Duane P. Schultz - Modern Psikoloji Tarihi

DUANE P.
SCHULTZ&SYDNEY ELLEN SCHULTZ

Baltimore'da dnyaya gelen Duane Schultz, lisans eitimini Johns Hopkins
niversitesinde, lisansst eitimini ise Syracuse niversitesinde tamamladktan
sonra Amerikan niversitesinde doktora yapt. Dnya genelinde birok dile evrilen
Modern Psikoloji Tarihi'nin yan sra Sigmund Freud ile Cari Jung'un yaam
ykleriyle mesleki baarlarn karlatran bir alma kaleme ald.
Mary Washington College, North Caroline niversitesi ve Hollan- da'daki
Groningen niversitesinde uzun yllar baaryla srdrd retim yelii
grevinden sonra btn zamann kitap yazmaya ayrabilmek iin serbest almaya
balad.
Psikoloji kitaplar dnda iki roman ile Amerikan Sava ve II. Dnya Sava
zerine yazd, bazlar belgesel olarak ekilmi tarih kitaplar mevcuttur.
Sydney Ellen Schultz ile evli olan Duane Schultz Clearwater'da yaamaktadr.
Sydney Ellen Schultz sosyal bilimler alannda yayn danman ve psikoloji
bibliyografyas olarak tasarlanan bir serinin editrdr.
Schultz iftinin birlikte hazrladklar kitaplar arasnda Psikoloji ve Dnyas:
Endstri ve Organizasyon Psikolojisi'ne Giri ile Kiilife Kuramlar saylabilir.
________________YASEMN ASLAY ___________
Yasemin Aslay 1994 yilinda Boazii niversitesi Psikoloji Blmnden mezun
oldu. Mezuniyetinden bu yana eitim sektrnde grev ald. Halen ocuk ve ergen
psikolojisi zerine almalarna devam etmektedir.
kakns yaynlan: 90 psikoloji serisi: 3
isbn: 975-6963-85-9
orijinal 8. basksndan eviri I. basm, 2007 istanbul
kitabn zgn ad: a history of modern psychology, 8th edition copyright2004 by
Wadsworth kitabn ad: modem psikoloji tarihi kitabn yazan: duane p.
schultz&sydney ellen schultz ingilizce aslndan eviren: yasemin aslay redaksiyon:
seda darcan ifti danman: do. dr. halil eki
teknik hazrlk: sner ynter kapak dzeni: hatice dursun i bask: alemdar ofset
kapak bask: milsan cilt: dilek mcellit
kakns yaynlan kz kulesi yaynclk ve tantm hiz. merkez: selman aga mah., selami
ali efendi cad., no: 11, skdar, istanbul tel: (0 216) 341 08 65 - 492 59 74/75 faks:
334 61 48 datm: ataleme sk., defne han, no: 27/3, cagaloglu, istanbul tel: (0
212) 520 49 27 faks: 520 49 28 www.kaknus.com.tr e-posta: info@kaknus.com.tr
A
MODERN PSKOLOJ TARH
DUANE P. SCHULTZ SYDNEY ELLEN SCHULTZ
Trkesi:
Yasemin ASLAY
C\p n < , Akdeniz niversitesi Merkez Ktphanesi
ninnimi i"'i'""' ""i um m m
V/* llllllll
P 0042309*
-r-r- n-1 r\1 n- nc OA/ni?/
255.07.02.01.06.00/07/0042309
iindekiler
evirenin nsz ............................................................... 19
nsz .................................................................................... 21
Birinci Blm
Psikoloji Tarihi almalar .................................................. 25
Modem Psikolojinin Geliimi ................................................ 25
Gemiin Gnmzle Olan ilikisi ....................................... 29
Tarih Verileri: Psikolojinin Gemiinin Yeniden Yaplandrlmas 32
Tarih Yazm: Tarihi Nasl alrz? .................................... 32
Kaybolmu veya arptlm Veriler .................................... 34
Tercmede arptlm Veriler ............................................. 37
Kendine Hizmet Eden Veriler ............................................... 38
Psikolojide evresel Gler ................................................ 40
Ekonomik Frsatlar .............................................................. 40
Sava .................................................................................. 41
ryarg ve Ayrmclk .......................................................... 42
Kadnlara Kar Ayrmclk .................................................... 42
Etnik Kkene Dayal Ayrmclk ........................................... 44
Bilimsel Tarih Grleri ....................................................... 48
Kiilifei Tarih Teorisi .......................................................... 48
Doal Tarih Teorisi .............................................................. 49
Modern Psikoloji Tarihinde Dnce Ekolleri ...................... 53
Kitabn Plan ........................................................................ 57
Deerlendirme Sorulan ........................................................ 59
nerilen Okumalar ............................................................... 60
kinci Blm
Psikoloji zerindeki Felsefi Etkiler ....................................... 61
Mekanik Ruh ....................................................................... 61
Saat Benzeri Bir Evren ........................................................ 63
Determinizm ve ndirgemecilik ........................................... 64
Otomatlar ........................................................................... 65
nsan Makineler ................................................................... 66
Hesap Makinesi .................................................................. 68
Modern Bilimin Balangc .................................................. 71
Rene Descartes (1596-1650) ............................................. 72
Descartes'n Katklar: Mekanik ve Ruh-Beden Problemi ... 75
Bedenin Doas .................................................................. 76
Ruh-Beden Etkileimi .......................................................... 78
dealar retisi ................................................................... 80
Yeni Psikolojinin Felsefi Temelleri:
Pozitivizm, Materyalizm ve Empirisizm............................... 81
Auguste Comte (1798-1857) ....................................... .... 81
John Locke (1632-1704) ................................................ .. 83
Kendi Szleriyle: nsan Anlay zerine Bir Makale (1690)'den
Empirisizm zerine Orjinal Kaynak Metin, John Locke ...... 84
George Berkeley (1685-1753) ............................................ 88
David Hume (1711 -1776) ................................................. 92
David Hartley (1705-1757) ................................................. 93
James Mili (1773-1836) ..................................................... 95
John Stuart Mili (1806-1873) ............................................. 96
Emprisizmin Psikolojiye Katklar ....................................... 99
Deerlendirme Sorulan ...................................................... 99
nerilen Okumalar .................................................. ........ 100
nc Blm
Psikoloji zerindeki Fizyolojik Etkiler................................. 101
Gzlemci nsann nemi .................................................. 101
Fizyolojideki lk Gelimeler ................................................ 103
Beyin Fonksiyonlar zerine Aratrmalar: eriden Haritasn karmak .. 103 Beyin
Fonksiyonlar zerine Aratrmalar: Dardan Haritasn karmak 105
Sinir Sistemi zerine Aratrmalar .................................... 108
Mekanik Ruh .................................................................... 109
Deneysel Psikolojinin Balangc ...................................... 110
Niin Almanya? ................................................................. 110
Hermann von Helmholtz (1821-1894) ............................. 112
Helmholtz'un Hayat ......................................................... 113
Helmholtz'un Katfelan: Sinir Akmlar, Grme ve iitme .. 114
Yorum ............................................................................... 116
EmstWeber (1795-1878) ................................................. 116
ki Nokta Eii ................................................................... 117
Ancak Farkedilebilen Farklar ............................................ 118
Gustav Theodor Fechner (1801-1887) ............................ 119
Fechner'n Hayat ............................................................. 119
Ruh ve Beden: Niceliksel Bir iliki .................................... 121
Psikofiziin Metotlar ........................................................ 124
Kendi Szleriyle: Psikofiziin geleri(1860)'nden
Psikofizik zerine Orijinal Kaynak Metin, Gustav Fechner 125
Yorum........................................................ ...................... 127
Resmi Psikolojinin Kuruluu ............................................. 128
Deerlendirme Sorulan ..................... .............................. 129
nerilen Okumalar ............................................................ 130
Drdnc Blm
Yeni Psikoloji .................................................................... 131
Modem Psikolojinin Kurucu Babas ................................... 131
Wilhelm Wundt (1832-1920) ............................................ 133
Wundt'un Hayat ............................................................... 133
Leipzig Yllar .................................................................... 135
Kltrel Psikoloji ................................................................ 137
Wundf'un Psikoloji Sistemi ................................................ 139
Bilin Deneyimleri Aratrmas ........................................ 140
ebak Metodu ............................................................... 141
Bilin Deneyimlerinin elerini Organize Etme ................ 142
Leipzig'deki Aratrma Balklar ...................................... 144
Yorum ................................................ - ............................. 146
Kendi Szleriyle: Fizyolojik Psikolojinin ilkelerinden Psiik Sonular Yasas Ve
Yaratc Sentez lkesi zerine
Orijinal Kaynak Metin, Wilhelm Wundt ............................. 147
Psikolojinin Almanya'daki Akbeti ..................................... 148
Wundt'u Psikolojiye Ynelik Eletiriler ............................. 149
Wundt'un Miras ................................................................ 150
Alman Psikolojisindeki Dier Gelimeler ........................... 152
Hermann Ebbinghaus (1850-1909) ................................. 153
renme zerine Aratrmalar ......................................... 154
Anlamsz Hecelerle Yaplan Aratrmalar .......................... 155
Ebbinghaus'un Psikolojiye Yapt Dier Katklar .............. 157
George E. Mller (1850-1934).......................................... 159
Franz Brentano (1838-1917) ........................................... 160
Zihinsel Eylemlerin Aratrlmas ....................................... 161
Cari Stumpf (1848-1936) .................................................. 163
Fenomenoloji .............................................................. ..... 164
Oswald Klpe (1862-1915) ve Wrzburg Okulu ............... 164
Klpe'nin Wundt'tan Farkll ............................................ I 55
Sistematik Dentysel gzlem ........................................... 166
Imgesiz Dnce .............................................................. 167
Wrzburg Laboratuarindaki Aratrma Balklar ............... 167
Yorum................................................................................ 169
Deerlendirme Sorulan ..................................................... 171
Beinci Blm
Yapsalclk ........................................................................ 173
Giri ................................... .............................................. 173
Edward Bradford Titchener (1867-1927) .......................... 174
Titchener'n Hayat ............................................................ 174
Titchener'n Deneycileri: Kadnlar Giremez! ...................... 178
Titchener'n Sistemi: Bilin Deneyimlerinin erii ............ 180
gzlem ............................................................................ 181
Titchener'n Deneysel Yalam ....................................... 183
Bilin Elemanlar .............................................................. 184
Zihinsel Elemanlarn Nitelikleri ...................... ................... 186
Kendi Szleriyle: Psikoloji Ders Kitab'ndan Yapsalclk zerine
Orijinal Kaynak Metin (1909), E. B. Titchener ................... 187
Yapsalcln Eletirisi .................................................... 199
Igzlemin Eletirisi ........................................................... 199
Titchener'n Sistemine Ynelik Dier Eletiriler ................. 202
Yapsalcln Katklan ...................................................... 203
nerilen Okumalar ........................................................... 203
Altnc Blm
levselcilik: lk Etkiler ....................................................... 207
Giri ................................................................................... 207
ilevselcilik; Genel Bir Bak.............................................. 208
Evrim Teorisi: Charles Darwin (1809-1882) ..................... 209
Darvvin'in Hayat .............................................................. 212
Trlerin Kkeni zerine ve Darvvin'in Dier almalar .. 215
Thomas Henry Huxley ve Evrim Tartmas ...................... 217
Evrimin Dine Meydan Okuyuu ......................................... 219
Beyaz Irkn stnl Tezi ............................................... 219
Darvvin'in Dier almalar ............................................. 220
ispinoz Kularnn Gagalan: Evrim Devam Ediyor ............. 221
Makinelerin Evrimi ............................................................. 222
Darvvin'in Psikoloji zerindeki Etkileri ............................... 224
Kendi Szleriyle: Charles Darwin'in zyaam yksnden (1876),
Orijinal Kaynak Metin Charles Darwin .............................. 226
Bireysel Farkllklar: Sir Francis Galton (1822-1911) ....... 227
Galton'un Hayat ............................................................... 228
Zihinsel Kaltm ................................................................. 230
Kendi Szleriyle: Kaltmsal Deha: Kanunlar ve Sonulan zerine
Bir Aratrma dan (1869), Orijinal Kaynak Metin Francis Galton 232
istatistik Metot ................................................................... 233
Zihinsel Testler .................................................................. 235
Fikirlerin arm .................. ........................................ 237
Zihinsel mge .................................................................... 238
Koklamak Yoluyla Aritmetik ve Dier Balklar .................. 238
Yorum ............................................................................... 240
Hayvan Psikolojisi Ve Ilevselciligin Geliimi ................... 240
George John Romanes (1848-1894) ................................ 241
C. Lloyd Morgan (1852-1936) ......................................... 244
Yorum ............................................................................... 246
Yedinci Blm
levselcilik: Kuruluu ve Geliimi ..................................... 249
Herbert Spencer (1820-1903) ve Sentetik Felsefe ........... 249
Sosyal Danvinizm ............................................................. 250
Sentetik Felsefe ............................................................... 253
Makinelerin Devam Eden Evrimi ...................................... 254
Henry Hollerith ve Zmbal Kartlar ..................................... 254
ilevsel Psikolojinin ngrcs: William James (1842-1910) 255
James'in Hayat ................................................................. 256
Psikolojiyi Kefetmek........................................................ 259
Psikolojinin ilkeleri ............................................................ 264
Psikolojinin Ana Temas: Bilince Yeni Bir Bak ............... 265
Kendi Szleriyle: Psikoloji'de Bilinle ilgili
Orijinal Kaynak Metin(1892), VVliam James .................... 268
Psikolojinin Metotlar ......................................................... 270
Pragmatrem ..................................................................... 271
Heyecan Teorisi ............................................................... 271
Alkanlklar ....................................................................... 272
Kadnlarn levsel Eitsizlii ............................................. 273
Mary Whiton Calkins (1863-1930) ................................... 274
Helen Bradford Thompson Wooley (1874-1947) ............. 276
Leta Stetter Hollingvvorth (1886-1939) ............................ 278
levselciligin Kuruluu...., ................................................. 280
Chicago Okulu .................................................................. 281
John Dewey (1859-1952) ................................................ 281
Refleks Ark ...................................................................... 282
James Rowland AngeU (1869-1949) ............................... 284
levsel Psikolojinin Uzmanlk Konusu .............................. 285
Yorum ............................................................................... 287
Harvey A. Carr (1873-1954) ............................................ 288
levselcilik: Son Durum ................................................... 288
Kendi Szleriyle: ilevselcilik zerine Orijinal Kaynak Metin.
Harvey A. Carr'n Psikoloji isimli Kitabndan ..................... 290
Columbia niversitesinde ilevselcilik ............................... 297
Robert Sessions Woodworth (1869-1962) ...................... 298
Woodworth'un Hayat ........................................................ 298
Dinamik Psikoloji ............................................................... 299
levselcilige Ynelik Eletiriler .......................................... 301
levselciligin Katklar ...................................................... 303
Sekizinci Blm
Uygulamal Psikoloji: ilevselciligin Miras ......................... 307
Ganz Amerikanisch ........................................................... 307
Uygulamal Psikolojiyi Etkileyen Ekonomik Koullar ......... 310
Granville Stanley Hail (1844-1924) .................................. 312
Hall'un Hayat ................................................................... 313
nsann Psikolojik Geliiminin Evrimi ................................ 318
Yorum................................................................................ 320
James McKeen Cattell (1860-1944) ................................ 321
Cattell'n Hayat .............................................................. 322
Zihinsel Testler .................................................................. 327
Yorum................................................................................ 329
Psikolojik Test Hareketi .................................................... 330
Binet, Terman ve 1Q Testi ................................................ 330
Dnya Sava: ve Grup Testleri ......................................... 332
Tp Ve Mhendislikten Fikirler .......................................... 335
Irk Sorunlar....................................................................... 336
Kadnlann Test Hareketine Katklan ................................. 338
Lightner Witmer (1867-1956) .......................................... 340
Witmer'm Hayat ............................................................... 341
ocuk Deerlendirme Klinikleri ......................................... 344
Yorum............................................................................ > 345
Klinik Psikoloji Hareketi ..................................................... 345
Walter Dili Scott (1869-1955) .......................................... 347
Scott'n Hayat .................................................................. 348
Reklamclk ..................................... ................................. 350
Personel Seimi ................................................................ 351
Yorum................. . ............................................................. 352
Endstriyel/rgtsel Psikoloji Hareketi.............................. 353
1. ve II. Dnya Savalarnn Etkisi ..................................... 353
Hawthorne Aratrmalar ve Endstriyel Faktrler ............ 354
Kadnlarn Endstriyel/rgtsel Psikolojiye Katklar ......... 355
Hugo Mnsterberg (1863-1916) ....................................... 356
Mnsterberg'in Hayat ...................................................... 357
Adli Psikoloji ..................................................................... 360
Klinik Psikoloji ..... ............................................................. 361
Endstri Psikolojisi ............................................................ 362
Yorum................................................................................ 363
ABD'de Uygulamal Psikoloji ............................................ 364
Yorum ............................................................................... 366
Dokuzuncu Blm
Davranlk: lk Etkiler ..................................................... 371
Giri ................................................................................... 371
Hayvan Psikolojisinin Davranlk zerindeki Etkileri ..... 374
Jacques Loeb'un nemi .................................................... 375
Fareler, Karncalar ve Hayvan Zihni .................................. 376
Akll At: Akll Hans .......................................................... 380
Edward Lee Thomdike (1874-1949) ................................ 383
Thorndike'n Hayat ........................................................... 383
Balantchk ...................................................................... 385
Bulmaca Kutular ............................................................... 387
renme Kurallar ............................................................. 388
Yorum ............................................................................... 389
Ivan Petrovitch Pavlov (1849-1936) ................................ 390
Pavlov'un Hayat .............................................................. 390
artl Refleksler ................................................................ 395
artl Refleks zerine almalar .................................... 396
Kendi Szleriyle: artl Refleks'ten
Orijinal Kaynak Metin (1927), Ivan Pavlov......................... 399
E. B. Twitmyer ile lgili Bir Not .......................................... 400
Yorum ............................................................................... 401
Vladimir M. Bekhterev (1857-1927) ................................. 403
antm Refleksi .............................................................. 404
Yorum................................................................................ 405
Hayvan Psikolojisi Ve Hayvan Haklan Hareketi ............... 406
levselciligin Davranlk zerindeki Etkileri ................. 406
Deerlendirme Sorulan .................................................... 409
Onuncu Blm
Davranlk: Balang ................................................... 411
John B. Watson (1S78-1958) .......................................... 411
Watson'un Hayati ............................................................. 411
Kendi Szleriyle: John Watson'un Davrannn Bakyla Psikoloji
simli Kitabndan Davranlk zerine Orijinal Kaynak Metin423
Watson'un Programna Tepkiler ....................................... 431
Davranln Metotlar ................ ................................ 432
Davranln alma Konusu ...................................... 436
gdler ........................................................................... 437
renme ........................................................................... 438
Heyecanlar ........................................................................ 440
Albert, Peter ve Fareler .................................................... 441
Dnme Sreleri ............................................................ 443
Halkn Watson'a Olan ilgisi ............................................... 444
Psikoloji Patlamas ........................................................... 447
Watson ve Hayvan Haklan Hareketi ................................. 448
Son Bir Hatrlatma ............................................................ 449
lk nmerikal Davranlar ................................................ 450
Edwin B. Holt (1873-1946) .............................................. 450
Kari Lasley (1890-1958) .................................................... 450
AlbertP. Weiss (1879-1931) ........................................ ... 452
Watson Davranlnn Eletirisi ................................... 453
William McDougall (1871-1938) ...................................... 453
Watson Davranlnn Psikolojiye Katklan ................. 456
Deerlendirme Sorulan .................................................... 458
Onbirinci Blm
Davranlk: Kurulutan Sonras ..................................... 461
Yeni-Davranlk ............................................................ 461
lemcilin .......................................................................... 462
Yeni-Davranlar ............................................................. 464
g.hvard Chace Tolman (1886-1959) ................................ 465
Amal Davranlk ......................................................... 466
Ara Deikenler ................................................................. 467
renme Teorisi ................................................................ 469
Yorum................................................................................ 470
Edwin Ray Guthrie (1886-1959) ...................................... 472
Tek Deneme renmesi .................................................. 472
Yorum........................................................... i ................... 473
Clark Leonard Hu'.' (1884-1952) .............................. ...... 474
Hull'un Hayat .......................... ....................................... 474
Hull'un Sistemi: Alg Dayana ......................................... 476
Mekanik Ruh ..................................................................... 476
Nesnel Metodoloji ve Nicelrndirme .................................... 477
Drtler ............................................................................ 478
renme ........................................................................... 479
Yorum.................................................................. ............. 481
B. F. Skinner (1904-1990) ................................................ 482
Skinner'n Hayat .............................................................. 483
Skinner'm Sistemi. Genel Bir Yaklam ............................ 486
Kendi Szleriyle: Bilim ve insan Davran'ndan
Orijinal Kaynak Men (1953), B. F. Skinner ....................... f89
Edimsel Koullanma .......................................................... 490
Pekitirme Tarifeleri........................................................... 492
Szel Davran ...............................- ................................. 494
Skinner Davranlnn Makineleri:
renme Makineleri ve Hava Karyolas ............................ 495
Davran Bir Toplum: Walden Tvvo ................................ 497
Davrann Deitirilmesi................................................... 499
Uygulamal Hayvan Psikolojisi: IQ Zoo.............................. 500
Skinner Davranlnn Eletirisi .................................... 500
Skinner Davranlnn Katklar .................................... 502
Sosyal renme Teorileri: Bilisel Kar k .................. 503
Albert Bandura (1925- ) .................................................... 504
Sosyal Bilisel Teori .......................................................... 505
Kendine Yetme ................................................................. 506
Davran Deiiklii ........................................................... 508
Yorum................................................................................ 509
Julian Rotter (1916- )......................................................... 510
Bilisel Sreler ................................................................ 510
Kontrol Oda .................................................................... 511
Yorum................................................................................ 514
Davranln Kaderi ....................................................... 514
Deerlendirme Sorulan ................ ....................................515
nerilen Okumalar ............................................................516
Onikinci Blm
Getalt Psikolojisi .............................................................517
Bir Btn Kendisini Oluturan Paralann Toplamndan Farkldr 517
Getalt Psikoloji zerindeki lk Etkiler .............................. 520
Fizik Biliminde Deien Zeitgeist ...................................... 523
Phi Fenomeni: Wundt'u Psikolojiye Bir Kar k ......... 524
Getalt Psikolojisinin Kuruluu ......................................... 525
Max Wertheimer (1880-1943) .......... ! ............................... 525
Kurt Koffka (1886-1941) ................................................... 527
Woljgang Kkler (1887-1967)........................................... 529
Getalt Bakaldrsnn Doas .......................................... 531
Getalt Psikolojisi zerine Orijinal Kaynak Metin:
Max Wertheimer'in Getalt Psikolojisi isimli Kitabndan .... 533
Algsal Organizasyonun Getalt ilkeleri: ............................ 539
renmeye likin Getalt Aratrmalan:
Kavray ve Maymunlarda Zeka ....................................... 541
Kendi Szleriyle: Maymunlarda Zekdan Getalt Psikolojisi zerine
Orijinal Kaynak Metin (1927) Wolgang Khler .................. 544
Yorum......................................... ..................... . .............. 548
nsanlarda retken Dnce ............................................ 549 "

zomorfizm ilkesi ............................................................... 550
Getalt Psikolojisinin Yayl ............................................ 551
Davranlkla Olan Mcadele ......................................... 553
Nazi Almanya'snda Getalt Psikolojisi .............................. 554
Alan Teorisi. Kurt Lewin (1890-1947) ............................... 555 -
Levvin'in Hayat ................................................................. 556
Yaam Alan ...................................................................... 557
Motivasyon ........................................................................ 558
Sosyal Psikoloji". ............................................................... 560
Yorum................................................................................ 561
Getalt Psikolojisine Ynelik Eletiriler ............................. 561
Getalt Psikolojisinin Katklar ........................................... 562
Onnc Blm
Psikanaliz: Balang ....................................................... 565
Psikanalizin Psikoloji Tarihindeki Yeri .... .......................... 565
Psikanaliz zerindeki lk Etkiler ........................................ 567
lk Bilinalt Teorileri .......................................................... 567
Psikopatolojiyle ilgili Dnceler ....................................... 570
Daha nsalcl Yaklamlarla Tedavi ................................... 571
Hipnozun Kullanm ........................................................... 574
Darvvin'in Etkileri ............................................................... 576
Dier Etki Kaynaklar ........................................................ 578
Sigmund Freud; (1856-1939) ve Psikanalizin Geliimi ...... 580
Freud'un Hayat ................................................................. 580
Anna O. Vak'as ............................................................... 584
Cinsellik ve Serbest arm .......................................... 586
Breuer'la Ayrl ................................................................. 588
ocukluk Dnemi Tacizleri Tartmas .............................. 589
Kendini Analiz ve Ryalarn Yorumu ................................. 591
Daha Geni Kitlelerce Tannma ve Uyumazlklar ........... 594
Freud'un Son Yllar........................................................... 596
Kendi Szleriyle: Sigmund Freud'un 9 Eyll 1909'da Histeri Hakknda
Clark niversitesinde Verdii lk Derse ilikin Orijinal Kaynak Metin 598
Bir Tedavi Metodu Olarak Psikanaliz................................. 602
Yardm Etme steinin Yokluu ........................................ 605
Freud'un Aratrma Metodu .............................................. 606
Bir Kiilik Sistemi Olarak Psikanaliz ................................. 607
gdler ........................................................................... 607
Kiiliin Bilinalt ve Bilinli Yanlan .................................... 608
Anksiyete .......................................................................... 610
Kiilik Geliiminin Psikoseksel Evreleri............................ 612
Psikanaliz zerine Orijinal Kaynak Metin:
Sigmund Freud'un Psikanalizin Tasla simli Kitabndan . 613
Freud'un Sisteminde Mekanik ve Determinizm ................. 616
Psikoloji ve Psikanaliz Arasndaki likiler ............................... 618
Psikanalizin Eletirisi ........................................................ 621
Psikanaliz Kavramlarnn Bilimsel Gvenilirlii .................. 624
Psikanalizin Katklar ........................................................ 627
Ondrdnc Blm
Psikanaliz: Muhalifler ve Psikanalizin Trevleri ................. 663
Kurulutan Sonras ............................................................ 633
Yeni Freudcular ve Ego Psikolojisi .................................... 634
Anna Freud (1895-1982) ................................................. 635
Anna Freud'un Hayat ...................................................... 635
Psikanalize Katklar .......................................................... 636
Yorum................... ........................................................... 637
Nesne likileri Kuramlar................................................... 638
Melanie Klein (1882-1960) ............................................... 638
Heinz Kohut (1913-1981) .................................................. 639
Carljung (1875-1961) ...................................................... 640
Jung'un Hayat ................................................................. 640
Jung'un Sistemi: Analitik Psikoloji ..................................... 643
Kollektif Bilinalt ............................................................... 645
Arketipler ........................................................................... 646
ednklk ve Dadnklk............................................ 648
Psikolojik Tipler ............................................ .................... 648
Kelime agnm Tes; ....................................................... 649
Yorum................................................................................ 649
Psikanalizdeki Sosyal Psikoloji Teorileri: Zeitgeist Tekrar ibanda 651
Alfred Adler (1870-1937) .................................................. 652
Adler'in Hayat ................................................................... 652
Adler'in Sistemi: Bireysel Psikoloji ..................................... 654
Aalk Duygulan ............................................................. 656
Yaam Stili ........................................................................ 656
Ben'in Yaratc Gc ............................ ............................ 657
Doum Sras ................................................................... 658
Yorum................................................................................ 658
Karen Homey (1885-1952) ............................................... 660
Horney'in Hayat ................................................... ........... 660
Freud'la Olan Anlamazlklar............................................ 662
Temel Anksiyate ................................................................ 664
Nrotik htiyalar .......................... ....... .......................... 664
ideal Kendilik mgesi ......................................................... 666
Yorum................................................................................ 666
Kiilik Teorisinin Evrimi:..................................................... 668
Humanisdik Psikoloji ......................................................... 668
Humanisdik Psikoloji: nc G .................................... 668
Hmanistik Psikoloji zerindeki lk Etkiler ........................ 669
Hmanistik Psikolojinin Doas ......................................... 670
Abraham Maslow (1908-1970) ......................................... 670
Moslovv'un Hayat ............................................................. 671
Kendini Gerekletirme ..................................................... 672
Kendi Szleriyle: Hmanistik Psikoloji Hakknda Motivasyon ve Kiilik ten
Orijinal Kaynak Metin (1970), Abraham Maslow ............... 674
Yorum................................................................................ 677
Cari Rogers (1902-1987).................................................. 678
Rogers'in Hayat ............ .................................................. 678
Kendini Gerekletirme ..................................................... 680
Yorum................................................................................ 681
Hmanistik Terapiler ........................................................ 681
Hmanistik Psikolojinin Akbeti.......................................... 682
Pozitif Psikoloji .................................................................. 684
Gnmzde Psikanalitik Gelenek ..................................... 687
Deerlendirme Sorulan .............................. ...................... 688
Onbeinci Blm
Psikolojide ada Dnceler......................................... 691
Dnce Ekollerinin Bak As ........................................ 691
Psikolojide Bilisel Hareket ............................................... 694
Bilisel Psikoloji zerindeki tik Etkiler................................ 695
Fizik Biliminde Deien Zeitgeist ....................................... 697
Bilisel Psikolojinin Kuruluu ............................................. 698
George Miller (1920- ) ...................................................... 698
Bilisel Aratrmalar Merkezi ............................................. 700
Ulrich Neisser (1928- ) ................................. . .................. 701
Bilgisayar Metafon ............................................................ 703
Modem Bilgisayarlann Geliimi ......................................... 705
Yapay Zek ...................................................................... 706
Bilisel Psikolojinin Yaps ................................................ 708
Bilisel Nrobilim ............................................................... 709
tgzlemin Rol ................................................................. 710
Bilind Bilii ................................................................... 712
Hayvanlarda Bilii .............................................................. 713
Yorum................................................................................ 715
Evrimsel Psikoloji .............................................................. 718
Evrimsel Psikolojideki lk Etkiler ........................................ 719
Sosyobiyolojinin Etkisi ....................................................... 721
Evrimsel Psikolojinin u Andaki Durumu........................... 722
Yorum................................................................................ 723
Szlk ............................................................................... 727
Kaynaka ve ndeks .......................................................... 733
PSKOLOJ EKOLLERNN
TARHSEL GELM
PSKANALZ
Adler Homey
DAVRANIILIK
HMANSTK PSKOLOJ
Pavlov Watson
Thorndike
Scopcs'u Ektini
Evrimi Denemeleri
VVright Kardelerin
Uakla Uuu
POZTF PSKOLOJ
Maslow Rogers
SEL PSKOLOJ
Fmd'un
Ryalarn Yunma
Miller Neisser
EVRMSEL PSKOLOJ
Darwinirt
Trlerin Kkeni
Bk Elektronik
tk Sesli Hafekcdi Bilgisayar Resimler
Ajnerikan
Psikoloji Topluluu
Kuruldu
KOLOJSI
Telefon icat edildi
GESTA1
Kofflca Khler
Wertheimer
Ava ni
LEVSELCLK
Feclmet'n
Skinner'ir Bilim ve nsan Davranp
Catttll Witmer Scott
ya Ticret Mdkeri Yerle bir oltiu
Ebbinghaus
Vreudun
Clark niversitesine Ziyareti
Jatnefiln Psikolojini lkeleri
Titanik Batt
Amerikan Psikoloji BirliS
(APA) Kuruldu
nsan Haklar
Hereketi
Dnya Byk ava , Bunalm
I. Dnya Sava
Amerikan Sava
evirenin nsz
phesiz bir bilim dalnn tarihini renmek, o bilim dal zerine almann
balang noktas deilse de, ana yollarndan biridir. Hele amacmz bir bilim
hakknda ncelikle genel malumat edinmek ise, o zaman tarihsel bir yaklam bizim
iin biilmi kaftandr. Bu adan psikoloji tarihinin yeri ok daha zeldir. Alanla ilgili
yzlerce yl nce sorulmu sorularn gnmz meseleleriyle ilikili olmas, psikolojinin
meselelerinde ve metotlarnda bir devamllk olduunu, psikolojinin kendi tarihiyle ok
ak ve canl bir baa sahip olduunu gsterir.
Schultz'lar Modern Psikoloji Tarihi'nde Bat biliminin insan anlama abasn ana
ekoller halinde ve iinde yeerdikleri zihinsel, sosyal, politik ve ekonomik atmosfer ile
birlikte ele alyor. Bunu yaparken, dorudan psikolojiyle ilgili olmasa bile, onun
geliimini etkileyen felsefe sistemlerini ve fizyolojiyle ilgili ilerlemeleri incelemeyi de
ihmal etmiyor.
Kitap aslen niversite ders kitab olarak hazrlanm olmasna ramen, akademik
ayrntlara fazla girmemesi hasebiyle genel okuyucuya da hitap ediyor. Modem
psikolojinin oluumunda bilim adamlarnn kendi zel hayatlarnn ve felsefi akmlarn
etkisine vurgu yapan kitap bu ynyle ilgin ve tir o kadar da okunmas rahat bir
muhteva sunuyor. Psikolojinin ke talan saylabilecek bilim adamlarndan
alntlanan orijinal metinler, okuyucuya birincil kaynaklara inmenin ve bylece
metinleri yorumsuz okumann zevkini veriyor.
Psikoloji tarihinde yank bulmu baz keiflerin aslnda bir "yeniden keif'
olduunu, benzer teorileri ortaya atan kiilerden birinin dikkatleri ekmezken
tekisinin nl olduunu grmek, yllarca nce yaplm ve yaynlanmam aratrma
sonulartnn kabul edilegelen grlerin dorultusunu nasl etkilediini grmek,
kiisel tecrbelerin psikologlarn dncelerinin belkemiini oluturduunu izlemek
kitab genel okuyucu asndan dahi ilgi ekiyor klyor.
Charles Darwin ismini bilmeyenimiz yoktur. Alfred Wallace iin ise ayn eyi
sylemek mmkn deil. Acaba Darwin olmasa bile mehur "Evrim Teorisi" o gnk
artlarda ortaya kabilir miydi? 1858 ylnda, yani Dar- win henz almalarn
yaynlamak dncesinde deilken gen Walla- ce'dan ald mektup sorumuza k
tutabilecek niteliktedir.
Wallace Darwin'den gn ierisinde hazrlad almasn tetkik ve tashih
etmesini ve aynca yaynlamasna yardmc olmasn istemiti. in ilgin taraf
Wallace'm bu gnlk almasnn sonularnn Darvvin'in 20 yl akn gayretleri
sonucunda elde ettikleri ile byk benzerlikler iermesiydi. Mehur olan kii Wallace
olmadna gre, Darvvin'in bu mektup karsndaki tutumunu tahmin edebilirsiniz!
Wallace'n hatasnn, almasnn geleceini bir bakasna emanet etmesi olduunu
dnebilirsiniz. Peki Whytt ve Twitmyer iin ne dersiniz? Ivan Pavlov, 20. yzyln ilk
eyreinde, Rusya'da, tm psikoloji tarihinin en nemlileri arasnda grlen "artl
refleks" kefini akladnda byk ilgi grmken, ayn zamanlarda Amerika
Psikoloji Demei toplantsnda ard reflekse ilikin bir bildiri sunan Twitmyer'm
szleri hi kimsenin ilgisini ekmemiti. Dahas, Pavlov'dan yaklak 150 yl nce
artl tepkiden bahseden sko bilimadam Whytt de kimsenin ilgisini ekmeyi
baaramama
Schultz'lar yukarda anlatlar Zeitgeist ile aklyor: Her gelime "zamann
beklemek" zorundadr. Uygun Zeitgeist olumu olduundan, Darwin olmasa bile
Evrim Teorisi bir ekilde bilim tarihindeki yerini alacakt. 1763 Iskoyasnda ve 1904
Amerikasnda Zeitgeist uygun olmad iin Whytt ve Twitmyer kaale alnmazken,
1904 Rusyasndaki uygun ortam Pavlov'u n plana karmt.
Psikolojinin geliimini tarihsel bir sre ierisinde incelemek, psikolojinin dnden
bugne nasl ekillendiini, hangi koullardan nasl etkilendiini net bir ekilde ortaya
koyuyor. Bylece okuyucu gnmz psikoloji anlaynn nasl olutuunu bir btn
olarak kavrama frsan yakalam oluyor.
Yasemin Aslay
nsz
Bu kitabn ilgi oda modem psikolojinin tarihidir. 19. yzyln sonlarna doru
balayan bu dnemde psikoloji, bamsz bir bilim dal haline gelmitir. nceki felsefi
dncelere aldr etmiyor deiliz ancak, zerinde odaklandmz asl nokta
psikolojinin yeni ve ayn bir alma alan olarak kurulmasyla ilgili olan dnemdir.
Burada sunulan modern psikolojinin tarihidir, tm psikoloji veya alann kurulmasndan
nce tm felsefi almalar deil.
Kitapta psikoloji tarihini byk dnceler ve dnce ekolleri asndan ele
alacaz. Alann formal olarak balad 1879 ylndan bu yana, alana ilikin yeni
dnceler, taraftarlarn kendi dncelerine ballklarn etki altna aldka ve bir
sre iin alana hakim olduka, psikolojinin eitli ekillerde tanmlar yaplmtr.
Bizim ilgilendiimiz nokta, psikolojinin alma konusunu, metotlarn ve amalarn
tanmlayan dncelerin ortaya k dzenidir.
Bu dnce ekollerinden her biri kendi tarihsel balamnda gelien bir hareket
olarak ele alnmtr, bamsz veya apayr bir varlk olarak deil. Her bir dnce
sisteminin ykselii ve k, sistemin ortaya kt blgenin ve dnemin genel
sosyal ve entelektel iklimi asndan ele alnmtr. Bu yaklam rencilerin psikoloji
dnda oluan deiiklikleri daha iyi anlamas asndan nemlidir.
Bu kitap psikolojinin evrimini iaret eden dnce ekolleri asndan dzenlenmi
olmasna ramen, biz alana ilikin tanmlar, fikirleri ve yaklamlar bireysel
dnrlerin, aratrmaclarn ve sistem ilerin almalar olarak ele alacaz.
nsanlar makaleler yazm, aratrmalar dzenlemi, bildiriler hazrlam ve bunlar
her bir psikolog nesline retmitir. Psikologlar byle yaparak psikolojinin dnce
ekollerini gelitirmi ve tevik etmitir. Bu kitapta alan ekillendiren nemli insanlarn
hayatlarn inceleyeceiz. Bunu yaparken ortaya koyduklar dncelerin sadece
yaadklar dnemin Zeitgeist'ndan deil, kendi zel yaantlarnn oluturduu
ereveden de etkilendiine dikkat ekeceiz.
Kitap boyunca her bir dnce ekoln, srdrd ve daha sonra takip ettii
bilimsel dnceler ve keifler asndan ele aldk. Her bir ekoln, var olan dnce
dzeninden nasl evrim geirerek trediinden veya ona kar ktndan ve her
birine daha sonra bir baka bak as tarafndan nasl kar kldn, meydan
okunduunu ve sonunda yerine geildiini anlattk. Zaman iinde bu dnce
ekollerinin gerek deeri anlaldka modern psikoloji ierisindeki geliimin
srekliliini ve bir ablonunu izmemiz mmkn olabilir.
Bu kitabn ilkinin yazlmasndan yaklak 35 yl sonra, sekizinci basks
hazrlanrken eklenecek, iptal edilecek ve yeniden gzden geirilip ele alnacak bu
kadar ok noktann olmas, psikoloji tarihinin dinamik doasna ak bir kanttr.
Psikoloji tarihi tamamlanm veya sabitlenmi deildir, aksine devam edegelen bir
geliim ierisindedir. Bugn halen psikoloji tarihi ierisindeki nemli insanlar, konular,
metotlar ve teoriler hakknda retilen ve tercme edilen ok geni apl bilimsel
almalar vardr.
8. baskya yaplan en nemli katk nternette Tarih blmnn eklenmesi
olmutur. Bu blm, rencileri ele alnan pek ok hareket, teori ve insan hakknda
bilgi veren Web sitelerine ynlendirmektedir. Yzlerce.site aratrdk ve en bilgi verici,
gvenilir ve gncel olanlar setik.
Bu baskda yer alan ikinci byk deiiklik, psikoloji tarihindeki nemli kiilerin
orijinal eserlerinin sergilendii Kendi Szleriyle balkl blmlere yer verilmesi
olmutur. nceki basklarda, Titchener, Carr, "VVatson, Khler ve Freud'dan; kendi
formal dnce ekollerini anlatan be uzun orijinal kaynaa yer verilmiti. Yeni bask,
modern psikolojinin tm geliimsel devresini rneklendiren, bir dzineden daha fazla
katlmcnn daha ksa makalerini iermektedir.
NSZ
23
Bu almalar bu bilim adamlarnn dncelerinin kolay ulalabilir, kolay
anlalabilir ve psikoloji tarihindeki eitli yaklamlarn temsilcisi olmalar asndan
ok dikkatli seilmitir. Makaleler her bir kuramcnn psikolojinin metotlar, problemleri
ve amalan asndan kendi zgn bak alarn yanstmaktadr. Ayrca, yazlar
erken dnem psikoloji rencileri tarafndan allm materyalleri de rneklerle
aklamaktadr.
Yeni baskda iki gncel akm olan pozitif psikoloji ve evrimsel psikolojiden
bahsedilmektedir. Bu iki fikir, ada psikolojinin erken dnem gelimelerle nasl
ekillendiini gstermekte ve rencilerin gemi ile bugn arasndaki balanty
dorudan grmelerini salamaktadr. Ayrca bizim bu hareketleri ele almamz
rencilere psikolojinin nasl halen evrim geirmeye devam ettiini, daha yeni
formlarn entelektel ve sosyal evrelere uyum saladn gstermektedir.
Sekizinci basknn bir baka nemli zellii ada akmlar blmnde (Blm 15)
hmanistik psikolojiye ayrlan yerin Freud sonras gelimelere (Blm 14) doru
hareket etmesidir. Bu deiiklik hmanistik psikolojiyi daha zamansal bir balamda
deerlendirmemizi salamtr. Ayrca 1909'da Freud'un Birleik Devletlere yapt
ziyaretten nce psikoterapiyi popler hale getiren Emmanuel Hareketi de,
psikanalizin bir baka ncs olarak kaydedilmitir.
Sekizinci baskda aadaki balklara daha geni yer ayrlmtr: Bilimde ve
psikolojide kadnlarn rolleri zerindeki snrlamalar, Tarihin kaybedilmi veya
gizlenmi verileri,
17.yzyl hayatnda makinelerin nemi ve makinelere insan ileyiinin bir metaforu
olarak sregelen itibar,
Psikolojide doktora (Ph.D.) derecesini kazanan ilk Afro-Amerikal olan Francis
Sumner,
Bir "dnen" makine gelitirmeye ynelik ilk adm olarak Henry Bab- bage'nin
hesap makinesi,
statistik tekniklerin ilk geliimi. Uygulamal hayvan psikolojisi, Kendine yeterlik,
Melaine Klein ve Hein Kohut'un nesne ilikileri teorisi. Bilgisayarlarn ilk dnem
geliim sreci ile top atelerinin isabeti arasndaki artc iliki,
Yapay zek ile satran oynayan bilgisayarlar arasndaki balant.
Bu yeni bask iin yeni fotoraflar, tablolar ve resimler seildi- Blmler taslaklar,
tartma sorular ve aklayc okuma listeleri iermektedir. nemli kelimeler metin
ierinde kaln harflerle yazlm ve kitabn sonundaki szlkte tanmlanmtr. Lisa
Gray-Shellberg (California Devlet niversitesi, Dominguez Hills) tarafndan gzden
geirilmi Eitmenin Elkitab, Test Bankas (baslm) ve Bilgisayarl Test Bankas
mevcuttur. Kitabn her yeni nshas ile birlikte renciler, kendilerine en ok itibar
gren akademik dergilerin ve popler kaynaklarn binlercesin- den tam metin,
gvenilir makaleler ieren, kullanm kolay online veri- tabanna eriim hakk salayan
InfoTrac College Edition'una drt aylk cretsiz yelik kazanacaklardr. Yeni InfoTrac
College Edition'da aratrma terimleri her blmn sonunda yer almaktadr. Bu
baskda yeni olan bir nokta da, Ders Notlar Ana hatlarnn Powerpoint format ek-
linde kitaba zel web sayfasnda bulunabilir oluudur.
Deerli nerilerini sunarak bizimle iletiim kuran ok sayda retim grevlisine ve
rencilere mteekkiriz. Kitabn hazrlanmas srecinde Texas A& M niversitesi
sekin tarihilerden Ludy T. Benjanmin'in titiz bak asna bavurulmutur. Bu
basknn yeniden gzden geirilmesi aamasnda igrleri ve yorumlaryla emei
geen herkese teekkr bir bor biliyoruz: New Orlean Loyola niversitesinden
Gerald S. Clack'a , Cleveland State niversitesinden Stephehn R. Coleman'a, Co-
lumbia, Missouri, Stephens Yksekokulundan Catherine W. Hickman'a, Gneybat
Missoui State niversitesinden Elissa M. Lewis'e ve Charlot- te'daki Kuzey Carolina
niversitesinden W. Scott Terry'e..
Yeni baskya ynelik dncelerimizi analiz ve tasfiye etmemize ustalkla yardm
eden gelitirme editrmz Karee Galloway bizim srekli destekleyicimiz oldu. Proje
editrmz Angela Williams retim takm ile balantmz kurdu ve alma srecimiz
boyunca istikrar ve denge unsurunun srmesini salad. Profesyonellii ve detaylara
ynelik dikkati kitabn her sayfasnda kendisini gstermitir.
D. P. S.&S. E. S.
Birinci Blm
Psikoloji Tarihi almalar
Modern Psikolojinin Geliimi
Psikoloji gnmzde var olan tm bilimsel disiplinlerin en eskilerinden biridir.
Konuya olan ilgi, zihinsel sorgulamalarn en erken dnemlerine dek uzanabilir. Bizler
eskiden beri kendi davranlarmzdan ve insan doasna ait kurgulardan etkilenmi,
bunlarla ilgili pek ok felsefi ve teolojik grler ortaya koymuuzdur. M..4. ve
5.yzyllara dek uzanan dnemlerde Platon, Aristo ve dier Yunan dnrleri,
gnmz psikologlarnn ilgilendii pek ok sorunla uramtr. Bellek, renme,
motivasyon, alg, ryalar ve irrasyonel davranlar gibi insan doas hakknda bugn
sorulan sorular, yzyllar nce sorulan sorularla ayn trdendir. Bu durum psikoloji
alannda gemi ile imdi arasnda kopmaz bir srekliliin varolduunun
gstergesidir.
"Psikoloji, kkenlerini antik zamanlardan aldna gre, almalarmza bu
dnemlerden balamamz gerekir" dncesine kaplabiliriz. Ancak psikolojinin en
eski disiplinlerden birisi olduu kadar, en yenilerden de birisi olduu unutulmamaldr.
Bu paradoks 19. yzyl psikologlarndan Hermann Ebbinghaus tarafndan ksaca
"psikoloji uzun bir gemie fakat ksa bir tarihe sahiptir" eklinde ifade edilmitir.
Gerekte psikolojinin zihinsel temelleri ok eskilere dayanmakla birlikte, onun modern
ekli ve gelenei 100 yan sadece biraz stndedir. Modern psikolojinin 100. ya
1979 ylnda kutlanmtr.
Modem psikolojiyi nceki almalardan ayran temel fark, insan doasna ilikin
sorduu somlardan ziyade bu somlara cevap ararken kulland metotlardadr. Eski
felsefeyi modem psikolojiden ayran ve psikolojinin ayr bir disiplin olarak ortaya
kn belirleyen, kabul edilen yaklamlar ve kullanlan tekniklerdir.
19. yzyln son eyreine kadar filozoflar insan doasn bir takm kurgulara,
sezgilere ve kendi snrl kiisel tecrbelerine dayal genellemeler yoluyla incelemitir.
Daha sonra biyoloji ve fizik alanlarnda baarlar nceden ispatlanm bilimsel ara
ve yntemlerin insan doasna ilikin meselelere uygulanmasyla bir dnm
meydana geldi. Aratrmaclarn insan zihnini aratrrken kontroll gzlem ve deneyi
gvenilir yol olarak benimsemeleriyledir ki psikoloji, felsefi kklerinden ayrlarak ayr
bir bilim kimliini oluturmaya balamtr.
Yeni psikoloji, alma konularna ynelik daha kesin ve nesnel yollar gelitirme
ihtiyacndayd. Bu yzden psikolojinin, felsefeden ayrldktan sonraki tarihinin byk
blmn, hem aratrma sorularna hem de onlarn cevaplarna giderek artan bir
kesinlik ve nesnellik salayacak aletlerin, tekniklerin ve metotlarn gelitirilmesi
oluturur.
Bugn psikolojiyi tanmlayan ve onu ksmlandran karmak meseleleri anlam
isek, psikolojinin kendine zg aratrma metotlar ve teorik atsyla bamsz bir
disiplin haline geldii 19 yzyln, alann balang tarihi olduunu da grmz
demektir. nceki dnrlerin de insan doas hakkndaki problemler zerine fikirler
rettiini elbette inkar edemeyiz. Fakat bu dnrlerin psikolojinin ayn ve temelde
deneysel bir bilim olarak gelimesi zerindeki etkileri olduka snrldr. Gnmz
psikoloji tarihilerinden biri unu belirtmitir: "Mevcut modem psikoloji literatrn
oluturan konular incelersek 19. yzylda ne srlm olup da bugn gelitirilmeye
allanlar arasnda yer alamayan tek bir konuya dahi rastlayanlayz" (Robinson,
1981, s. 390-391).
Psikologlar takriben sadece son 100 yl ierisinde psikolojinin ana temasm
tanmlamlar, temel esaslann oluturmular ve felsefeden bamsz bir bilim dal
olduunu teyit etmilerdir. lk filozoflar bugn de genelin ilgisini eken problemlerle
ilgilenmilerdi. Fakat onlarn bu problemlere yaklamlan gnmz psikologlanmn
yaklamlanndan olduka farklyd. Bu dnrler bugn anlalan ekliyle "psikolog"
deillerdi. Biz onlann dncelerini sadece modem psikolojinin kurulmasyla
dorudan ilgili olmalan sebebiyle incelemeye alacaz.
BRNC BLM
27
Psikoloji, Avrupa dncesinin pozitivizm (olguculuk), empirisizm (deneycilik) ve
materyalizm (maddecilik) akmlaryla yorulduu bir dnemde deneysel bir bilim
haline gelmitir. Bilimsel metotlarn zihinsel fenomenlere uygulanabilecei fikri, hem
felsefi dnceden hem de 17. yzyldan 19. yzyla uzanan fizyoloji
aratrmalarndan miras kalmt. Bu iki yzyl henz olumaya balayan psikolojinin
yakn gemiini meydana getiren ilgin bir dnemdir. 19. yzyl filozoflar zihnin
ileyiine ynelik deneysel giriimlerin nn amaya alrken, baka bir grup
dnr ayn problemlerin bir blmne deiik bir adan yaklayorlard. 19. yzyl
filozoflar zihinsel srelerin altnda yatan bedensel mekanizmay anlamaya ynelik
ciddi admlar atmlard. Fizyologlarn alma metotlar ise filozoflardan farklyd.
Fakat birbirinden farkl bu disiplinlerin nihai birlii (en azndan oluum yllarnda),
ikisinin birbiriyle elien geleneklerinin ve inanlarnn korunmas abasnn yer ald
bir alma alann oluturdu. Neyse ki yeni psikoloji hzla mstakil bir kimlik ve nitelik
oluturma srecinde baanl oldu.
Psikoloji olarak bilinen ayr bir alma alannn ilk iareti, psikoloji problemlerinin
zm giriimlerine bilimsel metotlarn adapte edilmesiyle, 19. yzyln son
eyreinde geldi. Bu dnem ierisinde psikolojinin gelimeye baladnn birka ak
iareti vard: Aralk 1875'te Almanya'nn Leipzig ehrinde Wilhelm Wundt dnyann ilk
psikoloji laboratuvann kurdu. Laboratuvann al tarihinin 1879 mu yoksa 1875 mi
olduu konusunda uzun bir sre ihtilaf yaand. Ancak yakn zamanlarda Leipzig'deki
W.Wundt Arivi'nde ve Dresden Devlet Arivi'nde yaplan bir aratrma 1879'un doru
tarih olduunu gstermitir (Bring- mann, Brigmann ve Ungerer, 1980).
Wundt ayrca 1881 ylnda deneysel raporlar ieren ilk psikoloji dergisi olan
Felsefe almalar'm1 kurdu. 1888 ylnda Pennsylvania niversitesi James Mckeen
Cattell', dnyada ilk kez ilan edilen ekliyle, psikoloji profesr olarak atad. Bu
tarihten nce psikologlar grevlerini felsefe blmnden alyorlard. Cattell'n bu
ekilde grevlendirilmesiy- le psikoloji, bamsz bir bilim olduuna dair ilk akademik
onay alm oldu. 1887'de G. Stanley Hail Amerika'da baslm ilk psikoloji dergisi
olan Amerikan Psikoloji Dergisi'ni2 kurdu. 1 Philosophische Studien.
American Journal of Psychology
1880 ile 1895 yllar arasnda Amerikan psikolojisinde belirgin ve kapsaml
deimeler yaand. Bu sre zarfnda 26 psikoloji laboratuvar ve psikoloji dergisi
kuruldu. 1892'de ilk bilimsel psikoloji organizasyonu olan Amerikan Psikoloji Dernei3
(APA) kuruldu.
Bir ngiliz psikolog olan William McDougall 1908'de psikolojiyi, alan literatrnde
ilk kez kullanlan bir ifadeyle bir "davran bilimi" olarak tanmlad. Bylece Amerikan
psikolojisi bilimsel metotlar kullanabilecei laboratuvarlar gelitirmekle, kendi
bilimsel birliini oluturmu ve kendisine ait bilimsel bir tanmla psikolojiyi bir davran
bilimi yaparak 20. yzyln ilk dnemlerinde felsefeden bamszln kazanmtr.
Psikoloji yeni bir disiplin olarak ilan edilmesinin hemen ardndan zellikle ABD'de
hzla geliti. ABD psikoloji dnyasndaki stnln bugn dahi srdrmektedir.
Gnmzde dnya psikologlannn yansndan fazlas ABD'de almaktadr. Dier
lkelerdeki psikologlarn nemli bir blm de eitimlerinin en azndan bir dnemini
ABD kurulularndan birisinde geirmitir. ABD ayrca dnya psikoloji literatrndeki
en byk paya sahiptir.
imdi psikolojinin poplerliinin ve canllnn birka nesnel gstergesini ele
alalm: Amerikan Psikoloji Dernei 1892'de 26 kurucu ye ile faaliyete gemi ve
1930 ylna dek 1100 psikologu bnyesine katarak bymt. 1986 ylnda ye
sayas 61.000'in stne kmt.
Psikolog saysndaki bu patlama, aratrma raporlar, teorik ve eletirel makaleler,
kitaplar, filmler, kasetler ve dier yaym trlerindeki artla paraleldi. Bu durum
psikologlarn kendi ihtisas alanlarnn tesindeki gelimeler hakknda tmyle bilgi
sahibi olmalarn giderek zorlatrmt.
Bir de psikoloji ve ilgili alanlarda- dnya literatrnn zetlendii, bir referans
dergisi olan Psikoloji Makale zetleri4 dergisinde yer alan makale saysn dnelim.
1961 ylnda 7000'den fazla makale zeti yaymlanmt. 25 sene sonra bu say
yaklak 32.000'e ulat. Bugn psikoloji alanndaki yaynlardan gn gnne
haberdar olmak iin gnde yaklak 100 yayn okumak gerekmektedir.
Psikoloji sadece pratisyenleri, aratrmaclar, bilim adamlar ve basl literatr
asndan deil, gnlk yaantmz zerindeki etkileriyle de gelimektedir. Yamz,
statmz, ilgilerimiz ne olursa olsun, hayatmz; eitim, endstri, zihinsel ve fiziksel
salk, ceza mahkemeleri ve tketi-
3 American Psychological Association
4 Psychological Abstracts
BRNC BLM
29
ci rnleri dizayn alanlannda alan psikologlarn almalarndan bir ekilde
etkilenmektedir.
\
Gemiin Gnmzle Olan likisi
Psikoloji tarihi derslerinin niversitede okutulmas teklifi 1911'lere dek uzanr.
Bugn ise psikoloji blmlerinin ou bu dersi sunmaktadr. 384 psikoloji blmnn
incelenmesi gstermitir ki, lisans programlarnn yzde 64' mezuniyet koullarndan
biri olarak psikoloji tarihi dersini art komutur (Fuchs&rViney, 2002).
Bu bak asyla psikoloji tm bilimler ierisinde biriciktir. Pek ok bilim blm
byle bir koul ne srmemekte veya alanlannn tarihine ilikin bir ders
sunmamaktadr. Psikologlann kendi alanlannn tarihine olan ilgisi psikoloji tarihinin bir
alma alan olarak benimsenmesini salamtr.
1965 ylnda ok disiplinli Davran Bilimleri Tarihi Dergisi (Journal ofthe History
o/the Behavioral Sciences) bir psikologun editrlnde yaynlanmaya balad. Ayn
yl Ohio'da, Akron niversitesinde aratrmaclann ihtiyalann karlamak zere
kaynak materyalleri toplayp muhafaza etmek amacyla Amerikan Psikoloji Tarihi
arivleri kuruldu. Arivde psikoloji tarihine ilikin dnyann en geni koleksiyonu yer
almaktadr: 25.000'den fazla kitap, 3000 fotoraf, yzlerce film, binlerce mektup, el
yazmalar ve dier dokmanlar.
Amerikan Psikoloji Birlii (APA) 1985 ylnda APA'nn eski bakanlan ve eski idari
ynetici kadrosu ile profesyonel ve bilimsel psikolojinin geliimi anlarnn korunmas
amacyla ses kayd yoluyla szl tarih rportajlan projesini hayata geirdi. 1998
ylnda, APA'nn Psikoloji Tarihi Blmlerinin (Division of the History of Psychology)
(Blm 26, 1966 ylnda kuruldu.) sponsorluunda ayda bir kan Psikoloji Tarihi
(History Of Psycho- logy) dergisi yayna balad. Derginin amac tarih ve psikoloji
arasndaki ilikiyi gstermek kadar psikoloji tarihi eitimindeki meseleleri de ele
almakt.
1969 ylnda Uluslararas Davran ve Sosyal Bilimler Tarihi Topluluu (Cheiron
Society) kuruldu. York niversitesi, New Hampshire niversitesi, Florida niversitesi,
Oklahoma niversitesi, Pennsylvania niversitesi, Te- xas A&M niversitesi gibi birka
niversitede psikoloji tarihine ilikin lisans eitimi yaplmas nerildi. Yaynlardaki
art, toplantlar ve arivler psikologlann psikoloji tarihi almalanna verdikleri nemi
yanstmaktadr.
Aslnda bu blme "Psikoloji tarihini niin aratryoruz?" eklinde bir balk
vermek de mmkndr. Byle bir balk, her yeni alann balangcna uygun bir
aratrma konusudur. Psikoloji alanndaki bilgi ve yetkinlik, alann tarihini incelemekle
nasl artacaktr? Gnmz psikoloji metotlar, ilk psikoloji laboratuvarlannda
kullanlan metotlarla biraz, bilimsel dnem ncesi felsefi yaklamlarla ise ok daha
az benzerlik gsterir. Psikoloji 25 yl ncesini geersiz klacak kadar dinamik bir
gelime gstermitir. O halde, alann tarihsel bilgisi ada psikolojinin daha iyi
anlalmasn nasl salayacaktr? Psikoloji alannda aratrlan ok saydaki materyal
gz nnde alndnda, 50 veya 100 sene nce neler olduunu renmek iin aba
sarf etmek gerekten yararl mdr?
Bizler elbette bu sorularn cevabnn "Evet" olduuna inanyoruz. Psikoloji tarihini
inceleme sebeplerinden birisi alann geliimi ve etkisiyle, paralanm ve bir dieri ise
gnmz psikolojisinin birbiriyle tartma ierisinde olan paralanm ve ihtilafl
karakteriyle ilikilidir. Bugn tm psikologlarn zerinde anlamaya vard bir
psikoloji tanm, yaklam ve eklinden sz edemezken, bilimsel ve mesleki
ihtisaslama ile alma konusu alanlarndaki muazzam farkllklardan sz edebiliriz.
rnein psikologlar tm dikkaderini bilin veya bilin d gler, dandan
gzlenebilen davranlar veya fizyolojik ve biyokimyasal sreler zerinde
yogunlatra- bilirler. ada psikolojinin pek ok alan vardr ve bu alanlar insan
doasyla ilgili olmann ve bir ekilde bilimsel olmann gayretiyle eitli yaklamlar
oluturmak dnda ok az ortak noktay paylarlar.
Birbirinden farkl bu alanlar ve yaklamlar birbirine balayan ereve alannn
zaman ierisinde tarihsel geliimi ve psikolojinin bir disiplin olarak ortaya kdr.
Sadece kkenlerinin tetkik edilmesiyle, modern psikolojinin fark daha kolay anlalr
hale gelecek, yeni psikolojinin tarihi onun u andaki durumunu aklayacaktr.
imdinin ekillenmesinde gemiin etkisi, aslnda pek ok psikologun
almalarnda kullandklar bir teknii ve dnceyi yanstr. Klinik psikologlarn ou
hastalarnn mevcut durumlar ile gemi yaantlarn irdeleyerek, hastann belli bir
ekilde davranmasna veya dnmesine neden olabilecek gemie ait etkileri
anlamaya alrlar. Klinik psikologlar hastalarnn vak a yklerini alrken onlann
geirdikleri evreleri yeniden olutururlar ve sre ierisinde imdiki davran
aklayabilirler. Davran psikologlar da gemiin imdiyi ekillendirmedeki etkisini
kabul ederler. Genel
olarak insan davrannn nceki koullanma ve pekitirme deneyimleri sonucu
olutuuna inanrlar. Bu yzden organizmann imdiki durumu onun gemii
asmdan deerlendirilir. Psikoloji tarihi, psikoloji blm mfredat ierisinde modern
psikolojiyi oluturan saysz alan ve meseleyi birbiriyle ilikilendirmenize yardm
edecek tek derstir. Sizler eidi gerekler ve teoriler arasndaki karlkl ilikileri
tanmak ve psikolojinin birbirinden ok farkl, hatta bazen ilgisiz grnen paralarnn
birbirine nasl uyduu konusunda ustaca bir farkmdalk hali oluturmak
durumundasnz.
ileride psikolojinin birbirinden farkl konularnn nasl kanlmaz bir ekilde onun
tarihsel geliim modeliyle ilgili olduunu greceksiniz. Psikoloji tarihi dersi psikoloji
mfredatnn kilitta3 olarak nitelendirilir (Raphelson, 1982). Psikoloji tarihini,
psikolojinin bugnk haline gelmesini salayan olay ve deneyimlerin ortaya karld
bir vak'a yks eklinde de tanmlayabiliriz.
Son olarak, psikoloji tarihi aratrmalarnn hibir savunmaya ihtiya duymad da
ne srlebilir (Michael Wichael Wertheimer, 1979). lerleyen blmlerde de
greceimiz gibi, sadece yknn ekicilii bile yeterli bir gerekedir aslnda, ileride
insanlk dramlar, ihtilal hareketleri, artc fikirler, insanlarn ve inanlarnn trajik
yenilgilerini bulacaksnz. Cinsellik, uyuturucu ve srad davranlarn bu tarihin bir
paras olduunu greceksiniz. Psikolojinin bamsz bir disiplin haline gelmesinden
bu yana geen ksa sreye kyasla, bilgi ve metodoloji alanlarnda kaydedilen baz
esasl ilerlemelerin deerlendirilmesini yapabileceimizi umuyoruz. Psikoloji tarihi
ierisinde yanl balanglar, hatalar, yanl anlamalar vardr. Fakat orada ayrca
ada psikolojiyi ekillendiren ve onun zenginlik ve eitliliine ilikin aklamalar
salayan, srekli bir fikir ak vardr.
nternette Tarih
Bugn Internet zerinden psikoloji tarihinin tm ynleriyle ilgili bol miktarda
materyale ulalabilir. Kitap boyunca, ele aldmz eitli konu ve ahslarla ilgili baz
Web adreslerini sunacaz. Genel olarak ilgi ekebilecek baz sitelerin adresi aada
listelenmitir. Snf sunumlarnzda ve ders kitabnzda belirtilenlerin tesinde neler
olduunu kefetmek iin imdiden taramaya balayn:
Mimaride zellikle yarmay ve atmal tr kemerlerin ortasna konularak kemerin
tamamlanmasn salayan en son ta, anahtar ia (.n.)
http://www.uakron.edu/ahap
Amerikan Psikoloji Tarihi Arivleri nemli psikologlarn profesyonel yazlan,
laboratuar donanndan, posterler, slytlar ve filmler gibi eitli dokmanlarn ilgi ekici
bir derlemesini iermektedir.
ht tp ://psychclassics .yorku. ca/
Bu artc site Canada Toronto'da, York niversitesi psikologlanndan
Christopher Gren tarafndan balatlm ve srdrlmektedir. Sitede 130 makaleden
fazla tam metin ve kitap blmleri olduu gibi, psikoloji tarihi asndan nemli 30
kitap bulunmaktadr. Kaynaklar arasnda William James'in, Sigmund Freud'un ve Ivan
Pavlov'un almalan yer almaktadr. Burada bu ders kitabnn her bir blm iin
faydal olacak eyler bulacaksnz.
"York University History and Theory of Psychology Question&rAns- wer Forum"
(York niversitesi Psikoloji Tarihi ve Teorisi Soru&Cevap Forumu)'na tklarsanz
psikoloji tarihi hakknda soru gnderebilir, bakalarnn sunduu sorular
cevaplayabilir veya sadece insanlar ne sylyor diye aratrabilirsiniz.
http ://www. apa. org/ar chives
APA'nn tarih arivlerine ynelik bu balant, Washington D.C.'deki Kongre
Ktphanesinde yer alan APA ile ilgili tarih materyallerinin tam yerini belirlemenize
yardmc olacaktr. Bu site aynca (daha nce Amerikal Psikologlar'da yaymland
gibi) eski APA bakanlannn hayatlann ve nl psikologlann lm ilanlann
sunmaktadr.
http://www.cwu.edu/-warren/today.html
Doum gnnzde veya sizin belirttiiniz zel bir gnde psikoloji tarihindeki
nemli olaylar hakknda bilgi sunar.
Tarih Verileri:
Psikolojinin Gemiinin Yeniden Yaplandrlmas
Tarih Yazm: Tarihi Nasl alrz?
Modem Psikoloji Tarihi Kitab'nda iki disipline temas ediyoruz: tarih ve psikoloji.
Bunu psikolojinin geliimini anlamak iin tarihin metotlann kullanarak yapyoruz.
Bizim evrimsel psikolojiyi takibimiz tarihin metotla- nna bal olduu iin, tarih
aratrmalannda kullanlan ilke ve teknikleri anlatan tarih yazm (historiography)
kavramn size ksaca tantacaz.
BRNC BLM
33
Tarih verilerini sunma veya hatrlamadaki arpklklar, artlarn ve evresel
glerin etkisi, rk ve cinsiyet farkllnn etkisi ve kiilikilige (personalistic) kar
doac (naturalistic) kavramlar gibi tarih aratrmalanndaki baz meseleleri ele
alacaz. Psikoloji tarihilerinin tarih aratrmalarnda kar karya kalacaktan
ikilemlerin zmlenmesinin bir miktar znellik gerektirecei aklda tutulmaldr. znel
yaklam ise psikoloji biliminde olduka caydncdr.
Tarih verileri, yani olaylan, dnemleri ve koullan yeniden ortaya koymak iin
kullanlan materyaller, bilimin verilerinden belirgin bir ekilde farkllk gsterir. Bilimsel
verilerin en nemli zellii, bilim adamlan tarafndan oluturulmu olmalandr.
Psikologlar, rnein insanlann hangi koullar altnda, strap ektii aka belli
olan insanlara yardm edeceini anlamak veya laboratuvar hayvanlannn
davranlann etkileyecek pekitirme tarifeleri ortaya koymak veya ocuklann
bakalannda gzlemledikleri saldrgan davranlan taklit edip etmeyeceklerini
kefetmek istediklerinde, verilerin meydana getirildii koullan olutururlar.
Psikologlar bir laboratuvar deneyi organize edip, incelemek istedikleri davran
gerek dnyada kontroll artlar altnda sistematik olarak kontrol ederler, bir tarama
aratrmas (survey) yaparlar veya iki deiken arasndaki korelasyonu belirlerler.
Bundan dolay, bilim adamlan aratrmak istedikleri olay ve durumlar kendileri e-
killendirmi olurlar ve bylece bu olaylar baka bir zamanda ve baka bir alanda
alan, baka bilim adamlannca yeniden oluturulabilir. Veriler gzlemlerin
tekrarlanmas, orijinal almann koullarna benzer koullann oluturulmas yoluyla
dorulanabilir.
Bilimsel verilerin tersine tarih verileri yeniden meydana getirilemez ve
kopyalanamaz. lgilenilen olay veya durum gemite bir zamanda, belki de yzyllar
nce olmutur ve o dnemin tarihilerinin, olayn gz nne serilmesini salayacak
aynntlan kaydetmemi olmas muhtemeldir.
"Tarih bir ya hep ya hi meselesidir; bir ey sadece bir kez olur. Gemi olaylan,
onlann belirleyicilerini ve sonulann acele etmeden, yava yava incelemek
amacyla- laboratuvarda baz bilimsel ifadeleri aratrdnz gibi- bugne geri
dndremezsiniz" (Michael Wertheimer, 1979, s.l).
Bu nedenle olay belki de etraflca incelenemeden kendi kendine ortadan
kaybolmutur. Peki tarihiler bu durumla nasl ba edebilirler? Ola
yn nasl gelitiini anlatabilmek iin hangi verileri kullanabilirler? Ve ihtimallere dayal
olsa da neler olduunu bize nasl syleyebilirler? Tarihilerin bir durumu
kopyalayamamalan ve konuyla dorudan ilgili veriyi ortaya koyamamalar bu verilerin
var olmad anlamna gelmez. Tarih verileri ahitlerin veya olaya bizzat katlanlarn
tanmlar, mektuplar, gnlk kaytlar, hatralar veya resmi raporlar gibi gemi
olaylarn paralar eklinde elimizde mevcuttur.
Bunlar tarihilerin gemiteki kiileri ve olaylar yeniden oluturmaya urarken
kullandklar veri paralandr.
Tarihilerin yaklam oklar, knk mlekler, insan kemikleri gibi gemi
uygarlklardan kalan paralarla alarak bu uygarlklann karakterlerini tasvir etmeye
alan arkeologlann yaklamna benzer. Baz arkeolojik kazlar dierlerinden fazla
veri ve para salayarak, daha isabetli bir yeniden yaplandrma imkan verirler.
Benzer ekilde, tarihte yaplan kazlarla da yeniden yaplandrmann isabetlilii
hakknda ok az pheye yer verecek miktarda veri elde edilir.
Kaybolmu veya arptlm Veriler
Bununla birlikte tarih verileri bazen kaybolma veya kasten gizleme, hatal tercme
veya kar duygusuyla hareket eden bir katlmcnn arptmas sebebiyle kusurlu
olabilir. Psikoloji tarihi, tarihsel gereklerin ortaya konmasnda buna benzer pek ok
olayla doludur.
lk olarak kaybolan verileri tartalm: nemli kiisel evraklann kefedilmelerinden
nce, onlarca yl veya daha fazla sreyle kaybolduu olmutur. 1984 ylnda,
lmnden 75 yl sonra renme aratrmalanyla nl Hermann Ebbinghaus'un
byk bir evrak koleksiyonu bulunmutur. 1983 ylnda, psikofizigi gelitiren bilim
adam Gustav Fechner'a ait 10 kutu dolusu el yazmas hatras gn yzne
kanlmtr. Bu hatralar psikoloji tarihinin balangcnda byk neme sahip olan
1828-1879 yllanm kapsyordu. Oysa 100 yldan fazla bir zaman psikologlar bu
evraklann varlndan haberdar bile deildi.
rnektekine benzer tarihsel verilerin kefi allmam bir durum deildir. Bu
malzemelerin Fechner ve Ebbinghaus'a atfettegimiz tarihsel nemi veya onlarn
psikolojiyi nasl etkiledikleri hakkndaki deerlendirmelerimizi nasl deitireceini
dnmek iin henz ok erken. Ancak
getiimiz yzylda, tarihiler bu bilim adamlar ve almalar hakkndaki yazlarn,
onlarn kiisel evrak koleksiyonlarndan faydalanamadan yazdlar. Tarihin yeni
paralar u anda mevcut ve bulmacann daha fazla paras yerine oturtulabilir.
Yaklak 200 biyografiye konu olmu Charles Darvvin'in durumunu dnn.
imdiye kadar Darwin'in hayatna ve almalarna ilikin yazl kaytlarn tam ve
doru olduunu farz etmitik. 1990'larda, yani Darvvin'in lmnden 100 sene sonra,
daha nceki biyografi yazarlarnn kullanamad defterlerin ve kiisel notlarn dhil
olduu ok miktarda yeni materyal bulundu. Bir aratrmac, bu yeni verilerin, o
dnemdeki Viktorya toplumu zellikleri ve bilimsel gelenekler balamnda Darwin in
almalarna yeni bir perspektif getireceini ne srmtr (Masterton, 1998). Bu
nedenle, tarihin bu yeni paralarm aa karmann anlam yapbozun daha fazla
parasnn yerine yerletirilebileceidir.
Ayrca, olaylarda yer alan kiilerin nn korumak amacyla baz veriler
kamuoyundan kasten gizlenmi veya deitirilmi olabilir. Sigmund Freud'un ilk
biyografi yazar olan Emest Jones bile bile Freud'un kokain kullandm
aklamamtr. Bunu, bir mektupta yazd "(biyografimde) belirtmemi olmama
ramen, maalesef Freud kullanmamas gerekecek kadar ok kokain kullanyor"
ifadesinden anlyoruz. (Isbister,1985, s.35). Freud'u ele aldmzda (13. Blm)
greceiz ki, son zamanlarda aa kan veriler Freud'un, Jones'un yazlarnda itiraf
etmeyi isteyeceinden ok daha uzun bir zaman kokain kullanm olduunu
dorulamaktadr.
Psikanalist Carljung'un yazmalar basldnda, mektuplar, Jung'a ve
almalanna dair olumlu bir izlenimin sunacak ekilde seildi ve yayma hazrland.
Ayrca Jung'a atfedilen otobiyografinin kendisi tarafndan deil, sadk bir yardmcs
tarafndan yazld ortaya kmtr. Jung'un szleri yleydi: "ailesi ve rencileri
tarafndan tercih edilen imaja uymak iin deitirilmi veya imha edilmi(...) Pek de
vc olmayan materyaller, elbette ki dahil edilmemi" (Noll, 1997, s.xiii).
Bu rnekler tarihsel materyallerin deerini takdir eden aratrmaclarn karlat
zorluklardan birini gstermektedir. Bu dokmanlar ve dier veri paracklar, kiinin
hayatnn ve almalarnn tam bir temsili mi, yoksa olumlu veya olumsuz veya bu
ikisinin aras bir ey, belirli bir izlenim oluturmak iin mi seilmitir? ada bir
biyografi yazar bu problemi u ekilde ifade etmitir:
"insan karakterini daha ok inceledike, tm kaytlarn, tm hatra yazlarnn, az veya
ok bir yanlsamaya dayandna daha fazla inandm. nyargnn, kibrin, ar
duygusalln veya hatalarn arptlm grleri var, Mutlak Gerek diye bir ey yok."
(Morris, Adelman'dan alnt, 1996, s.28)
Bundan baka ounlukla kiisel sebeplerden dolay, verilerin kamuoyundan
kastl olarak gizlendii de olmutur. Buna ilikin bir rnek, davranln kurucusu
olan John B.Watson'la ilgilidir. Yaklak 1919 ylnda Watson, Johns Hopkins
niversitesinde insanlarda cinsel mnasebet esnasnda ortaya kan fizyolojik
deiiklikleri aratran ilk almalardan birini ortaya koymutu. Watson kendi
vcuduna ve o dnemde lisans eitimi alan gen bir kz rencisinin vcuduna eitli
bilimsel lm aletleri balam ve onunla cinsel mnasebette bulunurken
bedenlerinde oluan deiiklikleri kaydederek bu aratrmay olduka mahrem bir
yolla gerekletirmiti.
Watson'n ei bu meseleyi Watson'un bilime olan sadakati asndan ele alm ve
verilere el koymutu! 1974'e dek bu aratrma almasndan yazl olarak hi
bahsedilmedi. Deney tehizat bu tarihten drt yl sonra, yani deneyin
dzenlenmesinden yaklak 60 yl sonra bulundu. Henz hi kimse aratrma
sonularna ilikin bir belge bulamad!!
Sigmund Freud rtbas edilen veri paralarna bir baka rnek oluturur. Freud
1939 ylnda ld ve lmnden bu yana Freud'a ait evraklann ou bilim adamlannn
incelenmesine ald. Fakat Freud'un kiisel mektup ve evraklanndan oluan byk
bir koleksiyon hl Kongre Ktphanesi'nde alkonulmaktadr ve 1998'de bazlan
sergilenmi olsa da Freud'un vasiyeti zerine 21. yzyla dek kullanma
sunulmayacaktr. Bu kstlamaya ilikin olarak belirtilen sebep Freud'un baz
hastalannn ve onlann ailelerinin, belki de bizzat Freud'un kendisinin ve ailesinin
mahremiyetinin korunmasdr.
Freud'un nl bir aratrma rencisi materyallerin piyasaya srlme tarihlerinde
nemli bir deiiklik buldu. rnein, Freud'un en byk olunun kendisine yazd
mektup 2013 ylna dek mhrl kalacak, bir bakas ise 2032'ye kadar. Freud'un
danmanlanndan bir tanesinden gelen mektup 2102 ylna dek yaynlanmayacak,
yani kendisinin lmnden 177 yl sonraya dek. Mektupta bu kadar uzun zaman
saklanacak ne gibi olaanst bir srnn olduu merak konusudur...
Psikologlar bu dkmanlann bizim Freud'a ve almalanna ilikin anlaymz
nasl deitireceini elbette bilmiyorlar. Belki kkten deiecek belki de hi. Bu veriler
incelemeye alana dek, psikoloji tarihinin en nemli simalanndan birisi eksik, belki de
yanl tannyor olacak.
Tercmede arptlm Veriler
Veri tarihiyle ilgili bir baka problem de, tarihiye tahrif edilmi ekilde gelen
bilgilerle ilgilidir. Byle durumlarda veriler mevcuttur ancak yanl tercmeler veya
katlmclardan birinin kendi faaliyetlerini kaydederken yapt arptmalar yoluyla
deitirilmi veya tarafl hale getirilmitir.
Kusurlu tercmelerin yanltc etkilerini rneklemek amacyla yeniden Freud'dan
sz edebiliriz. Amerikal psikologlarn ve rencilerin ancak kk bir blm Freud'u
orijinal metinlerden okuyabilecek yeterlilikte akc bir Almancaya vakftr. Bu yzden
ounluu kelime ve tabirlerin tam veya en uygun karlklarnn bulunmasnda
mtercimin bak asna gvenirler. Ancak Freud'un kastettii anlam ile tercme
arasndaki uygunluk her zaman bire bir deildir. Birka rnek bu durumu daha iyi
aklayacaktr:
Freud'un kiilik teorisinde sizin de hi yabancs olmadnz terimlerle anlatlan
temel kavram vardr: d, ego ve superego. Fakat bu terimler Freud'un dncelerini
tam olarak iletmezler. Bunlar aslnda Freud'un Almanca terimlerinin Latince
karlklardr:
Latince Almanca ngilizce Trke
ego ich I ben
id es it o
superego ber-ich above I st-ben
Freud "ich" (ben) kavramn kullanmakla olduka samimi ve kiisel bir eyi
belirtmek ve "ben" kavramna yabanc olan ve farkl bir eyi iaret eden "es" (o)
kavramndan belirgin bir ekilde ayrmak istemitir. Bu kiilik zamirlerinin Almancadan
tercme edilirken ngilizce karlklarndan ziyade Latince karlklarna (ego ve id)
tercme edilmesi, onlarn herhangi bir kiisel arm uyandrmayan, souk teknik
terimler haline dnmesine sebep olmutur (Bettelheim, 1982, s.53). Tercmede
"ben" ve "o" kelimeleri arasndaki fark orijinaldeki kadar etkileyici deildir.
Bir de Freud'un ok kulland "serbest arm" (free association) terimini dnn.
"arm" (association) kelimesinin kullanm, bir dnce veya fikir ile dieri
arasnda bilinli bir balant veya ilgi olduuna, sanki bir kelimenin zincirdeki baka
bir kelimeyi harekete geirecek bir
uyanc gibi i grdne delalet eder. Fakat aslnda bu Freud'un kastettii ey
deildir. Onun Almancadaki Einjall kelimesi anm anlam tamaz. Freud'un
kastettii anlam, bir istila veya davetsiz olarak ieri girmek halidir. Freud bu kelimeleri
bilinli dnceleri kran ve kontrol edilemeyen bir ekilde bilindndan ieriye
saldran ey anlamnda kullanmtr.
Anlamadaki bu farkllklar baz psikologlarca ok kk ve ince deiiklikler olarak
grlebilir. Fakat bunlar yine de deiikliklerdir. Veriler -bu rnekte Freud'un kendi
kelimeleri- tarihiler tarafndan, orijinal yazlmla- nndaki dikkatle tercme edilmediler,
tercme faaliyetinde ksmen tahrif oldular ve bu tercmelere gvenen tarihiler doru
veri paralanndan daha azyla yetinmek durumunda kaldlar. Traditore- Trodutore
(Tercme ihanettir) anlamndaki talyan atasz bu noktay ok gzel ifade ediyor.
Kendine Hizmet Eden Veriler
)
Tarih verileri aynca olayn bizzat iinde olanlann davranlanndan da etkilenir. Bu
kiiler, bilinli veya bilinsiz bir ekilde, kendilerini korumak veya halkn kendileri
hakkndaki izlenimlerini iyiletirmek amacyla kendi yararlanna bir tutum ierisinde
olabilirler. rnein nde gelen davranlardan birisi olan B.F. Skinner
biyografisinde, 1920'lerin sonunda Harvard niversitesinde lisans eitimini
tamamlam bir renciyken kat bir i disipline sahip olduunu anlatmaktadr.
Aadaki paragraf Skinner hakknda yazlan biyografilerde ska yer alr:
"Saat altda kalkar, kahvaltya dek ders alr, daha sonra derslere, laboratuvarlara
ve ktphanelere gider; gn boyunca on be dakikadan fazlasn plansz ge-
irmezdim. Gece saat tam dokuza dek alr ve sonra uyurdum. Oyun ve filmleri
seyretmez, nadiren konserlere gider, hemen hemen hi randevulamaz ve psikoloji
ile fizyoloji dnda hibirey okumazdm" (Skinner, 1967, s.398).
Yukandaki anlatm Skinner'n karakteri hakknda iyi bir fikir verdiinden yararl bir
veri paras gibi grnebilir. Bununla birlikte okul anlan- mn yaynlanmasndan on iki
yl sonra, yani olayn kendisinden 51 yl sonra, Skinner daha nceden belirttii
ekliyle rencilik yllannm ok disiplinli ve zor olduu iddiasn yalanlamtr.
Yukanda aktanlan pasaja atfla "Ben, gerekte srdrdm yaantdan ziyade
srdrmek istediim yaanty tanmlamm" demitir (Skinner, 1979, s.5).
BRNC BLM
39
Skinner'n okul gnlerinin psikoloji tarihinde kk bir neme sahip olmasna
ramen, ikisi de olay bizzat yaayan kii tarafndan yazlm iki nsha, tarihilerin
kar karya kald glklerden birini gzler nne sermektedir. Veri gruplarndan
hangisi, yani bu olayn hangi anlatm daha isabetlidir? Hangi nitelendirme ekli
geree daha yakndr? Hangisi hafzann kendine hizmet eden doasndan veya
kaprislerden dolay tarafldr ve biz bunlar nasl bilebiliriz?
Baz durumlarda gzlemcilerden veya dier katlmclardan da dorulayc veriler
almak mmkndr. Eer Skinner'n renciyken izledii gnlk yaam plan psikoloji
tarihi iin ok nemli olsayd, tarihiler Skinner'n snf arkadalarn bulmaya veya
onlarn anlarna ve mektuplarna ulamaya alr ve onlarn hatralarn Skinner'n
Harvard'a ilikin izlenimleri ile karlatrrlard. Bir biyografi yazar bunu
gerekletirmek istedi. Eski bir snf arkadandan, Skinner'n laboratuar almasn
dier lisansst rencilerinden daha abuk bitirdiini ve leden sonralarn ping-
pong oynayarak geirdiini rendi. (Bjork, 1993) Bylece, baka kaynaklar
kullanlarak tarihdeki baz arptmalar aratrlp dzeltilebildii kantlanm oldu. Bu
durum Freud'un kendi yaamnn ve almalarnn baz ynlerinin tasvirinde de
ortaya kmtr. Freud kendisini psikanaliz teorisi yznden aclar eken, bakalar
tarafndan srekli eletirilen, reddedilen, tenezzl edilmeyen ve ktlenen birisi olarak
sunma eilimindeydi. Onun biyografisini ilk olarak yazan Ernest Jones da ayn imaj
oluturmaya almt. Oysa daha sonradan ortaya kan veriler bu iki adamn da
haksz olduunu gsterdi. Orta yalarna geldiinde Freud'un fikirleri nemsenmemi
olmak bir yana, Viyana'daki gen entellektel nesil zerinde muazzam bir etki
brakmaya balamt. Freud'un ahsi uygulamalar giderek geliiyor, hatta Freud
olduka tannm bir kii olarak anlyordu.
Yllar boyu Freud'un nemli bir kitab olan Rya Yorumlarinm6 (1900) nerdeyse
tamamen ihmal edildii, nemsenip de yeniden gzden geirildii nadir durumlarda
da ciddi ekilde eletirildiine inanld. Gerekte ise bu kitaba felsefe, psikoloji,
psikiyatri ve tp meslek dergilerinde olduu kadar Viyana, Berlin ve teki byk
Avrupa kentlerindeki gazetelerde ve dergilerde geni yer verilmiti (Ellenberger,
1970). Zaten eletirilerin ou kitabn adam akll vlmesi eklindeydi. Freud,
kaytlarn kendisi deitirdi ve bu arptmalar biyografisini yazan yazar tarafndan da
srdrld. Yanl izle-
The Interpretation of Dreams
nimler bugn dzeltilmitir. Fakat u da bir gerek ki, yeni veri paralarnn ortaya
karlmasna dek geen onlarca yl boyunca Freud'a ilikin anlaymz tam doru
deildi.
Tarih verileriyle ilgili bu problemler bizim psikoloji tarihi almalarmz iin ne ifade
eder? Bunlar temelde tarihin deimeyen ve durgun bir yapda olmasndan ziyade
yeni verilerin ortaya kmasyla ve hatalarn dzeltilmesiyle dinamik, daima deien,
gelien ve arnan bir yapya sahip olduunu gsterir. Tarih asla bitmi veya
tamamlanm bir sre olarak dnlmemelidir. O sonu gelmeyen, daima ilerleyen
bir ykdr.
Tarihi tarafndan anlatlan bu yk geree ancak fazlasyla yaknlatn- lp
benzetilebilir. te yandan, geree yaknlama her bir yeni bulgu ve tarih verileri
paralarnn tamamlanmas yoluyla her geen yl daha doru olarak
gerekletirilebilir.
Psikolojide evresel Gler
Psikoloji gibi bir bilim sadece isel etkilere maruz kalarak, bolukta gelimemitir.
Psikoloji ok daha geni bir kltrn parasdr ve bu sebeple yapsn ve ynn
ekillendiren baz d glere tabidir. Psikoloji tarihine ilikin bir anlay gelitirmek
iin bu disiplinin ortaya kt ve gelitii ortamlar gz nne almak arttr. Bir baka
deyile o gnlerin biliminde nde gelen dnceleri (dnemin zihinsel iklimini veya
Zeitgeist'n7), mevcut sosyal, ekonomik ve toplumsal gleri tanmadan fikir yretmek
isabetli olmayacaktr (Altman, 1987; Furumoto, 1989).
Bu kitap boyunca psikolojinin gemiini ekillendiren ve halen etkilemeye devam
eden bu evresel glere ilikin rnekleri akladk. imdi bu glerden n ele
alalm: ekonomik frsatlar, sava ve nyarg.
Ekonomik Ersatlar
ABD'de 20. yzyln ilk yllar, psikolojinin doas ve psikologlarn zerinde
altklar konular hakknda bir deiim yaandna ahit oldu. Bu durumun en
byk sebebi ekonomik glerin ve eitli frsatlarn, psikoloji bilgi ve tekniklerinin
gerek dnya problemlerine uygulanmas srecin-
7 Zeitgeist bir aa damgasn vuran karakteristik dncelerin, inanlarn, fikirlerin,
ahlaki, dini veya entellektel eilimlerin oluturduu genel ereve, bir baka
deyile, an (dnemin) genel kltrel ve dnsel iklimidir (.n.)
deki art idi. Yani bu deiime ynelik aklama uygulamaya dayanyordu. Bir
psikologun dedii gibi "Hayatm kazanabilmek iin uygulamal psikolog oldum" (H.
Hollingworth, O'Donnell 'den alnmtr, 1985, s. 225).
19. yzyln sonlarna doru ABD'de psikoloji laboratuvarlannn saysnn giderek
artmasna parallel olarak bu laboratuvarlarda alan psikolog says da artmt. 20.
yzyla girildiinde bu laboratuvarlann istihdam edebileceinden kat fazla doktora
dereceli psikolog yetimiti. Neyse ki, Orta Bat'da ve Bat'da kurulan niversitelerde
eitmenlikle ilgili iler artyordu. Fakat bu kurumlarn ounun en gen bilim dal olan
psikolojiye mali destekleri minimum dzeydeydi. Fizik veya kimya gibi daha eski
bilimlerle karlatrldnda psikolojiye yllk denekten srekli olarak en dk pay
ayrlyor, bu yzden de aratrma projelerine, laboratuvar donanmlarna ve faklte
maalarna ok az para tahsis ediliyordu.
Psikologlar, eer akademik blmleri, bteleri ve gelirleri herhangi bir zamanda
artacaksa, denekleri bildirip oylayan niversite ynetimini ve yasa koyucular,
psikolojinin sosyal, eitsel ve endstriyel problemleri zmede faydal olabilecei
konusunda ikna etmeleri gerektiini abucak anladlar. Ve bylece zaman ierisinde
psikoloji blmleri psikologlarn pratikte ortaya koyduklar faydalar ekseninde
deerlendirilmeye baland.
Ayn zamanda, ABD'deki sosyal deiimlerin bir sonucu olarak, psikolojinin pratik
baz problemelere uygulanmas ynnde heyecan verici frsatlar olutu. ABD'ye olan
gmen akn, bunlarn doum oranlan ve halkn eitimi giderek byyen bir endstri
haline geldi. 1890 ile 1918 yllar arasnda, okullara kayt oran %700 artt ve lke
apnda yeni yksek okulla- nn ina edilmesi eilimi gzlemlendi. Eitim sektrne,
askeri ve refah programlanndan daha fazla para harcanmaya baland.
Pek ok psikolog bu avantajl dnemi fark etti ve kendi bilgi ve tekniklerini eitime
uygulamann bir yolunu aramaya balad. Bu dnem Amerikan psikolojisindeki
akademik laboratuvar deneylerinden balayp renme ve retme problemleriyle
snflarda karlalan dier meselelerde psikolojinin uygulanmas ynndeki hzl
deiimin balangcyd.
Sava
Savalar modern psikolojiyi ekillendiren bir baka evresel etkendir.
Psikologlann 1. ve II. Dnya Savalanndaki yardm deneyimleri uygulamal psikolojiyi
ve uygulamal psikolojinin personel seimi, psikolojik testler
ve mhendislik psikolojisi gibi alanlardaki etkisini hzlandrd. Bu almalar genel
halk tabakasna ve psikoloji topluluklarna psikolojinin gnlk yaam problemlerini
zmede nasl baanl olabileceini gstermi oldu.
II. Dnya Sava, bata deneysel psikolojinin balad Almanya ve psikanalizin
doum yeri olan Avusturya'da olmak zere, psikolojinin Avrupa'daki yzn ve
yazgsn da deitirdi. Aralarnda Freud, Adler, Homey, Erikson ve Getalt
psikolojisinin nde gelenleri de olmak zere pek ok nl psikolog, 1930'larda Nazi
tehdidinden kam ve ou Amerika'ya yerlemiti. Bu insanlarn zorunlu srgnleri
psikolojinin hakimiyetinin Avrupa'dan Amerika'ya kaymasnn son aamasn
oluturdu.
Sava ayn zamanda birey psikologlann gelitirdikleri teori ve sistemleri de
etkiledi. Freud I. Dnya Savandaki katliamlara tank olduktan sonra, saldrganln
insan hayatnda en az cinsellik kadar nemli bir drt olduunu ne srd. Bu
nerme Freud'un psikanaliz sistemi ierisinde ok temel bir deiiklikti. Bir kiilik
teorisyeni olan ve sava kart eylemlerde bulunan Erich Fromm da daha sonralan
anormal davranlarla ilgilenmesini sava srasnda Almanya'da ortaya kan
fanatizme yordu.
nyarg ve Ayrmclk
nc evresel etken, psikolog olabilen ancak uzun yllar boyunca bu alanda
alamayan insanlar etkileyen rk, din ve cinsiyet temelli ayrm ve nyargdr.
Kadnlara Kar Ayrmclk
Psikoloji tarihi boyunca kadnlara kar bir nyarg ve ayrmclk da ok sk
yaanmtr. Burada lisans okullarna girii kabul edilmeyen ve faklteden uzak
tutulan kadnlarn durumlarn ele alacaz. Bir ekilde grevlendirilmi kadnlara ise
ayn ii yapan erkeklerden daha az cret denmi ve iinde kalabilme ve terfi haklan
konusunda eitli zorluklar kanlmtr.
APA'dan dller alan, birka fahri doktora derecesi verilen ve renme ile algsal
geliim konulanndaki almalanndan tr Ulusal Bilim Madalyas (National Medal of
Science) kazanm Eleanor Gibson'u ele alalm. Gibson 1930'larda Yale
niversitesindeki bir yksek lisans programna bavurduunda kendisine primat
laboratuan yneticisinin binada bir kadnn bulunmasna
izin vermedii sylenmiti. Aynca Freud'cu psikoloji seminerlerine katlmasna da izin
verilmemiti. Dahas, kadnlarn sadece erkeklere ait olan laboratuarlar veya
kafeteryalar kullanmasna da izin verilmemiti. (Adler, 1992).
Durum otuz yl sonra da ok deimedi. Geliim psikologu Sandra Scarr Harvard
niversitesindeki yksek lisans program iin 1960 ylnda arld mlakat
anlatyor. Sekin kiilik psikologu Gordon Allport kendisine Harvard'm kadn renci
kabul etmekten nefret ettiini syler. Allport yle devam eder: "Sen yzde yetmi
be ihtimal evleneceksin, ocuklarn olacak ve eitimini kesinlikle bitiremeyeceksin.
Ailene ayrdndan arta kalan vakit ve enerji, hibir ekilde bir ie yaramayacak."
Bunun altndaki mantk, bir kadnn hem kocasn hem de retmenlik kariyerini idare
edemeyecei idi. Scarr szlerine yle devam ediyor:
Ben daha sonra evlendim, eitimimin 3. ylnda bir bebek sahibi oldum ve aniden tm
deerim sfra indi. Kimse bir Bilim insan olarak beni ciddiye almyordu, kimse benim
iin bir ey -bir i bulabilmeme yardm edecek bir mektup yazmak gibi- yapmyordu.
Hi kimse kk ocuklar olan bir kadnn bir ey yapabileceine inanmyordu. Ben
de gittim ve kaplarn vurup "tamam, ben buradaym" dedim, ta ki cretli bir i bulana
dek. Sonunda, neredeyse 10 yl sonra, yani ben pek ok makale yaynladktan sonra,
meslektalarm beni bir psikolog olarak daha ciddiye almaya baladlar (Scarr, 1987,
s.26).
Zihinsel test hareketinin ncs olan (8. Blm) James McKeen Cattell, erkek
rencilerine "cinsiyete dair ayrmc bir izgi" izmemeleri gerektiini hatrlatp
kadnlarn psikoloji dnyasna kabuln tevik ederek de nc olmutur (Sokal'da
baslmam mektuptan alnt, 1992, s.115). Cattell 1883'te, APA'nn ikinci ylk
toplantsnda yelik iin iki kadn aday gsterdi. Byk lde Cattell'in abalarndan
tr APA kadnlar kabul eden ilk bilimsel topluluk oldu. 1893 ve 1921 yllar
arasnda APA, 79 kadn yelie seti. Bu rakam sz edilen dnemdeki yeni yelerin
toplamnn %15'i idi. 1938'e kadar Bilimin Amerikal Adamlarnda (American Men of
Science) listelenen tm psikologlarn %20'si kadnd. 1941'e dek, 1000'den fazla
kadn psikoloji alannda yksek lisans derecesi ald. Doktora derecesi olan tm
psikologlarn drtte biri de kadnd (Capshaw,1999).
1905 ylnda, Mary Whiton Calkins APA'nn ilk kadn bakan oldu. 1994de, Dorothy
Cantor APA'ya bakanlk etmek zere seilen sekizinci kadnd. Ve 2001'de Norine
Johnson dokuzuncu bakan oldu. Dier profesyonel topluluklar uzun yllar boyunca
kadnlar tam katlmndan mahrum
ettiler. Kadn doktorlarn 1915 ylma kadar Amerikan Tp Birliine (American Medical
Association) katlmalarna izin verilmedi (Walsh, 1977). Kadn avukatlar Amerikan
Baro Toplulugu'ndan (ABA) (American Bar Association) 1918'e dek uzak tutuldular.
ABA 1995 ylma dek ilk kadn bakann seemedi (Furumoto, 1987; Scarborough,
1992).
nternette Tarih
http://www.psychclassics.yorku.ca/
20. yzyln balarnda, psikoloji tarihindeki kadnlar hakknda bilgi edinmek iin
"CHP Special Collection"a (CHP zel Derlemesi) tklayn.
http://www.apa.org/pi/wpo/
APA'nn Kadn Programlan Ofisi, kadn ve psikolojiyle ilgili gncel meseleler
hakknda bilgi sunar.
http ://teach.psy .uga.edu/dep t/s tu den t/p ar ker/psychwo- men/wopsy.htm
Ya, etnik kken ve cinsel ynelimler asndan eitliliklere dikkat ekerek,
psikoloji alannda nde gelen kadnlann biyografilerini sunar.
http://www.awpsych.org/
Psikolojideki Kadn Birlii -The Association for Women in Psychology-, bir sohbet
odas ierir ve dzenlenen konferanslarla ilgili bilgiler sunar.
http://www.apa.org/about/division/div35.html
Kadn Psikolojisi Topluluu (APA'nn Blm 35'i) hakknda bilgi verir. Society for
the Psychology of Women (Division 35 of the APA).
http://www.west.asu.edu/aapa
Asya-Amerikal Psikoloji Birlii (Asian American Psychological Association) yeni
organizasyonlar hakknda olduu kadar Asya-Amerikal psikoloji konulanyla ilgili
yaynlar hakknda da bilgi veren bir sitedir.
Etnik Kkene Dayal Ayrmclk
Yahudiler de aynmclgn kurban olmulard. 1800'lerin sonlannda psikolojinin ilk
dnemlerinin en nemli kurumlar olan John Hopkins niversitesi (Baltimore,
Maryland'da) ve Clark niversitesi (Worcester, Mas- sachusetts) kurulmutu. Bu
kurumlann genel politikas Yahudi profesrle-
BRNC BLM
45
rl faklteden dlamak ynnde olmutu. 20. yzyln ortalarnda Yahudi kadn ve
erkekler yksek lisans okullarnda giri kontenjan ile kar karya geldiler. Doktora
derecesini almaya hak kazananlar akademik alanlarda ok zor i buldular. nemli bir
kiilik teorisyeni olan Julian Rotter doktora derecesini 1941 ylnda alm ve
Yahudilerin, gven belgelerine ramen gerekte akademik alanda i bulamadklar
konusunda ikaz edilmiti (Rotter, 1982, s.346). Bu yzden profesyonel meslek
hayatna niversite yerine devlete ait bir akl hastanesinde balamt.
Isadore Krechevsky doktora derecesini aldktan sonra uygun bir eitmenlik ii
bulamaynca adn David Krech olarak deitirdi. Sosyal psikolojide yapt kariyerinin
sonuna doru unlar kaydeder: "Krechevsky olan ismimden dolay aalanmaya
maruz kaldm" (Krechevsky, 1974, s.242). Abraham Maslow'un biyografi yazarnn
ifadesine gre Maslow, Wisconsin niversitesindeki profesr tarafndan adn "daha
az Yahudilik kokan" bir isimle deitirmesi ynnde tevik edildi. Bylelikle akademik
bir i bulma ansn artrabilecekti (Hoffman, 1996, s.5). Maslow bunu yapmay
reddetti.
nsan motivasyonunun dinamik teorisi ile nl olan Robert Woodworth, 1931
ylnda Columbia niversitesinden doktorasn alan Daniel Harris'e Yahudi olduu iin
ertesi sene kendisinin asistan olamayacan belirtti. Wo- odworth Harris'e
"akademik kariyeri iin ok fazla umutlu olmamas gerektiini" syledi (Harris,
Winston'dan alnt, 1996, s.33).
Harvard psikologlarndan E. G. Boring, yksek lisans rencilerinden birisi
hakknda unlar yazar: "O bir Yahudi idi ve pek ok akademik evrede, zellikle de
psikoloji evresinde yaygn olan Yahudi kartl sebebiyle fakltede kendisini
yerletirebileceimiz bir psikoloji eitmenlii grevi bulmakta zorluk ekiyorduk
(Winston'dan alnt, 1998, s.27-28). Bu ve benzeri olaylar pek ok Yahudi psikologu,
akademik kariyer alannda boun uramak yerine daha fazla i imkn sunan klinik
psikoloji alanna ynlendirdi.
Afro-Amerikallar da egemen psikolojide nemli nyarglarla kar karya geldiler.
1940'da, Birleik Devletler'de sadece 4 Siyah! niversite lisans program ald.
Siyahlar, arlkl olarak beyazlann okuduu niversitelere kayt yaptrdklarnda
baarlarna ynelik pek ok engelle karlatlar. 1930'larda ve 1940'larda pek ok
niversite hl Siyah rencilerin kam- puste yaamasna izin vermiyordu.
Psikolojide doktora derecesini kazanm ilk Siyah renci olan Francis Sumner,
yksek lisans program iin,
1917 ylna gre olduka pozitif grlebilecek bir tavsiye mektubu ald. Danman
kendisini"(...) olduka renkli (...) farkl rklardan pek ok insann son derece naho
bulaca beden ve ruh aras niteliklerden nispeten bamsz bir adam " eklinde
tanmlamt (Sawyer, 2000, s. 128). Sumner Clark niversitesine kayt yaptrdnda
ynetim kendisi iin yemek salonunda zel bir masa ayarlard ve kendisi burada
onunla yemek yemeye raz az sayda kiiyle birlikte oturdu.
Siyah rencilere eitim veren en nemli niversite Washington D.C.'deki
Hovvard niversitesi oldu. 1930'larda buras "Siyah Harvard" olarak biliniyordu
(Phillips, 2000, s.150). 1930 ile 1938 yllan aras sadece 36 Siyah renci Gney
Amerika dndaki niversitelerde yksek lisans programlarna kaydoldular. Bu
rencilerin ou Howard'dayd. 1920 ile 1950 aras 32 Siyah renci psikoloji
doktoras derecesi aldlar. 1920'den 1966'ya dek toplam 3700'den fazla doktora
derecesi veren Birleik Devletlerin psikoloji alanndaki en itibarl 10 blm, 8 Siyah'
doktora derecesi ile dllendirdi (Guthrie, 1976; Russo & Denmark, 1987).
Daha sonra ocuklar zerinde rk ayrmnn etkileri hakknda yapt aratrmalarla
nlenen Kenneth Clark, 1935'de Hovvard niversitesi psikoloji blmnden mezun
oldu. rk sebebiyle Washington D. C.'de pek ok restoranda kendisine servis
yaplmamt. 1934 ylnda aynmcla kar bir renci protesto gsterisi organize
etmi, bu nedenle tutuklanm ve kanunsuz davranta bulunmakla sulanmt. Bu
olayn kendisinin rklar btnletirme lehine eylemcilik kariyerinin balangc
olduuna dikkat ekmitir (Phillips, 2000). Clark'm Cornell niversitesi yksek lisans
blmne giri bavurusunda kendisine doktora adaylarnn "ok yakn bir ekilde"
altklar sylenmi ve bylece rk sebebiyle reddedilmiti. (Clark, 1978, s.82). O da
doktora derecesini 1940 ylnda Columbia niversitesinden almt.
Mamie Phipps Clark da doktora derecesini Columbia niversitesinden ald ancak
o hem rk hem de cinsiyet aynmclna maruz kald. Ei Kenneth Clark New York'ta
City niversitesinde faklte bnyesinde bir i bulmasna ramen, Mamie Clark
akademik bir i bulmada fiilen engellenmiti. Kendisinin doktora derecesi olan bir
psikolog iin "gurur krc" bulduu nemsiz bir i olan aratrma verilerinin analizinde
i buldu (M. P. Clark, Guthrie'den alnt, 1990, s.69). Kenneth Clark ile alrken
ocuklara test uygulamalarnn da olduu, psikolojik hizmetler salamak ama-
BRNC BLM
47
cyla bir merkez amt. abalar sonunda baarya ulat ve kurumu, ocuk geliimi
zerine nde gelen yerlerden biri olarak gsterilen Kuzey Yakas Merkezi oldu.
1939 ve 1940'da Clark ifti Siyah ocuklarn rksal kimlik ve benlik kavram
meseleleriyle ilgili nemli bir aratrma programn ynettiler. almalarnn sonucu
1954'te Birleik Devletler Yce Mahkemesi'nde (U.S. Supreme Court) devlet
okullarnda rksal ayrmcla son verilmesi kararnn alnmasnda dnm noktas
olmutur. Bu karar pek ok tarihi ve hukuk uzman tarafndan Yce Mahkeme'nin 20.
yzyldaki en nemli karan olarak dnlmtr. 1971 ylnda, Kenneth Clark
APA'nn seilen ilk Af- ro-Amerikal bakam olarak hizmet verdi.
Doktora derecesi alamamak Siyahlarn karlat ilk engeldi, daha sonra ise
uygun bir i bulamamak geliyordu. ok az niversite Siyahlara faklte yesi olarak i
veriyordu ve uygulama psikologlarna i bulan pek ok ticari organizasyon (kadn
psikologlarn temel i bulma kayna) Af- ro-Amerikallara fiilen kapalyd. Tarihsel
olarak, Siyah faklteler temel i bulma kaynaklar idi, ancak alma koullar,
profesyonel grn ve kabul edilebilirlii salayacak bilimsel aratrmalara fazla
frsat tanyabilecek tarzda deildi. 1936 ylnda, bir profesr Siyahi bir fakltedeki
durumu yle izah etti:
Az para, ok alma ve dier ho olmayan faktrler kedisini kuramsal, ciddi bir
bilimsel alma alannda gze arpan bir eyler yapmaya hemen hemen hi imkn
tanmyordu. Kendi kendine byk apta kitap satn alamyordu ve bunlan okul
ktphanesinden de edinemiyordu. nk aslna bakarsanz Siyahilerin olduu
okullarda yeterli ktphane yoktu. Belki de tm bunlarn ierisindeki en kt engel
kendisiyle ilgili bilimsel bir atmosferin olmamas idi. Okullarn ounda araUrma
yapmak iin yeterli istek ve elbette ki para yoktu (A.P. Davis, Guthrie'den alnt, 1976,
s.123).
Kadnlann ve aznlklann eitime kabul ve psikoloji alannda i bulma aamasnda
karlatktan kstlanmalara ilikin nyargnn etkilerini bir evresel art olarak ele
aldmzda una dikkat etmek ok nemlidir. Evet, bu ve dier ders kitaplannda
anlatlan psikoloji tarihi, karlatklan aynmclk yznden ok az saydaki kadn ve
aznlk mensubu bilim adamnn katklann iermektedir. Bununla birlikte u da bir
gerektir ki, Beyaz erkekler de alandaki saylanna nispetle seilerek alnmtr. Bu
kasti bir aynmcln sonucu deildir. Bu daha ok bir alann tarihinin yazlmasnn
sonucudur.
Psikoloji gibi bir disiplinin tarihi, ulusal veya uluslararas Zeitgeist balamnda byk
keiflerin anlatlmasn, ncelikli sorunlarn cevaplarnn aydnlatlmasn ve "byk
kiiliklerin" tanmlanmasn ierir. Bir disiplinin almalarn gn gnne yrten
kimselerin kendilerini gndemde grmeme olaslklar fazladr... Hatr saylr doal
yetenekleriyle retim kurslar verme, hasta grme, deneyler dzenleme,
meslektalaryla veri paylama gibi sahne arkas ileri stlenen psikologlar kk bir
grup akran dnda halk tarafndan nadiren tannrlar. (Pate&Wertheimer, 1993, s.xv)
Sonu olarak, tarih psikologlarn rklarna, cinsiyetlerine veya etnik kkenlerine
bakmazszm ounluunun gnlk almalarn grmezden gelir.
nternette Tarih
http ://www. apa. org/pi/oema
APA'nn Etnik Aznlk ler Ofisi (the Office of Ethnic Affairs of the APA) iin
dzenlenen bu site psikologlann etnik stnlkler konulu yaynlan ve programlar
hakknda bilgi verir.
http://www.princeton.edu/~mcbrown/display/first_phds.html Psikoloji dahil tm
bilim dallannda Siyah rencilere verilen ilk doktora dereceleri hakkndaki bilgilerin
derlemesini ierir.
http://www.abpsi.org
Siyah Psikologlar Birlii (Asssociation of Black Psychologists) iin olan bu site
kendi tarihi hakknda ve amalan hakknda olduu kadar, blgesel haberler, renci
aktiviteleri ve toplantlar hakknda da bilgi verir.
Bilimsel Tarih Grleri
Bir bilim dalnn, rnein psikolojinin, nasl gelitiini aklayan iki yaklam vardr:
Kiiliki (personalistic) bir baka deyile byk adam (great-man) teorisi ve doac
(naturalistic) teori.
Kiiliki Tarih Teorisi
Bilimsel tarihin kiiliki gr baz bireylerin muazzam baanlannn ve katklannn
zerinde younlar. Bu gre gre, ilerleme ve deimeler, tarihin akn tek
bana planlayp deitirecek nadir insanlann etki ve isteklerine dorudan isnat
edilebilir. Bir Napolyon, bir Hitler ve bir Darwin gibi b-
BRNC BOLM
49
yk olaylar harekete geirip ekillendiren nemli ahsiyetler dnldnde bu
teorinin geerli olduu grlr. Kiiliki teori "byk kadn ve erkekler" ortaya
kmasayd, nemli olaylarn meydana gelmeyebileceini anlatr. Teori gerekte
gnn koullarn oluturann birey olduu zerinde durur.
lk bakta bilimin gerekten, kendi ynn tayin edebilecek son derece zeki ve
yaratc insanlarn ii olduu aikardr. Bizler bir devri sk sk keifleri ve teorileriyle o
dnemde iz brakan bir ahsn ismiyle ananz. Fizikte "Einstein'dan sonras"
psikolojide "Watson'dan sonras" ve heykelcilikte "Michelangelo'dan sonras"
hakknda konuuruz. Grnen o ki bireyler hem bilim hem de genel kltr alanlarnda,
tarihin akn deitiren heyecan verici, bazan sarsc deiiklikler ortaya koyarlar. Bu
savn doruluunu kavramak iin sadece Sigmund Freud'u dnmek bile yeterlidir.
Bu nedenle kiiliki teorinin belirli bir deeri olduu dorudur ancak tek bana bu
teori bir bilimin veya toplumun geliimini aklamakta yeterli midir? Hayr. Bilim
adamlarnn ve filozoflarn almalar, zamannda ounlukla grmezlikten gelinmi
veya yalanlanm ve bu almalarn onaylanmas bundan uzun zaman sonra
olmutur. Zamann artlan bir bilim adamnn dncelerinin dikkate alnp
alnmayacan veya nemsenip nemsenmiyeceini, vleceim veya unutalacan
tayin edebilir. Bilim tarihi yeni keiflerin ve orijinal anlaylann reddedilmesi
rnekleriyle doludur. Hatta en yetenekli kafalar (belki de zellikle en yetenekli kafalar)
Zeitgeist tarafndan engellenip zorlanmtr. Buna bal olarak, bir kefin kabul ve
uygulanmas bir kltrdeki, blgedeki veya adaki hakim dnce kalb tarafndan
kstlanm olabilir fakat o dnemde ok tuhaf bulunup kabul grmeyen bir fikir, bir
nesil veya yzyl sonra kolayca kabul edilebilir. Yava deiim bilimsel ilerlemenin bir
kural gibi gzkmektedir.
Doal Tarih Teorisi
u halde insanlann alan oluturduu gr tam olarak doru deildir. Belki de,
doal tarih teorisinin belirttii gibi alar insanlan ekillendi- nr veya en azndan
kiinin sylemesi gereken eylerin onaylanmasna imkan oluturur.
'-eitgeist yeni bir fikre hazr olmad srece, bu fikrin sahibi sesini du-
yuramayabilr, duyursa bile ona glnebilir hatta bu kii bir kazkta yak- labilir ki, bu
da Zeitgeist'a baldr.
Doal tarih teorisine gre, rnein Darwin henz genken lseydi bile, evrim
teorisi 19. yzyln ortalannda sessizce ykselecekti. Darwin olmazsa baka birisi bu
teoriyi ne srecekti nk Zeitgeist insan trnn kkenine ait yeni bir bak asnn
oluumunu gerektiriyordu. Greceimiz gibi, bir bakas da byle bir teori nermiti:
Alfred Russel Wallace'n evrim zerine grleri artc dzeyde Darwin'in
grlerine benziyordu.
Zeitgeist'm engelleyici veya erteleyici gc sadece kltrel dzeyde deil, belki
daha belirgin bir ekilde bilim iinde de tesirlidir. Dikkat ederseniz pek ok bilimsel
keif tekrar kefedilip benimsenmeden nce, uzun bir sre uykudaymasma sessiz
kalmtr. rnein koullu tepki kavram ilk olarak Iskoyal bir bilim adam olan
Robert Whytt tarafndan 1763 ylnda ortaya atlm fakat daha sonra kimse bu
kavramla ilgilenmemitir. Bu kavram psikoloji aratrmaclarnn daha nesnel metotlar
benimsedikleri bir sonraki yzyln bilimsel ruhuna uygundu ki, Ivan Pavlov bu
dnemde, nceden yaplan gzlemleri ayrntl olarak aklam ve yeni bir psikoloji
sistemine temel tekil edecek ekilde geniletmitir. Avusturyal botanik bilimcisi
Gregor Mendel'in genetik zerine olan almalar, muhtemelen pek tannmayan bir
dergide yaynlanm olmasndan dolay, 35 yl boyunca ok az tannmt. yleyse
her keif kendi vaktini beklemek zorundadr. Sonu olarak diyebiliriz ki bir keif
sklkla kendi zamann beklemek zorundadr. Bir psikologun akllca dikkat ektii
gibi: "Bu dnyada artk yeni bir ey yok. Bugnlerde keif diye geen eyler ferdi bir
bilim adamnn baz iyi te- mellendrilmi fenomenleri yeniden kefidir" (Gazzaniga,
1988, s.231). ada bir psikolog "Bir kefin belki de sadece en uurlu zamanda
yeniden kefedildiine" nasl ardn dile getirmitir (Atkinson, 1981, s.125).
Ezamanl keif rnekleri de doal tarih teorisini desteklemektedir. Birbirinden
uzak corafyalarda alan insanlarn benzer keiflerde bulunmalar, ounlukla
birinin bir dierinin almalarndan haberdar olmamasndan kaynaklanr. 1900
ylnda birbirinden tamamen habersiz aratrmac Mendel'in almasn tesadfen
yeniden kefetmiti.
Bilimsel bir alanda revataki teorik dnceler bu alanda yeni bak alarnn ele
alnmasn sklkla zorlatrr veya engeller. Bir teori, bir disiplinde ylesine hakim
olabilir ki yeni bir aratrma metodunun olumasm engelleyip basrabilir. Mevcut
teori fenomenlerin ve verilerin tetkik edilip dzenlenme yollarn belirler, bu durum
bilim adamnn, verileri baka yollardan ele almasn engelleyebilir. Albert Einstein
"Bizim neyi gzlemleyebileceimizi belirleyen teondir." demitir (Broad Wade, 1982,
s. 138'den aktanm).
BRNC BOLM
1970 ylnda, psikolog John Garcia geerli uyarc-tepki (U-T) renme teorisine
kar kan aratrma sonularn yaynlamaya giriti. almas iyi yaplm olarak
deerlendirilmesine ve profesyonel olarak tannmasna ramen pek ok dergi onun
makalelerini kabul etmedi. Bir ispanyol Amerikals olan Garcia, Deneysel Psikologlar
Topluluuna (Society of Experimental Psychologists) seildi ve aratrmas APA'nn
Sekin Bilimsel Katk dl'n (APA's Distinguished Scientific Contribution Award)
ald. Sonunda almas daha az tannm, tiraj dk dergilerde yaynland. Ancak
bu durum grlerinin yaylmasn geciktirdi.
Bir bilimdeki Zeitgeist, sz konusu bilimin aratrma metotlan, teorik
ifadelendirmeleri ve disiplinin ana temasnn tanmlanmas zerinde kstlayc bir
etkiye sahip olabilir. lerleyen blmlerde bilimsel psikolojideki ilk eilimlerin bilin ve
insan doasnn znel yanlan zerinde younlatn anlatacaz. Hatta bilimsel
psikolojinin alma metotlan daha nesnel ve ak hale gelmesine ramen
aratrmalann odak noktas znel olmay srdrmtr. 1920'lere gelindiinde
psikoloji uurunu tmyle yitirmi durumdayd. Yanm asr sonra, baka bir Zeitgeist'in
etkisi altnda psikoloji, uurunu yeniden bir aratrma alan olarak grmeye balad.
Bylece bilim, gnn koullannm entelektel deiimine srekli olarak cevap vermi
oldu.
Bizler bu durumu bir canl trnn evrimiyle anoloji kurarak kolayca anlayabiliriz.
Bilim de bir canl tr gibi evresel isteklere ve koullara bir cevap olarak deiir ve
geliir. Peki zaman ierisinde bir tre ne olur? evre koullar byk lde ayn
kaldka ok az ey. Eer evre bir deiim ierisindeyse, tr ya yeni koullara uyum
salar ya da yok olma tehlikesiyle yz yze gelir.
Bir buzul ann olutuunu, iklimin hissedilir derecede sndn veya bir
batakln kuruduunu farz edin. Bu olaylardan etkilenen blgelerde canl trleri
hayatta kalabilmek iin ekillerini deitirmek zorunda kalrlar. Tysz bir tr, giderek
souyan iklim koullanyla baedebilmek iin krke ihtiya duyacaktr. Eer nceden
s sularda bulunan yiyecekler artk sadece derin sularda bulunuyorsa, ksa bacakl
trler uzun bacakl trlere doru evrim geirmeye balayacaktr.
Baz trler evresel deiikliklere uyum salayamazlar ve bilim bu trlerin sadece
tarihsel kalntlarndan haberdar olur. Uyum salayabilenlerin bir ksm temel
zelliklerini muhafaza ederek, ekillerini ok az deitirirler. Byle durumlarda trn
yeni ekli halen tannabilir ekilde eski haliyle balantldr. Dier baz trler ise
olduka kkl bir deiim geirirler ve
yeni trler haline gelirler. Bunlarn atalaryla olan ilikileri kolayca anlalamaz. ster
orta ister u deimeler sz konusu olsun, nemli olan canl trlerinin evresel
koullara uyum salayabilmesidir. evre daha ok deitike, trler de daha ok
deimek zorunda kalr.
Bu durumun bir bilimin evrimiyle olan paralelliini dnn. Bilim de srekli olarak
cevap vermek durumunda olduu evresel koullar iinde varln srdrr. Bir
bilimin ortam, yani Zeitgeisf, fiziksel olmaktan ziyade zihinsel ve sosyaldir. Bununla
birlikte Zeitgeist, tpk fiziksel ortamlar gibi deiime maruz kalmaktadr. Bir nesli veya
yzyl karakterize eden zihinsel ve sosyal bir iklim, daha sonra tamamen deiebilir.
Byle bir duruma rnek olarak Tann'ya olan inancn ve kilise retilerinin insan
bilgisinin kayna olduu dncesinin, bilime ve akla olan inanla yer deitirmesini
verebiliriz.
Bu deiiklikler meydana gelirken, bir kltrn bilgi ve deer sistemleri de yeni
ortama uyum salamak zorundadr. Eer bu sistemler yeni Zeit- geist'n deerlerini
yanstma durumuna gelemiyorsa yok olmaya balar. Dnemin Zeitgeist'nn sa
Mesih veya Muhammed Peygamber'in tebli ettikleri dine inanmay destekleyecek
ynde deimesiyle, gnee tapnmay esas alan bir inan sisteminin varln
srdrme ans azalr.
Bu evrimsel sre tm psikoloji tarihine damgasn vurur. Zeitgeist ne zaman
kurgu, meditasyon ve sezgiyi geree ulamann yollar olarak grmse psikoloji de
bu metotlar desteklemitir. an ruhu ne zaman gzlemsel ve deneysel yaklam
gerein yolu olarak kabul etmise psikolojinin metotlar da ayn dorultuyu izlemitir.
Bir psikoloji formu kendini ne zaman iki farkl zihinsel ve sosyal iklimde bulsa, iki tr
psikoloji olumutur. rnein, psikolojinin ilk bataki Alman formu ABD'ye g
ettiinde tipik bir Amerikan formu oluturulmak zere deitirilmiti. Oysa Almanya'da
kalan psikoloji ok daha yava bir hzla deimitir.
Bizim Zeitgeist zerine vurgu yapmamz bilim tarihindeki byk adamlarn ve
kadnlarn nemini kabul etmediimiz anlamna gelmez fakat bu vurgu onlar daha
deiik, baka bir perspektifte dnmemizi gerektirir. Tek bana sadece bir Charles
Darwin veya sadece bir Marie Curie zeklarnn keskin gc sayesinde tarihin akn
deitiremezler. Onlar bunu sadece byk admlarn yolu daha nceden ald iin
yapabilirler. lerleyen blmlerde bu durumun, psikoloji tarihindeki her nemli ahsiyet
iin de doru olduunu greceiz.
BRNC BLM
53
Bu byk bilim adamlar eponimler8 haline geldiler (Boring, 1963): Onlann isimleri
sistemli grlere veya yasalara verildi ve bu sre, yaplan keiflerin, bir insann
anszn gelien igrlerinin sonucunda olutuu fikrinin olumasna sebep oldu.
Oysa, bir fikrin oluumu ounlukla ok aamaldr. Bundan dolay eponimlere bal
bak as, Zeitgeist' ve daha nceki bilim adamlarnn katklarn ihmal ederek, tarihi
arptabilir.
Eer bir bilim alanndaki nderlerin isimleri atlanrsa bilim tarihi neye benzer?
Grnen o ki bilim tarihi eponimsel bir yapda olmak ve geliimini rnekleyecek
temsilci kiileri semek durumundadr (ki yle yapmaktadr). Bu isimler olmazsa
tarihiler teorileri, dnce ekollerini ve alar isimlendirecek baka etiketler
semeye mecbur kalacaklardr.
Zeitgeist'in ok nemli bir rol oynad gnmz dnyasnda, psikoloji evrimini,
tarihin hem kiiliki hem de doal teorileri asndan ele almamz gerektii aktr. Bu
grlerin gnmze katklarnn nem derecesi artk mesele deildir. Eer tarih ve
bilimdeki nemli ahsiyetler dncelerini, yaadklar an genel zelliklerinden ok
uzakta tutmu olsalard, i- gr ve sezgileri karanlklar ierisinde kaybolmu olurdu.
Yarauc kiisel almalar, bir uyan ndan ok, an temel niteliklerini yayan,
ileyen ve byten bir prizmaya benzer. Fakat ad geen iki kuramn da ilerlenen yola
k tuttuunu unutmamak gerekir.
Modern Psikoloji Tarihinde Dnce Ekolleri
Psikolojinin ayr bir bilim dal olarak 19. yzyln son eyreinde gelitiini daha
nce ifade ettik. Yeni psikolojinin ilk yllardaki izgisi Wilhelm Wundt'tan ok
etkilenmiti. Wilhelm Wundt bu yeni bilimin ("kendisinin" yeni biliminin) almas
gereken ekil hakknda kesin dncelere sahipti. Psikolojinin ana temasn,
aratrma metotlarn, aratrmaclarn almalar gereken konu balklarn ve bu
yeni bilimin amalarm belirlemiti. Kukusuz kendi ann temel niteliklerinden, fizik
ile felsefe alanlarnda o dnemlerde geerli olan dncelerden de etkilenmiti. Buna
ramen, muhtelif dnce izgilerinin hepsinden sonu kararak an temsilcisi
olma rol Wundt'a ait oldu. Hem kiiliinin ikna edici gc, hem de youn yaz
ve aratrmalar sayesinde yeni psikolojiyi ekillendirmiti. Wundt, kanl- g
Eponim gerek veya efsanevi bir kiinin adnn bir lkeye, bir aa veya blgeye
verilmesi durumudur; ayn zamanda da lkeye, aa vs. adm veren kiidir (.n.)
maz olann (yani psikolojinin bir bilim dal olarak kurulmasnn) snrlan zorlayan
ncs olmas sebebiyle, psikoloji bir sre iin sadece onun hayallerinde ki bir ekil
almt.
ok gemeden bu durum deiti. Saylar gittike artan psikologlar arasnda
anlamazlklar ba gsterdi. Zeitgeist deiiyordu ve bunun doal sonucu olarak
genel kltrde ve dier bilim alanlannda yeni dnceler ykseliyordu. Yeni dnce
akmlarnn bir yansmas olarak baz psikologlar Wundt versiyonu bir psikolojinin ana
temalan hakknda ihtilaflar yaamaya baladlar ve kendi dncelerini ileri srdler.
Yzyln deimesiyle birlikte, birka sistemli gr ve dnce ekol birlikte varlk
gstermeye balad. Bu ekoller psikolojinin nitelii hakknda farkl tanmlar ortaya
koydular.
"Dnce ekol" (school of thought) terimi bir dnce yapsn, dnce
hareketlerinin lideri ile birlik oluturan bir grup psikologu anlatr. Bir ekoln yeleri
genellikle ortak problemler zerinde alrlar ve ayn teorik veya sistematik ynelimi
paylarlar.
eitli dnce ekollerinin ortaya kmas ve hemen ardndan glerini
kaybetmeleri ve yerlerini baka ekollerin almas psikoloji tarihinin en arpc
zelliklerinden birisidir. B.F. Skinner "Psikolog deien bir tablo ister. Her yanm
nesilde bir eyler yenilenir" (Skinner, 1983, s. 387) demitir. Amerikan Psikoloji
Derneinin ilk resmi bakan Leona Tyler "Psikoloji kendi tanmlann bile ardnda
brakan bir byme ekline sahiptir. nsan yaamnn karmakl bunu nerdeyse
kanlmaz yapar. nsan yaamnn hangi alan gzlem altna alnrsa alnsn, yeni
nesil aratrmaclann daha nemli grecei pek ok alan daima olacaktr" (Tyler,
1981, s.l) demitir.
Bir bilimin, dnce ekollerine blnd bu geliim aamas paradigma ncesi
aama (preparadigmatic stage) olarak adlandmlr (Kuhn, 1970). Model ya da kalp
anlamna gelen paradigmalar bir bilimsel disiplin iinde temel soru ve cevaplar reten,
kabul gm dnce biimleridir. Bilimsel evrimde paradigma nosyonunu ortaya
atan Thomas Kuhn'un 1970'te yazd Bilimsel Devrimlerin Yaps adl eseri bir
milyondan fazla satmtr. Dnce ekolleri bir alan nitelendirdiinde veya bir
disiplinin yelerinin ounluu teorik ve metodik gerekeler zerinde fikir birliine
vardnda, daha olgun veya ilerlemi bir aamaya ulalr. Tam bu dnemde, ortak
bir paradigma veya model, alann btnn tanmlar ve artk birbirine rakip kk
grup ve fikirler kalmaz.
IRNC BLM
55
nternette Tarih
http://www.webpages.shepherd.edu/maustin/kuhn/kuhn.htm
Bu site Thomas Kuhn ve kkl bilimsel deiikliklerin yaps hakkndadr.
Fizik tarihinde paradigmalann birbirini izleyiini grebiliriz. Galileo ve Newton'cu
mekanik kavram fizikiler tarafndan 300 yl kadar kabul grd. Ve bu sre boyunca
alanda yaplan tm almalar bu paradigma erevesinde deerlendirildi. Ancak
pardigmalarn hi bozulmadan kalmas sz konusu deildir. Bir disiplindeki insanlarn
byk ounluu alann ana temasn dzenleme ve alma usul konusunda yeni
bir yol kabul ederlerse paradigma deiebilir ve deiir de. Nitekim daha sonra,
fizikilerin byk ounluu Einstein'n konuyu daha farkl bir yolla ele ald yeni
modelini kabul edince, bu yeni model Galileo ve Newton'nun yaklamlar ile yer
deitirdi. Bir paradigmann baka bir paradigmayla yer deitirmesi "bilimsel bir
devrim" olarak dnlebilir (Kuhn, 1970).9
Psikoloji henz paradigmatik aamalara ulamamtr. Tarihinin 100 yldan fazla
bir dneminde psikoloji farkl tanmlar aram, bunlar kabul veya reddetmitir. Fakat
tek bir sistem veya bak as bu muhtelif dnceleri biraraya toplamaya muvaffak
olamamtr. Alan her biri kendine zg teorik ve metodik ynelimlere bal, insan
doas almalarna farkl tekniklerle yaklaan, kendisini farkl bir jargon, dergi ve bir
dnce ekolnn dier iaretleriyle gsteren eitli gruplarla, ihtisaslam bir alan
olarak kalmay srdrmtr. Bilisel psikolog George Miller bunu yle yorumlad:
"Ne alanla btnleen tek bir standart metot veya teknik, ne de Darvvin'in evrim
teorisi veya Newton'un hareket kanunlar ile karlatrlabilir herhangi bir temel
bilimsel prensip var gibi grnyor" (Miller, 1985, s.42).
Grne gre 15 yldan fazla bir sre sonra, psikolojinin durumu biraz deiti.
Bilim adamlar alann tarihinden "baarsz olan paradigmalar zinciri" eklinde
bahsetmekteler (Sternberg & Grigorenko, 2001, s.1075). Unl tarihi Ludy Benjamin
yle yazar: "Bugn psikologlar arasndaki yaygn bir szlanma, psikoloji alannn
birbiriyle haberleme becerisini gsteremeyen veya pek yaknda da gsteremeyecek
gibi gzken birok ba- 9 i
Kuhn un bilimin gelimesine ilikin bu gr baka teorisyenlerce pheyle
karlanmtr (Lakatos, 1978: Laudan, 1977, 1981). Bu yeni yaklamlar psikoloji ve
fizik tarihindeki zel durumlar veya olaylar iin yararl aklamalar sunmalarna
ramen, psikolojinin geliimini karakterize eden daha kapsaml yeniliklere henz
uygulanmamtr (Ghalson & Barker, 1985).
msz psikoloji grlerinin paralanmas veya ayrmas olma yolunda ilerlemesidir
(Benjamin, 2001, s.735). Sonu olarak gnmzde psikoloji, tarihinin hibir evresinde
olmad kadar paralanmtr.
Her bir para insan tabiatna farkl tekniklerle yaklarken, kendine has jargonu,
dergileri ve bir dnce ekolnn iaretleriyle gelitirip ilerleterek teorik ve
metodolojik ynelimine sarlmtr.
Psikolojideki ilk dnce ekollerinin her biri aslnda dnemin mevcut sistemli
dncesine kar bir tepki hareketiydi. (Bazlar devrim niteliindeydi.) Herbir ekol
eski sistemde yetersiz ve eksik grd noktalara dikkati ekmi ve alglanan bu
eksiklii gidermek amacyla yeni aklamalar, kavramlar ve aratrma stratejileri
nermiti. Yeni bir dnce ekol bir bilim topluluunun dikkatini ektiinde sonu bir
zamanlar sayg duyulan fikrin reddedilmesi oluyordu. Birbiriyle uyuamayan eski ve
yeni dnceler arasndaki zihinsel almalar her iki tarafta da heyecanl ve azimli
mcadelelere dnyordu.
ou durumda, eski ekoln temsilcisinin yeni bir dnce ekolnn grlerine
tamamen inanmas sz konusu deildi. Genel olarak zaman ierisinde, bu psikologlar
kendi dncelerine hem duygusal hem de zihinsel olarak derinden balanyorlard.
Daha gen ve daha az bal taraftarlarn pek ou yeni bir dncenin destekleyicileri
durumuna geliyorlar ve dierlerini kendi geleneklerine bal, giderek artan bir
soyutlanma ve yalnzlk ierisinde kendi almalarna terk ediyorlard.
Fiziki Max Planck "yeni bilimsel bir gerek muhaliflerini ikna ederek ve onlarn
grlerini deitirmelerini salayarak deil, bu muhalifler zaman ierisinde ld ve
bu yeni bilimsel geree aina bir nesil yetitii iin zafer kazanr" (Planck, 1949,
s.33) demitir. Charles Darwin genken unlar yazmtr: "Her bilim adam, yeni
kan tm retilere mutlaka kar olacaklar 60 yandan nce lse ne iyi olurdu."
(Darwin, Boorstin'den alnt, 1983, s.468)
Psikoloji tarihinin rotas zerinde, her biri bir ncekine etkili bir kar kan farkl
dnce ekolleri geliti. Her yeni ekol, eski muhalifini, zerine saldrlacak ve hz
kazanlacak bir taban olarak kulland. Her bir dnce ekol ne olmadn ve eski
teorik sistemden farknn ne olduunu aka ilan etti. Yeni bir sistem gelitike ve
taraftar toplayp etkili olmaya baladka, kendi muhalefetini kztrm ve tm
mcadele srecini yeniden balatmtr. nc saldrgan bir hareket bir kere baarl
olduktan sonra
yerleik gelenek yeni ve gen hareketin gl etkisi karsnda yenilir. Baar gc
ykar. Bir hareket muhalefetle beslenir. Muhalefet yenildiinde bir zamanlarn yeni
hareketinin gayret ve hrs lr.
Bu ekollerin, en azndan bazlarnn, hakimiyederi geici olmu buna ramen, her
biri psikolojinin geliiminde temel bir rol oynamtr. Bugnk psikolojide hizipler daha
nceki sistemdekilerle ok az benzerlik tadklar halde, ada psikolojide de
ekollerin etkisi gzlemlenebilir. nk yeni doktrinler eskilerin yerini almtr.
Psikolojideki dnce ekollerinin ilevi yksek binalar yaparken kullanlan yap
iskelesi ile karlatrlabilir (Hedb- reder, 1933). Yap iskelesi srekli olarak orada
kalmayaca halde, zerinde allacak bu iskele olmakszn inaat yaplamaz.
htiya kalmadnda yap iskelesi paralanr. Benzer ekilde, bugnk psikolojinin
yaps da dnce ekolleri tarafndan kurulan at ve kurallar dahilinde ina edilmitir.
Bizler bu ekollerin hibirisini bilimsel gerein tamamlanm bir yks olarak
dnemeyiz. Bunlar hibir adan tamamlanm rnler deildir. Ekoller daha
ziyade, psikolojinin, bilimsel gerein yapsn oluturup organize etmek zere
kullanmaya alkn olduu aralar, metotlar ve kavramsal tasarlar salar. Dikkat
ettiimiz gibi, gnmz psikolojisi de son eklini alm deildir. Yeni ekoller eskilerin
yerini alm fakat hibir ey onlarn bir bilim oluumunun evrimsel srecindeki
srekliliini garanti edememitir. O halde dnce ekolleri geici, ancak psikolojinin
geliiminde gerekli aamalardr diyebiliriz.
Psikolojinin heyecan verici ykselii dnce ekollerinin tarihsel geliimi asndan
deerlendirildiinde en iyi ekilde anlalabilir. Sekin insanlar, nemli katklarda
bulunmular ve etkileyici kararlar almlardr. Fakat onlann nemi en ok
kendilerinden nce gelenlerin oluturduu (ve onlann bu fikirler zerine ina ettii)
fikirler ve izledikleri almalar erevesinde dnldnde anlalr.
Kitabn Plan
Bu kitapta nce deneysel psikolojinin felsefi ve fizyolojik balang aamalarn (2. ve
3. Blm) anlatacaz, daha sonra her bir temel psikoloji ekoln seviyede
tartacaz: dncenin bilim ncesi geliimi (deneysel metot kullanmadan igr
gelitiren ilk dnrlerin almala- n t>u aamaya dahildir), belli problemlerin stne
gitmek iin yaplan ve
bilimsel metotlarn kullanld ilk giriimler, her bir ekoln resmi ve ada
trevlerinin kuruluu.
Her bir dnce ekolnden onun yerini alan mteakip ekole geerken geliimin bir
sreklilik gsterdii grlmtr. Bu sistemli ilerleyi psikoloji tarihini anlamaya
ynelik bir ereve salar. Be dnce ekoln ve onlarn birbirleriyle olan ilikilerini
inceleyeceiz. Bunu yaparken her bir ekoln en azndan baka bir ekole veya kendini
aklamasna yardmc olacak dier disiplinlerdeki almalara nasl tabi olduunu da
gstereceiz.
Wilhelm Wundt'un Psikolojisi (4. Blm) ve yapsalclk (structura- lism), bu felsefi
ve fizyolojik geleneklerden ortaya kmtr. Bu ilk dnce ekoln ilevselcilik
(functionalism 6.,7.,8., Blmler), davranlk (behaviorism 9.,10.,11., Blmler) ve
Getalt psikolojisi (12. Blm) izlemitir ki; bunlar da ya yapsalclktan tremi ya da
ona bir kar k niteliinde meydana gelmitir. En sonunda ana temasyla,
metotlaryla veya amalanyla olmasa da ana hatlaryla psikiyatrinin zihinsel
hastalklar tedavi giriimleri ve bilinalt doas hakkndaki felsefi dncelerinden
ortaya kan psikanaliz (psycholonalysis 13. ve 14. Blmler) ortaya kmtr. Hem
psikanaliz hem de davranlk birka alt-ekol meydana getirmitir. 1950'li yllarda
davranla ve psikanalize bir tepki olarak gelien hmanistik akm (14. Blm),
Getalt psikolojisinin prensiplerini de benimsemiti. 1960 yl erevesinde, bilisel
(cognitive) hareket davranla baarl bir ekilde meydan okudu ve bizim psikoloji
tanmlamamz bir kez daha deiti. Bu deiikliin en nemli yan bilince ve zihinsel
(veya bilisel) srelerin aratrlmasna yeniden dn olmasdr.
RNC BLM
59
Deerlendirme Sorular
1 Psikologlar niin psikolojinin hem en eski hem de en yeni bilim dallann- dan birisi
olduunu iddia ediyorlar? Modem psikolojinin neden tr hem 19. hem de 20.
yzyl dncesinin bir rn olduunu aklaynz.
2. Psikoloji tarihi alarak neler renebiliriz?
3 Tarih verileri hangi alardan bilimsel verilerden farkllar? Tarihsel verilerin
arptlabileceine ilikin rnekler veriniz.
4. evresel gler modern psikolojinin geliimini ne ekilde etkilemitir?
5. Kadnlann, Yahudilerin ve Siyahlann psikoloji kariyeri ile megulken karlatklan
zorluklan anlatnz.
6. Herhangi bir alann tarih yazm sreci, almalan dikkate alnacak insan saysn,
zorunlu olarak nasl kstlar?
7. Bilimsel tarihin kiiliki ve doal tarih kavramlann tanmlaynz. Hangi yaklamn
ezamanl keif rnekleriyle desteklendiini aklaynz.
8. Zeitgeist nedir? Zeitgeist bir bilimin evrimini nasl etkiler? Bir bilimin gelimesi ile
yaayan bir trn evrimini karlatnnz.
9. "Dnce ekol" terimi ile ne kastedilmitir? Psikoloji bilimi geliiminin
paradigmatik aamasna ulam mdr? Neden evet veya neden hayr?
10. Dnce ekollerinin periyodik olan balang, zenginleme ve gten d
dngsn anlatnz.
nerilen Okumalar
Boorstin, D. (1983), The Discoverers, New York: Random House: Entelektel
tarihteki byk keifleri anlatyor: Kitapta bu dncelerin yandalarnn ve ortaya
koyanlarn yerleik dogma ve sylencelerle nasl savatklar ve almalarnn
kabul grmesi iin nasl aluklar anlatlyor.
Buxton, C.E. (Ed.). (1985), Points of view in the modem history of psychology,
Orlando, FL: Academic Press: Historiyografi (tarih aratrmalar teknik ve ilkeleri)
ierisindeki meseleler zerine okumalar ierir. Dini, biyolojik ve felsefi bak
alarnn evresel faktrler olarak ne gibi bir etkiye sahip olduunu grmek iin
14. Blme baknz.
Cadwallader, T.C (1975), "Unique values of archival research". Journal of the History
of the Behavioral Sciences, 11, 27-33. Bir teorinin izini srmek amacyla bir
kuramcnn kiisel ardannn ve evresinin onun grleri zerindeki etkisini
ortaya karmak amacyla, ariv materyallerinin (baslmam dokmanlar,
gnlkler, yazmalar ve defterler) baslm eklinden daha eski uyarlamalarna
doru kullanmm aklar.
Furumoto, L. (1989), "The new history of psychology". n I. S. Cohen (Ed.), The G.
Stanley Hail lecture series (vol. 9, pp.5-34), Washington DC: American
Psychological Association. Tarihsel analizde evresel glerin gz nne
alnmasn isteyen bir yaklam destekler ve bu yaklamn psikolojinin
geliiminde kadn psikologlarn rolnn anlalmasna nayak olduunu gzler
nne serer.
Hilgard, E. R. (Ed.), (1978), American psychology in historical perspective: addresses
of the presidents of the American Psychological Association: 1892-1977,
Washington D.C: Amerikan Psikoloji Birlii; bir bilim ve uzmanlk alam olarak
Amerikan psikolojisinin geliimini yanstan bakanlk konumalarndan semeler
ve biyografik notlar.
Popplestone, J. A. & McPherson, M. W. (1998), An ili ustrated history of American
psychology, Akron, OH. Akron niversitesi basks. 19. yzyl Avrupa'sndaki
kkenlerinden 20. yzyln sonlarndaki Birleik Devletlere dek uzanan grsel
psikoloji tarihini sunan fotoraflarn ve resimlerin derlemesi.
kinci Blm
Psikoloji zerindeki Felsefi Etkiler
Mekanik Ruh
17. yzylda Avrupa'da krallara ait bahelerde, gerekten heyecan verici bir an
pek ok harikalan arasnda garip elence eitleri ortaya kmt. Yeraltndaki
borular boyunca ilerleyen su, mzik enstrmanlan almak, hatta szck benzeri
sesler karmak gibi eitli faaliyetler icra edebilen mekanik figrleri altnyordu.
Gizli basn plakalan, insanlar bilmeden zerine bastklannda harekete geiyor,
borulardan akan suyu heykeli hareket ettiren bir mekanizmaya gnderiyordu.
Aristokrasinin bu elenceleri, mekanik harikalarla 17. yzyln bysn yanstyor
ve pekitiriyordu. Pek ok makine usulleri icat edilmi, m- kemmelletirilmi ve
bilimde, sanayide ve elencede kullanlmak zere gelitirilmiti. Mekanik bir saat -bir
tarihinin deyiiyle "makinelerin anas"- mekangin bilimsel dnce zerindeki etkisi
asndan en nemli rnektir. Saat yapanlar fizik ve mekanik teorilerini bir makinenin
yapmna uygulayan ilk kiilerdi (Boorstin, 1983). Saatlere ek olarak pompalar,
palanga makaralan, kaldralar ve vinler insanlann ihtiyalanna hizmet iin geli-
trilmilerdi ve grnen oydu ki tasarlanan makine trlerinin veya kullanma
sunulduklan alanlann bir snn yoktu.
Btn bunlarn modern psikoloji tarihiyle ne ilgisi olduunu merak edebilirsiniz.
uras hatrlanmaldr ki biz, insan doasn incelerken konuya uzak gibi grnen
teknoloji ve fizik gibi disiplinler zerinde younlaarak, psikolojinin bir bilim olarak
kurulmasndan 200 yl nceki bir zamana atfta bulunuyoruz. Ancak aradaki iliki
dorudan ve zorlaycdr nk 17. yzyln saatleri ve mekanik figrleri ile
somutlaan prensipler, yeni psikolojinin varln srdrmesi iin iinde bulunmas
gereken dorultuyu ve ekli etkiliyordu.
Burada yeni psikolojinin ortaya kp gelimesini salayan zihinsel durumla, yani
17. yzyldan 19. yzyla dek sren dnemin Zeitgeist' ile ilgileniyoruz. 17. yzyln
temel dncesi, yani yeni psikolojiyi besleyen felsefe, evrenin byk bir makine
olarak hayal edildii mekanik ruh'tu (the spirit of mechanism).
Fizik biliminden doan bu dnce (fizik o zamanlar doa felsefesi -natural
philosophy- olarak bilinirdi) Galileo'nun ve daha sonra Newton'un almalarnn bir
sonucudur. Evrende var olan hereyin doasnn bolukta hareket eden
zerreciklerden daha fazla bir ey olmadna inanlrd. Ga- lileo'ya gre madde
bilardo toplar rneinde olduu gibi, dorudan temasla birbirini etkileyen farkl
zerreciklerden veya atomlardan olumutu.1
Eer evren hareket halindeki atomlardan olumusa o zaman her fiziksel etki (her
bir atomun hareketi) dorudan bir sebebi (ona arpan atomun hareketini) izlerdi ve bu
nedenle lme ve hesaplama yasalarna, dolaysyla da tahmine tabi olurdu. Bu
bilardo oyunu, yani fiziksel evren, bir saate veya iyi bir makineye benzer ekilde
sistemli doa yasalarna uygun ve nceden tahmin edilebilir niteliklerdir. Fiziksel
evren mutlak bir mkemmellik ile Tanr tarafndan tasarlanmt (17. yzylda bilim
adamlarnn mkemmellii ve sebebi Tanrya atfedilmeleri hl mmknd) ve birisi
evrenin ileyiine dair kanunlar bir kez rendiyse, onun gelecekte nasl hareket
edeceini bilmesi de mmknd.
Bilimin bulgular ve metodan, teknoloji ile byyp serpiliyordu ve bu dnemde iki
metot ok etkili bir ekilde birbirine gemiti: Gzlem ve deney (Bunlar bilimin ayrt
edici zellikleri haline gelmiti.) Bu ikisinin hemen ar-
1 Newton daha sonralar hareketin fiziksel temas yoluyla deil, glerin ekilmesi ve
pskrtlmesi yoluyla nakledildiini kabul ederek Galileo'nun mekanik yorumunu
gelitirdi. Bu fikir fizikte nemli olmasna ramen, mekanik fikrinde ve bu fikrin yeni
psikolojideki kullanmnda kkl bir deiiklik yapmad.
dndan lme geliyordu. ok gemeden, bilim adamlar evrenin bir makine gibi
aratrlmasnda ok nemli olan, her fenomeni bir rakamla anlatma ve tanmlama
giriiminde bulundular. Termometreler, barometreler, srgl hesap cetvelleri,
pusula, sarka saatler ve dier lm aralar bu makine anda gelitirildi,
mkemmelletirildi ve mekanik evrenin tm ynlerinin llebilmesinin mmkn
olduu fikrini pekitirmeye hizmet etti.
Saat Benzeri Bir Evren
Bu yeni mekanik ruh iin en mkemmel benzetme, hakl olarak tm zamanlann en
byk icatlanndan birisi saylan saat ile yaplabilirdi. Saader tpk bugnn
bilgisayarlar gibi, teknoloji harikalanyd (Lan des, 1983). Toplumun her seviyesindeki
insan dncesi zerinde byle etkisi olan baka bir makine yoktu.
17. yzylla beraber saader ok sayda ve eitli byklkte retilmeye baland.
Bazlan bir mine rafna konulabilecek kadar kkt. Daha bykleri ehir
kulelerine yerletiriliyordu ve tm ehir halk tarafndan grlp duyulabiliyordu. Kral
bahelerindeki mekanik figrler sadece st tabaka insanlar tarafndan grlebilirken,
saatler sosyal yaantdaki stats ne olursa olsun herkesin kullanmna hazrd.
Mekanik saat kavram "daha nce hibir makinenin yapmam olduu bir ekilde tm
medeniyetin ruhunun ve aklnn sahibi olmutu. Tarihte nadiren bir makine byle
dorudan doruya anlatlr ve bulunduu an temel zihinsel zelliklerini etkiler"
(Maurice Mayr, 1980, ss. vii, ix).
Saatlerin grlebilirlii, intizam ve kesinlii sebebiyle, bilim adamlar onlar fiziksel
evrenin modelleri olarak ele aldlar. "Evrenin kendisi Tanr tarafndan byk bir saat
olarak yaplp harekete hazr hale getirilmi olamaz m?" 17. yzyln nde gelen bilim
adamlarndan birisi olan ngiliz fizikisi Robert Byle, Johannes Kepler ve Rene
Descartes ile birlikte bu soruyu olumlu ekilde cevaplam ve evrene "bir byk saat
dzenei paras" olarak bakar duruma gelmidi (Boorstin, 1983, s.71-72). Artk
evrenin dzeni ve harmonisi saatin intizamna benzetilerek aklanabilirdi. Bu inti-
zamn saati tarafndan makinede oluturulmas gibi, evrendeki dzenin de Tann
tarafndan kurulduu dnld.
Bir Alman felsefeci, Christian Wolff, saat ve evren arasndaki ilikiyi olduka basit
bir dille aklamt: "Evren bir saatin tkr tkr almasndan daha farkl davranmaz."
rencisi Johann Cristoph Gottsched ayrntlar yle aklyor: "Evrenin bir
makine olmas onun bir saati andrmasndandr. Anlay kolaylatrmak iin saatte
kk lekte olan ey evrende byk lekte vardr" (Maurice & Mayr'dan alnt,
1980, s. 290)
nternette Tarih
http://physics.nist.gov/Genlnt/Time/time.html
Ulusal Standartlar ve Teknoloji Enstitsnn Genel lgi Alanlar blm (The
general Interest section of the National Institute of Standards and Technology),
"Zaman inde Bir Yry: alar Boyunca Zaman lmnn Evrimi" isimli bir
teklif sunmaktadr.
Determinizm ve lndirgemecilik
Evren, saate benzer bir makine olarak grlp oluturulduunda, hibir d
mdahale olmakszn harekete geecek ve ilevini etkili bir ekilde yerine getirmeye
devam edecektir. Saat benzetmesinin kullanlmas her bir hareketin gemi olaylar
tarafndan belirlendii inancn yani gerekircilik (determinism) dncesini de ierir.
Bu nedenle bir saatte ortaya kacak deiiklikleri tahmin edebildiimiz gibi,
paralarnn alma dzeni ve intizam sebebiyle evrende olabilecek deiiklikleri de
tahmin edebiliriz. Gottsched'e gre "Her kim saatin yapsna ilikin mkemmel bir
kavraya sahipse gelecee ait her eyi de onun gemi ve imdiki dzen durumuna
bakarak tahmin edebilir" (Maurice Mayr, 1980, s. 290).
Saatin yapsna ilikin mkemmel bir kavray kazanmak zor deildir. Bir insan
saati kolaylkla paralarna ayrabilir ve onun tam olarak nasl altn grebilir. Bu
durum, indirgemecilik dncesinin oluumuna sebep olur. Bu nedenle,
indirgemecilik (reductionism) bir analiz metodu olduu kadar yeni bilime olan gvenin
de bir paras saylmtr.
Saat tr makinelerin ileyii, onlan analiz etme ve temel paralanna ayrma
yoluyla anlalabilirdi. Benzer ekilde insan da fiziksel evreni (hereye ramen fiziksel
evren de bir makinayd) en basit paralanna, atomlanna ve molekllerine aynp analiz
ederek anlayabilirdi. Bu analiz metodu yeni psikoloji de dahil olmak zere, gelien her
bilimi karakterize etmeye balamtr.
Eer saat benzetmesi ve bilimsel analiz, fiziksel evrenin ileyiini aklamada
kullanlabiliyorsa tm bunlar insan doas aratrmalan iin de geerli olur muydu?
Eer evren bir makineye benziyorsa -dzenli, tahmin
edilebilir nitelikte, gzlenebilir ve llebilir- insanlar da ayn adan ele alnamazlar
myd? nsanlar ve hayvanlar da bir tr makine deil miydi?
Otomatlar
17. yzyln entelektel ve sosyal aristokrasisinin kral bahelerinde kendilerini
elendiren mekanik figrlerdeki tasavvurlara ynelik modelleri zaten vard. Saatlerin
hzla oalmas herkese benzer modeller salamt. Toplumun her kesminde
insanlar olaanst hareketleri byk bir ustalk, dzen ve aklk iinde yapan
mekanik insan ve hayvan figrlerini yani otomatlar (automata) anyor olmutu.
ekil 1 - Bir keie ait otomat figr
Bu otomatalann ou bugn Avrupa ehirlerinin merkezi meydanlarnda
grlebilir. rnein askeri dzen iinde yryen ve neeyle gle oynaya koan,
mzik enstrmanlar alan, devasa anlara eyrek saatte bir vuran mekanik figler
gibi. Fransa'da, Strasbourg Katedrali'nde Magi figrleri her saat bandan nce
Bakire Meryem'in heykelinin nnde bayla eilerek selam verirken, bir horoz
gagasn aar, dilini dar karr ve terken kanatlarn rpar, ingiltere'deki Wells
Katedrali'nde zrhlar ierisindeki bir ift valye sava hareketleri yaparak bir daire
olutururlar. an saati haber vermek iin vurduunda valyenin biri dierinin atn
vurup ldrr.
Dnemin sanatkrlar bu tr figrleri kk boyutlarda da yapmlard. Mnih'teki
Bavyera Ulusal Mzesi'nde yaklak 40cm uzunluunda bir papaan vardr. Bu
papaan saat balarnda slk alar, gagasn oynatr, kanatlarn rpar, gzlerini
oynaur ve dk olarak arkasndan elik bir top brakr. Ayrca Washington D.C.'de
Ulusal Amerikan Tarihi Mzesi'nde sergilenen bir kei firgr vardr. Bu kei 61 cm2
lik alanda hareket etmek zere programlanmtr. Keisin ayaklar cppenin altndan
hareket ediyormu gibi grnse de, gerekte figr tekerleklerin zerinde hareket
etmektedir. Kei figr sa koluyla ard arda gsne vururken, sol koluyla da el
sallamaktadr. Buna ek olarak, kafasn bir yandan teki yana evirmekte, bam sal-
lamakta, azn ap kapamakta ve gzlerini saa sola oynatmaktadr.
Bu tr kurgulu dzenek teknolojileri zamann filozof ve bilim adamlarnn yapay bir
varlk yaratma hayallerini gerekletirme imkan vermie benziyordu. Gerekten de,
ilk saatlerin ve otomatalann ou aka bu grnty veriyordu. Bizler bunlan o
zamann Disneyland figrleri olarak dnebiliriz ve o dnem insanlarnn, (basit bir
dnceyle) insan ve hayvanlarn aslnda makinelerin bir baka ekli olduu
sonucuna niin ulatklarn kolayca anlayabiliriz.
insan Makineler
Keiin i ileyi mekanizmasna tekrar gz atalm. Figrn hareket etmesini
salayan dililerin, manivelalann, dili ark mandallannm ve dier aletlerin ilevlerini
ksa bir incelemeyle anlayabiliriz. Greceimiz gibi, Descartes ve dier filozoflar bu
otomatlan insanlara en azndan ksmi model olarak uyarlamtr. Bu nedenle, sadece
evren deil, insanlar da saat benzeri bir dzenekle alan makinelerdi. Descartes'e
gre bu dnce;
"nsan gayretiyle imal edilen hareketli makinelere veya eidi otomatlara tank olan
kimselere fazla yabanc grunmeyecektir. Bylece insanlar insan bedenine Tanr'nn
elleriyle yaplm, kyas kabul etmez ekilde mkemmellikte dzenlenmi ve insan
icad olan her makineden daha fevkalade hareket kabiliyeti olan makineler gzyle
bakacaklardr" (Descartes, 1637/1912, s.44).
nsanlar belki saat reticilerinin yapabildii makinelerden daha iyiydi, fakat
sonuta onlar da birer makinayd. Saatler hem insanlarn mekanik varlklar olduu
fikrinin hem de fiziksel evrenin gizlerini aratrmada baarl olmu deneysel ve
niceliksel metotlarn insan doas aratrmalarna da uygulanabilecei fikrinin
yaylmasn kolaylatrmt. 1748 ylnda (daha sonra ar miktarda sln ve yer
mantarndan len) Fransz fiziki Julien de La Mettrie, yksek ateten muzdarip
olduu bir gece grd halsinas- von sonucu insanlarn, olduka bilgili ve aydn
olmalarna ramen, sonuta makine olduklarna ikna olduunu bildirmitir. nsana
bedeninin kendi zemberei etrafnda dnen bir saatten baka birey olmadn
sylemiti (Mazlish, 1993). Bu tema Zeitgeist'm itici gc olmu ve sadece felsefede
deil, hayatn tm ynlerinde insann kendisine ait izlenimlerini kkten deitirmitir.
Bu dnce olduka uzun bir zaman iin popler kltr etkisi altnda almtr.
rnein, ABD Sava'nda (1861-1865) bir Kuzey askeri, bir arkadann lm
zerine bu arkadandan geriye "krk bir makinenin paralarndan baka birey"
kalmad yorumunu yapmtr (Lyman, Agasiz'den alnt yaplmtr, s. 332).
nsan doasnn bu mekanik imaj 19. yzyl ve 20. yzyln ilk dnem edebiyat
romanlarna ve ocuk hikayelerine dek szmtr. nsanlar canl gibi grnen figrlerin
makineler tarafndan canlandrlmas dncesinden bylenmilerdi. Danimarkal bir
hikayeci olan Han Christian Ander- sen, Blbl isimli mekanik bir ku hakknda yk
yazmtr. ngiliz romanc Mary Wollstnonecraft Shelley'in uzun mrl popler kitab
Frankenste- in da kendisini yapan adam yok eden mekanik bir canavar hakkndayd.
ocuklar iin Amerikal yazar L. Frank Baum tarafndan yazlan nl Oz Bycs
kitaplar robot adamlarla doludur. Ve bu ekilde 17. yzyldan 19. yzyla dek olan
dnem boyunca insanlarn bilimsel metotlarla incele- nebilen makineler gibi alt
dncesi yerleti. Bedenler makinelere benzetildi, bilimsel bak as egemen oldu
ve hayat mekanik yasalarna tabii tutuldu. Mekanik, insann zihinsel ileyiine de basit
bir ekilde uyguland. Sonu dnebildii farz edilen makinelerdi.
nternette Tarih
http://www.santafe.edu/-shalizi/LaMettrie/
Julien de la Mettrie hakknda biyografik bilgi, hayat ve almalaryla ilgili ilave
kaynaklar ve nsan Bir Makine (Man a Machine) isimli kitabnn ngilizce evirisi yer
alr.
Hesap Makinesi
ngiliz matematikisi Charles Babbage (1792-1871) daha kk bir ocukken saat
ve otomatlara ilgi duyuyordu. zellikle, daha sonra satn alaca dans eden bir kadn
figrnn mekaniine hayran kald. Babbage ender bir zekaya sahipti ve bir ergen
olarak kendi bana alt matematik-
Babbage'nin hesap makinesi
KNC BOLM
69
te ok yetenekliydi. Columbia niversitesine kaydolduunda matematik hakknda
fakltenin verdiinden ok daha fazla ey anlam olduunu grnce hayal krklna
uramt. Daha sonra Cambridge'de matematik profesr olmasnn yan sra
Kraliyet Topluluunun bir yesi ve zamannn en bilinen entelektelerinden birsi oldu.
Babbage hesap makinesini insanlarn fiziksel faaliyetlerini deil, zihinsel
faaliyetlerini taklit etmek iin gelitirmiti. Makine matematiksel ilemlerin deerlerini
izelge haline getirmeye ek olarak satran, dama gibi oyunlar da oynuyordu.
Hatta verilen hesaplamann tamamlanmasna kadar ihtiya duyulan ara
sonulann tutulduu bir hafzas vard. Babbage bu hesap makinesini "fark motoru"
olarak adlandrd ve kendisinden "programc" olarak sz etti. Fark motoru aftlar,
dililer ve diskler olmak zere tam 2000 pirin ve elik paradan olumutu ve elle
alan bir manivela ile hareket etmekteydi. Hl kullanlabilir olan bu makine
gnmze ait karmak bilgisayarlarn geliiminin balangcn gstermektedir.2 Bu,
"yapay" zeky gsterebilen bir mekanizmay kurma ve insan dncesini taklit etme
giriimi ierisinde ileriye dnk byk bir hamledir, (bkz. 15. Blm).
Babbage'nin son biyografi yazarlarndan birisi una dikkat ekmitir: "Makinenin
otomatik olmasnn nemi abartlamaz. Kolu dndrdnzde, tarihte o zaman dek
sadece zihinsel bir aba -dnme- ile ulaabileceiniz sonulara ilk kez fiziksel bir
g kullandnzda ulaabilirsiniz. Bu, dncenin bir melekesini cansz bir makine
olarak maddiletirmeye ynelik ilk baarl giriimdir" (Swade, 2000, s.83).
Babbage desteklerini almak amacyla dnemin en etkin insanlarna yeni
makinesinin tantmn yapmay planlad. Bylece ok daha gelimi bir alet de
yapabilirdi. Londra'daki evinde, 300 sosyal, entelektel ve politik sekini arlad
grkemli partiler dzenledi. Charles Darwin misafirlerden birsiydi, yazar Charles
Dickens da davet edilmiti. nemli ahsiyetler ilgin anekdodar aktaran, mucit ve
nl birinin evinde, yani Babbage'nin ve onun mthi makinesinin yannda grlmeye
hevesliydi. Ancak makinenin tamam evde sergilemek iin biraz byk olduundan
Babbage misafirlerini arlamak iin makinesinin alan kk bir modelini yapt. Bu
model iki bu - uk ayak uzunluunda, iki ayak geniliinde ve iki ayak derinliindeydi.
2 D II ,
agenin bu makinesi ngiltere de, Bilim Mzesinde ilk gnk gibi muhafaza edil-
mektedir.
Babbage 10 yl sonra fark motoru zerine yapt almasndan vazgeti ve
"analitik motor" adn verdii daha byk bir aygt tasarlamaya balad. Bu makine
zmbal kartlar kullanlarak programlanabiliyordu, ayn bir hafzas ve bilgi ileme
kapasitesi vard. Ayrca hesap sonulann bir kt olarak basabilme kapasitesine de
sahipti. Analitik motor "genel amal dijital hesaplama makinesine" benzetilmiti
(Swade, 2000, s. 115). Ne yazk ki bu projeden vazgeildi. Babbage'nin abalarn
destekleyen Britanya hkmeti btenin srekli almasndan tr finansman kesti.
Babbage'nin sadk destekleyicilerinden -ve makinenin ileyiini anlayan az
saydaki insanlardan birisi- Lovelace Kontesi olan 18 yandaki matematik dhisi Ada
(1815-1852) idi.3 Babbage ona "en beenilen Interpre- tess4" adn vermiti.
(Campbell-Kelly&Aspary'dan alnt, 1996, s.57). O zamanlar bir kadnn matematik
alannda eitim grmesi olaandyd. Kadnlar byle aba gerektiren konular iin
fazlasyla narin bulunmaktayd. Ada Lovelace eitimini gizlice srdrd nk
kadnlarn niversitede okumasna izin verilmiyordu. Hesap makinesinin alma
prensibini anlatan anlalr bir aklama yaynlad ve makinenin muhtemel kullanmlar
ve felsefi anlam hakknda yazd. Lovelace ayrca "dnen" bir makinenin temel
snrnn farkna varan ilk kiiydi: Makineler tek bana yeni bir ey yaratamaz veya
balatamaz. Ancak kendisine hangi talimat verilmise -neye programlanmsa- onu
yapabilir.5
Hkmet almalar iin verdii bte desteini ekince Babbage umutsuzlua
kapld. Ve Ada Lovelace'n henz 30'lannda vakitsiz lmnden sonra iyice
karamsarla kapld. Bir hesap makinesi gelitirme gayretlerinin iyi
deerlendirilmediine ve katklarnn neminin asla farkna varlamayacam
dnyordu. Yine de Babbage yapt alma iin byk miktarda kredi ald.
Harvard niversitesinde ilk tam otomatik hesap makinesinin gelitirildii 1946 ylnda,
bir bilgisayar ncs bu haandan Babbage'nin ryasnn gereklemesi eklinde sz
etti. 1991 ylnda Babba-
3 Ada Lovelace air Lord Byron'un (George Noel Gordon) kzyd. u dizeleri
anlmaya deer: "Bu garip ama gerek, nk gerek daime acayiptir, kurgudan
daha acayip"
4 Interpretess kelimesi aslnda lngilizcede var olan bir kelime olmayp, ngilizce
interpret-yorumlama ve countess-kontes kelimelerinin bileiminden
oluturulmu, Babbage'nin Ada Lovelace'a atfettii bir kelimedir. Yorumlayan
kontes anlamna geldii dnlebilir, ( n.)
5 1980'de Birleik Devletler Savunma Bakanl askeri bilgisayar kontrol sisteminin
program diline "Ada" ismini vermiti.
KNC BLM
71
ge'nin doumunun 200. yl ansna, Britanyal bir bilim adam grubu Babbage'nin
orijinal izimlerini kullanarak onun rya makinelerinden birinin kopyasn yapt. Bu alet
4000 paradan oluuyordu ve arl 3 ton idi. Hesaplamalar kusursuz yapyordu.
(Dyson, 1997).
Bu hesap makinesi aslnda modern bilgisayarlarn bir habercisi ve insanolunun
bilisel srelerini taklit etme ve bir tr yapay zeka oluturma yolundaki ilk baarl
giriimiydi. Bilim adamlar ve mucitler makinelerin neler yapmak zere dizayn
edileceine ve insann yaptklarna benzer hangi ilevleri yerine getireceine dair bir
snrn konulamayacan ne srmlerdi.
nternette Tarih
http://ei.cs.vt.edu/~history/Babbage.html
http://www.ex.ac.uk/BABBAGE/
Her iki site de Charles Babbage'nin hayat, almalar ve katklaryla ilgili faydal
kaynaklar salar.
http ://awc-hg.org/lovelace/whowas .htm
http://scottlan.edu/Iriddle/women/love.htm
http://adahome.com/Tutorials/Lovelace/lovelace.html
Bu site Ada Lovelace hakkndadr ve ilgili dier Web adreslerine de link verir.
Modern Bilimin Balangc
17. yzyln bilim alannda uzun menzilli gelimelere tank olduunu grdk. Bu
aa dek filozoflar aradklan cevaplar iin gemie, Aristo'nun almalanna, dier
antik dnrlere ve ncil'e bavuruyorlard. Aratrmann egemen gleri dogmalar
ve otorite figrleriydi.
17. yzylda yeni bir g hakim hale geldi: Deneycilik (empiricism) yani doann
gzlemlenmesi yoluyla doru bilgiye ulalabileceini iddia eden dncedir.
Gemiten kolaylkla elde edilen bilgiye pheyle baklmaya baland. 17. yzyln
altn a, bilimsel soruturmann deien atmosferini yaratp yanstan pek ok bilim
adamnn igr ve keifleriyle a) dnlatld. Bu insanlar bilim tarihinde olduka nemli
bir yere sahip ol
malarna ramen, almalarnn byk blm psikolojinin gelimesiyle dorudan
ilgili deildi.
Bir bilim adamnn, Rene Descartes'n modern psikoloji tarihine katklar dorudan
olmutur. Descartes, yaratclgyla bu dneme damgasn vuran pek ok dnrden
ok daha fazla gayret gstererek, bilimsel sorgulama ve aratrmalar, yzyllar boyu
kontrol altna almaya alan sert teolojik ve geleneksel dogmalardan bamsz
klmay baarmtr.
Rnesans'tan modern bilim ana geii sembolize eden Descartes, saat benzeri
makineler dncesini insan bedenine uyarlad: Pek ok kii Des- cartes'in bylelikle
modern psikolojiyi resmen balattn dnmektedir.
Rene Descartes (1596-1650)
Descartes Mart 1596'da Fransa'nn
^Touraine eyaletinde dnyaya geldi. Babas ngiltere parlementosunda meclis
yesiydi ve babasndan Descartes'e almalarn ve seyahatlerini destekleyecek
miktarda para kalmt. Descartes, benzer durumlarda bulunan bakalarndan farkl
olarak, bilimle vakit geirmek amacyla amatrce elenen birisi olmad. Descartes'te
bilime kar, onun yeteneine, merakna ve bilgi- ' ye olan alna atfedilebilecek ak
bir temayl, dogmatik otoritelere kar bir kaytszlk, kant ve ispata ynelik gl bir
arzu vard.
1604'ten 1612 ylna dek La Fleche'de Eski Yunan ve Latin edebiyat ile
matematik dersleri ald. Felsefe, fizik ve fizyolojide kayda deer bir yetenek
gsterdiiJesuit Kolejinde eitim grd. Descartes'in salk durumu iyi deildi. Bu
yzden okul mdr, Papaz Charlet, Descartes'i sabah ayinlerinden muaf tutmu,
onun lene dek yatanda kalmasna izin vermiti. Alkanlk haline gelen bu durum
Descartes'de mr boyu devam etmiti. Sabahn bu sessiz saatlerinde derslerini
alr ve en yaratc dncelerini ortaya koyard.
Resmi eitiminin ardndan Descartes bir sre Paris'in elencelerini tatt fakat daha
sonra bu yaanty yorucu bulup matematik almak zere inzi-
KNC BLM
73
vaya ekildi. 1617'de gnll asker oldu ve Hollanda, Bavyera ve Macaristan
ordularnda bulundu (Oysa bu durum Descartes gibi derin dnen, mtefekkir
tabiad birisi iin tuhaf bir davrant.) Descartes hayatnn eitli evrelerinde tam bir
"dnya" adamyd. Dans etmeyi ve kumar severdi, matematik yeteneinden tr de
iyi bir kumarbazd. nsanlara ait tm kt alkanlklara, zaaflara ve elencelere
hevesle katlan bir macerac ve kl ustasyd.
Descartes teorik almalara ek olarak bilginin pratik ilere uygulanmasyla da
zevkle ilgileniyordu. Salarnn griye dnmesini nleyebilecek bir teknii aratrm
ve zrl insanlarn kullanabilecei tekerlekli sandalyeler zerine deneyler yapmtr.
Descartes 1619 yl Kasm aynda, orduda hizmet verirken, hayatn kkten
deitirecek bir dizi rya grd. Anlattna gre 10 Kasm gnn sobayla snan bir
odada, yalnz bana baz matematiksel ve bilimsel fikirler zerine dnerek
geiriyordu. Birden uykuya dald ve ryasnda, kendi yorumuna gre, avareliinden
tr azarland ve o an akln teslim alan "Hakikat Ruhu" tarafndan ziyaret edildi. Bu
ie ileyen tecrbe Des- cartes'i matematiin tm bilimlere uygulanabilecei ve
bylece mutlak bilginin ortaya kaca fikrine hayatn adamaya ikna etti. Arkadalk
ve evlilik ba gibi kendisini bu igrlerin izinden gitmekten alkoyabilecek eylere
girimemeye karar verdi.
Onun uzun sre devam eden tek romantik ba Hollandal Helen adndaki
hizmeti bir kzla olan yllk beraberliiydi. Helen 1635 ylnda bir bebek dnyaya
getirdi. Descartes kk kzn taparcasna sevdi ve ocuk 5 yanda ldnde ok
ac ekti. Bir biyografi yazar Descartes'in bu kayp nedeniyle "hayat boyunca hi
hissetmedii kadar derin bir znt" yaadn yazmt. (Rodis-Lewis'den alnt,
1998, s. 141). Descartes hayatnn geri kalannda da bekr kald.
Descartes, favorisi olan matematik almalarn srdrmek zere 1623'te Paris'e
dnse de, Paris yaantsn ok megul edici ve ldrtc buldu. Kendisine miras kalan
mlkleri satt ve 1628 ylnda Hollanda'ya bir sayfiye yerine hareket etti. Descartes'in
yalnzlk ve inzivaya olan ihtiyac bu dnemde ok bykt. Hayatnn kalan 20
ylnda 13 kasabada ve 24 farkl evde yaad, adresini ok samimi bir arkada
dnda herkesten bir sr gibi saklad. (Bu arkadayla ok uzun yazmalar olmutu.)
Descartes in yaayaca mekanla ilgili belirgin tek art evin Roma Katolik Kilise- sne
ve bir niversiteye yakn olmasyd.
Bir biyografi yazarna gre Descartes'in dsturu "iyi yaayan iyi gizlenendir" idi
(Gaukroger, 1995, s.16).
Descartes'in nemli almalarnn ounluu bu yllarda, dnce zgrlnn
onayland Hollanda'da yazld. Bununla birlikte, Descartes da baz dinsel eziyetlerle
kar karya kald. Bir seferinde kitaplarn onun almalarn satmalar yasakland
ve Descartes teolog Utrecht ve Leyden'in kendisinin bir ateist ve edepsiz biri
olduuna dair sulamalanndan tr (ki bunlar samimi bir Katolie kar ciddi
sulamalard) mahkemeye verildi. Descartes "Katolik ve Protestanlar tarafndan da
benzer ekilde knand. Belki Roger Bacon'dan beri hi bir byk dnr teolojik
basklar yznden bu denli kk drlmemi ve almalar nlenmemiti."
(White, 1896/1965, s.80)
Giderek artan hreti sve Kraliesi Christina'nn, Descartes' kendisine felsefe
dersleri vermek zere davet etmesine sebep oldu. Descartes yalnzln ve
zgrln brakmak istememesine ramen, krala ait imtiyazlara byk saygs
olduundan 1649 sonbaharnda bir sava gemisinin gelip onu almasyla sve'e gitti.
Bir atl svarisini andrd anlatlan Kralie iyi bir renci deildi ve derslerin sert
geen k mevsimine ramen allmn dnda, sabah saat 5'te, iyi stlamayan
ktphanede yaplmasnda srar ediyordu. Descartes bir arkadana "Buras bana
gre bir yer deil, tek istediim huzur ve sessizlik" diye yazd (Rodis-Lewis'den alnt,
1998, s. 196). Descartes ani bastran an souklara 4 ay sreyle dayand ve 11 u-
bat 1650'de zatrreden ld.
Hayatnn ounu beden ve ruh arasndaki etkileimin aratrlmasna adayan bir
adamn lmne ilikin ilgin bir anektod, lmnden sonra Descartes'in ba ve
vcudunun akbetiyle ilgilidir. Descartes'in lmnden 16 yl sonra, arkadalar onun
cesedinin Fransa'ya getirilmesi gerektiine karar verdiler. Ne yazk ki, sve'e
gnderdikleri tabut, ceset kalntlarn alamayacak kadar ksayd. Yetkililerin bulduu
zm cesedin kafasnn kesilip baka bir are bulunana dek yeniden Stokholm'de
gmlmesiydi.
Cesedin Fransa yolculuuna hazrlanmas srecinde Fransa'nn sve bykelisi bu
byk adamdan kendisine bir hatra kalmasn istediine karar verdi ve cesedin sa
iaret parman kesip kopard. Bir parma ve kafas eksik olan ceset byk bir
ihtiam ve atafatla Paris'in ortasna gmld. Bir sre sonra, bir kara ordusu subay
Descartes'in kafatasm bulunduu yerden kard ve onu bir hatra olarak saklad. 150
yl boyunca, ka-
K INC ! BLM 75
fatas halen sergilendii Paris'teki Musee de I'Homme mzesine ulaana dek sveli
koleksiyoncular arasnda defalarca el deitirdi.
Descartes'in defterleri ve el yazmalar lmnden sonra gemiyle Paris'e gnderildi
ancak gemi limana girmeden hemen nce batt. Yazlar gn denizin altnda kald.
Baslabilmelerinden nce onarlmalar tam 17 yl ald.
Descartes'in Katklar: Mekanik ve Ruh-Beden Problemi
Descartes'in psikolojinin geliimi asndan en nemli almas, yzyllar boyunca
ihtilafl bir mesele olarak tartlan ruh-beden problemini zme giriimiydi. alar
boyunca bilim adamlan ruhun (veya saf zihinsel niteliklerin) bedenden ve dier tm
fiziksel niteliklerden nasl aynld konusunu tartmlardr.
Asl ve aldatc derecede basit olan soru udur: Ruh ve beden -zihinsel dnya ve
madde dnyas- birbirinden ayn mdr? Plato'dan bu yana bilim adamlannn ou
dualistik bir gr sergilemilerdi: Dualizm ruh ve bedenin (mind and body) farkl
doalan olduunu ileri sren bir grtr. Bununla beraber, bu grn kabul bir
baka soruya yol ayordu: Ruh ve beden arasndaki ilikinin doas nedir? Biri
dierini etkiler mi yoksa bunlar birbirinden bamsz mdr?
Descartes'ten nce kabul edilen teori ruh ve beden arasnda esasen tek ynl bir
etkileimin olduu idi: Ruh bedene muazzam bir ekilde tesir edebilirdi, fakat beden
ruh zerinde ancak kk bir etkiye sahipti. Kuklac ve kuklann ayn anda biraraya
getirilmesi gibi, ruh ve bedenin de birbirleriyle ilikide olduu dnlmt. Bu
grte ruh, bedenin iplerini eken kuklacya benzetilmitir (Lowry, 1982).
Descartes de dualistik gr kabul etmi, ruh ve bedenin farkl doalarnn
olduunu savunmutur. Ancak Descartes'in gelenekten sapan ifadesi'ruhun bedeni
etkiledii ve bedenin de ruha daha nce zannedilenden ok daha fazla tesir ettii
ynndeydi. liki tek ynl deil, karlkl etkileim eklindeydi. 17. yzyl iin
olduka radikal olan bu dncenin ok nemli manalan vard.
Descartes'in bu retiyi bildirmesinin ardndan, dnemin bilim adamlannn ou
ruhun (veya dnce veya akln) iki varla da egemen olduu dncesini daha
fazla destekleyemeyeceklerine karar verdiler. pleri eken kuklacnn ilevleri
bedenden hemen hemen bamszd. Beden yani
insann madde yan, merkezde olarak dnlmeye baland ve daha nceleri ruha
atfedilen baz ilevler imdi bedenin bir ilevi olarak ele alnd. rnein, Orta a'da
ruh sadece dnce ve akl yrtmeden deil ayrca reme, alg ve hareketten de
sorumlu saylrd. Descartes ruhun tek bir ilevi olduunu, bu ilevin de dnmek
olduunu savundu. Dier srelerin tamam bedenin ileviydi.
Descartes ruh-beden problemine ilikin dikkatleri, tam manasyla fizik-
sel-psikolojik dualizm zerinde younlatran bir yaklam neren ilk kiiydi. Byle
yapmakla, dikkatleri soyut ruh kavramndan insan aklnn ve onun zihinsel
faliyetlerinin aratrlmasna yneltmi oldu. Sonuta, aratrma metotlar metafizik
analizlerden nesnel gzlemlere doru yn deitirdi. Ruhun varl hakknda sadece
speklasyonlarda bulunup tahmin yrtlebilirken akl ve sreleri gzlemlenebilirdi.
O halde, ruh ve beden iki ayr varlktr. Beden (veya fiziksel dnya) ile ruh
arasnda hibir niteliksel benzerlik sz konusu deildir. Madde ve beden mekanik
ilkelerine gre faaliyette bulunan ve uzayda yaylan tzlerdir. Ruh ise yaylmaz,
serbesttir ve maddesi yokur. Fakat en nemli nokta, ruh ve bedenin ayr varlklar
olmalarna ramen insan organizmas iinde etkileimde bulunabilecekleri
dncesidir ki bu bir devrim niteliindedir. Ruh bedeni etkiliyebilir, beden de ruhu
etkiliyebilir.
Bedenin Doas
imdi Descartes'in beden kavramn daha detayl bir ekilde ele alalm. Beden
fiziksel maddeden olutuuna gre, tm maddeler iin ortak olan uzayda yaylma ve
hareket edebilme zelliklerine sahip olmak zorundadr. Eer beden bir maddeyse,
demek ki fiziksel dnyada eylem ve hareketi aklayan mekanik ve fizik yasalar
bedene de uygulanabilir. Beden, ruhtan ayr olarak dnldnde (ki bu ekilde
dnlebilir nk ruh ve beden farkl varlklardr), bedenin ileyi ekli, uzaydaki
nesnelerin hareketlerini yneten mekanik yasalarla aklanabilen bir makinenin
ileyiine benzetilebilir. Bu mantk izgisi izlendiinde Descartes fizyolojik ilevleri
fiziksel terimlerle aklamaya balar.
Descartes daha nce zikredilen mekanik saatlere ve figrlere yansyan an
mekanik ruhundan olduka fazla etkilenmiti. Paris'te yaarken kra la ait bahelerde
kurulan mekanik aletlerden bylenmi ve uzun saatleri
ni figrlerin hareket etmesine, dans etmesine ve konumasna sebep olan basn
plakalarnn zerinde yryerek geirmitir (Jaynes; 1970).
Buradaki yaantlar Descartes'in fiziksel evren grnn, zellikle de insan ve
hayvan bedeni grnn ekillenmesine yardm etti. O, bedenin tam bir makine gibi
ilediini dnyordu. Gerekten Descartes hidrolikle alan figrler ile beden
arasnda hibir farkllk grmemiti ve sindirim, dolam, hareket ve duyum gibi fiziksel
ilevlerin her ynn mekanik terimlerle aklamt.
Descartes bedeni kral bahelerinde grd figrlere atflar yaparak anlatmtr.
Bedenin sinirlerini ierisinden suyun getii borularla, kas ve kirilerini ise motor ve
zembereklerle eletirmiti. Mekanik modellerin hareketleri, ilgili blgenin istemli
hareketlerinden deil dardaki bir nesneden kaynaklanmaktayd. Descartes'in
gzlemlerinde bu hareketin istemsiz doas, beden hareketinin, sklkla, bireyin bilinli
maksad dnda gerekletii eklinde dile getirilmitir. Bu dnce izgisini
izleyerek, irade tarafndan ynetilmeyen ve belirlenmeyen bir hareket fikrine, refleks
hareketleri (undulatis reflexa) fikrine ulamtr. Bu nerisinden dolay daha sonralan
sklkla refleks hareketleri teorisinin mellifi olarak anlmtr. Refleks hareketleri fikri
ayrca dsal bir nesnenin (etki) istem d bir tepkiye sebep olduunu ne sren
modern etki-tepki (stimulus-response) psikolojisinin bir habercisi olarak da grlebilir.
Refleks davranlar hibir ekilde dnce veya bilisel bir sre iermezler, bu
ynyle tamamen otomatik veya mekanik olarak nitelendirilirler.
Kilisemizdeki orglar inceleme merak duyduysanz eer, krklerin frme tablas
denilen haznelere nasl hava krklendiine dikkat etmisinizdir. Ve havann, orgu
alan kiinin tularda parmaklarn gezdiriine gre nasl bir borudan dierine
getiine ahit olmusunuzdur. Makinemizin kalbini ve damarlarn, hayvann
canlln ruhunun derinliklerine tayan krklere benzetebiliriz ki bunlar frme
tablasna hava flerler. Belli sinirleri uyaran ve beynin kvrmlarnda tutulan canlln
zel gzeneklere gemesini salayan d nesneleri de, org alann parmaklarna
benzetebiliriz ki belli tulara basar ve havann frme tablasndan belirli borulara
gemesini salar (Gaukroger'dan alnt 1995, s. 279).
Descartes'in insan bedeni almalarna ait mekanik yorumuna destek,
fizyolojideki heyecan verici ilerlemelerden geldi. 1628 ylnda, ngiliz fizikisi Wlliam
Harvey kan dolam hakknda nemli gerekleri kefetti ve
sindirim sreci hakknda ok eyler renildi. Ayrca vcut kaslarnn birbirine zt
ynl iftler halinde alt ve duyum ile hareketin yle ya da byle sinirlere bal
olduu biliniyordu. Fizyoloji aratrmalar insan bedenini anlamaya ynelik byk
admlar atm olsa da ulalan bilgiler tam olmaktan ok uzakt. rnein sinirlerin,
ierisinde hayvan ruhunun dolat ii bo tpler olduu dnlyordu. Bizim
meselemiz 17. yzylda insan fizyolojisine ait bilgilerin doruluu veya kapsamyla
ilgili olmaktan ziyade, bu bilgilerin mekanik yorumlara verdii destekle ilgilidir.
Hayvanlarn ruhu olmad iin, onlarn da otomatlar olduu dnlrd. Bu
yzden, Hristiyanlk dininde hayvanlar ve insanlar arasndaki farkn nemi muhafaza
edilmiti. Ayrca, hayvanlarn hislerden yoksun olduklar dnlmtr. Fakat ruhlar
yoksa nasl hissedilebilirlerdi? Descartes, anestezinin kullanmndan nce canl
hayvanlar incelemek zere paralarken "onlarn haykr ve lklaryla elendiini
nk bu seslerin makinelerin hidrolik titreimleri ve tslamalarndan te birey
olmadm" ifade etmitir (Jaynes, 1970, s.224).
Bu fikirler insan davrannn nceden tahmin edilebilir olduu dncesine
ynelik kapsaml eilimin bir parasyd. Girdilerin bilinmesi artyla mekanik beden
beklenen ekilde hareket eder ve davranr. Tamamyla makineye benzeyen
hayvanlar, btnyle fiziksel fenomen kategorisine aittir. Bu nedenle, hayvanlar
lmsz deildir, dnlebilme kaabiliyetleri yoktur ve irade zgrlne sahip
deillerdir. Descartes sonraki yllarda hayvanlarla ilgili dncelerinde ufak tefek
deiiklikler yapmtr. Fakat hayvan davranlarnn mekanik terimlerle
aklanabileceine ilikin dncesini hi deitirmemitir.
Descartes'in yazlar sklkla hayvanlarn saat benzeri doalarna atfta bulunur.
"iyi biliyorum ki hayvanlar pek ok eyi bizden daha iyi yaparlar ancak bu beni hayrete
drmyor! nk bu davran unu ispat eder: hayvanlar, zaman bizim
tahminlerimizden daha isabetli ekilde bildiren bir saatin zemberek gcyle almas
gibi hareket ederler" (Maurice Mayr, 1980, s.5).
Ruh-Beder Etkileimi
Descartes'a gre maddesel olmayan ruh, dnce ve bilince hakimdir ve bundan
dolay bize d dnya hakknda bilgi salar. Ruhun en nemli zellii dnebilme
yeteneidir ve bu zellik onu maddenin fiziksel dn
yasndan ayn bir yere koyar. Bu dnlebilen varlk maddeden yoksundur ve uzayda
yaylmaz.
Ruh, dnebilir, alglayabilir ve isteyebilir; bundan tr yle ya da byle bedeni
etkiler ve bedenden etkilenir. rnein, ruh bir noktadan tekine hareket etmeye karar
verdiinde, bu karar bedenin sinir ve kaslar tarafndan uygulanr. Benzer ekilde,
beden, rnein bir k ve s tarafndan uyarldnda, ruh bu duyumsal verileri tanr,
yorumlar ve uygun olan tepkiyi belirler.
Descartes neticede bu farkl varlklarn (ruh-beden) etkileimi hakknda bir teori
formle etmiti. Fakat hereyden nce Descartes'in ruh ve bedenin karlkl
etkileimlerinde birbiri iinde yer alabilecekleri fiziksel bir noktaya ihtiyac vard. Bu
etkileim noktasnn aratrlmasnda baz kriterler vard. Descartes ruhu blnmez,
tek bir para olarak tasarlamt. Bunun anlam ruhun yalnzca bir blgede bedenle
etkileime girmek zorunda olduuydu. Ayrca bu etkileim noktasnn beyinde bir
yerlerde olduuna inanyordu, nk aratrmalar duyumlarn beyne doru yol
aldn ve hareketin beyinde baladm ortaya koymutu. yleyse beyin ruhun
ilevleri iin odaksal bir noktayd. Beynin ierisinde ift olmayan biricik yap (yani her
bir yarmkrede blnmeyen ve kopya edilmeyen) beyin epifizi'dir6
(pincalbody-conarium) ve Descartes burasnn etkileim noktas iin mantkl bir
seim olduunu dnmtr.
Ruh ve beden arasndaki etkileimin meydana geli ekli mekanik terimlerle
anlatlmtr. Descartes sinir tplerindeki hayvan ruhu hareketlerinin beyin epifizi
zerinde bir bask oluturduunu ve ruhun bu baskdan duyumlan rettiini ne
srmtr. Baka bir deyile, hareketin nicelii (hayvan ruhlannn ak) saf bir
zihinsel nitelii (bir duyumu) oluturur. Tam tersi de ortaya kabilir. yle ki, ruh
beyin epifizi zerinde (asla aklanamayacak bir ekilde) bir yandan tekine
ynelerek bask yapabilir ve bu bask hayvan ruhlannn kaslara doru ak
dorultusunu etkileyerek hareketle sonulanr. Bu nedenle, zihinsel bir nitelik,
bedenin bir zellii olan hareketi etkileyebilir.
Descartes ruhun beyin epifizine kapatldn veya orada tutulduunu iddia
etmemitir. Beyin epifizinin grevi sadece etkileim noktas olmaktan ibarettir.
Descartes ruhun, bedenin btn blmleriyle birletiine ve tm bedenin "ruhun
merkezi" haline geldiine inanmt.
Beyin epifizi (kozalaks bez) beyinde, ne grev yapt tam bilinmeyen, ancak
a kar
duyarl olduu sanlan kk bir paradr (.n.)
MODERN PSKOLOJ TARH]

