Ayn duvar
iki eve ortak olamaz, olursa, evin tanrlarnn kutsal engeli kaybolur.
Romada yasa, iki evi ayracak olan bo meknn iki buuk ayak geni
liinde olmas gerektiini saptamtr. Bu mekn engel tanrsna ayrl
mtr.54
Bu eski dinsel kurallardan kan sonu udur: Toplu yaam eskiler
de asla yerlememitir. Phalanstere [toplu yaama anlamnda] hi bilin
medi. Pythagoras bile, insanlarn mahrem dininin kar koyduu ku
rumlan yerletirmeyi baaramamtr. Eskilerin yaamnn hibir dne
minde, on ikinci yzyl Fransasnda yaygn olan ky halinin birbirine
karm insan topluluuna benzer bir ey de bulunmaz. Kendi tanrlar
ve kendi tapnmas olan her ailenin toprakta zel bir yeri, ayr bir ik
metgh ve mlkiyeti olmak zorundayd.
Yunanllar insann ev ina etmeyi ocaktan rendiini sylerler.55
Gerekten, asla terk etmeyi dnmedii bir yere dini araclyla yer
leen insan, kabalat bu yere ayn zamanda gl bir yap kurmay da
muhtemelen olduka erken zamanlarda dnmtr. adr, Arapa Ta
tara uygun geliyordu, Tatar da arabaya; ama, ev oca olan bir aileye,
kalc bir konut gerekiyordu. Toprak ya da ahaptan yaplm kulbenin
yerini tatan ev ald. Sadece insan yaam iin deil, ayn evde kuak
lar boyu yaayacak aile iin ev yapld.
Ev, hep kutsal evre engeli iinde yer ald. Yunanllarda bu duvarn
oluturduu kare ikiye blnerek paylalyordu, birinci blm avlu idi,
ev ikinci blmde yer alyordu. evre engelinin tam ortasnda yer alan
ocak, avlu sonunda ve evin girii yaknndayd. Romada durum farkl
olsa bile temel ilke aynyd. Ocak evre engelin ortasnda yer alrken, bi
54 Festus, v. ambitus. Varron, De ling. lat., V, 22. Servius ad Ae., I, 469.

55 Diodorus, V. 68.
66 A N T K S T E : T A P I N M A - H U K U K - K U R U M L A R
nalar drt tarafta yer alyor ve oca kk bir avluya hapsediyorlard.

Bu yap sistemine esin veren dnceyi gryoruz: Duvarlar ocak
etrafnda ykseliyor, onu yaltyor ve savunuyordu. Yunanllarn da de
dii gibi,_ev_yaj)may din retti.
Aile bu mlkiyetin efendisi ve sahibidir, ona bu hakk evin tanrs
vermitir. Ev, tanrlarn srekli varlyla takdis edilir; tanrlar koruyan
tapmaktr. Her insann evinde kutsal olan ne vardr? diye sorar ie-
ro. Burada sunak [yin masas] vardr; kutsal ate burada parlar; bura
da aziz eyler ve din vardr.56 Kt niyetlerle bu eve girilirse, saygsz
lk olurdu. Ev dokunulmazd. Bir Roma geleneine gre, evin tanrs hr
sz kovalar ve dman uzaklatrrd.57
Baka bir tapnma nesnesine geelim: Mezar. Ayn dncelerin
mezar iin de geerli olduunu greceiz. Eskilerin dininde mezarn
ok byk nemi vard. nk bir yandan atalara tapnmak gerekiyor
du ve te yandan bu tapnmann esasn oluturan yin, yani cenaze ye
mei atalarn yatt yerde yaplmalyd.58 Ksaca aile, yelerinin birbiri
ardna gelip uyuduu ortak bir mezara sahipti. Ocak iin geerli olan
kuraln ayns mezar iin de geerliydi. Nasl ki evin ocann ayn evde
birlemesine izin verilmiyorsa, iki aile de tek bir mezarda birletirile
mezdi. Bir ly ailesinin mezarndan baka bir yere gmmek ya da bu
mezara yabanc bir bedeni gmmek dinsizlik kabul ediliyordu.59 Ev(/n)
dini, yaamda olsun, lmde olsun, her bir aileyi dierlerinden ayryor
ve her tr birlik grntsn, ciddiyetle uzaklatryordu. Ayn ekilde,
evlerin yan yana olamad gibi mezarlar da birbirine dokunmamalyd;
her birinin, evler gibi ayr bir evre engeli mevcuttu.
Tm bunlardaki zel mlkiyet niteliinin nasl da belirgin olduunu
gryoruz. ller, o aileye ait tanrlardr ve onlara yakarma hakkna sa
dece o aile sahiptir. Bu ller topra sahiplenmilerdir, bu kk top
rak parasnn altnda yaarlar ve aileden olmayan hi kimse onlara ka
56 iero, Fro domo, 41.

57 Ovidiu, Fast., V, 141.
58 Antik kural bylcydi. nk cenaze yemeinin llerin yiyecei olduuna ina
nlyordu Bkz.: Euripide, Troyennes, 381.
59 iero. De legib., I, 22; I, 26. Gaius, nstit., I, 6. Digeste, XLVII. Kitap, 12. ba
lk. daha sonrada greceimiz gibi, kle ve yanama aileye aittirler ve ortak me
zara gmlrlerdi. Her insann aile mezarna gmlmesi kuralnn bir istisnas
vard, o da sitenin kamusal cenaze trenlerine izin vermesiydi.
//. kitap : ALE - MLKYET HAKKI 67
rmay dnemez bile. Zaten, yet aileden biri deilse hi kimse on*
lara dokunamaz, kimse onlarn igl ettikleri topra ellerinden alma
hakkna sahip deildir, eskiler iin bir mezara ne zarar verilebilir ne de
yeri deitirilebilirdi.60 Mezar koruyan ar yasalar vardr. te bylece
bir toprak paras, din adna, her aile iin srekli bir mlkiyet nesnesi
ne dnm oluyordu. Aile, llerini gmmekle topra ele geiriyor,
buraya srekli olarak yerlemi oluyordu. Ailenin yaayan erkek ocu
u yasal olarak bu toprak bana aittir diyebilir. Toprak kaytsz artsz
onun ayrlamaz bir parasdr ve topraktan vazgeme hakk olamaz.
llerinin [atalarnn] yatt toprak bakasna devredilemez ve zaman
amna uramaz. Roma hukuku, aileye, mezarn bulunduu topra sat
mas durumunda bile, bu mezarn sahibi olarak kalma ve tapnma tren
lerini yerine getirmek amacyla bu topraktan geip mezara ulama hak
kn verir.61
Eski grenee gre, ller mezarlklara ya da yol kenarlarna deil,
ailenin tarlasna gmlmeliydi. Antik zamanlarn bu alkanl bir So
lon1 yasas ve Plutarkn eserinin birka blmyle dorulanyor. De-
mosthenesin bir savunmasnda, kendi zamannda bile, llerinther ai
lenin kendi maliknesine gmldn ve Attikada [Atina] bir toprak
satn alndnda, orada eski mlk sahiplerinin mezarlarnn bulunduu
nu sylyordu. talya iin ayn grenek On iki Levha Yasas, iki hukuk
unun metinleri ve Siculus Flaccusun cmlesiyle dorulanyor: Eski
den mezar yeri yapmann iki ekli vard; kimileri tarlann snrna koyar
d, kimileri de ortasna.62
Bu grenekten, mlkiyet dncesinin llerin yatt alandan gide
rek mezarl evreleyen alana doru yayldn kolaylkla anlayabiliriz.
Yal Catonun kitabnda okuduumuz bir aklamada, bir talyan ift
isinin tarlasna bakmas, hrszlktan korumas ve iyi hasat vermesi iin
60 Likurgos, Leocratese kar, 25. Romada, mezarn yerini deitirmek iin yk

sek grevli papazlardan izin almak gerekirdi. Plinius, Letrr., X, 73.
61 i., De legib., I, 24. Digeste, XVIII. kitap, 1. balk, 6.
1 Adyla anlan ve hukuk tarihine damga vuran Solon Yasalar" kitap boyunca n
celenmektedir. M 640-559da yaad tahmin edilen, Atinal devlet adam ve
air. Yapt reformlarla Atina demokrasisinin temelini att kabul edilir. -y.n.
62 Siculus Flaccus, yay. Goez, s. 4, 5. Bkz.: Fragm. Terminalia, yay. Goez, s. 147.
Pomponuis, au Digeste, XLVII. kitap, 12. balk, 5. Paul, au Digest, VIII, 1, 14.
Maneslere yakardn gryoruz. Dolaysyla llerin ruhlarnn koru

yucu eylemleri, mlkiyet haklar sahiplenilen topran snrlarna kadar
genilemi oluyordu. Aile, llerin ruhlar sayesinde topran tek sahi
biydi. Mezar, ailenin toprakla olan zlemez ban, yani mlkiyeti
kurmu oluyordu.
lkel topluluklarn ounda, mlkiyet hakk din araclyla yaylm
tr. Incilde Tanr brahime yle der: Ben, bu lkeyi sana vermek iin
seni Kalde-Urdan kartan Tannym. Musaya da brahime verme
ye yemin ettiim lkeye sizi sokacam ve size miras olarak verece
im der. Bylece yaratc hakkn ilk sahibi olan Tanr, topraktaki ml
kiyetinin bir ksmn insana brakr. Eski Yunan-talyan topluluklarnda
da benzer eyler olmutur. Bu hakk Jpiterin dini yerletirmemitir,
belki de henz var olmu deildi. Her aileye toprak zerinde bir hak ve
ren tanrlar evin tanrlar, ocak ve manesleridh. Ruhlarna hkmeden ilk
din, ayn zamandajnlkiyetin de temellerini atan dindir.
zel mlkiyelin ev dininin vazgeemeyecei bir kurum olduu
aktr. Bu din, hem ailenin \evin\, hem de mezarn yaltlmasna yol a
mtr, ortak yaam imknszdr. Ayn din, ocan topraa yerletirilme
sini ve mezarn hibir ekilde ne tahrip edilmesini ne de yer deitirme
sini buyuruyordu. Mlkiyet ortadan kaldrldnda, ocak kontrolsz
olacak, aileler birbirine karacak, ller terk edilecek ve yine ller ta-
pnmasz kalacaktr. Yerinden oynatlamayan ate ve srekli mezar sa
yesinde, aile topran sahibine dnr; toprak, ocan ve atalarn dini
ni iine ekmi ve onunla dolmutur. Dolaysyla eski zamanlarn insa
n ok zor sorunlar zme iiyle yz yze gelmedi. Tartmadan, al
madan, hi tereddde dmeden, birden ve sadece inanlarn gcyle,
btnjjygar 1 doran mlkiyet hakk anlayn edindiler. nk in
san mlkiyet sayesinde topra iyiletirmi ve kendisi de daha iyi ol
mutur.
Mlkiyet hakkn koruyan yasalar deil, din olmutur. Her malik
ne, kendini gzeten ve kollayan ev tanrlarnn gz nndedir.63 Ev iin
olduu gibi, her tarla da kendini dier ailelerin tarlalarndan ayran bir
engelle evrelenmeliydi. Bu engel, tatan bir duvar deildir; ilenme
w Lares agri eustodes,Tibulle, I, 1.23. religio larum posita in fundi villaeque cons-
pectu. icro, De legib., I, 11.
//. kitap: ALE - MLKYET HAKKI 69
den kalmas gereken ve sabann dokundurulamayaca birka ayak ge

nilikte bir toprak erididir Bu mekn kutsaldr: Roma Yasas onun za
man amna uramadn buyurur.64 Bu mekn dine ait bir meknd.
Aile babas, ayn ve yln belirli gnlerinde, bu eridi izleyerek, tarlann
etrafnda dolar, nnde giden kurbanlar gder, lhiler syler ve ar
maanlar sunard.65 Bu yinle, hem tarlas ve hem de evi iin tanrlarn
tevecchn uyandrdna inanrd; ev tapnmasn zellikle tarlasnn
etrafnda icra ederek mlkiyet hakkm gsterirdi. Kurbanlar ve dualarla
izledii yol, toprann ihll edilemez snryd.
Bu erit zerine belirli aralklarla talar ya da aa gvdeleri dizilir
ve bunlara terminus ad verilirdi. Terminuslann ne anlama geldiini ve
talar topraa yerletiren insanlarn din inanlar gerei bu talara at
fettikleri dnceleri deerlendirebiliriz. Siculus Flaccus yle anlatr:
te atalarmzn yapt: nce bir kk ukur aarlar ve snr tan ke
nara koyarlar. Sonra oray ot ve iek demetleriyle sslerler. Sonra kur
ban sunarlar; kurbann kann ukura aktrlar; iine (nce ocan kutsal
ateinde tututurulmu) kzgn kz, tohum, rek, meyve atarlar, biraz
arap ve bal dkerler. Sunulan yiyecekler tm henz scak olan klle
rin zerinde yanp bittikten sonra ise ta ya da tahta paras, alan u
kurdaki yere aklrd.66 Bu trenin amacnn Terminus'un ev tapnma
snn kutsal temsilcisine dntrlmesi olduunu aka gryoruz.
Bu zelliin devam ettirebilmesi iin, her yl arap serpilmesi ve dualar
okunarak kutsal trenin tekrarlanmas gerekiyordu. Topraa konulan
Terminus, bir ekilde topraa dikilen ev dininin ta kendisiydi ve byle-
ce bu topran ailenin mlkiyeti olduu ebediyen belirlenmi oluyordu.
Terminus, daha sonralar, iirin de yardmyla ayr bir tanr olarak tann
d.
Terminus_ya da kutsal snr ta^greneinin Hint-Avrupa rknda ev-
rensellelii grlyor. Hindularda da, yksek antikada da mevcut
olan ve snr tana adanan kutsal tren grenei, Siculus Flaccusn
talya iin daha nceleri tanmlad trenlerle benzerlik gsterir.67 Ro
64 iero, De legib., I, 21.

65 Cato, De re rust, 141. Script. rei. agrar., yay. Goez, s. 308. Denys d Halica.. I.
74. Ovidc, fast., I, 639. Strabo, V. 3.
66 Sicul. Flace, yay. Goez, s. 5.
67 Manu yasalar, VIII, 245. Vrihaspaiti, zikreden Sice, Legislat. Hindoue, s. 159.
madan nce Terminus'u ahinlerde gryoruz.68 Ayn trenler Etrsk-

lerde de grlmtr. Yunanllarn da snrlar, snr tanrlar adn ver
dikleri kutsal snr talar vard.69
Trelerle yerletirilen Terminus'u yerinden skecek hibir g yok
tu dnyada. Ebediyen ayn noktada kalacakt. Bu dinsel ilke Romada-
ki bir efsaneyle aklanr: Capitol tepesinde bir yere sahip olmak iste
yen Jpiter, tanr Terminus'u yerinden edemez. Bu eski efsane aslnda
mlkiyetin ne kadar kutsal olduunu gsterir. nk hareketsiz Termi-
nus, tastamam dokunulmazl olan mlkiyeti ifade etmektedir.
Terminus hem tarlay, hem tarlann snrn koruyor ve ona gz kulak
oluyordu. Komu fazla yaklamaya cesaret edemezdi. Yoksa Ovidi-
usun da dedii gibi, saban demiri ya da kk apann kendisine do
kunduunu hisseden tanr barrd: Dur! Buras benim tarlam. te se
ninki.70 Bir ailenin alanna tecavz etmek iin, snr tan devirmek ya
da yerini deitirmek gerekiyordu. Oysa bu ta bir tanr idi. Saygszlk
korkuntu ve ceza ard; eski Roma yasas yle diyordu: Terminus'u
sabann demiriyle dokunan insan ya da kzleri, cann fed etsin.71
Bunun anlam nedir? nsan ve kzleri cezalarn ekmek iin yanacak
lardr. Din adna konuan Etrsk yasas da yle der: Snr tan devi
ren ya da yerini deitiren tanrlar tarafndan mahkm edilecektir; evi
kaybolacaktr, soyu snecektir; topra meyve vermeyecektir; dolu,
hastalk, ar scaklarn alevi hasadn imha edecektir; sulunun bedeni
yarayla kaplanacak ve organlar kopup decektir.72
Ayn konudaki Atina yasas metinlerine sahip deiliz. Bize kalan u
iki szcktr: Snr ama! Ama, sanki Platon deta yasa koyucuyu ta
mamlyor: lk yasamz u olmal: Kimse tarlasn komu tarladan ay
ran snr tama dokunmasn. nk ta sabit kalmaldr. Dmanl
dostluktan ayran kk ta yerinden sarsmay kimse dnmesin, onu
yerinde brakmak andmz ve szmzdr73
Tm bu inanlardan, greneklerden, yasalardan kan sonuca gre
68 Varron, De ling. lat., V, 74.

69 Paludeukes, IX, 9. Hesychius, Platon, Yasalar, VIII, s. 842.
70 Ovdius, fast., I, 677.
71 Festus, Ve, terminus.
72 Script. Re agrar., yay. goez, s. 258.
73 Platon, Yasalar, VIII, s. 842.
//. kitap: A L E - MLKYET HAKKI 71
insan, topra sahiplenmeyi ve toprak stndeki haklarn gvence alt
na almay ev dininden renmitir.
Bu gerekleen ve yerleen mlkiyet hakknn, etkileri itibariyle,
baka ilkeler zerine kurulu bulunan modern toplumlarmzdaki mlki
yet hakkndan daha eksiksiz ve mutlak olduunu kolaylkla anlyoruz.
Mlkiyet hakk ev dinine o kadar iseldi ki, bir aile her ikisinden de
vazgeemezdi. Ev ve tarla i ie gemitir. Aile onlar ne kaybedebilir
ne de vazgeebilirdi. Platon yasalar konu edinen kitabnda, mlk sahi
bine tarlasn satmay yasakladnda yeni bir ey ileri srmyordu; sa
dece eski bir yasay hatrlatm oluyordu. Eski zamanlarda, mlkiyetin
bakasna devredilemez olduu grlmektedir. Spartada, toprak para
sn satmann kesinlikle yasak olduunu bilinir.74 Ayn yasak Locres1ve
Leucade11 yasalarnda da yazldr.75 Dokuzuncu yzyl yasa koyucusu
Korinthoslu Phidon, aile ve mlkiyet saysnn deimeden kalmas ta
limatn verir.76 Tabi bu talimatn uygulanabilmesi iin topra satmann
ve hatt paylamann yasak olmas gerekiyordu. Korinthoslu Phi-
dondan yedi, sekiz kuak sonraki Solon Yasalar, mlkiyetin satlmas
n yasaklamyordu, ama satan kiiyi tm yurttalk haklarn kaybet
mek gibi ok ar bir cezaya arptryordu.77 Aristoteles de, genel ola
rak eski yasalarn ou kentte toprak satn yasakladn syler.78
Bu trden yasalar bizi artmamaldr. Mlkiyet alma hakk ara
clyla temellendirilirse, insan bundan vazgeebilir. Ama mlkiyeti
din araclyla temellendirirseniz, insann bundan vazgemesi olanak
szdr: nsan kendi niyetinden daha gl bir ilikiyle topraa balan
m olmaktadr. Zaten, mezarn bulunduu, tanrlam atalarn yaad
ve bir ailenin ebediyen tapnmak zorunda olduu bu tarla, sadece bir in
sann deil, ailenin mlkiyetidir. Kii onu emaneten almtr, toprak l
lere ve doacak kiiler aittir. Aileyle btnlemitir ve artk ondan ay
rlamaz. Topra ve aileyi birbirinden ayrmak, bir tapnmay bozmak ve
74 Plutarkhos, Likurgos, Agis. Aristoteles. Polit., II, 6, 10 (II, 7).

I Locres: Gney talya'daki Yunan kenti, -.n.
II Leucade: yon denizinde bir ada. - .n.
75 Aristoteles. Polit., I, 4, 4 (II, 5).
76 Id., a. g. e., 11,3, 7.
77 Aeskhinos, TimarkhosVa kar. Diogenes Laertius, I, 55.
78 Aristoteles, polit., VII, 2
dolaysyla da dine kfretmektedir. Benzer biimde Hindularda da, ta

pnma zerine kurulu olan mlkiyet bakasna devredilemez.79
Roma hukukunu On iki Levhadan itibaren biliyoruz; bu dnemde
mlkiyet devrine izin verildii aktr. Ama Romann ilk zamanlarnda
ve Roma ncesi talyada, topran Yunanistandaki gibi devredilemez
olduunu gsteren iaretler vardr. Bu eski yasadan hibir iz kalmasa
da, en azndan bu yasann yava yava esnediini gsteren baz admla
r grebiliyoruz. On iki Levha Yasasnda mezarn devredilemez zelli
i muhafaza edilmi, ancak, tarladaki hak zgr brakmtr. ayet bir
ok erkek karde varsa, o zaman mlkiyetin yeni bir din tren dzen
lenmesi ve paylamn bir rahip tarafndan yaplmas kouluyla bln
mesine izin verilmitir:80 Bu paylatrmay sadece daha nce topran
blnemezliini de iln etmi olan din yapabilirdi. Sonunda topran
satlmasna da izin verildi; ama bunun iin yine din zellikli formalite
lere gerek duyuldu. Bu sat libripens ad verilen bir rahibin varlyla
ve mancipation \manpat\Q-mlkiyet sat sz.lemesi\ ad verilen aziz
bir formaliteyle gerekleebiliyordu. Buna benzer bir ey Yunanis
tanda da grlr: Bir evin ya da topran sat, tanrlara sunulan bir
kurban eliinde yaplyordu.81 Mlkiyetin her el deiimi, dinin onay
n almak zorundayd.
Eer bir insan, toprandan vazgeemiyorsa ya da zorlukla vazgee-
biliyorsa, o insan toprak hakkndan yoksun braklamazd. Eskilerde ka
mu yarar nedeniyle kamulatrma \istimik\ eylemi yoktu. Topraa el
koyma, sadece bir srgn kararnn sonucunda uygulanabiliyordu.82 Ya
ni yurttalk unvan elinden alnan insan, site toprandaki hibir hakk
n kullanamazd. Bor nedeniyle kamulatrma da sitelerin eski huku
kunda asla grlmez.83 On iki Levha Yasas, borluyu elbette gzetmez;
ama mlkiyete alacakl lehine el konulmasna da izin vermezdi.
79 Mitakchara. ev. Orianne, s. 50. Brahmanizm egemen olduka, bu kural yava,

yava kaybolmutur.
80 Bu rahibe agrimensor ad veriliyordu. Bkz. Scriptores rei agrari\.
81 Stobee, 42.
82 Bu kural sitelerin demokratik dneminde kayboldu.
83 Eleallarda bir yasa topraa ipotek koymay yasaklyordu. Aristoteles, Polil.. VII,
2. potek Roma'nm eski hukukunda bilinmiyordu. Atina yasasnda ipotekle ilgi
li olarak sylenen de Plutarkhos'un yanl anlad bir szce dayanmaktadr.
II. kitap: A L E - MLKYET HAKKI 73
Borcun karl toprak deil, insan bedenidir. nk toprak aileden
ayrlamaz. nsan klelie itmek mlkiyet hakkn elinden almaktan da
ha kolaydr; borlu alacaklnn kollar arasna teslim edilmitir; topra
deta onun kleliini izlemektedir nsann fizik glerini kendi yarar
na kullanan efendi, topran mahsulnden yararlanr; ama asla topran
mlkiyetine sahip olamaz. Mlkiyet hakk her eyin stndedir ve ihll
edilemez.84
7. BLM
VERASET HAKKI
1. Eskilerde veraset hakknn nitelii ve ilkesi

Mlkiyet hakk, kaltsal bir tapnmann gereklemesini dzenlenmiti,
dolaysyla bu hakkn bir kiinin ksa yaamnn ardndan yok edilmesi
imknszd. nsan lr, tapnma kalr; ocak snmemeli, mezar da terk
edilmemelidir. Ev dini devam eder, mlkiyet hakk da ev diniyle devam
etmelidir.
Eskilerin yasalarnda olduu gibi inanlarnda da iki ey birbirine s
kca baldr: Ailenin tapnmas ve bu ailenin mlkiyeti. Yunan huku
kunda olduu gibi Roma hukukunda da, mlkiyetin tapnmayla, tapn
mann da mlkiyetle elde edilebilmesi istisnaya yer brakmayan bir ku
rald. iero Din her bir ailenin mallarnn ve tapnmasnn ayrlmama
sn buyurur ve kurban grevinin miras hakkna sahip olan kiiye d
84 Borcunu deyemeyen borluyla ilgili On iki Levha Yasasnn maddesinde, si vo

let suo vvito cmlesini okuyoruz: O halde, hemen* hemen kle olan borlu ken
dine ail bir eyleri koruyabilir: Varsa, mlkiyeti elinden alnmaz. Roma huku
kunda mancipation avec fiducie ve pignus ad altnda yaplan dzenlemeler. Ser-
viennenin eyleminden nce, alacaklya borcunun denmesini salamak iin y
n deitirilen aralardr; dolayl olarak, bor iin kamulatrmann varolmad
n kantlarlar. Daha sonra, bedensel klelik kaldrldnda, borlunun mallan ze
rinde etki yapabilme olana bulmak gerekirdi. Bu kolay deildi; ama mlkiyet
ile mlk (elde bulundurma ) arasndaki ayrm bir kaynak oluturur. Alacakl
dn verenden mlkiyeti deil, dominium, ama borlunun mallarn, bnci, sat
trmak hakkn elde etti. Gizli bir kamulatrma yoluyla, borlu mlkiyetini kul
lanma hakkn kaybetti.
tn syler.85 Atinadaki birdvac veraset hakk isterken bakn han

gi terimleri kullanr: Yarglar, ltfen iyi dnn. Filoktemonosun
mallarnn mirasn benim mi yoksa rakibimin mi alacan ve mezarna
kurbanlar sunulmasn benim mi yoksa rakibimin mi yapacan syle
yin.86 Tapnmann verasetten ayrlamayacan aka syleyebilir mi
yiz? Durum Hindistanda da ayndr: Miras her kim olursa olsun, me
zara hediyeler gtrmek zorundadr.8789
Eskilerdeki veraset hukukunun tm kurallar bu ilkeden kaynakla
nr. Birincisi, grdmz gibi, ev dini erkekten erkee kaltsal olarak
geer, mlkiyet de ayn ekilde intikal eder. Erkek ocuk tapnmann
doal ve zorunlu devam ettiricisi olduundan, mallarn da mirassdr.
te bylece bulunmu olan veraset kural insanlar arasnda yaplan ba
sit bir szlemenin sonucu deildir, inanlarndan, dinlerinden, ruhlar
zerindeki en gl eyden tremitir. Erkek ocuun miras olmas
babann kiisel tercihinden kaynaklanmaz. Babann bir vasiyet brak
masna ihtiya yoktur, hukukunun dedii gibi erkek ocuk hukuken
mirasdr, ipso jure heres exsistit. Hatt zorunlulukla mirasdr, heres
n e c e s s a r iu s Miras kabul etmek ya da reddetmek gibi bir hakk yok
tur. Tapnma gibi mlkiyetin devam da onun iin hem bir dev hem de
bir haktr. stesin ya da istemesin, nasl olursa olsun, veraset eitli ve
cibeler ve borlarla birlikte ona kalr. Yunan hukukunda erkek ocuk
iin envanter karma ve ekimser kalma kayd kabul edilmemitir, ama
bu haklar daha sonra Roma hukukuna girmitir.
Romann hukuk dilinde erkek ocua heres suus ad verilirdi,
sanki heres sui ipsuis der gibi. Sadece kendiliinden miras kalr. Baba
s ile kendisi arasnda ne hibe, ne vasiyetle braklan miras ne de mlki
yet intikali vardr. Sadece devamllk vardr, morte parentis continuatur
dotninium. Babas yaarken, erkek ocuk zaten tarlann ve evin ortak
mlkiyetine sahiptir, vivo quoque patre dominus existimatur.s9
Eskilerin veraset konusundaki dncelerini iyice renmek iin,
bir elden dierine geen bir serveti tasavvur etmemek gerekir. Servet,
85 icro, De legib., I, 19, 20. Festus, Ve, everriator.

86 saeos, VI, 51 . Platon rnirasrya tanrlarn halefi, adn verir. Yasalar. V, 740.
87 Manu yasalar. IX, 86.
88 Digeste. XXXVIII. Kitap, 16, 14 . balk.
89 nstitutes, III, 1. 3; III, 9, 7; III, 19, 2.
II. kitap: A L E - VERASET HAKKI 75
ocak gibi ve mezar gibi hareketsizdir. Geici olan insandr. Aile kuak
lar boyu ilerledike, tapnmaya devam etmek ve yaad topraa ihti
mam gstermek iin nceden belirlenen bir saatte srayla gelen insan
dr.
2. Miras kz ocuk deil, erkek ocuktur

Eski yasalar, ilk bakta garip ve haksz grnr. Roma hukukuna gre,
kz ocuk evli ise miras alamazd, Yunan hukukunda ise kz ocuk evli
olsun ya da olmasn, babasndan miras alamazd. Bu uygulama ilk ba
ta, ayn atadan olan akrabalar iin doadan ve hakkaniyetten uzak g
rnr. Tm bu yasalar, mantk ve akldan deil, daha nce grdmz
inanlardan ve dinden kaynaklanr.
Tapnma iin kural, erkekten erkee gemesidir, miras iin kural da
tapnmay izler. Kz ocuk baba dinini devam ettirmeye elverili deil
dir. nk evlenir ve evlenerek, einin tapnmasna geip babasnn ta
pnmasndan vazgeer. Mirasta hibir hakk yoktur, bir baba kzna mi
ras brakmak istediinde bile, mlkiyetin o tapnmadan ayrlacak olma
s nedeniyle, kz ocua miras brakmak kabul edilemez bir durumdur.
Kz miras olarak ilk grevini bile yapamaz, yani cenaze yemeklerini
sunmaya devam edemez. nk artk kocasnn atalarna kurban suna
caktr. Din babasndan miras almay reddeder.
Antik ilke byledir; bu Hindu, Yunanistan ve Roma yasa koyucula
r iin de ayndr. halk da ayn yasalara sahiptir. Yasalar birbirlerin
den dn aldklarndan deil,j/asa[arn aynnnanlardan trettiklerin
den...
Manu yasas yle der: Babann lmnden sonra, erkek kardeler
miras maln paylasnlar. Yasa koyucu da erkek kardelerin kz kar
delerine eyiz vermelerini syler ki, bu da baba mirasnda kzlarn hi
bir hakk olmadn bir kez daha gsterir.
Atinada da durum ayndr. Demosthenes savunmalarnda sk sk kz
larn miras hakk olmadn belirtir.90 Kendisi de bizzat bu kuraln uy
gulamasnn bir rneidir; nk bir kz kardei vard ve yazlarndan bi
liyoruz ki, kendisi tek varisti; babas kzna eyiz vermek iin sadece
miras malnn yedide birini ayrmt.
w Demosth., in Boeotum. s6e, X, 4. Lysias. in Mantith., 10.

Romaya gelince, resm ve belirgin metinler elde olmadndan kz

lar verasetten dlayan ilkel hukuk hkmlerini bilemiyoruz; ama bun
lar sonraki dnemlerin hukukunda derin izler brakmlardr. Justini-
anusun Institutasna1 gre, eer kz ocuk babasnn otoritesi altnda
deilse, doal varisler arasnda saylmaz; kz ocuk din trelere gre
evlendikten sonra babann otoritesinden kar.*91 Bu metin bize gsteri
yor ki, kz evlenmeden babann mirasndan kesin bir ekilde mahrum b
raklmyordu, erkek kardeiyle miras paylaabiliyordu ve ancak evlilik
onu baka bir d in eje aileye baladktan sonra mirastan yoksun kalyor
du. Justinianus zamannda byle ise, ilkel hukukta bu ilkenin tm kat
lyla uygulandn ve henz evlenmeyen kzn bir gn evlenecei d
nlerek miras malndan mahrum edildiini varsayabiliriz. Institutes-
ler artk uygulanmayan, ama unutulmam olan bir eski ilkeyi de dile
getirirler. Bu da mirasn erkeklere braklmasn ister.92 Kukusuz, bu es
ki kuraln ans olarak kadn, meden hukukta asla miras olarak tyin
edilemez. Justinianus dneminden eski zamanlara doru gittike, ka
dnlar mirastan yoksun brakan kurala daha ok yaklayoruz. iero
zamannda, baba arkasnda bir erkek ve kz brakmsa, kza miras mal
nn sadece te birini brakabilirdi. Sadece tek kz var ise, miras mal
nn yarsn alabilirdi. Ama kzn miras malnn te biri ya da yarsn mi
ras alabilmesi iin, babann kz lehine vasiyet brakmas gerekiyordu.
Kz aksi takdirde hukuken hibir eye sahip olamazd.93 Cato, ie-
rodan bir buuk yzyl nce, eski gelenekleri yaatmak isteyerek Vo-
conia yasasn yapar. Bu da: 1. Evli olsun, olmasn bir kadnn miras
tyin edilmesini yasaklar, 2. Kadnlara miras malnn te birinden faz
lasnn braklmasn yasaklar.94 Voconia yasas sadece eski yasalar yeni
ler; nk hl sayg gsterilen eski ilkelere dayanmasayd, herhalde
Scipionlarn11 adalar tarafndan kabul edilmezdi. {Voconia yasas!
I Dou Roma imparatoru; Justinyen hukuku antik Roma hukukunun en byk der
lemeleri arasnda gsterilmektedir. nstitues ise hukuk retimi dzenlenen bir el
kitabdr, -.n. :
91 nstitutes, I, 9, 2.
92 nstitutes, III, 2, 3.
93 iero, De rep., III, 7.
94 iero, in Verr.. I, 42. Titus-Livius, XLI, 4. Saint-Augustin. Cit6 des dieux, III,
21.
II Romal particiler. M III. - II. yy.larda devlet adamlar ve generaller slalesi.
-.n.
//. kitap*. A L E - VERASET HAKKI 77
Zamann bozduunu yeniden dzenlemiti. Muhtemelen, Ab intesta

[vasiyetnamesiz miras] miras asndan bir koul getirmez. nk eski
hukuk, bu ilikiyle hl yrrlktedir ve bu konuda dzeltilecek bir ey
yoktur. Yunanistanda olduu gibi, Romada da, dinin koyduu ilkele
rin doal ve kanlmaz sonucu olarak ilkel hukuk, kz mirastan dla
mtr.
nsanlarn ok erken tarihlerde kz evlda miras yasaklayan dinsel
buyruk ile kzn babasnn mirasndan faydalanmasn talep eden doal
duyguyu uzlatrmak amacyla kimi dolambal yollar bulduklar doru
dur. Yasa, kzn mirasyla evlenmesine karar vermitir.
Atina yasas bu ilkeyi arpc biimde niha sonularna kadar iler
letmitir. Eer merhum, arkasnda bir erkek ve bir kz ocuu brakyor
sa, tek varis olan erkek, kz kardeiyle evlenebilirdi ya da ona eyiz ver
meyi tercih edebilirdi.95 Eer merhum sadece bir kz brakmsa, varis
lenin en yakn erkek akrabas olurdu; ama kza gre de yakn olan bu
akraba, onu e olarak almak zorundayd. Dahas var: Eer bu kz evli
ise, kocasn terk edip babasnn mirassyla evlenmek zorundayd. Mi
ras da evli olursa, boanp akrabasyla evlenmek zorundayd.96 Bura
da antik hukukun dinsel inanlara uymas iin nasl doay tanmadn
gryoruz.
Tek kzn karlarn korumak isteiyle birleen dini tatmin etme ge
reklilii, dolambal baka bir yol buldu. Bu noktada, Hindu yasas ile
Atina yasas, hayranlk verecek ekilde uyuurlar. Manu yasas erkek
ocua sahip olmayan, kzna^rkek ocuk yapmas iin ykmllk ve
rebilir. Bu ocuk kendi ocuu olur ve itibar iin cenaze trenini ger
ekletirir der. Bunun iin, kzn verdii kocay uyarmaldr ve bunu da
yle syler: Erkek kardei olmayan, mcevherlerle donanm bu kz
sana veriyorum; doacak erkek ocuk benim olum olacaktr ve cena
ze trenimi ynetecektir.97 Grenek Atinada da ayndr; baba kz yo
95 Demosth., in EubuL 21. Plutarkhos,Themist., 32. saeos X ,4. Corn., Nepos, Ki-
mon. Yasann ana bir baba ayr bir kardele ne de erginlie erimi bir kardele
evlenmesine izin vermediini belirtelim. Sadece babadan hsm kardele evlene
bilirdi. nk sadece bu erkek babadan miras alabilirdi.
96 saeos, III, 64; X, 5. Demosth., in Eubul., 41. Tek kzn ad. "kadn mirasMBu
szck yanl olarak miras diye evrilir; anlam mirasn yannda olan, mirasla
geen-mirasla alnanadr. Gerekte, kz asla miras olamaz.
97 Manu yasalar, IX, 127, 136. Vasishta, XVII, 16.
luyla slalesini devam ettirebilir. Kzn bir kocaya verir, ama zel bir
koulla; bu evlilikten doacak erkek ocuk kzn babasnn ocuu ola
rak tannacak, onun tapnmasn izleyecek, dinsel trenlere katlacak ve
daha sonra mezarna bakacaktr.989Hindu yasasnda, bu ocuk, sanki
kendi ocuuymu gibi bykbabasndan miras alabiliyordu. Bu Ati
nada da tmyle aynyd. Bir baba, yukarda belirttiimiz gibi tek kz
n evlendirdiinde, mirass ne kz ne de damadyd. Miras kznn o
luydu." Bu ocuk erginlie eriince, (anne tarafndan) babas ve anne
si yayor olsalar da bykbabasnn miras malna kavuuyordu, Babas
ve Annesi yayor olsalar da.100
Dinin ve yasann bu tuhaf hogrleri yukarda szn ettiimiz ku
ral dorularlar. Kz ocuu mirasa elverili deildir. Ama bu ilkenin
sertliinin doal bir yolla yumuatlmasyla, tek kz ocuu ailenin de
vam iin arac oluyordu. Miras olmuyordu; ama tapnma ve miras
onun zerinden aktarlyordu.
3. Ayn atadan1\yari\ akrabann veraseti

ocuu olmadan len erkekler vard; mallarnn mirassnn kim oldu
unu tespit etmek iin, [atalardan sonra kendisine) tapnmay kimin de
vam ettireceinin bilinmesi yeteriiydi.
Oysa ev dini erkekten erkee kan bayla geiyordu. Sadece erkek
soyundan kaynaklanan ardllk, iki erkekten birinin [babann] tapnma
snn devam ettirilmesine izin veren dinsel ilikiyi dzenleyebiliyordu.
Daha nce de grdmz gibi, akrabalk sadece dinsel ilikinin ifade
sidir. Ayn tapnmaya, ayn ocaa, ayn atalara sahip olduumuz iin ak
raba oluruz. Ama ayn anann kamndan ktmz iin akraba deiliz-
dir; din, kadn tarafndan gelme akrabal kabul etmiyordu. ki kz kar
dein ocuklar ya da bir erkek ve bir kz kardein ocuklar arasnda
hibir ba yoktu ve bunlar [kuzenler] ne ayn evin dinine ne de ayn ai
leye ait idiler.
Bu ilkeler veraset hakkn da dzenlerler. Erkek ocuunu ve kzn
98 see, VII:
99 Bu ocua torun denmiyordu. Onun ad kznm oluydu
,n saeos, VIII, 31; X, 12; Demosthenes, in Streph.. I, 20.
1succession collaterale.
kaybetmi olan baba ldkten sonra geriye sadece torunlar brakmsa,

bu durumda miras hakkndan sadece olunun olu yararlanyordu, ama
kznn olu miras alamyordu. Ardllar yoksa mirass kz kardei de
il, erkek kardei, kz kardeinin olu deil, erkek kardeinin olu olur
du. Erkek karde ve yeen yoksa soyaacnda merhumun erkek soyuna
bakp bir erkein aileden ayrld dala kadar geriye gitmek gerekirdi;
sonra bu dalda erkekten erkee doru, yaayan biri bulunana kadar ini-
lirdi. te miras bu erkekti.
Bu kurallar Hindular, Yunanllar ve Romallarda da geerli kald.
Hindistanda miras en yakn sapinda' ya aittir, sapinda yoksa samano-
daca'ya aittir.101 Daha ncede grdmz gibi, bu iki szcn ifade
ettii akrabalk, dinsel ya da erkek soyu tarafndan akrabalkt ve Roma
agnatusuna karlk geliyordu.
imdi de Atina yasasna bakalm: Eer bir erkek ocuu olmadan
lrse, miras merhumun erkek kardeidir, yeter ki babadan hsm ol
sunlar; karde yoksa kardeinin olu; nk, miras hep erkee ve ardl-
larda da hep erkee der'02 Deitirilmi olsa da ve kadnlarn akra
bal kabul edilmeye balansa da, Demosthenes zamannn eski yasas
hep rnek olarak gsteriliyordu.
Ayn ekilde On iki Levha, mirass [heritier sien| olmadan len bir
erkein vesayetin en yakn agnatus'a ait olduuna karar verir. Daha n
ce de grdmz gibi kadn tarafndan agnatus olunmaz. Eski Roma
hukuku, yeenin patrutus'dan, yani babasnn erkek kardeinden miras
olabileceini, annesinin erkek kardei olan avunculus'tan miras ol
mayacan zellikle belirtir.103 Daha nce grdmz Scipionlar aile
sinin soy aacna dnersek, Emilien Scipion ocuu olmadan vefat
eder. Miras ne halas Corneliaya, ne de bugnk adyla yeen ocuu
olan C. Gracchusa geer. Miras, gerekten en yakn akrabas olan Sci
pion Asiaticusa geer.
Justinianus zamannda, yasa koyucu bu eski yasalar anlayamyor-
du; onlar ok haksz buluyordu ve erkek slalesini tercih eden ve mer
huma kadn tarafndan bal olanlar mirastan dlayan On iki Levha
,l Manu yasalar, IX, 186, 187.

102 Demosth.. in Macart..; in Lcoch. see, VII, 20.
I0* nstitutes, III, 2, 4.
yasasn ar sert olmakla suluyordu.104 Evet Haksz bir hukuk. n

k doay dikkate almyordu; ama tuhaf ekilde mantkl bir hukuktu da.
nk tapnmaya bal miras ilkesinden hareketle, dinin tapnmay de
vam ettirmek iin izin vermedii kiileri mirastan men ediyordu.
4. Serbest kalmann ve evltlk alnmann sonular

Daha nce serbest kalma ve evltlk alnmann o kiinin tapnmasnda
deiiklii yarattn grdk. Birincisi kiiyi baba tapnmasndan uzak
latryor, kincisi ise bir baka ailenin dininin esaslarn retiyordu.
Eski hukuk bu konuda da dinsel kurallara uyuyordu. Serbest kalarak
baba tapnmasndan dlanan erkek ocuk, mirastan da dlanyordu.
Bunun aksine, evltlk alnmakla bir ailenin tapnmasna ortak olan ya
banc, ailede erkek ocuk oluyor, burada tapnmaya devam ediyor ve
mallarn mirass oluyordu. Eski hukuk, her iki durumda da, doum ba
ndan ok dinsel baa nem veriyordu.
Ayn kiinin iki evin tapnmasna birden ait olmasnn dine aykrl
nedeniyle bu kii iki ailenin mirass olmazd. Evlt edinilen erkek o
cuk, evlt alnd aileden miras alabiliyor, ama doal ailesinden alam
yordu. Bu konuda, Atina yasas ok aktr. Ati nal hatiplerin savunma
lar, bize bir aile tarafndan evlt edinilen, ama doduklar aileden de
miras almak isteyen insanlar gstermektedir. Ama yasa buna kardr.
Evlt edinilen insann, kendi [doal] ailesinden miras elde edebilmesi
iin tekrar doal ailesine dhil olmas gerekir; bunun iin de, evlt edi-
nildii aileden vazgemesi gerekir. Vazgemenin iki koulu vardr: Bi
rincisi bu ailenin miras malndan vazgeer; kincisi ise esasen ev tapn
masnn devam iin evlt edinildiinden, evden gitmesiyle tapnma so
na ermemelidir. Bunun iin, bu aileye kendi yerini alacak bir erkek o
cuu vermelidir. Bu erkek ocuk tapnmaya devam edecek ve mallarn
sahibi olacaktr; baba ancak bu ilemlerden sonra doduu aileye dne
bilir ve miras alabilir. Ama bu baba ve olu birbirlerine miras braka
maz; nk artk ayn aileden deildirler, akraba deillerdir.105
,m A. g. e.. 111,3.
105 saeos, X. Demosthenes, passim., Gaius, III, 2. nstitutes, III, 1,2. Pretoryen ya
sada (itihatlarla oluan) bu kurallarn deitirildiini belirtmemize gerek yok
tur.
Eski yasa koyucunun dncesini titizlikle dzenlemi olduu ku

rallardan anlayabiliyoruz. ki mirasn tek bir insanda birlemesini iste
miyordu, nk iki ayr evin tapnmas ayn elle yaplamazd.
5. Eskiden vasiyet yoktu

Vasiyet brakma hakk, yani lmden sonra mallarn mirasdan baka
birine brakma hakk, mlkiyet ve miras hakknn temeli olan dinsel
inanlarla ters dmektedir. Mlkiyet tapnmayla i ieydi ve tapnma
da miras yoluyla geiyordu, o halde vasiyet dnlebilir miydi? Zaten
mlkiyet kiiye deil, aileye aitti, nk insan mlkiyeti emei aracl
yla deil, ev tapnmas araclyla elde etmitir. Mlkiyet aileye ba
nedeniyle, lnn istei ve seimine gre deil, dinin koyduu yksek
kurallar gerei lden yaayana geerdi.
Eski Hindu yasas vasiyeti bilmezdi. Solona kadar, Atina yasas va
siyeti kesin olarak yasaklyordu ve Solon sadece ocuu olmayanlar
iin vasiyete izin veriyordu.106 Spartada vasiyet uzun sre yasakland
ya da bilinmezlikten gelindi ve daha sonra Peloponesos |Mora] sava
lar srasnda izin verildi.107 Korinthos*1ve Thebai11de durum aynyd.108
Bilerek mallarn birine miras brakma yetkisi nce doal bir hak olarak
tannmad; eski dnemlerin daim ilkesi mlkiyetin ailede kalmasyd.
Din de mlkiyeti zaten aileye balamt.
Platonun byk lde Atina yasalarnn bir yorumu olan Yasalar
Derlemesinde eski yasa koyucularn dnceleri* aka anlatlmakta
dr. lm deinde vasiyet hazrlama yetkisi isteyen bir insan varsayar
ve bu kii yle barr: Ey Tanrm, mallarm istediim gibi ve istedi
im kii iin, bana gsterdikleri yaknla gre una az, buna daha faz
la gibi dzenlemek ok mu zordur? Ama yasa koyucu cevap verir: Sen
ki, kendine fazladan bir gn mr biemezsin, sen ki bu dnyadan ge
lip geiyorsun, bu tr konulara karar vermek sana m der? Ne malla
106 Plutarkhos. Solon, 21.

107 A. g. e., Agis, 5.
I Mora yarmadasn Yunan anakarasna balayan korint kstandaki ehir devleti.
-.n.
II Eski Yunanistanda Atina'nn kuzeybatsndaki ehir devleti. Kentin ilk zamanla
rna ait bilgiler efsanelere dayanr, -.n.
I<wAristoteles, Polit., II. 3, 4.
82 ANTK STE: TAPINMA-HUKUK-KIJRUMLAR
rnn, ne de kendinin sahibisin; sen ve mallarn, hepsi ailene yani atala

rna ve slalene aittir.109
Bizim iin, Romann eski hukuku ziyadesiyle karanlktr; iero
iin de yleydi. Bildiklerimiz On iki Levhadan geriye gitmez. Bunlar
Romann ilkel hukuku deildir ve zaten bize kadar birka kalnts ge
lebilmitir. Bu yasa, vasiyete izin verir; bu konuya ilikin blm, yasa
koyucunun gerek uygulamalarn bilebilmeyi mit etmek iin ok ksa
ve eksiktir; vasiyet hakk veren yasa koyucunun hangi ihtiyatlar ve h
kmleri yerletirdiini bilmiyoruz.1101On iki Levhadan nce, vasiyete
izin veren ya da yasaklayan bir yasa metni bulamyoruz. Ama dil, vasi
yetin bilinmedii bir zamann ansn tar; nk ouldan kendisinin zo
runlu mirass diye sz ediyordu. Zamann mevzuat ile hemfikir olma
yan Gaius ve Justinianusun kullandklar forml, kukusuz erkek ocu
un mirastan yoksun braklmad ya da miras reddedemeyecei daha
eski bir dneme dayanmaktadr. yleyse baba servetini istedii gibi
kullanamazd. Erkek ocuk yoksa ve merhumun atasndan akrabalar
bulunmuyorsa - vasiyet kavram bilinmiyor deildi - , ama yaplm ak
ok zordu. ok nemli formaliteler gerekiyordu. nce, vasiyetiye va
siyetini yaarken gizleme hakk verilmemiti; ayrca ailesini mirassz
brakan ve dinin dzenledii yasay ihll eden insan, bunu halk nnde
le vakti itiraf etmek zorundayd ve bu eylemden doan ktln so
nularn daha yaarken stlenmeliydi. Dahas var, ayrca vasiyetinin
istei egemen otoritenin, yani yksek rahibin bakanlnda, klan biri
mi olarak katlan halkn onayn almalyd.111 lk yzyllarda, bunun bo
bir formalite olduunu sanmyoruz. Bu rgtlerin toplants Roma site
sinin en gsterili toplantsyd. Dinsel bir efin bakanlnda arlan
halkn, bir vasiyetin okunmasna tank olmalarn sylemek ocuksu ge
lebilir. Halkn oyladn syleyebiliriz. Hatt iyice dnrsek bu ge
rekliydi; gerekten de miras srasn cidd ekilde dzenleyen genel bir
yasa vard. Bu srann zel bir durumda deitirebilmesi iin bir baka
109 Platon, Yasalar, XI.

110 Uti legassit, ita jus esto. Solon yasasndan sadece istendii gibi nasl tanzim
edilmise szcklerine sahip olsaydk, vasiyete tm olaylarda izin verildiini
varsayabilirdik, ama yasa farkl szckler ekliyor.
111 Ulpien, XX. 2. Gaius, I, 102, 119. Aulus-Gellius XV, 27. Calatis comitiis vasi
yeti uygulanan en eski vasiyettir. iero zamannda da biliniyordu.
//. kitap: A L E - VERASET HAKKI 83
yasa gerekti. Bu istisna yasa vasiyet idi. Vasiyet brakmak tmyle in

sana tannan bir hak deildi ve insan, toplum eski dinin etkisi altnda
kald srece bunu yapamazd. Eski zamanlarn inanlarnda yaayan
insan, deimez ve lmsz bir insann, yani ailenin birka yllk tem
silcisinden ibaretti. nsan tapnmann ve mlkiyetin emanetisiydi; ta
pnma ve mlkiyet zerindeki hakk yaamnn sona ermesiyle bitiyor
du.
6. Aabeylik hakk
Tarihin anlarnn korunduu ilk zamanlara, evi konu edinen kurumlarn
dzenlendii ve toplumsal kurumlarn hazrland ok eski yzyllara
gitmek gerekir. Bu dnemden yazl bir eser kalmamtr, kalamaz da.
Ama insanlar dzenleyen yasalar, sonraki dnemlerin yasalarnda baz
izler brakrlar.
Bu uzak zamanlarda, yllarca hkm sren toplumlarn gelecekteki
oluumunda nemli etkisi olan ve bu olmakszn toplumlarn oluumu
nu aklayamayacamz bir kurumu ayrt etmek gerekir. Bu aabeylik
hakkdr.
Eski din, aabey ile kk karde arasnda bir fark gzetiyordu:
Eski Arler aabeyin atalara olan grevin yerine getirilmesi iin do
duunu, dierlerinin de sevgiden doduunu sylerler. Bu kkenden
gelen stnle gre aabey, babann lmnden sonra, ev tapnmas
nn tm trenlerine katlma ayrcalna sahipti, cenaze yemeini sunan
ve dualar okuyan aabeydir; nk dua okuma hakk erkek ocuklar
arasnda dnyaya ilk gelene aittir. Aabey lhilerin mirass, tapnma
y srdren, ailenin dinsel efidir. Bu inantan bir hukuk kural trer:
Sadece aabey mirasdr. Manu yasalarnn son yazarnn yasaya dhil
ettii eski bir metinde yle diyordu: Aabey tm miras varln elde
eder. Dier kardeler, sanki babalarnn otoritesi altnda yayorlar gibi
aabeyin otoritesi altnda yaarlar. Aabey, atalara kar borcu yerine
getirir. O halde her eye sahip olmaldr. 112
Yunan hukuku, Hindu yasas ile ayn dinsel inanlardan kaynaklan
mtr; Burada da, aabey hakkn ilk bata grmek artc deildir.
112 Manu yasalar. IX, 105-107, 126. Eski din zayfladka bu eski kural deiti. Ma
nu hukuku mirasn paylalmasna izin veren maddeler ieriyordu.
84 A N T K S T E : T A P I N M A -H U K U K -K U R U M L A R
Sparta, bu kural dier Yunan kentlerine gre daha uzun sre korumu
tur. nk eski kurumlara daha sdk kalmtr; Spartada miras mal
blnemezdi ve kk kardein hibir pay yoktu.113 Aristotelesin in
celedii tm eski yasalarn ounda durum ayndr. Thebai yasalarnn
topraktaki hisse saylarnn kesinlikle dejimez olmasn istediini ve
bunun da kardeler arasnda paylam dladn retir bize. Eski bir
Korintos yasas da aile saysnn sabit kalmasn ister, dolaysyla bu da,
aabeylik hakk, ailenin her kuakta paralanmasn nledii lde
mmkn olabiliyordu.114
Bu eski kurumun Atmallar arasnda, Demosthenes zamannda hl
iliyor olmasn beklememeliyiz, ama aabey ayrcal varln bu d
nemde de115 srdryordu. Paylam dnda, baba evini korumak sz
konusuydu. Bu madd olarak nemli bir yarar salyordu, ama dinsel
adan daha da nemliydi, nk baba evi, ailenin eski ocan barnd
ryordu. Demosthenes zamannda, kk karde yeni bir ocak yakar
ken, tek miras olan aabey, baba ocana ve atalarn mezarlarna sahip
olurdu, ailenin adn bir tek o korurdu.116 Bunlar tek bana miras mal
na sahip olunan bir zamann kalntlardr.
Dinin gayet gl olduu zihinler, aabeylik hakknn byk haksz
l karsnda sarslmad; ama bu ileyi eskilerdeki eitli grenekler
le dzeltilmitir. Kimi kez, kk karde baka bir ailenin evltl olur
ve burada mirasa kavuurdu, kimi kez bir ailenin tek kzyla evlenirdi,
kimi kez de kaybolmu, liip gitmi bir ailenin toprann bir hissesine
sahip olurdu. Tm bu kaynaklar mevcut deilse, kk karde smr
gelere yollanyordu.
Romaya gelince, aabeylik hakkyla ilgili hibir yasa bulamayz.
Ama bundan aabeylik hakknn antik talyada bilinmedii anlam
karlmamal. Kaybolmu ve ans silinmi olabilir. Bizim bilebildiimiz
zamandan nce yrrlkte olduuna inanmamz salayan olgu Romal
ve Sabinli gerilerin varlnn bu hak olmadan aklanamayacak olma
sdr. ayet aabeylik hakk, aile birliini birka kuak boyunca koru-
masa ve paralanmasn nleyerek bymesini salamasayd, Claudia
m Fragments des histor. grecs, coll. Didot, c. II, s. 2U .

114 Aristoteles, Polit., II, 9; II, 3.
1L Demosth.. Pro Phorm., 34.
,K> Demosth.. in Boeot. De nomine.
II. kitap A L E - VERASET HAKKI 85
ailesi gibi bir aile binlerce bireyi ya da Fabia ailesi gibi bir aile, hepsi
de partici olan binlerce savay nasl ierebilirdi? Bu eski aabeylik
hakk, varln sonularyla ve dolaysyla yarattklaryla kantlar. 117
8. BLM
ALEDE OTORTE
1. Eskilerde baba azametinin ilkesi ve doas

Aile yasalarn siteden almamtr. Eer zel hukuku site yerletirmi
olsayd, grdmzden daha farkl bir ey yapard. Mlkiyet ve vesa
yet hakkn baka ilkelerle dzenlerdi, nk topran bakasna devre
dilemez ve miras varlnn blnemez olmas sitenin yararna deildi.
Romada olduu gibi Yunanistanda da grdmz ve babaya kendi
olunu satmasna vc hatt ldrmesine bile izin veren yasa, site tarafn
dan icat edilmedi. Site babaya yle sylerdi: Karnn ve ocuunun
yaam da, zgrlkleri gibi sana ait deildir, onlar koruyacam, sana
kar yanl yaptklarnda bile onlar yarglayacak olan, ldrecek olan
sen deilsin, onlarn tek yargc benim. Site byle konumuyorsa, tas
tamam byle yapamad iindir. zel hukuk siteden nce vardr. Site
kendi yasalarn yazmaya baladnda, bu yasay daha nceden zaten
dzenlenmi, capcanl haldeki gelenek ve greneklere yerlemi, ev
rensel kaltmla desteklenmi olarak buldu. Baka trl yapamayacan
dan, nnde bulduu yasay kabul etti ve ancak uzun sre iinde de
itirebilmeye cesaret etti. Eski hukuk bir yasa koyucunun eseri deil
dir. Aksine, yasa koyucuya \sitey efendiliinden, farknda bile olunma
dan\ dayatlmtr. Doduu yer ailedir. Hukuk kendisini oluturan an
tik ilkelerden kendiliinden ve tmyle biimlenmi olarak kmtr.
1,7 Eski Latin dili belirtilmesi gereken, zayf da olsa, bir kalnt brakmtr. Bir aile
nin maliknesine ait toprak parasna sors deniliyordu; sors patrimonium signi-
ficat der Festus. Consortes szc aralarnda bir toprak parasn paylaan ve
ayn maliknede yaayan insanlar ifade ediyordu; oysa, eski dil bu szckle er
kek kardeleri, hatt uzak akrabalar ifade ediyordu: Aile ve varln birbirinden
ayrlamad bir zamann tankl. (Festus, Ve, sors. iero, in Verrem. II. 3. 23.
Titu-Liviu, XLF, 27. Velleius. iflO. Lucetius. III, 772; VI, 1280).
Bu, halklarn ilkel zamanlarnda evrensel olarak kabul edilmi, kavra

y ve irade zerinde nfuz kurmu olan dinsel inanlardan kaynaklan
mtr.
Bir aile, bir baba, bir anne, ocuklar ve klelerden oluur. Bu gru
bun, kk olsa bile kendine zg bir disiplini olmaldr. Peki, otorite
nin birinci sras kime ait olmaldr? Babaya m? Hayr! Her evde baba
nn stnde olan bir ey vardr, bu ev dinidir. Yunanl lar'efendi-ocak
adn verdikleri ev tanrs, aile oca1) Latin!erin lar familiaris dedik
leri bir merkezin evresindeki tapnma. Bu isel tanr ya da ayn anlam
da, insan ruhundaki bu inan, tartlmayan otoritedir. Ailede sray sap
tayacak olan odur.
Baba, ocan yaknndaki birinci kiidir, oca yakar ve besler, oca
n yksek rahibidir. Tm dinsel eylemlerde, en yksek grevi yerine
getirir, kurban keser, azndan tanrlarn kendini ve ailesini korumasn
isteyen dualar dklr. Aile ve tapnma onun sayesinde srp gider,
kendisi tek bana tm atalar temsil eder ve tm slale kendisinden t-
reyecektir. Ev tapnmas ona baldr. Bir Hindu gibi Tanr olan benim
diyebilir. lm geldiinde, tm slalesinin hayatta kalan yelerinin ya
karaca tanrsal kii olacaktr.
Din, kadn bu kadar yksek bir sraya koymaz. Aslnda kadn dinsel
eylemlere katlr, ama ocan efendisi deildir. O, ev dinini doumla
edinmemitir, ev dinine evlilik araclyla kabul edilmitir; syledii
duay kocasndan renmitir. Onlardan gelmedii iin atalar temsil
edemez. Kendisi de bir ata olamayacaktr, mezara gmlnce kadn iin
ze! bir tapnma yaplmayacaktr. Yaamda olduu gibi, lmde de sa
dece kocasnn bir tebs olarak kabul edilir.
Bu inanlardan gelen Yunan, Roma, Hindu yasalar, kadnn ergin
olmayan kii kabul edilmesinde hemfikirdirler. Kendine ait oca ola
maz; tapnmann efi olamaz. Romada mater familias1 unvann alr,
ama kocas ldnde bu unvan kaybeder.*118 Kendine ait oca olma
ynca, evdeki otoriteyle bir ilgisi olmaz. Asla emir veremez, asla zgr
deildir ne de kendisinin efendisidir. Hep birinin ocann yanndadr,
baka birinin duasn tekrarlar, dinsel yaamn tm eylemleri iin ona
bir ef ve yurttalk hayatndaki tm eylemlerinde bir vsi gerekir.
1 aile anas, ev kadn, -y./.

118 Festus, Ve, mater familiae.
//. kitap: A L E - ALEDE OTORTE 87
Manu yasas yle syler: ocukluunda kadn babasna baldr;

genliinde kocasna; kocas lnce de oullarna; olu yoksa kocasnn
yakn akrabalarna baldr. nk bir kadn, kendi kendini istedii gibi
ynetemez.119 Yunan ve Roma yasalar da ayn eyi syler. Kz iken
babasna baldr; baba lnce kardelerine; evlenince kocasnn koru
mas altndadr: Kocas lnce, kendi ailesine dnemez. nk kutsal
evlilikle ailesinden ebediyen vazgemitir;120 dul kadn kocasnn agna-
tuslarmm vesayeti altndadr, yani eer varsa, kendi oullarnn koruma
s altndadr. Oullan yoksa, kocasnn yakn akrabalarna baldr.121 Ko
cann otoritesi o kadar gldr ki, lmeden nce kars iin bir vsi bi
le belirleyebilir ve hatt ikinci bir koca seebilir.122
Romallar, kocann kadn zerindeki gcn belirlemek iin hukuk
ularn srdrd ok eski bir deyimi kullanrlard: Bu szck tna-
nus'dur. tik anlamn kefetmek kolay deildir. Yorumcular, manus te
rimini, kadn deta kocasnn kuvvetli elinin altnda bulunuyormuas-
na madd bir gcn ifadesi biiminde kabul ederler. Ama muhtemelen
yanlrlar. Kocann kadn zerindeki gc, hibir ekilde kocann daha
kuvvetli olmasndan kaynaklanmaz. Kocann etkisi, btn zel hukuk
la olduu gibi, erkei kadnn stnde gren dinsel inanlardan kaynak
lanyordu. Bunu kantlayan ise, kutsal trelere gre evlenmeyen, dola
ysyla bir tapnmaya da ortak olamayan kadnn kocann gcne bal
olmamasdr.123 Ball ve ayn zamanda da kadnn haysiyetini yaratan
evliliktir. Mesele aktr, bu aileyi oluturan, en glnn hukuku deil
dir.
ocua gelelim. Burada doa yksek sesle konuur; ocuun bir
koruyucusu, rehberi, efendisi olmasn ister. Din, doa ile hem fikirdir;
baba tapnmann efi olacaktr ve erkek ocuk sadece aziz grevlerinde
babaya yardm edecektir. Ama doa bu bamll birka yl iin talep
1,9 Manu yasalar, V. 147, 148.

120 Boanrsa ailesine dnebiliyordu. Demosthenes, in Eubulid., 41.
121 Demosthenes, in steph., r, in Aphob. Plutarkhos, Themist., 32. Halikarnasl Di-
onysius., I, 25. Gaius, I, 149, 155. Aulus-Gellius, III, 2. Macrobe. I, 3.
122 Demosthenes, in Aphobum; pro Phormione.
m iero, Topic., 14. Tacite, Ann., 16. Aulus-Gellius, XVIII, 6. daha sonra gre
ceimiz gibi, belirli bir dnemde ve daha sonra aklayacamz nedenlerle, ev
lilikte yeni biimler tasavvur edilmitir ve kutsal evliliin getirdii hukuk so
nular bu evliliklere uygulanmtr.
eder, din ise daha uzun yllar boyunca ister. Doa, erkek ocua ergin
lik sunar. Din, bu erginlii vermeyi reddeder. Antik ilkelere gre, ne
ocak blnebilir ne de mlkiyet blnebilir, babalarnn lmnde, er
kek ocuklar birbirlerinden ayrlamaz. Baba yaarken de ayrlamazlar.
lkel hukukun kat kurallar erevesinde, erkek ocuklar babalarnn
ocana baldr ve dolaysyla otoritesine; baba yaad srece erginlik
yana gelemezler.
Bu kural, eski ev dini yrrlkte olduu srece uyguland. Erkek
ocuun babaya sonsuz bamll Atinada erkenden kayboldu. Miras
malnn blnemez olduu Spartada ise daha uzun sre hkm srd.
Eski kural, Romada titizlikle korundu: Erkek ocuk babas hayattay
ken zel bir ocaa bakamazd; evlenip ocuklar bile olsa, haklar hep
potansiyeldi.124
Zaten, babann gc de [kadn karsndaki] kocann gcne benzer
di; ilke ve koul ev tapnmasnda temelleniyordu. Nikhsz birliktelik
ten doan erkek ocuk, babann otoritesi altnda deildi. Baba ve onun
arasnda dinsel birlik yoktu; birine otorite kazandran, dierine de itaati
dayatan bir ey yoktu. Sadece babalk, babaya hibir hak tanmyordu.
Aile, ev dini sayesinde rgtlenmi kk bir birlik, bir efi ve ida
resi olan kk bir toplumdu. Modern toplumlarmzdaki olgulardan
hibiri szn ettiimiz baba azameti hakknda fikir veremez. Antik
ada baba, sadece koruyucu bir g deildi, ayn zamanda itaat edil
mesi gereken bir gt de; rahiptir, ocan mirassdr, atalarnn deva
m, ardllarn kk, tapnmadaki gizemli trelerin ve duann gizli for
mllerinin srdadr.
Pater ad bile ilgin bilgiler iermektedir. Szck Yunancada, Latin-
cede ve Sankritede ayn anlamda kullanlr; Yunanllarn, talyanlarn
ve Hindularn Orta-Asyada birlikte yaadklar bir dneme aittir. Peki,
o zamanlardaki anlam nedir ve insan kavraynda hangi fikri temsil
ediyordu? Bunu renebiliriz. nk ilk anlamn dinsel ve hukuk di
124 Gaius, baba nfuzundan yle sz eder: jus proprium est civium Romanorum.
Roma hukukunun bu gc sadece Roma yurttana tandn anlamak gerekir; bu
baka yerde varolmad ve dier kentlerin hukuku tarafndan tannmad anla
mna gelmez. Roma egemenlii altndaki uyruklarn yasal durumuyla ilgili sy
leyeceklerimizle aydnlanacaktr.
L kitap : A L E - ALEDE OTORTE 89
lin aklamalarnda bulmutur. Eskiler Jpitere yakarrken, ona pater

hominum Deorumque diyorlard, bununla Jpiterin tanrlarn ve insan
larn babas olduunu sylemek istemiyorlard. nk onu, byle kabul
etmediler, aksine insan trnn ondan nce varolduuna inandlar. Ay
n pater unvan, insanlarn babalar gibi grmedii Neptne, Apollona,
Bacchuse, Vulcan ve Pltona da verildi; mater unvan bkire tanr
a olan Minerva, Diana ve Vesta iin kullanlyordu. Ayn ekilde, hu
kuk dilde, pater ya da pater familias unvan ocuu olmayan, bekr ve
hatt evlilik yana gelmemi insan iin de kullanlrd. O halde, babalk
dncesi bu szce bal deildi. Eski dilde, babay iaret eden ba
ka bir szck kullanlyordu ve pater kadar eski olan szck, Yunan,
Roma ve Hindu dilinde de (gnita, baba/yaratc, genitor)^ mevcuttu.
Pater szcnn baka bir anlam vard. Bu szck dinsel dilde tanr
lar iin kullanlyordu; hukuk dilde ise tapnmas ve topra olan her bir
insan iin kullanlyordu. airler bu szcn tapnlmas gereken her
kes iin kullanldn gsterirler. Kle ve yanamann efendileri iin
kullanrd. Rex, kral" szckleriyle e anlamlyd. Babalk dncesi
ni deil, g, otorite, ihtiaml soyluluk dncelerini ieriyordu.
Byle bir szcn her bir aile babas iin kullanlmas, babann ya
va yava olaan ad haline dnmesi anlaml bir olaydr, ayrca antik
kurumlan incelemek isteyen herhangi birine cidd grnebilir. Bu sz
cn tarihi, babann ailede uzun sre uygulad gc ve bir yksek ra
hip ya da egemene gsterilen derin sayg duygusu hakknda bizlere bir
fikir vermeye yetebilir.
2. Babann azametini oluturan haklarn sralamas

Yunan ve Roma yasalar, babaya ncelikle dinsel kurallarla donatlan s
nrsz gc verdiler. Babaya verilen ok sayda ve deiik haklar, aile
babasnn dinsel ef, mlkn sahibi ya da yarg sfatlarndaki kabullere
gre kategoriye ayrabiliriz.
I. Baba ev dininin en byk efidir; btn tapnma trenlerini iste
dii gibi ya da babasnn yapt gibi dzenler. Ailede hi kimse
babann kutsal grevinden kaynaklanan stnl tartamaz. Si
tenin kendisi ve yksek grevli rahipler de ev tapnmasna hibir
ekilde mdahalede bulunamaz, deitiremezler. Ocan rahibi
olarak, aile babas kendinden daha stn birini tanmaz.
90 ANTK S T E : T A P I N M A - H U K U K - K U R U M L A R
Dinsel ef olarak, tapnmann srekliliinden ve dolaysyla aile

nin srekliliinden sorumludur. En temel kaygs ve grevi olan
bu sreklilikle ilgili her ey sadece ona baldr. te buradan bir
dizi hak ortaya doar.
Doan ocuu kabul ya da reddetmek: Bu hak, Yunan ve Roma
yasalar tarafndan babaya tahsis edilmitir.125 Barbarca olsa bile,
ailenin kurulduu ilkelerle elikili deildir. ecere tartlamaz
olsa bile, ailenin kutsal evresine girmek iin yeterli deildir; e
fin onay ve tapnmaya kabul edilme treni gerekir. ocuk ev di
nine dhil olmadka, baba nezdinde bir hitir.
Karsn boama hakk: Ailenin snp gitmemesi iin ksrlk duru
munda, zina durumunda; ailenin ve slalenin her trl kirlenme
den ve karmadan uzak kalmas iin.
Kzn evlendirme hakk; yani kz zerindeki gc baka bir gce
brakma hakk. Olunu evlendirme hakk; olunun evlilii ailenin
srekliliiyle ilgilidir.
Serbest brakma hakk; yani olunu aileden ve tapnmadan dla
ma hakk. Evlt edinme hakk; yani evin ocana yabanc birini
getirme hakk.
lmek zereyken kars ve ocuklar zerinde vsi belirleme hak
k.
Bu haklar, ailenin tm yeleri dnda sadece babaya tannmtr.
Kadnn boanma hakk yoktur, en azndan eski zamanlarda. Dul
kaldnda bile, ne serbest kalabilir ne de evlt edinebilirdi. o
cuklar dhil olmak zere, asla kimseye vsi olamazd. Boanma
durumunda, ocuklar, kzlar da dhil olmak zere, baba ile kalr
lard. ocuklar zerinde otoritesi yoktu. Kzlarnn evlilii iin
kadnn rzas istenmezdi. 126
II. Daha nce de grdmz gibi, mlkiyet ilk balarda kiisel bir
hak olarak deil, ama bir aile hakk olarak var oldu. Platonun ke
sin olarak ve eski tm yasa koyucularn da zmnen iaret ettikleri
gibi, servet atalara ve ardllara aitti. Doas gerei bu mlkiyet
125 Hcrodotos, I, 59. Plutarkhos, Alcib., 23; Agesilas, 3.

126 Demosthenes, in Eubul., 40 ve 43. Gaius, I, 155. IJlpien, VIII, 8. nstitutes, l. 9.
Digeste, I. kitap, 1. balk, II.
//. kitap: A L E - ALEDE OTORTE 91
paylalamazd. Her ailede tek bir mlk sahibi vard ve bu da ailey

di. Baba ise mlkiyeti kullanma hakkna sahipti. Bu ilke eski hu
kukun birok hkmn aklamaktadr.
Mlkiyet paylalmyordu ve sadece babann ykmllndey-
di, dolaysyla mlkiyette ne karsnn ne de erkek ocuunun hi
bir pay yoktu. eyiz hakk ve hatt kadnn mal ortakl sz ko
nusu deildi. Kadnn eyizi tmyle kocaya aitti ve eyiz zerin
de bir idareci gibi deil, mlkiyet sahibi olarak ynetiyordu. Ka
dnn evlilik srasnda kadnn edindii her ey kocasna aitti. Ka
dn, dul kaldnda kendi eyizini bile alamazd. 127128
Erkek ocuk, kadn ile ayn koullardayd: Hibir eye sahip de
ildi. Hibir eye sahip olmadndan, erkek ocuun yapaca ba
geerli deildi. Hibir ey edinemezdi; emeinin rnleri, ti
caretinin krlar babas iindi. Yabanc birisi, o erkek ocuk yara
rna bir vasiyet hazrlamsa, vasiyet edilenler baba tarafndan al
nrd. Bu nedenle de Roma hukukunun baba ile oul arasndaki her
trl sat szlemesini yasaklayn anlam oluruz. Baba oluna
satarsa, kendine satm olur. nk olunun edindii baba iindir.
128
Roma hukukunda ve Atina yasalarnda babann olunu satabilece
ini gryoruz.129 Baba, ailede bulunan tm mlkiyete sahipti ve
erkek ocuun kendisi de mlk gibi kabul edilebilirdi. nk kol
lar ve emei gelir kaynayd. O halde baba, bu alma aracn is
terse kendi iin saklar ya da olunu baka birine devredebilirdi.
Devretmek olunu satmak demekti. Roma hukukundan bize kalan
metinler, bu sat szlemesinin trn ve ierdii koullar yete
rince aydnlatamazlar. Ama bu ekilde satlan erkek ocuun, sa
tn alann klesi olmad kesindir. Satlan, erkek ocuun zgr
l deil, sadece emeidir. Ama bu durumda bile, erkek ocuk
baba gcne bal kalyordu ki, bu da hl aileye | tapnmaya] ba
l olduunu kantlamaktadr. Bu satn bir tr kiralama szleme
127 Gaius, II, 98. lkel hukukun tm bu kurallar pretoryen yasa tarafndan deiti
rilmitir.
128 iero, De legib., II, 20. Gaius, II, 87. Digeste, XVIII. kitap, 1,2. balk.
129 Plutarkhos, Solon, 13. Halikarnasl Dionysius, II. Gaius, I, 117; IV. 79. Ulpien.
X, 1. Titus-Livius, XIL, 8. Festus, Ve, deminutus.
si araclyla, erkek ocuu belirli bir sre bakasna devretmek

gibi bir sonucu ierdiini dnebiliriz. Bu yol, daha sonra, erkek
ocuun serbest braklmasnn dolambal yolu olarak kullanlm
tr.
III. Plutark, Romada kadnlarn tank olarak bile mahkemelere ka
mayacan syler.130 Hukuk danman Gaius yle yazmaktadr:
Mahkemenin vesayet altnda olan kiilere, yani kadn, erkek o
cuk ve kleye hibir ekilde sz hakk veremeyeceini bilmek ge
rekir. nk bu kiilerin kendilerine ait hibir eyleri yoktur, do
al olarak mahkemede de hibir hak ileri sremeyeceklerdir. -
yet babann gcne bal olan bir erkek ocuk, su ilemise,
mahkemedeki dva babaya kardr. Babasna kar su ileyen bir
erkek ocuk, mahkemedeki bir dvann konusu olmaz.131 Tm bu
sylediklerimizden, kadnn ve erkek ocuun ne dvac, ne dv
l, ne sulayc, ne sank ne de tank olamayaca sonucu aka or
taya kmaktadr. Sitenin mahkemesine aileden kabilecek tek ki
i babadr; Kamusal adalet sadece onun iin vardr.
Erkek ocuk ve kadn iin adalet sitede deildi, ama onlar iin
adalet evin iindedir. Onlarn yargc, kocalk ve babalk otoritesi
uyarnca, evin tanrlarnn gzleri nnde deta mahkemedeki bir
yargc andrrcasna davranan ailenin efidir.132
Titus Livius1 Romadaki Dionysas11 trenlerini kknden yok et
mek isteyen Senatonun trenlerde yer alan herkesin lm cezasna
arptrlmasna karar verdiini anlatr. Senato kararnamesi erkek yurt
talara kolaylkla uygulanr. Ama en azndan erkekler kadar sulu olan
130 Plutarkhos, Publicola, 8.

131 Gaius, II, 96; IV. 77, 78.
132 Bir zaman gelir ve bu yarglama yetkisi gelenek ve grenekler tarafndan dei
tirilir. Baba tm aileye danr ve bakan olduu bir mahkemeye brnr. Taci-
te, XIII, 32. Digeste, XXIII. Kitap, 4, 5. balk. Platon, Yasalar, IX:
I M 59- MS 17 arasnda yaam Livy olarak da tannan tarihi, yazar. Yazd Ro
ma tarihiyle nldr, -y./.
II Bacchanalia Romann M 496 ylnda yaad ktlk sonucu sibyllia kitaplarna
danlarak Romaya getirdikleri kutsal lden tanr Bacchus (Yunanca Diony-
sos) adna yaplan yin ve bayramlar. Yunanca orgia. kili tren/ elence, sonra
lar cinayetler, ocuk tecavzleri gibi olaylar nedeniyle M J86 ylnda Senato,
trenleri yasaklad, -y./.
//. kitap: A L fc - ALEDE OTORTE 93
kadnlar iin bir sorun kar; kadnlar Devletin yarglanamaz kiileriy

di; sadece aile onlar yarglayabilirdi. Senato bu eski ilkeye sayg gste
rir ve kadnlara kar lm cezalarn verme ykmlln kocalara ve
babalara brakr.
Aile efinin uygulad bu adalet hakk eksiksizdi ve itiraz kabul et
mezdi. Aile efi, sitenin yarglar gibi lm cezas verebilirdi; hibir
otorite kararlarn deitirme hakkna sahip deildi. Yal Catonun de
dii gibi Koca, kadnn yargcdr. Yetkisinin snr yoktur; istediini ya
par. Kars hat yaparsa, onu cezalandrr; arap imise, onu mahkm
eder; baka bir erkekle alveri yapmsa, onu ldrr. ocuklar a
sndan da yasa ayndr. Valerius Maximus! kzm iffete aykr davrand
iin ldren Atilius olayn anlatr ve ayrca Catilinann" su orta olan
olunu ldren babay da herkes bilir.
Bu trden olaylar Roma tarihinde oktur. Babann eini ve ocukla
rn ldrme hakknn mutlak olduunu dnmek bir yanla saplan
mak anlamna gelir. Baba, onlarn yargcdr. Onlar ldryorsa, bu ba
bann adalet hakknn sonucuydu. Aile iinde sitenin yarglamasna tbi
olan tek kii vard; o da babadr. Bu nedenle kadn ve erkek ocuk ba
badan baka yarg bulamazlard. Baba, ailesinin iinde tek yargt.
Baba otoritesinin en glnn hukukundan kaynaklanan keyfi bir
g olmadn belirtmek gerekir. Babann otoritesi, ilkesini ruhlarn
iindeki inanlardan alr ve snrlar da tastamam bu inanlarla belirleni
yordu. rnein, baba olunu ailesinden dlayabilirdi; ama bunu yapar
sa, ailenin sneceini ve atalarnn manesierinin sonsuza kadar unutu
lup gideceini de biliyordu. Yabanc birini evlt edinebilirdi; ama eer
bir olu varsa, din evlt edinmeyi yasaklyordu. Mlkiyelin tek sahibiy
di; ama en azndan ilk zamanlarda, onlar bakasna devredemezdi. Ka
rsn boayabilirdi; ama bunu yapmak iin, evliliin salam olduu
dinsel ba koparmas gerekirdi. Din, babaya haklar verdii kadar bir
dizi ykmll de dayatyordu.
te antik aile uzun sre byle kald. Ruhlardaki inan, gcn huku
kuna ya da toplumsal bir gcn otoritesine ihtiya duy madan, aileyi d-I
I Valerius Maximu$ MS I. yy/da yaam tarihi. -.n.

II Lucius Sergi us Callina Roma Cumhuriyetine kar dzenlenen Catilina komplo
su ile tannan M I. yy.da yaam Romal politikac, -.n.
zenli olarak oluturmak, ona disiplin kazandrmak, bir ynetim, adalet

alamak ileri zel hukukun belirlenmesi srecinde yeterli oldu.
9. BLM
ALENN ANTK AHLKI
Tarih sadece madd olaylar ve kurumlan incelemez, tarihin gerek nes

nesi insan ruhudur; insan trnn deiik zamanlarnda, _hmruhun neye
inandn, ne dndn ve ne hissettiini tanmay arzu etmelidir.
Bu kitabn banda, insann lmden sonraki kaderi zerine gelitir-
gsterdik. Sonra, bu inanlarn haneye zg kurum
lan ve zel hukuku nasl belirlediini anlattk. Bundan sonraya ise ilkel
toplumlardaki bu inanlarn ahlk zerinde yaratt etkiyi aratrmak
kalyor. nsann yreindeki ahlk duygularn bu eski din tarafndan ya
ratldn iddia etmiyoruz, fakat eski dinin en azndan inanlarn glen
dirilmesi, inanlarn daha byk bir otoriteyle donatlmas, insan davra
n zerinde bask ve ynlendirme hakknn salanmas gibi srelerde
ahlk duygularla birlikte hareket ettiine inanabiliriz.
lk zamanlarn dini sadece eve aittir; ahlk da yledir. Din bir insa
na baka birini gstererek ite kardein! demiyordu. Ne diyordu? Jj-
te bir yabanc! Senin ocann dinsel eylemlerine katlamaz, ailenin me
zarlna yaklaamaz, senden farkl tanrlar var ve ortak bir duada se
ninle bir araya gelemez; senin tanrlarn onun tapnmasn istemez ve
onu dman gibi grrler; o senin de dmanndr.
Ocan dininde, insan tanrlarna asla baka insanlar lehine dua et
mez. Tanrya sadece kendisi ve ailesi iin yakarr. Bir Yunan atasz, in
sann duada yalnz kalmasnn ansn ve kalntsn saklamtr. Plutark-
hos zamannda bencil bir insana yle deniyordu: p ca a balanyorsun,
ocak, ate. Bunun anlam uydu: Yurttalarndan uzaklayorsun, ar
kadan yok, senin iin insanlarn bir deeri yok, kendin ve ailen iin
yayorsun. Bu atasz tam da, her bir dinin sadece ocan evresiyle
snrl kald, ahlk ve sevginin ufkunun da ailenin dar erevesini aa
mad bir zamann anlalmasnn gstergelerinden biridir.
Dinsel fikir gibi ahlk fikri de bir balangca ve gelimelere sahne
olmutur. lk zamanlarn soyundaki tanr olduka kkt; tanry yava
//. kitap: A L E - ANTK ALENN AHLK! 95
yava insanlar bytt, ilk bata dar ve gayet eksik olan ahlk, azar
azar, farknda olunmadan genileyip ilerleyerek, nihayet tm insanlara
aka sevgi gsterisi yapacak gce eriti. Balang noktas aile oldu
ve ilk grevler insanlarn karsna ncelikle ev dinine ait inanlarnn
etkisiyle yerleti.
Ocak ve mezar dininin tamamyla geerli olduu dnemi tasavvur
edelim. nsan tanry hemencecik yannda grr. Bu tanr, insann sanki
kendi vicdan gibi, her bir eyleminde vardr. nsan denen bu krlgan var
lk, daima kendisini hi terk etmeyen bir tann gzleri nndedir. Ken
dini hi yalnz hissetmez. Yannda, evinde, tarlasnda, yaamndaki b
tn gnlk ilerde kendisini destekleyecek koruyucular ve sularn ce
zalandracak yarglar bulunur. Romallarn dedii gibi Larisler'Jpak
tanrlar] insanlar cezalandrmakla ve evlerin iinde ne olup bittiini
gzetmekle ykml korkun tanrlardr. Penatesler ise bizi yaatan
tanrlardr; bedenimizi besler ve ruhumuzu dzenlerler.133
Ocaa namuslu sfat verilmesinden honut kalnrd, nk insanla
ra namuslu olmay emredenin o olduuna inanlrd. Madd ve ahlk
adan kirli olan hibir eylem onun gz nnde yaplamazd.
Hat, su ve gnahn kefretine dair ilk dncelerin buradan kay
nakland anlalmaktadr. Kendini sulu hisseden insan, kendi ocana
yaklaamaz; tanrs onu uzaklatrr. Kan dken birisinin kurban sunma
sna, kutsal sular serpmesine, dua etmesine, kutsal yemee katlmasna
izin verilmez. Tanr o kadar serttir ki, hibir zr kabul etmez; isteme
yerek lme neden olma ile kastl cinayet arasnda ayrm yapmaz. Eli
kanl olan kutsal nesnelere dokunamaz.134 nsann tapnmasna ve tanr
sna tekrar kavuabilmesi iin, kendini en azndan gnahn kefareti yi
niyle arndrmas gerekir.135 Bu din, merhameti bilir; ruhun pisliklerini
silecek treleri vardr; dar ve kaba olsa da, insan hatlarndan dolay te
selli etmeyi bilir.
efkt ieren grevlerden kesinlikle bihaber olsa da, insana en azn
dan sorumlu olduu aile grevlerini hayran olunacak bir kesinlikte gs
terir. Evlilii mecbur klar, ailenin srekliliini grevlerin ilki ve en
m Plutarkhos, Quest. rom., 51. Macrobe, sat., III, 4.

134 Herodotos, I. 35. Vergilius, En., II. 719. Plutarkhos, Theseus, 12.
135 Rodoslu Apollonius , IV, 704-707. Aeskhilos, Choeph., 96.
azizi sayan dinin gznde bekrlk sutur. Ama istenen birlik sadece ev
tanrlarnn nnde gerekleir; bu karnn ve kocann dinsel, kutsal ve
bozulamaz birliidir. nsan kendisine, bizzat taraflarn rza gstermesi
halinde bile, yin kurallarn bir yana brakmaya ve evlilie - Yunan ve
Roma toplumlarnn sonunda grld gibi - szleme yapmalarna
|mevcut inanlar tarafndan\ izin verildiini sanmamas gerekir. Antik
din szlemeyi yasaklar ve insan szleme yapmaya cret ederse, onu
cezalandrr. nk byle bir birlikten doacak oul pi olacaktr, yani
ocakta yeri olmayacaktr. Kutsal eylemlerden hibirine katlma hakk
yoktur; dua edemez.136
Ayn din ailenin safln zenle gzetir. Bu din nezdinde yaplabile
cek olan en byk su zinadr. nk tapnmann ilk kural, ocan ba
badan erkek ocua gemesidir. Fakat zina, ocaktaki doum dzenini
bozmutur. Bir baka kural, mezarn sadece aile yelerini iermesidir;
oysa zinadan olan ocuk yabancdr, ama mezara gmlmtr. Dinin
tm ilkeleri inenmitir; tapnma kirlenmitir, ocak kirlenir, artk me
zara sunulan her armaan gnaha dnr. Hatta dahas var; zina ile s
lalenin ardllar zinciri krlr; aile yaayan insanlarn haberi olmadan
snmtr ve atalar iin artk tanrsal mutluluk yoktur. Hindu yle der:
Zinadan olma bu ocuk, hem bu ve hem de br dnyada maneslere
[atalarn ruhlarna] sunulan armaanlar yerle bir eder.137
te bu nedenle Yunan ve Roma yasalar, babaya doan bu ocuu
reddetme hakkn verir; tamamen bu nedenle de zina konusunda sert ve
acmaszdrlar. Atinada kocann suluyu ldrmesine izin verilir. Ro-
mada, kadnn yargc olan koca karsn lme mahkm eder. Bu din o
kadar serttir ki, erkek btnyle affetme hakkna sahip deildir ve en
azndan karsn boamak zorundadr.138
te ev ahlknn bilinen ilk cezalandrc ahlk yasalar... te, doal
duygunun tesinde, kadn ve erkee mr boyu birletiklerini ve bu bir
liin cidd dinsel grevler yarattm ve grevlerin unutulmasnn bu ve
dier yaamda ar sonulara neden olacan syleyen otoriter bir din.
Eski insanlarda, hem evliliin cidd ve kutsal zelliini, hem de ailenin
uzun sre koruyaca safln kayna tam da bu noktadr.
136 saeos, VII. Demosthenes. in Macartatum.

137 Manu yasalar, III, 175.
,3S Demosthenes, in Neaeram, 89.
//. kitap: ALE - ANTK ALENN AHLKI 97
Bu ev ahlk baka zorunlu grevler de talep eder. Kadndan itaat et

mesini, kocadan da emretmesini ister. Her ikisine de karlkl saygy
retir. Kadnn haklar vardr; nk ocakta bir yere sahiptir; ocan
[atein] hi snmemesi grevi ona verilmitir. Bilhassa, ocan temiz
kalmasna zen gstermelidir.139 Kadnn da kutsal bir grevi vardr. Ol
mad yerde, ev tapnmas eksik ve yetersiz kalr. Bir Yunanl iin ka
rdan mahrum bir ocaa sahip olmak byk bir mutsuzluktur.140 Ro
mallarda, kadnn kurban sunumu srasndaki varl o kadar gereklidir
ki, dul kalan rahip |koca-evin efiJ kutsal grevini de kaybeder.141
Yunan ve Roma toplumlarnda^vin kadnna gsterilen srekli say
gnn evdeki kutsal grevin paylalmasndan kaynaklandna inanabi
liriz. te bu nedenle kadn ailede kocasyla ayn unvana sahiptir: Latin-
ler paterfamilics ve mater familias, Hindular da grihapati, grihapatni
derler. Romada yaplan evliliklerde kadnn dile getirdii forml de bu
radan gelir: ubi tu Caius, ego caia. Bu forml bize eer bir evde eit
otorite yoksa bile en azndan eit saygnlk vardr der.
Erkek ocua gelince, bu ocuun kendisini satabilen ve ayn za
manda lme de mahkm edebilen babann otoritesine bal olduunu
grmtk. Ama bu ocuun tapnmada bir rol vardr; dinsel trenler
de bir ilevi vardr; kimi gnlerde, trenlerde bulunmas o kadar gerek
lidir ki, erkek ocuu olmayan Romal, trelerin yerine gelmesi iin,
hayl olarak bir erkek ocuu evlt edinmeye zorlanmaktadr.142 Dinin
baba ve olu arasnda kurduu gl ba gryorsunuz! Cenaze ye
mekleri dzenli olarak sunulduunda, yaamdan sonra mezardaki ikin
ci bir yaamda huzurlu ve mutlu olunacana inanlr. Baba, yaamndan
sonraki kaderinin olunun mezara gsterecei zene bal olduuna ik
na olmutur. Olu da, kendi asndan, len babasnn tanr olacana ve
ondan yardm dileyeceine ikna olmutur.
Tm bu inanlarn ailede karlkl sayg ve sevgiyi yerletirdiini
tahmin edebiliriz. Eskiler eve zg erdemlere dindarlk adn verirler:
Erkek ocuun babaya itaati ve annesine olan sevgisi dindarlkt,^/#.?
erga parentes; babann ocuuna ball, annenin efkti de dindarlk
139 Cato, 143. Halikarnasl Dionysius., II, 22. Manu yasalar, III, 62; V, 151.
140 Ksenofon, Ispartallarn Anayasas.
141 Plularkhos, Quest. rom., 50.
142 Halikarnasl Dionysius., I, 20, 122.
98 ANTK STE: TAPNMA-HUKUK-KURUMLAR
t, pietas erga liberos. Ailede her ey tanrsaldr. Grev duygusu, doal

sevgi, dinsel dnce, tm bunlar birbirine karyor ve bir btn olu
turuyordu.
Ev sevgisinin erdemler arasnda saylmas tuhaf gelebilir; ama ev
sevgisi eskiler arasndaki erdemlerden biriydi. Bu eskilerin ruhlarnda
ki derin ve gl bir duyguydu. Troyay alevler iinde gren Agkhises1
eski evini terk etmek istemez. Odisseusa bakn, ona tm hazineler ve
lmszlk teklif edilir, ama o sadece ocann alevlerini grmeyi ister.
ieroya kadar gidelim; konuan air deil, devlet adamdr: Buras
dinimdir, soyumdur \race|, babalarmn izidir; yreime ve duygular
ma giren bu yerde hangi haz bulunmaktadr? 143 iero zamannda ok
tandr zayflam bulunan bu duygularn gene de hl ne kadar canl ve
azametli olduunu anlamak iin kendimizi dnceler araclyla antik
kuaklarn arasna yerletirmemiz gerekir. Bizim iin ev, sadece ikmet
ettiimiz yer, barnaktr; ondan ayrlr ve kolaylkla unuturuz ya da bir
eve bal kalyorsak, bu alkanlklarmzn ve anlarmzn gl olmas
nedeniyledir. nk bizim iin din evde deildir; Tanrmz evrenin Tan
rsdr ve Onu her yerde buluruz. Eskilerde durum farkldr; herkesi ki
isel olarak koruyan, dualarn dinleyen ve isteklerini yerine getiren
esas tanran koruyucu, evin iindedir. nsan tanry evin dnda his
setmez; komunun tanrs dman tanrdr. nsan, bugn kilisesini nasl
ve hangi duygularla seviyorsa, evini de yle seviyordu.
lk zamanlarn inanlar, insanln anlattmz blmndeki ahlk
gelimeye yabanc deildir. Bu tannlar safl istiyor ve kan dkmeyi
yasaklyordu; adalet kavram bu inantan domadysa da en azndan bu
inanla glendi. Bu tannlar, ayn ailenin tm yelerine ortaklaa aitti;
aile gl bir ba ile bir araya gelmiti ve tm yeler birbirlerini sev
meyi ve sayg gstermeyi rendiler. Bu tannlar, her evin iinde ya
yorlard; insan evini, atalarndan kalan ve ocuklarna bir tapnak olarak
miras brakaca bu sabit ve srekli olan konutu sevdi.
Bu inanlarla dzenlenen antik ahlk, merhameti bilmiyordu. Ama
hi deilse evcil erdemleri retiyordu. Bu soyda [race], ailenin yalnz
kalmas ahlkn balangcdr. Burada ak, belirgin, buyurucu ama be
1 Aeneasnin babas, -.n.

143 iero, De legib., II, 1. Pro domo.. 41.
//. kitap: ALE - ANTK ALENN AHLK 99
lirli bir evreye skm olan devler ortaya kar. Bu kitabn devamn
da, ilkel ahlkn sk karakterini hatrlamamz gerekecektir; nk daha
sonra ayn ilkeler zerine kurulacak olan sivil toplum da ayj zdlii
ierecek ve eski politikann olaan d birok zellii b yolla akla
nacaktr.144
10. BLM
ROMA ve YUNANSTANDA GENSLER
Romal hukukularda ve Yunan yazarlarda, Yunan ve talyan toplumla-

rnn ilk zamanlarnda yrrlkte olduu grlen, ama yava yava za
yflayan ve tarihlerinin son uranda pek alglanmayan kalntlar bra
kan eski bir kurumun izlerini grrz. Latinlerin gens ve Yunanllarn
genos^soy dedii eyden sz edeceiz.
Gerilerin tr ve oluumu zerine ok tartld. Belki nce, prob
lemin zorluunu ifade etmenin yarar vardr.
Daha sonra greceimiz gibi, gens oluumu aristokratik bir birlik
tir; bu yapnn isel rgtlenmesi sayesinde Romamn patrisyenleri ve
Atinann Eupatridesleri uzun sre ayrcalklarn korumulardr. Halk
lar stn geldiinde, bu eski kurumla mcadele etmeyi ihmal etmedi.
Tmyle yok edebilselerdi, muhtemelen bu kurumdan bize hibir ey
kalmayacakt. Ama bu dayanakl yap, greneklere yerlemi hali nede
niyle tam anlamyla ortadan kaldrlmad. Sadece onu deitirmekle ye
tinildi: Baat zellii elinden alnd, ama yeni rejimi rahatsz etmeyen
dsal biimleri varln srdrd. Romada, plebler patricileri taklit
ederek gentesi1oluturdular. Atinada genoslan, vayu alt st ederek,
kendi aralarnda kaynatrmaya ve yerlerine onlara benzeyen demosla-
nnMalmas denendi. Bu konuya devrimlerden sz ederken tekrar dei-
144 Bu blmde, Yunan ve Romal olan halklarn en eski ahlkn kavramaya alt
mz, bilmem belirtmemize gerek var mdr? Bu ahlkn zamanla, zellikle Yu
nanllarda deitiini sylememize gerek var mdr? Odyseede yeni duygular ve
grenekler grrz; sonraki sayfalarda bunu greceiz.
I# gensin oulu, -.n.
11 Demos, demes, deme: dar yerleim/birim, halk, yurtta topluluu, sradan halk
gibi pek ok anlam ierir. Demos Eski Yunan(ca)da ky anlamnda da ehrinin
mahalleleri olan Demelerde yaayan halk anlamnda kullanlyordu. Eski Yu-
100 ANTK STE: TAPINMAHUKUK-KURUMLAR
neceiz. Burada demokrasinin gens rejiminde meydana getirdii derin

deiikliin, gensin ilkel oluumunu tanmak isteyenler asndan ar
tc olabileceini belirtmekle yetinelim. Gerekten bize ulaan tm bil
giler, gensin deiiklie urad dnemle ilgilidir. Sadece devrimlerin
bize brakt ve varlklarn srdrdkleri bilgiler sayesinde gmrieri g
rebiliyoruz.
Yirmi yzyl sonra, Orta-a ile ilgili tm bilgilerin kaybolup gitti
ini ve 1789 devrimi ncesindeki hibir belgenin kalmadn varsaya
lm ve bu zamanlarda yaayan bir tarihi de nceki dnemlerle ilgili
bilgi edinmek istesin. Elindeki belgeler on dokuzuncu yzyln soylu s
nfn gsterecektir, yani feodaliteden ok farkl bir ey grecektir. Ama
byk bir devrimin gerekletiini dnecek ve hakl olarak, tm di
erleri gibi, bu kurumun deimek zorunda kald sonucuna varacak
tr; metinlerin iaret ettii bu soylu snf, tarihi iin, benzersiz biimde
daha gl olan baka bir soylu snfn glgesi ya da silik, bozuk bir su
reti olacaktr. Sonra, antik belgenin ufak kalntlarn, dilde kalm kimi
deyimleri, yasann gznden kaan kimi terimleri, belirsiz anlan ya da
ksr zlemleri dikkatle inceledikten sonra, belki de feodal rejimle ilgi
li bir eyler tahmin edecek ve Orta-a kurumlarna dair geree ok
uzak olmayan bir dnce edinmeyi baarabilecektir. Elbette bu ok
zor olacaktr. Bugn antik gensleri incelemek isteyen kii iin de durum
ayndr. nk elindeki bilgiler, bu kurumun eski halini gsterebilmek
ten ok uzak bir dneme ait olacaktr.
lk nce, eski yazarlarn gensler hakknda ne sylediklerini zm
leyeceiz, yani nemli deiiklie urad bir dnemden geriye kalan
lar ele alacaz. Sonra da bu kalntlarn yardmyla gerek antik gens re
jimini grmeye alacaz.
nanistanda sitelerin, zellikle Atina ynetim blgesindeki yerleimlere verilen

bir isim olan Deme Demostan gelmektedir Tribler, demos ad verilen blgeler
de yajyordu. Atina demokrasisinin kurucularndan kabul edilen Kleisthenes d
neminde -M 507- Atinadaki sistem on yerleim veya seim blgesine (deme
veya demos) ayrld. Ayn ekilde, kan ba veya veraset yerine, kura ile her bir
deme veya demostan 50 kiinin katlm ile oluan 500ler Meclisi* oluturul
du ,y.n.
L kitap: ALE - CENSLER/SOYIAR 10i
1. Eski yazarlarn bize tantt gens hakknda

Roma tarihine ait sayfalarn Kartaca savalaryla ilgili ksmlarn aa
cak olursak, Claudius Pulcher, Claudius Nero ve Claudius Centho adl
kiiyle karlarz. Her de ayn gense: Claudia gensine aittir.
Demosthenes savunmalarnn birinde ayn genos soya ait, yani
Brutides genosuna ait yedi tanktan sz ediyor. Bu rnekte dikkat eken
nokta ayn genosun s<7yun yeleri olarak adlar geen yedi kiinin al
t farkl demosa kaytl bulunmalardr; bu da genosun - soyun de-
mosa karlk gelmedii ve ona benzer bir birim olmaddr.145
te kesin bir olgu: Romada gentisler vard, Atinada da gentisler
soyu vard. Yunanistan ve talyann dier kentleriyle ilgili daha bir
ok rnek verebiliriz ve byk bir ihtimalle, bu kurumun eski halklar
da evrensel olduu sonucuna varabiliriz.
Her gens zel bir tapnmaya sahipti. Yunanistanda, bir gensm ye
leri ok eski zamanlardan beri ortak kurban vermelerinden dolay
ayrt edilirdi.'46 Plutarkhos, Likomedeslerin gemlerinin kurban yerleri
ni belirtir ve Aiskines ise Butadeslerin gemlerinin sunandan |yin
masas ] sz eder.147
Romada da her gens'm gerekletirecei dinsel eylemleri vardr;
gn, yer, yinler, kendi zel dinleri tarafndan saptanmtr.148 Capitoli-
um,1 Galyallar tarafndan kuatma altna alnr; elindeki kutsal eyalar
ve dinsel kyafetler iinde dman kuatmasn yararak kan Fabiusun
amac kendi geminin Quirinal Tepesinde11bulunan sunana kurban ver
mektir. kinci Kartaca Savanda, Romann kalkan ad verilen bir ba
ka Fabius, Anibal ile kar karyadr; elbette Cumhuriyet ordunun terk
edilmemesini ister; ama o, orduyu ihtiyatsz Minuciusun ellerine bra
kr; ait olduu gensnn kurban sunma gn gelmitir ve kutsal eylemi
yerine getirmek iin Romaya gitmek zorundadr.149
145 Demosth., in Neacr., 71. Voy. Plularkhos, Themist., 1. Aeskhines. De falsa leg.,
147. Boesckh, Corp. nscr., 385. Ross, demi Attici, 24.
146 Hesychius, "'Atina'da aile efleri" Paludeukes, IH, 52; Harpocration, rahipler".
147 Plularkhos, Themist., I. Aeskines, De falsa legat., 147.
l4Riero, De arusp. Resp., 15. Denys d'Halic.. XI, 14. Festus, Propudi.
I Romamn yedi tepesinden biri. -.n.
II Roma'nn yedi tepesinden biri. -.n.
,4y Titus-Livius, V. 46, XXII. 18. VaIerius-Ma\imos, I, 1, 11. Polybeus, li, 94. Ha-
likarnasl Dionysius., II, 21; IX, 19; VI, 28. Plinius, XXXIV. 13. Macrobe, III, 5
Bu tapnma bir kuaktan dierine srdrlmelidir ve insan bu gre

vi kendinden sonra oluna brakr. ieronun kiisel dman olan Cla-
udius, bir pleb ailesine girmek iin gens'ini terk eder. iero, ona y
le der: Neden yaptn hatyla Claudia geminin dinini kaybolma tehli
kesi iine atyorsun?
Gensin tanrlar, Dii gentiles, sadece gemi korur ve bu tanrlara sa
dece onlar tarafndan yakarlr. Dinsel trenlere hibir yabanc kabul
edilmez. Eer yabanc kurbandan bir pay alrsa ya da sadece kurban su
numuna katlrsa, gens tanrlarnn onuru krlr ve tm yeler nemli bir
gnahn phesi altna girerlerdi.
Her gensin tapnmas ve dinsel bayramlar olduu gibi, ortak mezar
lar vard. Demosthenesin savunmalarndan birinde unlar okuyabili
riz: ocuklarn kaybeden bu erkek, onlar babalarnn mezarna gmer;
bu mezar gensin tm yelerinin ortak mezardr. Savunmann sonrasn
da yabanc birinin bu mezara asla gmlmeyeceini grrz. Bir baka
sylevde, ayn hatip, Buselides gemlerinin mezarndan sz eder ve bu
mezara yeler gmlr ve mezarda her yl cenazeye kurban sunulur;
bu mezar yeri ok geni bir alandr ve150 eski grenee gre bir evre
engeli vardr.
Romallarda da durum ayndr. Velleius1Quintilia gemlerinin meza
rndan sz eder ve Suetonus ise Claudia gemlerinin Capitolium tepesin
de mezarlar bulunduunu syler.151
Eski Roma hukuku, gens yelerini birbirlerine miras brakabilecek
insanlar olarak grr. On iki Levha, erkek ocuk ve agnatus yoksa, gen-
tilislerln doal miraslar olduunu syler. Bu yasada, gentilis cogna-
tusdan daha yakndr, yani kadndan sirayet eden akrabadan daha yakn
akrabadr.
Gens yeleri birbirlerini ok sk baldrlar. Kutsal trenlerin kut
lanmasnda bir araya gelen gemler yaamn tm ihtiyalarnda birbirle
rine yardmc olurlar. Bir yenin borcunu tm gens yeleri deme gay
reti iindedirler; mahkmu tutsaklktan kurtarrlar, mahkmun cezasn
derler. Aralarndan biri ynetici olursa, yneticilik grevinin getirdii
tm masraflar paylarlar.152
150 Demosthenes, in Macart., 79; in Eubul., 28.

