IoHN RcH

A. wAtLAcE_HADRtt

ANTiK DNYADA KRsAt VE KENT

Kentin antik dnyada deiik ilevlei vad: Bu ilevle, kentin fiziksel

ve mimari geliinini' siyasa ve idai ron, etim ilikileinin ve
ticaretin ynn, tapnaklar ve kutsal alanlayla dinsel geliimi, plan-
lama teknikleriyle toplun saln, eitim kurumla ve tatma ANTK DNYADA
otamyla enteektel yaam ve klt, askei savunma sistemiyle de KIRSAL VE KENT
toplum gvenliini belirliyordu. Pausanias, "hibi devlet yaps, tiyat-
osu ve paza meydan olmayan, halk bi se yatann kysnda da
kulbeleinde yaayan Panopeus, nasl bi kent olaak glebili'' diye
soraken, gnmzde olduu gibi, antik dnem insanla iin de kent ve
ksaln tezat oluturduunu ifade etmektedi. EvlREN
LAtE GEt{Et

Ancak, kent, ayn zamanda kendisini eveleyen ksal alan ile olan
ekonomik, politik ve sosyal ilikilei ile de tanmlan. Antik dnem
kenti ile ksal aasndaki ekonomik, politik, sosya ve kltel
ilikilein incelenmesi ise genellikle ihnal edilmitir. Tm antik kenti
kaakteize eden ve Yunan-Roma uygalnn kalbinde ye alan kent-
krsal balantsn daha iyi anlamaya ynelik makalelerden oluan
kitap, konusunda Tke yaymlanan ilk kitap olma zelliini de
tamaktad.

Antik Dnyada Krsal ve Kent, "Leiceste-Nottingham Eskia Toplumu

zerine almala'' balyta he biri dieinden bamsz citt
halinde yaymlanan kitaplan birinci cildidi. oie kitapla "Ge Antik
ada Kent'' ve "Yunan ve Roma Dnyasnda Kent" de Home Xitabevi
yaynIar aasndad.

ARxEoLol /^/lIMARLI x TARIH

\ ,l trs, ( \() :!\/ ]

homer U?,
 ANTK DNYADA KIRSAL VE KENT

Kentin, antik dnyada deiik ilevleri vard: Bu ilevler, kentin

fiziksel ve mimari geliimini, siyasal ve idari roln, retim iliki-
lerinin ve ticaretin ynn, tapnaklar ve kutsal alanlaryla din_
sel geliimi, planlama teknikleriyle toplum saln, eitim ku-
rumlarr Ve tzrtma ortamyla entellektel yaamn ve kltrn,
askeri savunma sistemiyle de toplum gvenliini belirliyordu.
Pausanias, "hibir devlet yaPlsl, tiyatrosu ve Pazar yeri olmayan,
halk bir sel yatann kysrnda da kulbelerinde yaayan Pa_
nopeus, nas| bir hent olarak grlebilir?" diye sorarken, gn-
mzde olduu gibi, ank dnem insanlar iin de krsal ve ken-
tin tezat oluturduunu ifade etmektedir.

TRK TARH KURUMU Ancak, kent, ayn zamanda kendisini eweleyen krsal alan ile
rrp+l.es olan ekonomik, siyasal ve sosyal ilikileri ile de tanmlanr. Antik
dnem krsal ile kenti arasndaki ekonomik, siyasal, sosyal ve
kltrel ilikilerin incelenmesi ise genellikle ihmal edilmitir.
Tm antik kenti karakterize eden ve Yunan - Roma uygarh-
nn kalbinde yer alan krsal - kent baIantsn daha iyi anlama-
KAYIT No. 98136 ya ynelik makalelerden oluan bu kitap, konusunda Trke ya-

YER No. ymlanan ilk kitap olma zelliini de tamaktadr.

Antih Dnyada Krsal ae Km4 "Leicester-Nottingham Eskia

Toplumu zerine almalar" balryla her biri Jgerinden ta-
msz cilt halinde yaymlanan kitaplarn birinci cildidir.
Dier kitaplar, "Ge Antik ada l(nt'' ve "Yunan ue Roma Dn-
yasnda Km'' d,e homerhitabeai ya1nn|ar arasndadr.

+
 ANTK orYADA
KTRSAT VE XENT

Derleyen

loHN RcH
ve
ANDREW WALLACE-HADRLL

eviren
u. zcN.

ho

) t-
 rsBN 971829&05-2 roxrn
Antik Dnyada Krrsal ve Kent Ihtlda Blunarlar VI

John Rich ve Andrew Wallace-Hadrill nsz Vll

zgn Ad Giri
City and Country in the Ancient World ANDREW WALU.CE-HADRILL lx
@ Routledge (1994, 3. Basm) l. Arkeoloji ve Yunan Kentinin allmas
A.M. SNODGRASS I
eviren 2. Kent ve Devlet Olarak Erken Polis
Lale zgenel
IAN MORRIS 25
Yavrnevi Editr
3. Antik Yunanistan'da Yerleim Yaplarnn Modellenme-
Gl Pulhan si: Polis'e Yeni Yaklamlar
Grafik Tasarm T.E. RIHLL VE A,G, WILSON 59
Timuin Unan
4. Aratrmalar, Kentler ve Synoikismos
oiset Hazrlk W.G. CAVANAGH 97
Engin Terim
5. Gurur ve onyarg, Saduyu ve Geim: Yunan Kentinde
engl Terim Dei-Toku ve Toplum
Bask ROBIN OSBORNE 119
Yapm ofset
6. Samnium ve Likya'da Yerleim, Kent ve Sekin
JOHN R. PATTERSON 149

Trke 1. Basm 2000 7. Roma Kentleri ve Arazileri: Arkeolojik Bir Perspektif

@ Homer Kitabe ve Ya1anclk Ltd. ti.

8. Gney Etruria'da Kentler ve Araziler
Trke evirinin tm ya)4n haklar sakldr. T.W. POTTER 792
Tantm iin yaplacak krsa alnular dnda
yayrmcnln yazl^ izni olmakszn 9. Kent, Arazi ve
hibir yolla oaltrlamaz. MIREILLE CO 213
l0.Roma Kentinde Sekinler ve Ticaret
Homer Kitabe ve Yaynclk Ltd. ti.
ANDREW WALLACE.HADRILL 245
Yeni ar Cad. No:28lA
r- i] Galatasaray 80050 istanbul 1 l.Roma Kentlerinde Mekinsal Organizasyon
,t-l i
ve Toplumsal Deiim
a\ Tel: (0.2r2) 24959 92 (0.212) 2924279
DOMINIC PERRING 27e
Faks: (0.212) 251 39 62
e-mail: homerkitabe@superonline.com Dizin 301
,.F
o & i

! --i
r}.i 1r'. .
,
, ]
I
 XATKIDA BUIUNANtAR

KATKIDA BUTUNANLAR

W.G. Cavanagh, Nottingham Universitesi, Arkeoloji Bl- A.G. Wilson, Leeds Universitesi, Kent ve Blge Coras Bl-
m'nde retim yesidir. m'nde Profesrdr.

Mireille Corbier, Paris C.N.R.S.'de Uzman Aratrrmacdrr.
Martin Millett, Durham nivesitesi, Roma Arkeolojisi Bl-
m'nde gretim yesidir.
Ian Moris, ikago niversitesi'nde Yunan Tarihi Profesrdr.
Robin osborne, oxford, Corpus Christi Koleji, Eski a Tarihi
Krss'nde Asil ye ve Akademik Danmandr.
Lale zgenel, orta Dou Teknik niversitesi, Mimarlk Bl_
m'nde lisans ve Mimarlk Tarihi Ana Bilim Dal'nda yuksek li-
sans yaPmrtr. Ayn niversitede doktora alrmalann srdr-
mekte ve Mimarlk Tarihi Anabilim Dal'nda retim grevlisi
olarak almaktadr. Antik dnem ve ortaa arkeolojisi, mi-
marisi, sanatr ve toplumu zerine dersler vermektedir. Yunan ve
Roma dnemlerindeki konut mimarisi ve gndelik yaam hak-
knda yapnlanm almalar vardrr.

John R. Patterson, Cambridge, Magdalena Koleji'nde Asil ye

vd Eski a Tarihi Krss'nde retim Grevlisidir.

v Dominic Perring, Leicester niversitesi, Roma Arkeolojisi Bl- vii

m'nde eski Aratrma Grevlisidir.

T.W. Potter, British Museum, Prehistorya ve Roma-Britanya

Eserleri Blm'nde Yardmcr Mdrdr.

John Rich, Nottingham niversitesi, Klasikler Blm'nde o-

retim Uyesidir.

T.E. Rihll, (daha nceden Leeds niversitesi, Tarih ve Coraf-

ya okulu'nda Uzman Aratrmac) Lampeter niversitesi, St.
David Koleji Klasikler Blm'nde gretim yesidir.

.A,.M. Snodgrass, Cambridge niversitesi, Klasik Arkeoloji Kr-

ss' nde Laurence Profesrdr.

Andrew Wallace-Hadrill, Reading niversitesi'nde Klasikler

Profesrdr.
 xsz
Bu cilt, bir nceki Patronage n Ancient Socetygibi. Leicester
ve Nottingham niversitelerinin Klasikler Blmlerinin ortakla-
a dzenledikleri bir dizi seminerin rndr. 'Antik Kent'
1986 ve 1988 pllar arasndaki iki akademik pl boyunca sren
seminer dizilerinin temasr olarak seilmiti. Her iki merkezde
de yaplan seminerlerin yanlslra, Nottingham'da 'City and Co
un in the AncientWorld' (1987) ve 'The City in Late Antiqu-
ity' (1988) adl iki konferans da gerekletirilmiti. Bu konfe-
ranslar zellikle arkeologlar ve eski a tarihileri arasnda dina-
mik bir dei-toku salam ve her birinin bir derleme kitap
iin iyi bir ekirdek oluturabilecei anlalmt. da olan ve gelien bir konudur. 1985 plnda Leicester nivers!
Bu cilt 1987 seminerinden seilen bildirilerin nemli lde
gelitirilmi biimleri ile birlikte dier seminerlerden seilmi, te-
ma ile uy.mlu baka bildirileri kapsamaktadr. ik u. makale ar-
kaik ve klasik dnem Yunanistan, son alts ise Roma dnyas ile
ilgilidir. Tam bir kronolojik veya corafi kapsam gibi bir aba sar-
viii fedilmemitir.Yaklamlarbirbirlerinden oldukafarkldrr, baz-
lan daha arkeolojik, baz|an daha metin arhkldr. Bazlan da-
ha ok yntem problemleri ile, bazrlar da bir model oluturma
ile ilgilidir. Ancak tm 'antik kenti' karakterize eden ve Yunan_
Roma medeniyetinin kalbinde yatar. kent-krsal balantsn da-
ha iyi anlamaya ynelik abalar temsil etmektedir.
Derleyenler bu kitabn retiminde yardrmcr olmu pek ok ki-
iye, zellikle de aada ismi geenlere, mteekkirdirler: Semi-
ner serilerinin maliyeti iin cmert bir ba veren Society for
the Promotion of Roman Studies'e; ikincil derlemedeki yardm
iin Nottingham'daki Klasikler Blmnden Jan Hamilton'a;
Mireille Corbier'in yazrsrnr Fransrzca'dan eviren Jo Wallace
Hadrill'e; konferanslarln Ve seminerlerin idari ilerindeki yard_
m iin Nottingham'daki Klasikler Blmnden Adrienne Ed-
wards'a ve bilgisayar dizgisinde gsterdikleri beceri ve sabrdan
dolap Reading'deki Klasikler Blmnden Sybil Lowery ve Pel-
la Beaven'e.
JWR
A\,V-H
cn
Ardrew Wallace_Hadrill
Kentler elektrik transformatrleri gibidir. Tansiyonu ar-
trrlar, deitokuun ritmini hrzlandrrlar ve durmaksr-
zn insanlarn hayatlarn kartrrlar.
Braudel (1973)
Kentlerin insan hayatrn abuklatrc etkileri olduu kadar
akademik sylemi kartracak gleri de vardr. Kent tarihi mo-
tesinde deiik disiplinlerdeki uzmanlarn ortak ilgilerini bir
araya toplamak gibi belirgin bir ama ile bir Kent Tarihi Merke-
zi kurulduunda Leicester ve Nottingham'daki eski a tarihi
lerine ,ratrrma seminerleri iin 'antik kenti' tema olarak se-
mek iyi bir firsat olarak grunmt. Fustel de Coulanges
(1866), Weber (1921) ve Glotz (1928) gibi klasiklere geri gidil- x
diinde tema yeni grnmeyebilir. Ancak konu eski olmasrna
ramen sadece eski a tarihileri arasrndan deil, ki bu Fin-
ley'in ok kkrrtcr Ve tartrma yaratz;n bir yazsnn da konusu-
dur, fakat son on plda tarihilerle iletiim iinde olup, tartma-
ya temel katklar salayan arkeologlar arasnda da canlr, gncel
bir tartma oda haline gelmitir.
ncelikle, bir tanmlama problemi iin iine girmektedir.
Grek-Roma antikitesi balamnda temanz 'kent' olarak adlan-
drmak ne anlama gelmektedir? Herhangi bir dnemin kent ta-
rihisi, Marx'n toplumun tm ekonomik tarihinin kent ve kr-
sal antitezinin hareketinde topland iddiasn kabul etsin veya
etmesin, kenti krsal ile e zamanl tartmadnda zorluk eke-
cektir; ve Abrams'n da Pasf and Present Socety'nin Towns in
Societies cildini tanrtrken vurgulad gibi, 'kent, kenttir' diye
srar eden yaklamlar byk kawamsal zorluklar ierisine girer'
ler. Bugnk eilim kent ve krsal ayrrmrn ortadan kaldrmak
ve kenti kent-olmayan ewesi ile yenideh birletirmektir (At
rams Ve Wrigley 1978, lvd.). Eski a tarihisi iin, ayrm daha
da zordur, nk dilbilim dzeyinde bile, ayn Yunanca kelime,
 cRl cR

polis, hem kent merkezi hem de bir kent merkezinin hakimiye- Bu cilde katkda bulunanlarn tm kentin negatif etkilerinin
tiyle karakterize edilen devlet ekli anlamna gelmektedir ki bu Hugo'da yaratmr olduu kasvetli bak kabul etmeyeceklerdir;
Aristotales'in de takdir etmi olduu gibi, tartmada ciddi kar- ancak hepsi eitli ekillerde kent ve krsal ile, problemli, ancak
kla yol amaktadr (aada Morris'e baknz). Aristota- antik dnem toplumlarn ekillendirmede hayati nemi olmu
les'den Finley'e kadar o|an yazar|ar ele alrndnda, 'kent' keli- bir iliki olarak ilgilenmektedirler. Kent krsal ilikisine duyulan
mesinin, herhangi bir noktada, krrsal alan ile bir zrtlatrmayaq ilgi son zamanlarda artmtrr ki bu hem arkeolojik yntemdeki
mak niyeti ile mi, yoksa krsal alanr da iine alacak bir ekilde mi gelimelerden hem de'teorik dzeyde tartmalardan kaynak-
kullanld rsrarla belirsizdir; 'kent' kelimesi ya da Yunanca'da- lanmaktadr.
ki asru sadece ksmi bir zmdr, nk tartrmann nesnesi Arkeolojinin kent alrmasna en nemli katkrs, paradoksal
ou zaman ne g ve sosyal ilikiler sisteminin zerine odaklan_ bir biimde, dikkati kentten Ve onun antsal yaplarndan krsal
d fiziki bir kent evresi, ne de bir kent merkezi deildir. alana kaydrmasl olmutur. Yeni bir yntem o|an'araz\ aratrr-
Kent ve krrsal antik dnem insanlar iin de bir tezat olmutu. maslnn' (Snodgrass ve Millett tarafndan aada tartlm Ve
Bu ayrmrn bir imgesi de Latin kenti olan A]ba Fucens yaknla- dier pek ok yazar tarafindan da deinilmitir) ortaya k_
rnda bulunan Avezzano kabartmasdrr. Kabartma, duvarlar nn pek ok nedeni vardrr: Yeni bir yaklarmn heyecan, veriyi
iinde tecrit edilmi skk nizaml kent evlerini, ak krsal alan geliigzel ve balantsz toplamak yerine sistematik ve 'bilim-
ve orada serpitirilmi villalarla yanyara gsterir. Bu bititirme sel' bir ekilde toplama istei ve gze arpmayan Ve prestijli ol-
bile kenti, kent kaps araclyla kra balayan yollarla temsil mayanln izlerine de antsal ve heybetli olanlar kadar arlk ver-
edilen bir ilikiyi ima eder. Bu iliki Roma kentinin hinterland_ mek; pek ok geleneksel kaznrn analitik olmayan ve tarif edici
na doru su kemerleri eklinde yayrlm olan uzantrlar gzn- karakterinden kaynaklanan entellektel yanrlsama; ayrca (ki
ne getirirsek daha da belirginleir. Corbier'in de belirttii gibi zellik]e Akdeniz arkeolojisinde etkin olan faktrlerdir) kanrt-
x (aada) bu balantlar, ial suyun hem bir sosyalleme Vaslta- larn yaamasrn etkileyen derin sabanlama gibi yeni tarmsal xi
sr hem de krsal blge adamnn kokusunu reddeden 'yrkanmr' eilimlerin yaratt yeni olaslklar ve tehditler, kazr maliyeti ve
ve uygarlam bir yaam tarznn sembol olarak ilev grd yerel makamlardan kaz yapmak iin izin alnmasnda gittike
halk hamamlarrn beslemek iin, topran kaynaklarn sembo_ artan zorluk ve renci gruplarn Akdeniz topraklarnda yur-
lik olarak kent merkezine pompa|arlar' Su kanallarnda gizle- mek zere gtrmenin kolayl ve ekicilikleri. l960'larrn n-
nen, krrsal ile kent arasrnda akan gcn dinamiidir. Eer bu c gnlerinden, Ward-Perkins'in Gney Etruria'daki ngiliz
dinamii smrc olarak gstermek istersek tablomuzu suyun okulu aratrrmasr ve Messenia'daki Minnesota aratrrmasrndan
neticede akt yer olan ve Victor Hugo taraflndan kentin ms- beri, youn arazi aratrrmasr 'yeni arkeolojinin' tm cazibesi ile
rif tketiminin bir imgesi olarak kullanlan lamlara kadar ge- Akdeniz'deki en yaygn Anglo.Saxon arkeoloji aktivitesi haline
niletebiliriz: gelmitir (Snodgrass 1987, 99vd.). Bu cilde katkda bulunan ya-
zarlar Euboea ve Boeotia (Snodgrass), Sparta ve Megapolis (Ca-
Roma krsal alan Roma kanalizasyonuyla tahrip edildi- vanagh), Samnium ve Likya'daki Balboura (Patterson), Gney
inde, Roma italya'y tketti ve Roma itz|ya'y kanalizas- Etruria (Potter) ve Tarragona (Millett) arazi aratrmalarrna
yonlarrndan akttnda, Sicilya'y sonra Sardinya'p Sonra deinmekte ve daha pek oklarna da atrfta bulunmaktadrlar.
Afrika'p borularndan boaltt. Roma kanalizasyonu kent Yeni arkeolojik yaklam tarihiler ile yeni bir diyalog zemini-
ve krsal alan benzer ekilde tketerek dnyap yuttu. ni mmkn klmtr (bu iki disiplin birbirlerinden tamamen
Urbi et orbiya da lmsz Kent, dipsiz kanalizasyon. kopuk hareket etmi olduklarndan deil). Kent ile ilgili bir ta-
Hugo, Sef,Ilfr,V. ksrm, i. rihinin kent planlarna ve antsal planlara ilgisi kstl olmutur
(buna ramen Perring'in mekin organizasyonu almasr bu
ynde de yeni yaklamlara ihtiya duyulduunu ne srmekte-
 G R cR

dir), oysa ki kent ve krrsal arasndaki sosyal, ekonomik, politik ve Eer arkeolog, polis'te bir kent ekirdei bulmak iin daha az
kltrel ilikiler konularnn merkezine temas etmektedir. srarc olmusa bile, merkezi eweleyen yerleimlerin hiyerarisi-
Snodgrass, arkeolog olmayan bir tarihi olarak Yunan kenti hak- ni sergilemekte daha kararl dawanmtr. Burada Cavanagh,
knda nceden ortaya atlm sorularrn neredeyse her ynne synoksmos teriminin kullanmrndan doan zorluklara iaret et-
yeni arkeolojik bulgulann nasrl temas ettiini gstermektedir. mektedir. Eer politik bir birleme eylemi yerine fiziksel bir yeni
Ancak Snodgrass'n kendi rencileri olan Morris ve osbor- konurrilanmaya bakarsak polis bizi hayal knklna uratacaktr,
ne'nun veya Roma blmnde Patterson'rn yazlarnn da ner- nk grlen lorsal yerleimlerin bir uzantsr ve daha gelimi
mi olduu gibi, daha gen kuak bilimadamlar arasnda, arke- halidir, tersi deil. Cavanagh'n az gelimi bir kent merkezi ile
olog ile tarihiyi ayrtrmak zordur. nlenmi Sparta'nn srnrlan ierisindeki yerleimlerin bir hiye-
Bu kitaptakiyaz|arda hem Yunan hem de Roma blmlerin- rarisi olduunu ne srmesi gibi, osborne da, Atina polisi'nin
de pek ok ortak tema, paylalm deerlendirme ve ilgili yn- gcnn, nispeten yuksek seyedeki kentlemesine ramen, krr-
tem Ve yaklamlar yer almaktadr. Sadece birka temel birleti- sal demes'lerini (kyler ve hatta bizim deyiimizle kentler) politik
rici temay seerek bu cildin, hem yeni bir anla1aa doru, hem yaps ierisinde birletirmedeki baansnda yattn tartmtr.
de antik kent hakknda en azlndar. sormaya deer sorular ze- Krsal yerleimlerin oluturduu gl bir ebekenin polis'e
rinde bir eit uzlama kriteri oluturma ynnde kaydettii ge- kart deil destekleyici olarak grlmesi gerektii tezinin belki
limenin boyutunu Ve a},rl zamadayntem zorluklarnr, anla- de en arPrcl rnei yerleimler arasndaki dei_tokularrn ma_
mazln ve kesinlikle yeni aratrmalara duyulan gereksinimin tematiksel bir modelini gelitirmek iin corafi teoriyi kullanan
boyutlarn gstermek istiyorum. Rihll ve Wilson'un (ikincisi kent ve blge planlamaslnn ada
Dikkati eken bir tema da polis'in douu ve kentoluumu- problemleriyle ilgilenen bir coraffac) yeniliki deneyidir. Yer-
nun genel olarak arazi zerindeki etkisidir. Burada yeni arke_ lekeler arasrndaki dei-toku biimlerinin bilgisayar simlasyo
xi olojik yaklamn yorumlamada bir r atln gzlemleyebili nu, Protogeometrik dnemde orta Yunanistan'daki yerlekele-
riz. Yunanllar kent-oluumunu, nceden dank olan hanele- rin bilinen dalmnn (ne byuklkte veya nemde olursa ol-
rin ve kk hane kmelerinin biraraya getirilmesi, synoik- sun) haritasn kararak belirli yerlekelerin' terminaller', yani
smo olarak aklyorlard. Mantklr olarak, arkeologlar bu bir- hiyerarik kmelerin merkezleri olarak, ortaya kacan n_
lemenin izleri iin kent merkezlerine bakarlard ve Eski grmektedir; ancak bu arada tm yerlekelerin eit nemde va-
Smyrna'nrn (zmir-Bayrakl) surlu yerleimi polisin douunun rolmaya balad ve arazinin ebiimlilii (rnein da engelle-
ilk rnei olmutu. Ege'de imdi bunun gibi bir avu erken sur-
rinin gzard edilmesi) gibi geree aykr varsayrmlar da yapl-
la evrilmi yerleke olumutu ancak bunlar Arkaik ve Klasik
maktadr. Iletiim kolayl ve merkeziletirmenin faydalar de-
dnemlerde polislerin douuna yol amadlar. Bu balamda
Snodgrass, surla evrili olmalannn deil, fakat terkedilmi ol- ikenlerinde doru artlar belirlendiinde model 'doru' ter-
malarrnrn polis'in ort^ya kna iaret ettiini tartmaktadr.
minalleri, yani gerekten kent merkezlerinin gelimi olduu
Hem Snodgrass hem de Morris kent_oluumundaki hayati eyi yerleri tahminde fevkalade baarldr. Bu bize polis'in nin ge-
kent ekirdeinde deil de deimi sosyal ilikilerde grrler. limi olduu hakknda bir fikir versin ya da vermesin (yani bir-
Bu hayatiyeti de zellikle vatandaln geliiminde ararlar ki lemi devletin bymesi bir nceki dnemdeki yerlekelerin
bunun, l gmme trenlerine katrlm haklarnrn artmas, yal- corafik dalm tarafndan m belirlenmiti?), gl bir kent
nz kentin merkezini deil, arazisinin snrlarn belirleyen ia- merkezinin doal sonucunun bo bir krsal alan olmadrnr, an-
retler haline gelecek ekild_e ortak klt merkezlerinin geliimi cak kent merkezinin hepsi iin bir odak noktas olduu, birbir-
gibi yansmalarr olmutur. zellikle Morris, kentlemeyidevlet- leriyle iletiimli youn bir ebekeye sahip yerleimlerden meyda-
oluumundan a}lrrr ve kentleme srecinin yavaln tartarak na gelen bir krsal alan olduunu aka gstermektedir.
'kent've 'kentolmayan' arasndaki blc izgyr altncr yuryr- Benzer rgler, ayn tarzda olmasa da, Roma dnyasnda da
ln sonu gibi ge bir tarihe koyar. tespit edilmitir. Millett, hem Britanya'da hem de spanya'da
 c lRl
nisPeten gl bir kent merkezinin kendi etrafnda nasrl, kente
yaknlatka younlaan, bir llalar ve yerleimler halkas yarat-
tn gstermektedir. Ayrca genel olarak, spanya'da baz d
nemlerde kilometre bana bir yerleke gibi yuksek bir orana -
kan Roma peysajnn yerleim rgsnn younluu zerine yo_
nm yaPmaktadr. Potter da, Ge Cumhuriyet ve Erken mpara-
torluk dneminde Gney Etruria'da youn bir yerleim gzlem_
lemektedir; ancak bu biimin tm talya'ya bakldndi u"y".
lde deitiini vurgulamaktadr. Patterson ise kart bir mo
deli Samnium'da sunmaktadr: Roma kontrolnn kentleme-
mi, dahk bir alandaki etkisi, merkezi tevik ile kaynaklann
kentlerde toplanmas olmutu. Bu, kentteki kaynaklar harcaya-
rak g iin birbiriyle yaran bir yerli sekin tabakasnn olu-
mastna ve bunlarn sonunda Roma sekin tabakasna asimilasyo-
nuna yol amrt. Kaynaklarn merkeziletirilmesi daha az, daha
byuk arazi sahipliklerinin yaratlmasr zerine kurulmutu ki,
bu balamda kentlemenin bymesi krsal yerlekelerin sayr-
sndaki bir de balanmal gibi grnmektedir. Patterson ay-
nca; artl da olsa, Kk Asya'nn i ksmlan iinde benzer bir
dokuyu nermektedir.
v Roma egemenliinin etkisi altndaki krsal yerlekelerin sap-
sndaki azalmanrn yaPsl Do. Akdeniz'de gerekletirilen y_
zey aratrrmalaryla orzya kmaktadr. Sue Alcock'un (1989 a
ve b) almalarnrn da belirttii gibi, Roma emperyalizminin et_
kisini anlamamzda bunun nemli rkarmlar vardr. Ancak
kentin etrafndaki yerleim halkalan ister younlam ister sey-
relmi olsun zerinde uzlalm olan udur ki kent bu halkann
balam iinde grlmelidir. Corbier'in, Roma mparatoru-
u'nun vergi sistemi zerine olan analizi bunun niye byle ol-
mas gerektiini gstermektedir. imparatorluk, her 6iri.rin kerr_
disine baml topluluklar olan kentlerin meydana getirdii bir
dama tahtas olarak grlyordu: Bireysel toprak aasnn gc
ve kr top
zenginlii
ebekeden
vergiler, kiralar ve aidatlar toplanmasna daya| olmutu. Ro_
ma'nn gc ise eyaletlerden ve onlar oluturan kentlerden
toplanan vergilere bahyd. Burada epigrafi, kentler ve onlarn
arazileri arasndaki ilikilere rk tutan geni ierikli yerel yazt-
lar aracrl ile yzey aratrmas arkeolojisinin sunduu tabloyu
desteklemektedir.
G lR
Youn arazi aratrmas bylelikle, zihinsel haritamzda Yunan
ve Roma kentlerine ait bulunan boluklar doldurmaya ve krrsal
alan yeniden nfuslandrrmaya doru mthi atlrmlar yaPm
tr. Bu arada, yeni yaklamrn da yntemsel zorluklarnrn oldu-
unu ve antik dnemin yerleim biimlerinin doru ve yanlmaz
bir grntsn vermesinin beklenemeyeceini eklemek
nemlidir. Byle problemler yzey aratrrmalarr sonularnrn
sunuunda her zaman tam olarak aa vurulmaz, yle ki sonu-
lar zellikle haritalar zerinde bir seri nokta olarak temsil edil-
diklerinde kkrrtc bir ekilde azaltlm ve kuru bir grnm-
leri vardr. Martin Millett'in yzey aratrmas verilerinin prob
lemlerini analiz etmesinin nemi de, bundan kaynaklanmlkta-
dr. Yzey aratrrmasr arlkh olarak 'tehis' anakmleinin,
yani tarihlemede hassaslk sunan anakmlein, yzey bulun-
tusu olarak kefedilmesine dayanmaktadr. Ama btn anak-
mlekler eit olarak tarihlendirilebilir deildir, btn anak-
mlekler srlm toprakta eit olarak korunmamtrrve daha-
s her anak4mlek yerleiklii ima etmez. Herhangi bir d&
nemde iskAn edilmi yerleimlerin tanrmlanmast' o dnemi tey
his edecek anak4mlein kalm olmasna ve miktarrna bal-
dr; ancak byle bir anakmlein elde edilme hacminin d v
nemden dneme olduka deitii de ortaya kmaktadr. r-
nein, Tarragona aratrmasnda en zengin yerlekeler berik
dnem iin hektar bana altmn zerinde anak Parasl
vermektedir; ancak Cumhuriyeti dnem iin karlatrlabilir
rakam yirmialt veya st, Erken imparatoruk iin alt veya s.
t ve Ge Imparatorluk iin bir veya stdr. Azalmanrn d
ok diktir ve en alt rakamlarda tedarik hacmindeki deiimi he-
saba katmak iin leklendirilme gereklidir. ikili kent yerle
kelerinin paralel kazrlmasnrn deerli bir kontrol olacan bu-
na ekleyebi|inz. Yzey aratrmas, geleneksel stratigrafi k kazla-
ra bir ilavedir, bir alternatif deildir. Gelecek on pl ierisinde
arazi aratrrmasr sonularrnrn yorumlanmasnda daha fazla de-
rinleme ve ihtimam grmey mit edebiliriz.
En nemli uzlamazlk alanr ise, baka bir dzlemdedir. Herkes
antik kentin krsal alan ile olan ilikileri balamnda deerlendi-
rilmesi gerektii konusunda hemfkirdir; ancak bu ilikilerin do-
as zerine derin bir anlamazlk vardrr ki, bu pek ok makale-
de aka orzya konmakta ve hemen hemen tmnde de ima
edilmektedir. En dolaysz ekliyle soru bir ekonomik denge ola-
 GRl
rak yneltilebilir: Antik kent tkettii toprak kaynaklar iin
nemli bir geri deme yapm myd? Antik kent Victor Hu-
go'nun Roma lamnn, dipsiz kanalizasyonunun, daha m faz-
lasyd? Ancak Max Weber'in formle ettii ve Moses Finley'in de
tiz bir sesle ancak gl bir ekilde yeniden formle etmi oldu_
u gibi, soru antik dnem toplum almalannn odan oniki-
den vurmaktadr. Eski a kentindeki kent ve krrsaln ekonomik
ilikisi dier dnemlerdekinden, zellikle de ge ortaa,dan,
ne bakmdan farklyd? Kentten kente ve dnemden dneme
olan deiiklikler ne olursa olsun, tarihsel olarak farkl bir iliki-
nin ayrtnlabileceini kabul edersek bu, antik dnem toplumu-
nun farkl karakterine genelde nasl katkda bulunmutu?
Bu sorulara Weber/Finley'in yanrt 'tketici kent' kawamrnda
ksmen zetlenmitir. Ancak bu, arazisini tketen ve smren bir
kentin ekonomik dengesizliinden ok daha fazlasna iaret et_
mektedir ki, bu eletiri tarih iinde pek ok bakent iin de yap-
labilir (ne de olsa Hugo, Roma kanalizasyonunu ondokuzuncu
y"ryr| Paris kanalizasyonu ile karlatryordu). Bu polis'in hem
kept hem devlet olma, kent olup krsal olmama ve hem kent
hem krsal olma belirsizliinden balayarak krsal alann katlm-
vi
grtaya kt gibi, bunlara ynelik eitli yaklamlar olasdr.
ornein Finley'in, kent ve krsal meseleleri arasndaki ilikinin
sorgulanmasrnrn bile kendi barna nemli bir katk olduu ve
arkeolojik almalara da itici g verdii hakknda sran,
Snodgrass ve Morris tarafndan da onaylanmtr. ,Tketici
kent' modelinin bir biimi, krsaldan kente doru olan vergilen-
dirme akrmr ile olumu sosyal dengesizlikleii anlatan corbi_
er'in.aklamasyla da ifade edilebilir. Ancak bu hili, vergilen-
dirmenin net etkisini ekonominin canlandrlmasnda bulan
Hopkins'in tartmasna bir ak kap
l978 deki nemli makalesinde Hopkins'i
dikkatlice nanslanmtr). Tketici-kent
uyarlamasr Perring'in tartmasrnda orzya kmaktadr ki buna
gre Roma ken en azndan Britanya'da, gittike bir zmreye
has bir yer haline gelmi, yle ki toprak sahibi snrfn kente yo
un akn sonucunda ticaret bile ehir dna itilmi ve bu da
kentlerin nihai kne yol amrtr.
clR
Bu kitaptaki iki makale dorudan Finley'i1 modelini sorgula-
maktadr. Hem osborne hem de benim iin model, toprak sahi-
bi sekinin kent ile olan ilikisini yorumlama bakmndan ciddi
zorluklar yaratmaktadr. Kent ve krsal ilikisinin antik dnem
toplumlarndaki gcn yaPs ve sekin snfn tanrmr hakknda
temel etkilerinin olduu pek ok katrllmc tarafndan paylalan
bir varsapmdr. rnein, Samnite ve Likya'l sekinlerin gerek-
letirdii kamusal inaat ve arazi geniletilmesi hakkndaki ak-
lamalar ile Patterson, vergilendirme sisteminin gller tarafin-
dan smrlmesi hakkndaki nerileri ile Corbier ve Roma ken-
tindeki mekinsal organizasyonda kapsamcrlrktan dlamacla
doru gelien bir hareketin tablosunu izen Perring bu varsa1a-
m paylar. Bu noktaya kadar, Finley modelinin bir versiyonunu
ya da en azndan bu modelin ofiayakard problemlerin ne-
mini hepimiz kabul ediyoruz. Ancak Yunan ve Roma kenti se_
kinleri iin krsal alann yegane nemli retim yeri olduunu ve
kentin de aslnda bir tketim yeri olduunu kabul etmek baka
bir konudur. osborne, kentin tketim iin duyduu gereksi
nimlerin, topraksahibinin politik ve sosyal taleplerini karla-
mak zere nakit toplama konusunda duyduu gereksinimler ile,
itici bir g olarak dengelenmekte olduunu ne srmektedir; vii
nitekim bundan yola karak, krrsal alann kent ekonomisinin
nakit-oluturma kapasitesine, kentin krsaln yiyecekoluturma
kapasitesine ihtiya duyduu kadar gereksinim duyduu syle-
nebilir. Ben Romal sekinleri kentlerde oturmaya gtren po
litik ve sosyal zorunluluklarn byk toprak sahibi ile ticaret
dnyas arasnda yakn ve pozitif bir iletiim getirmi olduunu
nermekteyim. Ancak bu her iki tartma da Finley'in yaklam-
n deerlendirmeyi amalamaktadr, dlamay deil.
Sonunda baladmz gibi 'kentin' tanm hakkndaki belirsiz-
liklerle kaldk. Finley, Weber'in 'tketici kent' (yani kent mer_
kezi anlamnda kent) modelini savunarak, 'kylnn ortaa
kentinde deil ancak antik kentte ayr|maz bir e olmu olma-
snn hili geerli olduunu ve bunun aklanmas gerektiini'
belirtmektedir (1981,17) Kyl devlet olan kentin mi yoksa kent
merkezi olan kentin mi ay'lmaz bir unsuruydu? Cevap byuk
ihtimalle her ikisinin de. Vatandalk ona vatandadevlete eri-
im hakkn vermiti; ancak politik, kltrel ve zellikle ekono_
mik aktitenin kent merkezinde toplanmas, onu dzenli ola-
rak oraya ekmiti. Eer kent, krsal alann ihtiya fazlasnn t_
 cRl
GRl
ketilmi olduu yer idiyse, kyller antik kentin toplumuna pay-
lama olarak sunduu festivallerde, trenlerde, oy.nlarda ve e-
IYN'AKA
lencelerde byuk toprak sahipleriyle birlikte yer alabilir ve bunu E.A. (der.) (1978)' Towns n Societies, Essays in Eco-
tketebilirlerdi. torical Soc i olo6y, Cambridge.
Bu ikilem ile ba edebilmek iin daha kat edeceimiz ok yol imPerialism in the Greek landscape',Journal of
an
vardr. Yzey aratrrmas ve dier yeni arkeolojik yaklamlar Alcock, S. (1989b), expansion and
kent/krsal ilikilerine dahafaz|a rk tutmalrdr. Ancak yine de, the Greek ciq',Jou 87-135
yeni ile geleneksel yaklamlar arasrnda daha faz|a bir entegras- Braudel, F. (1973)' 041800, iinde,
37U4O. Londra.
yon elde edilebilecei ve peysaj aratrrmasnn kent merkezleri- Finley' M.I' (9L 'The ancient city: from Fustel de Coulanges to Max We-
nin kazlmasyla birlikte yrtlebilecei mit edilebilir. Tarih- ber and beyond', Economy and Socety n Ancent Greece, B.D. Shaw ve R.P.
ilerin de zmesi gereken nemli problemleri vardr. 'Antik Saller (der') iinde, }23. Londra.
- kent' ne anlama gelmektedir? Hakknda faydal genellemelerin Fustel de Coulanges; N.D. (1866), La Ct6 antique, Paris. W. Small (ev.),
1873; yenibasrm,Johns Hopkins University Press 1980.
yaplabilecei bir olgu mudur? Ayrca 'antik kent' 'ortaa ken- Gloa, G. (1928), La Cit6 grecque, Paris. The Greek ciy and its Instituons
ti'nden znde gerekten farkl myd, eer yleyse, Weber'in (ev. N. Mallinson, l929). Londra.
Hopkins, K_ (1978), 'E-conomic growrh and rowns in Classical antiquity', Ab
ne srm olduu ekilde mi farklyd? Weber'in ortaa ken-
rams and Wrigley ( 1978) iinde , 35-77 .
tini 'retici kent' olarak tanrmlamas ne kadar yardmc olmak- Hopkins, K (1980), 'Taxes and trades in the Roman Empire (200 BGAD
tadr? Ya da dnemden dneme, blgeden blgeye olan deiik- 400)',Journal ofRoman Studies 70, 101-25.
liklere dahafaz|a nem vermeli ve eer bir tipoloji yapmak du- Snodgr and
Future
rumundaysak bile, daha farkllatrlm bir tipoloji mi ina et- Weber, lpn
meliyiz? Bunlar ucu ak sorular olarak kalmaktadr ve bunlara Litk 47, l_en-
coe, Ill. 1958).
v herhangi bir tatminkir cevap verilebilmesinden nce, antik d&
nem tarihilerinin arkeologlar ile oktan baarm olduklar di-
x
yalog dzeyine, ortaa ve erken modern a ile uraan mes
lekdalar ile de gelmeleri arttr.
 I

Arkeoloji ve Yunan kentinin allmas

A. M. Snodgrass

Bir yuzph hayli akn bir sredir insanlar Yunan kentini, bir
varlk olarak, arkeolojik kantlan iin iine faz|aca katmadan a-
ltlar. 1969 gibi ge bir tarihte bile okuyucu, Victor Ehren-
berg'in Der griechsche Staat| kitabnn evirisinin ikinci bask-
snda arkeolojiye st kapal bir referans bulmak'iin gerekten
ok aratrrmalyd. Polis tarihileri kendilerini temelde bir so
yutlama ile urayor olarak grmlerdi; tum diakronik yakla-
mlardan kandklar gibi sradan grnen fiziksel detaylardan
da uzak durmulardr; ve her iki dlama da arkeolojiyi yzeysel
olarak gstermiti. Arkeologlar ise bundan rahatsrz olduklarna
dair ok az iaret gstermiler, tapnaklann, heykellerini ve
kaplarn alma1n srdrmlerdi. Tm tarihsel deerlendir-
meler konusunda deil _l930'lardan 1950'lere kadar olan d
hem ne de olsa, anak4mlek dalmlarnn 'politik' yorum-
lanmasrnrn altn aydl_ ama kentdevleti gibi tarihsel varlk-
lar ile ilgili konulardan kesinlikle habersizdiler.
Bugn ise herey deimitir. Polis'in boyutlar zerine olan ba-
z kitaplar arkeolojik buluntulara srekli refeans veren tarihiler
tarafindan yazlmaktadrr; hatta dierleri arkeologlar tarafindan
yazlmaktadr. Bylesine bir deiime hangi faktrler yol am
tr? Bu alanda nemli bir katksal faktr, zellikle polis'in dou
dnemi ile ilikili bir dizi yeni prkeolojik bulutur. Ancak bu ak-
ma ne sebep olmutu? Cevabn bir lusm tarihilerin insiyatifin-
dedir ki bu da bizi lkinci ve daha temel bir faktre getirir. Hem
tarihilerin hem de arkeologlarn cephesinde eit derecede bir
yaklam deiiklii olmutur. Tarihiler artk, Aristotales'in Po'
Iitics'de yapt gibi, polisin douu iin aa yukan teorik bir
tmleme yapmaktan ve bu oluumu belirsiz bir erken tarihe yer-
 ARXEoto vE YUNAN KENININ AtItMAsI
letirmekten memnun deildirler, nk kendilerini, ilgilendik-
leri varln hayata geliine araclk eden tarih, neden ve aralar
hakknda bir eit aklama sunmak zorunda hissetmektedirler.
Bunu yapmak iin yazll kaynaklarn tek barna aka yetersiz
kald dnemlere geri gitmek zorundaydlar. Bu nedenle de ar-
keologlar armlardr. Bunun karlnda arkeologlar hem
problemle ilgili ciddi miktarda kantn zaten stnde oturuyor
olduklarn kefetmekten dolap arrmlar, hem de erken Yu-
nanistan haritasndaki bo alanlar doldurmak iin yeni kaz
yaPma arrsna cevaP vermilerdi. Ancak kantlarn byk bir
ksmnrn uzun zamandan beri ulalabilir olduu gerei, belir-
leyici faktrn bu yaklam deiiklii olduu anlamna gelmeli-
dir. Ksacas, her iki disiplinde de aklama, esas ama olarak,
analizin ve betimlemenin yerini almrtr. Umuyorum ki pek ok
okuyucu iin bunlar sevidirici gelimelerdir.
Tm bu deerlendirmeler polis almalarndaki byuk bir
alanla yani kkenleri ve douu ile ilikilenmektedir. Bu, arke-
olojinin gerekten nemli bir rol oynad bir balktr ve bun_
dan dolay da arkeoloji bu yazda barolde olacaktr. Ancak po
lis almalarr iinde, yeni arkeolojik almalardan ve paralel
2 bir yaklam deiikliinden benzer ekilde faydalanm ikinci
bir balk daha vardrr. Bu, Yunan kentinin zerine dayand fi-
ziki temel sorusunun btndr: arazisel sektr ve krrsal ekono
mi. Buradayaklam deiikliinin tohumlar ok daha nceden
tespit edilebilir ancak bu tohumlar Klasik bilimin snrlarrnn dr-
nda atlmtr (burada zellikle aklmdaki isim Max We-
ber'dir) ve belki de bu sebepten dolay, flizlenmeleri allma-
dk bir ekilde uzun srmtr; aslnda Moses Finley'in srarl
savunmasl olmasayd bu tohumlarn bugnk eski a tarihi a-
lmalar ierisinde imdi sunmakta olduklar parldayan by-
meye fliz vermi olup olamayacaklarndan bile phe duymak_
ayrm.Arkeolojik alanda bu filizlenmeler daha da etin bir ze-
minde olmutu ve inanryorum ki arkeolojik ahmalardaki yn
deiikliinin baka nedenleri de vardr. Bu arada, her iki taraf
da ayr ekilde nc bir gruba yani epigraflara takdirlerini
sunmaldrrlar, nk arazileri etkilemi olan genel
topografradan anayzsal dzenlemelere, arazi snrrlarrndan, ta-
rmsal klelie kadar pek ok gerekli konunun alandaki ncle-
ri genellikle onlar olmulardr.
ARXEoLoIl vE YUNAN KENTNN AtIt^As
Bu ikinci soruturma sahasnrn almas (ya da benim alma-
snl nerdiim), son pllardaki tarihi ve arkeolojik aratrmalarrn
ilgi alanlarnn ansl bir akmas|yla orzya kmtr. Tarihi-
ler, kentin tarmsal kkeninin aratrrlmas gerektiinin bilinci-
ne vardklar an eski yazl kaynaklardan gelen kantlarn ciddi
bir ekilde hatah olduunu grmler ve alternatif belge eitle-
ri iin baka yerlere bakmaya balamlard. Arkeologlar, tarihi-
ler gibi, uzun Zamandr polis hayatnn sadece kent lasmna yo-
unlam olduklarndan, yardrmda bulunacak bir konumda ol-
mamlard. Ama yardm kapdayd ve hi beklenmeyen bir kay-
naktan gelmiti. Kuzey Amerika'daki arkeolog meslektalar gele-
neksel arazi almas ortam olan kaz1n, yeni bir teknik olan,
arazi aratrmas ile desteklemeye' veya hatta, onun yerine geir-
meye balamlard. Kaznn aksine burada, blgesel bir lekte
ve krsal alana ynelik bir bilgi oluturmak zere tasarlanmr bir
teknik vard. Kentlemi kltrlere ok az ve Klasik kente de he-
men hemen hi ilgi duymam kiiler tarafindan Kuzey Ameri-
ka'nn yerli kltrlerine uygulanm olan yntemlerin, ncelik-
le Roma ncesi veya Etrsk dnemi talyasna, sonra da talya ve
tesindeki Roma egemenlii dnemine ve son olarak da Yunan
kentinin dnyasna gayet rahatlkla uygulanabilir olduu anlal- 3
mt. Byle bir aratrma orta byuklkte bir polisin tm arazi_
si zerindeki,ya da pek ok polisin arazilerin baz ksmlar ze-
rindeki yerleim dokusunun bir tablosunu verebilirdi. Aynca or_
talama enos'un daha geniletilmi peysajnda da bir uygulama-
s olabilirdi ki bu tarihilerin tam ihtiya duymu olduu eydi.
Tm bu gelimelerin sonucunda polis allmalarl, en azln_
dan genellenmi bir dzeyde yurtldnde, arkeolojik kant-
larn kullanmr ile gittike daha fazla ilgili olmaya balamu.
Eer ilk balmza, yani kentin kkenleri ve oluumuna dner-
sek, aratrrmam|za arkeolojik kantlarn mevcut ya da potansiyel
uygulamalar ile balayabiliriz. Kitabnn giri blmnde, Eh-
renberg (1969), bu konuyu be alt baha blerek ele almrtrr:
'Kara ve Deniz', 'Kabile ve Kent', 'Tanrlar', 'Soylular ve soylu ol-
mayanlar've 'Devlet Biimleri'. Sorgunun temelde tarihsel nite
likte olduu ve sonraki belgelemeden geriye doru yanstmalar
yapmak sretiyle yurtld son kategori dnda, arkeolojinin
bu alanlann herbirine katkda bulunabileceine inanyorum.
Arkeoloji sadece, Yunan kenti rneine zg yukarda belirtil-
mi kant srnrflarrn deil, ancak ayn zamafda, antropolojik
 ARKEotoJ VE YuNAN xENTNltI AItMAsI ARKEotol VE YUNAN KENTNN AtlltMAs

aratlrmaya dayanmr ama sonradan arkeolojik bir uygulama da ()

katlm olan, devlet oluumunun genel bir teorisini oluturma- 4
ya ynelik bir grup son almay da sunabilir2. Bunun gibi al .,.y a
malar esas olarak tarihi olmayan kltrlere uygulanmr olsa da
bulgularnn bazrlar antik Yunanistan rnei iin geerlidir,
^-"* t | a
C

s
a
,
a rt
zellikle de lek olarak temelde kk3, ancak nadiren tipik bir
Yunan polisi kadar kk olan, bir'Erken Devlet Modl'fikri.
Ashnda oluum safhasndaki polis bile tarihi olmayan bir durum
olarak deerlendirilebilir, nk bu konu bugnk belgeleme-
A
,
c
t
DoU YU
0
de neredeyse tamamiyle eksiktir. Bu genellikle erken devletler a { o
iin geerlidir: yaznn kef nadiren politik deiikliin olduu J
i
o
zamanda uygun belgeleri oluturmaya yetecek uzunlukta bir ara t c
ile devletoluumundan nce gelmektedir. a
Tartrma iin iyi bir balang noktas Aristotales'in 'yerin top t a
lumsallna' verdii birincil nemdir bu belki de, polis Soyut-
EGE

-
lamasrnrn ayrlmaz bir fiziksel cisimlendirmesi olduunun en er- Yd&lfi l.. 75o7oo
Y.l lcuPh'
ken ak onayrdr. Yerin toplumsall hem devlet varlk haline
geldiinde fonksiyonu dnme uram olan asru'yu yani "6
rherkezi yeri ve hem de bundan byle topluluun btn yele-
rinin toprak sahipliklerinin toplamrndan olumu o|an araziy ekil la. Blgesel Ge Geometrik anakmlek sluplarnn kapsam
t birletirmektedir. Bunlar arkeolojik kaptlarda belirginlikleri ol-
mas beklenen deiikliklerdir. Saknmamz gereken ey bu be-
lirginliklerin her rnekte tekdze olaca beklentisidir. Poli trr, dnmek iin en azrndan Martin Robertson tarafndan ge-
oluumunun fiziksel etkisi ad geen polisin domu olduu bl- litirilmi olan tartmalar anrmsayabiliriz5. Sanatsal derinleme
gedeki farkh n koullara gre deiecektir. Yunan dnyasnn po_litik gelimiliin bir n habercisi olmu olabilir.
herhangi bir ksmndaki bu n koullar hakknda ok az ey bi- oyleyse, politik dnm kentin veyaarazinin fiziksel boyutun-
liyoruz ancak bunlar en azndan arkeolojik terimlerle ifade edi- da tam olarak nasl yansrtlabilirdi? Astu'nun kendisinden bala-
lebilir. Nitekim Ehrenberg tarafindan nemi tespit edilmi olan yabilir ve koullann, ne nfusun bir ksmrnn yeni kurulmu bir
ve yakn bir zamanda Nicolas Coldstream4 tarafindan daha ge- kent ekirdeine tand yerde meydana gelmi fiziksel bir
niletilmi olan ilgin bir olgu vardr, yle ki, Yunan dnyasn- srnoikismos'daki gibi nispeten basit, ne de yeni bir mntkann
da, Geometrik anakmlek slubunun en ileri dzeye (ekil smrgeletirilmesindeki kadar basit olmadn kabul edebili-
la) ulam olduu blge ve polisin hkm srm olaca alan riz. Dier bir deyile, bir polisin merkezi haline gelmekle stats
(ekil rb) kabaca rtmektedir. Arkeolojik olgunun ncelii, dnme uram bir yerlemenin daha nceden varolduunu
ancak polisin douunu mmkn olamayacak kadar erken bir varsa)ayonrz. Bu kendini nasl gsterecektir? Yeni ilevler ve bel-
tarihe, yani .. 800 yerine 900 yaknna doru, geriye ekmed! ki oraya nakledilmekte olan yeni yerleimciler ile yerlekede bir
imiz takdirde baki olacaktr. Bu raslanya ne kadar arlk ver- eit toplanmanln meydana gelmi olmas ve bunun da kendini
diimiz Geometrik dnem anakmleinin nemi hakknda yaplann bir ekirdeklemesi ile gstermi olmas olasdrr, ancak
yapacamz takdire bal olacaktr. Ancak bu erken dnemde bu hibir ekilde kesin deildir. Bir'ekirdek' polis statsne d-
boyal anak4mlein, genelde, grsel sa4atlar arasnda nceli_ ntkten ok sonra da aynk kylerin bir kmesi gibi ekil alma-
i olduunu, ki sonradan hibir ekilde bunu tekrarlayamam- ya deam edebilirdi ki bunu, sadece Thucydides'in beinci-yzpl
 ARXEotoI VE YUNAN KENTN{ AtIt^'Asl ARKEotoJl VE YUNAN KENTNN AtIIt^^AsI

(D

tPfxs
J -
rxtssatY
,
Au.^
I

l.t
AC^l^

\ 0
, |t
El:f, a
oa

J
D
t al
l^ ,
a
a
a

ffi a
(

6
'
ekil tb. Polis sisteminin kapsaml (taral alan)
ekl 2. .. dokuzuncu ve sekizinci yzylda Ege'deki surlu yerleimler

ye yetecek bir byuklkte olmaldr. kinci lt ise ok fazla tar_

Spartas'na (1.10.1) yaPu nl referans deil, Yunan anavata-
olabilirdi ve arkeoloji sklkla burada bir zamanlar bir Miken
alnacaktr. Hereyden nce aradrmrz, bir btn olarak devle-
tin hizme tin deki to plu msal aktivitenin fi ziksel izleridir.
Byle izler ou kez bir sur eklinde aranmrtr. Burada daha
kesin olmah}nz: sur aka, sadece bir kaleyi ermek iin deil
ama tm yerleilmi ekirdei ewelemek iin tasarlanm olma-
ldrr ve bu ekirdek sadece izole edilmi yerel bir kale olmaktan
ok, adr geen arazive nfus iin makul bir astu'yu temsil etme_
tlmaya yol amaktadr. rnein, elimizde bir sur duvarnn e-
kirdeklemi bir yerleimi evirdii Kikladlar ve dier Ege adala-
nnda bulunan bir dizi kazlm$ }erleke vardr ve bunlarn en er-
keni i.. onuncu deilse de dokuzuncu yzplda balamaktadr
(ekil 2). Belki bunlinn en byu ve en eileyiciii ve bir r-
nek de tekil edebilecek olan Andros6'daki Zagoradr. Bir koru-
ma duvarr (yerlekedeki en erkene tarihlenmi yaplar arasrnda-
dr), bir planlamann ak iaretlerini gsteren konut blgeleri,
olas bir ada tapnak Ve varsa}rrm_sal bir agorann yerletiril-
mesi iin ok fazla ak alanr vardrr. eyse Zagora,Andros ada-
sn iine alan erken bir polisin merkezi miydi? Yunanistan'n
geneli iin hesaplanm dk nfus rakamlar ve zellikle daha
ncesindeki Demir a'na ait adalar gznne alndnda,
Zagora'nn byuklgunn, her ekilde, bu ilev iin yeterli ol-
mas muhtemeldir. Ancak, eer bu erken bir deneme idiyse Za_
gora iin klsa sreli olmutu nk byle surlu ada yerlekeleri
grubunun pek ou gibi, Lo. 700 civannda aniden ve ebedi ola-
rak terkedilmiti. Bu gruptaki dier yerlekelerin pek ou bir
ya da daha fazla bakmdan, esas olarak da surun byukl ve
 ARKEotoJ VE YUNAN KENTNN AtIItMAsI
ARKEotoIl VE YuNAN KENT!NN ALIltl^As
konumu bakmlarndan, Zagora ile boy lemez. Nitekim
Bu tarihte, smrgeletirme sreci polisin olduka deiik ko
Chios7'daki Emborio byuke bir kyd arna surlu alan iinde
tanmlanabilir domestik ilev ieren sadece tek bir yap ile, ola- ullar ierisinde gerekleen oluumunu zate aa lkarmaya
balamt: hatta bundan da erkeri, iyon Gnn bir'smrge-
slkla bir idarecinin binas olarak tanrmlanmtrr, dar bir tepe
stne snrlanmrt; bunun ok benzeri, yaknndaki dier e_ ncesi' olgusu olmutu. Bugn Chalkidike'dekil5 Torone'de bu-
kirdeklemi yerlekeler nispeten daha kk olduu halde sur- lunan byuk Protogeometrik mezarlktan gelen kantlarda aynr
la ewilmi alanrnn yine kk bir tepest kalesi olduu Pa- gsel ruhun olduka erken ve tamamiyle beklenmedik bir ilan
ros8'daki Koukounaries iin de sylenebilir; Siphnos'dakig Agi- olsa da, Zagora'nn bu ikinci srdce nispeten ge Ve isteksizce
os Andreas ve Dou Girit'deki Kavousilo ve Vrokastroll nfus- kalm olabilecei nerilmitir. Hem G hem de sonraki s
landrlm arazilerin merkezlerinden ziyade, daha ok, taktiksel mrge yerlekelerinin pek ounda sur, erken bir zellik olarak
olarak yerletirilmi tepest nak yerlekeleri olarak grn- grnmektedir. Ancak buna ramen yine de, ilk iki sur embe-
mektedirler; Vathy Limenari ise ufak bir adack zerinde (Do- rinin tarihleri hakknda Trk arkeologlarn yapaca radikal bir
noussa) neredeyse eriimsiz olan surlu bir burundur ve zama_ yeni incelemeyi beklediimden, Eski Smyrna (Bayrakl) yerle
nndan nce gereklemi bir polis atlmndanl2 ok, bir kor- kesini bu analize dahil etmekten ekinmekteyim; ancak Kari-
san barna olarakyorumlanabilir; ve bunun gibi daha pek ok_ a'daki Iasos'talo Saptanm bir dier erken duvar vardr ve Za-
lar da. Bu surlarn, anakara ve kydan uzak ada yerleimlerinin man iinde erken smrgeler sklkla duvarlara ihtiya duymu
(hatta Euboeal'daki3 Lefkandi ve Messenia'dakit4 Nichoria gibi lardr. Ancak, bir sur ina edilmesini, sklkla, }erel koullarn
aynr zamanda toplanm olanlar bile) surla evrilmemi olduu belirlediini takdir edecek kadar rnek grdk. Anakarada ol-
bir zamanda, esas olarak ada yerlekelerine mahsus olmas ger- duu gibi, kent duvarlar balangta, polis oluumunun gerekli
iei bu duvarlara, her yerde mevcut bir politik deiim deii de bir koulu olmamrt ve dier rneklerimiz, bunlarn yeterli bir
baz ze| corafi faktrlerin yol am olduunu ne srmekte- koul olduu gr iin de phe uyandracak kadar oktur.
8
dir. En nl anakara polislerinin bile, etrafina kent-duvar ina Smrge tarzndaki yerlekeler tartmaya dahil edilmi oldu- 9
etmekteki uzun gecikme,veya hatta Sparta'daki gibi kent duvar- una gre, onlarn aramakta olduumuz o toplumsal faaliyetin
larrnrn hi olma1 kaydedilmeye deer bir konudur. baka bir izini aka gstermek bakmndan nc olduklarn
Bunun yerine dikkatimizi bu surlu ada yerlekelerinin nere- syleyebiliriz:biz, bir kent merkezinin, bir agora, konut adala-
deyse deimeyen dier zellii zerine toplamamz gerektiini r ve hatta bireysel parselleri ile planlanm dzenidir ki bu an-
dnyorum: genellikle .. 700 pllar civarndaki ebedi teike- lamda dou Sicilya'daki Megara Hyblaia7 khsik bir rnek ol-
dililerine. Sanyorum ki politik deiimin en kuwetli ipucunu mutur. Ancak tarihsel bir bak arsrndan, byle bir buluun
veren bu negatif zelliktir. Hangi bir araya gelmi sre ya da nemi snrl olmutur nk erken smrgelerin zaten polis
devletoluumu, nceki bir veya iki yu4nlda hem yerleilmi ve prensibini somutlatrdklar ndan hibir zamall phe duyulma-
hem de baz rneklerde gerekten yerel bakmdan nemli ol- mtr. Tarihi anlamda en ilgin olan soru udur: darya s
mu bir grup yerlekenin (Zagora, Emborio ve kpdan uzak Eu- mrgeler yollam anavatan topluluklarnda da ayn prensibin
boea'daki Lefkandi) kabaca eyamanl terkedilmesine yol aa- hkm srmekte olduunu, ilk smrgeler kendi ilerinde n_
caktr? Sebep konumlanmalannrn ve bunu tevik etmi olan asl
ceden kabul etmi midir? Bu arada Irad Malkin'inl8 son alma-
sebeplerin' yeni bir sistemin bulunmas ile aniden gndem dl
snn, bu soruya kesinlikle negatif bir ekilde cevaP vermek ze-
kalm olmas mdr? ie dnk ve gvenlik bilinci dorultusun_
re arkeolojik kantlardan yararlandnr ve onun, smrgeletir-
da ynlenmeleri, toplumsal hareket yoluyla kendi kendine g-
me deneyimini anavatanda geerli olan politik gelimeler iin
venlik sz vermi daha geni bir topluluun Paraslnr olutur-
bir 'drt' olarak grdn belirteyim.
maml myd? Eer durum byleyse arkeoloji fiilen yardmsz
Tahmin edilebilecei gibi Yunanistan karasndaki kent mer-
olarak, Ege adalarindaki en erken tarihi devlet oluumunun Za-
kezlerinde karlatrlabilir fiziki kant tespit etmek ok daha
manlna ve doasna ait ilk gvenilir iareti Sunmutur.
zordur. Burada kent planlamas temrini nceden varolan yap-
 ARXEotoJ VE YUNAN KENTNN AtIItIt^Asl
lar tarafindan bozulmutur Ve genellikle mit edebileceimiz en
iy .y yerleimin genel dzeninin, yeni yaplanmanive yeni
konumlanmanrn bazr iaretlerini tarmas olicaktr. Bu konuda-
ki en verimli inceleme Argoss kentinde yrtlmtr, ancak
burada modern yaplamanln ve mezar kantlarna fazlaca beil
titelerin kesilmesi yeni bir politik dzenin habercisi olabilir.
Atina rneinde bu, Agora mevkinin byyen alanndan mezar-
larrn kademeli bir ekilde kaldrld .. 7o0'aen ksa bir sre tasrna ihtiyacnz yoktur, ama grm olduumuz gibi, polisin
sonra grlebilir2o.
Ancak, kent merkezlerinden baka taraflara ynelmenin ve
onun yerine arazilere bakmann zamailgelmitir. Arazisel boyut
polis organizasyonun, ncelikle, en temel ve en ok ihmal eiil-
o disinden en kk izole yerleime kadar, yerleimin tm menzi-
,l
i a I
ekil 3. Argos kentindeki erken yerleim izleri:
*
Protogeometrik Dnem (solda) ve Geometrik Dnem (sada)
ARKEotoJ VE YuNAN KENItNN AtIltMAsI
drlmtr. En bariz olarak bu, kazlm veya arkeolojik yollarla
incelenmi isimsiz yerlekeleri ve pek ok baka eyi de dlamak-
tadr. Arkaik ve Klasik dnemlerdeki mnferit polislerin srnrrla-
rn gsteren bir harita yok gibidir. Sonra, astu'larn kendilerini
gerekte sapca kat be kat am olmas gereken ikincidzen yer-
leimlervardrr, ancak pek ok atlasta dahaaz saydaym gibi g-
rnrler ve benzer ekilde isel mahalle snrlar da yoktur. Bu-
rada epigrafnin bulgular, en azndan Attika2l rneinde, paha
biilmez deerde olmutur ama, bunlar da genellikle bir atlasta
hesaba katlmaz. Tm bunlar Klasik atlaslann pek ounun, k-
k bir lek ile izilmedikleri srece, neden byle seyrek bir g-
rntye sahip olduunu arklamaktadr. Bir soyutlamann hari-
daha nceki rencilerinin pek ou tarafindan polis tam da
byle grlmtr.
Haritadaki bu bo alanlar doldurmak arkeolojinin ilk amac
olmaldr ve grm olduumuz gibi youn yt'ruy aratrrmas
tekniinin gelimesi, bu i iin gerekli aracr arkeolojiye salam
tr. Aratrma, iki birleik amacr baarmak istiyorsa, youn yapl-
malrdr: ilk ama, en azrndan rnek bir blgede, asfL'nun ken-
l
lini kefetmek; ve ikinci ama da dnemden dneme deitii
iin yerleimlerin, hatta her nemli katmanrn, skln hesapla-
maktr. Byuk lek veya 'yaygn' bir aratrma doal olarak da-
ha geni bir toprak dilimini kapsayacaktr. Ancak bu, ihmal veya
gelecek vadetmeyen (r. verimsiz veya ar boy atm) toprak
yznden yerleim menzilinin kesintiye uram olmas Ve ayr-
ca yerleim dalmnn da muhtemelen bozulmu olduu so
nularr ile birlikte sadece en dikkat ekici olarak en
byuk olan- yerleim yerlerini semek pahasna -normal olacaktr. Yo-
un aratrma, belirli bir arazi Paraslnln tamamrn ya da tama-
mrna yaknrnr kapsadrndan, oradaki yerleimin tarihinin ok
byuk bir krsmnr belirlemelidir, ancak en youn aratrma bile
bir kesinlik arac deildir. rnein, kronolojik tanmlamann
dzeyi hibir zaman' bir grup yerlekenin kabaca ada deil
de tam olarak ezamanl.ikamet edilmi olduunu kurgulamaya
yetecek kadar yksek o|amaz; yerlekelerin sadece ada deil
ama ayn zamanda tarla snrlarna nispetle de ok dzenli ara-
lklarla yerletirildii ve konumland Metapontum'daki22 s
mrgesel arazitahsisleri rneindeki gibi daha faz|a destekleyi-
ci iaretlere iha vardr.
 ARXEotoJ VE YUNAN XENTNN AtlltMAsl ARKEotoJ VE YUNAN KENTNN AtlIt^AAs

-{ffi -@ I mektedir. imdi bunlar, o zamanki nfusun nisPeten ekirdek-

? lemi olduunu da gstererek, Geometrik zamanlardan bu yana
a bannrlm olduu bilinen kk gruba dahil edilebilir. Bundan
sonra, Thespiai daha dolu bir rnektir nk yerlekelerimizin
a
t en az te ikisi kesinlikle onun arazisi iine tahsis edilebilir. Bu

t rnek, hem .. sekizinci, yedinci veya altnc yrry,l'' byuk bir
^tx .l t -& r, a'J.aot
: ksmnda kentten krrsala byuk bir yerleim dalm olmadn
q .a . .r
a r it hem de Thespiai astu'sunun kendisinin, bu pllarda, byk ekir-
.. a
t lt Q.''
roilE
a
A.o .RM
deklemi bir yerleimden ziyade ufak ky byukJgundeki yerle-
ry
lJ q imlerin bir kmesi olduunu gerek anlamda kesinletirmekte-
dir. Thespiai sadece beinci ve drdnc yuzyllarda bycek bir
oo{ElnlK AixalMuslK
kent haline gelecek ekilde gelimi ve (belki de kendinin ikinci
dzen yerleimi Askra ile birlik iinde) arazisel snrlarnn ieri-
ekil 4. Boeotia yzey aratrmas: sinde youn bir krsal yerleim dalm oluturmutu.
Geometrik yerlekelerin (solda) ve Klasik yerlekelerin (sada) dalm
(Bintliff ve Snodgrass, 1985, biraz gncellerilmidr) Bu, belirli baka rneklerle, zellikle de Atina ile kyasland-
nda, sunduu ztlk bakmndan en ilgin olan dokudur. En
doru aklamas ne olursa olsun, Atina'nn erken bymesinin
. phe gtrmeyen bir zellii, .. sekizin ciytzyl sresince At-
Ancak dahaaz zel bir dzeyde, bir dnem ile sonrasndaki ge-
tik krsal alannda yeni yerlekelerin oalmas ve Atina'nn ken-
nel yerleim eilimleri, yzey aratrmas ile ok ak bir ekilde
disinde, buna elik eden bir ikamet younlamasrnrn olmas-
2 ortaya kanlabilir. rnein, Boeotia'daki aratrmamzn ilk
dr24. Atina'nn devlet durumuna geliini bu genel dnem ile 3
drt sezonunun kapsam olduu Srnrrl alandan DrJohn Bintliff
birletirmemizin bir nedenini oktan grmtk. Bir dierini
ve benim taraflmdan ya}4nlanm olan haritalar ve tablolarr ele
de az sonra ele alacamrz iin, Atina'daki bu srece, kentin b-
alalm (ekil 4)z. Bunlar, 21 kilometrekarelik bir alan iinde, Ge-
yuklndeki ve krsal yerleimlerin saysndaki arpc artln
ometrik dnemde maksimum toplam sadece 7 olan, Arkaik d-
da elik etmi olmas olasr gibi grnmektedir. Ancak bu Thes_
nemde sa1's maksimum 23'e ve Klasik ile erken Hellenistik d-
piai'yi nereye koymaktadr? Sadece, devlet oluumuna elik
nemlerde de maksimum76'ya kan ikamet edilmi yerleke gs_
eden fiziksel srelerin deiik yerlerde tamamiyle deiik ol-
terirler. Bunlann byuk ounluunun kk, izole edilmi kr-
mu olabilecei olgusunun bir gsterimi midir? Thespiai ve bel-
sal yerlekeler olduu renilince, dank krsal yerleimin tarih_
ki dier Boeotian kentlerinin, politik biimden ziyade g bak-
sel dnemin ilk birka yuzplnda meydana gelmi olduu ve ..
mrndan ge gelimi olduu ve bu yzden de ileriki bir tarihte
drdnc ve beinci y4nllarda da hzlanm olduu kanlmaz
Boeotian Birlii olarak beliren etnik konfederasyonun gevek
bir sonu haline geliyor. Bunun gibi sonular ncelikle, Yunanis-
bir biimini benimsemi olabilecekleri dncesinin dayand
tan'daki dier araurmalardan elde edilmi sonular ile kontrol
temeller var mdrr? Politik olarak, nemli bir zaman boluu ol_
edilebilir (ki pek ok baka rnek benzer dokular gstermekte-
mu olamaz nk ansmrza, Hesiod'un kendi polisinin ile
dir) ve Sonra, ayn alanda yzey aratrnasrnn srdrlmesi ile
hakkndaki ilk el tanklr vardr.
gzlemlenebilir. Bizim rneimizde, ilave arazi sezonu daha
Bizim tmlememiz, losmen, dnk krsal yerlekelerden -
(1984-86) genel oranlar desteklemi ve daha ince nanslar ekle-
karlan gre dayanacaktrr. Sekizinci yuzyl Attika'snda bu yer-
miti. Nitekim n raporun yapnlanndan bu yana incelenmi
lekeler, isel bir smrgeletirme ile sorumluluu imdi tek bir
yetmi ksur ilave yerleke, esas olarak bizim arazisinde alml
kent tarafndan alnmr olan olaand byuklkteki bir araziy
olduumuz iki gerek astu'ylt, Haliartos ve Thespiai'yi de ier-
salama almak iin baanl bir aba olarak grnmektedirler.
 ARKEotoJ VE YUNAN KENTlNlN AtIItMAsl
Bu bnikln belki de yirmide biri kadar olan bir arazi ile
Thespiai'de bu atrlrm, mevcut nfusun kaynaklar ile, hem ge-
reksiz hem de belki, yaplamaz grnm olabilir. Bu bizi do-
rudan bariz demografik soruya getirmektedir: Atina, Atina dev-
leti'nin oraya kna yardm etmi olan ve hatta krsmen yol a-
m olan, bir dramatik nfus art yaam myd? on pl nce
bu sorulara pozitif bir cevap vermeyi tercih ederdim2s; arra o za-
manlar verilen yorumun ok basit olduuna dair bir miktar ku-
ku vardrr. Atina'nrn iinde ve drnda bulunan, birbirini takip
eden kuaklar arasrnda dalm, mevcut mezarlarn saysn he-
saplayarak (ekil 5), Attik nfusunun istisnai bir diklikle artm
olduunu, ve en azrndan bu bir rnekte, politik deiimi hzlan-
drdn gstermeye almtrm. Ancak aka hesap dlr bra-
klm ama aslnda iin iinde olan varsaymsal ya da potansiyel
faktrlerden birisi nemliydi: resmi mezar iin uygun olma ko.
ulunun deitirilme olasl. Eer mevcut mezarlar btn d
nemlerde her iki cinsi, tm ya gruplarlnl ve toplumun btn
dzeylerini eit ekilde temsil etmemilerse o zaman' mezarlarn
' saylmasr yerleim nfusunun gvenilir bir gstergesi deildir.
Ian Morris yeni kitab Burial and Ancient Socey'de (1987)26,
+ yukardaki faktrlerden en aZ ikisinin gerekten yrrlkte ol-
duunu tatmin edici bir ekilde tartmtr. Morris, Atina'daki
r50
llllililalIl|lI AllE
-- - ^'0s
v dur ki, Atina'daki kritik deiimler sekizinci yzplda meydana
+@
N
o Bu, sur, kent planlamas, arazisel yerleim ve demografi hak-
E
E I
-6
I
so
Y
PO EG
aa
a ^a
a_
ta^
--J;;
$0 x)
- me olmasr gerektiini dnyorum: Denis Roussel'in kitab
t50
i.. Tarihler
ekil 5. (i) Atina, (ii) Agolitve (iii) Attik krsal a-landaki mezarlarn skl_
n gsteren dzenlenmemi rakamlar, yaklalk i.. sszoo
ARxEotoIl VE YUNAN KENTlNlN AtIItMAsI
tasnda grlen byuk art, krsmen, belki de ounlukla, bu iki
dlamann askya alrnmasr ile aklanmtr. Bu bulgu son dere-
ce'problematik bir Sonucu da beraberinde getirmektedir: ..
750 civarndan nce pek ok fakir insan ve pek ok ocuk, arke-
olojik olarak izlenebilirlilii en azrndan imdiye kadar kantlan-
mam bir ekilde, elden karlmaktayd. Bu beklenmedik ka-
rma ramen ben, Morris'in detayl tartlmalarrnn pek ok oku-
yucuyu ikna edeceini dnyorum. Morris, sekizinci yzyhn
ortas civarlnda Atina nfusunda bir miktar art olduunu ka-
bul etmektedir ama bu benim inandmdan ok daha mteva-
zi bir lekteydi ve tarihi olarak, 'gmen grubun' faaliyetlerin-
deki ani deiiklikten daha az nemliydi. Ancak, en arPlc ey
Morris'in bu byuk sosyal deiiklie ait aklamasrnrn znde,
bu szde nfus art iin nermi olduum aklama ile zde
olmasrdr ki, Atina polisinin ortaya kr bunun tam kalbinde
yatmaktadr. Benim devletin oluumunu hzlandrmaya yardlm-
c olmu demografik bir patlama olarak grdm, Morris, 5
imdiye kadar olduka sekin bir ayrcalk olmu olan bir eit
resmi mezar iin kendi haklarn talep eden, yeni-olumu bir
vatanda kitlesi ve onlarn aileleri olarak yorumlamaktadr: ya-
kn grnen bir sebep dorudan bir sonu haline gelmitir.
LG Eer, her ikimiz de yanlmyorsak, kuwetle muhtemel olan u-
gelmeye balamtr.
| kndaki yt'.y aratrmasnda sadece Ehrenberg'in 'Kara ve De-
a
f:
niz' ad altnda gruplad balklarn deil ama aynca'Kabile
I
I
-i
rs ve Kent' ad altndaki baz balklarnl' ya da en azndan onun
u o ikinci esini de ele alm olduk. Ancak arkeoloji Yunanistan'rn
G (t
| kabilesellik ve polis-ncesi organizasyonuna dair bir sorguya
t9 l
I
I herhangi bir katk salayabilir mi? Bugn ihtiyatn anahtar keli
a
b g
Trbu et cit6'nin27 yapnlanndan beri, devlet oluumundan
hemen nce heryerde geerli olmu bir 'kabilesel dzen'e sor-
gusuz inanan Ehrenberg'i desteklemek gtr. Arkeolog, onbi-
rinci, onuncu ve dokuzuncu yzpl Yunanistann'da, anak-m-
 AKEotoJ VE YuNAN KENTNN AtIILMAsI
lek slublarnn, gmt adetlerinin ve bazr dier kriterlerin
net blg
ok
sonraki pek
ok poli yineleyerek
kendini
l tromo-
jenlik hakimdir, yle ki bir eit toplumsal his ne srlmtr. bunlar
Bu blgeler bir eit gevekrlm erken politik mevcudiyet-
ler miydi? Burada dikkatli olmalyz nk sonu, bu erken r-
gye nispetle, kesin olarak politik bir yorumlamaya hkmedece-
imiz tarzdaki ok net bir kopua iaret etmemektedir. Coldstre-
am'in (1983) dikkati ekmi olduu bu blgesel anak-mlek
slublarnn sekizinci yzyldaki ksmi paralanr, hibir Zaman
h inke
o bile.
n bile,
ok ey.ifade ettii sylenebilir: dier eylerin eit olduu du- lisinin kurulmasrnrn geriye dnk bir kant olmutur. Ayrca
rumda Iyon veya Argolid veya Boeotian kentlerinin benzer bir
r6 maldrlar. Arkeoloji de bunlara dikkat ekmek konusunda veya
anlamlarrn yorumlamak konusunda en fazla katky yapm ol-
duunu iddia edebilir.
Bylece en nihayet 'Tanrrlar'a geliyoruz. Burada, yani devlet-
oluumu balamnda, arkeolojinin katks nispeten daha aktr.
ortak devlet kltlerinin polisin tam merkezinde yer alm oldu-
yr ok daha nce yapmak
akn bir zamandr, byuk
elirli arahklarla kazlmtr
ve pek ok rnein arPrc bir yan Delphi, Delos,
Ptoion, Atina Akropol, Korint'teki -olympia,
Taplnak Tepesi sadece bir
avu rnektir_ kutsal yerlerin erken evreleri hakknda ortaya
atlm olan aydnlatc bilgi selidir. Bu, hem tarih ncesi d- polis fikrinin tam merkezine temas etmektedir.
nemlerden gelen srekliliin derecesi hakknda neticelenme-
mi bir tartmay hem de tarihsel dnemin balangcna yakn hakknda bir eyler sylemek kahyor. Byle genel biimdeki bir
gerekleen ani bir faaliyet artlnln din tarihi alannda imdiye
kadarki en net olgu olduunu gsterir. Bu zelliizS yanstan de-
iik kant kategorilerini yeniden anlatmayacam; pek ok kut-
sal yerin, kk adaklarn sklndaki ani bir ardk art sergi- erlendirilmemi olan 'soylu' egemenliinden uzanan yol bo-
lediini ve bunu bir antsal ilk tapnan yaPlmlnln takip etmi
xNlN AtILMAst
ARKEotoIl VE YUNAN
olduun- (bazen olduka hzl bir ekilde) sylemek yeterli ola-
caktr. Tablo, daha eski kutsal yerlerdeki ilk evre ile kabaca a-
kurulmasr ile bir btn haline gelmitir:
da, bir dizi yeni kltn
baze belirli bir polisin arazisi iindeki yeni yerlekeler-
iinde yeni bir polis haline gelecek bunun
ektedirler. Bunlar, zellikle de tarih nce-
nlar, hem kahramanlarn kltlerini hem
de tanr-kltlerini iermektedirler. Kusal alan bir polise ait ol-
duunda, antsal bir tapnak ina etmek, bilhassa en erken tap-
geen polisin nde gelen ya da ana tanrSr haline gel-
nak, adr
adanm tapnaksa (allageldii gibi), zellik-
mi olan tz;nrl.ya
le nemli bir adm gibi grnmektedir. Eer Tapnak Tepesin-
deki kutsal yerinde bulunan Apollo, Korint'in ana tanrS idiyse,
o Zaman onun iin bir tapnak kurmak da bir bakma Korint po-
byle bir tapnan inaas gibi nemli bir fiziksel olgunun top-
lumsal bir ekilde stlenilmesidir.
Ancak tm bu tartmaya Franois de Polignac'n kitab La Na-
issance de Ia cit6 grecque'\n29 yapnlanmasyla yeni bir boyut ka-
tlmtr. Eletirmenler sonular zerine detayl tartmlarsa
da, hibir ey Polignac'n hem arazy hem de astu'yu dini tart- t7
ma ierisine dahil etmesindeki baarsnn deerini aza|trnaz.
Pek ok kent iin byuk veya kk kutsal yerlerin -bunlar ba-
zen arazinin zellikle Slnlrlna yakrn konumlandrlm olan b-
yuk bir kutsal yeri de ierirlerdi- arazi iinde kurulmas, kentin
kendi iindeki merkezi polis kltnn resmiletirilmesinde
nemli olmutu. Dier eyler arasnda, bu surd kltler as-
fu'1u srnr dndaki araziye, ilkinden ikincisine doru gerek-
letirilen yllk enliksel bir geit aracl ile balamak iin; po-
lisin arazisel haklarnn kapsam hakknda komularn uyarmak
iin; ve genel olarak her vatandaa stlenilmi olan eyin ka-
rrmlarnr gstermek iin hizmet etmilerdir. Buradaki tartrma
Geriye Ehrenberg'in 'Soylular ve soylu olmayanlar' bal
sosyal ikilemin polisin douundan ok sonra, tiranlk veya de-
mokrasi gcn zayrflatm olana kadar, devam etmi olduu iyi
bilinmektedir. Ancak, gereklii ok yakn bir zamana kadar de-
yunca atlm ok nemli bir adm vardr; ve bu adm aslrnda, ar-

ARxEotoJ VE YUNAN KENTNN ALIItMAsI
keolojik kanrtlar tarafindan atlmtr. Burada
ki,'ar piyade reformudur.' Yunanistan'daki
si savarn doas ne olursa olsun h
lamazlk olan bir konudur- bir-hakknda
vatanda-ordusunun oluumu
ayr tutulamaz. Homeros'un yineleyerek
nges terimi, askeri etkisi, Epik tarzn Ho-
k iin vermi olduu imkAndan dahafaz-
la olmu olan kitle ordularlnrn erken zamanlardaki varln
ima etse bile ve bu ordular iyi ve eit bir ekilde donatlmr Jsa-
lar bile metninden alrnmr bir eit t'rtr-u, bi,
Sonutu -lyada'nn
ok tem
ce, esas
tir; ikinci olarak, o ve akranlar yetikin erkek nfusunun nem-
li bir orann (tipik olarak, yaklak te birini) oluturmular-
'dr; nc olarak masraflar kendisine ait olmak zere o kadar
iyi donanmr ve korunmutur ki yzyllar boyunca sava meyda-
8 nrnda sadece dier alr piyadeler tarafndan kar konulabilmi-
nl er ya da ge
n kendileri phalanx
dir. Bu zelliklerin
kitle ordularna ait olabilirdi. HuTrgi tevik sonucunda meydana
gelmi olurlarsa olsunlar, ve bu i.. sekizinci yzylln sonu ila
yedinci yzyln ortasl araslndaki hangi Zamarr noktasnda ol-
mu olursa olsun, ar piyade ordular polisin tarihini sadece
rdiler. Ar piyadelerin varh hem
hem de her belirli rnekte polisin
r kantdr; ve ar piyadelere dair
en iyi kantlar arkeolojiktir.
Ar piyade ordularnn varlna iaret eden ilk ak kanttan dnemlerin tarihilerine ait karmlardan yaplan bir a postnim
olduka erken bir noktada, Yunanistan'daki pek ok topluluk
ar piyade olgusu ile yakndan ilikilenmi bir dier yenilii be-
nimsemilerdi: silahlarla gmlmenin braklmasrn (ve buna
tekabl eden, kadn mezarlarrnda madeni rrrezar eyalarnn
salanmas). Bu deiiklik hakkndaki herey polisin douu ile
olan yakn balantsnn altn izmektedir: esas olarak yuksek
* 'phalanx'} mzrakl alay. (.n.)
I
ARKEotoJ VE YuNAN KENTNlN AtlltMAsI !
i
olrnas, yani,
_ toplumsahn zelin yerine gemesi3t. Bu deiik-
lik en ak olarak I.o. 700 civarrnda, yerel Geometrik slubun
sonu ile neredeyse tam olarak rastlat Atina ve Argos'da ve ye-
dinci yzyln ilk yarsna kadar sregelen birka izole rnek ile
daha ge veya daha kademeli olduu Girit'teki Knossos'da tarih-
lenmitir. Bu, ar piyade ordularnrn oluturulmas gibi, polisin
kurumsal zelliinin yelerinin ahsi menfaatleri gibi grnen
hususlar nasl hzla alaa etmi olduunu gstermektedir. An-
cak temelde, bu yine arkeolojik bir olgudur nk eski kaynak-
lar bunu yazmamaktadrr. Dahas Thucydides'in, Delos'daki 'Ca-
rian' mezarlar (1.B.1) hakkndaki Parastnln bir yorumu, eski
adet olan silahlarla gmnn beinci yzplda unutulmu oldu-
unu ima edecektir32.
Yunan tarihileri tm bu arkeolojik iddialarn nerede bitece-
ini merak etmeye balam olabilirler. Bunu daha slnrlr bir
ereveye sokmak istersek, ncelikle, buradaki arkeolojik katk- t9
larn, tmnn olmasa bile pek ounun, polisin dou dnemi
ile ilgili olduunu belirtmeliyim. Burada ele alnml olan tm
kantlar bu olay iin veya en azrndan balangc iin, i.. sekizin-
ciytzyI.da bir tarihe iaret etmilerdir. Ama ne de olsa bu 1937
gibi eski bir tarihte Victor Ehrenberg'in bu ola1, ounlukla ol-
duka baka kant eitlerine dayanarak, zaten belirlemi oldu-
u bir tarihtir33. Arkeolojinin yaPm olduu katk ise deiik ka-
tegorilere ait, ok saylda durumla ilikili ve teyit edici byk de-
tay ktlesini ortaya koymaktr. ikinci olarak unu da belirteyim
ki, pek ok arkeolojik tartma kendi geerlilii iin neticede, ya
eski otoritelerin ifadelerine ait veya Yunan kentinin daha ge
uslamlamaya dayanmaktadr. Bu yaz, gnmzdeki Yunan tari-
hi ahmalar kapsamrndaki en ilgin aratlrma sahasna mda-
hele etmek iin deil birlikte yaPmay^ yardm etmek iin tasar_
lanmtr.
 AR'KEoroI VE YUNAN KENTNIN AtItMAsI ARxEotoJ VE YUNAN XENTNN AtlItI'^Asl

DIPNOTIAR IyNAKA
I Ehrenberg (1969). 'Problmes de la zone arch6ologique de M6tapon-
9 Baknz r. Cohen ve Service (der.) (1978); Claessen ve Skalnik 1967, &38.
(der). (1978); Cherry (1978 ve lg84); Renfrew ve Cherry (der.) A.M. (1985),'The Cambridge/Bradford Boeotian
(1e85).
3 Expedition: the first four years',Journal of Field Archaeology 72, 72T61.
Boirdman,J. (1967), Excauations n Chios, 1952-55: Greek Empoio. [.ondra.
Cambitoglou, A. (1981), Archaeological Museums of Andros. Atina.
Cambitoglou, A., Coulton,JJ., Birmingham,J. ve Green,J.R. (1971), Zago-
lunduu C. Doxiadis'in hesabna ramen, ortalama Yunan polisi iin a l. Sidney,
Camp,J.M. (1985). The Athenian Agora: Excavations in the Heart of Classi-
ok yksektir. cal Athens. Londra.
4 Ehrenberg (1969), lg; Coldstream (1988).
Cading, H.W. (1983) ve (1986), 'Archaeology in Greece, 1982-83', ve 'Arc-
5 Robertson (l951), zellikle 152-4.
haeology in Greece, 1985-86', Archaeological Reports 29 (1982-83), ve 32
6 Cambitoglou ve di. (1971); Cambitoglou (1981). (l985-86).
7 Boardman (1967).
Cherry,J.F. (1978), 'Generalisation and the archaeology of the state', D.R.
8 Ozellikle bakrnz Schilardi (l983), l8G82, s. 3942 arasnda bahsedilen
Green, C.C.Haselgrove ve MJ.T. Spriggs (der.), Socia,l Organization and
dier Parian yerleim yerleri ile birlikte.
Sett]ement. British Archeologica(Reports (S) 47 iinde. Oxford.
9 Philippaki (1970).
Cherry,J.F. (1984),'The emergence of the state in the prehistoricAegean',
l0 Baknz en yeni Gesell ve di. (1983) ve (1985).
Proceedings of the Cambridge Philologcal Society2I0, l848.
ll Hall (1914).
Ciaessen, HJ.M. ve Skalnik, P. (der.) (1978), The Early Stafe. The Hague.
L2 Zaphiropoulou (1967-71).
Cohen, R. ve Service, E.R. (der.) (1978), oigns of the State: the Anthropology
l3 Popham ve di. (1979_80).
of Political Evolution. Institute for the Study of Human Issues. Philadelphia.
14 McDonald ve di. (1983).
Coldstream,J.N. (1983), 'The meaning of the regional styles in the eighth
l5 on.raporlar iin baknz Catling (l983), 424ve (1986), 59-6l' century BC', R. Higg (der.), The Greek Renassance of the eighth century
16 Levi (1961-2). B.C.: Traditon and Innovaton' Skrifter utgivna av Svenska Institutet i Athen
20 r7 Vallet ve di. (1976). (Series 4-) 30 iinde. Stokholm. 2t
l8 Malkin (971). Cook, R.M. (1955), 'Thucydides as archaeologist', Annual of the British
l9 Hasg (1e82) School at Athens 50, 26G70.
20 Ehrenberg, V. (1937),'When did the polisrise?',Journal of Hellenic Studi-
es 57, 147-59.
Ehrenberg, V. (1969), The Greek Srate. Londra.
Eliot, C.WJ. (1962), The Coastal Demes of Attica. Toronto.
Gesell, G.C., Day, L.P. ve Coulson, W.D.E. (1983), 'Excavations and survey
uzaklatrld 8ereini aka ortaya koymamaktadr. at Kavousi, 1978-81', Hesperia 52, 389420.
2r ornein, birleik haritalar ile bakniz Eliit (1962) ve Traill (1975)' Gesell, G.C., Day, L.P. ve Coulson, W.D.E. (1985), 'Kavousi, 1982-1983: the
99 ozellikle baknz Adamesteanu (l967). Kastro', Hesperia 54, 327-55.
23 Bir n rapor iin baknz Bintliffve Snodgrass (1985). Hgg' R. (1982)' 'Zur Stadwerdung des dorischen Argos', D. Papenfuss ve
24 Sodgrass (1977)' 1Gl7, ekil 3, ve 29, eki 5. V.M. Strocka (der.), Palast und Httte,297-307. Mainz.
25 Snodgrass (1977) 10-14 ve daha tam olarak, ( 1980), 21-5, ekiller }4, Hall, E.H. (1914) , Excavations in Eastern Crete: Vrokasrro. Philadelphia.
26 Morris (1987). ' Levi, D. (1961-2),'Le due prime campagne di scavo a Iaso', Annuario della
27 Roussel (1976). Scuola archeologica di Atene 3940 (ns. 234), 527-34.
28 Snodgrass (1980), 33, 52-65. McDonald, W.A., Coulson, W,D.E. ve Rosser, J. (1983), Excavations at Nicho-
29 de Polignac (1984). ria in Southwest Creece 3: Dark Age and Byzantine Occupation. Minneapolis.
30 Or. Pritchett (1985); Morris (1987), lg&201 tarafindan. Malkin, I.S. (1987), Religon and Colonization in Ancient Greece, Studies in
31 Snodgrass (1980), 524, 105-7. Greek and Roman Religon,3. Leiden
32 Ayn_ekilde
_C_ook
da (1955); biraz deiik bir gr iin baknz, Morris, I.M. (1987), Burial and Ancient Society. Cambridge.
Snodgrass (1964). Philippaki, B. (1970) , 'Agios Adreas Siphnou', Arkhaiologkon Deltion 25,
33 Ehrenberg (1937). Chronik6,4314.
Polignac, F. de (1984), La Nassance de ]a ct6 grecque.Paris.
Popham, M.R., Sackett, L.H. ve Themelis, P.G. (1979-80), Lefkandi 1: The
Iron Age. Londra.
l1
ARxEotoJ VE YUNAN KENTINN AtIItttiAsl

Roussel, D. (1976), Tribu et cjt. Paris

Schilardi, D. (1983), 'The decline of the Geomerric settlement of Kouko
unaries at?aros', R. H_gg_(d"I.), Greek Renassance iinde (baknz yu-
Q9
kanda Coldstream 1983 altnda), 17}83.
Snodgllss_, A.M._(1964),-'Car-ian armourers: the growth of a tradition,,;[our-
nal of Hellenc Studes 84, 107-18.
Snodgrass, A.M. (1977), Archaeology and the I,se of the Gree.k State. Al
Dersi. Cambridge.
ece: the Age of Experiment, Londra.
(1972), The Agora of Athens. The At
Traill'_J.S. (1975)' The Politcat organzaton of Attca. Hespera Suppte-
ment 14. Princeton.
, P. (1976), Mgara Hyblaea 1: Ie quartier

'Donoussa', Arkhaologkon Delton 22,

U3;25, Chronik6, 4228 26, Chronik6,

22
 2

Kent ve devlet olarak erken polis

Ian Morrs
AAEu{YA

o
<>

d
LEHNOS
TESELYA

A/ s*vno.

0ephi
b
Letkan

U hild ayn devlet mi yoksa, deiik bir devlet mi olduunu nasrl

e}ia lzmk

syleriz?'. onlar iki ayr devlet yaPar m diye, fiziki aiazisini ve

\g'" d
L
Ets
Atlna
corinth
nfusunu ikiye blebiliriz, diye nerir bunun aPtalca
ry*", - ama
Argos .
orikos
olacana karar verir. yle sonulandrr: 'Bu belki olrciddi
h

B \0 qL\
"*4
0 4
a Koukou nat
bir olay deildir; bizim polis kelimesini, hem devlet hem de kent
anlamnda kullanmamzdan kaynaklanmaktadrr' (Politcs
i
Sparla D
25
cP"
4 o
3'l27 6a 79-25, Saunders' in erisinden uyarlanmtr) .