dealar retisi
Descartes'in idealar (fikirler) retisi psikolojinin mteakip geliimi zerinde derin
bir etki brakmt. Descartes'a gre ruh iki tr fikre yol aar: tremi (derived) ve
doutan gelen (innate). Tremi fikirler bir aacn grnts veya bir zilin sesi gibi
bir d uyarcnn dorudan uygulanmasyla ortaya kar. Bu sebeple, tremi fikirler
duyum deneyimlerinin rnleridir. Daha byk bir neme sahip olan doutan gelen
fikirler ise d dnyada duyulara arpan nesneler tarafndan oluturulmamtr.
"Doutan gelen terimi, bu fikirlerin kaynan gsterir. Bu fikirler bilincin veya akln
dnda geliirler. Uygun duyum deneyimlerinin hazr oluuyla uygulanabilirler ve
gerekletirilebilir olmalanna ramen doutan gelen fikirlerin muhtemel varl
duyum deneyimlerinden bamszdr. Descartes tarafndan tannan doutan gelen
fikirlerin bazlar ben, Tann, geometri aksiyomlan, mkemmellik ve sonsuzdur.
Daha sonraki blmlerde doutan gelen fikirler kavramnn nativistik alg
teorisine7 zemin hazrladn ve Getalt psikoloji ekoln nasl etkilediini greceiz.
Doutan gelen fikirler kavram ayrca, John Locke gibi ilk deneyimcilerin, Hermann
von Helmholtz gibi sonraki deneyimcilerin ve Wilhelm Wundt'un ateli itirazlarna
sebep olmas bakmndan da nemlidir.
Descartes'in almalar daha sonra psikolojinin nde gelen akmlan olacak
dncelere katalizr ilevi grmtr. Bu almalarn en nemli sistematik katklar
arasnda:
mekanik beden gr
beden-ruh etkileimi teorisi
zihnin ilevlerinin beyindeki yeri ve
doutan gelen fikirler retisi gelir.
Descartes'de mekanik dncesinin insan bedenine uygulann grrz. Aslnda
bu dnem Zeitgeist'nda mekanik felsefe olduka yaygnd. Bu yzden birisinin bu
dnceyi insan ruhuna uygulamaya karar vermesi kanlmazd. imdi ele
alacamz konu ite bu nemli olay ele alacaktr.
nternette Tarih
Descartes'le ilgili 40.000'den fazla site bulduk.
http ://serendip .brynmawr.edu/exhibitions/Mind/Descartes .html
Ksa bir biyografi ve Ruh ve beden dalizmi meselesi zerine bir tartma. 7
Nativistik alg teorisi insanlarn alglama yeteneklerinin renilmi olmaktan ziyade,
doutan geldiini savunur (.n.)
http://www.philosophypages.com/ph/desc.htm
Descartes'in hayatm ve almalarn, kendisiyle ilgili baslm almalarn bir
biyografisini ve konuyla ilgili evrimii siteleri tantr.
http://www.orst.edu/instruct/phl302/philosophers/descartes.html
evrimii biyografileri, bir zaman izelgesini, Descartes'in temel eserlerinin bir
biyografisini listeler.
Yeni Psikolojinin Felsefi Temelleri:
Pozitivizm, Materyalizm ve Empirisizm
Auguste Comte (1798-1857)
Descartes'dan sonra, genelde modem bilimin, zelde psikolojinin geliimi hzl ve
verimli oldu. 19. yzyln yarsndan itibaren Descartes'in lmnden 200 yl sonra
psikolojinin uzun bilim ncesi dnemi son buldu. Bu sre boyunca Avrupa felsefe
dncesine yeni bir ruh, pozitivizm (olguculuk) alanm oldu. Terim ve kavram
Auguste Comte'a aittir. Comte olduka byk aba isteyen bir projeye, tm bilgilerin
sistematik olarak tetkik edilmesine girimiti. Comte bu grevi daha kolay idare
edilebilir hale getirmek iin, almasn phelerin tesindeki gereklerle, yani
bilimsel metot araclyla belirlenen gereklerle snrlandrmaya karar vermiti.
Ondan sonra pozitivizm tartlabilen deil, yalnzca nesnel olarak gzlemlenebilen
gereklere dayanan bir sistemi ele almtr. Kurgusal, karmlara dayal veya
metafizik tabiatl herey aldatc olduu gerekesiyle reddedilmitir.
Felsefe ierisinde metafiziin yer almasna kar olan pozitivizmi destekleyen
baka fikirler de vard. Materyalizmi (maddecilik) kabul edenler hereyin fiziksel
terimlerle anlatlabileceine, madde ve enerjinin fiziksel zellikler nda
anlalabileceine inanyorlard. Bu dnceyi savunanlar, bilincin de fizik ve kimya
asndan aklanabileceini dnmlerdi. Zihinsel srelerle ilgili materyalist
dnce beynin fiziksel yn (anatomik ve fizyolojik yaps) zerinde odaklanmt.
Daha sonra empirisizmi (deneyimcilik) savunan nc grup filozoflar etkili hale
geldiler. Empiristler zihnin bilgiyi nasl edindii ile megul oluyorlar ve tm bilgilerin
duyusal deneyimlerden trediini savunuyorlard.
nsann doas ve dnya ile ilgili popler grler hzla deiiyordu. Pozitivizm,
materyalizm ve empirisizm yeni psikolojinin felsefi kkenleri
olmak durumundaydlar. Psikolojik srelerin mzakereleri, duyumsal deneyimlere
dayanan gerek, gzlemsel ve niceliksel kantlar erevesinde yrtlmeye
balanmt ve zihinsel ilevlerin gerektirdii fizyolojik srelere giderek artan bir
nem veriliyordu.
Empirisizm bu felsefi ynelim ierisinde yeni bir bilim olan psikolojinin ilk
geliim dneminin ekillenmesinde en byk rol oynad. Empirisizm zihnin
geliimiyle ve zihnin bilgiyi nasl elde ettigiyle ilgilendi. Em- pirist gre gre, zihin
duyusal deneyimlerin giderek daha fazla birikmesiyle geliir. Bu dnce Descartes'in
rneklendirdii nativistik bak asyla zttr. (Nativistik gr baz dncelerin
doutan geldiini savunuyordu.) Bu blmde nemli baz ngiliz empiristleri ele
alacaz: Locke, Berkeley, Hume, Hartley ve Mili.
nternette Tarih
http ://www. epistemelinks. com/main/MainPers. aspx
Ansiklopedi kaytlar dahil olmak zere, Comte ve pozitivizmi hakkndaki dier
sitelere link verir.
http://www.multimania.eom/clotilde/#english
Comte ve pozitivist felsefesi hakknda materyaller sunar.
John Locke: (1632-1704)
Bir hukukunun olu olan Locke, ngiltere'de Oxford ve Westminster'de okudu
1656 ylnda lisans derecesini, bundan ksa bir sre sonra da yksek lisans
derecesini ald. Birka yl Oxford'da Yunanca, retorik ve felsefe dersleri verdi,
ardndan tp eitimi ald. Locke'un politikaya kar ilgisi vard. 1667 ylnda Londra'ya
giderek zamamnn tartmal devlet adamlarndan olan Earl of Shaftesbury'in sadece
sekreteri deil, srda ve arkada oldu. 1681 ylnda Shaftesbury'nn hkmetteki
nfuzu zayflad ve Kral II. Charles'a kar bir suikaste katldktan sonra Hollanda'ya
kat. Locke bu suikastte yer almamasna ramen, Shaftesbury ile olan yakn
ilikisinden dolay zan altnda kald. O da Hollanda'ya kat. 1689 tarihinde ngiltere'ye
dnd, st yarg komisyon yesi oldu ve eitim, din ve ekonomi hakknda yazlar
yazmaya balad. Locke zellikle din zgrl ve tm insanlarn kendi kendilerini
ynetme haklaryla ilgilendi. Yazlan Locke'a byk bir n ve g salad ve Av-
rupa'nn drt bir yannda ynetimde liberalizmin savunucusu ilan edildi.
Psikoloji asndan en nemli eseri olan insan Anlamas zerine Bir Deneme8
(1690) 20 yllk alma ve dncelerinin son halini alm ekliydi. ngiliz
empirisizminin resmi balangcn belirten bu kitap 1700 ylndan itibaren drt bask
yapt, Franszca ile Latin dillerine tercme edildi.
JOHN LOCKE
Zihin Bilgiyi Nasl Elde Eder? Locke ncelikle zihnin bilgiyi edinme yollaryla, yani
bilisel ilevlerle ilgilendi. Bu meseleye Descartes'in ne srd doutan gelen
dncelerin varln yalanlayarak ve insanlarn doduklarnda ne olursa olsun hibir
bilgiyle donatlmadklarn iddia ederek balad. Baz kavramlarn (Tanr tasarm gibi)
yetikinlere, bunlar sanki dogutanm gibi grnebileceini itiraf etti. Bunun sebebini
bu dncelerin ocuklukta retilmi olmas ve insanlann bilincinde olmadklar bu
dnemi hatrlayamamalar ile aklad. Bylece Locke doutan gelen fikirleri de
renme ve alkanlklar asndan aklam oldu.
Peki zihin bilgiyi nasl elde eder? Locke'a gre cevap "deneyimler sayesinde".
Tm bilgiler deneyimlerden (tecrbelerden) tremitir. Locke'un Denemesi nden
ska aktarlan u pasajda Locke yle der:
"Farz edelim ki zihin tm zelliklerden yoksun, hibir fikir barndrmayan bembeyaz bir
kattr: Bu zihin nasl donatlmtr? Zihne boyanm durumdaki nerdeyse sonsuz
eitlilii olan insann dopdolu ve engin hayalleri, kuruntular bu muazzam hazineye
nereden gelir? Zihin tm bu bilgi ve saduyu malzemelerini nereden alr? Bunu tek bir
kelimeyle cevaplarm: DENEYMLERDEN. Tm bilgimiz deneyimlerden kuruludur ve
bilgi eninde sonunda kendi kendisinden trer (Locke, 1690/1959).9
Duyum ve Yansma:
Locke biri duyumdan (d deney-sensation), tekisi yansmadan (i de-
ney-reflection) treyen iki farkl deneyim olduunu kabul eder. Baz fikir- fiziksel
nesnelerden, yani dorudan duyusal girdilerden kay- An Essay Conceming Human
Understanding
^riston un da benzer bir fikri vardr: Zihin douta, zerine daha sonra deneyimlerin
yazlaca bo bir levha gibidir, yani tabula rasa'dr.
naklanr. Bunlar yaln duyu izlenimleridir. Bununla birlikte, zihinde duyumlarn (d
deneylerin) ilenmesine ek olarak zihnin bu duyumlar hakknda dnp muhakeme
yapmas da baz tasarmlarn olumasna sebep olur. Tasarmlarn bir kayna olan
yansmann (i deneylerin) zihinsel veya bilisel ilevi de duyusal deneyimlere
baldr. nk yansmalar tarafndan ortaya konan bu tasarmlar o ana dek duyular
aracl ile tecrbe edilenlere baldr.
Kiinin geliiminde, ilk olarak duyum kendisini gsterir. Duyumlar, yansmalarn
oluabilmesi iin gerekli bir ncldr. nk zihnin yansma yapabilmesi iin
ncelikle bir duyu izlenimleri deposunun olmas zorunludur. Yansmada birey
soyutlamalar ve baka yksek dzeyli tasarmlar meydana getirmek iin, gemi
duyusal izlenimlerini hatrlar ve bunlan eitli ekillerde birletirir. Tm tasarmlar,
nasl soyut ve karmak olduklarnn bir nemi olmakszn, bu iki kaynaktan ortaya
karlar fakat mutlak kaynak, duyu izlenimleri veya deneyimleri olmaya devam eder.
Kendi Szleriyle:
nsan Anlay zerine Bir Makale (1690)'den
Empirisizm zerine Orijinal Kaynak Metin
John Locke
Locke'un 300 yldan fazla bir zaman nce yazd bir yazy okumanz neden
istediimizi dnebilirsiniz. Kitabn bu blmnde Locke'un dncelerini
okuyorsunuz ve snfta Locke zerine tartyorsunuz. Ancak unutmayn ki ders
kitaplarnn yazarlar, yazdklarna kendi yorumlarm, alglarn ve vizyonlarn da
yanstrlar. Yazar ve retmenler, orijinal tarih metinlerim retim programlarnda
kullanabilmek iin ksaltr, zetler veyommlarlar. Bu sre ierisinde metnin kendine
zg ekli, slubu, hatta ierii kaybolabilir.
Bir dnce sistemini tam olarak anlayabilmenin en ideal yolu, ders kitab
yazarlarnn ve niversite retim grevlilerinin kaynak olarak kullandktan orijinal
metinleri okumaktr. Pratikte ise bu pek mmkn deildir. te bu yzden size,
psikoloji biliminin geliimine katkda bulunmu kuramclarn kendi yazdklar
metinlerden oluan orijinal kaynaklardan kesitler sunacaz Bu kesitler size,
kuramclarn dncelerim nasl sunduklar hakknda bir fikir verecek ve sizden
nceki nesillerin okuduklar metinlerin slubunu tanmanz salayacak.
KNC BOLM
85
yleyse Zihnin, hibir Harf iermeyen, hibir Dnce'yi yanstmayan beyaz bir Sayfa
olduunu farz edelim. Bu sayfa nasl dolar? insanolunun son derece megul ve
snrlar olmayan Hayal gcnn izdii resimlerle nasl bezenir? Akl ve Bilgi'nin tm
malzemesini nereden bulup karr? Bu sorunun cevabn tek kelimeyle verebilirim:
Deneyimden. Btn bilgimizin temeli Deneyimdir ve bilgi, yeri geldike Deneyim'den
ortaya kar. D dnyadaki, hislerle alglanabilen nesnelerin ya da i dnyamzda
Zihnimizin Faaliyetlerinin dnlp alglanarak gzlemlenmesi Anlay mz,
dnme eyleminin her trl malzemesiyle besler. ve d gzlem, sahip olduumuz
veya olabileceimiz her trl Fikrin fkrd Bilgi Kaynaklardr. ncelikle
hissedilebilir Nesneler hakknda konuan Duyularmz, Nesnelerin onlar etkiledii
ekillerde Zihnimize bilgi verirler: Bylece Sar, Beyaz, Scak, Souk, Yumuak, Sert,
Ac, Tatl gibi hissedilebilen nitelikler dediimiz niteliklerin fikirleri gelir aklmza. D
dnyadaki Nesnelerin zihnimize bilgi vermesiyle Alglamalar doar. Duyularmza
dayanan ve duyularmz yoluyla Alglamamza aktarlan fikirlerin kaynana
Duygulanm diyorum.
kinci olarak Deneyim'in Anlay' Fikirlerle besledii dier bir Kaynak, iimizdeki
Zihnin Faaliyetlerinin Alglanmasdr. Ruhumuz zihnimizin sahip olduu fikirler
zerinde kullanlmasn dnrken Anlay'mza yeni fikirler gelir. Bylece Alglama,
Dnme, phelenme, inanma, Mantk yrtme, Bilme, steme gibi Zihnimizin birbi-
rinden farkl faaliyetlerini iimizde gzlemler, bilincine varr ve Anlay'mza mstakil
Fikirler olarak dahil ederiz, tpk Duyularmz etkileyen Cisimlerde olduu gibi. Her
nsan bu Fikir Kaynaklarna sahiptir. Dtaki Nesnelerle ilgisi olmadndan Duyu diye
nitelendiril- meseler de isel Duyu diye nitelendirilebilirler. Fakat nasl nceki kayna
Duyumsama diye nitelendirdiysem bu kayna da Dnme diye nitelendireceim
nk bu kaynaktan kan Fikirler, Zihnin kendi iinde, kendi faaliyetleri hakkndaki
dnmesinin rndr. yleyse Dnme derken, Zihnin kendi Faaliyetlerini ve
bunlarn niteliini fark etmesi, bylelikle de bu Faaliyetlerin Fikirlerinin Anla- y^3
ulamasn kastediyorum. D dnyadaki materyal eyler Duyumsamann
nesneleriyken, iimizde Zihnimizin Faaliyetleri Dnme mizin Nesneleridir. Bana
gre btn Fikirlerimizin balad yegane Orijinal kaynak bunlardr.
Basit ve Karmak Tasarmlar:
Locke ayrca basit (simple) ve karmak tasarmlar (complex ideas) birbirinden
ayrmtr. Hem duyum hem de yansmadan kaynaklanan basit tasarmlarn
edinilmesi srasnda zihin pasiftir. Basit tasarmlar analiz edilemeyen basit bir yapya
sahiptirler, yani kendilerinden daha basit tasarmlara indirgenemezler. Dikkat edilirse
zihin, yansma sreci boyunca baka tasarmlar etkin bir ekilde birletirip
harmanlayarak yeni tasarmlar yaratr. Yeni tretilen bu tasanmlar Locke'un karmak
tasarmlardr ve bunlar basit duyum ve yansma tasarmlarndan oluturulmutur.
Karmak tasanmlar basit tasarmlarn bileiminden meydana getirilmitir ve bu
sebeple analiz edilebilir veya basit tasanmlara dntrlebilirler.
arm Teorisi:
Tasarmlarn zihinsel bileimi veya kombinasyonu ve onlarn analizleri gr,
arm teorisini (association theory) niteleyen zihinsel kimyann balangcn iaret
ediyordu. anm teorisinde basit tasanmlar karmak tasanmlan oluturmak zere
birbirine balanabilir. anm, psikologlann bugn renme dedikleri srece verilen
ilk isimdir. Zihinsel yaantnn temel unsurlanna indirgenmesi veya analizi ve bu
unsurlann karmak tasanmlar oluturmak zere birlemesi, yeni bilimsel psikolojinin
zn meydana getirdi. nsan tasanmlan da tpk saatlerin ve dier makinelerin kendi
bileen paralanna indirgenebilmesi ve bu paralann karmk makineler oluturmak
amacyla yeniden monte edilebilmesi gibi analiz edilip tekrar birletirilebilir.
Aslnda Locke zihni, evrenin fiziksel kanunlanyla sanki uyum ierisinde hareket
ediyormucasma ele almt. Zihinsel dnyann temel partikl- leri veya atomlan basit
tasanmlardr. Bu basit tasanmlar kavramsal olarak Galileo'cu-Newton'cu mekanik
grndeki madde atomlanna benzerler "Locke psikolojisinin tamamn minyatr bir
Newton'cu kozmoz tr olarak grmek mmkndr" (Lowry, 1982, s. 21). Zihnin
temel unsurlan daha basit elementlere blnemezler ancak madde dnyasndaki gibi
daha karmak yaplar meydana getirmek zere eitli ekillerde birleebilirler.
anm teorisi bedenin bir makineye benzetilmesi gibi, zihnin dikkatlice ele alnmas
ynnde nemli bir admd.
Birincil ve kincil Nitelikler:
Locke'un retisinde psikolojiyi ilgilendiren bir baka kavram da duyunun basit
tasanmlanna uygulanan birincil ve ikincil niteliklerdir. Birincil
nitelikler (primary qualities) biz onlan alglayalm ya da alglamayalm nesnenin kendi
iinde vardr. rnein, bir binann ekli ve boyudan onun birincil nitelikleri iken
binann rengi ikincil niteliidir. kincil nitelikler (secondary qualities) nesnenin aslnda
yoktur, tecrbe eden kiiye baldr. Renk, koku, tat ve ses gibi ikincil zellikler
nesnenin kendisinde deil, nesneyi alglayan kiinin algsnda vardr. Ku tynn
gdklamas, ku tynn ierisinde olan bir zellik deildir, bizim ku tyne olan
tepkimiz- dedir. Bir bak darbesinin verdii ac ban kendi ierisinde deildir fakat
bizim bakla ilgili deneyimimizdedir.
Basit bir deney bu retiyi rnekleyerek aklayacaktr. kap su hazrlayn; biri
souk, biri lk, dieri de souk olsun. Bir elinizi souk suyun, teki elinizi scak scak
suyun iine sokun. Daha sonra her iki elinizi de lk suyun ierisine sokun. Bir eliniz bu
suyu souk olarak alglarken tekisi scak olarak alglayacaktr. Ilk suyun scakl
elbette ki her iki ele gre de- imemektedir, su ayn anda hem scak hem souk
deildir. Scak veya souk deneyimi veya nitelikleri sadece bizim algmzda var olmak
zorundadr, nesnenin (suyun) ierisinde deil.
Tekrar edilecek olursa, ikincil nitelikler sadece alg eylemi ierisinde vardr. Biz
eer bir eftaliyi srmazsak onun tad var olmaz. Birincil nitelikler, eftalinin ekli gibi,
biz onu alglayalm veya alglamayalm eftalinin kendisinde var olacaktr.
Locke birincil ve ikincil nitelikleri birbirinden ayran ilk kii deildi. Galileo'da
esasen ayn noktay ne srmt:
yle dnyorum ki, eer kulaklar, diller ve burunlar yerlerinden karlsa- lard
ekiller, saylar ve hareketler (birincil nitelikler) ayn kalrd fakat ne kokulardan ne
tatlardan ne de seslerden (ikincil nitelikler) sz edilemezdi. nanyorum ki, ikincil
nitelikler, yaayan benliklerden ayrldklarnda sadece isim
olmaktan daha fazla birey ifade etmezler (Boas, 1961, s.262). y
Descartes da ayn fikirdedir. Fiziksel nesnelerin hepsinin:
Duyusal alglamada grndkleri gibi olmadklarn, nk birok vakada nesnenin
duyusal alglannn bulank ve kark olduunu yazmtr. Duyularmzla d
nesnelerin ekli, bykl ve hareketleri [temel zellikleri) dlnda hibir ey
alglamayz. D nesnelere atfettiimiz "hafif", "renk", "tad", ses", "s" ve "souk" gibi
zellikler bu nesnelerin ancak eitli halleridir ki,
bunlar vastasyla sinirlerimizde deiik hareketlenmelere yol aabilirler (Ga-
ukroger'dan alnt 1995, s. 345).
Mekanik evren gr boluktaki (uzaydaki) maddenin tek nesnel gereklii
oluturduunu kabul ediyordu. Eer madde nesnel olarak varolan herey olsayd,
bunu, baka herhangi bir eyin algsnn -renkler, kokular ve tadar gibi- znel olduu
gr izlerdi. Bu sebepten tr alglayan kiiden bamsz olarak varolabilen her
trl nitelik, birincil niteliktir.
Locke bu aynm yaparken, bizim dnyay alglaymzn byk bir blmnn
znel olduunu kabul etmiti ki, bu dnce Locke'un zihin ve bilin deneyimleri
dnyasn anlama ihtiyacn artrmt. Locke ikincil nitelikleri fiziksel dnya ile bizim
bu dnyay alglaymz arasnda tam bir uygunluun olmadn aklama abasyla
ileri srmt.
Bilim adamlarnn bir kez birincil ve ikincil nitelikler arasndaki farkll -baz
nitelikler gerekte vardr ve dierleri sadece bizim algmzda varlk gsterirler- teoride
kabul etmesinden sonra herhangi birisinin eninde sonunda, birincil ve ikincil nitelikler
arasnda gerek bir farklln olup olmadn sormas kanlmazd. kincil nitelikler
asndan bakldnda, belki de btn alglar zneldir ve gzlem yapan kiiye
baldr. Bu noktay sorgulayp aklayan kii George Berkeley'di.
nternette Tarih
John Locke hakknda 292.000 site olduunu rendiinizde memnun olacaksnz.
Alan sizin iin daralttk.
http://www.orst.edu/instruct/phl302/philosophers/locke.html http ://libraries. psu.
edu/iasweb/locke/home .htm Locke ve yazlar hakknda biyografik bilgilerin
kaynaklarn sunar. http://www.rc.umd.edu/cstahmer/cogsci/locke.html 15. Blmde
ele alacamz bilisel bilimlerin sonraki geliimlerinin zerinde Locke'un insan
Anlay zerine bir Mafeale'sinin etkileri hakknda ksa bir tartma.
George Berkeley (1685-1753)
Berkeley rlanda'da dodu ve eitim grd. Son derece dindar bir adamd ve 24
yanda Anglikan Kilisesine papaz yardmcs olarak atand. Bundan ksa bir sre
sonra, psikoloji zerinde etkili olan iki felsefe al
mas yaynland: Yeni Bir Grme Teorisi zerine Bir Deneme10 (1709) ve insan
Bilgisinin ilkeleri zerine nceleme11 (1710).
Bu iki kitapla Berkeley'in psikolojiye olan katklar sona ermitir. Ber- keley
Avrupa'nn her tarafnda uzun seyahatler yapt ve rlanda'da, biri Tri- n ity Kolejinde
retmenlik olmak zere birka grev ald. Bir akam yemeinde bir kez karlat
bir kadn tarafndan verilen olduka ykl miktardaki para hediyesiyle ekonomik
olarak bamsz hale geldi. ABD'yi gezdi, yln Newport ve Rhode Ishand'da
geirdi, oradan ayrlmadan nce evini ve ktphanesini Yale nivesitesine balad.
Hayatnn son yllarn Cloyne Piskoposu olarak geirdi.
ldnde bedeni, kendi talimatlar dorultusunda, ryp dalana dek
yatanda brakld. Berkeley lmn kesin emin olunabilecek tek iaretinin rme
ve kokuma olduuna inanm ve bu zamandan nce gmlmek istememiti.
Berkeley'in n (en azndan ismi) ABD'de bugn dahi srmektedir. 19. yzyln
ortalarnda Yale'den bir papaz, Papaz Henry Durant, Califor- nia'da bir akademi
kurdu. Akademiye iyi papazn erefine, belki de Berkeley'in "On the Prospect of
Planting Arts and Learning in America" iirinde ska tekrar eden "Westward the
course of empire takes its away" (imparatorluun yolu Batya dorudur) msrasnn bir
mkafat olarak Berkeley adn verdi.
Alg Tek Gerekliktir:
Berkeley, d dnyaya ait tm bilgilerinin deneyimler sonucu kazanld
konusunda Locke ile ayn fikirdeydi. Fakat Locke'un birincil ve ikincil nitelikler
ayrmna katlmyordu. Berkeley birincil niteliklerin var olmadn iddia ediyordu. Var
olanlar sadece Locke'un ikincil nitelikler eklinde isimlendirdii niteliklerdi. Berkeley'e
gre, tm bilgiler bireyin algsnn veya tecrbelerinin bir fonksiyonudur. Berkeley'in
bu grne, sadece zihinsel fenomenlerin vurgulandn gstermek zere, birka yl
sonra, zihincilik (mentalism) ad verilmitir.
Berkeley'e gre emin olabileceimiz tek gereklik algnn kendisidir. Deneysel
dnyadaki fiziksel nesnelerin mahiyetini kesin bir ekilde bilemeyi- Tm bilebildiimiz
bu nesneleri alglay eklimizdir. Alg bizim kendi
10An C
rln tssay Towards a New Theory of Vision

11 AT
reatse concerning the Principles of Human Knowledge
90 MODERN PSKOLOJ TARH
iimizde gerekletii iin zneldir ve bu yzden bize d dnyay olduu gibi
yanstmaz. Fiziksel bir nesne ayn anda tecrbe edilen duyumlarn birikiminden daha
fazla birey deildir, bu yzden alkanlklarn etkisi bunlar insan zihninde birleik
hale getirir. Deneysel dnya aslnda bizim duyumlarmzn bir toplamdr.
yleyse, bizim emin olabileceimiz maddesel bir cevherden sz edilemez nk
algy kaldrrsak, nitelikler de yok olmaktadr. Renk algs olmadan renkten, ekil veya
hareket algs olmadan ekil vaya hareketten sz edilemez. Bununla birlikte, Berkeley
gerek nesneler, madde dnyasnda sadece alglandklar zaman var olurlar eklinde
bir dnceyi de savunmaz. Onun tezi, btn deneyimler bizim kendi iimizde, kendi
algmzla ilikili olduu iin, bizim nesnelerin fiziksel mahiyetini asla kesin bir biimde
bilemeyeceimizdi. Bizler ancak bu nesnelerle ilgili alglarmza dayanabiliriz.
Bununla birlikte Berkeley madde dnyasndaki nesnelerde belli bir derece
bamszlk, uygunluk ve sreklilik olduunu kabul etmiti ve bunu aklayacak baz
yollar bulmak zorundayd. Berkeley bunu Tann'nn istemesiyle aklad (Ne de olsa
Berkeley bir papazd). Tanr, evrendeki tm nesnelerin bir tr devaml alglaycs
olarak ilev grmekteydi. Ormandaki bir aacn varolduu ve baz zelliklere sahip
olduu sylenebilirdi. nk orada bu aac alglayacak kimse olmasa bile Tann onu
daima alglyordu.
Duyumlarn arm:
Berkeley anm teorisine bizim gerek dnyadaki nesneler hakkndaki
bilgilerimizi aklamak amacyla bavurdu. Bu bilgi temelde basit tasanmlann bir
yaps veya tertibi veya anm harcyla birbirine balanm zihinsel unsurlardr.
Karmak tasanmlar eitli duyular yoluyla elde edilen basit tasarmlann birletirilmesi
yoluyla oluturulmutur.
Berkeley bunu Yeni Bir Grme Teorisi zerine Bir Deneme isimli eserinde yle
aklamtr.
alma odamda otururken caddede ilerleyen bir fayton sesini duyuyorum; camdan
bakyorum ve onu gryorum, dar kyorum ve faytona biniyorum. Sonuta
saduyu insana ayn eyi grdm, duyduum ve dokunduum fikrini verecekti,
yani faytona. Oysa her bir duyu organmn duyumsad eyler birbirinden ok
farkldr; fakat bu duyumlarn srekli birarada bulunmalarndan tr bir ve ayn ey
olarak ele alnrlar (Berkeley, 1709/1957a).
KNC BLM
91
Karmak fayton tasarm tekerleklerin amavut kaldrm eklinde denmi
caddede kard sesle, tekerlek erevesinin verdii salamlk hissiyle, deri
koltuklarnn taze kokusuyla ve faytonun eklinin grsel imgesiyle ekillenmitir.
Bylece zihin, zihnin temel yap talan olan basit tasanmlan birbirine geirerek
karmak tasanmlan ina etmitir. na etmek ve yap talar kelimelerinin
kullanlndaki mekanik anoloji bir tesadf deildir.
Berkeley, anm, derinlik algsn aklamak amacyla da kullanmt. Sadece
iki boyutlu olan retina aracl ile nc bir boyut olan derinliin alglanmas
problemini aratrmt. Berkeley'in aklamas derinlik algsnn da bizim
deneyimlerimiz sonucu olutuu idi. Grsel izlenimlerin dokunma ve hareket
duyumlan ile srekli birlemesinden tr, nesnelere deiik mesafelerden
baktmzda veya baktmz nesnelere doru bedensel olarak yaklama veya
uzaklama hareketleri iinde olduumuzda, gzde bu duruma uyum abalan ve
ayarlamalar ortaya kar. Baka bir deyile, nesnelere doru yrme ve onlara
ulama hallerinde srekli devam eden duyusal deneyimlere ek olarak, gz
kaslanndan gelen duyumlar da derinlik algsn oluturmak zere birleme durumuna
gelirler. Bir nesne gzlere yaklatnldnda gzbebekleri belli bir noktada
odaklamaya balar. Bu yaknsama, nesne uzaklatrldnda azalr. Sonu olarak,
derinlik algs basit bir duyum deneyimi olmaktan ok mutlaka renilmesi gereken bir
"tasanmlann birletirilmesi" durumudur.
Burada, belki de ilk defa, tamamyla psikolojik olan bir sre duyumlann
anm asndan aklanmtr. Bu sebeple Berkeley empirisizm iinde bymeye
devam eden arm eilimini srdryor oldu. Gzdeki uyum ve yaknsamann
fizyolojik balanglannn etkisi gz nne alndnda, Berkeley'in aklamalan
modern derinlik algs grn doru bir ekilde nceden tahmin etmiti.
nternette Tarih
http://www.georgeberkeley.org.uk/
Berkeley ve almalan hakknda, Berkeley ile ilgili yaynlara ilikin materyaller ve
konferanslar hakknda bilgiler sunan Uluslararas Berkeley Topluluunun sitesidir.
http://www.utm.edu/research/iep/b/berkeley.htm Berkeley'in hayat ve almalan
hakknda ilave bilgiler sunar.
http7/www. rc.umd.edu/cstahmer/cogsci/berkeley.html
Berkeley'in almalarnn sonraki dnemlerde ortaya kacak bilisel bilimlerin
geliimini nasl etkiledii ele alnmaktadr.
David Hume (1711-1776)
Bir filozof ve tarihi olan Hume, Edinburg niversitesinde hukuk okudu fakat
mezun olmad. Meslek hayatna ticaret ile balad. Ancak ticareti kendi ilgilerine
uygun bulmad, bu yzden Fransa'da felsefe alannda yl sren almalar
boyunca kk bir gelirle geimini salad. ngiltere'ye dndkten sonra, psikoloji
asndan en nemli eseri olan insan Doas zerine Bir inceleme12 (1739) adl
eserini yaynlad. Bunu baka kitaplar izledi ve Hume retmen, sekreter, ktphane
grevlisi olarak alrken, bir yazar olarak da olduka n kazand. Avrupa'da hayli
kabul grd ve hkmette birka grev stlendi.
Hume, Locke'un basit tasarmlarn birleerek karmak tasarmlan oluturduu
dncesini desteklenmi ve anm teorisini gelitirerek daha ak bir hale
getirmitir. Hume, Berkeley ile de maddesel dnyann alglamncaya dek birey iin
varolmad konusunda hemfikirdi ve bu fikri bir adm daha teye gtrd. Berkeley
fiziksel nesnelerin srekliliinin bir garantisi olarak Tanr'y daimi bir alglayc olarak
ilan etmiti. Hume bu Tann dncesi ortadan kaldnlrsa ne olaca sorusunu ortaya
att. Aynca ruhun bir tz olduu fikrini ortadan kaldrd ve bunun tpk madde gibi,
ikincil bir nitelik olduunu savundu. Ruh ancak alglar araclyla farkedelibilir ve alg,
fikirlerin, duyumlann ve anlann aklanndan daha fazla birey deildir.
zlenimler ve Fikirler:
Hume'un daha ok iki tr zihinsel ierik arasnda yapt aynm psikoloji asndan
nem tar: zlenimler (impressions) ve fikirler (ideas). zlenimler zihinsel yaantnn
temel unsurlandr ve bugnn terminolojisinde- ki "duyum" ve "alg" ya benzerler.
Fikirler ise, modern karl "hayal" (image) olan ve uyanc bir nesne olmadan sahip
olduumuz zihinsel tecrbelere verilen isimdir.
Hume izlenimleri ve fikirleri hibir fiziksel terime veya dsal uyancya referansla
tanmlamamtr. izlenimlere herhangi bir nihai sebep tahsis et-
A Treatise of Human Nature
KNC BLM
93
memek konusunda dikkatliydi. Bu zihinsel ierikler kkenleri veya balang noktalan
asndan deil, greceli iddetleri asndan birbirinden farkldr zlenimler gl ve
canldr, fikirler ise izlenimlerin zayf kopyalandr Her iki zihinsel ierik de basit veya
karmak olabilirler. Basit bir fikir kendisinin basit izlenimine benzeyecektir. Karmak
fikirler basit fikirlere benzemek zorunda deildir nk karmak fikirler eitli basit
fikirlerin birka tr kombinasyonundan oluturulmutur. Karmak fikirler basit fikirlerin
anm yoluyla kantnlmasndan oluur.
Hume anmn iki kural olduunu ileri srmtr: benzerlik (re- semblance) ve
zamanda veya mekanda sreklilik (contiguity). iki fikir birbirine ne kadar benzer veya
srekli ise, birbirlerini antrmalan da o kadar kolay olur.
Hume'un almas mekanik gr erevesine uygundur ve empirisizm ve
anmclm gelimesini devam ettirir. Hume, astronomi uzmanlarnn gezegenlerin
ileyiindeki yasalan ve etkileri belirlemesi gibi, zihinsel evrenin yasalannn
belirlenmesinin de mmkn olacan ne srmtr. Zihnin ileyiinin evrensel ilkesi
olan fikirlerin anm yasasnn, fizikteki yerekim yasasna zihinsel bir karlk
olduuna inanyordu. Bir kez daha karmak fikirlerin, basit fikirlerin birbiriyle
birlemesi gibi mekanik bir yolla olutuu dncesiyle karlayoruz.
David Hartley (1705-1757)
Bir bakann olu olan Hartley kilisede bir greve hazrlanrken, bu alann eitimine
ait glklerden tr tp eitimi ald. Hekimlik yaparak ve felsefe zerine alarak
sessiz ve mtevazi bir yaam srd. 1749 ylnda nsan, Beden Yaps, Grevleri ve
mitler zerine Gzlemler13 isimli, anm hakknda ilk sistematik bilimsel inceleme
olduu dnlen en nemli almasn yaynlad.
Hartley anm zerine olan dncelerinin orijinalliinden ziyade kendisinden
nceki almalan organize edip, sistematik hale getiriindeki aklk ve kesinlikle
gze arpan birisidir. Grdmz gibi, fikirlerin anm retisinin nclleri Hartley
ile gelmi yenilikler deildir, fakat Hart- ey daha nce bu konuda ortaya konmu
dncelerin seyrini biraraya getirerek olduka nemli bir grev yapmtr. Bu yzden
ounlukla resmi bir
gret olarak anmclm kurucusu olarak kabul edilir. 13 0 ,
servatons on Man, His Frame, His Duty and His Expectations
nternette Tarih
http://www.humesociety.org
Hume ve Hume Topluluunun toplantlar hakknda iyi bir bilgi kayna.
http://www.comp.uark.edu/~rlee/semiau98/humelink.html
Hume hakkndaki yazlardan bahseder ve dier sitelere balantlar verir.
http://www.cepa.newschool.edu/het/profiles/hume.htm
Hume'un balca yaynlarna ve onunla ilgili dier almalara eriim salar.
Sreklilik ve Tekrar Yoluyla arm:
Hartley'in temel arm yasas sreklilikdir. Sreklilik yasas ile hafza,
muhakeme, heyecan ve istemli ve istemsiz davran srelerini aklamaya
almtr. Ayn anda veya birbiri pei sra ortaya kan fikirler veya duyumlar
birbiriyle birleir (birbirini artrr). yle ki bunlardan bir tanesinin olumas,
tekisinin de meydana kmasyla sonulanr. Bu yzden, sreklilik gibi tekrar
(repetition) da armn olumas iin gereklidir.
Hartley, tm fikirlerin ve bilginin duyusal deneyden tredii ve doutan gelen
arm olmad noktasnda Locke ile ayn grtedir. ocuk gelitike ve eitli
duyusal deneyimleri biriktirdike, giderek artan zorlukta arm zincirleri ve
balantlar kurulur. Bu yolla kii yetikinlik dnemine eritiinde st dzey dnce
sistemleri gelimi olur. (Dnme, yarglama, muhakeme etme gibi yksek dzeyli
zihinsel yaantlar, kendilerini oluturan daha basit duyumlara ve elementlere
indirgenip analiz edilebilirler.) Hartley tm zihinsel faaliyet trlerini arm retisini
kullanarak aklamaya alan ilk kiidir.
Mekaniin Etkileri:
Kendisinden ncekiler gibi, Hartley de zihinsel dnyay mekanik terimlerle
incelemitir. Bir konuda, dier armclarn ve empiristlerin amalarnn tesine
gemitir: Hartley psikolojik sreleri mekanik terimlerle aklamakla kalmam,
ayrca bu psikolojik srelerin altnda yatan fizyolojik sreleri de aklamay
denemitir. Ald tp eitimden tr, bu giriimi kendisine ok doal grnmt (ki
byle bir eitim ayn felsefe dncesi ierisindeki nc kiilerin ok aznda vardr.)
K 1NC BOLM
95
Mewton fiziksel dnyadaki sinir akmnn doadaki titreimler olduunu belirtmiti.
Hartley bu ilkeyi beynin ve sinir sisteminin ileyiini aklamak iin kulland.
Sinirlerdeki titreimler (sinirlerin Descartes'in dnd gibi ii bo tpler eklinde
deil, kat tpler eklinde olduuna inanyordu) sinir akmlarn bedenin bir
blmnden teki blmne aktaryordu. Bu titreimler beyinde daha ufak
titreimlerin olumasna sebep oluyordu. Hartley bu titreimleri fikirlerin fizyolojik
karlklar olarak dnmt. Psikoloji asndan bu retinin nemi, insan doasn
anlamak amal bir modelde mekanik evren hakkndaki bilimsel dncelerin
kullanlmas giriimini gsteren baka bir rnek olmasndadr.
James Mili (1773-1836):
Mili Edinburg'ta eitim grd ve ksa bir sre papaz olarak alt fakat
cematindeki hi kimsenin kendi vaazlarn anlamadn fark edince Scot- land
Kilisesini terk etti ve geimini bir yazar olarak kazanmaya balad. Mill'in kitaplar ok
ve eitlidir, en nemli edeb eseri, yazlmas 11 yl sren ngiliz Hindistan Tarihi14
isimli almasdr. Psikolojiye en nemli katks nsan Zihni Fenomeni Analizi'dir15
(1829).
Bir Makine Olarak Ruh:
Mili mekanik retisini kendisinden ncekilerin gstermedii bir aklk ve
kapsamda insan zihnine uygulad. Amac psiik ve znel etkinlikler fikrini yok etmek
ve zihnin bir makineden daha fazla birey olmadn gstermekti. Mili dier
empiristlerin, zihnin ileme ekliyle bir makineye benzedii grn yeteri kadar ileri
gtremediklerine inanmtr. Zihin bir makinayd ve tpk bir saatin mekanik alma
ekline benzer ekilde grev yapyordu. D dnyadaki fiziksel etkiler vastasyla
almaya balyor ve dahili fiziksel etkiler yoluyla almaya devam ediyordu.
Mill'in grne gre, zihin dsal uyarclara gre hareket eden pasif bir varlktr.
Kii bu uyarclara otomatik olarak cevap verir, yani doal davranmak elinden gelmez.
Mili, tahmin edebileceimiz gibi zgr iradenin varln kabul etmemitir. Bu bak
as gnmzde Skinner davranl bata olmak zere mekanik gelenekten
treyen psikoloji formlar zerinde etkisini srdrmektedir.
History of British India
Analysis of the Phenomena of the Humar Mind
Kendi temel almasnn balnnda belli ettii gibi Mili, zihnin kendisini
oluturan paralara indirgenerek veya analiz edilerek aratmlabilece- gini
dnyordu. u ana dek grdmz gibi bu dnce, mekaniin bir prensibidir.
Fiziksel veya zihinsel dnyada -ister fikirler isterse saatler dnyasnda- karmak bir
fenomeni anlamak iin, bu fenomeni kendisini oluturan en kk paralanna
ayrmak gereklidir. Mili "elementlerin apak belirgin bilgisi, bu elementlerden tam bir
kavram oluturmak iin zorunludur" (1829, cilt 1. s, 1) demitir.
Mili sadece fikirlerin ve duyumlann tek zihinsel e tr olduunu belirtmitir. Artk
aina olduumuz empirist anmc gelenekte, tm bilgiler anm sreci
vastasyla st dzey fikirlerin tretilmesine temel tekil eden duyumlarla balar. Mill'e
gre, anm bir yaknlk veya tek bana bir rastlant meselesidir, ezamanl ya da
birbiri ard sra olabilir.
Mili, zihnin yaratc ilevi olmadna inanmt nk anm olduka pasif bir
sretir. Baka bir deyile, belirli bir srada birlikte ortaya kan duyumlar, fikirler
eklinde, mekanik olarak tekrar retilir ve bu fikirler kendilerine tekabl eden
duyumlarla ayn sra iinde ortaya kar. anm mekanik terimlerle ele alnr ve
sonuta ortaya kan fikirler sadece bireysel elerin bir zeti veya birikimidir.
John Stuart Mili (1806-1873)
James Mili Locke'un insann doutan bo bir levha olduu ve yaam boyunca
edinilen deneyimlerin bu levhaya yazld ynndeki nerisini kabul etmiti. Mili olu
John doduunda onun zihnini dolduracak tm deneyimleri belirleyeceine yemin
etmi ve zel retmenliin en titiz rneini sergilemiti. Gnde 5 saate kadar
ocuuna Yunanca, Latince, cebir, geometri, mantk, tarih ve politik ekonomi dersleri
vermi, kk John doru cevaplan verene dek srekli soru-cevap almas
yapmt.
John Stuart Mili 3 yandayken Platon'un orijinal Yunanca metinlerini okuyabiliyordu.
11 yanda ilk bilimsel raporunu hazrlam, 12 yanda standart niversite
mfredatna vakf olmutu. 18 yandayken kendisini bir "mantk makinesi" olarak
tanmlam ve 21 yanda ok ciddi bir depresyon geirmiti. Bu zihinsel k iin
unlar sylemiti: "Sinirlerim krlenmiti. zerine hayatm kurduum tm temeller
kmt... Yaamak iin hibir sebep gremiyordum" (JS. Mili, 1873/1961, s.83).
yileip
kendini yeniden deerli hissetmeye balamas birka yln ald.
JOHN STUART MILL
J.S.Mili ngiltere ynetimi ile Hindistan arasndaki rutin yazmalar idare ettii Do-
u Hindistan irketi'nde uzun yllar alt. 24 yanda ok gzel, zeki ve evli bir kadn
olan Harriet Taylor'a ak oldu. Mrs. Tay- lor'n J.S. Mill'in almalan zerinde ok
byk etkisi olmutur. Mr. Taylor 20 yl sonra lnce Mrs. Taylor ve J.S. Mili evlen-
diler. Kans iin "mrmn en byk ltf" (Miller, 1873/1961, s. 111) demi ve sa-
dece 7 yl sora ei ldnde ok zlmt. Kendisine onun mezann
seyredebilece
i kk bir ev yaptrd. Mili daha sonra "Kadnn Boyunduruk Altna Alnmas" balkl
bir makale yaymlad. Kznn nerisiyle yazlan bu makaleye Mrs. Taylor'un ilk
kocasyla olan evlilik deneyimleri ilham kayna olmutu 0-S. Mili, 1873/1961).
Mili kadnn hibir mali veya mlki hakka sahip olmamas karsnda derinden
sarslm ve kadnn bu kt durumunu dier dezavantajl gruplarla karlatrmt.
Bir kadnn kocasndan gelen cinsel iliki teklifini, kendisi istemese bile, kabul etmek
zorunda olduuna dair beklentiyi ve anlamazlk ve uyumazlk durumunda dahi
boanmasna izin verilmemesini knamt. Mili evliliin bir efendi-kle ilikisinden
ok, iki eit insan arasndaki bir ortaklk olduunu ne srmt (Rose, 1983).
Psikanalist Sigmund Freud, Miller'in kadnlar hakkndaki makalesini Almancaya
tercme etmi ve nianlsna yazd mektuplarda Mill'in kadn ve erkein eitlii
dncesini kmsemitir. "Kadnn konumu genliinde taplas bir sevgili,
yetikinliinde ise sevilen bir eten daha fazlas deildir" (Freud, 1883/1964, s. 76).
Zihinsel Kimya:
John Stuart Mili eitli konularda yazd yazlar sayesinde, daha sonralar yeni bir
bilim olacak psikolojinin etkin bir katlmcs olmutur.
îU babas James Mill'in mekanik grne kar kmtr. James Mili zihni dsal
uyanclann etkisiyle harekete geen pasif bir yap olarak
deerlendirmiti. John Stuart Mill'e gre zihin fikirlerin armnda aktif bir rol
oynamaktadr. En sade anlatmla, basit fikirlerin agnm srecinde birlemesi yoluyla
karmak tasarmlarn olutuu dncesini reddetmitir. Karmak tasarmlar
bireysel paralardan (basit fikirlerden) daha fazlasdr, nk bu tasarmlar basit
fikirlerin sahip olmad yeni nitelikler tarlar.
rnein mavi, krmz ve yeil renklerini uygun oranlarda kartrrsanz yepyeni
bir nitelik olan beyaz elde edersiniz. Bu yaratc sentez (creative synthesis)
grnde zihinsel elementlerin bileimi daima biraz daha farkl bir nitelii meydana
getirir.
John Stuart Mili bu dncesinde kimya biliminin aratrma sonularndan
etkilenmitir. Kimya bilimine ait bu bulgular Mill'e babasnn, ilk empiristlerin ve
armclarn fikirlerini ekillendiren fizik ve mekanikten farkl bir model ve balam
sunmutur. Kimyaclar oluturduklar sentez kavram gsterilerinde, kendilerini
oluturan para ve elementlerde bulunmayan nitelik veya zellikleri sergileyen
kimyasal bileikler buluyorlard. Uygun miktardaki hidrojen ve oksijen suyu olutu-
ruyordu ve tek bana su, ne hidrojenin ne de oksijenin zelliklerini gsteriyordu.
Benzer ekilde, basit fikirlerin kombinasyonundan, bunlarn zelliklerini tamayan
karmak fikirler oluuyordu. Mili bu yaklama zihinsel kimya adn verdi.
John Stuart Mill'in psikolojiye olan bir baka nemli katks bir psikoloji biliminin
mmkn olduuna dair inandrc iddialaryd. Mili bu iddiasn dier filozoflarn,
zellikle August Comte'un, zihnin bilimsel olarak ara- tnlabilecegi dncesini
reddettikleri zaman ortaya atmt. Mili ayrca insann kiilik geliimin etkileyen
faktrleri inceleyen, kendisinin (ethology) adn verdii yeni bir alma alannn
kurulmasn tavsiye etmiti.
nternette Tarih
http://www.socsci.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3113/auto
Bu site John Stuart Mill'in otobiyografisini ierir.
http://www.spartacus.schoolnet.co.uk/PRmill.htm
Harriet Taylor ve dnemin sosyal ve politik hayat ierisinde kadnlarn rol
hakkndaki bilgiler de dahil olmak zere John Stuart Mill'in hayatnn ve almalannn
gzden geirildii bir sitedir.
Empirisizmin Psikolojiye Katklar
Empirisizrain gelimesiyle, filozoflar bilgiye ynelik ilk yaklamlardan vazgetiler.
Hal ayn problemlerle ilgileniyorlard fakat bu problemlere olan yaklamlar
atomistik, mekanik ve pozitivist bir hale gelmiti. Empirisizmin vurgulad noktalar
yeniden dnelim:
duyum srecinin temel rol
bilin deneyimleri elemanlarnn analizi
elemanlarn anm yoluyla karmak zihinsel deneyimler eklinde
sentezlenmesi ve bilin srecinde younlama.
Empirisizmin yeni bilimsel psikolojinin ekillenmesindeki temel roln, kitabn
ilerleyen blmlerinde daha net ortaya koyacaz. Empiristle- rin dncelerinin
psikolojinin temel alma konusunu nasl ekillendirdiini greceiz.
19. yzyln yansndan itibaren, felsefe yapabilecei hereyi yapm oldu. nsan
doasn incelemeye ynelik doal bir bilimin teorik ats kurulmutu. Teorinin
gereklie aktanlmasnda ihtiya duyulan ey alma konusu zerinde deneysel
giriimlerde bulunmakt. Bu da, deneysel fizyolojinin etkisi altnda bir sre sonra
geliti. Deneysel fizyoloji yeni psikolojinin kurulmasn salayan deneyleme trlerini
temin etmiti.
Deerlendirme Sorulan
1. Mekanik kavramn aklaynz. Mekaniin insan varlna uygulanabilecei fikri
nasl olumutur?
2. Otomatlann ve saatlerin geliimi determinizm ve indirgemecilik fikirlerinin geliimi
ile nasl balantldr?
3. Saatler niin fiziksel evrenin modeli olarak ele alnmtr?
4. Babbage'nin hesap motorunun yeni psikoloji iin anlam neydi? Ada Lovelace'n
Babbage'nin almalanna yapt katklan anlatnz.
5- Descartes'in ruh-beden meselesi hakkndaki grleri daha nceki grlerden ne
ekilde farkl idi? Descartes insan bedeni ve insan ruhu arasndaki etkileimi ve
ileyii nasl aklamt? Descartes doutan gelen ve tretilmi fikirleri
birbirinden nas ayrma? Pozitivizmi, materyalizmi ve emprisizmi tanmlayn.
Her bir bak asnn yeni psikolojiye katklan neler olmutur?
Locke'un emprisizmini aklayn. Duyum ve yansma kavramlarn, basit ve karmak
tasanmlanm tartnz.
9. arma zihinsel-kimyann yaklam nasldr? Zihnin makineye benzedii
fikriyle nasl ilikilidir?
10. Berkeley'in fikirleri Locke'un birincil ve ikincil nitelikler ayrmnn doruluunu nasl
sorgulamtr? Berkeley "alg tek gerekliktir" szyle ne demek istemitir?
11. Hartley'in almalan dier empiristlerin ve anmclann amalann nasl
amtr? Hartley anm nasl aklamtr?
12. Hume, Hartley, James Mili ve John Stuart Mili tarafndan yaplan anm
aklamalann karlatnnz.
13. Zihnin doas hakknda James Mili ve John Stuart Mill'in durumlarn karlatnn,
farkllklan belirtin. Hangisinin yeni psikoloji zerinde daha kalc bir etkisi
olmutur?
nerilen Okumalar
Babbage, C. (1961), On the principles and development of the calculator, and other
semindi vvritings, (P. Morrison&E. Morrison, Eds.), New Yoker: Dover
Publications. Babbage'nin hesaplama makineleri ve dier mekanik aletleri
hakkndaki geni lekli almalarndan semeler. Biyografik bir taslak da buna
dahil.
Gaukroger, S. (1995), Descartes: An intellectual biography, Oxford, ngiltere: C1
aren- don Yaynevi. Descartes'in hayatnn ve almalarnn detayl bir yks.
Landes, D.S. (1983), Revolution in time: Clocks and the making of the modem vvorld,
Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard University Press. Toplumun ve bilimin
geliiminde saatlerin etkisini aklamaktadr.
Leary, D E. (Ed.), (1990), Metaphors in the history of psychology. Cambridge,
England: Cambridge University Press. Psikolojinin anm, muhakeme yrtme,
duygular, motivasyon, bili, bilin ve davran hakkndaki dnceleri aklamak
zere metaforlar kullann inceler.
Lowry, R. (1982), The evolution of psychological theory: A critical history of concepts
and presuppositions (2nd. ed.), Hawthorne, NY: Aidine. 17. yzyln zihinsel ve
fizyolojik mekanizma dncelerinden balayarak modern psikolojinin gelitii
temel bak alarn ve varsaymlar analiz eder.
Reston, J., Jr. (1994), Galileo: A life, New York: HarperCollins. Bilim tarihindeki
nemli bir kiinin duyarl, okumaya deer bir biyografisi.
Teresi, D. (2002), Lost discoveries: The ancient roots of modem science-from the
Babylonm5 to the Maya, New York: Simon&Schuster. Ba bilimindeki
(matematik, astronomi, fizik, kimya, jeoloji ve teknoloji) ne kan insan
baarlarnn onlarca, hatta yzlerce yl nce Hintlilerin, inlilerin, Araplarn,
Polinezyallann, Mayalann, Azteklerin ve di erlerinin ok nemsemedikleri
katklan tarafndan nasl tahmin edildiini gsteriyor
Watson, R. I. (1971), A prescriptive analysis of Descartes's psychological views,JWu"|
of the Behavioral Sciences, 7, 223-248. Descartes'in ruhun doas ve ruh-beden
ar* smdaki farklla ilikin dncelerini inceler.
nc Blm
Psikoloji zerindeki Fizyolojik Etkiler
Gzlemci nsann nemi
Herey iki astronomi bilginin yaptklar gzlemlerde saniyede 5/10'luk bir farkn
olmasyla balad. Yl 1795 idi ve ingiltere kraliyet astronomu Nicholas Maskelyne,
asistannn bir yldzn bir noktadan dierine ilikin gzlemlerinin kendi
gzlemlerinden her zaman daha ge sonular verdiine dikkat etmiti. Maskelyne
asistanna yapt hatadan tr kt ve daha dikkadi olmas konusunda onu
uyard. Asistan daha dikkadi lmler yapmay denedi ancak farkllklar devam etti.
unu ifade etmeliyim ki, 1794 ylnn tamam ve bu yln byk bir ksm boyunca
benimle irbat halinde, yldzlarn ve gezegenlerin geilerini gzlemleyen asistanm
Bay David Kinnebrook Austos ay sonundan itibaren benim gzlemlerime gre
saniyenin yans kadar daha ge veriler kaydetmeye balad. ve bir sonraki yl, yani
1796'da hatasn onda sekize ykseltti. Ne yazk ki ben fark etmeden nce uzun bir
sre bu hatasna devam ettiinden Ne bunun stesinden gelip doru bir gzlem
metoduna ynelecek gibi gzkmediinden, dier bakmlardan ahkan ve yararl bir
asistan olmasna ramen, ondan ayrlmak zorunda kaldm (Howse'den alnt, 1989, s.
169).
Sonunda asistan iinden kovuldu. Belirsizliin kalabalna katld ve j ma âta
yapmadn veya yeni psikoloji biliminin kuruluunda isteme- n de olsa nemli bir rol
oynadn hibir zaman renemedi.
Old Royal Observatory
Sonraki 20 yl iinde olanlar unutuldu, ta ki uzun zamandan beri lm hatalanyla
ilgilenen Alman astronom F. W. Bessel bu olay aratnncaya dek. Bessel,
Maskelyne'in asistan tarafndan yaplan hatalarn kiinin kontrol edemeyecei
bireysel farkllklardan kaynaklanabileceinden phelendi. Bessel, eer bu varsaym
doruysa, gzlemlerde byle farkllklarn tm astronomlar arasnda olmas
gerektiini dnd. Hipotezini test etti ve dorulad. Farkllklar ok yaygnd, hatta
en tecrbeli ve nl astronomlar arasnda bile.
Bu bulgu ok nemliydi nk iki sonuca dikkat ekiyordu. Birincisi, astronomi
bilimi gzlemci insann doasn hesaba katmalyd. nk kiisel nitelikler gzlem
sonularn etkileyebiliyordu, ikincisi, astronomide gzlemci insann rol hakknda
iyice dnlyorsa, muhakkak ki ayn ey gzlemci insana yer veren dier bilimler
iin de geerli olacakt.
Locke ve Berkeley gibi filozoflarn algnn znel doas hakknda nasl gr
bildirdiklerini, nesnenin doas ile kiinin o nesneyi alglay arasnda ounlulukla
tam bir uygunluun olmadn ne srdklerini daha nce anlatmtk. imdi pozitif
bir bilim ierisinde de ayn eyle karlayoruz
Bilim adamlar gzlem sonularna gvenebilmek iin gzlemci insann rol ve
gzlem srecinin doas zerinde iyice younlamak zorunda dr. "Tm bilimsel
gruplarn kabul ettii gibi astronomideki metadolojik
NC BLM
103
problem, bilim adamlarna gzlemler yapabilme imkan salayan zihinsel srele"
anlamakszn, fiziksel dnyaya ilikin bilgilerin tam olmayacag- dr " (Kirsch, 1976,
s.120).
Bilim, duyu organlann inceleme yoluyla duyumsama ve alglama gibi psikolojik
sreleri aratrmak zorunda kald nk bizler dnya hakkndaki bilgilerimizi bu
fizyolojik mekanizmalar yoluyla ediniyoruz. Fizyolog- lann duyum srecini
aratrmaya balamalanyla yeni psikoloji bilimine ynelik kk ama kanlmaz bir
adm atm oldular.
Fizyolojideki lk Gelimeler
Yeni psikolojiye rehberlik edip harekete geiren fizyoloji aratrmalan 19. yzyln
son dnemlerinin bir rndr. Fizyoloji 1830'lu yllarda zellikle deneysel yntemin
fizyolojiye uygulanmasn kuvvetle destekleyen Alman fizyologu Johannes Mller'in
(1801-1858) etkisiyle deneysel ynelimli hale gelmitir. Mller, Berlin niversitesinde
prestiji yksek bir anatomi ve fizyoloji profesryd. alacak derecede retici bir
bilim adamyd. Geirdii bir kriz esnasnda intihar etmesinden nce ortalama yedi
haftada bir bilimsel bir bildiri hazrlard. almalanna 38 yl devam etti (Boakes,
1984). En ok ses getiren yaynlanndan birisi insan Fizyolojisi El Kitab1 idi. Bu kitap
dnemin fizyoloji aratrmalarn zetliyor ve olduka geni apl bilgileri sistematik
hale getiriyordu. 1833-1840 yllan arasndaki revizyonlannda, deneysel fizyolojide
nasl verimli aratrmalar yapldn gsteren pek ok yeni aratrmadan sz edildi.
Byle bir kitaba olan ihtiya ilk cildinin 1838'de, ikincisinin ise 1842'de ngilizceye
abucak tercme edilmesiyle kendini gsterdi.
Mller zgl sinir enerjisi teorisiyle hem psikoloji hem de fizyoloji asndan nemli
bir bilim adamdr. Bir sinir uyanlmasnn daima kendine zg duyumu dourduunu,
nk her bir duyum sinirinin kendi zgl enejsi- ne sahip olduunu ileri srmt.
Bu dnce, sinir sistemindeki fonksiyonlann yerlerini bulmaya ve organizmann
evresindeki duyusal alc mekaniz- malann snrlann belirlemeye ynelik pek ok
aratrmay tevik etmiti.
Beyin Fonksiyonlar zerine Aratrmalar: keriden Haritasn karmak
Hk birka fizyolog beyin fonksiyonlannn aratmlmasma ok nemli } 1 arda
bulunmutu. Bu fizyologlann almalan psikoloji asndan