1 Romal tarihi. M 19 - MS 31 tarihleri aras yaamtr.
151 Velleius, II, 119. Sudtone, Tibere, I; n^ron, 50.
152 Titus-Livius, V, 32. Halikarnasl Dionysius, Fragm., XIII, 5. Annib., 28.
//. kitap: ALE - GENSLER/SOYLAR 103
Sank mahkemeye, tm gens yeleriyle birlikte katlr; bu, o insanla

birlii arasnda, yasann dzenledii dayanmay gsterir. Ait olduu
gens'in bir yesine kar iddiada bulunmak ya da tanklk yapmak dine
kar bir eylemdir. nemli bir kii olan Claudius, Onlar Meclisiden
[decemviriY Appius, Claudiusun kiisel dmandr. Bu kii lm ce
zas tehdidi altnda mahkemeye arldnda Claudius onu savunmak
iin mahkemeye gider ve mahkeme heyetine sann lehinde hkm
vermeleri iin yalvarr. Ama, bunu sevgiden deil, grevi gerei yap
tn sylemeyi de ihmal etmez.153
Gensin bir yesinin bir baka yeyi sitenin adaleti nnde dva et
mek hakk yoksa, bu tamamen gensin kendi iinde bir adalet sistemi ol
duu iindir. Genslern bir efi vardr ve bu kii ayn zamanda hem yar
g, hem rahip, hem de asker komutandr. 154 Claudiusun Sabin soyun
dan gelen ailesi, Romaya gelip yerletiinde, bu aileyi oluturan
bin kiinin tek bir efe itaat ettiklerini biliyoruz. Daha sonra Veiilere11
kar sava tek bana ykmlenen Fabiuslar gensrim Senato nnde
kendilerini temsil eden ve dmanla savaa gtren tek bir efi olduu
nu gryoruz.155
Yunanistanda da her gensin bir efi vard; yazl belgeler bunun
doruluunu kantlarlar ve bize bu efin arhont [yarg kral] unvan ta
dn sylerler.156 Yunanistanda olduu gibi, Romada da gens mec
lisleri vard; yeler gens meclislerinin hazrlad kararnamelere itaat et
mek zorundayd ve site bile bunlara sayg gsterirdi.157
Gensierin zayflad ve niteliini deitirdii dnemlerde geerli
olan yasa ve greneklerin tm bunlardr. Bu antik kurumun kalntlar
dr.
I Romada bir grevi yerine getirmeleri iin atanm ve Latince On Adam anla
mna gelen terim. Bu on kiilik takm, yasalarn yazlmas, alan davalarn deer
lendirilmesi, kurbanlarn kesilmesi, arazilerinin bltrlmesi gibi grevleri ic
ra ederdi, -y./.
153 Halikarnasl Dionysius, XI, 14. Tite-Live., III, 58.
154 Halikarnasl Dionysius, II, 7.
II Romann kuzeyindeki, gl ve zengin bir Etrsk kenti, -.n.
155 A.g.e., IX, 5.
156 Boeckh, Corp. nscr., 397, 399. Ross, demi Attici, s. 24.
157 Titus-Livius, VI, 20. Suetonius, Tiberius, I. Ross, demi Attici, 24.
2. Romann gens 9ini aklamak iin sylenen

birka dncenin incelenmesi
Uzun sredir byk bilginlerin tartmalarnn konusu olan bu konu
hakknda birok sistem nerildi. Birileri, Gens isim benzerliinden
baka bir ey deildir diyor.158 Dierleri ise gens szcnn bir tr
yapay akrabalk olduunu belirtir. Daha bakalar ise gensin, koruyucu
bir aile ile yanamalar oluturan teki aileler arasndaki ilikinin bir
ifadesi olduunu syler. Ama bu aklamann hibiri daha nce ak
ladmz olgulara, yasalara, greneklere cevap vermez.
Daha cidd olan bir baka dnce yle bir sonuca varmaktadr:
Gens ilk bata birbirlerine yabanc olan birok ailenin siyas birliidir;
arada kan ba olmaynca, site aileler arasnda yapay bir birlik ve dinsel
bir akrabalk oluturdu.
Ama ilk itiraz hemen gelir. Mdem ki gens yapay bir birliktir, nasl
oluyor da yeleri birbirlerine miras brakma hakkna sahip olabiliyor
lar? Neden gentilis kandala [cagnaiusa | tercih edildi ? Daha nce mi
ras kurallarn grm ve dinin buyurduu miras hakk ile erkek akraba
l arasndaki sk ilikiden sz etmitik. Gentilesler birbirlerine yaban
clarsa, eski yasann bu ilkeden uzaklap miras hakkn bunlara da ver
diini mi varsay malyz?
Gensin en ok gze arpan ve fark edilen zellii, aile gibi bir ta
pnmaya sahip olmasdr. Her birinin tapt tanry ararsak, her zaman
tanrlatrlm bir ata buluruz ve kurban verdii sunak da mezardr. Ati
nada, Eumolposlar soyunun yaratcs olan Eumolposa derin sayg
gsterirler; Phytaliesler, kahramanlar Phytaiosa sayg gsterirler; Bu-
tadeslar Butese, Buselidesler Buselosa, Iâkiadeslar Lakiosa, Amy-
nandridesler Kekropsa.159 Romada, Claudiuslar bir Claususun so
yundan gelirler. Caeciluslar soylarnn efi olarak grdkleri kahraman
Caeculusu onurlandrrlar; Calpurnieler ise bir Calpus, Juliuslar bir
Julius ve Cloeliuslar ise bir Cloelusu taparcasna sayarlar.160
158 ierodan iki bltirn -Tuscul., I, 16 ve Topiques. 6- sorunu tuhaf ekilde iyice
kartrd. ieroun tm adalar gibi gens'n ne olduunu bilmediini kabul
etmek gerekir. Verdii aklamalar sadece eksik deildir, ocuksudur da.
15<> Demosthenes. in Macart., 79. Pausanias, I, 37. nscription des Amynandrides,
zikreden Ross, s. 24.
160 Festus, Vis Caeculus. Calpurnii. Cloelia.
Bu soyaalarnn ounun sonradan tasavvur edildiine inanmak

doru olabilir, ama ortak bir atay tanmak ve ona tapnmak gerek gen-
feslerde srekli bir grenek olmasayd, bu dalavere anlamsz olurdu.
Yalan, her zaman gerei taklit etmeye alr.
Dier ynden, bize gre byle bir dalavereyi yapmakta kolay bir i
deildi. Tapnma, sama bir gsteri formalitesi deildir. Dinin en cid
d kurallarndan biri, ata olarak tapnacak kiilerin gerek soyundan gel
meyi gerektiriyordu; bu tapnmay yabanc bir kiiye sunmak ok
nemli bir dinsizlikti. Gensler ortak bir ataya tapyorlarsa, bu, bu ata
dan geldiklerine samim ekilde inandklarndand. Bir mezar varm gi
bi davranmak, ya gnlerini kutlamak ve yllk tapnma dzenlemek,
kutsal saylan bir eye yalan sokmak ve dinle dalga gemektir. Byle
bir kurgu, ailelerin eski dininin artk kimseyi ilgilendirmedii bir d
nemde, Sezar zamannda olabilirdi. Ama inanlarn gl olduu bir za
mana gittiimizde, birok ailenin ayn dalavere iinde birleip unu
syleyebileceini tasavvur edemeyiz: Bir atamz varm gibi davrana
caz; ona mezar yapacaz, cenaze yemei getireceiz ve slalemiz za
mann ak iinde ona tapacaktr. Byle bir dnce akllara gelemez
di ve gelseydi de, zararl bir dnce olarak reddedilirdi.
Tarihin nmze koyduu zor sorunlar iinde, dilin terimlerinin su
nabilecei tm bilgileri soruturmak yerinde olabilir. Bir kurum, kimi
zaman onu iaret eden szckle aklanabilir. Gens szc genus sz
c ile ayndr ve biri dierinin yerine geebilir ve gens Fabia ile ge
nus Fabium szcklerini ayrm gzetmeden kullanabiliriz; her ikisi de
gignere fiiline ve genitor ismine karlk gelir. Yunancada soy szc
nn dourmak ve baba-ata szcne karlk gelmesi gibi.
Tm bu szckler soy ba dncesini tarlar. Yunanllar bir soyun
yelerini ayn stle beslenmi anlamndaki szcyle belirtiyorlard.
Aile olarak evirdiimiz Latince familia, Yunanca oikos ev-yurt-
tapnak-aile szcklerini karlatrn. Hi birinde kuak ya da akraba
lk anlam yoktur. FamiliaJnn gerek anlam mlkiyettir; tarlay, evi,
paray, kleleri ifade eder. Bu nedenle, On iki Levhada mirasdan bah
sedilirken familiam nancitor der, yani vasiyeti alsn der. Oikos ev-yurt-
tapnak-aile szcnn ise, mlkiyet ya da ev dnda baka bir sz
c akla getirmeyecei aktr. Bununla birlikte, bunlar daima aile ola
rak evirdiimiz szcklerdir. Oysa, isel anlam ev ya da mlkiyeti ifa
de eden terimlerin, ou kez aileyi belirtmek iin kullanlmas ve i an

lam soy ba, doum, akrabalk olan kimi dier szcklerin de sadece
yapay bir birlii belirtmesi kabul edilebilir mi? Bu, eski dillerin doru
ve ak mantna uygun deildir. Yunanllar ve Romallarn gens ve ge-
nos soy" szcklerine ortak bir kken verdikleri dncesi kuku g
trmez. Bu dnce, gensin zamanla deimesiyle bozulmu, dolay
syla kaybolmu olabilir, ama szck, tanklk iin tarihte kalmtr.
Gens szcn yapay bir birlik olarak sunan sisteme kar unlar
ileri srlebilir: 1. Gentiles'e kaltsallk hakk veren eski yasa, 2. Do
um birliinin olduu yerde tapnma birliinin olacan syleyen din
sel inanlar, 3. Dilin gens szcndeki ortak bir kkeni dorulayan te
rimleri. Bu sistemin bir baka kusuru da insan topluluklarnn bir sz
leme ya da dalavereyle balayabildiklerini varsay masdr, ama tarih bi
liminin bunu gerek olarak kabul edemeyecei aktr.
3, Gens, ilkel rgtlenmesini ve birliini koruyan ailedir

Her ey bize, gens doum bayla bir araya gelen olarak gstermekte
dir. Yine dile dnelim: Romadaki gibi Yunanistanda da genslern
isimleri, her iki dilde soy ismi iin kullanlan ayn biime sahiptir. Cla-
udius, Claususun olu anlamndadr. Butadesde Butesin oludur.
Gens szcnde yapay bir birlik olduunu grenler, yanl bir ve
riden hareket ederler. Bir gensin deiik isimlerde birka aileyi ierdi
ini syler ve bu konuda Scipio, Lentulus, Cossus, Sulla ailelerini kap
sayan Cornelia gensin rnek verirler. Tam tersine, bu hep byle olma
d. Marda gens sadece bir soy-slaleye sahip grnyor; Lucretia gen
sin iz ve Quintlia gensnde de tek bir soy-slale grnyor. Elbette, Fa-
bia gensni hangi ailelerin oluturduunu sylemek zordur; nk ta
rihte bilinen tm Fabiuslar, belirgin olarak ayn kke sahiptirler; nce
Vibulanus lakbn kullanrlar; sonra Ambustus olarak deitirirler. Da
ha sonralar ise Maximus ya da Dorso olarak deitirdiklerini gryo
ruz.
Romada patrisy eni erin ismi olmasnn grenek olduunu biliyo
ruz. rnein isim Publius Cornelius Scipion olsun. Bu isim arasnda
gerek ismin ne olduunu aratrmak yararldr. Publius ne kan [ba
a eklenen) isimdir, pronomu ifade etmektedir; Scipion eklenen bir
isimdir, agnomen in . Gerek isim nom ajoute, Corneliusdir; oysa bu
isim, ayn zamanda tm gerilere verilen isimdir. Antik gerilerle ilgili

bir tek bu bilgiye sahip olsaydk, Scipionlardan nce Corneliusun va
rolduklarn dorulamak yeterli olurdu ve ou kez dendii gibi Scipi-
on ailesi baka ailelerle birleerek Comelia gerisim oluturdu demez
dik.
Tarihin bize gsterdii gibi Cornelia gensi, uzun sre yekpareydi ve
tm yeleri Maluginensis ve Cossus lakbn tayorlard. Ama sadece
Diktatr Camillus zamannda kollarndan birisi Scipion lakbn alr; da
ha sonra, bir baka kol Rufus lakabn alr ve daha sonra Sulla lakaby
la deitirir. Lentulusar, Samnit1 savalarnda, Keteguslar da ikinci
Kartaca [Pn] savalar srasnda ortaya kmlardr. Durum Claudia
gensi iin de ayndr. Claudiuslar, uzun sre tek bir ailede bir araya gel
miler ve hepsi de, kkenlerinin simgesi olan Sabinus ya da Regillen-
sis lakbn tamlardr. ok kalabalk olan bu aileyi, birok kolunu
ayrt etmeksizin yedi kuak boyunca izleyebiliyoruz. Sadece sekizinci
kuakta, yani birinci Kartaca Savalarnda, kolun ayrldn ve ken
dilerine miras kalacak lakp aldklarn gryoruz: Bunlar iki yzyl
boyu srecek Claudius Pulcher kolu, ksa sonra snp gidecek Claudi-
us Kentho kolu ve mparatorluk dnemine kadar srecek Claudius Ne-
ro koludur.
Tm bunlardan, gensin bir aile birlii olmad, ama ailenin kendisi
olduu sonucu kmaktadr. Gens, fark gzetmeksizin tek bir soy ba
ierebilir ya da ok sayda kola sahip olabilir; ama sonuta hep bir aile
dir.
Daha nce grdmz eski inan ve kurumlara baktmzda, antik
gensin doasn ve nasl olutuunu grmek kolaydr. Gens'ln doal
olarak ev dininden ve eski zamanlarn zel hukukundan kaynakland
n kabul edeceiz. Peki, bu ilkel din ne buyurmaktadr? lk olarak, me
zara koyulan insan olan ataya bir tanr olarak taplsn ve huzur iinde
yatt bu kutsal yerde slalesi her yl bir araya gelerek cenaze yemei
sunsun. Her zaman yanan bu ocak, bir tapnmayla onurlandrlan bu me
zar; ite tm kuaklar bunlarn evresinde yaarlar ve ne kadar ok sa
yda olurlarsa olsunlar, ailenin tm kollar tek bir gvde olarak onun
evresinde bir araya gelirler. Eski zamanlarn zel hukuku baka ne
1 talyann orta ksmnda M VII. ve III. yy. arasnda varolan topluluklar. Roma
igline kar birka kez savamlardr.
108 A N T K S T E : T A P 1 N M A -H U K U K - K U R U M L A R
syler? Eski ailede otoriteyi izlerken erkek ocuklarn babadan ayrlma

dklarn grdk; miras malnn iletilmesi kurallarn incelerken, aabey
lik hakk sayesinde, kk kardelerin aabeyden ayrlmadklarn gr
dk. Ocak, mezar, miras mal; tm bunlar blnemezdi. Dolaysyla ai-.
le de blnemezdi. Zaman aileyi paralamyordu. Blnmeyen, zaman
iinde gelien, tapnmasn ve adn yzyllar boyu srdren aile, gerek
ten antik gensdr. Gens ailedir, ama dinin nerdii birlii koruyan aile
dir ve eski zel hukukun izin verdii tm gelimeleri kaydetmitir.
Bu gerek kabul edilince, eski yazarlarn gens hakknda syledikle
ri daha berrak hale gelir. yeleri arasnda grdmz sk dayanma
artc deildir; doutan akrabadrlar. Birlikte yaptklar tapnma kur
gu deildir; atalarndan gelir. Ayn aileye sahip olduklarndan ortak bir
mezara sahiptirler. Ayn nedenle, On iki Levha yasas birbirlerinden mi
ras alabileceklerini aklar. Yine ayn nedenle, ayn ismi tarlar. Kke
ninde, blnmeyen bir miras malna sahip olduklarndan, gensin tm
nn bir yesinin borcuna sahip kmalar ya da tutuklunun fidyesini,
mahkmun cezasn demeleri bir grenek ve gereklilik olmutur.
Gens, birlie sahip olduu zaman tm bu kurallar kendiliinden yerle
mitir; paraland zaman, kurallar tmyle kaybolup gitmemitir. Ai
lenin antik ve aziz birliinden, dalm yeleri bir araya getiren yllk
kurban, ortak isimler, miras hakk veren yasalar, birbirlerine yardm et
melerini syleyen grenekler gibi hl srp giden izler kalmtr.
4. Aile (gens), nce toplumun tek biimi olmutur

Buraya gelinceye kadar ailenin kendi ev dini, kendi tanrlar, kendi ya
salar, zerine kurulduu aabeylik hakk ve birliiyle gens oluturma
ya kadar giden yoldaki geliimi, kendi adaleti, kutsal grevi, i yneti
minin olduunu iledik; tm bunlar bizi, ailenin kendi dndaki her tr
l stn gten bamsz olduu ve sitenin henz var olmad ilkel bir
dneme gtryor.
Ev dinindeki, sadece aileye ait olan ve koruyuculuunu sadece o ev
snrlar iinde yapan tanrlara, gizli yaplan bir tapnmaya, yaylmak is
temeyen dine, ailelerin yalnz kalmasn isleyen antik ahlka bakalm:
Bu tr inanlarn insan etkinliinde [esprit] ve henz byk toplulukla
rn olumad bir dnemde yerletii aka grlmektedir. Dinsel duy
gunun tanrnn sadece dar bir tasarmyla yetinmesinin nedeni, insan
II. kitap: ALE - GENSLERlSOYLAR 109
topluluklarnn da henz ok dar olmasyd. nsann sadece ev tanrlara

inand dnem, sadece ailelerin olduu dnemdir. Siteler ve topluluk
lar \nations\ olutuunda, bu inanlarn uzun zaman srp gittii do
rudur. nsan, zerinde etkili olan dncelerden kolaylkla kurtulamad.
Toplumsal durum ile elikili olsa bile bu inanlar devam etti. Sivil top
lumda yaamak ile zel tanrlarn her ailedeki varln korumas arasn
da eliki yok mudur? Fakat bu eliki her zaman var olmamtr ve bu
inanlarn zihinlere yerleip bir dini oluturabilecek gce eritii d
nemlerde, insanlarn toplumsal durumuna tam tamna cevap veriyorlar
d. Oysa, inanlarla uyum salayabilecek tek toplumsal durum, ailenin
bamsz ve yaltk kald durumdu.
te, Ar rknn bu durumda uzun sre yaad grlyor. Hindula-
r douran kolun syledii Veda lhileri bunun geerli olduunu gs
termektedir. Yunanl ve Romallar iin eski inanlar ve eski zel hukuk
bunu dorulamaktadrlar.
Eer Dou Arleri ile Bat Arlerinin siyas kurumlarm karlatrr
sak, hemen hemen hibir benzerlik bulamayz. Fakat, bu deiik halk
larn ev ii kurumlarm karlatrrsak, Yunanistan ve Hindistandaki ai
lenin ayn ilkeleri esas alarak olutuunu fark ederiz; daha nce grd
mz gibi, bu ilkeler o kadar zeldirler ki, benzerliin bir rastlantnn
eseri olduunu varsayanlayz; nihayet, kurumlarn sergiledii benzer
likten baka, bu soyun \race] kurumlarn ifade ediliinde kulland
szckler Ganj nehrinden Tiber nehrine kadar olan aralkta konuan de
iik dillerde, ou kez ayndr. Buradan iki sonu karabiliriz: Birin
cisi bu rkta ev ii kurumlarn douu, deiik kollara ayrldklar d
nemden nce balamtr. Birincinin aksine, kincisinin yani siyas ku-
rumlarn douu ise bu ayrlmadan sonradr. Ev ii kurumlar, soyun [ra-
ce| yaad antik beikte yani Orta Asyada olumulardr; fakat siya
s kurumlar glerin onlar srkledii blgelerde yava yava olu
mulardr.
nsanlarn aileden baka toplumsal biim tanmad uzun bir d
nem sz konusudur. te bu zamanda, baka trl yaplam bir top
lumda doamayacak olan ve toplumsal gelimeye uzun sre engel ola
cak ev din hayat bulur. Ayn ekilde, daha sonra, biraz genilemi bir
toplumun karlaryla uyumazla den, ama doduu toplumla uyum
iinde kalan zel hukuk doar.
imdi anlar henz kaybolmayan inanlar ve yasalarn kendilerin

den sonrakilere brakan antik kuaklarn arasna gittiimiz dnelim.
Her ailenin dini, tanrlar, kutsal grevi vardr. Dinsel tecritlik hali onun
yasasdr; tapnmas gizlidir. lmde ya da yaamda aileler birbirine ka
rmaz; herkes mezarnda ayr olarak yaar ve yabanclar buradan dla
nr. Her ailenin bir mlkiyeti vardr; yani dini ile kendisini ayrlamaya
cak ekilde balayan bir toprak paras vardr; Termes [snr] tanrlar
evre engelini korur, Manesler de [llerin ruhlar] ona gz kulak olur
lar. Mlkiyetin tecrit edilmesi o kadar zorunludur ki, iki mlk birbirine
dokunamaz, aralarnda tarafsz ve ihll edilemeyen bir toprak eridi
vardr. Her topluluun [nations) bir kral olduu gibi her ailenin bir e
fi vardr. Yazl olmayan, ama dinsel inanlarn her insann yreine yer
letirdii yasalar vardr. Kendi isel adaleti vardr ve bunun stnde
hibir adalete bavurmaz. Aile insann madd ya da ahlk yaam iin
gereken her eye sahiptir. Dardan bir ey gerekmez; rgtlenmi bir
durumdadr ve kendine yeten bir toplumdur.
Ama eski zamanlarn bu ailesi modern ailenin llerine indirgen-
memitir. Byk toplumlarda, aile paralanr ve azalr; ama baka top
lum olmaynca, blnmeden kollara ayrlr. Bir aabey dal etrafnda
birok kk karde kollar, tek ocan ve ortak mezarn yaknnda bir
araya gelirler.
Antik ailenin bileimine bir baka e daha girer. Zenginin fakire
ve fakirin zengine olan karlkl ihtiyac hizmetileri ortaya karr.
Ama bir tr ataerkil rejimde, hizmetiler ya da kleler hepsi birdir. Ai
lenin yaltk yaad bir toplumsal durumla, serbest, gnll ve hizmet
inin iradesiyle son bulabilecek bir hizmet ilkesi uzlaamaz. Zaten ev
dini, aileye bir yabancnn kabul edilmesine izin vermez. O halde, hiz
metinin bir yolla ailenin yesi ve tamamlaycs olmas gerekir. Bunun
iin de, yeni kiinin ev tapnmasna dhil edilmesi gerekir.
Atina evlerinde uzun zaman hkm sren greneklerden biri, kle
nin aileye nasl dhil olduunu gsterir. Ocaa yaklatrlr, ev tanrsnn
varlyla bir araya getirilir, bana kutsal su dklr ve aileyle birlikte
rek ve meyveleri paylar.161 Bu tren, evlilik ya da evlt edinme t
161 Demosthenes, in Stephanum, I, 74. Aristofanes, Plutus, 768. Bu iki yazar bir t
ren yapldn belirtirler, ama treni betimlemezler. Aristofanesin scholiaste
birka ayrnt ekler.
//. kitap: ALE - GENSLER!SOYLAR 111
renleriyle benzerlik gsterir. Dn yabanc olan ve bugn eve gelen ki
i, artk ailenin bir yesi olduunu ve evin dinine balanacan gste
riyordu. Kle dualara katlr ve bayramlar paylard.162 Ocak onu da
korurdu; Lari tanrlar hem ona hem de efendisine aitti.163 Bu nedenle,
kle ailenin mezarlna gmlrd.
Ama bu yolla tapnma ve dua etme hakkn kazanan kle zgrl
n kaybederdi. Din, onu tutan bir zincirdi. Tm yaam boyunca ve
hatt lmnden sonraki zamanda bile aileye bal kalrd.
Efendisi onu baya klelikten karr ve zgr insan gibi muamele
ederdi. Ama hizmeti, bu sayede evi terk etmezdi. Aileye tapnma ile
balyd, dolaysyla aileden gnaha girmeden ayrlamazd. efin otori
tesini, azat edilmi, zgr braklm ya da yanama ad altnda tanma
ya devam eder ve ona kar sorumluluklar sona ermezdi. Efendinin iz
niyle evlenebilir ve ocuklar efendiye itaat etmeye devam ederlerdi.
Bylece, byk ailenin iinde belirli sayda yanama ve baml k
k aileler oluuyordu. Romallar yanama kurumunun yerlemesini
bu trde bir kurum sanki bir kiinin eseriymiesine Romuluse atfe
derler. Yanamalk Romulusten daha eskidir. Yunanistanda olduu gi
bi talyada da var olmutur. Bunu yerletiren ve dzenleyen siteler de
ildir. Daha sonra greceimiz gibi, siteler bunu yava yava zayflat
m ve ykmlardr. Yanamalk ev hukukunun bir kurumudur ve daha
sitelerden nce ailelerde var olmutur.
Antik zamann yanamaln, Horatius zamannda grdmz ya
namalarla kyaslayarak yarglamamak gerekir. Yanamann, efendiye
uzun sre bal kalan bir hizmeti olduu aktr. Ama erefini olutu
ran bir ey vard: Tapnmaya katlrd ve ailenin dinine ortakt. Efendi
siyle ayn ocaa, bayramlara, kutsallklara sahipti. Romadaki dinsel
birlik anlamnda, ailenin adn alyordu. Evlt edinme yoluyla aile ye
si olmu kii gibi grlyordu. Bu nedenle, efendi ve yanama arasn
da sk bir ba ve karlkl grevler vard. Eski bir Roma yasasna baka
lm: Efendi yanamaya hakszlk yaparsa, lnet olsun ona, sacer esto,
lsn. Efendi, yanamay her trl yolla ve elindeki tm glerle ko
rumaldr; rahip olarak duasyla, sava olarak kargsyla, yarg olarak
162 Ferias in famuis habento. iero, De legib., II, 8; II, 12.

163 Quum dominis tum famulus religio Larum. iero, De legib., II, 11.
yasasyla. Daha sonra, site adaleti yanamay arrsa, efendi onu sa

vunmaldr; hatt davasn kazanmas iin ona yasann gizemli formlle
rini aklamaldr. Mahkemede kandaa kar tanklk yaplabilir, ama
yanamaya kar yaplamaz. Yanamalara kar grevler, kandalar iin
yaplan grevlerin zerinde olduu gr devam edecektir.164 Neden?
nk sadece kadnlar tarafndan bal olan kanda akraba deildir ve
ailenin dini iinde yer almaz. Ama aksine yanama, tapnma birliine
sahiptir ve alt dzeyde olsa bile, Platonun ifadesine gre, ayn ev tan
rlarna taptndan gerek akrabala sahiptir.
Yanamalk, dinin oluturduu kutsal bir badr, dolaysyla kopar-
lamaz. Ailenin yanamas olunca, artk ondan ayrlamaz. Yanama, mi
ras bile alabilir.
Eski zamanlarn ailesinde, aabeylik ve kk kardeler dallaryla,
hizmetileri ve yanamalaryla, ok sayda insan grubun olutuunu g
ryoruz. Aile; birlii salayan dini, kendini blnmez klan zel huku
ku, hizmetkrlarn tutan yanamalk yasalar sayesinde, zaman iinde
kaltmla geen efi olan ok geni bir toplumu oluturmutur. Uzun
yzyllar boyunca Ar rkn oluturduu bu trde saysz toplumlar g
ryoruz. Binlerce kk grup, yaltlm yayorlard, aralarnda ok az
iliki vard, birbirlerine ihtiyalar yoktu, aralarnda ne siyas ne de din
sel bir ba vard, her birinin kendi topra vard, her birinin kendi yne
timi ve kendi tanrlar vard.
lM Cato, Aulus-Gellius iinde, V, 3; XXI, 1.

III. KTAP
1. BLM
ORTAK ATALI KLAN1ve KLAN BRMLER;
TRB
imdiye kadar olduu gibi sonrasnda da hibir tarihe iaret etmiyoruz.

Antik toplumlarn tarihindeki izler, dnemler ve yllarn birbirini izle
mesinden ok, dnce ve kurumlarn birbirini izlemesiyle ekillenir
ler.
zel hukuk kurallarnn incelenmesi, tarihsel denilen zamann te
sinde ailenin yzyllar boyunca tek toplum biimi olarak devam ettii
dnemin kapsn aar. Bu aile, geni erevesindeki binlerce insan ie
rir. Ama nsan birlii mevcut snrlarnda henz dardr: Madd ihtiya
lar iin dardr, nk bu ailenin hayatn tehlikeleri karsnda kendi ken
dine yetmesi zordur; trmzn mnev ihtiyalar iin de kstldr, n
k bu kk dnyaya ilikin kavrama yeteneklerinin ne kadar yetersiz
ve ahlkn da ne kadar eksik olduunu grdk.
Bu ilkel toplumun kkl, ayn zamanda tanr hakkndaki d
ncelerinin kklne de cevap vermektedir. Her ailenin tanrlar
vard ve insan sadece idrak edebildii bu ev tanrlarna tapard. Ama in
sanlar kavramakta zorlandklar bu ok gl tanrlarla uzun sre yeti
nemezdi. Tekil, karlatrlmayan, sonsuz bir varlk olarak Tanr tasav
vuru iin ok daha uzun yzyllar gerekmitir, ama o zamann insan
farknda olmadan, bir adan dierine bytt ve ufuksal snrlarn
dnyann eylerinden yava yava ayrarak daraltt lh Kii kavray
idealine yaklamt.
O halde, dinsel dnce ve insan topluluu ezamanl byyecektir.
Ev dini, iki ailenin birbirine karmasn ve birbiriyle kaynamasn
1 Ortak atal klan-phratri; iki ya da daha fazla klan birletiren birka karde klan
dan olma byk kme, iki ve bazen daha fazla fratri bir triby oluturur. Arala
rnda yakn kan ba aranmasa da. ortak atalar olan kii ya da ailelerin bir araya
gelmesinden oluan tek birliktir.
Curie; klan birimleri. -.n.
115
yasaklyordu. Ama en azndan kendi dinlerinden hibir ey fed etme

mek artyla, kendi {ailev| ortak tapnmalar dndaki baka bir tapn
ma treni iin birok ailenin bir araya gelebilmesi mmknd, ki bu da
gerekleti. Belirli saydaki aile, Yunancanm ortak atal klan-kardelik
\phratrie\, Latincenin ise klan birimleri \curie\ dedii gruplar olutur
dular.1Ayn gruptan aileler arasnda kan ba var myd? Buna evet de
mek zordur. Ama emin olduumuz bir ey varsa, o da bu yeni birliin
dinsel dncenin genilemesiyle vcut bulduudur. Ailelerin birleti
i zamanlardaki tanr, her bir ailenin ev tanrlarndan stn, tm iin
ortak ve gruptaki ailelerin hepsine birden gz kulak olan bir tanr ola
rak tasavvur edildi. Bu tanr iin bir sunak yaptlar, kutsal ate yaktlar
ve bylece tapnma tesis edildi.
Ortak atal btn klanlarn bir suna ve koruyucu tanrlar vard.
Dinsel yin, aile iinde yaplan trenle aynyd. Belli bal olarak, ortak
yaplan yemee dayanyordu, sunak zerinde hazrlanan yiyeceklerin
kutsal olduu kabul ediliyordu, yemek dua okunduktan sonra yeniyor
du, tanr yemek srasnda hazr bulunuyor, yiyecek ve iecekten payn
alyordu.
Ortak atal klan-kardeliin dinsel yemei Romada uzun sre va
roldu, ieronun bahsettii bu konu,2 Ovidius tarafndan tanmlanr.
Augustus zamannda antik biimler hl korunuyordu. Bu dnemdeki
bir tarihisi yle der: Tanr nnde yaplan yemei kutsal evlerde gr
dm, masalar atalarn greneine gre ahap, tabaklar ise topraktan ya
plmt. Yiyecekler, ekmek, ince undan yaplma rekler ve birka
meyveydi. araplarn serpildiini grdm; araplar altn ya da gm
kselerden deil, kilden yaplm kselerden serpiliyordu, trelere ve
atalarnn greneklerine sdk kalan gnmz insanlarm grdm.3 Ati
1 Homeros, lyada, II, 362. Demosthencs. in Macart. see, III, 37; VI, 10; IX, 33.
Phratries Thdbes, Pindaros, Isthm.. VII, 18 ve Scholiaste. Atina klan-kardeli
ine Spartallarn. klan denk dyordu. Ortak atal Klan ve klan birimleri ayn
ekilde evrilen terimlerdi: Dionysius d Hal., I., 85; Dion cassius, fr. 14.
2 iero, De orat., 1, 7. Ovidius, Fast., VI, 305. Halikarnasl Dionysius, II, 65.
3 Halikarnasl Dionysius, I, 23. Ne denirse densin, birka deiiklik olmutur. Kla
nn yemei rahipler iin iyi olan sadece basit bir formalite deildir. Klan yeleri
isteyerek vazgeerlerdi ve sonradan ortak yemek yerine yiyecek ve para datl
maya baland: Plaute, Aululaire, V, 69 ve 137.
III. kitap: STE - ORTAK ATAU KLAN ve KLAN BRMLER 117
nada bu yemekler Apaturies1*denilen bayram zamannda yaplyordu.4
Yunan tarihinin son zamanlarna kadar sren ve antik, ortak atal
klan [phratrie] hakknda aydnlatc bilgiler tayan grenekler vard.
Demosthenes zamannda klana dhil olabilmek iin, klan yesi bir aile
nin yasal evliliinden domak gerekiyordu. nk aileninki gibi klan
dini de sadece kan ba ile geiyordu. Gen bir Atinal erkein klana ka
bul, sadece babann benim olumdur diye yemin etmesiyle mmkn
olabiliyordu. Klana giri dinsel bir trenle gerekleirdi. Ortak atal
klan bir kurban keser ve kurban eti sunak zerinde piirilirdi. Trende
klan biriminin tm yeleri hazr bulunurdu. Yeni geleni kabul etmeme
haklan vard,5 yet doumun yasall hakknda kuku duyuyorlarsa,
sunak zerine konulan eti kaldrrlard. Eer eti sunan stnden kaldr
mazlar ve pitikten sonra yeni gelenle paylarlarsa gen adamn klana
kabul edilerek birliin yesi olduu onaylanm demekti. Bu uygula
malarn aklamas yleydi: Eskiler sunak zerinde hazrlanan ve bir
ok kii tarafndan paylalan yiyecein artk aralarnda zlemeyen
bir ba kurduuna ve bu ban sadece lmle sona eren aziz bir birlik
oluturduuna inanyorlard.
Her klann ya da klan biriminin bir efi vard, curio, magister criae,
meclis bakan * esas grevi kurbanlara bakanlk yapmakt.6 Yetkile
ri belki ilk balarda daha geniti. Klan meclisleri, mahkemesi vard ve
buyruk verebiliyorlard. Klann, ailede olduu gibi tanrs, tapnmas,
kutsal grevleri, adaleti, ynetimi vard. Tastamam aileye gre uyarlan
m bir kk toplum tarzyd.
Birliin bymesi daima ayn yolu izlerdi. Ortak atal klanlar bir
araya gelerek triby \tribu\ oluturur.
Bu yeni tribnn de dini vardr; her tribde sunak ve koruyucu tan
r mevcuttur.
Tribnn tanrs bir klan ya da aileninkine benzer bir tanryd. Bu
tanrlatrlm bir insand, bir kahramand. Tribnn ad o kahramandan
1 Atina kkenli. Yunanistan'n birok blgesinde 3 gn yaplan dinsel kutlamalar.

Bu kutlamalar srasnda o yl doan ocuklarn ve yeni evlilerin de kayd yaplrd.
- .n .
4 Aristofanes, Acham., 146. Athenee, IV. s. 171. Sudas.
5 Demosthenes, in Eubul., in Macart. see, VIII, 18.
Halikarnasl Dionysius, II, 64. Varron, V, 83. Demosthenes. in Eubul.. 23.
geliyordu; Yunanllar buna ad verilen kahraman [heros eponyme] di

yordu. Tribnn yllk bir bayram gn vard. Dinsel trenin en nemli
ksm tm tribnn katld yemekti.7
Ortak atal klan gibi tribnn de meclisleri vard ve her yenin uy
mak zorunda olduu buyruklar karlabiliyordu. Mahkemenin ve ye
lerin zerinde adalet hakkna sahipti. efi vard, tribunus8: Tribden bi
ze kadar gelen kurumlar iindeki tribn ilk balarda sanki zerinde
toplumsal hibir g yokmuasna davranan bamsz bir toplum ola
rak ortaya kmtr.
2. BLM
YEN DNSEL NANLAR
1. Fiziki Doann Tanrlar

Triblerin oluumundan sonra sitelerin douuna gemeden nce, an
tik insanlarn entelektel yaamnda gerekleen bir byk olay konu
mak gerekir.
Bu insanlarn en eski inanlarn aratrmaya baladmzda, konu
su atalar ve en nemli simgesi ocak olan bir din ile karlatk; aileyi
kuran ve ilk yasalar bu din araclyla varolmutur. Ama tm kollar d
hil olmak zere bu soy, bir baka dini daha edindi, bu dinin belli bal
figrleri Zeus, Hera, Athena, Junon, Yunan Olimposu ve Roma Capi-
toldr.
Bu iki dinden birincisinin kayna insan ruhuydu; kincinin kayna
fizik doayd. erdii diri g ve vicdan duygusu, insana ilk Tanr fik
rinin ilhamn vermiti, ama evresini saran ve kendisini ezen snrsz
bykln [fizik doa| grn nsan dinsel duyguya bir baka yol
izdi.
Uygar yaamn yaratt alkanlklarn henz doa ve insan arasna
7 Demosthenes, in Theocrinem. Eschne, III, 27. see, VII, 36. Pausinias, I, 38.
Schol. Demostf., 702. Eskilerin tarihinde dinsel trib ile yerel trib arasnda bir
ayrm vardr. Burada birincilerden sz ediyoruz; kinciler birincilerden sonradr.
Yunanistan'da tr bul erin varl evrensel bir olgudur. lyada, II, 362, 668; Odys-
sea, XIX, 177. Herodotos, IV, 161. Thukydides, III, 92.
///. kitap: STE - YEN DNSEL NANLAR 119
bir perde ekmedii ilkel zamanlarn insan doa ile daima i ieyd.
Bak tm bu gzelliklerle bylenmi ya da byklklere hayran kal
mt. Iktan yararlanyor, geceden korkuyor ve gkyznn aziz ay
dnl belirdiinde minnet duyuyordu. Yaam doann elleri arasn
dayd, hasadn yeertecek hayrsever bulutu bekliyordu, ama tm bir
senenin almasn ve umudunu yok edebilecek bir frtnadan da korku
yordu. Zayfln ve kendisini evreleyen benzersiz gc her n hisse
diyordu. Bu gl doaya, daima sevgi, dehet ve derin sayg karm
bir eyler hissediyordu.
Bu duygu onu evreni dzenleyen bir Tanr tasarmna birden bire s
rklemedi. nk henz evren hakknda bir bilgisi yoktu. Dnya, g
ne ve yldzlarn ayn cismin ksmlar olduunu bilmiyordu. Btn
bunlarn ayn Varlk tarafndan ynetilebilecei dncesi aklna gelmi
yordu. lk kez bakt d dnyay, rakip glerin savat belli belirsiz
trden bir cumhuriyet olarak tasavvur etti. Kendini zgr bir kii gibi
hisseden ve dsal eyleri de kendi bedenini esas alarak deerlendiren
bu insan, toprakta, aata, bulutta, rman suyunda, gnete, yaradl
n her ksmnda kendine benzer kiiler gryordu, onlara dnce, is
tek ve eylemlerinde seme gc atfeder, gl etkilerine maruz kalma
s nedeniyle bamlln dile getirdii doaya dua eder ve tapnr; ve ni
hayet tanrlarn yaratr.
Bylece bu soy \race|, dinsel dnceyi birbirinden gayet farkl iki
biimde tasavvur etti. nsan bir taraftan, lh zellii grnmeyen bir
ilkeye, akla, ruhtan sezdiine ve kendisince kutsal hissettiine balan
d. Dier taraftan, seyrettii, sevdii, korktuu dsal nesnelere, mutlu
luunun ve yaamnn efendileri olan fizik etkenlere tanr dncesini
uygulad.
Bu iki inan dzeni, Yunan ve Roma toplumlarnn varln korudu
u yllar boyunca devam eden iki dine yol at. Bu iki din birbiriyle sa
vamad; hatt iyi geindiler ve [fizik etmenlerin] insan stndeki etki
gcn paylatlar, ama birbirlerine karmadlar. ou kez eliki ha
lindeki farkl dogmalara ve birbirinden gayet farkl tren ve uygulama
lara sahip oldular. Olimpos tanrlarna tapnmakla kahramanlara ve na-
neslere tapnmann ortak yanlar yoktu. Bu iki dinden ok daha eski za-8
8 Eschine, III, 30, 31. Aristoteles, Frag. Zikreden Photius.

manlara ait olan ller dini'mn uygulamalar deimeden daima devam

etti, ama dogmalar yava yava kayboldu. Daha gen ve ilerici olan fi
zik doann din ise zaman iinde zgrce geliti, efsanelerini ve re
tisini yava yava deitirerek, insan zerindeki otoritesini giderek ar
trd.
2. nsan toplumlarnn gelimesiyle mevcut dinin ilikisi

Bu doa dininin ilk temel bilgilerinin epeyce kadim olduunu dne
biliriz, belki de atalara tapma kadar eskidir. Ama daha genel ve yksek
kavramlara cevap verdiinden, belirgin bir doktrin edinebilmesi iin
ok uzun yllar gerekti.9 Dnyann bir gnde olumad ve insan bey
ninden hazr olarak kmad aka bellidir. Bu dinin kkeninde ne bir
peygamber ne de bir rahip birlii grlmez. Doal gcn etkisindeki
farkl kavraylar araclyla domutur. Her biri kendi tarzna gre
olumutur. Farkl insanlardan, farkl ruhlardan ve fikirlerden doan bu
tanrlar, eitlilikler gsterse bile hemen hemen tek biimli benzerlikler
ieriyordu. nk her ruh, bizatihi tanrlarnn sahibidir. Szn ettii
miz dinin uzun zamanlar boyunca bulank kald ve saylamayacak ka
dar ok tanrya sahip olduu anlalmaktadr.
Bununla birlikte, tanrlatnlabilecek eler fazla deildi. Verimlilik
salayan gne, besleyen toprak, kimi kez yararl, kimi kez de zarar ve
ren bulutlar, tanrlatrlabilecek belli bal glerdi. Ama bu elerin
her birinden binlerce tanr dodu. nsan, farkl grnmleriyle fark etti
i fizik etkene farkl isimler verdi. rnein gnee bir yerde Herakles
dendi (anl), bir yerde de Phoebos (parlak). Baka yerde Apollon (ge
ce avlayan ya da ktl avlayan) dendi; biri ona yce kii (Hyperi-
on) dedi, dieri iyilik yapan (Aleksikakos), fakat parlayan gk cismine
farkl isimler veren insan gruplar ayn tanrya sahip olduklarn bileme
di.
Gerekte her insan snrl sayda tanrya tapyordu, ama binlerinin
tanrlar dierlerinin tanrs deildi. Evet, isimler benzeyebilirdi, birok
9 Jpiter dininden gen ve grece yeni bir din yaratan Yunan ve Roma gelenekleri
ni hatrlatmaya gerek var mdr? Yunanistan ve talya insan topluluklarnn daha
nceden var olduu ve dinin henz olumad bir zamann ansn korumulardr.
Ovidius, Fast., II, 289; Vergilius, Georg., I, 126. Aeskhilos, Eumenides. Pausini-
as, VIII, 8. Ayn ekilde, grnte. Hindularda Pitrisler Devalardan ncedir.
III. kitap: STE - YEN DNSEL NANLAR 121
insan ayn ayr kendi tanrlarna Apollon ya da Herakles ismini verebilir

di, bu szckler kullanlan dile aitti ve en gze arpan zelliklerinden
biri de lh Varl belirten sfatlard. Ama farkl insan gruplar ayn isim
altnda sadece tek bir tanr olacana inanmyorlard. Birbirinden farkl
binlerce Jpiter, birbirlerine pek benzemeyen birok Minerva, Diana,
Junon vard. Bu tasarmlarn her biri her ruhun zgrce ileyiiyle olu
mutu ve deta onun mlkiyetiydi, bu tanrlar uzun sre birbirinden ba
msz kaldlar ve her birine zg efsaneler dodu, tapnmalar icra edil
di.
Bu inanlar ilk kez insanlarn aile olarak yaad dnemde ortaya
kt, dolaysyla da tanrlar, nce eytanlar, kahramanlar ve larisler gibi
ev tanrlar zelliini tad. Her aile kendi tanrlarn yaratmt ve biza
tihi koruyucular olarak kendileri iin saklyorlard. Koruyucularn ina
yetini yabanclarla paylamak istemiyorlard. te koruyucularn inaye
tini yabanclarla paylamamak Veda lhilerinde ska grlen fikirler
den biridir; tabi Bat Arlerinde de ayn etkinliin \esprit\ bulunduu
kuku gtrmez, nk dinlerindeki derin izleri fark etmek mmkn
dr. Her aile kendi tanrsn fizik bir etkeni kiiselletirerek yaratyor
du, yarattn ocana ortak ediyor, penatesleri arasna koyuyor ve du
asna onun iin de birka szck ekliyordu. Bu nedenle eskilerde u tr
deyimlerle karlayoruz: Ocamn yannda kalan tanrlar, ocamn
Jpiteri, babalarmn ApoIlonu.^Tekmessa,*1Aiasa11yle der: Oca
nn yannda olan Zeus adna sana yakaryorum Euripidesde Byc
Medea111 yle der: HekateIV adna, derin sayg gsterdiim ve oca
mn trbesinde oturan efendi tanrama yemin ediyorum. Vergilius,
Roma dinindeki en yal olan betimlerken Euandrosunv ocana ortak
olmu olan ve ev tanrs olarak taplan Herkl (Herakles) gsterir.
Bylece aralarnda asla birlik tesis edilemeyen binlerce yerel tapn
10 Koruyucu, eve ait, babadan kalma. Benim Zeustm', Euripides, Hecube, 345;
Medea, 395. Sofokes, Aias, 492. Vergilius, VIII, 543, Herodotos, I, 44.
1 Frigya Kral Teleutasn kz. Troya savanda Aias tarafndan karlr ve sonra ev
lenirler. -.n.
11Akha ordusunun gl asker ve komutan, -y.n.
111 Kral Aetesin kz ve asonun ei. -y.n.
Iv Ay tanras. -.n.
v Arkadial bir kahraman, yurdundan ayrlp talya'da bir koloni kurdu, -y.n.
ma ortaya kar. ok tanrclk iinde, tanrlar arasnda meydana gelen

ok saydaki sava, aslnda aile, blge ya da kent savalarn temsil
ederler. Biz saylamayacak kadar ok olan tanr ve tanralardan sadece
kk bir blmn bilebiliyoruz. nk ou kaybolup gitmitir,
isimlerinden geriye bir tek an bile kalmamtr. nk ya bunlara tapan
aileler de snp gitmitir ya da yklp giden kentlerle birlikle tapndk
lar tanr da yok olup gitmitir.
Tanrlar tasarlayan ve tasarladklar tanrlar adeta miras mal gibi g
ren ailelerden tanrlarn bamszlamas iin epey zaman gerekti. Ki,
ounun bu ev bandan asla kopamadn da biliyoruz. Eleusisli1 De-
meter,*11 Eumol oullar ailesinin zel tanrs olarak kalr. Atina akropo
lnn Athenas, Butas oullar ailesine aittir. Romal Poititiilerin Her-
kl vard, Nautiilerin de bir Minervas...11 Vens tapnmasnn uzun
sre Julius ailesi iinde kapal kald ve bu tanrann Romada halk ta
pnmasna nail olamad anlalmaktadr.
nsanlarn hayalinde byk bir saygnlk kazanan ve ailenin refahna
oranla daha gl grnen aile tanrsnn giderek tm site tarafndan ka
bul edildii ve bu tanrnn saygsn kazanmak amacyla ona kamusal bir
tapnma dzenlendii anlalyor. Eumol oullarnn Demeteri, Buta-
deslerin Athenas ve Potitiilerin Herkl iin kamusal tapnma dzen
lenmitir. Ama tanrsn paylamaya rza gsteren bir aile, en azndan
kutsal grevi kendine ayrmtr. Rahibin her bir tanryla ilikisini d
zenleyen grevi, uzun sre mirasla gemi ve belirli bir ailenin dna
kmamtr.12 Bu eski bir dnemin kalntsdr: Bu dnemde tanr bir ai
lenin mlkiyetindeydi, sadece bir aileyi koruyor ve sadece o ailenin
hizmetini talep ediyordu.
kinci din ise, ncelikle insanlar arasndaki toplumsal ilikide bir
dnce birliinin kurulduunu gstermektedir. Ama tanrlar uzun bir
I Atinann kuzey batsndaki bir kent. -.n.

II Toprak ve bereket tanras, -y.n.
11 Titus-Livius, IX, 29. Halikamasl Dionysius, VI, 69.
12 Herodotos, V, 64, 65; IX, 27. Pindaros, Isthm., VII, 18. Ksenofon, Hell., VI, 8.
Platon, yasalar, s. 759; Banquet, s. 40. iero, De divin.. I, 41. Tacitus, Ann., II.
54. Plutarkhos, Theseus, 23. Strabon, IX, 421; XIV, 634. Calliama que, Hymne
Apoll., 84. Pausinias, I, 37; VI, 17; X, 1. Apellodorus, III, 13. Harpocration,
Boeckh, Corps inscript., 1340.
///. kitap STE - YEN DNSEL NANLAR 123
sre kendilerine beiklik eden ailenin dar ufku iinde kapal kalmlar
dr. Fakat ikinci tanr, insan birliinin mstakbel ilerlemesine llere ta
pnmadan daha ok uygun dyordu. Gerekten de aileler arasna s
rekli ve almayacak snrlar koyan atalar, kahramanlar, manesler z
itibariyle az sayda insann tapnd tanrlard. Doa tanrlarnn dini ise
daha geni bir ereveyi kapsyordu. Herhangi bir tapnmann geliip
yaylmasnn nnde engel olan cidd yasalar yoktu, zaten tek bir aile ta
rafndan tek bir tanrya tapnlmas bu tanrlarn zellikleri arasnda de
ildi. nsanlar eninde sonunda ve de zorunlulukla bir ailenin Jpi
terinin bir dier ailenin Jpiteriyle ayn tasavvuru ierdiinin ya da
zde olduunun farkna varmak zorundaydlar, ama bunu kesinlikle iki
ayr ata ya da iki ayr ocak demek olan iki Laris iin dnemezlerdi.
Bu yeni dinin farkl bir ahlk olduunu da ekleyelim. Yeni din in
sana ailenin grevlerini retmekle yetinmiyordu. Jpiter misafirper
verliin tanrsyd; yabanclar, yakaranlar, saygdeer fakir, fukaralar,
karde gibi davranlmay talep edenler onun adna gelirlerdi. nsan bii
mi alan btn tanrlar, lmllere grnebiliyorlard. nsan biimli tan
rlarn zaman zaman insanlarn mcadelelerine ve kavgalarna katlabil
mesi iyiydi, sz konusu katlma ou kez, insanlardan dirlik istemek ve
birbirlerine yardm etmeyi retmek amacnn tayordu.
Toplum, ikinci din gelitike bymeye balad. nce zayf olan
ikinci dinin sonradan nemli bir gelime gsterdiini gryoruz. Ba
langta, evin ocann yannda, ablasnn korumas altna snmtr. Ye
ni tanr, sayg gsterilen tanrnn yan banda kalarak, insanlarn ocaa
|evin tanrsJ gsterdii saygnn kk bir ksmnn kendisine de ynel
mesi iin kk bir yer, dar bir cella1 elde eder. Ruh zerinde otorite
salayan tanr, giderek bu vesayetten kurtulur; evin ocan terk eder;
kendine ait ikmetgh ve kurbanlar olur. Bu ikmetgh (tapnak,
yaamak, oturmak) eski tapnaa benzer ekilde yaplr, nceden oldu
u gibi, bu bir ocak karsnda cella'dr; ama cella geniler, gzelleir
ve tapnak olur. Ocak tanr evin giriindedir, ama onun yannda kk
kalr. nceleri en nemli olan ocak, artk ikincil olur. [Ocak iin \ Tan
rlk sona erer ve tanrnn suna, kurban iin ara dzeyine iner. Kurban
1 nce Etrsk, sonra Roma tapnann genelde dikdrtgen, kimi kez daire bii
mindeki kapal blm. Temsil ettii tanr heykeli burada bulunur. - .n.
etini piirmekle ve insan duas eliinde tapnaktaki grkemli tanrya

armaan sunmakla grevlendirilir.
nsan topluluunun giderek bydn hem bu tapnaklarn gide
rek ykselmesinden hem de tapnanlarn giderek kalabalklamasndan
anlayabiliyoruz.
3. BLM
STE OLUUYOR
Aile ve ortak atal klan-kardelik gibi trib de bamsz bir beden ola
rak olumutu. nk yabanc olann dland zel bir tapnmay ie
riyordu. Bir kere olutuktan sonra baka aile kabul edilemezdi. Dinleri
iki tribnn tek bir trib olarak kaynamasna izin vermiyordu. Ama or
tak atal birok klan, bir tribdc birleebiliyordu, birok trib de her bi
rinin tapnmasna sayg gsterilmesi kouluyla birleebilirdi. te site,
bu birliin kurulduu nda varoldu.
Birok tribnn birlemesini belirleyen nedeni aratrmak ok
nemli deildir. Birlik, kimi zaman gnllyd, kimi zaman bir trib
nn stn gc ya da gl bir insann isteiyle dierlerine dayatld.
Kesin olan, ortaya kan yeni birliin de yine tapnma aidiyetiyle ba-
lanmasyd. Sitenin oluturulmas srasnda bir araya gelen triblcr, kut
sal bir ate yakmay ve kendilerini ortak bir dine adamay asla ihmal et
mediler.
Bu soydaki [race| insan toplumu, yava yava genileyen ve azar
azar ilerleyen bir daire gibi bymemitir. Aksine, uzun sre nce olu
an kk gruplarn birbirlerine katlmasyla bymtr. Birok aile
den ortak atal klan olumu, birok ortak atal klan triby, birok tri
b de siteyi oluturmutur. Aile, ortak atal klan, trib, site birbirlerine
tam olarak benzeyen toplumlardr ve federasyon yoluyla her biri die
rinden domutur.
Birleen farkl gruplarn kendilerine has zelliklerini ve bamszlk
larn kaybetmediini belirtmek gerekir. Birok aile bir ortak atal klan
iinde birlemi olsa da, bu birlik iinde yalnz olduu zamanlardaki gi
bi kalyordu; hibir ey deimemiti, ne tapnmas, ne kutsal grevi, ne
mlkiyet hakk, ne de isel adaleti. Trib birimleri kendi aralarnda bir-
///. kitap: STE - STE OLUUYOR 125
leiyordu. Yine her biri tapnmasn, toplantlarn, bayramlarn, efini
koruyordu. Tribden siteye geildi, ama tribler dalmad ve her biri,
sanki site hi varolmam gibi kendi bana bir birlik oluturmaya de
vam etti. Dinde, birok kk tapnma zerine kurulu olan ortak bir ta
pnma vard. Siyasette ise etkisi devam eden bir sr kk ynetimin
stnde ortak bir ynetim ykseliyordu.
Site bir konfederasyondu. Ama konfederasyon, nceleri kk bir
liklerin kendinden menkul iilerine mdahale edemedi, triblerin,
klan birimlerinin ve ailelerin hem dinsel hem de sivil bamszl en
azndan birka yzyl boyunca devam etti. Sitenin bir ailenin iinde ye
ri yoktu; aile iinde olup bitene karar veremezdi; eini, olunu, yana
masn yarglama hakkn ve devini babaya brakyordu. te ailelerin
soyutland dnemdeki zel hukuk tam da bu nedenle sitelerde varol
maya devam etti, ok daha sonralar deiebildi.
Eski sitelerin dou biimi uzun sren grenekler araclyla da
dorulanr. lk zamanlardaki sitenin ordusu incelendiinde, ordunun ai
le, klan birimleri, trib eklinde blmlere ayrlm olduunu grrz.13
yle ki, eskilerden birinin dedii gibi bir sava, bar zamannda su
naa birlikte arap serptii ve birlikte kurban sunduu kiiyi sava s
rasnda yannda bulabilir". Romann ilk yzyllarnda, bir araya gelen
halk incelersek, klan birimleri ve gentes\ex olarak oy kullandklarn g
rrz.14 Tapnmay incelersek, her trib iin iki tane olmak zere, alt
Vestal grrz; Atinada tm site adna arhont kurban sunabilirdi ve
dinsel trende trib says kadar yetkili hazr bulunurdu.
Site kiilerin bir araya getirilmesi deildi: Kendinden nce olumu
ve devam etmesi tercih edilen birok grubun konfederasyonu idi. Ati
nalI hatipler, her Atinalnn ayn nda drt farkl topluma ait olduklarn
sylerler; bir ailenin, ortak atal klann, tribnn ve sitenin yesidirler.
Bu yeliklere, bugn bir Franszm doduunda ayn nda bir aileye, bir
ileye, bir vilayete ve lkeye bal saylmas gibi ayn nda ve ayn gn
de dhil olunamazd. Ortak atal klan ve trib idari birimler deildir. n
san bu drt topluma farkl dnemlerde dhil olur ve bir ekilde, birin
den dierine ykselirdi. ocuk, doumundan on gn sonra yaplan din
13 Homeros, lyada, II, 362. Varron, De ling. Lal., V, 89. see, II. 42.
14Aulus-Gellius, XV, 27.
sel trenle ncelikle aileye kabul edilir. Birka yl sonra, daha nce an
lattmz yeni bir trenle klana girer. Nihayet, on alt, on sekiz yalarn
da, siteye kabul edilmek iin bavurur. O gn, bir sunak ve bir kurban
etinden ykselen dumanlarn nnde ettii yeminle, baka grevler d
nda, sitenin dinine her zaman sayg gstereceini dile getirir. O gn
den itibaren, halk tapnmasna katlr ve yurtta olur.15 Derece derece
ykselen ve bir tapnmadan dierine geen bu gen Atinaly izlersek,
insan topluluunun getii dereceleri de grm oluruz. Bireyin izle
mek zorunda olduu bu yol, daha nce toplumun izledii yoldur.
Bir rnek gerei apak gsterecektir. Atina sitesinin nasl olutu
unu aklkla grebilmek iin Atina antik alarndan bize yeterince
gelenek ve an kalmtr. Plutarkn dedii gibi, Atina nce ailelere,
soya gre blnmtr.16 lkel dnemde, Eumol oullar, Creco oul
lar, Gefrler, Phytai oullar, Lakiallar gibi bu ailelerden birka sonra
ki dnemlere kadar srp gitmitir. Bir Atina sitesi yoktu, ama kk
kollar ve yanamalaryla evrili olan her aile bir ilede oturuyor ve
mutlak bir bamszlk iinde yayordu. Her birinin kendi dini vard:
Eleusiste oturan Eumol oullar Demetere tapyorlard; daha sonra
Atinann bulunduu tepede oturan Creco oullar koruyucu tanr olarak
Poseidon ve Athenaya sahiptiler. Hemen yannda, Areophagen bulun
duu kk tepedeki koruyucu tanr Ares idi; Maratonda tanr Herak-
les, Prasieste Apollon, Phylesde bir baka Apollon Dioscures, Kefa-
lede Dioscureler vard ve dier kasabalarda da byle srp gidiyor
du.17
Her ailenin bir tanrs ve suna olduu gibi bir de efi vard. Pausi
nias, Atinay ziyaret ettiinde, tapnma araclyla devam eden antik
gelenekleri kk kasabalarda bulabildi. Bu gelenekler, Kekropsun1
Atinada hkm srmesinden nce, her kasabann bir kral olduunu
gsteriyordu.18 Bu, Kelt klanlarna [dans] benzer byk babaerkil aile
lerden her birinin, hem yarg hem de rahip olan kaltsal bir efe sahip
15 Demosthenes, Eubul iinde. see, VII: IX. Likurgukos, 1,76. Scol., in Demosth.,
s. 438. Pollux, VIII, 105. Stob6e, de repbl.
16 Plutarkhos, Theseus 24; a.g.e.,, 13.
17 Pausinias, I, 15; I, 31; I, 37; II, 18.
1Topraktan doduu sylenen Atinann kurucusu ve efsanevi ilk kral, -y.n.
18 Pausinias, I, passm.
olduu uzak gemilerin ans deil midir? lkedeki yze yakn kk

toplum tecrit edilmi olarak yayordu, aralarnda dinsel ve siyas hi
bir ba yoktu, her birinin kendi topra vard, sk sk savayorlard ve
birbirlerinden o kadar yaltktlar ki, aralarnda evlilie bile izin yoktu.19
Ama ihtiyalar ya da duygular onlar birbirlerine yaklatrr. Yava
yava drtl, beli, altl kk gruplar halinde birleirler. Gelenekler
de Maraton ovasnda bulunan drt kasabann birleerek Delfili Apol-
lona taptklarn gryoruz.20 Pire, Falere ve yaknlarndaki iki kasaba
da oturanlar da birleirler ve Herakles iin bir tapnak yaparlar.21 Za
man iinde yzlerce kk Devlet on iki konfederasyon ats altnda
birleirler.22 Geleneklerdeki sylencelerde Atina nfusunun babaerkil
aile durumundan daha geni bir topluma geii Kekropsun abalarna
atfedilir; ama bu deiikliin bu kiinin hkmranl srasnda, yani on
altnc yzylda sona erdiini belirtmek gerekir. Kekropsun sz edilen
on iki birlikten sadece biri zerinde hkm srdn ve bu birliin da
ha sonra Atina olduunu gryoruz. Atina dier yerleim birliklerinden
tmyle bamszd, her birinin ayr birer koruyucu tanrs, suna, kut
sal atei ve efi vard.23
Kekrops oullar grubunun daha fazla nem kazanmasna varncaya
kadar birok kuak geldi geti. Bu dnemden Eleusislerin, Eumol oul
larna kar yaptklar kanl mcadelenin ans kalmtr. Eumol oullar
boyun eerler, ama tanrlarnn kaltsal kutsal grevini korurlar.24Anlar
dan silinmi olan baka mcadele ve fetihlerin varln tahmin edebili
riz. Athenaya tapnma yava yava geliti ve giderek en nemli tanr
asnn adn alan Kekrops oullarnn yerleimi, dier on bir grup ze
rinde stnlk kazand. Kekroplularn ardndan mirass Theseus gelir.
Tm gelenekler, on iki grubun onun tarafndan tek bir site altnda bir
letirildii konusunda hemfikirdirler. Theseus, btn Atinaya, Pallas
Athena tapncn kabul ettirmeyi baarmtr, yle ki tm lke ortaklaa
19 Plutarkhos. Theseus, 13.

20 Bld., a.g.e.,, 14.
21 PolIux, VI, 105. Etienne de Byz.
22 Philokhoros, zikreden Strabon, IX.
23 Thukydides, II, 16. Pollux. VIII, 111.
24 Pausinias, I, 38.
Panathenea1kurbann kutlamtr. Ondan nce, her bir kasabann kutsal

atei ve kutsal atein bulunduu bakanl (site ynetimi) vard; Atina
bakanlnn tm Atinann dinsel merkezi olmasn istendi.25 Bylece
Atina birlii kuruldu; dinsel bakmdan, her kasaba kendi tapnmasn
korudu, ama hepsi de ortak bir tapnmay kabul ettiler; siyas bakmdan,
her biri kendi efini, kendi toplanma hakkn korudu, ama bu yerel h
kmetlerin stnde, sitenin merkez hkmeti yer ald.26
Bize gre, Atinann dinsel olarak saklad bu belirgin an ve gele
nekler iki ak gerei ortaya karmaktadr: Biri, site kendisinden daha
nce olumu olan gruplarn konfederasyonudur; kincisi ise din ne ka
dar genilediyse toplum da bir o kadar genilemitir. Toplumsal ilerle
menin dinsel ilerleme tarafndan tesis edildiini syleyemeyiz; ama ke
sin olan her ikisinin de ayn nda ve dikkat ekici bir uzlamayla ger
eklemi olduudur. lkel loplumlarda dzenli toplumlar kurmann
ar zorluunu dnmek gerekir. Birbirinden ok deiik, zgr, ka
rarsz olan bu kiiler arasnda toplumsal bir ban yerlemesi kolay dc-
^Thukydides, II, 15. Plutarkhos, Thesee, 24. Pausanias, I, 26; VIII, 2.

26 Plutarkhos ve Thukydides, Theseusun yerel dinsel enlikleri kaldrdn ve ka
sabalarn yargln feshettiini yazarlar. Eer buna yeltendiyse, baarl olmad
kesindir. nk ondan uzun zaman sonra, yerel tapnmalar, toplanmalar, trib
krallar gryoruz. Boeckh, Corp. inser., 82,85. Demosthenes, Theocrinem iin
de. Pollux. VIII, 111. Atinann bir yabanc istilsna uram olduunun iareti
olarak birok ada tarihinin ok nem verdii yon efsanesini bir kenara b
rakyoruz. Bu istil hibir gelenek tarafndan belirtilmemitir. Eer Atina, Pele-
ponesin yonlu istilclar tarafndan fethedildiyse, AtinalIlarn dinsel olarak
Kekrop oullan, Erectheus oullar adlarn korumalarna ihtimal verilemezdi ve
aksine, yon adlarn bir kfr gibi grmeleri gerekirdi. (Herodotos, I, 143) yon
larn istilsna inananlara ve Eupatride asilliinin buradan geldiini syleyenlere
yle yant verebiliriz: Atinann byk ailelerinin ou yon istilsndan ok n
ceki bir dneme aittir. AtinalIlarn ou yonlu deil midir? Helenik rkn bu ko
luna aittirler; Strabon bize ok eski zamanlarda, Atinann adnn onia ve as ol
duunu sylyor. Euripidesin efsanev kahraman Xuthosun olunu yonlarn
soyundan grmek hakszlk olur. yonlardan ok, ok ncedirler ve adlar belki
de Helenlerden daha eskidir. Tm Eupatrideleri yonlara balamak ve bu insan
snfn yenilen nfusu gle smren fetihi bir nfus gibi sunmak hakszlk olur.
Bu dnce eskidir ve hibir tankla dayanmaz.
1 Her yl Atinada tanra Athenann doumu onuruna, bugnk takvimle Tem-
muz'un ikinci yarsnda yaplan dinsel enlikler. Drt ylda bir de Byk Panat-
henealar dzenlenirdi, -.n
ildi. ilkel toplumlara ortak kurallar yklemek, zerlerinde ortak bir

komutanlk tesis etmek, itaati kabul ettirmek, tutkunun yerine akl ve ki
isel akl yerine de kamusal akl ikme etmek iin madd gten daha
gl, kardan daha saygn, felsef kuramdan daha inanlr, bir szle
meden daha sabit bir ey, hem de tm kalplere nfuz etmi olan ve ora
da kendi gcyle kalabilen bir ey gerekir.
Bu ey inantr. Ruh zerinde daha gl bir baka ey yoktur.
nan etkinliimizin \esprit\ eseridir, ama onu istediimiz gibi deitir
mekte zgr deilizdir. O, bizim yarattmzda, ama biz bunu bilmeyiz.
nsansaldr, ama biz tanrsal olduuna inanrz. Gcmzn sonucudur,
ama bizden daha gldr; her n bizimle konuur. Bize itaat etmemi
zi sylerse, itaat ederiz; bize devler verirse, uyarz. nsan doay itaat
altna alabilir, ama dncesine baldr.
Oysa antik inan, ataya sayg gstermeyi buyuruyordu; ataya tapn
ma aileyi sunak etrafnda birletirdi. te buradan ilk din, ilk dualar, ilk
grev ve ahlk dncesi dodu. Sonra da yerleik mlkiyet, saptanm
miras hakk; nihayet zel hukuk ve ev rgtlenmenin tm kurallar.
Sonra da bunlar, byyen inanla birlikte bydler. nsanlar kendileri
iin varolan ortak tanrlar hissettike, daha geni gruplar iinde bir ara
ya geldiler. Ailede bulunan ve dzenlenen ayn kurallar sonra, srasyla
ortak atal klana, tribye ve siteye uygulanrlar.
nsanlarn kat ettii yola bakalm. lk bata, aile yalnz yaar ve in
san sadece ev tanrlarn tanr, babadan kalma tanrlar, dii gentiles.
Ailenin stnde, ortak tanrsyla ortak atal klan yaar, klan yesi ju-
nio curialis. Sonra trib \tribu\ ve tribnn tanrs gelir, trib tanrs
Nihayet en son siteye geliriz. Koruyuculuu tm siteyi kapsayan bir
tanr tasavvur edilir, halkn koruyuc tanrlar penates publicis. nan
larn hiyerarisi ve birliklerin hiyerarisi. Eskilerde dinsel dnce top
lumun ilham verici ve dzenleyici nefesi olmutur.
Hindularn, Yunanllarn, Etrsklerin gelenekleri, insanlara toplum
sal yasalarn tanrlar tarafndan akladklarn anlatrlar. Bu efsanev bi
im bir gerei ierir. Toplumsal yasalar tanrlarn eseridir,* ama bu g
l ve hayrsever tanrlar sadece insanlarn inanlardr.
Eskilerde Devletin douu byle biimlenmitir; bu inceleme site
nin kumrularnn trnn farkna varmak iin gerekliydi. Ama burada
bir ekince koymak gerekir. lk siteler daha nce oluturulmu kk
toplumlarn konfederasyonuyla meydana gelmise de, bu, bildiimiz

tm sitelerin ayn ekilde olutuu anlamna gelmez. Belediye [munici-
p a lf rgtlenmesi bir kere yaplnca, her yeni kentin anlattmz uzun
ve zor yola yeniden balamas gerekmiyordu. Hatt ters bir yolun izlen
dii de olmutur. Daha nce olumu bir kentten kan bir ef, bir ba
ka kent kurmak istediinde, oraya beraberindeki yurttalarnn sadece
kk bir ksmn gtrm, dier yurttalar farkl yrelerden, hatt
farkl soylardan gelip kente yerlemilerdir. Ama bu yeni ef, yeni Dev
leti terk etmi olduu eski Devlete benzetmekte ge kalmaz. Dolay
syla, halkn ortak atal klan ve trib olarak paylatrmtr. Bu birlikler
den her birinin kendilerine zg yin masas, kurbanlar, bayramlar
vardr; hatt, her biri tapnarak sayg gsterdii ve soyundan geldiine
inand eski bir kahraman tasavvur etmitir.
Belirli bir lkedeki insanlarnn ou zaman yasasz ve dzensiz ya
adklar grlmtr. Ya Arkadyada olduu gibi toplumsal rgtlen
me yerlemeyi baaramam ya da KirenaI11ya da Thuriide111olduu gi
bi her ey ok ni gelien devrimlerle yozlam ve dalmtr. yet
bir yasa koyucu bu insanlarn hayatlarn kurallarla dzenlemek istesey
di, bilinen baka bir toplum tr olmad iin yapaca ilk i, onlar tri
b ve ortak atal klan olarak ayrmak olacakt. Bunlarn her biri ad olan
bir kahramanla oluturuluyor, o kahraman kurbanlar dzenliyor ve ie
geleneklerle balyordu. Dzenli bir toplum oluturulmak isteniyorsa,
ie geleneklerden balanyordu. Platon model oluturacak bir site hayal
ettiinde ie byle balamt.27
I Roma sitesindeki bir statdr ve Roma (ager romanus) iinde desteklenen yerel
ehirlerden saylr. Statleri farkllklar gsterir., -.n.
II Bugnk Libyada bulunan eski bir Yunan kenti, -.n.
III M 452 yllarnda Taranta krfezinde Atina kolonisi olarak kurulmu kent, -.n,
27 Platon, Yasalar, V, 738; VI, 771. Herodote, IV, 161.
///. kitap: STE - KENT 131
4. BLM
KENT
Eski insanlar iin site ve kent eanlaml szckler deildi. Site, ailele
rin ve triblerin dinsel vc siyas birliiydi; kent ise bu birliin toplant
ve ikmet yeriydi.
Bugn gzmzn nnde ykselmeye devam eden kentler eski
kentlere benzemez. Birka ev yaplrsa ky, ev saylar azar azar artarsa
kent olur; sonunda da etrafn, gerekirse bir hendek ve duvarla eviririz.
Eskilerde kent, insan ve evlerin zaman iindeki yava yava artyla
olumuyordu. Kentin kurulmasna birdenbire balanyordu.
Ama nce sitenin olumas gerekiyordu. Bu da en zor ve genellikle
en uzun iti. Aileler, ortak atal klan ve tribler [ortak-J tapnmada bir
letikten hemen sonra, ortak tapnmann ihtiyac olan tapnan inas
iin kentin kurulmasna balanyordu. Dolaysyla bir kentin kuruluu
dinsel bir eylemdir.
Eski tarihe balanan imanszlk modas karsndaki ilk rnek olan
Romann kendisini ele alalm. Babo yaayan maceraperestlerin efi
olan Romulusun kendi halkn herhangi bir seme yapmadan bir araya
getirdii serseri ve hrszlardan yaratt ve bir araya gelen bu insanlarn
ganimetlerini saklamak amacyla birka kulbe ina ettikleri sk sk tek
rar edilir. Ama olay, eski yazarlar tarafndan baka trl takdim edilir.
Eer antik a tanmak istiyorsak, bize gre ilk kural, antik adan bi
ze geen delillere dayanmak gereidir. Gerekte, bu yazarlar bir snak
tan sz ederler, yani Romulusun ard insanlar toplad yer, engel
lerle evrilmi olan kutsal bir alandr. Aslnda Romulus, kentleri kuran
ou insann kendisine sunduu rnei izliyordu. Ama bu snak bir
kent deildi; hatt bu kent kurulduktan ve tmyle ina edildikten da
ha sonra ald. Buras Romaya eklenen bir uzantyd. Roma deildi.
Hatt Romulusun kendisi kentin(in) iinde bile bulunmuyordu. nk
kent, Capitolin tepesinin eteinde yer alyordu ve kentin kendisi de Pa-
latin yaylasn igl ediyordu. Roma nfusundaki iki eyi ayrt etmek
gerekir. Snaktakiler yeri yurdu olmayan maceraperestlerdir. Pala-
tindekiler ise Albadan1gelmi olan insanlardr, yani daha nce bir top
lum olarak rgtlenmi, gentes ve klan birimleri olarak dalm, ev ta
1 talyada antik kent, kurulu dnemindeki Romanm rakibiydi. -.n.

pnaklar ve yasalar olan insanlardr. Snak, kulbelerin rastgele ve

kuralsz ekilde ina edildii bir tr kk ky ya da kenar mahalledir,
fakat Palatinde dinsel ve aziz bir kent ykselmektedir.
Bu kentin kurulma ekli konusunda antik ada bilgi bolluu var
dr. Bunu kendinden daha eski yazarlardan beslenen Halikarnasl Di-
onysiusda gryoruz; Plutarkda, Ovidiusun Fastesinde, Tacitusda
ve eski yllklar inceleyen Yal Catoda btn bunlar bulabiliyoruz,
zellikle bize gven veren iki yazarda gryoruz: Eseri, bilgin Varron
ve Festus tarafndan aktarlan bilgin Verrius Flaccustan. Her iki yazar
da Roma antik a konusunda ok bilgiliydiler, gerein dostuydular,
hi de abuk kanan insanlar deillerdi ve dahas tarihsel eletirinin ku
rallarn ok iyi biliyorlard. Tm bu yazarlar, Romann kuruluuna
damga vuran dinsel trene dair anlar bize aktarmlardr. Bu kadar ok
sayda tankl reddetme hakkmz yoktur.
Eskilerin dncelerine tmyle uygun olular nedeniyle eskilerin
nadiren ard, ama modern dncelerden uzaklklar nedeniyle biz-
Ieri artan olgularn birer masal olduunu sylemek yeterli midir? Es
kilerin zel yaamlarndaki btn eylemlerin din tarafndan dzenlendi
ini grmtk, onlarn bu din araclyla toplum haline geldiklerini de
grdk. O zaman, bir kentin kurulmasnn aslnda kutsal bir eylemin ye
rine getirilmesi ve her yerde grlen trelere Romulusun bile zorunlu
olarak riayet etmesinde nasl bir artclk olabilir?
Kurucu kiinin zenli davrand ilk grev, yeni kentin yerini se
mektir. nemli olduu kadar, halkn kaderini de etkileyen bu seim da
ima tanrlarn kararna braklmtr. Romulus, Yunanl olsayd Delf k
hinine danrd. Samnit olsa, kurt ya da saksaan gibi kutsal hayvanla
r izlerdi. Etrsklerin komusu, kehnet bilimini1 renmeye balam
olan bir Eatin ise, tanrlardan hkmlerini kularn uuuyla bildirme
lerini isteyecekti. Tanrlar da ona Palatini gstermilerdi.
Kentin kurulu gn geldiinde, nce kurban sunmak gerekir. Ar
kadalar onun [Romulusun] etrafnda yer alrlar; al rpdan bir ate
yakarlar. Ve her biri bu zayf atein stnden atlar.*28 Bu trenin akla
1 Eski Romadaki bir reti. Yneticiler bir karar arifesinde rahipler kurulundan
gr isterdi. Rahipler de gkyzndeki baz olaylara ve ku davranlarna ba
karak kararn sonucunu bildirirlerdi. Bu rahip/khinler, ynetimin her trden
faaliyetini durdurabilecek kadar kudretliydi. - y.n.
28 Halikarnasl Dionysius, I, 88.
///. kitap: STE KENT 133
mas yledir: Gerekleecek eylem iin halkn temiz olmas gerekir;
eskiler, kutsal bir atein zerinden atlandnda her tr fizik ya da ah
lk lekeden arnlacana inanyorlard.
Halk bu ilk trenle birlikte artk byk kurulu iin hazrdr ve son
ra Romulus, ember eklinde kk bir hendek kazar. Alba kentinden
getirdii toprak keseini hendein iine atar.29 Sonra, arkadalarndan
her biri ukura yaklar ve kendi memleketlerinden getirdikleri toprak
keseini hendee atarlar. Bu tre ok dikkat ekicidir. Ve bu insanlarn
sahip olduu bir dncenin aklanmasn gerektirir. Bu insanlar, Pala-
tin tepesine gelmeden nce Alba ya da dier komu kentlerde yayor
lard. Ocaklar oradayd, babalar orada yaam ve gmlmt. Oysa
din, ocan bulunduu ve atalarn yatt yerin terk edilmesini yasakl
yordu. Dolaysyla, dinsizlikle sulanmann nne geebilmek iin, bu
insanlardan her biri bir kurguyu kulland ve atalarnn yatt ve manes-
lerinin bal olduu kutsal topraktan simge olarak bir kesei yanlarnda
getirdiler. nsan, sadece yanndaki topra ve atalaryla dolaabilirdi.
Kabul ettii yeni yeri gstererek bu treyi gerekletirebilir ve bu top
rak babalarmn topradr, terra patrum, patria; buras benim lkemdir,
nk burada ailemin manesleri bulunuyor derdi.
Herkesin toprak keseini att ukura mundus denirdi, oysa bu sz
ck eski dilde maneslerin dinini belirtiyordu.30 Gelenee gre, gr
mek isteyen llerin ruhlar, ylda kez bu yerden kp kayorlard.
Yine bu gelenekte eski insanlarn gerek dncesini grmyor mu
yuz? Eski lkelerinin toprak keseini ukura koyarak, atalarnn ruhla
rn da kapattklarn dnyorlard. Burada bir araya gelen ruhlar son
suz bir tapnmaya sahip olacaklar ve slalelerine gz kulak olacaklar
dr. Romulus buraya bir sunak koyar ve bir ate yakar. Buras artk site
nin ocadr.31
Hanenin ev oca etrafnda ykseldii gibi, kent de bu ocak etrafn
da ykselir. Romulus, evre duvarn belirleyen bir iz brakr. Treler
2y Plutarkhos, Romulus. 11. Dion Cassius, Fragm., 12. Ovidius, Fastes, IV, 821.
Festus, Ve Quadrata.
30 Festus ve Mundus. Srvius, ad Aen., 111. 134. Plutarkhos, Romulus, 11.
31 Ovidius, a.g.e., Ocak daha sonra yer deitirdi. Palatin, Capitolin ve Quirinarnin
kenti tek bir kent olarak birletiklerinde, ortak ocak ya da Vesta tapna te
pe arasnda tarafsz bir blgeye tand.
burada da en kk ayrntlar bile dzenler. Kurucu, bakrdan bir saban

kula kullanr. Saban, beyaz bir boa ve beyaz bir inek tarafndan e
kilir. Ba rtl ve rahip elbisesine brnm olan Romulus, saban
kolundan tutar ve dualar okuyarak srer. Arkadalar sessizce arkasn
dan yrr. Saban demirinin kaldrd toprak kesekleri itinayla evre du
var iine atlr. Bylece hibir kutsal toprak paras yabanc bir topraa
gitmez.32
Din tarafndan izilen bu evre duvar ihll edilemez. Yabanc ya da
yurtta; kimsenin bu izgiyi geme hakk yoktur. Bu izginin zerinden
atlamak dinsizliktir. Roma geleneine gre, kurucu kiinin kardei bu
saygszl yapm ve hayatyla demitir.33
Ama kente girip kabilmek amacyla birka yerde saban izi brakl
mamtr.34 Romulus bunun iin saban demirini belirli aralklarla kaldr
m ve bu mesafe boyunca tamtr, bu aralklara portae denir. Bunlar
kentin kaplardr.
Bu kutsal iz zerinde ya da biraz gerisinde surlar ykselir; bunlar da
kutsaldr.35 Bunlara da kimse dokunamaz ve surlar yksek din grevli
lerinin izni olmadan onarlamaz. Bu surlarn iki tarafn evreleyen bir
ka admlk bir yer dine ayrlmtr; bunapomoerium [duvarn arkas] ad
verilir.36 Buradan saban geemez ve zerinde hibir inaat yaplamaz.
Eskiden kalma saysz tankln beyanna gre, Romann kurulu
treni bu ekilde gereklemitir. Kimi yazarlar bize bu anlar aktar
mlardr ve tabi, bu anlarn bugne kadar nasl korunduunu sorabili
riz. Bu tren, her yl ansna dzenlenen bir yldnm gnyle tekrar
lanr ve bu gne Romann doumgn ad verilir. Bu bayram tm an
tik a boyunca her yl kutlanr ve Roma halk bu bayram bugn bile
ayn tarihte, yani 21 Nisanda kutlamaktadr. nsanlar eski grenekleri
ne hi bitmeyen deiiklikler arasnda bile ne kadar da sdktrlar!
Bu tr trenlerin ilk kez Romulus tarafndan tasavvur edildiini var
saymak akla ve manta pek uygun deildir. Romadan nce ok say
32 Plutarkhos, Rom., 11. Ovidius, fast., 825-829. Varron, De ling. Lat., V, 143. Fes-
tus, Ve, Primigenius; Ve urvat. Vergilius, V, 755.
33 Plutarkhos, quest. Rom., 27.
34 Caton, Servius iinde, V, 755.
35 iero, De nat. Deor., 111, 40. Digeste, 1. kitap, 8. balk, 8. Gaius, II, 8.
36 Plutarkhos, a.g.e., Varron, V, 143. Titus-Livius, I, 44. Aulu-Gelle, XIII, 14.
da kentin ayn ekilde kurulduu kesindir. Varron bu tr trenlerin La-
tium1 ve Etruryada11 ortak olduunu yazar. Origines adl kitabn yaz
mak iin talyan halklarnn tm salnamelerini inceleyen Yal Cato
benzer trenlerin btn kent kurucular tarafndan uygulandn anlatr.
Etrskler, bu trenlere ait btn gelenek ve greneklerin eksiksizce ya
zld tapnma ve yin kurallar kitaplarna sahiptiler.37
talyanlar gibi, Yunanllar da bir kentin yerinin tanrlar tarafndan se
ilmesi ve aklanmas gerektiine inanyorlard. Bir kent kurmak iste
diklerinde, Delf khinine bavuruyorlard.38 Spartal Dorlarn khine
danmadan ve buyrulan trenleri eksiksizce yapmadan kent kurmak
creti gstermesinin bir dinsizlik ya da delilik eylemi olduunu belir
ten dindar tarihi, kurallar hie sayarak bu ekilde kurulan bir kentin
sadece yl yaayabildiini grnce armaz.39 Thukydides, Spar-
tann kurulduu gn hatrlatarak o gn sylenen dindar arklar ve
verilen kurbanlar dile getirir. Ayn tarihi, Atmallarn zel bir treye
sahip olduklarn ve bu trenin buyruklarn yerine getirmeden bir kolo
ni kurmadklarn yazar.40 Aristofanesin bir komedisinde, benzer du
rumlarda yaplan bir trenin tam resmini grebiliriz. air, Kular ken
tinin hoa giden kuruluunu temsil ederken, kukusuz kentler kuran
insanlarn grenekleri nasl yerine getirdiklerini gzlemlemiti, imdi
gzlemlerini hatrlyordu; tanrlara yakararak bir oca yakan rahibi, l
hi syleyen bir ozan ve kehnetleri dile getiren bir khini sahnede g
rrz.
Pausinias, Hadrianus zamannda Yunanistan dolamtr. Messenia
blgesine geldiinde, Messenia kentinin nasl kurulmu olduunu ra
hiplerden dinlemek ister ve sonra da bize u yky aktarr.41 Olay ok
eski deildir; Epaminondas111 zamannda meydana gelmitir. Messeini-
allar yzyl nce yurtlarndan srlrler ve o zamandan beri yurtsuz
bir biimde Yunan halklar arasnda darmadank yaarlar, ama gele
I talyann bugnk Lazio blgesi, -.n.

II talyann bugnk Toskana blgesi, -.n.
37 Varron, L. L., V, 143. Caton, Servius iinde, V, 755. Festus, Ve, Rituales.
38 Herodotos, passim. Diodorus, XII, 10. Pausinias, VII, 2. Athenae, VIII, 62.
39 Herodotos, V, 42.
-40Thukydides, V, 16; 111,24.
41 Pausinias, IV, 27.
III Tebaili general, asker arpk dzen stilini gelitirmitir.
neklerini ve yurttalk dinlerini inanla korurlar. Spartann yamacna

dman yerletirmek isteyen Thebaililer, Messeniallar Peleponeze
gtrmeyi dnrler, ama Messenialar ikna etmek zordur. Hurafelere
inanan insanlarla kar karya olan Epaminondas, Messeniallara eski
yurtlarna dnmeleri gerektiini bildirecek bir khini devreye sokar.
Messeniallar, mucizev hayaletlerin ve yurtlar fethedildiinde kendile
rini yzst brakan Messenian yurttalk tanrlarnn artk iyiliklerini
isteyecekleri konusunda ikna edilirler. Bu ekingen halk, birThebai or
dusunun arkasna dp Peleponeze gitmeye karar verir. Ama kentin
nerede kurulaca da sz konusudur. nk yurtlarnn eski kentlerini
igl etmek sz konusu deildir. Bunlar dmann fethiyle kirlenmi
lerdir. Yeni bir yer seimi iin Delf khinine de danamayacaklard,
nk tutunacak bir dal olan ve bu ii yapabilecek Pythia da (dman
larnn bulunduu, - .n.) Spartadan gelmeydi. Yine de, tanrlarn istek
lerini aklayacaklar baka yollar da vard, Messenial bir rahip rya
snda yurttalarnn benimsedii tanrlardan birisini grr; grd tan
r gidip thome1tepesine yerlemesini ve halkn da onu takip etmesini
syler. Artk yeni kentin yeri gsterildiine gre, kurulu iin gereken
trenleri renmek gerekiyor. Ama Messeniallar bunlar unutmulard;
Ne Thebaililerin ne de baka bir halkn trenlerini kabul edemezlerdi,
fakat kentin nasl kurulacan da bilmiyorlard. Messenialdardan biri
baka bir rya grr: Tanrlar ona thome tepesine gitmesini, yaban
mersini yanndaki porsuk aacn aramasn ve bulunca hemen oray kaz
masn syler. taat eder; kazd yerde bir sandk bulur ve sandkta pi
rinten yaplma plakalar vardr. Plakalarda kutsal geleneklerin tm t
releri yazldr. Rahipler plakalarda yazanlarn bir kopyasn hemen ken
di kitaplarna aktarr. Bu sandn, daha yurtlar fethedilmeden nce es
ki bir Messenia kral tarafndan buraya konulduuna inanlr.
Treler renilince kentin kurulmasna balanr. Rahipler nce bir
kurban sunar; Messeniann eski tanrlarna, Dioscurelere, thomenin
Zeusuna, eski kahramanlara, bilinen ve sayg gsterilen atalara yakar
lr. Eskilerin inanlarna gre dman onlara egemen olduktan sonra
onlar terk etmi olan tm bu koruyucu tanrlara geri gelmeleri iin ya
karlr. Yurttalarla birlikte yeni kentte nasl yaanlacam belirlemek
iin kimi formller sylenir. Bu nemlidir; tanrlar kendileriyle birlik
Yunanistanda Messinia ovasnda 805 metre yksekliinde bir tepe. -y.n.

te bir yere yerletirmek bu insanlarn en ok arzuladklar eydir ve din

sel trenin baka bir amac olmad da sylenir. Romulusun arkada
larnn bir ukur kazp iine atalarnn maneslerini koymalar gibi, Epa-
minondasn adalar da, kahramanlarn, tanrsal atalarn, lkenin
tanrlarn aryorlard; onlar igl edecekleri topraa forml ve tre
lerle balayacaklarna ve izecekleri evre duvar iine kapatacaklarna
inanyorlard. Bizimle gelin, Ey Tanrlar, bu kentle birlikte oturun der
lerdi. lk gn kurbanlara ve dualara ayrlrd. Ertesi gn balanan evre
duvar izimine halkn syledii dinsel lhiler elik ederdi.
Eski yazarlarn, ne kadar antik olursa olsun hibir kentin kurucusu
nu ve kurulu gnn unutmadn sylemeleri artc deildir. Bir
kent doumunu damgalamak iin dzenlenen aziz trenin ansn kay-
bedemezdi. nk her yl kurbanlarla kurulu gnn kutlard. Roma
gibi Atinada da kentin doumgn kutlanrd.
Smrgecilerin ya da fatihlerin daha nce kurulmu bir kente yer
letikleri grlr. Yeniden ev ina etmek gibi bir skntlar olmaz, n
k yenilen insanlarn evlerini igl etmelerine bir engel yoktur. Ama
kurulu trenlerini yapmak zorundadrlar, yani kendi ocaklarn kurmak
ve yeni evlerinde yurttalk tanrlarnn yerlerini belirlemek zorundayd
lar. Bu nedenle, Thukydides ve Herodotosda, Dorlarn1 Lakedemonu
ve yonlarn da Miletosu kurduklar sylenir, ama zaten bu halklar bu
kentlere geldiklerinde kentler epey eskiden kurulmulard.
Bu grenekler bize eskilerin dncesinde kentin nasl olduunu
aka gsterirler. Kutsal bir evre duvaryla evrilmi ve bir sunak et
rafndan byyen kent, tanrlar ve sitenin insanlarn kabul eden dinsel
bir yerdir. Titus-Livius, Romadan sz ederken unlar syler: Dinle
yorulmam ve herhangi bir tanr tarafndan iskn edilmemi hibir yer
yoktur bu kentte. Tanrlar burada otururlar. Titus-Liviusun Roma iin
sylediini her insan kendi kenti iin syleyebilir. nk trelere gre
kurulmu olan kent, toprana yerleen ve artk onu terk etmeyen koru
yucu tanrlarn evre duvarnn iine kabul etmitir. Her kent tapnaktr,
her kent aziz olarak adlandrlabilir.42
1 Hint-Avrupal gebeler. M 12. yy. civarnda Miken uygarln ykmlardr.

yn.
42 (Aristopahne, Chev., 1319), (Thdognis, v. 837);. Mdgareden sz ederken Thdog-
nis kutsal kenti der.
Tanrlarn daima kente baml olular nedeniyle halk, tanrlarn

baland yeri terk edemezdi. Bu adan, insanlar ve tanrlar arasnda
karlkl bir ykmllk, bir tr szleme vard. Pleblerin temsilcisi,
Galliler tarafndan yklan Romann harap edildiini, ama kentin be
fersah tede hem daha gzel ve byk, hem de daha iyi bir yerde kuru
labileceini syler. Fethedildikten sonra kent boaltmtr, yklan Ro-
may brakp Veiie1tanmak gerektii sylenir. Ama dindar Camillus
yle bir cevap verir: Kentimiz dinsel olarak kurulmutur; tanrlar yer
lerini belirlemilerdir ve babalarmzla birlikte yerlemilerdir. Ne ka
dar virane olursa olsun, yurttalmza ait olan yer tanrlarmzn ikmet
yeridir. Romallar Romada kalrlar.
Tanrlarn ykselttii ve varlklaryla kapladklar bu kentlere kutsal
ve lh bir ey baldr.43 Roma geleneklerinin Romaya sonsuzluk s
z verdiklerini biliyoruz. Her kentin benzer gelenekleri vard. Her kent
sonsuz olmak iin kuruluyordu.
5. BLM
KURUCUYA TAPINMA, AENEAS EFSANES
Kurucu kii, ayn zamanda dinsel eylemi yapan kiiydi ve kurucu olma
dan kent var olamazd. Kurucu, kutsal atein sonsuzca yanaca yere
oca yerletiren kiiydi; dualar ve treleriyle tanrlar aryor ve ye
ni kentte onlarn ebediyen kalmalarn salyordu.
Bu kutsal kiiye ball ve saygy anlyoruz. Yaarken, insanlar
onda tapnmann ta kendisini ve sitenin babasn gryorlard, ldn
de ise birbirini izleyen kuaklar iin ortak bir ataya dnyordu; aile
iin ilk ata, ilk Lari ne ise, site iin de kurucu kii atayd. Ans, yakm
olduu ocak atei gibi srp gidiyordu. O yceltiliyor, tanrlna inan
lyor ve kent koruyucu tanr olarak ona tapyordu. Mezarna her yl kur
banlar sunuluyor ve ansna bayramlar yaplyordu.44
1 Roma'nn kuzeyindeki gl ve zengin bir Etrsk kenti, -.n.

43 Naptunia troja Tanrlarn kurduu Atina Voy. Theognis, 755 (Welcker).
44 Pindaros, pyth., V, 129, Olymp., VII, 145. iero, De nat. Deor., III, 19. Catulle,
VII, 6.
///. kitap: STE - KURUCUYA TAPINMA ve EFSANELER 139
Romuluse tapldn, bir tapna ve rahipleri olduunu herkes bi

lir Senatrler onu boazlayabildiler, ama kuruculuk hakk olan tapn
madan yoksun brakamazlard. Ayn ekilde, her kent kurucusuna tapar
d. Atinay srasyla kuran Kekrops ve Theseusun burada tapmaklar
vard. Abdera,1kurucusu olan Timesiosa kurbanlar verirdi. Ayn ekil
de Thera Therasa, Tenedos Tenese, Delos Aniosa, Kirena Battosa,
Miletos Neleusa, Amphipolis Hagnona kurban sunar.45 Pisistrates11za
mannda Miltiades, Trakyada Khersonesde bir koloni kurmaya gider;
bu koloni olaan gelenee gre lmnden sonra kurucusu iin tapn
ma kurar.46 Etna kentini kuran Sirakzal Hieron da kurucularn tapn
masna sahiptir.47
Bir kentin kurucusunun ans gz bebeidir. Pausinias, II. yyda, Yu
nanistan ziyaret ettiinde, her kent kurucusunun soy aacyla birlikte
adn ve tarihindeki belli bal olaylar syleyebilirdi. Bu ad ve olaylar
kentin belleinden kamazd. nk dinin parasydlar ve her yl kut
sal trenlerde hatrlanrd.
Bizlere, bir kentin kuruluunu konu edinen birok Yunan iirinin
anlar kalmtr. Filokres, Salaminin arksn sylemitir, lon
Chionun, Kreton Sirakzann, Zopyre Miletosun; Apollonius, Her-
mogene, Hellanicus, Diokles bu konuda iir ya da ykler yazmlardr.
Belki de iiri olmayan ya da en azndan, kendisini kuran kutsal eylem
le ilgili bir lhisi olmayan kent yoktu.
Bir kentin aziz kuruluunu konu edinen bu eski iirlerden biri bile
kaybolup gitmemitir. nk iiri site nezdinde sevimli haline getiren
konusu ise, bu gzellikler, hem iiri hem de konu edindii halklar ge
en yzyllar boyunca daha deerli hale getirmitir. Laviniumu Aene-
asn kurduunu biliyoruz. Buradan Alba Longallar ve Romallar k
mtr, dolaysyla da Aeneas, Romann ilk kurucusu olarak grlr.
Yal Naeviusun msralarnda ve Yal Catonun yklerinde zikredilen
I Trakyadaki antik Yunan kenti. Perslerden kaan Teoslular tarafndan kurulmu

tur. - .n.
45 Herodotos, I, 168. Pindaros, Pyth., IV. Thukydides, V, 11. Strabon, XIV, l. Plu-
tarkhos, Quest. Gr., 20. Pausinias, I, 34; III, 1.
II M 6. yyda yaam eski Atina tiran, -.n.
46 Herodotos, VI, 38.
47 Diodorus, XI, 78.
(40 ANTK STE: TAPINMA-HUKUK-KURUMLAR
gelenek ve anlarn tamam onunla ilgilidir. Daha sonralar bu konuyu

ele alan Vergilius, Roma sitesi yurttalnn iirini yazar.
Vergiliusun destan Aeneidin konusu, Aeneasn gelii ve Troya
tanrlarnn talyaya tanmasdr. air bir kent kurmak iin denizleri
aan ve tanrlarn Latiuma gtren bir adamn arksn syler.
Dum conderet urbemlnferretque Deos Latio.
Aeneidi bugnk dncelerimizle deerlendiremeviz. ou kez,
Aeneasn atlganlk, coku ve tutkudan yoksunluundan ikyet edilir.
Durmadan yinelenen dindar sfatndan bezeriz. Bu savann, titiz bir
zenle penaielerine dantn, olur olmaz eyler iin birka tanrya ya
kardn, savamak sz konusu olduunda ellerini ge kaldrdn, ke
hnetlerin denizlerin ortasnda onu sallanp durduunu ve bir tehlike
nnda aladm grmek artcdr. Dido iin gsterdii kaytszla si
tem etmekten de geri kalmayp mutsuz kralieyle birlikte unu syleye
biliriz:
Nullis ille movetur/Fletibus, aut voces ullas tractabilis audit.
Burada sz konusu olan ne bir sava, ne de bir Romal kahraman
dr. air bize bir rahip gstermek istemektedir. Tapnmann efi olan Ae-
neas, kutsal insan, kurucu tanrdr ve grevi de sitenin Penatelerini kur
tarmaktr,
Sum pius Aeneas raptos qui ex hoste penatesIClasse veho mecum
airin ona verdii sfat, ou kez ona en uygun gelen stn nitelik
li dindarlktr. Erdemi souk ve engin bir kiiliksizliktir ve bu onu bir
insan deil, tanrlarn bir arac yapar. Onda tutkular aramann sebebi ne
dir? Sahip olmaya hakk yoktur ya da onlar kalbinin iinde tutmak zo
rundadr.
Multa gemens multoque animum labefactus amore
Jussa tamen Divum insequitur.
Aeneas, daha nce Homerosda da kutlu bir kii olarak anlr, byk
bir rahiptir, halk ona bir tanrya eitmi gibi sayg gsterir ve Zeusun
Hektora tercih ettii kiidir. Vergiliusda, Troyal tanrlarn koruyucu
su ve kurtarcsdr. Kentin yaklp yklarak viraneye evrildii gece
Hektor ryasna girer ve yle der: Troya sana tanrlarn emanet edi
///. kitap: STE - KURUCUYA TAPINMA ve EFSANELER 141
yor; onlara yeni yaam bul. Ayn nda, aziz eyleri, koruyucu heykel
cikleri ve snmeyecek ocak ateini verir. Bu rya, airin hevesi nede
niyle buraya konulmu bir ss deildir. Aksine, tm iirin dayand te
meldir,nk Aeneas, bu temelle birlikte site tanrlarnn emanetisi ol
mu ve aziz grevi kendisine aklanmtr.
Troya kenti yok olmutur, amaTroya sitesi deil. Aeneas sayesinde
ocak snmemitir ve tanrlarn hl tapnmas vardr. Site ve tanrlar Ae
neas ile kaarlar; denizleri dolarlar ve yerlemeleri gereken bir lke
ararlar,
Considere Teucros
Errantesque Deos agitataque numina Trojae.
Aeneas, atalarnn tanrlar iin kk olsa bile, deimez bir yerle
im yeri aramaktadr.
Dis sedern ex'guam paritis.
Ama sitenin kaderinin ebediyen bal olaca bu ikmetin seimi in
sanlara deil, tanrlara aittir. Aeneas, khinlere bavurur ve sorgular.
Yolundan ve amacndan amaz; tanrlar tarafndan ynlendirilir:
taliam non sponta sequor
Dido ile Trakyada, Giritde, Sicilyada, Kartacada kalmak ister;
fata obstant. Onunla arzusu arasnda, sevgisi arasnda hep tanrlarn du
ra vardr, ifa edilen sz vardr, fata.
Yanlmamak gerekir: iirin gerek kahraman Aeneas deildir; Tro
ya tanrlardr, ayn tanrlar bir gn Romanm tanrlar olacaktr. Aene-
idin konusu dman bir tanryla Romal tanrlarn mcadelesidir. Kar
larnda her trden engel vardr.
Tantae molis erat romaram condere genteml
Frtna onlar batrmaya alr ya da bir kadnn ak tarafndan zin
cirlenmelerine ramak kalmtr. Ama her eyden zaferle karlar ve iste
nilen amaca ularlar.
Fata viam inveniunt.
te tek bana bu iir Romallarn ilgisini ekmiti. Romallar ken
dilerini kurucu, kent, kurumlar, inanlar, imparatorluk olarak grrler

di. nk bu tanrlar olmadan Roma sitesi var olamazd. 48
6. BLM
STENN TANRILARI
Eski insanlarda toplumun btnln salayan eyin tapnma olduu

nu gzden karmamak gerekir. Ailenin tm yeleri nasl evdeki sunak
etrafnda bir araya geliyorsa, ayn koruyucu tanrya sahip olan site de,
dinsel grevini ayn sunak evresinde icra eden insanlarn birleme ye
riydi.
Sitenin suna Yunanllarn site bakanl, site evi ya da toplulua
ait olan bir yapnn iinde bulunuyordu. Romallar buna Vesta tapna
adn veriyordu.49
Bir kentte sunaktan daha kutsal hibir ey yoktu. Sunak stnde du
ran ocaktaki kutsal ate srekli yanard. Bu derin saygnn Yunanis
tanda erkenden zayflad gerektir. nk Yunan hayali en gzel ta
pnaklara, en zengin efsanelere ve en gzel heykellere dalp gidiyordu.
Ama Romada asla zayflamad. Romallar sitenin kaderinin, tanrlarn
temsireden bu ocaa bal olduu konusunda kendilerine srekli telkin
de bulunmulard. Vesta bkirelerine gsterilen sayg, onlarn kutsal g
revine verdikleri nemin iaretidir. Bir konsl, yolu zerinde onunla
karlatnda, fascesmi1eiyordu. Buna karn bkirelerden biri, eer
48 Aeneas efsanesinin gerek bir olaya cevap verip vermediini incelemiyoruz. Bu

rada bir inan grmek yeterli. Eskilerin bir kentin kurucusunu nasl tasavvur et
tiklerini, penatiger'den ne dndklerini gstermektedir. Bizim iinde nemli
olan budun Trakyada, Girit te, Kartacada, Sicilyada, Zakintosda, talyada
birok kentin Aeneas tarafndan kurulduu zannedilir ve ona tapnrlard.
49 Site evi ya da bakanlkta sitenin ortak oca bulunuyordu; Halikamasl Dionysi-
us, I, 23. Pollux, 1,7. Scholiaste de Pindaros, Nem., XI. Scholiaste de Thukydi-
des, II, 15. her Yunan sitesinde bir site bakanl ya da site evi vard: Herodotos,
III, 57; V, 67; VII, 197. Polybe, XXIX, 5. Appien, G. De Mithr., 2; G. puniq., 84.
Diodorus, XX, 101. iero, De singis. 53. Halikamasl Dionysius, II, 65. Pausi-
nias, I, 42; V, 25; VIII, 9. Athena, I, 58; X, 24. Boeckh, Corps. inscr., 1193. Ro
mada Vesta tapna sadece bir ocakt: iero, De legib., II, 8; II, 12. Ovidius,
Fast., VI, 297. Florus, I, 2. Titus-Livius, XXVIII, 31.
1 demet/bek anlamna gelen trensel silh, -y.n.
///. kitap: STE - STENN TANRILARI 143
atein snmesine gz yumar ya da iffetine uygun den grevi ihmal

ederek tapnmay kirletirse, o zaman tanrlarn kaybetmekten korkan
kentli tarafndan canl canl gmlyor, bylece de kirletilen tapnan
intikam alnyordu.
Gnn birinde Vesta tapnaklarndan biri komu evlerde kan yan
gn nedeniyle yanma tehlikesiyle karlar. Roma alarma geer. nk
geleceini tehlikede grr. Tehlike geince, Senato bir konsl yang
nn kimin kardn aratrmakla grevlendirir. Konsl, Roma'da otu
ran baz Capua yurttalarn sular. Onlara kar elinde kant yoksa da,
yle dnr: Bir yangn ocamz tehlikeye att, byklmz
tehlikeye atan ve kaderimizi durduracak bu yangn, sadece bizim en za
lim dmanlarmzn elinden km olabilir. Capua'da yaayan insan
lardan daha hrsl insanlar yoktur ve ayrca bu kent Anibal'in mttefiki
dir, dolaysyla talya'nn bakenti olmay isteyerek yerimizi almaya a
lmaktadr. te, ebed ocamz, geleceimizin teminat ve gvencesi
Vesta tapnan yakmak isteyenler bunlardr."50 Dinsel dncelerin et
kisi altndaki Romal konsl, Romann dmanlarnn kendilerini yen
mek amacyla oca ykmaktan daha gvenilir bir ara bulamadklarna
inanr. Burada eskilerin inanlarn gryoruz, halk oca sitenin tapna
dr; siteyi douran ve koruyan odur.
Ev ocana tapnmak gizliydi, tapnmada sadece aile yeleri buluna
biliyordu, aynen bunun gibi halk oca tapnmas da yabanclardan sak
lanr. Yurtta deilse, hi kimse kurban sunma trenine katlamaz. Ya
bancnn tek bir bak dinsel eylemi kirletmeye yeterlidir.51
Her sitenin sadece kendine has tanrlar vard. Genellikle, bu tanrlar
ailelerin ilkel dininin tanrlaryla ayn trdendi. Bu tanrlara Lariler, Pe-
nateler, Genieler, Daimonlar, Herolarn [kahramanlar) adlar veriliyor
du.52 Tm bu adlarla anlanlar, lmlerinden sonra tanrlatrlm insan
ruhlaryd. Hit-Avrupa rkndan insanlarn ncelikle kendi ilerinde
hissettikleri grnmeyen ve lmsz bir gce taptn grmtk. Bu
Genie ve Herolar, ou kez halkn atalaryd.53 Daha nce grdmz
inanlara gre, bedeni terk etmeyen ruhlarn bedenleri ya kente ya da
^Titus-Livius, XCXVI, 27.