D Aristotales'in problemi, polisin znn, insanoluna ok zel

bir ekilde uygun olduunu dnd politik kuruluun bii-
0
.phi P
Knosi os aa
3l

I uu IUU tercme edilmesiyle daha da derinlemitir. Klasikiler dzenli

(lL0EIREs olarak bunun yetersiz bir eviri olduuna iaret etmekte, ama
pek az bunun nedenini kendilerine Sorma zahmetine girimek-
tedirler. Bu belirsizlik erken polisin tarihi hakkndaki iemel so-
ekil l. Morris'in yazsnda ad geen yerlekeler (bl. 2) rular gzden saklamtr.
Bu yazda, Karanlk a (yaklat .. 100_750) ve Arkaik d
nemlerdeki (yaklak i..zso-soo) kentleme ve devlet oluu-
munun kanrtlarn deerlendiriyorum. Polisin douunda ge
sekizinci yzyln bir dnm noktas olduu hakknda bir
eit
fikirbirlii vardr. Bu bak arslna katlyorum, ancak ben bu ta-
rihin, bir politik merkeziletirme veya kentsel byme dnemi

I
 KENT VE DEVtET otARAK ERKEN Pots
olarak nemini sorguluyorum. Hatta, bu her iki srece dair ka-
demeci veya belki ilkelci bir bak as bile takrnryorum. Yazrnrn
birinci ksmrnda, yerleimlerin sekizinci yiizy|da ve sonrasnda
byum olduunu tartyorum, ancak deiikliklerin lei,
bunu 'kentleme' olarak anlaml bir ekilde tarif edemeyecei-
miz kadar kkt. Sonrasnda, politik kurumlarrn gelimesinin
de sekizinci yilzyllda hzlandnl' ama Karanlk a toplumu-
nun zaten ok hiyerarik bir yaPrslnn olduunu ve devlet oluu-
mu srecinin de hibir ekilde karmakla doru byuk bir at-
lm eklinde deerlendirilemeyeceini ne sryorum.
oyleyse polisin douu neydi? Bir merkeziletirme sreci ola-
rak, yararl bir ekilde allabilir ise de (r. Snodgrass 1986)
ben, tarihsel neminin sosyal yapda bir devrim ve insanlarrn et_
raflarndaki dnyayr alglama biiminde tam bir dnm (Mor-
ris 19B7) olduunu tarttm. Aristotales de aslnda polisi, byle
tanmlamtr bir araziveyabir grup politik makam olarak de-
-
il, ama onu oluturan vatandalar arasrndaki bir iliki olarak.
Tabii ki, 'polis' hakknda konumak bile, soyutlamalarla ura-
maktr. Antik dnem Yunanistan'nda, tarihleri boyunca srekli
deien yzlerce topluluk vard. .. sekizinci yzyldan birinci
26 yt\zy|a kadar Yunanistan'n bazr ksmlarnda varolmu olan bir
toplum biimini betimlemek iin polisi bu yazda, bir 'ideal r-
nek' olarak kullanyorum. Polis, vatandalk nosyonu etrafinda
kurulmu karmak bir hiyerarik toplumdu. Hem merkezile-
mi bir idareye kamusal aidatlar dememi ve hem de yaamla-
rn srdrmek iin devlete dayanmam olan yizlerce veya hat-
ta binlerce bamsz kyl hanesinden meydana gelmiti. Kendi
Zamanlnln aynr orandaki karmak toplumlarnn pek ounun
aksine, asl reticiler retim aralarna sahiptiler (sahip olmak
kelimesinin tm nemli anlamlar bakmndan). Polis sekini
nin zenginlii ve o zamanki gibi byle merkezilemi bir idare-
nin geliri esas olarak, kylnn vergi veya kira yoluyla dorudan
smrlmesi zerine kurulmamt. Polisin tm vatanda kitlesi
ile olan denklemi, idari ilevler sklkla daha kk bir gruba
tahsis edilmi olsa da, onu dier eski a devletlerinden ay:-lt'
Tm vatandalarn polis iinde bir hissesi vard, yle ki en geli-
mi haliyle bu, ekonomik olarak, tanabilir klelik kurumu ze-
rine dayandrlmt. Eer vatandalar zneler olmusa, toPlu-
luklar bir polis olmaktan kyordu (Wood l9BB ok daha dei-
ik bir model nermektedir).
KENT VE DEVLET oLARAK ERKEN Pots
lklar olsa da, daha byuk bir kraliyet devleti ierisinde, sadece
kk bir kent haline gelmiti (baknz Veyne 1976; Davies
1984; Gauthier 1985; Bernhardt 1985;Will 1988).
Polis'in tercmesi ile ifade edilmi olan kentleme ve devlet-
oluumu srelerini inceleyerek bir snr sava srdrmyo-
rum. Karanhk a kentleri veya devletleri hakknda konuma-
mlz.veya gelimi polisin tanmlarr olarak bu mkemmel iyilik-
teki kelimeleri brakmamzr nermeyeceim; kategoriletirme
hakkndaki tartmalar nadiren yararldr. onun yerine, en ok
gereksinim d..uyulan yer olan Karanlk a biraz aydnlatmay
umuyorum. oncl olan Miken dnyas kk kentlerin ve d'ev-
let-dzeyindeki hiyerarilerin dnyasyd (ancak kent-devletleri
nin deil). Saraylarn l200 civarnda pklmalarn takiben, Mi-
ken kltr kademeli olarak ortadan kalkmt. Antsal mimar-
|k,yaz ve yenidendatc bir merkez olarak saray ll00,de t- 2r
myle yokoldu. Ben bunun tam bir k olmadn, (i) olduk-
a nemli ekirdeklemi yerleimlerin hayatta kaldn, (ii)
karmak, rtbelenmi bir toplumun Yunanistan,da onbirinci
ytzyldan sekizinci ytz1nla kadar varolmaya devam ettiini ve
(iii) Miken ve Karanlk a mirasnn klasik polise bak ekli-
miz iin hayati olduunu tartarak ne sreceim.
Yuna kentinin ortaya k
Bir kent, kendisini evreleyen krsal alan ile olan politik, eko-
nomik ve sosyal ilikileri ile tanmlanr. Pek ok evrenselletirme
lt nerilmitir, ancak hibir set kabul edilmemitir. Bu k-
smda, onbirinci yzyldan altrncr ytzy|akadar olan dnem ie-
risinde, en byk Yunan topluluklarnn byklndeki arta
ynelik kantlar ve bu artn etkilerini ele alacam. Burada ka-
nrtlarrmrz esas olarak arkeolojiktir. .. l200 ve 750 arasndaki
dneme ait hibir metin gnmze ulamamtlr Ve en erken
kaynamz olan Homeros'u yorumlamak da zordur. iirlerde,
,j
 KENT VE DEVtET otARAx ER,KEN Pots XENT VE DEVTET OTARAX ERXEN POTIS

a
a ?s
a

aa ' aa ?.

o
a
a
a
.s
a
a
aa ss a ?s
s
s
a
a s s "i
P
Sr.lt"s." ?s
a La,...l
a
. ,t' Sss .
a
s ?.s5 s s
?s
a s
s
t aooo
500 o ,)
aa lETnl
}tETRE
gS 1 ?.

ekil 3. Knossos'daki yerleilmi alan, .. l l00-700. Daireler mezarlk kaln_

ekil 2. Atina'daki yerleitmi alan, i.. ll0G700. Daireler mezarlk kalnt_ lanl; S yerleim kantlarln t (1987, 26466)
z8 larn; S yerleim kantlarn temsil etmektedir. Srekli izgi beinci yzyl yerleimin aslnda daha kk b 29
duvarnn gzergdhn 8stermektedir. Morris (1986) ekillr 77, |8, Arkia- 6ne srmekte_
dir. Hood ve_ Smjth (l98l) ekil 0/| ile 1986/7
iolkon Deltion 34;2 (|979) [1987] l l-33)'den eklentiler ile. arasrndan eklentiler ile.

zellikle Achilles'in 1iaa 18.483-607) kalkannn tarifinde, k-

k ekirdeklemi yerlemeler hep varmcasna kabul edilmi
tir, ancak bu fazlaca tartlmtr (baknz Luce 1978; Scully
198r).
Byumeyi deerlendirmek iin tek yol ikamet edilmi yerle-
kelerinin kalntlardr. Anthony Snodgrass, ge sekizinci yuzpl
Atina'snda nfusun yIr|k %3 civarrnda artmr olduunu tart
mak iin mezarlarr kullanmtr ancak bu tercihten ziyade mit- Atina, Knossos ve Argos'daki Karanlk a mezarlklarnn ko-
sizlikten trdr (7977,l0-l8; 1980, 234; 1983). Fakat bu ka- numu bu yerleimlerin srasyla kabaca 200, l00 ve 50 hektar
nt srnrf pek ok arPtcr etkene aktr. Bu durumda da gve- kaplam olduklarn ne srmektedir (baknz ekiller 2-4).
nilir deildir (Morris 7987, 57-755) ve Atina'daki mezar sapla- Bunlar ok byuk alanlardr. Snodgrass, byle yerlekelerin, ara-
rnda grlen hzl art 700'den sonra ayn oranda hzl bir d- srra mezarlar iin kullanlm olan ak alanlarla blnm k-
takip etmitir ki bu mantken, bir nfus erimesi ile badat- k ev kmelerinden veya ayrk kycklerden olutuunu tart-
rlamaz (Camp 1979; Snodgrass 1983; Morris 1987, 156_69). mtr (l980, l55-6). Knossos'da imdi, ekirdeklemi tekil bir
 KENT VE DEVTET oLARAK ER,xEN PotIs
KENT VE DEVtET otARAx ERKEN Pots

Konut kalntlarndan nfus hesaplar yapmak hibir Zaman

kolay deildir. Naroll (1962) yine, kltrlerarasr geerli bir
denklem aramrtr ve bu sefer sonu adam bana 10 metrekare-
lik rtl mekindr. Gerek daha karmaktr ve Son aratrma-
s
a lar bunun bir mod olmaktan ziyade, daha ok bir minumum ol-
duunu gstermektedir (Hodder l982, 793-4 Whitelaw 19B4;
Colb 1985). Klasik Yunan konutlarnda ortalama, adam bana
s a iki ili drt kat kadar faz|abir mekAn vardrr (Lauter-Bufe ve La-
s
aa<
.s
a
uter 7971; Thompson ve Wycherly 1872; Graham 1974; Hoepf-
a
9- a oa ner Ve Schwandner 1986). Sekizinci yzyldaki yazl kaynaklar
ekirdek aileleri normatif ikamet birimleri olarak farzetmekte-
o

s dir. (r. Homeros, odyssey 4.302-5; Hesiod, Works and Days

. 405-13) ve Karanlk a yaplarr da ortalama 40-70 metre kare-
s.s .5 dir. Ben Naroll'un rakamna yakn olarak, adam bana sadece
I kk bir rtl alan ile drt veya be kiiyi normal grup olarak
kabul ediyorum bu erken Yunanistan'daki hayatn kalitesine
-
dair ilgin bir detaydr.
KILOMETRE Bu rakamdan nfus younluklarna doru gemek daha baka
problemleri ortaya kartmaktadr. ncelikle, Karanlk a yer-
3o ekil 4. Argos'daki yerleilmi alan, i.. tl0G700. Daireler mezarlk kalntIa- Iekeleri zerindeki yaplarn ne oranda tipik olarak ikamet-d
nn; S yerleim kantlarn temsil etmektedir. Hagg |974; 1982; Fotey l988'den olduunu kurgulamalylz. Pek ok yerleimin deiik krsmlarrn- 3r
dan gelen bulgularda ok az eitlilik vardrr. Her yapda rme
ve dokumanrn, yemek hazrrlamanrn, depolamann, temel zana-
at faaliyetlerinin ve araslra daha zellemi olan aktivitelerin iz-
leri vardr.
Birka rnek yardmc olabilir. Thorikos'daki dokuzuncu yz-
yl konutunda, XXI numaralr oda hem ak hem de kapal bi
imli kaba ve ince seramik eyalar; ta aletler; ve gm tasfiyesi
dkntleri ieriyordu. Yandaki XXII numaral odada ok b-
nik bir pitos ve pek ok baka domestik anak-mlek vard. D-
arrda, III numaral alan olaslkla bir ak avluydu; iinde hay-
van kemikleri ve kabuklular ve SaySlz akmakta ile bir ocak
vard. Buradaki genel izlenim ufak-lekli maden iilii ieren
bir domestik birimdir (Bingen 1967a; l9O7b).
Asine, Smyrna ve Nichoria'da bulunan, onbir ile dokuzuncu
yzyl arasndaki konutlar, her at altnda gereklemekte olan
btn domestik faaliyetlere dair pek ok kant ve birka zelle-
y up, ile bu tablo1 dorulamaktadr (Wells 1983; Akurgal
l9B3; MacDonald ve di.1983). Byuk konutlarda, baz odalar
kant olmadka, tek bir toplulua ait olarak kabul edeceim.
belirli ilevler iin ayrlmt, rnein olaslkla sadece depolama
 KENT VE DEVIET otARAx ER,xEN Pots
Ve yemek piirme iin kullanlm olan Smyrna'daki XLI numa_
ral oda gibi (Akurgal l9B3, 22-4).
En ak kant onbirinci yzyl yerlekesi olan Girit'deki Karp
hi'den gelmektedir. Burada, XXI numaral konut dndaki yak-
lak otuz konutun (ilgi ekici olan 'Frrrncnrn Evi', 77, 73,74
nolu odalar) tm, i arhklarl Veya dokuma tezgah arlkla-
r, pithoslar, yaklak on paraya bir orannda kaba ve ince a-
nak-mlek Ve ta veya kemik aletler ieriyordu. Byuk evlerde
ayrrca heykelcik paralar da vard ve daha faz|a ze||eme gs_
teriyorlard; XIV numaralr konuttaki ('Byk Ev') 9 numaral
odann iinde byuk miktarda pithos parasl ve 12 numarah
odanrn iinde de ince anak-mlek ynlar ve bronz parala_
rr vardr. II, III ve [Va gibi, bir veya iki odal konutlarda, her oda-
da her eyden az bir miktar da bulunmutur (Pendlebury
7937/B; Nowicki l9B7).
ihtisaslam tapnaklar sekizinci yzylda yayg|n olmaya bala-
mtr, ancak yaplar baskn bir ekilde hAln domestikti. Lefkan-
di'de ksmen kazlm bir konutun ta aletler, Saylsrz ak kaplar
ve dokuma tezgah arlklar ieren bir zemin keltisi vard; d- si olmas gerekir. Younluklar tabii ki yerlekeler arasnda
arda zeytin presleri veya tahl ambar kaideleri olmasr muhte_
32 mel ta daireler vard (Pophafr Ve di. 1980, ll-25). Smyrna'da
(xxII nolu oda) bunun kabaca ada olan benzer bir bulun-
tu, kendinden drarr doru uzanan bir kanal ile olaslkla bir zey-
tin presi idi (Akurgal 1983, 44). Muhtemelen sekizinci/yedinci
ynzyil, tarihli baka bir zeytin presi Koukounaries'de doal kaya-
ya oyulmu olarak bulunmutur (Schilardi, yaknda). Zagora
(Cambitoglou ve di.1971; Cambitoglou l98l) ise zellikle ak-
laycdr. Her birinde tm tipik domestik aktivitilerin izleri olan
yukar platodaki en erken konutlar bir-odal yaplar grn-
mndeydiler; daha Sonra sekizinci yzyrlda, odalardaki buluntu_
lar arasrnda baz eitlenmeler ile pek ounda ilave edilmi
odalar vard, ancak konutlar arasnda hili temel farklar yoktu.
Karanlk a ve Arkaik dnem konutlarnln pek ou birbir-
lerinden kopuk kazlmrtr ve yaplar arasndaki ilikiler belir-
sizdir. Istisnalar esas olarak, eitli nedenlerden tr Karanlk
a yerlekelerinin iyi korunmu ve ulalabilir olduu Girit ve
Kikladlardan gelmektedir. Ancak, bunlar genellikle tepe ya-
malarnda ya da yksek dzlklerdeydi ki belki bunlar, bir ak_
ropolis yaknnda yer seviyesinde olma eilimindeki anakara
yerleimlerine oranla daha youn bir ikameti tevik etmilerdir,
KENT VE DEVTET OLARAK ERKEN POLIS
elverilidir'
Ihrphi (Pendlebury 1937/B), Vrokastro (E. Hall 7974;Hay-
der 1'98s; veya Kavousi (Boyd 19l0; Gesel| ve di.1983; l9B5)
sibi tm Girit'te olan baz yerlekelerin kazlm ksmlarnda-
[i vounluklar yksekti. Son iki yerlekenin kronolojisine dair
biikarklk vardr ve planlarnn ok az bir ksmnn 750-nce-
dei-
kenlik gStermiti; Vrokastro'daki yukar platoda bulunan ko
nutlar, 0.2 hektarlk bir alan iinde en aZ on birim ile hektar ba- 33
na 200-250 nerirken,
aa terasdakiler daha kkt ve hek-
tar balna 250-300'e ulamr olabilirlerdi. Karphi'de.0.7 hektar
orzlya karlmtr. Buradaki younluk, yerleke I.o. 950 civa-
rnda terkedildiinde hektar ba 200' am olmaldr, ancak
nceden, dahaaz olmu olabilir (baknz Nowicki 7987,246)'
Smyrna' da onuncu,/dokuzuncu-yz1l konu t alanrnln 0. 1 hek-
tarndan az kazlmtr. Bir avlu etrafina gruplanm olan alc
oda dokuzuncu yzylda kullanmdayd. XLI numaralr oda,
XLVI ile tek bir birim oluturmu olabilirdi. XLVII ve XLIX de-
iik hizadadrr ve ayrk konutlar olmu olabilirler' Kapladklar
alan, Karanlk a iin olduka tipik olan, 50 metrekare civarrn-
da olabilirdi. XLV ve XL[V tek bir birim oluturmaktadr' Eer
burada gerekten drt birim varsa, younluklar neredeyse hek-
tar bana 300'e denk olacaktr.
Anakara yerlekelerindeki kantlar ck daha azdr. Ancak, ger-
ekten konutlama iin kullanlm olan bu alanlar iinde daha
az younluklar olduunu kabul edersek tipik olarak,
hektar bana 50-100- ve dahas, her yerleim -rnein,
yerinin yaklak
drtte birinin normalde konut blgesi olarak kullanlm oldu-
 KENT VE DEVtET otARAx ERKEN Pots
KENT VE DEVtET oLARAK ERxEN PoLs

unu da kabul edersek (mezarlklar ile snrlanmr olarak) ,

hektar bana l2-25 kiilik genel parametreler elde ederiz. Bun-
lar ok kk rakamlardr (Renfrew'in Neolitik yerlekeler iin
hektar bana 100 olan hesab ile karlat.rlnlz, 1972, 25l) ve
pekala gerek deerin altnda olabilirler, ancak yle bile olsalar
bize, Argos'da 600-1,200, Knossos'da 1,250-2,500 (younluk
muhtemelen ok daha fazlayd) ve Atina'da 2,500-5'000 insan
toplam verirler. Karanlk a Lefkandi'sinin nfusu hakknda
arPlcl bir tartma olmutu, ancak imdi, yerleimin alan belir_
sizdir. Karphi, Vrokastro ve Andros'daki sekizinci yiizy|a ait Za-
gora gibi, daha kk ama daha youn nfuslanm yerlekele-
rinin saysnn yzlerce olmas muhtemeld'ir.
Atina, Knossos ve Argos iin rakamlar, 1100-750 arasndaki
tm dnem iin genellenmi olanlardr; nfus olaslkla yaklak cak Atina emsalsizdir. Ge beinci yzylda pek ok devlet, d-
1,200'den 1,000'e ani dm, Ve Sonra kademeli olarak erken zeli birer ithalat olmu olabilir (Thucydides 3.86), ama ge-
sekizinci yizylla kadar byumt. Neredeyse bilinen tm yer- nellikle Arkaik yerleimler, kanlmaz kt yllar dnda, kendi
lekeler, Korint gibi byuk merkezler veya Paros'daki Kouko- kendilerini beslemilerdir.
unaries gibi kk kyler olsun olmasn, 750 ve 700 arasnda Starr, 'altrnc yzyl Atina'sndaki endstriyel ve ticari sektr-
hzla genilemiti. Yedinci yizyl.da kylerin pek ou terkedil- lerin' sayrsnn yaklak 6,000 olduunu Ve Atina'nrn 'kendini
miti, nfus ya ana bir blgesel yerleim yerine tanm ya da desteklemek iin denizden gelen tahla ihtiya duymu olabile-
denizar getmiti. Nfus, Arkaik dnem boyunca artmaya ceini' tartltr (7977,10+5)2. Starr'n, Attika'nn tarmsal po-
3r,
devam etmiti. i.. soO'ae Atina 25,000 kiiye ulam olabilirdi tansiyeli hakkndaki (1977, 153-6) hesab fazlasyla dktr 35
(Garnsey l9BB, 107-19), ve verdii rnein geerlilii, Arkaik
ve 450'de hektar bana 170 younluk ile a iin
-Karanlk Yun an topluluklar ndaki zanaatkdrlarrn tam-Zamanlr uzmanlar
ne srlm olandan yedi ile ondrt katfaz|a-, nfus olislk-
olduunu kabul etmesinden dolay zayflamtr. Beinci yn y|-
la 35,000 civarndayd (Morris 1987, 99-l01). Dier hibir Yu-
nan kenti bu kadar byuk deildi, ancak pek ounda 10,000 da bile Atinahlarn byuk bir ksmr toprak sahipleriydi3. G.
kadar ikameti olmu olabilir.
drdnc yizy|da Aristotales (Politics 2.7265a 7+l9), herhan-
gi bir polisin 5,000 tane tarmsal-olmayan reticiyi desteklemesi-
500 ylda on kat art nemli bir uzun-vadeli sretir, ancak
nin imkAnsz olacan tartmt. Eer bunun yerine, ok daha
'kentleme' uygun bir kavram mdr? Finley (l98l, B) eski
a kk bir retici-olmayanlar grubu - sadece birka yiz veya hat-
tarihilerini, kentlemeyi,'plan dzenlerinin, kanalizasyonlarn
ta daha faz|a sayda yarr-zamanllar ile birlikte tek bir bin - kabul
ve oturanlarrn sadece aritmetiksel toplamna' indirgemekle
-ki
bu, belirli kentlerin tariflerinden fazlasnr salamyordu- sula-
edersek, drdn c-yzyldaki durumu geriye, Arkaik zaman|ar a
doru yansrtmaya gerek yoktur.
mrtrr. Bir katalog nermek yerine, erken Yunan kentinin dou-
Her zamanki gibi Atina en u rnektir. Eer orada bile sade-
unu be balk altnda ele alp, Wheatley'in (|972) klasik bir ce kk deiiklikler var idiyse, kentlemenin baka bir yerde
makalesinde anahatlar izilmi olan kentleme hakkndaki yak-
daha fazla belirgin olmasr olas deildir. Roma'nrn i.. birinci
lamlara dikkat ekeceim.
yuzylda yaklak bir milyonluk nfusa ulamasr, imparatorluun
byuk ksmlarnda, tarmsal retimi dnme uratmtr
(Hopkins 197B; Garnsey l9BB, 182-268), ancak Yunan 'kentle-
mesinin' lei tamamen deiikti. Bu anlamda kent/krsal ili_
kisi i.. 1100 ve 500 arasnda ok az deimitir.
 KENT VE DEVLET OTARAX ERXEN POTIS KENT VE DEVtET otARAx ERKEN PoLs

2. Pazann gekmsi

Bu konu, pazar dei-tokuu ile meydana gelmi ilikiler yoluy-

la yukardaki son nokta ile ve daha sonra gelecek bir nokta ile
balantldr. Yunan toplumunun artan lei, zellikle de Ati-
na'da, olaslkla pazar dei-tokuunun yaplmas ile el ele git-
miti. Beinci yzplda pazar ilikilerinin kapsam, Atina kentin-
deki hayat z;rzfi:,:-, onu evreleyen krsal alandaki hayat tarzn_
dan ayrmtr (r. Aristophanes, Acharnians; Clouds), ancak bu
srecin daha nceki evreleri belirsizdir. Homeros'da daha kii_
sellemi dei-toku biimleri belirli bir norm olarak grn_
mektedir _zellikle de antropologlarn hediye dei-tokuu
olarak adlandrd biim (Donlan 1982)-. Kantlarrn yorum-
lanmas yine zordur. Pazar dei-tokuunun i.. 500'den nce,
pek okYunanlnrn hayatnda ok az rol oynadn tartlmltm
(Morris 1986).James Redfield (1986) Homeros'un bir ideali ar-
kaikletirdiini ve genellediini ve Pazarn .. 70o'de dier de_
itoku biimlerinin yerini alm olduunu ne srmektedir.
Homeros kesinlikle pek ok ekilde okunabilir, ancak Redfi-
eld'in tartmalar ounlukla, erken Yunan kentlemesi hakkn_
36 da benim burada eletirmekte olduum tarzadaki tahminlere 3f
dayanmaktadr.

3. Hintnland iI poitik, dini ae sosyal ilikiln

Bir kentin hinterlandna salam olduu politik ve dinsel ser-

visler her almada nemlidir, ancak burada problem, bu ser-
slerin hem devlet-dzeyi organizasyonun hem de kentleme-
nin douunun rnleri olduklar ve kentlerin, devlet kurumla-
r olmadan (ve tam tersi) bu anlamda ne kadar geliebilecekle-
ri derecesinde karmaktr4.
Politika ve yerleim arasrndaki ilikiler karmak olabilirdi. os-
borne (1987, 113-36), krrsaln kente baml hale getirilmi ol_
duu Thasos'daki ve kylerin neredeyse bamsz topluluklar gi.
bi kent]erle mzakere ettii Elis'deki demokrasileri birbirinden
a}4rlr. Drdnc yury| Atina'snda, Atina'nrn iinde veya yak- nemli olan ey bu nyarglarn Arkaik ve Klasik dnem yaz-
nrnda yaayanlar arasrnda bunun gibi bir politik hakimiyet elde nnda grlmesi deil, ama daha kuwetli bir kent/krsal karrt-
etmeye ynelik de facto bir a1rm olduunu, yle ki, 'teoride lnn gelimemi olmasdrr.
dorudan bir demokrasi olanrn Pratikte gizli bir temsiliyetilik
 KENT VE DEVtET otARAK ER'KEN Pots KENT VE DEVtET otARAK x. pols
4. Kent taz yaam

'-},e sellsc h aft' n Ge m e n

sch aft ile yer
deitirmesi olarak adlandrm ve Wirth de, aile
ktke stre-
sin artt'kentsel_bu-nalmn' douu olarak ta.rr-lamu.
(Tnnies 1955 [lBB7];Wirth 1938; 1b40).
Eski Yunanllar tabii ki kentteki ve kydeki yaam arasndaki
farkllklarn bilincindeydi, ama hibir Zaman Wirth,in tarif
mi e
tarzlra'dair iaret yoktu. lek yi_
ne aik Yunan yerlemesi kent bunal-
mt lduu kadar bile byumemitir.
Atina 'yz-yze' bir toplum olmamsa da (osborn. ggsn,
o+ ,mlekiler leksi deil de, normal
deki bir domestik lliams 1982). Pithecu-
nin sae'nin Mazz 'e ait bir 'demir eya
gibi semtinin' kanrtr olarak gsterilmektedir, ancak yaplardan biri
adar ok az deiiklik olmufur. kesinlikle domestiktir Ve ayrtca demir eya crufu ana yerleme
alannda da bulunmutur (Buchner 1970/7, 6+7).
38 odyssey'de (3.430-8) Nestor, bir inein boynuzlarnr altn 39
5' Mekdnsalyap kaplatmak iin bir kuyumcuyu evine arrr ve erken zanaat fa'
aliyetinin pek ou da bunun gibi ad }oc bir baz zerinde ol-
mu olabilir. Hesiod'un mlekilere ve bir demirhaneye
(Works and Days 25' 493) ait referanslarrnrn ok fazla bir yarar
yoktur. Bilinen en erken Karanlk a firn bir mezarlk iin-
deydi (Cambitoglou 1982), tahminen Cenaze trenleri iin re-
tim yapyordu. Pek ok erken kutsal yer, metal adaklarrn yerin-
de dkld alanlar ieriyordu5. Karadeniz kyrsnda bulunan
Istria'daki kazI.ar zarr,ar, iindeki deiimi gstermektedir. Bu-
rada pek ok konut, altrncr ytzy| ve sonraslna ait zanaat reti-
minden izler tamaktadr (Coja 1962)ive ayrrca yerlekenin o
ksmrnrn ikametsel kullanmndan bariz bir ekilde sonraya ta-
rihlenen, daha faz|a zellemi bir alanr temsil eden Klasik ve
Hellenistik dnemlere ait ardk anak4mlek frrnlar da var-
d (Cojave Dupont 1979,75-62)'Ge altrncr ytzy|da, baz re-
tim alanlar tek bir polis tarafindan tekelletirilmi ve pek ok
kentde kk blgeler atlyelere verilmi bile olsa, pek ok mer-
kezde tam zamanlr mlekiler ve maden iileri olacakt. En
nl rnek, Klasik dneme aitbaz firnlarn bulunduu Atina-
 KENT VE DEVTET OTARAX ERKEN POTIS
Gebauer veJohannes l9BZ, lg5;
1942,20+8: Alexandri 1969, g9).
k bir lekte, olaslkla yarbza-
olarak kalmtr (Ehrenberg lg5l,
bl.3; Moss6 1969, bl. 6,7). Finley (l985a, 7g7-8,195-6);hibir
eski a kentinin ortaa kentlerindeki endstriyel semtlerle
karlatrlabilecek dzeyde bir endstri semtine sahip olmad-
n vurgulamaktadr.
Gelien bir polis'de baka hibir lt daha byuk bir kentle
me dzeyini gStermez. Snodgrass sur ve kent planlamasna
bakm Ve u sonuca Varmrt: 'Hangi etkenler Arkaik Yunanis-
tan'n baarsrnr mmkn krlm olursa olsun, ileri bir kent kl-
tr bunlardan biri deildi' (1980, 157_8). Duvarlar, en azndan
.. goo'aen itibaren vi sklkla, kk Kikladik kyler iin (r.
Cambitoglou lg81, 23, l03) korunma amal ina ediliyordu ve
kentlemenin bir gstergesi deildi. Kent planlamasl sadece
kentleme olarak adlandrlan eyden ziyade, daha ok merkezi-
lemenin bir iaretidir (bunlar aprmak meru olduu srece).
Megara Hyblaea'nin 720'lerde dzenli bir plan olsa bile, ilk
ak kant yedinci yzpldan gelmektedir (Vallet ve Villard 1976;
{o Svenbro 1982). Tm planl yerlekeler yeni kurululardr; Eret-
ria _yaklak 850, veya Korint_ yaklak 925 gibi daha erken
yerleilmi olanlar byle bir planlama gstermezler. 600'den n-
ce, Rodos'daki Vroulia (Kinch 19+1o veya Paros'daki oikono-
mos (Schilardi 1983, 205-9) gibi kk kyler bile tam anlamy-
la planlanm olabilirdi.
Planlanm agora, toplant/pazar yeri iin kantlar karktr. nun kan balarnn yerini almasr elik etmitir. Ben baka bir
Homeros'da, Phaeacia'daki agoranrn'cilalanm tatan' koltuk-
lar vard (odyssey 8. G7), ve Ithaca'da, odysseus,un kendi kol-
tuu vard (odyssey 2.14). Tanmlar belirsizdir, ancak hibiri
dikkatlice planlanm bir kent merkezi gibi gzkmemektedir.
Dreros'un yaklak 700'de (Demargne ve Van Effenterre 1937,
lG.15), ve Megara Hyblaea'nn en ge yaklak 650'de (Vallet ve
Villard 1976) birer agoras olmu olabilir. Snodgrass, Atina'da
ve Korint'te (1980, 154.8) agoranrn ge bir gelime olduunu
ne srm, ancak sonradan Atina iin 700 civarnda bir tarihe
ynelik kantlar Sunmutur (1983). Akropolisin dousunda ye-
dinci yzpla ait bir agora olmu olabilir (Dontas 1983; Robert_
son 1986). Antsal agora genellikle bir ge altnc ytzy| olgusu-
dur (baknz Hoepfner ve Schwandner l986).
XENT VE DEVLET OTARAX ERKEN POTIS
Yuna devletinin douu
Bilindii gibi, 'devleti' tanmlamak zordur. Buna sonradan
medii konusunda uzlamaktadr (r. Runciman 1982; Halver-
son 1986), ancak iirleri tarihsel kaynaklar olarak nasl yorumla-
rnak gerektii konusunda bir uzlama yoktur. Yine, arkeolojik
veriler gereklidir.
Devlet oluumunu deerlendirmemiz Karanlk a hakknda-
kivarsayrmlar|m|zabaldr. Pek ok Ingiliz ve Amerikal bilima-
dam, onikinci yzpldaki kn byukln ve Karanlk 4t
a Yunanistan'ndaki yoksulluu, kk lei ve hiyerari
yokluunu vurgulamaktadrr. Karanlk a toplumu sklkla, ka-
bilesel ve pastoral olarak betimlenmitir. Devlet kurumlarnn
sonradan or;ya k karmakla ani bir atlama olarak grul-
mtr, buna tarmsal bir dewim ve bir araziye ait olma olgusu-
tablo sunmak istiyorum, yle ki, onikinci ytryr| k Yunanis-
tan'daki hiyerariyi yoketmemiti ve devlet-dzeyi kurumlar ka-
demeli bir merkezileme sreci ierisinde ortaya kmlard;
devletin sivil topluma Szmasl Hellenistik dneme kadar ok s-
nrl kalmt.
Bu durumu gStermek iin, en byuk Karanlk a topluluk-
larnn byukl hakknda nceden yaPm olduum saPtama-
ya ve ok iyi yerlemi bir sosyolojik temaya geri dnyorum. Bir
yzyl nce, Herbert Spencer, nfus byklnn ve sosyal
karmaklln birbiriyle balantl olduunu nermiti:'Nfus
byudke blnmeler ve alt blnmeler dahafaz|a ve daha ke-
sin olmaya balar' (1885, 449-50). Naroll, l950'lerde bu temay
gelitirerek u Sonuca Varmtr:
 KENT VE DEVtET oARAx ER,xEN Potls KENT VE DEVtET otAR'AX ERxEN Pots

viyeleri bunlar iine alr ve yeniden tanrmlar. Be yz veya civa-

Iletiim halinde olan insanlarn grubu ne kadar geni olur-
sa organizasyonel yaplar da o derece dallanp budaklanm
r insann zerindeki tarrmsal bir topluluk, sosyal olarak kat-
olmak zorundadrr... toplanmalarn normalde birka yz a-
mad yerde, yetkili resmi grevlilere ihtiya duyulmaz...Au- .anlam gruplara blnmeyi de iererek, kyl toplumunun
cak benim rneim, yerleimler yaklak beyuz insandan faz- karakteristik zelliklerini almaya balar (baknz Carneiro 1967;
prge 7972; Smith 1976).
lasn ierdiinde, yetkili resmi grev}ilerinin ve eer binin
zerinde kii ierirlerse, polis ilevlerini yerine getiinek ze- Tun a uygarlklarnn ykhndan sonra, en byk Karan-
re bir eit uzmanlam organizasyonun veya iesmi grevli k a topluluklarnn kesinlikle be yz yenin altna ve olas-
topluluklarnn olmas gerektiini ne srmektedir. hkla bin veya hatta ikibinin altna hi dmediini daha nce
tartmtm. Buradaki iddia aktr: Kalc sosyal ve politik hiye-
(1956, 690)
rari Miken knden Sonra hayatta kalmtr. Bunu destekle-
Gruplarn, kendi evrelerinin optimum tama kapasitesine mek iin biraz daha fazla kant bulunabilir. onnc yuzyl Li-
ulamadan ok nce, sosyal iletiimin basklar ile bajetme ko- neer B tabletleri pasreu nvanlr, dk rtbeli saray grevlile-
nusunda yetersiz kalmalar yznden blnmesi, dnyann her rinden bahsetmektedir; sekizinciyiizy| ile altnc yizy| arasln-
taraflnda ok iyi belgelenmitir. Grnyor ki homo r'upi.rr ru_ daki Yunan iirinde basileus sfat topluluun aristokrat ilerige-
dece b_elirli bir sayda ok youn yiz-yiize etkileim ile'ba ede- lenlerini tanmlamaktadr. En makul aklama, saraylarln pkl-
bilir. Hibir topluluun l00 ile l50 aras bireyden fazla olmad- ile birlikte, wanax veya prensin ortadan yokolduu ve pasi-
yerde, ok az farkllama vardr; genellikle en temel iliki olan reu'nun hiln geerli bir liderlik rolne sahip en gl kii oldu-
hane, hrsrmhk ve karlkl yardm ilikileri dzenleyebilir. Bu
udur. Prensin Basileus'a doru geirdii evrim, yine, en azrn-
' topluluk byuklnn zerinde, gruplarn kabaca iso . eoo dan bir miktar hiyerarinin hayatta kaldn ne srmektedir
birey aras olduu yerde, sosyal hayatagirmi tm ilikileri ve ha- (baknz Andreev 1979; Drews 1983, 98-107).
+2 nenin gzktnden daha yksek bir dzeyde olan alt grupla- Gnmze kalm olan Karanlk a mezarlarn ana|iz etmek 43
r tamamyla kiisel bir dzeyde idare etmek daha zordui. Br.r- kolay deildir. Bunlarn, i.. yaklak 1050'de 750'ye kadar,
lar ikamet bakmndan ayrlabilir ve yelerin daha fazla sayda ok katmanlam bir toplumun ideolojisinin bir parasl olduk-
birey ile ilikiye girmelerine olanak salarlar. Daha nce oldugu larnr tartrmrtrm (Morris 1987). Burada en yeni iki buluntu-
gibi, youn kiisel ilikiler kiinin kendi grubunun hem iindeki dan bahsetmek gerekir. Lefkandi'de yaklak 45 metre uzunlu-
hem de dndaki insanlar ile oluurken bu 'aracrlk eden yap- unda ve yaklak Lo. 1000-950'ye tarihlenmi ok byuk bir ya-
Jir_
<isve gruP Veya alt-grup yelik baznda,daha geni bir insan p bulunmutur. Amac hili belirsizdir, ancak nemli bir liderin
kitlesi ile daha azyoun bir ekilde iliki kurma olana verir. evi olmu olabilir. Zemininin altnda iki mezar vardr. Bir tanesi,
En byuk topluluklarn yaklak 350-500 yelik bir ein altn- klleri bronz bir kl mlei iine yerletirilmi olan, demir bir
da olduu toplumlar genellikle, belirli stat gerektirei organi- kl, bir mrzrak ucu Ve bir bileitann da birlikte bulunduu
zasyon sistemleri ile balantl deillerdir. Konum, dahazi|ad'e, bir erkek kremasyon mezaryd. Hector Catling, figrl urnayl
kurulmu makamlarn yardmr olmaksrzrn, bir erkein (veia da- I.o. onikici yzyl, bir Kbrs dalm ve dahasr, mezaryapldn-
ha seyrek olarak bir kadnn) kendi abalarr yoluyli kazanlm da oktan iki yuzpl yanda olarak tanmlamtr. Dier mezar'
gibidir. Ancak 500 veya daha fazla insann olduu kalc yerle- altn mcevher ile sslenmi bir kadna aitti. Reynold Higgins,
imlerde, kurulmu makamlar ort''ya kmaya balar ki, bunlara kadnn altn gerdanlnn, gmldnde, bin yanda oldu-
eriim sklkla doum yoluyla kstlanmtr. Basz topluluklarda unu ne srmektedir. ki mezarn yannda kurban edilmi drt
olduu gibi, bu gibi topluluklarda da insanlarn barii atn kalntlarrnr ieren ikinci bir ukur vard. Mezarn yaplma-
ekilde hi-
li kan ve hlsmlk balar vardrr' Byuk gruplarn ortaya k sndan ksa bir sre sonra, tm yap ok byuk bir hyuk ile r-
'antlamalar' kiisel temaslarn yerine geirmez' ancakhaha zi- tlm ve hemen douya doru bir seri zengin mezar balam-
yade, hiyerarik stat'y ieren daha yksek yeni entegrasyon se- tr (Popham ve di. 1980, 168-96; Catling 7987/2, 75-17;

rl
 KENT VE DEVtET otARAx ERKEN Pots
KENT VE DEVtET otARAK ERKEN Pot3

1982/3, 72-15; l9\g/ 4, 77; 79Bb/6, 15-16).

Profesr Lambrinoudakis'in, Naxos'daki Chora'da bulduklar
daha az gsterili, ancak bunun kadar nemlidir. Sonraki ken-
tin ortasnda bir grup drtgen ta yaP aa karlmt. Bir ta-
nesinde bir mezarta ile iaretlenmi olan, yaklak i.. 900,e
ait bir erkek gms vardr. Mezarrn zerindeki dairesel ta yaP-
larda etkin bir klt icra edilmiti. Altnc ytizy|da, bir metrenin
zerinde derinlii olan bir kl keltisi birikmi; mezar Ve etra-
findaki alan o zarr|^' ge Roma dnemine kadar itibar grm
olan bir hyuk ile kapatlmt (Lambrinoudakis ve Zapheiropo
ulou 1983; 1984; f9B5). lA lB
Bu deiik tarzdaki kantlarn tm Karanlk a Yunanis-
tan'nda bir l hiyerarinin mevcudiyetine iaret etmektedir.

Aslnda, anrtsal mimarln'yazlrrve daha ciddi savalarln or-
taya kt sekizinci yiz1lda, ok byuk bir merkezileme iin
kant vardr (Snodgrass 19B0); ve eer 'devlet konumuna geii,
kesin olarak belirlemek isteseydik, bu olaslk|a 700 civarr olur-
du. Benim fikrim ise bunun, zaten karmak, katmanlaml bir
toplumdan ytzy||ar boyunca zayf olarak gelimi bir devlete
doru atrlan kk bir adm olduudur.
rr\ Erken Yunan devlet kurumlarnn narinliini betimlemek iin
,r5
olduka soyut iki modeli tantmak istiyorum. ilki, devletin dou-
c D
una, 'sosyo-evresel deikenler' olarak adlandrm olduu e-
itli i veya d kuwetlere reaksiyon gsteren bir kontrol sistemi
olarak bakmamz gerektiini tartran Flannery 0972) tarafin- ekil 5. Flannery'nin bir kontrol hiyerarisi olarak devlet modeli. (A) Kont-
rol hiyerarisi iin olan model; altdzey kurumlar (4) tarafndan dzenle-
dan gelitirilmitir. Flannery, karmak hkmetin iki ekilde nen sosyoewesel deikenler, birbirini takip eden her yksek dzey (3-2-1)
olutuunu ne srmtrt. Terfi etmekolarak adlandrm oldu- altndaki seviyenin randmannr dzenler (koyu renkli oklar siyaset ve emir-
leri; krk izgili oklar ise 'randman' temsil eder); (B) bir 'terfi' rnei,
u ilkinde bu, alt-dzey bir kurum daha gl sorumluluklar al-
ncdzeyde bir kurumun bir fonksiyonunun ikinci seviye neminde bir
dnda oluur (ekil 5). Yerel aristokratik liderlerin, kalc ma- pozisyon almak iin ykselmesi; (C) bir 'dorusallama' rnei, ikinidzey
kamlarn kurulmasyla bir ynetici oligari konumuna terfi et- bir kontroln ncdzeyi atlayarak dorudan drdncdzey kurumun
mesi; veya kk tapnaklarn devlet veya hatta devletler-aras randmanrnr dzenlemesi; (D) erken bir devlet, kurumlarn deiik dzey-
kutsal yerler haline gelmesi bunun rnekleri olabilirdi. Ierde ok kamak ilikilenmesinden dolay dengesiz hale geldiinde olu-
an 'hiperu;,um' [bu durum kurumsal yaplarn basitlii nedeniyle polis'te
Flannery, karmakla yolaan ikinci eklin i dorusallama ola- hibir zaman gelimemitir (Flannery 1972'den) ].
rak adlandrrmrtr ki bu, altdzeydeki kurumlar daha yksek
olanlar tarafindan emilip, gler merkeziletirildiinde meyda-
na geliyordu. Bunun rnekleri' adaletin idaresinde yerel liderle_
ve dorusallamanrn bir kanm ile, devlet hayatn giderek daha
ri atlayan Pisistratus'un altncr y"ryr| gezgin yarglar; veya Ci.
fazlaslnr kontrol altnda tutar.
mon gibi zengin soylularn daha kiisel hamiliklerinin yerini alan
Polis'de bu sreler ok hzl veya ok etkili olmamt. Devle-
jri hizmeti iin Perikles'in devlet deneini kullanmas olabilir-
tin modern tanmlarl, kuwetin merkezi tekelini Vurgularlar, an-
di (Aristotales, Constitution of Athens 16.5, 27.34). Terfi etme
cak klasik Yunanistan'da bu tam manasyla snrl olmutu' Eer
 KENT VE DEvLET oLARAx ERKEN Po! KENT VE DEvtET otARAK ERXEN Pots

Lysias'n (l.2) syledikleri doruysa, pek ok polis, adam ldr-

me, zina veya hrszlk gibi sularn intikamn almak iin vatan-
dalarn dier vatandalar ldrmesine izin vermitir. Resmi
makam sahiplerinin kararlarn emPoze edecek ve polis ilevle-
rini yrtecek herhangi hazr bir kuwetin varl ok nadirdi.
Devlet otoritesi dikkate deer bir lde, birey olarak vatanda
larn ykmllklerini yerine getirme isteklerine dayahyd ve
vatandalarn kendilerinin dnda bir g oluturmuyordu.
Dorudan vergilendirme tiranln bir sembolyd ve polisin
iinde yeri yok fikrini uyandrmt (znelerin smrlmesinin
de devletin Pek .ol tanmnn merkezinde yer almasna ra-
men). Atinal'lar |.o' 374/3'de Lemnos, Imbros ve Skyros s
mrgelerinde tahl retimi zerine dorudan 7o8.3 bir vergi
emPoze etmilerse de (Shear 1987), bu hibir zaIra|l Attika bl- ayrlml olan as-keri,
e[,il tanmsal reticilerin
gesine kadar genilememi veya dzenli bir bazda alnmamt. ia*'
oplu 'den).
Pek ok vergi sava zamant artrlmt ve bunun yaplmas ge-
rektiine karar vermi olanlar esasen, vergi deyenlerin kendile-
ri olmutu. Zengin Atinalrlar, vergi iin kendi sorumluluklarn,
drdnc ytzy|da tayin e tmilerdi ( Demosthenes l 4. l 9, 30) .Ta-
bii ki problemler olmutu. Demosthenes 355'de yirmi pl geriye
+6 giden yukl miktarda denmemi borlardan (22.42-68) bahse- ttf
der ve hatta Sparta'da iler bundan da ktdr (Aristotales, Po_
Itics 2.727Ib.1415). Ancak neden herhangi biri borcunu de-
mi olsun ki? Dier pek ok eyde olduu gibi devlet bunu, kii-
sel bir onur meselesi olarak zel ahslara brakmt. Zenginler
sadece kendi vergilerini demi olmakla ve dinsel ayinlerini ic- !
- -{---+--
ra etmi. olmakla deil ama bunlan talep edilmi olandan ok l. I

daha msrifce yapm olmakla vnmlerdi (r. Lysias 21.}5;

i:
,l
L---!
[Demosthenes] 50). Vatanseverliin bir rol olmutu, ancakAti_ I
nallar, mteri, politik destek ve jrinin semPatisini kazanmak -t a. I

iin kendi msriflikleri yoluyla mcadele etmilerdi (balnz

Davies 1981,91-105;Whitehead 1983; Rhodes 1986, l3S8).
Devletin ticarette asgar bir rol vard. Hububat gibi hayatdes.
tekleyiJi dalmlar konusunda bile eylemleri ounlukla belirli
bir aciliyete cevaP Veren ad hoc bir bazdayd (C.arnsey ve Morris
1989). rnein, .. 24o'ar gibi ge bir tarihte Samos erz
korumak iin devlet hububat komiyonculan kurmusa da, bu
onlara hibir g salamamt ve gda dralrm iin para sala-
mak Boulagaros gibi haprseverlere brrakllmt (Austin 198l,
no.l13). Samoslular hububat almak iin korrisyonculara bir
 KENT VE DEVtET oARAK ERxEN Pots
devlet fonu kurarak, bu hayati kurumu sadece l80'lerde 'doru-
sallatrmlard' (Austin l981, no. 1l6). Shipley (l9B7,22l), fo_
nun, daha fazla pratik ama daha az cazip olan arpa yerine 'lks'
buday iin kullanlm olmasnn bile, geimden ziyade daha
ok kltrel amalar iin kurulmu olduuna iaret eder.
Bu, iskender iran' fethettikten 150 yl sonra olmutu. Sekizin-
ci ve yedinci yzyln devletleri ne kadar daha zayf olmu olma-
llar! Atina'daki bir archon veya Argos'daki bir damiorgos'n
bir dokuzuncu yzyrl basr7eus'undan daha geni sorumluluklarl
ve bazr daha byk gleri olacaktr, ancak hayatn pek ok yn
devletin etki alannn dnda kalmt.
Gellner'in 'tarm-kltrl devlet' fikrine deinen (baknz e-
kil 6, baknzJ. Hall 19B5), ikinci bir soyrtlamalar set'i yararldr.
Gellner, pek ok okur-yazar endstri-ncesi toplumda, 'doru-
dan tarrmsal reticilerin veya kyllerin byuk ounluundan
kat bir ekilde ayrlm bir ynetici snfn, nfusun kk bir toiratlarn karlarnayd; direnmek ise demos'un, yani btn
aznln oluturduunu' (l983, 9) nermektedir. Bu snf
kontroll devlet kurumlarnn yeleri, isel olarak katmanla_
mrtlr ve devletin znelerinden kendilerini uzaklatrmak ama-
cryla, sosyal yapy salama balamak iin kltr kullanrlar.
t8 Gellner yle devam eder: 'Yatay olarak katmanlam yukarda-
ki aznln altrnda' baka bir dnya vardr, yana doru ayrrlml,
toplumun srradan yelerinin oluturduu ufak tefek toplulukla-
rnn dnyas... Devlet vergileri toplamakla, barr salamakla il-
gilenmektedir, daha baka eylerle pek deil' (19B3, 10).
Gellner kk kent-devletlerinin byuk imparatorluklara g-
re, daha eit olduklarlnl Ve daha ok ynz-ytze temaslara dayan-
dklarn amlamaktadr (19B3, |3-|4; l988, 22), ancak onun
genellenmi modeli ve polisin isel yaps arasndaki ztlk ok
aklaycdr. Arasrra makamrnr tekelletirmi olan aristokratlar
olmutu, ancak askeri, idari ve ruhban snrflar hibir Zarrarr ay-
rlmamrtr veyazl' Gellner'in modelinde olduu gibi onlar ayr-
mak iin grev yapmamtl. Po]is br vatandalar topluluu di,
farkllatrlm bir sekin tabakann altndaki znelerin bir kit-
lesi deil. Bu modeldeki ana yaay izgi, Gellner'in emasndaki
znelerden bile daha fazla'yana| olarak izole edilmi' ve dze_
ne meydan okuma bakmndan daha da az muktedir olmu olan
kle nfusu ve vatandalar arasrndadr (Cartledge l9B5; Vidal-
Naquet 1986, 159-67). Bu izgi bile, pek ok yasal yetersizlikden
dolay sknt yaaml, ancak devletin iindeki en zengin kiiler
xENT VE DEVtET otARAK ERKEN PoLs
zgr yabancrlar ve vatandalar
lnme tarafindan apraz-kesil-
977;1986b),
anmr eitli topluluklar ile bir-
mlerinin bir srekliliinin en u
ellner'in modeli, Vatandalln
Thessaly veya Makedonya ile
dlandrrlm olan, Yunan devlet
vaplslnl olduka temsil ediyor olarak grlebilir. Atina demok-
'.rriri, uutu.,dalarn ve devletin bir birlik ierisinde, herhangi
bir ynetici s kmalar bakmndan, di-
er ideal tipe Spartallar arada bir yerdey-
Zi' Arinu orr, mcadele etmek, hem de-
mc,krasiyi oligariye evirmeye hem de, devlet gcn vatanda
toJlumuna genileterek tekelletirmeye alan kentlerdeki aris-
sradan vatandalarn, karlarnayd. Bu iki eilimin arasndaki
anlamazlk polis'in tarihindeki merkezi gerilimlerden ve itici
glerden birisi olmutur. Denge, Zamanve mekin iinde dei-
mitir. Vatandalln yapsal merkezcilii aristokratik gcn na-
zarnda zayflam olduundan, polis kademeli olarak' Gellner- +9
diyar' modeline doru dnebilirdi. Kartlklar sklkla, Yu-
nanllarrn sfasis olarak adlandrm. olduu sivil savan vahi bir
biimiyle ve iddetle patlak vermiti.
Bu gerilim pek ok ekilde zlebilirdi. ozellikle Arkaik za-
manlarda ok olaan bir zm bir tirann, mutlak bir hakimin
ortaya kmasdr. Sklkla soylulara kar demos'un lideri olarak
iktidara gelen, ancak iktidardayken herkesin karlarna karl
hareket eden (ya da kaynaklar yle sylyor) tiran, devlet meka-
nizmalarlna eriimi tekelletirmiti. Tiranhk polis'in karsavy-
d, Pek ok tiranln devlet gcn merkeziletirmek suretiyle iti-
bar kazanm olmasr raslantr deildir. Bazlarrnn aktif bir ekil-
de, znelerinin 'yanal izolasyonunu' artrm olduu ve ayr, Za-
manda da, g iin mcadele etmelerini nlemek amacyla aris-
tokratlar yoketmi veya ilitirmi olduu sylenmitir. Byle
gl kuwetleri dengelemeye alan pek ok tiranln ksa
mrl olmu olmas da bir raslant'l deildir (Aristotales, Pol-
rics5.l3l3a 3L76a l). Tiranlar erken polis'deki devletkurumla-
rnn bymesinde kritik ahsiyetler olmulardr, ancak hzl -
kleri, arkalarndan gelenleri, polis'den ziyade daha ok Gell-
 KENT VE DEVtET otARAx ExEN PotE KENT vE DEVtET otARAK ERl(EN Pos

ner'in modeline benzeyen bir sosyal yaPnn sahipleri konu_ Sonu

munda brakmak amacyla gc merkeziletirmekten ve devleti
ge.nile tmekten alkoymutur. Polis'in ort^ya rknn ve yaplarnn deerlendirilmesi, M-
Ikinci bir zm, grubun dndakileri armakt. Hem de- ken dnyasnn k, onikinci ve onbirinci yzyllardaki n-
mokratlar hem de oligariciler, yardm konusunda, mttefikleri fus azahm ve karmaa ile balamaldr. Bundan domu olan
ok istekli bulmula tlar arttn- toplumlar karmak ama fiziksel olarak fakirlemiti. Saraylarda-
da- (Thucydides 3 rada avantaj- kilerden ok farklydrlar ve ritel ahkanlrklan, kendilerini aktif
lyd. Zenginler aras alar, sklk- bir ekilde bu tarihsel gemie kartlk iinde tanrmlamaya a-
la, devlete sadakatten daha faz|a balayc olarak grlmt; tm olabileceklerini ne sryor. Belki I.o. 925 ve 800 arasn-
Herman (1987, 162-5), antikYunanistan'a, tekil bir polis olarak da lekte dikkate deer bir byme ve mcadele artrl olmu
deil de daha ok bir devletler sistemi olarak bakldnda, ya- tu, ancak .. zso civarnda yannln ort:ya kna elik eden,
nal olarak izole edilmi alttaki. reticilerin dnyasndan ayrlm, Inezar alkanlklarrndaki, klt faaliyetinde ve mekinsal organi-
katmanlam bir sekin tabakas ile daha ok Gellner'in mode_ zasyondaki ok nemli bir grup dnm vatanda'devleti ide-
line benzediini gsterir; ancak yle bile olsa, Yunan sekininin olojisinin fiziki ifadeleri olarak alnabilir (Morris 1987, l7l-
okuma, din veya d zerindeki tekeller gibi kltrel snrlar- 2l0). Polis'in, kentin ve devletin ort^ya rkrnn, allagelen
la sadece ok zayf bir ekilde ayrlm olduuna dikkat etmeli- 'kentdevleti' evirisinin bizi gtreceini mit ettiimiz model-
yiz. Aristokratrn, devletin polis modeline kar knn dier bir den ok dahafazla karmak bir model iinde ilikilendiini ve
sebebi, yerel devlet srnrrlarnrn nemini azaltmakt. 'Vatanper_ sadece eski a tarihilerinin, normalde kullandrndan ok da-
verlik' polis iinde, ounlukla bir alt-snf olgusuydu (Herman ha uzun bir zaman lei ierisinde anlalabileceini tarttm.
1987,15G61). Moses Finley, en son kitabnn son sayfasnda hem devletin ya-
Erken polis'de devlet mekanizmalarrnn oluumunun olduka ,
5o
Pl$nn hem de eski a kentlemesinin tarihinin daha tam ola-
kademeli gerekletiini ve devletin, pek ok antropolojik ta- rak kefedilmesi gerektiini ve de 'nihai analizdeki amacn, ba_
nmlarda bulduumuz tarz gt|ere, ancak Hellenistik dnemde sitletirme modellerini kullanarak dahafazla karmak bir tablo
ulamaya balam olduunu tarttm. Clastres'in (1977) deyi- elde eden paradoksal bir ama olduunu' ne srmt (l985b,
mini kullanrsak, polis bir'devlete kar toplum' durumu idi. 108). Bu cilt bu amacl gerekletirmeye doru bir admdr.

Teekkiir

Paul Cartledge, Peter Garnsey, Anthony Snodgrass ve Ocak 1987'deki

Leicester-Nottingham seminerinde yer alm olan herkese bu yaznn
daha erken bir versiyonunda yaptklar eletirileri iin teekkr etmek is-
terim, son versiyondaki sonularn sorumluluu bana aittir.

t_
 KENT VE DEVLET oLARAK ERKEN Pots

rAyNAKA

Cambitoglou, A. (1982), 'Anaskaphi Toronis', Praktika ts Arkhaiologikis

Etaireias kata to 1982, 69-78,
Cambitoglou, A. Coulton,JJ. ve Green, R. (1971), Zagora I. Sidney.
Camp,J. McK. (1979), 'A drought in the late eighth century BC', Hesperia
48,397417. 53
Carneiro, R. (1967), 'On the relationship between size of population and
complexity of social organization', Southwestern Journal of Anthropology
23,23Mr.
Cartledge, P.A. (1985), 'Rebels and sambos in classical Greece: a compara-
dve view', P.A. Cartledge ve F.D. Harvey (der.), Crux iinde, l&46. Londra
(History of Political Thought 6/2 [1985] 1&46 olarak da yaynlanmtr).
Catling, H.W. ( 1981/82),'Archaeology in Greece, 1981 / 2', Archaeological
Reporu for 1981,/2, &62,
Catling, H.W. (1982/3), 'Archaeology in Greece, 1982/3', Archaeological
Repor* for 1982/3, ?62.
Catling, H.W, (1983/4), 'Archaeology in Greece, 1983/4', Archaeological
Reporu for 1983/4, 3-70.
Catling, H.W. (1985/6), 'Archaeology in Greece, 1985/6', Archaeological
Reports for 1985/6, &101.
Clastres, P. (1977), Society Against the State. Oxford.
Coja, M. (1962)' 'L'artisanat i Histria du VIe au Ie sicle avant notre re'
Daca6, 1r5-38.
Coja' M. ve Dupont, P. (1979)' HistriaY. Bkre.
Colb, C.C. (1985), 'Demographic estimates in archaeology: contributions
from ethnoarchaeology on Mesoamerican peasants', Current Anthropology
26, 581-99.
Coldstream,J.N. (t984), 'Dorian Knossos and Aristotle's llages', Aux origi-
nes de l'hell6nsme. Hommages 6 Henr van
Collis,J. (1984), Oppida. The EarliestTown
Courbin, P. (1963), 'Fouilles stratigraphiqu
 KENT VE DEVTET OIARAK ERXEN POTTS KENT VE DEVtET otARAK ERxEN Pots

Erudes archlologiques iinde, 7l-1l0. Paris.

Daux, G. (1959), 'Chronique des fouilles', Bulletin de correspondance he!-
l6nique 83,367-793.
!avie-s, J_K
(l98l), Wealth and the Power of Wea]th n Classca] Athens.
New York.
economic features', Cambrdge
worth, 1986:
Halverson, J. (1986), 'The succession issue in the Odyssey' , Greece and Rc
ambridge.
, 'Recherches i Dr6ros', Bulletin
y8. me 33,179-28.
Donlan, w. (1982), 'Reciprocities in Homer', C]asscal World 73, 137-75. Hansen, M.H. (1983), 'Political aCtiity and the organization of Attica in the
Dontas, G. (1983), ' The true Aglaureion', Hesperia 52,49-69. fourth century BC' , creek, Roman and Byzantne Srudies 24,227-38'
Drews, R.L. (1983), Basileus: the Evidence for Kingship in Geometric Cre_ Hayden, B. (1983), 'New plans of the early Iron Age settlement of Vrokast-
p', Hesperia 52, 367-87.
ece. New Haven.
Ehrenberg, V. (195 Herman, G. (1987), Ntualised Friendship in the Creek Ciry. Cambridge.
Finley, M.I. (1981), Hodder, I. (1982), Symbols in Action. Cambridge,
. Shaw Hoepfner, W. ve Schwandner, E.-L. (1986)' Haus und Stadt im /<Iassjsclen
ve R.P. Saller). Lon
Griechenland. Mnih.
Finley, M.I. (1985a), 2. Bask. Londra.
Hoffman, M.A., Hamroush, H.A. ve Allen, R.O. (1986), 'A model of urban
Finley M.L (1985b), ce and Models. Londra. devclopment for the Hierakonpolis region from Predynastic through Old
Flannery, K. (1972), of civilizations', Annual Review Kingdom times',../ourna I of the Ameican Research Center in Egypt 23, nbAT .
of Ecology and Syste
Hohenberg, P.M. ve Lees, L.H. (1985), The Making of Urban Europe, 100/u.
Fletcher, R. (198l),'Peop]g and space: a case study in material behaour',
1950. Cambridee, Mass.
I. Hodder, G. Isaac ve N. Hammond (der.), Pattern of the Past iinde, 9|-
Hood' M.S.F. ve Smyth, D. (1981)' Archaeologcal Suey of the Knossos
128. Cambridge.
Area (British School at Athens supp. cilt. 12). Londra.
f'ole.y,
A (1988), BC. An Archaeological Survey (Stu- Hopkins, K. (1978), 'Economic growth and towns in classical antiquity', P.
dies in Mediterran 80). Gteborg. Abrams ve E.A. Wrigley (der.) , Tons in Societies iind'e, 35-77 . Cambridge.
Forge, A. (1872),' the settlemenl size of Neolithic cul_ Hopper, RJ. (949)' 'Addenda to Neocrocorinthia', Annual of the British
tivators (New Guinea)', PJ. Ucko, G.W. Dimbleby ve R. Tringham (der.), School at Athens 44, 162-257.
5\ Man, Settlement and Urbanism iinde, 36T76. Londra. Kinch, F. (1914), Fouilles de Vroulia. Kopenhag. 55
Gallant, T.W. (1985), A Fisherman's Tale (Miscellanea Graeca 7). Ghent. l,ambrinoudakis, V. ve Zapheiropoulos, F. (1983), 'Anaskaphi Naxou: Sang-
Garnsey, P. (1988), Famine and Food Suppty in the Greco-Roman World. ri', Praktika tis Arkhaiologikis Etaireas kata to 1983,297-304,
Cambridge. Lambrinoudakis, C. ve Zapheiropoulos, F. (1984),'Naxos', Ergon tis'Arkha-
Garnse ), 'Risk and the polis', P. Halstead veJ. O,Shea iologikis Etaireias kata to 1984,77-9.
(der.), Cultural Responses to.R'sk and tJicertainty Lambrinoudakis, C. ve Zapheiropoulos, F. (l985), 'Naxos', Ergon ts Arkha-
iinde, iologikis Eraireias kata to 1985,56.62.
Gauthier, P. (1985)' Les Ct6s grecques et leurs bienfateurs (Butletin de Lauter-Bufe, H. ve Lauter, H' (197l), 'Wohnhuser und Stadviertel des klas_
correspondance hell6nique. supp. Vol. 15). Paris, sischen Athen', Athenische Mitteilungen 86, 109-24.
Gebauer, K. (1983), 'Ausgrabungen im Kerameikos, II', Archiologischer 'Greek urbanity and the polis', R. Marchese (der.),Aspecrs
Anzeiger, 607-10. Urbansm iinde, l14l (British Archaeological Reports,
Gebauer, K. (1940), 'Ausgrabungen im Kerameikos', Archdologischer Anze- ies 188). Oxford.
iger,3064. Luce,J.V. (1978), 'The polis in Homer and Hesiod', Transactons of the Ro-
Gebauer, K (1942), 'Ausgrabungen im Kerameikos' , Archdologischer Anze- yal lrish Academy 78, series C, 1-15.
iger,20U58. MacDonald, W.A., Coulson, W.D.E. ve Rosser, JJ. (1983), Excavations at
Gebauer, K. veJohannes, H. (1937), 'Ausgrabungen im Kerameikos' , Arch6- Nichoria in Southwest Greece III:. Dark Age and Byzantine Occupation.
ologischer Anzeiger, f 84203. Minneapolis.
Gellner, E. (1983), Nations and Nationalism. Oxford. Morris, I. (1986), 'Gift and commodity in Archaic Greece', Man 21, l-71.
Gellner, E. (1988), Plough, Sword and Book. ikago. Morris, I. ( 1987), Buria] and Ancien t Socety: t/e R'se of the Greek Ci ty Sta-
Gesell, G,
P' _, ve Coulson, w (1983), 'Excavaiions and survey at Kavo_
usi, 1978-1981' , Hesperia 52, 389420.
te. Cambridge
Moss6, C. (1969), The AncentWor]d atWork.Londra.
Gesell, G., Day, L. ve Coulson, W, (1985), 'Kavousi, 198l-1988: rhe Kasrro', Naroll, R. (1956), 'A preliminary index of social developme t', Ameilcan
Hesperia 54,327-55. An th ropologi sf 58, 687-71 5.
Graham, J,W. (|97 4).'The houses of clasical Athens', Phoenx 28, 45-5|. Naroll, R. (1962), 'Floor area and settlement population', American Antiqu-
Hngg, R. (1974), Die Crdber der Argolisl (Boreas 7:l). Uppsala. ity 27,587-9.
 KENT VE DEVtET otARAx ERxEN Pots KENT VE DEVtET otARAx ERxEN PoLs

Nowicki, K. ( 1987),'The history and setting of the town at Karphi', Studi Mi-
cenei ed Egeo-Anatolici 26, 235-56. Thompson, H.,A,. ve Wycherley, R.E. (1972), The Athenian Agora, 14. The
Osborne, R. (1985a), 'Buildings and residence on the land in Classical and Agora of Athens. Princeton,
Tnnies, F. (1955), Community and Association. Londra. ilk olarak ceme-
Hellenistic Greece: the contribution of epigraphy', Annual of the British
inschaft und cese]lschaft, Berlin (l887) olarak baslmtr.
School atAthens 80, 119-28.
. Cambridge.

III: Ihrphi',

Polignac, F. de (1984), La Naissance de la cit grecgue. Paris.

Vidal-Naquet, P. (1986), The Black Hunter. Baltimore ve Londra.
Popham, M.R., Sackett, L.H. ve Themelis, P.G. (1980), Lekandi I (British
Villard, F. ve Vallet, G. (1953), 'M6gara Hyblaea III: le fouilles de 1954', Eco-
School at Athens supp. cilt t1). Londra.
le franase de Rome. M61anges d'archologie et d'histoie 65, 9-38.
Popham, M.R., Touloupa, E. ve Sackett; L.H. (1982), 'The hero of Lefkan-
Walcot, P. ( 1970) , Greek Peasants Ancient and Modern. Manchesrer.
di', Antiquity 56, 169-74.
Wells, B. (1983), Asine 11.4.2-3. d. Stockholm.
Redfield,J.M. (1986), 'The growth of markets in Archaic Greece,, B.L. An- WL"tl.I,P. (1972), 'The conce
derson ve AJ.H. Latham (der.), Tle Market in Histoyiinde, 29-58. Lond- , G.W. Dimbleby
ve R. Tringham (der.), Man, Set l-37. Londra.
ra ve Sidney.
Redfield, R.M. (1953)' Peasant Society and Culture. ikago.
Whitehead, Proceedings of
the Cambri
Renfrew, A.C. (1972), The Emergence of Civilization. Londra.
Rhodes, PJ. (1986), 'Political activity in classical Athens',Journal of Helle-
Whitehead, profit: philoti-
mia in dem
nic Studies 106, 13244. Whitehead, D. (1986a), The Demes of Attica,508/7-ca.210 BC. princeton.
Robertson, N. (1986),
l"]o: axones and kyrbeis and the sixth_century
background', Historia 35, 147-76.
Whitehead, D. (1986b),'The ideology of the Athenian metic: some pen-
Runciman, W.G. (1982), 'Origins of srares: rhe case of Archaic Greece,, 9l" { reappraisal', Proceedings of the Cambridge Philological SoZiety
212,145-58.
Comparative Studies in Society and History 24, 351-77 . Whitelaw, T. (1984), 'The settlement ar Fournou Korifi Myrtos and aspects
Schilardi, D.U. (1983), 'The decline of the Geomerric serrlement of Kouk- of Early Minoan social organization', O. Krzyszkowska ve L. Nixon (der.),
p^unaries at PTgs't R. Hngg (der.), The Greek Renaissance of the Eighth
56 Minoan Soc'eg, iinde 32u5' Bristol.
Century BC, 173-83. Stokholm. '
Whitley,_J. (1987), 'Style, burial and society in Dark Age Greece', yapnlan- 5'l
Schilardi, D.U. (yaknda), 'Anaskaphi stin Paro', Praktika tis Arkhaiologikis mam doktora tezi, Camb'idge Universitesi.
Etaireias kata to 1988. Whidey,J. (1988), 'Farly states and hero cults: a reappraisal',Journal of Hel-
Scully, S. (1981), 'The polis in Homer', Ramus 10, 1-34. lenic Studies 108, l7&82.
Shear, T.L. (1987), 'Tax tangle, ancient style', American School of Classical Will, E. (1988), 'Poleis hellenistiques: deux nores', Echos du monde classi-
Studjes Newsletter, Spring 1987, 8. que 32,329-52.
Shipley, G. (1987), A History of Samos. Oxford. Williams, C.K. (1982), 'The early urbanization of Corinth', Annuario della
Sjoberg, G. (1960) New York. scuola archeologica di Atene 60, 9-21.
Smith, C.A. (1976 ion of elites', Williams, C.K. ve FisherJ.E. (1971), 'Corinth lg70: Forum area', Hesperia
C.A. Smith (der.), , 809-74. New 40, t-51.
York. Williams, C.K., Maclntosh J. ve Fisher, J.E. (1974), 'Excavarions at Corinth
Snodgrass, A.M. (1977), Archaeology and the Nse of the Creek Sare. Camt> 1973', Hesperia 42, l-76.
ridge. Wilson, J.A. (1960), 'Civilization without cities', C.H. Kraeling ve R.McC.
Adams (der.) City Invincib]e, |2+64. ikago.
'
Wirth, L. (1938), 'Urbanism as a way of life', AmericanJournal of Sociology
44,144.
Wirth, L. (1940), 'The urban society and civilization', American Journal of
Sociology 46,74T55.
Wood, E.M. (1988), Peasant-citizen and S]ave' The Foundations of Athen-
an Democracy. Londra.

Svenbro,J. (1982), 'A M6gara Hyblaea: le corps g6omtre', Annales 6cono-

mes, soci6t6s' cvilisations 37 953-64.
Thompson, H.A. (1941), The' Tholos of Athens and its Predecessors (Hes-
peria, supp. vol.4). Princeton.
 3

Antik Yunanista'da yerleim yaPlannn

modellenmesi: Polis'e yeni yaklaunlar

T.E. Nh ae A.G. Wlsor

(a| ra t.dnl. {2t

a) G)' A,
(0t
Giri
.!.* lol ol
(al l. l
( 'I i:i_ 'th..ttt Kendine u bariz soruyu sorsayd: Neden zellikle bu elma bu
( , .() (. olj ( Ta'
(tl (a, (2rl ei olmayan kafaya dmek iin o tekrarl^namaz an seti. Bir
i. (e
(aa. . (
try. ta elmann tarihini yazabilirdi. onun yerine kendine, neden el-
fued . (
.
(&)
ll fh.. bi.. lr) malarn dtin sordu ve yerekimi teorisini retti. Karar
?r.d. l.r
(lt)
l) elmann deil, Newton'undu.
ix)
! (st
Bylelikle, edebi bir ssleme Ve bir miktar popler halkbilgi
t

.rJll ,' i to
si ile Postan, tarih ile fizik arasndaki farklln konuya deil
i.!) t&t
'9
0rlh
58 lits!. bd] (7a (l ama ondan yneltilen Soruya tabi olduunu ima etmitir. Prova- 59
|4' katif olarak konduunda bu son derece tarafl bir gr atsldrr'
(, bb. i. (o) Elmalarn akl yoktur. te yandan, insanlar sadece akldan mey_
(g
d.i (al}
ls
dana gelmemilerdir ve tarih sadece dncelerin tarihi deil-
.
^l.
(p),
dir. Insan hayat zengin ve karmaktr Ve onun boyutunu yaka-
tl b
D
{r) Qi.t ls lamak ve aydrnlatmak iin pek ok yaklam gereklidir.
lll
.Ht (l
l' .ea[ eEro l) o
.a Geni anlamda bu yaklamlar disiplinerdir: Antropoloji, ar-
']x (o) .ffi(r)
.lEi.,fu ?E (6) keoloji, coraa, tarih ve sosyolojinin hepsinde konu insan ve
lol
0 io tr
toplumdur. Birbirlerine olan yardrmlar rnein, etnoarkeoloji-
. |t . () $
de (baknz r. Binford 1983, ve antropoloji ve eski a tarihi
iin, Humphreys 1978), jeoarkeolojide (r. Butzer 1982), tarih_
sel corada (r. Carlstein ve di. 1978; Pred 1981), tarihsel
ekil 1. Rihl ve Wilson'un yzey aratrmas alan sosyolojide (r. Giddens 198l; Abrams 1982; Skocpol 1984) ve
Annalesgeleneinde (r. LeFevbre 1922) aktr. Bu yazda tarih
ve corasap yeni ve heyecanl bir ekilde biraraya getiriyoruz.
Yunan polis'inin ortzya krnrn ve oluumunun kuwetli bir
meki.nsal boyutu vardr. Bu, birok yerleimi kapsayan bir arazi
birimi iinde bir topluluun olumaslnl ve bir 'bakent' kenti-
nin gelimesini ieriyordu. ortak eylere sahip olmak ve zellik-
le ortak bir kimlii paylamak, bir topluluu oluturanlar arusln-
 ANTx YUNANsTAN'DA YERtEM YAPtARINlN MoDEttENMEs ANTK YUNANlsTAN',DA YERIEM YAPLARlNN MoDEttENMEs

da, darda kalanlara gre, nispeten youn bir etkileim dzeyi Bir sonraki ksmda modeli tartmaktayz. Amalarn ve kul-
gerektirir. Polisler varolmaya balarken, tedbirli topluluklar lanmlarrnr akla kar-t'urmak iin, matematiksel modellerin
kendilerini en faz|a ortak eyleri paylatklar topluluklarla mt ve simlasyonun doas hakknda baz genel yorumlarla balyo-
youn iletiimi yaaml olduklar topluluklar- biraraya ge- ruz. Sonra srradan bir dille ne olduunu ve nasrl
-en altn tarif
tirmilerdi? Dier yerleimlere gre konumlarnn, yaknlama- ederek modelimizi tartrryoruz. Bir sonra, zerinde u. bi.ikt"
larnda ve birlemelerinde nemli bir etkisi olmu muydu? ilem yapt verileri ele alyoruz. Bu ksm sonularrn nasl de-
Mekinsal boyut, bir yerleimin bir dierine nazaran, polisin erlendirildiine dair bir tartma ile sonulanyor. nc k-
tartrmasZ bakenti haline gelmesinde bir rol oynamrsa' bu ne smda ytir.y aratrmas alanmzrn genel yerleim yapsn ol-
olmutu? Bu boyut, eer varsa, baz kentlerin byuk kentler ha- duka yksek bir dorulukla yeniden re.en baz sonularl su-
line gelmesinde ne rol oynamt? zeilikle, belirli bir evre ti_ nuyor, bylelikle, modelde ifade edilmi olan basit varsaymla-
pi iindeki konumdan ziyade, dier yerleimlere gre konu- rln, o yaPry| aklamak iin yeterli olduklarn gsteroruz.
mun, yerleim byumesinde ve SosyoPolitik merkezilemede Drdnc ksmda bu almann kymetini deerlndiriyor ve
nemli bir etkisi olmu muydu? gelecekteki aratrmalara ynelik temel grevlerin bazia.n
Bu sorular, erken Yunanistan'daki yerleim etkileimi ve b- neriyoruz.
ymesi zerine varsayrmlar kurmak yoluyla incelenebilir. Varsa-
ymlar, bu varsaymlar bir simlasyon iinde etraflca test eden
bir matematiksel modele evrilmeleri yoluyla zenli bir ekilde 2 Model
deerlendirilebilir. Bu yazda byle bir projeyi tartltyoruz.
Kullanlan matematiksel model, Leeds niversitesi'ndeki bir Bir matematiksel model, matematiksel denklemlerle form-
coraffaclar grubu tarafindan son on ylda gelitirilmi olan le edilmi bir gerek-dnya ilgi sistemini (bizim rneimizde
6o modeller ailesinin bir elemandr; modelin prensiplerini ve kav- Geometrik Yunanistan'daki yerleim yaps) ele alan ui.ruyr--
6
ramlarrnr tarihsel bir balam iinde uygulamak iin yaplan ilk lardan oluur. Bu denklemler, modelin nicel olmasrna ve joa-
giriim burada tartlm olan projenin temsil ettii bir araur-
ma Ve gelitirme programdr (baknz Clarke ve Wilson l985).
Pek ok pilot projede olduu gibi bu projenin de kesin olmak-
tzn ziyade ihtimaller ierdiini sylemeye gerek yoktur. Ancak
sonular bu yaklamn, antik kenti anlamaya ynelik gerek bir
katksnn olduunu gstermektedir. nk pek ok mekinsal
analiz tekniklerinin aksine bir model, tanmlad biimleri
aklamak iin bir dizi varsaym ekillendirir (Konunun aratr-
mas iin baknz orton 1982). Bu model tarihiler ve zellikle
arkeologlar iin daha ncelikli Ve Pratik bir deer tayabilir.
nk nispeten byuk ve nemli yerlekeleri sadece konumuna
bakarak tanmlayabilme potansiyeline sahiptir.
Modelde anlatlan temel prensipler ve fikirler olduka basit
ise de, ifade edilmi olduklar matematik yle deildir. Bu yz-
den, modelin ne yaptn analojilerle ve basitletirmelerle ak-
|amaya alacalz; matematiin, konuyu gizemliletirmekten zi-
yade akla kavuturduu kiiler ise matematiksel eke ve Rihll Simlasyon yapmak pratik olarak zordur
. nk girdi verileri-
ve Wilson'a (l987) danmay faydal bulabilirler. ni elde etmek orAya problemler karabilir. Nicelieme proble_
 ANTIK YuNANSTAN'DA YERIElM YAPILARININ
^'oDEILENMES
minden bahsetrnitik. Buna ilave olarak, }erleim problemlerini
ana|iz etmek ve yorumlamak iin lek nemlidir; ele alnmas
gereken yerleimlerin says fazla olabilir, yzlere ulaabilir. \41-
tematiksel modeller son derece basit olsalar bile bu, bilgisayar
kullanmn gerekli klar. Tabii ki, bilgisayarlarn kullanm da-
ha baka Pratik sorunlar getirir!
Iyi bir modelin amacl basit kavramlar ve bunlarr ele alan var-
sa1nmlar formle etmek ve basitliklerine ramen bu varsapmla-
rrn, aksi takdirde karmark olan davranl Veya olgularn yaklak
aklamalarn verdiklerini gstermektir. Eer bir model 'alr-
sa' (bilinen kanrtlar gvenilir ekilde gsterirse) bu o zaman,
model iine kurgulanm tahminlerin ve Varsaymlarn, olgula-
rrn aklanmasna yardm ettiklerini gsterir.
Bizim modelimizin amac, az sapda kavram ve az miktardaki
mevcut veriyi kullanarak, ge Geometrik dnemde orta ve g-
ney Yunanistan'n olduka byuk bir alanndaki yerleim rg-
sn yeniden retmeye almaktr. Temel kawamlar yerleke
byukln, yerleke nemini, yerlekeler arasndaki uzakl
ve yerlekeler arasrndaki etkileimi iermektedir. Model tarafin_
dan nerilmi olan tarihi bir yerleim rgsne ait herhangi bir
62 aklama, tamamen bu kavramlar ve onlann varsaymlanm ili
kileri anlamrnda olacaktrr.
Etkileim kawamr olduka yuksek bir soyutlama eklinde mo-
dellenmitir; ne, kim veya neyin A'dan B'ye hareket ettii hak-
knda ne de, hareketin amacl hakknda tahminler yaPyoruz.
(Bu tahmini detaylar iin en uygun yer, iin iindeki aktrlerin
belirli davranlarnn etkili olabilecei, sonucun yorumlanmasr
srasrdr). Polisler ve onlarrn nclleri, birarada yanyana varol_
mu kk toplumlard. Genellikle aynr dili konumular, ayn
tanrlara ibadet etmiler ve 'bir halk' olarak (ortak bir tarihe en
yakn olan ey) ayn gelenekleri paylamlard; aralarndaki et-
kileim nispeten sk olmu olmaldr. Tm zamanlarn kaynakla-
rndan biliyoruz ki onlar dier topluluklar iinde, dier toplu-
luklar iin veya dier topluluklar ile birlikte dilendiler, mcade-
le ettiler, savatlar, evlendiler, ticaretyaptlar, seyahat ettiler, a_
ltlar ve ibadet ettiler.
L
;l
ANTX YuNANsTAN'DA Ynl YAPILARININ MoDEttENMEs
Varsa2mlnr
Her yerleke, ondan Ve ona doru etkileim oluan bir yer
olarak dnlmtr. Aklk getirmek iin, bir yerleke etkile-
simin doduu yer olarak dnldnde k bIgesive etki-
ieimin ynlendii bir yer olarak dnldnde var btgesi
olar ak adl an
d rr lm t r.
r
Modelde ifade edilmi olan temel varsaymlar unlardr:
(i) hnhan iki yn arasndahi etkilim, h blgesinin hykt-
ue yzq aratrmas al'n iinde uan bIgelri olarah yan-
an din biitn yerlkelnin nemi ae ph bIgesine olan uzah-
lg7 iI mantldr;
(ii) bir ynin nemi din yerlrden eht etkilim iI orantId'r.
Her yerlekenin bykl ve nemi iin bir endekse veya
lye ihtiya duymaktayz: byukl, bir k blgesi olarak
rol ile; nemi, bir var blgesi olarak rol ile ilikilidir. Byuk-
l iin nfus, sezgisel olarak mantkldr ve nicellemesi, tah-
min de olsa, nispeten kolaydr. Ancak nemi iin, nfus her za-
63
man uygun deildir. U bir rnek alrrsak, Delfi'nin nemi ora_
da oturanlarrn sa}.sr ile balantl deildi. Bir yerin neminin
veya ekiciliinin daha soyut bir endeksine ihtiyacmz vardr;
bu yzden kaynaklar kavramnr kullanyoruz. Bu da, fazlaca so.
yut bir biimde modellenmitir; hatta tahsisat ve ynetsel kay-
naklar arasndaki en temel ayrm bile, sonucu yorumlama sre-
cine braklmtr2. Aka, bu bileenler iin sapsal veri almak,
teorik veya pratik olarak problemli olabilir. Bunu, bu problem-
Ierle baa kma gereini sonraya brakan ve bu sorunlar hafif_
leten baka bir varsa1nmn gsterildii aadaki veriler krsmn-
da tartyoruz. Bu varsapm, eitliki model olarak adlandrd-
mz, modelimizin zel bir rneini meydana getirmektedir; Ge-
ometrik Yunanistan'a uyguladmz model de budur.
Modelin deneysel deerlendirilmesindeki girdi verilerinin
'ince ayarn' yapmak iin iki
Parametre daha tantlmtr; biri

ANTK YuNANsTAN'DA YERtEr YAP!LARINN MoDELENMEs
Normalde bu iki Parametreyi, sonularr deitirmek iin kuL
lanyorsak da, basit olarak modelin, kiinin arzu ettii herhangi
bir sonucu retmesi sz konusu deildir. Gerek bir rnek ele
alrrsak, bu model aynr sonu iinde, birlemi bir Attika ve ba-
msz bir Megara'y yeniden retemez. Atinallarn nispeten
ok geni olan polisi sadece, blgelerin byukl kadar ebe-
keler reten Parametre deerlerinde yeniden retibilir ki, bu ti
pik veya byuk bir polis iin ok fazla geni bir alandr. Dahas,
hakknda pein hkm verilmi biryapy elde etmek iin sonu_
lan maniple etmeye almak pratik olarak zor (ya da imkin_
sz) ve daha nemlisi teorik olarak geersizdir4.
Yerleim yaPlslnl modellemek iin yzey aratrmas alannrn
tam olarak dz ve yerlekeler arasndaki uzakhn ise' en krsa
olan uzaklk (yani dz izgi) olduunu kabul ediyoruz. Bu, ger_
ekdnya yiir.y aratrrmas alanrnrn radikal olarak basitletiril-
mesidir, stelik dalk ve krlm Yunanistan peysajnn bir e- Eitmez (= mikrodurum i ); 2. Ikisi Yye gider ve biri Z'ye gider
6t kilde polislerin geliiminde nemli olduuna koullanm tarih-
iler iin tamamyla bir kart-sezgidir. Ancak gerek peysaj b_
yk lde, yerleimlerin konumu ve younluu vasrtasyla veri-
tabanna rtk olarak dahil edilmitir _ dalk ve steril alanlar_
da hi ya da ok az, verimli ve ekilebilir alanlarda pek ok veya
birka tane. Yine de, izotropik bir dzlk gibi bylesine basitle
tiren bir varsa)lmrn hem alyor olmas ve hem de baarl ol-
masr arrtrcdr: Aada tartlm olan tm sonular bunu ka- Bu snrlamalar olas mikrodurumlarln tanrmlarn ve dolays
bul etmektedir. Baka bir uygulamada, bu kabul deitirmitik
(Rihll ve Wilson).
Yntembr
Bu bileenler ve onlarrn ilikileri hakkndaki varsaymlar for-
mle edilmi ve enfropi-maksimizasyon yntemleri olarak bili
nen matematiksel modeller kullanlarak allmtrr (baknz
Gould 1972;Johnston 1979, 10G10; Thomas ve Huggett 1980,
153-168; Wilson 1970). Bu yntemler zellikle, sosyal sistem e-
itlerini modellemede yararldr nk belirtilen zamanda ilgi'
.l ",0'
I
\j- ,li
lI
yUNANsTAN'DA YERLEM YAPItARIN!N MoDEttENMEs
ANTK
hakknda, yani (bu rnekte) bireysel aktrlerin
olamaymzn endeksi-
etmek, mikro-d zeydeki
gruplamalar maksimize etmektir. Enfaz|a olas genel du-
fveya makro-durum),
mikro-durumlarn, olas gruplama-
, e faz|a
sa1sndan meydana gelen durum olarak tanrm-
rnein, kiinin, A, B ve C'nin, X yerinden Yve Z yerleri-
hareket ettiklerini kabul edin. Eer sistemde srnrrlamalar
eer, X, Yve Z yerleri eit uzaklktaysa Ve Yve Z
-rnein var noktalarysa- o zaman A, B ve C'nin va-
oranda ekici
noktalarnn olas sekiz deiik gruplamasnrn herbiri, veya
fikro-durumlar eit lde olasdr (baknz ekil 2). Bu sekiz
deiik gruplama veya mikrodurumlar, drt genel durum veya
makrodurum yaratrr: 1. U kii de Yye gider ve hi kimse Z'ye
i= mikrodurumlar ii, iii, ve iv ); 3. Biri Yye gider
ve ikisi Z'ye gi 65
der (= mikrodurumlar v, vi, ve vii );ve 4. Hibiri Yye gitmez ve
de Z'ye gider (= mikrodurum viii ). 2 ve 3 nolu makrodu-
rumlar, 1 ve 4 nolu makro-durumlara nazarafl daha fazla olasr-
dr, nk 2ve 3 dahafaz|a sapda mikrodurumun sonucudur.
Ancak sistem zerinde snrlamalar vardr: rnein, k
blgesinin byukl' var blgesinin nemi, ve ilgili uzaklk.
ile de, olas makrodurumlar etkiler. rnein eer, Y X'e,
Z'den daha yaknsa ve katedilmi toplam uzaklk zerine bir s-
nrlama emPoze edilmise o zamar9 dahafaz|a sayda yolcu ie-
ren daha karmark durumlarda, 2 gibi olas makro-durumlarrn
saps 3 gibi olanlardan daha fazla olacaktr.
Bylelilile en faz|a olasr genel durum ayn:. zamanda, aktrle-
rin ve eylemlerin tarihsel gruplamalar dzeyinde, bizim hak-
knda en az kesin olabildiimiz dufumdur. Entropi-maksimizas-
yon yntemleri, tarih iinde herhangi bir noktada pek ok olas
gelecek olduu, ve genelde, olan eyin de (tasarlanmadan) bir
rastlantsal insan eylemleri okluunun sonucu olduu fikrini
verir.
 ANTK YuNANlsTAN'DA YERtElM YAPIL^RININ MoDEttENMEs
ANTK YUNAN!slx'pl YERtEM YAPtARINlN MoDEtEN^iEs

Mikro Durumlar B yerlekesinin en byk tek verecei C yerlekesi-

(ii) Eer
ne ise, ve bu tek sayr B'nin alacaklarnn toplamndan
I iii iv v vi vii viii daha az ise, o zaman B, C'den daha alt srada bir yerle-
YZ YZ YZ YZ YZ YZ im deildir ve B bir terminal olarak adlandrlrr.
YZ YZ
A 10 l0 l0 0l 10 01 0l 0l
B l0 0l l0 A' nrn 'ana alacakls' B'ye olan verecei, A'nrn btn alacak-
10 01 10 01 0l
C 10 0l l0 10 0l or l0 hrndan fazla ise de, B'nin 'ana alacaklrsr' C'ye olan verecei,
0.r
30 27 21 27 72 12 r2 B,nin btn alacaklarndan azdr. Bu fikri dramatik olarak gs-
03
termek iin etkileim birimlerini g eden insanlar olarak ele
ahn: o zamar. bu, A dan B'ye, heryerden A'ya olan gmenler-
Makro Durumlar den daha fazla gmen olduunu, ve B'den C'ye, B'ye olan g-
menlerden daha azgmen olduunu sylemektir.
12223334 Her yerleke ve onun ana alacakllar arasrndaki balantlar,
terminallerden olanlar hari, iaretleyerek, her birinin bir ter_
minali ve bir merkezi olan yerleim ebekelerini tanmlayabili
ekil 2. Mikro ve makro durumlar riz. Sonular bu ekilde ifade etmek Nystuen ve Dacey'in
(196l) fikirlerine dayanmaktadr. Biz bu ilemi genilettik yle
ki, bir k blgesi ve hem onun dier alacakllar ve hem de
ana alacakls arasndaki etkileim grafik olarak sunulabilir. So
66 nularn ierdii bilginin daha fazlasnr grsel olarak aa -
Tenninallr ue ebehelr karmak iin, herhangi bir k blgesindeki en byk verecein 6
kullancr-tanml: yzdesinde veya zerinde olan tekil verecekler
iaretlenebilir. ornein, A'dan B'ye olan etkileimin drt birim-
de ve A'dan C'ye olan etkileimin birimde (baknz ekil 3)
hesaplandn farzedin. Eer kullanrcr, maksimum verecein %
75eya daha zerindeki tm vereceklerin iaretleneceini belir-
tirse, o zaman' A'dan B'ye ve A'dan C'ye doru balantlar izi-
lecektir. Bunun sonucunda ekiller, maksimum verecek A'dan
B'ye iken, A'dan C'ye de nispeten nemli bir verecek olduunu
labilir. Bir yerlekeden kan etkileimin hacmini -< yerleke- aa karrlar. Veya kii belirli bir yerlekenin etkisinin ne ka-
nin byukl ile snrlanml olan bir sapdr_ o yerlekeninve- dar yaygn veya dar olduunu grmek iin yzdeyi ok dk
recekleri olarak adlandrabiliriz. Yerleim hiyerarilerini kurmak koymak isteyebilir; vo 25 veya zerinhe, A'dan B'ye, C'ye, D'ye
ve E'ye balantlar iaretlenecektir.
iin bir yerlekedeki en byuk tekil verecek, onun toplam alacak
says ile karlatrlabilir. Daha kesin olmak gerekirse: Yzey aratrrmasr alanrnn leine ve seimine bal olarak
(tanmlanml veya tanrmlanabilir bir arazi birimi olsun veya ol-
(i) eerAyerlekesinin en byk tekilverecei Byerlekesi- masn) bir ebeke, rnein, bir yerleke iindeki yaplara, bir
ne ise, ve bu tekil sa1n A'nn alacaklannn toplamndan mahalle, blge veya lke iindeki yerleimlere, veya sosyal veya
daha faz|a ise, o zaman A, B'den daha alt srada bir yer- fiziki snrlarla bitiik olmayan bir corafi alandaki yerleimlere
tekabl edebilir.
leimdir.
 ANTK YUNANsTAN'DA YERIEM YAPIIARININ MoDEttENMEs ANTKYUNANsTAN'DAYERtElMYAPILARlNINMoDEtLENMEs

75%

50%
25%

Maximum

ekil 3. Maksimum borcun oran

veri"sr

69
68 Yizey aratrrmasl alanl orta Yunanistan'n bir ksmdr; d-
nem ise, Geometrik dnemdir. Blge, koncrol yerlekeleri ola-
rak hareket etmeleri iin, haklarnda epeyce ey bilinen pek ok
polisi iererecek ekilde seilmitir, rnein Atina ve Korint; g-
nmze ulam belgesel kaynaklarda ciddi bir ekilde ihmal
edilmi olan ancak yakn zamanda Argolid ve Boitia nedeniyle
byuk arkeolojik ilgi gren iki yerlekedir; ve en erken polislerin
ortaya km olduu dnlen genel alan, yani kuzeydou Pe-
loponnese. 19B5'deki kapsaml bir aratrma (ancak etraflca de-
il) bu blgede Geometrik dnemde ikamet edilmi olduu d-
nlen yz dokuz yerleke ortzya karmtr (baknz ekil 1). mesini salayabitiriz: yle ki
Analize dahil edilecek her yerleke iin onun konumunu ve
ele alnan dnemde ikamet edilmi olduunu bilmek zorunda- (11i) bi.r ynin bykt o yerin nemi il mantIdr
yrz. Bu aamada, yerleim olmayan ama kutsal yerler olan (veya
mesela, Nemea rneinde olduu gibi Geometrik dnemde ika- Aslnda rsapm7, entropi-maksimizis-
met edilmi olduuna dair kant olmasna ramen, daha okkut- yon etkile bir ereve iine sokmamza
sal yer olarak bilinenler) yerlekelerin analize dahil edilmesi yo- ve yerleke eminin nceden sylenmesi_
rumlama gerektirir. Yunan polislerinin orta;ya kna dair her- neimkin verif.
hangi bir alma, belirsiz de olsa, polisin bir tanmn gerektirir. Ekleyebilirizkimodelibuekildekullanarakelealnandne-
Bu tartma iin en faydah olan yardmlardan birisi, bir tapnak min balangcnda btn yerlekelerin byuklk ve neminin
 ANTX YUNANsTAN'DA YER.ElM YAPI,ARININ MoDEIIENMEs
ANTlK YUNANsTAN'DA YERLEM YAPttARNN MoDEttEN^tEsl

Model ktsnn deerlndirilmesi

Bir varsa1,mn herhangi bir tarihsel incelemesinde olduu gi-

bi, aradmZln ne olduu konusunda bir fikrimiz vardr
belki belirsiZ aIna kesinlikle geici bir fkir_. Modelimiz, en faz-
la olas genel yerleim yaPlsrnl bulmak iin tasarlanmrtr ve bu
ytzden ge Geometrik dnemde Yunanistan'rn bu blgesindeki
genel yerleim yaps hakkndaki fikirler rehberimiz olmaldr.