Handbuch der Physiologie des Menschen
nemliydi nk, beynin blgelerinin hangi ilevlerden sorumlu olduunu kefetmiler
ve daha sonralar fizyolojik psikoloji alannda oka kullanlan aratrma metotlann
gelitirmilerdi.
Iskoyal doktor Marshall Hail (1790-1857) refleks davranlarnn
aratrlmasmdaki nc kiiydi. Boynu kesilen hayvanlarn, uygun uyarclara maruz
kaldklarnda bir sre daha hareket etmeye devam ettiklerini gzlemlemiti. Hail,
eitli dzeylerdeki davranlarn beynin deiik blgelerine ve sinir sistemine bal
olduu sonucuna ulamt. zellikle de, istemli davranlarn serebruma, refleks
davranlarn omurilie, istemsiz davranlarn kas sisteminin dorudan uyarmna ve
solunum hareketlerinin de medullaya bal olduunu varsaymt.
Pierre Flourens (1794-1867) beynin eitli blmlerini ve omurilii sistematik
olarak tahrip ederek sonulan gzlemlemiti. Serebrumun yksek dzeyli zihinsel
sreleri, orta beynin blmlerinin grsel ve iitsel refleksleri, beyinciin
koordinasyonu ve medullann da kalp at, solunum ve dier hayatsal fonksiyonlan
kontrol ettii sonucuna ulamt.
Hail ve Flourens'in bulgular genel olarak hal geerli olmasna ramen bizim
amalannz asndan bize tanttklar yok etme metodunun (extir- pation method)
yannda ikincil bir neme sahiptir. Bu teknik temel olarak beynin bir blmne zarar
verilerek veya yerinden kanlarak, bu blmn fonksiyonlannn aratnlmasmdan ve
bunun sonucunda hayvann davra- nlannda oluan farkllklann gzlemlenmesinden
oluur.
19. yzyln ortalarnda beynin aratrlmasnda iki ek deneysel yaklam daha
gelitirilmitir. Klinik metot (clinical method) 1861 ylnda Paris yaknlarndaki bir akl
hastanesinde cerrah olarak alan Paul Bro- ca tarafndan gelitirilmiti. Broca, uzun
yllar boyunca anlalr ekilde konuamayan bir adama otopsi yapmt. Otopsi,
beyin kabuunun nc n kvrmnda bir lezyonun olutuunu ortaya koymutu.
Broca beynin bu blmn konuma merkezi olarak nitelendirmiti. (O zamandan
beri beynin bu blmne Broca'nn alan da denir.) Bu metot yok etme metoduna
faydal bir ilave olmutu nk beyinlerinin bir blmnn karlmasn kabul edecek
insan deneklerin gvenliini salamak zordu. Bir tr "lmden sonra yaplan yok
etme metodunun uygulanmas" olarak dnlebilen klinik metot, hasta lmeden
nceki davransal durumundan sorumlu olduu varsaylan hasarl beyin blgesinin
bulunmasna frsat salyordu.
ODERN PSKOLOJ TARH
105
internette Tarih
http://epub.org.br/cm/n02/HISTORIA/BROCA
Paul Broca'nn ksa bir biyografisini, kendisi ve almalar hakkndaki yaynla
listesini sunar.
Beynin aratrlmasna ynelik ikinci deneysel yaklam olan beynin elektriksel
uyarm (electrical stimulation) G. Fritsch ve E. Hitzig tarafndan 1870'te ortaya kondu.
Bu yaklam adndan anlalaca gibi, beyin kabuunun zayf elektrik akmlaryla
kefi esasna dayanr. Fritsch ve Hitzig beynin belli kortical alanlarnn uyarlmasnn
kas hareketleriyle sonulad- gn kefetmilerdi. Daha ileri ve titiz elektronik
tehizatlarn gelimesiyle elektriksel uyarm metodu beynin fonksiyonlarn
aratrlmasnda belki de en verimli teknik haline geldi.
Beyin Fonksiyonlar zerine Aratrmalar:
Dardan Haritasn karmak
Beynin iinin haritasn karmay hedef edinen bilim adamlarndan Alman tp
doktoru Franz Josef Gali (1758-1828), lm hayvanlarn ve insanlann beyinleri
zerinde almtr. Aratrmalar sonucunda, beyinde beyaz ve gri dokularn
bulunduu ortaya km; beyaz dokular beynin her bir yanm kresini aprazlama
omuriliin sa ve sol tarafna balayan sinir lif- lennde bulunurken gri doku, beynin
her iki yarm kresini birbirine balayan liflerde bulunur.
Aratrma programnn sonunda Gali bu defa dikkatini beynin dna yneltti.
Merak ettii nokta, beynin bykl ve eklinin beynin performansna nasl etki
ettiiydi. Hayvanlar zerinde yapt almalar, byk beyinli cinslerin kk
beyinlilere gre daha zekice hareket ettiini gsterdi. te yandan, beynin eklini
incelerken daha tartmal bir alana girdi. Gali n balatt kraniyoskopi ya da daha
sonra ald isimle frenoloji aknma gre kiinin kafatas, zihinsel ve duygusal
zelliklerini aa vuruyordu. Gali bu fikri savununca, meslektalar tarafndan sayg
deer bir bilim adam yerine, bir arlatan olarak grlmeye baland.
Gall'a gre vicdan, yardmseverlik ya da z-sayg gibi kiinin zihinsel
meliklerinden biri fazlasyla gelimise kafatasnn, bu niteliin idare edildii blgeye
denk den ksmnda bir knt gze arpyordu. Ayn ekil-
de kiinin bu nitelii zayf kalmsa bu defa bu blgede kafatasnda bir girinti
oluuyordu. ok sayda insann kafataslanndaki girinti ve kntlan inceledikten sonra
Gali, insan zihninin 35 niteliinin kafatasndaki yerlerini tespit etti (bkz. ekil 3.1).
Gall'n rencilerinden Johann Spurzheim ve sko frenoloji uzman George
Combe bu akm yaygnlatrmak iin altlar. Avrupa ve ABD'de frenoloji zerine
seminerler verdiler, sunumlar yaptlar. Dernekler kuruldu ve insan kafatasm okuyup
yorumlamak o kadar yaygnlat ki birok Amerikan irketi eleman ie alrken bu
yntemi kullanmaya balad. Frenoloji uzmanlar, bir ocuun zeka dzeyini
belirlemekten, evliliklerinde sorun yaayan iftlere yardm etmeye varncaya kadar
eitli konularda hizmet verdiler. Frenolojinin gnlk yaamdaki sorunlar zmede
kullanlabileceine inanlmas, bu akmn ABD'de baarl olmasn salad. Frenoloji
20. yzylda da rabet grmeye devam ettiyse de bu sistemin, beynin fonksi-
yonlarnn hangi blgelerde gerekletiini bilimsel olarak tespit etmekte gvenilir bir
yntem olmad gr ar bast.
Gall'n kraniyoskopi kuramna yneltilen en gl eletiriler, Pierre Flourens'in
beyin aratrmalar sonucu ortaya kt. Beynin blmlerini sistemli bir ekilde yok
etme yntemini kullanan Flourens, kafatasnn eklinin altta yatan beyin dokusuyla
rtmediini ortaya kard. Ayrca, beyin dokusu, kafatas kemiklerinde knt ve
girintiler oluturamayacak kadar yumuakt. Flourens ve dier fizyologlar, Gall'n belli
zihinsel fonksiyonlar belli blgelerle hatal bir ekilde badatrdn kantladlar.
Ksacas kafatasnzn belli yerlerinde kntlar olduunu fark ettiyseniz bu durum si-
zin zihinsel ya da duygusal nitelikleriniz hakknda pek bir ey ifade etmez.
Gali beynin dardan haritasn karma giriiminde baarl olamad ama fikirleri
bilim adamlarna yok etme ya da klinik ve elektriksel uyarma metotlaryla beynin belli
fonksiyonlarnn tespit edilebileceini gsterdi.
Duygusal Merkezler
Zihinsel Yetenekler
Eilimler ? Yaama arzusu * Beslenme arzust
1 Ykclk
2 Ak eilimi
3 ocuk sevgisi
4 Ballk
5 Yerleik yaam eilimi
6 Savama eilimi
7 Gizlilik eilimi
8 Agzllk
9 Yapclk
Hisler Algsal
10 Tedbirlilik 22 Bireysellik
11 Onaylama eilimi 23 Gruplama
12 z-sayg 24 Byklk
13 Yardmseverlik 25 Arlk ve diren
14 Sayg 26 Renk
15 Metanet 27 Yer
16 Vicdan 28 Dzen
17 mit 29 Hesaplama
18 Hayrete dme 30 Neticelendirme
19 dealizm 31 Zaman
20 Neelilik 32 Ahenk
21 Taklit 33 Dil
ekil 3.1: Zihnin gc ve organlar
Dnsel
34 Karlatrma
35 Nedensellik
nternette Tarih
http://www.pages.britishlibrary.net/phrenology Pek ok ek kaynakla birlikte
kafatas biliminin (frenoloji) ayrntl tarihini verir.
http ://l 34.184.33.110/phreno/index.html
Pek ok ek kaynakla birlikte kafatas biliminin (frenoloji) ayrntl tan- hini verir.
Sinir Sistemi zerine Aratrmalar
Bundan sonra, insan beyninin yaps ve fonksiyonlar hakknda ok ey renildi.
Ayrca, sinir sisteminin yaps ve sinirsel aktiviteler hakknda kayda deer aratrmalar
yrtld. Hatrlayacanz gibi sinirsel aktivite- lerin vcut ierisinde nasl yayld
konusunda iki eski teori vard: Descartes tarafndan benimsenen sinir tp teorisi ve
Hartley'in titreim teorisi
18 yzyln sonlarna doru talyan aratrmac Luigi Galvani sinir akmlarnn
doasnn elektriksel olduunu ne srmt. Galvani'nin aratrmalarn devam
ettiren yeeni Giovanni Aidini oldu.
Aidini ciddi aratrmalar ovmenlikle kartrd. Aldini'nin tyler rpertici pek ok
gsterisinden birinde iki sulunun yakn zamanda koparlm kafalar kullanlm ve
kaslardan kaslml hareketler elde etmede elektriksel uyarmn etkisi vurgulanmt.
(Boakes, 1984, s.96)
Olduka hzl ve ikna edici aratrmalar devam etmi ve 19. yzyl yarlandnda
sinir akmlarnn elektriksel doas bir gerek olarak kabul edilmiti. Sinir sisteminin
temelde elektriksel sinir akmlarnn bir iletkeni olduuna ve merkezi sinir sisteminin
daha ok yn deitirici bir istasyon gibi ilev yaptna (yani sinir akmlarn ya
duyusal ya da motor sinir liflerine ynlendirdiine) inanlmt.
Bu dnce, Descartes ve Hartley'in modellerinin ardndan byk bir ilerleme
olmasna ramen, kavramsal olarak yine onlara benziyordu. Hem eski hem de yeni
bak alar kendine dnl nitelikteydi. D dnyadan birey (bir uyanc), bir duyu
organna arpar ve sinirsel bir akma yol aar, bu akm beyindeki veya merkezi sinir
sistemindeki uygun blgeye doru ilerler. Bu akma karlk olarak yeni bir akm
retilir ve organizma tarafndan verilecek cevab oluturmak iin motor sinirleri
araclyla yaylr.
Sinir akmlarnn beyindeki ve omurilikteki ak yn, Zarago niversitesi Tp
Fakltesinde anatomi profesr ve Zarago Mzesi yneticisi olan spanyol hekim
Santiago Ramony y Cajal (1852-1934) tarafndan ortaya karld. Keiflerinden tr
Berlin'de 1905 ylnda Kraliyet Bilimler Akademisinden (Royal Academy of Sciences)
Helmholtz Madalyas'n ve 1906'da Nobel dln ald. ispanyol dili o dnemin bilim
dergilerinde kullanlan bir dil deildi. Bu nedenle Ramony y Cajal bulgularm bilim
camiasyla paylamakta ok glk yaad. "Kendisinin spanyolca ile ok nceden
yaynlanm olan keiflerini ingilizce, Almanca ve Franszca dergilerde "yeni
keiflermi gibi okumaktan mutsuzluk duymu" (Padilla, 1980, s.116), hayal krkl
yaamt. Ramony y Cajal'n durumu, rabet gren ana kltr evreleri dnda
alan bilim adamlarnn karlatklar glkleri grmek asndan retici bir
rnektir.
19. yzyl boyunca ayrca, sinir sisteminin anatomik yaps da aklanmt Sinir
liflerinin gerekte sinapsislerde bir ekilde birleen ve nron (sinir hcresi) denilen
ayr yaplardan olutuu anlalmtr. Bu tr bulgular, insann maddeci ve mekanik
modeliyle uygunluk ierisindeydi. Tpk zihin gibi sinir sisteminin de birletiinde daha
karmak rnler oluturan atomistik yaplardan olutuuna inanlmt.
Mekanik Ruh
Mekanik ruh 19. yzyl felsefesine hakim olduu kadar dnemin fizyolojisine de
hakimdi ve Almanya'dan baka hibir yerde de bu derece belirgin deildi. 1840'l
yllarda, ounluu Johannes Mller'in ilk rencileri olan bir grup bilim adam Berlin
Fizik Topluluunu2 kurdu. Hepsi henz yirmili yalan sren bu bilim adamlan bir tek
nerme zerinde durdular: Canl (yaayan) maddeler de dahil olmak zere, tm
fenomenler fiziksel terimlerle aklanabilirler. Bu bilim adamlannm yapmay umduklan
ey fizyolojiyi fizikle ilikilendirmek veya ona balamakt. Hedefleri, mekanik ruh ile
uyumlu bir fizyolojiydi.
Bu bilim adamlannm drd (yaknda karlaacamz Helmholtz dahil olmak
zere) ok heyecan verici bir ekilde kutsal bir yemin ettiler. Hatta sylenceye gre
bunu kanlanyla imzaladlar. Organizmann iinde aktif olan glerin sadece ortak
fizyokimyasal gler olduunu belirttiler. Materyalizm, mekanik, empirisizm,
deneyleme ve lme; 19. yzylda fizyolojinin zn oluturdu.
Fizyolojinin ilk dnemdeki bu gelimeleri, zihnin psikolojik incelemesine ynelik
bilimsel bir yaklam destekleyen aratrma teknikleri ve ke- flenni ortaya
koymutu. Biz fizyoloji aratrmalannn dorultusunun, yeni olumakta olan psikolojiyi
nasl etkilediini ortaya koyduk. Buradaki temel nokta, felsefenin, zihne ynelik
deneysel saldnlann iini kolaylatnr- ken, fizyolojinin, zihinsel fenomenlerin altnda
yatan fizyolojik mekanizmalan deneysel olarak aratmyor olmasdr. Sonraki adm
ise deneysel metodu zihnin kendisine uygulamakt. 2 Bertin Physical Society
ingiliz empiristler bilgilerimizin tm kaynann sadece duyumlar olduunu iddia
etmilerdi. Astronom Bessel duyum ve algnn, bilimin kendi ierisindeki nemini
gstermiti. Fizyologlar duyularn yap ve grevlerini tanmlamlard. Zaman,
duyumun zihinsel ve znel deneyimleriyle, yani zihne alan kap aralgyla, deneyler
ve hesaplamalar yapma zamanyd. Bedensel aratrmalarda kullanlan teknikler,
imdi, zihni kefetmek zere gelitiriliyordu. Deneysel psikoloji balamaya hazrd.
Deneysel Psikolojinin Balangc
Drt bilim adam psikolojinin temel konusu olan zihne deneysel metotlarn ilk
uygulamalannda dorudan yer almtr: Hermann von Helmholtz, Ernst Weber,
Gustov Theodor Fechner, Wilhelm Wundt. Bu drt bilim adam da Almand, fizyoloji
alannda iyi bir eitim grmlerdi ve 19. yzyln ortalarnda bilim ve fizyolojideki
etkileyici gelimelerin farkndaydlar.
Niin Almanya?
19. yzylda zellikle ingiltere, Fransa ve Almanya bata olmak zere Bat
Avrupa'nn ou lkesinde bilimsel dnce geliiyordu. Hibir lke bilimin inceledii
ve kulland aralara ynelik zeni veya iyimserlii tekelinde bulundurmuyordu. O
halde, deneysel psikoloji neden ngiltere veya Fransa'da deil de Almanya'da
balad? Alman bilimini, yeni psikoloji iin daha bereketli ve verimli klan baz zel
nitelikleri mi vard?
Tm genellemelerde bir phe pay olduu ve kurallarn istisnalanyla sk sk
karlalabilecei gerei aklda tutulduu halde, yine de yeni psikolojinin balang
noktasnn Almanya olmas, bu lkenin lehine olan artlarn var olduu izlenimini
uyandrr. Alman dnsel tarihi bir asr boyunca deneysel bir psikoloji biliminin ortaya
kmasn kolaylatrma. Deneysel psikoloji kesin olarak kurulmu ve (Fransa ile
ngiltere'de olmasa bile) bir dereceye kadar da kendisini kabul ettirmiti. Alman mizac
dikkatli ve titiz taksonomik betimlemelere, biyoloji, zeoloji ve fizyoloji almalarnda
ihtiya duyulan snflandrmalara ok uygundu. Oysa ki, bilime tmdengelime dayal
matematiksel yaklamlar daha ok Fransa ve ngiltere'de taraf topluyordu.
Almanya'da ise alkanlk, titizlik ve gzlenebilir gereklerin dikkatlice biraraya
getirilmesi zerine vurgu yaplarak, tmevanmsal veya snflandrmac bir yaklam
uyarlanmt.
Biyoloji ve fizyoloji bilimleri, olgularndan sonularn karlabilecei byk
genellemelerin yaplmasna uygun olmad iin, biyoloji Fransa ve ngiltere'nin
bilimsel topluluklar da olduka yava kabul edilmiti. Oysa Almanya betimleme ve
snflamalara olan ilgi ve inancyla, biyolojiyi bilimler ailesini11 ierisine hemen kabul
etmiti.
Aynca Almanlar bilimi olduka geni bir anlamda yorumluyordu. Fransa ve
ngiltere'de bilim fizik ve kimyayla snrlandrlmt. (Bu bilimler niceliksel olarak ele
alnabiliyordu). Almanya'da ise bilim fonetik, filoloji, tarih, arkeoloji, estetik, mantk ve
edebi eletiri gibi alanlar da kapsyordu. Franszlar ve ngilizler bilimi, insan zihni gibi
karmak bir yapnn aratrlmasna uygulamak konusunda pheciydiler. Ayn ey
Almanlar iin sz konusu deildi, onlar byle bir nyarg olmakszn ne atlyor,
bilimsel aralan zihni kefetmek ve lmek amacyla kullanyorlard.
Almanya ayrca yeni bilimsel teknikleri renmeye ve uygulamaya ynelik byk
frsatlar salyordu. rnein bir kii aratrmac bilim adam sfatyla Almanya'da
geimini rahadkla salayabilirdi. Fakat Fransa, ingiltere veya ABD'de bu mmkn
deildi. Bunun sebebi 19. yzyln balangcnda Alman niversitelerinde yaylan
reform dalgalaryla ilgilidir.
Almanya'da dnyann baka bir yerinde bilinmeyen yeni bir niversite tr
gelimiti. Bu kurumlar akademik zgrlk ilkelerine ve aratrmaya adanmt. Ve
hem akademik zgrlk hem de aratrma imkanlan profesrlere saland gibi
rencilere de salanmt. Faklte yeleri niversitedeki derslerinde dardan bir
mdahale olmakszn ne isterlerse onu retebilmekteydiler ve kendi setikleri
herhangi bir konuyla ilgili aratrmalar yapmakta zgrdler. renciler kat bir
mfredatla snrlandrlmaklard, isteyip tercih ettikleri dersleri almakta serbestlerdi.
Byle bir niversite yaps bilimsel soruturmalarn gelimesi iin ideal bir ortam
salyordu. Profesrler, sadece ders vermekle kalmyor, ayrca olduka iyi donatlm
laboratuvarlarda rencilerin deneysel aratrmalarn ynetebiliyorlard. Baka hibir
lkede bilime ynelip bylesi bir yaklam desteklenip cesaretlendirilmemiti.
ngiltere'de sadece iki niversite vard: Oxford ve Cambridge. Bu niversiteler de
aratrmalar tevik edip kolaylatrmazlard. stelik mfredata ye- m alma alanlar
eklenmesine kar kyorlard. 1877 ylnda, Cambridge deneysel psikoloji eitimi
talebini veto etti. nk bu "insan ruhunu bir ift lee koyacak denli aalamak"
olurdu (Hearnshaw, 1987, s. 125). De-
ingiliz empiristler bilgilerimizin tm kaynann sadece duyumlar ol- dugunu iddia
etmilerdi. Astronom Bessel duyum ve algnn, bilimin kendi ierisindeki nemini
gstermiti. Fizyologlar duyularn yap ve grevlerini tanmlamlard. Zaman,
duyumun zihinsel ve znel deneyimleriyle, yani zihne alan kap aralgyla, deneyler
ve hesaplamalar yapma zamanyd. Bedensel aratrmalarda kullanlan teknikler,
imdi, zihni kefetmek zere gelitiriliyordu. Deneysel psikoloji balamaya hazrd.
Deneysel Psikolojinin Balangc
Drt bilim adam psikolojinin temel konusu olan zihne deneysel metotlann ilk
uygulamalannda dorudan yer almtr: Hermann von Helmholtz, Ernst Weber,
Gustov Theodor Fechner, Wilhelm Wundt. Bu drt bilim adam da Almand, fizyoloji
alannda iyi bir eitim grmlerdi ve 19. yzyln ortalarnda bilim ve fizyolojideki
etkileyici gelimelerin farkndaydlar.
Niin Almanya?
19. yzylda zellikle ingiltere, Fransa ve Almanya bata olmak zere Bat
Avrupa'nn ou lkesinde bilimsel dnce geliiyordu. Hibir lke bilimin inceledii
ve kulland aralara ynelik zeni veya iyimserlii tekelinde bulundurmuyordu. O
halde, deneysel psikoloji neden ingiltere veya Fransa'da deil de Almanya'da
balad? Alman bilimini, yeni psikoloji iin daha bereketli ve verimli klan baz zel
nitelikleri mi vard?
Tm genellemelerde bir phe pay olduu ve kurallarn istisnalanyla sk sk
karlalabilecei gerei aklda tutulduu halde, yine de yeni psikolojinin balang
noktasnn Almanya olmas, bu lkenin lehine olan artlarn var olduu izlenimini
uyandnr. Alman dnsel tarihi bir asr boyunca deneysel bir psikoloji biliminin ortaya
kmasn kolaylatrmtr. Deneysel psikoloji kesin olarak kurulmu ve (Fransa ile
ingiltere'de olmasa bile) bir dereceye kadar da kendisini kabul ettirmiti. Alman mizac
dikkatli ve tiz taksonomik betimlemelere, biyoloji, zeoloji ve fizyoloji almalannda
ihtiya duyulan snflandrmalara ok uygundu. Oysa ki, bilime tmdengelime dayal
matematiksel yaklamlar daha ok Fransa ve ngiltere'de taraf topluyordu.
Almanya'da ise alkanlk, titizlik ve gzlenebilir gereklerin dikkatlice biraraya
getirilmesi zerine vurgu yaplarak, tmeva- rmsal veya smflandrmac bir yaklam
uyarlanmt.
Biyoloji ve fizyoloji bilimleri, olgularndan sonularn karlabilecei byk
genellemelerin yaplmasna uygun olmad iin, biyoloji Fransa ve j n giltere'nin
bilimsel topluluklar da olduka yava kabul edilmiti. Oysa Almanya betimleme ve
snflamalara olan ilgi ve inancyla, biyolojiyi bilimler ailesinin ierisine hemen kabul
etmiti.
Aynca Almanlar bilimi olduka geni bir anlamda yorumluyordu. Fransa ve
ngiltere'de bilim fizik ve kimyayla snrlandrlmt. (Bu bilimler niceliksel olarak ele
alnabiliyordu). Almanya'da ise bilim fonetik, filoloji, tarih, arkeoloji, estetik, mantk ve
edebi eletiri gibi alanlar da kapsyordu. Franszlar ve ingilizler bilimi, insan zihni gibi
karmak bir yapnn aratnlmasna uygulamak konusunda pheciydiler. Ayn ey
Almanlar iin sz konusu deildi, onlar byle bir nyarg olmakszn ne atlyor,
bilimsel aralan zihni kefetmek ve lmek amacyla kullanyorlard.
Almanya aynca yeni bilimsel teknikleri renmeye ve uygulamaya ynelik byk
frsatlar salyordu. rnein bir kii aratrmac bilim adam sfauyla Almanya'da
geimini rahatlkla salayabilirdi. Fakat Fransa, ngiltere veya ABD'de bu mmkn
deildi. Bunun sebebi 19. yzyln balangcnda Alman niversitelerinde yaylan
reform dalgalanyla ilgilidir.
Almanya'da dnyann baka bir yerinde bilinmeyen yeni bir niversite tr
gelimiti. Bu kurumlar akademik zgrlk ilkelerine ve aratrmaya adanmt. Ve
hem akademik zgrlk hem de aratrma imkanlan profesrlere saland gibi
rencilere de salanmt. Faklte yeleri niversitedeki derslerinde dandan bir
mdahale olmakszn ne isterlerse onu retebilmekteydiler ve kendi setikleri
herhangi bir konuyla ilgili aratrmalar yapmakta zgrdler. renciler kat bir
mfredatla snrlandrlma- mlard, isteyip tercih ettikleri dersleri almakta
serbestlerdi.
Byle bir niversite yaps bilimsel soruturmalarn gelimesi iin ideal bir ortam
salyordu. Profesrler, sadece ders vermekle kalmyor, aynca olduka iyi donatlm
laboratuvarlarda rencilerin deneysel aratrmalann ynetebiliyorlard. Baka hibir
lkede bilime ynelip bylesi bir yaklam desteklenip cesaretlendirilmemiti.
ngiltere'de sadece iki niversite vard: Oxford ve Cambridge. Bu niversiteler de
aratrmalan tevik edip kolaylatrmazlard. stelik mfredata ye- alma alanlan
eklenmesine kar kyorlard. 1877 ylnda, Cambridge ^neysel psikoloji eitimi
talebini veto etti. nk bu "insan ruhunu bir ift lee koyacak denli aalamak"
olurdu (Hearnshaw, 1987, s. 125). De
neysel psikoloji Cambridge'de 20 yl kadar sonra okutulabilecek, Oxford'da 1936
ylma dek teklif bile edilemeyecekti. Darwin veya Galton'un yapt gj. bi (bkz.
6.Blm) aratrma yapabilmek kiinin kendi hesabna yapabildik, leriyle snrlyd.
Greceimiz gibi, bu da bamsz ve yksek bir gelirin olmasn gerektiriyordu. Ayn
dnemde Fransa da benzer bir durumdayd.
Birleik Devletlerin 1876 ylnda Baltimore Maryland'de John Hopkins niversitesi
kuruluncaya dek aratrmaya tahsis edilmi niversiteleri yoktu.
Alman niversitelerindeki reform havas niversitelerin sayca artmasn da
kapsyordu. Bunun anlam bilimle ilgilenenler iin daha fazla istihdam alannn
olmasyd. Byle bir pozisyona atanmak olduka zor olmasna karn iyi kazanan ve
saygdeer bir profesr olma ans Almanya'da ok daha yksekti. niversitedeki
yetenekli bir bilim adamndan, alanndaki uzmanlarca byk bir katk olarak kabul
edilecek, allm bilimsel incelemelerin tesine geebilen aratrmalar retmesi
bekleniyordu. Bunun anlam, niversitede meslek hayatna kabul edilenlerin ounun
son derece yetenekli olduu idi. Bu bilim adamlan niversite topluluuyla biraraya
geldiklerinde, alanlanna nemli katklarda bulunmalan yolundaki basky olduka
youn yayorlard.
Bu nedenle, rekabet gl ve talepler yksek olmasna ramen, dller, harcanan
abann ok stndeydi. 19. yzyl Alman biliminde sadece en mkemmeli baanld.
Sonu, yeni bir psikolojinin de dahil olduu eitli bilim dallannda bir seri atlmd. Yeni
bilimsel psikolojinin temellerinin olumasnda dorudan rol olan insanlann niversite
profesrleri olmas bir rastlant deildi.
Hermann von Helmholtz (1821-1894)
19. yzyln en byk bilim adamlarndan birisi olan Helmholtz fizik ve fizyoloji
alanlannda pek ok eser veren bir aratrmacdr. Psikoloji, Helmholtz'un bilimsel
katklarda bulunduu alanlar ierisinde nc sradadr. Fechner ve Wundt'un da
abalanyla birlikte, Helmholtz'un almalar yeni psikolojinin balamasna yardmc
olmutu.
HERMANN VON HELMHOLTZ
NC BLM
113
Helmholtz insanlann duyu organlarnn bir makine gibi ilediini varsayan mekanik
ve determinist yaklamlar zerinde durmutu. Ayrca sinir akmlarnn iletilerini
telgrafn alma sistemiyle karlatrmak gibi teknik benzetmelerden de holanrd
(Ash, 1995).
Helmholtz'un Hayat
Helmholtz, Almanya'da babasnn Gymnasium'da3 ders verdii Potsdam ehrinde
dodu. Salk durumunun hassasiyetinden dolay nceleri evde eitim grd. 17
yanda Berlin Tp Fakltesine girdi. Buradan mezun olduktan sonra orduda cerrah
olarak alacak kiilerden okul creti alnmyordu. Helmholtz bu nedenle yedi yl
orduda alt. Bu sre boyunca fizik ve matematik alanlarndaki almalarna devam
etti, birok makalesi yaymland ve enerjinin yok edilemez olduu hakknda bir rapor
hazrlad. Helmholtz bu raporla enejinin korunumu kanununu matematiksel olarak
formle etmiti. Ordudan ayrldktan sonra Knigsberg niversitesi'nde fizyoloji
profesr olarak almaya balad. Sonraki 30 ylda, Bonn ve Heidelberg'te fizyoloji
alannda, Berlin'de de fizik alannda akademik grevlerde bulundu.
Olduka enerjik bir kii olan Helmholtz birka farkl alanda eserler yaymlad.
Fizyolojik optik zerine yapt almasnda gzn retina tabakasn incelemede
kullanlan bir alet (optithalmoscope) icat etti. Devrim yaratan bu alet retina
hastalklarnn tehis ve tedavisini mmkn klmtr. Sonu olarak Helmholtz'un ad
"akademik ve kamusal dnyaya hzla yayld. Bir anda kariyer ykseliini ve dnyada
tannmay baard" (Cahan, 1993, s. 574). Henz 30 yandayd. ciltlik almas
Fizyolojik Optik4 (1856- 1866) ok etkili ve kalc oldu. Bu eser 60 yl sonra lngilizceye
tercme edildi. Akustik problemler zerine olan aratrmas 1863 ylnda,
Helmholtz'un hem kendi bulgularnn, hem de halihazrdaki literatrn tmnn
zetlendii Ses Duyumlar zerine5 isimli almasnda yaynland.
Nesnenin gz nnden kaldrdktan sonra retinada kalan hayali (sonraki
grnm), renk krl, Arapa-Farsa mzik ls, insan gznn hareketleri,
geometri aksiyomlar, buzullarn oluumu ve saman nezlesi gibi deiik pek ok konu
hakknda yazlar yazd. Sonraki yllarda Helmholtz dolayl olarak telsiz ve telgrafn
bulunmasna da katkda bulundu.
Almanya'da genleri niversite eitimine hazrlayan lise seviyesinde okul (.n.)
physiologschen Optik 0n the Sentations of Tone
Aynca ardimge,6 renk krl, Arapa-Farsa mzik lekleri, insan gznn
hareketleri, buzullarn oluumu, geometrik aksiyomlar ve saman nezlesi gibi eitli
konularda yazd. Sonraki yllarda Helmholtz, kablosuz telgraf ve radyonun icadna
dolayl yollarla katkda bulundu.
1893 sonbaharnda Chicago Dnya Fuan'n ziyaret etmek iin gittii geziden
Birleik Devletler'den dnerken gemide dt. Bir yldan daha az bir sre sonra, onu
yan bilinli ve hezeyanl bir hale srkleyen bir fel geirdi. Kans "dnceleri gerek
dnyayla hayal dnyasn kartrm ekilde, abuk sabuk konuuyor, her ey
beyninde puslu ekilde uuuyor... Sanki onun ruhu uzakta, ok uzakta, gzel ve
ideal bir dnyada, sadece bilim ve ebedi kurallar arasnda sallanyor"
(Koenigsberger'den alnt, 1965, s. 429)
Helmholtz motoru elektromanyetik bir aletle altrlyordu ve birok laboratuvar aleti
iin enerji retiyordu.
Helmholtz'un Katklar: Sinir Akmlar, Grme ve itme
Helmholtz'un psikolojiyle ilgisi sinir akmlarnn hz, grme ve duyma aratrmalan
yoluyladr. Helmholtz'un dneminden nce sinir akmnn bir anda, en azndan
llemeyecek kadar hzl yol ald dnlrd. Helmholtz bir kurbaa ayann
bal kasn ve hareket sinirini uyararak iletim hznn deneysel olarak lmn
salad. Bu ekilde sinirsel uyarmn tam
ardimge (afterimage): gerek grntnn gzden silinmesinden sonra bir seyircide
gerid kalan gerekd grntye verilen isimdir (.n.)
annn ve sonuta ortaya kan hareketin kaydedilmesi mmkn oldu. Helmholtz farkl
sinir uzunluklar ile almalar yaparken, kaslarn yaknndaki sinir uyarm ile kaslarn
tepkisi arasndaki gecikmeyi kaydetti. Ve ayn eyi kaslardan uzaktaki uyarmlar iin
de yapt. Bu lmler sinir akm iletisi iin gereken zamann, saniyede ortalama 83
metre orannda olduunu ortaya koydu.
Helmholtz ayrca bir duyu organnn uyarlmasndan, bu uyanma verilen motor
cevaba dek olan dolamn tamamn inceleyerek insan deneklerin duyum sinirlerinin
tepki zaman zerine de deneyler yapt. Bulgular, ok byk bireysel farkllklardan
baka, ayn bireyde bir denemeden tekine farkllklar olduunu ortaya koyunca
aratrmalarn durdurdu.
Helmholtz'un sinir akmlannn nakil hznn bir anlk olmadna ilikin kant,
dnce ve hareketin daha nce zannedildii gibi e zamanl olarak ortaya kmad,
llebilir bir aralkla birbirini izledii dncesini ortaya koyuyordu. Bununla birlikte
Helmholtz sinir akmlarnn sadece hzlanyla ilgilenmi, bunun psikolojik nemiyle
ilgilenmemitir. Helmholtz'un aratrmalannn psikoloji asndan nemi daha sonra,
yeni psikolojinin nemli aratrma alanlanndan birisi olan tepki-zaman deneylerini
yapmaya devam eden aratrmaclar tarafndan kabul edilmitir. Helmholtz'un
aratrmas psikolojik srelerin llebilmesinin ve zerinde deney yaplabilmesinin
mmkn olduunu gsteren ilk iaretlerden birisidir.
Helmholtz'un grme zerine yapt almalar psikoloji asndan ok byk bir
neme sahiptir. D gz kaslannn ve i gz kaslarnn gz mercei zerinde
odaklanmas mekanizmasnn aratnlmasma ek olarak, Helmholtz, orijinali 1802
ylnda Thomas Young tarafndan yaymlanan grme gc teorisini geniletmitir.
(Teori bugn Young-Helmholtz grme gc teorisi olarak bilinmektedir.)
Helmholtz'un bileik seslerin algs ve bireysel sesler, uyumun ve uyumsuzluun
doas ve iitmenin tns teorisi gibi almalan daha nem- Slz deildir. Teorilerinin
uzun vadeli etkisi modern psikoloji ders kitaplarda bir yer edinmek yoluyla kendisini
gstermitir.
Ayrca bilimsel aratrmalarn pratik veya uygulamal yararlan zerinde durdu.
Deneylerin sadece veri biriktirmek amacyla yaplmas fikrine kakyordu. Onun
grne gre, bir bilim adamnn grevi bilgi toplamak Nebu bilgi birikimini pratik
problemlere uygulamakt. Birleik Devletlerde kk salacak olan psikolojinin
ilevselcilik ekoln ele aldmzda Helm- un yaklamnn nasl gelitiini greceiz
(7. ve 8. Blm).
Yorum
Helmholtz bir psikolog olmad gibi, psikoloji problemlerini de ilgj alan ierisine
almamt. Ancak duyusal psikolojiye geni ve nemli bir bilgi birikimi oluturarak
katkda bulunmu ve yeni yeni gelimekte olan deneysel yaklamn glenerek
psikoloji problemlerine uygulanmasna yardm etmitir. Helmholtz psikolojiyi
metafizie yakn olan ayr bir disiplin olarak ele almtr. Helmholtz'un ele alma
kadar, fizyolojiyle olan balarndan dolay duyular psikolojisi fazla megul olunmayan
bir alan idi. Helmholtz psikolojinin ayr bir bilim dal olarak kurulmasyla megul ol-
mamt, ancak almalarn psikoloji asndan nemi onu bu yeni bilim dalnn
kurucular arasna sokmutur.
nternette Tarih
http ://www. gap. dcs.st-and.ac.uk/-history/math
Helmholtz'un biyografisi, resimleri ve onunla almalarna ilikin bilgiler sunar.
http://www.geocities.com/bioelectrochemistry/helmholtz.htm
Helmholtz hakknda daha fazla biyografik bilgi, fotoraf, orijinal konferanslarndan
bazlarn, bilime yapt katklarn deerini anlatr.
Ernst Weber (1795-1878)
Almanya'nn Wittenberg ehrinde doan Weber bir teoloji profesrnn oludur.
1815 ylnda Leipzig niversitesinden doktara derecesini ald ve 1817 ylndan emekli
olduu 1871 ylma dek burada anatomi ve fizyoloji dersleri verdi. Aratrmalarnda
ncelikle duyu organlarnn fizyolojisi ile ilgilendi. Zaten Weber'in en gze arpan ve
sreklilik gsteren almalan bu alandadr.
Duyu organlar hakknda daha nceden yaplan aratrmalar nerdeyse sadece grme
ve duyma duyumlanyla snrland-
ERNST WEBER
(]N C BLM
117
rlmt1- Weber bata dokunma ve kas duyumu olmak zere baka alanlarda da
aratrmalar yapt. Weber fizyolojinin deneysel metotlarn psikolojik bir doann
problemlerine uygulamadaki baarsyla gze arpan birisiydi- Dokunma duyusu
zerine yapt deneyler, psikolojinin alma konusunda nemli bir deiiklii iaret
eder. nk bylelikle psikolojinin felsefeyle olan balar henz tamamen kopmam
olsa bile en azndan nemli lde zayflatlm oldu. Weber psikolojiyi doa bilim-
lerine yakn grm ve zihnin aratrlmasnda deneysel incelemelerin yaplmasn
kolaylatrmaya almtr.
iki Nokta Eii
Weber'in yeni psikolojiye iki nemli katksndan birisi deri zerindeki iki nokta
arasndaki ince farkll kesin bir ekilde deneysel olarak belirlemesidir. Bir baka
deyile, denein iki farkl nokta duyumsadgm ilk olarak belirtmesinden nce, iki
nokta arasndaki uzakln deneysel olarak belirlenmesidir. Denein deneyde
kullanlan aleti grmesi engellenerek derisinin zerinde ka nokta (bir veya iki)
hissettiini belirtmesi istenir.
ki uyarm noktas birbirine ok yaknsa, denek olduka net bir ekilde bir nokta
duyumsadgm ifade etmitir. Pergele benzer bir alet kullanlarak iki uyarm
arasndaki uzaklk biraz daha artrlm ancak, denekler genede bir mi yoksa iki
duyum mu hissettiklerine dair kesin birey syleyememilerdir. Sonunda deneklerin
daha net iki farkl noktada uyanm hissettiklerini syleyebilecekleri bir mesafeye
ulalmtr. Bu ilem iki uyanm noktasnn ayrt edilebildii eii, iki nokta eiini
(two-point threshold) gsterir. Weber'in bu aratrmalar yeni psikolojinin balang-
cndan bugne dek ska kullanlan bir kavram, "eik" kavramn gsteren ilk
sistematik deneydir.
Weber'in ek olarak yapt aratrmalar iki nokta eiinin ayn organizmada
vcudun farkl blmlerinde deitii gibi, ayn vcut blmnde organizmadan
organizmaya deitiini de ortaya koymutur. We- berin bu bulgular aklama
abalaryla hipotezini kurduu "duyusal emberler"in (iki noktann alglanmad
alanlar) nemi azald halde, deneysel metodu nemini korumaktadr. (13.Blm'de
zihindeki bilinli dncelerin bilinli hale geldii nokta olan ve bilince atfedilen eik
damn ele alacaz.)
Ancak Farkedilebilen Farklar
Weber ikinci byk katksyla, psikolojinin ilk niceliksel yasasnn formle
edilmesini salad. Weber arlklar arasnda ayrt edilebilen en kk arlk
farklln, yani ancak fark edilebilir farklar (just noticable diff e . rence) belirlemek
istedi. Bunu yapmak iin, birisi standart tekisi karla, trma arl olmak zere iki
arlk alarak deneklerin bunlar kaldrmasn ve arlklardan hangisini daha ar
hissettiklerini bildirmelerini istedi. Arlklar arasndaki kk farklar arlklarn ayn
olduu kararma sebep olurken, bu farkn, artmas arlklar arasnda eitsizliin
olduu karanna sebep olmutu. Aratrma ilerledike Weber iki arlk arasndaki
ancak gzlenebilen farkn standart arlk iin 1:40 gibi sabit bir oran olduunu buldu.
rnein, 41 gramlk bir arlk ise standart bir 40 gramlk arlktan; 82 gramlk bir
arlkta, standart bir 80 gramlk arlktan ancak gzlenebilen farkla ayrt
edilebilmektedir.
Weber daha sonra farkl byklklerin arlklarnn ayrt edilmesinde kas
duyumlarnn payn aratrmak istedi. Deneklerin, arlklar arasndaki fark, arlklar
sadece ellerine yerletirildii zamandan ziyade, bu arlklar kaldrdklar zaman ok
daha isabetli olarak ayrt ettiklerini farketti. Arlklar kaldrlrken, hem dokunma hem
de kas duyumlar olumaktayd. Oysa arlklar ele yerletirildiinde sadece dokunma
duyumu yaanmaktayd. Arlklar aras kk farkllklar, bu arlklar ele
yerletirildiyse 1:30, kaldrldnda ise 1:40 oran ierisinde ayrt edilebildiinden
Weber ayrt etme yetisinin isel kas duyumlanndan etkilendii sonucuna ulamtr.
Bu deneylerden yola karak, Weber, ayrt edebilmenin iki arlk arasndaki
mutlak farkllna deil, her bir arln tekisine oranna (greceli farklla) bal
olduunu bulmutur. ki uyanc arasndaki ancak gzlenebilen fark, sz konusu duyu
organna gre sabit bir oranda belirtilebilir. Weber grsel aynmn da iinde yer ald
deneyler yapm ve orann kas duyumu deneylerinden daha kk olduunu
bulmutur. Buradan hareketle her bir duyu iin sabit bir ancak farkedilen farklar oran
olduunu ne srmtr.
Weber'in aratrmalan fiziksel uyanc ile onun algs arasnda tam bit uygunluk
olmadn ortaya koymutur. Tpk Helmholtz gibi Weber de fizyolojik srelerle
ilgilenmi, almalannn psikoloji asndan nemini deerlendirmemitir. Weber'in
aratrmalan beden ile ruh, uyanc ve sonuta oluan duyum arasndaki ilikiyi
inceleme yolunu ortaya koy
mutur. Kukusuz bu durum bunun nemini kavrayacak kiiler iin gerekten nemli
bir admd.
Weber'in aratrmalar kelimenin tam anlamyla deneyseldir. Weber kontroll
artlar altnda, uyarcy sistematik olarak deitirmi ve denein bu farkl etkiler
karsnda yaadn bildirdii durumlar kaydetmitir. Deneyleri geni boyutlu baka
aratrmalar tevik etmi ve sonraki fizyologlarn dikkatlerini psikolojik fenomenlerin
aratrlmasnda deneyin nem ve geerliliine odaklamalarna hizmet etmitir.
Weber'in eik lmyle ilgili almalan yeni psikoloji iin ok nemlidir. Aynca
duyumlann llebileceine dair kantlan gerekten psikolojinin tm alanlann youn
bir ekilde etkilemitir.
Gustav Theodor Fechner (1801-1887)
Fechner 70 yldan fazla sren aktif i yaamnda geni bir yelpaze oluturan bir-
birinden farkl zihinsel megalelerle ilgilenmi bir bilim adamyd. yle bir insan d-
nn ki, 7 yllk bir fizyolog, 15 yllk fiziki, 14 yllk psikofiziki, 11 yllk deneysel
estetiki 40 yllk bir filozof ve aynca 12 yl sren bir hastalkla iie. Her ne kadar
gelecek kuaklar tarafndan bir psikofiziki olarak anlmak istemese de tm bu
gayretleri ierisinde ona en byk n psikofizik zerine yapt almalar getirmitir.
Fechner'n Hayat
Fechner Almanya'nn gneydousunda kk bir kasabada dnyaya geldi. 1817
ylnda, henz 16 yandayken Leipzig nivertesinde tp okumaya balad ve
hayatnn geri kalann Leipzig'de geirdi.
Tp fakltesinden mezun olmadan nce dahi, Fechner'in hmanistik )n,
materyalizmin egemenlii altndaki kendi bilimsel eitimine kar isyann iaretlerini
tayordu. Dr. Mises takma adyla yazd tbb ve bilimi hicveden denemelerine 25 yl
devam etmitir. Bu durum kiiliinin iki y
GUSTAV THEODOR FECHNER
n arasnda bitmek bilmeyen bir atma yaad izlenimini uyandrm^- Fechner'in
bilim a yn ile metafiziki ve kuramsal yn. ilk denemesi olan "Proof that Moon
Is Made of lodine" (Ayn yottan Olutuunun lsp a . t) ile iyodu her derde deva bir ila
gibi kullanan ila merakllarn eletirmitir. Materyalistik ve atomistik bilim
yaklamlaryla ba dertteydi. Evrenin bilin bak asndan ele alnabileceini
belirten ve kendisinin "gndz bak" adn verdii grn; o dnemde hakim olan
ve bilincin kendisi de dahil olmak zere, tm evrenin cansz maddeden olutuunu
belirten "gece bak" grnn yerine geirmeye alt.
Fechner tp almalarm tamamladktan sonra, Leipzig'de fizik ve matematik
alanlarndaki ikinci kariyerine balad. (Bu sre ierisinde fizik ve kimyann Franszca
el kitaplarn Almancaya tercme etti.) 1830 ylnda bir dzineden fazla kitab tercme
etmi ve bu tercme faaliyetleri onun bir fiziki olarak tannmasnda olduka faydal
olmutur. 1824 ylnda fizik alamnda ders vermeye ve kendi aratrmalarn organize
etmeye balad. 1830'lu yllarn sonlarnda duyum sreciyle ilgilenmeye balad.
Renklendirilmi gzlklerle gnee bakp ardimge7 alrken gzleri ciddi ekilde
zarar grd.
Youn almalardan yllar sonra, 1833 ylnda profesr nvan kazand, ardndan
birka yl devam edecek olan ciddi bir depresyon yaad. Uyum gl ekti,
yediklerini hazmedemedi (hatta alk hissetmedi ve alktan lme snrna yaklat).
Ia kar allmn dnda bir duyarlk gstermeye balad. Zamann ounu
duvarlar siyaha boyanm ve karartlm bir odada, annesinin dar bir kap aralndan
kendisine okuduu kitab dinleyerek geirdi. Kronik bir bitkinlikten yaknd bu
dnemde yaama kar tm ilgisini kaybetmiti.
nceleri sadece geceleri karanlkta, daha sonra gndzleri gzlerini
bandajlayarak danda yrmeye alt. Bylelikle skntlarn ve yaad
depresyonu hafifletmeyi umuyordu. Bir katarsis ekli olarak iirler yazyor, bulmacalar
oluturuyordu. Bata mshil, elektrik oku, buhar tedavisi ve kzgn bir maddenin cilde
uygulanmasyla bir tr ok terapisi olmak zere eitli tbbi terapilere girmi, ancak
hibirinden fayda grmemiti.
Fechner'in hastal nrotik nitelikteydi, bu hastalktan sonunda ok tuhaf bir
ekilde kurtulmu olmas da bunu destekliyordu. Bir kadn arka-
7 ardimge/sonraki grnm (after-image), bir d uyarcnn ortadan kalkmasndan
sonra alglanan uyarana benzer veya kart bir imgenin gz nnde
canlanmasyla ortaya k*11 grsel bir olaydr.(.n.)
da ryasnda Fechner'e Ren arabnda ve limon suyunda marine edilmi, baharatl
i jambon hazrladn grmt. Ertesi gn kadn bu yemekten bir tabak hazrlam
ve Fechner'e getirerek yemesi iin srar etmiti. Fechner, her ne kadar gnlsz de
olsa bu yemei yemi ve yedike daha ok vemeye, hergn biraz daha ok yemeye
balamt (Ellenberger, 1970).
Durumundaki dzelme ksa sreli oldu. 6 ay sonra semptomlar, kendi akl
alndan endielenecek kadar ktleti. Bu dnemde Fechner yle yazd:
"Rahatsz edici dncelerin akm durdurmadka aklm kaybettiimi aka
hissediyorum. nemsiz meseleler beni skyor ve bunlardan kurtulmak ounlukla
saaderimi, hatta gnlerimi alyor. (Kuntze, 1892, Balance&Bringmann'dan almu,
1987, s.42)
Fechner, bir tr ura terapisi olsun diye rutin angaryalarn sorumluluunu da
zerine almak iin kendisini zorlad ancak bunu gzlerini ve zihnini kullanmamasn
gerektiren grevlerle snrl tuttu. "Sarglar ve ipler yaptm, mumlan ksalttm.... iplikleri
sardm ve mutfakta mercimek ayklamaya yardm ettim, ekmek ufaladm, ekeri toz
haline gelmesi iin ttm. Havulann ve algamlann kabuunu soydum ve
dilimledim....binlerce defa lm olmay diledim" (Kuntze'de Fechner, 1892,
Balance&Bringmann'dan alnt, 1987, s.43).
Fechner daha sonra ryasnda 77 rakamn grd. Kendi kendisini 77 gnde
iyileeceine ikna etti ve tabi ki 77 gn sonra iyileti. Kendini gayet iyi hissetmeye
balad. Depresyonu keyif ve byklk sannlanna dnt. Tann'nn kendisini
dnyann tm gizemlerini zmek zere setiini iddia etmeye balad. Bu
deneyiminin ardndan yllar sonra Sigmund Freud'u ok etkileyecek olan haz ilkesi
kavramn gelitirdi (13. Blm).
1844 ylnda resmen hasta kabul edilen Fechner'e niversiteden cz'i bir emekli
maa baland. mrnn kalan 43 ylnda bilime nemli bir katkda bulunmad ve 86
yanda lene dek ok salkl bir yallk srd.
.t] M
n
C
C
"a x
i
Ruh ve Beden: Niceliksel Bir liki
Fechner uzun saatlerini dinsel bilincini derinletirmek amacyla medi- Usyn yaparak
ve ruh meseleleriyle ilgililenerek geirirdi. Felsefeye yneldiinde tm zeka gcn
ruh ve beden arasndaki ilikiye yneltti. Ruh ve bedenin, ayn temel btnln farkl
ynleri olduuna, yani bu ikisinin ashnda ayn olduuna karar verdi. Ruh ve beden, bir
emberin kendi dy
la ilikili olmas gibi birbiriyle ilikilidir. kisi arasndaki ak fark bunlann incelenme
yollarndan kaynaklanr. Fechner'in felsefi dncelerinin doruluunu deneysel
olarak saptama giriimleri psikoloji tarihinde bir kilometre ta olmasna ramen, n
felsefesinden deil, psikofizik alanndaki almalarndan kaynaklanmtr.
Fechner, psikoloji tarihinde nemli bir gn olan 22 Ekim 1850 sabahnda
yatanda yatarken ruh ve beden arasndaki balanty yneten kanun hakknda
birdenbire bir igrye ulamt: Ruhsal duyumla maddi uyanc arasnda niceliksel
bir iliki bulunabilirdi.
Fechner uyarcnn iddetindeki artn, duyumun iddetinde bire bir arta sebep
olmayacan sylemitir. Geometrik seri uyarcy nitelendirirken, aritmetik seri
duyumu nitelendirir. rnein, zaten almakta olan bir zil sesine baka bir zil sesi daha
eklemek, alan on zilin sesine yeni bir zil sesinin eklendii durumdan daha iddetli bir
duyuma sebep olur. O halde uyanc younluunun etkileri mutlak deil, zaten varolan
duyum miktanyla ilikilidir.
Bu basit olduu kadar parlak olan keif gstermiti ki, duyum miktan (ruhsal
nitelik) uyarc miktarna (fiziksel veya maddi nitelik) baldr. Duyumdaki deiiklii
lmek iin uyarcdaki deiikliin llmesi zorunludur. Bu nedenle, zihinsel ve
madde dnyalarn niceliksel olarak birbiriyle ilikilendirmek mmkndr. Fechner,
ruh ve bedenin her birini dierine deneysel olarak ilikilendirerek, aralanndaki engeli
amtr.
Bu dnce olduka ak olmasna ramen, uygulamaya nasl aktanla- cakt?
Aratrmac hem znel hem de nesnel olan tam olarak lmeliydi: ruhsal duyum ve
fiziksel uyanc. Fiziksel uyanc younluunu lmek zor deildi ancak deneklerin bir
uyancya tepki gsterdiklerinde yaadklan bilin deneyimi olan duyum nasl
llecekti?
Fechner duyumlan lmenin iki yolu olduuna inanyordu. lk olarak bir uyanc var
m yok mu, duyumsand m duyumsanmad m bunu belirleyebiliriz. kinci olarak,
deneklerin duyumun ilk olutuu an bildirmele- riyle uyanann iddetini lebiliriz.
kinci durumda llen ey duyarlln mutlak eiidir8 (absolute threshold). Mutlak
eiin altndaki uyanc iddetinde denekler bir duyumun varln bildirmezken, bu
noktann zerindeki uyanc iddetinde denekler bir duyumdan sz etmitir.
Bu lm faydal olmasna ramen, duyumun bir tek deeriyle, yani en alt
seviyesiyle, belirlendii iin olduka kstldr. Her iki younluu birbi-
8 Fechner eik kavramn kullanan ilk kii deildir. Weber ve 19. yzyln ilk dnem
filozoflarndan Herbart'da bu kavram tartmtr (13. Blm).
riyle ilikilendirmek iin uyanc deerlerini ve sonuta oluan duyum deerlerinin tm
ranjm aka belirleyebilmek zorundayz. Fechner bunu baarabilmek iin
duyarlln farkllama eii (differential threshold) kavramn ileri srd. Farkllama
eii duyumda deiiklie sebep olacak iddet miktanndaki en kk deiikliktir.
mein bir arln iddeti, denekler deiiklii hissetmeden yani duyumdaki ancak
farkedilen fark bir- dirmeden nce, iddete ne kadar artnlmaldr?
Belli bir arln ne kadar hissedildiini (deneklerin bu arl ne iddette
hissettiini) lmek iin nesnenin arlnn fiziksel lmn kullanamayz. Fakat bu
fiziksel lm duyumun psikolojik younluunu lmede bir temel olarak
kullanabiliriz. lk olarak, deneklerin farkll ucu ucuna ayrt edebilmelerinden nce
arln younluunda ne kadar azaltlma yaplmas gerektiini leriz. kincisi,
nesnenin arln daha dk olan bu deerle deitirir, ardndan farkllama
eiinin bykln yeniden leriz. Her iki arlk deiiklii de ancak
farkedilebildiinden, Fechner bunlann znel olarak eit olduunu varsaymtr.
Bu ilemler, nesnenin denekler tarafndan zar zor hissedildii zamana dek
tekrarlanabilir. Arlktaki her azalma znel olarak her bir dier azalmaya eitse,
arln ka kere azaltlmas gerektii -ancak fark edilen farklar says- duyumun
znel byklnn nesnel bir ls olarak kullanlabilir. Bu yolla, iki duyum
arasnda bir farklln olmasna sebep olacak uyanc deerlerini lyoruz.
Fechner'e gre her bir duyu iin, uyancda duyumun younluunda gzlenebilir bir
deiiklii daima reten greli bir art vardr. Bylece, duyum (ruhsal nitelik) gibi
dsal yanc da (bedeni veya maddi nitelik) llebilir ve ikisi arasndaki iliki S=K
log R eitliiyle ifade edilebilir. Bu eitlikte S duyumun bykln, R uyancnn
bykln gsterir, K ise sabittir. liki logaritmiktir, yani bir seri aritmetik olarak
artarken dieri geometrik olarak artar.
Weber ile ayn niversitede olmasna, onunla sk sk karlamasna ve Weber bu
konu hakknda daha birka yl nce yaz yazm olmasna ramen; Fechner bu
logaritmik ilikiyi Weber'in almalan sayesinde kurduunu kabul etmemitir.
Fechner, kendi hipotezini test etmek iin bir seri deney dzenlemesinden sonraya dek
Weber'in almalann farketmediini sylemitir (Heidbreder, 1933). Ancak daha
sonra, matematiksel eklini verdii prensibin aslnda Weber'in almalannda
gsterildiini anlam ve bunu belirtmitir.
nternette Tarih
http://psychclassics.yorku.ca/Fechner/
Fechner'in Psikofiziin Elemanlar isimli kitabnn iki ksm.
Psikofiziin Metotlar
Fechner'in sezgilerinin ilk sonucu, kendisinin daha sonra psikofizik
(psychophysics) adn verecei bir aratrma programnn gelimesi oldu. (Psikofizik
kelimesi aslnda kendi kendini tanmlar: psiko-fizik, yani ruh ve madde dnyasnn
ilikisi). Fechner grsel parlaklk, dokunsal ve grsel mesafeler ve arlk kaldrma ile
ilgili klasik deneylerini yaparken bir metot gelitirmi ve psikofiziin temel
metodundan ikisini sistematik hale getirmitir. Bu metotlar bugn hal
kullanlmaktadr: Ortalama hata metodu, sabit uyanc metodu ve limitler metodu.
Fechner, dzeltme metodu olarak da bilinen ortalama hata metodunu (method of
average error) Halle niversitesinde fizyoloji profesr olan A.W. Volkman ile ibirlii
yaparak gelitirmitir. Bu metot deneklerin deiken bir uyancy, sabit standart bir
uyancyla eit alglayana dek ayarlayp, dzeltmelerine baldr. Denemeler boyunca
standart uyancyla deneklerin yerletirdii deiken uyanc arasndaki farklann
ortalama deeri gzlem hatasn gsterir. Bu metot duyu organlanmzn doru
lmn yaplmasn nleyen bir deikenlie tbi olduunu farz eder. Bu nedenle,
elde edilen pekok yaklak lmn ortalamas, doru deere en yakn tek tahmini
temsil eder. Bu teknik tepki zamann, grsel ve iitsel ayranlar ve illzyon- lann
derecesini lmede faydaldr. Bu teknik daha yaygnlatnlm ekliyle daha ok
bugnk psikoloji aratrmalanna esas tekil eder. Bizler ne zaman bir ortalama
hesaplasak, aslnda, ortalama hata metodunu kullanmaktayz.
1852 tarihinde Kari von Vierordt adl bir fizyolog tarafndan icat edilen fakat
Fechner tarafndan bir ara olarak gelitirilen sabit uyanc metodu (method of
constant stimuli) nceleri doru ve yanl durumlar metodu eklinde isimlendirilmiti.
Fechner bu metodu 67.000'den fazla karlatrmadan oluan zenli arlkl kaldrma
almas iin kulland. Bu teknikte iki sabit uyanc vardr ve ama doru yargy
ortaya karacak uyanc farklln lmektir. rnein, denekler ilk olarak 100 gr'lk
standart arl kaldnrlar ve ardndan 88, 92, 96, 104, 108 gr'lk karlatrma
arlklann kaldnrlar. Denekler ikinci arln birinciden daha hafif, daha ar veya
birinciye eit ol
duuna karar vermek zorundadr. Bu ilem her bir karlatrma iin belli sayda
yargya ulalncaya dek devam ettirilir. Daha ar arlklar iin denekler hemen
hemen daima "daha ar" yargsn ve en hafif arlklar iin de nerdeyse her zaman
"daha hafif' yargsn bildirmitir. Bu verilerden, deneklerin denemelerin %75'inde
doru bir ekilde "daha ar" dedikleri noktada, uyanc farkll (standart arla
kar karlatrma arl) belirlenir.
Fechner'n psikofizik metotlarndan ncs balangta ancak gzlenebilen
farklar metodu olarak biliniyordu, daha sonra limitler metodu (method of limits)
eklinde isimlendirildi. Bu tekniin kkenleri 1700 yllarna dek uzanmaktadr ve son
ekli 1827 ylnda C. Delezenne tarafndan verilmitir. Grdmz gibi Weber de
ancak gzlenebilen farklar metodunu kullanmtr ancak bu metot Fechner tarafndan
resmen s ve grme duyumlar almalaryla ilgili olarak gelitirilmitir. Bu metot
arlklar gibi iki uyarcnn deneklere sunulmasn ve uyarclardan birisinin, denekler
bir farkllk hissedene dek, artrlmasn veya azaltlmasn ierir. Fechner deien
uyarcya, bir seferinde standart uyancdan aka ok daha yksek bir iddette; teki
seferinde ise bariz bir ekilde dk iddette balamay nermitir. Birka
denemeden elde edilen verilerin ve ancak gzlenebilen farklann ortalamas,
farkllama eiini belirtmek zere alnr.
Kendi Szleriyle:
Psikofiziin eleri (1860)'nden
Psikofizik zerine Orijinal Kaynak Metin
Gustav Fechner
Psikofizik, vcut ile ruhun ya da daha genel konumak gerekirse maddi ve
zihinsel, fiziksel ve psikolojik dnyalarn ilevsel olarak birbirine bal olduunu
ngren bir kuram olarak anlalmaldr.
ebak yntemiyle kavranan veya ortaya konulan malzemeyi zihinsel, psikolojik
veya ruha dair diye nitelendirirken d gzlemle kavranan veya ortaya konulan
malzemeyi de bedensel, fiziksel ya da maddi olarak nitelendiririz. Bu nitelendirmeler
psikofiziin ilgi alanna giren, grnen dnyadaki ilikiler iin geerlidir. ebak ve
d gzlem, varoluu grnr klan faaliyetleri dile getiren gnlk dildeki anlamlaryla
alglanmaldr.
Her durumda, psikofiziin btn tartma ve aratrmalar, iebak yntemiyle
dorudan alglanabilen veya d gzlemle takip edilebilen maddi ve zihinsel
dnyalardaki grnen olgulara, ya da grnten karlan olgusal
likilere, kategorilere, armlara, karmlara veya kanunlara dayanmaktadr.
Ksacas, psikofizyoloji fizik ve kimyayla ilikisi asndan fiziksel; deneysel psikoloji
ile ilikisi asndan psikolojiktir. Beden ve ruhun doasn, hibir ekilde, olgularn
tesine geecek ekilde metafizik anlamda ele almaz.
Genellikle, psikolojiyi fiziksel olann ayrlmaz bir ilevi, fiziksel unsurlar da
psikolojinin ayrlmaz bir ilevi olarak grrz. Her iki unsurun arasnda yle dzenli ve
kurall bir iliki vardr ki birinin mevcudiyetini veya deiimini dierinden karmak
mmkndr.
Beden ve zihin arasndaki ilevsel bir ilikinin varl inkar edilmez. te yandan, bu
ilikinin nedenleri, yorumu ve kapsam zerine tartmalar devam etmektedir.
Psikofizik, (grnten ok z ilgilendiren) metafizik meselelerden bamsz
olarak beden ve zihnin eitli grnmlerim mmkn olduu kadar kesin bir ekilde
belirlemeye alr.
Maddi ve zihinsel dnyada nicelik-nitelik, uzaklk-yaknlk asndan birbiriyle
ilikili eyler nelerdir? E veya zt ynlerdeki deiimlerini idare eden kurallar
nelerdir? ite bunlar, psikofiziin ynelttii ve net cevaplar arad sorulardr.
Baka bir deyile, eyalarn i ve d bakla grnlerinde birbirlerine ait olan
unsurlar ve deiimlerini ynlendiren kurallar nelerdir?
Beden ve zihni birletiren bir iliki olduu srece bu ilikiyi gzlemleyebilir ve tek
tarafl olarak ele alabiliriz. Bu ilikiyi x ve y deikenleri arasndaki bir denklem gibi
dnp her bir deikeni dierinin ilevi olarak grebilir, her birinin dierindeki
deiikliklere bal olarak ekillendiini tespit edebiliriz. Psikofiziin, zihni bedene
bal olarak dnmesinin nedeni, sadece fiziksel unsurun dorudan llebilir
olmas, psikolojik olann ise fiziksel unsura bal olarak deerlendirilebilmesidir.
Psikofizik doas gerei, psikolojik unsurlarn bedenin dtan grnen blmleriyle
veya isel ilevleriyle ilikisini konu almasna bal olarak d ve i blmlere
ayrlabilir.
Psikofizige deneysel kant, anlk deneyimleri gzlemleyebilen d psi- kofizikten
gelebilir. Bu nedenle k noktamz d psikofizik olacaktr. Ote yandan, bedenin d
dnyas zihinle sadece badenin i dnyasnn yoluyla balant kurabildiinden, i
psikofizik daimi olarak dikkate alnmad srece d psikofizik geliemez.
smini psikoloji ve fizikten alan psikofizik, bir yandan psikolojiye dayanmak
zorundadr, te yandan da psikolojiye matematiksel bir temel sa
lar D psikofizik, fizikten metodoloji ve yardm alr; i psikofizik ise daha ok fizyoloji
ve anatomiye, zellikle de sinir sistemine eilim gsterir. Bu bilim dalnda almak
iin temel bir sinir sistemi bilgisi gereklidir.
Duyum, uyanya baldr; daha gl bir duyum iin daha gl bir uyar gerekir.
Uyan ise sadece bedenin iinde gerekleen srelerin araclyla duyuma neden
olur. Duyum ve uyan arasnda kurall ilikiler bulunduuna gre, uyan ve i fiziksel
faaliyet arasnda da bedensel srelerin etkileimini dzenleyen kurallara paralel bir
kurall iliki olacaktr. Bu da i fiziksel faaliyetlerin doas zerine genel sonulara
varmamzda temel tekil edecektir.
D psikofizik alannda dorulanabilir olan bu kurall ilikiler, i psikofizik alannda
da nemlidir. Bu ilikilere dayanlarak fiziksel lmlerden, ilgin ve nemli tezlerimizi
dayandrabilecegimiz psikolojik lmler karlabilir.
Yorum
Fechner aratrmalanm yedi yl srdrm ve bunlann bir blmn ilk defa iki
ksa bildiri halinde 1858 ve 1859 yllannda yaymlamtr. almalannn resm ve
tam bir aklamas 1860 ylnda kesin bilimlerin orijinal bir kitab olan Psikofiziin
Elemanlarnda9 kt. Bu kitap psikoloji biliminin geliimine en gze arpan, orijinal
katklardan birisi olarak dnld.
Fechner'in felsefeyi kesin bilimler ierisinde bulma abalan baanszlkla
sonuland ve aratrma bulgular daha sonraki eletirilere kar koyamad. Fakat, o
zamanda, Fechner'in uyarc younluuyla duyum arasndaki niceliksel ilikiye dair
beyanlarnn Galileo'nin kaldra kanunu ve yerekimi kanunu keifleriyle mukayese
edilebilir olduu dnld. Fechner in abalar elle tutulamayan ruhun (zihnin)
llmesini mmkn klmt ki, bu gerekten olaanst bir atlmd.
19. yzyln balarnda, Alman filozof Immanuel Kant psikolojinin asla bir bilim
haline gelemeyeceini nk psikolojik fenomenlerin ve srelerin llemeyeceini
ve zerlerinde deneyler yaplamayacan vurgulamt Fechner'in almalarndan
tr bu iddia daha fazla ciddiye alnmad, ^lhelm VVundt'un deneysel psikolojinin
planlann tasarlamasnda Fechner in psikofizyoloji aratrmalarnn etkisi ok
byktr. Daha nemlisi, Fechner in metotlanmn, onun dahi hayal edemeyecei
kadar geni pskolo-
Elemente der Psychophysc
ji problemlerine uygulanabilirlii ispat edilmitir. Bu metotlar sadece kk
deiikliklerle bugn dahi psikoloji aratrmalarnda kullanlmaktadr. Fechner
psikolojiye her disiplinin bir bilim olmak iin sahip olmay umduu zellikleri, kesin ve
dzenli lm tekniklerini kazandrd.
Weber'in almalar Fechner'in almalarndan nce gerekletii halde, dller
Fechner'e yadrld. Fechner, Weber'in almalarn kullanm ve onlar takviye
etmi gibi grnebilir, fakat aslnda onun yapt Weber'in almalarn
geniletmekten ok daha fazlasdr. Weber'in amalan snrlyd, ancak gzlenebilen
farklar zerinde alan bir fizyologdu ve almalannn byk nemi gznden
kamt. Weber "olaylarla dolu" bir adam olarak anlrken Fechner "olaylan yapan"
bir adamd (Watson, 1978). Fechner, fiziksel ve ruhsal dnyalar arasndaki ilikinin
metamatiksel ifadesini arad. Psikolojiyi kesin bir bilim yapmak iin, Weber'in ilk
almalannm anlam ve sonulannn tannp, uygulanabilmesinden nce; Fechner'in
duyumlann llmesine ve bunlann uyanc lmleriyle ilikilendi- rilmesine dair
parlak ve bamsz sezgileri gerekliydi.
Resmi Psikolojinin Kuruluu
19. yzyln ortalanndan sonra, doa bilimlerinin metotlan saf zihinsel fenomenleri
aratrmak iin kullanlmt. Teknikler gelitirilmi, cihazlar tasarlanm, nemli
kitaplar yazlm ve yaygn bir ilgi uyanmt. ngiliz empiristler ve astronomiyle ilgili
almalar'duyulann nemini vurguluyor, Alman bilim adamlan duyulann nasl
altn anlatyorlard. Zamann pozitivistik ruhu bu iki dnce izgisinin birbirine
yaklamasn desteklemiti. Bununla beraber, hl bu iki dnceyi biraraya
getirecek, baka bir deyile, yeni bilimi "kuracak" birisinin eksiklii sz konusuydu.
te beklenen bu son dokunu Wilhelm Wundt'tan geldi.
Bessel'in almalarnn yeni psikoloji iin nemi neydi? Bu almalar Locke'un,
Berkeley'in ve dier empirist filozoflarn almalaryla ne ekilde balantlyd?
Fizyolojideki ilk dnem gelimeler insan doasnn mekanik imgeye benzetilmesini ne
ekilde destekledi? Beyin ilevleri haritasnn gelitirilmesi metotlarn tartnz.
Gall'n kafatas muayenesi metodunu ve bundan tremi olan yaygn hareketleri
tanmlaynz. Bu yntemler ne ekilde gzden dt? Berlin Fizik Topluluunun nihai
amac ne idi? Fizyolojideki gelimeler, yeni psikolojiyi oluturacak ekilde Britanyal
empiristlerle nasl bir araya geldi?
Deneysel psikoloji niin baka bir yerde deil de, Almanya'da dodu? Helmholtz'un
sinir akmnn hz zerine yap aratrmalarn nemi nedir? Weber'in iki nokta eii
ve ancak fark edilebilir farklar aratrmasn anlatn. Bu dncelerin psikoloji iin
nemi nedir? Fechner'in 22 Ekim 1850'de birdenbire kavrad ey neydi? Fechner
duyumlar nasl lt? S = K log R eitliinde gsterilen, uyarcnn iddeti ve
duyumun iddeti arasndaki iliki nedir?
Fechner hangi psikofiziksel metotlar kulland? Psikofizik psikolojinin geliimini nasl
etkiledi?
Sizce deneysel psikoloji Fechner'in almalan olmakszn geliebilir miydi? Peki,
Weber'in almalan olmadan? Niin? sel psikofizik ve dsal psikofizik arasndaki
farklar nelerdir? Fechner hangisi zerinde younlamaya alt? Niin?
nerilen Okumalar
Boring, E.G. (1961), Fechner: Inadvertent founder of psychophysics. Psychometrika,
26 3-8, Fechner'in hayatm inceler ve almalarnn deneysel psikolojinin geliimi
a- sndan nemini deerlendirir.
Cahan, D. (Ed.). (1993), Hermann von Helmholtz and the foundations of the
nineteenth- century science, Berkeley: California niversitesi Basm.
Helmholtz'un 1853 ve 1892 yllan arasnda verdii popler konuma ve
konferanslan sunar ve deerlendirir. Bunlar bilimsel aratrmann amacn ve
yapsn, bilimsel ilerlemelerin sosyal artlanm ve bilimin toplum zerindeki
etkilerini kapsar.
Dobson, V., & Bruce, D. (1972), The German university and the development of expe-
rimental psychology, Journal of the History of the Behavioral Sciences, 8,
204-207. Yeni psikolojinin geliiminde bir n koul olarak Alman
niversitelerindeki akademik zgrl anlatr.
Marshall, M. E. (1969), Gustav Fechner, Dr. Mises and the comparative anatomy of
an- gels, Journal of the History of the Behavioral Sciences, 5, 39-58. Fechner'in
"Dr. Mises" adyla yazd makalelerim inceler ve Fechner'in evrenin gece ve
gndz grlerini analiz eder.
Turner. R. S. (1977). Hermann von Helmholtz and the empiricisit vision. Journal of the
History of the Behavioral Sciences, 13, 48-58. Helmholtz'un felsefi dncelerinin
program aratrmalan zerindeki gl etkilerini ele alr.
Drdnc Blm
Yeni Psikoloji
Modern Psikolojinin Kurucu Babas
Wilhelm Wundt formal ve akademik bir bilim olarak psikolojinin kurucusudur. lk
laboratuar kurdu, ilk dergiyi yayna hazrlad ve bir bilim olarak deneysel psikolojiye
balad. Aratrd alanlar -duyum ve alg, dikkat, duygu, tepki ve arm- ders
kitaplarnda yazla gelen temel blmler oldular. Wundt'tan sonraki psikoloji tarihinin
ou onun psikoloji grne kar olmasna ramen, bu durum bir kurucu olarak
onun baarlarn ve nemini azaltmad.'
Psikolojiyi kurmu olma onuru niin Fechner'a deil de, Wundt'a nasip oldu?
Fechner'in Psikofiziin Elemanlar kitab 1860 ylnda basld. Yani Wundt'un
psikolojiyi kurmaya ynelik ilk admlarndan yaklak 15 yl ence. Wundt, Fechner'in
almasnn deneysel psikolojideki "ilk zaferi" Eelediini yazmtr (Wundt, 1888, s.
471). Fechner ldnde yazla- n' cenazesinde kendisine vgler yadran Wundt'a
kald. Ayrca, ûndt'un taraftan olan E. B. Titchener, Fechner'dan deneysel
psikolojinin bat>ast olarak bahsetmitir (Benjamin, Bryant, Campbell, Luttrell, & Holtz,
^97). Tarihiler Fechner'in nemi zerinde fikir birliindedir, hatta baz- '3n êchner'n
almalan olmasayd psikoloji meydana gelebilir miydi, bu
nu sorgulamtr. O halde tarihiler Fechner' niin psikolojiyi kuran kii olmakla
onurlandrmad?
Bu sorunun cevab bir dnce ekol kurma srecinin niteliinde yatmaktadr.
Kurma kastl ve maksatl bir davrantr. Hayranlk uyandracak nitelikteki bilimsel
katklar iin gerekli olandan daha farkl kiisel yetenekler ve zellikler gerektirir.
Kurma nceki bilgilerin btnletirilmesini, yaynlanmasn ve yeni bir ekilde
organize edilmi materyallerin tesisini gerektirir. Bir psikoloji tarihisi diyor ki:
Temel dnceler her eyiyle doduunda kimi destekleyiciler bunlan ele alr,
organize eder, gerekli baka eyleri ekler yaynlar, evreye duyurur, bunlar
zerinde srarla durur, ksaca bir ekol "kurar" (Boring, 1950, s. 194).
Wundt'un modem psikolojiyi kurmaya dnk katklar, esiz bilimsel keiflerinden
tr deil, sistematik deneye verdii gl destek sebebiyledir. Bu nedenle kurma
(founding) icat etmekten (originate) olduka farkldr (bu farkllktan aa grme kast
edilmemi olsa bile). Kurucularn ve icat edenlerin her ikisi de bir bilimin olumasnda
ok nemlidir, tpk bir evin ina edilmesinde hem mimarn hem de inaatnn
vazgeilmez olmas gibi.
Zihindeki bu ayrmdan sonra Fechner'in niin psikolojinin kurucusu olarak
tanmlanmadn anlayabiliriz. Basite ifade etmek gerekirse, Fechner yeni bir bilimi
temellendirmeye almyordu. Onun amac zihin ve madde dnyas arasndaki ilikiyi
anlamakt. Bilimsel bir temeli olan, birletirilmi ruh ve beden kavramlarnn
anlatmaya abalyordu. Fechner "bir kurucudan ziyade bir mjdeciydi, eer hemen
ardndan kurumsal tabanl bir hareket oluturul- masayd, hi kimse onun
psikofizikteki yeni usulnn deneysel psikoloji disiplinini gelitirdii syleyemez"
(Ben-David ve Collins, 1966, s. 455).
Oysa Wundt bilinli bir ekilde yeni bir bilim kurma amacyla yola kmt.
Fizyolojik Psikolojinin Temelleri (Pinciples of Physiological Psychology) (1873-1874)
isimli kitabnn ilk basksnn nsznde yle yazmt: "Burada kamuoyuna
sunduum alma, yeni bir bilim alannn snrlarn izme giriimidir." Wundt'un
amac psikolojiyi bamsz bir bilim olarak ykseltmekti. Ancak tekrar etmek gerekir ki,
Wundt psikolojiyi kuran kii olarak ele alnsa da, psikolojiyi meydana getirmi deildir.
Gryoruz ki psikoloji olduka uzun ve yaratc abalardan ortaya kmtr.
19. yzyln son yansnda Zeitgeist, zihin problemlerine deneysel metodolojinin
uygulanmasna hazrd. Wundt gelimekte olann etkin bir temsilcisi, kanlmaz
olann yetenekli bir giriimcisiydi.
WILHELM VVl/NDT
Wilhelm Wundt (1832-1920)
Wundt'un Hayat
Wundt Almanya'nn kk bir kasabasnda dodu ve hayatnn ilk yllarn youn
bir yalnzlk duygusu ierisinde yaad. Okulda dk notlar ald ve tipik bir "evin tek
ocuu" hayatn yaad (abisi yatl bir okuldayd). Yat olan tek arkada iyi huylu
fakat g bel konuabilen zihinsel zrl bir ocuktu.
Wundt'un babas bir papazd. Anne babas olduka en akrak ve sosyal
olmalarna karn Wundt'un babasyla ilgili ilk hatralan pek ho deildi. Wundt 80
yalarndayken ok canl bir biimde, babasn izlemeye alrken merdivenlerden
nasl dtn hatrlyordu. Ayrca babasnn onu birgn okuldayken ziyaret ettii ve
retmenine dikkatini yneltmedii iin tokatlad da hatralar arasndayd.
kinci snfn balangcnda Wundt'un eitimini babasnn asistan olan gen bir
mahalle papaz stlendi. Wundt bu gence ebeveynine olan duygusal ballndan
ok daha gl bir ballk hissetti. Mahalle papaz baka bir kasabaya
gnderildiinde Wundt alt st oldu. Bunun zerine bu gen mahalle papazyla birlikte
yaamasna izin verildi. Ve 13 yama dek onunla kald.
Wundt'un ailesinde, hakikaten her disiplinde tannm insanlar ve gl bir
akademik gelenek vard. Sylenen oydu ki, "Hakikaten Almanya'daki hibir aile
aacnda Wundt'un ailesindeki kadar zihinsel olarak aktif ve retici bireyler yoktur"
(Bringmann, Balance, Evans, 1975, s. 288). Ne yazk ki, bu etkili aile gelenei gen
Wundt tarafndan srdrlemeyecee benziyordu.
Wundt vaktinin ounu ders almaktan ok hayal kurarak geiriyordu ve
Gymnasium'un ilk senesinde snfta kald. Snf arkadalaryla iyi ge- | inemiyor,
retmenlerden birisi tarafndan sklkla tokatlanrken dierleri i ^rafndan alaya
alnyordu. Bir seferinde dayanamayarak okuldan kat. Bu |durun hi de mit verici bir
balang deildi.
Wunch yava yava hayallerini kontrol altna almay rendi, hatta olduka popler
birisi oldu. Okul hayatndan hibir zaman holanmam ol
*M
n
masna ramen, zihinsel ilgilerini ve kabiliyetlerini gelitirdi. 19 yanda okuldan
mezun olduunda niversiteye hazrd.
Wundt hayatn kazanrken ayn zamanda da bilim zerine almak amacyla
doktor olmaya karar verdi. Tedaviye ynelik almalar Wundt'u bir yln Tbingen
niversitesinde geirmesine sebep oldu. Sonraki buuk yln anotomi, fizyoloji,
ila ve kimya okuduu Heidelberg'te geirdi ve burada kimya alannda nl olan
Robert Bunsen'den ok etkilendi. Yava yava tp eitiminin kendisine gre
olmadn anlad ve fizyolojiye yneldi.
Berlin'de byk fizloyog Johannes Mller ile geen bir smestirlik almadan
sonra Wundt 1855 ylnda doktorasn yapmak iin Heidelberg'e dnd. Fizyoloji
alannda Heidelberg'te 1852'den 1864'e dek srecek doentlik dnemi balad. 1858
ylnda Helmholtz'un asistan olarak atand. Fakat yeni rencileri laboratuvann
esaslarna altrma ii ona skc geldi ve bu rutinden birka yl sonra vazgeti. 1864
ylnda yardmc profosr oldu ve 1874 ylna dek Heidelberg'te kald.
Heidelberg'te fizyoloji aratrmalar yapt srada, bamsz ve deneysel bir bilim
olarak psikoloji fikri Wundt'un zihninde canlanmaya balamt. Yeni bir bilim olarak
psikolojiyle ilgili ilk dnceleri Duyusal Alglama Teorisine Katklar1 balkl kitabnda
yer ald. Bu kitabn eitli ksmlar 1858 ve 1862 yllar arasnda basld. Wundt bu
kitabnda evindeki donanmsz laboratuvannda yapt orijinal deneylerini
anlatmann yan sra, yeni psikolojinin metotlarna ilikin grlerine de yer vermiti.
Wundt ilk kez deneysel psikoloji'yi ele ald. Fechener'in Elementler (1860) adl
kitabyla Wundt'un bu almas ounlukla yeni bilimin literatr alanndaki douu
olarak dnld.
Beitrage'yi 1863 ylnda ondan daha nemli baka bir kitap izledi: nsan ve Hayvan
Zihinleri zerine Dersler2. Kitabn ilk basksndan yaklak 30 yl sonra ngilizce
tercmesiyle revizyondan geirilmesi ve Wundt'un 1920'deki lmne dek yeni
basklarnn yaplmas bu kitabn neminin bir iaretidir. Kitap birka yl boyunca
deneysel psikologlarn dikkatini eken pek ok problemi tartyordu.
Wundt 1867 ylnda, Heidelberg'te fizyolojik psikoloji dersi vermeye balad. Bu,
Wundt'un byle bir dersi ilk kez resmi bir ekilde sunuuydu. Heidelberg'teki bu
almann dnda sk sk psikoloji tarihinin en nemli kitab eklinde anlan Fizyolojik
Psikolojinin lkeleri3 1873 ve 1874 yllann-
* Beitrage zur Theorie der Sinneswahmehmung.
2 Vorlesugen ber de Menschen-und Thierseele.
3 Grundzge der physiologischen Psychologie.
da iki blm halinde basld. Kitabn 37 yl ierisinde, sonuncusu 1911 ylnda olmak
zere alt basks yapld. Kukusuz, Wundt'un ahaseri olan bu kitap psikolojinin
kendine zg problemleri ve deneyleme metotlaryla, bir laboratuar bilimi olarak
resmen kurulmasn salamtr. Uzun yllar Orundzge'nin mtakip basklan
deneysel psikologlara bir bilgi deposu ve yeni psikolojinin ykseliinin bir tutana
olarak hizmet etti. Bu hizmet Wundt'un kitabn nsznde belirttii "yeni bir bilim
alannn iaret edilmesi" giriiminin amacyd. Kitabn kulland fizyolojik psikoloji
bal yanltc olabilir. 19.yzyln ortalannda "fizyolojik" kelimesi Almancada "de-
neysel" kelimesinin eanlamls olarak kullanlyordu. Bu nedenle, Wundt bugn
bildiimiz fizyolojik psikolojiyi deil, deneysel psikolojiyi yazp retiyordu
(Blumenthal, 1980).
Leipzig Yllar
Wundt, 1875 ylnda, 45 yl boyunca olaanst bir alma sergileyecei
Leipzig'de felsefe profsr olunca kariyerinin en uzun ve en nemli dnemi balam
oldu. Leipzig'e gelmesinden ksa bir sre sonra kendi laboratuvann at ve 1881
ylnda yeni bilimin ve yeni laboratuvarm resmi bir haber organ olan Felsefe
almalar4 dergisini kmaya balad. Aslnda dergiye Psikoloji almalar adn
vermek niyetindeydi ancak anlalan bu isimde baka bir derginin olmas (bu dergi
ruh, parapsikoloji, giz ve byden bahsediyor olmasna ramen) Wundt'un kendi
dergisinin ismini hemen deitirmesine sebep oldu (Bringmann, Bringmam Ungerer,
1980). Bununla birlikte, Wundt 1906 ylnda dergisinin adn Psikoloji almalar
eklinde deitirdi. Wundt'un el kitaplan, laboratuvan ve bilimsel dergisiyle, yeni
psikoloji hale yola girmeye balamt.
Wundt'un yaylan n ve laboratuvan pek ok renciyi onunla birlikte almak
zere Leipzig'e ekiyordu. Bu renciler arasnda daha sonra psikolojiye nemli
katklarda bulunacak olan pek ok kii vard. Bunlar arasnda yer alan birka
Amerikal'nm ou lkelerine dndklerinde kendi laboratuvarlann atlar. Bu
laboratuvar 19. yzyln son dnemlerinde gelitirilen pekok laboratuvara model
tekil etti. Leipzig'de toplanan bu renciler, en azndan balangta, belli bir gr
as ve ama etrafnda birleerek psikolojideki dnce ekollerinin oluumuna
katkda bulundular.
Philosophische Studien.
VVundt'un Leipzig'deki dersleri ok poplerdi ve geni bir katlma sahipti. Bir
keresinde, bir snfta 600'den fazla renci vard. Wundt'un snf ynetimi Titchener
tarafndan u ekilde anlatlmtr:
NVundt tam saatinde snf kapsnda belirir, dakiklik esastr. Tamamen siyahlar
giyinmitir ve kk bir deste ders notu tamaktadr. Krsnn yan tarafndaki ara
yolu acemi ayak srtmeleriyle takrdatr ve sanki tabanlar tahtadan- m gibi bir ses
karr. Krsnn zerinde uzun bir sra vardr. Bu srann zerinde gsteriler (demo)
yaplr. Birka mimii vardr -iaret parman alnndan geirir, tebeirini yeniden
dzeltir- sonra dinleyicilerine yzn dner ve dirseklerini kitap destesinin zerine
yerletirir. Sesi nceleri zayftr, sonra g ve vurgu kazanr. Ellerini ve kollarm
gizemli bir ekilde anlatuklanm tasvir edercesine yukar ve aa doru hareket
ettirerek, iaret ederek ve sallayarak konuur. Ba ve vcudu dimdiktir, sadece elleri
ileriye ve geriye doru hareket eder. Nadiren, yazlm notlanna bavurur. Saat dersin
bitimini vurduunda anlatmn durdurur, bir an ban eer ve ayn takrtlar ierisinde,
geldii gibi gider (Miller Buckhout, 1973, s.29).
Wundt her bir yeni yksek lisans renci grubunun ilk konferansna bir aratrma
listesiyle gelirdi. rencileri devlerini al usullerini yle hatrlarlar:
Wundt'un elinde aratrma konularn ieren bir liste bulunurdu ve bizi ayakta duru
sramza gre alr; oturmamz konusunda hibir ey sylemez, konu balklarm ve
saatleri ayarlard. niversite tarafndan verilecek bilimsel dereceye aday olanlarn
mmkn olan en fazlasna araurmann 23 konusunu dev olarak hazrlamalarn
isterdi (Baldwin, 1980, ss.283, 306).
Wundt aratrmaya ok dikkatlice nezaret eder ve tezin tamamlanmasyla ilgili
mutlak red veya kabul gcn elinde tutard. Alman bilimsel dogmatizm ruhu Leipzig
laboratuvarnda g kazanmtr.
Wundt zel yaantsnda sessiz ve alakgnllyd, gnleri dikkatlice dzenlemi
bir rutini takip etmekle geiyordu.5 Sabahlan bir kitap veya makale zerinde alr,
renci tezlerini okur ve dergisini yayma hazrlard. leden sonralar laboratuvar
ziyaret eder veya snavlarda hazr bulunurdu. Carttell, Wundt"un laboratuvar
ziyaretlerinin 5 ile 10 dakika aras srdne dikkat ekmitir. Grnen o ki, Wundt
labarotuvar aratrmalanna olan
5 Mrs. Wundt'un gnl 1970'lerde bulunmutur. Bu gnlk VVundt'un zel hayat
hakknda pek ok yeni bilgiyi gn na kard gibi, sonradan kefedilen tarih
verilerine de rnek olarak gsterilebilir.
byk gvenine ramen, "kendisi bir laboratuvar alan deildi" (1928, s. 545).
Wundt, daha sonra yry yaparken daima leden sonra 14'te balayan dersi
hakknda dnrd. Olduka disiplinli bilim yaants gz nne alndnda belki de
onun pek ok akamn mzie, politik faaliyetlere, en azndan genlik yllarnda
renci sorunlarna ve ii haklarna ayrdn renmek artc olabilir. Wundt'un
ailesi yksek gelirden holanan, hizmetiler tutan ve sk sk elenceler dzenleyen
insanlard.
Kltrel Psikoloji
Bir laboratuvar ve derginin kurulmasyla saysz aratrma bir dzen altna alnm
oldu ve 1890-1891 yllarnda Wundt o byk enerjisini felsefeye yneltti. Etik, mantk
ve sistematik felsefe zerine yazlar yazd. Fizyolojik Psikolojinin ilkeleri hitabnn
ikinci basksn 1880'de, nc basksn 1887'de yapt.
Wundt'un yeteneini odaklatrd baka bir alan olan kltrel psikolojinin ana
hatlar Beitrage'de 1862 ylnda yazld. 19. yzyln sonlarna doru Wundt tekrar bu
projeye dnd ve 1900-1920 yllar arasnda baslan on ciltlik Halk Psikolojisi6 ile son
eklini verdi. Halk psikolojisi veya kltrel psikoloji dilde, sanatta, efsanelerde,
gelenek ve greneklerde, kanunlarda ve ahlakta kendisini gsteren zihinsel geliimin
eitli aamalarnn aratrlmasn kendisine konu edinir. Bu almann psikoloji
asndan nemi daha ok ieriiyle ilgilidir. alma, yeni bir bilim olan psikolojinin
ikiye blnmesine yardm etmitir: deneysel ve sosyal psikoloji. NVundt'a gre duyum
ve alg gibi daha basit zihinsel ilevler laboratuvar almalaryla incelenebilir ve
incelenmelidir. Oysa daha yksek yapl zihinsel srelerin deneyler yoluyla
aratrlmas mmkn deildir. nk bu zihinsel sreler dil alkanlklar ve kltrel
eitimin dier ynleri tarafndan belirlenmitir.7 Bu nedenle Wundt'a gre yksek
dzeyli dnme sreleri ancak sosyoloji, antropoloji ve sosyal psikolojinin deneysel
olmayan yaklamlaryla etkili bir ekilde incelenebilir. Sosyal glerin yksek dzeyli
karmak zihinsel srelerin geliiminde byk rol oynadklar iddias hem doru hem
de ok nemlidir. Fakat Wundt'un ulat yksek dzey-
Vlkerpsychologie.
7 Wundt'un Vlkerpsychologie isimli eserinde dil zerinde younlamas
psikolinguistik- teki ada aratrmalarn bir habercisi olarak grlebilir.
Wundt un Leipzig'deki dersleri ok poplerdi ve geni bir katlma sahipti. Bir
keresinde, bir snfta 600'den fazla renci vard. Wundt'un snf ynetimi Titchener
tarafndan u ekilde anlatlmtr:
Wundt tam saatinde snf kapsnda belirir, dakiklik esastr. Tamamen siyahlar
giyinmitir ve kk bir deste ders notu tamaktadr. Krsnn yan tarafndaki ara
yolu acemi ayak srtmeleriyle takrdatr ve sanki tabanlar tahtadan- m gibi bir ses
karr. Krsnn zerinde uzun bir sra vardr. Bu srann zerinde gsteriler (demo)
yaplr. Birka mimii vardr -iaret parman alnndan geirir, tebeirini yeniden
dzeltir- sonra dinleyicilerine yzn dner ve dirseklerini kitap destesinin zerine
yerletirir. Sesi nceleri zayftr, sonra g ve vurgu kazanr. Ellerini ve kollarn
gizemli bir ekilde anlattklarn tasvir edercesine yukar ve aa doru hareket
ettirerek, iaret ederek ve sallayarak konuur. Ba ve vcudu dimdiktir, sadece elleri
ileriye ve geriye doru hareket eder. Nadiren, yazlm notlarna bavurur. Saat dersin
bitimini vurduunda anlatmn durdurur, bir an ban eer ve ayn takrtlar ierisinde,
geldii gibi gider (Miller Buckhout, 1973, s.29).
Wundt her bir yeni yksek lisans renci grubunun ilk konferansna bir aratrma
listesiyle gelirdi. rencileri devlerini al usullerini yle hatrlarlar:
VVundt'un elinde aratrma konularm ieren bir liste bulunurdu ve bizi ayakta duru
sramza gre alr; oturmamz konusunda hibir ey sylemez, konu balklarn ve
saatleri ayarlard. niversite tarafndan verilecek bilimsel dereceye aday olanlarn
mmkn olan en fazlasna aratrmann 23 konusunu dev olarak hazrlamalarn
isterdi (Baldwin, 1980, ss.283, 306).
Wundt aratrmaya ok dikkatlice nezaret eder ve tezin tamamlanmasyla ilgili
mutlak red veya kabul gcn elinde tutard. Alman bilimsel dogmatizm ruhu Leipzig
laboratuvarnda g kazanmtr.
Wundt zel yaantsnda sessiz ve alakgnllyd, gnleri dikkatlice dzenlemi
bir rutini takip etmekle geiyordu.5 Sabahlan bir kitap veya makale zerinde alr,
renci tezlerini okur ve dergisini yayma hazrlard. leden sonralan laboratuvan
ziyaret eder veya snavlarda hazr bulunurdu. Carttell, VVundt'un laboratuvar
ziyaretlerinin 5 ile 10 dakika aras srdne dikkat ekmitir. Grnen o ki, Wundt
labarotuvar aratrmalanna olan
5 Mrs VVundt'un gnl 1970'lerde bulunmutur. Bu gnlk VVundt'un zel hayat
hakknda pek ok yeni bilgiyi gn na kard gibi, sonradan kefedilen tarih
verilerine de mek olarak gsterilebilir.
byk gvenine ramen, "kendisi bir laboratuvar alan deildi" (1928, s. 545).
Wundt, daha sonra yry yaparken daima leden sonra 14'te balayan dersi
hakknda dnrd. Olduka disiplinli bilim yaants gz nne alndnda belki de
onun pek ok akamn mzie, politik faaliyetlere, en azndan genlik yllarnda
renci sorunlarna ve ii haklarna ayrdn renmek artc olabilir. Wundt'un
ailesi yksek gelirden holanan, hizmetiler tutan ve sk sk elenceler dzenleyen
insanlard.
Kltrel Psikoloji
Bir laboratuvar ve derginin kurulmasyla saysz aratrma bir dzen altna alnm
oldu ve 1890-1891 yllarnda Wundt o byk enerjisini felsefeye yneltti. Etik, mantk
ve sistematik felsefe zerine yazlar yazd. Fizyolojik Psikolojinin tikeleri hitabnn
ikinci basksn 1880'de, nc basksn 1887'de yapt.
Wundt'un yeteneini odaklatrd baka bir alan olan kltrel psikolojinin ana
hatlar Beitrage'de 1862 ylnda yazld. 19. yzyln sonlanna doru Wundt tekrar bu
projeye dnd ve 1900-1920 yllar arasnda baslan on ciltlik Halk Psikolojisi6 ile son
eklini verdi. Halk psikolojisi veya kltrel psikoloji dilde, sanatta, efsanelerde,
gelenek ve greneklerde, kanunlarda ve ahlakta kendisini gsteren zihinsel geliimin
eitli aamalarnn aratrlmasn kendisine konu edinir. Bu almann psikoloji
asndan nemi daha ok ieriiyle ilgilidir. alma, yeni bir bilim olan psikolojinin
ikiye blnmesine yardm etmitir: deneysel ve sosyal psikoloji. Wundt'a gre duyum
ve alg gibi daha basit zihinsel ilevler laboratuvar almalaryla incelenebilir ve
incelenmelidir. Oysa daha yksek yapl zihinsel srelerin deneyler yoluyla
aratrlmas mmkn deildir. nk bu zihinsel sreler dil alkanlklar ve kltrel
eitimin dier ynleri tarafndan belirlenmitir.7 Bu nedenle Wundt'a gre yksek
dzeyli dnme sreleri ancak sosyoloji, antropoloji ve sosyal psikolojinin deneysel
olmayan yaklamlaryla etkili bir ekilde incelenebilir. Sosyal glerin yksek dzeyli
karmak zihinsel srelerin geliiminde byk rol oynadklar iddias hem doru hem
de ok nemlidir. Fakat Wundt'un ulat yksek dzey-
6 Vlkerpsychologie.
ûndt'un Vlkerpsychologie isimli eserinde dil zerinde younlamas
psikolinguistik-
teki ada aratrmalarn bir habercisi olarak grlebilir.
li zihinsel srelerin deneysel olarak incelenmesinin imkansz olduu sonucu ok
gemeden rtlmtr.
Wundt'un kltrel psikolojinin nemini kabul edip 10 yln bu alann geliimine
adamasna ve psikolojinin temel birimlerinden birisi olarak dnmesine ramen,
kltrel psikolojinin Amerikan psikolojisi zerindeki etkisi ok az olmutur. Amerikan
Psikoloji Dergisi'nde 90 yl boyunca baslan makalelerin taramas, Wundt'un
yaynlarndan sadece %3,5 gibi kk bir miktarnn Vlkerpsychologie'ye ait
olduunu gstermitir. Oysa Wundt'un Fizyolojik Psikolojinin ilkeleri kitabnn
%61'inden fazlas almalara referans oluturmutur (Brozek, 1980).
Peki byle bir alan Almanya'da neden geni bir kabulle karland halde ABD'de
nemsenmedi? Bir olaslk Wundt'u psikolojinin kendisine ait versiyonunu
Amerika'ya tayan Titchener'in Wundt'un almalarnn bu blmlerini, kendi
yapsalc psikolojisiyle uyumlu olmad gerekesiyle atlamasdr.
Amerikal psikologlar arasnda Wundt'un kltrel psikolojisine olan ilginin azlnn
muhtemel bir sebebi de yayn zamandr: 1900 ile 1920 yllar arasndaki dnem.
Greceimiz gibi, Birleik Devletler'de Wundt'unkinden btnyle farkl, yeni bir
psikoloji geliiyordu. Amerikal psikologlar kendi fikirlerine ve eitim kurumlarna
gveniyorlar, dolaysyla Avru
pa'daki gelimelere ok az dikkat ediyorlard. Bu dnemin en sekin ara-
trmaclarndan birisi kltrel psikolojinin ilgi grmemesinin sebebini "Amerikan
psikolojisinin tam bir olgunluk anda gelmesi ve dolaysyla alan alanlarnn
1880'lerde ve 1890'larda, daha nceki dnemlerle karlatrldnda yabanc etkilere
ok daha az ak olmas" eklinde aklamtr (Judd. 1961, s. 219).
Wundt'un retkenlii 1920 ylndaki lmne dek kesintisiz srd. Dzenli yaam
tarzna uygun bir ekilde, psikoloji hatralann bitirmesinden ksa bir sre sonra ld.
Boring (1950) VVundt'un 1853'den 1920'ye dek 53.735 sayfa yazdna (bir gnde
ortalama 2.2 sayfa) dikkat ekmitir. Bylece Wundt'un ocukluk hayali olan nl bir
yazar olma istei gereklemi oldu.
Wundt'ur Psikoloji Sistemi
Wundt psikolojisi eski doa bilimlerinin deneysel metotlarn, zellikle de
fizyologlarn kulland metotlar kullanmay hedeflemitir. Bu bilimsel aratrma
metotlarn yeni psikolojiye uygulam ve kendi ana temasn aratrmaya, fizik
bilimlerin kendi temalarn aratrrken izledikleri yolu izleyerek balamtr.
Muhtemelen VVundt'u psikolojinin ana konusunun ne olduunu tahmin
etmisinizdir: tek kelimeyle zetlemek gerekirse bilin (consciousness). Bir anlamda
19. yzyl ngiliz empiristlerinin ve armclarnn etkisi, en azndan ksmen, Wundt
sistemine yansmtr. Wundt'a gre: "Bu yzden bir gerein aratrlmasndaki ilk
adm bu gerei oluturan unsurlann tek tek tanmlanmas olmak zorundadr"
(Diamond, 1980, s.85).
te bu noktada VVundt'un yaklamyla empiristlerin ve armclarn arasndaki
benzerlik sona erer. Wundt ngiliz empiristlerin bilin elemanlannn statik varlklar
olduu, zihin atomlarnn edilgen bir ekilde mekanik anm sreciyle baland
tezini kabul etmemitir. Wundt, kendi ieriinin dzenlenmesinde bilincin ok daha
aktif olduunu dnmtr. Bu yzden bilin elemenlarmn ieriinin veya yapsnn
tek bana aratnlmas, psikolojik srecin anlalmas bakmndan ancak bir balan-
g! noktasn oluturur.
Wundt'un sistemi, VVundt'un zihnin (veya bilincin) kendi kendisini dzenleyebilme
yetenei zerinde younlamasndan tr iradecilik (volunta- rism) olarak anld.
Voluntarizm kavram, iradenin zihnin ieriini yksek
dzeyli dnce srelerine doru dzenleyebilme gcn gsterir. Wundt, ngiliz
empirisderin ve armclarn ve daha sonra Titchener'in yapt gibi zihinsel
elemanlarn bizzat kendileri zerinde durmam, daha ok bu elemanlarn aktif olarak
organize olma ve sentezlenme sreleriyle ilgilenmitir.
unu tekrarlamak gerekir ki, Wundt zihinsel elemanlarn yksek dzeyli bilisel
srelere sentezlenmesinde zihnin gcn vurgulam olmasna ramen bilin
elemanlarn esas olarak kabul etmi ve onlar olmadan zihnin organize edecei hibir
eyin olmayacan ifade etmitir.
imdi VVundt'un sistemini daha detayl olarak inceleyelim.
Bilin Deneyimleri Aratrmas
Wundt'a gre psikologlarn zerinde almalar gereken konular dolayl yaantlar
(mediate experience) deil, anlk yaantlar (immediate experience) olmaldr.
Dolayl yaantlar bize deneyimin kendisi hakknda bilgi vermekten ziyade birey
hakknda bilgi veya malumat salar. Bu, bizim dnya hakknda bilgi edinirken
deneyimleri kullandmz allagelmi bir ekildir. rnein bir iee bakar ve "iek
krmzdr" deriz. Bu ifade bizim birincil ilgimizin iekte olduunu, o anda "krmz
olma deneyimini yaadmz" gereinde olmadn iaret eder.
Oysa, "iee bakma dolaysz yaants" nesnenin kendi ierisinde deil, daha
ok krmz olan bireyin tecrbe edilmesindedir. Bu yzden, Wundt'a gre dolaysz
yaantlar yksek dzeyli yorumlardan (rnein krmz deneyimini nesne-iek
asndan betimlemek gibi) bamsz ve tarafszdr.
Baka bir rnek verecek olursak, hissettiimiz deneyimleri dile getirdiimizde,
rnein di ars ektiimizde, bizler dolaysz yaantmz bildiriyor oluruz. Eer
"diim aryor" demek durumundaysak, bu sefer dolayl yaantmzla megul
oluyoruz demektir.
Wundt'a gre krmz deneyimi gibi temel deneyimler, zihnin daha sonra organize
veya sentez edecei zihinsel unsurlar veya bilin durumlarn olutururlar. VVundt
tpk doa bilimlerinin kendi ana konularn, maddesel evreni paralamalar gibi, zihni
veya bilinci en kk paralarna kadar apaliz etmek istemitir. Kimyasal elementlerin
periyodik tablosunu gelitiren kimyac Mendelev'in almalar VVundt'un bu amacn
desteklemitir. Gerekte VVundt da "zihin periyodik tablosunu" gelitirmeye
almaktayd (MarxHillix, 1979, s.67).
ebak Metodu
Psikoloji bilin deneyimlerinin (bilinli yaantlarn) bilimi olduuna gre,
psikolojinin metodu bu deneyimlerin gzlenmesini iermek zorundadr. Bir deneyimi
onu yaayan kiiden bakasnn gzlemesi mmkn deildir, bu yzden psikolojinin
kullanaca metot iebak (introspection), Wundt'un deyimiyle isel alg (intemal
perception) olmak zorundadr. e bakn kullanm Wundt'la birlikte ortaya kan yeni
bir metot deildir; s- tnkr bir inceleme yaplsa bu metodun kullanmnn
Sokrates'e dek uzand grlebilirdi. Asl yenilik Wundt'un iebak koullar
zerinde deneysel kontrol tam olarak salama uygulamalardr. Baz eletirmenler
kendi kendini gzlemlemeye uzun sre maruz kalmann rencilerde ldrma drts
oluturmasndan endielenmitir (Titchener, 1921).
lebakn psikolojide kullanlmas fizik ve fizyolojiden kaynaklanmtr. ebak
fizikte k ve sesin aratrlmasnda, fizyolojide ise duyu organlarnn incelenmesinde
kullanlmtr. rnein, duyu organlarnn alma ekli hakknda bilgi edinmek
isteyen bir aratrmac, bir uyarcy duyu organlarndan birisine uygular ve
deneklerden kendilerinde oluan duyumu bildirmelerini ister. Bu, Fechner'in
psikofizyolojik metotuna benzemektedir. Denekler iki arl karlatrp bunlardan
hangisinin daha ar veya daha hafif veya ikisinin eit arlkta olduunu bildiklerinde,
aslnda kendi bilin yaantlarn bildirmekte, yani bir igzlem yapmaktadrlar. "Ack-
tm" dediinizde kendi isel dnyanzda hissettiiniz bir durum bildiriyor, yani gene
igzlem yapyor olursunuz.
Wundt iebak metodunun laboratuvarda uygun ekilde kullanm iin kesin
kurallar bildirmitir: (1) Gzlemciler srecin ne zaman balayacan belirleyebilmek
zorundadr; (2) Gzlemciler hazr olma veya "dikkat kesilme" durumunda olmak
zorundadr; (3) Gzlemi birka defa tekrar etmek mmkn olmaldr; (4) Deneysel
koullar uyarcnn kontroll manipulas- yonu asndan deiikliklere elverili olmak
zorundadr. Son koul deneysel metodun esasn yerine getirir: uyanc durumunun
koullann deitirmek ve deneklerin yaantlannda oluan nihai deiiklikleri
gzlemek.
Wundt dsal algnn tpk astronomi ve kimya iin gereken verilerin salamas gibi
kendi igzlem eklinin de -isel algnn- psikolojiyi ilgilendiren problemler iin
gereken tm ham bilgiyi vereceine inanyordu. Dsal algda, gzlemin oda
gzlemcinin dndadr, rnein bir yldzn ve
ya bir test tpnn ierisindeki kimyasal karmn reaksiyonu gibi. sel algda ise
gzlem oda gzlemcidir, yani onun bilinli deneyimleridir.
Kat deneysel koullar altnda isel alg uygulamalarnn amac, dsal algnn
doga bilimleri iin gzlemciden bamsz tekrarlanabilir gzlemler retmesi gibi,
tekrarlanmaya uygun, hatasz ve tam gzlemler yapabilmekti. Bu amaca ulamak
zere Wundt grevlerini yerine getirecek gzlemcilerinin ok dikkadi ve zenli ekilde
eitilmesi zerinde srarla durdu. Wundt'un laboratuar aratrmalarna anlaml veriler
salamak zere kfi derecede hazrlandna hkmedilebilmesi iin gzlemcilerden,
inanlmaz bir ekilde 10.000 bireysel iebak gzlemlerini tamamlamalar istenmiti.
Bu bitmek bilmeyen ve tekrarlayc eitim boyunca, denekler gzlenmekte olan bilin
deneyimine ynelik gzlemlerinde daha mekanik, hzl ve dikkatli olabileceklerdi.
Teoride, Wundt'un eitimli gzlemcileri duraklamaya -sre zerinde dnmeye ve
ifade etmeye (ve belki de kimi kiisel yorumlarm katmaya)- ihtiya duymayacaklar,
bilin deneyimlerini neredeyse hemen ve otomatik olarak rapor edeceklerdi. Bylece,
gzlem ile anlk yaantlar rapor etme arasmdaki boluk minimum dzeyde olacakt.
Wundt deneklerin kendi isel yaantlarm detaylaryla tasvir ettikleri bir tr
niteliksel igzlemi ok sk kullanmamtr. Bu yaklam Wundt'un daha sonra kendi
psikoloji anlaylarn gelitiren rencileri Titchener ve Osvvald Klpe uyarlamr.
Wundt'un kendi laboratuvannda aratrmak istedii i- gzlemsel rapor tr ncelikle
(psikofizyoloji aratrmalarnda vanlan kararlar trnde) eidi fiziksel uyarclarn
byklkleri, younluklar ve sreklilikleri hakkndaki bilinli kararlarla ilgili idi. Sadece
ok az saydaki alma farkl uyarclarn holuu, hayallerin younluu veya belirli
duyumlarn nitelii gibi denek raporlarnn znel veya niteliksel doasn kapsamtr.
Wundt'un almalarnn byk blmnde eitli karmak laboratuvar ekip-
manlarnn kullandd nesnel lmler yer alyordu. Bu lmlerin ou saysal
olarak kaydedilebilecek tepki zamanlarm ierirdi. Yeterince bilgi toplannca Wundt bu
nesnel lmlerden bilin sreleri ve bilin elemanlar hakknda eitli karmlarda
bulunurdu (Blumenthal, 1977; Dangizer, 1980b).
Bilin Deneyimlerinin elerini Organize Etme
Wundt psikolojinin ana temasn ve metodunu aklarken, amacn da gz nne
ald ve psikolojinin problemlerini blmde inceledi:
(1) Bilin srelerini en temel ve en basit elemanlarna kadar analiz etmek; (2) bu
elemanlarn nasl organize olduklarn ve sentezlendikleri- ni kefetmek; (3) bu
elemanlarn organizasyonlarn yneten birleme yasalarn saptamak.
Wundt duyumlar (sensations) deneyimlerin balang ekillerinden birisi olarak
dnd. (Duyumlar herhangi bir duyu organnn uyarlmas sonucu oluan sinirsel
akmn beyne ulamasyla oluur.) Wundt duyumlar younluklarna, srekliliklerine
ve duyum boyutuna (grme, duyma gibi) gre snflandrd. Duyumlar ve hayaller
arasnda nemli bir fark olmadn, nk hayallerin de beyin kabuunun
uyanlmasyla olutuunu kabul etmiti. Wundt fizyolojik ynelimini korurken, beyin
kabuu uyanlmasyla duyusal deneyim arasnda dorudan bir uygunluun var
olduunu far- zetmitir. Ruh ve bedeni, birbirine paralel fakat birbirini etkilemeyen
sistemler olarak ele almtr. Ruh bedene baml deildir, dolaysyla kendi bana
etkili bir ekilde aratnlabilir.
Duygular (feelings) deneyimlerin bir baka balang eklidir. Wundt duyum ve
duygulann, dolaysz yaantlann e zamanl olarak ortaya kan ynleri olduunu
dnmtr. Duygular duyumlarn znel tamamlayc- landr ancak dorudan
doruya bir duyu organndan domazlar. Duyumlara belirli duygu zellikleri elik eder
ve duyumlar ne zaman daha karmak bir durum oluturmak zere biraraya gelseler,
duyumlann bu kombinasyonu bir duygu zelliini dourur.
Wundt kendi iebaksal gzlemlerinden yola karak olduka tartmal
boyutlu duygu teorisini (tridimensional theory of feeling) gelitirdi. Dzenli aralklarla,
duyulabilir dzeyde krt sesi karan bir metronom ile alt. Bir dizi krt sesi
dinledikten sonra, kimi ritmik ses rneklerini, dierlerinden daha ho ve gzel
bulduunu bildirdi. Buradan yola karak herhangi bir ses rneinin znel
memnuniyet ve honutsuzluk duygulan uyandrd sonucuna vard. (Bu znel
duygunun, klik sesiyle birleen fiziksel duyum ile ayn anda ortaya ktna dikkat
ediniz). Daha sonra bu duygu durumunun ho olan-ho olmayan boyudan arasnda
bir noktaya yerletirilebileceini syledi.
ikinci tr duygu krt sesleri dinlenirken kefedildi. VVundt birbirini izleyen her
krt sesini beklerken hafif bir gerilim duygusunun olutuunu, bu gerilimi beklenen
sesin duyulmasndan sonra bir rahatlama duygusunun izlediini belirtmitir. Bu
noktadan ulat sonu duygulannn ho
ya bir test tpnn ierisindeki kimyasal karmn reaksiyonu gibi. sel algda ise
gzlem oda gzlemcidir, yani onun bilinli deneyimleridir.
Kat deneysel koullar altnda isel alg uygulamalarnn amac, dsal algnn
doa bilimleri iin gzlemciden bamsz tekrarlanabilir gzlemler retmesi gibi,
tekrarlanmaya uygun, hatasz ve tam gzlemler yapabilmekti. Bu amaca ulamak
zere Wundt grevlerini yerine getirecek gzlemcilerinin ok dikkadi ve zenli ekilde
eitilmesi zerinde srarla durdu. Wundt'un laboratuar aratrmalarna anlaml veriler
salamak zere kfi derecede hazrlandna hkmedilebilmesi iin gzlemcilerden,
inanlmaz bir ekilde 10.000 bireysel iebak gzlemlerini tamamlamalar istenmiti.
Bu bitmek bilmeyen ve tekrarlayc eitim boyunca, denekler gzlenmekte olan bilin
deneyimine ynelik gzlemlerinde daha mekanik, hzl ve dikkatli olabileceklerdi.
Teoride, Wundt'un eitimli gzlemcileri duraklamaya -sre zerinde dnmeye ve
ifade etmeye (ve belki de kimi kiisel yorumlarn katmaya)- ihtiya duymayacaklar,
bilin deneyimlerini neredeyse hemen ve otomatik olarak rapor edeceklerdi. Bylece,
gzlem ile anlk yaantlar rapor etme arasndaki boluk minimum dzeyde olacakt.
Wundt deneklerin kendi isel yaantlarn detaylaryla tasvir ettikleri bir tr
niteliksel igzlemi ok sk kullanmamtr. Bu yaklam Wundt'un daha soma kendi
psikoloji anlaylarm gelitiren rencileri Titchener ve Oswald Klpe uyarlamtr.
Wundt'un kendi laboratuvannda aratrmak istedii i- gzlemsel rapor tr ncelikle
(psikofizyoloji aratrmalarnda vanlan kararlar trnde) eitli fiziksel uyarclarn
byklkleri, younluklar ve sreklilikleri hakkndaki bilinli kararlarla ilgili idi. Sadece
ok az saydaki alma farkl uyarclarn holuu, hayallerin younluu veya belirli
duyumlarn nitelii gibi denek raporlarnn znel veya niteliksel doasn kapsamtr.
Wundt'un almalarnn byk blmnde eitli karmak laboratuvar ekip-
manlarnn kullanld nesnel lmler yer alyordu. Bu lmlerin ou saysal
olarak kaydedilebilecek tepki zamanlarm ierirdi. Yeterince bilgi toplannca Wundt bu
nesnel lmlerden bilin sreleri ve bilin elemanlar hakknda eidi karmlarda
bulunurdu (Blumenthal, 1977; Dangizer, 1980b).
Bilin Deneyimlerinin elerini Organize Etme
Wundt psikolojinin ana temasn ve metodunu aklarken, amacn da gz nne
ald ve psikolojinin problemlerini blmde inceledi:
(1) Bilin srelerini en temel ve en basit elemanlarna kadar analiz etmek; (2) bu
elemanlarn nasl organize olduklarn ve sentezlendikleri- ni kefetmek; (3) bu
elemanlarn organizasyonlarn yneten birleme yasalarn saptamak.
VVundt duyumlar (sensations) deneyimlerin balang ekillerinden birisi olarak
dnd. (Duyumlar herhangi bir duyu organnn uyarlmas sonucu oluan sinirsel
akmn beyne ulamasyla oluur.) Wundt duyumlar younluklarna, srekliliklerine
ve duyum boyutuna (grme, duyma gibi) gre snflandrd. Duyumlar ve hayaller
arasnda nemli bir fark olmadn, nk hayallerin de beyin kabuunun
uyarlmasyla olutuunu kabul etmiti. Wundt fizyolojik ynelimini korurken, beyin
kabuu uyarlmasyla duyusal deneyim arasnda dorudan bir uygunluun var
olduunu far- zetmitir. Ruh ve bedeni, birbirine paralel fakat birbirini etkilemeyen
sistemler olarak ele almtr. Ruh bedene baml deildir, dolaysyla kendi bana
etkili bir ekilde aratrlabilir.
Duygular (feelings) deneyimlerin bir baka balang eklidir. Wundt duyum ve
duygularn, dolaysz yaantlarn e zamanl olarak ortaya kan ynleri olduunu
dnmtr. Duygular duyumlarn znel tamamlayclardr ancak dorudan doruya
bir duyu organndan domazlar. Duyumlara belirli duygu zellikleri elik eder ve
duyumlar ne zaman daha karmak bir durum oluturmak zere biraraya gelseler,
duyumlarn bu kombinasyonu bir duygu zelliini dourur.
Wundt kendi iebaksal gzlemlerinden yola karak oldka tartmal
boyutlu duygu teorisini (tridimensional theory of feeling) gelitirdi. Dzenli aralklarla,
duyulabilir dzeyde krt sesi karan bir metronom ile alt. Bir dizi krt sesi
dinledikten sonra, kimi ritmik ses rneklerini, dierlerinden daha ho ve gzel
bulduunu bildirdi. Buradan yola karak herhangi bir ses rneinin znel
memnuniyet ve honutsuzluk duygular uyandrd sonucuna vard. (Bu znel
duygunun, klik sesiyle birleen fiziksel duyum ile ayn anda ortaya ktna dikkat
ediniz). Daha sonra bu duygu durumunun ho olan-ho olmayan boyudan arasnda
bir noktaya yerletirilebileceini syledi.
kinci tr duygu krt sesleri dinlenirken kefedildi. Wundt birbirini izleyen her krt
sesini beklerken hafif bir gerilim duygusunun olutuunu, bu gerilimi beklenen sesin
duyulmasndan sonra bir rahatlama duygusunun izlediini belirtmitir. Bu noktadan
ulat sonu duygulannn ho
olan-ho olmayan duygu boyutlarna ek olarak, ayrca gerilim-rahatlama boyutlarna
da sahip olduudur. Dahas Wundt krt sesinin oran arttrldnda hafif bir heyecan
duygusunun, azaltldnda ise sakin bir duygunun olutuunu bildirmitir.
Metronomun sesini durmadan sabrla deitirmesi ve bu esnada kendi
yaantlarn (duyumlarn ve duygularm) titiz bir ekilde gzlemlemesi eklindeki
zahmetli ilemler araclyla Wundt bamsz duygu boyutuna ulamtr: ho
olan-ho olmayan (pleasure-displeasure), gerilim-rahatlama (tension-relaxation),
heyecan-knt (excitement-depression). Wundt her duygunun bu boyutlu
araln iinde bir yere yerletirilebileceini ifade etmitir.
Wundt cokulann (emotions), bu temel duygularn karmak bir bilekesi olduuna
ve bu temel duygulann boyutlu aralk ierisindeki yerlerinin etkin bir ekilde
tanmlanabileceine inanmt. Bu nedenle, cokula- n zihnin farknda olunan (bilinli)
ieriine indirgemiti. Wundt'un duygular teorisi Leipzig'de ve dier laboratuvarlarda
geni apl aratrmalann yaplmasn tevik etmitir.
Leipzig'deki Aratrma Balklar
Wundt Leipzig laboratuvannn ilk yllannda deneysel psikolojinin problemlerini
kendisi belirlemiti. Bu byk adam kendi hedefleriyle uyumlu aratrma konulanyla
ilgili rencilerine grevler vermiti. Birka yl boyunca yeni psikolojinin problemleri
Leipzig laboratuvannda yaplan almalarla belirlendi. Daha nemlisi, bu
laboratuvarda yaplan yaygn aratrmalar daha nce J. S. Mill'in de iddia ettii gibi
deneysel kkenli bir psikoloji biliminin mmkn olduunu gsterdi.
Leipzig laboratuvannn metotlan ve ana temas yeni bir bilimin kuruluunu
ekillendirdiinden, burada ilk yllarda yaplan almalann niteliinin iyi anlalmas
gerekir. Wundt bu yeni bilimin ncelikle imdiye dek incelenen ve bir tr ampirik ve
niceliksel ekle indirgenen aratrma problemleriyle ilgilenmesi gerektiine
inanyordu. Bu nedenle yeni aratrma alanlanyla megul olmak yerine mevcut
aratrma problemlerinin yaylmas ve daha usule uygun hale getirilmesi ile megul
oldu.
Laboratuvarda ortaya kan almalann hemen hemen tamam Studien'de
yaymland. Bu dergi Leipzig'de yaplmayan aratrmalarn ok azm yaynlamtr.
Leipzig laboratuvannn ilk 20 ylnda 100'den fazla aratrma yapld.
almalarn ilk serisi, grme, duyma ve ksmen minr duyumlarn psikolojik ve
fizyolojik ynlerini kapsyordu. Grme duyumu ve algs alannda aratrlan tipik
problemler renk, renk ztl, evresel grme gc, olumsuz sonraki grnm, grsel
ztlk, renk krl, grsel byklk ve optik illzyonlar kapsyordu. itsel duyumlarn
aratrlmasnda psikofizyolojik metotlar kullanld. Dokunma ve zaman duyumlar
(eitli zaman uzunluklarnn deerlendirilmesi ve alglanmas) aratrld.
Tepki zaman laboratuvarda byk lde dikkatleri zerine toplayan bir baka
aratrma balyd. Bu konu astronomlann tepki hz zerine almalar yapan
Bessel'in aratrmalarndan kaynaklanmt. Tepki hz 18. yzyln sonlarndan beri
zerinde almalar yaplan bir konuydu ve Helmholtz ve Hollandal bir fizyolog olan
F. C. Donders tarafndan aratrlmt. Wundt kiinin bir uyarcya karlk veriinde
aamann var olduunu deneysel olarak gsterebileceine inanyordu. Bu
aamalar unlard: farkna varma (perception), tamalg (apperception) ve istek-niyet
(will).
Bir uyarc hazr olduunda denekler ilk olarak onu alglar, daha sonra gemi
yaantlar iersinde anlaml bir yere oturtur ve son olarak tepkide bulunmaya
niyetlenir, ki buradan kas hareketleri oluur. Wundt biliim, ayrm ve istek gibi eitli
zihinsel sreleri lmeyi baararak bir zihin kronometresi gelitirmeyi umdu.
Metottan beklenen baar gerekleemedi. nk zerinde deneme yaplan
deneklerde bahsedilen aama aka anlalr ekilde deildi ve farkl srelerin
ald zaman insandan insana veya aratrmadan aratrmaya deiiyordu, sabit
deildi.
Tepki zaman almalan dikkat ve duygular zerine yaplan aratrmalarla takviye
edildi. Wundt "dikkati" herhangi bir zamanda, tm bilin ieriinin sadece kk bir
blmnn en parlak algs olarak ele ald. Wundt burada dikkat merkezine (odana)
referansta bulunmaktayd. Merkezdeki uyanc grsel alann arta kalan blmlerindeki
uyanclardan daha ak bir ekilde alglanr. Basit bir rnek verecek olursak, u an
kitapta sayfann geri kalamyla ilgili kelimeler okuyorsunuz ve evrenizdeki dier
nesneleri ok daha bulank bir ekilde alglyorsunuz. Leipzig laboratuvannda dikkat
alan ve dalgalanmalanyla ilgili olarak yaplan almalara ek olarak, Wundt'un
rencilerinden birisi olan James MKeen Cattell dikkat araln aratrm ve ksa bir
aralkta drt, be veya alt birimin alglanabileceini bulmutur.
1890'l yllarda boyutlu teoriyi desteklemek amacyla duygu aratrmalarna
giriilmitir. Wundt, deneklerin uyarcy znel duygulan asn
dan kyaslamalarn gerektiren iftli karlatrmalar metodunu kulland. Dier
aratrmalar kalp at ve solunum oran gibi duygu durumlarn bedensel
deiikliklerle ilikilendirmeye alt.
Bir baka aratrma alan olan szl armlar Sir Francis Galton (6.B- lm)
tarafndan balatlmt. Deneklerden kendilerine sunulan uyanc kelimeye karlk tek
bir kelime sylemesi isteniyordu. Wundt tm szl agn- mlarn niteliini saptamak
amacyla, uyanc olan tek bir kelime sunulduunda kefedilen kelime anmlan
trlerini snflandrmaya balad.
Duyumlar, tepki zaman, psikofizik ve arm gibi psikofizyolojinin deneysel
alanlan, Studier'in ilk birka ylnda baslan almalann yarsndan fazlasn
oluturuyordu. Wundt ocuk psikolojisi ve hayvan psikolojisine zayf da olsa bir ilgi
gsterdi fakat bu alanlarda deneysel aratrmalar yapmaya girimedi. nk alma
koullarnn yeterli dzeyde kontrol edilemeyeceine inanyordu.
Yorum8
Wundt'un bilin yaantlarnn elemanlarna olan zel ilgisine ramen, gerek
dnyaya baktmzda alglann bir btnln veya bileimini grdmz kabul
etmiti. rnein, biz bir aac btn eklinde grrz; yoksa onun gzlemcilerinin
laboratuvarda bildirdikleri ok ve eitli parlaklk, ekil ve renk duyumlarn deil.
Grsel yaantnz aac bir btn olarak kavrar, aac oluturan saysz temel duyum
ve duygulann tek tek herbirini deil.
Peki temel tamamlayc paralar bu bilin deneyimlerinin btnln nasl
oluturuyor? Wundt tamalg retisinin (apperception) bizim birletirilmi bilinli
deneyimlerimizi aklayabileceini kabul etmiti. eidi elemanlarn o anda bir btn
oluturacak ekilde organize olmalan srecini yaratc sentez (creative synthesis) ve
psiik sonular yasas (law of psychic resultants) ile belirtmitir. Pekok basit deneyim
yaratc sentez yoluyla bir btn oluturacak ekilde organize olurlar. Yaratc sentez
temelde eitli elemanlann kombinasyonunun yeni zellikler vcuda getirdiini ileri
srer. Wundt yaratc sentez hakknda unu ifade etmitir: "Her psiik bile-
8 Tamalg herhangi bir eyin alglanan zelliklerinin, daha nceden kazanlp benzer
olan veya onlann ilgili bulunduu bilgilere balanp, tm olarak anlalabilir
duruma gelmesi, yani zihinsel elemenderin organize edilme srecidir.(.n.)
im hi bir ekilde kendini oluturan elemanlarn katksz zelliklerinin toplamlarnn
sahip olduu zelliklere sahip deildir" (1896, s. 375). Deneyimin temel, basit
paralarnn sentezi yepyeni bir eyler yaratr. O halde bizler de Getalt
psikologlarnn 1912'den beri syledii eyi syleyebiliriz: Bir btn kendini oluturan
paralarn toplamndan farkldr.
Yaratc sentez fikrinin kimyada tam bir karl vardr. Kimyasal elementlerin
kombinasyonu yle bir rn ortaya koyar ki bu yeni rn orijinal elementlerin
zelliklerinde olmayan, bambaka zellikler ierir. Bu nedenle tamalg gerek bir
sretir. Zihin sadece denenmi (tecrbe edilip yaanm) elemanlara gre hareket
etmekten ziyade, yaratc sentez yoluyla onlardan bir btn oluturmak zere hareket
eder. Bundan tr Wundt arm srecini James Mili ve dier empirisder ve
armclar gibi mekanik ve edilgen terimlerle ele almaz.
Kendi Szleriyle:
Fizyolojik Psikolojinin llkeleri'nden Psiik Sonular Yasas ve Yaratc Sentez lkesi
zerine Orijinal Kaynak Metin
Wilhelm Wundt
Psiik sonular yasas, her bir psiik oluumun, unsurlar ortaya konulduktan
sonra, bu unsurlarn niteliklerinden kaynaklanan niteliklere sahip olduunu fakat
kesinlikle bu unsurlarn niteliklerinin bir toplam olarak grlmemesi gerektiini belirtir.
ok sesli bir melodi, tek tek notalarn toplamndan ok daha fazlasdr. Uzamsal ve
zamansal fikirlerde uzam ve zaman dzenlenmesi, fikri oluturan unsurlarn
ibirliiyle gayet dzenli bir ekilde gerekleir fakat bu dzenleme duyumsal
unsurlara ait bir zellik olarak dnlemez. Aksine bir imada bulunan fakat kendi
kendisiyle elien doutanclk kuramlar, en bataki uzam-alglamalar ve
zaman-alg- lamalarnda sre ierisinde deiiklik olduunu kabul ettikleri lde
yeni niteliklerin doduunu farz saymak durumunda kalacaklardr.
Son olarak tamalgsal ilevleri ile imgelem ve anlay faaliyetlerinde bu kural net
bir ekilde ortaya kar. Tamalgsal sentezle birleen unsurlar birlemelerinden doan
btnlemeyle tek bana olduklarndan daha byk bir nem kazanmakla kalmaz;
daha da nemlisi, btnlk fikri bu unsurlarn iinde var olmayan ama onlar
sayesinde mmkn olabilen, yeni bir psiik ierik oluturur. Bu durum, bir sanat eseri
ya da mantksal bir d
nce zinciri gibi, tamalgsal sentezin ok daha karmak rnlerinde daha
belirgin bir ekilde gze arpar.
Bu nedenle psiik sonular yasas, sonulan itibanyla yaratc sentez ilkeleri
olarak tanmlanabilir. Daha yksek dzeydeki zihinsel varlklar iin uzun sredir kabul
grmtr ama dier psikolojik srelere uygulanamaz. Aslnda, psikolojik
nedensellik yasalar ile hakl gsterilemez bir karmaa oluturduu, dolaysyla da bu
yasann tam tersine dnd sylenebilir.
Benzer bir karmaa, zihinsel dnyadaki yaratc sentez ilkeleri ile bata enerjinin
muhafaza edilmesine dair doadaki genel yasalar arasnda bir eliki olduu
dncesinden de sorumludur. Bu elikinin balangtan itibaren varolmas sz
konusu deildir nk yarg iin, dolaysyla da lmler iin gereken grler ile her
iki durumda da farkl farkldr ve farkl olmaldr nk doa bilimleri ve psikoloji farkl
deneyimlerin ierikle- riyle deil, farkl alardan baklan bir ve ayn ierikle ilgilenir.
Fizksel lmler nesnel ktleler, kuvvetler ve enerjilerle ilgilidir. Bunlar bizim
nesnel deneyimleri yarglamada kullanmak zorunda olduumuz btnleyici
kavramlardr; ve deneyimden kanlan genel yasalan tek bir deneyle dahi elikiye
dmemelidir. Psiik eler ve sonulanyla ilgilenen psiik lmler, znel deerler
ve sonularla ilgilidir. Btnn znel deeri, paralann toplam deeriyle
karlatnldnda yksek kabilir; ktlede, kuvvetlerde ve enerjilerde deiiklik
olmakszn, amac farkl ve daha yksek olabilir. rade gcyle gerekletirilen, d bir
eylemin kas hareketleri, duyum-alglamaya elik eden fiziksel sreler, anm ve
tamalg, hepsi de amaz bir ekilde enerji muhafazas ilkesini takip eder. Ancak bu
enerjilerin miktar ayn kalrken, enerjilerin temsil ettii zihinsel deerler ve amalar
nicelik asndan farkl farkl olabilir.
Psikolojinin Almanya'daki Akbeti
Leipzig'de ilk psikoloji laboratuvann amak olduka cesaret isteyen bir iti.
artlar, kiinin ada fizyolojide ve felsefede usta olmasn ve bu iki disiplini en etkin
ekilde birletirebilme yeteneine sahip olmasn gerektiriyordu. Wundt, amac olan
yeni bir bilimi kurmay baarmak iin bilimsel olmayan gemii reddetmek ve yeni
bilimsel psikolojiyle eski zihinsel felsefe arasndaki balan koparmak zorundayd.
Wundt psikolojinin ana temasnn bilin deneyimleri olduunu ve psikolojinin
deneye dayanan bir bilim olduunu varsayarak, lmsz ruhun
doas ve onun lml bedenle ilikileri hakkndaki her trl tartmadan kanabilmi
ti. Aka ve vurgulu bir ekilde psikolojinin bu konularla ilgilenmediini belirtmiti. Bu
iddia ileriye ynelik byk bir admd.
Wundt'un 60 yl akn bir sre gsterdii olaanst enerji ve sabr gerekten
alacak dzeydeydi. Bilimsel ve deneysel psikolojiyi ortaya koymas ona byk
sayg kazandrd ve geni nfuzunun kayna oldu. Wundt yeni bir bilim alann kurma
niyetini ortaya koydu ve laboratuvarnda zel olarak bu ama iin tasarlad
aratrmalarna balad. Elde ettii sonulan dergisinde yaynlad ve insan zihnine
ilikin sistematik bir teori oluturmay denedi. Wundt'tan mkemmel bir eitim alm
rencileri ek labratuvarlar kurdular ve VVundt'un tarafndan gsterilen tekniklerle
problemler hakknda deneyler yapmaya devam ettiler. Bu nedenle VVundt'un
psikolojiye, modern bilimin tm tehizatlann salam olduu sylenebilir.
Elbette ki yaanlan dnem VVundt'u harekete olduka hazr bir dnemdi. Bu
hareket fizyoloji bilimlerinin zellikle Alman niversitelerinde gelimesinin doal bir
sonucuydu. Ancak VVundt'un bu hareketi ilk balatan kii olmayp zirveye tayan kii
olmas onun bilim adam kiiliinden birey azaltmaz. Bu hareket her eyden nce bir
tr stn kabiliyet, kararl bir aday, cesaret ve g istiyordu. VVundt'un abalarnn
neticesi bylesine nemli bir baany elde etmek oldu.
Wundt'u Psikolojiye Ynelik Eletiriler
Her byk insan gibi, VVundt da deneysel igzlem teknii ve sistematik
teorisindeki pek ok nokta gz nne alnarak eletirilere maruz kald, igzlem
tekniiyle elde edilen aratrma bulgularnn dorulanmas zordu, igzlem farkl
kiilerde farkl sonular verdii zaman, hangi sonucun doru olduuna nasl karar
verilecekti? lgzlemin kullanld deney, deneyleri yapanlar arasnda bir anlamann
salanmasn da garanti etmiyordu nk igzlemsel inceleme znel bir iti. Aynca,
anlamazlklarn tekrarlanan gzlemlerle zme kavuturulmas da mmkn deildi.
Buna ramen daha eitimli ve tecrbeli gzlemcilerle, igzlem metodunun geliti-
rilebilecei dnlmt.
VVundt'un sisteminin tamamn o hayattayken eletirmek ok zordu nk
hereyden nce ok hzl ve ok fazla ey yazyordu. Herhangi bir zamanda
VVundt'un dncelerinin bir blmne ilikin bir eletiri hazr-
landmda, Wundt'un bu dncesinin yeni bask kitaplarnda deitirmi olduu
veya farkl bir konu hakknda yazd grlyordu. Wundt'un dncelerine kar
kmak isteyen bir kii ciltler dolusu ve hayli detayl, karmak yazlar arasnda
kayboluyordu. Wundt'un programnda hayati bir merkez, bir eletirinin etkisiyle ona
zarar verecek bir nokta yoktu.
Wundt'u dnce bugnn ada psikolojisinde aktif bir konu durumunda
deildir ve uzun yllardr da olmamtr. Bir tarihinin dikkatleri ektii gibi "I. ve II.
Dnya Savalar arasnda Wundt psikolojisinin ani d soluk kesicidir. Wundt'u
aratrma ve yazlarn tamam ngilizce konuulan bir dnyada gzden kaybolup
gitmitir" (Blumenthal, 1985, s.44). Bu dn ilk aklamas Wundt'un I. Dnya
Sava hakknda yapt dobra konumalar olabilir. Wundt savan balamasndan
ngiltere'yi sorumlu tutmu ve Almanya'nn Belika'y igalini kendini savunma
eklinde yorumlayarak desteklemitir. Fakat bu ifadeler kendini hakl kartmaya y-
nelikti ve doru deildi. Aynca bu konumalardan sonra pek ok Amerikal psikolog
Wundt'a ve Wundt psikolojisine kar cephe almtr (Benjamin, Durkin, Link,
Vestal&Acord, 1992; Sanua, 1993).
Bundan baka I. Dnya Sava'n izleyen dnemde Wundt sistemi Almanca
konuulan dnyada da kendini iyi ortaya koyamad. Wundt'un yaad dnemde iki
ekol Wundt sistemine glge drd: Almanya'da Getalt psikolojisi ve Avusturya'da
psikanaliz. ABD'de de ilevselcilik ve davranlk Wundt'un yaklamnn etkisini
kaybetmesine sebep oldu.
Ekonomik ve politik faktrler de -evresel faktrlerle tekrar karlayoruz*
Almanya'da Wundt'u sistemin kaybolmasnda etkili oldu. I. Dnya Sava'nda
Almanya'nn urad yenilginin ardndan gelen ekonomik k niversitelerin
finansal olarak iflasna sebep oldu. Leipzig niversitesi dahi Wundt'un son kitaplarn
niversite ktphanesine satn almaya g yetiremedi. lk nesil psikologlar yetitiren
Wundt'un laboratuvan II. Dnya Sava srasnda Amerika ve ngiliz uaklarnn att
bombalarla 4 Aralk 1943'te ykld. Bylece Wundt'u psikolojinin yaps, ierii, ekli
ve hatta evi sonsuza dek kaybolmu oldu.
Wundt'un Miras
una da dikkat etmek gerekir ki, Wundt'u psikoloji ok hzl yaylm olmasna
ramen, Almanya'daki akademik "psikolojinin yapsnn" ok
hzl veya tmden deitirmemitir. VVundt'un yaad dnemde, hatta 1941'e dek,
Alman niversitelerindeki psikoloji, felsefenin bir alt dal olarak kalmaya devam etti.
Bunun asl sebebi baz filozof ve psikologlarn, psikoloji ve felsefenin ayrlamayaca
ynndeki grleriydi. Fakat ok daha etkin bir baka faktr daha vard: Alman
niversitelerine mali destek vererek onlar finanse etmekten sorumlu devlet
grevlileri, psikolojinin uygulamaya ynelik deerini yeterli grmyorlar ve bu yzden
psikolojinin bamsz bir akademik departman ve laboratuvarlar amasn salayacak
paray vermek istemiyorlard (Ash, 1987).
1912 ylnda, Deneysel Psikoloji Topluluu Almanya Berlin'de bir toplant
yaptnda, psikologlar hkmet grevlilerini daha fazla finans destei salamalar
iin zorladlar. Berlin belediye bakan cevabnda, her eyden nce tm bu psikolojik
aratrmalardan faydal sonular grmesi gerektiini ima etti. Mesaj akt: "Eer
psikoloji daha fazla destek istiyorsa, temsilcileri onun topluma olan faydalarn
ispatlamaldr" (Ash, 1995, s.45).
u da var ki, bilincin elemanlar ve sentezi zerinde younlaan yeni psikoloji
gerek dnyann problemlerini zmeye uygun deildi. Belki de ABD'nin pragmatik
ikliminde VVundt psikolojisinin rabet grmemesinin bir sebebi de budur. VVundt'un
psikolojisi saf bir akademik bilimdi ve zaten sadece byle olmak niyetindeydi. VVundt
oluturduu psikolojiyi hibir zaman pratik sorunlara uygulamakla ilgilenmemiti.
VVundt psikolojisinin tm dnya niversitelerinde kabulne ramen, kendi evinde,
Almanya'da, ayr bir bilim olarak gelime yava yava gerekleti. 1910 ylna kadar,
yani VVundt'un lmnden 10 yl nce, Alman psikolojisinin dergisi, birka ders
kitab ve aratrma laboratuvarlan vard fakat o dnemde sadece drt psikolog resmi
kaytlara kendilerini filozof yerine psikolog olarak bildirmiti. 1925 ylndan itibaren
sadece 25 kii kendilerini psikolog olarak adlandrdlar ve 23 niversiteden sadece
14' psikoloji departmanlarn devam ettirdiler (Tumer, 1982). Ayn dnemde ABD'de
ok sayda psikolog ve psikoloji departman olduu gibi, psikoloji bilgi ve tekniklerinin
pratik problemlere ynelik uygulamalar sz konusuydu. Ancak daha sonrada
greceimiz gibi, tm bu gelimeler balanglarn VVundt psikolojisine borludur.
VVundt'un lmnden 70 yl sonra 49 Amerikal psikoloji tarihisinin yapt
incelemeler VVundt'un hl tm zamanlarn en nemli psikologu olarak ele alndn
ortaya karmtr. Bu, sistemi uzun zaman nce gcn kaybetmi bir bilim adam
iin ereftir.
VVundt'un baarlar bunun sylenmesi veya VVundt'dan sonraki psikoloji tarihinin
ounun Wundt'un alanla ilgili koyduu snrlara kar klardan olumas sebebiyle
kmseniyor deildir. Aslnda, bu gerek onun baarlarn artrmaktadr, ilerleyen
hareket kar klacak noktalara sahip olmaldr ve Wilhelm Wundt modern deneysel
psikolojiye zorlayc ve grkemli bir balang salamtr. VVundt'un lmnden 70
yl sonra psikoloji tarihiyle ilgili olarak yaplan bir anket Wundt'un tm zamanlarn en
nemli psikologu olarak grldn ortaya koymutur. Sadece bu sonu bile sistemi
uzun zaman nce geerliliini kaybetmi bir bilim adam iin bir onurdur. unu
eklemek arlk olmayacaktr: "Bizim modern psikoloji grlerimiz -psikolojinin
meseleleri, metotlar, dier bilimlerle olan ilikisi ve snrlar- ounlukla Wundt'un
igrlerinden kaynaklanmaktadr" (Bringmann Tvveney, 1980, s. 5).
nternette Tarih
http://www.psy.pdx.edu/PsiCafe/KeyTheoristsAVundt.htm
VVundt'un hayat hakknda bilgiler, aratrmalar, teorileri ve laboratuar
donanmlar hakkndaki sitelere balantlar sunar. Ayrca yaynlarndan bazlarnn
tam metnini verir.
Alman Psikoloj isindeki Dier Gelimeler
VVundt yeni psikoloji zerinde sadece ksa bir sre iin sz sahibi olan tek kii
oldu. Almanya'daki dier laboratuvarlarda psikoloji bilimi parlamaya balamt.
Wundt, psikolojinin ilk gnlerinin tartmasz en nemli sis- temcisi olmasna ramen,
bu yeni bilimi etkilemeye balayan bakalan da vard. VVundt'u olmayan bu ilk
psikologlar farkl bak alan ortaya koymalarna ramen, hepsi de yeni psikolojinin
gelimesiyle ilgili ortak giriimlerle megul oluyorlard. Onlarn abalan Almanya'y bu
yeni hareketin tartlmaz merkezi haline getirmiti.
Bununla birlikte ngiltere'de de psikolojiye tamamen yeni bir yn ve tema
kazandracak gelimeler yaanyordu. Charles Darwin evrim teorisini ne srm, Sir
Francis Galton ise bireysel farklar psikolojisi zerinde almaya balamt. Bu
almalar Amerikan psikolojisinin geliimini "VVundt'un almalarndan daha fazla
etkilemiti. Aynca ounluu Leipzig'de alm olan ilk Amerikal psikologlar
lkelerine dnmler ve
Wundt psikolojisinin ekil ve nitelik asndan Amerikan formunu oluturmaya
balamlard. Fakat bu gelimelerin ou daha sonra ele alnacaktr. Burada u an
iin nemli olan nokta, psikolojinin ayr bir bilim dal olarak kurulmasndan ok ksa bir
sre sonra paralara blnmesidir. Psikolojiyi kuran kii VVundt olmasna ramen,
onun yaklam birka farkl yaklamdan sadece birisi olmutu. imdi Wundt'un
Almanya'daki adalarna ve onlarn almalarna gz atalm.
Hermann Ebbinghaus (1850-1909)
Wundt'un yksek dzeyli zihinsel sreler zerine deneyler dzenlenmesinin
mmkn olmadn iddia etmesinden birka yl sonra, kendi bana alan ve pek
tannmayan bir psikolog bu sreler zerinde baarl deneyler yapt. Hermann
Ebbinghaus renme ve hafza konularn deneysel olarak inceleyen ilk psikolog
oldu. Bunu yapmakla sadece Wundt'a meydan okumad, ayrca anm ve renme
konularyla HERMANN EBBNGHAUS llgllenme yollannl kkten deitirdi.
1850 ylnda Bonn yaknlarnda doan Ebbinghaus tarih ve filoloji eitimine ilk olarak
Bonn'da balad, sonra Halle ve Berlin'de devam etti. Akademik eitim srecinde
Ebbinghaus'un ilgileri felsefeye kayd. 1873 ylnda felsefeden mezun olmasnn
ardndan Fransa-Prusya sava srasnda askerlik grevini yapt. Sonraki yedi ylm
Berlin, ngiltere ve Fransa'da (burada ilgileri bilime doru kayd) bamsz almalara
adad. 1876 ylnda, Wundt'un laboratuvarn amasndan yl nce, Ebbinghaus
Londra'da (zannedildii gibi Paris'te deil) bir kitap sergisinden Fechner'in Elemente
der Psychophysik kitabnn ikinci el bir kopyasn satn ald (Traxel, 1985). Bu tesadfi
karlama onu ve yeni psikolojiyi derinden etkiledi. Fechner'in psikolojik fenomenlere
matematiksel yaklam gen Ebbinghaus iin heyecan verici bir kt. Fechner'in
kat sistematik lmlerle psikofizik iin yaptklarnn aynsn bellek almalar iin
yapmay aklna koydu. Deneysel metodu yksek dzeyli zihinsel s
relere uygulamay istedi ve belki de ngiliz empiristlerin etkisiyle bellek alannda
almalara balamaya karar verdi.
renme zerine Aratrmalar
Ebbinghaus'dan nce allm alma ekli daha nceden olumu olan
armlarla ilgilenmek eklindeydi. Aratrmacnn yapt, arka plan aratrmak,
yani armn nasl ekillendiini belirlemeye almakt. Ebbinghaus konuya
tamamen farkl bir noktadan yaklat: armlarn oluumu. Bu yolla armlarn
hangi koullar altnda olutuunu kontrol etmek ve bylece renme aratrmalarm
daha nesnel bir ekilde gerekletirmek mmkn oluyordu.
Deneysel psikolojide yaratc dehann en byk gsterilerinden birisi saylan
Ebbinghaus'un renme ve unutma aratrmas tamamen psikoloji problemlerinden
oluan bir alann ilk denemesiydi. Bu aratrma Wundt'un almalannm ounluu
gibi fizyolojinin bir paras deildi. Sonu olarak, deneysel psikolojinin faaliyet alan
nemli lde genilemiti.
Ebbinghaus'un setii mesele karsndaki durumunu ve hareket noktasn bir
dnn: renme ve bellek konulan o gne dek deneysel olarak aratnlmamt.
Akas alanda sekin bir ahsiyet olan Wundt bunun mmkn olmadn da
belirtmiti. Dahas, Ebbinghaus'un akademik bir memuriyeti, almalann yrtecei
bir niversite ortam, retmeni ve laboratuvan yoktu. Yine de, almalann be
yldan uzun bir sre tek bana yrtm, tek denei kendisi olan bir dizi uzun,
kontroll ve titiz aratrmalar yapmtr.
renmenin esas lm iin, hatrlamann bir art olarak anmla- nn skl
prensibi zerinde younlaan anmclann bir tekniini uygulamaya ald. renme
materyalinin zorluunun, bu materyalin bir kez mkemmel bir ekilde ortaya
konulabilmesi iin gereken tekrar saysnn hesaplanmasyla llebileceini
dnd.9
Ebbinghaus, birbirinin ayn olmayan fakat, benzer hece listelerini renme
materyali olarak kulland ve kendi sonulanmn doruluundan emin olmak iin
grevini sk sk tekrar etti. Bu yolla deiken hatalannn
9 Bu durum Fechner'in etkisine bir baka rnektir. 3.Blm'de akland gibi,
Fechner ancak gzlenebilen farkn olumas iin gereken uyanc iddetini lmek
yoluyla duyumlar dolayl olarak lmt. Ebbinghaus da bellein llmesi
problemini, benzer bir yolla, materyalin renilmesi iin gereken tekrarlan veya
denemeleri sayarak, yani dolayl olarak ele ald.
denemeden denemeye birbirlerini dengelemesi ve daha sonra ortalama bir lmn
alnmas mmkn oluyordu. Ebbinghaus'un deneylerindeki sistematik hah kendi
kiisel alkanlklarn da dzenlemi, onlar mmkn olduu kadar sabit tutmu, kat
bir gnlk yaam modelini takip etmi hatta renme materyalini hergn hep ayn
saatte almtr.
Anlamsz Hecelerle Yaplan Aratrmalar
Ebbinghaus aratrmalarnda renilecek materyal iin, gnmzde anlamsz
heceler (nonsense syllables) olarak bilinen ve renme ve arm aratrmalarnda
devrim yapan bir dizi hece oluturmutur. Titchener daha sonradan anlamsz
hecelerin kullanmn Aristo'dan bu yana arm alanndaki kayda deer ilk
ilerlemenin iareti olarak yorumlamtr (Shakow, 1930). Ebbinghaus bu tr
almalarda uyanc materyal olarak nesir veya iir kullanmann glklerinin
farkndayd. Dili bilen insanlar anlamlan ve anmlan kelimelere ilitiriyorlard.
Varolan anmlar materyalin renilmesini kolaylatryordu. Aynca bu anmlar
denemeler srasnda da var olduundan bunlann anlaml bir ekilde kontrol edilmesi
mmkn olmuyordu. Ebbinghaus hibir gemi balants olmayan, tamamyla
homojen, herkes iin eit derecede yabanc renme materyalleri anyordu. iki sessiz
harfin arasna bir sesli harfin getirilmesiyle oluturulan anlamsz heceler, rnein lef,
yit, be vs. bu koulu karlyordu. Sesli ve sessiz harflerin mmkn olan btn
kombinasyonlann kartlara yazd ve elde ettii 2300 heceyi renme iin rastgele
seim yapmak zere hazrlad.
Kendi deneyleri iin, Ebbinghaus'un alma kitaplanndaki ve dier ya-
ymlanndaki tm dipnotlan okuyan ve Ebbinghaus'un almalanndaki Almanca ile
Ingilizceyi karlatran bir Alman psikolog bizlere yeni bir tarih verisi sunmu ve
anlamsz heceler anlayna yeni bir yorum getirmitir (Gundlach, 1986). Gundlach'a
gore bu heceler aslnda tamamen anlamsz deildi ve hepsi harfle
snrlandnlmamt.
Bu titiz tarih verisi aratrmas (bu kez Ebbinghaus'un yazlannn bizzat kendisi),
Ebbinghaus'un oluturduu hecelerden bazlarnn drt, be, alt veya daha fazla
heceden olutuunu ortaya kard. Daha nemlisi, Ebbinghaus'un ararmalannda
aratrma konusu olan ve kendisinin "hecelerin anlamsz serisi" dedii ey, ingiliz
diline yanl bir ekilde "anlamsz heceler serisi" eklinde tercme edilmiti.
Ebbinghaus'a gre anlamsz olmak zere dzen
lenenler (buna ramen hepsi anlamsz deildi) bireysel heceler deil, "szckler'in
balant ve armlardan uzak olarak oluturulan bir listesidir.
Ebbinghaus'un yazlarna bu yeni bak onun Almancay olduu kadar ngilizce ve
Franszcay da akc konutuunu ve ayrca Latince ve Yunanca altn ortaya
karmt. "Aslnda Ebbinghaus iin, kendisine tamamen anlamsz gelecek heceler
oluturmak olduka zordu. Kesinlikle sama ve armdan bamsz heceler
oluturmaya ynelik yararsz gayretler aslnda Ebbinghaus'un baz yandalarnn
abasyd" (Gundlach, 1986, ss. 469-470).
Ebbinghaus renme ve hatrlama zerindeki eitli koullann etkisini belirlemek
zere birok deney dzenledi. Bu almalarndan bir tanesi anlaml materyallerin
ezberlenme hzyla anlamsz heceler listesinin ezberlenme hz arasndaki fark
aratryordu. Bu fark belirlemek amacyla Byron'un Don Juan'ndan ktalar ezberledi.
Herbir ktada 80 hece vard. Ebbinghaus bir ktann ezberlenmesinin dokuz okuma
gerektirdiini buldu. Daha sonra 80 anlamsz heceyi ezberledi ve bu devin hemen
hemen 80 tekrar gerektirdiini kefetti. Buradan, anlamsz materyallerin
renilmesinin, anlaml materyallere gre yaklak dokuz kat daha zor olduu
sonucuna ulat.
Ebbinghaus ayrca mkemmel bir renmenin gereklemesi iin gereken tekrar
saysnn, renme materyalinin uzunluundan nasl etkilendiini de aratrd. Uzun
renme materyallerinin daha fazla tekrar gerektirdii, dolaysyla daha uzun
zamanda renildii sonucuna ulat. Hece bana den ortalama srenin
renilecek hece listesinin uzunluunun artmasyla nemli derecede arttn buldu.
Bu sonular genel olarak tahmin edilebilir nitelikteydi: daha fazla renme materyali,
daha fazla zaman. Ebbinghaus'un almalarnn nemi, dikkatle kontrol edilmi
koullardan, verilerin niceliksel analizinden ve toplam renme zaman ile hece
bana den zamann hece listelerinin uzunluuyla birlikte artt bulgusundan
kaynaklanmaktadr.
Ebbinghaus renme ve hatrlamay etkilediini dnd dier baz
deikenleri, rnein ar renmenin (listeleri gerekenden daha fazla tekrar etme),
liste iindeki uzak ve yakn armlarn, renme tekrarlan veya gzden geirmenin
ve renme ile hatrlama arasndaki srenin etkisini aratrd. Zamann etkisi zerine
yapu almalar Ebbinghaus'un nl unutma erisini meydana getirdi. Bu eri,
btn psikoloji rencilerinin bildii gibi, renme materyalinin renme faaliyetini
izleyen ilk birka saat iinde daha hzl, daha sonra ise ok daha yava unutulduu
gstermektedir.
2
gn
Aklda Tutma Aral
ekil 2 - Ebbinghaus'un anlamsz heceleri unutma erisi
Ebbinghaus 1880 ylnda Berlin niversitesinde akademik bir greve balad ve
burada bellek zerine olan aratrmalarn tekrar edip dorulayan aratrmalara
devam etti. Tm aratrma sonular 1885 ylnda nem
li bir eser olan Bellek zerine10 isimli kitabnda yaynlad.
Bu bir dnm noktasyd nk "yksek dzeyli zihinsel sreler' hakkndaki engel,
deneysel psikoloji ile derhal alm olarak grld. Ebbinghaus
yepyeni ufuklar at (Boring, 1950, s. 388).
Bu kitap belki de deneysel psikoloji tarihinin en parlak aratrmasn sunmaktadr.
Ebbinghaus bu kitabyla tamamen yeni bir alma alannn balangcna ek olarak,
bugn iinde ok nemli olan gzalc bir teknik beceri, mthi bir azim ve yaratclk
mei sergilemitir. Psikoloji tarihinde tek bana alan ve Ebbinghaus gibi
deneylerinde kendisini denek olarak kullanan ve buna ramen ok sk bir disiplin
altna alan bir baka aratrmac bulmak mmkn deildir. Ebbinghaus'un
aratrmalan ada psikoloji ders kitaplannda yer alacak derecede titiz, detayl ve
sistematik almalardr.
Ebbinghaus'un Psikolojiye Yapt Dier Katklar
Ebbinghaus bellek zerine yapt aratrmalarna devam etmek yerine
bakalarnn bu alan gelitirmesine, yaymasna ve metodolojiyi dzenle- ber das
Gedchtnis.
uo
X
c
re a
re X
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
20 dk
60 dk
9
saat
1
gn
meine imkan verdi. 1885 ylndan sonra nispeten daha az yazd ve bir yl sonra
Berlin'de yardmc profesr olarak grev yapmaya balad. 1890 ylnda bir
laboratuvar at ve bir fiziki olan Arthur Knig ile Duyu Organlarnn Fizyolojisi ve
Psikolojisi Dergisi'ni11 kurdu. Almanya'da yeni bir dergiye ihtiya vard nk
Wundt'un Studien'i Leipzig laboratuvarlarna ait bir organd ve o dnemde
dzenlenen btn aratrmalar sunamyordu. Wundt'un kendi dergisini karmaya
balamasndan dokuz yl sonra yeni bir dergiye ihtiya duyulmas, yeni psikolojinin
eitlilik ve byklk asndan olaanst geliiminin en belirgin tandr.
lk basklarnda Ebbinghaus ve Knig, derginin balnda ismi geen iki disiplinle
ilgili cesur bir tartma yaptlar: psikoloji ve fizyoloji. Bu alanlar "sonu olarak birlikte
byyen.................................. bir btn oluturmak zere, biri dierini gerektiren ve
gelitiren ve iki yz olan byk bir bilimin birbirine denk yelerini olutururlar"
(Turner'dan alnt, 1982, s. 151). Wundt'un deneysel psikoloji laboratuarn
kurmasndan sadece 11 yl sonra yaplan bu bildiri ayrca Wundt'un psikoloji
dncesinin bir bilim olarak ne kadar uzaklardan geldiini de gsterir.
Ebbinghaus yaynlanan eserlerinin yetersizlii yznden Berlin'de yeniden
grevlendirilmedi ve 1894 ylnda niversite hiyerarisinde daha kk bir grev iin
Breslau'ya hareket etti ve.orada 1905 ylna dek kald. 1897'de bir cmle tamamlama
testi gelitirdi. Bu test muhtemelen yksek dzeyli zihinsel srelere ynelik bilinen ilk
baarl testtir ve bunun deitirilmi ekli gnmz genel zeka testlerinin ounda
kullanlmaktadr.
Ebbinghaus 1902 ylnda, Fechner'in ansna atfen, hayli baarl bir ders kitab
olan Bir Psikolojinin llfeeleri'ni12, 1908 ylnda ise ok daha popler bir kitab olan
Psikoloji Makale zetleri 13'm yaymlad. Her iki kitap da birka bask yapt ve
Ebbinghaus'un lmnden sonra bakalar tarafndan tashih edildi. Ebbinghaus
1905'de Breslau'dan ayrld ve birka yl sonra 59 yanda zatrreden aniden ld.
Ebbinghaus psikolojiye hibir teorik veye sistematik katkda bulunmad; psikolojiye
ynelik resmi bir sistem veya disiplin oluturmad. Herhangi bir ekol kurmad gibi
buna istekli de grnmedi. Ebbinghaus'un byk nemi sadece balad renme ve
bellek aratrmalar ai-
^1 Zeitschrift fr Psychologie and Physiologie der Sinnersorgane.
Die Grundztige der Psychologie.
Abriss der Psychologie.
sndan deil, aynca bir btn olarak deneysel psikolojinin kendisinden
kaynaklanmaktadr.
Bir bilim adamnn tarihsel deerinin bir lt onun konumunun ve ulat
sonulann zamann snaylanna ne kadar dayanabildigidir. Bu standarda bakarak
Ebbinghaus'un Wundt'tan daha nemli olduunu ileri srlebilir. Ebbinghaus'un
almalan ada psikolojinin temel konulann- dan birisi olan agnm (ve renme)
konularna nesnellii, saylarla ifade edebilmeyi (nicelii) ve deneylemeyi getirdi.
Ebbinghaus'un almalan, bilimsel metodunda yardmyla, arm kavramn salt
bir kurgu olmaktan aratnlabilir olmaya doru yn deitirmitir. renme ve bellek
hakknda ulat sonulann byk ksm, bunlarn yaynlanmasndan bir asr sonra
bile geerliliini korumutur.
nternette Tarih
http://www.thoemmes.com/psych/ebbing.htm
Ebbinghaus'un aratrma metotlarnn bir tartmas.
http ://psychclassics .yorku. ca/Ebbinghaus/
Ebbinghaus'un kitabnn tam metni: Bellek zerine: Deneysel Psikolojinin Bir
Katks (1885).
Georg Elias Mller (1850-1934)
Bir fizyolog ve filozof olan Mller'in psikolojiye kar youn bir ilgisi vard. Bu
ilgisini Gttingen'de 40 yl sren kariyeriyle gstermitir. 1881'den 1921 yna dek,
Mller'in iyi donatlm laboratuvan Leipzig laboratuvan ile rekabet etmi, Avrupa ve
Amerika'dan pek ok renciyi kendisine ekmitir.
Mller renk grmesi zerine kayde deer almalar yapm Fechner'in psikofizik
almalann aynntlaryla aklam ve eletirmitir. Mller'in aratrma katklan
ylesine nemliydi ki Titchener Deneysel Psikolojisinin ikinci cildini iki yl ertelemi ve
bylece Mller'in son kitabndan istifade edebilmiti. Mller, Ebbinghaus'un balatt
bir alanda, renme ve bellek zerine deneysel almalar alannda alan ilk
aratrmaclardan birisiydi. Dikkatle yrtt aratrmalan Ebbinghaus'un
bulgulanmn ounu dorulam ve geniletmitir. Ebbinghaus'un yaklam kat bir
nesnellik tayordu ve renme grevlerini yerine getirirken kendi zihinsel sreleri
hakknda oluan igzlemlerini kaydetmemiti. Mller bu raporlarn renmeyi ok
mekanik veya otomatik grnml bir sre yapmaya yneldiini dnyordu.
Zihnin renme srecinde ok daha aktif bir ekilde yer ald dnyordu ve
Ebbinghaus'un nesnel metotlarm kullanyor olmasna ramen kendi igzlemsel
raporlarn da ekliyordu. Ulat sonular renmenin mekanik bir ekilde balayp
srmediini gsteriyordu. Bunun anlam deneklerin, renme materyalinin bilinli bir
ekilde gruplan- drlmas ve organize edilmesi srecinde, hatta anlamsz hecelerde
anlamlar bulma srecinde dahi ok daha aktif olarak yer aldyd.
Mller bu aratrmaya bal olarak yaknlk armnn tek bana renmeyi
yeterli derecede aklayamayaca sonucuna ulat. nk deneklerin renilen
uyarclar arasnda aktif bir ekilde iliki araynda olduklar grlyordu. Mller
burada hazr olma, tereddt ve phe (bilin nitelikleri de denir) gibi bir dizi zihinsel
fenomenin renmeyi etkin bir ekilde etkiledii fikrini ortaya koydu. Benzer
sonulara, bu blmde daha sonra tartacamz Wrzburg laboratuvan
almalaryla da ulald.
Mller laboratuvarda unutmann bozucu etkileri teorisini (interfe- rence theory of
forgetting) neri olarak sunan ve gsteren ilk kiidir. Bu gre gre, unutma
bellekteki bir bozulmann fonksiyonu olmaktan ok, yeni renme materyalinin
nceden renilenlerin hatrlanmasna mdahalesi sonucu oluur.
Mller'in renme almalarna yapt son bir katk da kayda deerdir. Mller
laboratuvanndaki asistan Friedrich Schumann ile birlikte renilecek materyalin hep
ayn ekilde sunumunu mmkn klacak dnen bir bellek trompeti gelitirdi. Bu aygt
renme ve hafza problemleri zerine yaplan aratrmalarn nesnelliini ve
kesinliini artrmas sebebiyle nemliydi.
Franz Brentano (1838-1917)
Brentano papazlk eitimine 16 yanda balad. Berlin, Mnih ve Tbin- gen'de
eitimine devam etti ve 1864 ylnda felsefe alannda lisans derecesi ald. Ayn yal
papaz olarak atamas yapld ve iki yl sonra Wrzburg'da Aristo hakknda yazlar
yazp dersler vererek felsefe retmenliine balad.
1870 ylnda Vatikan Konsey(i) papazlarnn yanlmazl retisini kabul etti fakat
Brentano onlarla ayn fikirde deildi. Papaz olarak atand profesrlnden istifa
edip kiliseyi terk etti.
Brentano'nun en nl almas olan Ampirik Hareket Noktasndan Psikoloji14
1874 ylnda yaynland. (Wundt'un Fizyolojik Psikolojinin lkeleri isimli kitabnn ilk
basksnn ikinci blmde ayn yl yaynlanmt.) Brentano'nun kitab, Wundt'u
dnceye dorudan muhalefet etmi bylece yeni psikolojinin iindeki belirgin fikir
ayrlklarn ortaya koymu oluyordu. Brentano 1874 ylnda Viyana niversitesine
felsefe profesr olarak atand ve burada kald 20 yl boyunca etkisi gn getike
artt. Olduka po- plar bir konferansyd ve rencileri arasndaki birka kii (Cari
Stumpf, Chris- tian von Ehrenfels ve Sigmund Freud15 psikoloji tarihinde gze arpan
fikirleri olan insanlard. Brentano 1894 ylnda emekli oldu ve kalan yllarn talya ve
svire'de aratrma ve yazma faaliyederiyle megul olarak geirdi.
Brentano psikoloji ierisindeki farkl etkilerinden dolay Wundt'u olmayan
psikologlarn en nemlilerinden birisidir. (Daha sonra Brentano'nun hmanistik
psikolojinin ve Getalt psikolojisinin bir habercisi olduunu greceiz.)
Brentano Wundt'un psikolojiyi bamsz bir bilim yapma amacn paylayordu.
VVundt psikolojisi deneysel, Brentano'nun yntemi ise ampirik idi. Brentano deneysel
metodu reddetmemesine ramen, ona gre psikolojinin birincil yntemi deney deil,
gzlemdi. Ampirik yaklamn faaliyet alan genellikle daha genitir nk bu
yaklam, verileri deneyden olduu kadar gzlem ve bireysel tecrbelerden de elde
eder.
Zihinsel Eylemlerin Aratrlmas
Brentano, VVundt'un temel dncesi olan "psikolojinin bilinli yaantlarn
ieriinin araurmas gerektii" fikrine karyd. Psikolojinin konusunun
^ Psychologie vom empirischen Standpunkte.
Freud, Brentano'dan be ders alm ve daha sonra kendisinden "dahi" ve "son derece
zeki aratrma arkada" eklinde bahsetmitir (Gay, 1988, s.29).
zihinsel faaliyetler olduunu ileri sryordu. (rnein psikoloji -grlen bir eyin-
zihinsel ieriinden ok grmenin zihinsel hareketiyle ilgilenmeliydi.)
Bylece Brentano'nun eylem psikolojisi (act psychology) Wundt'u yaklamn
zihinsel srelerin ieriiyle ilgilenilmesi gerektii fikrine kar kt. Brentano'ya gre
bir yap olarak yaant ile bir faaliyet olarak yaant arasnda bir ayrm yaplmalyd.
rnein krmz bir iee bakldnda krmznn duyusal ierii krmzy
duyumsama faaliyetinden olduka farkldr. Brentano tecrbe etme (yaama) fiilinin
psikolojinin gerek konusu olduunu ileri srmt. Bir rengin zihinsel bir nitelik deil,
aksine kesinlikle fiziksel bir nitelik olduunu belirtmiti. Oysa bir rengi grme faaliyeti
zihinsel bir olaydr. Elbetteki fiil daima bir nesneyi ierir, yani birka duyusal ierik
daima hazrdr. nk grme fiili, grlecek bir nesne olmadnda anlamszdr.
Psikolojiye atfedilen bu yeni tanmlama daha farkl bir alma metodunu zorunlu
klyordu. nk duyusal ieriklerden olduka farkl olan fiillere, Wundt'un Leipzig
laboratuvarnda uygulanan deneysel yntem araclyla ulalamazd. Zihinsel
faaliyetlerin aratrlmas VVundt'un kullandndan daha geni lekli bir gzlemi
gerektiriyordu. Bu sebepten tr, daha nceden belirttiimiz gibi, eylem psikolojisi
metodolojik adan deneysel olmaktan ok ampirik bir zellik gstermektedir. Bunun
anlam Brentano psikolojisinin kurgusal felsefeye bir dn olduu deildir. Eylem
psikolojisi doas itibariyle deneysel olmasa da, olduka sistematik gzlemlere
dayanmaktadr.
Brentano zihinsel faaliyetleri aratrmak iin iki yol gelitirdi:
Hafza yoluyla (belirli bir zihinsel durumdaki zihinsel sreci hatrlama) ve
imgeleme yoluyla (zihinsel bir durumu hayal etme ve elik eden zihinsel sreci
gzlemleme)
Brentano'nun fikirlerininde sadk taraftarlar vard fakat VVundt'u psikoloji yeni
psikolojideki arpcln srdrd. VVundt, Brentano'dan ok daha fazla eser
yaynlad iin fikirleri daha iyi biliniyordu. Ayrca, duyumlar ve ierikleri psikofiziin
yeni metotlaryla aratrmak, elle tutulmayan "filleri, eylemleri" aratrmaktan daha
kolayd.
nternette Tarih
http://www.formalontology.it/brentanof.htm
Brentano'nun Ampirik Hareket Noktasndan Psikoloji (1874) isimli kitabndan iki
blm, almalar hakkndaki makalelerin bir listesini ve
Franz Brentano'nun almalarnn Uluslararas YHg'na (Almanya'da basld, fakat
makalelerin kk bir blm ngilizcedir) balantlar ierir.
Cari Stumpf (1848-1936)
CARL STUMPF
Tp camias ailelerinden birinde dnyaya gelen Stumpf bilimle olduka erken
yalarda tanm olmasna ramen mzie kar byk bir ilgisi vard. 7 yanda
keman almaya ve 10 yalarnda beste yapmaya balad. Wrzburg'da renci iken
Brenta- no'dan ok etkilendi ve dikkatini felsefe ve bilime yneltti. Brentano'nun
tavsiyesiyle Gttingen'e gitti ve 1868 ylnda doktorasn bitirdii bu yerde Weber ve
Fechner ile karlat. Sonraki yllarda pek ok akadamik grev ald ve bu yllarda
psikoloji almalarn balatt.
Stumpf 1894 ylnda Berlin niversitesinde Alman psikolojisi ierisinde en ok
itibar gren profesrlk greviyle dllendirildi. O esnada Alman psikologlarn
bakan olan Wundt byle bir konum iin daha mantkl bir tercihmi gibi
gzkyordu. Anlald kadaryla Wundt'un grevlendirilmesine olduka nfuzlu
olan Helmholtz kar kmt. Stumpfun Berlin'de geirdii yl olduka retkendi ve
onun kk odadan oluan asl laboratuvar zaman ierisinde geni ve nemli bir
enstit haline gelmitir. Stumpfun laboratuvar ne aratrma konulan ne de aratrma
younluu asndan Wundt'un laboratuvan ile rekabet edemezdi. Fakat buna
ramen Stumpf ounlukla Wundt'un en byk rakibi olarak dnlmtr.
Stumpfun ilk psikoloji yazlan uzay algs ile ilgiliydi fakat en etkili almas 1833
ve 1890 yllannda iki cilt halinde ortaya kan Ses Psikolojisi16 idi. Bu almas ve
mzikle ilgili dier almalar Stumpf a akustik alannda Helmholtz'dan sonra nemli
bir yer kazandrd. Bu almalar mzik psikolojisi aratrmalannda nc birer g
oldular.
Tonpsychologie.
Fenomenoloji
Leipzig'de gerekli grlen titizlikten daha yumuak bir psikoloji yaklamna sahip
olan Stumpfun kabul grmesi Brentano'nun etkisiyle aklanabilir. Stumpf psikolojinin
ncelikli verilerinin olaylar (fenomenler) olduunu ileri srmtr. Bir tr igzlem
olduunu dnd fenomenoloji (phenomenology) tarafsz deneyimlerin -bir
deneyimin ortaya kt ann- incelenmesini ierir. Stumpf deneyimlerin kendilerini
oluturan elemanlara paralanmas konusunda Wundt'la hemfikir deildi. Stumpfun
iddiasna gre byle yapmak deneyimleri doal olmaktan karp suni ve soyut bir
hale getirir. Stumpfun bir rencisi olan Edmund Husserl daha sonra fenomenoloji
retisini gelitirmitir. Almanya'daki fenomenoloji hareketi bata Getalt psikolojisi
olmak zere (12. Blm), dier psikoloji formlarnn olumasna nclk etmitir.
Wundt ve Stumpf sesin igzlemi hakknda sert bir tartmay bir dizi yaynda
srdrmtr. Tartma Stumpf tarafndan teorik bir erevede balatlm fakat
Wundt tarafndan kiiselletirilmitir. Esasen mesele, hangi igzlemcinin raporlannn
daha gvenilir olduu sorusunu iermektedir. Seslerle uraldnda, bir kimse iyi
eitim grm laboratuvar gzlemcilerin sonularn m (VVundt) yoksa mzik
uzmanlarnn sonulann m (Stumpf) kabul etmelidir? Stumpf bu meseleyle ilgili
olarak VVundt'un laboratuvarnda elde edilen sonulan kabul etmemiti.
Stumpf mzik ve akustik zerine yazmaya devam ederken tm dnyann ilkel
mzik kaytlannm bir koleksiyonunu yapmak zere bir merkez kurmu, Berlin ocuk
Psikolojisi Derneini kurmu17 ve duygulan duyuma indirgenmeye alt coku
teorisini yaymlamt. Stumpf VVundt'tan bamsz olmay srdren ve bylelikle
psikolojinin snrlannn genilemesi iin mcadele eden birka Alman psikologdan
birisidir.
Oswald Klpe (1862-1915) ve Wrzburg Okulu
Balangta VVundt'un takipisi olan Klpe bir grup rencinin, psikoloji
statlannn (VVundt gibi) alma snrlamalanndan aynlmalanna klavuzluk etmitir.
Klpe'nin hareketi belki bir devrim niteliinde deildi ama
17 Berlin Association for ChildePsychology.
Wundt'un dncelerinin darlna kar bir zgrlk bildirgesiydi. Klpe, Wundt
psikolojisinin nemsemedii pek ok mesele zerine almalar yapmt.
Klpe niversite eitimine 19 yandayken Leipzig'de balad. Niyeti tarih
okumakt fakat Wundt'un etkisiyle ksa bir sre iin felsefeye ve 1881 ylnda hl
balang aamasnda olan deneysel psikolojiye yneldi. Tarih Klpe iin gl bir
cazibe merkezi olmay srdrd ancak bir yl sonra Berlin'de Wundt ile psikoloji
alanndaki almasna kald yerden devam etti. Birbirinden farkl iki akademik alan
olan tarih ve psikoloji eitiminden sonra 1886 ylnda Leipzig'e VVundt'un yanna
dnd ve orada 8 yl kald. Leipzig'deki eitimini baaryla bitirdikten sonra VVundt'un
asistan olarak burada kald, laboratuvarda ara- urmalar yrtt ve bir ders kitab
olan Psikolojinin Anahatlan'm18 kaleme ald. 1893 ylnda yazlan bu kitap Wundt'a
ithaf edildi. Klpe bu kitabnda psikolojiyi, deneyimi yaayan bireye bal deneyim
olgu bilimi olarak tanmlad.
Klpe 1894 ylnda Wrzburg'da profesr oldu ve iki yl sonra hemen hemen
Wundt'un Leipzig labarotuvan kadar nemli olan bir laboratuvar kurdu. Wrzburg'un
etkisi altnda kalan renciler arasnda birka Amerikal da vard. Bunlardan birisi
olan James Rowland Angell ilevselciligin gelimesindeki en nemli ahsiyederden
birisidir (7. Blm). Aslnda laboratuvar'n ilk yllarnda Klpe psikolojiden ok felsefe
ve estetik ile ilgileniyordu. Yazlar genel nitelik itibariyle felsefi olmasna ramen,
onun ynetiminde laboratuvarda yaplan ok sayda aratrma yaynland. Klpe
sadece rencilerinin aratrmalan iin esin kayna olmakla kalmad, aynca
Wrzburg'da yaplan zahmetli igzlem deneylerinin ounda da gzlemci olarak
grev yapt.
Klpe'nin Wundt'tan Farkll
Klpe Grundriss'de yksek dzeyli zihinsel sreleri tartmad. O dnemdeki
dnceleri hl glgesinde hareket ettii VVundt ile uyumluydu. 18 Grundrss der
Psychologie.
OSWALD KLPE
Ancak birka yl sonra Klpe zihin srelerinin deneysel olarak aratrabileceine
ikna oldu. Bir baka yksek dzeyli zihinsel sre olan bellek, Hermann Ebbinghaus
tarafndan deneysel olarak aratrlmt. Bellek laboratuvarda aratnlabiliyorsa
dnce niin aratrlmasn? Aralarnda bellek, dnce ve duygularn da dahil
olduu yksek dzeyli zihinsel srelere ilk defa sistematik deneyler uyguland. Klpe
bu meseleyi ortaya koyarak ilk danman olan Wundt'a dorudan muhalefet etmi
oldu; nk Wundt yksek dzeyli zihinsel srelerin deneysel olarak
aratrlamayacan vurgulamt.
Sistematik Deneysel gzlem
Wrzburg okulu ile Wundt'un sistemi arasndaki bir dier farkl nokta igzlem
metoduyla ilgilidir. Klpe sistematik deneysel igzlem (syste- matic experimental
introspection) ad verilen bir metot gelitirmiti. Bu metot deneklerin karmak bir
grevi yerine getirdikten sonra (kavramlar aras mantksal balantlar oluturma gibi)
bu grev srasnda yaadklarnn gemie dnk bir raporunu sunmalarn yani bir
anlama19 yapmalarn ieriyordu. Bir baka deyile, denekler dnme veya hkm
verme gibi baz zihinsel sreleri yerine getirmek ve ardndan o esnada nasl dn-
dkleri veya karar verdikleri zerine incelemeler yapmak durumundaydlar. Wundt
kendi laboratuvannda gemie dnk raporlarn kullanlmas reddetmitir. O bilin
deneyimlerini olutuklar anda incelemek istiyordu, olup bitenlerin hafzadaki izlerini
deil. Wundt Klpe'nin bu igzleminin bir igzlem "msveddesi" olduundan sz
etmitir.
Klpe'nin metodu u anlamda sistematik idi: tm deneyim periyodlara blnmek
yoluyla tam olarak betimlenebiliyordu. Benzer grevler pek ok defa tekrarlanyordu.
Bu nedenle igzlemsel anlatmlarn dzeltilebilecei, yeni bilgilerle
glendirilebilecei ve daha ayrntl olarak anlatlabilecei dnlmt.
gzlemsel raporlar ounlukla deneklerin dikkatinin belli noktalara yneltilmesi
yoluyla sorgulanarak tamamlanyordu.
Klpe ve Wundt'un igzlemsel yaklamlar arasnda baka nemli farklar daha
vardr. Dikkat ettiimiz gibi Wundt deneklerin kendi isel deneyimlerini detayl bir
ekilde tasvir etmeleri taraftan deildir. Tersine onun aratrmalannn ounluu
nesnel ve niceliksel lmler zerinde
I9 Anlama (retrospection), herhangi bir yaantnn bitiminde, kiinin en azndan kendi
kendine, yaadklarn ve deneyimlerini szl olarak hatrlayp yinelemesidir. (.n.)
younlamaktadr; psikofizyolojik aratrmalarda istenen tepki zamanlan veya yarg
trleri gibi.
Klpe'nin sistematik deneysel igzleminde, deneklerin kendi dnme
srelerinin doas zerine verdikleri niteliksel ve hayli detayl rapor- lann byk
nemi vardr. Denekler sadece bir uyancnn iddetini sylemek gibi basit ve
dosdoru bir yargda bulunmaktan ok, deneysel grevlere maruz kaldklan sre
boyunca yaadklar tm karmak zihinsel sreleri anlatmak durumundadrlar.
Klpe'nin yaklam dorudan doruya bir bilin deneyimi esnasnda deneklerin
zihinlerinden nelerin getiinin aratmlmasn amalamt. Klpe'nin ifade ettii
amac, Wundt'un psikolojinin ana temasna ilikin oluturduu kavram, yksek
dzeyli zihinsel sreleri de dahil etmek zere geniletmek ve igzlem metodunu
antmakt. Klpe VVundt'un bilin deneyimleri zerinde younlamasn, igzlem
aratrma aralannn veya onun temel devi olan bilincin basit ieriklerine kadar
analiz edilmesini reddetmiti.
mgesiz Dnce
Bu geniletme ve artma teebbslerinin sonular neler oldu? VVundt'un bak
as bilin deneyimlerinin, kendilerini oluturan duyusal ve imgesel elemanlara
indirgenebilecei zerinde duruyordu. VVundt btn deneyimlerin duyumlardan veya
imgelerden olutuunu sylemiti. Klpe'nin dnce srelerinin dorudan
igzlemi program, tam tersi bir bak asn destekleyen kantlar bulmutu:
dnme herhangi bir duyusal veya imgesel ierik olmadan da oluabilir! Bu bulgu
dncenin herhangi zel bir imge iermedii dncesine atfla imgesiz dnce
(imageless thought) olarak tanmland. Bylece bilincin duyusal olmayan bir ekli ve-
ya yn tanmlanm oldu.
Wrzburg Laboratuvarndaki Aratrma Balklar
VVrzburg okulunun aratrma konulan ok eitliydi. Kari Marbe'nin almas,
arlklann karlatnlmal yargs zerine olan alma oldu. Marbe duyular ve
imgelerin, gerekte grev esnasnda hazr olduklan halde, yarglama (karar verme)
srecinin bizzat kendisinde rol oynamyor grndklerini sylemitir. Denekler (daha
ar veya daha hafif) kararlann
zihinlerinde nasl olutuunu bilmemektedirler. Bu bulgu yzyllardr desteklenen bir
dnce hakkndaki inanla tezat oluturmutur: nceleri bu tr bir karar verirken
deneklerin ilk nesnenin zihinsel imgesini hatrladklar ve onu ikinci nesnenin duyusal
izlenimiyle karlatrdklar varsaylmt. Marbe'nn deneyi imge ile izlenim arasnda
byle bir karlatrmann olmadn ve karar verme srecinin tanmlanmasnn
zannedilenden ok daha g olduunu gstermitir.
Wrzburg'da yaplan bu ve benzeri deneyler gstermitir ki, bilin unsurlar
ounlukla gerekli grlmelerine ramen dnme iin temel tekil etmezler.
Grne gre orada daha nceden ihtimal verilmeyen baka bilin durumlar
mevcuttur. Tereddt, phe, gven, bir zm aratrma veya bekleme gibi ek
durumlar ne duyum, ne imge, ne de duygu olarak ele alnabilir. Bu durumlar
balangta "bilin tutumlar" olarak adlandrlmtr. Daha sonra yaplan baka bir
almada J. Orth, Wundt'un gerilim-rahatlama, heyecan-knt duygularnn ayn
soyut ve bulank bilin tutumlarna indirgenebilecei fikrini ortaya atmtr.
Wrzburg grubu ayrca arm ve irade konularyla da ilgilenmilerdir. Henry
Watt tarafndan yaplan klasik bir alma gstermiti ki, armla ilgili bir grevde
(rnein deneklerden belirli bir kelimenin alt veya st grup kelimesini bulmalarn
istemek) denekler kendi kararlarnn bilin sreleri hakknda ok az bilgiye sahiptir.
Bu bulgu Klpe'nin bilin deneyimlerinin duyumlara veya imgelere indirgenemeyecei
dncesine bir baka kant salam oldu. Watt deneklerin tepki zaman boyunca ne
yapmaya niyetlendiklerinin bilinli olarak farknda olmadklar halde doru ekilde
tepki verdiklerini bulmutur. Watt buradan yola karak, grev henz icra edilmeden
nce, ynerge verilip anlald zaman bilin almasnn yapld sonucuna ulat.
Watt'a gre denekler ynergeyi aldktan sonra istenen ekilde tepki vermeye
ynelmektedir. Uyarc kelime verildiinde, denekler ok fazla bilinli bir aba harca-
makszn ynergeyi uygulamaktadr. Denekler bu ynerge yoluyla, ynergenin
gsterdii dorultuda karlk vermek iin ak bir ekilde bilinsiz bir set veya
ynlendirici eilim (determining tendency) oluturmulard. Grev birkez anlalp, bu
ynlendirici eilim de tatbik edilince, gerek grev, eer sarfedilecekse ok az bir
bilinli abayla yerine getirilir. Wrzburg grubunun ortaya koymak istedii ey
bilind yatknlklarn bir ekilde bilinli faaliyetleri kontrol edebildii idi.
1907 ylnda Kari Bhler'n almalaryla Wrzburg okulunda yeni bir dnem
balad. Bhler'in metodu, deneklere cevaplandrlmadan nce biraz dnmeyi
gerektiren bir sorunun sorulmasn kapsyordu. Denekler soruya cevap vermeye
alrken deneycinin sre hakknda araya sktrd sorularla, geirdikleri
basamaklar hakknda mmkn olduu kadar tam bir rapor veriyorlard. Bhler'in
nemi, duyusal olmayan dnce srelerinin varln zenli gsterilerle ortaya
koymasndan kaynaklanr. Daha nce deindiimiz gibi, bu dnce ilk kez ortaya
atlmyordu. Fakat bu meselenin ancak bir ynyd ve ilk Wrzburg almalarnn
temel vurgusu deildi. Bhler nitelik itibariyla duyusal olmayan deneyim unsurlar fikri
zerinde younlamt. Kesin bir dille bu yeni yapsal element tiplerinin, bu dnce
sreci iin ok nemli olduunu ve ciddi bir ekilde ele alnmas gerektiini bildirmiti.
Wundt'un igzlem metodunun Klpe tarafndan artlmas ve elementler listesine
ekleme giriimi, beklendii zere, ortodoks VVundt'ula- nn youn eletirilerine neden
oldu. Wundt'tan gelen eletiriler olduka iddetli ve ineleyici saldrlar eklindeydi.
VVundt, VVrzburg'un igzlem eklini "uyduruk" deneyler olarak adlandrd ve
metotlarnn gerekte deney ve igzlemi kapsamadn ne srd.
Klpe'nin VVrzburg'da kald 15 yl, psikoloji tarihi iinde en etkili olduu
dnemdi. 1909'da Bonn'a gitti ve orada bir laboratuvar at, 1913 ylnda Mnih'e
hareket etti. Felsefe problemlerine, zellikle estetie ilikin ilgileri VVrzburg
yllarndan sonra ne kt. Klpe VVrzburg'da almalar yapan rencilerini
ilgilendirecek ok az ey yazd ve dnme srecinin doasna ilikin tasarlad
tanmlamalar asla yazlamad.
VVrzburg'un psikoloji tarihindeki en nemli katks motivasyon konusu zerine
yapt vurgudur. Aynca, VVrzburg'un, deneyimlerin sadece bilin unsurlanna deil,
bilinsiz ynlendirici eilimlere de bal olduuna ilikin kantlan davran zerinde
bilin d belirleyicilerin roln akla getirmitir. (Davrann bilind belirleyicileri 13.
Blmde grlecei gibi, Freud'un sistematik dncesinin nemli bir blmn
oluturur.)
Yorum
Grdmz, blnme ve ihtilaflar kurulduundan bu yana psikolojiyi epeevre
sarmtr. Fakat unu da vurgulamak gerekir ki, btn farkllklarna ramen, ilk
psikologlarn amac aynyd: bamsz bir psikoloji bilimi gelitirmek.
Wundt, Ebbinghaus, Brentano, Stumpf ve dierleri geri dnlmez bir ekilde insan
doasna ait almalan deitirmilerdi. Onlann gayretleri sebebiyle yeni psikoloji
artk:
".... bir ruh almas deildi, elbette ruhun yalnlnn, znn ve lmszlnn
rasyonel analizlerle aratrlmas da deildi. Psikoloji dier hibir bilimin konu
edinmedii, insan organizmasnn belirli tepkilerini, deney ve gzlem yoluyla (aktif)
aratrmalyd. Aralarnda pekok farkllk olmasna ramen, Alman psikologlar ortak
bir teebbsle hareket ettiler. Onlann yetenekleri, gayretleri ve almalannn ortak
dorultusu, bunlann hepsi. Alman niversitelerindeki gelimeleri, psikolojideki yeni
hareketin merkezi yapt (He- idbreder, 1933, s. 105)
Almanya yeni hareketin merkezi olmay uzun sre srdremedi. Wundt'u
psikolojinin bir baka versiyonu, Wundt'un rencisi E.B. Titc- hener tarafndan
Amerikaya getirildi.
1. Niin Fechner deil de, Wundt yeni psikolojinin kurucusu olarak kabul edildi?
Bilimde "kurma" ve "icat etme" arasndaki fark nedir?
2. Wundt'un kltrel psikolojisi nedir? Bu, psikolojinin kendi iinde blnmesine nasl
nclk etmitir? Kltrel psikoloji Amerikan psikolojisi zerinde niin ok kk
bir etkiye sahiptir?
3. Wundt'un psikolojisi Alman fizyologlarn ve Britanyal empiristlerin almalarndan
nasl etkilenmitir? Voluntarizm kavramn aklaynz.
4. Bilincin elementleri nelerdir? Bunlarn zihinsel yaamdaki rol nedir?
5. Arac yaant ve anlk yaant arasndaki fark belirtiniz. Wundt'un yntemlerini ve
igzlem kurallarn anlatnz. Wundt niteliksel igzleme mi yoksa niceliksel
igzleme mi destek veriyordu? Niin?
6. sel ve dsal alg arasndaki fark belirtiniz. Tamalgnn amac nedir? Tamalg
James Mili ve John Stuart Mill'in almalaryla nasl ilgiliydi?
7. Wundt'u psikolojinin Almanya'daki akbetinin izini srn. Wundt'un sistemi hangi
temel esaslar erevesinde eletirildi?
8. Ebbinghaus'un renme ve hafza zerine aratrmalarn anlatn. Bunlar
Fechner'in almalarndan nasl etkilenmiti?
9. Brentano'nun eylem psikolojisi Wundt'u psikolojiden nasl farklyd? Stumpf
igzlem ve deneyimlerin elementlerine indirgenmesi konusunda Wundt'dan nasl
ayrlyordu?
10. Klpe sistematik deneysel igzlem kavram ile ne kastetmiti? Klpe'nin
yaklam Wundt'un yaklamndan nasl farklyd? mgesiz dnce fikri Wundt'un
bilin deneyimleri kavramn nasl kar kmt?
younlamalarn onaylyordu. Titchener'in ngiltere'de doduu ve Oxford
niversitesinde eitim grd dnlrse bu hi de artc olmaz. 'O, Wundt'un
tamalgya verdii nemi yararsz sayp dikkate almam ve onun yerine bilincin
yapsn ekillendiren elemanlar zerinde younlamtr. Titchener'in grne gre,
psikolojinin asl grevi bu basit bilinli deneyimlerin doasn kefetmek, yani bilinci
kendini oluuran ayr paralara analiz etmek ve bunu yaparken bilincin yapsn
kefetmekti. Titchener bunu gerekletirmek amacyla Wundt'un igzlem metodu
zerinde baz deiiklikler yapt. Yaplan bu deiikliklerle igzlem metodu
Wundt'tan ok Klpe'nin yaklamna benzemitir.
Edward Bradford Titchener (1867-1927)
Titchener'in Hayat
Titchener hayatnn en retken yllarn New York'ta, Comell niversitesi'nde
geirdi. Derslerine daima cbbesiyle giren Titchener iin her ders heyecan verici bir
eserdi. Her bir sunu Titchener'in tekteki baklar altnda, asistanlar tarafndan
dikkade hazrlanrd. Titchener'in tm derslerine devam eden personel ve fakltenin
nc snf rencileri, en n sralarda oturmak zere bir kapdan girerken dier bir
kapdan profesr gelir ve dorudan konferans krssne ilerlerdi. Daha sonra ders
faklte ve yksek lisans rencileri tarafndan vakur bir ekilde tartlrd.
Titchener Oxford cbbesinin ona dogmatik olma hakkn verdiini varsayyordu.
Sadece iki yln Wundt'la geirmi olmasna ramen Titchener otokratik doas, ders
verme ekli, hatta sakallar gibi pek ok ynden hocasna benzerdi.
Titchener ngiltere'nin, Chichester blgesinde olduka fakir bir ailenin ocuu
olarak dnyaya geldi. Eitimini srdrebilmek iin burs kazanma noktasnda dikkati
eken zihinsel kabiliyetlerine gvendi. nce Malvern Kolejine, ardndan Oxford'a
devam etti. Oxford'da drt yl bo
EDWARD BRADFORD
TTCHENER
yunca tarih ve Eski Yunan-Latin edebiyat eserleri eitimi grd, beinci yl fizyolojide
aratrma asistan oldu.
Titchener Oxford'da iken Wundt'un yeni psikolojisiyle ilgilenmeye balad. Bu ilgi
niversitedeki birisinin cesaretlendirmesi veya bu ilgiyi paylamas sonucu
olumamt. ok tabii olarak gelien bu ilginin sonucunda "bilim haclarnn" hep
ulamak, grmek istedikleri yer olan Leipzig'e doru yola kt. Wundt'la birlikte iki yl
alt ve 1892'de doktora derecesini alarak oradan ayrld. Titchener hocasn ok
ksa bir sre grm olmasna ramen, phesiz Wundt gen rencisi zerinde
mr boyu srecek bir etki brakmt (Wundt, Titchener'den 35 ya bykt ve
olduka mesafeli bir insand). Leipzig'de geirdii yllar Titchener'n ve onun pek ok
rencisinin psikolojideki geleceklerini belirlemiti. Titchener Amerikan psikolojisi
zerinde de bir etki brakm olmasna ramen ileride greceimiz gibi, psikoloji
Amerika'da kendine has bir rota izliyordu ve bu rota Titchener'in yaklamndan
olduka farklyd.
Titchener doktora derecesini aldktan sonra yeni psikolojinin ingiltere'deki ncs
olmak istedi. Oysa ngilizler kendi gzde felsefi konular dndaki bilimsel
yaklamlara kar olduka kukucu tavr taknan insanlard. Bu nedenle, Oxford'da
biyoloji blmnde retim grevlisi olarak geirdii birka ayn ardndan, psikoloji
eitimi vermek ve Cornell niversitesindeki laboratuvan idare etmek zere ABD'ye
gitti. O srada 25 yandayd ve hayatnn geri kalan ksmn Cornell'de geirdi.
1893-1900 yllar laboratuvarn gelitirilmesi, tehizat salanmas, aratrmalarn
yrtlmesi ve 62 makalenin yazlmasyla geti. Cornell ok sayda rencinin ilgisini
ektike, Titchener her bir aratrma almasna kiisel olarak katlma gibi zaman
alc grevlerden elini ekti ve sonraki yllarda aratrmalar neredeyse tmyle
rencileri tarafndan yrtld.
Titchener rencilerinin aratrmalarn idare ederek, sistematik dncelerini ve
tasarlarn gerekletirmeye balad. Otuz be yl boyunca psikoloji alannda elliden
fazla doktora adayna danmanlk yapt. rencilerin aratrma problemlerinin
seiminde otoritesini kulland ve onlara o srada ilgilendii meselelerle ilgili konular
tahsis etti. Titchener bu yolla btnletirilmi sistematik bir durum oluturdu ve sz
edilen dnemde mezun olan tm rencilerin onun fikirleri zerine kollektif bir ekilde
altklar dnld. "Titchener adeta en tepesinde oturup yalnzca bilimsel
psikolojinin adna layk olduunu dnd almalar ynettii fildii bir kule
kurmutu" (Roback, 1952, s. 184).
Titchener'n biyografisi 216 makale, ok sayda not ve kitap ierir. stad
Wundt'un eserlerini tercme etti ve Fizyolojik Psikolojinin llkeleri'nin nc
basksnn tercmesini tamamladnda Wundt'un yeni bir basky bitirdiini rendi.
Ardndan drdnc basky tercme etti, ne var ki bu srada yorulmak bilmeyen
Wundt beinci baskya yaynlamt.
Titchener 1896 ylnda Psikolojiye Bir Bak1, 1898 ylnda Psikolojiye Giri2 ve
1901-1905 yllan arasnda drt ciltlik Deneysel Psikoloji2'yi yazd. Klpe'nin bu son
almay "ngiliz dilinde en fazla bilgi ieren psikoloji almas" (Boring, 1950, s.
413) olarak nitelendirdii sylenir.
Adeta bir "el kitab" niteliinde olan Deneysel Psikoloji ciltleri psikolojide
laboratuvar almasnn gelimesine ve hzlanmasna yardm etti ve davranln
kurucusu olan John B. Watson da dahil olmak zere Amerikal deneysel psikologlarn
bir neslini btnyle etkiledi. Bu kitaplar olduka ilgi grd ve kimileri Rusaya,
talyancaya, Almancaya, Ispanyolcaya ve Franszcaya tercme edildi.
Titchener zamann ve enejisini psikolojiden baka alanlara yneltecek hobilerle
de urayordu. Mzikte olduka ustayd, hatta her Pazar akam evinde kk bir
konser veriyordu ve bir seferinde Cornell'de mzik departman kurulmadan nce bir
mzik profesrnn yerine gemiti. Madeni para koleksiyonuna duyduu youn
ilgiye onun tipik titizlii de eklenince, madeni paralarn zerindeki karakterleri
renebilmek iin ince ve Arapa gibi g dilleri rendi. Klasik dillere ait bilgisine
ek olarak, Rusa da dahil olmak zere yanm dzine modern dilin" erbabyd. hayat
boyunca Titchener meslek arkadalaryla ciltler dolusu yazma yapmtr. Bu
mektuplarn ou Titchener tarafndan daktiloyla yazlmtr ve zerlerine el yazmas
notlar almtr.
Titchener yalandka sosyal hayattan ve niversite hayatndan daha ok ekildi.
Pek ok faklte yesi onu hi grmemi veya onunla karlamam olmalarna
ramen, Comell'de yaayan bir efsane haline gelmiti. almalarnn ounu evinde
yapyor ve niversitede nispeten daha az zaman harcyordu. 1909 ylndan sonra her
bir eitim ylnn bahar dneminde sadece pazartesi akamlan ders verdi. D
dnyadan gelen mdahalele-
1 An Outline of Psychology
2 Primer of Psychology
^ Experimental Psychology
re kar evindeki alma ortam iyi korunaklyd. Kars telefonla arayan herkesi bir
elemeye tabi tutard ve yle anlalyor ki hibir rencisi ok acil durumlar dnda
ona telefon edemezdi.
Otokratik olmaya meylettii halde, rencilere ve meslektalarna kar, kendisinin
layk olduunu da hissettiini hrmet ve saygy gstermeleri artyla, yardmsever ve
nazikti. Gen faklte yelerinin ve rencilerinin onun arabasn nasl ykadklar ve
yaz aylarnda onu gneten koruyucu perdeleri penceresine nasl yerletirdiklerine
dair hikayeler anlatlr. Fakat onlar bu ileri emir zerine deil, ona olan sayg ve
hayranlklar sebebiyle yapyorlard.
Eski bir renci olan Kari Dallenbach (1967) Titchener'in yle sylediini ifade
etmitir: "Bir adam puro imeyi renene kadar bir psikolog olmay aklna getirmesin."
Bundan dolay rencilerin byk ounluu, en azndan Titchener oradaysa puro
ierdi.
Titchener'in hi sndrmedii purosu byklarn tututurduunda doktora
rencilerinden birisi olan Cora Friedline, Titchener'le aratrmas hakknda
gryordu. Titchener bu esnada yryordu ve heybetli tavr gen kz, hocasnn
szn kesmeye cesaret edemez hale getirmiti. Sonunda gen kz "zr dilerim Dr.
Titchener fakat byklarnz yanyor" dedi. O zaman Titchener atei sndrd, fakat
ate gmleini ve i amarn yakmt.'*
Titchener'in Cornell'den ayrlmasndan sonra ne rencileriyle olan ilgisi sona
erdi, ne de onlarn yaantlar zerindeki etkisi. Dallenbach doktora derecesini
aldktan sonra tp fakltesine gitmeye karar verdi fakat Titchener, Oregan
niversitesinde onun iin bir retmenlik grevi ayarlad. Dallenbach tp fakltesine
gitme niyetini Titchener'in onaylayabileceim dnm ancak yanlmt. "Ben
Oregan'a gitmeliydim nk Titchener, bana verdii eitimin ve benimle yapt
almalarn boa gitmesini istemiyordu" (1967, s. 91).
Titchener'in kendi grubu dndaki psikologlarla olan ilikileri hibir zaman ok
yakn olmamt. Amerikan Psikoloji Derneine 1892 ylnda kurucu ye
seilmesinden ksa bir sre sonra grevinden istifa etti. nk birlik, onun fikir
hrszlyla sulad bir yeyi kovmay reddetmiti. Sylendiine gre bir arkada
Titchener'in dernee demesi gereken aidat birka yl demi, bylece ad listelerde
kalmtr.
Ludy T. Benjamin, Cora Friedline'in yazlarnn olduu materyalden alnmtr.
Amerikan Psikoloji Tarihi Arivi, Akron niversitesi, Ohio.
* rn
.1 X N H
n_
cfl
c<a
5b
1-- ; A
^ Titcherer'in Deneycilerinin I916'da vermi olduklar . bir poz; en azndan beinin
elinde puro var.
Pensilvanya'daki Beryn Macar Koleji'nden birka kz renci bu toplan- lara
katlmak istemi fakat kendilerinden toplanty terk etmeleri istenmiti. Bir defasnda
odadaki bir masann altna saklanarak toplant boyunca orada kalmay baarmlard.
Boring'in nianls ve baka bir kadn yandaki odada beklemiler ve "aralk kalan
kapdan gelen konumalar dinleyerek sansrsz erkek psikolojisinin neye
benzediini renmilerdi" (Boring, 1967, s. 322).
Deneycilerin 1912 toplants iin Christine Ladd Franklin (1847-1930) Titchener'e
bir mektup yazarak deneysel psikoloji aratrmalar zerine bir tebli okumak
istediini bildirdi. Ladd-Franklin, Almanya'nn Gttingen niversitesinde G.E.Mller'in
laboratuarnda ve Berlin'de Helmholtz'un labo-
Titcherer'in Deneycileri: Kadnlar Giremez
1904 ylnda "Titchener'm Deneycileri" ad verilen bir grup psikolog aratrma
notlarn karlatrmak amacyla dzenli aralklarla toplanmaya baladlar. Titchener
hem bu toplanlarda ele alnacak konulan hem de anlacak konuklan seti,
toplantlan idare etti. Bu toplantlann nemli bir kural hibir kadnn kabul
edilmemesiydi. rencisi E. G. Boring'in anlattna gre Titchener "kadmlann
bulunmad, sigara duman dolu bir odada konulann szel raporlar halinde mzakere
edilmesini isterdi. Szel raporlarla eletiri yapmak, fikir aynlklanm ortaya koymak ve
gerekirse konuyu blmek daha kolayd. 1904 ylnda Deneyciler grubunun
oluturulduu yllarda kadnlar sigara imek iin ok temiz olarak addediliyorlard."
(Boring, 1967, s. 315)
ratuannda renk vizyonu zerine almalarda bulunmutu. Daha nce Johns Hopkins
niversitesinde matematik dalnda Doktora derecesi almak iin btn ardan
tamamlam fakat kadn olduu iin ona derece verilmemiti. Hopkins idaresi ancak
44 yl sonra kendisine doktor unvann verebildi.
Tichner, Christine Ladd-Franklin'in 1912 toplantsna katlma talebini reddedince
Franklin unlar yazmt: "Bu zamanda kadnlarn deneysel psikologlarn toplansna
katlmaktan men edilmesi beni hayreder ierisinde brakyor. Son derece eski kafal
bir yaklam bu!" (Furumoto, 1988, s.107) Toplantya katlmak amacyla protesto
gsterileri yapmaktan yllarca vazgemeyen Ladd-Franklin, Titchener'in politikasn
ahlak ve bilim d ilan etti.
Titchner ise bir arkadana unlar yazyordu: "Toplantlara kadnlar almadm
iin Mrs. Ladd-Franklin beni taciz ediyor; gsteri yapmak ve basna yanstmakla tehdit
ediyor. Herhalde sonunda bizi ayrmay baaracak; sonunda tavanlar gibi yeraltnda,
karanlkta bulumak zorunda kalacaz" (Scarborough & Furumoto, 1987, s. 126).
Titchener, Deneyciler toplantlarna kadnlar kabul etmemeye devam etmesine
ramen, kadn haklarn savunuyordu. Hanvard ve Columbia niversiteleri o
dnemde kadnlar yksek lisans ve doktora programlarna kabul etmezken Titchener
onlar programlarna alm. Doktora derecesini alan 56 rencinin te birinden
fazlas kadnd (Furumoto, 1988). Titchener ayrca kadnlarn faklte yesi olarak
alnmasndan yanayd ki, bu dnce meslektalarnn ou tarafndan fazla radikal
grlmt. Bir defasnda dekann itirazna ramen bir kadnn faklte yeliine
kabul iin ok srar etmiti. Psikolojide doktora derecesini alan ilk kadn Titchener'in
ilk doktora rencisi Margaret Flay Washburn idi. "Benimle ne yapacan tamamen
biliyor deildi" eklinde hatrlyordu Wash- burn (Washburn, 1961, s. 340). M. F.
Wasburn aslnda Columbia niversitesini semiti fakat bu niversite kadnlar
lisansst rencisi olarak kabul etmek istememiti. Titchener onu kabul etti ve
Washbum, Amerikan
MARGARET FLOY WASHBURN
Psikoloji Derneinin bakanl da dahil olmak zere bu alanda parlak bir kariyer
yapt. Washburn'un psikolojisi sistemine ilikin temel kitabnn da dahil olduu
profesyonel katklarn 9. Blm'de inceleyeceiz.
1910 yl civarnda Titchener kendi sistematik bak asnn titiz bir aklamasn
yapmak niyetiyle almaya balad. Birka blm bir dergide yaynlanm olmasna
ramen, ne yazk ki bu alma hi tamamlanamad. Yazdklar kendisinin lmnden
sonra bir kitap halinde yaymland (1929). Titchener altm yandayken bir beyin
tmr sebebiyle ld.
Titcherer'in Sistemi: Bilin Deneyimlerinin erii
Titchener'e gre psikolojinin konusu bilin deneyimleri ve yaantlardr. Titchener
btn bilimlerin insan yaantsnn belli ynlerini ele aldklarna fakat her birinin bu
yaantnn ayr bir ynyle ilgilendiklerine dikkat ekmitir. Psikolojinin konusu
deneyimi geiren insanlarn yaantlardr. Bu tr deneyim, dier bilimler tarafndan
aratrlandan ok farkldr. rnein, ses ve k hem bir fiziki hem de bir psikolog
tarafndan aratrlabilir ancak fiziki olaya fiziksel sreler asndan bakarken
psikolog bunlarn insan gzlemciler tarafndan nasl tecrbe edildikleri noktasyla
ilgilenir.
Titchener dier bilimlerin, deneyimi yaayan insanlardan bamsz olduklarn
belirtmitir. rnein bir odann scakl 40C olabilir ve bir insann bu scakl daha
fazla veya az alglamasnn bir nemi yoktur. Fakat gzlemciler bu odada durup
kendilerini rahatsz hissettiklerini bildirirlerse bu his, deneyim geiren insanlarca
yaanm olur ve onlara baldr. te tek bana bu deneyim psikolojinin konusudur.
Titchener, deneyimlerin aratrmasn yapan kiiyi kendisinin uyarc hatas
(stimulus error) eklinde adlandrd hata konusunda uyarmtr. Uyan- c hatas
zihinsel srecin gzlenen nesneyle kantnlmasdr. rnein, bir elmay gren ve onu
bir elma olarak tanmlayan gzlemciler byle yapmak yerine tecrbe ettikleri renk,
parlaklk ve cismin hacmine ait zellikleri rapor ederlerse uyarc hatas yapyorlar
demektir. Gzlem nesnesi gnlk dilde tanmlanp tarif edilmekten ok, deneyimin
bilinli ierii asndan tanmlanmtr.
Gzlemciler uyanc nesne yerine bilin sreci zerine younlatklann- da, bu
nesne hakknda daha nceden rendiklerini (rnein, bu "elma"dr), halihazrdaki
deneyimlerinden (dolaysz yaantlarndan) ayrt etme nokta-
snda baarsz olurlar. Gzlemcilerin bir nesne hakknda gerekte bilebildikleri
yegane ey onun rengi, parlakl ve ekline ait zelliklerdir. (rnein, bu nesne
krmz, parlak ve yuvarlaktr.) Gzlemciler bu zelliklerden baka bireyleri tasvir
ettiklerinde nesneyi gzlemlemi deil, yorumlam olurlar ve bunun anlam, onlarn
ara deneyimlerle ilgileniyor olduudur.
Titchener bilinci belirli bir zamanda varolan yaantlarmzn, deneyimlerimizin
tamam eklinde tanmlamtr. Zihni ise mrmz boyunca biriken yaantlarmz
toplam eklinde tanmlamtr. Bilincin o anda ortaya kan zihinsel sreleri, zihnin
ise bu srelerin tamamn kapsamas dnda, zihin ve bilin birbirine benzerdir.
Titchener psikolojinin genel olarak insan zihnini aratrmas gerektiini iddia eder,
bireysel zihinleri ve dolaysyla zihinler arasndaki bireysel farkllklar deil. Bu
almann amac sadece zihni anlamaktr. Titchener psikolojisi saf bir bilimdir.
Psikolojinin uygulamaya dnk veya yararc kayglan olmadn ileri srer.
Psikolojinin "hasta zihinleri" iyiletirmek, toplumu veya bireyleri slah etmek gibi bir
grevinin olmadn sylemitir. Psikolojinin meru olan tek amac zihnin yapsn
veya hakikatini kefetmektir.
Titchener bilim adamlarnn kendi almalarna ait her trl pratik yarar
kaygsndan uzak kalmalar gerektiine inanmt. Bu yzden bilin ieriklerinin
igzleme dayal deneysel psikoloji ile uyumayan her trl bilim alanna (ocuk
psikolojisi, hayvan psikolojisi vs.) karyd.
gzlem
Psikoloji, tpk teki bilimler gibi, gzleme baldr. Ancak o igzlemin veya
bilinli deneyimlerin gzlemine dayanr. Titchener'in igzlem ekli Wundt'un
igzlem eklinden tamamen farkldr. Titchener igzlemin sadece iyi eitilmi
gzlemciler tarafndan yaplabileceini dnmt. Herkesin deneyimi uyarc
asndan tasvir etmeyi rendiini (krmz, parlak ve yuvarlak bir nesneyi elma
olarak armak gibi) ve bunun gnlk yaantda gerekli ve yararl bir alkanlk
olduunu kavramt. Oysa bu alkanlk youn eitimler yoluyla laboratuvarlarda
unutturulmalyd. nk Titchener igzlemcilerinden uyarcy deil, bilinli durumu
tasvir edebilmeleri iin, uyancy nasl algladklarn yeniden renmelerini iste-
mekteydi. (Gzlemcilerin tam olarak ne yapmay rendiklerini belirlemelerinin
zorluu 'Yapsalcln Eletirileri' blmnde tartlacaktr.)
Titchener kendi yaklamn anlatmak iin Klpe'nin sistematik deneysel igzlem
baln kullanmt. Tpk Klpe gibi o da, igzlem faaliyeti boyunca deneklerin
verdii detayl, niteliksel ve znel zihinsel faaliyet raporlarn kullanmt. Wundt'un
igzlemde aletler kullanma ve nesnel lmlere odaklama yaklamna karyd.
1912 ylnda Wundt tarafndan yrtlen bu tr aratrmalar aleni olarak eletirmiti.
Titchener'in iaret ettii zihinsel yaamn geni ufuklan olan basit duyumlar ve
imgeler, onun dncesine gre bilincin yapsn olutururlar. Psikolojinin z zihin
unsurlarnn tamalg yoluyla sentezi deil, karmak bilin deneyimlerinin kendilerini
oluturan paralara varncaya kadar analizidir. Titchener paralar zerine vurgu
yaparken Wundt btn zerinde durmutur.Titchener bu dncesini, James Mill'e ait
insan Zihni Fenomeninin Analizi adl eserinden kazanmt. Mili, dier empiristler ve
armclar gibi, Titchener'in amac da zihnin atomlarn kefetmekti.
Titchener aynca mekanik retiden ok etkilenmiti. Verileri salayan insan
denekler hakknda yapsalclarn gelitirdii tasvirde mekanik ruhun etkisi aka
grlmektedir. Zamann dergi makalelerinde deneklere, belli tepkime
kapasitelerinden dolay, kimi zaman miyar (reagent) ad veriliyordu. (Miyar bilim
adamlar tarafndan, dier maddeleri nitelendirmek, kefetmek, incelemek ve lmek
amacyla kullanlan maddedir.) Miyar ounlukla edilgen bir maddedir, bir maddeye
belli tepkiler vermesini salamak zere uygulanr. Kimya ile olan paralellii aktr.
Titchener'in bu kavram laboratuvarndaki insan deneklere uygulamas, denekleri
gzlenen nesnenin zelliklerine nesnel bir ekilde yaklaan mekanik kayt aletleri gibi
grdn ortaya koymutur. nsan denekler tarafsz ve nesnel mekanizmalardan
daha fazla bir ey deillerdi. Titchener eitimli gzlemin mekanik veya mutad bir
sre olmas gerektiini, yani bilinli bir sre olarak daha fazla kalamayacan
yazmt.
Eer insan deneklerin makinelere benzedii dnlrse, tm insanlarn makine
olduunu dnmek de kolaylaacaktr. Bu noktadan sz etmek gerekir nk
yapsalcln devrini tamamlamasyla dahi bitmeyen bir etkinin, yani
Galileo'cu-Nevvton'cu mekanik evren grnn etkisinin srdn gstermektedir.
leride greceiz ki, psikoloji tarihi, insann bir makine olduu fikrinin 20. yzyln ikinci
yansna kadar deneysel psikolojinin byk bir blmn karakterize ettiini ortaya
koyacaktr.
Titcherer'in Deneysel Yaklam
Titchener psikolojideki gzlemin sadece igzlemsel deil aynca deneysel olmas
gerektiine inanyordu. Titchener bilimsel deneylemenin kat kurallarn dikkatlice
inceledi ve una dikkat ekti:
Bir deney aslnda tekrar edilebilen, yaltlabilen ve deitirilebilen bir gzlemdir.
Gzlemi ne kadar sk tekrar ederseniz, aka ne olduunu ve tam olarak ne
grdn daha iyi anlayabilirsiniz. Bir gzlemi ne kadar titizlikle yaltrsanz, gzlem
greviniz o kadar kolay hale gelir ve yanl noktalar zerinde odaklanmak veya ilgisiz
koullardan etkilenmek tehlikesini o kadar azaltm olursunuz. Bir gzlemi ne kadar
yaygn ekilde deitirirseniz, deneyimlerin tam benzerini daha ak bir ekilde
belirtecek yasalar kefetme ansnz da o kadar artacaktr. Btn deneysel
uygulamalar, tm laboratuvarlar ve aletler sadece u sonuca ulamak iin tedarik
edilir: renci gzlemlerini tekrar edebilmeli, yaltabilmeli ve deitirebilmelidir
(Titchener, 1909, s. 20).
Titchener'in laboratuvanndaki deneklerin (veya miyarlarn) eitli uyarclar uzun
sre ve detayl gzlemlemeleri salanarak, yani uyarcnn her trne maruz
braklarak igzlem yapmalarna frsat verilir. gzlem ciddi bir giriimdir ve lisans
eitimini tamamlam denek rencilerin kendilerini bu zor greve adam olmalan
gerekir. imdi deneklerden igzlemsel verilerin beklendii, allmn dnda
gelien rnek zerinde duralm:
Cora Friedline, Cornell laboratuvannda organik duyarlln aratrld bir dnemi
hatrlamt. Yksek lisans rencilerinden (gzlemciler) sabahleyin bir mide tpn
yutmalar ve onu gn boyunca midelerinde tutmalar istenmiti. Tabii ki ilk balarda
gzlemcilerin ou kusmu fakat zamanla bu tp kullanmaya almlard. Ders
veya dier faaliyetlerinin arasnda laboratuvara gidiyorlard. Laboratuvarda scak su
tpten aa boaltlyor ve deneklerden yaadklarn igzlemle incelemeleri
isteniyordu. Ayn ilem daha sonra buzlu suyla tekrarlanyordu.
gzlem bazen rencilerin laboratuvar dndaki yaantlarna da tanyordu.
Friedline bir keresinde btn rencilerden tuvaleti kullanrken neler duyumsayp
hissettiklerini kaydetmeleri iin not defterlerini tuvalete tamalar istendiini
bildirmitir.
Baka bir igzlem aratrmas, tarihe kayp veriler olarak geen bir r- nek salar.
Evli rencilerden cinsel iliki esnasndaki basit duyum ve duygularn not etmeleri
istenmiti. Dahas, bu esnada vcutta oluan fizyolo
jik deiiklikleri kaydetmek amacyla vcutlarna eitli lm aralar ilitirilmiti.
Ancak bu aratrma o dnemde yaynlanmad ve daha sonra Friedline tarafndan
1960 ylnda aa karld.
Cinsel aratrmalar Cornell niversitesi kamps civarnda bilinir olmu ve
psikoloji laboratuvar ahlak d bir mekan olarak n salmt. Kz yurdunun mdiresi
gen rencilerinin karanlk ktkten sonra laboratuvar ziyaret etmelerine izin
vermiyordu. Ve daha da kts, rencilerin ilerine ektikleri mide tplerine kondom
takldgn sylentileri yaylmt. Friedline'a gre yurtta konuulan tek ey
"laboratuvarn kondomla dolu olduu ve bu yzden laboratuvarn hi kimse iin
gvenli bir mekan olmad"5 idi.
Laboratuvarda yrtlen daha rutin aratrmalar Titchener'in kendisi tarafndan,
bu blmn sonunda verilen orijinal metinde anlatlmtr.
Bilin Elemanlar
Titchener'e gre psikolojinin problemi veya amac vardr:
1) Bilinli sreleri en temel, en basit paralarna indirgemek;
2) Bilin elemanlarnn birletii yasalar belirlemek;
3) Elemanlar fizyolojik koullaryla balantl olarak incelemek. Bu nedenle
psikolojinin amalar doa bilimleriyle uyumaktadr. Bilim adamlar doal dnyann
hangi parasnn aratrlacana karar verdikten sonra, onun elemanlarn
kefetmeye, daha karmak fenomenleri oluturmak zere nasl birletiklerini
gstermeye ve fenomenleri yneten yasalar formle etmeye giritiler. Titchener'in
abalarnn asl ksm bu ilk amaca yani bilin elemanlarnn kefine adanmt.
Grdk ki Titchener'in amac bilinci, kendisini oluturan paralara ayrmak,
indirgemekti. Peki verilen bilin srecinin en basit sre olduunu, daha basit yaplara
blnemeyeceini nasl bileceiz? Titchener'a gre eer zahmetli ve devaml
igzleme ramen sre ayn kalmaya devam ediyorsa bu, onun temel eleman
olduunu gsterir. Aslnda Titchener'in elemanlarn daha basit yaplara
indirgenemezliini test edilmesi, kimyaclarn kimyasal elementleri saptarken
koyduklar kritere benzer.
5 Friedline'n hatralar 11 Nisan 1960 ylnda Virginia'nn, Lynchburg blgesinde Ran-
dolph Macon Kz Kolejinde sata sunulmutu. Friedline'in dncelerinin bir
kopyasn temin ettii iin Frederick B. Rovve'ye mteekkiriz.
Titchener temel bilin durumunun varlna inanmaktadr: duyumlar, imgeler ve
duygusal durumlar. Duyumlar (sensatiors) algdaki temel unsurlardr, seslerde,
grntlerde ve kokularda evrede bulunan fiziksel nesnelerin sebep olduu dier
deneyimlerde ortaya karlar. mgeler (images) dncelerin elemanlardr ve
gemi bir yaantnn hatras gibi u an aslnda mevcut olmayan yaantlarn
resmedildii veya aksettirildii srelerde bulunurlar. Titchener'in yazlarndan
kendisinin duyumlarn ve imgelerin ayn kategoride olduunu dnp dnmedii
ak bir ekilde anlalamamaktadr, ikisinin ayrt edilebileceini gsterirken
benzerlikleri zerinde de durmutur. Duygular (affections) coku elemanlardr ve
sevgi, nefret, mutsuzluk gibi hallerde bulunurlar.
Titchener Psikolojiye Bir Bak'a (1896) aratrmalarnda kefettii duyum
elemanlarnn bir listesini vermitir. Bu liste 44.000'dan fazla duyum niteliini
iermektedir ve ounluu grsel (32.820) ve iitseldir (U.600). Her bir elemann
bilinli ve dierlerinden ayr olduuna ve her birinin dierleriyle alglar ve fikirleri
ekillendirmek amacyla birleebi- kceine inanlmt.
Zihinsel Elemanlarn Nitelikleri
Temel ve indirgenemez olmalanna ramen, bu unsurlar tpk kimyasal
elementlerin gruplandnlmalar gibi kategorize edilebilir. Basitliklerine ramen bu
unsurlar onlar ayrt edebileceimiz zelliklere sahiptir. Wundt'un nitelik ve younluk
zelliklerine Titchener sreklilii ve belirginlii eklemitir. Bu drt zelliin mevcut tm
duyumlarn ve bir dereceye kadar, tm deneyimlerin temel karakteristik nitelikleri
olduunu dnmt.
Nitelik (quality) soukluk ve renk gibi her bir eleman dierinden ayran zelliktir.
Younluk (intensity) bir duyumun parlakl veya grlts gibi zellikleridir. Sreklilik
(duration) bir duyumun zaman ierisindeki seyrini aklarken belirginlik (clearness),
bilinli bir deneyimde dikkatin roln aklar. Dikkat odanda olan bir deneyim,
dikkatin ynetilmedii bir deneyimden daha baskndr.
Duyumlar bu drt zelliin tamamna sahipken, duygular sadece ne sahiptir.
Duygular belirginlikten yoksundur. Titchener dikkati dorudan bir coku veya duygu
eleman zerine odaklamann mmkn olmadn dnmt. Bunu yapmay
denediimiz zaman duygu nitelii (rnein mutsuzluk veya honutluk gibi)
kaybolmaktadr. Ayrca baz duyusal sreler, zellikle grme ve dokunma, yaylma
(extensity) zelliine de sahiptir (Yani bolukta yaylrlar).
Tm bilinli sreler bu kategorilerden birine indirgenebilir. Wrzburg okulunun
bulgular Titchener'in kendi dncelerini deitirmesine sebep olmamtr. Bulank
ekilde tanmlanan niteliklerin dnme esnasnda ortaya kabileceini kabul
etmitir fakat buna ramen bu elemanlar duyusal veya imgesel elemanlar olarak ele
almtr. Titchener, Wrzburg laboratuvanndaki deneklerin uyarc hatasna yenik
dtklerini nk dikkatlerini kendi bilin srelerinden ok nesneye ynelttiklerini
sylemitir.
Comell laboratuvannda duygu zerine yaplan ok sayda aratrma Wundt'un
boyutlu teorisinin reddedilmesiyle sonulanmtr. Duygunun nitelik, younluk ve
sreklilik olmak zere zellie sahip olduunu belirtmitik. Bu nedenle, duyumlar
ve duygular ayn genel tip srelerdir ve duygularn belirginlikten yoksun olmalan
dnda, ortak zelliklere sahiplerdir. Titchener duygularn, Wundt'un teorisindeki
boyutlardan sadece birine, ho olan-ho olmayan boyutuna sahip olduunu
dnm ve dier iki boyutun varln (gerilim-rahatlama ve heyecan-knt)
kabul etmemitir.
Titchener hayatnn son dnemlerine doru sistemini byk lde deitirmitir.
Bu deiiklikleri kesinlikle yeni bir sistem olarak ekillendir-
BENC BOLM
187
medii halde -bunu yapamadan lmtr- deiikliklerin tr, yazma ve konferans
almalarnda aktr.
Titchener'in sistemi 1918 yl civarnda deimeye balamtr. Derslerinde
zihinsel elemanlar kavramndan vazgeerken, psikolojinin temel elemanlarn deil;
zihinsel yaantnn nitelik, younluk, sreklilik, yaylma ve belirginlik olarak sralanan
boyutsal kategorilerini veya zelliklerini aratrmas gerektiini savunmutur.
lmnden iki yl nce de lisans eitimini tamamlam bir rencisine unlar
yazmtr: "Dnceyi duyumlar ve duygular asndan ele almay terk etmek
zorundasn. Bu on yl ncesi iin doruydu, ancak imdi, sana sylediim gibi,
tamamen ad kalmtr... Duyum gibi sistematik yaplar asndan dnmekten
ziyade, boyutlar asndan dnmeyi renmek zorundasn" (Evans, 1972, s. 174).
"Yapsal psikoloji" terimi bile 1920'lerin banda Titchener'in desteini kaybetmiti
ve Titchener "varoluu psikoloji" adnda yeni bir yaklama gndermeler yapmaya
balamt (Geldard, 1980). Titchener ayrca uzun bir zaman uygulamaya alt
kontroll igzlem hakknda da ikinci bir dnceye sahipti. Artk ok daha ak,
fenomenolojik bir yaklam destekliyordu.
Bunlar yapsal psikolojinin kaderini deilse bile grnn temelden deitiren
kkl deiikliklerdi. Ayrca bu deiiklikler bilim adamlarnn sahip olduklarn
dndkleri fakat ortaya koyamadklar bir esneklii ve akl gsteriyordu.
Bu deiikliklerin kant Evans (1972) ve Henke (1974) tarafndan, Titchener'in
mektup ve ders notlarnn titiz bir incelemesi sonucu biraraya getirilmitir. Bu fikirler
Titchener'in sistemiyle asla birlememiti. Bunlar Titchener'in ak bir ekilde
yneldii fakat lmnden dolay ulamad bir amac ve yn iaret etmektedir.
Kendi Szleriyle:
Psikoloji Ders Kitab'ndan
Yapsalclk zerine Orijinal Kaynak Metin
E. B. Titchener
Aadaki materyal Titchener'in 1909'da6 baslan popler kitab A Text Bo- ok of
Psychology'dan alnmtr. Metin muhafazakar yapsalclarn yeni psikoloji biliminin
metodolojisi ve konusu hakkndaki grlerini anlatmaktadr.
E- B. Titchener tarafndan yazlan A TextBook of Psychology (Psikoloji Ders Kitab)
Mac- millian Publishing CO., Inc.'in izniyle yeniden baslmtr (ss. 6-9, 15-25,
36-41). Telif hakk 1909 ylnda Macmillian Publishing CO., Inc. tarafndan
alnm, kitap 1937 ylnda Sophia K. Titchener tarafndan gzden geirilmitir
(Dipnotlar atlanmtr).
Bu materyal Titchener'a ilikin grlerimizi tamamlamakta ve 75 yldan fazla bir
zaman nce psikoloji rencilerinin fikir ortaya koyma tarzlarn rneklendirmektedir.
Titchener yapsal psikoloji tanmlamasnda u noktalar tartmtr:
1- Deneyimi yaayan insandan bamsz deneyimler ile deneyimi yaayan insanlara
bal deneyimler arasndaki farklllan;
2- Titchener'in gzlem veya igzlem ekli ve dier bilimler tarafndan kullanlan
denetlemelerle olan ilikisi;
3- Yapsalcln amac ve "ne", "nasl" ve "niin" temel sorularn cevaplandrmak
asndan psikoloji ile doa bilimleri arasndaki benzerlikler.
nsanln sahip olduu btn bilgiler, insan deneyimlerinden trerler, bilginin
baka bir kayna yoktur. Ancak grdnz gibi, insan deneyimleri farkl bak
alaryla ele alnabilir. Birbirinden mmkn olduunca farkl iki bak asn ele
aldmz ve bu iki durumdaki deneyimin (yaantnn) neye benzediini kendi
kendimize kefettiimizi farz edin. ncelikle, deneyimi herhangi bir insandan
tamamyla bamsz olarak ele alacaz ve orada ona sahip olan birisi olsun veya
olmasn devam ettiini kabul edeceiz. kinci olarak, deneyimi belirli bir insana
baml olarak ele alacaz ve sadece ona sahip olan birisi olduu mddete devam
edeceini kabul edeceiz. Bak alarnn tamamen farkl olduunu greceiz. Peki
deneyimdeki bu farkllklar nelerdir?
Balang iin, fizikte ilk olarak rendiiniz kavram ele alalm: uzay, zaman
ve ktle. Geometrinin, astronominin ve jeolojinin fiziksel uzay sabittir, her zaman ve
her yerde ayndr. Birimi lcm'dir ve cm nerede ve ne zaman uygulanrsa uygulansn
tam olarak ayn deerdedir. Fiziksel zaman da benzer ekilde sabittir ve onun sabit
birimi lsn'dir. Fiziksel ktle de sabittir ve birimi her zaman ve her yerde ayn olup
lgr'dr. Bizler burada uzay, zaman ve kde deneyimini onu yaayan kiiden bamsz
olarak dndk.
imdi bak amz deitirelim ve deneyimi yaayan kiiye nem veren noktaya
gelelim. ekil 3'teki iki dik izgi fiziksel olarak eittir, lcm'lik birimlerle eit olarak
llrler. Onlara bakanlara gre ise eit deillerdir. Bir kasaba istasyonunun
bekleme odasnda geirdiimiz bir saatle elenceli bir oyunu izlerken geirdiiniz bir
saat fiziksel olarak birbirinin ayndr, ikisi de lsn'lik birimlerle ayn ekilde llrler.
Oysa size gre ilk durumda saat yava geerken, ikincide hzl gemektedir, ikisi eit
deildir. aplar farkl (rnein 2cm ve 8cm) daire eklinde iki mukavva kutu alalm ve
arl, rnein 50gr olana dek iine kum dolduralm. Bu iki kde terazinin kefelerine
yerletirildiinde terazi kolu ayn seviyeyi gsterecektir, yani ikisi fiziksel olarak
ayndr. Oysa onlan elinize alp kaldrdnzda, ap kk olan kutu size daha ar
gelecektir. Bu rneklerde uzay, zaman ve kde deneyimini onu yaayp tecrbe eden
kiiye bal olarak ele aldk. Bu, biraz nce mzakere ettiimiz deneyim-
E I N C 1 BLM
189
le ayndr. Birinci bak amz fizik gereklerini ve yasalarn ne karrken ikinci
bak amz psikoloji gereklerini ve yasalarn vurgulamaktadr. imdi de fizik
ders kitapla-
sdr; k esr'in dalga hareketidir; ses ise havann dalga hareketidir.
Bu tr deneyimlerin, bu deneyimleri yaayan insandan bamsz olduunun
dnld fizik dnyas ne souktur ne scak; ne karanlktr ne aydnlk, ne
sessizdir ne grltl. Bu sadece deneyimlerin, onu yaayan insana bal olduu gz
nne alnrsa sylenebilir. Yani soua ve scaa, siyaha ve beyaza, renkliye ve
griye, tonlara ve fsltlara ve gmbrtlere sahip olan biziz. Ve bu eyler psikolojinin
konusudur...
yleyse bizler farkl bak alarndan yola ktmzda, deneyimin belli bir
ynnde byk bir farkllk buluruz. Fizik ve psikoloji ayn deneyimle, ayn durumla,
ayn materyalle ilgileniyor olmalarna karn, bak alan gz nne alndnda
basite -ve yeterince- birbirinden ayrlmtr. Fiziin bak asndan bakldnda,
(daha dar bir anlamda) fizik, kimya, jeoloji, astronomi, meteoroloji gibi bilimlere ular.
Ayn ekilde psikolojinin bak asndan bakldnda ise, daha zel bir bilim grubuna
ularz...
5u nokta aka anlalmaldr ki biz burada psikolojinin konusuna ait tam ve kesin
bir tanm vermeye alyor deiliz. Biz herkesin insan deneyiminin ne olduunu ilk
elden bildiini kabul ediyoruz ve ardndan bu deneyimin srasyla fizik ve psikoloji
tarafndan ilgilenilen iki ynn birbirinden ayrmay amalyoruz. Psikolojinin bundan
daha te bir tanm mmkn deildir. Bir kii deneyiminin bizzat kendisine dayanarak
deneyimin ne olduunu bilmedike, "ruh" terimine, bir tan "madde" terimine verdii
anlamdan daha fazlasn veremez...
ekil - 3
rnda tartlan dier bal ele alalm: Is, ses ve k. Fizikiler bize snn
molekler hareketin enerjisi olduunu sylemitir. Bunun anlam snn, bir kitlenin
(maddenin) zerreciklerinin kendi aralarndaki hareketleri sonucu oluan bir enerji ekli
olduudur. Radyan s, kla birlikte, radyan enerjiye aittir. Radyan enerji ise uzay
dolduran esr7 dalga hareketleriyle datlr. Ses, kitlenin titreim hareketlerinden
oluan enerji eklidir ve svlarn, katlarn ve baz gazlarn dalga hareketleriyle dalr.
Ksacas, s molekllerin bir dan-
19. yzylda uzayn bir boluk olmayp, esr (luminiferus ether) denilen bir madde ile
dolu olduu dnlrd (.n.)
Zihinsel Sre, Bilin ve Ruh:
nsan deneyimleri dnyasnn en arpc gerei deiim gereidir. Hibir ey
deimeden ayn kalmaz, her ey deiir. Gne bir gn ssn kaybedecek, ezeli
tepeler azar azar anacak ve tkenecektir. Neyi gzlersek gzleyelim ve hangi bak
asyla gzlersek gzleyelim, sreci ve oluumu buluruz. nsanln bu deiimi
durdurmay ve deneyimler dnyasna istikrar kazandrmay arzu ettii bir gerektir.
Bunu iki daimi cevherin varln kabul ederek yapmaya alr: madde ve ruh.
Fiziksel dnyann olaylar maddenin bir da vurumu olarak kabul edilirken zihinsel
dnyann olaylar da ruhun da vurumu olarak kabul edilir. Byle bir hipotez insan
dncesinin belli bir dneminde deerli olabilir, fakat gereklerle uygunluk ierisinde
olmayan her hipotez, er veya ge, terk edilmek durumundadr. Bu nedenle fizikiler
deimeyen, direnli madde hipotezinden vazgemi, psikologlar da deimeyen
salam ruh hipotezini terk etmitir. Salam, dayankl eyler ve sabit nesneler fizik
veya psikoloji gibi bilimlerin dnyasna ait deildir, ancak saduyunun dnyasna
uygun olabilir.
Bizler ruhu, tecrbeyi yaayan kiiye bal olduu dnlen insan deneyimlerinin
bir btn olarak tanmladk. Dahas, "tecrbeyi yaayan kii" kavramnn yaayan bir
beden, rgdenmi bir birey anlamna geldiini syledik. Ve psikolojik amalar iin
yaayan bedenin bir sinir sistemine ve onun balantlarna indirgenebileceim ima
ettik. Bylece ruh bir sinir sistemine bal olduu dnlen insan deneyimlerinin
toplam haline geldi. nsan deneyimi daima bir sre, bir olu olduu iin ve insan
deneyiminin baml yn onun zihinsel yn olduu iin, zetle ruhun, zihinsel
srelerin bir btn (toplam) olduunu syleyebiliriz. Tm bu szckler ok
nemlidir. "Btn-toplam" (sum-total) szc bizim deneyimler dnyasnn bir
blm ile deil, tamam ile ilgilendiimizi ifade eder; "zihinsel" (mental) szc
bizim, deneyimin bir sinir sistemi tarafndan dzenlenen baml ynyle
ilgilendiimizi ortaya koyar ve "sreler" (processes) szc bizim alma
konumuzun'deimeyen bir nesneler toplu luu olmadn, bir aknt, daimi bir ak
(olu) olduunu ifade eder.
En mkemmeli mmkn olmasna ramen saduyudan akln bilimsel bak
asna doru yn deitirmek kolay deildir; deiiklik bir anda yaplamaz. Bizler
ruhu bir sreler ak olarak (m) deerlendirmek durumundayz? Oysa ruh kiiseldir,
benim ruhum ve kiiliim hayatm boyunca devam eder. Tecrbeyi yaayan kii
sadece bedensel bir organizma (mdr?) Fakat, tekrar edecek olursak deneyim
kiiseldir, daimi bir ben'in yaantsdr. Ruh uzaysaldr, tpk madde gibi (mi?) Oysa
ruh grlemez, elle tutulamaz, burada veya urada deildir, kare veya daire eklinde
deildir.
Tm bu itirazlar, biz psikolojide belli bir mesafe kaydedip akln bilimsel bak
asnn nasl olumlu bir sonuca ulatn grene dek, kesin olarak cevap-
landrlamayacakur. Byle olmasna ramen bu itirazlar onlar deerlendirdiinizde
sizi zayf brakacaktr. Kiiliin u sorusuyla yzlein. Sizin hayatnz, gerekten,
daima kiisel midir? Siz gerek anlamda srekli olarak kendinizi hi
E1NC1 BOLM
191
unutmaz, kendinizi kaybetmez, nemsememezlik yapmaz, kendinize kar kaytsz
kalmaz hatta kendinizle iddialamaz msnz? Zihinsel yaam kesinlikle sadece belli
aralklarla kiiseldir. Ve sizin kiiliiniz farkna varlp idrak edildiinde deimeden mi
kalr? ocuklugunuzdaki ve erkeklik agmzdaki "sen ", oyun oynarkenki ve
alrkenki "sen", yapabildiiniz en stn davran ortaya koyarken ve engellerden
kurtulurken ortaya kan "sen"' birbirinin ayn mdr? Muhakkak ki, z-deneyimler
(self-experence) sadece aralklarla meydana gelmekle kalmaz, ayrca farkl
zamanlarda farkl faktrlerden oluur. teki soruya gelince: Ruh elbetteki grlemez
nk grmek ruhtur ve nh elle tutulamaz nk dokunmak ruhtur. Grme deneyimi
ve dokunma deneyimi bu tecrbeyi yaayan kiiye baldr. Fakat saduyu kendi
inancna zt olarak, ruhun uzaysal olduu gereine ynelik olarak kendi kendine
tanklk yapar: Dosdoru bir ekilde konuuruz ve deriz ki; dnce bamzda, ar
ise ayagmzdadr. Ve eer ki dnce bir daire (ember) dncesiyse ruhun
gznde yuvarlak grlr ve eer ki bir karenin grsel dncesiyse kare olarak
grlr.
Bilin (consciousness) hangi szle bavurursanz vurun, pek ok anlam olan
bir terimdir. Belki de burada bu kelimenin iki prensip kullanmn ayrmak yeterli
olacaktr.
Birincisinde bilin ruhun kendi srelerinin, ileyiinin farknda oluu anla-
mndadr. Saduyu asndan bakldnda ruhun tpk dnen, hatrlayan, seen,
muhakeme eden, bedenin hareketlerini ynlendiren bir i ben (inner-self) olmas gibi,
bilin de bu dnce ve idarenin i bilgisidir (inner knowledge). Siz bir snav sorusuna
verdiiniz cevabn doruluunun, hareketlerinizdeki sakarln, gdlerinizdeki
safln bilincinde (farknda)snz. yleyse bilin ruhtan daha fazla bireydir, bilin "bir
insann ruhundan neler getiinin algsdr", bilin "ruhun dncelerine ve
duyumlarna sahip olduu dolaysz bilgidir."
kinci anlamda bilin ile ruh arasnda, "bilinli" ile "zihinsel" arasnda fark
gzetilmemitir. Zihinsel srelerin devam etmesi artyla bilin orada mevcuttur;
zihinsel srelerin etkinliini yitirmesiyle bilind (unconsciousness) balar. "Bir
duygunun bilincindeyim demek aslnda sadece o duyguyu hissediyorum demektir. Bir
duyguya sahip olmak, bilinli olmaktr ve bilinli olmak bir duyguya sahip olmaktr. Bir
ine batmasnn bilincinde olmak, sadece (bu duruma ait) duyuma sahip olmaktr. Ve
kendi duyumumu isimlendirmenin eitli yollarna sahip olmama ramen -bir toplu
ine batmas hissediyorum, toplu ine batmas ars hissediyorum, toplu ine
batmas duyumum var, toplu ine batmas duygusu var, duygumun farkndaym vs -
aslnda eitli ekillerde isimlendirilen ey bir tanedir ve ayndr."
Bu tanmlardan ilkini reddetmek zorundayz. Bilinci ruhun kendi kendisinin
farknda oluu eklinde tanmlamak sadece gereksiz deil, ayn zamanda yanltcdr
da. Bu kullanm gereksizdir nk daha sonra greceimiz gibi, bu farkndalk d
dnyann gzlenmesiyle ayn trde bir gzlem meselesidir. Bu yanltcdr nk bu
fikir ruhun bir sreler ak olmak yerine kiisel bir varlk
olduunu akla getirir. Bu sebeple biz ruhu ve bilinci ayn anlamda ele alacaz. Fakat
elimizde iki farkl szck olduuna gre, onlar arasnda kimi ayrmlar yapmak yerinde
olacaktr. Ne zaman bir bireyin hayat boyunca ortaya kan zihinsel srelerin
btnnden bahsedersek o zaman ruhdan konuacaz. Ve ne zaman verilen
"mevcut" zamanda, "imdi"de, "halihazrda" ortaya kan zihinsel srelerin
btnnden bahsedersek, o zaman bilinten konuacaz. Bylece bilin, ruh
aknn bir blm, bir paras olacak. Aslnda bu ayrm gnlk konumada zaten
yaplmaktadr: Bir adamn "bilincini kaybettiini" sylediimizde skunun geici
olduunu sylemek isteriz yani zihinsel yaantnn ksa bir sre sonra kald yerden
devam edeceini. Oysa bir adamn "ruhunu (akln) kaybettiini" sylediinizde
aklnn tamamyla yok olduunu deil, akli dengesizliin kalc ve kronik olduunu
sylemek isteriz.
Bu nedenle psikolojinin alma konusu ruh olmasna ramen, psikoloji al-
malarnn dolaysz nesnesi daima bilintir. Mudak anlamda biz ayn bilin halini iki kez
st ste asla gzlemleyenleyiz, ruhun ak devaml srer, asla geri dnmez. Pratikte
ise belli bir bilin halini istediimiz sklkla gzlemleyebiliriz, nk zihinsel sreler
organizma ayn artlar altnda bulunduunda kendilerini ayn ekilde gruplandrrlar
ve ayn dzenleme eklini gsterirler. Dnn yksek gelgit aknts asla tekrarlanmaz
ve dnn bilinci asla yeniden ortaya kmaz fakat yine de hem bir oinografi bilimine
hem de bir psikoloji bilimine sahibiz.
Psikolojinin Metodu:
Bilimsel metot tek bir "gzlem" kelimesiyle zetlenebilir. Bilimde alma
yapmann tek yolu, bilimin alma konusunu oluturan fenomenleri gzlemlemektir.
Gzlem iki eyi ifade eder: Fenomene dikkat etme ve fenomeni kaydetme, yani
fenomenin ak ve canl deneyimi ye bu deneyimin kelime ve formllerle rapor haline
getirilmesi. Bilim ak bir deneyim ve eksiksiz bir rapor elde etmek iin, deneyden bir
yardm arac olarak faydalanr. Deney, tekrarlanabilen, (baka trl etkilerden)
yaltlabilen ve deitirilebilen bir gzlemdir. Bir gzlemi ne kadar sk tekrarlarsanz, o
kadar byk ihtimalle orada neler olduunu aka grebilir ve grdnz eksiksiz
olarak anlatabilirsiniz. Bir gzlemi ne kadar sk ve disiplinli bir ekilde (baka
etkilerden) yaltrsanz, gzlem greviniz o kadar kolaylar ve konuyla ilgisiz koullar
tarafndan a- rtlmanz tehlikesi veya yanl noktaya vurgu yapma tehlikesi o kadar
azalr. Bir gzlemi ne kadar geni bir alanda deitirirseniz, deneyimin deimezlii o
kadar ak bir ekilde gze arpar ve sizin (gzlem konunuzla ilgili) yasalar kefetme
ansnz o kadar artar. Tm deneysel cihazlar, tm laboratuvarlar ve aralar bir tek
neticeye ulamak iin tedarik edilir: renci gzlemlerini tekrar edebilsin, yaltabilsin
ve deitirebilsin.
Demek ki, psikolojinin metodu gzlemdir. Bunu bir tefti, yoklama ve da bak
olan fiziksel bilimlerin gzleminden (inspection) ayrmak amacyla, psikolojik gzlem,
"iebak-igzlem" (introspection) eklinde isimlendirilir.
Fakat bu isim deiiklii metotlarn esastaki benzerliklerini bize unutturma- maldr.
imdi baz simgesel durumlar ele alalm: ok basit iki durumla balayabiliriz.
1) Size kartondan iki diskin gsterildiini farz edin: Biri tamamen mor renkli, ikincisinin
ise yans maviden yans krmzdan olumu. Eer ikinci disk hzl bir ekilde
dndrlrse mavi ve krmz renkler kanr ve siz belli bir mavi-krmz yani bir
eit mor renk grrsnz. Sizin iiniz ikinci diskte ortaya kan mor rengin
tonunun birinci diskteki mor rengi tam olarak karlamas iin, ikinci diskteki mavi
ve krmz oranlann ayarlayabilmektedir. Bu gzlemler dizisini istediiniz sklkta
tekrar edebilirsiniz, bir ihtimal renkleri birbirine kantrabilecek baka etkenlerin
olmad bir odada alarak gzlemlerini yaltabilirsiniz; morlann birbirinin ayn
olmas iin, ilk olarak ak bir ekilde ok mavi olan iki renkli diskten ve ikinci
olarak ak bir ekilde ok krmz olan diskten alarak gzlemleri
deitirebilirsiniz.
2) Tekrar farz edin ki bir alg ile c-e-g alnyor ve size bunun ka ses tonu ierdii
soruluyor. Siz gzlemi tekrar edebilirsiniz; sessiz bir odada alarak gzlemi
yaltabilirsiniz; deiik oktavlarda, lein farkl blmlerinde alarak gzlemi
deitirebilirsiniz.
uras aktr ki, bu rneklerde prak olarak igzlem (introspection) ile de-
nedeme, yoklama (inspection) arasnda bir fark yoktur, bir fizik laboratuvannda bir
galvanometre leinden lmler alrken veya bir sarkacn sallanmalann sayarken
kullandnz metot ayndr. Farkllk alma konusundadr: Renkler ve tonlar
bamsz deil, baml deneyimlerdir fakat metot temelde ayndr. imdi de igzlem
materyalinin daha karmak olduu birka durumu ele alalm:
1) Size bir kelimenin banlarak sylendiini farz edin. Ardndan sizden bu uyancnn
bilin zerinde brakt etki soruluyor: kelime sizi nasl etkiledi, hangi fikirleri
hatrlatt vs. Gzlem tekrarlanabilir; karanlk ve sessiz bir odada her trl
mdahaleden uzak bir ortamda bulunmanz salanarak gzlem yahtlabilir;
deiik szckler sylenerek veya szc sylemek yerine bir ekrana yanstarak
gzlem deitirilebilir. Kimyasal bir reaksiyonun akn veya baz mikroskopik
varlklann harekederini izleyen bir gzlemci, gzledii fenomenin eitli
aamalann an be an not alabilir. Fakat eer siz bilinte o anda, bir yandan hala
gelimekte olan deiiklikleri rapor etmeyi deniyorsanz bilincin nn
kesiyorsunuz demektir. Zihinsel yaantnzn kelimelere aktanm yaantnn bizzat
kendisine yeni faktrler katar.
2) imdi yeniden bir duyguyu veya heyecan gzlemlediinizi farz edin: bir hayal
knkl veya can sknts duygusu, kzgnlk veya i sknts hali. Deneysel kontrol
hala mmkndr; koullar bir psikoloji laboratuvannda dzenlenebilir yani bu
duygular tekrarlanabilir, yahtlabilir ve deitirilebilir. Fakat onlara ilikin
gzlemleriniz, bu sefer bir nceki durumdan daha ciddi bir ekilde, bilin akyla
kanabilir. Bir duygunun soukkanl bir ekilde ele alnmas onun varln yok
edicidir; incelemeye kalktnz zaman kzgnlnz yok olur, hayal knklnz
buharlar.
olduunu akla getirir. Bu sebeple biz ruhu ve bilinci ayn anlamda ele alacaz. Fakat
elimizde iki farkl szck olduuna gre, onlar arasnda kimi ayrmlar yapmak yerinde
olacaktr. Ne zaman bir bireyin hayat boyunca ortaya kan zihinsel srelerin
btnnden bahsedersek o zaman ruhdan konuacaz. Ve ne zaman verilen
"mevcut" zamanda, "imdi"de, "halihazrda" ortaya kan zihinsel srelerin
btnnden bahsedersek, o zaman bilinten konuacaz. Bylece bilin, ruh
aknn bir blm, bir paras olacak. Aslnda bu ayrm gnlk konumada zaten
yaplmaktadr: Bir adamn "bilincini kaybettiini" sylediimizde skunun geici
olduunu sylemek isteriz yani zihinsel yaantnn ksa bir sre sonra kald yerden
devam edeceini. Oysa bir adamn "ruhunu (akln) kaybettiini" sylediinizde
aklnn tamamyla yok olduunu deil, akli dengesizliin kalc ve kronik olduunu
sylemek isteriz.
Bu nedenle psikolojinin alma konusu ruh olmasna ramen, psikoloji al-
malarnn dolaysz nesnesi daima bilintir. Mudak anlamda biz ayn bilin halini iki kez
st ste asla gzlemleyenleyiz, ruhun ak devaml srer, asla geri dnmez. Pratikte
ise belli bir bilin halini istediimiz sklkla gzlemleyebiliriz, nk zihinsel sreler
organizma ayn artlar altnda bulunduunda kendilerini ayn ekilde gruplandnrlar
ve ayn dzenleme eklini gsterirler. Dnn yksek gelgit akns asla tekrarlanmaz
ve dnn bilinci asla yeniden ortaya kmaz fakat yine de hem bir oinografi bilimine
hem de bir psikoloji bilimine sahibiz.
Psikolojinin Metodu:
Bilimsel metot tek bir "gzlem" kelimesiyle zetlenebilir. Bilimde alma
yapmann tek yolu, bilimin alma konusunu oluturan fenomenleri gzlemlemektir.
Gzlem iki eyi ifade eder: Fenomene dikkat etme ve fenomeni kaydetme, yani
fenomenin ak ve canl deneyimi ve bu deneyimin kelime ve formllerle rapor haline
getirilmesi. Bilim ak bir deneyim ve eksiksiz bir rapor elde etmek iin, deneyden bir
yardm arac olarak faydalanr. Deney, tekrarlanabilen, (baka trl etkilerden)
yaltlabilen ve deitirilebilen bir gzlemdir. Bir gzlemi ne kadar sk tekrarlarsanz, o
kadar byk ihtimalle orada neler olduunu aka grebilir ve grdnz eksiksiz
olarak anlatabilirsiniz. Bir gzlemi ne kadar sk ve disiplinli bir ekilde (baka
etkilerden) yaltrsanz, gzlem greviniz o kadar kolaylar ve konuyla ilgisiz koullar
tarafndan a- rulmanz tehlikesi veya yanl noktaya vurgu yapma tehlikesi o kadar
azalr. Bir gzlemi ne kadar geni bir alanda deitirirseniz, deneyimin deimezlii o
kadar ak bir ekilde gze arpar ve sizin (gzlem konunuzla ilgili) yasalar kefetme
ansnz o kadar artar. Tm deneysel cihazlar, tm laboratuvarlar ve aralar bir tek
neticeye ulamak iin tedarik edilir: renci gzlemlerini tekrar edebilsin, yaltabilsin
ve deitirebilsin.
Demek ki, psikolojinin metodu gzlemdir. Bunu bir tefti, yoklama ve da bak
olan fiziksel bilimlerin gzleminden (inspection) ayrmak amacyla, psikolojik gzlem,
"iebak-igzlem" (introspection) eklinde isimlendirilir.
BESNC BOLM
193
Fakat bu isim deiiklii metotlarn esastaki benzerliklerini bize unutturma- maldr.
imdi baz simgesel durumlar ele alalm: ok basit iki durumla balayabiliriz.
1) Size kartondan iki diskin gsterildiini farz edin: Biri tamamen mor renkli,
ikincisinin ise yars maviden yars krmzdan olumu. Eer ikinci disk hzl bir
ekilde dndriilrse mavi ve krmz renkler karr ve siz belli bir mavi-krmz
yani bir eit mor renk grrsnz. Sizin iiniz ikinci diskte ortaya kan mor rengin
tonunun birinci diskteki mor rengi tam olarak karlamas iin, ikinci diskteki mavi
ve krmz oranlann ayarlayabilmektedir. Bu gzlemler dizisini istediiniz sklkta
tekrar edebilirsiniz, bir ihtimal renkleri birbirine kartrabilecek baka etkenlerin
olmad bir odada alarak gzlemlerini yaltabilirsiniz; morlarn birbirinin ayn
olmas iin, ilk olarak ak bir ekilde ok mavi olan iki renkli diskten ve ikinci
olarak ak bir ekilde ok krmz olan diskten alarak gzlemleri
deitirebilirsiniz.
2) Tekrar farz edin ki bir alg ile c-e-g alnyor ve size bunun ka ses tonu ierdii
soruluyor. Siz gzlemi tekrar edebilirsiniz; sessiz bir odada alarak gzlemi
yaltabilirsiniz; deiik oktavlarda, lein farkl blmlerinde alarak gzlemi
deitirebilirsiniz.
uras aktr ki, bu rneklerde pratik olarak igzlem (introspection) ile de-
nedeme, yoklama (inspection) arasnda bir fark yoktur, bir fizik laboratuvannda bir
galvanometre leinden lmler alrken veya bir sarkacn sallanmalarn sayarken
kullandnz metot ayndr. Farkllk alma konusundadr: Renkler ve tonlar
bamsz deil, baml deneyimlerdir fakat metot temelde ayndr. imdi de igzlem
materyalinin daha karmak olduu birka durumu ele alalm:
1) Size bir kelimenin barlarak sylendiini farz edin. Ardndan sizden bu uyarcnn
bilin zerinde brakt etki soruluyor: kelime sizi nasl etkiledi, hangi fikirleri
hatrlatt vs. Gzlem tekrarlanabilir; karanlk ve sessiz bir odada her trl
mdahaleden uzak bir ortamda bulunmanz salanarak gzlem yaltlabilir; deiik
szckler sylenerek veya szc sylemek yerine bir ekrana yanstarak gzlem
deitirilebilir. Kimyasal bir reaksiyonun akn veya baz mikroskopik varlklarn
harekederini izleyen bir gzlemci, gzledii fenomenin eitli aamalarn an be
an not alabilir. Fakat eer siz bilinte o anda, bir yandan hala gelimekte olan
deiiklikleri rapor etmeyi deniyorsanz bilincin nn kesiyorsunuz demektir.
Zihinsel yaantnzn kelimelere aktarm yaantnn bizzat kendisine yeni faktrler
katar.
2) imdi yeniden bir duyguyu veya heyecan gzlemlediinizi farz edin: bir hayal
krkl veya can sknts duygusu, kzgnlk veya i sknts hali. Deneysel
kontrol hala mmkndr; koullar bir psikoloji laboratuvannda dzenlenebilir yani
bu duygular tekrarlanabilir, yaltlabilir ve deitirilebilir. Fakat onlara ilikin
gzlemleriniz, bu sefer bir nceki durumdan daha ciddi bir ekilde, bilin akyla
karabilir. Bir duygunun soukkanl bir ekilde ele alnmas onun varln yok
edicidir; incelemeye kalktnz zaman kzgnlnz yok olur, hayal krklnz
buharlar.
gzlem metodunun bu glnn stesinden gelebilmek iin psikoloji
rencilerine genellikle tasvir edecekleri sre, kendi halinde akp gidene dek
gzlemlerini ertelemeleri ve daha sonra onu hatrlamalar ve bellekten tasvir etmeleri
tavsiye edilir. Bylece igzlem bir anlama, igzlemsel inceleme ise post-mortenfi
bir yoklama haline gelir. Kukusuz kural balang iin iyi bir eydir tecrbeli
psikologlann bile takip etmeleri ustalk isteyen durumlar vardr. Ancak bu hibir
ekilde evrensel deildir. unu hatrlamak zorundayz ki (a) sz konusu gzlemler
tekrarlanabilir. yleyse szcn sylendii gzlemcinin veya duygunun
oluturulduu kiinin kendi deneyiminin ilk aamasn -szcn ilk etkisini, duygusal
srecin balanglarn- hemen rapor etmemesi iin hibir sebep yoktur.
Rapor vermenin, gzlemin akn kestii dorudur. Ancak birinci aamann
eksiksiz bir ekilde tasvir edilmesinden sonra ek gzlemler yaplabilir ve ikinci,
nc ve sonraki aamalar benzer ekilde tasvir edilebilir. Bylelikle ksa bir sre
sonra deneyimin btnne dayal um bir rapor hemen elde edilebilir. Teorik olarak,
aamalarn bu ekilde sun'i olarak ayrlmas tehlikesi sz konusudur; bilin bir aktr,
bir sretir ve eer biz onu blersek aradaki baz halkalar karma riskine girmi
oluruz. Oysa pratikte bu tehlikenin olduka kk olduu ispatlanmtr ve biz
anlamadan daima bir yardm arac olarak faydalanabilir ve ksmi sonularmz
blnmemi deneyimlerin hatralanyla karlatrabiliriz.
Dahas deneyimli bir gzlemci igzlemsel bir alkanla ve kendi sistemi
ierisinde kklemi bir igzlem tutumuna sahip olur. Bylece bu kii iin gzlem o
esnada devam ederken, bilince engel olmadan sadece zihinsel notlar almak deil,
hatta bu nodar yazmakta mmkn olur. (Tpk bir histologun gzlerini mikroskoptan
ayrmakszn nodar almas gibi.)
O halde prensip olarak igzlem, tefti ve denetlemeye (fiziksel bilimlerdeki
gzleme) olduka benzer. Gzlem nesneleri.farkldr, bamsz deneyimin deil,
baml deneyimin konulardr; ve muhtemelen ksa sreli, hatrlanmas, ve
anlalmas zor konulardr. Bu yaanlar kimi zaman "olu ierisindeyken"
gzlenmeyi reddedebilirler. Bu yzden onlar incelenmelerinden nce tpk narin bir
dokunun sertletirilmi bir svda korunmas gibi, hafzada tutmak gerekir. Ayrca
gzlemcinin bak as da farkldr: Bu insan hayatnn ve ilgilerinin bak asdr,
ekingenliin ve ilgisizliin deil. Fakat genel olarak sylenebilir ki, psikolojinin
metodu fiziin metoduna olduka benzer.
u unutulmamaldr ki, fizik ve psikoloji bilimlerinin metodan temelde ayn iken, bu
bilimlerin alma konular olabildiince farkldr. Grdmz gibi btn bilimlerin
alma konusu yle ya da byle insan deneyimi dnyasdr ancak, unu da grdk
ki fiziin el ald deneyimin yn ile psikolojinin ele ald deneyimin yn birbirinden
kkten farkldr. Metodun benzerlii, konunun bir ynnden tekine kaymamza
sebep olabilir. Bir fizik ders kitab, gr-
8 postmortem, bir faaliyet veya etkinliin bitiminden sonra, bu faaliyet veya etkinliin
analiz edilmesidir (.n.)
me ve renk duyumu zerine bir blm ierdiinde veya bir fizyoloji kitab yargda
yanlglar zerine paragraflar verdiinde, alma konusundaki bu karklk
kanlmaz olarak dncelerde bir karkla da sebep olur. Btn bilimler insan
deneyiminin bir blmyle ilgilendiklerinden, deneyimin hangi ynne uygulanrsa
uygulansn, bilimsel metodun prensipte ayn olmas doaldr.
te yandan deneyimin belirli ynlerini incelemeye karar verdiimizde, bu yne
doru hzla ilerlememiz ve aratrma devam ederken bak amz deitirmememiz
gereklidir. Bu nedenle psikolojinin ve fiziin farkl gr noktalarndan yaplan
gzlemleri gstermek zere igzlem (introspection) ve tefti, yoklama (inspection)
eklinde iki terime sahip olmamz byk avantajdr. gzlem kelimesinin kullanm
psikoloji iinde altnz deneyim dnyasnn baml ynn gzlemlediinize dair
deimez bir hatrlatcdr.
Daha nce sylediimiz gibi gzlem iki ey ifade eder: Fenomene dikkat etme ve
fenomeni kaydetme. Dikkat, mmkn olan en st noktada yogunlatrl- mal, kayt ise
bir fotoraf makinesinin yapt ekilde tam olmaldr. Bu yzden gzlem hem zor
hem de yorucudur; igzlem ise bir btn olarak bir gzlemden ok daha zor ve ok
daha yorucudur. Gvenilir sonular elde etmek iin ok titiz bir ekilde nyargsz ve
tarafsz olmal, gereklerle olduu gibi yzle- meli, onlan olduklar ekliyle kabul
etmeye hazr olmal, onlar daha nceden oluturulan teorilere uydurmaya
almamal ve sadece genel durumumuz elverili iken, din ve salkl iken zel
hayatmzda i rahatl ve huzuru yaarken, her trl d endie ve anksiyete
duygusundan uzak iken almalyz.
Eer bu kurallara uyulmazsa deneme saysnn bize yardm olmayacaktr.
Psikoloji laboratuvarndaki gzlemci mmkn olan en mkemmel d koullarda
yerletirilir; gzlemcinin yerletirildii bu oda gzlemin tekrarlanabilmesine uygun bir
ekilde dzenlenip donatlmtr. Gzlenen sre bilincin arka plannda daha net bir
ekilde gze arpar ve sreteki faktrler ayr ayr deitirilebilir. Fakat gzlemci
almaya tm dikkatini verecek ekilde gelmedike ve deneyimini kelimelere
aktaracak yeterlilie sahip olmadka tm bu zen ve dikkat bounadr...
Psikolojinin lgilendii Konular:
Bilim, kendi aratrma konusu dikkate alndnda daima sorunun cevabn
arar: Ne, nasl ve niin sorulannn. En basit terimlere indirgendiinde ve tm
karmaklndan antldgnda, psikolojinin alma konusu tam olarak nedir? Daha
sonra u grnen haline nasl gelmitir, paralan nasl birletirilmi ve
dzenlenmitir? Ve son olarak, psikoloji niin u andaki belli dzen ve bileim
ierisinde grnmektedir? Eer bir bilimi ortaya koyuyorsak, bu so- nyu
cevaplandrmak zorundayz...
Ne" sorusunu cevaplandrmak bir analiz iidir. megin fizik bilimi bunu bamsz
deneyimler dnyasn en iyi basit terimlerine indirgeyerek analiz et
meyi dener ve bylece eitli kimyasal elementlere ular. "Nasl" sorusunu ce-
vaplandrmak bir sentez iidir. Fizik bilimi elementlerin hareketlerini bulunduklar
eidi bileimler ierisinde izler ve doann kanunlarn formle etmede ksa bir sre
iinde baarl olur. Bu iki soru cevaplandrldnda fiziksel fenomenin bir tasvirini
elde etmi oluruz.
Fakat bilim daha tesini soruturur, ortaya kan fenomen dizisi neden bu ekilde
ortaya kmtr da baka bir ekilde ortaya kmamtr? Ve "niin" sorusunu,
gzlenen fenomenin nelerden etkilendiini ortaya kararak cevaplandrr. Dn gece
topran stnde iy vard nk yerin yzeyi, zerini kaplayan hava tabakasndan
daha souktu. iy metallerin deil, imenlerin zerinde oluur nk birinin yayd
g byk, tekinin ise kktr. Demek ki fiziksel bir fenomenin sebebi tespit
edildiinde fenomenin aklanm olduu sylenir.
imdiye dek verilen tanmlamalar dnldnde psikolojinin ele ald konularn
fiziin konularna ok benzedii grlr. Psikolog her eyden nce, zihinsel
deneyimleri en basit paralanna kadar analiz etmek ister. O belirli bir bilin
yaantsn ele alr, zerinde tekrar tekrar, safha safha, sre sre alr; ta ki
yapt analiz daha teye gidemeyecek hale gelene kadar. Bu alma dier bilin
yaantlaryla birlikte, psikologun temel zihinsel srelerinin saysn ve doasn
gven ierisinde aklayabilmesine dek devam eder.
Ardndan sentez grevi balar. Psikolog deneysel koullar altnda zihnin temel
elemanlarn biraraya koyar: lk olarak (belki de) ayn trn iki elemann, ardndan
ayn trn daha fazla elemanlarn ve daha sonra da eitli trlerin temel srelerini:
O zaman, btn insan deneyimlerinin aync zellii olarak grdmz dzenlilii ve
deimezlii fark eder. Bylece temel zihinsel srelerin birleme kanunlann formle
etmeyi renir. Eer ses duyumlar birlikte ortaya karlarsa birbirlerine karr veya
kaynarlar, eer renk duyumlar yan yana ortaya karsa, biri dierini artrr ve tm
bunlar mkemmel bir dzen ierisinde yer alr, bylece bizler tonal (ses perdesine ait)
kaynam kanunlarna ve renk ztl kanunlarna ulaabiliriz.
Bununla birlikte eer sadece betimleyici bir psikoloji gelitirmeye teebbs
ettiysek, onun ierisinde zihnin gerek biliminin olacana ait bir mit besle-
memeliyiz. Eski usl doann sunduu aklamalarn modern biyoloji ders kitaplarna
direnmesi veya bir gencin kendi kk fizik deneyleri odasndan edindii dnya
manzarasnn eitimli bir fizikinin grlerine direnmesi gibi, betimleyici psikoloji de
bilimsel psikolojiye kar iddetle direnirdi. Bu bize, snflayabileceimiz, byk
oranda lp genel kanunlar altnda toplayabileceimiz, geni apl gzlenmi
gerekler de dahil olmak zere zihin hakknda
"Temel zihinsel srelerin birlemesi" ibaresiyle Titchener empiristlerin,
armclarn ve onlarn mekanik arm grlerinin kendi dnceleri
zerindeki etkisini ortaya koyar. Wundt'a gre zihnin temel elemanlar pasif ve
mekanik bir ekilde bir- lememi, zihnin aktif gcyle sentez ve organize
olmutur (.n.)
E1NC1 BLM
197
pek ok ey sylerdi. Ancak bunun ierisinde bir tutarllk veya birlik olmaz, biyolojinin
sahip olduu (rnein evrim kanunu veya fizikte enerjinin korunumu kanununda
olduu gibi) tek bir yol gsterici ilkeden yoksun olurdu. Bizler psikolojiyi bilimsel
yapmak iin zihni sadece tasvir etmekle kalmamal, ayrca onu aklamalyz. "Niin"
sorusuna cevap vermek zorundayz.
Fakat burada bir zorlukla karlayoruz. uras aktr ki evremizin deimesi
sebebiyle, sadece bu sebepten tr, eer tamamen yeni bir bilin hali yerleebilirse
bizler bir zihinsel sreci bir baka zihinsel srecin sebebi olarak ele alamayz.
Roma'y ve Atina'y ilk ziyaretimde gemiteki bilin halimden tr deil, mevcut
uyarcdan tr tecrbeler edinirim.
Dier yandan bizler sinirsel sreleri zihinsel srelerin sebebi olarak d-
nemeyiz. Psikofziksel paralellik ilkesiiki dizi olay ifade eder: sinir sistemindeki
sreler ve zihinsel sreler. Bunlar tam bir uygunluk ierisinde, birbirine karmadan,
yan yana kendi rotalarnda giderler. Gerekte bunlar ayn deneyimin iki farkl
ynleridir. Biri dierinin sebebi olamaz.
Bununla birlikte bizler zihinsel fenomeni vcuda, sinir sistemine ve ilgili olduu
organa (bilgi iin) bavurarak aklarz. Sinir sistemi zihnin sebebi deildir ancak onu
aklar. Yolculuumuz boyunca elimizden brakmadmz, bir lkenin haritasnn
kasabalar, nehirleri ve tepeleri para para gstermesi gibi, sinir sistemi de zihni
aklar. Bir baka deyile, sinir sistemine gndermede bulunma, betimleyici
psikolojinin elde edemeyecei bir tutarlk ve birlii psikolojiye katar.
Daha ak olmak iin, bu nokta zerinde daha detayl durmaya deer. Fiziksel
dnya, yani bamsz deneyimler dnyas, srf bireysel insandan bamsz olduu iin
kendi iinde bir btn oluturur ve noksanszdr. Fiziksel dnyay dzenleyen
srelerin tm, tpk sebep ve sonu gibi, balantlarnda hibir boluk veya ara
olmakszn birbirine tutturulmutur. u anda bu bamsz dnyay dzenleyen
sreler arasnda sinir sistemi sreleri de vardr. Tpk sebep ve sonu gibi, sinir
sistemi sreleri de hem birbirine hem de (onlardan nce gelen ve onlar izleyen)
bedenin dndaki fiziksel srelere balanmtr. Fiziksel olaylarn kesintisiz
zincirinde sabit bir yerleri vardr, tam olarak iyin oluumunun aklanmas gibi, kendi
kendilerine aklanabilirler. te yandan zihinsel sreler fiziksel olaylarn tamamn
karlamaz, onun ancak kk bir parasna, yani sinir sistemindeki belli olaylara
karlk gelirler. O halde zihinsel fenomenlerin yarm yamalak balantsz ve
sistematik olmayan bir ekilde ortaya kmalar doaldr. Ayrca zihinsel srelere
ilikin aklamalarn kendilerine paralel giden sinirsel srelerde aranmas doaldr.
Zihin her gece bir hareketsizlie gmlr ve her sabah tekrar dzene girer, ancak
bedensel sreler uyurken de yrrken de devam eder. Bir dnce hafzadan kopar
ve belki de yllar sonra, tamamen beklenmedik bir ekilde tek-
Psikofiziksel paralellik ilkesi (ruh-beden koutluu) bilinli ruhsal srelerle ilikili
olarak belirli bedensel srelerin var olduunu ne sren anlaytr (.n.)
rar hafzaya geri dner. Oysa bedensel sreler herhangi bir kesinti olmakszn
devam ederler. Bedene gnderide bulunma psikoloji verilerine, igzlem- lerin
miktarna, herhangi bir zerre eklemez. Bize psikolojiyi aklayc ilkeler salar ve
igzlemsel verilerimizi sistematik hale getirmemize imkan verir. Gerekte eer biz
ruhu (zihni) bedenle aklamay reddediyorsak, ayn derecede yetersiz ve tatmin edici
olmaktan uzak iki alternatiften birini kabul etmek zorundayz: Ya zihinsel deneyimin
basit bir tanmna bal olacaz ya da bilince sreklilik ve tutarllk kazandrmak
amacyla bilind bir zihin icat edeceiz. Her iki alternatif de denenmitir. Ancak
eer birincisini alrsak asla bir psikoloji bilimine ulaamayz ve eer ikincisini alrsak
bir kurgu alan iin gereklik alann gnll olarak terk ederiz.
Bunlar bilimsel alternatiflerdir. Ayrca saduyu, kendi slubu ierisinde, durumu
anlam ve kendi yntemini kefetmitir. Zihinsel deneyimin kopukluu ve karkl
sebebiyle, saduyu zihinsel dnyadan fiziksel dnyaya kolaylkla yol alarak geri
dnm, zihinsel dnyadaki boluklar fiziksel dnyadan dn ald materyallerle
doldurarak melez bir dnya oluturmutur. Bu yolun dnce karklna sebep
olacandan emin olabiliriz. Bununla beraber bu karkln altndaki gerek,
psikolojinin kendi iinde deil, kendi tesinde aramas gereken aklayc ilkenin
baml deneyimler dnyas olduu yolundaki st kapal kabuldr.
Demek ki fizik bilimi bir sebep tahsis ederek aklamalar yaparken zihin bilimi
gzlem altndaki zihinsel srelere uygun den sinirsel srelere gnderide
bulunarak aklamalar yapar. Eer aklamann kendisini, en yakn durumun ifadesi
veya aklanan fenomenin ortaya kt koullar olarak tanmlarsak, her iki aklama
eklini biraraya getirebiliriz. Hava ile toprak arasndaki s farknn oluturduu
artlarda iy meydana gelir; fikirler de sinir sistemindeki belli srelerin oluturduu
koullarda ekillenir. Aslnda, her iki durumda da nesne ve aklama tarz bir ianedir
ve birbirinin ayndr.
Son olarak, tm temel noktalarda psikolojinin metodunun tpk doa bilimlerinin
metodu gibi olduunu belirtelim. Bu yzden psikolojinin problemi temelde fiziin
problemiyle ayn trdedir. Psikolog zihinsel deneyimi temel unsurlarna kadar analiz
ederek "ne" sorusunu cevaplar. Bu unsurlarn birleme yasalarn formle etmek
yoluyla da "nasl" sorusunu cevaplar. Ve zihinsel sreleri, sinir sisteminde
kendilerine paralel olan sreler asndan aklayarak "niin" sorusunu cevaplar.
Psikologun program bu sray takip etmek zorunda deildir: Yapt analiz
tamamlanmadan bir yasann gizli iaretini alabilir ve bir duyu organnn kefi (psikolog
baz temel srelere ilikin olaylar igzlem yoluyla bulmadan nce), bu temel
srelerin oluumunu iaret edebilir. Bu soru birbiriyle yakndan ilikilidir ve
bunlardan herhangi birinin cevaplandrlmas dier ikisinin cevaplandrlmasna
yardm eder. Bilimsel psikolojide ilerleyiimizin ls bu soruya tatmin edici ce-
vaplar verebilme yeteneimizdedir.
Yapsalcln Eletirisi
nsanlar ounlukla gemiteki bir dnceye veya duruma kar tavr aldklar
iin tarihte n kazanrlar. Bu durum, bakalar kendisine kar ktnda buna diren
gsteren Titchener'da tam tersi olmutur. Amerika ve Avrupa psikolojisinin dnsel
iklimi yirminci yzyln ikinci on ylyla birlikte deiiyordu fakat Titchener sisteminin
resmi ifadeleri ayn kalyordu. Baz gruplar onun almalann modas gemi ilkelere
bo yere sk skya tutunma abalan olarak deerlendiriyordu.
Titchener psikoloji iin temel bir model kurduunu dnmt, ancak abalarnn
psikoloji tarihi iinde yalnzca bir dnem iin geerli olduu ispatland. Titchener'in
lmyle yapsalclk kt.
gzlemin Eletirisi
Yapsalcla ynelik en ciddi eletiriler igzlem metodunu hedef alr. Bu
eletiriler dsal uyarcya verilen nesnel tepkilerle ilgilenen Wundt'un isel alg
metodundan ok, bilin elemanlannn znel ifadesiyle uraan Titchener ve Klpe'nin
igzlem metoduyla ilgilidir.
Metot uzun zamandan beri kullanmdayd. gzleme yaplan saldrlar da hibir
ekilde yeni deildi. Alman filozof mmanuel Kant, Titchener'in almalarndan yz yl
nce dnce ve duygulan tahlil etme giriimlerinin, bu bilin deneyimini deitirdiini
yazmt. Pozitivist Auguste Comte da igzlem metodunun aleyhine dnceler ne
srmtr. Comte a gre, eer zihin kendi faaliyetlerini gzlemleyebiliyorsa kendisini
iki paraya blm demektir: gzleyen ve gzlenen paralar. Oysa Comte bunun
imkansz olduunu iddia etmitir (Wilson, 1991). Titchener'in yapsal psikolojiyi
oluturmasndan yaklak elli yl nce Comte u eletiriyi ortaya koymutu:
Zihin belki kendi fenomeninin btnn gzlemleyebilir... Gzleyen ve gzlenen
organ burada ve birbirinin ayndr; bu yzden onun faaliyeti saf ve doal olamaz. u
an gzlemlemek istediiniz faaliyeti gzleyebilmek iin idrakinizin bu faaliyete ara
vermesi gerekir. Eger bunu baaramazsanz gzlem yapamazsnz baaracak
olursanz, bu durumda da gzlemleyecek bir ey kalmam demektir. Byle bir
metodun sonulan ancak samalktan ibarettir (Comte, 1830&1896; cilt I, s. 9).
igzleme ilikin dier eletiriler 1867 ylnda Henry Maudsley tarafndan ortaya
konulmutur (Turner, 1967, s.11):
1)gzlemi yapanlar arasnda ok az fikir birlii vardr.
2) Fikir birliinin olutuu bu durumlar igzlemcilerin ok titiz bir eitimden geirilme
zorunluluunun ve bu titiz eitimlerini gzlemlerine aktarmalarnn bir sonucudur.
3) igzleme dayal bir bilgi btn tmevanmsal olamaz. Neyi gzlemleyecekleri
konusunda zel olarak eitilmi olanlarn bir keif yapmas mmkn deildir.
4) Zihnin patoloji derecesi sebebiyle kendilik raporuna (self-report) gvenmek
neredeyse imkanszdr.
5) gzlemsel bilgi bizim bilimden beklediimiz "genellenebilirlik" zelliini tamaz.
Bu bilgi bir grup kltrl, eitimli yetikin deneklerle snrlandrlmak
durumundadr.
6) Bilinsizce yaplan davranlarn ou (alkanlklar ve edimler) karlkl iliki
ierisindedir.
Demek ki igzlemin deneyselciliin gereklerine uygun hale gelmesi iin,
Titchener'dan nce yaplan esasl eletiriler bu metodu deitirip glendirmiti.
Ancak yaplan deiiklikler eletiri miktarn azaltmad. Metot zel hale getirildike
ona kar yaplan saldrlar da ayn ekilde zelleti.
Eletirilerden birisi igzlemin tanmna ilikindir. Titchener'in igzlemi
tanmlamakta zorluk ektii akt ve metodu belirli baz deneysel koullarla
ilikilendirerek tanmlamaya almt.
"Bir gzlemcinin izledii ak; gzlenen bilin tabiat, deneyin amac, deneyci
tarafndan verilen talimat gibi detaylarla deiir. Bu yzden igzlem geni kapsaml
bir terimdir ve snrlan tam olarak belirlenmemi bir grup zel metodolojik ilevi kapsar
(Titchener, 1912 b, s. 485). Bu kadar ok deiiklik arasnda terimin kullanmlan
arasndaki benzerlikleri bulmak olduka zordur.
Daha nceden belirtilen bir nokta da yapsalc igzlemcilerin ne yapmak iin
eitildikleriyle ilgilidir, igzlemi renen gzlemciler kelime da- garcklannn bir
paras halindeki belli tr kelimeleri hesaba katmamak zorundadr. rnein "bir masa
gryorum" cmlesi bir yapsalc iin bilimsel olarak hibir ey ifade etmez, "masa"
kelimesi ise bizim kendisini tanmamz ve "masa" olarak adlandrmamz salayan
zel duyumlar yn hakknda genel olarak hemfikir olunan ve daha nceden tesis
edilmi bilgilere dayal, anlaml bir kelimedir. "Bir masa gryorum" gzlemi bir yap
salcya gzlemcilerin bilin deneyimi hakknda bir bilgi vermez. Yapsalc, anlaml bir
kelimenin ierisinde zetlenen duyumlarn btnyle deil, deneyimin kendine zg
basit, balang ekilleriyle ilgilenir. "Masa" diyen gzlemciler uyanc hatas
yapmaktadrlar.
Eer bu sradan kelimeler, kelime hazinesinden etkileniyorsa deneyimler nasl
anlatlacaktr? gzleme ait bir dil veya kelime daarc gelitirebilirlerdi. Titchener
(tpk Wundt gibi) deneyin d koullarnn dikkatlice kontrol edilmesi gerei zerinde
durmutu, bylelikle bilin deneyimi tam olarak saptanabilecek, iki gzlemci tpatp
ayn deneyimi yaayabilecek ve birinin sonulan tekisini dorulayacakt. Kontroll
koullar altnda yaplan olduka benzer deneyimler sebebiyle gzlemciler iin anlaml
kelimele- r olmayan, ie ait (igzleme ait) bir kelime daarc gelitirmek teorik
olarak mmkn gzkyordu. Bununla birlikte gnlk yaamda deneyimin sradanl
sebebiyle allm kelimeler iin geleneksel anlamlar zerinde fikir birliine varlabilir.
Prensip olarak byle bir kelime daarcnn gelitirilmesi mmkn olmasna
ramen bu dnce asla hayata geirilmemiti. ok sk kontroll ortamlarda yaplan
gzlemlerde bile igzlemciler arasnda sklkla anlamazlklar yaanyordu. Farkl
laboratuvarlarda alan igzlemciler farkl sonular elde ediyorlard. Hatta ayn
laboratuvarlarda alanlar bile anlama konusunda baanszlga ugruyorlard.
Bununla beraber Titchener bir fikir birliine eninde sonunda vanlacagm iddia
ediyordu.
gzlem metoduyla ilgili baka eletiriler de vard. gzlem gerekte bir anlama
olmakla sulanma, nk deneyimin kendisiyle bu deneyimin aktanlmas arasnda
belirli bir sre geiyordu. Ebbinghaus'un gsterdii gibi, bir deneyimin hemen
ardndan gelen dnem unutmann en hzl olduu dnemdir, o halde deneyimin
aktanlmas srasnda deneyimin bir blm zaten kaybolmu oluyordu. Yapsalclar
bu eletiriyi gzlemcilerin ok ksa zaman aralklan iinde altklanm belirterek
cevaplad. Ayrca birincil zihinsel imgenin varlnn, gzlemcinin bunu rapor etmesine
dek muhafaza edildiini ne srdler.
Bir dier glk ise igzlem eklinde bir deneyimin dikkatlice incelenmesi
faaliyetinin bu deneyimi kkten deitirebilecei idi. Kzgnlk bilin durumunda
igzlem yapmann gln dnn. Bir deneyime makul bir ekilde dikkatini
yneltme ve onu kendisini oluturan paralara ayrma- y1 deneme ileminde kzgnlk
azalabilir veya kaybolur. Bununla beraber
Titchener kendi orijinal metninde de belirttii gibi tecrbeli, iyi eitim alm
igzlemcilerin srekli pratik yaparak kendi gzlem grevlerini bilin- dnda
srdrebilecek hale gelebileceklerine inanyordu.
Freud'un 20. yzyln balarnda ortaya att bilind zihin kavram (bkz. 13.
Blm'e), igzlem metoduna bir baka eletiriyi de gndeme getirdi. Eer Freud'un
iddia ettii gibi zihinsel ileyiimizin bir blm bilind ise, igzlemin bilinci
incelemekte fazla faydal olamayaca aktr. Bir tarihi yle demitir:
gzlemsel analizin esas, zihinsel ileyiin tamamnn bilinli gzlemlerle
ulalabilir olduu inancdr. Ancak insan dncesinin ve duygularnn her yn
gzlemlenemiyorsa igzlem, en iyi ihtimalle, zihinsel ileyiin eksik ve paralanm
bir resmini verecektir. Eger bilin bir buzdann grnen ucunu temsil ediyorsa,
zihnin geni alanlar srekli olarak gl ve savunmac engellerle perdelenmektedir.
Bu durumda igzlemin kullanszlg aka ortaya kmaktadr (Lieberman, 1979, s.
320).
Titchener'in Sistemine Ynelik Dier Eletiriler
Yapsalclarn metodu eletirilerin tek hedefi deildi. Yapsalc hareket, bilin
srelerinin temel elemanlarna kadar analiz edilmesi giriimleri yznden suni ve
verimsiz olmakla sulanmt. Eletirmenler bir deneyimin tamamnn, temel
paralarn birletirilmesi veya antrlmas yoluyla hatrlanamayacan ileri
srmlerdi. Onlara gre deneyim insanlara duyusal, tasanmsal veya duygusal
unsurlar eklinde deil, bnyelemi btnler eklinde gelir. Bilin deneyiminin suni
bir ekilde bozulmas srecinde deneyimin baz noktalan kanlmaz bir ekilde
kaybolur. leride greceimiz gibi Getalt ekol (12. Blm) yapsalcla bir isyan
olan kendi psikoloji dncelerinin oluturulmasnda bu eletiriyi etkili bir ekilde
kullanmtr.
Yapsalclann dar psikoloji tanm da eletirilere maruz kald. Psikoloji birka
alanda geliiyordu ve yapsalclar kendi psikoloji tanmlan ve metotlanyla uyumlu
olmayan bu alanlan grmezden gelmeyi tercih ettiler. Titchener hayvan ve ocuk
psikolojisini gerekte hibir ekilde psikoloji olarak ele almad. Onun psikoloji kavram
giderek artan saydaki psikologlann yrtt yeni almalan iermek iin ok dard.
Oysa psikoloji Titchener'in tesine geiyor ve ok hzl ilerliyordu.
Yapsalcln Katklar
Tm bu eletirilere ramen yapsalcln psikolojiye nemli katklarda bulunduu
inkar edilemez. Yapsalclarn alma konusu olan bilin deneyimi kesin snrlarla
tanmlanmt. Aratrma metotlar gzlem, deney ve lm kapsayarak bilimin en iyi
geleneini sergiliyordu. Bilin en mkemmel ekliyle, bizzat o bilin deneyimini
yaayan kii tarafndan kavrandna gre, bu alma konusu iin en iyi yntem
kendini gzlem olurdu.
Yapsalclarn alma konusu ve amalan artk hayati meseleler olmamasna
ramen, yaanan deneyime bal olarak szel rapor verme eklinde tanmlanan
igzlem, psikolojinin pek ok alannda kullanlr oldu. rnein psikofizik
aratrmaclan deneylerinde denee ikinci ses tonunun birincisinden daha yumuak
m yoksa sert mi olduunu sordular. Szel raporlar insanlann yaadklan
deneyimlerin mahrumiyet odacklan gibi allmam deneysel ortamlarda
anlatlmasyla oluturulmutur. Hastalardan, kiilik testleri ve tutum leklerine bal
olarak alnan klinik raporlar da aslnda doas itibanyla igzlemseldir. rnein
bilgisayar gibi ekipmanlar gelitirilirken "insanlann bir grevi nasl yaptklan ve
karmak bir aleti nasl kullandklanna dair aklamalar genellikle insan etkilemi
gerektiren rnlerin veya yeni hizmetlerin deerlendirilmesinde sklkla kullanld"
(Egan, 1983, s. 1675). Szel bir anlatm ieren bu ve dier rnekler deneyimlere
baldr ve veri toplamann meru yollandr. Gerekte "igzlemsel veriler sadece
belli davranlann kestirilmesi iin deil aynca renme ve fiillerin temel ilkelerinin
kefedilmesi iin de olduka gvenilir ve faydaldr" (Li- eberman, 1979, s. 332).
Yapsalcln bir dier katks belki de eletirilere hedef olarak salad faydadr.
Yeni gelien hareketlere kar sergiledii gl, geleneklere bal tavr, bu
hareketlerin basklann bir dzene koydu. Bu yeni hareketler kendi varlklann,
yapsalclann balatt psikolojinin modem ve yeni olarak ifadelendiriliine borludur.
Daha nce belirttiimiz gibi ileriye ynelik hareketler, harekete gemek iin bireylere
ihtiya duyarlar. Yapsalc dncenin yardmyla psikoloji bu ilk snnn ok daha
tesine gitmiti.
1.Titchener ve Wundt'un psikolojiye yaklamlarn karlatrn, farkl noktalan
belirtin. Titchener'in, kadnlann psikoloji bilimine katklanna dair grlerini
anlatn.
2. Titchner'e gre, psikolojinin konusu ne olmaldr? Psikolojinin konusu,
dier bilimlerin konusundan hangi noktalarda aynlr?
3. Uyanc hatas ne demektir? Titchener bilin ve zihni birbirinden ayran
fark olarak neye iaret eder?
4. Titchener'in igzlem metodunu tanmlayn. Bu metot ile Wundt'un me
todu arasndaki fark nedir?
5. Titchener'in miyar (reagent) kavram, insan deneklere ve genel olarak in
sanlara ilikin hangi grlerini yanstr?
6. Titchener'in, bilincin temel hali ve zihnin elementlerinin drt niteli
ini tanmlayn. Kariyerinin ileriki aamalannda Titchener kurduu sistemde ne gibi
deiiklikler yapt?
7. Titchener'in, deneyimleyen kiiye bal olduunu belirttii deneyim tip
leriyle deneyimleyenden bamsz deneyim tiplerine rnek ver.
8. Titchener yoklama ve igzlemi birbirinden nasl ayrt ediyor? Titche-
ner'e gre anlama'nn psikoloji aratrmalanndaki rol neydi?
9. gzlem'e yneltilen eletirileri tartn. Titchener'in yapsalclna y
neltilen dier eletiriler nelerdir? Titchener'in yapsalcl, psikolojiye ne gibi bir
katkda bulunmutur?
nerilen Okumalar
Angell, F. (1928), Titchener at Leibzig, Journal of General Psychology, 1,195-198. Bir
rencinin Leibzig'de geen dnemi anlat ve Tirchener'n aratrmalarna ve
kiisel zelliklerine ilikin hatrladklar.
Boring, E. G. (1953), A history of introspection, Psychological Bulletin, 50, 169-189.
Titchener psikolojisinde ve sonraki dnce ekollerinde uygulanan igzlem me-
todunu ele alr.
Evans, R. B. (1972), E. B. Titchener and his lost system, Journal of the History of the
the Behavioral Sciences, 8, 168-180. Titchener'in yapsal psikolojisinin geliimini
anlatr ve hayatnn sonlarna doru dncelerinde ortaya kan deiikliklere
ilikin dncelere yer verir.
Hindeland, M. J. (1971), Edward Bradford Titchener: A pioneer in perception, Journal
of the History of the the Behavioral Sciences, 7, 23-28. Titchener'in duyum ve alg
konularna ynelik deneysel yaklamn anlatr.
Danzinger, K. (1980), gzlemin tarihi tekrar gzden geiriliyor, Journal of the History
of the Behavioral Sciences, 16, 241-262. ngiliz, Alman ve Amerikan psikoloji sis-
temlerinde geen igzleme dair kuram ve uygulamalar gzden geiriliyor.
Lieberman, D.A. (1979), Davranlk ve zihin: gzleme dn iin (snrl) bir ar,
American Psychologist, 34, 319-333. Tarih boyunca igzlem aleyhinde dile geti-
rilen tezleri inceliyor, birounun geersiz veya zaman amna uram olduunu
belirterek modern psikolojinin problemlerinde igzlem metotlarnn daha yaygn
bir ekilde kullanlmasn neriyor.
Altnc Blm
Ilevselcilik: lk Etkiler
Giri
Ilevselcilik (functionalism), adndan da anlalaca gibi, zihnin ilevleriyle veya
organizmann bulunduu evreye uyum salamas ile ilgilenir. Bu hareket pratik bir
soru zerinde younlamtr: Zihinsel sreler neyi baarabilir? levselciler zihni,
zihnin organizasyonu (temel elemanlar veya yaps) asndan incelemekten ziyade
bir sreler kmesi veya gerek dnyada pratik sonulara sebep olan ilevleri
asndan aratrmlardr.
Wundt ve Titchener tarafndan giriilen zihin aratrmas, zihinsel faaliyetlerin
sonular hakknda hibir ey ortaya koymamt. Zaten byle bir amaca talip de
olmamlard. Bylesine faydac bir ama Wundt ve Titchener'in saf bilim anlay
tarafndan adeta aforoz edilmiti.
Ilevselcilik Amerikan psikoloji sisteminin kendi trndeki ilk rneiydi. Ilevselcilik
ok dar ve snrlayc olarak grlen Wundt psikolojisine ve Titchener yapsalclna
kar dikkatle ele alnm bir kar kt. Bu akmlar, ilevselciliin, psikolojinin
cevaplandrmasn istedii u sorulan cevaplandramyordu: Zihin ne yapar? Zihin
nasl alr?
Ilevselcilik Leipzig ve Cornell'de yaplan aratrmalarn konularna veya
yntemlerine kar kmyordu. Gerekte bu laboratuvarlarm bulgularnn ounu
benimsemiti. Ne igzleme itiraz ediyorlar ne de bi-
linin deneysel olarak aratrlmasna kar fikir beyan ediyorlard. Onlarn kar
olduklar ey sregelen faaliyetlerin veya bilin ilevlerinin yani zihnin yararl ve pratik
ilevlerinden hibirini dikkate almayan psikolojinin ilk tanmlaryd.
Organizmamn bulunduu evreye uyum salamas ilevinin zerinde ok
durmasndan dolay, ilevselciler, psikolojinin mmkn olan tm uygulamalaryla
ilgilendiler. Bylece uygulamal psikoloji ABD'de hzla geliti.
levselcilik: Genel Bir Bak
llevselciliin 1850'lerin ortalarndan balayp bugne dek uzanan olduka uzun
bir tarihi vardr. Yapsalclktan farkl olarak ilevselciliin tarihsel geliimi eitli ilgi ve
eitim alanlarndan gelen entelektel liderlerden etkilenmitir. Belki de ilevselcilik
-yapsalclktan farkl olarak- bir dereceye kadar eitlendirilmi temeli sebebiyle
zaman iinde yavanlamam ve gcn kaybetmemitir.
Bu blmde Charles Darwin, Sir Francis Galton ve hayvan davrann inceleyen
ilk rencilerin almalar dahil olmak zere ilevsel psikoloji haraketi zerindeki ilk
etkileri inceleyeceiz, llevselciliin ncesinde ortaya kan bu etkilerin kayna
ngiltere olmasna ramen ilevselcilik resmi olarak ABD'de balad ve geliti (7.
Blm). levsel psikolojinin nclerinin fikirlerinin olumaya balad zamann yeni
psikolojinin gelimeye balad yllara ve bir dnem ncesine denk geldiine dikkat
etmek zellikle nemlidir. Danvin'in Trlerin Kkeni zerine (1859) isimli eseri
Fechner'n Psikofiziin Elemanlarndan (1874) bir yl nce, Wundt'un Le- ibzig'de
laboratuvann amasndan 20 yl nce baslmtr. Hayvan psikolojisi deneyleri
1880'lerde, Titchener'in Leipzig'e gelip, Wundt'un etkisi altna girmesinden nce
ortaya konmutur. O dnemde Wundt ve Titchener bilincin ilevleri, bireysel farklar ve
hayvan psikolojisi zerine yaplan temel almalar psikolojinin uzmanlk alan
ierisine kabul etmemilerdi. levi, bireysel farkllklar ve beyaz fareleri psikolojinin
bir uzants haline getirmek, yeni Amerikal psikologlara kalmt.
Amerikan psikolojisi gnmzde ynlendirme ve tavr asndan ilev- selcidir.
evremize uyum salamamza yardm eden ve destek olan test etme, renme, alg
ve dier ilevsel sreler zerinde nemle durulmas bunun kantdr.
CHARLES DARWN
Evrim Teorisi: Charles Darwin (1809-1882)
Charles Danvin'in 1859 ylnda yaymlanan Doal Sei Yoluyla Trlerin Kkeni
zerine1 isimli kitab Bat uygarlk tarihinin en nemli kitaplarndan birisidir. Bu
almada sunulan evrim teorisi ada Amerikan psikolojisi zerinde derin etkiler
brakmtr. Dnemin psikoloji anlay, konu ve ekil itibariyle, baka hibir dnce
ve kiiden, evrim teorisi ve Darwin'den etkilendii kadar etkilenmitir. (Kitabn
ilerleyen blmlerinde, Freud'un da almalarnda evrim teorisinden etkilenmi
olduunu greceiz.)
Evrim teorisinin temel dncesini oluturan yaayan eylerin zamanla deiime
urad fikri Darwin'den gelmemitir. Bu genel fikrin dnsel altyaps M.. 5.
yzyla dek uzanabilir olmasna ramen teorinin sistematik olarak ilk incelenii 18.
yzyln sonlarna dorudur. Bu yzylda ngiliz fizyolog Erasmus Darwin tm
scakkanl hayvanlarn Yaratc tarafndan ruh verilen bir tek ince telden meydana
geldii inancn aklyordu.2
1809 ylnda ise Lamarck, organizmann bulunduu evreye uyum salama
abalarndan kaynaklanan, hayvann bedensel eklinin deiimi ve nceki nesillerden
kaltmsal olarak gelen deiiklikler zerinde nemle duran evrimin davransal bir
teorisini formle etti. rnein zrafa o uzun boynunu nesiller boyunca yksek ve
daha yksek aa dallarnda yiyecek bulmaya abalayarak gelitirmitir.
1800'lerin ortalarnda Britanyal jeolog Sir Charles Lyell yerkrenin bugnk haline
gelene dek pek ok geliim safhasndan getiini ne srerek evrim kavramn ilk kez
jeoloji teorisinde kulland.
* On the Origin of Species by Means Of Natural Selection.
Erasmus Darwin, 125 kilonun zerine ktktan sonra tartlmaktan vazgeen, iri yan
bir adamd. zel doktor olarak evlere gittiginde, kendisi de iman olan ofr, zemin
ekecek mi diye denemek zere eve ilk giren kii olurdu. Erasmus Darwin erotik iirler
yazd ve iki e ile bir metresten toplam 14 ocuk sahibi oldu. Yaam ve eserleri
zerine bil- Pye5u siteden ulaabilirsiniz:
http://www.ucmp.berkeley.edu/history/Edarwin.html.
Peki bilim adamlar niin yzyllarca nce incil'de yaradla ilikin olarak sylenen
"her bir trn kendine zg olduu" aklamasnn kabulnden yzyllar sonra yeni bir
aklama arayna girdiler? Sebeplerden biri yeryznde yaam dier trler
hakknda daha fazla bilgi edinilmi olmasyd. Aratrmaclar birka kta zerinde
yaam yeni hayvan trlerinin varln bildiriyorlard. Baz dnrlerin u soruyu
sormas kanlmaz olmutu: Nuh peygamber her bir hayvan trnden bir ifti nasl
sdrabilmiti gemisine? Bu kssaya inanmaya imkan vermeyecek kadar fazla
hayvan tr vard nk.
Henz 1501 ylnda italyan kif Amerigo Vespucci, Gney Amerika sahillerine
yapt nc seyahatten sonra unlar yazyordu: "Vahi hayvanlarn eitliliini
nasl anlatsam bilmem ki? Pumalar, panterler, Ispan- ya'dakilere hi benzemeyen
vahi kediler, kurtlar, krmz geyikler, kedi cinsinden hayvanlar, eit eit maymunlar
ve kocaman ylanlar... Bu kadar ok sayda hayvann Nuh'un gemisine smasna
imkan yok" (Boors- tin'den alnt, 1983, s.250)
1830'larda Avrupa ve ingiltere halk ilk defa insanoluna kafa kartracak
derecede benzeyen hayvan cinsleriyle karlat. Bu dnemin ncesinde sadece
birka cesur kif empanze ve orangutan gibi hayvanlar grme ansna sahip
olmutu. 1835'te, Darwin 5 yl sren keif gezisinden henz dnmeden nce, Tommy
adnda bir empanze Londra Hayvanat Bahe- si'nde ziyaretilere gsterilmeye
balanmt. 1837'de gsterilmeye balanan orangutana ise iki yl sonra Jenny
adnda bir bakas eklenmiti.
Hayvanat bahesi bakclar, Tommy ve Jenny'e ocuk giysileri giydirdiler.
Hayvanlara "masa banda atal bak ve fincan kullanarak yiyip imeyi, bakclarn
sylediklerinden anlamay, yasaklara uymay" rettiler. "Ziyaretiler onlarn ocuklar
gibi hareket etmelerini seyretmeye can atyor, ayn zamanda da bu sahneler
huzurlarn kanyordu" (Keynes, 2002, s. 38). Kralie Viktorya 1842'de hayvanat
bahesini ziyaret ettiinde gnlne, Jenny'nin "ac verici ve kabul edilemez biimde
insana benzediini yazmt (Keynes, 2002, s.40). 1850'lerde erkek bir orangutan
ingiltere ve Iskoya'da ehir ehir gezdirildi. nsanlardan daha aa dzeyde
olmasna ramen, akln kullanabildii duyruldu.
1853'te British Museum'da bir goril iskeleti, insan iskeletiyle beraber sergilendi. ki
iskelet birbirine o kadar ok benziyordu ki, ziyaretiler rahatsz olduklarn belirttiler,
insann dier hayvanlardan tamamen fark
l, esiz benzersiz bir varlk olduunu iddia etmek hl mmkn olacak myd? Belki
de hayr.
Bundan baka aratrmaclar ve bilim adamlar u an var olan trlere uymayan
hayvan kemikleri ve fosiller kefetmilerdi. Grne gre bunlar bir zamanlar
yeryznde yaam fakat daha sonra yok olmu varlklara aitti.
18. yzyl ngiltere'sinde fosil koleksiyonu yapmak ve sergilemek, kltrl ve zevkli
entelektellere zg eylerdi. Sadece fosillerin az bulunur ve gzel nesneler ol-
malarndan dolay deg... Onlar biriktiren kiinin bilgiye susam, doga felsefesine
aina, yeryznn son derece ilgin doal srelerini anlamaya eilimli olduunu da
gsteriyordu. (NVinchester, 2001, s.106)
Bu yzden artk yaayan trlerin yaradllarndan bu yana sabit ve deimez
olduklarna deil, deiime uradklarna inanlyordu. Eski trlerin soylar tkenmi
ve yeni trler ortaya kmt. Baz bilim adamlar, tabiat anann deiim sonucu
meydana geldii ve hl evrim sreci ierisinde yer ald ynnde kurgular
oluturmulard.
Sre gelen deiikliklerin etkisi sadece dnsel ve bilimsel alanda deil, gnlk
yaamda da gzlenebiliyordu. Toplum Endstri Devrimi'nin etkisiyle ekil
deitiriyordu. nsanlar krsal alanlardan ve kk kasabalardan byk kentsel retim
merkezlerine doru g ederken kuaklar boyunca deimeden kalan ve kabul gren
kltrel normlar, sosyal ilikiler ve deerler eletirilmeye balanmt.
Hepsinin tesinde, bilimin giderek byyen bir etkisi sz konusu idi. nsanlar artk
kendileri ve dnya hakkndaki bilgileri ncil'in ve eski otoritelerin doru kabul ettii
aklamalar zerine dayandrmaktan honut deildi. nsanlar inanlarna olan
sadakatlarm bilimin snrlan ierisinde ifade etmeye hazrd.
Deiim gnn Zeitgeist' idi. imdi deiim, hayatlanm mevsimler yerine
makinelerin ritmine gre ayarlayan kyl ve iftileri olduu kadar, zamanlarn her
yeni bulunan kemik dizileriyle bulmaca zerek geiren bilim adamlarn da
etkilemiti. Entelektel ve sosyal ortam evrim dncesinin saygdeer hale
gelmesine yardm etmiti. Olduka bol miktarda kuram ve teori olmasna ramen ok
az destekleyici kant vard. Trlerin Kkeni zerine isimli alma, ylesine iyi
dzenlenmi veriler sunuyordu ki, bundan byle evrim teorisi grmezden
gelinemezdi. Devir byle bir teoriyi gerektiriyordu ve Charles Darwin bu grevi yerine
getirmiti.
Danvin'in Hayat
Darwin genlik yllarnda tm dnyann daha sonradan tanyaca, alkan ve
zeki bir bilim adam olmann ok az iaretini veriyordu. Hatta gerekte o centilmen bir
sporcu veya isiz gsz biri olmann dnda bir belirti gstermemiti. Darwin
ocukluk ve ilk genlik yllarnda ylesine az umut vadetmiti ki, varlkl bir doktor olan
babas, gen Charles'n ailenin yz karas olacandan endielenmiti. Darwin o
gnlere ait anlarndan birisinde yanl bir davran yznden cezalandrlmak
amacyla kapatld bir odann camn krarak oradan ktn anlatmt.
Okulu hi sevmemesine ve muhtemelen bunun sonucu olarak okulda iyi bir
renci olmamasna ramen gen Charles'n doa tarihine, bozuk paralara ve
minerallere byk bir ilgisi vard. Bir deniz hayvanlar kabuu koleksiyonu vard.
Babas tarafndan Edinburg'a tp tahsili iin gnderilen Charles, bu tahsili tekdze
bulmutu. Charles'n bu alandaki zayfln fark eden babas onun doktor olmak
yerine bir papaz olmas gerektiine karar verdi.
Cambridge'de yl geirdi ve daha sonra bu deneyimini bir akademik balang
iin "tamamen boa geirilmi" olarak anlatt. Bununla birlikte oradaki sosyal yaants
harikayd ve Darvvin daha sonra Cambridge'de geirdii o dnemden hayatnn en
mutlu dnemi olarak sz etmitir. O dnemde pancar toplad, av partilerine katld ve
vaktinin byk ksmn sefih ve "zayf akll" olarak sz ettii bir grup gen adamla
ierek, dans ederek ve kumar oynayarak geirdi.
Botanist John Stevens Henslow isimli retmeni, Danvin'in, ngiliz hkmeti
tarafndan dnyann etrafnda bilimsel bir yolculuk iin hazrlanan H.M.S. Beagle
isimli gemiye doa bilimcisi olarak atamasnn yaplmasnn uygun olduunu syledi.
1831'den 1836'ya dek sren bu nl yolculuk Gney Amerika sularnda balad,
Tahiti ve Yeni Zelanda'ya doru ilerledi, Ascension Adas ve Azores yoluyla geri
dnlen ngiltere'de son buldu. Bu geziyle eitli bitki ve hayvanlarn yaantlarn
gzlemlemek iin esiz bir imkan bulan Darvvin, konuyla ilgili ok miktarda veri
toplad. Bu yolculuk Danvin'in karakterini deitirdi. O artk elence dkn amatr
bir aratrmac deildi, ngiltere'ye kendini iine adam, ciddi bir bilim adam olarak
dnmt. Tek bir amac ve tutkusu vard: evrim teorisini geni halk ynlar arasnda
yaymak (F. Darwin, 1892).
1839 ylnda evlendi ve yl sonra Londra'dan 16 mil uzakta bulunan Down'a
yerleti, bylelikle ehir hayatnn rahatsz edici yanlanndan uzaklaarak almalar
zerinde derinleebilecekti. Bundan sonra ise uzun yaamnn byk bir blmnde
mustarip olduu kusma, mide gaz ve egzama gibi fiziksel rahatszlklar bana dert
olmaya balad. Hastalklar onun sk disiplinli gnlk rutinlerindeki deimelerle
ortaya kacak kadar ak bir ekilde sinirseldi. D dnyadan ne zaman davetsiz biri
gelip de onun almalanna engel olsa Darwin, yeni bir hastalk nbetine tutulurdu.
Hastalklar onu gnlk, sradan ilerden koruyan, youn bir yalnzlk iinde olmasn
ve teorisini oluturmak iin ihtiya duyduu konsantrasyonu salayan yararl bir oyun
haline gelmiti. Bir yazar Darwin'in bu durumu "yaratclk illeti" olarak tanmladn
belirtir (Pickering, 1974).
Etrafyla balantsn kopard, partilerden kau ve randevularn geri evirdi; hatta
araba yolundan gelen ziyaretilerini uzaktan grebilmek iin alma odasnn camna
bir ayna yerletirdi. Gnler, haftalar sonra baagnlan onu ok bunalta ve gvendii bir
yaknnn evi dnda, krsalda inzivaya ekildii yerden baka bir yerde kalmay
reddetti. Kaygl, endieli bir insand (Des- mond&Moore, 1991, ss. xviii-xix).
Danvin'in endielenmek iin olduka iyi sebepleri vard. Evrim dncesi kilisenin
tutucu otoriteleri, hatta baz akademik evreler tarafndan knanmt. Ruhban snf
onu ahlaken yozlam ve ykc bir fert olarak deerlendirmi, eer insanlar
hayvanlardan farkl grlmyorlarsa, onlardan da farkl davranmayacaklan yolunda
yorumlarda bulunmulard. Ortaya kan vahet kesinlikle uygarln bir k
olurdu. Darwin kimi zamanlar kendisinden "eytann papaz" olarak sz etmi, bir
arkadana evrim teorisi zerinde almann gnah karmaya benzediini sylemiti
(Des- mond&Moore, 1991). Darwin dncelerini yaymladnda kendi dininin
inanlarna kar gelen bir insan olarak lanetleneceini biliyordu.
Beagle ile olan yolculuundan dndnde Darwin trlerin evrimi teorisinin
doruluuna ikna olmutu. O halde niin almasn tm dnyaya sunmadan nce
22 yl bekledi? Bu sorunun cevab Danvin'in, bir bilim adamnn tabiatndan
kaynaklanmas gereken, an derecede dikkatli tutumunun altnda yayor gibi
gzkyor. Teorisinin bir devrim etkisi yapacam biliyordu ve teorisini yeterli
destekleyici verilerle glendirdiine emin olmak istiyordu. Bu yzden zerdi, dikkadi
ve tedbir bir alma srecine devam ediyordu. 1842 ylna dek teorisinin oluumunu
anlatan 35 sayfalk bir zet yazs
Danvin'in Hayat
Darwin genlik yllarnda tm dnyann daha sonradan tanyaca, alkan ve
zeki bir bilim adam olmann ok az iaretini veriyordu. Hatta gerekte o centilmen bir
sporcu veya isiz gsz biri olmann dnda bir belirti gstermemiti. Danvin
ocukluk ve ilk genlik yllarnda ylesine az umut vadetmiti ki, varlkl bir doktor olan
babas, gen Charles'n ailenin yz karas olacandan endielenmiti. Danvin o
gnlere ait anlanndan birisinde yanl bir davran yznden cezalandnlmak
amacyla kapatld bir odann camn krarak oradan ktn anlatmt.
Okulu hi sevmemesine ve muhtemelen bunun sonucu olarak okulda iyi bir
renci olmamasna ramen gen Charles'n doa tarihine, bozuk paralara ve
minerallere byk bir ilgisi vard. Bir deniz hayvanlan kabuu koleksiyonu vard.
Babas tarafndan Edinburg'a tp tahsili iin gnderilen Charles, bu tahsili tekdze
bulmutu. Charles'n bu alandaki zayfln fark eden babas onun doktor olmak
yerine bir papaz olmas gerektiine karar verdi.
Cambridge'de yl geirdi ve daha sonra bu deneyimini bir akademik balang
iin "tamamen boa geirilmi" olarak anlatt. Bununla birlikte oradaki sosyal yaants
harikayd ve Danvin daha sonra Cambridge'de geirdii o dnemden hayatnn en
mutlu dnemi olarak sz etmitir. O dnemde pancar toplad, av partilerine katld ve
vaktinin byk ksmn sefih ve "zayf akll" olarak sz ettii bir grup gen adamla
ierek, dans ederek ve kumar oynayarak geirdi.
Botanist John Stevens Henslow isimli retmeni, Danvin'in, ngiliz hkmeti
tarafndan dnyann etrafnda bilimsel bir yolculuk iin hazrlanan H.M.S. Beagle
isimli gemiye doa bilimcisi olarak atamasnn yaplmasnn uygun olduunu syledi.
1831'den 1836'ya dek sren bu nl yolculuk Gney Amerika sulannda balad,
Tahiti ve Yeni Zelanda'ya doru ilerledi, Ascension Adas ve Azores yoluyla geri
dnlen ngiltere'de son buldu. Bu geziyle eitli bitki ve hayvanlann yaantlann
gzlemlemek iin esiz bir imkan bulan Danvin, konuyla ilgili ok miktarda veri
toplad. Bu yolculuk Danvin'in karakterini deitirdi. O artk elence dkn amatr
bir aratrmac deildi, ingiltere'ye kendini iine adam, ciddi bir bilim adam olarak
dnmt. Tek bir amac ve tutkusu vard: evrim teorisini geni halk ynlar arasnda
yaymak (F. Danvin, 1892).
1839 ylnda evlendi ve yl sonra Londra'dan 16 mil uzakta bulunan Down'a
yerleti, bylelikle ehir hayatnn rahatsz edici yanlanndan uzaklaarak almalar
zerinde derinleebilecekti. Bundan sonra ise uzun yaamnn byk bir blmnde
mustarip olduu kusma, mide gaz ve egzama gibi fiziksel rahatszlklar bana dert
olmaya balad. Hastalklar onun sk disiplinli gnlk rutinlerindeki deimelerle
ortaya kacak kadar ak bir ekilde sinirseldi. D dnyadan ne zaman davetsiz biri
gelip de onun almalanna engel olsa Darwin, yeni bir hastalk nbetine tutulurdu.
Hastalklar onu gnlk, sradan ilerden koruyan, youn bir yalnzlk iinde olmasn
ve teorisini oluturmak iin ihtiya duyduu konsantrasyonu salayan yararl bir oyun
haline gelmiti. Bir yazar Darwin'in bu durumu "yaratclk illeti" olarak tanmladn
belirtir (Pickering, 1974).
Etrafyla balantsn kopard, partilerden kat ve randevularn geri evirdi; hatta
araba yolundan gelen ziyaretilerini uzaktan grebilmek iin alma odasnn camna
bir ayna yerletirdi. Gnler, haftalar sonra baagnlan onu ok bunalta ve gvendii bir
yaknnn evi dnda, krsalda inzivaya ekildii yerden baka bir yerde kalmay
reddetti. Kaygl, endieli bir insand (Des- mond&Moore, 1991, ss. xviii-xix).
Danvin'in endielenmek iin olduka iyi sebepleri vard. Evrim dncesi kilisenin
tutucu otoriteleri, hatta baz akademik evreler tarafndan knanmt. Ruhban snf
onu ahlaken yozlam ve ykc bir fert olarak deerlendirmi, eer insanlar
hayvanlardan farkl grlmyorlarsa, onlardan da farkl davranmayacaklan yolunda
yorumlarda bulunmulard. Ortaya kan vahet kesinlikle uygarln bir k
olurdu. Darvvin kimi zamanlar kendisinden "eytann papaz" olarak sz etmi, bir
arkadana evrim teorisi zerinde almann gnah karmaya benzediini sylemiti
(Des- mond&Moore, 1991). Darvvin dncelerini yaymladnda kendi dininin
inanlanna kar gelen bir insan olarak lanedeneceini biliyordu.
Beagle ile olan yolculuundan dndnde Darwin trlerin evrimi teorisinin
doruluuna ikna olmutu. O halde niin almasn tm dnyaya sunmadan nce
22 yd bekledi? Bu sorunun cevab Danvin'in, bir bilim adamnn tabiatndan
kaynaklanmas gereken, an derecede dikkatli tutumunun altnda yayor gibi
gzkyor. Teorisinin bir devrim etkisi yapacam biliyordu ve teorisini yeterli
destekleyici verilerle glendirdiine emin olmak istiyordu. Bu yzden zerdi, dikkatli
ve tedbirli bir alma srecine devam ediyordu. 1842 ylna dek teorisinin oluumunu
anlatan 35 sayfalk bir zet yazs
yazmaya kendini hazr hissetmedi. ki yl sonra ise bu zet yazsn 200 sayfalk bir
makaleye yayd, ancak hl tatmin olmamt. Fikirlerini sadece botanist Lyell ve
Joseph Hooker ile paylaarak halktan saklamaya devam etti. Dar- win 15 yl daha tm
dikkatini verileri kontrol ederek detaylar gzden geirip dzelterek okumaya verdi,
almalar bitip de yaymlandnda teorisinin dil uzatlamaz olduundan emin olmak
istiyordu (Richards, 1983).
Hi kimse Danvin'in 1858 Haziran'nda gen bir gazeteci olan Alfred Russel
Wallace'dan her eyi berbat eden bir mektup almasayd aratrma bulgulan zerine
daha ne kadar alabileceini bilemez. Wallace, bir hastaln nekahet dnemini
geirmek iin kald Dou Hindistan'da artc derecede Danvin'in teorisine
benzeyen bir evrim teorisi tasla gelitirmiti. almalan gn srmt. Darwin'e
yazd mektubunda Wallace, yal adamn teori hakkndaki grlerini soruyor ve
bunu yaymlatabilmek iin Danvin'den yardm istiyordu. Yirmi yldan fazla bir sre
devam eden zenli ve yorucu almalann ardndan Danvin'in bu durumda neler
hissettiini hayal edebiliriz. Bununla birlikte unun da altn izmeliyiz ki Walla- ce'n
teorisi Danvin'in teorisi gibi veri zenginliine dayanmyordu.
Danvin'in bir baka zellii de hrsl bir kiilie sahip olmasyd ki, aslnda bu
zellik bilim adamlan arasnda olduka yaygndr. Bir ara Beag- le'daki keiflerinden
nce gnlne "bilim adamlan arasnda gzel bir yer edinmek iin, iinde bir hrs ve
baarma istei olduunu" yazmt. Daha
sonra da "keke 'ucuz hretlere' daha az deer verebilseydim aslnda
stnlk dncesiyle yazma fikrinden nefret ederim ama birisi benim retimi
benden nce yaymlama durumundaysa elbette sinirlenirim" demiti (Merton, ss.
647-648).
Danvin arkada Lyell'a da bahsettii gibi, eer Wallace'n yazsn yaymlamasna
yardm etseydi btn o zorlu almalan boa gidecek ve evrim teorisini ilk olarak
oluturma erefinden mahrum kalacakt (Benjamin, 1993). Darvvin kendisine ak
olan seenekler arasnda tereddtler ierisindeyken 18 aylk olu onu derin
mitsizlikler ierisinde brakarak kzldan ld. Danvin Wallace'n mektubunun anlam
zerinde derin derin dnd ve imrenilecek kadar drst bir davranla "Uzun yllara
dayanan nceliimi ve stnlm kaybetme durumunda olmam bana ok zalimce
geliyor ancak bunun hibir ekilde meselenin doruluunu deitirecei kansnda
deilim... Benim kendi teorimi imdi yaymlamam ok onursuz bir davran olacaktr"
(Merton, 1957, s. 648).
Arkadalar Lyell ve Hooker, Danvin'e ona Wallace'nin raporunun ve yaknda
kacak olan kendi kitabnn blmlerinin Linnaen Cemiyetinin 1 Temmuz 1858 tarihli
toplantsnda okunmasn nerdi.
Trlerin Kkeni zerine isimli almann ilk basksnn 1250 kopyasndan her biri
yaymland gn tkendi. alma hzl bir ekilde heyecen ve tartmalara sebep
oldu ve Darvvin pek ok hakaret ve eletiriye maruz kalmasna ramen 'ucuz bir
hret' kazand.
Kitap yaynlandnda Darvvin ok ciddi salk problemleriyle bouuyordu.
"Kusma nbetlerinden", "ateinin ykselmesine neden olan deri dkntlerinden" ve
"son derece sarslm ve berbat" hissettiinden bahsediyordu (Desmond'dan alnt,
1997, s.257). ngiltere'nin kuzeyindeki bir kaplcaya giderek iki ay boyunca gzlerden
uzak yaad. Wallece, Darvvin'inki- ne benzeyen kuramna ayn lde ilgi
gsterilmemesinden dolay ierlemi grnmyordu. Tam tersine, kuramnn,
Darvvin'inkiyle beraber Linnaen Cemiyetinde okunacan renince "hak ettiinden
daha fazla ilgi ve sayg grdn" ifade etti. almasn Darvvin'e gndererek
"farknda olmadan Danvin'in meseleye younlamasn salam olmaktan" ve
bylece gelmi gemi en etkili kitaplardan birinin tamamlanmasna vesile olmaktan
memnun olduunu belirtti (Wallace, Raby'den, 2001, s.141-142).3
nternette Tarih
http://www.wku.edu/-smithch/indexl.htm
Wallace'in yaam hakknda bilgi, eserlerinin bibliyografisi ve yaam yksnn
kronolojisi ile beraber eserlerinden alntlar, kendisiyle yaplm on on be tane
rportajn tam metni ve daha fazlas.
Trlerin Kkeni zerine ve Danvin'in Dier almalar
Danvin'in evrim teorisi o kadar iyi bilinmektedir ki burada sadece gerekli temel
noktalar gzden geirilecektir. Bir trn ierisinde tek tek yeler arasndaki apak
deiimden yola kan Darvvin, doal deiimin kaltsal olduu sonucuna vard.
Doada evrelerine en mkemmel ekilde uyum salayan organizmalann hayatta
kalmas ve bu uyumu gsteremeyen organizmalarn elenmesiyle sonulanan doal
bir sei sreci vardr. Darvvin
15 Nisan 2000'de Linnaean Cemiyeti, bilimsel katklarndan dolay Wallace'in
mezanni
restore ettirdi.
doada srekli devam eden bir hayatta kalma mcadelesinin olduunu ve hayatta
kalmay baarabilenlerin, maruz kaldklar evresel zorluklara bir ekilde uyum
salayanlar olduunu yazmtr. Uyum salamay baaramayan trler hayatta
kalamayacaktr.
Darvvin 1789 ylnda Thomas Malthus tarafndan yazlan Nfusun lkeleri zerine
Bir Deneme'yi4 okuduktan sonra hayatta kalma mcadelesi fikrini ekillendirdi.
(VVallace da bu kitaptan etkilenmiti.) Malthus dnya yiyecek stounun aritmetik
artna karn insan nfusunun geometrik olarak artma eiliminde olduunu
kantlamaya almt. Malthus'un "melankoli rengi" olarak tanmlad kanlmaz
sonu, insanolunun alktan lme snrna yakn yaad idi. Sadece ok gl ve
kurnaz olanlar hayatta kalacakt.
Darvvin bu prensibi yaayan tm organizmalar kapsayacak ekilde geniletti ve
doal sei kavramm oluturdu. Hayatta kalma mcadelesi vererek olgunlua
ulaanlar, hayatta kalmalarn salayan beceri ve stnlklerini yavrularna
geirmeye alacaklard. Dahas, deiim bir baka genel kaltm kanunu
olduundan, yavrular da kendi aralarnda deiim gsterecek ve bazlar kendilerine
stnlk salayan niteliklerini ebeveynlerinden daha st dzeylere doru
gelitireceklerdi. Bu nitelikler varlklarn srdrmeye devam edecek ve bylelikle pek
ok nesil sresi ierisinde grn olarak byk deiiklikler geliebilecekti. Bu
deiiklikler gnmzde var olan trler arasndaki farkllklardan da sorumlu olacak
kadar kapsaml olabilir.
Doal sei Darvvin tarafndan kabul edilen tek evrim mekanizmas deildi. Darvvin
ayrca, bir hayvann yaam boyunca edindii tecrbelerle meydana gelen ekilsel
deiikliklerin sonraki nesillere geebilecei fikrini savunan Lamarckian retisine de
inanyordu.
Pek ok din adam evrim teorisine bir yenilik gzyle bakm olmasna ramen,
dierleri bu teorinin incil'de anlatlan yaratl yksnn yorumuyla eliki iinde
olduunu ne srerek teoriyi bir tehdit olarak algladlar. nl bir rahip teoriyi
"Tanr'nn tahttan indirilmesi giriimi" ve yaradln bandan bu yana ahit olunan en
byk sahtekarlk" olarak ilan etmiti. "Eer Darvvin'in teorisi doruysa Yaradl bir
yalandr....ve Hristiyanlarn bildii ekliyle Tanr nn kendini aa vurup ifa etmesi
bir yanlsama ve bir tuzaktr" (White, 1896/1965, s.93). Tartmalar uzun yllar
iddetle devam etti. 4 Essay o the Principle of Population
aL T1NC1 BOLM
217
Thomas Henry Huxley ve Evrim Tartmas
Birok farkl disiplinden bilim adamlar evrim teorisine ya destek verirken ya da
teoriyi yerden yere alarken Danvin, bu tartmalardan uzak, geri planda kalmay
tercih etti. Teoriyi hararee savunan ve tartmalara ka- nmaya hevesli grnen
Thomas Henry Huxley (1825-1895), ngiltere'nin bilimsel tekilatlanmasnda etkin bir
g olarak rol oynayan, son derece hrsl bir biyologtu. Huxley'in torunlan arasnda
tannm biyolog Julian Huxley ile Brave New World (1992) adl futurist romann
yazan, eletirmen Aldous Huxley saylabilir.
Danvin, Huxley'i "evrim inancnn yaygnlatrlmasnda ok iyi bir arac" olarak
nitelendiriyordu (Desmond'dan alnt, 1997, s. xiii). Huxley, bilim dmanlanyla
savamaktan her zaman byk keyif almt, imdi de evrim dmanlanyla
savayordu. ok gl ve karizmatik bir konumacyd. zellikle mavi yakal iiler
arasnda byk ilgi gryordu. Onlar arasnda bilimi kurtulua giden yepyeni bir yol
olarak, bir din gibi yaymt. Huxley'in biyografi yazan unlan vurguluyor: "Dank
sakall, kaba saba elli iiler, konumalanna akn ederlerdi. Gnmzde Protestan
rahiplere ya da rock yldzlanna rabet eden kalabalklan evresine toplard" (Des-
mond, 1997, s. xvii). insanlar imza istemek iin Huxley'i yolundan alko- yarlard.
Taksi forleri ondan para almazd.
Trlerin Kkeni zerine adl kitabn yaymlanmasn takip eden bir yl ierisinde
ngiliz Bilimsel Geliim Cemiyetinin organizasyonuyla Oxford niversitesinde evrim
zerine bir mzakere dzenlendi. Danvin'in destekileri ile arkadalan onun bu
tartmaya katlmasn istediler fakat Danvin toplumsal bir ortamda kendisini savunma
fikrine scak bakmad. Arkadalan srar edince elikiye dt. Bir yaam yks,
durumu yle anlatyor: "Sonunda onu kurtaran karn ans oldu. Toplandan iki gn
nce salk durumu ktleti. Herhalde hastalandna hi bu kadar sevinmemitir"
(Browne, 2002, s. 118).
Toplantda Danvin'i ve teorisini savunan biyolog Thomas Henry Hux- ley ve
ncil'deki Yaradl kssasn savunan Piskopos Wilberforce arasnda bir mzakere
yapld.
Danvin'in teorisinden sz ederken (Wilberforce), soyu bir maymuna dayanmad iin
kendi kendini kutlad. Cevap Huxley'den geldi: "Eer seim yapma ansm olsayd
yaamlann gerein aratnlmas uruna feda eden insanlan bilgi ve belagau
yoluyla yanl deerlendirmeyi kendine grev edinen bir
adamn soyundan gelmektense sade, gsterisiz bir maymunun soyundan gelmeyi
tercih ederdim (White, 1896/1965, s.92).
Mzakere srasnda bann zerinde bir ncil tutan bir adam "ite Kitap, Kitap bu!"
eklinde bararak toplant salonunda dolat. Bu adam Dar- win'in seyahat ettii
Beagle'm kaptan Robert Fitzroy'du. Koyu bir dindar olan Fitzroy evrim teorisinin
oluumunda pay olduunu dnyor ve kendini suluyordu.
Fitzroy, Danvin'in geminin naturalistine ilikin seimini (burnunun ekline ramen)
onaylayarak onun aratrmalanna yardmc olduu iin kendini suluyordu. Fitzroy,
tartma srasnda elindeki ncil'i sallayarak dinleyicileri Tann'nn szne inanmaya
davet ediyor ve Danvin'in teorisine dayanak tekil eden bilgileri toplamasna yardm
etmi olmaktan ne byk bir znt duyduunu sylyordu. Fitzroy'un pimanlk
cmlelerini kimse dinlemek istemiyordu. Danvin'in yaam yks yazan "Odann ses-
sizletiini" ve Fitzroy'un "dinleyici bulamayarak sandalyesine gmldn" yazyor
(Browne, 2002, s. 123).
Mutsuz kaptan, be yl sonra bir pazar gn kiliseye gitmeye hazrlanrken tra
bayla grtlan keserek intihar etti. Bayan Danvin, kocasnn "Fitzroy'un lmne
ok zldn ama pek armadn" yazyor. "Fitzroy'un bir defasnda Beagle'de
tam anlamyla akln kardn hatrlyordu" diye ekliyor (Browne'dan alnt, 2002, s.
264). Danvin daha sonra Fitzroy'un zor durumdaki kansma nemli bir miktar para
yardmnda bulundu.
Henz kefedilen bir tarih verisi, bu nl mzakerenin yeni bir deerlendirmesinin
yaplmasna sebep oldu (Richards, 1987). Akas Oxford mzakeresi hikayesi
Huxley'in kendisinin kilise kart tutumundan ve bir bilim adam olarak kendi nemini
(belki de kast olmadan) artrma gayretinden kaynaklanmtr. Bu bir mzakereden
ok bir seri konuma eklindeydi ve Rahip Wilberforce'a daha etkili bir kant sunan
kii Danvin'in arkada Joseph Hooker idi, Huxley deil. Danvin Wilberforce'un
dnceleri iin "bilimsel olarak deersiz ama olaanst zekice. Beni muhteem bir
tarzda sorguya ekti" yorumunu yapt (Gould; 1986, s.31).
Huxley ise Wilberforce'a kar fkesini bir trl yenemedi. Wilberforce attan dp
ban arparak lnce Huxley yle bir yorumda bulundu: "Zavall Sammy!... Beyni
ilk defa gereklikle temasa geti ve sonu ldrc oldu" (Desmond'dan alnt, 1997,
s. 431)
ALTINCI BOLUM
219
Evrimin Dine Meydan Okuyuu
Sava henz sona ermemiti. 1925 ylnda Tennessee eyaletinin Dayton
ehrinde, nl "Scopes maymun durumasnda" bir lise retmeni (John T. Scopes)
hakknda evrim teorisini retmekten tr dava ald. Yaklak yarm yzyl sonra,
1972'de yerli bir rahip Darvvin teorisini, "soylar yozlatrma, ehvet, ahlakszlk,
agzllk ile uyuturucu kullanma, sava ve acmasz soykrm gibi ahlaksz
faaliyetlerle" sulamt (New York Times, Ekim 1, 1972). 1985 ylnda yaplan bir alan
almas, yetikin Amerikal vatandalardan oluan rneklemin yansnn evrim
teorisini reddettiini ortaya koymutur (Washington Post, Haziran 3, 1986).
1987'de ABD Temyiz Mahkemesi, Lousiana eyaletinde kan bir kanun taslan
iptal etti. Taslaa gre, devlet okullannn mfredatna evrim teorisi gibi ncil'de
varlklann kkenine dair geen "yaratl teorisi"nin de dahil edilmesi gerekiyordu.
1990'da Texas eyaleti resmi eitim kurulu, evrim teorisinin fen bilgisi ders kitaplanna
girmesini, yelerin te birinin kar kmasna ramen onaylad.
1999'da Kansas eyaleti eitim kurulu, devlet okullan mfredatndan evrim
kavramn tamamen karma yolunda oylama yapt. Tartma hakknda kan gazete
makalelerinde, evrim kart bir grubun liderinin szleri alntlanyordu: "Evrim teorisi
rencilere, hayatta kalma mcadelesi veren hayvanlardan ibaret olduklann
retiyor. Amaszlk ve mitsizlik hissi uyandnyor; bana gre bu da onlan ac,
cinayet ve intihara srklyor." Bu demektir ki, Charles Darvvin'in bir buuk asr nce
balatt sava hl devam ediyor.
Beyaz Irkn stnl Tezi:
Danvin'in evrim teorisine kar kan gruplardan biri de beyaz rkn stnl
tezini savunanlar oldu. Bu insanlar beyaz rkn stnlne, dolaysyla da dier
rklann aa olduklanna inanyorlard. Amerikan Sava na (1861-1865) neden
olan Konfederasyon yanllanndan az sayda etkili entelektelin ileri srerek fanatik
konumalan ve yazlanyla yaygnlatr- dklan rk gr, beyazlar ve siyahlann ayn
kkten trediini inkr ediyordu. Btn rklar ayn kkten treseydi beyazlar nasl
stn olabilirlerde Bu nedenle Danvin ve Huxley, gerek fkeli gazete makalelerinin
gerek
se nefrek dolu mektuplarn hedefi oldu. Huxley, rk safiyeti tezini "arlatanlk" olarak
nitelendiriyordu.
Danvin, dneminin tartmalanndan uzak durdu ve psikoloji iin nemli olabilecek
kitaplar yazmaya balad. Evrim zerine ikinci byk almas olan insann
fe'nda5 (1871) insan ve hayvanlann zihinsel srelerinin benzerliini
vurgulayarak ve bir faktr olarak doal seinin neminden bahsederek, insan
evriminin basit yaam ekillerinden geldiine dair kantlar sralad. Kitap ksa srede
popler hale geldi. nl bir magazin yazan "bu kitap oturma odasnda en son
romanlarla yanmakta, alma odasnda ise bilim adamlan kadar, ahlaklan ve
teologlan da sknya sokmaktadr. Her ynyle gazab, merak, hayTeti ve hayranl
birbirine kan- tran bir yan var" (Richards, 1987, s. 219). Hayret, merak, hayranlk ve
kabullenme, sonunda gazabn stesinden gelmitir.
Danvin insan ve hayvanlarda duygulann bedensel olark ifade edilmesi zerine
youn bir alma yapt ve temel duygulan karakterize eden jest ve beden
durulanndaki deimelerin evrimsel terimlerle yorumlanabileceini ne srd,
insanlarda ve Hayvanlarda Duygularn ifadesi6 (1872) isimli kitabnda duygulann bu
ekildeki ifadesinin, bir zamanlar baz pratik ilevlere hizmet eden harekederin
kalnts olduunu ispat etmeye alt.
Danvin'in Dier almalar:
Danvin yz ifadelerinin ve vcut dilinin kiinin duygusal durumunun "doutan
gelen ve kontrol edilemeyen gstergeleri" olduunu ileri srd. rnein ac duyunca
yzmz buruturur, zevk alnca glmseriz. Darvvin, insanlar ve dier hayvan
cinslerinde gzlemlenen bu yz ifadelerinin evrim yoluyla gnmze kadar geldiini
iddia etti. Danvin'in yaam yks yazarnn ifadesiyle Darvvin dncesini yle
zetler: "insanlarda gzlemlediimiz yz ifadeleri, insann atalarnn hayvanlar oldu-
unun canl bir kantdr" (Brovvne, 2002, s. 369).
Darvvin 1840 ylndan balayarak henz bebek olan olu iin gnlk tutmaya ve
ocuun geliimini kaydetmeye balad. 1877 ylnda "Bir Bebein Biyografik Tasla"
adyla yaymlanan bu makale, modern ocuk psikolojisinin ilk kaynaklarndan birisi
oldu. The Descent of Man.
The Expression of the Emotions in Man and Animais.
Bu gnlk Danvin'in, ocuklann gelime anda, insann evrimine paralel
aamalardan getiklerine dair tezine rnek tekil etmektedir.
Trlerin evriminde zihinsel faktrlerin nemi Danvin'in teorisinde gayet akt ve
Danvin insan ve hayvanlardaki bilinli tepkilerini sk sk mek olarak veriyordu. Evrim
teorisinin bilince uygun den bu rolnden tr psikoloji de evrimsel bir bak asn
kabul etmek durumunda kalmtr.
internette Tarih
http://www.bbc.co.uk/education/darwin/index.shtml
Danvin ve evrim teorisi hakknda bilmek istediiniz hemen her eyin yan sra
kendi yaamnzn evrimini sanal ortamda ortaya koyma imkan sunuyor.
http ://www. literatre. org/au thors/darwin-charles/
The Voyage of the Beagle (Beagle Seyahati), The Origin of Species (Trlerin
Kkeni) ve The Descent of Man (insanolunun Zrriyeti) isimli kitaplan sanal
ortamda okuyabilirsiniz.
http://pages.britishlibrary.net/charles.darwin
Danvin'in balca eserlerini okuyabilirsiniz. Aynca yaam yksne dair bilgi,
fotoraflar, bibliyografya ve dier faydal sitelere linkler de mevcut.
http://www.ucmp.berkeley.edu/history/evolution.html
Evrim dncesinin geliimine ilikin bilgi, Danvin ve Wallace'n fikirleri.
http://www.darwinfoundation.org/about/main.html
Danvin Vakf, Galapagos Adalan ekosisteminin korunmas amacyla kurulmu
olup gnmzde evrim hakknda sregelen aratrmalar hakknda da bilgi verir.
spinoz Kularnn Gagalar: Evrim Devam ediyor
Danvin, trlerin eitliliine dair gzlemlerinin ounu, Byk Okya- nus'un Gney
Amerika kylan aklanndaki Galapagos Adalanna yapt seyahati srasnda
gerekletirdi. Ayn cinsten hayvanlann, farkl evre koullarnda nasl farkl ekillerde
gelitiini grd.
Danvin'in izinden giden Princeton niversitesi biyologlanndan Peter Ve Rosemary
Grant, bir grup yksek lisans rencisiyle beraber 13 farkl is
pinoz trnn evredeki dramatik deiikliklere uyum salama srecinde gsterdikleri
deiimleri gzlemlediler. 1973'te balayan aratrma program 20 yldan fazla bir
sre devam etti. Aratrmaclar, bu kk tc kularn nesilden nesile nasl
deitiini gzlemleyerek evrimin nasl gerekletiine tanklk ediyorlard. Grantler,
Danvin'in doal seinin gcn yeterince iyi tanmlayamad sonucuna vardlar,
ispinoz kulannda evrim, beklendiinden ok daha hzl gerekleiyordu.
spinoz cinslerinin birinde grlen farkllama, kulara yiyecek olarak sert ve sivri
ulu ekirdeklerden baka bir ey brakmayan kuraklk dnemi srasnda balad.
Sadece ku nfusunun %15'ini oluturan en sert gagal ku cinsleri, ekirdekleri knp
aabiliyordu. Daha ince gagal kulann ou, ekirdekleri aamadklanndan ksa sre
iinde ldler. Dolaysyla, bu zor koullar altnda kaln gagalar, uyum salamak iin
son derece gerekli aralard.
Kaln gagal kular oalrken yavrular da bu zellii devraldlar; gagalan
kuraklktan nce yaayan atalannnkinden %4 ila %5 daha bykt. Sadece bir neslin
yetime sresi ierisinde, doal sei yoluyla daha iyi uyum salam, daha gl bir
cins ortaya km oldu.
Daha sonra yamur yamaya balad. iddetli frtna ve sel aday silip sprd.
Byk ekirdekler akntya kaplp giderken geride kulara yiyecek olarak sadece
kk ekirdekler kald. Bunun zerine kaln gagal kular yeterince ekirdek
toplayamaz oldular. Belli ki, hayatta kalmak iin ince gagalara ihtiya vard. Neler
olduunu tahmin edebilirsiniz. Peter Grant unlan yazyor:
Doal sei bu defa kular dier taraftan kuatmt. Byk gagal, byk kular
lyordu. Kk gagal, kk kular ise geliip gleniyorlard. Doal sei, yn
deitirmiti (Weiner'den alna, 1994, s. 104)
Bir sonraki nesilde ortalama gaga boyu nispeten kkt. spinoz kuu bir defa
daha evrim geirerek evre artlanna uyum salamt. Danvin'in ngrd gibi, en
gl cins hayatta kalmt.
Makinelerin Evrimi
imdi tekrar mekanik modellerin tartlmasna dnelim. Artk makinelerin insan
hareketlerini (otomatlar) ve insan dncelerini (Babbage'nin hesap makinesi) taklit
etmek zere oluturulduklanm biliyoruz. Acaba in
sanlarda ve hayvanlarda olduu iddia edildii gibi, makinelerin de daha gelimi
formlara doru evrim geirmeleri mmkn mdr? Danvin'in teorisi yaymlandnda
insan yaants iin mekanik metaforlar entelektel ve sosyal evrede olduka yaygn
hale gelmiti ve bu soru kanlmazd.
Bu soruyu soran ve evrim teorisini makinelere yayan kii, Danvin'in Trlerin
Kkeni zerine isimli kitabnn yaymland yl koyun yetitirmek zere Yeni
Zelanda'ya g eden ngiliz yazar, mzisyen, ressam Samuel Butler'dir (Mazlish,
1993). Butler ve Danvin daha sonra kapsaml yazmalar yaptlar.
Butler birka makalesinde makinelerin evriminin henz ortaya ktndan
bahsetmitir. Bu makalelereden birisinin bal "makineler Arasndaki Darwin"dir.
Butler'a gre bizler kaldralar, kamalar, vidalar ve makaralar gibi nceden beri
varolan basit makineleri modern, karmak veya byk buhar gcyle alan byk
yolcu gemileriyle veya Endstri Devrimi fabrikalarnn modern ve karmak makineleri
ile karlatrmalyz.
Mekanik evrimin insan evrimine nclk eden srece benzer bir srele ortaya
kt iddia edildi: doal sei ve varolma mcadelesi. Butler'a gre mucitler rekabet
ortamnda avantajlar elde etmek amacyla srekli olarak yeni makineler icat
ediyorlard. Yeni makineler hayat mcadelesinde yanamayan veya artlara daha
fazla uyum salayamayan eski makineleri eliyorlard. Bunun bir sonucu olarak
modas gemi makineler tpk dina- zorlar gibi tamamen ortadan kayboluyorlard.
Teknolojinin hzl geliimi Butler'm zihninde makinelerin hayvanlardan ok daha
hzl bir evrim geirdikleri dncesini daha net bir hale getirdi ve bu durumun
sonucuna ilikin tahminlerde bulunmaya balad. nsan zekasnn taklit edilerek
makinelerin kendi kendini konrol eder ve kendi kendine alr hale gelebileceini
dnd. Ve makinelerin gnn birinde insanlara hakim olabilecei ihtimalinin olduu
uyarsnda bulundu. nsanolu makinelere tamamen baml olup onlarsz hayatn
srdremeyecek hale gelebilir miydi?
Bir bilim tarihisi Butler'da "u an gelien, kendi varlmz veya en azndan trler
zenndeki hakimiyetimizi tehdit eden Frankenstein benzeri bir makinenin olabilecei
korkusu" olduunu yazmt (Mazlish, 1993, s.151). Makinelerin bilinli denilebilecek
noktaya gelebilmeleri iin atlacak sadece birka kk adm kalmt. Butler
"mekanik bilincin mkem- me' geliimine kar bir gvenliin olmadndan "
bahsetmiti. "Buhar
makinesinin bilincinin olmadn kim syleyebilir? Bilin nerede balar ve nerede
biter? Bu snn kim izebilir?" (Mazlish'den alntdr, 1993, s.153). Bu sorular
gnmzde makinelerin olduka gelimi ekilleri olan bilgisayarlar iin
sorulmaktadr. Bu konuyu 15. Blm'de ele alacaz.
Butler birka makalede dncelerini gelitirdi, ancak bu makalelerin pek
tannmayan dergilerde yaymlanm olmas sebebiyle bilimsel dncenin akmtlan
zerinde ok az etkisi oldu. Butler 1872 ylnda makinelerin evrimi dncesini
Erewhon isimli bir romana tad ve roman pek ok bask yapt. Roman makinelerin
insanlan son derece tehdit edici boyuta gelmeleri sebebiyle yok edildikleri topik bir
toplumu anlatmaktadr.
Butler'in temasnn poplerlii 19. yzyln byleyici makinelerini ve insan
doasnn makineletirilmi imgesini aklar. Bu durum elbette ki yeni yeni ortaya
kan psikolojinin de merkezindeki bir tema idi.
Danvin'in Psikoloji zerindeki Etkileri
Danvin'in almalan 19. yzyln son blmnde psikolojiyi ekillendiren en temel
etkenlerden birisiydi.
Hayvan psikoljisi zerine younlaarak gnmzde karlatrmal psikolojiye
temel tekil etti.
Bilincin yaps yerine ilevlerini vurgulad.
Metodoloji ve bilgi asndan birok farkl alandan faydaland.
Bireysel farkllklann tanmlanmas ve llmesine zerinde durdu.
Teori insan ve hayvanlann zihinsel almalan arasnda ok ilgin bir
sreklilik olduu ihtimalini ortaya koymutu. Buna dair kant daha ok anatomik idi
fakat zihinsel srelerle davrann geliimi arasnda bir srekliliin bulunduuna
kuvvetle iaret ediyordu. Eer insan zihni ilkel zihinlerden evrim geirerek olutuysa
bunu, insanlar ve hayvanlar arasnda dn ekli benzerliinin olabilecei fikri izler,
iki yzyl nce Descartes tarafndan tanmlanan insanlar ve hayvanlar arasndaki
boluk, bylelikle ciddi sorgulamalara almt. Bilim adamlan psikoloji
laboratuvarlann yeni bir aratrma malzemesiyle tantrarak hayvanlann zihinsel
ileyilerinin aratnlmasma yneldiler. Olduka geni kapsaml etkileri olan hayvan
psikolojisi bu aratrmalann sonucu olutu.
Danvin'in almalan psikolojinin alma konulanna ve amacna bir yenilik
getirmiti. Yapsalclann ilgi oda, bilin ieriklerinin analizi idi. Dar-
vsrin Amerikal psikologlar bata olmak zere baz psikologlar etkilemi ve onlan
bilincin ilevleri zerine dnmeye sevk etmiti. Bilincin ilevleri hakknda fikir
yrtmek, pek ok aratrmac iin bilincin unsurlarn belirlemekten daha nemli bir
grev olarak kabul edilmiti. Bylelikle psikoloji organizmann evresine uyumuyla
daha fazla ilgilenmeye balam ve zihinsel elemanlarn detayl aratrmalar
ekiciliini kaybetmeye balamt.
Danvin'in psikoloji zerindeki nc etkisi de yeni bilimin etkin bir ekilde
kullanabilecei yntembilimin (metodolojinin) snrlarn geniletmek olmutu.
Wundt'un laboratuvannda kullanlan metotlar, zellikle de Fechner'n metotlan
aslnda fizyolojiden tretilmiti. Hem insanlara hem de hayvanlara uygulanabilen
sonular reten Danvin'in metotlan ise fizyoloji temelli tekniklerle benzerlik
tamyordu.
Danvin'in verileri zellikle jeoloji, paleontoloji, arkeoloji, demografi, vahi-evcil
hayvanlar ve yeni trler elde etme aratrmalan gibi ok eitli kaynaklardan
geliyordu. Tm bu kaynaklardan gelen bilgiler, Danvin'e teorisi iin dayanak salyor
ve "ok eitli tr kantlann uygun bir ekilde tm canl organizmalann temel
problemlerinin aratnlmasna uygulanabilecei varsaymn" doruluyordu
(Mackenzie, 1976, s.334).
Bilim adamlannm insan doasn deneysel igzlemden ok, baz teknikler
araclyla aratrabileceine ilikin somut ve etkileyici kantlar ortaya kt. Darvvin
rneini izlersek, evrim teorisinden ve teorinin bilincin ilevleri zerinde nemle
durmasndan etkilenen psikologlar, psikolojinin metotlan konusunda daha eklektik bir
tavr sergilediler. Sonuta, psikologlann toplad veri trleri nemli lde artt.
Evrim teorisinin psikoloji zerindeki drdnc etkisi ise bireysel fakl- lklara
giderek artan bir nem verilmesinde grld. Ayn trdeki yeler arasnda bir
deiimin olduu gerei, Darvvin iin, pek ok tr zerinde be yldr yapt
aratrmalan sonucu, ok akt. Eer her bir nesil atalanyla ayn zellikleri tayorsa
evrimden sz edilemez. Bundan dolay, deiim evrim teorisinin nemli bir
bileeniydi. Yapsalclar btn zihinler iin geerli olabilecek genel kanunlan aramaya
devam ederken, Danvin'den etkilenen psikologlar bireysel zihinlerin birbirinden
fakllaabilecei alanlan ve bu farkllklan lebilecek teknikleri aramaya baladlar.
Yapsalc psikolojinin hayvan zihinlerini ve bireysel farkllklan gz nne alabilecek
ok az frsat vard. Bu problemle uramak ii de ilevselci ekoln bilim adamlanna
kalyordu. Sonu olarak yeni psikolojinin doas ve ekli deimeye balamt.
Bu blmde Danvin'in z yaam yksnden bir blm yaynlyoruz. Aadaki
metin, Danvin'in aratrmalan ya da teorileri deil, kendisi hakkndaki dnceleri ve
kendisini baanya ulatrdna inand nitelikleri hakkndadr.
Kendi Szleriyle:
Charles Darvvin'in zyaam yfes'nden (1876) Orijinal Kaynak Metin
Charles Danvin
Kitaplanm ingiltere'de ok satanlar arasnda yer ald, birok yabanc dile evrildi ve
yabanc lkelerde birok bask yapt. Bir eserin yurtdndaki baansnn, o eserin
kalc olduunun gstergesi olduunu duydum. Bu doru bir kriter mi bilemem ama bu
kritere gre ismim uzun yllar yaayacak. Dolaysyla baanmn dayand zihinsel
nitelikleri ve koullan mmkn olduu kadanyla analiz etmek faydal olacaktr. Huxley
gibi kimi akll adamlarda hemen dikkat eken pratik zekaya ve abuk kavrama
kabiliyetine sahip deilimdir. Bu nedenle iyi bir eletirmen olduumu da syleyemem.
lk okuduum bir makale ya da kitap hemen ilgimi eker ve ancak zerinde uzun uzun
dndkten sonra zayf noktalarm fark ederim. Btnyle soyut, uzun bir dnce
zincirini glkle takip ederim; bu nedenle de metafizik ve matematik alanlarnda
istesem de baanl olamazdm. Hafzam kuvvetli ama biraz bulanktr. Aratrmalanm
srasnda vardm sonuca ters den ya da bu sonucu destekleyen bir ey
okuduumda ya da gzlemlediimde aradaki balanty hemen kurabilirim. te
yandan bir tarih ya da bir iir dizesi hatrlamak iin gnlerce dndm olur.
Gl ynlerimden biri de, dikkatten kolayca kaan eyleri fark etmekte ve dikkatle
gzlemlemekte, ortalamann ok stnde kabiliyetli olmamdr. Olaylan gzlemleme
ve bilgi toplama konusunda ok verimli- yimdir. Daha da nemlisi, doa bilimlerine
kar ok gl, sarslmaz bir akm var.
Bu ak, meslektalanm tarafndan sayg duyulma ynnde hissettiini tutkuyla
beslenir. lk genlik yllanmdan beri, gzlemlediim her eyi anlamaya ve aklamaya
ynelik, bir baka deyile btn bilgileri genel
AL TNC BOLUM
227
kanunlar altnda gruplamaya ynelik gl bir arzum olmutur. Btn bu sebepler
birleerek yllar boyunca aklanamaz problemler zerinde sabrla dnmeme yol
at. Kendimi deerlendirdiim kadaryla, kr krne dier insanlarn emrine
girebilecek bir tip deilim. Zihnimin her zaman zgr dnmesi iin aba sarf
ederim. Her konuda hipotezler oluturmaktan byk keyif almama ramen, en
sevdiim hipotezim bile olsa, aksini gsteren kantlar ortaya knca hemen o
hipotezden vazgeerim. Nitekim Mercan Kayal hipotezim dndaki btn hipo-
tezlerimden zaman iinde ya tamamen vazgemek ya da bu hipotezleri ciddi biimde
deitirmek zorunda kaldm. Bu durum, birok disiplinin bir araya geldii dallarda
tmdengelimli muhakeme yntemine genel olarak gven duymamaya balamama
neden oldu. te yandan fazla kukucu olmann bilimde ilerlemeye sekte vuracana
inandmdan ok kukucu olduumu syleyemem. Bilimle uraan bir adamn bir
miktar kukucu olmas, zaman kaybn nlemek asndan tavsiye edilebilir. te
yandan, hatn saylr sayda insann, kukuculuklan nedeniyle dorudan ya da dolayl
olarak fayda salayabilecek deney ya da gzlemlerden kandklarn da grdm.
Alkanlklarmn olduka metodolojik olmas, alma alanmda bana byk fayda
salamtr. Son olarak geim derdimin olmamas bana bol zaman kazandrd. Hatta
hayatmdan birka yl alp gtrmesine karn salk durumumun bozulmas
sayesinde, insana zaman kaybettiren toplumsal hayattan ve elenceden uzak kalm
oldum. Dolaysyla, bilim adam olarak baarm, olduka karmak ve eitli zihinsel
niteliklerim ile hayat artlarm belirlemitir diyebilirim. Bunlar arasndan en nemlileri;
bilim akm, bir konu zerinde uzun uzun dnmemi salayan sabrm, bilgileri
gzlemleyip gruplamama yarayan alma disiplinim, keiflerim ve sa duyumdur.
Sahip olduum bu mtevaz niteliklerle bilim dnyasndaki nemli meselelerde bu
derece byk bir etki uyandrmama dorusu ayorum.
Bireysel Farkllklar: Sir Francis Galton (1822-1911)
Galton insann sahip olduu yeteneklerdeki zihinsel kaltm ve bireysel farkllklar
gibi meseleleri ele alan almalaryla evrim ruhunu psikolojiye k etkin bir ekilde
ynlendirmitir. Galton'un abalanndan nce, birey
sel farkllklar olgusu psikoloji ierisinde yaplacak ciddi bir almann konusu olarak
hi dnlmemiti, bu olduka ciddi bir ihmaldi.
Yetenek ve tutumlarda bireysel farkllklar olduunu ortaya koyan az saydaki bilim
adamndan biri svireli tp doktoru Juan Huarte (1530- 1592)'dir. Galton'un bu
alandaki almalarndan yz yl nce Huarte, Yetenekli Bireylerin ncelemesi adl
bir kitap yaymlad. Kitapta insan kapasitesindeki bireysel farkllklardan bahsetti
(Diamon'dan alnt, 1974). Huarte, ocuklarn kk yata dikkatle gzlemlenerek,
eitimlerinin yetenekleri dorultusunda bireysel olarak planlanmasn nerdi. rnein,
salkl bir lmle, mzie yetenekli bir ocuk, mzik ve benzeri alanlarda eitim
imkanna sahip olabilir. Huarte'n kitab ilgi grse de fikirleri Galton'un zamanna dein
uygulanmad.
Deneylerinde bireysel farkllklardan sz eden ancak bunlar sistematik olarak
aratrmayan Weber, Fechner ve Helmholtz bata olmak zere, konuyla ilgilenen
sadece birka kii olmutu. Wundt ve Titchener bireysel farkllklar psikolojinin bir
paras olarak ele almamlard.
Galton'un Hayat
Galton olaanst bir zekaya (tahminen 200 1Q) ve allmam bir fikir zengin-
liine sahipti. Belki de modern psikoloji tarihinde onun bir dengi daha yoktur. Yaratc
merak ve stn yetenekleri onu ok eitli meselelere doru ekiyordu. Galton'un
ilgilendii bu meselelerin detaylannn tamamlanmas bakalarna kalyordu. Aratr-
d alanlar arasnda parmak izi (Scotland Yard daha sonra bunu kimlik saptamasna
uyarlad), moda, gzelliin corafi dalm, kilo art, rklarn gelecei ve duann
etkisi SIR FRANCS GALTON saylabilir. Bu ok ynl ve yaratc adamn
ilgisini ekmeyen ok az mesele vard. Galton 1822 ylnda ngiltere'de
Birmingham yaknlarnda, dokuz kardein en k olarak dnyaya geldi. Babas
btn nfuzlu camialarda -Par" lemento, ruhban snf ve ordu- nemli bireyleri olan,
varlkl ve toplum m*
de tannm bir aileden gelen, baarl bir bankacyd. Kk yalardan itibaren Galton
aile ilikileri yoluyla bu nemli insanlardan haberdar ediliyordu.
Galton 16 yanda babasnn sraryla Birmingham General Hospita- l'da tp
eitimi almaya balad. Burada hastane doktorlarnn yardmcs olarak alt,
reeteleri hazrlad, tp kitaplarn okudu, krk kemikleri tespit etti, di ekti, (tbbi
zorunluluklar sebebiyle) parmak kesti, ocuklara a yapt, klasikleri okuyarak
kendisini elendirdi. Ancak bu yaam ekli hi de houna gitmedi ve Galton'u orada
tutan sadece babasnn devam eden basks idi.
Tbbi yardmcl srasnda meydana gelen bir olay, onun zaten hep varolan
merakn ortaya koydu. Galton eczaclkta eitli ilalarn ne ekilde etki gstereceini
kendi zerinde deneyerek renmek istedi. Ba harfi "A" olanlardan balayarak
sistematik bir ekilde kk dozlard. Bu bilimsel macera "C" harfinde, Galton'un
gl bir mshil olan kroton yandan bir doz almasyla sona erdi.
Hastanede geen bir yln ardndan Galton tp eitimine Londra'daki King
Kolejinde devam etti. Bir yl sonra planlarn deitirdi ve Cambrid- ge'deki Trinity
Kolejine kayt yaptrd. Galton'un matematik eitimi ald bu okulda minesinin
karsnda bir Newton bst vard. almalar ciddi bir sinir bozukluu hastalyla
kesilmi olmasna ramen, takdir alamam olmann verdii hayal krklgyla da olsa
mezun olmay baard. Daha sonra babasnn lmne dek tp almalarna devam
etti. Babasnn lm Galton'u hi holanmad bu meslekten ayrlmakta zgr
brakt.
Yolculuk ve keifler Galton'un dikkatini ekiyordu. 1845 ylnda Sudan'a ve 1850
ylnda Gneybat Afrika'ya yolculuk yapt. Yolculuk izlenimlerini yaynlad ve
Gneybat Afrika ile ardndan bilinmeyen bir kara parasn kefi sebebiyle Kraliyet
Corafya Cemiyeti7 tarafndan bir madalya ile dllendirildi.
1850'li yllarda hem evlilii hem de zayf den sal sebebiyle yolculuklarn
sona erdirdi ancak ilmi heyetlerde almay srdrd ve kaifler m Yolculuk Sanat8
isimli bir kitap yazd. Bu kitap ylesine baarl oldu ki sekiz ylda sekiz bask yapt,
hatta son basks 2001 gibi yakn bir tarihte yaymland. Ayrca bakalarnn
yolculuklarn dzenledi ve Krm Sava nda grevli olan askerlere kamp hayat
eitimi verdi.
Royal Geographic Society
The Art of Travel
Yerinde duramayan hevesli hah daha sonra onu meteorolojiye ve hava durumu
bilgisini haritada gstermede kullanlan aletleri tasarlamaya yneltti. Meteorolojik
bulgularn, hava durumunu haritalarla gstermeye ilikin ilk geni kapsaml giriim
olarak dnlen bir kitapta zetledi.
Kuzeni Charles Danvin, Trlerin Kkeni zerine'yi yaynlar yaynlamaz Galton bu
yeni teoriyle ilgilenmeye balad. Galton teori hakknda, "nsan dncesinde olduu
gibi, benim kendi zihinsel geliimimde de yeni bir r at" diye yazd (Gillham'dan
alnt, 2001, s. 155). lk bata evrimin biyolojik yn onu byledi ve kazanlm
zelliklerin kaltm yoluyla akta- nlp aktanlamayacan belirlemek amacyla tavanlar
arasnda kan naklinin etkilerini aratrd. Evrimin genetik yan Galton'un dikkatini uzun
zaman canl tutmamasna ramen, toplumsal yan almalarna yol gsterdi ve
Galton'un modem psikoloji zerindeki etkilerini belirledi.
Zihinsel Kaltm
Galton'un psikoloji iin ilk nemli almas 1869 ylnda yaymlanan Kaltsal
Deha9 idi. (Danvin bu kitab okuduunda Galton'a hayatnda bundan daha ilgin ve
orijinal birey okumadn bildirmitir.) Amac zel yeteneklerin veya dehann belli
aileler iinde ortaya ktn ispat etmekti, yani Galton'un tezine gre tannm
adamlann nl oullan olurdu. (O dnemlerde kzlann nemli birisiyle evlenmek
dnda fazla saygnlk kazanma imkanlan yoktu.) Bu kitapta bildirilen biyografi
almalanmn ou bilim adamlan veya doktorlar gibi etkili kiilerin atalannn
aratnlmasna ynelikti. Galton'un bulgulan sadece dehann deil, dehann belli bir
eklinin de kaltm yoluyla aktanldn gsteriyordu. rnein, byk bir bilim adam,
bilim alannda saygnlk kazanm bir aileden dnyaya geliyordu.
Galton'un nihai hedefi daha salkl ve sekin bireylerin dnyaya gelmesini tevik
ederken, salksz bireylerin dnyaya gelmesini nlemekti. Bu sona ulamay
salamak iin soy artm10 bilimini oluturmu ve insan neslinin, iftlik hayvanlanndan
farkl olarak, suni sei yoluyla iyiletirileceini ispatlamaya almt. Galton
inanyordu ki stn yetenekli olan ka-
Heredtary Genius.
I Soyantm (eugenics) bilinli ve denetimli olarak bir rkn veya yeni nesillerin
kaltsal zelliklerinin daha iyi bir duruma getirilmesi (rk-nesil slah) amacyla,
uygun anne-babalar seerek daha salam ve akll insanlar yetitirmenin yollann
aratran bilim daldr ( n.)
ALTINCI BOLM
231
din ve erkeklerin seilerek iftletirilmesi, nesiller sonra stn yetenekli bir rkin ortaya
kmasyla sonulanacakt. Seici dl verme ve remede kullanlacak en zeki kadn
ve erkeklerin ayrt edilebilmesi iin zeka testleri gelitirmeye niyetlendi. Galton bu
testlerden en yksek puanlan alanlann birbirleriyle tantnlmasn ve evlenip ok
sayda ocuk sahibi olmalar iin finansal tevikte bulunulmasn nerdi11 (Fancher,
1984). Galton soyantm tezinin doruluunu ispat etme giriimleri srasnda, lme
ve istatistik konulanyla ilgi kurmu oldu. Kaltsal Deha'snda istatistik kavranlan kal-
tm problemlerine uygulad ve rneklemindeki nl erkekleri yetenek seviyelerinin
nfus iindeki sklna gre snflara veya kategorilere ayrd. nl erkeklerin yine
nl bir oula babalk yapma ihtimali, ortalama bir erkekten daha yksekti. meklemi
4000 kii ierisinde dierlerinden daha fazla gze arpan 977 nl adamdan
oluuyordu. Bu grupta ans eseri olarak sadece bir tek nl akraba olmas gerekirken
bu say 332 idi. Baz ailelerde tannm biri olma ihtimali yksekti fakat bu ihtimal
Galton iin stn nitelikli evre ve eitim gibi gze arpan bir aileden gelen oula ak
olan frsatlann mmkn olan her trl etkisini ciddi olarak dndrecek kadar yksek
deildi. hret, veya hretin yokluu Galton'a gre kaltmn bir fonksiyonuydu,
frsatlann deil.
Galton 1874'de ngiliz Bilim Adamlarn12 ve 1889'da Doal Kaltm'13 yazd.
Aynca kaltm problemleri zerine 30'dan fazla bildiri yaynlad. Galton'un kaltma
olan ilgisi birey ve aileden balayp alan olarak genilemi ve tm bir rka yaylmt.
Irklann seici dl verme ve reme yoluyla iyiletirilmesi ihtimaliyle giderek daha fazla
ilgilenen Galton, kaltm bilimi olan soyartm ile nerisini resmi hale getirdi. Bunu
Londra'da niversite Koleji Eugenics Laboratuvannn bir kuruluu olan Biomctrika
dergisinin oluturulmas (1901) ve rksal iyileme fikrinin gelimesine yardmc olmak
iin bir organizasyonun kurulmas izledi (1904). Bu kurulular ve dergi hl varln
srdrmektedir.
Galton soyantm hakknda, "Yunanca iyi soy anlamna gelen eugene teriminden
treyen bu kavram, kaltmsal olarak asil zellikler gsterilmesi olgusuyla ilgilenir"
diye yazar (Gillham'dan alnt, 2001, s. 207).
1 ilgintir ki soyantm bilimini kuran ve sadece ok zeki olanlann remesi gerektiine
inanan Galton hi ocuk sahibi olamamtr. Problemin genetik olduu
anlalmaktadr nk Galton'un erkek kardeleri de hi baba olmamtr (.n.)
12
English Men of Science.
.4 w
3 m as
tg
"4
X
13 Naturel nheritance.
Kaltmsal Deha'dan alnan aadaki metinde, fiziksel ve zihinsel geliimimizin
nnde her birimiz iin kaltmsal olarak belirlenen snrlardan bahsediyor.
Kendi Szleriyle
Kaltmsal Deha: Kanunlar ve Sonulan zerine Bir Ararma'dan Orijinal Kaynak
Metin Francis Galton
Zaman zaman dile getirilen ve zellikle ocuklara iyi olmalarn retmek iin yazlm
hikayelerde ima edilen bir hipotez vardr ki dinlemeye tahamml edemiyorum.
Bebeklerin aa yukar ayn zelliklerle dnyaya geldiklerini, insanlan birbirinden
ayran farkllklarn uygulama ve ahlaki abadan kaynaklandn sylyorlar.
Doutan gelen eitlik dncesine btnyle karym. Anaokulu, ilkokul, lise,
niversite ve i hayatnda yaanan deneyimler, bunun tam tersini kantlayan bir
veriler zinciri ortaya koyuyor. Zihin kapasitesini gelitiren eitimin byk gcn Ve
toplumsal etkilerini kabul ediyorum. Bu, tpk bir demircinin altka kol kaslarnn
gelimesine benziyor. Ancak hareketsiz bir yaam bile srse Herkl vcutlu bir
adamn kolayca yapabildii eyleri demirci, ne kadar alrsa alsn
yapamayacaktr. Fiziksel egzersiz yapan herkes, kas gcnn snrlarn kefeder.
Yrmeye, krek ekmeye, arlk almaya ya da komaya balaynca kaslarnn
glenmeye baladn ve gn getike yorgunlua kar direncinin arttn fark
eder. lk zamanlar kaslarn diledii kadar glendirebileceini dnr ancak
zamanla artk ok az ilerleyebildiini ve nihayet yerinde saydn fark eder.
Maksimum performans kesin bir ekilde belirlenmi miktardadr. Ne kadar yksee
ya da ne kadar ileriye srayabileceini renir. Dinometrede ne kadar g
gsterebildiini ve bir vuruunun g len makinenin ibresini ne kadar
oynatabildiim grr. Kouda, krek ekmede, yryte ve dier her tr fiziksel eg-
zersizde de durum ayndr.
Her renci zihinsel gcn altrdnda benzer bir deneyim yaar. Okula yeni
balayan ve zor problemlerle karlaan hevesli ocuk, gsterdii hzl gelime
karsnda anr. Yeni gelitirdii zihinsel kavrama ye-
tenegini ve gittike artan uygulama kapasitesini vnle takip eder. Dnya tarihine
adn alun harflerle yazdracak kahramanlardan biri olacana inanabilir. Yllar
getike, yatlaryla beraber okuldaki ya da niversitedeki snavlara girer ve onlann
arasnda kendi konumunun ne olduunu grr. Baz rakiplerini yenebileceini,
bazlaryla berabere kalacan ve bazlarnn entelektel kapasitesiyle asla boy
lemeyeceini renir. Bylece, yeni mitler ve yirmi iki yaa has hrsla
niversiteden mezun olup daha da geni bir rekabet alanna adm atar. Daha nce
yaadklarn burada da yaayacaktr. Herkes iin frsatlar mevcuttur ama o hepsini
deerlendiremez. Birok defalar dener ve denenir. Birka yl sonra, eer srarla
kendini kandrmyorsa performansnn ne olduunu ve hangi ilerin kapasitesini
atn renir. Olgunluk ana geldiinde kendine belli snrlar dahilinde gvenir ve
evresindekilerce de deerlendirildii gibi zayf ve gl noktalarm bilir. Kibre kaplp
kendini olduundan byk gstermek gibi sonu gelmeyecek abalar ierisine girmez.
Atlmlarn, gcnn yetebilecei ilerle snrlar. Tabiatnn izin verdii lde iyi iler
yapabileceine kanaat getirerek bu deerlendirmeyle huzur bulur.
statistik Metot
Galton'un lme ve istatistie olan ilgisinden daha nce sz etmitik. Tm kariyeri
boyunca bir problemi saylarla ifadelendirecek ve bunu istatistiksel olarak analiz
edecek yntemler bulmadka, problem onu asla tam anlamyla tatmin etmezdi.
Galton sadece istatistiksel metotlar uygulamakla kalmam, ayrca birka teknik de
gelitirmiti.
Belika'l bir istatistiki olan Adolph Quetelet (1796-1874) istatistiksel metotlar ve
normal olaslk erisini (an erisi) biyolojik ve sosyal bilimlere uygulayan ilk kiidir.
Normal eri daha nceden lmlerdeki ve bilimsel gzlemlerdeki hatalarn
dalmnda kefedilmi ve kullanlmtr. Ancak normal dalm ilkeleri, Quetelet'in
10.000 kiiden ald boy lmlerinin normal dalm erisine yakn olduunu
gstermesine kadar insan deikenlerine uygulanmamt. Quetelet insanlarn
ounun dalmn ortasnda veya merkezinde kmelendiklerini ve ancak ok aznn
merkezden ulara doru yneldiini grm, bu bulgusunu dile getirmek iin l'homme
moyen (ortalama insan) terimini kullanmtr.
Galton Quetelet'in verilerinden ok etkilendi ve benzer sonularn zihinsel
zellikler iin de geerli olabileceini varsayd. Galton, bu amala yapt bir
almada, niversite snavlarnda alnan notlarn Quetelet'in fiziksel lm verileriyle
ayn normal dalm izlediini buldu. Normal dalmn basitlii ve birka zellik
zerinde tutarllk gstermesi sebebiyle Galton, bir lmler dizisinin, iki rakamla
anlaml bir ekilde tanmlanp zetlenebileceini ileri srd: dalmn ortalama deeri
ve bu ortalama deer etrafndaki deiim genilii veya dalm, bir baka deyile
aritmetik ortalama ve standart sapma. Bylelikle insan zellikleriyle ilgili geni bir dizi
lm veya deer, bu iki rakama indirgenebilirdi.
Galton'un istatistikle ilgili almalar bilimin en nemli lmlerinden birisi olan
korelasyonu (corelation) ortaya koydu. Korelasyonla ilgili ilk bilgi 1888'de ortaya kt.
Testlerin gvenirliliini ve geerliliini belirlemekte kullanlan faktr analizi metotlar
gibi modem teknikler Galton'un kaltsal zelliklerin ortalamaya doru geriledikleri
gzleminin bir sonucu olarak ortaya kan korelasyonun doal sonucudur. Galton,
rnein ortalamaya gre uzun boylu olan adamlann, babalar kadar uzun
olmadklarn; yine ortalamaya gre ok ksa boylu adamlarn ocuklarnn da
babalarndan uzun olduunu gzlemlemitir. Korelasyon katsaysnn temel
zelliklerini gstermek amacyla grafik ortalamalar buldu ve bunun hesaplanabilmesi
iin, bugn kullanmda olmasa da bir forml gelitirdi.
Galton korelasyon metodunu fiziksel lmlerdeki deiimler (varyasyon) iin
kulland (rnein beden ykseklii ile kafa uzunluu arasndaki korelasyonu gsterdi).
Galton'un cesaretl'endirmesiyle rencisi Kari Pear- son, gnmzde korelasyon
katsaysnn -Pearson r- (the Pearson product- moment coefficent of correlation) tam
olarak hesaplanmasnda kullanlan matematiksel forml gelitirdi. Korelasyon
katsaysnn geleneksel simgesi r, Galton'un kaltsal insan zelliklerinin ortalamaya
doru gerileme eiliminde olduunu kefetmesinin onay iin "regression"un
(gerileme) ilk harfinden alnmtr.
Korelasyon mhendislik ve doa bilimlerinde olduu gibi, sosyal ve davran
bilimlerinde de temel aratr. Dier pek ok istatistik teknik Galton'un nc
almalarnn temelinde gelitirilmitir.
nternette Tarih
http://www.maps.jcu.edu.au/hist/stats/quet/index.htm
Quetelet'in yaam ve eserleri zerine bilgi.
Zihinsel Testler
Zihinsel testler terimi ilk olarak Wundt'un ilk rencilerinden ve Galton'un
yandalarndan olan James McKeen Cattell tarafndan kullanlm olmasna ramen
zihinsel testleri (mental tests) ortaya koyan kii Galton'dur. Galton zekann kiinin
duyusal kapasite seviyesi asndan llebileceini varsaymtr; yksek zeka,
yksek duyusal ilev seviyesi demektir. Galton bu varsaym J. Locke'un tm bilgilerin
kaynann duyumlar olduunu ileri sren empirist grnden tretmitir. Gal- ton'a
gre eer bu gr doruysa bunu u sonu izler: "en yetenekli bireyler en gl
duyumlara sahip olanlardr. diotlarn en dk seviyesi, bu dnceyi destekleyecek
derecede duyumsal dezavantajl durumdadr" (Loevinger, 1987, s.98).
Galton'un ok sayda insan zerinde abuk ve tam psikolojik lmler
yaplabilmesini salayacak aletler icat etmesi gerekiyordu. Beceriklilii ve hevesli bir
insan oluunun da etkisiyle birka alet tasarlad. Hayvanlarn olduu kadar, insanlarn
da duyabilecei en yksek frekans belirlemek amacyla bir korna icat etti. (Galton
Londra Hayvanat bahesi boyunca ii oyulmu bir sopaya ilitirilmi kornayla yrr,
kornay alr hale getirmek ve hayvanlarn tepkilerini gzlemlemek amacyla sk sk
kauuk hazneyi sk- tnrd.) Gelitirilmi ekliyle "Galton kornas", 1930'larda daha
karmak elektronik aletlerle yer deitirmesine kadar psikoloji laboratuvannn stan-
dart bir tehizat idi.
Galton'un icad olan dier aletler arasnda denein iki renk noktasn kesin
karlatrabilme yeteneini lmek iin bir fotometre, seslere ve renklere tepki
zamann lmek iin ayar edilebilir bir sarka, kinetik duyarll lmek iin
sralanm bir dizi uygun arlk, grsel geniliin deerlendirilebilmesi iin deiken
uzaklk lekli bir renk eriti ve koku duyumu ayrmnn test edilmesi amacyla iinde
farkl maddeler olan bir dizi ie. Galton'un testlerinin ou bugn psikoloji labora tu
varlarnda kullanlan standart gerelerin ilk rnekleridir.
Yeni testleriyle donanan Galton bir yn veriye ulamak iin almaya devam etti
ve 1884'de Uluslararas Salk Sergisi'nde Antropometrik labora tuvann kurdu. Bu
laboratuvar daha sonra Londra'daki Gney Kensing- ton Mzesine tand.
Laboratuvar 6 yl faaliyette kald ve 9.000'den fazla insandan veri topland.
Antropometrik ve psikometrik lm aletleri dar
bir odann sonundaki uzun bir masada sraland. penslik giri cretini deyen
birinin duyumsal kapasitesi, daha sonra verileri bir karta yazacak olan grevli memur
tarafndan llebiliyordu. Yukarda belirtilenlere ek olarak ayrca kilo, boy, nefes
gc, ekme ve skma iddeti, fleme hz, duyma, grme ve renk duyumu lmleri
de yaplyordu.
Bu geni lekli test programnn amac insan yeteneklerinin kapsamn
belirlemekti. Galton tm Byk Britanya halkn test etmek istemiti. Bylelikle
insanlar kolektif zihinsel kaynaklarnn tam miktarn ve seviyesini bilebilecekti.
nsann psikometrik kapasitesi zerine veri toplamak iin Galton'un kurduu
Anthropometrik Laboratuvar.
Yzyl sonra bir grup Amerikal psikolog (Johnson ve dierleri, 1985) Galton'un
verilerini analiz ettiler ve verilerin istatistiksel gvenilirliini gsteren gl bir
test-tekrar test korelasyonu buldular. Ayrca, bu veriler test edilen insanlarn ocukluk,
ergenlik ve olgunluk dnemlerinde gsterdikleri geliimsel eilim hakknda faydal
bilgiler salyordu. 100 yl nceki geliim oran biraz daha yava gibi grnmesine
ramen kilo, kol uzunluu, nefes gc ve skma iddeti gibi lmlerin, gnmz
psikoloji literatrnde anlatlan lmlere benzer olduu grlmtr. Bylelikle Gal-
ton'un verileri retici olmaya devam etti.
Fikirlerin arm
Galton arm alannda iki problem zerinde alt: fikir armlarnn farkll
ve armlarn olumas iin gereken sre (tepki zaman).
Fikir armlarnn farklln aratrmaya ynelik metotlardan biri Londra'nn bir
caddesi olan Pall Mail boyunca yaklak 500m yrmek ve Trafalgar Meydan ile St.
James Saray arasn koarken dikkatini bir nesnede younlatrmak idi, ta ki bu
nesne test edilen kiinin aklna bir veya daha fazla arml fikir getirene dek. Bunu
ilk kez denediinde, grm olduu yaklak 300 nesneden gelien arm says
Galton' artmt. Galton bu armlarn ounun uzun zaman unutulmu olan
olaylar da dahil olmak zere, gemi deneyimlerin hatrlanmas olduunu kefetmi-
tir. Yry birka gn sonra yinelediinde ilk yryte ortaya kan armlarn
nemli lde tekrarlandn fark etti. Bu bulgu Galton'un fikir armlarnn
farkll almalarna ilgisini byk lde azaltt ve Galton bunun yerine daha
kullanlabilir sonular veren- tepki zaman deneylerine geri dnd.
Galton her birini ayr bir pusula kadna yazarak 75 kelimelik bir liste hazrlad. Bir
hafta sonra, her bir kelimenin iki arm oluturmas iin gereken sreyi kaydetmek
zere bir kronometre kullanarak, listeyi teker teker inceledi. armlarn ou tek
kelimelikti ancak birka, tasviri iin birka kelime gereken zihinsel resimler veya
hayaller eklinde grnmt.
Bir sonraki grevi bu armlarn kkenlerini belirlemekti. Bunlarn yaklak
%40'nn ocukluundaki ve yetikin kiilik zerinde ocukluk deneyimlerinin etkisinin
ilk gsterimi olan ergenlik andaki olaylarla ilikili olduunu kefetti.
Galton kendi bilind zihin srecinden ve bu srecin bilin dzeyine kard,
unutulmu olaylardan da ok etkilenmitir. "Zihnin rettii en iyi eyler bilinddr"
(Gillham'dan alnt, 2001 s.221) demitir. Brain (1879) dergisinde yaynlanan bir
makalesinde bilindnn neminden bahseder. Sigmond Freud da bu dergiye abone
olmu ve Galton'un almalarndan etkilenmitir. (bkz. 13. Blm)
armn ilk kez deneysel olarak aratrlmas da ok byk nem tayordu.
Galton'un buluu olan kelime arm testi (word association tests), armn
laboratuvar deneklerine tabi tutulmas giriimini belirtiyordu. Wundt bu teknii cevab
bir tek kelimeyle snrlayarak uyarlad ve Leib-
zig'de kulland. Cari Jung kendi kelime arm almalan iin Galton'un bu
almasn tm detaylar ile ele ald (14. Blm).
Zihinsel mge
Galton'un zihinsel benzetmeler aratrmas psikolojik anketlerin ilk yaygn
kullanmna iaret eder. Deneklerden bir sahne hatrlamalan -mesela o sabahki
kahvalt masalar- ve bu sahnenin hayalini ortaya koymaya almalar istenmiti.
Hayallerinin bulank veya berrak, aydnlk veya karanlk, renkli veya renksiz vs.
olduunu bildirmeleri talimat verilmiti
Galton ilk aknl ilk denek grubu hibir net imge gremeyince yaad. Hatta
kimileri Galton onlara hayalleriyle ilgili sorular sorduunda, onun neden
bahsettiinden bile emin deillerdi. Daha sonra biraz daha fazla sayda denekle
yaplan aratrmalar, tm detay ve renkleriyle, berrak ve farkl hayallerin
bildirilmesiyle sonulanmt. Galton zellikle kadn ve ocuklarn yapt
benzetmelerin youn ve detayl olduunu fark etmiti. Daha fazla insan
sorgulandnda, benzetmelerin de nfus ierisinde hemen hemen normal dald
grlmt.
Galton'un benzetme almalan, ounlukla onun ulat sonular destekleyen,
uzun bir aratrma dizisi balatt. Aratrmalarnn ounluu gibi, benzetmeye olan
ilgisi de genetik benzerlikleri gsterme giriimleriyle ayn kktendi. rnein,
kardelerin yapt benzetmelerin birbirine yabanc insanlarn benzetmelerden daha
fazla birbirine benzediini bulmutu.
Koklamak Yoluyla Aritmetik ve Dier Balklar
imdiye kadar bahsedilen aratrma alanlar Galton'un psikoloji zerindeki
etkilerinin ana kaynaklarn oluturur. Sadece Galton'un doal yeteneklerinin
zenginliini ve eitliliini gstermek amacyla, yapt baka pek ok aratrmadan
birkan burada ele alacaz.
Galton bir defasnda kendisini bir akl hastasnn yerine koymaya alm ve
yrrken grd herkesin ve hereyin bir casus olduunu hayal etmiti. "Sabah
gezintisinin sonunda, her at onu ya dorudan izliyormu ya da casusluunu gizlemek
iin sanki dikkatini vermiyormu gibi davranarak gizlice gzetliyormu gibi gelmeye
balamt"(VVatson, 1978, ss. 328-329).
Galton evrim ve kktenci teoloji arasndaki tartmann zirvede olduu bir
dnemde yaad. Byk bir tarafszlkla problemi incelemi ve pek ok
insann ateli dinsel inanlarnn olmasnn, bu tr inanlarn gerek olduuna dair bir
kant olmad sonucuna varmt. Sonuca ulamada dua etmenin etkisini aratrm
ve bir doktorun hastasn tedavi ederken, bir meteoroloji grevlisinin hava
durumundaki deiiklikleri incelerken veya bir rahibin dnya ilerini hallederken
duann bir etkisi olmad sonucuna varmt.
Galton kendisini dindar olarak tanmlayan insanlarla byle bir dncesi olmayan
insanlar arasnda, kendi duygusal yaantlar veya bakalarna kar olan davranlar
asndan ancak ok az bir fark olduuna inanmt. Dnyaya dini dogmalarn yerini
alabilecek, bilimsel, yeni bir inan dizisi sunmay istemiti. Bizim amacmzn cennette
bir yer edinmekten ok, soyartm yoluyla daha kaliteli ve soylu bir rkn evrimsel
geliimini salamak olmas gerektiini dnmt.
Galton hep bir eyleri sayar gibi gzkrd. Konferanslarda veya tiyatroda
sklmann bir ls olarak grd izleyici kprdanlarm ve esnemeleri sayard.
Bir portresi olduunda ise, resme vurulan fra darbelerini saymt: yaklak 20.000
tane. Bir defasnda saylar yerine kokularla saymay denemeye karar vermiti. 1, 2, 3
rakamlarnn ne olduunu unutmak iin kendini eitimden geirmi ve ksa bir sre
ierisinde, say deerlerini kafur ve nane gibi kokulara tahsis etmiti. Saylar yerine
kokulan dnerek toplama ve karma yapmay renmiti. Bu zihinsel altrmann
ardndan "Kokular Yoluyla Aritmetik" balkl bir yazs Amerikan dergisi Psikoloji
Eletirileninin ilk saysnda yaymlanmt.
nternette Tarih
http://www.mugu.com/galton/
Farkl akademik alanlardaki eserleri de dahil olmak zere Galton'un yazd ve
Galton hakknda yazlan ok eitli eserleri okuma imkn salyor. Fotoraf ve
izimlere de yer veriyor.
h t tp ://www .maps.jcu.edu. au/his t/s t a ts/gal ton/
Galton'un yaam ve hayat hakknda bilgi veriyor.
http://www.abelard.org/galton/galton.htm
Galton'un "Dua'nn Etkinlii hakknda istatistiksel Aratrmalar" adl makalesinin
tam metni, biyografisi; parmak izi, soyantm ve Afrika keif gezileri hakkndaki
almalarnn bir zeti.
Psychological Review.
Yorum
Galton psikolojik bir trn faaliyetlerini ararmakla sadece 15 yl megul oldu,
ancak onun bu ksa sre esnasnda gsterdii abalar psikolojinin alaca yn
kuvvetle etkiledi. Galton btnyle bir psikolog deildi, bundan daha ok bir
soyantmcs veya antropologdu. O doal yetenekleri ve mizacyla herhangi bir bilim
dalnn snrlarnn kuatamayaca kadar ok ynl bir insand. Galton'un ilk kez
balatt ve psikologlarn ilgilendii almalar tekrar dnn: uyum, katlm-evre
karlatrmas, trlerin karlatrlmas, ocuk geliimi, anket metodu, istatistik
teknikler, bireysel farkllklar ve zihinsel testler. Galton'un almalar Amerika'y
Wundt'un almalarndan daha fazla etkilemitir. "Bilim tarihi ierisinde (bilime olan
yaklamnda) bylesine zeki, ok ynl, ilgileri ve yetenekleri bu denli geni,
nyarglarla ok az snrlanm bir aratrmacya bir daha asla rastlamayz. Galton'la
karlatrldnda tekilerin hepsi (tek istisna belki William James olabilir) biraz skc
ve bilgilik taslayan, bak alaryla da at gzl takmaya eilimli insanlardr"
(Flugel&West, 1964, s.111).
Hayvan Psikolojisi ve llevselciliin Geliimi
Charles Danvin'in evrim teorisi hayvan psikolojisine hz kazandrd. Danvin'in
teorisini yaynlanmasndan nce, bilim adamlannn hayvanlann zihinsel yapsyla
ilgilenmeleri iin sebepleri yoktu. nk Descartes'n vurgulad gibi hayvanlann,
insanlarla hibir benzerlik tamayan ruhsuz birer otomat olduklann dnyorlard.
Trlerin Kkeni zerine almas bu kany deitirdi. nsan ve hayvan zihinleri
arasnda keskin bir farkllk olmad ak hale gelmiti. Bunun yerine, insan ve
hayvanlann tm ynleri -zihinsel ve fiziksel- arasnda bir srekliliin olduu kabul
edilmiti, nk bizler deiim ve geliimin sregelen evrimsel srecinde
hayvanlardan trediimize inandmlmtk. "nsan ve gelimi memelilerin zihinsel
yetenekleri arasnda temel bir farkllk yoktur" (Danvin, 1871, s.66).
Danvin alt dzey hayvanlann da haz ve acy yaadklanna, mutluluu veya
mutsuzlu hissettiklerine, ryalar grdklerine, hatta bir dereceye kadar d gcne
sahip olduklanna inanyordu. Hatta solucanlann ve kurtlann yemek yemekten zevk
aldklann, cinsel ihtiraslar ve sosyal duygular gsterdiklerini yazmt. Darvvin'e gre
btn bunlar hayvan ruhunun kantlanyd.
Eer hayvanlarda zihnin var olduu ve insan zihniyle hayvan zihni arasnda
sreklilik olduu gsterilehilirse, byle bir kant, Descartes'm destekledii
insan-hayvan ikiliine kar Danvin'in teorisinin bir savunmas olarak i grebilirdi.
Hayvanlarda zeka veya zihnin olduuna dair kantlar aratmlmaya baland.
Danvin nsan ve Hayvanlarda Duygularn fadesi isimli kitabnda kendi teorisinin
savunmasn yapmaya giriti. Bu kitapta Darvvin bizim duygusal dav- ranlanmzm,
insanlara artk faydas olmayan ancak bir zamanlar hayvanlara fayda salam olan
miras niteliinde davranlardan geldiini kantlamaya almtr. Danvin'in bu
noktay akla kavuturacak en mehur rneklerinden biri, birisini kmseyip alay
ettiimizde dudaklanmz bkme eklimizdir. Danvin bunun fke annda hayvanlann
birbirine az dilerini gstermesi davranndan arta kalan bir davran olduuna
inanmt. Hayvanlarla insanlar arasndaki sreklilii gsteren buna benzer pek ok
rnek verilebilir.
Trlerin Kkeni zerine'nin basmn izleyen yllarda hayvan zekas konusu
sadece bilim adamlan arasnda deil, halk genelinde de popler hale gelmiti. 1860
ve 1870'lerde bilimsel ve popler dergilere yazlan mektuplar imdiye dek kuku
duyulmayan zihinsel yetenekleri akla getiren hayvan davranlar rnekleri sundular.
Son derece zeki ev kedilerinin, kpeklerin, atlann, domuzlann, salyangozlann,
kulann ve dier pek ok canlnn maharetleri hakknda binlerce hikaye ortalkta
gezindi.
Hatta Wilhelm Wundt bile bu akmdan etkilendi. 1863 ylnda, dnyann ilk
psikologu olmadan nce, poliplerden kanatl bceklere ve kunduzlara dek uzanan
geni bir yelpazedeki canl trlerinin zihinsel yetenekleri hakknda yazlar yazd.
Minimum dzeyde bile olsa duyusal yetenek gsteren hayvanlann karar verme ve
bilinli kanmlar yapabilme gcne sahip olmas gerektiini kandamaya alt. Alt
dzey hayvanlann insanlardan farkl olmasnn onlann kapasitelerinden deil,
insanlar kadar eitim ve talim grmemi olduklan gereinden kaynaklandn ne
srd. 30 yl sonra Wundt hayvanlara yksek zeka atfetme tutumunda ok daha az
cmert davrand, ancak ksa bir sre iin, onun dnceleri de hayvanlann insanlar
kadar zeki olabileceklerini ifade eden ok saydaki bilim adamlannkine paraleldi
(Richards, 1980).
George John Romanes
Hayvan zekas aratrmalann sistematik hale getirip, somutlatran kii Britanyal
fizyolog George John Romanes (1848-1894) idi. Gen Romanes
Danvin'in yazlanna hayran olmutu. Bir sre sonra, kendisi Darvvin ile arkada
olduktan sonra, Danvin hayvan psikolojisiyle ilgili tm notlanm ona verdi. nk kendi
almalannn bir blmn yrtmesi ve kendisinin bedene uygulad evrim teorisini
zihne uygulamas iin Romanes'i semiti.
Romanes saygdeer ve baanl bir varis olmutu. Olduka varlkl bir insan
olduu iin hayatn kazanacak bir i bulma telana dmemiti. Girdii i ylda
sadece iki hafta almasn gerektiren, Edinburg niversitesinde yarm zamanl
okutmanlkt. Klarn Londra ve Oxford'da, yazlarn ise en azndan herhangi bir
niversitenin laboratuvar kadar iyi donatt bir laboratuvar ina ettii deniz kysnda
geiriyordu.
1893 ylnda Romanes karlatrmal psikolojinin ilk kitab olarak dnlen
Hayvan Zekas n15 yaynlad. Romanes bu kitap iin balklann, kularn, evcil
hayvanlann ve maymunlann davranlanndan veriler toplad. Amac hem hayvan
zekasnn yksek seviyesini hem de insann zihinsel ileyiine olan benzerliini
gstermek, bylelikle zihinsel geliimde bir srekliliin olduunu ortaya koymakt.
Yani Romanes'in istedii "bir yenge tarafndan ortaya konulan ussal davranla bir
insann ortaya koyduu ussal davran arasnda bir farkllk olmadn gstermekti"
(Richards'dan alnt, 1987, s.347).
Romanes'in metodu anekdot metodu (anectodal methot) idi. Bu metot ile hayvan
davranlar hakknda gzlemsel, sklkla nedensel raporlar ve ykler kullanlr. Bu
yaklamda araurmaclar, kendi zihinlerinde ortaya kan zihinsel srecin aynsnn
gzlemlenen hayvanlann zihninde de ortaya ktn farz ederler. Zihnin ve zel
zihinsel ilevlerin varl, hayvan davranlarn gzlemleyerek ve ardndan insann
zihinsel sreleriyle hayvanlarda yer ald farz edilen zihinsel sreler arasnda bir
anoloji (iliki, benzerlik) kurarak anlalr. nceleri seyrek, daha sonralan ise hi
kullanlmayan bu teknie analoji yoluyla igzlem (introspection by analogy) denir.
Romanes, gelitirdii "zihinsel merdiven" kavram erevesinde eitli hayvan
cinslerini zihinsel ilevlerine gre sralad (Tablo 6.1). Burada grdnz gibi (deniz
anas, deniz kestanesi ve salyangoz) gibi az gelimi varlklar bile dikkate ald. Bu
artc fikirlerini anekdot metodu denilen; hayvan davran hakknda gzleme ve
genellikle neden-sonu ilikisine dayanan ve anlatlarn toplanmas olarak bilinen
yntemle gelitirdi.
Romanes analoji yoluyla igzlem yntemini u ekilde tarif etmitir: "znel olan
kendi kiisel zihin ileme tarzmdan ve kendi organizmamda bu
15 Animai Intelligence.
Tablo 6.1 Romanes'in Zihinsel lev Merdiveni
Cinsler
Zihinsel Geliim Dzeyi
Maymunlar, kpekler Kular
Anlar, yaban anlar Srngenler stakozlar, yengeler Balklar
Salyangozlar, mrekkepbalklan Deniz analar, deniz yosunlan
Ahlak anlay
Alet kullanma becerisi
Resimleri tanma, kelimeleri anlama
Fikirleri aktarma
nsanlar tanma
Mantk
Benzerlikten yola karak arm yapma Yaknlktan yola karak arm yapma
Hafza
Bilin, zevk, ac
ileyi tarznn tevik ettii faaliyetlerden balayarak, (belirli zihinsel ileyilerin bu
faaliyetlerin temelini oluturduu veya onlarla birlikte olutuu gerei ile) baka
organizmalarn sergiledii gzlemlenebilir faaliyetlerden sonular karmak iin
analoji ile devam ettim" (Mackenzie, 1977, s.56-57).
Romanes bu tekniin kullanm yoluyla hayvanlarn insanlarla ayn tr manta
brme, aklc dnme, karmak muhakeme ve problem zme faaliyetlerinde
bulunabilecekleri sonucuna ulat. Hatta Romanes'in takipilerinden bazlar belli
zeka dzeyindeki hayvanlann, ortalama bir insandan ok daha stn nitelikli
olduuna inanmlard.
Romanes'in maymunlar ve filler dndaki dier hayvanlardan daha zeki olduuna
inand kedilerle yapt bir aratrmada Romanes bir at arabas srcsne ait olan
bir kedinin davranlarn yazd. Karmakark davran rnekleri sayesinde kedi,
ahrlara giden bir kapy aabilmiti. Analoji yoluyla igzlem tekniini kullanan
Romanes u sonuca ulat:
Byle durumlarda kediler bir kapnn mekanik zellikleri hakknda ok kesin bir fikre
sahiptirler; bilirler ki kilitli olmad zamanlarda bile kapy amak iin itmek gerekir . ilk
olarak hayvann, kap mandalnn elle kavranp hareket ettirilmesi yoluyla aldn
gzlemleyeblmesi gerekir. Daha sonra ise "duygulannn mantyla" dnmek
zorundadr. Bir el bunu yapabiliyorsa bir pene niye yapamasn? Kap mandalna
bastktan sonra arka ayaklaryla itmesi, uyarlanm muhakemeden dolay olmaldr
(Romanes, 1883, s.421-422).
Romanes'in almalar modern bilimsel titizliin ok gerisindedir. Bununla birlikte
kulland raporlarn gvenilirliini deerlendirmek iin ba- 21 kriterlere yer vermi ve
bu kriterlere smsk sarlmtr. Bu nlemlere
ramen verilerinde, gerek ile znel yorum arasndaki izgi ok net deildir.
Verilerindeki ve yntemindeki eksikliklere ramen Romanes karlatrmal
psikolojinin geliimini canlandrmaya ve takip edilen deneysel yaklama hazr hale
getirmeye ynelik nc abalarndan dolay sayg duyulan bir bilim adamdr. Bilimin
pek ok alannda gzlemsel verilere dayanma, saf deneysel metodolojinin
geliiminden nce meydana geldi ve karlatrmal psikolojinin gzlemsel aamasn
balatan kii Romanes oldu.
nternette Tarih
http://www.pigeon.psy.tufts.edu/psych26/romanes.htm Romanes'in hayvan
zeks zerine anekdot toplama yntemi zerine bilgi, bir anekdot rnei ve
hayvanlarda akln varlna ilikin kriteri.
C. Lloyd Morgan (1852-1936)
Anekdot metodu ile analoji yoluyla igzlemin doasnda olan zayflklar, Roma-
nes'in kendisine varis olarak setii C. Lloyd Morgan (1852-1936) tarafndan fark
edildi, ingiltere'nin Bristol ehrinde bisiklete binen ilk insanlardan birisi olmasna ek
olarak Morgan bir jeolog ve zoolog idi (J- nes, 1980). Hayvanlar insani nitelikler
iinde dnme (antropomorfik yaklam) ve bylelikle hayvanlara ok fazla zeka at-
fetme eilimine kar kan bir abayla, C.LLOYD MORGAN L oyd Morgan lkesini
ne srd.
Bu ilke bir hayvan davrannn, basit zihinsel sreler asndan aklanabilmesi
mmkn iken, gelimi bir zihinsel srecin sonucu olarak yorumlanmamas
gerektiini ifade eder. Morgan 1894 ylnda gelitirdii bu dncesini muhtemelen
Wundt tarafndan 2 yl nce yaynlanan "karmak aklayc ilkeler sadece daha basit
olanlann yetersiz kald ispat edilirse kullanlabilir" dncesinden tretmiti.
(Richards, 1980, s.57)
Morgan'm amac, antropomorfik yaklam hayvan davran raporlarndan
tamamen karmak deil, daha az kullanlmasn salamak ve karlatrmal psikoloji
biliminin yntemlerine daha bilimsel bir dayanak olu
turmakt. Morgan da Romanes gibi, sbjektif raporlardan kanlmayacan
dnyordu fakat kendi almasnda anektodlara olabildiince az gnderme
yapmaya zen gsterdi. Morgan bu konuda unlar yazm:
Romanes'in anekdot koleksiyonuna gelince... phesiz kendisinin de hissettii gibi,
karlatrmal psikoloji biliminin temelleri anekdodara dayandrlamaz. yklerin
ou, salkl bir psikolojik eitimden gememi gzlemcilerin amatrce fikirleriyle
desteklenmi, sohbet niteliinde anlatmlardr. Hayvanlarn zihninden bim iin
gerekli bilgileri karabilir miyiz bilemiyorum.
Morgan temelde Romanes ile ayn yntemsel yaklam kullanmt. Bir hayvann
davrann gzlemlemi ve kendi zihinsel srelerinin igzlemsel incelenmesi
yoluyla davran aklamaya almtr. Ancak Lloyd Morgan llkesi'ni uygulayarak
davranlarn daha basit dzeyli sreler asndan aklanabilmesi mmkn iken
hayvanlara karmak, yksek dzeyli zihinsel sreler atfetmekten kanmtr.
Kendisi, hayvan davranlarnn ounun duyusal temelli bir renme veya arm
sonucu aklanabileceine inanyordu. Morgan'a gre renme, aklc dnmeden
ok daha alt dzeyde bir "psikolojik beceri"ydi.
Morgan hayvan psikolojisinde geni lekli deneysel almalar yneten ilk
kiidir. lk deneyleri titiz laboratuvar koullar altnda yaplm olmamasna ramen,
hayvan davranlarnn yapay olarak oluturulmu baz deiikliklerle, kendi doal
ortamlarnda dikkatli ve detayl gzlemlerini ierir. Bu almalar laboratuvar
deneyleriyle ayn derecede kontrol imkan vermezler, ancak Romanes'in anekdot
metodu zerine byk bir ilerleme saylrlar.
Karlatrmal psikoloji aslnda ngiliz kkenli olmasna ramen, alandaki liderlik
sratle ABD'ye geti. Bu kayn sebepleri arasnda Romanes'in 40'l yalardaki erken
lm ve Morgan'n Bristol Koleji niversitesinde aratrma alanndaki grevinden
ynetime gei yapmas saylabilir.
Karlatrmal psikoloji Danvin'in sreklilik fikrinin yol at heyecan verici ve
tartmal bir sonutur. Belki de karlatrmal psikoloji evrim te- onsi olmadan da
balard ancak, byk bir olaslkla bylesine ses getirmez veya bu kadar erken bir
balang yapamazd.
nternette Tarih
http://psychclassics.yorku.ca/Morgan/murchison.htm Morgan'n otobiyografisinin tam
metni
Yorum
Danvin'in evrim teorisinin temelini ilev fikri ve bir trn evrim geirip deitii
iddias oluturur. Evrim teorisine gre trn fiziksel yaps onun hayatta kalmas iin
gerekenler tarafndan belirlenir. Bu dayanak noktas biyologlarn her bir anatomik
yapy, tamamen yaayan, uyum salayan bir sistem ierisinde ilev yapan bir unsur
olarak grmesine sebep olmutur. Psikologlarn zihinsel sreleri ayn ekilde ele
almaya balamasyla yeni bir akm domu oldu: ilevsel psikoloji. 7. ve 8. Blm'de
ABD'de ilevselciliin geliimi anlatlacaktr. Hayvan psikolojisinin geliimi yksne
ise 9. Blm'de devam edilecektir.
1. llevselciler, bilincin hangi ynleriyle ilgilendiler Wundt psikolojisini ve Titchener'in
yapsalcln hangi nedenlerle protesto ettiler?
2. 19. yzyln ortalarnda evrim teorisinin ortaya koyulup kabul grmesi neden
kanlmazd? Zeitgeist, Darvvin'in fikirlerinin baarya ulamasnda nasl etkili
oldu?
3. Kulann gagalarnn incelenmesinin evrim teorisine nasl destek oluturduunu
aklaynz.
4. Darvvin'in doal sei kavram, Malthus'un nfus ve yiyecek kaynaklar
doktrininden nasl etkilenmitir?
5. Thomas Henry Huxley'in Danvin'in teorisinin n plana kmasmdaki rol ne
olmutur? White'n stnlk akm, Danvin'in kuramna nasl saldrd?
6. Makinelerin evrimini tartnz. Makineler hangi sebeple insanlara tehdit olarak
nitelendirilmitir?
7. Danvin'in bilgileri ve fikirleri psikolojinin konusunu ve yntemlerini nasl
etkilemitir?
8. Galton'un almalanna nclk eden Juan Huarte'nin almalann anlatn.
Galton'un zihinsel testler zerine almas Lock'un empirisist grlerinden nasl
etkilenmitir?
9. Galton, insan karakterini lmek iin hangi istatistiksel yntemleri gelitirmitir?
Galton'un kaltsal deha zerine aratrmasn anlatnz.
10.Galton, fikirlerin anmn nasl incelemitir? Nasl zeka testi yapmtr?
11. Darvvin'in evrim teorisinin hayvan psikolojisinin geliimine katks ne olmutur?
Wundt'un bu gelimeye ilk tepkisi ne olmutur?
12. Anekdot metodunu ve analoji yoluyla igzlemi tanmlayn. Romanes'in zihinsel
merdiveni nedir?
13. Morgan analoji yoluyla igzlemin kullanmn nasl snrlamtr? Morgan, hayvan
zihnini incelemek iin aadaki tekniklerden hangisini kullanmtr:
a) anekdot toplama c) yok etme metodu
b) deneyler yapma d) elektrik uyanm
nerilen Okumalar
Angell, J. R. (1909), The influence of Danvin on psychology. Psychological Revievv,
16, 152-169. Danvin'in evrim hakkndaki grlerini ele alr ve bu grlerin
ilevsel psikoloji zerindeki etkilerini deerlendirir.
Boring, E. G. (1950), The influence of evolutionary theory upon American
psychological thought. S. Persons (Ed.), Evolutionary theory in America (pp.
268-298). New Haven, Conn.: Yale niversity Press. Danvin'in almalannn
Baldvvin, Dewey, Hail, James ve Watson (ABD'de psikolojinin geliime katks
olan herkes) zerindeki etkilerini anlatr.
Costall, A. (1993), How Lloyd Morgan's Canon backfired, Journal of the History of the
Behavioral Sciences, 29, 113-122. Morgan ve Romanes'in hayvan psikolojisi
hakkndaki grleri karlatrlr.
Diamond, S. (1977), Francis Galton and Amerikan psychology. Annals of the Nevv
York Academy of Sciences, 291, 47-55. Galton'un almalarnn Cattell ve
Jastrow gibi Amerikal ncler zerindeki etkilerinden bahseder.
Domjan, M. (1987). Animal leaming comes of age, American Psychologist, 42,
556-564. Hayvanlann renmesi konusunu tarihsel balam asndan (Darvvin,
Morgan ve Theorndike) gzden geirir ve bu konuyu ada renme konusu ile
ilikilendirir.
Browne, J. (2002), Charles Darvvin: The power of place. Nevv York: Knopf. Darvvin'in
yaam yksnn ikinci cildi. Darvvin'in Alfred Russel VVallace'in almalarna
ve Trlerin Kkeni'nin yaymlanmasna verdii tepki ile Darvvin'in fikrilerinin Viktor-
ya dnemi bilimine etkisi anlatlyor. Charles Danvin: Voyaging isimli ilk cilt
1996'da yaymlanmt.
Larson, E. J. (1997). Summer for the gods: The Scopes trial and America's continuing
debate ver science and religion, Nevv York: Basic Books. Kktendincilikle
Darvvi- nizm arasnda sregiden tartmalar hakknda belgeler. John Scopes'un
Tennesse- e'deki bir lisede derste evrim teorisi okutmasn konu alan davay renkli
avukatlan ve kanlmaz medya mdahalesiyle birlikte tekrar ele alyor.
Morgan, C. L. (1961), C. Murchison (Ed.) A history of psychology in autobiography
(Vol. 2, s.237-264). Nevv York: Russel & Russel. (Orijinal eser 1930'da
yaymlanm). Convvy Lloyd Morgan'n yaamn ve hayvan psikolojisi zerine
almalanm anlatyor.
Shermer, M. (2002), Danvin'in glgesinde: Alfred Russel VVallace'm yaam ve bilimi,
Nevv York: Oxford niversity Press. Tarih psikolojisi zerine yaplm bu
biyografik alma, evrim teorisinini e zamanl mucidi olan bu kendi kendini
yetitirmi, mthi karakterin bilimsel banazln kalplann nasl krdn
anlatyor.
Weiner, J. (1994), spinoz kuunun gagas: Evrimin gnmzdeki yks, Nevv York:
Alfred A. Knopf. Peter ve Rosemary Grant isimli biyologlann, iklim koullanna ve
yiyecek kaynaklanna bal olarak deien ku gagalann konu alan almalan
anlatlyor. Cinslerin zelliklerindeki doal deiimlerin, Darvvin'in dndnden
ok daha abuk gerekleecei sonucuna vanlyor.
Yedinci Blm
levselcilik: Kuruluu ve Geliimi
20. yzyl ile birlikte psikoloji ABD'de Wundt psikolojisinden ve Titchener
yapsalclndan ayr, bilincin amac veya ilevleriyle ilgilenmeyen, tamamen kendine
zg nitelikleriyle kendini gstermiti. Darvvin ve Galton'un almalaryla evrim
geiren ilevselcilik, bilin srelerinin yaps veya ieriinden ziyade bu srelerin
nasl iledii zerinde younlamt. 19. yzyln sonunda ve 20. yzyln banda
ilevsel psikolojinin bir dnce ekol olarak resmen geliimi srecinde ngiltere'den
ABD'ye doru bir ynelme oldu.
levsel psikoloji niin ilevsel ruhun ilk olarak olutuu ngiltere'de deil de
Amerika'da byyp gelimiti? Cevap Amerika'nn kendine zg sosyal, ekonomik
ve politik karakterinde yatar. Amerikan Zeitgeist' evrimcilii ve ondan treyen ilevsel
dnceyi kabule hazrd.
M M
S
Herbert Spencer (1820-1903) ve Sentetik Felsefe
1882 ylnda kendi kendinin retmeni olan 62 yandaki ingiliz filozof, milli
kahraman ilan edildii ABD'ye geldi. Nevv York'ta, kendisini bir kurtarc ve bir mesih
olarak ven Amerika elik endstrisi milyoneri And- rew Carneige tarafndan
karland (Blumenthal, 1977). Amerika'nn bilim, ! dnyas, politika ve din
alanlanndan pek ok liderinin gznde bu adam gerek bir kurtarcyd.
HERBERTSPENCER
Bu adam Danvin'in "bizim filozof' dedii bilim adam Herbert Spencer idi. Spencer'
n Amerika sahnesi zerindeki etkisi muazzamd, dnemin en nl kiisiydi. Spencer
ok retken birisiydi, ok sayda kitap yazmt ve bunlarn ou tenis setleri arasnda
veya sandalnda tembelce yatp uzanrken sekreterine dikte ettirdii kitaplard (Boa-
kers, 1984). almalan popler magazin dergilerinde dizi haline getirilmi, kitaplan
binlerce satm ve felsefe sistemi, hemen her bilim dalndan bilim adamlarnca
niversitelerde retilir
olmutu. "Spencer 1860'laru ilk ydlannda bir imek gibi niveristeleri arpm ve 30
yl boyunca hakimiyetini srdrmtr" (Pell, 1971, s.2). Fikirleri toplumun her
kesiminden insanlarca okunmu ve bir Amerikan neslini etkilemiti. Eer bir yerde
televizyon varsa Spencer mutlaka bir tartma programndayd ve byk vgler
almaktayd.
Eer 35 yandayken dier insanlann varlna katlanamama veya gndelik
yaamndaki herhangi bir rahatszla tahamml edememe eklinde seyreden nrotik
hali olmasayd ok daha fazlasn yazabilirdi. Kulak tka- lan konuan insanlann
seslerinden rahatsz olmamasna yardm ediyordu. Bu ekilde sadece ksa sreli de
olsa alabiliyordu. D dnya tarafndan rahatsz edildiinde uykusuzluk, arpnt ve
sindirim rahatszlklan ba gsteriyordu. Tpk Danvin gibi, Spencer'n bu
rahatszlklar da hayatn kendi sistemini gelitirmeye adamasyla balamt.
Sosyal Danvinizm
Peki ona bu kadar n ve alk getiren felsefesi neydi? Ksaca ifade edecek olursak
felsefesi Danvinizm yani, evrim teorisi ve en salkl, gl olann hayatta kalmas
dncesi idi (geri Spencer Danvin'in bu konuda yapt almalann ok tesine
gemiti).
ABD'de Danvin'in teorisine olan ilgi Spencer'dan nce de ok youndu. Evrim
teorisi Amerika'da -teorinin doduu yer olan ngiltere de dahil olmak
zere- baka yerlerden ok daha hzl yaylm ve tamamen kabul grmt.
Danvin'in dnceleri sadece niversitelerde ve bilgili toplumlarda deil, popler
dergilerde ve baz dini yaynlarda da tartlp kabul grmt.
Spencer evrimin insan bilgisi ve deneyimi asndan nemine iaret ediyor ve
insan karakteri ve sosyal kurumlar dahil olmak zere, evrenin tm ynlerinin
geliiminin evrimsel olduunu, ancak "en uyumlu olann hayatta kalaca" ilkesiyle
(bu ifadeyi ilk defa Spencer kullanmt) uyumlu olarak altn ispat etmeye
alyordu. Burada vurgu sosyal Da-winizm (social Da~winism) zerineydi. Evrimin
insan doasna ve insan topluluklanna uygulanmas olan sosyal Darvvinizm, ABD'de
byk bir ilgiyle karlanmt.
Spencer'in topik gr en uyumlu olann hayatta kalmas yoluyla sadece en
iplerin yaayabileceine ilikindi. Gidiatn doal dzenine herhangi bir mdahalede
bulunmamak artyla insan mkemmellii kanlmazd. Bireyselcilik ve laissez-faire1
ekonomisi zerinde durdu, eitim ve bannmay desteklemek iin bile olsa devletin,
insanlann yaantlann dzenleme giriimlerine iddetle kar kt.
nsanlar ve organizasyonlar kendilerini ve kendi toplum ekillerini gelitirmek
zere kendi hallerine braklmalyd, tpk yaayan trlerin doal dnyada yalnz
braklmas gibi. Devletten gelecek her tr yardm, evrimin doal srecine kanmak
olacakt. Bu gre gre evrelerine uyum salayamayan bireyler, meslekler veya
kurumlar varlklann srdrmeye uygun deillerdir ve toplumun bir btn olarak slah
iin yok olmalan veya soy- lannm tkenmesi salanmaldr. Devlet, sadece en
mkemmel olanlann yaamlann srdrebileceini ifade eden doann ana
kanununa uymayarak zayf ve gsz olanlan desteklemeye devam ederse, bunlar
etkilerini srdrmeye devam edecek ve sonuta toplumu zayflatacaklard. Spencer
sadece en gl olanlann yaamasn garantiye alarak insan toplumunun kendi
kendini ilerletebileceim ve en sonunda insani ve toplumsal mkemmellie
ulaacan ispatlamaya almt.
Bu mesaj Amerika'nn bireysel bak asna hayli uygundu ve "en gl olann
yaamas" ve "var olmak iin mcadele" tabirleri Amerikan ulusal bilincinin paras
haline gelmiti. Bu tabirler 19. yzyl Amerikan toplumunun byk blmnn ne
durumda olduunu yanstyordu.
1 Laissez-faire, insan faaliyetlerinin (zellikle ekonomik faaliyetlerin) herhangi bir
denetime tabi tutulmakszn serbest braklmas gerektiini savunan, "braknz
yapsnlar" anlayn, serbest rekabeti ve bireyselcilii temel ilke olarak kabul eden
grtr (.n.)
l demiryolu iadamlarndan James J. Hill, Spencer'n mesajn birka kez
tekrarlad: "demiryolu irketlerinin gelecei, en uyumlu olann hayatta kalaca
kanunu ile belirlenmitir." Ve John D. Rockefeller: "byk bir giriimin bymesi
sadece en uyumlu olann hayatta kalmasdr" demitir. (Hofstadter, Hill ve
Rockefeller'den aktarmtr, 1992, s. 45)
19. yzyln son birka on ylnda ABD Spencer'n fikirlerinin yaayan bir rnei idi.
Amerika serbest giriime, yani devlet dzenlemesinden bamsz olmaya ve kendi
kendine yetmeye inanan alkan insanlarca kurulmu, nc bir ulustu ve en gl
olann yaamasna ilikin her eyi kendi gnlk yaantlarndan biliyorlard. Toprak;
cesaret sahibi, kurnaz, almay ve ondan bir hayat karmay becerebilenler iin hala
serbeste elde edilebilirdi. Doal ayklanma ilkeleri gnlk yaam ierisinde, zellikle
de baarnn (kimi zaman hayatta kalmann), kiinin ounlukla dmanca olan
evresel taleplere uyum salama yeteneine bal olduu Bat snrnda, aklda
kalacak ekilde gsterildi. Uyum salayamayanlar yaamay srd- remiyordu.
Tarihi Frederick Jackson Turner 19. yzyl Amerika'sn u szlerle tasvir etmiti:
Kabalk ve gcn iddet ve merakla birletii, hzl zmler bulan, becerikli,
yaratc bir zihin; byk amalan gerekletirmede etkili madde dnyasn
kavrama hakimiyeti olan; kpr kpr, heyecan dolu bir enerji; ite egemen bireyselcilik
(Turner, 1947, s.235).
Amerika uygulamal, faydal ve ilevsel olana doru ynelmiti ve Amerikan
psikolojisi kendi nc yllarnda bu nitelikleri yanstyordu. Bu nedenle Amerika evrim
dncesine, Almanya, hatta ngiltere'den daha uygundu. Amerikan psikolojisi
ilevsel bir psikoloji haline gelmiti nk hem evrim teorisi hem de ondan treyen
ilevsel ruh ABD'nin temel yapsn iinde banndnyordu.
Spencer'n grleri genel Amerikan yaam felsefesiyle uyum ierisinde olduu
iin felsefi sistemi 20 yldan fazla bir sre, yeni psikoloji de dahil olmak zere, her bilgi
alanm etkilemiti. nl Amerikal vaiz Henry Ward Beecher, Spencer'a yle
yazmtr:
Amerikan toplumunun kendine zg ardan, yazlannzn Avrupa'dakinden ok daha
baanl ve canl kalmasn saglamur (Beecher, Hofstadter'den alnt, 1992, s.31).
Sentetik Felsefe
Spencer 1850 yl gibi erken bir zamanda evrim konusu zerine yazlar yazmt
ancak Darwin ncesi bu yaynlar pek dikkat ekmemiti. 1859 ylnda Danvin'in
Trlerin Kkeni zerine'si yaymlandnda, Spencer akmla birleti ve kendisinin
daha kuramsal olan evrimcilii, Danvin'in iyi belgelenmi dnceleriyle g
kazanm oldu. kisinin almalan birbirini tamamlayacak nitelikteydi; Darvvin detayl
verilerini genelleme konusunda ok dikkatli iken, Spencer teorinin anlamn mzakere
etmeye ve evrimsel retiyi yaygn ekilde uygulamaya alknd.
Spencer bu amala sentetik felsefesiyi (synthetic philosophy) gelitirdi, ("sentetik"
kelimesi "sentez etme" veya "birletirme" anlamnda kullanlmtr, yapay veya doal
olmayan bir ey kastedilmemitir.) Dikkat edilirse her eyi kuatc bu sistemin, evrim
ilkelerinin tm insan bilgisine ve deneyimine uygulanmas temeline dayal olduu
grlr. Spencer ak bir ekilde, evrenin tm ynlerinin geliiminin farkllama
srelerini izleyen bir btnlemeyi kapsadn iddia etmitir. Byyen ve gelien her
ey ilk nceleri basit ve homojendir. Daha sonra fark edilebilir ekilde ayn paralar
ortaya kar (farkhlama-differentiation) ve sonraki aamada bu tek tek paralar yeni,
ilevsel bir btn oluturmak zere (btnleme-integration) birleirler.
Spencer'a gre her eyin homojen olma durumundan heterojenlie doru
ilerlemesi demek olan farkllamay izleyen btnleme fikri evrimseldir. Bu grn
psikoloji asndan anlatmak istedii ey udur: sinir sistemi daha karmak hale
geldike, organizmann maruz kald deneyim tr ve zenginlii, buna uygun olarak
da st dzey ilevsellii artacaktr.
Spencer'n sentetik felsefe sistemi 10 cilt halinde 1860 ila 1897 yllan arasnda
yaymland. Bu ciltlerden ikisini Psikolojinin lkeleri2 oluturur. lk olarak 1855 ylnda
baslan Psikolojinin lkeleri, William James tarafndan Harvard'da retmenlik
yaparken ders kitab olarak kullanlmt. Spencer Ilkeler'inde, "zihnin u an iinde
bulunduu ekilde olmasnn sebebi, eitli ortamlara uyum salamak amacyla
gsterdii gemi ve devam eden abalandr" fikrini ele alr. Spencer sinir sisteminin
ve zihinsel srelerin uyumlu doas zerinde durmu ve deneyimlerin artan
karmakl ve davran hakknda, "bir organizmann yaayabilmek iin evresine
uyum salamakta ihtiya duyduu eylerin evrimsel bir parasdr" demitir. 2 The
Principles of Psychology.
Convy Llyoyd Morgan, Spencer'a yle yazmtr: "Hibir entelektel stadma
size olduu kadar borlu deilim." Alfred Russel Wallace ilk oluna Spencer'n ismini
koymutur. Spencer'n kitaplarm okuduktan sonra Danvin onun kendisinden "on kat
daha usta" olduunu sylemitir (Ric- hards'dan alnt, 1987, s. 245).
nternette Tarih
http://www.utm.edU/research/iep/s/spencer.htm
spencer'n hayat ve almalar ve katklarnn deeri hakknda bilgi ile bir
bibliyografya sunar.
Makinelerin Devam Eden Evrimi
2. Blm'de grdmz gibi, makineler de tpk insanlar gibi, hayatta kalabilmek
iin evrelerine uyum salamak zorundadr. Bu devam eden uyum ve evrim sreci
zellikle, insann bilisel ilevlerini kopya etmek zere dizayn edilmi makinelere
uygulanr. 19. yzyln sonlannda Babbage'nin hesap makinesi yeterli olmamaya
balad. Hem insan hem de mekanik he- saplayclara olan talepler ok daha uygun
makineleri gerektirdi. Bu ihtiyaca dikkat eken bir olay 1890 ylnda Birleik Devletler
nfus saym oldu.
10 yl nceki saym ok karmak olmutu ve btnyle tamamlanmas yedi yl
srmt. Bin be yz yazman (umulur ki) her bir Birleik Devletler vatanda iin ya,
etnik kken, ikamet ve dier zellikleri el ile iaretledi. Sonular 21.000 sayfadan
daha fazla tutan bir rapora dkld. Bu zaman zarfnda nfus yle hzla artu ki, saym
usulnde bir deiiklik gerektii akt. Aksi takdirde, 1890 nfus saym 1900
saymna balanmasndan nce bitirileme- yecek. Yeni ve gelitirilmi bir bilgi ileme
makinesi gerekliydi.
Henry Hollerith ve Zmbal Kartlar
Henry Hollerith (1859-1929) yeni ve gelitirilmi bir bilgi ileme yolu ortaya koyan
bir mhendistir. Yeniliki yaklam bilgisayarlarn ortaya kyla ilgilenen iki tarihi
tarafndan aadaki ekilde kaydedilmiti. Hol- lerith'in metodu:
Tpk o dnemdeki panayr yeri orglarnda mziin delikli kart destelerine
kaydedilmesi gibi, her bir bireyin saym bilgisi delikli kt banta veya delikli
kartlara deliklerden oluan bir desen eklinde kaydedildi. Bylece delikleri otomatik
olarak saymak ve saym sonucu tablolarm oluturmak iin bir makine kullanmak
mmkn olacakt (Campbell-Kelly&Aspray, 1996, s.22).
Hollerith 62 milyon insandan toplanan verilerin saymm yapmak iin 56 milyon
kart kulland. Her bir kart sekiz bitlik 36 bayta kadar veri depo- layabiliyordu (Dyson,
1997).
Bylece, 1890 Birleik Devletler nfus saym daha ncekilerden daha fazla bilgi
verdi ve elle kayt metoduna nispetle 5 milyon dolar tasarruf edilerek, yalnzca 2 ylda
tamamland. Hollerith'in zmbal kart sistemi, eski tip veri ileme eklini kkten
deitirdi ve makinelerin zaman ierisinde insann bilisel ileyiinin
kopyalanabilecei umudunun (ve korkusunun) yenilenmesine sebep oldu. Tannm
dergilerden Bilimsel Amerikal'da (Scien- tific American) bir makalenin alt bal
"Kt eritler Nasl Olur da Cansz Makinelere Beyin Balayabilir?" (Dyson, 1997)
idi.
Hollerith 1896 ylnda kendi ii olan Tabulating Machine Company'i kurdu ve
1911'de satt. Yeni irket 1924 ylnda Compung-Tabulang-Recording Company
olarak isim deitirdi. Biz bugn bu irke IBM olarak tanyoruz.
ilevsel Psikolojinin ncs: William James (1842-1910)
William James ve onun Amerikan psikolojisi ierisindeki rol ve stats hakknda
elikili pek ok ey vardr. VVilliam James ilevsel psikolojinin en nemli Amerikal
nclerinden biridir. Ayrca, ABD'de yeni bilimsel psikolojinin de ncsdr ve pek
ok kii tarafndan VVundt'tan sonra Amerika'nn en byk psikologu olarak kabul
edilir. (Korn, Davis, &Davis, 1991) Ancak James pek ok meslekta tarafndan
bilimsel bir psikolojinin geliiminde olumsuz bir etki olarak grlmtr. James
zihinsel telepati, gelecei grebilme gc. ruhuluk, lm kiilerle iletiim kurma ve
dier mistik olaylara olan ilgisini aka ortaya koymutu. Titchener ve Cattell da dahil
olmak zere pek ok Amerikal psikolog, birer deneysel psikolog olarak psikolojiden
skp atmaya al-
Convy Llyoyd Morgan, Spencer'a yle yazmtr: "Hibir entelektel stadma
size olduu kadar borlu deilim." Alfred Russel Wallace ilk oluna Spencer'n ismini
koymutur. Spencer'n kitaplarn okuduktan sonra Danvin onun kendisinden "on kat
daha usta" olduunu sylemitir (Ric- hards'dan alnt, 1987, s. 245).
nternette Tarih
http://www.utm.edu/research/iep/s/spencer.htn
spencer'n hayat ve almalan ve katklarnn deeri hakknda bilgi ile bir
bibliyografya sunar.
Makinelerin Devam Eden Evrimi
2. Blm'de grdmz gibi, makineler de tpk insanlar gibi, hayatta kalabilmek
iin evrelerine uyum salamak zorundadr. Bu devam eden uyum ve evrim sreci
zellikle, insann bilisel ilevlerini kopya etmek zere dizayn edilmi makinelere
uygulanr. 19. yzyln sonlannda Babbage'nin hesap makinesi yeterli olmamaya
balad. Hem insan hem de mekanik he- saplayclara olan talepler ok daha uygun
makineleri gerektirdi. Bu ihtiyaca dikkat eken bir olay 1890 ylnda Birleik Devletler
nfus saym oldu.
10 yl nceki saym ok karmak olmutu ve btnyle tamamlanmas yedi yl
srmt. Bin be yz yazman (umulur ki) her bir Birleik Devletler vatanda iin ya,
etnik kken, ikamet ve dier zellikleri el ile iaretledi. Sonular 21.000 sayfadan
daha fazla tutan bir rapora dkld. Bu zaman zarfnda nfus yle hzla artt ki, saym
usulnde bir deiiklik gerektii akt. Aksi takdirde, 1890 nfus saym 1900
saymna balanmasndan nce bitirilemeyecekti. Yeni ve gelitirilmi bir bilgi ileme
makinesi gerekliydi.
Henry Hollerith ve Zmbal Kartlar
Henry Hollerith (1859-1929) yeni ve gelitirilmi bir bilgi ileme yolu ortaya koyan
bir mhendistir. Yeniliki yaklam bilgisayarlarn ortaya kyla ilgilenen iki tarihi
tarafndan aadaki ekilde kaydedilmiti. Hol- lerith'in metodu:
Tpk o dnemdeki panayr yeri orglarnda mziin delikli kart destelerine
kaydedilmesi gibi, her bir bireyin saym bilgisi delikli kt banta veya delikli
kartlara deliklerden oluan bir desen eklinde kaydedildi. Bylece delikleri otomatik
olarak saymak ve saym sonucu tablolarn oluturmak iin bir makine kullanmak
mmkn olacakt (Campbell-Kelly&Aspray, 1996, s.22).
Hollerith 62 milyon insandan toplanan verilerin saymn yapmak iin 56 milyon
kart kulland. Her bir kart sekiz bitlik 36 bayta kadar veri depo- layabiliyordu (Dyson,
1997).
Bylece, 1890 Birleik Devletler nfus saym daha ncekilerden daha fazla bilgi
verdi ve elle kayt metoduna nispetle 5 milyon dolar tasarruf edilerek, yalnzca 2 ylda
tamamland. Hollerith'in zmbal kart sistemi, eski tip veri ileme eklini kkten
deitirdi ve makinelerin zaman ierisinde insann bilisel ileyiinin
kopyalanabilecei umudunun (ve korkusunun) yenilenmesine sebep oldu. Tannm
dergilerden Bilimsel Amerikal'da (Scien- tific American) bir makalenin alt bal
"Kt eritler Nasl Olur da Cansz Makinelere Beyin Balayabilir?" (Dyson, 1997)
idi.
Hollerith 1896 ylnda kendi ii olan Tabulating Machine Company'i kurdu ve
1911'de satt. Yeni irket 1924 ydnda Computing-Tabulang-Recordmg Company
olarak isim deitirdi. Biz bugn bu irke IBM olarak tanyoruz.
levsel Psikolojinin ncs: William James (1842-1910)
William James ve onun Amerikan psikolojisi ierisindeki rol ve stats hakknda
elikili pek ok ey vardr. VVilliam James ilevsel psikolojinin en nemli Amerikal
nclerinden biridir. Ayrca, ABD'de yeni bilimsel psikolojinin de ncsdr ve pek
ok kii tarafndan VVundt'tan sonra Amerika'nn en byk psikologu olarak kabul
edilir. (Korn, Davis, &Davis, 1991) Ancak James pek ok meslekta tarafndan
bilimsel bir psikolojinin geliiminde olumsuz bir etki olarak grlmtr. James
zihinsel telepati, gelecei grebilme gc, ruhuluk, lm kiilerle iletiim kurma ve
dier mistik olaylara olan ilgisini aka ortaya koymutu. Titchener ve Cattell da dahil
olmak zere pek ok Amerikal psikolog, birer deneysel psikolog olarak psikolojiden
skp atmaya al-
tklan zihinsel ve psiik olaylan hayranlkla kabullenme tavn gstermesi sebebiyle
James'i eletirmitir.
James herhangi resmi bir psikoloji sistemi oluturmam ve yanda eit- memitir.
James'i bir dnce ekolnden sz edilemez. ekillendirdii psikoloji bilimsel ve
deneysel olmasna ramen, James kendi tutum ve davra- nlannda deneyci deildi.
Psikoloji kendi deyiiyle "kt kk bilim" idi ve onun iin Wundt'dan veya
Titchener'dan farkl olarak, mr boyu srecek bir tutku deildi. James psikoloji
alannda bir sre alm ve ardndan baka alanlarla ilgilenmitir.
Hatta psikoloji alannda aktif olarak alrken bile bamsz kalmay srdrm,
herhangi bir ideolojiye, sisteme veya ekole katlmay reddetmitir. James ne bir liderin
takipisidir ne de bir bilim dalnn kurucusudur. Psikolojide olup biten her eyin
farkndayd ve onun byk bir parasyd ancak ok eitli dnceler arasndan
kendi psikoloji grne uygun olanlan seip geri kalann reddedebiliyordu.
Psikolojiye byk katklarda bulunmu olan bu etkileyici adam, hayatnn son
dnemlerinde psikolojiye srtn dnd. Hatta Princeton niversitesinde katld bir
konumann hemen ncesinde bir psikolog olarak tannmak istemediini belirtmiti.
Psikolojinin bir tr "apak olan detaylandrma" olduunu iddia etmiti. Hereye
ramen onun psikoloji tarihindeki yeri hem ok ak hem de ok nemlidir.
James ilevsel psikolojiyi kuran kii deildi fakat o dnemlerde Amerikan
psikolojisine szan ilevselci atmosfer ierisinde ok ak ve etkili bir ekilde yazp
dnebilmiti. Byle yapmakla, kendisinden sonraki psikologlara salad parlak
fikirler yoluyla ilevselci hareketi etkilemi oldu.
James'in Hayat
William James (ve nl bir romanc olan erkek kardei Henry) iyi tannan zengin
bir ailenin ocuu olarak bir New York oteli olan Astor Hou- se'da dodu. ocuklannm
eitiminde Avrupa ile Amerika arasnda kalan babas, byk bir hevesle kendisini be
ocuunun eitimine adamt. Amerikan okullannm grn olarak ok dar ve snrl
olduuna, fakat buna eit oranda da ocuklannn kendi vatandalan arasnda eitim
grmesi gerektiine inanyordu. James'in yolculuklar yznden sk sk yanda kesilen
ilk resmi eitimi Fransa, ingiltere, isvire, Almanya, italya ve ABD de
yapld. (James'in biyografisinde, ald bu dank eitimi anlatan ve "Zig- zag