51 Vergilius, III, 408. Pausinias, V. 15. Appianus, G. Civ., I, 54.
Ovidius, Fast., II, 616.
53 Plutarkhos, Aristides, II.
kendi toprana gmlmt, ksaca bu tanrsal ller her daim kemik

lerinin gmld topraa bal kalyorlard. Mezarlarndan, siteye gz
kulak oluyor, yurdu koruyorlard. Onlar, yurdun efi ve efendisidirler.
llere yaktrlan yurt efi deyimi Pythia tarafndan Solona gnderi
len kehnette de vardr: Yurdun eflerini, toprak altnda oturan lleri
bir tapnma ile onurlandr.54 Bu dnceler antik kuaklarn lmden
sonraki insan ruhuna atfettikleri byk gten tremektedir. Siteyi ku
ran kiiden, kente zafer salayan ya da yasalarn iyiletiren kiiye ka
dar siteye byk bir hizmet sunan her kii o site iin tanr katna yk
seliyordu. Byk bir insan olmak ya da iyiliksever olmak gerekli deil
di; kahraman olmak yani korumas istenen ve fkesinden korkulan g
l bir l olmak iin, insanlarn hayalini derinden etkilemek, halk bir
gelenein konusu olmak yeterliydi. Thebaililer tam on yzyl boyunca
Eteokles1 ve Polynikese kurban sunmulardr.55 Acantheta oturanlar
Kserksesin seferi srasnda lkelerinde len bir Persliye tapyorlard.56
Trenenede Hippolytosa tanr olarak taplyordu.57 Akhilleusun olu
Pyrrhus, Delfide bir tanryd, sadece burada yaam ve lmt.58 Ya
arken kentin cn yakkl insan olduu gerekesiyle Croton bir kahra
mana tapyordu.5960Atina, Argos (Akha) sfatndaki koruyucu tanrlarn
dan biri olan Eurystheusa tapyordu; ama Euripides bize bu tapnmann
douunu anlatr. Sahnede Eurystheus lmek zeredir ve Atmallara
yle seslenir Beni Atinaya gmn. Size yardmc olacam ve topra
n kucanda, lkeniz iin koruyucu bir misafir olacam. 60 Oedipus
Colonus'da da,! trajedi bu inanlara dayanr: Atina ve Thebai, lecek ve
tanrlaacak olan bir adamn cesedini elde etmek iin ekiir.
nsanlar nezdinde az da olsa gze arpan llere sahip olmak bir si-
54 Plutarkhos, Solon, 9.
I Oedipus ve locasten ensest evliliinden doan erkek ocuk. Polynice, smene
ve Antigonenin kardeidir. - .n.
55 Pausinias, IX, 18.
56 Herodotos, VII, 117.
57 Diodorus, IV, 62.
58 Pausinias, X, 23. Pindaros, Nem., 65 ve sonras.
60 Euripide, Heracl., 1032.
II Atina'nn evresinde Sofoklesin doduu ve Oedipus'un srgne gittii kent.
- ju
III. kitap'. STE - STENN TANRILARI 145
te iin byk bir mutluluktur.61 Mantinea*1byk bir gururla Arkasn11
kemiklerinden sz eder. Thebai Geryon111 ile Messina ise Aristomenes
ile vnr.62 Bu kutsal kalntlar elde etmek iin kimi kez kurnazlk ya
plyordu. Herodotos, Spartallarn Orestesinlv kemiklerini nasl bir
kurnazlkla ele geirdiklerini anlatr.63 Kahramann ruhunun bal oldu
u bu kemiklerin Spartallara hemen bir zafer saladklar dorudur.
Atina g kazanmaya balar balamaz, yapt ilk i Scyros adasna g
mlen Theseusun kemiklerini ele geirmek ve koruyucu tanrlarnn sa
ysn artrmak iin kentte onun adna bir tapnak yapmak olmutur.
nsanlar, bu kahramanlar ve dehalar dnda, Jpiter, Junon, Miner-
va gibi bir baka trden tanrlara da sahipti. Dncelerinin bu tanrla
ra ynelmesi tamamen doadaki gsterilerin sonucudur. Ama insan ak
lnn rn olan bu yaratklarn, uzun bir sre boyunca ev tanrs ya da
yerel tanr zelliklerini tadn grmtk. Bu tanrlar t batan tm
insanlar gzeten tanrlar olarak tasavvur edilmedi, her birinin bir aile
nin ya da sitenin ahsna ait olduuna inanld.
Kahramanlarn saymakszn, her sitenin ilk penatelerine ve ocana
ortak ettii bir Jpiteri, bir Minervas ya da baka bir tanrs vard. Yu
nanistanda ve talyada ok sayda poliades [site) tanrs vard. Her
kentin, o ayn kentte ikmet eden tanrlar vard.64
Bu tanrlarn ounun ad unutuldu; Elis kentine ait Satrapes tanrs
nn, Thebai kentine ait Dindymena tanrasnn, Aegiuma ait Soteria,
Girit adasna ait Britomartis, Hyblaa ait Hyblaea tanrsnn adlar tesa
dfen korunabildi. Zeus, Athena, Hera, Jpiter, Minerva, Neptn adlar
bize yabanc deildir ve bu adlar site-tanrlar iin kullanlmtr. ki ay
r kent tanrlarna ayn ad veriyorsa, bu ayn tanrya taptklar anlamna
Pausinias, 1,43. Polybe, VIII, 30. Plaute, Trin., II, 2,4.

1 Arkadya'da M 6. yyda be yerleimin birliiyle olumu site-devlet. -.n.
II Yunan mitolojisinde Zeusun olu.
III Geryoneus; Chysaor ve Callirhoenin olu Bat-Akdeniz*dc Erytheia adasnda
hkm sren tiran, -.n.
02 Pausinias. IV, 32; VIII, 9.
,v Mikcn kral Agamemnon ve KIytemnestrann olu. -.n.
63 Herodotos, 1, 68.
M Herodotos, V, 82. Sofocles, Phil., 134. Thukyd., II, 71. Euripides, Elektra, 674.
Pausinias, 1,24; IV. 8; VIII, 47. Aristoh., Oiseaux, 828; Chev., 577. Vergilius, IX,
246. Pollux, IX, 40. Apollodorus, III, 14.
gelmez. Atinada ve Spartada, Athena vard, bunlar iki ayr tanrayd.

Sitelerin ounluunda site-tanr olarak Zeus vard, ne kadar kent var
sa, o kadar da Zeus vard. Troya sava efsanesinde Yunanllar namna
savaan bir Pallas vard ki, tapanlar koruyan ve taplan bir baka Pallas
daTroyallarda bulunuyordu.65 Her iki orduda bulunan ayn tanr myd?
Kukusuz hayr! nk eskiler tanrlara her yerde ayn nda olabilme
yetenei atfetmiyordu. Argos ve Samos kentleri site-tanrs Heraya sa
hiptiler, bu da ayn tanra deildi. nk her iki kentte farkl zellik
lerle temsil ediliyorlard. Romada bir Junon vard, be fersah tedeki
Veii kenti de ayn adl bir tanraya tapnyordu, ayn olan o kadar az tan
r vard ki, Veii kentini kuatan diktatr Camillusun dmann Ju
nonuna yakararak Etrsk kentini terk etmesini ve kendi tarafna ge
mesini istediini gryoruz. Heykeli kentin efendisi olarak almakla
kalmaz, ayn zamanda onu bir tanray alm olmann dindarca vakary
la Romaya tar. Bylece Roma ayn nda iki koruyucu Junona sahip
olur. Ayn yk birka yl sonra tekrarlanr; bir baka diktatr Prenes-
teden66678*"1bir Jpiter getirir, oysa Romada daha nce de -drt tane J
piter bulunmaktadr.67
Bir kent, kendine ait tanrnn yabanclar korumasn istemez ve ya
banclarn o tanrya tapnmasna da izin vermez. Tapnak ou zaman sa
dece yurttalara aktr. Argosun Hera tapnana sadece Akhalarn gir
me hakk vard.68 Atinadaki Athena tapnana girebilmek iin Atinal
olmak gerekiyordu.69 Kentlerinde iki Junona tapan Romallar, Kk
Lanuvium kentinde bulunan nc bir Junon tapnana giremezler
di.70
Tannnn eskiler arasnda tm evreni etkileyen tekil bir varlk olarak
tasavvur edilmediini teslim etmek gerekir. Saysz olan tanrlarn her
birinin kendi alanlar vardr; biri aileye, dieri tribye ve bu siteye ait
tir. Her birinin Tanrsna yetecek olan bir dnya vardr. nsanbiimli
Tanrya gelince, birka filozof bunu tahmin etmilerdir. Eleusisin gi
r5 Homeros, lyada, VI, 88.

w>Titus-Livius, V, 21, 22; VI, 29.
1 Roma yaknlarndaki bir kent. -.n.
67 Varrona gre Roma'da birbirinden farkl 300 Jpiter vard.
68 Herodotos, VI, 81.
M Herodotos, V, 72.
70 Bu hakk sadece fetihle elde etmilerdir. Titus-Livius, VIII, 14.
///. kitap STE - STENN TANRILAR! 147
zemleri, rif olanlarn en aklllarna onu hayal meyal gsterebilmitir,

ama halk asla inanmamtr. nsan uzun zamanlar boyunca lh varl,
sadece onu kiisel olarak koruyan bir g olarak anlam ve her insan
ya da insan grubu kendi tanrsna sahip olmak istemitir. Bugn bile,
Yunanl slalelerinde azizlerine coku ile dua eden kyller gryoruz,
ama bunlarn bir Tanr dncesine sahip olup olmadklar konusunda
kuku duyuyoruz - her biri, tm bu azizler iinde zel bir koruyucuya,
zel bir Tanrya sahip olmak istiyor. Napolideki her semtin bir Meryem
Ana heykeli vardr. Napoli halk kendi sokandaki heykelin nnde
eilir, yan sokaktakine ise hakaret eder - kendi Meryem Anasnn me
ziyetlerini saymak iin kavga eden ve baklarla birbirine saldran ha
mallar grmek ender bir olay deildir. Bugn bunlar istisnadr, sadece
kimi halklar ve kimi snflar arasnda grlr. Ama eskiler arasnda bir
kurald.
Her site hibir yabanc otoriteye bal olmayan rahiplere sahiptir.
ki sitenin rahipleri arasnda hibir ba, hibir iletiim yoktur, bilgi ve
tre deiimi de yoktur. Bir kentten dierine gittiinizde, baka tanr
lar, baka dogmalar, baka trenler buluruz. Eskiler tapnma ve yin ku
rallar kitaplarna sahiptiler, ama bir kentin kitab dierininkine benze
mezdi. Her kent, sr olarak saklad dua derlemelerine ve pratiklerine
sahipti. Bunlar yabanclarn grmesi durumunda, dini ve kaderi tehlike
ye girebilirdi. Din yereldi, sivildi - bu szc eski anlamnda ele al
mak gerekir - yani her siteye zgyd.71
nsanlar genellikle sadece yaadklar kentin tanrlarn tanyor, sade
ce onlar onurlandryor ve onlara sayg gsteriyordu. Aeskhilosun tra
jedisinde, bir yabancnn Akhalara syledii gibi, herkes unu syleye
bilirdi: lkenizin tanrlarndan korkmuyorum ve onlara bir borcum
yoktur.72
Her kent selmetini tanrlarndan beklerdi. Tehlikede onlara yakar
lr, zaferde onlara teekkr edilirdi. Yenilgi hlinde de ou zaman su-
lanrlard. Kent savunuculuu grevini iyi yapmadklarnda sitem edilir
di. Kimi kez de, sunaklar devrilir ve tapnaklar talanrd.73
71 Sadece konfederasyon durumunda birka siteye ortak tapnma vard. Bunu sonra
greceiz.
72 Aeskhilos, Suppi., 858,
73 Suetonius, Calig., 5; Seneca. De vita beata, 36.
Tanrlar, tapnmasn kabul ettikleri kent iin genellikle ok zahmete

girerlerdi. Bu da doald, bu tanrlar hediyelere dkndler ve sadece
kentin kurbanlarn kabul ederlerdi. Koyunlarn ve yz kzn kurban
edilmesinin devamn istiyorlarsa, sitenin selmetini gzetmek zorun
daydlar.74 Vergiliusda, Junonun Kartacann dnyann egemenliini
eline geirmesi iin abalayp altm grrz. Vergiliusun Ju-
nonu gibi, tanrlardan her biri, sitenin byklyle candan ilgilenir.
Bu tanrlarn karlar yurttalaryla ayndr. Sava zamannda, insanlarn
arasnda savaa giderlerdi. Eurupidesin oyunlarndan birinde, birisi bir
sava hazrl srasnda yle diyordu: Bizimle savaan tanrlar d
man tarafnda olanlardan daha yararldr.75 Aegina adasnda yaayanlar
yurttalk kahramanlar olan Eakideslerin heykellerini yanlarnda gtr
meden sefere kmazlard. Spartallar seferlerinde yanlarnda mutlaka
Tyndarlar gtrrlerdi.76 Kavgada, tanrlar ve insanlar birbirlerini des
tekliyorlard ve savatan galip klnca, herkes grevini yapm oluyor
du. Bir kent yenilmise, tanrlarnn da yenildiine inanlyordu.77 Kent
ele geirilmise, artk tanrlar da tutsakt.
Dncelerin bu son nokta konusunda belirsiz ve deiken olduu
dorudur. ou kimse, bir kentin tanrlar iinde oturduu srece alna
mayaca konusunda ikna olmulard. Aeneas, Yunanllarn Troyay ele
geirdiklerini grnce, kentin tanrlarnn tapnak ve sunaklarn terk
edip gittiini haykrr. Aeskyhilosda dman yaklat srada tanrlarn
kenti terk etmemesi iin yakaran Thebaililerin yrekleri de ayn inanca
iaret etmektedir.78
Bu dnceye gre, bir kenti almak iin ncelikle tanrlar oradan
karmak gerekirdi. Romallar bunun iin, trelerinde yer alan ve Mac-
robiusun da bizim iin koruduu bir forml kullanrlard: Sen! En y
cesin! Bu site senin koruman altndadr. Sana dua ediyorum, sana tap
yorum, byk bir ltufla bu kenti ve bu halk terk etmeni, tapnaklar,
bu kutsal yerleri brakman istiyorum. Onlardan uzaklanca, benim evi
me, bizim aramza, Romaya gelmeni istiyorum. Kentimiz, tapnaklar
mz, kutsal yerlerimiz sana ho ve deerli olsun; bizi koruman altna al.
74 Bu dnce eskilerde ska grlr. Theognis, 759 (Welcker).

75 Eurupides, Heracl., 347.
76 Herodotos. V, 65; V, 80.
77 Vergili us. En., I, 68.
78 Aeskhilos Sept chefs, 202.
III. kitap: STE STENN TANRILARI 149
Byle yaparsan, onuruna bir tapmak yapacam.79 Eskiler ok gl

olan formllerin etkisi konusunda ikna olmulard. yet bu formller
doru ve de tek szc bile deitirilmeden sylenirse, tanr insanla*
nn isteine dayanamazd. Byle arlan tanr dman tarafna geer ve
artk, kent alnabilirdi.
Yunanistanda da benzer dnce ve gelenekleri gryoruz. Thuky-
dides zamannda bir kent kuatldnda, tanrlara yalvarlp kentin aln
masna izin vermeleri isteniyordu.80 Yunanllar ou kez, tanrnn dikka
tini ekmek iin forml kullanmak yerine, heykelini dikkatli bir ekil
de kaldrmay tercih ediyorlard. Troyallarn Pallasn alan Odysseus
efsanesini herkes bilir. Bir baka dnemde, Aeginallar Epidorlulara sa
va amak isteyince, nce bu kentin koruyucu iki tanrsnn heykelleri
ni alr ve kendi evlerine gtrrler.81
Herodotos, AtinalIlarn Aeginallarla savamak istediini yazar; ama
bu giriim biraz tehlikelidir; nk Aeginallarn gl ve zellikle de
sdk olan bir koruyucu kahraman vardr; bu kahraman Eacusdr. n
ceden inceye dnen AtinalIlar amalarn gerekletirmeyi otuz yl
sonrasna brakrlar; ayn zamanda, ayn Eacus iin lkelerinde bir tap
nak ina eder ve ona tapnrlar. Eer bu tapnma, ara vermeden otuz yl
devam ederse, tanrnn Aeginallara deil, AtinalIlara ait olacana ikna
olurlar. Bir tanrnn uzun yllar boyunca kendisine sunulan yal kurban
lar kabul ettikten sonra bu kurbanlar sunanlarn tarafna gemek zorun
da kalacana inanmlard. Sonunda Eacus, Aeginallarn karlarn terk
etmek zorunda kalacak ve AtinalIlara zafer salayacaktr.82
Plutark bir baka yk anlatr.83 Solon, Atinann Megarallara ait
olan kk Salamin adasna sahip olmasn ister. Khine danr. Khin
cevap verir: Eer aday almak istiyorsan, aday koruyan ve adada otu
ran kahramanlarn ituflarn kazanmalsn. Solon itaat eder; Sala-
minin iki nemli kahramanna Atina adna kurbanlar sunar. Kahraman
lar da kendilerine sunulan kurbanlara dayanamazlar ve Atina tarafna
geerler. Bylece koruyucudan yoksun kalan ada fethedilir.
79 Macrobe, M, 9.
80 Thukydides, II, 74.
81 Herodotos. V, 83.
83 Plutarkhos, Solon.
Kuatmaclar sava zamannda bir kentin tanrlarn ele geirmek is

terlerse, kuatma altndakiler de tanrlarn vermemek iin ellerinden ge
leni yaparlar. Kimi kez, gitmesini nlemek iin tanrlarn zincirlerle
balarlar. Kimi kez de tanr, dman bulmasn diye saklanr. Dmann
tanry batan karmak iin syledii formle kar, yani tanry tutmak
iin, baka bir forml syleniyordu. Ama Romallar, ok daha emin ol
duklar bir yol bulmulard: Koruyucu tanrlarn en nemli ve en gl-
snn adn gizli tutuyorlard.84 Dman tanry adyla aramayaca
iin, onlarn tarafna gemeyeceini ve kentlerinin ele geirilemeyece
ini dnyorlard.
te eskilerin tanryla ilgili kimi tuhaf dnceleri. Eskiler Tanry
uzun bir sre boyunca her eye kadir stn bir g olarak kabul etme
milerdi. Her aile ev dinine, her site yurtta dinine sahip olmutur. Bir
kent, tanrlar, dogmalar ve tapnmasyla kk bir tapna andrmtr.
Bu inanlar bize alelde gelmektedir, ama bu zamanlarda en manev
inanlar halkn inanlardr ve inanlar Roma halk zerinde yle etkili
dir ki, yasalarnn, kurumlarnn ve tarihlerinin byk bir blmne te
mel olmulardr.
7. BLM
STENN DN
1. Halk Yemekleri
Ev tapnmasnn en nemli treninin kurban sunma adn verdiimiz bir
yemek olduunu grmtk. Anlaldna gre, insann dinsel eyleme
ykledii ilk biim, bir sunak zerinde hazrlanan yemein yenmesi ol
mutur. Tanr ile inan birliine girme ihtiyac bu yemekle yerine geti
rilir, tanr davet edilir ve pay verilirdi.
Sitenin en nemli tapnma treni de ayn trdendir; bu tren koru
yucu tanrlar adna tm yurttalar tarafndan birlikte gerekletirilmeli-
dir. Bu halk yemekleri gelenei Yunanistanda evrenseldir; sitenin sel
metinin yemein gereklemesine bal olduuna inanlrd.85
84 Macrobe. III, 9.
85 Kentin gvencesindeki misafir Athena V. 2.
///. kitap: STE - STENN DN 151
Odyssea, bu kutsal yemeklerden birini trif eder: Pylos halk iin
dokuz masa hazrlanmtr; her masada be yz yurtta oturmaktadr ve
her grup, tanrlarn onuruna dokuz boa kurban etmitir. Tanrlarn ye
mei ad verilen bu yemek, arap serpilmesi, arap iilmesi ve dualarla
balayp biter.86 Birlikte yemek gelenei Atinann en eski geleneklerin
de de belirtilir; annesini ldren Orestes, Atinaya geldiinde, kraln et
rafnda toplanm olan site kutsal eylemi gerekletirmek zeredir.87
Spartann halk yemekleri de ok iyi bilinir, ama bu konuda gerek
le uyumayan baka bir dnceye sahibiz. Spartallarn zel yaamla
r bilinmiyormuasma hep birlikte yaadklar ve yemek yedikleri ta
savvur edilir. Biz eski metinler araclyla durumun tam tersi olduunu
ve Spartallarn yemeklerini, ou kez evlerinde aileleriyle birlikte ye
diklerini biliyoruz.88 Bayram gnlerini saymazsak, halk yemekleri ay
da iki kez yaplrd. Bu yemekler, Atinada, Argosda ve tm Yunanis
tanda yaplanlar gibi, dinsel eylemlerdi.89
Din, tm yurttalarn bir araya geldii ve sadece bayramlarda yap
lan bu gsterili lenler dnda, her gn kutsal yemek olmasn ister
di. Site tarafndan bu ama iin seilen birka kii, site adna ve site y
netiminin snrlar iinde, ocak ve koruyucu tanrlarla birlikte yemek ye
mek zorundaydlar. Yunanllar, bu yemein bir gn iin bile unutulmas
durumunda Devletlerinin tanrlarn ltfunu kaybetmek tehlikesiyle kar
laacana inanyorlard.
Atinada ortak yemekte yer alacak kiiler kurayla belirleniyordu ve
yasa, bu grevi savsaklayanlar ar ekilde cezalandryordu. Kutsal
masada oturan yurttalar, geici olarak din grevlisi kyafeti giyerlerdi;
bunlara parasite denirdi. Daha sonralar bir kmseme terimi olarak
kullanlacak bu (belei, asalak: parazit, - .n.) szck, nceleri kutsal
bir unvan idi.90 Demosthenes zamannda, parasiteler kaybolmutu, ama
86 Homeros, Odissea, III, 5-9; 43-50; 339-341.

87 Athena, X, 49.
88 Athena, IV, 17; IV, 21. Herodotos, I, 57. Plutarkhos, Cleomene, 13.
89Atina iin bu gelenek Ksenofon tarafndan dorulanr, Gouv. d'Ath., 2; le scholi-
aste dAristofanes, Nu6es, 393; Athenee, X, 49; Girit ve Selanik iin ise Ath-
neenin zikrettii yazarlar dorularlar., IV, 22; Argos iin, yazt vardr. Boeckh,
1122; dier kentler iin, Pindaros, nem., XI; Theognis, 269; Pausinias. V, 15; At
henee, IV, 32; IV. 61; I, 58; X, 24; X, 25; XI, 66.
90 Plutarkhos, Solon. Athenee, VI, 26.
site meclisine seilmi yeler, yemeklerini site bakanl binasnda bir

likte yemek zorundaydlar. Her kentte halk yemeklerine ayrlm alan
lar vard.91
Bu yemeklerin nasl yapldn incelediimizde dinsel bir trenle
karlayoruz. Her davetlinin banda bir ta vardr; dinsel bir trenin
icras srasnda, ban yaprak ya da ieklerle talandn mas antik bir
gelenekti. yle sylenirdi: Ne kadar iekle sslenilmise, tanrlarn
o kadar houna gider, ama kurban ta olmadan sunulursa tanrlar sen
den uzaklar.92 u da sylenirdi: Bir ta, duann tanrlara yollad
mutlu bir kehnetin habercisidir.93 Davetliler ayn nedenle beyaz elbi
seler giyerlerdi; beyaz renk94 eskilerde kutlu ve tanrlarn holand
renkti.
Yemek genellikle dua ve arap serpilmesiyle balard, lhiler sy
lenirdi. Yemeklerin tr ve sunulan arap eidi her sitenin tresiyle
dzenlenirdi. Atalarn izledii bu gelenekten uzaklamak, farkl bir ye
mek sunmak ya da kutsal lhilerin ritmini bozmak nemli bir kfr sa
ylrd, tanrlar nezdinde geleneklerin bozulmasndan tm site sorumlu
tutulurdu. Yemeklerin piirilmesi iin kullanlan letlerin ya da masada
kullanlan kaplarn trn bile din saptyordu. yle ki bir kentte ekmek
bakr kaplarda bulunmalyd, baka bir yerde ise sadece toprak kaplar
kullanlrd. Ekmeklerin biimi de deiemeyecek usulle saptanmt.95
Bu eski dinin kurallarna daima uyulmu, kutsal yemekler de ilkel ba
sitliini daima korumutur. nanlar, grenekler, toplumsal durum, hep
si deiti, ama yemekler deimeden kald. nk Yunanllar, yurtta
dininin ok titiz gzlemcileri olmulardr.
Dvetlilerin din bir grevi yerine getirmek adna kendilerine sunu
lan ilk yemekleri yedikten hemen sonra, zevklerine uygun den daha
lezzetli ve gzel bir baka yemee baladklarn da belirtelim. Bu Spar-
tada grlen bir gelenektir.96
1)1 Demosth., pro corona, 53. Aristoteles, Pol., VII, 1, 19. Pollux, VIII, 155.
92 Fragment de Sapho, Athenee iinde, XV, 16.
03 Athenee, XV, 19.
94 Platon. Yasalar XII, 956. Cic., De legib.. II, 18. Vergilius. V. 70, 774; VII, 135;
VIII, 274. Hindularda da dinsel trenlerde, ta ve beyaz elbise giymek gerekir
di: Manu yasalar, IV, 66, 72.
95 Athenee, I. 58; IV, 32: XI, 66.
96 Athenee, IV, 19; IV, 20.
Kutsal yemek gelenei talyada olduu kadar Yunanistanda da ge-

erliydi. Aristoteles, Oenotrien,1 Osk ve Ausone ad verilen eski halk
larda bu yemein var olduuna iaret eder.97 Vergilius, Aneidde bir an
y iki kez zikreder; yal Latinus, Aeneas ile gelenleri evinde deil, ata
larnn tanrya vakfettii bir tapnakta kabul eder; buradaki kurban su
nulma iinden sonra kutsal yemekler hazrlanr, tm aile efleri uzun
masalarda otururlar. Aeneas, Euandrosun evine geldiinde onu kurban
sunarken grr, kral halkn arasndadr; herkesin banda iekten yapl
ma talar vardr, herkes ayn masaya oturmu ve sitenin tanrsn ven
lhiler sylemektedirler.
Bu gelenek Romada devam eder. Trib birimlerinin temsilcilerinin
birlikte yemek yedii bir alan daima olmutur. Kimi gnlerde Senato,
Capitolde kutsal yemek dzenler.98 Bayramlarda tm halk davet edilir
ve sokaklara masalar kurulurdu. Yemeklerin bakanln ilk balarda
yksek grevli rahipler yapyordu. Bu grev daha sonra, bir tr rahip
ler koleji olan epulone ad verilen zel rahiplere devredildi.
Bu eski gelenekler, sitenin yelerini birletiren ba hakknda bize
bir fikir vermektedir. nsan birlii bir dindir; simgesi birlikte yenen bir
yemektir. Ayn masa etrafnda toplanm, beyaz elbiseler giymi, bala
rnda bir ta bulunan aile eflerinin bir araya geldii kk ilkel top-
lumlardan birini tasavvur etmek gerekir, birlikte yere ve sunaa arap
serperler, ayn duay yaparlar, ayn lhileri sylerler, ayn sunakta yapl
m ayn yiyecei yerler; atalar aralarndadr ve yemei koruyucu tanr
larla paylarlar. Toplumsal ba kuran ne kar, ne bir szleme ne de
alkanlktr, sitenin tanrlar nnde dindarca gerekletirilen aziz bir
inan birliidir.
2. Bayramlar ve Takvim
nsanlar tanrlarn her zaman ve her toplumda bayramlarla onurlandr
mak, tapnarak saymak istemitir. Dncelerle ve dnya ileriyle oya
lanmadan, sadece dinsel ruhun yaratt duygularla ba baa kaldklar
1 Oenotrien: Antik talya'da M XVI. yy. da yaam halk; Osk: Gney talyada
yaam halk; Ausone: Osklarla birlikte Gney talyada, Campania blgesinde
yaam antik halk. -.n.
07 Aristoteless, Pol.. 9, 3.
w Halikarnasl Dionysius, I. 23. Aulus-Gellius XII, 8. Titus-Livius. XL, 59.
birka gn olsun istemilerdir. Yaayacaklar gnler iinde, tanrlara

adanan gnler ayrmlardr.
Eskilerin dncesinde her kent, yurtta tanrlaryla kent snrlar ii
ne alnan treler tarafndan kurulmutur. Trelerin erdeminin her yl ye
ni bir dinsel trenle genletirilmesi zorunluydu. Bu bayramlara doum
gn deniyordu ve kutlamalara herkes katlmak zorundayd.
Kutsal olan her eyin bayram vard. Kenti evreleyen duvarn bay
ram vard, amburbalia. Topran snrlarnn bayram vard, ambarvalia.
Yurttalar bayram gnlerinde byk bir yin alay oluturuyor, beyaz
elbiselerini giyiyor ve balarn ieklerle sslyorlard; dualar syleye
rek kentin ya da topraklarnn etrafnda dolayorlard; nde rahipler y
ryor ve tren alaynn en sonunda da sunulacak kurbanlar gtryor
lard."
Sonra kurucunun bayram geliyordu. Nihayet sitenin her tanrs ken
disi iin tapnma talep ediyordu; insanlarn yakard her koruyucu ruh
tapnma talep ediyordu; Romulusn tapnmas vard, ServiusTulliusn
de; ve Romulusn stannesinden Euandrosun annesine varncaya ka
dar bir dizi kurucu ata tapnma talep ediyordu. Atinada Kekrops bay
ram kutlanrd; Erechtheus veTheseus iin de bayram dzenleniyordu;
lkenin kahramanlarnn her biri iin adanm bir bayram kutlamas var-,
d, Theseusun varisi Eurystheusun Androgeesi gibi bayramlar, ama
daha saysz tanrnn adlarna dzenlenen bayramlar sz konusuydu.
Tarla bayramlar vard, tarla srme, tohum ekme, iek ama, ba
bozumu bayramlar vard. talyada olduu gibi Yunanistanda da, ift
i yaamnda yaplan her ie kurbanlar, kurbanlara da kutsal lhiler e
lik eder ve tarla ileri bylece yaplrd. Romada rahipler, ba bozumu
nun yaplaca gn ve taze arabn iilecei gnleri saptarlard. Her
ey din tarafndan dzenlenmiti. Asmann budanmas gerektiini din
emrediyordu, nk insanlara unu sylyordu: Asmas budanmam
bir ban zmnden yaplan arabn tanrlar iin serpilmesi ve tanrla
ra sunulmas dinsizlikti.100
Takvim de ite bu dinsel bayramlarn birbirini izlemesidir. Rahipler
tarafndan dzenlenir. Romada, uzun yllar yazl takvim yoktu. Yksek
"T ibulle, II, 1. Festus, Ve Amburbiales.

o Varron, VI, 16. Vcrgilius, Geogr., I, 340-350. Plinius, XVIII, 29. Festus, Ve Vi-
nalia, Theophraste, Caract., 3. Fiutarkhos, Quest. rom.. 40; Numa, 14.
///. kitap: STE - EV DN 155
grevli rahip, kurban sunumundan sonraki ayn ilk gn halk aryor
ve ay iinde kutlanacak olan bayramlar duyuruyordu. Bu davete ala-
tio ad veriliyordu. Her ayn ilk gn anlamna gelen calendes szc
de buradan gelir.
Takvim ayn ya da gnein seyrine gre deil, dinin kurallarna g
re dzenlenmiti ve dzenleme yasalar gizliydi ve sadece rahipler ta
rafndan bilinirdi. Din kimi zaman yl ksaltyor, kimi kez de uzatyor
du. Alba Longa kentinde oturanlar iin Mays aynn on iki gn, Mart
aynn otuz alt gn olduunu dnrsek, ilkel takvimler hakknda bir
fikrimiz olabilir.*1001
Bir kentin takviminin dier bir kentin takvimine benzemedii ak
tr. Zaten din, her iki kentte ayn ierikte deildi. Tanrlar gibi bayram
lar da farklyd. Bir yllk zaman dilimi her kent iin farklyd. Aylar ay
n ad tamyordu. Aylar Roma ve Lavinium gibi Atina ve Thebaide de
farkl adlarla anlyordu. nk aylar adlarn, o ay iinde yaplan en
nemli bayramdan alyordu. Oysa bayramlar birbirinden farklyd. Site
ler, ne bir yln ayn dnemden balatlmas ne de yllar dizisinin belirli
bir tarihten itibaren saylmasnda anlaabiliyorlard. Yunanistanda
Olimpiya bayram zamanla ortak bir tarih oldu, ama bu her sitenin zel
bir yla sahip olmasn engellemedi. talyada her kent, yllar kurulu
gnnden balatarak sayyordu.
3. Nfus Saym1
Site dinindeki en nemli trenlerden birine [ruhun arnmas -] arnma
ad veriliyordu. Bu tren Atinada her yl, Roma her drt ylda bir yap
lrd.102Trende izlenen yinler ve tad ad, yurttalarn tapnma ihl
linden kaynaklanan gnahlarnn silinmesiyle balantl olduunu gste
riyor. Hakikaten ok karmak olan bu din, eskiler iin iddetli bir kor
"T ibulle, II, 1. Festus, Ve Amburbiales.

100 Varron, VI, 16. Vergilius, Geogr., 1.340-350. Plinius, XVIII, 29. Festus, Ve Vina-
lia, Theophraste, Caract., 3. Plutarkhos, Quest. rom., 40; Numa, 14.
101 Censorinus, 22. Macrobe, I, 14; I, 15. Varron, V, 28; VI, 27.
102 Diogenes Laertius, Vie de Socrate, 23. Harpocration, khin Ayn ekilde, her yl
ev-ocak da ruhen lemizlenirdi Aeskhilos, Cho6ph., 966.
1 c e n s Romada yaplan bir saym.Saymc [censeur/sansr] tarafndan yaplr. As
ker alma, siyas haklarn snrlanmasna, vergi hesabna ve nfus kt oluma
sna temel tekil eder. Yksek grevlidir. Be yllna iki saymc seilir, -.n
ku kaynayd; iman ve niyetlerin safl nemli deildi, her bir din ok

sayda buyruun titizlikle icra edilmesine dayanyordu; ama her zaman
kimi ihmaller, unutkanlklar ya da birka hat sonucunda korku duyu
lur ve insanlar baz tanrlarn fkesine ve kinine maruz kalp kalmadk
larndan asla emin olamazlard. O hlde, gnah ilediini dnen bir
insann gnln rahat tutmak iin bir kefaret kurban sunmas gerekir.
Bunu gerekletirmek yksek grevlinin [magistrat-magistratus] ii
dir, ilk olarak kehnetler araclyla tanrlarn treni kabul edip etmeye
ceine dair kararn verir (Romada bu kii saymadr \censeur/sansr]}
daha nce konsldr, daha ncesinde de kraldr). Sonra dualar eliin
de bir forml dillendirir ve haberci araclyla halk arr. Yurttalar
belirlenen gnde duvarlarn dnda bir araya gelirler. Yurttalar sessiz
lik iinde beklerken, yksek grevli bir koyun, bir domuz ve bir boa
dan \suovetaurile| mteekkil kurban nne katarak birliin etrafn
da kez dolar. Yunanllarda olduu gibi, Romallarda da bu hay
vann bir araya getirilmesi kefret kurbann olutururdu. Rahipler ve
kurbanlar yin alayn izlerler, nc tur bittiinde, yksek grevli bir
dua forml syler ve kurbanlar fed eder.103 Bu ndan itibaren gnah
krn her trl kiri silinmi olur, her ihmal onarlmtr ve artk sile tan
rlaryla bar iindedir.
Bu trden ve ok nemli eylemlerde nemli olan iki ey vardr: Bi
rincisi hibir yabanc yurttalar arasna girmemelidir, aksi takdirde t
rene uursuzluk karm olur; kincisi ise tm yurttalar trende hazr
bulunmaldrlar, yoksa site zerinde kt izler kalr. Dolaysyla, bu din
sel tren ncesi yurttalarn saymnn yaplmas gerekir. Roma ve Ati
nada, yurttalar titizlikle saylyordu; yksek grevli, sitedeki yurtta
larn saysn nce bir dua forml eklinde aklyor ve ardndan da sa
ylar saymcnn trenle ilgili zetine kaydediliyordu.
Saymda kendini kaydettirmeyen birey, site haklarndan mahrum
edilerek cezalandrlyordu. Bu sertlik yle aklanr: Dinsel eylemde*27
1 Roma'da nfus, mlk ve tre ilerine bakan grevli, -y.n.

ua Varron. L. L., VI, 86. Valerius- Maximus. V; 1, 10. Titus-Livius, 1,44; 111, 22; VI,
27. Properce, IV, I, 20. Servius, ad Eclog., X, 55; ad Aen., VIII, 231. Titus-Livi
us bu kurumun kral Serviusa ait olduunu syler; Romadan daha eski olduu
nu syleyebiliriz ve Roma'da olduu kadar dier kentlerde de mevcuttu. Servi-
us'a atfedilmesinin nedeni, daha sonra da greceimiz gibi, bunu deitirmesi
nedeniyledir.
yer almayan birey ruhen temizlenmemitir, [ruhen temizlenemediin-
den] kendisi iin dua edilmeyen ve kurban sunulmayan insan site ye
liini hak etmemitir. Trene katlan tanrlar nezdinde artk yurtta de
ildir.104
Bu trene verilen nemi ve trene bakanlk eden grevlinin ar
yetkisini gstermektedir. Saymc \censeur-sansr) kurban sunumundan
nce, halk belirli bir dzene gre sralyordu; burada senatrler, urada
valyeler, dier yanda tribler. Trenin mutlak yetkilisi olan saymc,
insanlarn yerini deiik kategorilerine gre belirliyordu. Yurttalar sa-
ymcnn talimatlarna gre dizilerek kutsal eylemi gerekletiriyordu.
Yurttalar yeni bir arnma trenine ya da sayma kadar, say imcinin ken
disine gsterdii sray koruyordu. Senatrler arasnda saylm ise sena
tr; valyeler arasnda saylm ise valye kalyordu. Basit yurtta ise
bulunduu tribnn srasnda yer alyordu; lkin grevli tarafndan tre
ne kabul edilmemise artk yurttalk haklarn kaybederdi. Her bir kii
nin dinsel eylemdeki konumu ve tanrlara grd yer, drt yl boyun
ca sitede koruyaca yerdir. Saymclarn byk yetkisi buradan kaynak
lanmaktadr.
Bu trene sadece yurttalar katlrd; ama eleri, ocuklar, kleleri,
tanr ve tanmaz mallan da bir ekilde aile efinin ahsnda ruhen
arnm olurlard. Bu nedenle kurbandan nce, herkes kendine bal
olan kii ve eylerin saysn saymcya bildirmek zorundayd.
Ruhun arnmas ve saym, Augustus dneminde eski zamanlardaki-
ler gibi ayn trenlerle gerekletirilmitir. Din grevliler, treni dinsel
eylem olarak kabul ederlerdi; Devlet yneticileri ise, treni en azndan
mkemmel bir ynetim ls olarak kabul ediyorlard.
4. halk meclisleri, Senato, mahkeme ve orduda din: zafer

Kamusal yaamda, tanrlarn mdahalede bulunmad tek bir fiil bile
yoktur. Tanrlar, zaman zaman mkemmel koruyucu ya da acmasz
dman olarak dnlyordu. nsanlar bu etkiler nedeniyle tanrlarn
kendi taraflarnda durduundan emin olmadan harekete geme creti
gsteremiyoriard. Halk, meclis olarak sadece dinen izin verilen gnler
,tw Roma da bulunmayan yurtalar saym iin gelmek zorundaydlar; hibir gereke
onlar muaf tutamazd. Velleius. II, 15.
de toplanyorlard. Sitenin bir felketi hatrlanrd; kukusuz bu felket

gn, tanrlarn orada olmad ya da kzd bir gn olarak kabul edilir
di. Fanilerin bilmedii nedenlerden dolay tanrlar, her yln ayn gn
yine grnmezler ya da fkeli olurlard. Ksacas o gn ebediyen
uursuz bir gn olarak kabul edilirdi: O gn toplanlmaz, yarglama
yaplmaz ve kamusal yaam askya alnrd.
Romada [meclis] oturuma gemeden nce, khinlerin tanrlarn uy
gunluklarn aratrmas gerekiyordu. Meclis, khinin okuduu bir dua
ile alr ve ayn dua konsl tarafndan da tekrar edilirdi.
AtinalIlarda da durum aynyd: Meclis, her zaman dinsel bir eylem
le balyordu. Rahipler kurban sunuyorlard; ardndan yere serpilen kut
sal suyla bir daire iziliyor ve yurttalar dairenin iinde toplanyordu.105
Hatip szlerine balamadan nce sessizlik iinde bekleyen halk nn
de bir dua okunurdu. Hemen sonra, khinlere danlr ve gkyznde
uursuz iaretler grlrse meclis cilen dalrd.106
Hatip krss kutsal bir yerdi ve hatip krsye banda bir tala
kard.107
Roma senatosunun toplant yeri daima bir tapnak olmutur. Eer
oturumlardan biri kutsal yerler dnda yaplmsa, alnan kararlar geer
siz saylrd. nk tanrlar orada hazr deillerdi. Her mzakereden n
ce, bakan kurban sunuyor ve bir dua okuyordu. Tanrlara yakararak
ieriye giren her senatrn salonda arap serptii bir sunak (yin masa
s) vard.108
Atina senatosu da pek farkl deildi. Salonda bir sunak ve ocak var
d. Her oturuma dinsel bir eylemle balanyordu, ieri giren her senatr
yin masasna yaklar ve dua ederdi. Senatrler, aynen dinsel trenler
de olduu gibi balarna bir ta takar ve bu tac oturum boyunca bala
rndan kartmazlard.109
Site ii adalet Romada olduu gibi Atinada da dinen uygun olan
gnlerde datlrd. Atinada mahkeme oturumu bir sunak yanna kuru
m Aristofanes, Acharn., 44. Eschine, in Timarch., I, 21; in Ctesiph., 176, ve Schol.

Dinarque, in Aristog., 14.
106 Aristofanes, Acham., 171.
107 Aristofanes, Thesmoph., 381, ve Schol.
108 Aulus-Gellius, Vrron a gre, XIV, 7. iero ad famil., X, 12. Suetone, Aug., 35.
Dion Cassius, LIV, s. 621. Servius,, VII, 153.
,(WAndocide, Demyst., 44; Dered., 15. Antiphon., Pro. chor., 45. Likurgukos,in Lo-
lur ve bir kurbanla balard.110 Homeros zamannda yarglar, kutsal

bir daire iinde toplanrlard.
Festus, Etrsklerin trelerinde bir kentin kurulmas, bir tapnan
tanrya vakfedilmesi, trib birimlerinin ve triblerin halk meclisleri ola
rak ayrlmasnn, savataki bir ordunun dzene sokulma ekillerinin
gsterildiini yazar. Tm bunlar trelerde belirtilmitir. nk tm
bunlar dinle ilgilidir.
Din, savata olduu kadar barta da gldr. talyan kentlerin
de,111 Yunanllarda olduu gibi rahip kolejleri vard ve rahipler toplu-
luklararas ilikilerin frsat verdii artlarda kutsal trenlere bakanlk
ediyorlard. Ba rtl ve tal bir subay, duayla ilgili bir forml syle
yerek sava iln ediyordu. Ayn zamanda din bir grevli olan konsl,
brnd din elbiselerle kurban sunarak talyann en eski ve en ok
sayg duyulan tanrsnn tapman ayordu gsteri iinde. General, sa
vaa gitmek zere toplanan ordunun nnde dualar okuyor ve kurban
sunuyordu. Atina ve Sparta iin de ayn durum geerliydi.112
Sefere kan ordu sitenin resmini temsil eder; din de orduyu izler.
Yunanllar beraberlerinde tanrlarn heykellerini gtrrlerdi. Her Yu
nan ya da Roma ordusu yannda ocak gtrr ve kutsal ate gece-gn-
dz yaklrd.113 Bir Roma ordusuna khinler ve fal bakclar elik eder
di, her Yunan ordusunun bir khini vard.
Savaa hazr olan bir Roma ordusunu inceleyelim. Konsl bir kur
ban getirir ve baltayla vurur; kurbann kafas yere der: organlar
tanrlarn taleplerini gstermek zorundadrlar. organlar bir hepatosko-
pi*1uzman tarafndan incelenir ve iaretler uygunsa konsl sava iare
tini verir. Eer tanrlar savaa izin vermiyorlarsa, en kurnaz dzen, en
mutlu koullar bile ie yaramazd. Romallardaki asker sanatn temeli
ne gre, tanrlar izin vermiyorsa savamak zorunda kalnmamalyd. Bu
nedenle asker kamp giderek kaleye dnyordu.
ere., 122. Demosth., Midiam iinde, 114. diyotorus XIV, 4.

1.0 Aristofanes, Guepes., 86-865. Homeros, lyada, XVIII, 504.
1.1 Dionysius, 11,73. Servius, X, 14.
1.2 Halikarnasl Dionysius, IX, 57. Vergilius, VII, 601. Ksenofon, Hellen., VI, 5.
1.3 Herodotos, VIII, 6. Pluiark, Ag^sil., 6; Public., 17. Ksenofon, Gouv.. de Laced.,
14. Dionysius, IX, 6. Julius Obsequens, 12, 116. Stobee, 42.
1 Kehnet iin kurban edilen hayvanlarn i organlarn kullanan bir yntemlerden
biri -.n.
160 ANTK STE: TAPINMA-HUKUK-KURIJMLAR
imdi bir Yunan ordusunu inceleyelim. Ve rnek olarak da Yunan-

Pers savalarndan biri olan Platea savam ele alalm. Spartallar dze
ne girmilerdir, her biri sava mevkiine yerlemitir ve balarnda da
talar vardr. Fltlerin fltnden dinsel lhiler ykselmektedir. Hat
tn biraz gerisindeki kral kurbanlar kesmektedir. Ama i organlar uygun
iaretler vermemektedir. Yeniden kurban kesilmesi gerekmektedir. S
rasyla iki, , drt kurban fed edilir. Bu arada Pers svarileri giderek
yaklamakta, oklarn frlatmakta ve epeyce Spartaly ldrmektedir
ler. Spartallar hareketsiz, kalkanlar ayaklarnn nnde, dmana kar
savunmaya gemeden beklemektedirler. Tanrlarn iaretini beklemek
tedirler. Nihayet kurbanlardan olumlu iaretler gelir; Spartallar kalkan
larn kaldrr, kllarn eker ve savatan galip karlar.
Her zaferden sonra kurban sunulurdu; kurban Romallarda ok iyi
biliniyordu, Yunanllarda da zaferin kkeni kurbandr. Bu grenek, za
feri sitenin tanrlarna atfeden dncenin sonucudur. Ordu daha sava
tan nce, tanrlara Aeskhilosdakine benzer bir duay okumutur: Top
raklarmzda oturan ve topraklarmza sahip olan tanrlar, sizlere sesleni
yorum. Silhlarmz mutlu olur ve kentimiz kurtulursa sunaklarnz di
i davar kanlaryla sulayacama, boalar kurban edeceime ve mzrak
la fethedilen zaferin eserlerini aziz tapnaklarnza sereceime sz veri
rim.114 Verilen bu sze gre, galip gelen kurban sunmak zorundayd.
Ordu kente szn gerekletirmek iin girerdi; uzun bir yin alay
oluturarak ve kutsal ilahi syleyerek, Bacchcse ilahi syleyerek"
tapnaa gidilirdi. 115
Romadaki tren de hemen hemen aynyd. Ordu kentin en nemli
tapnana alay eklinde giderdi; alayn banda yer alan rahipler kur
banlar gtrrlerdi. Tapnaa ulatktan sonra, general kurbanlar tanr
lara fed ederdi. Askerler aynen kutsal trenlerde olduu gibi yry
srasnda ta takard ve Yunanistanda olduu gibi lhi sylerlerdi. Ama
yle bir zaman geldi ki, artk askerler lhileri klada sylenen arklar
la ya da generalleriyle dalga geen szlerle deitirmekte saknca gr
mediler. Ama en azndan nakarat korudular yani lo triumphe [zafer]116
Trene adn veren de bu nakaratt.
114Aeskhilos Sept ehefs, 252-260. Euripide, Phenic., 573.

1,5 Diodorus. IV. 5. Photius: nl zafere Bacchas'e lhi syleyerek elik edilir
III. kitap: S T E - STENN DN 161
Din, bar ve sava zamanndaki her fiile mdahale ediyordu. Her
yerde hazr ve nazrd, insan kaplyordu. Ruh, beden, zel yaam, ka
musal yaam, yemekler, bayramlar, meclisler, mahkemeler, savalar,
her ey site dininin etkisi altndayd. nsann tm hareketlerini dzenli
yor, yaamn her nn ele geiriyor, alkanlklarn saptyordu. nsan o
kadar mutlak bir otoriteyle ynetiyordu ki ondan baka bir ey yoktu.
Eskilerin dininin bir dzmece, baka deyile komedi olduuna
inanmak yanl bir dnce olacaktr. Montesquieu, Romallarn sadece
halk bastrmak iin kendilerine bir tapnma verdiklerini syler. Bir din
asla byle bir kkenden gelmedi ve |yneticiler tarafndan| sadece ka
mu yarar gzetilerek desteklenmise uzun sre ayakta kalamamtr.
Montesquieu, Romallarn dinin Devlete baml olduunu da syler;
ama bunun tersi dorudur. Titus-Liviusdan okunacak birka sayfa ik
na edici olacaktr. Ne Romallar, ne de Yunanllar Kilise | VEglise] ve
Devlet arasnda ska grlen zc atmalara tank olmamlardr.
Bu, Sparta ve Atina gibi Romada da Devlet'in dine kle oluuyla ili
kilidir; ya da daha dorusu, Devlet ile din birliktelii btnlemi ve
ikisi birbirine karmtr, birini dierinden ayrt etmek imknszlam-
tr, dolaysyla da aralarnda muhtemel bir atmay dnmek de im
knszdr.
8. BLM
YN USUL KTAPLARI ve YILLIKLAR
Eskilerin dininin karakteri ve erdemi, insan kavrayn bir mutlak kav

ramyla yceltmeyi ve nihayet ihtirasl ruhuna Tanry grebilecei par
lak bir yol amay iermiyordu. Bu din, kk inanlar, kk pratik
leri, titiz yinleri birbirine kt bir biimde balayan bir btndr. An
lam aramaya gerek yok, dnmeye de, farkna varmaya da... Din sz
c bugn bizim anladmz anlam iermiyordu, biz bu szckle bir
dogmalar btn, Tanr zerine bir doktrin, iimizde ve etrafmzdaki
gizemler zerine inan sembolleri gryoruz; ayn szck, eskiler iin
yin, trenler, haric tapnma eylemlerini ifade ediyordu. Doktrine pek*
1,6 Varron, L. L., VI, 64. Plinius, H. N.. VII. 56. Macrobe, 1, 19.
yer yoktu; nemli olan pratiklerdi; Zorunlu olan ve insan balayan pra
tiklerdi (ligare, religio). Din madd bir ba, insan kleletiren bir zin
cirdi. nsan bu zincire almt ve onun tarafndan ynetilirdi. Ondan
korkuyordu ve ne muhakemeye, ne tartmaya, ne de dik dik bakmaya
cesaret ediyordu. Tanrlar, kahramanlar ve ller insandan madd bir ta
pnma talep ediyordu ve insan ise tanrlar, kahramanlar ve llerle dost
olmak ve dahas onlardan dman yaratmamak iin diyet dyordu.
nsan, tanrlarn dostluuna pek gvenmiyordu. Bunlar kskan, tez
fkelenen, balanmayan, iyiliksever olmayan, insanla isteyerek ve bi
lerek sava hlinde olan tanrlard. Ne tanrlar insan, ne de insanlar tan
rlar seviyordu. Onlarn varlklarna inanyor, ama var olmalarn da is
temiyordu. Ev ya da yurttalk tanrlarndan bile korkuyordu, srekli
olarak onlar tarafndan aldatlmaktan ekiniyordu. nsann en byk
kaygs bu grnmeyen kiilerin nefretini ekmekti. Yaam daima on
lar yattrmakla geiyordu, airin de dedii gibi paces deorum quae-
r e r e Peki, onlar nasl memnun edebilirdi? zellikle onlar memnun
etmenin en emin yolu ne olabilirdi? Ya da onlara sahip olmann yolu ne
olabilirdi? Kimi formllerin kullanlmasyla bu yolun bulunduuna ina
nld. Szcklerden oluan dua, istenilen baary salamt, nk tan
r sylenenleri kukusuz duymutu. Tanrnn zerinde etkisi olmutu.
nk ondan daha glyd. nk tanr kar koyamamt. Bylece
bu duann gizemli ve kutsal deyimleri korundu. Dua, babadan sonra
oul tarafndan tekrarland. Yazmay renince, dualar yazmaya bala
d. Her aile ya da en azndan her dinsel aile, atalarnn kulland ve tan
rlarn boyun edii formllerin bulunduu bir kitaba sahip oldu.117
Dua, tanrlarn vefaszl karsnda insann kulland bir silht. Ama
ne bir szc ne de bir hecesi deitirilebilirdi. zellikle sylenilen
ritmi hi mi hi deitirmemek gerekliydi. Yoksa dua gcn kaybeder
ve tanrlar serbest kalabilirdi.
Ama forml yeterli deildi: Titiz ayrntlar ieren, deimeyen ve
darda yaplan eylemler vard. Kurban sunacak kiinin en ufak hareke
ti ve elbisesinin en kk ayrnts bile dzenlenmiti. Bir tanrya ba
vururken ba rtl olunmalyd; ama baka bir tanr iin ba ak ola
bilirdi; bir nc tanr iin cppenin etei omuz stne atlmalyd. Ki
117 Dionysius, I, 75. Varron, VI, 90. iero, Brt., 16. Aulus-Gellius XIII, 19.
///. kitap: STE - YN USUL KTAPLARI ve YILLIKLAR 163
mi eylemlerde ise ayaklarn plak olmas art vard. Kimi dualar, an
cak dua okuyan insann duadan sonra soldan saa kendi etrafnda dn
mesiyle etkili olabilirdi. Kurbann tr, klnn ya da tynn rengi, kes
me biimi, ban ekli, etleri piirmekte kullanlan odunun tr, tm
bunlar her tanr nezdinde her ailenin ya da her bir sitenin kendine has
dini tarafndan saptanmtr. Eer kurban sunmann saysz trelerinden
biri ihmal edilmise, evk dolu bir kalbin tanrlara en semiz kurbanlar
sunmas bile bounayd, nk trelerden birinin ihmal edilmesiyle
kurban geersiz saylmt. Kutsal bir eylemde en kk ihmal dinsiz
likten saylyordu. En kk bozulma yurt dinini bozuyor, alt st edi
yordu ve koruyucu tanrlar acmasz dmanlara dntryordu. te
bu nedenle Atinada eski trelerde deiiklik yapan rahiplere acmasz
davrandrd;118 ayn ekilde, Roma senatosu kurban sunarken hat yapan
konsllerin ve diktatrlerin rtbelerini dryordu.
Tm bu formller ve uygulamalar, deneyerek olumlu sonular elde
eden atalardan miras kalmtr. Dolaysyla da yenilie gerek yoktu. Ata
larn yaptklarna gvenmek yeterliydi ve en byk dindarlk onlar gibi
davranmakt. nancn deimesi ok nemli deildi. nanlar bilgelerin
dncelerine ya da halkn tasavvuruna gre zaman iinde serbest e
kilde deiebilir ve bin bir farkl ekle girebilirdi. nemli olan, forml
lerin unutulmamas ve trelerin deitirilmemesiydi. Dolaysyla, her
site tm bunlar koruyan bir kitaba sahipti.
Kutsal kitaplar gelenei Yunanllar, Romallar ve Etrsklerde ev-
renseldi.119 Treler bazen ahap tabletler, bazen de bez zerine yazl
yordu; Atina, trelerini bozulmasnlar diye bakr tabletlere yazyordu.
Roma, rahiplerin kitaplarna, kehnet kitaplarna, tren kitabna ve ndi-
gitamenta1 adl derlemeye sahipti. Tanrlar onuruna dzenlenmi eski
lhiler koleksiyonuna sahip olmayan kent yoktu.120 Dilin deierek ge
lenek, grenek ve inanlar da deitirmesi bounayd; szler ve lhi
deimeden kalyordu ve anlam artk bilinmeyen lhiler bayramlarda
sylenmeye devam ediliyordu.
1,8 Demosthenes, in Naer., 116, 117.
119 Pausinias, IV, 27. Plutarkhos, Contre Colotes, 17. Pollux, VIII, 128. Plinius, H.
N., XIII, 21. Valerius-Maximus, 1 ,1,3. Varron, L. L., VI, 16. Censorinus, 17. fes-
tus, Ve Rituales.
1Byl szler ve yakarmalar. Kutsal kabul edilen kasalarda saklanrlard. - y.n.
120 Plutarkhos, Theseus, 16. Tacitus, Ann., IV, 43. Elien, H. V., II, 39.
Rahiplerin yazd kitap ve arklar titizlikle korunuyordu. Yabanc

lara asla gsterilmiyordu. Bir yin ya da forml aklamak site dinine
ihanetti ve tanrlar dmana teslim etmek anlamna geliyordu. Daha
fazla nlem almak adna, kutsal yazlar yurttalardan bile saklanyor,
yazlanlar sadece rahipler bilebiliyordu.
Bu halklar nezdinde, eski olan kutsald ve eski olan her eye sayg
gsterilmeliydi. Bir Romal bu benim iin deerlidir! dediinde bu
benim iin antik anlamna geliyordu. Yunanllar da ayn ifadeyi kullan
yorlard. Kentler gemilerine ok balyd, nk dinlerinin tm kural
lar gibi tm hikmeti de gemite buluyorlard. Hatrlama ihtiyac duyu
yorlard, nk tapnmalar hatralar ve geleneklere balyd. Dolaysy
la, eskiler tarihe bizden daha fazla nem veriyorlard. Tarih, Herodot-
lardan ve Thukydideslerden ok daha nce vard; yazl olsun ya da ol
masn, basit szl gelenekler ve kitaplar, sitelerin douuyla yattr. Ne
kadar kk ya da karanlk olursa olsun, kendi gemiinde olup biten
lerin hatrasnn korunmasna titizlenmeyen kent yoktu. Bu gsteriilik
deil, dinini ta kendisidir. Bir Kent gemiinde olup biten her eyi
unutmadan muhafaza etme hakkn daima sakl tutuyordu. nk tarih
te her ey bizatihi kendisini tapnmaya balyordu.
Tarih, gerekten de kentin kuruluuyla balyordu ve kurucunun
kutsal ismini sylyordu. Sitenin tapt tanrlarn ve koruyucu kahra
manlarn efsanesiyle devam ediyordu. Her tapnmann tarihi, kendi k
keni ve nedeni hakknda bilgi veriyor, ayn zamanda da gizli kalm t
releri aklyordu. Tanrlarn kudretlerini, iyiliklerini ya da fkelerini
gsterdikleri mucizev olaylar burada zikrediliyordu. Rahiplerin uur
suz bir kehneti nasl da ustalkla deitirdiklerini ya da tanrlarn kin
lerini nasl yattrdklarn anlatan trenler burada yaplyordu. Kenti
mahveden salgn hastalklarn hangi aziz formllerle iyiletirildii bura
da kaydediliyordu. Tapnaklardan hangisinin hangi tanrya vakfedildii
ve o tapnaa hangi gerekeyle kurban sunulduu anlatlyordu. Kayt
lara dinsel olaylar, tanrlarn ltuflar ve ou kez de savata kazandk
lar zaferler, fkelerini gsterdikleri ykmlar ve gnahn kefaretini de
mek amacyla kabul ettikleri kurbanlar yazlyordu. Tm bunlar slale
nin dinsel eitimi amalanarak yazlmt. Btn bu tarih yurttalk tan
rlarnn varolduunun madd kantyd; tarihin ierdii olaylar, tanrlarn
zaman iinde insana grnme biimleriydi. Bu olaylardan birou,
///. kitap'. STE - YN USUL KTAPLAR! ve YILLIKLAR 165
bayramlar ve yllk kurbanlar yaratyordu. Sitenin tarihi yurttlara ina
nacaklar ve tapacaklar her eyi sylyordu.
Dolaysyla bu tarih rahipler tarafndan yazlyordu. Roma, yksek
din grevlilerinin yllklarna sahipti; Sabin, Samnit, Etrsk rahipleri de
benzer yllklara sahiptiler.121 Yunanllardan bize, Atinann, Spartann,
Delfinin, Naksosun, Tarentinann kutsal kitap ve yllklarnn hatras
kalmtr.122 Hadrianus zamannda Yunanistan dolaan Pausiniasa, her
kentin rahipleri eski yerel ykleri anlatmt, onlar uydurmuyorlard,
yllklarndan renmilerdi.
Bu tr tarih yereldi. Kurulula balyordu, nk bu tarihten nce
ki olaylar siteyi hibir ekilde ilgilendirmiyordu. Bu nedenle de eskiler,
kkenlerini tmyle bilmiyorlard. Ayrca bu tarih, sadece sitenin kar
t olaylar anlatyor, dnyann geri kalan ksmyla hi ilgilenmiyordu.
Her site, kendi dini ve takvimi gibi, kendine has bir tarihe sahipti.
Kent yllklarnn z ve biim asndan acmasz ve tuhaf olduklar
n dnebiliriz. Yllklar bir sanat eseri deil, bir din eserdirler. Yazar
lar ve Herodotos gibi anlatclar, Thukydides gibi dnrler daha son
ra gelmitir. Tarih, rahiplerin ellerinden kurtulmu ve bylece dei
mitir. Ama ne yazk ki bu gzel ve parlak yazlar, kentlerin eski yllk
larna, inanlara ve eskilerin zel yaamlaryla ilgili renebilecekleri
mize eriemezler, dolaysyla eskiyi renme arzumuz baki kalr. n
k gizli tutulan, tapnaklardan kartlmayan, kopyas alnmayan ve sa
dece rahiplerin okuyabildii bu kitaplarn hepsi kaybolup gitmitir ve
bize ok kk hatralar kalmtr.
Bu hatrann bizim nezdimizdeki deeri ok byktr. Bu hatra ol
masayd, Yunanistan ve Romann bize antik alardan anlatacaklar her
eyi reddetme hakkna sahip olabilirdik, nk gnmzdeki alkan
lklarla, dnme ve davran biimlerimizle balants olmayan bu y
kler inanlr grnmemektedir, dolaysyla da hayal rn olabilirler.
Ama bize eski yllklardan ulaan bilgiler, eskilerin kendi tarihlerine
gsterdikleri dindar saygy kantlamaktadr. Kentler, meydana gelen
121 Dionysius 11, 49. Titus-Livius, X, 33. iero, De divin., II, 41; I, 33. I, 23. Ce-
sorinus, 12, 117. Suetonius, Claude, 42. Macrobe, I, 12; V, 19. Solin, II, 9. Ser-
vius, VII, 678; VIII, 398. Lettres de Marc-Aurde, IV, 4.
122 Plutarkhos, contrc Colotcs, 17. Athenee, XI, 49. Plutarkhos, Solon, XI, Morales,
s. 869. Titus-Livius, XXI, 9. Tacitus, Ann., IV, 43.
olaylar kaydediyor ve din gerei korunduklar arivlerde saklanyorlar

d. Bu kutsal kitaplardaki her sayfa, anlatlan olayla ayn yatayd. Mad
d olarak bu belgelere zarar vermek olanakszd, nk rahipler koru
yordu ve zarar grmemeleri iin dinin titiz korumas altnda tutuluyor
lard. Olaylar bilen ve satrlar yazan rahibin satr aralarna gerek d
olaylar sktrmas pek kolay deildi. nk her olayn aklanm bir
talep olarak bizatihi tanrlardan geldiine, bu taleplerin sonraki kuak
lara iin din hatralar ve hatt kutsal eylem frsatlar verdiine inanl
yordu; sitede gerekleen her olay, o gnk insanlar gelecein dinine
balyordu. Yurttalk tanrlarna gven gibi olaanst tercih ve de
inanlar nedeniyle, gayri irad imanszlklarn meydana ktn ve bir
ok hatnn yapldn anlayabiliyoruz, ama bilerek yalan syleme ta
savvur edilemezdi. nk yalan gnahkrlk olurdu; yalan sylendiin
de yllklarn mukaddes varlklar ihll edilmi ve din bozulmu olabilir
di. O hlde eski kitaplardaki her ey doru olmayabilir, ama en azndan
rahip sadece gerekliine inand olaylar kaydetmiti yllklara. Oysa
eski zamanlarn karanln aydnlatmak isteyen bir tarihinin gvenebi
lecei yegne ey, karlat hatlarn dzmece rnler olmadn bi-
lebilmesidir. Tarihi tarafndan incelenen ve eski zamanlarn yat olma
stnlne sahip bu hatlar, tarihiye olaylarn ayrntsn, ya da hi de
ilse o zamanda yaam olan insanlarn samim inanlarn aklayabi
lir.
Gerekte bu yllklar gizliydi; onlar ne Herodotos, ne Titus-Livius
okumutu. Ama eski yazarlarn yazdklar birka ey halka yaylm ve
tarihilere birka bilgi krnts ulamt.
Kald ki, yazl ve gerek belgeler olan yllklara, site halk arasnda
ki bir szl gelenek de elik ediyordu: Bizimkiler gibi belirsiz ve ilgi
siz deil, tamamen kentlere zg olan, bireysel hayallere gre deime
yen ve serbeste deitirilemeyen gelenekler mevcuttu. nk gelenek
tapnmaya balyd ve din bayramlarda yldan yla tekrarlanan yk ve
arklardan oluuyordu. Bu kutsal ve deimeyen lhiler hatralar sa
biti iyor ve gelenei srekli klyordu.
Ancak geleneklerin deimezliinin yllklarnki kadar kesin oldu
una inanmak zordur. Tanrlar methetme arzusu gerek sevgisinden
gl olabilir. Bununla birlikte geleneklerin ieriklerini yansttklar yl
lklarla uyumlu olma ihtimali de gz ard edilmemelidir. nk yllkla
///. kitap : STE - YN USUL KTAPLARI ve YILLIKIAR 167
r yazan ve okuyan rahipler, ayn zamanda eski yklerin sylendii
bayramlar ynetiyorlard.
Nihayet yllklar ifa edildi; Roma kendi yllklarm yaymlad; dier
talyan kentlerinin yllklar akland; Yunan kentlerinin rahipleri yllk
larn ieriklerini anlatmay ok tehlikeli bulmadlar. Yaymlanan gerek
eserler incelendi, aratrld. Varron ve Verrius Flaccusden Aulus-Gel-
lius ve Macrobiusa kadar bir bilginler okulu ortaya kt. Ik eski tari
hi aydnlatt. Gelenein iine szm olan ve nceki dnemin tarihileri
tarafndan da tekrarlanan birka hat dzeltildi; rnein, Porsenann
Romay ald ve Galyallara fidye dendii renildi. Tarihsel eletiri
dnemi balad. Ama asl kaynaklara kadar giden ve yllklarn incelen
mesiyle ortaya kan eletirilerin, Herodotos veTitus-Uviusun ina et
tii tarihsel btn fikrinin reddedilmesine dair bir ey nermediini
vurgulamak gerekir.
9. BLM
STE YNETM,
KRAL
1. Kraln dinsel otoritesi

Siteyi daha doduu gnden itibaren, oluturulacak ynetimi mzake
re eden, yasalarn arayan, tartan ve kurumlarn hazrlayan bir yne
tim biiminde tasavvur ederken ihtiyatl davranmak gerekir. Sitede ya
salar bu tarzda bulunmam ve hkmetler byle yaplmamtr. Sitenin
siyas kurumlan siteyle birlikte ayn gn domutur, nk sitenin her
yesi, kurumlan zaten insan inanlar ve edinmi olduklar din aracl
yla filizler hlinde ilerinde barndryorlard.
Din, ocan daima bir st rahibi olmasn istedi; fakat din grevlisi
otoritesinin paylalmasn kabul etmedi. Ev ocann ayn zamanda ai
lenin babas da olan bir byk rahibi vard; ortak atal klann ocann
patrii vard; her tribnn dinsel bir efi vard ve Atinallar buna trib
kral diyorlard. Sitenin dini de kendi yksek rahibine sahip olmalyd.
Kamusal ocan rahibi kral sfatn tayordu. Krala baka unvanlar
da veriliyordu, ama her eyden nce site bakanlnn rahibiydi, Yu-
nanllarona (kurumlan rgtleyen ve gzetleme grevini stlenen) ba

kan diyorlard, kimi kez de arhont diyorlard. Kral, bakan, arhont gibi
deiik adlar altnda zellikle tapnmann efini, yani oca besleyen,
kurban sunan ve duay syleyen, dinsel yemeklere bakanlk eden kii
yi grmeliyiz.
talyann ve Yunanistann eski krallarnn rahip olduklarn gster
mek nemlidir. Aristoteles yle yazyor: Dinsel grenee gre, site
nin kamusal kurban sunma imtiyaz zel rahiplere deil, saygdeerlik
vasf ocaktan kaynaklanan burada kral, urada bakan, bir baka
yerde arhont denilen insanlara baldr.123 Yunan sitelerinin oluumu
nu en iyi bilen Aristoteles byle konuuyor. Bu deerli blm, kral,
bakan, arhont sfatlarnn uzun sre eanlaml kullanldn kantlyor;
bunu eski bir tarihi olan Lapsekili Charonun Lakedemonyallarn
krallarnn hayatlarn konu alan Lakedemonlarn arhont ve bakanla-
r" adl kitapla da doruluyoruz.124 Ayrm gzetmeden bu sfatla ad
landrlan kii, ayn nda sfat birden tayor olabilir, ama sitenin ra
hibi olan bu kii saygdeeri iinin ve gcnn kaynan tastamam ka
musal ocak tapnmasndan alyordu.
Bu ilkel kralla elik eden dinsel ykmllklerin zellikleri, eski
yazarlar tarafndan aka belirtilmitir. Aeskhilosda, Danausun kzla
r Argos kralna u szlerle bavurur: Sen en yksek bakansn ve bu
lkenin ocan sen gzetiyorsun.125 Eurupidesde, annesini ldren
Orestes, Menelaosa yle seslenir: Agamemnonun olu olarak, Ar
gosta hkm srmem doru mudur? Menelaos da cevap verir: Sen,
katil! Kurbanlara mahsus olan kutsal su kaplarna dokunabilir misin?
Kurbanlar kesebilir misin? 126O hlde, bir kraln en nemli grevi din
sel trenleri gerekletirmektir. Sikyonun1eski bir kral tahtndan indi
rilmiti, nk eli bir cinayetle kirlenmiti ve dolaysyla kurban suna
mazd.127 Rahip olamayaca iin kral da olamazd.
Homeros ve Vergilius bize srekli kutsal trenlerle megul olan
123 Aristoteles, polit., VII, 5, 11 (VI, 8). Dionysius ile karlatrn, II, 65.
124 Suidas.
125 Aeskhilos, Suppl., 361 (357).
126 Eurupides, Orestes, 1605.
1 Yunanistan Mora yarmadasnn kuzeyinde Korint ve Akhea kentleri arasnda yer
alan ve M 7. yyda kurulan Yunan kenti, -.n.
127 Nicolas de Dama s, Fragm. des hist. Grecs. iinde, C. III, s. 394.
///. kitap: S T E - STE YNETM ve KRAL 169
krallar gsterirler. Demosthenes ile eski Attika-Atina krallarnn site di
ninin istedii tm kurbanlar kendilerinin sunduunu ve Ksenefon ile de
Sparta krallarnn Lacedemon dininin efleri olduunu biliyoruz.128
Etrsklerin lucumon\ar1hem yksek grevli, hem asker ef, hem
de yksek din grevlisiydiler.129
Roma krallar iin durum farkl deildi. Geleneklere gre hepsi ra
hip olarak grlr. Birincisi, kehnet biliminde eitim gren ve kenti
dinsel trelere gre kuran Romulusdr. kincisi Numadr. Titus-Livi-
usa gre: dinsel grevlerin ounu yapard, ama haleflerinin muhte
mel savalarla daha ok megul olacaklarn, dolaysyla da kurban ile
riyle uraamayacaklarn ngrerek, krallarn Romada dnda bulun
duklar zaman yerlerini alacak yksek din grevlileri kurumunu olu
turdu. Roma papal da, ilkel kralln bir tr yaylmasdr.
Bu kral-rahipler tahta dinsel bir trenle geerlerdi. Capitol tepesinin
zirvesine gtrlen yeni kral, tatan bir koltua oturuyor ve yzn g
neye eviriyordu. Solunda, ba kutsal olduu kabul edilen ince bezler
le rtlen ve elinde kehnet sas bulunan bir khin otururdu. Gky
znde kimi izgileri tasavvur eder, dua okur ve elini kraln bana koya
rak tanrlara yakararak, bu eften honut olduklarn belirten grnr bir
iaretle onay vermelerini isterdi. Bir imek akmas ya da kularn u
mas tanrlarn onayn gsterir ve bylece yeni kral grevini stlenirdi.
Titus-Livius, Kral Numa iin yaplan treni anlatr; Dionysius, bu tre
nin tm krallar iin yapldn ve krallardan sonra, konsller iin de uy
gulandn belirtir. Kendi zamannda hl uygulandn da ekler.130Ta
bi ki byle bir gelenein varolma nedenleri mevcuttur: Kral dinin en
yksek grevlisi olacaktr, dolaysyla sitenin selmeti de onun dualar
ve kurbanlarna bal olacaktr, o hlde ncelikle kraln tanrlar tarafn
dan kabul edileceinden emin olmak gerekirdi.
Eskiler, Spartal krallarn nasl seildikleri konusunda bilgi brakma
mlardr; ama tanrlarn talepleriyle seime mdahale ettiklerinden
emin olabiliriz. Tarihte, Spartann sonuna kadar sren eski grenekler
128 Demosth., Contre Neere, Xenophone, Gouv. de laced., 13.

1 Etrsklerde on iki Devlet-Sitenin bir ya da birkanda ynetme ve yarglama yet
kisine sahip yksek grevli, -.n.
129 Vergilius, X, 175. Titus-Livius, V, 1, Censorinus, 4.
130Titus-Livius, I, 18. Dionysius, II, 6; IV, 80.
de, tanrlara danma treninin her dokuz ylda yenilendiini gryoruz;

kraln Tanrnn inayetini kaybetmesinden korkuluyordu. Plutark yle
anlatr: Eforlar1her dokuz ylda bir aysz, ama ak bir gece seerler ve
gzlerini gkyzne evirerek sessizce beklerler. Bir yldz gkyz
nn bir yerinden dierine giderse, bu krallarnn tanrlara kar sulu ol
duunun belirtisidir. Krall askya alnr ve Delfiden gelen yeni bir k
hinin incelemesinin ardndan, haklar ve grevleri iade edilirdi.131
2. Kraln siyas otoritesi

Ailede ev dininin efi olarak baba, hem yarg hem de efendiydi, yani
otorite greviyle dinsel grevler nasl i ieyse, sitenin byk rahibi de
ayn zamanda siyas eftir. Aristotelesin ifadesine gre, sunak ona say
gdeerlik ve g atfeder. Dinsel grev ve siyasal gcn i ie geme
sinde alacak bir ey yoktur. Ayn durumu tm toplumlarn kkeninde
buluruz; ayet ahlk bir fikir dndaki bir gce asla boyun ememek
doamzdan kaynaklanyorsa, o zaman din, halklarn ocukluk dne
minden itibaren toplumsal itaati de tesis etmitir.
Site dininin her eye nasl kartn dile getirmitik. Tanrlara her
n bal olduunu hisseden insan, insanla tanr arasnda yer alan rahibe
de bal olduunu hisseder. te kutsal atei gzeten bu rahiptir; Pinda-
rosun da dedii gibi, her gn icra edilen tapnma, siteyi her gn kurta
rr.132 Tanrlarn kar koyamayaca dua formllerini bilen rahiptir; sa
va zamannda, kurban kesen ve tanrlarn orduyu korumasn salayan
da rahiptir. Byle bir gle donanm birinin ef olarak kabul edilmesi
ve tannmas normaldir. Dinin ynetime, adalete, savaa her n karma
s nedeniyle, rahibin ayn zamanda, yksek grevli, yarg ve asker ef
olmas kanlmazdr. Aristotelese gre Sparta krallarnn yetkisi
vardr: Kurbanlar verirler, savaa komutanlk ederler ve adaleti salar
lar.133 Halikarnasl Dionysius da Roma krallar iin ayn terimleri kul
lanr.
1 Bir tr devlet denetisi, st dzey yarglar. Her yl seilen be kiilik heyet, her
ay, kraln emirlerine riayet edeceklerini taahht eder, ama kral da yasalara uya
cana sz verirdi. Zaman iinde eforlarn krallarn gcn at olmutur.-y.n.
131 Plutarkhos, agis, 11.
132 Pindaros, Nem., XI, 5.
133 Aristoteles, Polit., III, 9.
///. kitap : STE - STE YNETM ve KRAL 171
Bu monariye kuruculuk eden kurallar ok basittir, dolaysyla uzun
srecek aratrmalar yapmaya lzum yoktur; kurucu unsurlar tapnma
kurallarndan kaynaklanr. Kutsal oca ina eden kurucu, doal olarak
ilk rahiptir. Tapnmann aktarlmasndaki ilk kural sreklilii olan vera
setti. Ocak bir aileye ya da siteye aitti, ama din, oca besleme grevi
nin daima babadan erkek ocua gemesini istemitir. Din grevinin
miras yoluyla gemesi gibi, iktidar da dinle birlikte ve tabi miras yo
luyla geiyordu.134
Yunanistan'n eski tarihinin bilinen zelliklerinden biri, site krall
nn sitenin ilk ocan kuran kiiye ait olduunu aka kantlar. yonya
kolonilerinin nfusu AtinalIlardan olumuyordu, daha ziyade Pelask,
Eol, Abant, Kadmoslu karmyd. Bununla birlikte, yeni kentlerin
ocaklar daima Kodros*1dinsel ailesinin yeleri tarafndan kurulmutur.
Bu kolonilerde Pelask, Abant, Eol soylarndan birinin ef olmas yerine
on iki kentteki krallk daima Kodroslardan birine verilmitir.135 Elbette
bu kiiler otoritelerini gle elde etmemilerdir, ok sayda kentte Ati
nalI olarak sadece Kodros oullan bulunuyordu. Ama oca onlar kur
mutu, o hlde beslemek de onlarn greviydi. Krallk tartmasz Kod-
roslulara verildi ve miras yoluyla ailelerine sirayet etti. Battos, Afri
ka'da Kirenay kurmutu: Battos oullan uzun sre krallk onurlarna
sahip oldular. Protis Marsilyay kurdu; Protis oullar, babadan oula
din grevliliini stlendiler ve byk ayrcalklara sahip oldular.
Eski sitelerin eflerini ve krallarn yaratan g deildi. lk kraln da
baarl bir asker olduunu sylemek doru olmaz. Otorite ocak tapn
masndan kaynaklanr. Din, evde aile efini yaratt gibi sitede de kral
yaratr. Tartlmaz ve kanlmaz olan inan, ocan mirass olan rahi
bin kutsal eylerin emanetisi ve tanrlarn bekisi olduunu buyururdu.
Byle bir insana itaat etmekte tereddt edilebilir miydi hi? Kral kutsal
bir kiidir, Pindarosun dedii gibi kutsal krardr. Kral tam olarak bir
tanr olmasa da, en azndan tanrlarn fkesinin dua ve by ile nlen
mesi konusunda en gl insand. 136 Bu insann yardm olmadan hi
134 Burada sitelerin ilk zamanlarndan sz ediyoruz. Daha sonra, verasetin kural ol
maktan ktn greceiz ve Romada kralln neden miras yoluyla gemedii
ni anlatacaz.
1 Kral, Melanthosun olu. -.n.
,3:> Herodotos, I. Pausinias, VI. Strabon.
bir dua etkili olamaz ve hibir kurban kabul edilemezdi.

Bu yar dinsel ve yar siyas kralln doduu ndan tm kentlere
yerletii dneme kadar, yerlemesi iin ne krallar fazla aba gsterdi
ne de uyruklarn direncine rastland. Eski insanlarn ilk dnemlerinde,
modem toplumlarn ac veren doumlarnda tank olduumuz dalgalan
malara ve mcadelelere rastlamyoruz. Roma mparatorluumun k
nden sonraki dnemde, dzenli bir topluma dair kurallarla karla
mak iin ne kadar zaman gerektiini biliyoruz. Avrupa, yzyllar bo
yunca halk hkmetlerini tartan birok kart ilkeye ve mevcut top
lumsal rgtlenmeleri kabul etmeyen halklara tank oldu. Byle bir
gsteri, ne eski Yunanistanda ne de eski talyada grlr; tarihleri a
tmalarla balamaz ve devrimler sadece sona doru grlr. Bu halk
larda toplum yava yava, ama sarsntsz ve mcadelesiz biimde olu
tu, aileden tribye, tribden siteye uzun srede, derece derece geildi.
Krallk, nce ailede daha sonra da siteye doal olarak yerleti. Birka
kiinin ihtirasl hayallerinin rn olmad; herkesin gznde aka g
rlen bir zorunluluktan dodu. Uzun yzyllar boyunca, sakin, saygde
er ve itaat ettirici oldu. Krallar madd gce ihtiya duymad; krallarn
ne ordular ne mliyesi vard. Ama ruh zerinde gl olan inanlarla
desteklenen otoriteleri, kutsal ve de ihll edilemezdi.
Krallklar daha sonra greceimiz bir devrimle tm kentlerde dev
rildi. Ama krallk devrilirken, insanlarn kalbinde kin yoktu. Genellikle
dev lenlerin kibirlerinden kaynaklanan kinle kark kmseme onlar
da asla grlmedi. nsanlarn sayg ve sevgisi [eski ef] ne kadar gz
den dse de daima hafzalarda kald. Hatt Yunanistanda tarihte pek
grlmeyen bir ey oldu; kral ailesinin hl yaamaya devam ettii
kentlerde, aile snr d edilmedi, hatt kral iktidardan dren insanlar
ayn zamanda ona sayg gstermeye devam ettiler. Halk, Efeste, Mar
silyada, Kirenada gten dm olan kraliyet ailesine sayg gster
meye devam etti. Bu kentlerde kralln unvan ve nianlarn korun
du.136137
Kral ad, halklarn kurduu cumhuriyeti rejimden sonra da kfr
olmaktan te, sayg gsterilen bir unvan oldu. Bu sfatn iren ve hor
grlen bir szck olduu sylenir. Byk bir hat! Romallar bu sfat
136 Sofokles, Kral Oedipus, 34.
137 Strabon, IV, 171; XIV, 632; XIII, 608. Athenee, XIII, 576.
///. kitap: STE - STE YNETM ve KRAL 173
grlen bir szck olduu sylenir. Byk bir hat! Romallar bu sfat
kullanarak dualarnda tanrlara sesleniyorlard. Tiranlar bu unvan alma
ya asla cesaret edemediyse, bunun nedeni, sfatn irenliinden deil,
ama daha ok kutsal olduundandr.138 Yunanistanda monari birok
kez yeniden kuruldu. Ama yeni hkmdarlar kendilerini asla kral ola
rak adlandrmadlar ve tiran adyla yetindiler. Bu iki sfat arasndaki
fark, hkmdarda az ya da ok bulunan ahlk nitelikler deildi; iyi bir
prense kral ve kt birine de tiran denmiyordu. kisini birbirinden ay
ran dindi. lkel krallar rahip grevlerini yerine getirmilerdi ve otorite
leri ocaktan geliyordu. Sonraki dnemlerin tiranlar sadece siyas efti
ve gleri zora ya da seime dayanyordu.
10. BLM
YKSEK GREVLLER
Siyas otorite ile din grevinin ayn ahsiyette toplanmas krallk ile so
na ermedi. Cumhuriyeti rejimi getiren devrim, karm gayet doal
olan ve insan toplumunun temel yasasn tayan grevleri ayrmad.
Kraln yerini alan yksek grevli, onun gibi rahiplii stlendi ve ayn
zamanda siyas ef unvann ald.
Kutsal krallk unvann kimi zaman yllk yksek grevliler tad.139
Korunan bakanlk ad bir baka yerde esas grevi belirtti.140 Baka
kentlerde arhont unvan stn geldi. rnein Thebaide, ilk yksek g
revlinin ad buydu; ama Plutarkn bu yksek grevliye dair tanm din
grevlisinden pek farkl olmadn gsteriyor. Bu grevli bir arhont ise
resm grevi srasnda bir rahip iin uygun grlen tac takmak zorun
dayd;141 din salarn uzatmasn ve stnde demirden yaplm bir nes
ne tamasn yasaklyordu. Bu talimatlar grevlinin Romal rahipleri1
andrdn gsteriyor. Platea kentinin de bir arhontu vard ve bu sitenin
138Titus-Livius, III, 39. Suetonius, Julius Caesar, 1 ve 6. iero, republ., I, 33.

139 A. Mgare, Samothrace. Titus-Livius, XLV, 5; Boeckh, Corp. nscr., 1052.
140 Boeckh, no: 1845. Pindaros, nem., XI.
141 Plutarkhos, Quest. rom., 40.
1 Burada ad geen Romal rahiplere flamine ad verilirdi. Saylar 15ti. 3 b
yk, 12i kk flaminedir. Yksek din grevlisi ya da pleb tarafndan seilirler
ve balarnda beyaz renkte deriden konik bir balk tarlard. -.n.
dinine gre arhont, grevini yrtt srece beyaz renkli elbiseler giy
meliydi, din ona kutsal renklere brnmesini buyuruyordu.142
Atinal arhontlar greve balayacaklar gn, balarnda yaban mer
sininden bir tala akropole karlar ve siteyi koruyan tanrya kurban su
narlard.143 Grevleri srasnda balarnda yaprakla bezenmi bir ta ta
malar da grenekler arasndayd.144 lerleyen zamanda gc simgele
yen ve de g simgesi olarak kalan tacn sadece dinsel bir simge, dua
ve kurbana elik eden dsal bir simge olduu dorudur.145 Sralanan
dokuz arhont arasnda Kral sfat verilen kii dinsel efti; ama meslek
talarndan her birinin dinle ilgili bir grevi vard ve tanrlara sunulacak
kurbanlar vard.146
Yunanllar bu yksek grevlileri iin harfi harfine kurban verecek
kiiler anlamna gelecek szckler kullanyordu.147 Bu yksek grevli
hakkndaki dnceyi belirten eski bir deyimdir. Pindaros, bu kiilerin
ocaa sunduklar hediyelerle sitenin selmetini koruduklarn sylemek
tedir.
Romada konsln ilk ii foruma, halkn topland alana kurban
sunmaktr. Halkn topland alana kurbanlar getirilirdi; konsl din g
revlisinin bunlarn hediye olarak sunulacak kurbanlar olduunu akla
masndan sonra, kurbanlar elleriyle sunar ve bir haberci kalabalktan
dinsel sessizlik ister, bir flt de seslendirdii kutsal ezgilerle btn
olup bitene elik ederdi.148 Birka gn sonra konsl, Romal penatela-
rn geldii Laviniuma gider ve tekrar kurban sunard.
Biraz dikkatle incelendiinde eskilerdeki yksek grevlinin tad
zelliklerle modern toplumlarn Devlet eflerinin zelliklerinin birbiri
ne ok az benzedii grlebilir. Eskilerde din grevi, adalet ve komu
tanlk bir kiide toplanmtr. Grevli, dinsel olduu kadar siyas bir bir
lik olan siteyi temsil eder. Kehnetler, tre, dua, tanrlarn korumas
142 A.g.e, Aristide, 21.

I4*Thukydides, Vlll, 70. Apollodore, Fragm. 21 (coll. Didot).
144 Dcmosthenes, Midiam iinde, 33. Eschine, Timarch., 19.
145 Plutarkhos, Nicias, 3; Phocion, 37. iero, in Verr., IV, 50.
146 Pollux. VIII, ch. IX. Likurgukos, coll. Didot, c. II, s. 362.
147 Thukydides, I, 10; II, 10; III, 36; IV, 65. kar. Herodote, I, 133; III, 18; Eschyle,
Pers., 204; aam., 1202; Euripides, Trach., 238.
148 iero, De lege agr., II, 34. Titus-Livius, XXI, 63. Macrobe, III, 3.
///. kitap: S T E - YKSEK GREVLLER 175
onun ellerinde toplanmtr. Konsl bir insandan farkldr; insan ile tan
r arasndaki elidir. Kamunun talihi onun talihine baldr; sitenin koru
yucu kahraman gibidir. Bir konsln lm cumhuriyete uursuzluk
getirir.149 Titus-Livius bize, Konsl Cladius Neronun meslektann
yardmna komak iin orduyu terk ettii zaman, Romann bu ordu
hakknda ne kadar kayglandn gsterir; efini kaybeden ordu, tanrla
rn korumasndan yoksun kalmtr, konslle birlikte kehnetler de git
mitir, yani din ve tanrlar da gitmitir.
Konsl grevinden bir ekilde ve srayla ayrlan yeler olan dier
Romal yksek grevliler de din ve siyas yetkilere bir arada sahiptiler.
Kimi gnlerde kendisine elik eden bir saymc olarak site adna kurban
sunar ve eliyle kurban okard. Yarg ve ynetici olan praetor, kentsel
ynetim grevlisi aedilis, dinsel bayramlara bakanlk ederdi.150 Btn
yksek grevliler kutsal eylemin icrasnda hazr bulunurdu. nk es
kilerin dncesinde, her otorite, nereden baklrsa baklsn dinseldir.
Kurban sunmayan grevliler sadece Pleblerin tribnleridir, dolaysyla
da gerek grevliler arasnda saylmazlar. Daha sonra greceimiz gibi
otoriteleri tmyle olaanst trdendir.
Yksek grevliye atfedilen din grevi, zellikle seilme biiminde
grlr. Eskiler nezdinde, sitenin efinin belirlenmesinde insanlarn oy
larnn yeterli olmad grlmektedir, tikel kralln srd gnlerde
ki dinsel yasaya gre, din olan her grev babadan oula geti, dolay
syla da efin doumla belirlenmesi olaan kabul edildi. Doum ise tan
rlarn isteinin aklanmas olarak kabul edilirdi. Devrimlerin krallkla
r tasfiye ettii yerlerdeki insanlar, doumun yerini alacak, yani tanrla
rn tasvip edecei bir seim ekli aramlardr. Tm Yunan halklar gibi,
AtinalIlar da kura ynteminden daha iyisini bulamamlardr. Ama Ati
na demokrasisinin suland bu yntem konusunda pein yarglar ge
litirmemek gerekir. Bu konuyu eskilerin dncesine doru giderek
biraz daha aydnlatalm. Onlar iin talih rastlant deildir; lh istein
aa vurulmasdr. Ayn ekilde, yukarnn gizemlerini kefetmek ama
cyla tapnaklarda ve site yksek grevlisinin seiminde de bu ynteme
bavuruluyordu. Tanrlarn kuradan karttklar adla, kendilerine en l-*130
149 Titus-Livius, XXVII, 40.

130 Varron. L. L. VI, 54. AtMrie, XIV, 79.
yk olan setiklerine ikna olunmutu. Bu Platonun da dncesiydi:

Talihin belirledii insan, tanrnn sevdii insandr diyoruz ve ynetme
sini doru buluyoruz. Kutsal eylerle ilgili tm yksek grevlerdeki se
imi, kendisine ho grnenleri semesi iin tanrya brakalm. Talihe
gvenelim. Site grevlilerin tanrlardan geldiine inanyordu.151
Romada da durum aynyd. Konsln belirlenmesi insanlara ait
olamazd. Halkn istei ya da yersiz arzusu yasal olarak bir yksek g
revli yaratamazd. imdi konsln nasl seildiine bakalm: Resm g
revdeki yksek grevli, yani kutsal vasflar ve kehnetleri tama kabi
liyetine sahip olan kii, uurlu gnler iinden konsln atanaca zama
n tayin ediyordu. Atamadan nceki gecede, gzlerini bulutsuz gky
zne evirerek tanrlarn gnderdii iaretleri izleyerek zihnen yksek
greve gelecek birka kiinin ismini sylyordu.152 Eer kehnetler uy
gunsa, tanrlar bu adaylar onaylyor demekti. Ertesi gn halk, Romada
nl Campus Marti us1meydannda toplanrd; tanrlara danan ayn ki
i de toplantya bakanlk ederdi. Kehnetlerle belirledii adaylarn ad
n yksek sesle duyururdu. Eer kehnetlere uygun grlmeyen bir isim
varsa, bu ismi telffuz etmezdi.153 Halk sadece bakann syledii isim
ler iin oy kullanabilirdi.154 Bakan sadece iki isim sylerse, halk da sa
dece bunlar iin oy kullanrd; eer adayn ismini sylerse, halk bun
lar arasndan seerdi. Meclis, bakann belirledii isimler dnda oy
kullanma hakkna asla sahip deildi. nk tanrlar, sadece kehnetler
de ad geenleri onaylamt.
Cumhuriyetin ilk yzyllarnda titizlikle kullanlan bu seim tarz,
151 Platon, Lois, III, s. 690; VI, s. 759. Kar. Demosth., in Aristog., s. 832. d6m6tri-
us de phal., fr. 4. Birok ada tarihinin talih yoluyla seilme biimini Atina
demokrasisinin bir icad gibi sunarlar. Aksine, aristokrasi egemen olduunda, y
rrlkteydi (Plutarkhos, pericl&s, 9). Demokrasi stn geldiinde, hibir fiili ik
tidar vermedii arhontlar iin kura ekimini korudu. Gerek bir otoriteye sahip
olan komutanlar (yksek rtbeli subay-stratege) iin bu yntemden vazgeti. Bu
konuya tekrar geleceiz. Demokrasiye, gerekli olan snrlar iinde ortadan kaldr
d bir ynetim usuln atfetmemek nemlidir.
152 Valerius- Maximus, I, 1,3. Plutarkhos, Marcellus, 5.
1 I.atince Romal kahramanlarn zerinde yrd (iTanr Mars'n alan. talyan
ca Campo Marzio, Antik Roma'da halk tarafndan sahiplenilmi yaklak 2 km_
geniliindeki alan. -y.n.
153 Velleius, I, 92. Titus-Livius, XXXIX, 39. Val*re-Maxime, III, 8, 3.
Dionysius, IV, 84; V, 19; V, 72; V, 77; VI. 49.
///. kitap: ST E - YKSEK GREVLLER 177
Roma tarihinin bizi artan kimi zelliklerini de aklar. rnein halk
ou kez, oy birliiyle baka iki kiiyi konslle semek isterse de ya
pamazd. nk bakann bunlarla ilgili kehneti yoktur ya da kehnet
ler uygun deildir Buna karn, halk nefret ettii iki konsl seebi
lir.155 nk bakan, sadece iki isim sylemitir ve bunlar iin oy kul
lanmak gerekmitir; oy evet ya da hayr diyerek yaplmaz. Her oy, iki
zel isim ierir ve belirlenen kiilerden baka isim yazlamaz. Kendisi
ne iren gelen adaylarn sunulduunu gren halk, oy kullanmadan e
kilerek fkesini gsterebilir. Ama meydanda oy kullanmak iin daima
yeterince yurtta bulunur.
Meclis bakannn gcn burada gryoruz. Halka deil de, mec
lis bakanna yaktrlan deyim - creat consules - bizi artmamal.
Gerekten, halkn deil sadece bakann yapabildii eyler vardr: Kon
slleri belirler, nk tanrlarn isteini bulup karan odur. Konslleri
belirlemese bile, en azndan tanrlar konslleri onun araclyla belirler
di. Halkn gc sadece seimin onaylanmasyla ifade ediliyordu ve eer
kehnetler -drt aday uygun grmse, adaylar arasndan sadece bi
risi seebilirdi.
Bu usuln Roma aristokrasisine gayet faydal olduundan kuku
yoktur, ama seim biiminin aristokrasi tarafndan icat edilen bir kur
nazlk olduunu dnmek yanltc olur. Szn ettiimiz dine itikat
edilen yzyllar boyunca byle bir kurnazlk dnlemezdi. Byle bir
kurnazlk ilk zamanlarda siyaseten gereksizdi, nk oylamada patrici-
ler zaten ounlua sahiptiler. Hatt tek bir kiiye ar yetki verseydi-
ler bile, sonu onlarn aleyhine olurdu. Bu seim grenekleri ya da t
releriyle ilgili vereceimiz tek aklama, yksek grevli seiminin hal
ka ait olmadna, ama tanrlara ait olduuna herkesin itenlikle inanm
olmasyd. Sitenin dinine ve talihine sahip olacak kii lh bir sesle
aklanmalyd.
Bir yksek grevlinin seiminin ilk kural ieroun verdii kural
dr: Trelere gre atansn. Eer birka ay sonra, Senatoya birka t
renin ihmal edildii ya da tam olarak gereklemedii sylenirse, Se
nato konsllere grevi brakma talimatn veriyor ve onlar da bu talima
ta itaat ediyorlard. rnekler oktur, aralarndan iki ya da kiinin, be
l55Titus-Livius, II, 42; II, 43.

ceriksiz ya da kt dnceli olduunu kabul edip Senatonun rahatlk

la byle bir konsl gzden kardna inanabilirsek de, ou zaman
bunun tersi oluyor ve sadece dinin uygun grmedii bir tedirginliin
yaratt bir durum azil gerekesi olabiliyordu*
Talihin ya da kehnetin, seilen bir arhont ya da konsln meziye
tinin imtihan edildii bir tr snav olduu dorudur. Ama bu olgu bizle-
re, sitenin yksek grevlide hangi meziyetleri aradn gsterse de, sa
vata en cesaretli, barta en becerikli ve en doru kiiyi aramadn da
gsteriyor. Aranan, tanrlarn en ok sevdii kiidir. Gerekten Atina
Senatosu, yeni seilen kiiye bedensel bir zr olup olmadn, bir ev
tanrsna tapnp tapnmadn, ailesinin tapnmaya sdk olup olmad
n, kendi llerine kar grevini yerine getirip getirmediini soruyor
du.156 Neden tm bu sorular? Tanrlarn kt niyetinin iareti olan be
densel zr, o insan dinsel bir grev icra etme liyaktinden yoksun k
lyordu, dolaysyla da hibir yksek grevi stlenemezdi; aile tapnma
sna sahip olmayan yurttalk tapnmasnda yer alamazd ve site adna
kurban sunmaya da uygun deildi; aile tapnmasna sdk deilse yani
atalardan biri dini gcendiren bir eylemi gerekletirmise ocak ebedi
yen kirlenmi saylacandan, tanrlar o slaleden nefret ederdi; kendisi
llerinin mezarn ihmal etmise, onlarn korkun fkesine maruz ka
lr ve grnmeyen dmanlar tarafndan takip edilirdi. Site kaderini
byle bir insana teslim etmekle tedbirsizlik yapm olurdu. te mstak
bel yksek grevliye sorulacak belli bal sorular bunlard. Ne karakte
rine, ne de zeksna bakp kayglanmak sz konusu deildi. ncelikle
dinsel grevin yerine getirilmesindeki yeteneinden ve site dinini teh
likeye atp atmayacandan emin olmak gerekirdi.
Bu trden bir snav Romanda da geerliydi. Konsln cevap verdi
i sorular konusunda herhangi bir bilgiye sahip olmadmz dorudur.
Ama bu snavn yksek din grevlileri iin yapldn bilmek bizim iin
yeterlidir.157
156 Platon, Lois, VI. Xenophone, Mmor., II. Pollux, VIII, 85, 86, 95.
157 Dionysius, II, 73.
///. kitap: ST E - YASA 179
11. BLM
YASA
Hindularda olduu gibi, Yunanllar ve Romallarda da yasa, ncelikle

dine bal olmutur. Sitelerin eski yasalar treler, din ve yinle ilgili
buyruklar, dualar btn olduu kadar yasal bir takm hkmler bt
ndr de. Mlkiyet hakk ve miras hakk ise, kurban, mezar ve llere
tapnma kurallar iinde dank ekilde yer almlardr.
Krallk yasalar ad verilen Roma yasalarndan bize kalan, sivil ya
amdan ok tapnmayla ilgilidir. Bunlardan biri sulu bir kadnn suna
a yaklamasn yasaklar; bir dieri kutsal yemeklerden bazlarnn ve
rilmesini yasaklar; bir ncsnde ise savatan zaferle dnen bir ge
neralin kente dndnde yapmas gereken dinsel yini syler. Daha
yeni olein On iki Levha yasas da, mezarn dinsel yinlerini ieren titiz
buyruklar verir. Solonun hem bir yasa, hem bir anayasa, hem de bir
yin kitab olan eserinde, kurbanlarn sras, zarar grenlerin tazminat
ekli, dn ve lm yinleri dzenlenmitir.
Yasalar kitabnda iero, pek de hayal olmayan bir yasamann pla
nn yapar. Yasas, z ve biimi itibariyle eski yasa koyucular taklit
eder. te ilk hkmleri: Tanrlara temiz ellerle yaklalsn; - Babalarn
tapmaklarna ve ev Larislerinin evlerine baklsn; - Rahipler kutsal ye
meklerde sadece belirlenmi yemekleri kullansnlar;- Manes [llerin
ruhlar] tanrlarna yaplmas gereken tapnma yaplsn. Romal filozo
fun Laris ve Maneslerin eski dinine pek aldr etmediini gryoruz,
ama kendini eski yasalara benzer bir yasa izmeye ve tapnma kuralla
rn yasann iine yerletirmeye zorunlu sayyordu.
Romada bir kii yasalar bilmiyorsa o kiinin iyi bir din grevlisi
olamayaca apak bir gerekti. Tabi tersi de geerliydi, yani dini bil
meden yasa bilinemezdi. Hukuk danmanl, uzun bir sre boyunca
sadece yksek din grevlileri tarafndan yapld. Yaamdaki hemen he
men btn eylemlerin dinle balants vard, dolaysyla da her ey bu
rahiplerin kararlarna balyd; sonsuz saydaki dvalarda tek yetkili on-
lard. Evlilikle, boanmayla, ocuklarn yurttalk ve dinsel haklaryla
ilgili tm itirazlar onlarn mahkemesine gidiyordu. Bekrln olduu
gibi akrabalar aras zinann da [inceste] yargcydlar. Evlt edinme din
sel bir eylemdi ve din grevlisinin onayyla gerekleebilirdi. Vasiyet
180 ANTK STE: TAPINMA-HUKUK KURUMIAR
hazrlamak, dinin vesayet ve tapnmann aktarlmas iin dzenlemi ol

duu dzeni ykmak anlamna geliyordu. Dolaysyla vasiyete ncelikle
rahipler izin verirdi. Mlkiyetin snrlar din tarafndan belirlendiinden,
iki komu anlamazla dtnde, din grevlisi ya da arvales rahip
leri huzurunda savunma yaparlard. te bu nedenle, ayn kiiler hem
din grevlisi hem de hukuk danmanln yrtrlerdi; hukuk ve din
ayndr. 158
Atinada arhont ve kral, Romal yksek din grevlisiyle ayn huku
k yetkilere sahipti.159
Eski yasalarn yaratlma tarz aka grlmektedir. Bunlar icat eden
bir insan deildir. Solon, Likurgos, Minos, Numa, sitelerinin yasalarn
yazl hale getirmiler, ama yasalar yapmamlardr. Bizce yet yasa
koyucu, dehsnn gcyle bir yasay yaratan ve bunu dier insanlara
dayatan bir kii ise, eski insanlar arasnda byle bir yasa koyucu asla
var olmad. Antik yasa, halkn oylarndan da kaynaklanmad. Oy says
nn bir yasa yaratabilecei dncesi, ok daha sonraki sitelerde ve sa
dece siteleri deitiren iki devrimden sonra ortaya kt. Bu zamana ka
dar grlen yasalar, antik, deimez ve saygdeer bir ey olarak teza
hr eder. Site kadar eski olan yasa, kurucunun oca kurmasyla ayn
nda ortaya kmt, moresque viris et moenia ponit. Din kurumlar
ken yasalar da kurumlat. Ama bunlar bizatihi ocan kurucusunun ta
savvur ettiini syleyemeyiz. O hlde yasann gerek sahibi kimdir?
Daha nce aileyi, mlkiyeti, miras, vasiyeti, evlt edinmeyi dzenle
yen Yunan ve Roma yasalarndan sz ederken, bu yasalarn olduka es
ki kuaklarn inanlaryla tastamam rttn grmtk. Eer bu
yasalar, doal hakkaniyetle kyaslarsak ou kez elikili olduklarn
grrz. Yasalarn kkeninin mutlak hukuk kavramnda ve adalet duy
gusunda aranmad aka grlr. Ama ayn yasalar ller ve ocak ta
pnmas nne koyarsak ve ilkel dinin deiik talimatlaryla karlat
rrsak, bunlarla mkemmel bir uyum iinde olduklarn kabul ederiz.
nsan kendi vicdann inceleyip de bu doru, dil; bu yanl, adalet
siz demedi. Antik hukuk byle domad. Ama insan, dinsel yasa gere
158 iero, De legib., I, 9; II, 19; De arusp. Resp.. 7. Dionysius, II, 73. Tacitus, ann.,
I, 10; Hist., I, 15. dion Cassius, XLVIII. 44. Plinius, Hist. Nat.. XVIII, 2. Aulu-
Gelle, V, 19; XV. 27.
159 PoIlux, VIII. 90.
///. kitap: S T E - YASA 181
i kutsal ocan babadan erkek ocua geeceine inanyordu; buradan

evin bir miras mal olduu ortaya kt. Babasn tarlasna defneden in
san, lnn ruhunun ebediyen tarlann sahibi olacana ve gelecek ku
aklardan srekli bir tapnma isteyeceine inanyordu; lnn alan ve
kurbanlarn yeri olan tarlann bir ailenin bakasna devredilemeyecei
kabulnden mlkiyet ilkesi ortaya kt. Din, tapnmay kz ocuun de
il, erkek ocuun srdreceini buyuruyordu ve dine elik eden yasa
da, mirasa kz ocuk deil, erkek ocuk sahiptir; erkek tarafndan yee
nin miras hakk vardr, kadn tarafndan yeenin miras hakk yoktur di
yordu. te yasa byle yapld; kendiliinden vazedilmiler araclyla
ortaya kt ve aratrmaya gerek kalmad. Yasalar inancn dorudan ve
zorunlu sonucuydu; insanlar arasndaki ilikilere uygulanan dinin ta
kendisiydi.
Eskiler yasalarnn tanrlardan geldiini sylyorlard. Giritliler ya
salarn Minosa deil, Zeusa atfediyorlard; Lakedemonyallar yasa
koyucularnn Likurgos deil de Apollon olduuna inanyorlard. Roma
llar, yasalarnn eski talyann en gl tanralarndan biri olan Ege-
riann szlerinin Numa tarafndan yazlmasyla meydana geldiini sy
lerler. Etrskler yasalarn tanr Tagesden almlardr. Tm bu gelenek
lerde doruluk pay vardr. Eskilerde gerek yasa koyucu insan deildi,
insann iinde mevcut olan dinsel itikatt.
Yasalar uzun sre kutsal bir ey olarak kalmlardr. nsann iradesi
nin ya da halkn oylarnn bir yasa yapabileceine inanld dnemde bi
le, dine danmak ve dinin rzasn almak gerekiyordu. Romada, oyla
rn ve oybirliinin bir yasa yaplmas iin yeterli olmadna inanlyor
du; halkn kararnn yksek din grevlileri tarafndan onaylanmas ve
tanrlarn nerilen yasay kehnetler araclyla onaylamas gerekiyor
du.160 Birgn pleb tribn, bir yasann trib meclisi tarafndan kabul
edilmesini ister. Bir patrici yle der: Yeni bir yasa yapma ya da varo
lan yasalar dzeltme hakknz var m? Siz ki kehnetlere sahip deilsi
niz, meclislerinizde dinsel eylemde bulunmuyorsunuz, dinle ve arala
rnda yasa da olan kutsal eylerle ortak neyiniz var?161
Bunlar grdmzde, eskilerin yasalar sz konusu olduunda,
m Dionysius, IX, 41; IX, 49.