AIatlrmamzdaki yerlekeler geni kategoriye ayrlmaktadr:

(a) Elimizdeki nitel ve farkl kant tiplerine dayanarak ilgili

dnemde nemli olmu olduu 'bilinenler'. Deiik bilimadam-
lar deiik kant paralarrna deiik vurgular verebilirse de, bir_
ka 'ok nemli'yerleke zerinde bir uzlama beklenebilir. Bu
durumda, Argos, Atina, Khalkis, Korint ve Thebes'in, diyelim ki
en nemli on yerleke kategorisi iine dahil edilmeleri konu-
sunda bir anlama bekleriz. (b) gii dnemde nemsizg oldu-
u 'bilinenler' (en nemli yerlekeler gibi ayn ekilde tartla-
bilir), rnein Aulis, Eutresis, Kreusis, Perakhora, Potniai, Skho-
7o inos, Zygouries. (c) Tarihiler (eski a ve modern) ve arkeolog- 7'
lar tarafindan byk lde ihmal edilmi olanlar _ yerlekele-
rin ounluunun greceli nemlerini soruturmak ok zordur.
Bunlarn arasnda polislerin, bakentleri veya dier arazisel ku-
rulular ve en azndan bilinen tarihlerinin bir ksmnda zerk
olmu bir avu tekil yerleke vardrr. rnein Akraiphnion, Ant-
hedon, Haliartos, Kleonai, Kopai, Koroneia, Lebedeia, Megara,
Mykenai, Nauplia, Orkhomenos, Oropos, Phlious, Plataia, Sik-
yon, Tanagra, Thespiai, Thisbe ve Akharnai, Myrrhinous ve Te-
nea gibi bakent olmayan byuk yerleimler. Yzey aratrmas
alanndaki daha nemli yerlekeleri tanmlama gc gznne
alndnda model, bu kategorideki yerlekeler hakkinda nce-
den bildirimler yapabilir. nk eer bir dizi sonu, hakknda
iyi bilgi sahibi olduumuz bu yerlekelerin ve ebekelerin byuk
ounluu iin'doruysa', o zarran, haklarnda nispeten daha
az bilgi sahibi olduumuz yerlekeler iin de o]aslkla'doru-
dur'. Modelin pratik bir uygulamasr' sonular, imdiye kadar
phelenilenden olasrlkla daha nemli olarak simle edilen, ki-
mi bilinen ve az bilinen yerlekelere ynelik dahafazla tarihi ve
arkeoloj ik inceleme yrtmek amacyla kullanmaktlr.
 ANT!x YUNANsTAN'DA YERLEM YAPlLARININ MoDELtENMES
Modellemenin doasnda asI olan ey, analiz etmeye deer
bir dizi Sonucu vermek iin ok byuk sayda simlasyon yapma_
sdr. Modelimizde, iletiimin kolayln/zorluunu (b) ve top-
lanm kaynaklarn yararn/zararlnl (a) simle etmek iin kul_
lanlm olan parametreler hem tarihsel olarak nemli yerleim
rglerini aratrrmak ve hem de sonra bunlar odaklamak iin
kullanlmtr. Bu sre kiinin ilgilendii biyolojik yapy lam
stnde tetkikine ve daha yakndan incelemek iin mikroskobu
odaklamasna benzetilebilir. Bir dizi farkl parametre deerleri
ile sist'ematik olarak almakta, tarihsel olarak kabul edilebilir
sonular verenleri saptamakta, bunlarr daha sonra hassas dei-
iklikler ile odaklam aktayz.
Bir simlasyonun Sonucunun kabul edilmesinin ham ve bi-
rinci ltleri unlar iermektedir:
(i)
en nemli yerlekeler olarak deerlendireceimiz kont-
rol yerlekelerinin pozitif bir ksa listesi; yukarda katego-
ri (a). Bu yerlekelerin simlasyondaki yz dokuz yerle-
ke arasrnda en nemlileri olmasnr bekliyoruz;
(ii) en aZ nemli yerlekeler olarak
deerlendireceimiz
72
kontrol yerlekelerinin negatif bir ksa listesi; yukarda
kategori (b). Bu yerlekelerin, bir simlasyonda, nem-
siz olarak tanrmlanmr olmalarn bekliyoruz;
(iii) terminallerin doru tanmlanmas, nk oluan bir
kentin bir ebeke ierisinde bir terminal olacan bekli-
yoruz;
(iv) ebeke, o polisin veya toprak ynetiminin tarihsel yapS-
na yaklak olarak tekabl etmelidir.
Yukardaki ltlere gre yeterli 'dorulukta' olmayan her
Sonu reddedilmitir.
Model, balangtaki yap ve seilmi Parametre deerleri gz
nne alndnda, en olasl genel yerleim yapsn bulduun-
dan, her sonucun her detayda'doru' olmasr mmkn deildir,
hatta kullanacamz 'doruyu' gevek bir ekilde tanmlasak bi-
le. Ancak eer, yerleim rgleri, zellikle yzey aratrmas ala-
nnn merkezilemesinin deiik evrelerinde oraya kan mer-
kezler, nemli lde deiik parametre deerleri kullanan bir
ANTlK YuNANlsTAN'DA YERLElM YAPlLARNIN MoDEttENMEs
dizi simlasyon zerinde sadece ufak deiimler ile olduka d-
zenli ise (rnein bir ebekenin kenarndaki bir veya daha faz|a
yerleim, onun yerine, komu bir ebeke ile hizalanm veya ken-
'di
arazisi iinde izole edilmi grnmektedir; merkeZ, bir yerle-
keden komu bir yerlekeye kaymakta veya daha byuk bir ebe-
ke iinde bir altsistem merkezi haline gelmektedir), o zaman bu
ternel yapnn olabilirliini onaylar. nk deiik iletiim ve
kaynak koullar altnda bile en fazla olas Sonu olarak orLaya
dizi Sonu iinde-
kmaktadr. Bu yzden bireysel sonularr, bir
ki eler olarak deerlendirmek nemlidir.
iyi bir Sonu nemli yerlekeler olarak, pozitif ksa listedeki
yerlekelerin ounluunu Ve nemsiz yerlekeler olarak nega_
iif krru listedeki yerlekelerin ounluunu tanrmlayacaktr. Pra-
tikte, bu tip bir nc almada ve en az girdi verisiyle, pek ok
bilim adam| % 40 doruluk oran ile tatmin olacaktr. Ancak,
doruluu deerlendirecekleri veriler ve ltler, normal ola-
rak bizim adapte etmeyi baarabildiimizden ok daha tam Ve
ok daha etkindir, bunun iin biz vo 50 veya daha iyisini hedef-
liyoruz. Eer pozitif kontrol yerlekelerinin pek ou en nem-
li on yerleke araslnda srekli olarak grnrse Ve terminaller
veya altmerkezler olarak tanrmlanmrlarsa ve aytrca negatif
73
kontrol yerlekeleri yle grnmezse, o Zaman' modelde ifade
edilmi olan varsayrmlar ve kabller bu yerlekelerin tarihsel
nemlerini veya srradanlklarn aklamak iin yeterlidir. Eer
ebekelerin ounluu, herhangi bir genel araz\baznda (rne-
ba-
in kk, orta, byk), tarihi yerleim hiyerarilerine dzenli
olarak tekabl ederse, o Zamar,' modelde ifade edilmi olan var-
saymlar ve kabller bu ebekelerin oluumunu ve yaplsn ak-
lamak iin yeterlidir.
Sonra ayn iyi genel Sonularln, onlarrn durumunda 'yanlr'
olduu yerlekeleri ve ebekeleri ele almal.yz _zellikle, so_
nularrn onlar iin srekli olarak 'yanlr' olduu yerlekeleri-.
Bunlar ya|nz yerlekeler veya ebekeler olarak adlandralm.
Bir yerlekenin sonucu iki ekilde yanl olabilir; Kaytlarn ileri
srdnden daha nemli olarak simle edilebilir veya kaytla-
rn ileri srdnden daha az nemli olarak simle edilebilir.
Bu, kaytlarn ileri srdnden daha yaygn, daha youn, daha
azyayg|n veya daha az youn simle edilmesi mmkn olan bir
yanl ebeke iin daha da karmaktr.
 ANTK YUNANsTAN',DA YERtEM YAPItARININ MoDEttENMEs
Bir yerleke iin srekli olarak yanl sonularrn rkmasrnln
be olas nedeni Vardr:
(i) model o yerlekenin tarihsel nemini/farksz oluunu
aklamak iin yetersizdir;
(ii) her yerleke iin verilen girdi verisi yeterli deildir. Eit-
liki varsapm braklmaldr ve sz konusu olan dne-
min bandaki yerleke b$klnn trevleri bir
ekil-
de girdi verisinde yanstlmaldr;
(iii) o yerlekenin, tarihi veya arkeolojik kaytlarda grnen
nemi/farksz oluu abartlmtr/deerinin altnda
oranlanmrtr10;
(iv) yerlekenin yer ald alan, komu blgelere veya yzey
aratrmasl alanrnrn tmne nispetle allmadk
ekilde
tam olarak aratrlmtr/ihmal edilmitir, yle ki bu
' alanda oransz olarak okfaz|a/ok az yerleke vardr;
7r, (u) bir yerlekenin nemi, bizim tabirimizle yerel, blgesel,
ulusal veya kresel olan bir ebeke iindeki kontimun-
dan ortaya kabilir. Eer, tarihi nemi, yzey aratrma-
s alanrndan daha geni veya onun dnda olan bir alan-
dan kmSa, o Zaman, simlasyon da beklenildii
de grev yapamayabilir. Byle bir durumda, simlasyon-
daki beklentilerin gerisinde kald lde aratrm; ala-
nrnrn drndan etkileim alm olabilir.
Bir ebeke iin tutarl olarak yanl sonularrn kmasnn da
be olas nedeni vardrr:
(i) model o ebekenin kapsamn Veya uyumunu aklamak
iin yetersizdir;
(ii) yerlekeler iin de;
(iii) o ebekenin, tarihsel kaptlarda grnen kapsam
uyumu abartlmtr/deerinin altnda oranlanmtr;
(iv) yerlekeler iin de;
ANT!x YUNANsTAN'DA YERIEM YAPItARININ MoDEttENMEst
(v) alann toporafras gzard edilemez. Ya engeller ok
faz|aya da gzergihlar ok kolaydr ki sorgulanan alann
iindeki ve dndaki yerlekeler arasrndaki uzaklklar
'dzeltmek' iin izotropik kabul edilmi olan dzlkte
baz deiiklikler gereklidir.
Herhangi belirli bir yerleke veya ebeke iin neden (i) bili_
nen tarihi koullar ile ayrntlr bir ekilde ilenebilir; rnein iki
yerleke arasndaki sk veya youn etkileim genellikle silahl
olarakyrtlm olabilir. Bunun sonucu olarak, zmlenene
kadar (eer zmlenirse), sz konusu yerlekeler arasnda mo
del tarafindan aklanmamr ve bundan dolayr sonularda yan-
smamr olan, hareketli bile olsa ateli bir ekilde gzlenen bir
snlr olmu olabilir. Bizim yzey aratlrmas alanmzda bunun
enbariz rnei Khalkis ve Eretria'dr. Deiik yizey aratrrmasl
alanlarndaki dier rnekler olashkla Mantinea ve Tegea veya
Elis ve Pisa olacaktr.
3. Sonular
75
imdi, nispeten terkedilmi bir yap ile balayan ve daha mer_
kezilemi bir yapya ilerleyen, ekil 4, 5, 6 ve 7 de kaydedilmi
baz sonular ele alacaz. Sadece yukarda belirtilmi olan l-
ekil- tlere gre kabul edilebilir olan sonular ele alacaz. zellik-
le, pozitif veya negatif ksa listelerde grnen yerlekeleri nor-
malde tartmayacaz nk bu yerlekelerin pek ounda l-
tlerin yerine getirilmesi, bir sonucun kabul iin narttr. Bu
yuzden tartrmann ou (c) kategorisi yerlekelerini ele alacak-
tr _greceli tarihsel nemleri belirsiz olanlar ile tekil yerleke-
ler ve ebekeler-.
Her sa1ann lejand sonular retmi olan parametre deer-
lerini verir: b deeri ne kadar kk olursa, aratlrma alan bo_
yunca iletiim o kadar kolay simle edilecektir; a deeri ne ka-
dar byk olursa' toplanm kaynaklarn yarafl o kadar byrik si-
veya
 ANTK YUNANsTAN'DA YERtEM YAPItARINlN MoDEttENMEs ANTX YUNANlsTAN',DA YERtEtM YAPIARININ
^^oDELENMEst
lev grmektedir. Lejand ayrca, herhangi bir k blgesindeki 5 1\
en byk tekil verecein orann da iermektedir. Bu oranda ve-
2 nkt.
ya zerinde, k blgesinden var blgesine doru verecekler
iaretlenmitir. Hem ebekeler iindeki ve hem de arasndaki, otwl. !a
stste akan etki veya bamllk alanlarn grme ve netlik eI_ B
de et'me istei arasndaki en iyi uzlam vo 75'dir, bu yzden pek
ok say bu standarta uymaktadr. Bir yerlekenin maksimum ve-
recei hangi ebekeye bal olduunu belirler (bir terminal ol- 16
mad srece); byle balantlar, karkln orLaya kabilece-
i yerlerde bir ok ile iaretlenmitir. Bu, nispeten daha youn E
olarak yerleilmi alanlarda bile ebekeler arasrndaki snrn yak-
lak izgisini izmemize olanak salar. Terminallerin tahmin
n .13
lxl.

edilen slralamalarl Ve ara srra da dier yksek sral ancak termi-

nal olmayan yerlekeler, planda daha byuk saylarla gsteril-
mitir (kk saylar yerleke numaralardr).
4'
AD8Y.
bEL6
ekil 4' ele aln. Bu, on ebeke gstermektedir. Konum-
lar hari tm yerlekelerin e girdi verilerine sahip olduklarr ve 7
L.E,.
izotropik dzlemde hibir deiiklik yaplmam olduu gz
nne alnrsa, bu dk seviyeli merkezilemede bile, modelin
blgedeki en nemli yerlekeler arasnda Khalkis, Atina, Argive ekil 4. c,= l.025 B= 0.25 T= 13 ) vo75 maksimm bor
6 Heraion, Thebes, Nauplia ve Koroneia'yr tanrmlayacak olmas
77
dikkate deerdir.
Ayrrca, tane 'yakrn skamz' da var gibi grnmektedir. Ni azndan i.. yedinci yuzpldan i.S. aordnc yuzyla kadar, ika-
saia, hemen kuzeydeki Megara yerine simle edilmi olan termi r. 1938 deki gnlk geli
naldir. Buradaki terminal tanmnn neden srekli olarak yanl (dier eyler arasnda) bu-
olduunun pek ok nedeni olabilir, ancak en barizi, bizim bu ek bir mezar'.o. soo civarna ta-
alan ve iinde yeralan ufak saydaki bilinen yerlekeyi gzard et- rihlenmi yaklak yirmi alt iyi kalite vazo iermekteydil1.
Belki
memiz olacaktr (neden [iv]). Koukouvaones, imdiki VarSayI- erken smrge dneminde ,Korint' olan kylerin biraraya
gelii,
mln onun yerine hemen batdaki Menidi'yi tercih edecei, Ak- sanrlandan daha dalnkt (Roebu ck lg72,101-3). B,
y..Lk.,
harnai alan iindeki terminal olarak simle edilmitir; tanrmla- Atina,.Thebes ve Argos veya Heraion'un eliinde Korini'e
bir al-
ma gvenilir deildir ama Menidi'deki kiliselerde ve evlerde bu- ternatif olarak, model tarafindan dzenli biiekilde tahmin
edil-
lunmu olan Akharnai hakkndaki yaztlarn sa)nsrna dayandnl- mitir ve yerleke ile evresinin incelenmesi faydah olabilir.
mrtlr (Eliot 1976, 6). Son olarak, Kromna hemen batdaki Ko- Grnte anormal olan dier bir ,nemli' yerleke, Ay.
rint yerine tanrmlanmtr; bu zellikle ilgintir. Roebuck'n Io(a)nnis, ok az bilinmektedir. Tiryns'den daha byk
devasa
1972'deki makalesinden beri, erken Korint'in baarlarrn erken bir kalesi vardrr (Hope Simpso 1965, l18) ancak henz
kazl-
Korint yerlekesi ile uzlatrmak ok bilinen bir problem olmu- mamtrr. Koropi (eski Sphettos) de benzer
ekilde az bilinmek-
tur. Isthmia ve Korint arasnda yaklak yar yolda konumlanm tedir. Atina ile synoikismos yaPan orijinal oniki yerlekeden
bi-
olan Kromna, hilA kazlmamtr. l960'da ikamete mahsus geni risi olarak (Strabon 9.1.20), imdiye dek bulunmu en
lks Ge-
kalntlar ve yaknnda byuk mezarlklar bulunmutu: nemli ometrik vazo|ardan birinin kaynadr (Stathatou amforasr,
bir yerleimdi. anak-mlek dalm, yaklak bin p.ldr, en Coldstream 1977,lZZ).
 ANTK YUNANsTAN'DA YERLEM YAPlIARININ MoDEttENMEs

Bu sonucu gemeden nce, Nauplia'nn konumuna dikkat

edin. Kalaurian Amphiktyony'in bir yesi olarak Nauplia burada,
Asine, Tiryns ve Thyreatis'deki Hysiai'i ieren Argolid krfezinin
her iki tarafn da kapsayan bir yerlekeler ebekesinin iindeki
terminal olarak gsterilmitir. Daha kolay iletiimler simle et-
mek iin b parametresini azaltrsak, bir sonraki Sonuta (ekil 5),
Irlauplia'nn hili bir terminal olduunu, ancak sadece kendisi,
Pronaia ve dou yakasndaki Asine'den oluan ok klm bir
ebekenin iindeki bir terminal olduunu grruzla. Nauplia'nn
kayb, Argos'un kazanc olmaktadr - Heraion'un deil; Argos
imdi, ebeke iinde bir ikincil merk",.z olarak tanmlanmrtr. Ta-
rihi olarak Argive arazisi yaklak I.o. 669'da, Spartallar orada
ar bir yenilgiye uradnda (Pausanias 2.24.7), bat k1sna, en
azndan Hysiai'ye kadar uzanryordu. Messenia savalan Argivella-
ra, bu gney Argolid ebekesindeki topluluklarla ihtilafa dmek
iin, neden veya rr.azaret olmu gibi grunmektedir (sonradan
sylenmi olan odur ki Asine ve Nauplia, Sparta'nn mteffikleri
olmu iken, Argos Helotlan Ve sonra Messeniallan desteklemi-
tir)15. Argos, neticede onlan yenmi veya boyunduruu altna al-
mtr; Asinelileri I.o. 710 civannda (Coldstream 7977,l54,163)
ve Nauplia'p bir sonraki y"ryrh, ikinci yansnda. Kaynaklar16
4ok ge de olsa- Nauplia'nn yamalandn ve insanlarnn fui- 19
neliler gibi tahliye edildiini sylyorsa da, modern bilimadamla-
n bu konuda phelidirler. Kentin bundan sonraki tarihi yetersiz-
dir ancak arkeolojik kantlar, 'varolmaya ve olasrlkla gelimeye
devam etmi olduunu' ne srmektedir (Tomlinson |972, 44;
aynca baknz 77). Simlasyonun Asine'nin dn aklaya-
manzsl srpriz deildir, ancak Naupliallann gcnn (komula-
nna gre) stratejik konumlanndan <n azndan, Temenion'un
geliimine kadar- kaynaklandn ne srmektedir.
Bir nceki sonu ile karlatrrrken dikkat edilecek dier ey-
ler (baknz ekiller 4 ve 5), kolay iletiimlerin sistem dahaaz;
Attika'da iki ve Boiotia'da bir tane, retmekte olduudur. Ati-
na'da merkezlenmi olan ebeke imdi Akharnai yaknnda mer-
kezlenmi olan sistemi iine almaktadr; Attika'nrn kuzeyindeki
birleme bir tane ok baskn merkez retmektedir: Atina. Atti=
ka'nn gneyindeki birleme ise neredeyse eit ve komu iki
merkez retmektedir. Mesogeia'daki merkez, DGD'yux Koro
pi'den Meranda'ya (eski Myrrhinous) ekmitir ve hemen g-
neyde Kalyvia'da (eski Prospalta) sadece biraz daha az nemli

* Oinal
metinde ESE olaak gemektedir. Hibir aHama olmad iin East-
Sou-East olarak alnp DoguGney-Dou olank DGD ewtmid}, ft.n.)
 ANTlK YuNANsTAN'DA YERLEM YAPILARININ
^^oDEttENMEs
olan ikincil bir merkez vardrr. Yeni terminal olan Merenda'n1n,
Geometrik dnemlere ait etkileyici bir arkeolojik kaptl vardr.
Stathatou amforasr ile birlikte ait olduklar dnemin en lks
sayrlan iki vazo burada bulunmutur (Coldstream 7977,133) yg
gnmze kadar mezarlk kazlmtr: Biri 'ok byk' olarak
tarif edilmitir ve bir dierinde de (dier eyler arasnda) bir ar-
kaik kuros ve kore bulunmutur (Leekley ve Noyes 1976, l9).
Korinthia'da da benzer bir ift odakh yaprnrn ortzya ktn
gryoruz. Korint'in ikincil bir merkez olarak ortaya kI
Kromna'nrn etkisini aka azalmrtrr. Bu blgede Kleonai de
(yerleke no. BB) dikkate deerdir. ekil 4 de, bir dou-bat ebe-
kesinin altblgesel merkezi olan Kleonai her iki sonuta da fugi
ve ebekesi ile birlemitir(kendisi ve Korint arasndaki etkileim
olduka kuwetli ise de, ana bor > vo 75). Bu tarihsel balarla tu_
tarl fakat ilgin bir biimde corafyaya,yaniarazinin topograrya-
Slna Ve szkonusu olan mesafelere aykrdr. Sonu iinde yeni-
den retilmi olan bu biraz arrtrcl tarihi mttefiklik, politik bir
aklama neren Tomlinson (7972,29) ve Adshead (1986, 4vd.,
35) taraflndan saPtanmrtrr. Bu balamda ayflca' simlasyonla_
nn her Zama Korint ebekesi ile birletirdii Krommyon'a da
(yerleke no. 77) dikkat edin. Bir zaman|ar Megara'ya ait olmu-
8o sa da Krommyon, Strabon'a gre (8.6.22), Korint arazisi iindey_
di. Geometrik dneme ait anakamlek ve gm adetlerinin ne_
redeyse, tamamen Korint tarz olduu anlarlmltr (Coldstream
1977, 85vd.; Salmon 7984,25,48) ve yaklak i.. 800'aen nce-
sine ait gnmze kadar gelen buluntularyoktur. Bu kanlmaz
olarak, Strabon'un verdii bilginin doruluu hakknda bir soru
iareti dourmaktadr. ote yandan Megara tarz gm adetleri,
hatta aslnda, Geometrik dnemde Megara kendi anavatanrndan
ok dardaki yerleimleri ile bilindii iin, Megara'l olan her- hem de bu kutsal yerin nemini gstermektedir (Schacter 1981,
hangi bir ey hakkrnda ok az ey biliyoruzl7.
Thebes ebekesinin bat sektrnn Thespiai'de (yerleke
no. 30), Askra, Eutresis, Kreusis ve Siphai zerinde blgesel
merkez olarak hizmet eden bir alt merkezi vardrr, Thespiai, Kla-
sik dneme kadar b},ik ve bamsz bir devlet olmutu; gerile-
mesi, rastlantsal olmayan bir ekilde, Thebes'in douu ile e
zamanlyd. Arazisi, Askra'y, Eutresis'i, Kreusis'i ve yaklak
386'ya kadar Siphai'yi (sadece krsa bir sre iin bamslzlk ka-
zanmtr) iine almaktayd. Herodotus'a gre (5.79.2) Thespi-
ai, Thebes'in uzun zamandan beri yakn arkada idi, ta ki
423'de Thebes onun kent duvarlarn yrkana kadarl8.
ANTK YuNANsTAN'DA YERtElM YAPIARININ MoDEttENMEs
Ytizey aratrrmasr alanrnrn kuzeyinde, Akraiphnion ok
nemli bir yerleke olarak simle edilmitir. Arkeologlarca uzun
zarnandff biliniyor olmasna ramen, sadece yakn zamanda ai-
oabir isim haline gelmi olduu dnldnde, bu zellikle
ilgintir. Mezarlklar 7974'de ciddi bir ekilde dikkati ekmeye
52lamt ve Yunan arkeolojisinde son on y-lrn en heyecan veri-
ci bulularndan biri olarak hrzla tanrnmt. Bir sezon sonra hem
flttika'da, Euboia'da ve Korint'te hem de Boiotia'nrn dier bl-
gelerinden iki binin zerinde vazo ieren yaklak drt yz zen-
i1 brr'rt,.lu
mezar kazlmr. 1986'da ortaya karlan mezar-
lann toplam saps bin yzn zerindeydilg. Kazlar ve buluntu-
|ar h?|6 doru drst bir yapn beklemektedir. Bu yzden dier
yerlekelerle detayl bir karlatrma yaPmak henz mmkn
deildir, ancak bu rakam, I.o. 1000-500 yllar araslna tarihlen-
6i, Atina'daki mezarlarrn saylsr ile kabaca karrlatrlabilir: Ya-
i,l,226 ile (Morris 1987, Ek 1). Eer Akraiphnion, aka haket-
tii bu dikkati yakn zamana ekmemi olsayd, modelin Sonu-
lar onu, incelenmesi gereken asl bir yerleke olarak nerecekti.
Simlasyondaki performanslnln tarihi anlamda doru olup
olmad henz bilinmemektedir. Ancak, deerlendirmenin
kentle (hili kazlmamrtr) srnrrlr olmasr gerekmez: Akraiphni- 8
on'un yaklak iki kilometre dousundaki Ptoion burada ele
alnmaldr. Biryuzpl akn bir zamandr Fransrz okulu tarafin-
dan arahklarla kazlm olan bu ift kutsal yer (Apollo Ptoios'e
ve kahraman Ptoios'a adanm) iyi bilinmektedir. Yaklak 640-
620 arasnda ok ani bir ekilde domutur. Sapsz mermer ku-
ros ve kore, bronz tripodlar, tabletler ve heykelcikler ieren et-
kileyici adaklar hem Arkaik dnemin bu blgedeki zenginliini
52-73). Model, Akraiphnion'u ge Geometrik dnemin en
nemli yerleimlerinden birisi olarak tanmlamakla, Arkaik d-
nemdeki Ptoion tapnann 'habersiz' ve dramatik geliimini
aklamak konusunda biraz yol almaktadr.
ekil 6, toplanm kaynaklarn simle edilmi yararn artrr-
manln etkisini gstermektedir; iletiim kolayl ekil 5 deki ile
ayn olarak simle edilmitir. Koullardaki bu deiikliin yuzey
aratrrmas alanrnrn kuzey yarsndaki etkisi az olmutur, ancak
gney yarrsrnda, iki ebekenin daha byuk komu ebekeler ta-
rafindan emilmesini ieren az sayda fakat nemli deiiklie
yol amaktadr.
 ANTK YUNANSTAN'DA YELEM YAPlLARININ MoDEttEN^^Es

Korint, Kalyvia ve Argos, hem tm sralamalar (Korint 9 _ l;

dola1n bamszlklarn kaybederek en fazla Zarar:

ancak, Nisaia ikincil merkez konumunu ko
-
Simlasyonun deiik koullarnda Kromna ve Me-
reda da, kendi e bekelerindeki terminal konumlarn ve srala-
pa nemlerini kaybederek daha aziy o|an bir duruma gelmek-
tedirler. Argive Heraion nemli bir merkez olarak kalmakta an-
2k Argos'a baml hale gelmektedir.
Thespiai'nin ikincil merkez konumunu kaybetmesi hari,
aratrma alanrnn dier yerlerinde, yerleim hiyerarisi ve yap-
byuk lde ayn kalmaktadr. Genel srralamalar ierisinde
ufak tefek deiiklikler meydana gelmekte ve bir avu yerleke
komu ebekelerle birlemektedir; Eleon, Khalkis yerine Thebes
ile Askra, Thebes (Thespiai zerinden) yerine Akraiphnion
(Medeon zerinden) ile Siphai ve Kreusis, Thebes (Thespiai
zerinden) yerine Koroneia ile, Spata, Merenda yerine Atina ile
ve Kleonai, Zygouries ve Tenea, Argive Heraion yerine Korint
E3
ile birlemektedir. Bu yerlekelerin yarrsnn (Eleon, Askra, Spa-
1e-veZygories) eski ebekeleri ile imdiki ebekelerine gre en
uvo 75 dahafaz|a etkileimde bulunuyor olarak simle edildi
ine dikkat edin.
Modelin simle ettii akan ve yaran etki alanlar, aynl s<>
nu iin, vereceklerin daha fazlasn iaretlemek suretiyle ortzya
karlmtr, bu, deiikleri daha detayh aklamaya da yardm-
c olmaktadr. Bu, ekil 6 gibi ayn sonucu gsteren ekil 7'de ya-
plmtr, ancak herhangi bir k blgesinden (terminaller ha-
ri) simle edilmi, o k blgesindeki maksimum verecein/o
25veya daha fazlas olan, tm etkileim verecekleri iaretlenmi
tir. Etkileimin, snr zerinden komu bir ebekedeki yerleke-
ye gittii yerde snr blgeleri noktalarla gsterilmitir; noktala-
manln younluunu geilmi olan snrlann sa}4sr belirlemitir
(Siphai lyerleke no. 34] ve Pagai [yerleke no. 43] alanlannda
maksimum say tr).
Neredeyse tm snrrlar belirsizdir. Megarid Parametre deer-
lerinde bamsz bir ebeke olarak tanmlanmamrken, karma-
k bir ilikiler blgesi olarak tanmlanmtrr. Esas etkileiminin
Atina ile olduu simle edilmise de, bu hacmin en az vo 25'i
 ANTK YUNANSTAN'DA YERLEM YAPItARlNN MoDEttENarlEs
ANT!K YUNANsTAN'DA YERIEtM YAPIIARININ ^obEttENMES

Bu Parametre deerleri zerinde en yksek srralanmr altl ter-

alanlar Tablo 1'de zetlenmitir. Bir terminalin (ve
inalin etki
herhangi bir yerlekenin) sralama neminin belirlenmesinde,
Sa}4st Ve etkileim younluu arasndaki karmak iliki
verleke
b'rudu aka gsterilmitir. Khalkis'in Thebes zerindeki nce-
i, Khalkis'
yerlekeden
igkeden gel
olrnasndan kaynaklanmaktadrr. Bir k blgesindeki maksi-
Inum verecek, teorik olarak, etkileimin % 100'nden vo 40 veya
civarlna kadar deiebilir ve kk bir yerlekedeki vo 100 ala-
cak, hacim olarak kktr ve bu yzden de, byk bir yerleke-
delr vo 20 a|acakan daha az nemli olabilir. ileri daha da kar-
mak hale getirmek iin, bir ikincil merkez, ebeke iindeki ve
dndaki yerlekelerden etkileim ekmek zere terminal ile ya-
Tcrminaller(slralanmadzeninde) l 0 20
rabilir; ayrrca ait olduu ebekenin arazisini geniletebilir.
Bu etkiler, byle alt sistemleri ayrr ayr tablo haline getirmek
lbrinos
Ana
suretiyle daha belirgin hale getirilmitir, bakrnrz Tablo 2. kincil
l(alyvia merkez olan Nisaia, yerlekeden maksimum Verecek ekmek-
Agos
te Ve bunlar Atina ebekesine getirmekte bylece onu batya ge-
niletmektedir. Ancak bu yerlekelerin etkileim verecekleri,
8+ l(halkis
Thcbcs 8
Alniphnion Atina'ya deil, Niasia'ya gitmektedir, ve Atina'nn nemine do-
Koroneia
rudan katkda bulunmamaktadr20. Medeon ve Akraiphnion ile
Malsimum bor ) % 50 Maks. bor Siphai ve Koroneia arasrndaki ilikiler de buna benzerdir. Arg*
N ) % 75 Maks, bor 2 % 25 Maks. bor lid'de ise Heraion, kuzey ve orta Argolid'deki yerlekelerden et-
kileim almak iin, Argos ile aka yarmaktadr (ayrca termi-
Tablo l. Terminalin, zerinde etki uygulad yerekelerin saysl
nal olarak Argos'dan ziyade onu tanlmlayan simlasyonlarda da
gsterilmitir).
Tcrminaller
(smIanma dzenindc) l0 t5 20 25

Korinos
Aina
N 4 Sonszler

I(allvia
Argos
\ Model, yerleim bymesini, balangtaki eitliki bir du-
Khalkis rumdan bir dizi tekrarlamalar yapmak suretiyle simle etmekte-
Thebes
Akmiphnion
E dir: Varsaym, balangta tm yerlekelerin, yaklak olarak eit
)jE byuklkte ve nemde olduklardr. Aralarndaki etkileim, ilk

t
Koroneia

MakimUm bor 2 % 50 Maks bor

olarak, her yerleke ve dier her biri arasndaki uzaklk ile iliki-
2 % 75 Maks. bor 2 % 25 Maks bor li olduu varsa)..rm zerinden simle edilmitir (bu evrede tm
yerlekeler eit olduu iin, k blgesinin byukl ve var
Tlo 2. Terminalin, zerinde dolayl olarak etki uygulad yerlekelerin sa)4s blgesinin nemi geersizir).
 ANTlX YuNANsTAN',DA YERLEM YAPItARININ MoDEtLENMEs
Sonularn tarihsel adan doru deerlendirilmi olmalar-
nn ls bu varsayrmlarn tarihi yerleim yaPlslnt aklamaya
yeterli olup olmaddr. Balang sorularmza yant olarak
so-
:y!l"I,.konumun, polislerin oluumu ve geliiminde yerleim
ilikisinin ve birliinin zerinde; bakentin geliimi izerinae;
ve
'byk' kentlerde baz bakentlerin geliimi zerinde
iok
nemli bir etkisinin olduunu gstermektedir. Atina, Ko.i.rt,
Argos, Thebes ve Khalkis'in tarihi dnem iindeki greceli
86 nemleri, belirtik veya rtk olarak, onlarn her zaman (r.yu ..,
azndan, sz konusu dnemden nce) greceli olarak nemli
olduklar Varsaylml ile 'aklanmak' zorunda deildir: Bu by.ik
lde dier Geometrik dnem yerlekelerine gre olar ko.
numlarr ile aklanabilir. Yzey aratrrmasr alanndaki yerleke-
ler erken Geometrik dnemde byuklk bakmndan'yaktak
olarak eit deillerdi. Ancak, eitliki varsayrmrn ge Geomet-
rikr/erken Arkaik dnemin tarihsel yaplslnl makul bir dogruluk-
ta yeniden retmesi, byuklkteki bu deiikliklerin politik ge-
liimde nemli olmam olduklarn ne srmektedir ve tarihiel
yaPlnln byuk lde, onlara gnderme yaplmadan aklanabi-
leceini gstermektedir.
Simlasyonlarn srekli olarak nemli bir merkezin ortaya -
kacan nceden bildirdii Attika'nn Mesogeia blgesi, tek b-
yk yanltr. Bu yanll aklamak iin iki neden hemen kendi-
ni gsterir. Birincisi, sonu dizileri gsteriyor ki, Atina srekli
olarak kuzey Attika ebekesindeki terminal olarak tanrmlanr-
ken, gney Attika ebekesindeki terminal deikendir. ekil
4'te Sphettos (yerleke no.57), ekil 5'te Myrrhinous (no. 58) ve-
ya ekil6'daki gibi Keratea (no. 59) gibi. Tarihi ardan, bu alan-
ANx yuNe*sTAN'DA YERLElM YAPltARlNlN MoDEttENMEs
!s|
62 hakimiyet
iin, bu yerlekeler arasnda birbirlerinin etkisini
xaylflaLml
olan bir hayli ekime olmu olabilirse de, Atina'nrn
eti<isi, kendi blgesindeki herhangi bir efektif yarrmacr tarafin-
dan slnlrlanmamtr. Bu belki ikinci bir nedenin altn izebilir:
[tinallar synoikize olduunda, Atina'yr 'bakentleri' olarak se-
6i1erdi, Bu durumda, sonular Arkaik dnemi kapsam olan
bir yizey aratrrmasr alanrnrn sonularr ile karlatrmak ilgin
olurdu nk kuw-etli bir yerleim kendine baml yerleim
1alkalarn retir. onemli bir baka deney, ge Geometrik/er-
ken Arkaik dneme ait yerleke byukl ve nemi hakknda-
ki girdi verilerinin simlasyona dahil edilmesinin, tarihsel yerle-
im yapsn,
eitliki Varsaylma oranla daha iyi bir ekilde yeni-
jen retip retemeyeceini grmek olurdu.
,\na|iz dnemi nemlidir. nk bir baka rnek ele alrrsak,
Boiotia'daki erken birlik (eer 'birlik', gevek ve resmi olmayan
gruplama iin, ki yle grnmektedir, uygun bir kelime ise) al-
tnc yzylda meydana gelmitir ve banda Thebes'in olduu
kuwetli birlik, 447 civarna kadar yrrlkte olmamtr (De-
mand l9B2, le20). Bu yerleim yaplslnt modellemek iin, ara-
trma alanrndaki yerlekeler Geometrik dnemden deil Klasik
dnemden olmaldr. 8t
Bir simlasyon modeli kurmaktan temel olarak elde edilecek
eit yarar vardr (Aldenderfer l9B1).
l' KaaramsaL Model kurmak ak bir yaP Ve kiiyi imdiki
kavramlar ve kablleri yeniden dnmeye zorlayan bir berrak-
lk gerektirir ve bunu da ilemin balangcnda yapmak gerekir.
ornein, polis ve 'kent' kavramlarndaki zayrflklar bu evrede
sanclr bir ekilde belirmeye balamt. Problemin yeniden ta-
nrmlanmas gerekmiti; ve bu yeniden tanmlama, yerleke b-
yukl, yerleke nemi, kaynaklar, terminaller ve ebekeler gi-
bi kavramlarrnrn da kullanrlmasn iermiti.
2. Geliimsel. Bu, szel bir varsayrm matematiksel bir mode-
le evirmeye ahmaktan Veya bu rnekte olduu gibi, matema-
tiksel bir modeli basitletirmeye ve genellemeye ve ifade ettii
szel varsaym ilk gelitirilmi olduu toplum, mekin Ye zaman-
dan ok farkl bir topluma, mekAna ve Zamana uydurmaya al-
maktan doan yarardr. Her iki durumda da sre, modeli kur-
gulayan, kendi fikirlerine ve bunlar arasndaki ilikilere aklk
 ANTK YUNANsTAN'DA YERtElM YAPItARININ MoDEtLENMEs
ve kesinlik getirmeye Ve ayrrca srekli Ve tutarlr bir ekilde Varsa-
ymlar yoluyla almaya zor|ar.
3. h. Bu, eer model baarl bir ekilde test edilmise vg
sonularrn gereki, yani kullanlabilir, olmas beklenebilirse
oluan yarardr. Bu modelin nceden haber veren bir gc var
gibi grnmektedir ancak bu, model taraflndan srekli olarak
nemli tanrmlanm yerlekeler, zellikle Akraiphnion ve Krom-
na kazlana kadar gsterilemez.
Bu aamada, model kurgulamann belli bal yararlar, bizim
model kurma giriiminde ciddi bir ekilde dikkate alrnrr.
Bir model, dikkati ne olduuna deil, ancak, neden olduu-
na ynlendirir. Ama, sz konusu sistemin nemli zelliklerini
r,rgulayan Ve tam anlamlyla takip edildiinde, ne olduunu ye-
niden reten, bir dizi basit varsaym kurgulamaktr. Bizim mo_
88 delimiz, mekin ve karlkl dayanmann zelliklerini l-rgula-
mtr; hem bir siyasi sistem ierisindeki yerleimlerin karlkl
dayanmasrnr hem de bir blge ierisindeki siyasi sistemlerir
karlkl dayanmasn. Mekin, balangta ve gerekten ,di- nen merkezlerden ziyade tm yerleim dalmlar olmutur
er her eyi eit' yaparak vurgulamtk. Karlkl bamlh, (baknz Finley l9B3, 5vd). Modelimiz, bir polisi mekAn ye Za-
mekin boyunca etkileime bal olan tm dier eylerin ayrlml-
n yaparak rgulamtk. Modelimizdeki varsayrmlar, basit, ge-
nel ve Soyuttur; bunun Sonucu olarak, sunabilecei aklamalar
da genel Ve soyuttur. Bunlar, tarih iindeki allmaml Ve arpl-
cr olan eyin, o olmadan takdir edilemeyecei normun, eili-
min, yeterli ancak tamamlanmam aklamalar olmay amala-
maktadrlar.
'Kent kuraml' olarak adlandrlan ey aka gzard edii
miz, disipliner dar grmzden veya snrr tanlmayan deney-
selciliimizden kaynaklanmamrtr (baknz Finley l9B5, 6l-6)
ancak bu, ounluu zor ve sklkla derin ve karmak o|an, ya-
ynlarn antik dnem toplumunu alran renciler iin yararsz
oluundan kaynaklanmaktadr. nk bir kent, onu reten toP-
lumdan bamsz varolamaz ve bunun sonucu olarak kent al-
malarr, genel olarak toplum hakknda olma eilimindedirler.
ANTK YUNANls'pl YERtEM YAPItARININ M0DEttENMEs
zellikle 'kente ait' olgular tanrmlama teebbs (imdi terke-
dilmitir), zel bir kentsel toplum eidi tanrmlama teebbs-
ne Varmrtlr ve 'kent' tanmr ile ilgili problemler, sadece gele-
neksel olarak antropologlar tarafindan allan tarzdaki top
lumlar, deerlendirme d brakmtr. (Son teorik almalar-
da 'tketim sosyolojisi' olarak doru bir ekilde adlandrlm
olan eyin, daha erken almalar ile entellektel bir devamll-
iin, 'kentsel sosyoloji' ad ile srdrlmesi bu alan-
korumak
daki problemin iaretidir: Saunders 1985, 2B9.) Daha az iddial,
teorik ve deneysel almalar, kent tipleri (ve toplumlar) zeri-
ne devam etmektedir. Bunlar esas olarak drt eittir: Asl kent
(veya 'ilk kentler', r. Adams 1966, \Alheatley 1971); ortaa
kenti (r. Hohenberg ve Lees 1985, Holton 1986); endstrile-
rne-Sonrasl uluslardaki ada kent (r. Berg 1982, Saunders
19B5); veya gelimemi ya da gelimekte olan uluslardaki ada
kent (r. McGee 1971, Reissman 1964). Bu rneklerde antik d-
nem toplumun nemli zellikleri (aada belirtilmi olanlar gi
bi) ya b1uk lde ya da tamamyla yoktur. Vurgular, antik d
nem toplumuna yabanc ve byk lde uygun olmayan zel-
likler zerinedir.
Biz, kenti, bir kentsel biim olarak deil ancak bir sosyal etki 89
leim yeri, belirleyici ve ynetsel kaynaklarn topland ve odak-
land bir yer olarak deerlendirmitik; bizim ilgi alanmz bili
man iinde izole edilmi kapal bir topluluk olarak deil, ancak
dier ada topluluklarla daha faz|aveya daha az lde iliki-
li ak bir toplum olarak ele almak iin, teorik olarak aranan Va-
slflar gznne almaktadr' Polisler zerk topluluklard ya
da yle olmaya ahmlardr. Ancak, ne kadar holanmamlarsa
-
da bamsz deillerdi ve bunu biliyorlard: tehdit altnda destek
toplamann yaygn bir yolu, davacr bir polisin dier polisler kar-
sndaki yenilgisinin sonularrna dikkat ekmekti onu
tehdit etmi olanlar hem de onu destekleyebilecek -hem olanlar
iin- (r. Thucydides l.32-36; 7.720-24)'
Bu yaklamrn, yerleim arkeolojisinin sosyal sre ve deiimi
anlamadaki, byk potansiyelini farketmeye baladlna inanyo-
ruz (Snodgrass 1984, 229,ve daha genel olarak Snodgrass 1987).
Bu tarz bir aratrmada, nmzdeki en nemli grevlerden
birisi, antik kentin veya daha geni olarak antik dnem yerlei
 ANTlX YUNANlsTAN'DA YERtEM YAPItARININ ANTlx YuNANsTAN,DA YER'tEM YAPIIARININ oprst
^^oDEttENMEs

minin dier zelliklerinin modellerinin (matematiksel ve mate- Matematiksel Ek Mekinsal etkileim ve konum modeli

I;.;Aio;'e-FCi;
= t]
Ai = l?W. ""-9clr olduunda tzJ

{}'nin hesaplanmas:
iin tahmin edilmi balang deerlerini kullanarak
Il]'i hesaplaylnz.
D.i=
?
I,.i t3l
j'Ye olan toplam alacak olduunda, yukandakini hesaplaynz.
D.; ,

Eer D; > W.; ise, j'ye simle edilmi alacak orjinal tahminden daha byktr ve
varsaylma gre W. artnlmaldr; eer D; < W1 ise, o zaman orjinal tahminden da-
trnn standartlar ierisinde ok byuk olan devletler, mese- ha azdr ve drlmelidir. Denge duruiunda'
D; = W.i ihtiyacmz vardr t4]
Bu yzden, [3]'' D.;'nin yerine koyunuz.

?
I, = wl t5]

ve I;;'nin yerine [] ve [2]'yi koyunuz.

tr#=W,
i ! *e-PC1P
O,W, *e-PCii

W* J t61
9o
9
Bulineer }'yi yani, yerleim byklnn
mekansal B deerleri iin ztiiebilirl Geri
beslemeli 1'yi 'e eii olirak koyunuz ve
yeniden i

Iaretleme:

Iij = i'den, yani k kilgesinden, j'ye yani, van blgesine olan etkileim.
oi = i'nin bykl.
wj - j'deki kaynaklar.
Cij = i'den,.1'ye olan uzaklk.
Teekktir
= ToPlanm kaynaklarn yararnl yanstan bir parametre.
p = Iletiimin kolayln yanstan bir parametre.
Bu makalenin bir uyarlamas, Leicester niversitesi'nde, Antik Kent *e-Fc,j =
FltrgPi maksimizasyon yntemlerinden ortaya kan ve uzak]lk-eksilme
ilevi ile ayn etkilere sahip olan negatif sli bir ilevdir.

teekkr etmek isteriz.

 ANTK YuNANsTAN'DA YERtEM YAPItARININ MoDEtENMEs ANTK YuNANlsTAN'DA YEREM YAPARINN
^^oDEIIENMEsl
DIPNOTIj,R m olmasaydl, bir bilmece olarak kalm olabilirdi: 'rnein, Sparta
polisinin terkedilmi olacan farzedin..,' (l.l0.2). Thucydides'in
nceden tahmin etmedii ey, yazh kantln, sadece temsil edilmeyen
retimi ve bugne kal ile, ieriindeki nyargnn derecesine bak-
makszrn, sonraki kuaklar yanl ynlendirme kapasitesine sahip ol-
masydl.
9 Wiseman 1978, 66. Wiseman 1976, bir zet iin 47o; aynca Salmon
It
1984,24,35,156.
12 Hell.oxy. l3,l; $ l1 in (Boiotian anayasasl) evirisi ve yorumu, kulla-
nlmaya hazlr olarak Moore |s83' |27-34'de bulunabilir. Aynca bak-
nz Thucydides 4.93.4, ve Roesch 1965, 37vd.
l3 Hennig 1974, Roesch 1965. Thisbe'nin Thespiai ve Koroneia ile or-
tak bir snr vard, Strabo 9.2.29.
l4 Toplanm kaynaklarn yararln yanstan Parametrenin de (a) bu so-
nuta dk olduuna (yani daha azyarar) dikkat edin.
l5 Pausanias'a gre (4.27.8, 35.2), Messenia'nn zgr kalmaslndan
sonra, Asine'lilerin ve Nauplia'hlann, oradaki yeni yerleimlerinde
(Yeni Asine ve Mothone) yaamalarna izin verilmitir; bundan, sz-
de Spartalehindeki tutumlarnn, en azndan yaayan hafizada, Mes.
senia'llar boyun edirmeye kadar ulamadn karyoruz.
16 Strabo 8'6.1l; ayrca Pausanias 2.36.5; 3.7.4; 4.24'4.
t? Blgesel aratlrma iin Legon l98l; Biers 7976, zet iin 565; ay-ca
mektedir. Genire l983.
4 Bir yerlekenin 'performansn,' dier herhangi bir yerleke zerin- 18 Roesch 1965, a.g.e. 1976, l0l; Fiehn 1936. Cambridge/Bradford BG
de, eit lde nemli ve olaslkla istenmeyen yan etkilere yol ama_ iotia Keif Seferi, Thespia'nin byukln l40 hektar olarak hesap
dan, nemli bir ekilde deitirmek muhtemelen imkinszdr nk lamaktadr, AReps |986/7' 23vd. Ayrca Bintliffve Snodgrass 1985
her ye deki tam aklamaya baknz.
92
lkl ili 19 Baknz AAA7 (1974) 325-38; l0 (1977) 27L86;AReps7974/5,18; 93
cular 1975/6,16; l98G8l, 22. 1986 daki sap bana Steve Hbdkinson tara-
etkiler findan rapor edilmitir (kiisel haberleme).
sonul 20 Sadece Nisaia'y ilk tekrarlamada nispeten byuk bir yerleke yaPtk-
5 lar srece Atina'nn nemine katkda bulunurlar ve karhk olarak
bu, ikinci tekrarlamada Nisaia'nn Atina'ya olan vereceini, ayn
uzaklkta ancak daha kk olarak simle edilmi bir yerlekeden
olana nazaran, daha hacimli yapmaktadr.

le byle olmu gibi grnmektedir.

6 ornein, Argive Heraion'daki adaklar ve dknt, sonrasnda ok
ani bir ekilde dt Geometrik ve Arkaik dnemler boyunca 1l-
ma yapmaktadr, baklnz Waldstein 1902, zellikle 39; zet iin, Ma-
son l976, 90. Bu, dier yerlerden etkileim ekmek bakmndan ne-
minin, en fazla bu dnemde olduunu ne srmektedir.
Bu varsalam bariz olarak programda bir geri besleme (feedback),
halkas gerektirir.
8 Baknz Harris ve Wilson 1978, Wilson 1981 ve matematiksel ek.
I Bir yeri kesinlikle nemsiz olarak tanmlamak zordur nk pek ok
yerleke gnmze kalan yazl kantlarda ok az belirtilmekledir ve
arkeolojik olarak skc olan bir yerlekenin kazlmas pek olas deil-
dir _ saysz ve ince sebeplerden dolay ilgilenilen yerlemeler bir
baka dnemde nemli olmulard.
10 Bu kark bir problemdir. rnein, Sparta ile ilgili arkeolojik ve ya_
zl kantlar ele aln, eer Thucydides'in bir pasaj gnmze ula
 ANTX YuNANSTAN'DA YERLEl^i YAPIIARNN
^oDEttEN^'lEsl ANTx YUNANSTAN'DA YERtEM YAPlLARININ MoDELtEN^4Esl
KAYNAI(A
/?Pcce. New.|erseY,
,"|J.,n. R.P' (1981),
"Jc"r,T,G. (l97l), ssn te ThirdWorld' Londra.
iJron, R.S.
(1976)' of C]asscal Sjres,90 sv. Argive
Aeraion'
(1983), Aristotle and Xenophon on Democracy and Oligarchy.
ifoore,J,M.

Biers, W.R. (1976), Prnceton Encyclopedia of Classical Sites,565 sv.

Me*a-
Binford, L.R. ( 1983) , In Pursuit of the Past. Londra.
Bintlift, J.L.
Expeditibn: a
Butzer, KW.
Carlstein, T.
[,ondra. in historical analysis: some possibilities and an example', Histoire et Mesure
A.G. (1995), ,The dynamics of urban sparial structure: 2 6r,5-32.
Rihll, T.E. ve Wilson, A.G. (yaknda), Modelling Historical Landscapes.
arch programme', Transactions of the-Institute of Br-
f,.oebuck, C' (972), 'Some aspects of urbanization at Corinth', Hesperia4|,
427-51.
9727'
Coldstream,J.N. (1977), Geometric Greece. Londra.
Roesch, P. (1965)' Thespes et la conf6d4raton b6otienne. Paris.
Roesch, P. (1976), Princeton Encyclopedia ofClassical Sites, 101 s.v. Askra.
6 sv. Acharnai. Salmon,J. (1984), Wealtly Corinth' oxford,
ction gAograp Saunders, P. (1985)' Social Theory and the Urban Question, 2. Bask. [,ondra.
Schacter, A. (1981), Cults of Boiotial, BICS Supp. 38.1. Londra.
9r Skocpol, T. (1984), Vision and Method n Histoical Sociology. Cambridge.
.P. Saller (der.), Eco, 95
Snodgrass, A.M. (7977) , Archaeology and t}e Rse of the Greek State' Camlr-
ndra. Orijinal olarak ridge.
iinde 305-27, olarak , Snodgras, A.M. (1984), 'The Ancient Greek World',J. Bintliff (der.), Euro.
pean Social Evolution iinde, 227-33. Bradford.
Finley, M.I. (1985), Ancient History: Evidence and Models. Londra. Snodgrass, A.M. (1987), An Archaeology of Greece, Sather Classical Lectu-
Genire, T. de la (1983), 'Megara Nisaea, Megara Hyblaea et S6linonte', Dj_ res 53. Berkeley.
alogues d'histoire ancienne 9, 319-33, Thomas, R.W. ve Huggett, RJ. (1980), Modelling in Geography. Londra.
Giddens, A. ( 1979) Central Problems n Social Theory' Londra. Tomlinson, R.A. (1972), Argos and the Argolid. Londra.
Gid.lens, A. (l98r),' A Contemporary Critique of Listorical Materia!sm. Waldstein, C.(f902), ss.
Londra. Wheatley, P. (1971), burgh.
Wilson, A.G. (1970), ning.Londra.
Wilson, A.G.(1981), Catastrophe Theory and Bifurcation: Applications to
Urban and Regional Systems, Londra.
Wiseman, J.R. (1976), Princeton Encyclopedia of Classical Sires, 470 s.v.
Kromna.
Wiseman,J.R. (1978), The Land of the Ancient Corinthians. Gteborg.
Hennig, D. (1974), RESupp. 14,29U355 sjv. Orchomenos.
Hohenberg, P.M. ve Lees, L.H. (1985), The Making of IJrban Europe.
Cambridge, Mass.
Holton, RJ. (1986), Cites, Captalism and Civilizaon. Londra.
Hope Simpson, R. (1965), A Gazetteer and Atlas of Mycenaean Sites, BICS
Suppl 16. Londra.
Humphreys, S.C. (f9 a.
Johnston, RJ. (1979)
Leekley, D. ve Notes, n Southern


Yizey Aratrmalarr, Kentler ve Synoikismos

W.G. Cauonagh

Giri
Tarihiler ve arkeologlar arasndaki diyalog deerlidir; ancak
bu, kullandmz dilden kaynaklanan belirsizlik yznden en-
gellenmitir. Arkeologlar genellikle ve prehistoryaclar da tanm
itibariyle, kendi kategorilerini yaratmak ve bunlar, koyabildikle-
ri kadar, byle isimlerle adlandrmak zorundadrlar. te yan-
dan, tarihilerin elinde eskilerin dili ve terimleri vardrr ve bu ke-
lime bilgisini de, anlalmalarrn rafne etmek ve anlamlarrnr ta- 97
nmlamak iin kullanrlar. Aada, belirli terimlerin kullanm-
larnrn ve tanrmlarnn arkeolojik olgular ile incelenmesi neril-
mitir.
Yerleim, ekirdekleme ve dalm, kentin ve krrsaln ilikisi
arkeolojinin ve zellikle, youn ytzey aratrmasr arkeolojisinin
ilgi alanlardr (McDonald ve Rapp 1972, Bintliff lg77, Cherry
1979, Bintliffve Snodgrass 1985, Macready ve Thompson 1985,
Runnels ve Van Andel 1987). Yunan devletini tartrken Snodg-
rass, terimlere, zellikle de, yerleim yerleri bulunmu olan po
litik mevcudiyetleri tanmlayan polis ve ethnos'a (T977,1980),
aklk getirmitir. Aada ise, oikos terimi ile yrnn altndan
balamak ki zaten yle olmutur, oradan synoikismo.s'a ilerle-
mek ve nihayetinde yerleim hiyerarisi temasrnn yani, polisin
dokusunu almak nerilmitir. Bu son balamda, ierik olarak
bir devletten tekine deien bir terimler kargaas ile karl kar-
ya}z: PoIs, asty, chora, kome, demos, choron. Arkeologlar
byle terimleri, kendi buluntulannn balamna yerletirebir-
ler mi?
 YZEY ARAIIRMAAR', KENTLER VE sYNoKIsMos
YZEY ARATIRJIIAAR, XENTER vE sY{oKsAios
Hane
Knossos Karanlt 3 Mezarlan

Oikon men protista gunaika te boun t'arotera,

(once bir ev ve e ve toPra ilemek iin bir kz bul) 0
(Hesiod, Works and Days 405)
30
E llk Kullonm

tr Yariden Kullonm
20

50 0o t50 20o ztO 300 350 /00

ekil l. Knossos'daki Kuzey Mezarlnda bulunan mezarlardaki kullanm
sresini gsteren histogram (yaklak I.o. l l00{00). Geleneksel kronolojiye
gre 50 pllk aralklar.
Bana yle geliyor ki, kentlemenin ve ikametin ve sosyal ko
numun deikenliindeki artlar ile birlikte, oikos,u daha -

izole yapm olan bu toplum ii dawana ilikin norm kme-

ile tarihlenebilir. arpc bir zellik, kullanrm srelerinin nispe-
,E lerinin gelitirilmesi, Atinahlar, polis'in ve oikos'un ayrr ve
ten ksa oluudur (baknz ekil 1): Kuak bana yirmi be pl ve- 99
farkl olduklar konusunda daha yeni bilinlendirmitir.
rirsek, oda mezarlannln taklibi vo 44't sadece iki kuak veya da-
(Humphreys l98g,2l)
ha az iin srekli kullanmda olmutur. % 55 (bunlar birbirine
eklenen toplamlardr) drt kuak veya daha az iin, vo 78 a|t
Humphreys (1983, blm 5), ailenin ve devletin ideolojisini,
kuak veya daha az iin kullanmda olmutu, bu geriye, alt ku-
yani insanlann alglannr, gstermek iin arkeolojinin nasl kulla_
aktan veyaytz elli yldan dahafaz|a kullanm iin, sadece vo 22
nlabileceini gstermiti. Ancak burada niyet farkldr, esas ola-
brakr. Mezarlar ok eitli nedenler iin terkedilebilirdi: at
rak fiziki olanr vurgulamaktr. Konut, mezar ve topraa ait mlk-
ler, oikos'un en fiziki ifadeleridir ve bu yzden arkeolojinin en kebilir veya bakmsrzlktan harap hale gelebilirdi, gm adet-
leri deiebilir veya aile yeni veya daha gsterili bir yeralt me-
fazla eriebilecei eylerdir (terimin filolojik gemii ve Home_
Zarrna ihtiya duyduklarna karar verebilirdi. Arkeotojik bir baz-
ros'daki kullanrm1na dair bir tartma iin baknz Donlan 1985).
da, bu aklamalann hibiri, Knossos'daki Karanlk a mezar-
incelenecek ilk rnek, Knossos'daki Kuzey Mezarlnrn kazr-
lan rneinde tatmin edici gibi gzkmyor. Ben, mezarlarrn
sndan ortaya kmaktadr (Catling 1979, Coldstream, yaknda).
sklkla, ya soyun o kolunun sona ermi olmasr ya da aile merke-
Hesiod ve Aristotales'in, ekirdek ailenin Yunan toplumunda
zinin baka bir yere tanmr olmas nedenleri ile terkedilmi ol-
gerekli bir birim olduuna dair ifadeleri olmadan bile, bu ortak
duklan sonucuna ynlendim. Knossos mezarlannn temeli hak-
mezarlarda nisPeten ok az insann gmlm olmasr ve erkek-
knda ilave bir nokta vurgulanabilir. Mezarlann ok tahrip edil-
ler, kadrnlar ve ocuklarrn bu mezar|ara kabul edilmi olmalar
mi durumlan gznne alnsa bile, her birinde gmlm
bunlann yeralt aile mezarlan olduunu kuwetle dndre_ olanlarn says yaklak olarak hesaplanabilir. Daha iyi korun-
cektir. Ege iin mevcut olan hassaslatnlm anak4mlek kro_
mu mezarlarda, kua}< bana mezar ortalamasr sadece iki bire_
nolojisi sayesinde, bu mezarlarn kullanmr mantkl bir kesinlik
yin zeri gibi kmaktadr. Bu, son derece lasrtlanm bir erii_
 YUZEY ARATIRMALAR!, KENTIER VE sYNolxs^os
Pe) Ve birka baka rnek...Bu yerlekelerin kurulmalarl Ve
yerlekelerin terkedililerini, ikametin rastgele deitirilmesinin
bir sonucu olarak yorumlarken dikkatli olmalpm. Bunun ne_
denleri hem surla ewili yerlekelerin ge sekizinci yzylda ter_
oo kediliinin bir sistematii olabileceine kar Snodgrass'n bizi
uyarmr olmas, hem de kylerin srekli olma eilimleridir ve
benim buradaki tartmam ise insanlar ve ailelerin, bir kyden
Atina'daki GG (C'e Geometrik) veArkaikDnem Kuyrtr',
30
20
10
2s 50 75 75
'Yl' olarak maksimm krllam sresi
ekil 2. Agora'daki kuyularn kullanm sresini gsteren histogram. Atina
yaklak I.o. 80G600. Geleneksel anakamlek kronolojisine gre 25 pllk
aralklar
i'EY ARATRII^ALARI, KENTLE vE sYNoIKslt^os
Son_
ometrik dnem kuyusu ya1nlanmtr; ancak Coldstream akla-
rnasnda durumu yle zetlemektedir:
Belki .. yaklak 900'de kazlm olan kuyu, sahiplerinin,
dibinde kazara brakm olduklar su kaplarnn bolluunun
da gsterdii gibi, en faydal ekilde, oPG (orta Proto-Ge- o
ometrik) ve GPG (Ge ProtoGeometrik) dnemlerde kulla-
nlmtr. PGB dneminde poplerlik bakmndan de
gemiti, nk bu dnemde az miktarda bir p aka iine
itlmaktayd. Sonra dokuzuncu yuzpln kapan yllarnda, ku-
yunun ba ya km veya bir kuraklk srasnda kasti olarak
yokedilmitir ve kuyu artk daha fazla kullanlmamtlr.
(Coldstream 1960)
Karanlk a ve Arkaik dnem boyunca, Atina agorasndaki
nemde kullanmda kalmtrr (ekil2). Bu profil, Knossos mezar-
larndaki proflden tamamen farkldr.
Her kuyunun, bir zel konutun avlusunda olduu ve imdi
kaybolmu olan tarih ncesi konutlann olas konumlarrn ve yo_
unluunu gstermek iin kullanlabilecei varsaylmaktadr'
(Camp 1986,33)
 YzEY ARATIRMAARI, KENTL VE sYNolxIsMos
Knossos'daki yapnn daha
kinin de daha ok kente zg
sndan, yetersiz sapda kry, y
endstriyel Veya tarrmsal aktivi
srn, oikos iin, mezarlardan ve
bir gstergedir. Birka Karanl
lm rnekler, baka karm
hazrlamamaktadrlar ve bak
yazl tarih ile bir karlatrma
kalc toprak sahiplii ve nfusun hareket etmesi
- 5orr,
lelerini
ortaya karmaktadr. Aklmdaki hareket orr,, g..riu
lamda, eitli faktrlerden kaynaklanmlt. Baz yazaria.,
nebilir mirasn ve eyizin veya evlilik antlamalarr.rrr, iop.uk
mlklerinin paralanmasndaki sonulann vurgulamj.a,.
(Davies 1978, Bintliffve Snodgrass l9B5). m ve-evlilik,
likle, mlkn devredilmesi iin kritik anlard, yle ol-uiu.,
rekmese bile, blnme anr ile akabilirlerdi.
ok ocuklu aie-
lerde zaman iinde, pek ok ilenin birlikte oturacak ol-ur,
mmknd; ancak bir noktada yeni bir hane kurulacak ve
bir konut ina edilecekti veya eski bir konutta yeniden ikamet
to2 edilecekti. Yeni bir aile mezarrntn veya mezar parselinin alma-
sr Veya eski bir mezarln yeniden kullanlmas bu kurulmu
kabilirdi veya daha radikal bir kopua iaret edebilirdi.
En azndan corafi olarak, Karanlk a Knossos'una belki de
en yaklaabildiimiz nokta Gortyn Kanunu'dur (Willetts 1966).
Burada, babann lm zerine, blnebilir miras iin, ortaa
terimleri ile, paterna paternisve materna maternisprensibi uy-
gulandna dair kantlarrmz vardr. Babann lmnden nce
oullar normal olarak haneye eklenmi ve kzlar da evlenip git-
mi olurdu. onun lm zerine, hane blntrat
ry ids+
mlkn blnmesini vurgulamaktadr). Polis iindeki konut ve
iftlik ekipmanlar ve hayvanlar, klelere ait olmadklarnda sa-
dece oullara geerdi; mlkn geri kalan oullar've kz|ar ara-
paylalrd (IV 3l43; bu ior bir pasajdr; bu-
'"9u-?_l1 ".anrnda
rada Willetts'e bal kalnmtr) ' Wokeusveya kle,
lm durumunda, kalma gvenliini kullanabilme yetisine 'ihibirri,
hipti ve kendi lm durumunda benzer bir ba biimi uygu-
lam olabilirdi (Aristota|es, Politics 7264a,g.r"kt.r,
ok beiir-
sizdir). imdi, Hodkinson'un (19B5) kantlam olduu gibi, bir
kolun Sona ermesi, ister halefsizlik ister sadece bir dii u^i dou-
yzy ARATIRMALARI, xENTtE VE sYNoxIsijlos
vsyla olsun yaygnd, belki tm ailelerin vo 3040' dzeyindey-
'6i.'Spurtu ve dier yerlerdeki dikkatli yasamanln' aile kolunun
etmedii durumlarda, miras problemleri ile baedebil-
d'evam
rnek zere tasarlanm olmasr bu nokta1 onaylamaktadr.
Benzer bir noktap, Attika'nrn mlk sahibi ailelerini tartr-
ken Davies de vurgulamtr (Davies 1981). onun saylar (s.86),
yukarda Knossos mezarlar baznda kaydedilmi olan saylardan
jaha dik bir d gstermektedir, nk bu saplar sadece aile
ekirdeklemesinin demografik etkilerini deil, ancak blnebi
lir mirasln, Servet ve stat devamhl zerindeki etkilerini de
me'e-
un- kaydetmektedir: baka bir deyile, finansal bir eik vardr; ve bel-
ki de ayrca,hayata kaln raslantsallr sa1nlar aleyhte etkile-
bot_
mektedir. Aslnda sa1lar, Humphreys'in (1983.111 vd.) cenaze
yazt|arna dayanan deiik bir veri kmesi iin bulmu olduu
say|ara dikkate deer bir ekilde benzer.
kesin-
g.-
Kaklar Hwnpreys Daes
yeni
I 446 357
o3
9 134 * 44
il" u- 3 77 I6
4 4 5
5 I I
Tablo l. Attik cenaze antlar (Humpreys) zerinde kaydedilmi olan bir ai
lenin kuaklarnn saysn ve Atina'da ruhban slnfi iindeki aile sreklilii
nin lsn karlatran tablo (Daes).
(*Aileleri ve ocuklan kaydeden antlar iermektedir. Bazlar, baka bir l-
tle bakldnda tek bir kuak olarak saylabilir.)
Bu rneklerin pek ou, epigrafik kantlara Veya en azrndan
kaynaklardan dolayl olarak yaplan karmlara dayanmaktadr.
Antik Yunanistan'daki krsal nfus akkanlnn dorudan ta-
sa- rihsel bir ispatnr bulmak zordur. Bunun iin nedenler vardrr.
Ilk olarak, elimizdeki otoritelerde, krrsal hayata dair kaytlar pek
yoktur. ikinci olarak, etkiler uzun vadelidir, kuaklar boyunca-
drr ve eski gzlemcilerin dikkatinden kam olabilirler. n-
c olarak, atasal ecereleri birer berattr: pek ok geleneksel
 YzEY ARATIRMALARI, KENTLER VE sYNoIxIsMos
YzEY ARATIRMALARI, KENTIER VE sYNoIxl$Mos
toplumda olduu gibi Yunan toplumunda da soyaac modeli
bireyin zgr toplumdaki yerini oluturmas iin bir arat. Hi Bunun aksi olan bir durum iin, ortaa dneminde kuzey-ba-
kimse, So}'un blnmesi veya baarszl durumlarn ilan et- t Fransa rneine gnderme yapmak yardmc olabilir. Tabii ki
meyecekti. Aslnda, hem modern hem eski yazarlar, krsal ala- paralellik tam olmayabilir ve zellikle mlkiyet, mlk ve tmar,
nn nfusunu temelde deimiyor olarak grmlerdi: feodal ve feodalncesi ilikiler, toprak sahibi ve hami olarak ki-
lisedeki deiiklikler ok kuwetli olarak vurgulanamaz. \tne de
Dor gnn erken kuaklar [Melos'a] kukusuz, topran erken Arkaik dnemdeki Yunanistan ile yzeysel benzerlikler
kazanrlmasnda ok nemli olmulard ve bir arazi parseli bir Vardr: bu bir nfus artrl zamandr, saldrgan bir smrgele-
kez bir aile tarafindan ele geirilmise, mlkiyeti ge beinci tirme dnemidir ve aristokratik bir ideoloji ve g adr. Ml-
yuzyla kadar olduka duraan kalm gibi grnmektedir. kiyet intikalindeki popler gelenein aslrnda, son derece eitlik-
(Sparkes, Renfrew ve Wagstaff 1976,27 iinde) i blnebilir miras olduu konusunda yakn bir paralellik var-
dr (Le Roy Ladurie 1976, zellikle 52-61). Ancak aristokrasi ie-
Kukusuz, yazar|n nitelendirmeye devam ettii byle ksa bir risinde, hayati bir farkllk, Normandiya iin yaklak 1020-
yoruma Vurgu yapmak adil deildir, ancak bu, neyin tartmasrz l050'ye tarihlenmi olan bir dnm vardr. Bates, (1982,
olarak kabul edildiini gstermektedir. Thucydides, benzer bir 112vd.; ayrrca Werner ve Boussargues'in almasna atfta bulu-
duyguyu ifade ediyor gibi grnmektedir; nan ll8 ve 134 baknz), Norman aristokrasisinin yapsal bir de-
iiklikten gemi olduunu ne srmektedir:
... erken zaman|atdan imdiki savaa k1dar pek ok Atinal,
aileleri ve haneleri ile krsalda yaamlard ve bunun sonu- aile mlklerinin verasetini bir oulun lehine dzenleme ei-
cunda imdi tanmaya hi de niyetli deillerdi, zellikle de limi vard. Btn sre temel olarak, herhangi bir ailenin,
yaplarn Pers istilasndan sonra daha yeni onarmken. Ko kendini sabit olmayan bir ikamet ile tanmlaml ve dorudan
ol nutlarn ve eski cumhuriyetten kalm tapnaklarrn terkeder- erkek kolu iinde aktarlm bir asalet balam iinde dn- o5
ken, sorunlarr ve honutsuzluklar derlndi... memi olan byk, ekilsiz bir akraba6rubundan, kuaklar
(ev. Lingstone) zerindeki haklarndan vazgemeyen bir soya dnm s-
recidir. Bunun etkisi, byle bir ailenin ve blgedeki prensin
Bununla beraber, Antik Yunanistan'da ailenin ksa mrl arasndaki politik ilikileri deitirmek olmutu.
oluu gibi eitli deiim mekanizmalar ile krsal yerlemenin
deiime ak olduu yir.y aratrmasr arkeolojisi ve tarihsel Britanya hakkndaJones (l98l, 54) u grleri iletmitir:
analizlerle artarak gsterilmektedir. fuhnda, hareket ve deii-
min paralel ancak daha radikal etkisi olan olgular vardr: s dkalk ierisinde baz kalc mlkiyet dzenlemeleri vardr;
mrgeletirme, dr hizmetler ve hatta siyasi srgn. Hesiod'un bunlar onbirinci ve onikinci yzpllarda olumu, ortaa ve
kendisi bir gmenin oluydu nk babas sekizinci yuzylda sonrasnda tanmlanabilir bir biimde devam eden, yksek
Kyme'den Askra'ya tanmt. Tahminen, bu tarz g, Yunanis- oranl, geni topluluklar gibiydiler.
tan'n politik kurumlar daha fosillemi bir hale geldii ve n-
fus da Klasik dnemdeki doruuna doru artmr olduu iin, gi- Her ne sebeple olursa olsun, bu bir anlamda 'ideolojik' ise de,
derek daha zor olmutur. Sparta'da, aznln kendi zel ayr- byle bir yapsal deiim Erken Yunanistan'da benimsenmeye_
caklarn korumasr ile demografk dn sahip olduklar in- cekti ve bu erken polisin politik tarihindeki devamszlklara kat-
sangc zerindeki etkileri arasrnda tipik bir kar anlamazl kda bulunmu olmaldr.
varken, en azndan Arkaik dnemde, Atina'da Davies'in (197B)
gstermi olduu gibi, vatanda kitlesindeki nvanlar doldur-
abilmek iin yeni srnflar devirilebilirdi.
 YzEY ARATIR^ALARI, KENTtER, VE sYNoIKls^nos YUZEY ARATIRMALARI, KENTIER, VE sYNoIxIsMos

Synoikismos Laconiayiz.y aratrrmaslnda da b

(ayrca baknz Andel ve Runnels
ok farkl koullarda, kltrel ilerl
leme koullarnda oluur.

esi ile adaya bir d g tarafindan ya-

P etki arasnda kuwetli bir iliki var gi-
bi
(Renfrew ve Wagstaff 1976,254 iinde Cherry)

ve ayrrca
mos, hem tarihiler ve hem de arkeologlar tarafindan kullanl-
masnln l altnda incelenecektir. Arkeologlar terimi kullan- etkenler...pekala sosyal ve politik alanlar iinde yer alabilir
mak konusunda kesinlikle ketum olmamtr Ve onu tarihncesi ve arkeolojik olarak kolaylkla incelenemezler. (258)
dneme uygulayarak anlamnr olaslkla gereinden fazla geni
letmitir. Burada, baz kullanm rneklerinin incelenmesi neril- Gereksinim duyduumuz ey bir tarihtir ve sanlrlm ki sadece
mitir: tarihncesi ve tarihsel. Aslnda, arkeolojik ve tarihsel kul- kaznrn hassaslnn bize sunabilecei bir tarihtir.
lanrmn diyalektiinin, beklenenlerin neredeyse tam tersi olan
sonulara yol am olduunu gstermek mit edilmektedir. (ii) kinci bir rnek suretiyle, ikinci binin Sonuna bakabiliriz.
Klasik kaynaklarda, kelime sadece bir kentin kurulmasnda Kilian, Tiryns'deki yerleimin ge Helladik IIIC dnemipde
deiik gruplarn ibirlii yaPmasl anlamna gelebilir (r. (yaklak I.o. l200_1100), 25 hektarlk bir yerleim oluturacak
Thucydides 3'92-93; baknrz 7.24.2 ve 6.5.1) ancak ayrrcabirka
o6 o7
bamsz topluluu birletirerek daha byuk bir devletin kurul_
masr anlamna da gelmektedir (r. Thucydides 3'2;2.l5). Arke_
ologlar, nfusun fiziksel olarak yeniden konumlanmzslnl Veya
en azndan, ok farkl bir yerleim yapsna yol aacak yeni bir si- (1986), Ialysos'd nfus toplan-
yasi ittifak yani kent ve krsal arasrnda nfusun ve etkinin radi masl Ve adadaki unu ne sr-
kal olarak yeniden dalmn ima etmek iin terimi yeniden ta- mlerdir. Bir ye bir durumun
nmlamlardr. Aslnda, tam bunun rnekleri de bulunmutur. ayanml dier bir durumun, yzey ara-
faydal olacaktr. Aslnda, Hope-Simp
(i) Melos ytzey aratrrmasr, ekirdeklemeye doru hareketin ssenia'da synoikismos'un hibir belirti
adada, Erken Kikladik, (EK) III dneminde balam olduunu si olmadan, (MacDonald ve Rupp 1972), nfus hareketleri tab
ispatlamtr ve .. 2000'de, Phylakopi'dekinin dnda heihan- gney Argolid blgesinin
gi bir yerleim hemen hemen olmamtr. Melos cildinde, orta -Helladik) sresince ger-
ve Ge Tun alan boyunca, kent ve krsal arasndaki ilikiye mtr (Runnels ve van An-
dair ok parlak analizler varsa da, 'synoikismos' eyleminin veya del undan ziyade
srecinin koullar belirsizdir. Bu durum son yllarda, Barber ve Par zd. ornein,
MacGillivray taraflndan ciddi bir biimde desteklenmitir n- Per kurulmasi ile
k, EKIII'teki nemli bir sreksizlik ilave karklklar yaratmak- gzlemlenmi ok geni bir balam varsa da, yerlekelerin radi-
tadr. Dahasr, Erken Helladik'den orta Helladik (Yunanistan kal bir ekilde yeniden-planlanmasna dair iaretler Lefkandi'de
anakarasndaki ada evreler) dneme gei sresince, Yuna- (Popham ve Milburn l971) ve yenilenmi faaliyetlere dair kant-
nistan anakarasnda, paralel bir ekirdekleme olgusu vardr, lar Asine gibi yerlekelerde grlr.
 YzEY ARATRMALARI, KENTtER vE sYNolKIsMos YZEY ARATR,I^ALAR. KENTEn VE sYNolxls^^os

(iii) Sonra Attika'ya dnyoruz. Thucydides (2. 1 5), Attika'nn, Erken Karanlk a
bir kral tarafindan ynetilmi olmasrna ramen, synoikis- en'de, Tiryns'de, Na-
mos'dan nce, her birinin kendi devlet ynetim binalar ve dev- buradaki izlenim bi-
let memurlar olan ayr kentlere blnm olduunu dnm_ le, Karanlk a ilerlerken asrl merkezlerden ikincil merkezlere
t. Thucydides'in balam, Atinallarn kendi duvarlar arkasrna doru bir yayIma olduudur. nc olarak, Erken Karanlk
ekilmeleri ise de vurgulamakta olduu ey, dier kk kentler_ olojik olarak grnmeyen bir nfusun ol_
den Atina'ya doru bir nfus hareketi deil (ki bu uygun olabi- ile, Atina'da grnr olan ksmn toplan-
lirdi), ancak anayasal birlemedir: synoikismos'dan sonra Ati- klii yanstmaldr. Atina'da .. orr.,nc,
na'da sadece bir devlet ynetim binas ve bir grup hkmdar var- ytzy|da bile bir merkezi otorite olduu nosyonu, Lefkandi'deki
d. Attika'nn synoikismos'u Kahramanlar a'na konulmutur mozolenin kefi ile ok daha fazla olas krlnmrtr.
ve pek ok arkeolog, Miken Attika'srnrn tarihncesini, bu miti
onun dokusu iine koyarak desteklemeye almak iin istekli ol-
mayacaktrr; Attika'nrn en azrndan bir parasnn, Atina'daki sa-
rapn altrnda birlemi olduundan kuku duymak iin hibir ne-
denimiz olmamasrna ramen. Karanlk an sreksizlii gz-
nne alndrnda, tarihiler bir Attik synoikismos'unun gerekli- bir snr anlamazl olarak brakrlamaz. Chalkis, Eretria, Argos
ini tasdik etme gereini duymulardr, ancak bunu ProtoGe- ve Sparta devletlerinin, bu savalarda arpm olduklar ,uiun
ometrik veya Geometrik dnemdeki bir eweye yerletirerek yrP-
mrlard (Rhodes 1981, 76, CAH _ III.3, 36G3, ayrlca bakrnz
Diamant 1982 ve Simms 1983). Model ayndr; yle ki' tarih ve
koullar deiikse de 'bir hkmet merkeziletirilmesi' (ayn kay_
o8
nak) olmutur. o9
Arkeolojinin bu kurguyu desteklemediini ne sreceim. Ka-
rahlk adaki Attika, bu cilt iinde baka bir yerde, Morris tara_
findan tartrlmtrr ve Snodgrass'n Archaeology and The Nse
of the creek State (|977) kitabndaki klasik rnei oluturmu
tur. Eer Attika'nn arkeolojisini Karanlk a boyunca izlersek,
synoikismos'un beklenen yaPlsnrn tam tersini buluruz. Sala- yanda Atina, Kekrops ve ncesine kadar geri giden kesintisiz bir
mis'deki alt-Miken mezarlnrn sonundan Ge Proto,Geometrik gelenek iddia edebilirdi.
dneme kadar (rnein yaklak 1050-950)' buluntular, sadece
ve sadece Atina'da ele gemitir. Sonra, Attik krsal alan iine
doru kademeli bir genileme vardr. Ian Morris, dikkatli olma-
mlz Ve Attik mezarlarnln temsiliyeti doas hakknda naif tah-
minler yaPmamamz gerektiini bize retmitir. Attika'da arke- rapordan aktarma yapabiliriz ;
olojik olarak grnmeyen bir Karanhk a nfusu olduu konu- Megalopolis kentinin .. go8'ae
sunda kesinlikle ona katlyorum. Buna ramen, Atina iine do- krsal nfusu zerinde dorudan bir
ru bir merkeziletirme rgsnden ziyade, Atina'dan biryaplma na karar vermek iin, yerleimleri yet
rgsnn gerek olduunu dnyorum. it olarak, kantlar mek hili mmkn deildir. Ancak, krrsal yerleimin synoikis-
sadece mezarlardan deil ancak kutsal yer ve yerleim kalntla- mos'dan sonra da devam ettii kesindir, krrsal alan onun tara-
nndan gelmektedir. kinci olarak, Yunanistan'da baka yerlerde, findan boaltlmamt...
kanrtlarrn Attika'da olduu gibi bir yerlekeye bu kadar snrrlan- Archaeologcal Reporu l 98233, 28.
 YzEY ARATIRMALARI, KENTLER VE sYNoIxIs^^os yzy ARATIRMALARI, KENTtER VE sYNolxtsMos

Farkl olmayan bir sonuca Hodkinsonlar, Mantinea'y tartr-

0984) tarafindan incelenmitir. Bunun balangc, i.. sekizin-
ken ulamlard (Hodkinson ve Hodkinson 1982). ci yizy|a kadar geri gtrlmelidir (Snodgrass 1977) ' Sparta
polisinin douuna tanklk etmi olan iddetli emperyalizm,
Yazl kaynaklar bizi nerede brakmaktadr? phesiz, synoikis Spurtn kenti ve onun hinterland arasnda ok deiik yerleme-
mos ile ilikilenmi bir nfus hareketi olmutu, belki krsal ky_ ler emPoze etmiti. Bu ilikiler ba, bir sonraki blmn tema-
lerden ve krsal alandan ziyade, kk kentlerden polise doru larndan birisi olacaktrr, ancak Sparta iin problemlerimizin en
(Megalopolis hakknda baknz Pausanias B.27.3 ve Selanik hak_ byu' klasik dnem Atina'snn allmas iin mevcut olan
knda Strabon 7.para2l). Topran yeniden datm hakknda epigrafik, edebi ve adli kaynaklarn yokluudur.
bir bahis yoktur. Thucydides 1.58.2'de, Chalkidelilerin Olynthos
iinde toplanmalar iin anokizomai kelimesini kullanr; burada
itici g Savunma olmutu, ve bunun politik bir birlemeyi ier- Yerleim hiyeraisi
mi olup olmad belirgin deildir (Demosthenes'in De FaJsa
Legatione (19) 263'teki synoikisthentes kullanrmrnrn, politik bir Bunu Yunancada ifade eden bir kelime yoktur. Bu bakmdan
yeni organizasyonun ierilmesi gerektiini iaret edip etmedii burada, bir kelime ile balamak yerine arkeoloji ile balamak
belirli deildir). Aynr zamanda kaynaklar, synoikismos'un anaya- yardmc olabilir. Laconia ynzey aratrmasl' hemen Sparta'nn
sal bir dewim iermi olduuna iaret etmezler. Tabii ki, vatan- bitiiindeki arazinin takribi 70 km2'sini incelemitir. Aratrma
dalarn birlemesinin, mesela, a1r polisin bir meclis iinde alannn hibir noktasnda, Sparta'dan yaklak l2 km'den daha
birlemesinin veya kentin hakimliklerinin sadece bir kentin
hakimlii olacak ekilde feshedilmesinin veya nn konslle-
rinin bir gvde iine alnmaslnln' politik sonular olmu olma- ,oor,f \
ldr. Buna ramen, synoikismos sreci dewimci olarak grl-
P
(
lo
mez. Belki de bu yzdendir ki, benim imdiye kadar kefetmeyi /
xon\
baarabildiim kadar i|e, sinoikizo kelimesi Ve onun trevleri, l+ +
^g
+
Aristotales' i n Po] tics' inde hibir yerde bulunmayacaktr. 2ru +

/
Kent ve krsaln ilikisi balamnda yukarda tart'lm olan ta-
rih ncesi ve erken tarih rnekleri, karklk ve gvensizlik za- (o +
+

manlarrnda bir nfus akrnrnrn oluabileceini gstermektedir.

+

DO
)+
+

Bunun etkisi aslnda, koullar tabii ki radikal bir ekilde farkl ol-
mu ise de, ironik olarak Peloponez savalar zamanrnda Atina'ya
Gehdhl +.+

f,. +
+

+J
'
am a

x
olan akrn hatrlatabilir. ote yandan, klasik anlamda sinokizm'in, ) {
+
+

nfusun dahmnda geni kapsaml etkileri daha az olmutu. 1 *

I L
+

{
'-12

Yerleim yaps eitli kuwetlere kar hassast; bunlara nasl ce-

k
+-
vap verebildiinin bir ksm mekanii yukarda oikos tartrmasn- 5p..t \** +

da ne srlmtr, ancak politik reform, synoikismos'un politik

bir reform olduu anlannda, tam bir aklama deildir; dahas
kimse de bunu iddia edecek gibi gzkmemektedir. t rnehlon

En azndan basit bir gr asyla bakarsak, varolmaya bala-

ma koullarnln' Atina ve Sparta polislerinin doas zerinde,
geni kapsaml etkileri olmutu. Klasik dnemde Attika ve Ati ekit 3. Lac_onia yzey aratrmas sresince bulunmu olan Klasik dnem
na'nn deme'leri arasndaki iliki, yakn zamanda osborne (yaklak I.o. 500-300) yerlekelerinin haritas
 YZEY ARATIRMALARI, KENTIER VE sYNoIKI8Mos YzEY ARATlR^^ALARI, xENTtE VE sYNoIKlsMos

uzakta olan bir yerleke yoktur karlatrrsak rnein, ara Ancak, eer yazl kaynaklar tarafndan yanl ynlendirilme-
trma alanr esas Atina havzasna -olduka rahat bir ekilde sabi_ diysek, bir hiyerarinin yzeysel olarak basit olan rgsnn al_
[rdi. liikteki harita (ekil 3), Klasik dneme ait olarak tanm- tnda daha karmak, ok boyutlu bir gerein yatt aktr;
lanm yerlekelerin dallmnr gstermektedir. Tarihlemenin nk Sparta'nn kendine has kurumlar ile Spartallar, Perioi-
geici olduu ve Richard Catling tarafindan yaplan anakarn- kicler ve Helotlar arasrndaki iliki gibi durumu karmaklatran
lek almasnrn rr altnda, onaylanmas gerektii vurgulan- bir faktr vardrr. Sparta'nrn be kynn imgesi, Thucydides'in
maldr. Ayn ekilde, btn bu yerlekelerin aynr zamanda ba- synoikize olmam polisi (1.l0.2), tabii ki bir arpklktr, Sparta
rnrlmr olduunu ima etmek amalanmamrtlr. Btn blge- ,'..upr'rr., bir ksmdr; en azlnl sylemek gerekirse, Klasik Yuna-
nin Klasik dnemde youn bir ekilde kullanlm olduu ak_ nistan'n en gl devletinin merkezinin, kabasaba kylerin
tr ve dier aratrmalarrn sonularn grm olanlar iin bu bir toplanmasndan baka bir ey olmamr olduunu varsaymak iki
srpriz deildir. Bunlarn byk ounluu kk tarmsal yer_ yuzllktr. oteki uta, SPartz polisinin snrlar, en geni ha-
lekelerdi ve dalmlar aa 1kar, doann mdahele ettii linde, 8,500 k-'y, ieriyordu (Cartledge l979, ksm l). Burada,
yerler hari, arazi tzerinde eittir; bunun iin yerlekeler kuzey kullanm belirsiziikleri ile kar karyayz nk bu srnrrlar sa-
yarda nispeten ok azdr nk oradaki ist topra doal ola- dece bir anlamda politiktir ve Laconia'dan ayrlan ana gzer-
rak fakir ve dengesizdir; orta gney blgede, yerlekeler, topra- gnhlar korumak iin ileri bir tarihte ina edilmi olan surlarla
n faz|aca paralanm doasndan tr sa}lca ok azdr. B- daha da Somut olarak gsterilmi olduu gibi, bu, daha ok La-
yuk lde jeolojiden kaynaklanan yaPya karn, blgenin poli- conia'nn Savunmas ile ilgilidir (bunun iin ve Chartzeniko'da-
tik coraffasndan kaynaklanan herhangi bir snr etkisi bulmak ki yeni kefedilmi bir kale iin baknz Pikoulas l987). Spartal-
zordur; belki, olsa olsa, kentin banliylerinin nehir boyunca ya_ larrn tarm iletmeleri balamnda tanrmlanmr olan Sparta'nn
plmas nedeniyle Sparta'ya yakn bir toplanma bulunabilir. arazisi (baknz Cartledge 1979 ve Hodkinson 1986) olduka k-
Ancak Sparta ve pek ok kk krsal yerleke arasrndaki orta kt, nk daha byuk arazi ierisinde perioikic polislerin
2 3
snflanmalar a1armak mmkndr. Palaiogoulas'da kendi me- topraklar vard. Ancak, hem Sparta'nrn kendisine ve hem de l-
zarl ve kutsal yeri olan kk bir yerleim vardrr. Bu olaslk- ek ve g olarak ok daha kk olan Sellasia gibi yerleimle-
la, eski perioikic kent Sellasia olarak tanrmlanmaldr (bu mese- re, polis teriminin uygulanmasr, terimi misizce zorlamak gibi
le hakknda kendi yapnlanmamr tartmasrnr bana gsterme- grnyor. Kullanm, antik dnemde gerekten belirsizdi, an-
sinden dolap Graham Shipley'e mteekkirim). cak bunun gibi durumlarda kii, kullanrmn, politik gcn ger-
Chrysapha'da kapsam olarak Palaiogoulas'a benzer ancak, es. eklerini maskelemek iin istismar edilmi olup olmadn me-
ki adn ve konumunu bilemediimiz baka bir ky yerlekesini rak ediyor. Nitekim, arazi ve toprak stndeki yerleke hiyerar-
SaPtamay baarmtk. Sparta'nrn kendisine yakn, sadece 4 km. ilerini tanmlamaya alrken, deiik tanmlar deiik balam-
uzakta, Yeladari uzanmaktadr ki bu yine eski, ismi bilinmeyen lar iinde uygulanyor gibi grnmektedir: Politik, askeri ve
bir ky yerlekesidir. Sonra, dier tarmsal yerlekeler arasnda, ekonomik.
Yeladari'nin gneyindeki Ge Klasik'villa' gibi, olduka geni ve Dahas, Spartallarn kendileri tarafndan aka yle tanm-
grnte varlkl yerlerden, fakir topraklarda kurulmu en ka- lanmamr, ancak onlarn festivaller takviminde belirtilmi olan,
ba yerlere kadar bir eitleme buluruz. Dier yerleke eitlerini bir'ritel' arazisi olmu olabilir. Aklmdakinin ne olduunu an_
de belirtebiliriz: Menelaion gibi kutsal yerler ve Chrysapha yolu latabilecek bir rnek, Thornax'daki (yuzey aratrrmasr alanr
zerindeki tepede kurulmu olan yeni kefedilmi bir klt yer- iinde yer almas gereken ancak ne yazk ki tanmlamada baa-
lekesi; Ayios Konstantinos'daki byuk sur ve Sparta'dan kan rsz olduumuz bir yerleke) Apollo kutsal yerinde, savaa gi-
Eurotas rmarnn yukarsrndaki ta ocaklan. Arkeolog, ilk bay den, Sparta krallar tarafindan gerekletirilen liminal dinsel t
tan, basit bir hiyerari kurmaya kalkabilirdi: Sparta'nn pirami rendir. Belli bah kusal yerler, Sparta ierisinde konumlanmy
tin tepesinde olduu ve dier yerlekelerin eitli seviyelerde sa da (Amyklai de ieren), festivallerin takvimi, Spartallar The-
aasnda sraland. rapnai'ye (Menelaion'de) veya eski Menelaion'e benzer bir Ar-
 YzEY ARATlRMAtARI, KENTtER VE sYNolxsMos
kaik tapnak ile sslenmi olan yeni kefedilmi kutsal yere dg
gtrm olabilirdi. Ayn nemde olan baka bir ey, Pelopon2
savarnda kendilerini cesaretleri ile farkllatrrm olan iki bin
kleyi ele alan Thucydides'in rpertici yksnde de ileri srl-
mtr (4.80): Kendilerini elenklerle talandrdlar (nefret
edilen kpek derisi balklar yerine?) ve zgrlklerinin bir ila-
nr olarak kutsal yerleri srayla dolatlar. Sonra birer birer yok e-
dildiler.
Bylelikle tarihsel kaynaklar, arkeolou, antik dnemdeki in-
san peysajna dair ok basit bir bak asrndan saptrabilirken,
ona, kolaylkla ba edilemeyen yorumlama problemlerini de eit
oranda sunabilirler. Sklkla, kaynaklar, mitsiz bir ekilde belir-
sizdir: En basitinden, Laconian klelerinin kylerde mi yoksa
iftliklerde mi yaam olduklar bilinmemektedir (baknz Cart-
ledge 1979, 163 vd.). Bu problemde, arkeolojik kantlara daya-
nan bir zm reddetmeyeceksem de, gerek bir zorluk sz ko-
nusudur: Fiziki kantlar zenginlie dair farkllklar belirtebilir,
ancak belirli bir yerlekenin zgr kiiler tarafindan m yoksa
kleler tarafindan m iskan edilmi olduunu bize sylemez. Ye-
ladari'deki yerleke, bu aamada, bir kym gibi grnmekte-
dir, ancak buluntulardan, orada oturmu olanlarn Perioikicler
4
mi, Helotlar mr Veya hatta Spartallar m olduunu sylemenin
imkin yoktur (ne yazk ki hibir yazt yoktur).
Sonu
Bu makalenin fikir silsilesi, olayn zorluklarla rlm olduu-
nu kantlamtr. iki yn vardr: peysajdaki yerleim rgsnde
olan deiim ile arkeolojik ve tarihsel kant kaynaklannn uzla
mas' Ilk yn bize, ileyi problemlerini sunmaktadr: Aile ve
miras nemlidir, ancak denge iin kuwetler olmak zorunda de-
ildirler. Bu bilindik bir ekilde, Klasik dnemde oliganthropia
krizi ile ayrcalkl bir snrfin baarszh; Sparta iin dorudur,
arkeolojik kantlar benzer bir kuwetin baka devletlerde ve ba-
ka dnemlerde deiik koullar ile i grm olduunu ne sr-
mektedir. Politik reform ve deiim problemleri ile kar kar-
yapz: synoikismos rneinde bilinli politik eylem yani 'klasik'
reform, kent ve krsal arasndaki ilikiyi radikal olarak deitir-
memi gibi grnmektedir. 'Arkeolojik' vakalar aksine, radikal
olgulardr, ancak iddetli ayaklanma ve en azrndan Karanhk a
YZEY ARATIRMALARI, XENTIER VE sYNoIxlsMos
sresince Attika'nn dnm rneindeki gibi, uzun vadeli
s.ireleri yansrtrrlar. nc olarak, deiimin objelerini tanm-
lamakzorundayz ve burada \,lrgu' gelecekte karlalacak olan
oroblemler zerinedir. Laconia yir.y aratrrmasr gibi bir ara-
i,..urm sonucunda, fiziki ve beeri corafia ile ilikili olarak
yorumlanacak ok fazla arn ekonomik, sos-
yal ve siyasi boyutlar ise t iindeki geni ge-
ieneksel ana|ize aktr Fowler 1972). Eer
verim youn yir"y aratrmasrndan gelecekse' o Zaman, arkeolo-
jinin ham genelliinin, tarihin rafine edilmi farklll ile evle-
olmasrnr mit etmeliyiz.
necek
,
Teekkrler
Bu makale, Nottingham'daki konferansda ilk sunulduundan bu yana
pek ok dzeltmeden gemitir. Bunun sancl sreci iinde yardmc
olanlara derinden mteekkirim. Metine dahil edilmi birka dzeltme-
yi yapm olan editrlere zel bir teekkr borluyum. Anthony Snodg-
rass, Graham Shipley ve eim Lena da msveddeleri eitli ewelerde
okumu, yararl neriler yaPm ve metni yanhlardan kurtarmlardr.
Kalan kusurlar iin sorumluluk bana aittir.
Laconia yzey aratrmas Atina'daki ingiliz okulu himayesi altnda ve
Yunan KItr Bakanlnn ibirlii ile yrtlmtr. Lakonia ve Arka-
dia iin, Eski Eserler Mfettii Dr. Sp1ropoulos'a ve ekibine yardmlarn-
dan dolay teekkr etmek isteriz. A1rca aadaki kurumlara da finan-
sal destekleri iin teekkr etmek isteriz: Atina'daki ingiliz okulunun i
letme Komitesine, Society of Antiquaries'e, Nottingham niversitesi
Aratrma Vakfina, Amsterdam Universitesi Sanatlar Fakltesine, Allard
Pierson Kuruluuna, Amsterdam niversitesi Cemiyeti'ne, Hollanda Fi_
loloji Aratrma Vakfna, Hollanda ileri Aratrmalar organizasyonu' na
(z.w.D.).
I
 YZEY ARATlRMALARI, KENTLER VE sYNoIKIsi^os YZEY ARATIRMALARI, KENTtER VE sYNoIxl$Mos

IGyNAKA Iakovidis, S. (1969), Perati, to Nekrotapheion. Atina.

e civil
Andel, T.H. van ve Russels, C. (1987), Beyond the Acropolis: a Rural Creek . Jeffs
Pasr. Stanford.
Barber, R.L.H. ve MacGillivary, J.A. (1984), The Prehistorical Cyclades. ,Jahr-
Edinburg.
Bates, D. (1982), Normandy Before 1066. Londra. Kilian, K (1988), 'Mycenaeans up to date, trends and changes in recent re-
Benzi, M., 'Rhodes in the LHIIIC period', French ve Wardle (1988) iinde, search', French ve Wardle (1988) iinde,7|5-52 .
25342. Ladurie, E, Le Roy (1976), 'Family structures and inheritance customs in
Bintliff,J.L. (1577), Environment and Settlement in Prehistoric Greece, Bri sixteenth century France',J. Goody,J.Thirsk ve E.P. Thompson (der.), Fa-
tish Archaeological Repors, International Series cilt 28. Oxford. mily and Inheritance: Rural Society in Western Europe 120L1800 iinde'
Bintliff, J.L. ve Snodgrass, A.M. ( 1985),'The Cambridge,/Bradford Boeoti- Cambridge.
an expedition; the firstfouryears',Journal of FieldArchaeology 12, l2L6l. MacDonald, C. (1986), 'Problems in the twelfth century BC in the Dodeca-
Annua] of the Britsh Schoo] at Athens 8r, 125-5l.
Boardman;J. (1980), The Greeks Overseas. Londra. ^ese',
MacDonald, W.A., Coulsen, w.D.E. ve Rosser, J. (1983), Excavations at Ilic-
Brann, E. (1962), The Athenian AgoraWII. Late Ceometric and Proto-Attic
Pottery. Princeton. horia in Southwest Greece 3, Dark Age and B|,zantine Occupation. Minne-
apolis.
Camp,J.M. (979) 'A drought in the late 8th century BC' , Hesperia 48, 397_
4tt. ' MacDonal 1972),
Camp, J.M' (1985) , The Athenian Agora: Excavatons in the Heart of C]assi- on. Recon Region
cal Athens, Londra. MacReady (der.) (

Cartledge, P. (1979), Sparta and Lakona. Londra. in Brirain

Catling, H.W. ( 1979),'Knossos 197 8', Archaeological Reports 2S, 4T58. Morris, I.M. (1987), Burial and
Cherry,J.F. ( 1983) , 'Frogs around the pond:perspective on current archaeo Popham, M.R. ve Milburn, E. (l C pouery of Xe-
logical survey projects in the Mediterranean region', R. Keller ve W. Rupp, ropolis (Lefkandi): a summary' ol-at Athens 66,
Archaeological Suvey in the Mediterranean Region, 375476' British Archa_ 33v52.
eological Repors, International Series 155. Oxford.
Pophami M.R., Touloupa, E. ve Sackeu, L.H. (1982), 'The hero of Lefkan-
di'' An tiqu ty 56' |69-7 4.
6 Coldstream, J.N. (1960), 'A geometric well at Knossos', Annual of the Bri- 7
Renfrew, C. ve WagstafI,J.M. (1976), An Island Polity: the Archaeology of
tish School at Athens 55,159-71.
Exploitation on Melos. Cambridge.
Coldstream,J.N. (yaknda) , The North Cemetery at Knossos.
Rhodes, PJ. (1981) , A Commentary on the Aristote]ian Athenaon Po]iteia.
Davies,J.K. (1971), Athenian Propertied Families 600-300 BC. Oxford.
Oxford.
Davies,J.K (1978), 'Athenian citizenship: the descent group and its alterna-
3, 705-21.
Rihll' T.E. ve Wilson, A.G, (1985), Settlement Structures n Ancient Greece:
tives', Classca I Journal 7
Model-based Approaches to Analysis, Working Paper 424, School of Geog.
Daes, J.K (l98l), Wealth and the Power of Wealth in Classical Athens.
raphy, University of Leeds.
New York.
Runnels, C.N. ve Andel, T.H. van (1987a), 'The evolution of serrlement in
Diamant, S. (1982), 'Thesus and the unification of Attika', Studjes n Attic
the Southern Argolis and economic explanation', Hesperia 56,30T34.
Epigraphy, History and Topography Presented to Eugene Vanderpool, Hes-
Simms, R.M. (1983), 'Eumolpus and the wars of Athens', Greek, Roman and
peria Supplemenf 19, 3&50. Byzantine Studies 24, 197-208.
Donlan, W. (1985), 'The social grouPs of DarkAge Greece', Classical Phik> Snodgrass, A.M. (1977), Archaeology and the Pase of the Greek State. Cam-
Iogy80,29&308. bidge.
Fowler, PJ. (1972), Archaeology and the I'andscape. Londra. Snodgrass, A.M. (1980), Archac creece: the Age of Experimenf. Londra.
French, E.B. ve Wardle, K (1988), Problems n creek Prehstory' Bristol' Snodgrass, A.M. (1983), 'Two demographic notes', R. Hngg (d,er.), The Cre-
storage and
ek Renaissance of the 8th Century BC iinde, 167-I.7|, Stokholm.
), Economic Wagstaff,J.M. (987), Landscape and Cu]ture. oxford.
APProaches
eries 96. Ox- Wells, B. (1983), Asine 1L4.2-3. The proto-Geometric Period. Stokholm.
Willetts (1967), The Law Code of Gortyn Berlin.
ford.
Hodkinson, S.(1986), 'Land tenure and inheritance in classical Sparta',
Classcal Quar rly 36, 37 &406.
te
Hodkinson, Hodkinson, H. (1981), 'Mantineia and the Mantinike: sett-
S. ve
lement and society in a Greek polis', Ann ua I of the Brtish Schoo] at Athens
76,239-96.
Humphreys, S.C. (1983), The Family, Women and Death. Londra.
 5

Gurur ve nyarg, saduyu ve geim:

Yunarr kentinde dei/toku ve toplum

Robin osbone

Kent ve krsal alan arasndaki ekonomik iliki, eski a tarih-

ileri tarafindan sklkla yneltilmi bir sorudur. Dahas, sorula-
cak anahtar sorunun ne olduu hakknda, gerekte, evrensel bir
uzlama olmutur. Nitekim, Moses Finley, The Ancient Eco-
nomy adl kitab iindeki 'Kent ve Krrsal' ksmnda yineleyerek
sorar, 'Bir antik kent gereksinimlerinin karln nasl demi-
ti?', ve Geoffrey de Ste Croix, The Class Struggle n the Ancent 9
Greek World adl kitabndaki 'Polis ve chora' ksmrnda asl dik-
kat edilecek zellii belirtir:

Bir Yunan (veya Roma) kenti, normal olarak, kendi cho-

ra'snda (territorium) veya en azndan, yaknnda yetitirilmi
hububat ile kendini beslemeyi umard.l