Yolculuklar" eklinde bir balk verdii bir blm bulunmaktadr.) Babas, mrleri
boyunca aile balan ok gl olacak olan ocuklan arasnda zihinsel zgrl
zendirip tevik ediyordu.
zendirici genlik deneyimleri James'i ngiltere'nin ve Avrupa'nn zihinsel ve
kltrel avantajlanyla kar karya getirmi ve onu bir dnya adam yapmt.
Yurtdna sk sk yapt geziler aslnda onun tm hayatnn aync bir niteliiydi.
Babasnn hastalklarla ba etme yolu, hasta olan aile ferdini hastane yerine
Avrupa'ya gndermekti. Annesi ise ocuklanna ilgi ve dikkati ancak
hastalandklannda verirdi. Belki de bu yzden James'in salk durumu nadiren iyi
olmaktayd. Sk sk hastaland iin Avrupa ile Amerika arasnda mekik dokumak
durumunda kalmt.
Babas ocuklarnn hibirinin bir meslek edinmeye veya hayatn kazanmaya
ihtiyac olmadn dnmekle birlikte, James'in ilk ilgilerinin bilime ynelik olmasna
aba gstermiti. James 15 yandayken ylba hediyesi olarak ona bir mikroskop
almt. Daha nceden "Bunsen gaz lambasnn yan sra, parmaklann ve elbiselerini
lekeleyerek, bazen tehlikeli patlamalara sebep olan, kantrd, stt ve aktard
gizemli svlarla dolu ieleri vard" (Ailen, 1967, s.47). Bununla birlikte James 18
yanda ressam olmaya karar verdi. William Morris Hunt'un stdyosunda geirdii 6
ayda bu alanda fazla mit vadetmediine ikna oldu ve 1861 ylnda Harvard'da
Lawrence Bilim Okuluna girdi. Ardndan hem sal hem de kendisine olan gveni
bozulmaya balad, hayatnn byk bir ksmnda kendisini etkileyecek olan nrotik
bir rahatszln iine dt. Ksa bir sre sonra ilk seimi olan kimyay terketti.
Grne gre sebep James'in dikkat ve zen isteyen laboratuvar almalann
kmsemesiy- di. Daha sonra tp okuluna kaydoldu. Tp uygulamalanna ok az istek
duyuyordu ancak farkndayd ki "tp alanndaki pek ok ey samalkt
kimi zaman olumlu eylerin baanld cerrahlk dnda, bir doktor sadece hastann
ve ailesinin yannda bulunmasnn moral etkisiyle bile ok daha fazla eyler
yapabilirdi. stelik doktor bundan para da kazanabilirdi" (Allen'dan alnt, 1967, s. 98).
James zoolog Louis Agassiz'a Amazon'dan deniz hayvanlan rnekleri loplamak
amacyla Brezilya'ya olan yolculuunda yardm etmek zere tbb almalanna bir yl
ara verdi. Bu yolculukta kendisi iin bir baka olas meslek alann, biyolojiyi denedi,
ancak bu alann gerektirdii tam ve d-
n,
258
MODERN PSKOLOJ TARH
zenli derlemelere ve snflandrmalara tahamml edemezdi. Kimyaya ve biyolojiye