1M Dionysius, X, 4. Titus-Livius, III, 31.
uzun zamanlar boyunca neye itibar ettikleri ve neye balandklarn ol

duklarn gryoruz. Yasalar insan eseri olarak grmyorlard. Yasala
rn kkeni azizdi. Platonun yasalara itaat etmek, tanrlara itaat etmek
tir sz bouna sylenmi deildir. Sokratesin kendi yaamn yasalar
istedii iin fed ettiini gsteren Kritonun Yunan dncesini akla
dn grrz. Sokratesden nce, Termofil kayasna unlar yazlmt:
Ey yolcu! Spartaya git, syle ki biz yasalara itaat etmek iin ldk.
Eskilerde yasa daima kutsaldr; krallk zamannda, krallarn ecesidir;
cumhuriyet zamannda, halkn ecesi olmutur. Yasaya itaatsizlik etmek,
kutsal olana saygszlk etmektir.
Yasa, ilke olarak deimez, nk lhdir. [lah] Yasalarn asla il
ga edilmediini belirtelim. Yeni yasalar yaplabilirdi, ama eski yasalar
elikili olsa da yrrlkte kalmaya devam ederlerdi. Dracon yasas,
Solon yasas tarafndan iptal edilmedi,162 ne de kraliyet yasalar On iki
Levha tarafndan. Yasann kazlarak nakedildii tan dokunulmazl
vard; belki olsa olsa dikkatsiz davrananlar ta bir baka yne evire
bileceklerine inanyorlard. Kart ve farkl yasalar tan stnde bir ara
da duruyor ve her ikisine de sayg gsterilmesi gerekiyordu. Isaeuosun
savunmalarndan birinde, iki kii arasndaki miras tartmasn gryo
ruz; her biri yasann kendi lehine olduunu ileri sryordu; oysa her iki
yasa da hem elikili hem de kutsaldr. Manu yasas, aabeylik hakkn
dzenleyen eski yasay korur, fakat yeni bir yasa kardeler arasnda eit
paylam nerir.
Antik yasann asla bir gerekesi yoktur. Niye olacak ki? Yasa kendi
nedenlerini aklamaya zorunlu deildir; tanrlar yapt iin yasadr.
Tartlamaz ve zorunludur; bir otoritenin eseridir; insanlar ona itaat
ederler, nk ona gvenirler.
Yasalar uzun kuaklar boyunca yazl deildi; inan ve dua forml
leriyle, babadan oula aktarlyordu. Ailenin ve sitenin oca etrafnda
srp giden kutsal bir gelenekti.
badetler ve trenlerle yorulmu treler, yasalarn yazlmaya ba
lad gn kutsal kitaplara, tre kitaplarna emanet edildiler. Bunu ken
tin kutsal kitaplarnda okuduunu syleyen Varron, Tusculum kentinin
eski bir yasasna gndermede bulunur.163Asl belgeleri incelediini sy
162 Ancocide, I, 82, 83; Demosthencs, in Everg., 71.

Varron, L. L., VI, 16.
///. kitap: S T E YASA 183
leyen Halikamasl Dionysius, Decemvirler dneminden nceki Ro-

mada, yazl yasalar olarak bulunanlarn rahiplerin kitaplarndan ibaret
olduuna iaret eder.164 Yasa, daha sonra yin kitaplarndan karak ay
rca yazlr; ama grenek devam eder, bir tapnaa konulan yasann ko
ruyuculuu rahipler tarafndan yaplr.165
Yazl olsun olmasn, ok ksa kararlarn formle edildii bu yasalar,
biim olarak Musann kitab [Tevrat] ya da Manu kitabndaki yetlerle
karlatrlabilir. Yasann szlerinin de ahenkli olduu grlr.166 Aris
toteles, yasalarn yazl olmad dnemde ark olarak sylendiini sy
ler.167 Kimi dillerde de bunun ans kalmtr; Romallar yasalara carmi-
na, msra, Yunanllar ise ezgi derlerdi.168
Bu eski msralar deimeyen metinlerdi. Bir harfi deitirmek, bir
szcn yerini deitirmek, ritmi bozmak yasann kendisini mahvet
mek, insanlara grnd kutsal biimin mahvedilmesi demekti. Yasa
dua gibiydi ve doru olarak sylenmesi kouluyla tanrnn houna gi
derdi ve eer bir szc deitirilmise dine aykr oluyordu. lkel hu
kukta, d grnts olan harf her eydi; yasann anlamn ve ruhunu
aramamak gerekir. Yasa ierdii ahlk ilkeyle deil, formlnn ier
dii szcklerle deerlidir ancak. Gc kendisini oluturan kutsal sz
lerdedir.
Eskilerde ve zellikle Romadaki hukuk dncesi, dua ile ilgili
szcklerin eitli kullanm biimlerinden ayrlamaz. rnein bir sz
leme imzalama ykmllm var? Biri dari spondesl demelidir.
Dieri de spondeo diye cevap vermelidir. Eer bu szckler telffuz
edilmezse, szleme yok hkmndedir. Alacakl borcun denmesini is
tese de bounadr, borlu bir ey demez. nk antik hukukta insan
mecbur klan dorunun ierdii vicdan ya da vicdan duygusu deil, kut
sal formldr. ki insan arasnda sylenen bu forml, aralarnda bir hu
kuk ba oluturur. Formln olmad yerde hukuk yoktur.
Eer antik hukukun bir din, yasann da kutsal metinde yer alan ada
Dionysius, X, 1.
J6fi Elien, H. V., I, 39.
,r>7Aristoteles, Probi., XIX, 28.
If,s paylamak, blme, l, ritim, ezgi; bkz. Plutarkhos, De musica. s. 1133; Pinda-
ros, phyt., XII, 41; fragm. 190 /heyne yay. ) Schol. DAristofanes.
letin bir treler btn olduunu dnrsek, eski Roma usulnn ga

rip biimleri bizi artmamaldr. Davac yasa ile takip eder, agit lege.
Rakibini yasada yer alan esas metin araclyla haczeder. Ama yasann
kendi tarafnda olmas iin, terimleri bilmeli ve yine terimleri doru te
lffuz etmeye dikkat etmelidir. Bir szck yerine bakasn kullanrsa,
yasa yok hkmndedir ve artk onu savunamaz. Gaius, komusu tara
fndan asmalar kesilen bir adamn yksn anlatr; olay sabittir; yasa
y telffuz eder. Ama yasa aa derken, adam asma der ve davay kay
beder.
Yasann esas metni yeterli deildir. Bir de hric iaretlerin yasaya
elik etmesi gerekir. Bu da szleme denilen ya da adalette usul deni
len dinsel trene ait olan trelerdir. Bu nedenle, her satta bakr ve te
razi szcklerini kullanmak gerekir; bir nesneyi almak iin elle dokun
mak gerekir, mancipatio. Bir mlkiyet iin mnakaa ediliyorsa, haya
l bir dv vardr, mannm consertio. zgrlemenin azat edilmenin,
adalete bavurmann biim, davran ve usullerinin tm buradan kay
naklanr.
Dine bal olan yasa, site dininin gizemli zelliine uyum salyor
du. Yasann formlleri tapnmanmki gibi gizli tutuluyordu. Yabancdan
ve hatt pleblerden saklanrd. Bu patricilerin yasalar nezdinde ayrcalk
elde ederek ellerinde byk bir g tutmas amacyla yaplmyordu. Bu
tutumla, yasann doas ve kkeni itibariyle gizli kalmas hedefleniyor
du. Yasalarn gizemine ancak yurtta tapnmas ve ev tapnmasna kabul
edilip temel bilgileri edindikten sonra ulalabiliyordu.
Antik hukukun dinsel kkeni araclyla, bu hukukun nemli zel
liklerinden birini daha reniyoruz. Din tmyle sivildir yani her site
ye zgdr; dolaysyla sadece sivil bir hukuk olabilir. Ama eskilerde bu
szcn anlamn ayrt etmek gerekir. Hukukun sivil olduunu syle
d ik le rin d e ,^ ivile, yurtta hukuku, sadece bugn her Devletin huku
ku olduu gibi her sitenin kendi hukuku olduunu sylemiyor, ayrca
yasalarnn sadece ayn sitenin yeleri arasnda deeri ve etkisi olduu
nu dile getiriyorlard. Bir kentte oturmakla yasalarna baml kalmak ve
yasalaryla korunmak yeterli deildi; yurtta olmak gerekiyordu. Yasa,
kle iin geerli deildi. Ne de yabanc iin. Daha sonra greceimiz
gibi, bir kentte oturan yabanc mlk sahibi olamaz, mirasa konamaz,
vasiyet yapamaz, herhangi bir szlemeye taraf olamaz, ne de bilinen
///. kapz STE - YASA 185
yurtta mahkemelerinin huzuruna kabilirdi. Atinadaki bir yabancnn
bir yurttatan alaca varsa, borcun tahsil edilmesi iin mahkemeye
bavuramazd. Yasa, yabanclar iin geerli olan bir szlemeyi tanm
yordu.
Eski hukukun hkmleri eksiksiz bir manta sahipti. Hukuk adalet
dncesinden deil, dinden domutu ve dinin dnda var olmamt.
ki insan arasnda bir hukuk ilikisi kurulabilmesi iin aralarnda dinsel
ilikinin mevcudiyeti gerekiyordu yani ayn ocak tapnmasna ve ayn
kurbanlara sahip olmalar gerekiyordu. ki insan arasnda dinsel birlik
yoksa hibir hukuk iliki de olamazd. Zaten kle ve yabanc sitenin di
nine katlamazlard. Bir yabanc ve yurtta, aralarnda bir hukuk iliki
imkn olmadan yllar boyunca bir arada yan yana yaayabilirdi. Hukuk
dinin bir yzyd. Ortak din yoksa ortak yasa da yoktu.
12. BLM
YURTTA ve YABANCI
Yurtta site tapnmasnda yer almas nedeniyle tanyoruz. Tm sivil ve

siyas haklan tapnmaya katlmndan kaynaklanr. Tapnmadan vazge
erse, haklarndan da vazgeer. Yurttalk \national\ tapnmasnn
nemli trenlerinden biri olan halk yemeklerinden daha nce sz et
mitik. Spartada kendi hats olmasa bile, halk yemeklerine katlmayan
kii artk yurttalar arasnda saylmyordu.169 Atinada yurtta tanrlar
nn bayramna katlmayan site yesi, hakkn kaybediyordu.170 Romada,
siyas haklardan yararlanmak iin kutsal su ile ykanma trenlerine ka
tlmak gerekiyordu.171 Katlmayan kii yani ortak duaya ve kurbana ka
tlmayan kii, bir sonraki kutsal su ile ykanma trenine kadar yurtta
lktan karlyordu.
Yurttan doru bir tanmn vermek istiyorsak, sitenin dinine tapnan
WJ Aristoteles, Pol., II, 6. 21(11, 7).

17() Boeckh. Corp. nse., 3641 b.
171 Velleius. II. 15. Savata olan askerler iin bir istisna yapld; trende olduklarnn
kantlanmas iin saymcnn gidip isimlerini almas ve tren kaytlarna yazmas
gerekliydi.
kiidir diyebiliriz.172 Yabanc ise tapnmaya eriimi olmayan, site tanr

larnn korumad ve site tanrlarna yakaramayan kiidir. nk yurt
talk tanrlar sadece yurttan duasn ve armaanlarn kabul eder; ya
bancy reddederdi; yabanclarn tapnaklara girileri yasaktr ve kurban
srasnda orada bulunmalar bile dine saygszlktr. Roma tapnmasnn
belli bal trelerinden birinde yabancy reddediin antik duygusunu
gryoruz; ak havada kurban sunan yksek din grevlisinin ba rt
ldr. Grevli kutsal atein nnde yurttalk tanrlarna adanan dinsel
eylemini icra ederken orada bir yabancy grrse; kehnetler bozu
lur.173 Bir yabancnn eline geen herhangi bir kutsal nesne, artk din
d kabul ediliyordu. Dinsel zelliini sadece kefaret yoluyla yeniden
kazanabilirdi.174 Dman kenti ele geirmi, ama yurttalar tarafndan
geri alnmsa, her eyden nce tapnaklarn arndrlmas, tm ocaklarn
sndrlmesi ve yeniden yaklmas gerekiyordu; yabancnn bak tap
naklar ve oca kirletmiti.175
te din, yurtta ile yabanc arasnda derin ve kapanamayacak byle
bir ayrm iziyordu. Ayn din ruhlar zerinde gl olduu srece, site
hukukunun da yabanclara ifa edilmesini yasaklad. Herodotos zama
nndaki Spartada bu hak, bir khin dnda kimseye tannmamt, ama
bunun iinde yine bir vahyin kesin buyruu gerekiyordu. Atina bazen
bu hakk veriyordu, ama ne nlemler alarak!.. ncelikle toplanan halk
bir tr gizli oylamayla yabancnn kabuln oyluyordu, bu pek nemli
deildi; dokuz gn sonra, ikinci bir meclis ayn ynde oylama yapma
lyd, yabanc lehine en az alt bin oy gerekiyordu. Bir Atina meclisinin
bu kadar yurtta toplamasnn ok ender olduunu dnrsek, alt bin
oyun ok byk bir say olduunu anlayabiliriz. Sonra, bu iki meclisin
kararnn dorulanmas amacyla Senato oylamas gerekiyordu. Nihayet,
yurttalardan birisi kendisine tannm olan bir tr veto hakk kullana
bilir, kararnamenin eski yasalara aykr olduunu ileri srebilir ve kara
172 Demosthenes, in Neoeram, 113, 144. yurtta olmak Yunancabirlikte kurban sun
mak demektir.
>73 Vergilius, En.. III, 406. Festus, Ve exesto: Lictor in quibusdam sacris clamitabat,
hostis exesto. Hostis yabanc olarak kullanlyordu. (Macrobe, l, 17); hostilis fa-
cies ise yabancnn yz demektir. Vergilius iinde.
174 Digeste, XI. kitap, 6. balk, 36.
,7S Plutarkhos, Aristide, 20. Titus-Livius, V, 50.
///. kitap : STE - YURTTA ve YABANCI 187
ra itiraz edebilirdi.176 Yasa koyucunun yabancya yurttalk hakk veril

mesi dnda bu kadar zorluk yaratt ve nlem ald baka bir kamu
faaliyeti yoktur. Az kalsn sava iln ediliyor ya da yeni bir yasa yapl
yor sanlabilir, bu kadar ok formaliteye niye ihtiya olsundu ki? Yurt
tala kabul edilmek isteyen yabancya bu kadar zorluk karmann ne
deni ne olabilir? Elbette, yeni yurttan siyas meclislerde kullanaca
oyun mevcut dengeyi deitireceinden korkulmuyordu. Demosthenes
AtinalIlarn gerekesini ve dncesini aklar bize: Kurbanlar iin
safl korumak gerek177 yabancy dlamak kutsal trenlere gz ku
lak olmaktr. Yurttalar arasna bir yabancy kabul etmek ona dinde
ve kurbanda yer vermek demektir. Oysa halk, byle bir eylem iin
kendini tmyle zgr hissetmiyordu ve dinsel tedirginlik iindeydi.
nk yurttalk tanrlarnn yabancy reddedeceini biliyorlard, ayrca
kurbanlarn yabancnn varlyla bozulabilirle ihtimali de sz konusuy
du. Site hukukunun yabancya hediyesi olan yurttalk, aslnda tapnma
nn temel ilkelerinin ihll edilmesiydi. te site ilk balarda bu nedenle
cimri davranyordu. Yurttala glkle kabul edilen kiinin arhont ve
rahip olamayacan da belirtelim. Site, yabancnn tapnmaya katlmas
n kabul ediyordu, ama bakanlk makam abartl olurdu.
Kii, baka bir sitenin yurtta ise Atinann da yurtta olamazd.178
ki ailenin yesi olunamayacan grmtk, benzer bir tarzda iki site
ye yelikte dinen imknszd. ki dine birden ait olunamazd.
Tapnmaya katlmak haklar elde edilmesine yol ayordu. Meclis n
cesi kurban sunumuna katlan yurtta oy kullanabilirdi. Site adna kur
ban sunabildii iin bakan ve arhont olabilirdi. Sitenin dininden sayl
d iin yasaya bavurabilir ve gerekli treleri yerine getirebilirdi.
Bun karn, dine katlmayan yabancnn hibir hakk yoktu. Rahibin
meclis iin izdii kutsal dairenin iine girerse, lm cezasna arpl ir
di. Sitenin yasalar onun iin geerli deildi. Bir su ilerse, kle gibi
muamele grr ve sitenin adaletinden mahrum braklmas nedeniyle de
baka yola bavuramadan cezalandrlrd.179 Yabanc iin bir adalet ih
tiyac doarsa, olaanst bir mahkeme gerekiyordu. Romada, yaban
176 Demosthenes, in Neoer., 89-91.

177 A. g. e., 92, 113, 114.
178 Plutarkhos, Solon, 24. iero, Pro Coecina, 34.
179 Aristoteles, Pol., III, 43. Platon, Lois, VI.
clarn yarglanmas amacyla yarg-ynetici grevini stlenmi olan

praetorun kendisi yabanc oldu, yani yabanclarla yurttalar arasndaki
ihtilaflara bakan yarglk makam oluturuldu. Atinada, yabanclarn
yargc ordu komutan ya da Polemarkhos yani savala ilgili hazrlklar
yapan ve dmanla olan ilikilerden sorumlu olan yksek grevliydi.180
Yabanc, ne Romada, ne de Atinada mlk sahibi olabilirdi.181 Ev-
lenemezdi; en azndan evlilii tannmazd ve ocuklar gayr meru sa
ylrd.182 Bir yurttala szleme yapamazd;183 en azndan, yapt sz
lemenin hibir kymeti yoktu. lk bata, ticaret yapma hakk da yok
tu.184 Roma yasas bir yurttatan miras almasn ya da bir yurttaa miras
brakmasn yasaklyordu.185 Bu ilke o kadar ileri gtrlyordu ki bir
yabanc Roma sitesinin hakkna sahip olursa ve bu hakka sahip olma
dan nce ocuu olmusa, bu kez ocuk babasna yabanc oluyor ve mi
ras hakkna sahip olamyordu.186Yurtta ile yabanc arasndaki fark, ba
ba ile ocuu arasndaki doal badan daha glyd.
lk bata, yabancya kar onur krc bir sistemin yerletirilmesi iin
aba harcand sylenir. Oysa bir ey yaplmad. Aksine, Atina ve Ro
mada yabanc ticar ve siyas nedenlerle iyi karlanyor ve korunuyor
du. Ama iyilikseverlikleri ve karlar dinin dzenledii eski yasalar ip
tal edemezdi. Din yabancnn mlk sahibi olmasn salamyordu, n
k sitenin dinsel topranda pay sahibi olamazd. Ne yabancnn yurtta
tan miras almasn ne de yurttan yabancya miras brakmasna izin ve
riliyordu. nk mallarn verilmesi tapnmann da verilmesiydi. Yaban
cnn tapnmasn yurttan yapmas imknsz olduu gibi, yurtta da ya
bancnn tapnmasn yerine getiremezdi.
Yabanc zengin ya da saygdeer ise, karlanr, gzetilir ve hatta de
er verilirdi; ama hukuk ve dinde pay olamazd. Kimi alardan kle
ondan daha iyi muamele grrd, nk tapnmasn paylat bir aile
nin yesi olan kle, efendisi araclyla siteye balyd; tanrlar onu ko-
180 Demosthenes, in Neoer., 49. Lysias, in Pancleonem.

,s Gaius, fr. 234.
182 Gaius, I, 67. Ulpien, V, 4; V, 9. Paul, II, 9. Aristofanes, Ois., 1652.
1X1 Ulpien, XIX, 4. Demosthenes, Pro Phorm.
184 Demosthenes, in Eubul.
185 iero, Pro Archia, V. Gaius, II, 110.
186 Pausinias. VIII, 43.
///. kitap: S T E - YURTTA ve YABANCI 189
ryordu. Roma dini, klenin mezarnn kutsal, ama yabancnn mezar

nn kutsal olmadn sylyordu.187
Yabancnn ticaret ve szleme yapabilmesi, malndan gven iinde
yararlanabilmesi, site adaletinin onu etkili ekilde yarglayabilmesi ya
da ksaca yasalar nnde bir eyler olabilmesi iin bir yurttan yana
ma olmas gerekebilirdi. Roma ve Atina her yabancnn bir efendiye
balanmasn istiyordu.188 Yabanc yanama kurumuna girerek ve bir
yurttan tabyetine girerek siteye balanyordu. Meden hukukun baz
ynlerinden yararlanabiliyor ve yasalarn korumas altna girebiliyordu.
13. BLM
YURTSEVERLK, SRGN
Eskilerde yurt, babalarn topran (terra patria) ifade ediyordu. Her in

sann yurdu, ev ya da yurttalk dininin kutsallatrd toprak paras,
atalarnn kemiklerinin defnedildii ve atalarn ruhlaryla igl ettikleri
topraktr. Kk yurt, mezar ve ocak ile ailenin ikamet ettii duvarla
evrelenmi yerdir. Byk yurt ise, bakan, kahramanlar, kutsal evre
duvar ve dinle damgalanm toprayla sitedir. Yunanllar yurdun kut
sal topra derlerdi. Bouna sylenmi bir sz deildir. Bu toprak in
san iin gerekten kutsaldr, nk tanrlar burada otururlar. Devlet, Si
te, Yurt. Bu szck modern anlamdaki gibi bir soyutlama deildir;
her gnk tapnma, ruhla balanan gl inanlar ve yerel tanrlar b
tnn temsil ederler.
Eskilerin yurtseverlii byle aklanr; onlar iin en yce erdemin
ve tm dier erdemlerin baland etkili bir duygudur. nsann sahip
olabilecei en deerli ey yurdu ile karr. Yurdunda, maln, gvenlii
ni, hukukunu, inancm ve tanrsn bulur. Yurdunu kaybederse, her eyi
ni kaybeder. zel karn kamusal karla anlamazlk iinde olmas im
knszdr. Platon, Bizi douran, besleyen ve yetitiren yurttur.; Sofok-
les, bizi koruyan yurttur der.
Byle bir yurt, insan iin sadece bir evden ibaret deildir. Kutsal
187 Digestye. XI. kitap, 7. balk, 2; XLVU. kitap, 12. balk, 4.

188 Harpocration, lider\
surlarn terk ederse, toprann kutsal snrlarn aarsa, kendisi iin ne

bir din ve ne de nasl olursa olsun toplumsal bir ba bulabilir. Yurdun
dan baka bir yerde dzenli yaamnn ve hukukun dndadr; baka her
yerde, Tanrszdr ve ahlk dnyasnn dndadr. Burada, yurdunda in
san onuruna sahiptir ve devleri vardr. Burada insan olabilir.
Yurt, insan kutsal bir ba ile balar. Dini sevdiimiz gibi yurdumu
zu da sevmemiz gerekir. Tanrya itaat edildii gibi ona da itaat edilir,
Ona tmyle kendimizi vermeliyiz, her eyimizi sunmalyz ve ken
dimizi adamalyz. Onu anl ya da karanlk, mreffeh ya da mutsuz
her durumda sevmeliyiz. yiliklerini sevdiimiz gibi sertliklerini de
sevmeliyiz. Onun tarafndan nedensiz mahkm edilen Sokrates bile
onu sevmemezlik edemez. O nu, brahimin Tanry sevdii gibi, uru
na ocuunu feda edecek kadar sevmek gerekir. zellikle onun iin l
meyi bilmek gerekir. Yunanl ya da Romal artk bir insana ballktan ya
da eref yznden lmyor; ama yurduna yaamn borludur. nk
eer yurdu hcuma uramsa, aslnda hcuma urayan dinidir. Sunak
lar, ocaklar, pro aris ve focis, iin gerekten arpr, nk dman
kenti ele geirirse, sunaklar devrilecektir, ocaklar snecektir, mezarla
rna saygszlk yaplacak, tanrlar imha edilecek, tapnmas silinip gide
cektir. Yurt sevgisi eskilerin dindarldr.
Yurda sahip olmak kymetli olmaldr, nk eskilerde bir insan
yurdundan yoksun etmekten daha acmasz bir cezay tasavvur edilme
miti.. Byk sular iin olaan ceza, srgndr.
Srgn, tam olarak tapnmann yasaklanmasdr. Yunanllarda ve Ro
mallarda ok kullanlan bir formle gre, bir insan srgn etmek, as
lnda atein ve suyun yasak edilmesidir.189 Ateten kastedilen ocan
kutsal ateidir; sudan kastedilen de kurbanlar iin gerekli olan kutsal
sudur. Srgn, insan dininin dna iter. Karar kasn, tapnaklara yak
lamasn. Yurttalardan kimse onunla konumasn, ne de kabul etsin.
Hi kimse onu dualara ne de kurbanlara kabul etsin; kutsal suyu ona
vermesin der.190 Eve gelirse ev kirlenir. Onu kabul eden kii onun te
masyla kirlenir. Onunla yemek yiyen ya da ien ve ona dokunan arn
mak zorundadr der yasa. Bu aforozun etkisiyle srgn edilen, hibir
189 Herodotos, VII, 231. Crainus, Athen6e iinde, XI, 3. iero, Pro domo, 20. Ti-
tus-Livius, XXV, 4. Ulpien, X, 3.
190 Sofokles, Oedipe roi, 239. Platon, Lois, IX, 881.
///. kitap: ST E - YURTSEVERLK, SRGN 191
dinsel trene katlamazd; tapnmas yoktu, ne kutsal yemei ne de du

alar; din tarafndan mirastan yoksun braklmt.
Eskiler iin Tanrnn her yerde olmadn dnmek gerekir: Evre
nin tanrs hakknda belirsiz bir dnceleri varsa da, kendi Tanrlar ola
rak ele aldklar ve yakardklar bu tanr deildir. Her insann tanrs evin
de, ilesinde, kentinde oturanlardr. Yurdunu arkasnda brakp giden
srgn edilmi kii, tanrlarn da arkasnda brakr. Kendisini avutacak
ve koruyacak bir dini hibir yerde gremez; kendisini gzetecek tanr
y hissetmez; dua etme mutluluu elinden alnmtr. Ruhunun ihtiya
larn karlayacak her ey ondan uzaklamtr.
Tabi yurttaln ve siyas haklarn kaynakland yer dindir. Yurdun
dinini kaybederek srgn edilen kii, bu haklarn da kaybediyordu. Si
tenin tapnmasndan dlanarak srgn edilen kii, ev tapnmasndan da
yoksun kalyor ve ocan sndrmek zorunda kalyordu.191 Mlkiyet
hakk artk yoktur; topra ve tm mallar, eer tanrlar ya da devlet le
hine msadere edilmemise, sanki lm gibi ocuklarna kalr;192 ta
pnmas olmadndan ailesi de yoktur; koca ya da baba olamaz artk.193
ocuklar kudretinin altnda deildir;194 kars artk onun kars deil
dir195 ve hemen baka bir koca bulabilir. Reguluse bakn. Dmann
esiri olan Regulus, Roma yasas tarafndan bir srgne benzetilir; Sena
to ona fikrini sorarsa, fikrini aklamay reddeder, nk srgn edilen
artk senatr deildir; kars ve ocuklar ona giderse, kucak amay red
deder, nk srgn edilenin artk ocuu yoktur, kars yoktur:
Fertur pudicae conujugis osculum
Parvosque natos, ut capitis minr,
A se removisse196
Ksenophon'un dedii gibi srgn edilen ocan, zgrln, yurdu
nu, karsn ve ocuklarn kaybeder. lrse, aile mezarlna gmlme
hakk yoktur, nk yabancdr.197
191 Ovidius,Tristes, I, 3,43.
192 Pindaros, Pyht., IV, 517. Platon, Lois, IX, 877. Diodorus, XIII, 49. Dionysius, XI,
46. Titus-Livius, III, 58.
193 nstitutes, I, 12.
194 Gaius, I, 128.
195 Dionysius, VIII, 41.
196 Horatius, Odes, III.
197 Thukydides, I, 138.
Eski cumhuriyetlerin sulularn lmden kurtulmak iin kamalar

na izin vermesi artc deildir. Srgn, lmden daha tatl bir zdrap
deildir. Romal hukuk danmanlar buna lm cezas adn verirlerdi.
14. BLM
BELEDYE ZHNYET
Buraya kadar eski kurumlarla ve zellikle de eski inanlarla ilgili ola

rak grdklerimiz bize iki site arasndaki derin farkllkla ilgili bir fikir
vermi oldu. Ne kadar yakn olsalar da, iki site birbirinden tamamen ay
r olan iki toplumu olutururdu. Aralarndaki mesafe gnmzdeki iki
kenti ayran mesafeden daha uzakt; iki Devleti ayran snrdan da daha
fazla; ne tanrlar ayndr, ne trenler, ne de dualar. Bir sitenin tapnmas
komu sitenin insanna yasaktr. Bir kentin tanrlarnn kendi yurtta ol
mayan herhangi birinin sayglarn ve dualarn reddettiine inanlrd.
Bu eski inanlarn zamanla deitii ve hafifledii dorudur; ama
toplumlarn deitii dnemde tmyle yrrlkteydiler ve toplumlar
daima bu inanlarn izini tadlar.
ki eyi rahatlkla dnebiliriz: nce her kente zg olan bu din,
siteyi ok gl ve sarslmaz bir ekilde kurmutur; kusurlarna ve y
klma ihtimallerine karn, mevcut toplumsal rgtlenmenin bu kadar
uzun srmesi hayranlk vericidir; nihayet bu dinin uzun yzyllar bo
yunca grlen bir baka etkisi de, site dnda baka bir toplumsal bii
min kurumsallamasn imknsz klmasdr.
Her bir sitenin bamszl dinsel zorunluluk nedeniyle mutlakla-
mtr. Her bir sitenin yasas olmalyd, nk her birinin ayr dini vard
ve yasa dinden kaynaklanyordu. Her sitenin kendi egemen adaleti ol
malyd ve sitenin stnde baka bir adalet olamazd. Her sitenin dinsel
bayramlar ve takvimi vard; iki kentteki aylar ve yllar birbirinden fark
lyd. nk dinsel olaylar dizisi farklyd. Her birinin kkenindeki din
sel simgeyi gsteren para farklyd. Arlk ve l birimleri farklyd.
ki site arasnda ortak bir ey olmas kabul edilmiyordu. Aralarndaki s
nr o kadar derindi ki, farkl iki kentte oturan iki kiinin evliliine izin
verilmesi tasavvur edilemezdi. Byle bir evlilik hep tuhaf grnd ve
uzun sre yasal bulunmad. Roma ve Atina yasalar bu evliliin aka
III. kitap: STE - BELEDYE 193
kabulnden kt biimlerde bahsediyordu. Byle bir evlilikten doan

ocuklar, her yerde gayr meru grlyor ve yurttalk haklarndan
yoksun kalyorlard. ki kent arasnda evliliin yasal olmas iin, arala
rnda zel bir antlamann olmas gerekti (jus cunnubii, evlenme hakki).
Her sitenin topra kutsal snr talarndan oluan bir hatla evril
miti. Bu, yurttalk dininin ve tanrlarnn ufkuydu. Bu snr talarnn
tesinde baka tanrlar hkm sryor ve baka bir tapnma icra edili
yordu.
Yunanistan ve talyann Roma tarafndan fethedilmelerinden nce
en ok gze batan zellikleri ar paralanma, blnmlk ve sitele
rin yaltlmlyla uramalardr. Yunanistan, hibir zaman tek bir
Devlet olamamtr; ne Latin kentleri, ne Etrsk kentleri, ne de Samnit
tribleri szlemeye dayal bir birlik oluturabilmitir. Yunanllarn a
resizce blnmesi, dalarn insanlar arasnda yaratt doal snrlara, l
kenin doasna balanmtr. Ama Thebai ve Platea arasnda, Argos ve
Sparta ile Sibaris ve Crotona arasnda da yoktur. Latium kentleriyle
Etruryann on iki sitesi arasnda da dalar yoktur. Kukusuz, fizik do
ann halklarn tarihi zerinde bir miktar etkisi olmutur. Ama, iki site
arasnda bir dan almasndan daha zor unsurlar var olmutur; bu kut
sal snr talardr; tapnma farklldr, yabanclar iinse yurttalk tanr
larnn kinidir.
Eskiler bu gerekeye dayanarak ne site dnda bir baka toplumsal
rgtlenmeye girimiler ne de byle bir eyi tasavvur etmilerdir. Ne
Yunanllar, ne talyanlar ne de Romallar, uzun sre birok kentin bir
araya gelip ayn ynetimin ats altnda eite yaama dncesini akl
larna bile getirebilmilerdir. ki site arasndaki bir kar ya da kar ko
nulacak bir tehlike iin ittifak ve geici birlik kurulabilirdi; ama asla
tam bir birlik kurulamad. nk din, her kentte bir birlik tesis ediyor
ve baka bir kentle birleemiyordu. Yaltlma, tam da sitenin yasasyd.
Kentler grdmz inanlar ve dinsel greneklerle nasl bir araya
gelip Devlet oluturabilirdi? nsan topluluu da dhil olmak zere her
ey din zerine kurulu olduu srece dzenli grnyordu. Bu birliin
simgesi, ortak yaplan kutsal bir yemek olmalyd. Gerekirse, binlerce
yurtta ayn bakann etrafnda bir araya gelebilir, ayn duay syleyebi
lir ve kutsal yemekleri paylaabilirdi. Ama mevcut greneklerle tm
Yunanistandan tek bir Devlet karmay ve kurmay deneyin! Her yurt
tan katlmak zorunda olduu halk yemekleri ve tm kutsal trenler na

sl yaplacaktr? Bakanlk nerde olacaktr? Yurttalarn yllk kutsal su
ile ykanma trenleri nasl yaplacaktr? ncelikle sitenin topran be
lirleyen ve geri kalan topraklarla siteyi ayran ihll edilemez snrlar ne
olacaktr? Yerel tapnmalar, sitenin tanrlar, her ilede oturan kahra
manlar ne olacaktr? Atinann topraklar iinde kahraman Oedipus var
dr ve bu kahraman Thebainin dmandr. Atina ve Thebaiyi ayn ta
pnma ve ynetim altnda nasl birletirebiliriz?
Bu btl inanlarn zayflamasyla (ki halkn ruhunda ok ge zayf
lamtr) birlikte yeni bir Devlet biimi yerletirmenin zaman da ge
mitir artk. Blnme alkanlkla, karla, mzminleen kinle, eski m
cadelelerin ansna sdk kalnarak pekimiti. Gemie artk dnle
mezdi.
Her kent zerkliine balyd; tapnmasn, hukukunu, ynetimini,
dinsel ve siyas bamszln ieren btn byle adlandryordu.
Bir sitenin dierini baml klmas birlemekten daha kolayd. Za
fer, fethedilen bir kentteki tm nfusu kleletirebilirdi; yenilenler ga
libin hemehrileri olamazlard. Tek bir Devlette iki siteyi kartrmak,
yenilen bir nfusu zafer kazanan bir nfusla birletirmek ve onlar tek
bir hkmet altnda toplamak, bu eskilerde asla grlmeyen eylerdi.
Bir istisna vardr ve onu ileride greceiz. Spartann Messeniay fethi
nin amac, Spartallan ve Messeniallar tek bir halkta birletirmek de
ildi; yenilen soy kovulur ve topraklarna el konulurdu. Atina ayn eyi
Salamine, Aeginaya ve Melosa |adalarJ kar yapar.
Yenilenleri siteye almak ya da sitede barndrmak hi kimsenin ak
lna gelmeyecek bir dnceydi. Sitenin tanrlar, lhileri, bayramlar,
yasalar vard ve bunlar sitenin en deerli varlyd; bunlardan yenilen-
lere bir para bile vermekten saknlyordu. Hatt yenilenlere bir ey
verme hakk bile yoktu. Atina, Aeginada oturan birinin site tanrs At-
henann tapnana girmesini nasl kabul edebilirdi? Theseusa tapn
masn, kutsal yemeklere katlmasn, bakan gibi, kamusal ocaa bak
masn nasl kabul edebilirdi? Din bunu yasaklyordu. O halde, Aegina
adasnn yenilmi halk Atina halkyla tek bir Devlet oluturamazd. Ay
n tanrlara sahip olmadklarndan, Aeginallar ve Atmallar ne ayn ya
salara sahip olabilirlerdi ne de ayn yksek grevlilere.
Peki, en azndan Atina yenilen kenti ayakta brakarak ynetmek iin
///. kitap : STE - BELEDYE 195
yneticilerini oraya yollayamaz myd? Yurtta olmayan birisinin o si

teyi ynetmesi eskilerin ilkelerine kesinlikle aykryd. Gerekten de
yksek grevli, dinsel bir ef olmalyd ve esas grevi de site adna kur
banlar sunmakt. Kurban sunma hakk olmayan yabanc, yksek grev
li olamazd. Hibir dinsel grevi olmadndan, insanlarn gz nnde
dzenli bir otoriteyi temsil edemezdi. Sparta ele geirdii kentlere har-
mosteleri1 yollad; ama bu insanlar yksek grevli deildi, yarglam
yorlard, meclislerde grnmyorlard. Kentlerin halklaryla dzenli
hibir ilikileri olmadndan, uzun sre kalamadlar.
Galip gelenin nnde bir ikilem olduu grlyor: Ya yenilmi si
teyi ykmak ve topran igl etmek ya da siteye bamszln brak
mak. Ortas yoktu. Site ya yok olacakt ya da egemen bir Devlet olarak
kalacakt. Tapnmas olduu iin hkmeti olabilirdi; birini kaybeder
ken dierini de kaybetmiyordu. Tapnmas yoksa var olmazd.
Eski sitenin bamszl, stne kurulduu inanlarn tmyle kay
bolmasyla birlikte sona erdi. Birok devrimin etkisinde kalan antik
toplumlarda dncelerin de deiime uramasyla birlikte, baka ku
rallarla ynetilen daha byk Devlet tasavvurlar ve dzenleri ortaya
kt. Fakat insanlarn eski zamanlardaki ilkelerden ve toplumsal balar
dan kurtulmalar ve zorunlulukla farkl olan yeni balar gelitirmeleri
gerekiyordu.
15. BLM
STELER ARASINDA LKLER,
SAVA-BARI
TANRILARIN TTFAKI
Sitenin isel yaamnda byk bir etkisi olan din, siteler arasndaki ili
kilere otoriterce mdahalede bulunuyordu. Otoriterlii eski zamanlar
daki insanlarn nasl savatklarn, nasl bar yaptklarn ve nasl ittifak
kurduklarn gzlemleyerek anlayabiliriz.
!
Denetleyici, arabulucu, uzlatrc, ilk bata Spartann tm Yunanistanda yerle
tirmi olduu asker birlikleri yneten grevlilerdir. Daha eski anlam ise Spar-
taya baml klnan kentlere yollanan grevlilerdir, -.n.
ki site ayn tanrlara tapnmayan iki farkl dinsel topluluktu. Sava

tklarnda, sadece insanlar savamyordu, tanrlar da savata yer alyor
lard. Tanrlarn katlmnn sadece iirsel bir kurgu olduu sanlmasn.
Eskilerde ok kesin ve dayankl bir inan vard ve buna gre savaa gi
den her ordu, tanrlarn da birlikte gtryordu. Tanrlarn muharebe es
nasnda fiilen savatklarna ikna olunmutu; askerler tanrlar savunu
yordu ve tanrlar da askerleri. Herkes dmana kar savamakla asln
da rakip sitenin tanrlarna kar savatna inanyordu; bu yabanc tan
rlardan nefret edilebilirdi, onlara kfredi lebi lirdi, vurulabilirdi; yaban
c tanrlar esir alnabilirdi.
Savan byle garip bir yn vard. Kar karya olan iki orduyu d
nelim: Her birinin heykelleri, sunaklar ve kutsal simgeleri gsteren
bayraklar vard; kendilerine baary vazeden vahiyleri, zaferi salayan
kehnetleri ve khinleri vard. Euripidesde bir Yunanlnn dedii gibi,
kart ordularda bulunan her asker savatan nce unu sylyordu:44Bi
zim yanmzda savaan tanrlar dmann tanrlarndan daha gldr.
Her ordu dman ordusuna beddua okur ve bu beddua formln bize
Macrobius vermitir: 44Ey Tanrlarm! Dmanmz arasna korku, terr
ve ktl yayn. Bu insanlar ve tarlalar ve kentlerinde oturan herhan
gi biri, sizin tarafnzdan gnein ndan yoksun braklsn. Bu kent ve
tarlalar, balar ve insanlar size kendilerini adasnlar. Her iki tarafta
da vahi bir hrsla savalr ve tanrlar kendilerinin yanndadr, yabanc
tanrlarla savald dnlr. Dmana acma yoktur; sava amansz
dr; din mcadeleye nderlik eder ve savaanlar kkrtr. ldrme ar
zusuna baskn gelecek hibir kural olamaz; esirleri boazlamaya ve ya
rallar ldrmeye izin verilir.
Sava alan dnda bile, dmana kar her ne olursa olsun bir esir
geme dncesi yoktur. Yabanc iin hibir hak yoktur. Savalyorsa ni
ye olsun ki! Dman asndan hakl ve haksz ayrt edilmez. Mucius
Scaevola1 ve tm Romallar dman ldrmenin gzel olduuna inan
dlar. Konsl Marcius, halk nnde Makedonya kraln kandrdn sy
lemekle vnr. Paulus-Emilius11I kendiliinden teslim olan yz bin
Epirliyi,JI kle olarak satmtr.
1 Mucius- Scaevola: Patrici ailelerinden biri. Mucius ise Etriisk kral, -.n.
II Romal konsl ve general, -.n.
III Arnavutlukla Yunanistan arasnda kalan blgedeki site. -.n.
III. kitap-. STE STELER ARASI LKLER. TANRILARIN TTFAKI 197
Lakedemonlu Phebidas,1 tam da barn ortasndayken Thebaililerin

kalesini ele geirir. Bu eylemin dillii konusunda sorgulanan Agesili-
as,11 Sadece yararl olup olmadna bakn; bir eylem yurt iin yararl
olduunda, onu yapmak ok gzeldir der. te, eski site insanlarnn
hukuku. Bir baka Sparta kral, Kleomenes, dmana yaplabilecek en
byk ktln tanrlar ve insanlarn gznde hep hakl olduunu sy
lemiti.
Galip gelen zaferini istedii gibi kullanabilirdi. lh ya da nsan
yasalardan hibiri, ne intikamn ne de para hrsn durdurabilirdi. Atina,
Midilli adasnda oturan herkesin cinsiyet ve ya gzetmeksizin kk
nn kaznmasna karar verdiinde, hukuku amadna inanyordu; erte
si gn bu kararndan vazgeer ve nihayet sadece bin yurtta lme
mahkm ettikten ve arazilerine el koyduktan sonra yaptklar nedeniyle
iyi niyetli ve hogrl olduuna inanr. Plateann alnmasndan sonra
insanlar boazlanr, kadnlar satlr ve hi kimse galip gelenleri hukuku
ihll ettii iin sulamaz.
Sadece askerlerle savalmyordu; sava, kadn, erkek, oluk-ocuk,
kle tm loplumlayd. Sadece insanlarla deil, tarlalarla, hasatla da sa
valyordu. Evler yaklyor, aalar kesiliyordu; dmann her zaman
kendi korkun tanrlarna adana inanlan hasadn yaklmas gerekiyor
du. Hayvanlar ldrlyordu; gelecek yl iin ayrlm tohumlar bile
imha ediliyordu. Bir sava, bir nda bir halkn adn ve soyunu yok ede
bilir ve verimli bir lkeyi le evirebilirdi.198 Bu sava hakk gerei
Roma etrafndaki yaltlmlk alann geniletti. Volsklarn111yirmi si
teden oluan blgesini bataklk hline getirdi; LatiunTun elli kenti
kayboldu; SamniunTda, Roma ordusunun getii yerler kolaylkla tan
nrd; ordularn kamp yerlerinin kalntlarndan ziyade, evrede hkm
sren yalnzlk ve sessizlik gze arpyordu.
Galip gelen, yenilenlerin kkn kazmasa bile, sitelerini imha et
me hakkna sahipti, yani dinsel ve siyas birlii kesip atard. Tapnmalar
sona erer ve tanrlar unutulurdu. Sitenin dini yklnca, her ailenin dini
de ayn nda yok oluyordu. Ocaklar snyordu. Tapnma ile birlikte ya
I Spartal komutan. - .n.

II Spartann efsanev kral, -.n.
|ys Titus-Livius, III, 8; VII, 22: X. 15. Plinius, XXXV, 12.
III talya'nn eski halklarndan biri. -.n.
salar, meden hukuk, aile, mlkiyet, dine dayanan her ey kyordu.199

Hayat balanan, yenilen bir kiiyi dinleyelim; u aklamay yapma
s istenirdi: Kiiliimi, kentimi, topram, akan suyumu, tanrlarn be
lirledii snr talarm, tapnaklarm, tanr eyalarm, tanrya ait her
eyi, Roma halkna veriyorum.200201Bu ndan itibaren, tanrlar, tapnak
lar, evler, topraklar, kiiler galip gelene aittir. Daha sonra, Roma ege
menliiyle btn bunlarn ne olacan greceiz.
Sava, iki taraftan birinin yok edilmesi ya da boyun emesiyle so
nulanmyorsa bar antlamasyla sona erebilirdi. Ama bunun iin bir
szleme ya da verilen bir sz yeterli deildi; dinsel bir eylem gerekir
di. Her antlama bir kurban sunulmasyla gerekleirdi. Bar antlama
s imzalamak modern bir dncedir; Latinler buna olak vurmak di
yordu, iere haedus ya da foedus\zox genel olarak kullanlan kurbann
ad, eylemin tmnn ifade edildii dilde kald. Yunanllar da benzer e
kilde ifade ediyorlard ve arap serpmek diyorlard. Antlama treni,
yin kitaplarna uygun davranan rahipler tarafndan gerekletiriyor
du202*talya'da adlan feciatvc, Yunanistan'da ise spendophores ya da
porte-libation idi.
Yurtlararas szlemelere sadece bu dinsel tren kutsal ve ihlal edi
lemez bir zellik veriyordu. Fourches caudines (Furculae caudinae)1
savan herkes bilir. Konsl, fnans sorumlular, tribn ve centurion
[Centuria] organlaryla, ordunun tm Samnitlerle bir antlama yapar
lar. Ama kurban fed edilmemitir. Senato, szlemenin hibir hkm
nn olmadna hkmeder. Szlemeyi iptal eden, yksek din grevlisi
patricinin aklna kt niyetli bir eylem yapld dncesi gelmemitir.
Her insann sadece kendi zel tanrlarna kar ykml olduu, es
kilerdeki srekli dncelerden biridir. Sitesi Alabandos kahramanna
tapan bir Yunanlnn szn hatrlayalm; Heraklese tapan baka bir si
tenin yurttana sesleniyordu: Alabandos bir tanrdr ve Herakles tanr
199 iero, in Verr., I, 36, 6. Siculus Flaccus, passim. Thukydides, III, 50 ve 68.
200 Titus-Livius, I, 38. Plaute, Amphitr., 100-105.
201 Festus, Vis foedum ve foedus.
202 Yunanistanda, balarnda bir ta vard. Xenophon, Hell., IV, 7, 3.
1 Fourches caudines sava: M 321de Romallarla Samnitlerin sava. Ayn za
manda iki da arasndaki dar bir geidin addr. Burada Samnit ordusu, 40.000 ki
ilik Roma ordusunu esir alr. - .r.
III. kitap: STE - STELER ARASI LKLER, TANRILARIN TTFAKI 199
deildir.203 Byle dnceler nedeniyle ve bir bar antlamas srasn

da, her sitenin ettii yemine kendi tanrlarnn tankl gerekiyordu. Pla-
teallar, Spartallara yle seslenir: Bir antlama yaptk ve araplarm
z serptik. Siz babalarnzn tanrlarn, biz de lkemizde meskn olan
tanrlar tank gsterdik.204 Mmknse, her iki kente ortak olan tanr
lardan yardm dilenirdi. Herkese grnen, her eyi aydnlatan gnee ve
besleyici toprak tanrlaryla yemin edilirdi. Ama her sitenin tanrlar ve
kahramanlan insanlar daha ok ilgilendiriyordu. Gerekten de din yo
luyla balanabilmek amacyla, antlamay imzalayan taraflarn kendi
tanrlarn da tank gstermeleri gerekiyordu.
Tanrlar savalara karyorsa, antlamada da yer almalar gerekiyor
du ya da her iki kentin insanlar ittifak halindeyse, tanrlarn arasnda da
ittifak kurulduu zellikle belirtiliyordu. Tanrlarn ittifak zaman za
man iki halkn birbirlerinin kutsal bayramlarna katlmasyla gsterili
yordu.205 Kimi kez de, karlkl olarak tapnaklarn ayorlar ve dinsel
trelerin deiimini yapyorlard. Roma, Lanuvium kentinin tanrsnn
bundan byle Romallar da koruyacan, Romallarn ona dua edebile
ceklerini ve tapnana girebileceklerini zellikle belirtir.206 ou kez,
antlamay imzalayanlardan her biri dierinin tanrlarna tapnabilecck-
lerine sz verirler. Etolyallarla antlama yapan Eleallar, antlamann
ardndan mttefiklerinin kahramanlarna yllk kurban sunarlar.207 Bir it
tifak sonras, her iki kentin tanrlarnn el skrken temsil edildii hey
kel ya da madalyalara ska rastlanmtr. Miletoslu Apollon ile zmirli
Geniusun, Sideli Pallas ile Pergeli Artemisin, Hierapolisli Apollon ile
Efesli Artemisin bir arada olduklar madalyalar vardr. Trakya ile Tro-
ya arasndaki bir ittifaktan sz eden Vergilius, her iki halkn penateleri-
nin birletiklerini ve ortak olduklarn gsterir.
Bu tuhaf grenekler eskilerin tanrlar hakkndaki dncelerini tam
olarak karlamaktadr. Her sitenin kendi tanrlar olduundan, bunlarn
savalarda ve antlamalarda yer almas gayet doaldr. ki kent arasn
daki sava ya da bar iki din arasndaki sava ve bartr. Eskilerin hu
2,)*iero, De nat. Deor., III, 19.

2(v4Thukydides, 11; V, 18.
205 Thukydides, V, 23. Plutarkhos, Thesee, 125, 33.
206 Titus-Livius, VIII, 14.
:"7 Pausinias, V, 15.
kuku bu ilke zerine kurulmutu. Tanrlar dman olduunda, acmasz

ve kuralsz bir sava vard; dost olduklarnda insanlar birleiyordu ve
karlkl grev duygusunu ykleniyorlard. Her iki sitenin tanrlarnn it
tifak iin bir gerekeleri olduunu varsaymak, her iki sitenin ittifak
kurmas iin yeterlidir. Romann dostluk antlamas yapt ilk kent, Et-
rsk lkesindeki Cervetiridir. Titus-Livius bunun nedenini anlatr: Ro
mal tanrlar, Galyay igal giriiminin bozguna uramasndan sonra
Cervetirie snrlar; Cervetiride ikmet ettiler, burada onlara taplrd;
Romal tanrlar ile Etrusk sitesi arasnda kutsal misafirperverlik ba ku
rulur;208 din bu ndan itibaren iki kentin dman olmasn istemez; ebe
diyen ittifak hlinde olurlar.209
208 Titus-Livius, V, 50. Aulu-Gelle, XVI, 13.

209 Eski Yunanistan ve talyada ok sayda olan konfederasyon ya da amfiktioni (tek
tanr himayesinde dinsel zellikli Yunan siteleri birlii _ tam szck anlam ise
komu olanlardr _ dinsel komu siteler birlii) bizim konumuz dndadr. Bun
larn siyas olduu kadar dinsel birlikler olduunu da belirtelim. Ortak tapnma
s ve tapna olmayan dinsel komu siteler birlii yoktur. Boeotiada olanlar At-
hena Itonia ya tapnrlard, Akadlar ise Demeter Panachaea ya. Asya iyonlular
nn tanrs Heliconlu Poseidon iken Dorlu be sitenin tanrs ise Apollon
Triopikdir. Kiklad konfederasyonu Delos adasnda, Poros adasnn Argolis kent
lerinde ortak kurban verirlerdi. Termopylesin amfktionisi ayn trden bir birlik
tir. Tm toplantlar tapnaklarda yaplrd ve esas konusu da kurban idi: konfedere
olmu sitelerden her biri kurban vermeye katlmak iin, geici olarak din grev
lisi kyafeti giymi birka yurttan yollard ve bunlara theores denirdi (dinsel
grevlerin site temsilcisi). Birliin tanrsnn onuruna kurban verilir ve yin
masas zerinde pien etler site temsilcileri arasnda paylalrd. Ezgilerle,
dualarla ve kutsal oyunlarla yenilen ortak yemek konfederasyonun ban olu
turuyordu. Ayn grenekler talyada da vard. Latiumun kentlerinde Latin bay
ramlar (Roma kral Gururlu Tarqiniusun Latium halklarnn ittifak iin getirdii
yllk bayram) dzenlenir ve kurbann etleri paylalrd. Etrsk kentlerinde de
durum aynyd.
UL kitap: STE - ROMALI ve ATNALI 201
16. BLM
ROMALI ve ATNALI
Toplumlar kuran ve onlar uzun sre yneten ve insan ruhunu da d

zenleyen bu din, insana karakterini de atfetti. Dinsel dogmalar ve pra
tikler, Romal ve Yunanllar zerinde uzun sre kurtulamayacaklar d
nce, davran ve alkanlklar yaratt. nsanlarn yolu, ne olursa olsun
tanrlar tarafndan gsteriliyordu; kk tanrlar, tez fkelenen tanrlar,
kt niyetli tanrlar. Tanrlarn daima kendisine kar olaca korkusu
iindeki insan eziliyor ve eylemlerindeki zgrlk alanlar tamamen k
stlanyordu.
Bir Romalnn yaamnda dinin igl ettii yeri grmek gerekir. Bi
zim iin tapman ilevi neyse Romalnn evi de ayn ilevi yerine geti
rir; tapnmasn ve tanrlarn evde bulur. Oca tanrdr; duvarlar, kaplar,
eik tanrlardr;210 tarlasn evreleyen snr talar da tanrlardr. Mezar
bir sunaktr ve atalar da lh kiilerdir.
Her bir gndeki her eylem bir yindir; tm gn dine aittir. Sabah
ve akam ocana, penatelerine, atalarna yalvarr; evinden karken,
evine girerken onlara dua eder. Her yemek dinsel bir eylemdir ve ev
tanrlaryla paylalr. Doum, temel bilgilerin renilmesi, ihram giy
me, evlilik ve tm bu olaylarn yldnmleri trenli tapnma eylemleri
dir.
Evinden ktnda ve sonraki her admnda kutsal bir nesne ile kar
lar; bu ya bir mbet ya yldrm den bir yer ya da mezardr; kimi
zaman dinsel dncelere dalar ve dua okur, kimi kez uursuz bir nes
neyle karlamamak ya da grmemek iin gzlerini evirir ve yzn
kapatr.
Her gn evinde, her ay trib birliinde, ylda birka kez gmrinde ya
da tribsnde kurban sunard. Nihayet tm tanrlarnn stndeki bir
yerde bulunan site tanrlarna tapnrd. Romada yurttatan ok tanr
vard.
Tanrlara teekkr etmek iin kurban sunard; baka kurbanlar da
sunard ve zellikle tanrlarn fkelerini yattrmak iin daha ok kur
ban sunard. Bir gn kutsal fltten ykselen eski bir ritimle dans ederek
bir alayda yer alr, bir baka gn tanrlarn heykellerinin yatt arabala-
210 Saint Augustin, ite de Dieu, VI, 7. Tertullien, Ad. Nat., II, 15.
rj kullanrd. Yine farkl bir gndeki lectisterniumu.*1Sokakta kurulan

bir masa yemeklerle donatlrd; tanr heykelleri yataklar zerine konul
mutu ve her bir Romal bandaki ta ve elindeki defne dalyla tanrla
rn nnden eilerek geerdi.211
Tohumu ekmek iin, hasat iin, asma budamas iin bayram vardr.
Buday baak haline gelmeden nce, 10dan fazla kurban sunar ve ha
sadnn iyi olmas iin 10 kadar zel tanrya yalvarr. llerden korktu
u iin onlar adna ok sayda bayram dzenler.
Gkte kt kehnetlerin habercisi olan kuun uup umadn gr
meden evden kmaz. Kimi szckleri yaam boyuca telffuz etmeye
cesaret edemez. Arzusu mu vardr? Bir tablete yazar ve tanrlardan biri
nin heykeli nne brakrd.212
Her n tanrlara danr ve buyruklarn renmek isterdi. Alaca ka
rarlar, kurbanlarn i organlarnda, kularn uuunda, yldrmn sesin
de ve grntsnde arard. Bir kan yamuru ya da konuan bir kz ha
beriyle heyecanlanr ve titrerdi; ama kefret treninde tanrlarla bart
nda rahatlard.
Evden sa ayayla kard. Salarn sadece dolunay zamannda kes
tirirdi. zerinde muskalar tard. Yangndan korunmak iin evinin du
varlarn byl yazlarla kaplard. Hastal nlemek iin formller sy
lemeyi bilirdi. Hastaln tedavisinde dile getirilen formller de vard,
ama bunlar yirmi yedi kere tekrar etmesi ve her defasnda farkl ekil
de tkrmesi gerekirdi.213
Kurbanlardan olumlu iaretler gelmemise Senatodaki grmeler
yaplmaz. Bir farenin sesini duyarsa halk meclisini terk eder. Baktrd
faldan kt bir ey ktnda ya da kulana uursuz bir sz geldiinde
ald kararlardan vazgeerdi. Kehnetlerin zafer bildirmesi kouluyla
muharebede cesurdu.
Burada sunduumuz Romal, seflet ve cehletin btl inanlarla
210 Saint Augustin, ite de Dieu, VI, 7. Tertullien, Ad. Nat., II, 15.
1 Roma inanclarnda, tanr heykellerinin yataa konulup nlerinde yiyecekler ol
duu halde sokaklarda halka gsterildii trenleri ifade eder. -y./.
2.1 Titus-Livius, XXXIV, 55; XL, 37.
2.2 Juvenal, X. 55.
2.3 Caton, De ru rust., 160. Varron, De re rust., I, 2; I, 37. Plinius, Hist. nat.. XVII,
28; XXVII, 12; XXVIII, 2.
///. kitap: STE - ROMALI ve ATNALI 203
zaptettii zayf karakterli sradan halktan sayacamz bir insan deildir

Tam olarak bir patriciden, yani asil, zengin ve gl insandan sz edi
yoruz. Patrici, srayla sava, yksek grevli-magistra, konsl, ifti,
tccardr; ama her yerde ve her zaman rahiptir ve dncesi tanrlara
adanmtr. Ruhu yurtseverlik, hret ak, altn ak gibi gl duygu
larla doludur, ama tanr korkusu her eye baskn kar. Horatius, Roma
l hakknda en doru sz sylemitir:
Dis te minorem quod geri, impares.214
Roma dininin siyaset din olduu sylenir. Ama chil halk kandr
mak iin yz yeli bir Senatonun, bin patriciden meydana gelen
bir birliin, oybirliiyle anlatn m varsaymalyz? Bu kadar rekabet,
mcadele, kiisel husumet arasnda, tek bir kiiden bu bir yalandr se
si duyulmam, her ey yzyllar boyunca henkle devam etmi olabi
lir mi? yet bir partici, tarikatnn srlarna ihanet ederek, dinin boyun
duruu altnda sabrederek yaayan pleblere kendilerini kehnetlerden,
kutsal din grevlerinden kurtaracan sylese ve sylediklerini gerek
letirerek plebleri azat etmi olsayd, kazanaca gven nedeniyle Dev-
letin efendisi olabilirdi. Patriciler icra ettikleri dine inanmam olsay
dlar, aralarndan srr ifa edecek en azndan bir kii kard. Acaba by-
lesine iddetli bir arzunun olmadna m inanlyordu? Bir dinin szle
melerle dzenlendii ve dzmecelerle desteklendiini varsayarsak, in
san tabiat konusunda klliyen yanlrz. Bu dinin patricileri defalarca
rahatsz ettii, Senatonun grevini aksattn ve skntya soktuu Titus-
Liviusda yazl olsun, sonra da bu dinin Devlet adamlarnn rahatl
iin ict edildii sylensin. ok daha sonralar, Scipionlar zamannda
dinin yneticilere yaradna inanld, ama zaten din ruhlarda daha nce
lmt.
lk yzyllardaki bir Romaly ele alp; en byk savalardan biri
olan, be kez diktatr seilen ve ondan fazla savata galip gelen Camil-
iusu seelim. Gerein iinde olmak iin, onu rahip olduu kadar bir
sava gibi tasavvur etmek gerekir. Furia gensine aittir. Lakb bir din
grevini belirtir. ocukken, ait olduu imtiyazl snfn ihramn giyer,
kt talihi uzaklatran mhr tar. Her gn katld tapnma trenle-
14 Romal, tanrlardan korktuun iin dnyann efendisisin.

rinde byr. Genliini tapnd dinin trelerini renmekle geirir. Bir

sava km, rahip ve asker olmutur; svarilerin savanda kalasn
dan yaraland, sonra yarasndaki demir parasn skp savaa devam
ettii grlr. Birok seferden sonra, yksek grevli-magistra olur;
konsl hatibi olarak, kamusal kurbanlar sunar, yarglk yapar, orduya
komutanlk eder. Bir gn gelir ve diktatrle lyk olduu dnlr.
te o gn, aydnlk bir gecede dinsel dncelere dalan resm yksek
grevli, tanrlara danr; tefekkr onu Camillusa yaklatrr ve yava
a adn telffuz eder; gzleri gkyzne dalar ve kehnetleri arar. Tan
rlar sadece iyileri yollamtr; Camilluse onlarn houna gider ve dikta
tr iln edilir.
Artk ordunun efidir; khinlere dantktan ve kurban sunduktan
sonra kentten kar. Emrinde ok sayda subay vardr; bir o kadar da ra
hip, bir de yksek din grevlisi, kehnetler, hepatoskoplar, kurban su
nan rahipler, ocak tayclar vardr.
Dokuz yldan beri kuatma altnda olan Veiie kar sava bitirmesi
iin grevlendirilir. Veii, bir Etrsk kentidir, yani aziz bir kenttir. Cesa
retten ok dindarlkla mcadele etmek gerekir. Dokuz yldan beri Ro
mallar yeniliyorsa, bu Etrskler tanrlarn houna giden treleri ve l-
tuflarn kazanan byl formlleri bildikleri iindir. Daha Romaday-
ken gaipten haber veren Sibylla [rahibe\l kitaplarna bakar ve tanrlarn
isteini aratrr. Latin bayramlarnn biimsel bir kusur nedeniyle kir
lendiini fark eder ve yeniden kurban sunarlar. Bununla birlikte, Et
rskler hl stnle sahiptirler; tek bir yol kalr, o da bir Etrsk rahi
bini ele geirip tanrlarn gizemini renmektir. Veiili bir rahip esir al
nr ve Senatoya getirilir. yle der: Romann kazanmas iin, Ro-
manm 20 km. gney-dousunda bulunan Albano glnn seviyesinin
azaltlmas gerekir. Bunun iin suyun denize aktlmas gerekir. Roma
itaat eder ve ok sayda kanal yaplr ve gln suyu toprakta kaybolup
gider.
te tam bu srada Camillus diktatr seilir. Veii yaknndaki ordu
nun yanna gider. Baardan emindir. nk tm vahiyler aklanmtr,
1 Gaipten haber verdiklerine inanlan Apollon rahibeleri.Gaipten haber veren Apol-

lon rahibelerine Sibylla ad verilirdi. Kkeninde, tanra Kibele nin hizmetileri
olan Sibyllein Sivrihisar yaknndaki Pessinus'ten M VIII. yyda geldikleri
sylenir, -y.n.
tanrlarn tm buyruklar yerine getirilmitir; Romay terk etmeden n
ce, zaten koruyucu tanrlara bayram ve kurban sz vermitir. Yenmek
iin nsan imknlar ihmal etmez; orduyu bytr, disiplini glendirir,
kaleye girmek iin yeraltndan bir tnel kazdrr. Hcum gn gelmi
tir; Camillus adrndan kar; kehnetlere bakar ve kurbanlar verir. Ra
hipler, khinler etrafndadr; paludamentum'u1giyerek tanrlara yalvarr:
Ey Apollon! Senin ynetiminde ve bana esin veren niyetinle, Veii ken
tini almaya ve ykmaya gidiyorum. Sana sz veriyorum ve ganimetin
onda birini sana adayacam. Ama tanrlara sahip olmak yeterli deil
dir; dman da kendi tanrlar korumaktadr. Camillus u forml sy
ler: Junon Reine, imdi Veiide oturuyorsun. Sana rica ediyorum. Ga
lip gelen bizlerle gel. Bizi izle kentimize kadar, kentimiz senin kentin
olsun. Kurbanlar verildikten, dualar ve formller sylendikten sonra,
artk tanrlarn kendi yanlarnda durduundan emin olan Romallar ra
hattr, dman koruyan tanr kalmamtr, ve saldr emri verilir, kent ele
geirilir.
te Camillus byledir. Hayranlk verici biimde savaan bir Roma
l bir general, itaat ettirme sanatn bilen, ama kehnetlere de kesinlikle
inanan, dinsel eylemleri her gn gerekletiren ve en nemli olann ce
saret deil, hatt disiplin de deil, yin usullerine gre ve de doru ola
rak sylenen birka forml olduuna ikna olmu bir insandr. Tanrlara
yollanan bu formller ona her zaman ihtiya duyduu zaferin yolunu
amak zorunda kalr. Byle bir generale verilecek en yksek dl, Se-
natonun kendisine grkemli bir kurban treni gerekletirme izni ver
mesidir. Drt beyaz atn ektii kutsal arabaya biner; bayram gnlerin
de tanrlarn giydii kutsal elbiseyi giyer, banda tac, sa elinde bir
defne dal, sol elinde fildiinden bir sa vardr, bunlar Jpiter heykeli
nin tad zellikler ve kostmdr.215 Hemehrilerine grnd bu
lh yce hlle, Romal tanrlarn en byk, en gerek ve en yce ola
nna sayglarn sunacaktr. Capitofn yokuunu trmanr ve Jpiter tap
nann nne geldiinde kurbanlarn sunar.
Tanr korkusu sadece Romalya zg bir duygu deildir, Yunanlnn
1 Romada yksek grevliler tarafndan giyilen (koyu vine ya da mor, bazen be

yaz) renkli geni harmani. -y.w.
21:>Titus-Livius, X, 7; XXX, 15. Dionysius, V, 8. Appien, G. puniq., 59. Juvenal, X,
43. Plinius, XXXIII, 7.
2 06 ANTK STE: TAPINMA-HUKUK-KURUMLAR
yreinde de ayn korku vardr. Daha en batan itibaren gzlerini dinle

aan, dinle beslenen ve yetitirilen bu halklar, uzun sre bu ilk eitimin
izlerini tarlar. Spartallarn tedirginliklerini biliyoruz: Ay dolunaya
dnmeden sefere kmazlard, savap savamayacaklarn bilmek iin
durmakszn kurban sunarlard, kt bir kehnet nedeniyle korkmular
sa en iyi tasarlanm olsa bile en gerekli giriimlerden vazgeerlerdi.
Atinal da byledir. Atina ordusu, ayn yedinci gnnden nce sefere
kmazd, donanma denize almadan nce Pallasn heykelini yeniden
altnla kaplamay ihmal etmezlerdi.
Ksenophon, AtinalIlarn dier halklardan daha fazla bayrama sahip
olduklarn syler.216Aristofanes ise yle syler: Tanrlara sunulan bu
ne kadar kurban! Bu ne kadar tapnak! Bu ne kadar heykel! Bu ne ka
dar kutsal alay! Yln her gnnde, dinsel enlikler ve talandrlm
kurbanlar gryoruz.217 Atina kenti ve blgesi; site, tribler, demeler
ve ailelerin tapnmas iin tapnak ve mbetlerle doludur. Her evin ken
disi zaten tapmaktr ve her tarlada kutsal bir mezar vardr.
Aslnda maymun ithl, kaprisli ve zgr dnceli olduu tasav
vur edilen Atinal, eski gelenekler ve treler karsnda tuhaf bir sayg
ya sahiptir. Romalnn kendisinden evk dolu dindarlk bekleyen esas
dini, atalarnn ve de kahramanlarnn dinidir. llere tapar, ama korkar
da. Yasalardan biri, her yl hasadn ilk rnlerini llere sunmasn zo
runlu klar; bir bakas lleri fkelendirecek tek bir szck sylemele
rini yasaklar. Antik ala ilgili olan her ey, Atinal iin kutsaldr. Tre
leri bir araya getiren eski derleme kitaplar vardr ve asla yanndan ayr
maz; bir rahip tapnmasna kck bir yenilik getirse bile lmle ceza
landrlr. En garip treler bir yzyldan dierine sirayet etmitir. Atina
lI ylda bir gn Ariadnenin* 1onuruna kurban sunar: nk Theseusun
sevgilisi lohusa iken lmtr, dolaysyla doum yapmakta olan bir ka
dnn sesi ve hareketleri taklit edilmelidir. Oschophories ad verilen bir
baka bayram daha kutlarlar, bu Theseusun Atinaya dnnn pan
tomimle canlandrlmasdr. Habercinin ssl sasna ta giydirilir. n
k Theseusun habercisi de ssl asasna ta giydirmitir. Habercinin
azndan kt varsaylan bir lk tekrarlanr ve herkes Theseus zama
2.6 Ksenefon gouv. d'Ath., III, 2.

2.7 Aristofanes, Nu6es.
1 Yunan mitolojisinde Zcus ve Europann olu Girit kral Minos'un kzdr, -.n.
nnda kullanlan bir giysiyle alaya katlr. Bir baka gn ise bir Atinal,
bir tr tencerede sebzeler kaynatr; bu tre kkenini uzak antik adan
alr, ama anlam bilinmemektedir. Fakat anlam bilinmeyen bu tre her
yl dindarlkla tekrarlanr.218
Romal gibi Atmalnn da uursuz gnleri vardr. Bu gnlerde evle
nilmez, hibir ie giriilmez, meclis toplanmaz, adalet salanmaz.219
Her ayn on sekiz ve on dokuzuncu gn arnmalara ayrlmtr.220 Tm
gnler arasnda uursuz olan Plynteries gnlerinde site tanrsnn heyke
li rtlr. Bunun aksine, Panathenes gnlerinde ise, tanrann rts
byk bir alayla tanr, ya ve mevki fark olmakszn, tm yurttalar
maiyet alayna katlmak zorundadr. Atinal hasad iin kurbanlar sunar;
yamurun ya da gzel havalarn gelmesi iin kurban sunulur, hastalk
larn tedavisi, al ya da vebay uzaklatrmak iin kurban sunulur. 221
Romann Sibylla kitaplar gibi Atinann da antik vahiy derlemele
ri vardr ve kendisine gelecekten haber veren insanlar site bakanln
da [Prytane \ besler. Sokaklarnda adm banda khinlerle, rahiplerle,
rya yorumcularyla karlalr.222Atinal fala inanr; bir haprk ve ku
laklarn nlamas yapt ii hemen brakmasna neden olur.223 Kehnet
leri yorumlamadan bir ie girimez. Evlenmeden nce mutlaka kula
rn uuuna [danmal-1 bakmaldr.224 Meclisten biri gkyznde
uursuz bir iaret grdn sylerse halk meclisi hemen dalr. 225
Kurban treni kt bir haber nedeniyle bozulmusa, yeniden balama
ldr.
Atinal iyi talih szn etmeden bir cmleye balamaz. Tm karar
namelerinin bana srekli olarak bu szc koyar. Tribndeki hatip,
lkede oturan tanr ve kahramanlarn adn anmadan konumaya bala
maz. Halk srekli olarak dile getirilen vahiylerle ynetilir. Hatipler d
ncelerinin stn gelmesini salamak iin szlerine daima Tanra
byle buyurdu diye balarlar.226
2.8 Plutarkhos, Theseus, 20, 22, 23.
2.9 Platon, Yasalar, VII, s. 800.
220 Philochore, fragm., collect. Didot, I, 414.
221 Euripides, Suppl., 80.
222 Thukydides, II, 8.
223 Scholiaste dArstophane, Ois., 721.
224 Aristofanes, Ois., 5906, 718.
225 Aristofanes, Acharniens.
226 Likurgukos, I, 1. Aristofanes, Chevaliers, 903, 999, 1171, 1179.
Nicias byk ve zengin bir ailedendir. Genliinde. Delos \Kiklad

takmadasndaki bir adaJ tapnana bir kortej, yani kurbanlar ve kur
ban srasnda tanrya vgler syleyecek bir koro gtrr. Atinaya dn
dnde, tanrlara saygsn sunmak iin servetinin bir ksmyla Athena
iin bir heykel ve Dionysos iin de tapmak yaptrr. Kimi zaman hesti-
ateur'r ve tribsnn kutsal yemeinin masraflarn karlar; koronun
kurucusudur ve dinsel bayramlar iin koronun ihtiyalarn temin eder
ve bunu srekli klar. Herhangi bir tanrya kurban vermedii gn yok
tur. Evine bal bir khin vardr ve onu yanndan ayrmaz, kamusal ile
ri iin olduu kadar zel karlar iin de evindeki khine danr. Gene
ral olarak atanr ve Korinte kar sefere kar; Atinaya galip dner,
ama bu savata len iki askerinin dman topraklarnda mezarsz kal
dklarnn farkna vanr, dinsel bir tedirginlie kaplr; donanmasn dur
durur ve bir haberci yollayarak Korintlilerden askerlerinin gmlmesi
iin izin ister. Atina halk bir zaman sonra Sicilya seferini mzakere
eder. Nicias tribne kar ve rahiplerin ve khininin seferle ilgili olum
suz kehnetler sylediklerini aklar. Fakat Alkhibiades1aksi ynde va
hiyleri haber veren baka khinler karr. Halk kararsz kalr. Bu arada,
Msrdan adamlar gelir; ok revata olmaya balayan Ammonun (M
srdaki Ammon vahasnn vahiy tanrs) tanrsna danmlar ve u vah
yini getirmektedirler: Atmallar tm Sirakzay alacaklardr. Halk he
men savaa karar verir.227
Nicias ister istemez seferi ynetecektir. Grenekler gerei sefere
kmadan nce kurban fed eder. Her generalin yapt gibi beraberinde
bir sr khin, kurbanc, rahip ve haberci gtrr. Donanma ocan ta
maktadr. Her geminin birka tanry simgeleyen amblemi vardr.
Ama Niciasn ok az umudu vardr. Felketi bildiren yeterli iaret
yok mudur? Kargalar Pallasm bir heykeline zarar vermitir, adamn bi
ri sunak zerinde kendine zarar vermitir, ve sefer Plynteriesin uur
suz gnleri srasnda balamtr! Nicias, bu savan kendisine ve yurdu
na uursuz olacan anlamtr. Dolaysyla, sefer boyunca rkek ve ih
tiyatl olduu grlr, ok cesur bir asker ve kurnaz bir general olarak
bilinen Nicias, asla bir muhabere emri vermeye cesaret edemez.
Sirakza alnamaz ve ok sayda kayptan sonra Atinaya dn ka
1 M 450- 404 yllan aras yaam Atinal devlet adam ve general, -.n.
227 Plutarkhos, Nicias. Thukydides, VI:
III. kitap: STE - ROMALI ve ATNALI 209
ran verilmesi gerekmektedir. Nicias donanmasn dn iin hazrlar,

deniz yolu aktr. Ama bir ay tutulmas gerekleir. Khine danr; fa
ln aksi ynde olduunu ve yirmi yedi gn beklemek gerektiini syler.
Nicias itaat eder; bu zaman zarfnda, hibir ey yapmadan bekler ve
tanrlarn fkesini dindirmek iin epeyce kurban sunar. Bu arada, d
man liman kapatr ve donanmasn imha eder. Geri ekilme ancak kara
dan yaplabilirdi ki, bu da olanakszdr; ne o ne de askerleri Sirakzal-
lardan kurtulabilir.
Bu felket karsnda AtinalIlar ne dnmektedir? Niciasn cesare
tini ve hayran olunacak sebatn bilirler. Dinin kararlarn izledii iin
onu ayplamay da dnmezler. Sitem edilecek tek bir ey bulurlar; o
da kendisine elik eden khinin cehletidir. nk khin ay tutulmasy
la ilgili falda yanlmtr, oysa geri ekilen bir ordu iin n saklayan
ayn uygun bir iaret olduunu bilmesi gerekiyordu.228
17. BLM
DEVLETN SINIRSIZ GC,
ESKLER KSEL ZGRL TANIMAMILARDIR
Site din zerine kurulmutur ve bir Mbet gibi olumutur. Gc bura

dan gelir, yeleri zerindeki snrsz gc ve mutlak nfuzu da buradan
kaynaklanr. Bu trden ilkeler zerine kurulu bir toplumda, kiisel z
grlk var olamazd. Yurtta her konuda tastamam siteye bamlyd; t
myle siteye aitti. Devleti douran din ve dini besleyen Devlet birbiri
ni destekleyerek, tek vcut oluturuyorlard; ortak olan ve birbiri iin
de eriyen bu iki g, insanst bir g oluturuyor, nihayet ruh ve be
den bu gcn klesi oluyorlard.
nsanda bamsz olan bir ey yoktu. Bedeni Devlete aitti ve devle
tin savunmasna adanmt; Romada, askerlik hizmeti elli yana kadar
d; Atinada altm yana kadar; Spartada ise mr boyu. Serveti Dev-
letin emrindeydi, sitenin paraya ihtiyac varsa, kadnlardan mcevher
lerini, alacakllardan alacaklarndan vazgemesini, zeytin reticilerin
den imal ettikleri ya cretsiz vermelerini isteyebilirdi.229
zel yaam da Devletin snrsz gc dnda deildi. Atina yasas
228 Plutarkhos, Nicias, 23.

229 Aristoteles, Econom., II.
yurttan bekr kalmasn din adna yasaklyordu.230 Sparta sadece ev-

lenmeyeni deil, ge evleneni de cezalandryordu. Devlet Atinada a
lmay, Spartada aylakl isteyebilirdi. En kk eylere kadar Dev
let zorbal uygulanrd; Locresda, yasa saf arap iilmesini yasakl
yordu; Romada, Miletosda, Marsilyada ise bu yasak sadece kadnlar
iindi.231 Giysi her sitenin yasas tarafndan daim olarak saptanmt;
Sparta yasas kadnlarn sa eklini dzenliyordu, Atina yasas ise gezi
ye karken etekten fazla etek gtrlmesini yasaklyordu.232 Rodos
ve Bizanstaki yasa, sakal tran yasaklyordu.233
Devletin yurttalarnn vcutlarnn bozuk ya da sakat olmasn ho
grme hakk yoktu. Dolaysyla, byle bir ocua sahip olan babaya o
cuunu ldrme emri veriyordu. Bu yasa, Sparta ve Romada da geer-
liydi. Atinada var olup olmadn bilmiyoruz; sadece Aristoteles ve
Platonun kendi ideal yasalarna bu hkm koyduklarn biliyoruz.
Sparta tarihinde Plutark ve Rousseaunun hayran olduklar bir zel
lik vardr. Sparta, Leuctresde1bozguna uram, yurttalarnn ou te
lef olmutur. lenlerin akrabalar aldklar haberden sonra halk arasnda
neeli grnmek zorundadr. ocuunun felketten kurtulduunu ve
onu greceini bilen anne ise keder iinde alamaktadr. ocuunu bir
daha gremeyecek olan anne, nee iinde tapnaklar dolar ve tanrla
ra teekkr ederdi. taat edilen ve hatt insanlarn duygularnn alt st
oluunu salayan bu Devletin nasl bir gc vard?
Devlet, bir yurttan kendi karlarna ilgisiz kalmasn kabul etmi
yordu. Filozofun ve bir aratrmacnn toplumdan ayr yaama hakk
yoktu. Mecliste oy kullanmas ve sras geldiinde yksek grevli olma
s bir zorunluluktu. Anlamazlklarn ska olduu bir dnemdeki Atina
yasalar vatandan tarafsz olmasn istemiyordu; taraflardan birini se
meli ve kar tarafla mcadele etmeliydi, yasa hiziplerden uzak ve s-
kin duran birine srgn cezas veriyor ve mallarna el koyuluyordu.
Yunanllarda eitimin serbest olmas iin ok zaman gerekti. Tabi
Devlet eitime de hkimdi. Spartada babann ocuunun eitimi ze
rinde hibir hakk yoktu. Yasa, Atinada biraz daha esnek grnyor;
230 Pollux, VIII, 40. Plutarkhos, Lysandre, 30.

z" Athenê, X, 33. Elien, H. V., II, 37.
232 Fragm. Des hist. Grecs. Collec. Didot, c. II, s. 129, 211. Plutarkhos, Solon, 21.
1 M 3 7 lde, Leuctresde, Thebai ve Spartallar arasndaki sava, -.n.
///. kitap : STE - D E V L E T N S IN IR S IZ G C 211
ama yine de site eitimin ortak bir ekilde ve kendi setii retmen
lerle yaplmasn istiyordu. Aristofanes,234 eserinin srkleyici bir bl
mnde Atinada ocuklarn okula gidilerini anlatr; srayla semtlere b
lnm ocuklar yan yana, yamurda ve karda ya da gne altnda y
rrler; bu ocuklar yerine getirdikleri yurttalk grevini anlam grn
mektedirler. Devlet eitimi tek bana ynetmek istiyordu ve Platon bu
nun gerekesini yle anlatr: Ebeveynler ocuklarn, sitenin setii
retmenlere yollamak ya da yollamamak konusunda zgr olamazlar;
nk ocuklar ebeveynlerinden ok siteye aittirler.235 Devlet her yurt
tan ruhu ve bedeninin sahibi olduunu dnr; dolaysyla devlet
kendine gre biimlendirecei bu ruh ve bedenden en iyi ekilde fay
dalanmak ister. Beden eitimi dersi verir; nk insan bedeni site iin
bir silhtr ve bu silhn gl ve mmkn olduu kadar iyi kullanlabi
lir olmas gerekir. Dinsel arklar, lhiler, kutsal danslar retir; nk
bu bilgi, kurbanlarn sunulmas ve site bayramlar iin gereklidir.236
Devlet kendi verdii eitimin yannda serbest bir eitime seve seve
izin vermez. Atinada yasa, yksek grevlilerin izni olmadan genlere
eitim verilmesini yasaklyordu; bir baka yasa zellikle felsefe ret
meyi yasaklyordu.237
Devlet inanlarda da seim olana vermiyordu. Birey sitenin dini
ne inanmak ve boyun emek zorundayd. Komu sitenin tanrlarndan
nefret edilebilir ya da bunlar hor grlebilirdi; Jpiter, Kibele, Junon
gibi genel ve evrensel zellikte tanrlara inanmak ya da inanmamak ser
bestti. Ama Atinann efsanev krallar olan Athena, Erecthea ya da
Kekropstan kuku duymamak gerekiyordu. Yoksa dine ve ayn zaman
da Devlete kar byk bir inanszlk sz konusu olur ve Devlet bu
nun cezasn verirdi. Sokrates bu nedenle lme mahkm edilmiti. Es
kilerde sitenin dinine kar dnme zgrl bilinmiyordu. Tapnma
nn kurallarna uymak, tm dinsel alaylarda ve kutsa! yemeklerde yer
almak gerekliydi. Atina yasas yurttalk bayramnn dinsel kutlama bi
imlerine katlmayanlara ceza veriyordu.238
O hlde, eskiler ne zel yaam, ne eitim, ne de dinsel eitim z
234 Aristofanes, Nuees, 960- 965.

235 Platon, Lois, VII.
236 Aristofanes, Nuees, 966-968.
237 Ksenefon, M6mor., I, 2. Diogene Lacrce,
238 Pollux, VIII, 46. Ulpien, schol. n Demosth., in Midian.
grlne sahiptiler. nsann Yurt ya da Devlet denilen bu aziz ve ilh

otorite karsnda hemen hemen hi deeri yoktu. Modern toplumlarda-
kinin aksine Devlet sadece adalet hakk iin varolmuyordu. kan sz
konusuysa, bir su olmadan da ceza verebilirdi. Aristides bir su ile
memiti, hatt phe altnda bile deildi. Ama erdemleriyle ok etkili
olmaya balayan ve isterse tehlikeli de olabilecek olan Aristides, sade
ce site yle istedi diye site topraklarndan koyulabilmiti. Buna uzak-
latrma/srgn (ostrakismos) denir; bu kurum sadece Atinaya zg
deildir; Argosda, Megarada, Sirakzada ve dier Yunan kentlerinin
ounda da grldn syleyebiliriz.239 Oysa, uzaklatrma bir ceza
landrma deildir, site kendisini bir gn rahatsz edebileceinden ku
kuland her yurttaa kar byle nlemler alabilirdi. Atinada bir insan
sulanabilir ve yurttalk haklarna sayg gstermedii iin mahkm
edilebilirdi, rnein Devlete kar efkat eksikliinden dolay. yet
sitenin kar sz konusuysa insann yaamnn hibir gvencesi yoktu.
Romann dzenledii bir yasaya gre, kral olmak niyeti tayan her ki
inin ldrlmesine izin verilebilirdi.240 Devletin selmetinin en yce
yasa olduunu syleyen o uursuz zdeyi, daha antik adayken for
mle edilmitir.241 Hukuk, adalet, ahlk, her ey yurdun kar nnde
boyun emeliydi.
Eski sitelerde tm nsan kusurlardan bak bir insan zgrlne
sahip olunduuna inanmak hatdr. Hatt zgrlk dncesi bile yok
tu. Bireyin site ve tanrlar karsnda herhangi bir hakk olabileceine
inanlmyordu. Daha sonra greceimiz gibi, hkmet birka kez biim
deitirdi; ama doas hemen hemen hi deimeyen Devletin snrsz
gc hi azalmad. Ynetimin sfat monari, aristokrasi, demokrasi ol
du; ama bu devrimlerden hibiri insana gerek zgrl, kiisel bir
zgrl vermedi. Siyas haklara sahip olmak, oy kullanmak, yksek
grevlileri atamak, arhont olmak, zgrlk bunlardan ibaretti, ama in
san, daima Devletin klesi olarak kalyordu. Eskiler ve zellikle Yu
nanllar, toplumun nemini ve haklarn abartmit; bu da kukusuz top
lumun daha kkeninden itibaren kuand kutsal ve dinsel zelliine
baldr.
2y>Aristoteles. Pol., VIII, 2, 5. Scholiaste d Aristoph., Cheval., 851.

240 Plutarkhos, Publicola, 12.
241 iero. De legibus, III, 3.
IV. KTAP
DEVRMLER
Elbette, eski zamanlarda kendi tanrsna, tapnmasna, rahibine, yksek
grevlisine sahip olan bu aileden daha gl biimlerde olumu olan
baka bir ey tasavvur edemeyiz. Dini, koruyucu tanrlar ve bamsz
din grevinden baka, hem insan ruhuna hem de insan bedenine hitap
eden ve bugnk Devleften ok daha gl ve ayn zamanda bugn
Devlet ile Kilise arasnda paylalan ikili otoriteyi de ieren siteden da
ha gl olan baka bir ey yoktur yet dayankllk zerine kurulan
bir toplum varsa, bu sitedir Bununla birlikte, nsan olan her ey gibi o
da bir dizi devrimi ierdi.
Bu devrimlerin balad dnemi genel olarak gsteremeyiz. Ancak
Yunanistan ve talyadaki sitelerde farkl dnemlerde cereyan ettiini
syleyebiliriz. Kesin olan, bu toplumsal rgtlenmenin amzdan n
ce, t M yedinci yzyldan itibaren hemen hemen btn blgelerde
tartlmas ve saldrya uramasdr. Bu ndan itibaren zorlukla, ama az
ok direniin ve tavizin ustalkl karmyla ayakta kalabilmilerdir S
rp giden mcadeleler ortasnda birka yzyl rpnan siteler sonunda
kaybolur.
Sitelerin kaybolup gitme nedenlerini ikiye indirgeyebiliriz. Birinci
si insan etkinliindeki doal gelimedir. Zaman iinde deiime ura
yan fikirler, nce antik inanlarn dolaysyla da antik inanlarn ycelt
tii fikirlerin ve nihayet, sadece bu fikirlerin ayakta tutabildii toplum
sal antn kaybolup gitmesine yol at. Dieri ise sitenin rgtlenmesi d
nda kalan, ac eken, siteyi ykmakta kar olan ve durmadan onunla
savaan bir snfn varldr.
Bir toplumsal rejim zerine kurulu olan inanlar zayfladnda ve
ou insann karlar bu rejimle uyumaz hale geldiinde, o rejim
ker. Hibir site bu dnm yasasndan kurtulamad. Sparta kadar Ati
na da, Yunanistan gibi Roma da, bu yasaya boyun edi. Yunanistan ve
talyadaki insanlarn temelde ayn inanlara sahip olduklarn, ayn ku-
215
rumlar gelitirdiklerini grdmz gibi, imdi de tm bu sitelerin ay

n devrimlerden getiini greceiz.
Gzden drmek iin deil, ama aksine daha geni ve daha iyi bir
toplumsal biime doru ilerleyen insanlarn antik rgtlenmeden neden
ve nasl uzaklatklarn incelemek gerekir. nk bir dzensizlik ve ki
mi kez de k grnts altndaki deiikliklerden her biri insanlar
henz tanmadklar bir amaca doru yaklatryordu.
1. BLM
PATRCLER ve YANAMALAR
Buraya kadar alt snflardan sz etmedik ve sz etmemize de gerek yok

tu. nk sz konusu olan sitenin ilkel rgtlenmesiydi ve alt snflar
bu rgtlenmenin iinde hi dikkate alnmazd. Site, sanki bu snflar
yokmu gibi olumutu. Dolaysyla, bunlar incelemek iin devrimler
dnemine gelmemiz gerekti.
Tm insan toplumlar gibi, antik sitede mevkiler, ayrmlar, eitsiz
likler vard. Atinada ki Eupatridesler |soylu doanlar] ile Theteler [en
yoksullar] arasndaki ayrm biliyoruz; Spartada, Eitler [Egaux\ snf
ile Altsnflar [Inferiueres] ayrmn gryoruz. Eubeada valye ve
halk ayrmn buluruz. Roma tarihi, patricilerle plebler arasndaki mca
delelerle doludur ve bu mcadele btn Sabin, Latin ve Etrsk sitele
rinde grlr. Yunanistan ve talya tarihinde daha gerilere gittike, ay
rmn daha derin olduunu ve mevkilerin daha kesin belirlendiini g
rrz; bunun kant eitsizliin zaman iinde deil, daha ilk balardan
itibaren olumas ve sitelerin doumu ile yat olmasdr.
Snflara blnmenin hangi ilkeler zerine kurulduunu aratrmak
nemlidir. Bylelikle, mcadelelerin hangi fikirler ya da hangi ihtiya
lara gre baladn, alt snflarn ne istediklerini ve stsnflarn nfuz
larm hangi ilkeler adna savunduklarn kolaylkla grebiliriz.
Sitenin aileler ve tribler konfederasyonundan doduunu daha n
ce grmtk. Oysa sitenin oluumundan evvel bizatihi aile iinde bir
ayrm mevcuttu. Gerekten de aile paralanmyordu; ocan ilkel dini
gibi, aile de blnemezdi. Babann yerine geen aabey, din grevlili
ini stleniyor, mlkiyete, otoriteye sahip oluyor ve erkek kardeler
nezdinde babann makamnda kalyordu. Her ailede, bir kuaktan die
IV kitap: DEVRMLER - PATRCLER ve YANAMALAR 217
rine, bir aabeyden dierine, her zaman tek bir ef vardr; ef kurban t
renlerine bakanlk eder, duay okur, yarglar ve ynetir. lk bata, pater
unvann tek bana tar; iink babal deil, gc temsil eden bu sfat
sadece aile efine uygulanyordu. ocuklar, kardeleri, hizmetileri,
hepsi onu bu ekilde aryorlard.
te, ilk eitsizlik ilkesi ailenin zel kuruluunda grlr. Tapnma,
miras, ynetim iin aabeye ayrcalk tannmtr. Birka kuak sonra,
bu byk ailelerden her birinde yaa kk dallar oluur, din ve gre
nekler gerei her dal, aabey dalndan daha alt konumda yer alr. Bu alt
aileler aabey ailenin korumas altnda yaar ve ona itaat ederler.
Sonra bu ailenin hizmetileri vardr ve hizmetiler kaltmsal olarak
bal bulunduklar aileyi terk edemezler, zerlerinde efendi, yksek g
revli (magistra) ve rahip olarak l bir otoriteye gre yneten pater ya
da efendi vardr. Bu kiilere yerlere gre deien isimler verilir; en ok
bilinenler yanama ve thete'dir.
te bir baka altsnf. Yanama, sadece ailenin en st efinin deil,
yaa daha kk dallarn da altndadr. Yaa kk dallarla, yanama
arasndaki fark udur: Yaa kk olanlardan birisi geriye, atalarna
doru giderse, bir pater ile karlaabilir, yani bir aile efini, ailenin du
alarnda yakard lhi atalarndan birini her zaman bulabilir. Bir pa
ter den geldiinden, kendisine de Latince patricius denir. Bunun aksi
ne, yanamann olu, soy aacnda ne kadar geriye giderse gitsin, hep
yanama ya da kleyle karlar. Atalar arasnda bir pater yoktur. Do
laysyla altsnftadr ve daima bu snfta kalr, baka snfa geemez.
Bu iki insan snf arasndaki ayrm madd karlar konusunda da
apaktr. Ailenin mlkiyeti tmyle efe aittir ve kk yatakilerin ve
yanamalarn mlkiyetten yararlanma haklar vardr. Ama kk yata
kilerin - en azndan aabey kaybolup gittiinde - mlkiyet zerinde
muhtemel bir haklar varken, yanama asla mlkiyet sahibi olamaz. Ek
tii topra emanet olarak almtr ve ldnde toprak tekrar efendiye
kalr; sonraki dnemlerin Roma hukuku, bu eski kuraln kalntlarn ko
rumutur ve buna jus applicationis denirdi. Yanamann paras kendine
ait deildir; gerek sahibi efendidir ve kendi ihtiyalar iin el koyabi
lir. te Roma hukukundaki bu antik kurala gre yanama efendinin k
zna eyiz vermeli, onun iin ceza demeli, fidye vermelidir ya da g
revi -magistra - gerei doan masraflarna katkda bulunmaldr.
Din konusundaki ayrm daha da belirgindir. Ailenin tapnma tren

lerini sadece, pater'in ardl gerekletirebilir. Yanama hazr bulunur;
onun iin kurban sunulur, ama kendisi kurban sunamaz. Yanama ile ev
tanrs arasnda her zaman bir arac vardr. Kaybolan bir ailenin yerini
alamaz. Aile kaybolup gittiinde, yanamalar tapnmaya devam ede
mez; dalr. nk din onlarn miras mal deildir; kanlar deildir,
kendi atalarndan kalmaz. Bu dn alnm bir dindir; yararlanma hak
lar vardr, ama mlkiyetine sahip deillerdir.
Eski kuaklarn dncesine gre tanrya sahip olma ve dua etme
hakknn soya bal olduunu hatrlayalm. Aziz gelenek, treler, duay
la ilgili szler, tanrlarn harekete gemesini salayan gl formller,
tm bunlar sadece kan ile aktarlyordu. Bu antik ailelerin her birinde,
gerekten ilk atadan gelen zgr ve temiz yrekli ksmn, tek bana din
grevini elinde bulundurmas gayet doaldr. Rahip olmak ve kendileri
ne ait bir dine sahip olmak Patriciler ya da eupatridelerin ayrcalyd.
Aile durumundan kmadan nce bile bir snf ayrm vard; eski ev
dini kendine zg mevkiler yaratmt. Sonradan site olutuunda da,
ailenin iyapsnda hibir ey deimedi. Sitenin ilk bata kiilerin bir
birlii deil, ama triblerin, trib alt birimlerinin ve ailelerin birlii ol
duunu ve bu ittifak iinde, her birimin daha nceden naslsa yle kal
dn gstermitik. Bu kk gruplarn efleri kendi aralarnda birlei-
yordu, ama her biri efi olduu kk toplumun mutlak efendisi olarak
kalyordu. Bu nedenle Roma hukuku, aile zerindeki mutlak otoriteyi,
sonsuz kudreti ve yanamalara kar adalet hakkn uzun sre pater de
brakt. Ailede doan snf ayrm sitede de devam etti.
lk zamanlardaki site, sadece aile eflerinin toplants, birlemesi ol
du. Sadece bu kiilerin yurtta olabildii dnemden birok tanklmz
var. Bu kural, kk kardelere siyas hak tannmayan Spartada korun
du. Ayn ekilde bunu, yurtta olmak iin bir tanrya tapnmak gerekir
diyen eski bir Atina yasasnda da gryoruz.1Aristoteles, eskiden bir
ok kentte, baba hayattayken olunun yurtta olamamas ve baba l
dkten sonra sadece aabeyin siyas haklardan yararlanmas bir kural
d der.2 O halde yasa, sitede ne kk kardeleri ne de zellikle yana
1 Harpocration.
2 Aristoteles, Pol., VIII, 5, 2-3.
tv . kitap: DEVRMLER - PATRCLER ve YANAMALAR 2 19
malar hesaba katyordu. Dolaysyla Aristoteles, gerek yurttalarn sa

ysnn gayet az olduunu belirtiyordu.
Bu eski zamanlarda sitenin genel karlar iin mzakere eden mec
lis, sadece aile eflerinden, paters'den oluuyordu. Romulusn halka
baba gibi efkt gstersinler diye senatrlere peres [babalar| dediini
yazan ieroya inanmamak elimizdedir. Senato yeleri bu unvan do
al olarak tayorlard, nk gentesin efleriydiler. Toplanan bu in
sanlar siteyi temsil ettikleri gibi, her biri kendi kk krallklar olan
gens'in de mutlak efendisiydiler. Romann balangcnda daha kalaba
lk bir meclis gryoruz; klan birimlerinin meclisi, ama bunun patres1*
meclisinden pek fark yoktur. Bu meclisin en nemli yelerini pater\ev
olutururlar; sadece her pater burada evresindeki ailesiyle birlikte g
rnr; akrabalar, yanamalar bile maiyet alayndadr ve onun gcn
gsterirler. Bu mecliste her ailenin tek bir oyu vard. efin akrabalarna,
hatt yanamalarna dantn kabul edebiliriz, ama sadece onun oy
kulland aktr. Zaten yasa, yanamann efendisinden farkl bir dn
ceye sahip olmasn yasaklar.3 Yanamalar siteye patrici efleri aracl
yla baldrlar. Kamusal tapnmaya katlrlar, mahkemeye kabilirler,
meclise girebilirler, ama efendilerinin arkasnda.
Eski zamanlarn sitesini, ayn evre surlar iinde kark yaayan bir
insan yn olarak tasavvur etmemek gerekir. lk zamanlarda kent bir
ikmet yeri deil, topluluun tanrlarnn bulunduu tapnaktr; onlar sa
vunan ve varlklarnn kutsallatrd bir kaledir; birliin merkezi, kral
ve rahiplerin evi, adaletin verildii yerdir, ama insanlar burada yaa
mazlar. nsanlar daha sonraki birok kuak boyunca, kent dndaki ara
ziyi paylaan yaltk aileler olarak kent dnda yaamaya devam eder
ler. Bu ailelerden her biri, ev tapnann bulunduu ve pater in otorite
si altnda blnmeyen bir grup oluturan kantonda yaar. Bu ailelerin
efleri, sitenin karlarnn ya da ortak tapnmann zorunluluklarnn sz
konusu olduu kimi gnlerde kente gelir ve grp tartmak ya da
kurban trenlerine katlmak iin kraln etrafnda toplanrlar. Sava sz
1 Latincede Vatann Babas anlamna gelen ve Roma mparatorluu dneminde

verilen bir onur unvan. Ayrca Parens Patriae eklinde de kullanlmtr. .n.
3 Aulus-Gellius, XV, 27. Yanamann daha sonra deitiini greceiz. Burada Ro-
mann ilk yzyllarndan sz ediyoruz.
konusu ise, eflerden her biri peinde ailesi ve hizmetkrlaryla (sua

manus) kente gelir; klan ya da ortak atal klan birimleri olarak bir ara
ya gelirler ve kraln emirleri altnda sitenin ordusunu olutururlar.
II. BLM
PLEBLER
imdi, nfus iindeki bir e olarak yanamalarn altnda yer alan ve ilk
bata ok kk bir yer igl etse de, yavaa ve kimsenin fark edeme
dii biimde glenerek eski toplumsal rgtlenmenin krlmasnda et
kili olan bir kesimden sz etmek gerekir. Romada dier sitelere gre
saylar ok artan bu snfa pleb ad verilirdi. Pleblerin, sitenin ve eski ai
lenin tarihindeki roln anlamak iin bu snfn kkenini ve zelliini
incelemek gerekir.
Plebler yanama deillerdir; antik a tarihileri bu snflar kartr
mazlar. Titus-Livius yle yazar: Pleb konsllerin seiminde yer al
mak istemedi, konsller patriciler ve onlarn yanamalar tarafndan se
ildiler. Yine bir baka yerde yle der: Plebler, yanamalarnn oyla
r sayesinde semenler meclisindeki etkinlikleri giderek artan patriciler-
den ikyetidirler.4 Halikarnasl Dionysius ise yle der: Pleb Ro-
madan kt ve Kutsal daa snd; patriciler yanamalaryla birlikte
kentte yalnz kald. Daha sonra unu ekler Honutsuz plebler, asker
lik yapmay reddetti. Patriciler yanamalaryla birlikte silha sarlp sa
va at.5 Yanamalardan kesin olarak ayrlan pleb, en azndan ilk yz
yllarda Roma halknn iinde deildi. Kartaca fPn\ savalarndan ka
lan ve hl tekrar edilen bir eski dua formlne gre, tanrlardan hal
ka ve plcbe yardmc olmalar isteniyordu.6 Pleb, en azndan ilk balar
da halktan saylmyordu. Halk, patriciler ve yanamalardan oluuyordu.
Pleb bunun dndayd.
Plebin en nemli zellii, sitenin ve hatt ailenin dinsel rgtlenme
4 Titus-Livius, 11,64; 11,56.