Ancak bu soruyu ve sadece bu soruyu sormanln iki istenme-

yen Sonucu vardr: kent ve krsal arasrndaki ilikiyi bir bilano2
anlamnda ele almaya gtrr; Yunan polisi iinde, en azndan
aktrlerin kendileri byle net bir blnme yapmazken, kent ve
krsaln net olarak blnebilir olduunu etkin bir ekilde ng&
rr3. Bu makalede, kent ve krrsal arasrndaki deitoku mesele-
sine ok deiik bir adan yaklamak istiyorum ve kent ile krsal
arasndaki ekonomik ilikinin hem zengin toprak sahiplerinin
nakit paraya olan gereksinimleri balamrnda, hem de topraksz
kent sakinlerinin yiyecee olan gereksinimleri balamnda anla-
lmas gerektiini tartacam.
 YUNAN KENTNDE DElTot(U VE ToPtuM
Yunan kentlerinin, vatandalarn topraktan beslemeye Ver-
dikleri byuk ncelik, topraksz kent sakininin varlndan ba-
mslzdr ve bunun, kent ierisindeki, ya da kentler arasndaki
ticaret dengesi meselesinin ok tesine taan Sonularr vardrr.
Bir kent, kendi yiyecek gereksinimlerini kendi toprandan ne
kadar emin bir ekilde karlayabilirse, politik bamszln ko-
nmasl da o derece kolay olurdu. yleyse, kentin geimi iin ge-
rekli yiyecein kentte yetitirilmesine verilen deer ve topran
yegane doru drst yatrm olarak grlm olmasr, toprak_
mlkiyetinin ideolojik veya gerek anlamda vatandala balan-
mr olmasr ve tm toprak mlkiyeti eitlerinin saygn olmasr
arasrnda dorudan bir iliki var gibi grnmektedir, yle ki va-
tanda kitlesi arasrnda'srnf blnmeleri olumam ve bamh
olma ideolojisi gelimemitia. Dahas, iftilik yaPmann politik
etkileri, toprak sahibinin zerinde, vatandalk haklarnn tam
olarak uyguland tek yer olan kentte oturmak ve politik bam-
szl ve tarlalar koruyan Vatanda ordusunun ekirdeini olu-
turmak iin kuwetli bir bask yaraar.
' Yunan kentinde toprak mlkiyeti, sadece bir sosyo-politik ha-
reket deildi, ancak gerekte, sosyopolitik kuwetler daha eko-
r20 nomik olan kuwetlerle yarryordu. Bu grafiksel olarak, aktif
iftilerin sahip olduklar ve altklar topraktan uzakta, kent
iinde yaamaya karar vermelerinde grulr. Ancak bu ayrca,
Yunan kentine zg olarak vurgulanm kent ve krsal alanrn
birbirini tamamlayrc zelliini salayan sosyo-politik durumun
da nceliidir (Humphreys 1978, r34). nk kentin gelimi
bir ky gibi hareket ettii, krsalla sadece bir kyun tarlalarla ili-
kilendii ekilde baland yerde, kent ve lursal blnemez Ve
kentin beslenmesi veya kent ve krsal arasndaki dei-toku me-
seleleri hibir ekilde ortaya kmaz.
Bu kent modeli, birbiriyle olduka zt iki toprak iletim yn-
temi ile tutarldr:
(i) ekonomidr zorlama ile efendiye ynelik ihtiya-fazlas
retim sistemleri (zellikle klelik)
(ii) tam kyl olarak toprak mlkiyeti
Birincisi, geni olarak, Klasik dnemde Sparta'daki; ikincisi,
neredeyse tm dier Yunan kentlerindeki durumdur. Her iki
YUNAN KENTNDE oloxu VE ToPtuM
kategoriyi de, 'Avrupa'da az ok kendi kendini destekleyen b-
yume sistemine ilk hamlenin', yukardaki her iki durumun da-
klelik ve kyl mlkiyetinin- pklmasyla gelien snf ilikile-
rine dayanm olduunu iddia ederek, Past and Present'da
l97O'lerin sonunda ve lg80'lerin banda youn bir tartma
balatm olan Profesr Robert Brenner'den aldm. Brenner'in
tartrmasl' Yunan kentindeki sosyo-politik nceliklerin, ekono-
mik kuwetlerle yarm ve ekonomik byumeyi engellemi ol-
duu grn yeni bir adan desteklemektedir.
Ancak model kent, bir eit hayali kurgudur. olaslkla, tm
toprak sahiplerinin kentte oturduu rnekler nisPeten nadirdi,
belki de toprak mlkiyetinin vatandalk iin gerekten gerekli
ve yeterli bir koul olduu kentler de nadirdi. Ancak, modelin
ngrd sisteme harfiyen uymamak ok da nemli deildi,
nk gerek konu, kentlerin model durumu doruymu gibi
hareket edip etmedikleridir. Modeli desteklemek iin tartlabi
lecek bir rnei Mantineia'nn tarihi salamtr. 385,de Sparta,
kentlerini blmeleri ve kylerde yaamaya geri dnmeleri iin
Mantineiallar zorlamt. Xenophon bunu naklederken, ml-
k olanlarn deiimden mutluluk duyduklarn nk imdi
tarlalarna daha yakn yaamakta olduklann aka belirtir. An- 2l
cak gerekte yeni durum, model kentten farkl izgilerde ve
farkl normlara gre ilev gren yeni bir topluluk tipi yaratma-
mt, nk d bask kaldrld anda Mantineiallar tek bir
kent merkezine geri dnmlerdi5.
Ancak eer model baz Yunan kentleri iin iler gzkyor-
sa, hakkrnda en ok bilgi sahibi olduumuz Ve antik Yunanis.
tan'da kent ve krsal alan arasndaki ekonomik ilikiye dair pek
ok almann zerinde merkezlenmi olduu o istisnai kent,
Atina, iin ne kadar ilemektedir? Tabii ki btn Atinallar poli-
tik merkezde oturmadrlar yapanlarn orannl, bilima-
-byle
damlar olaslkla, srekli fazla hesap|adlar ( osborne 1985, 225
n.91)- ancak muhtemelen, Kleisthenes'in ana hamlesi, politik
merkezi blmek ve larsal aldnnn kylerine politik sre iinde
ayr|maz ve gerekli bir rol vermek suretiyle tm Atinallarn br
politik merkezde yaamasn mmkn klmakt. Atinallar mer-
kezde toplanmaya devam etmi ve darya gidip de kendi toprak
paralarnda yaamam grnyorlar ve eer bu byle olmasay-
d demokrasi olaslkla ilev gremezdi. Atina'da, vatandalk
resmi olarak toprak-mlkiyetine dayanmyordu: Lysias 34, en
 YuNAN XENTNDE DEToKU VE ToPtuM
azlndan baz Atinahlarn, byle bir balantryr zorlamann vatan-
da kitlesinin kompozisyonunu deitirecek olmasnn farknda
olduklarn aka belirtir. Ancak, toprak mlkiyeti vatandala
balyd. Dahas baz Atinallar, toprak-mlkiyetinin ahliki de-
erini ok byuk bir olay haline getirmeye, dier Yunanllar ka-
dar hazrd: Xenophon (zellikle oikonomkos'da), asl ancak
tek olmayan rnei sunar. Atina demokrasisinin ideolojisinin
merkezinde, Atinallarn yerli olduklarr, o topraktan doduklar
tartrmasr vardr ve bu yerlilik tm Atinallarn eitlii iin (ve ay-
rrca vatandalrk ayrcal iin) temel destei salamt.
Dahas, ekonomik dzlemde Atina'nn dier kentlerden tarz
olarak gerekte farkl olmad, Finley'in iddialarnn merkezin-
de yer alr. Finley, tarrmsal olmayan igcnn nispeten byuk-
lne ramen kentin ekonomisinde nemli olmu hibir ey
retmediini (krsal alanda karlan gm dnda) ve kentin
bir retim merkezi deil bir tketim merkezi olarak kalm ol-
duunu vurgular.
Antik kentlerin kendi'yiyeceklerini, madenlerini, klelerini
ve dier gereksinimlerini' nasl karlam olduklarr meselesin-
den bakldnda, model kentin ekonomik olarak hareketsiz bir
t22 kent olduu arktrr' nk vatandan kendisi tarafindan retil-
meyen gereksinimler iin ok dk bir talep vardrr. Finley iin,
Atina'nrn gm iletimi, yiyecek iin kendi gereksinimlerini
kendi arazisi iinden karlamadan dahi Atina'nrn, kabark da-
lm faturasn karlayabilmi olduu anlamrna geliyordu ve by-
lelikle Atina krsal alan, dier kentler kadar hareketsizleebilir-
di. Eer, bu bak as benimsenirse, Aristophanes'de, Akharni-
ans 3T6, Dikaiopolis'in ifade etmi olduu tccarlarn kentin
dnda bilinmedikleri (Akharnai gibi ok byuk ve zengin bir
toplulukta bile) grn gerekten kabul etmek ve arkeoloji ve
yazl belgelerin, Atina'nrn, Peiraieus'un ve madencilik blgesi-
nin dndaki pazar yerlerine ait kantlar salayamamasnn
nemli olduuna inanmak olas hale gelir. Krsal alan, grl-
m olduu gibi, pazarda almak ve satmak iin hibir nemli ge-
reksinimi olmadan kendi varlrn srdrebiliyordu.
Ancak bu iddia gerekten doru mudur? Bunu incelemenin
bir yolu, belirli rneklere bakmaktr. Atina iin az sayda erkek
nispeten iyi bilinmektedir nk mahkemelerde mlk meselele-
rini ieren dava|ara karmlardr. Byle bir erkek, tek bir mah-
keme vakasnda, rakibinin konumas Demosthenik korpusda
YUNAN xENTNDE DEToKu VE ToPtUM
42. sylev olarak korunmasa hakknda hibir ey bilmeyeceimiz
Phainippos'dur. Mahkemede yaplm olan iddiaya gre, Pha-
inippos konumacdan daha zengindir ve bu yzden de dinsel
ayin taahtlerini konumaclnrn yerine, kendi zerine almaldr.
Sonuta, sylev hem Phainippos'un mlk hem de konumacr-
nn mlk hakknda olduka detayl bilgi iermektedir ve bu
bilginin arprtlm, olaslkla da sistemli bir ekilde arptlm,
olduu konusunda emin olsak bile, yakndan deerlendirildi
inde istisnai ilginlikte bir bilgi olduunu syleyebiliriz.
Kallippos'un olu Phainippos, kaynpederi tarafndan evlat
edinildiinden, iki ailenin mlkn (hem kendi babasnn aile-
sinden hem de karrsnn babaslnln ailesinden gelen mlkleri)
miras almt. Rakibinin iddiasna gre, her iki mlk de o kadar
nceleri dinsel ayin yuk
mada tarif edildii gibi
blgesinde olan ve en
uron'un gneyindeki Erasinos vadisine yerletirdikleri bir deme
olan Kytherros'da,(Traill 1986, 47-57), tek bir toprak mlkn-
den olumaktayd. Phainippos'un babasna ait olan deme'nin
ne olduunu bilmiyoruz, arcak kapnpederi Kytherros'dan de-
il, Kolonai'dendi6.
Phainippos'un rakibi, daha nce benzeri grulmemi Ve mey t23
hur olmu lmle, Kytherros mlknn ewesini 'krk stad'-
eer bu doruysa bile
uygun byklkte bir
olarak, konumac ta-
nmsal iletimin doasn tarif etmitir Ve tanmsal rn hakknda
iddialarda bulunur. Arpa, asmalar ve kereste arazideki retimin
ekirdeini oluturur: Arpa retimi 1,000 medmnoi'den daha
fazla olarak (yaklak 40 hektarn byle ekilmi olduunu ima
edebilir), arap retimi ise 800 metreta olarak verilmitir ve ke-
reste retiminin gnde 12 drahmi getirdii varsaylmaktadr
(7.20). Mlkn, iki harman yeri (sadece olaslk olarak, mlkn
nceden ayrk iki mlk birletirdiini gsteren bir iaret midir?)
ve h_ububat depolamak iin kullanlan birka binas vardr (7).
Konumacr tarafindan bahsedilmi olan yegane igc alt
eek ve kerestenin nakledilmesi konusunda szedilen iki veya
daha fazla eek srcsnden olumaktadr ve iddia bunlarn
bu ama iin yllk olarak ie alnm olduudur. Hayvan veya in-
san, dier hibir igcnden bahsedilmemektedir: konumac-
* 'Sad' aklak 184'8 meteye denk gelen esk bir Roma wunluk bimidir. (.n.)
 YUNAN KENTNDE DEToxu VE ToP.UM YUNAN XENTNDE DElToxU VE ToPtul^

nn, mlkn byuklne ve zenginliine ait izlenimi azaltmak maldr. Rakibi, odun iin 3,500 drahmilik bir gelir (allan yl
deil arttrmak istedii gznne alndnda, bunun iin iki iin gnlk l2 drahmi; eer odun yalnzca durgun sezonlarda
olasr neden var gibi grnmektedir: Ya alt eek ve onlarn sr_ ilenmise sa1, daha ok l,000 drahmi gibi olacaktr), arpa iin
cleri konumacnn araziyi ziyaret etmi olduu mevsimde ye- 18,000 drahmilik bir gelir (medimnos bana 18 drahmiden
gane igcyd ve sadece aa kesme iinde alyorlard, ya da l,000 medimnoi; burada 3-5 drahmilik bir fyat daha gereki
Phainippos tarafndan altrrlan kalc igc o kadar kkt olacaktr), ve araP iin 9,600 drahmilik (bir merretes bana l2
ki anlatlmakta olan durumu hafifletmi olacakt. Birincinin le- drahmi zerinden 800 metretai) bir gelir iddia etmektedir. Bu
hine olarak, konumacnn araziyi Metageitnion'da (Austos) yaklalk 31,000 drahmilik bir toplam verir (veya kereste iin
yani rnein, Eleusis kaptlarrnn mermer tanmasnda kullan- azaltlm bir alma pl zerinden ve arPa iin azaltlm bir fi-
lan yk hayvanlarnrn tarmsal ilerden azad olduklar bir ayda; yat zerinden yaklak 15,000).
ve Hesiod'un, iftinin enerjisini odun kesmeye adamas gerek- Phainippos bu nakit Parayr ne iin harcamt? Mlkn ilet-
tiini nerdii zamana yakn bir zamanda ziyaret etmi olduu- me giderleri nemsiz olmu olamaz:. temel yiyecek gereksinim-
na dikkat edilebilir. Dahas, btn bir yl boyunca aa kesmek lerinin evdeki retim ile karlanm olduunu dnsek bile,
iin byle bir gcn ie alnmaslnln, ormanlk alana ayrrlm geriye deitirilecek eekler ve kleler, denecek kiralk igc,
ok byuk bir sahayr kastedecei ve konumacrnrn bunu, anlat- alnacak yiyecek d ihtiyalar (kyafetler, aletler, binalar ve bi
makta olduu olap daha dafaz|avurgulamak iin kullanmama- na bakm) ve buna benzer eyler kalmaktadr. Ama bu kalemle_
snn garip olduu tartlabilir7. ikinci nerinin lehine olarak rin tutarnrn, Sunmu olduum nakit para gelirinin muhafaza-
da olaslkla igc talebindeki en youn dnemi karlamak kar hesabna bile erimesini salamak hayal gcn byuk l-
tzere, Attik tarmnda ok byuk lekte kiralk igc kullan_ de zorlamay gerektirir. Ancak, Phainippos'un tam bir yalanc
m olduuna dikkat ekilebilif. olduuna inanmadmz srece, konumann iinde, bu nakit
2\ Phainippos'un rakibi, Phainippos'un kaynaklarlnln leini gelirin onun nakit giderlerini karlayamam olduuna dair ka_ 25
gstermek ile ilgileniyordu, dola;nsyla mlkte olup bitmi eko- nrt vardrr' Konumac, mlk ziyaret ettiinde, mlk zerindeki
nomik bakmdan czi nemdeki eylerin pek ounu anlatmrn- grnr borlar belirleyen hibir horos bulunmamasna ra-
dan karm olabilir. Phainippos'un, hanesinin gereksinim duy- men, Phainippos'un o zamandan beri pek ok borcu olduunu
mu olduu tm yiyecek eitlerini, mlknde yetitirmeyi iddia ettiini ne srmektedir: Pamphilos ve Rhamnous'lu Phe-
amalayp amalamadn sylemek kesinlikle olanakszdrr: ar- idoteles'e borlanrlm 6,000 drahmi; Phlya'h Aiantides'e bor_
pa ve arabn, mlkn retmi olduu yegane yiyecek maddele- lanlm 4,000 drahmi; ve Anagyrous'lu Aristomenes'e borlanl-
ri olduunu kesinlikle Varsayamayz. Ak olan ey, Phainip m l,400 drahmi (2G8). Konumac, bu borlardan sadece en
pos'un hanesinin (rnein, yirmi yeden oluan) iddia edilen Sonuncusunun geri denmi olduunu gSterebileceini iddia
arpa mahsulnn vo |0'dan daha fazlasn tketmi olmasnrn etmektedir. Bizim iin, borlarn konumann getii zamanda
imkinsz olduudur. Rakibi, hububat mahsulnn bir ksmn gerekten ok fazla olup olmad nemsizdir; nemli olan ey
bunlarrn, yakn gemite Phainippos'un nakit giderinin kendi
oktan satm olduunu Phainippos'un kendi azndan kabul
etmesi iin zorlamakta ve ayrrca Phainippos'un sonradan, depo nakit gelirini am olduunu gsteren kantlar olmalardr.
da bulunmu olan hububattan daha fazlasn satmr olduunu 42'deki [Demosthenes] konumac, Phainippos'un aldl ve-
iddia etmektedir (6.8). ya alm olduunu iddia ettii bu borlar hangi koullar altnda
Konumac kesinlikle abartmaktadrr; ve aktarlmr olan arpa aldn sylememektedir, nk hakim'lerin, bu borlartn uy-
fiyat (18 drahmi), zellikle Attika'nn pek ok ksmndaki kt durulmu olduuna veya artk geerli olmadna inanmalarnr
hasatrn bir sonucu olarak atipik bir ekilde yksektir. Bununla istemektedir. Phainippos'un bu borlar neden alm olabilece-
beraber, verilen saylan yanya' bile blsek, Phainippos'un ml- ine dair bir sebep bulmak iin en iyi rehber, drdnc ytzy|-
k, ylhk 5,000 drahmi nakitParaya yakn bir mahsul vermi ol- da dier Atinallarn bor para alm olduklar koullar hakkn-
 YuIAN KENTNDE DEToKU vE ToPtull^
da elimizde bulunan bilgidir. Hatiplerden ve Ioros'lardan ge-
len kantlar, Finley tarafindan 35 yl kadar nce Srudies in Land
and Credit kitabnda toplanm ve analiz edilmitirg. zet ola-
rak, mlkn teminat zerine nemli byuklkte bir bor topla-
mann iki yaygn nedeni, bir eyizin oluiurulmas ve sahipsiz bir
mlkn kiralanmasdr; bitki veya toprak almak iin, ayinsel y-
kmllkleri karlamak iin, bir aile cenazesi trenini karla- lar verildiinde rn her zaman arpadr. Bu konumann tarihi-
mak iin ve baka bir kiinin geici krizini karlamak iin de
borlar alnd bilinmektedir. Eer Phainippos, sahipsiz bir
mlk kiralamak iin veya bitki veya toprak almak iin, bor al_
m olsayd rakibi bunun hakknda sessiz kalamazd, nk Pha-
inippos'un mlknn retim kapasitesini arttrm olan her-
hangi bir ey, Phainippos'un zenginlii hakknda hakimleri ik_
na etmek bakmndan ekmeine ya srm olacakt. Ayn ekil-
de, Phainippos bir dinsel ayin icra etmek iin de para alm ola-
mazd nk rakibinin en byk ikayeti, Phainippos'un bir
dinsel ayin gerekletirmesi gerektii, ama bunu yapmaddr
(22-3). Bir dn alma iin iine girmi gibi gzkmyorsa da
Phainippos, mlknn l talent'inin tasarrufunun kendisine ait
olmadn nk bunun, dul kalm annesinin yeni evliliinin
t26 eyizi olduunu iddia etmitir.
Phainippos'un babalarndan en azndan birinin olduka ya-
kn bir zamanda lm olduu doru gibi grnmektedir, an-
cak cenaze trenleri pahal olmusa da (Demosthenes 40.52'de
l,000 drahmi'lik bir toplam sz konusudur), Phainippos'un
borcunun tm buna indirgenemez' Ayn ekilde, Apollodoros,
komusunu 16 mnas'lk bir kefalet mebla ile kurtarm oldu_
unu iddia (Demosthenes 53.12-13) etse ve konumac da kesin_
likle, Phainippos'a ait hibir hayrrsever jestten bahsetmeyecek-
sede, Phainippos'un borlarrnn gerisindeki eyin fedakarlk ol_
mas kesinlikle olas deildir. Phainippos'un bor almasrnn ar-
kasnda ne yatm olduu hakknda hibir net fkrimizin olma- ormanlk alann iletilmesinin kalc deil de mevsimlik olduu
mas ok nemlidir: bu, zengin bir Atinalnn karlaabilecei nerisi doru ise, o zaman bu, sadece sradan igc yerine da-
nemli nakit para gereksinimlerini ne kadar az anladmzln
bir iaretidir. Phainippos'un byk miktarlardaki nakit pur" g.-
reksiniminin nedenleri hakknda daha faz|a speklasyon yap
mak faydasz olacaktrr; ancak nakit para oluturmak iin duydu-
u bariz gereksinimin nda, Phainippos'un mlkn nasrl mayan kylye r.azarallbir nceliktir. Ancak kereste ileme ka_
altrrm olduunu incelemekten ok ey renilebilir. rarr da ilgintir. Kerestenin mlke gerek bir faydas yok gibi g&
* 'talent', esk br para birimdr. (.n.)
YUNAN KENTNDE DEToKU VE ToPtUM
Phainippos'un rakibi, onun mlkn bir eskhatia olarak ta-
nmlamaktadr. Bu neredeyse kesin olarak, ekime nispeten ge
alml olduunu ve olaslkla topran bir lde verimsiz oldu-
unu ima etmektedir (Lewis 7973,270-12). Hububat rnn-
den bazen sadece sifos olarak bahsedilmektedir, ancak ayrrntr-
ne ok yakn bir dneme ait olan Eleusis 'ilk-mahsuller' kayd.r,
Attika'da budaydan ok daha faz|a arpa yetitirilmi olduunu
gstermektedir (Garnsey 19B5; 198B, l02). Arpa, kesinlikle hem
insanlar hem de hayvanlar tarafindan yeniyordu, ancak buda-
pn daha fazla tercih edildiine dair belirtiler vardrr (Gallo 1985;
Garnsey 198B, 99 n.27) ' Phainippos'un buday yerine arPa yeti-
tirme karar, mlknn verimsiz oluunu yanstabilir: arpa, bu-
daya oranla kurakla daha faz|a toleranslrdr. Ancak karar,
mlk zerinde bulunan asmalarn altnda da deerlendiril-
melidir. Phainippos'un verimli bir ba olmu olmas, mlkn,
en azndan bir ksmnrn yeterli su kaynana sahip olduunu,
ama Phainippos'un b, ,F sulanm topran buday iin kul-
lanmadn ima etmektedir. Arpa yetitirmek pekala, mlkn
daha az iyi olan bir topranda, ok kazanlr bir rn olmayan
tutarl bir mahsul vermi olabilir; asma yetitirmek, dzenli ola- l2
rak ok revata olmu ve gereksinim doduunda veya pazar ko.
ullar zellikle elverili olduunda elden karlmak zere nis_
Peten uzun dnemleiin depolanabilir olan nakit bir mahsul
vermiti. Mlk mutlaka, hanenin geim gereksinimlerinden faz-
la, belki ok fazla, retmi olacaktrr ve Phainippos, iftilik faali-
yetlerini, bir yandan dk riskli yatrmlara te yandan da yuk-
sek nakit Veren yatlrlmlara ynlendirmi gibi grnmektedir.
Phainippos'un ormanlk alan iletmesi, pazarda bir uzantsr_
nn olduunu, daha da doruluyor gibi grnmektedir. Eer
imi igc istihdam eden iftinin, tarmsal pln durgun do,
nemlerini verimli bir ekilde doldurmak iin duyduu gereksi-
nimi gzel bir ekilde gsterir. Tam istihdam daha ok, yk hay-
vanlarrna ve klelere sahip kii iin, bunlarn ikisine de sahip ol-
rnmektedir, atl araba ile tanmakta ve satlmaktadr (John
Daes'in nerdii gibi (1971, 553) belki Atina'da veya belki ma-
 YUNAN KENTNDE DEToKU VE ToPtuM
dencilik blgesinde?). Phainippos'un rakibi, mahsul gn ba-
na drahmi olarak ifade etmektedir ve nakit bir gelir iddia etmek
kendi kanna ise de, iddia edilmi lekteki bir aa kesiminin
bir miktar nakit getirisi oluturmu olmasr gerektiini kabul et-
memek yanl olacaktr. Hamish Forbes, ormanlk alan kaynak-
larnn iletilmesinin, geleneksel olarak, Yunanistan'daki kk
iftiler iin temel nakit para kaynaklardan biri olduunu yakn
zamanda vurgulam t rl : komularrnr n pek oun a kyasla Pha-
0
inippos'un daha byk bir nakit para gereksinimi olmu olabi-
lirdi, ancak gereksinimi bu yolla karlamak da herhalde olduk-
a yaygnd.
zet olarak, rakibinin iddialarna dayanarak, Phainippos'un
nakit paraya olduka fazla gereksinim duymu olduunu ve ml-
knn iletimini, mmkn olduunca dzenli bir nakit gelir ge-
tirecek ekilde ayarlam olduunu iddia etmek mantkl grn_
mektedir. Arpasrnr hasattan ksa bir sre sonra azar azar satmak-
tadr, ak ekilde, fiyatlarn gelecekteki hareketi zerine kumar
oynamak yerine eline nakit para almaya heveslidir. Rakibi, hu-
bubat depolarnn zerine konmu olan mhrleri krm oldu-
unu ve hububat Ve ayrrca kereste Satmaya devam etmi olduu-
ra8 nu iddia etmektedir (8-9): eer bu doruysa Phainippos'un,
kendi yerleik pazar|ama uygulamalarrnrn karsna can srkrcr
bir davann kmasrn istemedii grnmektedir.
Phainippos hakknda sahip olduumuz bilginin istisnai oldu-
u kabul edilmelidir; ancak gereksinimleri ve uygulamalar ba-
kmndan atipik miydi? Rakibinin krsmen aa km durumu-
na krsa bir bak, pek ok Atinal zenginin benzer koullar iin-
de olmu ve benzer taleplerle ytzytze gelmi olabileceini ne
srmektedir. Demosthenes 42'deki konumacr, babasr tarafin-
dan kendisine, kardei gibi 4,500 drahmi braklm olduunu
ve byle kk bir miktar ile hayat srdrmenin zor olduunu
iddia etmektedir. Servetini madencilik blgesindeki faaliyetler-
le artrdn kabul etmekte, bu parap kendi bedeni ile alarak
ve i grerek (bu ne anlama geliyorsa) yaPml olduunu iddia
etmektedir. Ancak sonradan, 'madende i gren dierleri ile
birlikte ortak bir talihsizlii paylamrt' ve byuk para cezal,ar
borlanmak suretiyle 'kiisel olarak' biraz para kaybetmi ve So-
nu olarak, kente 3 talent'lik bir para cezasr demek zorunda
barna bir talent'- nk istimlak edilmi bir
kalmt
-'hisse
madende hissesi vard (3, 20' 22,29).
YUNAN KENTINDE DEToxU VE ToPLUM
Bu konuma}4 tartm olan bilimadamlar, sklkla konu-
rnactnrn nderliini takip etmi ve Phainippos'dan, bir eit giz-
leme yaPtr anlamnda phelenmilerdir; ancak rakibinin
kendisi hakkndaki her eyi aklamas da kendi menfaatine de-
ildi. Mtevazi bir mlk, madenlerdeki kendi emei ile, Ati-
na'daki en byk mlklerden birine dntrd (Demost-
hens'in 340 tarihli Donanma Yasasnda belirlenmi olan
300'den biri idi) tablo, hakimlerin Ve ayn ekilde modern oku-
yucularn sempatisini kazanmak iin tasarlanml bir tablodur.
Bu tablo aka yanl olarnaz ancak madenlere yatrlm olan
para kolaylkla grnr olmadndan, babasrnln ona brakm
olduu 4,500 drahminin vasiyetin toplamr olduundan emin
olamayz: bunun, kendisine braklm olan toprakl mlkn de-
eri olmas ve bunun zerinde de nceden alnm madencilik
hisselerinin bulunmu olmasr olanak d deildir. Konumac
kesinlikle, bu davap ortzya getirmek iin bile madencilik ceza|a-
rn deyebilmi olmalrdr ve bu da, bir tanesi belki 3 talente va-
ran birka Para Cezasrn demek iin nakit para retmeyi baar-
m olduu anlamrna gelirll.
Detaylar hakknda ne kadar pheci olsak da burada, kesin-
likle nemli nakit para gereksinimleriyle karrlam ve bir yarg- t29
lama ykmll stlenmek konusunda hAli yeterli bir pozis
yonu olan bir adamla ytz ytze gelmi durumdayz. Kabul ettii
gereksinimler, Phainippos'un karlam olduu gereksinimler
ile ayn tzrzda bile deildir, ancak ok benzer bir lektedir. Bu
her iki zengin adam da kendilerini, ok ar nakit para gereksi-
nimleri karlamak zorundalarm gibi gsterebilir ve byle zen-
gin adamlarn durumu ile karlamam olmas muhtemel an-
cak phelenmi gibi grnen hakimlerin onlara inanacaklarnr
umabilirlerdi. Ancak davann znde, hibiri kendi yukmllk-
Ieri ve harcamalar ierisine, dinsel ayinler ya da esphorai ek-
lindeki nakit paraya ynelik kamusal gereksinimi katmyordu.
Dinsel ayinler ve eisphorai hakknda bildiklerimiz, zenginle-
rin zerine bunlarrr zorla ykledii gereksinimlerin, en aztn-
dan, zel gereksinimler kadar byuk olduunu ne srmekte-
dir. EisphoraLar zenginler zerindeki periyodik harlard, bun-
lar beinci yuzylda daha seyrek, drdnc yuzylda ise daha sis.
tematik ve dzenli olmutu. Elimizdeki bilgi, her iki 1uzyrlda da
bu harlarn, bireysel hanelerin zerinde yaPm olduklan etki.
yi doru olarak belirleyeceimiztzrzda deildir ancak korunmu
 YUNAN KENTNDE DElToxu VE ToPtUM
saylarn rastgele Seimi gereksinimin leine dair bir izlenim
vermektedir. Peloponez savarnrn i|k esphora'snn amacnn
200 talent toplamak olduu sylenmektedir (Thucydides 3.l9)
_ herhangi bir mttefik tarafindan denmi olan vergiden ok
daha faz|a bir toplamdr' 417/l0'dan 403/2'ye kadar olan d
nem boyunca bir zengin ahs (Lysias 21'3), iki eisphora iinde
3,000 ve 4,000 drahmi demiti. Drdnc yiz1lda, Attika'daki
mlklerin toplam ar.aPara deeri hesaplanm ve eisploIa son-
radan, byle harlarn srasyla 30, 60 ve l20 talent verecei g
r ile, anaParanln vo 0.5, vo I veya vo 2 orannda arttrlm
trl2. Bu mlk deerlendirilmesi yapld srrada mecburi harc
demekle yukml olanlarrn, symmory'ler* halinde organize
edilmi olmalarr, Ve o Zaman veya ksa bir sre Sonra, her sym-
mory'nin en zengin yelerinin, symmory'den gelen tm toplam
demeyi arttrmaktan Ve symmory'nin dier yelerinden gelen
toplam para demelerini almaktan Sorumlu olduklar olas gibi
grnmektedir. E'sphora'yr demekle ykml olanlarn says
ok tartlmrtr Ve b, eisphora toplamak ve dinsel ayinlerin ic-
raat iin aynr symmory'lerin mi istihdam edilip edilmedikleri so
fusu ile yakrndan balantldrl3. Ancak, hibir modern bilima-
dam 1200'den daha az sayda Atinal mlk sahibinin eisp1ora
3o demek iin ykml olduunu kabul etmek istiyor gibi gzk-
memektedir; Yani olasrlkla Atinallarn vo l'den biraz az bu
harlara katkda bulunmak zorundayd. Bariz olarak, espho-
ra'nln bu zengin adamlarn servetleri zerinde yaPm olduu
etki, ksmen bu harlarn denme sklrna balyd. Her du-
rumda bir bireyden talep edilmi olan miktarlar fazla deildi an-
cak, sahip olunan nakit parada yine de nemli bir delik aacak-
tr: eer Phainippos'un borlar hakknda kendisinin aklamala-
rnr kabul edersek ve bunlarn, mlkn toPlam deerinin yar-
srndan fazlasna yaklamam olacan varsayarsak' o Zamar,
eisphora onun iin, bir defada 150 ila 600 drahmi arasndaki bir
miktarda deme anlamrna gelecektir (baknz Daes 7977,554).
Dinsel ayinlerin maliyeti konusunda sahip olduumuz bilgi
neredeyse sadece yasal balamlardan gelmektedir ve bu yzden
de maliyet hesaplar tartmal bir arta tabidir. Ancak, Ati-
na'daki enliksel dini ayinlere denmi olan miktarn muhafaza_
kir bir hesabr, normal bir plda yaklak l00,000 drahminin yak-
lak 100 vatanda tarafindan harcanm olabileceini ve Panat-
henik kutlamaya rastlayan her drt plda bir bu masrafn, bunu
* 'symmory', Atina ve dier kentlerde, verglendirme amacyla zenginlikleri-
ne gre snflandr]m vatanda gruplarna verilen isimdir. (.n')
YUNAN KENTNDE DEToXU vE ToPtUM
paylaacak yaklak 20 faz|a kii ile, 120,000 drahmi'nin zeri ci-
vvfla ktn ne srmektedir (Davies 1967; 197t, xxi-l1).
Ancak dinsel enlikler iin olan bu masraf, Atina donanmaslnn
bakm maliyeti ile karlatnldnda neredeyse nemsizdir. Bir
trierarch* yukmllgu iin 3,000 drahmi gibi olduka muhafaza-
kar bir hesaplama zerinden bile (ve baz kiiler ve gruplar kesin_
kle daha fazla harcamrlardr), denizdeki 120 gemiye bakmann
maliyeti (356 iin kaydedilmi olduu gibi) 60 talent (360,000
drahmi) ve denizdeki l70 geminin maliyeti (322'de kaydedilmi
olduu gibi) 85 talent (510,000 drahmi) olmu olacaktrl4.
leyse sadece dinsel ayinler iin, olashkla sa1nlan l,000'i a
mayan en zengin Atinal ahslar (Demosthenes 14.1&19), plhk
l00 talente kadar yedek nakit para bulmak zorunda kalacaklard.
enliksel bir ayin stlenmek iin hibir birey bir ylda ikiden daha
skve bir trierarchyukmllgu stlenmek iin de birplda ten
daha sk anlamazdr ancak bulmalan gerekli olan toplam para
neticede, sadece daha para parayd, dahaaz deildi. Baz zengin
kiiler kesinlikle, bir trierarchyukmllgu iin nakit para topla-
mak amacyla arazilerini ipotek etmilerdi: bunun iki rnei dr-
dnc yuzyldan bilinmektedir ve bu nadir bir uygulama olmu ol-
mayabilirl5. Mlk sadece diervatandalara ipotek edilirdi ve by-
lelikle uygulama daha yaygnlam olsa bile vatanda kitlesinin 3
zengin lusmndan alnmas gerekli olan nakit Paranrn miktan et-
kilenmemi olurdu. Dahas ipotek kii iin, sonunda sadece, ya bir
dinsel ayin stlenmek zere bir sonraki deme istenmeden nce
ipoteklenmi toplam deyebilecek durumdaysa ya da toplam,
ipotek ile nicelik balimndan gelecekte yukml olmayacar bir
lde yani en azrndan bir trerarch gre yklenmek zorunda
kal4gayac bir lde azalm olduunda yararlyd.
ozet olarak, ok sapda zengin Atinal iyu< iniktarlarda na-
kit paraya gereksinim duymulardr ve buna sadece arasra deil
ama dzenli olarak iha duymulard' Horos'|ar byuk mik-
tarlarda nakit toplamaya ynelik, daha toplumsal olarak aa
vurulmu nedenlerin bazlannr gstermektedir; Phainippos'un
finansal pozisyonu, toplumsal olarak daha az aa km baka
zetr nedenler de olduunu ne srmektedir; Phainippos'un ra_
kibinin para ceza|ar, Atinalnn dava etme dknlnn fi-
nansal e&isini nasrl gstermi olabileceini ortaya koymaktadr;
eisphora ve dinsel ayinler byuk kamu talebini gstermekte an-
* 'trierarch', katl kadrga kaptanh. (.n.)
 YUNAN KENTNDE DEToxU VE ToPtU^^ YUNAN KENTNDE DEToxu vE ToPtuM

Cak tam anlatamamaktadr, nk drdnc yuzyl Atina'snda lantsal atflardan gelmektedir ve bu vergilerin ne toplam ol-
yasal olarak kanrlmaz olan bu demeler gibi, zenginlik de, ona duklarn hesaplamaya kalkmay veya ilerinde vergi mltezi-
sahip olan kiiyi iyiliksever, bir anlamda hem yerel toplulua ve mi* iin ne ayrlm olduunu bir kenara brrakn, vergilerin sa-
hem de genel olarak polise yardmda bulunmak zorunda brak- psn bile nicellemek olanakszdr. Elimizdeki bilginin geldii
mt. Tm bunlar, toplum iindeki dei-tokuu, kentin sadece kaynaklarn tipik bir rnei, Myrrhinous deme'sinden bir Me-
yiyecek ve dier ihtiyalarn elde etmek iin duyduu gereksi- ixidemos'un, bir talentin yarsndan fazla olan bir borcu kamu
nim anlamrnda gsteren bir Atina tablosunun, nemli bir boyu- hazinesine deyememi olmasndan Sonra mlkn satmakta
tu gzard ettiini ne srmektedir: klrsal da pazardan gelecek olduunu kaydeden belgedir. Bu borcu, eitli vergileri topla-
nakit paraya gereksinim duyuyordu. mak iin anlama yapm ancak nakit paray hibir zaman elde
oyleyse, bu gereksinimleri karlamak iin nakit para nasl edememi olan birka kiiye kefil olmak suretiyle yaPmltr. Me-
oluturuluyordu? Phainippos'un rneindeki taraflar, nakit pa- ixidemos'un arkadalar, ya onu canice istismar etmekteydiler
veya vergi toplama faaliyetini umduklar kadar kolay ya da ka-
ra toplamann iki geleneksel yntemini rnekliyorlar: Phainip-
zan| bulmamlardr, ancak faaliyetleri, bu tip kamusal servisle-
pos'un kendisi nispeten daha basit tarrmsal uygulamalara gven-
mekte; rakibi ise parasnrn byuk ounluunu gm kart- ri stlenerek kazan salamann bir nevi kuramsal olan olaslk-
maktan toplamaktadr. Ancak nakit para gereksinimi, bunlardan larnr gstermektedir. Vergilerin bazlarnn ok b1-k toplam-
dahaaz geleneksel olan tarm ve i uygulamalarrnrn gelimesine lar ierdii ve onlar iltizam etmi olanlar iin olduka faz|aka-
yol am olabilir. Drdnc yzyldan kalan eitli kira belgele- zan salam olabilecei, 30 ve 36 talentlik toplamlarn bahis
ri, ak bir ekilde kamu arazisi kiralamaya ynelik gittike artan konusu olduu dralrmlar ve drSatrmlar zerindeki % 2 vergi-
bir talep olduuna iaret etmektedir ve zengin kiiler byle top nin alnmas imtiyaz iin karlkl teklif verilmesine dair Ando
raklarn kk parsellerini bile byuk bir hevesle almlard (os- kides'in anlatm olduu hikiyede de kuwetli bir ekilde ne
borne l985, 549). Byle kiilerin kendi yiyecek gereksinimlerini kmtr (Andokides 1.133 vd.).
32
karlamak zere bu tip parsellere gerek duymadklar akt.
Kiralar ve vergiler, ipotekler gibi, zenginlik yaratmaz sadece 33

Toprak sahibi olmanrn gunnr ve yksek sosyal deeri byle ki-
ralamalarda kesinlikle rol oynamaktadrr, ancak ilave bir gelir
kayna arzusu, baz durumlarda eisphora ykmllnden kendine ait byuk miktarlardaki zel ve kamusal nakit para ge-
muafiyet (baknz osborne |g87, 42-3), byle adamlar pekala
etkilemi ve bu tip bir kiralama iin cesaretlendirmi olabilir. As-
lnda, topran zel olarak kiralanmas da, gemite takdir edil-
mi olduundan, daha byk bir lekte srm olabilir (osbor-
ne 1988). Burada, kiraya verenin avantajr ok byuk lde eko-
nomik olmaldrr ve kiracrlann ekonomik olmayan nedenleri ol-
muSa da, bunun olasl kiralar ksa sreli olduunda azdr. Ki-
rac iin potansiyel ekonomik avantajlar, lek ekonomileri ile
bir igcnn daha etkin olarak kullanlmasrn salamak olaslr-
n, deiiklikler yaPma olasln veya sadece, yanl tarrmsal
uygulamann sonularna gs germek zorunda kalmakszn
hzl bir kazan salama zerine kumar oynama}4 ierebilir.
Kent vergilerinin idaresi de nakit para gereksinimini dierle-
rine, _5-rlar vatanda kitlesinin dnda olanlara-, vermek
bakmrndan bazr olanaklar sunmutu. Ne yazk ki, byle vergiler
hakknda mevcut bilgimizin nemli bir ksmr, yaztlardaki rast-
onu yeniden datrlar, _kiralar vatanda kitlesi iinde, vergi-
leri ise biraz daha geni bir daire iinde-. Atinal zengin iin,
reksinimlerini, nakit dnda bir eyden karlamak, bu olaylarn
ierisinde biryerde nakite ewilmek zorundayd. Savan kendi-
si, paraya ewilebilir olan byk miktarlarda ganimet getirmiti
(baknz Austin 1986), ancak genelde zengin iin bu nadiren,
gvenilecek yeterlikte bir dzenlilik iinde olmutu. onunda,
aadaki nermelerden bir veya her ikisinin de doru olma ola-
slnr kabul etmeliyiz:
l) imalatn, Atina'da zenginliin yaraulmasnda gerek_
ten nemli bir rol oynamr olduunu;
2) en azndan nemli toprak sahipleri iin, tarmn ken-
disinin olduka kazanl olduunu ve eer yleyse o
Zar.ar.' Atinallarn korumacla gitmemi olduklar
da gznne alnrsa, olduka da verimli olduunu.
* 'mtltezim', devlet gelirleinden brinin (vegi) toplanlmas ini g6nru usul
istine a]an kimredr. Geliin b6y1e toplailmasna ise iltizam denilmektedir ('n.)
 YUNAN KENTlNDE DElToXU VE ToPLUM
Bu nermelerin her ikisi de, yerleik modern inanlarn kar-
sndadrr. Ancak, sadece gm madenlerini Atina ekonomisi
iinde ok hakim bir yere karmak suretiyle her iki nerme de
gereksiz klnabilir. Bunun dorulanmam olduunu, maden-
lerde ok azfaaliyet olmu gibi grnen drdnc yizyln ilk
te birlik dneminde, Atina'nn hayatta kalm olmasr ve ma-
dencilik faaliyetlerinden zengin olmu kiilere ait kantlar gs-
termitir. Madencilik balantlar, olsa olsa ona kerestesi iin pa-
zar sa|ayan madenlerden oluan Phainippos'un kendisi, g-
m ii ile uramadan Atina'da zenginlik yaratmanrn ve nakit
para retmenin olaslklarn gstermitir.
Finley'in, herhangi bir Yunan polisinde hatta Atina'da bile,
imalata temel bir ekonomik nem yklemenin karsnda olan
tartmalar hili salam bir ekilde geerlidir. Ancak tarrm, ge-
reksinim duyulduu derecede bir nakit para geliri retmi ola-
bilirmiydi? Bunu hesaplamann kaba bir yolu, nakit para talebi
ni arpa retimine ermektedir. Bir medmnos bana 5 drah-
milik ykseke bir arpa fiyat kabul etsek bile, en azrndan bazr
pllarda, kamusal gereksinimi karlamak iin gerekli olan 100
talenti toplamak iin 120,000 medimnoi satIm olmalyd.
3l 120,000 medimnoi (yaklak 5 milyon kg.), neredeyse 25,000 in-
san bir yl besleyebilirdi. Eer Phainippos'un atiPik olduu g
znne alrnsa bile, zenginler, kamu dentilerine, zel dentiler
kadar para harcamr olacaklardr, rnein, gereksinim duymu
olduklar nakiti salamak iin Atinal iftilerin her yl 10 mil-
yon kg. arpa (ya da eiti) Satm$ olmalan gerektiini dnmeli-
yiz. Bu, Peter Garnsey (1985) tarafndan kullanlmvarsaymla-
r alarak ve Attika'nn bir eyreinde hububat retimi yaplm
olduunu varsayarak, Attika'da retilmi hububatn bir eyrei_
nin zerinde bir ksmnn pazarlanmak zorunda kalm olaca
anlamrna gelir. Perikles, Plutarch ile ilgili anektodunda (Perik-
/es l6), toprann tm rnn hasatlardan Sonra satmak ba-
kmndan sradr olabilir, ancak eer Atinal zenginlerin nakit
para gereksinimleri byuk lde tarrmdan karlanmsa' o Zv-
man onlarrn gerekten ok sk bir ekilde pazar ilikilerine ba-
l olmu olduklar kanlmaz gibi grunmektedir.
Eer tarmrn, nakit Para toPlamaya yetecek kadar bir tanmsal
retim hacmi oluturmas mmkn olmusa bile, byle retim
iin yeterli talebi oluturmak mmkn mdr? Krsal alann
kendisinde, hem kendi gereksinimlerini karlamak iin toprak-
YUNAN KENTNDE orlroxu VE ToPtUM
lar yeterli lde verimli olmayanlardan hem de topraklarnd'a
bir veya iki rn yetitirmeye younlam olanlardan, tarlmsal
retime ynelik bir talep olacaktr. Ancak ciddi bir ihtisaslama-
nn yaygn olmu olmasr bile olas gzkmemektedir: bir ml-
kn retimi anlatldnda (Attik stellerinde veya Demosthenes
42'de olduu gibi) Veya art koulduun da (baz kira belgelerin-
de olduu gibi) eitli rnlerin yetitirildii grlebilir ve bu
da, pek ok mlkn deiik ekolojik koullara sahip ayr ayrl par-
sellerden olutuu ve deiik kullanma uygun olmasr durumda
bekleyebileceimiz bir eydir. Attika ierisindeki tarmsal retim
iin iki asl pazar kent ve en azrndan drdnc yzyln orta ya-
rs iin, belki 10,000 veya daha faz|a klenin istihdam edilmi
olabilecei madencilik blgesi olmu olmaldr (saplar hakkn-
daki speklasyonlar iin baknz Canophago 19B0, 34l-54). Ma_
denlerin, allmn dnda bir talep yaratmr olduunu, Souni-
on blgesinin sradr yerleim rgs Ve son Alman yzey ara-
trrmasr ile ortaya karlm, Sounion'un batsnda bulunan Kha-
raka vadisindeki, zellikle drdnc yuzyla ait tamamen klasik
tarrmsal faaliyetin younluu, gstermitiro. Arpa zellikle, k-
leler iin uygun bir yiyecek olarak kabul edilmi olabilir ve eer
Phainippos kerestelerini madenlere gndermekteyse, o Zaman 35
bu arpasnr orada pazarlamak suretiyle kurduu balantlar do-
lays ile olumu olabilir (ve Phainippos'u, kendisi de madenci-
likle sk bir ekilde i ie olan rakibinin dikkatine getirmi olan
eyin, madencilik blgesindeki bu arpa sat olduuna dair bir
speklasyon bile yaplabilir). Ancak btn bunlara ramen tale-
bin.en byuk ksmrnrn kentten gelmi olmasr lazmdr.
oyleyse kent bunun karln nasl demiti? Kent, nemli
bir lde bunu demi olabilirdi, nk dorudan veya dolay-
l olarak, eisphora ve ayinsel yardmlarda zenginlerin olutur-
duklar paranln pek ounu almaktayd. Dinsel ayin faaliyetin-
den faydalanan kimseler yaygn olmalyd, nk olaslkla, kent
sakinlerinin tekele alm olduklar hibir kamusal hayat sahas
yoktu, ancak gstermek ok zor da olsa, kent sakinlerinin kamu
faaliyetleri iindeki ve kamu faaliyetlerinden gelen paylardan,
kendi adil hisselerine denden daha fazlasn alm olduklar
inkir edilmez gibi grnmektedir. zel hizmetler ve zanaat fa-
aliyetleri, kentin deme yaPmasln olanakl klmada ilave bir rol
oynaml ve kent dndan nakit para gelmesine bir lde katk-
da bulunmu olacaktr.
 YUNAN KENTNDE DEToKU VE ToPtUM YUNAN KENTNDE roxu VE ToPtUM

Tm bu deerlendirmeler, Acina kenti iinde olduka byak lmasl zerine dayanmak yerine kle veya zgr igc istih-
ve karmak bir dei-tokua iaret etmektedir. Btnun, yksek dam eden byuk toprak-sahibinin ok farkl durumunun, ml-
kiyet idaresini olduundan daha farkl bir anlaya gtrm ol-
duunu inkir etmeye varmaktadr. Ve yine, geim kyls iin
iddia edilmi olan, 'birikimlerin retim-tketim birimi iinde
tutulduu' zengin Atinal iin kesinlikle doru deildir. ,Biri-
bir akkanla ve ksmen parasallam bir ekonominin Zar Zot kimler ne dolama dahil ediliyordu', ne de 'ihtiya fazlasrnn
elde etmi olaca bir dei-toku ilikileri hzna dayanm gibi oranlnl veya mutlak hacmini artrrmak' kendi kendine-iletimi'
artrmak anlamrna geliyordu.
oyleyse, Finley neden zenginler arasnda 'kyl-benzeri' bir
mentalite olduuna bu kadar kuwetle inanmaya balamt? An-
lalmas, benim burada Setiim alrntrnrn gsterdiinden daha
hakl kardklarr ve srdrdkleri harcamalar, magister'lerin, zor olan ok karmak bir tablo iin basit bir aklama o|arnaz
hakimlerin ve demokrasinin koruyucusu olan meclise katlanla- ancak drt e seilmeyi deerdir. Bunlardan birincisi, Mick-
rrn kamusal deme yapmalarn gerektiriyordu; bunun karI- witz'in 1937'de baslm olan 'Economic rationalism in Greco-
Roman agriculture' adl klasik makalesinin etkisidir. Mickwitz,
nda, dinsel ayinler ve eisphorai iin yukml
olmayanlar ise,
refahlarn koruduklar demokratik faaliyetler iin kendi kendi byuk lde Msr papirslerindeki mlk kaytlarl Ve Romal
lerine deme yapmak zere gerekli fonlardan kurtulmak iin, tarm bilimcilerinin kirllk hesaplarna dayanarak, kirlln
byle yukleri zerine alabilen zenginlere bel balamlard doru dzgn bir tablosunu elde etmek iin gerekli olan ve by-
Atina bein ci yizy|davergi toplamanrn imparatorluun mt- lelikle, tarmdaki Stratejiler arasrnda sadu1ulu seimler yaPma-
t36 tefik devletlerindeki zenginleri sokmu olduu tarzve lekteki y mmkn klan muhasebecilik kabiliyetleri ve kavramlarrnn r37
bir bask altna, kendi zengin Vatandalarn, drdnc yzylda, antik ada hibir Zamar gelimediini tartmtr. Mickwitz
nakit para toplamak konusunda sokmutu. Ancak bir temel fark iftilerin, kirlll belirlemeyi deil, sahtekarl engellemeyi
vard: Drdnc yzylda Atina'daki kamusal gereksinim, gene- amalam olan kamusal muhasebe yntemlerini izlemeleri ve
linde sistem iinde kalm ve Attika dna akmam olan bir na- doru dzgn ticari muhasebe gelitirmemi olmalar nedeniy-
kit para gereksinimidir. imparatorlukta, Atina tarafndan isten- le, ekonomik rasyonelliin gelimesinin imkinsz olduunu ne
mi olan vergi, Atina'nn kendisine nakledilmi ve olasllkla, pek srmtr.
ok mttefik,kente dolayl bile olsa ok az geri dnmtr. Yeterli ticari muhasebe yntemlerinin gelimemi olduu
Mttefiklerden talep edilmi olan nispeten dk dzeydeki iartlmazdrr ancak byle muhasebe yntemlerinin yokluunda
vergi, en azrndan Peloponez Savalna kadar, bunun altnda iftilerin (veya aslnda tacirlerin) ekonomik olarak rasyonel bir
grImelidir (baknz Renfrew 19B2). ekilde davranmalarnn imkinsz olduunu iddia etmek, rasyo-
Zengin Atinal vatandalarn karIam olduklar byk na- nel ekonomik davrann gerek olamayacak kadar dar bir tan-
kit para gereksinimlerini karllamak zere Pazar ile sk bir e- mn nermektir. Mickwitz'in kendisinin de iaret ettii gibi, ti
' cari muhasebe yntemleri ge onsekizinci 1uzyldaki tarmsal
kilde ilikiye girdiklerini ileri sren buradaki iddia, b1uk top-
rak-sahiplerinin,'kendi kendine yeterlilik iin "kyl-benzeri" devrime kadar hibir suretle gelimemitir. Bu bizi, Brenner l-
bir istek' duyduklar ve kk iftiye oranla, 'iftiliin prot kesine geri gtrmektedir (Aston ve Philpin l9B5). Roberr
lemlerine ve olanaklarna kar nitel olarak daha farkl bir yakla- Brenner, desteklenmi ekonomik bymeye geiin sadece, re-
ma' sahip olmadklar fikrini kabul etmi olan Finley ticilerin kendilerini korumak zere, pazarda alrm ve satlm yaP_
(|973/l9B1 l0B) tarafindan izilen tablo ile nemli lde e- mayazor|anm olduu Zamar, meydana gelmi olduunu tart-
limektedir. Finley'in ifadeleri, kendisinin ve kendi ailesinin a_ mrtrr. Klasik Atina'da, zengin toprak sahibinin pazar ierisine
 YuNAN KENTNDE DEToKU VE ToPtUM YUNAN KENTNDE oroxu VE ToPLuM

Zorlanml olduunu tartmtm. Toprak iletim sistemindeki ledii gerek imli bir
bu deiikliinin snrl leinin, desteklenmi ekonomik b- yatrm iin d bor-
ymeye yol amad gibi, ticari muhasebe adetlerinin uygulan-
lar olduunu neden-
maslnln da ayrca, ekonomik bir anlam ifade etmi olaca bir
duruma yol amam olduu tartlabilir.
Nakit iin nemli kamusal taleplerle karlam Atinallarn
ayd; biraz daha bJ-k bir say, bu
nakit para iin zel ihtiyalar pay-
lr vatanda kitlesil7 iindeki Servet
dalm hakknda ok az bilgiye sahip olmamza ramen, vatan-
dalarrn, rnein % l0'dan daha fazlasnn byle basklara ma-
ruz kalm olmas mmkn deil gibi grnmektedir. Bu talep-
leri karlamak zere ierisine zorlanm olduklar pazar, ok
yuksek derecede kendi kendine-yeten bir ekonomi ierisinde ta-
mamen yerel bir pazard' Bylesine kk lekteki bir ekono-
mi ve bylesine iddetli ve belirsiz deiikliklere maruz bir evre
iinde, arz ve talebin ekonomik olarak modellenmesi, yararsrz
bir aba haline gelmektedir. Kirll hesaplamak zere gerekli
olan varsayrmlar, basit olarak, ar derecede uzun-vadeli bir g
r benimsenmeksizin yaplamazdl Ve en zengin bile byle bir
gr benimsemeyi kaldramazd. Dahas, ekonomik denge sa-
t38 39
dece yiyecek kaynaklarndaki evreye baml dzensiz oynama-
larla deil ancak politik faktrlerle de tehdit edilmiti: klasik Yu- Drdnc yz1'],a ait iki ahsiyet, basklara kendi ekonomik
nan toplumu hem sosyal ve hem de politik olarak modern stan- temellerini kkten deitirerek Cevap Vermi olan baz kiilerin
dartlarla arrl derecede dengesizdi ve polis dier polislerde ol- olduunu gstermektedir. Bunlardan bir tanesi, byuk serveti
duu kadar kendi iindeki dengesizliklerle de tehdit edilmiti. hibir Zaman topraa bal olmam olan Demosthenes'in baba-
Bu yzden, ekonomik olmayan tamamen dzensiz faktrler ok
uzun vadeli bir gr bile tehdit etmiti.
Unl bir pasajnda Xenophon, gm PaZafl dndaki tm
pazar|arn srnrrlr olduunu Varsayar (Poroi 4.+6). Byle bir ifa-
de bize dar grl olarak grnse de, aslrnda bu, drdnc
yizy| Yunan dnyasndaki ticaretin znn ve koullarnln na-
sl alglandn gstermektedir. Nitekim eski Atinal toprak sa-
hiplerinin, Mickowitz'in'ekonomik ba}mdan rasyonel' olarak
tarif edecei bir ekilde davranma1, baaramam olmalar, ol-
duka iyi sebeplere dayanmaktadr: doal ve sosyal faktrler,
ekonominin saduyulu veya anlaml bir ekilde bamsz olarak
ele alnamayacan temin edecek ekilde birlemilerdir. (yanl)idare etmi olduundan bahseder. Aiskhines'in bu bl-
Finley'e ait, zengin Atinalnn sadece zengin bir kyl gibi mn kapanndaki konuma zeti, ekonomik sorumsuzluk ola-
davrand grn ekillendiren ikinci faktr, horos'lar hak- rak ifade edilebilecek olan sosyal ve politik yakkszl iyi ak-
kndaki almasrdr. Klasik analizinde Finley, Ioros'larn belir_ lamaktadr:
 YUNAN KENTlNDE DEToxU VE ToPtUM YuNAN KENTNDE DElToKU VE ToPtUM

zorlanmr olduunu tartmtm. Toprak iletim sistemindeki ledii gerek teminat zerindeki borlarn tmnn, verimli bir
bu deiikliinin srnrrl leinin, desteklenmi ekonomik b- yatlrlm iin deil, ar tketimi finanse etmek iin alnm bor-
ymeye yol amad gibi, ticari muhasebe adetlerinin uygulan_ lar olduunu gstermitir; bunlar tamamen ekonomik neden-
maslnln da ayrlca, ekonomik bir anlam ifade etmi olaca bir
duruma yol amam olduu tartlabilir.
Nakit iin nemli kamusal taleplerle karlam Atinallarn
sa1as olaslkla l,000 civarndayd;biraz daha byuk bir say, bu
taleplerin civarrnda olacak ve nakit para iin zel ihtiyalar Pay-
lam olacaktr. Ancak Atinah vatanda kitlesil7 iindeki selvet
dalm hakknda ok az bilgiye sahip olmamza ramen, Vatan-
dalarrn, rnein vo l0'dan daha fazlasnn byle basklara ma-
ruz kalm olmas mmkn deil gibi grnmektedir. Bu talep-
leri karlamak zere ierisine zorlanmr olduklar pazar, ok
yksek derecede kendi kendine-yeten bir ekonomi ierisinde ta-
mamen yerel bir pazard. Bylesine kk lekteki bir ekono_
mi ve bylesine iddetli ve belirsiz deiikliklere maruz bir evre
iinde, arz ve talebin ekonomik olarak modellenmesi, yararsrz
bir aba haline gelmektedir. KArll hesaplamak zere gerekli
o|an varsa1mlar, basit olarak, arr derecede uzun-vadeli bir g
r benimsenmeksizin yaplamazdl Ve en zengin bile byle bir grnrdr ve bundan dolay 'iyidir') yakndan ilikilenmi ol-
gr benimsemeyi kaldramazd. Dahas, ekonomik denge sa- o topran iletiminin ekonomisi sosyal ve poli
38 {ys^u_e91a'da,
dece yiyecek kaynaklarndaki evreye baml dzensiz oynama_ tik faktrlerle bal olmahdr. 39
larla deil ancak politik faktrlerle de tehdit edilmiti: klasik Yu- Drdnc ynzyilla ait iki ahsiyet, basklara kendi ekonomik
nan toplumu hem sosyal ve hem de politik olarak modern stan- temellerin rerek cevap vermi olan bazr kiilerin
dartlarla arr derecede dengesizdi ve polis dier polislerde ol- olduunu . Bunlardan bir tanesi, brik Serveti
duu kadar kendi iindeki dengesizliklerle de tehdit edilmiti. hibir zam olmam olan Demosthenes,in baba-
Bu yzden, ekonomik olmayan tamamen dzensiz faktrler ok sdr ancak daha ilgin bir rnek Timarkhos'dur. nk De-
uzun vadeli bir gr bile tehdit etmiti.
Unl bir pasajnda Xenophon, gm PaZafl dndaki tm
pazarlarn snrrlr olduunu Varsayar (Poro 4'+6). Byle bir ifa-
de bize dar grl olarak grnse de, aslnda bu, drdnc
ytizyI. Yunan dnyasndaki ticaretin znn ve koullarnln na-
sl alglandn gstermektedir. Mtekim eski Atinal toprak sa-
hiplerinin, Mickowitz'in'ekonomik bakmdan rasyonel' olarak
tarif edecei bir ekilde davranmay baaramam olmalar, ol-
duka iyi sebeplere dayanmaktadr: doal ve sosyal faktrler,
ekonominin saduyulu veya anlaml bir ekilde bamsz olarak
ele alnamayacan temin edecek ekilde birlemilerdir. (yanl)idare etmi olduundan bahseder. Aiskhines'in bu bl-
Finley'e ait, zengin Atinalnn sadece zengin bir kyl gibi mn kapanndaki konuma zeti, ekonomik sorumsuzluk ola-
davrand grn ekillendiren ikinci faktr, Ioros'lar hak- rak ifade edilebilecek olan sosyal ve politik yakkszl iyi ak-
kndaki almasdr. Klasik analizinde Finley, ioros'larn belir- lamaktadr:

l
 YUNAN xENTtNDE DEToKU VE ToPtUM
YUNAN xENTNDE DEToKU VE ToPtU^^
Timarkhos'un hibir eyi kalmadl ne eV' ne ok sayda
-
konut, ne toprak, ne kleler, ne bor verilmi para; yasalara
zerine merkezlenmemiti ve bize verilen aklama,
ona ,maksi-
dn' yerine' ken di-kendine ye ten' ui. h.., tuit.
uyan bir kiinin yaamn srdrd kaynaklardan hibir ey. Lze. 9
iin hibir teminat vermez. ni..-..
Atadan kalm mlkn hi yriz krzarmadan, suistimal ile,
can skrc dava ile, kendine ar gven ile, lks bir hayat ile,
korkaklk ile, utanmazlk ile yer deitirdi. Bunlar, onu vatan-
dalarn en kts ve en yararszyapacak zelliklerdir.

Finley'in grn oluturan nc faktr, eski yazarlarn

ekonomik meseleler hakknda yorumlarn koymu olduklar,
etiksel ereveyi gzlemlemesi olmutur. The Ancient Economy
kitabndaki Cicero ve Xenophon'a ait alntlarn sklna sade-
ce Aristotales yetimektedir. Ancak yine, ekonomiyi sosyal Ve po- rak bymesini mmkn klm ve gerekten
de desteklemi
litik olarak koullandrlm deerlerin iinden karmanrn im- olabilir, ancak buna neden olayley, Jn azndan kavramsal
ola-
kAnszlna dikkat etmek bir ey, zenginlerin gerekten de ge- rak olduka deiik b! ey olan, kentin bir politik
rak mevcut olmasdr. Polisin ve -...", ou-
im iftilerinden ayrt edilemeyen ekillerde davranm olduk-
larl sonucuna varmak ise olduka baka bir eydir.
Finley'in bu ekilde yazmaslnr, drdnc bir faktr daha da
artlandrrmtr; istatistiklere olan gvensizlii. Byle bir gven-
sizlik pek ok bakmdan yerindedir ancak ne Yunan dnyasnrn
dier ksmlar ne de Atina iin kesin nicelleme yapmak nere-
deyse hibir Zaman mmkn deilse de, her zamar. genel veri- karlayabilirlerdi. Klasik Atina'
4o
leri elde etmek mmkndr. Finley'in, Sfudies n Land and ilikiyi anlamak iin krsal alanrn retimine olduu
1om]k kadar 4l
Credt kitabndaki kendi almasnn sahip olduu en byk kentin tketimine de bakmalyz.
deer istatistiksel olandan kanmamasrdrr ve benim makalem, Btn bunlardan- iki soru ortaya
kyor: Drdnc ytizyl
baz ham ve hazrr, ancak muhafazakar olan hesaplar baznda bir Atina's ve drdnc <l Aiinaainn duv.a.rri"i"r-l.-
anlama erevesi oluturmaya almtr. inci yuzyldan farkl
Byuk Atinal toprak-sahiplerinin, bize hibir suretle mo- Drdnc yzyl Atin
dern iftiler gibi grnmemeleri gerektii ne bir srpriz olma- ne beinci ytzyl Atina's ne d
l; ne de bizim onlar daha b}^ik kyller olarak kabul etmemi- iin mevcuttur. Kesinlikle, hem
zeyol amaldr. Phainippos gibi kiiler, kyllerce karlalm de genel olarak polis. iin imp
iim,
olan nakit gereksinimlerden sadece miktar olarak deil ancak zengin Atinal vatandalar ze
nim-
eit olarak da deiik ihtiyalar ile karlamlardr. Phainip-
pos'un, mlkn ynetmesi hakknda sahip olduumuz krsa ta- olmaldr. Yine de, airr."uv?
rif iinde bile, nakit Paraya ynlenmi bir iftilik stratejisi takip luu deildir; trierarch yukm-
ettiinin izlerini grebileceimizi tarttm. Arpa ve arabrnrn
kirlln hesaplayabilmesi ve onlar tablolar ve saylar eklinde slk]amasraf laroldukadeiikfiT-:'}j'"#*:,:r;l,:i*]_
karlatrmas akln alabilecei bir ey deildir (ve bunu onun ya ynelik baskrlar deii ama pekala aaa uiyut
adrna yapacak herhangi bir kimse olduunu Sanmyorum!), an-
osyal !"\".*
olmu olabilir. Pek okAtinal imparitorluk sresince, AttikJd_
cak bu onun rastgele veya olas sonular hakknda hibir bilgi toPraklardan gelir elde etmise de, bu, da-
sahibi olmadan iftilik yaPm olduu anlamrna gelmez. Pha- daha byk_sayda Atinal vatandaa, paza-
inippos'un iftilik politikas, kesinlikle kendi kendine-yeterlilik l ama daha faz|a zorun|u klm ou.uktr..
 YuNAN KENTNDE DElToxU VE ToPtUM YUNAN KENTNDE orroxu VE ToPtUM

Tartrma, dier Yunan polisleri iin mevcut kantlarn doa- veya kentin ierisindeki ekonomik faaliyetin dk bir dzeyde
sna gre deiik rneklerde deiik ekillerde yrtlmelidir. olduu anlamrna gelmez. Drdnc yizyl Atina'sndaki ekono-
Sonu olarak burada, Tenos adasrnda, I.o. 300 civarna tarih- mik faaliyetin lei bykt, hem oradaki hem de Tenos'daki
lenmi dikkate deer bir kanta iaret etmek istiyorum. imdi dei-tokuun miktar Ve oranl kmsenemezdi ve en azndan,
British Museum'da olan eiz bir sfel, iki yldan az bir dnem Atina rneinde bunun byle olduunu temin etmek bakmn-
zerinden astynomoi'de kaydedilmi mlkleri ieren i ilikileri- dan nemli bir rol oynaml olan ey politik gereksinimdi. Roma
ni sralamaktadr. I ilikileri 'satrlar' olarak tarif edilmitir an- imparatoruu'na gnderme yaPa\ Keith Hopkins (l9B3) un-
cak urasr kesindir ki en azrndan bazlar gerek satlardan ziya- lar yazmtr:
de kredi ilikileridir. Yazt, zengin bir prozopografik ve topora-
fik veri sunmaktadr ancak ben burada sadece iki zellik ile ilgi- Artm parasallatrma, artm ticareti nermektedir: Bu de-
leniyorum: ilikierde bahsi geen kiilerin Saytsr Ve dolama su- i-toku arac olarak para ile, reticilerin tanmlanmam
nulan nakit parann miktar. Sre/ zerindeki 47 iliki, 'alm-sa- mterilere, yiyecek, mal ve maden satmasr gerekletirilen
dahafaz|a i ilikileri demektir. I.S. ikinci yzylda Haham Isa-
trm' yapan en az 45 kiiyi iermektedir ve alrm-satrm yapanlarn
ac unu tlemitir: 'Bir kii paraslnl her zaman blmelidir:
pek ou 'satC' Veya garantr olarak hareket ediyor gibi gzk-
Ute birini toprakta, te birini ticarette ve te birini elinde
se de servetin aralarnda dolat Tenos'daki zenginler sadece
tutmaldr' (Bava Mezia 42a) ' Bu, pek ok kiinin tutamamr
kk bir klik deildi. iikilerde denmi olan toplamlarn ba- olduu bir ttr, ancak antik dnem ekonomisinin balan-
zlar kayptrr ancak bir cepten tekine geerken kaydedilmi gcnda byle bir t anlamsz olacakt.
olan toplam, 70,000 drahminin zerindedir ve bu iki yldan az
bir sre iindedir. Dei-toku edilen en kk miktar l00 drah- Antik dnem ekonomisinin balangc, drdnc yrizyl Ati-
mi, en byu ise 8,000 drahmidir. Hellenistik Tenos'un ekono- na'sn ierecek ekilde alnrsa, o Zaman t anlamsz olmak-
r42 misinde nemli bir akchk olduundan baka bir Sonuca var- tan kar: Pek ok Atinal zengin ve hatta ok zengin olmayanlar
l+3
mak olanaksz grnmektedir, ki bu, zengin toprak sahiplerinin bile, paray tam bu ekilde blmek iin gereksinim duymutu;Ve
tarrmsal rn byuk aPta Pazarlamakla megul olmu olduk- ayn eyi dier Yunan polisleri ve dier dnemler iin de yok sa-
larn kabul etmediimiz srece kolay anlalabilecek bir durum yamaylz.
deildir. Tenos'un zenginlerinin neden mlklerini bu yllarda
byle bir oranda ipotek ettikleri veya sattklar hakknda hibir
fikrimiz olmasa da faaliyetleri, drdnc yuzyl Atina'srnda rast-
lanan nakit Parayaynelik gereksinimlerin, hibir ekilde oraya
zg olmadn ne srmektedir.
Atinal zenginin nakite ynelik belirgin gereksinimi ve Te-
nos'dakilerin de ayrca yle olduu ve olaslkla elden karabi-
lecekleri byuk miktarlarda nakit paraya sahip olmalarr gerekti-
ini gsteren kanrtlar, nemi bu yaznn banda vurgulanm
olan, toprak mlkiyetinin sosyo-politik ynlerini onaylamakta-
dr. Ancak bu sosyal ve politik rkarrmlar, szde bir 'kyl' men-
talitesi benimsenmesini gerektirmedi, onun yerine gerekte, pa-
Teekkrler
zarladahayoun bir iliki gerektirdi. Tm bu niyetlere Ve ama-
lara ramen Atina'nn bile herhangi bir 'pazar|ar sistemine' Bu yaznn daha nceki bir uyarlamasna yaptklar yorumlardan tr
balanmam (Finley |g7 3 / 7985,22) olmasnn, ekonomik geli- Nottingham konferansna katlanlara ve John Salmon 'a, David Lewis'e ve
me iin karmlar vardrr ancak bu Atina ekonomisinin cansz Stephan Hodkins'e mteekkirim.
 YUNAN xENTNDE DElToKU VE ToPtUM YuNAN KENTNDE DEToKU vE ToPtUM

DiPNOTI-AR 400 trierarch olduunu iddia etmektedir. Kesinlikle, tersanelerde

her bir triremis iin bir trierarch'n atanm olduu grnmektedir
I
(Thucydides 2.24.2) . Drdnc yzylda trierarch'iar iadece, gemile-
rin darya yollanmasna karar verildiinde atanmlt; IG ii ozo
I 180-271, Demosthenes 4.36. -
l9 IG xii.5.872; Dareste, Haussoullier ve Reinach (1891) 64106.
3
ber, Klasik sonrasl Yunan dnyasna ok youn bir ekilde deiniyor
olmas dikkat ekicidir.
4 Nitekim, Ingilizce'de, kk iftiler ile byik toprak sahiplerini bir-
birinde ayrmak iin eitli szel yollar varken, Yunanca'da yoktur.
5 Xenophon, Hellenika 5.2.7,6.5.3, S. ve H. Hodkinson (1981) 28e8
ile birlikte.
6 Baknrz genel olarak Davies (1971) no.|4734 ve D22.
7 Kerestenin eiti belirtilmemitir ancak Meiggs (l982) 205-6' bunun
odun olduunu varsaymtr ki bu durumda eer bu sradan bir ile_
timden daha fazla bir eyse, Phainippos koruculua ynelmi olmal-
dr. Koruculuk hakknda Roma tarm bilimcilerinden gelen pek ok
kant vardr (baknz Meiggs 1982, 263, 26&9) ancak Yunan yazarla-
rnda bu konuya ynelik ak ifadeler yoktur.
8 Baknz osborne (1985) 142-6' Wood (1983, 1986) ve daha genel
olarak Wood (1988).
9 Finley (1951/1985); Atina'daki kredinin ayrntl bir incelemesi iin
baklnz Millet (yaknda).
10 Forbes (yapnlanmam). Bu ilham verici yazy okumama izin verdi-
i iin Dr. Forbes'e mteekkirim. Ayrca baknzJolas ve Zonabend
44 (|973/|s78). Phainippos ky hayatna ilgi duymuyor gibi grnmek- \5
tedir.
11 Madeni paylamak iin yaplan hassas dzenlemelere dayanarak,
Phainippos'un rakibinin kendi ceza payn gerekte olduundan da-
ha byuk gstermi olmasl mmkndr.
t2 Demosthenes 14'27, ayrca bdknz 27.7. Atina'nn gelirleri zerine
drdnc yzylda yaplm olan reformunun eski belgesi, Harding
(1985) no. 39'da yararl bir ekilde toplanm ve evrilmitir.
l3 En yakn olarak, baknz Rhodes (t982, 1985) ve MacDowell (1986).
Tartmann kesinlikle daha byuk bir balam iine konulmasna ih-
tiya vardr.
t4 Trierarch olmanrn masraf iin baknz Davies (1971); 356'da deniz-
deki 120 gemi: Diodoros 16.21.1; 322'de denizdeki 170 gemi: Diodo-
ros 18.l5.8; ilave rakamlar iin baknz Davies (1981) 20-2. Atina'lla-
rn sahip ol zama;^a kadar tek bir yl
iinde tayin lndan ok dahafaz|ayd:
357-6'da 28 2 (IG ii 1629 783-812).
-
Donanma listeleri dzenli olarak hem gemilerin toplam saysn (de-
nizde ve tersanelerde) ve hem de ayr olarak denizdeki gemilerin sa-
yrsn vermektedir.
15 Demosthenes 21.78-80 ile birlikte 28.17-18, ve Demosthenes
50.l3.61. Baknz Finley (195l11985) 84 ve no.56.
16 Bulgularnn, gm madenlerinin tarihi balam iinde ele alnma-
s gerekli olan osborne (1985) 29-36 ve Lohmann (1985) 71-96.
77 Rhodes (1982, 1985), 5 ile birlikte Davies (1981) 347.
l8 Xenophon, Constitution of Athens 3.4'de beinci yz1hn ortastnda
 YUNAN KENTNDE DEToXU VE ToPLuM
YUNAN KENTtNDE DEToXU VE ToPtUM

Mickwitz, G. (1937),
'Economic rationalism in Greco-Roman agriculture',
KAYNAKA En eI ish H i s ori cal Revi ew, 57 7 -89.
Miiiett, P.C. (yaknda)' Lending and Borrowing in Ancient,4tlens. Camb_
Aston, T.H. ve Philpin, C.H.E. (der.) (1985), The Brenner Debate: Agnri' ridge.
an Cl'ass Structure'and Economic Development in Pre-industrial Erope. Os6orne, R.G. (l985), Demos' The Discovery of C]assica] Atrka. Cambrid_
Cambridge. oe.
Austin, l,L,. 1oso;, 'Hellenistic kings, war and the economy', Classical Qu- bsborne, R.G. (l987), Classica] Landscape with Figres. The Ancient creek
art Citv and its Countryside. Londra.
Co Laurium antique' Atina' Os6orne, R.G. (1988), 'Social and economic implications of the leasing of
Da . ve Reinach, Th. (1891)' Recueil des inscripti- land and property in classical and hellenistic Greece', Chiron 18,225-70.
ons iuridiqes grecques l. Paris. Renfrew, A.C. (1982) 'Polity and power: interact'ion, intensificatior and exp-
ouui".,.].i. ( 19"67), "Demosthenes on liturgies: a noe' , Jornal of Hel]enic Ioitations', A.C. Renfrew veJ.M. Wagstaff (der.), An Island Polity. The Arc-
Srudies 87,3340. haeology of Exploitation in Melos iinde, 26+90. Cambridge.
Davies,J.K. (1971), Athenian Propertied Fanilie-1 600-300 BC' Oxford' Rhodes, PJ. (1982, 1985), 'Problems in Athenian Eisphora and liturgies',
Davies,"J.K. issil, Wealth and-the Power of Wea1th in C]assical Athens. Anerican Journa] of Ancient History 7 , l-79.
New York. Ste Croix, G.E.M. de (1966), 'The estate of Phainippus (Ps-Dem.xlii), E. Ba-
Finley, M.I. (1951/1985), Studies in Land and Credit in Ancent Athens, dian (der.), Ancient Society and Institutions; Srudjes Presented. to Victor Eh-
500-0 BC,P.C' Mitlet (l95B) taraflndan yazlan giri ile yeniden baslm_ rerberg iinde, 109-14. oxford.
tr. New York. Ste Croix, G.E.M. de (l98l)' The C]ass Strtgg|e in the Ancient Greek
Finley, M.I. ( l973l19B5), The Ancient Economy (geniletilmi bask 19B5), World. Londra'
Londra. Traill,J.S. (1980), Demos and Trittys. Epigraphical and Topographical Stu-
Forbes, H. (ya1nnlanmam), 'The struggle for_cash: the integrate_d exploita- dies in the Organization of Attica. Toronto.
tion of the luitivated and non-cultivated landscapes in the southern Argo- Wood, E.M. (1983, 1986), 'Agricultural slavery in classical Athens', Ameri-
lid. Peloponnesus, Greece'. can Journal of Ancient History 8, 147.
"io, . (l985)' 'Alimentazione e classi sociali: una nota su orzo e frumen- Wood, E.M. (1988)' Peasant-citizen and Slave. The Fondations of Atheni-
an Democracy. Londra.

46
hf

cal Quarterly n.36, 43849.

Meiggs, R. (1982) , Trees and Timber in the Ancient Mediterranean World'
Oxford.
 6

Samnium ve Li]<ya'da yerleim, kent ve sekin

John R. Pattqso

SuI Giri

) Roma
Bu makale 'Romallatrma', yani Roma egemenliinin eski
Pietrabbondan Akdeniz'in ekonomileri ve toplumlar zerinde yaPm olduu
Aletrium etki olarak adlandrdmz olgunun bir almurrdrr. zellie
\-\t I
Saepinum
Ligures Baebiani imparatorluun dalk blgeleri zerine odaklanmakta ve bil-
Antium I Beneventum hassa iki blge zerine younlamaktadrr, italyan Apeninler'in-
deki Samnium ve Trkiye'nin gney-bat kesindeki Likya; ana
6o- temasl, .s. l< iki yzylda bu alanlar tanmlayan gelimelerdir
r\9

ancak daha genele ynelik karmlar da vardr.

Son yllarda, hem Samnium hem de Likya'daki arkeolojik ara-
zi almalarna katlmrtm. Samnium'da, Sheffield niversite-

W sinden Richard Hodges tarafindan yrtlm olan San Vicen-

za projesinde yer aldm (baknz Hodges ve Mitchell 1985). Bu
alma, erken ortaada San Vicenzo manastrnn toPraklar-
n oluturmu olan yukar Volturno vadisinin ok-dnemli ara-
zi aratrrmasn kapsyordu; ayrca kendi nezaretim altnda, Li-
gures Baebiani blgesi iindeki arazi aratrmaslnl da stlen-
mitim (Patterson l98B). Trkiye'de d., J. J. Coulton tarafin-
A dan yrtlm olan kuzey Likya'daki eski Balboura kentini
arattran Balboura Projesinde yer aldm (Coulton 1987b); ger-
o lOO km
ekte bu makale, Samnium'da tanrmlanm durumlardan lka-
rlan modelleri, Likya'daki yerleim rglerini ve kentsel dei-
imi gstermek iin gelitirmeye almaktan kaynaklanmrtrr.
ekil l. Gney talya Karlatrma hibir suretle yzeysel deildir; ncelikle, olduk_
(taral alanlar l000 metre'nin zerindeki yerleri gstermektedir)
a deiik siyasi tarihlerine ramen Samnium ve Likya'nn pek
ok ortak zellii vardrr. Her iki alan da etin datardan ve k-
 sAMNIUM VE tIKYA'DA YERtEM, xENT VE sEKlN sAMNlUM VE LIKYA'DA YERtElM, KENT VE sEKlN

k, verimli ovalardan olumaktadr; eski yol gzergAhl-a1 eo- Bu makale, kent-krsal ilikilerinin bo}''.tunu ele almaktadr
buralara yeterli hizmet kentlerdeki kamusal yap, krsal alandaki yerleim deiimi ve
unlukla arazinin zorluu yznden, -zenginliklerini krsal alanda edinmi ancak prensipte kentlerde
iermemilerdi, ve ekonomik anlamda da, 'genel eilimlerin
- olarak burada, retken bir karl- harcamr olan sekin tabaka arasndaki hareketlilik. Birinci k-
ok fazla dlndaydlar.' Bariz
latrma yapmak ve kartlklar gstermek iin bir potansiyel stm, Samnium'u incelemekte, ikincisi ise Likya'y ele almakta ve
mevcuttur. Samnium'da grIen rgnn buraya ne kadar yansdn de-
Ancak, karlalacak daha genel bir yntemsel problem de ama bu e arasnda yapsal bir ba
erlendirmektedir -
vardr. Roma egemenliinin bir Sonucu olarak gelien Italya'da_ olup olmadn veya bir araya gelilerinin sadece rastlantlsal m
ki ekonomik ve toplumsal deiimler, tarihilerin gndeminde olduunu grmektir. Kapan ksm daha genel baz kanmlar
her zaman ok st sralarda yer almtr; bunun nedeni ksmen, ele almaktadr.
italya'nn fethinin, Roma'nn daha sonraki denizar yaylmas- Balangta iki ey vurgulanmaldr: dierine gre daha sapa
nln Ve Cumhuriyetin dne yol am ve etraflca gsterilmi konumunu dikkate alsak bile Samnium'da, Likya'dan daha faz-
ve tartlm olan politik mcadelelerin nemli bir habercisi ol- la arkeolojik arazi almas ve zellikle kaz yaplmtr: Balbo-
masldrr. Bunun yanrslra, Cato ve Varro'nunki gibi tarmsal ince- ura projesi nispeten erken bir aamadadr. Bu nedenle doal
lemeler, tartmanrn balamlarn aka ortaya koymaktadr _ olarak sonuIarn pek ou, doruluklar kontrol edilmesi gere-
yabanc kleler veya yerli kiracIar? Byuk mlkler veya kk, ken varsayrmlar eklindedir. Bu, zellikle Likya'daki yerleim
iayu aruzieri? Benzer ekilde, italya'daki arazi-aratrmasr tek- tartlrken geerlidir nk Balboura'nn kent merkezi evre-
piklerinin gelimesi (ve gerekte Yunanistan'da da), bu lkele- sinde ve kentin kaplad srnrrlar iinde ok daha faz|a arazi
rin daha nce kefedilmemi ksmlarnda yeni projeler yuklen- aratlrmasl yaplmaldr: bu, gelecek yrllar iin planlanmtr.
diimizde bize, karlatrmalar ve olasr modeller salamaktadr. Benim amaclm, arazi almaslnln sonradan destekleyecei veya
'o Ancak Roma dneminde Kk Asya',daki arazi-mlkiyetinin ve rtecei, ileyen bir varsaym salamaktr. t5l

tarrmrn tarihine baktmzda, byle k noktalarmrz yoktur

ve antik dnyann baka yerlerinden modeller gelitirmek zo
rundayz ki bunlarn doruluunu sonradan arkeolojik arazi-
aratrmas, kazr ve detayl bir epigrafik analiz ile kontrol edebi-
liriz.
nc bir genel nokta, modelimdeki kentlerin nemi ile il-
gilidir. Son yliarda, arkeolojik araz\-aratrmaslnln gelimesi ve
rr.r.,r, kazyla kyaslandnda arkeoloa sunduu mutlak eki- mrtrr ve deerlendirme iine alnmaldr. Neredeyse bir yzyl
cilikler (baknz Snodgrass 1987) ve arkeoloji eilimli tarihile-
rin eski krsal alana gittike ilgi duymalar, ounlukla antsal
mimarileri balamnda incelenmi ve kyl toplumunun- ve
ekonomisinin-problemleriyle alakasz olarak grlm olan'
kentler arkeolojisinin bir nevi ihmaline yol amrtr' Antik dn-
yann kentlerini, arazileri kadar etraflrca incelemek' bana son
derece gerekli gibi grnmekt
trrmas tekniinin, kent ve k
krsal alandaki izole iftlikler i
de kullanlmakta olmas sevin
1e85).
Samnium
Kesin tanmyla Samnium, Pentri Ve Frentani'nin antik d-
nemde merkez Apenin'lerde barndklar yerdir. Ancak bitiik
blgelerin pek ou benzer bir ekonomik ve siyasi tarihi payla-
boyunca Roma'nn bahca rakipleri olarak Samnitelar, Ro-
ma'nn italya iine yaylmasnn erken dneminde nemli bir
rol oynadlar; Romallar, Samnite arazisininin kontroln tam
olarak ele geirdikten sonra hakimiyetlerini salamlatrmak
iin Beneventum'da (i.. 268) ve Aesernia'da (i.. 263) smr-
geler kurdular. Ancak Sosyal Sava srasrnda Aesernia bir dnem
isyanlarn karargah haline geldiinde Samnitelar Roma'ya kar-
yine, muhalefetin en n sralarnda yer aldlar. Blge genel
olarak, corafi uzaklk ve kltrel kimlik ile tanmlanmaktadr.
(Salmon 1967).
 sAMNIUM VE tIKYA',DA YERtEM, KENT VE sExN sAMNlU^,l VE LIKyA'DA YERtEM, XENT VE sEKN

Kamu yaplan
Fulan Soyunun oktan iine dahil olduu yeni kurulmu bir s-
mrgede_ Roma'nn temsilcileri olarak hareket etmekteydiler
Samnium'daki kamu yaplarnn tarihine detaylca bakmadan (Livits 39.44.70). Bu iki rnek, italya'daki Roma dnemine ait
nce, Cumhuriyet dnemi boyunca italya'nn dier yerlerinde kamu yapslnln nasll, Roma kentinin kendisinde gerekleene
gerekletirilmi kamu yaplarn inceleyerek bunu bir balama benzer bir faaliyetin uzants haline gelmi olduu gstermekte-
oturtmak nemlidir. Bunu etraflca yapmak byuk bir nikml- dir. Torelli (1983' 244), Roma meclisine mensup sekinlerin,
lk olacakt, bu nedenle daha genel biimlerin iaretleri olarak italya'ya gittike dahafaz|a ilgi duymalarnln bir gstergesi ola-
iki zel yap eidine bakmay tercih etmitim, yani hamamlar ve rak, Potentia rneinin nemine iaret etmektedir. Her iki pro-
su kemerleri. Ykanma, Roma sosyal hayatnn temel paralarn- je de, Roma'nn doudaki emperyalist yaylmasndan elde edi-
dan biriydi ve bu anlamda Tacitus'un aadaki yorumu yapar- len gelirin harcanmasyla ilgilidir. Ancak bu zenginlik ile ayrca,
ken gzlemlemi olduu gibi, 'Romallatrma'nn deerli bir Aletrium'lu L. Betilienus Varus gibi kiilere, hayatn tm holuk-
belirtisi olarak hizmet etmektedir Agricola'nn ynetimi al- larnl kentlerine salama firsat da kmtr Betilienus rne-
tndaki Britonlar, 'kt lksn - hamamlarn ve bunlar, yol|ar, bir portiko, atletizm -
yarmalar iin bir
-portikolarrn, inde
zarif akam yemeklerinin' cazibelerine kapld1|21- (Agricola Spor Sahasl, bir gne saaci, bir pazar binas, bir bazilikave hazi-
27'2). Benzer ekilde, su kemerlerinin yapmr sadece kent ve ne, hamamlar iin bir dalma havzu ve bir su-kayna olmutur
krsal bir btn olarak birletiinde ve Coulton'un (19B7a, 73) (CIL x 5807 : ILS 5348). Betilienus, Brundisium'dan yaplan
gzlemledii gibi, politik durum, kentlerin surlarnn dndan ya ticareti iine girmi gibi grnmektedir _ bu, imparatorlu-
gelen su kaynaklarna gvenecekleri lde istikrarl olduunda
un kazanlarnn nasrl harcanlmakta olduunu gsteren bir
mmkndr. iki bina tipine birlikte bakmak nemlidir: kJntler- baka rnektir (Zevi 1976, BB). Bu lekteki hayr ileri yine de
de, idari gelirlerle veya ahsi hayrseverler tarafindan yaplml istisnaidir ancak, Cumhuriyetin son iki nizyl sresince, Forum
r12 daha ucuza mal olmu olduka faz|a sayda hamam olabilirken, hamamlarnn yaplm ve Stabian hamamlarnn da kamusal t53
genellikle sadece bir su kemeri vardr, bu da nemli bir para top- kaynaklarla byutlm olduu Pompeii gibi, tesis kurmak ze_
lamna malolurdu. Bu yzden, eer hem hamamlara lem de su re kendi fonlarrnr kullanan kentlere de rastlyoruz (Eschebach
kemerlerine bakarsak genel durumun makul dorulukta bir 7973; 7979; Castren 1975, 87-B).
tablosunu elde edebilmeliyiz. Bu rneklerde ortak olan ey, bunlarn hepsinin Latium ve
Dikkat edilecek ilk eilim, devletin resmi memurlarrnn ital- Campania'dan alnm olmalar
ya'daki Roma smrgelerinde gerekleen yapm projeleri iin- - yani, ya Roma
da gney Italya'nn en zengin ksmndaki
smrgeleri ya
kentler olmalardr.
de arada Srrada yer almalaryd. rnein, ostia'nn gneyinde- Bunun aksine, Samnium ve merkez Apenin'lerde durum ok
ki Tyrrhenian sahilinde bulunan Antium'da .. 70'de, Gaius deiiktir. Samnium'da bu dnemde, kentsel kamu yaplar hak-
Lucretius Gallus bir 'ex manubiis' su kemeri ina etmitir (Livi- knda veya gerekte, kentler hakknda ok az ey buluyoruz, bu
us 43.4.6). Hem Antium blgesinde bir mlknn olduunu 1rizden de, Samnium'daki karakteristik yerleim biriminin ky
(Livius 43'4.67) ve hem de Dou'daki seferlerinde zellikle a olduu sylenebilir, Beneventum ve Aesernia'daki Latin smr-
gzl olduunu biliyoruz (Shatzman 1975, 254; Crawford 1977, gelerinde bile hayrseverlik ve kamu yaplarna ynelik ok az iz
5l), ancak yine de hayr ileri geleneksel olarak, ganimet olarak vardr (Torelli 7983,247). onun yerine, Roma'nn emperyalist
elde edilmi servetin harcanmasr modeli ile yrtlmtr _ yaylmasndan elde edilmi olan para Samnium'da esas olarak,
Roma halkn faydalandrmak, hayrsever kiiye eref ve gelecek blgeyi de karakterize etmi olan krsal tapnaklarn yaPlmlna
nesiller iin ailesine bir paye getirmek iin tapnaklar, yollar ve ve gelitirilmesine harcanm gibi grnmektedir. En iyi bilinen
dier kamusal tesisler ganimetlerle yaplmt. Ayn ekilde, drt rnek, i.. erken ikinci yzylda bir tapnan ina edilmi oldu-
yl sonra Potentia'da bir su kemeri yapldnda (Livius u ve sonradan ayn yijzy|da, daha erken bir kutsal yer komp-
41.27 '||), deneti olan Fulvius Flaccus ve Postumius Albinus _ leksininin yerine geen bir baka tapnak ve iliiindeki tiyatro-
 sAMNUM VE tIKYA'DA YERtEM, KENT VE sEKN
nun ina edildii Pietrabbondante'deki anrtsal kompleksdir. Bu
yeni binadan Staius ailesi sorumlu olmutu Papius ailesi-
nin Schiavi d'Abruzzo'daki kutsal yeri
-tpk
ina etmi olmas gibi.
Samnium'un zengin aileleririn servetlerini, Livius'un (9.13.6)
pagi ve acj olarak szettii kyleri gelitirmek iin harcam ol-
malarr da olasdr- ve Monte Vairano'daki son aratlrmann
salad kanrtlar, bu yerlekelerin birine ait fiziki kltrn ik-
sek dzeyini gstermektedir (De Benedittis 19B0). Ancak gn-
mze ulam epigrafik kanrtlarn pek ou, bu yerlerde kurul-
mu olacak kamu yaplarndan yerel idarelerin sorumlu olduk-
larnr ima etmektedir (La Regina 1968).
imparatorluk dneminde durum dramatik bir ekilde dei-
miti. Augustus'un ynetimi altnda Italya'nn tmnde ve zel-
likle de princepler ve triumvir]er tarafindan kurulmu olan s-
mrgelerdeki yapm faaliyetlerinde bir canlanma yaanmt. Ve-
nafrum, Brixia, Capuave Bononia gibi kentlerde su kemerleri bu
evrede yaplmt (Keppie 1983, 11423). Ancak bu genel geli-
meye ilave olarak Samnium'da, Cumhuriyetin son yllarndan iti
baren ve zellikle imparatorluun ilk pllar iinde, artmr bir ka-
ancak bu, pagus ve rcus,Iar
musal yap dzeyi tanmlayabi|iriz
-
iin deil Augustus tarafindan idari merkezler olarak belirlenmi
t5+ kender iin dorudur (La Regina l970). Yerel taprnaklar terke-
dilmi veya yeni municipium'lara* balanm olduundan, bu
mrna bakarak baz ilgin genel sonular karlabileceini d-
* 'muiciPiun', eski Roma'da kasaba leHi yerlem. ('n')
sAMNIUM VE LIxYA'DA YERtEM, KENT v sxN
Syme'nin, 'Italya'nrn Roma'ya karr zaferi' (1939, 453)
rna|ar ve
o|arak tanmlad Augustus'un iktidara gelii_ kamu binalar
gelime ve sekinlerin hareketlilii mutlaka birlikte
yapmndaki
dnlmelidir. Son konu gelecek blmde ele alnacaktlr.
Sehinler arasndahd harehetlilih
Bu noktada, denklemdeki ikinci e, yani sekinler arasnda-
ki hareketlilik, zellikle nemli bir hale gelir; bu olgunun kamu
yaplarnn rgsne olan katksn nceden belirtmitik. ,S.-
kinler arasndaki hareketlilik' terimi ile, geleneksel sekin taba-
kasnn ykselen kiiler ile yer deitirmesini deil, ancak faali
yetlerin mevcut sekin tabaka tarafindan yeni (ve daha prestijli)
bir konuma aktarln kasdediyorum. talya'daki yerli sekin s-
nfa mensup yelerin Roma meclisine girii bu tarz hareketlili
in en kolay tanmlanabilen rneidir ancak baka rnekler de
vardrr. ornein, I.o. birinci yzylda ve zellikle Augustus'un
imparatorluu dneminde, sekin tabakadakilerin dikkatlerini
r.lcus ve pagus'lardan Samnium ierisinde yeni gelimekte olan
municipium'lara aktardklarn grebiliriz. Bir ift yazt bunu 55
ok iyi gstermektedir: Birinde, Sulmo arazisi iindeki Betifu-
lum pagus'tnun bir aedIe'si olan L. Gavidius Afer anlmtr
(Piccirilli l931, 460), dieri ise 'Betifulum'dan kan ilk meclis
yesi olarak' betimlenmi C. Gavidius Praesens'in kariyerini bel-
gelemektedir (CIL Ix 3088 = ILS 653l). Bylelikle, Gavidius'la-
rn dikkatlerini Betifulum kynden Sulmo municipium'na
kaydrdklarn grebiliriz. Millewekili olmu ve hem Augus-
tus'un bir elisi ve hem de Roma kentinde tapnaklarn Ve anlt-
|arn aratot' olarak hizmet etmi Superaequum'dan Q. Varius
Geminus'un kariyeri ise dier evreyi rneklemektedir. o da bir
eref anrtnda 'Paelignia halkndan kan ilk millewekili' olarak
betimlenmiti (CIL Ix 3305 = ILS 932).
Prosopografik almalar, zellikle de Wiseman (l971) ve To-
relli'nin yaptklar (19B2), yerel sekinler arasndaki hareketli-
lik biimlerini etkileme bakmndan orta Apenin'lerd'eki blge-
seI farkllklarn nemli olduunu gstermilerdir. rnein Wi-
seman, Roma'da senatrlk payesi elde etme konusunda, Mar-
si'lerin komular olan Sabellia'llardan ok daha baarl olmu
olduklarn kantlamakta ve bunu da Roma'ya veya Romallarn
 sAMNIUM VE LIxYA'DA YERtEM, KENT VE sEKN
Seyahat ettii yollara fiziki olarak yakn olmann, politik payele-
re eriim asndan nasl nemli olduunu gstererek aklama-
y denemektedir (l97l, 28 vd.). Ancak Wiseman'n tartml ol-
duu ge Cumhuriyet ve erken imparatorluk ile, .S. birinci ve
ikinci yzyla ait sonraki gelimeler arasnda bir ayrm yaPma-
mz gerektiini dnyorum. k dnemde, Samnite'larn se-
natoya girmesi zellikle baz politik gelimeler veya kiisel hami-
lik faaliyetleri ile ilikilendirilebilir rnein, baarsn Sul-
la'y desteklemesine borlu olmu gibi - grnen ilk Samnite se-
natr Statius (Wiseman 797l,263), Sivil Savalar boyunca di_
er Samnite'larrn da senatoya girmesi (Wiseman 1977,249;To-
relli l982, l72) ve mparator Claudius'un Samnite sekinlerine
vermi olduu zel destek (Torelli 7982,772) (eyaletlerden ge-
lenlerin Senatoya katlmalarn yreklendirmedeki bonkrl
ile nldr: ILS272, Tacitus, Anna]s l1. 23vd.) bu balamda-
dr. ikinci dnem daha az dramatik ama daha nemli r Sam-
nite baars ile tanmlanmaktadr. Bu dnemde Saepinum,lu
Neratiuslar gibi ailelerin en yksek devlet makamlarn elde et-
'tiklerini grebiliriz. rnein, L. Neratius Marcellus .s. gs'ae
konsl ardndan da Britanya valisi olmutu (Birley 19Bl, 87 vd.;
t56 Gaggiotti l9B2). Neratius'larn Samnite kkenli mi olduu yok-
sa gmenlerden mi geldii tartlmtr (Gaggiotti 1983, l4l)
ancak Augustus dneminde kentte kesinlikle magister olmu
bir C. Neratius biliyoru z (Ann1e Epigraphique t9i7 , I l B) . Bet-
ki de en nemli ey, ailesinin Trajan dneminde komu Ligures
Baebiani kentinin arazisinde hala byuk miktarda mlke sahip
olmu olmasdr (Champlin 1981, 25&B).
yleyse, Samnite sekinleri arasndaki hareketlilie ait bu
aklama aadaki gibi zetlenebilir. Samnite rrkna mensuP
birka ahsiyet, zellikle kiisel hamilik nedeniyle, ge Cumhu-
riyet ve erken imparatorluk dneminde senatoya girmilerdi an-
cak Samnium'dan en byk akn i.S. birinci ve ikinci yuz1,||ar-
da meydana gelmitir. Bu gelime Samnite'l sekinlerin zengin-
liinin, etkisinin ve kente ynlenmesinin Augustus dneminden
bu yana grlen artrnln bir belirtisi olarak kabul edilebilir; bu,
daha nceki ksmda anlatlm olan kamu yaprlannrn geliimin-
de de akaortaya kmaktadr.
sAMNIUM VE tIxYA'DA YERtEM, KENT VE sEXN
Ynlim Dohulan
Bu arkeolojiktir ancak nadiren epig_
rafik ktadr, zellikle de Ligures gaiui-
ani ( ulunmu olan gda datm izel-
geleri. Burada da blgesel farkllk ok nemlidir; bu anlamda
dikkatimi tekrar Samnium zerinde younlatnyor Ve Orta ital-
ya'daki yerleim farkllnn yaratrn olduu problemlerin zet
bir almasndan kan sonular zetliyorum (Patterson l9B7).
Samnium'daki en kapsaml arazi aratrmas Biferno vadisinde
Graeme Barker tarafindan yrtlmtr. Bu aratrma iskan
ed-ilmi yerlekelerin yarrsr ila te ikisi arasndaki bir krsmrnrn
i.. ge birinci ytizyl,ile .S. erken ikinci yuzyl arasnda ortadan
meydana karmtr (Barker, Lloyd ve
}yP:l-olduunu
Webley l978; Lloyd ve Barker 198t). Ayn doku, her birinde bir
miktar yerel farkllk olsa da, yukar Volturno vadisi (Patterson
1985) ve ayr|ca Ligures Baebiani'nin arazisi iinde de (Patter-
sonl98B) geerli olmu gibi grnmektedir.
Iskan edilmi yerlekelerin saysndaki bu dn
karmla-
rn anlayabilmek iin Ligures Baebiani'de bulunmu Trajan d-
nemine ait gda datm izelgesinin salad kantlarr liarlay
trmak gerekir. A]imentum' Iar. italyan kentrindeki ocuklara
,57
yiyecek yardm salamak iin imparator Trajan tarafndan .S.
erken ikinci yz1nlda kurulmutu Ve bu emalarn ikisinin orga-
nizasyonu iin yaplan dzenlemeler bronz tabletler halinde ko
runmutur. emalarda imparatordan toplam bir bor alm ve
karlnda da borcun belirli bir orannr her yl fakir ocuklirn
korunmasrna ayrlm fona demek zorunda olan toprak sahip
lerinin ipotek ettikleri iftlikleri (veya fundf, sralanmaktadr.
Bronz tabletler bu emalara katkda bulunmu mlkleri belgele-
mektedir. Bu fundus'larrn isimleri, ou rnekte pek ok iul-
kn daha byuk birimler yaratmak iin birletiralgini ima et-
mektedir. o zaman fundus'|arn isimlerinin kaydedilmi olduu
tarihler,_bu kanrt parasrnrn yorumlanmasnda hayati nem L-
maktadr _ mlklerin birletirilmesi iin bir terminus PoSt qu-
em vermek asndan. Ben, fndus'larn, Augustus'u, irnpuiu-
torluu dneminde resmi olarak bir sisteme balanm old'uu-
nu nereceim (Patterson 1987, |41-2). Eer bu doruysa, oia-
man mlklerin birletirilmesinin byuk bir ounluu, gda
i-
zelgelerinin derlenmi olduu Augustus'u, ao.r"-i ie Tra-
jan'n dnemi arasrnda gereklemi olmahdr (alternatif bir yo-
rum iin, Champlin l9Bl, 245-6)'
 sAl^NIUM VE LlKYA'DA YERtEM' XENT VE sExN
sAMNIUM VE tIKYA'DA YERtEtM,
KNT VE sExN
Bylelikle gda datm emasrndan gelen kantlar, arkeolojik
arazi-aratrrmaslntn Sunmu olduu kantlar tamamlamaktadr: yleyse sekinler arasndaki hareketlilik
ile kamu yaplar ara-
aratrrmanrn ortaya kartm olduu yerleke saylarndaki d- snda kuwetli bir iliki.var gibi grnmektedir:
sekini". l.urr.,-
daki hareketlilik esas olarak-, R, "ma sistemi
, krsal mlklerin birletirilmesindeki artra referansla ak-
cadelenin bir sonucudur ve k
ierisindeki y.J -r-
lanmtr. o zaman, bu mlklerin sahibi olmu ya da oralarda ba-
rrnmr krrsal kesim insanlar iin bu deiikliin Pratikte ne an- nin an iin mcadele edebil
lama gelmi olduu problemi ort^yakmaktadr. ok eitli ola- deiiklikler krsal gel
sklklar mevcut olabilirdi: Kyller byuk toprak aasnn kira- girebilmek iin Samni
cs olarak mlkte kalm, fakir ve sefil artlarda yaam; Veya e lk iin geerli mlk k
a terketmi (b
malan gerekliydi. Buna
ya'daki pek ok kentte s
tnda bile ita|ya'
olan bir toplam olarak g
Shaw 1984) ve
mahsustu); veya Roma'ya (ki srekli olarak insangc ekmek- lar da bilinmektedir (Du
teydi) ya da talya'nn dier kentlerine gitmek zJre topra ta-
mamen terketmi olabilirlerdi. Bu son olaslk aada daha de-
tayl tartlmrtrr ancak Samnium'daki durum temelde, arazisi
olan mlklerin byklnde i.S. birinci y"ryr| sresince ger- r dzeyindeki sekin srnrfa men-
eklemi kademeli bir art ile tanmlanm gibi grnmektedir. tn alma veya Gracchi zamanrn-

t58 Modelin tasarlanmas

ani izelgesinin s
Bu noktada modelin farkl bileenleri bir araya getirilebilir. diimiz ey de ite t5g

i.s. < iki yuzplda Samnium'da dramatik aegi<r olmutu. Lloyd'un yaknda
Yerli sekinler ilgilerini geleneksel yicus'lardan yeni oluturul- kilde tartmaka olduu gibi,
mu municpium'|ara transfer etmi ve sonunda baz kiiler se-
gin ailelerin Samniumlda baz
natr olmulard. Ancak aradaki dnemde, yani Samnium'da n inkir etmek anlamna g
leinin mparatorluk d5
kentlerin bymesi ve Samnite'l sekinlerin senatoya byuk l-
m olduunu ve bunun, sahip
ekli szmalarr arasrnda, Samnium kentlerinde dramatik bir se- rinden zenginlikleri ile mcad
kin mcadelesi dnemi olmutu nk yerli saygnlar prestij
na gelir. talya,nn tarmsal anl
iin kendi arala1nda yarmlard. Samnium kentleri, kamu ya-
de senatr olabilme koulunu s
plarnrn pek ouna bu dnemde kavumutu. ondan sonra
mek_uzun bir sreti (Wiseman lg77,26).
Meclise girmeyi baarm sekin yeler, konu kendi kentlerine
Dahasr, mlklerdeki bu artan pgrmanm
imparatorluun hamiliini ekmeye geldiinde gl bir ko- krsal alandaki fakir-
lerin kentlere akrn etmesine
numda olmulard; yerel gelire kendi yaPm olduklar gnlk tartlabilir: daha b-
""a.r'oJr,
katklar da nemli lde azalm olabilirdi (Torelli l9B2, l76)
ancak yine de yaplarn inasna ve onarlmlna srekli nem ve-
rilmi olmas, bunun, kentlerin tamamen ihmal edilmesine yol
amadrnr gstermektedir.