olan tepkisi aslnda daha sonra psikolojide deneyden holanmamasnn bir
gstergesiydi.
1865 ylndaki yolcuun ardndan tp James iin tm ekiciliini kaybetmiti.
almalarna kald yerden isteksizce de olsa devam etti nk onu eken baka
hibir ey yoktu. Daha sonra depresyon ve sindirim rahatszlklar, uykusuzluk, gz
problemleri ve bel arlar gibi fiziksel problemlerden tr almalarna tekrar ara
verdi.
Herkes iin akt ki James, Amerika'da ac ekiyordu. Avrupa onun tek ilacyd. 1867
ylnda Dresden ve Berlin'e gitti ve buralarda beli iin kaplcaya girdi. Alman edebiyat
ve baka kitaplar okudu, intihar dnceleriyle oynad, yalnzln ve ektii sla
hasretini bir yn yazmayla ortaya koydu ve en az evindeki kadar mutsuz olmaya
devam etti (Miller&Buckhout, 1973, s.84-85).
James neyse ki Berlin niversitesindeki fizyoloji derslerine devam edebildi ve
zamann "psikolojinin yeni bir bilim olmaya balad" zaman olduunu belirtti (Ailen,
1967, s. 140).
James en sonunda 1869 ylnda Harvard'dan p diplomasn ald. Fakat bu arada
depresyonu arlamu ve yaamaya istei hi de gl deildi, intihar dnd,
tarifi imkansz ve korkun ryalar aknna urad. Yaad kbus geceleri tek bana
dan kmasna engel olacak kadar youndu.
Bu yzden Massachusetts, Somerville'de bir akl hastanesine yatrld. Ancak
kendisine nerilen hibir tedavi strabn azaltmad (Townsend, 1996). James o
dnemde bu tr problemler yaayan tek insan deildi.
Bir nevrasteni salgn: Amerikal bir nrolog olan George Beard, "nevrasteni"
terimini icat etti ve enteresan bir ekilde bu salk durumundan Amerikan nevrozu
olarak bahsetti. Hastalkla ilgili eitli semptomlar sayd: uykusuzluk, hastalk
hastal, ba arlar, deride isilik, sinir yorgunluu ve beyin k denilen durum.
(Lutz, 1991). James bu sendroma "Americanitis" adn verdi (Ross, 1991).
19. yzyln ikinci yans boyunca, pek ok gzlemcinin "nevrasteni salgn dedii
ey st snflara doru hzla ilerledi Nevrasteni, tam olarak sinir gc eksiklii,
hareketsizletiren bir depresyon, bir istek kaybdr. Buna boyun eenler daha ok en
eitimli ve kendilik bilinci olan kiilerdi. Burjuvazinin sakat brakt bu ocuklar
arasnda kariyer seiminin ertelenmesi yaygn bir deneyim oldu (Lears, 1987, s. 87).
James'in arkadalarnn, akrabalarnn ve meslektalarnn ou bu g-
szletiren semptomlardan ektiler. Bir arkada: "New England'da kendini ldrme
istei duymadan 35'ine ulam birisi varsa hayret ederim" eklinde yazmtr. James
ise yle der: "Anlyorum ki, hibir eitimli insan intihar dncesiyle oyalanmam
deildir." (Townsend'den alnt, 1996, s.32-33). Bu durum yksek eitim alm, varlkl
Amerikan toplumu ierisinde ok yaygnd. Tannm bir yayn organ u bal
atmt: "nsan Olan Herkes Nevrasteni" (Anybody who was anbody was
neurasthenic) (Miller, 1991).
Rexall ila irketi bu hastaln sunduu frsattan yararlanmay bildi. Americanitis
Elvcir isimli sinir hastalklarna, sinir yorgunluuna ve Ameri- canitis'den kaynaklanan
tm rahatszlklara ynelik patentli bir ilac ortaya kard (Marcus, 1998).
Hastalktan muzdarip kadnlara, zellikle entelektelere ve feministlere,
"almadan, okumadan veya herhangi bir sosyal yaam olayna katlmadan alt
hafta veya daha fazla bir sre yatakta kalmalar ve daha fazla kilo almak iin yksek
yag oranl bir diyet uygulamalar" tavsiye edilmiti. Erkeklerin ise yaam tarzlarm bu
denli kstlamalar beklenmemiti. Onlara tavsiye edilen tedavi planna "Seyahat,
macera [ve] gl fiziksel egzersizler" dahil edilmiti (Showalter, 1997, s.50, 66).
Psikolojiyi Kefetmek
James zgr irade zerine filozof Charles Renouvier tarafndan yazlan birka
makaleyi okuduktan sonra, zgr iradenin var olduuna inand ve zgr iradesinin ilk
eyleminin, zgr iradeye gvenmek ve iradenin etkisi sayesinde kendi kendini
iyiletirebileceine inanmak olduuna karar verdi. Grne gre bunu bir dereceye
kadar da baard, nk 1872 ylnda Harvard'da, fizyoloji alannda bir retmenlik
grevini kabul edecek kadar kendini iyi hissediyordu. Bir yl sonra italya'ya gitmek
zere buradan ayrld ama daha sonra retmenlie tekrar geri dnd.
Ayn dnemlerde James (miza deiiklikleri ve alg bozukluu ile kendini belli
eden) zihin-degiimi salayan baz kimyasallarla ilgilenir olmutu. nsanlarn diazot
monoksitin (glme gaz da denir) ve beyne oksijen dalmn etkilemesi sebebiyle
giderek daha fazla istenebilen amil nitrit etkisi altndayken yaadklar hakknda
yazlar okudu. Ve bu maddeleri kendi zerinde denemeye karar verdi. Bir biyografi
yazar unlar yazd: "James'in
Mektuplar ailesel ilikilerin onu yorduu ve sk sk yalnz kalma ihtiyac hissettii
izlenimini verirdi. Seyahatler onun huzursuzluguyla ba etmesindeki en nemli
aralard. Her bir ocuunun doumunu izleyen kt sonu, bir seyahate kmas,
ardndan da tabii ki sululuk hissetmesi olurdu. Noellerde, tatillerde, doum
gnlerinde ounlukla evde olmazd. James'in ailesinden kalar insan
karmaklndan doaya, yalnzla ve mistik ferahlamaya doru olurdu (Myers,
1986, s.36-37).
1880 ylnda felsefe blm yardmc profesr yapld. 1885 ylnda felsefe
profesrlne terfi etti ve 1889 ylnda unvan psikoloji profesr olarak deitirildi.
Kitab Avrupa'ya yurtd gezileri sebebiyle gecikti. Bu geziler srasnda pek ok
Avrupal psikologla tant. Bunlardan biri de Wundt idi ve onun hakknda "Ho sesi ve
dilerini gsteren iten zerimde zel ve
bilin durumlarn deitiren pek ok deneyinden ilki, bedensel deiikliklerin bilinci

etkileme tarz sebebiyle onu byledi" (Croce, 1999, s.7).
1875-1876 yllarnda psikoloji alannda "Fizyoloji ve Psikoloji Arasndaki likiler"
isimli ilk dersini verdi. Bylelikle Harvard, deneysel psikolojiyi sunan ilk Amerikan
niversitesi oldu. (James daha nce psikoloji alannda hibir resmi eitim almamt,
hazr bulunduu ilk ders kendi dersiydi.) James 1875 ylnda ders iin bir laboratuvar
kurmak ve sunum ekipmanlar almak zere Harvard'dan 300$ ald.
1878 ylnda iki nemli olay oldu. Bunlarn ilki be ocuk sahibi olmasn ve ihtiya
duyduu yaam dzenini salayan evlilii idi. James'in evlendii kz daha nce
babasnn karlat 27 yanda bir okul retmeni idi. Babas bir gece toplantdan
dnm ve az nce olunun mstakbel karsyla karlatn ilan etmiti. kinci
nemli olay ise Henry Holt yaymeviyle imzalad anlama idi. Bu anlama daha
sonra psikoloji alanndaki klasik kitaplardan birinin ortaya kmasna sebep olmutu.
James bu kitab yazmann iki senesini alacana inanmt ama on iki senesini ald.
almaya arkadalarna elence olsun diye balaynda balamt. James'in bu
kitab, hazrlamak iin uzun yllar harcamasnn bir sebebi takntl bir gezgin ol-
masyd. Avrupa'da deilse, genellikle Nevv York'un veya New Hampshi- re'n
dalarnda olurdu.
ocuklarnn doumu James'in hassas mizacn rahatsz etti. almas imkansz
hale geldi ve karsnn bebeklerine olan ilgisi onu bir anlamda gcendirdi. kinci
ocuklar doduunda bir yllna Avrupa'y terk etti ve huzursuz bir ekilde birka
ehir arasnda dolap durdu.
cana yakn bir etki brakt" dedi. Birka yl sonra ise, Wundt "bir deha deil, o sadece
-grevi her eyi bilmek olan ve her ey hakknda kendi zel dncesi olan- bir
profesrdr" diye yazd (Ailen, 1967, s.251, 304).
Viyana'dan karsna bir mektup yazd ve italyan bir kadna ak olduunu syledi.
Dier kadna kar ekiciliinin bir ekilde karsnn takdirine sebep olacan
dnmt; "Benim tutkularma alacak ve bundan holanacaksn" diye vaat etti.
(Lewis'den alna, 1991, s.344). Ancak Alice kocasnn "tand kiilerle, hatta aile
hizmetileriyle dikkatsizce flrt etme eiliminde olduunu" anlamasyla alt st oldu.
Alice, kocasnn evdeki bayan hizmetilerden birini ptn sylemesine ok kzd.
Oysa James kendi sevecen doasnn karsn memnun edecei dncesindeydi.
Akladna gre sk sk "insanlar pme arzusu" duyard (Simon'dan alnt, 1998,
2155-216).
Psikolojinin llkeleri'ni3 nihayet 1890 ylnda iki cilt halinde yaymland ve
olaanst bir baar salad. Bu kitap bugn bile psikolojiye yaplan en byk katk
olarak dnlmektedir. Kitabn basmndan yaklak 80 yl sonra bir psikolog yle
yazmt: "James'in lkeleri hi phesiz psikolojinin, Ingilizcede veya dier dillerde
ortaya konan; en yeterli bilgiye sahip, en fazla tartmaya sebep olan ve ayn
zamanda en anlalabilir kitabdr" (MacLeod, 1969, s. iii). Bu kitab okumas hi
gerekmeyen insanlann dahi okumas, kitabn ne kadar revata olduunun bir
gstergesiydi. James 1892 ylnda kitabn ksaltlm bir versiyonunu yaymlad.
Herkes kitaba olumlu tepkide bulunmad. James'in grleri hakknda olumsuz
fikir yrtt Wundt ve Titchener kitaptan holanmadlar. Wundt "Bu kitap sadece bir
edebiyat" dedi. "Gzel, ancak bu psikoloji deil" (Bjork, 1983, s.12).
Wundt, James'in psikoloji almalarn iddetle eletirmeye devam etti. VVundt'un
Leipzig'deki laboratuarndaki Amerikal rencilerden olan C. H. Judd'a gre:
Leipzig dnda bir yerden eitimlerini alm Amerikal psikoloji liderlerine ok az sayg
duyuluyordu. zellikle James'e ynelik bariz bir antipati vard. James sadece
Wundt'u eletirmekle kalmam, srad denebilecek eyler de yapmt... Eletiri-
lerinin ince bir alay ekline brnmesine de izin vermiti. Bu ok fazlayd... James
birinci snf dnrlerden birisi olarak grld. (1930/1961, s.215)
Kitabn tamamlanmas srasnda James'in kendi tepkisi de olumlu deildi. Bir
mektubunda yaymcsna kitabn el yazmalarn yle tasvir ediyordu:
3 The Principles of Psychology.
ren, iirilmi, abartlm, kitleleri toplayan, sadece iki gerei kantlayan yazmalar:
Birincisi aslnda ortada psikoloji bilimi diye bir ey yoktur, ikincisi de W. James
yeteneksizin biridir" (Ailen, 1967, ss. 314-315).
Ilkeler'in basmyla birlikte James psikoloji bilimi hakknda sylemek istedii her
eyi sylediine ve artk psikoloji laboratuvann ynetmek istemediine karar verdi.
Hugo Mnsterberg'in Harvard laboratuvarnn yneticisi olmas ve psikoloji derslerine
girmesi iin giriimlerde bulundu. Bylece kendisi de Almanya'da Freiburg
niversitesinde felsefe almalarna dnmek zere serbest kalacakt. Mnsterberg,
Wundt tarafndan eletirilmiti ve bu durum James'in gznde yksek prim
topluyordu. Ancak Mnsterberg deneysel aratrmalarda Harvard iin liderlii
salama konusunda James'in amalarn hibir zaman gerekletiremedi.
Psikoterapi, adl psikoloji ve endstri psikolojisi gibi eitli alanlarda alt ve
Harvard'daki ilk birka ylnda laboratuvara ok az dikkatini verdi. Mnsterberg psi-
kolojinin daha popler hale gelmesine yardm etti ama ayn zamanda daha
uygulamal bir bilim haline getirdi.
James Harvard psikoloji laboratuvann hayata geirip ara gerele donatm
olmasna ramen bir deneyci deildi- Psikoloji alannda laboratuvar almasnn
deerine tam olarak inanmamt ve kiisel bir zellik olarak deneyden
holanmyordu. Mnsterberg'e "Ben doal olarak deneysel almadan nefret ederim"
eklinde mektup yazmt. 1894 ylnda Birlemi Devletler niversitelerinde ok fazla
laboratuvar olduunu belirtmi ve llkeler'inde laboratuvar almalan sonulanmn,
gsterilen zenli aba miktanyla ayn oranda olmad yorumunu yapmt. Bu
yzden James'in deneysel almalar ynnde ok nemli bir katksnn olmamas
artc deildir.
Daha nce de belirttiimiz gibi James'in ne kendi bak asn tayacak sadk
takipileri vard ne de Titchener gibi ok sayda doktora rencisi yetitirmiti. Yine de
Angell, Thorndike ve Woodworth dahil olmak zere, James'in rencilerinden birka
psikolojinin geliimine kayda deer katklarda bulundular. Onlann almalann
ilerleyen blmlerde ele alacaz.
James hayatnn son 20 yln kendi felsefe sistemini dzenlemekle geirdi ve
1890'larda Amerika'nn en nde gelen filozofu haline geldi. 1899 yalnda
retmenlere verdii konferanslardan oluan ve uygulamal psikolojinin snf
ortamlarnda nasl kullanlabilecei konusunda yardm eden
YEDNC BLM
263
retmenlere Konumalar'4 yaymlad. retmenlere Konumalar (Talks to
Teachers) (1899) eitim psikolojisinin balangcn iaret etti ve James'in psikoloji
dncelerinin snftaki renme ortamna nasl uygulanabileceini gsterdi. Dinsel
Yaantlarnn eitlilii5 1902 ylnda ortaya kt ve felsefe alannda ek alma
da 1907 ve 1909 yllarnda yaymland.
53 yandayken "kusursuz kk bir gl goncas" dedii 21 yandaki, Bryn Mawr
Koleji rencisi Pauline Goldmark'tan ok etkilendi (Rosenwe- ig'den alnt, 1992,
s.182). Bir arkadana unlan yazmt: "Akas onu ok seviyorum ve eer daha
gen olsaydm ve evli olmasaydm derin bir ak yaayabilirdim" (Rosenvveig'den
alnt, 1992, s.188).
1907 ylnda salk problemlerinden tr Harvard'dan emekli oldu. James yl
sonra bayan Goldmark ve birka arkadayla Adirondack Dalarnda bir kamp
gezintisindeyken kendisini ok fazla zorlad ve kalbindeki lmcl olduu kantlanan
lezyon daha da ktleti. Bayan Goldmark'm varlyla heyecanlanan kalbi uzun bir
yry ve yetersiz uyku sebebiyle yorulmutu. nceki gn de mantksz bir ekilde
"av peinde koan bir kahraman" gibi kamp ekipmanlarndan ok fazlasn
yklenmekte srar etmiti (Rosenvveig'den alnt, 1992, s.183). Bu gerginlik kalbine
tamir edilemez bir hasar vermiti. Durumu ok ciddiydi ve 1910 ylnda Avrupa'ya son
yolculuundan dndkten iki gn sonra da ld.
internette Tarih
http://www.emory.edu/EDUCATION/mfp/james.html
James hakknda bilmek isteyeceiniz her ey, kitaplarnn, makalelerinin,
denemelerinin ve mektuplarnn ounun tam metni, ayrca kronoloji, resimler,
bibliyografiler, kendisi hakknda makaleler ve pek ok siteye balantlar.
http://www.ship.edu/~cgboeree/wundtjames.html
James ve Wundt'un hayatlar, almalan ve farkllklan asndan ilgin bir
karlatrma.
http://website.lineone.net/-williamjamesl/
James'in bir biyografisi, psikoloji zerindeki etkilerinin aklamas ve Dini
Yaantlarn Trleri (The Varieties ofReligious Experience) isimli kitabnn tam metni.
Talks to Teachers. 5 The Varieties of Religious Experience.
Psikolojinin lkeleri
James ne bir deneyci ne de bir ekoln kurucusu olmad halde (hatta hayatnn
son birka ylnda bir psikolog bile deildi) nasl olmutu da psikoloji zerinde
bylesine derin bir etki brakmt? James niin Amerika'nn en byk psikologu
olarak dnlmt?
James'in gl kiiliinin ve etkileyiciliinin u sebepten kaynakland ne
srlmtr. Birincisi James bilimde u an bile ender rastlanan bir berraklk ve parlt
ile yazyordu. Kitaplarnda batan baa bir ekicilik ve doallk vard. Bu denli etkili
olmasnn ikinci sebebi ise btn hareketlere kar kmas anlamndaki
olumsuzluuydu. James bilincin kendini oluturan temel elemanlarna ayrtrlarak
analiz edilmesine karyd. nc sebep pozitifti. James zihne yeni bir bak as
sundu. Bu yaklam yeni Amerikan ilevselselciliginin psikolojiye olan yaklamyla
uyumluydu. Ksacas a, James'in sylemi olduklarna hazrd (Boring, 1950).
James'in ortaya koyduu ve daha sonra Amerikan ilevselciliginin ana ilkesi haline
gelen ilevselcilik kavram James psikolojisinde gayet akt. Buna gre psikolojinin
amac bulunduklar evreye uyum salamakta olan insanlann aratnlmasyd,
deneyim elemanlarnn kefi deil. James bilincin ilevinin de hayatta kalmak iin
gerekli olan amalara ulamaya klavuzluk etmek olduunu yazmt. Bylelikle bilin,
karmak bir ortamdaki, karmak bir varln ihtiyalanna zellikle uygun bir varlk
olarak dile getirilmiti; yle ki bilin olmakszn insann evrimi sreci ortaya kamazd.
lkelerin basm hem yurtta hem de yurt dnda, psikoloji dnyasnn ilk byk ve
nemli olay olarak ses getirdi. Bu kitap sadece yeni bir bilgi alannn ok ynl bir
incelemesi ve psikoloji gereklerinin yeni bir sentezi deildi, kitabn bizzat kendisi
psikolojiye bir katkyd. Yalnzca psikoloji hakknda bir kitap olmaktan daha fazlas
olduu hemen fark edilmiti. Kitap tazelii ve gc, ak grleri ve harekete geiren
nerileri sebebiyle psikoloji tarihi ierisinde bal bana bir olayd (Heidbreder, 1933,
s. 197).
James'in kitab psikolojiyi bir doa bilimi olarak, daha ok da biyoloji bilimi gibi ele
almt. Bu 1890 yl iin yeni bir ey deildi ancak James'in ellerindeki psikoloji,
Wundt'u psikolojiden daha farkl bir yn ald. James bilin srelerini, organizmann
yaamnda deiikliklere sebep olan organizma faaliyetleri olarak deerlendirdi.
Zihinsel srelerin, yaayan varlklarn kendilerini doa dnyasna adapte etme ve bu
durumu srdrme a- balarndaki yardmc ve ilevsel faaliyetler olduuna inand.
James'in bununla ilgili bir baka gr de insan doasnn rasyonel olmayan
yn zerindeki vurgusudur. James'in kaydettiine gre bizler dnce ve
saduyunun olduu kadar davranlarn ve ihtiraslarn da klesiyiz. Hatta saf zihinsel
sreleri ele alrken bile James, insann rasyonel olmayan yn zerinde durmutur.
rnein zihnin, bedenin fiziksel etkileri altnda ilem yaptna, bir insann
inanlarnn duygusal faktrlerce belirlendiine, saduyunun ve kavramlarn
oluumunun eitli istek ve ihtiyalardan etkilendiine dikkat ekmiti. James
insanolunun btnyle rasyonel bir varlk olduunu dnmyordu.
imdi llkeler'e ksa bir gz gezdirelim. Birinci cildin ilk alt blm okuyucuyu
James'in psikolojiye bir balang noktas hazrlamak iin gerekli olduunu
dnd biyolojik temellerle tantrr. Burada zihinsel ileyi iin nemli olan sinir
sistemi faaliyetlerinin eitli ynleri ele alnmtr. James zihinsel yaantnn tmnn,
byk lde, sinir sisteminin yapt her bir faaliyet sonucu urad deiim eilimi
tarafndan belirlenmekte olduuna; bylelikle organizmann sonraki benzer tepkileri
daha kolay yerine getireceine inanmt. Bylece alkanlklar, zihinsel yaantnn
vazgeilmez bir paras haline gelmiti.
James ruh ve beden arasndaki ilikiyi ele alan belli bal tm felsefi kavramlar
tartm ve eletirmiti. Bilin durumlann (ruh) ve beyin srelerini (beden) doal
dnyadaki fenomenler olarak kabul etmi; bilin durumlar dizisi ve beyin sreleri
dizisi arasndaki terim uygunluuna dikkatleri ekmitir. Bununla birlikte, bir bilim
olarak psikolojinin, ruh-beden ilikisine dair bulduu her eyi kabul edemeyeceini,
ancak hibir zorunluluk altnda kalmadan onlarn varln aklayabileceini
dnmt.
lk cildin geri kalan blm psikolojinin konusu ve aratrma metotlaryla ilgilidir.
James burada kendi bilin grn ve zelliklerini aka ortaya koymutur.
kinci cilt bir duyum davran ile balar ve alg, inan, muhakeme, igd, irade
hakkndaki blmlerle devam eder. Son iki blm hipnoz ve psikogenesis (insan
trnn ve insann geliimi) ile ilgilidir.
Psikolojinin Ana Temas: Bilince Yeni Bir Bak
James lkelerin al cmlesinde "psikoloji, fenomenlerin ve bu fenomenlerin
artlarnn, yani zihinsel yaantnn bilimidir'' diye yazar. Fenomen
(phenomena) ve koullar (conditions) ana tema asndan anahtar kelimelerdir.
"Fenomen" ana temann dolaysz yaantlarda bulunduunu belirtir; "koullar" ise
zihinsel yaantda bedenin, zellikle de beynin nemi ile ilgilidir.
James'e gre bilincin fiziksel altyaps psikolojinin nemli bir parasn oluturur.
James kendi doal evresindeki, yani fiziksel insandaki bilincin gz nnde
bulundurulmasnn neminin farkndayd. Bilin zerinde biyolojinin yani beyin
faaliyetlerinin farknda olmak, James'in psikoloji yaklamnn biricik zelliidir.
James Wundt'u dncenin darlna ve yapaylna ba kaldrmt. Bu isyann
hemen ardndan ilevselciler (ve Getalt ekol) tarafndan ortaya konacak genel bir
protesto beklenmiti. James, deneyimler basit bir ekilde ne ise odur demiti, zihinsel
eleman gruplar veya bileimleri deil. gzlemsel analiz yoluyla kefedilen ayr ayr
elemanlar, bu elemanlarn gzlemden bamsz olarak var olduklarn gstermez.
James psikologlarn deneyimleri, iinde bulunduklar sistematik psikoloji
dncesinin, (orada ne olmas gerektiine ilikin) bildirdiklerine gre
yorumladklarn ispat etmeye almt. Bir ay enicisi, bu alanda eitim grmemi
bireyin alglayamayaca bir ekilde, bir tadn ierisindeki zel elementleri fark
edebilir. Eitimsiz birey ay yudumlar ve szde tat elementlerinin erimesini yaar,
oysa o tat artk tamamen bir karmdr ve analize ak deildir. James benzer
ekilde, baz insanlarn bilinli deneyimlerini analiz edebildikleri gereinin, ortaya
kan ayTi ayr elementlerin, ayn deneyime maruz kalan herkesin bilincinde
bulunaca anlamna gelmediini iddia etmitir lames bu ekilde varsaymlar
yapmann "psikologlarn mantk hatas" olc ûnu dnmtr.
James Wundt'u yaklamn kalbinde yatan basit bireysel duyumlarn
(yapsalclarn elementlerinin), bilinli deneyimlerde bulunmadn ilan etmiti. Bu
duyumlar sadece olduka dolambal karm veya soyutlama srelerinin bir sonucu
olarak var olurlar. Bu kadar keskin olmayan ve be- lagatl bir ifade ile James unu
yazmtr: "Hi kimse hayatnda basit bir duyumun kendisini yaamamtr.
Doumumuzdan bu yana bilin ok eitli nesne ve ilikilerle doludur ve bizim basit
duyumlar dediimiz duyumlar sadece ayrt edici dikkatin sonulardr" (1890, s.224).
James psikoloji iin yapay analiz ve bilin yaantlarnn daha basit elemanlara
indirgenmesi yerine, yeni bir program nerdi. Zihinsel yaantnn bir btn olduunu,
aklar ve deiiklikleri ile btn bir deneyim olduunu iddia etti. James'in bilin
kavramnn ana noktas bilincin "srekli meydana geliyor" oluu ve bir rmak gibi
akyor oluudur. Zaten kendisi de bu
zellii aklamak amacyla "bilin ak" ifadesini kullanmtr. nk bilin srekli bir
ak ierisindedir ve geici olarak ayr ayr elemanlarna veya aamalarna blmeye
ilikin her trl giriim, bilinci sadece saptracaktr.
Bilincin bir dier zellii daima deimekte oluudur; hi kimsenin bir durumu veya
dnceyi ayn ekliyle iki defa yaamas mmkn deildir. evredeki nesneler tekrar
tekrar ortaya kabilir fakat uyandrdklar duyum ve dnceler birbirinin ayn deildir.
Bir nesneyi birden fazla vesile ile eitli kereler dnebiliriz ancak dndmz
her bir zaman, araya giren deneyimlerin etkisi sebebiyle farkl olacaktr. Yani, bilin
birikimli bir sretir ve ayn ekilde yinelenmez.
Zihin de fark edilir ekilde sreklidir yani, bilincin aknda ani ve sert boluklar
yoktur. Zaman iinde boluklar olabilir, rnein uyku srasnda, ancak uyanmayla
birlikte, kesilmeden nceki bilin, akyla balant kurmakta glk ekmeyiz.
Buna ramen zihnin bir dier zellii seici oluudur. Zihin pek ok uyanc
arasndan kimilerini szgeten geirerek, dierlerini birletirerek veya ayrarak, arta
kalanlan seerek veya reddederek hangisiyle kar karya kalacana karar verir.
Bizler deneyim dnyamzn sadece kk bir parasna dikkatimizi verebiliriz ve
James'e gre seim kriteri uygunluktur. Zihin uygun olan uyancy seer bylelikle
bilin mantkl bir tarzda iler ve bir dnce dizisi makul bir sona ular.
Hepsinden nemlisi James bilincin amac zerinde durmutur. Bilincin biyolojik bir
faydasnn olduuna, dier trl var olmayacana inanmt. Bilincin amac veya
ilevi bizim seimler yapabilmemizi salayarak, bizi evremize uyum salar hale
getirebilmektir. James bilinli seimlerle alkanlklan birbirinden ayrmt,
alkanlklar bilin d ve istemsiz olulard. Organizma yeni bir problemle
karlatnda ve yeni bir uyum yoluna ihtiya duyduunda sahneye bilin kar.
Amallk zerinde nemle durma evrim teorisinin etkisini aka yanstr.
Kendi bilinli deneyimlerine ilikin bilgisini artrmayla daima ilgilenmi olan James
bir defasnda anestezi amacyla kullanlan bir gaz olan nitrik oksidi iine ekerek bilin
snrlann geniletmeyi denemiti. Gazn etkisi altndayken evrenin kimi srlann
cevapladna ve byk kozmik gereklerin mistik da vuruunu yayor olduuna
inanmt. Sabahleyin bu byk gerekliklerin neler olduunu asla hatrlayamyordu
ancak bir gece bir eyler yazmay becerebildi. Uyandnda masasna kotu ve
aadaki drtl yazm olduunu grd:
Hogamous. higamous, Man s polygamous. Higamous, hogamous, Woman is
monogamous.
James bunun zerine deneylerine son verdi. Kendi Szleriyle,
Psikoloji'den Bilinle lgili Orijinal Kaynak Metin (1982) William James
Bilin srekli bir deikenlik ierisindedir. Bununla zihnin herhangi bir hali kalcla
sahiptir demek istemiyorum. Bu doru olsa bile tespit etmek zor olurdu. Benim asl
vurgulamak istediim nokta u ki, bir zihin hali bir kez gelip getiyse onun
tekrarlanmas ve ncekiyle benzemesi mmkn deildir. imdi gryoruz, imdi
iitiyoruz, imdi dnyoruz, imdi istiyoruz, imdi hatrlyoruz, imdi mit ediyoruz,
imdi seviyoruz, imdi nefret ediyoruz ve yz eit deiik yolla biliyoruzdur ki
zihnimiz meguldr. Fakat denilebilir ki tm bu karmak haller zihnin daha basit
hallerinin birlemesiyle olumutur. Peki, basit haller deiik bir kurala uymamakta
mdr? rnein ayn nesnenin bizde uyandrd duyum har zaman ayn mdr?
Piyanonun ayn hzla alnan tuu ayn ekilde duymamamza yol amaz m? ime-
nin ayn yeili, gkyznn ayn mavilii ya da burnumuza tuttuumuz ayn kolonya
iesi ka defa koklarsak koklayalm ayn duyguyu vermez mi bizlere? Vermediini
sylemek metafizik bir bilgilik taslamak gibi gzkyor, ancak meseleye daha
yakndan bakld zaman grlecektir ki, yeni bir oluumun vcutta ayn duyumu
ikinci defa uyandrd hibir ekilde ispatlanamamtr.
ki defa tekrarlanan sadece o nesnenin kendisidir. Ayn notay tekrar tekrar iitiriz,
yeilin ayn tonunu grrz, ayn parfm koklanz veya ayn tr ary hissederiz.
Somut veya soyut olsun, fiziksel veya dnsel olsun, hibir gerein deimediine
inanrz. Daha dnmeye bile frsat kalmadan tekrarlanyor gibi grnerek,
dikkatsizliimizden
"Hogamous, higamous" kelimeleri herhangi bir anlam ifade etmez ancak ikinci ve
drdnc msralarla ses uyumu olumasn salar. "Man is polygamous " cmlesi
erkek ok elidir'' , "VVoman is monogamous" ise "kadn tek elidir" anlamndadr
( n )
EDNC BLM
269
dolay onlarn ayn olduklarn dnmemizi salarlar. Pencereden grnen imenin
yeili gnete de, glgede de bana u an ayn grnyor. Ancak bir ressam onun
gerek duyumsal etkisini verebilmek iin bir taraf koyu kahverengi, dier taraf ise
ak sar boyamak zorunda kalacaktr. Ayn eylerin farkl mesafelerde ve farkl
artlarda nasl farkl sesler kardna veya koktuuna ou zaman pek dikkat
etmeyiz. Bizim asl emin olmak istediimiz ey nesnelerin ayna olup olmaddr. Ve
bizi bundan emin klacak herhangi bir duyum muhtemelen kabaca ayn olduklar
sonucuna ulatracaktr.
te farkl alglarn znel kimlii hakkndaki rasgele tanklklar gerei ispat ynnde
deersiz klan da budur. Duyum denilen eyin tm tarihesi bizim ayr alglanan iki
nesnenin tam olarak ayn olup olmadn tespit edemeyiimiz hakknda bir yorumdan
ibarettir. Bir izlenimin btn zellikleriyle ilgilenmekten ok onun, ayn anda alglanan
dier izlenimlere olan oran ile ilgileniriz. Her ey koyu renk iken ak renkli bir
nesneyi beyaz olarak grrz. Helmholtz'un hesabna gre ay nda mimari bir
grnty sembolize eden beyaz bilye tablosu, gn nda grld zaman ay
nda olduunun on ila yirmi bin kat daha parlak grlr.
Byle bir fark duyumsal olarak asla renilemeyebilir. Bir seri dolayl dnce
sonucunda karlmas gerekecektir. Bu, bizim duyumsay- mzn srekli deitiine
inanmamz salayacaktr, yle ki ayn nesne hibir zaman ayn duyumu uyandrmaz.
Uykulu olup olmaymz, a veya tok oluumuz, yorgun veya dinlemi oluumuz,
sabah veya akam olmas, k veya yaz olmas ve her eyden nce ocuk, yetikin
veya yal oluumuz eyleri nasl hissedeceimizi etkiler. Her eye ramen his-
lerimizin ayn duyumsanabilir zelliklere sahip ve iinde ayn duyumsanabilir
nesneler bulunan dnyay bize tanttndn asla phe duymayz. Duyumlardaki fark
en iyi u iki durumda ortaya kar: nesneleri duyumsamamz ya ile deitii zaman
ve farkl organik ruh hallerinde olduumuz zaman. Daha nce parlak ve heyecan
verici olduunu dndmz eyler usandrc, tekdze ve yararsz gzkebilir.
Ku cvlts skc, rzgar matem havasnda gkyz hznl oluverir.... Zihin
halimizin hibir zaman tam olarak ayn olmad ok ak ve aikardr. Ak konumak
gerekirse herhangi bir gereklik hakkndaki dncemiz tektir ve ayn gereklik
hakkndaki dier dncelerimizle
sadece benzer mahiyettedir. Benzer gereklik olutuunda onu taptaze bir ruh haliyle
ele almal, ona farkl bir adan bakmal ve onu en son grmzden daha farkl
ilikilerle anlamalyz. Onu tanmamza yol aan dncemiz bu ilikiler iersinde
olumutur. Ve bu dnce, artlan ve evreyi net olarak alglaymz
bulandrmaktadr. ou zaman kendimiz bile, ayn nesnenin birbiri ardnca gelen
grntlerindeki arpc farkllklardan dolay armzdr. Belli bir meselede nasl
olup da geen ay bu hkm verdiimize aar kalrz. Nasl olduunu bile bilmeden, o
zihin hali bize artk olas gzkmemektedir. Geen her yl nesnelere yeni bir bak
asyla bakanz. Gerek olmayan artk bizim iin gerektir ve heyecan verici olan da
artk skcdr. Urunda dnyay feda edebileceimiz arkadalarmz ortalarda
gzkmemektedir. Bir zamanlar kutsal addettiimiz kadnlar, yldzlar ve sular imdi
nasl da bo ve sradan hale gelmitir!
Psikolojinin Metotlar
James'in psikolojinin ana temas hakkndaki dnceleri, onun alma metotlar
hakknda da ipular verir. Psikoloji hayli kiisel ve dolaysz bilinle ilgilendii iin
igzlem, temel bir ara olmak zorundadr. James bir kiinin zihninin incelenmesi
yoluyla bilin durumlarnn aratrlmasnn mmkn olduuna inanyor, igzlemi
doal bir yetenein tatbikat olarak gryordu. James'e gre "bizim daima, ilk olarak
ve en bata gvendiimiz ey olan igzlem, zihinlerimizin iine bakmak ve orada
neler kefettiimizi ifade etmektir. Bu ekilde bilin durumlarn kefettiimiz
konusunda herkes hemfikirdir" (James, 1890, Say 1, s. 185). gzlem "bir an iinde
gemekte olan hayatn bile yakalanmasndan, ksa sreli olaylarn ortaya kt doal
erevede belirlenmesinden ve bildirilmesinden oluuyordu. Ancak bu, metal
aygtlarn desteiyle yaplan laboratuvar igzlemi deildir; bir etkinin abuk ve kesin
bir ekilde, duyular keskin ve duyarl bir gzlemci tarafndan durdurulup dikkatin
zerinde younlatrlmasdr" (Heidbreder, 1933, s.171).
James igzlemin zorluklarnn ve smrlamalannn farkndayd ve igzlemi,
mkemmel gzlemden daha az bir ey olarak kabul etmiti. Bununla beraber
igzlem sonularnn doruluunun uygun kontrollerle ve birka gzlemcinin
bulgularnn karlatrlmas yoluyla kantlanabilecei
ni dnyordu. Ve gerekte kendisi deneysel metodun bir savunucusu olmamasna
ramen, deneyin psikoloji bilgilerine ulamada kullanlmas mmkn bir baka
yntem olduuna inanyordu.
James deneysel ve igzlemsel metotlan tamamlamak amacyla karlatrmal
psikolojinin kullanlmasnda srarl idi. James ocuklarn, hayvanlarn, eitimsiz ve akli
dengesi bozuk insanlarn aratnlmas yoluyla psikologlarn, zihinsel yaam iinde
anlaml ve faydal deiimler kefedebileceine inanyordu.
James'in metotlarnn grlmesi yapsalclarla yeni gelimekte olan ilevselciler
arasndaki temel fark ak seik ortaya koyar. Yeni Amerikan hareketi tek bir teknie
-igzleme- sktrlmamt. Bu hareket dier metotlan da uyguluyordu ve bu
eklektik yaklam psikolojinin alanm nemli lde geniletmiti. 6. Blm'de
belirtildii gibi, yntembilimdeki bu eitlilik Danvin'in nemli miraslarndan birisidir.
Pragmatrem
James psikoloji iin pragmatizmin (yararclk) deeri zerinde nemle durdu. Bu
pragmatik bak asnn temel prensibi udur: bir fikrin veya bilginin gvenilirlii, o
fikir veya bilginin sonularnn gz nne alnarak test edilmesindedir. Pragmatik
bak asnn yaygn bir ifadesi "bir ey iliyorsa dorudur" eklindedir (anything is T
if it works). Pragmatizm fikri 1870'lerde bir filozof ve James'in mr boyu arkada
olan Charles S. Peir- ce tarafndan ilerletilmitir. Ancak Peirce'nin almalan,
James'in 1907'de bir filozof olarak yapt en byk katklardan biri olan
Pragmatizmi'i7 yazmasna dek ounlukla nemsenmemiti.
Heyecan Teorisi
James'in en nl teorik katks heyecanlarla ilgilidir. 1884 ylnda bir makalede ve
6 yl sonra Ilkeler'de yaymlanan teorisi heyecanlar hakkndaki mevcut dncelerle
eliiyordu. Heyecan deneyiminin fiziksel veya bedensel anlatmlardan nce geldii
varsaylmt. Geleneksel rnek -bir ayyla karlanz. korkanz ve koarz- heyecann
(korku) bedensel anlatmdan (komak) nce geldii fikrini gsterir. 7 Pragmadsm.
James bunu tersine evirmi ve fiziksel tepkinin uyanmasnn, heyecann ortaya
kndan nce geldiini ifade etmitir. Yani, biz ayy grrz, koarz ve ardndan
korkarz. Esasen heyecan, bedensel deiikliklerin ortaya kmas srasnda
hissedilenlerden baka bir ey deildir. Teorisini destekleyici bir kant olarak James
igzleme bavurmutu. Buna gre eer igzlem srasnda kalp at orannn ve kas
geriliminin artmas gibi bedensel deiiklikler ortaya kmazsa, heyecan yoktur
demektir.
Duygu bedensel deiimler olutuu zaman ortaya kan hislerimizdir (James, 1890,
Vol.2, s.449)
James bu fikri savunmak iin iebak gzlemine nem verdi. yle ki; hzl kalp
at, kesik kesik solumalar ve kas gerginlii gibi bedensel deiiklikler ortaya
kmamsa ortada bir duygu yok demektir. James'in duygular hakkndaki fikirleri
nemli bir uyumazl ve pek ok aratrmay harekete geirdi.
Ezamanl bir baka keif olarak, Danimarkal bir fizyolog olan Cari Lange 1885
ylnda benzer bir teori yaymlamtr. Bu ikisi arasndaki benzerlikten dolay teori
James-Lange'm duygu teorisi olarak adlandrlmtr. James'in heyecan teorisi pek
ok tartmaya yol am ve nemli lde aratrmalar yaplmasna sebep olmutur.
Alkanlklar
Ilkeler'deki (The Principles) alkanlkla ilgilenen blm, James'in fizyolojik etkilere
olan ilgisini yeniden dorulamtr. Yaayan tm varlklar "alkanlklar yn" olarak
tanmlamtr. James alkanlklarn sinir sisteminin ileyiini gerektirdiini dnm
ve tekrarlanan faaliyetlerin sinirsel maddenin eitli ekillere kolayca sokulma
zelliini artrmaya hizmet ettiini varsaymtr. Sonu olarak, sonraki tekrarlarda
faaliyetlerin yerine getirilmesi daha kolaylar ve ayn faaliyetin yerine getirilmesi daha
az dikkat gerektirir. James aynca alkanlklarn ok nemli toplumsal anlamlan
olduuna inanmt. Bunu sk sk alntlar yaplan aadaki paragrafta da belirtmitir:
Alkanlk bizi tek bana kural ve dzen snrlar ierisinde tutar. Bizi hayat savanda
yetitirilme eklimize ve erken dnem tercihlerimize bal olarak savamaya ve
alkanlklarmza aykr bir kovalamacadan en iyi sonucu elde etmeye mahkm eder,
nk bize uygun olan baka bir ey yoktur ve tekrar balamak iin artk ok getir.
Henz 25 yanda, gen gezgin tccar, gen doktor, gen bakan, gen hukuk
danman zerinde profesyonel alkanlklarn yerlemeye baladn grrz.
Kk izgilerin karaktere nfuz etmekte olduunu, dncedeki incelikleri, insann
kaamayaca nyarglar grmeye balarz. Zaten insan bunlardan kamamaldr
da. oumuz iin 30 yana gelmeden karakterimiz kat bir ekilde yerleir ve bir
daha asla yumuamaz
James ABD'nin ortaya kard en nemli psikologlardan birisidir. lkeler byk bir
neme sahipti ve bu kitabn yaymlanmas psikoloji tarihi ierisinde byk bir olay
olarak ilan edilmi, bir asr sonra ortaya kacak pek ok makaleye ilham kayna
olmutur (Donnelly, 1992; Johnson&Henley, 1990). Kitap binlerce rencinin
grlerini etkilemi ve psikologlann yapsalc grteki yeni psikoloji biliminden
ilevselci dnce ekolne doru yn deitirmesine kaynaklk etmitir.
Kadnlarn levsel Eitsizlii
James'in, Mary Whiton Calkins'in yksek lisans eitimini tamamlamasna ve bu
rencinin cinsiyet ayrmclndan ve nyargdan kaynaklanan engelleri amasna
yardm etmesi dikkate deer noktalardr. Calkins daha sonra bellek aratrmalarnda
kullanlan ikili arm tekniini gelitirmi ve psikolojiye nemli ve kalc bir hizmette
bulunmutur (Madigan&O'Hara, 1992).
Calkins, Amerikan Psikoloji Demeinin (APA) ilk kadn bakan oldu. 1906'da
ABD'deki en nemli 50 psikolog sralamasnda 12. sraya ald ki bu derece, bir kadn
olduu iin onu doktora programna almak istemeyen meslektalarndan gelen byk
bir vgyd (Furumoto, 1990). Calkins'in Harvard'a resmen kaydolmasna hibir
zaman izin verilmedi fakat James onu seminerlerine kabul etti ve Calkins'i kabul etme
konusunda niversiteyi sktrd. dare bu srarlara direndi ve James, Calkins'e
unlan vazd; "Senin ve tm kadnlarn artcl baarmak iin yeter. Senin
abalarnn tm engelleri aacan umuyor ve inanyorum. Bu konuda yapabileceim
hereyi yapacam" (Benjamin'den alnt, 1993, s.72). James'in abalarna ve
Calkins'in snavnn (James ve dier retim grevlileri tarafndan resmen idareye
bildirilerek) "Harvard'da imdiye kadar grdmz en parlak doktora snava" olarak
nitelendirilmesine ramen, Harvard bir kadna cinayetinden tr doktora derecesi
vermedi.
8 \Villia ra James, Psikoloji (Psychology), (Bnefer Course) New York Coller,
s.158-159. Ale- *snder R James'in izniyle yeniden baslmtr.
Yedi yl sonra, 1902'de Calkins, Wellsley'de bir profesr iken ve kendi bellek
aratrmalarn yrtrken ilgin bir olay oldu: Harvard niversitesi kadnlara lisans
eitimi vermek zere kurduu Radcliffe Kolejine Calkins'i almay teklif etti. Calkins,
Harvard'da iken mezuniyet gereklerini yerine getirmi olduunu ve Harvard'm
kendisinin kadn olmas sebebiyle ona kar ayrmclk yaptn hatrlatarak bu teklifi
kabul etmedi. Harvard, Calkins'in mezuniyet gereklerini yerine getirdiini kabul
etmemeye devam etti. Cal- kins'e daha sonra Columbia niversitesi tarafndan fahri
mezuniyet derecesi verildi (Denmark & Fernandez, 1992).
Calkins'in yaadklarndan, 20. yzyla girerken bile hala mevcut olan, yksek
retimde kadnlarn karlatklar ayrmcla bir rnek olarak bahsettik. Ancak
Calkins aslnda niversitelere hibir ekilde kabul edilmeyen kendinden nceki kadn
neslinden daha anslyd.
Mary Whiton Calkins (1863-1930)
Avrupa ve ABD'deki akademik alma alanlarnn ounda kadnlar geleneksel
olarak yksekokul ve niversitelerden uzak tutulmutu. rnein Harvard niversitesi
1636 ylnda kurulduunda kadnlar kabul etmemiti. Baz Amerikan okullar bu
yasaklann hafifletip kadnlar lisans rencisi olarak 1830'lara dek kabul etmediler.
Bu kstlamann ana sebebi erkekle-
MARY WHITON CALKNS rin doal entelektel stnlklerinin
olduu inanc idi. Hatta kadnlara erkeklerin eitim frsatlarna benzer frsatlar
verildiinde bile, kadnlarn doutan gelen entelektel eksikliklerinin onlardan fayda
salamay nledii iddias geerliliini srdrd. Charles Darvvin gibi 19. yzyln
gzde bilim adamlar da dahil olmak zere dnemin psikologlarnn ou (Hail, Thorn-
dike, Cattell ve Freud gibi) bu gre katlyordu.
Erkek stnl efsanesinin byk ksm Danvin'in erkeklerin deikenlii teorisinden
gelmektedir. Darvvin pek ok tr zerinde yapt al-
YEDNC BLM
275
malarda, erkeklerin fiziksel zellik ve yeteneklerinin geliiminin kadnlara nazaran
daha geni bir alana yayldn bulmutu. Kadnlarn zellik ve yeteneklerinin daha
ok ortalama civarna yldklarn bulunmutu. Diilerin bu ekilde ortalama
etrafnda olma eilimi, kadnlarn eitimden daha az faydalandklar ve zihinsel veya
akademik almalarda daha az baar gsterecekleri eklinde yorumlanmt. Bu
dnce kadn beyninin erkek beyninden daha az evrim gsterdii dncesinden
kaynaklanan kk bir admd. Erkekler daha deiken olduklar iin, daha farkl ve
uyarc ortamlara uyum salayabilirler ve bu evrelerden daha fazla yarar
salayabilirlerdi (Rossiter, 1982; Shields, 1982).
Bylece kadnlar, evrenin taleplerine baaryla uyum salamak iin gerekli olan
bedensel ve zihinsel fonksiyonlar asndan erkeklerden daha aa grld. Sonu
cinsiyetler arasnda ilevsel bir eitsizliin olduu fikrinin yaygn olarak kabul grmesi
oldu.
Daha popler bir baka teoride yksek eitim gren kadnlarn fiziksel ve duygusal
zarar grdkleri eklindeydi. Hail eitimli kadnlarn adet grme dnglerinin
bozulduunu ve bylece annelik drtlerinin zayflamasyla annelie ynelik biyolojik
artlarn tehlikeye attklarn iddia etmiti. Hall'a gre eer kadnlar eitilecekse
"annelie ynelik eitilmelidir" (Di- ehl'den alnt, 1986, s. 872).
1873 ylnda Harvard'n ilk tp fakltesi profesrlerinden Edward Clar- ke yksek
eitimin kadnlar zerindeki etkilerini yle dile getirmiti: "Kocaman beyinler ve
elimsiz bedenler; anormal derecede aktif bir beyin ve anormal derecede zayf bir
sindirim; akp giden dnceler ve kabz olmu barsaklar"
(Scarborough&Furumoto, 1987, s.4). Ayrca "Her iki cins iin ayn eitim Tanr ve
insanlk nnde bir sutur" uyarsnda bulunmutu (Clarke, 1873, s. 127). Clark'n
kitab ylesine popler olmutu ki, 13 ylda 17 bask yapmt.
20. yzyln ilk yllarnda iki kadn psikolog cinsiyetlerin ilevsel eitsizlii
kavramna baaryla kar ktlar. Helen Bradford Thompson Wooley ve Leta Stetter
Hollingworth ilevsel psikolojinin empirik tekniklerini kullanarak Danvin'in ve
dierlerinin kadnlar hakknda yanldklarn ortaya koydular.
Bugn psikoloji alannda doktora derecesi alanlann yansndan fazlas kadndr.
Yksek lisans rencilerinin te ikisi ve lisans rencilerinin drtte kadndr
(Martin, 1995). Bununla birlikte imdiye dek grd
mz gibi, psikoloji tarihi erkeklerin etkisi altndadr. Bunun sebeplerinden birisi
psikoloji alannda akademik kariyer yapmak isteyen kadnlara ynelik ayrmclkt.
Kadnlar yksek lisans eitimleri ve i imkanlarnda kstlamalarla ve adaletsizliklerle
kar karya geldiler. Margaret Washburn'un Columbia niversitesine bir kadn
olduu iin kayt yaptrmasna izin verilmediini hatrlayn. 1892 ylndan nce Yale ve
Chicago niversiteleri ile dier birka enstit, kadnlar yksek lisans rencisi olarak
almak zere fikir birliine varamamlard. Psikolojinin bilimsel bir disiplin olarak res-
men kurulmasndan sonra yaklak 20 yl boyunca kadnlar iin psikolog olmak ve
alann geliimine nemli katklarda bulunmak ok zordu.
>
m
w
%
Helen Bradford Thompson Woolley (1874-1947)
4
Helen Bradford Thompson 1874 ylnda Chicago'da dodu. Ailesi kadnlarn eitim
grmesi dncesini destekliyordu. Thompson kzkardele- rin de okutuldu.
Helen Thompson lisans eitimini 1897 ylnda ve doktorasn 1900 ylnda Chicago
niversitesinde tamamlad. En nemli profesrleri Angell ve Dewey idi. Dewey, Helen
Thompson' en parlak rencilerinden birisi olarak hatrlamaktayd (James, 1994).
Lisanst rencisi olarak Paris ve Berlin'de geen burslu gnlerden sonra
Massachusetts'de bulunan Mount Holyoke'nin psikoloji laboratuvar yneticisi oldu.
Bir doktor olan Paul Wooley ile evlendi ve Filipinler'de bir laboratuvarn yneticisi
olan eine elik etti. 1908 yalnda Ohio'ya dndler ve Helen burada ocuklarn refah
maseleleri ile ilgilenen devlet okulu sistemi yetenek brosu yneticiliine kabul edildi.
ocuk iilerin etkileri zerine yapt bir aratrma, eyaletin alma kanunlarnn
deimesine sebep oldu. (O dnemde eyaletlerin ounda 8 yandaki ocuklar,
haftada 6 gn 10 saat sreyle ve minimum cretle fabrikalarda alyorlard. Sadece
birka eyaletin ocuklarn yalarn, alma saatlerini ve cretlerini
HELEN BRANDFORD THOMPSON WOOLLEY
dnen koruyucu kanunlar vard.) 1921 ylnda Ulusal Mesleki Rehberlik

Derneinde9 bakan olarak hizmet etti.
Ayn yl Woolley'ler Detroit'e tandlar. Helen burada Merrill-Palmer Enstits
personeli olarak ie balad ve ocuk geliimini ve zihinsel yeteneklerini aratrmak
amacyla bir anaokulu program oluturdu. 1924 ylnda Co- lumbia niversitesindeki
ocuk Refah Aratrmalar Enstitsnn10 yneticisi oldu. (Scarborough&Furumoto,
1987). almalarna ilk ocukluk dneminde renme, mesleki eitim ve okul
rehberlii alanlarnda devam etti.
Helen Woolley'in Chicago niversitesindeki doktora tezi, kadnlarn biyolojik
olarak erkeklerden aa olduu yolundaki Danvin'ci dncenin ilk deneysel testi idi.
Zamannda Danvin'in bu dncesinin, hibir bilimsel aratrmaya ihtiya
duyulmayacak kadar net ve ak olduu dnlmt (James, 1994). Helen 25
kadn ve 25 erkek denee, motor yeteneklerini, duyusal eiklerini (tat alma, koklama,
iitme, an ve grme), dnsel yeteneklerini ve kiilik zelliklerini lmek amacyla
bir test bataryas verdi.
Sonular duygusal ileyilerde cinsiyete dayal bir farkllk olmadn, dnsel
yeteneklerde ise nemsenmeyecek kadar kk bir farkllk olduunu gsterdi.
Bundan baka, veriler, hafza ve duyusal alg alanlannda kadnlann erkeklerden biraz
daha nitelikli olduunu ortaya koydu. Woolley bu farkllklan biyolojik belirleyicilerden
ok sosyal ve evresel faktrlere -ocuk yetitirme tarzndaki farkllklara ve kzlara ve
erkeklere ynelik beklentilerin farkl- lklanna- atfederek o gne dek grlmemi bir
adm att (Rossiter, 1982).
Woolley ulat sonular Cinsiyetlerin Zihinsel zellikleri: Kadn ve Erkekte
Normal Zihnin Deneysel Bir Aratrmas'nda11 yaymlad (Thompson, 1903). Ancak
bu sonular erkek akademisyenler tarafndan pek ho karlanmad! rnein G.
Stanley Hail, Helen'i verilere feminist yorumlar getirmekle sulad (Hail, 1904). nk
o, aratrmalarnn sonulannda erkeklerin kadnlardan biyolojik olarak stn
olmadn gsteren bir kadnd, aratrmas bir dereceye kadar nyarglyd ve
sonular bundan etkilenmiti (James, 1994). Helen cinsiyetler aras farkllklar
psikolojisi konusunda literatrn en prestijli dergilerinden birisi olan Psikoloji
Blteni'nde12 de makaleler yazd (Woolley, 1910, 1914).
g
National Vocatitional Guidance Association 10 Insitue of Child Welfare Research
^ The Mental Traits of Sex: An Expenmental Investigation of the Normal Mind in Men
and Women 12 Psychological Bulletin
mz gibi, psikoloji tarihi erkeklerin etkisi altndadr. Bunun sebeplerinden birisi
psikoloji alannda akademik kariyer yapmak isteyen kadnlara ynelik ayrmclkt.
Kadnlar yksek lisans eitimleri ve i imkanlarnda kstlamalarla ve adaletsizliklerle
kar karya geldiler. Margaret Washbum'un Columbia niversitesine bir kadn
olduu iin kayt yaptrmasna izin verilmediini hatrlayn. 1892 ylndan nce Yale ve
Chicago niversiteleri ile dier birka enstit, kadnlar yksek lisans rencisi olarak
almak zere fikir birliine varamamlard. Psikolojinin bilimsel bir disiplin olarak res-
men kurulmasndan sonra yaklak 20 yl boyunca kadnlar iin psikolog olmak ve
alann geliimine nemli katklarda bulunmak ok zordu.
Helen Bradford Thompson Woolley (1874-1947)
Helen Bradford Thompson 1874 ylnda Chicago'da dodu. Ailesi kadnlann
eitim grmesi dncesini destekliyordu. Thompson kzkardele- rin de
okutuldu. Helen Thompson lisans eitimini 1897 ylnda ve doktorasn 1900 ylnda
Chicago niversitesinde tamamlad. En nemli profesrleri Angell ve Dewey idi.
Dewey, Helen Thompson' en parlak rencilerinden birisi olarak hatrlamaktayd
WOOLLEY ,
(James, 1994). Lisanst rencisi olarak Paris ve Berlin'de geen burslu
gnlerden sonra Massachusetts'de bulunan Mount Holyoke'nin psikoloji laboratuvar
yneticisi oldu.
Bir doktor olan Paul Wooley ile evlendi ve Filipinler'de bir laboratuvarn yneticisi
olan eine elik etti. 1908 ylnda Ohio'ya dndler ve Helen burada ocuklarn refah
maseleleri ile ilgilenen devlet okulu sistemi yetenek brosu yneticiliine kabul edildi.
ocuk iilerin etkileri zerine yapt bir aratrma, eyaletin alma kanunlarnn
deimesine sebep oldu. (O dnemde eyaletlerin ounda 8 yandaki ocuklar,
haftada 6 gn 10 saat sreyle ve minimum cretle fabrikalarda alyorlard. Sadece
birka eyaletin ocuklarn yalarn, alma saatlerini ve cretlerini
dnen koruyucu kanunlar vard.) 1921 ylnda Ulusal Mesleki Rehberlik
Derneinde9 bakan olarak hizmet etti.
Ayn yl Woolley'ler Detroit'e tandlar. Helen burada Merrill-Palmer Enstits
personeli olarak ie balad ve ocuk geliimini ve zihinsel yeteneklerini aratrmak
amacyla bir anaokulu program oluturdu. 1924 ylnda Columbia niversitesindeki
ocuk Refah Aratrmalar Enstitsnn10 yneticisi oldu. (Scarborough&Furumoto,
1987). almalarna ilk ocukluk dneminde renme, mesleki eitim ve okul
rehberlii alanlarnda devam etti.
Helen Woolley'in Chicago niversitesindeki doktora tezi, kadnlarn biyolojik
olarak erkeklerden aa olduu yolundaki Danvin'ci dncenin ilk deneysel testi idi.
Zamannda Danvin'in bu dncesinin, hibir bilimsel aratrmaya ihtiya
duyulmayacak kadar net ve ak olduu dnlmt (James, 1994). Helen 25
kadn ve 25 erkek denee, motor yeteneklerini, duyusal eiklerini (tat alma, koklama,
iitme, an ve grme), dnsel yeteneklerini ve kiilik zelliklerini lmek amacyla
bir test bataryas verdi.
Sonular duygusal ileyilerde cinsiyete dayal bir farkllk olmadn, dnsel
yeteneklerde ise nemsenmeyecek kadar kk bir farkllk olduunu gsterdi.
Bundan baka, veriler, hafza ve duyusal alg alanlannda kadnlann erkeklerden biraz
daha nitelikli olduunu ortaya koydu. Woolley bu farkllklan biyolojik belirleyicilerden
ok sosyal ve evresel faktrlere -ocuk yetitirme tarzndaki farkllklara ve kzlara ve
erkeklere ynelik beklentilerin farkllklarna- atfederek o gne dek grlmemi bir
adm att (Rossiter, 1982).
Woolley ulat sonular Cinsiyetlerin Zihinsel zellikleri: Kadn ve Erkekte
Normal Zihnin Deneysel Bir Aratrmas'nda11 yaymlad (Thompson, 1903). Ancak
bu sonular erkek akademisyenler tarafndan pek ho karlanmad! rnein G.
Stanley Hail, Helen'i verilere feminist yorumlar getirmekle sulad (Hail, 1904). nk
o, aratrmalarnn sonulannda erkeklerin kadnlardan biyolojik olarak stn
olmadn gsteren bir kadnd, aratrmas bir dereceye kadar nyarglyd ve
sonular bundan etkilenmiti (James, 1994). Helen cinsiyetler aras farkllklar
psikolojisi konusunda literatrn en prestijli dergilerinden birisi olan Psikoloji
Blteni'nde12 de makaleler yazd (VVoolley, 1910, 1914).
g
National Vocatitional Guidance Association 10 Institute of Child Welfare Research
*1 The Menlal Traits of Sex: An Expenmental Investigation of the Normal Mind in Men
and Women 12 Psychological Bulletin
Woolley 30 yl boyunca ocuk geliimi ve eitimi alanlarnda retmen,
aratrmac ve kadn psikologlarn akl hocas olarak alt. Zayf den sal ve
sarsc bir boanma onu emeklilie mecbur ettiinde kadn psikolojisi alanndaki
nclk, dier kadn psikologlara gemiti.
Leta Stetter Hollingworth (1886-1939)
Leta Stetter Nebreska'da dnyaya geldi. Nebreska niversitesi'ne devam etti ve
1906 ylnda onur derecesiyle mezun oldu. Nianls Harry Holling- worth, Columbia
niversitesi psikoloji departmannda Cattell'n gzetimindeki doktorasn bitirene dek
2 yl boyunca lise retmenlii yapt. Leta ve Harry 1908 ylnda evlendiler. Nevv York
City'de Barnard niversitesinde retmenlik yapt ancak retmenlie devam
etmesine izin verilmedi. Evli bir kadnn ev dnda bir ite almasnn, kocasnn ve
ocuklarnn ac ve zorluk ekmesine sebep olacana inanlyordu.
Bu durumda yaz yazmaya balad, ancak ksa yklerini bastramad. iftin
olduka tutumlu bir hayat vard. Harry, Leta'nn yksek lisans eitimine devam
edebilmesi iin gereken paray temin edebilmek iin danmanlk ilerini kabul etti.
Leta 1916'da Columbia niversitesinde doktora yapma hakk kazand. Burada
Thomdike'la birlikte alrken New York City'deki sivil servislerde bir psikolog olarak
alt. Be yl sonra kadn psikolojine yapt katklardan tr Amerikal Bilim
Adamlan'nda listelendi.
Leta Hollingworth deikenlik hipoteziyle ilgili ok kapsaml ampirik aratrmalar
yrtt. Deikenlik hipotezi kadnlarn fiziksel, psikolojik ve duygusal ileyileri
asndan erkeklere oranla daha homojen ve ortalama bir grup olduunu, bu nedenle
de daha az deikenlik gsterdiini iddia ediyordu. Belirttiimiz gibi bu inantan
tr, erkeklerin kadnlara oranla eitli eitim ve kariyer frsatlanndan daha fazla
faydalanaca varsaylyordu. Yetenekleri asndan birbirlerine ok benzedikleri
dnlen kadnla-
LETA STETTER HOLL1NCAVORTH
YEDNC BLM
279
nn, zihinsel kar klar iin gereken yetenee sahip olamadklar dnlm ve bu
yzden ocuklarna bakma ve evlerini korumadan baka bir ey iin eitim
grmelerine gerek olmad iddia edilmiti.
Hollingvvorth'un 1913 ve 1916 yllan arasndaki aratrmalar eitli deneklerin
fiziksel ve duyusal-motor ileyileri ile dnsel yetenekleri zerinde younlamt.
Denekleri arasnda bebekler, kadn ve erkek faklte rencileri ve deney srasnda
adet gren kadnlar vard. Adet grmekte olan kadnlarn aratrmaya zellikle dahil
edilmesinin sebebi, kadnlann zihinsel ve duygusal durumlarnn, bedenlerindeki
doal srelerden etkilendiinin varsaylmas idi. Ulat sonular deikenlik
hipotezinin ve kadnlarn daha aa olduunu ileri sren dier dncelerin yanl
olduunu kantlad. rnein uzun yllardr zannedildii gibi, adet grmenin algsal ve
motor becerilerde veya dnsel yeteneklerde performans bozukluguyla bir ilgisi
yoktu (Hollingworth, 1914
Hollingworth aynca kadnn sadece ocuk dourarak tatmin olabildii dncesini
sorgulayarak anneliin iten gelen bir drt olduu fikrine kar km ve kadnlann
(annelik dndaki) baka alanlarda baanl olma isteini her nedense anormal ve
salksz gren dnceyi nemsememiti. Hollingworth'a gre kadn toplumsal
grevlere tam olarak katlmaktan alkoyan ey biyolojik faktrler deil, sosyal ve
kltrel tutumlardr (Benja- min&Shiels, 1990; Shields, 1975). Hollingvvorth aynca
mesleki ve rehberlik danmanlann, kadnlara danmanlk yaparken onlan sosyal
olarak kabul edilen ama grnrl olmayan ocuk yetitirme ve ev idaresi alanla-
nna hapsetmeye yneltmemeleri konusunda uyard. Bir yazsnda "Amerika'da en iyi
ev kadn kimdir kimse bilmez. Sekin ev kadmlan var olmazlar ve olamazlar" demiti
(Benjamin&Shields'den alnt, 1990, s.177).
Leta Hollingvvorth "stn yetenekli" ocuklann duygusal ve eitimle ilgili ihtiyalan
bata olmak zere, klinik, eitim ve okul psikolojisi alanlannda nemli katlmlarda
bulundu. (stn yetenekli tabiri Hollingworth'a aittir.) Aratrmalannm kapsam ve
niteliine ramen hibir zaman aratrma bursu yoluyla destek alamad (H.
Hollingvvorth, 1943). Kadnlann oy kullanma hakk hareketinde aktif rol ald,
kampanyalar dzenledi, gei trenlerinde ve gsterilerde yer ald (1920 ylnda
hedefe ulald).
nternette Tarih
http://www.webster.edu/-woolflm/marycalkins.html
Mary Whiton Calkins'in hayat, almalan ve katklanyla ilgili bilgiler.
http ://psy chclassics. yorku. ca/
Deikenlik hipotezi ve kadnlarn psikolojik karakterleri zerine aratrmalar;
"CHP Special Collections"a tklayn.
http://www.webster.edu/~woolflm/wooley.html
http://www.webster.edu/~woolflm/letahollingsworth.html
Siteler Helen Wooley ve Leta Stetter Hollingworth'un hayadan ve almalar
hakknda bilgileri ierir.
llevselciliin Kuruluu
simleri ilevselciliin kuruluuyla birlikte anlan bilim adamlan yeni bir psikoloji
ekol balatmaya ok istekli deillerdi. Onlar VVundtu psikolojinin ve Titchener'c
yapsalcln iddetli knamalanna kar kmlard ancak ounlukla bunlan snrl
ve kat bir resmilemeyi gerektiren bir baka "..c- lk" ile deitirmeyi
hedeflememilerdi. levselciin ana merkezi olan Chicago niversitesindeki bir
yksek lisans rencisi, psikoloji blmnn aka ilevselci bir ynelimi olduunu
ancak "kendilik bilinci olmad ve kesinlikle ilevsel psikolojiyi bir ekol olarak
bildirmedii" eklinde hatrlamaktadr (McKinney, 1978, s. 145). Bu protesto
hareketinin resmilemesi -ilevselciliin kuruluu- ksmen de olsa lideri Titchener'a
zorla kabul ettirildi.
Bunun temel sebebi ideolojik deil kiiseldi: levsel dncenin nde gelen
yandalarndan hibiri Wundt ve Titchener'in yapt ekilde yeni bir hareket
oluturma hrs tamadlar. Zamannda levselcilik, liderlerinin amac bu olmasa da,
bir dnce ekolnn pek ok temel zelliini birletirdi. Mevcut geerli dncenin
yerini almak iin abalamakszm, zerinde deiiklik yapmaktan memnun grndler.
Bu nedenle ilevselcilik hibir zaman Titchener'in yapsalcl gibi kat olmad
veya sistemik bir dnceyi resmen deitirmedi. Tek bir yapsalc psikolojinin olmas
gibi tek bir ilevsel psikoloji yoktu. Birka ilevsel psikoloji ayn anda var oldular ve
olduka farkl olmalanna ramen, hepsi bilincin ilevlerini aratrma ilgisini paylatlar.
Dahas, zihinsel ilevler zerine yaplan bu vurgunun doal bir sonucu olarak,
ilevselciler insanlarn farkl evrelerde nasl ilev yaptklaryla ve farkl ortamlara
nasl uyum saladklaryla ilgili gnlk problemlerine ynelik olarak psikolojinin po
tansiyel uygulamalaryla da ilgilenmeye baladlar. Uygulamal psikolojinin Birleik
Devletler'deki hzl geliimi belki de ilevsel hareketin en nemli miraslarndan birisi
olarak dnlebilir, (bkz. 8. Blm)
Paradoksal bir ekilde, 1898 ylnda Felsefe Eletirileri13 dergisinde "Yapsal
Psikolojinin nermeleri" balkl yazsnda yaymlanan yapsal (structural)
kelimesinin kart olarak ilevsel (functional) kelimesini uyarlayan, ilevsel
psikolojinin kurucusu saylabilen Titchener'd. Bu yazsnda yapsal psikoloji ile
ilevsel psikoloji arasndaki farkllklara dikkat ekmi ve yapsalcln psikolojiye
uygun yegane bilgi alan olduunu iddia etmitir. Ancak Titchener ilevselciligi bir
muhalif olarak eletirirken, farknda olmadan onun daha ak bir ilgi noktas haline
gelmesine hizmet etti. "Titchener'in saldrd ey gerekte, kendisi onu isimlendirene
dek, bir bilinmeyendi; Titchener bundan dolay hareketi ne kard ve levselcilik
(functionalism) teriminin psikolojide geerlilik kazanmas iin herhangi birinden ok
daha fazlasn yapt" (Harrison, 1963, s.395).
Chicago Okulu
Elbette ki, ilevselciligi kurma onuru btnyle Titchener'a ait deildir. Ayrca
zaten tarihin bir ekoln kurucusu olarak tanmlad insanlar ounlukla buna istekli
olmayanlardr.
levselciligin kurulmasnda dorudan katklar olan iki psikolog John Dewey ve
James Rowland Angell'dr. Bu psikologlar 1894 ylnda yeni kurulmu olan Chicago
niversitesine geldiler ve bir sre sonra Time dergisine kapak oldular.
VVilliam James'ten baka hi kimse kendisinin "Chicago okulu" dedii yeni
sistemin kurucular olarak Dewey ve Angell'n dnlmesi gerektiini ilan etmedi.
(Backe, 2001, s. 328)
John Dewey (1859-1952)
Ilevselcilik bir ynelim veya tutumdan ok, ayr bir psikoloji ekol olarak
dnldnde, John Dewey ounlukla bu hareketin geliiminin krkleyi- cisi
olarak dnlr. 1896 ylnda yazlan bir yazda Dewey'den ilevselciligin resmi
kurulu srecinde bir dnm noktas olarak sz edilir. Psikolojiye aktif
PKilosophical Revievv.
olarak katlmlarda bulunduu sre ksa olmasna ramen, Dewey bu dnce ekol
zerinde derin bir etki brakmtr.
Dewey'in hayatnn ilk yllan olduka sradand ve Vermont niversitesinin nc
snfna kadar byk bir zihinsel yetenek gstermemiti. Mezuniyetten sonra ksa bir
sre bir lisede ders verdi ve kendi kendine felsefe alt, birok bilimsel makale
yaymlad. Yksek lisans eitimi iin Johns Hopkins'e gitti, Michi- gan ve Minnesota
niversitelerinde ders verdikten sonra 1884 ylnda, felsefe JOHN DEWEY
doktorasn ald. 1886 ylnda yeni psiko
lojiyle ilgili Amerika'daki ilk ders kitab olan Psikoloji'yi14 yaymlad. Bu kitap 1890
ylnda James'in lkeler'inin yaymlanmasna dek poplerliini srdrd.
Dewey 1894 ylnda, daha sonra 10 yl kalaca Chicago niversitesine davet
edildi. Burada geirdii yllar sresince psikolojinin hareket eden gc oldu. O
dnemde, eitimde olduka kkl bir yenilik olan deneysel veya laboratuvar okulunu
balatt. Gelimekte olan modern eitim hareketi iin ke ta vazifesi gren bu okul
Dewey'i nl ve tartmal bir kii haline getirdi. Dewey 1904-1930 yllan arasnda
Columbia niversitesinde psikolojinin eitim ve felsefe problemlerine uygulanmas
zerine alt.
Dewey ok zeki bir adamd ama iyi bir retmen deildi. rencilerinden biri unu
hatrlyor:
Dewey daima kk yeil bir bere giyerdi... Snfa gelir, yaz masasna oturur,
beresini masaya koyar ve ardndan bereye ders anlatr gibi -monoton bir ekilde-
dersi anlatmaya balard... Bu tutum renciyi uyumaya sevk eden balca ders
verme eklidir. Fakat eer adamn neler sylediine dikkat edebilirseniz,
konutuklarnn gerekten dinlemeye deer eyler olduunu fark ederdiniz (May,
1978, s.655).
Refleks Ark:
Devvey'in 1896 ylnda Psikoloji Eletirilerinde yaymlanan "Psikolojide Refleks
Ark Kavram" balkl yazs yeni ekoln hareket noktasyd. Bu en
Psychology.
nemli ve ne yazk ki psikolojiye son gerek katksnda Devvey refleks arknn uyanc
tepki arasndaki ayrm nedeniyle ortaya koyduu psikolojik molekl- cle,
elementcilie ve indirgemeci yaklama kar kmt. Bunu yaparken ne davrann
ne de bilinli yaantnn Titchener ve Wundt'un iddia ettii gibi paralara veya
elementlere indirgenemeyeceini kantlamaya alt. Bu nedenle Dewey onlarn
psikoloji yaklamlarnn tam zne saldrm oluyordu.
Tepki kemerinin yandalar bir davran biriminin, bir etkiye verilen tepkiyle sona
erdiini iddia ettiler, tpk bir ocuun elini ateten ekmesi gibi. Devvey tepki ekline,
daireden ok bir kemer demenin doru olduunu, nk bir ocuun ate algsnn
deitiini ve bylelikle daha farkl bir ileve hizmet ettiini belirtti. Balangta ate
ocuu ekiyordu, fakat atein etkilerini hissettikten sonra ocuk ateten
uzaklaacakt. Tepki ocuun uyarcya (ate) ilikin algsn deitirmiti. Bu yzden,
alg ve eylem (etki ve tepki) bir birim olarak dnlmelidir, bireysel duyumlarn ve
tepkilerin bir kompozisyonu olarak deil. Devvey bir refleks tepkisinin ierdii
davrann, kendisini oluturan temel duyusal-motor elementlere anlaml bir ekilde
indirge- nebilmesinin; bilincin kendi basit bileenlerine anlaml bir ekilde ayrtrlarak
analiz edilmesi kadar imknsz olduunu iddia etmitir.
Devvey bu ekilde yapay bir analiz yapmaya ve davran (kendisini oluturan
basit paralara) indirgenmeye giriildiinde, davrann btn anlamn
kaybedeceine ve davran incelemeye alan psikologlarn zihninde sadece bir
takm soyutlamalarn kalacana inanyordu. Devvey davrann yapay, bilimsel bir
yap olarak ele alnmasndan ok, organizmann evreye uyum salamas
srecindeki nemi asndan ele alnmas gerektiini yazmt. Psikolojiye en uygun
alma konusunun tm organizma ileyiinin iinde bulunulan evrede aratrlmas
olduunu iddia etmitir.
Devvey evrim teorisinden iddetle etkilenmi ve felsefesini sosyal deiim gr
zerine ina etmiti. eylerin sabit kald fikrine kar km ve insan aklnn
gereklerle mcadele yoluyla geliim kazand fikrinin taraftan olmutu. Organizma
iin bu hayatta kalma mcadelesinde, hem bilin hem de davran, organizmann
hayatta kalmasn salayacak uygun davranlan meydana getirmektedir. Bir ilev, bir
organizmann yaamn srdrme amacnn baanlmasna ynelik btn bir
koordinasyondur. Bu nedenle ilevsel psikoloji yaamakta olan organizmann
aratmlmasdr.
Devvey'in felsefi dnceleri psikoloji almalanndan daha fazla alk toplamtr.
Bir sosyal felsefeci olarak insanlann refah, fiziksel, sosyal ve
ahlaki uyumlar ile ilgilenmiti. Dewey dnme ve renme gibi psikolojik srelerin
yaama uyum salamada ok nemli yerleri olduunu dnmt. Dnmenin
hayatn acil ihtiyalarn karlamada bir ara olduunu belirtmiti: Dnyoruz,
yleyse yaayabiliriz.
insann yaamak iin gsterdii aba bilgiyle sonulanr ve yaam savanda bilgi
bir silahtr; uyum srecinde bir aratr. Yaam renmek olduuna gre, renme
problemi de psikolojinin nemli konulanndandr.
Devvey'in psikoloji iin sarf ettii sre gerekte ok ksadr. levsel y- nelimiyle
uyumlu olarak, emeklerinin ounu eitime adamtr. Devvey'in kalknan eitim
hareketi program 1899 ylnda Amerikan Psikoloji Dernei bakanlndan emekli
olurken yapt "Psikoloji ve Sosyal Uygulama" balkl konumasnda ayrntlaryla
ele alnmt (Dewey, 1900). Hayatnn geri kalan blmnde kalknan eitim
hareketinin szde bakan olarak kalmaya devam etti. Dewey Amerikan eitiminin
pragmatik ruhundan herhangi birisinden daha fazla sorumludur. retmenin renme
konusundan ok renciye dnk olmas gerektiine inanmt.
Dewey'in, psikolojisini hibir zaman ilevselcilik olarak adlandrmam olmas
ilgintir. Yapsalcln temel dayanak noktasna saldrm olmasna ramen "yap" ve
"ilev"in anlaml bir ekilde ayrlabileceine inanmamt. Ilevselcilikle yapsalcln
birbirine kart iki psikoloji formu olduunu iddia etmek, Angell ve dierlerine kalmt
(Tolman, 1993).
Devvey'in psikoloji iin nemi, onun psikologlar ve dier bilim adamlar zerindeki
etkisinde ve ilevselciligin felsefi erevesinin geliiminde yatmaktadr. Dewey
1904'te Chicago niversitesinden ayrldnda ilevselciligin liderlii James Rowland
Angell'a geti.
nternette Tarih
http ://www. radicalacademy.com/phildewey. htm
Dewey'in hayat hakknda bilgi, psikolojiye, felsefeye ve eitime katklar.
http://psychclassics.yorku.ca/Dewey/reflex.htm
Dewey'in refleks ark hakkndaki makalesinin tam metni.
James Rowland Angell (1869-1949)
Angell ilevsel hareketi i gren bir ekol haline getirdi. Bu sre ierisinde Chicago
psikoloji departmann ilevsel psikologlar iin dnemin en etkin, en nemli eitim
alan haline getirdi.
YEDNC BLM
285
Angell Vermont'da akademisyen bir ailenin ocuu olarak dnyaya geldi.
Bykbabas Brown niversitesinin rektryd. Babas nce Vermont daha sonra da
Michigan niversitesinin rektr olmutu. Angell lisans eitimini Dewey'in
kontrolnde almalar yapt Michigan niversitesinde tamamlad. Daha sonra
James'in kontrol altnda Harvard'da bir yl alarak 1892 ylnda yksek lisans
derecesini ald. Wundt'un o sene baka bir renciyi kabul edemeyeceini
rendikten sonra lisansst almalarn Almanya'da Halle niversitesinde
srdrd, ancak ne yazk ki doktora derecesini alamad. Tezi yeniden gzden
geirilmek kouluyla (daha iyi bir Almancayla yeniden yazlmak artyla) kabul edildi
fakat bu grevin stesinden gelmek iin Halle'de cret almadan kalmas gerekiyordu.
Evlenmeye olduka istekli olan bu gen ok dk bir cret bile olsa en azndan bir
eyler veren Minnesota niversitesindeki grevi kabul etmeyi seti. Doktora
derecesini asla alamam olmasna ramen dier pek ok rencinin doktora
yapmasna yardmc oldu ve meslek yaants boyunca niversite tarafndan 23 kez
fahri doktora nvan verilerek onurlandrld.
Angell Minnesota'da geen bir yln ardndan 25 yl kalaca Chicago'ya gitti. Aile
geleneini srdrd, Yale niversitesinin rektr oldu ve burada nsan likileri
Enstitsnn gelimesine yardm etti. 1906 ylnda Amerikan Psikoloji Derneinin on
beinci bakan seildi. Akademik yaamdan emekli olarak ayrldktan sonra Ulusal
Yayn irketi grevlisi olarak hizmet verdi.
JAMES ROWLAND ANGELL
44
M
cz
te,
levsel Psikolojinin Uzmanlk Konusu
Angell 1904 ylnda ilevselciliin psikolojiye yaklamn somutlatran Psikoloji15
isimli ders kitabn yaymlad. Dnemin ilevsel dncesinin bir bavuru kayna
olan bu kitap ylesine baarl oldu ki 1908'den nce sekiz basks yapld. Bilincin
ilevlerinin organizmann uyum yetenek- 15 Psychology.
lerini gelitirmek olduunu ve psikolojinin, organizmann evresine uyum salamada
zihnin ona nasl yardm ettiini aratrmas gerektiini syledi.
Angell'n ilevsel psikolojiye daha nemli bir katks 1906 ylnda Amerikan
Psikoloji Demeinde verdii bakanlk sylevidir. 1907 ylnda Psikoloji Eletirileri'nde
yaymlanan "levsel Psikolojinin Uzmanlk Konusu", ilevsel dnceyi aka ortaya
koyuyordu.
Angell unlara dikkatleri ekmiti:
levsel psikoloji u an bir bak as, bir program ve bir tutku olmann sadece biraz
tesine geebilmitir. Ilevselcilik ilk olarak belki de insan zihninin aratnlmasnda bir
baka balang noktasnn tartlmaz stnlne bir kar k olmasyla canllk
kazanm ve saygdeer ve allm olmadan nce, en azndan geici bir sre,
ounlukla her tr Protestanclgn ilk aamalarna ilitirilen olaand gten
yararlanmt (Angell,1907, s.61).
Grdk ki yeni bir hareket canllm ve geliim hzn sadece, daha nce kabul
ettirilmi olan dnceye bavurarak veya ona zt olarak kazanr. Angell mcadele
snrn batan belirlemi fakat giri niteliindeki dncelerini alakgnlllkle sona
erdirmiti: "Yeni planlan faaliyete geirmekten resmi olarak vazgeiyorum; gerek
koullann tarafsz anlatmlany- la kastedilenler neyse onlarla megul olacam."
Angell ilevsel psikolojinin, hibir ekilde psikolojinin yeni bir paras deil, aksine
en erken dnemlerden bu yana, en nemli paras olduunu iddia etmiti. Kendisini
psikolojinin erken dnemlerinden ayn tutan yapsalclk idi.
Angell, ilevsel hareketin temel temalan olduunu dnd ana gr bir
araya getirmitir:
1- ilevsel psikoloji zihinsel elementler psikolojisinin (yapsalcln) tersine zihinsel
ilemler psikolojisidir. Titchener'c elementilik hl ok glyd ve Angell
ilevselciligi elementiliin tam tersi istikamette bir hareket olarak tantmt,
ilevselciligin grevi zihinsel bir oluumun nasl ilediini, neleri baardn ve
hangi koullar altnda meydana geldiini kefetmekti. Angell zihinsel bir ilevin
abuk bozulan, anlk bir ey olmadn belirtmiti. Zihinsel bir ilev biyolojik i-
levlerle ayn tarzda uzun sre devam eder ve bulunduu durumu srdrr.
Fizyolojik bir ilev farkl yaplar yoluyla, zihinsel bir ilev de ierik asndan farkl
fikirler yoluyla ileyebilir.
2- levselcilik, bilincin temel faydalan psikoloj isidir. Bu faydac ruh asndan ele
alnan bilin, organizmann ihtiyalar ile evrenin istekleri arasnda arabuluculuk
yapar, ilevselcilik zihinsel ilemleri ayr ve bamsz olaylar olarak deil, biyolojik
etkinliklerin gelimeyi srdren aktif bir paras ve organik evrim hareketinin bir
uzants olarak aratrr. Organizmann yap ve ilevleri, organizmann yaamn
srdrebilmesi iin evresel koullara adapte olmasn saladklar iin vardr.
Angell'a gre bilin var olduuna gre, organizma iin hayatsal nem tayan
grevlerini de yerine getirmek zorundadr. ilevselcilik sadece bilin iin deil,
ayrca muhakeme ve irade gibi daha fazla zihinsel ilem iin bu grevin ne
olduunu tam olarak kefetmek zorundadr.
3- levsel psikoloji, organizmann evresiyle olan ilikilerinin btnyle ilgilenen
psikofiziksel ilikiler (ruh-beden) psikolojisidir. levselcilik tm ruh-beden
ilevlerini kuatr ve bilind veya alkanlk davranlannm aratnlmasna ak
hale getirir. levselcilik zihinsel ve fiziksel olann arasnda bir ilikinin, fiziksel
dnyadaki gler arasnda ortaya kan ayn trler arasnda karlkl etkileim
olduunu kabul eder. ilevselcilik ruh ve beden arasnda gerek bir aynm olma-
dna inanr. Bu ikisini ayn dzene ait fakl varlklar olarak ele alr ve birinden
tekine kolayca gei yaplabileceini kabul eder.
Yorum
AngelTn 1906'daki bakanlk sylevi, ilevselcilik ruhunun zaten tannm ve etkili
bir g olduu bir dnemde yaplmt. Angell bu gc, bir laboratuvar, aratrma
verileri, hayat dolu ve cokulu bir retmen kadrosu ve lisans rencilerinin
kendilerini almalarna adaylar ile aktif, belirgin bir giriim haline soktu,
llevselciliin resmi bir ekol haline gelmesine klavuzluk ederken, onun etkili olmas
iin gereken ilgi ve nemi verdi.
Ancak Angell ilevselciligin gerek bir ekol oluturmadn belirtti ve sadece
Chicago'da retilen bir psikoloji olarak tannmamas gerektii zerinde srarla durdu.
Bu hareketin tek bir ekoln erevesinde kuatlama- yacak kadar geni olduuna
inanyordu. levselcilik ekol Angell'm tm bu aklamalarna ramen parlad ve
Chicago niversitesinde uygulanan psikoloji tr ile ilikilendirerek "Chicago ekol"
diye anlr oldu.
Harvey A. Carr (1873-1954)
DePauw ve Colorado niversitelerinde matematik eitimi gren Carr, Hall'un ta-
kipisi olan bir profesrn dostluu ve ilgisi sonucu psikolojiye gei yapt. Carr,
Colorado'da laboratuvar olmamas sebebiyle Chicago niversitesine gitti. Burada
daha sonra kendisini nemli lde etkileyen ve o dnemlerde gen bir yardmc
profesr olan Angell'dan ilk deneysel psikoloji dersini ald. Laboratuvarda "becerikli
adam" olarak hizmet verdii ikinci yl, daha sonra eitmen olan John B. Watson ile
birlikte alt. Carr' hayvan psikoloji ile ilk olarak tantran kii de Watson'dr.
Carr doktora derecesini 1905 ylnda ald ve pek ok glkten sonra Te- xas'ta,
ardndan Michigan'daki bir devlet lisesinde i buldu. 1908 ylnda Johns Hopkins
niversitesine gitmek iin niversiteden ayrlan Watson'un yerini almak zere
Chicago'ya dnd. Carr daha sonra psikoloji blm bakan olarak Angell'n yerine
geti ve Angell'm ilevselcilikle ilgili almalarn gelitirip yaymaya devam etti.
Carr'n 1919'dan 1938'e uzanan blm bakanl sresince, psikoloji blm 150
renciye doktora derecesi verdi.
Ilevselcilik: Son Durum
Carr'm almalan ilevselciligin, yapsalcla kar srdrd mcadeleye son
verdii zamanlan ve kendi adna tannm bir sistem olmasn temsil eder. Carr'm
ynetimindeki Chicago ilevselciligi resmen tanmlanm bir sistem olarak zirveye
ulamt. Carr ilevsel psikolojinin bir "Amerikan psikolojisi" olduu grndeydi.
Gelimekte olan davranlk, Getalt psikolojisi ve psikanaliz gibi dier psikoloji
yaklamlanmn psikolojinin olduka snrl ynleri zerinde alan, gereksiz yere
abartlm gelimeler olduu dnlmt. Tm bu ekollerin her eyi kuatan
ilevsel psikolojiye ekleyecek ok az eyi olduu kabul edilmitir.
Carr'n Psifeoloji'si16 (1925) ilevselciligin tamamlanm eklinin bir anlatm
olduundan, bu kitabn iki temel noktas zerinde dnmek retici olacaktr. 16
Psychology1.
HARVEYA. CARR
Carr psikolojinin alma konusunu hafza, alg, duygular, hayaller, muhakeme ve