5 Dionysius, VI, 46; VII, 19; X, 27.
6 Titus-Livius, XXIX, 27. iero, pro Mur., 1. Aulus-Gellius, X, 20. Burada sade
ce Roma'nn ilk drt yzyln ele alyoruz. Halk ile pleb arasndaki ayrmn daha
sonra kaybolduunu greceiz.
IV. kitap: DEVRMLER - PLEBLER 221
sine yabanc kabul edilmesiydi. Pleb, byle tannr ve bu noktada da ya

namadan farkldr. Yanama, en azndan efendisinin tapnmasna katlr
ve bir aileye, gens'c aittir. lk balarda plebin tapnmas yoktu ve aziz
aile kurumunu bilmezdi.
Eski zamanlarn toplumsal ve dinsel durumu hakknda grdkleri
miz, bize bu snfn nasl doduunu anlatr. Din yaylmazd, ailede do
mas nedeniyle aile iinde kapanp kalrd; her aile kendi inancn, tanr
larn, tapnmasn yaratmt. Ama bizden ok uzaklardaki bu zamanda,
ruhen tanrlar yaratma, bir doktrin oluturma, tapnma tesis etme, lhi
ve dua ritimleri yaratma gcn tamayan birok aile olduunu kabul
etmeliyiz. Doal olarak, bu aileler bir tapnmas olan ailelerle karla
trlp daha aada kabul ediliyorlard, dolaysyla dini olan ailelerle di
ni olmayanlar; ne klanlar birimlerine dhil edildiler ne de siteye. Hatt
daha sonra, tapnmas olan kimi aileler ya treleri ihmal etmeleri ya
unutmalar ya da ocaa yaklamay yasaklayan kimi hatlar nedeniyle
tapnmay kaybettiler. Su ileyen yada kt muamele gren yanama
lar aileleri terk ederek dinden vazgetiler; tabi, tresiz evlilikten ya da
zinadan doan erkek ocuun gayr meru kabul edilmesi nedeniyle bu
tr ilikilerden doan ocuklarn bir dinleri |tapnmalar1 de olmazd.
Ailelerden dlanan ve tapnmann dnda kalan tm bu insanlar, ocak
sz insanlar arasna katlr, yani pleb olurlard.
Bu snf eski sitelerin kysnda, snr izgilerinin yanndaki bir yer
de buluruz. Yunan sitesi ilk balarda ikilidir: nce, bir tepenin zirvesin
de ykselen esas kent vardr, kent dinsel trelerle kurulmutur ve
yurttalk tanrlarnn tapnan barndrr. Tepenin eteinde, dinsel tren
yaplmadan kurulmu ve kutsal evre duvaryla kuatlmam ev yn
lar vardr; ite buras plebin evidir ve onlar aziz kentte oturamaz.
Romada iki nfus arasndaki fark artcdr. Patricilerin ve yana
malarnn kenti, Romulusun Palatin yaylasnda trelere gre kurduu
kenttir. Plebin evi snaktr, Capitolin tepesi yamacnda, Romulusn
evi bark olmayanlar ve kente giremeyenleri kabul ettii, bir tr evri
li bir alanda yer alr. Romaya daha sonra gelen ve tabiatyla sitenin di
nine yabanc olan plebler, kutsal evre duvarnn \potnoerium\ ve dinsel
kentin dndaki Aventine yerletirilirler.
Plebleri tek bir szck zetler: Ocaklar yoktur; en azndan, ilk ba
larda, ev yini iin gereken sunaklar yoktur. Rakiplerine atalara sahip
olmadklar iin sitem ederler. Sitemin nedeni tapnacak atalar ve cena

ze yemei gtrebilecekleri bir aile mezarlklar olmad iindir. Baba
lan, paterlcn yoktur, yani slalesinde ne kadar geriye giderse gitsin,
dinsel bir aile efini asla bulamayacaktr. Aileleri yoktur, gentem non
habent, yani doal aileye sahiptirler; dinin ortaya kard ve kurduu
aileye sahip deillerdir.
Onlar iin kutsal evlilik yoktur; trelerini bilmezlen Ocaklar olma
dndan, ocan tesis edecei birlik onlara yasaktr. Kary Kocasna ev
tanrsnn huzurunda balayan birlikten baka dzenli bir birlik tanma
yan patrici, pleblerden sz ederken connubia promiscua habent more
ferarum der.
Aile yok, baba otoritesi yok. ocuklar zerinde sade bir babalk g
cnden kaynaklanan nfuza sahip olabilirler; ama dinin babaya verdii
en aziz otoriteye sahip deillerdir.
Mlkiyet hakkna sahip deillerdir. nk her mlkiyet bir ocak,
mezar, snr ta tanrlar tarafndan, yani ev tapnmasna ait btn eler
tarafndan dzenlenmeli ve takdis edilmelidir. Pleb topraa sahip ola
bilse bile, bu toprak kutsal zelliklere sahip deildir; din ddr ve snr
talarna sahip deildir. lk zamanlarda, topraa sahip olabilir miydi?
Romada yurtta olmayan birinin mlkiyet hakk olmadn biliyoruz;
oysa pleb yurtta deildir. Hukuk danman, sadece uirites1I hukuku
ile mlk sahibi olunabilir der; oysa pleb, quiriteler arasnda saylmaz.
Romann kkeninde, ager romanus11tribler, klan birimleri ve gentes-
ler arasnda paylalmtr; oysa bu gruplardan hibirine ait olmayan
pleb, paylamdan yararlanamaz. Dini olmayan plebler, bir insann bir
toprak parasna iaretleyip ardndan da, bu paraya sahip olmasn sa
layan eye sahip deildir. Evlerini uzun sre oturduklar Aventinde
yaptklarn biliyoruz; ama bu alann mlkiyetine yz yl sren uzun
mcadelelerden sonra sahip olmulardr.
Plebler iin yasa ve adalet yoktur; nk yasa, dinin karardr ve
usul, trelerin btndr. Yanama site haklarndan efendi araclyla
I Romal yurta ifade eder. Romallar ve Sabinler arasndaki savaa son veren Ro-
mulus ve Titus-Tatius (ahinlerin kral) arasndaki ittifaktan sonra Romallara ko
lektif olarak verilen ad. .n.
II Romann/devletin hukuk mlkiyete konu olabilen kendi topra. Yurttalk hak
kna sahip Romallarn kamusal varlr'nn korunmas ve kutsanmas. y.n.
IV. kitap: DEVRMLER - PLEBLER 223
yararlanabilir; ama pleb iin bu hak da yoktur. Eski bir tarihi, plebler
iin ilk yasalar Romann altnc kralnn yaptn, ama patricilerin uzun
sreden beri yasalar olduunu kesin olarak syler.7 Fakat bu yasalarn
pleblerin elinden alnd ya da dine dayanmyor oluu nedeniyle patri
cilerin bunlar dikkate almay reddettikleri de sylenir. nk tribnle
rin olumasyla, yaamlarn ve zgrlklerini korumak iin zel bir ya
sa yapmann gerekli olduunu yazar tarihi. Bu yasa yle formle
edilmiti: Hi kimse, bir plebe yapld gibi, bir tribne vurmay ya da
tribnuldrmeyi aklndan geirmesin.8 O halde, bir plebe vurma ve
plebi ldrme hakk vard ya da en azndan, yasalarn korumad bir in
sana verilen zarar cezalandrlmyordu.
Plebler iin siyas haklar yoktur. lk olarak, yurtta deillerdir ve
aralarndan hibir yksek grevli olamaz. Romada iki yzyl boyunca,
klan birimleri meclislerinden baka meclis yoktur; oysa klan birimleri,
plebleri iermez. Pleb ordunun bileimine de giremez. Bileimi yapan
klan birimleridir.
Ama plebi bir patriciden ayran en belirgin zellik plebin sitenin di
nine tapn|almyor oluudur. Bir din grevlisinin giydii elbiseyi zinhar
giyemez. lk yzyllarda, dua etmesi bile yasaklanmtr ve treler ona
aklanamaz. Hindistanda olduu gibi udra1kutsal formlleri bilme
mek zorundadr. Yabancdr ve dolaysyla, kurban sunumunda hazr
bulunmas kurban kirletir. Tanrlar tarafndan reddedilir. Patrici ile pleb
arasnda, dinin iki insan arasna koyabilecei en byk uzaklk vardr.
Pleb hor grlr, irentir, din, yasa, toplum, aile dndaki biridir. Pat
rici, bu hayat sadece bir hayvannkiyle karlatrr, more ferarum.
Pleble temas kirletir. Decemvirler ilk On Levha Yasasnda, her iki snf
arasndaki evlilii yasaklamay unutmulardr; ilk decemvirlcnn hepsi
patricidir ve pleblerle aralarnda bir evlilik yaplabilmesi ihtimali de hi
kimsenin aklna gelmemitir.
Sitelerin ilkel zamanlarnda, bu snflarn nasl olup da birbirlerinin
stnde olduunu gryoruz. En stte, aile eflerinin Aristokrasisi var
dr, ki Romann resm dili bunlara pater adn verirken yanamalar re-
ges, Odisseus da kral adn verir. Bunlarn altnda ailelerin kk dal-
7 Dionysius, IV. 43.

8 Dionysius, VI, 89.
1 Hindistan'daki kast sistemine dhil olan bir snf. f ./?.
lan vardr; daha altnda ise yanamalar; sonra daha altta, gerekten de
en altta, pleb bulunur.
Mevcut snf ayrm dinden kaynaklanr. nk Yunanllarn, talyan
larn ve Hindularn atalarnn dini daha Orta Asyada birlikte yaadkla
r zamanlarda bile duay aabey yapacaktr demiti. te aabeyin her
eydeki ncelii buradan gelir; her ailede aabey dal din grevliliini
stlenir ve efendidir. Din, gnn birinde snp gitmesi muhtemel bir
aabey dalnn yerini alacak ve bylece tapnmay kurtaracak olan ye
dekteki kk kardeler iin de nemliydi. Yanama iin de, hatt kle
iin de dinin nemi vard. nk dinsel eylemlere katlyorlard. Ama
din, tapnmada yer almayan plebi hi dikkate almyordu. Bylece mev
kiler, sralar saptanmt.
Ama insann tasavvur edebildii ve yerletirdii toplumsal biimle
rin hibiri deimez deildir. Toplumsal biimler kendi ilerinde hasta
lk ve lm tohumlarn tayordu; bu durum ok byk bir eitsizlikti.
Birok insann kendileri iin hibir yarar, iyilii olmayan bir toplumsal
rgtlenmenin yok edilmesinden kar vard.
3. BLM
DEVRMDE LK ADIM
L Siyas otorite Kraldan alnr

lk bata, kraln sitenin dinsel efi, kamusal ocan byk rahibi oldu
unu ve bu siyas otoritesini de din grevlilii otoritesine baladn,
nihayet sitenin dinini temsil eden kiinin, ayn zamanda meclis bakan
l, yarglk, ordu efliini stlenmesinin doal olduunu sylemitik.
Bu ilkeye gre, Devlette varolabilecek tm gcn kraln ellerinde top
land grlr.
Ama aile efleri, patres ve onlarn stndeki ortak atal klan efleri
ve tribler, kraln yanndaki gayet gl Aristokrasiyi olutururlar. Kral,
tek kral deildir; her pater kendi gens'i iinde kraldr; Romada bu g
l efendilerden her birini kral adyla armak antik bir grenekti; Ati
nada her ortak atal klan ve her tribnn bir efi vard ve site kralnn
yannda triblerin krallar vard. Bu az ya da ok geni bir alan iinde
IV. kitap: DEVRMLER DEVRMDE LK ADIM 225
ki ayn yetki ve dokunulmazla sahip eflerin hiyerarisidir. Sitenin

kral, nfuzunu tm toplum zerinde kullanamaz; ailelerin iyaps ve
tm yanama snf, eyleminin denetimi dndadr. Kendilerine baml
birka gl toprak sahibine dayanan feodal kral gibi, eski sitenin kra
l da sadece trib eflerini ve gentesleri ynetiyordu ve kiisel olarak
bunlardan her biri kraldan da gl olabilirdi; tabi birletiklerinde g
leri daha da artyordu. Krala itaatin tesis edilmesi elbette kolay i deil
di. nsanlarn tapnmann efi ve ocan bekisi olan krala byk bir
saygs vard, ama yeteri kadar gc olmayan krala itaat de snrlyd.
Ynetenler ve ynetilenler, gereken itaat snrlar konusunda hemfikir
olmadklarn hemen fark ettiler. Krallar g istiyorlard, patres\cr ise
krallarn gl olmalarm istemiyorlard. Tm sitelerde Aristokrasi ve
krallar arasnda bir mcadele balad.
Mcadelenin sonucu her yerde ayn oldu; krallk yenildi. Ama bu il
kel kralln kutsal olduunu unutmayalm. Kral duay syleyen, kurba
n sunan, kentin srekliliindeki temel etkenlerden biri olan kaltmsal
yolu kontrol ederek tanrlarn koruyuculuk gcn elinde bulunduran
biridir. Kraldan vazgemek dnlemezdi, din iin bir kral gerekliydi;
sitenin selmeti iin de gerekliydi. Tarihini bildiimiz tm sitelerde,
kraln din grevliliine dokunulmadn, ama siyas yetkisinin elinden
alndn gryoruz. Zaten bu yetki, krallarn sahip olduu din grevli
liine yaplan bir eklemedir; onun gibi aziz ve ihll edilemez deildir.
Kraln bu grevi dini tehlikeye atmadan elinden alnabilirdi.
Krallk korundu, ama gcnden yoksun kalnca kral sadece bir din
grevlisi oldu. Aristoteles yle syler: ok eski zamanlarda, krallarn
bar ve sava zamannda mutlak gleri vard, ama sonra, kimileri bu
gten kendiliinden vazgeti, kimilerinin de ellerinden zorla alnd ve
bu krallara sadece kurban grevi brakld. Plutark da ayn eyi syler:
Yunanllar, kibirli ve sert krallarn elinde toplanan ou gc aldlar,
geriye sadece din iini braktlar.9 Kirene kentinden sz eden Herodo-
tos yle der: Krallarn slalesinden gelen Kral Battosa sadece tapn
ma grevi brakld, kutsal topraklarn sahibi olmaya devam ettiyse de,
babalarnn yararland g elinden alnd.
Sadece din grevliliine indirgenen krallk, genellikle oca kuran
Aristoteles, PoL, III, 9, 8; Plutarkhos, Quest. rom., 63.

226 A N T K STE: T A P I N M A - H U K U K - K U R U M L A R
ve yurttalk tapnmasn balatan kutsal ailenin miras olmaya devam

etti. Roma mparatorluu zamannda, yani bu devrimden yedi, sekiz
yzyl sonra, Efes, Marsilya ve Thespiesde1 krallk unvann ve eski
kralln amblemlerini muhafaza eden ve dinsel trenlere bakanlk
eden aileler vard.*10 Dier kentlerdeki kutsal aileler snp gitmi ve
krallk yldan yla yaplan seimle belirlenmeye balanmt.
2. Spartada devrimin tarihi

Spartada krallar daima varolmutur ve szn ettiimiz devrim, dier
sitelerde olduu gibi burada da gereklemitir.
lk Dor krallarnn mutlak egemenler olarak hkm srdkleri sy
lenir. Ama nc kuaktan itibaren krallarla Aristokrasi arasnda kav
ga balar. Bylece Spartay iki yzyl boyunca Yunanistann en hare
ketli sitelerinden birine dntren mcadeleler balar; Likurgosun
krallardan biri olan babasnn i savata ldn biliyoruz.11
Likurgosun tarihinden daha karanlk bir dnem yoktur, yaam y
ksn yazan u szcklerle balar: Onun hakknda tartma konusu
olmayan bir ey syleyemeyiz. Likurgosun, ynetimin kesintisizce
alkaland bir zamanda anlamazlklarn ortasnda bulunduu syle
nir. Onun hakknda bize gelen bilgilerden kan kesin sonu, giritii
reformlarn kralla bir daha belini dorultamayacak darbeler vurduu
yolundadr. Aristoteles Charilaos11zamannda krallk, yerini Aristokra
siye brakt der.12 Oysa Likurgos reformlar srasnda Charilaos kraldr.
Ayrca Plutark bize, kral Charilaosun bir isyann tam ortasnda tapma
a sndn ve Likurgosun da o srada yasa koyucu grevini stlendi
ini syler. Likurgos, bir ara krall ilga etme gcne erise de bunu
yapmaz, krall gerekli grr ve hatt hkm sren ailenin de dokunul
mazl olduunu syler. Fakat, krallarn ynetim konusunda Senatoya
baml olmalarn salad krallarn sadece meclise bakanlk etmeleri
ni ve mecliste alnan kararlarn yrtcleri olmalarn ister. Krallk bir
I Yunan kenti, .n.

10 Strabon, IV; IX. Diodorus, IV, 29.
II Strabon, VIII, 5; Plutarkhos, Lycurgue, 2.
11 Sparta kral- 898-809. Eunomesin olu, Likurgosun yeeni, -.n.
12 Aristoteles, Pol., VIII, 10, 3 (V, 10). Pontuslu Heraklides, Pont, Fragments des
historiens grecs iinde, c. II, s. 11. Plutarkhos, Lycurgue, 4.
IV. kitap: DEVRMLER - DEVRMDE LK ADIM 227
yzyl sonra daha da zayflar ve elinden yrtme gc de alnr; bu g

rev eforlar ad verilen ve grevleri yllk olan yksek sulh yarglar
na teslim edilir.
Krallara ve eforlara braklan yetkilere bakarak bir deerlendirme
yapabiliriz. Eforlar sivil adalet konusunda karar veriyor, Senato da su
larla ilgileniyordu. Eforlar Senatonun grn almak kouluyla sa
va iln edebiliyor ya da bar antlamalarnn koullarm dzenliyorlar
d. Krala sava zamannda iki Efor elik ediyor ve onu gzetliyorlard;
sefer plann saptyorlar ve tm asker eylemlere kumanda ediyorlard.13
Adalet, d ilikiler ve asker harektlar elinden alndktan sonra krala
ne kalyordu ki? Din grevlilii! Herodotos, kraln ayrcalklarn yazar:
Site bir kurban sunarsa, kutsal yemekteki ilk yer onundur; ilk defa on
lara hizmet edilir ve iki yemek pay verilir. arap serpmeye onlar ba
lar ve kurbanlarn derisi onlara aittir. Apollon adna ayda iki kez kurban
fed edebilmeleri iin her birine birer kurban verilir.14 Ksenofon da
krallarn kamusal kurbanlar sunduklarn ve kurbanlarn en iyi ksmla
rn aldklarm yazar. Ne sivil alanda ne de su konusunda yarglama
yetkilerine sahiptiler, fakat en azndan dinsel dvalarda karar verebilir
lerdi. Krallar sava zamannda birliklerin banda yrr, her gn kurban
verir ve khinlere danrd. Dmann nnde kurban keserler ve yet
iaretler olumluysa sava emri verirlerdi. arpma srasnda tanrlarn
isteini bildiren khinler ve kutsal lhileri seslendiren fltler yann
da bulunurdu. Spartallar savaa elinde din yetkileri ve kehnetleri top
layan kraln kumanda ettiini sylerler; ama ordunun tm harektlar,
eforlar ve polemarkhos tarafndan dzenlenir.15
Sparta krallndaki dinsel grevlerin soy yoluyla getiinin belir
tilmesi doru olur. Tm sitelerde kraln siyas gcn ilga eden ayn
devrim, Spartada da eder. G, ynetimi elinde bulunduran Senatoya
ve yrtmeyi elinde bulunduran sulh yarglarna [efor] aittir. Krallar,
13 Thukydides, V, 63. Hellanicus, II, 4. Ksenefon, Gouc. De lacdd., 14 (13). Helle-

neika, VI, 4. Plutarkhos, Agesilas, 10, 17, 23, 28; Lysandros, 23. Kraln, hukuken,
asker harektlarda ynetimi o kadar azd ki ordunun komutasn Agesilasa ver
mek iin Senato nun zel bir karar gerekli oldu. Agesilasda istisna bir durum
olarak kraln ve generalin yetkilerini elinde toplad; Plutarkhos, Agds., 6; Lys., 23.
14 Herodotos, II, 56, 57.
15 Ksenefon: Spartallarn Anayasas.
228 ANTK STE TAPINMA-HUKUK-KURUMLAR
din dndaki konularda bu yarglara itaat ederlerdi. Herodotos, Spar-

tann krallk rejimini bilmediini,16 Aristoteles ise Spartann Aristok
rasiyle ynetildiini syler.
3, Atinada ayn Devrim

Attik |Atina] nfusunun ilkel durumunu daha nce grmtk. lke,
aralarnda iliki olmayan belirli saydaki bamsz aile tarafndan payla
lyordu; her bir aile soy bayla geen bir efle ynetiliyordu. Bu ai
lelerin bir araya gelmesiyle oluan birliklerden Atina sitesi doar. Attik
birliini Theseusun tamamlad sylenir. Ama geleneklere ve bize g
re Theseus, birok direnile kar karya kalmtr. Direnen snf, kasa
ba ve soylarda yaayan yanamalar, fakirler deildir. Bu insanlar efle
rinin bana geen bir ef nedeniyle memnunlardr ve kendilerine by
lelikle bir umar ve koruma salarlar. Deiiklikten ac ekenler aile ef
leri, kasaba efleri, tribler, krallar ve efler ya da triblerinde soy ba
nedeniyle yksek otoriteye sahip olan soylular \eupatride] snfdr.
Bamszlklarn gleri yettiince savunurlar; kaybedince de zlem
duyarlar.
Eski otoriteden ellerinde kalan muhafaza etmeye alrlar. Her bi
ri, tribsnn ya da soyunun gl efi olarak kalr. Theseus, dinin yer
letirdii ve ihll edilemez hale getirdii otoriteyi ykamaz. Dahas var.
Bu dneme ait gelenekler incelendiinde, bu gl soylularn site olu
turulurken, ynetimde hepsinin pay sahibi olabilecei federal bir yne
tim artyla siteye rza gsterdiklerini grrz. Yce bir kral ortaya k
t, ama yet ortak karlar sz konusuysa, efler meclisi hemen toplan
tya arlrd ve bir tr Senato ilevini yerine getiren bu topluluun
onay alnmadan da hibir ey yaplamazd.
Bu gelenekler sonraki kuaklarn konumalarnda hemen hemen
yle ifade edildi: Theseus, Atina ynetimini deitirdi ve krall cum
huriyete dntrd. Aristoteles, sokrates, Demosthenes, Plutark da
byle syler. Biraz abartl olsa bile bunda gerek pay vardr. Gelene
in dedii gibi, Theseus, egemen otoriteyi halka vermitir. Ancak,
Theseus zamannda geleneklerin koruduu halk szcnn, halkn i
levi Demosthenes zamanndaki kadar ok geni bir uygulamaya kar
IV. kitap: DEVRMLER - DEVRMDE LK ADM 229
lk gelmemitir. Bu halk yani siyas gvde sadece Aristokrasiden

olumutur, yani soyun eflerinin meclisi.
Theseus, bu meclisi kurarken isteyerek yeniliki deildir. Byk
Atina birliinin oluumu, ynetimin koullarn ona ramen deitiri
yordu. Aile ii otoriteleri bozulmadan kalan soylular, ayn sitedeki bir
lemeden sonra haklar ve istekleri olan gl bir birlik oluturmular
d. Kekropsun kk kayasnn kral, tm Attikann kral oldu; ama k
k kasabasnda mutlak kral olmak yerine, federal bir devletin efi, ya
ni eitler arasndaki birinci oldu.
Mevcut durumda Aristokrasi ile krallk arasndaki atma fazla ge-
cikemezdi. Her bir soylu gerekten de, kendi kasabasnda yrtt
kraliyet gcnn zlemini ekiyordu. Bu sava-rahiplerin dini ne
kararak, yerel tapnma otoritesinin zayfladn ileri srdkleri syle
nir. Thukydidesin dedii gibi, Theseusun kasaba bakanlarn yok et
meyi denedii gerekse, o zaman dinsel duygunun ayaklanmas art
c deildir. Mcadeleyi ne sertlikte yrttn, bakaldry hangi be
ceri ve gleri kullanarak ezdiini syleyemeyiz, ama kesin olan bir
ey varsa, o da sonunda yenildii, nihayet Atina'dan kovulduu ve sr
gnde lddr.
Soylular kazanrlar; fakat krall ortadan kaldrmazlar, ama kral
kendi setikleri Menestheus adnda biri olur. Theseus ailesi bu kraldan
sonra iktidar eline alr ve kuak boyu elinde tutar. Sonra, Melanthi-
des ailesi yerine geer. Tm bu dnem ok kark gemitir, ama i sa
valarn ans bize ak ekilde ulamamtr.
Kodrosun lm soylularn kesin zaferine denk der. Krall yi
ne ilga etmezler, nk dinleri bunu yasaklyordu; ama siyas gc elin
den alrlar. Bu olaylardan sonra gelen, ama geleneklere titizlikle dan
an gezgin Pausinias, kralln byk yetkilerinden nemli bir blm
n kaybettiini ve artk merut olduunu yazar; ki bunun anlam da
soylularn Senatosunun emri altna girmesidir. ada tarihiler Atina
tarihinin bu dnemine arhontluk dnemi ad verirler ve kralln kald
rldn sylemeyi de ihmal etmezler. Bu tamamen doru deildir. Kod-
ros'un slalesi on kuak boyunca babadan oula birbirlerinin yerine
geerler. Arhont unvanna sahiptirler; ama eski belgelerin bir ksmnda,
kral unvan verildiini gryoruz.17 Daha ncede sylediimiz gibi bu
17 Bkz. Marbres de Paros.

iki unvan eanlamldr. Atina bu uzun dnem boyunca soydan geen

krallara sahip olmutur; fakat Atina bu krallara sadece birka dinsel g
rev brakm, [siyas] glerini elinden almtr. Spartada da ayns ya
plmtr.
yz yl sonra ise, dinsel kralln glerinin gene de kendi arzu
ettiklerinden daha fazla olduunu fark eden soylular mevcut gc za
yflattlar. Buna gre, yksek din grevlilii ayn kii tarafndan sadece
on yl boyunca yrtebilecektir. Fakat eski krallk ailesinin arhontluk
grevini yrtecek tek merci olduuna inanmaya devam edilir.18
Bylece krk yl geer. Ama bir gn krallk ailesi bir sula kirlenir.
Din grevlilii grevini yrtemeyecei ileri srlr.19 Gelecekte, ar-
hontlarn kraliyet ailesi dndan seileceine ve bu yksek grevin tm
soylulara ak olacana karar verilir. Yine krk yl sonra, mevcut krall
n zayflatlmas ya da daha ok kii arasnda paylatrlmas amacyla
yaplan dzenlemeye gre krallk zayflatlr ve farkl iki yksek grev
li arasnda paylatrlr. Bu zamana kadar arhont ayn zamanda krald; ar
tk bu iki unvan ayrlr. Bir yksek grevli arhont olarak, dieri de kral
olarak atanr ve eski dinsel kralln yetkilerini paylarlar. Ailelerin s
rekliliini gzetmek, evlt edinmeye izin vermek ya da yasaklamak,
vasiyetleri kabul etmek, tanmaz mal konusunda karar vermek, dinin
ilgi alanna giren tm bu grevler arhonta verilir. Kurban sunum tren
lerinin yaplmas ve dine kar ilenen sularda karar verme yetkileri
krala verilir. Sitelerde dinin ihtiya duyduu kutsal kral unvan, kurban
ve yurttalk tapnmas yoluyla devam etti. Kral ve arhont olarak pole-
markhos ve uzun sreden beri birletirilmi halde icra edilen alt arhont
[-thesmothetes] grevlerini yllk yrten dokuz yksek grevliyi olu
tururlar ve bunlara birinci arhont ad verilerek topluca dokuz arhont ola
rak adlandrlrlar.
Kralln siyas gcn elinden alan devrim tm sitelerde farkl e
killerde gerekleti. Argosta, Dor krallarnn ikinci kuandan itibaren
krallk yle zayflad ki Temenosun slalesine hibir gce sahip olma
dan sadece krallk ad brakld; dier ynden bu krallk birka yz yl
boyunca kaltmsal yolla geti.20 Kirenede, Battosun slalesi nce din
18 Pausinias, IV, 3.
19 Pontuslu Heraklides, I, 3. Nicolas de Damas, Fragm., 51.
20 Pausinias, II, 19.
V. kitap: DEVRMLER - DEVRMDE LK ADIM 231
grevlilii ve [siyas] gce sahip oldular, ama sonra drdnc kuaktan

itibaren ellerinde sadece din grevlilii kald.21 Korintte krallk, kal
tmsal olarak nce Bacchides ailesine geti. Sonra krallk, devrimle bir
likte yllk hale geldi, ama aile krallktan dlanmad ve yeleri krallk
unvanna srasyla bir yzyl boyu sahip oldular.
4. Romada da ayn Devrim

Krallk, nceleri Yunanistanda naslsa Romada yleydi. Kral sitenin
byk rahibiydi, ayn zamanda en st yargt; sava zamannda, silhl
yurttalara komutanlk yapyordu. Yannda, Senatoyu oluturan aile ef
leri, patres vard. Sadece bir kral vard. nk din, dinsel grevin ve
hkmetin tekilliini istiyordu. Ama kraln tm nemli ilerde konfe-
derasyonlam aile eflerine danmas gerekiyordu.22 Bu dnemden
itibaren tarihiler, halk meclisinden sz ederler. Ama ilk krallar zama
nnda halk (populus) szcnn ne anlama geldii, yani siyas birliin
ne olduu sorulabilir. Tm tanklklar, bu halkn klan birimleri olarak
toplandn gstermektedir; oysa klan birimleri, genteslefn toplants
dr; her gens birlik olarak katlyor ve tek bir oy hakkna sahip oluyor
du. Yanamalar pater'in evresinde sra halinde hazr bulunurdu; belki
onlara danlrd, belki de grlerini bildirirler ve gens'in bildirdii te
kil oyun olumasna katkda bulunurlard, ama pater'in dncesinden
farkl bir dnceye sahip olamazlard. Klan birimlerinin meclisi, kral
karsnda toplanm patrici sitesinden baka bir ey deildi.
Burada, Romann dier sitelerle ayn koullara sahip olduunu g
ryoruz. Kral, gcn dinden alan gl bir Aristokratik birlikle kar
karyayd. Yunanistanda grdmz atmalar Romada da gryo
ruz.
Yedi kral tarihi bu uzun atmann tarihidir. Birincisi gcn artr
mak ve Senatonun otoritesinden kurtulmak ister. Altsnflar tarafndan
sevilir; ama patres\er ona dmandrlar. Bir Senato toplantsnda ld
rlr.
Aristokrasi krall hemen kaldrmay dnr ve patresler srayla
kraln roln stlenirler. Altsnflarn hareketli olduu, yerinde durama
21 Herodoptos, IV, 161. Diodorus, VIII.

22 iero, De republ., II, 8.
d dorudur; genteslern efleri tarafndan ynetilmeyi istemezler;

kralln yeniden tesis edilmesini isterler.23 Ama patriciler, bu istee bo
yun eer grnp kraln seilmesine karar verirler ve seim eklini kur
nazlkla saptarlar: Senato aday semelidir; klan birimlerinin, patrici
meclisi, aday seimini onaylayacak ve patrici khinleri de yeni seilen
kiinin tanrlar iin uygun olup olmadna karar vereceklerdir
Numa, bu kurallara gre seilir. Dinsel adan gl grnr, sava
dan ok rahiptir. Btn tapnma trelerinin titiz gzlemcisi olmas ne
deniyle ailelerin ve sitenin dinsel oluumuna ok baldr. Patricilerin
gnlne gre bir kraldr ve yatanda huzur iinde lmtr.
Kralln Numa zamannda da, Yunan sitelerinde olduu gibi sadece
din grevliliine indirgendii sylenir. En azndan, kraln dinsel otori
tesinin siyas otoritesinden tamamen farkl olduu ve birinin zorunlu
lukla dierine yol amad kesindir. Bunun kant da iki seim olmas
dr. Birinci seime gre kral sadece dinsel bir eftir; eer bu yksek g
reve siyas gcn \imperium\ de eklemek istiyorsa, sitenin zel bir ka
rarname ile kendisine izin vermesi gerekiyordu. Bu nokta, ieronun
bize eski anayasa ile ilgili sylediklerinden aka anlalmaktadr. Din
grevlilii ve g birbirinden farklyd; ayn kiide toplanabilirdi, ama
bunun iin ikili halk meclisi ve ikili seim gerekiyordu.
nc kral bunlar kendi ahsnda toplad; din grevlilii ve komu
tanl nfuzunda toplad, hatt rahipten ok bir sava oldu; Aristokra
sinin gcn oluturan dini hor grd ve zayflatt. Dinsel ilkeler nede
niyle dlanan yabanclar Romaya kabul etti; Celiusta onlarn arasn
da oturmaya cesaret etti. Bugne kadar geliri kurban masraflarna ayr
lan kimi topraklar pleblere datt. Patriciler, onu treleri ihmal etmek
le ve hatt daha da nemlisi, treleri deitirmek ve bozmakla sular
lar. Romulus gibi lr; patricilerin tanrlar onu ve ocuklarn yldrm
la arpar.
Otorite bu darbenin ardndan Senatoya geer ve senato da kendi se
tii bir kral atar. Ancus, titizlikle din grevleri gzetir ve savatan be
cerebildii oranda kanr, yaamn tapnaklarda geirir. Patricilerin
sevdii insan olarak yatanda lr.
Beinci kral \Yal] Tarquindir. Krall Senatoya ramen ve alts-
23 iero, De repub., II, 12.

IV. kitapz DEVRMLER - DEVRMDE LK ADIM 233
ruflarn desteiyle elde etmitir. Fazla dindar deildir ve ok phecidir,

kehnetler bilimine ikna olmas iin bir mucizeden daha fazlas gerek
lidir. Eski ailelerin dmandr, yeni patriciler yaratr, sitenin eski dinsel
anayasasn mmkn olduunca deitirir. Tarquin ldrlr.
Altnc kraln krall ele geirme biimi artcdr; Senatonun onu
yasal bir kral olarak asla tanmad sylenir. Altsnflar martr, mlki
yet hakk ilkelerini tanmazdan gelerek onlara toprak datr, hatt alts
nflara siyas haklar bile verir. Servi us, Senato merdivenlerinde boaz
kesilerek ldrlr.
Krallar ile Aristokrasi arasndaki atma, bir toplumsal mcadele
zellii edinmeye balar. Krallar halka balanr; yanamalar ve plebler-
den destek alr. rgtlenmi gl patricilerin karsna Romada say
ca ok bulunan altsnflar getirir. Dolaysyla Aristokrasi ikili bir tehli
keyle kar karya kalr; en kts krallk nnde eilmek deildir.
nk Aristokrasi kendi arkasnda hor grd snflarn ayaa kalkt
m grr. Dini ve oca olmayan plebin ayaa kalktn grr. Hatt
belki ailenin kendi iindeki yanamalar tarafndan saldrya uradn
grr. Ailenin anayasas, hukuku, dini tartlmaya balanr, tehlikeye
girer. Krallar, patricilerin nefret ettikleri dmanlan olur. nk gle
rini artrmak iin ailenin ve sitenin aziz rgtlenmesini devirmeyi
ama lamaktad rl ar.
Serviustan sonra ikinci Tarquin [GururluJ baa geer. Kendini se
en senatrlerin umudunu suya drr; egemen olmak ister; de rege
dominus exstitit. Patricilere elinden geldii kadar ktlk yapar, nem
li kafalar uurur; patreslere danmadan hkm srer, onaylarm alma
dan sava ve bar yapar. Patriciler yenilmi grnrler.
Sonunda bir frsat kar. Tarquin Romadan uzaktadr; sadece o de
il, ordu da uzaktadr, yani ona destek veren ordu. Kent, geici olarak
patricilerin elindedir. Kraln olmad zaman sivil iktidar elinde bulun
duran kentin valisi [prefe] bir patricidir; Lucretius. Kraldan sonra as
ker yetkiye sahip olan svarilerin efi de yine bir patrici olan Juni-
usdur.24 Bu ikisi ayaklanmay hazrlarlar. Valerius, Tarquin Collatin gi
bi baka patricilerin de desteini alrlar. Toplant yeri Roma deil, dar
becilerden birinin temellkndeki kk Collatie kentidir. Burada hal
24 Junia ailesi patricidir. Dionysius, IV, 68.

ka bir kadnn cesedini gsterirler, kadnn kendini ldrd sylenir

nk kendisi bir kral olunun tecavzyle kirletilmitir. Collatie hal
k ayaklanr, Romaya doru yola klr ve ayn sahne orada da tekrar
lanr. Zihinler karr, kraln taraftarlar aknlk iindedir, zaten tam bu
srada Romadaki yasal iktidarn kontrol Junius ve Lucretiusa aittir.
Darbeciler halk toplamaktan saknrlar, Senatoya giderler. Senato,
Tarquinin krallktan indirildiini ve kralln kaldrldn aklar. Ama
Senato kararnamesinin site tarafndan onaylanmas gerekir. Kentin va
lisi olan Lucretiusun meclisi toplama yetkisi vardr. Toplanan klan bi
rimleri \curies\ de darbeciler gibi dnmektedir; Tarquinin drl
mesine ve iki konsl oluturulmasna karar verirler.
Bu nemli konuda karardan sonra, konsllerin centuria tarafndan
atanmasna karar verilir. Pleblerin oy verdii bu meclis, patricilerin Se
nato ve klan birimlerinde \curies\ yaptklarna itiraz etmeyecek midir?
tiraz edemez! nk Roma meclisine, oylama konusunu belirten bir
yksek grevli lmagistra] bakanlk eder ve hi kimse baka bir konu
yu mzakereye aamaz. Dahas var: Oylama gndemi srasnda, ba
kandan baka hi kimse konuma hakkna sahip deildir. Bir yasa m
sz konusudur? Halk meclisi sadece ya evet ya da hayr oyu kullanabi
lir. Sz konusu olan seim midir? Bakan adaylar sunar ve bu adaylar
dan bakas iin oy kullanlamaz. Biraz nceki duruma dnersek, Sena
tonun belirledii bakan darbecilerden biri olan Lucretiusdur. Oylama
konusunu sadece iki konsln seimi olarak belirler. Meclise iki adayn
ismini duyurur; Junius ve Tarquin Collatin. Bu iki aday istenseler de is
tenmeseler de seilirler. Senato seimi onaylar ve nihayet adaylar keh
netler tarafndan tanrlar adna onaylanr.
Bu devrim Romada herkesin houna gitmez. Pleblerin ou kraln
yannda yer alr ve onun geri dnmesini ister. Buna karn Sabinde ya
ayan zengin patrici, kalabalk bir gens'in gl efi gururlu Attus Cla-
usus, yeni ynetimi grlerine o kadar uygun bulur ki, gelip Romaya
yerleir.
Zaten ilga edilen sadece siyas krallktr; dinsel krallk azizdir ve s
rp gitmesi gerekir. Alelacele atanan yeni kral, sadece kurbanlarn kra
l olur - rex sacrorum. Bu kral-rahibin, grevlerinin kendisine verdii
byk saygnl ktye kullanarak otoriteyi eline geirme imknlar,
tasavvur edilebilecek tm nlemlerin alnmasyla peinen engellenmi
tir.
IV kitap: DEVRMLER - ARSTOKRAS STEY YNETYOR 235
4. BLM
ARSTOKRAS STEY YNETYOR
Ayn devrim, ok kk deiiklikler geirerek Atina, Sparta ve Ro-

mada ve tarihini bildiimiz dier tm sitelerde gerekleir. Gerekle
tii her yerde Aristokrasinin eseri olan [devrimJ dinsel krall yerinde
brakm, ama siyas krall ilga etmitir. Site ynetimi, bu dnemden
itibaren farkl kentlerdeki farkl periyotlar boyunca Aristokrasiye ait ol
mutur.
Aristokrasi hem doum [soy] hem de din zerine kurulmutur. lke
si ailelerin dinsel oluumundadr. Kayna ise, daha nce grdmz
ev tapnmas ve zel hukuktaki kaltmsal ocak hakk, aabeyin ayrcal
, douma bal olan dua okuma hakkn ieren kurallardr. Mutlak ege
menlie sahip Aristokrasinin unvan miras yoluyla geen dindir. Kutsal
saylan haklar Aristokrasiye din verir. Eski inanlara gre toprak ml
kiyetine ancak ev tapnmas olan birisi sahip olabilirdi; site yurttal
na ancak dinsel vasflara haiz olan birisi kabul edilirdi; rahipler sadece
tapnmas olan bir aileden seilirdi; sadece kurban sunma hakkna sahip
olan kii yksek grevli [magistra \ olabilirdi. Tapnmay miras yoluyla
devralmayan kii ancak bir bakasnn yanamas olabilirdi ya da bunu
istemiyorsa, toplum dnda kalrd. Bu eitsiz uygulamann haksz oldu
u uzun kuaklar boyunca kimsenin aklna gelmedi. nsan toplumunun
baka kurallara gre oluturulmas fikri akla bile gelmedi.
Atinada, Kodrosun lmnden Solona kadar tm otorite soylula
rn | eupatrides] elindeydi. Sadece onlar rahip ve arhont olabildiler. Ya
zl olmayan, sadece onlar tarafndan bilinen ve babadan oula kutsal
formller eklinde aktarlan yasalar, sadece onlar iin adalet salyordu.
Bu aileler, babaerkil rejimin eski biimlerini alabildiine koruyor
lard. Kentte toplu olarak yaamyorlard. Her biri Attikanm deiik ka
sabalarnda soylu bir efin ynettii ve miras yoluyla geen tapnmann
yaratt mutlak bamszln imknlaryla donatlm geni malikne
lerde, etraflarndaki hizmetilerle yaamaya devam ediyordu.25 Atina
sitesi drt yzyl boyunca, sadece merkez tapnmay kutlamak ya da or
tak karlar srdrmek iin kimi gnlerde bir araya gelen bu gl ai
le eflerinin konfederasyonundan ibaret oldu.
25 Thukydides, II. 15-16.

236 ANTK STE: TAPINMA-HIJKUK-KURUMLAR
Tarihin Atinann ve dier Yunan sitelerinin varln ieren bu uzun

dnemle ilgili sessiz kaldn gryoruz. Eski krallar zamannn birok
olayyla ilgili an korunurken, Aristokratik ynetimler dnemiyle ilgili
hibir annn korunmam olmas artcdr. Bu da genel yarar olan ok
az sayda eylemin meydana gelmi olmasna baldr kukusuz. Yurtta
lk yaam Babaerkil rejime dn nedeniyle hemen hemen her yerde
askya alnmtr. nsanlar ayr yayorlard ve ortak karlar ok azd.
Her biri ufku kk gruplarn, soylu ya da hizmetiler unvanyla yaa
d kk kasabalard.
Romada da patrici ailelerinin her biri, etraf yanama yaam alan
laryla evrili maliknelerde ikamet ediyordu. Sadece kamusal tapnma,
bayramlar ya da meclis toplantlar iin kente geliyorlard. Aristokrasi
nin krallarn dlanmasn izleyen yllardaki iktidar mutlak iktidar dne
miydi. Sitedeki din grevlilii patriciden baka birisi tarafndan yerine
getirilemezdi; Vesta rahibelerinin [vestales| yksek grevli papazlarn,
sadece bir tanrya tapnma yapan rahiplerin \flamines\, Marsa tapnan
rahiplerin [salines] ve khinlerin kutsal kast iinden seilmesi gereki
yordu; sadece bunlar Senatoyu oluturuyordu. Pleblerin girebildii ta
mamlayc oylama birimi ya da blkler meclisi \commice centuries\
iptal edilmediyse de, en azndan yasal ve aziz kabul edilen klan birim
leri meclisi korundu. Konsl seimi grnrde tamamlayc oylama bi
rimi tarafndan yaplyordu, ama sadece patricilerin kendilerine sunduk
lar isimler iin oy kullanabilirlerdi ve kararlar Senato, klan birimleri
ve khinlerin l onayn gerektiriyordu. Adalet, sadece yasa forml
lerini bilebilen patriciler tarafndan salanyordu.
Bu siyas rejim Romada ok uzun srmedi. Aksine Yunanistanda,
Aristokrasinin egemen olduu uzun bir dnem oldu. Odyssea, bize Yu
nanistanm bat kesimindeki toplumsal duruma sdk kalan bir resim su
nar. Burada da Attikada grdmze benzer bir babaerkil rejim gr
yoruz. Birka byk ve zengin aile lkeyi paylarlar; ok sayda hiz
meti tarmla ya da hayvanclkla urar; yaam basittir; ayn masada,
ef ve hizmetiler bir aradadr. Bu efler, dier toplumlarda grkemli
bir unvan olacak bir sfatla arlrlar; efendi, kral, lkel dnemin Atina
lIlar kral, soyun efi olarak adlandryorlard ve gens eflerinin sfat
Romadaki mterilerin greneklerinde rex olarak korundu. Bu aile
eflerinin kutsal bir zellikleri vardr; air bunlara lh krallar der. t-
IV. kitap: DEVRMLER - ARSTOKRAS STEY YNETYOR 237
haka kktr; ama gene de kendi iinde ok sayda kk krall ba

rndrr. Geri aralarnda yce bir kral vardr, ama yce kraln efler ku
ruluna bakanlk etmek dnda pek nemi ve ayrcal yoktur. Hatt ki
mi belirtilere gre bir seime tbi olmak zorundadr; Telemakhosun
adann yce efi olabilmesi iin dier eflerin yani benzerlerinin onu
semesi gerekir. Odisseus yurduna dndnde hizmetilerinden baka
kimsesi yoktur; eflerden birkan ldrr, ldrlen eflerin hizmet
ileri silhlanr ve airin de olumlad bu mcadeleyi destekler. Fayak-
larr yce otorite Aikinoosun denetimindedir; ama onu eflerin toplan
tsna giderken de gryoruz, kurulu toplantya aran Alkinoos deil,
kral da arma yetkisi bulunana kuruldur. air, Fayakia sitesinin mec
lisini tanmlar, buna gre; toplant kalabalk deildir; Romada comitia
calatau iin olduu gibi efler bir haberci tarafndan arlr ve toplanr
lar; ta koltuklara otururlar; kral konumaya balar ve dinleyicilerini
hkmdar sas tayan krallarn adyla nitelendirir.
Hesiodosun111 kenti talk Ascrada, airin ef ya da kral, krallar
olarak adlandrd bir insan snf grrz. Halk iin adaleti salayanlar
bunlardr. Pindaros da, bize Kadmoslularda |Thebai kentini kuran efsa
nev Cadmosdan gelenler, -.n.] grlen bir ef snfndan sz eder;
Thebaide, Spartallarm kutsal rk vlr. Daha sonra lar, Thebaili dev
let adam ve general Epaminondas da doumunu bu rka balar. Yunan-
Pers savalar srasnda Yunan toplumunda hl hkm sren aristokra
tik zihniyete ararak bakmadan Pindarosu okuyamayz. Bylece, bu
Aristokrasinin bir-iki yzyl nce ne kadar gl olduunu tahmin ede
biliriz. nk airin vd kahramanlar arasnda en ok ad geenler
kendi ailesindendir. O zamanlar bu trden vglerin byk bir deer ta
d ve [ailedeki\ bir doumun da en yksek iyilikler arasnda bulun
duunu varsayabiliriz. Pindaros, bize her sitede gze batan byk aile-I
I Yunan mitolojisindeki denizci halk. Adlar Homerosun Odyssea adl eserinde ge

er. Odisseusu thaka adasna gtrrler. Alkinoos da bunlarn kraldr, -.n.
II Klan birimleri meclisinin zel bir biimi. Oy haklan yoktur, bakan yksek din
grevlisidir (magistra deil). Kral dnda ynetici meclis vard. Krala danma
kurulu olarak hizmet veren Senato, kraln nerdii yasalar onaylayp geiren Co
mitia Curiata ve halka duyuru yapmak veya halkn belli olaylara tanklk etmesi,
vasiyet ve dinsel bayramlarn takvimi gibi ilerle ykml olan Comitia Calata.
-y./t.
1,1 M VIII. yy'da yaam Yunan air. ~.n
leri gsterir; Sadece Aegina sitesinde, Midylide, Theandride, Euxenide,

Blepsiade, Chariade, Balychid ailelerinin adlannj verir. Sirakzada, Ja-
mide ailesinin dinsel grevlerinden vgyle sz eder. Agrigantede,
Emmenidlerden yeri geldike de dier tm sitelerden sz eder.
Epidaureada [Yunanistan'n Argolis blgesinde bir kent], yurttala
rn tm, yani siyas haklara sahip olanlarn says uzun sre 180 olarak
kald; geri kalanlar sitenin dndayd26 Heracliadaki [Ereli] gerek
yurttalarn says daha da azd. Bu sitede bulunan byk ailelerde k
k kardelere siyas haklar tannmyordu.27 Knidos, stros, Marsilya
kentlerinde de durum aynyd. Therada tm iktidar kutsal bilinen aile
lerin ellerindeydi. Apolloniada | Ka] durum aynyd.28 Erythresde,
Basilides ad verilen bir Aristokrat snf vard. Eubosun kentlerinde,
egemen snf valyeler ya da Svariler olarak sfatlandrlyordu.29 Or-
ta-ada olduu gibi, antik zamanda da at zerinde savamann bir ay
rcalk olduunu belirtelim.
Koloni Sirakzay kurmak amacyla yola ktnda, Korintte kral
lk artk yoktu. Dolaysyla da kralln tannmad yeni site nceleri
Aristokrasi tarafndan ynetildi. Bu snfa Geomores1ad veriliyordu,
yani mlk sahipleri. Aileler alldk trelere dayanarak sitenin kurulu
u srasnda topraklarn kutsal blmlerini kendilerine ayrdlar. Alt s
nflarn toprak zerinde mlkiyet haklan olmadn birok kuak bo
yunca egemen yneticiler olarak kalan Aristokrasinin mlk sahibi un
vanyla anlmasndan anlayabiliyoruz. Benzer bir Aristokratik yapnn
Miletos ve Samosda da uzun sre hkm srd sylenir.30
26 Plutarkhos, Quest, gr., 1.

27 Aristoteles, Pol., VIII, 5, 2.
28 Aristoteles, Pol., III, 9, 8; VI, 3, 8 .
29a.g.e , VIII, 5. 10.
1 Daha zengin soylulara baldrlar, ama topraklarn ileyebilen soylulardr, -.n.
30 Diodorus, VIII, 5. Thukydides, VIII, 21. Herodotos, VII, 155.
IV. kitap: DEVRMLER - DEVRMDE KNC ADIM 239
5. BLM
DEVRMDE KNC ADIM;
ALE YAPISINDA DEKLK,
AABEYLK HAKKI KAYBOLUR,
GENS PARALANIR
Krall deviren devrim, toplumun yapsn deitirmekten ok yneti

min d grnmn deitirmiti. Bu devrim eski kurumlan ykmak
tan karlar olan altsnflarn deil, ama bu kurumlan korumak isteyen
Aristokrasinin eseridir. O halde, bu devrimlerle ailenin antik yapsnn
deitirilmesi deil, korunmas amalanmtr. Krallarn ou kez alts
nflar ykseltmek ve gentes\er\ zayflatmak gibi arzulan olmutur, ama
iin ilgin yan krallar da bunun iin alaa edilmitir. Aristokrasi, top
lumsal devrimi engellemek amacyla siyas devrime ynelmitir. Aris
tokrasi, iktidar bir egemenlik tesisinden ziyade, eski kurumlara, antik
ilkelere, ev tapnmasna, babaerkil otoriteye, gens rejimine ve ilkel di
nin yerletirdii zel hukuka kar saldrlardan korunmak iin ele ge
irmitir.
O halde, Aristokrasinin bu byk ve genel abas bir tehlikeye ia
ret ediyordu. Tehlike, Aristokrasinin abalarna ve zaferine karn de
vam etti. Eski kurumlar sallanmaya balamt ve bir sre sonra ailele
rin iyaplarnda nemli deiiklikler grlmeye balanacakt.
Ev dini tarafndan kurulan eski gens rejimi, insanlar sitenin rejimi
ne getiklerinde henz yklmamt. nk bu rejimden, eflerin kendi
otoritelerini koruma istekleri ve altsnflarn zgrlk dncesini he
nz edinememi olmalar nedeniyle, ya vazgeilmek istenmedi ya da
vazgeilemedi. Dolaysyla gens rejimi ile site rejimi uzlatrld. Ama
temelinde birbirlerine kart rejimler olan gens rejimi ile site rejimleri
nin ebediyen ittifak halinde olmalarnn umut edilmemesi gerekiyordu,
eni sonu gnn birinde mutlaka savaacaklard. Toplumsal iktidarn ai
leyi zayflatma arzusu ve hatt zorunluluu hissetmesine ramen, aile,
kalabalk, blnmeyen, ziyadesiyle gl ve bamsz yapsn korudu.
Ya site devam edemeyecekti ya da aileyi zaman iinde paralayacakt.
Egemen efi, tekil oca, blnmeyen maliknesiyle, eski gens ya
ltlm durumunu srdrdke, kendisinden baka bir toplum yaps
olamayaca kavranabilir hale gelmektedir. Ama eski efin gc, insan
larn sitede bir araya gelmesiyle birlikte ister istemez zayflad; nk
[bir erkek| evinde egemen olmann yannda artk bir toplumun da yesi
halindedir; dolaysyla genel karlarn kurban sunmaya zorlad insan,
artk genel yasalara da itaat etmekle ykmldr. Eski efin saygdeer
lisi, bizatihi kendi gzlerinin, ama zellikle maiyetindeki insanlarn
gzleri nnde azalmt. Aristokratik biimde oluan bu toplulukta,
altsnflarn sadece saylar asndan dikkate alnmas gerekiyordu. Bir
ok dal olan ve semenler meclisine kendisini evreleyen yanamala
ryla katlan ailenin otoritesi, az sayda kol gcne ve askere sahip ka
labalk olmayan ailenin otoritesinden daha fazlayd. Ancak kendi nem
lerini ve glerini anlamakta gecikmeyen altsnflarda bir gurur duygu
su ve daha iyi bir yaam arzusu belirmeye balar. Buna bir de nfuzla
r iin mcadele eden ve birbirlerini karlkl olarak zayflatmak isteyen
aile eflerinin rekabetini ekleyelim. Sitenin yksek grevlerine yeniden
gzlerini diken efler, amalarna ulamak iin poplist yntemler kul
lanmaya alrlar, fakat bu arada yereldeki kk egemenliklerini ih
mal ettiklerini ya da unuttuklarn da ekleyelim. te gens'in yaps b
tn bu nedenlerden dolay yava yava gevemeye balad; gens oluu
munun srdrlmesinden kar olanlar mevcut durumu nemsemedi
ler; fakat gens oluumunun deiiminden kar olanlar mevcut durum
karsnda daha gz pek ve daha gl tutumlar gelitirdiler.
nce ailenin bireysel temsiliyet gc kademeli olarak zayflamaya
balar. Aile birliinin koulu olan aabeylik hakk kaybolur. Bize bu
byk deiikliin kesin tarihini verecek bir antik a yazar bulmay
beklememeliyiz. Byk bir ihtimalle byle bir tarih yoktur. nk \bu
byk deiiklik\ bir ylda gereklememitir. Zaman iinde, ama nce
bir ailede, sonra bir bakasnda ve yava yava tm ailelere yaylarak
gereklemitir. Ve farkna varlmadan sona ermitir.
nsanlarn, miras varlnn blnemezliinden [mirasn] kardeler
arasnda eit paylamna tek bir srayla gemediini dnebiliriz.
Muhtemelen bu iki rejim arasndaki bir geile olmutur. [rnein]
nce miras varlnn blnemezlii istenmi, sonra babann daha k
k ocuklara bir miktar pay vermesi serbest braklm, daha sonra ise
aabeye en azndan iki payn verilmesinin uygun kabul edildii dinsel
yasann ngrd bir tr eit paylamaya geilmi ve nihayet Yuna
nistan ve talyada da aynen Hindu toplumunda tavsiye edilerek uygu
lanan eit paylam gereklemitir.
IV. kitap-. DEVRMLER - DEVRMDE KNC ADIM 241
Ama paylam biimleri hakknda belirgin bir bilgiye sahip deiliz.

Kesin olan tek nokta, aabeylik hakknn eski bir dnemde var olduu
ve sonra da kaybolduudur.
Bu deiiklik tm sitelerde ne ayn ekilde ne de ayn zamanda ger
eklemitir. Yasalar baz sitelerde uzun sre devam etmesini salam
lardr. Thebai ve Korintte sekizinci yzylda hl yrrlkte olduu an
lalmaktadr. Atinada, Solon yasas aabeylik hakk konusunda terci
hini yapmtr. Spartada, aabeylik hakk demokrasinin zaferine kadar
srmtr. Kimi kentlerde bir ayaklanma sonucunda kaybolmutur.
Heraklia, Knidos, Istros ve Marsilyada kk erkek kardeler, hem ba-
baerkil otoriteyi hem de aabeyin ayrcaln yok etmek iin silhlara
sarlmlardr.31 Siyas haklardan sadece yz kadar insann yararland
bir Yunan sitesinde bu ayaklanma nndan sonra ayn haklardan yarar
lananlarn says be-alt yze kadar ykselmitir. Aristokrat ailelerinin
tm yeleri yurtta olmu, yksek grevler ve Senato bu kiilere al
mtr.
Romada, aabeylik ayrcalnn hangi dnemde kaybolduunu
sylemek zordur. Krallarn Aristokrasiye kar balattklar mcadele
lerde, aabeylik ayrcaln kaldrmak ve bylelikle de gentes'i dat
mak iin ellerinden geleni yapm olmalar muhtemeldir. Cumhuri
yetin ilk yllarndaki Senatoya yz yeni yenin girdiini gryoruz; Ti-
tus-Livius bunlarn plebden geldiini dnr, ama ok kat olan patri-
ci egemenliinin bu trden bir dn ynnde adm atmasnn nasl
mmkn olduu konusunda kukuludur. Bu yeni senatrler patrici aile
lerinden gelmilerdir. Senatonun eski yeleri gibi ayn unvana sahip ol
mamlardr; eskilere patres (aile efleri); yenilere ise conscripti (seil
mi32) deniyordu. Bu farkl sfatlar, aile efi olmayan yz yeni senat
rn patrici genslennm kk karde dallarna ait olduklarn dnme
mizi salamaz m? Kalabalk olan ve irad davranan bu kk karde
dallarnn Brutusn ve patresin giriimine, kendilerine sivil ve siyas
haklar verilmesi kouluyla yardm ettiklerini varsayabiliriz. Heraklia,
Knidos ve Marsilyada silhla elde edilen haklar, bu dala duyulan ihti
ya nedeniyle Romada da elde edilmitir.
31 Aristoteles, Pol., VIII, 5, 2. B. Saint-Hilaire yay.

32 Festus, Ve Conscripti, Allecti. Plutarkhos, quest. Romaines, 58. Birka yzyl bo
yunca patres ile conscripti arasndaki ayrm gzetildi.
O halde toplumu deitirmeye balayan nemli bir devrim olarak

aabeylik hakk her yerde kaybolur; talyan gens'i ve Yunan soyu ilkel
birliklerini kaybederler Farkl dallara ayrlrlar, her birinin mlkiyette
ki pay, ikmet yeri ve karlar farkldr, bamszlklar vardr. Hukuk
danman buna singulas familias incipiunt habere der. Latince de bu
dnemden kalan eski bir deyim vardr: familiam ducere. Bu gens'den
ayrlan ve ayr bir yerde kk salan kiidir Ayn ekilde, metropol terk
edip smrgelere yerleene de ducere coloniam deniyordu. Aabeyin
den ayrlan karde, kukusuz, gens'in ortak ocandan ayrlp artk ken
di yakt ocaa sahip oluyordu; smrgede bulunan da metropoldey
ken bakanlkta yakt oca yakyordu. Gens, kendisinden ayrlan fark
l ailelere kar artk sadece bir tr dinsel otoriteyi koruyabiliyordu.
Gens tapnmas dierlerinin tapnmas zerinde stnlk kurdu. ktk
lar gensi unutmalarna izin verilmedi, ayn ad tamaya devam ettiler;
saptanm olan gnlerde eski atalarna ya da koruyucu tanrlarna sayg
gstermek amacyla ortak ocak etrafnda toplandlar. Hatt her birinin
ayr dinsel bir efi olsa da, muhtemelen aabey, uzunca bir sre miras
yoluyla kalan dinsel grevlerini korumutur. Bunun dnda, bamsz
oldular.
Gens'in paralanmasnn nemli sonular oldu. Din grevlilii st
lenmi, kuvvetli biimde kurulmu, ok iyi kenetlenmi, gl bir grup
olan antik aile artk ebediyen zayflamtr. Bu devrim baka deiiklik
leri de hazrlayacak ve kolaylatracaktr.
6. BLM
YANAMALARIN AZAD EDLMES
L Yanama nce nasld ve sonra nasl deiti?

te tarihini belirtemeyeceimiz, ama ailenin ve toplumun yapsn ke
sinlikle deiime uratan bir baka devrim. Antik aile, tek bir efin oto
ritesi altndaki eitsiz iki snf ieriyordu: Bir tarafta kk karde dal,
yani doal olarak zgr kiiler; dier tarafta sadece doum nedeniyle
aada olan ama ev tapnmasna katlmlar nedeniyle aile efine yakn
laan hizmetiler ya da yanamalar. Bu iki snftan, birincisinin alt sta
IV kitap: D E V R M L E R - YANAMALARIN AZAD EDLMES 243
tde olma durumundan ktn grdk; kincisi de zgr kalmay ok

erken zamanlarda arzulamaya balamtr. Zamanla da kazanr zgrl
n; yanamalar da dnr ve nihayet kaybolur.
Eski yazarlarn bize anlatmad devasa bir deiikliktir bu. Tarih
yazclar orta-a krsal nfusunun nasl dntn anlatmazlar bize.
nsan toplumlarnda ok sayda devrim olmutur, ama bize bu olaylarn
ansn ulatran bir belge kalmamtr. Yazarlar bu olaylar fark etme
milerdir bile. nk grn mcadeleler olmadan, belli belirsiz e
killerde ve yavaa gerekleen, yzeyde hibir eyin grlmedii ve
iinde yaayan kuaklarn bile fark etmedii bu olaylar, insan toplumu-
nu temelinden sarsan derin ve sakl devrimlerdir. Tarih bu tr olaylar,
uzun bir sre sonra ve ancak olup bittikten sonra kavrayabilir. Bir hal
kn yaamndaki iki dnemi karlatranlar, dnemler arasnda o kadar
byk deiiklikler saptarlar ki, bylece iki dnem arasnda byk bir
devrimin gerekletii apak grlr.
Bize Romann ilkel yanamalarn gsteren yazarlarn izdii re
simlere baktmzda, bu resmin gemite kalm bir altn aa ait bir
kurumu gsterdiini anlarz. Mahkemede yanamasn savunan, fakirse
parasyla ona yardm eden ve ocuklarn eitimini stlenen efendiden
daha iyi insan var mdr? Seflete den efendisini destekleyen, borla
rn deyen ve fidyesini demek iin elinde ne var ne yok veren yana
madan daha duygulu kim vardr? Ama eski insanlarn yasalarnda bu ka
dar duygu yoktur. Yanamalara ve efendilere farkl bir dnceyle bak
mamz gerekir.
Yanamayla ilgili kesin bilgimiz, onun efendisinden ayrlamayaca
, baka bir efendi seemeyecei ve bir aileye babadan oula geen bir
bala tbi olduudur. Sadece bunu bilseydik bile, yanamann durumu
nun pek de iyi olmadn syleyebilirdik. Fakat yanama toprak mlki
yetine de sahip deildir, toprak sadece efendiye aittir ve ev tapnmas
nn efi ve sitenin bir yesi olarak, bir tek o mlk sahibi olabilir. Yana
ma topra ekerse, bu efendisinin adna ve yararnadr. Yanama ne ta
nr mallarn mlkiyetine, ne gelirine, ne de birikmi paraya sahiptir.
nk efendi, kendi borlarn ya da fidyesini demek iin tm paray
alabilir Hibir ey yanamaya ait deildir. Efendinin bu kiinin ve o
cuklarnn geimini salamak zorunda olduu dorudur, ama karln
da efendi iin almaldr. Tam olarak bir kle olduu sylenemez, ama
ait olduu bir efendisi vardr ve yanama, efendisinin isteine tam an

lamyla bamldr. Tm yaam boyunca yanamadr ve ocuklar da
kendinden sonra yanama olacaktr.
Antik dnemin yanamasyla orta-an serfi arasnda birka ben
zerlik vardr. Gerekte, bu kiileri itaate mahkm eden ayn ilke deil
dir. Serfin tbi olduu ilke, toprak ve insan zerinde kendini gsteren
mlkiyet hakkdr, yanama iin bu ilke ev dinidir. Ayn zamanda rahip
olan efendisinin otoritesine baldr. Zaten, yanama ve serf iin bam
llk ayndr, biri efendiye bal iken, dieri toprak aasna \seigneur\
baldr, yanama gens' terk edemedii gibi, serf de yurtluunu \glebe\
terk edemez. Serf gibi, yanama da babadan oula geen bir efendiye
baldr. Titus-Livius, yanamann gens dnda evlenmesinin yasaklan
dn yazar, serfin ky dnda evlenmesinin yasak olduu gibi. Kesin
olan bir ey varsa o da efendinin izni olmadan evlilik yapamadklardr.
Toprak aasnn kyls iin yapt gibi, efendi de yanamasnn ektii
topra elinden alabilir ve parasna el koyabilir. Yanama lrse, sahip
olduu her ey hukuken efendinin olur. Ayn ekilde, serfin miras top
rak aasna aittir.
Efendi, sadece bir efendi deildir, yargtr da; yanamay lme
mahkm edebilir. Ayrca dinsel eftir. Yanama, teslim ettii bedeni ve
ruhuyla efendisinin madd ve ahlk otoritesine boyun eer. Bu dinin
efendiye devler verdii dorudur, ama bu devlerin tek yargc zaten
efendinin ta kendisidir ve efendi devlerini yerine getirmediinde bir
yaptrm uygulanmaz. Yanama kendisini koruyan bir ey gremez;
kendiliinden yurtta, deildir, site mahkemesi nne kacaksa, onu
mahkemeye patronun gtrmesi ve onun iin konumas gerekir. Yasa
dan yardm dileyebilir mi? Kutsal formlleri tanmaz; bilecei ilk yasa,
patronuna kar ne tanklk edebilecei ne de konuabileceidir. Efendi
olmadan adalet olmaz; patrona kar itiraz hakk yoktur.
Yanamalk sadece Romaya zg deildir; ahinlerde, Etrsklerde
de gryoruz. Her efin manus'una baldr. talyan gensinde olduu
gibi eski Yunan soyu nda da var olmutur. Soy rejiminin erkenden kay
bolduu ve yenilenlerin bir efendinin ailesine deil de, bir toprak par
asna baland Dor sitelerinde yanama aramann bir gerei olmad
dorudur. Atinada ve yon, Eolya sitelerinde, Thete ya da pelate ad al
tnda gryoruz. Aristokratik rejim srdke Thete siteye bal deildir;
IV. kitap: DEVRMLER - YANAMALARIN AZAD EDLMES 245
soy iine kapatlmtr ve buradan kamaz. Romal efendiyle ayn oto
riteye ve ayn zellie sahip bir soyluya \ eupatride\ baldr.
Erken dnemlerde, efendi ve yanama arasnda kin olduu sanlabi-
lir. Birinin tm gce, dierinin hibir eye sahip olmad, fakat koul
suz ve umutsuz itaatle engel tanmaz bir snrsz gcn yan yana oldu
u, en iyi efendinin yersiz arzu ve kzgnla, boyun emi bir hizmet
inin ise kine, szlanmalara ve fkelere sahip olduu bir ailenin varl
n kolaylkla tasavvur edebiliriz. Odisseus iyi bir efendidir: Eumos
[Odisseus'un domuz oban| ve Philaetiosa [Odisseus9un sr oban]
gsterdii babaerkil sevgiye bakn. Ama kendisini tanmad iin haka
ret eden hizmetisini ve yokluu nedeniyle kt yola dm olan ka
dn hizmetilerini lme mahkm eder. Site karsnda sadece kendi ye
rine karsna talip olanlarn lmnden sorumludur, ama hizmetilerinin
lmnden dolay kimse ondan hesap soramaz.
Yanama, ailenin uzun sre yaad yaltlmlk koullarnda olua
bildi ve srp gidebildi. Ev dininin insan ruhu zerindeki kudreti son
suzdu. Miras yoluyla dinin rahibi olan insan, alt snflarn gznde de
kutsal kii kabul edilirdi. O, insann tesinde, tanrlarla insanlar arasn
daki bir aracyd. Azndan gl dualar, tanrlarn efktini ya da fke
sini eken dayanlmaz formller kard. Byle bir g nnde boyun
emek gerekirdi; itaat, iman ve din tarafndan ynetiliyordu. Zaten, ya
nama nasl zgr kalma arzusuna sahip olabilirdi ki? Her eyiyle ba
land bu aileden baka ufku yoktu. Bu aile iinde sakin bir yaam bu
luyor, geimini salyordu, ailede bir efendisi varsa bile, bir koruyucu
su da vard; bu ailede yaklaabilecei bir sunak ve yakarmasna izin ve
rilen tanrlar vard. Bu aileyi terk etmek toplumsal rgtlenmenin ve
hukukun dnda kalmak demekti; tanrlarn kaybetmek ve dua etme
hakkndan vazgemekti.
Ama site kurulunca, farkl ailelerin yanamalar grebiliyor, ko
nuabiliyor, arzu ya da kinlerini paylaabiliyor, efendilerini karlat-
rabiliyor, daha iyi bir gelecei hayal meyal grebiliyorlard. Sonra, ba
klar ailenin dna gidiyordu. Bu ailenin dnda, bir toplum, kurallar,
yasalar, sunaklar, tapnaklar, tanrlar olduunu gryorlard. Aileden
kmak artk onlar iin aresi olmayan bir felket deildi. Arzu her ge
en gn daha gleniyordu, efendiler giderek yk olmaya balyor ve
artk efendinin otoritesinin yasal ve aziz olduuna inanlmyordu. te
bu insanlarn yreinde zgr olmann yakc atei alevlendi. Hibir si

tenin tarihinde bu snfn genel ayaklanmasyla ilgili biran grmyoruz.
Silhl bir mcadele olduysa, ailenin evre duvar iinde kapal ve sak
l kalmtr. Bir kuak boyunca, bir tarafta bamszlk iin kararl aba
lar oldu, dier tarafta da amansz bir bastrma. Her evden, bugn yazl
mas ok zor olan, uzun ve tehlikeli bir tarih gelip geti. Syleyebilece
imiz tek ey, altsnflarn abalarnn sonusuz kalmaddr. Yenilmez
bir zorunluluk, efendileri sonsuz g/kudretlerinden yava yava vaz
gemeye zorlad. Otorite bireyler nezdindeki hakl konumunu bir kez
yitirmi olabilir, ama efendiler nezdinde de haksz kabul edilebilmesi
iin zaman gerekir, ama zamanla bu da gelip atar, kendi otoritesini ge
rektii savunamaz olan ve artk otoritesinin yasadna inanmayan efen
di ondan vazgeer. Altsnfn yararl olduunu eklemek gerekir, nk
kollaryla iledii toprak efendinin zenginliini yaratr, tad ve kul
land silhlar aile rekabetleri srecinde efendinin gcn oluturur; o
halde altsnf honut etmekte yarar vardr ve durum ilnihaye imtiyaz
lar balamakla idare edilebilir olmaktan kar, en akllcas yaplarak,
insanlkla birletirilir.
Yanamalarn koullarnn giderek iyiletii kesindir. lk bata,
efendinin evinde yayorlard, ortak maliknenin topran birlikte eki
yorlard. Daha sonra, her birine bir toprak paras verildi. Yanama da
ha da mutlu oldu. Kukusuz hl efendinin yararna alyordu ve top
rak ona ait deildi. O efendinin toprana aitti; topra uzun yllar eki
yor ve seviyordu. Toprak ile onun arasndaki, toprak ile efendi arasnda
mlkiyet dininin yaratt ba deildi, daha ok zahmet eken insan ile
mahsul veren toprak arasnda kurulan alma ve strap ba vard.
Sonra yeni bir ilerleme gerekleir. Artk topra efendisi iin deil,
kendisi iin eker oldu. nce deiken, sonra da sabit olan bir cret kar
lnda hasada sahip olur. Aln terinin karl olan dl alr, yaam
zgr ve gururlu olur. Eskilerden birinin deyiine gre aile efleri, alt
snflara sanki kendi ocuklarym gibi toprak paralar veriyordu.33
Odysseada unu okuyoruz: yiliksever bir efendi hizmetisine bir ev
ve toprak verir ve Eumeos unu ekler: Arzu edilen bir e, nk ya
nama, hl efendinin rzas olmadan evlenemezdi ve onun eini efen
disi seerdi.
33 Festus, Ve patres.
Ama yaamm srdrecei, yorucu beden iler yapabilecei ve ke

yifle ileyebilecei tarla henz mlkiyetine gememiti. nk bir in
san olarak yanama, bir toprak parasn mlkiyetine geirebilmesi iin
gereken kutsal vasflara sahip deildi. Ekip bitii toprakta, efendisinin
ailesi tarafndan konulan kutsal snr ta, Terminus tanrs vard. hll
edilemez olan ve kutsal bir ba ile efendinin ailesiyle [atalaryla] tarla
y birletiren bu snr ta, o tarlann asla zgr kalan yanamaya ait ola
mayacan doruluyordu. talyada tarla ve yanamann patronu olan
villicus'n [iftlik sahibi) igl ettii ev, bir oca ieriyordu, Larfam i-
liaris \aile ef\\ ama bu ocak iftiye ait deildir; efendinin ocadr.34
Bu hem patronun mlkiyet hakkn, hem de yanamasnn dinsel bal
ln dzenliyordu, dolaysyla yanama, patronundan ne kadar uzakta
olursa olsun, onun tapnmasn izlemeye devam ederdi.
Topra elinde bulunduran yanama, mlk sahibi olamamaktan ra
hatszdr ve mlk sahibi olmay arzular. hukukuyla kendisine ait g
rnen bu tarlada bulunan, fakat aslnda eski efendisinin mlkiyetini
ebediyen tescilleyen kutsal snr tan ortadan kaldrmak iin tm arzu
suyla alr.
Yunanistanda, yanamalarn amalarna ulatklar grlr, ama bu
nun nasl olduunu bilemiyoruz. Ne kadar zaman gerekti, amaca ula
mak iin ne kadar aba sarf edildi; bunlar sadece tahmin edebiliriz. a
yet krlardaki kleler, toprak aasnn yurdunun elfleriyseler; (modern
tarihte, -.n. | Orta-a Avrupasnn insafszca hara detilen kyl
snden allagelen kylye ve nihayet mlk sahibi kyllere geileri
srasnda tank olunan toplumsal dnmlerin bir benzeri belki antik
ada da gereklemitir.
2. Yanama Atinada kayboluyor; Solonun eseri

Bu tr bir devrim Atina tarihinde kendini aka gsterir. Kralln dev
rilmesi, sonuta soy rejiminin canlandrmasn dourdu, aileler yaltk
yaamlarna geri dndler ve her biri kk bir Devlet oluturmaya
baladlar. Balarnda ef olarak bir soylu [eupatride) ve uyruk olarak
yanamalar kalabal vard. Bu rejimin Atina nfusu zerinde kt an
lar yaratacak nemli etkileri oldu. nceki dnemler kendini alabildii
34Caton, De re rust., 143. Columelle, XI, 1. 19.

ne mutsuz hisseden halka, bir altn a gibi grnd, krallar zlediler;

krallkta yaarken, mutlu ve zgr olduklarn, eitlikten yararlandkla
rn ve krallarn d ile eitsizlik ve strabn baladn tasavvur et
tiler. Halklarn ou kez tadklar bir yanlg sz konusuydu aslnda;
halk gelenekte eitsizliin balangc, daima halkn mevcut durumu
iren bulduu zamana denk gelmitir. Ailenin oluumu kadar eski
olan yanamalk trndeki klelik, aslnda ilk kez insanlarn bunun ar
ln hissettii ve adaletsizliini anladklar dnemde balar. Soylularn
yanamalarla ilgili dzenledii kat yasalarn [M\ yedinci yzylda
meydana gelmedii kesindir. Bu yasalar sadece [M yedinci yzyla
kadar] korundular. Haksz olduklar nokta budur, bu yasalar insanlarn
szlanmadan kabul ettikleri zamann tesinde de srdrp gidiyordu;
yani mevcut yasalar insanlarn isteklerine kar muhafaza ediyorlard.
Belki de bu dnemin soylular, atalar kadar acmasz deildiler; ama
daha ok nefret edildiler.
Hatt bu Aristokrasinin egemenlii altndaki altsnflarn toplumsal
durumlarnn iyiletii bile grlr. nk bu snfn, hasadn altda biri
olarak saptanan vergiyi demeleri kouluyla toprak sahibi olduklar
aka grlr. Bu insanlar hemen hemen zgrleir, kendilerine ait ev
leri olunca ve efendinin gzlerinden uzakta olunca, rahatlar ve kendi
karlar iin alrlar.
Ama insanlar doalar gerei, yaam koullar iyiletike eitsizlik
ten arta kalan daha fazla hissetmeye balarlar. Yurttalk haklarndan
yararlanamadklar ve site ynetimine hibir ekilde katlmadklar za
manlarda yle byle etkileniyorlard; ama imdi, doduklar ve ldk
leri topraklarda mlkiyet sahibi olamamaktan daha fazla etkileniyorlar
d. Yaam koullar nedeniyle dayanabilecekleri bir istikrardan mah
rumdular. nk topra gerekten de ellerinde bulundursalar bile, res
m yasalar ne topraa sahip olmalarn, ne de bunun sonucu olan bam
szlklarn salyordu. Plutark unlar yazar: Efendi, yllk vergi den
memise ya da herhangi bir baka nedenle eski hizmetisini haczedebi-
lirdi ve bu insanlar tekrar bir tr klelie itiliyordu.
Attikada drt-be kuak boyunca nemli sorular tartld. Altsnf
tan insanlarn kararsz ve dzensiz durumda kalmalar artk kabul edile
mezdi. Bu durum belli belirsiz bir ilerlemenin sonucuydu. Ya bu duru
mu kaybedecekler ve yanamaln zor koullarna tekrar dnecekler,
IV. kitap: DEVRMLER YANAMALARIN AZAD EDLMES 249
ya da yeni bir ilerleme sonucunda kesinlikle azat edilip, toprak sahibi,
zgr insan olacaklardr.
Eski yanama, yeni iftinin abalaryla ve eski efendi, mlk sahi
binin direniiyle neler olduunu tahmin edebiliriz. sava olmad; Ati
na yllklarnda bir arpmaya dair anlar yoktur. Her kasabada, her ev
de, babadan oula bir hane sava gereklemitir.
Bu mcadeleler, Attikann deiik kasabalarndaki topraklarn do
asna gre farkl kaderlere sahip olmulardr. Soylular, esas malikne
lerinin olduu ovalardaki kadim otoritelerini, gzetimleri altndaki k
k hizmeti grubuyla birlikte deitirmeden devam ettirmilerdir; ge
nel olarak, pediesis [ovada yaayanlar] eski rejime sdk kalmlardr.
Ama topra efendilerinin baklarndan uzaktaki da yamalarnda zor
lukla ileyen, yani bamsz yaama alan daha gzpek ve cesaretli
olanlar, yani diacriener [dada yaayanlar], ilerinde daha iddetli bir
kini ve daha ok zgrlk iradesini barndryorlard. Tarlalarnda efen
dinin kutsal snr tan grnce gcenen ve topraklarn kle hisse
den bu insanlardr.35 Denize yakn kasabalarda yaayanlar da \paralioi\,
toprak mlkiyeti arzusu yeterince uyanmamtr; nlerinde deniz vardr,
ayrca sanayi ve ticaret de. Birou zengin olmulardr ve zenginlik ne
deniyle neredeyse zgrdrler. Dada oturanlarla ayn hrs paylamaz
lard ve soylulara kar da fazla kinleri yoktu. Ama ovada oturanlar gi
bi yazglarna boyun een bir korkaklklar da yoktu; yaam koullarna
daha fazla istikrar ve daha gven kazandracak haklar istiyorlard.
Solon, bu isteklere mmkn olduu kadar cevap verdi. Eskilerden
bize kalanlar eksik olsa da zamann yasa koyucusunun ifade ettiklerinin
nemli bir ksm gnmze ulaabilmitir. Solondan nce Attikada
oturanlarn ounun topraa sahiplii belirsizdir ve her n kullua d
nebilirler. Bu kalabalk snfa Solondan sonra rastlanmaz; herkes ml
kiyet hakkna eriebilir; Atinal iin artk kulluk yoktur; altsnflarn ai
leleri soylu ailelerin otoritesinden ebediyen azat edilmilerdir. Burada
byk bir deiiklik vardr ve bunun sorumluluu da Solondan baka
sna ait olamaz.
Plutarkn sylediklerine bakarsak, alacaklnn borluyu kleletir
me hakkn ortadan kaldran Solon, borlar mevzuatn sadece yumuat
35 Solon, yay., Bach, s. 104, 105.

2 50 ANTK STE TAPINMA-HUKUK-KURUMLAR
mtr. Ama biraz daha yakndan bakmak gerekir ve bu dnemden ok

sonra gelen bir yazara gre, borlar mevzuu sadece Atina sitesini deil,
tm Yunanistan ve talyan sitelerini de kartrmtr. Solondan nce
dn verme ve dn alma ilikisinden kaynaklanan ykl miktarlar
da bir para dolamnn varlna inanmak zordur. Bu dnemi, sonraki
dnemlere bakarak deerlendirmeyelim. Ticaret ok azd; alacak dei
imi bilinmiyordu, dn vermeye nadiren rastlanyordu. Mlksz in
san hangi teminata gre dn alabilirdi? Herhangi bir toplumda fakir
lere dn verme greneine rastlanmamtr. Gerekte, Plutarkn ken
disinden ziyade Plutarkn evirmenlerine gvenerek, bor alann topra
n rehin verdiini syleyebiliriz. Ama o dnemlerde ipotek sistemi bi
linmiyordu, dolaysyla o topran bor alann mlkiyetinde olduunu
varsaysak bile, mevcut mlkiyet hakk trleriyle elikiye decei iin
kendi topran ipotek edemeyeceini syleyebiliriz. Plutarkm szn
ettii borlular arasnda eski mterileri grmek gerekir; borlarndan
biri de, eski efendiye deyecekleri yllk vergilerdir; demediklerinde
klelik durumuna derler ve borlular, tekrar yanama olurlar.
Solon, belki vergiyi kaldrmtr ya da vergi orann drerek mlk
satn alnmasn kolaylatrmtr; ve iftinin gelecekteki borlarn de
yemedii hallerde yeniden kleletirilemeyeceini [yasalarnaJ ekle
mitir.
Daha fazlasn da yapt. Solondan nce, topra ileyen eski yana
malar mlk sahibi olamyorlard; nk tarlasnda eski patronunun kut
sal ve ihll edilemez snr ta bulunuyordu. Topran ve iftinin zgr
kalabilmesi iin, bu tan kaybolmas gerekiyordu. Solon bu ta devir
di. Solonun kendi yazlarnda bu byk reformun tankln gryoruz:
Bu beklenmeyen bir eserdi. Tanrlarn yardmyla gerekletirdim. Ana
tanray, kara Topra tank gsteriyorum. Bu topran snr talarnn
birok yerde kendim kaldrdm. Kle olan toprak imdi zgrdr. So
lon bunu yapmakla nemli bir devrimi gerekletirmi oldu. Snr ta
tanrs adna, topran birka kiinin elinde bulunmasn salayan eski
mlkiyet dinini bir tarafa koyuyordu. Topra dinden kurtararak emee
veriyordu. Soylunun toprak zerindeki otoritesini kaldrmakla insan
zerindeki otoritesini de kaldryordu. Solon unlar yazyordu: Bu
dnyada acmasz klelie maruz kalanlar ve bir efendi nnde titre
yenleri zgr kldm.
IV. kitap: DEVRMLER YANAMALARIN AZAD EDLMES 251
Bu zgrlemeye Solonun yatlarnn ykten kurtulmak adn ver

mi olmalar muhtemeldin zgrle altktan sonra, babalarnn top
raa bal birer kle olduuna inanmak istemeyen ya da inanamayan
sonraki kuaklar, bu szc deta sadece borlarn kaldrlmasn belir
lemek amacyla tanmlarlar. Ama bu szck bize daha byk bir devri
mi ifa etme gcn ierir. Solonun eserinin yksne girmeden Aris
totelesin syledii u cmleyi de ekleyelim: Halkn kleliine son
verdi.36
3. Romada yanamalarn dnm

Efendi ile yanamalar arasndaki bu sava, Roma varlnn uzun bir d
nemini oluturdu. Gerekte, Titus-Livius bundan pek sz etmez. n
k kurumlarn deiikliini yakndan izleme alkanl yoktur, yksek
din grevlilerinin yllklar ve Titus-Liviusun inceledii eski tarihile
rin aratrd benzer belgeler, bu ev ii mcadelelerin yksn anlat
myorlard.
En azndan bir ey kesindir. Romann kkeninde yanamalar vard;
ve yanamalarn efendilere bamllklar konusundaki ok ak tanklk
lar bize kadar gelmitir. Yanamalar szn ettiimiz tarihi izleyen bir
ka yzyl sonra arasak dahi bulamayz. Ad vardr, ama yanama yok
tur. iero zamannda ilk dnem yanamalarndan olduka farkllaan
ve bir zenginin yanamas olarak ba hakk talep eden plebler vardr.
Eski yanamaya en ok benzeyen azat edilmi, zgr kalm kii
dir. zgrleenlerin says Romann ilk zamanlaryla kyaslandnda
Cumhuriyetin sonlarna gre daha fazla deildi, zaten klelikten kar
tlan insan hemen zgr insan ve yurtta olamaz. Efendiye bal kalr.
Eskiden ona yanama deniyordu, imdi azat edilmi, zgr kii deni
yor; deien sadece sfattr. Efendiye gelince ismi deimez; eskiden
efendi denirdi, yine efendi deniyor. Eskiden yanama olan azat edilmi
ya da zgr kii aileye bal kalr; eski yanama gibi, ailenin ismini ta
r. Efendisine baldr; ona sadece minnet duymaz, ama lsn efen
di tarafndan belirlenen gerek bir hizmet sunar. Efendisinin yanama
syla olduu gibi, zgr insan zerinde de adalet hakk vardr; onu nan
36 Aristoteles, AtinalIlarn Anayasas, Fragm., coll. Didot, c. II, s. 107.

krlk suu nedeniyle tekrar kleletirebilir.37 Azat edilen kii eski ya

namay andryor. Aralarnda sadece bir fark var: Yanamalk eskiden
babadan oula geerdi; imdi azat edilme ya da zgrlk koulu ikinci
ya da en azndan nc kuakta sona eriyor. Yanama kaybolmad; k
lelikten kurtulduktan sonra yeniden kleletirilebi 1iyor; ama klelik ar
tk kaltsal deil. Bu bile tek bana nemli bir gelime, ama hangi d
nemde gerekletiini sylemek imknsz.
Yanamann kaderinde birbirini izleyen yumuamalar araclyla
mlkiyet hakk edinimindeki dzeyleri ayrt edebiliriz. lk bata, gen-
sin efi ona ekilecek bir toprak paras verir.38 Artk yaam boyunca
elinde tutaca bu toprak paras karlnda eski efendisinin tm har
camalarna katkda bulunur. Eski yasada, patronun fidyesini, kznn e
yizini ya da adl cezalarn demeye zorlayan ar hkmler, yanama
nn daha bu yasann yazld dnemde topra yaam boyu elinde tut
maya baladn gstermektedir. Yanama adna baka bir ilerleme da
ha grlr: lrken, topran oluna brakma hakkna sahip olur; olu
yoksa toprak eski patronuna kalr. Ama ite burada da bir yenilikle kar
larz: Olu olmayan yanama vasiyet hakkna sahiptir. Burada gre
neklerde farkllklar ve tereddtler olduunu gryoruz; efendi kimi kez
mallarn yansm alr, kimi kez de vasiyetinin isteine tmyle sayg
gsterilir; her ne olursa olsun vasiyeti deersiz deildir.39 Bylece ya
namann henz mlk sahibi olduu sylenemezse de, en azndan
mlkten mmkn olduunca yararlanma hakkna kavumutur.
Bu tmyle zgrlk deildir. Ama bizlere ulaan belgelerden, ya
namalarn patrici ailelerinden kesin olarak hangi dnemde ayrld an
lalamamaktadr. Titus-Liviusun metinlerinden birine harfiyen bakt
mzda, yanamalarn cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren yurtta ol
duunu grlr. Daha nce, muhtemelen Kral Servius zamannda da
yurttatlar; Romann kuruluundan beri, belki de, klan birimleri mec
lisinde oy kullanyorlard. Ama bundan, tmyle zgr olduklar sonu
37 Digestc, XXV. kitap, balk 5; L. kitap, 16. balk, 195. Valerius max., V, 1.4. Su-
etonius, Claude, 25. Don Cassius. LV. Atinada da mevzuat ayndr; Bkz. Lysias
ve Hyperide dans Harpocration, Demosthenes, in Aristotelesgilonem, et Suidas.
38 Festus, Ve patres.
39 nstitutes, III, 7.
cunu karamayz. nk patricilerin karlar, yanamalara meden

haklardan daha nce siyas haklarn verilmesinden yanayd.
Romada yanamalar zgrletiren devrimin Atinada olduu gibi
birdenbire olduu grlmemektedir. zgrleme, daha Romadaki res
m yasalar tarafndan kabul grmeden ok yava ve hissedilmeyecek
ekilde gereklemitir. Yanamalk ilikileri yava yava kopmu ve
yanama da azar azar patronundan uzaklamtr.
Kral Servius yanamalar lehine byk bir reform yapmtr: Ordu
nun dzenini deitirmitir. Ordu daha nce, trib, klan birimleri ve
genteslere ayrlm olarak sefere kard; bu patrici blnmesiydi; gen-
sin her efi yanamalarnn bandayd. Servius, orduyu on kiilik bi
rimlere bler; her biri zenginliine gre bir mevkie sahip olur. Sonu
ta, yanama patronunun yannda yrmez, savata artk onu ef olarak
tanmaz ve giderek bamszlk alkanln kazanr.
Bu semenler meclisinde baka bir deiiklie neden olur. Meclis
daha nce klan birimleri ve gentes arasnda paylalyordu. Tabi yana
ma oy kullanrsa, efendisinin gz nnde kullanyordu. Ama ordudaki
on kiilik blnme semen meclisleri iin de geerliydi, dolaysyla ya
nama artk patronuyla ayn kadro iinde yer alamad. Eski yasann h
l patronu gibi oy kullanmasn istedii dorudur; ama artk oyu nasl
denetlenebilirdi ki!
Yanamay, patronundan yaamn en gsterili nlarnda, sava ve
oy kullanma zamanlarnda ayrmak zaten fazladan verilen haklard. Pat
ronun otoritesi iyice zayflamt, otoritesinden geriye kalana da itiraz
lar ykselmeye balar. Yanama tadn ald bamszln tamamn ta
lep etti. Gens'en ayrlarak zgr olan plebe katlmay arzulad. O ka
dar ok frsat kyordu ki! Krallk dneminde kendisine yardm edile
ceinden emindi. nk krallar gentesleri zayflatmaktan baka bir ey
istemiyorlard. Yanamalar, Cumhuriyet dneminde de plcblcrin ve tri
bnlerin korumasna mazhar oldular. ou bu ekilde zgrleen ya
namalar, bir daha genstere tbi olmadlar.
Marcelluslar, Claudia gens'nen ayrlan bir daldr; adlar Claudi-
usdr; ama patrici deillerdir. Erken zamanda zgr ve bizim bilmedi
imiz yollarla zengin olduktan sonra, nce pleb saygnlna, sonra da
site saygnlna ulamlardr. Claudia gens'\ uzun yzyllar boyunca
onlar (Marcellus) zerindeki eski haklarn unutmu grnr. Ama bir
gn, iero zamannda birden bire eski haklarn hatrlarlar. Marcel-

lusn bir yanamas ya da zgr kalan, azat edilenlerden biri lr ve
anlaldna gre mirasnn efendiye kalmas gerekmektedir. Patrici
Claudiusla, Marcelleuslarn zaten yanama olmalar nedeniyle, ya
nama sahibi olamayacaklarn ve azat edilmi yanamalarn miraslary
la birlikte patrici gensinn efine geeceini iddia ederler. Efendi gre
vini stlenecek tek kii bu eftir. Bu dva halk epey artr ve hukuk
danmanlarn da skntya sokar; iero bu ii epey karanlk bulur.40
Byle bir talep drt yzyl nce gayet mkul bulunur ve davay da Cla~
udiuslar kazanrd. Ama iero zamannda, itirazlarn temeli olan hak
ok eskilerde [antik] kalm ve unutulup gitmiti, nihayet mahkeme
Marcelluslara hak verdi. Eski yanama yoktu artk.
7. BLM
DEVRMDE NC ADIM: PLEB STEYE GRYOR
L Bu devrimin gene! tarihi

Ailenin yapsnda meydana gelen deiiklikler sitenin yapsndaki ba
ka deiikliklere neden olmutur. Din grevliliini de stlenen eski
Aristokratik aile zayflamtr. Aabeylik hakk kaybolduundan, birlik
ve otoritesini kaybeder; yanamalarn ou zgr kaldndan, uyrukla
rndan ounu da kaybeder. Altsnfn insanlar artk gentesler iinde de
illerdir; bunlarn dnda yaadklarndan kendi aralarnda birlik olu
tururlar. nceki dnemlerde ne kadar aile varsa o kadar da kk Dev
let mevcuttu, dolaysyla birbirlerine pek bal olmayan topluluklarn bir
aradal sz konusuydu, ama bunlar yerine bir taraftan genteslznn pat
rici yelerinin, dier taraftan da altsnftan insanlarn kendi aralarndaki
birlikleri meydana geldi. Bylece iki nemli birlik ya da iki dman
toplum ortaya kt. Bu, nceki dnemde olduu gibi, her ailenin kendi
iinde cereyan eden karanlk bir mcadele deildi; bu, her kentteki ak
savat. ki snftan biri, sitenin dinsel yapsnn devam etmesini ve din
grevlilii gibi ynetimin de kutsal ailelerde kalmasn istiyor, dieri ise
40 iero De oratore, I, 39.

IV. kitap-. DEVRMLER - DEVRMDE NC ADIM 255
kendisini hukuk, din ve siyasal toplumun dna iten engelleri ykmak

istiyordu.
Mcadelenin ilk blmndeki avantaj, domakta olan Aristokrasi
tarafndayd. Gerekte, artk eski uyruklarna sahip deildi ve madd g
c azalmt; ama dinin saygnl, dzenli rgtlenmesi, kumanda al
kanl, gelenekleri, kaltsal gururu hl yanndayd. Hukukundan ku
ku duymuyordu; kendini savunmakla dini de savunduuna inanyordu.
Halkn elinde ise sadece kalabalndan gelen gc vard. Halk, zerin
den kolay kolay atamayaca bir tr sayg alkanlyla maluld. Zaten
artk efi de yoktu; her tr rgtlenme ilkesinden mahrumdu, ilk bata,
iyi kurulmu ve etkili bir birlikten ziyade, kendi aralarnda ba kurama
m bir kalabalktlar. nsanlarn ailelerin kaltsal dininden baka birlik
dncesi ve tapnmadan kaynaklamayan bir otorite dncesi bileme
diklerini hatrlarsak; tapnmann ve dinin dnda tutulan plebin, ilk ola
rak neden dzenli bir toplum kuramadn ve sonra da kendi iinde bir
disiplin ve ynetim kurallar bulabilmesinin neden ok uzun zamanlar
gerektirdiini kolayca anlayabiliriz.
Zayflkla mall bu alt snf, savamak istedii Aristokrasinin kar
sna monariyi koymaktan baka bir ara bulamad.
Eski krallarn zamannda, halk snfnn olumu olduu kentlerdeki
krallar olabildiince desteklendi ve yreklendirildi. Halk, Romada,
Romulusten sonra kralln yeniden dzenlenmesi istedi; Hostilius
kral setirdi; Byk Tarquini kral yapt; Serviusu sevdi ve gururlu
Tarquinin zlemini ekti.
Halk, Aristokrasinin krallar her yerde yenmesinin ve kendi ege
menliini iln etmesinin ardndan monariyi zlemekle yetinmedi; onu
yeni bir biim altnda yeniden kurmay arzulad. Yunanistandaki halk
altnc yzyl boyunca kendine efler bulmakta baarl oldu; yeni efe
kral ad veremediler, nk bu ad dinsel grev dncesi ieriyor ve sa
dece din grevler stlenen aileler tarafndan tanabiliyordu, ama ba
ka bir sfat yklediler: Tiran hkmdarlar.41
Bu sfatn ilk anlam ne olursa olsun, kesinlikle dinsel dile ait deil
di; kral szcyle yapld gibi, bu szck tanrlara atfedilemezdi, du-
41 Dinsel ailelerden geliyorlarsa, kimi efler iin Kral ad kullanlmaya devam etti.
Herodotos. V, 92.
alarda telffuz edilmiyordu. Gerekten de, insanlar arasnda yeni bir

ey ifade ediyordu, tapnmadan kaynaklanmayan bir otoriteydi, dinin
yerletirmedii bir gt. Bu szcn Yunan dilinde ortaya kmas,
nceki kuaklarn tanmad yeni bir ilkeyi ortaya kard: nsann insa
na itaati. Bugne kadar, Devlet efleri sadece dinsel eflerdi; siteyi sa
dece dinsel efler ynetiyor, kurban sunuyor ve site iin tanrlara yaka
ryorlard, sadece tanrya bamllk eylemi yaplyor ve onlara itaat edi
lerek dinsel yasaya da itaat edilmi olunuyordu. Bir insana baka insan
lar tarafndan sunulan otorite ve itaat, nsan kaynakl ve nsan zellik
teki bir g, tm bunlar eski soylularn feupatridesJ bilmedii eylerdi
ve altsnflarn Aristokrasinin tahakkmnden kurtulduklar ve yeni bir
ynetim aradklar gn beliriverdi.
Birka rnek verelim. Korintte halk Bacchidesltnn egemenliine
zorlukla katlanyordu; bu kiilere duyulan kinin tan olan ve kendile
rini zgrletirecek bir ef arayan halk gren Kypselos kendini ortaya
att; halk onu kabul etti ve tiran yapt, sonra da Bacchidesleri kovarak
Kypselosa itaat etti. Miletosdaki tirann ad Thrasybulos idi; Midilli
Pittakuse itaat etti, Sakz adas da Polykratese. Altnc yzylda Argos,
Epidaros ve Megarada tiranlar gryoruz; Sikyon, kesintisiz yz otuz
yl tiranlarn denetimindeydi. talyann kontrolndeki Yunanllar arasn
da, Cumea, Kroton ve Sybarise varncaya kadar her yerde tiranlar g
ryoruz. [M] 485 ylnda Sirakza kentine hkim olan altsnf, Aristok
rat snf kovdu, ama ne kentteki hkimiyetini srdrebildi ne de yne
tebildi, bir yl sonra kendine bir tiran seti.42
Bu tiranlar, az ya da ok iddet uygulayarak [Aristokrasiyle] benzer
politikalar korudular. Korintteki bir tiran, MiJetoslu bir tirandan nasl
ynetmesi gerektii hakknda t istedi. Miletoslu tiran cevabnda, di
erlerinden fazla uzayan buday baaklarn kestiini syledi. O halde,
ynetim biimi ykselen kafalar kesmek ve halka dayanarak Aristok
rasiye darbe vurmakt.
Romal pleb, nce Tarquini geri getirmek iin komplolar hazrlad.
Sonra, tiran yaratmay denedi ve gzlerini srasyla Publicola, Spurius,
Cassius ve Manliuse evirdi. Patricinin kendi snfndaki tannm kii-*IV,
42 Nicolas de Damas, Fragm. Aristoteles, pol., V, 9. Thukydides, I, 126. Diodorus,

IV, 5.
IV. kitap: DEVRMLER - DEVRMDE NC ADM 257
leri sulamas ou kez iftiradan ibaret olmamaldr. Byklerin korku

su ayn zamanda plebin arzularn da dorulamaktadr.
Yunanistan ve Romadaki halk, krall ayaa kaldrmay istiyorsa
bile, bu rejime gerekten bal olduundan deildir. Aristokrasiden nef
ret ettii kadar tiranl da sevmiyordu. Onun iin krallk, yenmek ve
almak iin bir arat; ama sadece g hukukuyla ortaya kan ve hibir
kutsal gelenee bal olmayan bu ynetim, halkn kalbinde asla yer edi
nemedi. Mcadele ihtiyalarm karlayacak bir tiran daima bulunuyor
du; iktidar bu tirana minnet ya da ihtiya nedeniyle veriliyordu, ama
birka yl getikten ve oligarinin kat hatras unutulduktan sonra tiran
dan da vazgeiliyordu. Yunanllarn hi sevgisini kazanmayan, ama da
nk halkn iyi bir rejim bulunmasn mit ettii zamanlarda geici bir
are olarak kabul edilen bu ynetimle kendilerini ynetme gc hisse
diyorlard.
Altsnf, yava yava byd. Bulank bir biimde gerekleen, ama
bir smfm geleceini belirleyen ve toplumu deitiren ilerlemeler vardr.
Yunanistan ve talyada, \M\ altnc yzyla doru yeni bir zenginlik
kayna fark edildi. Dnya insann tm ihtiyalarnn karlanmasna
yetmiyordu; zevkler gzellie ve atafata kayyordu, hatt sanatlar do
uyordu, sanayi ve ticaret ihtiya haline dnt, yava yava bir ta
nr zenginlik olutu, sikkeler basld, para ortaya kt. Parann ortaya
k byk bir devrimdir. Para, toprak mlkiyetiyle ayn artlara bal
deildir; hukuk danmanlarnn deyimine gre res nec mancipi1 idi;
dinsel hibir formalite olmadan elden ele geebilir ve herhangi bir en
gelle karlamadan bir plebin eline kadar ulaabilirdi. Topraa damga
sn vuran din, paraya kar bir ey yapamazd.
Altsnftan insanlar topra ilemekten baka bir meguliyet bulur
lar: Zanaatkrlar, denizciler, sanayi efleri, tccarlar ortaya kar; bun
lar arasnda zenginleenler oldu. Tuhaf bir yenilik. Eskiden sadece
gentes efleri mlk sahibi olurken, imdi eski yanamalar ya da plebler
de zenginlemeye balar ve refahlarn gzler nne serer. Sonra, halk
tan insanlar zenginletiren atafat, soylular fakirletirmeye balar;
1 Mlkiyet hakk ikiye ayrlr: res mancipi ve res nec mancipi: Birinciler canl, ha
reketlidir: Kleler, hayvanlar gibi. Bunlar szel bir szleme ile [manipatio] ile
devredilirdi. kincisi ise dier eylerdir: Para, ev, ev eyas gibi. Bunlar da gele
nek yoluyla devredilirdi, -y.n.
Atina bata olmak zere ou sitelerde, soylu kesimin bir blmnn

seflete srklendiini gryoruz. Oysa zenginliin yer deitirdii bir
toplumda, mevkiler, sralar da altst olmaya balamaktadr.
Bu deiikliin bir dier sonucu, tm insan topluluklarnda olduu
gibi, halkn kendi iinde de farkllklarn ve mevkilerin ortaya kmaya
balamasdr. Kimi aileler gze batarlar, kimi adlar yava yava n sa
lar. Halk iinden bir tr Aristokrasi doar, bu bir ktlk deildir; halk
karmakark bir kitle olmaktan kp yaplaan bir birlie benzemeye
balar. Ama patriciler, halk iinde oluan mevkilerden treyen ve ihti
ras nedeniyle patriciler arasna katlmak istemeye cret eden ilk efi
aralarna almak zorunda deildi. Bu pleb Aristokrasisi, bir zaman son
ra, itidalli bir zgrlk sevgisi ve reformlar arzulayp tehlikeden kor
kan bilgece bir ruh gibi, genel olarak almayla elde edilen zenginlie
elik eden niteliklerle tanmlanan kiisel deer duygular edindi. Pleb
kendini, bizatihi kendi iinden km olmalarndan gurur duyduu bu
sekinlere brakt. Daha iyi bir ynetimin elerinin zaten kendi iinde
barndn hissederek tiranlardan vazgeti. Nihayet, daha sonra da g
receimiz gibi, zenginlik belirli bir sre toplumsal rgtlenmenin ilke
si haline geldi.
stnde durulmas gereken baka bir deiiklik daha var. nk alt
snfn bymesine ok yardmc oldu; bu askerlik sanatndaki deiim
dir. Siteler tarihinin ilk zamanlarnda ordularn gc svariye dayan
yordu. Gerek sava bir araba ya da at zerinde savaan kiiydi; sa
vaa fazla yarar olmayan piyade pek deerli saylmazd. Dolaysyla es
ki Aristokrasi, atla savama hakkn btn blgelerde korumutu.43 Ba
z kentlerde soylular kendilerine valye \atl-.n] unvan vermiti. Ro-
mulusn celeresler [atl birlik], ilk yzyllarn Romal svarilerinin
hepsi, patriciydi. Eskilerde, svari soylu bir silht. Ama piyade yava
yava nem kazand. Silhlarn yapmndaki ilerleme ve disiplinin do
uuyla svarilere kar koymay baardlar. Bunu elde ettikten sonra
savalarda ilk sray aldlar. nk daha kullanl ve manevralar daha
kolayd; lejyonerler ve hoplitler [ar piyade snf\ ordunun esas gc
n oluturmaya balad. Ama bunlar pleb snfndand. Ayrca, zellikle
Yunanistan'da deniz kuvvetlerinin nem kazanmasyla birlikte deniz
43 A ristoteles, Pol., VI, 3, 2.

IV. kitap: DEVRMLER - DEVRMDE NC ADIM 259
savalar da artt, tabi byle olunca da sitenin kaderi ou kez kreki

lere yani pleblere baland. Oysa, bir toplumu savunmak iin yeterince
gl olan snf, haklarn elde etmek ve yasal etkisinin srdrlmesin
de de gldr. Bir yurttalar topluluunun toplumsal ve siyas duru
mu, ordularnn zellii ve oluumuyla yakndan ilikilidir.
Nihayet altsnf da kendi dinine sahip olmay baard. Bu insanlarn
gnlnde de, doamzdan ayrlamayan ve tapnma ve dua ihtiyac yara
tan dinsel duygu mevcuttu. Her tanrnn bir aileye ait olduunu ve dua
etme hakknn kan ba ile getiini vazeden antik ilke nedeniyle inan
tan uzaklamalar bu insanlara ac veriyordu. Bir tapnma arayna gir
diler.
Burada bu amala giritikleri araylarn, tasavvur ettikleri aralarn,
karlatklar zorluklar ve arelerin ayrntsna girmek zordur. Bizim sa
dece sonularn grebildiimiz ve uzun sre kiisel kalan bu aratrma
lar her bir kavrayn uzun sreli srr olmutur. Pleb ailesi, kimi zaman
kendi ocam yaratt, kendi ocan yakmaya cret etti, kutsal atei ba
ka yerden almaya alt; sonra bir patrici ailesi gibi tapnmaya, tapna
a, koruyucu tanrya, din grevliliine sahip oldu. Kimi kez de, ev ta
pnmas olmakszn, sitenin tapnaklarna gidebildi. Romada ocaa sa
hip olmayanlar yani ev bayram olmayanlar, Quirinus tanrsna yllk
kurban sunuyorlard.44 stsnf, altsnf ne zaman tapnaklardan uzak
latrmaya alsa, bu snf hemen kendisi iin tapnaklar yapyordu; Ro
mada, Aventinde, tanra Dianaya adanm bir tapnaklar vard; pleb
kendi faziletinin tapnana sahipti. [M] Altnc yzyldan itibaren, Yu
nanistan ve talyay igal eden doulularn tapnmalar plebler tarafn
dan itenlikle kabul edildi; bunlar, Budizm gibi, ne kast ne de soy ayr
mn kabul etmeyen tapnmalard. Nihayet, ou kez klan birimleri ve
patrici triblerine benzeyen kutsal nesnelere de sahip oldular. Kral Ser-
vius, kalabaln kurban verebilmesi iin her mahallede sunak kurdur
du; Pisistratidesler*1 sokaklara ve Atina meydanlarna Hermes11 heykel
leri yerletirdiler.45 Bunlar demokrasinin tanrlar oldular. Eskiden ta-
44 Varron, L. L., VI, 13.