amusal yap projelerinde gei-

 sAMNIuM VE LIKYA'DA YERtElM, KENT VE sEKN sAMNlUM VE LlKYA'Dl vn, KENT VE sEKN

ci i bulmu ve yerli aristokratlar tarafindan arada srada dzen-

tlum
Ienmi olan crus'ulumve mulsum datmndan ve lenlerden
faydalanmlard. Neticede ocuklar da Trajan'n ve dier impa-
ratorlarrn kurmu olduu gda datm emalar ile desteklen-

miti (Patterson 1987, 14+6). Ancak, bu son Varsayrmr ispatla- E3
mak hili zordur nk italya'daki kentsel arkeolojinin pek o- A]exandria Troa

unun oda bunun gibi yersiz-yurtsuz bir nfusu barndrm

olan kent snrlarndaki gecekondulardan ziyade kent iindeki
anrtsal merkezler olmutu. Bu varsaym ayrrcabu dnemdeki ola- j Pergamum

s nfus oynamalarr konusunu da ortaya rkartmaktadr. Ancak

geliimin genel izgisi bellidir: Roma dneminde Samnium'da
Smy.na
kentsel inaat, sekin mcadelesi Ve artm mlk byuklklerinin
hepsi yakndan ve ayrlmaz bir ekilde ilikili olmulard.

d Ephe auE s
Likyu

Tm bunlarn Kk Asya'daki ve zellikle de Balboura kenti

Ve arazisindeki durum ile alakas nedir? a

ncelikle, Balboura'nn kendisi: erken tarihi biraz belirsizdir

loo km
6
6o ancak bir polis olarak kkenleri i.. g. nc veya erken ikin- Patara

ci yzyla gitmektedir. Sonradan, Roma generali L. Licinius Mu-

rena tarafindan Likya ve Asya arasnda .. B4'ae blnm
drt kbntin oluturduu bir tetrapolis'in yesiydi: Cibyra, Bu-
bon, Oenoanda ve Balboura (Bean 1978, 166-70). Genel olarak
Likya, i.. iuncu yzyrldan sonra Ptolemaioslarn egemenlii
altnda olmutu, ancak i.. g7'ae Antiochus III tarafindan ele
geirilmiti. Antiochus'un Romalrlara yenilmesinden sonra d-
man topra olarak deerlendirilmi ve Rodoslulara verilmiti.
Likyallarn Rodos egemenliine kar srdkleri protestolar ba-
mszlklarna kavumalar ve Koinon (Federasyon) altnda
kendi kendilerini idare etmeleriyle sonulanmt. Likya'nn ba-
mszl, Q. Veranius'un valilii altnda blgeyi bir eyalet ola-
rak komu Pamf|ya'ya katan ve birletiren Claudius'un hkm-
ranlnda aniden sona ermiti (Gordon 7953,243 vd.). Nero ta-
rafindan tekrar bamszlk verilmi gibi grnmektedir ancak
sonradan Vespasian tarafindan kesin olarak Roma egemenlii
altrna alnmt (Keil 1936; Magie 1950, 529-30).
Likya'da gereklemi arkeolojik aratrmanrn byuk bir ksm
kent merkezlerine odaklanmtr, bu yzden krsal yerleim hak-
ekil 2. Kk Asya'nn Bat blgesi
(taral alanlar l000 mere'nin zerindeki yerleri gstermektedir)
kndaki bilgimiz olduka azdr. Ancak, polislere ilaveten araziye
yayrlm Sa)4SlZ ky, komai (Coulton 7gB2, 723), ve mlk merke-
'i, monogriai vardr; bunlar oenoanda'daki bir festivale yaplan
yardmlarn detaylarn Veren bir yaztta gsterilmitir (Wrrle
1988). oyleyse, hem yksekte konumlanm Likya'da ve hem de
Samnium'da kk kyler yerleim sisteminin nemli bir ksm-
nr oluturmulard. Her iki rnekte de bu, en kolay kk ekir-
deklemi yerleimler tarafindan ilenebilir, dalarn evreledii
sarstz kk dzlklerden oluan peysaj rgs ile ilikilidir.
Ky hayat, Roma dneminde kesinlikle Samnium'da olduu gi-
bi, burada da nemli olmu olabilir (Gabba ve Pasquinucci l979,
79-l82) ' yleyse, peysaj gibi yerleimin temel dzeni de, yani bir-
ka kent ve pek ok dank ky, Samnium'u artrmaktadr'
 sAMNIUM VE IIKYA'DA YERtEM, KENT VE sEKN
Kamu yaplan
Kentsel inaat, ita|ya'daolduu gibi, tarih ve ritim bakmlarn-
dan Kk Asya'nrn farklr ksmlarr araslnda deikenlik gster-
mektedir. Kk Asya'da bildiimiz ilk su kemeri Ephesos'da
olup Auguscus'un dnemine tarihlenir (Coulton 19B7a, 73)'
Prusal Dio, i.S. ge birinci yizylr anlatrrken, drt kentten, ka-
mu yaprlarlnln Ve bunlarrn erdemlerinin grkemli rnekleri
olarak bahsetmektedir: Smyrna, Ephesos, Tarsus ve Antakya
(oratons 40.11). Grnte, Dio'nun Prusa meclisindeki rakip-
leri, kendi kentlerini bunlar gibi, yani hem imparatorluk hami-
lii ile b1rm ve zengin olmu ve hem de deniz kenarnda ol-
malarr dolaysyla Pax Romana'nn ticaret ve alveri kapsamn-
daki faydalarrndan yararlanmak bakmndan ideal olarak ko-
numlanmr olan kentlerle ayn dzeye getirmek iin-,uraan
Dio'nun abalarna kar kmlard (orations 47.72vd.). I.S. ton 1986). Iki kent bu bakmdan, Likya'nn geri kalan ksm iin
ikinci yzylrn ortasrnda Herodes Atticus, Alexandria Troas ken-
ti iin bir su kemeri ina etmiti arklamasr, bu
-Philostratus'un
'dnemde byle bir kentte su salayan bir kaynan olmamasr-
nn skandal olduunu ima etmektedir_ Philostratus olaslkla
t62 dier zengin kp kentleri ile bir karlatrma yapmaktadr (l
ves of the Sophisrs 548).
Likya'daki kamu yaplarnn yapm Slrasl Ve ritmi hakkndaki
bilgimiz Oenoanda'drJJ. Coulton ve sonrasrnda Alan Hall (Co-
ulton 1983; Stenton ve Coulton 1986) tarafindan yrtlm a-
lma neticesinde olduka artmrtrr. Gnmze kalm anrtlar nn kentin bakt dzlkte veya hemen zerinde ina edilmi
hakkndaki alrmalar epigrafik kaytlarn verdii genel izlenim
dorulamtr (Broughton 1938, 77g-B4), zellikle Likya'daki
kentlerde Roma dnemine'ait nemli kamu inaat dneminin
esas olarak, hem oenoanda ve Balboura ve hem de kydaki Pa-
tara'da bulunan su kemerlerinin de tarihlendii, Flavian dne-
minde baladn gryoruz (Coulton 1983, 9; Stenton ve Co-
ulton 1986,434;5eB). Bu su-kemerlerinin yapml aka, bu
kentlerdeki hamamlarrn inaat ile ilikilidir (Coulton 7987a,
82), ancak Balboura'ya su salayan iki su-kemerinden birinin
zellikle Vespasian, Titus ve Domitian'a adanm olduu gz-
nne alrnrsa, su-kayna tedarik edilmesine yol am abanln dramatik bir byme ile tanmlanmrtrr.
bir esinin, blgede Vespasian dneminde gerekletirilmi ye-
ni-dzenlemenin ardndan gelmi deiiklik havasr olmu olma-
s da mmkndr. Coulton'un da (19B7a) belirttii gibi, Roma
sAMNlUM VE tIKYA'DA YERLElM, xENT VE sEKN
barnn nfuz etmesi, dardan gelen su-kaynaklarrnn gven-
li olarak tedarik edilmesine olanak salayan koullar yaratm
olacakt. Ayrca Vespasian, baz ant|arln yaPlmlna ahsi olarak
mdahale etmi grnmektedir: Patara ve Cadyanda'daki ha-
mamlarrn inaatn kamu fonlarndan organize etmiii (Mitc-
hell 1987, 2l).
Likya'daki kamu yaplar msrif bir lekte, nc pizylda
da devam etmitir ki bunun doruk noktas i.S. lkinci yzyln
ikinci yarsdr, Balboura'daki tarihlenebilir yaztlarn pek ou
(imdi Nicholas Milner tarafindan allmaktadr), ikinci yuzyl-
d,ahazrlanmltr Ve anrtlarrn pek ou da kentte bir
-rnein,
enlik oluturmaktan da sorumlu olan Meleager'in y13'1-
Antoninus Pius tarafindan, i.S. 158'de onaylanmtr (Coulton
1987b, 207). Ayn ekilde, oenoanda'daki agora-kompleksi ve
dier pek ok yap ikinci y{izyla tarihlenir (Coulton lgB3; Coul-
karakteristik gibi gzktnden, Augustus dneminde Samni-
um'u karakterize eden kamu yaplarna ynelik yaygn hevesin
yetmi yrl sonra, bir Roma eyaleti olmasrnn ardndan Likya'da
da ortaya ktn grebiliriz.
Vurgulanmas gereken nemli bir fark ise, polis sisteminin 63
Likya'da nceden mevcut olduudur. oysa ki, Roma tarafindan
kurulmu smrgeler ve Monte Vairano gibi birka yar-kent
merkezi dnda, Samnium'da kentler yoktu. Ancak Balboura
rneinde, hamamlarrn ve dier imparatorluk dnemi yaplar-
olmasr; buna karlk Hellenistik kentin, Ge mparatorluk d_
nemindeki gvensiz koullardan dola1 orada sadece antsal l-
ekli yapnn tekrar ina edilecei, ulalmaz bir tepe zerinde
kurulmu olmas arpcdr. Tm pratik nedenlere karn, dz-
lkteki 'yeni' Balboura kenti geleneksel uygulamalardan bir sap-
mayd, tpk Samnium'daki Roma kentlerinin, geleneksel Sam-
nite tepest-kaleleri uygulamasndan sapmas gibi.
Oyleyse hem Likya'da hem de Samnium'da, Roma egemenli
inin marjinal, dalk bir alanda etkin olarak nfuz etmesini ta-
kip eden yIlar, kamu yaplarnn kapsam ve leinde grlen
 sAMNIUM VE LIKYA'DA YERtEM, KENT VE sEKN
Se kinltr arasndahi hareketlilih
Roma vatandalnn yaylmas ve bunun sonucu olarak Sena-
to snfina yeliin imparatorluun vatandalarrna yaylmas,
Roma iinparatorluk sisteminin en arPcr bo1utlarndan birisi
olmutu; ve eyalet mensuplarnn senatodaki hakimiyetlerinin
artrr da, .S. i<nci ynzy|da Roma toplum yaamrnrn en arprcr
zelliklerinden birisi olmutu. Hammond (1957), bilinen Sena-
trlerin % |7'siin i.S. birinci yzyln ikinci yarsnda Yunanis-
tan Ve kk Asya'dan geldiklerini ve ikinci yzyln sonunda bu
rakamrn vo 58'e km olduunu hesaplamaktadr: Dramatik
bir art.
Samnitelarn ilerlemesinde olduu gibi, Kk Asya'daki
kentlerin yerli sekinlerine mensup yelerin Senatoya girme
oranlarrnda da blgesel farklln bir rol olduunu grebili
riz. Caesar ve Augustus dnemi smrgelerinde oturanlar, I.S.
birinci yzpln ilk yarsnda Meclise ilk girenlerdendi; dedesi
Pompey'in yakn arkadalarndan biri olmu olan ve I.S. l5'de
hakimlik yaPm Mytileneli Q. Pompeius Macer gibi birka belir-
gin rnek dnda (Strabon 13, 618). Bununla beraber, dou k-
kenli Yunanca konuan Senatrler Flavian dneminden sonra
t64
gittike belirgin bir rol oynamaya balarlar; ilk bata bu erefe
nail grlenler genellikle yerli kraliyet hanedan yeleri veya
Ephesos, Bergama veya Ancyra gibi b1rlk kentlerden gelenler-
di; ancak sonradan Senatrlk rtbesi Kk Asya'nrn her ye-
rinden gelen yerli sekinler tarafindan elde edilmiti (Walton
1929; Levick 1967; Hanfmann 19B2). Ancak, .S. birinci y4nln
sonunda Meclise giren sadece bir Likya'l biliyoruz: Ksanthos'un
hamisi ve velinimeti olan ve bonkrl ve baarlarndan t- ile olan benzerlikler, sekinlerin faaliyet merkezi olarak kyle-
r Ksanthoslular ve Likya Federasyonu (Roma eyaleti iinde hi-
li ilev grmekteydi) tarafindan onurlandrlm olan Ksanthos-
lu M. Arruntius Claudianus. Tam ad, Ksanthos'daki Letoon kut-
sal yerinde bulunmu bir yazttan, krsa bir Zamar. nce tanrmlan-
mrtrr (Balland l98l, 143-71). Likya'nn bakenti ve Federasyo-
nun merkezi olarak Ksanthos'un Meclise girecek ilk Likyaly
vermi olmas. arrtrcr deildi: Bununla beraber, deiik Likya
kentlerindeki sekinler arasrnda yakn aile balar olduu akl-
da tutulmaldr. Ikinci yzyldan daha ok Likyal millewekili bi-
linmektedir; Licinius ailesinin soy aacn gsteren, pek ok mil-
letvekilinden bahseden ve Likya'nn yksek sosyetesi hakknda
sAMNlUM VE tIKYA'DA YERtEM, KENT VE sEKN
faz|aca detayl bilgi veren bir yazt da (IGRR III 500) bulunmu-
tur. rnein Ti. Claudius Agrippinus, I.S. 155'de hem Awal
Brethren yesi olmutu hem de, payenin verildii tarih belirsiz
de olsa, bir konsld; ay1 ekilde, milletvekili olan olu T. Cla-
udius Dryantianus'un da I.S. l75'de Marcus Aurelius'a kar ent-
rika evirdii iddia edilmitir $ameson 1966, l25-6; Jameson
lg73,283-6; Halfmann 7982,639-4l). Burada da yine, ky ke-
simlerinden gelen aileler ba ekmektedir - Claudi Dryanti-
ani'ler (Pataral) Meclise girmektedir ve evlilik ba ile oenoan-
dah Liciniler ile ilikilidirler.
yleyse Samnium ile olan benzerlik yine aktr: Likya eyaleti,
daha gelimi ky kentlerinden ve sekinler arasrndaki artm
mcadelenin belirtisi olmu olan kentsel geliimdeki 'havalan-
madan' ok sonralar, Meclise ye yollamaktadr. Ancak, velini
metlerin hepsinin Meclise kadar ulamam olduklarn vrrgula-
mak gerekir: Likya kentlerinin en nl velinimetlerinden olan
Rhodiapolisli opramoas'un kendisi (baknz Coulton 19B7c),
millewekilleriyle olan aile balar ile gurur duymasna ramen
bir millewekili deildi. Yeeni, bir T. Claudius Agrippinus ile ev-
lenmiti.
65
Modelin u2glanmas
Samnium tartrmasrnda deerlendirmi olduum nc e
krsal yerleim deiimiydi ancak bunu, Balboura veya oenoan-
da'nrn arazi|erine dair detayl arkeolojik kantlarn yokluunda
(imdilik), Likya rneinde ele almak aka zordur. Samnite
rin aptan deceini, dank iftliklerin Sapsrnrn aza|acan
ve Balboura kentinin hem yersiz-yurtsuz krsal kesim sakinleri-
nin yeri olarak hem de sekinlere ait faaliyetlerin bir merkezi
olarak genileyeceini nerecektir. Balboura civarnda, byk
zel mlklerin olduuna dair baz iaretler vardr, tektk epig-
rafik kanttan velinimetlerin, kente nakit para Vermek yerine
mlk devrettikleri birka rnek biliyoruz (Broughton 1938,
669). Balboura'nn kuzeyinde, bir sonraki kent olan Cibyra'da
bir mlkn 107 kale ile beraber kent tarafindan haczedildii bi-
linmektedir (IGRR IV 914; Robert 7937,377). Ancak bu tip bil-
gi bize hibir kronolojik dinamik vermemektedir. Aksine, yeni
 sAMNlUM VE LIKYA'DA YERtElM, KENT VE sEXlN sAMNIUM VE tIKYA'DA YIRtElM, xENT VE sEKN

bir antsal merkezin gelimesi Samnium'daki durum ile arpc Sonular

bir parallelik gstermektedir ve geici de olsa' varsaymn ikin-
ci ksmn doruluyor gibi grnen baz kantlar da vardr. l986 Sanyorum ki, tepe-lkesi olan gney-bat Trkiye ve orta ital-
ve l987'de, grnte Balboura'daki imparatorluk dnemine ya arasnda gsterilmi olan paralellikler, sekinlerin arasndaki
ait kentsel antlarn etrafinda bir ikamet alanndan olumu ve hareketlilik, artm kamu yaplar ve yerleim deiikliine yol
imdi sadece anak-mlek kalntlar eklinde gnmze gel- aan artm kiisel zenginlik arasrnda yapsal balar olduunu
mi 'aa kentte' bir n aratlrma yrtmtm. Ne yazk ki, bu ne sryor gibi gzkyorlar. Bu olgular, Samnium'da Augus-
iki sezon k-mlein ana|iz edilmesi ge- tus'un imparatorluu zamannda, Likya'da ise Vespasian dne-
cikmitir aray|a, bu anak-mlein b- minde tanmlanabilir. Her iki rnekte de, nemli sa1,da yerel
yuk bir k nemine ait olduunu ne sr- say$n kiinin milletvekillii rtbesine ulamasndan nce yet-
mektedir. Tartmak istediim gibi bu, Balboura kentinin ger- mi yrllk bir.zaman gemektedir ancak her iki durumda da s-
ekte hakikaten bym olduunu gstermektedir _ geri, re ayndr. oyleyse karlacak ilk sonu udur: Akdeniz'in iki
ada bu mi olduu zt ucunda yer alan bariz olarak deiik iki blgeninin karlat-
amrtrr sunduu al_ rllmasr, bu tarz bir perspektif asndan gemite nispeten ok
derim, lek olarak az alm blgeler iin yeni modeller gelitirmek bakmlndan
bymekten ziyade, sadece tepest bir konumdan yeni bir yol gsterici olabilir.
anrtsal merkezi evreleyen bir konuma tanmtr: bana gre, ta- Eer yerleim deiiklii, sekinler arasndaki hareketlilik ve
mamyla yeni bir anrtsal kompleksin inaasyla ilikilenmi eko- kentsel kamu yaps arasndaki yapsal balar kabul edersek, bu
.nomik kalknmann, kentin ve yakn evresinin yerleim yap- belirli bir blgenin tarihinde dardan gelen politik, sosyal ve
snda nemli etkileri olmu gibi grnmektedir ekonomik faktrlerin nemii gzard etmemiz anlamna gel_
- yllkbuyeni
hatta sa-
t66 dece, imdi iki su-kemerinden kente pompalanm mez' Dardan gelen faktrler, burada anahatlar izilmi geli- 16
su-kaynann bir sonucu olsa bile. Balboura'daki almada ge- melerin birka aamasnda tanmlanabilir. Mlklerin bymesi,
lecek sezonlar srasrnda daha fazla incelenecek olan bu alin Samnitel sekinlerin Senatoya girmesi ve italya'nn bu blgesin-
Varsayrmn geici olan doasn yeniden l,.rgulamalym. deki kentsel geliim, Augustus dnemindeki giriimcilerin bazl
Samnium ve Likya arasndaki bariz bir fark, ikincinin bir eya- yerleimleri idari merkezler olarak seip dierlerini de uygar ya-
let, ilkinin ise italya'da olduudur: Likyahlar vergi demek io- am aralaryla donatmalarrna kadar olduka ar olmu gibi g-
rundayd. Likya'daki durum, Hopkins'in (197B; 19B0) anahatla- rnmektedir. Ayn ekilde, Likya'nn Vespasian dneminde, ya-
rn izmi olduu vergi, ticaret ve kentsel geliim arasndaki ili- nama durumundan eyalet durumuna etkin bir ekilde dn-
kinin klasik bir rnei gibi grnmektedir; Likya, Ptolemaiosla- mesinin pek ok nemli etkisi olmutu: genel bir hava deiikli
rln egemenlii altnda vergi (nakit olarak) demiti ancak olas- i, rekabet tarz bir hayrseverlii cesaretlendirmek iin 'zendi-
hkla bamszlk dnemi sresince vergiden muaftr. Blgenin, rici tevik' tekniinin uygulanmas, rnein Vespasian'rn Patara
Claudius ve sonradan Vespasian zamanrnda birletirilmesinin ve ve Cadyanda'daki inaat projeleri, ekiyalarn korkusu olmadan
vergilerin Vespasian tarafindan faal bir ekilde toplanmasrnn ki bu bakmdan Likya'nrn adr uzun Zamandr ktye kmt,
(Suetonius, Vespasan 16,l), yerel kentlerin ekonomileri iin imdi duvarlar dnda inaat yapabilecek olan kentlerin Pax
nemli sonularr olmaldr. Bu vergi toplamann nemli bir fak- Augusta'y kendi karlarna kullanmalar
tr olup olmad Samnium'daki durum ile parallelik gsteren nc yizy|da, belki mlk bymesinin ve krsal- ekiyaln i.S.
fakirlemenin
genel eilimleri de kztrmt. bir sonucu olarak, tekrar bir problem haline gelmesi ironiktir.
En son ama en nemlisi, nakit olarak dettirilen vergi ykml-
Iklerinin, yerel ekonomi iin nemli sonular olmutu,
 sAMNIuM VE tIKYA'DA YERtEM, xENT VE sExlN
yleyse, sekinler arasndaki hareketlilik, kentleme ve yerle-
im deiiklii, Romallatrrmann tanmlayc esidir. Yap-
sal olarak birbirleriyle balantldrlar ancak buna ramen k-
kenleri Roma zaferinin ve etkisinin sonucu olarak ortaya lkan
politik, sosyal ve ekonomik basklara dayanr, Dalk alanlar
olan Samnium Ve Likya'da bu gelimelerin birbirleriyle nasl ili-
kilendiine dair bir tablo izmeye balayabiliriz. Roma tarzryaP|
modellerine rr,artfz kalmak ve imparatorlarn ve Rornal politik
sekinlere mensup yelerin rnek bonkrl, kentlerde reka-
bet tarzr bir hayrseverlik yapma hevesinin olumasrna yol am-
t; Roma tarz vergilendirme (Likya rneinde) ve yerli sekin-
ler asndan bu eit bir bonkrlk iin gereksinim duyulan
zenginlik art', mlk b1lklklerinde bir arta yol amt. Kar- 1r,239-264.
hnda bu, krsal nfusun bozulmasna ve tahminen kentsel
nfuslarda, yaplarn leini yakalayacak dzeyde bir arta yol
amt. Roma hiyerarisi iinde dahafaz|a ilerlemenin olasl
ncelikle kiisel hamilik faaliyetleri ile tevik edilmi' bu, kentler
iinde rekabet dzeyinin artmaslna yol am ve balam olan
gelimeleri daha da artrrmrtr. Eyalet mensubu sekinlerin mil-
lewekillii rtbesine ilerlemesi ksmen, imparatorlarn kiisel
68 hamiliinin bir sonucudur ancak mlk art ve kentsel m-
-
cadeleyi harekete geirmi olan Roma egemenliinin daha ge-
nel sosyal, ekonomik ve politik etkileri de bunda nemli rol oy-
namrtr. Samnium ve Likya'nn izole edilmi dalarnn, Roma
egemenliinden en az etkilenmi alanlar olduunu zannedebi_
liriz: Roma egemenliinin sonularrnrn burada bile ok ak ol-
mas, Imparatorluun Akdenizin tm zerindeki olaanst
etkisini gsterir.
Teekkrler
Bu yaznn taslaklar zerindeki yorumlar iin editrlere ve Dr. JJ
Coulton ve Profesr M.H. Crawford'a ok mteekkirim.
sAMNIUM VE LIKYA'DA YERtEM, KENT VE sEKN
KAYNAKA
Balland. A. (l98l), Fouil]es de Xanthos WI: nscriptions d'6poque imp6ri-
31s du Letoon. Paris.
Barkner, G.,!l"y{J.ve Webley, D. (1978), 'A Classical landscape in Moli
se', Papers of the British School at Rome 46,35-57.
Bean, G.E. (1978), Lycian Turkey. Londra.
Bindiff,J.L. ve Snodgrass, A.M. (1985), 'The Cambridge/Bradford Boeoti-
an Expedition: the first four years',Journal ofField Archaeology 12, 123-61.
Birley, A. (l98l), The Fasti of Roman Britain. Oxford.
Broughton, T.S.R. (1938), 'Roman Asia Minor', T. Frank (der.), Economic
Suvey of Ancient Rome 4 iinde, 499-950.
Brunt, P.A. (1971), Italian Manpower 225 BGAD 14. Oxford.
Castr6n, P. (1975), Ordo Populusque Pompeianus. Roma.
Champlin, E. (1981), 'Owners and neighbours at Ligures Baebiani', Chiron
Coulton,JJ. (I982), 'Termessians at Oinoanda', Anatolian Studies82,ll5-121.
Coulton, JJ. (1983), 'The buildings of Oinoanda', Proceedings of the
Cambridge Philological Society n. 29, l-20.
Coulton,JJ. (1986), 'Oinoanda: the Agora', Anatolian Srudies 96, 6t-90.
Coulton,JJ. (t987a), 'Roman aqueducts in Asia Minor', S. Macready ve F.H.
Thompson (der.), Roman Architectre in the Greek World iind,e,72-84.
Londra.
Coulton,-JJ. (l987b)] 'Balboura Survey 1986', V. Aratrma Sonular Top-
]ants I (Ankara, &10 Nisan l987), 2 )5-l1.
Coulton, JJ. (1987c),'Opramoas and the ananymous benefactor', Journal
of Hellenic Studies 107, l7l-8.
Crawford, M.H. (1977), ' Rome and the Greek World: economic relations-
t69
hips', Economic History Review n. 30, 42-52.
De Benedddittis, G. (1980), 'L'oppidum di Monte Vairano owero Aquilo-
nia' , Sannio: Pentri e Frentani da] W al I sec, a.C. iinde, 321-57.
Duncan-Jones, R.P. (1982), The Economy of the Roman Empire:
euantita-
tive Studies,2. Bask. Cambridge.
Eschebach, H. (1973), 'Laconicum et destrictarium faciund... locarunr,:
Untersuchungen in den Stabianer Thermen zu Pompeji', Rmische Mitte-
ilungen 80,23542.
Gabba, E. ve Pasquinucci, M. (1979), Strutture agrarie e allevamento tran-
sumante nell'Italia romana. Pisa,
Gaggiotti, M. (1982), ' La gens Neratia', Saepinum: Museo documentario
de1l'N tiLia iinde. Campobasso.
Gaggiotti, M. (1983),'Il Sannio Pentro', M. Cebeillac-Gervasoni (der.), Les
'bourgeoisies' municipales italiennes aux IIe et Ier sicles avJ.-C., l37-50.
Napoli.
Gordon, A.E. (1953), 'Quintus Veranius, consul AD 49: a study based rpon
his recently identified sepulchral inscription', Univ. of California Publicati-
ons in Classical Archaeology 11,5.
Halfmann,. H. (1982), 'Die senatoren aus den Kleinasiatischen Provinzen',
Epigrafia e ordine Senatorio 11 iinde, 603-50. Roma.
Hammond, M. (1957), 'Composition of rhe Senare AD 68-238',Journal of
Roman Studies 47,7-81.
Hodges, E. ve Mitchell,J. (1985), San Vincenzo al Volturno: the Archaeo-
logy, Art and Territory of an Early Medieval Monastery. Oxford.
 sAMNIUM VE LIKYA'DA YERtEM, KENT VE sEKN

Roma kentleri ve arazileri: Arkeolojik bir perspektif

Martin Millett

BC. Londra.
La Regina, A' (1970), 'Ricerche sug!! i1sedi1menti Vestini', Memoie
dell'Aademia Nazionale dei LinceiYllI l3, 5, 361 vd.
La Regina, A. (1970), 'Note stlla formazione dei centri urbani in area sabel-
Giri
lica',Atti del convegno di studi st]la cittd etrusca e ita]ica preromaa iin-
ada arkeoloji, kentler ve hinterlandlarr arasrndaki ilikile-
Colonies in Southern Asia Minor. Oxford.
, 'Rural se[tlement in Roman Molise: problems
rin kefedilmesini salayan yntemler g alamakta-
Barker ve R. Hodges, Archaeology and lta]ia dr. Bu yaz, yeni kant kayna olarak" ini gster-
mek zere, bu yntemleri ve biz sonul
in Asia Minor. Princeton. geirmeyi
amalamaktadr. Bu arkeolojik alman
uilding in the eastern Roman provinces', S. ve kstla-
(der.), Roman ArchitectLre in the creek malarnr anlamak iin, iki nemli genel konu anlaImaldr.
arkeolojik kantlarn pek ogu ge
ilk
9la11k,
lerinin raslantsal bir yan rn
gzle grlr deildir, ""g:un
ve statiktir
7o aklanm olsun veya rlr
yorumsal modeller ile ifade edi
r 15-46. gc hem de zayfl yatmakt
Patterson,J.R. (1988), Samnites, Ligurians and Romans' Circello'
Piccirilli, . (se), Atti e Memorie del Convegno Storico Abruzzese Mo]i-
e', dnya hakkndaki a-
dirler. Bu gzlem bazen,
r tarafindan gzden karImtr,
ancak kabul edilmesinin de eit lde teh-iikeleri
uu.)r. ."..i
dier poblemleri grmemizi engellemitir. Arkeolojik bi;;
eletirel olmayan kullanmlar'
Stenton, E.C. ve Coulton,JJ. (1986),'Oinoanda: the water supply and aqu- emi hakkndaki .u.rrfiu.r.,
'pein hkml olmadg' varsayiminaun
educt', Anatolian Studies 36, 15-59. kaynaklanmr,rr. io,
Torelli, M. (1982),'Ascesa al senato e rapporti con i territori d'origine" yllarda bunun yanl olduunun gittike dalra
ok farkna varl-
yntemleri (tarihilerin uy-
yneltmitir ki naif yorum-
lidir. Bu giriimler, arkeolo-
am sreleri anlama abala-
Roman
wisema 4'oxford' yntemlerin, arkeolojik ve-
Wrrle, Mnih' vardr: arkeolojik kantla-
Zevi, F.
lien I \in' n grndkleri gibi kabul etmenin tehlikelerinin
ru.krrau oi-
de,8496. Gttingen. Inalar gerekir.
 RoMA KENTLERl VE ARAztER RoMA XENTLER VE ARAzLER!

kinci olarak arkeologlar, belgesel kaynaklar kullananlarn Yerleim Dokusu

elindeki kronolojiye razata' kesinlii ok daha az o|an bir kro-
nolojiyi kullanmak zorundadrlar. Bu kronoloj iler, nedensellii K..rtler ve arazileri arasnda istismar edici veya sembiyotik bir
veya ayrl olaylarn arasndaki ilikileri aratran sorularrn ynel- iiu.l olduu gznne alnrsa, herhangi bir kent evresindeki
tilmesini son derece zorlatrmaktadr (Millet 1981a). Bunun yerleimin dokusu, kent ve krsal arasndaki etkileimlerin doa-
farknda olmak pek ok arkeolou, kantlarn daha uygun oldu- hakknda kant salamaldlr. Yerleim dokularnn yorumlan-
i '
u daha genel sorular yneltmeye itmitir. Bu sorular sklkla, masl karmak olacaktr nk bu dokular, hem ekoloji Ve ge-
uzun-vadeli deiiklik sreleri ve deiik yerlekelerden gelen
buluntularn deiken kompozisyonu ile ilgilidir. Bu sorular in-
l mi tarihi ieren birbiriyle ilikili bir dizi etkinin ve heil de sos-
yo-ekonomik ve politik sistemlerin doasnn sonulardr. Buna
celerken, gemiin baka trl kolaylkla ele alnamayan boyut- ramen, temel mek6.nsal ilikiler bazen arkeolojik olarak farke-
larn incelememize, arkeolojik kanltlarrn geni mekAnsal ve sos- dilebilir ve yorumlanabilir, ancak deiik srelerin birbirlerin-
yal kapsam olanak salar. , den ayrt edilemeyecek dalm biimleri yaratmasr yaygn oldu-
Bu tantm fikirleri, arkeolojinin 'kanrta daya| kurallarnn',
eski a tarihilerinin metinlerine uygulam olduklarndan is- undan, sonular belirsiz olabilir (Hodder ve orton 1976)'
Yerleke dahm kantlarnrn gvenilirliine dair eletirel bir
ter istemez farkl olduunu, ancak elimizdeki kaynaklarn gc-
nn, antik dnem kentleri ve onlarrn arazi|eri arasndaki iliki-
lerin deiimini incelemek bakmndan, bu kurallar garip bir
ekilde uygun kldn gstermek iin sunulmutur. Kaynakla-
rn eidi ve kapsam farkllatka, gemiin onlardan retilmi
rekonstrksiyonlar da farkllaacaktr. Kent,/krsal ilikilerini
incelerken, arkeolojik ve tarihi kaynaklarn birbirini tamamlay-
kil l'd unun, arkeolojik olarak belge-
rl2
cr olan doasnn farkna varmak nemlidir nk faydah yeni
lenmi etkenin Sonucu olarak meydana 3
grlerin olumasr, gemi hakknda sahip olduumuz farkl geldii , farklr younluklardaki arazi a-
grlerin arasrndaki kartlklar ortaya konduunda mmkn
olabilir.
Kent merkezleri ve evreleri incelenirken karlalan asrl ar-
keolojik problem, gemiin sosyal, ekonomik ve politik sistemle-
rinin dinamik, arkeolojik malzemelerin dknt
-toplumun
yan rnlerinin- ise statik olmasnda yatmaktadr. Bu yzden
arkeologlar, zerinde alrlan sistemlerin ileyii hakknda do- rnein bir kyl iftliine .,azaran ok daha raslantsal olabilir.
rudan fkir verebilecek verileri kullanmak zorundadrlar. Bura-
da, ilk olarak yerleim dokularn ve ikinci olarak da bireysel yer-
leimler arasndaki mal akmlarrnr ele alarak bu konularn ince-
leniini rneklemeyi setim. Tartrma, hem aratrrmalardan ge-
len verileri ve hem de kazrlardan ele gemi malzemeleri incele-
mektedir. Sonuncusu, hem insanlar tarafindan retilmi olan
nesnelerden (insan yaprsr nesneler) ve hem de onlar tarafindan
doal evreden (ekolojik durum) ilenen nesnelerden olumak-
tadr. Bunlar sadece, arkeolojik verilerin kapsamna dair rnek-
lerdir Ve yapt tiplerinin aalizi ve epigrafi gibi dier kaynaklar_
dan gelen potansiyel bilgileri kasten gzard ettim.
 RoMA KENTtER VE ARAztER RoMA KENTtER VE ARAzltER'

Sistematik olarak toplanmam olan kanrtlarn kullanm, villa

dalmlarnrn mekAnsa| anal.izi rnei ile gsterilebilir. Bu a-
lmann temeli ncelikle, geliigzel bir halde mevcut olan da-
lm verilerinde bir yaplanma aramak Ve Sonra bunu yorumla-
I maya almak zerine dayanmt. Analiz, Britanya'daki Roma
a.
.tj
a
villalarnn dalmn kentlere gre incelemi ve kentlere olan
zak|a gre yerlekelerin younluklarndaki deiimi aratlr-
mt (Hodder ve Millet l9B0; baknz Gregson 19B2). alma_
6|ZID dayanm olduu basit fikir uydu: bir kentin nemi ne ka-
a
a
a
dar fazlaysa. villa ina edenler iin ekicilii de o kadar faz|a o|a-
cakt. Yksek ekicilii olan bir kentin, dk ekicilii olana na-
a
a

zaran' kendisinden ok uzakta konumlanm daha fazla villas

Kesit 3 a

Pli olacakt (ekil 2). Bu, genel bir izlenim dzeyinin tesine gt-
uLt ,//i, a rlnemise de Rivet (1955) tarafindan yrllar nce belirlenmiti'
l. I i Ken tlerin, kurulacak villalara r.azaran greceli ekiciliklerini
J'-i;'iet''
i'a
a a
.i!' belirleyebilmek iin, vi||a younluundaki d, her kentten
gittike artan uzaklklarda oluturulmu bantlar iinde ltk.
Keslt 2
Younluktaki deiimler belirlenmekte olduundan (yani hek-
tar bana villalar) , bilinen yerlekelerin mutlak sayrlarnn ne-
ffiLL
mi azaltlmt. Bu yaklamn geerlilii aka, kantlarn nite-
r74 liine dayanmakt'adrr, ancak nyarglar olabileceklerinden daha r75
az nemli gibi grnmektedirler nk villalar genellikle arke-
olojik yerlekelerin en grnr eleri arasndadrr. Bu iyimser-
Keslt 1
a
a
lik, tutarhlbiraz gven telkin eden almamlzln sonularr ta-
ffiTNI rafindan desteklemiti. Sonular, villalara ekici gelen kentlerin
a genel olarak, byk olanlar deil ama nemli bir idari rol yeri-
a
a ne getirmi olanlar olduunu gstermektedir. Bu sonu' villala-
rn (daha az Romallam iftliklere gre) en uygun ekilde ida-
ri bakmdan nemli kentlere yakn konumlanm olduklar fik-
rini desteklemektedir nk byuklk en ok kentlerin ekono-
a
mik baars ile ve idari konum da sosyal ve politik ekimleri ile
ilikilenir. Bu bakmdar, baz yksek konuma sahip kentlerde
(Londra gibi) nemli villa younlamalar yoksa da, bu yokluk-
ekil1. erin dalmn ve yzey lar bir grup dier etkene gnderme yaplarak (Millet, yaknda)
aratrm Taraconensis yzey- ara-
aklanabilir ve Roma sistemi iindeki idari yapnn ekilsel ne_
trmasr. younluunu nasl yan_
sttna ey-batda' mini vurgulayan genel Sonu ile elimez. Yeni arazi almas-
nn, bu sonucu Britanya iin nemli lde deitirecei olas
gibi grnmemektedir, ancak daha merkezi eyaleder iin kar-
latrlabilir ana|iz|er grmek olduka ilgin olabilirdi.
 RoMA KENTtER VE AR'AztER RoMA KENTtER VE ARAzltER

a Dk alaa doo.l
b Yksek alla deorl

J
A D9ltlm ls0
^ a yksek b deed
b dkbde6rl
E
5

o
e a0 a

Iz,
5 K6ntlen uaklrk

I
Y
o
ao
z,
f A t_ A
E
o
v 4
3
=
arh =
1
a A
@
E =
ra
r76 vr.
A
za A
r77
- a
o
EE
Y
a

a
a o
a
aa o
a a
ro
a a O
a a
a
a a
0
23 a 6 f lo 2 10 1a 5 '7 a 202l 2.22,322,a 300 o0 000 800 ol o12 .0l3 0t5 ol7 ota o20 021 022
'{ 'a
ALFA DEERi b DEER|
(yani dn ekli) (yani dn dlklii)
(DlBuKEY) (lBuKEY) pK) (YKsEKl
cood. a Kok konl (korunAkl!) coloni a Kok koni (korunak)
0 M!.icrpium a? K00k kont (korunak alan| bilinmoyon) O Municiplum a? Kk kenl (korun9kl| alanl blllnmeyn)
civil.. c.'l.l o Xk konl (ko.ungkslz) clvil. capit.l o Kk kent (korunakslz)

ekil 2a ve 2b. Roma Britanya'snda kent bykl ile lla dalm arasn_ ekil 2b. Kentlerin korunakl alanlar, onlardan uzaktaki villa-younluun-
daki ilikiyi gsteren grafikler (Hodder ve Millett l980'den allnan verilere daki dn diklii ile karlatrlmtr. D ne kadar dik olursa (yani b
dayanmtr). deeri ne kadar yksek olursa) , kent llalara o kadar az ekici gelecektir. Bu
grafk, idari bir rol olan kentlerin, 'kk kentlere' oranla daha ekici
2a. Kentlerin korunakl alanlar, onlardan uzaktaki villalarn younluunda- olduklarn aka gstermektedir.
ki dn ekli ile karlatrlmltr. Dbkey bir ekil, llalara yksek bir
ekimi, ibkey bir ekil ise daha snrl bir mekansal etkiyi gstermektedir.
Ispatlanabilir bir idari rol olan kentlerin, 'kk kentlere' oranla nasl
dahafaz|a dbkey erileri olduuna dikkat ediniz.
 RoMA KENTtER VE ARAztER Ro^A KENTtERl VE ARAztER

Pek ok bIgede, yerleim dokular hakkndaki kantlar fazla

vntembilim, malzemenin ieriindeki farkl yir.y dalmlar-
yeterli deilken, baka yerlerde az nce tarif edilmi olana naza- ieren buluntu yerleri ve ekilebilir ve krsal tarm
l-n yerleim
ran daha fazla sistematik analizler yapmak isteyebiliriz, bu yz- a|anlar ile ilikilendirilmi olduu Berkshire Downs'daki bir
den yeni verilerin sistematik olarak toplanmas ile balamak da- oeysaj parasnn incelenmesinde baary
ha caziptir. Bu imdi, teknikleri olduka fazla tartlm olan 'n 7 r" di. 1985a ve b). Blgesel bir le
arazi aratrrmasr tarafindan sklkla yaplmaktadr (r. Macready sis incelememiz kapsamndaki yerleim i
ve Thompson 1985; Haselgrove ve di. 1985). tarmsal kalntlardan ayrrma probleminin stesinden, tm yi-
Bu yaklamn bir rneini Sunan Ager Tarraconensis yizey
aratrrmasr (Dr Simon Keay ve yazat taraf|ndan yrtlmtr),
Hispania Tarraconensis'in eyalet bakenti olan Tarraco,nun
a
,
a
arazisi zerindeki Roma e tkisini deerlendirmeyi amalamakta-
dr (Keay ve Millett 1986; 1987; l98B; yaknda). Her biri yakla- ;i...'-: ! ,..,
\.'
k bir ay sren be sezon ierisinde, blgedeki peysaj Akdeniz a a ,.

kysndaki kentten ie doru 5 km'lik arahklarla rnekleyen 1 a .... j i,

km geniliindeki drt tane Dou-Bau kesiti iinde kalan tm a

.,:i ,,..!p
a
ekilebilir topra yrmeyi deniyoruz (ekil 3). Bu kesitler, pey- ---f,
t]
sajn dokusu ierisinde yeralan deiik toprak eitlerinin temsi- (
li bir rneini elde etmek iin kydan ve kentten gittike artan a a

uzaklklarda tasarlanmtr. Bu alan ierisinde, kstl sayda yer- a a

Ieke (esas olarak nemli villalar) aratlrmamzdan nce bilin-

a
a

178 mekteydi. Tarraco'nun nemi gznne alndnda, krsal pey- r79

sajda ok youn bir barnma olmu olmasn, belki de en yksek ___ir_E 1f,___
villa konsantrasyonlarnn kentin hemen yakn evresinde olma- al-----
sn bekliyorduk. a
a
Kullanlm olan arazi y".y" teknii, 5m aralklarla tarlalar
yrmek Ve tm grnen arkeolojik malzemeyi yzeyden topla-
maktrr ve tecrbeli niryuler iindir. Bu malzemenin oun-
luu anak-mlektir ve en youn dalmlar iskan yerlekeleri- ;------!i .: -..r--. a4.p I

nin yakrnndadr (Haselgrove l985), bu yzden deiik dnem- '-----tlr-- G'-

aaa
lerdeki yerleim ieren buluntu yerlerinin dahm haritasr, en yo- a a

un anak4mlek toplanmalarn ayItrmak suretiyle yaplabilir. a

Bu prensip olarak doru bir yoldur ancak yntemsel problem-

leri vardr (Haselgrove ve di. 19B5). iki temel problemden ilki
gemiteki insan faaliyetinin yerleim ieren buluntu yerleriyle a
srnrlanm olmamasndan kaynaklanmaktadr. Bunun yerine,
tm peysaj ok eitli amalar iin kullanlmt. Yizey malzeme-
sinin buluntular genellikle bu kullanmlarn bir sonucu olarak
ekil 3. l988'e kadar b
olumaktadr konut atklarnn gbreye karlmas ten, nceden bilinen y
-rnein,
yoluyla- bu yzden de, yerleimleri dier izlerden ayrmak iin zey aratrmas. Yzey a
dikkatli bir yntembilim gereklidir. Kk bir lekte byle bir yerleke dahmndaki
na dikkat edilmelidir.
 RoMA xENTtER VE ARAzltER RoMA KENTtER VE ARAztERl

zey malzemesini toplayarak ve belirgin bir yaplanma arayarak

nak-mlek dalm haritalar nfusun bir endeksi olarak aln-
gelmeye alyoruz. Karakterize etmesini beklediimiz yaplan-
madan nce uygulanmalrdr.
ma eitleri hem toplamalarn ieriinden (hangi seramik ha- Ager Tarraconensis anak4mleinin analizinde kullanlan
murlar veya anak- mlek eitleri vb. mevcut) ve hem de mal- teknikler meyi, bylelik]e de geerli
zemenin doasndan (dalmlarn younluklarr ve paralanma- kronoloji mmkn klmayr amala-
nrn dereceleri) olumaktadr. almamz, Boeotia projesinde maktadr Millettyakrnda, B). zetle-
olduu gibi (yukarda, Snodgrass), peysajn byuk bir ksmnn 6ek gerekirse, tm yzey buluntular arazi yuryuleri tarafin-
Klasik dnemin tmne ait deiik younluktaki buluntularla
kaplanm olduunu gstermektedir. Ager Tarraconenss verile-
ri zerindeki aratrrmamrzrn u anki evresinde, mevcut bilginin
deiik toprak kullanmlarr nermemize ve ayrca yerleim do-
kusunun Zaman iin deki deiikliklerini tan mla mamlza olanak
salayacanr nermekten daha fazlasn yaPamapz. insann
tm peysaj kullanmnn doas hakkndaki bilgiler, yorumla-
ma problemleri getirseler de eski an tarm uygulamalar hak-
klnda paha biilmez bir bilgi kaynadr.
Arkeologlarrn sadece yakn zarnanda ortaya atm olduklar
ikinci problem, anak4mlein deiik arkeolojik dnemlerde
ve deiik buluntu yerlerinde her zaman eit lde mevcut ol-
mad gereidir (Millett 1985;yaknda B). anak-mlek hac-
mindeki bu younluk deikenlii etkeni, birbirini takip eden
8o dnemler boyunca yaanm bir yerleimi kazm herhangi bir 8
kii iin barizdir, ancak imdi, dnemler iindeki hacim zerin-
de de nemli bir etkisinin olduu gsterilmitir. Nitekim Marsh nmlandn sylersek, onlarr en st sekizlik olarak tanmlayabi-
(l98l) tarafindan yaplan terra sigillata (Samos seramii) ile liriz, geri bu, Erken imparatorluk iin hektar bana 5+ amlek
Fentress ve Perkins tarafindan yaplan Afrika Krrmzr Kil mle- Parast ile karlatrldnda Cumhuriyet dnemi iin hektar ba-
i hakkndaki almalar, bu seramiklerin hacminde zaman iin- na 26+ parap temsil edebilir. Bylelikle, yzey aratrmasr ala-
de ok nemli deiiklikler olduunu gstermektedir. Hacim n iindeki Cumhuriyet dnemini tehis eden anak_mlein,
younluundaki bu deiiklikler tm anak-mlei etkilemese erken imparatorlua nazarar. ok daha yaygn oidrgr.r, bild"ii-
de, hi etki olmadn kabul etmek son derece mantksrz olur- miz iin, sonular yerleimlerin tanmlanmasrnda hesaba katl-
du. Nitekim, kii aratrmalardaki buluntular sunarken, anak- mak zere leklendirilmi olur. Bu
mlein buluntu younluuna ait klar ve inileri, otomatik deiik dnemleri karlatrmak ve
olarak dorudan insan nfuslar younluundaki veya dal- imlerinde imdiye dek mmkn ol
mndaki deiiklikler ile ilikilendirmeyi dnmemelidir. Ne erlendirmeye varmak olasrdr, bu arada anak4mlek hacminin
yazk ki bu varsaym baz nc yzey aratrmalarrnn yaynlarn_ sabit kalp kalmadn gstermek de olasdr.
da yaplmtr (r. Potter 1979) ve sonularrnn imdi dzeltil_ Ager Tarraconensis aratrma sonularrnn bir n ana|izi
mesi gereklidir. Eer anak-mlek daha aZ yaygn ise veya yer- (19848), zaman iinde barnlm olan yerlekelerin sapsnda
leim hiyerarisinin baz ksmlarna dalm olmak bakrmn- mtevazi bir d olduunu (berik 28; Cumhuriyeti 22; Er-
dan srnrrlanmrsa (erken Roma dneminde Sussex'de olduu
gibi - Millett 198lb), anak-mlein dalm yerleim hiyerar- x 'geniLik'
isinin sadece bir ksmrn temsil edebilir. Bu yzden de, bu de- byk ve en
*x 'eyrek d
iken anak-mlek hacmi etkeni ile baa kma yntemleri, a- (ing.'octile
 RoMA KENTtER VE ARAztER RoMA KENTtER VE ARAztER

ken imparatorluk 19; Ge Imparatorluk l6) ancak bunun, ham
anak-mlek verileri kullanlm olduu takdirde varsayrlacak
dten ok daha az belirgin olduunu ne srmektedir. Tar-
raco'nun, yayg:ln ikara dokusunun bir deiim ile daha ok
kent etrafinda toplanm bir dokuya doru gelimesinin sonucu
olarak yerleim dokusunda bir bozulma var gibi grnmektedir
ancak bu eilimlerin dorulut daha tam olarak kontrol edil-
memitir. Bu yerlekelerdeki anak-mlek toplamalar, yerle-
kelerin Zar.raIr iinde deien ticari_ilikilerini deerlendirmek
zere detayl olarak aada incelenmektedir.
Son arazi aratrmalarrnrn tm sonular, imdiye dek tahmin
edilmi olandan ok daha byuk yerleke younluklar ve alla-
gelen nfus hesaplarnn ounun sunduundan daha byuk
nfuslar olan olaanst dokular ortaya karmtr (r. Hop-
kins 1980, l1e20). Nitekim Ager Tarraconensjs'de, baz d-
nemlerde baz alanlarda km bana l yerlekeden faz|a vard ki,
bu daha nce benimsenmi olandan.ok daha nemli bir mik-
tarda krsal nfusu gstermektedir. Imparatorluk dnemi iin
yaplan benzer aratrrmalarrn sonularna bakldnda, krsal
nfusta grlen bu younluun istisnai olmad grlr ki bu,
su problemlerin stesinden gelmemizi salayan ve bylelikle de
daha kesin bir kaynak eletirisi reten yntemler gelitirilmekte-
atir. Aratrmalardan gelen uygun verilerin yerleim dahmlar-
nn sistematik analizi ile birletirilmesi, kentlerin ileyiini krsal
a|anla ilikili olarak gren bak alarrmz zerinde bunun te-
mel bir etkisinin olacan gstermektedir.
irsan yaps nesnelerin daIm biimleri
Yerleim dokular gibi, yerlekelerdeki insan yapsr nesneler
de kentler ve krsal alan arasrndaki ilikiler hakklnda baz fikir-
ler verebilir nk bunlar gemiteki mal hareketleri hakknda
elle tutulur olan kantlar temsil etmektedirler. anak-mlek
gibi salam nesneler ya arazi aratrrmasn da ya da kazdan bu-
lunarak kullanlabilirken, kemik gibi dier malzemeler neredey-
se sadece kazlardan ele geebilir. Bunlarn ele gemesine yol
GE lMPARAToHLUK anak-mlek yok = 2t3 Tarla

t82 Roma dneminde Akdeniz'de baskn bir kent nfusu olduu 50 hktann slnde 4 Tarla
Maksimum 1937 para/hklar
83
hakknda artakalm inancr Zay|flatmaktadr. Yzey aratrmasr
Zarrrar. iinde, u an mevcut olandan daha gereki krsal ve
ERKEN IMPARAToRLUK anak.mlok yok = 156 TarIa
kentsel nfus byukl hesaplar salamaldr. 50 hkiailn slnde 8 Tarla
Maksimum 1295 para/h6kla.
zet olarak, yir"y aratrrmas verilerinin basit yorumlar ko-
nusunda son derece dikkatli olmamz gerektii anlamna gelen
eitli problemler vardr. En temel olanlar unlardr:
cUMHURlYETl anak-mlek yok = 122 Tarla
50 hoklarln oslnd9 13 Tarla

(i) mevcut dalm haritalarnda, geliigzel veri toplama- F

re
Maksimum 491 pala/hoklar

nn yol am olduu nyarglar;

(ii) eitli arkeolojik kantlarn farkh sakalrmr ve grnr- iBERiK anak_mlek yok = 15 Tar|a
'|

50 hklann 0slnd 20 Ta.la

l; \ Maksimum 41
'8
pala,/h6kla'

(iii) yerleimden kaynaklanan Ve tarrmsal ilemlerden kay- 6f

naklanan neSne dalmlarnr ayrtrmann zorluklar; Mdyan st oyrek d6orlol sl sokizlk dolll
pa.alhoklal

(iv) tarihlenebilir nesnelerin hacmi ve dalmnda farkl ekil 4. Ager Tanaconensis Yizey Aratrmasndaki anak-mlek leklendi
dnemlerdeki deiikliklerin yol at problemler rilmesi iin kullanlm olan yntemin bir rneini gsteren grafik. Ynte_
min aklamas iin metne baknz.

L
 RoMA KENTtER VE ARAztER RoMA KENTtERl VE ARAztERl

oO.OOoa
aml sreler ne olursa olsun, alldklarnda retim yeri ve
datm yntemleri hakknda bilgi verdikleri srece, kent yerle-
keleri ve onlarrn krsal hinterlandlar arasndaki etkileimin bir
endeksini verirler. >,1 1 >2 >3 >1 1-5 6-9 o
Bu bakmdan en deerli olanlar, dalmlar nicel olarak al- Krplann % sayllan

abilir olan, retim yeri bilinen, her yerde her zaman mevcut
olan nesnelerdir. ou kez anak-mlek bu rol yerine getir-
mektedir nk antik dnyada genellikle dk bir deerde ol-
mas' onun her zaman mevcut olduu ve genellikle yaygn da-
lmlara sahip olduu anlamrna gelmektedir. Bunlar, bir kentin
hizmet vermi olduu deien ekonomik arazi|eri tanmlayabile-
cek gvenilir ve kronolojik olarak ayrltlrlml dalm haritala-
r elde etmek zere allabilir (ekil 4). Gnmzde Britanya
iin byle yerel veya blgesel dalm almalar makul bir say-
da mevcuttur ve benzer almalar dier eyaletlerde yrtl-
mektedir. Byle yerel dalmlar ve kentlerin idari arazileri ara-
snda deerli karlatrrmalar yaplabilir, buna paralel olarak, LONDON
daha geni lekte dei-toku edilmi anak-mlek dalmla-
r da (rnein, ya Ve arap gibi rnleri iermi olan amfora-

O(Doo
lar) blgesel ve yerel karhkl dayanmann ilgin dokularn
84 ortaya karabilir (ekil 5) . Ager Tarraconensis yizey aratrma- Kaplar t8j
sndaki ve Tarraco'daki anak-mlekler zerinde yaplan byle <5<1 25 5 lO

bir alma, kent-krsal ilikisinin Cumhuriyet ve Ge imparator- l l Paralar

r0 <50
luk dnemleri arasnda olduka deimi olduunu kesinleti-
ren farkl ticari dokular gstermektedir. ilk sonular, Ge Cum-
huriyet-Erken imparatorluk dneminde, dardan byuk mik-
tarlarda alm yapan hinterlanddaki yerlekeler iin Tarraco'nun
nemli bir ekonomik odak olarak hareket etmi olduunu gs-
termektedir. Birinci yzyldan beinci-altnc yzpllara kadar
olan dnem bo1nca ise doku deimektedir: kent darrdan
alm yapmaya devam ederken ada olan pek ok krsal yerle-
ke ya ok azahmyapyordu ya da hi almyordu. Hatta en byuk
villalar bile kent pazarndan gittike daha izole olmu gibi g-
rnmektedir. Bu, Tarraco yerine krsal mlklerde merkezlen- 50050
mi dei-toku ebekelerinin orLaya ktn ne srmektedir E:KM
(Keay 1987; yaknda).
Bylelikle, bu tip bir veri ile bir kentin ekonomik arazisi iin- ekil 5. Ge Roma Londra'sna ve Chelmsford'a gelen anak-mlek mikta-
rn- gsteren harialar, anakamlek kayna ahmalarlnn, hizmet etmi
deki deiiklikleri belirlemek ve bir blgenin ekonomik tarihii
olduklar blgesel arazileri tanrmlamamza nasl olanak saladklarn gs_
anlamaya balamak mmkndr. Bu, zellikle arazi aratrmala- termektedir.
rnda byk miktarlarda anak-mlein bulunduu yerlerde
 RoMA KENTLER VE ARAztER RoMA xENTtER VE ARAztER

geerlidir. Byle bir alma fazla zarrlan gerektirir.ancak dier

seyler hakknda yeni bilgiler salayabilir. Aadaki rneklerin,
kaynaklardan elde edilemeyecek kantlar salar. insan yapsl
Lu alandaki potansiyel deerlerini gstereceine inanryorum.
nesneler ayf|ca, yerlekelerin greceli konumlar hakknda da gu arkeolojik kant kaynaklar, zellikle kent yerlekelerinde
veri salayabilir, nk bir yerlekedeki buluntularn doasn
oturanlarln kendilerinin tarrmla ne kadar uram olduklar
(yani deikenlik, miktar ve nitelik) o yerlekenin konumunun
veya krsal kaynaklara ne kadar bamh olduklar hakkndaki
belirlediini varsaymak iin kuwetli nedenler vardr. Beklentile-
tarnmalar iin uygundur.
rimizde ok fazla naif olmadmz srece' Sussex'deki Roma
ilk olarak, kazlarda toplanm olan toprak rneklerinde artk
yerlekelerinde bulunan anak-mlein pilot bir almasnda
rneklenmi olduu gibi, deerli sonular elde edilebilir (Mil- srekli olarak bulunan hububat tanesi kantlarna bakalm. Bu-
lett t98lb). Burada, deiik yerleke tiplerinin, eyaletin Romal- lunmu tohum toplamalarn inceleyerek rneklerin temil etti-
i deiik
rn ileme evrelerini ayrrmak olasdr. Nitekim,
latrma srecinin farkl evrelerinde, ihtisaslam anak-mle-
taze biilmi hububat kabaca eit oranda hububat tanesi, kabuk
e deiik eriimleri olduu gsterilmitir. Ager Tarraconensis
gibi aratrmalardan gelen malzemeler zerindeki benzer al- eyabani ot ierecektir. Yabani otlarrn baskn olduu bir rnek,
malar ilerledike, nfus iindeki deiik elerin, kentlerdeki depolama ve kullanmdan nce rnn elenmesinin ve temiz-
dei-tokua Zarr,an iinde ne kadar karm olduklarn hesap- lenmesinin bir yan rn gibi grnmektedir. Buna karn, ka-
lamak mmkn olabilir. Bu, tabii ki dorudan, daha nce tart- buklarn baskn olduu buluntular, hububat havanda dvmek
lm olan deiken arkeolojik grnrlk problemi ile ilikili- suretiyle ilemden geirmenin yan rndr. Esas olarak hubu-
dir; eer kyl olan iftiler anak-mlek almamlarsa _ger- bat tanesi ieren tabakalar, hububat deirmende tmeden
ek anlamda geim dzeyinde alyorlard- genellikle arke- ve tketmeden nce depolamanln Sonucunda oluuyor gibi g-
olojik olarak da grnr olmayacaklard. Bu grnrlk prob- rnmektedir (Jones 1986, 94100). Bylelikle, kentsel ve krsal
lemi, rnein Cosa'da, bilinen smrgecilerin sayrsr (Brown yerlekelerden elde edilen hububat toplamalarnn incelenmesi
86 19B0, 16) ve hinterlandnda gzlenmi olan krsal yerlekelerin ve Slnlflanmas, bunlarn hububat retiminde ve tketiminde t87
says (Dyson l97B, 264) arasnda saptanm olan farkllklar ilikilendikleri evreleri belirleyebilir. Tm hububatn tamamen
aklayabilir. temizlenmi olduu yerlekeler, tketici yerlekelerken, atk
imdilik, bu Larz almalarn sonular ounlukla, gl bir rnleri olanlar reticilerdir. Dahas, hububat ile birlikte bulu-
anak-mlek alma gelenei ve yksek younlukta arazi ara- nan yabani otlar bazen, tarlalarrn yerini nermeye imk1n Veren,
trmalarr bulunan Britanya ile snrlanmtr, Daha faz|a sayda ekolojik tehis niteliine sahip b1tme koullarn gstermekte-
buna benzer alrmann imparatorluun merkezi eyaletlerinde dir. DrJones, bir Demir a kalesi olan Danebury'de, rnle-
de yaplabilecei mit edilmektedir nk byuk miktarlardaki rin kaleden biraz uzaktaki nemli bir topraktan, ilenmek zere
mevcut veri olaanst bir potansiyel sunmaktadr. yerlekeye getirildiini ileri srmek iin bu kantlar kullanmay
baarmt (Jones 1986, 97). York'taki bir Roma ambarnda bu-
lunmu temizlenmi hububatn dikkatli bir analizi, ekolojisinin,
Ekolojik nesne kamtlan hububatn gney Britanya'dan Veya ktadan ithal edilmi oldu-
unu gsteren nemli bir bcek istilas tanmlamtr (Kenward
Ekolojik nesne, baz arkeologlarn arkeolojik kazlarda ele ge- ve Williams 1979,7l). Benzer ekilde Londra'da (Straker l9B4)
irilmi doal kaynaklarn kalntlarna verdikleri isimdir (hubu- ve South Shields'de (van der Veen l9B8) bulunmu olan hubu-
bat ve ha1vansal rnler gibi). ada arkeoloji, kazdan gelen bat eitleri, hububatn dardan ithal edilmi olduunu ileri
bu kant kaynaklarn gittike artan bir ekilde kullanmaktadr srmektedir.
ve bunlar kent/krsal ilikisinin allmasnda olduka deerli- Bu rnekler, aslrnda ok da cazip olmayan botanik verilerin,
dir. Eletirel olarak kullanldnda, hem aralarndaki ekono- yerlekeler arasndaki yiyecek aklar hakknda mevcut olan ka-
mik iliki hakknda hem de beslenme Ve evre gibi daha gnlk ntlara katk salamak asndan sahip olduklar potansiyeli gs-
 RoMA KENTtER VE ARAztER
termelidir. En ak karm udur ki, kentsel yerlekelerdeki ve
onlarn krsal hinterlandlarndaki tohumlar hakknda destek-
lenmi ve sistematik bir alma, yerlekeler arasndaki ilikiler
hakknda paha biilemez bilgiler salayabilir.
En azrndan ha1van kemii kanrtlarnrn ok daha fazla bir po-
tansiyeli vardr, nk arkeolojik kazlarda kemikler ok daha
byuk miktarlarda ele gemitir. Kemik kantlar kullanldr
nk kemiklerin temsil ettii hayvanlarn bilinen bir anatomi-
si vardr ve belirli bir eklem tarafindan retilmi olan etin nite-
liini anlayabiliriz. A1'ca, hayvanlarn ldkleri zamanki yala_
rn kemiklerden hesaplamak mmkndr. Bu zellikler, hay-
van kemiklerinin alrlmasnn, gemiteki ekonomik sistemle-
rin dinamiine dair kant salamaya ynelik byuk bir aama
kaydedebilecei anlamna gelmektedir. Bylelikle, rnein, s-
rlerin beslenmi olduu bir yerlekede bulunan koyun kemik-
lerini inceleyerek, ldkleri zamanki yalarnn bir dzenlemesi
yaplabilir. Yalarn menzili, srye verilmi olan deiik kulla-
nmlar ile ilikilendirilebilir. Gen hayvanlar et iin (kuzu eti)
ayrlmken, orta yal hayvanlar yn ve st iin kullanlm ve
yallkta sadece et iin (koyun eti) kesilmilerdir.
88 Kemiklerin yorumlanmasr, elegemelerindeki ve buluntu yer-
lerindeki karmaklklar yznden dikkat gerektiriyorsa da, hay-
vanclk tiplerini aratrmak iin yksek bir potansiyele sahip ol-
duu aktr. Nitekim, tm bu ya kategorilerinin ortzya kma-
s, bir yerlekenin hem hayvan beslediini hem de rnlerini t-
kettiini gsterebilir. Buna karlk, sadece bir asl etin (kuzu
eti) varl yerlekenin, reticiden ziyade daha ok bir tketici
olduunu gsterebilir, Sadece yal hayvanlarn etlerinden gelen
kemiklerin varl ise, asrl eti ihra eden, retici bir kent tipi
nerebilir.
Belirli bir toplamadaki kemiklerin tertibine baktmzda, da-
ha detayl sonular karabiliriz. rnein, kesimden ve oynak
yerlerinden aprmaktan kaynaklanan izleri gsteren sr kemik-
leri toplamasn ele alm. Her hayvanda her kemik eidinin sa-
ys bilindiinden, belirli eklemlerin yokluu ve normalden faz-
la oluu kolaylkla llebilir. Bylelikle, ayak ve kafa kemikleri_
nin yokluu kemiklerin yerlekeye nceden terbiye edilmi e-
kilde (baka bir yerde kesilmi ve hazrrlanm) geldiini gstere-
bilir. Etin en iyi paralanna ait kemiklerinfaz|a miktardaki mev-
cudiyeti, daha deersiz etlere ait kemiklerin baskn olduu bir
Ro^^A KENTtER VE ARAztER
oplamaya nazarar' daha yksek bir tketici konumu gsterir.
Bu yzden, herhangi bir yerlekeye ait kemiklerin allmasl, Sa-
dece yerlekelerin retim sistemi iine nasl oturduklar hakkn-
da deil ama ayr|ca' olas konumlar hakknda da iyi bir iaret
verebilir. Ayrrca, ayn ya menzilindeki temel hayvanlara ait faz-
la sayda kemiin bir yerlekede olumas ile olduka iyi organi-
7e olmu bir ekonomi ve daha az tekd'ze bir malzem"
arasndaki farkllk da belirlenmi olur. Nitekim, Maltby,nin'.i-i
Exeter'deki hayvan kemikleri ile ilgili nemli almasnda
(Maltby t979), hinterlandla olan ilikilerdeki deiim, ilk askeri
ewedeki yksek Standartl arz sisteminden, sivil kentte daha az
organizebir arz sistemine gei olarak grlmtr. uras ak-
tr ki, dier kentsel ve krsal yerleimlerden gelen malzemeler
zerinde yaplacak benzer almalar, bu yerleimlerin arasnda-
ki ilikilerin ekonomik ynleri hakknda nemli grler sala-
yacaktr.
Sonular
Bu yaznn giriinde arkeolojik kantlarn baz genel zellikle- 89
rine deindim ve eer verimizi tm potansiyeli ile kullanmak is-
tiyorsak, onu eletirel ekilde kullanmamz gerektiini belirttim.
Yerleim dokular ile yzey aratrmasr ve kazlardan gelen bu-
luntular rnekleyerek, duraan kanit onu reten srelerle
ilikilendirerek gemiin dinamik sistemlerini anlamamza yar-
drmc olacak yollar bulunabileceini gstermeye altm. Sun-
mu olduum ey, sonulardan ziyade daha ok yntemler ve
potansiyellerle ilgiliyse de, bir dizi potansiyel bilgi kaynana sa-
hip olduumuzu gstermeyi baarm olduumu r-ryoir-.
Teeliir
Buradaki fikirleri benimle tartm olan Durham'daki rencilerime
ve meslektalarrma teekkr etmek isterim. Ager Tarraconensis ytzey
aratrrmas,n balatan ve buradaki yntemimizin oluumundan eit l-
de sorumlu olan yardmc yneticim Simon Keay'e zellikle mieek-
kirim. Son olarak, editrler ve Dom Perring tarafindan nerilmi oian
eletiriler ve tavsiye iin de mteekkirim. izimler Pauline Fenwick (e-
killer l,3,4) ve \fuonne Beadnell (ekiller 2,5) tarafndan yaplmtr.
 RoMA KENTtER VE ARAztER
RoMA KENTtER VE ARAztER

KAYNAKA
Brown, F.E. (1980), Cosa: the Making of a Roman Town. Ann Arbor.
Crowther, D.R. (l983)' 'old land surfaces and modern ploughsoil', Scorrsl
Archaeologica] Revew 2 iinde' 31-44.
Dyson, S. (1978),'Settlement patterns in the Ager Cosanus: the Wesleyan
University Survey, |97 4-76, Journal of Fie]d Archaeology 5 iinde, 251-68.
Fentress, L. ve Parkins, P. (yaknda), 'Counting ARS'' I'Africa Romana V
iinde.
Gaffney, V., Gaffney, C. ve Tingle, M. (1985a), 'Settlement, economy and
behaviour?', Haselgrove ve di. (der.) (l985) iinde,95-|07.
Gaffney, V. ve Tingle, M. (1985b), 'The Maddle Farm Project and micro-re-
gional analysis', Macready ve Thompson (der.) (1985) iinde, 67-73.
Gregson, M (1982),'The villa as private properry', K. Ray (der.) YoungArc-
haeologist: Collected Unpublished Papers, Contributions to Archaeological
Thinking and Practice iinde, 143-9I (Cambridge: Arkeoloji Blm).
Haselgrove, C.C. (1985), 'Inference from ploughsoil artefact samples', Ha-
selgrove ve d. (der.) (1985) iinde, 7-30.
Haselgrove, C.C., Millett, M., ve Smith, I.M. (1985), Archaeology from the
Ploughsoil. Sheffield.
Hodder, I. R. ve Millett, M. (1980), 'Romano-British villas and towns: a sysre-
matic analysis' , World Archaeology 12/1,69-76.
Hodder, I.R. ve Orton, C.R. (1976), Spatial Analysis in Archaeology. Camh-
ridge. York.
Hopkins, K. (980),'Taxes and trade in the Roman Empire',JournaI of Ro- ised grain from Roman
man Studies 70 iinde, l0l-25. ants and Ancient Man,
9o Jones, M.K (1986), England before Domesday. Londra. am.
Keay, SJ. (1987), 'The impact of the foundation of Tarraco upon the indi- van der Veen, M. ( 1988) ,_'Carbonised grain from the Roman granary ar SG 9
geneous settlement pattern of the Ager Tarraconensis', De les Esfrucful.es uth Shields, England', Der Prdhistorische Mensche und seine mwe]t.
Indigenes a L'organizacio Provincial Romana de la Hispania Citerior, ]or- Festschrift fr Ude}gard Krber-Grohne, Forschungen nd Berichte zur
nales Internacionals d'Arqueologia 5L8. Granollers. Vor- u n d Fruh gesc h ic h te in Bade n-Wrtte mbe rg 37 iinde, 353_65. Stuttgart.
Keay, SJ. (yaknda), 'The Ager Tarraconensis in the Late Empire: a model
for the economic relationship of town and country in Eastern Spain?', G.
Berker (der.), Roman Agrararian Structure: Archaeological Suvey in the
Me di tte rane an iinde. Londra.
Keay, SJ. ve Millett, M. (1986), 'The Ager Tarraconensis Survey: interim re-
port 1985', Universities of Durham and Newcastle upon Tyne Archaeologi-
cal Reports for 1985 iinde, 445.
Keay, SJ. ve Millett, M. (1987), 'Ager Tarraconensis Survey 1986', Univer.s,i-
ties of Durham and Newcastle upon Tyne Archaeological Reports for 1986
iinde, 43-5.
Keay, SJ. ve Millett, M. (1988), 'Ager Tarraconensis Survey: interim report
for 1987', (Jniversities of Durham and Newcastle upon Tyne Archaeological
Reporrs for 1987iinde, 13-16.
Keay, SJ. ve Millett, M. (yaknda A), 'Ager Tarraconensis Suvey: interim re_
port for 1988', Universities of Durham and Newcastle upon Tyne Archaeo'
Iogical Repors for 1988.
Keay, SJ. ve Millett, M. (yaknda B), 'Surface survey and site recognition in
Spain: The Ager Tarraconensis and its background',J. Schofield (der.),,4r-
tefact Scatter iinde. oxford.
Kenward, H. ve Williams, D. (1979)' Bological Evidence from the Roman
Warehouses in Coney Streec. Londra.
 8

Gtiey Etruria'da kentler ve araziler

T.W. Pottq

fukeolojik anlamda, Gney Etruria'nrn peysaj Akdeniz'de en

incelenmi peysajlar arasrndadrr. Blgedeki toporafik
ok eskiye giden bir tarihi vardrr ve bunlar zellikle
ytzylda, ncelikle Thomas Ashby'nin (7927; Castagnoli
ve Sava sonras dnemde deJohn Ward_Perkins'in (1962,
almalarrndan yararlanmrtrr. Detayl arazi aratrmasr,
merkezlerin, daha kk yerleimlerin, tek iftliklerin ve
ardsrra gelmi yol sistemlerinin iaretlenebilecei bir di-
arPc dnem-haritas iin veri salamtr (Potter 1979). Ta- 93
bii ki hi kimse, ne her yerlekenin tanrmlanm olduunu, ne
de yzey buluntularnrn her Zaman sk bir kronoloji verdiini
iddia edebilir; ancak mevcut bilgi blgedeki yerleimin tarihine
ynelik, talya ve baka yerlerde pek ok benzer projeye ilham
vermi baz ilgin modellerin kurgulanmasna imkin vermekte-
dir (Barker 1986). Eer bunun bir sonucu Peysaj tarihlerinin
olaand farkllklannr vurgulamak olmusa, o Zaman bu, G_
ney Etruria modelinden genelleme yapacak herhangi bir eilim
iin nemli bir kaynaktr. Toporafik almalar, talya'daki bir
blge ile dieri arasnda (Potter 1987) ve Bat Akdeniz'deki ba_
ka yerlerde pek ok benzerlik olduunu gstermektedir; ancak
en arPlcl zellik yerleim eilimlerindeki farkllk]ardr.
Dahas, Roma'nn yakn oluunun, Gney Etruria'nn gelii,
minde en azndan .. beinci yury|gibi erken bir tarihten ya da
daha ncesinden itibaren ok byuk etkisi olmutu; sadece bu
nedenden tr, burada olaand _ya da esiz- bir kent-kr-
sal ilikisi rnei ile kar karya1az. Roma ve Gney Etruria ara-
sndaki iletiimler uzun zamandan beri kolay olmutu asln-
da Roma'daki ngiliz Okulunun toporafik almasrn -bukolayla
 GNEY ETRURlA'DA KENTtER VE ARAztER GNEY ETRURA'DA XENTIER VE ARAzttER

trrm ve desteklemi bir etkendir- ve kent ile hinterlandr ara- yerlekeleri kademeli bir ekilde, nemli mer-
runakl akropolis
sndaki iliki de br nedenle ok yakn olmutu. Krsal alan, Ro- kezler olarak kurulmutu. Nasl organize olduklar hakknda
ma iin, hem inaat malzemelerinin pek ounu \ufg' traver- bilinmektedir (geri Veii balangta yaklak l90 hek-
-
ten, bazaltik se1ce ile tula ve kiremit hem de tarmsal hammade-
cokaz ey
bir plato ierisindeki birka bitiik kyden -belki
iar kap|ayan
leri salamtr: Sonuncusu nadiren yeterli olmutu ancak krsal rcplam be kyden- meydana gelmi olabilir [Ward-Perkins
toprak sahibi iin her Zar,rral:, hazr bir pazar vard. Ancak bunun tgo],yine de imdi Guaitoli'nin tl982] yeni aImasnn ner-
kadar, Roma'nn krsal alan ile anlamazla dt dnemler dii olduka deiik tabloya baknz). Buna ramen, bu kentler
de olmutu. Gnmzde bile, Roma Campagna'srnrn kentten yaknlarnda baml krsal yerlekeleri olan 'merkezi yerler' ola-
izole olmu krsrmlarr, farkl ve zel bir kimlii korumaktadrlar rak dnlebilir (bir lye kadar dalm haritalarnda be]li
ki bu, ok eski zamanlarda da gzlemlenebilen bir zelliktir. Fa-
lisk'lerin (ana kentleri Falerii'nin Roma'nn kaplarndan 40 km
uzaklkta yer ald bir kabile) kltr ve dil bakmndan farkl
olulan, Strabon'un zamannda kaydedilmeye deer bulunmu
tu (5.2.9) ve kukusuz, kabilenin younlam olduu Treia hav-
Zaslnln corafi izolasyonu bu bamszl artrmt. Benzer e-
kilde erken orta ada, Nepi gibi kentler Roma Papalk siste- OSutri Nepi
minden bamszlk kazanmak iin savamlard, yle ki Hadri Nazzano
anI (772-92) gibi Papalar blgedeki ynetimlerini korumak iin
baz nlemler almak zorunda kalmlard (Christie 1987) ger-
bir baar elde edememilerdi.
-Roma
i greceimiz gibi, by-tk
19l' sadece klasik dnemde ve imdi, modern ada, krsal alann 95
kent ile tam olarak btnletirmeyi baarm grnmektedir, an-
Bracciano
cak zellikle krsal toplumun daha alt dzeyleri ele alndnda,
0
Gl
bu sonu o Zama,n iin bile tam olarak desteklenemeyebilir.
yleyse kent merkezlerinin arazi|eri, zellikle Roma gibi b-
yk kentlerin yaknrnda olanlar, Zarr,an iinde nemli deiik-
liklere maruz kalabilirler ki burada genelleme yapmanln cazibe-
sine kaplmamak nemlidir. Bu yazda, Roma'nn hemen kuze-
yindeki blgede saptanabilen bu deiikleri, ksmen Ager Falis-
Vei
Cus'un tam merkezindeki Mola di Monte Gelato'da gnmzde a
yrtlmekte olan bir kaznn saladl yeni kantlar kullana- G

rak deerlendirmeye ahacaz (Potters ve King 1988).

. Kk yeleke
Gney Etruria'da kent merkezlerinin ortaya k (ekil 1)

Etrsklerin ve Falisklerin en gl olduu dnem boyunca bu Foma

blgeye hakim olmu arazisel ereve erken olumu gibi grn_

ekil l- Varsaymsal kent arazilerinin i.. 500 civarndaki olasl durumtnu
mektedir. i.. itinci binin sonu ve erken birinci bine doru, Ve- gsteren Gney Etruria haritas. Ayrca nemli yerleimler, ktik krsal
ii, Narce, Nepi ve olaslkla Falerii Veteras gibi doal olarak ko_ yerlekeler, yollar ve yuksek blgeler de (noktalar) gsterilmitir.