irade gibi sreler yani, zihinsel etkinlikler olarak tanmlamt.
Zihinsel etkinliklerin ilevi deneyimler kazanma, yerletirme, hatrlama, organize
etme, deerlendirme ve bu deneyimleri bir faaliyetin belirlenmesinde kullanmadr.
Carr zihinsel etkinliklerin ortaya kt kendine has faaliyet eklini uyumlu (adaptive,
adjustive) davran olarak adlandrmt.
Bizler burada bilin ierii ve elemanlarndan ziyade zihinsel sreler zerinde bir
vurgu gryoruz. Ve aynca bir zihinsel etkinliin, organizmann kendi evresine uyum
salamas srecinde neleri baarmasn mmkn kldna bal bir tanmlamasna
rastlyoruz. uras nemlidir ki, 1925'e kadar tartma konulan olarak grlen bu
konular artk bir gerek olarak ele almyordu. levselcilik artk psikolojinin ana akm
idi.
"Psikologlann ou kendisini u veya bu derece ilevselci olarak dndnden,
etiket nemini kaybetmeye balamt. Birisi sadece psikologdu ve bir psikolog
olmann paras saylan ilevsel tavr aynca aklamaya gerek yoktu"
(Wagner&rOwens, 1992, s. 10).
Carr zihinsel etkinliklerin aratmlmas yntemlerinde hem igzlemin hem de
nesnel gzlemin geerliliini kabul etmiti. Deneysel yntemin daha istenilir olduuna
dikkat ekmi ancak zihnin yeterli deneysel aratrmalarla incelenmesinin imkansz
olmasa bile, zor olduunu itiraf etmiti. Carr tpk Wundt gibi dil, sanat, edebiyat,
sosyal ve politik kurumlar gibi kltrel rnlerin aratnlmasnn, onlan reten zihinsel
etkinliklerin nitelii hakknda bilgi salayacana inanyordu. Carr aynca zihinsel
etkinliklerin ierdii fiziksel srelere ait bilgilerin deerinin de farkndayd.
levselcilik, yapsalcln yapt gibi herhangi bir aratrma metoduna skca
balanmad. Ancak aratrmalannda nesnellik zerinde zellikle durdular. Chicago'da
yrtlen aratrmalann byk blmnde igzlem kullanlmad ve kullanld
durumlarda da mmkn olan en fazla nesnel kontrolle doruluu aratnld.
Chicago'da insan aratrmalan kadar hayvan aratrmalannm yrtldne de
dikkat etmek gerekir.
llevselciliin Chicago okulu, znelin (zihin veya bilin) kiiye zel
aratrmasndan nesnel aratrmasna (ak davran) doru yn deitirmeye
balad. levselcilik Amerikan psikolojisinin yapsalcln tam tersi bir yne doru
hareket etmesine ve sonunda zihnin aratrlmalarn tmden terk edip sadece
davran zerinde odaklanan bir noktaya gelmesine yardmc oldu. Bylece
ilevselciler yapsalclarla bir sonraki
blmde greceimiz VVatson'un davran psikolojisi arasnda bir kpr grevi
grdler.
Ilevselcilik zerine Orijinal Kaynak Metin:
Harvey A. Carr'n Psikoloji isimli Kitabndan
Aadaki tartma Carr'm 1925 ylndaki17 Psikoloji isimli almasnn ilk
blmnden alnmtr. Bu alma ilevselciligin tamamlanm eklini gsterir ve
alma konusunu ve metodolojisini olduu kadar, zihinsel etkinliin psikofziksel
doasn ve ilevsel psikoloji ile dier bilimler arasndaki ilikiyi de kapsar.
Bu tartma da;
1- levsel psikolojinin alma konusu: zihnin megul olduu uyumsal davran
trlerinin rneklendirilmesiyle;
4- levsel psikoloji ile dier bilimler arasndaki iliki: psikolojinin dier bilimlerden veri
toplayarak gnlk yaantya olduu kadar dier disiplinlere de uygulanabilirliinin
gsterilmesiyle ortaya konulmutur.
Psikolojinin alma Konusu:
Psikoloji her eyden nce zihinsel etkinliin aratrlmas ile ilgilenir. Bu terim alg,
hafza, hayal, muhakeme, duygu, yarglama ve irade gibi etkinlikler iin kullanlan
genel bir terimdir. Bu eitli etkinliklerin balca zelliklerini tek bir terimle
nitelendirmek hemen hemen imkanszdr. Meseleyi ok ynl kelimelerle aklayacak
olursak diyebiliriz ki zihinsel etkinlikler deneyimlerin kazanlmas, yerletirilmesi,
hatrlanmas, organize edilmesi, deerlendirmesi ve bunlarn davrana yn
vermedeki kullanmlaryla ilgilidir.
Zihinsel etkinlii ifade eden davran rnei uyumlu davran olarak adlan-
drlabilir. Uyumlu etkinlik organizma tarafndan, motivasyonu salayacak koullar
salayan herhangi bir niteliin fiziksel veya sosyal evresiyle ilgili olarak venlen bir
cevaptr. Bu zihinsel ilemlerin aklamalar iin profesyonel eitimli bir doktoru rnek
verelim. Baz zamanlar bu doktorun zihni derslerden, kitaplardan, uygulama
derslerinden veya bir doktor olarak yaad tecru- 17 Harvey A. Carr Psikoloji (New
York: Longmans, Green, 1925), s. 1-14.
2- Zihinsel faaliyetlerin psikofiziksel yaps: zihinsel faaliyetlerle fizyolojik temeller
arasndaki ilikinin gsterilmesiyle;
3- ilevsel psikolojinin aratrma metotlar: veri toplama metotlarnn trlerinin
gsterilmesiyle;
V1
v
M
belerden bir eyler renme grevi ile megul olur. Dier zamanlar ise zihni ncelikle
belirli verileri ezberleme almalaryla megul olur. Bundan baka kimi zamanlar
dnsel etkinlikler ar basabilir ve doktorun zihni analiz etme, karlatrma,
snflama ve elindeki verilen sahip olduu tp bilgisinin teki ynleri ile ilikilendirme
greviy le ilgilenebilir. Ve nihayet sra uyumlu davrann eitli ynlerine gelir: bilgi ve
becerilerin tehis, tedavi veya cerrahi mdahalelerde kullanlmas.
O halde her zihinsel etkinlik, dnyaya uyum salamann daha etkili bir yolunu elde
etmek amacyla deneyimlerin kullanlmas ile (az veya ok) dorudan ilgilidir. Bu
nedenle her zihinsel etkinlik u ynl olarak aratrlabilir: etkinliin uyumsal anlam,
nceki deneyimlere bamll ve organizmann gelecekte sergileyecei etkinlikler
zerindeki muhtemel etkisi. rnein alg. daha byk bir etkinlii oluturan
paralardan biridir; alg ne yapyor olduumuza bal olarak nesnelerin kavranmas
srecidir. Ayrca alg gemi deneyimlerden yararlanmay da kapsar. Bir nesnenin
anlam ancak bu nesneyle arasnda ilgi kurulan nceki deneyimler asndan
deerlendirilebilir. Benzer ekilde, bir nesneyle olan her deneyim, bu nesnenin daha
sonraki durumlarda nasl anlalaca zerinde bir etki brakr.
Zihinsel etkinliin belirtilen eitli ynlerinin nemi, ann yansmas zerinde
aka bellidir. Aklda tutma tum renme zihinsel geliim ve sosyal gelime iin
gereklidir. Bir becennin kazanlmas birbirini izleyen pek ok deneme veya altrma
dnemlerini ierir. Bu donemler boyunca beceri yava yava m- kemmelletirilir ve
yerletirilir. lerlemenin her bir basama nceki denemelerin bir sonucudur.
Her bir altrma dneminin sonulan elde tutulur ve bu birikimli etkiler sonraki
giriimleri daha kolay hale getirir. Hatrlama olmakszn akl (zihin) olamaz. Eer bir
insan gemi deneyimlerinin tmn aniden kaybederse neredeyse bir bebek kadar
savunmasz hale gelir.
Deneyimlerimizin, etkin olarak kullanlabilmesi iin uygun bir ekilde d-
zenlenmesi ve sistemletirilmesi arttr. Bizler gnlk dilde bir deli iin sk sk akln
kaybetmi deriz. Aslnda bu insanlarn akl vardr. Zira deneyimlerini belirli bir ekilde
biriktirir, dzenler, deerlendirir ve dnyaya bu deneyimlerinin temelinde tepki verirler.
Bu insanlann arpk bir dnce ekilleri vardr. Deneyimlerim uygunsuz bir ekilde
dzenleyip deerlendirirler.
Teorik olarak herhangi bir deneyim grubu eitli ekillerde dzenlenip, organize
edilebilir. Bir insann dnce tarz ve davran zelliklen, nemli lde bu kiinin
nceki dzenlemelerinin bir fonksiyonudur. Belli tip dzenlemeler rasyonel olmayan
dnce durumlarna ve anti-sosyal davran ekillerine geit salar. Deneyimlerin,
dnyaya akllca ve rasyonel bir tarzda karlk vermede etkin ekilde kullanlabilmesi
iin gerei gibi dzenlenmesi gereklidir.
Zihin deneyimin eidi ynlerini srekli deerlendirir. Zihin genel durumu sadece
iyi, kt ve ilgisiz eklinde adlandrmakla kalmaz, ayrca nsbl degenn
kaba bir leinde hayatn uygun gidiatn dzenler. Edebiyat, mzik ve grafik sanat
alanlarndaki estetik deerlendirmeler bu ilevi aklar. Etik deerlerden de
bahsedilebilir. Bizler sosyal davran doru ve yanl olarak adlandrabilir ve
hayrseverlik, erdemlik, drstlk, arballk ve dakiklik gibi fazilet kavramlar
gelitirebiliriz. Bir bireyin deerler sistemi belki de kiiliinin en nemli ynn
oluturur. Kimi renciler almann nispi deeri zerinde gereinden fazla
durmakta, kitap kurdu ve angaryac haline gelmektedirler. Baz gen erkekler ise mali
bamszla ok byk bir nem vermekte ve bir i aramak iin okuldan
ayrlmaktalar. Kimi insanlar kyafetin derli toplu olmasn, doru konuma
alkanlklarn, nezaketi, kibarl ve sosyal ilikileri etkin klan dier pek ok kiilik
zelliini kmsemekteler. Baz bireyler kendi politik, din veya bilimsel
dncelerini ok ciddiye almakta ve hayatn bu ynlerinin nispi nemine gereinden
fazla deer vermekteler... Zihin yaad deneyimleri deerlendirir ve bir bireyin
davran byk lde kendi fikir ve deerler sisteminin bir fonksiyonudur.
Bylece bir insann yaam boyu tm deneyimleri, onun daha sonraki etkinliklerinin
trn byk lde belirleyecek, karmak fakat birimsel tepki eilimleri sistemi
olarak dzenlenir. Bireyin tepkisel yaradl, bir baka deyile, yapt, yapabildii ve
yapamad, onun doutan getirdii donanmnn, nceki deneyimlerinin ve bunlan
organize etme ve deerlendirme yollarnn bir fonksiyonudur. "Kendilik" (self) terimi
genellikle bireyi kendi tepkisel yaradl asndan tanmlamak amacyla kullanlr.
Bizler aynca bir bireyin baka insanlara olan davranlannn yeterliini ya tam
baanya ya da tam baanszla uratacak olan, onun tm 'kendilik' zelliklerinden ve
karakterinden sz etmek istediimizde bu bireyin kiiliinden konuuruz. "Akl"
terimini ise, bireyi zihinsel zellikleri ve potansiyelleri asndan tanmlamak
istediimizde kullamnz.
O halde psikoloji kiilik, zihin, akl ve kendilik aratrmalaryla ilgilenir fakat bu
kavramsal konular ancak birey davranlanyla bunlar ortaya koyabildii kadanyla
yani dolayl yollardan aratnlabilir. Uyum etkinliklerinin ierdii eitli konsantre
faaliyetler, yeni psikolojinin gzlenebilir verileri, psikolojinin alma konusudur.
Zihinsel Etkinliklerin Psiko-Fiziksel Doas:
Uyumsal bir tepkinin ierdii eitli zihinsel ilemler ounlukla psiko-fiziksel
sreler olarak adlandnlr. Fiziksel zelliklerden kastettiimiz ey bireyin bilgi sahibi
olduu davran ve eylemlerdir. rnein birey bir nesneyi sadece alglayp tepkide
bulunmaz, aynca en azndan gerein farkndadr ve bu davranlann anlam ve
doas hakknda belli bir bilgiye sahiptir. Birey tarafndan yaplan herhangi bir zihinsel
etkinlik, bu etkinlikle bir eit deneyimsel bir balant anlamna gelir. Bu sebeple
zaman zaman bu etkinliklerden deneyimler veya deneyimsel faaliyetler eklinde sz
edeceiz.
Bu etkinlikler dorudan doruya duyu organlar, kaslar ve sinirler gibi yaplar
kapsar. Duyu organlarnn ve kaslarn, alg ve istemli davranlar gibi etkinliklere
katlm apaktr. Ayrca sinir sistemi de zihinsel etkinliklerin tmyle ilgilidir. Bu
yaplarn btnl normal bir zihinsel etkinlik iin gereklidir. Beynin herhangi bir
blmnn alnmas veya bir lezyonun varl ounlukla bir tr zihinsel rahatszlkla
ilikilidir. Bu yapdann metabolizmasn etkileyen koullarn tm zihinsel ilemlerin
doasn da etkiler. Burada bu psiko-fiziksel ilikinin doasn aklamak amacyla
herhangi bir giriimde bulunmayacaz. Sadece u geree dikkat ekeceiz ki, bu
zihinsel etkinlikler psiko-fiziksel olaylardr ve buna gre aratrlmalar gerekir.
Bizim kavraymzn tersine, zihinsel etkinlikler ounlukla bu uyumsal fa-
aliyeerin fiziksel ynleriyle birlikte tanmlanr. Bu reti, psiko-fiziksel faaliyetlerin
gerekliin farkl durumlarna ait iki benzer sre dizisinden olutuunu varsayar.
Bunlar bir yanda "bilinli" veya maddi olmayan sreler, te yanda organik veya
maddi olan srelerdir. Bilinli sreler psikolojinin alma konusunu olutururken,
organik sreler fizyolojinin alanna aittir. Bu nedenle zihin tamamen ruhsal veya
maddi olmayan terimlerle tanmlanm olur. Zihinsel etkinlikler bir dizi fizyolojik
srele birlikte ortaya kan, maddi olmayan veya ruhsal olaylann bir dizisi olarak ele
alnr. Bu retiye kar iki itiraz ne srlebilir.
1-Bizler bir etkinliin ruhsal veya bilinli zelliinden sz ettiimizde, bamsz,
gerek bir varl olmayan, soyut ve kavramsal bir konuyla ilgileniyoruz demektir.
Bundan dolay bu gre, kavramsal konularn bamsz varlklar olduunu
varsayarak bir mantk hatasnda bulunur. Oysa bilin, bir gulya- bani'den daha
fazla bamsz bir varla sahip olmayan bir soyudamadr.
2-Bu retinin savunucular, zihinsel etkinlikleri uyumsal faaliyetlerin ruhsal ynleri
olarak tanmlarken, bu zihinsel srelerin davran zerinde nasl bir etki
braktn aklama konusunda mantksal bir problemle karlamlardr. Bir
baka deyile, bu anlay, zorunlu olarak psiko-fiziksel ilikinin doas problemini
de beraberinde getirmektedir. Biz bu problemin geerliliini inkar etmiyoruz fakat
ampirik veya doa bilimi alanna ait olmayan, metafiziksel veya felsefi bir
problem olduunu da iddia etmiyoruz.
Bizim anlaymza gre psikoloji, alma konusunun metafiziksel karakteri
asndan fizyolojiden ayrt edilemez. Hem psikoloji hem de fizyoloji organizmann
ilevsel faaliy e derinin aratrlmas ile ilgilenir. Psikoloji organizmann evresine
uyum salamasyla dorudan ilgili olan srelerin tamamyla megul olurken, fizyoloji
dolam, sindirim ve metabolizma gibi organizmann yapsal btnlnn devam ile
ncelikli olarak ilgili olan hayatsal faaliyetlerin aratrlmas ile ilgilenir. O halde
psikoloji ve fizyoloji karlkl ilikileri ve etkileimleri olan iki aktif organik sreler
grubu ile ilgilenirler...
Yaklamn Metotlar:
Zihinsel etkinlikler birka ekilde aratrlabilir. Dorudan gzlemlenebilirler,
oluturduklar sonular araclyla dolayl olarak aratrlabilirler ve son olarak
organizmann yapsyla olan ilikisi asndan aratrlabilirler.
Zihinsel etkinlikler znel veya nesnel olarak gzlemlenebilir Nesnel gzlemler bir
baka bireyin zihinsel ilemlerinin, bireyin davranlarna yansd kadaryla
anlalmasyla ilgilidir. znel gzlemler ise bir kiinin zihinsel ilemlerinin kendisi
tarafndan anlalmasyla ilgilidir. znel gzlem ounlukla igzlem olarak
adlandrlr. Eskiden bu ynteme dsal bir olayn farkl bireyler tarafndan
alglanmasndaki farkll anlamann biricik yolu gzyle baklrd. Bu iki sre yap
olarak temelde birbirine benzer ve her bir gzlem trnn baz avantajlar ve
dezavantajlar vardr:
1-gzlem bize zihinsel olaylar hakknda ok daha kiisel ve detayl bilgiler verir.
Kimi zihinsel olaylar nesnel olarak kavranamaz. rnein, bizler bir insann
davranna bakarak, ne hakknda dndn syleyemesek bile, bir eyler
dndn syleyebiliriz. Oysa bireyin kendisi sadece dndn bilmekle
kalmaz, dnd konu hakknda gl bir farkndala da sahiptir. gzlem
gemiten kaynaklanan ve bizi herhangi bir olayda etkileyen drt ve dnceleri
ounlukla aa karr. Nesnel metodun kiiye zel kullanm ile bu niteliin
bilgisini elde etmek ok zordur.
2-znel gzlemler olduka zordur. Pek ok zihinsel ilem, detayl bir ekilde analiz
edilmesi ve kavranmas ok g bir dizi karmak ve sratle deien olaydan
oluur. Zihinlerimiz genellikle nesnel durumlarla ilgilendii iin, pek ok insan
alkanlklarn blme ve igzlemsel olma abalarnda nemli lde zorlukla
karlar.
3- znel bir gzlemin geerlilii her zaman test edilemez. Kiiye zel bir olay sadece
denek tarafndan gzlenebildii iin, grsel benzetmeler yoluyla denek taralndan
verilen raporun, herhangi bir salamasnn yaplmas veya sylediklerinin tersinin
kantlanmas pratikte mmkn deildir. nsanlarn dnme tarzlar farkl
olabildiinden sylenen eyin doru olup olmadna karar veremeyiz. Oysa
herhangi bir nesnel etkinlik birka kii tarafndan gzlemlenebilir ve verdikleri
raporlar karlatnlabilir.
4- znel metotlarn doal kullanm yetenekli ve eitimli deneklerle snrlandrlmak
zorundadr. Psikoloji hayvanlarn, ocuklarn, ilkel insanlarn ve pek ok dpllik
vakasnn aratrlmasnda nesnel yntemlere gvenmek zorundadr.
5- Zihnin herhangi b;r nesnel iezahrnn llmesinde ve kaydedilmesinde eitli
aletler kullanlabilir Bu kantlar daha sonra analiz edilebilir. Baka trl dikkatlerden
kaacak eylemler bu ekilde ortaya karlabilir. rnein, bir alg evlemmdck en
kk gz hareketlerini ortaya karmada fotoraflk tekniklerinden
faydalanlabilir. Bu metot, zellikle okuma ve belli grsel illzyonlarda yer alan
algsal etkinliklerin aratrlmasnda yaygn olarak kullanlr.
Gzlemin hemen ardndan gelen ikincil metot denevdir Bir denevde zihinsel
ilemler, daha nceden belirlenmi ve tanmlanm koullar altnda gzlemlenir.
Zaten deney ounlukla "kontroll gzlem'olarak adlandrlr. Deney, uygulanan
kontrol derecesine gre olduka basit veya karmak olabilir. Basit bir deney megi
olarak, ezberleme srecinin analizini yapmak ve daha sonraki durumlarda hatrlama
kabiliyetimizi etkileyen baz koullar kefetmek amacyla ezberlenecek bir kelime
listesini verebiliriz. Genel olarak, herhangi bir zihinsel etkinlik faaliyeti, bu etkinliin
aratrlmas amacyla, bir deney olarak adlandrlabilir.
Bir psikoloji deneyinde mutlaka detayl teknikler ve karmak grnl aygtlar
yer almak zorunda deildir. Aygtn zellii problemin bir fonksiyonudur. Aygtlar
deneysel koullarn kontrol veya deneysel durumun herhangi bir zelliinin llp
kaydedilmesi amacyla kullanlr.
Bir denerin asl deeri, gzlemlerin, daha nceden belirlenmi ve tanmlanm
koullar altnda yaplyor olduu gereine baldr. O halde bir deney sradan bir
tecrbe srasnda gzden kaan gerekleri ve ilikileri kefetme aracdr. Dahas
herhangi bir deneyin sonulan baka aratrmaclar tarafndan test edilebilir.
Deneysel metodun psikoloji alannda baz snrllklar vardr. nsan zihninin tm
ynleri kontrole tabi deildir. Bir insann zihinsel tepkileri byk lde onun nceki
deneyimlerinin bir fonksiyonudur. nsan zihninin deneysel olarak tam bir kontrol,
insann yaam boyunca devam eden geliiminin etkisinden kurtulmas anlamna gelir
ki bu hem imkanszdr hem de sosyal olarak istenen bir durum deildir.
Zihnin doas, oluturduktan ve sonular yoluyla dolayl yollardan aratrlabilir;
endstriyel icatlar, sanat, dinsel gelenekler ve inanlar, etk sistemler, siyasal
kurumlar vb. gibi. Yaklamn amaca gtren sosy al yolu olarak adlan- drlabilen hu
metot, zihinsel ilemlerin bizzat kendisi aratrlaca zaman kullanlmaz. Bu metot
ounlukla ilkel rklarn veya gemi uygarlklarn aratrlmasnda kullanlr.
Kullanlan ekliyle temelde tarihsel veya antropolojik bir metottur. Grnen o ki, insan
zihni hakkndaki bilgilerimiz, sadece bu tr verilere dayanmaya mecbur braklrsak,
fazlasyla snrlandrlm olur. Oysa bu zelliin doru bilgisi, zihnin geliimsel
anlay iin ok nemlidir.
Zihinsel etkinlikler ayca anatomi ve fizyolojinin gr noktasndan da
aratrlabilir. Herhangi bir organn yaps ve ilevsel imkanlar birbiriyle sk bir ekilde
ilikilidir. Bir nrolog sinir sisteminin yapsal dzenini, dshil olduklar eitli
faaliyetlerle olan ilikisi asndan dnmeye alr. Zihinsel etkinliklerle snr
sisteminin mimari zellikleri arasndaki karlkl ilikinin incelenmesi, hem psikolojinin
hem de nrolojinin kavramlarna besbelli ki aklk getirecektir.
Bizler biliyoruz ki, zihinsel etkinliklerin nitelikleri sinir sisteminin meta- bolk
koullarndan etkilenmektedir. Sinirsel kusurlar sk sk alg, hafza, ha
<s3:
I%
trlama ve istemli faaliyetlerdeki rahatszlklarla korelasyon ierisindedir. Zihinsel
ilemlere dair detayl ve tam bilgimizin nemli bir blmne bu ekilde ulalr.
Hayvanlarda sinirsel yapnn belirli blmleri kesilip kartlm ve organizmann
sonraki kabiliyetleri zerinde bu sinir dokusunun eksikliinin etkili olduu grlmtr.
Zihnin pek ok belirleyici nitelii, sinir sisteminin fizyolojik zellikleri asndan
aklanmak zorundadr. Aklda tutma olgusu, zihnin deiken yapl belirli zellikleri
ve unutma srecinin baz ynleri bu ekilde aklanmaldr.
O halde u aktr ki, herhangi bir olay zihinsel ilemlerin yap ve anlamm
kavramada kullanlabiliyorsa, o olay psikolojik bir veridir. Ayn olay nroloji, psikoloji
ve fizyoloji gibi birka bilim iin de anlaml olabilir ve bu tr bir olay, bilginin her bir
blmnn bir parasn oluturacaktr.
Psikolojide tpk teki bilimler gibi kendi amalan iin anlaml olan herhangi bir
olaydan, nerede, nasl, kimden elde edildiine bakmakszn faydalanr. Yaklamn bir
sonuca ulatran tek bir yolu, zihinsel bir ilemin tam bilgisini veremez. Bilginin eitli
kaynaklan birbirine eklemeler yapar ve psikoloji, tm zihinsel ilemleri kapsayan
uygun bir kavray oluturmak iin eitli verileri sistematik ve uyumlu hale getirme
greviyle ilgilenir.
Ortak gzlem olgular belki de, psikolojinin mevcut kavramlarnn zerine
kurulduu, gereklere (olgulara) dayanan verilerin temel blmn oluturur. Psikoloji
gnlk yaantnn ortadaki olaylanyla nemli lde ilgilenerek dier doa bilimlerinin
oundan ayrlr. Zihinsel davranlar yaanm olaylardr ve herkes doal olarak,
hayat boyunca kendi zihinsel ilemleriyle ilgili belirli bir miktar bilgi edinmek
zorundadr. Aynca bizim zamanmzn ve enerjimizin nemli bir blm dier
zihinlerle ilgilenme grevine adanmtr. O halde herkes, pratik zekaya sahip bir
insann psikoloji bilgisinin belirli bir miktarn edinir. Bir bilim olarak psikoloji
saduyudan birka adan aynlr. Psikoloji zihinsel ilemleri dikkatlice ve sistematik
bir ekilde gzlemler ve analiz eder, mmkn olan yerlerde deneysel yntemi kullanr,
ok eitli kaynaklardan olgulara dayanan veriler elde eder ve bu verileri anlamak iin
daha uygun bir kavramlar sistemi ina etmeye alr. Herhangi bir kavramlar sistemi,
renci kendi zihinsel ilemlerini veya bakalarnn davranlann anlamada bu
sistemden faydalanabldigince deerlidir. Bir renci bir psikoloji ders kitabn, byk
lde sadece kendi zihin incelemelerine bir rehber olarak grmelidir...
Dier Bilimlerle likileri:
Sistematik ilikileri dnldnde, psikolojinin canl organizmalar olgusuyla
ilgilenen biyolojik bilimler grubu ile snflandnlmas zorunludur. Psikolojinin en yakn
akrabas fizyolojidir. Her iki bilim dal da bedensel organizmalarn tepkilerinin
incelenmesi ile megul olur. Her iki alan arasnda snrlar sabit bir ayrm yoktur.
Psikoloji organizmann gemi yaam dene-
yimlerine bal olarak, iinde bulunduu evresel koullara ilikin uyumsal tepkileriyle
ilgilenir. Fizyologlar bu konuya ok az sistematik ilgi gsterirler. Fizyologlar daha ok
hayatsal faaliyetlerin incelenmesi ile ilgilenirler. Fizyoloji organik ilevlerin
incelenmesi olarak tanmlanrsa, psikolojinin de doal olarak fizyolojinin zel bir
bran olarak ele alnmas gerekir. Yine de psikolojinin fizyolojinin bir alt dal veya
onun bir dengi olarak ele alnmasnn hibir nemi yoktur. Aslnda her iki bilim dal
organizma faaliyetlerinin farkl ynlerini inceler.
Psikoloji insan abasnn nemli pek ok alanndan materyal toplamtr. Psikoloji
zihnin anlalabilmesi iin nemli olan her tr bilgiyi kendine mal eder. Profesyonel bir
psikolog doal olarak ok snrl bir zihinsel fenomen alanyla kar karyadr ve bu
nedenle materyallerini ok eidi kaynaklardan toplamak zorundadr. Psikoloji
sosyoloji, eitim, nroloji, fizyoloji, biyoloji ve antropolojiden bilgi alr ve yakn
zamanda biyokimyadan da bilgi almay ummaktadr. ok eidi zihinsel hastalklarla
ilgili, olgulara dayal bilgilerimizin ou doktorlarn ve psikiyatristlerin katklaryla
olumutur. Zihne ve kiilie zg bilgiler ounlukla meslein yasal yelerinin
katklaryla olumutur. Endstri ve ticaretteki eit uygulamalar pek ok fikir
vermitir. Gerekte, psikoloji materyalleri insan abasnn her alanndan elde
edilebilir.
Psikoloji daha sonra birbirine bal dnce alanlar ve felsefe, sosyoloji, eitim,
tp, hukuk, ticaret ve endstri gibi giriimlerin yapt her tr katkyla ilgilendi. Doal
olarak insan doasna ilikin her tr bilgi, bir ekilde insan dncesini ve faaliyetlerini
ilgilendiren her tr giriim alan iin son derece kullanlyd. Psikoloji bu alanlarn
bazlar zerinde nemli bir etki brakrken, bu uygulama program bir bakma bir ideal
olarak dnlmelidir. nk psikoloji insan doasnn tam ve yeterli bilgisine henz
ulaamamtr.
Columbia niversitesinde. levselcilik
Grdmz gibi ilevsel psikolojinin tek bir yaklam veya ekli yoktur. levsel
psikoloji bu ynyle yapsalc psikolojiden farkldr. llevselciliin temel geliimi ve
kuruluu Chicago niversitesinde gereklemi olmasna ramen, Colombia
niversitesinde Robert Woodworth tarafndan ekillendirilen bir baka yaklam daha
vardr. Az sonra greceimiz gibi, Columbia ilevsel ynelimli dier iki psikologa da
akademik temel salamtr: Amerikal ilevselcilik ruhunu zihinsel testler zerine
yapt almalarla somut hale getiren James McKeen Cattell ve hayvan renmesi
aratrmalaryla ilevselci yaklam ok daha byk bir nesnellie yaklatran E. L.
Thorndike. (bkz. 9. Blm)
d1
il
C i
<
tu:;
1 t!
ROBERT SESSONS WOODWORTH
Robert Sessions Wood- worth (1869-1962)
Woodworth aslnda Angell ve Carr geleneindeki ilevsel ekole resmen dahil
deildi. Gerekte, herhangi bir dnce ekolnn yesi olmann insana eitli kst-
lamalar getirmesinden holanmadn aklamt. 1930 ylnda kendi gelitirdii
psikoloji trnn "bir ekol olmasn ok istemediini" yazmt. "Psikolojinin olmak
istemedii ey ite tam bu idi" (Woodworth, 1930, s.327). Bizler \Voodworth'u bir
ilevselci olarak snflamam olmamza ramen, almalan Amerikan ilevselciligi
blmnde anlatlmaya ok uygundur. nk Woodworth ilevselciligin bamsz bir
eklini ifade edip gstermitir. \Yo- odworth'un psikoloji hakknda syledklcnnm ou
Chicago okulunun ilevselci ruhunda vardr fakat o bunlara yeni ve nemli bir bileen
eklemitir.
Woodsworth'un Hayat
Woodworth bir aratrmac, bir retmen, bir yazar ve bir editr olarak 60 yldan
fazla bir sre psikoloji ile aktif olarak ilgilenmitir. Amherst Yksekokulundan mezun
olduktan sonra, iki yl bir lisede bilim derslerine girdi ve ardndan, henz lisansst
almalarna balamadan kk bir kolejde iki yl matematik ve fen dersleri verdi, ite
bu dnemde hayatn deitiren iki nemli olay yaad. lk olarak nl psikolog G.
Stanley Hall'un bir konuma yapacan duydu ve ikinci olarak \Villiam James'in
Psikolojin ilkeleri isimli kitabn okudu. Artk bir psikolog olacan biliyordu.
Han'ard'a kaydoldu ve yksek lisansn da burada yapt. Doktorasn Cattell'n
gzetimi altnda 1899'da Columbia'da yapt. Ne\v York City hastanelerinde yl
fizyoloji dersi verdi ve ardndan fizyolog Sir Charles Scott Sherrington ile birlikte
ngiltere'de bir vl geirdi. 1903 ylnda. 1945 ylndaki emekliliine dek kalaca
Columba'ya dnd. 1958 ylnda, tam 89 yanda, Columbia'dan ikinci defa emekli
olan Woodworth ilk emekliliinden sonra da ders vermeyi srdrmt.
YEDNC BLM
299
Woodworth'un ilk rencilerinden birisi olan Gardner Murphy onu psikoloji dersi
veren hocalar ierisinde "en iyi" olarak hatrlamtr. Murphy Woodworth' u ekilde
anlatmtr: "Snfa olduka bol ve eski bir elbiseyle, asker botlaryla girer; tahtaya
doru yrr ve ilgin, benzeri olmayan baz szler sarf ederdi. te bu szler
defterlerimize doru akar ve sonraki onlarca yl boyunca hatrlanrd" (Murphy, 1963,
s.132).
\Voodworth'un yayn listesi fazlasyla uzundur ve almalan birka renci neslini
etkilemitir. Woodworth'un almalan birka dergi makalesinde ve iki kitapta ortaya
konulmutur, 1918'de Dinamik Psikoloji18 ve 1958'de Davrann Dinamikleri19. 1911
ylnda George Trumbull Ladd'n Fizyolojik Psikoloji'sini20 gzden geirmi ve ilk
olarak 1921 ylnda daha sonra 1947 ylna dek be baskda grnen giri niteliinde
bir metin yazmt: Psikoloji21. Bu kitabn 25 yl boyunca dier psikoloji metinlerinden
ok daha fazla satt sylenmitir. Deneysel Psikoloji' yi22 1938 ylnda yazd. Bu
kitap 1954 ylnda Harold Schlosberg tarafndan yeniden gzden geirildi ve alannda
bir klasik haline geldi. 1931'de ada Psikoloji Ekolleri23 isimli kitabn yazd. Bu
kitap 1948 ylnda yeniden gzden geirildi ve 1964'de Mary Sheehan tarafndan
yeniden dzenlendi. Woodworth 1956 ylnda Amerikan Psikoloji Demegi'nin ilk Altn
Madalya dln ald ve "bilimsel psikolojinin kaderinin ekillenmesinde esiz
katklarda bulunan" ve "psikoloji bilgilerini btnletiren ve dzenleyen" kii olarak
adndan sz ettirdi.
Dinamik Psikoloji
Woodworth yaklamnn gerekte yeni olmadn, fakat psikolojinin bir bilim
haline gelmesinden nceki gnlerde bile "yetenekli" psikologlar tarafndan dikkatle
izlenen yaklamlardan birisi olduunu iddia etmiti. Woodworth'a gre psikoloji bilgisi
uyanc ve tepkinin doasnn aratnl- masyla -nesnel d olaylarla- balamak
zorundadr. Fakat eer psikoloji davran aklama giriimlerinde sadecc uyanc ve
tepki ile ilgilenirse, bel- 18 Dynamic Psychology.
19 Dynamics of Behavour.
20 Physiological Psychology.
21 Psychology.
22 Experimental Psychology.
23 Contemporary Schools of Psychology.
20
22
t \ S
fi w1"!
1 '
IMl
H
11 4i
ki de meselenin en nemli blmn -yaayan organizmay- karm olur. Uyanc
belirli bir tepkinin tek sebebi deildir. Organizma deiken enerji seviyesiyle olduu
kadar, imdiki ve gemi deneyimlerinin etkisi ile de ortaya koyaca tepkiye karar
verir.
Bundan dolay Woodworth'a gre psikoloji organizmaya uyarc ile tepki
arasndaki varlk gzyle bakmaldr. Psikolojinin alma konusu hem bilin hem de
davran olmaldr- ki bu dnce daha sonra hmanistik psikologlar tarafndan da
ne srlmtr (15. Blm). Dsal uyarcnn ve ak tepkinin nesnel davran
gzlemleri yoluyla kefedilmesi mmkn olabilir fakat organizmann i dnyasnda
olup bitenler sadece igzlem yoluyla bilinebilir. Bu yzden Woodworth igzlemi
faydal bir psikoloji metodu olarak kabul etmi fakat buna ek olarak deney ve
gzlemin mmkn olan en fazla kullanmn salamtr.
Woodworth ilevselcii, Devvey ve James'in retilerinin bir devam olarak
grnen dinamik psikolojinin iine katt. "Dinamik" kelimesi 1884 yl gibi erken bir
dnemde Devvey ve James tarafndan kullanlmt. Dinamik psikoloji -deiimle ve
deiimdeki nedensel faktrlerin yorumuyla ilgilenen psikoloji- motivasyonla ilgiliydi.
Hatta Woodworth 1897 ylnda bir "motivoloji" gelitirmek istediinden bahsetmiti.
Woodworth'un sistematik dncesinin ilk ifadesi motivasyon konusunu ieren bir
ilevsel psikoloji tr iin bir savunma niteliindeydi: Dinamik Psikoloji (1918).
Woodworth'un dnceleri ile Chicago ilevselcileri arasnda benzerlikler olmasna
ramen Woodworth davrann altnda yatan fizyolojik olaylar zerinde nemle durdu,
insan davrannn nihai sebeplerinden ziyade daha yakn sebepleriyle ilgilenmesine
ramen,Woodworth'un dinamik psikolojisi veya motivolojisi sebep-sonu ilikileri
hakkndayd. Psikolojinin amacnn insanlarn neden u ekilde davrandklarn ve
hissettiklerini belirlemek olmas gerektiine inanyordu. ncelikli meselesi kendisinin
drtsel gler adn verdii insan organizmasn harekete geiren glerdi.
Woodworth davrantaki nedensel ardkl ele alrken iki tr olay arasnda ayrm
yapt: mekanizma ve drtler. Bir mekanizma herhangi bir grevin nasl yerme
getirilecei ile ilgilenir, fiziksel bir hareketin mekanik ynleri gibi. Bir drt ise grevin
niin yapld ile ilgilenir. Bununla birlikte, mekanizmalar ve drtler, her ikisi de
organizmann cevaplar olduu iin, esasen birbirine benzerler. Mekanizmalar
drtler haline gelebilir veya tam tersi
imdi size bir baka arptlm tarihsel veri megi verelim. Wood- worth'un
genellikle "drt" terimini psikolojiye tantan ilk kii olduu sylenir. Oysa
Woodworth'un bu terimi yaynlanm bir yazda kullanmasndan yaklak sekiz ay
nce John B. Watson bu terimi Amerikan Psikoloji Dergisinde bir makalede
(Watson&Morgan, 1917), stelik de, Woodworth'un daha sonra terime atfedecei
anlamda kullanmt (Remley, 1980).
Woodworth'un konumu esasen eklektik idi. Ne tek bir sisteme yapmak istemiti
ne de yeni bir ekol oluturmak. Bak as kar kmak zerine deil, gelime,
detaylandrma ve sentez zerine olumutu. O her bir dnce sisteminin en iyi
zelliklerini aramt.
Ilevselcilie Ynelik Eletiriler
levsel harekete saldrlar, yapsalc kanattan ok abuk ve iddetli geldi. ilk defa,
en azndan Amerika'da, felsefeden bamszln henz kazanm olan yeni psikoloji
birbiriyle atan iki gruba ayrlmt. Kimileri bu b-
(
lnmeyi, yeni alann tek bir bak asnn snrlar ierisinde katlamay
reddetmesinin bir iareti olarak grdler. Alandaki kartlklar, canllk ve esneklik;
yeni anlaylarn, yeni amalarn ve yeni yaklamlarn aratrlmasna ak olma
anlamna geliyordu. Bakalarna gre blnme rahatsz ediciydi nk doa bilimleri
ile karlatrldnda, bu durum olgunluktan yoksun olmann belirtisi gibi
gzkyordu. Eski bilimler artk birbirine ters den veya deiik yaklamlar
destekleyen gruplara blnmyordu.
Titchener'in Comell'deki laboratuar yapsalclarn, Chicago'daki psikoloji blm
ise ilevselcilerin zel karargah haline gelmiti, ithamlar, sulamalar ve kar
sulamalar, tm drstlkleriyle geree sahip olduklarna inanan niversiteler
arasnda savruldu.
Ilevselcilie yneltilen sulamalardan biri "ilev" teriminin aka tanmlanmam
olmasna ynelikti. 1913 ylnda, Titchener'in bir rencisi olan C. A. Rucmick, "ilev"
teriminin farkl yazarlar tarafndan nasl tanmlandn belirlemek amacyla 15 genel
psikoloji ders kitabm gzden geirmiti. En fazla ortak kullanm bir etkinlik veya
sre, ve dier srelere veya tm organizmaya ynelik bir grev idi.
ilk kullanmda esasen ilev etkinlik ile ayn anlamda idi, rnein hatrlama ve
alglama birer ilevdir, ikinci durumda ilev, baz etkinliklerin organizmaya faydasyla
ilgili olarak tanmlanmtr, nefes alma veya sindirim i
levleri gibi. Ruckmick ilevselcilerin "ilev" szcn kimi zaman bir etkinlii
anlatmak, kimi zaman da faydasndan sz etmek iin kullandklarn belirtmiti. Bu
belirsizliin gereksiz bir tekrar oluturduunu iddia etmiti; birisi bir etkinliin
ilevinden veya bir ilevin ilevinden sz edebilirdi.
Tm bunlar ilevsel okuldan herhangi birisinin bu belirsiz ve tutarsz kullanm
sulamalarm cevaplandrmasndan 17 yl nce olmutur. Carr (1930) her iki tanmn
da, ayn srelerden bahsetmesi sebebiyle tutarsz olmadn iddia etmiti.
levselcilik belirli bir etkinlikle, hem kendi amac iin (ilk tanm) hem de dier
koullara ynelik ilikileri veya etkinlikleri (ikinci tanm) iin ilgileniyordu. Benzer bir
uygulama biyolojide de vard.
Carr'n bu eletiriye cevab eletiriden 17 yl sonra gelmitir. Heidb- reder una
dikkat ekmitir: "Ilevselcilik nce kavram kullanm, daha sonra da tanmlamtr;
bu sonular dizisi hareketin bir zelliidir... Ilevselcilik hibir zaman akl ve
sistemletirmeyi n plana almamtr" (Heidbreder, 1933, s.228).
Psikolojinin tanmna ilikin olarak yaplan bir baka eletiri de zellikle
Titchener'dan gelmitir. Yapsalclar ilevselciligin hibir zaman psikoloji olmadn
iddia ettiler, nk ilevselciler yapsalclarn alma konusu ve yntemleriyle
snrlanmamlard! Titchener'in grne gre, zihnin kendini oluturan elemanlara
igzlemsel analizinden baka herhangi bir yaklam psikoloji olamazd. Elbette ki
ilevselcilerin sorguladklar ve eski haline getirmeye altklar ey ilk olarak
psikolojinin tanm idi.
Dier eletirmenler, ilevselcilerin uygulamaya veya pratik etkinliklere ynelik
ilgilerini hatal buldular. (Bu dnce kuramsal bilim ile uygulamal bilim arasnda ok
eskiden beri devam eden bir anlamazlktr.) Yapsalclar uygulamal psikolojiye
olumlu gzle bakmadlar. Oysa ilevselciler psikolojinin sadece kuramsal bir bilim
olarak devam etmesi dncesine katlmyorlard ve uygulamaya ynelik ilgileri
sebebiyle hibir zaman zr dilemediler. Carr hem kuramsal hem de uygulamal
psikolojide titiz bir bilimsel yordama bal kalnabileceini, bu ekilde bir niversite
laboratuvannda olduu kadar bir endstri alannda da eit derecede geerli
aratrmalar yaplabileceini belirtti. Ve son zmlemesinde Carr bir alan aratr-
masn bilimsel yapann alma konusu deil alma yntemi olduuna dikkat ekti.
ada Amerikan psikolojisinde kuramsal bilim ile uygulamal bilim arasnda had
safhada bir atma mevcut deildir ve bu durum ilevselciligin bir hatas olarak deil,
bir katks olarak grlebilir.
Ilevselciler ayrca eklektik tutumlar sebebiyle de eletirildiler. Olduka dogmatik
olan yapsalclardan farkl olarak, ellerindeki problemin zmne uygun grnen her
trl teorik veya yntemsel yaklam srekli olarak kullanlr kldlar.
llevselciliin Katklar
ilevselcilik bir dnce ve genel bak as olarak Amerikan psikolojisinin ana
akmnn bir paras haline gelmitir. levselciin yapsalcla ilk ve gl muhalefeti
ABD'de psikolojinin geliimi asndan ok byk neme sahiptir. Uzun vadede
yapdan ileve doru vurgulanan deiimin sonular nemlidir. Hayvan davranlar
zerinde giderek artan aratrmalarn psikolojinin nemli bir blm haline gelmesi bu
sonulardan biridir. Wundt analoji yoluyla igzlem teknii kullanlarak hayvan
bilincinin yorumlanmasna olumlu bakt halde, hayvan aratrmalar yapsal
psikolojinin bir paras deildir. (Wundt bir defasnda rmceklerin soyut muhakemesi
zerine bir yaz yazmt.)
levselcilerin genel psikoloji tanm ocuk, zihinsel zrl ve davran bozukluu
aratrmalarn da iine alyordu. Buna ek olarak psikologlarn igzlem metodunu,
fizyolojik aratrmalarla zihinsel testlerle, anketlerle ve davrann nesnel
betimlemeleri gibi dier veri elde etme yollaryla desteklemelerine izin verilmiti.
Yapsalclarn nefret ettii btn bu metotlar, psikoloji saygn bir bilgi kayna haline
gelmilerdi.
1920'de Wundt'un, 1927'de Titchener'in lmyle ve ilevselcilerin daha geni ve
uygulamaya dnk yaklamlaryla ABD'de yapsalclarn psikoloji yaklamlarna
glge dmt. 1930 ylyla birlikte ilevselcilerin zaferi tamamland. levselcilik ayr
bir dnce ekol olarak artk var olmasa da bugn ABD'deki psikoloji, bir dereceye
kadar ilevsel ynelimli olmutur. Bu baarsndan tr ilevselciliin bir ekoln
zelliklerini elinde tutmaya artk ihtiyac yoktur.
P*
W w**1
M*!
1:
2.
3.
4.
I. Spencer'n sosyal Darwinizm kavramn anlatnz. Sosyal Danvinizm niin Birleik
Devletler'de bu denli popler olmutur? Babbage tarafndan 19. yzyl ortalannda
gelitirilen hesap makinesi tipi bu yzyln sonu iin niin artk uygun deildi?
Hollerith'in makine tarafndan yaplan bilgi ileme srecine yaklamn anlatn.
Nevrasteninin belirtilerini anlatnz. 19. yzyl Amerikan toplumunun hangi blm en
byk kederi yaamtr? Tedaviye ynelik tavsiyeler kadnlar ve erkekler iin ne
ekilde farklyd?
James'e niin en nemli Amerikal psikolog gzyle bakld? James'in laboratuar
almasna ynelik tutumunu anlatnz.
5. James'in bilin gr Wundt'unkinden ne ekilde farklyd? James'e gre bilincin
amac neydi?
6. James bilinci aratrmak iin hangi metotlan uygun bulmutu? Pragmatizmin yeni
psikoloji iin deeri ne olmutu?
7. Deikenlik hipotezini ve bu hipotezin erkek stnl dncesi zerindeki
etkisini anlatnz.
8. Titchener ve Dewey ilevsel psikolojinin kurulmasna hangi yollarla katkda
bulundular? Niin tek bir yapsalclktan sz edildii gibi tek bir ilevselcilikten sz
edilememiti?
9. Angell'e gre ilevselcilerin temel temas neydi? Carr ilevsel psikoloji iin
hangi aratrma metotlanm uygun bulmutu?
10.Woodworth'un dinamik psikolojisini ve igzlem hakkndaki grlerini anlatnz.
Woodworth kendisini ilevsel bir psikolog olarak dnm myd? Niin evet
veya niin hayr?
II. levselcilik ile yapsalcln psikolojiye katklann karlatmmz. Uygulamal
psikoloji niin yapsalcln deil de, ilevselciliin altnda geliti?
nerilen Okumalar
Crissman, P. (1942), The psychology of John Dewey, Psychological Review, 49,
441-4 62 Dewey'in psikoloji yaklamndaki kavramlar deerlendirir ve eletirir.
Donnelly, M. E. (Ed.). (1992), Rrinterpreting the legacy ofWilliam James, Washington,
DC: American Psychological Association. Modern psikolojinin habercisi olarak Ja-
mes'in Dnceleri zerine makaleler.
Lewis, R. W. B. (1991), The Jameses: A Family narrative, New York: FarTar, Straus
ve Gi- roux. James'in ailesindeki dikkati eken bireyler, William (psikolog), Henry7
(romanc), Alice (politikac), Wilky (sava kahraman) ve Bob (alkolik).
McKinney, F. (1978), Functualism in Chicago: Memories of a graduate student, 1929-
1931, Journal of the History of the Behavioral Sciences, 14, 142-148. Chicago
niversitesi psikoloji departmannn entelektel Zeitgeist'n, faklteyi ve
rencileri anlatr.
Owens, D. A., 6rWagner, M. (Ed.). (1992), The legacy of American functualism,
West- port, Conn. Praeger/Greenvvood. levsel psikoloji dncesini ayr bir
dnce ekol olarak inceler ve ada psikoloji zerindeki etkilerini deerlendirir.
Thome, F. C. (1976), Reflections on the Golden Age of Columbia's psychology.
Journal of the History of the Behavioral Sciences, 12, 159-165. 1920'den 1940'a
dek olan dnemde Cohmbia niversitesi psikoloji departmann aratrma
ynelimini ve faklteyi anlatr.
Campbell-Kelly, M., &Aspray, W. (1996), ComputerA history of the information machi-
ne, New Yon Basic Boks. 1890 nfus saym iin Hollerith'in almasndan ve
onun delikli kart izelgesinden balayarak bilgisayarlarn geliimini izler.
Carr, H. A. (1961), Autobiography, In C. Murchison (Ed), A history of psychology in
autobiography (Vol. 3, ss. 69-82), New York: Russell & Russell. (Orijinal alma
1930'da yaynland). Harvey Carr'n kariyer hatrlar.
Funmoto, L. (1991), From "paired associates" to a psychology of self: The intellectual
odyssey of Mary Whiton Calkins. In G. A. Kimble, M. Wertheimer, &C. White (Eds
), Portraits of pioneers in psychology (ss. 57-72) Washington, DC: Amerikan
Psikoloji Birlii. Calkins'in bir kadn yksekokulunun akademik evresinde deney-
sel psikoloji aratrmasna ynelik yaklamn anlatr (Wellesley, 1887-1930).
Lutz, T. (1991), Amerikan nervousness, 1903: An anecdotal history,lthaca, NY:
Cornell niversitesi Yayn. 20. yzyln balarnda Birleik Devlederin yaygn
kltrel hastal olan nevrasteniyi ele alr ve William James zerindeki etkileri
hakknda fikir yrtr.
Ryan, A. (1995), John Dewey and the high tide of American liberlism, New York:
W.W. Norton. Dewey'in pragmatizmini ve toplumun slahna klavuzluk eden
bireysel zgrlk hakkndaki grlerini inceler.
Simon, L. (1996), William James remembered, Lincoln: Nebraska niversitesi Yayn.
James'in dnemindeki entelektel nderlerin, James'in aile yelerinin ve
arkadalarnn anlarn bir araya getirir.
Sekizinci Blm
Uygulamal Psikoloji: levselciligin Miras
I
Ganz Amerikanisch
Evrim retisi ve bu retiden treyen ilevsel psikoloji 19. yzyln sonlarna
doru ABD'de abucak bir yer edindi. imdiye dek Amenkan psikolojisine Wundt'un
almalarndan ok Danvin ve Galton'un almalarnn yol gsterdiini grdk. Bu
ok garip hatta manta aykn grnen tarihi bir fenomendir. Wundt ilk nesil Amerikal
psikologlarn pek ounu kendi psikoloji anlay ierisinde yetitirmitir. "Yzyln
deimesine yakn Atlantik'i bir batan teki baa geerek yaplan deniz
yolculuundan geri dnte, gen Amerikallarla birlikte yurt dna giden Wundt'un
psikoloji sisteminin ancak ok kk bir ksm varln srdrmtr"' (Blu- mental,
1977, s. 13). Wundt'un yetitirdii bu rencilerin, ABD'ye dndklerinde
oluturduklar psikoloji Wndt'un kendilerine rettii psikolojiye ok az benziyordu.
Bylece yeni bilim, tpk yaayan bir organizma gibi. yeni evresine uyum salamak
iin deiiyordu.
Zaten VVundt psikolojisi ile Titchener yapsalcl kendi orijinal ekillerini
Amerika'nn entelektel ikliminde (Amerikan Idtgeist'mda) uzun sure devam
ettiremezlerdi. Bunlar psikolojinin uygulama trnden deillerdi, ileyen zihinle
uramyorlard ve hayatn gnlk problemlerine ve eteklerine uygulanamazlard.
Amerikan kltr pratie dnkt ve insan- ar ileyen" eylere deer veriyorlard. Bu
sebeple VVundt'un psikolojisi ve
Titchener'n yapsalc derece derece ilevselcilie doru evrimletiler. Uygulamal
psikolojinin ncs olan G. Stanley Hail "Biz kullanlabilir bir psikoljiye ihtiya
duyuyoruz" demiti. "Wundt'u dnceler Amerikan ruhuna ve tabiatna sevimsiz
geldiklerinden buradaki ortama ayak uyduramazlard" (Hail, 1912, s.414).
Eitimini henz tamamlam, dolaysz, atlgan Amerikan tarzndaki Amerikal
psikologlar Almanya'dan dndklerinde yegane Alman psikoloji trn, yegane
Amerikan trne dntrdler. Zihnin ne olduu ile deil, nasl alt ile
ilgilendiler. James, Angell ve Carr bata olmak zere baz Amerikal psikologlar
ilevselcilii akademik laboratuvarlarda gelitirirken dierleri niversite ortam dnda
psikolojinin uygulamalar ile ilgilendiler. Uygulamal psikolojiye ynelik hareketin
ortaya k, ilevselciliin ayr bir dnce ekol olarak kurulmaya balamasyla
ayn dneme denk der.
Uygulamal psikologlar psikolojiyi gerek dnyann iine, okullara, fabrikalara,
reklamclk irketlerine, mahkemelere, ocuk rehberlii kliniklerine ve ruh sal
merkezlerine ektiler ve psikolojiyi hem alma konusu hem de kullanm asndan
ilevsel bir hale getirdiler. Bu ekilde davranmakla Amerikan psikolojisinin yapsn,
en azndan ilevselciliin akademik kurucular kadar kkten deitirdiler. O dnemin
profesyonel literatr onlann etkilerini yanstr. 1900 yl civarnda, Amerikan psikoloji
dergilerinde yaynlanan aratrma makalelerinin %25'i uygulamal psikolojiyle ilgiliydi
ve %3'nden daha az igzlemi kapsyordu (O'Donnell, 1985). Wundt ve Titchener'n
yaklamlar ile ekillenen son zamanlarn yeni psikoloji, daha yeni bir psikolojisi,
tarafndan sollanp geilmiti.
En byk yapsalc psikolog olan Titchener bile Amerikan psikolojisindeki bu
genel deiiklii tanmt. 1910 ylnda unlar yazmt: "Eer psikolojinin son on
yldaki durumunun tek cmleyle zetlenmesi istenirse u sylenebilir: Psikoloji
kesinlikle uygulamaya doru ynelmitir" (Evans'dan alnt, 1992, s.74).
Psikoloji ABD'de hzla geliti ve baarl oldu. Amerikan psikolojisinin 1880-1900
yllan arasndaki hareketli ve dinamik geliimi, bilim tarihi ierisinde ok dikkat ekici
bir olaydr.
1880 ylnda ABD'de hi laboratuvar yokken 1900 ylnda Almanya'da- kilerden
ok daha donanml 42 laboratuvar kurulmutu.
1880 ylnda hibir Amerikan psikoloji dergisi yokken 1895 ylnda bu say e
kmt.
1880 ylnda Amerikallar psikoloji eitimi iin Almanya'ya gitmek zo- rundayken,
1900 ylyla birlikte lisansst programlara girmek iin tekrar evlerine dnmlerdi.
1903 ylndan sonra Amerikan niversitelerinden psikoloji alannda doktora
derecesi alanlar dier bilim dallarndan daha fazlayd (kimya, fizik ve zeoloji
dnda). Psikolojinin Avrupa'da balamasndan 20 yl sonra, Amerikal psikologlar
bu alann lideri haline gelmilerdi.
1910 ylnda yaynlanm tm psikoloji makalelerinin %50'den fazlas Almanca
iken sadece %30'u ngilizce idi. 1933'de ingilizce yaynlam makalelerin oran
%52'yi buldu. Ayn dnemde Almanca yaynlanm makalelerin oran ise %14'de
kald (Wertheimer&King, 1994).
Bir ngiliz yayn olan Bilimde Kim Kimdir?1 kitabnda 1913 yl iin geerli olmak
zere, ABD'nin psikoloji alanna hakim olduu belirtilmitir: yleki Almanya,
ngiltere ve Fransa'daki toplam psikolog saysndan fazlas o dnemde ABD'de idi
(Jonich, 1968).
Psikolojinin Avrupa'da balamasndan 20 yl kadar sonra, Amerikal psikologlann,
alann tartmasz liderliini aldklar farz edildi. James McKeen Cattell 1895'deki
Amerikan Psikoloji Dernei (APA) bakanlk konumasnda unu belirtmiti:
Psikolojinin geen birka ylda Amerika'da gsterdii akademik geliim hemen hemen
emsalsizdir ................ Psikoloji lisans eitimi iin mfredatta bulunmas
gerekli bir derstir. niversite dersleri arasnda psikoloji hem ektii renci says
bakmndan hem de baaryla sonulandrlan orijinal almalar asndan dier
temel bilimlere rakip olmutur" (Cattell, 1896, s.134). 1898 ylnda Harvard'dan bir
psikoloji doktoru yle szlanmt: "Benim psikolojiye giri dersimde 360 renci var,
bu lke bu kadar psikologu ne yapacak? (Brovvn, 1992, s.65).
Psikoloji sahneye ilk kn Chicago'da dzenlenen 1893 yl Dnya Fuarnda
Amerikan halk nnde gerekletirdi. Benzer bir program ingiltere'de Francis
Galton'un Antropometrik Laboratuvan nda gerekletirilmiti. Psikologlar burada
aratrma tehizadann sergilemi ve buradaki test laboratuvannda belirli bir cret
karlnda ziyaretilerin duyusal kapasitelerini lmeye almlard. Daha
kapsaml bir sergi 1904 ylnda St. Louis, Missouri'de kurulan Louisiana Uluslararas
Ticaret Sergisi'nde gerekletirildi. nl kiilerle dolu bu olayn en gze arpan
zellii o dnemin en nem-
Who's Who in Science.
li psikologlar tarafndan verilen konferanslar olmutu. Bu psikologlar arasnda E. B.
Titchener, C. Lloyd Morgan, Pierre janet, G. Stanley Hail ve John B. Watson vard.
Psikolojinin byle bir gsterisi Wundt dneminde hi olmamt, hatta bu ekilde bir
organizasyon Almanya'da hi dzenlenmemiti. Psikolojinin halka almas aslnda
tipik bir ekilde Amerikan mizacn yanstyordu. Wundt bu giriimleri psikolojinin
poplerletirilmesi anlamnda ganz Amerikanisch eklinde nitelendirmitir. Artk
Amerikan mizac "VVundtu ve yapsalc psikolojiyi ilevsel psikolojiye
dntrmt.
Bylece Amerika psikolojiyi byk bir hayranlkla kucaklad ve alan, okul
mfredatlarnda olduu kadar insanlarn gnlk yaantlarnda da kendisine hemen
yer edindi. Bugn psikolojinin faaliyet alan kurucularnn oluturmu olduu ekilden
ok daha genitir. Bugn hepimiz, ilevselciligin Amerikal nclerinin o dnemlerede
dnmedikleri derecede, psikolojinin pratik uygulamalarndan etkilenmekteyiz.
Uygulamal Psikolojiyi Etkileyen Ekonomik Koullar
Amerikan Zeitgeist', uygulamal psikolojinin ortaya kp gelimesine yardm etmi
olmasna ramen dier evresel gler de psikolojinin geliiminden sorumludur. 1.
Blm'de Amerikan psikolojisinin ilgi odan saf bilimden uygulamaya yneltmesinde
ekonomik faktrlerin rolnn ne olduunu tartmtk. 19. yzyln sonlarna doru
psikoloji laboratuvarlar- nn says artarken, doktora derecesini alm Amerikal
psikologlarn says bundan e kat hzl artmt. Bu yeni doktorlarn ou, zellikle
de bamsz bir gelir kayna olmayanlar, geinebilmek iin niversitelerin salad
imkanlarn tesinde araylarda bulunmak zorunda kaldlar.
rnein psikolog Harry Hollingvvorth'un (1880-1956) New York City'deki Barnard
Kolejinden ald yllk 1 OOO'lk maa geinebilmesine imkan vermiyordu. Dier
niversitelerde ders vererek, snavlarda saatine 50$ alp gzetmenlik yaparak, reklam
yneticileri iin psikoloji almalar dzenleyerek aratrmaya ve akademik
faaliyetlere adanm hayatn desteklemeye alyordu. Sonunda hayatn
kazanabilmek iin uygulamal psikolog olmaktan baka bir aresinin kalmadn
anlamt (Benjamin. Ro- gers, &rRosenbaum, 1991).
Hollngworth valnz deildi. Uygulamal psikoloji alanndaki dier ncler de
ekonomik zorluklarn etkisiyle hareket ettiler. Bunun anlam on-
lann ilgi ekici ve uyarc uygulamal almalar bulamadklar deildi. ou bulmutu
ve insan davrannn ve zihinsel yaamn gerek hayat ortamlarnda, akademik
laboratuvar koullarndaki kadar etkili bir ekilde incelenebileceinin farkna
varmlard. Baz psikologlarn ekonomik bir sebep olmakszn uygulamal alanlarda
almay tercih ettiklerine dikkat edilmelidir. Fakat ABD deki uygulamal psikologlarn
ilk nesli (ounlukla) saf akademik deneysel aratrma ryalarn hayat artlarnn
zorluundan tr terk etmek zorunda kaldlar.
20. yzyln balarnda Ortabat ve Bat eyaletlerdeki devlet niversitelerinde daha
iyi artlarda retmenlik yapan psikologlar iin durum daha kritikti. 1919 ylnda tm
Amerikal psikologlarn te biri bu durumdayd ve saylar arttka, pratik alanlardaki
almalarla ilgilenmeleri ve psikolojinin bu yeni alannn da mali deeri o'.iuunu
ispat edilmesi sonucunda zerlerindeki basklar da artmt.
1912 ylnda C.A.Ruckmick akademik alanlarda alan arkadalarn inceledi ve
psikolojinin renciler arasnda olduka popler olmasna karn, kolej ve
niversitelerdeki saygnlnn olduka dk olduu kanaatine vard. Psikoloji ok az
mali destek ve ara-gere yardm alyordu ve bu durum hi de dzelecee
benzemiyordu (Leary, 1987). Blme ait bteyi ve faklte cretlerini artrmann tek
yolu belki de kolej idarecilerine ve yasama meclisine psikoloji biliminin baz toplumsal
hastalklar iviletirebile- ceini gstermekti.
O halde zm aikard: uygulamalar yapmak yoluyla psikolojiyi daha deerli
klmak. Fakat kime? Neyse ki, cevap akt. Devlet okullarna kaytlar artarak devam
ediyordu, 1870 ve 1915 yllar arasnda sap 7 milyondan 20 milyona kmt. Bu
dnemde halkn eitimine harcanan para mikan 63.000.000$'dan 605.000.000$'a
kmt (Siegel&White, 1982). Eitim birdenbire byk bir alan haline gelmiti ve
bu durum psikologlarn dikkatinden kamamt.
Hail 1894 ylnda "psikoloji iin en nemli ve hali hazrdaki uygulama alannn
psikolojinin eitime uygulanmas" olduunu bildirdi (Leary'den alnt, 1987, s.323).
Hatta uygulamal bir psikolog olarak dunlemcyen ^Villiam James bile psikolojinin
snflardaki kullanmna ilikin bir kitap yazd: retmenlere Konumalar (James,
1899). 1910 ylndan sonra tm Amerikal psikologlann te biri psikolojinin eitimdeki
problemlere uygulanmasyla ilgilendiklerini akladlar. Kendilerine uygulamal
psikolog
adn veren bu psikologlarn drtte eitim alannda almaktayd. Psikoloji

gerek dnyadaki yerini bulmutu.
Bu blmde yeni bilimi eitime, ticaret ve endstri dnyasna, psikolojik testlere,
adalet sistemine ve ruh sal merkezlerine yayan be uygulamal psikologun
kariyerlerinden ve psikolojiye olan katklarndan sz edeceiz. Bu adamlarn hepsi
Wilhelm Wundt tarafndan akademik psikolog olmak zere Leipzig'de eitilmi, fakat
Amerikan niversitelerindeki meslek yaamlanna baladklarnda VVundt'un
retilerinden uzaklamlard. Amerikan psikolojisinin Wundt'tan ok Darvvin ve
Galton'dan etkilendiini, Wundt'u yaklamn Amerikan ruhuna nakledildiinde nasl
yeniden biimlendiini gsteren arpc rnekler oldular. Bu blmde ayrca uygu-
lamal psikolojinin temel alannn balangc zerinde duracaz: psikolojik testler,
endstriyel psikoloji ve klinik psikoloji.
Granville Stanley Hail (1844-1924)
"VVilliam James ilk gerek Amerikal psikologdu. Ancak, 1875 ve 1900 yllan aras
ABD'de psikolojinin olaanst geliimi sadece onun almalarnn bir sonucu deil-
dir. Amerika psikoloji tarihindeki bir baka nemli ahsiyet ve James'in etkili bir
ada da Granville Stanley Hail'dur.
Hall'un meslek yaants herhangi bir psikologdan ok farkl ve olduka ilgintir.
Hail enerji patlamalar alannda altktan ve daha pek ok alanla ilgilendikten sonra,
almalannn detaylarn bakalannm aratrmasna terk etmitir. levselciliin kuru-
cularndan biri deildir, ancak yeni alanlara ve faaliyetlere etkili ilevsel tatlar
katmtr.
Amerikan psikolojisi "ilklerle" dolu sekin sicilinden dolay Hall'a teekkr borludur.
Hail psikoloji alannda ilk Amerikan doktorasn ald ve Leibzig'deki ilk GRANVtLLE
STANLEY HALL psikoloji laboratuvarnn ilk ylndaki ilk
Amerikal renciydi. Hail ounlukla ABD'deki ilk psikoloji laboratuva- r olarak
dnlen laboratuvarda ve ilk Amerikan psikoloji dergisinde alt. Clark
niversitesinin ilk rektr, Amerikan Psikoloji Derneinin organizatr ve ilk bakan
oldu.
Hall'un Hayat
Hail Massachusetts'de bir iftlik evinde dodu ve daha erken yalarda sonraki
hayatnn ayrc niteliklerini belirleyecek ilgiler dizisi gelitirdi. Kiisel tutkular Hall'n
tipik zelliklerinden biriydi. 14 yandayken "iftlii terk etmeye ve "dnya iin bir
eyler yapmaya ve bir ey olmaya..."yemin etmiti. En youn ergenlik korkusu "vasat
olma korkusuydu" (Ross, 1972, s.12).
a. Amerikan Sava'nm ilk saldrlan yapldnda, henz 17 yanda iken,
babasnn byk abalarla onu askerlikten muaf tutacak bir belge almasyla mahcup
duruma dmt. Hail orduda grevini yerine getirmedii iin bir kefaret demek,
karln vermek ihtiyac hissettiini sylemiti (Vande, Kemp, 1992).
1863 ylnda William Kolejine girdi. Mezun olduunda pek ok takdir alm ve
felsefeye, zellikle de kendisinin psikolojideki kariyeri zerinde hibir etkisi olmayan
evrim konusuna youn bir ilgi gelitirmiti.
b. Hail yle yazd: "Bunu ilk defa genliimde duyduumda, kulama bir mzik
gibi gelen "evrim" kelimesiyle mutlaka hipnotize edilmi olmalym diye dnmtm
(Hail, 1923, 357).
1867 ylnda papazla gl bir ballk duymadan New York City'deki bir papaz
okulu Union Theological Seminary'e kaydoldu. Evrime olan ilgisi papaz okulunda ona
bir stnlk salamad ve kendisinin dinsel fikirlerinin uygunluuna dikkat edilmedi.
Anlatlana gre Hail rencilere ve retim grevlilerine deneme vaazn verdiinde,
grevi bu tr konumala- n eletirmek olan okul rektr, bunu yapmak yerine Hall'un
ruhunun kurtuluu iin dua etmekteydi.
Hail vaiz Henry Ward Beecher'm tavsiyesiyle, felsefe ve teoloji okumak amacyla
Bonn'a geti. Buradan almalanna fizyoloji ve fizii katt Berlin'e gitti. Eitiminin bu
safhasna, dindar bir yetitirilme tarzndan gelen gen bir adam iin olduka cretkar
deneyimler olan, birahanelerin ve ti- yatrolann mdavimi olmakla eklemeler yapld.
Bir pazar gn teoloji profesrlerinden birini bira ierken grd an duyduu
aknlk ve hazz da
ha sonra yazarak dile getirmiti. "Nefret edilen Kutsal Pazar bu olaydan nce benim
iin ok korkulan karanlk ve bunalml bir gn iken, bu gnden sonra bir oyun ve tatil
elencesi haline geldi" (Ross, 1972, s.35). Hall'un geici Avrupa ikameti, onun
zgrlk dnemi olmutu.
1871 ylnda 27 yanda hibir bilimsel nvana sahip olmadan ve olduka ykl bir
borla evine geri dnd. Bir biyografi yazar bunun sebebinin Hall'un ailesinin artk
onu destelememesi olduunu aklad (White, 1994).
lahiyat almalarn bitirdi ve bir tara kilisesinde toplam 10 hafta vaaz verdi. Bir
seneden fazla zel retmen olarak altktan sonra Ohio'da Antioch Kolejinde bir
retmenlik iini garantiye ald. ngiliz edebiyat, Fransz ve Alman dilleri ile felsefe
retti; ktphaneci olarak hizmet etti, koroyu ynetti, hatta vaaz verdi.
1874 ylnda Wundt'un Fizyolojik Psikoloji'sini okudu ve yeni psikolojiye olan ilgisi
canland, ancak bu ilgi Hall'un gelecek meslek yaantsnda belirsizliklere sebep oldu.
Antioch'a veda etti, Massachusetts'e yerleti ve Harvard'da ngilizce retmeni oldu.
Johns Hopkins niversitesinde Hall'n psikoloji laboratuvar ABD'deki ilk laboratuvar
olarak biliniyor.
kinci snflara ngilizce retmek gibi monoton ve vakit geinci bir ie -K olarak
Hail, tp fakltesindeki aratrmalara rehberlik etme grevini stlenmeyi baard. 1878
ylnda Amerika'da psikoloji zerine yaplan ilk doktora tezim mekann kasa daval
algs zerine hazrlad. James' gayet iyi tanyordu.
Doktora derecesini alr almaz Avrupa'ya hareket etti ve nce fizyoloji almak,
ardndan da Leibzig'de Wundt'un ilk Amerikal rencisi olmak iin Berlin'e gitti.
Anlalan Wundt'la birlikte almay hayal etmek gerekte almaktan daha hotu.
Wundt'un derslerine dzenli bir ekilde katlm olmasna ve laboratuvarda grevine
bal bir eleman olarak almasna ramen, kendi aratrmalar ok daha fizyoloji
arlkl idi. Bu durum Hall'un meslek yaantsnn Wundt'tan ok az etkilendiini
ortaya koyar. Hail 1880 ylnda hibir i beklentisi olmadan Amerika'ya dndnde,
on yl gibi ksa bir sre ierisinde nl ulusal bir ahsiyet ve James'ten sonraki
Amerikal ikinci bir psikoloji lideri haline gelmiti.
Hail Almanya'dan dndnde tutkularn tatmin etmek iin yaplacak en iyi
frsatn psikolojinin eitime uygulanmas olduunu kabul etti. 1882'de Ulusal Eitim
Birliinde yapt bir konumada ocuklara ilikin psikoloji almalarnn, retmenlik
mesleinin temel bir paras olduu zerinde durdu. Harvard niversitesi rektr
Hall'a eitim zerine bir dizi pazar sabah konumas yapmasn teklif etti. yi
hazrlanm bu konumalar Hall'u halka ok daha olumlu bir ekilde tantmakla
kalmad, ayrca Johns Hopkins niversitesinde yarm zamanl retim grevlisi olarak
almas iin davet edilmesine sebep oldu.
Konferanslar olduka baarl geti ve 1884 ylnda kendisine profesrlk Unvan
verildi. Johns Hopkinsde bulunduu yllar boyunca Amerika'nn ilk psikoloji
laboratuvan olarak dnlen laboratuvar almalarn balatt (1883). Ayrca
aralannda Dewey ile Cattelln da bulunduu ve daha sonra sekin psikologlar
arasnda yer alacak bir grup renciye retmenlik yapt.
nternette Tarih
http://www. chss.montclair.edu/psychology/museum/museum. html
On-lne Cyber Museum Hall'un laboratuar da dahil olmak zere ilk psikoloji
laboratuarlannda kullanlan aygt eitlerini gsterir.
Hail 1887 ylnda ABD'nin ilk psikoloji dergisi olan ve bugn dahi nemli bir yayn
niteliini koruyan Amerikan Psikoloji Dergisi ni kurdu. Bu dergi Hall'un teorik ve
deneysel fikirleri iin bir platform ve Amerikan psikolojisi iin bir bamszlk ve birlik
duygusu salad. (Bir heyecan patlama- s'nda olan Hail piyasaya srlecek ilk bask
iin haddinden fazla nsha bas- ,rmt. Bu giri masraflarnn denmesi Hall'un ve
derginin 5 yln ald.)
4
Hail 1888 ylnda yeni Clark niversitesinin ilk rektr olmas iin yaplan teklifi
kabul etti. ncelikli nemi, retimden ziyade aratrmalara vererek Clark
niversitesinin Hopkins ve Alman niversiteleri izgisinde bir niversite olmasn
salamaya alt. Ne yazk ki okulun varlkl bir tccar olan kurucusu Jonas Gilman
Clark'n farkl fikirleri vard ve Hall'un okul iin umduu para desteini salamad.
Clark 1900 ylnda ldnde ba paras Hall'un daha nce kar kt fakat
Clark'n uzun zamandr savunduu bir kolejin kurulmas iin verildi.
Clark niversitesinin tarihinin ilk 100 yln kaydeden bir yazar Hall'un icraatlannda
"Rus askeri akademileri, antik Yunan siteleri, genelev ziyaretleri, sirkler gibi grevle
tmyle ilgisiz pek ok duraklamann olduu, henz ie balamam alanlar iin
cretli bir tatil" (Koelsch, 1987, s.21) olmaya hizmet ettiine dikkat ekmiti.
Hail, Clark niversitesini kadnlar ve aznlk snflarm kabul etme noktasnda, o
dnemdeki dier Amerikan niversitelerine gre ok daha ileri grl ve yeniliki
hale getirdi. Lisans rencilerinin karma eitim grmesine yurt apnda yaygn olan
itiraza o da katlmasna ramen lisansst eitime kadnlarn kabul edilmesini
istiyordu. Hail ayrca allmn dnda bir tavrla Japon rencilerin Clark
niversitesine kayt yaptrmalarn, Afrika kkenli Amerikalllarn da yksek lisans
eitimine katlmalarn cesaretlendirici admlar atyordu. Psikoloji alannda ilk doktora
derecesini kazanan ilk siyahi Amerikal, Hail ile birlikte alm olan Francis Sumner
idi. Sumner, Washington'da Hovvard niversitesi psikoloji departmannda blm
bakan olarak sekin bir mevkiye gelmiti. Bu niversite "siyahi insanlar psikolojiye
ve psikolojiyi siyahi insanlara yaklatrmada byk nemi olan salam bir program
oturtmutu" (Dewbury&Pickren, 1992, s.137). Bundan baka niversitelerin pek ou
Yahudi faklte yelerini ie almazken Hail bu konuda snrlandrmaya gidilmesini
kabul etmemiti (Guthrie, 1976; Sokal, 1990). Hail niversite rektr olmann yan
sra bir psikoloji profesryd ve lisans okulunda birka yl retmenlik yapt. Ayrca
1891 ylnda, harcamalar kendisine ait olan bir baka dergi daha amaya zaman
oldu: Pedagoji Okulu2. Bu dergi3 ocuk psikolojisi ve eitim psikolojisi alanlarndaki
aratrmalara bir k noktas olarak hizmet edecekti. Amerikan Psikolo-
Pedaogical Semmary.
imdiki adyla; Genetik Psikoloji Dergisi-Journal of Genetc Psychology.
ji Dernei (APA) 1892 ylnda Hall'un youn abalar sonucu kuruldu. Hall'un davetiyle
yaklak bir dzine psikolog onun alma odasnda organizasyonun plann yapmak
zere topland ve Hail ilk bakan seildi. 1900 ylnda organizasyonun 127 yesi
vard.
Hall'un dine olan ilgisi srp gitti. 1904'de basm 10 yl sonra durdurulan Din
Psikolojisi Dergisi'ni4 balatt ve 1917 ylnda Psikolojinin Inda sa Mesih5 balkl
bir kitap yaymlad. Hall'un Mesih'i "bir eit spermen ergen"(Ross, 1972, s.418)
eklindeki tasviri din evreleri tarafndan ho karlanmamt. 1915 ylnda Amerikan
psikoloji dergileri saysn 16'ya karan Uygulamal Psikoloji Dergisi'ni6 kurdu.
Psikoloji Hall'un ynetimi altndaki Clark'ta alabildiine geliti ve onun Clark'ta
geen 36 ylnda psikoloji alannda 81 doktora derecesi verildi. rencileri Hall'un
evinde doktora adaylarnn faklte ve dier yksek lisans rencileri tarafndan ksa
snavlardan geirildii o ok yorucu ve bir o kadar keyifli pazar akam seminerlerini
hl hatrlarlar. En azndan 4 saat sren toplantlarn ardndan evin hizmetisi devasa
bir kabn ierisinde dondurma getirirdi (Averill, 1982).
Hall'un rencilerinin devleri hakkndaki yorumlan ounlukla ok ilgi ekiciydi.
Terman unu hatrlamaktadr: "Hail hereyi zetlerdi. Engin bilgisi ve hayal gcnn
retkenlii ile bizi hayrete drr ve problem hakknda nceden hazrlanmadan
ortaya kan kavraylan, aylann bir kle gibi bu ie adayan rencinin yaptklanndan
ok daha telere getii hissini uyandrrd bizde." Terman, bu akam derslerinin
ardndan kendisini sersemlemi ve sarho hissederek eve dndn, sinirlerini
yattrmak iin scak bir banyo yaptn, daha sonraki birka saat boyunca yaad
heyecanl saatleri kendi kendisine anlattn ve sylemesi gereken ama sylememi
olduu parlak dncelerini formle ettiini anlatmtr (So- kal'dan alnt, 1990, s.
119).
Eskiden Hail onlarn ncelikli ilham kayna olmamasna ramen, Amerikan
psikologlarn ounun ya Clark'ta ya da Johns Hopkins'te, Hail ile birlikte almalar
istenirdi. Belki de Hall'un kiisel etkisini en iyi yanstan gerek, doktora rencilerinin
te birinin tpk Hail gibi ynetime atanmasdr.
4 Journal of Genetic Psychology. ^ Jesus the Christ in the Light of Psychology
Joumal of Applied Psychology.
C3S C
. r
.
Hail psikanalizle ilgilenen ilk Amerikallardan biridir ve psikanalizin ABD'de
toplad ilgiden nemli derecede sorumludur. 1909 ylnda Clark niversitesinin 20.
yl kutlamalarnda Sigmund Freud ve Cari Jung'u bir dizi konferans vermek zere
davet etmiti. Bu Freud'un ABD'ye yapt tek ziyaret idi ve ou Amerikal psikologun
psikanalize ait grler hakkndaki phelerinden tr Hall'un daveti olduka
cesurcayd. Hail ayrca ilk hocas olan VVilhelm VVundt'u da davet etti ancak Wundt
ilerleyen yandan (77) ve kendi niversitesinin 500. yldnmnde ba konumac
olmay planlanladndan bu teklifi geri evirdi.
Hail 192'de Clark niversitesinden emekli olduktan sonrada yazmaya devam
etti. 4 yl sonra, APA'nn ikinci dnem bakam olmak zere seilmesinden birka ay
sonra ld. Hall'un lmnden sonra APA yeleri tarafndan, Hall'un psikolojiye olan
katklarn belirlemek zere bir anket yapld. Sorulan cevaplandran 120 kiiden 99'u
Hall'u tm dnya psikologlan ierisinde ilk ona yerletirmiti. ou Hall'un retme
kabiliyetini, psikolojiyi gelitirme abalarn takdir ediyordu fakat bu insanlar ve Hall'u
tanyan herkes onun kiisel zellikleri konusunda eletirilirdi. Geinilmesi zor, g-
venilmez, vicdansz, kat ve saldrgan bir slupla kendi reklamn yapan birisi
olarak grlrd. Williams James bir defasndan ondan "byklkle darkafallgn
imdiye dek grdm en tuhaf karm" eklinde bahsetmitir (Myers'dan alnt.
1986, s.18). Ancak Hall'u eletirenler bile APA'nn yapt deerlendirmenin sonucu
hakknda hemfikirlerdi: "(Hail) bu alandaki dier adamn her birinden ok daha
fazla yaz ve aratrma ortaya koymutur" (Koelsch, 1987, s.52).
nsann Psikolojik Geliiminin Evrimi
Hail pek ok alanla ilgilendi. Bununla birlikte Hall'un zihinsel yolculuklar gl bir
temaya -evnm teorisine- dayanyordu. eitli psikoloji konular hakkndaki almalar
zihnin normal geliiminin bir dizi evrimsel aama ierdii dncesiyle
ynlendiriliyordu. Hail evrim teorisini geni teorik kuramlar iin bir ereve olarak
kullanarak eitim psikolojisine deneysel psikolojiden daha fazla katkda bulundu.
Hall'un deneysel psikolojiyle ilgili olumlu bir bak as olmasna ramen, deneyin
kstlamalanna kar sabrl olamadndan, retken meslek yaantsnn sadece ilk
dnemlerinde deneysel psikoloji zerinde odakland. Yeni psikolojideki laboratuvar
almalar Hall'un daha genel ama ve abalar iin ok kstlaycyd.
Hail insan ve hayvan geliimine ve evreye uyum ile geliime ilikin problemlere
olan ilgisinden tr ounlukla bir genetik psikolog olarak anld. Clark'tayken Hall'un
genetik almalar onu nce ocuk psikolojisi almalarna ve ardndan ergen
psikolojisi almalarna gtrmt. 1893 ylnda Chicago Dnya Fuar nda yapt
bir konumada "imdiye kadar kendi psikolojimiz iin Avrupa'ya gittik. imdi bir
ocuu merkezimize alalm ve Amerika'nn kendi psikolojisini yaratmasn
bekleyelim"' demitir (Siegel & White, 1982, s. 253). Hail psikolojisini ocuun gerek
dnyadaki yaantsna uygulamaya niyetlendi. rencilerinden birisi bu durumu ok
gzel dile getirmitir: "ocuk, Hall'un laboratuvar olmutu" (Averili, 1990, s. 127).
ocuk almalarnda, daha nce Almanya'da rendii bir teknik olan anketleri
yaygn olarak kulland. 1915 ylyla birlikte Hail ve rencileri ok eitli konular
kapsayan 194 anket gelitirmiti ve bunlar kullanabiliyor durumdalard (White, 1996).
Bu teknik Galton tarafndan daha nceden kullanlm olmasna ramen, Amerika'da
ksa bir sre yaygn kullanmndan tr Hall'un adyla anlr olmutu.
ocuklar zerindeki bu ilk almalar halkn byk ilgisini toplad ve ocuk
almalar hareketine (child study movement) nderlik etti.
Bununla birlikte bu yaklam yetersiz aratrma uygulamalar sebebiyle birka
sene ierinde kayboldu. Denek rneklemleri yetersizdi, anketler salam temele
oturtulmamt, veri toplayclar eitilmemiti ve verilerin analizi baarszd. Bu
nedenle bu abalara "yetersiz, hatal, tutarsz ve yanl yola sapm bir psikoloji"
gzyle bakld (Thorndike, Berliner'den alnt, 1993, s. 54). Bu hakl eletirilere
ramen, ocuk aratrmalar hareketi, hem ocuklarn psikolojik geliimi kavram hem
de deneysel ocuk aratrmalar asndan gelimeye devam etti.
Hall'un en etkili almas fazlasyla uzun olan (1300 sayfalk) iki ciltlik Ergenlik7
isimli almasdr: Bu almann Psikoloji ve Psikolojinin Fizyolojiyle ilgisi,
Antropoloji, Sosyoloji, Cinsellik, Su, Din ve Eitim blmleri 1904 ylnda yaymland.
Bu ansiklopedi Hall'un psikolojik geliimin yinelenmesi teorisine8 (recapitulation
theory of psychological development) ilikin verdii en yeni bilgilen ierir. Hail
ocuklarn kendi bireysel geli-
7 Adolescence. g
Yineleme teorisi (recapitulation theory of psychological development) bireyin geirdii
belirli aamalarn, turun evriminde geirdii aamalarn bir tekrar olduu grdr
(.n.)
imlerinin rkn geliim tarihini izlediine inanmt. rnein ocuklar kovboyculuk
veya Kzldericilik oynadklarnda insanln eitim ncesi seviyelerini yineliyorlar
demektir. Bir tanesi ilk basmndan 20 yl sonra olmak zere pek ok bask yapan bu
kitap, ocuk psikologlar ve eitimcilerinin ilgilenebilecei pek ok malzeme
ieriyordu.
Baz kiilerin, kitabn cinsellik zerinde haddinden fazla odaklandn
dnmeleri sebebiyle kitap youn tartmalara sebep oldu. Hail cinsellie dkn biri
olmakla suland. Bir kitap eletirisinde E.L.Thorndike "Cinsellikten kaynaklanan
davran ve hisler, normal veya iren olsun, ngiliz biliminde gemite rnei
olmayan bir ekilde ele alnmtr" yazmtr. Thomdike bir meslektana yazd
mektupta daha eletirel davranm ve Hall'un kitab iin yle demiti: "Bu kitap
yanllklarla, mastrbasyonla ve Mesih'le dopdolu. Bu adam tam bir kak" (Ross,
1972, s.385).
Hail ayn yl, 1904'de, Clark'ta cinsellik zerine bir dizi haftalk konferans vermeye
balad. Bu davran, konumalara kadnlarn devam etmesine izin vermedii halde,
o dnem iin byk bir skandaldi. ok gemeden seri konferanslarn yanda kesti
nk "Gruptan olmayan ok sayda yabanc konumaya katlyor ve hatta kapda
gizlice dinliyorlard" (Koelsch, 1970, s. 119).
Pek ok psikolog Hall'un cinsellie gsterdii an ilgiden rahatszd. James
Rowland, Angell, Titchener'a unu yazmt: "Hakikaten cinsel konulan bu denli dile
dolamak hem ahlaki hem de zihinsel olarak kt bir ey" (Boakes, 1984, s. 163).
Aslnda endielenmelerine gerek yoktu, nk enerjik Hail ksa bir sre ierisinde
baka ilgilere ynelmiti bile.
Hail yalandka geliimin son aamalanndan biriyle, yani yallk ayla-
ilgilenmeye balad. 78 yanda psikolojik bir tabiatn ilk geni lekli ge- riatrik
incelemesi olan iki ciltlik almas Vahhfe'9 yaymlad (1922). Hayatnn son birka
ylnda iki otobiyografik kitap daha yazd: 1920 ylnda Bir Psikologun Elenceleri10 ve
1923'te Hayat ve Bir Psikologun tiraflar.11
Yorum
G. Stanley Hail, insanlara "ruhun Darwini" olarak tantld. Bu Hallu ak bir ekilde
memnun eden ve isteklerini aklda kalacak ekilde dile getiren bir tanmlama ve
almasna tat veren temel bir dnceydi. artc
Senescence
Recreations of a Psychology
The Life and Confessions of a Psychologist
kariyeri boyunca ok ynl ve evik kalmay srdrd. Grne baklrsa Hall'un
snrsz ilgi alanlar, olduka cesurca, farkl ve teknik olmayan konulard. Ve belki de
Hall'u bu denli etkili ve canl klan onun bu zellikleriydi. Dier bir topluluk karsnda
"ocuk zerine olan almalarda dnyadaki en byk otorite" olarak tantlmt,
sylendiine gre bunun doru olduunu kendisi de kabul etmitir (Koelsch, 1987, s.
58).
Otobiyografisinde unlar yazmt: "Benim tm aktif bilinli hayatm kimi gl,
kimi zayf, kimisi uzun sreli.... ve dierleri ksa mrl, bir dizi geici heves ve
ilgilerden olumutur" (1923, ss.367-368). Bu zekice bir gzlemdi. O, dakikas
dakikasna uymayan, saldrgan, Don Kiot gibi idealist ve hayalci, ounlukla
meslektalarndan bambaka, fakat asla monoton veya skc olmayan biriydi. Bir
keresinde Wundt'un zekice bir hata ierisinde olmaktan ziyade alelade bir yanl
iinde olduuna dikkat etmiti. Hall'un da alelade olmaktan ziyade zekice hatalar
ierisinde olduuna iaret edilmekteydi.
nternette Tarih
http://www.jhu.edu/demo/review_of_higher_education/20./goodchild Hall'un yaam
ve yksek retim alanndaki katklar hakknda bilgi ierir.
James McKeen Cattell (1860-1944)
Amerikan psikolojisinin ilevsel ruhu belki de en iyi ekilde gnlk hayat ierisinde
ve James'in bir baka ada olan Cat- tell'n almalaryla gsterilebilir. Cattell o-
unlukla Amerikan psikoloji hareketi iinde, zihinsel srelerin aratrlmasn
uygulamal ve test-ynelimli bir yaklam dorultusunda etkileyen kii olarak bilinir.
Psikoloji anlay insann bilinli ieriklerinden ziyade yetenekleriyle ilgilidir ve bu
bakmdan tpk Hail ve James gibi ilevsel olmaca yakn olmasna ramen, resmi
olarak asla bu akmla birlememitir. Cat- tel1- Amerikan ilevselcilik ruhunu temsil
eder, ancak kendisinin zihinsel sreler zerindeki vurgusu onlann organizmaya olan
faydas asndandr.
JAMES McKEEN CATTELL
V
tp mtm
ij |c;i tas-
4
Cattell'n Hayat
Cattell, Easton'da (Pennsylvania) dodu ve lisans eitimini 1880 ylnda babasnn
mdr olduu Lafayette Kolejinde yapt. Yksek lisans almas iin Avrupa'ya
gitme geleneinden sonra ilk olarak Gttingen'e ve ardndan Leipzig'e Wundt'un
yanna gitti.
Felsefe zerine hazrlad bir yaz ona Johns Hopkins'te bir eitim bursu
kazandrd (1882). O zamanlar Cattell'n temel ilgi alam felsefeydi, hatta
niversitedeki ilk dneminde hibir psikoloji dersi almamt. Grne gre Cattell'n
psikolojiyle ilgilenmesi uyuturucularla olan kiisel tecrbelerinin bir sonucu idi.
Cattell esrar, morfin ve afyondan kafein, ttn ve ikolataya varana dek ok eitli
maddeleri denemiti. Bu deneyimin sonularn hem kiisel hem de profesyonel
anlamda ilgin bulmutu. Baz maddeler, zellikle esrar, onu ok neelendirmi,
yaad depresyon ve bunalty azaltmt. Cattell ayrca uyuturucularn kendi
zihinsel fonksiyonlar zerindeki etkisiyle de ilgilenmiti.
Duygularn dergisinde "Kendimi bilim ve felsefede parlak keifler yapyor gibi
hissettim" eklinde aklamt. "Tek bir korkum vard, o da bunlar sabahleyin
hatrlayamayacak olmam." Bir ay sonra unlar yazd: "Okumak ilgin deil. Fazla
dikkat sarf etmeden okumam srdrebiliyorum. Bir kelimeyi yazmak ise uzun zaman
alyor. Kafam olduka kark" (Sokal, 1981a, s.51-52).
Aslnda Cattell akn deildi, ancak uyuturucularn psikolojik etkilerini fark etme
konusunda baarsz olmu ve kendi davran ve zihinsel durumunu giderek artan bir
bylenmeyle izlemiti. "Sanki iki insanmm gibi grnyordum, bunlardan birisi
dierini gzlemleyebilen ve hatta zerinde deneyler yapabilendi."
Cattell'n Johns Hopkins niversitesindeki ikinci dneminde, G. Stanley Hail
psikoloji derslerine girmeye balad ve Cattell (John Dewey ile birlikte) Hall'un
laboratuvar dersine kayt yaprd. Ksa bir sre sonra Cattell farkl zihinsel
faaliyetlerin gerektirdii sre zerine bir aratrmaya balad ve bu aratrma ondaki
psikolog olma isteini glendirdi.
Cattell'n 1883 ylnda Wundt'un yanna geri dn, tarih verilerinin nasl tahrif
edilebileceine ilikin bir rnek salayan ve psikoloji tarihinin iyi bilinen birka ksa
yksnden biridir, iddiaya gre Cattell, Leip^g
laboratuvarna geldi ve cesur bir tavrla "Sayn Hocam, bir asistana ihtiyacnz varm,
o benim" dedi (Cattell, 1928, s.545). Bylelikle Wundt'un kendi aratrma projesini
semesini kolaylatrm olacakt. Cattell'n projesinin konusu Wundt'u psikolojiye
hemen hemen hi uygun dmeyen bireysel farkllklar psikolojisiydi. Wundt'un
Cattell' ve projesini gelecek olaylar doru tahmin eden bir sz ile, ganz
Amerikanisch diye nitelendirdii sylenir. Bireysel farkllklara olan ilgisi aslnda
evrimci bak asnn doal bir sonucudur.
Sylendiine gre Cattell Wundt'a, Wundt'un kitaplarnn ounun yazld ilk
daktilosunu vermitir. Bu hediyeden dolay Cattell "....bu daktilo ile Wundt'un,
yazabileceinden en az iki kat fazla kitap yazmasna imkan verdii iin cidden kt bir
davran yapmakla" (Cattell, 1928, s.545) aka yollu eletirilmiti.
Cattell'n dergi ve mektuplan zerinde 1981 ylnda Sokal tarafndan yaplan titiz
tarihsel aratrmalar bu hikayelerin kukulu olduunu gstermitir. Cattell'n bu
olaylara ilikin olarak yllar sonra yazdklar, kendi yazmalar ve gnlk kaytlaryla
desteklenmiyord. rnein, Sokal Wundt'un Cattell hakknda olduka olumlu eyler
dndne ve 1886 ylnda Cattell' laboratuvar asistan olarak kendisinin
atadna dikkat ekti. Ayrca, Cattell'n bireysel farkllklan aratrmak istediine dair
bir kant yoktu. ncs, Cattell Wundt'u daktiloyla ilk tantran kii oldu ancak ona
bir daktilo vermedi.12
Cattell Wundt'u igzlemi yapmaya -tepki zamann alg veya seim gibi eitli
faaliyetlere blmeye- kendisinin g yetiremedigini anlam ve bu grevi yerine
getirmede herkesin eit olup olmadn sorgulamtr. Bu tutum, igzlem
metodundan fayda salayamayan kiilerin laboratuvannda kalmasna izin vermeyen
Wundt'a ya ekmek demek deildi. Bu nedenle Cattell aratrmalannn bir blmn
kendi odasnda yrtmt.
Farkl dncelerine ramen Wundt ve Cattell tepki zaman almalarnn deeri
konusunda ayn fikirdeydiler. Cattell eitli zihinsel ilemler iin gereken zamann
aratrlmasnn ve bireysel farkllklarla ilgili aratrmalar yaplmasnn faydal
olacana inanyordu. Klasik tepki zaman aratrmalarnn ounluu Cattell
tarafndan, Leibzig'de bulundu-
Michael M. Sokal'a, An Education in Psychology isimli aratrmasndan bu bilgiyi bize
salad iin mteekkiriz: James McKeen, Cattel's Journal and Letters from
Germany and E"gland, 1880-1888 (Cambridge, Mass.: MT Pres, 1981).
)M4| .JC
crr.
IP;
C" "!
u yl boyunca yaplmt. Cattell laboratuvardan ayrlmadan nce tepki zamanna

ilikin birka makale yaymlamt.
1886 ylnda mezun olduktan sonra Bryn Mawr ve Pennsylvania niversitelerinde
psikoloji dersleri verdi. Daha sonra ngiltere'de, Sir Francis Galton ile tant
Cambridge niversitesinde okutman oldu. Bu iki adam bireysel farkllklar hakknda
benzer ilgi ve grlere sahipti ve o sralarda nnn doruunda olan Galton,
Cattell'n ufkunu geniletti. Cattell Galton'un ok ynllne hayrand ve onun lme
ve istatistiin zerinde nemle durmasndan ok etkilenmiti. Bunun sonucunda
Cattell, sralama ve snflama zerinde nemle duran ilk Amerikal psikologlardan biri
oldu. Daha sonra psikolojide ok yaygn olarak kullanlan sralama metodunu ge-
litirdi ve derslerinde istatistii reten ve deneysel sonularn istatistiksel analizi
zerinde nemle duran ilk psikolog oldu (Diamond, 1977). Cattell,
kii olarak "matematiksel okuryazarl olmamasna", toplama ve karma
ilemleri yaparken bile basit hatalar yapan birisi olmasna ramen Galton'un etkisiyle
niceliin, miktarn, sralamann ve derecelendirmenin zerinde nemle duran
Amerikal ilk psikologlardan birisi oldu (Sokal, 1987, s.37). Cattell olduka fazla
kullanlan faydaya gre sralama metodunu gelitirdi (bu blmn ilerleyen
ksmlarnda anlatlacaktr) ve deneysel sonularn istatistiksel analizini reten ilk
psikolog oldu.
Wundt istatistiksel teknikleri desteklemedi, bu yzden yeni Amerikan psikolojisini
karakteristii olarak istatistie verilen nem Cattell'in Galton'dan etkilenmesi
sebebiyle olutu. Bu vurgu aynca Amerikan psikologlannn niin Wundt'un yapu gibi
bireysel deneklerle deil, geni denek gruplaryla almaya younlatklarn
aklyordu. nk bu ekilde, istatistiksel karlatrmalar yapmak mmkn
oluyordu. Bir tarihi una dikkat ekmiti:
statistiin 1900 ylt civar hzl geliimi psikologlarn zlemini ektii ve bilimsel
gvenilirlik iin gerekli olan tam lm yapmaya uygun nicel aletleri salam oldu.
Sinerjik bir iliki geliti: psikologlarn youn isteklen yeni istatistiksel tekniklerin
gelitirilmesine, yeni istatistiksel teknikler de yeni aratrma imkanlarnn olumasn
salad (Richards, 1996, s.26).
19. yzyln son on yllarnda verilerin grafikle gsterilmesi Galton, Eb- binghaus,
Hail ve Amerikal psikolog Thorndike tarafndan ok sk kulla nld. Korelasyon
katsays hesaplamak iin bir forml ne sren Britanya l istatistiki Kari Pearson
1900 ylnda ki-kare testini oluturdu. Her iki
teknik de ngiltere'den ziyade Amerikan psikolojisinde yaygn ekilde kullanld. 1907
ylnda, Stanford niversitesinde psikolog olan John Edgar Cover deney ve kontrol
gruplarnn kullanmn savunan ilk kii oldu (De- hue, 2000; Smith, Best, Cylke,
&Stubbs, 2000).
Cattell aynca Galton'un soyantm almalarndan da etkilenmiti. Sulu ve
(zihinsel veya bedensel) zrl insanlarn ksrlatrlmasn, ok zeki ve salkl
insanlarn kendi trleriyle evlenmelerinin tevik edilmesi gerek- gini ileri srd. Kendi
yedi ocuuna kolej profesrlerinin kzlar veya oullaryla evlenmeleri durumunda
1000$ vermeyi teklif etti (Sokal, 1971).
Cattell 1888 ylnda babasnn ayarlamasyla Pennsylvania niversitesinde
psikoloji profesr oldu. niversitede felsefe blmnde bir profesr a olduunu
rence baba Cattell eski bir arkada olan okulun dekanna ikna ederek bu makamn
oluna ayrtlmasm salad. Baba Cattell olunu profesyonel nn artrmas
amacyla daha fazla makale yaynlamaya tevik etti ve hatta Wundt'tan bir tavsiye
mektubu almak iin Leipzig'e gitti. Dekana ailenin zengin olmas sebebiyle cretin
nemli olmadn syledi ve Cattell olduka dk bir cretle almaya balad
(O'Donnell, 1985). Cattell daha sonra, yanl bir ekilde, bunun dnyadaki ilk psikoloji
profesrl olduunu iddia etti. Oysa onun atamas gerekte felsefe blmne
olmutu.
Cattell 1891 ylnda Pennsylvania niversitesinden ayrld ve hem psikoloji
profesr hem de blm bakan olmak zere 26 yl alaca Co- lumbia
niversitesine geti.
Cattell, Hall'un Amerikan Psikoloji Dergisi' nden honut olmamas sebe biyle,
1894 ylnda J. Mark Baldvvin ile Psikoloji Eletirileri dergisini karmaya balad.
1894 ylnda Alexander Graham Bell'den, denek yokluu sebebiyle yaynlanmas
durdurulmu olan haftalk Bilim13, dergisini devald. 5 yl sonra bu dergi Amerikan
Bilimsel Ykseli Demei'nin14 resmi dergisi oldu. Cattell 1906 ylnda Amerikal Bilim
Adamlar ve Eitimde Liderler'in15 de dahil olduu bir bavuru dizisine balad. 1900
ylnda Aylk Popler Bi- m16 dergisini satn ald, 1905'te adn benimsettirdikten
sonra Aylk Bilim- se'17 olarak yaymlamaya devam etti. 1915'te Okul ve Toplum18
isimli bir
Sciencse.
y American Association for the Advancement of Science (AAAS).
Leaders in Educaon.
Monthly Popular Science. lg Mont% Scientific.
School and Society.
W4
S
%
baka haftalk dergi kuruldu. Bu organizasyonlar ve yaymclk almalan ok fazla
zaman istiyordu ve bu durumda Cattell'n aratrmac retkenliinin dmesi hi
artc deildi.
Cattell'n Columbia'daki meslek yaam boyunca psikoloji alannda ABD'deki dier
lisansst okullarndan ok daha fazla doktora derecesi verildi. Cattell bamsz
almann nemi zerinde duruyor, rencilerine kendi aratrmalarn yapmalar iin
nemli lde serbestlik tanyordu. Bir profesrn hem niversiteden, hem
ynetimden hem de rencilerinden bamsz olmas gerektiine inanyordu ve bunu
ortaya koymak iin de kampsten 64km uzakta, West Point'te askeri akademinin
karsnda ikamet ediyordu. Evinde bir laboratuvar ve yayn odas oluturmutu ve
niversiteye ancak haftann belirli gnlerinde gidiyordu. Bu nedenle akademik
yaamda sk rastlanlan vakit kaybettirici faaliyetlerden uzak kalabiliyordu.
Bu bamszlk niversite ynetimi ile Cattell arasndaki gergin ilikinin birka
sebebinden sadece biriydi. Cattell niversitenin ilerine faklte katlmnn daha fazla
olmas konusunda srar ediyor, pek ok karann ynetim tarafndan deil, faklte
tarafndan alnmas gerektiini ne sryordu. Sonunda, Cattell Amerikal niversite
Profesrleri Birliinin kurulmasna nclk etti.
Cattell Columbia niversitesi ynetimiyle ilikilerinde pek de nazik deildi.
"Geinilmesi zor....kibar olmayan, iflah olmaz kabalkta ve terbiyeden yoksun bir
adam" eklinde tanmlanyordu (Gruber, 1972, s.300). Sosyal davran kurallarna
gre oynamyor, ynetime olan saldrlarnda hicivlerle dolu eletirileri nazik
tartmalara tercih ediyordu. Cattell'n Columbia'daki gnleri saylyd. 1910 ve 1917
yllan arasndaki olay mtevelli heyetinin Cattell'n "emekli" olmasna karar
vermesiyle sonuland. Son darbe I. Dnya Sava srasnda, Cattell'n askerlik
kartlann savaa gnderme eylemini protesto etmek zere ABD Senatosuna
mektuplar yazmasyla geldi. Bu uygun bir tavr deildi ancak Cattell zellik olarak dik
bal bir adam olarak kalmaya devam ediyordu. 1917 ylnda lkesine kar vefasz
olduu gerekesiyle Columbia'daki iine son verildi. Cattell ahsna ynelik karalama
yapldn ileri srp niversiteye kar dava at. Davay kazand ve kendisine
40.000$ verilmi olmasna ramen, eski grevine iade edilmedi. Bu olaydan sonra
kendini meslektalanndan tecrit etti ve niversite ynetimi hakknda sert sluplu
kitapklar yazd. Pek ok dman edindi ve hayatnn geri kalan blmnde
yaadklanna kar fke dolu bir tavr iinde kald.
Cattell bir daha asla akademik yaantya dnemedi. Kendini byk bir zevkle
yaynlarna Amerikan Bilimsel Ykseli Derneine ve bilgiyi yaymaya ynelik dier
topluluklara adad. Psikolojinin bir szcs olarak, bilimsel topluluklar iinde
psikolojinin daha saygn yerlere gelmesi iin ok aba harcad.
1921 ylnda en byk arzulanndan birini gerekletirdi: psikoloji uygulamalarnn
bir i olarak teviki. APA yeleri tarafndan satn alman tahviller ile, endstriye,
psikoloji topluluklarna ve halka psikolojik hizmet salamak zere Psikoloji irketini
organize etti. Bu macera baarszla urad, irket kuruluunun ilk iki ylnda sadece
50$ kar salad. Cattell'n bakan kald srede bu durumda bir ilerleme grlmedi.
Cattell istifa etttikten sonra organizasyonun durumu iyileti. 1969 ylnda 5 milyon
dolarlk sat yapt ve yaymc Harcourt Brace Jovanovich'e satld (Landy, 1993).
nemli lde gelien bu organizasyon gnmzde uluslararas bir giriimdir.
Cattell 1944'teki lmne dek bir psikoloji szcs ve editr olarak aktif kalmay
srdrd. Amerikan psikoloji tarihindeki son derece hzl ykseliinden sz etmeyi
hakketmektedir. Cattell 28 yanda Pennsylvania niversitesinde profesr, 31
yanda Columbia niversitesinde blm bakan, 35 yanda APA'ya bakan oldu ve
40 yanda Ulusal Bilim Akademisine seilen ilk psikolog olarak adndan szettirdi.
Daha nce Cattell'n ilk almasnn tepki zaman hakknda olduundan ve
bireysel farkllklar almalaryla ilgilendiinden bahsetmitik. 1914 ylnda bir grup
rencisinin Cattell'n saysz ksa yazsn bir araya getirmesiyle alma alan
rneklerle aklanm oldu. Aratrmalar tepki zaman ve bireysel farkllklara ek
olarak okuma ve alg, arm, psikofizik ve deer dzeni metodunu ele alyordu.
Bu alanlarn hibirinin nemi inkar edilemez ancak denilebilir ki, Cattell psikolojiyi en
ok bireysel farkllklar ve zihinsel testler yoluyla etkilemitir. Cattell'n aratrma
temalarnn hepsi aslnda bireysel farkllklar problemi etrafmdadr.
Zihinsel Testler
Cattell 1891 ylnda Columbia'ya gittiinde zihinsel testlerin gelitirilmesine ve
desteklenmesine olan ilgisi en st noktaya gelmiti. (Burada Galton'un etkisini tekrar
gryoruz.) Birka yl nce Pennsylvania niversitesinde rencilere bir dizi test
vermi ve 1890'da yaymlad bir raporda zihinsel test
(3
Jjjj
iiftj! Zr0>
ler (mental tests) terimini tretmiti. Cattell'a gre "psikoloji lm ve deney temeline
dayanmadka, fiziksel bilimlerin kesinliini ve tam doruluunu elde edemez. ok
sayda bireye bir dizi zihinsel tesder ve lmler uygulayarak bu dorultuda bir adm
atmak mmkndr" (Catell, 1890, s. 373). te bu tam olarak Cattell'n yapmaya
alt eydi. Columbia'da test programna ve kayd rencilerin snflarndan veri
toplamaya devam etti.
insan kapasitesinin eitliliini ve alann lmeye alrken kulland test
trlerini dnmek reticidir. Daha karmak zihinsel yetenekleri len sonraki zeka
testlerinden (intelligence tests) farkl olan Cattell'n testleri, tpk Galton'un testleri gibi,
temel bedensel veya duyusal-motor lmlerle ilgileniyordu. Bu testler arasnda
dinamometre basnc, hareket hz (elin ne kadar sratle 50cm hareket edebilecei),
duyum (iki nokta eii), arya sebep olan basn (alnda arnn olmas iin gereken
basn miktar), arlkta ancak hissedilebilen farklar, ses iin tepki zaman, renkleri
isimlendirmek iin gereken zaman, 50cm'lik bir izgiyi ikiye blme, 10 saniyelik bir
srenin muhakeme edilmesi ve bir sunumdan sonra hatrlanan harf says var idi.
1901 ylyla birlikte rencilerin akademik performanslaryla test skorlarn
ilikilendirmeye (aralarnda korelasyon kurmaya) yetecek kadar veri toplanmt.
Ancak ortaya kan korelasyon, bireysel testler arasndaki i korelasyon gibi, hayal
krklna sebep olacak kadar dkt. Duyusal-
motor testler kullanlarak Titchener'n labor a tu varnda yaplan testlerden de benzer
sonular elde edildiine gre, zihinsel yeteneklerin kestirilmesinde bu tr testler
geerli deildi.
Her psikoloji rencisinin bildii gibi 1905 ylnda Fransz psikolog Alf- red Binet,
Viktor Henri ve Theodore Simon ile birlikte yksek dzeyli zihinsel yeteneklerin daha
karmak lmlerinin kullanld bir zeka testi gelitirdi. Bu yaklam zekann etkin
bir lm olarak gz nne alnd ve zeka testlerinin artc geliiminin balangc
olarak belirtildi.
SEKZNC BLM
329
Zihinsel yetenekleri lmede baarszla uram olmasna ramen, Cattell'n
zihinsel test hareketi zerindeki etkisi gldr. rencisi E.L. Thorndike (bkz. 9.
Blm) zihinsel testler psikolojisinde lider hale geldi ve Columbia yllar boyu bir test
hareketinin merkezi durumunda oldu.
Galton'un almalar zerine, Cattell 1902 ylnda gelitirdii bir teknii kullanarak
-deer dzeni metodu- bilimsel yeteneklerin kkeni ve doasn aratrmak amacyla
bir dizi almaya giriti. Birka hakem tarafndan sralanan uyarclar her bir uyarc
iteme verilen ortalama sra derecesi hesaplanarak son bir sra dzeninde
dzenlenirler. Bu metod her bir alandaki yetkin insanlann kendi meslektalarndan bir
ok kiiyi usulne uygun bir ekilde sralamas yoluyla nl Amerikal bilim
adamlarna uyguland. Amerikal Bilim Adamlan isimli kaynak kitap bu almadan
ortaya kmtr. Kitap, balna ramen Amerikal bilim kadnlarn da iermekteydi.
1910 basks 19 kadn psikologu stelemiti, ki bu rakam psikologlar listesinin %10'u
demekti.
Yorum
Cattell'n Amerikan psikolojisi zerindeki etkisi, bir psikoloji sisteminin geliimi
(teori konusunda ok sabrl deildi) veya etkileyici yaynlar listesi sebebiyle deildir.
Cattell'n etkisi daha ok, psikoloji biliminde bir ynetici, idareci ve organizatr olma
yoluyla gerekletirdikleri ve psikolojinin bir szcs olarak bilim topluluuna yapt
almalar sebebiyledir. Cattell konferanslar vererek, dergiler yaynlayarak veya
psikolojinin pratik uygulamalarn tevik ederek bir anlamda psikolojinin bir elisi
olmutu. Cattell ayrca rencileri yoluyla da psikolojiye katklarda bulunmutu.
Columbia'da geirdii yllar boyunca ABD'deki dier niversitelerden ok daha fazla
sayda psikoloji yksek lisans rencisine eitim vermiti ve Woodworth (bkz. 7.
Blm) ve Thomdike'm (bkz. 9. Blm) da aralannda bulunduu birka rencisi bu
alanda nl insanlar olmulard. Cattell faal bir ekilde zihinsel testleri, bireysel
farkllklarn lm ve uygulamal psikolojiyi teviki yoluyla Amerikan psikolojisindeki
ilevselci hareketi glendirmiti. Cattell ldnde E. G. Boring, Cattell'n
ocuklarndan birine unlar yazm: "Benim kanaatime gre Cattell Amerikan
psikolojisine kendine has bir bak asn vererek, onu kkenlerini ald Alman
psikolojisinden farkl klarak William James'den ok daha fazlasn yapmtr" (Bjork,
1983, s.105).
nternette Tarih:
http://www.indiana.edu/~intell/jcattell.html
Cattell'in temel katklarn ve ilaveten zihinsel testler zerine olan 1890 yl
makalesini ve fiziksel ve zihinsel testlerle ilgili olan (Baldwin ve Jastrow ile birlikte)
1898 yl makalesinin deerlendirilmesi.
http://elvers.stjoe.udayton.edu/history/people/cattell.html Cattell'in bir biyografisi,
bibliyografisi ve katklarna ynelik eletiriler.
Alfred Binet zihinsel yetenei len ilk psikolojik testi gelitirdi. Bu test daha sonra,
Standford-Binet Zeka lei olarak yaygn bir ekilde kullanlmaya balad.
Psikolojik Test Hareketi
Binet, Terman ve IQ Test
Zihinsel testler terimini Cattell tretmi olmasna ramen, bu terim zihinsel
yeteneklerin lmne ynelik ilk gerek psikolojik testi gelitiren Fransz psikolog
Alfred Binet ile anlr olmutur. Kendine ait geliri ile zengin bir adam olan Fransz
psikolog Binet 200'den fazla makale ve kitap ile Paris tiyatrolannda oynayan drt
oyun yazd.
Binet daha nce Cattell'n setii lmlerden ok daha karmak lmler
kullanmtr. Binet'in yaklam insann bilisel kaabiliyetlerinin etkili bir lmn
salam ve modem zeka testlerinin balangcn iaret etmitir.19
Binet zekann lmne ynelik giriimlerde duyusal-motor srelerin test
edilmesi yaklamn benimseyen Galton ve Cattell ile ayn dncede deildi. Bellek,
dikkat, imgelem ve kavrama gibi bilisel ilevlerin deerlendirilmesinin daha isabetli
bir zeka lm salayacan dnmt. Binet bu sonuca, evinde iki kk kzn
denek olarak kulland aratrmalarnn temelinde ulat. Balangta Galton ve
Cattell'in kullan-
" Binet en ok zeka testi zerine yapt alma ile tannmasna ramen, geliimsel,
deneysel, eitimsel psikoloji ve sosyal psikoloji alanlarnda hatn saylr aratrmalar
yapmt''
LEVVIS TERMAN
dg duyusal motor testleriyle ayn tr testleri denedi. Ancak ocuklarnn yetikinler
kadar hzl ve gzel performans sergilediklerini grd. Bundan sonra bilisel yetenek
testlerine dnd. Bu konuda kzlaryla yetikinler arsnda nemli farkllklar olduunu
grd (Fancher, 1998).
1904 ylnda pratik bir ihtiyatan tr ortaya kan bir durum, Binet'e syledikleri-
nin doru olduunu ispat etme frsatn verdi. Fransz Milli Eitim Bakanl normal
okullarda zorluk eken renme gl iindeki ocuklarn aratrlmas iin bir ko-
misyon tayin etti. Binet ve psikiyatrist Theodore Simon, komisyonda grevlendirildiler
ve eitli ya gruplarndaki ocuklarn ounun baarabildii zihinsel grev trlerini
aratrdlar.
Bu grevlerden oluturduklan taslaklar kullanarak ilk zeka testini oluturdular. Bu
test kolaydan zora doru sralanm 30 problemden oluuyordu ve bilisel ilev
zerinde younlayordu: yarg, kavrama ve muhakeme.
Test yl sonra yeniden gzden geirilerek geniletildi ve zihinsel ya (mental
age) kavram ortaya kt. Binet ve Simon zihinsel ya, ortalama yetenee sahip
ocuklarn belirli grevleri yerine getirebildikleri ya olarak tanmladlar. rnein
kronolojik ya 4 olan bir ocuk, kronolojik ya 5 olan ocuklarn yapt sorularn
tamamn cevaplandrabilirse bu ocuun zihinsel ya 5 olarak saptanr.
Testin nc gzden geirilii 1911 ylnda oldu, ancak Binet'in lmnden sonra
zeka testlerinin geliimi ABD'ye doru yn deitirdi. Bi- et'in test hakkndaki
almalar Fransa'dan ziyade ABD'de geni bir kabul grd. Geni lekli test
programlan Binet'in lmnden 35 yl sonrasna kadar Fransa'da popler olmad
(Schineder, 1992).
Binet'in testi Henry Goddard tarafndan Franszca'dan tercme edildi ve ABD'deki
psikologlara tantld. Hall'un rencisi olan Goddard, New Jersay'de zel bir okulda
zihinsel zrl ocuklarla alyordu. Goddard Horon szcn Yunanca "yava"
anlamna gelen bir kelimeden tretmiti- Tercme ettii teste Binet-Simon Zeka
lei (Binet-Simon Measuring Sca- 'e/or Intelligence) adn vermiti.
internette Tarih:
http://www.psy.pdx.edu/PsiCafe/KeyTheorists/Binet.htm
Binet'in hayat ve almalaryla ilgili bilgiler, ayrca baz kitap ve makalelerine
eriim imkn.
http://www.vineIand.org/history/trainingschool/history/eugenics.htm
Goddard'n bir biyografisi ve soy anam almalan zerine bir tartma.
Hail ile daha nce alm olan Lewis M.Terman 1916 ylnda testin yeni bir
eklini oluturdu ve bu yeni test Standard hale geldi. Teste Stard- ford-Binet adn
verdi. Daha sonra niversite zeka blm-IQ (intelligence quotient) kavramn
uyarlad. (Zihinsel yala kronolojik ya arasndaki oran olarak tanmlanan 1Q lm
ilk olarak Alman psikolog William Stern tarafndan gelitirilmitir.)
/
Dnya Sava ve Grup Testleri
ABD'nin I. Dnya Sava'na girdii 1917 ylnda Harvard niveristesinde
Titchener'in Deneysel Psikologlar Topluluunun20 bir toplants yapld. APA bakan
Robert Yerkes de toplantda hazrd. Yerkes orada bulunan psikologlan, psikolojinin
sava ierisinde nasl bir yardm olabilecei konusunda dnmeye tevik etti.
Titchener kendisinin Britanya uyruklu olduunu aklayarak bunu reddetti. Aslnda
Titchener muhtemelen sava almalanm kmsemiti, nk.psikolojinin pratik
problemlere uygulanmas fikrinden holanmyordu ve psikolojinin "bir teknoloji bilimi"
haline gelmesinden korkuyordu (O'Donnell, 1979, s.289).
Ordu ok sayda acemi erin zeka durumlarna gre snflandrlmas ve uygun
grevlere yerletirilmesi konusunda bir skntyla karlat. Standford-Binet bireysel
bir zeka testiydi ve testi uygun ekilde verebilmek iin bu alanda iyi eitim alm bir
uzman gerekliydi. Byle bir test, ok ksa bir sre ierisinde ok sayda insann
deerlendirilmesinde kullanlmaya uygun deildi. Ordu bu amala, deerlendirmesi
daha basit bir grup testine ihtiya duyuyordu.
Ordu komisyonunda bakan olarak grevlendirilen Yerkes grup zeka testi
gelitirmek zere 40 psikologtan meydana gelen bir memur kadrosu oluturdu.
Hibirisi genel kullanmda olmayan ok sayda testi incelediler 20 Titchner's Society of
Experimental Psychologist.
SEKZNC BLM
333
ve daha nce Terman ile alm olan Arthur S. Otis tarafndan hazrlanan bir modeli
setiler. Otis'in katks, oktan semeli soru tipleri gelitirmesiy- di. Yerkes ve grubu,
Otis'in testine dayanarak Ordu Alfa ve Ordu Beta testlerini gelitirdiler (Beta testi, Alfa
testinin anadili ngilizce olmayan ve okur-yazarl olmayan insanlar iin gelitirilmi
eklidir. Beta'da talimatlar yazl veya szl ynergeler yerine pandomim veya gsteri
yoluyla verilir.)
Test program zerindeki almalar yava ilerledi ve acemi erleri test edecek
biimsel dizin savan bitiminden ay nceye kadar verilemedi. Bir milyondan fazla
asker test edildi ancak ordunun bu aamadan sonra sonulara ihtiyac kalmamt. Bu
program sava abalan ierisinde sadece ok kk bir etkiye sahip olsa da, psikoloji
stnde ok nemli etkileri olmutur. Ordu testleri sayesinde psikolojinin halkn
gzndeki nemi artm, ayrca daha sonra gelitirilecek testlere rnek tekil
etmilerdir.
Kiilik zelliklerine ynelik grup testlerinin gelitirilmesi ve uygulanmasna dnk
almalarda bu dnemde hz kazanmtr. Bu zamana dek insan kiiliinin
deerlendirilmesi zerine ancak ok snrl teebbsler olmutur. 19. yzyl sonunda
Alman psikiyatrist Emil Kraepelin, ilk olarak Galton'un kulland bir teknik olan ve
kendisinin serbest anm testi adn verdii bir test kullanmt. (Bu testte denee
bir kelime verilir ve bu kelimenin zihninde antrd ilk kelimeyi sylemesi istenir.)
Cari Jung da 1910 ylnda benzer bir serbest anm testi gelitirmiti. Jung bu testi
hastalannn kiilik komplekslerini lmek iin kulland. Bunlann her ikisi de bireysel
kiilik testleriydi. Ordu nrotik yapda olan erleri ayrmak istediini akladnda
Robert Woodworth, Kiisel Veri Tabakasn21 oluturdu. Kiisel Veri Tabakas kiinin
kendisine uyan nrotik semptomlan iaretledii bir envanterdir. Ordu Alfa ve Ordu
Beta testleri gibi, Kiisel Veri Tabakas da ilave grup testlerinin geliimi iin rnek
tekil etmilerdir.
Psikolojik tesder asl zaferlerini savata halkn kabuln kazanarak elde ettiler.
ok gemeden milyonlarca ii, okul ocuu ve kolej aday kendilerini, hayatlannn
akn belirleyecek test bataryalannn karsnda buldular. 1920'lerin balannda, her
yl neredeyse 4 milyon zeka testi satlyordu, zellikle de devlet okullannda kullanmak
amacyla. Terman'm Standford-Binet testi 1923'te yanm milyondan fazla satt ve
Amerikan eitim sistemi zeka katsay (1Q) kavram evresinde yeniden organize
oldu. IQ puanlan rencilerin okula yerletirilmelerinde en nemli kriter haline gelmiti
(Brown, 1992). 21 Personal Data Sheet.
1920'lere kadar, kar-koca olarak bir psikolog takm oluturan Luella Cole ve
Sidney Pressey 47 farkl test gelitirmilerdi. Toplamda okul ocuklarna bilisel
ileyi seviyelerini belirlemek zere testlerinden 12 milyon uygulama yapld (Petrina,
2001). Sonunda dier pek ok psikolog psikolojik testler gelitirmeyi ve uygulamay
kazanl bir i olarak grdler.
Hatta baz giriimci psikologlar testleri potansiyel beyzbol oyuncularn saptamak
zere kullanmay umdu. Byk Babe Ruth, Columbia niversitesinin psikoloji
laboratuarnda test edilmeye raz oldu. Onu dierlerinden ok daha iyi bir oyuncu
yapan zelliklerini belirlemek zere, bu laboratuarda performansn duyusal ve motor
beceriler gerektiren grevler zerinden ltler. abalar baarszd ancak bir tarihi
unu kaydetti:
Psikolojinin sra d becerilerin temelini kefedebilme yeteneinde bir bilim olduuna
dair inan ve bilgili halkn sorularnn cevaplarm bulabilmelerini salayan bir bilime
olan inanlar psikologlarn, psikoloji disiplininin kamusal kimliini oluturmada
baanl olduklanm ortaya koydu (Fuchs, 1998, s. 153).
Tm Amerika'y bir test salgn sarmt. Ancak eitim ve i dnyasndan gelen
youn talepleri hzl bir ekilde karlama telanda, hayal krklna uratc
sonulara gtren kt planlanm ve yetersiz aratrlm testlerin kmas
kanlmazd. Bu konudaki en mehur kt rnek 1921 ylnda Thomas Edison
tarafndan oluturulan zeka testidir. Edison kendisinin fazlasyla kolay olduunu
dnd rastgele sorulardan bir soru dizisi oluturmutu. Bu sorularn birkana
gz atalm:
Dnyadaki en byk teleskop hangisidir?
Boyutlar 60x96x91 ve 44x30x48 metre olan bir odadaki havann
arl ne kadardr?
amar makinelerinin yapmnda ABD'deki hangi ehir ba ekmitir?
Bu sorular bir dhi olan Edison iin belki ok kolayd fakat testin uyguland 36
kolej mezunu ayn eyi dnmemiti. Sorularn ancak ok azna doru cevap
verebilmiler ve Edison'un u yorumuna sebep olmulard: "Koleje giden insanlar
artc derecede cahil bulduumu sylemeliyim. Hibirey bilmiyora benziyorlar"
(Dennis, 1984, s.25). Edison'un bu yapmack testi halkn dikkatini inanlmaz derecede
ekmi (sadece Nevv York Times'da bir ay ierisinde bu konuyla ilgili 23 makale
kmt) ve halkn testlere ynelik inancnn nemli lde kaybolmas ve testlerin
bilimsel prestijinin azalmas sonucunu dourmutu. Edison'un ve dierlerinin
kt hazrlanm testleri, 1920'lerin ortalarnda pek ok organizasyonun psikolojik test
kullanmay terk etmesine sebep olmutu.
Tp ve Mhendislikten Fikirler
Zekay test edenler kendi acemi teebbslerine yetki ve bilimsel gvenilirlik kat-
mak iin tp ve mhendislik gibi uzun zaman nce oluturulmu disiplinlerin termi-
nolojilerini kendilerine uyarladlar. Amalar insanlar psikolojinin dier eski bilim dal-
lan gibi akla yatkn, bilimsel ve gerekli olduu konusunda ikna etmekti (Keiger, 1993).
Psikologlar test ettikleri insanlan denek olarak deil, hasta olarak nitelendiri-
yorlard. Testlerin termometrelere benzedi- HENR1 GODDARD i sylenirdi. O
dnemde termometreler sadece doktorlarn elinde mevcuttu ve uygun eitimi
almam birisinin bir termometre kullanmasna izin verilmezdi. Ayn durum psikolojik
testler iinde geerliydi. Doktorlarn x-nlar araclyla insann i organlarn
inceleyebilmeleri gibi, psikologlar da psikolojik testlerle insan zihninin iinde olup
bitenleri ve hastalann zihinsel mekanizmalarn inceleyebilirlerdi. "Psikologlar doktora
daha ok benzedike halk da onlarla anlamaya varmaya daha fazla istek
duyuyordu" (Keiger, 1993, s.49).
Mecazlar sadece uptan deil, mhendislikten de gelmitir. Okullardan eitim
fabrikalan eklinde sz ediliyordu, testler de bu fabrikann rnlerini, yani ocuklann
zeka seviyelerini lmeye yarayan aralard. Toplum bir kprye benzetilmiti. Zeka
testleri bu kprnn en zayf noktalanm (zeka zrlleri) tespit ederek, kprnn
gcn muhafaza etmesini (onlan toplum dna kanp kurumlara yerletirerek)
salayan bilimsel aralard. Goddard'n zihinsel testler hakkndaki dncesi
yleydi:
Zihinsel testler insann maddesi ve zihinsel gc hakknda ok temel bir gerei
bilmemizi mmkn klmtr. Bir makine mhendisi elindeki malzemelerin gcn
bilmezse, bu malzemelerin ne kadar arlk tayacam hesaplaya- mayacagmdan,
kprler veya evler ina edemez. Eer bizler bir toplum ina etmek istiyorsak
elimizdeki materyallerin gcnn ne olduunu bilmemiz sonsuz derecede nem tar
(Browridan alnt, 1992 , ss. 116-117).
Psikologlar bu mecazlar uygulayarak dier bilimlerle analojiler kurmak yoluyla
kendi nemlerini ve inanlrlklann artrmay ve psikolojik test uygulamalarn
toplumun her seviyesine ve eitli ynlerine uygulamay ummulardr.
Irk Sorunlar
Test hareketinin gelimesi, bugn dahi srp giden byk bir sosyal uyumazln
paras haline gelmiti. 1912 ylnda Binet'in testini tercme eden ve mo on
szcn treten Goddard, milyonlarca Avrupal gmenin ABD'ye giri noktas
olan New York'taki Ellis Adasn ziyaret etmiti. Binet testinin zihinsel zrl insanlar
ABD'den uzak tutacak faydal bir eleme arac olduuna inanmt (Gould, 1981).
Goddard'm Ellis Adas'na olan ilk ziyaretinde zihinsel zrl olduunu dnd
gen bir adam semi ve bu tehisini dorulamak iin bir tercmann da yardmyla
testi uygulamt. Tercman bu gen adamn ABD'ye henz yeni geldiini, bu yzden
Amerikan kltrne aina olan insanlarn cevaplayabilecekleri sorulardan oluan test
sorularnn ouna doru cevap veremediini belirtmi ancak Goddard bunu kabul
etmemiti (Zenderland, 1998).
Ellis Adas'nda bir gmenin zihinsel kapasitesi test ediliyor. Testi uzman, bir
evirmenin yardmyla gerekletiyorlar.
Daha sonra ok sayda gmenin test edilmasi srecinde gmenlerin ounun
(Ruslarn %87'si, Yahudilerin %83', Macarlarn %80'i ve talyanlarn %79'u), 12 zeka
yann altndaki zeka zrllerden olutuu sonucu ortaya kmt (Gould, 1981).
Zeka testlerinin bu uygulanndan kan sonu daha sonra, zeka seviyelerinin dk
olduu ileri srlen etnik ve rksal gruplarn glerinin kstlanmas dorultusunda
federal yasalann karlmasn desteklemekte kullanld.
1. Dnya Sava boyunca test edilen acemi erlerin test sonulan 1921 ylnda
aklandnda zekada rksal farkllklar dncesi yeni bir destek kazand. Veriler
askere anlanlann, (beyaz nfus da dahil olmak zere), zeka yann sadece 13
olduunu ortaya koydu. Dahas verilere gre iyahla- nn IQ seviyesi beyazlar ile
Akdeniz ve Latin Amerikal gmenlerden daha dkt. Sadece Kuzey Avrupal
gmenlerin IQ seviyesi beyaz Amerikallara eit kmt.
Bu sonular bilim adamlan, politikaclar ve gazeteciler tarafndan sorgulanmaya
balad. Eer nfusu bu kadar aptalsa Amerikan hkmeti varln nasl srdrrd?
Dk IQ'ya sahip gruplann oy vermelerine izin verilmeli miydi? Hkmet dk 1Q
lkelerinden gelen gmenlere izin vermeli miydi? Peki insanlann eit yaratldklan
fikri u durumda nasl anlaml olabilirdi?
Zekada rksal farkllklar dncesi ABD'de 1880'lere dek uzanr. Akdeniz ve Latin
Amerika lkelerinden gelen gmenlerin kstlanmas konusunda pek ok an
yaplmt.
Aynca siyah Amerikallann zekalannn szde dkl, zeka testlerinin
geliiminden ok daha nce pek ok kii tarafndan kabul edilmiti.
Afrika kkenli Amerikal bir dnr ve Lincoln niversitesi rektr olan Horace
Mann Bond (1904-1972) zekada rksal farkllklar dncesini eletirenlerin banda
geliyordu. Chicago niveristesinde doktorasn bitiren Bond, bu konuda pek ok kitap
ve makale yaymlad. Beyazlar ve siyahlar arasndaki 1Q farkllnn kaltsal deil,
evresel faktrlerden kaynaklandn iddia ediyordu. Yapt aratrmalar zeka
testlerinde kuzey eyaletlerinden olan siyahlann gney eyaletlerden olan beyazlardan
daha yksek puanlar aldklann gstermiti. Bu sonu siyahlann genetik olarak alt
snftan olduklan tezine ciddi bir zarar vermiti (Urban, 1989).
Pek ok psikolog zekada rksal farkllklar iddialann, bu zeka testleri- n'n tarafl
olduunu ne srerek cevaplandrmt. Tartmalar kllendiin-
"W
CSr
1
V
de canl kalan tek ey zeka testi puanlarna dayanarak siyahlarn beyazlardan daha
dk bir zeka seviyesine sahip olduklarn iddia eden an Erisi22
(Herrnstein&Murray, 1994) isimli kitapt.
ok sayda aratrmann ulat nihai sonu gsteriyor ki salkl ve dikkatlice
aratrlm zeka testleri nemli bir ekilde kltrel yanl deiller (Rowe, Vazsonyi,
&Flannery, 1994; Suzuki&Valencia, 1997). Dahas, 52 temel test uzman sonucu u
ekilde onaylad: "zek testleri Siyah! Amerikallar veya doma byme Birleik
Devler'de yaayp ngilizce konuanlar iin kltrel olarak yanl deildir. Daha
dorusu IQ skorlan rk ve sosyal snf fark gzetmeksizin tm Amerikallar ayn
lde isabei tahmin etmektedir." (Gottfredson, 1997, s. 14)
APA'nn Bilimsel iler Kurulu tarafndan hazrlan rapor gnmzn bilisel
yetenek testlerinin aznlk gruplarna kar ayrm yapyor gzkmediini ancak zaman
ierisinde toplumun yaratt farkll niceliksel terimlerle verdiini kabul etti (Neisser
ve dierleri, 1996).
nternet Tarihi:
http://www.indiana.edu/-intell/hottopics.html
Zeka teorisinin ve Plato'dan gnmze testlerin geliim tarihini gzden geirir, bu
alanda seilmi gncel balklar kapsar.
http://psy.pdx.edu/PsiCafe/Areas/Developmental/lntelligencetesting
Zekann lm hakknda bilgi, test hareketinin nde gelen isimleri, zekda rk ve
cinsiyet farkllklar ve internet zerinden zeka testleri gibi tartmal meseleleri
kapsar.
Kadnlarn Test Hareketine Katklar
Psikoloji tarihinin byk ksmnda, kadnlarn niversitelerde grev almalarnn
etkin bir ekilde engellediini belirtmitik. Bu nedenden tr, birok kadn psikolog
ancak uygulamal alanlarda, zellikle klinik ve rehberlik psikolojisi, ocuk rehberlii ve
okul psikolojisi gibi hizmet mesleklerinde i bulabildiler. Kadnlar bu alanlarda,
zellikle psikolojik testlerin gelitirilmesinde ve uygulanmasnda, nemli katklarda
bulundular. Florence L. Goodeneough doktora derecesini 1924'te Stanford
niversitesinden ald. ocuklar iin yaygn olarak kullanlan, szel olmayan Bir Adam
iz testini 22 The Bell Curve.
(artk Goodenough-Harris izim Testi olarak biliniyor) gelitirdi. Test gelitirmenin
nclerinden olan Goodenough 20 yldan fazla bir sre Minnesota niversitesindeki
ocuk Geliimi Enstitsnde alt. Psikolojik test hareketi hakknda ayrntl bir
inceleme (Goodenough, 1949) ve ocuk psikolojisi zerinde ok sayda kitap yazd.
California'daki bir ocuk psikolojisi kliniinin mdr olan Maude A. Merrill, James
Lewis Terman ile birlikte Stanford-Binet Zeka Testini 1937'de gzden geirdiler ve bu
test daha sonra genellikle Terman-Merill testi olarak bilindi. Thelma Gwinn Thurstone
(Chicago niversitesinden 1927'de doktora ald), psikolog L.L.Thurstone ile evlendi
ve kocalaryla alan dier birok kadn gibi katklarnn kmsendiini ve onlara
itibar edilmediini grd. Bir grup zeka testini kapsayan Primary Mental Abiliti- es test
serisini gelitirdi ve North Carolina niversitesinde eitim profesr ve psikometri
laboratuarnn mdr oldu. Kocas onu "test gelitirmede bir deha" olarak tasvir
ediyordu (Thurstone, 1952, s.317).
James McKeen Cattell'in kz olan Psyche Cattell 1927 ylnda Harvard ni-
versitesinde eitim zerine doktora derecesi ald. Stanford-Binet testinin ya aralm
Cattell Bebek Zeka lei ile aa ekmesi, test hareketine yapt katklardandr.
Sayesinde bu test 3 aylk bebeklerle bile kullanlabilmektedir.
Anne Anastasi'nin Fordham niversitesindeki uzun kariyeri (1908- 2001) onu
psikolojik testler zerinde bir otorite haline getirdi. Kk yalardan itibaren
baarlyd, 15 yanda niversiteye girdi ve doktorasn 21 yanda ald.
Profesrlerinden birisi olan Haryy Hollingvvorth'un etkisiyle bir psikolog olmaya karar
verdi. Anastasi, psikolojik testler hakkndaki popler bir ders kitab da dahil 150'den
fazla makale ve kitap yazd (Anastasi, 1988, 1993). 1971'de Amerikan Psikoloji
Derneinin bakan oldu ve Ulusal Bilim Madalyas da dahil birok mesleki dl ald.
Yaplan bir ankete gre Anastasi ngilizce konuan dnyann en nemli kadn
psikologu olarak deerlendirildi (Gavin, 1987). 1930'da Colombia niversitesinden
doktorasn aldktan sonraki ilk akademik grevi Barnard College'de psikoloji
okutmanlyd ve yllk 2.400 dolar cret alyordu. Anastasi, 1947'de Fordham
niversitesinin kadrosuna katld ve 1979'da ordinarys profesr olarak emekli oldu
(Reznikoff&Procidano, 2001).
Her ne kadar kadnlar test gibi alanlarda baarl oldularsa da uygulamal
psikolojide alyor olmalar onlar dezavantajl bir konuma drd. Akademik
olmayan kurumlardaki iler, mesleki adan gz nnde buluna
bilmek iin temel aralar olan aratrma ve bilimsel makale iin gerekli zaman, mali
destek ve doktora-grencisi yardmn nadir olarak temin ediyordu. Bir ticari kurum ya
da klinik gibi uygulamal bir ortamda, bir kiinin yapt katklar o kurumun snrlarnn
dnda pek tannamyordu.
Bu yzden, Birleik Devletler'de uygulamal psikolojinin yapt devasa atlm
-ilevsel psikoloji ekolnn bir miras- kadnlar iin istihdam olana demekti ama ayn
zamanda kadnlann; teorilerin, aratrmann ve dnce okullannn gelitii akademik
psikoloji dnyasndan byk oranda uzak kalmalan anlamna geliyordu.
Birok akademisyen psikolog uygulamal almalar hakknda olumsuz bir fikre
sahipti ve bu alan kk gryor, sradan bir i olarak deerlendiriyorlard. Rehberlik
gibi uygulamal alanlar "kadnlann ii" olarak k- mseniyordu. Psikoloji tarihi
hakkndaki yaynlar, uygulamal psikolojiye ve hastanelerde, kliniklerde, i
dnyasnda, aratrma enstitlerinde ve ordu ve devlet kurumlannda alan birok
kadn ncnn katklanna pek deer atfetmiyorlard. 1941'e gelindiinde yelerinin
te biri kadn olan Amerika Uygulamal Psikoloji Derneine hi kadn bakan
seilmemi olmas ilginti (Rossiter, 1982). Aynca, o zamana kadar, eitim
kurumlannda ve kliniklerde psikoloji ile ilgili makamlann yaklak yans kadnlar ta-
rafndan igal ediliyordu (Gilgen, Gilgen, Koltsova&rOleinik, 1997).
Lightner Witmer (1867-1956)
i
LIGHTER W1TMER
Hail Amerikan psikolojisinin yapsn, ocuklara ve snflara uygulayarak
deitirirken ve Cattell psikolojiyi zihinsel yeteneklerin lmne uygularken, Cattell
ve Wundt'un bir rencisi psikolojiyi normal d davranlarn tehis ve tedavisine
uyguluyordu. Wundt'un yeni psikolojiyi kurmasndan sadece 17 yl sonra, gene
Wundt'un ilk rencilerinden birisi Wundt'un niyetinden ok farkl bir ekilde psikolojiyi
pratik amalar iin kullanvordu.
Pennsylvania niversitesinde Cattell'n yerini alan ve ders verdii snfta scakln
31C olmasnda srar eden Lightner Witmer, 1896 ylnda dnyann ilk psikoloji
kliniini at. "mitsiz derecede kavgac ve antisosyal" ve "kibirli bir cce" olarak
anlan Witmer bu alan klinik psikoloji (clinical psychology) olarak adlandrd (Landy,
1992, ss. 793-794).
Witmer'm klinikte yapt ey bizim bugn bildiimiz klinik psikoloji deildi. Witmer
nefret ettii ve hakknda ok az ey bildii bir teknik olan psikoterapiyi hi
uygulamamt. almalarn okul ocuklarmdaki renme ve davransal
problemlerinin tehis ve tedavisine yneltmiti. Bu alan bugn okul psikolojisi (school
psychology) dediimiz bir uygulama alandr. Modern klinik psikoloji, tm ya
grubundaki insanlarda lmldan ok ciddiye dek uzanan daha geni kapsaml
psikolojik rahatszlklarla ilgilenir. Witmer klinik psikolojinin geliiminde arac olmasna
ve bu etiketi serbeste kullanm olmasna ramen, bu alan onun ngrdnn ok
daha fazla genilemitir.
Witmer klinik psikoloji zerine ilk faklte dersini vermeyi teklif etti ve bu alandaki ilk
dergi olan Psikoloji Klinigi'ni23 balatt. Derginin editrln 29 yl srdrd. Witmer
yeni bilimin insanlarn zihin ieriklerini incelemekten ok, onlarn problemlerini
zmelerine yardmc olacak ekilde kullanlmas gerektiine inanan ilevsel
psikolojinin nclerinden birisiydi.
Witmer'ir Hayat
1867'de Philadelphia'da doan Lightner Witmer, eitimin nemine inanan baarl
bir eczacnn oluydu. Witmer Pennsylvania niversitesinden 1888 ylnda mezun
oldu. Hukuk derslerine kaydolmak iin niversiteye dnmesinden nce,
Philadelphia'da zel bir okulda tarih ve ingilizce dersleri verdi.
Grne gre Witmer o zaman psikolojide kariyer yapmay hi dnmemiti
fakat fikrini pratik bir sebepten tr deitirdi. cretli bir asistanlk istiyordu ve
mevcut birka pozisyondan birisi Catell ile birlikte psikoloji blmndeydi. Burada
tekrar ekonomik Zeitgeist'm etkisini gryoruz. VVitmer'in biyografi yazar unu
kaydetmiti: 23 Psychological Clinic.
Witmer'in psikolojiye girii, ksmen ek bir gelire ihtiya duymas ve bunun bir
asistanlk ile salanmas gibi ok pratik bir sebepten tryd (McReynolds, 1997,
s.34).
Akas psikoloji alannda bir kariyer dnmyordu, renim grd ve psikoloji
departmannda asistan olarak greve balad. Witmer tepki zaman konusu ile
bireysel farkllklar zerinde alt ve Pennsylvania niversitesinden doktora
derecesini ald.
Cattell'n baka planlan vard. Witmer hakkndaki dnceleri ok olumluydu.
yleki Columbia niversitesinden ayrldnda onu halefi olarak semiti. Bu gen
adam iin olaanst bir frsatt, ne var ki Cattell bir art ne srmt: Witmer
doktora derecesini Wundt'tan almak iin Leibzig'e gidecekti. Almanya'dan alnan
doktora derecesinin prestiji hl ok yksekti.
Wundt ve Klpe ile alrken snf arkadalarndan birisi de E. B. Titc- hener idi.
Witmer Wundt'un aratrma yaklamna kar bir hayranlk duymamt, hatta daha
sonradan Leipzig yllannn kendisine doktora derecesinden baka birey vermediini
sylemitir. Wundt Cattell ile almaya balad tepki zaman almasna Witmer'n
devam etmesine izin vermedi ve onu bilin elementleri zerinde igzlem
aratrmalan yapmaya devam etmeye zorlad.
Witmer Wundt'un "derme atma, dzensiz aratrma metotlann" eletirdi ve
Wundt'un bir aratrmay Titchener'a tekrar ettirmesinin sebebini yle aklad:
"nk Titchener tarafndan elde edilen sonular Wundt'un umduu gibi deildi"
(O'Donnell, 1985, s.35). Bununla birlikte Witmer doktora derecesini ald ve 1892
yaznda Pennsylvania niveristesi'ndeki yeni grevine balad. Ayn yl Titchener da
derecesini ald ve Comell'e gitti. Ayn dnemde Wundt'un bir dier rencisi Hugo
Mnsterberg, Willi- am James tarafndan Harvard'a getirildi. Yine ayn yl Hail, Witmer
ile birlikte Amerikan Psikoloji Derneini (APA) balatt. Uygulamal, ilevsel ruh
Amerikan psikolojisinde tutunmaya balamt.
Witmer iki yl aratrmalar yrterek ve bireysel farkllklar ve an psikolojisi
hakknda raporlar hazrlayarak deneysel psikolog olarak alt. Tm bunlan yaparken
bir yandan da psikolojiyi normal d davranlara uygulama frsat anyordu. Daha
nce szn ettiimiz ekonomik durumlardan kaynaklanan nedenlerle bekledii frsat
1896 Mart'nda geldi. Kamu eitimine olduka byk miktarda bir para tahsis
edilmiti.
Pek ok eyalet eitim kitaplarnn kapaklarn pedagoji departmanlarna
yaptryordu. Psikologlardan eitimin temel konularna dair dersler vermeleri ve devlet
okulu retmenlerinin ileri eitim sistemleri kullanmalar iin almalar isteniyordu.
Ayrca psikologlar laboratuvar almalarn, rencilerini eitim psikologu olarak
yetitirmeye ynelik almalara doru kaydrmalar konusunda tevik ediliyorlard.
Psikoloji departmanlar bu beklenmedik renci akmndan ho bir eklide
faydalanyordu nk tpk bugn olduu gibi, o zamanlarda da departmanlann bt-
eleri kaytl renci saysna bal idi.
Pennsylvania niversitesi 1894 ylnda devlet okulu retmenlerine ynelik
dersler amt ve Witmer bu derslerden bazlarn veriyordu. ki yl sonra
retmenlerden birisi olan Margaret Maguire, 14 yandaki bir renciyle ilgili bir
problemden tr Witmer'a bavurdu. ocuk dier konularda iyi olmasna ramen,
harf harf okumay ve yazmay renmekte zorluk ekiyordu. Psikologlar bu problemi
zebilir miydi? Witmer psikolojinin bu ocua yardmc olabileceini dnmt
(McReynolds'dan aktarm, 1987, s. 853). Witmer geici bir klinik organize etti ve
bylelikle mr boyu srecek almalarna balam oldu.
Witmer birka ay ierisinde zihinsel zrl, denetimsiz ve ruhen hasta ocuklarn
tedavi metodlan hakknda dersler hazrlad ve Pediatri24 dergisinde "Psikolojide
Uygulamal almalar" balkl bir makale yaymlad.
Psikolojinin pratik yan, profesyonel psikologlardan gelecek ciddi bir dikkati
hakkediyor. Psikolojinin uygulamalar, tpk tbbn uygulamalarnda olduu gibi eitimli
profesyonel bir snfn uras olarak iyi tanmlanm hale gelebilir (McReynolds'dan
alnt, 1997, s.78).
APA'nn yllk toplants iin konuyla ilgili bir rapor hazrlad ve ilk defa bu
toplantda klinik psikoloji terimini kullanm oldu.
1907 ylnda, bu alann ilk ve uzun yllar tek dergisi olan Psikoloji Klinii dergisini
hayata geirdi. lk saysnda Witmer, psikolojinin yeni bir uygulamasndan -aslnda bir
uzmanlk dalndan- sz etti: klinik psikoloji. Ertesi yl zihinsel olarak yava gelien ve
ruhen hasta ocuklar iin yatl bir okul at. 1909 ylnda niversite klinii geniletildi
ve ayr bir ynetim birimi olarak kuruldu. 24 Pediatrics.
Witmer alma hayat sresince, klinik psikolojinin retimi, ilerletilmesi ve
uygulanmas aamalarnda Pennsylvania niversitesinde kald. niversiteden 1937
ylnda emekli oldu ve 1956 ylnda, 89 yandayken ld. Witmer 1892'de APA'y
kurmak iin G. Stanley Hall'un almalaryla biraraya gelen kk bir grup
psikologun sonuncusuydu.
ocuk Deerlendirme Klinikleri
Dnyann ilk klinik psikologu olarak VVitmer'n rnek ald birisi veya faaliyetlerini
dayandrd bir emsali yoktur. Tehis ve tedavi metodlan- n olduu gibi kendi bana
gelitirmiti. "Bana rehberlik edecek herhangi bir prensibin olmamas kendi
metotlarm uygulayarak kendimi dorudan bu ocuklarla almaya vermemi gerekli
kld." (VVitmer, 1907/1996, s. 249). Ele ald ilk vak'a harf harf okumakta ve
yazmakta glk eken bir ocuktu. Witmer ocuun zeka seviyesini, muhakemesini
ve okuma becerisini yoklad ve sonuncusunun yetersiz olduu sonucuna vard.
Saatler sren detayl bir analizden sonra Witmer ocuun grsel-szel amnezi adn
verdii bir durumda olduunu aklad. ocuk grd geometrik ekilleri
hatrlayabilmesine ramen, szckleri hatrlamakta glk ekiyordu. Witmer youn
bir saaltm program hazrlad. Bu program ocuun bir para gelime kaydetmesine
sebep oldu ancak ocuk okuma ve hecelemede hibir zaman yetkin hale gelemedi.
retmenler hiperaktivite, renme glkleri ve zayf konuma ve motor geliimi
gibi ok geni bir alana yaylm problemleri olan encilerini Witmer'in yeni kliniine
gnderdiler. Witmer'n bu problemlere ilikin deneyimleri artka Standard bir tehis
ve tedavi pogram gelitirdi ve klinik personeline doktorlar, sosyal hizmet grevlilerini
ve psikologlar ekledi.
Witmer fiziksel problemlerin psikolojik ileyii engelleyebileceini fark etmiti.
ocuun problemlerinin kt beslenme veya grme veya iitme kusurlar gibi fiziksel
durumlardan kaylanp kaynaklanmadn belirleyebilmek amacyla bir doktorla
alyordu. Psikologlar bu hastalan kapsaml bir ekilde teste tabi tutup mlakat
yaparken sosyal hizmet grevlileri ailevi arka plana dayanarak vak a tarihelerini
hazrlyordu.
Witmer nceleri grd davran bozukluklarnn ve bilisel yetersizliklerin
ounun genetik faktrlerden kaynaklandn dnmt. Fakat daha sonra klinik
deneyimleri arttka evresel faktrlerin daha nemli ol-
dugunu anlad. Erken ocukluk dneminde ocua eitli duyusal deneyimler
salamann gerei zerinde nemle durdu. Bu vurgusuyla adeta son zamanlarn "Akl
Balangc" isimli zenginletirci programlann nceden grm oldu. Witmer ayrca
okul ve ev yaantsnn daha iyiye doru deimesiyle ocuun davranlarnn da
daha iyiye doru gideceini belirtmiti. Bu ynyle hastann yaantsyla ailesi i
ieydi.
Yorum
Witmer rnei dier pek ok psikolog tarafndan takip edildi. 1914'te ABD'de ou
Witmer'n kliniinin bir kopyas olan 20 psikoloji klinii alr durumdayd. Aynca
eitim verdii rencileri, sonraki nesil rencilere klinik alma hakknda bildiklerini
reterek Witmer'n yaklamn yayyorlard. Witmer aynca zel eitim alannda da
olduka etkili olmutu. Bu alandaki ilk alanlann ou Witmer'm eitimini almtr.
rencilerinden bir tanesi olan Morris Viteles, mesleki rehberlie adanm bir klinik
kurarak Witmer'n almalann geniletmitir. Bu klinik tryle ABD'de ilktir. Dierleri
Witmer'm klinik yaklamn yetikinlere uygulamtr.
nternette Tarih:
http://psychclassics.yorku.ca/Witmer/clinical.htm
Witmer in klinik psikolojiyle ilgili olan 1907 makalesini ierir.
Klinik Psikoloji Hareketi
Witmer'm Pennsylvania niversitesinde psikolojiyi normal d davranlarn tehis
ve tedavisine uygulamas abalarna ek olarak, iki kitap davran bozukluklan alanna
hz verdi. Bir akl hastas olan Clifford Beers tarafndan yazlan Kendini Bulan Zihin25
(1908) olduka popler oldu ve halkn dikkatini akl hastalaryla uygarca ilgilenilmesi
gerektii zerine ekti. Hugo Mnsterberg'in eidi akl hastalklarnn tedavisine
ilikin teknikleri anlatan Psikoterapi26 (1909) isimli kitab pek ok kii tarafndan
okundu. Bu kitap klinik psikolojinin ruhen hasta insanlara yardm edilebileceini
gstererek onun reklamm yapm oldu.
25 The Mind Found Itself.
26 Psychotherapy.
lk ocuk rehberlii klinii 1909 ylnda Chicago psikiyatristi William Healey
tarafndan kuruldu. Bunu baka pek ok klinik izledi. Amalan ocuk hastalklann
henz erken dnemdeyken tedavi etmekti. Bylece bu ra- hatszlklann yetikinlik
anda daha ciddi problemlere dnmesi engellenmi olacakt. Bu kliniklerde
Witmer n tantt ekip yaklam kullanld. Hastann problemlerinin tm ynleri
psikologlar, psikiyatristler ve sosyal hizmet alanlan tarafndan deerlendirilip tedavi
ediliyordu.
Sigmund Freudun dnceleri klinik psikolojinin geliimi asndan nemliydi ve
alan Witmer'm orijinal kliniinin ok tesine tamt. Fre- ud'un psikanaliz
almalan psikolojinin paralann ve Amerikan halkn byledii gibi nefret de
uyandrmt. Dnceleri klinik psikologlara terapinin ilk psikolojik tekniklerini
sunmutu.
Bu gelimelere ramen klinik psikoloji olduka yava ilerledi. Bununla birlikte, klinik
psikoloji bir meslek olarak ok yava geliti. 1918 ylna dek, yani Freud'un Birleik
Devletleri ziyaretinden dokuz yl sonra, hl klinik psikolojide yksek lisans program
yoktu. Alanla ilgilen psikologlarn 1918 yalndaki bir toplantsnda Henry Goddard u
soruyu sordu ve cevaplad: "Klinik psikolog nedir? Rahatszlk urada: hi kimse
bilmiyor." (Routh'dan alnt, 2000, s.237). yle ki 1940 yl gibi ge saylabilecek bir
dnemde klinik psikoloji hl psikolojinin kk bir parasyd. Ruhen hasta
yetikinler iin ok az tedavi, imkan vard ve sonu olarak klinik
V-
psikologlar iin de ok az i imkan. Klinik psikolojiyi daha geni ve dinamik bir
uygulamal uzmanlk alan yapacak psikologlan yetitirmek iin ayn bir eitim
program yoktu. Birleik Devletler 1941'de II. Dnya Savana girince durum deiti.
Bu durum klinik psikolojiyi aktif uygulamal uzmanlk alan haline getirdi. Ordu askeri
personel arasnda duygusal bozukluklan olanlardan tr ihtiya duyulan birka yz
psikolog iin eitim programlan oluturmutu.
Savatan sonra klinik psikologlara duyulan ihtiya daha da artt. Sadece Gaziler
Ynetimi (VA) kendi abalanyla psikiyatrik problemleri olan 40.000 gaziye ulamt.
Kalan 3 milyon kiinin de sivil hayata huzurlu bir ekilde dnebilmeleri iin mesleki ve
kiisel danmanla ihtiyalan vard. 315.000 gazi sava yaralan sonucunda oluan
fiziksel yetersizliklerinden tr bulunduktan ortama uyum salamalanna yardmc
olacak bir danmanlk programna ihtiya duyuyorlard. Ruh sal uzmanlanna olan
talep ise artc boyuttayd ve mevcut uzmanlar sayca talebin ok altndayd.
t*J E W
M
tzz
Bu ihtiyac karlamaya yardm etmek iin VA niversitelerin lisansst
programlarn finanse etti ve lisans rencilerine VA hastanelerinde ve kliniklerinde
almalan karl burs salamay taahht etti. Bu programlar klinik psikologlar
tarafndan tedavi edilen tipik hasta portresini olduka deitirmiti. Savatan nce
klinik psikologlann almalan daha ok ocuklar, sulular ve uyum problemleri
ekenler zerindeydi. Savatan sonra ise ciddi duygusal problemleri olan yetikinlerdi
(gazilerdi). Ve bugn de ABD psikologlara iveren en geni kurumdur ve klinik
psikoloji zerindeki etkisi ok byktr (Moore, 1992; VandenBos, Cumming,
&Deleon, 1992).
Klinik psikologlar aynca ruh sal merkezlerinde, okullarda, i yerlerinde ve zel
sektrde istihdam edilmektedir. Klinik psikoloji bugn uygulamal alanlann en
bydr. Lisans eitimini bitiren rencilerin te birinden fazlas klinik
programlara kayt yaptrmaktadr. APA'nn en byk blmlerinin sekizde yedisi
akademik ve uygulamal alanlardaki ruh sal meselelerine aynlmtr. APA
yelerinin %70'i salk hizmeti kkenli alanlarda almaktadr (Shapiro&Wiggins,
1994). Tm APA yelerinin te birinden fazlas zel klinik uygulamalarla meguldr
ve yeni doktora rencilerinin %44' hastanelerde, kliniklerde, zel uygulama
organizas- yonlannda almaktadr (Fowler, 2002; Smith, 2002b). 1993 ylnda Pa-
ra27 dergisi 21. yzyln en parlak 50 meslei ierisine drdnc sradan psikolojiyi
almtr (Wiggins, 1994).
Walter Dili Scott (1869-1955)
Wundt'un bir dier rencisi olan Walter Dili Scott Leibzig'de rendii saf
igzlemsel psikoloji dnyasn, yeni bilimi reklamclk ve i dnyasna uygulamak
zere terk etti. Scott yetikin hayatnn byk ksmn pazar ve alma alanlarn
daha verimli klmaya ve i yerindeki liderlerin hem alan hem de tketiciyi nasl
motive edeceini belirlemeye adamt.
Scott'un almalan ilevsel psikolojinin pratik meselelerini yanstr. Bir psiko- ^
Moey.
WALTER DILL SCOTT
loji tarihisinin ifadesiyle: "Yeni yzyla girerken Wundt'un Leibzig'inden Chicago'ya
dndnde Scott'un yaynlar Alman teorisyenliinden Amerikan faydaclna
dnmt. Scott gd ve drtleri aklamak yerine bunlarn insanlar (tketiciler,
konferans izleyicileri ve iiler dahil olma zere) nasl etkilediklerini aklamt" (Von
Mayrhauser, 1989, s.61).
Scott etkileyici bir ilkler listesi derlemitir.
Psikolojiyi reklamcla, personel seimine ve ynetime uygulayan ve bu daldaki
ilk kitab yazan ilk kiidir.
Ayrca ilk uygulamal psikoloji profesr,
ilk psikolojik danmanlk irketinin kurucusu ve
ABD ordusundan Sekin Hizmet Madalyas alan ilk psikologdur.
Scott'un Hayat
Walter Dili Scott Illinois'te, Normal kasabas yaknlarnda bir iftlik evinde dnyaya
geldi. Tarlay srerken, henz 12 yanda etkileyici bir ekilde alma
dncesinden bylenmiti. Babas sk sk hastaland iin kk iftlik evinin
ilerine genellikle kk Scott kouyordu. Bir gn ift srerken oluan saban izinin
sonunda iki atn dinlendirmek iin mola verdi. Uzaktaki Illinois Normal niversitesine
bakarken birdenbire bireyler baarmak istiyorsa artk zaman kaybetmemesi
gerektiini anlad. Burada ift srd her bir saatin sonunda 10-dakikasn atlan
dinlendirmek iin harcyordu! Bu ekilde harcad zamanlan topladnda ona
alabilecei yeteri zaman kalyordu. O gnden itibaren Scott kitaplarn yannda
tamaya balad ve serbest zamanlarnda kitap okudu.
Kolej taksitlerini demek amacyla brtlen toplam ve konserve haline getirmi,
satmak iin eski eya ve metal gereler toplam ve garip ilere girmiti. Parasnn bir
ksmn biriktirmi, geri kalanyla kitap almt. 19 yanda Illinois Normal
niverisitesine kaydoldu ve uzun yolculuuna iftlikten uzakta balad. ki yl sonra
Evanston'daki Northvvestern nive- ristesinden burs kazand. Burada fazladan para
kazanabilmek iin retmenlik yapt, niversite futbol takmnda oynad ve daha
sonra evlenecei Anna Marcy Miller ile karlat.
Mesleini de semiti: in'de bir misyoner olacakt. Scott eitim ylna ek olarak
Chicago Teoloji Okulundan da mezun oldu ve ine gitmek zere hazrland. Ancak
kalacak bir yer bulamad; in zaten azna kadar
insan doluydu. Bunun zerine psikoloji alannda kariyer yapmaya karar verdi.
Alandan bir ders ald ve bundan holand. Wundt'un Leibzig'deki laboratuvan
hakknda bir dergi makalesi okudu. Bursu, retmenlii ve tutumlu yaantsyla birka
bin dolar biriktirmiti ki, bu para sadece Almanya'ya gitmesine deil, evlenmesine de
yeterdi.
21 Temmuz 1898'de Scott ve kans Almanya'ya hareket ettiler. Scott Wundt ile
Leibzig'de alrken kars Anna Scott edebiyat alannda doktora eitimi iin 32km
uzaklktaki Halle niversitesine gidiyordu. Birbirlerini ancak hafta sonlan gryorlard.
Her ikiside doktora derecelerini iki yl sonra aldlar ve evlerine dndler. Scott
Northwestern niversitesinde psikoloji ve pedagoji eitmeni olarak almaya
balayarak psikolojinin eitim alanndaki problemlere uygulamasna dnk eilimden
etkilendiini ortaya koymu oldu.
1902'de bir reklam yneticisi, bir profesr tarafndan tavsiye edilen Scott'
aradnda ok daha farkl bir uygulama alanna ynelmi oldu. Scott'dan, daha etkin
bir hale getirmek iin, reklama psikoloji ilkelerinin uygulamas isteniyordu. Scott
dnceden etkilenmiti. Amerikan ilevselciligi ruhunu koruyup psikolojiyi gerek
dnya meselelerine uygulanabilir yapmann yollarn ararken Wundt'u psikolojiden
uzaklamt. imdi bir ans vard.
Scott Reklamcln Teori ve Pratii28 isimli bu alandaki ilk kitab yazd. Uzmanl,
n ve i dnyasndaki balantlan arttka bunu dergi makaleleri ve dier kitaplar
izledi. Daha sonra dikkatini personel seimine ve ynetime yneltti. 1905'te
Northwestern'de profesrle terfi etti ve 1909'da niversitenin ticaret okulu
blmnde reklamclk profesr oldu. 1916 ylnda Pittsburg'da Carnegie Teknik
niversitesine satclk brosu mdrlne ve uygulamal psikoloji profsrlne
atand.
ABD I. Dnya Sava'na girdiinde Scott orduya yeteneklerini askeri personelin
seiminde kullanabilecei nerisini getirdi. Scott ve nerisi ilk nceleri pek de iyi
karlanmad, herkes psikoloji uygulamalannn deeri konusunda ikna olmu deildi.
Scott'a olduka flkelenmi olan ordu generali profesrlere olan gvensizliini u
szlerle dile getirmiti: "u an Almanya ile savatayz ve aptal deneylerle kaybedecek
zamanmz yok" (Von Mayru- ser'den alnt, 1989, s.65). Scott bu fkeli adam bir le
yemeine kard, The Theory and Practice of Advertising.
personel seiminin deeri konusunda onu ikna ederek sakinletirdi. Savan sonunda
Scott hakl olduunu ispat etti ve ordu tarafndan sivillere verilebilecek en onurlu dl
olan Sekin Hizmet Madalyas ile dllendirildi.
Scott 1919'da kendi adn tayan bir irket kurdu. Bu irket 40'tan fazla byk
kurulua personel seimi ve alanlarn verimliliini artrma teknikleri hakknda
danmanlk hizmeti veriyordu. Bir yl sonra Northvves- tern niversitesinin rektr
oldu ve 1939 ylnda emekli oldu.
Reklamclk
Scott'm VVundt'u deneysel psikoloji eitiminin izi ve psikolojiyi uygulamal
alanlara yayma giriimleri kendisinin reklamclk hakkndaki yazlarnda aka
grlebilir. rnein Scott unlar yazmtr:
Duyu organlar ruhun penceresidir. Nesnelerden daha fazla duyum aldka onlar
daha iyi tanrz. Sinir sisteminin grevi bizi klardan, seslerden, hislerden, tatlardan
vs., yani evremizdeki nesnelerden haberdar etmektir. evremizdeki seslere veya
dier hissedilebilir niteliklere tepki vermeyen sinir sistemi kusurludur.
Reklamlar iin i dnyasnn sinir sistemi denilebilir. Ses imgeleri uyandrmayan bir
mzik aleti reklam kusurlu bir reklamdr.... sinir sistemimizin, her bir nesnenin
mmkn olan tm duyumlarn bize ulatrmak zere organize olmas gibi, reklamlar
da tpk sinir sistemimiz gibi okuyucuda nesnenin kendisinin uyandrabilecei her tr
farkl imgeyi uyandrmak zorundadr (Jacob- son'dan alnu, 1951, s.75).
Scott tketicilerin rasyonel varlklar olmadklarn ve kolayca etkilenebileceklerini
iddia etmitir. Bu etkilenebilirligi daha da artrmak iin heyecan ve bakalarnn
duygularn paylama durumlar zerinde nemle durdu. Daha sonra ok konuulur
olduu zere, reklamlardan erkeklere oranla kadnlarn ok daha fazla etkilendiini
dnmt. Kolay etkilenebilirlik kanunu adn verdii kanunda irketlere rnlerini
satabilmeleri iin dorudan emirler vermelerini tavsiye etmiti, "Filanca sabunu
kullann" gibi. Aynca geri dnm kuponlar kullanmalarn istemiti nk bu ku-
ponlar tketicinin dorudan bir i yapmasn gerektiriyordu; bedava rn rneini
kullanabilmek iin kuponu dergi veya gazeteden kesme, doldurma ve postalama. Her
iki teknik de -dorudan emir verme ve geri dnm kuponlan- reklamclar tarafndan
hemen benimsenmi ve 1910 ylndan bu yana yaygn olarak kullanlmtr (Kuna,
1976).
Personel Seimi
Scott en uygun eleman semek iin -zellikle sat elemanlar, yneticiler ve
askeri personel- grevlerinde baarl olan elemanlarn zelliklerini belirleyebilmek
amacyla beeni izelgeleri ve grup testleri oluturmutu (bkz. Tablo 1). Tpk
VVitmer'm klinik psikolojideki durumu gibi, Scott'n yaklamn temellendirecek
herhangi bir n alma yoktu, dolaysyla Scott kendi almasn gelitirmek
zorundayd. Ordudaki subaylara ve i idarecilerilerine anketler yapt, onlardan
organizasyonlanndaki ast kadronun grn, tavr, samimiyet, karakter ve deer gibi
zelliklerini sraya koymalarn istedi, ie bavuranlar daha sonra ite baanl bir
performans gsterebilemeleri iin gerekli olan niteliklere gre sralanabilirdi. Bu sre
aslnda bugn kullanlandan okta farkl deildir.
Scott zekay ve dier yetenekleri lebilmek iin psikolojik tesder gelitirdi, ancak
herbir aday bireysel olarak deerlendirmek yerine, grup halinde uygulanabilecek
testler oluturdu. dnyas ve ordu ok sayda adayn hzl bir ekilde
deerlendirilmesini talep ediyordu ve gruplar testi uygulamak bireysel uygulamadan
ok daha ucuz ve verimliydi.
Scott'm testleri Cattell ve dierlerinin gelitirdii testlerden farkldr. Scott bir
kiinin sadece genel zekasn lmeyi hedeflemiyordu, ayrca bu kiinin zekasn
nasl kullandn da saptamaya alyordu. Bir baka deyile zekann gnlk
yaamda nasl ilediini anlamak istiyordu. Zekay baz zel bilisel beceriler
asndan deil, bir iin verimli yaplabilmesi iin gerekli olan muhakeme, abukluk ve
doruluk gibi uygulamal terimler asndan tanmlyordu. Bu nedenle ie
bavuranlarn test puanlarnn bu ite baarl olanlarn test puanlaryla
karlatnlmasyla ilgilenmiti, test puanlarnn bildirdii zihinsel elemanlar veya
ierikle deil.
II. ZEKA
En yksek
Yksek
Orta ....
Dk .
En dk..
Kesinlik, renme kolayl, emn veren amirin bak asn kolaylkla kavrama,
zekice ve net emirler verme, yeni bir durumu deerlendirebilme ve bir kriz annda
makul kararlar alabilme.
En yksek
Yksek
Orta ....
Dk .
En dk..
III. LDERLK
lnsiyaf sahibi olma, kendine gvenme, kararllk, sadakat ve ibirlii
IV. KSEL NTELKLER
En yksek
Yksek
Orta... .
Dk .
En dk..
alkanlk, gvenilirlik, sadakat, kendi davranlarnn sorumluluunu alabilmek, kibir
ve bencillikten uzak olmak, ibirliine istekli ve yetenekli olmak.
V. E YNELK GENEL DEERLER
En yksek
Yksek
Orta ....
Dk .
En dk..
Mesleki bilgi, beceri ve deneyim, ynetici ve eitmen olarak baar, sonu karabilirle
yetenei.
nternette Tarih:
http://www.lib.umd.edu/ETC/ReadingRoom/Speeches/ScottWD/ Scott'n
Dnyas'nda Artan nsan Verimlilii ni okuyabilirsiniz.
Yorum
Tipli Witmer gibi Scott da psikoloji tarihi ierisinde ancak geici bir sre dikkatleri
ekti. Bu ihmalin birka sebebi vardr. Pek ok uygulamal psikolog gibi Scott'da
herhangi bir teori formle edemedi, bir dnce ekol oluturamad ve almalarn
devam ettirecek sadk renciler \ e
titiremedi. ok az "saf aratrma yrtt ve gnn nemli psikoloji dergilerinde ok
az makale yazd. zel kurulular ve ordu iin yapt almalar tamamen pratie
dnkt ve onlann problemlerini zmek ve ihtiyalarn karlamak zere
tasarlanmt. Pek ok akademik psikolog, zellikle byk niversitelerde ve iyi
finanse edilen laboratuvarlarda alanlar, uygulamal psikologlarn almalarna
inanmyorlar ve onlann yaptklannn psikolojinin bir bilim olarak ilerlemesine herhangi
bir katks olmadn dnyorlard.
Scott ve dier uygulamal psikologlar kendileri iin dnlen bu pozisyonu kabul
etmediler. Bilimin ilerlemesi ve faydal uygulamalar arasnda bir atma
grmyorlard. "Psikolojinin ampirik ilerleyiinin akademik deneyim dndaki
almalann sonulanna da byk oranda bal olduu" kansmdaydlar (Von
Marthauser, 1989, s.63). Uygulamal psikologlar psikolojiyi halkn ilgisine sunmann
faydasnn ortada olduunu iddia etmilerdi. nk bu ilgi sonuta niveristelerde
yaplan psikoloji aratrmalannm daha fazla tannmasn salyordu. Bylelikle
uygulamal psikologlar Amerikan psikolojisindeki ilevsel ruhun mirasn ve etkisini
psikolojiyi daha faydal hale getirmek zere yanstyorlard.
Endstriyel/rgtsel Psikoloji Hareketi
I. ve II. Dnya Savalarnn Etkisi
I. Dnya Sava endstriyel/rgtsel psikolojinin geliiminde ve nem
kazanmasnda bir dnm noktasdr. Hatrlarsanz Scott ABD ordusunda- ki grevine
gnll olmu ve ordu personelinin seimi iin bir lek gelitirmiti. Scott savan
sonunda 3 milyon askerin i niteliklerini deerlendirdi ve bu almas psikolojinin
pratik deerinin olduka tannm bir baka rneini oluturdu. Savatan sonra ticaret
ve sanayi dnyas ile hkmet endstri psikologlanndan kendi personel ileyilerinin
yeniden organize edilmesi ve alanlann seimi iin psikolojik testler oluturmas
amacyla hizmet beklediler.
1. Dnya Sava Avrupa'da endstri psikoloji alann etkilemiti (Vite- tes, 1967).
Almanya ve ngiltere'deki psikologlar, askeri personelin seimi Ve ar silahlann
menzilini bulmak iin teknikler gelitirerek, savaa kendi lkeleri adna katkda
bulunmulard. Savatan sonra endstri psikolojisine
olan ilgi bymeye devam etti. ngiltere'nin Ulusal Endstri Psikolojisi Kurumu
1921'de kuruldu. Byk Alman ehirlerinde uygulamal psikolojide benzer kurumlar
ald ve pek ok kurulu kendi psikoloji laboratuarlarn dzenledi (van Strien, 1998).
Daha ncede szn ettiimiz gibi II. Dnya Sava pek ok psikologu savan
iine sokmutu. Grevleri tpk I. Dnya Savanda olduu gibi erleri test etme, eleme
ve snflama idi. 1940'larda bu amalara ynelik ok karmak testler oluturulmutu.
Savan yksek hzl uaklar gibi giderek artan karmak silahlan, ok daha karmak
becerileri gerektiriyordu. iin gereken eyleri renme yeteneine sahip insanlan
tanma ihtiyac, psikologlar seim ve eitim prosedrlerini tasfiye etmeye yneltmiti.
Savan zorunluluklan endstri psikoloji ierisinde mhendislik psikolojisi, insan
kaynaklar mhendislii ve ergonomi ad verilen pek ok zel alann ortaya kmasna
sebep oldu. Mhendislik psikologlar silah sistemleri mhendisleriyle titiz almalar
yaparak onlara insanlarn yetenekleri ve snrllklan hakknda bilgi saladlar.
almalar askeri ekipmanlann tasarmn dorudan etkiledi. Bu ekipmanlar,
kendilerini kullanacak kiinin beceri ve kaabiliyetleriyle daha uyumlu hale getirildi.
Mhendislik psikologlan gnmzde sadece askeri donanm zerinde deil,
bilgisayar klavyesi, ofis mobilyalar, ev aletleri ve otomobil gsterge tablosu gibi t-
ketici rnleri zerinde de almalar yapmaktalar.
Havvthorne Aratrmalar ve Endstriyel Faktrler
1920'li yllar boyunca endstri psikolojisinin odakland temel nokta i adaylarnn
seimi ve yerletirilmeleri -yani doru insanla doru ii eletirme problemi- olmutur.
Alann konusu 1927 ylnda Western Elektrik irketi tarafndan Havvthorne
fabrikasnda yaplan yeniliki bir aratrma ile genilemitir (Roethlsberger&Dickson,
1939). Bu almalar alann snrlarn elemanlarn seim ve yerletirilmelerinden
karmak insan ilikilerine, motivasyona ve moral problemlere doru geniletmitir.
Aratrma sadece fiziksel alma ortamnn -s ve k gibi- alanlar zerindeki
etkilerinin incelenmesiyle balamtr. Ortaya kan sonu hem psikologlan hem de
fabrika yneticilerini aknla uratmt: Aratrmaya gre iin gerekletii ortamn
sosyal ve psikolojik koullar fiziksel ko- ullanndan daha nemliydi.
Havvthorne aratrmalar psikologlar liderliin doas, alanlarn i yerinde
oluturduklar gayri resmi gruplar, alanlarn tutumlarm, alanlarla ynetim
arasndaki iletiim ve motivasyonu, retkenlii ve memnuniyeti etkileyebilecek dier
gleri incelemeye itti.
1950'lerden bu yana i dnyas liderleri motivasyonun, liderliin ve dier psikolojik
faktrlerin i etkinlii zerindeki etkilerini kabul etmitir. alma ortamnn bu ynleri,
almann yapld ortamn sosyal ve psikolojik iklimini oluturduu iin ok
nemsendi. Psikologlar gnmzde ok eitli rgtlerde, bu rgtlerin iletiim
tiplerinde ve ortaya koyduklar resmi ve gayri resmi sosyal yaplarda grev
yapmaktalar. rgtsel deikenler zerindeki bu vurgunun tannmasyla Amerikan
Psikoloji Derne- i'nin rgtsel Psikoloji Blmnn ad Endstriyel ve rgtsel
Psikoloji Topluluu29 olarak deitirilmitir.
Kadnlarn Endstriyel/rgtsel Psikolojiye Katklar
Bununla birlikte, dnemin pek ok ticari lideri kendi ofislerine veya fabrikalarna
kadn psikolog almay reddettiler. Lillian ve Frank endstriyel verimle zerine bir kitap
yazdklarnda yaynevi, bir kadnn adnn kitabn inanlrln azaltaca aklamasn
yaparak Lillian'n adn kapaa yazmay reddetti. Ynetim psikoloji hakkndaki kendi
kitab Lillian Gilbreth yerine L.M.Gilbreth eklinde isimlendirmeyi kabul ettiinde
yaynland. Ona sylenen kitabn zerinde bir kadn ad grdklerinde i adamlarnn
bu kitab asla satn almayaca idi. Lillian uzun ve baarl bir kariyer elde etmek 29
The Society for Industrial and Organizational Psychology.
|
-
r
Ci
S
fic.
m
iin bunlarn ve dier engellerin stesinden geldi (Kelly&Kelly, 1990). Hatta Lillian'n
sureti Birleik Devletler posta pullarnda basld.
Wilhelm Wundt'un tek kadn rencisi olan Anna Berliner endstri psikolojisindeki
bir baka ncyd. Leipzig'e gitti, kendini Wundt'a tantt ve Wundt'un o zaman dek
kadnlar renci olarak asla kabul etmediini bildii halde onunla almak istediini
syledi.
Grne gre onun iddial hali srpriz bir ekilde alnmasn salad ve Wundt
onu kabul etti. Berliner daha sonra Japonya'da endstri psikologu olarak alt ve
Japon gazete reklamcl hakknda bir kitap yazd. Almanya'da pazar aratrmas
yapt ve daha sonra Oregon Pacific niversitesinde eitim vermek zere Birleik
Devletlere g etti ve renmeyi etkileyen optometri ile grsel problemler zerine
aratrmalar yrtt.
Bugn endstri-organizasyon psikolojisi alanndaki doktora adaylarnn yansndan
fazlas kadndr.
Endstriyel/rgtsel (E/) psikoloji ok hzl bir oranda gelimeye devam
etmektedir. E/ psikolojinin bir uzmanlk alan olarak daha ok kadnlara ak olduu
da dikkat ekicidir. Bu alanda doktora derecesini ilk alan kii Lillian Moore Gilbreth'dir
(Brown niveristesi, 1915). Gilbreth ve ei i performansn ve verimliliini artrmak
amacyla zaman ve mekan analizi tekniini ortaya koymudur.
Hugo Mnsterberg (1863-1916)
Tipik bir Alman profesr olan Hugo Mnsterberg bir dnem Amerikan psikoloji-
sinde alacak baanlar gstermi ve halkn en iyi tand psikologlardan birisi
olmutur. Yzlerce dergi makalesi, yaklak iki dzine kitab vardr. ki Amerika
bakannn, T. Roosevelt ve W.H.Taft'n misafiri olarak Beyaz Saray'n mutat
ziyaretisiydi. Mnsterberg bir danman olarak hem i dnyasnn hem de hkmet
liderlerinin arad bir isimdi. Tand kiiler arasnda Almanya'dan Kaiser Wilhelm,
elik zengini Andrew Camegie, filozof Bertnard Russell, film yldzlan ve dnrler
gibi ok zengin, gl ve nl insanlar vard.
HUGO MNSTERBERG
Harvard niversitesi tarafndan fahri doktora unvanyla onurlandrlm
Mnsterberg hem Amerikan Psikoloji Demeinin hem de Amerikan Felsefe
Demeinin30 bakanlna seilmiti. ABD'de olduu kadar Avrupa'da da uygulamal
psikolojinin kuruculuunu yapmtr. Ayrca casus olmakla sulanan iki psikologdan
birisidir (Spillmann&Spillmann, 1993).
Pek ok alanla ilgilenmi olan Mnsterberg "uygulamal psikolojinin retken
yaycs" olarak tantlmt (O'Donnell, 1985, s.225). Biyografisini kaleme alan yazara
gre Mnsterberg ayrca kendisini halka tantma konusunda da ok baarlyd.
Hayatnn son dnemlerine doru Mnsterberg hor grlp alay konusu edilen,
gazetelerin karikatrlerine ve izgi filmlere konu olan, yllarca hizmet ettii
niversitenin kendisinden utand bir insan olmutu. 1916 ylnda ldnde bir
zamanlar Amerikan psikolojisinin dev adam diye sz edilen Mnsterberg'den vgyle
bahseden ok az insan olmutu.
Mrsterberg'in Hayat
1882 ylnda 19 yandayken doum yeri olan Danzig'i terketti ve Leib- zig'e doru
yola kt. Tp eitimi almak niyetindeydi. Fakat Wilhelm Wundt'tan bir ders alnca
kariyer planlarm deitirdi. Yeni psikoloji ona tp aratrmalar ve uygulamalarnn
aamayaca yollan aabilirdi. 1885'te Wundt'tan doktora derecesini ald. Freiburg
niversitesindeki retmenlik grevini kabul etti ve burada imkan olmad iin evinde
kendi imkanlany- la bir laboratuvar oluturdu.
Mnsterberg psikofizikteki deneysel aratrmalanyla ilgili bir ok makale
yaymlad. Bu makaleler zihnin bilisel ieriiyle ilgilendii gerekesiyle Wundt
tarafndan eletirildi. Bununla birlikte Mnsterberg'in almala- n destek de ald ve
ksa bir sre ierisinde Avrupa'dan pek ok renci akn akm eitim iin onun
laboratuvanna geldi. Bu haliyle Mnsterberg byk bir niverisitede bir profesrl,
nl ve saygdeer bir bilim adam olmay garantilemi grnyordu.
1882 ylnda William James, Harvard niversitesi laboratuvarnn ok kazanan
yneticisi olmay teklif ederek Mnsterberg'i yolundan evirdi. Mnsterberg'e vg
dolu bir mektup yazarak Harvard'n ABD'deki en byk niversite olduunu ve
laboratuvannm altnlmas iin ok zeki bir 30
American Philosophical Association.
insana ihtiya olduu bildirdi. Mnsterberg Almanya'da kalmay tercih edebilirdi fakat
hrslan onu James'in teklifini kabul etmeye itti.
Mnsterberg Alman psikolojisini Amerikan psikolojisine (yani saf deneysel
psikolojiyi uygulamal psikolojiye) ok kolay ve hzl dntrmedi. nceleri
uygulamal psikolojinin yayln tasvip etmedi ve niversite yneticilerini bilim
adamlanna bu kadar az dedikleri ve onlan ek gelir amacyla uygulamal alanlara
ynelmeye mecbur braktklan iin azarlad. Amerikal psikologlan bu alanda eitim
grmemi insanlar iin popler kitaplar yazdklan, i dnyasnn nde gelenlerine
konferanslar verdikleri ve belli bir cret karl onlara uzman olarak hizmet ettikleri
iin eletirdi. Oysa ok gemeden Mnsterberg bunlann hepsini onlardan ok daha iyi
bir ekilde yapar hale gelecekti.
ABD'de geen 10 yldan sonra, belki de hibir Alman niveristesinin kendisine
profesrlk teklif etmeyeceini anlad iin ilk kitabn ngilizce olarak kaleme ald.
Amerikan Karakterleri31 (1902) adndaki bu kitap Amerikan toplumunun psikolojik,
sosyolojik ve kltrel bir analizini ieriyordu. Yetenekli ve hzl bir yazar olan
Mnsterberg bir sekretere 400 sayfalk bir kitab bir aydan az bir zaman ierisinde
dikte ettirebiliyordu. James, Mnsterberg'in beyninin sanki hi yorulmadn
dndn sylemitir.
Mnsterberg'in kitabna verilen hayranlk dolu tepkiler onu meslektalanndan
ziyade halka ynelik yazlar yazmaya cesaretlendirdi ve ksa bir sre ierisinde
psikoloji dergilerinden ok popler magazin dergilerinde yazmaya balad. Zihnin
ieriklerine ilikin psikofizik aratrmalanm, psikologlann zebilecekleri gnlk hayat
problemleriyle uramak iin terk etti. Makaleleri mahkeme durumalan, su-ceza ve
adalet sistemi, tketici rnlerinin reklam, mesleki rehberlik, ruh sal ve
psikoterapi, eitim, i ve sanayi dnyasnn problemleri ile ilgiliydi. renme ve i
dnyas zerine uyum kurslan hazrlam, zihinsel testler hakknda filmler yapmt.
Mnsterberg tartma ve uyumazlklardan ekinmezdi. Sansasyonel bir cinayet
durumasnda 18 kiinin katili olan ve bir ii sendikas bakannn kendisine cinayet
iin para verdiini iddia eden bir adama 100 zihinsel test uygulamt. Mahkeme
jrisinin bakana ilikin kararn aklamasndan nce Mnsterberg bir aklama
yapm ve katilin sendika bakanndan yardm ald yolundaki itiraflarnn doru
olduu iddia etmitir. Jri, ii sendika bakannn beraatine karar verince
Mnsterberg m
31 American Traits.
inanlrl bundan zarar grm, hatta bir gazete kendisine "Profesr Monstenvork"
adm takmt.
Mnsterberg 1908 ylnda yasaklara kar savaanlar arasnda yer ald, alkoll
ieceklerin satnn yasaklanmasna kar kt. Bir psikolog sfatyla konutuunu
belirtip yasaklara kar olduundan, ayrca arada srada alnan alkoln sala yaral
olduundan bahsetti. Alman-Amerikal biraclar, Adolphus Busch ve Gustave Pabst
dahil olmak zere, Mnsterberg'in katklarndan olduka honutlard ve
Mnsterberg'in Almanya imajn ABD'ye tama abalar iin ciddi miktarda finansal
destekte bulunmulard.
Talihsiz ve kukulu bir dnemde, Busch, Mnsterberg'in yasak fikrini knayan
makalesinin yazlmasndan yalnzca birka hafta sonra Mnsterberg'in nerdii
Alman Mzesine 50.000 dolar balad. Bu tesadf medyann ok fazla ilgisini ekti.
Mnsterberg'in kadnlar hakkndaki dnceleri de ihmal edilmesi zor
dncelerdir. Harvard'daki birka kadn doktora rencisine kar -bunlardan birisi
Mary Whiton Calkins idi (bkz. 7. Blm)- olduka destekleyici bir tutum ierisinde
olmasna ramen, lisansst almalarnn bir kadn iin ok fazla ilgi, dikkat ve aba
gerektiren almalar olduuna inanrd. Kadnlarn kariyer iin egitilmemeleri
gerektii, nk bu almalarn onlan evden uzaklatrd dncesindeydi.
Kadnlann devlet okullannda retmenlik yapmalanna karyd, nk kadnlar
erkekler kadar iyi retemezlerdi ve erkek renciler iin ok zayf bir model tekil
ederlerdi. Aynca kadnlann jri iinde hizmet etmesine izin verilmemesi gerektiini
dnrd, nk kadnlar rasyonel dnemezlerdi. Mnsterberg'in dnceleri
gazete manetlerine tanmt.
Harvard niversitesi rektr ve Mnsterberg'in meslektalarnn ou bu
sansasyonel fikirlerden ve Mnsterberg'in psikolojiyi pratik problemlere uygulamaya
olan ilgisinden memnun deillerdi. Harvard'm rektr Mnsterberg'e gazete
muhabirlerinin sorularna cevap vermekten kanmasn syledi ve "olayn ve
dncelerin deimesine ynelik bir ans salamak amacyla, ak hava
egzersizleri zerine dzenli bir kurs alarak, cuma akam ile pazartesi sabah
arasnda Cambridge'de bulunmamasn" tavsiye etti (Benjamin'den alnt, 2000b, s.
119). Zaten gergin lan ilikiler Mnsterberg'in I. Dnya Sava'nda anavatan olan
Almanya y aleni ekilde savunmasyla tepe noktasna ulat. Almanya savata
Milyonlarca insann hayat zerinde hak iddia ederek saldran taraft ve
N ,
(i r-
** f
!
H I
S
tat
V
Mnsterberg tm antipatiyi stnde toplayarak ak bir ekilde Almanya'y
savunmakta srar ediyordu.
Gazeteler ABD vatandalna hibir zaman gememi olan Mnsterberg'in
Almanya lehine alan gizli bir ajan olduunu yazdlar. Boston gazeteleri onu
Harvard'dan istifaya ardlar. Komular, Mnsterberg'in kznn evlerinin avlusunda
besledii gvercinleri teki casuslara mesajlar iletmek iin kullandndan
pheleniyorlard. Eski bir Harvard mezunu niversiteye Mnsterberg'i iten atmalar
karlnda 10 milyon dolar vermeyi teklif etmiti.
Mnsterberg, eer 5 milyon dolar hemen denirse istifa etmeyi teklif etti; bu daha
sonra niversiteyi ok rahatsz etti (Spillmann & Spillmann, 1993).
Mnsterberg mektupla lm tehdieri alyor ve meslektalar tarafndan
aalanyordu. Toplumdan dlanmas ve nefret dolu saldrlar sonunda
Mnsterberg'in dengesini bozdu. Gazeteler 1916 ylnn souk ve rzgarl 16 Aralk
gn Avrupa'da konuulan bar sylentilerini yazmt. Mnsterberg karsna
"Baharla birlikte bar da gelecek" demiti (Mnsterberg, 1922, s.302). Sabah dersini
vermek zere youn kar ya altnda yryerek okula gitti. Konferans salonuna
ulatnda kendisini ok bitkin hissediyordu. Snfa girdi ve dersini verdi. "Yaklak
yanm saat ders anlatt, bireyden tr tereddt eder hali vard, bir sre sonra
sallanmasn nlemek amacyla sa elini sraya uzatt" (Nevv York City Akam
Gazetesi, 16 Aralk, 1916).32 Baka hibir ey syleyemeden yere yld ve yere
arpnn iddetiyle o anda ld.
Adli Psikoloji
Mnsterberg'in alt ilk uygulamal alan olan adli psikoloji, psikoloji ve hukukla
ilgilenir. Mnsterberg gazetelerde suun nlenmesi, zanllar sorgularken hipnozun
kullanlmas, sulu insanlarn aratrlmasnda zihinsel testlerin kullanlmas ve grg
tanklarnn ifadelerinin gvenilirlikten uzak oluu gibi balklar hakknda yazlar
yazmt. zellikle grg tanklarnn durumlar ile ilgilenmi, bir su annda ve daha
sonra kantlarn toplanmas srecinde insan algsnn yamlrlg hakknda ara-
32 Dr. Ludy T. Berjamin'e Boston Halk Ktphanesinde Mnsterberg'in yazlan
zerine ara firma yaparken bize salam oldug bu bilgiden tr mteekkiriz.
trmalar yapmtr. Taklit su anlar oluturmu ve olaya ahit olan tanklar hemen
sorgulayarak o an neler grdlerini anlatmalarn istemitir. Tanklar grdkleri olay
manzaras hafzalarnda henz ok taze olduu halde olayn detaylar hakknda fikir
birliine varamamlard. Mnsterberg buradan yola karak olaydan sonra olayn
tartlmas srelerinin ardndan gelen mahkemede ifadelerin ne derece doru
olabilecei sorusunu ortaya atmtr.
1908 ylnda yazd ahitlik Krssnde33 isimli kitapta grg ahidi- indeki
problemleri anlatmtr. Kitapta aynca bir durumann sonulanm etkileyebilecek
sahte itiraflar, ahidi sorgulayann etkisi ve pheli veya sann kalp at, kan
basnc ve cilt direnci gibi duyusal durumlanm artran aratran fizyolojik lmlerin
kullanmn ele almtr. Kitap en son 1976 ylnda, neredeyse ilk basmmdan 70 yl
sonra, yeniden baslmtr.
1970'lerin sonlannda Mnsterberg'in ortaya att meseleler yeniden ele alnmaya
balam (Loftus, 1979; Loftus&Monahan, 1980) ve adli psikolojide zerine temel ve
uygulamal aratrmalann gelimesine yardmc olmak amacyla Amerikan Psikoloji
Demei'nin bir alt kuruluu olarak Amerikan Psikoloji-Hukuk Topluluu34 kurulmutur.
Klinik Psikoloji
Mnsterberg 1909 ylnda farkl bir uygulama alannn balangc olarak
Psikoterapi35 balkl bir kitap yaymlad. Hastalann bir klinikten ok bir laboratuvarda
tedavi etti ve kesinlikle bir cret almad. Bir terapist olarak uzmanlna gvendi ve
nasl tedavi edilebilecekleri konusunda hastalanna dorudan nerilerde bulunma
konusunda tereddt gstermedi.
Zihinsel hastalklann davranlann uyumsuzluguyla ilgili bir problem olduuna
inanmt, Freud'un iddia ettii gibi bilinaltnn derinliklerindeki atmalara
atfedilebileceine deil. Mnsterberg "bilinalt yoktur" bildirisinde bulunmutur
(Landy'den alnt, 1992, s.792). Freud 1909 ylnda Hall'un daveti zerine Clark
nivesitesini ziyaret ettiinde Mnsterberg lkeden aynlmt. Freud Avrupa'ya
dndnde o da lkeye dnm, bylece onunla yzyze gelmekten kurtulmutu.
^ On the VVitness Stand. ^ American Psychology-Law Society.
psychoterapy.
fc* i H
c* '
CS
tc
V
Mnsterberg'in teraptik yaklam hastasndaki rahatszlk verici dnceleri
farkndaln dna atmaya, istenmeyen veya zc davranlar bastrmaya ve
hastay duygusal problemlerini unutmaya zorlamakt. Bu ekilde alkolizmi, ila
bamlln, halsinasyonlar, obsessif dnceleri, fobileri ve cinsel hastalklar
tedavi etmiti. Bir dnem hipnozu tedavi yntemi olarak kullanm fakat bir kadn
hastas kendisini silahla tehdit edince bundan vazgemiti. Hikaye gazetelere
tanm, Harvard rektr Mns- terberg'den hipnoz kullanmndan kanmasn
istemitir.
Psikoterapi hakkndaki kitab klinik psikoloji zerinde halkn dikkatini byk lde
toplamt, fakat birka yl nce Pennsylvania niversitesinde kliniini aan Witmer
tarafndan ho karlanmamt. Witmer hibir zaman Mnsterberg'in sergiledii
popler baary gstermemi ve bunu istememiti de. Witmer Psikoloji Klinii
dergisinde yaymlad bir makalede Mnsterberg'i hasta pazarndaki gezgin satc
tavrlaryla meslei "ucuzla- trd" gerekesiyle ikayet etmiti. Mnsterberg'in bir
ifa datcsndan ok az farkl olduunu iddia ediyordu. "Harvard'dan bir psikoloji
profesrnn ad lkede dolayor, kaygsz bir ekilde yzlerce ve yzlerce tip sinir
hastaln kendi psikoloji laboratuvannda tedavi ettiini iddia ediyor" (Hale'den alnt,
1980, s. 110).
Endstri Psikolojisi
Mnsterberg endstri psikolojisinin geliimine de katkda bulunmutur. Bu
alandaki almasn 1909 ylnda yazd "Psikoloji ve Pazar" balkl bir makalede
ele almtr. Makale psikolojinin katkda bulunabileceine inand birka alan
kapsyordu: mesleki rehberlik, reklamclk, personel ynetimi, zihinsel testler, alan
motivasyonu ve monotonluun ve yorgunluun i performans zerine etkileri.
Mnsterberg birka irket tarafndan danman olarak tutulmutu ve onlar adna
pek ok aratrmay yrtyordu. Bu aratrmalanndan edindii sonulan halk
bilgilendirmeyi hedefleyen Psikoloji ve Endstriyel Verimlilik36 (1913) isimli kitabnda
yaymlad. Kitap ok tutuldu ve ksa zaman ierisinde en ok satanlar arasna girdi.
etkinliini, alann retkenliini ve doyumu artrmann en iyi yolunun, alanlann
kendi zihinsel ve duygusal yeteneklerine uygun pozisyonlarda grev yapmalan
olduunu iddia 36 Psychology and ndustrial Efficiency
etti. Peki iverenler bunu nasl baaracakt? Zihinsel testler ve i si- mulasyonlan gibi
psikolojik seim teknikleri gelitirerek adayn bilgi, beceri ve yetenekleri
deerlendirilebilirdi.
Mnsterberg aynca gemi kaptanlar, telefon operatrleri ve tezgahtarlar gibi ok
eitli meslek gruplaryla ilgili aratrmalar yapm, bu elemanlar ie alrken yapt
seimin i performansn nasl gelitirdiini gstermitir. Verimlilik meselesi ile ilgili
yapt almalar, rnein alrken konumann hz ve verimlilii azalttn ortaya
koymutur. Bu durumda Mnsterberg'in bulduu zm alanlar arasndaki sohbeti
yasaklamak deil (bu dmanca duygularn olumasna sebep olurdu), i yerini
alanlarn birbirleriyle konumalarn zorlatracak tarzda dzenlemek olmutu. Bu
amaca ulamak fabrikalarda makinelerin arasndaki mesafeleri artrmak veya
ofislerdeki alma birimlerini ince duvar veya ayrmalarla ayrmak ile mmkn
olabilirdi.
Yorum
Mnsterberg ne bir teori formle etmi, ne yeni bir dnce ekol oluturmu, ne
de uygulamal psikoloji alannda almaya baladktan sonra akademik bir aratrma
yrtmtr. Aratrmalar belirlenmi bir amaca hizmet ediyordu: insanlann belirli
hedeflere ulamalarna bir ekilde yardm etmek. Wundt tarafndan igzlemsel
metod ierisinde eitilmi olmasna ramen bu teknie sk sk yapm olan
psikologlar eletirmi ve tm insanln slahn amalayan psikoloji bulgu ve teknik-
lerini kullanmaya gnlsz olmutur.
Eer Mnsterberg'in renkli ve tartmalara yol aan meslek hayatn bir tek
cmleyle anlatmak istersek unu sylemeliyiz: psikoloji ilevsel
Mnsterberg'in tasarlad Chronoscope, saniyenin yzde biri kadarlk birimler
halinde zaman aralklar lmeye yaryor.
olmal ve fayda retmeli. Bu anlamda Mnsterberg tm Alman mizacna ramen,
mkemmel bir Amerikal psikolog olarak, yaad dnemin ruhunu gsterip
yanstmtr.
nternette Tarih:
http://www.muskingum.edu/~psychology/psycweb/history/muns- terb.htm
Mnsterberg'in hayat ve almalaryla ilgili bilgiler ve ayrca bir zaman izelgesi
ile bibliyografisini ierir.
ABD'de Uygulamal Psikoloji
I. Dnya Sava sresince psikologlann katklar Cattell'n deyiiyle "harita
stnde ve n sayfada" olmutur (O'Donnell'den aktarm, 1985, s.239). Hail savan
psikolojiye "ok gl bir ivme kazandrdn, bu durumun btn olarak tm psikoloji
iin ok iyi bir gelime olacan" ve "(...) ar saf bilimi gerekletirme abalarnda
olmamamz gerektiini gsterdiini" sylemitir (Hail, 1919, s. 48). Kimi psikoloji
dergilerinin, rnein Deneysel Psikoloji Dergisi'nin37 sava yllarnda basm
durdurulmu olmasna ramen Uygulamal Psikoloji Dergisi geliimini srdrmt.
1918 ylnda sava sona erdiinde uygulamal psikoloji meslein tm alanlar ie-
risinde ok daha saygdeer bir konuma gelmiti. Thorndike u yorumu yapmtr:
"Uygulamal psikoloji bilimsel bir almadr. dnyas, endstri veya ordu iin
psikoloji retmek dier psikologlardan ok daha fazla zeka ve doal yetenek
gerektirir" (Camfield'den alnt, 1992, s. 113).
Sava boyunca uygulamal psikolojinin gsterdii baarlardan akademik psikoloji
de faydalanmt, ilk defa niversite psikologlar iin yeterli i ve mali destek
veriliyordu. Yeni psikoloji departmanlar alyor, yeni binalar ve laboratuvarlar ina
ediliyor ve faklte personelinin cretleri arn- lyordu. APA'nm ye says e
katlanm, 1917'de 336 olan ye says artm, 1930'da 1.100'e ulamt (Camfield,
1992).
Akademik psikologlann ou hl uygulamal psikolojiyi kmsemekteydi.
Stanford-Binet zek testini gelitiren Lewis Terman unu hatrlamaktayd: "Eski
izgideki psikologlann pek ou tm test hareketine kmser gzle bakyorlard...
Hemen hemen hibir ekilde bir psikolog saylmayacam hissi vard" (Terman, 1961,
s.324).
37 Journal of Experimental Psychology.
1919'da akademik psikoloji blm tarafndan kontrol edilen APA yelik
gereklerini deitirdi. ye adaylarnn yaynlanm deneysel aratrmalarnn olmas
artt. Yrrlkte bu karar pek ok uygulama psikologu ve elbette ki ileri byk
lde uygulama almalaryla snrlanm ou kadn psikolog iin yelik ihtimalini
ortadan kaldrd. Pek ok niversite psikologu tarafndan uygulama psikolojisine
ynelik bu negatif tutuma ramen, uygulama psikolojisinin poplaritesi birden artt ve
"ulusal bir lgnlk" haline geldi (Dennis, 1984, s.23). nsanlar psikologlarn -evlilik
uyumsuzluundan mesleki problemlere dek- her eyi halledebileceklerine ve oto-
mobilden di macununa dek her eyi satabileceklerine inanmaya baladlar. Yeni
dergiler alann reklamn yaptlar. Bunlarn en poplerleri arasnda Modern Psikolog
(The Modern Psychologist), hatta daha umut verici balk olan Psikoloji: Salk,
Mutluluk, Baar (The Psychology: Health, Happiness, Sucess) vard (Benjamin &
Bryant, 1997). 1923 ylnda New York Times'daki bir bayaz u noktaya dikkat
ekmiti: "Yeni psikoloji bir insan aktivitesi alanndan tekine ynelerek yolunu
iziyor ve deerini daima kantlyor" (Dennis'den alnt, 2002, s.377).
Psikoloji 1920'lerde "ulusal bir lgnlk" halini almt (Dennis, 1984, s. 23).
nsanlar psikologlarn evlilik uyumsuzluklarndan i memnuniyetsizliklerine kadar her
trl problemi saptayabileceine inanmlard. nsanlarn gndelik hayatta
karlatklar problemleri zmeye ynelik yaygarada pek ok psikolog akademik
aratrmalardan uygulamal alanlara gei yapmt. Cattell'n Amerikal Bilim
Adamlan isimli kitabnn 1921 yl basksnda listelenen psikologlann %75'ten
fazlasnn uygulamal alanlarda alt sylenmiti. Bu say kitabn 1910 basksnda
%50 idi (O'Dorinell, 1985). 1920'li yllarda APA'nn New York ubesi toplantlan,
uygulamal meselelere ilikin bildiri says asndan, sava ncesi gnlere gre
nemli bir art gstermiti (Benjamin, 1991).
1930'lu yllarda, dnya ekonomik krizinin yaand on ylda uygulamal psikoloji
eidi evrelerden gelen eletirilere maruz kald. dnyasnn nde gelenleri
endstri psikolojisinin irketlerinin tm problemlerini zemediinden yakndlar. yi
tasarlanmam seim testleri retken olmayan a- lanlann ie alnmas gibi kt
deneyimlerin yaanmasna sebep olmutu.
Belki de psikologlann ve onlara bavuranlann beklentileri ok yksekti fakat sebep
ne olursa olsun uygulamal psikolojiye olan inan byk zarar grmt.
Eletirilerden birisi Titchener'in rencilerinde birisi olan
Grace Adam'dan gelmiti. "Psikolojinin Amerika'daki D" isimli makalesinde
psikolojinin "bilimsel kklerinden ayrldn ve bu yzden bireysel psikologlarn
poplerlii ve baary yakaladn" yazmt (Benja- mn'den alnt, 1986, s.944).
Nevv Yorfc Times ve dier etkin gazeteler, yeteneklerini abarttklar ve krizin yaratt
huzursuzluu iyiletirmede baarz- la uradklar gerekesiyle psikologlar
eletirmilerdi. Halkn psikolojiye gsterdii ilgi azalmt. Psikolojinin bu kt imaj
1941 ylnda ABD'nin II. Dnya Sava'na giriine dek dzeltilemedi. Sonuta
psikolojinin geliimde evresel bir g olarak yeniden savala karlayoruz.
II. Dnya Sava (1941-1945) psikolojiye zmlemesi gereken farkl bir dizi
problem daha sundu. Psikoloji yeniden canland ve etkisi yaylmaya balad.
Amerikal psikologlarn tam olarak %25'i sava ierisinde dorudan grev aldlar.
Dierleri de aratrma ve yazlaryla dolayl katklarda bulundular, iin garip taraf
sava Almanya'da gten dm olan psikolojiyi de canlandrmt. Almanya'da
Nazilerin tm Yahudi psikologlar iten kartmasnn ardndan psikoloji byk bir
d yaamt. Alman ordusunun subaylarn, pilotlarn, denzialt alanlarnn ve
dier uzmanlarn seimine ilikin hti- yalan, psikologlara youn bir talep ortam
oluturmutu (Geuter, 1987).
Savan bitiminden itibaren yarm yzyl iinde Amerikan psikolojisi byk bir
ykselme gstermitir. Alan ierisinde en nemli ilerleme uygulamal alanlarda
grlmtr. Uygulamal.psikoloji, psikolojinin uzun yllar tek hakimi olan aratrma
ynelimli yann geride brakmtr. Artk psikologlarn ou niversitelerde deneysel
aratrmalar yapyor deillerdi. II. Dnya Sava'ndan nce doktora derecesini alm
psikologlarn %75'i akademik ortamlarda alrken 1989'da bu say %30'lara
dmtr (Ko- hut & Wicherski, 1990). Bu durumun bir sonucu APA ierindeki gte
bir deiim olmasdr; artk uygulamal psikologlar (zellikle klinik psikologlar)
ynetimde daha fazla sz sahibidir. 1988'de aratrma ynelimli akademik psikologlar
isyan etmi ve Amerikan Psikoloji Topluluu38 (APS) ad altnda kendi
organizasyonlarn oluturmulardr.
Yootm
Amerikan psikolojisinin doas Almanya'da Wundt'un yannda almalar yapan
ve psikolojiyi ABD'ye getiren Hail, Cattell, Scott ve Mnster- berg'den beri ok deiti.
Bu insanlarn abalarnn bir sonucu olarak PS1
American Psychological Society.
koloji konferans salonlarna, ktphanelere ve laboratuvarlara skp kalmaktan
kurtuldu ve gnlk hayatn pek ok alanna dek uzand. Testlere ek olarak, eitim ve
okul psikolojisi, klinik ve danmanlk psikolojisi, endstriyel/rgtsel psikoloji ve adli
psikoloji, psikologlarn toplum ierisinde altklar alanlardr. Sosyal eylem
aratrmalar da tketici psikolojisi, nfus ve evre psikolojisi, salk ve rehabilitasyon
psikolojisi, aile hizmetleri, egzersiz ve spor psikolojisi, askerlik psikolojisi ve medya
psikolojisi alanlarnda srmektedir. Psikoloji ayrca madde alkanl (bamllk), din,
sanat, bar ve etnik aznlk meeleri ile ilgilenmektedir.
Bu uygulama alanlarndan hibirisi psikolojinin sadece bilinli yaantlarn ierii
veya zihinsel elemanlarla ilgilenmesiyle mmkn olamazd. Bu blmde ilevsel
dnce ekol zerine anlatlan insanlar, olaylar ve fikirler Amerikan psikolojisini
Wundt'un Leibzig laboratuvarnn snrlarndan ok daha telere gitmeye zorlamtr.
u etkenlere dikkat edin:
1- Darwin'in ilev ve uyum kavram,
2- Galton'un lme ve bireysel farklan,
3- Amerikan dnrlerinin uygulama ve fayda zerine younlamalar,
4- Akademik aratrma laboratuvarlar ierisinde, James, Angell, Carr ve Woodworth
tarafndan yrtlen ierikten ileve doru bir ynelme,
5- Ekonomik ve sosyal faktrler ile savan gc.
Tm bu faktrlerin birbirleriyle rtmesi bizim yaantmz deitirecek bir
psikoloji tasarmn, aktif, iddial, cazip ve gl bir psikolojinin, olumasna sebep
oldu. Amerikan psikolojisinde uygulamaya ynelik bu kapsaml hareketlerin tm,
psikolojinin evrimindeki bir dier dnce ekol olan davranlk tarafndan takviye
edildi.
Tartma Sorulan
1. Ekonomik basklar uygulamal psikolojinin geliimini nasl etkiledi? Sizce bu
ekonomik basklar olmakszn uygulamal psikoloji geliebilir miydi?
2. Wundt ve Titchener psikolojilerinin Birleik Devletler'de baansz olmasnn
sebepleri nelerdi? Sizce psikoloji niin Amerika'da bu denli hzla geliti ve geni
kitlelerin kabuln kazanmay baard?
3. Amerikan psikolojisindeki hangi "ilkler" G. Stanley Hall'a atfedildi? Hall'un
almalan Danvin'in evrimsel almasndan nasl etkilendi?
4. Hangi pratik kayglar Hall'u bir psikolog olarak baanya gtrd? Hall'un psikolojik
geliimin yinelenmesi teorisini anlatn.
5. Cattell'in almas Amerikan psikolojisinin zelliini nasl deitirdi? Cattell halka
psikolojinin reklamn nasl yapt?
6. Cattell ve Binet'in zihinsel testlerin gelitirilmesine ynelik yaklamla- nn
karlatnn. I. Dnya Sava'nn test hareketi zerindeki etkisini anlatn.
7. Tp ve mhendislik analojileri nasl kullanlarak bilim otoriterlerinin zekay test
etmeye yardm etmeleri salamtr?
8. Birleik Devletler'de kullanlan testler zekada rksal farkllklar ve gmenlerin
zeklannn szde dkl fikirlerini nasl destekledi?
9. Test hareketinde kadnlann roln tartnz. Onlann almalan niin mesleki
olarak dezavantajlyd?
10. Witmer ve Mnsterberg'in almas klinik psikolojinin geliimini nasl etkiledi?
Witmer ve Mnsterberg klinik psikoloji ile ilgili grlerinde birbirlerinden nasl
aynlrlar?
11. Endstri-organizasyon psikolojisinin kkeninde Scott ve Mnsterberg'in rollerini
tartnz.
12. Endstri-organizasyon psikolojisi Hawthome'un almalanndan ve savalardan
nasl etkilendi? Kadnlar endstri-organizasyon psikolojisinin geliiminde hangi
rol oynadlar?
13. Mnsterberg'in adli psikolojiye katklann anlatnz.
14. Uygulamal psikolojinin 1920'lerdeki, 1930'lardaki ve II. Dnya Sava'nn
sonundan bu yana olan dnemdeki byme poplaritesini karlatnnz.
nerilen Okumalar
Benjamin, L. T., Jr. (1991), Harry Kirk Wolfe: Pioneer in psychology, Lincoln:
Nebraska niversitesi Yaynlan. Wundt'un ve Ebbinghaus'un bir rencisi olan
Wolfe Nebraska niversitesinde psikoloji laboratuarm kurdu, birka nesil renci
yetitirdi ve ocuk aratrmalar hareketinde nemli bir rol oynad.
Fuchs, A. H. (1998). Psychology and "The Babe", Journal of the History of the
Behavioral Sciences, 34, 153-165. Psikolojinin spora ynelik bir uygulama
rneini anlatr; beysboln byk oyuncusu Babe Ruth Columbia niversitesinin
psikoloji laboratuarnda sopayla vuru becerilerinin deerlendirilmesi amacyla
test edildi. Bu tr niceliksel lmlerin potansiyel parlak oyuncularn testlerle
tannmasna imkan salayaca umut edildi.
Kunda, D. P. (1976), The concept of suggestion in the early history of psychology.
Journal of the History of the Behavioral Sciences, 12, 347-353. Walter Scott ile
digerlerince ileri srlen reklamcda ve etki alnndan kalmaya ilikin ilk psikolojik
teorileri ve tartr.
Katzell, R. A., &Austin, J: T. (1992), From then to now: The development of industri-
alorganizational psycholgy in the United States, Journal of Applied Psychology,
77, 803-835. Yzyln bandan bu yana E/ psikolojinin geliimini gzden geirir,
ada psikoloji ve Amerikan endstri toplumu zerindeki etkilerini deerlendirir.
Landy, F. J. (1992), Hugo Mnsterberg: Victim or visionary? Journal of Applied
Psychology, 77, 787-802. Mnsterberg'in uygulamal piskolojiye olan katklarn ve
slu- bundaki kapalln muhtemel sebeplerini inceler.
McReynolds, P. (1987), Lightner Witmer: Little-known founder of clinical psychology.
American Psychologist, 42, 849-858. Witmer'in hayatna, kariyerine ve
Pennsylvania niversitesindeki psikoloji kliniine ksaca deinir ve Witmer'in
psikoloji asndan nemini deerlendirir.
Sokal, M. M. (Ed ). (1987), Psychological testing and American society: 1890-1930.
New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. Zihinsel test hareketindeki
dnceleri, programlan ve uygulamalan tartr.
Spillmann, J., &Spillmann, L. (1993), The rise and fal of Hugo Mnsterberg Journal of
the History of the Behavioral Sciences, 29, 322-338. Mnsterberg'in hayatn, Har-
vard'daki psikoloji laboratuann ve endstri psikolojisi ile adli psikolojiye ynelik
katklanm anlatr.
Von Maryhauser, R.T. (1989), Making intelligence functional: Walter Dili Scott and
applied psychological testing in World War I Journal of the History of the
Behavioral Sciences 25, 60-72. Scott, Thorndike ve dierlerinin grup zeka testleri
olutururken gsterdikleri abay anlatr.
White, S. H. (1990), Child study at Clark University: 1894-1904. Journal of the History
of the Behavioral Sciences, 26, 131-150. G. Stanley Hail tarafndan balatlan
ocuk geliimi aratrmalan anketlerini ele alr.
Zenderland, L. (1998), Measuring minds: Henry Herbert Goddard and the origins of
Ameri can intelligence testing, New York: Cambridge niversitesi Yayn.
Goddard'n zek testleri hareketine katklanm ve bunlann Birleik Devletler'deki
yaygn uygulann gzden geirir.
Dokuzuncu Blm
Davranlk: lk Etkiler
Giri
1920'lerde, yani Wundt'un psikolojiyi resmen kurmasndan 40 yl kadar sonra,
bilimde byk deiiklikler meydana geldi. Psikologlar artk igzlemin deeri, zihni
oluturan elemanlarn varl veya psikolojinin "kuramsal" olarak devam etmesinin
gereklilii hakknda hemfikir deillerdi. levselciler psikolojinin ilkelerini daha uygun
bir ekilde yeniden yazyor, Leipzig veya Cornell'de onaylanmayan yntemlerle
deneyler ve psikoloji uygulamalar yapyorlard.
Wundt'u ve yapsalc psikolojiden ilevsel harekete gei, devrimden ok evrim
niteliindeydi, ilevselciler Wundt'un ve Titchener'in kurduklarn yok etmeye
girimemilerdi. Bunun yerine onun zerinde deiiklik yapm, buraya biraz eklemi,
uray deitirmi, bylelikle birka yl iinde yeni bir psikoloji ortaya karmlard.
Ilevselcilik yapsalca kastl bir saldn olmaktan ok ondan ufak ufak bir eyler
koparmakt.
levsel hareketin liderleri konumlarn bir ekol ierisinde resmi hale getirmek veya
salamlatrmak ihtiyac bile duymadlar. Unutulmamaldr ki onlar ilevselciligi
gemiten bir aynlma olarak deil, onun zerine ina edilen bir hareket olarak
grmlerdi.
Bu nedenle yapsalclktan ilevselcilige doru deiim ani bir ekilde olmamtr.
levselciliin balangc olarak sylenebilecek, psikolojinin bir anda deiiyor
grnd bir tarih, zel bir gn veya yl yoktur. Aslnda, grdmz gibi,
ilevselciliin kurucusu olarak bir ahs gstermek de zordur. 1920'lerde ABD'deki
durum byle idi. llevselcilik olgunlayordu, yapsalclk ise sekin deil ama hl
gl bir konumdayd.
1913 ylnda her iki ekole kar da kkl bir deiiklik hareketi patlak verdi. Bu
basit bir deiiklik deil, gerek bir devrimdi; her iki bak asnn da ileri gelenlerine
kar toptan bir savat. Bu olaydaki hibir ey adm adm ve sarsntsz
gereklemedi. Aksine bu olay, ani, sarsc ve heyecan verici, gemiin deitirilmi
bir ekli olmayan, bir uzlama olmaktan uzak, her eyiyle kkten bir deiiklikti.
Bu yeni hareket davranlk (behaviorism) idi ve kurucusu 35 yandaki psikolog
John Broadus Watson idi. Watson sadece 10 yl nce James Rowland AngelFn
danmanlnda Chicago niversitesinden, Watson un yok etmeye alt iki
hareketten biri olan ilevsel psikolojinin merkezinden, doktora derecesini almt.
Watson Psikoloji Eletirileri dergisindeki bir makale ile devrimini balatt. Yazd
manifesto mevcut psikoloji sistemi zerinde olduka tahripkar ve geni apl bir
eletiriydi. Eski sistemin baarsz olduunu ve psikolojinin geliebilmesi iin yerini
davranla brakmak durumunda olduunu belirtmiti. Bir sre sonra bu eski
dnce ekolleri terk edildi ve davranlk en nemli ve tartmal Amerikan psikoloji
sistemi haline geldi. Dahas, davranlk dnemin sosyal ve kltrel yaamnda,
daha nceki ekollerin ulaamad bir konuma geldi, nemli ve belirgin baarlar elde
etti.
Watson davranlnn temel prensipleri basit, dolaysz ve belirgindir.
Watson'un nesnel psikoloji veya bir davran bilimi adn verdii bu anlay yalnzca
nesnel gzlemler yoluyla, etki ve tepki (stimulus and response) asndan nesnel
olarak betimlenebilecek gzlemlenebilir davransal etkinliklerle ilgilenir. Watson
deneysel yordam ve hayvan psikolojisi ilkelerini - kendisinin faaliyet gsterdii alan-
insana uygulamak istemiti.
Watscn'un ilgi merkezi, yararsz sayarak bandan atmak istedii eyleri izah
etmekti. Davran psikoloji nesnel bir bilim olmak iin tm ruhsal kavram ve terimleri
reddetmiti. "mge", "ruh" ve "bilin" gibi kelimeler eski ruhu felsefeden kalmt ve
bir davran bilimi iin anlamsz kelimelerdi. Watson zellikle bilin kavramn iddede
reddetmiti. Watson'a gre bilin
"asla grlemez, dokunulamaz, koklanamaz, tadlamaz veya hareket ettirilemez. Bu,
en az ruh kavramnn ispadanamazlg kadar ispadanamaz bir varsaymdr. " (Watson
& McDougall, 1929, s. 14). O halde bilin srecinin varln gerek sayan igzlem
teknii psikolojiyle tamamen ilgisizdir.
Bu temel noktalar davranln kurucusu tarafndan etkili bir ekilde ortaya
konmutu. Elbette ki grdmz gibi bir eyi kurmak onu balatmaktan ok farkldr.
Ksa bir sre iinde psikolojiye yetiip geen davran devrimin zgn ilkeleri ilk
olarak Watson'la birlikte gelmi deildi. Bu ilkeler yllar ierisinde psikoloji ve biyoloji
ierisinde gelitirilmiti.
Watson'un, tpk teki kurucular gibi, zaten var olan ema ve dnceleri
gelitirdiine, dzenlediine ve birbiriyle kaynatrdna dikkat ekmek Watson'
eletirmek deildir. Watson yeni psikoloji sistemini bu kaynamadan oluturmutur.
Bu blm davranln ilk etkilerini, Watson'un yeni psikolojisini oluturan " eski
unsurlar" bir sonuca ulaacak ekilde bir araya getiriini gzden geirecektir.
Watson'un almalarm en az ana eilim etkilemitir:
1. Nesnellik ve mekaniin felsefi gelenei,
2. Hayvan psikolojisi ve
3. Ilevselcilik. Hayvan psikolojisi ve ilevselcilik en dolaysz ve ak etkiyi
brakmtr. Nesnellik ve mekaniin felsefi geleneklerinin gelitirilmesi olduka zaman
almtr ve bu gelenekler hem ilevselcii hem de hayvan psikolojisini desteklemi ve
glendirmitir.
VVatson'un psikolojide nesnellik ihtiyac zerinde srarla durmas 1913 yl iin
allmam bir ey deildi. Hareketin belki de Descartes'dan balayan uzun bir tarihi
vard. Hatrlarsanz Descartes'n bedenin mekanik aklamalar giriimleri, daha geni
apl bir nesnellik dorultusunda atlan ilk admlar arasndayd.
Nesnellik tarihi ierisindeki daha nemli bir isim, pozitif bilgi-gerekler zerinde
srarla duran, pozitivizmin (olguculuk) kurucusu Auguste Comte'dur (1798-1857) (bkz.
2. Blm). Comte'a gre geerli olan tek bilgi, doas itibaryla sosyal olan ve nesnel
olarak gzlemlenebilen bilgidir. Bu kriter kiiye zel bir bilin haline bal olan ve
nesnel olarak gzlenmesi mmkn olmayan igzlemi bir kenarda brakmt. Comte
ruhuluga ve znel metodolojiye iddetle kar kmt.
20. yzyln balangcnda nesnellik, mekanik ve materyalizm kuvvetle gelimiti.
20. yzyln ilk yllarna kadar pozitivizm bilimsel Zeitgeist'm bir
blm oldu. Gnmzn ou Amerikal psikologunun yapt gibi, Wat- son
yazlarnda pozitivizmden nadiren bahsetmiti. Ancak bir tarihiye gre bu psikologlar
"pozitivistler gibi davranyorlard, hatta bu tanmlamay kabul etmiyor olsalar bile."
(Logue, 1985, s. 149). Etkileri o kadar geniti ki kar konulmaz bir ekilde, "bilin"
veya "ruh" kavramlarnn olmad, sadece grlebilen, iitilebilen ve dokunulabilen
eyler zerinde younlaan yeni bir psikoloji trnn oluumuna yol amt.
nsanolunu bir makine olarak gren bir davran biliminin ortaya kmas
kanlmazd.
Bizler imdi her ikisi de mekanikten, materyalizmden ve dnemlerinin pozitivistik
havasndan etkilenmi olan hayvan psikolojisinin ve ilevselci- liinin davranlk
zerindeki etkilerinin tartlmasna dnyoruz.
Hayvan Psikolojisinin Davranlk zerindeki Etkileri
Watson hayvan psikolojisi ve davranlk arasndaki etkiyi az ve z ekilde yle
ifade etmitir: "Davranlk 20. yzyln ilk on ylndaki hayvan davran
aratrmalarnn dorudan ve beklenen sonucudur (1929, s. 327). yleyse Watson'un
program geliiminin en nemli ve tek nden gelen hareketi ak bir ekilde evrim
teorisinin bir sonucu olarak gelien hayvan psikolojisi idi. Evrim teorisi dk seviyeli
organizmalarda da akln var olduunu ve insan akl ile hayvan akl arasnda bir
srekliliin olduunu gsterme giriiminde bulunmutu.
imdiye dek hayvan psikolojisinde nc almalar yapan iki psikologdan
bahsettik: George John Romanes ve C. Lloyd Morgan (6. Blm). Morgan ilkesi ve
anektod teknikleri yerine deneysel ynteme olan byk gven ile hayvan psikolojisi
alan daha nesnel hale gelmiti. Bilinle hl ilgileniliyordu ancak, bir hayvann bilin
seviyesi sadece onun davranlarnn gzlemlenmesinden anlalyordu. Yani
metodoloji daha nesnel hale gelirken aratrma konusu ayn zellii gstermiyordu.
Fransz psikolog Alfred Binet tek hcreli Micro'lann alglama ve nesneler
arasndaki farkllklar ayrt etme kabiliyetine sahip olduklan ve amaca ynelik
davranlar sergilediklerini ileri srd Organizmalarn Ruhsal Yaants1 isimli
almasn 1889 ylnda yaymlad. 1908 ylnda da Francis Danvin (Charles Danvin)
bitkilerde bilincin rolnden bahsetti (Boakes, 1984). * The Psychic Life of
Micro-Organisms
ABD'de hayvan psikolojisinin ilk yllarnda artc olmayan bir eyle, hayvan
bilincine ynelik devam eden bir ilgi ile karlayoruz. Hayvan veya karlatrmal
psikolojinin kurucular olan Romanes ve Morgan, bir sre iin alan zerinde youn bir
etki braktlar.
Jacques Loeb'un nemi
Hayvan psikolojisinde daha fazla nesnellie ynelik nemli bir adm, ounlukla
ABD'de alm olan bir Alman fizyolog ve zoologu Jacques Lo- eb (1859-1924)
tarafndan atld. Loeb, Romanes'in antropomorfizm2 geleneine ve analoji yoluyla
igzlem metoduna kar kt. Onun yaklam ynelim (tropism)3 veya zorunlu
eylem kavram zerine kuruluydu. Bu gre gre, bir hayvann bir uyarcya verdii
tepki, dorudan ve otomatiktir. Davrann uyanc tarafndan zorland ve bylelikle
davrann bilin asndan hibir aklama gerektirmedii sylenmitir. Loeb'in teorisi
biyoloji bilimlerinde ksa bir sre etkili olmutur. Bu teori Romanes ve Mor- gan'm ilk
almalarndan bu yana byk bir deiimi ve gelitirilen en mekanik ve nesnel
hayvan psikolojisini temsil eder.
Bununla birlikte Loeb da gemiin etkisinden kendisini tamamen kur- taramamt.
zellikle de evrimsel lein stlerinde yer alan (insanlar gibi) hayvanlarda bilincin
varln reddetmemiti. Loeb hayvanlar arasnda bilincin, arml bellek
(associative memory), yani belirli uyanc veya iaretlere istenen ekilde tepki vermeyi
renmeleri yoluyla aa ktn ne srmtr. rnein, bir hayvann, kendi
isminin her arlna tepki vermesi veya belli bir sese kar kamnn doyurulduu
yere defalarca giderek tepki vermesi arml bellein bir kantdr. Hatta bunun
dndaki olduka mekanik bir sistemde, akl veya bilincin varl (baka bir deyile fi-
kirlerin arm) yine de isteniyor olacakt.
Watson, Loeb ile Chicago niversitesinde birka ders ald ve onun eitimi altnda
aratrmalar yapmak istediini aklad. Bu durum Watson'un Loeb'a kar bir
sempatisi olduunu veya en azndan Loeb'un mekanik grne kar bir meraknn
olduunu gsterir. Angell ve dier faklte yesi nrolog H.H.Donaldson, Watson ile
bu istei hakknda konutular, yo-
^ Antropomorfizm (insanbiimcilik) tannlan, hayvanlar ve nesneleri insan biiminde
ve insani niteliklere sahip olarak tasarlayan dn eklidir (.n.)
Ynelim (tropism) bitki ya da canlnn, kendiliinden veya zorla, uyarana yaklama
veya uzaklama tepkisidir (.n.)
rama ak szlerle Loeb'un "gvenilir" olmadn iddia etler ve muhtemelen bu
ekilde Loeb'un uzlamaz nesnelliine itirazlann belirtler.
Fareler, Karncalar ve Hayvan Zihni
"C
t
r .......
K t
Ct h
Utlt"
s
Vn
20. yzyln balarnda, biyoloji erevesindeki hayvan davranlar aratrmalar
ABD'de yaygnlat. Ayn dnemde deneysel psikoloji, zellikle de Thomdike'm
almalan ok hzl geliiyordu. Robert Yerkes hayvan aratrmalanna 1900 ylnda
balad ve ok eitli hayvanlar kulland almalan ile karlatrmal psikolojinin
konumunu ve etkisini ok glendirdi.
Aynca 1900 ylnda fare labirend ilk kez W.S.Small tarafndan tantld (bkz. ekil
9.1) ve beyaz fare ile labirent, renmenin neredeyse standart bir metodu haline
geldi. Hayvan psikolojisinde bilin problemi henz devam etmekteydi, hatta
labirentteki beyaz fare iin bile. Small farenin davramlann yorumlarken ruhsal
terimler kullanm, hayvann "fikirlerinden" ve "imgelerinden" bahsetmitir.
Small'un vard sonular Romanes'in antropomorfizm anlayndan daha nesnel
olmasna ramen, zihinsel srelere, hatta zihinsel elemanlara olan ilgisini de
yanstmaktadr. Kariyerinin ilk yllarnda Watson da ayn etkiler altnda kalmt.
1903'te tamamlad doktora tezine "Hayvan Eitimi: Beyaz Farelerin Ruhsal
Geliimi" baln vermiti. Watson 1907'de bu farelerdeki duyumun bilinli
deneyimlerini tartyordu. Bununla birlikte genel olarak hayvan psikolojisi alam,
metotlan, hatta ala konusu asndan giderek artan bir ekilde nesnelleiyordu.
incelenen bilinli deneyim trleri giderek daralyordu ve ksa bir sre ierisinde
tamamen yok olacakt.
1906 ylnda Chicago niversitesinde yksek lisans rencisi olan Charles Henry
Tumer (1867-1923) "Kannca Davran zerine Balang Nodan" balkl bir makale
yaynlad. Watson yazl saygn dergilerden birisi olan Psikoloji Blteni'nde
(Psychological Bulletin) bu makale hakknda vc bir eletiri yazs yazd. Bu
eletiride Watson, ilk defa Turner'n balndan ald davran kelimesini kulland.
Daha nceden bir burs bavurusunda yazm olmasna ramen, bu durum Watson'un
bu kelimeyi baslm olarak ilk kullam oldu (Cadwallader, 1984, 1987).
Bir Afro-Amerikah olan Turner 1907 ylnda Chicago niversitesinden doktorasn
onur derecesiyle ald. Doktoras zooloji zerine olmasna ramen, psikoloji
dergilerinde karlatrmal hayvan almalan hakknda ok
ekil: 9.1 Labirente koyulan a farenin, yiyecei bulana kadar serbeste dolamasna
izin veriliyor.
I'IHM*1
.. .. ,
1910 yl civarnda, yaklak sekiz karlatrmal psikoloji laboratuvar kurulmutu