I Atina tiran Pisitratesin (M VI. yy. sonu) ardllar. -.n.
II Zeus ve Maiann olu. Zeusn habercisi. Tanrlarn en kurnaz ve hzls, -.n.
45 Dionysius, IV, 5. Platon, Hipparque.
pnmasz bir kalabalk olan plebin artk dinsel trenleri ve bayramlar

vard, dua edebiliyordu; bu, dinin insann haysiyetini oluturduu bir
toplumda azmsanmayacak bir ilerlemeydi.
Farkl alanlarda ilerleme gsteren, zenginleri, askerleri, rahipleri de
iinde barndran dolaysyla insana deer ve g duygusunu veren her
eye sahip olan alt snflar, artk stsnflar tarafndan mecburen tannd
lar. Altsnflar, bundan sonra ne toplumsal ve siyasal yaam dnda tu
tulabilirlerdi, ne de site bu snflara daha uzun sre kapal kalabilirdi.
Yunanistan ve talyann yedinci yzylla beinci yzyl arasndaki
tarihi, bir devrim olarak alt snfn siteye giriiyle dolmutur. Halkn a
balar her yerde zafere ulat, ama ne ayn ekilde, ne de ayn aralarla.
Kendini gl hisseden halk bir yerde bakaldrd; eline geirdii si
lhlarla ikmet etmesi yasaklanan kentin kaplarn zorlad; efendi olun
ca ya bykleri kovdu ve evlerine yerleti ya da haklarn eitliini iln
etti. Sirakza, Erythrea ve Miletosda grlen budur.
Ama bir baka yerde halk fazla iddete bavurmad. Elde silh m
cadeleye girimeden son ilerlemelerin kendisine katt mnev g sa
yesinde byklerin dn vermesini salad. Bir yasa koyucu atand ve
anayasa deitirildi. Atinada grlen budur.
Baka bir yerde ise sarsnt ve altst olu yaanmad, alt snf amac
na derece derece ulat. Cumeada, snrlandrlm olan site yelerinin
says, nce bir at besleyecek kadar zengin olan halk yelerinin katl
myla artt. Ardndan ise katlan yurttalarn says bine kadar ykseldi,
nihayet yava yava olsa bile demokrasiye ulald.46
Birka kentte plebin yurttalar arasna kabul edilmesi krallarn a
basyla gerekleti; Romada byle oldu. Dier kimi kentlerde tiranla
rn abasyla oldu, mesel Korint, Sikyon ve Argosta. Baka rnekler
de, galip gelen Aristokrasi, alt snflara daha nce kral ya da tiranlar ta
rafndan verilen yurtta unvann tanma bilgeliini gsterdi. Aristokra
sinin Sisam Adasnda tiranlara kar giritii mcadeleden zaferle k
masnn nedeni, en altsnflara verdii zgrlktr. Bu devrimlerin fark
l gerekleme biimlerini saymak uzun srecektir... Ama sonu her
yerde ayn oldu: Altsnf siteye girdi ve siyasal birlie katld.
air Theognis devrimler ve sonulan konusunda ak bir fikir verir.
46 Fontuslu Hemklides, Fragm. Des hist. grecs iinde, c. II, s. 217.

Yurdu Megarann [Atina yaknnda\ iki tr insan ierdiini syler: Bi
ri iyiler *soylular snfdr; gerekten, bu ad ou Yunan kentlerinde kul
lanlan bir sfattr. Dier snfn ad ktlerdir, alttabaka-avam\ alt snf
genellikle bu sfatla [kt\ anlrd. air bize bu snfn eski yaam koul
larn betimler: Eskiden ne mahkemeleri ne de yasalar bilirlerdi; bu
altsnfn sitede herhangi bir hakk olmadn gsterir. Hatt bu insanla
rn kente yaklamalarna izin verilmezdi; kentin dnda yaban hay
vanlar gibi yayorlard. Dinsel yemeklere katlamyorlard; iyilerin ai
lelerinden biriyle evlenme haklar yoktu.
Ama tm bunlar deiti. Sralar ve mevkiler alt st oldu. Ktler
iyilere galebe ald. Adalet bozuldu; antik yasalar yoktu artk ve yeni
olan yasalar tuhaf bir biimde bunlarn yerini ald. nsan arzularnn tek
konusu zenginlik oldu. nk lzenginlik] g salyordu. Asil soydan
bir insan, zengin plebin kzyla evleniyordu ve evlilik soy tanmyor
du.
Aristokrat bir aileden gelen Theognis olaylarn akna direnmeye
alt, ama bounayd. Srgne mahkm edilip mallar da elinden al
nnca, itiraz etmek ve mcadele etmek iin elinde bir tek msralar kal
mt. Geri artk baar beklemez, ama en azndan kavgasnn haklln
dan kuku duymaz; bozgunu kabul eder, ama hakllk duygusunu korur.
Onun nezdinde devrim kt bir ahlka sahiptir, sutur. Aristokrasinin
ocuu olan bu devrim, ne adalete, ne de tanrlara sahiptir ve dine de
zarar vermektedir. yle yazar: Tanrlar dnyay terk ettiler, kimse on
lardan korkmuyor. Dindar insanlarn soyu kayboldu; kimse lmszler
iin tasalanmyor.
Bouna zlem duyduunu bilir, ama szlanmas dindarca bir dev
iindir. nk eskilerden ald aziz gelenei devam ettirmek zorun
dadr. Ama bouna abalar. Gelenek zayflamaktadr, soylularn ocuk
lar soyluluklarn unutmaktadrlar; sonra bunlar evlilik yoluyla pleb ai
leleriyle birleirler. Onlarn Bayramlarnda iki ierler ve masalarnda
yemek yerler; onlarn duygularn edinmeye balarlar. Theognis zama
nndaki Yunan Aristokrasisine kalan tek ey gemie zlemdir ve bu
zlem de bir sre sonra kaybolacaktr.
Gerekten Theognistcn sonra soyluluk bir hatra olarak kalmtr.
Byk aileler, ev tapnmasn dindarca srdrerek atalarnn belleini
korumaya almlardr; o kadar. Atalarn saymakla elenen insanlar
da olmutur; ama bu insanlarla alay edilmitir. Kimi mezar talarna

merhumun asil soydan olduu yazlmtr; ama bu kadar aalara d
en bir rejimi ayaa kaldrmak iin hibir giriimde bulunulmamtr.
sokrates, kendi zamannda, Atinann byk ailelerinin sadece mezar
larda bulunduklarn yazar.
Eski site derece derece dnr. Site ilk balarda yz kadar aile e
finin birliiydi. Daha sonra, yurtta says artt. nk kk kardeler
de eitlii elde ettiler. Dinsel ve siyas birliin dnda kalan, kimi kez
de kentin kutsal duvar dnda kalan, azat edilen, zgr kalan yanama
lar, plebler, tm bu kalabalk, ok daha sonralar karsndaki engelleri
ykarak siteye girer ve sitenin egemeni olur.
2. Atinada bu devrimin tarihi

Soylular kralln devrilmesinden sonraki drt yzyl boyunca Atinay
ynetirler. Tarih bu uzun sren egemenlik boyunca suskundur; sadece
bir tek ey biliyoruz. Bu dnemin alt snflar iin iren olduu ve hal
kn devam eden rejimden kurtulmak iin aba gsterdiidir.
Yl 598 [~M\. Genel olduu sylenen huzursuzluk ve yakn bir
devrimi bildiren kesin iaretler Cylon adndaki bir soylunun ihtiraslar
n canlandrr. Cylon, ait olduu snfn ynettii hkmeti devirmeyi ve
tannm bir tiran olmay dler. Bu giriim arhontlarn etkisiyle baar
sz kalr, ama karklk sonra da devam eder. Soylular dinsel kaynakla
r bou bouna harcarlar. Tanrlarn kzdn ve hortladklarn sylerler
bou bouna. Halkn sularyla kirlendiini dndkleri kenti arndr
mak iin bouna uralar, tabi iddet ve Ksthlkn kt huylu etki
leri nedeniyle allak bullak olan ruhlar kurtarmak ve tanrlarn yattr
mak iin kurduklar iki suna da bouna kurarlar.47 Tm bunlar bir ie
yaramaz. Kin duygular yatmaz. Aristokrasinin glendirilmesi umu
duyla bir tanrann olu olduu sylenen gizemli ve dindar ahsiyet
Epimenides ta Giritten getirtilir; ondan kefret trenleri yapmasn ve
halkn tahayyllerini etkileyerek dini canlandrmas istenir. Lkin halk
ta bir heyecan grlmez, artk soylulara ait olan dinin \alt snflarn]
ruhlar stnde saygnl kalmamtr; reform taleplerine devam ederler.
Dada yaayan fakirlerin korkun, kyda yaayan zenginlerin sabr
47 Diogenes Laertius, I, 110. iero, De leg., II, 11. Ath6n6e, s. 602.

l muhalefeti, soylulara kar on alt yl boyunca yrtlen etin savata

bir araya gelir. Sonunda tarafn arballar, bu atmalarn bitiril
mesi ve daha byk felketlerin nlemesi iin kendi aralarnda anlaa
rak Solona grev verirler. Kendini doumu nedeniyle soylu, genliin
de yapt iler nedeniyle de tccar sayan Solon ansldr. iirlerinden
ait olduu snfn nyarglarndan kurtulduunu anlyoruz; uzlamac ak
l, zenginlik ve atafat zevki, zevke dknl eski soylulardan epey
ce uzaktadr, ksaca o, yeni Atinaya aittir.
Solonun, patrici ailesinin toprak zerinde din araclyla uygulad
khnemi egemenlik biimine mdahale ederek topra azat etmeye
altn sylemitik. Yanamalarn zincirlerini de krd. Toplumsal du
rumdaki deiiklikler siyasal dzeydeki deiikliklere neden oldu. So
lonun deyimine gre, altsnflarn henz elde ettikleri zgrl koru
mak iin bir kalkana ihtiyalar vard. Bu kalkan, siyasal haklard.
Solonun anayasasn aka bilebilmek iin epeyce bilgiye ihtiyac
mz vardr; Atmallar en azndan artk halk meclisinin iindedirler ve Se
natoya soylular dndan da katlm vardr; arhontlarn din grevliliini
stlenen eski snf dndan da seildikleri grlr. Bu nemli yenilikler,
sitenin eski kurallarn alt st eder. Soylularn oy kullanma, yksek g
revlilik, din grevlilii, toplum ynetimi gibi tm unsurlar, artk alt s
nftan insanlarla paylamas gerekiyordu. Yeni anayasada, doum hak
lar hi dikkate alnmyordu; snflar hl vard, ama sadece zenginlik
asndan fark ediliyorlard. [Eski] Soylularn egemenlii kaybolmutu.
Soylunun artk esamisi okunmaz, eer zengin olamamsa; artk dou
muyla deil, zenginliiyle deeri vardr. air yle der: Fakirlikte,
soylu insan hibir eydir. Halk tiyatroda komedyenin ineli akasn
dinler: Bu insan hangi douma baldr? - Zenginse, bugn soylular
bunlardr.48
Bylece kurulmu olan rejimin iki trl dman vardr: Kaybolan
ayrcalklarna zlen soylular ve eitsizlikten hl ac eken fakirler.
Solon eserini tamamlar tamamlamaz, hareketlilik balar. Plutark,
Zenginlerin en sert dmanlan fakirlerdir der. Soylularn ynetimin
de olduu gibi, yeni ynetim de holarna gitmiyordu. te yandan, soy
lularn hl arhont ve senatr olduklarn gren fakirlerin ou, devri-
48 Eripides, Fenikeliler. Alexis, dans Athenee, IV, 49.

min tam olarak bitmediini tasavvur ediyorlard. Solon cumhuriyeti

biimleri korumutu; ama halk, sadece Aristokratik egemenliin drt
yz yl srd bu ynetim biimlerine kar tanmlamadklar bir kine
sahipti. ou Yunan sitelerindeki rnekleri izleyerek bir tiran istediler.
Kiisel ihtiras peinde koan soyluluktan treme Pisistratos,1 yok
sullar topran paylatrlaca szn vererek kendine balad. Bir gn
meclise gelerek rencide edildiini ileri sren Pisistratos, kendisine bir
koruma verilmesini ister. Birinci snf insanlar tam Pisistratosa cevap
vermek ve yalan sylediini aklamak zereyken halk Pisistratosu
desteklemek amacyla oktan kavgaya hazrlanmtr b;e; bunu gren
zenginler kamaya balarlar. Yeni kurulan halk meclismn ilk eylem
lerinden biri yurdun hkimi olacak kiiye yardm etmek olmutur.
Pisistratosun hkmranlnn Atinann gelimesine engel olmad
grlr. Aksine toplumsal ve siyas reformlarn teminat olduunu
gstererek muhtemel tepkilerin karsnda durur. Soylular artk belleri
ni dorultamazlar.
Ama halk kendi zgrln kazanmak iin pek itahl grnmez;
Pisistratosun iktidar soylularn ve zenginlerin koalisyonu sonucunda
iki kez devrilir, ama iktidar her seferinde yeniden ele geirir. Atina ken
disinden sonra ocuklar tarafndan ynetilir. Bu ailenin egemenliine
son vermek iin Attikaya bir Sparta ordusunun mdahalesi gerekecek
tir.
Ama [Aristokrasi] sadece baarsz olmakla kalmaz, ayn zamanda
imdiye kadar hi grmedii sert bir darbe yer. Aristokrasinin ku
aktan beri yadsd ve utan duyduu bir aileden gelen Klistenis,11h
l kendi snfnn elindeki bulunan gc zaptetmenin kesin bir yolunu
buldu. Siyas anayasay deitiren Solon, Atina toplumunun eski dinsel
rgtlenmesinin varlna dokunmamt. Halk iki, yz soy, on iki
ortak atal klan ve drt trib arasnda blnmt. Bu gruplardan her bi
rinde, nceki dnemlerde olduu gibi, kaltmsal tapnma, soylu bir ra
hip ve ef olarak da yine rahibin kendisi bulunuyordu. Gemiin kaln
tlar kolayca kaybolmuyordu; dolaysyla gelenekler, grenekler, kural
lar, eski toplumsal durumun farkllklar devam ediyordu. Bu ereve
1(M 527), Atina tiran.-f./.

H Atinal soylu, -.n.
IV. kitap: DEVRMLER - DEVRMDE NC ADM 265
nin hepsi de bizatihi din tarafndan yerletirilmiti ve imdi bu ereve

deki kadrolar dini, yani byk ailelerin gcn destekliyordu. Bu kad
rolar, iki trden snfn insanlarn ieriyordu: Bir tarafta miras yoluyla
geen din grevlilii ve dolaysyla da otoriteyi elinde tutan soylular, di
er tarafta ise ne hizmeti ne de yanama olan ama din araclyla soy
lunun otoritesi altndaki altsnftan insanlar bulunuyordu. Btn Atina
lIlarn zgr olduunu syleyen Solon yasas bounadr. Eski din, insa
n oy kulland Meclisin knda yakalyor ve yle diyordu: Tapn
ma ile soyluya balsn; ona sayg, derin sayg ve ballk gstermelisin;
sitenin yesi olarak, Solon seni zgr kld; ama tribnn yesi olarak
soyluya itaat etmelisin; ortak atal klan yesi olarak, ef olarak yine bir
soylunun tebssn; atalarnn doduu ve kamayacan ailende, yine
bir soylunun otoritesini bulacaksn. Eer din, rf ve detler bu insan
hl yanama kabul ediyorsa, bu insan yurtta klan siyasal yasa ne ie
yarar? ster yabanc lkelerden gelsin, ister A ydan ve tribden kam
olsun, ama birka kuaktan beri zgr kalmak isteyen ou insann bu
ereve dnda bulunduu dorudur. Ama bu insanlar bir baka ekil
de ac ekiyorlard; dier insanlara gre ahlken kymetsiz kabul edilen
bu insanlarn bamszlklarysa, vehmedilen rezillikleriyle iiile n d iri
liyordu.
Solonun siyasal reformunun ardndan dinsel alanda da bir baka re
form gerekleti. Dinsel reform, Klistenisin ilga ettii drt eski dinsel
tribnn yerine, belirli sayda dar birimlere blnm on triby koy
masyla gereklemi oldu.
Bu tribler ve dar birimler grnte, eski trib ve soy'a benzer
ler. Bu blgelerin her birinde, bir tapnma biimi ve rahip mevcuttur,
dinsel trenler iin toplantlar dzenlenir, ortak karlar konusunda ka
rar vermek iin meclis toplantlar yaplrd.49 Ama yeni gruplar eskiler
den iki noktada ayrlrlar: nce Atinann zgr insanlar, hatt eski tr-
b ve tt?yun iinde olmayanlar Klistenisin belirledii kadro iinde da
tlrlar:50 Tapnmas olmayanlara tapnma dzenleyen ve her trl bir
likten dlananlarn bir dinsel birlie girmesini salayan byk bir re
formdur bu. kinci olarak, insanlar eskiden olduu gibi doumlarna g
44 Aeskhines, in Ctesiph., 30. Demosth., in Eubul. Pollux, VIII, 19, 95, 107.
50 Aristoteles, Pol., III, 1, 10; VII, 2. Schol. Ad Aeskh., yay. Didot. S. 511.
266 ANTK STE TAPINMA-HUKUK-KURUMLAR
re deil, ama ikmet yerleri esas alnarak trib ve dar birimlere dat
lrlar. Artk doumun nemi kalmamtr; doumdan kaynaklanan imti
yazlarn bertaraf edilmesiyle insanlar aras eitsizliin de ortadan kald
rld kabul edilir. Yeni trib ve birimlerin kutlanmas srasndaki tapn
maya katlm hakknn aileden miras yoluyla intikali ortadan kaldrlr;
bylece bir soylunun oca etrafnda toplanmaya da son verilir. Trib ya
da idari birimin eski lh ata olarak sayg gsterdii kii, artk eski bir
soylu deildir; triblerin yeni adlar verilen kahramanlar, halkta iyi ha
tralar brakm olan antik ahsiyetler arasndan seilir. dar birimler ise
koruyucu tanr olarak evre duvarm koruyan Zeus ve babaerkil Apol-
lon u seerler. Bu ndan itibaren soy'da olduu gibi idari birimde de
din grevliliinin kaltsal nedenleri tamamyla ortadan kalkar; dolay
syla rahibin de bir soylu olmasnn gerekesi kalmaz. Yeni gruplarda
rahip ve efe gsterilen sayg, yelerin bu grevleri bir yl boyunca st
lenecek olmas nedeniyle bir ylla snrland.
Soylular Aristokrasisine son darbe bu reformlarla indirilmi oldu.
Dinsel snfn varl bu ndan itibaren sona erdi; ne dinde, ne de siya
sette doumla ilgili imtiyaz kalmad. Atina toplumu tmyle dn
mt.51
lga edilen eski triblerin yerlerini dolduran yeni triblere herkes
katlabiliyordu, ancak bu sadece Atina tarihine has bir olgu deildir. Ay
n deiiklik Kirena, Sikyon, Elis ve Spartada ve muhtemelen dier
Yunan sitelerinde de meydana gelmitir.52Aristoteles, eski Aristokrasi
yi zayflatacak tm aralar iindeki en etkilisine iaret eder: Demok
rasiyi kurmak istiyorsak, Klistenisin AtinalIlar iin yaptn yapmal
yz: Yeni tribler ve ortak atal klanlar yaratmalyz; miras yoluyla aile
den geen kurban sunumlar yerine tm insanlarn kabul edildii kur
banlar sunmalyz; tm nceki birlikleri ykmal ve insanlar kendi ara
larnda mmkn olduunca kart-malyz.53
Szn ettiimiz reformlarn btn sitelerdeki gereklemesinin ar
dndan eski toplumsal bedenin yeni bir toplumsal kalba dkldn
syleyebiliriz. Eski kaltsal dinin yerletirdii ve deitirilemez oldu
51 Eski ortak atal klan ve soy ortadan kaldrlmad; Yunan tarihinin sonuna kadar s
rp gittiler; ama siyasette hibir deeri olmayan dinsel kadrolar olarak kaldlar.
52 Herodotos, V, 67, 68. Aristoteles, Pol., VII, 2, 11. Pausinias, V, 9.
53 Aristoteles, Pol., VII, 3, 11 (VI, 3).
unu buyurduu erevelerdeki ayn zamanda sitenin dinsel rejiminin

de sonunu gsterir.
3. Romada bu devrimin tarihi

Pleb, Romada erken zamanlardan itibaren byk bir neme sahip ol
du. Roma kentinin Latin, Sabin ve Etrskler arasndaki konumlan ne
deniyle kesintisizce sren savalar, bu savan iinde kalmaya mahkm
olan plebin kalabalk bir nfusa sahip olmasn gerektiriyordu. Dolay
syla krallar, kkenlerine bakmakszn tm yabanclar evrelerinde top
lanmaya arm ve katlmak isteyenleri de geri evirmemilerdi. Bir
birini izleyen savalar insan ihtiyac yaratyordu, tabi yenilen kentteki
nfusun Romaya getirilmesi her zaferin olaan sonular arasndayd.
Peki ganimetlerle birlikte Romaya tanan bu nfusun bana ne geli
yordu? Patriciler bu nfus ierisindeki patricileri ve dinsel grev st
lenmi olan aileleri hemen kendi aralarna alyordu. Geriye kalan kala
bala gelince, bir ksm byklerin ya da kraln yanamas oluyor, bir
ksm da plebe katlyordu.
Dier baka unsurlar da bu snfsal bileime katlyordu. Ticarete el
verili olan mevcut durum nedeniyle Romaya ok sayda yabanc akn
ediyordu. Sabin, Etrsk ve Latiumda durumlarndan memnun olmayan
kiiler de Romada snacak bir yer buluyordu. Tm bunlar plebe kat
lyordu. Gens'den kaan yanama pleb oluyordu. Alt snftan biriyle ev
lenen ya da gzden drc bir hats grlen patrici de alt snfa ka
tlyordu. Temiz ailelerin din tarafndan geri evrilen gayr meru ocuk
da plebe katlyordu.
Plebin nfusu sraladmz tm bu nedenlerden dolay artyordu.
Patriciler ile kral arasndaki mcadelenin nemi giderek daha ok art
yordu. Krallk ve pleb, dmanlarnn ortak olduunu daha balangta
fark ettiler. Krallarn tutkusu iktidarlarnn icra edilmesini engelleyen
eski ynetimin ilkelerinden kurtulmakt. Plebin tutkusu ise, kendisini
dinsel ve siyasal birlikten dlayan eski engelleri kaldrmakt. Bylece
zmn bir ittifak dodu; krallar plebi koruyorlar, pleb de krallar destek
liyordu.
Antik an gelenekleri ve tanklklar pleblerle ilgili nemli geli
melerin Serviusun hkmranl srasnda cereyan ettiini gsteriyor.
Patricilerin Kral Serviusa kar yrttkleri kin politikasnn nedenini
aklamaya bu yetiyor. Servi usun ilk reformu plebe toprak vermek ol

mutur, ama bu toprak ager romanus'a (Romaya ait topraklar] ait de
ildir, dmandan alnm topraklar verilmitir; bugne kadar bakas
nn topran ileyen ailelere toprak mlkiyeti hakk verilmesi nemli
bir yeniliktir.54
Daha da nemlisi, yasalar tarafndan asla gzetilmeyen pleb iin ya
sa karmtr. Bu yasalarla, pleble patrici arasndaki szlemenin snr
lar dzenleniyordu. Aslnda bu \yasa\ hem kamu hukukunun iki dzen
arasndaki balang noktas, hem de pleb iin eitliin balang nokta
sdr.55
Tabi bir sre sonra bu yasa, sitedeki yeni bir blnme yaratr. Pat
rici ailelerini ve yanamalar douma [soya \ gre tasnif eden eski trib-
leri bozmadan, tm halkn ikmet yerine gre sraland yirmi bir adet
yeni trib oluturulur. Benzer bir reformu Atinayla ilgili olarak ile
mi, sonularn ifade etmitik; Romada da ayn sonular gerekleti.
Eski triblere dhil olamayan pleb, yeni triblere kabul edildi.56 Sitey
le hibir ba olmayan bu yzergezer kalabalk, bu gebe halk, artk sa
bit bir tasnife ve dzenli bir rgtlenmeye tbi tutuluyordu. ki dzenin
harmanland bir dnemde oluan bu tribler, plebin siteye giriinin
kesin izlerini tar. Her tribnn kendine ait bir oca ve kurban sunma
hakk vardr artk; Servius, kentin her kavana, kent emberi iinde
kalan her blgeye, Laris tanrlar yerletirir. Doumla tanr edinememi
olanlar, artk bir tanrya hizmet edebilecekti. Patrici gens'inin ve klan
\curie] birimlerinin kurban trenleri dzenledii gibi, pleb de semtinin
ve kasabasnn (compialia, paganalia1) dinse] bayramlarn kutlayabil
di. Artk plebin de bir dini vard.
Byk deiikliklerden biri de kutsal su ile ykanma treninde ger
ekleti. Mevcut klan birimleri tarafndan kabul edilmeyen halk, klan
birimleri olarak sralanamazd. Ama kutsal eyleme Romann tm zgr
54 Titus-Livius, I, 47. Dionysius, IV, 13. Daha nce, nceki krallar dmandan al
nan topraklar paylatryorlard; ama paylama plebin kabul edilip edilmemesi
kesin deildir.
55 Dionysius, IV, 13; IV, 43.
56 Dionysius, IV, 26.
1 Dzenlenmesinde sabit bir gn ve tarih saptanmam olan yllk bayram. Tarm y
lnn sonunu belirlemek iin zaman ocak aynda saptanrd, -.n.
IV. kitap DEVRMLER - DEVRMDE NC ADIM 269
insanlar, yani yeni tribler iinde yer alanlar katldlar. Patrici, pleb, ya
nama ayrm yaplmakszn herkes ilk kez bir araya geldi. Kral nne
katt kurbanlar eliinde, tren lhileri syleyerek bu kark meclis
te dolat. Tren bitince, hepsi de arnm olarak yeniden yurtta oldu
lar.
Servius ncesi Romada iki tr insan ayrt ediliyordu: Yanamala
ryla birlikte patriciler ve patricilerin dinsel grevler de stlenen snf
ve pleb snf. Kaltsal dinin dzenlediinden baka hibir ayrm yoktu.
Servius, ilke olarak zenginlii dikkate alan yeni bir ayrm yaratt. Ro
mada ikmet edenleri iki kategoriye ayrd: lki bir eylere sahip olan
lar, dieri ise hibir eye sahip olmayanlar kapsyordu. Birincisi ken
di iinde be snfa ayrld ve her snf servetlerinin miktarna gre belir
lendi.57 Servius, Roma toplumuna yeni bir ilke getirdi: Daha nce din
tarafndan belirlenen toplumsal snflandrma, artk zenginlik tarafndan
belirleniyordu.
Servius, nfusun bu ekilde ayrlmasn askerlik hizmetine de uygu
lad. Serviustan nce savaa katlan plebler, lejyon saflarnda savaa-
myorlard. Ama Servius zamannda mlkiyet sahibi ve yurtta halini
alan plebler, artk lejyoner de olabilirdi. Bundan byle ordu sadece klan
birimlerinden olumuyordu; dlanmaya devam eden proleterler dn
daki tm zgr insanlar, en azndan bir eylere sahip olanlar, orduya ka-
tlabiliyordu. Her askern zrhn ve savataki grevini belirleyen ey,
patrici ya da yanamalk konumu deildi; nfus iin olduu gibi, ordu
da zenginlie gre snflandrlmt. Tam zrha ancak birinci snf insan
lar sahip olabiliyordu. Sonra gelen iki snfn en azndan kalkan, tolga
s ve klc vard. Bu lejyonun ilk sralarn snftan gelenler oluturu
yordu. Hafif ekilde silhlanm drdnc ve beinci snflar, hafif pi
yade erleri ve sapanc birliklerini oluturuyordu. Her snf blklere ay
rlyor ve bunlara centuries ad veriliyordu. Birincisinden seksen adet
vard; dier drdnde ise yirmi ya da otuz adet bulunuyordu. Svari bir
likleri ayr ele alnyordu ve ama Servius bu alana byk bir yenilik ge
tirdi; svari birlikleri o gne kadar sadece gen patricilerden oluturu
luyordu. Servius, en zengin plebleri birlie kabul etti, artk zengin pleb-
57 ada tarihiler genellikle alt snfa ayrrlar. Gerekte, be snf vardr: Cic^ron,
De republ., II, 22; Aulus-Gellius, X, 28. bir tarafta, valyeler, dier tarafta ii
ler snflarn dndaydlar.
ler de at zerinde savaabilirlerdi. Yeni on iki blk \centurie\ kurdu.

Lkin orduda bir deiiklie gidildiyse, siyasa! oluumda da ayns
yaplmalyd. Plebler, Devlet iinde deerlerinin arttn hissettiler; tbi
olduklar bir efleri, uymak zorunda olduklar bir disiplin ve silhlar
vard; her bln bir centurio komutan (=yzba) ve kutsal flamas
vard. Bu asker rgtlenme srekliydi; bar zamannda dalmyordu.
Askerlerin her bir seferden sonra saflarn terk ettii dorudur. nk
yasa, asker birliklerin kente giriini yasaklyordu. Ama yurttalar veri
len ilk iaretle birlikte silhlarn alarak Campus Martiusde | Roma'da
hi nl Mars meydan-Campo Marzio] toplanrd. Burada herkes bl
n, komutann ve bayran bulurdu. Ordunun asker bir sefer dn
cesi olmadan da topland vakidir. Her blk, bandaki komutanyla
orta yerde bulunan bayrann altnda bir araya gelir ve saflar dizildik
ten sonra ordu toplanm kabul edilirdi. Ardndan kraln konumasna
geilirdi. Kral danr ve oylama yaptrrd. Alt patrici bl ve pleb-
lerden oluan on iki svari bl nce oy kullanr, sonra birinci snf
piyadeler ve dierleri oy kullanrlar. Bylece asker meclis oluur. As
ker olan herkesin oy kullanma hakk vardr ve patriciyi, plebden ayr
mak zordur.58
Tm bu reformlar Roma sitesinin ehresini deitiriyordu. Kaltm
sal patrici tapnmas, meclisleri ve senatosuyla ayakta kalmay baara-
58 Blkler meclisinin (comices par centuries), bize gre. Roma ordusunun toplan
tsndan baka bir ey olmad tartlmaz. Bunun da kant bu meclise, 1- Latin
yazarlar, ou kez, ordu ad verirlerdi; urbanus exercitus, Varron, VI, 93; quum
comitiorium causa exerctus eductus esset, Titus-Livius, XXXIX, 15; miles ad
suffragia vocaur et comitia centuriata dicuntur. Amplius, 48; 2- Bu meclisler,
sefere ktklarnda ordu gibi arlrlard yani borazan sesiyle (Varron, V, 91) .
Kale zerinde iki sancak bulunurdu; bir krmz olup piyadeleri armak iindi;
dieri yeil olup svariler iindi; 3- Bu meclisler hep Campus Martius de topla
nrlard. nk ordu kentin iinde bir araya gelemezdi (Aulus-Gellius, XV, 2 7 );
4- Herkes silhlaryla giderdi (Dion Cassius, XXXVII); 5- Burada blk olarak
durulurdu ve bir tarafta piyadeler, dier tarafta, svariler olurdu; 6- Her bln
banda komutan ve flamas bulunurdu, deta savaktaym gibi, Dionysius, VII,
59; 7- Altm-yetmi yalarnda olanlar orduya katlamazd ve bu meclislerde oy
kullanamazlard.; Macrobe, 1,5; Festus, Ve depontani. Eski dilde classis szc
nn birlik anlamna geldiini belirtelim. iler bu meclis de nce yer almazlard;
bununla birlikte, ordu iinde bir tr istihkm birliini olutururlard. Bylece,
meclisler iinde bir blk oluturdular.
IV. kitap DEVRMLER - DEVRMDE NC ADIM 271
bildi. Ama plebler bamszlk alkanl, zenginlik, silhlar ve din ked
inmi oldular. Patricilerle karmayan plebler, onlarn yannda giderek
byyordu.
Patricilerin nihayet aldklar dorudur. nce Serviusu boazla
dlar; daha sonra, Tarquini kovdular. Krallkla birlikte pleb de yenildi.
Patriciler, pleblerin krallar zamannda elde ettikleri tm kazanmla-
r geri almaya altlar. Patricilerin yapt ilk ilerden biri Serviusun
vermi olduu topraklar pleblerden almak oldu. Topraklarn almak
iin ileri srdkleri gereke basitti, plebin topra olamazd.59 Patrici,
eski ilkeyi yeniden yrrle koyuyordu. Buna gre mlkiyet hakkn
sadece miras yoluyla geen din kazandrabilirdi ve tabi ki din, ataz bi
rinin toprak hakkna izin vermezdi.
Serviusn pleb iin dzenledii yasalar geri alnd. Snf sistemi ve
blkler meclisi kaldrlmad, ama yegne sebebi mevcut durumunun
ordunun terhisine izin veremiyor oluuydu. Sz konusu meclislerin for
maliteleri seimlerde daima patricilerin egemen olmasna yarad. Pleb
lerin yurttalk unvannn geri alnmasna cesaret edilemedi. Saymlarda
adlar gemeye devam etti. Fakat plebin siteye dhil olmasna izin ve
ren patriciler, ellerinde tuttuklar yasalar, siyas ve din haklar pleble
paylamadlar. Pleb, adyla sitede kald; gerekte ise dland.
Patricileri fazla sulamann anlam yoktur. Plebe soukkanllkla
zulmettiklerini ve ezdiklerini de varsaymayalm. Kutsal bir aileden ge
len ve bir tapnmann mirass olduunu bilen patrici, antik dinin kural
lar tarafndan belirlenen toplumsal rejimden baka bir rejimi anlam
yordu. Patrici nezdinde, toplumlar oluturan tapnma unsuru, kaltsal
efi ve yanamasyla gmydir. Ona gre site, genes eflerinin birliin
den baka bir ey olamazd. Tinsel kavraylar, kendi tapnmasna da
yanan siyas sistemden baka bir sistemin varln, kamusal kurbanla
rn sunan yksek grevlilerden baka grevli olabileceini, dinin aziz
formlleri tarafndan gsterilen yasalardan baka yasa olabileceini
reddediyordu. Pleblerin, yakn zamanda bir din edinmi olduklar ve
Laris tanrlarna kavaklarda kurban sunduklar bahanesini de duymak
istemiyorlard. nk ocaklar antik ateleri barndrmayan ve kaltm
sal olmayan bu tapnmann gerek dinin zelliklerini tamad, dolay
519Cassius Hemina, Nonius iinde, II. Kitap, Ve plevitas.

syla Laris tanrlarnn da gerek atalan olmad cevabn veriyorlard.

Kendi kendilerine bir tapnma veren pleblerin haklan olmayan bir ey
yapt kabul ediliyordu. yet tapnmalar varsa, zaten tm ilkeleri ih
ll etmiler ve tapnmaya sadece yabanclar almlardr. Plebler, esas il
keyi yani miras kesip atmlardr. Sahip olduklar din de hayal dindir
ve gerek dinin kartdr.
nsanlar sadece kaltsal dinin ynetecei dncesinde direten Pat-
ricilerin, plebleri mevcut ynetime dhil etmeleri zordu. Toplumsal ik
tidarn bu insan snf zerinde de dzenli bir tahakkm kurabileceini
tasavvur edemiyorlard. Kutsal yasa onlara uygulanamazd; kutsal ka
bul edilen adalet plebe yasakt; krallar plebin ynetilmesini stleniyor
lard, fakat ya eski dinle ilgisi olmayan ihtiyalar nedeniyle ya da ka
musal kardan doan baz kurallara gre ynetiyorlard. Ama din, kral
lar kovan devrim araclyla etkisini yeniden tesis etmi ve sonu ola
rak pleb snf toplumsal yasalarn dna itilmiti.
Plebi dikkate almayan patrici, kendi ilkelerine uygun bir ynetim
gerekletirdi. Dzenli bir toplumu nasl kuracaklarn bilemeyen patri-
cinin ayn zamanda plebi Romadan kovacak cesareti de yoktu. Dolay
syla Romann ortasnda bir yksek grevliye ve sabit yasalara tbi ol
mayan yani toplumsal dzenden yoksun olarak yaayan binlerce aile
bulunuyordu. Site, populus, yani kendisine tbi olan yanamalaryla bir
aradaki patrici toplumu, gl, rgtl ve grkemli ykseliini srd
ryordu. evresinde, birlik oluturamayan ve halk olamayan pleb gv
desi bulunuyordu. Patrici sitesine eflik eden konsller bu kark nfu
sun madd dzenini salamaya alyorlard; zayf ve genelde fakir olan
pleb itaat ediyordu; patrici birliinin gcne boyun eiyorlard.
zm tastamam Romann geleceini etkileyecek olan sorun
uydu: Pleb dzenli yaama bir nasl geebilir?
Oysa kendi dininin kat ilkelerine boyun een patriciye gre bu so
run, tek bir yolla zlebilirdi; pleb, genteslerm kutsal kadrolar iine
dhil edilmeli, yani yanamaya dnmeliydi. Bu ynde bir deneme
yapld da sylenir. yet Romay tam da bu dnemde alkalayan en
ar meselelerden biri olan bor sorununu, yanama ve klelikle iliki-
lendirebilirsek anlayabiliriz. Topraklan elinden alman Romal pleb ya
ayamazd. Patriciler, paradan bir miktar dn vererek plebi kontrol
edebileceklerini hesap ettiler. Pleb borlan[drl]iT. Aslnda borlanarak,
kendini alacaklya verir, satar. Bu bir satt ve per aes et libram1yoluy

la yaplyordu, yani bir nesne zerindeki mlkiyet hakknn baka biri
ne verilmesi iin genellikle kullanlan gsterili bir formaliteden ibaret
ti.60Ama plebin kendini klelie kar bir biimde korumaya ald do
rudur; arada itibar bir szleme vardr, pleb szlemedeki bir koula
gre borcun vdesi gelinceye kadar zgr insan statsn koruyacaktr;
ve bor vdesinin gelip att gn borcunu deyen pleb zgr insan
statsn tamamen kazanr. Lkin borcunu deyemeyen pleb szleme
deki haklarn kaybederdi. Alacaklya tamamen balanr, alacakl onu
kendi hanesine gtrr ve yanama veya hizmeti olarak kullanrd.
Partici, tm bu ilemler sresince acmaszca bir tutum sergilediini d
nmezdi; patrici nezdinde gens rejimi toplumun idealidir; yleyse in
sanlar, hangi yolla olursa olsun bu rejime dhil etmekten daha yasal ve
daha ok takdire deer bir baka tutumun olduunu varsaymyordu.
Pleb, patricinin plan baarl olduu takdirde ksa zamanda silinecek ve
nihayet Roma sitesi, sadece yanamalar kalabaln paylaan patrici
gens birliine dnecekti.
Ama yanamalk, plebin nefret ettii bir halkayd. Pleb, patriciye
kar mcadele ediyor ve patrici de elindeki alacak silhn kullanarak
onu yanamalk tuzana ekmeyi hedefliyordu. Pleb iin yanamalk,
klelikle eanlamlyd; plebin gznde, patricinin evi bir hapishaneydi
(ergastulum).11 Patricinin eline mahkm olan pleb defalarca kez, bizati
hi emsallerinin desteini almak iin onlara yakard, plebi ayaklandrma
ya alt, zgr insan olduunu haykrd ve Romann savunmas iin
girdii savalarda ald yaralar gsterdi. Ama nafile. Patricilerin hesa
b bakayd. Pleb, patricilerin hesab karsnda sadece fkelendi. Tehli
keyi grd; kralln devrilmesiyle iine dt korunmasz durumdan
kmak umuduyla btn abasn harcad. Yasa ve hak talep etti.
Ama ilk zamanlarda plebi er, patri ileri e ayn yasalar ve ayn hakla
I borlunun daha bor ilikisi kurulurken alacaklnn egemenliine girdii, bir kl

e ve terazi ilemiyle, be tank huzurunda yaplan, trensel nitelikli bir szleme
tr. -y.n.
Varron, L. L., VII, 105. Festus, Ve nexum. Titus-Livius, VIII, 28. Aulus-Gellius,
XX, 1.
II Eski Romada krek mahkmlarnn, lene kadar altrlmak zere kapatldkla
r madenlerin ad. -.n.
r paylamay talep etmiyorlard. Patricilerin aksine, iki stat arasnda

ortak bir unsurun kurulabileceini tasavvur etmiyorlard. Hi kimse,
meden ve siyasal eitlii dnmyordu. Patrici gibi ilk yzyllarn
pleblerinin aklna da plebin patricinin dzeyine ykselmesi gelmiyordu.
Yasa ve haklar da eitlik talebinden zaten uzaktaydlar, dolaysyla da
ilk zamanlarda patriciden tamamen ayrlmay tercih ettiler. Romada
aclarn dindirecek bir il bulamyorlard; horlanmadan kurtulmak iin
grnen tek yol Romadan uzaklamakt.
Eski tarihinin pleblere atfettii cmleler, onlarn dncelerini de
yanstr: Mdem ki patriciler siteye tek bana sahip olmak istiyorlar,
istedikleri gibi kullansnlar. Bizim iin Romann hibir deeri yoktur.
Ne ocamz, ne kurbanlarmz, ne de yurdumuz vardr. Sadece yabanc
bir kenti terk ediyoruz; bizi hibir kaltsal din buraya balamyor; z
grlmz bulacamz yer yurdumuz olacaktr.61 Ager romanus s
nrlar dna giderek Kutsal tepeye*1yerleirler.
Senato, byle bir eylem karsnda ne yapacan bilemez. En ateli
patriciler, pleblerin gitmesinin kendilerini kedere bomadn gsterir
ler. Artk Romada sadece patriciler ve kendilerine sdk olan yanama
lar kalmtr. Roma gelecekteki byklnden vazgeiyor olsa bile,
burada patrici egemen olacaktr. Artk site iin bir yk olan ve olaan
ynetim kurallarnn zaten uygulanmad pleble uralmayacaktr. Bel
ki de onlar krallarla ayn zamanda kovmak gerekirdi; mdem ki kendi
liinden uzaklamak istiyorlar, gitmelerine izin verilmeli ve gittikleri
iin de sevinilmeliydi.
Ama eski ilkelere fazla sadk olmayan ve Romann byklyle
ilgili endiesi olanlar plebin gitmesinden keder duyuyordu. nk Ro
ma askerlerinin yarsn kaybediyordu. Kendilerini evreleyen ve hepsi
de dman olan Latinlerin, ahinlerin, Etrsklerin arasnda ne yapla
cakt? Plebin iyi taraf da vard; yoksa, plebi sitenin karlar yararna na
sl hizmet ettirmeleri gerektiini bilemedikleri iin sorun kendilerinde
miydi? Btn olas sonular ngremeyen ve birka kurban bile gz
den karan senatrler, lejyonun gcn oluturan binlerce insan kente
getirmek niyetindeydiler.
61 Dionysius, VI, 45; VI, 79.

1 Dier adyla Monte Sacro. Bu ad almasnn nedeni bu tepeye kan khinlerin ku
uularna bakarak kehnette bulunmalardr, -.n.
IV. kitap. DEVRMLER - DEVRMDE NC ADM 275
te yandan pleb, Kutsal tepede yaamayacann birka ay sonra

farkna vard. Yaamas iin gereken btn madd unsuru temin ediyor
du. Ama rgtl bir toplumun mevcudiyetinden mahrumdu. Burada bir
kent kuramazd. nk kentin kurulmas iin gereken dinsel treni ger
ekletirecek bir rahipten yoksundu. Yksek grevlisi de yoktu, nk
bir yksek grevlinin kurban sunabilecei srekli yaklan bir oca yok
tu. Toplumsal yasalarn temelini bulamazd, nk insann dnd
yasalar sadece patrici dininden kaynaklanyordu. . Sonu olarak, pleb
kendisinde bir site iin gereken unsurlar tamyordu. Kendisi iin ok
nemli olan bamszlk meselesine hl zm bulamayan mutsuz
pleb, mevcut toplum yapsnn Romaya gre daha dzensiz olduunu
fark etti. Romadan uzaklamak plebin iine yaramad; arzu ettii yasa
lar ve haklar Kutsal tepedeki yalnzlnn iinde bulamazd.
Nihayet, birbirleriyle hibir ortak yanlar olmayan patrici ve plebin
ayr da yaamayaca anlald. Bunun zerine yaknlaarak bir ittifak
antlamas yaparlar. Bu antlama, farkl iki halk arasndaki bir sava
sonlandran antlamalarla ayn biimde dzenlenmiti. Antlamann d
zenlenme biimi anlalrd, nk pleb ve patrici ayn halktan deiller
di, ayn siteden de deillerdi. Bu antlamann artlarna gre patrici,
plebin dinsel ve siyasal siteye katlmasna rza gstermiyordu; pleb de
byle bir katlm talep etmiyordu zaten. Anlama, kendi iinde dzen
kurabilen plebin gelecekte kendi efini seebileceine iaret ediyordu.
Pleb tribnnn kkleri buradan kaynaklanr. Yaratlan bu yeni kurum,
daha nceki sitelerin tanmad ve onlara hi benzemeyen tamamen ye
ni bir kurumdur.
Tribnlerin nfuzuyla yksek grevlinin doal otoritesinin zellik
leri farkldr. nk tribnlerin nfuzu, sitenin kendine has tapnmasn
dan kaynaklanmaz. Tribn hibir dinsel tren dzenlemez; tribnn ku
ruluu tanrlarn onayn gerektirmez, dolaysylada seimlerde kehnet
lerin araclna ihtiya duyulmaz.62 Tribn yelerinin ne zel oturakla
r, ne koyu krmz elbiseleri, ne de yaprakl talar vardr. Eski sitelerin
yksek grevlilerine ve rahiplerine gsterilmesi gereken derin saygy
iaret eden hibir sembol tamazlar. Tribn yeleri hibir zaman Ro
mal yksek grevliler arasna dhil olmamlardr.
62 Dionysius, X. Plutarkhos, Quest. Rom., 84.

Peki, tribnn doasnn ve ilkesel gcnn kayna nedir? Bu so

ruya cevap verebilmek iin kendimizi modern dnce ve alkanlklar
dan tamamen uzaklatrmal ve eskilerin inanlarn mmkn olduu
kadar anlamaya almalyz. nsanlar otoriteyi bu na kadar sadece din
sel grevin bir uzants olarak anlamlardr. Tapnmasz bir gcn yara
tlmas ve eflerin rahipler dndan seilebilmesi iin zel dolambal
yollar tasavvur etmeleri gerekti. Bu amala dzenlenen zel nitelikteki
ilk dinsel tren, ilk tribnlerin oluturulduu gn gerekletirildi.63 Ta
rihiler buradaki treleri tanmlamazlar; ama ilk tribnlerin aziz ve kut
sal [sacrosaints1] olduunu sylemeyi ihmal etmezler. Oysa, aziz ve
kutsal dendiine gre, artk btn bedeniyle tribn de dinen dokunul
mas yasaklanan nesneler arasnda saylmaktadr. O halde onunla temas
insan kirletir.64 Kirlenme meselesinin kaynayla ilikili bir olay ksa
ca anlatalm: Romal dindar bir patrici, yolda bir tribn ile karlarsa
bedeni bu karlamayla deta kirlenmi olur ve evine gittiinde he
men arnmas gerekir.65 Aziz-kutsal kabul edilen zellikleri, grevleri
boyunca tribne bal kalyordu; kendinden sonra gelecek olan yani ha
lefini yarattnda, bu zellii de aktaryordu, ayn konsln baka kon
sller yaratarak, kehnetleri ve kutsal treleri gerekletirme hakkn
haleflerine aktard gibi... lerleyen zamanda tribne iki yl boyunca
ara verildi, ama bu defa da yeni tribnler dzenlemek iin Kutsal tepe
deki dinsel trenleri tekrarlamak zorunlu hale geldi.
Peki, aziz ve kutsal zelliiyle tribn ahsiyeti patrici nezdinde say
gdeer midir, yoksa lnetli ve korkun mudur? Eskilerin dncelerini
yeteri kadar bilemediimiz iin bu soruya net bir cevap veremeyiz, ama
tribn ahsiyetinin bir patriciye lnetli ve korkun grnmesi ihtimali
daha gldr. Her ne olursa olsun, tribn kesinlikle dokunulmazdr ve
yet patrici eliyle tribne dokunursa nemli bir gnah ilemi olur.
Szn ettiimiz dokunulmazlk, bir yasa tarafndan doruland ve
63 Titus-Livius, III, 55.

1fiziksel iddete kar bir eit yasal koruma salayan dokunulmazlk . -y./.
r>4Sacer (kutsal) szcnn esas anlam budun plaute, bacch., IV, 6, 13; Catulle,
XIV, 12; Festus, Ve sacer; Macrobe, III, 7. Titus-Livluse gre, isme bal sfat
olan sacrosantus nce tribne uygulanmamtr, ama tribnn kiiliine zarar ve
ren insana uygulanmtr.
65 Plutarkhos, quest. Rom., 81.
IV: kitap: DEVRMLER - DEVRMDE NC ADIM 277
gvence altna alnd: Yasa hi kimse bir tribne zor kullanamaz, vura
maz ve ldremez |sacrosanctias] dedi. Sonra, tribne kar bu tr
den bir eylemde bulunan kii ki denecektir, mallarna Ceres tapma ya
rarna el konulacaktr ve ldrlebilecektir diye ekler. Yasa bir forml
le sona erer ve bu forml tribnn ilerleyen zamanlardaki geliimine
ziyadesiyle yardmc olacaktr: Ne yksek grevlinin, ne de halktan bi
rinin tribne kar bir ey yapmaya hakk vardr. Btn yurttalar bu
garip yasaya uymak iin ant ierler. Eer bu yasay ihll ederlerse, tan
rlarn fkesini ekeceklerdir ve bir tribne kar saldrdan sulu kii
en byk kirle lekelenecektir.66
Dokunulmazlk salayan bu ayrcalk, tribn gvdesinin dolaysz
eylemini pekitirir. Bir pleb, bir konsl tarafndan kt muameleye ma
ruz kalr ve hapse mahkm edilirse ya da bir alacakl tarafndan yakala
nrsa, tribn kendini hemen gsterir, aralarna girer (inercessio) ve pat-
ricinin plebe kalkan elini durdururdu. Bir tribne kar kim bir ey yap
ma cesaretini bulabilirdi ya da kim bir pleb yznden zarara urama
riskini gze alabilirdi?
Fakat tribn, bu tuhaf nfuzunu sadece mevcut olduu alanda kul
lanrd. Tribnden uzakta olan pleblere kt muamele yaplabilirdi. Eli
nin, baknn, sznn menzili dnda olup bitenler stnde hibir et
kisi yoktu.67
Patriciler, plebe haklar vermemiti aslnda; sadece birka plebin do
kunulmazlna rza gstermiti. Lkin bir miktar gvence salayan
mevcut hal, herkes iin yeterliydi. Bir tr yaayan bir sunak olarak ka
bul edilen tribne gnlden bir snma ile balanlyordu.
Pleb efleri olan tribnler, doalar gerei yarglama hakkna da sa
hiptirler. Tribnlerin, muhatap kii pleb de olsa mahkemeye zorla getir
me haklar yoktu, ama tutuklama yetkileri vard.68 Ellerinin altndaki ki
i itaat ederdi. Hatt szlerinin menzilinde bulunmak yeterliydi; sz
ne kar konulamazd, patrici ya da konsl olunsa bile szne derhal bo
yun emek gerekirdi.
Dionysius, VI, 89; X, 32; X. 42.

r7 Tribuni antiquitus breati, non jri dicundo nec causis qurelisque de absentibus
noscendis, sed intercessionibus faciendis quibus praesentes fuissent, ut injuria qu-
ae coram fieret arceretur. Aulus-Gellius, XIII, 12
6HAulus-Gellius, XV, 27. Dionysius, VIII, 87; VI, 90.
278 ANTK STE: TAPNMA-HUKUK-KURUMLAR
Tribnn hibir siyas otoritesi yoktu. Yksek grevli [magisra]

deildi, dolaysyla da klan |curies] birimlerini ve asker birlikleri ar
ma yetkisi bulunmuyordu. Senatoya neride bulunamazd; hatt ilk
balarda senatoda bulunmas bile dnlmemiti. Gerek siteyle, yani
patrici sitesiyle ortak bir taraf yoktu. Zaten burada da bir otoritesi yok
tu. 0 halkn tribn deil, plebin tribnyd.
O halde, Romada gemite olduu gibi iki toplum mevcuttu: Site
ve pleb; biri gl bir biimde rgtlenmiti, yasalar, yksek grevli
leri, Senatosu vard; dieri ise hukuk ve yasadan mahrum bir kalabalk
tan ibaretti, ama dokunulmazl olan tribnlerde koruyucu ve yarg
bulabiliyorlard.
Tabi tribnlerin, sonraki yllarda nasl ksthlatklarn ve ngrl
meyen kimi laubalilikler yaptklarn grebiliriz. Halk arma yetkile
ri yoktur, ama arrlar; Senatoda bulunamamaldrlar ama nce kap
sna otururlar, sonra da iine girerler. Patricileri yarglama haklar yok
tur, ama yarglar ve mahkm ederler. Bu aziz-kutsal ahsiyetlerine ba
l olan dokunulmazln sonucudur. Her g nlerinde eilir. Aslnda
patrici, grkemli treler araclyla kim tribne dokunursa kirlenir
dedii gn yumuamt. Yasa ne diyordu? Bir tribne kar bir ey ya
plamaz. O halde, bu tribn plebi arrsa, pleb toplanrd ve hi kim
se bu meclisi datamazd, dolaysyla da tribnn varl patricinn ve
yasalarnn dndayd. Senatoya girmise, kimse onu karamazd. Bir
konsl yakalarsa, kimse onu elinden alamazd. Tribnn ksthlna
kimse kar kamazd. Tribne kar kimsenin gc yetmezdi, baka bir
tribn dnda.
Pleb, eflik kurumunu oluturduktan ksa bir sre sonra mzakere
edebilen meclislerini de kurdu. Bu meclisler, hibir ekilde patrici site
sindeki meclislere benzemiyordu. Pleb semenler meclisi pleb trible-
rine [tribus] ayrlmt; konumlar belirleyen ne din ne de zenginlik, ama
ikmet yeriydi. Meclis bir kurbanla almyordu; burada, dinin yeri yok
tu; kehnetler bilinmiyordu ve bir khinin ya da bir rahibin oyu insan
larn zorunlu saflamasn gerektirmiyordu. Bunlar plebin meclisiydi,
ne eski kurallarn ne de patrici dininin taycsydlar.
Bu meclislerin ilk zamanlarda sitenin karlaryla megul olmad
dorudur; yksek grevlilerin atanmasnda ve yasa yapmada grev al
myorlard. Sadece plebin karlarnn mzakeresini yapyor, pleb efle
rini atyor ve halk oylamasn dzenliyorlard. Roma, uzun bir sre bo

yunca ikili buyruklar [decrets] dizisiyle ynetildi; patriciler iin senato-
konsller ve pleb iin halk oylamas. Ne pleb, senato-konsle itaat edi
yordu ne de patriciler halk oylamasna. Romada iki halk vard.
Yan yana ve ayn duvarlar iinde ikmet eden bu iki halkn hemen
hemen hibir ortak taraf yoktu. Bir pleb sitenin konsl olamazd, bir
patrici de pleb tribn olamazd. Pleb semenler meclisine, patrici de
trib meclislerine giremezdi.69
Birbirini anlamayan iki halk sz konusuydu. Ortak hibir dnce
leri yoktu. Patrici din ve yasa adna konutuunda, pleb de bu kaltsal
dini ve bundan kaynaklanan yasalar tanmadn sylyordu. Patrici
aziz geleneklerini ileri srdnde, pleb doa hakk adna diye cevap
veriyordu. Birbirlerine adaletsizlik gerekesiyle sitem ediyorlard; her
biri kendi ilkesine gre haklyd; ama dierinin ilke ve inanlarna gre
deerlendirildiinde hakszd. Semen meclisleri ve patres'in toplants,
pleb nezdinde iren ayrcalklar olarak kabul ediliyordu. Patrici, trib
meclislerinde din zerine yaplan cehennemlik fiskoslara tank oluyor
du. Konsl, pleb nezdinde keyfliin ve zorbaln otoritesiydi; tribn
ise patrici nezdinde dinsizliin temsiliydi; eflerinin seiminde keh
netlere danlmyor ve nasl oluyorsa efler rahipler arasndan seilemi-
yordu, dolaysyla ortada bir anormallik ve kll ilkesizlik vard. Tribn
sitenin kutsal dzenini bozuyordu; deta dindeki bir sapknlkt; kamu
sal tapnma bu sapknlk nedeniyle giderek kreliyordu. Bir partici,
tm toplumsal bedenin iini oyarak yaylan ve bizi rten bu lser
varolduu mddete Tanrlar bize kar olacaklar diyordu. Roma tari
hinin tam bir yzyl, deta farkl dillerden konuan bu iki halk arasn
daki yanl anlamalarla doludur. Patrici, plebi siyasal kadrolar dnda
brakmay srdryor, pleb ise kendine yeni kurumlar yaratyordu. Ro
ma nfusu arasndaki ikilik gn be gn daha ok netleiyordu.
Ama sava, bu iki halk arasndaki balantnn kurulmasna yarayan
tek eydi. Askerden mahrum kalmamaya zen gsteren patrici, plebe
yurtta unvan vererek onlara lejyonlarda askerlik yaptrmay dnd.
Tabi bu srada dokunulmazlklarnn Roma dna doru genilemesine
69 Titus-Livius, II, 60. Dionysius, VII, 16. Festus, Ve scita plebis. Burada, ilk za
manlardan sz ediyoruz. Patriciler kabilelere yazlydlar, ama kehnetsiz ve din
sel tren olmakszn toplanan meclislerde yer almyorlard.
msamaha gsterilmeyen tribnlerin, kent dna kmamalarna karar

verildi. Pleb, dman karsnda ikili iktidara yer verilmeyen orduya
tam anlamyla bamlyd, dman karsnda tek bir Roma vard.
Lkin son krallar dneminde yaplmasna ramen, sonraki zaman
larda da korunan bir alkanla gre, ordunun toplanmasnda, kamusal
karlaryla ilgili meselelerde ve yksek grevlilerin seiminde plebe de
danlan kark meclisler sz konusuydu. Bu meclislerde pleb, patrici-
nin yannda yer alabiliyordu. Tarihte de aka grdmz gibi gide
rek nem kazanan bir meclis olan yerel g-centuria komisi fcomices
centuries), yava yava byk meclisler adn alr. yet klan birimleri
ile trib meclisleri arasndaki bir atma sz konusuysa, blkler mec
lisinin genel karlarn ele alnabilecei bir tarafszlk erevesinde ko
numlanmas makl karlanrd.
Pleb, her durumda fakir deildi. ou kez baka bir kentten gelen
bir aileydi. Bu aile, zengin ve itibar sahibiydi, ama savan kaderi onu
Romaya srklemiti. Fakat zenginliini ve itibarn kaybetmemiti.
Pleb, zellikle krallar zamanndayken alarak zenginleebilirdi. Ser-
vius zamannda nfus snflara gre ayrldnda, birka pleb birinci gru
ba dhil edilmiti. Patrici, (krallar kovduktan sonra, - .n.) mevcut s
nf ayrmn ya kaldrmaya cesaret edemedi ya da kaldramad. Dolay
syla, lejyonun n saflarnda patricilerin yannda savaan ve ilk meclis
lerde oy kullanan plebler de bulunabiliyordu.
Roma dtnde ok eyi kaybedecek, ama Roma ykseldiinde
de ok ey kazanacak olan, dzensizliklerden holanmayan ve korkan
bu zengin, gururlu ve ihtiyatl snf, iki dman [patrici ve pleb] dzeni
arasndaki doal arac roln stlendi.
Pleb, kendi iindeki zenginlie dayal [snfsal\ ayrmlardan rahatsz
deildi. Tribn says, tribnln yaratlmasndan otuz alt yl sonra,
10a ykseldi, yani her be snfta ikier tribn bulunuyordu. Pleb ka
bul etmi olduu Servius ayrmlarn korumak istiyordu. Mevcut du
rum, herhangi bir snfta yer alamayan fakir plebleri bile rahatsz etmi
yordu; ayrcalklarn refah iindekilere brakan fakir pleb, tribn sei
mine katlmaktan feragat ediyordu.
Patricilere gelince, zenginliin nem kazanmasndan ok rkm-
yorlard. nk zaten zenginlerdi. Toplum ynetiminin zenginlere ge
mesiyle birlikte hileen Atinal soylulardan daha bilge ya da daha
IV. kitap : DEVRMLER - DEVRMDE NC ADM 281
ansl olan patriciler, ne tarm, ne ticareti, hatt ne de sanayiyi ihmal et

tiler. alma, kanaatkrlk ve ustalkl speklasyon, servetlerini artr
mak kaygs tayan patrcilerin erdemi halini ald. te yandan dman
karsnda kazanlan her zafer, baarya ulaan her fetih, patrici mlk
n biraz daha artryordu. Tabi, zenginliin rettii gte bir ktlk
grmyorlard.
Patriciler ylesine alkanlklar ve nitelikler edinmilerdi ki, bir
pleb bile olsa zengini kmsemiyorlard. Zengin pleb onlara yaklaa
biliyor, onlarla birlikte yaayabiliyordu; nk birok kar nedeniyle
aralarnda bir tr dostluk geliiyordu. Srekli temas dnce paylam
na da yol ayordu. Pleb, btn bu sre boyunca taleplerini ve haklar
n yavatan da olsa patriciye anlatmaya alyordu. Patrici ikna oluyor
du. stnl ve mevcut nfuzundan eskisi kadar emin olamayan ve
yumuamaya balamayan patrici, artk eskisi kadar kibirli davranm
yordu. Oysa Aristokrasi, nfuzunun yasallmdan kukulanmaya bala
msa ya nfuzunu savunma cesareti yoktur ya da istedii gibi savuna-
myordur. Patricinin kendi imtiyazlar konusundaki pheleri nedeniyle
imtiyazlarn yar yarya yitirdiini bile syleyebiliriz.
Plebin iinde doan ve henz kendisinden ayrlmayan zengin snf
tan eitli biimlerde etkilendii anlalyor. Romann bymesinden
yararlanacan bilen pleb, iki [patrici-pleb] dzenin birlemesini isti
yordu. Zaten ihtirasl olan pleb; mevcut birliinin iki dzenin ayrma
syla birlikte sonu belli olmayan bir yola gireceini ve bylece alt snf
ta bulunan konumunu pekieceini dolaysyla da yaamnn ebediyen
snrlayacan dnyordu. Bu nedenle pleb, tasar ve taleplerini ba
ka mecralara kaydrmay denedi. Btn zorluklara katlanarak [patrici
ler] dzenin (in) asla tanmayaca zel yasalar hazrlamak, yava yava
bu yasalara uygun halk oylamasna gemek ve ksacas hibir resm de
eri olmayacak ayr bir dzen abasna girmek yerine, plebe mevcut ih
tiras yitirmeden patrici sitesine dhil olarak patricinin saygnln pay
lama dncesi aland. Plebin talepleri, iki dzenin eitlik koulla
rndaki birleme dncesine doru ynelmeye balad.
Bu yola bir kere giren pleb, yasa talep etmeye balad. Tm kentler
de olduu gibi, Romada da rahipler tarafndan korunan yazl, kutsal ve
deimeyen yasalar vard.70Ama dine ikin olan bu yasalar, sadece din-
70 Dionysius, X, 1.
sel sitenin yelerine uygulanyordu. Site dndaki plebin yasalar bilme

ve hatt uygulanmas iin bavurma hakk bile yoktu. Bu yasalar ve
meclisler, gentes, patrici ve yanamalar iin geerliydi, bakalar iin
deil. Sacras [kutsal/kutsiyeti] olmayanlara mlkiyet hakk tannm
yordu. Patronu olmayana adalet hakk tannmyordu. te pleb, yasalar
daki bu dinsel zelliin ilgasn talep ediyordu. Sadece yazl olan yasa
larn halka aklanmasn deil, yasalarn ayn zamanda kendilerine ve
patriciye eit uygulanmasn talep etti.
Tribnlerin daha ilk zamanlarda bu yasalarn plebler tarafndan ya
zlmasn istedii sylenir. Ama patriciler bu talebe, tribnler yasann ne
demek olduunu bilmezler cevabn verir. Eer bir yasa hazrlama tale
bi olmasayd patricilere atfedilen byle bir iddia ileri srlmezdi.
Pleblerin yasa hazrlamas imknszdr derler. Siz ki kehnetlere sa
hip deilsiniz, siz ki dinsel eylemler gerekletirmiyorsunuz, aralarnda
yasann da olduu kutsal eylerle nasl bir ortak ynnz olabilir?71
Plebin yasa hazrlama dncesi patriciler nezdinde korkuntur. Titus-
Livius ve Dionysius'un tam bu noktada tarih kaynak olarak bavur
duklar eski yllklar, korkun mucizelerden, ate iinde kalan gky
znden, havada uuan hayaletlerden ve kan yamurlarndan sz eder
ler.72 Fakat gerek mucize, pleblerin de yasa hazrlama dncesine ka
plmalardr. Cumhuriyet iki dzen taraflarnn srarlar karsnda sekiz
yl askda kald. Nihayet tribnler bir uzlama bulurlar: Mdem ki, ya
sann plebler tarafndan yazlmasn istemiyorsunuz, her iki dzenden
yasa koyucular seelim derler. Aslnda plebler byle bir yolla ok
dn verdiklerine inanrlar; fakat verilen dn patrici dininin ok kat
ilkelerine gre ok azdr. Senato bir yasann yazlmasna kar kmaz,
ama bu yasann sadece patriciler tarafndan yazlabileceini syler. Pat-
ricinin ileri srd dinsel zorunluluk ile plebin karlarnn uzlatrla-
bilecei bir yol bulunur: Yasa koyucular sadece patriciler arasndan se
ilecektir, ama yasa duyurulmadan ve yrrle girmeden nce, halka
aklanacak ve tm snflarn onayna bal kalacaktr.
Decemvirs yasalarn zmlemenin yeri buras deildir. imdilik
sadece, yasa koyucularn eserinin nasl ele alndyla yetinelim ksaca:
Yasa koyucularn eseri ilk zamanlarda foruma sunulur ve tm yurtta-
71 Titus-Livius, III, 31. Dionysius, X, 4.

72 Julius Obsequens, 16.
lar arasnda tartlrd, fakat daha sonra iki dzenin \patrici-pleb dzen
leri] bir arada iledii blkler meclisi tarafndan kabul edilmeye ba
land. yleyse yasa btn snflar tarafndan kabul edilmitir, dolaysy
la herkese uygulanacaktr. Bu yasadan bize kalanlar iinden mlkiyet
hakkn, szlemeler, borlar ve usul kanunlarnda pleb ile patrici ara
sndaki bir eitsizlii gsteren szck yoktur. Pleb, bu ndan itibaren
mahkeme nne bir patrici gibi kabilir, bir patrici gibi hareket edebi
lir ve ayn yasaya gre yarglanr. Bundan daha radikal bir devrim ola
mazd; artk Romada gnlk yaama dair alkanlklar, grenekler, in
sann insana kar duygular, kiisel saygnlk dncesi, hukuk ilkesi
gibi tm unsurlar deiir.
Hazrlanmas gereken birka yasa nedeniyle yeni decemvirler atanr.
Yeni yeler arasnda pleb de vardr. Patrici snf byk bir irade gs
tererek yasalarn hazrlanmas ve yazlmas hakknn sadece kendilerine
ait olduunun iln etmiti, ama dnsel sreler o kadar hzl ilerliyor
du ki, daha bir yl gemeden plebler de yasa koyucular arasna katld.
Treler eitlik eilimindedir. Ve artk geri dn olmayan bir nok
tadadrlar. ki snf arasndaki evlilii savunan bir yasann hazrlanmas
zorunlu hale gelir: Yasann kesin kant, din ve trelerin bu evlilii ya
saklamaya yeterli olmaylardr. Hazrlanan yasa, klli bir ayplamayla
karlar. Birka patrici din buyruklardan vazgememekte kararldr;
kanmz kirlenecektir ve her ailenin kaltsal tapnmas yara alacaktr;
kimse hangi kan bandan geldiini ve hangi kurbanlarla ykml ol
duunu bilemeyecektir; bu btn ilh ve nsan kurumlarn alt st ol
masdr. Plebler, patricilerden iittikleri kantlar hem duymazlktan ge
lirler ve hem de deersiz kurnazlklar olarak grrler. Patricilere gre,
inanca ait maddelerin dinsiz insanlar nnde tartlmas afkdir. Tri
bnler, hakl olarak cevap verirler: Mdem ki dininiz yksek sesle ko
nuuyor, bu yasaya ihtiyacnz var m? Sizin iinize yaramyorsa, o za
man geri ekin, pleb ailelerine katlp katlmamakta eskisi gibi zgr ka
lrsnz. Yasa geri ekilir. Fakat ok gemeden iki snf arasndaki evli
likler oalr. Zengin plebler o kadar makbuldrler ki, sadece Lucinius-
larn bile Fabius, Cornelius ve Manlius adl patrici gentes'yle kat
tn grrz.73 Bir zamanlar dzenler arasndaki temel engelin yasa ol
73 Titus-Livius, V, 12; VI, 34; VI, 39.

duunu kabul etmi olsak da, pleb ve patrici kam oktan birbirine ka
rmtr.
Eitlik zel yaamda bir kez fethedildikten sonra siyasal alandaki
gereklemesi kanlmaz hale gelmitir. Tabi btn olup bitenden son
ra pleb, konslln neden yasak olduunu sorar. Plebe gre konsl-
lkten uzak tutuluu, hakl nedenlere dayanmamaktadr.
Fakat gl bir neden vardr. Konsllk sadece bir komuta yerinden
ibaret deildir; ayn zamanda bir dinsel grev makamdr. Konsl olmak
iin sadece zek, cesaret, namusluluk gibi gvencelerin sunulmas ye
terli deildir; zellikle kamusal tapnma trenlerini gerekletirebilecek
beceriye ihtiya vardr. Trelerin iyi izlenmesi ve tanrlarn da bundan
memnuniyet duyduunu gstermesi gerekir. Oysa dua etme ve sitenin
lh korunmas iin tanrlar arabilirle gibi kutsal vasflar sadece pat-
riciler tamaktadr. Plebin tapnmayla hibir ortak noktas yoktur; din
pJebin konsl olmasna engeldir, nefas plebium consuem fieri.
Plebler, konsl olma niyetlerini ilk kez akladklarnda, patricinin
aknln ve fkesini tasavvur edebiliriz. Dinin tehlikede olduu sy
lenir. Plebe bunu anlatmak iin ok aba harcanr; kenti dinin kurduu,
tm kamusal eylemlerin banda bulunduu, mzakere srecindeki
meclislere bakanlk ettii ve cumhuriyetin yksek grevlilerini atad
anlatlarak dinin sitedeki nemi vurgulanr. Mevcut dinin antik kurala
gre (imore majrm), patricilerin miras mal olduu, dinsel trelerin
sadece patriciler tarafndan bilindii, uyguland ve dolaysyla tanrla
rn plebin sunaca kurbanlar kabul etmeyecei aklanr. Pleb konsl
leri yaratma nerisi, aslnda site dininin ortadan kaldrlmas demektir;
bundan byle, tapnma kirlenecek ve de site kendi tanrlaryla bar iin
de olamayacaktr.74
Patrici, plebleri yksek grevlerden uzaklatrmak iin tm gcn
ve becerisini kullanr. Aslnda, dinini ve gcn ayn nda savunmaya
almaktadr. Konslln pleb tarafndan ele geirilebileceini fark
eden patrici, daha nce sansrn de dzenledii gibi, tehlikeyi bertaraf
etmek gayesiyle konslln en nemli tarafn yani dinsel fonksiyonu
nu ve yurttalarn kutsal su ile arndrlmas grevlerini ayrr. Patrici,
pleblerin taleplerine kar koymann ok zor olduu bir nda, konsll-
74T itu s-L iv iu s, VI, 41.

n yerine asker mahkemeyi ikme eder. Sabrla bekleyen plebin arzu

su yetmi be yl sonra gerekleecektir. Niha olarak, plebin tribn ve
yasa hakkn kazanmak iin gsterdii abann aynsn yksek grevler
sz konusu olduunda sergilemedii aikrdr.
Ama plebin [yksek grevlere) kaytszlna ramen, ihtirasl bir
pleb Aristokrasisinin mevcudiyeti sz konusudur. Bu dnemdeki bir ef
saneye gre: En sekin patricilerden biri olan Fabius Ambustus iki k
zn evlendirir; birini asker tribnlk makamndaki bir patriciyle, die
rini de tannm bir kii, ama bir pleb olan Licinius Stolon ile. Bir gn
kzlarndan biri dierini ziyarete gider. Asker tribn evine getiren ko
rumalar1 \lictor] kapy balta ulu sopalaryla [fasces| alarlar. Bu bir
gelenektir ve gelenei bilmeyen kadn korkar. Bu ev saygdeeri ikten
ve onurdan mnezzeh tutulan bir pleb evidir, kz kardeinin alayl g
lmsemesi ve sorular, bir pleble evlilii nedeniyle kendisinin de ne ka
dar gzden dm olduunu fark eder. Babas zntsn anlar. Kz
n teselli eder ve kz kardeinin evindeki saygnla kendi evinde de ka
vuacana dair sz verir. Damadyla anlar ve her ikisi ayn amala a
lrlar. Bu efsane bize iki ey retir: Birincisi, uzun sredir bir arada
yaad patricinin ihtirasn benimseyen pleb Aristokrasisi, patricinin
saygdeerliini arzular; kincisi ise bu yeni Aristokrasinin ihtiras, ok
sk ilikiler kurmu olduu patriciler tarafndan hem desteklenir hem
de kkrtlr.
Licinius ve kendisine katlan Sextiusun, plebe konsllk hakknn
verilmesi iin bilerek aba gstermedikleri sylenir. nk ayn nda
yasa birden nermek zorunda kaldklarna inanrlar. Konsllerden bi
rinin zorunlu olarak plebden seileceini dzenleyen maddeden daha
nce gelen iki yasa vardr; bu yasalardan birisi borlarn azaltlmasyla,
dieri de halka toprak verilmesiyle ilgilidir. lk iki yasann kabul, ple
bin abasna yani nc yasaya aka destek olacaktr. Plebin ileri g
rlln kantlayan n gelip atar: Pleb konsl seimini bir kenara
brakr, fakat Liciniusn nerileri arasndan kendi yararna olan borla
1 Roma cumhuriyeti ve Roma imparatorluu dneminde imperium yetkisi tayan

st dzey grevlilerin gvenliini salamak olan Romal zel bir hizmetli snf.
nce plebler arasndan seilirlerdi. Sonra azatl kleler arasndan seildiler. Aylk
lar vard ve kuvvetli kiiler arasndan seilirlerdi. Koruma grevi srasnda fasces
tarlard. -y./.
rn azaltlmas ve toprak datm nerilerini ayrr. Ama yasann da

birbirine bal olduunu ve ayrlamayacaklarna iaret eden Licinius, ya
hepsinin kabul edilmesini ya da hepsinin birden reddedilmesi gerekti
ini syler. Roma anayasas byle bir usule izin veriyordu. Plebin her
eyi kaybetmektense her eyi kabul etmeyi tercih ettii varsaylr. Ama
plebin yasa yapmak istemesi yeterli deildir; yasann kabul iin Sena
tonun byk meclisleri toplamas ve yasalar byk meclislerin karar
namesi ile dorulatmas gerekiyordu.75 Senato byk meclisleri On yl
boyunca toplamaz. Sonunda olay kar, ama Titus-Livius bu olayn s
tnde pek durmamtr;76 Pleb silha sarlr ve Roma sokaklar i sava
la kana bulanr. Yenilen patricinin yaynlad senato kararnamesine/fer-
manna (senatus-corsulte) gre, halkn o yl ve nceden ald kararna
meleri onaylanm ve dorulanmtr. Tribnlerin yukarda sz ettiimiz
yasay oylamasn kimse engellemez. Bu ndan itibaren, her yl yap
lan seimlerde iki konslden biri plebden seilir, pleb artk dier yk
sek grevlere ulamakta da gecikmez. Krmz elbiseyi giyen plebe n
lerinde tanan balta ulu sopalar elik etmektedir; adalet datr, sena
tr olur, siteyi ynetir ve lejyonlara komutanlk yapar.
Geriye sadece din grevlilii kalmtr. Din grevliliinin patricile-
rin elinden alnmad sanlyor. nk dua etme ve kutsal nesnelere do
kunma hakk eski dinin kadim dogmalarndan biridir. Din grevlilii sa
dece kan ba ile geerdi. Taplan tanrlar gibi yin bilgisi de miras yo
luyla aktarlrd. Ayn ekilde hibir yabanc, miras mal kabul edilen ev
tapnmasndan pay alamazd. Site tapnmas sadece ilkel siteyi kuran ai
lelere aitti. Tabi, bir plebin din grevlisi olaca ilk yzyllarn Ro
mansnda kimsenin aklna gelmemiti.
Ama dnceler deimiti. Dinden kaltm kuraln karan pleb
kendine gre bir din yaratmt. Kendisi iin ev Larisleri, kavaklarda
yin masalar, tribye ait bir ocak yaratmt. Mevcut dinin taklit edil
mesi nceleri patrici tarafndan kmsendi. Ama tanrlarna tapnmay
ciddiyetle yerine getiren pleb, zaman iinde patriciyle eit olduuna
inand.
Mevcut olan iki ilke vard: Patrici, dinsel grev vasflarnn ve tanr
75 Titus-Livius, IV, 49.

76 Titus-Livius, 42.
IV. kitap : DEVRMLER - DEVRMDE NC ADIM 287
ya tapnma hakknn miras yoluyla getii inancn muhafaza ediyordu.

Pleb ise hem din hem de eski kurala gre dinsel grevlere kaltmla
balananlar azat ediyordu; yurtta olmak kaydyla herkesin sitede ta
pnma trenleri dzenleme ve dua etme hakk vardr, nihayet bir plebin
yksek din grevlisi olabilecei sonucuna da ulalmt.
yet din grevlilii, komutanlk ve politikadan farklysa, plebler
din grevliliinde ok srarl davranmam olabilirler. Lkin artk her
ey birbirine karmtr: Rahip yksek grevlidir; yksek grevli yar
gtr; kamu meclisleri khin tarafndan datlabilir. Pleb, din grevlili
i makam olmadan ne meden eitlie, ne de siyasal eitlie ulaama
yacann farkna varmtr. Dolaysyla pleb, konslln paylalmas
gibi, yksek din grevliliinin de [papaln] her iki dzen arasnda
paylalmasn istedi.
Plebin dinsel vasfszlnn bahane edilmesi artk zordu; nk bili
yoruz ki pleb, altm yldan beri bir konsl gibi kurban sunuyor; sansr
gibi kutsal su ile arndrma treni icra ediyor; dmana kar kazanlan
zafer iin yaplmas gereken kutsal formaliteleri yerine getiriyordu.
Yksek grevlilie erien plebin din grevliliinin bir ksmn da ele ge
irdiini biliyoruz; patrici iin geriye kalanlar kurtarmak kolay deil
di. Dinsel kaltm ilkesi inanc patricilerde bile sarslmt. Patricilerden
birkann eski kurallar dile getirmesi beyhdeydi, yle dediler: L
yk olmayan ellerle kirlenen tapnma bozulacak; bizatih tanrlarn ken
dilerine saldryorsunuz; tanrlarn fkesini kentimize ekmemeye dik
kat edin. Bu tr szler pleb zerinde cidd etkiye yol amad. Pek ok
patriciyi de heyecanlandrmad. Yeni treler, pleb ilkeleri lehinde so
nular yaratt. Nihayet, yksek grevdeki rahip ve khinlerin yarsnn
pleb arasndan seilmesine karar verildi.
Bylece arzu edebilecei bir ey kalmayan alt snf, ele geirebile
cei son makam da zaptetmi oldu. Geriye fethedebilecei bir ey kal
mamt. Patrici dinsel stnln de kaybediyordu. Pleble arasnda
cidd ayrmlar kalmamt; patrici ad bir sfat ve hatra olarak kald. Tm
eski siteler gibi, Roma sitesinin zerine ina edildii eski ilkeler de
kaybolmutu. Uzun sre insanlar yneten ve insanlar arasnda mevki
yaratan, bu soya bal antik dinden geriye sadece dsal biimler kal
mt. Bu dine kar, krallar ve cumhuriyet zamannda drt yzyl bo
yunca mcadele eden pleb, sonunda da onu yenmiti.
8. BLM
ZEL HUKUKTA DEKLKLER
ON K LEVHA YASASI
SOLON YASASI
Hukuk varln doas mutlak ve deimez deildir; btn insan eser

leri gibi, deiir ve dnr. Her toplumun kendi hareketiyle gelien,
deien ve nihayet kurumlarn, tre ve inanlarn izleyen kendi huku
ku vardr.
Eski alardaki insanlarn balandklar din ilkeldi, ama zerlerinde
gl bir etki kurmutu; bu din, onlara hem siyas kurumlan vermi
hem de hukuklarn yaratmt. Ama artk toplum da dnmt. Mev
cut olan kaltsal dinin yaratt babaerkil rejim, zamanla site rejimi iin
de eriyip gitmiti. Gens yava yava paraland, kk karde aabey
den, hizmeti eften ayrld; altsnf byd; silhland; nihayet Aristok
rasiyi yenerek eitlii kazand. Toplumsal durumdaki deiiklik hukuk
alannda da deiiklik yaratt. nk soylular ve patriciler ailelerin es
ki dinine ve dolaysyla eski hukuka ne kadar balysa, altsnf da uzun
bir sre boyunca horlanmasnn teminat olan dine ve dolaysyla uzun
bir sre boyunca bask altnda kalmasn salayan antik hukuka duydu
u kine o kadar balyd. Sadece nefret etmiyor, onu anlamyordu bile.
O hukukun zerine kurulu olduu inanlarla ilgisi yoktu, dolaysyla,
kendisi iin bu hukukun bir temeli de yoktu. Haksz kabul ettii huku
kun ayakta kalmas zordu.
Plebin byd ve siyasal bedene yerletii dnemin hukukuyla,
ilkel hukuku karlatrdmzda nemli deiiklikler olduunu gr
rz. Birincisi ve en gze batan, hukukun alenlemi olmas ve herkes
tarafndan bilinir hale gelmesidir. Artk hukuk, bir kuaktan dierine ak
tarlan ve sadece inanl ailelere mensup insanlarn bilebildii, sofuca
bir saygyla dillendirilen ve rahipler tarafndan yazlan kutsal ve gizem
li bir lhi deildir. Hukuk trelerden ve rahiplerin kitabndan km,
dinsel gizemini yitirmitir, herkesin konuabilecei ve okuyabilecei
bir dildir.
Ortaya kan yasalar daha cidd bir durumu yanstmaktadr. Yasann
doas ve ilkesi nceki dnemle ayn deildir. nceden yasalar dinsel
yarglarn kararyd; tanrlarn atalara, kurucu tanrya, kutsal krallara,
IV. kitap: DEVRMLER - HUKUKTA DEKLKLER 289
yksek grevli ve rahiplere vahyi olarak kabul ediliyordu. Fakat yeni

yasalarn yasa koyucusu, tannlar adna konumaz; Romann Decemvir-
leri glerini halktan alrlar; Solona yasa yapma grevini veren de
halktr. Artk yasa koyucu, dinsel gelenei deil, halk iradesini temsil
etmektedir. Birok insann rzasnda temellenmi olan yasa, bundan
byle ilkesel olarak insann karn dzenleyecektir
Buradan iki sonu kar: ncelikle, yasa artk deimez ya da tart
lamaz bir forml olmaktan kar. nsan eseri olmas nedeniyle deii
me aktr. On iki Levha Yasas bunu yle aklar: Yasa, halkn oyla
rnn son olarak emrettiidir.77 Bu yasadan bize ulaan metinlerden,
hukukta gerekleen devrimin zelliini belirten bundan daha nemli
bir baka metin yoktur. Yasa, artk kutsal bir gelenek -mos deildir, ba
sit bir metindir -lex ve insan iradesiyle yaplm olan yasa yine bu ira
deyle deitirilebilecektir.
Mevcut durumun baka bir sonucu daha vardr: Daha nce dinsel
ba dolaysyla, kutsal ailelerin miras mal saylan yasa, artk tm yurt
talarn ortak mlkiyetine gemitir. Pleb yasann yardmn isteyebilir
ve adalete bavurabilirdi. Atina soylularndan daha sebatkr ya da kur
naz olan Romal patrici, yasa usullerini halk ynlarndan saklama yo
luna gidebilirdi; ama saklamay nereye kadar baarabilecekti?
Hukukun doas deimitir. Dolaysyla artk nceki alarn ihti
yalarn iermez. nsanlar aras ilikiler, yasalarn dinin nfuzla belir
lendii dnemlerde din ilkelere gre dzenlenmiti. Ama siteye yeni
ilkeler tayan alt snf ne eski mlkiyet hakk kurallarn ve eski miras
hukukunu, ne de babann mutlak otoritesini ve agnationa dayal akraba
l kavrayabiliyordu. Bunlarn ortadan kaybolmasn istiyordu.
Hukuktaki bu dnmn niden meydana gelmedii dorudur. Si
yas kurumlarn niden deitirilmesi insan iin mmkn olsa da, yasa
lar ve zel hukuk, ancak yavaa ve derece derece deiebilir. Atina hu
kukunda olduu gibi Roma hukuku tarihi de, deiimin gerekleme
biimini kantlamtr.
Daha nce szn ettiimiz On iki Levha yasas, toplumsal dn
mn tam ortasnda yazlmtr. Bu yasalar patrici yapmtr, ama plebin
talebi ve plebin kullanm iin yapmtr. Bu yasa Romann ilkel huku-
77Titus-Livius, VII, 17; IX, 33, 34.

ku deildir; henz pretoryen1I de deildir; ikisi arasnda bir gei olu

turur.
ncelikle antik hukukla arasndaki benzerlikleri grelim:
Babann gc devam etmektedir; olunu yarglayabilir, lme mah
km edebilir, satabilir. Baba yaad srece, oul reit olamaz.
Miras konusunda da eski kurallar korunur; miras agnata geer, ag-
nat yoksa gentiles't geer. Yasa, kandalardan kadn tarafndan akraba
lar iin ayn kurallar tanmaz; aralarnda miras brakamazlar; anne er
kek ocuun yerine geemez, ne de ocuk annenin yerine.78
Antik hukukta serbest kalma ve evlt edinmenin nitelii ve sonu
lar muhafaza edilir. Serbest kalan [emancipe] erkek ocuk ailenin ta
pnmasnda yer almaz ve dolaysyla, miras da hakk yoktur.
imdi de ilkel hukuktan farkllaan yasay grelim.
Miras malnn erkek kardeler arasnda paylalabileceini actiofa-
milae erciscundae'\u kesin olarak kabul eder.
Baba erkek ocuunu kereden fazla satamaz ve sat sonras,
erkek ocuk zgr kalr. Roma hukukunun baba otoritesine vurduu ilk
darbe budur.
Bir dier nemli yenilik de kiiye vasiyet yetkisi vermesidir. nce
den oul kiinin zorunlu mirassdr; erkek ocuu yoksa, miras en ya
kn agnata kalr; agnat da yoksa, mallar gense verilir. nk bir zaman
lar malikne, bir ortaklk olan gensin malyd. Ama zamanla malikne
de paylald. Kadidi km bu ilkeleri bir kenara brakan On iki Levha
Yasasnda, mlkiyetin gense deil, kiiye ait olduu kabul edilir; by-
lece bireye mallarna vasiyet yoluyla tasarruf hakk da tannr.
lkel hukukta vasiyet bilinmiyor deildi. Mlkiyet sahibi mirasn
gens dndan birine brakabilirdi, ama setii kiinin klan birimleri ta
rafndan onaylanmas gerekiyordu; dinin yerletirdii dzene, ancak
tm sitenin istei kar gelebilirdi. Vasiyetin rahatsz edici kurallar, ye
ni hukukun saptad kolay bir biim araclyla mevcut kontrolden
kurtulmu oluyordu; bu biim, hayal sattr. Mlkiyet sahibi, serveti
ni mirasn brakabilecei kiiye satyor gibi yapacak, bylece de halk
I nemli lde itihatlarla oluan hukuk. -.n.

78 Gaius, IH, 17; III, 24. Ulpien, XVI, 4. Ciceron, De invent., II, 50.
II Terekenin mterek miraslar arasnda taksimi, paylama davas ya da miras iin
dileke verebilme, mirasn paylalmas iin alan dava. -y..
V. kitap: DEVRMLER - HUKUKTA DEKLKLER 291
meclisi nne kmaktan kurtulacaktr; ite bu ilem tastamam vasiyet
tir.
Plebe de vasiyet izni verilmesinde byk yarar vardr. Klan birim
leriyle ortak bir taraf olmayan plebin79 vasiyet brakmas sz konusu
deildi. Ama o gnden sonra mallarn, hayal sat yntemiyle istedii
gibi kullanabilme ve devredebilme hakkn elde etti. Roma yasas tari
hinin bu dneminde, hukukun fevkalde dikkat ekici baz yeni biim
lerle uygulan, icrann yararlarn alt snfa kadar geniletmitir. Pleb-
lere uygulanabilecek yeni kurallar ve yntemler de tasavvur ediliyordu,
ama eski kurallar ve eski formaliteler sadece elverili sofu ailelere uy
gulanabilirdi.
Hukukun evlilikle ilgili blmlerine ayn sebep ve ayn ihtiya so
nucunda baz yenilikler getirildi. Pleb ailelerinin evlilii kutsal saylm
yordu. Pleb evliliinin sadece mutuus consensus'a [taraflarn karlkl
anlamasna] ve affectio maritalis'c [evlilik niyeti/iradesi] dayandn
syleyebiliriz. Hibir meden ya da dinsel formalite yaplmyordu. Pleb
evlilii zaman iinde, trelere ve hukuka stn gelmeye balad; ama
patrici sitesinin yasalar ilk balarda pleb evliliklerine hi deer verme
di. Patrici tutumunun ar sonulan olur; patrici nezdinde evlilik ve ba
ba otoritesinin sadece kadnn kocann tapnmasn rendii dinsel t
renlerden kaynaklanmas nedeniyle, plebin herhangi bir otoriteye tbi
olmad sonucu kyordu. Yasa nezdinde plebin ne bir ailesi, ne de
bal olduu bir zel hukuk vard. Bu devam edebilecek bir durum de
ildi. Plebin yurttalk ilikileri erevesinde yararlanabilecei ve kut
sal evlilikle ayn sonular douran bir formalite tasavvur edildi. Bu for
malitede de vasiyette olduu gibi, hayal bir sat yntemine bavuru
lur. Kadn koca tarafndan satn alnr; hukuken kocann temellk ettii
varsaylan (familia) ve deta dinsel bir formalite gereklemiesine
kocann tbiyetine geen kadn, kocann kz konumuna yerletirilir80
Bu yntemin On iki Levha yasasndan eski olup olmadn bilemi
yoruz. Ama yeni yasann bunu meru kabul ettii kesindir. lkeler ko
79 n procinctu denilen bir [savaa giden askerinJ vasiyet vard; ama bu tr vasiyet
hakknda fazla bilgimiz yoktur; belki testament calatis comitiis'nt [bar
zamannda rahibin hazr bulunduu] centuries meclisi ve klan birimleri meclisi
huzurunda yaplan vasiyet iin de durum ayndr.
80 Gaius, I, 114.
292 ANTK STE: TAPINMA-HUKUK KURUMLAR
nusunda ok farkl olsa da patricinin hukukuna ok benzeyen bu durum,

pleb iin zel bir hukuk tesis ediyordu.
Coemptio'a tekabl eden usus'dr, bu ayn eylemin iki biimidir.
Her nesne, ayrm gzetmeden satn alma ya da kullanma olarak iki yn
temle elde edilebilir; kadnn hayal temellk iin de durum ayndr.
Eler arasnda satn alma ve dinsel tren gibi benzer hukuk ilikilerin
dzenlendii kullanma fhakk da] bir yl birlikte ikmet etmenin t ken
disidir. Birlikte ikmetten nce, en azndan taraflarn rzas ve sevgisi
araclyla tesis edilen pleb evliliinin zorunlu olduunu eklemeye ih
tiya yoktur. Eler arasndaki ahlk birliin tesisi evlilikten sonra ger
ekleiyordu, coemptio ve m sun rol ise aradaki hukuk ban kurul
masyd. ou kez tekrarland gibi, coemptio ve usus birer evlilik bi
imi deildir; sadece evlilik ve baba otoritesinin kurulmas iin gereken
aralardr.81
Ama koca otoritesinin [puissance maritale|, antik zamanlar iinde
ulatmz tarihsel dnemdeki tezahrlerinin ar sonular yarattn
gryoruz. Kadn, kocasna tam olarak baldr, dolaysyla kocann hak
lar kadn bakasna devredebilecek ve satabilecek kadar genitir.82 Bir
baka adan, koca otoritesi pleb duyusunun anlamad sonular da do
uruyordu; kocasnn tbiyetine yerlemesi nedeniyle baba ailesinden
mutlak ekilde ayrlan ve miras hakk verilmeyen kadn, yasalar nezdin-
de baba tarafndan ailesiyle akrabalk da dhil olmak zere hibir ba
n koruyamyordu. lkel hukuk, ayn kiinin iki gentes'c bal olmasn,
iki ocaa kurban sunmasn ve iki evde miras olabilmesini yasaklayan
dinsel hukuka gre daha iyiydi. Fakat koca otoritesi dzeninin ciddiyet
sizlii, ayn zamanda ondan kurtulmann koullarn da hazrlyordu.
Kadnn ancak bir yllk ikmetin ardndan otorite altna alnabileceini
dzenleyen On iki Ixvha yasas szlemenin titizlik derecesini elerin
zgr iradesine brakyordu. rnein, kadn ylda gece evde bulun
mayarak birlikte yaamaya [cohabitation] ara verirse, bu mstakbel ev
81 Gaius, I, 111. qu v anno continuo NUPTA perseverabat. Coemptio o kadar az kul

lanlan bir evlilik biimidir ki kadn kocasndan baka biriyle, rnein bir vsi ile
yapabilirdi.
82 Gaius, J, 117, 118. Gaius zamannda, bu szel szlemenin sadece hayali olmas
kuku gtrmez; ama ilk bata hayali deil, gerek olabilirdi. Eler arasnda
zlmez ba oluturan kutsal evlilik gibi basit bir consensus (uzlama) evlilii de
deildi.
V. kitap: DtVRMLER HUKUKTA DEKLKLER 293
liliin bozulmas iin yeterli neden saylrd. Kadn bu ndan itibaren

kendi ailesiyle hukuk ban koruyabilir ve miras olabilirdi.
On iki Levha yasasnn ilkel hukuktan ok uzaklatn - ok fazla
ayrntya girmeden de - gryoruz. Roma yasalar, ynetim ve toplum
sal durum gibi dnme uramaktadr. Yava yava ve hemen hemen
her kuakta, yeni deiiklikler reyecektir. Ait snflarn siyas dzende
ykselileriyle birlikte hukuk kurallarnda yeni slahatlar yaplacaktr.
lk nce pleb ile patrici arasndaki evlilie izin verilecektir. Sonra Papi-
ria yasas,1alacaklnn haklarn tahsil etmesi srecinde borlunun ahs
n ykmllkten kurtarr. Usul kanununun iptal edilmesi, usullerin b
yk oranda pleblerin yararna kolaylamasn salamtr. Nihayet, On
iki Levha yasasnn izlerini takip eden yarg, eski hukukun yannda, di
nin diktesn iermeyen ama doal hukuka giderek yaklaan yeni ve
mutlak bir hukuk hazrlar.
Benzer bir devrim Atina hukukunda da ortaya kar. Atinada otuz
yl arayla iki yasa hazrlanr; birincisini Dracon, kincisini de Solon ya
zar. Dracon yasas, iki snf arasndaki mcadelelerinin en iddetli oldu
u ve soylularn henz yenilmedii bir dnemde yazlr. Solon kendi ya
sasn yazdnda ise, alt snflar mcadeleyi kazanmtr. Dolaysyla, iki
yasa arasndaki farklar ok nemlidir.
Snfnn tm hasletlerini tayan soylu \eupatride\ Dracon dinsel
hukuka gre yetimitir. Draconun yapt eski geleneklerini deitir
meden sadece yazya dkmekten ibarettir. lk yasas udur: Tanrlara
ve lkenin kahramanlarna sayg gstermeliyiz ve atalarn izledii tre
lerden ayrlmadan onlara her yl kurbanlar sunmalyz. Eski yasalarda
cinayete verilen ceza deta bir hatra gibi korunmutur; cinayet suu i
leyenin tapnaktan uzaklatrlmas buyrulur, kutsal su ve tren vazola
rna dokunmas yasaklanr.83
\Dracon\ Yasalar sonraki kuaklar nezdinde acmasz kabul edil
mitir. nk amansz din, her hatnn tanrlara hakaret, tanrya her ha
karetin de affolunmaz bir suu ierdiini telkin etmitir. Hrszlk lm
le cezalandrlr, nk hrszlk, bir din olarak mlkiyetin t kendisine
kar ilenmi bir crmdr.
1 Alacak tahsili magistramn iznine tbi tutulmutur. Burada icra-elkoyma yolu
borlunun ahsndan mallarna ynelmitir.-y./.
83 Aulus-Gellius, XI, 18. Porphyre, De abstin., IX. Demosthenes, in Lept., 158.
29 4 ANTK STE: TAP1NMA-HUKUK-KURUMLAR
Bize kadar ulaan ilgin bir makale, yasann nasl bir dnce tar
zyla hazrlandn gsterir.84 Bir suun mahkemelerde izlenme hakk
sadece merhumun akrabalarna ve soy'un yelerine verir. Bu dnemde
soy'un ne kadar gl olduunu gryoruz. Yasa bizatihi kendi talebi
yoksa sitenin kendi ilerine, almak iin de olsa, mdahale edilmesi
ne izin vermiyordu. nsan hl siteden ok soy'a aitti.
Bu yasadan bize ulaanlar incelediimizde, eski hukukun bir ben
zerinin yapldn gryoruz. [Draconun yazl yasalarJ Yazl olma
yan eski yasann katln ve esnekliini de ieriyordu. Ama snflar ara
snda yaratt derin uurum nedeniyle alt snflarn nefretini kazanan bu
yasa, dzenlemesinden otuz yl sonra yeni bir yasa talebiyle karlat.
Fakat byk bir toplumsal devrime karlk verdii anlalan Solon
yasas farkldr. Dikkati eken ilk ey, yasalar nezdinde herkesin ayn ol
masdr. Soylular, zgr sradan kiiler ve fakir emekiler arasnda ay
rm yoktu. Bize ulaan makalelerde ayrm ieren szcklere rastlamyo
ruz. Solon, yazd msralarda nemliler ve nemsizler iin ayn yasala
r yazmakla vnr.
On iki Levha yasalar gibi, Solon yasas da antik yasaya baz konu
larda sdk kalsa da birok konuda uzaklar. Decemvirlerin Atina yasa
larn kopya ettiklerini sylenemez tabi; ama ayn dnemin ve ayn top
lumsal devrimin sonucu olan iki yasa birbirinden farkl olamazd. Bu
benzerlik sadece iki yasann ruhunda deildir; maddelerinin karlat
rlmas antik yasayla aradaki birok farkll gsterir. Solon Yasas baz
konularda, ilkel hukuka On iki Levha yasasndan daha yakndr. Kimi
konularda da uzaklar.
ok eski antik yasa aabeyin tek miras olduunu buyurmutu. So
lon yasas bu konuda antik yasadan farkldr: Kardeler miras maln
paylaacaklardr. Ama yasa koyucu, ilkel yasadan ok fazla uzakla
maz ve kz kardee mirastan pay vermez: Paylam erkek ocuklar
arasnda yaplacaktr der.85
Dahas var: Eer bir babann sadece bir kz ocuu varsa, bu kz mi
ras olamaz; miras alacak kii en yakn agnatsr. Burada, Solon eski
hukuka uyar; fakat en azndan, kzn miras malndan yararlanmasn sa
lamak iin mirasy kzla evlenmeye zorlar.86
w Demosthenes, in Everg., 71; in Macart., 57.

85 saeos, VI, 25.
86 saeos, 111,42.
IV. kitap: DEVRMLER - HUKUKTA DEKLKLER 295
Eski hukukta kadn tarafndan akrabalk bilinmezdi; Solon yeni hu

kukta kadn tarafndan akrabal kabul eder, ama sralamada erkek tara
fndan akrabalktan sonradr. te yasas87: Eer baba bir kz ocuuna
sahipse, bu kzla evlenen en yakn agnat miras saylr. yet ocuk
yoksa, miras kz kardee deil erkek kardee geer; baba tarafndan h
sm olan yeen ya da erkek yeen miras olabilir, ama ayn anadan de
il de ayn babadan olmak artyla erkek miras olabilir; erkek karde
yoksa ya da kardelerin erkek ocuklar yoksa, miras kz |agnat yoluy
la] kardee kalr. Erkek karde, kz karde ve kardein olu yoksa, mi
ras baba tarafndan amca ocuklar ve onlarn ocuklarna geer. Baba
tarafndan yeen yoksa (yani agnatlar arasnda), miras kadn tarafndan
ayn atadan olma akrabalara geer (yani kandalara). Bylece, kadn
lar erkeklerle ayn dzeyde deilse bile artk mirastan pay almaya ba
larlar; yasa maddesi resmen yledir: Erkekler ve erkek ocuk ve to
runlar, kadnlar ve kadnn ocuk ve torunlarn dlarlar. En azndan
kadnn hesaba katld trden bir akrabalk tannr ve yasalarda yerini
alr, aslnda bu, doal hukukun eski din kadar sesini ykseltmeye ba
ladnn kantdr.
Solon, Atina yasasna ok yeni bir ey daha ekler: Vasiyet. Ondan
nce, mallar en yakn agnata ya da agnat yoksa gennetes'e (,gentiles)
geerdi. Bunun nedeni de mallarn kiiye ait deil, ama soy'a ait olma-
sndand. Solon zamannda, mlkiyet hakk baka trl tasavvur edilme
ye balanyordu; eski soy1un dalmas, maliknedeki bir kiinin {baba
nn] kendi maln yaratmt. Yasa koyucu bireyin servetine sahip olma
sna ve miras brakaca kiiyi semesine izin verdi. Bununla birlikte,
her yenin mallar zerinde soyun sahip olduu hakk iptal etti, ama
doal ailenin haklarn iptal etmedi; erkek ocuk zorunlu miras olarak
kald; merhumun sadece kz varsa, seecei mirasnn kzyla evlenme
si koulu vard; ocuu yoksa, kii cannn istediine vasiyet brakabi
lirdi.88 Bu son kural Atina yasasnda kesinlikle yeniydi ve bu yasa ara
clyla aileye dair ekillenen dnceleri de grebiliriz.
lkel din babaya ev iinde otoriter bir egemenlik tanyordu. Ati
nann antik yasas, babaya erkek ocuunu satma, hatt ldrme hakk
87 saeos, VII, 19; XI, 1, 11.

88 saeos, III, 41, 68, 73; VI, 9; X, 9, 13. Plutarkhos, Solon, 21.
bile tanmt.89 Solon, trelerdeki yenilenmeye uygun olarak baba oto

ritesine snrlamalar getirdi.90 Solon yasasnn babann kendi kzn sat
masn yasakladn biliyoruz, muhtemelen ayn yasak erkek ocuu da
korumutur. Antik dinin egemenlii zayfladka babalk otoritesi de za
yflyordu: Babalk otoritesinin zayflamas, Romadan daha nce Ati
nada belirdi. Dolaysyla Atina hukuku, On iki Levha yasas gibi;
nc sattan sonra erkek ocuk zgrdr demekle yetinmedi. Be
lirli bir yaa gelen erkek ocuun babann kudretinden kurtulmasn
salad. Treler deilse bile yasalar erkek ocuun rtn, daha baba
hayattayken tedricen kazanmasn saladlar. Erkek ocua yal ya da
zrl babasna bakmay buyuran bir Atina yasasn biliyoruz; bu yasa
da, erkek ocuun mallara sahip olabileceini belirtir ve dolaysyla ba
ba hayattayken baba otoritesinden kurtulmutur. Bu yasa Romada
yoktur. nk daima baba otoritesi altnda bulunan erkek ocuun sa
hip olduu hibir ey yoktur.
Solon yasas, kadn sz konusu olduunda antik yasayla uyuuyor
du. Kadnn vasiyette bulunmas yasakt. nk kadn gerekten mlk
sahibi deildi ve sadece mlkn kullanm hakkna sahip olabilirdi. Ama
kadnn eyizini geri alabileceine izin veren Solon yasas, antik yasa
dan uzaklar.91
Bu yasann ierdii baka yenilikler de sz konusudur. Bir suu
mahkemede takp etme hakkn, kurbann soy*a veren Draconun aksi
ne, Solon bu hakk tm yurttalara verdi.92 Bylece eski babaerkil hu
kukun bir kural daha kayboluyordu.
Hukuk Romada olduu gibi Atinada da dnm srecine girmi
tir. Yeni toplumsal duruma uygun gelen yeni bir hukuk douyordu. Bir
zamanlar dil ve uygun kabul edilen yasalar, inanlar treler ve kurum-
larn deimesiyle birlikte kolayca kabul edilmiyor ve yavaa kaybo
lup gidiyorlard.
89 Plutarkhos, Solon. 13.