E
 cNEY ETRURlA'DA KENTtER VE ARAztER cNEY ETRURA'DA KENTtER VE ARAztER

olan bir zellik). Yaklak ayr,| Zafnanda, Gney Etruria'da bakn Modern bilim, iki-ksml bir ismin i.. yedinci yzphn ikinci

ri 1979) ,
bireyleri ve aileleri belirli yerleimler ile ilikilendiren
kacaklard. Aslnda i.. altnc yz1,lda, bu merkezleri birleti_ etkisinin olduu dnlmtr. Bu, Gney Etruria'nrn ba-
ren karmak bir yol ebekesi meydana gelmiti ve bir ksm da bir
yerleimlerinde dahafazla kentlemi zelliklerin
zl nemli ok
tekerlekli tartlarn geiini kolaylatrmak iin tasarlanmtr. ile kronolojik olarak geni bir anlamda
balamas aktndan
ikisi arasnda bir iliki olduunu gstermek olasdr: yle ki,
kent sfatna uygun merkezler ortaya kmaya baladnda, toP-
lumdaki sekinler de yerel nfus zerindeki kontrollerini arttr-
mlard. Benzer ekilde, Gney Etruria'da ve i.. beinci-dr-
eitli hayvanlar beslenmekteydi, ancak sadece basit bir geim diinc yzyrllarda baka yerlerde, yaygn olarak ina e<iilmi
ekonomisinden daha fazlasna iaret eden ok iz vardrr. Ancak olan kent duvarlarnn ounlukla, sadece Savunma amal de-
i.. i<inci binin sonuna doru, hububat retimi yaylm gibi il ancak krsal nfusu dzenlemek iin de yaplm olduklar
grnmektedir, ticareti yaplm eyalar arkeolojik belgelerde ne srlmtr (r. Torelli 1974, l981).
belirmektedir ve yerleimin kendisi de b1tmtr. Bitki kaln- Ancak, Gney Etruria gibi ok iyi allm blgelerde bile, bir
trlarr, toprak zerinde nfus byuklnde dokuzuncu ve seki_ kent ile teki arasndaki snrlar bulmak kolay deildir. Eer,
zinci yzyllar sresince arptcl bir art olduunu ima eden byle ok youn yerleilmi bir peysajda resmi arazi snrlarnn
nemli bir bask olduunu gstermektedir; bu dnemde ikinci erken bir evrede meydana km olduunu kabul etsek bile,
am srnrrlarr tanrmlamak hala bir znel Varsayrm meselesidir. Yi- |9
rg6 bir akropolis olan M. li Santi'de de ayrrca iskan balamt. Bu
dnem iin Narce kompleksinde yeterli rrrezar verisi yoktur, an- ne de, baz yol gsterici iaretler vardrr. Veii, Ager Veienta-
cak Quattro Fontanili, Veii (Close-Brooks 1979, Toms 1986) ve nus'daki yegane nemli yerleim gibi grnmektedir ve sadu-
yu onun territorium'unun* en az, l1 km kuzeydeki Monti Saba-
Roma'nrn dousundaki osteria dell'osa'daki (Bietti Sestieri
merkezlerdeki tophm- tini'ye kadar uzanmr olduunu sylemektedir. Bu tepelerin ar-
dair ak kanrtlar sun- dnda' toprak kuzeye ve douda Treiahavzasrna kadar alalmak-
olmasr mmkn deil- tadr, mantrkl olarak (veya ispatlanamaz bir ekilde)bu, politik
snrlarla ilikilendirilebilir bir toporafik blnmedir.
dir; aslnda tm nemli Etrsk ve Latin yerlekelerinae i'' bi- Ager Veientanus'a gre, Ager Faliscus ierisinde ok daha
rinci binin ilk ksm sresince zenginliin dzenli bir ekilde nemli yerleimler vardrr ve bunlarrn arasndaki ilkiyi deer-
lendirmek kolay deildir. Genellikle, hepsinin Falisk olduu ka-
bul edilir, ancak durum byle deildir: Falisk dilinin epigrafik
kanrtlarr, rnein, Narce'de yoktur (Giacomelli l963), bu, tari-
hinin baz dnemlerinde Etrsk kontrol altnda olduu olasl-
n ortaya getirir. Dahas pek ok deerlendirme, muhtemelen
dil ve kltrel balar olan bir eit federasyonu oluturan bir
yerleimler hiyerarisi olduunu nermektedir. Yaznsal ve arke-
olojik kantlarn birleimi, Falerii Veteras'rn en nemli kent ol-
duunu kesinletirmektedir (Frederiksen ve Ward-Perkins
* 'territorium', arazi ('n.)
inin hayat zerinde nemli etkileri olduunu varsayabiliriz'

A
 cNEY ETRURA'DA KENTtER VE ARAztER cNEY ETRURA'DA KENTtER VE ARAzltER

1957), ancak Narce, Nepi, Corchiano ve Vignanello'nun mezar_ rnektedir, geri yazl kaynaklarda dikkat ekici bir yer olarak g-
'ri1nen
lklar bunlarn da refah toplumlar olduunu ne srmektedir. Capena'nn (Jones 1962), Veii'den krk kat kk olma-
Ayn ekilde, bitiik Ager Capenas'daki, Capena'nn kendisi de ,1 aa igintir - belki de, bykl bir sralama ls olarak
nemli bir yerdi ve Nazzano gibi yerlekeler de zengin merkez_ 1uilanmann yaratt zorluklar iin bu bir uyardr. Kalanlar
ler olmu olabilirler (Jones 1962, l963). icerisinde,
Nepi, Narce ve Sutri beraber gruplanrken (bu asln-
Bu yerleimleri sralamann bir yolu byuklklerini kullan- j2 arkeolojik kantlardan da varabileceimiz bir sonutur), bel-
maktr (Guidi l9B5). Bu, sadece ok kaba bir rehber olarak al- kidaha byuk kentlere bir eit uydu rol oyrayan geride kalan
nabilir, nk i ksmn ne kadarlnrn iskan edilmi olduu ke- verlekeler nemsiz yerler olarak sralanacaktrr.
sin deildir (baknz r. Acquarossa'daki dank yapllar: osten- ' zetlemek gerekirse, birinci bin yln ilk yars, Gney Etru-
berg 1975, Nylander 1986) ve bu yzden de nfus hesaplarna ria'da kendilerini beinci y4alda gevek bir hiyerariye sokmu
varmak imk6'nszdr. ]line de, deerler $udson ve Hemphill'in nemli sayda byuk yerleimin olumasna sahne olacaktr. Fa-
hesaplam olduu gibi, 1981) ilgintir ve asl yerleimleri daha liskler, belki yar zerk olan ancak kabilesel balarla birbirine
nemsiz olanlardan ayff maya yardm etmektedir: balanm bir dizi merkez yaratm gibi grnmektedirler. Fale-
rii'Veteres ve onun halefi Falerii Novi birbirlerinden ayrlm ve
Yerleke Hektar olarak byuklk sadece Fescennium baka bir Falisk merkezi olarak zellikle ad-
hdnlmtr ve bu tehis uzun sredir tartlmaktadr (Shotter
Veii r90 1976); Narce, sadece byukl ve zenginlii bakmndan en
Falerii Veteres 26 kuwetli aday olmaldr ancak ufack Capena, tm ekiciliklerine
Nepi 77.5 ramen Varsaymrn ok abuk kabul grmemesi konusu bizi uyar-
Narce 72.5
maktadr. Ancak hibir ey, i.' beinci yuzyrlda byuk bir nfu-
Sutri t.5
98 su desteklemi, organize ve ok ilenmi bir peysaj ierisinde yer r99
Capena 4.6
Grotta Porciosa alan bir dizi ayrk arazi fikri ile atmamaktadr (Potter 1979).
3.0
Nazzano 2.8
Corchiano 2.5
Vignanello 2.5 Roma'nn yaylmas (ekil 2)
Ponte del Ponte 0.4
Roma'nn Etruria iine yayrlmaslnln tarihsel uzantrlar iyi bili
Etrsk duvarlar ierisinde llm olan Veii'nin devasa b- nir ve burada ok az bir tekrar gerekir. Veientineliler (baz Fa-
yukl arpcdr Ve tam olarak, dorudan kent tarafindan y liskler ve Capenallar da) drt yeni kabile ile, Stellatina, Tro-
netilmi ok byuk bir territorium izlenimi vermektedir. Ne ya- mentina, Sabatina ve Arniensis ile birlemi, Veii'nin i.'
zk ki, Caere (130 he), Tarquinia (l21 he), Vulci (90 he) ve or- 396'da ele geirilmesinden hemen sonra Sutri ve Nepi (her iki
vieto (82 he) iin deerler mevcut olsa da, bu tarihte Roma'nn si de Etrsk yerleri olarak betimlenmitir) Latin smrgeleri ol-
kaplam olduu alan hakknda yaklak bir deere hlli sahip mu Ve Capena'nn kendisi ve arazisi de, belki bir municipum
deiliz (geri hili daha da byuk olmas mmkndr). Bunla- feoderatum olarak $ones 7962, |2+5) Roma kontrol altna
rn hepsinin 'byk birlik' kentleri olduu gznne alnrsa, girmitir (Livius 6.4.4; 5.8). Falisklerin tarihi daha karktr an-
byuklkleri ve Etrsk kentlerinin politik olarak sraland bir cak i.. 241'd'e onlar da ele geirilmi ve arazilerin yars ellerin-
tablodaki hayali konumlar arasrnda bir aklma var gibi grn- den alnmtr (Zonaras 8.1B).
mektedir. Fiziki kantlarln normal snrlamalar gznne alndnda,
Faliskler ve Capenalrlarn arazisi iinde, Falerii'nin byukl Roma fethinin bu birbirini takip eden evrelerinin etkisi arkeolo-
de nemli bir kent olarak grnen konumuna iyi tekabl et- jik anlamda alacak kadar aktr. Veientines ve Capenates ara-
 cNEY rrRunA'pA KENTtER VE ARAztER GNEY ETRuRA'DA KENTtER VE ARAztER

zileri ierisinde, ok azbozulma olfnu gibi grnmektedir; y-

slk, Age Faliscus'da bozulma ok yaygndr. Byk yerleimle-
zey kantlarna bakldnda (Ward-Perkins ve di. l968) peysa-
jn dzenlenmesinde herhangi bir boluk olduunu iin p". ou terkedilmiti ve krsal alanda, yerlekelerin %
gsteren 80'inde barrnma sonlanmr ve yardan fazlasnda da hibir za-
hibir dikkate deer iaret olmakszn pek ok iftliin 8nceden
6an yeniden balamamt (Potter 1979). itiraf etmek gerekirse,
olduu gibi, ilemeye devam etmi olduu grlr. Nepi ksa bir
5 deerleri gerekte gvenilir yapan ey -arazi aratlrmasnrn
zamarda, yeni bir yol olan Via Amerina ile Roma,ya balanm-
aka tam olmayan verilerinden derlenmitir- grnte ha-
t (Frederiksen ve Ward-Perkins 1957), ancak hem arazi arat,r-
yata kalm birka yerlekenin ounlukla Nepi'ye yakn yeral-
masndan hem de kazdan ortaya kacak en arPrcr zellik Et- 'makta
olduu ve belki bunlarn Latin smrgecilere ait iftlik-
rsk'lerden erken Romallara kadar olan srekliliktir. Buna kar-
|g1 olmasdr.
Ager Faliscus'daki Roma otoritesinin izine ait iki sembol, I.O.
220'de denmi Via Flaminia ve Falerii Novi kentidir. Bu yeni
Vi
yaratllm kent merkezinin byuk duvarlar gnmze kadar
(Potter 7gB7, 32) Roma gcnn etkileyici bir hatrlatrcsr ol-
Flsmini! rnrtur ve kentin kuruluu yeni dzeninin ok net bir ifadesi
olarak grlmelidir. Durum byle olsa da, Falisklere karr sert
davranmr olmalarna ramen Romallar olaslkla Falerii No-
vi'ye federe bir stat bahetmiti ve bylelikle de kent resmi ola-
rak bamsz kalmt (Frederiksen ve Ward-Perkins l957, 162).
Dahas yerlekede, bir praetor' a* atfta bulunan iki yazt da ie-
Vi ren Falisk yaztl,ar bulunmutur (CIE, 8340, 8434) Ve mantken,
200
nfus iindeki yerel bileenin nemli bir miktarda korunmu ol- 20
duunu kabul edebiliriz. Ashnda, kentin territorium'u olduka
byuk olmu olabilir nk, epigrafik kantlar (CIL XI, 3930),
jl gney-douya, oniki kilometreden daha faz|abir uzaklkta olan
Rignano'ya kadar uzamr olduunu ima etmektedir. Bu, istimlak
edilmi arazinin konumu ve kaderinin ne olduu Sorusunu ya-
ntsz brakmaktadrr, ancak yeni bir kent merkezinin yaratlmas
_Falisk bileeni ne kadar kuwetli kalm olursa olsun- Peysa-
Tibor
jn nemli bir lde yeniden dzenlenmesine yol amtrr.
Buras, Gney Etruria'nln Ge Cumhuriyeti dnem arkeolo-
jisinde mevcut pek ok problemi detayl bir ekilde gzden ge-
O xnr irmenin yeri deildir. Geleneksel tablo, pek ok kk arazi,
. Kiik kmt
Nepi, Sutri, Falerii Novi, Lucus Feroniae, Ca-
. birka kent
.
vlla
lfl|lr pena
-Veii,
(nemsiz bir yer) ve olaslkla Nazzano (? civitas Seperna-
tium)-vebaz yol istasyonlar olan youn yerleilmi bir peysaj-
Rom dr. Eksik gibi grnenler, rnein bu dnemde Ager Cosa-
nus'u karakterize eden (Carandini 1985), byuk lla mlkleri
ekil 2. Mola di Monte Ge_lato'yu da ieren yerlekeleri ve yollar gsteren
Gney Etruria haritas, yaklak i.S. l00. Roma'daki ingiiz okulu'nin yuzey
arazisi aratrmasrna dayandl rlmtr. * 'praetor', komutan (.n,)
 cNEY ETRuRA'DA XENTtER VE ARAzttER
dir. Dahas, aratlrma alannda toplanm olan siyah srl rn_
lekler, ok az miktarda sonraki dnem malzemesi ieren, i..
nc ytizyl.a ait eitlerin baskn olduu tutarl bir toplama
grnts vermektedir. Bu yzden Liverani (l9B4), .. itnc
yiizylda Gney Etruria'da, krsmen kinci Pn Savann yol a-
m olduu bozukluktan Ve ayrrca Roma'nn kendisinin devasa
bymesinden kaynaklanan bir ekonomik ve demografik ,kriz,
olduunu tartmrtr. Bunun sonucu olarak da, villa sistemine
dayanan tarmrn ok sonralara kadar oturtulamam olduunu
ne srmektedir, bu arada Propertius'un (4.10.29), Roma fet-
hinden sonra Veii'nin obanlarln Ve mlslr tarlalarnn yeri oldu-
u hakkndaki yorumunda (i.. ge birinci yzylda yaplmtr)
bir para doruluk pay olabilir.
Doal olarak, Roma'nrn kendisinde ok belirgin bir yaylma
olduu dnemde, Roma Campagna'snn nfusunun bu kadar
ok azalm olmas olas deil gibi gzkse de, bu tevik edici bir
varsa1amdr. Ancak bunun doruluu, dikkatlice seilmi krsal
(ve kentsel) yerlekelerdeki kaz ile _tam olarak, hassas bir
kilde yaklaldnda olduka mkafatlandrc olan 'Soru ve Ce-
vap' arz bir arkeoloji ile- kontrol edilebilir ve edilmesi gere-
202 ken de bir konudur.
Sorgulanmam olan ey, greceimiz gibi tahminen pek ou
Roma'nrn kendisinden gelmi hem kk mlk sahipleri ve
hem de daha byuk mlk sahiplerinin .. ge birinci yzyldan
itibaren Gney Etruria'da gerekletirmi olduklarl muazzam
gelimedir. Emekli asker yerleimi tarznda bir yerleim de ola-
sdr. Cicero'ya gre (Leg. Agn2.66) Rullus, i.. 63'de Ager Fa-
liscus'u arazi tahsisi iin uygun bir yer olarak grmt ve Ager
Capenas ve Ager Veientanus'un baz ksmlar .. 46'aa benzer
ekilde tasarlanmrt (Cicero, Ad Fam.9.|7.2). Kentlerde ben-
zer bir yay|ma olmutu; zellikle deJulio-Claudiallarn yneti-
mi altnda; nemli lde bir insan ve zenginlik aknna iaret
eden bu yaylma, Veii (Liverani 1987), Lucus Feroniae, Falerii
Novi ve Sutri'de aka belirlenmitir (Harris 1971, 3l6; Keppie
1983, 171). Mola di Monte Gelato'daki kaz ile bu dnem hak-
knda aydnlatcr yeni bilgiler salanmtr (Potter ve King
l988). Bu yerleke, Treia nehri vadisinde, Ager Faliscus'un kal-
binde yer almaktadr. Bugn, Roma kentinden yzlerce haftaso-
nu ziyaretisi eken pek ok elalesi ile buras ekici bir yerdir;
bunun daha ok, kenti Monte Gelato ile balayan yollarn ol-
cNEY ETRURA'DA KENTIER VE ARAztER
duka iyiletirildii son onbe pllk bir dnemin yenilii oldu-
unu sylemek gerekir. Bu, krsal bir yolun Monte Gelito'nun
yaklak l km kuzeyindeki byuk bir yerlekeden (? a vicus) -
kp, Via Amerina ile birlemek zere gneye Ve sonraslnda da
fi'oma'ya doru ynlenmi olduu antik dnemdeki durum ile
ok yakn paralellikler gstermektedir. Mola yaknndaki Treia
nehrinin zerinde kpr kuran yol, sonradan se1ce bloklarla d-
enmiti (belki en erken Augustus dneminde ama kesinlikle
i.S. birinci yzyln sonunda), bylelikle Roma ve Ager Faliscus
blgesi arasrnda kolay, tm hava artlarlna uygun bii yol gzer-
gih oluturmutu (ekil 2).
Mola di Monte Gelato (ekil 3), uzun Zamandan beri nemli
bir Roma ve ortaa yerlekesi olarak bilinmektedir _vadiye ba-
kan bir kale ve biri deirmen olan ayakta duran iki kule ya1d11-
ancak sistematik inceleme 1986 gibi yakn bir tarihte balam-
tr' Gnmze kadar, kazlm olan yegane erken Roma dne-
e_
a
203
Dl
ellaccio
--_
.;"-?.,;og
es yol
Doll
maarlar
ulo Romo Yolu
U IOO
go.
ekil 3. Yerel konumunda Mola di Monte Gelato, yzey aratrmasna dayan-
-
drlmtr. Yerlekeler (rn. E21) nokLalanmtr.
 cNEY ETRURA'DA KENTER VE ARAztER
cNEY ETRURA,DA xENTLE v anlzR
mine ait yap kalntlar, i.S. 100 civarnda yolun kenarnda ina
Campagna'nn eitli ksmlarnn,
edilmi olan kk ve izole gibi grnen hamamdan olumakta- .yl"y::, Roma ile kuwetli
isim balarna sahip aileler tarafindan 'kentieti.ii-".i;
dr. Ancak sonraki katmanlar, esas olarak .. ge birinci yrzyrl
mparatoruk dneminin orhk bir zellii olabilir:
..l."
ile i.S. ge birinci yn Y| arasndaki dneme tarihlenmi, ncele- akla hemen,
hem Lucus Feroniae eteklerindeki b)rtik Volusii
ri de arpc olmu bir grup yazftve heykel aa karmtr. G- villas ve hem
de ayn ailenin Via Ve_ientana,nln yai<nndaki
Ze arPan paralar, (1) I.S. birinci ytzy|a tarihlenen, nadir'Vi- Fosso di VoIu-
sia'da da byuk bir villaya sa'p jaugu nerisi
runum' serisinden olan mermer bir eme; iyi bir retimdir ve (Manacorda l982). Bu, Fosso deIa Crescenza
g"-..i.a.
olaslkla bir Roma atlyesine aittir (Claridge 1988); (2) nenfro yerlekesine ya-
kndrr, l962'deki kazda,'Hypora soyadl bir
zerinde bir bina yazt ki yerel bir tapnan veya ky toplulu- kle ailesine ait
olan bir cenaze yazt bulun-rtr. 1 nadir
unun grevlileri olmasr muhtemel uVS ET HII-A.] (RIo (?) ta_ bir isimdir ancak
Roma'da drt kez ve Napoli'de de bir kez
rafindan dikilmitir; forml ve slubuna en uyan tarih Ge grlmr'* aa;;,-
reSS ye d.g. l9B3, 98).
Cumhuriyeti dnem veya Augustus dnemidir; (3) yaztrnrn Bu temap gelitirmek iin epigrafik kaynaklarn
bir ksm, imagines clipeata'|arnn* ikisi Ve tamam bir portre daha fazla almak gerekir
zerinde ok
bst bulunmu olan bir mezar antnn paralardr. Grnd- bu arada, Roma ve krsal alan
"".u".
arasndaki balarn Erk_en imparatorluk
dneminde nemli l-
kadarylayazft, ayn Patrona ait iki azat edilmi kleyi tanrm_ de artm olduunu ne.ebiliriz. Mola di Monte
lamaktadr ve her ikisinin ismi de C. Valerius C.L. dir; ancak sa_ Gelato,daki
gibi bina yaztlar ayn zamand'a
dece bir cognomen, Hilario, korunmutur. Bst, iki azat edilmi
fiziki kanttan karlm olanda
kleden birini temsil etmektedir Ve ant iin,Julia-Claudia dne-
im altyapsna iare t etmektedirl
mine ait bir tarih nerilmitir; (4) ACHILLI, olasllkla Achille- kallntlarn, grkemli villalar ola
us, ismini tayan bir cenaze yazrtlnrn paralar; .S. birinci yz-
olmutu: Mola di Monte Gelato
20tt pln ortasrna tarihlenebilir. m^ZZo yerlekesi) muttemelen
Purcell'in ( l98B) yazt hakkndaki tartrmas nakledilmeye deerdir: lla deillerdir, ama racus,lar ve-
komplekslerdir. Her ,""" olduu 205
Ix-n"1,11ll,
gorun en varsayrmlar mlzln bazirar olduka
gn, g;ii.
"oauit..
Binayazt, Ager Faliscus'un bu ksmrnn Ge Cumhuri- rru
yet dneminde nasl ahm olduu hakknda deerli bir
gr oluturma imkin vermekte ve Etruria'nln dier k-
smlar ve genel olarak ta}a ile eitli ilgin kurumial pa- Ge Roma ve Erken ortaa dnemlerinde
krsal yerleim
ralellikler kurma olasrln da amaktadr. Ancak memur-
larn stats eer gerekten dkse, bu arprcrdr ve bu Ge imparatorluk, d;emindeki toprak
mlkiyetinin rgs-
alanrn yerelliin tesine gemi hamilik yaplarna bam- n arkeolojik kantlardan
zmle-"k .o.' d'erece zordur, ve
l oluunun bir kant olabilir. Valerius yazJ, kurduu birbirini takip etmi eweler nadiren
kazlmtr. Fosso della
balantlar, slub ve tip bakmndan kesinlikle kentseldir. Crescenza yerlekesindeki (Fentress
va_d as) n"y., ,or-
Veii, Capena ve bir dereceye kadar Falerii Novi'nin epig- dardarnda nc
)ruzplda belirgin bir bozulma olmu gibi g-
rafisinin ne srd Romave bulunduu blge arasnda- rnmektedir, ancak o srada kiik
bir hamamn eklenmesi ile
ki ok yakn sosyal etkileim rgsne ok F oturmakta- de geniIe-tilmi olan g.t..i, villa
'C.::i.-.li: (Potter ve Dun-
dr; bu balamda, Via Amerina'nrn bir deverticulum'u** babin 1979)' krrsal o:u,u hakknjaki
zerinden gerekleen Monte Gelato ve Roma arasndaki
g..,".r- ifadelere kar-
l bizi uyarmaktadrr. Bu baIamda, ,3l,
mkemmel iletiimlere dikkat edilmelidir.
a. Monte Gelato,daki
kazlar zellikle ilgintir
1ei +1.
*' im agn s clp ta', talan n g ratif tasvirl eri
, L.k.! Impararorluk tarihli hamam, i.S. +OO civarrna kadar
kullanlmaya devam etmiti. Sonra
)
n,
y*rl;;u (yukarda tartlm
e ea a ( .
**' dever ticulum'' yan yol ( .n, ) olan epigrafik malzeme ve heykelleri
.uguyu, anrtlar gibi) ve ye-
 oNEY ETRURA'DA KENTtER VE ARAztER
mine ait yap kalntlar, i.S. l00 civarnda yolun kenarnda ina
edilmi olan kk ve izole gibi grnen hamamdan olumakta-
dr. Ancak sonraki katmanlar, esas olarak i.. ge birinci yrzyl
ile .S. ge birinci yn yr| arasndaki dneme tarihlenmi, ncele-
ri de arpc olmu bir grup yaatve heykel aa karmtr. G- de ayn ailenin Via Veientana'nn yaknndaki Fosso di Volu-
Ze arPan paralar, (l) I.S. birinci yuzyI.a tarihlenen, nadir 'Vi-
runum' serisinden olan mermer bir eme; iyi bir retimdir ve
olaslkla bir Roma atlyesine aittir (Claridge 1988); (2) nenfro
zerinde bir bina yazt ki yerel bir taprnan veya ky toplulu-
unun grevlileri olmasr muhtemel [rVS ET HII-\] (RIo (?) ta_
rafindan dikilmitir; forml ve slubuna en uyan tarih Ge
Cumhuriyeti dnem veya Augustus dnemidir; (3) yazrtnrn
bir ksmr, imagines clipeata'larnn* ikisi Ve tamam bir portre
bst bulunmu olan bir mezar antnn paralardr. Grnd- arasndaki balarn Erken mparatorluk dneminde nemli l-
kadarylayaz|t' ayn Patrona ait iki azat edilmi kleyi tanrm-
lamaktadrr ve her ikisinin ismi de C. Valerius C.L. dir; ancak sa-
dece bir cognomen' Hilario, korunmutur. Bst, ikiazatedilmi
kleden birini temsil etmektedirVe ant iin,Julia-Claudia dne-
mine ait bir tarih nerilmitir; (4) ACHILLI, olaslkla Achille-
us, ismini taryan bir cenaze yaztnrn paralar; I.S. birinci yz-
20\ yln ortasrna tarihlenebilir.
Purcell'in ( 1988) yazt hakkndaki tartmas nakledilmeye deerdir:
Binayazt, Ager Faliscus'un bu krsmrnn Ge Cumhuri-
yet dneminde nasl alm olduu hakknda deerli bir
gr oluturma imkAn vermekte ve Etruria'nn dier k-
slmlar ve genel olarak talya ile eitli ilgin kurumsal pa-
ralellikler kurma olasln da amaktadr. Ancak memur-
larn stats eer gerekten dkse, bu arpcdrr ve bu
alanrn yerelliin tesine gemi hamilik yaplarna bam-
lr oluunun bir kant olabilir. Valerius yaz|t|, kurduu
balantlar, slub ve tip bakmndan kesinlikle kentseldir.
Veii, Capena ve bir dereceye kadar Falerii Novi'nin epig-
rafisinin ne srd Roma ve bulunduu blge arasnda-
ki ok yakn sosyal etkileim rgsne ok 4 oturmakta-
dr; bu balamda, Via Amerina'nrn bir devertculum't**
zerinden gerekleen Monte Gelato ve Roma arasndaki
mkemmel iletiimlere dikkat edilmelidir.
* 'imanes clipeata', ata]ann figtratif tasvirhrtQ.n.)
**' deverticulum',
lan yol (, n' )
cUNEY ETRURA'DA KENTtER' VE ARAztER
yleyse, Campagna'nn eitli ksrmlarlnrn, Roma ile kuwetli
15;6 balarna sahip aileler tarafindan 'kentletirilmesi,, erken
mparatorluk dneminin ortak bir zellii olabilir: akla hemen,
hem Lucus Feroniae eteklerindeki byuk Volusii villas ve hem
sia'da da byuk bir villaya sahip olduu nerisi gelmektedir
(Manacorda l982). Bu, Fosso della Cresc.rru y..kesine ya-
kndr, l962'deki kazda, Hypora soyadl bir kle ailesine ait
olan bir cenaze yazt bulunmutur nadir bir isimdir ancak
Roma'da drt kez ve Napoli'de de bir - kez grlmtr (Fent-
ress ve drgr. 1983, 9B).
Bu temap gelitirmek iin epigrafik kaynaklarn zerinde
ok
daha fazla almak gerekir ancak bu arada, Roma ve krsal alan
de artm olduunu nerebiliriz. Mola di Monte Gelato,daki
gibi.bina yaztlar aynl Zamanda, imdiye dek toprak zerindeki
fiziki kanttan karlm olandan daha karmak olan bir yerle-
im altyapsna iaret etmektedirler. Bu byuk krsal yerle.e.rin
kalntlarn, grkemli llalar olarak yorumamak ne<
o< <oay
olmutu: Mola di Monte Gelato (ve l km kuzeydeki Fosso Stra-
mazzo yerlekesi) muhtemelen lla deillerdir, ama zcus'lar ve-
205
ya-h-atta dini komplekslerdir. Her zamin olduu gibi, gvenilir
grnen varsayrmlarlmZln bazilrar olduka hatal olabiir.
Ge Roma ve Erken ortaa dnemlerinde krrsal yerleim
iz lla (Potter ve Dun-
ellenmi ifadelere kar-
de Monte Gelato'daki
kazllar zellikle ilgintir (ekil 4).
Erken imparatorluk tarihli hamam, i.S. +OO civanna kadar
kullanlmaya devam etmiti. Sonra yklm (yukarda tartlm
olan epigrafik malzeme ve heykelleri salayan anrtlar gibi) ve
ye-
 cNEY ETRURA'DA KENTLER VE ARAztER c.ry ETRURA'DA XENTtER v enlzrn

Mola di Monte Gelado 198687: Geici Yaprm Eweleri Srx51

o
.-4.
1s, yakl8|k l.s. 1il)
2t yaxlox l,s.400

')PE a
'

1 !
C)!
o
O avu

kor dol

slMonte Gelato'nun, 1503 tarihli bir papalk fermannda bahse-

kire oca
dilmi olan, castrum Capracorum ile zdeletirilebilecei ne
3' yakla|k l.s. 450 4A, yskla|k l.s. E00 sriilmtr:
(p c.ryilnnp4
tanrt
cum terris, vineis...et molaria sua cum ecclesia santiJo-
hannis que dicitur La Tregia...positam territorio Vegeta-
no millario ab urbe Rome plus minus cesimo septimo.
rl (Tomassetti 1913, 141; Partner 1966, 75)
b
\
avu

zo6 Kazdaki buluntular, erken ortaa kilisesinin mermer heykel- 207

ekil 4. Mola di Monte Gelato'da birbirini takip eden yapm evreleri
rine, grnrde merkezi bir avlusu olan byk bir kompleks ya-
plmt. Geici olarak, bir ge Roma villas olarak yorumlanm-
tr. Bu kendi iinde, krsal alanda yeniden balatlm bir yatr-
m gsteren ilgin bir iarettir, Basilicata'daki San Giovanni di
lerle zarif bir ekilde sslenmi olduunu gstermektedir ve iin
kalitesi, zengin ve iyi-himaye edilmi bir toplum nermektedir,
Papalk mlkiyeti, bu kant ile tamamlyla tutarldr ve heykelin
Roma kentinden gelen zanaall.arn bir rn olduu pheli-
dir; bir kez daha, kent ve bu baml krsal yerleim arasnda, se-
kiz yizy| nce olduu gibi kuwetli balantlar vardr.
Hemen hemen kenti evrelemi bir dizi miilk eklini alm
olan papalk domusculta'lar (Partner 1966; Wickham 1978,
l979) genellikle, gevemi bir tarmsal sistemi desteklemeye y-
nelik bir nlem olarak dnlmt. Aslnda, Liber Pontifica-
1is, hem Capracorum'un rettiinin nasl Romal fakirlere da-

Ruoti (Small l9B0) ve Abruzzi'deki San Vincenzo al Volturna'da
olduu gibi (Hodges l9B5) italyan yarmadasrnn dier ksmla-
rnda da paralellikler vardrr. Mola di Monte Gelato'da, komp_
leksin bir kesine I.S. 450 civarrnda kk bir kilise eklenmi ve
bundan Sonra yerlekede erken ortaaa kadar barnma devam
etmitir. Eer arkeolojik kantlar doru yorumlanmsa, bu
uzun Zamandan beri belgesel kaynaklardan karlan ancak hi_
bir zaman Gney Etruria'da doru drst gsterilmemi olan
tlacak olduunu ve hem de sz konusu miktarlar detayl olarak
tarif etmektedir (Duchesne l886, 501, 506). Ancak, balangta
ima edildii gibi, son dnemdeki aklamalar baka bir etkeni,
yani bu dnemde yerel efendilerin ortaya kn lurgulamaya
ynelmilerdir (Brown 1984; Christie 1987). Nepili Toto gibi
dkler (768'de Roma'da, erkek kardei Constantine'i papa-kar-
lt olarak kabul ettirmek iin gayret sarfetmitir) srekli olarak,
PapaIn gcn engellemenin yollarn aramaktaydlar ve kili_
 cNEY ETRURA'DA KENTtER VE ARAztER cNEY ETRuRA'DA KENTtER VE ARAzLER
Seye Verilmi olan kendi toprak kayplar srekli bir ikayet ko-
nusu olmaktayd. Nitekim, Bl6'da soylular, baz domusculta'|a- Sonular
rn yakrlmasrn organize etmilerdi, ve erken onuncu yzylda bir alma alanrdr,
Gney Etruria, olaanst ilginlikte
bunlar baz gelirler salamlarsa da, zar zor ilev gren kurum- tarih-ncesinin
lar olmulard. e|lik| karanlndan
orElya Zaman Italya yarmadasnda
Bu adan bakldnda, domusculfa'larrn yaratrlmasrnn ko- a paralel olarak birbirini takip
laylkla, hem bir ekonomik nlem hem de politik bir atlm ola- nemli
eden peysajlar
arasrndaki farkllk ve eitlilik de blgeye ilave
rak yorumlanabilecei dncesi alrtc deildir (Maruzzi katmaktadr. Ancak, bu blgenin ilginliinin sadece
bir nem
19BB). Mlk merkezlerinin kurulmas, sadakati Papaha odakla-
\oma'ya olan yaknlndan kaynaklanmakta olduunu Varsay-
mayl Ve ayn| Zama\da da krsal bir milis kurma1, hedefliyordu:
mak ii kolaylatrmak olurdu. Gerekte, Roma ve Gney Etru-
aslrnda, Capracorum'un adamlar 846'da Leonine duvarnn ya_
tiaarasndaki iliki ok daha karmaktr Ve Son bin yl boyun-
pmnda almlard (Tomassetti l9l3, 109). Nitekim, uzun bir
62 belirgin ekilde dzensiz deiimler olmutur. Zaman Zarran'
bamszlk geleneine sahip bir arazinin merkezinde olan Mo-
la di Monte Gelato kompleksi bu ilevi yerine getirmek iin iyi Roma'nn yaknndaki krsal alanda oturanlar, kentin tarihi ile
konumlanmt, geri 1l58'de o da feshedilmi ve diruta olmu- yakndan ilikili olmulardr; ancak dier dnemlerdeki eilim,
tu tamamen arkeolojik kantlar ile desteklenmi belgesel bir irru u. Gney Etruria arasrnda belirgin bir ikilem ynndey-
-
tarihtir (Tomassetti 1913). Aslnda, bu blgedeki korunakl pek di" Nitekim, aslnda Roma tarafindan ynetilmi Veya etkilenmi
ol^n terrifurtum, genellikle krsal alandaki kk kent merkez-
ok surlanm ortaa merkezi, Ager Faliscus'u bir kez daha
kentten ve Roma'nn territorium'undan efektif olarak izole ede- lerinden balam olan hareketlerin bir sonucu olarak Zaman
rek, 800'l yrllarda ortaya kmaktadr. Bu yzden olaylar baz iinde nemli lde deimiti. Bir kent ile dieri arasndaki s-
bakmlardan, Roma-ncesi dnemdeki duruma geri dnerek nrrlarn yasal tanmr ne olursa olsun, pratikte bunlar nispeten
208
tam bir daire oluturmutur, nk yeniden barnlm olan akkan olmu gibi grnmektedir. 209
merkezler genellikle Falerii Veteres (ortaa ve modern Civiti Bundan kan sonu udur; Gney Etruria'dan gelen epigrafik
Castellana) gibi eski Falisk merkezleri olmutu. ve belgesel kantlarn daha faz|a allmasndan ve iyi konum-
Bugn, sarka bir kez daha geri sallanmtr. Son otuz yl bo- lanm kazlardan renilecek ok ey vardr. Burada Mola di
yunca' pek ok ky izole konumunu kaybetmitir ve bazr rnek- Monte Gelato yzyrln klasik heykel ve dier sanat rn-
-geen
lerindeki talebi tedarik eden byuk lekli yamachnn dn-
lerde ortaa merkezleri terkedilmitir. Dierlerinde konutlar,
krsal bir snak arayan Romal sakinlerce Satrn alnmtr. Da- da kalm bir yerlekedir- ansl bir aratrma oda olmutur.
ha da yakn bir dnemde krsal alanrn byuk bir ksm, paralar- Roma ve erken ortaa dnemlerinin zengin kalrntrlar, Roma
n, alran iftliklere deil de haftasonu konaklama yerleri olan kenti ile olan yakn balantlarnr iaret etmek bakmndan
(ve gittike artan bir ekilde gnlk gidilip gelinen yerler olan) nemlidir, bu arada epigrafik kantlar (gelecek alma sezonla-
yeni 'villalara' yatran modern Romal vatandalar taraflndan s- nnda olduka geniletilmelidir) da krsal bir yerlekeden gelen
mrgeletirilmitir. Bir kez daha, kent ve hinterland yakn bir nemli bir yeni bilgi ktlesi olarak zellikle gelecek vaadetmek-
ekilde btnlemitir, yle ki Roma'nn zenginlii, onu evre- tedir. Her eyin tesinde, bu youn olarak allm peysajda
leyen krsal alanrn derinliklerine doru dalmtr. Bu deiik_ srmekte olan incelemenin pek ok yeni gr ye taze perspek-
liklere kar direni mevcuttur ancak bu bile gittike, gemiteki tif vermeye devam ediyor olmasr reticidir. Sentez, denenebilir
bir olay haline gelmektedir. Anakronistik benzetmenin her za- ve denenmelidir; ancak tarihi (antik dnem ve ortaa) Ve ar-
man gizli tehlikleri vardr, ancak bu durumda, klasik ve modern keolog arasnda ibirliine giden gncel ve retken egilim sen-
dnemler arasrnda bir karlatlrma yaPmak kar konulamaz gi- tezlerin arPlct bir hzla yenileneceini garantilemektedir.
bi grnmektedir, zellikle birini kefedenler ve tekinin getir-
mi olduu deiikliklere ahit olmu olanlar iin.
 cNEY ETRURlA'DA KENTtER VE ARAzltER GNEY ETRURA'DA XENTLER VE ARAZLER

KAYNAKA fossa Volusia Volusii

iinde, 5L82. Bari
$hPy,.T. ( l 927), The Roman Campagna in C]asical Times, |970 ayr basrn.
Tonbridge.
Barker, G.w.w. (1986), 'L'arheologia delP-aes.aggio-i1ali19: nuovi orienh- suo
menti e recenti esperienze', Archeologia Medievale 73,7-30.
Bietti Sestieri, A.M. (1979), Ncerca su una communitA del Lazio protosto.-
co. Roma. e66) 'Notes on the lands of the Roman Church tn the early
Brown, T.s. (1984)' Gent]emen and oficers: Imperial Admnstration and
Ages', Papers of the British School at Rome 34, 68- 78.
Aristocratic Power in Byzantine Italy AD 55+800. Londra,
T.w.( 1976), A Faliscan Town in South Etrura' Londra, British Scho
Carandini, A. (der.) (1985)' La romanizzazione de]l'Etruria: il terrtorio 4i
at Rome.
Vu1ci. Milano.
T w. e7e) Th e Changing Landscape of South Etruria. Londra.
Castagnoli, F. ve di. (1986), Thomas Ashby. Un archeologo fotografa la T.W. (1987), Roman ltaly.Londra.
campagna romana. Roma. T.W. ve Dunbabin, K.M. (1979), 'A Roman villa at Crocicchie, Via
Christie, NJ. (1987), 'Forum ware, the Duchy of Rome and incasrellamen-
, PaPers of
th e British Sch ool at Rome 4 7 9-26.
to: problems in interpretation', Archeologa Medievale |4, 457-66. T.W. ve King, A. I e88) 'Scavi a Mola di Mon te Gelato, Presso Maz-
Claridge, A. (1988), 'La scultura romana', Potter ve King (1988) iinde, 291-
Romano Etruria meridionale' Archeologia Medievale I 5, 25T3
4. N. (1988), 'Le iscrizioni', Potter ve King (1988) iinde' 2849r.
Close-Brooks,J. (1979),'Proposal for a division into phases (atVeii in the D.C.A. (1976), 'Rome, the Faliscans and the Roman historians'
Iron Age)', D. ve F. Ridgeway (der') Ita|y before the Romans iinde, 95-106. 1976) iinde, 29-35.
'
Londra. A,M. e80) 'San Giovanni di Ruoti; some problems tn the interpre-
Cristofani, M. (1979)' The Etruscans: A New Investigaton. Londra. of the eviden ce' K.S. Painter der Roman Villas ,n Italy (British
Cristofani, M. (1987), 'Il banchetto in Etruria', L'alimentazione nel mondo
antico: gl Etruschi iinde, 12&32. Roma. tica, medioevale e moderna
Duchesne, L. (der.) (1886), Liber Pontficafis L Paris ve Roma. Roma.
Fentress, E. ve di. (1983); 'Excavations at Fosso della Crescenza7962', Pa- 1986),'The relative chronology of the Vllanovan cemetery of Qu-
(
2o persof the British SchoolatRome 5r,5&0l. at Veii', Archeologia e storia anticaS,4l-97
Frederiksen, M. ve Ward-Perkins,J.B. (1957), 'The ancient road sysrems of M. (1974)' Introduction, F. Coarelli, Etruscan Cities iinde, ll-28.
the central and northern Ager Faliscus', Papers of the British School at Ro-
me25,67-208. M. (l98r)' Stora degli Errusctj. Bari
Giacomelli, G. (1968), La lingua falisca. Floransa. .B l96t 'Veii. The historical topography of the ancient
Guaitoli, M. (1982); 'Notizie preliminari su ricenti ricognizioni svolte in se- Papers the British School at Rome 29, 1-123.
minari dell' Institute', Quaderni de]I' Istituto di topografia antica del]'Un-
J.B. (1962), 'Etruscan towns, Roman roads and medieval l-
versiti di Roma 9, 79-87. the historical geography of southern Etruria', GeographicalJournal
Guida, A. (1985), 'An application of the rank size rule to protohistoric sett- 389405.
lements in the middle Tyrrhenian area' , C. Malone ve S. Stoddart (der.) , Pa-
J.B., Kahane, A. ve Murray-Threipland, L. (f968), 'The Ager
pers in Inlan Archaeology IV, c]t 3: Patterns in Protohistoryiinde, 2|742. north and east of Veii', Papers of the British School at.Rome 36,
Oxford. l-218.
Harris, w.V. (1971), Rome in Etruria and Umbra' Oxford. Wicham, CJ. (1978), 'Historical and topographical notes on early medieval
Hodges, R. (1985), 'Excavations at San Vincenzo al Voltumo (Molise)', Arc- south Etruria, I. ksrm, Papers of the British School at Rome 46' |32-79.
heologia Medievale 12, 485-500. Wickham, CJ. (1979)' a.g.e., II. ksm, Papers of the British School at Rome
Jones, G.D.B. (1962), 'Capena and the Ager Capenasl', Papers of the Br- 47,66.95,
tish School at Rome 30, 1f &207.
Jones, G.D.B. (1963). 'Capena and the Ager Capenas II', Papers of the Bri-
tish School at Rome 31, 10G58.
Judson, S. ve Hemphill, P. (1981),'Sizes of settlements in southern Etruria,
6th-5th centuries BC', Srud,i Etruschi 49,793-202.
Keppie, LJ.F' (1983), Co]onisaton and Veteran Settlement in Italy 47-13
BC. Londra, British School at Rome.
Liverani, P. (1984), 'L'Ager Veientanus in eri repubblicana', Papers of the
British School at Rome 52, 3648.
Liverani, P. (1987), Municipium Augustum Veiens. Studi archaeologica 45'

I
 cNEY ETRURA'DA KENTtER VE ARAzLER cNEY ETRURA'DA KENTLER VE ARAzLER
Seye Verilmi olan kendi toprak kayplar srekli bir ikayet ko-
nusu olmaktayd. Nitekim, 8l6'da soylular, baz domuscu]ta'|a- Sonular
rn yaklmasn organize etmilerdi, ve erken onuncu yzylda
bunlar baz gelirler salamlarsa da, Zar Zor ilev gren kurum- Giney Etruria, olaanst ilginlikte bir alma alandr,
ze||ikle
de I.o. ge ikinci binde tarih-ncesinin karanlrndan
lar olmulard.
Bu adan baklldnd a, domusculta' |arn yaratlmaslnn ko_ ortuyu rktktan sonra. Zaman Zamafl italya yarmadasnda
laylkla, hem bir ekonomik nlem hem de politik bir atlm ola_ nemli bir rol oynamtr ve buna paralel olarak birbirini takip
rak yorumlanabilecei dncesi artc deildir (Marazz\ eden peysajlar arasndaki farkllk ve eitlilik de blgeye ilave
198B). Mlk merkezlerinin kurulmas, sadakati Papala odakla- bir nem katmaktadr. Ancak, bu blgenin ilginliinin sadece
mayr Ve ayr. Zarnar,da da krsal bir milis kurmay hedefliyordu: Roma'ya olan yaknlndan kaynaklanmakta olduunu Varsay-
aslrnda, Capracorum'un adamlar 846'da Leonine duvarnrn ya_ mak ii kolaylatrmak olurdu. Gerekte, Roma ve Gtiney Etru-
pmnda almlard (Tomassetti 1913, 109). Nitekim, uzun bir ria arasrndaki iliki ok daha karmaktr Ve son bin yl bo1-n-
bamslzlk geleneine sahip bir arazinin merkezinde olan Mo- 2 belirgin ekilde dzensiz deiimler olmutur. Zarnan Zarnarl.'
la di Monte Gelato kompleksi bu ilevi yerine getirmek iin iyi Ronra'nn yaknndaki krsal alanda oturanlar, kentin tarihi ile
konumlanmrt, geri ll58'de o da feshedilmi ve diruta olmu- yakndan ilikili olmulard; ancak dier dnemlerdeki eilim,
tu tamamen arkeolojik kantlar ile desteklenmi belgesel bir Roma ve Gney Etruria arasrnda belirgin bir ikilem ynndey-
- (Tomassetti 1913). Asllnda, bu blgedeki korunakl pek
tarihtir di. Nitekim, aslnda Roma tarafindan ynetilmi Veya etkilenmi
ok surlanm ortaa merkezi, Ager Faliscus'u bir kez daha o|an territorium, genellikle krsal alandaki kk kent merkez-
kentten ve Roma'nrn territorium'undan efektif olarak izole ede- lerinden balam olan hareketlerin bir sonucu olarak Zarnan
rek, B00'l pllarda orLaya kmaktadr. Bu ;.uzden olaylar baz iinde nemli lde deimiti. Bir kent ile dieri arasrndaki s-
bakmlardan, Roma-ncesi dnemdeki duruma geri dnerek nrlarln yasal tanm ne olursa olsun, Pratikte bunlar nispeten
208
tam bir daire oluturmutur, nk yeniden barnlm olan akkan olmu gibi grnmektedir. zo9
merkezler genellikle Falerii Veteres (ortaa ve modern Civiti Bundan kan sonu udur; Gney Etruria'dan gelen epigrafik
Castellana) gibi eski Falisk merkezleri olmutu, ve belgesel kanltlarrn daha faz|a allmasndan ve iyi konum-
Bugn, sarka bir kez daha geri sallanmtr. Son otuz yl bo_ lanm kazlardan renilecek ok ey vardr. Burada Mola di
}.unca' pek ok ky izole konumunu kaybetmitir ve bazr rnek- Monte Gelato yzyln klasik heykel ve dier sanat rtn-
-geen
lerindeki talebi tedarik eden b)^ik lekli yamaclnrn drn_
lerde ortaa merkezleri terkedilmitir. Dierlerinde konutlar,
krsal bir snak arayan Romal sakinlerce Satrn allnmtr. Da- da kalm bir yerlekedir- ansl bir aratrma oda olmutur.
ha da yakn bir dnemde krsal alann byuk bir ksm, paralar- Roma ve erken ortaa dnemlerinin zengin kalntrlar, Roma
nr, alran iftliklere deil de haftasonu konaklama yerleri olan kenti ile olan yakn balantlarn iaret etmek bakmndan
(ve gittike artan bir ekilde gnlk gidilip gelinen yerler olan) nemlidir, bu arada epigrafik kantlar (gelecek alma sezonla-
yeni 'villalara' yatran modern Romal vatandalar tarafndan s- rnda olduka geniletilmelidir) da krsal bir yerlekeden gelen
mrgeletirilmitir. Bir kez daha, kent ve hinterland yakn bir nemli bir yeni bilgi ktlesi olarak zellikle gelecek vaadetmek-
ekilde btnlemitir, yle ki Roma'nn zenginlii, onu evre- tedir. Her eyin tesinde, bu youn olarak alllm peysajda
leyen krsal alanrn derinliklerine doru dalmtr. Bu deiik- srmekte olan incelemenin pek ok yeni gr ve taze perspek-
liklere kar direni mevcuttur ancak bu bile gittike, gemiteki tif vermeye devam ediyor olmasr reticidir. Sentez, denenebilir
bir olay haline gelmektedir. Anakronistik benzetmenin her za- ve denenmelidir; ancak tarihi (antik dnem ve ortaa) ve ar-
man gizli tehlikleri vardr, ancak bu durumda, klasik ve modern keolog arasrnda ibirliine giden gncel ve retken eilim sen-
dnemler arasnda bir karlatlrma yapmak kar konulamaz gi- tezlerin arplCl bir hzla yenileneceini garantilemektedir,
bi grnmektedir, zellikle birini kefedenler ve tekinin getir-
mi olduu deiikliklere ahit olmu olanlar iin.
 cNEY ETRURA'DA KENTLER VE ARAzltER cNEY ETRURA'DA KENTIER VE ARAzER

KAYNAKA
Ashby, T. (7927) The Roman Campagna in C]asical Times,1970 ayrt basn.
'
Tonbridge.
Barker, G.W.W. (1986), 'L'arheologia del paesaggio italiano: nuovi orienq-
menti e recenti esperienze', Archeologia Medievale 13,7-30.
Bietti Sestieri, A.M. (1979), Ncerca sLt una communitA del Lazio protostori-
co. Roma.
Brown, T.S. (19B4), cent]emen and offcers: Imperial Administration and
Aristocratic Power in Byzantine Italy AD 55+800. Londra.
Carandini, A. (der.) (1985), La romanizzazione dell'Etruria: il territorio 4i
Vulci. Milano.
Castagnoli, F. ve di. (1986), Thomas Ashby. Un archeo|ogo fotografa la
campagna romana. Roma.
Christie, NJ. (1987), 'Forum ware, the Duchy of Rome and incastellamen-
to: problems in interpretation', Archeologia Medievale 14,451-66.
Claridge, A' (l988)' 'La scultura romana', Potterve King (198B) iinde, 291-
4.
Close-Brooks,J. (1979),'Proposal for a division into phases (atVeii in the
Iron Age)', D. ve F. Ridgeway (der.) Italy before the Romans iinde, 95-l06.
' Potter (l976) iinde, 29-35.
Londra. A.M. (1980), 'San Giovanni di Ruoti; some problems in the interpre-
Small,
Cristofani, M. (1979), The Etruscans: ANew Investigation, Londra.
tarion of the evidence', K.S. Painter (der.), Roman Villas in Italy (British
Cristofani, M. (1987), 'Il banchetto in Etruria', L'alimentazione nel mondo
Museum occasional Paper, 24) iinde, |92-202.
antico: g]i Etruschi iinde, l23-32. Roma.
Tomassetti, G. (1913), La campagna romana, antica, medioevale e moderna
Duchesne, L. (der.) (l886) , Liber Pontifca1is L Paris ve Roma. III. Roma.
Fentress, E. ve di. (1983); 'Excavations at Fosso della Crescenza lg62' , Pa- Toms,J. (1986), 'The relative chronology of theVillanovan cemetery of Qu-
zto pers of the British School at Rome 51, 58-101. 2I
artro Fontanili at Veii', Archeologia e storia antica 8, 4l-97,
Frederiksen, M. ve Ward-Perkins,J.B. (1957), 'The ancient road systems of Torelli, M. (l974)' Introduction, F. Coarelli, Etruscan Ciries iinde, ll-28.
the Central and northern Ager Faliscus', Papes of the British School at Ro- Londra.
me 25,67-208. Torelli, M. (l981), Storia degli truschj. Bari
Giacomelli, G. (1963) , La lingua falisca. Floransa. Ward-Perkins, J.B. (1961), 'Veii. The historical topography of the ancient
Guaitoli, M. (1982);'Notizie preliminari su ricenti ricognizioni svolte in se- city', Papers of the British School at Rome 29,1-123.
minari dell' Institute', Quaderni dell' Istituto di topografia antica dell'Uni- Ward-Perkirs,J.B. (l962), 'Etruscan towns, Roman roads and medieval vil-
versitd di Roma 9, 79-87. lages: the historical geography of sotthern Etruria', ceographical Jounal
Guida, A. (1985), 'An application of the rank size rule to protohistoric sett- 128,389405.
lements in the middle Tyrrhenian area', C. Malone ve S. Stoddart (der.), Pa- Ward-Perkins,J.B., Ihhane, A. ve Murray-Threipland, L. (1968),'The Ager
pers in In]an Archaeology IV, ci]t 3: Patterns jn Protohistoryiinde, 217-42. Veientanus north and east of Veii', Papers of the British School at Rome 36,
Oxford. l-218.
Harris, W.V. (1971), Rome in Etruria and Umbria. Oxford. Wicham, CJ. (1978), 'Historical and topographical notes on early medieval
Hodges, R. (1985) 'Excavations at San Vincenzo al Volturno (Molise)', ,4c- south Etruria, L ksm, Papers of the British Schoo] at Rome 46' |32-79'
'
heologia Medievale 12, 485-500. Wickham, CJ. (1979)' a.g.e., II. ksm, Papers of the British Schoo] at Rome
Jones, G.D.B. (1962), 'Capena and the Ager Capenas I', Papers of the Bri- 47, 6&95.
tish School at Rome 30, 11G207.
Jones, G.D.B. (1963). 'Capena and the Ager Capenas II', Papers of the Bri-
tish School at Rome 31, 100-58.
Judson, S. ve Hemphill, P. (1981), 'Sizes of settlements in southern Etruria,
6th-5th centuries BC', Scudi Etruschi 49, 193-202.
Keppie, LJ.F. (1983), Colonisation and Veteran Settlement in Italy 47-13
BC. Londra, British School at Rome.
Liverani, P. (1984), 'L'Ager Veientanus in eti repubblicana', Papers of the
British School at Rome 52,3G48.
Liverani, P. (1987) , Municipium Augustum Veiens. Studi archaeologica 45,
 9

Kent, arazi ve vergilendirme

Mireille Cmbier

.s. .
yuzyln Roma mparatorlur'ru adan baklabilir.
lk olarak, ayrrcakl bir merkezin yani Roma ve alya'nrn, ev-
yani eyaletlerle, karlatrld bir politik ve idari mekin

kinc olarak, Rhone vadisini Germanies ynnde izleyen veya

Cologne, Carnuntum, Aquincum ve Sirmium zerin_
Londra'p Byzantium'a balayan 'krtasal' rota gibi dorusal
ve nehir ulamnn gelitirilmesiyle tanmlanml 2t3
dolam ve dei-toku mekin olarak. Sistematik olarak ge-
niletilmi ve dzenli olarak onarlmr olan yol ebekesinin ze-
rinden memurlar, seyyahlar, tccarlar ve ordular gemitir.
nc olarak, yerel bir dzeyde, hcresel bir mekin olarak:
'kent' (civitas polis) modeli, yani kent/krsal ilikilerini ieren
kent ve arazisi (ager, territorium, pertica, chora) olarak yizler-
ce rnekte tekrarlanm olan bu model, olaslkla Romalrlarn
kendileri iinde imparatorluklarnn en temel birletirici etkeni
olmutu' Hatip Aelius Aristides, 'Eulogy of Rome' (61) adl ese-
rinde, medeni dnyay (oikoumene) tek ve ei olmayan bir po
lisin, yani arazisini bu ayn okoumene'nin srnrrlarrna kadar ge-
niletmi ve asfu kojnonl'un douuna yol aan Roma'nrn co-
ra'sr olarak anlatr.
Douda, kent modelinin nceden mevcut olduu yerler Ro-
ma dneminde glenmiti. Standart gre gre bu, ele ald-
mz dnemin ok sonlarnda Mrsr'a kadar uzanmrt, ancak ola-
slkla ok daha erken bir dnemde gereklemiti2. Batda, ne-
redeyse tm Britanya'da o|an baz kentler, ex nihi]o kurulu-
larken dierleri, Gallic cvitas'|arn pek ou gibi fethi gerek-
 KENT, ARAzl VE VERctENDRME
letirmi kiinin tevik etmi olduu bir geliimin Sonularlydl.
Bu hcresel yap Galya ve ispanya gibi bat lkelerinde kalc'bir
iz brakmken, Kuzey Afrika veya Britanya'daki krsal alan, bu-
na zt olarak, kendi yaPlslna geri dnecekti.
Bu kent/krsal ilikisi pek ok bakmdan yeniydi: tm barn_
llk ebekesi ve vergi alm, ana kent dzeyinde yaplanma eili
minde olacakt. Bir yanda, eSaS toPrak sahiplerinin yaad, g-
nellikle surlarla ve mezarlklarla evrelenmi tanml bir mekin,
yani kent vardl. te yanda ise, en azrndan Batr'da, villa'larla ba-
zen centuria'lara blnm ve ilenmi bir arazi (genellikle bir
pars urbanayani sahibinin geici konutunu ieren byuk iftlik-
ler) ve kyl emeini bir araya top|ayan kyler vard. Tarrmn
dalm, kentin temsil etmi olduu ayrcalkl tketim birimi-
nin gcn yansltmaktadlr.
Bu dama tahtasna benzer doku, yukardan empoze edilme_
miti, ancak topraklarnn iletilmesiyle zenginlemi ky toplu-
luklarnn (vici, pag, oppida, castella, komai, katokiai...) kent-
konumuna gelmesi ile kademeli olarak olumutu. Doku, impa-
ratorluun deiik ksmlarnda, zellikle de snrrlarnda olduk-
a farklyd. Nitekim kentlerin younluu, Mauretania'nrn At-
2t\ lantik kysnda veya Kk Asya'nn ierisinde dkt. fuya
eyaletinin koinon''J, Yunan kentlerini (po1is'ler' deme'ler) ve
kentin erevesinin dnda yaayan'kabileleri' (etlnos'lar)
birletirmiti (Drew Bear |972). yleyse kentleme tamamlan-
mamrtr ve Roma'nn 'kent-ve-arazi' modeline dayanan bir me-
kin organizasyonunun ve toplum hayatnnn yaylmasna yar-
dm etmi olmasr, kentlerin arazileri'dnda' olan eitli byuk-
lk ve nfus blgelerinin varln unutmamrza yol amamal-
dr. onceden karlam olduumuz'kabileler','insanlar', Yeya
'uluslar' (gens'ler, natio'|ar, ethnos'|ar) dnda, kendi idarele-
rine sahip imparatorluk nfuz blgeleri, kendi topraklar olan
kutsal yerler (komu kentlerin azar azar paralamaya yeltendii
yerler) ve baz gromaticus'lara gre arazi-tesi olmakla ilikili
zel bir statden yararlanan zengin bireylere ait byuk arazi|er
vard. 'Kent ve arazi' modelinin uygulanmam olduu, Ha_
uran'n bir ksmln (Sartre 19B7), Galilee'yi (Goodman 19B4),
Galatya'daki Gorgoromeis ve Homonadeis'lerin lkesini (Hall
1871) ve Msr'n yanlslra pek ok baka yeri de ieren byuk
blgeler vardr.
KENT, ARAz VE VERGtENDRME
a ait vergi|endirme arasndaki iliki.
'Ro1nu imparatorluu'ndaki arazi fikrini ele almann iki yolu
ve teki 'kresel'. Paral bir yaklam ki Ro-
vard:u: biri 'paral'
rna'nn idari uygulamasr da byle olmutu, ana Vurguyu kentle-
rin olururduu arazisel birimler zerinde yaPar. Bunlarn ze_
rinde, hukuki blgeler (conventus, dioceses), eyaletlerve eyalet
gruplar konmutu. Bunlarn altnda ise, kk kentler ve onla-
|aba| kyler vard. Kent'Ier stat bakmndan farkllatrlm-
t (smrgel er, municipium'|ar, yabanc kentler), ancak bu fark-
llklar bizim almamz sadece dolayl olarak ilgilendirmekte-
dir. Bu 'paralanm' idari uygulama imparat'or Claudius tara- zt5
fndan kullanlm o|an colonae et municipia non solum lta]i-
ae' ver]m etiam provinciarum, item cvitates cuiusque provinci'
ae (ILS 214) formlnde veya yine, Josephus'da (|ewish War
2"366) ve sonradan Philostratus'da (Lives of the Sophists 2.1.4)
karIlatmz, 'Asya'rn be yz kenti' gibi hesaplarda (mo-
dern tarihilerin gznde doru deildir) yansmrtr. Bu son
pasaj, bir vergi meselesi balamndadr: Asya'nrn maliye memuI-
larnn 'be yz' kente ait verginin bir su kemeri ina edilmi tek
bir kentin yararlna harcanmasnr Protesto ettikleri kaydedilmi-
tir. Ayn idari uygulama, tamamen ya da ksmen bu ereveye
uymayan 'artk' kategorilerin ortaya rkmasna da yol amrtr.
Alternatif olan kresel yaklam da Roma devleti tarafindan
kullanlmtr, ancak uygulama asndan, kurama r,azafar,' da-
ha az kullanlmtr. Bu kentlerin okluuna karlk imparator-
luun birliini ne srer. Bu kresel yaklamn bir iareti, Au-
gustus dneminde oraya kan imparatorluun kaynaklarn
kataloglama iidir ve bir teknie yani census'a dayanmaktayd.
Her bir eyalette ve her eyalet ierisindeki her bir kentte yaplm
olan census yani insanlarln Ve mallarn istatistiksel getirisi, ama-
 KENT, ARAz VE VERcLENDRME xENT, ARAz VE VERctENDRME

Cl eSaS olarak mali olan bir Roma buluuydu. Eyaletler ve eyalet- tizeyinde sabitlenmiti. Ancak istisnai rnekler dnda kent te-
ler ierisindeki kentler arasnda vergilerin blnmesi iin bir 6el birim olarak kalm ve vergi ile pek ok baka har bu sevi-
baz oluturmlltu. imparator Claudius, CeI]stls iin rnek bir yede tayin edilmitir. Bir rnek, resmi memurlarln nakledilme-
mazeret vermiti:'kaynaklarmzn halka bilinmesini salamak ,l lin' angareiaveya vehicu]atio o|arak bilinen atl araba, katr,
iin' (utpublica notae snt facultates nostrae,ILS272,38-40; ba_ eek Ve hatta kz talep edilmesi durumudur (Frend lg56; Za-
knz Nicolet 19BB, 157). istatistiksel bir mentalitenin balamas wadski 1960; Mitchell 1976). Eyalette veya italya'da, her kenr-
ayr|ca, lm zerine Augustus tarafindan braklm ancak ne ten, kendi arazisinin srnrlar ierisinde talepte bulunulabilirdi,
yazk ki bize kadar ulamam o|an Breviarum totius imperii gi- bu snlrlarrn dnda nakili baka bir topluluk stlenmeliydi. Bu
bi kamusal gelir bilanolarrnrn merkezi olarak kurulmasnda da yrizden, ada kenti olan Thasos, Via Egnatia'nrn kendi arazisini
'^nakarada geen ksm iin katkda bulunmak zere anlmt
ortaya kmaktadr. Josephus (Jewish War 2.|6), imparatorlua
katk asndan insan kaynaklarnn ve kapasitelerinin bir pano- (Dunant ve Pouilloux 195B, no.186). Ana yollar zerindeki ky-
ramaslnl oluturmak zere Flavianlar dneminde bu eit bir 161, kendilerine ait krslmlarrn sorumluluu iin tayin edilmi
belgeye kesin olarak ba v.rabilmiti (Nicolet l9BB, 192-9). olabilirlerdi. Galarya valisi Sotidius Strabon'un, Tiberius'un im-
Bu kresel yaklamdan, en kk 'bolua' bile yer brakma- pa:atorluunun ilk dnemlerinde yaynlanml, Ve Pisidya'daki
m olan blge ve sakinlerinin tamamen sicile geirilmesi plan Sagalassos kentinin yukmllklerini dzenlemi ve kendisine
kmt. Devlet, kendisinin bahetmi olduu muafiyetler tan- gre 'her kentte ve kyde salanmas gereken hizmetlerin bir
mt: imparatorluktaki baz kentler (geri en zenginler deil) listesini' oluturmu olan fermanr, bu konu hakknda olduka
civitates foederatae veya civitates liberae et immunes statsn- aydnlatc yeni bilgiler salamtr (Mitchell 1976).
den faydalanmlard ve dolaysyla da vergilerden muaftrlar ve Kentlerin, Roma vergilendirme sistemi ierisindeki rolnn,
bir avu smrge de is ltalcum'a sahipti ve onlar da Italya'da kaynaklar tarafindan eitli ekillerde arptlm olduuna dik-
2t6 oturanlarn yararland mali ayrcalklarn aynrlarndan fayda- kat etmek gerekir. 2t7
Ianmlard. Ancak, Cietae'nir. kendi Zararl pahasna anlam ol-
duu gibi, hi kimse muafiyeti zor|a a|amazd. Bu kabile, cen- 1. En ciddi Sorun, kaynaklarn esas olarak giderheri ele alfn
sus'dan ve Kapadokya bir eyalet olarak birletirildiinde getiril- olmasr ve gelirlerin tahsilatyla ok az ilgilenmi olmasrdlr.
mi olan vergilerden kamak iin Toros dalarna ekilmiti, an- Douda, Hellenistik an bir mirasr olarak revata olan ve
cak Suriye valisi taraflndan gaddar bir ekilde boyun edirilmi- itzlya'ya yaylm ve bat eyaletlerinde de balam ve gelimi
lerdi (Tacitus, Annals 6.41). imparator gerekten de, vergiler ve olan mehur bir sosyal o|gu, euergetism yani saygnlarn kendi
zellikle de aslnda kayp olan borlar iin af karrken (Corbi- kentlerine yaptklar bonkrlktr. Epigrafik anma gibi kltrel
er 7977 ve l9BBb) indulgentia uygulayabilirdi; ancak vergi n- bir olgunun Sonucu olarak, gnmze ulam kantlarn byuk
kmll prensibine kar konulamazd' ounluunu euergetism yaztlar oluturmaktadr. eitli yazt-
o zaman vergilendirme, pek ok dzeyde eitli eitsizlikler lar, kamu yaplarnn inaasndan enliklere, Para Veya yiyecek
sergilemektedir: Tributum'dan muaf olan italya ve eyaletler ara- datmna, veya hatta gymnasium'daki yaa kadar, hayrseverin
(euergetes) kendi vatandalar iin yapt harcamalar fazlasy-
snda; az sayda bir ksm vergilendirmeden muaf olan kentler
la kantlamaktadr. Ayn epigrafik uygulama, belediyenin kamt
arasrnda; 'kent arazisi' olan ve olmayan arasnda; ve kent iinde
ise, kent ve kendi arazisi arasrnda.
hazinesi tarafindan finanse edilmi ilerini de belgelemektedir
Ve tabii ki en yce euergetesyani imparatorun kendisi, kente bir
Roma idaresi kendi hesaplar bakmndan geni blnmeler
ayrcalk baladnda da epigrafik olarak yiceltilirdi.
yani eyaletler Veya eyalet gruplar kullanmt. Bu yzden de ver-
gi blgeleri, sadece Roma vatandalarn etkilemi olan Ver_aset Erken imparatorluk dnemindeki kent yaaml hakknda so-
vergisini almak iin dzenlenmi olan blgeler gibi, eyalet snr- mut rnekler salayan nadir yazl kaynaklar, rnein Gen Pli-
nius ve Trajan arasndaki mektuplamaveya ans eseri ayn bl-
larnrn dna tamt. te yandan tributm' lei, eyalet
 KENT, ARAZI VE VERCITENDIRME
geyle yani Bithyniaile ilgili sadece birka yl ncesine ait Prusal
Dio'nun sylemleri bize, su kemerleri, halk hamamlar ve bunun
gibi yaplar iin ayn gider hikiyesini anlatmaktadr. Gerekli fi-
nansman ve olasr alndlar konusu, zellikle Trajan'n cevapla-
rnda sadece ana hatlaryla belirmektedir. Tam bu dnemde irn-
paratorlarrn yaratt kent curafor'lerinin temel grevi, kentlerin
arr harcama yaparak kendilerine Zarar Vermelerini nlemekti.
2. Yerel bir dzeyde, kaynaklar finansal getirilere deinseler
bile, vergilerle sadece deiiklikler olmusa ilgilenmektedirler.
Bunu, imparatorluk fermanlar gibi resmi belgelerin duvarlara
aslmasr veya Romal yetkiliye (imparator veya eyalet valisi) kar-
kendi kentinin etkin bir elisi konumunda olan nemli bir va-
tandan hizmetlerinin anlmasr alkanlnda gryoruz. By- ,onclalk vergisi', sadece bir nceki cmlede zaten kullanlm
lelikle dikkatimiz, elde edilmi vergi muafiyetlerine veya indi-
rimlerine Veya tam tersi, filanca vergileri tahsil etmek iin veri-
len izinlere veya meclise giri ayrcal iin deme yapan veya
munera'ya katkda bulunan decurion grubuna mensuP kiilerin
SaylSrnrn artrlmasrna ekilmektedir.
Bu kaynaklar, hep VarmlCasrna kabul edilen vergilendirme-
2t8 nin olaan oranlarnr deil, ancak sadece, vergi sistemindeki
ayarlamalar belirlemeye imkin vermektedir. Belirlenmi gelir-
ler onaylandnda detaylar konuulmuyordu, bu doal bir atla-
mayd nk balam her Zaman, ilgili taraflardan gelen bir is-
tee kar imparatordan gelen bir yant oluturuyordu (r. ItS
6092, Flavian dnemindeki mali politikalarla ilikili bir dizi bu
tip belgeden biridir).
Istisnai olarak, bir yazt baz vergilerin leini belirtiyorsa, bu
dikkatli bir ekilde yorumlanmaldrr, rnein eyaletin, blgeye
gre gruplanm olan kentlerinin ve insanlar-
-conventu=
nn bir listesini Veren ve bununla birlikte, her kabile ismini taki-
ben hesaptan dlme nedenini belirten3, ardndan da, olaslk-
la sz konusu arazisel birimdeki alrmrn dzeyini gsteren para
birimli veya birimsiz bir deerin geldii Ephesos mermer table-
ti gibi (Inschriften von Ephesus 13). Eer bu nokta hakknda
emin olabilseydik konumuzun tam merkezine girebilirdik. En
azdan bu belge, Flavianlar dneminde, kent / conventus /
eyalet' hiyerarisinin, Roma vergilerinin pek ounun tayin edil-
mesindeki arazisel ereve olduunu gstermektedir.
3, ilave bir inceleme getirecek olan nc bir problem [ermi-
XENT, ARAz VE VERctENDRME
ayrmaktadr nanca'daki prosodoi gi-
bi, genel geli
nllar ayn tarz bir aylr-
6 phorosve Yazl almalarda, ok
da uygun olmayan anlamda kelimelerin kullanm ile karklk
daha da kt bir hale getirilebilirdi. Nitekim, Prusal Dio'nun
Discourse 38'inde ad geen Bithyniahlarn ok tartlm olan
o|an phoros kelimesinin tekrarn nlemek iin seilmi bir ke-
[me olabilir (fones 1978, 185 n.29).
Vergilendirme, ounlukla ya da tamamyla, dikkatimizden
kamas muhtemel olan ve hem mekAnn kontrolnden ve hem
de mekAnn kaynaklarnn tahsisatndan ve idaresinden kaynak-
lanan anlamazlklara k tutmaktadr. Bu anlamazlklarn ba-
zlar kentin kesin snrlarrnrn drna tamaktadr. Bu, kentin ya- 2t9
sal veya de facto ynetiminin dnda konumlanm olan nfus-
lar ve atazi|erdeki durumdur. Ayrca, kentin arazisini etkileyen
ancak kontrol dnda olan nfus hareketlerindeki durumdur,
rnein Abruzzi'de, Saepinum ve Bovianum kentleri ve devletin
otlaklarda cretsiz dolam ve ularm garantilemi olduu s-
rlerin conductor'|ar arasrnda anlamazla yol am olan, s-
rlerin mevsim g gibi (Corbier l983 ve lgBBb). Ayrca, kent-
lerin olaan kaynaklarnn ok tesinde tedarik gereksinimleri
yaratm olan ordularn hareketindeki durumdur. Bu, ha1.rse-
verlerin bunun gibi istisnai taleplerin sorumluluunu stlen-
mek zere bu dnemde sklkla arac olmu olmalarrnr akla-
maktadr. Ancak dorudan veya dolayl olarak, birveya dahafaz-
la kenti iermeyen bir anlamazlk yok gibidir. Pek ou kentin
erevesinde ve arazisinde meydana gelmitir: tartma bunlara
odaklanacaktr.
 KENT, ARAz VE VERctENDRME
Kent ve arazisi
Kentlerin hnarisi
Bir kentin zenginlii, arazisinin genilii ve nfusu ile veya en
azndan, arazisinin getirdii gelirlerin byukl ile orantldr:
nk topran verimi, madenlerin, ta ocaklarnln, tuz glleri-
nin, balkhk blgelerinin, gemilerin vb., iletilmesi veya grirn_
rk ilerinden gelen gelirlerin azln telafi edebilir.
Bu zenginlik, kentlerin hiyerarisini belirleyen etkenlerden bi-
risidir. Bu tema hakkndaki klasik bir metin, Prusal Dio,nun
Frigya'da bulunan Celaenae-APamea hakkndaki methiyesidir
(oratio 35.lL75; baknrz, imdiJones 1974). Celaenae gibi bir
kentin vergi kapasitesi, bunlar Roma'ya olan devlet vergileri ve_
ya imparatorluk klt giderleri bakmndan eyalet ftono'daki
pay olsun olmasn, ncelikle zenginliinin bir belirtisi ve sonu-
cudur. Celaenae'nn zenginliindeki nemli bir e, ,prestiji ol-
mayan kentlerin' (anonymoi po1s'ler) Ve onun 'ynetimi altn-
daki' 'zengin kylerin' (hypekooi) saysdr. Benzer bir olgu,
nemi kendine ba| 24 ky ile ilikilenmi olan Nimes'de orta-
220 ya kmaktadr (Strabon, 4.1.72; Plinius, Nat.Hist' 3.37). Stra-
bon bu kentlerden, Nimes'e 'tdbi' (hypekooi) olarak bahset-
mektedir, ayn kelime Dio tarafindan Celaenae'nin kyleri iin
de kullanlmaktadr. Strabon ayr|ca, anlamr pheli olan bir ke-
limeyi kullanarak, onlarr Nimes'e syntelousas olarak betimle-
mektedir sp, hem 'balml' ve hem de 'vergi deyen' anlamr-
-
na gelebilir. Baka bir pasajda Dio (oratio 40.10), syntelein al-
1os olan bir kyun tanrmsal zelliini, neticede Roma'ya bal-
lk dnda, kendileri baml olmayan kylere baml olmak m kentin arazisindeki krsal nfusun demeleri demekti'. 'Ta-
olarak aklamaktadr.
Celaenae ve Nimes gibi kentlere baml olan kyler tarafln-
dan denmi olan vergilerin doas hAli belirsizdir. Gerekten
de baka bir kente vergi demi olan baz insanlar ve kentler bi-
linmektedir (r. Caunos'un Rodos'a, Cicero, ad Quintum fr.
l.l.33; baklnz Bertrand 19B7; veya Carni ve Catali'nin Tries-
te'ye,ILS 6680: baknz Degrassi 1954, 8l-3). Bazrlarr, 24k1un
Nimes'le olan ilikisinin de byle olduunu Varsaymaktadr (Go-
udineau 1976; Christol ve Goudineau lg88). Bana daha ekici
grnen alternatif, Thucydides'in (2.15.2} betimlemi olduu,
kentin gcnn vergilerin merkeziletirilmesi ile ilikilendiril-
XENT, ARAz VE VERctENDRME
Roma devleti, kendine uygulam olduu mantn aynlslnl
ona t?bi kentlere de uygulamt; yeni eyaletlerin katlmasyla
daha b$m ve bylelikle de yeni gelir kaynaklar elde etmi
olan ey bir civitas'd. Trakya kysndaki Abdera'nn, arazisini
Nestos nehrine kadar genilettii ve kendisine ait olarak dn-
d bir araziyi geri verdii iin i.S. ikinci yuzyl gibi ge bir ta-
rihte Hadrian'a teekkrlerini Sunmasl da bu yzdendir (Ro_
bert i987, 137vd.). Cumhuriyetin son yzylnda, deniz ar top-
rak|at alan italyan kentleri bile grmekteyiz. Nitekim, octavi-
an'n emekli askerlerine datmak zere topraklarnn bir kls-
mr elinden alm olduu Capua'ya, dier telafilerin yansra
iki yuz yl sonra hilA gelirlerini ald Girit'teki Knossos'da top-
rak balanmt (Ducrey 1969; Rigsby 1976).
Bir kentin kurulmas, Hadrian'rn da belirttii gibi, gelirlerin
nceden tayin edilmesini gerektirir. Hadrianopolis isimli bir 2Zt
kent statsne terfi etmi olan Caicus'daki Stratonicea bunun
karhnda, imparatordan taleplerine cevaben bir mektup al-
mt; imparator, isteklerinin 'yeni kurulmu bir kent iin acil ve
gerekli' olduunu kabul etmi Ve 'araziden gelen gelirleri size
balyorum (ta tele ek tes choras) ' diye eklemiti (Syll3. B37).
Bir arazi yani bir chora vermek, aslnda bir gelir balamak
-
demekti. Rostovtzeff (1957 ,698-9) iin 'te1e tabii ki, yeni yaratl-
bii ki', muhtemelen ok iddial bir kelimedir; nk bu fe/e'le-
rin doas hakknda hill belirsizlik vardr. Bunlar, ya genel ola-
rak vatandalar zerinden Veya bazl faaliyetler zerinden (hatta
bazlar Roma tarafindan kentin kazancrna devredilmi olabi-
lir) , ya da onlar eken veya ileyen insanlara verilmi kamu top-
raklarnrn gelirleri zerinden veya ikisinin birleimi zerinden
ki msr zerindeki alndlar da buna eklenmi olabilirdi, toplan-
ml vergilere tekabl edebilir. Her iki durumda da Stratonicea,
kontrol altndaki kylerden ve kyllerden ilave kira geliri al-
mt. Louis Robert (l962, 65vd.), ayn dorultuda bir iaret sun_
maktadlr: bir kabile o|an Indeipediatai, Trajan dnemine kadar
 KENT, ARAz VE VERctENDRME
Kent ve arazisi
Kentbrin hiyerarisi
Bir kentin zenginlii, arazisinin genilii ve nfusu ile veya e1
azrdar, arazisinin getirdii gelirlerin byuklii ile orantIdr:
nk topran verimi, madenlerin, ta ocaklarlnln' tuz glleri_
nin, balklk blgelerinin, gemilerin vb., iletilmesi veya grn-
rk ilerinden gelen gelirlerin azln telafi edebilir.
Bu zenginlik, kentlerin hiyerarisini belirleyen etkenlerden bi-
risidir. Bu tema hakkndaki klasik bir metin, Prusal Dio,nun
Frigya'da bulunan Celaenae-Apamea hakkndaki methiyesidir
(oratio 35.7[751' baklnrz, imdi Jones 1974). Celaenae gibi bir
kentin vergi kapasitesi, bunlar Roma'ya olan devlet vergileri ve_
ya imparatorluk klt giderleri bakmndan eyalet konon'daki
pay olsun olmasln, ncelikle zenginliinin bir belirtisi ve sonu-
cudur. Celaenae'nn zenginliindeki nemli bir e, ,prestiji ol-
mayan kentlerin' (anonymopo1s'ler) Ve onun ,ynetimi altn-
daki' 'zengin kylerin' (hypekooi) saysdr, Benzer bir olgu,
nemi kendine ba| 24 ky ile ilikilenmi olan Nimes'de orta-
220 ya kmaktadr (Strabon, 4.7.72; Plinius, Nat.H'st. 3.37). Stra-
bon bu kentlerden, Nimes'e 'tdbi' (hypekooi) olarak bahset_
mektedir, ayn kelime Dio tarafindan Celaenae'nin kyleri iin
de kullanlmaktadr. Strabon ayr|ca' anlamr pheli olan bir ke-
limeyi kullanarak, onlarr Nimes'e syntelousas olarak betimle-
mektedir bu, hem 'bamlr' hem de 'vergi deyen' anlam-
- Baka bir pasajda ve
na gelebilir. Dio (orato 40.l0), syntelein al-
1ois olan bir kyun tanmsal zelliini, neticede Roma,ya bal-
lk dnda, kendileri baml olmayan kylere baml olmak m kentin arazisindeki krsal nfusun demeleri demekti'. 'Ta-
olarak aklamaktadr.
Celaenae ve Nimes gibi kentlere baml olan kyler tarafin-
dan denmi olan vergilerin doas hAlA belirsizdir. Gerekten
de baka bir kente vergi demi olan baz insanlar ve kentler bi-
linmektedir (r. Caunos'un Rodos'a, Cicero, ad Quintum fr.
1.l.33; baknz Bertrand 7987; veya Carni ve Catali,nin Tries-
te'ye, ILS 6680: baknz Degrassi 1954, 8l-3). Bazlar124 k1rn
Nimes'le olan ilikisinin de byle olduunu Varsaymaktadr (Go-
udineau 1976; Christol ve Goudineau 1988). Bana daha ekici
grnen alternatif, Thucydides'in (2.15.2} betimlemi olduu,
kentin gcnn vergilerin merkeziletirilmesi ile ilikilendi:il_
KENT, ARAz VE VERctENDRME
6i olduu Atina'nn synoikismos modelini izlemektedir (Van
171 vd., 19lvd.). Merkezi kent olarak Nimes,
Effenterre 1985,
1711civitas'dan gelen yerel vergilerin bir yerde toplanmasndan
f2ydalanm; aynca, sonunda merkezi idareye gidecek deme-
;".ialp, onlar Roma'ya iletmek suretiyle aracr olarak da hare-
ket edebilirdia'
Roma devleti, kendine uygulam olduu mantn aynlslnl
ona tlbi kentlere de uygulamt; yeni eyaletlerin katlmasyla
daha bnm ve bylelikle de yeni gelir kaynaklar elde etmi
olan ey bir civitas'd. Trakya klysndaki Abdera'nn, arazisini
Nestos nehrine kadar genilettii ve kendisine ait olarak dn-
d bir araziyi geri verdii iin i.S. ikinci 1zyl gibi ge bir ta-
rihte Hadrian'a teekkrlerini Sunmasl da bu yzdendir (Ro-
bert 1987, 137vd.). Cumhuriyetin son yzylnda, deniz ar top-
raklar alan Italyan kentleri bile grmekteyiz. Nitekim, octavi-
an'n emekli askerlerine datmak zere topraklarnln bir ks-
mn elinden alm olduu Capua'ya, dier telafilerin yansra
iki yuz yl sonra hili gelirlerini aldl Girit'teki Knossos'da top-
rak balanmt (Ducrey 1969; Rigsby 1976).
Bir kentin kurulmasr, Hadrian'n da belirttii gibi, gelirlerin
nceden tayin edilmesini gerektirir. Hadrianopolis isimli bir 22t
kent statsne terfi etmi olan Caicus'daki Stratonicea bunun
karlnda, imparatordan taleplerine cevaben bir mektup al-
mtu imparator, isteklerinin 'yeni kurulmu bir kent iin acil ve
gerekli' olduunu kabul etmi ve 'araziden gelen gelirleri size
balyorum (ta tele ek tes choras) ' diye eklemiti (Syll3. B37).
Bir araz\ yani bir chora vermek, aslnda bir gelir balamak
-
demekti. Rostovtzeff (1957, 698-9) iin 're1e tabii ki, yeni yaratl-
bii ki', muhtemelen ok iddial bir kelimedir; nk bu re/e'le-
rin doas hakknda hili belirsizlik vardr. Bunlar, ya genel ola-
rak vatandalar zerinden Veya baz faa|iyetler zerinden (hatta
bazlar Roma tarafindan kentin kazancrna devredilmi olabi-
lir) , ya da onlar eken veya ileyen insanlara verilmi kamu top-
raklarnn gelirleri zerinden veya ikisinin birleimi zerinden
ki msr zerindeki alndlar da buna eklenmi olabilirdi, toplan-
ml vergilere tekabl edebilir. Her iki durumda da Stratonicea,
kontrol altndaki kylerden ve kyllerden ilave kira geliri al_
mn. Louis Robert (l962, 65vd.), ayn dorultuda bir iaret sun-
makadr: bir kabile o|an Indepedata, Trajan dnemine kadar
 KENT, ARAzl VE VERcltENDRME
xENT, ARAz VE VERcLENDRME
Stratonicea ile bir sympoliteia oluturmutu. Hatta iki toplulul1,
bazen birlikte baz.en de ayr ayrl Para bile basmt. Hadrianopo-
lis-Stratonicea'n kuruluu phesiz, Indepediatai'yi komusu-
nun idari kontrol altrna gemeye zorlamtr. Sonradan, Bizans
dneminde, durum tersine dnecekti. Indeipediatai'nin ba-
dan,hem bir
zamanlar kralJuba tarafindan bahedilmi olan bir
kenti olan Kalandos (modern Gelemba), bir karavan gzergih
zerinde konumlanm bir posta istasyonu olarak nem kazanr- ndemnitas'ln ve hem de hudutlarnn yeni bir srnr tarafindan
ken, Stratonicea nemini yitirmi ve neticede yokolmutu. rcminat altna alrnmasrnrn onaylnr almlard. olaslkla Thude-
Bir posta istasyonu olarak neme sahip olmak, Frigya'daki or- dense'ler, Tipasa kentinin kendilerinden vergi alma iddiasna
cistos'un (MAMA 7 t19561 no.305) impararor Consrantine'e |ar kyorlard'
yazd baarl dilekede konusu alm olan tartmalardan bi-
risidir. Nacoleia'nn bir yjcus'u olan orcistos' onun vasiliinden
kurtulabilmek iin (balam doudur ancak yazlt Latincedir), Kent ue arazinin ikilmesi
baka bir Kk Asya kenti olan Pisidia'daki Tymandus'a ius ci_
K'omu kentler arasndaki rekabetler, ortaa italyan kentleri-
vitaris bahedilmesinde detaylca anlatlm olduu gibi (ILS
1in campanIismo'su gibi, Roma dnyasnda yaygn olan bir
6090), civitas statsne ordo decurionum'unu, yani
kendi magister makamlarr -kendi
ve kendi i ilerini kararnamelerle
zellikti (Robert l977, Syme 198l) ve genellikle ortadaki konu-
Iar, Nicaea'nn Bithynia'daki ilk kent olma nvanrnr Nicomedia
idare etme hakk ile birlikte- talip olmaktadr. orcistos talebi-
ile paylama iddias zerine merkezlenmi olan Nicaea ve Nico-
ni hakl karmak iin, zamann hitabet uygulamasna uyarak,
media arasndaki anlamazlk gibi nemsizdi. Dio anlamazlk
konumundan kaynaklanan ekonomik avantaj lar ne srmekt'e-
hakkndaki konumasnda aadaki yorumu yaPmtl (oratio
222 dir: Mansio'larla (posta han) dolu bir ana ulam yolunun ara-
38.22):'Deniz veya kara iin savamlyoruz...bu ne bir gelir ne 223
zisinden gemesi ve su-deirmenlerini (buday tmeye yara-
debir arazi meselesidir.' Dio, arazive gelirlerin nemli mkafat-
yan) altrmak iin kullanlm olan su kaynaklarnn bolluu
lar olduunu ve haklarnda mcadele edilmeye deer olduklar-
gibi. Bunun arkasndan ad hominem bir konu gelmektedir
n ima etmektedir. Bunlar aslnda, SaylSrZ yazft:^n da onaylad
(muhatab Constantine olan): tm oturanlar Hristiyandr. Na_
gibi, kentler arasnda, kentler ve kabileler arasnda, kentler ve
coleia'ya baml olmanrn getirdii rahaszlklar,bir pro cultis
slnrtesi olmann faydalarn kullanan ze| veya imparatorlua
vergisini iermektedir eer bu 'klt iin vergi' PutPerest
-
amalar iin konmusa Constantine'i kzdrmak iin yeterli ol-
ait b1tk nfuz blgeleri arasrnda ve kentler ve ahslar arasln-
daki pek ok anlamazlln merkezinde yatar|ar'
maldr (Chastagnol 1981a ve l98lb). Her kent arazi snrrlarna zen gstermitir, nk snrlar
Gelir denmedii durumda, yeni bir kent muafiyetler yoluyla
ok nemliydi. Lex Irnitana (76.|4115: JRs 76 t19B6] , l73), be-
tannabilirdi. Trakya'daki Pizos'da, dokuz kyun yeniden grup-
yllk olarak tefti etmeleri gereken me-
lamas ile bir emporon yaratlmasrn desteklemek iin, Septi-
de tanmlamak iin terimi yani fines,
mus Severus ifte muafiyet bahetmiti: hem baml olduu Au-
kilendirmektedir. Roma yetkililerinden
gusta Traiana kentine (bilimadamlarrnrn tahmin etmi olaca
gibi aslnda Roma'nn yerine) msr salamak ve asker topla-
mak5 gibi (burgaroive phrouroi olarak belircilmitir) eitli hiz-
metlerden ve hem de angareia ad altndaki demeleri yapmak-
tan (IG Bulg. 3.2' no. 1690) muaf tutmutu. no.l8, 53-4 ve 97-B) lloux 1958, no.
Bunlardan bir tanesinin bile bir kentin kapsad alana d- 174) ve.yine Aphro B, 5B-9) lehine
memesi nemli olabilirdi. Yakn bir dnemde yaynlanm olan olan .. B0 tarihli ibi.
 KENT, ARAzl VE VERctENDRME KENT, ARAz VE VERcLENDlRME

I.S. ilk yzylda, arazi anlamazlklarna ilikin epigrafik ka-

nrtlar arasnda, srnrlarn izilmesini ak bir ekilde vergilendir-
me ile veya daha dorusu yukarda tartlm o|an Thudedense-
1i'ler rneindeki gibi, vergiden muafiyet ile ilikilendiren ka_
ntlar nadirdir. Uch Maius'da, pagus'n co]onus'|arrnrn ve ciq'-
tas' peregrnus'larnn topraklar arasrnda iddia edilmi olan
snrr belirlenmesi (CIL B. 26274 = IL Tun 1370), ak olarak ifa_
de edilmemise de Gascous'un yorumuna gre (aaya bak-
nz) tam bu tarz bir blnmeydi.
Vergi muafiyetini savunmak, zellikle zordu: I.o. 129'da,PuL
licani yzunden tartma durumunda olan Bergama, baz top-
raklarn (kraliyete ait veya kutsal?) arazisine eklenmesini ve bu
topraklarn vergiden muaf tutulmasrnr onaylatmak iin Roma
Meclisine bavurmak zorunda kalmt (Sherk no.l2; Nicolet
1966, 348-9). Ancak, gromaticus Hyginus (114,72 Lachmann)
aka ifade etmektedir: Arazi snrlarnrn belirlenmesi,
ter exigenda trbuta- yani alnacak vergilerin hesaplanmas
-prop-
zerinden gerekleebilir. Ancak, vergileri'dier harlarla' ili-
kilendiren Yunan yazt|arn anrmsarsak, Thasos ve Philippi ara-
sndaki anlamazlk g\bi angareia ile balantrlr srnrr tartmalar-
224 nr ieren anlamazlklar da eit lde hesaba katmamz gere-
tjyatro, ne
halk meydanr, ne de hibir emeye su salayamayan
bir yere kent ad verilebilir mi?' Kentin statsn grnr yap-
m fiziki refah yansrtan anrtlar arasnda, su ile ilikili olanlarn
ze|bir yeri vard. Eer gerekirse bu ok uzaklardan ve ok b-
yk masraflarla denmi borularla get
vo'du. Hayrseverler genellikle, kendi t
i.aynakla.r, ve iter aquae'yi yani kanal
rak dilimini hibe etmilerdi. Hibeler olmad takdirde, magis-
rcr'|er istimlak yapmak yoluna barrabilirlerdi. Bunun aksine,
eer su komu bir araziden kmaktaysa, kira (vectigal) dene-
bilirdi. Nitekim, Castrum Nolm'da bulunmu olan bir yazt,Pi-
cenum'daki bu kk kentin, komusu Interamna'ya su kirasr
dediini gstermektedir (ILS 568l; baknz Corbier 1984). zz5

kir (Dunant ve Pouilloux, no. 186). Kentlerde rezerv yapmak zere hububat aktarlmas hakklnda_
Anlamazlklar ayrrca, otlaklarla, su kaynaklaryla, atk toprak- ki en iyi metin, Kk Asya'nrn krsal alanrnda, hububat ay-
-ve
rca baklagil- hasatndan sonra alk eken kyllerin kente
larla veya fundalklarla da ilgili olabilirdi, rnein, Cumhuriyet
dneminde Cenova kenti ve Langenses arasndaki tartma gibi nakledilmi olduklarn gsteren Galenos'un metnidir
(Ils 5946). nk kent, topran sadece bir ksmnn ekilebile- (6'749vd.) ' Konu, kesinlikle bir ktlktr ve Galenos'un amac da,
cei ve zel olarak sahiplenilebilecei gerei zerine dayanm im, yaprak ve dier yenmez bitkilerin yenilmesiyle olumu has-
t. Bu yzden de smrgelerde, toprak lm memurlarnn tahklar incelemektir (Garnseyve Saller 7987,97). Ancak, Gale-
centuria'|ara blnm blgenin dnda brakmr olduu top nos'un dnda, 'kentte oturanlar, hasattan hemen sonra tm
gelecek yl iin yeterli hububat toplapp depolamay adet haline
rak, srlerin otlatlmasr Veya domuzlarn otlamasr iin gerekli
getirmi olduklan iin', hasattan hemen sonra kentt'e olaan hu-
mee palamudu ya da yabani meyvelerin toplanmas iin sa/tus
bubat stoklanmas uygulamasnn iyi bir rneidir. Gereksinim
yani ekilmemi toprak kullanmrnn gerekli olduu Akdeniz l-
durumunda kent, toprak sahiplerine ynelik olaan toprak-kira-
kelerinde ok deerliydi. Pek ok kentin eli altnda olup da ona
s alrmlarna basit ve net talepler eklemekten ekinmeyecekti.
gelir getirmi bir kamusal blge olmutu, ancak soylular (idare-
sini garantileyebilecek olanlar), bunu tekellerine almaya veya
ze| kazan salamak iin satmaya yeltenmilerdi; kentlerin fi_
nansal karlarn korumak iin bu topran korunmasr veya ge'
ri alrnmasr, merkezi idarenin temel uralarndan birisi olmutu.
Kentlerin arazilerindeki kaynaklar nasrl pompalam olduu-
nu akla getiren imgeler arasnda, iki merkezcil hareketi ksaca
 KENT, ARAz VE VERGtENDRME KENT, ARAZ VE VERGlIENDRME

Arazi bi)ykl ue sehinlrin ortaya h

Arazi bykl, devletin yksek makamlarrna (senatrlk y

valyelik makamlar) eriim iin gerekli mal saymnn (servet)
daha ok mlk intikali ile tanmlanma eiliminde olduu [;1
toplumda, sosyal eitsizliklerin gelimesinde nemli bir rol oy-
namrtr. Bu, tanrnml yerli ahsiyetlerin snrflar aras hareketine
ve topraa dayal servetlerinin salama alnmasrna olanak sala_
mt. Syme (1977), Narbonensis'deki Vienne gibi, kendi hsan
ruflarnda geni arazilere sahip kentlerin nasrl, Roma'ya ilk se_
natr gnderen kentler olduunu ve dahas, balangta eit Inlicm' dan faydalanan eyalet kentlerinin listelerini verirler),
ve srekli ve
dolaysyla da devredilebilir olan mlkn muafiye_
parsellere blnm ve daha kk bir arazi ieren Roma s- kiinin lmyle bir bireye intikal etmi ml-
ve fayda|anan
mrgelerinin zengin bir sekin tabakasrnrn ortaya kmasna yol arasnda i gren bir ayrm olutururlar. Benzer
kn muafiyeti
aacak sosyal farklhk koullarn yaratmamken, geni arazili sadece imparator tarafindan verilebilen veya onaylana-
kentlerin bunu byk oranlarda yaPm olduklarn gStermiti ekilde,
bilen bir ayrcalk gibi muafyeller Ve sadece geici olan bir af
ve Burnand'rn alrmas da (1982, yaynlanmam tez) bunu
(vacatio, excusatio) ki bunun belediye magisteflerinin deil an-
onaylamt. Bundan yola karak sonrasnda, 'de grandes pos_ gak eyaletin valisinin yetkisinde olduuna dikkat etmek gerekir,
sessions terriennes'n' yansra (Syme 1977,380), vergi tahsilat-
gibi muafiyetler arasnda da ince bir ayrm yaparlar.
na ait kazanlar olarak ok fazla ticari olmayan faaliyetleri ve ka_
Finansal demeler, belediye dzeyinde de eitlik prensipleri
mu hizmetlerini ve bir ksm az sayda ailenin eline gemi olan
ile belirlenmiti. Ancak bir kentin gelirleri, devletin gelirlerin-
226 kentin kamusal topraklarnrn idaresinden gelen kazanlar ince-
den farklyd: Bunlar dorudan vergilendirmenin azl (ancak 227
lemek cazip gelebilir. Ayn kartlk Afrika'da, Lambaesis ve Cir-
iddia edildii gibi olmamas ile deil) ve bunun aksine, esas ola-
ta arasnda da gzlemlenebilir.
rak dei-toku ve dolama (gei paralarr, pazar|ama haklar,
gemiler iin demirleme harlar) ve baz kentsel hizmetlere (ha-
mamlara giri, su kullanm hakk) ynlendirilmi olan dolayl
Arazi ve mali sistem vergilendirmeye verilen nem ile tanmlanmlard. Dier bir
karakteristik zellik, Su mm a h o n o r ar i a' da y ani bir m ag s te r ma-
Hem Roma ve hem de yerel vergilendirme sistemindeki pren- kamlnn icrasr srasrnda veya meclise giri durumunda den-
sip, vergilendirmenin adil olarak blnmesi gerektii olmutu. mi olan paralar ve en zengin kent sakinlerinin ayn anda hem
Bu, Severan dneminde, hem hukukular ve hem de Dio Cassi- gnll hem de zorunlu bir ekilde masraflarrn stlenmek du-
us (52.28-29) tarafindan sylenmiti. Ancak gerek uygulama, rumunda kald dinsel ayin adetleri (munera) sz konusu oldu-
bu dnemin ncesine Ve Sonraslna ait kaynaklarn da iyice bel-
gelemi olduu gibi, mali sistemdeki srelerin yaratm ya da
lurgulam olduu eitsizlikleri or taya karmaktadr.
Devletin mali sistemi iin Ulpian (Digest 50.15.4) tarafindan
tarif edilmi olan census artlar, en azrndan toprak vergisine g&
re muafiyet kapsamnda olmayan tm topraklarn kuramsal ola-
rak eit olduunu Varsayar. Severan dnemi hukukularr' toP
rak vergisinin gerek karakteri hakknda bilgi vermektedir: Ul-
pian'rn terimleri (Digest 50.4.6) quae agrs f-
-ntributiones
 KENT, ARAz VE VERcLENDRME
Kent gelirlerinin brakt ilk izlenim, byle 'vergiye tAbi' in-
sanlarn demelerinin yanrsrra, krsaldan kente doru akan ver-
gilerin dk dzeyi olabilirdi; bu, aynr statden faydalanabil-
dikleri srece kent ve krsal sakinlerine tannm yasal.haklar-
nn eitliine uymaktadrr. Termessos'un lehine olan I.o. 70 ta_
rihli,lex de Termessibus, Roma tarafindan tannmr olan muafi_
yetin hem kent ve hem de krsal iin geerli olduunu belirt-
mektedir (FIRA - I. no.l I , kol.Il, 9: in oppidum. . agrumve) .
.
Hatta, Fergus Millar (1983) tarafindan incelenmi olan me-
tin, teorinin, tamamen kent sakinlerinin karna olacak ekilde,
ky sakinlerini dinsel ayinlere kar koruma eiliminde olduu-
nu ileri srmektedir. Bir tanesi, I.S. 250'de Mrsr valisinin (SB
7696, baknz Lewis 1985,49-50), eyalet metroPolisinin yararna
olacak ekilde, Msr kyllerini ve krsal insanlarn (ftomeraive
georgoi) dinsel ayinlerden grnte kurtarm olmasndan n_
ceki bir yarglama esnasnda, Arsinoite eyaletinin kylleri tara-
findan gnderilmi olan dilekeye kar, Septimius Severus'un
verdii karardr. Ayrca, hukuku Modestinus'un (Digest
50.l.35), kentin ayrcalklarndan (exaireta, Yunancadaki com-
moda'nn eiti) yararlanmadklar gerekesiyle, krsal alan sa-
228 kinlerini incola statsnden ve bu suretle de, onun znde olan
mnera'dan dlamas da vardr. Elimizde, domicilium'un ku-
rulmasr yani baka bir deyile incola statsnn tanrm ile ba-
lantl olarak, forum ve halk hamamlarrnn kullanllmas, gsteri
ve dinsel enliklere katlmak gibi Ulpian tarafindan sralanmr
bu tip commoda vardrr (Dgest50.|'27.1). Ulpian hibir ekil-
de, bu statnn krsal alanda ikamet etmekle badamadn- findan kente giden portikolarn altndaki kk tezgihlarn,
dan bahsetmemektedir.
Ancak prensipler ne olursa olsun, uygulama hem devlet vergi-
leri ve hem de yerel demeler konularnda kent iinde trl
eitsizlikler yaratmltt. Vergi tayin etme baznrn deiik dzeyle-
ri, bireysel yukmllklerin tayin edilmesi ve gerek tahsilat ara-
snda olabildiince bir ayrm yaparak, bunlarn bazlarna dik-
kat ekeceim.
KENT, ARAz VE VERctENDRME
Vr ayin etme baz
hari), dier durumlarda ise, ahslarn blgesine ve statsne
qre ayar\anmt (
a) ve daha baka du-
iumlarda da, olasl
mayeye oranl olmu-
il ve bunlara benz irinci durumda, fakir
ile zengin ayn miktar demiti. Ikinci iki durumda ise, serma-
ye her trl ekliyle dorudan mlk
ve gemiler, census zamannda
Kentler tarafindan tahsil edil siz bel- 229
gelenmitir. Makedonya' nn bir kentinde, Antoninus tarafindan
izin verilen bir denarius'luk kafa vergisi ayrca (oliver 1958 = AE
1956, 101 ve 1958, 2), gei paralar8 Ve Satr vergileri gibi, ken-
tin sakinlerini de etkilemiti. Kentin gelir-getiren mlkleri, kent
iinde konumlanm olabilirdi (r. Piganiol 1962, 329-36 tara-
orange'nin meride'|eri olarak tanmlanmas); krsal alanda yer
alan mlkler daha nemliydi. Bunlar tarm, byuk ba hayvan-
ch ve devletin almam olduu ocaklarrn ve madenlerin ileti-
mini etkilemiti. 'orange'daki' B kadastrosu (Salviat 1986'ya g-
re gerekte, Valentia), gelimenin artmas ve yerel kaynaklarn
artmas arasrnda bir ba olduunu ortaya koymaktadr; yeni
ekilmi topraklar vectigal' e t6biydi.
O zaman, eyaletlerdeki vergilendirmenin tayin edilmesi byuk
Ide topraa dayanmt. Hatta getirdii kazan|ar, Dio Cassi-
us'a (77.9.6) gre 272'de Roma vatandalnn yaylmas iin
bir drt olmr olan veraset vergisi bile, olaslkla saym* Zama-
nnda deklare edilmi Servet esasr zerinden hesaplanmrtr'
* 'saym kelmesi' (ing' 'consus'), hem mal hem de insan saym anlamnda
kullan lm t r.
( . n. )
 KENT, ARAz VE VERcLENDlRME
mektedir.
Saym, bir vergi tayin etme baz yani kadastral bir deer bime
yaratmt. Yoklamann skl ok nemlidir: Msr'da ondrt za
temeline dayanlarak, bir sonraki sayma kadar empoze edile-
230 mezdi, hatta mal sahipleri hemen ardndan tohum ekse ve di-
ekilde ekilen kk mlkn, daha kapsaml iletilen byk ara- tadr. Eer Gascou'nun yorumu doruysa, Kartaca'nrn arazisi
zi ile karla!rldnda' atrl vergilendirme riski iine girdii iindeki yerli kentler, gerekte, smrgenin vergi mkellefleri
bir durum yaratmtr.
Anqak en nemli eitsizlik, Galya ve Afrika'daki ayrcalkl Ro-
ma vatandalar ve vatanda-olmayanlar arasndaki bir kartl ni tahsil etmekle yukml klnm olmasrdr. Bir alternatif ise,
yansltan' ilk sahiplerinin stats ile ilikilenmi olan topraklann
statsyd. Bu, krsmen smrgecilere tahsis edilmi (emekli as-
kerler veya siviller) ve ksmen yerli halka geri verilmi Roma s&
mrgelerindeki araziyi etkilemiti: smrgecilere ait olan top
raklar genellikle yukarda tarif edilmi olan muafiyetlerden fay_
dalanmlard.
KENT, ARAzl VE VERctENDlRME
statleri ve buna gre snrlar dikkatlice izil-
icinde, insanlarn
6i ve belirlenmi
topraklar ile ilikiliydi. Jacques Gascou'ya go.
te lanm olan Kartaca smr-
ge fl arazisinden- dolay ..
sinden muafiyet kazanmt.
Gascou, erken imparatorluk dneminde Kartaca'nn snrlarr
ierisinde, ayn anda mevcut iki mali kategoriye ait toprak oldu-
ileri srer: Bir yanda, Kartaca vatandalarnn (yani Roma
unu
vagndalarnn) oturduu pagus'|arn topraklar ki bunlar s-
mrgenin ayrI.maz topraklaryd ve bu yzden de eyaletlere ait
vergiden muaft ve te yandan da, vergiye tibi olan yabanc civi- 23r
as'larn veya castellum'larrn (bariz olarak yerliler) topraklar
vard. Dahasr, Gascou'nun yorumuna gre, devlet bu casfe1-
]um'|ardan ald gelirleri, Kartaca smrgesine tahsis etmi ve
bylece vergilerin bir Kartaca magister'i tarafindan tahsil edil-
mesini garanti altna almt. Dorusunu sylemek gerekirse, bu
magister'i sahip olduu praefectus iuri dicundo vectigalibus
quinquennalbus locandis n castellis Lxxxru nvan, vergi
tahsilatnn yerel bir dzeyde yrtlm olduunu kantlamak-
haline gelmiti. Ancak baka bir olaslk, Kartaca'nn toplam
demeyi Roma'ya havale etmek zere, sadece onlarn vergileri-
sz konusu o|an vectgal'lerin, doal olarak Kartaca'ya denme-
si gereken belediye gelirleri olmasdr (1karya baknz).
Bu topraklarn mali statsnn, Gascou tarafindan nerilmi
geliimi de ok ilgintir. nk Romal
Pagusve yerli ciztas gibi
iki topluluun aynl anda mevcut olduu baz durumlarda, sem-
biyoz sreci Septimius Severus tarafindan municipium'|arn
 KENT, ARAz VE VERGtENDRME
rin olumasna yol amlt. Yukarda tartlm olan, 250'de \41-
sr valisine sunulmu olan dileke, prensipler ve gerekler ara.
sndaki kar
sinin sadece
empoze etm
zorundaydlar.
Kent ayrrca, arazi iindeki nfusun har demesi gerekli olan
dini kltlerin topland bir yerdi. Wrrle'nin ( l987 ve 19B8) p-
kn bir tarihte yaynlam olduu nemli yaztA gre, Likya'daki
oenoanda c}ora'srnn kyleri, kentte yeni oluturulmu olan
232 yllk bir enlik iin Apollo'ya adanacak ondrt kz temin et-
me ykmlln stlenirler. oenoanda'nn ok geni bir eitsizlik olduunu ne srmektedir: ilki, daha nce grm
dalk arazisi vardr: yaklak otuz adet har deyen ky sralan-
mtr. Ancak, oenoanda'da gerekleen sivil trene bu kylle-
rin katlma derecesi ve adak etlerindeki paylar ki vergi deme-
nin bir eit karldr, bilinmemektedir.
Imparatorlar araslra' sadece zenginlerin lehine olacan sy-
lerek, bir vergi affin geri evirmeyi hakl karacaklard. Bu
nokta, kent/krsal ilikilerinin ierdiinden daha kapsamh ol-
makla birlikte bu balamda da geerlidir. Bu problem, deprem_
ler sonucu yklm olan Asya'nn kentlerine, Tiberius tarafin-
dan bir sonraki quiquennium iin bahedilmi olan vergi affi
hakknda orAya kmtr (Brunt 1981; Corbier 1985). Eerbu,
genellikle vergilerini demi olanlar iin gerekten de verginin
denmemesi anlamrna gelmise, rahatlama herkes iin yani bfr
tn kent sakinleri ve kyller iin geerli olacakt. Ancak, bu af-
lar kentin Roma'ya olan borlarnrn denmemesi anlamna gel'
mise ki bunlar kentte kullanmak zere hili alrla geldii ekil
de toplayabilirdi, kentlerin yeniden ina edilme faturasnn b'
yuk bir krsm cora'larnn nfusuna km olacakt.
KENT, ARAz VE VERGtENDRME
ykmllkl.erin tayin edilmesi
flirqsel
tayin edilm esl, Sa)rrma dayanm olsa bile, bu eitsiz-
daha belirgin hale gelmesin e olanak salamlt .]o-
,,'gn bir pasaj bu konuda aklaycdr ewsh War
). Ifual Agrippa, Yahudileri Roma'ya kar ba kaldr-
vazgeirmitir ve konumaslnl u szlerle bitirir (404):
Eer portikolarrnrz onarr ve vergilerinizi derseniz,
tzerinizdeki isyan phesin den kurtulursunuz. . . ( 405 ) in-
sanlarrn [Josephus devam eder], akl bana gelmiti. Kral
ve Berenice ile birlikte tapnaa gitmi olanlarn tm,
portikolar yeniden ina etmeye balarken kylere dal-
m olan magister' ler ve Meclis yeleri vergileri toplamak
iin harekete getiler. demesi gecikmi vergilerin topla-
m olan 40 talent hzla toplanmt.
Tablo, vergi tahsil etmek iin, evredeki kylere kentten ma-
gnderilmekte olduu bir tablodur.
Bu durum, imparatorluun geri kalan krsmnr ne dereceye ka-
temsil ediyordu? Yant ne olursa olsun, pasaj, ikiye katlanm 233
gibi, esas olarak ekonominin asl sektr olan top
zerine dayanan vergi tayin etme esasr ile ilikilidir. ikinci
eitsizliin bireysel yukmllklerin tayin edilmesi dzeyin-
olumas mmkn gibi grnmektedir. Hukuku Arcadius
'a gre (Digest 50.4.18.21_5), baz kentlerin her pl,
mlknn byuklyle orantrlr (pro mensura agri) zel
msr vergisi toplama ayrcal vardr: belediye mastef|e-
baka kim, her bireyin sahip olduu ekili topraklarn
karar verebilirdi?
Roma tribufum'unun olas vergi tayin etme sreci, geri eli-
kesin kantyoksa da, eyalet iin toplam bir miktarn belir_
ve sonradan kentler veya topluluklar arasnda blnm
. Kyler, devlet vergilerini kente Veya onun temsicileri
demilerdi. Eer kent, denecek miktarlar tahsil etmekt'e
lde zgr olmusa (geri bu kesinlikle, Suriye ve Kilik-
'daki yzde bir gibi, verginin deklare edilmi servetin bir yz-
olduu durum deildi), bazlarna gereinden fazla yklen-
bazlarnn ise ykn hafifletme gibi olaslklar doacakt.
 xENT, ARAzl VE VER,ctENDRME
araslnda yazllm intikam dolu incelemesion the covernmen1
of God'da, Galya'l rahip Salvian, nl sz qout curales, 161
tyran n i' 7, yazmrt r. Aadaki pasaj aktarryorum : kar, bir askeri komutan ve askerleri tarafindan korunmu baz
En kts, verginin kamusal tahsilini kendilerine bir av
yapan ve mali bor bahanesiyle ahsi kazan salayan kii-
ler taraflndan mallarrnn istimlak ediliine ounluun
ahit olmasdr...Aslnda, curiale'ler kadar ok tirann
mevcut olmad bir kent, veya bir muncipium ya da bir
kasaba var mrdrr? Daha nce sylemi olduum gibi, kent-
23\ lerin nemli adamlarnln, dullarn ve yetimlerin tm ben-
liklerini smrmedikleri yer neresidir...?
(Salvian 5. 17-lB)
Vergilendirmenin bazrnr oturtmakla ve mkellefler arasnda-
ki tahsisinin efektif kontroln yapmakla megul olmu
cunl-
ale'|er, nerede olurlarsa olsunlar, zenginlere avantaj salayabilir
ve yk kentlerde bile fakirlerin veya hatta gszlerin (dullar
veyetimler) zerine aktarabilirlerdi. Ancak, vergi tayin etmenin
doasnda olan suistimaller, tahsil etmenin doasndakilerle ya-
kndan balantldr.
Ver tahsilat
Kent, nerede olursa olsun, vergi tahsilat iin temel birimdi.
Bu grev, merkezi gc temsil edenlere deil, yerel saygnlara
emanet edilmiti. Hakknda kantlara sahip olduumuz iki yn_
tem, dinsel ayin (munus exigend tributi) ve vergiyi mltezime
vermektir.
KENT, ARAzl VE VERctENDRME
{ergi tahsildarnr toplam demeden sorumlu tutmu olan
tri,hatip Aelius Aristides'in (oratio 50), Asya proconsul'n_
i.n bu muafiyetin onayrnr almak iin bir miktar nakit para ya-
trdn biliyoruz. Bu olay, Rostovtzeffin ardndan baz mo
ern yazar|arr, vergi tahsilatnn risklerini vurgulamak arsrn-
dan arasra tevik etmiti. Bu riskler, hatip Libanius'un, i.S. 386
ve392 arasna tarihlenmi nl pasaj on Patronages'de doku-
nakl detaylarla rneklenmitir, pasaj, gerek bir vergi grevine
kyllerin yannda yeralan ve Antakya'ya dnlerinde toprak-
larnrn, evlerinin ve klelerinin eyalet yetkilileri tarafindan satl-
,n olduunu gren, Antakya kenti adna vergi toplayan curi-
ale'|erin perianln betimlemektedir. Ancak, kendisi de ha-
kim bir sosyal srnrfin temsilcisi olan Libanius tarafindan betim-
lenmi olan durum, baz daha yakn dnem yorumcularna g
re aslnda atipik olarak grnmektedir (baknz yukarda Lepel-
ley 1983). 235
Roma vergilerinin ve belediye gelirlerinin mltezime verildii
belirlenmitir, ancak kaynaklar, her zaman birini dierinden
a)4rt etmemize imkin Vermez. Ne olursa olsun, baz vicensima-
rii, eikostonai, telonave demosionai'ln, yerel dzeyde, biri veya
tekiyle ilgili olmu olduklarn gryoruz. Orange'daki kadast-
ro icilleri, toprak kiralam veya kira oranlar (iugerium bana
asses olarak ifade edilmitir) ve toplam miktar ile (denarii o|a-
rak) birlikte vectgal'in tahsilatn iltizam etmi hakemlerin isim-
lerini duyurmaktadr. LxxxIII castellum'larrndan gelen vectrl-
ga,l'lerin gittikleri yer (Gascou'ya gre Kartaca kolonisine) ve
tam doalarr ne olursa olsun, kesinlikle bir Kartaca magis-
ter'inin himayesi altnda imparatorluun ilk yllarnda mltezi-
me verilmiti. Baetica'daki Munigua kenti, kentin demelerini
iltizam etmeyi stlenmi ve bunlar pein demek konusunda
anlama yaPm' olaslkla komu Carmo'nun bir yerlisi olan
Servilius Pollio'ya kt deme yaPmt; kent, vali ve imparator
Titus tarafndan, borlarn demeye zorlanmt (A.E 7967,14l
ve 288; baknz d'ors l96l).
Her iki durumda da, yani dinsel ayin veya vergi iltizamnda,
 XENT, ARAzl VE VERctENDlRME
Vergi aff bahetmiti 367'den 467'e kadar (kesin olarak kay-
bolmu baki borlardan - dolay; imparatorlar her Zaman daha
yeni olan borlar telafi etmeyi umarlard). Sonra daha nceki
yllarda, 'aslen kamusal olan borlardan kiisel borlar yarat_
mak' (ut ferent privata debta quae fuerunt publica) iin vergi
konularnda.ndulgentia'dan kazan salam kiileri ifa etmek
iin yeni bir anayasa yaynlamt. Eer curiale'|er, affedilmi ka_
236 musal borlar, 'kiisel borlara' evirmeyi becerebilmilerse, bu
olaslkla, vergi tahsildarlar tarafindan vergi mkelleflerine ve-
rilmi peinat ve borlar kanalyla olmutur. mparator, vergi
mkelleflerinin nominal olarak deil ancak gerek anlamda, in-
dulgentia (mali af) non nomine sed re psa'dankazan salama_
larn istemektedir.
i< yt, yr| iin byle belirgin bir metin olmamasna ra_
men, " sosyal gereklerin temelden deimi olduundan phe
etmek iin nedenimiz yoktur. Brunt'n ok doru bir ekilde
gzlemledii gibi (1981 , l70), en azrndan bir rnek mevcuttur;
angarea'y ele alan yazt|ar ki haklarnda, ikinci ve nc yfz-
yllara ait dilekelerde ortaya km olan anlamazlklar, The-
odosius Kanununda derlenmi olan yasama metinlerinin bir
sonraki dnemde ortaya kard anlamazlklar kadar vahim
olmu gibi grnmektedir. Ancak, yolun belirli ksmlar iin
salanacak hizmetleri iermi bu tarz atmalar iinde olan yer-
leimleri kaydetmek iin iyi bir neden vard: ykml olan top
luluklarn, kendi grevlerinin detaylarn bilinir yapmaktaki -
kar, vermekle yukml olduklar hizmetin daha fazlasn iste-
meye uygun bir konumda bulunanlar durdurmakt. Nfuzlu ye_
XENT, ARAZl v vncIENDR^^E
anrnal,ar
ile karlayoruz.
Sonu
Bu tartmann doasnn byuk bir ksmnn varsa1nmsal ol-
duunu, dneme, eyalete, vergi tahsilat ve gider srecinin e-
lerine ve ayrrca vergilendirmenin tipine gre deien kaynakla-
rn suskunluu dorulamaktadr (ancak, devlet vergilendirmesi
27 anlalmsa da, yerel vergilendirmeye nazaran kaynaklarda
daha iy belgelenmitir). Slklkla, genelleme yaPmanln meru
olup olamayaca kesin olmayan zel rneklere Ve dolayl ipu-
larna dayanmak gerekmektedir. Papirs uzmanl iin, vergilen-
dirmenin kendisinden ziyade daha ok, nemsiz mali alndlarla
ilgili kantlar vardrr. Epigraf iin, euergetism ve aynca ans ese-
i, baz anlamazlklarn hkme balanmas vardrr.
imparatorluun ilk yzpllarndaki Roma toplumunun 'saf ve 237
sevimli kent' vizyonu konusunu yeniden ifade etme istei hili
caziptir' Ancak, kentler sadece krsaln kaynaklarn kendilerine
pompalamak suretiyle yaayabilirlerdi ve bu yalnzca kira eklin-
de olmamt. Vergilerin tahsilinden ve bunun eisizliklerinden
kazan salamlar ve ayrrca, hububat talepleri gibi az ok istis-
nai harlar emPoze etmilerdi. o zamar, boyut arasnda net
bir aprm yaPmantn bir mant vardrr. Roma vergilendirme sis-
temi, kentlerin, kendilerini eweleyen krsal alan zerindeki
gulerini kuwetlendirmeyi amalamtr, trpk, aslnda yerel fi-
nanslarln ve zellikle kente ait olan topraklarn idare edilmesi_
nin yapm olduu gibi. Nfuzlu kiiler, kentin lex9'i tarafindan
yasaklanmadklar sre ce, n ormalde ve c ti gal i a olarak adlandrl-
rn demelerin tahsilatnr, iltizam edebilirler Ve sonra bunlar
be plda bir yenilenen (yani kalc) kiralar halinde uzun vadeli
munera'ya katlrmlarnr afie etmeye devam etmektedir.
 KENT, ARAzl VE VERGtENDlRME KENT, ARAz VE VERGtENDRME