(ilk olarak Clark, Harvard ve Chicago niveristelerinde) ve pek ok niversitede bu
konuda dersler verilmeye balanmt. Titchener'n ilk doktora rencisi olan
Margaret Floy Washbum, Cornell'de hayvan psikolojisi dersleri verdi. Ayrca
Washburn, karlatrmal psikoloji zerine ilk temel ders kitabn yazd. ek bask
yapan Hayvan Zihni4 (1908) Cor- nell de hayvan psikolojisi dersinde okutuldu.
* Animal Mind.
sayda aratrmas yaynland. yle ki, baz psikologlar artk onun kendilerinden birisi
olduunu iddia ettiler. Bununla birlikte hatrlayacaksnz ki, aznlklara mensup
psikologlarn i imkanlar olduka snrlyd. Bu yzden Turner'n eitim verebilme
frsatlar sadece Missouri ve Georgia'daki okullarn retmenlerine ynelik olmakla
snrl kalmt.
Washburn'un kitaba verdii bala dikkat edin:
Hayvan Zihni. Hayvanlara bilincin yklenmesi psikolojide hl ok gl bir
eilimdi; tpk hayvan zihnini, insan zihniyle analoji yoluyla i- gzlem metoduyla
incelemek gibi. Washburn u noktaya dikkat ekmiti:
Bizler kabul etmek zorunda brakldk ki, hayvan davrannn tm ruhsal yo-
rumlamalarnn, insan deneyimi zerinde analoji yaparak olmas gerekir... Gr alan
olarak ve bir hayvann zihninde nelerin yer ald konusunda antropomorfik olmak
zorunda brakldk (Washburn, 1908, s. 88).
Washburn'un kitab o gnn hayvan psikolojisindeki aratrmalarn en titiz
rneklerini verdii gibi, bir dnemin bitiini de iaret ediyordu.
Bu kitaptan sonra, baka hibir metin davrantan ruhsal/zihinsel durumlar -
kartmaya almad. Herbert Spencer'n, Lloyd Morgan'n ve Yerkes'in ilgisini eken
sorularn modas geti ve neredeyse tamamen literatrden kayboldular. Alandaki tm
kitaplar artk davran ynelimliydi ve hereyden nce renme problemleri ve
meseleleriyle ilgiliydi (Demarest, 1987, s.144).
nsan zihinle veya davranla urayorsa bir hayvan psikologu olmas kolay
deildi. Bu alan niversite ynetimleri ve tzkleri oluturan kiiler tarafndan pratik
bir deere sahip olarak grlmyordu. Harvard'm rektr "Yerkes-damgal
karlatrmal psikolojide bir gelecek grmediini, bu alann kt kokulu ve pahal
olduunu, ve halka hizmet balamnda pratik bir deerinin olmadn" sylemiti
(Reed, 1987a, s.94).
nternette Tarih:
http://www.webster.edu/-woolflm/washburn.html Margaret Washbum'un bir
biyografisini, kendisiyle ve almalaryla ilgili yaynlarn bir listeyi kapsar.
http://psychclassics.yorku.ca/Washburn/murchison.htm Washburn'un bir
otobiyografisini kapsar.
Yerke unu yazd:
.... Eitim psikolojisinin benim zel alanm olan karlatrmal psikolojiye kyasla
profesrle ve akademik faydaya ynelik daha iyi ve daha dolaysz bir yol
sunduunu nazike ve ince bir ekilde bildirdi (Yerkes, 1930/1961, s.390-391).
Yerkes'in laboratuvannda yetitirdii renciler karlatrmal psikoloji alannda i

bulamadklar iin uygulamal alanlarda almaya balad
lar. niversiteki konumlan asndan bakldnda, psikoloji departmanlannn en kolay
harcanan yeleri olduklannn farkndaydlar. Mali kriz dnemlerinde ilk olarak iten
kanlanlar karlatrmal psikoloji alanndaki yeler oluyordu.
Watson'un bizzat kendisi de kariyerinin ilk yllannda benzer zorluklan yaamt. Yer-
kes'e unlan yazmt: "u an yapm aratrmada ok fazla engelle karlatm.
Kesinlikle hayvanlan koyacak bir yer bulamyoruz, eer yer bulsak bu sefer de onlara
bakacak paray salayamyoruz" (O'Donnell, 1985, s.190).
ROBERT YERKES
1908 ylnda sadece alt adet hayvan aratrmas yaymland. Bu say bir sene
ierisinde yaplan tm psikoloji aratrmalannn ancak %4'ne tekabl etmekteydi.
1909 ylnda Watson, Yerkes'e tm hayvan psikologlann APA'da bir akam
yemeinde bir araya toplamay istediini belirttiinde, tm psikologlann toplam dokuz
masann ancak alt tanesini doldurabileceini biliyordu. Cattell'n Amerikal Bilim
Adamlar kitabnn 1910 basksnda listelenen 218 psikologdan sadece alt tanesi
hayvan aratrmalan alannda aktifti. Bu alanda kariyer umudu zayft.
nternette Tarih:
http://psychclassics.yorku.ca/Yerkes/rnurchison.htm
Kariyerinde karlat problemler dahil olmak zere Yerke'nin otobiyografisini
kapsar.
1911 ylnda, daha sonra Karlatrmal Psikoloji Dergisi adn alacak olan
Hayvan Davran Dergisi5 yayn hayatna balad. 1909 ylnda Yerkes ve bir Rus
renci olan S. Morgulis tarafndan yazlan bir makale ile Rus fizyolog Ivan Pavlov
ABD'de tannmaya balad. Makale Psikoloji Eletirile- ri'nde yaynland. O dnemde
derginin editr John B. Watson idi. Pavlov byk oranda nesnel psikolojiyi ve
zellikle Watson'un davranln destekliyordu. Davranln geliiminde
olduka nemli yerleri olan Thomdike ve Pavlov'u aynca ele alacaz. Fakat ilk olarak
psikoloji tarihindeki en nl atn yksnden balayalm.
' iomal of Animal Behaviour
Akll At: Akll Hans
1900'lerin balarnda Bat dnyasnda, eitimli hemen herkes imdiye dek
yaam kesinlikle en zeki drt ayakl hayvan olan Mucize At Hans hakknda bir
eyler okumutur. Bu at tm Amerika ve Avrupa'da nlyd. Onun hakknda arklar,
piyesler, kitaplar ve magazin yazlan yazlyor, reklamclar rnlerini satmak iin atn
adn kullanyorlard. Hans bir sansasyondu.
lanabiliyor, okuyabiliyor, heceleyebiliyor, zaman syleyebiliyor, renkleri ayrt
edebiliyor, nesneleri tanmlayabiliyor ve ok gl bir hafzann iaretlerini veriyordu.
Hans kendisine sorulan sorulan toynaklann belirli saylarda hafife vurarak veya
ban doru nesneye veya izime doru sallayarak cevaplandnyordu.
"Buradaki beylerden ka saman apka giymektedir?" diye ata soruldu. Akll Hans
soruyu, saman apka giyen bayanlar atlamaya dikkat ederek, sag ayan hafife
vurarak cevaplandrd. "Bayann elinde tuttuu ey nedir?" At gne emsiyesi
anlamna gelen "Schirm"i, her bir harfi zel bir izimle toynaklany- la vurarak gsterdi.
Hans sopalarla gne emsiyelerini ve saman apkalarla ftr apkalar her zaman
baanyla birbirinden ayrt ederdi. Daha nemlisi, Hans kendi kendine dnebilirdi.
Kendisine tamamen yabanc olan bir soru sorulduunda, megin bir dairede ka ke
vardr sorusu gibi, cevap yok der gibi ban iki yana sallard (Femald, 1984, s.19).
nsanlarn ve Hans'n sahibinin gzlerinin kamamasnda ve hayrete dmesinde
alacak bir ey yoktu. Hans'n sahibi Berlin'de emekli bir retmen olan Wilhelm von
Osten'di ve baarm olduu eyden ok memnundu. Os- ten insan zekasnn
temelleri olarak dnd eyleri Hans'a reterek birka yl harcamt. zenli
abalarnn motivasyon kayna sadece bilimdi. Amac Darwin'in insanlarn ve
hayvanlarn benzer zihinsel sre ve yeteneklere sahip olduu ynndeki nerilerinin
doru olduunu ispat etmekti.
Von Osten atlarn ve dier hayvanlarn gerekte olduklarndan daha az zeki
grnmesinin tek sebebinin onlara yeteri kadar eitim verilmemesi olduuna
inanyordu. Doru eitim ve talimle, atm gerekte zeki bir varlk olduunu ortaya
koyabileceine ikna olmutu.
Osten'in Hans'n yaptklarndan maddi kazan salamadn kaydetmemiz
gerekir. Gsterileri iin asla bir giri creti talep etmemi, gsterilerini ounlukla
bulunduu apartman binasnn avlusunda gerekletirmi ve ortaya kan reklamdan
asla faydalanmamtr.
Mucize Hans olayn aratrmak ve herhangi bir sahtekarlk veya hile olup
olmadn belirlemek zere bir hkmet komisyonu oluturulmutu. Komisyonda bir
sirk yneticisi, bir veteriner, at eiticileri, bir soylu, Berlin Hayvanat Bahesi mdr
ve Berlin niversitesi Psikoloji Enstits mdr Cari Stumpf (bkz. 4. Blm) vard.
Uzun bir aratrmadan sonra 1904 Eyllnde komisyon Hans'n, sahibinden
herhangi bir kastl iaret veya ipucu almad sonucuna ulat. Bir sahtekarlk veya
hile sz konusu deildi. Fakat Stumpf tam olarak ikna olmamt. Atm bu kadar farkl
trdeki sorulara nasl doru cevap verdiini merak etmi ve bu konuyu yksek lisans
rencilerinden biri olan Oskar Pfungst'a aratrma grevi olarak vermiti. Oskar
Pfungst greve deneyci bir psikolog tarznda dikkatle yaklamt (Rosental, 1965).
Pfungst'n ilk deneylerinden biri, Hans'n von Osten olmadan da doru cevaplar
verdiini gsterdi. Pfungst sorguculan iki gruba ayard, birinci gnp Hans'a sorulan
sorularn cevaplarn bilen insanlardan oluuyordu. kinci grup sorularn cevaplarn
bilmeyen insanlardan oluuyordu. Bu aynm nemli bir bulguya sebep oldu, Hans
sadece doru cevaplan bilen sor- guculara doru cevaplar verebiliyordu. Belli ki,
Hans kendisini sorgulayan kii bir yabanc bile olsa ondan bilgi alyordu.
yi kontrol edilmi bir dizi deneyden sonra Pfungst, von Osten her ne zaman
nemsiz denecek kadar az ban ne eecek olursa, Hans'n toynan
hafife vurmaya koulland sonucuna ula. Hafif vurular doru sayya ulatnda
von Osten bam ok hafif yukar kaldryordu. Pfungst hemen hemen herkesin, hatta
daha nce atn yannda bulunmayanlarn bile, ada konuurken ancak fark edilebilen
ba harekederini yaptn ortaya koymutur.
Bylece Hans'n bir bilgi deposu olmad gsterilmi oldu. Hans soru soran kii
belli bir tr hareket yaptnda toynan hafife vurmaya veya ban bir nesneye
doru emeye balamaya koullanmt. Dahas, at baka bir tr hareket karsnda
toynan hafife vurma hareketini durdurmaya da koullanmt. Von Osten eitim
srasnda Hans' verdii her doru cevaba karlk bir para havu veya kp eker ile
dllendirmiti. Eitimin devam eden aamalarnda Osten Hans'n her doru cevabn
tek tek dllendirmek yerine ksmi veya aralkl dllendirmeyi esas almt.
B.F.Skinner daha sonra koullu tepkide ksmi dllendirmenin etkisini gstermitir
(11. Blm).
Von Osten, Pfungst'un raporu hakknda ne dnd? Adam harap olmutu! unu
hissetti:
Suistimal edilmi, smrlm ve fiziksel olarak hasta. Fakat kzgnln Pfungst'a
deil, Hans'a yneltti. Von Osten Hans'n kendisini ne yapp edip kandrdna
inanma. Von Osten aun aldaUc davrannn kendisini hasta ettiini syledi. Ve
gerekten de, bir doktorun tehisine gre karacier kanserine yakalanarak ok
hastaland (Candland, 1993, s. 135).
Von Osten Hans' hainliinden tr asla affetmedi. Hayvan lanetledi ve
hayatnn geri kalann cenaze arabalarn ekerek geireceine yemin etti. Von
Osten iki yl sonra, Pfungst nankr atnn davrannn onun hastalndan sorumlu
olduu ynndeki dncelerini hl ifa ederken ld. Grnen o ki, hl Hans'a
zeka atfediyordu.
Mucize Hans olay hayvan davran aratrmalarnda deneysel yaklamn
deerini -aslnda gerekliliini- ortaya koymutu. Bu vak'a hayvanlarn yksek bir zeka
dzeyine sahip olduu iddialarna tm psikologlarn daha fazla pheyle
yaklamalarna sebep oldu. Bununla birlikte hayvanlarn belirli bir renme
yeteneine sahip olduklar akt. Davranlarn deitirmek zere
koullanabiliyorlard. Bu yzden renme aratrmalar hayvanlarn zihinlerinde neler
olup bittiiyle veya sahip olduklar iddia edilen zeka seviyeleriyle ilgili kurgularla
ilgilenmekten daha kazanl km gibi grnyordu.
DOKUZUNCU BOLM
383
Pfungst'un Hans'la yapt deneyin raporu John B. Watson tarafndan
Karlatrmal Nroloji ve Psikoloji adl bir Amerikan dergisinde eletirildi ve
Watson'un hzla gelien bilinle deil, sadece davranla ilgilenmeye ynelik eilimini
etkiledi (Watson, 1908).
nternette Tarih:
http://www.dogtraining.co.uk/hans.htm
Hans'la ilgili bilgiler ile Pfungst tarafndan yrtlm, Hans'n kariyerinin sonu
olan aratrmalar ierir.
Edward Lee Thorndike (1874-1949)
Otomobil kullanmay asla renememi olan Thorndike hayvan psikolojisinin geliim
srecindeki en nemli aratrmaclardan birisidir. Thorndike gzlenebilir davranlar
zerinde odaklanan nesnel ve mekanik bir renme teorisi tasarlyordu. Psikolojinin
zihin elemanlan veya bilinli deneyimleri deil, davranlar aratrmas gerektiine
inanyordu. Bu nedenle Thorndike ilevselciler tarafndan balatlan ve daha fazla
nesnellemeye ynelik eilimi destekledi ve renmeyi znel fikirler asndan deil,
uyanc ve tepki arasndaki somut ba asndan yorumlad. Bununla birlikte
greceimiz gibi, Thorndike'n sisteminde hl zihinsel srelerden ve bilinten bir
para sz ediliyordu.
Thorndike ve Pavlov'un almalan ezamanl yaplm, birbirinden bamsz
keiflere bir baka rnektir. Thorndike'n etki yasas (law of effect ) 1898 ylnda,
Pavlov 'un ona ok benzeyen pekitirme yasas ise (lavv of reinforcement) 1902
ylnda gelitirildi.
E. L. THORNDKE
Thorndike'n Hayat
Eitiminin tmn ABD'de yapm ilk psikologlardandr. Lisans eiti- mru
tamamlamak iin Almanya'ya gitme zorunluluunun ortadan kalkma
,r
:h t
ta
snn, psikolojinin resmen kuruluundan sadece 20 yl sonra olduuna dikkat
edilmelidir. Thorndike'n psikolojiye ilgisi, Wesleyan niversitesinde renci iken
William James'in lkelerim okumasyla balamt (pek oklar gibi). Daha sonra
James'in gzetimi altnda hayvan renmesi aratrmalarna balad Harvard'da
okumu, burada Morgan tarafndan verilen konferanslar onun ak bir esin kayna
olmutur.
Thorndike aratrmalarn ocuklar denek olarak kullanarak yrtmeyi planlad
ancak buna izin verilmedi. niversite ynetimi, bir antropologun beden lmlerini
almak amacyla ocuklarn elbiselerini gevetmesinden tr oluan sulamalarla
ortaya kan skandaldan tr hl ok hassast. Thorndike ocuklarla
alamayacan rendiinde onun yerine civcivleri seti. Belki de Morgan
tarafndan verilen ve civcivlerle yapt aratrmay anlatt konferanstan
esinlenmiti.
Thorndike civcivlerini, sonlarna kitaplar yerletirilmi labirentlerin iinden koacak
ekilde eitmiti. Thorndike'n civcivlerini koyacak bir oda bulmakta ne kadar glk
ektiine dair hikayeler anlatlr. Bir seferinde ev sahibesi Thorndike'n civcivleri yatak
odasnda besleme fikrine scak bakmaynca yardm istemek iin James'e gitti. James
de ne laboratuvarda ne de mzede civcivlere bir yer bulamam, bu nedenle
Thorndi- ke' ve civcivlerini evinin bodrum katna almt, bu durum en ok James'in
ocuklarn mutlu etmiti.
Kiisel sebeplerden tr Thorndike Harvard'daki eitimini tamamlamad. Gen
bir kadnn onun sevgisine karlk vermediine inanmt ve bu yzden Boston'dan
uzaklamak iin Columbia'da Cattell'e bavurdu. Bu gerekte onun yapmak istedii
ey deildi, olsa olsa "bir genlik mitsizliinden ve hissettii youn hayal
krklndan bir ka" (Jnch, 1968, s. 103) idi. Thorndike daha sonra sz edilen
bu kadnla evlendi.
Cattell tarafndan teklif edilen bir niversite bursu ile en iyi eitilmi iki civcivini de
yanma alarak New York'a gitti. Hayvan aratrmalarna Columbia'da devam etti. Kedi
ve kpeklerle alrken kendi dizayn olan bilmece kutularn kulland. 1898 ylnda
doktora derecesini ald. "Hayvan Zekas: Hayvanlardaki arm Srecinin Deneysel
Bir Aratrmas" balkl tezi Psikoloji Eletirileri'nde (Psychological Revievv)
yaynland. Bu tez hayvanlarn denek olarak kullanld ilk psikoloji doktora tezi
olarak bir ayrcalk elde etti (Galef, 1998). Onun tezi daha sonra civcivlerde,
balklarda ve maymunlarda arml renme aratrmalapyla beraber yaynland.
Thomdike'n olduka hrsl ve rekabeti bir kiilii vard. Mezuniyeti srasnda
nianlsna unlar yazmt: "Be sene ierisinde psikolojinin en st noktasna
kmaya, on yldan fazla ders vermeye ve daha sonra bu iten ayrlmaya karar
verdim" (Boakes, 1984, s. 72).
Uzun zaman bir hayvan psikologu olarak kalmad. Aslnda bu konuyla gerekten
ilgili olmadn ancak doktorasn tamamlamak ve nl olmak iin konuya yaptm
itiraf etti. Baarya ulamak iin ok gl drtlere sahip birisi iin hayvan psikolojisi
uygun bir alan deildi. Ve daha nce de dikkat ektii gibi, uygulamal alanlardaki i
imkan hayvan aratrma- lanndakinden ok daha fazlayd.
Thomdike Columbia'daki Teachers Yksekokulu psikoloji blmnde eitmen
oldu (1899) ve kariyerinin geri kalan blmnde orada kald. Cattell'n nerisi ile
hayvan aratrmalan tekniklerini ocuklara ve genlere uygulad, daha sonra insan
deneklerle daha fazla aratrma yapt. Bu aamadan sonra mesleki kariyerinin byk
blmn insan renmesi, eitim ve zihinsel testler alanlannda geirdi. Thomdike
zihinsel testler alannn lideri olarak dnlr. Thomdike aynca olduka baanl
birka ders kitab yazd ve psikolojinin en st noktasna ulat. 1912 ylnda Amerikan
Psikoloji Demeine bakan seildi. Olduka varlkl biri oldu ki, kendi alannda yapt
almalar sonucu bunu baarabilen ilk psikologdur (zellikle de ders kitaplanndan ve
zihinsel testlerinden ald telif creti olduka yksekti). 1924 ylnda yllk geliri
70.000$ civanndayd ki, bu rakam o dnem iin ok byk para idi.
Thomdike'n Columbia'daki 50 yl olduka retkendi. Bibliyografyasnda pek ou
olduka uzun olan kitaplar ve monografiler de dahil olmak zere 507 eser vardr.
1939 ylnda emekli oldu fakat on yl sonraki lmne dek aktif olarak almay
srdrd.
Balantc lk
Balantclk (connectionism) Thomdike'n anmcla ynelik deneysel bir
yaklamdr. Thomdike eer insan zihnini analiz etme durumunda olsayd unlan
yapacan sylemitir:
a) koullar, koullarn element ve bileikleri ile; b) tepkiler, tepki vermeye hazrlk,
yardmlar, ketleme ve tepkilerin dorultusu arasnda, deien glerde balantlar
bulabilirdim. Eer akla yakn tm durumlarda tm bunlarn yani bir adamn ne
dneceinin ve ne yapacann ve onu neyin honut edip neyin sikaca-
nn bir envanteri karlabilirse hibir ey atlanmam gibi olur ... renme bag- lanu
kurmaktr. Zihin bir insann balant sistemidir (Thomdike, 1931, s. 122).
armc dnce eski bir felsefi dnce olan armcln soyundan
gelmekteydi, yalnz nemli bir fark vard: Thomdike fikirler arasndaki armlar
veya balantlar hakknda konumak yerine, koullar ve tepkiler arasndaki
balantlar hakknda konutu. Bylece psikoloji teorisine ok daha nesnel bir
deerlendirme erevesi katm oldu.
Thomdike'n renme aratrmalar deneklerinin insanlardan ok hayvanlar
olmas sebebiyle klasik armclktan faklyd. Bu metot, trlerin srekliliine ilikin
Darwin'ci anlayn bir sonucu olarak kabul edilebilir olmutu.
Thomdike koullar ve tepkiler arasndaki balantlar zerinde younlamasna ve
renmenin bilinli bir dnme iermediini iddia etmesine ramen, yine de zihinsel
veya znel srelerle ilgilenmiti. Yukardaki alntda (ve aadaki bir bakasnda)
"honutluk", "can sknts" ve "honutsuzluk" terimleriyle gr bildirmiti. Bu terimler
davran olmaktan ok zihinseldir. Thomdike ayrca baka yazlarnda da kendi
deney hayvanlarnn davranlarn ele alrken zihinsel kelimeler kullanmt.
Thomdike hl Romanes ve Morgan'n kurduu atnn etkisi altndayd.
"Thomdike iin, tpk Morgan iin olduu gibi, bir hayvann zihinsel ilevlerinin nesnel
karmlar temelindeki detayl analizleri, hayvann znel karmlar temelindeki zel
deneyimlerinin tanmlamas ile takip edilirdi" (Mackenzie, 1977, s.70).
Ancak una dikkat edilmelidir ki Loeb gibi Thomdike da, Romanes'in hayvanlara
alabildiine yksek bir bilin ve zeka dzeyi atfetmesini onaylamyordu. Hayvan
psikolojisi alannda balangtan Thomdike dnemine dek bilincin rolnn srekli
azaldn ve daha nesnel davranlar aratrmak iin deneysel yntemin kullanmna
daha fazla nem verildiini grebiliriz.
Bu nedenle Thomdike'n almalarndaki zihinsel renklere ramen, yaklamnn
mekanik yapsn gzden karmamalyz. Thomdike davran aratrmak iin onu en
basit elementlerine ayrmak veya indirgemek gerektiini iddia etmiti: uyarc tepki
birimlerine. Yapsalclarn analitik ve atomistik bak asn paylayordu.
Uyarc-tepki birimleri, yani davrann (bilincin deil) en kk paracklar daha
karmak davranlarn oluturulaca yap talaryd.
DOKUZUNCU BOLM
387
Bulmaca Kutular
Thorndike'n ulat sonulara, kendi dizayn ettii aratrma aralar olan bilmece
kutularnn kullanlmasyla ulalmt. Kutuya braklan hayvandan kutudan
kaabilmesi iin kap mandaln kullanmay renmesi isteniyordu. Thorndike'n
kedilerle yapt kapsaml aratrmalarda a braklm bir kedi ince tahtalardan
yaplm bir bulmaca kutusuna yerletiriliyordu. Bir yiyecek paras da kedinin kama
giriimini motive etmesi iin kutunun dna yerletirildi. Kutunun kaps birka kap
mandalyla tutturuldu. Kedi kapy aabilmek iin manivelay veya zinciri ekmek ve
bazen birbiri ardna bu tr davranlara devam etmek zorundayd.
ekil 4 - Thorndike'n bulmaca kutusu
Kedi nceleri yiyecee ulamak iin her taraf drtmek, koklamak ve trmalamak
gibi rastgele, karmakark davranlar gsterdi. En sonunda doru hareketi yakalad
ve kapy at. lk denemede doru davran tesadfen ortaya kt, izleyen
denemelerde, ta ki renme tamamlanncaya dek, rastgele davranlarn skl
azald ve sonunda kedi kutuya konulur konulmaz doru davran sergiledi.
Thorndike nicel renme llerini kulland. Bu tekniklerden biri kedinin kutudan
kamasna imkan tanmayan yanl davran saysn
=c .
es
11
H
%
gnn bir envanteri karlabilirse hibir ey atlanmam gibi olur. .. renme balant
kurmaktr. Zihin bir insann balant sistemidir (Thorndike, 1931, s. 122).
armc dnce eski bir felsefi dnce olan armcln soyundan
gelmekteydi, yalnz nemli bir fark vard: Thorndike fikirler arasndaki armlar
veya balantlar hakknda konumak yerine, koullar ve tepkiler arasndaki
balantlar hakknda konutu. Bylece psikoloji teorisine ok daha nesnel bir
deerlendirme erevesi katm oldu.
Thorndike'n renme aratrmalar deneklerinin insanlardan ok hayvanlar
olmas sebebiyle klasik armclktan faklyd. Bu metot trlerin srekliliine ilikin
Darwin'ci anlayn bir sonucu olarak kabul edilebilir olmutu.
Thorndike koullar ve tepkiler arasndaki balantlar zerinde younlamasna ve
renmenin bilinli bir dnme iermediini iddia etmesine ramen, yine de zihinsel
veya znel srelerle ilgilenmiti. Yukardaki alntda (ve aadaki bir bakasnda)
"honutluk", "can sknts" ve "honutsuzluk" terimleriyle gr bildirmiti. Bu terimler
davran olmaktan ok zihinseldir. Thorndike ayrca baka yazlarnda da kendi
deney hayvanlarnn davranlarn ele alrken zihinsel kelimeler kullanmt.
Thorndike hl Romanes ve Morgan'm kurduu atnn etkisi altndayd.
"Thorndike iin, tpk Morgan iin olduu gibi, bir hayvann zihinsel ilevlerinin nesnel
karmlar temelindeki detayl analizleri, hayvann znel karmlar temelindeki zel
deneyimlerinin tanmlamas ile takip edilirdi" (Mackenzie, 1977, s.70).
Ancak una dikkat edilmelidir ki Loeb gibi Thorndike da, Roma- nes'in hayvanlara
alabildiine yksek bir bilin ve zeka dzeyi atfetmesini onaylamyordu. Hayvan
psikolojisi alannda balangtan Thorndike dnemine dek bilincin rolnn srekli
azaldn ve daha nesnel davranlar aratrmak iin deneysel yntemin kullanmna
daha fazla nem verildiini grebiliriz.
Bu nedenle Thorndike'n almalarndaki zihinsel renklere ramen, yaklamnn
mekanik yapsn gzden karmamalyz. Thorndike davran aratrmak iin onu en
basit elementlerine ayrmak veya indirgemek gerektiini iddia etmiti: uyarc tepki
birimlerine. Yapsalclarn analitik ve atomistik bak asn paylayordu.
Uyarc-tepki birimleri, yani davrann (bilincin deil) en kk paracklar daha
karmak davranlarn oluturulaca yap talaryd.
DOKUZUNCU BOLM
Bulmaca Kutular
387
Thomdike'n ulat sonulara, kendi dizayn ettii aratrma aralar olan bilmece
kutularnn kullanlmasyla ulalmt. Kutuya braklan hayvandan kutudan
kaabilmesi iin kap mandaln kullanmay renmesi isteniyordu. Thomdike'n
kedilerle yapt kapsaml aratrmalarda a braklm bir kedi ince tahtalardan
yaplm bir bulmaca kutusuna yerletiriliyordu. Bir yiyecek paras da kedinin kama
giriimini motive etmesi iin kutunun dna yerletirildi. Kutunun kaps birka kap
mandalyla tutturuldu. Kedi kapy aabilmek iin manivelay veya zinciri ekmek ve
bazen birbiri ardna bu tr davranlara devam etmek zorundayd.
ekil 4 - Thomdike'n bulmaca kutusu
Kedi nceleri yiyecee ulamak iin her taraf drtmek, koklamak ve trmalamak
gibi rastgele, karmakark davranlar gsterdi. En sonunda doru hareketi yakalad
ve kapy at. lk denemede doru davran tesadfen ortaya kt. zleyen
denemelerde, ta ki renme tamamlanncaya dek, rastgele davranlarn skl
azald ve sonunda kedi kutuya konulur konulmaz doru davran sergiledi.
Thomdike nicel renme llerini kulland. Bu tekniklerden biri kedinin kutudan
kamasna imkan tanmayan yanl davran saysn
kaydetmekti. Bir dizi deneme boyunca bu davranlar daha az sergilenmeye baland.
Bir baka teknik ise kedinin kutuya konulduu andan kamay baard ana dek
geen zaman kaydetmekti. renme baladka aradan geen zamann azald
grld.
Thorndike lehte veya aleyhte sonularyla bir tepki eiliminin "yerletiine" veya
"yok olduuna" dair yazlar yazd. Baarsz tepki eilimleri (yani kediyi kutunun
dna karma noktasnda ie yaramayan davranlar) birka denemeden sonra yok
oluyordu. Baarya gtren tepki eilimleri ise birka denemenin ardndan
yerleiyordu. Thorndike bu tr renmeleri "deneme ve rastlantsal baar" eklinde
adlandrmay tercih etse de bunlara "deneme ve yanlma yoluyla renme" (trial and
error learning) ad verildi (Jonich, 1968, s. 266).
m <1
^ ir
st
c /
I
renme Kurallar
Bir tepki eiliminin yerlemesi veya yok olmas 1905 ylnda Thorndike'n etki
yasas (law of effect) olarak resmileti.
Belirli bir durumda honutlua sebep olan herhangi bir etkinlik, bu durumla beraber
dnlr hale gelir; bylece bu durum tekrar meydana geldiinde ayn etkinliin
ortaya kma ihtimali daha ncekine gre artar. Tam tersi bir ekilde belirli bir
durumda honutsuzlua sebep olan herhangi bir etkinlik bu durumla birlikte dnlr
ve bylece bu dunm tekrar meydana geldiinde ayn etkinliin ortaya kma ihtimali
daha ncekine gre azalr (Thorndike, 1905, s. 203).
Karde bir yasa da altrma yasas (law of exercise) veya kullanma yasas (law of
use) veya kullanmama yasas (law of disuse)dr. Bu yasa belirli bir durumda verilen
herhangi bir tepkinin bu durumla zihinde birletirildiini (artrdn) belirtir. Bir
durumda herhangi bir tepki ne kadar ok kullanlrsa, tepkinin o durumla birletirilmesi
de o kadar gl olur. Tam tersi de mmkndr; bir tepkinin uzun sre kullanlmama-
s bu armn zayflamasna sebep olur. Bir baka deyile, herhangi bir tepkinin
belli bir durumda srekli kullanm bu tepkinin glenmesine sebep olur. Thorndike'n
sonraki aratrmalar tepkinin tekrarnn (tepkinin sonulannn dllendirilmesi ile
karlatrldnda) nispeten etkisiz kald konusunda kendisini ikna etmitir.
1930'lann balarnda Thomdike insan denekler kulland kapsaml bir aratrma
programyla etki yasasn yeniden gzden geirdi. Sonular bir tepkiyi
dllendirmenin gerekten de bu tepkiyi glendirdiini, tepkiyi cezalandrmann ise
karlatnlabilir olumsuz bir etkiye sebep olmadn ortaya koymutur. Bu yzden
cezadan ok dln zerinde durmak amacyla etki yasasn tekrar gzden
geirmiti.
Yorum
Thomdike'n insan ve hayvan renmesi alanlarndaki nc aratrmalan psikoloji
tarihinin en nemli olaylan arasndadr.
Thomdike'n hayvan zihnini analiz etmeye ynelik yeni metodu hayvanlann tam
olarak nasl rendii konusunda yaratc aratrmalar yzyln balatt. Danvin'den
hemen sonra gelen dnemde Romanes gibi yazarlann yazlannda grlen hayvan
zihinciligine zg olmayan vglere kar bir denge gc olarak hareket etti
(Candland, 1933, s.242).
Thomdike'n renme veya agnm teorisi, Amerikan psikolojisinde daha
sonradan renme teorisinin hzl ykseliinin en belirgin bir mjdecisidir.
Thomdike'n almalanndan sonra yeni renme teorileri ve modelleri ortaya
kmasna ramen onun katklannn deeri nemini korumutur. Thomdike'n etkisi
daha gelimi renme sistemlerinin ortaya kyla azalm, fakat almalan ve
aratrmalanm yrtt nemli bir davranlk ncl olan nesnel ruh
anmcln temel ta olarak kalmaya devam etmitir.
Pavlov Thomdike'n almalann u ekilde takdir etmitir:
Yeni metodumuzla almaya baladktan birka yl sonra olduka benzer deneylerin
daha nceden, stelik fizyologlar tarafndan deil, psikologlar tarafndan Amerika'da
yaplm olduunu rendim. Bunun zerine Amerika yaynlann daha detayl bir
ekilde altm ve imdi itiraf etmeliyim ki bu yoldaki ilk admlan atma erefi E. L.
Thorndike'a aittir. Onun deneyleri benimkinden iki veya yl ncedir ve kitab
(Hayvan Zekas) geni kapsaml bir grev zerindeki cesur bak as ve
sonularnn doruluu sebebiyle bir klasik olarak ele alnmaldr (Pavlov, 1928;
Jonich tarafndan bahsedilmitir, 1968, s.415-416).
1998 ylnda Amerikal Psikologlar (American Psychology) dergisinin zel bir
blm Thomdike'n hayvan zekasna ilikin tezinin 100. yldnmn kutlad.
Thomdike "kuramdan deneylemeye geiin iaretlerini veren" almas ile
psikolojinin en retken ve etkili kiilerinden biri olarak anlatld (Dewsburry, 1998,
s.1122).
nternette Tarih:
http://www.psy.pdx.edu/PsiCafe/KeyTheorists/Thomdike.htm
Thomdike hakknda bilmek istediklerinizden ok daha fazlas: Hayat ve
almalar, temel yaynlarnn tam metni, teorilerinin bir deerlendirilmesi, bir zaman
izelgesi ve bir bibliyografya.
C
i-M .
S
*r
Ii * M
Ci X -
ta
1 VAN PAVLOV
Ivan Petrovitch Pavlov (1849-1936)
Ivan Pavlov'un etkisi ada psikolojinin pek ok alannda youn bir ekilde
hissedilir. arm veya renme alanlarnda yapm olduu almalan
anmclgn geleneksel uygulamadan znel fikirlere, tamamen nesnel ve niceliksel
isalgbezi salglanna ve kas hareketlerine doru yn deitirmitir. Sonu olarak,
Pavlov'un almalan John B. Watson'a davran aratrmann yeni bir yolunu,
davran kontrol etmenin ve deitirmenin bir yntemini salamtr.
Pavlov'un Hayat
Pavlov Rusya'nn bir tara kasabasnda, bir ky papaznn 11 ocuunun en
k olarak dnyaya gelmitir. Byle byk bir ailedeki konumu ona, tm hayat
boyunca srdrecei zellikleri olan erken yalarda sorumluluk alma ve ok
almay getirmiti. Pavlov 7 yanda kafasndan nemli bir darbe almasyla
sonulanan bir kaza sebebiyle 11 yana dek okula devam edemedi.
Babas onu evde eitti. Pavlov 1860 ylnda papazla hazrlanma niyetiyle
yresel teoloji okuluna girdi. Ancak Darwin'i okuduktan sonra fikrini deitirdi. St.
Petersburg niversitesine devam edebilmek iin yzlerce kilometre yrd. Uzmanlk
alan olarak hayvan psikolojisini semiti.
Pavlov niversite eitimi ile Rus toplumunda aristokradar ve kyllerin yannda
nc bir snf olarak doan aydnlar snfna dahil oldu:
Geldii kyl snf iin ok zeki ve ok iyi eitimli fakat asla ulaamayaca
aristokrasi snf iinse ok sradan ve ok fakirdi. Bu tr sosyal koullar ounlukla
kendini zellikle iine adam, aydn, tm yaamn kendi varln hakl gsteren
dnsel uralar etrafnda odaklayan bir insan ortaya koyard. Ayn ey Pavlov
iinde geerliydi: kendisini kuramsal bilime ve deneysel aratrmalara fanatik dzeyde
adayan Pavlov bir Rus kylsnn yalnl ve enerjisi ile desteklenmiti (Miller, 1962,
s. 177).
Pavlov 1875'te mezun oldu ve tp eitimine balad. Ancak tp eitimine balama
sebebi bu alanda almak deil, fizyoloji aratrmalar alannda bir kariyer edinme
umudu idi. ki yl Almanya'da alt ve St. Petersburg niversitesine dnerek burada
bir laboratuvar asistan olarak birka zor yl geirdi.
Pavlov'un kendisini aratrmaya adamas ok nemlidir. Pavlov'un tek amall
cret, giyim veya yaam koullan gibi pratik meselelerle baka ynlere dalmad.
Neyse ki 1881'de evlendii kars Sara hayatn Pavlov'un gnlk sradan meselelerini
stlenmeye adamt. Evliliklerinin ilk yllarnda Pavlov'u almalarndan alkoyacak
hibir eye Sa- ra'nm izin vermemesi konusunda mutabk kalarak bir antlama
yapmlard. Pavlov cumartesi ve pazar gnleri hari asla iki imeyeceine ve kumar
oynamayacana sz vermiti. Pavlov eyllden maysa dek haftann yedi gn
alarak ve yazlarn memleketinde geirerek hayat boyunca bu kat program izledi.
Gnlk ilere olan kaytszlk zellii o derecedeydi ki, kans Sara maan alma
zaman geldiini sklkla kendisine hatrlatmak durumunda kalyordu. Bir defasnda
kans Pavlov iin "O kendi kendisine bir takm elbise alma konusunda
gvenilemeyecek birisidir." yorumunu yapmt. Pavlov iin aratrmalannda baka
hibir ey nemli deildi. 73 yandayken laboratuvanna gitmek iin tramvaya binmi
ve tramvay henz durmadan inmeye alt iin dp bacan krmt. "Pavlov
aceleciydi, tramvayn durmasn bekleyemezdi. O srada orada bulunan ve olaya
ahit olan bir ka
! "kl P
i!!"*"' ;'
".mi .lm
,:;ja< :
.. 'li
ili "nni.ii.iwMj
I
( Y '|
r
et
Ci M
C*
ta
%
din 'Vay canna! Burada ok zeki ama ayan krmadan tramvaydan nasl ineceini
bilemeyen bir adam var' " demiti (Gannt, 1979, s.28).
Pavlov 1890 ylma dek (41 yana kadar) yoksulluk ierisinde yaad ve en
sonunda St. Petersburg'da Askeri Tp Akademisinde farmakoloji profesrl
grevini ald. Evliliinden sonraki bir sre bir apartman dairesi tutmaya gleri
yetmediinden kendisi laboratuvardaki portatif bir yatakta uyurken kans bir
akrabalannn yannda kalyordu. Pavlov 1883 ylnda doktora tezini hazrlarken ilk
ocuklan dodu. Doktorlann dediine gre zayf ve salksz olan bu ocuk annesinin
ve kendisinin krsal bir blgede dinlenememesi durumunda lecekti. Byk abalar
sonucu byle bir yerdeki akrabalannn yanna yolculuk iin gereken paray dn
bulabildiler fakat ok ge kalnmt ve bebek ld. Alt yl sonra hl ok yoksullard
ve kans Sara ile ikinci olu tekrar akrabalannn yannda pansiyoner olarak kalmak
durumundaydlar. Pavlov'un maddi problemlerinden haberdar olan bir grup rencisi
kendi istekleri zerine baz konferanslar veren Pavlov'un emeinin bir karl olduu
vesile ile ona bir miktar para verdiler. Fakat Pavlov bu paranmda tamamn
laboratuvardaki hayvanlar iin harcad ve kendine bir ey brakmad. ine kar
sorumluluu ok yksekti ve kendisini iine adamt, bu yzden maddi zorluklar onu
bunaltmyordu.
Laboratuar almalan Pavlov'un en ar basan ilgi alan olduu halde, kendisi ok
nadiren deneyler dzenlemitir. Bunun yerine daha ok bakalarnn abalarna
nezaret eder, denetlerdi. 1897'den 1936'ya kadar yaklak 150 aratrmac Pavlov'un
emri altnda altlar ve 500'den fazla bilimsel yaz yazdlar.
Pavlov aratrmaclar fabrika benzeri bir sistemde birletirdi ve onlan kendi gz ve
elleri gibi kulland: onlara zel bir konu bal tahsis etti, uygun ekilde donatlm
kpek teknolojini sundu, aratrmalarn denetledi, sonularn yorumlad ve onlarn
yazdklarn ok yakndan izleyerek yayna hazrlad (Todes, 1997, s.948).
1923 ylnda New York'taki bir konferansa katlmak iin ABD'ye gittiine 2.000
dolann aldrd. Dinlenmek iin bir banka oturmu ve evrak antasn yanna
koymutu. Kalaballan seyrederken dalm ve antasn unutmutu. Gitmek iin
ayaa kalktnda antasnn yok lduunu grd. Bu olay zerine "nsan ihtiya
sahiplerini eytana uyduracak eyleri ortada brakmamal" demiti (Gerow'dan alnt,
1986, s.42).
DOKUZUNCU BLM
393
Pavlov'un, daha ok laboratuvar asistanlanna ynelttii iddetli duygusal
patlamalan oluyordu. Bolevik Devrimi (1917) srasnda bir asistann deneye 10
dakika ge geldii iin cezalandrm, dardaki sava aratrmalarna
kantrmamt. "Sen laboratuvara almak iin geldiinde u devrim neyi
deitirebilir?" diye barmt (Gantt, 1979, s. 28). Bu fke patlamalan genellikle
abucak unutulurdu. rencileri kendilerinden nelerin beklendiini tam olarak
bilirlerdi, Pavlov onlara bunu sylemekte asla tereddt etmezdi. nsanlara kar tavn
drst ve gvenilirdi.
Dier insanlarla ilikilerinde dnceli ve sayg deilse bile drst ve dolayszd.
Bu deiken mizacnn gayet farkndayd. Ne zaman ki bir laboratuvar alana onun
hakaretlerine msamaha gsteremez hale geliyordu, o zaman o alana grevini
yapt ve endielenmesine gerek olmad sylenirdi. "Pavlov bu irkin
davranlannn sadece bir alkanlk olduunu ve bunun tek bana laboratuan terk
edip gitmek iin yeterli bir sebep olmadn sylerdi." (Windholz'dan alnt, 1990, s.
68). Bir deneyin baarszlkla sonulanmas Pavlov'un moralini ok bozar, bir baan
ise sadece asistan- lan deil, kpekleri de kudayacag bir mudulugu beraberinde
getirirdi.
Polonya'dan bir psikolog olan ve laboratuvarda alan Jery Konorski Pavlov'un
rencilerinin ona adeta bir kral gibi davrandklann hatrlar. Konorski unu yazmtr:
Pavlov'un rencileri arasnda, ona en yakn kimin olacana dair ak bir kskanlk
vard. Pavlov onlarla biraz uzun konusa insanlar bununla vnrler- di. Pavlov'un bir
kiiye ynelik tutumu gruptaki hiyerarinin belirlenmesindeki temel faktrd
(Konorski, 1974, s.193).
Pavlov bir eyler anlatrken meslektalann ve rencilerini byleye- bilme
yeteneine sahip mkemmel bir retmen olarak tannrd. Tartmalarda
merhametsizdi, bununla birlikte eer hata yapmsa -ki bu ok enderdi- bunu kabul
etmeye hazrd. rencileri tarafndan olduka sevilen Pavlov, rencilerini ders
srasnda kendi konumasn kesmeye ve soru sormaya tevik eden ender
retmenlerden biriydi. Aynca laboratuvannda kz rencilerin ve Yahudi rencilerin
almasna izin veren birka Rus bilim adamndan birisiydi. Herhangi bir Yahudi
kart neri onu ok sinirlendirirdi. Gelimi bir mizah yetenei vard ve kendisine
aka yaplmasndan holanrd. Cambridge niversitesinden eref payesi aldnda
birka rencisi balkondan bir ip sarktarak Pavlov'un kucana doldurulmu oyun
m ttiHI
H r
bm
s 'I
-d t;J tt
cak bir kpek brakmlard. Pavlov bu kpei apartmannda masasnn yannda

muhafaza etmiti (New York Times, 23 Eyll, 1984).
Daha sonra Yale niversitesinde doktora rencisi aday olacak E.R. Hilgard,
1929 ylnda New Haven, Connecticut'da gerekletirilen 9. Psikoloji Kongresi'nde
Pavlov'un bir konumasn dinledi. Pavlov konumasn Rusa yapyordu ve
tercmann Pavlov'un sylediklerini ngilizce olarak aktarmas iin periyodik aralklarla
duraklyordu. Tercman daha sonra Hilgard'a yle dedi: "Pavlov durur ve derdi ki
'Siz bunlarn hepsini biliyorsunuz. Bunlar onlara anlatn. Ben devam edeceim ve
onlara baka eyler anlatacam.' " (Fowler'da bildirildi, 1994, s.3).
Sovyet rejimi ile olan ilikileri karmak ve zordu. Sovyet hkmetini ve devrimi
aktan eletiriyordu. Stalin'e tehlikeli derecede keskin ve kzgn protesto mektuplar
yazm ve ynetimden honut olmadn gstermek zere Rus bilim toplantlarn
boykot etmiti. Nihayet 1933'te ynetimi onaylam ve bu ynetimin Rus halkn bir
araya toplama konusunda baz baarlar elde ettiini kabul etmiti. Hayatnn son
ylnda, 16 yl boyunca eletirdii otoritelerle bar iinde yaamt. Bu tavrna
ramen meslek hayat boyunca aratrmalar iin hkmetten olduka cmert
yardmlar alm ve hkmet basksndan uzak olmutur.
Pavlov'un otobiyografisinden alman aadaki pasaj onun hayata kar tutumunu
zetler:
Hayatma dnp baktmda kendimi mutlu ve baarl bir insan olarak ta-
nmlayabilirim. Hayattan beklenebilecek her eye sahip oldum: hayata atlrken
benimsediim ilkelerin tamamen kavranmas. Mutluluu zihinsel ve bilimsel
almalarda bulmay hayal ettim ve buldum. Hayatta bana arkada olabilecek bir
insan istedim ve bu arkadal karmda buldum... Profesrlmden nce
hayatmzn tm skntlarna sabrla katlanan, benim bilimsel tutkularm daima
destekleyen ve benim kendimi laboratuvanma adamam gibi kendisini ailemize
adayan karma minnet borluyum. Hayattan, bazen uygun olmayan yollarla,
neredeyse el etek ektim ve bundan piman olmak iin bir sebep grmyorum; hatta
tersine bu tavrmda beni teselli eden eyler buluyorum (1955, s.46).
Pavlov neredeyse hayatnn son anma dek bir bilim adam olarak yaad. Ne
zaman hastalansa kendisini incelerdi ve ld gn de bir istisna olmad. Bir
nropatolog ard ve semptomlarn tarif ett. Zatrreeden olduka zayf dm
olmasna ramen "beynim iyi almyor, obsessif duy
gular ve istemsiz hareketler ortaya kyor; kangren yerleiyor olabilir" demiti. Bir
sre iin, Pavlov uykuya dalana dek bu belirtilerin anlamn tartmlard.
Uyandnda kalm, elbiselerini aramaya balam, tm yaam boyunca sergiledii
ayn sabrsz enejiyi gstermeye balamt.
"Kalkma zaman" demiti. "Bana yardm et, beni giydir." Ve bu szlerle birlikte
yataa dm ve lmt (Gantt, 1941, s.35) .
artl Refleksler
Pavlov farkl ve retken meslek yaam boyunca aratrma problemi zerinde
almt. Birincisi kalp sinirlerinin ilevleriyle, ikincisi birincil sindirim bezleriyle
ilgiliydi. Sindirim zerine yapt hayranlk uyandran aratrmas onu dnya apnda
tannan biri yapm ve 1904'te ona Nobel dl'n kazandrmt. Psikoloji tarihinde
hayatsal bir neme sahip olan nc aratrma alan artl tepkiler (conditioned
reflexes) idi. Bu aratrma Pavlov'un kariyerinin ynn deitirmi ve psikolojinin
geliimini derinden etkilemitir.
artl refleksler kavram (pek ok nemli bilimsel gelimeler gibi) tesadfi bir
keiften tretilmitir. Sindirim bezleri hakkndaki almasnda Pavlov, denek olarak
kulland kpeklerin sindirim salglarn bedenin dnda, gzlenip llebilecei ve
kaydedilebilecei bir yerde toplamak zere cerrahi bir metot kullanmt. Belirli bir
bezin salglarn, sinirlere ve kan miktarna zarar vermeden bedenin dndaki bir tpe
yneltmek iin gereken cerrahi ilemler zordu. Pavlov bu ilemleri yaparken hatr
saylr bir zeka ve teknik beceri gstermiti.
almalarnn bir yn, kpein azna bir yiyecek paras konulduunda
istemsiz olarak salglanan salyann ilevleriyle ilgiliydi. Pavlov bazen salyann
hayvann azna henz yiyecek konulmadan salglandn fark etti. Vaktinden nce
gelen bir salya aknts sz konusuydu. Kpekler yiyecei veya onlan dzenli olarak
besleyen adam grdklerinde, hatta adamn ayak seslerini duyduklarnda salya
salglyorlard. renilmemi salg tepkisi ile salg refleksi her nasl olmusa daha
nceden beslenmeyle ilikilen- dirilen uyarcyla balantl dnlm veya bu
uyarcya artlanmt. Bu "ruhsal" refleksler (Pavlov'un dedii ekilde) hayvanda
gerek uyarcdan (yiyecek) nce baka bir uyarc tarafndan uyandrlyordu ve
Pavlov bunun, dier uyarclarn (bakcnn grntsnn veya sesinin) yiyecein
H;
t*J :
fa
s&
Ci / t
T i ;
E.
yutulmas ile sk sk birletirilmesinden kaynaklandn anlad. agnm- clar bu
olguyu "olayn skl yoluyla arm" eklinde adlandrdlar.
Pavlov aratrmann fiziksel niteliinden tr uzun sre bu gzlemi srdrp
srdrmeyeceine dair kukular yaadktan sonra, 1902'de bu ruhsal refleksleri
aratrmaya karar verdi. Ve ksa bir sre ierisinde yeni bir aratrma alanna
ynelmi oldu.
Pavlov (tpk Thorndike, Loeb ve kendisinden nce gelen dierleri gibi) hayvan
psikolojisinde egemen Zeitgeist ile uyum ierisindeydi. lk olarak kendi laboratuvar
hayvanlarnn ruhsal -zihinsel- deneyimleri zerinde younlat. (Bu durum Pavlov'un
artl refleksler iin orijinal terimi olan ruhsal reflekslerde grlebilir.) lk
aratrmalarnda hayvanlarnn istekleri ve muhakemeleri hakknda, hayvanlarn
ruhsal olaylarn znel ve insani terimlerle yorumlad yazlar yazd. Ancak bir sre
sonra dosdoru, nesnel bir yaklam lehine tm ruhsal -zihinsel- ifadeleri brakmaya
karar verdi. Pavlov bu durumu yle anlatt:
Fiziksel salg bezleriyle ilgili fiziksel deneylerimizde ilk nce hayvann znel
durumunu zihnimizde canlandrarak, yaptmz deneyin sonularn dikkatlice
aklamay denedik. Fakat bu abamz bir uyumazlktan ve uzlama kabul etmeyen
bireysel grlerden baka bir ey getirmedi. Ve bylece bize tamamen nesnel
temeller zerine oturtulmuâratrmalar dzenlemekten baka bir yol kalmad (Cuny,
1965, s. 65).
Klasik kitabnn ngilizce tercmesinde artl Refleks (Conditioned Reflexes)
(1927) bal kullanld. Pavlov-refleks kavramn 300 yl nce gelitirmi olmas
sebebiyle Rene Descartes'i hakkyla vd. Descartes'in sinir refleksi dedii eyin
kendisinin aratrma programnn balang noktas olduuna dikkat ekti.
artl Refleks zerine almalar
Pavlov'un ilk deneyleri olduka basitti. Elindeki kk bir ekmek parasn kpee
yemesi iin vermeden nce gsteriyordu. Kpek ekmei grr grmez salg
balyordu. Yiyecek paras kpein azna konulduunda kpein gsterdii salg
tepkisi sindirim sisteminin zaten doal olan refleks tepkisidir, bu tepkinin ortaya
kmas iin renme gerekli deildir. Bu yzden Pavlov bu tepkiye doutan veya
koulsuz tepki (un- conditioned response) adn vermiti.
Bununla birlikte yiyecein grntsne salg tepkisi vermek reflekse dayanan bir
cevap deildi, renilmesi gerekiyordu. Pavlov bu tepkiye koullu tepki (conditional
response) adn verdi. Bu tepki koullu idi nk yiyecein grnts ile daha sonra
onu yeme faaliyeti zihinde birletirilerek bir arm oluturulmutu.
Pavlov'un almalarnn Rusadan lngilizceye tercmesinde, Amerikal bir
renci olan W. H. Gannt koullu (conditional) kelimesi yerine arta bal, artlanm
(conditioned) kelimesini kullanmt. Gannt daha sonra yapt bu deiiklikten tr
piman olduunu belirtmitir. Bununla birlikte 'artlanm refleks' kabul gren terim
olarak kalmaya devam etmitir (Fishman & Franks, 1992).
Pavlov ksa bir sre ierisinde herhangi bir uyarcnn, hayvann dikkatini korku
veya kzgnlk uyandrmakszn ekebilmek artyla koullu salya tepkisi
retebileceini kefetti. Bu amala zil, sinyal veren bir alet, k veya metronom
tkrts kulland.
Pavlov'un tipik titizlii ve doruluu salyay toplarken kulland detayl ve
karmak teknikte de kendini gsteriyordu. Kpein yananda alm bir bolua
ierisinden salya salgsnn akaca plastik bir tp balanmt. Her bir salya damlas
hassas bir zemberein zerinde duran platforma dtnde, platformun hareketi
dner bir kabn zerindeki iaretleyiciyi alr hale getiriyordu. Her bir salya
damlasn tam olarak kaydetmeyi mmkn klan bu dzenek, Pavlov'un deneysel
koullan standart hale getirmek, sk kontroller uygulamak, hata kaynaklanndan
kurtulmak iin gsterdii kl krk yaran abalanna bir rnek olarak verilebilir.
ekil 5 - Pavlov'un kpeklerde artl salya salglama tepkisini incelemek iin
gelitirdii aparat.
ta ;
K
Si
H
I
I
c
Pavlov evreden gelebilecek mdahaleleri nleme konusunda olduka kayglyd,
bu yzden aratrmalar iin kk odalar tasarlamt. Deneyci dier bir hayvanla
megul olurken deney hayvan kk bir odann iinde koum takmna
yerletiriliyordu. Deneyci daha sonra eitli koullandrc uyarclar altryor, salya
topluyor ve hayvana grnmeden yiyecei hazrlyordu.
Bu nlemler Pavlov'u tamamen ikna edemiyordu. Konuyla ilgisi olmayan
uyarclarn deney hayvanlarna hl ulaabileceine inanyordu. Bu sebeple daha
sonra Sessizlik Kulesi olarak bilinecek olan, fazladan kaln cam tabakas ile kaplatlan
pencereleri, kapatldnda hava dahi geirmeyen ift elik kapl odalar ve kuma
iyice oturtulan katlan destekleyen elik direkleriyle katl bir bina dizayn etmiti.
Samanla doldurulmu derin bir hisar hendei binay epeevre sarmt. Titreimlerin,
seslerin, s farkllklannn, kokulann, hatta hava akmnn dahi deney ortamn
etkilemesi nlenmiti. Deney hayvanlann, maruz kaldklan koullandnc uyancdan
baka bir eyin etkilememesi salanmt.
Tipik bir koullanma deneyi u ekilde yaplr. Koullu uyanc -mein bir k-
verilir. Hemen ardndan koulsuz uyanc -yiyecek- hemen gsterilir. Birka kez
yiyecek-k iftinin gsterilmesinden sonra hayvan n grntsne salya salglar.
Bylece hayvan koullu uyancya tepki vermeye artlanm olur. Ik ve yiyecek
arasnda bir ba veya arm kurulur. renme veya artlanma, birka defa
yiyecek takip etmedike gereklemez. Bu nedenle, renmenin oluabilmesi iin
pekitirme (reinforcement), yani besleniyor olma gereklidir.
Koullu tepkilerin ekillenmesi aratrmalanna ek olarak Pavlov ve arkadalan,
hepsi gnmz psikoloji literatrnde gayet iyi tannan terimler olan pekitirme,
snme, kendiliinden geri gelme, genelleme, ayrt etme ve stelli koullanma6 gibi
dier olgulan aratrdlar. Meslekten yaklak 200 kii Pavlov ile almak iin
gelmiti. Uzun bir dneme yaylan bu deneysel program Wundt'tan bu yana herhangi
bir aratrma giriimindeki insanlann toplamndan fazla insan kapsamt. Dikkat
edilirse koullanma durumu tek bana basittir, fakat cevaplandnlmas sabr dolu
yllar ve deneysel abalar gerektiren pek ok soruyu beraberinde getirmiti.
6 stelli koullanma (higher-order conditioning) koullu renmede koullu uyarcnn
(rnein zilin) daha sonraki koullu renmelerde koulsuz uyanc olarak
kullanln s durumudur (.n.)
Pavlov bulgular hakknda 1923'te, yani aratrmasndan 20 yl sonra, balang
niteliinde bir rapor hazrlad. Aratrmalarnn balangcndan sonularnn rapor
edilmesine dek geen uzun ara, sadece problemin ok geni faaliyet alann deil,
Pavlov'un bilimsel gvenilirliini de test etmiti. Pavlov onlar aa vurmadan nce,
bulgularnn geerliliinden ve tam- lndan emin olmak istiyordu.
Pavlov'un artl Refleks (Conditioned Reflexes) isimli kitabndan yaplan
aadaki alntda Pavlov'un aratrmasn Descartes'in almalan zerine nasl
yaplandrdn, yaklamnn nasl analitik, mekanik ve atomistik olduunu
greceiz.
Kendi Szleriyle:
artl Refleks'ten Orijinal Kaynak Metin (1927)
Ivan Pavlov
k noktamz Descartes'in sinir refleksi fikri olmutur. Gereklilik iermesinden dolay
bu gerek bir bilimsel kavramdr. yle zetlenebilir: herhangi bir isel veya dsal
uyaran herhangi bir alc sinir hcresinin zerine der ve bir sinir akm oluturur. Bu
sinir akm sinir ulan yoluyla merkezi sinir sistemine iletilir ve burada mevcut sinir
alar sebebiyle aktif olan organa giden sinir ulanndan geen yeni bir sinir akm
oluturur. Bu etki de hcresel yaplarda zel bir aktiviteye sebep olur. Bylece bir
uyarann sebep sonu ilikisine benzer belirli bir amala balantl olmas gerekiyor
gibi gzkmektedir. Organizmann tm aktivi- tesinin belli kanunlara uygun olmas
gereklilii de zaten aktr. Refleksler daimi denge mekanizmasnn ana niteleridir.
Psikologlar gemite ve gnmzde organizmann bu saysz kanlmaz ve makine
benzeri reaksiyonlar zerinde almaktadr. Bu reaksiyonlara refleks denilmektedir
ve hayvann doumundan itibaren mevcuttur. Ayn zamanda sinir sisteminin
doasnda var olan bir organizasyonun eseridirler. Refleksler insan tasarmnda
makinedeki dndrme kay gibidirler... Balangta sadece deney yapann iinde
bulunduu aratrma odas ve yerinde duran kpekle beraber izole etmenin ve deney
sresinde hi kimsenin girmesine izin vermemenin yeterli olaca dnlmt.
Ancak bu nlemin tamamen yetersiz olduu grld. nk deney ya-
pan ne kadar hareketsiz olura olsun bizzat kendisi ok sayda uyarann sabit bir
kayna idi. En ufak hareketi, rnein gz krpmas veya gz hareketleri, duru ekli,
nefes al ve benzeri eyler, hepsi uyartan grevini yapar ve kpein zerinde deney
sonularnn doru yorumlanmasn engelleyerek deneyi bozmaya yetecek bir etki
brakr. Bu istenmeyen etkiyi deney yapan asndan mmkn olduunca azaltmak
iin, onu kpein bulunduu odann dna yerletirmek gerekmektedir. Ancak bu
nlem bile zellikle refleksler zerinde almak iin hazrlanmam laboratuarlarda
yetersiz kalmtr. Bir odada yalnz braklsa bile hayvann evresi srekli
deimektedir. Yakndan geen birinin ayak sesleri, bitiik odadaki konumalar, bir
kapnn kapan, yakndan gelen bir tkrt, sokaktaki banmalar ve pencereden
odaya den glgeler bile... Kpein alc sinirlerine gelen bu rastgele ve kontrolsz
uyaranlar beyin yanm krelerinde bir karklk oluturur ve deneyleri bozar. Tm bu
engelleyici faktrlerin stesinden gelebilmek iin Petrograd'taki Deneysel Tp
Enstitsnde bu iin merakls bir halk adam olan Mosko- ^ vali bir iadam
tarafndan finanse edilen zel bir laboratuar kurulmutu.
Yaplacak ilk i kpeklerin kontrolsz d uyaranlardan korunmasyd ve bu da
binann dna aync bir siper kazlmasyla ve dier zel yap malzemelerinin
kullanmyla salanmtr. Binann iindeyse btn aratrma odalar (her katta drt
tane olmak zere) kavak eklinde bir
d
koridor yapsyla birbirinden izole edilmi, bu odalarn bulunduu en st ve en alt
katlar birbirinden ayrlmtr. Hayvan uyarmak ve buna karlk gelen refleks tepkiyi
kaydetmek iin elektriksel metotlar veya pnmatik (haval) iletim sistemi kullanlmtr.
Bu dzenlemeler sayesinde byle baarl bir deney iin gerekli olan evresel
faktrlerin sabitlii salanabilmi ve bir sonuca ulalabilmitir.
E.B.Twitmyer ile lgili Bir Not
imdi sizlere ayn fenomeni, ayn dnemde birbirinden habersiz iki farkl kiinin
kefetmesiyle ilgili ilgin bir anektod aktaracaz. 1904 ylnda gen bir Amerikal olan
Edwin Burket Twitmyer (1873-1943) APA toplantsnda 2 ylda tamamlad doktora
teziyle ilgili bir bildiri sundu. almas bildiimiz diz refleksi hakkndayd. Twitmyer
aratrmas srasnda deneklerin orijinal uyandan (dizin hemen altndaki eki
darbesinden) z-
DOKUZUNCU BLM
401
yade uyarana (ekicin kendisine) tepki vermeye baladklarna dikkat etmiti.
Deneklerin bu tepkilerini yeni ve allmadk bir refleks tr olarak tanmlam ve
zerinde almalar yaplmas gerektiini belirtmitir.
O srada hi kimse Twitmyer'in bildirisiyle fazla ilgilenmedi. Sunumunu
bitirmesinden sonra dinleyicilerden soru soran olmad. Aratrmas fazla nem-
senmemiti. Cesareti krlan Twitmyer bu konudaki aratrmasn srdrmedi.
Aslnda Twitmyer'e gsterilen bu ilgisizliin birka sebebi vard. Belki de Amerikan
Zeitgeist' artl refleks kavramn kabullenmeye hazr deildi. Ya da belki de
Twitmyer ok gen ve deneyimsizdi. Ve bulgularn daha geni kitlelere duyuracak
ekonomik gten ve beceriden yoksundu. Veya belki de sadece kt bir zamanlama
yapmt.
Twitmyer refleksler hakkndaki konumasn len yemeinden hemen nce,
stelik W. James tarafndan ynetilen olduka uzun bir bildiri serisinin sonrasnda
yapmt. Toplant ok uzamt ve James (belki alktan, belki de sadece skld
iin), Twitmyer'in bildirisi zerinde fazla tartma yaplmasna imkan vermeden
toplantya ara vermiti.
Tvvitmyer'in yks ezamanl keiflere (bkz. Coon, 1982; Misceo&Sa- melson,
1983; Windholtz, 1986) bir mek olarak tekrar gndeme gelmi olmasna ramen,
tm psikoloji tarihi ierisinde en nemli keifleri yapan nl psikologlann talihsiz bir
hikayesi olmas bakmndan da ilgintir. "Twitm- yer kesinlikle hayatnn byk bir
blmnde bunun farkndalyla bou- mutur" (Benjamin, 1987, s. 1119).
Pavlov'un almasnn nispeten daha az bilinen bir baka habercisi de
Avusturyal fizyolog Alois Kreidl idi. Kreidl koullanmann temel prensiplerini,
Twitmyer'm raporundan yaklak 8 yl nce, 1896 ylnda aklamt. Kreidl krmz
baln laboratuar grevlisinin baln olduu tanka doru yrmesiyle eleen uyaran
yoluyla besinin geleceini rendiini bulmutu. Kreidl baln bekinin yaklatn
grdn ve "sonra baln bekinin admlannm suda yaratt titreim yoluyla hazr
olduunu" sylemiti (Logan'dan alnt, 2002, s.397). Aslnda Kreidl'in asl ilgilendii
konu renme veya koullanma deil, duyum sreci idi. Dolaysyla bu bulgular
bilimsel bir topluluk ierisinde peine dlecek nitelikte deildi.
Yorum
Pavlov'un almalan renme veya agnm aratrmalanna daha kesin ve
nesnel lmler ve terminoloji kazandrd. Pavlov aynca hayvan de-
M C, gg. ^ r-j
'2 ^ kil,
%'i I-
eklerdeki yksek dzeyli zihinsel srelerde bilince herhangi bir ekilde gnderide
bulunmadan, fiziksel terimlerle olduka etkili bir ekilde aratrlabilecegini
gstermiti. Bylece Pavlov psikolojinin alma konusunun ve metodolojisinin
nesnellie doru ynelmesinde olduka etkili olmutur. Bu eilimin en arpc
etkilerini koullu refleksin temel rol oynad davranlk ekolnde grmek
mmkndr. Davran terapisini oluturan Joseph Wolpe, Pavlov'un koullanma
prensiplerini kendi metodunun geliiminin temeli varsayd (Wolpe&Plaud, 1997). Bu
kavram psikoloji bilimine davrann en kk parasn, atomunu, temel elementini
kazandrmtr. Davran atomu, karmak insan davrannn laboratuvar
koullarnda indirgenebilecei ve zerinde deney yaplabilecek en kk ve somut
davran birimidir, ileride greceimiz gibi Wat- son bu en kk davran birimini
alm ve kendi programnn z yapmtr. Pavlov, Watson'un almalarndan
olduka honuttu. ABD'de davranln geliiminin Watson'un dnce ve
metodolojisinin dorulayclar olduunu dnyordu (Windholz, 1983).
Pavlov'a gre tm havyanlar -kendi laboratuar hayvanlar veya insanlar- birer
makine idiler. Onlarn karmak makinler olduunu itiraf etti ancak bir tarihinin
aklad gibi onlarn "tpk dier makineler gibi uysal ve itaatkar" olduuna inand
(Mazlish, 1993, s. 124).
Pavlov'un en byk etkisinin bir zamanlar pek de olumlu dnceler beslemedii
psikoloji alan ierisinde olmas bir ironidir. O hem yapsalc hem de ilevsel
psikolojiye ainayd ve William James'in psikolojinin henz bir bilim statsne
ulamadna dair grn paylayordu. Bu yzden de psikolojiyi kendi
almalarnn dnda tutmutu. Laboratuvannda fizyolojik terminolojiden ziyade
psikolojik terminolojiyi kullanan alan saysn azaltmt. Woodworth Pavlov'un
derslerinde sk sk u ekilde dncelerden bahsettiine dikkat ekmiti:
Sonu olarak bizler itiraz edilemeyecek u gerei gz nne almak zorundayz ki,
psikolojinin savunulamayacak iddialarm tam anlamyla bir yana brakmadka,
yksek dzeyli hayvanlarn sinir sistemlerinin fizyolojisi baanh bir ekilde
aranlamaz (1948, s. 60).
Pavlov hayatnn son dnemlerine doru bu tavnn deitirdi, hatta kendisini bir
deneysel psikolog olarak adlandrmaya balad. Balardaki olumsuz grleri elbette
ki psikologlan onun almalanndan faydalan-
DOKUZUNCU BLM
403
maktan alkoymad. Bu psikologlar ilk olarak hayvanlardaki duyum farklln lmek
iin koullu tepkiyi kullandlar. (Bu yntem gnmzde ayn amala hl
kullanlmaktadr.) 1920'lerde ncelikle Amerika'da kullanlmaya balanan bu yntem
renme teorisinin temeli saylr.
Pavlov'un bilime yapt nemli katklar geni apta tannd ve sayg grd fakat
aratrmalarnn sosyal ve felsefi anlamlan ve sonuta ortaya kan insann doas
dnceleri eletirildi. Pek ok insan, insanlann eitli uyanclara tepki verecek
ekilde koullanmas fikrini onlan hayvanlardan uzaklatran ve zgr irade sahibi
yapan kafalanndaki insan tasavvuruna bir saldn olarak deerlendirdiler.
nternette Tarih:
http://www.top-psychology.com/0024-Ivan%20Pavlov/
Pavlov'un ksa bir biyografisi, almasna ilikin bir tartma, bir kronoloji ve
yazlanndan yaplan alntlardan bir seme.
http ://www. cry talinks. com/pavlov 1. html
Pavlov'un hayat ve almalannn ksaca gzden geirilii.
http://www.nobel.se/medicine/laureates/1904/pavlov-bio.html
Pavlov'un 1904 Nobel Bar dl Treninde yapt koullanma zerine yapt
almasyla ilgili kabul konumas. Aynca bir biyografik taslak da ierir.
Vladimir M. Bekhterev (1857-1927)
Hayvan psikolojisi ve anmclkta znel dncelerden nesnel bir ekilde
gzlenebilen ak davranlara ynelen nemli ahsiyeerden biri de Vladimir M.
Bekhterev'dir. Bu Rus fizyologu, nrologu ve psikiyatristi Pav- lov'dan daha az
tannmasna ramen bir ok aratrma alannda ncdr. Bekhterev 20. yzyln
balangcnda Pavlov'un hem ada hem de rakibiydi. Bekhterev politik bir
kktenciydi. an ve Rus hkmetini aleni olarak eletiriyordu. Rus niversitelerine
kabul edilmedikleri dnemde, Bekhterev kadnlan ve Yahudileri renci ve meslekta
olarak kabul etmiti.
Bekhterev St. Petersburg'daki Askeri Tp Akademisinden 1881 ylnda nezun
oldu. Leibzig'de Wundt ile alt, Berlin ve Paris'te de altktan sonra Kazan
niversitesinde zihinsel hastalklar blm bakanlnda bu
,-v, l*J S
S P
S
t:
i-
t
lunmak zere Rusya'ya dnd. 1893 ylnda bir akl hastanesi olarak dzenledii
Askeri Tp Akademisinde zihinsel ve sinirsel hastalklar blm bakanlnda
bulunmay kabul etti. 1907 ylnda Psikonroloji Enstitsn kurdu ve bir nroloji
aratrmalar program balatt.
Pavlov'un Bekhterev'in kitaplarndan birisi hakknda olumsuz bir gr
bildirmesinden sonra bu iki aratrmac adeta birbirlerine dman kesildiler.
"Bekhterev ve Pavlov arasndaki dmanlk ylesine gze arpan bir durumdayd ki,
sokakta birbirlerine grseler hakaret edecek duruma gelmilerdi. Eer ayn kongrede
karlaacak olsalar kendilerini birbirleriyle tartyor bulurlard. Polemikler oluturarak
ve birbirlerine krc, aalayc szler syleyerek, birbirlerinin hatalarn ve
zayflklarn ifa etmede bitmeyen bir aba ierisindelerdi. Bekhterev'in baz
rencileri kamuya ynelik bir aklama yapar yapmaz Pavlov'un sert karlyla
-neredeyse artl tepki gibi- karlayorlard" (Ljunggren, 1990, s.60).
1927 ylnda, yani ar'm dmesini salayan Bolevik Devrimi'nden 10 yl sonra,
Bekhterev bir emirle Moskova'ya arld ve kimi zaman depresyon dnemleri geiren
Sovyet diktatr Joseph Stalin'i tedavi etmesi istendi. Bekhterev Stalin'e ciddi bir
paranoya ierisinde olduunu syledi. Ertesi gn leden sonra Bekhterev pheli bir
ekilde ld. lm sebebini belirlemek zere otopsi yaplmasna izin verilmedi ve ce-
sedi yakld. Stalin'in, koyduu tehisten tr intikam almak iin Bekh- terev'i
zehirlettii dnld. talin daha sonra Bekhterev'in almalarnn yaynlanmasn
nledi (Ljunggren, 1990).
1952 ylnda, Stalin'in lmesinden bir yl nce, Sovyetler Birlii Bekh- terev'i
onurlandrmak amacyla bir posta pulu piyasaya kard.
arm Refleksi
Pavlov'un koullanma aratrmalar hemen hemen sadece isalg bezleri salglan
zerine dzenlenirken Bekhterev motor tepkilerdeki koullanma ile ilgileniyordu.
Bekhterev'in asl kefi motor tepkilerin aratnlmas yoluyla ortaya kan arml
refleks (associated reflexes) idi. Bir parman elektrik temas karsnda birdenbire
geri ekilmesi gibi refleks hareketlerinin sadece koulsuz uyanc (elektrik oku)
tarafndan deil, orijinal tepki- verici uyanc ile birleen uyanc yoluyla da ortaya
kanlabileceini buldu.
rnein ok anndaki sinyal sesi ksa bir sre ierisinde parman geri ekilmesi
hareketini ortaya kanyordu.
armclar bu tr balantlar baz zihinsel sre eitleri asndan akladlar.
Oysa Bekhterev bu tepkileri tamamen refleks tepkileri olarak ele ald. Olduka
karmak st dzey davranlarn da ayn ekilde -alt dzeyli motor davranlarn
bileeni olarak- aklanabileceine inanyordu. Bekhterev tamamen nesnel bir
psikoloji yaklamndan yanayd ve ruhsal- zihinsel kavram ve terimlerin
kullanlmasna karyd. Bu konudaki grleri Nesnel Psikoloji7 isimli kitabnda 1907
ylnda yaynland. Bu kitap 1913'de Almancaya ve Franszcaya tercme edildi.
Watson da bu tercmeleri okumutu. nc basks 1932 ylnda ingilizce olarak
nsan Refleksinin Genel ilkeleri8 ismiyle yapld.
Yorum
Romanes ve Morgan'n hayvan psikolojisi almalarnn balangcndan bu yana
psikolojinin alma konusunda ve metodolojisinde muntazam ve hzl bir
nesnelleme hareketi grebiliriz. Alandaki ilk almalar bilin ve zihinsel sreler
kavramlann ve ayn derecede znel aratrma metodlannn kullanmn ortaya
koymutu. 20. yzylda ise hayvan psikolojisi hem alma konusu hem de metodoloji
olarak tamamen nesnel hale gelmiti. salg bezleri salglan, koullu refleksler,
tepkiler, davranlar -ite tm bu terimler hayvan psikolojisinin en sonunda znel
gemiinden sy- nldma ilikin bir phe brakmamtr.
Hayvan psikolojisi davranlk iin bir model oldu diyebiliriz. Davran
dncenin nderleri psikoloji aratrmalannda insanlardan ok hayvanlar tercih
etmilerdi. John B. Watson insan ve hayvanlara uygulanabilecek bir davran
biliminin kurulmasnda hayvan psikologlannm metod ve bulgularn kullanmt.
internette Tarih:
http://whonamedit.com/doctor.cfm/905.html
Bekhterev'in biyografisi ve lmnn arsndaki srnn ele alnn ierir.
Objective Psychology.
General Principles of Human Reflexology.
Hayvan Psikolojisi Ve Hayvan Haklan Hareketi
Vn
M f~e ** f.-
C
*>0 t I
tr s!
I5
e
Hayvan aratrmalan abucak hayvan haklan eylemcilerinin bir hedefi haline geldi.
Psikologlar iin ayn bir uzmanlk alan olan hayvan psikolojisinin geliiminden nce
veri toplamak iin deneylerde hayvanlann canl canl kesilmesine ve dier cerrahi
tekniklere kar protestolar patlak verdi, ilk eletiriler byk niversitelerin ve tp
fakltelerinin fizyoloji ve biyoloji blmlerine yneltildi.
Hayvan haklan hareketi resmi olarak Hayvanlara Zulm nleme Topluluu'nun
-SPCA- (Society for the Prevention of Cruelty to Animals) 1824 ylnda ald
ngiltere'de balad. Benzeri bir organizasyon Hayvanlara Zulm nleme Amerikan
Topluluu (American Society for the Prevention of Cruelty to Animals) -ASPCA-
adyla 1866 ylnda Birleik Devletler'de kuruldu. Hem tp hem de psikoloji
almalannda hayvan deneklerin kullanld aratrmalann giderek artmas hayvan
haklan sa- vunuculannn cesaretlenmesine hizmet etti.
Danvin hayvanlara zulme ilikin sulamalann ve kar sulamalann iinde yer ald.
Bir hayvan sever olduunu aka itiraf eden birisi olmasna ve SPCA'ya finansal
katkda bulunmasna ramen, hayvanlann deneylerde canl canl kesilmesini bilimsel
bir teknik olarak grd ve savundu. Eer hayvan aratrmalan yasaklanrsa bunun
fizyolojik ilevi anlamamza engel olacan iddia etti. Romanes ve Thomas Henry
Huxley Darvin'i desteklediler.
William James deneylerde hayvanlann canlyken kesilmesini "ac veren bir grev"
ancak bilimin ilerlemesi iin de bir art olarak tarif edip tartmaya katld. Bununla
birlikte'hayvanlar zerinde yaplan baz tbbi deneyleri "iren anllar" diyerek
eletirdi (Devvsburry, 1990, s.318). Laboratu- vanndaki kpeklere insancl
davranlanyla tannan Pavlov, ou zaman fizyolojik ilevleri aratrmann yegne
yolu olduu iin, deneylerde hayvanlann canlyken kesilmesini ve dier cerrahi
sreleri bilimsel aratrmalann vazgeilmezleri olarak grd. Hayvan haklan
eylemcilerini etkin bir ekilde knad. Ancak ileride 10. Blm'de greceimiz gibi,
Birleik Devletler'de fkelerinin asl hedefi John B.Watson idi.
levselciligin Davranlk zerindeki Etkileri
Ilevselcilik davranlktan nce gelen bir ekoldr. Tamamen nesnel
olmamasna ramen, ilevselcilik Watson'un yaad gnlerde kendisin-
DOKUZUNCU BLM
407
den ncekilerle karlatrldnda byk bir nesnellii temsil ediyordu. Davran ve
daha nesnel bir metodoloji zerinde srarla duran Cattell ve dier ilevselciler
igzlemle ilgili honutsuzluklarn belirtmilerdi, (bkz. 8. Blm). Columbia
niversitesinde 1915'te yksek lisans yapan Mark Art- hur May (1891-1977) Cattell'in
laboratuarna yapt ziyareti hatrlyor:
May, Cattell'e onu olduka etkilemi olan donanmlarn gsterdi fakat May ne zaman
ki deneklerden elde edilen igzlem raporlarn Cattell'e gstermeye kalkt, Cattell
"kfretmeye demez" diye sylendi, sonra fkeyle laboratuvardan kt. (May'den
alnt, 1978, s. 655)
Uygulamal psikologlar bilinci ve igzlemi pek kullanmadlar. Onlarn eitli
uzmanlk alanlar nesnel bir ilevsel psikoloji oluturdu. Bylece ilevselci psikologlar
Watson'un sahneye kmasndan nce, Wundt ve Titchener'n bilin deneyimleriyle
ilgilenen teorik psikolojiden uzaklamlard. Baz ilevsel psikologlar yaz ve
konferanslarnda bilin yerine davran zerinde younlaan nesnel bir psikoloji iin
olduka ak bir dille tartmlard.
Cattell 1904 ylnda Missouri'deki bir konumasnda u yorumu yapmt:
Psikolojinin bu ekilde sadece bilin aratrmalaryla snrlandrlmas gerektiine
inanmyorum. Igzlemden bamsz bir psikolojinin olamayacana dair yaygn
dnce eklinin yanll ispatlanmtr. Bana yle geliyor ki, benim tarafmdan veya
benim laboratuvanmda yaplan aratrma almalarnn ou neredeyse zooloji veya
fizik alanlarnda yaplan almalar kadar igzlemden bamszdr (1904, ss.
179-186).
Watson Cattell'in bu konumasn duydu. Watson'un sonraki konumu ile Cattell'in
bu ifadeleri o kadar benzeryordu ki, Cattell'in "Watson'cu davranln atas"
olduuna iaret edilmiti (Burnham, 1968, s.149).
Watson'un davranl resmen kurmasndan nceki on yllk dnemde Zeitgeist
tamamen nesnel bir psikoloji fikrini onaylyor ve destekliyordu. Ayrca tm Amerikan
psikoloji hareketi de davran yndeydi. Robert Woodworth Amerikan
psikologlarnn "yava yava davranla bulatklarna ve 1904'ten bu yana, bu
psikologlardan gitgide daha fazlasnn psikolojiyi bilinci tanmlama abasndan ziyade
bir davran bilimi olarak tanmlama tercihinde bulunduklarna" dikkat ekmitir
(Woodworth, 1943, s.28).
3C n { rj
w ?5r
s>
o "t t
1911 ylnda daha nce Titchener ile alm olan Walter Pillsbury Psikolojinin
Esaslar9 isimli kendi ders kitabnda psikolojiyi "insan davranlar bilimi" olarak
tanmlamt. Pillsbury evrenin dier fiziksel ynlerine olduu kadar insanlara da
nesnel davranabilmenin mmkn olduunu iddia etmiti. Ayrca 1911 ylnda Max
Meyer Inshn Davrannn Temel Kurallar10 isimli almasn, 1912'de ise William
McDougle Psikoloji: Davrann incelenmesini11 yaynlad. Watson'un retmenlik
yapt Johns Hopkins niversitesinde psikolog olan Knight Dunlop igzlemin
psikolojide kullanmnn yasaklanmasn teklif etti.
Ayrca o yl APA'nn New York ubesi iin William Montague bir yaz hazrlad:
"Psikoloji Akln m Karyor?" Montague "psikolojik aratrmalarn yeter nesnesi
olarak davran kavram zihin veya bilin kavramnn yerini ahmtr" diyerek kesitirip
atmtr.
Belki de ileriyi en fazla gren ilevselci psikolog olan Chicago niversitesi'nden
J.R.Angell Amerikan psikolojisinin daha yerleik bir nesnellie doru hareket etmeye
hazr olduunu nceden grd. 1910 ylnda, daha nce "ruh" teriminin olduu gibi,
"bilin" teriminin de psikoloji ierisinde yok olacaa benzedii yorumunu yapmt.
1913 ylnda, Watson'un bildirisinin ortaya kmasndan ok ksa bir sre nce Angell,
bilincin "olas varln" unutmann ve bunun yerine insan ve hayvan davrann
nesnel bir ekilde tanmlamann daha yararl olacan ileri srerek bu noktay
detaylaryla aklamt. Bylece, psikolojinin bir davran bilimi olmas gerektii fikri
giderek rabet grmeye balamt. Watson'un bykl bu fikri ilk ne sren kii
olmasnda deil, belki de zamann neyi gerektirdiini bir bakasndan ok daha ak
bir ekilde grebilmesindedir. Watson kanlmazl ve baars zaten kesin olan bir
devrim vastas olarak bu fikre ak ve etkin bir ekilde cevap verdi.
9
10 11
Essentials Psychology.
The Fundamental Lavvs of Human Behaviour. Psychology: The Stundy Of Behaviour.
1. Watson davranlnn temel prensiplerini anlatnz ve Wundt ile Titchener'in
dncelerinden nasl farkl olduunu gsteriniz. Wat- son'un igzleme neden bu
kadar kar olduunu aklaynz.
2. Watson'un kendi yeni psikoloji formunu oluturmak iin bir araya getirdii temel
g nelerdi? Pozitivizmin 20. yzyln bilimsel Zeitgeist'nda oynad rol neydi?
3. Romanes ve Morgan'n almasndan itibaren hayvan psikolojisinin geliimini
anlatnz. Bir hayvan psikologu olmak niin zordu?
4. Loeb, Washburn, Small ve Turner yeni hayvan psikolojisini nasl etkilemitir,
anlatnz.
5. Akll Hans olaynn hayvan psikolojisi zerindeki etkisini tartnz. Pfungst'un
deneyleri neyi gsterdi?
6. Thomdike'n balantcln eski felsefi arm kavram ile iliki- lendirimz.
7. Thomdike'n bulmaca kutusu aratrmasn ve renme yasasn sonular ile
birlikte anlatnz.
8. Pavlov'un koullanma almalarn anlatnz. Zihinsel deneyimler zerine ilk
younlamasn ve aratrmasndaki d etkenleri kontrol etme giriimlerini
tartnz.
9. Pavlov'un almalar Watson'un davranln nasl etkiledi? Pavlov'un artl
refleks kavram ile Bekhterev'in arml refleksini karlatrnz.
10. Tvvitmyer'm deneyimi niin psikoloji tarihilerini ilgilendirdi?
11. Hayvan haklar hareketinin ve hayvan aratrmaclarna yneltilen tepkilerin
balangcn anlatnz.
12. 20. yzyln ikinci onuncu ylnda Amerikan psikolojisi Zeitgeist'n yapsalclar ve
ilevselciler tarafndan gelitirilen fikirlerle balantl olarak tartnz. levsel ekol
Watson'un davranln nasl etkiledi?
nerilen Okumalar
Bitterman, M. E. (1969), Thorndike and the problem of animal intelligence, American
Psychologist, 24, 444-453. Thorndike'n Columbia niversitesindeki kariyerini ve
hayvan grenmesindeki bulmaca kutusu deneyini ele alr. Dewsbury, D. A. (1990),
Early interaction between animal psychology and animal activist and the
founding of the APA Committee on Precautions in Animal Experimen- tation,
American Psychologist, 45, 315-327. Karlatrmal psikoloji ile hayvan haklan
hareketi arasndaki atmay gzden geirir; Hail, Pavlov, Thorndike ve Wat- son
gibi hayvan aratrmaclanna medyann saldnlann anlatr. Fernald, D. (1984),
The Hans legacy: A story of science. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Zeki
Hans'n yeniden anlatm ve bilimsel soruturma asndan nemi. Windholz, G.
(1990), Pavlov and Pavlovians in the laboratory, Journal of the History of the
Behavioral Sciences, 26, 64-74. Pavlov'un laboratuvanndaki gnlk rutinden
(1897-1936) ve rencileri ile arkadalan zerindeki etkisinden sz eder. Yerkes, R.
M. (1961), Otobiyografi, n C. Murchison (Ed.), A hi story of psychology in Au-
tobiography (Vol. 2, pp. 381-407). New York: Russell & Russell. (orijinal alma
M
1930'da basld). Yerkes'in karlatrmal psikolojideki kariyerinin nemi.
Yerkes, R. M.&Morgulis, S. (1909), The method of Pavlov in animal psychology,
Psycho- H
logical Bulletin, 6, 257-273. Makale Pavlov'un almasn Amerikal psikologlann
dikkatine sunmaktadr.
Onuncu Blm
Davranlk: Balang
John B. Watson (1878-1958)
9. Blm'de John B. Watson'un yeni bir psikoloji ekol oluturma giriimlerini
etkileyen ve davranlktan nce gelen birka hareketi ele aldk. Watson bir ekol
kurmann onu ilk olarak meydana getirmekle ayn ey olmadnn farkndayd ve
abalarn psikolojinin mevcut dier akmlarn "kristalletirme" olarak tanmlyordu.
Tpk psikolojinin kurucusu Wil- helm Wundt gibi Watson'da yeni bir ekol kurmak gibi
g bir ie giriti. Bu niyeti onu aka, tarihin davranln ncleri olarak
adlandrdklarndan farkl bir yere koymutur.
Watson'un Hayat
Watson Gney Caroline'da, Greenville yaknlarnda bir kyde dnyaya geldi.
Buradaki tek odal bir okulda ilk eitimini ald. Annesi ok dindard, babas ise
annesinin tam tersi. Baba Watson ok fazla ien, sua eilimli birisiydi ve birok ak
ilikisi vard. Watson 13 yandayken babas bir baka kadnla kat, bir daha da geri
gelmedi. Uzun yllar sonra Watson nl ve zengin birisi olduunda, babas onu
grmek iin New York'a geldi. Fakat Watson babasn kabul etmedi.
n rrj w SEL. w r^t
* .... et fa
c; 'S 1
fi! r * 7
i -i
JOHN B. WATSON
Watson kendisini tembel ve asi birisi olarak anlatmtr. Okul hayatnda geer
notun zerinde hi not almamt. retmenleri onu uyuuk, kavgac ve kolay kontrol
edilemeyen birisi olarak hatrlyorlard. Wat- son'un o yllarda bir su eyaletinde
yaad sylenebilirdi. eitli kavgalara kart ve biri ehir snrlan ierisinde ateli
silah kullanmaktan olmak zere iki kez tutukland. Bu hi de i ac bir balang
deildi.
Neyse ki 16 yandayken geleceine ilikin plann gerekletirmek zere
Greenville'deki Furman niversitesine girdi: rahip olacakt. Yllar nce annesine bir
rahip yaants sreceine dair sz vermiti. Fur- man'n vaftiz yesi olan Watson
burada felsefe, matematik, Latince ve Yunanca eitimi ald. 1899 ylnda mezun
olmas ve sonraki dnemde Prin- ceton Teoloji Okuluna girmesi bekleniyordu.
Watson'un Furman'daki son ylnda tuhaf bir ey oldu. Profesrlerden biri (belki de
aka kastyla, emin deiliz) dev sayfalarm ters sral olarak verenlerin dersten
kalacaklann syledi. Watson profesrn bu tehdidini kmsedi, devi ters sral
olarak teslim etti ve dersten kald (En azndan Watson'un olay aktan bu ekildeydi).
Bu olay mezuniyetini engelledi. Bunun anlam Watson'un daha nce planlad gibi
papaz okuluna gidemeyecek olmasyd. Ancak Watson'un ald nodara ilikin
yaplan son bir aratrma onun bu dersten kalmadn gstermitir. Watson'un
biyografisini yazan kii Watson'un setii bu hikayenin aslnda onun kiiliiyle ilgili
baz noktalar ortaya kardn ne srmtr. Ona gre bu durum Watson'un
"baanya ynelik eliik duygulan" ndan kaynaklanmaktadr. "Watson'un baan ve
onaylanma iin gze arpan ihtiyac, ounlukla, sorumluluktan ka zellii olan
dncesiz harekeden ve katksz inatl tarafndan baltalanmtr" (Buckley, 1989,
s. 11).
Watson'un Furman'daki bir baka profesr onu uyumsuz bir p olarak
hatrlamaktadr. "ok zeki ancak tembel, saygsz ve kensini oka d-
ONUNCU BLM
413
nen, bakalarnn fikirlerinden ok kendi fikirleriyle ilgilenen, biraz hznl fakat
olduka yakkl bir renci idi (Brewer, 1991, s. 174).
Watson bir yl daha okulda kald ve 1899 ylnda yksek lisans derecesi ald fakat
bu yl ierisinde annesi ld ve Watson din eitim almak zere vermi olduu szden
kurtulmu oldu. Watson'un kt bir dev vererek snfta kalmasnn aslnda, kendisini
bekleyen rahip yaantsndan bir ka abas olup olmad tartlmtr.
Watson Princeton Teoloji Okulu yerine John Dewey'in gzetiminde yksek lisans
almas yapmak zere Chicago niversitesine gitti. Biyografi yazar Watson'un o
dnemde:
Hrsl, statsnn olduka farknda olan gen bir adamd, dnyada kendi izini
brakmaya meraklyd ancak meslek seiminde btnyle kararszd; paraszlk ve
yaad sosyal karmaa sebebiyle olduka emniyetsiz bir durumdayd. Okul
kampusne yanndaki elli dolarla adm att (Buckley, 1989, s. 39).
Watson Dewey'i "anlalamaz" biri olarak grdn bildirdi. "Onun ne hakknda
konutuunu hi anlayamadm ve ne yazk ki hl da anlam deilim" ([ J. B.
Watson, 1936, s. 274]). almalarna byk bir nem vermeden dahi olsa devam
etmesine ramen, Watson'un felsefeye olan byk ilgisi abucak azald.
Watson, James Rowland AngelFin etkisiyle psikolojiyle ilgilenmeye balad ve
nrolojide bir alma yapt. Ayrca Jacques Loeb ile fizyoloji ve biyoloji alt. Bu
arada hayatn idame ettirmek zere birok ite -bir dernek yurdunda garson, fare
bakcs ve Angell'n srasnn tozunu temizleyen hademe yardmcs olarak- alt.
Yksek lisans almalarnn sonuna doru akut panik ataklar ve k ak olmadan
uyuyamama haliyle kendini gsteren bir sinir bozukluuna urad.
Watson 1903'te doktora derecesini ald. (Chicago niversitesinden doktora
derecesini alan en gen rencidir.) Okuldan takdir belgeleri alarak mezun olmasna
ramen (magna cum laude ve Phi Beta Kappa), Angell ve Dewey kendisine doktora
snavnn iki yl nce mezun olan Helen Thampson Woolley kadar iyi olmadn
sylediklerinde youn bir aalk kompleksi hissetmiti!1 (bkz. 7. Blm)
Watson yle yazd: "Onunla ayn notu alabilmi biri olursa ok aarm. Bu
kskanlk yllarca srd" (Watson, 1936, s.274).
1 Dewey, Woolley'in grm olduu en zeki renci olduunu sylemitir. Woolley
summ- cum laude ile mezun olmu ve daha sonra kadn psikolojisi alannda bir nc
olmutur.
w f'
as.
* r
* ,,_
c;
S'.
V -- 11
Watso ayn yl rencisi olan 19 yandaki zengin bir kzla evlendi (ei nl Ickes
ailesinin bir yesi idi). Bu kz bir snavda kadna Watson iin ok uzun bir ak iiri
yazmt. Snavdan ne aldn bilmiyoruz fakat Wat- son' ald kesin!
Watson daha sonra 1908 ylna dek kalaca Chicago niversitesindeki eitmenlik
grevini kabul eti. Beyaz farelerin nrolojik ve psikolojik olgunlamalarna ilikin
almasn yaymlayarak, hayvan denekler kullanmaya ynelik ilk tercihim aa
vurmu oldu. Otobiyografi taslana unlar yazma:
Ben asla insan denekler kullanmak istemedim. Bir inam denek olarak kullanmaktan
nefret ettim. Deneklere verilen skc ve yapay ynergelerden holanmadm. Daima
rahatsz oldum ve doal olmayan ekilde davrandm. Oysa evde hayvanlarla birlikte
iken onlarla altm hissettim, bir kenara saklanyor ve ayam yere salam
basyordum. Gitgide dnce kendisini ortaya koydu: teki rencilerin gzlemcileri
kullanarak ortaya kardklar her eyi, ben de hayvanlarn davranlarn seyrederek
ortaya karamaz mydm? (J- B. Watson, 1936, s.276).
Watson'un niversitedeki meslektalar ve baz profesrleri onun iyi bir igzlemci
olmadn bildirdiler. gzlem iin gereken zel doal yetenein ve yaradln hibiri
Watson'da mevcut deildi. Watson'a ynelik bu tutum belki de onu tamamen nesnel
davran bir psikolojiye ynelten etkenlerdendir. Zaten eer bir insan bulunduu
alamn birincil tekniinde iyi deilse, baka bir yaklam gelitirmedike o kii
hakkndaki umut azalr. Watson'un tamamen nesnel bir psikolojiyi desteklemesinin bir
baka muhtemel sebebi hayvan psikolojisinin greli yalnzl ve ana insan psikolojisi
grnn yannda ikinci planda kalmasyd. Davran elbette ki hem insanlarda hem
de hayvanlarda aratrlabilirdi. Eer psikoloji sadece davran inceleyen bir bilim ise
hayvan psikologlarnn profesyonel ilgileri desteklenmelidir.
Watson Chicago'da, 1908 ylnda asistan profesrlk iin uygun hale geldiinde
kendisine Baltimor'daki John Hopkins niversitesinde profesrlk teklif edildi. Aslnda
Chicago'dan ayrlma konusunda isteksiz olan Watson'un, Hopkins'in kendisine
tand laboratuvan ynetme, daha yksek bir mevki ve nemli bir cret art
imkanlar karsnda fazla bir dnme ans olmamt. Watson 1920 ylna dek
Hopkins'te kald ve burada geirdii 12 yl onun psikoloji asndan en retken dnemi
oldu.
Watson'a Hopkins'te i teklif eden J.Mark Baldwin (Cattell ile birlikte Psikoloji
Eletirileri'ni balatan kii) Watson'un meslek yaantsnda ilerlemesinde de arac
oldu. Watson'un Hopkins'e gelmesinden bir sene sonra Baldwin,
bir seks skandalna adnn karmasndan tr istifa etmeye mecbur brakld.