91 saeos, VII, 24, 25. Dion Chrysost., Harpocration, Yunan Kilisesinden fazla De-
mosth., in Evergum; in Baeot. De dote; in Naecram, 51, 52.
IV. kitap: D E V R M L E R YEN YNETM-KAMUSALLIK-OY HAKKI 297
9. BLM
YEN YNETM LKES
KAMUSAL YARAR ve OY HAKKI
Din adamlar snfnn tahakkmn ykarak altsnf gentes'n eski ef

leriyle ayn dzeye ykselten devrim, sitelerin tarihinde yeni bir dne
min balangcna iaret etti. Bir tr toplumsal yenilenme gereklemi
oldu. Olup bitenler, bir snfn iktidardaki bir baka snfn yerini alma
sndan ibaret deildi. Eski ilkeler bir kenara braklm ve insan toplu
luklarn ynetecek yeni kurallar ortaya kmt.
Sitenin, nceki dnemden kalan dsal biimleri koruduu doru
dur. Yksek grevliler sfatlarn btn alanlarda korudu; Atina arhont-
larn ve Roma konsllerini korudu; ksaca Cumhuriyeti rejimin mev
cudiyeti devam etti. Dinsel ierikli kamusal trenlerin dzeninde bir
ey deimedi; ef bakanlnda yemekler, meclisin alnda sunulan
kurban trenleri, kehnetlere inan ve dualar muhafaza edildi. Eski d
zeni reddeden insanlarn en azndan kurumlarn d grnn koru
malar olaandr.
Esasndaysa her ey deimiti. Ne kurumlar, ne hukuk, ne inanlar
ne de treler bu yeni dnemde artk eskisi gibi iliyordu. Hem eski re
jim, hem de kendisiyle birlikte yerletirdii btn kat kurallar kaybol
du; yeni bir rejim kuruldu ve insan yaamnn ehresi deiti.
Ynetim ilkeleri uzun yllar boyunca dinsel koullara dayanmt.
Toplumlar atmalardan ve dalgalanmalardan koruyacak yeni bir ilke
bulmak gerekiyordu, ama bu yeni ilke hem dinin yerini almal hem de
din gibi kudretli olmalyd. Site ynetimleri bu noktadan sonra kamusal
yarar ilkesi zerine kuruldu.
Tarihsel olarak insan varlnda beliren bu yeni dogmay gzlemle
mek gerekir. Eskiden, toplumsal dzenin tredii st kural yarara deil,
dine dayanyordu. Toplumsal ba tapnma yinleri araclyla kurulu
yordu. Mevcut dinsel zorunluluk kimileri iin ynetme hakkn, kimile
rine de tabi olma ykmlln dayatt; tabi adalet ve usul kurallar,
kamusal mzakere ve sava kurallar da dinsel ilikilerin dayatt zo
runluluktan tredi. Siteler zaten mevcut olan kurumlarda yarar arama
dlar; nk kurumlan din istemiti. Kurumsal yararn tutarl bir biim
de yerletirilmesi iin katkda bulunmayan, fakat kurumlan savunmak
amacyla mcadele eden din adamlar snfnn niyeti, kamu yararndan

ziyade dinsel geleneklerin korunmasn ieriyordu.
Ama bu yeni dnemde, ne din ynetebilmektedir ne de gelenein
hkmranl kalmtr. Tm kurumlarn gc, bireysel isteklerin ze
rinde yer alan ve itaati zorunlu klan dzenleyici ilke pozisyonundaki
kamu yararndan kaynaklanr. Latinler buna res publica, Yunanllar
Devlet derler ve eski dinin yerini alr. Kurumlar ve yasalara burada ka
rar verilir ve sitenin en nemli ileri buna baldr. Senato mzakerele
rinde ya da halk meclislerinde, bir yasa ya da bir ynetim biimi ya da
zel hukukla ilgili bir nokta ya da siyas bir kurum zerinde tartlr
ken, artk dinin ne buyurduu deil, genel yararn ne istedii sorulur.
Solona atfedilen bir sz, yeni rejimin karakterini gayet iyi tanmla
maktadr. Birisi Solona yurduna en iyi anayasay verip vermediini so
rar; o ise Hayr, ama yurduma en uygun olan verdim karln verir.
Ynetim biimlerinden ve yasalardan greli bir deer talep etmemek
ok yeni bir eydi. Tapnma kurallar zerine kurulu bulunan eski ku
rumlar yanlmaz ve deimezlerdi; dinin ciddiyetini ve sarsl mazi iim
tayorlard. Solonun szleri, gelecekteki siyas kurumlarn, ihtiyala
ra, trelere, her yatan insann yararlarna ve karlarna uygun olmas
gerektiini belirtir. Artk mutlak gerek sz konusu deildir; ynetim
biimleri esnek ve deiken olmaldr. Solonun kendi yasalarna en faz
la yzyl boyunca uyulmasn istedii sylenir.
Kamu yararnn buyruklar dinsel buyruklarn aksine mutlak deil
dir, ama ak ve belirgindir. Her zaman tartabiliriz; hemen alglayama-
yabiliriz. Kamu yararnn taleplerini renmenin en basit ve en emin
yolu insanlar bir araya toplamak ve onlara danmak olmutur. Byle
bir yntemin zorunluluuna karar verildikten sonra gnlk olarak kul
lanlmaya balanr. nceki dnemdeki mzakerelerin konusunu keh
netler oluturmutur; rahibin, kraln, kutsal yksek grevlinin grle
rinin etkisi snrszd; oy kullananlarn says ok azd, daha dorusu bu
mzakerelerde herkese danlmaktan ziyade bir formalite yerine getiri
liyordu. Bundan byle, her ey iin oy kullanlacakt; herkesten yarar
lanmak iin herkesin dncesi sorulacakt. Oy kullanma, idari yapnn
en byk arac oldu. Fayda ve adaletin ne olduu konusuna karar veril
mesine yarayan oy kullanma, kurumlarn ve hukuk kuralnn da kayna
oldu. Yksek grevlilerin, hatt yasalarn zerinde konumlanan oy,
sitede egemenliini iln etti.
IV. kitap: DEVRMLER - YEN YNETM-KAMUSALUK-OY HAKKI 299
Bylece ynetimin de doas deiti. Artk ynetimin en nemli g

revi, dinsel trenlerin dzenlenmesi ve icra edilmesi deildi; bilhassa
ierdeki dzen ve barn, darda ise saygnln ve gcn srdrlebil
mesi iin konumlandrld. Eskiden ikinci dzeyde bulunan, birinci d
zeye geti. Politika dinin zerindeki bir alana konumland ve insanln
ynetimi daha nsan oldu. Sonuta yeni yksek grevler tretildi, ama
en azndan eskiler de yeni bir karakter kazandlar. Atina ve Romada
bunlar grebiliriz.
Atina'nn Aristokrasi hkimiyeti srasnda ehri yneten arhontlar
genel olarak rahipler arasndan seiliyordu; yarglama, ynetme, sava
konularndaki grevlerin din adamlyla birlikte yrtlmesinin uy
gunsuzluk yaratmad dnlyordu. Atina sitesi, ynetimde eski din
sel yntemler reddettiinde, arhontluu ilga etmedi; nk antik olan
bir eyi lavetmek ar bir nefret yaratyordu. Ama arhontluk yannda,
ilevlerinin doas gerei dnemin ihtiyalarna daha iyi cevap verebi
len deiik yksek grevler tretildi. Bunlar st dzey asker grevli
lerdir (strateges). Szck ordu efi anlamndadr; ama otoriteleri sade
ce asker alanla snrl deildir; grev alanlar dier sitelerle ilikileri, f-
nans ynetimini ve ehir asayiini de kapsyordu. Arhontlar btn din
sel alan, asker grevliler/strateges ise siyas gc kontrol ediyorlard.
Elbette ki arhontlar, eski zamanlarn vazettii otoriteyle hareket ediyor
lard; fakat strategosun otoritesi yeni ihtiyalar zerine kurulmutu. Ar-
hontiarn gcc tedricen zevahiri bir hale brnrken, asker yetkilile
rin gc giderek hakiki bir g haline geliyordu. Yeni yksek grevli
ler artk rahipler arasndan seilmiyordu; ama sava zamanndaki vaz
geilmez trenleri yapmaya devam ettiler. Ynetim giderek dinden ay
rlyordu. Bu asker grevliler, soylular snf dndan seilebiliyordu.
Askeri grevlilere atanma, aratrma ncesinde ekildikleri snavda,
arhonta sorulduu gibi, ne bir ev tapnmasna dhil olup olmadklar, ne
de temiz bir aileden gelip gelmedikleri soruluyordu; yurttalk grevle
rini yerine getirmi olmalar ve Attikada mlkiyet sahibi olmalar ye
terli kabul ediliyordu.93 Arhontlar, talih tarafndan, yani tanrlarn sesi
araclyla seiliyorlard; ama asker grevlilerin durumu farklyd. Din
darlk artk esas nitelikler arasnda saylmyordu, daha zor ve daha kar
93 Dinarque, I, 171 (coll. Didot).

mak bir hale dnen ynetim ise daha ok beceri, ihtiyat, cesaret ve
komuta etme sanatn gerektiriyordu; dolaysyla iyi bir yksek grevli
olmak iin talihin sesinin yeterli olacana dair inan iyice sarslmt.
Site, tanrlarn szde isteine bal kalmak istemiyor ve eflerini se
mekte zgr olmak istiyordu. Ayn zamanda bir rahip olan arhontun
tanrlar tarafndan belirlenmesi doald; ama sitenin madd karlarn
elinde tutan asker grevlinin bizatihi insanlar tarafndan seilmesi ge
rekiyordu.
Romann kurumlarm yakndan incelersek, ayn trden deiiklikle
rin meydana geldiini grrz. Pleb tribnleri oalarak o kadar nem
kazanrlar ki, cumhuriyet ynetimi, bir tarafyla en azndan iileri a
sndan, sonunda bu tribnlere ait olur. Oysa, din grevliliiyle ilgisi ol
mayan bu tribnler asker grevlilere benzer. Dier taraftan konsllk
makam da var olmaya zelliini deitirerek devam eder. Din grevli
lii yava yava kaybolmaktadr. Fakat Romallarn geleneklere ve ge
mi biimlere saygs, atalardan kalma dinsel trenlerin konsl aracl
yla dzenlenmesini gerektirir. Ama pleblerin konsl olduu gn, din
sel trenlerin zaten afak formaliteler olduu anlalr. Lkin dinsel g
revleri berhava olan konsl, daha ok komutayla ilgili grevleri stlen
meye balar. Yava yava, belirsizce ve farkna varlmadan yerleen bu
deiiklik; nihayet tam anlamyla oturur. Scipion zamanna gelindiin
de ise, konsln konumu kesinlikle Publicola zamanmdakinden farkl
dr. Senatonun \M\ 443 ylnda oluturduu - ve eskilerden gnm
ze yeterli bilginin ulamad - asker tribn, ilk dnem konsll ile
ikinci dnemin konsll arasndaki gei aamasn olumutur.
Konsllerin atanma biiminde de deiiklik olduunu belirtelim.
Gerekten - daha nce grdmz gibi - ilk yzyllarda, yksek g
revli seiminde asker blklerin oyu formaliteden ibaretti. Ama esasn
da, her yln konsl, bir nceki yln konsl tarafndan yaratlyor ve
tanrlarn rzasn aldktan sonra kehnetleri de halefine aktaryordu. B
lkler, grevdeki konsln setii iki- aday iin herhangi bir tart
maya girmeden oy kullanrlard. Halk, adaylar arasnda nefret edilen bi
risi iin de oy kullanmak zorundayd. Evet! Biimler ayn kalsa da,
mevcut dnemdeki seimler baka trl yaplmaktadr. Gemite oldu
u gibi, dinsel bir tren ve oylama yaplr; dinsel tren sadece biimsel
di, ama oylama gerek bir durumdu. Aday, bakanl yrten konsl
IV. kitap: DEVRMLER YEN YNETM-KAMUSALLIK-OY HAKKI 301
tarafndan takdim edilir; ama konsl yasaya ya da en azndan gelenek

lere uygun davranarak tm adaylar kabul etmek ve kehnetlerin hepsi
iin uygun olduunu aklamak zorundadr Sonra da, blklerin uygun
grd bir atama yaplrd. Artk seim tanrlara deil, artk halka aittir.
Tanrlara ve kehnetlere, tm adaylara tarafsz davranmalar kaydyla
danlrd. Adaylar insanlar seiyordu.
10. BLM
ZENGNLK ARSTOKRAS OLUTURMAYI DENER,
DEMOKRASNN YERLEMES,
DRDNC DEVRM
Dinsel Aristokrasinin egemenliinin ardndan gelen rejim, ilk balarda

bir demokrasiye karlk gelmiyordu. Atina ve Roma rneklerinde de
grdmz gibi, gerekleen devrim en alttaki snflarn eseri olmad.
Aslnda alt snflar birka kentte bakaldrdlar, ama srdrebilir bir ey
kuramadlar; Sirakza, Miletos ve Sakz adasnn iine dt uzun
dzensizlikler bunun bir kantdr. Yeni rejim, soylularn ya da patricile-
rin elinden kaan iktidar ve ahlk otoriteyi belirli bir sre iin eline ala
bilen bir st snfn bulunduu yerlerde salam ekilde kurulabildi an
cak.
Yeni Aristokrasi nasl bir snft? Kaltsal din kaybolmu, bylece
toplumsal ayrm zenginlik unsuru araclyla tayin edilir olmutu. Mut
lak eitlii hemen kabul edemeyen insanlar, mevkilerin zenginlik ara
clyla saptanmasnn talep ettiler.
Solon, zenginlik zerine kurulu yeni bir [toplumsal] ayrm aracl
yla kaltsal din zerine kurulu olan eski blnmeyi unutturmay d
nd. nsanlar drt snfa ayran Solon, her birine eit olmayan haklar
verdi; yksek grevli mevkiine gelmek iin zengin olmak gerekti; Se
nato ve mahkemelerde grev alabilmenin art en azndan orta snflar
dan birine ait olmakt.94
Romada da ayn ey gerekleti. Patricinin gcn bertaraf etmeyi
amalayan Serviusn rakip bir Aristokrasi oluturduunu daha nce
Plutarkhos, Solon, 18; Aristide, 13. Aristoteles ite par Harpocration, aux mots.
Pollux, VIII, 129.
grmtk. Serviusn en zengin plebler arasndan yaratt on iki

valye bl, hem atl dzenin balangcdr hem de bundan byle Ro-
mann zengin snfdr. valye olmak iin saptanm bir vergi (cens)
demesi gerekmeyen plebler, servetlerine gre be snfa ayrldlar. Pro
leterler tm snflarn dnda kald. Siyas haklar yoktu; blkler mec
lisinde yer alyorlarsa da, en azndan oy kullanmadklar kesindir.95
Cumhuriyet anayasas, kraln dzenledii ayrmlar korudu, fakat pleb
ilk zamanlarda yeleri arasnda eitlik yaratlmas konusunda pek arzu
lu grnmedi.
Atina ve Romada ak seik grlenlere hemen hemen dier tm
sitelerde de rastlanr. rnein Cumeada*1 siyas haklar, nce ata sahip
olmalar nedeniyle bir tr atl snf oluturma imknna sahip olan kii
lere verildi; ardndan servetleri asndan at sahiplerinden sonra gelen
ler ayn haklar kazandlar. Alman bu son nlemle, vatandalarn says
bine ykseldi. Rhegiumda11 ynetim, uzun sre sitenin en zengin bin
kiisinin elindeydi. Thuriide111 ise siyas birlie dhil olmak iin ok
yksek vergi demek gerekiyordu. Theognisin iirlerinde, soylularn
dnden sonra Megarada zenginlerin hkm srdn aka g
ryoruz. Thebai de ise yurttalk haklarndan zanaatkrlar ve tccarlar
dndakiler yararlanabiliyordu.96
nceki dnemde doumu [soyu] esas alan siyas haklar, belirli bir
zaman boyunca serveti esas almaya balad. Btn sitelerde zenginlie
dayanarak oluan Aristokrasi, bir hesabn deil, ama insann tinsel do
asnn sonucuydu. Byk lde eitsiz toplumlardan kan insan, ni-
den tam eitlie ulaamyordu.
Bu Aristokrasinin mevcut stnln tamamen zenginlii zerine
tesis etmediini belirtmek gerekir. Yeni Aristokrasi, egemen olduu her
yerde, asker bir snfa dnmeyi ok istedi. Siteleri hem savunma hem
de ynetme grevini stlendi. En iyi silhlar kendine ayrd, savalarda
en cidd tehlikeleri gze ald ve yerini ald soylu snf taklit etmeyi de
nedi. Atllar, btn sitelerdeki en zengin kesimlerden olutu. Bunlarn
95 Titus-Livius, 1,43.
1 M VIII. yy.da kurulan bir kent. -.n.
11 talyada kurulmu Yunan smrge kenti, -.n.
In talyada M 452 ylnda Sybaris srgnleri tarafndan kurulan kent. -.n.
96 Aristoteles, Polit., III, 3,4 ; VI, 4, 5 (ddit. Didot).
IV. kitap: DEVRMLER - ZENGNLK ve ARSTOKRAS 303
ardndan gelen zengin snf, ar piyade snfn (zrhl, tolgal, kalkanl,

kll) ya da lejyonerleri oluturdular. Fakirler ise ordudan dlandlar;
ya da hafif piyade snf (karg ve kll), cretli piyade snf (hafif do
nanml, kalkanl) ya da donanmada kreki olarak kullanldlar.97 Ordu
nun rgtlenmesi harfi harfine sitenin siyas rgtlenmesine benziyor
du. Tehlikeler ayrcalklarla orantlyd, tabi, madd gle zenginlik ay
n ellerde toplanyordu.98
Tarihini bilebildiimiz tm sitelerde, ynetim belli dnemlerde,
zengin snfn ya da en azndan refah iindeki snfn eline gemitir. Re
jimlerin kendine zg deerleriyle uyum halindeki grenekler ve eli
ik olmayan inanlar, ayn zamanda o rejimin deerleri olarak kabul
edilir. Yasalar ilk kez dzenleyerek dzenli ynetimler kuran nceki
dnemin dinsel grevlileri olan soylular byk hizmetler yapmtr. n
san topluluklar, yaplan dzenlemeler sonucunda birka yzyl boyun
ca, sessizlik ve vakar iinde yaamlardr. Zenginlik, Aristokrasisinin
bir baka deeri halini almtr: Tinsel ynetici tabakaya [intelligenceJ
ve topluma yeni bir itici g salamtr. Her tr ii yapan bu snf, ya
planlara sayg gstermi ve tevik etmitir. Bu yeni rejim en alkana,
en etkin olana ya da en becerikliye en fazla siyas deeri vermitir; sa
nayi ve ticaretin gelimesine taraf olmutur; nk genellikle herkesin
yeteneine gre kaybedilen yada kazanlan bu zenginliin elde edilme
sinde, eitimi ilk ihtiya ve tinsel ynetici tabakay da insan ilikilerin
de en gl etken haline getirir. Yunanistan ve Romann entelektel
kltrlerinin snrlarn bu rejim boyunca geniletmeleri ve uygarlklar
n daha ileriye tamalar artc deildir.
y7 Lysias, in Alcib., I, 8; II, 7. s6e, VII, 39. Xenophone, Hellen., VII, 4. Harpocra-
tion.
Askerlik ile siyas haklar arasnda iliki aktr: Romada, comitia centuriata de
nilen meclis ordudan baka bir ey deildi; bu o kadar dorudur ki askerlik ya
n geen insanlar bu meclislerde oy kullanma hakkna sahip deillerdi. Tarihiler
bize Atina'da da ayn yasann olup olmadn sylemiyorlar; ama anlaml saylar
vardr; Thukydides (II, 31; II, 13) savan banda, Atina'nn 13.000 ar piyade
ye sahip olduunu syler; Aristofanes (Guepes iinde) bin olarak tahmin ettii
valyeleri de eklersek, 14.000 askere ularz. Oysa Plutarkhos, ayn dnemde, va
tandalarn saysnn 14. 000 olduunu syler. O halde, ar piyade snfnda hiz
met etme haklar olmayan emekiler yurttalar arasnda saylmamlardr. 430 y
lnda, Atina anayasas tam anlamyla demokratik deildir.
Zengin snf, nfuzunu eski kaltsal soylu snf gibi uzun sre koru
yamad. Tahakkm srecindeki unvanlar [eski snfla] ayn deeri ta
myordu. Zenginler, eski soylu snfn donanm olduu kutsal zellikle
ri tamyordu; kkl inanlara ve tanrlarn isteine dayanarak hkm
srmyorlard. Zenginler, vicdan zerinde etki kurabilecek ve insan
bamlla zorlayacak bir eye sahip deildi. nsan sadece hukuklii
ne inand ya da kendisi zerinde gl olduunu bizatih gsteren d
nceler nnde eilir. nsanlar uzun bir sre boyunca, dualar eden ve
tanrlarn temsilcisi olan soylunun dinsel stnl nnde eildi. Fa
kat, zenginlik nndeki en olaan duygu, sayg deil, arzudur. Servet
ler arasndaki farktan kaynaklanan siyas eitsizlii byk bir hakszlk
kabul eden insanlar, eitsizlii ortadan kaldrmak iin daima aba sarf
ettiler.
Devrimler dizisi bir kere balaynca artk duramazd. Eski ilkeler
devrilmi, yerleik gelenek ve kurallar ortadan kalkmtr. Yerleik bir
hal alan genel istikrarszlk duygusu, artk hibir anayasann uzun sre
devam edemeyeceini sylyordu. Yeni Aristokrasi de eskisi gibi sald
rya urad; siyas birlie dhil olmak iin byk aba sarf eden fakirler
yurttalk hakk talep ettiler.
Bu yeni mcadelenin ayrntlarna girmek olanakszdr. Sitelerin ta
rihi, kkenlerinden uzaklatka eitlenir. Ayn devrim dizilerini izler
ler; fakat devrimler ok eitli biimlerde ortaya kar. Zenginliin en
nemli zelliinin toprak sahiplii olarak belirdii sitelerde, egemenli
ini uzun sre koruyan zengin snfa sayg gsterildiine iaret etmek
gerekir; fakat bunun aksine toprak zenginliinin zellikle sanayi ve ti
caretle elde edilen zenginlikten zayf kald ve dolaysyla servetlerin
eitli ellerde deikenlik gsterdii sitelerdeki alt snflar, umudun ya
ratt ar arzu nedeniyle Aristokrasiye kar daha erken saldrya ge
ti.
Nedenlerini ilerleyen sayfalarda aklayacamz gibi, saldrlar Ro
mal zenginleri Yunanl zenginler kadar ypratmad. Ama Yunan tarihi
okunduunda, yeni Aristokrasinin kendisini savunmakta nasl aresiz
kaldn aknlkla grrz. Zenginler rakiplerine kar, soylularn
[euptaride] yapt gibi, gelenein ve dindarln byk ve gl kant
n ileri sremezlerdi. Atalarn ve tanrlarn yardmn isteyemezlerdi;
inanlarndan alacaklar destekten yoksunlard; ayrcalklarnn yasal g
vencesi de yoktu.
/ K kitap: DEVRMLER - ZENGNLK ve ARSTOKRAS 305
Silhlarn gcne sahiplerdi; ama sonunda bu stnlk bile ellerin

den kat. yet Devletlerin varl dierlerinden yaltk olsayd yada en
azndan srekli bar iinde yaasalard Devletlerin yaptklar anayasa
lar daha uzun mrl olabilirdi. Ama anayasal arklar rahatsz eden sa
va, deiiklikleri hzlandrr. Ve Yunan siteleri ile talya siteleri arasn
da sava durumu kesintisizdi. Askerlik grevi genel olarak cephede ilk
sralarda yer alan zengin snf tarafndan icra ediliyordu. Zenginler se
ferlerden ou kez birok kiiyi kaybetmi ve zayflam olarak giriyor
lard kente, dolaysyla da halk partiye kafa tutacak takatleri kalmyor
du. rnein stsnf, Japygeslere kar Tarentoda yaplan savata ye
lerinin ounu kaybedince, sitede demokrasi kolayca yerleti. Ayn olay
otuz yl nce Argosda gereklemiti: Spartallarla yaplan talihsiz bir
savatan sonra, yurttalarnn says alabildiine azalan Argosta, kala
balk birperiequel nfusuna siteye dhil olma hakk verilmiti." Bu tr
den olaanst durumlarla karlamak istemeyen Sparta, gerek Spar-
tallarn kannn saflna zen gsterirdi. Romaya gelince, srekli sa
valar, meydana gelen birok devrimin nedenini aklamaktadr. Sava,
nce patriciyi mahveder; Samniumun fethinden sonra geriye neredey
se sadece te biri hayatta kalabilen patrici ailelerin says, krallar za
mannda yz kadard. Daha sonra sava, ilkel plebi, be snfta yer
alan ve lejyonlar oluturan zengin ve cesaretli plebi de mahveder.
Savan sonularnda biri de, sitelerin alt snf silhlandrmak zorun
da kalm olmalardr. Bu nedenle, Atina ve tm ky kentlerinde, deniz
kuvvetleri ihtiyac ve deniz savalar, fakir snfa anayasalarn tanmay
reddettii bir nem kazandrmtr. Fakir ve emekleriyle geinen insan
lar \theie| kreki, denizci, hatt asker mevkiine ykselip yurdun sel
metini ellerine alnca, gerekli olduklarn anlamlar ve gz pek olmu
lardr. Atina demokrasisinin kkeni ite byledir. Sparta savatan kor
kuyordu. Thukydidesde Spartann sefere gitmekte yavaln ve istek
sizliini grebiliriz. Ama buna karn, yine de Peleponesos savana ka
tlmtr; ama geri ekilmek iin de ok aba harcamtr! nk Sparta
aa tabaka-halk', azat edilmi helotlan11 (neodamodes), fakir ailele
I Yurtta saylmayan zgr insanlar/yabanclar.-y./.

w Aristoteles, Polit., VIII, 2, 8 (V, 2).
II kleler, sava esirleri. Devlet tarafndan tutulur ve ailelere tahsis edilirdi, -y.n.
rin gl ailelere verdikleri ve hizmeti ya da at binicisi olarak yetiti

rilen ocuklar (,mothaces), Lakonyailar ve hatt Lakonya ve Messe-
niada oturan helotlar silhlandrmak zorunda kalmtr; Sparta, zul
mettii snflar silhlandrmakla, giriilen her savala birlikte kendi
varln devrim tehlikesiyle kar karya braktn biliyordu, dolay
syla ordunun seferden dnnde ya helotlarn istedii kurallara maruz
kalmak ya da fazla ses karmadan hepsini ldrmenin bir yolunu bul
mak zorundayd. Roma Senatosu pleblere hep yeni sava peinde ko
tuklar iin sitem ederken, pleb de Senatoya iftira atyordu. Senato be
ceriklidir. Bu savalarn bedelinin dn vermekle ya da forumda baa
rszla uramakla sonulanacan biliyordu. Ama bunlara engel de
olamazd.
Zenginlie dayal Aristokrasisinin bizatihi kendiyle alt snflar ara
snda koyduu mesafenin savalar araclyla yavaa kapand kuku
gtrmezdir. Nihayet, toplumsal durumla arasnda uyumazlk meyda
na gelen anayasalarn deitirilmeleri gerekir. te yandan, ayrcalkl
olan her durumun insanlar yneten ilkeyle kanlmaz olarak eliki
halinde olduunu kabul etmek gerekir. Kamu yarar [ilkesi], eitsizliin
srdrlmesine uzun sre izin verecek zellikteki bir ilke deildir, top-
lumlar kanlmaz olarak demokrasiye doru gtrr.
Bu o kadar dorudur ki, tm zgr insanlara er ya da ge her yerde
siyas haklar vermek gerekti. Romal pleb, kendisine zg meclisler is
teyince, proleterlerin de meclise kabul edilmesi gerekti ve snf ayrm
geerliliini burada yitirdi. Sitelerin ou halk meclislerin oluumu
na tank oldu, bylece genel oy yerlemi oldu.
Szn ettiimiz oy hakk, ada Devletlerde grlen oy hakkn
dan tartmasz biimde daha byk bir deere sahipti. Bu hakla yurt
talarn en aada yer alan da her ie karyor, yksek grevlilerin
atanmasnda ve yasalarn hazrlanmasnda rol alyor, adaleti salyor, sa
va ya da bara karar veriyor, ittifak antlamalarn kaleme alyordu.
Ynetimin gerekten demokratiklemesi iin oy hakknn geniletilme
si yeterliydi.
Son bir noktaya dikkat ekelim. Thukydides'in oligari, birileri iin
ynetim ve herkes iin zgrlk, dedii ey kurulabilmi olsayd, bel
ki de demokrasinin ortaya k nlenebilirdi. Ama Yunanllarn zgr
lk hakknda aka belirginleen dnceleri yoktu; kiisel haklar da
IV. kitap: DEVRMLER - ZENGNLK ve ARSTOKRAS 307
ima gvencesiz kald. Demokratik ynetim gayretinden phe duyma

dmz Thukydides bize, oligarinin egemenliindeki halkn birok
onur krc davrana, keyf mahkmiyetlere ve insafsz infazlara maruz
kaldn syler. Tarihi Thukydides unlar yazar: fakirlerin bir sna
nn olmas ve zenginlerin de dizginlenebilmesi iin demokratik rejim
gereklidir. Yunanllar hibir zaman, sivil eitlikle siyas eitsizlii uz
latrmay bilemediler. Fakirin kiisel karlarnda zarara uramamas
iin, oy hakknn olmas, mahkemelerde yarglanmas, yksek grevlili
e ykselebilmesi yeterli kabul edildi. Yunanllarda, Devletin mutlak
g kabul edildiini ve kiisel hibir hakkn bunun karsnda durama
yacan hatrlarsak, alak gnlls de dhil olmak zere, siyas hakla
ra sahip olmann yani ynetime katlmann her bir insan iin ne kadar
byk yarar olduunu anlarz. nsan, sadece snrsz gc olan kolektif
egemenliin etkili bir yesi olursa bir ey olabilirdi. Gvenlii ve say
gnl buna balyd. nsan, siyas haklar, gerek zgrle sahip ol
mak iin deil, ama en azndan onun yerini tutabilecek bir zgrl
edinmek iin istiyordu.
11. BOLUM
DEMOKRATK YNETMN KURALLARI
ATNA DEMOKRASS RNE
Eski rejimlerden devrimlerin gelimeleri izlemesi nedeniyle uzaklal

d, dolaysyla da insanlarn ynetilmesi daha da zorlat. Daha titiz ku
rallar, ok sayda ve daha hassas arklar gerekliydi. Mevcut durumu
Atina ynetimi rneiyle anlamaya alalm.
Atina'nn ok sayda yksek grevlisi vard. lk olarak, nceki d
nemlerin yksek grevlileri korundu. Yila adn veren arhont, ev tapn
malarnn srekliliini gzetiyordu. Kral kurban trenlerini icra ediyor
du. Ordu komutanl grevini icra eden polemarkhos ayn zamanda ya
banclarn yarglanmas iine de bakyordu. Adaleti salamakla grevli
olan alt thesmothetes, gerekte jrilere bakanlk yapyorlard; kehnet
lere bavuran ve birka kurban veren on yksek grevli vard. Trenler
de arhonta ve krala elik eden yksek grevli vard. Diyonisos bayram
larnn hazrlanmasyla grevli olan ve drt yl grev yapan on athlothe-
tes bulunuyordu. Ve nihayet, halk ocann bakmn ve kutsal yemekle

rin devamlln gzetmek iin srekli toplanan ve bir tr site bakanl
grevini icra eden elli kii bulunuyordu. Bu izelge bize, Atinann
eski zamanlarn geleneklerine sdk kaldn gsteriyor; ok saydaki
devrimler henz kurulu dzene hurafelere dayanan mevcut saygya son
darbeyi indirememiti. Hi kimse, eski yurttalk dininin eski biimle
rini kesip atmaya cesaret edemiyordu; demokrasi soylularn getirdii
tapnmaya devam ediyordu.
Sonra, rahip olmayan ve sitenin madd karlarn gzeten ve zel
likle demokrasi srecinde tanmlanan yksek grevliler geliyordu. n
ce, sava ve siyaset ileriyle uraan on strateges; sonra kentin korun
mas ve polislik grevini yrten on astynomes; kentin ve Pire kentinin
pazarn ve hububat fiyatlarn denetleyen on agoranomes\ buday sat
larn gzeten sitophylaques\m\ arlk ve lleri denetleyen on be
metronomes\ hzinenin on koruyucusu; on tahsildar; yarg kararlarn
yerine getirmekle grevli onze\ar geliyordu. Ad geen yksek grevli
lerin ounun, her trib ve dar yerleimde de ayn sayda olduklarn
da ekleyelim. Attikada, en kk topluluun bile arhontu, rahibi, sek
reteri, tahsildar, asker efi vard. Kentte ya da krda her admda bir
yksek grevliye rastlamadan yrmek zordu.
Sz konusu grevler yllkt; sonuta, hemen hemen herkes sras
geldiinde bu grevlerden birini stlenirdi. Yksek grevli-rahip ku
rayla belirlenirdi. Sadece, kamu dzeni grevi yapan yksek grevliler
halk tarafndan seilirdi. Bununla birlikte, kurayla seim ya da genel se
imlerdeki yersiz arzulara kar nlem alnrd: Yeni seilen kii, ya Se
nato ya grevi sona eren yksek grevliler ya da Areopage1nnde s
navdan geerdi. Yetenek ya da kbiliyet snavlar iin deil de, daha ok
kiinin ve ailesinin iffeti hakknda bir anket yaplrd; ayrca her yksek
grevlinin bir toprak varl olmas istenirdi.
Meslektalar tarafndan bir yllna seilen, sorumlu ve grevden
alnabilir yksek grevlilerin pek fazla saygnlklar ve otoriteleri olma
dklar grlr. Bununla birlikte, bu grevlilere sayg gsterildii ve ita
at edildiinden emin olmak iin Thukydides ve Ksenefonu okumak
yeterlidir. Eskilerin karakterinde ve hatt Atmallarn karakterinde her
1Atinada toplanan kurullardan birinin ad. .n.

IV. kitap: DEVRMLER - DEMOKRATK YNETMN KURAL!AR! 309
hangi bir disiplin trne kolayca boyun eildii anlalmaktadr. Boyun

eme, belki de dinsel ynetimin kazandrd itaat alkanlklarnn bir
sonucudur. Devlete ve devletin deiik dzeylerdeki temsilcilerine say
g gstermeye almlardr. Seilmi bir yksek grevliyi kmsemek
akllarna gelmezdi; oylama, otoritenin en aziz kaynaklarndan biri ola
rak n salmt.
Yasalar uygulatmaktan baka grevleri olmayan yksek grevliler
den baka bir de Senato vard. Senato mzakere yapan bir organd, bir
tr Dantayd; dava amaz, yasa yapmaz ve egemenlik ifa etmezdi. Her
yl yenilenmesinde de bir saknca grlmezdi; nk yelerinden ne s
tn bir idrak ne de deneyim beklenirdi. Triblerin elli efinin bir araya
gelmesiyle oluur, kutsal grevler herkes tarafndan srasyla yerine ge
tirilir ve kentin dinsel ya da siyas karlaryla ilgili olarak btn bir yl
boyunca mzakere ederlerdi. Muhtemelen Senato, eflerin (pyrtanes),
yani ocan yllk rahiplerinin toplants srasnda, kura yoluyla atanyor
lard. Kurann ardndan, her kiinin bir snava tbi tutulduu ve yeterin
ce saygdeer kabul edilmiyorsa Senatodan uzaklatrld dorudur.100
Senatonun altnda, halk meclisi vardr. Gerek egemenlik bu meclis
tedir. Ama salam kurulmu krallklardaki hkmdarlar, kendi yersiz
arzularna ve hatlarna kar nasl nlemler alyorsa, demokrasinin de
bal olduu deimez kurallar vard.
Meclis, site bakanlar ya da ordu komutanlar tarafndan toplantya
arlrd. Din tarafndan kutsand kabul edilen bir alanda toplanlrd;
rahipler sabahtan itibaren Pnyxin*I etrafnda dolarlar, kurban sunarlar
ve tanrlardan korunma talep ederler. Halk tatan yaplm sralara otu
rurdu. Site bakanlar yksek bir seki zerinde konumlanr ve nlerin
de de meclise bakanlk yapan (ve ayn zamanda oylama ilerini denet
leyen) proedreler bulunurdu. Tribn yannda bir sunak yer alrd ve za
ten tribnn kendisi de bir tr sunak kabul edilirdi. Herkes yerini alp
oturduunda, rahibin sesi duyulurdu: Sessizlik ltfen, dinsel sessizlik!
derin sessizlik; bu mecliste, her eyin Atinann yararna iyi gitmesi ve
yurttalarn mutluluu iin tanrlara ve tanralara dua edin, (ve burada
sitenin belli bal tanrlarnn adn syler). Sonra, halk ya da halk ad
,(WAeskhines, H, 2; Andocide, II, 19; 1,45-55.

1 Atinada, adn bulunduu tepeden alan yarm daire eklinde ina edilmi, 10. 000
kiinin toplanabildii bir yer. -.n.
na birisi cevap verir: Siteyi korumalar iin tanrlara yakaryoruz. En

bilge olann dncesi stn gelsin! Bize kt neriler sunacak, karar
nameleri ve yasalar deitirmeyi teklif edecek ya da dmana srlarm
z aklayacak kiiye lnet olsun!.101
Sonra bakann talimat zerine, haberci ya da nc meclisin hangi
konuda alacan bildirir. Halka sunulan kararlarn daha nce Sena-
toda tartlm ve incelenmi olmas gerekir. Bugnk dille sylersek,
halk nayak olamaz. Senato bir kararname projesini halka sunar; halk,
bunu reddedebilir ya da kabul edebilir, ama baka bir konuyu mzake
re edemez.
Haberci kararname projesini okuduktan sonra, tartma balar. Ha
berci yle der: Kim sz almak istiyor?. Hatipler ya srasna gre tri
bne kar. Servet ya da meslek ayrm yaplmakszn, ama siyas hakla
ra sahip olduunu, devlete borcu olmadn, greneklerinin temiz oldu
unu, yasal bir evlilik yaptn, Attikada topraa sahip olduunu, ak
rabalarna kar tm grevleri yerine getirdiini, arld askeri sefer
lerin hepsine katldn ve hibir savata kalkann terk etmediini ka
ntlamak kouluyla, herkes sz alabilirdi.102
Hitabet iin alnan tm nlemler tamamlandktan sonra, halk kendi
ni hitabete brakr. Thukydidesin dedii gibi, Atmallar szn eyleme
zarar vereceine inanmyorlard. Aksine, aydnlatlmak ihtiyac hissedi
yorlard. nceki rejimde olduu gibi, siyaset artk bir gelenek ve inan
cn icra edilmesi deildi. Dnmek ve nedenleri tartmak gerekiyordu.
Tartma gerekliydi; nk her soru az ok bilinmezlii ieriyordu ve
sadece sz gerei aa karabilirdi. Atina halk, nne gelen ilerin
kendisine olumlu ve olumsuz, ama btn farkl ynleriyle sunulmasn
ve her eyi aka grmeyi istiyordu. Kendisine seslenen hatiplere ba
llk gsteriyordu; tribnde yaptklar her sylev iin onlar parayla dl
lendirmek istiyordu.103 Hatt daha da iyisini yapyordu: Onlar dinliyor
du. nk hareketli ve grltc bir kalabalk tasavvur edilmemelidir.
Halkn davran tam da bunun aksidir; air, halkn hareketsiz ve az
101 Aeskhines, I, 23; III. 4. Dinarque, II, 14. Demosthenes, in Aristoteles., 97. Aris-
tofanes, Acham., 43, 44 ve Schol; Thermoph, 295-310.
102Aeskhines, I, 27-33. Dinarque, I, 71.
1(0 Aristofanesn sylemek istedii budur Guepes, 711 (689); bknz. Scholiaste.
IV. kitap : DEVRMLER - DEMOKRATK YNETMN KURALLARI 311
ak bir halde ta koltuklarnda oturduklarn syler.104 Halk toplantlar

n, tarihiler ve hatiplerin anlatmlarndan bilebiliyoruz; bir hatibin ko
numasnn kesildiini grmyoruz; Perikles, Kleon, Aeskhines ya da
Demosthenes olsun, halk ok dikkatlidir; ister pohpohlansn ister serte
azarlansn, dinler. Birbirine en zt grlerin aklanmasn sabrla ve
hayran kalnacak ekilde dinler. Ne barr, ne yuh eker. Hatip, ne der
se desin, engellenmeksizin konumasn her zaman sonlandrr.
Spartada hitabet bilinmez. nk ynetim biimleri ayn deildir.
Aristokrasi hl ynetmektedir ve her konunun olumlu ya da olumsuz
ynlerinin uzun sre tartlmasn engelleyen sabit gelenekler vardr.
Atina'da halk bilgi sahibi olur; kartlklarla dolu bir tartma sonras
karar verir. kna olduunda ya da ikna edildiine inandnda eyleme
geer. Genel oylamay harekete geirmek iin sz gerekir; hitabet de
mokratik ynetimin moral gcdr. Hatiplere demagog yani sitenin s
rcleri ad verilir; gerekten, siteyi harekete geiren ve tm kararlarn
belirleyen bu kiilerdir.
Bir hatibin varolan yasalara aykr bir neri sunduunda ne yapla
ca da ngrlmtr. Atinada yasa muhafzlar ad verilen zel yk
sek grevliler vard. Saylar yedi olan bu grevliler, yksek koltuklar
da oturarak meclisi gzetler ve halkn da zerinde olan yasay temsil
ederler. Bir yasaya saldrldnda, hatibin konumasn keserler ve mec
lisin hemen dalmasn emrederlerdi. Halk oylama hakkn kullanma
dan datlrd.105
Gerekte pek uygulanmayan, ama halka iyi tler vermediine ik
na olunmu her hatibi cezalandran bir yasa da vard. Bir dier yasa ise,
mevcut yasalara kar kez karar sunan bir hatibin tribne kmasn
yasaklyordu.106
Atina, demokrasinin yasalara sayg ile ayakta kalacan ok iyi bi
liyordu. Yasalara yararl olacak deiiklikleri aratrma zeni sadece
thesmothenese [alt arhontlar\ aitti. nerileri Senatoya sunulurdu ve
Senato sunulan nerileri yasaya dntrme deil ama geri evirme
hakkna sahipti. neriler onaylandnda, Senato meclisi arr ve ar-
Aristofanes, Chevaliers, 1119.

105 Pollux, VIII, 94. Philochore, Fragm., coll. Didot, s. 407.
106A t h ^ e , X, 73. Pollux, VIII, 52.
hontlarn projesi hakknda bilgi verirdi. Ama halk, bu ii hemen sona er

dirmezdi; tartmay baka bir gne brakr ve bu arada be hatip seer
di. Bunlarn grevi de eski yasay savunmak ve nerilen yeniliin sakn-
alarn ortaya karmakt. Halk, gnde yeniden toplanrd, nce eski ya
salar savunmakla grevlendirilen be hatibi dinler, sonra da yeni yasa
y savunanlar dinlerdi. Halk her zaman olduu gibi konumalar biter
bitmez bir karara varmazd. Sadece yarglk grevi yrtm olan ok
sayda insandan oluan zel bir kurulun atamasn yapard. Bu kurul, ya
say yeniden ele alr, hatipleri yeniden dinler, tartr ve mzakere eder
di. nerilen yasa geri evrilmise, karar kesindi. Yasa onaylanrsa, halk
yeniden toplanr ve bu nc toplantda oyunu kullanr ve neri oyla
madan sonra yasalard.107
Bu kadar ihtiyata karn, yersiz ya da uursuz bir neri de kabul edi
lebilirdi. Ama yeni yasa, ebediyen yasay nerenin ve yapann adn ta
dndan, bu kii daha sonra mahkemeye verilebilir ve cezalandrlabi
lirdi. Gerek egemen olan halk, bu konuda kusursuzdu; ama her hatip
verdii neriden sorumluydu.108
Demokrasinin itaat ettii kurallar bunlard. Buradan, hi hat yapl
mad sonucu da karlmamaldr. Krallk, Aristokrasi, demokrasi; y
netim biimi ne olursa olsun, kimi kez akln ynettii gnler, kimi kez
de tutkunun ynettii gnler vardr. Hibir anayasa, insan doasnn za
yflklarn ve ktlklerini ortadan kaldramamtr. Kurallar ne kadar
titizse, toplum da bizatihi kendi ynetimini su gtrmez biimde g ve
tehlikelerle dolu olmakla sular. Demokrasi, ihtiyatl davranma saye
sinde devam edebilirdi.
Bu demokrasinin insanlardan talep ettii ileyi biimi artcdr.
Ynetimin gayet zahmetli bir ileyi biimi sz konusuydu. Bir Atina
lInn gnlk yaamn nasl geirdiini grmek meseleyi daha anlalr
hale getirecektir. Bir gn, kantonunun meclisine arlr ve bu kk
birliin dinsel ya da siyas karlaryla ilgili mzakerede bulunur. Bir
baka gn, tribsnn meclisine arlr; bir dinsel bayramn dzenlen
mesi, harcamalarn incelenmesi ya da kararname yaplmas, eflerin ya
da yarglarn atanmas sz konusudur. Dzenli olarak, ayda kez, ge
,(F7Aeskhines, in Ctesiph., 38. Demosthenes, in Timocr, in L6pn. Andocide, 1,83.

108 Thukydides, 111,43. Demosthenes, in Timocratem.
IV. kitap: DEVRMLER - DEMOKRATK YNETMN KURALLAR! 313
nel halk meclisine katlmak zorundadr; katlmama hakk yoktur. Ama

oturum uzundur; sadece oy kullanmak iin gitmez; sabah gelir ve ha
tipleri dinlemek iin ge saatlere kadar kalr. Oy kullanabilmek iin otu
rumun alnda bulunmal ve tm konumalar dinlemelidir. Oylama
en cidd ilerden biridir; kimi kez siyas ve asker efleri atamak, yani
bir yl boyunca karm ve yaamn emanet edecei kiilerin atanmasn
da bulunmak sz konusudur; kimi kez dzenlenecek bir vergi ya da de
itirilecek bir yasa sz konusudur; kimi kez de kann ya da ocuunun
kann dkecei bir sava iin oy kullanr. Kiisel karlar, Devletin
karlaryla ayrlmayacak ekilde birlemitir. nsan bu grevlere ne ka
ytsz kalabilir ne de onlar hafife alabilir. Yanlrsa, cezasn ekeceini
bilir ve kulland her oyda, servetini ve yaamn ykmllk altna
soktuunu bilir. Talihsiz Sicilya seferine karar verildii gn, yurtta ha
zr deildi ve henz kendi ailesinden birinin sefere katlacan bilmi
yordu, byle bir savan sunduu olanaklar ve tehlikeleri deerlendir
mek iin yeterince dikkatli davranamamt. Dnmek ve aydnlanmak
nemliydi. nk her yurtta iin, yurdun baarszl bizatihi kiisel
saygnlnn, gvenliinin ve zenginliinin azalmas demekti.
Yurttan grevi sadece oylama ile snrl deildi. Sras geldiinde,
kanton ya da tribsnde yksek grevli olmak zorundayd. Ortalama
olarak, iki ylda bir109 mahkeme yesi, jri yesi (heliaste) oluyordu. O
yln mahkemelerde geiriyor, savunmalar dinliyor ve yasalar uygulu
yordu. Yaam boyunca Senatoya iki kez arlmayan yurtta yoktu;
bir yl boyunca sabahtan akama kadar toplantlara katlr, yksek g
revlilerin ifadelerini kabul eder, hesaplarna bakar, yabanc elilere ce
vap verir, Atinann elilerinin talimatlarn yazar, halka sunulacak tm
ileri inceler ve kararnameleri hazrlard. Nihayet, eer kura ya da oy
lama ile seilirse, sitenin yksek grevlisi, arhontu, ordu komutan,
kent korucusu olabilirdi. Demokratik bir Devletin yurtta olmak bir
insann tm yaamn megul edecek kadar youn ileri yklenmek an
lamna geliyordu. Kiisel iler ve ev yaam iin pek zaman kalmyor
du. Aristotelesin de dedii gibi, yaamak iin almak zorunda olan
insan yurtta olamazd. Demokrasinin gerekleri bunlard. Yurtta bu
109 14. 000 yurtta iinde, 5000 mahkeme yesi, jri vard; yurtta saysndan belki
de aratrmac tarafndan uzaklatrlan 3-4000 kiiyi de karmak gerekir.
gnk memurlar gibi, her eyini Devlete adamak zorundayd. Savata

kann ona veriyordu, barta da zamann. Kamudaki grevlerini kendi
ileriyle daha zenli uramak bahanesiyle bir kenara brakamazd. Fa
kat sitenin yararna almak amacyla kendi ilerini daha ok ihmal et
mek zorundayd. nsanlar, hayatlarn birbirlerini ynetmekle geiriyor
lard. Demokrasi tm yurttalarnn bitip tkenmez almas artyla de
vamlln muhafaza edebilirdi. yet gayret biraz yavalarsa [demok
rasi de], kaybolmak ya da bozulup gitmek zorunda kalrd.
12. BLM
ZENGNLER ve FAKRLER
DEMOKRAS KAYBOLUYOR
HALKIN SEVD TRANLAR
nsanlar, ilkeler ve haklar iin giritikleri ve bir dizi devrimle sonula

nan mcadelede eitlii tesis etmek yerine, kendi aralarndaki kar
kavgalarna baladlar. Tabi site tarihindeki bu yeni dnem, her yerde
e zamanl balamad. Baz sitelerde demokrasinin yerlemesinin he
men ardndan; kimilerinde ise, birka kuak boyunca devam eden serin
kanl ynetimlerin ardndan ortaya kt. Ama btn siteler, er ya da ge
bu ackl mcadelelerin iine gmldler.
Eski rejimden uzaklamayla birlikte yeni bir yoksul snf dodu. Es
ki rejimdeki bir insan, soy a baldr ve yet bir efendisi varsa, sefale
ti hemen hemen anlalmazd. Eski rejimdeki bir insan efi tarafndan
beslenir; o da efine itaat eder ve itaat karlnda da ihtiyalar kar
lanrd. Ama 5<?yu datan devrimler, insan yaamnn mevcut koul
larn da deitirdiler. Yanama balarndan kurtulan insan, gelecek ha
yatndaki varoluuna dair zorunluluklar ve glkleri fark etti. Hayat
eskiye gre daha bamsz bir hal almt, ama ayn zamanda da daha
zahmetli olmu ve rastlantlara tbi hale gelmiti. nsanlar artk hem
kendi refahlar, hem de zevk ve grevleri konusunda daha dikkatli dav
ranyorlard. Biri etkinlii ya da talihiyle zenginlemiti, dieri yoksul
kalmt. Zenginliin yaratt eitsizlik, babaerkil ya da trib dzeyin
de kalmak istemeyen her toplum iin kanlmazd.
Demokrasi sefleti yok etmedi; aksine daha da belirginletirdi. Si
IV. kitap : DEVRMLER - ZENGNLER FAKRLER, DEMOKRAS ve TRANLAR 315
yas haklardaki eitlik, mevcut koullardaki eitsizlii daha ok ne
kard.
Kendilerini bar iinde yaamaya zorlayacak bir otoritenin yoklu
u nedeniyle, zenginler ve yoksullar olarak ikiye ayrlan snflar, ktisa
d ilkeler ve alma koullar araclyla iyi geinmeye zorlandlar. r
nein snflardan biri dierine ihtiya duyduunda, zenginin zenginle
mek iin sadece yoksuldan emeini talep etmesi ve yoksulun da geim
aralarn kazanmak iin zengine emeini vermesi zorunlu hale geldi.
Servetlerin eitsizlii yolsuzluk ve i savalar dourmad, ama insan
etkinliini ve kavrayn uyard.
Sanayi ve ticaretten yoksun olan ou site, yoksullara bir miktar
pay databilecek yani insanlar sefletle babaa brakmamak iin
gereken kamusal zenginlii artrabilecek kaynaklardan mahrumdu.
Ticaret yaplan yerlerde ise gmn ar pahal olmas nedeniyle tm
kazan zenginlere kalyordu; sanayinin olduu yerlerde kleler
alyordu. Atinal ve Romal zenginin evlerinde bulunan, dokuma, oy
ma, silh atlyelerinde alanlarn tamamnn kle olduunu biliyoruz.
Yurttalara serbest meslekler bile kapaldr. Hekim, hastalar efendisi
yararna iyiletiren bir kledir. Banka1 alanlar, mimarlar, gemi
yapmclar, Devletin alt kademe memurlar, klelerden oluuyordu.
Klelik, btn topluma ac ektiren bir felketti. Yurtta i bulamyor
du. Meguliyeti olmadndan aylaklk yapyordu. Sadece klelerin
almas nedeniyle, almay hor gryordu. Bylece, ktisad alkan
lklar, ahlk hkmler araclyla bir araya gelen tm nyarglar,
fakirin sefletten kmasn ve namusluca yaamasn engelliyordu. Zen
ginlik ve yoksulluun oluumu bar iinde bir arada yaamaya uygun
deildi.
Yoksullar haklarda eitlie sahipti. Ama gnlk straplar, servet
lerin eit olmasnn daha tercih edilir bir durum olduunu dnmeye
sevk etti. Oysa ok gemeden sahip olduu eitliin, henz sahip ola
madklarn elde etmeye yarayabileceini fark etti, nk kendisi oy
lamann efendisiydi, dolaysyla zenginliin de efendisi olabilirdi.
Oy hakkyla geinmeye balad. Mecliste bulunmas iin kendisine
1 M 6. yy. balarndan M 5. yy. sonlarnda sradan sarraflarn emanetilikten (pa

ra hareketinin ve youn ticaretin merkezleri olan liman ehirlerinde) bankerlere
dnmesiyle belirdi, -y.n.
deme yaplmasn istedi. Site bu trden harcamalara kaynak ayrabile

cek kadar zengin deilse, o zaman yoksullar iin baka kaynaklar dev
reye giriyordu. Oyunu satabilir, bylece geinmesine yetecek kayna
bulabilirdi, nk oylama ilemi ok sk yaplyordu. Romada bu i,
dzenli olarak ve herkesin gz nnde yaplyordu; Atinada, biraz
daha dikkatlice yaplyordu. Yoksul, mahkemeye giremedii Romada,
tanklk iin cret talep ediyordu; Atinada ise yarg olarak cret talep
ediyordu. Tm bunlar yoksulu sefletten kurtarmyor, aksine giderek
alaltyordu.
Bu trden geici zmler yeterli olmadn gren yoksullar, daha
etkili aralar kullanmaya baladlar. Yoksullar, zenginlie kar dzenli
bir sava at. Bu sava nce yasal klflar altnda yapld; zenginlerin
tm kamusal harcamalar karlamas istendi, vergilerle bunaltld, sava
gemileri (trireme) yapmas istendi, halk iin bayram dzenlemesi isten
di. Sonra, yarg kararlarnda cezalar artrld. En hafif sularda bile, mal
lara el konulmasna karar verildi. Zengin olduu iin ka kiinin sr
gne gnderildiini syleyebilir miyiz? Srgne gnderilen kiinin
mal hzineye kalrd ve buradan da triobole1dntrlerek yoksullar
arasnda datlrd. Ama tm bunlar yeterli deildi: nk yoksullarn
says her geen gn artyordu. Oy kullanma hakkn kullanan yoksul
larn, borlarn silinmesi ya da mallara hzla el konulmas karar, genel
bir alt st oluun meydana gelmesine neden oluyordu.
nceki dnemlerde mlkiyet hakkna sayg duyulurdu. nk
temelde dinsel bir inan vard. Her bir miras mal, bir tapnmaya baly
d ve bir ailenin ev tanrlarndan ayrlamaz olduuna karar verilmi ol
duundan, bir insann tarlasnn elinden alnabileceini hi kimse
dnemezdi. Ama bu eski inanlar, devrimlerin bize iaret ettii
dnemde terk edildi ve mlkiyet dini kayboldu. Zenginliin artk kutsal
ve ihll edilemez bir alan yoktu. Zenginlik, tanrlarn deil, rastlantnn
ltfudur. Artk zenginlie sahip olann mallarn ele geirme arzusunu
tayoruz; ve bir zamanlar dinsizlik olarak grlen bu arzu meru kabul
edilmeye balanmtr. Mlkiyet hakkn onaylayan stn bir ilke artk
yoktur; herkes sadece kendi ihtiyalarn hisseder ve hakkn buna gre
ler.
1 Bir obole drahminin altda biridir. - .n.

IV. kitap: DEVRMLER - Z E N G N L E R ' FAKRLER, DEMOKRAS ve TRANLAR 317
zellikle Yunanllarda, sitenin kudretinin snrsz olduunu, zgr

ln bilinmediini ve Devletin iradesi karsnda bireysel hakkn hi
bir ey ifade etmediini sylemitik. Ama artk oylarn ounluu zen
ginlerin mallarna el konulmasna karar verebilirdi, dolaysyla Yunan
llar bu durumu ne bir yasadlk ne de hakszlk olarak deerlendiriyor
lard. Devlet ne diyorsa yasa oydu. Bireysel zgrlk yokluu, Yunanis
tan iin bir felket ve dzensizlik nedeni oldu. nsan haklarna biraz
daha fazla sayg gsteren Roma ise daha az ac ekti.
Plutark, bir isyandan sonra Megarada borlarn iptal edildii karar
alndn yazar. Ayrca, sermayelerini kaybeden alacakllarn daha nce
denmi faizleri de geri demeleri istenir.110
Dier kentlerde olduu gibi, Megarada da iktidar ele geiren
halk partisi, birka zengin ailenin mallarna el konulacan aklar. Bu
yola girdikten sonra durmak mmkn deildir. Her gn yeni bir kurban
gerekir; sonunda, mallar elinden alnan ve srgne yollanan zengin
lerin says deta bir ordu oluturulabilecek kadar oalr. diye yazar
Aristoteles de.
412 ylnda, Sakz adas halk rakiplerinden iki yz kiiyi ldrr,
yz kii srgne gnderilir, srgn edilenlerin evler ve tarlalar pay
lalr.111
Sirakza halknn, Dionisosun Uranlndan kurtulduktan sonra top
lad mecliste yapt ilk i, topraklarn datmna karar vermek olur.112
Yunan tarihinin bu dneminde rastlanan i savalarda, bir tarafta
zenginler, teki tarafta yoksullar yer almaktadr. Yoksullar zenginlii
ele geirmek, zenginler de mevcut hali korumak ya da kaybettiklerini
tekrar ele geirmek istemektedirler. Bir Yunan tarihisine gre tm i
savalarda sz konusu olan, servetlerin el deitirmesidir.113 Her de
magog, Kioslu Molpagoras gibi yapar114: Paras olanlar kalabala tes
lim edilir, kimileri ldrlr, ldrlmeyenler de srgne gnderilir ve
mallar yoksullar arasnda datlrd. Messanada halk partisi iktidar
alnca, zenginleri srgne gnderdi ve topraklarn paylatrd.
1,0 Plutarkhos, QuesL Grecq., 18.

m Thukydides, VIII, 21.
1.2 Plutarkhos, Dion, 37, 48.
1.3 Polybeus, XV, 21.
114 Polybeus, VII, 10.
Eskilerin aksine, yeni st snflar yoksullarn seflet ve rmeden

onurlu ekilde kurtulmalarn salamak amacyla almaya ynlendiril
mesini salayacak kavray ve beceriye sahip olamadlar. Baz yrekli
insanlar yoksullar iin giriimlerde bulundu, ama baaramad. Sonuta,
siteler iki devrim arasnda salnp durur; devrimlerden biri zenginleri
soyar, baka bir devrim zenginlerin servetini geri verir. Bu durum,
Peleponesos savalarndan Romallarn Yunanistan' fethine kadar srer
gider.
Sitelerdeki zenginler ve yoksullar, aslnda yan yana yaayan iki
dmand. Birinin gz zenginlikte, dierinin gz ise kendi zenginli
ine dikilen gzlerdeydi. Zenginler ve yoksullar arasnda hibir iliki
yoktu, hatt ne hizmet ne de alma ilikisi kurulabilmiti. Yoksul,
zenginlii sadece zenginin elindeki mallar alarak elde edebilirdi. Zen
gin, maln ancak stn bir beceri ya da zor araclyla koruyabilirdi.
Zengin ve yoksulun birbirlerine bak kinle doluydu. Her kentte ifte
entrika sz konusuydu: Yoksullar a gzllk, zenginler de korku ne
deniyle entrikalar eviriyorlard. Aristoteles, zenginlerin aralarnda y
le bir ant itiklerini yazar: Halkn dman olacama yemin ederim.
Ve onlara elimden gelen her ktl yapacam.115
Hangi tarafn daha fazla zalimlik yapt ve su ilediini sylemek
zordur. Kalplerdeki kin, her trden insanlk duygusunu kreltiyordu.
Miletosda zenginler ve yoksullar arasnda bir sava oldu. Sava yok
sullar kazannca zenginler kentten katlar. Sonra, zenginleri boaz
lamadklar iin piman olan yoksullar, rakiplerinin ocuklarn ahrlar
da toplar, srlarn ayaklan altnda ldrrler. Bir sre sonra kente
dnen zenginler, efendiliklerini yeniden kurarlar. Bu kez sra zenginler
dedir, yoksullarn ocuklarnn bedenlerini yam bir madde srer ve
ocuklar canl canl yakarlar.116
115 Aristoteles, Pol., VIII, 7, 19 (V, 7). Plutarkhos, Lysandre, 19.

1,6 Pontuslu Heraklides, Athdnê iinde, XII, 26. Atina demokrasisinin Yunanis
tan'daki bu arlklar ve alt st olular rneiyle sulanmas gelenektir. Aksine
Atina, bizim bildiimiz, zenginler ve fakirler arasnda bu korkun sava yaama
yan tek sitedir. Bu akll ve bilge halk, devrimler baladnda, toplumu kurtara
cak tek eyin alma olaca bir dneme doru gidildiini hemen anlamt. Do
laysyla almay tevik etti ve saygn hale getirdi. Solon ii olmayan her insann
siyas haklardan yoksun olmasn istemiti. Perikles, ina ettii binalara hibir k
IV. kitap: DEVRMLER - ZENGNLER-FAKRLER. DEMOKRAS ve TRANLAR 319
Peki demokrasiye ne olur? Bu arlklarn ve cinayetlerin sorumlusu

demokrasi deildir; ama ilk yara alan da odur. Artk hibir kural yoktur;
oysa demokrasi en sk ve en iyi gzetilen kurallar iinde yaayabilir.
Artk gerek ynetimler grlmez ve iktidarda hizipler vardr. Yksek
grevliler otoriteyi, bar ve yasa lehine icra etmiyor, bal olduklar
partinin kar ve a gzllne hizmet ediyordu. Komutanln ne
yasal unvan ne de kutsal bir zellii kalmt; itaat rzaya deil, hep
zora dayanyordu, dolaysyla da alma daima kapda bekliyordu.
Platonun dedii gibi, site bir ksmnn efendi, bir ksmnn da kle ol
duu bir insan topluluundan baka bir ey deildi. Ynetim, zenginler
iktidarda olduunda Aristokratik zellikler gsteriyor, yoksullar ik
tidara getiinde ise demokratik bir grnt alyordu. Ama gerekte, ar
tk demokrasi yoktu.
Demokrasi, madd ihtiyalar ve karlarn ortaya kmasyla birlikte
bozularak yolsuzlua bulat. Demokrasi, iktidar zenginlerin almasyla
iddetli bir oligariye, yoksullarn iktidar almasyla da Uranla dn
mt. Roma hari olmak zere beinci yzyldan onuncu yzyla
kadar tm Yunanistan ve talya sitelerinde tehlike altnda kalan cum
huriyeti biimlerin bir parti iin iren durum halini aldn grebiliy
oruz. Cumhuriyeti biimleri aka ykmak isteyenlerle korumak is
teyenleri ayrt edebiliyoruz. Daha bilgili ve gururlu zenginler, cum
huriyeti rejime sdk kalmlardr, ama siyas haklarn ayn nemi
tamad yoksullar ise ef olarak tiranlar semilerdir. Saysz i
savatan sonra kazandklar zaferlerin bir ie yaramadn, rakip par
tinin iktidar daima geri aldn, birok el koyma ve geri verme den
emelerine ramen mcadelenin daima yeniden baladn gren yok
sullar, gelecekteki zaferlerden fayda salamak amacyla rakip partiyi de
ebediyen bastracak ve de karlarna uygun olan bir krallk rejimi tasav
vur ettiler. Bylece, zorbalar, tiranlar yarattlar. Partiler bu ndan
itibaren isimlerini deitirdiler: Artk Aristokrat ya da demokrat yoktu;
le elinin dememesini istemi ve bu inaatn yaplmasn zgr insanlara vermi
ti. Mlkiyet o kadar blnmt ki, beinci yzyl sonunda yaplan bir saym At-
tikada 10.000 den fazla mlk (arazi) sahibi olduunu gstermiti. Dier sitelere
gre daha iyi bir ktisad rejim altna yaayan Atina Yunanistann geri kalan ks
mna gre fazla iddet yaamamt. Fakir ve zenginlerin kavgalar daha sakin ol
du ve ayn dzensizliklerle sonulanmad.
zgrlk ya da tiranlk iin mcadele edildi. Bu iki szck altnda

savaanlar yine zenginler ve yoksullard. zgrlk, zenginlerin iktidar
da olduu bir ynetimi ifade ediyor ve servetlerini savunuyordu; tiran
lk ise tamamen tersini ifade ediyordu.
Yunanistan ve talya tarihindeki bu olay neredeyse istisnas ol
mayan genel bir vakadr. Tiranlar halk partisinden karlar, dmanlar
ise Aristokrat partidir. Aristotelesin dedii gibi tirann grevi halk
zenginlere kar korumaktr; nce demagog olarak ie balar, ama z
Aristokrasiyle mcadele etmektir. Tiranla ulamann yolu, kala
baln gvenini salamaktr. Yoksullarn gveni, kendini zenginlerin
dman olarak iln ederek kazanlr. Atinada Pisistratos, Megamda
Theagenes ve Sirakzada Dionisos byle yapmt.117
Tiranlar, zenginlere kar daima sava amtr. Megarada
Theagenes krda grd zenginlerin hayvanlarn yakalar ve boazlar.
Cumeada Aristodemes borlar iptal eder ve yoksullara vermek iin
zenginlerin topraklarna el koyar. Sikyonda Nikokles ve Argosda
Aristomakhcs de byle yapar. Yazarlar btn bu tiranlar acmasz zor
balar olarak sunarlar bizlere; hepsinin acmaszlnn doal olmas
dnlemez; ama yoksullara toprak ve para vermek zorunda kaldklar
bir zamanda cil bir gereklilik nedeniyle tirana dnmlerdir. Tiran
lar, kalabaln a gzlln doyurduka ve ihtiraslarn besledikleri
srece iktidarda kalabilirlerdi.
Yunan sitelerinin tiran, bugn iin deerlendirildiinde hakknda
hibir eyin fikir veremeyecei bir karakterdir. Uyruklar arasnda
aracsz, bakan olmadan yaayan ve onlar dorudan cezalandran bir
insandr. Bir byk Devletin hkmran gibi yksek bir konumda ve
bamsz biri deildir. Her insan gibi kk ihtiraslara sahiptir: El koy
mann yararlarna duyarldr; fkeye ve kiisel alma arzusuna aktr;
korkar; ok yaknnda dmanlan olduunu ve bir tiran cezalandrl
dnda halkn buna sevineceini bilir; byle bir insann ynetim bii
minin nasl olduunu tahmin edebiliriz. Bir iki sayg deer istisna dn
da, drdnc ve nc yzylda, tm Yunan sitelerindeki tiranlar bir
kalabalktaki en kt eyleri pohpohlayarak, doum, zenginlik ya da
deer araclyla stn olan her eyi iddetle devirerek hkm srm
117 Aristoteles, pol., V, 8; VIII, 4, 5; V, 4.

IV. kitap D E V R M L E R - ZENGNLER-FAKRLER, DEMOKRAS ve TRANLAR 321
lerdir. Gleri snrszdr; kiisel haklar iin byk bir and imemiler
se, Yunanllarn cumhuriyeti ynetiminin nasl kolaylkla despotizme
dntn gsterirler. Eskiler Devlete byle bir g vermilerdi ve
bu snrsz g tiran tarafndan ele geirildiinde insanlarn kendilerini
koruyabilecek hibir gvenceleri kalmyordu, o artk hayatlarnn ve
servetlerinin de efendisiydi.
13. BLM
SPARTANIN DEVRMLER
Spartann tam on yzyl boyunca devrim grmeyen bir hayat sr

dne inanmamak gerekir. Aksine, Thukydides bize Spartann ba
ka hibir Yunan sitesinin grmedii geimsizliklerle muzdarip ol
duunu syler.118 Bu i kavgalarn tarihini ok iyi bilmiyoruz; ama bu
durum Spartay yneten kurallarn gayet gizemli unsurlarla evrili ol
masndan kaynaklanr.119 Sparta tarihi dier kentlerden ok farkl ola
bilir ve kenti sarsan sarsan mcadelelerin de ou saklanm ve unutul
mu olabilir; ama elimizdeki veriler Spartann bir dizi devrime maruz
kalmadn da gstermiyor.
Dorlar, Peleponesosu igl ettiklerinde bunu halk birlikleri halinde
yapmlard. Onlar lkelerinden kmak zorunda brakan neden neydi?
Yabanc bir halkn yurtlarn igl etmesi mi, isel bir devrim mi? Bil
miyoruz. Kesin olan, Dor halknn yaamnn bu dneminde, eski soy
eski rejiminin kaybolduudur. Artk antik aile rgtlenmesine rastlan
maz; babaerkil rejimin izleri grlmez; ne dinsel soylularn ne de kalt
sal yanamalarn izi; kraln altnda eit olan savalar da yoktur. Top
lumsal bir devrimin gereklemi olmas muhtemeldir; ya Doride
yolunda ya da bu halk Spartaya getiren yolda. Dokuzuncu yzyldaki
Dor toplumuyla ayn dnemin yonya topluluunu karlatrrsak,
deiiklikler konusunda birincisi kinciye gre ok ilerlemitir. yon r
k, devrim yoluna ok ge girmitir; ama bir kez girince daha hzl yol
ald da gerektir.
1,8 Thukydides, I, 18.

119 Thukydides, V, 68.
Dorlar, Spartaya geldiklerinde, henz tmyle terk etmedikleri ve

kimi kurumlarn koruduklar soy dzeniyle ynetiliyorlard: rnein,
aabeylik hakk ve miras malnn devredilemezlii korunuyordu. Var
lm koruyan bu kurumlar, Sparta topIumunda bir Aristokrasi yarat
makta gecikmediler.
O zamann gelenekleri, Likurgosun ortaya kt dnemde Spar-
tallar arasnda mcadele eden iki snf olduunu gstermektedir. Alt
snf iin, kralln tarafn tutma eilimi vard. Kral olmayan ama ef
olarak Aristokrasinin bana geen Likurgos, ayn nda hem, krall
zayflatr hem de halk zerinde tahakkm kurar.120 .
Hem eski hem de modem verilerin Sparta kurumlarna dair iaret et
tii bozulmayan mutluluk, eitlik ve ortak yaam zerine kimi bilgiler
bizi yamltmamaldr. Belki de Sparta dnyada var olan kentler iinde,
Aristokrasinin en sert biimlerle hkm srd ve eitliin en az
tannd kent olmutur. Topraklarn paylamndan bile sz etmemek
gerekir; nk toprak paylam asla yaplmamtr, ksmen yaplm ol
sa bile devaml olmad kesindir. nk Aristoteles zamannda, kimi
leri devasa maliknelere sahipken, dierlerinin hemen hemen hibir
eyleri yoktu; tm121 Lakonyada bin kadar mlk sahibi vard.
Kleler (helotes) ve Lakonyallar bir kenara brakp sadece Sparta
toplumunu inceleyelim: Birbirinin zerinde snfsal hiyerariyle kar
larz. nce Neodamodeslar grrz, bunlar azat edilmi eski
klelerdir;122 sonra Epeunaktesler (klelerle Spartal kadnlarn birle
mesinden gelenler) gelir ve bunlar Spartallar arasndaki savan yarat
t boluklar doldurmak amacyla ehre kabul edilmilerdir.123
Epeunakteslerin biraz stnde Mothakeslar yer alr. Bunlar evin yana
malarna benzerler, efendileriyle yaar ve maiyet alayna katlrlar, ileri
ve bayramlarn paylar, efendinin yannda savarlar.124 Sonra gayr
merular [piler] gelir. Bunlar gerek Spartallarn soyundan gelirler,
ama din ve yasa nedeniyle ailelerinden uzaklatrlmlardr125 En son
da bir snf daha yer alr ve bunlara alt snflar, aa tabak-ayak takm
120 Bkz, s: 307

121 Aristoteles, Pol., II, 6, 10 ve 11.
122 Myron de Priene, athenee iinde, VI.
123 Theopompe, Athnee iinde, VI.
124 Athenee, VI, 102. Plutarkhos, Cleom., 8. Elien, XII, 43.
125 Aristoteles, pol., VIII. 6 (V, 6), Ksenefon, Hell., V, 3, 9.
IV. kitap: DEVRMLER - SPARTA N/N DEVRMLER] 323
denir.126 Byk bir ihtimalle, ailelerin mirastan yoksun brakt kk

kardelerdir. Nihayet, tm bunlarn stnde, bir Aristokratlar snf yer
alr ve Eitler, soylular ad verilen insanlardan oluur. Yukarda
sraladmz btn insanlardan daha stte yer alan bu Aristokratlar,
kendi aralarnda gerekten de eittir. Bu snfn yelerinin saysn bil
miyoruz; sadece ok snrl olduunu biliyoruz. Bir gn, dmanlarn
dan birisi bunlar kent meydannda sayar ve 4000 kii arasnda sadece
altm kii bulur.127 Sitenin ynetiminde sadece bu eitler bulunurlard.
Bu snfn dnda olmak, siyas birlik dnda olmak demektir der
Ksenefon.128 Demosthenes ise eitler snfna giren insan, sadece bu yol
la ynetimin efendilerinden biri olur der.129 Onlara Eitler |Egaux)
denir, nk bir oligarinin yeleri arasnda eitlik hkm srmelidir
diye ekler.
Bu birliin oluumu hakknda ak bilgilere sahip deiliz. Seim
yoluyla geldikleri sylenir; ama semek hakk halka deil, bizatihi bir
liin kendisine aittir. Buraya kabul edilmek, Spartann resm dilinde
sylendii gibi erdemin fiyatdr. Sz konusu erdemin vasf olarak zen
ginlii mi, soyu mu, yetenei mi, ya m ierdiini bilemiyoruz. Ama
doumun yeterli saylmadn gryoruz, nk seim vard; para sev
gisinin her eyin nne getii ve her eyin zenginlerin elinde bulun
duu bir kentte, seimi belirleyenin daha ok zenginlik lt olduunu
syleyebiliriz.130
Her ne olursa olsun, sadece bu Eitler yurtta olabilirdi; meclisi
sadece eitler olutururdu; Spartada halk denileni de Eitler olu
turuyordu. Senatrler bu snfn iinden seimle belirleniyor ve anayasa
senatrlere byk bir otorite veriyordu. Demosthenes Senatoya giren
kii, kalabalk iin tiran olurder.131 Krallarn basit yeler olduu bu
Senato, Devleti Aristokratik birliin bilinen usulne gre ynetiyordu:
Senato, kendi adna ve kendi iinden, otoriteyi kendi adna ve mutlak
biimde yrten, grev sreleri yllk dnemlerle belirlenen yksek
126 Ksenefon, Hellen., III, 3, 6.

127 Ksenefon, Helleniq., III, 3, 5.
128 Ksenefon, gouv. de Laced., 10.
129 Demosthenes, in Leptin., 107.
130 Bataklk ayrndaki para S p a r t a Aristoteles zamannda bu Yunanis
tan'da bir ataszdr; Zenobius, II, 24. Aristoteles, Polit., VIII, 6 ,7 (V, 6).
131 Demosthenes, in leptin., 107. Ksenefon, Spartallann Anayasas, 10.
grevliler seiyordu (eforlar). Sparta rejimi cumhuriyetiydi: Hatt

demokrasinin baz grnlerine de sahipti; rahip-krallar, yllk grev
yapan yksek grevliler, mzakere eden bir Senato, halk meclisi. Ama
bu halk, iki ya da yz kiinin bir araya gelip toplanmasndan baka
bir ey deildi.
Spartada ynetim, Likurgosdan ama zellikle sulh yarglnn
kurulmasndan beri byleydi. Birka zenginden oluan Aristokratlar,
kleleri, Lakonyallar ve Spartailarm ounluunu demirden bir
boyundurukla zaptediyorlard. Aristokrasi gc, kurnazl, ama ahlk
yasalar sz konusu olduunda eksik kalan titizlii ve tasasyla, iktidar
be yzyl boyunca elinde tuttu. Ama ok sayda isyan bastrrken ser
giledikleri acmaszlk geride kin brakt.
Klelerin komplosundan sz etmeyeceiz, gayet becerikli dav
ranarak kendi entrikalarn hafzalardan kazmay bilen Spartal yneti
cilerin dzenledii btn teebbsleri bilmiyoruz. Bununla birlikte, tar
ihin silemedii birka birka komplodan sz edilebilir. Tarantoyu
kuran smrgecilerin ynetimi devirmek isteyenlerin Spartailarm ta
kendileri olduunu biliyoruz. Yunanllar, Messenia savalar srasnda
air Tyrteosun yapt bir patavatszlk sayesinde, bir partinin toprak
paylam amacyla evirdii dolaplar renmitir.
Sparta, [yneticilerin] altsnflar arasnda yaratt olaand bln
me nedeniyle korunabilmiti. Kleler, Lakonyallarla anlaamyorlard;
yoksul ailelerin gl ailelere verdikleri ocuklarla azat edilmi
kleleri kmsyorlard. Hibir ortak ynetim mmkn deildi,
dolaysyla da Aristokrasi asker eitimi ve yeleri arasndaki sk birlik
sayesinde, mevcut dman snflarn her birine kafa tutacak kadar g
l kalabilmeyi baaryordu.
Krallar, hibir snfn gerekletirmediini gerekletirdiler. Aris
tokrasinin kendilerini tuttuu sefil durumdan kurtulmay arzu eden her
kesin, alt snftan insanlarn desteini arad. Yunan-Pers savalar srasn
da, oligariyi deviren Pausinias, hem krall hem de alt snflar yeniden
oluturma projesine giriti. Spartallar, Pers kralyla iliki kurmakla
suladklar Pausiniasu ldrd; ama esas suu kleleri (helotes) azat
etme dncesiydi.132 Tarih bize, Sulh yarglar (eforlar) tarafndan
132 Aristoteles, Pol., VIII, 1 (V, 1). Thukydides, I, 132.

IV. kitap: DEVRMLER - SPARTANIN DEVRMLER! 325
tahmin edilebilir nedenlerle mahkm edilerek srgne gnderilen ok

sayda kraln varl gsterilebilir; hatt Aristoteles, Sparta krallar,
sulh yarglarna ve Senatoya kafa tutmak iin demagog oluyorlard
diye yazmtr.133
397de dzenlenen bir tertip, oligarik ynetimi az kalsn devirmeyi
baaryordu. Darbecilerin efi, eitler snfna dhil olmayan
Cinadondu. Cinadon, komploya katlmasn istedii kiiyi kent mey
danna gtrerek aralarnda krallarn, sulh yarglarnn, senatrlerin
bulunduu tam yurttalar saymasn istiyordu, sayma ilemi sonunda
yaklak yetmi saysna ulalyordu. Cinadon bu kiiye unlar sy
lyordu: Bu insanlar dmanlarmzdr; aksine drt bini bulan
saylaryla kent meydann dolduranlar ise mttefiklerimizdir. Sonra da
Krsal alanda bir Spartal ile karlarsan, onu bir dman ve efendi
olarak gr; dierleri ise dostlarndr diye ekliyordu. Bu kez aralarnda
klelerin, Lakonyallarn, yoksul aile ocuklarnn aa tabakann ol
duu Cinadonun su ortaklar olan btn insanlar birlemilerdir; bir
tarihinin dediine gre nk bu insanlar efendilerine kar ylesine
kin besliyorlard ki, aralarnda onlar i i yemek istemeyen bir kii
bile yoktu. Fakat Sparta ynetimi desteklenmeye devam ediyordu:
Sparta ynemi iin sr yoktu. Sulh yarglar kurbanlarn i organlarn
inceleyerek ynetim aleyhinde bir tertip dzenlendiini ileri srerler.
Darbecilere harekete geme frsat tannmaz. Yakalanr ve gizlice l
drlrler. Oligari bir kez daha kurtulur.134
Eitsizlik mevcut lehine giderek geniliyordu. Peleponesos sava
lar ve Asyaya seferleri Spartaya bol miktarda para getirdiyse de; eit
siz datlan para zenginleri daha da zenginletirdi. Ayn zamanda,
kk mlkiyet kayboldu. Aristotelesin zamannda saylar bini bulan
mlk sahipleri, yz yl sonra ancak yz kadar kalmlard.135Toprak bir
ka kiinin elindeydi, yoksullara i imkn iin gereken sanayi ve
ticaret yoktu. Zenginler geni maliknelerinde kleler altryorlard.
Bir tarafta, her eye sahip birka insan, dier tarafta hibir eyi ol
mayan saysz insan vard. Plutark, bize Agis ve Kleomenesin hayat
larndan rneklerle Sparta toplumunun resmini izer; her eyin stnde
133 Aristoteles, Pol., 11, 6, 14.

134 Ksenefon, Hellenika. III. 3.
LV' Plutarkhos, Agis, 5.
bulunan zenginlik hrs dizginsizdi, servetlerini alabildiine oaltma

arzusuyla atafat iinde ve zenginliin vurdumduymazlyla yaayan
birka kiinin dnda kalan; sefil, yoksul, sitede hibir deeri olmayan,
siyas haklardan yoksun ve zenginlere kar kinle dolu ayak takmnn
yaratt mevcut toplumsal durum, bir devrimin arzulanmasn zorunlu
klyordu.
Bu koullarda bir devrim gerekiyordu ve nihayet uzun bir zamandr
bask altna alnarak sindirilen demokrasi, kendi alann mmkn olan
en geni snrlarna kadar genileten oligarinin engellerini ykmay
baarr. Demokrasinin uzun bir bask dneminin ardndan sadece siyas
reformlarla yetinmeyecei tahmin edilebilir. Demokrasi ilk admlarn
toplumsal reformlarla atmtr.
Doutan Spartal olan az saydaki (saylar deiik snflar da dhil
edersek sadece yedi yz) kii ve karakterin knts de gsterecektir
ki, mevcut durum karsndaki deiiklik iareti alt snflardan gelmez.
Bir kraldan gelir. Agis, bu kanlmaz devrimi yasal yollarla gerekle
tirmeye alacaktr: Yasal abalar, devrim giriiminin zorluklarn daha
da artrr. Agis, senatoya, yani zenginlerin ta kendisine borlarn iptali
ve topraklarn paylalmasn ieren iki proje sunar. Tabi, senatonun bu
projeleri geri evirmemesine armalyz; belki de Agis projelerinin
senatoda kabul edilmesi iin tm nlemleri almt. Ama bir kere oy
lama yapldktan sonra, yasalar uygulamak gerekir. Oysa bu reform
larn uygulanmas o kadar zordur ki, en gzpekler bile baarl olamaz
lar. Sulh yarglarnn direniiyle durdurulan Agis, meru alan terk et
mek zorunda kalr: Bu yargtan grevden alr, otoritesini kullanarak
bakalarn atar; sonra taraftarlann silhlandrarak bir yl boyunca
devam edecek olan terr rejimini uygular. Bu arada, borlarn iptalini
ieren yasay uygulayarak, tm alacak senetlerini kent meydannda yak
trr. Fakat topraklar datmaya zaman olmaz. Toprak datm
konusunda tereddtl m davranmtr, yapaca iten korkmu mudur
ya da oligari ona kar kurnazca sulamalarda m bulunmutur,
bilemiyoruz. Ama sonuta halk, Agise itibar etmez olur. Sulh yarglar
Agisi boazlayarak ldrrler, Aristokratik ynetim geri gelir.
Kleomenes, Agisin projelerini daha beceriklice ve fazla vesvese
yapmadan ele alr. lk nce sulh yarglarn katleder, krallar ve halk par
tisi iin iren olan bu grevi ilga eder ve zenginlere yasaklar. Bu dar
IV. kitap: DEVRMLER - SPARTA NIN DEVRMLER! 327
benin ardndan gelen devrimle birlikte, toprak paylamn iln eder ve

drt bin Lakonyalya sitede yaama hakk verir. Agis de, Kleomenes de,
yaptklarn bir devrim olarak nitelemek yerine, eski yasa koyucu Likur-
gos adna dayanarak Spartay yeniden antik geleneklerine kavutur
duklarn iddia ederler. Gerekteyse Kleomenesin anayasas Likur-
gosunkinden ok farkldr. Kral, gerekten de mutlak bir efendidir; kar
snda dengeleyici baka hibir otorite yoktur; ou Yunan kentindeki
tiranlar gibi hkm srer. Toprak sahibi olmaktan memnuniyet duyan
Sparta halk, siyas zgrlkler iin pek tasalanmaz. Bu durum ok
uzun srmez. Kleomenes, Aratusun bilge bir Aristokrasi ve zgrlk
rejimi kurmaya alt ayn dnemde, btn Peleponesosa kendi
demokratik rejimini yaymak ister. Spartada olduu gibi borlarn iptal
edilmesini ve topraklarn paylalmasn umut eden halk partisi btn
kentlerde Kleomenes adna harekete geer. Alt snflarn ngrlmeyen
bu isyan Aratusu planlarn deitirmeye zorlar. Aratus, Makedon
yaya gvenebileceini dnr, Makedonya kral Antigone Donos, bu
srada, tiranlara ve halk partiye kar mcadele politikas yrtmek
tedir. Bu politika, Makedonya kraln Peleponesosa getirir. Antigone ve
Akalar, Kleomenesi Sellasiede yenerler. Sparta demokrasisi bir kez
daha yenilmitir ve MakedonyalIlar eski ynetimi tekrar kurarlar (M
222).
Oligari birbirini destekler. Uzun dnemli karklklar yaanr; yl
larn birinde, halk partisi lehinde davranan sulh yargc, meslekta
larndan ikisini katlederler; sonraki yl, be yarg oligari partisine
katlrlar; halk silhlara sarlr ve hepsini ldrr. Oligari kral is
tememektedir; halk ise istemektedir; bir kral atanr, ama atanan kral
Spartada ilk kez kraliyet ailesi dndan seilmitir. Likurgos adl bu
kral, iki kez tahtan drlr; ilkinde halk tarafndan alnr taht. nk
topraklar paylatrmay reddeder, kincisinde ise Aristokrasi tarafndan
devrilir. nk topraklar paylatraca sanlr. Sonunun nasl olduu
bilinmez; ama ardndan, Spartada bir tiran grlr: Makhanidas. Bu
da, halk partisinin stn geldiinin kantdr.
Aka birliinin ba olarak demokrat tiranlara kar her yerde
savaan Philopemen, yendii Makhanidas ldrr. Sparta demokrasisi
baka bir tiran bulur: Nabis. Nabis tm zgr insanlara sitede yaam
hakk tanr ve Lakonyallar Spartallarn dzeyine ykseltir. Hatt
kleleri (helotes) zgrletirir. Yunan sitelerindeki tiranlarn geleneine

uyarak, zenginlere kar yoksullarn efi olur; zenginlerin, zenginlik
leri nedeniyle dierlerinin stnde yer almasn yasaklar ya da onlar l-
drtr.
Lakonyada uzun sredir grlmeyen bir dzen kuran Nabis, Spar-
tay, Arkadyann bir ksmn ve Elisi, Messeniaya balar, bylece
Spartann yeni demokrasisi nfuz sahibi olur. Argosu ele geirir. Spar-
tal Aristokratlarn eski geleneklerinde grlmeyen bir ey yaparak bir
donanma kurar, filosuyla Peleponez evresindeki tm adalar egemen
lik altna alr ve nfuzunu Girite kadar geniletir. Argosun egemeni
olarak yapt ilk iler; zenginlerin malna el koymak, borlarn iptal
edilmesi ve topraklarn paylatrlmas olur. Ulat blgelerde att
admlar demokrasiyi hareketlendirir. Aka birliinin, bu demokrat tirana
ne denli kin duyduu Polybeosun1 anlatlarndan anlalr. Flaminius,
Roma adna sava karar alr. Paral askerlerden baka on bin Lakonyal,
Nabisi savunmak iin silhlara sarlr. Savata baarsz olan Nabis,
bar giriimlerinde bulunursa da halk kabul etmez; tirann dvas
demokrasinin dvasdr! Galip gelen ve Romann karna uygun dav
ranan Flaminius, eski ynetimin yeniden kurulmasnn imknszl ve
birka tirann ayakta kalmasnn Aka birliinin gcn dengeleyecek ol
mas nedeniyle, Nabisin glerinin bir ksmn elinden alr, ama Lakon
yada hkm srmesine izin verir. Nabis, bir Eloal tarafndan l
drlr; ama lm oligariyi geri getirmez; toplumsal alanda yapt
deiiklikler ondan sonra da srdrlr ve bizzat Roma, Spartada eski
dzenin restorasyonuna kar kar.*136
1General, Devlet adam, tarihi, siyaset kuramcs (M 210, 202- 126). -.n.
136 Polybe, II, XIII, XVI. Titus-Livius, XXXII
BENC KTAP
BELEDYE REJM KAYBOLUYOR

1. BLM
YEN NANLAR
FELSEFE ve SYASETN KURALLARINI DETRYOR
Daha nce, eskilerdeki belediye rejiminin nasl olutuunu grdk.

ok kadim bir din araclyla nce aile, sonra site kuruldu; nce ev hu
kuku ve gens ynetimi, ardndan da sivil yasalar ve belediye ynetimi
dzenlendi. Devlet dine smsk baldr; dinden kaynaklanr ve dinle ka
rr. Bu nedenle, ilkel sitedeki tm siyas kurumlar, dinsel kurumlardr,
tapnma yinlerinin, kutsal formllerin, krallarn, rahiplerin ve yksek
grevlilerin yasalardr. Kendi bilincini sitenin snrsz gcnden kurta
ramayan insan, henz kiisel zgrl de bilmiyordu. Devlet, ayn ne
denlerle ilk balarda yurttalk tanrlarnn izdii evre duvarn yani bir
kentin snrlarn asla aamad. Her sitenin sadece siyas bamszl de
il, ayn zamanda tapnmas ve hukuku da kendine zgyd. Din, hu
kuk, ynetim, her ey belediyeyle ilgiliydi. Yurttalk |nationale] birli
i ve bireysel zgrlk de dhil olmak zere sitenin altnda ve stnde
bir ey olmazd, site tek canl gt.
Bu rejimin nasl kaybolduunu, yani beer birliin ilkesinin dei
mesi nedeniyle insann, antik adaki ynetim, din, hukuk ve szn
ettiimiz belediye karakterinden nasl yoksun kaldn incelememiz ge
rekli.
Yunanistan ve talyada meydana gelen siyas rejimin k iki te
mel nedene balanabilir. Bu iki nedenin biri ahlk ve entelektel olgu
lar, dieri ise madd olgular dzeyindedir; birincisi inanlarn dn
m, kincisi Romann fetihleridir. Bu iki byk olay ayn zamana ait
tir; amzdan nceki, alt yzyl boyunca birlikte gelimiler ve ta
mamlanmlardr.
lkel din, [evdeki] ocan kmltsz ta ve atalarn mezaryla sembo
lize ediliyordu, antik aileyi kuran ve sonra da siteyi dzenleyen din, za
manla bozuldu ve kt. Byyp glenen insan tini, yeni inanlar be
ji/
332 ANTK S T E : TAPINMA-HUKUK-KURUMLAR
nimsedi. Gayri madd doa dncesini edinmeye balayan insanda

ruh kavram belirginleti ve insan kavraynda ayn nda lah bir tin
sellik belirdi.
lk zamanlardaki tanrlar, her biri kendi ant mezarnda yaayan, yi
yecek sunularyla beslenmeye devam edilen lm kutsal atalarla, insan
olan Laris tanrlaryd bunlar hakknda ne dnlmt? Byle bir iti
kat imknszd. Bu tr inanlar tinsel insann dzeyinde deildi. Ne ka
dar kaba olursa olsun halkn dn biiminden kolaylkla karlp at
lamayan nyarglar, insan dncesinin bu trden hatlardan \M-\ be
inci yzyldan itibaren kurtulmasna kadar geen uzun zamanlar bo
yunca hkm srd. lm baka trl anlyorlard. Kimileri yok ol
maya inanrken, kimileri de ruhlar dnyasnda ikinci bir manev haya
tn varolduuna inanyordu; ama artk nihayet lenin mezarda ve kendi
sine sunulan armaanlarla yaadn kabul etmiyorlard. llerin tanr
olduklarna inanmay srdrmek iin ok yksek bir tanrsallk fikri de
gelimeye balamt. Tersine insan ruhunun, dln almak ya da g
nahlarnn kefretini demek iin Champs-Elyseesye gittii dnl
yor ve kayda deer bir ilerlemeyle, minnet ya da ar vgyle insanl
n zerinde bir yere koyulanlar arasnda artk kimse tanrlatrlmyor
du.
Tanrsallk fikri, daha byk olan insan faliyetinin gcnden kay
naklanan doal etkiyle yava yava dnme uruyordu. nsan, doa
nn dnda ve zerinde olan bir varl kavrayabilecek dzeye gelmeyi
beklerken, nceleri kendisinde hissettii grnmez gce uygulam ol
duu bu fikri, doada grd ok daha byk glere aktard. O za
man Lariler ve kahramanlar, dnen her eyin kendilerine tapnmasn
dan yoksun kaldlar.
llere tapnmadan uzaklaldka, bu tapnmayla bir anlam kaza
nan ocak, giderek saygnln kaybetti. Evde selm verilen, tapnlan,
arap sunulan bir ev ocann korunmasna devam edildi; ama artk sa
dece bir alkanlktan ibaret olan bu tapnmay hibir inan canlandra
n iyordu.
Kentlerin ya da site bakanlnn oca da saygnln ev ocann
akbetiyle beraber yava yava kaybetti; artk ne anlama geldii bilin
miyordu, bakanln canl ateinin, atalarn, kurucularn, yurttalk
Kahramanlarnn gzle grlemeyen yaamn temsil ettii unutulmu
V kitap: BELEDYE REJM KAYBOLUYOR- YEN FELSEFE ve SYASET 333
tu. Ocak yaklan atele besleniyordu, halk yemekleri dzenleniyordu,

eski lhiler okunuyordu. Bunlar artk kimsenin anlamn bilmedii t
renlerdi, fakat trenlerden vazgeme creti de gsterilemiyordu.
Dahas, ocaa ortak edilen doa tanrlarnn karakterleri deiir. n
ce ev tanrlar olarak balayan, sonra sitenin tanrlar olan bu tanrlar gi
derek dnrler. Jpiter adn verdikleri farkl kiilerin esasnda tek ve
ayn kii olduunun farkna varan insanlar, teki tanrlar iin de ayn e
yi dnrler. Tanr saysndaki okluk nedeniyle akna dnen insan
ruhu, \Tanr\ saylan azaltma ihtiyac hissetti. Her bir tanrnn tek bir ai
le ya da kente ait olmaktan ziyade hepsinin de insanla ait olduunu ve
evreni gzettiklerini anlald. Bir kentten dierine gezen ve dolatkla
r kentlerde ne sitenin eski lhilerinden, ne Lares tanrlarndan, ne de si
tenin koruyucu \poliades] tanrlarndan sz edildiine rastlayan airler,
artk insanlara yeryz ve gkyznn byk tanrlarndan bahsedilen
efsaneleri ieren yeni ezgiler retiyorlard; Yunan halk, bu yeni iirle
eski ev ya da yurttalk lhilerini unutuyordu. Bu yeni iir dinin kz de
il, ama sanatn ve zgr tahayyln kzyd. Ayn zamanlarda Delfi ya
da Delos gibi, insanlar eken kimi byk tapnaklar yerel tapnmalarn
unutulmasn salyordu. erdikleri Gizemler ve doktrin, bo ve anlam
sz olan site dinini hor grmeye altryordu.
Bylece, yava ve anlalmaz biimde entelektel bir devrim ger
ekleiyordu. Rahipler bile buna kar koyamyordu. nk rahipler,
belirli gnlerde dzenlenen kurban trenleri devam ettike, eski dine
zeval gelmediini zannediyorlard; onlara gre trelere bir zarar gelme
dike, fikirler deiebilir, inanlar da kaybolabilirdi. Daha pratikler de
iiime urmadan deien inanlar, ev dini ve site dininin insan ruhu
zerindeki tm etkisinin kaybolmasna neden olur.
Sonra, eski siyasetin tm kurallarn alt st eden felsefe ortaya kt.
Kendilerini ynetenlerin temel ilkelerine dokunmakszn insanlarn d
ncelerine dokunmak imknszdr. Belirsiz bir Tanr anlayna sahip
olan ve yerel tapnmalar hor gren Pthagorasa gre, eski ynetim
tarzlarnn yerine yeni bir toplum kurmay denemek iin eski tapnmala
r reddetmek yeterlidir.
Anaksagorasn anlayna gre, tm insanlar ve tm varlklara Tan-
n-Kavray [Dieu-lnielligence] hkmetmektedir. Eski inanlardan
uzaklaldka, eski siyasetten de uzaklar. Site tanrlarna inanmayan
Anaksagoras, yurttalk grevlerinin tamamm yerine getirmiyordu;

meclislerden kayor ve yksek grevli olmak istemiyordu. retisi si
teye zarar vermeye balamt; Atinallar onu lme mahkm ederler.
Bu iki byk kafadan [Pithagoras, Anaksagoras] sonra ortaya kan
Sofistler daha fazla etkili olurlar. Eski hatlarla mcadele eden sofist
ler, ihtirasl insanlard. Gemie bal olgulara kar yrttkleri mca
delede, sadece sitenin kurumlarn deil, mevcut dinin nyarglarm da
epeyce yprattlar. Devleti ve aileyi hl ynetmeye devam eden yasala
r, aka inceleyip tarttlar. Kentten kente giderek, yeni ilkelerden
bahsettiler, hakl ve haksza dair kaytszl deil, eskisinden daha gev
ek ve eskisi kadar tekelci olmayan, daha nsan, daha rasyonel ve eski
zamanlarn dsturlarndan arnm yeni bir adaleti retmeye altlar.
Aslnda kin ve hn frtnas yaratan tutumlarnn gz pek giriimler ol
duunu sylemek gerekiyor. Sofistler, dinden, ahlktan ve yurtseverlik
ten yoksun olmakla sulanrlar. Sulandklar konular hakknda kesin bir
doktrinden yoksun olan sofistler, gerekte btl itikatlarla mcadele et
menin yeterli olduuna inanmaktadrlar. Platonun da dedii gibi, [so
fistler] imdiye kadar hareketsiz olan harekete geirmilerdir. Dinsel
duygu ve siyaset kuraln, atalarn greneklerine ve deimez gelenee
deil, fakat insan bilincine balyorlard. Yunanllara bir Devleti ynet
mek iin, eski greneklere ve kutsal yasalara yakarmann yeterli olma
dn, ama insanlar ikna etmek ve zgr iradeler zerinde etkide bu
lunmak gerektiini retiyorlard. Antik geleneklerin yerine, muhake
meyi, konumay, diyalektii ve retorii ikme ediyorlard. Rakipleri
nin elinde gelenek, bunlarn elinde ise belgat ve tin vard.
Dnce bylece bir kez uyannca, insanlar hem artk anlamn bil
medikleri inanlara balanmay, hem de tartmadan boyun emeleri is
tenen kurumlara gre ynetilmeyi kabul etmedi. Eski toplumsal yasala
rn adaletinden kuku duymaya baladklarndan baka ilkelere ynel
diler. Platon bir sofistin gzel szlerini aktarr: Burada bulunan sizler,
size akrabalarm gibi bakyorum. Yasalarn yokluunda Doa sizi hem
ehri klar. Ama tiranlam insann yasas birok frsatta doaya iddet
uygular. Doay, yasaya ve gelenee kar konumlandrmak, eski siya
setin temeline saldrmaktr. Sofistlerin verdii eitiminin sonucu ok
byktr, darbe bir kez inmitir, AtinalIlarn yazlarn da yaktklar Pro-
tagoras kovmas beyhudedir. Kumrularn otoritesi tanrlarn otoritesiy
V. kap: BELEDYE REJM KAYBOLUYOR- YEN FELSEFE ve SYASET 335
le birlikte kaybolur ve evlere ve meydanlara zgr inceleme alkanl

yerlemeye balar.
Aslnda Sofistlerin kukulanma hakkm ieren suiistimalini nefretle
reddeden Sokrates de ayn ekoldendir. Onlar gibi, gelenein nfuzunu
reddediyor ve davran kurallarnn insan bilincine kazl olduuna ina
nyordu. Sokrat, dinsel iermelerle inceledii bilince, bir varlk olarak
iyilik ve dillik/hakbilirlik arzusu atfetmesiyle ayrlyordu Sofistlerden.
Sokrat, gerei gelenein, adaleti de yasann zerine oturtuyordu. Ah
lk dinden kurtararak, daha nce eski tanrlarn bir yargs olarak anla
lan devin ve dev ilkesinin insann ruhuna ikin olduuna iaret et
ti. stesin ya da istemesin, ama ortaya koyduklaryla sitenin tapnmala
rna sava ayordu. O na gre, tm bayramlara ve kurban trenlerine
katlma arzusu bounayd; inanlar ve szleri davrann yalanlyordu.
Site dininin karnda yeni bir din kuruyordu. Devletin tapt tanrlara
tapnmad iin suland. Geleneklere ve atalarn inanlarna saldrd
iin ya da sylenildii gibi, varolan kua batan kard iin ldrl
d. ok sayda ok gl rahibin olduu Atina toplumunun dinsel al
kanl gz nne alndnda, hemerilerinin Sokrat sevmemeleri ve
fke duymalar anlalr hale gelmektedir. Ama Sofistlerin balatt ve
Sokratn da llyle ele ald devrim bu yalnn lmyle durmad.
Yunan toplumu, eski inanlarn ve eski kurumlarn nfuzundan her ge
en gn biraz daha kurtuldu.
Sokrattan sonraki filozoflar, insan topluluunun ilke ve kurallarn
ieren zgr tartmalar yrttler. Platon, Kriton, Antisthenes, Spe-
usippes, Aristoteles, Theophrastes ve biroklar siyaset zerine eserler
yazdlar. Aratrld, incelendi; Devletin rgtlenme sorunlar, otorite ve
itaat, ykmllkler ve haklar tm zihinleri megul etmeye balad.
Kukusuz dnceler, alkanln yaratt balardan kolayca kur
tulamaz. Platon, kimi noktalarda hl eski dncelerin etkisindedir.
Tasavvur ettii Devlet, hl antik sitedir; dardr; sadece 5000 yesi var
dr. Ynetim, hl eski ilkelere gre dzenlenmitir. zgrlk bilin
mez; yasa koyucunun hedefi insann mkemmeliyetinden ok toplulu
un gvenlii ve bykldr. Siteye rakip olmamas iin aile hemen
hemen bastrlmtr; bir tek Devlet mlk sahibidir; bir tek o zgrdr;
bir tek onun iradesi vardr; bir tek onun dini ve inanlar vardr ve onun
gibi dnmeyen kii lmek zorundadr. Bununla birlikte, tm bunlarn
ortasnda, yeni dnceler gn na kar. Sokrates ve Sofistler gibi,

Platon da siyasetin ve ahlkn kuralnn kendimiz olduunu, gelenein
bir ey olmadn, akla danmann gerekli olduunu ve yasalarn insan
doasna uygunlarsa doru olacan aklar.
Bu dnceler Aristotelesde daha belirgindir. Yasa akldr der. n
sann, babalarn rf ve detlerine uygun olan deil, ama kendi iinde iyi
olan aramas gerektiini retir. Deiiime urayan zamana gre ku-
rumlarn da deitirilmesini syler. Atalara saygy bir kenara brakr.
ster topran barndan gelmi, ister tufandan kurtulmu olsun, gr
ne gre ilk babalarmz, bugn insanlar arasnda en vam ve chil
olanlara benzerlerdi. Bu insanlarn dncelerine bal kalmak sama
lktan baka bir ey deildir. Tm filozoflar gibi Aristoteles de insan
toplumunun dinsel kkenini kesinlikle tanmazdan geliyordu; site ba
kanlndan sz etmez, bu yerel tapnmalarn Devletin temeli olduunu
dikkate almazd. Devlet, birlikte mutlu ve kolay bir hayat arayan eit
kiilerin topluluundan baka bir ey deildir der. Toplumlarn eski il
kelerini reddeden filozof, toplumsal yasalarn ve yurt dncesinin da
yanaca yeni bir temel arar.1
Kinik okulu daha da ileri gider. Yurdu inkr eder. Diyojen, nerede
olursa olsun site hakkna sahip olmamakla vnr. Krates, bir yurdun
bakalarnn dncesinin kmsenmesi anlamna geldiini syler. Ki
nikler insann dnya yurtta olduu ve bu yurdun da bir kentin eviren
surlardan ibaret olmadn ifade eden yeni bir gerei dile getiriyorlar
d. Site yurtseverliini nyarg kabul eden Kinikler, duygular site sev
gisinden arndryorlard.
Kamusal ilerden tiksinen veya hor gren filozoflar aralarna mesa
fe koyarlar. Sokrates yurttalk grevlerini yerine getirmiti; Platon, ye
niden dzenlemeye alt Devlet iin almay denemiti. Daha ilgi
siz olan Aristo gzlemci rolyle yetindi ve Devleti bilimsel bir incele
menin konusu yapt. Epikrcler kamu ilerinden el etek ektiler; Epi-
kros, elinizi dokunmayn, eer kimi stn gler sizi zorlamyorsa
der. Hatt, Kinikler yurtta bile olmak istemiyorlard.
Stoaclar siyasete dnerler. Zenon, Kleantes, Krisippos, Devlet y
netimi zerine bilimsel eserler yazdlar. Ama ilkeleri eski belediye siya
1Aristoteteles, Politika, U, 5, 12; IV, 5; IV, 7, 2; VII, 4 (VI, 4).