Merkezi devletin, bu oluumlara karr hareket etme Vesileler| en azrndan ksmen, vergl Ierin tahsilatndan doan
snrlyd. Mdahelelerinin, saymn skl ve artlarr zerindg; zerinden zenginlemi kiilerin yaptklar hayrsever-
Saymln bir sonucu olarak kentler arasndaki vergi taksimatnn
dzenlenmesi zerinde (gelenek olarak salam bir ekilde otu1-
mu olduunu hayal etsek bile); vergilerin bor haline dn_
melerini engelleme zerinde;'iddial fermanlarrn' yasaklanm1-
s (decurion'larn 'birbirlerine iyilik yapmalarna' imkin vermi
ti), yerel meclis dndan toplanm olan kent curator'|erinin dr-
arda braklmas Ve Son olarak, en aztndan eyalet dzeyinde
ky topluluklarnn ikayetlerinin dinlenmesi ile yerel kaynakla_ veya haprseverler tarafindan b)^ik lde ye-
har|ar,yetkililer
rrn arur edilmesini ve kente ait mlklerin satrrnr denetlemek rjndeharcanacaktr, zellikle de kamusal iler ad altnda. Byle
zerinde etkileri olmutu. Uygulamada, sradan bir kiinin kent 2enginlemi blgeler, grnr ant kahntlar brakrlar ve az
dzeyi dnda mraacat edecek pek bir yeri yoktu: Aelius fuis_ geni kapsaml faaliyetlere yol aar|ar. Bu bakmdan,
ok daha
tides (oratio 50), Ephesos'daki Asya proconsul'nn kararlar bu yerel harcamay snrrlandrrmak iin imparatoluun yaPm
bazrnda, talebinin giderini 500 drahmi olarak hesaplamt. olduu mdaheleler, hangi prensiplere ba rmu olurlarsa ol-
Ancak kyller ve kent sakinleri Veya en azrndan ikayetlerin, sunlar, hibir ekilde tarafsz deildiler. Merkezi gce ynlendi-
kentlerin 'gl kiileri' olarak gnderme yaPt kiiler arasln- rilmi olan vergi tahsilat'n kstlayacak olan 'adil olmayan reka-
daki g dengesizlii yegane eisizlik deildi. Nfuzlu kiiler, s_ bete' bir snr koyarak vergi mkellefini korumak ok da fazla
' raslnda, kendilerini byk toprak sahiplerine gre daha aa amalanmamt.
bir konumda bulabilirlerdi. Bunun en tipik rneini Millar o zaman her durumda, dl arazinin ve kaynaklarrnn dene-
238 (1986) tartrmrtrr: Vicentia kenti, bir senatrn kendi topra_ timiydi. Roma imparatorluu, gnlk ilerlii iin, kentin yap- 239
nda haftalk bir pazar kurmak iin istemi olduu izni geri e- s zerine dayanmt; kurulularr ve gerektiinde bahetmi ol-
rmek iin Roma senatosuna ulamap denemiti (Pliny, Letters duu ayrcalklar veya muafiyetler ile daha az kentlemi blge_
5. 4 ve 13). Rekabet, Vicentiallar iki dzeyde etkilemi olacak- Ierde, kent tohumlarnrn atrlmasrn ve kentlerin oalmasn
tr: hem ahsi satlar dzeyinde ve hem de kent tarafindan aln- tercih etmiti. Buna eit olarak, amaclna hibir Zarrlan ulama-
m Pazar vergileri dzeyinde. Gz olduka korkutulmu olan dan, modern bilimadamlnn cesaretini kran ve rahatsrz eden
kentin avukatr sonunda, verdii szleri yerine getirmemi ve sonsuz bir eitlilik ile tanmlanm olan yerel durumlar birle-
kendini, mterilerinden para aldktan sonra onlar terketmi tirmeye Veya en azrndan zmsemeye almt. Ancak kendini
olmakla suland bir konumda bulmutu. Senatr, byle adil imparatorluk ile zdeletirmi bir Roma'nn olu nedenine hiz-
olmayan bir mcadeleyi mutlaka kazanrrdr. met eden, politik ve idari merkezin iradesini emPoze etme
aba-
Bu yzden de, kent, daha kuwetli glerle karlat b\r za- larnrn tmne ramen, yerel dzey hibir Zaman etki yapmay
man kendini zayf bir durum iinde bulabilirdi, hatta kar ge- brakmamt. idealler ne olursa olsun, imparatorluk sak^inleii-
len bir ky bile olsa. Ancak, genel bir kural olarak, dzeni getir- nin hayat dokusunu oluturmu olan ey gnlk kararlar Ve uy-
mi olan kentti nk, temel kararlar kent dzeyinde alnmak- gulamalard.
tayd. Vergi mkelleflerine ilikin olarak, kentler byklk avan-
tajtna sahipti. Devlet vergilendirmesinin, fetihten artakalan ve
Roma ve ordularna her firsatta askeri Sa\'unmanln
-yetkililer
gereini onlara hatrlatmr olsalar bile uzak ve ksmen yabanc
varklar- ynlenmi kaynaklar saan efektif bir grnm
vard. Ancak, bu vergilerin ok az yerel olarak dolama ger
 KENT, ARAzl VE VERctENDRME KENT, ARAz VE VERcLENDtRME

DPNoTLAR KAYNAKA
1 Tasvir, Dio Cassius 52.19.6 ve hatip Menander tarafndan gerrrand,J.-M. (1987), 'Le statut du territoire attribu6 dans le monde grec
alnmtr, De divisione generis demonstrativi iii. 360. des Romains', Fr6zolus (l987) iinde, 95-106.
2 Bu nermitir. Brunt, P.A. (I981), 'The revenues of Rome',;[RS7l,16l-72.
3 Bu ndaki zorluklar hakknda, ba- gurnand, Y. (1982), 'Senatores Romani ex provinciis Galliarum ortis', Titu-
kn 1987. li 5, Epigrafia e ordine senatorio'II' 387-437 ve yaynlanmaml tez.
4 Kentlere 'atfedilmi' topluluklarn yaratt terminolojik veya Chastagnol, A. (198la)' 'Les realia d'une cit6 d'aprs l'inscription Constan_
baka problemler hakknda en yeni kaynak olarak baknz tinienne d'orkistos', Ktma 6, 373-79.
Galsterer 198B. Bu konuya baka yerlerde de dneceim. Chastagnol, A. ( 1981b), L'Inscription constantinienne d'Orcistus', M6lan-
5 Rostovtzeffin ekine gre (l9l8, 29) kullanlml olan kelime ges de L'Ecole Franaise 93, 38l-416.
synteleia'dr. bhristol, M. ve Goudinea mes et les Volques ar6comiqu-
6 Qevirmen'in notu (bu not fransZca olan orjinal metni Ingiliz_ es a ler sicle avantJ.-C.',
Corbier, M. (]977)''Le Discours du Prince d'aprs une inscription de Ba-
n^sa' , Ktma 2' 2Il-32.
Corbier, M. (1983), 'Fiscus and Patrimonium: the Saepinum Inscription
and transhumance in the Abruzzi',JRS 73, 12G31.
Corbier, M. (1984), 'De Volsinii i Sestinum: cura aquae et 6verg6tisme mu-
nicipal de l'eau en Italie', Reve des 4tudes ]atines 62,23674.
Corbier, M. (1985), 'Fiscalit6 et d6penses locales', L'origine des richesses
d1pens4es dans Ia ville antique, der. Ph. Leveau, 21,9-32. Aix-en-Provence.
Corbier, M. (1988a), 'Indulgentia Principis' , Tarragona Colloquium bildiri-
leri , Culto y sociedad en occidente Romano (G8 Ekim 1988) iinde ka-
cak,
Corbier, M. (1988b), 'La Transhumance entre les Abruzzes et l'Apulie:
Problmes de.continuit6 entre l'6Poque r6publicaine et imp6riale', Napoli
2rto konferans bildirileri, La Romanisation du Samnium aux II e et Ier sicles 2+r
av.J.-C. (}4 Kaslm 1988). iinde kacak,
Dagron, G. ve Feissel, D. (1987), Inscriptions de Cilice.Paris.
Degrassi, A. (1954), Il confno nord-orientale de]]'Ita]ia romana Ncerche
kar latrnz. sto rio-topo grafsche. Bern.
D'Ors, A. (1961),'Los bronces de Mulva', Emerita 29,203-18.
Drew Bear, Th. (1972), 'Deux d6crets hell6nistiques d'Asie Mineure', Bulle-
tin de correspondance hell1nique 46,435-71.
Ducrey, P. (1969), 'Trois nouvelles inscriptiones cr6toises', Bulletin de cor-
respondance hellnique 93, 84652.
Dunant, Chr. ve Pouilloux,J. (1958), Recherches sur I'histoire et les cultes
de Thasos' 2. De 196 avantJ.-C. jusqu'i la fn de l'antiquir6. Paris.
Frend, W.H.C. (1956), 'A third-century inscription relating to angareia in
Phrygia',rlRS 46, 4G56.
Fr6zouls, Ed. (1987), Soci6t6s urbaines, soci4t4s rurales dans I'Asie mineure
et la Syrie hellnistiques et romaines. Strazburg.
zione ', La valle
ca del Convegno
25-26 raziaYacc-

Garnsey, P. ve Saller, E. (1987), The Roman Empire. Economy, Sociery and

Culture. Londra.
Gascou,J. (l984), 'La Carrire de Marcus Caelius Phileros', Antiquit4s afri-
caines 20.
Goodman, M. (1983), State and Society in Roman Galilee A.D. 132-212.To-
towa.

ll
1l
 xENT, ARAz VE VERctENDRME KENT, ARAz VE VERGltENDRME

Goudineau, C. (1976), 'Le Statut de Nimes et des Volques Ar6comiques', Wrrle, M. ( 1988) , Stadt und Fest im kaiserzeitlchen K]einasien. Mnih.
Reue arch1ologique de Narbonnajse 9, 105-14. iawadski, T. (1960), 'Sur une inscription de Phrygie relative au cursusput
Habicht, C. (1975), 'New evidence on the Province of Asia',JRS 65, 64'91. Ticu'', R.ru, des Etdes Anciennes 62' 80-94.
Hall, A. (1971), 'The Gorgoromeis', Anatolian Studies 21, 125-66.
Jones, C.P. ( 1 978), T he Ro m an World of D io Ch rysostom. Cambridge, Mass.
Knitbe, D. (1987), 'Zeigt das Fragment IvE 13 das steuertechnische Inven-
tar des fiscus Asjaticus?' , Tyche 2,75-93'

Migeotte, L. (1984), L'Emprunt public dans les cit1s grecques. Paris.

Millar, F. (1983),'Empire and city, Augustus toJulian: obligations, excuses
and status',JRS 83, 7C96.
Millar, F. (f986), 'Italy and the Roman Empire: Augustus to Constantine',
L
Phoenx 40, 295-318.
i
Mitchell, S. (1976), 'Requisitioned transport in the Roman Empire: a new
inscription from Pisidia',JRS 66, 10G3f .
Nicolt, C. (1966), L'ordre 1questre 1'6poque r4publicaine (312'43 av.J'-
C.),1. D6finitions juridiques et structures sociales' Paris.
Nicolet, Cl. (1988), L'inventaire du monde.Paris'
Oliver,J.-H. (1958), 'A new letter of Antoninus Pius', AmericanJournal of
Philology 79,52-60.
Piganiol, A. (1962), Les Documents cadastraux de ]a co]onie romane

2\2 ), Aphrodisias and Rome. Londra. 2\3

,'Cnossus and Capua', Transactions of the American Phi-
lological Association 106, 3l&30.
Robirt, L. (1962), Villes d'Asie Mneure. Etudes de g6ographie ancienne,2'
Bask. Paris.
Robert, L. (1977), La Titulature de Nic6e et de Nicom6die: la glorie et la ha-
ine' , Harvard Studies in Classical Philology 87, l-39'
Robert, L. (1987), Documents d'Asie Mineure. Paris.
Rostovtzeff, M. (l918), 'Sunteleia Tirndn''JRS 8, 2&33.
Rostovtzeff, M. ( 1957), The Social and Economic History of the Roman Em-
pire,2. bask, oxford, I-II.
Salviat, F. (1986), 'Quinte-Curce, les Insulae Furianae, la Fossa Augusta et la
localisation du cadistre d'Orange', Revue arch6ologique de Narbonnaise
19, 101-16.
Sartre, M. (1987), 'Villes etvillages du Hauran (Syrie) du Ier au IVe sicle',
Fr6zouls (1987) iinde, 239'57.
Sherk, R.K. (1969), Roman Documents from the Greek East, Senatus Co'

tique et de Narbonna-
17-85.
arcino', Ktma 6,277'
85.
Van Effenterre, H. (1985), f
Wrrle, M. (1987), 'Polis et e Cibyratide. Perplexit6s
d'interPr6taiion ievant un Fr6zouls (1987) iindc'
I t5-l 6.
 o

Roma kentinde sekinler ve ticaret

,Adreu Walla c e -H adrill

Finley'in (7977) yucelttii Weber'in antik kent modeli, hakl

o|arak, antik Yunan ve Roma dnemlerinde kent merkezi ve kr-
sal hinterland arasnda mevcut olan sk ba vurgulamaktadlr.
Bu ban sonula1ndan birisi ynetici sekin tabakann karak-
terini belirleyecektir. nk, kent ve krsal politik olarak btn-
lemi olduundan ve politikann yeri de kentin kalbiyani ago-
raveya forum olduundan, en azndan (antik kent hakkndaki
her trl aklamada) politik sekinlerin ekirdeini olutur-
mu olan byuk toprak sahipleri kentte yaam ve kentin orga- 2h5
nizasyonunda hakim bir rol oynamlard. En kaba biimiyle
model, toprak sahiplerini sekin tabakann yegane yeleri yap
maktadr; bunun doal bir sonucu ise zellikle kent bazl ekono-
mik karlarn gerekte politik srete hibir arl olmad
ve zel bir kent sekininin oluamayacadr. Kent, tccar soylu-
larn yerine sadece, siyasi olmayan tatminsiz bir sekin tabaka ve
yabanclar ve azad edilmi klelerin oluturduu krsmen ayrrca-
lk tanrnm bir zengin tabaka yaratabilir. ortaa kentiyle veya
en azndan kuzey Avrupa kentiyle olan kartlk belirgindir: ora-
da, kentin ve krsaln ayrlmas birbiriyle rekabet halinde olan,
krsal alann soylular ile kentin byuk tccarlar gibi iki sekin
tabakanrn gelimesine yol aar.
Weber'in modeline kar kanlar, antik kentteki ticari faaliye-
tin leini ve nemini yeniden ispat etmeyi ve ortaa modeli
ile kartln:, en aza indirgemeyi tercih ederler. Pompeii gibi
kentlerden gelen arkeolojik belgelerin ima ettii tarm-d faali_
yetlerin eitlilii ve canllndan etkilenmi olan Frank ve Ros-
tovtzeff, bir burjuva srnfnrn olumakta olduunu ne srm-
lerdir, bu, karmak bir giyim endstrisi ann merkezindeki a-
 RoMA XENTNDE sEKlNtER VE TlcARET
nrmlamak iin almt.
Ancak, antik ve ortaa ardsndaki farklar gizlemek ('ortaa'
hakknda genelleme yapmak, antik a hakkndayapmak kadar,
hatta ondin daha da zordur, baknz Miskimin, Herlihy ve Udo-
du), buna zellikle kuwetli bir kartlk olutururlar. Ingilte-
re'de, kent ve klrsal sekinlerinin arasndaki blnme erken
modern dnemin balangcna kadar ok belirgindi. onyedinci
2\6
ni yapmt.
Genelliklesularakmyorduvedahilitemizlikdzenle-
meleriarrrdereCedeilkeldi.Builkeltemizlikdzen]eme-
lerinin genellikle son dura olan ve kent pleri tara-
findan nadiren temizlenen veya baklan sokaklarda, a-
mur, pislik ve kasap sakatatlar, denmemi ve kanalizas-
yonsuz zeminlerde birbirine kanyordu'
(Patten 1978,32)
RoMA KENTlNDE sEKNtER VE TcARET
5i ierisine katld bir ekonomik dnmle rrgulanmt
(Clark ve Slack 7976,157 vd.; Clark 1984, 22 vd.).
Byle bir dnm antik dnemde gereksizdi. Kent, karakte-
ristik olarak sekinlerin oturduu bir yerdi, onlarn politik, sos-
yal ve kltrel hayatnn merkeziydi. Paradoksal karm ise, an-
dk dnem sekinlerinin ortaa sekinlerine gre veya en aZIn-
dankuzey Avrupa'nn sekinlerine gre (italya farkl bir konu-
dur, bakrnrz Herlihy 1977), kentin ekonomik faaliyetleriyle da-
ha yakn bir temas iinde olmalar Ve onu daha iyi anlam olma-
|aryd. Eski soylu, feodal soyluya olduka yabanc bir ekilde, ti-
Caret Ve Zalraat dnyasna ok yakn yaamlt; eski politikann
koullar sklkla, sekinlerin kentteki fakirlerin de desteini sa-
lamas gerektii anlamna gelirdi ve bunu sadece eli ak jestler-
le uzaktan deil ama, kap kap dolaarak, ismen seslenerek ve el
karak dorudan ve ahsi yapmalar demekti. Antik ve ortaa
dnemi kentlerinin ve sekinlerinin karlatrrlmas orantSZ
bir durumdur: Antik kentin tartlmas, doal olarak toplumun
genelinin tartlmasyken, ortaa kentinin tartrImas krsal
alan, onun sekinini ve deerlerini dlar. Eer antik kentin se-
kini iinde, kazancrn asl tevik olduu ve askeri payenin de ge-
reksiz bir ey olduu homo oeconomicus olmamsa, kent haya- 2\l
[ndan saknm Ve onu hor grm bir feodal soylu veya krsal
beyefendi de olmamt. Grek-Roma sekinlerinin ticarete karl
tavrlar, ortaa tccarnrn tavrrndan ok farkl olduu gibi, kr-
sal kkenli ortaa soylusunun tavrrndan da ok farkl olmutu,
lerleyen sayfalarda, ge Cumhuriyet ve erken imparatorluk
dnemindeki Romal kent sekinleri erevesinde bu tavlrlar
incelemek istiyorum. Romal sekin tabaka ideolojisini, kentsel
ticaretin yabanc ve tiksindirici olduu bir krsal soylu ideolojisi
ile tanmlamak iin ok aceleci davrandmzr ne srmek isti
yorum. Ayrca, tartmanrn odan 'deniz kkenli ticaretten', ki
'bFk' i olarak belirgin bir stats old.lundan en ok o dikka-
ti ekmitir (r. D'Arms ve Kopf 1980), arkeolojik kaytlarda ok
sk karlalan, kk apl ve byk Ide yerel tarzda bir tica-
retin Sregelmi olduu ktik taberna'|ara kaydrmay mit edi-
yorum. Tavrlar konusunu iki tamamen farkl ancak birbirine
yaklaan adan ele alacam. ilk olarak, sekin tabaka'n kelrte
kar tak nd tavr, y azl kay naklarln sun du kan tl arla i - ce le-
yeceim; ve aslnda toprak sahibinin karc ke'tsel ticareti l'or
grcliiiinti saptamrk olasysa da, sekin tabakarln kt'rrtt: k;l_s
 RoMA KENTNDE sExNtER VE TcARET
taknd tavrlarrn belirsizliini anlamak da eic derecede ne_
lidir (I). ikinci ve daha uzun olan ksm, bu [avrlar fiziki mekA-
nrn nasll dzenlendiini inceleyerek sap[amaya almaktadr.
Konutlarn ve dkkAnlarrn kazlmasr, sekin tabakann hangi I_
de kendini ticaretten uzak tutmaya altn veya almad_ Ve
n gstermek iin ok deerli kantlar sunmaktadr; ve Vezv
kentlerini bir kontrol rnei olarak almakla, kazcrlarrn bu kent-
lerdeki buluntulara yuklemi olduu tavrlar, kendimiz ve Roma_
llar arasndaki fark an|amamzayardmc olur (II). En sonunda
ise, kentsel mlkn yasal kaynaklarda ele alnnn, hem arke-
olojik ve hem de yaz| kaynaklar ile nasl daha yakn bir ilikiye
getirilebilecei hakknda baz nermeler yaplyorum (III).
I Romallann kent ve krsal kasndaki tavrlar
o ulu kiiler yani atalarmz, hakl olarak kylleri kent-
lilere tercih ett'iler. Yaamlarn villalarda geiren krsal
alandakileri, tarlalarda faal olarak alanlardan daha
tembel ve benzer ekilde kentte oturanlar da, krsal alan
2\8 ekenlerden daha aylak olarak kabul ettiler. Ve bu yzden
de, kentteki ilere sekiz gnde bir katlmak ve kalan yedi
gn de tarrma ayrmak iin yrl bIdler.
(Varro, Rerum Rusticarum 2.1.1)
Tm zanaatkArlar adi ilerle urayorlard nk hibir
atlye zgr bir kiiye uygun kaliteye sahip olamazd. En
deersizleri, duyusal zevklere hizmet eden ilerdi:
Terence'in syledii gibi 'balk satcrlar, kasaplar, a-
lar, tavukuklukla uraanlar ve balklar'; eer isterseniz
tm bunlara, parfmeri ile uraanlar, danslarr Ve Pan-
domim sanatrlarrn da ekleyebilirsiniz.
(Cicero, De Officiis 1.151)
Cicero'nun formle etmi olduu centilmenlik kanununda
RoMA KENTNDE sEKNtER VE TcARET
nernde de benzer tavrlar yrrlkteydi: ticaret ile uraan kii
' (l606). Weber'in hassas bir ekilde or-
i bu tavrlar tam olarak, antik kent ile
plumlarnda da uygulanabilirdi:'Antik
ortaa kentlerinde soylu olarak kabul edilen ailelerin mte-
rolne sonrnmalar yasaklanmt' (1958, 155), Weber,
ebbis
;soylunun' (yani, antik ve ortaa kentinin sekinlerinin) tan-
rnn, bir hayattarz meselesi, asil davranlar kapsayan bir gr-
q kurallar StatS' olarak almt; bu hibir ekilde kazan pe-
inde komay
dlamamt (yani, 'Romal soylular ve ortaa ai-
leleri, kazan salamaya, baka herhangi bir tarihi snf kadar is-
tekliydiler), ancak ticari mteebbislerin davranndan kendile-
rini ayran izgiyi amlyor olarak grnmeyi iermiti. Weber'i
eletirenler, Roma senatrlerinin kazan peinde kotuklarn
gsterebilirler (bunu inkir etmeyecekti): ancak, onlar grg
kurallar izgisini aarken veya Vespasian'n bir kle tacirinin ya-
pabilecei lrgunculu a tenezzi| e tmi olmasndaki gibi, akran-
larnn krnamalarna maruz kalacak bir durumda gstermezler
(mangonicos quaestus, Suetonius, Vesp. 4).
Cicero ve adalarnn, balk SatcSnrn ve kle tacirinin ile-
rini aalk olarak deerlendirmi olmalar artrcr deildir. 2\9
Ancak bu onlar, bu hizmetlerden faydalanmak veya hatta ister
istemez kazan salamaktan alkoymad. Aka, Cicero'nun z-
gr doanlar iin en uygunsuz iler olarak niteledii iler, se-
kinlerin 'zevklerine hizmet etmi' olanlard: bir baka kiinin
zevklerine hizmet etmek tanrm olarak aalkt. Bir faaliyeti aa-
lk olarak horlamak, hibir ekilde ondan sakrnmak demek
deildi. Bundan dolay, zellikle kenti aalk ilerin ve hizmet-
lerin merkezi olarak gren Romal grlerde ortaya kan bir
tavr belirsizlii vardr. Kente etiksel olarak kar kan uzun bir
gelenein en kuwetli ve en ak szcs Varro'dur. Rerum Rus-
ticarum'ur. (yukarda alnt yaplmtr) ikinci kitabnn ns-
znde, tarihi kartl yani krsaln bir erdem merkezi olmasrna
karn kentin bir aylaklk merkezi olduunu, ignaviave desidia,
t- onaylar. Bu tema, nc kitabn nsznde zetlenmitir: iki
hayat tarzndan yani rustcave urbana'dan, kye ait olan orji
naldir ve insan hnerinin bir rn deil, ilahi doanln yaratt|-
bir eydir. yleyse, tarrm sadece en eski olan deil ancak ay'
n zamanda en iyi olandrr. 'Atalarrmrzn, vatandalarnr kentle'
der hrlalara geri gndermeleri bouna deildir, nk bar

RoMA KENTNDE sEKNtER VE TcARET
Zamanl yiyecei Ve SaVa Zamail askeri salayan klrsal insanlar-
dr' (3.1.4.). Kent ve krsahn etik bakmdan ayrrlmas, Rorn1
edebiyatnda yaygn bir konudur (MacMulen 1911, 28vd.).
Amerial Roscius,un Savunmaslnda Cicero, mvekkilini kente
hi gitmemi bir kyl olarak karalamak isteyen giriimleri aa-
llamaktadr:
Kyl davranlar, idareli yaam, kaba ve uygarlamam
bir yaam genellikle byle sularn (1ani, kendi anne baba-
snr Idrme) olutuu bir yer deildir" 'Kent, lks yaratr,
lksten kanlmaz olarak hrs doar, hrstan cret yani
btn sularn ve ktlklerin kaynar ortaya lkar' ote
yandan, kaba olarak adlandrdlnz bu krsal hayat, tu-
tum, dikkat ve adalet retir.
(Cicero, Pro Roscio Amerino 75)
Kent karakteristik olarak, aylaklarn ve alaklarn 1uvasdr. Bu
yzden Plautus'un Curculio 467 vd', yalanc ahitleri, yalancla_
r, avareleri, fahieleri, dedikodularr, tefecileri, dzenbazlar ve
erkek fahieleri bulmak iin ideal bir yer olarak tanmlad Ro-
250 ma forumunun canl bir toporafik incelemesini sunar. Bunun
tam tersi olarak Horace, kent yaamrna zlem duyan kahyasn
vazgeirmek istedii Zarrllar.' onu fahielere zlem du1rryor ola-
rak gsterir:
nunc urbem et ludos et balnea uilicus oPtas'
...fornix tibi et uncta PoPina
incutiunt urbis desideriu
(imdi bir kahya olduun iin, kenti, oyunlar ve ha-
mamlarr istiyorsun...Kerhane ve yal lokanta, iini kente
kar bir zlemle dolduruyor)
(Horace, EPistles 1.74.75, 21vd')
Itrsal erdeme karlk kentteki ktlk temas, Horace'n te de kentlilik olmas gerektiini onaylamak konusunda terre-
kent ve krsal farelerinden Juvenal'ln Roma'sna kadar uzalfan
bir hiciv gelenei iinde {az|asy|a ilenmi bir konudur' Var-
ro'nun im"a etm olduu kar,-siv her zaman mevcuttu: krsala
kar kent demek, erdeme kar ktlk, eski deerler karsrr' dneminde Domitius Marsus tarafindan yazlm o|an on Urba-
aylak
da moclernlik, endstriye karr lks, emeki kyluye kar
RoMA KENTNDE sEKNtER VE TcARET
e retilmi Roma malna kar
zene kar insan yapm dzen-
sal deerlere sk skya baIy-
tten sakndn ve onunla te-
hissettiini sylemekten ok
iindeki deerlendirmelerde
-sav, snftrr: soylunun krsala,
a dair bir iddia Yoktur. Tam ak-
leri ayn ekilde etkiler. Var-
ro'nun tarlalara geri gnderi
kiiler kylIe
a dnd
nunlarnn baarmas gereke
|J,orace' a tutarszln gSteren
bi. k"rr, klesi olduu zamanlarda da, krsala zlem
duymutu.
G"r.kt., krsala kar kent basmakalb iin en iyi kontrol rne-
Ji .o".rair: krsal kle alkan emekidir, kent klesi ise sahi
Bini. z.uk.rini karlayan rmark ve aylak bir kledir. Azatl k
lelerin sembolik olarak, oy kullanabilen p,Iebs urbana gruplary-
la snrlanm olduklar ve phesiz Saylca krsala
nazararl kentte
daha faz|a olduklar dorudur; ancak bu, zgr doanlar iin 25r
kentin gidilmesi yasak bir yer olduunu gstermez ve hattaJuve-
nal,n mbricius'u (Satire 3), onun vasiyetine ramen, ktlk-
lerle dolu bir kentte saygln bir hayata sahip olmann zorluuna
dair abartlm bir umutsuzluk iinde Roma'dan uzaklar. Kent
ve krsalrn ahlAksal kartlklar, kle ve zgrn yani yksek
ve
alan Stat kartlklaryla kesiir. Buna kart olarak, ortaa-
dakikentru krrsal ayrrmr, asaleti veya soyluluu farkl bir snf ola-
rak bir kenara ayarr bir stat kartl ile akr'
Romallarn kentin deerini ahliksal anlamda aza|Lma|ar, ay-
nr zamanda, bir grup kar deerle dengelenmiti' Kent' urbani-
as,n 1vasrdr: yani uygar bir kiinin kendini grgl davran-
larla ve nktedanlkla ifade etmi olduu ve eitimsiz kylnn
kaba davranrlarrna yani rusticitas'a kart olan terbiye ve klt-
rnn yuvasdr (Ramage 1973). Cicero ve Quintilian, bir hatip-
dt gStermemilerdi: kyl aksanrn, modas gemi gibi g-
rniesi iin dzeltmek bilindik bir durumdu ancak Cicero bu-
nu asvip e tmiyordu (D e O rato re 3.42 v d.). Quintilian' t"g-"-tl"
nit7 adl Paraya deinir:
 RoMA KENTNDE sEKlNtER VE TcARET
medeni insan, sk sk gzel szler ve yantlar reten bir
kiidir; sohbetlerde, Sosyal toplantlarda, akam yemekle-
rinde ve benzer ekilde kamusal toplantlarda ve aslrnda
her koulda nkteli Ve uygun konuur.
(Quintilian, In stitutio 6. 3. I 05 )
Roma kenti, medeni deerlerin en yce merkezidirve bundan
dolayrdr ki Cicero'nun Galya'da hizmet veren arkada Trebati-
us (ad Famliares 7.6.1) olsun, Tomi'deki ovid olsun (Ex Ponto
2.4) veya Bilbilis'de harcanan Martial (12 nsz) olsun, Ro-
rna' ya zlem duyulmutur.
Medeniyet kark hisler ieren bir erdemdi nk geleneksel
Roma ahlik iin bir tehdit oluturmutu. Bu karklk aka
hissedilmiti (baz hatipler kyl tavr edinmilerdir) ve smr-
lebilirdi. Bu yzden de ovid, Romulus dnemi Roma'snn ky-
ll ile alay ederken ve kendi Zamanlnln inceleini verken,
Augustus'un altn anrn erdemlerini gstermeyi baarr:
simplicitas rudis ante fuit, nunc aurea Roma est.
...cultus adest, nec nostros mansit in annos
252
Rusticitas, priscis illa superstes avis.
(I(aba basitlik eski gnlere airti: Roma imdi altn a-
n yayor.
...Kltr bizimledir, ve Kyllk, o eski gemiin yadi-
gar hibir Zarrlafl gnmze ulamamtr.)
(Ars Amatoria 3.113, 128vd.)
Geleneksel kyl erdemlerinin deerini byle azaltmak, zel-
likle de rastgele cinsellii kutlayan bir almann balamnda,
kkrtcyd: ancak ovid, Romalr'nrn kent ve krsal karsndaki
tavrrnda mevcut olan ve kyl olan hem kolaylkla idealize
eden ve hem de alay konusu yaPan ve kenti hem ven ve hem
de ona iftira atan temel elikileri kullanabilir.
Bu tavr karmaas, srnrflar arasrnda bir ideolojik atna ek-
RoMA KENTNDE sEKNtER VE T!cARET
ullar, sekinlerin iinde olduu ve onlar vastasyla bir hakimi
yet kurduu koullard. Atalarna, kyllere ait idealleri atfede-
1ek, kendilerini onlardan uzaklatlrmayl krsmen baarmlard.
Soylularn geleneksel deerlere skca sanldn, yeni zenginle-
rin ise nezaketi kucakladnr nerecek bir durum yoktur: bu-
nun tersine, Cato veya Thrasea Paetus gibi yeni kiiler kyl tu-
tumluluunun itibarn tekellerine alrrken, yeniliklere kap
aan Soylular olmutu ve lks yaamlarndan dolay atalarrna
ihanet etmekle sulanmlard.
Eer Varro'ya dnersek, vd kyl dnyaslnln bile bu ka-
rklkla nasl dolu olduunu grebiliriz. Ge Cumhuriyet d-
neminde villann geliimi bu gerginlii iinde barndrr. Hem
ikinci ve hem de nc kitaplarn nszn oluturan ahliksal
grler dorudan villann kentletirilmesine ilikin ikayetlere
gtrr: topra ilemekten dolay doru dzgn egzersiz yapa-
pamak, Yunanllar n urbana gymnasium'larna gerek duyulma_
sna yol amaktadr ve imdi villalarda Yunanca oda isimleri n-
lamaktadr (2. para 2). ikinci pasaj, villann kentsel atflar ya-
ni duvar resimleri ve ince stvasl, tun Ve mermer heykelleri, mo.
zaik ve kakmalarr, narenciye aalarndan yaplma ahaplar, al-
tn, parlak krrmrzr ve gk mavisi ile kyl atflarr yani samanlk- 253
lar, hububat ambarlar, deirmenleri ve kazmalarr arasdaki
kartl ilemektedir (3.2.1-10). Bir konumac alayc bir ifa-
deyle, kyl zellikleri olmayan bir villann, klk deitirmi bir
kent evi olacan ne srer (3.2.7). Romallarn, krrsal evlerini-
nin lks zelliklerini adlandrken 'kent' kelimesini semi ol-
malar aklapcdr (bu kullanm Dgeslde de devam etmekte-
dir). Kelimenin kullanlmasr kendi bana, bir deerler lei
ima eder. Krrsaldaki yerleri iin kenti terketmekle, ktlklerin
yerini eski Roma erdeminin yeri iin terketmi oldular: ancak
arkalarnda ayr|ca, kentin rahatrnr ve kltrn de braktlar.
Bu yzden de, kent kltrn krsal alana getirmek gerekliydi.
Romal bir beyefendi olmak iin bir yandaiyi bir ifti olmak ge-
rekliydi; te yandan ise, kyl olmayr engellemek iin krsalda
bile medeni grnmek gerekliydi (baknz Purcell 1987).
Barbarlara dzen emPoze etmek gerektiinde Romallarrn,
kentin bir medeniletirme aracr olarak kullanlmas konusunda-
ki inanlar kesindi. Kentleme, Roma egemenliinin tartlmaz
bir sonucudur ve aslnda kentdevletinin kendi kendini idare
eden mekanizma|ar olmadan, Roma imparatorluk idaresi g-
 RoMA KENTNDE sEKlNtER VE TcARET
lkle i grm olabilirdi (Garnsey ve Saller 1987). Roma'dan
datlan belediye bildirgeleri, kente dayal idari yaplar empoze
etmiti ve ak bir ekilde, kentin ynetici ordo'suna mensup
yelerin kentte veya ilk kilometre ta ierisinde oturmalarnl iS-
cemiti. Kent hayatnn ho taraflarnn etii ne kadar tartlsa
da, bunlarr yerli Barbar sekinlere tantmanln avantajlar hakknt
da kuku du1rlamazd. Bu, Agricola'nn Britanya'y kentletirme
almalarn aklayan Tacitus'da ok aktr (Agricola 2|) :
Dank ve medenilememi Ve Savamaya bu kadar yat-
kn insanlar, barn Ve rahatn zevkli ynlerini benimse-
meye ikna etmek amacyla tapnaklarn, forumlarln ve ev-
lerin inaas iin hem ahsi destek ve hem de kamusal yar-
dm verdi....Yava yava kt lkslerin yani portikolarn,
hamamlarrn ve zarif akam yemeklerinin cazibelerine ka-
pldlar. Bu aslnda, bir klelik durumu olmusa da dene-
yimsiz olanlar bunu insanlk olarak adlandrdlar.
Tacitus, Romallarn kente baklarndaki karkllkla kasten
dalga gemektedir: kent, klklerin ve ahlAkszln m yoksa
25\ medeniyetin ve dzenin mi yeri? ideolojisinin kkenleri eza-
manl olarak hem kentte hem de krsalda olan sekinlerden bi-
risinin verdii yanrt, 'her ikisi de' olmutu.
II Kent dokusu
Bir Roma kentinin sekini en azndan yln bir ksmnda kent-
te oturmak zorundayd. Deiik sosyal balar, ticari olarak faal
nfus ile temas halinde olmalarn gerektiriyordu. Krsmen, z-
gr doan yanamalarn ancak en bariz ekilde azatl klelerin
ahsi hamileri olarak ticaretle uraanlara t ya da destek ve-
ren bir konuma itilmilerdi. Eer Pompeii'nin seim dtyurular
ar derecede yanltc deilse, makam adaylar olarak, resmen
collegia statsnde olsun olmasrn tccar gr"plarnn destein-
den yararlanmlard: eer quactiliari, Vettius Firmtls'un aedi]e
makamr iin adayln desteklediini beyan edebiliyorsa ve al-
an keeciler olarak kimliklerini canl bir anlatmla vrgtlayabi-
liyorlarsa (Rostovtzeff 1957, 100, levha XVI), o zaman, Vetti-
us'un kee ticareti iindeki rol ne oltrsa olsun, tiiccarlar ken-
RoMA KENTNDE sEKNtER VE TcARET
dilerini, politik sonular iin beslemeye deer gte bir grup
kimliine sahip olarak temsil edebilirlerdi (Schulz-Falkenthal
197l;Jongman l9B8, 283vd.; Angelone 1986). Azat| kleler
Murecineli Sulpicii'lere ait evraklarnn gsterdii gibi, magis-
rcr'|er olarak seildiklerinde de, ticari anlamazlklarn hkme
balanmas ile uramlard.
Sekinler iin kentlerin ticari dnyas ile temas halinde olmak
sosyal ve politik olarak kanlmazd. Ekonomik boyutun da ok
remli olmas akla yatkndr. Kent sekinlerinin nemli bir b-
lm gerekten i yapmaml olsa da hem ticaretle uraan azat-
l klelerin hamisi olarak ve hem de horreum'larn ve taber-
na'larn kiraya verilmesinden gelir toPlayan mlk sahipleri ola-
rak, gelirlerinin en azndan bir ksmn ticaretten eldeitmiler-
di' Garnsey (l976), kentteki gayrimenkulleri sekinlerin geliri
iinde gerekli bir e olarak grmekle nemli bir duruma iaret
etmitir (tabii ki bu, apartmanlarn da kiraya verilmesini ieri
yordu). Toprakla kyaslandnda, byle bir yatrmn 1uksek ris-
ki vard, zellikle de yangn tehlikelerine kar; ancak getirileri
de fazlayd ve belki, ksa vadede gelecek hibir tarmsal getiri ol-
mad zamanlarda nakit bir gelir salama gibi avantajlai vardi.
Byle ekonomik balarn, sosyal ve politik balarla da iie ge- 255
tii farzedilebilir. trhrsal alandaki mal sahipleri, kiraclarr.rdun
gelen sosyal ve politik destei kullanabilirlerdi. Kentlerde mlk
sahibi olmann avantajlarndan bir tanesi, ekonomik g ilikile-
ri zerinden sosyal ve politik bir etki ban geniletmek olmu
olmaldr. Bylelikle tccarlar, e zamanlr bir gelir ve sosyal ko-
num kayna olmutu.
Arkeolojik kant byle balantlar hakknda birtakm eyler
gstermelidir ve arkeolojinin bu nispetteki potansiyelini ortaya
koymak iin Pompeii ve Herculaneum,un sunduu kantlara
bakmak istiyorum. Ancak ncelikle, bu yzyla damgasn vur-
mu olan kazrc Amedeo Maiuri'nin en uzlalmaz biimleriyle
formtile ecmi olduu ve bu yerlekeler hakkndaki tu.tr-uy,
lrrgulayan birka pheli Varsa)4ml sunmak gerekir.
Maiuri'nin kazlarnrn kuwetli bir yn, bir Roma kentinin
sosyal ve ekonomik dokusunu aklamak bakmndan bir potan-
siyele sahip olduklar bilinciyle yrtlm olmalardr. Bir yan-
dan, belki de er:i fascistica altnda kanlmaz olarak, ihtiaml
antlar btllmakla ilgilenmiti: Villa dei Misteri ve Casa del Me-
nandro tacnn mcevherleriydi. te yandan, tarihi tartmala-
 RoMA KENTNDE sEKlNLER VE TlcARET
nn Ve Zellikle de, Erken Imparatorluk dnemi Italya'snda ticn'
ret ve endstri kkenli burjuvazinin szde douunu alklarken
yerleke hakkndaki bilgilere yakndan deinmi olan Roztovt-
zeff in etkisinde kalarak sosyal ve ekonomik deiiklii aramt.
Maiuri blgede, Erken Imparatorluk dneminde, I.S. 62 depre-
minin ardndan dorua km temel bir sosyal ve ekonomik d
nm olduu tezini gelitirmiti. Bu durumu, L'ultima fase edi-
Iizia di Pompei (1942) adl kitabnda tartlmt: artan ticaret
gelgitlerini nleyemeyen eski soyluluk de gemiti; zevk do
lu konutlar endstri tarafindan igal edilmi Veya bakmsz d(-
k1nlara ve dairelere blnmt; evlerin eski sahiplerini kovala-
m olan yeni kiiler kaba zevklerini yeni bezeme sluplarnda
gstermilerdi. Deprem, krrsal mlklerine ekilerek meydan
nouveaux riches'e brakan soylulara son darbeyi indirmiti.
Pek ok st-snfa ait konutun (case signorili), olifrci-
na'|ara dnmne, dkkinlar|n' cauPona ve thermo-
polium'|arn soylu konutlarnn ilerine ve cephelerine
giriine, tek bir byuk st-snf konutunun ok sayda m-
tevazi eve blnmesine, gzel ve asil duvar resimlerini ba-
256 nal ve yetersiz bir ekilde yeniden bezeme uruna kurban
eden odalarn bezeme slubu ve tipindeki deiim Ve saP-
knla, krsacas kentin eski Roma-Campana'lr soylu snfi-
nn, tccar srnrf tarafindan igal edilmesine de yine bu d-
nemde (yani, deprem-sonrasr) ahit oluyoruz.
(Maiuri, 1942, 216vd.)
Ayn tez, Maiuri'nun Pompeii hakkndaki SaySrZ rehber kita-
bnda ve popler almalarndan tekrar tekrar ortaya kar. Ki-
i, dilinin yumuaklndan, eski soylu tabakaya atfedilmi zevke
duyduu hayranlktan ve t'icari dnyann 'vahi istilasna' duydu-
u kzgnhktan etkilenebilir:
DkkAnlar...soylu konutlarnn yaln ve ciddi olan mima-
ri biimlerini, duvarlara ssl i ilanlar yazarak bozdular;
sanki bazr daha az nemli odalarn ele geirmeyi tamam-
ladktan sonra tm yaPryanihai ve muzaffer bir darbe indi-
receklermi gibi, soylu kaplar yanlardan zorladlar.
(Maiuri, 1960, 188)
RoMA KENTNDE sEKNtER VE can
14aiuri'nin fiziki kalntlardan okuduu Pompeii toplunrunun
tablosu kesinlikle ok canlyd ('bu karmakarrk zenginlemi
1i,ccar|ar, ikinci el p azar|amac lar, firrn c lar, am al rC lar, bozul-
n,u soylular ve politika ile uraan agresif sanayiciler', a.g.e.
s.138) ancak gvenirlii olmayan varsayrmlara dayanyordu. Pek
ok adan da eletirilmiti. Castr6n'in, Pompeii sekinlerinin
Drosopografisi hakkndaki itinal almas (1975), sekin taba-
i.rn,n 'ruruyiciler' tarafindan igali tablosunun en azndan bir
ksmnn sadece bir fantazi olduunu gstermitir. Andreau
0g73), Maiuri'nin nemli bir depremin ekonomik etkileri hak-
knda sunduu tablo1r sorgulamt: buna benzer felaketlerin
Caania (1693), Lizbon (1755) ve Messina'daki (i783 ve 1908)
iyi belgelenmi etkileri ile yaplan bir karlatrma, bir depre-
min kt sonularr iinde, bir ticari patlama tablosunun olmas-
nn olanaksz olduunu ne srmektedir. te yandan, zenginle-
rin krsal mlklerine ekilii, byuk konutlarn kk dairelere
blnmesine yol aan bir barnma krizi ve kentin kamu ve zel
binalarnn yeniden ina edilmesinde yirmi yl aan gecikmeler
konularnda paralellikler vardrr. Bu gsterime gre, Maiuri'nin
nerilerinin en azrndan bazI.ar olas olabilir. Hesaplanmasl Zor
olan ey, ok deiik siyasi katlm koullar olan eski bir kentte- 257
ki zengin gnn, modern bir kenttekine nazaran, ne derece
olas olacadr.
En son Verena Gassner'i de (1986) ieren birka bilimadaml-
nn lrgulam olduu gibi, en temel engel, Maiuri'nin tezinin
dayandl arkeolojik kantlarn yetersizliidir. i.S. 79 katmanla-
rlnrn altna inemeyen bir kaz, depremden nceki durum ile
gerek karlatrma|ar yapmaya imkAn Vermez, Maiuri'nin r-
nei kendine mahsustur, istatistiksel deildir: yeni dkknlarrn
dzenlendiini belirtmektedir, ancak Gassner tarafindan kata-
loglanm olan 600 kadar Pompeii dkkAnndan sadece 20 tane-
si, onun hesaplanna gre ispatlanabilir bir ekilde deprem son-
raslna tarihlenmektedir (s.25). Ayrca Maiuri, zel konutlara
son evrede yerletirilmi l4 tane 'sanayi' kuruluundan (yarsl fi-
rnlar veya amarhaneler) bahsetmektedir. Ancak bu, sahiple-
rinin sosyal akibetleri hakknda sonular karmak iin bir kay-
nak oluturmaz. Pompeii'nin hibir yerinde amaclna gre ina
edilmi, zellemi'sanayi' kurulularna rastlamadmz gz-
nne alnrsa, frnlar, amarhaneler ve atlyeler zel konutla-
rn dokusu iinde kefedilecektir. ok sayrda mIk sahiplii,
 RoMA KENTNDE sEKNLER VE TcARET RoMA xENTNDE sEKlNtER VE TcARET

lm ve miras biimleri gznne alndnda, kiisel mlklerin

|. Geleneksel tipteki soylu konutlar
saysndaki d, genel olarak sekinlerin akibetlerinin bir en-
2. Geleneksel tipteki orta snf (del ceto medio) konutlar
deksi olarak kullanlamaz. Maiuri'nin tezini desteklemek iin, 3. Byuk konutlar (case signorili)
kentteki sekinlere ait mlklerin saysnda Zaman iinde bir 4. Geleneksel tipte olmayan ikamete mahsus konutlar
mutlak d olduunu gstermek gereklidir. Kent'te daha ge 5. Dkkinlar / at|y e|er eklenmi orta-snrf konutlar
duvar resmi sluplan ile bezenmi byuk evlerin skl bu var_ 6, ok-meskenli konutlar
Saymrn iddetle karsnda olan eyler gstermektedir; ve eski 7. Meskenleri olan tccar konutlarl ve dkkAnlar
sluplarn eski aileleri gsterdiini ve sadece 'yeni kiilerin' ye- $. ok-katl bir blok iindeki dkkinlar,/atlyeler
ni sluplarla bezenmi konutlarda yaaml olduklarn ileri sr-
mek de aka mantksrzdrr. Bu snflamada iki Varsaylm aktr. Bir tanesi, dkkinlarn ve-
Maiuri'nin kentin geliimi hakknda yapt aklamalarn ya atlyelerin dahil edilmi olduu konutlar, bunlarn dahil
iinde nemli gerekler olabilir. fulnda, daha itinal ve sistema_ edilmemi olduu konutlardan sosyal olarak daha kabadr; ikin-
tik bir inceleme, mlkleri blme, yukar katlara daireler yerle- cisi, geleneksel yapda ina edilmi konutlar (yani, atrium), ge-
tirme ve n odalarda dkkAnlar ama gibi eilimleri dorulaya-
leneksel olmayan konutlara gre sosyal olarak daha stndr.
bilir (Ling 1983). Ancak bu tartmann balamnda zellikle il- Bu yzden de, son drt kategorideki konutlar dkknlar/atl-
gin olan ey, Maiuri'nin Roma toplum modelinin doas Ve se- yeleri iermektedir. kamete mahsus konutlar arasnda, gele-
kin tabaka (veya 'soylular') ve ticaret arasndaki ilikiler hakkn- neksel olanlar, geleneksel olmayanlara tercih edilmitir, bunun
da yapu varsa1mlardr. Ettore Lepore'nin ustaca yaplm et-
iinde en byk ve en gsterili konutun nc srnfa kon-
kileyici bir eletiri erevesinde gzlemledii gibi (1950), model mas gibi garip bir Sonu da vardr. DkkAnlar olan konutlar
son derece katdr. Eski aristokrasinin, 'ayn anda hem toprak ve arasnda, en geleneksel tiptekiler (5), en az geleneksel olan tip-
258 hem de ticaret'ten' olumu mIkler yerine sadece topraktan lere, yani ostia tarz ok-katl ins]a'lara tercih edilmitir (8). 259
olumu mlklere dayandn hakl karan ey nedir? Neden Bu varsa1amlar, snflama sistemi ierisine dahil edilirse, bir di-
sadece azatl kle nouveaLlx riches ticaretle uramt ve azad zi uyrmsuzluu ortaya atarlar ve bunlarn tm de sosyal dei-
edilenlerin geici sosyal konumlar gznne alndnda, eski
im ve bozulma tezinin kantlar olarak ele alnmaktadr. Gste-
sekin tabakann karlar ile atan karlar olan bir snf na- ri|i atrium'u ile Casa Sannitica (V.l) ilk rnektir: Erken impa-
sl olucurabilirIer? ratorluk dneminde bir 'del pi nobile patriziato ercolanese' ai-
Bu varsaymlarrn nasrl altn detayl grmek iin baz r- leye ait olmu olmaldr. Ancak bu, artcr derecede kk, pe-
neklere bakmak faydal olabilir. Maiuri'nin Herculaneum'daki ristil'i olmayan bir konuttur. Bu yzden de, geleneksel ekirdek
kazlarnr yaynlamas (1958), deerli bir kontrol rneidir n- yaPrya indirgenmesi, 'kentin soylularnn deniz ar ticaret art-
k burada, daha nceden Pompeii almalar iinde olumu
nn tahrik etmi olduu bnik bir kriz' ile sarslm olduunu
ve seici bir ekilde gsterilmi ekonomik deiim tezini bir ka- gsterir. \4ne de, bu hanenin kstlanm koullar ierisinde at-
Zl raporuna detayl bir ekilde yerletirebilmitir. AIt konut blo- rium etrafinda toplanm olan odalarr, 'kendilerini ticari bir is-
unun en iyi krsmlarrna ait iki ciltlik k eser ayrlca, sosyal ve tiladan korumayr' baarmt: tek kelimeyle, cephesinde dk-
ekonomik yorum da ieren bir denemedir. Eserin kendi yaps kinlar yoktur.
nemlidir. Maiuri, elindekileri idet olduu zere toporafik Anonim olan V.ll no'lu konut (baknz ekil l), nispeten k_
olarak blok blok sunmaktansa, konutlarr sosyal snfa gre snf- k, klasik fauces/ atrium/ tablinum simetrisinde yaplm bir
landrmtr. onun snflamas, hiyerarik bir dzen iinde sr- baka konuttur. Gerekte, zengin duvar resimleriyle Ve mermer
nulmu sekiz blm yaratr: kaklm lk bir deme ile bezenmi tablinum'unun 'asaleti'
balangta bir yksek-snf (signorile) konutu olduunu dogrui
Iamaktadr.

I
 RoMA KENTNDE sEKNtER VE TlcARET RoMA KENTNDE sEKNtER VE TcARET

Ancak, olaslkla Claudia dnemine kadar sren yksek-

snf ikametinden Sonra, kentin ticari hayatnn Via del
t 12 ! 4 15 \6 17 E 9 20 21 Foro'nun dzenlenmesiyle geirecei b1rk dnm,
ro
deniz ar ticaret akrmlarlnrn ve depremin zararlarnn
Herculaneum'un en eski soylu ailelerinde yaratm oldu-
u byuk kriz ve son olarak, Forum'un grltl ve plep-
lere ait ticaret hayatndan uzaklama gerei, bu evin yk_
sek-snf bir konuttan dkkinlar olan pratik kullanml
J
Y bir pansiyona inmesini belirlemi olan birka nedendi.

E
CA9a oc alcENT (a,g.e.s. 248)

I
HI 25 De dair kantlar, hem evin n odalarrnn dkkAnlara'ev-
rilmesi've hem de depremde Zarar grm ablinum bezemesi-
nin, son sahibinin zevk dzeyini ve nceliklerini gsterir ekilde
'kabaca yamanmasrdrr'.
Ancak bozulmanrn asl rnei, modern turist ticaretinin trin
rnei ve ok tartIlm olan Petronia Iusta ewaklarrnrn bulun-
tu yeri olan, komu ev Casa del Bicentenario'dur (V. l5, ekil 1).
Ke n tin den iz tarafin daki duvarlar ndan g rlen manzar a|ar a ha-
: kim olan lks konutlarln yanrslra, bu kazlm en byk evdir.
26o
J F<,J te yandan, cephesinde en aZ drt dkkAn yaplmtr. 'D' z6t
6
c^sa O&rarRo cORIN:zlO
tezi, bu szde elikiyi aklamak iin tekrar almtr. Julio-
Claudia dneminde zengin ve soylu bir aile tarafindan yaplm,
byuleyici atrium' ve zengince denmi tablnum'u ile bu ko-
nut, I.S. ge ellilere doru ticari servetlerin ortaya k ve eski
5 a6a

..! HoBllo
toprak-sahibi aristokrasinin kn ieren nemli sosyal dei-
ikliklerden zarar grmt. Foruma bakan odalar azatl kleler-
Ce Veya kiraclarca iletilecek dkkAnlar olarak alm ve konut
ekilsiz dairelere blnmt. oda, bahe taraflndaki soylu k-
4 smlardan, ticari kullanml n cepheye kaym ve yeni daireler
burada yaplm ve bezenmiti. Yeni sahibinin zevksiz|ii, tabli-
J num'daki gzel 'Daedalus ve Pasiphae' duvar resmindeki kaba
2 onarmlardan ve kazrnn yapld srada, soylu bir evden kma-
sl beklenen zarif tarzl mobilyann yokluundan anlalmtr.

r
Maiuri'nin varsayrmlar batan sona tutarlrdrr ve mimari ve es-
tetik zellikler ile konutta oturanlarrn sosyal konumu arasrnda
basit bir iliki kurmay iermektedir. iyi kalite bir bezeme, konut
sahiplerinin sosyal niteliini meydana karmaktadr; kaba ona_
rmlar ise zevksiz ev sahiplerini gstermektedir. Geleneksel atrj-
ekil l. Herculaneum, Insula V um, konutun byuklne baklmakszn, soylularn varlna
 RoMA KENTlNDE sEKNER VE TcARET RoMA KENTlNDE sEKNtER VE TcARET

iaret etmektedir. DkkAnlarn varl ise, 'soylularn' varl ile Eer tm bu nermeler doru olsaydl, bunun arkasndan, ye-
tamamen zt olarak deerlendirilmitir: bu nedenle, anonim ko- rel ordo yeliinden zenginlikleri asndan deil de doumlar
nut V.l1 gibi, konutta dkknnlar bulunduunda, eski soylular 5akmndan dlanm o|an azall klelerin konutlar ie ordo
konutu terketmi olarak varsayrlm, dkkAnlar grlmediinde rnensuPlarnn konutlarr arasnda mimari ve estetik temeller
ise, etraftaki deiim dalgasndan kap kstlanm koullar ie- zerinden bir ayrm yapmanln imkinsz olaca gelmi olurdu;
risinde olsa da hAIA tlklm olarak yaamaya devam ettikleri d- veya aslnda, aileleri kuaklar boyunca kamusal makamlar elin-
nlmtitr. ;1g bulundurmu Ve tarrmsal mlklere dayal kuwetli bir serma-
Tm bu varsayrmlar keyfidir. Bir atrim'un bir soyluyu,Ya da
toprak-sahibi bir aileyi tanmlamasl iin bir neden yoktur. Casa
Sannitica olaslkla, bir zamanlar daha byuk olan bir konutun
kltlm ekirdeidir; anonim konut V' 11 ise deildir. Han-
gi tip bir 'soylu' bu boyutlarda bir evde oturmu olabilirdi? Via
del Foro'ya bakan cephedeki dkkinlarn, dntrilm n ayrtrlabilecei gsterilebilseydi ve eer, deiken mlkiyet,
odalar olduu iddasnn temeli nedir? Anonim konut V.ll, fo- kartln en olasl aklamas olsayd, nermeler decekti. bu-
ruma yakn bir sokan kesinde yer almaktadr: bu, ke bir rum bu mudur?
dkkin iin klasik olan bir konumdur, 'Dnm' iin hibir ar-
imdi tabii ki, ticaret tarafindan 'lekelenmemi' baz byuk ev-
keolojik kanrt sunulmamtrr. Bu tamamyla, zarif bir tab]i- ler ve cephelerinde dkkinlar olan baka evler vardr. Hercula-
]Um'Ln soylu ev sakinlerinin varln gsterecei ve soylu sa- neum'u alrsak, bir yanda deniz tarafindaki duvar boyunca dk-
kinlerin de ticari kullanm dlayacal gibi bir mantk zincirine kAnlar olmayan, en byk peristillere sahip byuk konutlarn
dayal bir tahmindir. Ayn ekilde, Casa del Bicentenario'nun (yani, casa dell'Albergo, del Atrio a Mosaico, dei Cervi, della
n cephesinin daha nceki bir evrede ticaret d kullanldlna
262 Gemma ve del Relievo di Telefo), te yanda ise ana caddelere 263
iaret eden bir arkeolojik kant gsterilmemitir. Uzun fauies'i,
bakan, cephelerinde dkkAnlarr olan daha kk ama afri-
atrium'un geri ekilmesine ve dkkinlarn dahil edilmesine in-
kin verecek ekilde ideal olarak tasarlanm gibi grnmekte-
dir. Detayl bir yapsal ve arkeolojik inceleme olmadan, Maiu-
ri'nin konutun geliimi hakknda sunduu aklamalar rt-
mek imkAnszdrr; ancak grld zere, incelenmemi bir var-
saym altyaprsna dayanmaktadr.
Bir dizi alternatif Varsaylml deerlendirmek gerekir: mimari yiz? DkkAnlarn dalm, toporafik olarak tam bir anlam ifa-
ve bezeme detaylarnn zenginlii aslnda, zengin ev sahiplerini
gsteren bir iarettir, ancak hibir ekilde, bu zenginliin kay-
nann krsal m yoksa kentsel mi olduu hakknda bir ey gs-
teremez; iyi zevk, statnn bir iareti deildir ve aristokratlar
arasnda olduu kadar azatl kleler araslnda da bulunabilir; ve
en iyi ekliyle, kamusal makamlar sahiplenmeleriyle tanrmlan-
mr olan krsal sekin tabaka, ayrlm yapmadan hem ticaretten tam buydu. Bu zarif evlerin, sekin tabaka mensuplarnn dn-
ve hem de tanmdan gelir salaml ve fiziksel olarak kendilerini da olanherhangi biri tarafindan yaplm olabileceini kabuiet-
uzaklatrma gerei hissetmeden, sadece yaam biimleriyle meye yanamyordu ve dkkAnlarn dahil edilmesini ikinci
bir
(yani, ahsi olarak 'kirli ilerle' uramadan) kendilerini ticari evre o ok faz|a kaptrmltl. Ancak dk-
faaliyetten uzak tutmutu. Bu alternatif nermeler test edilebi- kinlar nca sralanmamrlarsa, erken Ju-
lir mi? Iio-Cla konumlanmlard? Herculaie-
 RoMA KENTNo srxNtER' VE TcARET RoMA KENT,o sxlNtER VE
TcARET
um, bir zarnan|ar dkkAnlar olmayan bir kent miydi? pekinn blnmemi kullan
Veya hatta i.S. birinci yzyln balangcnda dkkAnlarrn ol-
dir'. Dier her eyi d
masr gerektiini ve bunlarln da ana caddeler boyunca sralan_
pek ok kare varken,
m olmasr gerektiini kabul edersek, byuk evler neden hgp
iermeyen nemli lde ik
oralarda yaplmt? Yant elimizdedir: Forum, hem siyasi yq
yoktur. Raper'rn analizi im
hem de ticari hayatn merkeziydi ve herhangi bir Roma kentin- Ebanrna dayanan La Torre'
de (ancak tmnde deil) politika ile uraan baz sekinlerin, tir. La Torre, kent merke zinin,
onun ok yaknnda oturmalar beklenebilirdi. Bu, ana alveri bir ekilde ticari olduunu ayrll
caddeleri boynca ve en ark olarak Pompeii'deki via dell' {6t sel ve ikamet-d kullanrm, kentin her
bondanza bo1rnca kmelenen seim du1rrularinn daIrn1 blgesinde biraradadr.
gznne alnarak da desteklenebilir. Herculaneum'da kamu istila kuramna gnderme yaparak
du1-rular ok azdr ancak orada da via del Foro'daki dkkn- Maiuri'nin nl alm u", 'Po-pr-
larn yaknrnda bulunmutur (yakn zamanda C.del Bicentena- sreci,demokratikletirme' olarak
rio'nun karsnda bulunmu duyru iin baknz Pagano 19s7) .
Kamu ilanlarnn varl tabii ki, ismi geen adaylarn yaknda
d r, Y ks e k,,,,, f,,,
:.-11.., {ilH',.J.:l
il"} # i j,"':il**;
kr krne takip etmektedir: ^

oturduunu kantlamaz (geri della Corte, konut sahiplerini

sklkla sadece bu varsaym zerinden tanrmlamltr). Ancak, Ticarete veya i hayatna girmemi
toplum hayatnn ve ticaret dnyasnn nasl birbirlerini sardk- olduklar iin aristok-
rasinin d e zamanl o, ,tr....
larn gsterirler. Eer, Herculaneum'daki ana caddede bulu- I.S. 79,da, zarif ma-
nan konutlarn sahipleri ile deniz tarafindaki duvarn orada e birlikte kentin bileik karakteri,
26' olan konutlarn sahipleri arasnda bir kartlk olmusa bu, poli- ancak birbirine karmt. Arke-
tik olarak faal olanlar|a otium tarz, hayat benimseyenler arasn- stermeye hizmet etmektedir. BaZ
26,
da (r. Roma'dan gelen ziyaretiler) olduu kadar, ticari snf ti ile iIerinde kurulmu olan
ret Veya ilerin kabal arasnda tica-
-
ile ynetici sekin tabaka arasnda da olmu olabilir. istisnai bir bq4ik kartlklar
ekilde zengin olan Casa dei Cervi'nin, cenaze anrtna bakt (Raper, 1977,"-ar.
lg2-g)
kentin proconsul'i ve hamisi olan M. Nonius Balbus'a ait oldu- Alternatif bir ak
u gibi cazip bir VarsaPmr kabul edersek (Tinh 19BB, 121 vd,),
onu yerel siyasetin ileyilerinin zerinde veya kesinlikle dnda
.. il ; k;; ;ffi :xixff f.TJT:,;fi*"HH,':,lit
ok edici bulan an eil, moderndir. Ikamet ve endst-
olmu bir hane rnei olarak alabiliriz. ri alanlarnn tam
Ayn soru kmesi Pompeii iin de yneltilebilir ve burada, is- dir ve bu uy..;;;;
sonrasl kenti-
tatistiksel olarak kontrol edilmi bir yant ekici olacaktr, Mev-
cut incelemelerden bir tanesi Raper'in (1977 ve 1979) alma-
Roma'r"yi"rr.,rr, (blrakn
kn olmay rahatsrz edici bulmu
yere i,"iilHil:
sdr. Kendisine, kent corafrasnn alma yntemlerini temel narak varsayabilirizl
temele daya-
alan Raper, tm alan l00 m. lik bir lzgara zerinden eit kare-
lere blerek Pompeii'deki toprak kullanm dalmn analiz konutlarnn yakndan ince-
eden bir alma yrtmt ' Izgara iinde, ticari, ikametsel ve utlarrn gsterdiinden daha
kamu kullanlmlnln oranlar kareden kareye olduka deimek- doku izi gstermez. Baka bir
tedir. Yne de, Raper'rn gzlemledii gibi, ticari kullanm da- bir analizde (Wallace_Hadrill
lm yaygndr: 'ticari yap|ar, zel evlerle ve byuk konutlarla vebunun gibi eyleri kar lat rar"i:lH#".:}.,?}H#Hll:
ilikili olmalar bakmndan sabit gibi grnmekteydiler, bu, ml olan Regio VI'da olan, ksmen
de szde ticarete
"r;;ru
 RoMA KENTNDE sEKNLER VE TcARET
olan Regio I'de olan 182 Pompeii konutunu incelemitim. Tica-
ri kullanm (yani, dkkAnlar ve atlyeler), doal olarak sklkla
en kk konutla dkkAnlardan oluSa da,
her byklkteki rnei alarak, potansiyel
sekin konutlarn liriz ve hem bir arjurn'u
ve hem de bir peristili olan ve en azndan bir miktar bezemenin
korunmu olduu, yuzlm bakmnda sadece en st eyrek retten nasrl uzak tutabilmi olduu hakkndaki geleneksel Varsa-
te olan (yani, 350 m2'den byuk olanlarl) yaplar Seersek, otuz
konuttan oluan bir grup ortaya kar. Bunlardan on, \1-
hangi bir ticari kullanm ekli iermemektedir. Ancak bunlar
bir grup olarak, ticari kullanma sahip olanlardan ayrmak ok
zordur. ortalama byuklk gerekte ayndr (79B pz ticari ol-
mayanlar iin, 823 m2 ticari olan]ar iin), her iki grupta da giri
katnda ortalama 17 oda vardr, benzer oranda oda bezenmitir
(ticari olmayan iin ortalama ll oda, ticari olan iin l0 oda) ve
ayn oranda da mozaik demeye sahip oda vardr (her iki grup-
ta da ortalama 3 oda). Hatta perisitilin kaplad ak mekAnn
ortalama alanlar bile neredeyse eittir (ticari olmayanda 121
m2, dierlerinde 122 m2). Burada bt onti ev iinde, sekinle-
rin ticaretten kandklarlnl Varsaymak iin herhangi bir neden
266 Var mrdr? Kritik faktr yine konumd.r. Via dell'Abbondanza,
via Stabiana ve via di Nocera gibi ilek caddelere bakan bytk
konutlarda dkkinlar varken, ana caddelerden uzak olan ko-
nutlarda yoktur. Regio VI'nn gbeinde, ana caddelerden uzak
grkemli bir ekilde bezenmi farkl bir konut grubu vardr (ya-
ni, Ins, 9'daki Casa del Meleagro, dei Dioscuri vb.) ve aslnda
burasr Raper'n analizinin istisnai bir oranda ikametsel kullan-
ma Ve dk bir oranda da ticari kullannra sahip olarak solllr-
landrd bir blgedir. Ancak, sekinlerin bazlar burada k- Forum'unun kademeli dntimnn canl bir tablosu, zellik-
melenmi olsalar bile, dierlerinin daha az korunakl evrelerde
kent iine dalm olduklaf aktr. geleneinde canlandrlmtr (baknz Morel 1987, zellikle
Burada delil olarak sunulmu olan arkeolojik kantlar, bir Ro-
ma kentinin sekini ve ticareti arasndaki iliilerin modeliri kur-
mam:,Za imkin Vermek bakmndan yetersizdir. DoaI olarak, bt
bakmdan oldu" gibi dier bakmlardan da Pompeii r'e Herct-
laneum atipik olmu olabilirler ve i.S. 62'deki deprem de aklda
t'utulmas gereken bir faktr olacaktr. HilA gereksinim dy.Ian
ey, Delos ve Ephesos'dan Glanum ve Silchester'e kadar (bak-
nz Bates 1983) ve her eyin tesincle Roma Afrika'snn kentle-
rine kadar (Th6bert 1987), yelvnlanm SaytSlZ yerlekedeki ra-
RoMA KENTNDE sEKNtER VE TcARET
6erna'|arn ve b1.ik evlerin arasndaki balantlarn kapsaml-
2 incelenmesidir. Garnsey'in gstermi olduu gibi (l976' 129
vd.), Volubilis'in iyi yaynlanm kazlar, Pompeii'deki gibi bir
ticareL ve ikamet karrrmn ne srmektedir (baknz Et'ienne
1960, tablo III). Ancak kantlarn daha sistematik olarak incele-
6esi gerekse de en azrndan, bir Roma sekininin kendini tica-
ymlar zerine phe drmek iin fazlasyla yeterlidir'
'
Ancak bu varsaymlara kar en gl kantlar Roma kentinin
kerdisinden kmaktadr. Pompeii ve Herculaneum'daki se-
kinlerin olaslkla, metroPolisdeki yksek aristokrasinin davra-
n Ve taurlarn zayf bir modeli olduu tartlabilir. Herculane-
um'daki yerel bir milletvekili ile, brakn Romal senatr sekin-
lerini, kendilerini 'soylu' olarak adlandrabilen orta snf yele-
ri arasndaki uurum bile ok faz|adr. Ve aslnda Roma, genel-
likle, 'blgelemenin' asl rnei olarak kabul edilmitir, Aventi-
ne gibi baskn bir ekilde 'PI.P' blgesi olan ksmlara karn Pa-
latine, soylular iin sadece ikamete ayrlm bir ksm temsil et-
mektedir. ovid'in de, Roma'yI tanrlarn bulundut yerin imge-
si ve Palatine' da cennetlerin bulunduu yerin imgesi olarak
grdtin aka syledii gibi, plepler baka yerlerde yaIyor- 261
du (p1ebs habitat diversa locis, Metamorphoses 1.173). Kk
Herculaneum'da veya Pompeii gibi ikinci dzey bir smrgede
ne olmu olursa olsun, bir Scipio veya bir Cicero'nun nemsiz
ticari faaliyetlere yakn olmaya tahamml ettiini hayal edebilir
miyiz?
Bunun yanrt, hayal etmemiz gerektiidir nk hem yazl ve
hem de arkeolojik kanltlar b.nu aka gstermektedir. Roma
le i.. ikinci yzylda, Livius tarafindan sahip klm vakanvist
133 vd.). i.. 2o'aa nemli bir yangn Forum'u yokettiinde,
bazilikalar yoktu ve dkkAn sralarnn arkasnda, gneyde Vete-
res ve kuzeyde Novae'de, zel konutlar vard (Livius 26'27.2).
Bunlar tipik olarak dkkinlarn zerinde, arkada bulunan evler-
den kma yaPan ve insanlarn aadaki gladyatr o1unlarn
seyredebildii'Maenianum'larla veya balkonlarla ina edilmiti
(baknz Platner-fuhby 1927,5045). Bir sonraki yuzyl,da, ze|
konutlar yava yava' iddial kamrsal yaplarla yer deitiriyordu.
l.o. 2B4'de deneti olarak Cato' Bazilika Porcia's iin, 'Quarri-
 RoMA KENTlNDE sEXlNtER VE TcARET
RoMA KENTNDE sExlNLER
VE TlcARET
es' olarak bilinen (Lautumiae) Forum'un kuzey-bat kesinde,
hemen Meclise bitiik bir zel mlk almt; satrn alnm olan ftinlerinin konutlart olarak tan
mlk iki atrumveya ze| konuttan, Maenium ve Titium, ile drt olarak Cicero'nun De Domo S
taberna'dan oluuyordu (Livius 39'44'7). Bu, iki yannda nmlanrsa, sadece Cicero ve C
dl_
rca Aemi
kAn olan standart Pompeii konut biimini ok artrmaktadr
(Boethius 1934,164). Biraz sonra, i.. 170'de, Ti. Sempronius ni de gei
Gracchus deneti olarak, Forum'un gney-dousunda, Castor li olan iki
d,ar fauces'|i atrium inaatnn
ve Pollux tapnann arkasndaki Viscus Tuscus'un kesinde t
Bazilika Sempronia'p ina ettirmiti: bu, eski inimicus' Scipio kad
e, arkaikten ge Cum-
Africanus'un evinin ve bitiiindeki dkkinlarn, lanienasgue et hur , bu konutlarn Sacra
tabernas conunctas, alnmasrn ve ykrlmasn iermiti (Livius
Yia, _ i.redilmi
a^ dahil fuberna'lar ier-
44.76'10). Kasap dkkinlar Erken Cumhuriyet Dneminde Fo_
mi
fulnda, Sacra Via gibi prestijli bir ana
rum'un bir zelliiydi kznr, decemar Appi- caddenin iki yannda
us'un sarkntlklarndan-Verginius'un
dkkAnlarn olmamasr alrtlcl olurdu.
bunlarn birinin nnde kurtardna
di ve Ge Cumhuriye t Dn emin d.,
Burasr i,.'ini.]
inanyorlard (Livius 3.48.5)- ve Varro (Nonius 532), i.. "*u.i,
l". o a Ji;;;#;,:,;,'f,'J;
olmaldr' Benzer ekilde arkalarndaki
3l0'da kasaplarn bankerlerle (argentariae) yer deitirmesini byuk io";#;;;;"-
larnda Cicero ve Clodius'unkiler olsun
Forum'daki digntas'n artrrnrn ilk iareti olarak grmt. An- veya olmasrn politik se-
kinlerin oturabilecei esasl bir konumu
cak, kasaplar devlet mlk olan Veteres ve Novea'dan drlanm-
larsa da, bariz olarak yaknlardaki zel mlkiyetli dkkinlarda i
bir idet olan takip-ile.i., ,uy,,,r,
yaknlamak bilinen bir teknikti (bakrz
;;i;'TL*'.'r# i".l*;
yaPrnaya devam etmilerdi. n kapsnda bir kasap ile yaayan Plutarch, Gaius cracc-
hus l2.l, Marus 32.l)' Tabii bu,
268 yce Scipio'nun imgesi bile Maiuri'nin 'soylu'konutlar hakkn_ urru .uaa.l.rden daha koru-
nakh olan dier Palatine konutlanr,
daki varsa1nmlarrnr rtmeye yeterlidir. al dkkin iermi olduk-
larr anlamrna gelmez. Scipio,nun konutlarna ait yazit
269
Forum'u nc ynzy|da ve daha ncesinde evrelemi olan
aklamalar ve Forum'daki .s:*,dier .""",", gib;;;;r;ff'#;
zel konutlarn, dkkAn sahipleri aka oralarda yaam olsa-
lere ait konutlar ve u!k' ticarr faaliyetlerin
lar bile, ticari bir burjuvaziye ait olduklar dnlemez ve Pn varl arasnda alg-
Ianabilir bir uygunsuzluk olmadrgr",
savalarr srasnda, gnn ortasnda p ergula'snda yani dkkin- g;r*.mektedir. Bu, Her_
culaneum'da Forum,a doru gidEn
nn zerindeki odada, bir iki partisi iin gl elenkleriyle ss- yo' r..irde yer alan Casa
del Bicente.nario gibi bri
lenmi ve toplumsal bir rezalete yol am bir argentarus vard uii."nulr, i'o.,r-rr, _*iL;].#'fi-
aklamava
yardmc olmaktadr: konut Ro-u'auki
(Plinius, Natural Histoy 21.8). Belki bir gn BazilikaJulia'nn r",r
snda yaygn olan bir slubu
altndaki katmanlar, bir Scipio'nun nasrl yaam olduunu gs- aog.uaan iJkit etmitir.
termek iin kazlabilir. Bu arada bir dorulama asndan, gn-
mzde Palatine'n altnda Andrea Carandini tarafindan yrtl-
III Avukatlarda sz edilen
mekte olan dramatik kazlara dnebiliriz (bir n rapor iin kentsel miilkler
1989). Atrium Vestae ve Clivus Palatinus arasndaki Sacra
Sekinlerin ikamete ait mekin]ar
Via'nrn bir blmnde Carandini, nemli bniklkte (yaklak ile ufak lekli tccarn ti-
g00 m2), eski Palatine pomoerium'undan ayrk olarak ina edil- bir mekAnsal ayrm olduunu
mi ve olashkla i.. altnc y"rryr| gibi ok erken bir dneme ta- reddedilmelidir. Alrernar# bir
rihlenen bir dizi zel konut aa karmt. Bunlar akla yatkn i biimlerinin yasal balamla-
bir ekilde, .. birinci yuzyla kadar devam eden arpc bir ya- j:t8l:r*,f
psal sreklilik ierisinde oturulmu cumhuriyeti dnem Se- 11nsia,gnkefetmekgerekir.F.t
nsu/a' larrn dan gele
n aike oloj ik ku.r, tu...r, Dg.esr,
H,i:*"T:
de ki m alsah i-
 RoMA KENTNDE sExlNtER VE TlcARET
bi/kirac ilikileri tartrmasrna nasl verimli bir ekilde balanz
bileceini gstermitir. Digest'\n, imparatorluun en gelimi
dnemine ait ok-katl bloklar ile olan ilikisi aslrnda, genellikle
modasr gemi bir konut biimi olarak deerlendirilen ve Pom-
peii ve Herculaneum'da hili ounlukta olan cumhuriyet d-
neminin atrium-yapl konutlar ile olan ilikisinden daha kap_
samlr olarak dnlebilir. Ancak imparatorlua genel olarak
baklrsa istisna olan, metropolisdeki olaanst yksek arazi
deerleri nedeniyle orzya km olan ostia'daki ok-katl blok_
lardr. Bu b1'k ve karmalk beton bloklar yksek dzeyde bir
arraPara yat'rrrmr gerektirmiti; imparatorluun pek ok kentin-
de getirileri yetersiz olmu olacaktr. Herculaneum'daki bir adet
ok-katl bloun Palaestra kompleksinin bir parasl olduu ve
bu yzden de olaslkla municipium tarafindan finanse edilmi
olduu dikkate deerdir. Dgest'in avukatlarr, Roma dnyas bo-
)runca medeni hukuk prensiplerini
hayatn pratikliklerine uygu-
lamakla ilgilenmilerdi: syledikleri ey, ostia iin olduu kadar
Pompeii iin de geerlidir.
Burada birka gzlem yapmak gerekir. Birincisi insu]a terimi-
nin anlam ile ilgilidir. Digest srekli olarak iki eit kentsel mI-
270 k birbirinden aylrrr; domusve insula. Arkeologlar, bunlar mi_
mari teknik terimleri olarak deerlendirmilerdir: Domus, kla-
sik tek-barnml byk konutu ve insula, tutarslz bir ekilde, Os-
tia'daki gibi ok-katl ok-barnml beton blou ya da Pompe-
ii'de olduu gibi pek ok ayrk mlk ieren, evreleyen drt s
kak tarafindan izole edilmi (tipik olarak) alan belirtmektedir.
Ancak hem Digescdeki ve hem de baka yerlerdeki gnderme-
lerde, jnsu1a',nrn bir mlkiyet birimi iin kullanlan yasal bir te-
rim olduu aktr. Domus'un bir dominus'u olduu gibi, insu-
Ia'nn da bir dominus'uvardrr. Dominus insulae, tpk krsal bir
mlkn sahibinin, y7,Ia'srnn denetimini bir vilicus'a emanet et-
RoMA KENTtNDE sEKNtER VE rlcaRr
juu 'insula Arriana Polliana Cn. A]lei Nigidi Mai'deki' (yani,
pompeii'deki Casa di Pansa ve \4.4'deki evreleyen mlkler)
durumdur (CIL iv. l38). Ancak bir sokak blou da mantkl ola_
rak Pek ok
rnsu1a'y ierebilirdi. rnein, Casa del Bicentena-
rio,nun bir hsu1a'nrn parasl olduunu dnmek akla yakn-
dtr, nsu]a douda (V. l7-29) ve batda (V. B-l2, bak. ekil 1) bir
qrup dkkan ve dairenin zerinden da doru (diyelim ki) uza-
ir ve nceden bu dkkAnlar birbirine balayan kaplar oldu-
lna dair izler vardr. Pompeii tipi konutlamadaki bir prot
igrn, byle yasal snrlar gstermenin gerekte imkAnsz olduu-
dur. Belki de ne srm olduum Casa del Bicentenario'nun
kesindeki blok ayr nsula yani mlkiyet blouydu. Ya da
belki, bir zaman|ar tek bir nsula idi ancak i.S. 79'da pek ok in-
sula'ya blnmt. Arkeoloji, yasal mlkiyet hakkndaki soru-
larayant Veremez. Ancak yasal zemini aklmzda tutabilir ve her
fiziki olarak ayr birimin, yasal olarak bamsz bir mlk sahibi-
nin barndr bir birim olduunu varsaymamayr (Maiuri'nin
yaPml olduu gibi) hatrlayabiliriz'
Bundan yola karak, mlkiyet ve barnma arasndaki ilikinin
karmak bir iliki olduunu gzlemleyebiliriz. Kentsel mlk za-
man ierisinde srekli bir deiime maruzdu. Konutun akibetin- 27r
den, ailenin akibetindeki k ve inileri karmamza imkin ve-
recek ekilde, sadece kuaktan kuaa tekil birimler olarak de-
vam etmi 'ailelere' ait deildi. Evler, Roma tarzr Veraset, intikal
Ve Satr biimlerinin tm problemlerine maruzdu. rnein, bir
evdeki kullanm hakkn ya da ikameti (habitato) bir ee Veya
baka bir varise brakm olabirdiniz, bu, at onarrmlarrndan
mlk sahibi olarak yasal miraslnln ml yoksa kullanm hakkna
sahip olan vArisin mi sorumlu olduu problemini yaratabilirdi
(D]8.. 7.8.1B). Bir evi Satml ancak iindeki azatl klelerinizin
orada oturma haklarn korumu olabilirdiniz (18,6.19). Bir b-
lc duvarla evi ikiye blmek yaygn olduundan (8.4.6), iki ay-
r vxrise tek bir ortak at altnda iki ev brakm olabilirdiniz
(8.2.36); veya yasal mirasnrza bir ev ve virisinize de baka bir
ev brakabilir ve bir eve dierine nispetle bir irtifak hakk koya-
bilirdiniz (8.2.35), yani klar kullanm haklarn kstlamak ve-
ya duvarlarna vb. kiri koyma izni vermek. Bir evin yasal akibeti
iin bylesine karmak olaslklarn olmasr, blnmesinden ve
kiralanmasndan ve sahibi zora dtnde evin kullanmnln
deitirilmesinden bir sonu karmay gayri meru yapmakta-
 RoMA KENTlNDE sEKNER VE TcARET RoMA KENTNDE sExNtER VE TcARET

dr. Eer Pompeii'nin en gsteriIi sekinlerinden birisi olan,

instrLlmentum'u ile birlikte braklm olan demirci dkkdn gi-
princeps coloniae ve oyunlar sponsoru Cnaeus Alleius Nigidius bi (bu sayede azad edilmilerdir) (3l.88.3).
Maius, sahip olduu bir bloktaki dkkAnlarr, daireleri Ve evleri Bunlar sadece, ok karmak bir tablonun rnekleri olarak d-
kiraya vermise bu, paraya skt veya kenti bezginlikle terket- yasal,
tii anlamna gelmez, ancak miras, satt Veya hatta karSlnln e_ a kap-
yizi gibi ne ekilde eline gemi olursa olsun, bir mlk biriminin keolo-
deerinin farkna varmakta olduu anlamna gelir. jik kalntlarla ilikilendirme abas bakmlndan bir ak kap
Son olarak, taberna'|arn yasal kaynaklarda orLaya k, ya1n1- vardr. Ancak bu yasal kantlarn Pompeii ve Herculaneum al-
h bir ekilde allabilir. Dkkinlar (sklkla 'iler' yani negoda slndan iaret ettii olaslk, eitli byuklklerdeki pek ok ayrk
ile akmaktadr) deerli bir kira geliri kayna olarak grl_ fiziksel birimin, ok daha az sayda mlkiyet birimi oluturmu
mt. Bir konutun kullanm hakkna sahip kii, vasiyet etmi ki- olmasdr. Dkkin, daire ve konut kmeleri, deerli birer kira
inin kendisinin iletmi olduu dkkinlar kiraya verme hakk- gelir kaynar olan mlkiyet birimleri yai insula'lar oluturmu
n kabul ettirmek konusunda endieli olabilirdi (7.1.27.1). Bir olabilirler. Byle kmeler sadece, kiralar, azatl kleler ile iin
konutta dkkAn amak konutun deerini artrrdr Ve noktasal dolayl olarak yrtlmesi veya institore'ler ile dorudan yr-
bir mlk zerindeki gibi masraflarn geri deme yukmll lmesi gibi eitli ekonomik ilikiler iin deil ama ayrca eit-
belirlenirken, konuta bir finn veya bir dkkin eklemek gibi ,ya- li sosyal yukmllk balar ve politik destek iin de gerekli te-
rarl' masraflar (uri1es impensae), zevk baheleri, emeler, meli oluturmu olabilirdi. Geri blgedeki ticaret iinde azatl
mermer kaplamalar veya duvar bezemeleri eklemek gibi tama- kleler aka ne kmsa ve gerekten de, hem kendi gayrec-
men zevk iin olan masraflar (voluptariae impensae) birbirin- leri ve hem de sahiplerinin vasiyetlerinden faydalanmak suretiy-
den ayrrmak gerekliydi (25.1.6 ve 50.16.79). Alrkatlar, 'lksler, le nemli mlk sahipleri olarak ofiaya km olmalar olasysa
212 konusu bakmndan olduka yksek bir etik Vurgu kullanrlar, da, yerel meclislerin yeleri tarafindan temsil edilmi ynetici 273
rnein km bir ortak duvardaki bezemenin onarmlar iin sekin tabakann da ayrca, nemli Ide kentsel mlk sahibi
istenen msrife taleplere izin vermezler (Ulpian, 39.2.40 ksm ve ileticisi olmasr mmkndr. Eer durum byleyse, bu kant-
'non immoderata cuiusque luxuria subsequenda'), ancak bir larda, balangta tm gelirini topraa borlu olmu varsayrmsal
popina olarak ad ktye km konutlar veya kumar mekAnla- bir sekin tabakann dn grmee gerek yoktur.
r hari, taberna'|ar onaylamadklarna dair bir iaret gster-
mezler (47.10.26, baknz Hermansen l9B2).
Taberna'|arn en fazla ele alnd balam, on drdnc kitap- Soszler
taki actio institora balamdr' Taberna'|arln normalde, mlk
sahibi iin nsdrores olarak hareket eden kleler Veya azatl k- Buradaki tartrmam, Roma kentinin sekinleri ve ticari faa|iyeL
leler tarafindan iletildii dnlmtr, bu yzden de, mali arasnda ideolojik ve fiziksel bir uzaklk olduu hakknda sahip
kontratlar asndan mlk sahibini yasal1-kmlle tabi tutar- olduumuz baz varsayrmlarr krmay amalamtr: gznne
lar (baknz Harris l980). rnein pelerin ve keten giysi gibi iki aldm konu ekonomi deil tavrrlar olmutur. Burada tartI-
ii, veya biri Buccinum'da ve teki Tiber'in karsnda olan ayn m olan hibir kanrt, tarmn ekonomide baskn olduu veya
iin iki ayr ubesini yrtmek iin ayn kleyi kullanabilirdiniz topraksahibi politik bir sekin tabakann arasrnda tarmsal -
(14.4.1+16). Bir vasiyet ile size braklm olan bir dkkin, kle karlarn hakim olduu nermesini rtmemektedir. Ayn e-
nstitore'|eri ve stou da ieren gerideki ekipman yani instr- kilde, kendilerini ekonomik, sosyal ve kltrel olarak toprak sa-
mentum ile birlikte bir paket olarak gelebilirdi (33.7.13). Tabii hiplerinden farkl grm bir kent burjuvaslnln ortaya kn
ki, bir dkkin azat|bir kleye veya kleye brakm da olabilir- da nermemektedir. Ancak, tarmsal karlarn hakim olduu
siniz; rnein iletmeleri iin Lucius Ettychus ve Pamphilus'a bir dnyada kentlerin ve ticaretin nasl geliebildiini, burjuva
 RoMA KENT,or srxNtER VE TcARET RoMA xENTlNo sxlNtER VE TcARET

ve toprak sahipleri arasrnda nasl bir husumet Ve atma duru- eref avlusunun etrafinda demokrasinin yk-
mu olumadn aklamak konusunda bir ilerleme kaydedebi- selen dalgasnn srklemi -bunlar,
olduu alvyonlu top.ui yu
lir. Cicero'nun dnemindeki beyefendi ticareti hakir grebilir- da deiik ilerin, derebeyinin etrafinda kmelenmi ol-
di, ama ayr.l Zamanda da lks yaam tarzy|a ticareti tevik ede_ duu daha ilkel zamanlarn bir mirasr olsun veya olma-
bilir, dardan kle alarak ve onlarr sonradan azad ederek tica- sn- kk dkkinlar Ve atlyelerin, rnein bir ayakka-
bc veya bir terzinin srralanmr olduu, hili mevcut o bir-
ret iin eleman salayabilir, kendi mlkleri iinde, hatta kendi
ka eski kent konutundan birisiydi ...; ayakkab tamiri de
evinin iinde bile ticarete mahsus yaplar oluturarak kazancrn-
yaPan bir kapc, hem tavuk beslemekte ve hem de iek
dan faydalanabilir ve hatta politik destek iin tccarlara ynele-
yetitirmektedir ve ta br uta, eski bina iinde bir ,Kon-
bilirdi. tes'vardr.
Antik kent ve ortaa kenti arasnda yapsal bir karthk oldu- (Proust, The GuermantesWay, blm t)
unu Weber belirtmi ve Finley de dorulamt. Bana gre, bu
kartl hafifletmenin ve antik kentin onlarn ifade ettiinden Bugn bile byle biimler vardrr. Garip bir ekilde, Maiuri,nin
daha 'modern' olduunu gstermeye almannfaz|a bir yara- varsa1amlarn dorulayan bir ey ada Napoli'de mevcuttur.
r yoktur. Belki ikisi de antik dnemdeki ticaretin nemini dik-
kate almam ve bir kartlk uruna orta adaki ticaretin ne-
mini abartmlard; belki her ikisi de ayr|ca,'ideal tipler' ya da
'modeller' kurmak iin hem antik dnemi hem de orta a ge-
reinden fazla sadeletirmilerdi. Ancak temel tartma, Yunan-
izilen kartlklar ne srmektedir:
Roma devletindeki kent,/krsal ilikisinin, onun hem siyasetine,
toplumuna ve kltrne ve hem de ekonomisine temel olduu Napoli'nin, dnyada tamamyla popler mahallelerin
ve bu ilikinin de tarihsel olarak farkl olduudur. Bu anlalma- olmad tek bnik kent olduunu hi dndnz m?
27\ 275
s zor farkll rgulama istei ise kesinlikle doruydu (baknz Turin veya ikago gibi ar sanayi kentlerinde tipik olan
Hopkins 1978). alt ii srnrfinrn aznlk mah3lleleri bizim kentimizde hi-
Weber Savunucusu olmayan Maiuri iin, genellikle zengin ve bir zaman varolmamrtr. Napoli'de, alan snf bodrum-
fakirin, gzel ve ticarinin, lks ve sefilin artC akmlarna larda, soylular 'primo piano nobile' denen katlarda ve
sahip Pompeii ve Herculaneum'daki fiziki kanrtlar, soylu kentle- burjuvazi de yukar katlarda yaamtr. Bu dikey tarz sos-
rin bir d iinde olduklarn ne srmt. Ancak ayn kant- yal katmanlama bariz olarak srnflar arasndaki kltrel
lar olduka deiik sonulara da iaret edebilirdi. Kendi sosyal dei-tokulara izin vermi, snf ayrmn en kt larafla-
iliki ve etkileim dokular olan modern bat dnyasnn endst- rndan birini yani fakir ve zengin arasrnda her zaman
ri kentleri hakkndaki varsayrmlar bir kenara brakmaya bala- mevcut olan byk kltrel farkllamay engellemitir.
malpz. Zenginlerin, ekonomik ve sosyal glerinin kayna (De Crescenzo, Cos parl Bellavista, r9B0, l00)
olan, onlara baml kiilerle, klelerle ve azat| klelerle, yana-
malarla ve kiraclarlayanyana yaadklar bir dnya kurgulama-
lyz. Bu bakrmdan, garip olan Roma dnyasl deil ancak kedi
dnyamz olabilir. Italya'daki endstri-ncesi kentlerin incelen-
mesi bize ok ey retebilir Heers (7977) tarafindan Teekkrler
-Jacques Ceneviz klanlar-
ok canlr bir ekilde betimlenmi olan ortaa
nn acnj'lerinden, dkkAnlarn yer ald zemin kat arkadlar
ile Rnesans Roma'sn palazzo'|arna kadar. Ya da, Proust'un
Htel de Guermantes betimlemesinin artrdr Fransa'y d-
nebiliriz:
 RoMA KENTtNDE sEKNLER VE TlcARET RoMA XENTlNDE sEKlNtER VE TcARET