V. kitap*. BELEDYE REJM KAYBOLUYOR YEN FELSEFE ve SYASET 337
setinden ok uzaktayd. Eskilerden biri yazdklarndaki retiyi bize

yle aktaryor: Ynetimle ilgili eserinde Zenon, birbirinden zel bir
hukuk ve ayrcalkl yasalarla ayrlm olan u yerleimin ya da bu ken
tin yurttalar olmadmz, ama sanki hepimiz ayn kanton ya da ayn
siteye aitmiiz gibi tm insanlar hemehrimiz kabul etmek gerektii
ni gstermeye almtr.2 Burada dncelerin, Sokratesden Ze
nona kadar, kat ettii yolu gryoruz. Sokrates, insann Devletin tan
rlarna elinden geldii kadar tapmas gerektiine hl inanyordu. Pla
ton, site ynetiminden baka ynetim tasavvur edemiyordu. Zenon, in
san topluluunun bu dar snrlarn aar. Eski zamanlarn dininin yerle
tirdii ayrmlar hor grr. Evrensel Tanr tasavvuru nedeniyle, tm in
sanl ieren bir Devlet dncesini savunmaktadr.3
te baka bir yeni ilke. Stoaclar bireyi, insan topluluunu genile
terek dnceyi zgrletirirler. Sitenin dinini reddederek yurttan k
leliini de reddederler. nsann kendini Devlete fed etmesini istemez
ler. nsanda zgr olmas gerekeni aka tanmlayarak ayrr ve en azn
dan, vicdan zgrletirirler. nsann grev, erdem ve dl bizatihi
kendisinde aramasn gerektiini sylerler. Kamu ileriyle megul ol
masn yasaklamadklar hatt dvet ettikleri insann temel iinin kendi
kiisel geliimini amalamasn gerektiini ve ynetim fark gzetmek
sizin vicdannn bamsz olmasn tlerler. Antik sitenin tanmazdan
geldii bu byk ilke, bir gn siyasetin en aziz kurallarndan biri hali
ne gelir.
Devlete kar grevlerden baka grevler ve yurttalk erdemlerin
den baka erdemler de olduu anlalmaya balanr. Ruh, yurttan baka
amalara da balanr. Gzelin ve iyinin de simgesi olan eski site o ka
dar gl ve zorbayd ki, insann btn faaliyetinin ve erdemlerinin de
amacyd. Kahramanlk, sadece site iin sz konusu olabilirdi. Ama i
te tam bu srada Zenon, insana bir yurttalk vakarnn deil, insanlk
haysiyetinin gerektiine iaret ediyordu; insann yasaya kar grevleri
dnda, kendine kar da grevleri vardr ve bir vn olarak ycelik,
Devlet iin yaamay ya da lmeyi deil, ama erdemli olmay ve ilh
2 Pseudo-Plutark, fortune d Alexandre, 1.

3 Evrensel site dncesi Seneca tarafndan aklanmtr, ad Marc., 4; De tranqill.,
14; par Plutark, De Pexil; par Marcus-Aurelius: Antonin gibi, benim yurdum
Roma dr: insan olarak da, dnya*.
glerin beenisini kazanmay ierir. Ama birey, yurtta bamszln

ve zgrln terk eden ve ksmen egoizmi de ieren bu erdemlerle
geliir. ahs erdemler, mevcut kamusal erdemlerin kaybolmasyla bir
likte serbest kalarak kendi dnyalarn kurarlar. nce, genel bozulmaya
kar, sonra da despotizme kar mcadele ederler. Ama yava yava in
sanlk iinde kk salan ve zamanla ynetimlerin dikkate almak zorun
da kalaca bir gce dnen bireyin ihtiya duyduu zgr bir alann
alabilmesi iin siyasetin kurallarnn deimesi gerekir.
Bylece inanlar yava yava deiir, sitenin temelini oluturan ye
rel din ve eskiler tarafndan meydana getirilen belediye rejimi de dinle
birlikte sner gider. Bu sk ve sert ynetim biimlerinden farknda
olunmadan uzaklalr. Ortaya kan gelikin dnceler insanlarn da
ha byk toplumlar kurmasn tevik ederler. Birlie doru srklenilir
ki, bu amzdan iki yzyl ncesinin yaratt genel esinlere dayanr.
nsan kavraya dayal devrimlerin meyvelerinin yava yava olgun
lat dorudur. Ama Romann fetihlerini incelediimizde, eski bele
diye rejiminin ykma doru srklendiini, yeni ynetim tarzlarnn ha
zrlandn ve dncelerin de olaylarla ayn ynde ilerlediini grece
iz.
2. BLM
ROMA FETHEDYOR
Yunanistan ve talyadaki bin site arasndan ne kan sadece bir tane

sinin geriye kalanlar egemenlii altna alabilmesi artc gelebilir. Bu
nunla birlikte bu byk olay, nsan ilerleyii belirleyen olaan neden
ler araclyla aklanabilir. Aslnda her bilgelik gibi Romann bilgeli
i de, karlat olumlu artlardan yararlanma zerine kuruludur.
Romann fetihlerini iki dnemde inceleyebiliriz. Birincisi, eski be
lediye zihniyetinin hl gl olduu, dolaysyla Romann en fazla en
gelle karlat dneme tekabl eder. kincisi, belediye rejimin zayf
lad, dolaysyla da fethin kolaylat ve hzla yayld dnemdir.
V. kitap: BELEDYE REJM KAYBOLUYOR- ROMA FETHEDYOR 339
1. Romann kkenleri ve nfusu hakknda birka sz

Romann kkenleri ve halknn bileimi hakkmdaki birka nokta dikka
te deerdir. Bu olgu ilk batan itibaren, Roma Siyasetinin zel karakte
rini ve dier siteler iinde kendisine den istisna rol aklamaktadr.
Roma soyu [race] tuhaf ekilde karktr. Latin olan esas temel Al-
ba kkenlidir. Alballarn kendileri, hibir eletirinin reddetme izni ver
meyecei geleneklere gre, ortak ve birbirine karmam iki nfustan
olumaktadrlar: Biri gerek Latinlerden oluan yerli soydur, dierleri
sayca daha az olmalarna ramen beraberlerinde tadklar tapnma bi
imleri ve kurumlarla nemli bir yer igal eden, kurucu-rahip Aeneas
ile Troyadan geldikleri sylenen yabanc kkenlilerdir.4
ki soyun karm olan Alballar, daha nce Yunanllarn kurduu
Pallantium kentinin yerine Romay kurarlar. Yeni kentte kalmaya de
vam eden Pallantium nfusu, Yunan tapnma yinlerini srdrrler.5
Daha sonralar Capitoln kurulaca yerde Herkin kurduu syle
nen baka bir kent vardr. Bu kentteki aileler, tm cumhuriyet dnemi
boyunca Roma nfusunun geri kalanndan ayr olarak srdrmlerdir
hayatlarn.6
Bylece Romadaki btn soylar birleir ve karrlar; Latinler,Tro-
yallar, Yunanllar vardr; daha sonra Sabinler ve Etrsklcr gelir. Dei
ik tepelere bakn: Palatin Evandrosun kenti olduktan sonra Palatin1
Latin kenti olmutur; nce Herkl ve arkadalarnn ikmet yeridir, son
ra Capitolin, Tatusun ahinlerinin ikmet yerine dnr. Quirinal
adn Quiriteli ahinlerden yada Sabin tanrs Quirinusden alr. Etrsk-
ler en bandan itibaren Coeliuste yaamaya balamtr.
lkel triblerin adna bakan eskiler, birinin Latin, kincisinin Sa
bin ve ncsnn Etrsk olduuna inanmlardr. Roma tek bir kent
4 Roma nn Troya kkeni, Romann Dou ile izledii ilikilerden nce kabul edil
mi bir dncedir. kinci Kartaca-Roma savalaryla ilgili tahminde yal bir k
hin Romalya trojugena sfatn verir; Titus-Livius, XXV, 12.
5Titus-Livius, I, 5. Vergilius VIII. Ovidius, Fastes, I, 579. Plutark, quest. Rom., 56.
Strabon, V, s.230.
6 Dionysius, I, 85. Varron, L.L., V, 42. Vergilius VIII, 358.
1 Palatin tepesi, Romulus ve Romusun dii bir kurt tarafndan bulunarak hayatla
rnn kurtarld yerdir. Romann kkleri Palatindedir. Romamn yedi tepe
sinden en merkezde olan, -.n
340 ANTK STE: TAPfNMA-HUKUK-KURUMLAR
deil; birok kentten oluan bir konfederasyondur, tabi bunlarn her bi

ri ayrca baka bir konfederasyona baldr. Latinler, Sabinler ve Etrsk-
lerin karlat merkezdir.
lk kral Latindir; kincisi Sabin; beincisi bir Yunanlnn oludur;
altnc Etrsk.
eitli unsurlardan oluan, ama Sabin kkenleri de gl olan mev
cut dile Latin dili egemense de Orta talyada kullanlan btn leheler
den daha fazla Yunanca kk bulunur. Fakat Roma adnn hangi dile ait
olduunu bilemiyoruz. Roma szc birilerine gre Troya, dierleri
ne gre Yunan kkenli bir szcktr. Latin kkenli olduunu dnd
recek nedenler vardr, ama kimileri de kkeninin Etrske olduuna
inanrlar.
Romal ailelerin isimlerinin kkenleri de olduka deiiktir. Augus-
tus zamanndaki elli kadar ailenin soyaalar incelendiinde, atalar
arasnda Aeneasn arkadalarnn da olduu fark edilir.7 Dierleri ise
Evandrel Akatlardan geldiklerini sylerler. Bu aileye mensup olanlar
ok uzun bir zaman nce, ayakkablarnn zerinde farkl bir iaret tar
lard: Gmten yaplma kk bir hill.8 Potitia ve Pinaria aileleri Her-
kln arkadalarndan gelirler. Ayn slaleden olduklar bu tanrnn ka
ltsal tapnmasyla kantlanr. Tullius, Quinctius, Servilius aileleri, ken
tin son fethinden sonra Albadan gelmilerdir. Birok aile isimlerine
kkenlerini belirten lakplar eklemilerdir; Sulpicius Camerinus, Co-
minius Auruncus, Sicinius Sabinus, Cladius Regillensis, AquilliusTus-
cus aileleri byledir. Nautia ailesi Troyaldr; Aureliusler Sabin; Caeci-
liuslar Prenesteden gelirler; Octavianlar Velitres [Velletri\ kkenlidir.
Olduka deiik nfus karmlarndan oluan Roma, bir araya ge
tirdii tm halklara bir kken ilikisiyle balanmtr. Latinlerle Latin,
ahinlerle Sabin, Etrskle Etrsk ve Yunanllarla Yunan olduunu sy
leyebilirdi.
Birbirinden farkl tapnmalarn bir araya gelmesiyle oluan yurtta
lk tapnmas da eitli halklarn izlerini tard. O topluluk, Evandros ve
Herkin Yunan tapnmalarna; Troya Palladiumuna sahip olmakla
vnrd. Penateslar, Lavinium kentindeydi. lk batan itibaren Con-
7 Dionysius, I, 85.
8 Plutark, Quest.rom., 76.
sus tanrsnn Sabin tapnmasn kabul ettiler. Bir baka tanr olan Quiri-
nus, tastamam yerletii Romann kurucusu Romulusa ortak oldu. Et-
rsklerin tanrlarn, bayramlarn, kehnetlerini ve hatt din grevlilii
rtbelerini benimsemilerdi.
Bir Romalnn, dinsel bayramlara katlma hakknn sadece o soyda
domu olma imknyla kazanld bir zamanda, Latin, Sabin, Etrsk
bayramlarna ve olimpiyat oyunlarna katlma gibi benzersiz avantajlar
vard.9 Oysa din gl bir bad. yet iki kentin tapnmas ortaksa, ak
raba olduklarn sylyorlar, yardmlayor ve birbirlerini mttefik ka
bul ediyorlard; nk antik ada dinin dzenledii birlikten baka bir
lik bilinmiyordu. Dolaysyla Roma, bu deerli akrabaln dier lkeler
nezdindeki tanklna hizmet edebilecek her eyi titizlikle koruyordu.
Latinlere, Romulusle ilgili gelenekleri; ahinlere de Tarpeia ve Tatius1
efsanesini sunuyordu; Evandrosun annesinin adna snarak koruduu
lhileri de Yunanllara sunuyordu. Bu lhileri anlamyorlard, ama sy
lemeye devam ediyorlard. Evandros ve Peleponoslularla10 akraba ol
duklarn syleseler de, ansn gayet dikkatle koruduklar Aeneas, tal
ya, Sicilya, Yunanistan, Trakya ve Anadoludaki otuzdan fazla kent ile
akrabayd.11 Tm bu kentlerin kurucusu Aeneasdr ya da onun kurdu
u kentlerin kolonileridir. Dolaysyla, Romann hepsiyle ortak tapn
mas vardr. Romann Sicilyada Kartacaya kar, Yunanistanda da
Philipe kar giriilen savalarda bu antik akrabalktan nasl yararlan
dn grebiliriz.
Roma nfusu birok rkn karmdr, tabi tapnmas da mevcut olan
birok tapnmann karm ve yurtta oca da birok ocan birliidir.
Dierlerinin dinen tecrit edilmedii sitedir. Tm talya ve Yunanistan
etkiliyordu. Romada hemen hemen btn halklarn oca kabul edili
yordu.
9 Pausanias, V, 23, 24. Kr. Titus-Livius, XXIX, 12; XXXVII, 37.

1 Tarpeia: Sabin savann kahraman, Romulusun Capitola vali olarak atad
Sempronius Tarpeutsin kz.
Tatius: Curesin efsanevi kral ve Sabinlerde, Roma kral olarak Romulus ile tah
t paylamtr.-p./.
10 Pausanias, VIII, 43. Strabon, V, 232.
MServius, ad Aen., III, 12.
2. Romamn ilk genilemesi (M 753-350)

Roma, belediye dininin/inancnn hkm srd yzyllar boyunca
kendi politikasn bu gce gre dzenledi.
Yeni sitenin giritii ilk eylemin birka Sabin kadnn karlmas ol
duu rivayet edilir: Evliliin eskilerdeki kutsall dnldnde bu
efsane inanlrln yitirmektedir. Ama daha nce de grdmz gibi,
belediye dini farkl sitelerdeki kiilerin evliliini - en azndan sitelerin
kkenleri farklysa ve ortak tapnmalar yoksa - yasaklyordu. lk Ro
mallara kendi kkenleri kabul ettikleri Albadan kadnlarla evlenme
hakk tannyordu. Ama rnein dier komulardan ahinlerle evlenme
haklar yoktu. Romulusun ncelikle elde etmek istedii, birka kadn
deil, evlilik hakk, daha dorusu Sabin nfusu ile dzenli ilikiler y
rtme hakk idi. Fakat dzenli iliki kurulabilmesi iin ncelikle Roma
ile ahinler arasnda dinsel bir ba gerekiyordu; Romulus, Sabin tanr
s Consuse tapnmay kabul ederek onun adna dzenlenen bayramlara
katld. Efsanedeki kadn karmann da bu bayram srasnda meydana
geldii rivayet edilir; bayrama katlacak ve kadnlan karacaklard,
bylece karlan kadnlarla yaplan evlilikler de trelere gre kutlana-
mayacakt. nk evliliin ilk ve gerekli olan eylemi traditio in marnm
idi, yani baba tarafndan kzn teslim edilmesi idi. Romulus amacna ula
amayacakt. Ama ahinlerin varl ve ailelerin dinsel trenler eliin
deki kurbana katlmalar iki halk arasnda connubiumun1reddedemeye-
cei bir ilikinin tesis edilmesine yol ayordu. Karmaya ihtiyac yok
tu; evlilik hakk bayramn doal sonucuydu. Metinleri ve eski lhileri
inceleyen tarihi Dionysius, ahinlerin geleneklere gre dzenlenen
gayet grkemli trenler eliinde evlendiklerini syler. Plutark ile i-
ero da bunu dorular. Her ey bir yana, ama belediye dininin Romal
lar ve komu halklar arasna koyduu engellerin bizatihi Romallarn en
bandan beri gsterdikleri gayretler sonucunda yklmas dikkat ekici
dir. Bize kadar gelen bilgiler arasnda Etruryay [Etrsklerin yurdu] an
latan benzer efsaneler yoktur. Ama Roma'nm bu lkeyle de Latium ve
ahinlerle kurduu ilikilere benzer ilikiler kurduu kesin gibi grn-
siyas-yurtalk hakkndan doan ve farkl topluluklar arasnda meru kabul edi

len evlilik. rnein patricilerle plebler arasndaki evliliklerin geerli saylmas.
-y.n.
mektedir. Roma, tm sitelerle ilikisinde connubium hakkna sahip ol

may istemektedir. Bu ilikinin nemini ok iyi bilmesinin kant, dier
sitelerle uyruklarnn kendi aralarnda connubium ilikisi kurmalarna
kolayca rza gstermemesidir.12
Roma, anlattmz btn bu olaylardan sonra uzun bir sava dne
mine girdi. Birincisi, Tatius liderliinde ahinlere kardr; sava, iki
halk arasnda dinsel ve siyasal ittifakla sona erer. Ardndan - tarihile
re gre - smrgesi olduu Albaya sava ama creti gsterir. Ro-
mann bu kentin yaklp yklmasna karar vermesinin ak gerekesi ko-
lonilikten kurtulmakt. Din o denli glyd ki smrgeciler, kolonile
ri zerindeki basky dinsel bir stnlkleri araclyla icra ediyorlard,
dolaysyla da Roma, Alba ayakta kald mddete sadece baml bir
kent olabilir ve yaam ebediyen sona erebilirdi.
Alba ykldktan sonra Roma sadece smrgelikten kurtulmakla ye
tinmedi, Albann Latiumdaki otuz kadar smrgesi zerindeki dinsel
stnl ve haklarn da mirasla temellk ederek, merkez site (metro
pol) dzeyine ykseldii iddiasnda bulundu. Tabi Roma, Latin bay
ramlarndaki kurban trenlerini ynetebilmek amacyla uzun savalara
destek vermekten de geri durmad. O zamanlarda tasavvur edilen biri
cik stnlk ve egemenlii [din] ele geirmenin yegne yolu buydu.
Diana adna bir tapnak ina eden Roma, burada sadece Latinlerin
kurban sunmalarn zorunlu klmakla kalmad, ahinleri de biata zorla
d.13 Bylece hem ahinleri hem de Latinleri bayramlar, dualar ve kut
sal kurban etlerini kendi ynetiminde ve pek tabi ki kendisiyle payla
maya altrd. ki halk dinsel tahakkmyle bir araya getirdi.
Nfusunu savalar araclyla artrmay bilen tek site Romadr. Yu-
nan-talyan dnyasnda bilinmeyen bir politikaya sahip oldu; kazand
savalarla ele geirdii her eyi kaytszca kendine katt. Fethettii kent
lerde yaayanlar Roma'ya tad ve bylece yenilenler zaman iinde bi
rer Romalya dnt. Roma bununla da yetinmedi, fethettii toprakla
ra yerletirdii gmenler araclyla eriebildii her yere Roma tohu
mu ekiyordu. Gmenlerin siyas adan birbirinden farkl siteler kur
mu olmalar, hem metropol ile dinsel birliin muhafaza edilmesini ko-
12 Titus-Livius, IX, 43; XXIII, 4.

13 Titus-Livius, I, 45. Dionysius, IV, 48, 49.
taylatryor, hem de gsz gmenlerin siyas olarak Romaya biat et

mesinin ve onun emrinde tm savalara katlmasnn imknlarn yarat
yordu.
Roma siyasetinin en belirgin zelliklerinden biri de komu sitelerin
tapnmalarn temellk etmesiydi. Roma, kentleri fethetmek kadar tanr
lar da fethetmek istiyordu. Bylece, Vejinin Junonunu, Prenestenin
Jpiterini, Falisklerin1 Minervasn, Lanuviumun Junonunu, Sam-
nitlerin Vensn ve bilemediimiz saydaki baka tanry ele geir
di.14 Eskilerden birinin dedii gibi Yenilen kentlerin dinlerini kendi
evine tamak Romann alkanlklarndan biriydi. Tanrlar bazen gen-
tes\er arasnda datyor ve bazen de yurttalk \nationale) dinine kat
yordu. 15
Becerikli bir siyaset adam inceliiyle konuan Montesquieu, yen
dikleri halklara kendi tanrlarn zorla kabul ettirmedikleri iin ver Ro
mallar. Ama Montesquieunun syledikleri kendi dncelerine de,
btn eski dncelere de kesinlikle aykrdr. Roma, yendii halklarn
tanrlarn ele geiriyor, ama kendi tanrlarn onlara vermiyordu. Kendi
si iin koruyucu kabul ettii tanrlar koruyor ve hatt saylarn artrma
ya alyordu. teki sitelerin sahip olduundan daha ok tapnmaya ve
koruyucu tanrya sahip olmaya nem veriyordu.
Sahip olduu tapnmalarn ve tanrlarn birounu yendii halklar
dan atan Roma, fethettii tm halklarn din inan birliini de kendinde
topluyordu. Kkenindeki balar, connubium'u ele geirmesi, Latin
bayramlarnn ynetimi, yenilenlerin tanrlarnn ele geirilmesi ve de
ynetilmesi, Olimpiya ve Delfiye kurban sunma hakknn kendisine ait
olduunu iddia etmesi, bizatihi Romann egemenliini hazrlayan ara
lardan birkayd. Yurtseverliinin kayna tm kentler gibi, belediye
dinini ieriyordu, ama kendisi, genilemesi boyunca dinden yararlanan
tek siteydi. te, her eyi temellk etmek ve her eye egemen olmak
iin dini kullanan Roma, dier kentleri din yoluyla tecrit ediyordu.
1 talyada yaayan bir halk, bakentleri Faleriidir. M 395de Romallara yeni

lirler. -.n.
14Titus-Livius, V, 21,22; VI, 29. Ovide, Fastes. III, 837, 843. Plutarque, Parall, des
hist. gr et rom., 75.
15 Cincius, zikreden Amobc, adv. Gentes, III, 38.
3. Roma, mparatorluunu nasl kurdu? (M 350-140)

Btn sitelerde, hatt Romada bile meydana gelen bir dizi toplumsal
ve siyas deiim, insanlarn ynetme ve dnce tarzlarn da dnt
rrken, Roma zamann fikirlerinin ve dinin yaratt imknlardan yarar
lanarak yava yava geniliyordu. Daha nce de anlattmz bu dev
rimde dikkat eken nokta, Romann glenme sreciyle rastlamasdr.
Ayn zamanda gerekleen bu iki olay birbirini tabi ki etkiledi. yet
eski belediye din her yerde snp gitmeseydi, Romann fetihleri bu
denli kolay olamayacakt, ya da yet Roma fetihleri son darbeyi indir-
meseydi, belediye rejimi kolay kolay kaybolmayacakt.
Kurumlarda, trelerde, inanlarda ve hukukta gerekleen deiik
likler arasnda bizatihi yurtseverliin doasnda meydana deiiklikler,
Romann ilerlemesine ziyadesiyle katk sunmutu. Bu duygunun site
lerin ilk zamanlarnda neler ifade ettiinden nceki sayfalarda bahset
mitik. Site, dine balyd, yurdu koruyucu tanrlar sevdiimiz iin se
viyorduk, nk yurtta, hane, kutsal ate fprytanee], bayramlar, dualar,
lhiler vard. nk yurdun dnda ne tanrmz ne de tapnmamz ola
mazd. Bu yurtseverlik, imandan ve dindarlktan ibaretti. Ama egemen
liin din grevlileri snfnn elinden alnmasnn ardndan, bu trden
yurtseverlik de eski inanlarla birlikte kayboldu. Site sevgisi lmedi ta
bi, ama yeni bir biim kazand.
Artk yurt, sadece din ve tanrlar iin deil, yasalar, kurumlan, ken
di yelerine salad haklar ve gvenlik nedeniyle seviliyordu. Thuky-
didesin bir cenaze duas srasnda Periklesin azndan Atinay sevme
nin nedenlerini nasl dile getirdiini grelim: Bu kent, herkesin yasa
nnde eit olmasn ister; insanlara zgrlk verir ve herkese itibarn
yolunu aar, kamu dzenini ve yksek grevlilere otorite salar, zayf
lar korur ve ruhun eitilmesini salayan gsteri ve bayramlar herkese
aar. Hatip konumasn yle bitirir: te bu nedenle, savalarmz
yurdunun ele geirilmemesi amacyla yurtlar iin kahramanca lr, bu
nedenle, yaayanlar ac ekmeye ve kendilerini yurtlarna adamaya ha
zrdrlar. nsann hl siteye borlu olduu grevleri vardr; ama bu g
revler eskiye benzeyen ilkelerden kaynaklanmaz. Hl site iin kann
ve hayatn sunar, ama bu sadece kendi yurdunun [nationale] tanrsn ve
babalarnn ocan savunmak iin deil, tastamam imdi sahip olduu
kurumlar ve sitenin kendisine sunduu yararlar korumak iindir.
Bu yeni yurtseverlik biimi, eski zamanlarn yurtseverliiyle ayn

etkileri iermemitir. nsanlarn duygular, artk site bakanlna, koru
yucu tanrlara, kutsal topraa deil, sadece kurumlara ve yasalara ba
ldr. Fakat yurtseverlik, mevcut siteleri ve site ynetimlerini kapsayan
istikrarszln yaratt dalgalanmalarn etkisiyle ska deien sebatsz
kurumlar ve yasalara bal olarak beliren koullara gre deiebilen bir
duyguyu ifade etmektedir. Geici olarak stn gelen bir siyas rejimden
ne kadar honut kalnmsa yurt da o kadar sevilmitir; ama yasalar k
t bulanlar kendilerini yurda balayacak bir ey de bulamamtr.
Belediye ile tanmlanan yurtseverlik bylece zayflad ve ruhlarda
ld. yle ki, her bir insann kendi itikad ve dhil olduu hizbin zafe
ri, sitenin byklnden, yceltilmesinden ya da yurdundan daha kut
sal kabul edildi. Herkes, doduu kent yerine honut olduu kurumla-
rn yrrlkte olduu bir kenti tercih edebiliyordu. Bylece gler ba
lad. Srgnden de artk eskisi kadar korkulmuyordu. Site bakanln
dan alnmak ve kutsal sudan mahrum edilmek nemli midir? Yurt ko
laylkla vazgeilebilir hale geldikten sonra, hareket ederken koruyucu
tanrlarn dzenini hesaba katmaya da gerek kalmaz.
Dolaysyla bundan byle siteye kar silhlanmak iin fazla bir ey
gerekmiyordu. Yaad ehirde kendi partisini zafere tamak iin d
man kentle ittifak bile kurulur. ki Argosludan biri, eer aristokratik y
netimden yanaysa o zaman Argostan ok Spartay severdi; br -
yet demokrasiyi istiyorsa Atinay seviyordu. Ama ne biri ne br, ne
kendi sitesinin bamszlna fazla aldr ediyordu, ne de baka bir
kentin tebs olduunu sylemekten pek rahatsz oluyordu, yeter ki bu
kent Argosdaki kendi hizbini destekliyor olsun. Thukydides ve Kseno-
fonda, insan ruhundaki bu dzenein Peleponez savana neden oldu
unu ve savan devam ettirilmesine yaradn aka gryoruz. Pla-
teadaki zenginler, Thebai ve Lakedemon partisine, demokratlar ise
Atina partisine balydlar. Korfudaki halk hizip Atina tarafnda, aris
tokrasi hizbi ise Sparta tarafnda yer almtr.16 Atinann tm Pelepo-
nezde mttefikleri vardr ve Spartann da tm yon kentlerinde.
Thukydides ve Ksenofon, halkn Atinallar, aristokratlarn da Spartal-
Iardan yana olmad tek bir site bile bulunmad konusunda hemfikir
16 Thukydides, II, 2; III, 65, 70; V, 29, 31, 76.

V. kitap: BELEDYE REJM KAYBOLUYOR- ROMA FETHEDYOR 3 47
din17 Kimilerinin Spartallarn korumas altnda aristokrasiyi talep etti

i, kimilerinin de Atinann desteiyle demokrasi talep ettii gnlerde
cereyan eden Peleponez sava, Yunanllarn ayn anayasann bir kentin
hegemonyas araclyla her yere yerletirilmesi srecindeki genel a
basn temsil eder. Philip zamannda da benzer olaylar cereyan eder:
Tm kentlerde, aristokrasi partisi Makedonya egemenliini umut eder.
Philopemenos*1zamannda, rollerin sras deiir, ama duygular ayn ka
lr: Halk parti Makedonya egemenliini kabul eder ve aristokrasiyle
ilgili her ey Aka birliine balanr. Halkn taleplerinin ve sevgilerinin
konusu arasnda site yoktur artk. Birok Yunanl tercih ettikleri anaya
saya kavumak amacyla belediye bamszln kurban etmeye hazrdr.
Doruluktan yana ve vesveseli insanlara gelince, tank olduklar s
rekli geimsizlikler belediye rejimine tiksintiyle yaklamalarna neden
oluyordu. Her gn mcadele etmeyi gerektiren, fakirle zenginin srek
li kavga ettii, birbiriyle srekli olarak yer deitiren halk iddetle
aristokratik almann biimlendirdii mevcut toplum biimini seve-
miyorlard. Gerek bir byklk yarattktan sonra, sadece ac ve kin
reten mevcut rejimden kamak istiyorlard. Belediye sisteminin ilgas
ve siteden farkl bir ynetim biimine ulama zorunluluu hissedilme
ye baland. ou insan, sitelerin stnde yer alacak ve hi olmazsa bu
haar kk toplumlar bar iinde yaamaya zorlayarak dzeni gze
tecek trden bir egemen gc arzu ediyordu. yi bir yurtta olan Phoki-
on, yurttalarna Philipin otoritesini kabul etmelerini nererek, neri
sinin karlnda da huzur ve gvenlik sz veriyordu.
talyadaki olaylar Yunanistandan farkl gelimedi. Benzer devrim
ler ve mcadelelerle alkalanan Latium, Sabin, Etrurya kentlerinde si
te sevgisi yok oluyordu. Yunanistanda olduu gibi, herkes dncele
rini ya da karlarn galebe aldrmak iin yabanc bir kente balanyor
du.
Romann serveti bu dncelerdeki bu eilimler nedeniyle artt. Bu
eilim, bulunduu her yerde aristokrasiyi destekledi ve her yerde aris
tokrasinin mttefiki oldu. Birka rnek verelim. Claudia gens' Sabin
yurdunu terk etti. nk kendi lkesindeki kurumlardan ok Roma ku-
17 Thukydides, III, 47. Xenophone, Hellenique, VI, 3.

1Yunan siyaset adam ve general. M 253-183. -.n.
rumlar houna gidiyordu. Ayn dnemde, ok sayda Latin ailesi Ro-

m aya g etti. nk Latiumdaki demokratik rejimden honut deil
diler, patrici rejimi Romada yeniden kuruluyordu.18Ardeada ise aris
tokrasiyle pleb mcadele iindeydi. Kent, pleblerin Volsklar1 yardma
ard srada aristokrasi tarafndan Romallara teslim edilir.19 Etrurya
geimsizliklerle bouuyordu. Aristokratik ynetimi devirdikten sonra
Romann saldrsna urayan Vejiye, dinsel grevliler aristokrasisinin
hl hkm srd dier Etrsk kentleri yardm etmeyi reddetti. Bu
savaa dair bir efsaneye gre Romallar, Aruspis11 yoluyla kehnetlerde
bulunan Vejiii bir khini kararak zaferin yolunu iaret eden vahiyleri
ele geirirler, peki bu efsane, kentin kaplarnn Romallara Etrskl ra
hipler tarafndan aldn gstermiyor mu?
valyeler, yani aristokratik snf, Capuann Romaya kar ayak
lanmasna katlmamtr.20 [M-\ 313 ylnda ise Ausona, Sora, Mintur-
ne, Vescia kentleri aristokratik parti tarafndan Romaya teslim edilmi
tir.21 Etrsklerin Romaya kar g birlii yaparak kurduklar halk
ynelime sadece aristokrasinin stnln hl srdrd tek kent
olan Arretium katlmamt.22 Annibal talyaya girdiinde, tm kentler
alkant iindeydi, ama bamszlklar sz konusu deildi. Kentlerdeki
aristokrasi Romay, plebler ise Kartacallar tutuyordu.23
Romanm ynetili biimi, aristokrasinin Roma nezdindeki sabit
deerine iaret eder. Devrimler daha yava olsa bile dier kentlerdekin-
den farkl gereklemiyordu. [Af-| 509 ylnda Latin sitelerinde tiran
lar sahneye ktnda, Romadaki patrici tepkisi etkili olmutu. Sonra
koullara uygun birok ll dzenlemeyle, demokrasi yava yava
ykseldi. Roma ynetimi dier sitelere gre daha uzun sre aristokra
siyle ynetildi ve aristokratik partiye umutla bakld.
Nihayet Romada da demokrasi kazand, ama aristokratik ynetim
18 Dionysius, VI, 2.
1 talya'da Roma'nn en tehlikeli dmanlaryd, -.n.
"Titus-Livius, IV, 9, 10.
1(ya da Haruspice), Etrsk kkenli Romal khinler. Bunlar, kurban edilen hayvan
larn (genellikle boynuzlu) barsaklarn inceleyerek kehnette bulunurlard, -.n.
20 Titus-Livius, 11.
21 A.g.e., IX, 24, 25.
22 A.g.e., X, 1.
23 Titus-Livius, XXIII, 13, 14, 39; XXIV, 2, 3.
usulleri ve kurnazlklar devam etti. Blkler meclisinde [omices par
centuries] oylar zenginlie gre dalmt. Trib meclislerindeki du
rum da ok farkl deildi. Hukuken zengin-yoksul ayrm kabul edilmi
yordu, ama hakikatte mlk sahiplerinin otuz bir oyuna kar kentsel
drt trib iinde kapal yaayan yoksul snfn sadece drt oyu vard. Bu
toplantlardan daha sessiz geen bir baka toplant daha yoktu. Toplan
tda ya sadece bakan ya da bakann sz verdii kii konuuyordu, ha
tipler pek dinlenmiyor, ok az tartlyordu. Bu toplantda yaplan i o
unlukla evet ya da hayr oyu vermekten ibaretti, dolaysyla da karma
k sreleri gerektiren saym ilemi derin bir sessizlii gerektiriyordu.
Ayrca Romadaki senatonun, Yunanistann demokratik sitelerinde ol
duu gibi her yl yenilenmediini eklemek gerekiyor. Romada senatr
ler yaam boyu grev yapyor ve yelerini kendi seiyordu. Roma ger
ekten de oligarik bir birlikti.
Treler, kurumlardan daha da aristokratikti. Tiyatrolarda senatrle
re tahsis edilmi zel yerler vard. Atl birliklerde sadece zenginler g
revlendiriliyordu. Ordudaki rtbelerin ou byk ailelerin ocuklarna
aitti, Scipion svari taburu komutanln yapt srada daha 16 yana
bile girmemiti.
Romadaki zengin snfn egemenlii dier kentlere gre daha uzun
srd. Bunun iki nedeni vardr. Birincisi, yaplm olan byk fetihlerin
yararlar, zaten varolan zengin snfn karnayd; yenilenlerdcn temel
lk edilen topraklar yine zengin snfn elinde birikti ve fethedilen lke
nin ticaretini eline geirdiler, vergi gelirleri ve eyalet ynetimlerinden
de nemli gelirler saladlar. Zaten zengin olan ve \her feiihle\ her bir
kuakta biraz daha zenginleerek ar varlk sahibi olan bu ailelerin her
biri, halk karsnda byk birer g haline geldiler. kinci neden ise, en
fakir Romalnn bile doutan zenginlie sayg gstermesidir. Kaybolan
gerek yanama snf, byk servetlere gsterilen sayg biimi altnda
yeniden dirildi, proleterlerin zenginlen her sabah selmlamas det ha
line geldi.
Dier tm sitelerde olduu gibi zenginlerle ve yoksullarn mcade
lesi Romada da yaanmtr. Ama bu mcadele Gracchuslar1zamann
Gracchus kardeler. Pleb snfndan bir ailenin ad. Bu aileden devlet grevi icra
edenTiberius ve Gaius kardeler ldrlmlerdir, -.n.
da, yani fetih tmyle sona erdikten sonra balamtr. Zaten Romada-
ki mcadele, btn teki kentlerde olduu gibi iddet karakteri kazan
mamtr. Zenginlie ulamakta hrsl davranmayan Romal yoksul halk,
kendilerine yardmc olacana inanmadklar reformcu Gracchus kar
delere geveke destek vermi, en sonunda da onlar terk etmitir.
Zenginlere sadece bir tehdit halinde sunulan arazi yasalarna ilgisiz ka
lan halk, sadece etkisiz alkantlar yaratabilmitir. yet halkn kendisi
ne kamu topraklarnn yani Devlet arazilerinin paylatrlmas teklif
edilmi olsayd, en azndan zengin mlklerini temellk etme dnce
sine sahip olmazlard. [Roma halk\ biraz kklemi sayg ve biraz da
hibir tutum almam olmann yaratt alkanlk nedeniyle zenginlerin
yannda ve glgesinde yaamay seviyordu.
Bu snf, kendi saflarna, baml kentlerin ya da mttefiklerin en
nemli ailelerini kabul etme bilgeliini gsterdi. talyadaki zenginlie
benzeyen unsurlar, yava yava Romamn zengin snfn biimlendirdi.
nemini zamanla artran bu [zengin] gvde, zamanla Devletin egeme
ni haline geldi. Yksek grevleri tek bana icra etti. cra ettii grev
lerin ok yksek paralarla satn alnabilmesi nedeniyle senatoyu tek ba
na oluturdu. nk senatr olabilmek, ayrca seme ve seilme hak
k iin ok yksek vergilerin denmesi gerekiyordu. Sonuta halk, de
mokratik yasalara ramen kendi zerinde ykselerek oluan gl soy
lu snfn basklar nedeniyle ac ektiyse de, muhalefet edemedi.
Sonuta, [A/] nc ve ikinci yzyllardaki talyan ve Yunanl
kentler arasnda en aristokrata ynetilen kent Roma oldu. Nihayet,
iilerinde halk gzetmek zorunda olan Senatonun d politikada mut
lak egemenlii elinde tuttuunu belirtelim. Elileri kabul eden, ittifak
lar kuran ve bozan, eyaletleri ve lejyonlar datan, generallerin eylem
lerini onaylayan ve yenilenlerin maruz kalaca koullar belirleyen Se
natoydu. Fakat baka yerlerde tm bu grevler halk meclislerinin yet
ki sindeydi. Yabanclar Roma ile ilikilerinde halk ile asla muhatp ol
muyordu, sadece Senatonun ad geiyor ve srekli olarak halkn hibir
yetkisinin olmad dncesi ileniyordu. Bir Yunanlnn Flaminiusla
paylat dnce de bunu gstermektedir: lkenizde yneten zen
ginliktir ve btn her ey ona baldr.24
24 Titus-Livius, XXXIV. 31.

V kitap: BELEDYE REJM KAYBOLUYOR- ROMA FETHEDYOR 351
Sonuta, btn sitelerdeki aristokratlarn gzleri gvenilir ve koru
yucu kabul edilerek servetlerin tand Romaya evrilir. Romaya hi
kimsenin yabanc bir kent olarak bakmamas ileri daha da kolaylat
rr: Roma, ahinler tarafndan Sabin, Etrskler tarafndan Etrsk, Latin-
ler tarafndan Latin, Yunanllar tarafndan da Yunanl gibi grlrd.
Romann kendini Yunanistana gstermesiyle birlikte {M 199),
aristokrasi kendini teslim etti. nsanlarn ou nezdinde mesele aristok
rasi ile halk partisi arasnda olup bitenlerdi, dolaysyla da hi kimse ba
mszlk ile bamllk arasnda bir seim yaplabileceini dnmyor
du. Kentlerde yaayan halk, Philip, Antiokhus ya da Perseusun taraf
n tutuyordu, aristokrasi ise Roma tarafnda duruyordu. Polybius ve Ti-
tus-Liviusda 198 ylnda Argosun kaplarnn Makedonlara aldn
gryoruz. Ama Opunte1 bir sonraki yl zenginlerin partisi tarafndan
Romallara teslim edilir. Acamaniada (Bat Yunanistanda bir blge)
ise, aristokrasi ile Roma arasnda bir ittifak antlamas imzalanr. Fakat
bu anlama halkn stn gelmesi sonucunda bir yl sonra bozulur. The-
baide halk partisi gl olduu srece Philip ile ittifak yaplr, ama ege
menlik aristokrasiye geince zaman kaybetmeden Roma ile yaknlalr.
Atina, Demetriadea (Teselya blgesi kenti) ve Foada halkn alt taba
kas, demokrat tiran Nabisin sava at Romallara dmandr. Ama
aristokratik ynetim hkm srd mddete bu kentler Aka birlii
tarafnda yer alrlar. Philopemen ve Polybius gibi ahsiyetler yurdun
\nationale] bamszln talep ederlerse de, aslnda demokrasiden ziya
de Roma egemenlii yanldrlar. yle bir n gelir ki Aka birliinde
halk partisi baskn kar; ite birlik bu ndan itibaren Romann dma
n haline gelir. Halk hizbin efleri olan Diaeos ve Kritolaos ayn za
manda Romallara kar birliin de generalleridir. Ama yiite arpan
Scarphee ve Leucopetra, muhtemelen bu kahramanl Yunanistann
bamszlndan ok demokrasinin zaferi iin gstermitir.
Bu trden olaylar Romann imparatorluunu nasl fazla aba sarf
etmeden kurduunu gsterir. Belediye ruhu yava yava kaybolur. Ba
mszlk tutkusu ndir bir duyguya dnr, ama onur ve yrekler par
tilerin karlar ve tutkular iin atmaya balar. Site giderek unutulur. Bir
zamanlarn kentlerinde snrl ufuklarn yaratt dncelerle birbirin-
1Yunan kenti, -.n.

den farkl kk dnyalarnda yaayan insanlarn nndeki engeller bir

bir ortadan kalkmaktadr. Tm talya ve Yunanistanda sadece iki insan
grubunun varl sz konusuydu: Bir tarafta aristokratik snf|m partisi],
dier tarafta halk partisi. Biri Romann egemenliini talep ediyor, di
eri reddediyordu. Sonunda Roma, aristokrasinin galibiyetiyle [Yuna
nistan da\ imparatorluk hanesine kaydetti.
4. Roma, belediye rejimini her yerde yok eder

Antik sitenin zayflayan kurumlan bir dizi devrimle tkenirler. Roma
egemenliinin ilk sonucu, geriye kalanlarn temizlenmesiyle sitelerin
ykmnn tamamlanmas olmutur. Romaya boyun een halklarn ko
ullarn gzlemleyerek bunlar grebiliriz.
ncelikle modern siyasetin alkanlklarnn darda tutmal ve fet
hedilen blgelerin bugn olduu gibi bir kralla eklenerek snrlarn
kltt, Roma Devletinin de kendisine birbiri ardna katlan halkla
r temsil ettiini dnmemek gerekiyor. Roma Devleti, civitas Roma
na fetihle bymyordu, sadece dinsel trenler eliinde yaplan sa
ymlar1katlan aileleri kapsyordu. Roma topra ager Romana fazla ge
nilemiyordu, krallarn izdii ve Ambarvales trenlerinde her yl kut
sanan deimeyen snrlar iine kapanp kalmt. Her fetihte byyen
tek bir ey vard: Romann egemenlii, imperium Romanm.
Cumhuriyet devam ettii mddete, Romallarn ve dier halklarn
bir yurttalar topluluu [nation\ oluturabilecei kimsenin aklna gel
miyordu. Roma, yenilenleri bireysel olarak kabul edebilir, kendi surla
r iinde ikmet etmelerine izin verebilir ve nihayet onlar Romallara da
dntrebilir, fakat kendi nfusuna yabanc bir nfusu ve yabanc bir
topra asimile edemezdi. Bu, Romann icra ettii zel bir siyasetten
deil, antik adaki bir ilkeden kaynaklanr. Roma, dier kentlerle k
yaslandnda bu ilkeyle daha mesafeli olabilir, ama yakasn tmden s-
yramazd. Bamllaan bir halk tastamam Roma Devletine dhil ol
muyor, sadece Roma egemenliine giriyordu. imdiki haliyle eyaletler
ve bakentleri Roma ile birlemiyordu. Roma boyun edirdii halklar
la kendisi arasnda sadece iki tr ba biliyordu: Bamllk ya da ittifak.
1 Romada saymlar 5 ylda bir yaplyor ve bu saymn sonular kabul edilen yeni
nfusu belirliyordu. - .n.
V. kitap. BELEDYE REJM KAYBOLUYOR ROMA FETHEDYOR 353
Bu grnme gre belediye kurumu, yenilgiye urayan halklarda

srp gitmi, ayrca dnya birbirinden farkl sitelerden mteekkil ge
ni bir btn haline gelmi ve hepsinin stne de egemen bir site yer
lemitir. Oysa gerek farkldr. Romann fethettii her kentte gerek
bir dnm meydana gelmitir.
Bir tarafta uyruklar vard, deditiii} bunlar deditio [teslimiyet ya da
biat] dsturunu dile getirerek, kiiliklerini, kendi surlarn, topraklar
n, sularn, evlerini, tapnaklarn, tanrlarn Roma halkna teslim edi
yorlard. Sadece belediye rejimlerinden deil, eskilerden kalan her ey
den yani kendi dinlerinden ve zel hukuklarndan da vazgeiyorlard.
Teslim olanlar, bu ndan itibaren kendi aralarnda bir toplum dzeni ve
siyas bir birlik olutramyorlard. Kentleri ayakta kalabilirdi ama site
leri snp gitmiti. Birlikte yaamaya devam ediyor olsalar bile geriye
ne kurumlan ne yasalar ne de yksek grevlileri kalyordu. Romadan
yollanan bir devlet yetkilisinin \praefectus\n keyf otoritesi bu kiilerin
arasnda madd dzeni salyordu.25
teki tarafta mttefikler vard,foederati ya da $ocii.m Bunlara daha
iyi davranlyordu. Roma egemenlii altna girdiklerinde, belediye re
jimlerini ve site rgtlerini koruma ayrcaln elde etmilerdi. Her kent
iin, zel yasa, yksek grevliler, Senato, site bakanl ve yarg hak
kn korumaya devam ettiler. Kent zevahiren bamszd, hatt Roma ile
ilikisi mttefikler arasndaki ilikiden te deildi. Lkin Roma, fetih
ten sonra yaplan antlamaya majestatem populi Romani comiter con-
servato szcklerini eklemiti.26 Mttefik sitenin egemen siteye ba
mlln dzenleyen bu szckler ylesine mulkt ki, bamlln ni-I
I Son dnem Roma imparatorluunda azat edilmi kleler snfa blnmler

di. Bunlar Latini, Dedititii ve Roma yurttalna geenlerdi. Bunlardan en aa
da olan snf Dedititiilerdi. -y.n.
II Roma mparatorluunda genellikle ek yetkilerle donatlm, alt snftan st snfa
kadar pek ok derecesi bulunan asker ve sivil memurlara verilen ok sayda res
m unvandan biridir. Bu memurlarn yaptrm gc, kendi makamlarndan ziyade
magistralar tarafndan verilen yetkiden kaynaklanrd, -y.n.
^Titus-Livius, I. 38; VII, 31; IX, 20; XXVI, 16; XXVIII, 34. iero, De lege agr.,
1,6; II, 32. Festus, Ve Praefecturae.
n mtiyazl kiiler arasndan seilen askerlerden oluan bir birlik ve ayrca talya
yarmadasnda Roma ile askeri ittifak halindeki zerk tribler ya da siteler, -y.n.
iero, pro Balbo, 16.
ha lsnn tastamam en glnn keyfine gre dzenlendii anla

lyordu. zgr kabul edilen bu kentler, Romadan talimat alyor, pro-
konsl\ere (proconsuP-prokonsl) itaat ediyor, devletle szleme yap
m kr amal kamu kurulularna (publicain) vergi dyor, yksek g
revlileri kentin valisine lprocuncul| hesap veriyor, vali de yarglarn
arsna icabet ediyordu.*27 Eskilerde belediye rejimi, kendi zellikleri
ni ve bamszln koruyamad takdirde tamamen yokolp gidecekti.
Sitenin kurumlarnn srdrlmesi ve yabanc bir gce bamllk arasn
daki eliki, modemler tarafndan muhtemelen apak grlmez, ama
bu eliki zamann insann artyordu. Belediye rejimi ve Romann
gc uzlaamazd nk mevcut durum sadece, srf bir grnt, yalan
ve insanlar megul edecek bir elence olabilirdi. Her bir kentin en zel
ve en hassas ileri, her yl Romaya gnderilen heyetle Roma Senato
sunda dzenliyordu. Hl zgrce seebildikleri belediye yksek g
revlileri, arhontlar ve yksek asker grevlileri [stratege | vard; ama y
l belirleyen arhontun kamu kaytlarna kendi adm yazmaktan, eskiden
ordu ve Devlet efi olan yksek asker grevlinin de ulam yollarn ve
piyasalar denetlemekten baka yetkileri kalmamt.28
O halde, belediye kurumlan da, mttefik ve uyruk denilen halklar
gibi kaybolup gidiyordu, ama aradaki tek fark, birincilerin hl dsal
biimlerini koruyor olmalaryd. Gerekte ise antik an tasavvur etti
i site, Romamn duvarlar dndaki hibir yerde grlmyordu.
te yandan site rejimini ykan Roma yerine bir ey koymuyordu.
Kuramlarn elinden ald insanlara karlnda kendi kurumlarn ver
miyordu. Hatt, bu insanlarn kullanabilecei yeni kurumlar yaratmay
bile dnmyordu. mparatorluun denetimindeki halklar iin ne bir
anayasa bile yapt ne de onlar ynetmek iin sabit kurallar dzenleme
yi bildi. Halklar zerinde yrtt otorite dzensizdi. Devletine, site
sine bal olmayan halklar zerinde hibir yasal eylem gerekletiremi-
yordu. Roma iin uyruklar deta yabancyd, eski belediye rejiminin
1 Roma Eyaletlerinde Konsllerin yerine hareket eden Vali. Modern rneklerden

birisi, II. Dnya Savanda Amerikann Japonya Prokonsl olarak adlandr
lan general MacArthurdur. -y.n.
27 Titus-Livius, XLV, 18. iero, ad Alt., VI, 1; VI, 2. Appianus, Guerres civiles, I,
102. Tacite, XV, 45.
28 Philostrate, Vie des sophistes, 1, 23. Boeckh, Corp. nscr., passim.
yurttaa yabanc ya da dmana uygulanan dzensiz ve snrsz bir g
cn uyguiaycsyd. Roma ynetimi uzun sre bu ilke araclyla d
zenlendi. imdi nasl uyguladn grelim.
Roma, yurttalarndan birini bir lkeye yolluyordu ve bu lke, o
yurttan eyaletleri1[province-oul| olarak kabul ediliyordu; yani zel
ykmll, kendi zeni, ahs ii oluyordu -provincia [eyalet- tekil]
szcnn anlam buydu. Ayn zamanda, bu yurttaa imperium [mut
lak otoriteyle emretme, hkmetme] yetkisi verilmi oluyordu; bunun
anlam, Romann o lke zerindeki egemenliinden kendini temsilen
gnderdii yurtta lehine bir sreliine vazgemesiydi. Cumhuriyetin
tm haklarn kendi ahsnda temsil eden bu yurtta, mutlak efendi ve
egemendi. Vergi miktarn saptyor, asker gc icra ediyor, adaleti sa
lyordu. Uyruklar ya da mttefikleriyle ilikisini dzenleyen bir anaya
sa yoktu. Hibir yasaya bal olmad iin mahkemelerde keyfine gre
yarglayabiliyordu. Bir Romal olduu ve ynettii eyalettekileri yarg
lad iin kendisi zerinde ne eyalet \provinciaux| yasalarnn ne de Ro-
madaki yasalarn hkm olamazd. yet kendisi ile ynettikleri ara
snda bir yasa olmas gerekiyorsa, yasalar sadece kendisinin yetkili ol
mas nedeniyle sadece kendisi tarafndan dzenlenebilirdi. Kendisine
verilen imperium yetkisi, yasama gcn de ieriyordu. te genel vali
\gouverneurs] grevlendirildii vilayete geldiinde, geleneklere ve
kendisine tannan hakka binaen, ahlken kendisinin de riayet etme s
z verdii bir Ferman [edit\yaymlard. Genel valiler her yl deitiin
den, yasalar da her yl deiiyordu. nk yasann kayna geici ola
rak imperium yetkisiyle donatlan kiinin isteklerinden ibaretti. Bu ilke
titizlikle uygulanyordu. yet bir valinin verdii karar grev sresinin
bitimine kadar uygulanamamsa, o karar yeni gelen valiyle birlikte hu
kuken iptal olur ve sre yeniden balard.29
Vali, snrsz gt. Vali, yaayan yasa idi. Taralarn, valinin uygu
lad iddet ya da sular karsnda Roma yasasna bavurabilmelerinin
yegne aresi, hizmetine girebilecekleri bir patron yani Roma yurtta
bulmakt.30 nk kendileri olarak ne site yasalarna dayanabilme ne de
1 Romann bir istisna ile (Kuzey talya), genel olarak talya dnda uygulad bu
ilhak sistemi, -y.n.
29 Gaius, IV, 103, 105.
30 iero, De orat.. I, 9.
site mahkemelerine bavurma haklar vard. Yabana kabul ediliyorlar

d, hukuk ve resm dildeki adlar peregrini1ydi, ve yasann dman
[hostisj hakknda syledii her ey kendilerine de uygulanyordu.
mparatorluk snrlar iinde yaayanlarn yasal durumlar, Romal
hukuk danmanlarnn yazlarnda aka grlmektedir. Bu yazlardaki
ele aln biimine gre, sz konusu halklar, ne kendi yasalarn olutu
rabiliyorlar ne de henz Roma yasalarndan yararlanabiliyorlard O hal
de, ne ekilde olursa olsun onlar iin yasa yoktur. Romal hukuk dan
man nezdinde, bir taral ne kocadr ne de baba, yani yasa taralya ne
evlilik hakk ne de velayet hakk tanr. Mlkiyet hakk yoktur, mlk sa
hibi olmasnn nne ikili bir imknszlk rlmtr: Kiisel durumu
nedeniyle mlk sahibi olamaz, nk Roma yurtta deildir. Toprak
sahibi olamaynn ikinci nedeni, yasaya gre mlkiyetin sadece ager
Romanus snrlan iinde edinilebilmesidir, oysa [taralnn] topra za
ten Roma snrlar dndadr. Eyalet toprann zel mlkiyet olarak sa-
hiplenilemeyeceini syleyen hukuk danmanlarna gre bu insanlar
[peregrini], sadece topra ellerinde bulundurabilirce ve ileme hak
kna sahiptir.31 leride greceimiz gibi, [M\ II. yzylda eyalet, tara
topra hakknda kabul edilenler, Roma sitesi hakkn elde etmeden n
ceki talyan topra iin de geerliydi.
Roma imparatorluuna dhil edilen halklarn, belediye inanlarn,
ynetimlerini, zel hukuklarn kaybettikleri dorudur. Romann ba
mlln ykc taraflarn pratikte hafiflettiine de inanlabilir. Roma
yasas uyruklarna babaerkil otorite hakkn vermiyorsa da, otoritenin
trelerde devam etmesine izin veriyordu. Herhangi biri toprak mlkiye
tine sahip olamasa da, elinde bulundurma hakk veriliyordu; topran
ekiyor, satyor ve miras brakabiliyordu. Topran kendisine ait olduu
sylenmiyordu, ama kendi topraym, pro suo [kendisi iinj gibiydi.
Kendi mlkiyeti deildi, dominium [mal zerindeki hkimiyet] ama
kendi mallaryla, in bonis [elinde bulundurma) birlikteydi.32 Fakat Ro
ma, uyruklar lehine bu trden dolambal yollar ve dil oyunlar da ta-
1Romann fethettii yerleimlerde yaayan insanlar, ama ne Roma yurttalna ne

de Latinlerin hukuk statlerinden yaralanabiliyorlard. Ama bir Romairnn kle
sine dntrlebiliyorlard. -y.n.
31 Gaius, II, 7; iero, pro Flacco. 32.
32 Gaius, I, 54: II, 5, 6, 7.
V. kitapz BELEDYE REJM KAYBOLUYOR- R O M A FE TH E D YO R 357
arlyordu. Belediye geleneklerinin varl yenilen halklarn yasa yap

masnn nnde engelse bile, Roma dehas toplumun dalp gitmesine
izin veremezdi. lke olarak hukukun dna konulmu olan toplum, ger
ekte bir yasalar varm gibi yayordu. Roma, toplumun yasas varm
yaamas ve galip olarak gsterdii hogr dnda, yenilen halkn tm
kurumlaryla birlikte yasalarnn da kaybolup gitmesini istiyordu. Roma
bu tuhaf oyunu birok kuak boyunca kesintisizce oynamaya devam et
ti: Ayakta kalan tek bir site [Roma] kurumlarn ve hukukunu koruyor,
ama geriye kalan yz milyondan fazla insan egemen site tanmad ve
kabul etmedii iin hibir yasaya sahip olamyordu. Dnya tam bir ka
ostan ibaret deildi tabi, ama yasa ve ilkelerden yoksun toplum, g,
keyflik ve antlamalarla ayakta duruyordu.
Roma fetihlerinin, kurban olarak ald halklar zerindeki etkisi de
rin oldu. Sitedeki her ey yok oldu: nce inan, sonra ynetim ve niha
yet zel hukuk; uzun sredir sarslan belediye kurumlan ise sonunda y
klarak klliyen kayboldular. Ama kaybolann yerine ne dzenli bir top
lum ne de bir ynetim sistemi konabildi. Belediye rejiminin dalmasy
la baka bir toplum biiminin fark edilmesi arasnda bir kesinti momen
ti yaand. Yurttalk sitenin yerini alamad, nk Roma imparatorluu
hibir tarzda halka benzemiyordu. Tek bir merkez noktadaki gerek
dzenin evresinde karmakark bir kalabalk yer alyordu. Geri kalan
ksmlarda hkm sren yapay ve geici bir dzen ise tastamam Ro
maya biatin dlyd. Romann kendisi iin muhafaza ettii hukuku
ve kurumlan ele geirerek dzenli bir birlik haline gelen baml halk
larn, kendilerinin de dhil olduu Romayla yekvcut olabilmeleri iin
basklarla Roma sitesine girebilmeleri, buray dntrerek bir yer
edinmeleri gerekiyordu. Bu uzun ve zor bir ura oldu.
5. Baml halklar birbiri ardna Roma sitesine giriyorlar

Roma uyruundaki yurttan kaderini, iler acs halini ve koullarnn
arzu edilebilirlikten ne denli uzak olduunu grdk. Sadece hilie kat
lanmak deildir mesele, ayn zamanda en gerek ve en nemli karlar
da sz konusudur. Roma yurtta olmayan kii, ne koca ne de baba ola
bilir, ne mlk edinebilir ne de miras haklarndan yararlanabilirdi. Roma
yurtta olmak kymetlidir, nk dzenli bir topluma dhil olmann,
hukuktan yararlanmann art Roma yurttaldr. Dolaysyla yurttalk
3 58 ANTK STE: TAP1NMA-HUKUK-KURUMLAR
unvan, insan arzusunun en kymetli hedefi haline gelir. Latinler, tal-

yanlar, Yunanllar, daha sonra spanyollar ve Galyallar daima Roma
yurtta olmay istemilerdir, nk hukuk haklara sahip olmann ya da
adamdan saylmann yegne yolu budur. Hepsi de uzun abalarnn d
ln alarak, yukardaki sraya gre teker teker Roma mparatorluuna
dhil olurlar.
Toplumlarn Roma Devletine yava yava dhil olarak dnmele
ri eski halklarn uzun tarihinin son halkasdr. Birbiri ardna gelen evre
leri meydana gelen bu byk olay gzlemlenmesine daha [M\ IV.
yydan balamak gerekir.
Roma, hkimiyet kurduu Latiumdaki yaayan yaklak krk halk
tan nerdeyse yarsnn kkn kazm, birka halkn toprana elkoy-
mu, dierlerinin de mttefiklik hukukunu yok saymtr. Mttefikler
[M\ 347 ylnda, Roma ile ittifakn aslnda tam bir biati ierdiini, Ro-
manm yarar iin dktkleri kanlarn ve savurganca harcadklar para
nn kendi aleyhlerine olduunun farkna vararak bir koalisyon kurarlar.
efleri olan Annius, Roma Senatosunda isteklerini dile getirir: Bize
eitlik verilsin ve ayn yasalara sahip olalm, sizinle birlikte tek Devlet
- une civitas - olalm; tek admz olsun ve hepimize Romal densin.
te Anniusun 347 ylnda mparatorluun tebs olan halklarn talepleri
olarak dile getirdii istekler, ancak be buuk yzyl sonra gerekleir.
Anniusun dillendirdii, ama Romallarn eski dine ve sitelerin eski hu
kukuna aykr olmas nedeniyle korkun bir su olarak kabul ettii d
nce, hem yeni ve hem de umulmadktr. Konsl Manlius: Byle bir
neri kabul edilirse, Romaya gelip Senatoda grev alacak ilk Latini
bir konsl olarak kendi elleriyle ldreceini syler. Sonra, sunaa
dner ve tanry da tank gstererek Ey Jpiter, bu adamn azndan
kan dine aykr szleri duyuyor musun? Tanrm, bir yabancnn senatr
olarak, konsl olarak gelip kutsal tapmakta oturmasn ho grecek mi
sin?. Manlius, yurtta yabancdan ayran eski iren duyguyu akl
yordu. Konsl olarak antik dinsel yasann organyd ve insanlarn ya
bancdan nefret etmesini istiyordu. nk [yabanc | site tanrlar tara
fndan lnetlenmiti. Bir Latinin senatr olmas imknszd. Nihayet
Senatonun toplant yeri bir tapnakt ve Roma tanrlar tapnaklarnda bir
yabancnn bulunmasna izin vermezdi.
Sava devam etti, yenilen Latinler dediion olarak yayor oldukla-
V. kitap: BELEDYE REJM KAYBOLUYOR- RO M A F E TH E D YO R 359
n kentleri, tapnmalarn, yasalarn ve topraklarn Romallara teslim et

tiler. Onlara reva grlen durum zalimceydi. Senatoda bir konsl Ro-
mann geni bir lle evrilmesini nlenmesi amacyla, Latinlerin ka
derlerinin merhamet gstererek dzenlemenin gerekli olduunu sy
ler. Titus-Livius ne yapldn aka sylemez, ama ona inanmak gere
kirse Latinlere Roma sitesi hakk verilir, fakat tannm olan siyas d
zen oy hakkn, sivil alan da evlenme hakkn iermez. Ayrca, bu yeni
yurttalarn nfus saymnda dikkate alnmadn belirtmek gerekir. As
lnda Senato tarafndan bahedilen yurttalk unvannn, Latinleri kand
rarak gerek bir bamlln gizlenmesi amacyla verildii anlalmak
tadr. nk bu unvan tayan insanlar, yurtta ykmllklerine sahip
olsalar bile, hibir haktan yararlanamyorlard. Bu yle bir hakikatti ki,
birok Latin kenti bahedilen bu site hakknn ilgas iin isyan ederler.
Romann politikalarm yz yl getikten sonra - ve Titus-Livius bi
zi uyarmadan deitirdiini grrz. Artk Latinler iin, oy hakknn
ve connubium hakknn kullanlamad site yoktur. Roma yurttalk un
vann ellerinden alr ya da daha dorusu, bu yalan ortadan kaldrarak,
deiik kentlerin belediye ynetimini, yasalarn ve yksek grevlilii
iade karar verir.
Roma, iade kararn verirken ince bir kurnazlk yapmtr, uyruklarn
Roma sitesine zor da olsa girmeleri iin bir kap aar. Doduu kentte
yksek grevli olan bir Latinin grevinin sona ermesinden sonra Ro
ma yurtta olabileceine karar verir.33 Bu kez, site hakk ba tam ve
koulsuzdur: Oy hakk, yksek grevlilik, saym, evlilik, zel hukuk...
her ey vardr. Roma dinini, ynetimini, yasalarn bir yabancyla pay
lamaya rza gstermitir, fakat kolaylklar tm kentlere deil, baz
kentlerdeki birka kiiye yneliktir, yani ahsdir. Roma kendi iine
Latiumdaki en iyiyi, en zengini, en gzde olan kabul etmektedir.
Sz konusu site hakk deerlidir. ncelikle tamdr ve sonra da bir
ayrcaln gstergesidir. Bu hak sayesinde, talyann en gl kent
meclislerinde yer alnr, konsl olunabilir ve lejyonlara komutanlk ya
plabilir. Bu hak sayesinde en iddial arzular bile tatmin edilebilir, hatt
evlilik yoluyla Romal bir aileyle birlik kurulabilir, Romada yerleile-
bilir ve mlk sahibi olunabilir, dnyadaki en nemli ticaret merkezle
Appianus, Guerres civiles, II, 26.

rinden biri olmaya balayan Romada ticaret yaplabilir. Kr amacyla

kamusal kurululara girebilir ve vergilerin toplanmas ya da ager pub-
licus'un topraklar zerindeki vurgun imkn sayesinde byk krlar el
de edilebilir. kmet edilen yer nemli olmakszn etkili bir korunma
salanr; belediyedeki yksek grevlilerinin otoritesinden ve Romal
yksek grevlilerin yersiz arzularndan kurtulma imkn bulunur. Roma
yurtta olmakla saygnlk, zenginlik ve gvenlik kazanlr.
Acelecilikle bu unvan elde etmek isteyen Latinler her yolu dener
ler. Yaln davranlar iindeki Roma bir sre sonra, 12.000 yurttaln
hileyle elde edildiinin farkna varr.
Roma bu durumu genel olarak grmezden gelir. nk bylece
hem nfusu artmaktadr hem de savalarda verdii kayplarn yeri dol
durulmaktadr. Lkin, en zenginlerinin Roma vatanda olduu gnler
de Latium fakirlemeye balamtr, Latin kentlerinde artk ac ekil
mektedir. En zengin Latiumlularn Roma yurtta olduktan sonra muaf
tutulduu vergiler, geride kalanlar iin giderek arlamaya balamtr,
dahas Romaya her yl kaytsz artsz vermeyi taahht ettikleri asker
saysn tamamlamalar da giderek zorlamaktadr. Site hakkn elde
edenlerin says ne kadar fazlaysa, yurtta olmayanlarn hayatlar da o
kadar zorlayordu. yle bir zaman gelir ki, Latin kentleri site hakknn
ayrcalk saylmamasn isterler. ki yzyldr \Roma'ya\ baml konum
da bulunan ve ilerindeki en zenginlerin Roma yurttal kazanmak
iin yaadklar yerleri terk ettii - Latin kentleriyle ayn koullar pay
laan - talyan kentleri, site hakk talep ederler. Bu dnemde byk top
rak yasas meselesini tartmaya balayan Roma demokrasisinin, uy
ruklarna ya da mttefiklerine kar tutumu daha az katlanlabilir hale
gelmiti. Ayn dnemde, byk bir ksm Cumhuriyete ait olan talya
topraklarnn bir blm talyanlar tarafndan igl edilmiti. Lkin
mevcut yasalarn saptad ilkelere gre, uyruklar ve mttefikler, yet
site aksi ynde bir resm karar almamsa toprak sahibi olamazd. Bu
durum zerine partilerden biri, talyanlar tarafndan igl edilen bu top
raklara Devlet tarafndan el konmas ve [tartlan toprak yasasna gn
derme yaplarak] Romal fakirler arasnda datlmas talebinde bulunur.
Kendilerini tehdit eden cidd bir ykm tehdidi nedeniyle yurttalk hak
larna [droits civil] sahip olma ihtiyac hisseden talyanlar, bu haklarn
sadece Roma yurtta olarak kazanlabileceini de biliyorlard.
V. kitap BELEDYE REJM KAYBOLUYOR- ROMA FETHEDYOR 361
Bu sreci izleyen savaa toplumsal sava ad verildi; Romanm

mttefikleri, mttefik olmamak ve Romallamamak iin silha sarl
yordu. Muzaffer Roma kendisinden isteneni vermek zorunda kald ve
talyanlar site hakkn elde ettiler. Romallar iinde asimile olan ve fo
rumda oy kullanan talyanlar, gnlk hayatta Roma yasalarna tbi olur
lar, toprak haklar tannr ve ayrca Roma toprayla talyan topra eit
kabul edilir, iledikleri topran sahibi olabilirler. Bylece,jus italicum
yerleir. deta ager Romanus sz konusudur, yle ki toprak, talyan bir
bireyin hakk olmaktan ziyade Romallam olann hakkdr, ama bir
talyan toprann hakkdr.34
talya bu ndan itibaren tek bir Devlet oluturur. Geriye eyaletlerin
Roma birliine alnmas kalmtr.
Bat eyaletleri ile Yunanistan arasnda ayrm yapmak gerekir. Batda
fethedilmelerinden nce gerek bir belediye rejimine tank olmayan
Galya ve spanya vardr. Roma onlar ya baka trl ynetmenin imkn
sz olduuna inandndan, ya onlar talyan nfusuyla asimile etmek
gayesiyle veyahut onlar da talyan halklarnn izledii yoldan geirme
nin gerekli olduuna inanmas nedeniyle, Galya ve spanya halklarnda
belediye rejimini yerletirmeye alr. Romadaki siyas hayat ortadan
kaldran imparatorlar, eyaletlere gelince, belediye rejimine zg her
trden zgrl titizlikle srdrmeye alyorlard. Bylece Gal-
yada, her biri kendi Senatosu, aristokratik birlii ve seilmi yksek
grevlileri olan siteler olutu, hatt her bir sitede eski Yunanistan ve es
ki talyadakine benzeyen biimlerdeki yerel tapnmalaryla Genius ve
Poliade tanrs belirdi. Fakat yerletirilen belediye rejimi bile, insanla
rn Roma sitesine gelmelerine engel olamyor, bilakis onlar siteye git
meleri iin hazrlyordu. Bu kentler arasnda incelikle dzenlenmi olan
hiyerari, Roma lehine asimilasyon iin, her bir kentin Romaya azar
azar yaklama derecesini belirliyordu. yle ayrmlar grlyordu: /.
Kendi ynetim ve yasalarna sahip ve Roma yurttalaryla hukuk ili
kisi olmayan mttefikler; 2. Romallarn yurttalk haklarndan yararla
nan, fakat siyas haklara sahip olmayan smrgeler; 3. talyan hukuku
na bal kentlerdeki topraklara - Romanm ltfuyla - deta talyaday
masna mlkiyet hakknn verilmesi; 4. Latin hukukuna bal kentler;
34 Hukukta res mancipi olarak adlandrlr. Bknz. Ulpien.

362 AN TK STE: TAPINMA-HUKUK-KlfRUMLAR
yani ncenin Latiumundaki treye gre yksek belediye grevinin ar

dndan Roma yurttaln kazananlar. Bu ayrmlar o kadar derindir ki,
farkl iki kategori arasnda ne evlilik ne de yasal bir iliki imkn sz ko
nusu olabilirdi. Ama imparatorlar, kentlerin zaman iinde basamak ba
samak trmanmalar, uyruk ya da mttefik durumundan talyan hukuku
na, talyan hukukundan Latin hukukuna kadar ykselebilmeleri iin a
ba sarf ediyorlard. Bir kent bu noktaya eritiinde ise nemli aileler te
ker teker Romal oluyorlard.
Yunanistan da yava yava Roma Devleti ne dhil oldu. lk zaman
larda kentler, belediye rejimine zg biim ve arklarn korudular. Fe
tih zamannda zerkliini koruma arzusunu gsteren Yunanistana talep
ettiinden daha uzun sreler iin zerklik verildi. Fakat daha birka ku
ak sonra, iinme, ihtiras ve karn destekledii Romallama arzusu
belirdi.
Yunanistan yabanc bir efendiye gsterdii kini Romaya gsterme
di: Romaya tapyor, derin sayg duyuyor, hatt Roma istemeden, ken
diliklerinden ona tapyorlar ve bir tanrymasna Roma adna tapnak
lar yapyorlard. Her kent kendi poliade tanrsn unutuyor ve bunun ye
rine Roma tanrasna ve tanr Sezara tapyorlard: En gzel bayramlar
Romaya adanyordu, ama ilk yksek grevliler henz Augustaux
oyunlar [mparator Augustus adna dzenlenen) gibi byk enlikler
dzenleyebilecek mevkide kabul edilmiyorlard. Dolaysyla Yunanllar,
en iyi site, gerek yurt, tm halklarn yneticisi olarak kabul ettikleri
Romayla kendi sitelerini kyaslyorlard. Doduklar site gzlerine k
k grnyordu; bu sitenin karlar dncelerinde ncelik tamyor
du; salad saygnlk ihtiras tatmin etmiyordu. Eer Roma yurtta de
ilse hi deeri yoktu. mparatorlar dnemindeki yurttalk unvan siya
s haklar salamyor, sadece salam avantajlar sunuyordu. Mlkiyet
hakk, miras hakk, evlilik haklar, babaerkil otorite ve Roma zel huku
ku kazanlabiliyordu. Kentlerde uygulanan temelden yoksun, srekli
deien ve sadece hogr deerinden ibaret olan yasalar, Romallar ta
rafndan kmseniyor, Yunanllarca da pek deer verilmiyordu. Yasa
nn herkes tarafndan deer verilmesi ve gerekten kutsal kabul edilme
si iin tastamam Roma yasas olmas gerekiyordu.
Ne Yunanistann ne de herhangi bir Yunan kentinin ok arzu edilen
bu site | -nin yurttalarna verdii haklar \ hakkn kesin olarak talep et
V. kitap: BELEDYE REJM KAYBOLUYOR ROMA FETHEDYOR 363
tiklerini gremiyoruz. Ama insanlarn yurttalk hakk iin gsterdii

kiisel abalar Roma tarafndan desteklenmitir. Yurttalk haklarndan
bazlar imparatorun ltfuyla elde edilir, kimileri yurttal satn alarak
elde eder, ayrca topluma ocuk verenlere ya da ordunun kimi birlik
lerinde hizmette bulunanlara da yurttalk unvan verilir; bazen de be
lirli bir tonajda ticaret gemisi ina etmek ya da Romaya buday getir
mek yurttaln elde edilmesinde yeterli olur. Bu hakk elde etmenin
bir dier kolay ve abuk yolu ise Romal bir yurttaa kle olarak satl
maktr, nk yasal ekillerde azat edilme ve zgr kalma dorudan si
te hakkn kazandrr.35
Roma yurttal unvann kazanan kii, artk hukuk fcivilement] ve
siyas olarak doduu kente bal deildir. Kentin yasalarna tbi deil
dir, yksek grevlilerine itaat etmesi gerekmez, parasal ykmllkle
re katlmaz; bir yabanc saylr, ama orada yaamaya devam edebilir.36
Aslnda bu durum bir kiinin ayn nda iki siteye birden ait olamayaca
na iaret eden eski ilkenin sonucudur.37 Doal olarak birka kuak
sonrann Yunan kentleri, yaadklar sitenin ynetimini ve yasalarna
bal olmayan birok zengini barndrmaya balar. Bylece, belediye re
jimi de doal lmlerin kaderine benzer biimde yavaa kayboldu.
yle bir zaman geldi ki, site, toplumsal yasalarn kimseye uygulanama
d, belediye yarglarnn yarglayabilecek kimse bulamad ve hibir
ey ifade etmeyen bir yere dnt.
Nihayet sekiz ya da on kuak boyunca arzu edilen Roma sitesi ol
ma hakk, ancak zenginlerin bu hakk elde etmesinden sonra yaynlanan
bir imparatorluk kararnamesiyle, zgr olan her insana tannd.
Buradaki tuhaflk, bu kararnamenin kesin tarihinin ve kimin tarafn
dan hazrladnn bilinmemesidir. Bu kararnamenin - basit bir vergi n
lemi olarak yaynlad sylenir - yaynlanma onuru muhtemelen pek de
yksek grl olmayan Caracalla1 adl bir imparatora aittir. Kararna
1,5 Suetonius. Neron, 24. Petrone, 57. Ulpien, III. Gaius, I, 16, 17.
v>Ailesi site hakkna sahip deilse, kendi ailesine bile yabanc olur. Ailesinden miras
alamaz. Plinius, panegyr., 37.
37 iero., pro balbo, 28; pro Archia, 5; pro Caecina, 36. Corn. Nepos, Atticus, 3.
Yunanistan bu ilkeyi ok daha nce terk etmiti. Roma ise bu ilkeye gayet sdk
t.
1 M 211 ve 217 yllar aras hkm sren Roma mparatoru -.n.
meler tarihinde bundan nemli bir kararname ile karlaanlayz: Ro-

mann fethinden sonra egemen halk ile baml halklar arasnda var
olan ayrm ve din ve hukukun siteler arasna koyduu ok eski ayrm
da ortadan kaldrr. Bununla birlikte dnemin tarihilerinin notlar ara
snda yer almayan bu kararnamenin varln, birka hukuk danman
nn belirsiz metinlerinden ve Dion Cassiusun ksa bir notundan anlyo
ruz.38 yet bu kararname hem o dnemdeki insanlarn hem de tarihi
lerin dikkatini ekmediyse, bu durum kararnamenin yasal ifadesi oldu
u deiikliin ok daha nceden gereklemi olmas nedeniyledir.
Yurttalar ile uyruklar arasndaki mevcut eitsizlik yeni gelen her ku
akta zayflam ve yava yava kaybolmutur. Daha nce gerekleen
bir olguyu iln ederek hukuka dhil eden bu kararname, bir vergi nle
mi olmas nedeniyle fark edilmemi olabilir.
Eskimeye balayan yurttalk unvan, artk zgr insann bir kle
karsndaki konumunu belirtmek iin kullanlmaktadr. Bu ndan itiba
ren Ispanyadan Frat nehrine kadar, Roma mparatorluuna bal her
ey yekpre bir halk ve Devlet oluturdu. Siteler ayrm kayboldu, fakat
yava yava topluluklar \nations\ ayrm ortaya kmaya balad. Artk
bu usuz bucaksz imparatorlukta yaayanlarn hepsi Romaldr. Galya-
l, Galyaya ait olan adn terk ederek kendine hemen bir Romal ismi
bulur, spanyal da, Trakyada ve Suriyede yaayanlar da ayn eyi ya
parlar. Tek bir isim, tek bir yurt, tek bir ynetim, tek bir hukuk vardr
artk.
Antoninus Pius jus Romanae civitatis omnibus subjectis donavit., Justinien,

Novelles, 78, 5. blm. In orbe Romano qui sunt, ex constitutione imperatoris
Antonini, cives Roman effecti sunt. Ulpien, au Digeste, I. Kitap, 5. balk, 17.
Sparticn bize Caracallann resm belgelerde Antonin adn kullandn syler.
Dion Cassius Caracallann, azat etme ve miras hakkndan onda birlik bir vergi
alnmasn genelletirmek iin imparatorlukta ikmet eden herkese site hakk ver
diini syler. Peregeriniler (Romann fethettii vilyetlerde yaayan zgr yurt
talar), Latinler ve yurttalar arasndaki ayrm tam olarak kaybolmaz; Ulpien ve
Codeda bunu hl gryoruz; gerekten, azat edilen klelerin hemen Roma
yurtta olmamas ve site hakkn klelikten ayran tm basamaklardan gemesi
doal karlanr. Kimi gstergelerde talya topraklar ile vilyet topraklar arasn
daki ayrmn uzun sre devam ettiini gryoruz (Code, VII, 25; VII. 31; X, 39:
Digeste, kitap L, 1. balk). Fenikenin bir kenti olan Sur kenti, Caracalladan
sonra, ayrcalkl olarak talyan hukukundan yararlanyordu (Digeste, IV, 15); bu
ayrmn srdrlmesi imparatorlarn karyla aklanr. Bunlar vilyet toprak
larnn vergi dairesine dedikleri haratan yoksun kalmak istemiyorlard.
V kitap: BELEDYE REJM KAYBOLUYOR- ROMA FETHEDYOR 365
Roma sitesinin zaman iinde nasl gelitiini gryoruz. lk bata,

sadece patriciler ve yanamalar vard; sonra, pleb snf siteye girer, son
ra Latinler, talyanlar ve nihayet tarallar gelirler. Fetih, bu byk de
iikliin gerekleebilmesi iin yeterli olamad. Bu srete, fikirlerde
ki yava dnm, kiisel karlar iin gsterilen sabrszlk ve impara
torlarn ihtiyatl ama kesintisiz dnleri etkili oldu. Btn sitelerin ya
va yava kaybolmasnn ardndan ayakta kalan en son site olan Roma
ise geirdii dnmle, aa yukar bir dzine halkn tek bir ynetim
altnda topland bir yer haline geldi. te belediye rejimi byle kaybol
du.
Bizim buradaki meselemiz, deimi olan bu rejimin yerini hangi
ynetim siteminin aldn ve bu sistemin halklar stnde yaratt elve
rili veya elverisiz artlarn aratrlmas deildir. Antik an yerletir
dii eski toplumsal biimlerin ebediyen kaybolduu momentte durmak
zorundayz.
3. BLM
HIRSTYANLIK YNETM KALIPLARINI DETRYOR
Hristiyanln zaferi antik toplumun sonunu belirler. amzdan alt ya

da yedi yzyl nce grmeye baladmz toplumsal dnm yeni din
ile sonucuna varmaktadr.
Siyasetin kurallarnn Hristiyan dini tarafndan nasl deitirildiini
incelerken, km dinin oluturduu eski toplumda ilkesel bir dogma
olarak her tanrnn sadece bir aileyi ya da bir siteyi koruduu, dolaysy
la da taptklar tanrnn sadece kendileri iin varolduunu hatrlamak ye-
terlidir. ev tanrlarnn ve sitenin koruyucu tanrlarnn [divinites poli-
ades] zamandr. Bu din kendi hukukunu da dourmutur. Miras, ml
kiyet, usul gibi beer ilikilerin tamam doal hakkaniyet \Vequite\ il
keleriyle deil, fakat mevcut dinsel dogmann kanlmaz etkisi aracl
yla tam da tapnmann ihtiyalarna gre dzenlenmitir. Ayn inan,
bir beer ynetim de belirlemitir; baba aileyi, kral ya da yksek g
revli de siteyi ynetir. Her ey dinden, yani insann tanr tasavvurundan
kaynaklanr. Birbirine karm olan din, hukuk ve ynetim deiik
grnm altnda tek bir eyi ifade ederler.
366 ANTK STE: TA PINMA-HUKUK-KURUMLAR
Eskilerde cereyan etmi olan bu toplumsal rejimi aydnlatmaya a

ltk. Eskilerde din, hem zel hem de kamusal yaamn mutlak ege
mendir; Devlet dinsel bir topluluktur, kral yksek din grevlisi, yce
rahip ve yasa da aziz bir formldr. Yurtseverlik dindarlktr, srgn ise
aforoz edilmektir. Kiisel zgrlk bilinmez, insan Devlete ruhuyla,
bedeniyle, mallaryla baldr, yabancya kin beslemek zorunluluktur,
hukuk, grev, adalet ve sevgi kavram site snrlaryla birlikte sona erer.
nsan birlii, kanlmaz olarak site ynetiminin evreledii bir daire ile
snrlandrlmtr, dolaysyla daha byk toplumun yaratlmas imknsz
kabul edilmektedir. Yunan ve talyan toplumuna muhtemelen on be
yzyllk bir dnem boyunca damgasn vuran ayrt edici zellikler bun
lard.
Ama grdmz gibi toplum yava yava deiiklie urar. Yne
tim ve hukukta deiiklikler olduu gibi zaman iinde inanlar \cro-
yance] da deiir. Hristiyanlk ncesindeki be yzyl boyunca devam
eden ittifakta, siyaset ve hukukla din arasndaki iliki artk eskisi kadar
sk deildir. Ezilen snflarn abalar, din grevlileri snfnn devrilme
si, filozoflarn almalar ve dnce sreleri, insan topluluuna ait
eski ilkelerin sarslmasna yol aar. nsann artk itikadn yitirdii mev
cut dinin nfuzundan kurtulmak iin gsterdii abalar, hukukun ve si
yasetin din ile olan ilikilerini giderek zayflatr.
Hukuk ve siyasetin, dine ramen daha bamsz hareket etmeye ba
lam olmalar bir tr ayrlmay ifade eder. Bu da sadece eski dinin si
linmesinden yani eski inanlarn insanlar zerindeki etkisinin zayfla
masndan kaynaklanr. Ezcmle, artk toplumu ynetemeyen mevcut
din gcn yitirmi olmaldr. Fakat yle bir zaman gelir ki, Hristiyan
lk biimi altnda yeniden canlanan dinsel duygu, inanlar zerindeki
imparatorluunu yeniden ele geirir. Ynetim ve din grevliliiyle,
inan ve yasann eski karkl yeniden ortaya kacak mdr?
Hristiyanlkla, dinsel duygu sadece canlanmakla kalmam eskisi
kadar madd karlklar olmayan fakat daha yce bir ifadeye brn
mtr. Eskiden tanrlar insan ruhuna ya da byk fizik glere kar
lk gelirdi. Oysa imdi Tanr, z itibariyle bir taraftan insan doasna,
dier taraftan dnyaya yabanc olarak tasavvur edilmektedir. Tanr g
rnen doann dnda ve onun zerinde yer almaktadr. Eskiden her in
sann bir tanrs vard, ezcmle ailelerin ve sitelerin says kadar tan-
V. kitap : BELEDYE REJM KAYBOLUYOR- HIRSTYANLIK DETRYOR 367
nllar] mevcuttu, ama imdi tanr, snrsz, kll, dnyalar tek bana
canlandran ve insann iinde bulunan tapma-tapnma ihtiyacn yerine
getiren stnlyle esiz bir varlk olarak ortaya kmtr. Eski Yuna
nistan ve talya toplumlarndaki din, kutsiyetini kuaktan kuaa akta
rlan eski geleneklerinden alan, herhangi bir dnce atfedilmeden tek
rarlanan bir dizi yini ve eskiyen dil nedeniyle anlalmayan bir dizi
forml ieren bir pratikler btnnn icra edilmesiydi, fakat bunun
yerini igl eden din, byk bir dogmalar ve erekler btnne iman
edilmesini ieriyordu. Bilhassa dayand insan dncesine dsal de
ildi. Maddeyi deil, tini ierdi. Hristiyanlk tapnmann zelliini ve
biimini deitirdi, insan artk Tanrf ya yiyecek ve iki sunmuyordu ve
dua, byl szlerin dile getirildii formller deil, sadece bir iman ey
lemi ve alak gnll bir taleptir. Ruhun lh olanla ilikisi deimi
tir: Tanrlarn korkusunun yerine Tanr sevgisi almtr.
Hristiyanlk baka yenilikler de getirir. Din ne bir aileye, ne herhan
gi sitenin yurttalarna, ne de bir soya aittir. Ne bir snfn ne de bir bir
liin maldr. Bandan itibaren tm insanla seslenir. sa, mritlerine
Gidin ve tm halklar eitiri diye sesleniyordu.
sann bu olaan d ve beklenmedik ilkesi karsnda aran ilk
mritleri tereddt iinde kalrlar. Havarilerin belgelerinde, birkann bu
yeni retiyi doduklar yerlerdeki halklar dnda kalanlara yaymak is
temediklerini gryoruz. Eski Yahudilerden farkl dnmeyen bu m
ritlerin idraknda, kendi tanrlar da kendisine yabanclarn tapnmasn
ho grmeyen Yahudilerin tanrsndan farkl deildir. Hatt, eski zaman
larn Romallar ve Yunanllarndan farkl dnmeyen ilk zamanlarn
mritlerinden bazlarna gre, her soyun bir tanrs vardr, dolaysyla bu
tanrnn adn ve tapnmasn yaymak hem deve aykrdr, hem de zel
mlkten ve koruyucusundan vazgemektir. Petrus mritlere yle ses
lenir: Tanr iyi insanlar ile bizim aramzda ayrm yapmaz. Aziz
Pavlusl bu byk ilkeyi her frsatta ve her biimde tekrar etmekten ho
land: Tanr iyilere inancn kapsn aar... Tanr sadece Yahudilerin mi
Tanrsdr? Kukusuz, hayr. yilerin de Tanrsdr. yiler Yahudiler gibi
ayn miras hak ederler.
Tm bunlar yeni eyleri iermektedir. nk tanr, insanln ilk za
manlarndan itibaren daima bir soyla ilikili olarak tasavvur edildi. Ya
hudiler Yahudilerin Tanrsna, Atinallar Atinal Pallasa, Romallar J
piter Capitoline inandlar. Tapnmann icra edilebilmesi, bir hak olarak

ayrcal simgeliyordu. Yabanc olan tapnaktan kovuluyordu, Yahudi
olmayan Yahudilerin tapnana giremezdi; Spartalnn Atinal Pallasn
adm anma hakk yoktu. nsan dncesi, Hristiyanlk ncesi dnemler
de bile bu sk kurallar karsnda ayaklanyordu. Yahudiler yabanclar
dinlerine kabul etmeye balyordu; Yunanllar ve Romallar yabancy
sitelerine kabul ediyorlard. Anaksagorasdan beri felsefe, kllTanrnn
tm topluluklarn saygsn kabul ettiini retiyordu, ama felsefe canl
bir iman \foi] kuramyordu. Yunanistandaki Eleusis dini, siteler arasn
daki fark neredeyse hi dikkate almyordu, ama bu dinin de herkese
ak olmayan renilmesi gereken srlar vard. Serapis ve Kibele gibi,
topluluklar arasnda uzun yzyllardan beri yaygn olan, ama eski dinle
ri deitirerek yerini almak yerine onlarla ortak olan ve eklenen tapn
malar insan ruhunun tmn ele geirmiyorlard. Batfda insan ilk kez
olarak Hristiyanlk araclyla, tek bir Tanrya, evrensel bir Tanrya,
herkese ait olan bir Tanrya, rk, aile Devlet fark gzetmeyen ve seil
mi bir halk olmayan bir tanrya tapnmaya balamt.
Bu Tanr iin yabanc yoktu. Yabanc, tapnaa saygszlk etmiyor,
varlyla kurbanlar kirletmiyordu. Tapnak, Tanrya inanan herkese
akt. Din grevlilii kaltsal olmaktan kmt. nk artk din, bir mi
ras mal olarak kabul edilmiyordu. Tapnma bir sr deildi, treler, du
alar, dogmalar saklanmad, aksine dinsel bir eitim srecinin iinde yer
almaya balad. Din eitim insanlara sunuldu, en cra kelerdeki in
sanlarn ayana kadar ulatrld, en kaytsz olanlar bile aranp bulundu.
Propaganda dncesi dlama yasasmn yerini ald.
Bu tutum hem halklar arasnda ilikilerde hem de Devlet ynetim
lerinde nemli sonular yaratt.
Din, artk ne halklar arasndaki kini ynetiyor ne de yurttan yaban
cdan nefret etmesini bir grev olarak vazediyordu, bilakis z itibariy
le, yabancya ve dmana kar, adalet ve hsnniyetin grev olduu
vazedildi. Bylece insanlar ve soylar arasndaki bariyerler ykld, niha
yet pomoerium [sitenin kutsal snr] kayboldu. Havarilerden biri sa
ayrm ve dmanln duvarn ykt der. Daha birok para vardr, ama
hepsi tek bir gvdeyi oluturur. Ne kfir vardr, ne Yahudi, ne snnetli,
ne snnetsiz, ne barbar ne de skit. Tm insanlar birlik iinde dzenlen
mitir. Hatt halklara tek bir babadan tredikleri retilir. Tanrnn bir
lii dncesi, insan ruhuna insan soyunun birliini yerletirdi nsann
V. kitap: BELEDYE REJM KAYBOLUYOR- HIRSTYANLIK DETRYOR 369
baka insanlardan nefret etmesini yasaklamas bizatihi dinin kendisinin

kutsallna yol aar.
Devletlin ynetimine gelince; Hristiyanlk devlet ynetimiyle pek
alkadar olmasa da, aslnda fiilen devam eden igli nedeniyle devlet
ynetiminin zn dntrdn syleyebiliriz. Eski zamanlarda
din ve Devlet tekti, nk her halk kendi tanrsna tapyor ve ayn tanr
kendisine tapan halk ynetiyordu, yani insanlar arasndaki ilikiyle, si
tenin kendi tanrlarna kar grevleri ayn yasa tarafndan dzenleniyor
du. Kader ya da kehnetler yoluyla efleri belirleyen din, bylece Dev
leti de ynetmi oluyordu, Devletin rol ise bilin dzeyinde mdaha
le etmek ve site yinleri ve tapnmasna aykr davranlar cezalandr
makt. Ama sa Mesih, tam tersine kendi gcnn bu dnyaya ait olma
dn retiyordu. Dini ynetimden ayryordu. Dnyev olmayan din,
dnyev ilere karmamaya alyordu. sa Mesih, Sezara ait olam
Sezara, Tanrya ait olan da Tanrya verin diyordu. Tanr ilk kez ve
aka Dev lef ten ayrlyordu. nk bu dnemde hl Roma dininin
byk efi ve temel organnn ulu rahibi olarak tapnma ve dogmay el
leri arasnda tutan, inanlarn koruyucusu ve yorumcusu olan Sezarn
kiilii bile kutsal ve lh kabul edilirdi: Mevcut imparatorlarn izledi
i siyasetin temel zellii, antikan kral-rahip ve kurucu-rahiplere
sunduu lh antik krallk yetkilerini muhafaza etmek olmutu. Ama
sa Mesih, artk dinin devletin ta kendisi olmadn, dahas Sezara ita
at etmenin Tanrya itaat etmekle ayn eyi iermediini aklayarak pa
ganizm ve imparatorluun yeniden tesis etmek istedii ittifak ilga edi
yordu.
Site bakanlnn kutsal ateini sndren ve site tanrlarn yok eden
Hristiyanlk, yerel tapnmalar alt st etmi oldu. Bununla da kalmaya
rak daha da fazlasn yapt: Mevcut tapnmalarn sivil toplum zerinde
uygulad gc kendi nfuzuna geirmedi. Antikan birbirine kar
trd her eyi ayrarak, Devlet ile din arasnda ortak bir unsur olmad
n retti. Tam yz yl boyunca esirgemesinden muaf olduu, ama
kar mcadelelere de girimedii Devletin fiil hareket alan dnda
yaad btnyle. yzyl devam eden bu dnem, ynetim alan ile
dinsel alan arasnda bir uurum yaratt. Ortaya kan bu ayrm, geride
kalan grkemli dnemin ans silemediyse de, halkn anlad ve yerin
den hibir eyin skemeyecei bir hakikat olarak yerleti.
Bu ilke verimli sonular yaratt. lk olarak, siyaset eski dinin koy
370 ANTK STE: TAPINMA-HUKK-KURUMLAR
duu kat kurallardan tmyle kurtuldu. Artk insanlar, kutsal gelenek

lere boyun emeden, khinlere danmadan ya da vahiylere bavurma
dan, eylemleri inan ve tapnma ihtiyalarna uygun hale getirmeden
ynetmek mmkn olabilmiti. Davranlarnda zgrleen siyaseti ah
lk kurallar dnda rahatsz edecek bir otorite kalmamt. kinci ola
rak, kimi eylere egemen olamayan Devletin eylemi snrl kald. nsa
nn yars elinden kat. Tirann uyruu [devlete bal kalanlarj daima
baml kalacakt, buna karlk insann bedeni ve madd karlaryla
baland topluma sadece bir blmyle ait olduunu dile getiren H
ristiyanlk, hayatn kendi cumhuriyetine adayan bir yurttan sadece
Tanrya balanm olan ruhunun zgr kaldn retiyordu.
Stoaclk bu ayrm daha nceden belirlemi, insan bizatihi kendine
teslim etmi ve isel zgrl gstermiti. Ama Hristiyanlk, cretkr
bir sektin enerjik abasn sonraki kuaklar iin kll ve sarslmaz olan
bir kural haline getirerek, birka kiinin avuntusunu insanln ortak
malna dntrd.
imdi yukardaki sayfalar hatrlayp, sitenin sadece tek bir siteye
has olan kutsal karakteri araclyla kurduu dine isel mutlak egemen
lii ve Devletin eskiler nezdindeki snrsz gcyle, bu yeni ilkeyi kar
latrdmzda, kiisel zgrln bu yeni ilkeden kaynaklandn
syleyebiliriz. Ruh zgrletiinde, en zor olan alm ve zgrlk,
toplumsal dzende mmkn hale gelmitir.
Siyaset gibi, duygular ve treler de dnmtr. Yurttalk grev
leriyle ilgili dnce zayflamtr. zellikle zamann, gcn ve btn
bir hayatn Devlete adanmas olarak anlalan dev kavram kabul so
na erer. Artk siyaset ve sava insann her eyi deildir, yurtseverliin
tm erdemleri ierdii kabul de sona erer, nk insan ruhunun yurdu
yoktur. nsan, site iin yaamak ve lmek dnda baka zorunlulukla
rn olduunu hisseder. Hristiyanlk kamusal erdemlerle, ahs erdemle
ri ayrr. Birincileri alaltrken, kincileri ykseltir; tanr, aile ve insan
yurdun zerindedir, insan yurttatan daha yksee yerletirmitir H
ristiyanlk.
Hukukun doas bile deiir. Btn eski halklarda ve hukuklardaki
btn kurallar dinden kaynaklanr. Pers, Hindu, Yahudi, Yunanl, tal
yan ve Galyallarda yasa kutsal kitaplarn iindedir. Dolaysyla herdin,
kendi hukukunu kendi tezahrleri araclyla belirler. Hristiyanlk, hu
kukun dine bal olmadn iddia eden ilk dindir. nsanlarn kar iliki-
V. kitap: BELEDYE REJM KAYBOLUYOR- HIRSTYANLIK DETRYOR 371
leriyie deil, grevleriyle ilgilenir. Mlkiyet hakkn, miras srasn,

borlar, usul dzenlemez. Dnyev tm eylerin dnda yer ald gi
bi hukukun da dnda yer alr. Hukuk bamszdr, kurallarn doadan,
insan vicdanndan, iimizdeki doruluk fikrinin gcnden alr. zgrce
gelimitir, engelle karlamadan yeniden olumu ve iyilemi, ahl
k sreleri izlemi, her kuan karma ve toplumsal ihtiyalarna ba
l kalmtr.
Yeni dncenin iyimser etkisini t Roma hukuku tarihinde gryo
ruz. Hristiyanln zaferinden nceki birka yzylda, dinden kurtulup,
hakkaniyet ve doaya yaklama alan Roma hukukunun bavurduu
dolambal yollar ve hileler, aslnda bizzat kendisinin ahlk otoritesini
azaltyor ve gsz dryordu. Stoac felsefe tarafndan ne srlen
ve Romal hukuk danmanlarnn asil abalaryla srdrlen hukukun
yeniden canlanmas, sadece yeni dinin hukukun bamszln himaye
etmesiyle tmden baarl olabilirdi. Hristiyanln toplumu fethetme
siyle birlikte, yeni kurallarn Roma hukuku tarafndan, hileye bavur
madan aka ve tereddtszce kabul edildiini gryoruz. Ev tanrlar
nn kaybolmasyla birlikte [evlerdeki] ocaklar da sner, [ev tanrlar ve
ocaklardan| kaynaklanan tm kurallarla birlikte antik aile yaps da ebe
diyen kaybolur. Baba, eskiden dinsel grevlerin kendisine ykledii
mutlak otoriteyi kaybeder, artk sadece ocuun[tm] ihtiyalarnn kar
lanmas srecinde doann verdii otoriteye sahiptir. Eski tapnmada
kocann bir tebs olan kadn, artk ahlken kocasyla eit kabul edil
mektedir. Mlkiyet hakk znde dnme urar, tarlalar evreleyen
kutsal snr talar kaybolur, mlkiyet dinden deil, alma ve iktisap
tan kaynaklanr, toprak edinmek kolaylar ve eski hukukun formalite
leri kesinlikle kaldrlr.
te sadece sraladmz bu sebepler nedeniyle bile, artk ailenin ev
dininden bir ey kalmamtr geriye, ailenin yaps ve hukuku dn
mtr; insanlar ynetmenin kurallar da yine ayn yolla tmyle de
imi, Devletin resm din de kaybolmutur.
ncelememiz modem siyasetin eski siyasetten ayrld snrda dur
mak zorundadr. Bir inancn tarihini inceledik. nan yerleir: nsan top
lumu oluur. Deiir: Toplum biz dizi devrimden geer. Kaybolur: Top
lum kabuk deitirir. Antik zamanlarn yasas byledir.

2125-Antik Site-Yunandan Rumaya Qeder Tapinma, Huquq-Qurumlar-Fustel de Coulanges-Chev-Ismayil Qilinc-2011-373s

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2125-Antik Site-Yunandan Rumaya Qeder Tapinma, Huquq-Qurumlar-Fustel de Coulanges-Chev-Ismayil Qilinc-2011-373s

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

-------------- ANTK STE----------------

Yunandan Romaya Kadar Tapnma Hukuk ve

Nurna Deni Fustel de Coulanges (18 Mart 1830 - 12

Kitabn Orijinal Ad:

Epos Yaynlan, 2011

Dizgi ve Bask ncesi Hazrlk:

II. KTAP A L E .............................................................................................................41

. KTAP ST E .......................................................................................................... 113

IV. KTAP DEVRM LER......................................................................................... 213

V. KTAP BELEDYE REJM KAYBOLUYOR................................................329

KIRIM LARI TANIMAK N ESKLERN

Bu kitapta Yunan ve Roma toplumlannn hangi ilkeler ve hangi kural

* Bu kitabn evirisine deerli Turhan lgaz balamt... O'na saygmzla.-y.n.

Eskilerin zgrl zerine bo hayallere kapldk ve sadece bu neden

1 Nfusun nemli blmn oluturan ve yurttalk haklarndan yoksun olan

ler1ve halk, efendiler [patron] ve yanamalar \clientis\? doutan soy

nellikle patriciler arasndan seilirdi. Senato grevleri ve btn resm grevler

dii zamana gidersek, insan, yaam, lm, ikinci yaam, lh ilke ko

da cokunluk ifade eden iir ve arklar) nerededir? Onlarn da talyan-

Yunan ve Roma tarihinin son zamanlarna kadar, kesinlikle ok eski d

Bu inanlar ne kadar eski olurlarsa olsunlar, bize kalan gerek ta

np dolaan bir ruhtur. nk beden, trenin gereklerine uyulmadan

1 I. ve II. yy. aras yaamtr. 12 Sezarn Yaam ve Hadrian reformlarn ileyen

te yayorlar ve insann yaam boyunca sergiledii davrana gre ce

rn n ksmnda Yunanca sunak dedikleri kurban yeri olarak kullanlan

Bu inanlar, olduka erken dnemlerden itibaren baz davran kuralla

y gryoruz; ayn eyi Hindistan Arlerinde de buluyoruz. Rig-Veda

1Hindu dininde bir tanr, -.n.

22 Ovidius, Fast., II, 553. Aeskhilosda, Agamemnonun Manesleri tarafndan f

daimonlar1ya da kahramanlardr.25 Latinler bunlara haris,n Manes, Ge

Yunanlnn ya da Romalnn evinde bir sunak [autel\ olurdu, sunan s

I Eskilerde insanlar yneten ve gelitiren grnmez, yce varlklar. gruba ay

ve gndz canl tutmak kutsal bir zorunluluktu. Atein snd ev

kullammda kald ve sonra Vesta tanrasnn adn belirtir oldu. Latinler bu

1 Orpheus'un kurduu sylenen mitolojik bir \Orfik-\ din/inan. Orpheusa masa

38 Cato. De re rusi.. 2. Furipides, Hercul. fur., 523.

1 Brahma dininde din adamlar kaslnn yesi, -.n.

tiler, ok eski zamanlarda, atalar Orta Asyada birlikte yaamt. te

nce geliyordu; Jpiter ve Brahmann insanlarn dininde nemli bir yer

46 Ovidius, Fastes, VI. 291.

dan ayrlmadn biliyoruz.49 Serviusta unu okuyoruz: Eskiler ocak-

Bu antik dini, insanlk tarihinin ileriki zamanlarnda kurulan dinler gibi

benzemez. Bu tapnmann ilk kurallarndan biri, her ailenin ancak ken

Euripdes, Helen, 1168.

[generation | gizemi aynyd. Yaratc onlara lh bir kii olarak grn-

1 Balkanlar ile Tuna arasnda yerlemi Trakya halk. 512de Danosa,

65 Varron, De ling. Lat., VII, 88.

yordu. Bu da, kukusuz insanlarn kuaktan ne anladna balyd.69

Kendimizi dncelerimiz araclyla bu eski kuaktan insanlarn ara

2 Burada en eski hukuktan sz ediyoruz. Sonrada greceimiz gibi bu eski yasalar

Ev dininin dzenledii ilk kurum muhtemelen evliliktir.

1 Herodotos, V, 72, 73. Halikarnasl Dionysus.. I. 24; III, 99.

4 Bizansl Stefanos (Etienne de Byzance). baba oca/yttrt'\

Gen kz yeni evine kendiliinden girmez. Kocas onu karr gi

1 Horatius (M 65- 8), Augustus dneminin nemli airi. -.n.

llerle ilgili inanlar ve llere tapnma eski aileyi oluturmu ve ai

14 Festus., v. diffarreatio. Paludeukcs, III, c. 3:. kurtulma Bir yaztta bulunan cm

la mezarna birisinin armaan getirecek olmasyd. Hintli llerin srek

l(' Bhagavad-Gita, I, 40.

I resm nitelikli devlet, vilayet yllklar, -y.n.

mezdi. Gerekten de tek bana kan ba aileyi oluturmak iin yeterli

24 Isaeos, VH. Demosthenes Macartatosa kar.

aklyordu. Bu ilem, Romada, Yunanistanda ve Hindistanda da zo