KAyNAKA
Andreau,J. (l973)' 'Histoire des s6ismes et historie 6conomiqte: le tremb_
lement de terre de Pomp6i (62 ap. J.-C.)' , Anrales E.S.C' 28,369-95.
Argelone, R. (1986), L'officina coacti]iaria di M. Vecilio Verecondo a Pom-
pei. Napoli.
Bates, Wendy (l983), 'A spatial allalysis of Roman Silchester', Scottis.l Arc_
haeological Review 2 (2),73M3.
Boetlits, A (1934), 'Remarks on the develoPnent of domestic architecture
in Rome', AmericanJournal of Archaeology24, 158-70.
Braund, S.H. (1989),'City and country in Roman satire', S.H. Braund
(der.), Sare and Society in Ancient Rome iinde, 23-47. Exeter.
Carandini, A. (1989), 'Le origini di Roma', Archeo. Atta]iti c/el Passato 48
(Febbraio) 48-59.
Castr6n' P. (1975), ordo populusque Pompeiants. Polity and Society in Ro-
ma Pompeii. Roma.
Clark, P. ve Slack, P. (1976), English Towns in Transition 1500-1700. Ox-
ford.
Clark, P. (der.) (1984) , The Transformation of English Provincial Towns.
Londra.
D'Arms, J.H. ( l98l ), Commerce and Social Standing in Ancient Rone. Har-
vard.
D'Arms,J.H. ve Kopf, E.C. (der.) (19B0)' Ronan Seaborne Comnerce: Stu-
dies in Archaeology and History, \.f.4-4R 36, Roma.
Della Corte, M. (1965), Casa ed abitanti di Pompei. 3, Bask. Napoli.
Etienne, R. ( l960) Le Quarter nord-e st de Vo]ubi]is. Paris.
'
Finley, M.I. (1577),'The ancient city: from Fustel de Coulanges to Max We-
276
ber and beyond', Comparative Srudjes i Society and History 19' 305-27.
fiacMullen, R. (1974), Roman Social Relations E0 B.C, to A.D.2g4. New Ha-
ven'
Maiuri, A. (l942), L']tima fase edilizia di Ponpei. (Italia Romana: Campa-
nia Romana II). Roma.
Maiuri, A. (1958), Ercolano. I nuovi scavi (1927-195g), 2 cilt. Roma.
Mairri, A. (l960), Pompeii. Novara.
Miskimin,_H.A., Herlihy, D. ve Udovitch, A.L. (der.) (1977), The Medieval
Ciry. New Haven
Moeller, yy.O. (1976), The Wool Trade of Ancient pompeii. Leiden.
Morel,J.-P. (l9B7), 'La Topograplie de l'artisanat et d; commerce dans la
!.ome_ antiqte' , L'Urbs. Espace irbain et histoire (CoIl. Ec. Fr. Rome g8),
127-55.
Pagano, M. (l987), 'Una iscrizione elettorale da Ercolano', Cronache Erc.-
Ianesi 17, l5l-2.
Patten,J. (1978), English Towns 1500-1700. Folkestone.
Platner, S.B. ve Ashby, T. (1927), A Topographical Dictioary of Ancient Ro-
me. Londra.
Purcell, N. (1987), 'Town in country and country in town', Ancient Roman
Vi]]a cardens, der. E.B. MacDougall iinde, l87-20g. Dunbarton oaks.
Ramage, E. (l973), L]rbanitas: Anciet Sophistication and Refinement,
Norman, Oklahama.
Raper, R.A. (1977),'The. analysis of trre urban srructure of pompeii: a soc!
ological examination of land-use (semi-micro),, D.L. Clarke (dJr.), Sparial 277

Economy and Society in Acient Greece (l98l) iinde yeniden baslmtr, Arc h ae o logy iinde, l 89-22 l . Londra/New York.
3-23. Londra. Raper, R.A. (1979),'Pom implications,, B.C. Burn_
Finley, M.I. (1985) , The Ancient Economy.2. Bask. Lordra. Kingsbury (der SoZiery: Iterdisciplinary
!am..veJ.
Frier, B.W. (1980), Landlords and Tenants in Imperial Rome. Princeton. Studies in Social Area An International Series cilt.
59.
Garnsey, P.D.A. (1976),'Urban propertyinvestment', M.L Finley (der.), Sa-
dies in Roman Propertyiinde, 123-36. Cambridge. Rostovtzef M. (t957), Social and Economic History of the Ronan Enpire.
2. Bask. Oxford,
Garnesy, P. ve Saller, R. (1987), The Roman Empire. Economy, SocieQ and
Culture. Londra. schulz-Falkenthal, H. (19JJ)l'Die Magistratenwahren in pompeji und die
Gassner, V. (1986), Die lhufldden in Pompeii (Doktora tezi, Viyana niv.
Kollegien', Das Ntertum 17, 2+92,
178).
Th6bert, Y. (1987), 'Privare life and domesric
P. Veyne (der.), A History of Private Life. I.
Harris, W.V. (1980), 'Roman terracotta lamps: the organisation of an in-
dustry',./RS 70,72U5.
n, (ev., A. Goldhammer) iinde, 319-409.
Tinh, Tran Tam (l98B), La Casa dei Ce-vi a
Heers, J. Q977), Family Clans in the Middle Ages. Amsterdam, New York, Wallace-Hadrill, A. (1990),.'The social-spread of Roman luxury: sampling
Oxford.
Herlihy, D. (l977), 'Family and proper in Renaissance Florence', Miski- Prmpeii and Hercrlaneum', Papes of the British Schoo] at R6me (il,
du).
min, Herlihy ve Udovitc
Hermansen, G. (1982), L,ife. Alberta. WaIlace-Ha.drill, A. (yaknda), 'Houses and lrouseholds. Sampling Pompeii
and Herculaneum', B. Rawson (d,er.), Marriage, Divorce, nia c"niar"i in
Hopkins, K. (1978), 'Ec classical antiquity',T'
Abiams ve E.A. Wrigley says in Economic His' Ancient Rome ii-de. oxford.
Weber, Max (1958), The City, eviren ve editr D. Martindale ve G. Ne_
i. Amsterdam, .wirth. New York.
anali nel tessato
una citti antica
iinde 75-102. Roma.
 l

Roma kentlerinde mekAsal orgarizasyon ve

toplumsal deiim

Dominc P"o"g

Kent toplumunun karmak yaps kentin fiziki karmakhn-

da yansr. Sosyal ve ekonomik ilikiler yaplanm bir evre ge-
rektirir: yanama, hamisini belli bir zamanda belli bir yerde bek-
leyeceini bilmelidir, alveri eden, ticaret saatleri iinde paza-
r bulmaldrr ve bunun gibi. Bu yaPrya en byk gereksinim du-
yulari yerler, olas sosyal ilikilerin Saylsrnrn ve kapsamnln en
fazla olduu byuk yerleimlerdir. Kent kullanrcsrna ynelik en
nemli bilgilerin pek ou grseldir. Kentsel tesislerden fayda- 29
lanmak iin nce bunlarrn tannmasr gerekir; kamusal yaprlarn
farkl biimleri ve bazyap tiplerinin konumuna ortak yaklam-
lar kent alanrnn kullanrcya-dost niteliini arttracaktr. Top-
lumsal davranrln deiik biimleri, ewelerin alglanan uygun-
luu ile az ok uyumlu hale getirilmitir ve bunun sonucunda
yap|ar, belirli tepkileri elde etmek iin tasarlanmr ve bezenmi-
tir. MekAn, toplumun gereksinimlerini karlamak zere yap-
landrldndan ve toplumsal hayata ekil verdiinden, bir ken-
tin mekinsal organizasyonu sosyal organizasyonu zerine k
tutmak zorundadrr.
Ken t toplumunu, mekn sal organi ZaSy on kanr tlarna day ana-
rak almak olduka nemli bir yazn oluturmu ve eitli sos-
yal kuramlara katkda bulunmutur (eletirel bir inceleme iin
baknz Saunders 1986). Byaz, byle kuramsal konulara ok
detayl olarak deinmeyecektir (geri yapsalc dnn etki-
sine ok ey borlu olduunu belirtmek gerekir), ancak bunun
yerine, deien mekinsal dzenlemelere bakarak deien sosyal
dzenlemeleri yeniden kurgulama gibi belirli bir aba zerine
younlaacaktr.
 RoMA KENTIERlNDE MEK^NsAt oRcANzAsYoN VE ToPLUMsAt DEM
Klasik kentlerin pek ounda, mekin ok belirgin olarak d-
zenlenmitir. itinal bir ekilde dzenlenmi sokak planlarr, so-
kak ve mlk snrlarrna srekli ballk ve kentsel ve krrsal ara-
sndaki net a)4rmrn tm, kentsel mekinn zerinde sk dene-
timlerin mevut olduunu kantlamaktadr. Bu denetimler esas
olarak, topran blnmesini, mlk tartmalarnn bir Sonuca
balanmasn ve vergi yukmllnn tayin edilmesini kolay-
latrmak iin kurulmutu. Mekinn dzenlenme ekli ayrrca,
denetlenen bir kentsel evrenin yaratrlmasrna katkda bulun-
mu ve polis gcne sahip olmayan antik kentteki dzenin ko-
runmasl iin gerekli olan tutumlarrn ve toplumsal kurumlarrn
ekillenmesine yardrmc olmutu (Nippel 19B4).
Buradaki yaz|n|n amaclna ynelik olarak iki temel mekinsal
organizasyon biimi tanrmlanabilir. Bunlarn ilkinde mekan,
toplumsal kullanm tevik etmek iin yaplandrlmltlr; sosyal
ballk, belirli ve tanrmlanabilir konumlarla ilikilendirilmi fa-
aliyetler gelitirerek artrlmtr. Byle bir yaklamda, yani bir
ierme stratejisinde sosyal dzen, topluluk karlarnn kamu
. kullanm ile denetlenen bir kentsel mekinda tanmlanmas ile
tevik edilmitir. Buna kart olarak, istenmeyen kiileri ve faali-
28o yetleri dlamak ve caydrmak ve bylelikle de mekin daha ka-
bul edilir kullanrmlara ayrmak iin mekinn yaplandrlabile-
cei dlama stratejileri gelitirmek de mmkndr' Bu ayrrm,
zel ve kamusal arasndaki a)lrlm ile her Zamar. ayn deildir:
mahremiyete bak alar deiik stratejileri yanstacak olsa bile,
zel mekin iine alabildii lde kamusal mekAn da dlayabi-
lir. Bu mekinsal organizasyon biimleri, kamusal yap projeleri
ve kanunlarnn bilinli sonular olabilir veya ekonomik ve sos-
yal basklarn bilinsiz (ancak yine toplumsal olarak belirgin)
bir sonucu olabilirler; esinlenmi olsalar da fiziki ifade bulurlar
ve bu yzden de arkeolojinin mevcut kanrtlarr ile allabilirler.
Btn kentlerde, katlm davet eden ve dlayan bazr tasarrm
eleri birlikte bulunur. P|aza|ar, Portikolar ve geni bulvarlar,
kentte oturan ve ziyaretiyi sivil hayatn baz alanlarrna davet
edebilirler, ancak baka yerlerde duvarlar, mlk snrlar Ve te-
mel tesislerin yokluu veya pahall belirli kullanm tiplerini
tevik etmeyebilir veya dorudan nleyebilir. Ancak, bu strateji
lere deiik zamanlarda ve yerlerde yaplm olan greceli nr-
gularda nemli farkllklar vardr ve bu farklhklar kentsel top-
lum almalar ierisinde gereklidir.
RoMA xENTtERNDE MEK^NsAt oRGANzAsYoN VE ToPtUMsAL DElM
Bu makalenin amac, dier rneklerle birlikte eSaS olarak Ro-
ma-Britanyas ve Galya hakkndaki kantlara deinerek, idari bir
rol olmu olan Roma kentlerindeki sekin gruplarnn genel-
likle mekin zerinde bir denetim salayabilmi olduklarn ve
kentin stats, konumu ve dnemine gre, ierici stratejilerden
dlayc stratejilere doru byuk bir vurgu deiiklii olduunu
tartmaktr. Bu deiikliklerin, sosyal bahlk merkezleri olarak
pek ok kentin nem bakmndan sonunda de gemesine
yol am bir srecin bir ksmn oluturduklarr ne srlm-
tr. Bu de, sekinlerin toplumsal etkileiminin merkezi ola-
rak zel konutun veya villann nem kazanmas elik etmitir.
Bu deiiklikler ayrrca, kent kkenli ticaretin bir zenginlik olu-
turma aracr olarak rolnn azalmasyla da balantl olarak g-
rlebilir; baz ge Roma kentlerinin pazar|amafaaliyetlerine ke-
sin olarak hogr gstermediini ileri sren kanrtlar vardr. Ba-
z deiim eleri i.. uirinci yzyldan itibaren belirginse de,
sre en ok LS. ikinci ve nc yiizyllar bopnca hzl olmu-
tu Ve en azndan ksmen, kent aristokrasisinin, bu dnemde de-
imi olan kaderlerine kar duyduklar bir tepkiden kaynak-
lanm gibi gzkebilir.
z8
Kent planlams ve kent planlan
Yakrn zamana kadar, antik dnem kent planlamasn ileyen
pek ok alrma, birka nemli istisna dnda (Rykwert l976 gi-
bi), kent morfolojisinin balangcnr ele almtr. Roma italya's
iin bu, Yunan ve Etrsk etkilerinin bulunmasrn iermiken
(Boethius 1960; Ward-Perkins 7974), snrlardaki eyaletlerde
dikkat ordunun ve kale planlamasnn etkisi zerine younla-
mtrr (Frere 1977; Crummy 19B2). Sokak sistemlerinin nasl,
kent yaamrnn konumland yerler olarak anlalm ve alg-
lanm olduu dahaaz ilgi ekmitir. Yakn bir zamanda MacDo-
nalds, Roma kentlerindeki kamusal ak alann mimarisi hak-
knda yapt analizde dengeyi yeniden salamaya almt:
zellikle, bir 'omurga' olarak adlandrd 'geitlerin ve p|azala-
rn yol- benzeri znn' nemini aratrmaktadr (Mac Donald
1986,3). Pek ou Akdeniz eyaletlerinden seilmi bir dizi rnek
ile, Roma kentlerine giden ana gzergihlar bo1unca grsel ve
mekinsal odaklarn yaratrlmasna verilmi olan nemi gster-
 RoMA KENTLERINDE MEK^NsAt oRcANzAsYoN VE ToPtUMsAt DElM
meyi baarmrtrr. rneklerinin pek ounda, mimari karmak-
l organik bir byme sreci yaratmtr. Kentler, merkezi bir
forum, agora veya bir grup kamu yaplst etrafinda tek bir odakla
dzenlenmiti, ancak kentler bydke, ounlukla kent kap-
larrnrn drnda, ikinci odaklar gelimiti. Bu srecin sonucu, zi_
yaretilerin kamusal alk alanrn iine hemen ekilmelerini ve
kentlemenin yol amr olduu sokak planlarndaki dzensizli-
e ramen kent merkezine giden net bir yolun olumasn sa-
lamak olmutu. Bu kentlerin mimari vurgularr, ziyaretilerin
kentsel alana gelmelerinin beklendii ve ho }arland konu-
sunda ok az kuku brakmaktadr. Mmkn olan yerlerde, ka_
musal yaam tek bir ekirdekte toplanmrt, aksi durumlarda ise
bu ekirdekten kan Veya ona doru giden, birbiriyle net bir e_
kilde balantl bir dizi mekin boyunca toplanmt. Bu mekin-
larn denetimi, ilerinden geen insan akmlar ve buralarda y-
rtlm olan eitli riteller ve enliklere topluluun katrlmr
ile garanti altrna alrnmt (dini ve sivil trenlerin pek ounun
kamu binlarrnrn iinde deil de nlerinde gerekletirilmi ol-
duunu hatrlamak gerekir). Bu ak alanlar bo ve itici brakrl-
mamrt, ancak ounlukla heykeller gibi mekinr hem insan l-
z,82 eine indiren hem de toplumsal bar artran ideolojileri des-
teklemi kk antlarla doldurulmutu.
Hem ziyaretileri ho karlamak ve hem de kensel nfusun
sosyalleebilmesi iin birtakm alanlar salamak iin tasarlanm
bu btnlemi kentsel mekin izlenimini, kuzey-bat eyaletlerin-
deki baz kentlerin planlarr desteklemiyor gibi grnmektedir.
Richard Reece, :zgara dzenli sokak plannn iki ekilde uygula-
nabileceine dikkat ekmitir: ana yollar (cardo maxmusve de-
camanus maximus) merkezi bir adaya veya plazaya gidebilir ve-
ya hi kesintiye uramadan kentin bir ucundan tekine devam
edebilirlerdi (Reece 1985). Ana yollarn kentsel alan dorudan
gemedii birka rnek bulmutu. Bu kentlerin, MacDonald'n
incelemi olduklarnn aksine, kaplarnrn dnda belirgin hi-
bir meknsal oda yoktu ve ziyareti iin hibir yardrm, hibir
alglanabilir grsel doku sunmuyordu.
yleyse MacDonald ve Reece'in almalar, iki birbirine kar-
lt kentsel tasarrm yaklam tanmlamr gibi grunmektedir. Bu
deiiklikleri, allan blgeler arasndaki genel kltrel ve ik_
limsel farkllklar baznda aklamak caziptir, Byle etkenler
phesiz ki kent planlamasndaki blgesel eilimleri etkilemi-
RorA KENTtERlNDE mrxANsl oRGANzAsYoN VE ToP.U^^sAt DEM
tir, ancak bir kentsel formdan tekine doru bir oluum tanrm-
lamak da olasdr. Bu oluum, kent ekirdeindeki kavak d-
zenlemesinin allmas ile ilgili olarak ileri srlmtr (cardo
ve decamanus'un birletii yer). ostia ve Pompeii gibi baz er-
ken italyan kentlerinde .okuku, dorudan foruma"alr (ekil
1) ve hatta forum plazasndan dorudan geen bir trafik bile
olacaktr. Bu, forumun sokak sisteminin oda olarak korundu-
u ancak trafiin plazann merkezinden gemesinin engellendi-
i tasarm, kuzey-bat eyaletlerindeki kentsel kurulularda pek
tercih edilmemitir. Bu genellikle, decaman]S,l forumun ke-
narlarndan birine ynlendirm ek ve cardo'nun gzergihn en-
gellemek iin bir bazilika, portiko Veya tapnak kompleksi ina
etmek suretiyle gerekletirilmitir. Bu sklkla, cardo ve deca-
manus'ur. bir T-kavak ile forumun bir kenarnda birlemesine
ve cardo'run forumun aksi tarafinda kalan uzantrsnrn genellik-
le nemsiz bir yol olarak deerlendirilmesi veya hatta tamamy-
la ortadan kaldrlmas ile sonulanmrtrr. Geni anlamda bu ti-
Pe uyan planlar Verona ve Milano'da (ekil l) vardr ve Roma
kalesi iin de bir model olmu gibi grnmektedirler. Bu T-kav-
akl plan, Servius'un, her gerek kentin kapsr, ana cad-
desi ve tapna olmasr gerektiini syleyen yorumunu akla 283
getirmektedir (Ad Aen 7'422). Yollar iinden gemese de fo
rum yine sokak sistemi iin net bir odaktr. Mac Donald'n
(1986, 18) forumu, 'Sadece ilevleri ve sembolik nemi bak-
mrndan deil ama ayrrca ana kaplarla ve bunlarn tesindeki
baren yeni ve nemli lde deiik bir yaklam da benimsen-
miti. Bu kentlerde forumlar artk sokak sisteminin ortasrnda
deil ama cardove decamanus'un ortasndan getii nsula'|ar-
dan birinin iine yerletirilmiti. Bu, kuzey-bat eyaletlerinde
ska uygulanml, Reece'in betimlemi olduu merkezi bir ada
veya plazas olmayan kent tipi idi (Aosta bunun erken bir rne-
idir, baknz ekil l).
Roma-Britanyas'ndaki en erken ve en nemli kentlerden olan
Londra ve Verulamium'un (her ikisi de yaklak .S. 50,ye tarih-
lenmitir) kamusal ak mekina odaklanm sokak planlar var-
d (ekil 1). Philip Crummy (1982) ayrlca, colonia'larn forum-
 RoMA KENTLERNDE MEK^NSAt oR,cANzAsYoN VE ToPtuMsAt DElM R.MA KENT.ERNDE MEX^NsAt .RGANzAsYoN VE
ToPtu^^sAt DEM

larrnrn nceki kalelerin principium'larnn zerine

yerletiril-
mi olduu Ve bunun sonucunda da kent iin bir
odak noktas
salam olduklar baz rneklere dikkat
ekmitir. Ancak Exe-
t
ter'de, via principalis'i (cardo'nun eiti) uia decamanus
L

ile bir-
letirmek ve bylelikle de kentin
ekirdeini bir yollar kesilmi
I

ne evirmek zere principium'lar yklmt. Beki

de en ariz
deiiklik, erken Roma dnemine ait cardo,nun
I

I
dorudan foru-
mun giri
I
\t
k ge birinci yzylda foru-
mun bir
b
duu Silchester,de (ekil 2) y.P,,-,u
Roma-Britanya dnemi forumlarnn pek
J:l'#J#;:HlTL:i
ou, ana .uja..?i.,
kesiimine bitiikti ancak sokak sistemi iin asl
referans nokta-
lar oluturmamlard; bu Caerwent'in plannda
da grlen bir
dzenlemedir (ekil 1).
Benimsenmi olan plan
de tarihini yanstyor gibi
c de kamusal mekin, daha
trafi ile ba edebilmek iin d
mektedir (Milano'yu Aosta ile veya Londra,y Caerwent
ile kar-
t-
ellikle de Silchester
284
l ln, ayrrcakrono- 285
t__
,1 r.
d t-
1
Forumlar ve kamu yaplan

Forumun tasarlanmas, evreleyen sokaklarn dzenlenmesin-

de grlen yaklam
dr. En erken forum
lar tarafndan ewel
c
0 cak ilerici deiiklikler tam ola
kin yaratacakn (.. l50 gibi
ve arkasndaki karmakark
ekil l. Baz Roma kentlerinin planlar: nun eklenmi olduu Pompeii'
a: Pompeii (sadece erken kent) masrnda olduu gibi). Daha resmi bir yaklam,
b: Milano (gee Cumhuriyeti dneme ait duvarlann yapmndan nce) tren mekin-
c: Londra (erken Flaan forumu ile birlikte en erken sokak plan) olduu (Trajan,n forumunda
d: Timgat (sadece planlanm yerleim) ndularr saklamak iin perde du-
e: Caerwent
f: Aosta
forumunda olduu gibi) oldu-
Kk sokaklar krk izgiyle gsterilmitir. f=forum r rneklemektedir. Ge Cum-
huriyet ve Erken imparatorluk dnemlerindeki
t"r./io/" L
 Rolt^A KENTtERNDE MEK^NsAt oRcANlzAsYoN VE ToPtU^^sAt DEM
RoMA KENTLERNDE MEK^NsAL oRcANzAsYoN VE ToPtUMsAt DElM
iit
t, ,,i'
i1'
n
i

l
I
ll
rl

dan baka yap formlarr da mekinr tanmlamrt, zellikle de ta-

286
28

me maruz kalmalarna imkn salam olacakt. Deiik ksmla-

rn deiik srnrflara ve sosyal gruplara ayrlm oldu amfitiyat-
lr
l.
ro ierisindeki oturma dzenleri, mekAnsal dzenlenmelerinin
|
tl nasl sosyal dzenlemeleri yansttnn ak bir gsterimidir
l
ll
0 h (Rawson l9B7).
I
Kentsel alann d kenarlarnda veya dorudan dnda pek
ekil 2. Roma dneminde Silchester. Plandaki en erken e, 'topraktan ok amfitiyatro yaplmt. rnein, Trier'di amfitiyatro keni s-
yaplm i setin' noktalanm plandr, en 8e e kent duvardr. nrrrnda konumlandrrlmt ve kentin hem iinden hem de d-
f= forum

Galya kentlerinde forum genellikle, bir portiko arkasnda slra-

lanmr dkkinlarla ewelenmi ve belirli kaplardan girilen bir
p|azadan olumaktayd. Normalde, bir uta bir bazilika ve karl-
sndaveya bitiik p|azadaCapitoline lemesine atfedilmi bir ta-
pnak vardr. Roma-Britanya dnemi forumlannn pek ounda
p|aza, baz rneklerde tek bir kapdan ulalan, bazilika nnde
konumlanmr, tam olarak kapal bir avluya indirgenmiti.
ve Cirencester'de olduu gibi, Esmonde-Cleary 1987, 177). Bu
Sonuncu olgu, bu yaplarn inaasnrn
ok masraflr olmasndan
ziyade daha ok kent iin nemsiz olarak kabul edilmi oldukla-
rrnr ne srecekti. Bu yzden de, Roma-Britanyas,nn pek
ok
 RoMA KENTLERNDE uxANs oRGANzAsYoN VE ToPtUMse ol
RoMA KENTIERNDE MEK^NsAL oRGANzAsYoN VE ToPtUMsAt DEM

alnmr bir konudur), bir kentsel alana net olarak tanmlanmr

kentindeki kamu yaplarnn greceli azl, Britanya'l sekinle-
bir snr getirmilerdi. Srnrrlar, Roma'nn en erken dnemlerin-
rin rekabet tarz sosyal tehire yatrm yapmakta olduklar bir za-
den beri toplumu aprmak ve dzene sokmak iin kullanlmt
manda, toplu faaliyetlere verilen deerin azaltlm olduunu
ve eitli kurallar ve ayinlerle benimsenmiti. zellikle Rykwert,
yanstabilir. Britanya u bir rnektir ancak imparatorluk ieri-
kent srnrrnn gcne: 'tehditkir bir gle yklenmi yasaklan-
sindeki sivil yap projeleri de, ikinci yuzylda ulat zirveden
m bir toprak paras', ve bir kentin kaplarndan ieri girmenin
Sonra, greceli olarak srradrr hale gelmitir (baknz Johnston
dini bir hareket olarak grlm olabi}eceine dikkat ekmiti
l9B5, 125; Ward-Perkins 1984). Ge Roma dnyasnn deimi
(Rykwert 7976,137-9). Bunun Sonucu olarak da snr kavram ve
ekonomik ve politik koullar gznne alndnda, bu kendi
kensel alanrn kutsall, kent ierisindeki sosyal davran ekil-
bana alrtrcr deildir, geri kamusal yap tiplerinin pek ou-
lendiren gl aralar olmutu. Byle srnrrlarrn iaretlenmesi
na yaplan yatrrmlarrn azalmasnrn, tm kentsel harcama saha-
gerekmi ve bundan dolay da Roma dnyasnda kent kaplar-
larnJa eit lde grlmediini anlamak da nemlidir' Ayrca,
na, kaprlara ve kemerlere olduka fazla nem verilmi olsa da,
kentlerdeki harcamann bariz olarak azald bir dnemde kr-
bunlar duvarlarla tanmlamak her zaman gerekli grlmemi-
sal alanlardaki baz kamusal yap faa|iyetlerinde bir art olduu-
tir. Erken mparatorluk dneminde, Cumhuriyet ve Augustus
na da dikkat edilmelidir (baknz rnein, nc yzyl. Britan-
dnemlerine ait olan kenti duvarlarla evirme gelenei byuk
yas'ndaki tapnak yaPm hakknda Horne 198l ve yapm faali-
lde terkedilmiti, bu sadece ge ikinci ve nc yzyllarda
yetlerinin kentten krrsala doru daha geni bir sapma yaPmasl
tekrar meydana gelecekti' Bu kronoloji, duvar ina etmenin te-
hakknda Blagg 1981). Bu yzden de, kamu yaPrs hakkndaki
deimesinin, sadece ekonomik mel amacrnln savLlnma olduu grne destek vermektedir
'harcamalara ynelik tavrrlarrn (aslnda sosyal denetimin ak bir biimidir). Ancak, kantlar de-
koullara bir tepki olmad Sonucuna varmak mmkndr.
tayl olarak alldnda, nc yzyln son eyreinden n-
Kamu yaplarr hakkndaki kanrtlar
ceki pek ok rnekte, planlanmam ve Savunma amal dzen-
288 dlayan stratejilere doru bir geliimi 28g
lenmemi kent duvarlarlnln ounlukta olduu aktr.
labilir. Daha nceki kentlerde, kam
Roma-Britanya dnemi kentlerinin duvarlarr, taktiksel olarak
alanlarrn, ak forumun Ve dini alanlarn tasarm, topluluun
serbeste birbirine karmasrn varsaymt' Ge Cumhuriyet D- ok kt tasarlandklarnr gsterecek sayrda detayl incelemeye
maruz kalmtr. rnein, Londra'da, yaklak i.s. zoo tarihinde
neminin mimari hamiliinin bir sonucu, baz kamusal faaliyetle-
yaplm olan duvar, o Zaman barnlm olan alandan ok daha
ri, sosyal snf bilincini kuwetlendiren ve denetimin daha kolay
fazlasn evrelemiti. Kentin ikinci yuzplrn ortasrndaki klme-
icra edilebildii binalarln Ve mekinlarn iine ynlendirmek ol-
si dikkate alnmam ve duvarlar daha nceki yaplam alann
mutu. Byle yaplarrn konumu Ve tasarrm ve kullanmlarna
etrafinr kapatacak ekilde ina edilmiti, bunun sonucunda da
konan krsrtlamalar ile, kent sekinlerinin, tehditkAr ya da teki
gereksiz uzunlukta bir engel yaratlm Ve Savunma iin insan g-
trl itici grlen herhangi bir kamu faaliyetini gittike daha
cii ziyan edilmitir. Dahasr, zarar gelme potansiyeli yksek olan
fazla denetlemeleri mmkn olmutu. Byle olaslklarn ileme
nehir kys ge nc yuzyIa kadar Savunmaslz braklmt,
konulmas baz ge Roma kentlerindeki kamusal yaplara kar
Colchester gibi baka yerlerde ise, yapm ilerinin duvarlardan
taknlan tavrrlar krsmen aklamaktadr.
nce kent kaplarnda balam olduuna dikkat ekilmitir. Ge-
nel olarak, Roma-Britanyas kentlerinin duvarlar evresindeki
Kent duvarlan
evlerin buralardan kaldrldna dair bir kantyoktur ama insan-
larn krsal alanlardan, korunmu alanrn iine doru hareket et-
Kent duvarlarrnn, kentsel mekin zerinde ak etkileri vardr
mevcudiYetlerinin etkisini mi olduklarna dair de bir kant yoktur (Esmonde-Cleary 19B7,
n duvarlarna atfedilebile_ l70-1). Bunun Sonucu olarak da, bu duvarlarrn bir saldr korku-
olursa olsun (aada ele sundan dolay yaplm olduklarn iddia etmek zordur, geri
 RoMA KENTLERINDE MEK^NsAt oRGANlzAsYoN VE ToPtuMsAt DElM
kentin emniyetli oluuna ve statsne kar bir gven tazeleme
bakmndan daha genel bir aba olarak grlmesi de olasdr.
Baz ikinci-nc ynzY| Roma-Britanya dnemi duvar YaPm
projelerinde, kent kaplarna ve tanmlanmr srnrrlara verilmi
olan nem Ve savunma gereksinimleri iin ciddi nlemlerin aln-
mamr olmas, Roma'nn Aurelius duvarr hakkndaki bir alma-
ya gnderme yapmak suretiyle daha iyi anlalabilir (Palmer
1980). Palmer, yazrsrnda, duvarrn bir gmruk engelini emniyete
almak ve geniletmek amacyla olduu kadar kenti korumak
amacyla da tasarlanm olduunu Ve esas olarak mali poblemle-
re bir zm olarak yaplm olduunu ne srmektedir. Ro
ma'nn gmrk snrn ilk olarak Augustus dneminde kurulmu
olabilir. Iaretlenmi talar, bu snrnn I.S. 175'de veya bundan k_
sa bir sre sonra onarlm olduunu Ve Aurelius duvarnn bu
izgiy takip ettiini gstermektedir. Kent kaplarnda, pazar mal-
larndan gei cretleri alnmaktayd ve bu pazar yerindeki sat
lardan alrnan nceki verginin yerine gemiti. Yapmlarna yol
am nedenler ne olmu olursa olsun, kent duvarlarbariz bir e-
.kilde, belediye idarecilerinin ticari trafii denetlemesine yardm
etmi olacakt (ayrca baknzJones 1964, 825). Kent kapsndaki
290 kontrol noktalarnda, baka tarz trafikler de denetlenebilir ve i
letilebilirdi; Libanius'un yazlanndan, drdnc ynzyl Antak-
ya'sn ziyaret eden kyllere ait hayvanlarn, kentten dar bina
molozu tamak zere kent kaplarnda hizmete mecbur tutuldu-
unu biliyoruz (Libanius, oratio 1). Baz ge dnem kentlerinin
dnda kk, duvar tesi yerleimlerin gelimesinin, kent kap- zel ve ei olmayan etkenlere maruz kalmtr.
larndaki gei cretlerinden ve zorunlu taleplerden saknmann
dorudan bir sonucu olduunu tartmak olasdr.
Kent konutlar ve toplum
Kentsel mekin almalannn pek ounda, dikkat, kent bl-
gelerinin tanmlanmaslna Ve nemine verilmitir' Ancak, antik
kentte byle bir blgeleme gsteren ok az kant vardr. Pompe-
ii evlerine ait kantlarn sunduu ekonomik ve sosyal gsterge-
ler hakkndaki almalar (Raper 7977, Wa||ace-Hadrill bu cilt
iinde), ticari faaliyetlerin genel olarak ana caddeler ve ke ko
numlarda toplanmasnn tesinde, pek ok blgenin kark kul- dan da ta duvarlara doru bir geliim genellikle ikinci yzylda
lanmlar ierdiini ve hem zenginleri ve hem de fakirleri barn-
RoMA KENTLERINDE oRcANzAsYoN VE ToPtu,^sAt DEl^^
^^EK^NSAt
dlrdln ne srmektedir. Bu, famliave clientelagibi klan ben-
zeri balarn, snf veya ekonomik karlar baznda bir tanmla-
madan daha geerli olduu bir toplum nerebilir; bir paterfa-
mi]ias'n byuk konutunun etrafinda ona baml olanlarn ko
nutlarrnrn kmelenmesi, ortaa Akdeniz kentlerindeki klan-
kkenli toplumlarn karakteristik bir zellii olarak gzlemlen-
mitir (Heers 7977, 146). Pompeii evindeki mimarivurgunun
atrium'dan peristile kaymas ve bahelerin planlanmasndaki gi
bi (Jashemski 1979, 4&8) mekAnn daha resmi olarak organize
edilmesi eilimi, Augustus dneminde deien sosyal ta]vrlar
yanstabilir. Mekinn daha hiyerarik ve resmilemi kullanm,
sosyal farklhklara ynelik artm bir tarr ima eder (aada de-
vamna bkz.).
Pompeii'deki kanrtlar, Zaman iindeki deiim haknda
ok az
bir deerlendirme yaPma imkAn sunmaktadr. Ancak ostia'da,
konutlarn doasnda net bir deiiklik olduu aktr; bu dei-
iklik Erken imparatorluk dnemine ail insul"a'|ardaki zengin ve
fakirin, ticaret ve ikametin karmndan, Ge imparatorik d-
nemine ait zenginlerin domus konutlarnn hkmettii bir ken-
klerin sosyal balamn aydnla-
vardr; Erken Imparatorluk d 29r
ticari hareketlilikten, zengin ve
fakir arasnda daha sonralarr olumu genileyen bir utiruma
kaylmtr (Meiggs |973,235-62). Ancak ostia, dnem iin g-
venilir bir model olarak hizmet etmek bakmndan ok faila
Mimari detaylardaki yaklam deiikliinin allmas ve zel-
likle de, sekin statsnn tehir edilmesine ynelik kantlarn
ticari hareketlilik hakkndaki kantlarla karlatrrlmas, kent
konutlarnn karakterindeki daha yaygn bir deiiklii ortaya
koymaktadr. Britanya'daki kent kurtarma kazrndan sagia-
nan kapsaml bilgi zellikle ok faydaldr nk dkkinlaive
st ak iyerleri, saraylar ve tapnaklar kadar fazla dikkat
ek-
mitir ve birbirini takip eden tm evreler genellikle
ahlmttr.
Byle buluntu yerlerinde dikkat ekmi' arkeolojik olarak en
fazla belirgin deiikliklerden birisi duvar yapminda kullanll-
m yapl-malzemelerinin seimidir. Gney-dou Britanya,nn
nemli kentlerinde, ahap duvarlardan amur duvarlara Ve on-
olmutur (Perring 1985). Ayn zamanda ve olaslkla ayn sre-
 RoMA xENTtERNDE MEK^NsAt oRGANzAsYoN VE ToPtUMsAL DEM
o^^A
KENTLERNDE MEK^NSAt oRGANzAsYoN VE ToPLUMSAt DEM

cin bir Parasl olarak' mozaik demelerin popler hale geliin- vaknda). Ticari faaliyetler, tm kentlerde devam etmiti. Yol ke-
de bariz bir art vardrr ve ilk olarak yeni ve daha karmak yap larndaki binalar ve atlyeler hibir Zama tam olarak ortadan
biimleri benimsenmitir. Walthew (l975), en karmak planl [alkmamt, ancak kent nfusuna hizmet etmek asndan da-
kent evlerinin Britanya'da ikinci yz1ln ortaslna kadar grl- ha aZ Saylda bu tip binaya gereksinim duyulmu olacakt. Baz
mediini ve bunlarrn daha nceki villalarn planlarndan tretil- kentler ve bunlarrn dndaki alanlar daha srekli bir ticari ge-
mi olduklarn gzlemlemitir. Bu yzden de, daha nceleri reklilik gsterebilmiti zellikle de, Ge imparatorluk dnemin-
krsal alanda oturmu olan Britanya'l idari srnrflarln Sonunda deki idari reformlarda daha yksek bir stat elde etmi olanlar,
kent yaamn kabul edip kendi kullanmlar iin kent mlk in- ancak genel tablo ostia'nn sanld kadar srradrr olmam ol-
a etmelerinin ikinci yzylda gerekletiini syleyen Walt- duunu ileri srecektir.
hew'in Sonucuna katlmak mantkl grnmektedir. Belki ilk ba- Pek ok kentte ve aslrnda krsal alanda da, ge dnemlere ait
kta ok ak olmayan bir ey, yukarda anahatlar verilmi olan konutlarda stat tehirine ok nem verilmiti. Daha nceleri
deiikliklerinin, sz konusu kentlerin ticari hareketliliinin kamusal yaplarda toplanm olan pek ok faaliyet, konutlarda
azalmaya balad dneme tekabl etmesiydi. Pek ok rnekte, zel hamam ksrmlarrnrn ve dini tapnma yelerinin daha yaygn
szde curia/is'lere ait olan yeni evler, daha nceleri iinde bir olarak bulunmasrnn da gstermi olduu gibi, zel konutlara
eit ticari faaliyetin yeralm olduu mlklerin bulunduu bl- yrlendirilmi olabilir. Bizans ve ortaa kentlerindeki hamam
gelerde kurulmutu. Bu durum, ticari mlkler baka yerlerde yaplarnln ounlukla, byk ve kamuya alk olmasndan ziya-
t'ekrar oraya km gibi gzkmediinden, sz konusu yerleim de daha ok kk ve zel olduu dikkate deerdir (Heers
blgesinin sosyal konumunun artrrlmas olarak grlebilir. Ge 7977,160). MacMullen (l976, 72-3), nfuz sahiplerini yanama-
'birinci yzylda, Colchester, Verulamium ve Londra'da, herhan- lardan aylrml olan i mekAn bezeme biimlerine nc yizy|-
gi bir edeer dneme r.azarar, ok daha fazla sayda yap igal da daha fazla nem verilmi olduunu belirtmiti ve bunu, im-
292 edilmi ve daha faz|a sanay\ oca ve firn kullanlmt (veriler, paratorluk ve magister' lik otoritesinin alglanmaslnl pekitirme 293
Colchester iin Crummy 1984'den, Verulamium iin Frere abalarnn bir paras olarak grmektedir. Ge Roma dne-
l9B3'den, Londra iinse Perring ve Roskams'n yakrnda kacak mindeki dier pek ok gelime (retorikte olduu gibi), kendisi
kitaplarndan alnmrtr). Ge Roma dneminde Caerwent'de ve toplumun geri kalanyla arasna kItrel srnrlar koymay
gereklemi olan deiiklikler, daha byuk avlulu evlerin, ken- amalayan bir sekin tabakas olutuu izlenimi vermektedir
te giden ana yollarn iki yannda yer alm olan dkkin ve atl- (Brown l97l,6+6), ve bu gelimeler kent konutlarnda gzlem-
yelerin yerini alml olmas (insula XVIs'de olduu gibi, Ashby ve lenen deiiklikler iin bir balam nermektedir. Roma evine
di. l9l1, 42748) ve ticari mlkn, sekinlere ait mlk karsn- eit lde uyuyor gibi grnen Georgian konut mimarl hak-
daki orannn aka dm olmasyd. Verulamium'da, ikinci kndaki bir tartmada Leone, fiziki kltrn dier boyutlaryla
yzyln ortasndaki yangndan Sonra gerekletirilen yeni yap- birlikte 'kaprlar, uzaklk, sandalyeler, blnmeler, kanatlar, yer
lanmada, yeni evler sklkla daha nceki kk evlerin kaplad- konumlar ve baheler yoluyla elde edilmi bireyselleme Ve
alandan sekiz kat daha byuk olarak ina edilmi ve belki zellemenin tmnn, yerleik dzene ynelik herhangi bir
kat kadar dafaz|a oda iermitir (Frere 1983' l4). Bir zamanlar saldry nlemek bakmndan gerekli olan yasaklar, geri ekil-
ok youn bir ekilde barnlm olan kentte, ge drdnc yz- meyi ve izolasyonu yaratm' olduuna iaret eder (Leone l9B4,
ylda yirmi veya otuz kadar ev vard, bunlarn pek ou da zen- 27; ayrca baknz Isaac 1982). Bu eler zenginlerin konutlarn-
ginlere aitti. Londra'da ikinci yzyln ortasnda grlen kl- da uzun zamandan beri mevcuttu ancak ok daha az dkkin ve
me, ounluu dkkAnlar ve atlyeler olan pk ok yapnn, ola- yoksul ev iermi olan ve kamu yaplar ve mekAnlarna daha az
slkla nispeten az sayrdaki byuk evin etrafinda bulunan bahe- nem vermi olan ge Roma dnemi kentinde, zengin konutla-
leri ve tarlalar geniletmek iin serilmi olan, koyu renkli bir rnn ierdii sosyal kullanmlar, daha nceden mmkn olma-
topran altna gmlmesine yol amt (Perring Ve RoSkamS, m bir ekilde kent yaamna hkmetmi olmaldr.
 Ro^^A XENTLERINDE ^EK^NsAt oRGANzAsYoN VE ToPtU^^sAt DEl^
Deiimin ekonomik balamr
Antik dnem kentindeki ticari karlarrn, kentteki aristokrat-
larn rkarlary|a balantl olduu yaygn olarak kabul edilir.
Ancak, eski kaynaklarn da olduka destekledii gibi, bir eski
kentin ismine lapk olmas iin nemli bir pazar yeri olmasr ge_
rektii genel olarak hala kabul edilmektedir (baknz, Novioma_
gus Regnensium, krallrn insanlarnrn yeni pazar yeri, gn-
mzdeki Chichester). Bununla beraber, baz ge dnem kentle-
rinin dei-toku ebekelerinden efektif olarak dlanm oldu-
u, burada sunulan tartrmanrn nemli bir blmn olutur-
maktadrr. Ticareti yaplm mallarn dalm dokusu hakknda_
ki almalar, kentlerin ekonomik rekabet iine girmediklerini
nermektedir. Birbirine komu olan Silchester Ve Savernake
kentlerinin etrafindaki yerlekelerden gelen erken Roma dne-
mi anak-mlei hakkndaki bir alma, iki yerlekenin byuk_
l ve stats arasrndaki farkllklarn, yerel olarak retilmi
kaplarn pazarlanmasndaki greceli baarlarnr ok az etkile-
mi olduunu gstermitir (Fulford 1982). Buradaki rkarrm,
nemli bir kentin ayn Zamanda da nemli bir pazar yeri olma-
29\ ddr. Gallia Belgica'dan gelen kantlar hakkndaki daha ge-
nel bir yorumda Wightman, Roma dnemi Belgicasr'nn kabile
bakentlerinin, sadece srnrrlr bir ekonomik ileve sahip olarak
Romahlatrna ve sosyal stat merkezleri olarak zireye kt-
n gzlemlemitir (Wightman 1985, 99). Wightman ayrrca, re-
tim ve datmla ilgili pek ok konunun byuk toprak sahipleri
veya imparatorlua ait mlkler tarafndan denetlenmi olduu
daha ilerki dnemlerde, ekonomik faaliyette bir azalma olduu-
nu gzlemlemiti (Wightman 1985' 240). Ge dnem Roma-Bri
tanyasr' nda, baz ticar et biimlerinin, ken tin sosyal ksrtlamalar-
n engellemek zere yaplanm olduunu tartmak mmkn.
dr (Millet'in yapm olduu gibi, 1982, 427-8). Bu gr, ge
nc yuzyldan itibaren Ga|ya vicus'larnn sunmu olduu
ekonomik ilevlerin, dorudan byuk mlk sahiplerinin deneti-
mine verilmi olduu nerisiyle de desteklenmektedir (Wight-
man 1985, 241). Ausonius'un, krsal alandan i yapan ve byuk
lde, villa sahibi reticilerin hamiliine baml tccar bir
azath kle olan Philo'ya yaPt gndermeler, genel olarak ken_
ti bertaraf etmi bu krsal ekonomi tablosunu desteklemektedir
(Ausonius, Epistles 26). Byk lekli retimin pek ou krrsal
RoMA KENTLERNDE MEKANSA oRcANzAsYoN VE ToPtUi^sAt DEM
alandan kaynaklanmaktayd ve reticiler' azath kleler ve dier
bamllar pazar|ama srecinde kullanmak suretiyle kentten
bamsz olan dei-toku ebekeleri gelitirmeyi baarmlard
(Ge Roma dnemindeki nfuzlu mlklerin ve kurumsal mal
sahiplerinin ticareti denetlemeleri ve mlkler arasndaki isel
kaynaklarn ve karlkl dei-tokuun bymesi hakknda bak-
nz Whittaker l9B3).
Roma kentinde tccarlar her zaman eitli krstlamalara ma-
ruz kalmt ancak genilemekte olan Erken mparatorluk dne-
minde ticaret, topraa dayal aristokrasinin karlarr ve ticari -
karlar arasnda uzlama salayacak lde bir zenginlik olutur-
mutu (D'Arms 1981). Pazar|amanrn, cumhuriyet dneminin
sonundan itibaren gittike daha ak bir ekilde, denetlenmi
kamusal mekinlara ynlendirilmesi (Morel 1987), ticari baar-
lara bir tepki olarak grulebilir. Kamusal pazar|amayaplarnn
oluturulmas (aynca macellum'|ara da dikkat ediniz), sekinle-
rin kentin grn ve ekonomisinin denetimini ellerinde tutma_
lann salamr, ancak pazarlama faaliyetlerini dlamak yerine te
k etmeye hizmet etmiti. Ancak Zaran getike, bu kar uzla
malannr salamak daha zor olmu gibi grnmektedir. Bu
balamda Tarsus'da erken ikinci yq,lda, yerli bir zanaat gru- 295
bun, aristokratik bir sekin tabakann tekelci eilimlerine tepki
olarak karm olduu ayaklanmalan belirtmek gerekir (Dio
Chrysostom, oratio 34 ve balanz Ruggini 1980). Azalm olan ka-
zan|ar, temel kaynak kanallannrn korunmasn ve kendi gelirle-
rinin ok ters olarak e&ilenmemesini garanti altna almak iin,
sekinlerin ticaret zerindeki denetimlerini artrmalannr gerek-
tirmiti. Roma'nn hububat kaynana, imparatorluk taraflndan
yaplm olan mdahelenin kronolojisinin (bunun iin baknz
Rickman 1980), anahatlan bakmndan, burada zetlenmi olan
kentsel form deiiklii kronolojisine benzer oluu da olashk]a
nemlidir. Bu denetimler hem pazar|arn nemini azaltml ve
hem de onlar kentin alanndan gittike uzaklatrmtr. Antakya
gibi bir kent bile, nemli dou ticaret yollannn ve imparatorlu-
un kaynak kanallannn burada kesimesine ve ayflca imparator-
luun ikamet ettii bir yer statsne sahip olmasna ramen, dr-
dnc yuzylda nemli bir pazar yeriymi gibi gzkmemektedir
(Liebeschue tZ 797 2, 58 ) . ewedeki topluluklarn kendi pazar|ar
olmutu ve birbirlerinin eksiklerini kente ok az ihtiya duyarak
tamamlyorlard (Libanius, oratio 1l.230). eitli yasal ve vergi-
 RoMA KENTLERNDE MEK^NsAt oRGANzAsYoN VE ToPtUMsAt DE''n
lendirme nlemleri, kentsel ticarete getirilmi olan ekonomik
basklar gstermektedir (zellikle de collatio lustrals,in empo-
ze edilmesi, baknzJones l964, 871-2). Byle nlemler ksmin,
erken ikinci yzyldan itibaren gittike artan bir mali bask altn-
da kalm olan kent aristokrasisinin srtndaki mali yk kaldr-
mak iin tasarlanmrt (baknz Garnsey 7974, ayrca tccarlarn
ve inco]a'|arn mali yukmllklerden muaf tutulmasrnr kstla-
mak zere yasama kullanldn da belirtmektedir). Toprak sa-
hibi sekinler ve kentsel ticaret arasndaki ilikide gzlemlenen
bu deiiklikler, ge ikinci yiizyln kentsel mek6n yaklamnda
grlen deiiklikler iin bir balam oluturmaktadr.
Sonular
Roma kenti, kendi orijinal durumunda, toplumu yaplandr-
mr Ve ona ahenk vermi bir arat. Roma'daki kurumlarn do-
as, sa1nsz faaliyet ve formalite iin vatandalarnn gnden g-
ne mevcudiyetini gerektirmiti; bu faaliyetler, toplumun kendi-
ni ifade edebilecei karmak yollar Sunmu (Nicolet 19B0), ve
296 geleneksel sosyal dzenin korunmasr yoluyla tm yelere veril-
mi olan haklar vurgulam olan trenleri iermiti.
Bu kurumlar ve trenler, kenti 'yaplanm bir sembol-
ler yuma' yapmt; bu yuman iinde vatanda kendisi-
ni, alaylar, mevsimlik enlikler, adak trenleri gibi birka
bedensel egzersiz yoluyla, gemii ve kurucularyla birlik-
te kenti ile zdeletirmektedir.
(Rykwert 1976, l89)
Kentteki mekin bu faaliyetler ve tanmlamalar erevesinde
tasarlanmr ve onlar tevik etmiti.
mparatorluun getirmi olduu zenginlik ve sosyal karmaa
artr, aristokrasinin, kentsel nfus iindeki gruplarn tmn
sosyal ve politik olarak birletirmek bakmndan daha az baar-
l olmu ve gittike daha faz|a blnm bir toplumun gelime-
sine katkda bulunmutu (Nippel IgB4,29; Nicolet 1980, 390).
Ge Cumhuriyet ve zellikle de Augustus dnemindeki mimari
yenilikler, bu sosyal deiikliklere bir tepki olarak grlebilir.
Kentsel tasarm, deiik srnrflara mensup kent kullanrcrlarr ara-
RoMA KENTtERNDE MEK^NsAt oRcANlzAsYoN VE ToPtUMsAt DEM
nu varsaymaya de_
i olan bu faaliyet-
mici. Etkileim te-
sadfi deildi ancak denetlenmi ve dzenlenmi bir yapya yn-
lendirilmiti.
Balangta, Erken imparatorluk dneminin zenginlii, kente
ynelik bonkrlk iinde potansiyel bir anlamazlk yaratmsa
da, imparatorlua doru geliim, kent-devletinden tremi ba-
k alarna dahaaz baml olan sosyal ve politik sistemlerinin
ortaya kmasrna olanak salamt. Bireylerin kendilerini artk
sadece belirli bir kent topluluu ile tanmlamam olduklar bir
toplumun olumasrnr tevik etmiti. Kent, idari sistem ierisinde
gerekli bir e olmaya devam etmiti ancak bu sistem artrk, se-
kin bir grubun varlndan daha fazlasn gerektirmemiti. Paza-
rn iinde Veya taPnan dnda olduu gibi, kent dier ortak
faaliyetler iin bir odak olarak kalm olduu mddete, bu de-
iikliklerin kentsel toplumun doas zerindeki etkisi snrl ol-
mutu. itinci ve nc y;jzy||aid,a ortaya km olan ekono-
mik problemlerin ve bunun sonucunda gelen ticari denetimle-
rin sklatrlmasnn, kente kar taknllan tavrlar zerinde
ok daha kesin bir etkisi olmutu. Ge imparatorluk dnemin- 297
de, kaynak kanallarrnn devamhln salamak iin ve i yapan
baarl bir toplumu ve byk bir kent nfusunu destekleyecek
idari merkezler olarak, birka kent yeteri derecede nemliydi,
ancak bunlar istisnaiydi (geri tarihi kaytlarda daha hakim ol-
ma eiliminde olsalarda). Imparatorluk bo1nca, krrsal alanda
daha kolaylrk-la ve kentte, yani kamusal mekinda ise daha irkin
bir ekilde denetlenmi olan tccarlar ve kylleri uzlatrmak,
kent sekinleri iin gittike daha zor ve kazansrz olmu Veya e-
kiciliini yitirmiti. Bu sre, daha nceki biimler dorultusun-
da yerlemi kentsel yaam geleneklerinin daha az kkl olduu
eyaletlerde daha srad (Britanya gibi), ticaretin nceden sa-
hip olduu kazanl konumdan en faz|a faydalanm olan kent-
lerde ise daha hzl olmu gibi grnmektedir (ostia, Lyons ve
Londra gibi). Bu srecin sonunda olumu kentler, sekinlerin
bir araya gelebilecei ve rekabet edebilecei yerler olmutu ve
dolaysyla da, zenginlerin ve onlara baml kiilerin (kk bir
hizmet nfusuna ilaveten) konutlar ve baheleriyle doldurul-
mutu. Ancak bu kentlerde, kamusal mekAn, kamu yaplar ve
kamusal etkileime ok az gereksinim duyulmutu.
 RoMA KENTLERNDE MEK^NsAt oRcANzAsYoN VE ToPtUMsAt DEM RoMA KENTIERNDE MExANsAt oR'cANtzAsYoN vE ToPtuMsAt DElM

Byle kentler, barbar dnyasna mahsus pek ok konunun d- IGYNAKA

lanabildii romanitas'|ard. yleyse yzeysel olarak, refah gs-
tergeleriydiler; zenginliin tehiri ne de o|sa, rason d'6fre'leri- Ashby, R. ve di. (l91l), 'Excavations at Caerwent, Monmouthshire, on the
site of the Romano-British city of Venta Silurium, in the years 1g09 and
nin nemli bir ksmn oluturuyordu. Ancak, bu kentlerin pek l9l0', Archaeologia 62.2, 40547.
ounun akibeti gerekte, kk aph bir kltrl sekin taba- in the western provinces of
kaya dayalyd; ve bu sekin grubun kltrel deerlerine mey-
dan okunabildiinde ve bunlar zayflatlabildiinde (nc }::,::,*,ffs.lit}ffi:
yiizyI.da veya Roma dneminin sonunda olsun veya olmasn), Boethius, A. (1960), The Golden House of Nero. Some Aspects of Roman
kentin rolne de meydan okunmu ve zayflat|m olabilirdi. Architec ture. Ann Arbor.
Boon, G.C. (1974), Silchester: the Roman Town of Calleya. Newton Abbot.
Brown, P. (1971), The World of Late Antiquity.Londra.
Crummy, P. (f 982), 'The origins of some major Romano-British towns', Bri-
tanna 13, 725-34.
Crummy, P. (1984), Excavations at Lion Walk, Balkerne Lane and Middle-
p9r.ough,_Col9\ester, Essex. ColchesterArchaeological Report B. Colchester.
D'ArmJ. (t98l), Commerce and Social Standin in Aniient Rome. Camb
ridge, Mass.
Esmonde-Cleary, S.A. (1987), Extra-Mural Areas of Romano-British Towns,
British Archaeological Reports 169. Oxford,
Frere, S.S. (7977), um
T|jahigen Besteh 09.
Frere, S.S. (1983),
Fulford, M. (1982), 'Town parasitical re-
lationship?', D. Miles (der de; Srudies in
298 Rural Settlement and Econ ts l0B, 40&19. 299
Oxford.
Garnsey, P. (7974),lAfp".t" of the decline of the urban aristocracy in the
PTPiI"', H. Temporini (der.), Aufstieg und Nedergang der rmische Welt,
2.1 iinde' 229- 52. Berlin.
Gros, P. (19 des 6 le pay-
sage urbain '(Jrbs toire.'I
er sicle ava Colle aise de
Rome,98 i
Heers,J. [977), Family Clans in the Middle Ag.es. Amsterdam, New york,
Oxford,
Horng, P. (1981), 'Romano.Celtic temples in the third centur/', M. Henig
veA,C. Kig (der.), The Roman West in the Thrd Century, British Archa-
eological Reports, l09 iinde, 21-6. oxford.
I hapel Hill.
J
J o towns in clas-
s

Teekkrler

i-
t-
a [.iebeschuetz, J.H.W.G, (|972) Antoch, Cty and Imperal Adminstration
'
in the Later Roman Empre. oxford.
k
MacDonald, W.L. ( 1986), The Architecture of the Roman Empire II: An tJr-
 RoMA KENTtERNDE MEK^NsAt oRGANzAsYoN VE ToPLUMsAL DEM

ban Appraisal. New Haven ve Londra.

MacMrllen, R. (1976), Ronan covernments'Response to Crisis AD 235-
337. New Haven, Londra.
ozr
Meiggs, R. (1973), Roman ostia (2. Bask). oxford.
Millett, M. (1982), "'Town and counrry'-A review of some marerial evidence',
D. Miles (der.), Tfie Ronano-British Contyside: Srud'es in Rural SettJement Abdera; 221
akropolis;6,92, toPrak mlkiyetlerinin; I04,
and Economy, British Archaeological Reports 103 iinde, 421-32. oxford. 195 l50,
Atina; 40 t65
Morel,J-P. (1987), 'La Topographie de l'arrisan er du commerce dans la Rome Volturno vadisi; 149, 157
Narce; 194, 196
At-qgei_:Urbs. E'Pu:: urbain et histoire. I er sicle auutJ.C. JII er sicle ap actio institoria;272 yorumlama problemleri; l7Z,
rsJ'C.' Collection de l'Ecole Franaise de Rome,98 iinde, 127-55. Roma. 175
l7g,
Aelius Aistides; 213, 235, 238
Nicolet, C. (1980), The World of the Citizen in Republican Rome. Londra. Aesernia; l5l, lbg araziler; l8E, l94
Nippel, W. (1984), 'Policing Rome',Journal of Roman Srudies 74,20-9. Ager bymesi; l59
Palmer, R.E.A. (1980), 'Customs on market goods imported into the city of Tarrac_o-nensis; l7g, lg0, tgl, lg2,
Rome',J. D'Arms ve E. Kopff (der.), Roman Seaborne Commerce, Memoirs t84, 186, t89 282
of the American Academy at Rome 36 iinde, 217-33. Roma. Agios Andreas;
Perring, D. (1985), 'I a Bretagne 2: Londres et les villes du Sud-Esr',J. Las- ?C:tI 6, 7, 9, 10, 20, 40, t00, tol,
fargues (dgr), Architectures de terre et de bois, Documenrs d'Arch6ologie t63,245
Franaise 2 iinde, 153-5. ar piyade baknz sava
Aiantides; I25 mezarlklar; I0, 29. 30
Perring, D. ve Roskams, S.P. (yaknda), The Early Developments of Roman Heraion; 79, g3, g5
London to the West of the Walbrook, Council for British Archaeology Rese_ Aiskhines; 139
Akharnai; Zl, Z6, ?5, l2Z endstri; 39
arch Report. Londra.
Akraiphnion; 71, 89;85, 88, Tabto
Price, S.R.F. (1984), Ntals and Power: The Roman Imperial Cu]t in Asia I
Ptoion; 8I
Minor. Cambridge.
Raper, R.A. (1977),'The analysis of the urban strucrure at pompeii. A soci-
9.og!ca!
examination of land use', D.L. Clarke (der.) , Spatial Archaeo\ogy 162
iinde, 189_22r. Cambridge. ais;272
Rlwson, E. (1987), 'Discrimina Ordinum: The LexJulia Theatralis', papers
300 of the British School at Rome 42,83-114.
, F.O. Grew ve B. Hobley 3o
Andros; 7 Aruntius Claudianus: l64
the Wester Enpire, Co- Asine; 31, 83
iinde, 37_40. Londra. 1nc?re!a; 217, 222, 224, 236, 241 Askra; 13, 80, 88, 95, 104
Anthedon;7I
Rome. Oxford. asma; 123, 127, 196.290
i immigrati e forze indigene in tre grandi cent- F?kvu, r0z, 234, 235, 2s0, 2s5 Asya;. I 60, 222, Z2s, Zg2,
D'Arms ve E. Kopff (der.), Roman Seaborne
Antium; l52,Zlg xonon'u 2|4
2Bb, ZBB
Aphrodisias: 223
American Academy at Rome 36 iinde, 55-76. Aquincum; 2lg,2gg astu; x,4$, ll-la, 17, Zlg
araz-i; xii, xiv, Z,4, B,ll,l2, astynomoi;142
Rykwert,J. (1976), The Idea ofa Town: The Anthropology of(Jrban Form 150
byukl; xvi, Is, li it i',,ff; i&
in Rome, Italy and the Ancient World, Londra. *, 3, l 49, l 50, t u#; *-r,'J
Saunders, P. (1986), Social Theory and the (Jrban Question (2. Bask). ilff,-,.fi:HT,Tii,i 131, g, 6q'
:29'..1?7.l29, si,-'
Londra. Ager Tarraconensis; IZ&Ig4, ekil 2' 5, Tab]o 1
lg6,
Walthew, C.V. (1975), 'The town house and rhe villa house in Roman Brira- I89
in', Britannia 6, 189-205. Balboura; xi, 149, l5l, 160.165
Ward-Perkins, B. ( the Middte Ages. Ur- lrerno vadisi; I57
ban Public Buildin Boeotia; xi, l2
800-890. Oxford.
Ward-Perkins, J.B. Euboea; xi, 8
nd ltaly: Planning in Gney Etruria; l93, 195-198,
Classica| Antiquig. 202
4 gm madenleri; t22, 134
stisnai; 14' 12l' |23
3 mezarlar; 0, 14, 15, 18,28,8I
mezarlklar; 39' 29
165 nfus; 14, 5,28,34
Sparta; t09, ut-ll3
Wightman, E.M. (1985), Gallia Belgica. Londra. seklilii gsteriyor; 20 l u bir rnek; 35, 38. 69
teknikteri; 67, 73: 85;, 150, t78, vergi;46, tB0, lg6
t8l fyecek kaya; 35, 36
 DztN DlzN

atriumi 259, 26l, 263,26270'29l Capena; 198, 199, 201,204

demokratikletirme; 265 forum; 57, 153, 228, 245, 254, 284,
Attika; 46, 66, 70, 79, 86, 108, ll0, Capracorum, papalk mlk; 207, 2o8 pemosthenes; 35,37, 46, 124, 126, 267,28*287
Tablo 1 Capua;154,221 128,131' 139 odak olarak; 12,82,283
deme'ler; l0 Carni;220,227 de Fa(sa Legatone; ll0 tasarm; 283
Mesogeia; 79, 86 castella;208,214 devlet; x, 3' 16' 26' 27 ' 35' 36' 45,50, Herculaneum; 261, 269
synoikismos; 108, 109 Castrum Novum; 225 g7, 106' ekil 5, 6 Fosso della Crescenza; 205
tarm; 35, 46, l24' |27 l34' l35 Catali;220,227 Karanlk a Yunan; 26' 27 ' 4l Frentani; l5l
' Cato Yal i l50' 253' 267
Augustus; 155-159, 162, 163, 167, 204, oluum; +l5' 44 Frigya;20,222
2r5, 216, 246, 25r, 252, 283 Celaenae-Apamea',220 .^nili25,47,45 Fulvius Flaccus; 152
yapm faaliyetlerini artrr; l54 Cenova;224 dinsel ayinler; 46, 12}126, 129-f 31, fundi;157
Aulis; 7l Cerveteri; 196 Ij.4, 136, 139, l4l, 227, 232, 234, 289
Ausonius; 294 Chalkis; 109 Dio Cassius; 226,229 Galatya;214,217
Avezzano; x Chartzeniko; ll3 domicilium;228 Galilee; 214,241
Ayios Andreas; 100 Chichester; 287,294 Domitius Marsus; 252 Gallia Belgica; 294
Ayios Konstantinos; I l2 Chios; 2l On Urbanity,2Sl Gadius Praesens; l55
azatl kle; 257' 27l' 295 Chora; 44,96, f19, 213,221,232 domus; 207, 208, 27 0, 290 gei cretleri; |90
in s ti to res olarak; 27 2, 27 3 Chrysapha; l12 domusculta,20T,208 gentilicium;197
kiraclar; 26l Cibyra; 160,165 Donoussa; 8 Geometrik Yunanistan; 61,63
ticarette; 254, 255, 258, 263 Cicero; 140, 202, 220, 250, 257, 267, Dorchester; 287 Girit; 8, 19,32,33,221
tccarlar; 294 269 Dreros; 40 Glanum;266
yanama|ar;274 ad Familiares;252 duyurular, seim; 254' 264 Gortyn; 102
zevki; 262 ad Quintum;220 dkkinlar; 248' 256' 258-264' 266, 269 g;67, l04, l56
de Officiis;248 amarhaneler; 257 Grotta Porciosa; 198
Baebiani; 149, 156, 157, 159 de Oratore,'251 dalmlar; 273 gmrk engeli; 290
Balboura; xi, 149, l5l, 160, 163, 165, Pro Roscio Amerino;25O frnlar; 257 272
t hakk nd a; 249' 297 '
166 ticare kasaplar; 268 habitatio;271
' su kemeri; 162 Cietae; 216 Haliartos; 12,70,78
basileus;43,48 Cirencester; 287 Ehrenberg, Victor; 1, 3, 4, 5, 17 , 19 hamam yaplarl; l52'154' l62, l63,
bazilika; 153, 167, 267 , 268,283, 286 Cirta;226 eisphora;129, l3Ll32 204,205,258,293
302 belediye beratlar; l54' 2l7' 223' 227' civi tas; 201, 273, 221, 223, 231, 232 ekonomi; rvi, 2, 25, 132, l3&140, 143, medenileme gstergesi; |52' 225 303
233,254,290 Claudius; 160, 165, 166,215,216 233,273,274 hamilik; 44,204
Beneventum; l5l, 153 Samnite'lar gelitiriyor; l56 kyl; 120 eyalet sekinlerinin; l68
Bergama;164,224 Claudius Agrippinus; 165 ekonomik faaliyet; 142, 149,159, 196, Samnite'larn; l56
Betifulum; 155 clientela;297 29b Herculaneum ; 255, 258, 260, 262,
Betilienus Varus; 153 Colchester; 289, 292 kentler; xvi, xvii, 122,132,134, 150, 264,266, 265, 270-274
Biferno vadisi; 157 col latio Iu stralis; 296 166, 246 Herodes Atticus; 162
Bithynia; 218,222 collea;254 Eleon; 83 Hesiod; 13, 31, 39, 104, 124
Boeotia; xi, 12' l80, eti/ 4 conventus;215,218 Eleusis; 84,724,127 Works and Dayq 98
Bononia; 154 Corchiano; 198 Elis; 36, 75 hiyerari;4|'43'44' ll3, l68, l80
bor; 46, 80, 125, l26, 130' r39, l40, Cosa; 186, 201 Emborio; 8, 100 kentlerin; 27, 197, 218, 220
|57' 2|6' 234' 236' 273' 279' ekil 4' curiale'ler;23+236 emporion;222 yerlekelerin; 66' 73' 97, ll2, ll3
D,O, / Eretria; 40, 74, 108 Homer; 55, 56
Boanum; 219 eskhatia;127 hediye deitokuu; 36
blge; x, 1l, l6, 32,38, 465' 64, 66' anak4mlek; xv, l,3l, 52'76'766' ekiyalar; 92' 167 Odyssey 30,31,39,40
70, 74, 80, 82-90, 112, 134, 150 r78, l8l, r82' 186, etil 4 ethno,3' 49' 97 2l4 homo oeconomicu247
'
balang; 4' 65' 67 76 Afrika l&rmz Kil; 18 Etruria; 194, 196, 197, 199, 207, 204 Homonadeis; 214
' blgesel eitlilik; l6' rl2, ekil la
hedef; 63 gney; xi, xii, l93,202'206'209 Horace; 251
Brixia; 154 mlekiler Semti; 39 Euboea; xi, 8 Epistles; 250
Brundisium; 153 erken Roma dnemi; l80 euergetism; 217,237 horos'lar; 126, l3l, 138
Bubon; 160 frnlar; 32, 39 Eutresis; 71, 80 Hugo, Victor; x, xi, x
burjuvazi; 256, 268, 27 5 geometrik;4,80 Hysiai;79
siyah srl mlek; 202 Falerii
Cadyanda; 167 terra sigillata;180 No;20l' 204 Ialysos; 107
hamamlar; 163 Veteres; 194, t97-199, 202, 208 Iasos; 9
Caerwent; 285'292' ekil 1 Danebury; 187 Faliskler;198,199 Ibiza 237
Campania; 153 Delos; 16, 19, 266 familia;291 Indeipediatai; 221, 222
campanilismo;223 Delphi; 16, 52 Fescennium; 199 Interamna; 225

Isthmia
Poseidon tapna; 69
Istria; 39
ikametgah; 32, 76, 98, toz,267,265,
267,269,27r,297
blgeleme; 70
iftilerin;100
i m a g i ne s c I i pe a
immunta 227
'
indulgentia;276,236
insan yaps nesne; l72, l83
institore 272
instrumentumi 272,273
insula; 259, 269,
9(9
igc; r22-l24, l32
kiralanm; 725,127 737
ius ltalcum;227 232 '
John Chrysostomi 234, 276
Josephus
Jewish Wa275,276,233
Juvenal; 250
Satires,2Sl
kabilesellik; l5
IGllippos; 123
Ihlyvia; 79, Tablo
30+ Ibpadokya; 216
Ihrphi;32, 34
IGrtaca; tl0, l14, 231, 232, 235, 268
katoikai 2|4
Kavousi; 21,33,54
kemik; 31, 32, f 83
kant deeri; l88, r89
kent; x,3138,48, 108, 110,
l27'l39' ekil 1,2
arazinin iletilmesi; l0
k; 27' 213
duvarlar; 8, 9, 197, 20f, 288, 289,
29r
endstri bIgelerinin yokluu; 40,
135
eski ve orta a; 293
kaplar; 289, 290
kentr/krsal arasndaki ekonomik
ilikilerin tanmr; xvi, xvii, lt9,
721,124, t58,274
modern Ingiliz; 246
planlama; 2?9, 28O, 282-284
sokak plan; 282
tanm; xii, xiii, 25, 87, 89
kent/krsal; 213
banln sonular; 245
ekonomik ilikiler; 186, 2r4
ilikiler; 35' |72' 257
DzN
DzlN
ilikiler iin kantlar; 274
ilikiler ve vergi; 232 Kromna; 76, 80' 83 aru; 28
sembiyoz; 231 kuoal yerler; 16, 37, 44,52, 68, 81, Karanlk a; 29' 43, 44, 99, |02
snf ayrrm fok;275 tt3.,164'214 nfus iin kant; 14, 28
\99dgme; 26' 27' 34' 40, 50, 98, l97, Menelaion; ll2 riteller; 282
274,289 ve Polis; l7 silahlarla birlikte; l9
kentletirme; 205' 253' 254 kuular; l01, l02 mezarlar; 10, 17, 20, 42, 81, 99
kgtse!;25'37'8|' r53, 162, l66, l68, kitler; t7 mezarlklar; 76, 80, ll2, ekil 3,4
ta' lar ; 20 4 787,204,294,296 K,rne; 104 Akraiphnion; 81, 83
23|' 232 bunalm; 38 Kj,therros; 123 Knossos; 98' 99, l0l, ek'I I
konutlar; 3l-33, 101, 102, 208, 25C Salamis; 108
264,272 Laconia; r07' lll' l13, l5 yerleim kant; 9, l0, l07, 108
kuram; 88, 265, 279 Lambaesis; 226 Msr; 136, 202' 2l3' 2|4' 22l' 228,
mentalite; 36, 137 Langenses; 224 230,232
27 0-27 3, 283, 291, mlk; l02, l05'l22, l23' 136, t38, Lathuresa; 100 Mikenler; 27, 49
159, 167 l,atium;153,154 saray ekonomisi; 27
Keratea; 86 Lebedeia; 71, 78 Milano; 275' 283' ekil 1
Khalkis; 70,74 Lefkandi; 8,21, 30, 32, 37,35, 43, 107 model; 193, 274, 283, 291
Kikladlar; 7, 32 '
lex de Termessbu 228 devletin; 49, 5l
'
Kilikya;233,240 lex lrntana;223' 240 eitliki; 70, 85, 90, 92
kiralar; xiv, 132, 236, 273 Libanius; 290,294 Flannery; 44' ekl 5
Kleisthenes; l2l on patronage|35 Gellner48, 49' 50' ekil 6
Kleonai; 71, 80, 83 Licinius Murena; 160 kentin; 87, 721, 122, 245
Knossos; 19, 34, l0l-103, 221 Ligures Baebiani; f49, 156, 157, 158 kentlemenin; l49
mezarlklar; 29, 98, 99 Likya; xi, 149, l5l, l6l, 168 matematiksel; 60, 61, 63, 64
komai;161,274,256 konon'q 16o simlasyon; 72
konutlar; 32, 104, 208, 256, 257, 263, Livius; 152, 153, 199, 267, 268 Monte Gelato, Mola di; 194,202,205,
2U,268,269,297 Lokris; 19, 78 206, 208, 209' ekil 2' 3, 4
1 attium-tipi; 259, 261, 266, 27 0, 2gl Londra; 174, 787, 246, 285, 289, 292, Monte Vairano; 152, 163
byukl; 3r, 33 296, e/<'l l mozaik demeler; 266' 290
Karanlk a; l02 Lucretius Gallus; 152 munera; 218, 227, 228, 232, 236 305
kazlmas; 248 Lucus Feroniae; 207, 202, 205 municipum'|ar; |54, l55, 158' l59,
konumu; l0l Lyons; 297 214,230,234
Kopai;71 Lysias;44,52, l2r, 130 Myrrhinous; 79, 86, 133
Korint; 34,39, 40,68, 70, 80, 83, 109 Mytilene; 164
APollo taP'na'; 17 macellum'lar;295
ll4,l2O, Tapnak Tepesi; 16 Magnesia; 38 Nacoleia; 222
Koroneia; 78, 82, 84 Maiuri, Amedeo; 255-258, 261-263 Napoli; 204,240,274
Koropi (Sphettos\ 77, 79 Makedonya; 229,249 Narce; 194, 196, 198
Koukounaries;8, 32, 84 Mantineia; 116, 120, 146 Nauplia; 71,76,79,83
Koukouvaones; 76 Marsi; 155 Naxos; 44
kle; 26, 48, l35' 76/, 204' 2o5, 249, Martial; 252 Nazzano; 198, 201
250,258,272,294 Marx, Karl; ix Nemea; 68
kleler; lo2' 7|4' |25' 245' 246' 254' Megalopolis; ll0 Nepi; 194, 198, 199,207,207
255,272,274 Megara; 9,40,64,76,80 Neratius, L.; 156
ky hayat; l44, 160, 208 Megara Hyblaea; 52 Neratius Marcellus; 156
kyler; 34, 40' |l2' 275' 2l7, 22o Megarid; 83 Nicaea; 223
ikamet etmek; 38 Meixidemos; 133 Nichoria; 8, 31, 33, l0
politik rol; xiii, l2l mekAnsal analiz; 60 Nicomedia;223
yerleim sistemleri iinde; 40, l53, mekinsal organizasyon; xi, 51, 279 Nimes; 220, 221
160 Melie; 100 Nisaia; 76, 83, 84, 85, 93
kyl; 37, 43' 52' l5o' l58, 186' 220, Melos; 104, 106, 116 Nonius Balbus; 264
228, 232, 233, 238, 248, 252, 290 Menelaion; ll2 nfus; 12, 29, 63, l03, ll0, l4r, 160,
ekonomi; 127,136,737 Menidi; 76 163, t8t,
182, 186,2t4,254,296
kdk; 225 Merenda (Myrrhinous); 80, 83 Atina; 15, 108
Kreusis; 71, 80, 83 Messenia; xi,79,107 bymesi;4l,196' 20l
Krommyon;80,84 Metapontum; ll Karanlk a Yunan; 34
mezar; l5,8, 204 Sparta; 104, 109
 DlzN DzlN

ve devlet oluumu; 219 Phlya; 125 199, 209 sosyal katmanlama; 275
younluklar; 3l Phokis;78 evler ve dkkAnlar; 2s2'293 Sotidius Strabon; 217
Phylakopi; 106 Forum; 245, 250, 267, 269, 285-287 Sounion; 135
Oenoanda; 160, 16l, 165, 232 Picenum; 225 hububat kayna; r87' 295 soyluluk; 256
agora; 163 Pietrabbondante; 154 Juvenal'da; 250 smrgeler; 9, l5l, 154, |63, 275, 224
su kemeri; 162 Pisa; 75, 169 kaplad alan; l98 smrgeletirme; 5, 9, l3, 46'l04
Oikonomos; 40, 52 Pisidya; 217 kentsel deerler; xvi, 160, 175, 2l4, Sparta; xi, xiii, 5, 8, 46, 49, 79,92,
oikoE 97,98, 102, 106, 110 Pithecusae; 39 223,226,254 r03, 104, r0cu4, l2t
Olympia; 16 Pizos 222 krrsal alan ile btnleme; 205' 206' Spata; 83
Olynthos; ll0 Plataia;70,71 208 Sphettos; 77, 86
oppida;53,274 Plato; 32, 33, 195 krrsal alanla ilikisi; xvii, t94, 20r, Staius; 154
Opramoas; 165, 169 Laws,38 274, 228, 237, 250, 25t, 253, 27 4 stas 49
Orange; 229,231,235 Plautus nfus; 35, 182 Statius; 156
Orcistos; 222 Curculioi2SO Palatine; 267 Strabon; 52, 77, 80, f f0, 194, 217
ordo;222,254,263 plebs urbana; 251 Romulus'un; 252 strateji; 137, 139, 140, 281, 288
Orkhomenos; 71,78 Pliny; 238 Rnesans; 274 Stratonicea; 221,222
Oropos; 7l Natural History 268 Senato; 155, 156, 158, f59, 164,167 Suetonius; 166
Orvieto; 196, 198 Plutarch; vatanda kurumlar; l54' 296 Vespasian;249
Osteria dell'Osa (Roma); 196 Caius Gracchus;269 ya1lma; l5l, r53, l60, 164 su kemerleri; x, 152, 154, 162, 218
Ostia; 152, 258, 269, 270,283,291, Perkle |34 zana^tl salama; 207 summa honorarai 227
253,297 polis; l, 3, 5, 35, 39, 46, 48, 51 Romallatrma; l48, l52, 168 Superaequum;155
Ovid; 252 arazi; 10, 16 Roscius; 250 Suriye; 216, 233,240
Ex Ponto:252 douu; xii, 18, l9' 26,41 rusticitas; 251,252 surar;8, lt3, l52
Metamorphoses;267 karsav olarak tiranlk; 49,50 Sutri; 198, 199, 201, 202
oluumu;4' 9, 60 Saepinum; 156, 219 synoikismoE xii, 5, 69, 77, 57, 105,
pagi;154,214 tanrm; x, 25, 68 Sagalassos; ll7 l07-l0,1l4
Palaiogoulas; l12 ve chora;179 Salvian; 234
Pamphilos; 125 ve oiko 98 Samnium; xi, xiv, 148, 150,752, 154, ebeke; xiv, 64, 67' 7|' 776
Pannonia; 239 pomoerium;268 r55, 168 deitoku; xiii, 52
306 para sistemi; 734,236 Pompeii; 153, 245, 246, 25+258, 264- Samos; 46, 48. 180 307
Paros; 34, 40, 52 267,270, 273, 274, 291 sava; 18 taberna'lari 247, 255, 267-270, 272
Patara; 165, 167 forum; 283, 285,287 ar piyade; 18 tablinum;259,267,262
hamamlar; 163 Pompeius Macer; 164 vatanda ordusu; l20 Tacitus; 152, f 56, 216, 254
su kemeri; 162 Pomponius; 270 ve ganimet; 133,152 Agrcola; |52,254
Pausanias; 79, 93, ll0 Ponte del Ponte; 198 saym; 226, 229' 23o' 234' 238 Annal 56, 216
kenti tanmhyor ix, 225 portora;229 Schia d'Abruzzo;754 1omallatrma zerine; l 52
pazar deitokuu; 36, 295 Postumius Albinus; 152 Scipio Africanus; 268 Tanagra; 7l
pazarlar; 40, 52, 122, 127, 136, 137, Potentia; 152,153 sekin; xiv, xi' l5,48' 50' l50, l55, tapnaklar; 1' 32' 44' 69, l04, l52-l55'
138, 141 Potiai;7l 156, t5&160, t&168, 797, 226, 245- 254,29t
Peiraieus; 122 Pronaia; 79 249, 252, 254, 255, 258, 262-267, 269- Akraiphnion'daki Ptoios; 8l
Pentri; l5l,169 Propertius; 222 273,28r,288, 290, 295 kompleks; |53'l54' 66;205' 207,
Perakhora; 7l Proust;274,275 Selanik; ll0 283
Perati; 107 Ptoion; 16, 8l Sellasia; ll2, ll3 Pietrabbondante; 154
pergula;268,270 Sempronius Gracchus; 268 Thomax'daki Apollo; ll3
peristil; 259, 263, 266, 291 Quintilian; 251 senatrer, kkenleri; l64 tarm; xi, 2,33' 35' 4|' 48' 52' ekil 6'
peysaj; 3, 92, ll4, l6l, l7&180, 193, Institutio:252 Servilius Pollio; 235 712, 122-t24, 132-134, 137, 150, 180,
197, 199, 201 Servius; 283 186, 196, 202, 207, 274, 229, 248, 249,
ve polis oluumu; 64 Rhamnous;125 Sicilya; x 263,273
yerleimi etkiliyor; xiv' l14, l93 Rhodiapolis; 165 Sikyon; 7l nakit gelir; xvi, l19, f24136, 165
Phaeacia; 40 Rodos; 40, 160, 220 Silchester; 266, 285, 294 Tarquinia; 96, l98
Phainippos; 123, 724, 126, 72el34, Roma; xvi, 137,744,150, 152, f55, synoikismos; xii, 5, 69, 97, l0&l10, Tarraco; |78'l79,182' 184, e*il I
139,140,144 158, 162, 163, 168, 773, 178,186, 196, tt4,22l Tarsus;162,295
Pheidoteles; 135 20L205, 213, 27il2t8, 220, 22t, 230, Siphai; 80, 83,85, Tablo 1 Tegea;75
Philippi;224 232,238,252,255 Siphnos; 100 Tenea; 71, 83
Philostratus; Aurelian duvar; 290 Skhoinos; 7l Tenos; 142, 143
Lives of the Sop'st 762' 275 demografik byume; 202 Smyrna; xii, 9, 31, 32, 33, 162 Termessos; 228
Phlious; 7l Etruria zerinde etkisi; xiv, l93, sokak planlari 282' 283 territorium; l19, f97, 198, 201, 208
 DlzN

Tertullian; Via Egnatia; 215

Apology; 230 Via Flaminia; 201
Thasos; 36, 217, 223, 224 Vicentia; 238
Thebes; 71, 76, 77,80, 8247, Tablo I vci; l54,2|4' 274
Thespiai; 12-14, 71, 78, 80, 83 Vignanello; 198
Thignica; 232 vilicuq 270
Thisbe; 71,78,223 llalar; l75' |78' l84' 205,208, 248, YUlAa v! orA
Thorikos; 31, 39 253,292 DuVAsIxD^
Thornax; ll3 Volturno vadisi; 149, 157 ;i KEXT

Thrasea Paetus; 252 Volubilis; 276

Thucydides; 5, 19, 35, 106, 108, t l0, Vrokastro; 8, 33
tta, r14,220 Vroulia; 40,52
Thudedense'leri 223 Vulci; 196, 198
ticaret; xvi, xvii, 46, 120, 138, 140,
152, 162, 166, 196, 229, 247, 25+256, Weber, Max; ix, rui,2,244,245,249,
258,26,26L266' 290' 29r' 294'297 272
Timarkhos; 139, f40
Timgad; 283 Xanthos; 35,52,127
Tipasa; 223 Xenophon; 122,138,140
tiranlk; l7, 49 Constitution of Athenq 35, 44
Tiryns; 77, 79,107 Hellenica;35,52
tiyatrolar; 246,282 Poroi;138
toprak-mlkiye t; l20' l22
politik sekinler olarak; 168' 245' yap; 8' t6, 30, 3l, 38' 43' 44' ekil 5,
269,245 6l'7l'75' 83' 87, l0l, 207, ekil 4, Antik Dnyada Krsal ve Kent Yunan ve Roma Dnyasnda Kent
Torone;9 2l8' 222, 256' 259' 289, 291, e.k'I I John Rich E. J. Owens
Tiajan; 156, 217, 221, 285 kamusal; l02' t5_l54' l58, l59, eviren: Dr. Lale zgenel eviren: Do, Dr. CAn Bilsel
tribu tu ms 227, 229, 216, 233, 240 162, 163, 167, 2r7, 279, 285, 287,
Trier; 144, 145 288,293,257
308 Trieste;220,227 Yeladari; ll2,7l4
Trimalchio; 246 yerleim; 3' 5' 12' 14' ekil 3, 6l' 70,
Tymandus; 222 80,89, l98,2o4'246,290' ekil I Leicester-Nottingham
arkeolojisi; ll2,l72
Uchi Maius; 224,232 byuklgu; 85, 86, 279 Eskia Toplunu zern e almalar
deiim; 167, l80,l82 balyla her biri dierinden bamsz
Valence; 231 hiyerari; 66, 73, 83, 96, ll3, l97 cilt halinde ya}4nlanan
Varius Geminus; 155 Karanlk a; 26, 27'29'3|'34'
Varro; 150, 250, 258, 268 100, 102 Antih Dnyada Krsal rre Kent'
Rerum Rusticaruml248 krsal; xiii, 13' 10l, l09, l5l' 165, . Yunan e Roma Diinyasnda Kent
vatandalar; 26' 44' 49, l l0, l20' l3l, 773, t7S . Ge'Anth ada Kent
136, 140, 164, 208, 216, 217, 22t, 228, sur d; 7
23t,237,249,296 ebekeler; 67
vatandalk; 26' 88, r20 York; 90, 187 homer hitabni yaynlar arasndadlr.
ve toprak mlkiyeti; l2l' |22
Vay Limenari; 8 Zagora;7,8,34 Tarih, arkeoloji
vectigalia; 219, 223, 237 zeytin; 32, 196 veya
vehiculatio;217 Zonaras; 199
Veii; 192, 194, 197 -202, 204, 207 daha genel olarak
Zygouries; 71, 83
Venafrum; 154 kentle tarihsel bir olgu olarak
Veranius; 160 ilgilenen herkes
veraset; r05, 26, 2l7' 229' 27l bu kitaplarn konusunu
blnebilir; l0l ilgin bulacaktr.
Verona; 283
Verulamium; 283,292
Vespasian; 160, 162, 163, 166, 167, Ge Antik ada Kent
249 John Rich
Vettius Firmus; 254
evirenler: Do. Dr' Suna Gven & Erturul Gven
 Esx RoMA YAANTISINDA BR cN
kitap, tarihin dier byuk sorunlar ile;
--"Bu
Horatius'un iirindeki zerafetle deil, akarr
yemeinde ne yedii ile; Augustus,un snr
politikas ile dei|, kulland tuvaletlerin ne-
ye benzedii ile ilgilidir. Bir maceraperestin
gemie dair yanp tutuan merakna yanttrr:

HloyJ. Deghton

Sabah, ge ve Akam olmak zere blmden oluan kitap, Roma dne_

mi ;aasnda b gini in celemektedir, An adolu' daki Rom i ken tlerini
ge-
zerken, kendinizi o dnemin atmosferi iinde bulacaksnz.

InaryJ. Deghnn

eviren: Dr. Hade Kkten Esoy

sKKEtERx xDA EsKl nx

EsK ATNA YAA{TISINDA ER cI
"Sikkelerin Inda Eskia Tarihi", sikkeler ile sikkelerin basld do-
man yanrt nemler arasndaki ilikinin incelendii Trke yaymlanan ilk kitaptr.
ntin arak, Anadolu'nun 2600 yllk sikke basma geleneine sahip bir yerleim yeri olmas,

eski
ince
i;,1L
verilen besinleri ve Yunan hrz kokular renebilirsiniz, Linda Henness1,nin
zgn malzemelere dayanan resimleri, okurun, Eski Atina'nn tandk olma_
yan fakat artc dnyasna girmesine yardmc oluyor.
Bu kitabn da Anadolu'daki antik Yunan yerleim yerlerini gezerken hayal
gcnz ateleyeceini umuyoruz.
sikenin ilk ortaya ktg ve enfaz|a sikke basan kentin (500'n zerinde kent
sikke basmur) Aadolu'da olmas kitabn nemini daha da artrmaktadr'
Sikke (nmismatik) ile tarihin birbirine ne denli bah olduunun vurgulan-
d kitapta, Christopher Howgego saysz mekler yoluyla sikkenin nitelik, bi-
im ve slubunun balca tarihsel konularla nasl ilikisi olabileceini gster-
mektedir. Sikkenin icadndan (i.. c.600) Diocletianus'un iktidanna dein bir
sreyi kapsayan kitapta, devlet maliyesi ve iktisat tarihinden imparatorluk ege-
menlii ve siyasal propagandaya kadar uzanan bir dizi konu ele alnmaktadr.

GriopherHoqego

evien hof,. Dr. ouzTekin

"s$' 204 sayfa + 8 levha, 184 sikke



ANTK oxylxx yro xlnxs

TARsustU PAUIUS'UN oxys Antik arn Miras dizisinin ilk kitab olan Antik Dnyann Yedi Harikas, bu
eserleri gren herkesin hayran kald bir dnyayayaplan yolculuun tarihidir.
Bu yolculuun iki dura ise grkemli gemiiyle Anadolu'da bulunmakta-
Hristiyanln ortaya kP gelimeye balad dnya, ayn ayrl topluluk- dr: Ephesos'daki Artemis Tapn ve Halikamassos'daki Mausoleion.
lann ve kltrel "katman"lann karhkl etkiletii bir dnyayd. Kitap' ieriindeki her bir Harika konusunda ekici bir anlatmla, eldeki
bilgileri gvenilir bir biimde okura sunmaktadr. Yazarlar, Yedi Harika'nn
in ikinci kitab, bu dnyap, isa'nn haber- canl birer resmini yeniden yaratmak iin, antik kaynaklarla modern bilimin
racllyla aratnyor; bunu yaparken ve kazrlann sonulann birletirmektedir, Tm kendi alannda uzman olan
kltrleri, iskender'in fetihleri sonucun_ yazar|ar, baka herhangi bir tek kaynakta bulunmas g olan gereklerle ar_
da douya yaylm ve birok ewede ortak olan Hellenistik kltr ve yne_ ka plan bir araya getirip, her bir Harika'nn arkeolojisi ile yerleimini ilk kez
time egemen Roma kltrn ele alyor. yerli yerine oturtmaktadr,

Richard Wallace & W}nne Williams PeterA. Clayton & Martin Price

eviren: Z. Zilre ftgelen eviren: Bctl Auu

 homerkitabni
YAYN PRoGRAM
O

RoMA'DAx zxs,e
'T#]*"'.ds
imparatorugu, batl lkelirde genellikle karanlk bir dou klt_
-Bi.zan
1
olarak deerlendirilirken, lkemizde de adeta 'bizden deil'yaamyla
bir Hristiyan kltr olarak deerlendirilmekte ve kmsinmektedir. bi-
_Imparatorluu bir btn
zans nmezken, imparatorlu-
un batdan gelen lmcl te Awupa'da u. A"yu'.rr.,
batsnda en hayran brakc ki inci yizyl, ok daha az
nemsenir.

Unl tarihi Grant, rndan beinci yzyll rahata

anlalabilecek bir sl ndrmakta ve Roma'nn k-
nn yansra, gzard da incelemektedir. RoMA nplloRtUU'NDA
DOKTORTAR vE HASTATIKTAR

h*r* ocrr]E DENZcLK Bu kitapta, ok sayda yazrl ve arkeolojik kaynak bir araya getirilerek, Ro-
ma mparatorluu'ndaki tp uygulamalannn etkileyici bir tablosu izilmi-
tir. Hastane ve ifa tbb kaz sonular' saysz heykel' rlyef, vazo ve duvar
CHF.STERG. STARR
resimleri ile birletirilerek, antik a tp yazarlannn tanklklarna eklenmi
tir. Bir dizi cerrahi alet, kendi rktc anlamlarn aklarken, bitki ve ke-
.eviren: GURNA}.I ERGN
mik kalntlan da beslenme alkanlklar ve hastalklara k tutmaktadr.
o Btn bu kaynaklan deerlendiren RalphJackson, hastalklar ve tbbn, Ro

xrrsr sxxn
ma toplumunun her kesiminden insanlar zerindeki etikilerini ara[rmtr.
Roma tbbna dair bu ok nemli alrma, Tp tarihi ve Roma imparator-
luu'na ilgi duyan herkes tarafndan beeni ile karlanacaktr.
OTTO MORXHOLM
RafphJackrcn
,eviren: Prof. Dr. ouzTEKN
a crren: Dr. enol Mumcu