Baldwin Baltimore genelevine yaplan polis basknnda yakalanmt.
Baldwin'in burada bulunu sebebine ilikin aklamas niversite rekt- rnce
kabul edilmedi. Baldwin "Bir akam yemeinden sonrasnda (evi) ziyaret etmek ve
orada neler olduunu grmek iin yaplan teklife aptalcasna yenildim. Gitmeden
nce burada ahlaksz kadnlann banndgm bilmiyordum" dedi (Evans&Scott, 1978,
s.713). Baldwin Amerikan psikolojisinden dland ve kalan yllann ingiltere ve
Meksika'da geirdi. 1934 ylnda Paris'te ld (Horley, 2001). 11 yl sonra ayn
niversitenin rektrnn, bir seks skandalnda yer ald gerekesiyle (Baldwin'in
halefi olan) Wat- son'u istifaya zorlamasyla tarih tekerrr edecekti.
Bu dnemde Watson Baldvvin'in istifasndan yararland. Psikoloji blm bakan
oldu ve alann en etkili dergilerinden birisi olan Psikoloji Ele- tirileri'nin editr olarak
Baldwin'in yerini ald. Watson henz 31 yanda iken Amerikan psikolojisinin ok
nemli bir ahsiyeti haline geldi. Kesinlikle doru zamanda doru yerde bulunmutu.
Watson Hopkins'te rencileri arasnda olduka poplerdi. niversiteye
gelmesinden bir yl sonra rencileri yllklann Watson'a ithaf ettiler ve 1919 ylnda
son snf rencileri onu psikoloji tarihinin en yakkl profesr olarak ilan ettiler.
Watson Hopkins'teki kariyerinin balangcnda alkol ve seks ile ilgili eitim
filmlerinin ergenler zerindeki negatif ve pozitif etkilerini aratrmay teklif etti
(Simpson, 2000). niversite ynetimi bundan holanmad. Byle bir aratrmann
tehlikeli olacan dndler ve Watson'un durmas iin srar ettiler. Neyse ki
Watson'un enerjisini ve hrsn ynlendirebilecei baka yollan vard.
Watson 1903 ylnda daha nesnel bir psikoloji yaklam zerinde dnmeye
baladm syledi. Konu zerindeki dncelerim aleni olarak ilk defa 1908 ylnda
Yale niversitesinde aklad. 1912 ylnda Cattell'n davetiyle gittii Columbia
niversitesindeki bir dizi konferansta bu konu hakknda tekrar konutu. Sonraki sene
Watson'u nl bildirisi Psikoloji Eletirileri'nde (Watson, 1913) yaynland ve
davranlk resmen balam oldu.
Watson'un ilk kitab olan Davran: Karlatrmal Psikolojiye Bir Giri2 1914
ylnda ortaya kt. Bu kitapta VVatson hayvan psikolojisinin kabul edilmesinin
gereini ispatlamaya alm ve psikoloji aratrmala- Bahevior: An Introduction to
Comparative Psychology.
nm
w ac *
et N
ta r
nnda denek olarak hayvanlann kullanlmasnn avantajlan zerinde nemle durmutu.
Watson'un davranl, onun psikolojinin karmak atmosferini oktan beri devam
etmekte olan anlalmaz eylerden ve felsefeden gelen belirsizliklerden temizlemeye
altna inanan pek ok gen psikologun ve rencilerinin houna gitmiti. O
yllarda bir yksek lisans rencisi olan Mary Cover Jones, 55 yl sonra dahi
Watson'un kitaplarndan birinin baslmasnn nasl heyecanla karlandn yazmt.
"Bu kitap geleneksel Avrupa kkenli psikolojinin temellerini allak bullak etmiti ve
bizler onu itenlikle karlamtk.... Bu kitap dikkatleri koltuk psikolojisinden harekete
ve yenilie doru yneltmiti ve bu yzden her derde deva diye alklarla
karlanyordu" (1974, s. 582).
Daha yal psikologlar genel olarak Watson'un programndan bylenmediler.
Gerekte psikologlann ou onun devrim niteliindeki yaklamn reddetmiti. Bu
blmn ilerleyen ksmlannda psikologlann ve kamu oyunun tepkilerini gzden
geireceiz.
Watson Psikoloji Eletirileri1 nde bildirisinin yaymlanmasndan sadece iki yl
sonra, 37 yandayken, Amerikan Psikoloji Demeinin bakam seildi. Ancak bu
durum onun konumunun alanda kabul edildiini ve kendini kantlam pek ok nl
psikologla olan kiisel balannn ok fazla desteklendiini gstermiyordu (Samelson,
1981).
Watson yeni davranlnn pratik bir deerinin de olmasn istiyordu.
Dnceleri sadece laboratuvar iin deil, ayn zamanada dardaki gerek dnya
iindi. Psikolojinin uygulamal zelliklerinin ilerlemesi iin ok aba harcad. 1916
ylnda byk bir sigorta irketinin personel danman oldu ve John Hopkins'te
iletme rencileri iin reklamclk psikolojisi zerine dersler verdi.
Watson'un profesyonel faaliyetleri 1. Dnya Sava srasnda binba olarak
Asken Havaclk Hizmetinde grev almasyla yanda kesildi. Savatan sonra, 1918
ylnda, ocuklar zerinde aratrmalar yapmaya balad. Bu onun insan yavrulan
zerinde yapt ilk deneysel giriimlerden birisiydi.
Orduda pilotlann seimi iin alg ve motor testler gelitirdi. Aynca pilotlann
yksek irtifada azalan oksijenden nasl etkilendikleriyle ilgili bir aratrma yrtt.
Savatan sonra Watson ve bir doktor i dnyasna personel seimi ve ynetimi
konulannda danmanlk destei vermek zere Endstriyel Hizmet irketini kumdular
(DiClemente&Hantula, 2000).
kinci kitab Bir Davrannn Bak Asndan Psikoloji3 1919 ylnda ortaya kt
ve Watson'un konumunu daha net bir ekilde ortaya koydu. Kitapta, daha nce
hayvan psikolojisi iin tavsiye edilen metod ve ilkelerin insanlarn incelenmesi iin de
ayn ekilde uygulanabilir ve meru olduunu iddia etti.
Bu dnemlerde Watson cinsel iliki srasnda ortaya kan fiziksel deiikliklerle
ilgileniyordu. Bu amala denek olarak kullanlan kadn ve erkein bedenlerine
elektrodar ilitirmi ve eitli lmler kaydetmiti. Bu aratrmasnn sonularn 1.
Blm'de anlatmtk.
Bu arada Watson'un evlilii ktye gitmeye balamt. Sadakatsiz davranlar
karsn canndan bezdirmiti deta. Watson Angel'a yazd bir mektubunda karsnn
artk kendisine aldr etmediinden bahsetmiti. "Kanm ona dokunmamdan
igdsel olarak tiksiniyor.... Hayatmz bu ekilde berbat bir hale getirmiyor muyuz?"
(Buckley'den alnt, 1994, s.27). Oysa Watson o sralar bundan ok daha berbat bir
eyi yapmak zereydi.
Birka ak ilikisinin ardndan Watson yksek lisans rencisi olan
asistanlarndan birisi olan, Rosalia Rayner, byk bir ak yaad. rencisi onun yan
yandayd ve niversiteye nemli miktarda para banda bulunmu olan
Baltimor'un nfuzlu ve zengin ailelerinden birinin kzyd. Watson ona ihtiras dolu
birok mektup yazd. Bu mektuplardan 15'i kans tarafndan bulundu. Aada mei
verilecek olan bu mektuplardan alntlar grltl boanma davas boyunca Baltimor
Sun'da yaynland.
"Her bir hcrem sizindir" diyordu Watson. "Tm hareketlerim size doru ... ayn
ekilde her bir kalp atmda ... u an olduumdan daha fazla sizin olamam, hatta bir
ameliyatla bizi bir yapsalar dahi..." (Pauly, 1979, s.40).
Ve bylece Watson'un mit verici akademik yaants bitmi oldu. Hopkins'ten
istifaya zorland. "Watson akna dnmt. Son ana kadar gerekten kovulduuna
inanmak istememiti. Mesleki baarlannn zel hayatna ilikin her trl knanmadan
onu koruyacan dnmt" (Buckley, 1994, s.31). Ksa bir sre sonra Rosalia
Rayner ile evlendi ancak niversitedeki konumuna dnmesine bir daha izin verilmedi.
Hibir niversite adna yapm olan kt hreti sebebiyle onu kabul etmek istemedi
ve sonunda Watson kendisine yeni bir hayat kurmas gerektiini anlad. Bir
arkadana unlan yazmt: "Ticari bir i bulabilirim. Fakat akas iimi seviyorum.
almalarmn psikoloji iin nemli olduunu hissediyorum ve eer ekip gidersem
psikolojinin gelecei iin oluturmaya altklanm yok olacak" (Pauly'den alnt, 1986,
s.39). ^ Psychology from the Standpoint of a Behaviorist.
* ,-n W
s*
Ct
rj ; '
C "l
\\
i
Aralannda akl hocas Angell'm da bulunduu pek ok meslekta bu zor
dneminde Watson'u aleni olarak eletirdiler ve Watson onlara anlalr ekilde
fkelendi, ilgintir ki, ok farkl mizalara ve teorik ynelimlere sahip olmalanna
ramen, E.B.Titchener bu kriz dneminde Watson'un en byk yardmcs olmutu.
"Watson'un ocuklar iin son derece zgnz." Titche- ner Robert Yerkes'e de unu
yazmt: "Ayrca Watson'un kendisi iin de ok zgnm, psikolojiye dnmeyi istese
bile korkanm be veya on yl kadar ortalktan kaybolmak zorunda." (Leys&rEvans'tan
alnt, 1990, s.105). Watson 1922'de Titchener'a unlar yazmt : "Siz dier tm
meslektalarmdan daha fazlasn yaptnz benim iin" (Larson&Sullivan, 1965,
s.346).
siz ve daha nceki maann te ikisini nafaka olarak vermek zorunda kalan
Watson, ikinci profesyonel meslek yaamna reklamclk alannda balad. "Ticaret
hayana btn samimiyetimle ve tm kprleri yakarak giriyorum" eklinde yazmt
(Buckley, 1982, s. 211). 1921 ylnda J. Wal- ter Thompson ajansna katld, her
birimde alt ve evden eve alan aratrmalar (surveyler) yapt, kahve satt ve i
dnyasn renmek amacyla Macy'in byk maazasnda tezgahtarlk yapa. Yllk
geliri 25.000$'d. Bu niversitede kazandnn drt katyd. Tipik girikenlii ve
baans ile yl iinde maaza mdr yardmcs oldu. 1936 ylnda bir baka
reklam ajansna girdi ve 1945 ylnda emekli olana dek burada kald.
Watson ABD'de reklamclk zerinde ok byk etkiler brakt. Ve gnmz caret
ve reklam dnyasnda ok iyi bilinen ve etkileri kolaylkla gzlenebilen davranlk
ilkelerini reklamclk zerinde uygulad. Watson insanlarn makineye benzediklerini
dnyordu. Bu nedenle insanlarn san alma davranlar, upk makinelerin
tepkileri gibi konaol ve tahmin edilebilir.
Tkeciyi kontrol etmek iin gerekli olan tek ey onu ya gerek ya da koullu
duygusal uyarc ile yz yze getirerek. .. korkuyla ilikilendirecegi, lml bir fkeyi
harekete geirecek, bir sevgi veya efkat duygusu uyandracak veya youn bir
psikolojik veya alkanlk ihtiyacn aklna getiriverecek bir eyler sylemektir
(Buckley, 1982, s.212).
Watson tkeci davrannn laboratuvar koullan alnda, bilimsel olarak
incelenmesini nerdi. Reklam mesajlarnn reklam konusundan ziyade slup zerinde
younlamasnn nemi zerinde durdu ve bu mesajlann yeni tasanm ve izlenimlerin
etkisini tamak zorunda olduunu belirtti. Amacn "fabrikay yeni eyler yapmakla
megul edebilmek iin herkesi makul lde memnuniyetsiz brakmak" olduunu
syledi" (Buckley, 1982, s.215).
Watson reklamlarda, rnlerin nl kiilerce onaylanmas ve insan gdlerinin,
duygularnn ve ihtiyalarnn ilenmesine ve otomobilden deodoranta kadar tm
rnlerin satlmasnda kayglar harekete geirmeye nclk etti. Sonraki
aratrmalar gsterdi ki, Watson bu teknikleri srarla uygulamak istemsine ramen,
bunlar zaten reklamclk dnyasnda kullanmdayd (baknz Coon, 1994;
Kreshel,1990). Zaman ierisinde Watson hrete ve zenginlie ulat ve ok mutlu
olduunu iddia etti.
1920'den sonra Watson'un psikolojiyle olan akademik ba giderek daha dolayl
hale geldi. Bunun yerine vaktinin byk ksmn halka sunaca davranlk
dosyasn hazrlamaya harcad. Konferanslar verdi, radyo konumalar yapt ve
Harper's, Cosmopolitan, McCall's, Collier's ve The Nation gibi gzde dergilere
makaleler yazd. Bu yaynlarn editrlerinin, davranlkla ilgilenen byk halk
kitlesini bilgilendirmek amacyla Watson'u yazmas iin tevik ettikleri de bir gerektir.
Bunlar Watson'un grnrln ve bazlarna gre de kt hretini artryordu.
rnein popler tketimle ilgili bir makalesinde evlilik kurmununun sonunu tahmin
ettiini yazmt. "Bence monogaminin zaman geiyor. Sosyal mekanizma bu yk
arabasn salverdi. Biz kstlayc sorumluklardan kurtuluyoruz, zincirlerini karyoruz
ve zgrlmz ierisinde srayp oynuyoruz. (Simpson'dan alnt, 2000, s.64).
Eer Watson insanlar adamakll artmak istemise bunu baaryordu.
Watson makalelerinde geni bir okuyucu kidesine davranlk mesajn
benimsetmenin savan veriyordu. Ak, okunabilir bir tarzda yazyordu ve bu
abalarnn karlndan olduka iyi para kazanyordu. Watson otobiyografisinde
artk profesyonel dergilerde yaz yazamadna gre, -yeni alan olan reklamclk
diliyle- maln satmak amacyla halka gitmemesi iin bir sebep gremediini belirtmiti
(Watson, 1936). Bu tutumu Watson'u akademik topluluktan souttu. "Psikoloji
prensiplerinin genele giderek daha fazla uygulanmasna veya davran retinin
kendisine tolerans gsteremeyenler, Watson'un retisini yaymaya ynelik
"kampanyanalanna" da daha az tolerans gsterecektir" (Kreshel, 1990, s.56) Bu dergi
makaleleri "ilgin, etkileyici, iddial fakat ayn zamanda propagandac, bazen ar
yalmlatran ve bazen de yavan" eklinde tanmlanmt (Hemstein, 1973, s. 111).
Watson bir sre New York'taki Yeni Sosyal Aratrmalar Okulu'nda konferanslar
verdi. Ve bu konferanslarn bir sonucu olarak 1925 ylnda toplumun
f< f -n t s
ki mmmrn
^ r-j
Ii
m r i
ilerlemesi iin bir program anlatan kitab Davranlk4 ortaya kt. Bu kitap hem
olumlu hem de olumsuz anlamda kamuoyunun ok dikkatini ekti.
Watson 1928 ylnda ocuk bakmna ilikin bir kitap yaymlad: Bebeklerin ve
ocuklarn Psikolojik Bakm5 isimli bu kitapta Watson, gl evreci grleriyle
uyumlu olarak ocuk yetitirmede her eye izin veren bir sistemden ziyade
dzenleyici bir sistem sundu. Kitap acmasz katlkta kuralc tavsiyelerle doluydu.
Watson anne-babalara unlar yapmalarn neriyordu:
Onlar asla kucaklamayn ve pmeyin, kesinlikle kucanza oturmalarna izin ver-
meyin. Eer zorunluysanz, iyi geceler dedikleri zaman sadece bir kez alnlarndan
pn. Sabahlan onlarla tokalan. Eer ok zor bir grevi olaanst bir baanyla
yerine getirirlerse balanm hafife okayn. Bir kez deneyin. Bir hafta iinde ocu-
unuzla mkemmel derecede nesnel ve ayn zamanda arkadaa bir ilikiye gire-
bilmenin ne kadar kolay olduunu greceksiniz (Watson, 1928, ss.81-81).
Bu kitap Amerikan ocuk yetitirme tarzna dnt ve Watson'un yazd dier
her eyden ok daha fazla halk etkiledi. Bir nesil ocuk, kendi olu da dahil olmak
zere, Watson'un bu reeteleriyle yetiti. Grne gre Watson'un gsterilebilir bir
sevgi eksiklii demek olan davran ocuk yetitirme yolu aslnda onun kendi
kiiliini yanstyordu. 1981'de APA sempozyumunda Watson'un almalan zerine
yaplan bir konumada Watson'un Kaliforniyal bir i adam olan olu James, ne yazk
ki babasn sevgisini gsteremeyen, ocuklarn kucaklayp pmeyen bir baba olarak
hatrladn itiraf etmiti: Watson'u yle anlatmt:
Tepkisiz, duygulann aa vurmayan, kendi duygularn veya heyecanlarn ifade
edip onlarla baa kamayan ve farknda olmadan kardeimi ve beni duygusal bir
temelden mahrum etmeye kararl bir insand. Yumuaklk ve efkatin herhangi bir
ekilde ifadesinin bizim zerimizde zararl bir etkisinin olacana kuvvetle
inanmaktayd. Bir davran olarak temel felsefelerini uygulamada ok kat idi.
ocukken hibir zaman plmedik ve kucaa alnmadk. Bize hibir duygusal yaknlk
gsterilmedi. Ailemizde bu tamamen yasakt. Geceleri yatmaya giderken
ebeveynimizle el sktmz hatrlyorum. Ne ben ne de kardeim Billy
ebeveynimize fiziksel olarak yaklamaya asla teebbs etmedik, nk bunun bir
tabu olduunu biliyorduk (James Watson, Hanush'dan alnt, 1987, s.137-138). 4
Behaviorism.
Psychological Care of the Infant and Child.
Skinner Watson'un kitaptan tr "aka piman olduunu" bildirmitir (1959, s.
198). 1930'da Watson Davranl gzden geirdi. (Bu alma Watson'un psikoloji
alanndaki son profesyonel almas oldu.)
Watson'un ei Rosalie Ebeveyn Dergisi'rde (Parents Magazine) "Ben Bir
Davrannn Oullarnn Annesiyim" balyla yazd makalede onun ocuk eitimi
metotlarn onaylamadn aklyordu. "Baz alardan davranlk dncesindeki
byk bilgeliin nnde eiliyorum ve dier taraftan da isyan ediyorum. Gizli gizli arzu
ediyordum ki ocuklarm duygular asndan bydkleri zaman biraz yumuak ol-
sunlar, hayatn iir ve dramas gzlerini yaartsn ve romantizm kalplerinizi biraz
titretsin. Ben mutlu ve neeli olmaktan ve kkrdamaktan zevk alyorum.
Davranlarsa kkrdamann bir uyumsuzluk iareti olduunu dnyorlar
(Simpson'dan alnt, 2000, s.65). Bu makalede ocuk terbiyesi ve yetitirmesiyle ilgili
olarak, kocasyla aralarnda baz anlamazlklar olduunu itiraf etmiti. Bir anne
olarak ocuklarna kar hibir sevgi gsterisinde bulunmamay ok zor bulmutu ve
olu James byle bir olay hi hatrlamyor olmasna ramen, bazan tm davran
kurallar ykmay istediini sylemiti.
Watson kiisel kabiliyet ve zelliklerin ilgin bir bileimine sahipti. Zeki ve kendini
iyi ifade edebilen bir insand. Giyiminde stil sahibiydi. Yakkl grn ve nl
ekicilii kendisini, gnmzn medya ynelimli kltrnde muhtemelen karizmatik
bir ahsiyet yapard. Watson hayatnn yarsndan fazlasnda ok fazla gz
nndeydi, nlyd; insanlann gzne girmeye alyor ve bundan zevk alyordu.
Modaya uygun giyinirdi, srat motorlar kullanr, New York sosyetesinin st
tabakasyla kolayca kaynard. Kendisini byk bir ak ve romantik bir macerac
olarak tanmlard. ki ime yarlarnda her zaman amansz bir rakip olurdu.
Connecticut'ta bir mansiyon yaptrm ve iini hizmetilerle doldurmutu, ancak yine
de eski elbiseler giyerek bahe ileriyle uramaktan zevk alrd.
[Watson] erkeksi aktivitelerle yakndan lgilenirdi. rnein av, balk tutma, yetikin
ve ocuklarn cesaret ve kiisel becerilerini gsterebilecei dier aktiviteler. Bu
sayede Hemingway benzeri bir havaya brnrd, nk yanmaya, cesaret ve
erkeksi gsterilere nem verirdi (James Watson, Ha- nush'dan alnt, 1987, s.136).
c
W P" W
* r^
g*
C
M tli 5c. - <
t?
Watson'un hayat, kans Rosalia Watson 1935 ylnda Bat Hindistan'a yaplan bir
gezi srasnda kapt tropik bir hastalk sonucu yksek ateten lnce deiti. Olu
James babasn alarken grd ilk ve son olayn annesinin lm olduunu
sylemitir. Watson ban olunun omzuna koymu ve alamt. New York'taki bir
psikolog, Myrtlle McGraw, olaydan ksa bir sre sonra Watson'la grmt. Watson
ona kansnn lmyle ba etmeye nasl hazrlksz olduunu anlatmt. Kans ondan
yirmi ya daha genti ve Watson hep kendisinin nce leceini dnmt.
McGraw, Watson'la bir sre grm ve "onun bu byk acdan sonra kendisini
nasl toparlayacan" dnmt.
Watson bir daha toparlanamad. Adeta inzivaya ekildi ve her trl sosyal
iletiimden kendisini uzaklatrd. Kansnn lmyle "Watson'un hayatndaki k
kayboldu. Her eyden elini ayan ekti, tm sosyal ortamlardan ekildi ve kendini
almaya gmd. Byk bir ev satn ald ve genliinin getii eve ok benzeyen
ahap bir iftlik evine tand.
1957 ylnda, lmnden bir yl nce, APA Watson'un almalann "modern
psikolojinin ierik ve eklini oka belirleyen, verimli aratrmalann hareket noktas"
eklinde vgye deer bularak resmi bir bildiri ile dllendirdi. Salk durumu olduka
bozuk olmasna ve dl bizzat alamam olmasna ramen, profesyonel ynnn bu
ekilde resmen tannm olmasndan ok mutlu olduunu ifade etti.
Bir arkada Watson'u New York'da sunumun yaplaca otele ynlendirdi:
Ancak Watson son dakikada ieri girmeyi reddetti ve kendi yerine en byk olunun
katlmasnda srar etti... Watson o an duygularn ar basmasndan, davran
kontrol liderliini kaybetmekten ve alamaktan korktu (Buckley, 1989, s.182).
Watson bu olaydan bir sene sonra ld. Fakat lmeden nce tm mek- tuplann,
el yazmalann ve notlann tek tek mineye atarak yakt. Ve psikoloji tarihine
kendisiyle ilgili hibir ey brakmad.
Watson'un akademik dnyay 42 yanda terk etmeye zorlanm olmas byk bir
talihsizliktir. 1920'lerden sonra psikolojiye ok nemli bir katks olmamtr ve 1930
ylndan sonra da ticari kariyeri iin psikoloji biliminden tamamen vazgemitir.
ONUNCU BLM
423
Kendi Szleriyle:
John Watson'un Davrannn Bakyla Psikoloji simli Kitabndan Davranlk
zerine Orijinal Kaynak Metin:
Herhalde Watson'u davranln anlatmak iin, 1913 ylnda Psikoloji
Eletirileri'nde yaynlanan ve hareketi balatan bu makaleden6 daha uygun bir
balang yaplamaz. Watson'un ak ve anlalabilir slubuyla kaleme alnan bu
makalede u noktalar ele alnmaktadr:
1- Watson'un yeni psikolojisinin tanm ve amac,
2- Yapsalcln ve ilevselciligin eletirisi,
3- Organizmann evresine uyum salamasnda "kaltm ve alkanln" rol,
4- Uygulamal psikoloji alanlarnn, davran kontrol edecek kurallar aramas
sebebiyle gerekten bilimsel olduu gr,
5- nsan ve hayvan aratrmalarnda tek dzenli deneysel yordamlara devam
etmenin nemi.
Psikoloji bir davrannn bak asndan doga bilimlerinin tamamen nesnel
kollarndan birisidir. Teorik hedefi davran tahmin ve kontrol etmektir. gzlem
psikolojinin temel metodlann ekillendirmedii gibi, ortaya koyduu verinin bilimsel
deeri de bilin asndan yorumlamaya uygun olup olmamasna baldr. Hayvan
tepkisinin birimsel sistemini elde etme abasnda olan davran, insan ve hayvan
arasna kesin bir izgi koymaz. Btn zarafeti ve karmaklgyla insan davran,
davrannn tm aratrma sisteminin sadece bir blmn oluturur.
Psikolojinin bilin fenomenini aratrd ne srlmtr. Bu tek bana bir
problemdir, bir yanda karmak zihin durumlarnn (veya srelerinin) kendilerini
oluturan basit elementlere analizi; te yandan basit bileenlerin karmak yaplan
oluturmas sz konusudur. Bir doa bilimcisinin tm fenomenini oluturan fiziksel
nesneler dnyasna (bir alcda faaliyet uyandrabilecek her tr uyancyla) sadece iyi
ya da kt kesin bir sonu elde etme yolu gzyle baklr. Bu sonu "gzlemlenen"
veya "detaylanyla incelenen" zihinsel durumlarn bir sonucudur. rnein bir heyecan
durumunda gzlemin psikolojik objesi o zihinsel durumun bizzat kendisidir.
Heyecandaki problem mevcut basit bileenlerin trnn ve saysnn, olutuktan
yerin, younluklarnn, ortaya k sralannn vb. saptanmasdr.
6 John B.Watson "Davranmn Bakyla Psikoloji", Psychological Revievv, 20,
158-177. Telif haklan 1913 ylnda Amerikan Psikoloji Dernei tarafndan alnm,
izin ile yeniden yaynlanmtr.
wm
w 3
M
S%
ci ^ t. x tf
w ?!
gzlemin, zihin durumlannn psikolojinin amalan dognltusunda ynlen-
dirilebilmesi yoluyla en mkemmel (par excellence) metot olduu kabul edilir. Bu
varsaymda davran verisinin (karlatrmal psikolojinin ad alandaki her ey bu
terime dahil edilmitir) kendi bana hibir deeri yoktur. Bunlar sadece bilin
durumlann aydnlatabildikleri derecede bir anlam ve neme sahiplerdir. Bu tr veriler
psikolojinin alanna referansla en azndan analojik veya dolayl olmak zorundadr. ...
Psikolojiyi gereinden fazla eletirmek istemiyorum. Deneysel bir disiplin olarak
mevcudiyetinin elli yldan fazla sresi ierisinde psikolojinin, tartlmaz bir doga bilimi
olarak dnyada yer aldna inanyorum. ounlukla dnld gibi psikolojinin
metodlannda belli bir kesime hitap eden yanlar vardr. Eger benim ulatm
sonulara ulaamyorsanz, bu sizin aygtnzda- ki veya uyarcnzn kontrolndeki bir
hatadan tr deil, igzleminizin iyi yaplmam olmasndan kaynaklanr. Eletirisi
yaplacak olan gzlemcinin kendisidir, deneysel ortam deil.
Fizik ve kimyada eletiri deneysel artlara yneliktir. Aygt yeterince hassas deildir,
an olmayan kimyasal maddeler kullanlmtr vb. Bu bilimlerde daha iyi teknikler
kullanmak tekrarlanabilen sonular verecektir. Psikoloji iin ayn ey geerli deildir.
Eger dikkanize sunulan ila dokuz aras durumu berraklk iinde
gzlemleyemiyorsanz igzleminiz yetersiz demektir. te yandan eger bir duygu
size makul lde ak gibi grnyorsa igzleminiz yine kusurlu demektir. ok fazla
ey grdnz anlyorsunuz. Hisler hibir zaman bu kadar ak olmazlar.
Psikoloji artk zihin durumlann gzlem nesnesi yapyor olduu dncesiyle kendi
kendisini kandrmak durumunda olmadndan, bilince yapt atflardan tamamen
vazgemesi zaman gelmi grnmektedir. Zihnin elemanlaryla, bilin ieriinin
doasyla (rnein, tutumlar, imgesiz dnce vb.) ilgili kuramsal sorularla aga
drlm durumdayz; bu yzden deneyci bir renci olarak, nermelerimizde
hatal ynler olduunu ve bundan kaynaklanan problemler yaadmz
dnyorum.
Ayrca psikolojinin gncel terimlerini kullandmzda, bu terimlere yklediimiz anlam
asndan ayn eyi kastediyor olduumuzun bir garantisi yok. Duyum konusunu ele
aln: Bir duyum zellikleri asndan tanmlanr. Bir psikolog grme duyumunun
zelliklerini nitelik (quality), yaylma (extension), sreklilik (duration), ve younluk
(intensity) olarak ifade etmitir. Bir baka zellik olarak da berraklk (clearness)
eklenebilir. Bir bakas dzen (order) olabilir. Herhangi bir psikologun duyumla neyi
kastettiini anlatmak zere kaleme ald bir dizi ifade zerinde, baka trl
egimlerden gemi herhangi psikologun fikir birliine varabileceinden emin
deilim. Bir an iin aynlabilir duyum says meselesine dnelim. rnein sadece drt
tane mi -krmz, yeil, sar ve mavi- yoksa daha fazla sayda m renk duyumu var?
San rengi, krmz ve yeil n tayflannn ayn geni yzey zerine koyul
mas yoluyla elde edilebilir. te yandan, eger tayftaki ancak gzlenebilen farklarn
hepsinin basit bir duyum olduunu ve belirlenmi bir rengin beyaz tonundaki ancak
gzlenebilen farklarn artnn basit duyumlar verdiini sylersek ve bu saynn ok
byk olduunu ve onlar elde edi koullanmn ok karmak olduunu ve bu yzden
de duyum kavramnn, analiz veya sentezi, kullanmaya elverili olmadn itiraf
etmek zorunda kalrz. gzleme dayal bir psikoloji iin bu lkede en cesur sava
vermi olan Titc- hener, duyum saylan ve zellikleri, (elementlerin duyumunda)
balant olup olmad konulanndaki fikir farkllklannn, psikolojinin henz gelimemi
durumunda tamamen doal olduunu dnmtr. u an sahip olduumuz sisteme
kesinlikle bal olanlar ve onun iin mcadele verip ac ekenler, gelimekte olan her
bilimin cevaplandnlamam bir sr soruyla dolu olduunu kabul ederken;
kendilerinden emin bir ekilde, bu tr sorulara verilen cevaplann hibir zaman
imdikinden daha fazla birlik gsteremeyeceine inanrlar. una kesinlikle
inanyorum ki, igzlem metodu psikolojiden atlmad mddete, bundan iki yzyl
sonra bile psikoloji, iitsel duyumlann "yaylma" zelliinin olup olmad, younluun
renge uygulanabilir bir zellik olup olmad, imge ve duyum arasnda yapsal bir fark
olup olmad gibi sorular zerinde blnmeler yaayacaktr.
Dier zihinsel sreler konusundaki durum tam olarak karmakanktr. Bir imge tr
deneysel olarak test edilip doruluu kantlanabilir mi? Anlalmas g dnme
sreleri mekanik betimlemeye mi baldr? Duygunun ne olduu konusunda
psikologlar fikir birliine varm mdr? Birisi duygulann tutumlar olduunu ifade eder.
Bir dieri duygularn belirli bir birlie sahip organik duyum gruplan olduunu dnr.
Daha bir bakas duygulann duyumlarla korelasyon iinde olan yeni elementler
olduunu ileri srer. Benim psikoloji kavgam sadece sistematik ve yapsalc
psikologlarla deildir. Son on be yl ilevsel psikoloji denilen akma ahit olmutur.
Bu psikoloji tipi, elementlerin, yapsalclann deimeyen (statik) anlaylan ierisinde
kullanlmasn yermitir. Ben bilin durumlanrun igzlem yoluyla aynlabilir
elementlere analizi yerine, bilin srelerinin biyolojik anlam zerine vurgu
yapyorum. levsel psikoloji ile yapsal psikoloji arasndaki fark anlamak iin elimden
gelenin en iyisini yapyorum. Ancak ben de berraklk yerine karmaa oluuyor.
Duyum, alg, duygulanm, heyecan, irade gibi terimler ilevselciler tarafndan da
yapsalclann kulland kadar kullanlyor. Her birinden sonra "sre" ("bir btn
olarak zihinsel etkinlik" ve sk sk karlalan benzer terimler) kelimesinin eklenmesi,
yle ya da byle, "ieriin" temizlenmesine ve onun yerine "ilev"in kalmasna
hizmet ediyordu. Muhakkak ki eger bu kavramlar ierik asndan bakldnda
hatrlanmas g kavramlar ise, bunlar ilev asndan (ve zellikle igzlem metodu
yoluyla elde edilen ilev asndan) deerlendirildiinde hala ok aldatcdr. uras
ilgintir ki, sistemi kuran hibir i- levselci psikolog (bu dier psikoloji terimleri iin de
geerlidir) "alg" ile ilev
&
WfT
W as
* rZ
* ..
c: r.
s&
wr
sel psikolojide kullanlan "algsal sreler" arasnda dikkatli bir ayrm yapmamtr.
Sistemi oluturanlarn bize sunduu psikolojiyi eletirmek ve ardndan terimlerine
yklenen anlamlardaki deiiklikleri dikkatlice ortaya koymadan onlardan
faydalanmak olduka mantksz grnmektedir. Bir sre nce Pillsbury'nin kitabn
ap da psikolojinin "davran bilimi" olarak tanmlandn grdmde ok
armtm. ok daha yaknlarda karlatm bir baka metin psikolojiden hl
"ruhsal davranlar bilimi" olarak sz ediyordu. Bu umut verici ifadelere rastladmda,
imdi kesinlikle farkl izgilere bal metinlerimiz olacan dndm. Birka sayfa
sonra davran bilimi terk edilir ve birisi vurgudaki belirli deiiklikler ve yazarn kiisel
etkisini vermeye hizmet eden ilave bilgilerle, imge, alg, duyumun vb. geleneksel
ileniini bulur.
nanyorum ki psikolojiyi yazabilir, onu Pillsbury gibi tanmlayabilir ve yaptmz
tanmn stne asla geri dnmeyebiliriz: bilin, ruhsal - zihinsel durumlar, ruh, ierik,
igzlem yoluyla doruluunu kantlama, imge ve benzer terimleri bir daha asla
kullanmayz... Bu, uyanc ve tepki asndan, alkanlk edinimi asndan, alkanlk
birleimi ve benzerleri asndan yaplabilir. Dahas, bu atlmn imdi yaplmasnn
gerekten ok faydal olacana inanyorum. Benim oluturmaya alacam
psikolojinin balang noktas olarak ilk nce; organizmalann, insan ve hayvan ayn
ekilde, kendilerini kaltm ve alkanlk donanmlar araclyla evrelerine
uydurduklarna ilikin gzlenebilir gerei ele almaktadr. Bu uydurma ok yeterli
veya organizmann ancak hayatn devam ettirebilecei kadar yetersiz olabilir; ikinci
olarak, belirli bir uyanc organizmay tepki verme durumunda brakabilir. Tamamen
yaplandnlm bir psikoloji sisteminde, belirli bir tepkinin uyancs tahmin edilebilir.
Byle bir ifade dizisi bu ekildeki dier tm genellemeler gibi an derecede toy ve ap-
talcadr. Bunlar, gnmz psikoloji ders kitaplannda grnenlerden daha toy ve daha
az gerekletirilebilir niteliktedir.
Sylemek istediim eyi belki herkesin almalannda karlaabilecei gnlk bir
problemle rnekleyebilirim. Bir sre nce baz ku trlerini aratrmak amacyla
anldm. Tortugas'a gidene dek bu kulann canlsn hi grmemitim. Oraya
ulatmda hayvanlar belli eyler yaparken buldum: baz davranlan, byle bir
evreye zellikle uygunken dierleri hayat tarzlanna pek uygun deil gibi
gzkyordu. lk nce bir btn olarak grubun ve daha sonra grubun bireylerinin
tepkilerini aratrdm. Tepkilerinde alkanlk olan ile kaltsal olan arasndaki ilikiyi
eksiksiz anlamak iin yavru kulan aldm ve onlan besledim. Bu yolla kaltsal uyumun
oluma srasn ve karmakln ve daha sonra da alkanlklann oluumunun
balangcn aratrabildim. Bu tr uyumlan ortaya kartan uyanclan belirleme
abalanm gerekte batan savmayd. Bunun sonucu davran kontrol etmeye ve
istenilen zamanda tepki vermeye ynelik abalanm fazla baanl olamad. Bir alan
almasnda deneklerin yiyecek ve su gibi ihtiyalan, cinsellik ve dier sosyal
ilikileri, k ve s koullan kontrol snrla-
nnn tamamen dndadr. Yuva ve yumurtay (veya yavruyu) uyanc olarak kullanarak
onlann tepkilerini bir dereceye kadar kontrol edebilmenin mmkn olduunu buldum.
Bu raporda, byle bir almann nasl yrtlmesi gerektiinin ve bu tr almalann
zenle kontrol edilen laboratuvar deneyleriyle nasl desteklenmesi gerektiinin daha
fazla anlatlmas gerekli deildir. Baz Avustralya yerli kabilelerini incelemem
istendiinde de grevimi ayn ekilde yerine getirir, ok daha zor problemlerle
karlardm: fiziksel uyancnn sebep olduu tepki trleri ok daha deiken ve etkili
uyarc says ok daha fazla olurdu. Onlann yaantlannm sosyal erevesini ok
daha dikkatlice belirlemeliydim. Bu yabaniler birbirlerinin tepkilerinden ok
etkilenirlerdi. Dahas alkanlklan ok karmakt ve gemie ait alkanlklannn
imdiki alkanlklar zerindeki etkisi gayet ak grlebilirdi.
Son olarak, eitimli Avrupalnn psikolojisini olumlu bir sonuca ulatrmak iin davet
edilseydim, benim problemimin zm birka mr alrd. Bu tr almalarda beni
isteim genellikle uyumun ve bunu ortaya karan uyancnn tam bir bilgisini elde
etmektir. Son sebebim de, davran kontrol edebileceim zel ve genel yntemleri
renmektir. Amacm ne "bu tr bilin durumlannn aklama ve tanmlamalar" dr,
ne de bir bilin durumunda hemen ele geirilebilecek byle bir zihin jimnastiinde
ustalk kazanmaktr. Eer psikoloji benim nerdiim plan izleseydi, eitimciler,
doktorlar, hukukular ve ia- damlan verilerimizden uygulamal alanlarda
faydalanabilirdi. Psikoloji ilkelerini pratik olarak uygulama frsat olanlar u an
yakndklar gibi yaknma gerei duymayacaktr. Herhangi bir doktora veya
hukukuya bilims'el psikolojinin gnlk rutin ilerinde rol oynayp oynamadn
sorduunuzda, laboratuvar psikolojisinin, kendisinin alma plannda yer aldn
inkar ettiini duyacaksnz. Bu eletirinin ok yerinde olduunu dnyorum. Beni
psikolojide honut etmeyen ilk durumlardan birisi, ierik terimleriyle zmlenen
psikoloji ilkelerinin bir uygulama alannn olmad hissiydi. Bana mit veren ey
davrannn durumunun savunulabilir bir durum olmasdr. Deneysel psikolojiden,
yani ebeveyninden, ksmen geri ekilen ve bu sebeple igzleme daha az bal olan
psikoloji blmleri, bugn en parlak gnlerini yayorlar. Deneysel pedagoji,
bamllk yapan maddeler psikolojisi, reklam psikolojisi, test psikolojisi, adli psikoloji
ve psikopatoloji, hepsi, bugn gl bir ykseli gstermektedir. Bunlar yanl bir
tabirle kimi zaman "pratik" veya "uygulamal" psikoloji olarak adlandnlmaktadr.
Kesinlikle, bundan daha kt bir yanl adlandrma olamazd. Gelecekte psikolojiyi
gerekten uygulayan meslek bir daire geliebilir. imdi bu alanlar tamamen
bilimseldir ve insan davrann kontrol etmeye yneltecek kapsaml genellemelerin
arayndadr. rnein, birka ktalk bir iirin ezberlenmesi faaliyetinde, rin
tamamn renmenin mi yoksa bir ktay rendikten sonra dierine gemenin mi
daha avantajl olduunu deney yntemi ile ortaya koyabiliriz. Bulgulanmz
uygulamaya kalkmayz. retmen asndan bu ilkenin uygulamas tamamen istee
baldr.
nm
W
*M
n ..,
CS W
M
t:
5 2
6 s
C,
Bamllk yapan maddeler psikolojisinde belirli bir doz kafeinin davranlar zerindeki
etkisini gsterebiliriz. Ve kafeinin, almann hz ve doruluu zerinde olumlu
etkileri olduu sonucuna ulaabiliriz. Fakat bunlar genel ilkelerdir. Bu sonulann
uygulanp uygulanmamas kiiyle ilgilidir. Aynca, yasal tanklkta, ilk deil, son tank
olmann tanklarn ifadeleri zerindeki etkilerini de aratrrz, ifadelerin doruluunu
hareketli nesnelerle, sabit nesnelerle, renklerle vb. ilgili olarak aratrrz. Bu
gereklerin herhangi bir zamanda uygulanp uygulanmayaca o lkenin adalet
mekanizmasna baldr. "Kuramsal" bir psikologun psikolojinin uygulamalaryla
dolayl olarak ilgilenmesi sebebiyle bilimdeki fikir ayrlklarndan doan sorularla
ilgilenmediini sylemek; ilk etapta bu tr problemlerdeki bilimsel amac anlamakta
baarsz olduunu ve ikinci olarak da, bizzat insan yaantsnn kendisiyle ilgilenen
psikoloji ile yeterince ilgili olmadm gsterir. Bu disiplinlerde grmek zorunda
olduum tek yanlg, nesnel sonulara dayanan bir ifade ok daha deerli iken,
onlarn materyallerinin ounun igzlem asndan ifade edilmi olmasdr. Bunlarn
hibirinde bilince niin bavurulduuna dair sebep yoktur. Veya igzlem verisinin
niin deney srasnda aratnlmas veya sonulanmn yaymlanmas gerektiinin
sebebi yoktur.
zellikle deneysel psikolojide tm sonulann tamamen nesnel bir zeminde korunmas
istei grlebilir. Eger bu yaplrsa insan zerinde yaplan almalar, hayvan
zerinde yaplan almalarla dorudan karlatnlabilir. rnein Hopkins'te, Mr.
Ulrich denek olarak fareleri kullanarak renmede emek dalm zerine belirli
sonular elde etmiti. Hayvanlan gnde bir kez, kez ve be kez olmak zere
problem zerinde altnp, karlatrmal sonular vermek zere hazrlanyordu.
Hayvann problemi teker teker veya er sralar halinde renmesi akla yatkndr.
Benzer deneyleri insanlar zerinde de yapma durumundayz, ancak insann deneyin
yrtlmesi esnasndaki "bilinli srelerini", farelerdeki benzer sreler kadar az
nemseriz. u an, hayvan ve insan almalannn deneysel yordam ve sonularnn
aklanmas metodu aamalanndaki birlii srdrme abalaryla, insan psikolojisi
alannda belli deiiklikler ne sren fikirler gelitirmeden daha fazla ilgileniyorum.
imdi bir an iin hayvanlann tepki verecei uyanc alann dnelim. lk olarak
hayvanlardaki grme almalan hakknda konumak istiyorum. Hayvan siyah ve
beyaz renk olmak zere iki renk a tepki verecei (veya tepki vermeyi renecei)
bir ortama koyuyoruz. Onu n birinde besliyoruz (pozitif) ve dierinde
cezalandnyoruz (negatif). Hayvan ksa bir sre ierisinde beslenmek iin hangi a
gideceini reniyor.
te tam bu noktada benim iki ekilde ifade edebileceim sorular ortaya kyor:
psikolojik yolu tercih edebilirim ve "hayvan tpk benim gibi iki farkl renk ve k m
gryor; yoksa tpk renk kr gibi farkl parlaklklarda iki gri ton mu?" diyebilirim.
Davran tarafndan ifade edilen yle olurdu: "benim
hayvanm iki uyanc arasndaki younluk farkllna dayal duruma m tepki veriyor
yoksa, dalga uzunluklarnn farkllna dayal duruma m?" Davran hibir yerde
hayvann tepkilerini kendi renk veya gri deneyimleriyle dnmez. Dalga
uzunluunun hayvann uyumu ierisinde bir faktr olaca gereini kantlamak ister.
Eer durum byle ise, hangi dalga boylan etkilidir veya farkl blgelerdeki dalga
boylannm hangi farkll, farkl tepkilere temel olabilmesi iin srdrlmelidir? Eger
dalga uzunluu uyum iin nemli bir faktr deilse, davran younlukta neyin farkl
olmasnn tepki iin bir temel ilevi grdn veya ayn farklln tayf boyunca
yeterli olup olmadm bilmek ister. Dahas, davran, insan gzn etkilemeyen
dalga uzunluklannn hayvanda tepki oluturup oluturmadn aratrmak ister.
Davran farelerin tayflan ile civcivlerin ve insanlann tayflann karlatrmakla
oka ilgilenir. eidi kar- laurma dizilerinin yaplmas, hibir ekilde bak asn
deitirmez. Bununla birlikte, kendimize bir soru yneltebiliriz. Hayvanmz anm
olutuktan sonra alyoruz ve hemen ardndan ortaya km sorulan cevaplandra-
bileceimiz belirli kontrol deneyleriyle tantryoruz. Fakat iimizde de insan da ayn
koullar altnda test etmeye ve her iki duruma ait sonulan ortak terimlerle ifade
etmeye ynelik gl bir istek var.
nsan ve hayvan mmkn olduunca ayn deneysel ortama yerletirilmelidir. nsan
denekleri doyurmak ve cezalandrmak yerine, farkl bir tepki iin temel tekil etmeyen
standart ve kontroln sunulmasna dek ikinci bir aygt yerletirerek ondan buna tepki
vermesini istemeliyiz. Ben burada igzlemi kullanrken, kendi kendimi sulamalara
ak hale getirir miyim? Buna cevabm hibir zamandr, bir insan denei doru seim
sebebiyle doyurabilirim veya yanl seim sebebiyle cezalandrabilirim ve bylece,
eger denek verebiliyorsa tepkiyi ortaya kanrm, an ulara gitmenin gerei yoktur.
Ancak u anlalmaldr ki, ben bu ikinci metodu sadece davran metodunun
ksaltlm ekli olarak kullanyorum. Pek ok durumda dolaysz ve tipik insan
metodlan gvenli bir ekilde kullanlamaz.
rnein varsayn ki, yukandaki deneyde kontrol aletinin yerletirilmesinin
doruluundan pheye dtm -grme gcnde bir kusurdan phelendiimde
bunu ok byk ihtimalle yapanm. Bu durumda denein igzlem raporlan benim
iin yararszdr. Denek "duyumda bir farkllk yok, ikisi de krmz ve nitelik olarak ayn"
der. Ancak farz edin ki ben denei standart ve kontrolle kar karya getirdim, ve
koullan, denek "kontrole" tepki verirse cezalandnlacak, standarda tepki verdiinde
ise bu durum olmayacak ekilde ayarladm. Standart ve kontroln yerlerini deitirdim
ve deneki bunlan birbirinden ayrt etmeye almas iin zorladm. Eer denek ok
sayda deneme sonunda uyum salamay renebilirse, bu, iki uyancnn farkl bir
tepkiye temel tekil ettiinin kant olur. Byle bir metod mantksz grnebilir, fakat
ben kesinlikle inanyorum ki, dil metoduna gvenmemek iin bir sebep olmadnda,
byle bir metoda giderek daha fazla bavuracaz.
Bu nedenle, Watson'un dncelerinin ana noktalan yeni deildi. Watson'un
programna zg ve kkrtc olan nokta, Watson'un psikolojiyi ruh ve bilinten,
zihinsel kavramlardan, beyinde neler olup bittiime ilikin kurgusal dncelerden ve
igzlemin kullanlndan atma neriiydi. Dnceleri "taze hava soluma ve
yzyllarn kf kokulu birikimimden kurtulma" idi (R. I. Watson, 1978, s. 461).
Daha nce de sylediimiz gibi, Watson'un devrimi baarya birdenbire ulamad.
Watson'un 1913'deki makalesine ilk yazl karlk, onun igzlemi reddetmesine dair
dncelerini paylamayan Mary Whiton Calkins'den geldi. Calkins aslnda, belirli
psikolojik srelerin sadece i. gzlem yoluyla aratmlabileceini dnen pek ok
psikologu temsil ediyordu. Tartma birka yl uzayarak 1920'lere dek sarkt ve bazen
olduka alevlendi. Margaret Floy Washburn, Watson'u psikolojinin "dman" ilan etti
(Samelson, 1981).
Biz Watson'un dncelerine itirazn birdenbire baladn sylemeye
almyoruz. lk olarak, davranlk profesyonel dergilerde ok az dikkat toplamt.
Destek ok sessiz bir ekilde byyor ve daha ok gen psikologlardan geliyordu.
niversitelerin ounda davranlk dersleri sunuluyor ve "davran" kelimesi dergi
makalelerinin balklannda grnyordu. Davranln bir muhalifi olan William
McDougal, bu gelimelerle ilgili olarak, davrann "parlyor" olmas sebebiyle
yeterince kayglanm-
St i
tf ta f,
t (Samelson, 1980a). E.B.Titchener davranln, bir gelgit dalgas gibi lkeyi
batan sona yuttuundan yakmyordu. Watson 1930 ylnda davranln hi bir
niversitenin ders vermekten kanamayaca kadar nemli bir hale geldiini aka
ilan etmiti.
Davranlk tabii ki baanl oldu ama yava yava. Watson'un istedii devrim
ancak uzun srede geliti. Baarya ulatnda ise ortadaki tek davranlk ekli
sadece onunki deildi.
Davranln Metotlar
Grdk ki bilimsel psikoloji baladnda kendisini eski ve bir doa bilimi olan fizik
ile birletirmeye hevesli idi. Yeni psikoloji srekli olarak doa bilimlerinin metodlann
kendi ihtiyalarna adapte etmeye alyordu. Ancak psikolojinin daha nceki
formlarnn hibirinde Watson'cu davranlkta olduu kadar gl bir ekilde doa
bilimlerinin yntemlerine bavurulmam
t. Wundt tarafndan dolayl ve dolaysz yaantlar arasnda yaplan ayrm -ilki fiziin
verilerini getirir, ikincisi psikolojinin- bir anda terk edilmiti.
Watson'un ynetiminde psikoloji ve fizik bilgisi birdi ve ayn eydi, yani;
nesneler hareket halindeydi. Bu ana ilkeyi psikolojiye uygulama, aleni olarak
gzlenebilen davranlarla ilgili bir kstlamay zorla kabul ettirmekti. Bu nedenle, tek
bana davrann psikoloji iin uygun bir alma konusu olduu, baarl bilim
rnekleriyle olduu kadar, baansz olarak tanmlanan -Wundt'u i- gzlem
psikolojisi gibi- rneklerle de gsterilecekti (Mackenzie, 1977, s.14).
Bundan tr Watson psikolojinin kendisini doa bilimleriyle, yani gzlenebilir
olanla -davranla- snrlamak zorunda olduunu iddia etmiti. Bu nedenle sadece
tamamen nesnel olan aratrma metotlar davrannn laboratuvanna kabul
olunabilirdi. Watson aratrmalarda kullanlabilecek metotlar aka belirtmiti:
(1) aral veya arasz gzlem,
(2) test metotlan,
(3) szel anlatm metodu, ve
(4)koullu refleks metodu.
Kendini aklayc ve nemli bir metot olan gzlem (observation) metodu, dier
metotlar iin gerekli bir temel tekil eder. Nesnel test metotlar (testing methods)
zaten kullanlyordu, fakat Watson test sonulannn zihinsel niteliklerin lmleri
olarak deil, davran modelleri olarak ele alnmasn nermiti. Watson'a gre bir
test zeka veya kiilii lmezdi. Testler daha ok deneklerin testin uyarc durumuna
verdikleri tepkileri lebilirdi, daha fazlasn deil.
Szel bildirim (verbal report) metodu Watson'un sistemine zgyd ve fazladan
yorumu hakkediyordu. Watson'un igzleme ok iddetle kar kmas sebebiyle,
laboratuvarda szel anlatm kullanmas baz insanlar tarafndan kukulu bir uzlama
olarak deerlendirilmiti. Watson'un sistemi zellikle bu eletiriye duyarldr.
imdi Watson'un igzleme niin kar olduunu dnelim. Watson'un igzlem
yapabilme kabiliyetinin pek olmad dncesine ek olarak, Romanes'in analoji
yoluyla igzlem teknii -ki bu teknii bir davran kullanamazd- kabul edilmedike,
igzlemin hayvan aratrmalarnda kullanlamayaca da bir gerekti. Watson ayrca
igzlemin doruluuna da gvenemiyordu. Eer ok iyi eitim alm igzlemciler
dahi ne
&
nm*
^ S*
C: g, fei
yi gzlemledikleri konusunda fikir birliine ulaamyorsa, psikoloji nasl ilerleyebilirdi?
Daha nemlisi bir davrannn, laboratuvarnda nesnel olarak gzlenemeyen hibir
eye msamaha gsteremeyecei tezi sz konusuydu. Watson somut olan eylerle
uramak istiyor... Organizmann iinde olup gzlemle doruluu kantlanamayan
olaylar zerine igzlemcilerin bildirdikleri iddialarla paralel dncelere sahip
deildi.
gzleme kar olmasna ramen, Watson igzlemi kullanm olan psikofizikteki
almalar nemsememezlik yapmad. Bu nedenle Watson, konuma tepkilerinin
gzlenebilir olmas sebebiyle, bir davran iin dier motor tepkiler kadar anlaml
olduunu belirtmiti.
imdi, neyi gzlemleyebiliriz? Davran gzlemleyebiliriz -organizmann ne
sylediini veya ne yaptn. Bir kere una dikkat edelim: "sylemek" yapmaktr.
Aktan veya kendi kendimize konumak (dnmek) beyzbol oynamak kadar nesnel
bir davran tipidir (Watson, 1930, s. 6).7
Watson'un, aratrma prosedrnde gerek bir deiim deil, sadece basit
anlamsal deiiklikler ileri srdn iddia eden eletirmenler, youn tartmalar
ierisinde szel bildirimler metodunun davranlkta kullanlmasn bir taviz olarak
grmlerdi. Watson'un (1914) szel anlatm tekniini "kesin olmayan" bir teknik
olarak ele aldna ve daha nesnel gzlem metodlannn yerine geebilecek kadar
tatmin edici bulmam olduuna dikkatlerinizi ekmek isteriz. Watson bu tekniin
kullanmn, ses tonlanndaki farkll gzlemleme rneinde olduu gibi, sonularn
doruluunu ispatlayabilecei durumlarla snrlamak istemiti. Doruluu
ispatlanamayan szel anlatmlar, imgesiz dnme veya hissedilen durum
hakkndaki yorumlar vs. gz ard edilmiti. Bununla birlikte, Watson szel anlatm
tekniinin kullanmm nasl snrladn hibir zaman tam olarak gstermemitir.
Davranlarn en nemli aratrma metodu olan koullu refleks 1915 ylna dek
-davranln resmen kuruluundan iki yl sonras- uyarlanmad. Koullanma
metotlar davranln geliinden nce de kullanlyordu fakat Amerikan psikologlar
tarafndan uyarlanmas olduka kstlanmu. Watson bu metodun Amerikan psikoloji
aratrmalarnda yaygn ekilde kullanlm olmasndan sorumluydu. Sonraki
yazlarnda, koullanma metoduyla ilgili olarak Pavlov ve Bekhterev'e ok ey borlu
olduunu yazmt.
7 J.B. Watson'a ait bu ve bundan sonra ki dier tm alntlar, Watson'un
Davranlndan dr (1930). W. W. Norton & Company. Inc. izniyle yeniden
baslmtr. Telif hakk 1924, 1925, 1930 da W. W. Norton & Company. Inc.
tarafndan alnmtr. Telif hakk daha sonra 1952, 1953 ve 1958'de John B.
Watson tarafndan yenilenmitir.
Watson koullanmay "uyanc deiimi" asndan ele almt. Bir tepkinin,
kendisini gerekte harekete geiren uyarcdan baka bir uyarcyla birlemi veya
balanm olduunda koullandn yazd. (Pavlov'un kpeklerinin yiyecein
grnts yerine zil sesine salya salglayarak tepki vermesi koullu bir tepkidir.)
Bu yaklam davran analiz etmenin yani, davran en basit temel birimlerine
-uyanc (stimulus) ve tepki (response) balarna [S-R] - indirgemenin nesnel bir
metodunu salad iin, Watson hevesle atld. Karmak insan davranlarnn
aratrlmas iin bir laboratuvar metodu olmas artyla, tm davranlarn bu temel
elementlere indirgenebileceini iddia etti.
Bylece Watson ngiliz empiristler tarafndan kurulmu olan ve yapsalclarn
kulland atomistik ve mekanik gelenei srdrm oldu. Psikologlar insan
davrann, fiziksel bilimlerin evreni inceledikleri ekilde, yani kendisini oluturan
bileen elementlerine veya atomlarna ayrarak incelemek zorundadr.
Nesnel metotlarn kullanm zerinde nemle durma ve igzlemin elenmesi,
insan deneklerin psikoloji laboratuvarndaki rol ve zelliklerinin deimesi demekti.
Wundt'un yaklamnda ve Titchener'n yapsalclnda denekler hem gzleyen hem
de gzlenen idi, yani denekler kendi kendilerinin bilin deneyimlerini gzlemliyor idi.
Bu ekliyle onlann rol deneycinin rolnden ok daha nemli oluyordu.
Davranlkta ise deneklerin rolnn daha az nem tad farz ediliyordu. Gerek
gzlemci (deneyci) deney koullarn oluturur ve ardndan deneklerin bu koullara ne
ekilde tepki verdiklerini gzlemler. Bylece, insan deneklerin deneydeki statleri
indirgenmi oldu, onlar artk gzlemlemiyorlar sadece davranyorlard. Ve hemen
herkes davranta bulunabilirdi -ocuklar, zihinsel zrller, hayvanlar. Bu bak as
psikolojinin imajn veya insan "bir uyanc-tepki mekanizmas: deliklerden birisine bir
uyarc koyar ve bir paket tepki alrsnz" (Burt, 1962, s. 232) eklinde gren modelini
glendirmiti.
nceleri Watson'un sadece nesnel metotlarn kullanmna ilikin tezleri
(metodolojik davranlk ) byk bir gelime gibi grnd. Bununla birlikte, nesnel
metodolojinin bir bilim olarak balangtan bu yana psikolojinin ayrc zellii olmas
sebebiyle, gemie dnk analiz davranlarn katklarnn ok az olduunu belirtti.
Psikofizik, hafza ve koullanma aratrmalarna nesnel metodlar uyguland. Bu
yzden davranlarn katklar yeni metodar gelitirmekten ok, var olanlar daha
fazla yaymaktan ve artmaktan olutu.
Davranln alma Konusu

Psikoloji asndan Watson'un kavramsal davranlnn (davranln ana
fikri veya z), metodolojik davranlndan ok daha byk neme sahip olduu
ispatlanmtr. ncelikli alma konusu daima davran itemleri veya verileri olmak
zorundadr: kaslarla ilgili hareketler veya i salg bezleri salglar. Watson bu
tepkilerin, organizmann evresine ayrt edici bir tarzda cevap verebilme kabiliyetine
delil oluturduunu ne srd. Davran bilimi olarak psikoloji sadece uyanc ve tepki,
alkanlk edinimi ve alkanlk btnlemesi gibi terimlerle nesnel olarak
tanmlanabilen davranlarla ilgilenmek zorundadr. Btn insan ve hayvan
davrantan bu ekilde, ruhsal kavram ve terimlere ba vurmadan anlatlabilir.
Davran psikoloji davrann nesnel olarak aranlmas yoluyla, belirli bir tepkinin
ncesinde gelen uyancnn nceden tahmin edilmesi amacn gerekletirebilir.
Davran uyanc-tepki birimlerine indirgeme amacna ramen Watson,
davranln organizmann bir btn olarak tm davranlanyla ilgilendiini iddia
etmiti. Bir tepki, rnein diz kapa hareketi veya dier refleksler, basit olabildii gibi,
ok karmak da olabilir; Watson bu daha karmak tepkileri, eylem (act)olarak
isimlendirdi. Watson tepki eylemlerinin yemek yeme, kitap yazma, beyzbol oynama
veya bir ev ina etme gibi eyleri ierdiini dnmtr. Yani bir eylem bir
organizmann uzaydaki hareketlerini kapsar. Akas (Watson tepki eylemlerini kas
elementlerinin basit bir balantsndan ziyade, bir kiinin evresini etkileyen baz
hedeflerin baz alnmas asndan ele alyordu. Bu nedenle, bir eylem organizmann
konuma, yrme ve benzer hareketlerini kapsar. Bununla birlikte, bu davransal
eylemler, ne derece karmak olduunun nemi olmakszn, alt dzey motor veya i
salg bezine ait tepkilere indirgenebilirler.
Tepkiler iki ekilde snflandrlr: renilmi veya renilmemi olanlar ve ak
veya gizil olanlar. Watson doutan gelen tepkilerle renilmi tepkileri ayrt etmenin
ve renilmi tepkiler iin geerli olan renme kurallarn kefetmenin davranlk
iin nemli olduunu dnmt.
Ak tepkiler ortadadr ve bu nedenle dorudan gzlenebilirler. organlann
hareketleri, isalg bezi salglar ve sinir uyanmlan gibi rtk tepkiler ise organizmann
iinde gerekleir. Bu tr hareketler ortada olmasa da, davrann itemleridir. Watson
gizil davran kavramn tantrken, psikolojinin alma konusunun gerekten
gzlenebilir olmas gerektiine da
ir ilk art zerinde deiiklik yapm ve her eyin potansiyel olarak gzlenebilir olmas
gerektiini ne srmtr. Organizmann iindeki hareketler veya tepkiler, eitli
aletlerin kullanlmas yoluyla potansiyel olarak gzlenebilir hale getirilebilir.
Davranlarn ilgilendii tepkilere benzer heyecan verici uyarclar karmak
olabilir. Bir uyarc, retinann zerine den k dalgalan gibi olduka basit olabildii
gibi evredeki bir fiziksel nesne veya daha geni bir durum (belli bir uyanclar kmesi)
olabilir. Bir eylemde yer alan tepkiler kmesi belirli tepkilere indirgenebilir, bylece
uyana durumu kendisini oluturan bileen uyanclara blnebilir.
Bu nedenle davranlk organizmann evresiyle balantl btn dav-
ranlanyla ilgilenir. Davrann kendine zg kurallan, toplam uyanc ve tepki
bileenlerinin daha basit uyanc ve tepki blmlerine analizi yoluyla zlebilir. Bu
analiz bir fizyologun merkezi sinir sistemini belirlerken yaptklan kadar detayl olmak
durumunda deildir. Watson "sr kutusunun" (Watson'un beyin iin kulland bir
terimdir) ulalmazlndan dolay beynin kortikal ileviyle fazla ilgilenmemiti.
Davrann tm organizmayla ilgili olduuna ve sadece sinir sistemiyle
snrlandnlamayacana inanyordu. Watson davrann daha geni birimlerine
odaklanmt: belirli bir duruma organizmann verdii tm tepki.
Gerek alma konusu gerekse metodolojisiyle John B.Watson'un yeni psikolojisi
ruhsal kavramlardan ve znel metotlardan uzak, fizik kadar nesnel bir bilim
oluturmann bir abasyd.
imdi Watson'un psikolojideki geleneksel konuya ynelik bak asyla
ilgileneceiz: igd, renme, heyecan ve dnme. Dier tm sistematik teoriser
gibi, Watson da psikolojisini kendi temel teziyle uyum ierisinde gelitirmiti.
Davrann tm alanlan nesnel "uyanc-tepki" terimleri ierisinde incelenme
durumundayd.
gdler
Watson nceleri davranta igdlerin roln kabul etti. lk kitab olan Davran:
Karlatrmal Psikolojiye Bir Giri'de (1914) rastgele davranlarla ilgili 11 igdy
aynnth olarak anlatmu. Daha nceleri Johns Hopkins niversitesinde renci olan
Kari Lashley ile birlikte, Florida Keys'in Dry Tortugas Adalarnda deniz krlangcnn
davranlanm incelemiti. Har-
KOnm
w as
* RT
* _
l- ^ K*
c:
XS
4i
low'un bildirdiine gre Dry Tortugas Adalarna yaplan yolculuk, Watson ve
Lashley'in sigara ve viskilerinin bitmesi yznden ksa kesilmiti. "Eer Wat- son ve
Lashley yanlarna sadece daha fazla sigara ve viski alm olsalard, psikoloji tarihi
bugnknden ok daha deiik olacakt" (Harlow, 1969, s.26).
Watson 1925 yln gemeden dncelerini deitirdi ve igd kavramn
teorisinden kard. gd gibi grnen insan davranlarnn tm ynlerinin gerekte
sosyal olarak koullanm tepkiler olduunu iddia etti. renmenin insan davrann
kavramada anahtar olduu gr ile Watson, an bir evreci haline geldi. gdleri
yalanlamann da tesine geerek, kaltsal kabiliyetlerin, mizacn veya herhangi bir
alanda doal yeteneklerin var olduunu kabul etmeyi reddetti. Ona gre kaltsalm
gibi grnen bu eyler:
Beikte balayan bir eitime dayanmaktadr. Bir davran unu sylememeli- dir: "O
iyi bir kl ustas olmada babasnn kabiliyetini veya yeteneini miras olarak alm."
Davran demelidir ki: "Bu ocuun babas gibi ince bir beden yaps ve ayn tip
gzleri var...." Ve unu sylemeye devam etmelidir: " ve babas ona ok dkndr.
O daha bir yandayken babas eline kck bir kl vermi ve tm yrylerinde
kl oyunlarndan, saldr ve savunmalardan, dello kurallarndan ve benzerlerinden
bahsetmitir." Belirli bir bnye tipi, art erken eitim, yetikin performansndan
sorumludur (]. B. Watson, 1930, s.94).
evreye bu ekilde ok fazla nem verme, doal bir sonu olarak; bir insann
ocuklan nasl isterse o ekilde eitip istedii insan tipine sokabilecei gibi Watson'un
geni halk destei bulan grn ortaya karmtr.
Aslnda Watson evresel etkenlerin her tr kaltsal zellikten daha stn olduunu
ne srerken yalnz deildi. Psikolojide davranlann belirlenmesinde kaltsal
faktrlerin roln minimize eden bir eilim zaten olumutu. Dahas, onun tavn 20.
yzyl"Amerikan psikolojisinin ilk uygulamal ynelimlerinden etkilenmi olabilirdi.
Davran deitirilebilir olmadka psikoloji davran deitirmek ve kontrol etmek
iin kullanlamazd. Eer davranlar igdsel gler tarafndan ynetiliyor olsayd
deitirilebilmeleri mmkn olmazd. Fakat eer davran renme ve eitime bal
ise deitirilmesi pekala mmkn olurdu.
renme
Watson'a gre igdler ve kaltm yoluyla gelen yetenekler yoktur. Yetikin,
ocukluk koullanmalannn bir rndr. Bu nedenle renme davranlkta hayati
neme sahiptir. Watson'un renmeyle ilgili grle
ri koullanmayla birlemeye doru ilerlemitir. 1913 yl makalesinde koullanmann
adn anmam ve Davranta (1914) ise Pavlov'un koullanma deneylerine ok az
vurgu yapmt. Gerekte Watson bu metodun primatlarda kullanlabileceinden
pheliydi.
Oysa 1915 ylnda APA'nn bakanlk konumasnda koullu refleksin, igzlemin
yerini almas gerektiini iddia etmiti. Bu olaydan sonra koullanma davranlarn
en nemli aratrma metodu haline geldi. uras artcdr ki, klasik koullanmaya
olan byk hevesine ramen, Watson Pavlov'un pekitirme yasasnn nemini ve
bunun Thomdike'n etki yasasna olan benzerliinin farkna varmakta baarszla
dmt. Watson hibir zaman tatmin edici bir renme teorisi gelitiremedi ve
kavramsal olarak Thorndike ncesi modas gemi armclara mensupmu gibi
grnd. Bu nedenle koullanma ilkelerini benimsedi ve bunlar aratrmalarnda
kulland, altrma yasasna (law of exercise) tutunmaya devam etti ve renmede
birincil faktr olarak sklk ve yenilik zerinde durdu.
Watson, bir bebein kavrama refleksini kontrol ediyor.
Heyecanlar
nm
.*} ac
* F
S
C;
4
Watson'a gre heyecanlar, belirli bir uyarcya kar basit bedensel tepkilerdir.
Uyarc (rnein bir tehlikenin varl) dahili beden deiikliklerine ve renilmi
uygun ak tepkilere sebep olur. Bu gr, heyecann bilinli algsnn olmad veya
i organlardan gelen duyumlar yn olduu anlamna gelir.
Her bir heyecan genel beden mekanizmasnda kendine zg deiiklikler ierir,
zellikle i organlarda ve isalg sistemlerinde. Watson btn heyecan tepkilerinin
ak bedensel hareketler ierdiinin farkna varsa da, grlerinde isel tepkiler ar
basar. Heyecan, nabz hz, solunum veya utanma gibi fiziksel deiiklikler, en
azndan bir dereceye kadar, gizli i organ tepkilerinde yer alan gizil bir davran
eklidir.
Watson'un heyecan teorisi 7. Blm'de anlatlan William James'in teorisinden
daha az karmaktr. James'in teorisinde bedensel deiikliklerin heyecan verici
uyarcnn alglanmasnn hemen ardndan gelmesi ve bu bedensel deiikliklerin
hissedilmesi heyecandr. Watson bu dnceyi eletirmi ve yle yazmtr: "James
henz son zamanlarda ele alnmaya balanm olan heyecanlar psikolojisine bir
engel koymutur" (1930, s. 140). Duruma ait algnn bilin oluumunu ve hissedilen
durumu yararsz sayp dikkate almayarak, heyecanlarn, nesnel uyarc, ak beden
tepkisi ve i organlardaki deiiklikler hali asndan anlalabileceini iddia etmiti.
Tannm bir alma, bebeklerde heyecan tepkilerini ortaya koyan uyarc
aratrmasdr. Watson bebeklerin temel heyecan davran gsterdiini
sylemitir: korku, fke ve sevgi. Korku grltl sesler ve destein aniden
kaybolmas ile, fke beden hareketlerine engel olarak, sevgi ise tenin okanmas,
sallama ve hafife vurarak okama yoluyla oluturulmutur.
Watson bebeklerin bu uyarclara verdii tepki rneklerinin zelliklerini de
bulmutur. Korku, sevgi ve fkenin renilmemi heyecanlar olduuna inanmt.
nsanlarn dier heyecan tepkileri, koullanma sreci boyunca bu heyecan
araclyla gelitirilir. Koullanma boyunca, temel heyecan tepkileri, normalde
kendilerini ortaya karmaya yatkn olmayan evresel bir uyarcya balanm olabilir.
MARY COVER JONES
Albert, Peter ve Fareler
Watson bu teorisini, daha nceden herhangi bir korku duymad beyaz farelere
kar koullanma denemelerinden soma korku koullanmas gsteren Albert adnda
11 aylk bir bebekle yapt deneysel alma ile gsterdi (Watson&Rayner,1920).
Albert'n fareyi grd her an bamn arkasnda (demir parmakla ekile
vurularak) grltl bir ses meydana getirilerek korku durumu oluturuldu. Ksa bir
sre ierisinde sadece beyaz farenin grnts ocukta korku ve huzursuzluk
iarederi ortaya karmaya balad.
VVatson beyaz fareye kar gelien bu koullu korkunun tavan, beyaz krkl
ceket ve Noel Baha'nn byklar gibi benzer uyarclara da ge- nellenebileceini
gsterdi. VVatson yetikin korkularnn, nefretlerinin ve anksiyete duygularnn
temelinde erken ocukluk koullanmalarnn olduuna inanyordu.
Albert almas asla baarl bir ekilde tekrarlanamad. Psikologlar meto-
dolojisinde ciddi kusurlar olduuna dikkat ektiklerinden, VVatson bu aratrmasn
pilot bir almann "balang aklamas" olarak tanmlad. Buna ramen Albert
almasnn sonulan bilimsel bir kant olarak kabul edildi. Bunlardan neredeyse
btn psikolojiye giri kitaplannda (genellikle yanl ekilde) bahsedildi ve nadiren
sorguland (Harris, 1979; Samelson, 1980).
Albert bahsedilen nesnelerden korkmaya koullanm olmasna ramen, artk
Watson iin bu korkulan kendisinden uzaklatrabilecei veya silebilecei msait bir
denek deildi. Bu deneyin stnden ok gemeden VVatson akademik hayat terk
etmi ve bu nedenle problemin peinden gidememitir. Bir sre sonra,VVatson
reklam iinde alrken, New York ehri dinleyicilerine kk Albert ile yapt
alma hakknda bir konuma yapmt. Dinleyiciler arasnda Vassar'da
Washburn'un ilk rencilerinden olan Mary Cover Jones vard. Watson'un
dnceleri ilgisini ekmi ve koullanma tekniinin, ocuklann korkulannn bir tr
"yeniden koullanma"
-C O * f"
M rs<
S fi?
M
c;
"o L r : X -h
ta
John B. Watson ve Rosalie Rayner Kk Albert'i tutuyor. ocuk ayaklar arasndaki

beyaz fareye uzanrken grlyor. Albert, fare ve benzeri uyarclardan korkmaya
artlanm.
yaklam ile yok edilip edilemeyeceini merak etmiti (Logan, 1980). Jo- nes
Vassar'dan snf arkada Rosalia Rayner Watson'a kendisini Watson ile tantrmas
iin rica etti ve ardndan psikoloji tarihinin bir baka klasii olan bir almann
sorumluluunu stlendi (Jnes, 1924).
Denek Peter adnda, tavanlardan korkan (ve korkusu laboratuvarda
oluturulmam) bir baka ocuktu. ocuk yemek yerken, ocukta herhangi bir korku
tepkisinin ortaya kmayaca kadar geni bir mesafe muhafaza edilerek bir tavan
odaya alnmtr. Tavan, her seferinde ocuk yemek yerken, aama aama daha
yakna getirilmitir. Sonunda ocuk korku duymakszn tavan elleyebilecek duruma
gelmitir. Benzer nesnelere verilen genelletirilmi korku tepkileri ayn yntemle yok
edilebilir. Davran terapinin ilk rnei olarak grlebilecek bu yntem, tekniin
popler olmasndan yaklak 50 yl nce gerekletirilmitir.
Watson'un heyecanlara ynelik davran yaklam ve heyecan davranlarna
elik eden fizyolojik deiikliklere olan ilgisi, ocuklarda heyecan geliimi ve belirli
heyecanlar iin tepki rnekleri zerine aratrmalar yaplmasn tevik etmiti.
Dnme Sreleri
Davranln geliine kadar, dnce srelerinin geleneksel gr "merkezi"
dnme teorisiydi. Bu teoriye gre dnme sreci beyinde gerekleiyordu,
"dnme o kadar zayf bir faaliyetti ki, sinir akmlar, motor sinirler zerinden kaslara
gemiyor, bu nedenle kaslarda ve isalg bezlerinde tepki olumuyordu" (Watson,
1930, s. 239). Bu teze gre, dnme sreci kas hareketlerinin yokluunda ortaya
kt iin, gzlem ve deney yoluyla ulalabilir deildir. Dnmeye, soyut ve fiziksel
bir referans olmayan sadece zihinsel bir ey gz ile baklmt. Yapsalclar tara-
fndan kullanlan imge kavram bu bak asna bir rnektir.
Watson'un dnmeyi rtk motor davranlardan daha fazla bir eye indirmeyen
evresel dnme teorisi (peripheral theory of thinking) belki de onun en fazla
tannan teorisidir. Watson dnme davrannn isel konuma hareketleri olduunu
ne srmtr. Bylece szel dnme, aleni konumalarda renilen kas
alkanlklarnn, ses karlmadan iten konuulmasna indirgenmitir. Kaslarla ilgili
bu alkanlklar ocuk bydke iitilemez ve grlmez olur.
ocuk yalnzken srekli konuur. Kulam ocuk odasnn anahtar deliine
dayadmda duyduklarm, yandaki bir ocuun, yksek sesle gnn dahi
planladn onaylar. Toplum ksa bir sre ierisine ocuk bakcs veya ebeveyn
olarak odadan ieri adm atar. "Yksek sesle konuma, anne ve baba yksek sesle
konumuyorlar." Ksa bir sre sonra aleni konuma fslt halindeki konumaya
dnr ve iyi bir dudak okuyucusu ocuun dnya ve kendisi hakknda neler
dndn okuyabilir. Baz bireyler topluma bu ayrcal hibir zaman tanmazlar.
Yalnz olduklarnda kendi kendilerine yksek sesle konuurlar. ok sayda insan
yalnzken fslt aamasndan teye hibir zaman gemez. Tramvayda okuyan
insanlar seyredin veya odada yalnz olduklar zaman insanlara anahtar deliinden bir
bakn: sadece oturur ve dnrler. Ancak insanlarn byk ounluu srekli gelen
sosyal basklar altnda nc aamaya gelirler. "Kendi kendinize fsldamaktan
vazgein" ve "Dudaklarnz kprdatmadan okuyamaz msnz?" ve benzerleri srekli
verilen emirlerdir. Ksa bir sre ierisinde gidiat dudaklarn arkasnda olmaya
mecbur braklr 0- B. Watson, 1930, s.240-241).
Koullanma yoluyla konumay renmemizin ardndan, dnme sadece sessiz
bir ekilde kendi kendimize konumamz haline gelir. Watson bu gizil davrann
merkez noktasnn dil ve grtlak kaslar oluunu ne
s
W p"i A ac
M
* .
C&M
c; -c-
tzi
srmtr. Watson'un dnme terimi "grtlaksal ahkanlklar"dr. lk nceleri grtlak
dnmenin bir arac olarak ele alnmt. Bu grtlaksal alkanlklara ek olarak,
durumlara daha ak tepkileri sembolize eden jestler, ka atmalar ve omuz
silkmelerle dil veya dnme uzlatnlr.
Watson'un hipotezini dorulamann ak bir kayna, ounluumuzun
dnrken sklkla kendi kendimize konutuumuzun farknda olmasdr. niversite
rencilerinin igzlem raporlarna ait bir almada rnek olarak alnan dncelerin
%70'ini rencilerin dnrken kendi kendilerine konumalar oluturduu
bulunmutur (Farthing, 1992). Ancak tamamen igzleme dayal olmas ve
Watson'un igzlemi hemen hemen hi kullanmamas sebebiyle, bu kabul edilebilir
bir delil deildir. Davranlk bu gizil konuma hareketlerinin nesnel kantn ister ve
bu sebeple dnme sreci srasnda dil ve grtlaktaki hareketleri kaydetmeye gayret
eder. Bu tr lmler, kimi zaman dnme srasnda baz kk hareketlerin
olduunu ortaya koymutur. Benzer ekilde sagr-dilsizlerin parmak ve ellerinden al-
nan lmler, dnme boyunca baz hareketler kaydetmitir. Bu almalardan daha
fazla destekleyici sonular elde edilmesi mmkn olmamasna ramen, Watson gizil
konuma hareketlerinin var olduuna ve ortaya kmak iin sadece daha gelimi
aletleri beklediine inanmt.
ta
Halkn Watson'a Olan lgisi
Watson'un yrekli klar kendisine profesyonel olmayan halktan geni bir
yanda grubu kazandrmt. Peki bu yrekten halk desteinin sebebi neydi?
Psikologlarn kimisinin igzlemi uygularken dierlerinin bu kullanm reddetmesinden
veya, baz psikologlarn kastl olarak dierlerinin neeyle psikolojinin en sonunda
'ruhunu' kaybettiini ilan etmesinden veya, dnmenin kafada m yoksa boyunda m
yer ald hakknda tartmann olmasndan insanlar kesinlikle etkilenmemiti. Bu
meseleler psikologlar arasnda yorumlara yol ayordu ama dier insanlar daha yeni
yeni ilgilendirmeye balamt.
Halk harekete geiren Watson'un bilimsel olarak ekillendirilmi ve kontrol edilmi
davranlarla; mitoslardan, geleneklerden ve alkanlklardan bamsz bir dnyaya
armasyd. Eskiden kendilerine yol gstermi olan inanlannn deerinden
pheye dm, hatta artk onlara inanc kalmam insanlara sunulan bu fikir onlara
bir umut verdi. Coku ve inan
ierisindeki davranlk, bir dinin sahip olduu ynlerin pek ouna sahipti ve ok
sayda insan bu yeni mezhebe t. "Hatta baz davranlar her gece yatmadan
nce Watson'un en son kitabndan bir blm okuyorlard !"(Sokal, 1981b, s.61).
Davranlkla ilgili dnemin pek ok kitap ve makalesinden birinin bal bir
endokrinolog tarafndan yazlan Davranlk Denen Din8 (Berman, 1927) idi. 23
yandaki bu gen adam Wat- son'un kitabn okumu ve popler edebi bir dergi iin
eletiri yazs yazmt. Bu gen adam, B.F.Skinner, daha sonra unlar yazmtr:
"(eletirimi) yaymlamadlar fakat bu eletiriyi yazarken kendimi ilk defa, az ya da ok,
bir davran olarak ifade etmi oldum" (1976, s.299).
Watson'un fikirlerinin sebep olduu heyecan ve karkln bir blm
Davranlk kitabnn gazete eletirilerinden anlalabilir. New York Times' da
"Davranlk insann zihinsel tarihinde bir r amtr." (2 Austos, 1925) denmiti;
New York Herald Tribne "bu belki de imdiye dek yazlm en nemli kitaptr. nsan
byk bir umutla bu anlk krl ho grebilir" ( 21 Haziran, 1925) yorumunu
yapmtr.
Watson'un bir ocuun davranlarnn belirlenmesi ve yetitirilmesi srecinde,
ocuun iinde bulunduu evreye verdii byk nem ve kaltsal eilimlerin etkisini
kmsemesi Davranlktan aktanlan u paragrafta kendisini aka belli eder:
Bana, kendime has dnyamda yetitirmek zere yarm dzine salkl bebek
verin. Bu ocuklardan rastgele setiim birini, yeteneklerini, eilimlerini, tutkularn,
zekalarn, kabiliyetlerini ve atalarnn rkn dikkate almakszn dilediim herhangi bir
uzmanlk alannda -doktor, avukat, sanat, tccar ve evet, hatta dilenci veya hrsz
olarak eitebileceimi garanti ediyorum (1930, s. 104).
Albert almas gibi koullanma deneyleri Watson'u, yetikinlerdeki duygusal
rahatszlklarn, Freud'un ele ald ekilde tek bana cinsellie dayanmayaca
konusunda ikna etmiti. Watson bunun yerine yetikin problemlerini koullanmaya ve
bebeklik ve ergenlikte oluan tepkilerin transferine dayandrmt. Eer bu
rahatszlklar ocuklukta oluturulan yanl koullanmann bir fonksiyonu ise uygun bir
ocukluk koullanmas program bu rahatszlklarn ortaya kmasn nlemelidir.
Watson bebek davranlarnn bu ekilde pratik kontrolnn (ve bylece yetikin
davranlarnn) sadece mmkn olmakla kalmayp, kesinlik-
Q
The Religion Called Behaviorism.
W fn
. se
M
sl
C * 2
w t* -
le gerekli olduuna da inanmt. Sosyal ilerleme iin bir plan ve davranlk
ilkelerine bal deneysel ahlak kurallar program gelitirmiti.
Hi kimse ona iddialarn test edebilecei yarm dzine ocuu vermedi ve
Watson byle bir ey istemekle aslnda gereklerin snn dna ktm itiraf etti.
Bununla birlikte, kaltmn evreden daha arlkl olduuna inananlann aslnda
binlerce yllk durumu tarttklarna ve hl gerekten dorulayc bir kant
bulamadklarna dikkat ekmiti.
Davranln son blmnden alnan aadaki paragraf, Watson'un
davranlk bayra altnda geerli olan programndaki cokunun bir blmn
ortaya koyar ve pek ok insan iin niin yeni bir inan haline geldiini aklar:
Davranlk kadn ve erkei kendi davran ilkelerini kavramaya hazrlayan bir bilim
olmaldr. Davranlk kadn ve erkei kendi yaamlann yeniden dzenlemeye ve
zellikle de ocuklann salkl bir ekilde bytmeye kendilerini hazrlamaya
yneltmelidir. Keke sizlere, sadece kendisini uygun ekilde ynlendirmesine ve
bireyi adeta gergin elik bir bant gibi baskya alan binlerce yl ncesi olaylarnn
efsanevi sylemleriyle engellenmemi, kk drc politik tarihiyle
ksteklenmemi, kendi ierisinde bir anlam tamayan mantksz gelenek ve
trelerden bamsz olan bir rgt, bir evren ortaya karmasna izin vererek; her bir
salkl ocuktan, nasl canl ve harika bireyler meydana getirebileceimizi
betimleyebilseydim.
Ben burada ne bir devrim, ne de insanlarn Tanr'dan vazgeilen bir yere gitmesini
istiyorum. nsanlardan bir koloni oluturmalarn, plak dolamalarn ve komn bir
hayat srmelerini ya da beslenme dzenini ot ve kkten oluan yeni bir beslenme
dzeni ile deitirmelerini de istiyor deilim. "Nikahsz beraberlikler" de istemiyorum.
nnze kendisine gre davranlrsa aama aama bu evTeni deitirecek szel bir
uyarc koyuyorum. ocuklarnz ahlakszln zgrlnde deil, davranlk
zgrlnde -kelimelerle tasvir edemeyeceimiz iin ok az haberdar olduumuz bir
zgrlkle- yetitirirseniz bu evren deiecektir. Bu ocuklar daha iyi dnme ve
yaama yollaryla bizim yerimizi almayacak mdr ve dnya insanlarn ikameti iin
uygun bir yer haline gelene dek, kendi ocuklann daha bilimsel bir yolla
yetitirmeyecekler midir? (1930, s.303-304).
Watson'un deneysel ahlak programnn yerine geen dine dayal eski kuramsal
ahlak sadece bir mit olarak kald, asla gereklemedi. VVatson ksa terimlerle
planlannm taslan kard ve gelecek aratrmalar iin bir ereve olarak brakt.
Blm ll'de greceimiz gibi, bir baka davran olan B.F.Skinner daha detayl bir
program hazrlad.
nternette Tarih:
http://www.psy.pdx.edu/PsiCafe/KeyTheoristsAVatson.htm Watson'un hayatna,
aratrmalanna, teorilerine, temel ders kitaplarna ve Kk Albert almasyla ilgili
grntlere ve saydamlara link verir.
http://alpha.furman.edu/~einstein/watson/watsonl.htm ocukluu, eitimi ve
akademik ve reklamclk kariyeri dahil olmak zere Watson'un hayatnn yazlarla ve
resimlerle ksa bir tantm.
http://www.brynmawr.edii/Acads/Psych/rwozniak/watson.html Watson'un hayat ve
almas zerine bir makale.
Psikoloji Patlamas
Psikoloji 20. yzyln ilk on ylnda, ilevselliin hakimiyeti boyunca halkn
ounluu arasnda gzde bir konu olmutu. Bununla birlikte Watson'un karizmas,
ekicilii, inandrcl ve mit mesajnn etkisi altnda kalan Amerikallar, Kanadal
mizah yazan Stephen Leacock'un psikoloji "patlamas" dedii durumu yaadlar.
Amerikan halknn byk ksm 1920'lerde mutluluun, saln ve baannn tek
yolunun psikoloji olduuna ikna olmulard (Benjamin, 1986).
Tm lke gazetelerinde psikoloji tavsiyelerine yer veren blmler grlmeye
balamt. Psikolog Joseph Jastrow'un "Zihinsel Sal Koruma" kesi 150'den
fazla gnlk gazetede yaynlanyordu. Albert Wiggam'n, kendisi psikolog deildi,
"Zihninizi Kefetme" isimli kesi vard. Halkn ounluu onun grlerini
paylayordu.
Kadn ve erkek hibir zaman bugn olduu kadar psikolojiye ihtiya duymamt.
Gen kadn ve erkekler, mesleklerini erken yata ve akllca seebilmek iin kendi
zihinsel zelliklerini ve kapasitelerini lmeye ihtiya duyarlar. adamlar
alanlarn semeye yardmc olmas iin, ebeveynler ve eitimciler ocuklar
yetitirme ve eitmede bir yardmc olarak psikolojiye ihtiya duyarlar. En yksek
verimlilii ve mutluluu arzulayan herkes ona ihtiya duyar. Bizler psikolojinin bize
salad zihnimizle ve kiiliimizle ilgili yeni bilgiler olmakszn bunlarn hibirini
maksimum derecede baaramayz (Wiggam, 1928, Benjamin 1986).
Leacock psikolojinin gerekle balants olmayan niversite kampsle- rine
hapsedildiine dikkat ekmiti. 1924 ylndaki bir yazsnda ise psikolojinin her yerde
karlalr bir nitelik aldndan bahsetti.
Hayatn hemen hemen tm bunalml zamanlarnda uzman psikologlardan yardm
almamz acil durumlarda bir su tesisatsndan yardm istememiz kadar doaldr.
Tm byk ehirlerimizde ya zaten var ya da ksa bir zaman sonra olacak u ibareyi
okuyacaz: "Psikolog: Gece ve Gndz Aktr" (Leacock, 1924, Benjamin'den alnt,
1986).
Psikoloji ABD'de gerekten bir salgn halindeydi ve Watson, psikolojinin daha
fazla yaylmasnda, dier tm bireylerden daha fazlasn yapmt.
vO
M
c: < 1
Watson ve Hayvan Haklar Hareketi
Watson'un iyimser grl davranlnn scak karlanmasna ramen kiilii
hayvan haklan savunuculan tarafndan sorgulanyordu. 20. yzyln ilk yansnda
gazete ve dergiler hayvan psikolojisine kar sava amt. 1906'da New York'da
yaplan APA toplantsnda VVatson farelerin labirentten kmay nasl rendiklerine
dair aratrmasyla ilgili bir sunum yapnca, Nevv Yorh Time s bunu bir sansasyon
haline getirdi.
VVatson duyulann yok olmas durumunda farelerin labirenti renme ka-
biliyetlerindeki deiimi aratrmak iin eitli cerrahi yollar bavurdu. Eter ile
uyuturarak farelerin gzlerini, kulaklann, burunlann ve byklann karm, ayak
tabanlannm uyuturmutu. Times gazetesi onu azgn bir meraktan doan sama bir
teoriyi denemek iin farelerin ktrm olmaya tepkilerini lerek onlara ikence
yapmakla sulad (Dewsbury, 1990, s. 320-321). Bir hayvan haklan dergisi VVatson'u
insanlar zerinde de benzer bir deneye hazrlanmakla sulad ve ona deneyi kendi
zerinde yapmasn nerdi.
VVatson bu tip aratrmalara devam etmedi. John Hopkins niversitesinde
bulunduu srada artlanmay bir deney yntemi olarak kulland ve almalann
ocuklar zerinde srdrd. Hayvan haklan hareketiyse hayvan psikologlannn
almalann protesto etmeye devam ettiler. APA ise 1925 ylnda Hayvan
Deneylerinde nlem Komitesi (Comittee on Precautions in Ani- mal Experimentation)
kurarak tepki verdi. Komite hayvanlara insafl davra- nlmasn ngren Amerikan Tp
Birlii (American Medical Association) tzn kabul etmiti. Psikoloji dergilerinin
editrlerinden deneylerinin tasa- nmnda bu ilkelere uymayanlann makalelerini
reddetmeleri istendi. APA'nn Hayvan Aratrmalan ve Etii Komitesi (APA's
Committee on animal Researh and Ethics) standardan desteklemeye halen devam
etmektedir.
1990 ylnda APA ve Amerikan Bilimin lerlemesi Birlii (American Association for
the Advancement of Science) (AAAS) hayvan aratrmalannn
desteklenmesi iin ek bir teklif yaynlad. "Hayvanlara ve insanlara dorudan klinik
mdahalelerin olduu uygulamal aratrmalarda hayvanlarn kullanlmas halen ok
nemlidir ve gelecekte de nemli olmaya devam edecektir (Plous'dan alnt, 1996, s.
1167). Ancak hayvan haklan savunucularndan gelen artan bask altnda
(Hayvanlarn Etik Tedavisi Psikologlar grubu da dahil olmak zere), hayvan
aratrmalar says, kimilerinin %50 diye tahmin ettii bir oranda nemli lde
azald. Birleik Devletler'deki psikoloji blmlerinin yaklak %!%'i hayvan
aratrmalar laboratuarlarn kapatt.
Son Bir Hatrlatma
Watson'un retken psikoloji kariyeri 20 yldan az srmesine ramen, psikolojinin
genel akn derinden etkilemi ve bu etki bizleri, Watson'u psikolojinin liderleri
arasnda sralamaya zorlamtr. Watson Zeitgeist'm etkileyici bir temsilcisiydi ve
dnem sadece psikoloji asndan deil, tm genel bilimsel tutumlar asndan
deiiyordu. 19. yzyl bilimin her dalnda byk ilerlemelere ahit olmutu. 20. yzyl
ok daha byk mucizeler vadediyordu. Yeteri kadar zaman verilmesi durumunda
bilimin her probleme cevap bulabilecei dnlyordu. Bu dnem idealizmin byk
bir hzla kat bir realizm ruhuna yneldii dnemdi. Wat- son'un davran
mcadelesi Amerikan psikolojisinin davrann aratrlmasnda bilin ve znellik
merkezli bir bak asndan materyalist ve nesnel bir bak asna geiine yardm
etmiti.
Watson'un program tutkulu amalarn gerekletirememi olmasna ramen,
genel olarak davran ynelim modern psikolojide faal ve gl bir etki olarak
varln on yllarca srdrd ve Watson bu kuruculuk greviyle bir ok kii tarafndan
tannm oldu. Yznc doum gn, psikolojinin bir bilim olarak douuyla ayn yla
rastlayan Nisan 1979'da kutland. Watson'un yetitii okul olan ve buradaki psikoloji
laboratuvanna daha sonra Watson un ad verilen Furman niversitesindeki
sempozyuma psikologlar ve tm lkeden insanlar katld. Konumaclar arasnda
bulunana B.F.Skinner'n konumasnn bal "J.B.Watson Benim in Ne Anlam
fade Eder?" idi.9
9 Anlalan Watson kasaba sakinleri tarafndan pek olumlu ekilde hatrlanmyordu.
Pek ou onu "sahip olduu gney mirasna ve vaftiz eitimine srtn dnen bir
sonradan rme ve bir ateist olarak" grordu (Greenvie South Carolina Nevvs,
Nisan 5, 1979). Bu bilgiden dolay Cedrica. Larson'a mteekkiriz.
lk Amerikal Davranlar
Edwin B. Holt (1873 -1946)
E a
n mA
w M
<H L". C <.
Amerikal psikologlar davranlkla ilgilenmi olmalarna ramen Wat- son'un

formulasyonlannm tmn uyarlamamlard. Bazlan farkl ynlerdeki dnce
ekollerine katlarak kendi davran psikolojilerini oluturmulard. Bu ilk
psikologlardan ikisi Edwin B. Holt ve Kari Lashley idi.
Edwin B. Holt doktora derecesini 1901 ylnda Harvard niveristesinde W.
James'in gzetmenliinde alm, akademik kariyerini burada ve Prince- ton
niversitesinde yapmt. Bilincin ve zihinsel fenomenlerin reddedilmesi konusunda
Watson'la ayn fikirde deildi ve bilin yaantlarn fiziksel referanslarla
ilikilendirmenin mmkn olduunu dnyordu. Bilin olaylarnn epistemolojik
realizmle ilgili olduunu belirtmiti. (Episteno- lojik realizm, nesnelerin biz onlan
alglamyorken de algland ekilde var olduu savunan grtr) Watson gibi
Edvvin B. Holt da davranlar zerinde evrenin igdsel glerden daha etkili
olduuna inanmt.
Bundan baka renmenin isel motivasyona (alk ve susuzluk gibi isel ihtiya
ve drtlere) olduu kadar dsal motivasyona (d uyanclara) bir tepki olarak ortaya
kabileceini savunmutur. Bu nedenle Holt isel drtlerin varln ortaya atan ilk
teorisyenlerden birisi olmutur.
Holt davran uyanc-tepki nitelerine indirgemeye almad, fakat organizma
iin bir amac olan, bir hedefe vanlmasm salayan davranlarn btnyle
ilgilenmeyi tercih etti. Kukusuz amacn kavram ve terimi Wundt'un psikolojisinde
reddedilmiti. Holt'un ama zerine yapt vurgu bir yeni-davran olan
E.C.Tolman'n almalarna bir uyaran olarak hizmet etti.
Kari Lasley (1890-1958)
Kari Lashley Watson'un Johns Hopkins'teki rencilerinden birisiydi. Doktora

eitimini Hopkins'te tamamlayan Lashley'n fizyolojik psikolog kariyeri onu Minnesota
ve Chicago niversitelerine, Harvard'a ve son olarak da Yerkes niversitesindeki
Primat Biyoloji laboratuvanna gtrd. Farelerin beyin mekanizmalar zerine yapt
bir aratrma Watson'un psikoloji sistemindeki temel bir noktaya muhalif bir sonu
vermi olmasna ramen, Watson davranlnn ateli bir savunucusu idi.
Bulgularn 1929 ylnda yazd Beyin Mekanizmas ve Zeka10 isimli kitapta zet-
ledi ve bugn mehur olan iki ilkesini formle etti: ktle eylemi kanunu (law of mass
action) ve epotansiyellik ilkesi (principle of equipotentiality). Ktle eylemi teorisi
renme etkinliinin, zarar grmemi toplam korteks ktlesinin bir fonksiyonu
olduunu bildirir. Baka bir deyile, ne kadar fazla korteks dokusu kullanlabilir
durumdaysa, renmede o kadar fazla olmaktadr. renme korteksin belirli
blmnn btnlnden ziyade, ilev gren korteks miktarna bal-
KARL LASLEY
dr. Beyin kabuunun geni bir blmne zarar verilmesi daha yava renmeye
sebep olmasna ramen, grne gre korteksin hangi alannn zarar grd pek
nemli deildir. Epotansiyellik ilkesi renmeye katk asndan korteksin bir
parasnn bir dier parasna eit olduunu ifade eder.
Lashley beyin kabuunda zel duyum ve motor merkezleri ile, duyum ve motor
aygtlar arasnda birbiriyle uyumlu balantlar bulmay ummutu. Bu bulgular tepki
kemerinin temel bir birim olarak basitliini ve nceliini desteklerdi. Oysa onun
ulat sonular Watson'un reflekslerdeki basit noktadan noktaya balanu fikrine
kar kyordu. (Watson'un dncesine gre beyin sadece gelen duyusal sinir
akmlarn giden motor sinirsel akmna dntrmeye hizmet ediyordu.) Lashley'in
bulgular beynin bir renme faaliyetinde, Watson'un zannetttiginden ok daha fazla
aktif rol oynadn belirtiyordu.
Lashley'in aratrmas VVatson sisteminin temel bir blmne kar phe
uyandrm olmasna ramen, sadece nesnel aratrma metodlannn kullanlmas
gerektiine dair temel davran gr zayflatmad. Gerekte Lashley'in almas
psikoloji aratrmalarnda nesnel metodlann deerini pekitirmi oldu.
lk davranlarn almalar VVatson'un sistemini tantmasndan yalnzca ok
ksa bir sre sonra balad. VVatson'un yaklamndan olduka farkl olmasna
ramen, ilk davranlarn almalar davranln genel geliimine katkda
bulunmu ve "davrann nesnel doa bilimi" kavramn glendirmitir.
Brain Mechanism and Intelligence.
X
mr
ae * pj
-M
C
SS
S
Albert P. Weiss (1879-1931)
Weiss Almanya'da dodu ve ok kkken ABDye geldi. Doktora derecesini 1916
ylnda Missouri niversitesinden ald ve Ohio Devlet niversitesinde ocuk geliimini
aratran bir davran olarak kariyerini srdrd. nsan Davrannn Teorik Bir
Temeli11 isimli kitabnda davranlk programnn ana hatlarn izdi. Psikolojinin bir
doga bilimi olarak i grmesinin zorunlu olduuna inanyordu. Bilince ve zihinsel
olaylara yaplan tm gnderileri, znel igzlem metoduyla birlikte elemiti. Bir doa
bilimi yaklamyla ulalabilir olmayan hibir eyin psikolojide yeri yoktu.
Weiss davranl, psikolojiyi fizik tarafndan ele alman madde ele- mentleriyle
ilgilenmeye zorlayan ar bir indirgemecilik (reductionism) zerinde duruyordu. Bu
nedenle btn davranlarn fiziko-kimyasal paralarna indirgenip analiz edilebilecei
dnyordu. Weiss psikolojinin gerekte fiziin bir bran olduuna ve bu nedenle
fiziksel olmayan bir varl (bilin gibi) alma konusu olarak ne srmemesi
gerektiine inanyordu. Weiss'in sisteminde fiziksel elementlerine indirgenebilen
davrann biyolojik bileenleri zerinde nemle durulduunu grrz. Eer bu onun
tamamlanm sistemi olsayd, kendisini bir psikolog olmasa da, rahatlkla bir fizyolog
olarak isimlendirebilirdik; ancak daha tesi vard. nsanlar sadece biyolojik deil, ayn
zamanda sosyal varlklardr. Weiss bizim bu iki gcn bir rn olduumuzu iddia
etmi ve bunu belirtmek iin de biyo- sosyal (biosocial) terimini icat etmiti.
Weiss'e gre insan organizmas bebeklik sresince sadece biyolojik bir valktr.
Geliip olgunlamamzla birlikte, dier insanlarla iletiim kurmamz sebebiyle
davranlarmz sosyal etkiler tarafndan ekillendirilir ve deiir. Ancak biyolojik
glerin nemi azalmaz. Birey yalnz veya bakalarndan etkilenmi olsun, davran
fiziko-kimyasal birimlerine indirgenebilir. Weiss psikolojinin hem fizyolojik hem de
sosyal sreci incelemesi gerektiini ve temel grevinin bir bebein sosyal bir yetikin
haline nasl geldiini anlamak olduunu ne srd. ocuk geliimi ve renmesi
zerine bir aratrma program tasla hazrlad, fakat program tamamlayamadan
ld. A Theoretical Basis of Human Behaviour.
Watson Davranlnn Eletirisi
Var olan dzene kstaha saldran ve aslnda gerein daha nceki yorumunu
atmay, zerinde kkl ve geni ierikli dzeltmeler yapmay neren her trl
sistematik program eletiri alacaktr. Biz biliyoruz ki, VVatson davranl resmen
kurulduunda Amerikan psikolojisi zaten daha byk bir nesnellie doru ynelmiti.
Btn psikologlar VVatson'un an nesnellik biiminden memnun deildi. Nesnellik
hareketini savunan bir ka da dahil olmak zere, psikologlann ou VVatson'un
sisteminin, duyum ve alg sreleri gibi psikolojinin ok nemli baz paralarm ihmal
ettiine inanyorlard.
William McDougall (1871-1938)
VVatson'un gze arpan muhaliflerinden biri 1920'de ABD'ye gelen ngiliz
psikolog VVilliam McDougall (1871- 1938) idi. McDougall davrann igd teorisi ile
tannr. Bundan baka McDougall sosyal psikolojiye yer veren Sosyal Psikolojiye
Giri12 isimli kitab ile de tannr. 1908'de baslan bu kitap 1921 ylna dek 14 bask
yapmtr.
in ilginci sosyal psikolojiye hatn saylr katklarda bulunan McDougall'm
W1LL1AM MCDOUGALL kendisinin fazla sosyal bir insan olmay
idi. Hibir sosyal gruba dzenli olarak katlmadm'' demiti. "Grup hayatnn,
grupa duygulanmann ve dnmenin ekiciliinden habersiz olmamama ramen
kendimi hibir sistemin veya partinin iinde bir btn olarak hissedemedim, kendimi
hep darda tuttum, eletirel bir tavr iinde oldum" (McDougall, 1930, s. 192).
McDougall iradenin zgrl, Cermenlerin stnl ve ruhsal aratrmalar gibi
fazla popler olmayan bir ok davann ateli bir savunucusu idi ve Amerikan basn
tarafndan grleri sebebiyle ska knanyordu. Tam ou psikolog McDougall'm
etkisini bir dereceye kadar kabullenmiken, 1920'lerin sonlarnda davranla
ynelik eletirileri sebebiyle, psikoloji topluluklan tarafndan yerilmiti.
Introduction to Social Psychology.
W f H .) se w R
R
C <
M tZ
I a
Yaklak 1928 ylnda McDougall "Amerika'daki genel psikoloji akm tarafndan
dlanmt. Kendisinin bir aalanmaya maruz brakldn dnyordu" (Jones>
1987, s.931). On yl sonra McDougall kanserden ldnde, Watson'un Johns
Hopkins'teki halefi olan Knight Dunlop "nihayet ld, bu kukusuz psikoloji iin ok
daha iyi olmutur" demitir (Smith'den aktarm, 1989, s.446).
McDougall'm igd teorisi btn insan davranlarnn doutan gelen
eilimlerden kaynaklandn ifade eder. Teori nceleri sosyal bilimciler tarafndan iyi
karland fakat davranln ne kmasyla g kaybetti. 1925 ylnda Watson
igdleri reddetti ve bu iki adam bu mesele yznden birbirlerine kaplan kapattlar.
Aralanndaki farkllklan tartmak zere 5 ubat 1924'te Washington D.C.'deki
Psikoloji Kulbnde toplandlar. Washington D.C o zamanlar kk bir ehirdi ve bir
niversiteye bal olmayan byle bir psikoloji kulb, psikolojinin geni alanlara
yaylm poplaritesini kantlar. Mnazaraya bin kii katld. Bunlann kk bir ksm
psikologdu nk APA'nn lke apndaki ye says sadece 262 idi. Bu nedenle,
dinleyici topluluunun bykl Watson davranlnn poplaritesi hakknda
olduka iyi bir fikir verir. Ancak mnazarann hakemleri McDougall lehine oy verdiler.
Mnazarann byk ksm Watson ve McDougall tarafndan 1929'da Davranlk
Sava13 ad altnda yaymland.
McDougall mnazaraya hatal iyimser bir hatrlatma ile balad: "Dr. Watson'a
kar balang iin adaletsizlik olduunu dndm bir avantaja sahibim, yani,
saduyulu insanlann hepsinin balangta benim tarafmda olduunu dnyorum"
(Watson&Mcdougall, 1929, s.40). McDougall davran verilerinin psikoloji bilimi iin
gerekli olduu noktasnda Watson'la hemfikirdi, fakat bilin verilerinin de ayn derece
vazgeilmez olduunu iddia ediyordu. O (ve dier eletirmenler) psikolojinin her iki tr
veriyi de kullanmak zorunda olduu zerinde nemle duruyorlard. (Bu yaklam son
zamanlarda hmanistik psikologlar ve sosyal renme teorisyenleri tarafndan
kabullenilmiti.)
McDougall psikolojinin igzlem yntemini kullanmadan bir denein tepkisinin
anlamnn veya konuma davrannn (szel anlatmn) doruluunun nasl
belirleneceini sordu. Hayaller ve fanteziler dnyasn nasl bilebiliriz veya estetik
deneyimleri nasl anlayp deerlendirebiliriz?
13 The Battle of Behaviorism.
McDougall belgath bir kar kla Watson'a titiz bir davrannn bir konserden
holanma deneyimini nasl aklayabileceini sordu. McDougall yle devam etti:
Bu salona girdim ve krsde bir atn kuyruk kllarn bir kedinin barsaklarna srten
bir adam ve dikkat kesilmi ekilde sessizce oturarak bu manzaray seyreden bin
kiinin birdenbire lgnca alklamaya baladklarn grdm. Davran bu tuhaf
olaylar nasl aklar? Davran hayvan barsaklarndan yaplan bir mzik aleti
tarafndan yaylan titreimlerin onca insan sessiz ve hareketsiz kalmaya nasl motive
ettiini, dahas, uyarcnn durmasnn en lgn faaliyeti uyarmasn nasl aklar?
Saduyu ve psikoloji "dinleyicilerin mzii youn bir zevkle dinledikleri ve
minnettarlklarn ve hayranlklarn lklarla ve alklarla gsterdikleri" aklamasn
kabul etme konusunda hemfikirdir. Fakat davran haz ve ac, hayranlk ve
minnettarlk hakknda hi bir ey bilemez. Tm bu "metafizik varlklar" bir p
ynna gnderir ve baka trl aklamalar aramak zorunda kalr. Onu bu arayyla
ba baa brakalm. Bu aratrma onu birka yzyl zararsz bir ekilde megul
edecektir (Watson &McDougall, 1929, ss.62-63).14
McDougall ayrca VVatson'un, insan davrannn tamamen belirlendii,
yaptmz her eyin gemi deneyimlerimizin dorudan sonucu olduu ve gemi
olaylar bilindii takdirde davranlarmzn tahmin edilebilecei varsaymn
sorgulamtr. Byle bir psikoloji zgr iradeye ve seme zgrlne yer brakmaz.
Davrann nceden bilinip bilinemeyecei meselesi kukusuz VVatson ve
McDougall ile balamamtr. Determinizmin (gerekircilik) taraftarlar ile zgrlk
taraftarlan arasndaki muhalefet uzun srelidir. Bilim kararl bir doal dnyay kabul
ederken, kimi teoloji ve felsefeler iradenin zgrln kabul ederler. VVatson
determinizm saflarna dahildir. Eer tm davranlar fiziksel terimlerle
yorumlanabiliyorsa, davrann tm yasalan da fiziksel olarak belirlenmi olmak
zorundadr. Bu nedenle VVatson kiisel olarak davranlarmzdan sorumlu
olmayacamza inanmt ve bu inancn ok nemli sosyal sonulan vard, zellikle
sululann cezalandnlmas aamasnda. VVatson'a gre bu tr insanlar
davranlanndan tr sulanmamak, yeniden koullanmaldr.
McDougall ve dierleri, eer determinist dnce doru olsayd -bizler zgr
iradeye sahip deiliz ve davranlanmzdan sorumlu tutulamayz- in-
J.B.V/atson ve W.McDougall'dan alnmtr. The Battle of Behaviorism (New York;
Norton, 1929). zinle yeniden baslmtr.
5
* [rJ
A E
MM
* a
H -
M tli
st
â
sanlann abalamalarnn, gayretlerinin veya kendilerini ve toplumu dzeltme istei
duymalarnn sz konusu olmayacam iddia etmilerdi. Hi kimse bir sava
nlemek, adaletsizlikleri azaltmak veya dier kiisel ve toplumsal ideallerini
gerekletirmek iin bir ey yapmazd.
zgr irade -determinizm ztl- asla zmlenmeyebilir. Dikkate deer bir nokta,
aralarnda VVatson ve B.F.Skinner'n da bulunduu pek ok determinist, kii ve
toplum baznda ilerlemeler kaydedebilmek iin azimle aba sarf etmilerdir.
Daha nce de bahsedilen bir eletiride, VVatson'un szel anlam bir aratrma
metodu olarak kabul etmesiyle ilgilidir. Eletirmenler VVatson'un szel anlatm ayrm
yaparak kullandn, verilerinin doruluu kamtlanabildiin- de kullandn ve
kandanamadmda ise kullanmadn iddia ettiler. Ancak elbette ki bu nokta hem
VVatson'un hem de tm davran hareketin nemli bir noktasyd: sadece doruluu
kantlanabilir verileri kullanmak.
VVatson davranlna yaplan saldrlar ok fazla ve ok eitliydi. Bu saldrlar
daha sonra deien ekillerde, VVatson davranlndan treyen davranlk
eitlerine kar da dile getirildi.
VVatson-McDougall mnazaras davranln resmen kurulmasndan 11 yl
sonra yapld. McDougall birka yl iinde VVatson'un dncelerinin bir iz
brakmadan kaybolacan dnd. Birka yl sonra mnazarann yaymlanm bir
dipnotunda McDougall bu dncesi hakknda unlar syledi: "bu ok iyimser bir
tahmin, Amerikan halknn zekasnn ok cmert bir hesab zerine kurulu...
Dr.VVatson kendi lkesinde ok saygn bir nc olarak beyanlarn yaynlamaya
devam eder" (VVatson & McDugall, 1929, s.86,87).
Watson Davranlnn Psikolojiye Katklar
VVatson'un en nemli katks tamamen nesnel bir davran bilimini savunmu
olmasdr. Psikolojideki retken kariyeri 20 yldan az srm olmasna ramen
psikolojinin ilerleyen yllara dnk geliim srecini derinden etkilemitir. Zeitgeist'n
etkileyici bir temsilcisiydi ve dnem sadece psikolojide deil, genel bilimsel tutumlar
iin de deimekteydi.
19. yzyl bilimin her alannda grkemli ilerlemelere ahit oluyordu. 20. yzyl ise
ok daha fazla mucizeler vadediyordu. yle ki, bilim adamlarna yeterli zaman
verilirse her problemi zebilecekleri ve soruyu cevap- landrabilecekleri
dnlmt.
Watson psikolojiyi hem metot hem de terminoloji asndan daha nesnel hale
getirmitir. Bununla birlikte, belirli baz konu balklar hakkndaki dnceleri pek ok
aratrmay tevik etmesine ramen VVatson'un orijinal formlleri artk kullanlmaya
uygun deildir. Ayr bir ekol olarak VVatson davranl, kendisi zerine
yaplandrlan daha yeni psikolojik nesnelcilikle yer deimitir. Tarihi Boring 1929
ylnda, bir hareket olarak davranln en nemli dneminin zaten getiini
sylemiti. nk hareketler varlklarn ve glerini bir eylere kar kmaktan
alrlar. Balangcndan yalnzca 16 yl sonra VVatson davranlnn artk itiraz
edilecek noktalara ihtiya duymamas gerek bir vgdr.
VVatson davranl yapsalc duruu kesinlikle alt etmiti. Clark Hull'un
gzetiminde alan VVisconsin niversitesi mezunu rencilerinden biri (1926)
arkadalarnn ok aznn VVundt veya Titchener hakknda bireyler bildiini
bildirmiti (Gengerelli, 1976, s. 10). Nesnel metodoloji ve terminoloji Amerikan
psikolojisi haline geldi ve bylece VVatson davranl, dier baarl hareketler gibi
modern psikoloji iin gl bir kavramsal temel oluturup dncenin ana blmne
dahil olarak sona erdi.
VVatson'un program tutkulu hedeflerini gerekletirememi olmasna ramen
VVatson'un kendisi kurucu olma rolyle geni apta kabul grmt. Doumunun
100. yl Nisan 1979'da kutland. (Psikolojinin bir bilim olarak douunun yznc
yayla ayn yl). Furman niversitesindeki (buradaki psikoloji laboratuvarna
VVatson'un ad verilmiti) bir sempozyum ABD'nin her yanndan psikologlar buraya
toplamt. Konumaclardan birisi olan B.F.Skinner "J.B.VVatson'un Benim iin
Anlam" balkl bir konuma yapmt.
VVatson davranlnn kabul bir dereceye kadar VVatson'un kendi etkisinin
ve yeteneklerinin bir sonucu idi. VVatson dncelerini byk bir cokuyla,
iyimserlikle, kendine gvenle ve berraklkla aklayan ekici ve ilgin bir adamd.
Geleneklere tepeden bakan ve geerli psikoloji yorumlarn reddeden cesur ve ho bir
devrimciydi. Kiisel zellikleri ve dneminin ruhunu ustalkla yanstmas
J.B.VVatson'un psikolojinin en byk ahsiyetlerinden biri olmasn salamtr.
1. VVatson akademik grevinden ayrldktan sonra hangi yollarla psikolojiye katkda
bulundu? VVatson'un ocuk yetitirme uygulamalaryla ilgili grlerini anlatnz.
2. VVatson 1913 makalesinde yapsalcla ve ilevselcilie ynelik hangi
eletirilerde bulundu? Uygulamal psikolojinin bilimsel olabileceini hangi temel
zerinde kantlamaya alt?
3. VVatson'un fikirleri daha gen psikolog nesli tarafndan nasl karland?
4. VVatson bilimsel bir psikoloji iin hangi aratrma metotlarn kabul etti?
5. VVatson'un szle bildirimleri kullanmna neden tartmal gzyle bakld?
Davranlk insan deneklerin grev ve roln nasl deerlendirir?
6. VVatson'un konu ve metodolojisi atomistik, mekanik ve empirik gelenekte nasl
srd? Tartnz.
7. VVatson tepkileri ve eylemleri birbirinden nasl ayrd? Ak ve gizil tepkileri ne
ekilde birbirinden ayrd?
8. VVatson'un igd ve dnme sreleri ile ilgili grlerini tartnz. Albert ve
Peter almalar VVatson'un duygularla ilgili grlerini nasl destekledi?
9. Davranln halk gzndeki cazibesinin sebeplerini tartnz. McDougall'm
davranla ynelik eletirileri nelerdi?
10.Hayvan haklan eylemcileri VVatson'un almasn neden protesto ettiler? ada
psikolojinin hayvan aratrmalan ile ilgili duruu nedir?
11. Lashley'in ktle eylemi kanunu ve epotansiyellik ilkesini tartnz. Lashley'in
aratrma sonulan VVatson'un siteminin bir ksmn ne ekilde gzden drd?
12.VVatson'un davranlnn, ondan daha nceki ilevsel psikologlann almalan
olmakszn bu kadar popler olabileceini dndnz m? Cevabnz aklayn.
nerilen Okumalar
Brewer, C.L.(1991), Perspectives on John B. Watson, In G. A. Kimble, M. ertheimer,
& C. White (Eds.), Portraits of pioneers in psychology (p.171- 86), Washington
DC: American Psychological Association: Watson'un ayatn ve psikolojiye
katklarn gzden geirir ve Furman niversitesinin VVatson'un nemini kabul
ettirmek iin harcad abaya dikkat eker.
Buckley, K. W. (1989), Mechanical man: John Broadus Watson and the beginnings
ofbe- haviorism, New York: Guilford. VVatson'un hayatn ve almalarn anlatr,
akademik ve ticari kariyerini, psikolojiyi halka tantan birisi olarak stlendii rol ve
modern psikolojinin geliimindeki durumunu deerlendirir.
Duke, C., Fried, S., Pliley, W., & Walker, D. (1989), Rosalia Rayner VVatson: The
mot- her of a behaviorist's son, Psychological Reports, 65, 163-169. VVatson'un
koullu duygusal tepkiler hakkndaki almaya katlan ve ocuk geliimiyle ilgili
popler kitabnn hazrlanmasna yardm eden ikinci eini anlatr.
Hannush, M. J. (1987), John B. Watson rememberede: An interview with James B.
'VVatson. Journal of the history of the Behavioral Sciences, 23, 137-152.
psikologlarn hayatlar ile gelitirdikleri teori arasndaki balanty gsteren
abalar ierinde Rosa- lie Rayner Watson ve John B. VVatson'un oluyla yaplan
bir rportaj ierir.
Harris, B. (1979), Whatever happened to little Albert? American Psychologist, 34,
151- 160. VVatson'un, klasik korku koullanmas almasna ilikin popler
anlay, almann tasarmn ve yorumunu sorgular.
Jastrow, J. (1961), Autobiography, In C. Murchison (Ed), A history of psychology in
autobiography, (Vol. 1, pp. 135-162), New York: Russell & Russell. (Orijinal a-
lma 1930'da yaynland). Jastrow'un psikolojinin poplerlemesi hakkndaki
grlerini ierir.
Samelson, F. (1981), Struggle for scientific authority: The reception of VVatson's
behaviorism, 1913-1920. Journal of the Behavioral Sciences, 17, 399-425.
VVatson'un dncelerinin yaymlad davran bildiriden sonraki etkilerini
ortaya koyar.
Onbirinci Blm
Davranlk: Kurulutan Sonras
Yeni-Davramlk
Watson'un istedii devrim psikolojiyi dnd gibi birdenbire dntrmedi. Bu
sre zaman ald. 1924'te, yani Watson'un davranl ilan etmesinden ok ksa bir
sre sonra en byk muhalifi E. B. Titchner bile davranln milletleri yuttuunu
itiraf etti. Yaklak 1930 ylnda Watson zaferin tamamlandn ilan edebilirdi.
Davranln eitli trleri ne srlm olmasna ramen (Holt ve Lashley'in
dnceleri gibi) bunlar Watson'un psikolojiye ynelik btnyle nesnel bir doa bilimi
tanmlamasn glendirmiti.
Davranlk evriminin ilk aamasnda Watson'cu davranlk 1913'den 1930'a
dek srd. kinci aama olan yeni-davranlk (neobehaviorism), Edward Tulman,
Edwin Guthrie, Clark Hull ve B. F. Skinner'n almalar dahil olmak zere, 1930'dan
1960'lara dek sr. Yeni-davranlar verilerini aklamak zere oluturduklar yeni
sistemlerinde birka nokta zerinde hemfikirdiler:
1- Psikolojinin esas, renme almalardr;
2- Ne kadar karmak olduu dikkate alnmakszn, davranlarn ounluu
koullanma yasalaryla aklanabilir;
3- Psikoloji ilemcilik ilkesini uyarlamak zorundadr.
Davranlk evriminin nc aamas olan yeni-davramlk veya
sosyal-davranlk, 1960'lardan balar ve bilisel srelerin dn olarak
tanmlanr (Segal & Lachman, 1972).
Bu evre Bandura ile Rotter'in almalarn ierir ve ak davranlarn
gzlemlenebilmesi zerine odaklanma devam ederken, bilisel srelerin gz nne
alnmasyla deer kazand.
Ilemcilik
*m
ae
N
I
Tl *
c: c
\ m fc X
Amerikan psikolojisinde giderek artan davranlk egemenlii, ilemcilik
(operationism) ilkesinin geliimi ile daha da glendi. Aslnda bu ilke ile davranlk
arasndaki iliki olduka dolambaldr. Bir yanda davranlk ilemcilik tarafndan
glendirilirken, te yandan davran psikolojinin giderek artan nesnel erevesi,
ilemciligin kabul edilmesinin yolunu hazrlamt.
lemedik bir gr veya genel bir ilkedir, resmi bir ekol deildir. Amac bilim dilini
ve terminolojisini daha nesnel ve doru hale getirmek ve bilimi gerekten
gzlenemeyen veya fiziksel olarak kantlanabilir olmayan problemlerden (sahte
problemlerden) temizlemektir. Ksaca ilemcilik, belirli bir bilimsel bulgunun veya
teorik yapnn geerliliinin, bunlara ulalrken kullanlan ilemlerinin geerliliine
bal olduunu savunur.
lemci bak as Harvard fizikisi Percy W. Bridgman tarafndan, pek ok
psikologun dikkatini eken Modern Fiziin Mant1 isimli kitabnda (1927)
savunulmutu. Bridgman fiziksel kavramlarn daha titiz ve doru terimlerle
tanmlanabilecei ve fiziksel referanstan yoksun tm kavramlarn derhal atlmasn
nermiti.
Bir kavrama ynelik yeni bir fikir- tamamen farkldr. Bunu, uzunluk kavramn ele
alarak gsterebiliriz: bir nesnenin uzunluu ile neyi kastediyoruz? Eger herhangi bir
nesnenin ve her nesnenin uzunluunu syleyebiliyorsak, uzunluk ile ne demek
istediimizi aka biliyoruz demektir ve fiziki iin de daha fazlas gerekli deildir. Bir
nesnenin uzunluunu bulmak iin baz fiziksel ilemler yapmak zorundayz. Uzunluu
lerken yaptmz ilemler sabit olduunda, uzunluk kavram da sabitlenmi olur:
bunun anlam, uzunluk kavramnn bir dizi ilemden daha fazla eyi iermediidir:
uzunluk kavram uygun bir dizi ilemle eanlamldr (Bridgman, 1927, s.5).
1
The Logic of Modern Physics
Bylece fiziksel bir kavram, kendisini belirleyen bir dizi ilem veya yordamla
ayndr. Pek ok psikolog bu ilkenin psikoloji bilimindeki kullanmn abucak
kefederken, kimisi hevesle uygulamaya koydu. Ancak bu ilke psikologlar tarafndan
kabul edildii hzda muhalefeti de kendine ekti.
Bridgman'm sahte problemlere -bilinen herhangi bir nesnel test tarafndan
cevaplandnlamayan sorulara- olan ilgisi nemlidir. Deneysel testlerin
uygulanamad kavramlar ve nermeler bilim iin anlamszdr. Sahte problemlere bir
rnek olarak ruhun doas ve varl meselesi verilebilir. Ruhun davran zerindeki
etkilerini belirleyebilmek iin onu kontroll artlar altnda lebilir veya ynetilebilir
miyiz? Eer bir ey gzlemlenemiyorsa, llemiyorsa ve idare edilemiyorsa,
kullanm, anlam ve bilimle ilgisi yoktur. Bunu, bir birey kavramnn ve zel bilincin
psikoloji iin sahte problemler olmas takip eder.
Bilincin ne varln ne de zelliklerini nesnel metodlarla belirlemek ve hatta
incelemek mmkn deildir. Bu nedenle, ilemci bak asna gre bilincin bilimsel
bir psikolojide yeri yoktur.
Kavram ve kelimelerin anlamlarnn fiziksel referanslar asndan ta-
nmlandnda, ilemediin psikolojide zaten kullanlmakta olan ilkelerin resmi
ifadesinden daha fazlas olmad iddia edilebilir. ngiliz empiristler- de bulunamayan
ve ilemedikte bulunabilen ok az ey vardr (Tumer, 1967). Amerikan psikolojisinde
metodlarn ve alma konusunun nesnel- letirilmesine ynelik uzun vadeli bir eilim
olduuna dikkat ettik. Gerekten de, aratrmalar ynetme ve teoriler oluturmada bir
ereve veya bir dnce ekli olarak ilemcilik, Bridgman'n 1927'deki kitabnn
basmndan ok daha nce, bir ok Amerikal psikolog tarafndan zaten kabul edil-
miti. Yine de Wundt'un dnemlerinden bu yana fizik, yeni psikoloji iin bilimsel
saygnln en iyi rnei olmutu ve fizik resmi bir reti olarak ilemedii
desteklediinde, psikoloji de ayn eyi yapt. Gerekten de psikoloji, ilemedii
fizikten ok daha fazla kabul etti ve kulland.
Dikkat edildii gibi, ilemcilik psikolojide genel bir kabul grmedi. Psikolojinin
alma konusunu sadece deneysel referansla snrlamann greli yararlan ve
zararlar hakknda anlamazlklar ortal kasp kavurdu. "Kavramlarn kendi
ilemlerine indirgenmesi skc bir i ortaya koyar. zel bir ihtiya duyulmadka hi
kimse bununla rahatsz olmak istemez" (Boring, 1950, s. 658). Dierleri ilemediin
1920 ve 1930'lardaki geerliliini kaybettiini ileri srd. Hatta Bridgman dahi
dncelerini deitirdi. lemci
wm
M 56 * N M
c Sr
al
r!
5 < l
bak asn ortaya koymasndan 27 yl sonra unlar syledi: "Benden kesinlikle
uzaklaan bir Frankenstein oluturdum. lemcilik veya ilemsel kelimelerinden nefret
ediyorum. Gzmn nne canlandrdm ey, ok gsterili bir isim tarafndan bu
kadar deer verilmek iin ok basit idi" (Bridgman, 1954, s.224).
Bridgman 79 yanda lmcl derecede hasta olduunun farkndayken toplad
yazlarnn fihristini yedi cilde kadar tamamlad, yaymcya postalad ve kendini silahla
ldrd. Daha fazla beklerse aciz kalacandan, hatta bu yapt hareketi bile
yapamayacandan korkmutu. ntihar notunda yle demiti: "Muhtemelen bugn,
bunu kendime yapabileceim son gn" (Nuland'dan alnt, 1994, s. 152).
Bizim amalarmz asndan ilemedikle ilgili nemli nokta 1920 ve 1930'lann
davran neslinin ilemedii bir zellik olarak yaklamlarna dahil etmi olmalardr.
Yeni-Davranlar
Davranlk devriminin ikinci aamas yeni davranlk (neobehaviorism)
olarak adlandrlr. 1930'lardan 1960'lara dek sren yaklak 30 yl sren greli denge
dneminin en nde gelen temsilcileri Edward Tolman, Ed- win Gutrie, Clark Hull ve B.
F. Skinner'dr. Bu sre boyunca eitli Amerikal deneysel psikologlar, psikolojiye
ynelik farkl teorik ve metodolojik yaklamlarna ramen, birka noktada fikir
birliine varmlard. Bu ortak verilerden ilki hayvan renmesinden elde edilmiti.
Koullanma ve ayrt etme renme deneyleri sayesinde, yeni davranlar ok
sayda veri topladlar ve genellikle psikoloji hakkndaki nemli gerekler zerinde fikir
birliine vardlar.
Yeni davranlarn ikinci bir zellii, verilerin sebebini aklayan bir sistemlerinin
olmasdr. Watsonc davranlkta var olan pek ok veri ve bulgunun ok az fiziksel
bilimlerdekilerle karlatrlabilecek ekilde yararl aklamalar ve tahmin etmeyi
salayan ilke ve teoriler ierir.
Gelimenin yeni davranlar aamasnda eitli aklayc sistemler dnemin
psikologlanna farkl teorik seenekler sunuyordu. Hull tmdengelime dayal bir
yaklam, Skinner deikenler arasndaki ilevsel ilikiyi gsteren radikal bir
emprisizmi ve Tolman da ara deiken kavramn nerdi. Buradaki nemli nokta yeni
davranlarn gzlemlenen davran aklama yollan arasndaki farkllklar deildir.
ONB1R1NC1 BLM
465
Yeni davran dncenin dier ynleri ilemedii ve pozitivizmi kabuln ve
psikolojinin znn renme almalar olduu inancm ierir. Ne kadar karmak
olduu hesaba katlmakszn tm davranlar koullanma ilkelerine gre anlatlabilir.
imdi yeni davranlardan nde gelen drt psikologun (Tolman, Guth- rie, Hull ve
Skinner) almalarna deineceiz ve ardndan 15. Blm'de daha detayl olarak
incelenecek olan davranlk evriminin nc aamasna, yeni yeni-davranha
(neo-neobehaviorism) dikkat ekeceiz.
Edward Chace Tolman (1886-1959)
Davranln ilk taraftarlarndan biri olan Tolman aslnda Massachusetts
Teknoloji Enstitsnde (MT) mhendislik eitimi ald. Daha sonra psikolojiye ynelen
Tolman Harvard'da Holt'un denetimi altnda almaya balad ve 1915 ylnda
doktora derecesini ald. 1912 yl yaznda Getalt psikologlarndan Kurt Koffka ile
Almanya'da alt. Tolman tez almasnn son ylnda, Titchener geleneinin
eitimini alrken Watson davranlndan haberdar oldu. Daha renciyken
igzlemin bilimsel faydasn ve kullanlln sorgulam ve Otobiyografi'sinde2
(1952) Watson'cu davranln "harika bir uyarc ve zm" olarak geldiini
yazmt.
Tolman doktorasn bitirdikten sonra Northwestem niversitesinde eitmen oldu
ve 1918 ylnda Berkeley'e, California niversitesine gitti. Karlatrmal psikoloji
eitimi verdii ve fareleri kullanarak renme zerine aratrmalar dzenledii yer
Berkeley'di. Burada Watson'un daha farkl bir eidi olsa da, kesinlikle bir davran
haline gelmiti.
Tolman'n Berkeley'deki kariyeri iki kez kesintiye urad. kinci Dnya Sava
boyunca Stratejik Grevler Biriminde alt (1944-1945) ve 1950'den 1953'e dek
California eyaletine ballk yeminine kar kan cesaretli ve vgye deer faklte
lideri oldu. Bu ikinci dnemde Tolman Har- vard ve Chicago niversitesinde
retmenlik yapt.
2 Autobiography
EDWARD CHACE TOLMAN
Amal Davranlk
tA O W m
N^
5 S? l
Tolman'm dncelerinin kesin ifadesi, insan ve Hayvanlarda Amal Davranlar3
(1932) isimli ilk ve en nemli kitabnda sunuldu. Tolman'n amal davrandk
sistemi ilk bakta iki tutarsz terimin garip bir karm gibi gzkebilir: ama ve
davran. Bir organizmaya ama atfetmek ona bilin atfetmek anlamna geliyor gibi
grnebilir. Byle zihinsel bir kavramn davran bir sistem ierisinde kesinlikle yeri
olamaz.
Oysa Tolman hem kitabnda hem de aratrmalarnda bu noktay akla
kavuturmu, psikolojinin alma konusu ve metodolojisi bakmndan davran
olduunu, psikolojiyi bilince dnmeye zorlamadn belirtmitir. Tolman yapsalclarn
kulland igzlem trn kesinlikle reddetmiti. Tpk Watson gibi Tolman da nesnel
olarak gzlenemeyen isel deneyimler olduunu varsaymakla ilgilenmemiti.
Tolman'n sisteminde bilin srelerinden her bahsedi gzlemlenen davranlardan
yaplan dikkatli karmlar asndan ifade edilirdi.
uras da aktr ki, Tolman Watson'cu bir davran deildi. Bu iki adam en
azndan iki nemli noktada birbirinden ayrlyordu. lki, Tolman'n davran molekler
seviyede, uyanc-tepki balan asndan incelemekle ilgilenmemi olmas idi.
Watson'dan farkl olarak Tolman davrann temel, basit niteleri ile, sinirlerin,
kaslann ve bezlerin faaliyederi ile ilgilenmemiti. Tolman'n odakland nokta tm
organizmann toplam tepkileri, yani molar davranlar idi. Bu adan bakldnda
Tolman'n sistemi davranlk ile Getalt kavramlanm birletirir (bkz. 12.Blm).
Watson ve Tolman arasndaki ikinci ve daha nemli farkllk ve Tolman'n
sisteminin temel ilkesi amal davran grdr. Tolman davrantaki amalln
igzleme veya deneyim srasnda organizmann kendisini nasl "hissettii" bilgisine
bavurmadan, nesnel davran terimlerle tanmlanabileceini sylemiti. Tm
davranlann bir ama dorultusunda olduunun ok ak olduunu belirtmiti.
Kediler bulmaca kutusundan kmay, fareler zor bir labirenti renmeyi, insanlar
mzik eitimi almay denerler. Tolman davrann "buram buram ama koktuunu"
sylemiti. Tm davranlar kimi hedef konulann baanlmas amacna ynlendirilmi-
tir. Fare inatla labirentin iinde gider gelir, giderek daha az hata yapar, her seferinde
amacna daha hzl ular. Bir baka deyile, fare renmektedir ve 3 Purposive
Behavior in Animals and Men.
insan veya hayvandaki renme gerei, amahlgn olduka nesnel davransal
kantdr. Dikkat edilirse Tolman organizmann tepkileri ile ilgilenmektedir ve lmleri
renmenin bir fonksiyonu olarak deien tepki davran asndandr. Bunlar nesnel
verilerdir.
Watson'cu davranlar davrana ama atfedilmesini hemen eletirdiler, nk
byle bir ey organizmada bilincin varlnn farz edilmesi anlamna gelmez miydi?
Tolman'n buna cevab hayvanlarda bilincin var olup olmamasnn kendisi iin bir ey
deitirmeyeceini sylemek oldu. Niyetlerle birleen bilin deneyimleri -tabi eer
bilin deneyimleri varsa- organizmann davransal tepkilerini hibir ekilde etkilemez.
Tolman sadece ak tepki davranlar ile ilgilenmiti.
Tolman bir amacn bilinli farkndalg sz konusu olsayd, bunun her bir
organizma iin zel bir mesele olacan ve bilimin nesnel aralaryla incelenmeye
uygun olmayacan belirtmiti, ite olan ve organizmann dndan gzlenemeyen
eyler bilimin alan ierisinde deildir. Woodworth Tolman'n iddiasn aadaki gibi
anlatmtr:
Eger size bendeki krmz renk duyumunu anlatmaya alsam bunun mmkn
olmadn grrm. Krmz bir nesneyi iaret edebilirim, krmznn yle byle mor
veya turuncuya benzediini, yeil ve maviden ok farkl olduunu, epeyce parlak ve
uyarc renk olduunu, bir kravat iin ho, ama bir profesr paltosu iin fazlaca parlak
olduunu syleyebilirim. Krmzy bu tr pek ok balant ierisine koyabilirim fakat
duyumun bizzat kendisini tarif edemem. Ayn gl holuk duygusunu anlatmaya
alrken de yaardm. u an gerekte kiiye zel olan bilimin konusu olamaz...
Sadece bu zel deneyimin anlatlmas, herkese bilinen hale getirilmesi durumunda
bu deneyim bilim iinde bir yer edinebilir (Woodworth, 1948, s. 106).
Ara Deikenler
Tolman'n esiz ve uzun vadede psikolojiye en faydah katks ara deiken
(intervening variable) kavramm ortaya koymasdr. Bir davran olarak Tolman
davran balatan sebeplerin ve sonunda ortaya kan davrann nesnel gzleme ve
ilemsel tanma ak olmas gerektiine inanyordu. Davran balatan sebeplerin
be bamsz deikenden olutuunu ne srmt:
1. evresel uyarc (),
2. Fizyolojik gd (F),
3. Kaltm (K),
x m ae
HM
SS
C <i
M
Xg
1 * ra
4. nceki eitim (E)
5. Ya (Y).
Deneyi yapan kii hayvan deneklerle bu deikenleri kontrol edebilir, fakat insan
deneklerle alddnda bu kontroln olduka azalaca aktr. Bu yzden davran
bu bamsz deikenlerin bir fonksiyonudur:
D= /x(, F, K, E, Y)
Tolman gzlenebilen bu bamsz deikenler ve en son tepki miktan
(gzlenebilen baml deiken veya davran deikeni) arasnda davrann gerek
belirleyicileri olan bir dizi gzlenemeyen ve etkisi anlalan faktrn, yani ara
deikenin olduunu kabul etmitir. Bunlar nceki uyanc durumla gzlenebilen
tepkiyi birletiren organizmaya ait isel srelerdir. O halde S-R (uyarc-tepki) ifadesi
aslnda S-O-R (uyanc-organizma-tepki) olmaldr. Ara deiken organizmann
ierisinde olup biten ve organizmann belirli bir uyarcya belirli bir tepki vermesine
sebep olan tm olaylardr.
Ak bir ekilde deneysel (bamsz) ve davran (baml) deikenleriyle
ilikilendirilmedigi srece, nesnel olarak gzlenememesinden tr bu ara
deikenlerin bilimde kullanmlar yoktur.
Klasik bir ara deiken rnei olarak al verebiliriz. Alk bir insanda veya
laboratuvar hayvannda gzlemlenemez. Bununla birlikte alk tam ve nesnel bir
ekilde, nesnel deneysel bir deikenle -organizmann en son yemek yemesinden bu
yana geen srenin uzunluu ile- ilikilendirilebilir. Ayrca yedii yiyecek miktan veya
hangi hzla yedii gibi nesnel bir tepki deikeni ile badatrmak da mmkndr.
Bylece gzlenemeyen bu deiken kusursuz bir ampirik referans olarak verilebilir ve
bu nedenle nice- lendirmeye ve deneysel kontrole uygundur.
Tolman'n ara deiken kavramn psikolojiyle tantrmas, psikolojinin
gzlenemeyen isel sre ve durumlar hakknda daha nesnel ve doru ifadeler
kullanmasna imkan verdi. Tolman bamsz ve baml deikenleri (gzlenebilen
olaylan) aka belirterek, gzlenemeyen isel durumlann ilemsel tanmlannn
yaplmasn mmkn klmtr. Tolman ara deiken terimini semeden nce bu yeni
yaklama "ilemsel davranlk" adn vermiti.
Tolman iki tr ara deiken olduunu ne srmtr: talep deikenleri ve bilisel
deikenler. Talep deikenleri aslnda cinsellik, alk ve tehlikeli bir durumda
gvenlik isteinin dahil olduu gdlerdir. Bilisel veya "beceri" deikenleri
nesnelerin alglanmas, motor beceriler ve benzerlerinin dahil olduu kabiliyetlerdir.
1951 ylnda Tolman ara deiken grn gzden geirdi ve kategori sundu:
(1) ihtiya sistemleri, fizyolojik yoksunluk veya belirli bir andaki drt halidir; (2)
inan-deer drtleri, belli hedef nesneler iin tercih stnln ve bu nesnelerin
ihtiyalar karlamada greli glerini gsterir; (3) davran alam, bireyin
davranlarnn yer ald alandr. Davran alanndaki baz nesneler kiiye ekici
gelirken (olumlu birleme deerine sahiptir) bazlar iren gelir (olumsuz birleme
deerine sahiptir).
renme Teorisi
Tolman'n renme zerine yapt aratrmalar sonraki aratrmaclar tevik etti
ve Tolman bu yolla kendi dncelerine nemli lde destek buldu. Tolman tm
insan ve hayvan davranlarnn (basit refleksler ve ynelimler dnda), deneyimler
sayesinde deiime ak olduuna inanmt. Bu nedenle Tolman'n sisteminde
renmenin ok nemli bir yeri vardr. Tolman, dl ve pekitirmenin renme
zerinde, eer varsa bile, ok az etkisinin olduunu syleyerek Thomdike'n etki
yasasn reddetti. Bunun yerine bir grevin sregelen icrasnn oluturduu Getalt
imlerinden ve ortamdaki ipular ile organizmann beklentileri arasndaki renilmi
ilikilerinden oluan bir bilisel renme teorisi ne srd. Tolman hayvann kendi
evresini bir dereceye kadar tandn ne srd.
imdi bir labirente yerletirilen a bir fareyi izleyerek Tolman'n sistemini gzden
geirelim. Labirentin iinde rasgele dolaan fare bazen doru yollara, bazen yanl
yollara sapar. Ve nihayet yiyecei kefeder. Tolman labirentte yaplan sonraki
denemelerde hedefin, hayvann davranlarna yn verdiini iddia etmitir. Her bir
tercih noktasnda beklentiler oluturulmutur. Fare her bir seim noktasyla birleen
belirli ipularnn onu yiyecee gtreceini ummaya balamtr. Farenin beklentileri
karlandnda (fare yiyecee ulatnda), ipucu beklentisinin Getalt imiyle birleen
tercih noktas glenir. Labirentin tm seim noktalan boyunca Tolman'n bilisel
harita dedii bir Getalt imi modeli yerletirilmitir. Hayvann rendii bu model
labirentin bilisel haritasdr, bir dizi motor alkanlk deil. O halde fare bir bakma
labirentin veya tandk bir baka evrenin detayl bir haritasn oluturmaktadr. Bir
alann haritasna benzer bir ey farenin beyninde gelimekte ve bu da hayvann be-
lirlenmi bir dizi bedensel hareketle snrlanmakszm alan ierisinde bir noktadan
baka bir noktaya gitmesini mmkn klmaktadr.
-fc o w m
M =e
N H
G C. p*
S<
^m
st
Tolman'n laboratuvannda yrtlen aratrmalar 30 yldan fazla srd. Tolman'n

renme teorisini destekleyen aratrmalarn nitelii zerinde dnmek nemlidir.
Klasik deneylerden birisi labirentteki farenin bir dizi motor tepkiyi mi yoksa
labirentin bilisel bir haritasn m rendiine dair temel bir soruyu aratryordu. Bu
amala art eklinde bir labirent kullanld. Bir grup fare yiyecee ulamak iin kimi
zaman saa kimi zaman sola dnmek zorunda kalsalar da (farkl balang
noktalarndan labirente brakldklar iin), yiyecei hep ayn yerde buldular. Bundan
dolay motor tepkileri farkllat, fakat yiyecein yeri ayn kald.
kinci gruptaki fareler labirente giri yap tklan nokta dikkate alnmakszn daima
ayn hareketleri yaptlar. Fakat bu sefer yiyecei farkl yerlerde buldular. rnein art
eklinin bir ucundan labirente giren fareler sadece bir kez saa dnerek yiyecei
bulurken, balang noktasnn teki ucundan labirente girenler de saa dnerek
yiyecei buldular.
Sonular "yer renicilerinin" (ilk grup) "tepki renicilerden" (ikinci grup) gzle
grlr derecede daha iyi bir performans gsterdiini ortaya koymutu. Tolman ayn
eyin kendi kasabalanna veya evresine kylere aina olan insanlar iin de geerli
olduu sonucuna ulat. Bu insanlar alanla ilgili olarak gelitirdikleri bilisel harita
sebebiyle bir noktadan tekine farkl rotalar izleyerek gidebilirler.
Bir baka deney gizil renme (latent leaming) ile ilgiliydi. Gizil renme,
meydana gelirken dandan gzlemlenemeyen renmedir. Labirente a bir fare
yerletirilir ve belli bir amac olmakszn dolamasna izin verilir. Bulunabilecek bir
yiyecek yoktur. Herhangi bir pekitiririnin olmad byle bir durumda fare bir eyler
renmi midir? Pekitiriri olmakszn srdrlen birka denemeden sonra fare
yiyecek bulur. Farenin labirentte yiyecek bulmasyla ok hzl komaya balamas
pekitiricisiz denemelerde bu farenin labirentin haritas hakknda bir eyler
rendiini gstermitir. Farenin hareketleri her bir denemede yiyecekle
dllendirilen kontrol grubu farelerinin performansn hemen yakalamtr.
Yorum
Tolman'n almalan bata renme konusu olmak zere psikoloji zerinde
nemli etkiler brakmtr. Bu almalann etkisi bugn bilisel
hareket tarafndan da tannm ve kabul edilmitir (bkz. 15.Blm).Tolman tamamen
btnlemi bir teorik sistem gelitirmekte baarsz olduu iin eletirilir. Pek ok
psikolog Tolman'n "davran" hibir zaman daha gizil ilevlerle yeterince
ilikilendirmediini dnmtr. ok daha ak bir eletiri de Tolman'n ok znel ve
zihinsel bulunan dili ile ilgidir.
Kukusuz eletiriler sadece olumsuz ynde deildir. Tolman renme konusu
ierisinde ok nemli pek ok aratrma konusu balatm ve ara deiken kavramn
psikolojiye kazandrmtr. Ara deikenler alk gibi gzlenemeyen durumlar
ilemsel olarak tanmlamaya imkan saladndan, bu durumlar baz davranlar
iin bilimsel adan saygn hale getirmitir. Ara deikenler varsaymsal yaplarla
ilgilenmede gerekli bir biimdir ve Guthrie ve Hull gibi yeni davranlar tarafndan
ska kullanlmlardr. Bunlar ksa bir sre iin Skinner tarafndan da kullanlmtr.
Farelerin psikoloji aratrmalar iin uygun denekler olarak kullanlmasn
desteklemi olmas Tolman'n bir baka nemli katksdr. Kariyerinin balangcnda
Tolman fareleri hi sevmezdi. "Onlardan holanmyorum" demiti bir arkadana,
"tylerimin rperdiini hissediyorum onlar dnnce" (Tolman, 1919, Innis'den
alnt, 1992, s.191).
1945'te yazd bir makale ile Tolman fareleri denek olarak kullanmaya ilikin
grlerinin deitiini ok ho bir dille aklamtr:
Farelerin kafeslerde yaadna dikkat edelim, bu hayvanlar bir aratrmac tam
deney yapmay planlamken gece elencelerine gitmi olmuyorlar. Birbirlerini
savalarda ldrmyorlar, yok etme makineleri icat etmiyorlar ve eer icat
edebilselerdi de, bu makineleri kontrol etmede bu kadar beceriksiz olmazlard.
Herhangi bir snf ya da rk atmas iine de girmiyorlar, politikadan, ekonomiden ve
psikoloji bildirilerinden kanyorlar. Bu fareler aslnda mthiler, saflar ve holar
(Tolman, 1945, 166).
Tolman ve dierlerine almalarndan tr teekkrler. Beyaz fare 1930'dan
1960'lara kadar yeni davranlarn ve renme kuramclarnn temel aratrma
denei oldu. Beyaz fareler zerinde yaplan aratrmalarn sadece farelerin deil,
dier hayvan ve insan davranlarnn altnda yatan temel srelere dair bir igr
kazandrabilecei farz edildi. ada bir aratrmacnn gzlemlerine gre: "Fareler
bir psikologun beynin, davrann, duygularn ve renmenin esaslarn bu gne
kadar grlmemi bir dorulukta aratrabilecei basit ama kolay ulalabilir hayvan
modelleriydi" (Logan'dan alnt,1999, s.3). Bu kadar ok beyaz fare mevcutken, insan
deneklere neden ihtiya olsun ki?
Edwin Ray Guthrie (1886-1959)
Guthrie doktora derecesini 1912 ylnda Pennsylvania niversitesinde ald ve
akademik yaantsna 1914 ylnda Washington niversitesinde balad. Burada
1954 ylnda emekli oluncaya dek kald. niversitede renciyken davran
yaklamn ateli bir savunucusu o'mutu ve bundan hi vazgemedi. Bilimin sadece
nesnel olarak gzlemlenebilir olaylar ve koullarla ilgilenmesi gerektiine inanyordu.
Ar bir empirist olan Guthrie davransal olaylar grlemeyen olarak nitelendirdii
beyin ve sinir sistemi ile ilikilendirme abalarna iddetle kar kmt. Temelde
kesinlikle davran olmasna ramen, Guthrie'yi Watson'cu bir davran olarak
nitelendirmek mmkn deildir.
Z 3
* !3
* N
t
c<
* LU X $
Tek Deneme renmesi
Guthrie'nin psikoloji zerindeki en nemli katks son derece basit bir renme
teorisi formle etmi olmasdr. Bu teorisi renme Psikolojisi4 (1935) isimli kitabnda
yaynlanmt. Koullanmann en srarl savunucusu ve armla ilgilenenlerin en
radikali olarak Guthrie birka on yl boyunca bitiiklik (contiguity) ilkesine bal
renme teorisinin gl bir yanda olarak kald. renilmi tepkilerin
desteklenmesini aklamada Thorndike'm etki yasasn, skl ve Pavlovcu
dllendirmeyi reddetti. Bunun yerine "ezamanl koullanma" adn verdii ve
psikolojinin en genel kanunu olarak dnd kanuna inanmt.
Guthrie'e gre tm renmeler etki ve tepki bitiikliine baldr. Bir uyarc bir kez
bir tepkinin ortaya kmasna sebep olursa S-R (etki-tepki) birleimi hemen kurulur.
Bu aslnda Guthrie'nin en nl ilkesi olan tek-deneme renmesi (one-trial learning)
durumudur. Tekrar ve dllendirme Guthrie'nin sisteminin temelini oluturmaz. Bu
sistemde isel gd aamalarndan veya S-R iftinin tekrarndan veya hibir tr
dllendirmeden sz edilmez. Uyarc ile sonuta ortaya kan eylemin bir kez
iftletirilmesi armn kurulmasn salar ve bylece davran renilir.
Kanunun, Guthrie'nin eylemlerden (acts) zenle ayrt ettii hareketlerle
(movement) ilgili olduuna dikkat edelim. Guthrie bir hareketi bir rao- 4 Psychology of
Learning.
tor veya salgsal tepki veya faaliyet modeli olarak tanmlamtr. te yandan bir
eylem, sonular ortaya koyan bir hareket veya hareketler dizisidir. Eylem bir hareket
olduu halde, bir hareket eylem deildir. Eylemler hareketlerden daha geni
leklidir. rnein, eki ile bir ivi akmak bir ok ayr hareketten oluan bir
eylemdir. Guthrie renmenin lmnde genellikle tm eylem performans renme
kriteri olarak alnrken gerekte tepki olarak koullanan eylerin hareketler olduunu
dnmt.
Guthrie hareketler zerinde odaklanmasn kendi teorisinin ayrc zellii olarak
ele almt. rnein Thorndike'n birka bireysel kas hareketinin bir fonksiyonu olan
bir becerinin kazanlmasyla oluan tm bir eylemle (bir kedinin bilmece kutusundan
ka gibi) ilgilendiini iddia etmiti. Bu bireysel hareketler tek tek denemelerde
kazanlr veya gelitirilir fakat eylemin btnnn renilmesi tekrar edilen
altrmalar gerektirir. Hareketler veya renilen eylemin bireysel paralan Guthrie
sisteminin ham verileridir. nk bunlar daha kktr ve bir renme durumunda
gzlemlenebilmesi daha gtr. Bu yzden de sklkla gzden kaarlar.
Organizmann tepkilerinin bir ok ayr paradan olumas gibi, organizmann
maruz kald uyarc da ayr paralardan oluur. Uyanc ve tepkinin ayr paralardan
olumas sebebiyle incelenen davranta tutarlln salanmas iin ok sayda
toplam uyarc ve tepki durumunun elenmesine ihtiya vardr. Bu nedenle hareketler
kmesinin (eylemin) geliimini salamak iin altrma yapmak gereklidir fakat her bir
hareket bileeni uyarcyla ayr bir elemenin ardndan renilir.
Yorum
Guthrie yazmay ve anektodal gzlemi deneye tercih ediyor gibi grnyordu.
Geliim psikolojisi iin teorisinin nemine inanyor ve olgulann deil, teorilerin uzun
sre etkili olduu yorumunu yapyordu. Birka kitab deneysel kantlarla
karlatmldnda bir anektodal zelliin kantlarn ierir. Burada kendi teorisi ve
ounlukla da bulmaca kutusundaki kedinin tipik davranlann ieren aratrmas iin
baz ampirik dayanaklar vardr. Yeni davran psikologlarn dier teorik durumlanyla
karlatnldgmda daha az ampirik destek iermektedir. Guthrie'nin sisteminin byk
ksm yllar boyu sadelie ve tutarlla dayanmt. Daha karmak renme
teorileriyle karlatmldnda, zellikle Hull'un teorisiyle, bunu anlamak kolaydr.
Guthrie'nin sisteminin yapsndaki sadelik baz psikologlarn vglerini alrken
bazlarnn eletirilerine hedef olmutur. Guthrie'nin, sistemindeki bu sadelii
renme konusundaki temel problemlerle ilgilenmekte ak bir ekilde yetersiz
kalarak devam ettirdii iddia edildi. Bu tr eletiriler ilave kavram ve varsaymlarn
renmenin temel problemlerini kuatmak iin gerekli olduunu belirtmilerdir.
Bununla beraber Guthrie nc bir renme teorisyeni olarak teorik duruunu ve
nn devam ettirebildi. 1958 ylnda APA'nn kendisini dl- lendirmesiyle
psikolojiye yapt katklar resmen tannm oldu. renmenin istatistiksel modelleri
Guthrie'nin tasarmlan sonucu geliti.
Clark Leonard Hull (1884-1952)
nde gelen davranlardan olan Hull ada psikolojide olduka saygn bir yer
edinmitir. Muhtemelen daha hibir psikolog bilimsel metodun doasnda var olan
problemlere byle srekli ve youn bir ekilde kendisini adamamtr. Kendisi ola-
anst bir matematik, mantk ve bunlar (daha nce hi kimsenin denemedii bir
ekilde) psikolojiye uy- CLARK LEONARD HULL gulama yeteneine sahipti.
Hull'un davranlk ekli Watson'un davranlndan ok daha gelimi ve
karmakt. Hull yksek lisans rencilerine unu sylemek isterdi: "Watson ok
tecrbesiz. Davranl da ok basit ve kaba" (Gengerelli, 1976, s.686).
Hull'un Hayat
ocukluunun ve ilk genlik yllannm ounluu zayf olan bnyesi sebebiyle
hastalklarla geti. Ska hastalanan Hull'un grme gcndeki zayflk kendisini mr
boyu etkiledi. 24 yanda bir ayan kullanamama- syla sonulanan bir ocuk felci
geirdi. Ve bu sebeple kendi tasanm olan
ar bir demir destek kullanmak zorunda kald. Ailesinin az bir geliri vard ve Hull
hayatlarn idame ettirmeye yardmc olmak iin almak amacyla birka lcez
eitimini yanda kesmek zorunda kald. Oysa Hull'un en deerli nitelii nemli ve
byk bir insan olmaya duyduu itici g ve tutkuydu. Hull bu duygusunu tm
zorluklara karn azimle devam ettirdi.
1918 ylnda Winconsin niversitesinden doktora derecesini ald. Burada maden
mhendisliinden psikolojiye gei yapmadan nce almalar yapt.Winconsin'de
faklte yesi olarak 10 yl kald.
Hull'un ilk aratrmalan kendisinin mr boyunca srecek olan nesnel metodlar ve
ilevsel kanunlar zerinde nemle durmasnn habercisi oldu. Kavram oluturma ve
davran etkinliinde ttnn etkileri zerine aratrmalar yapt. Test ve lmler
hakknda literatr taramas yapt ve 1928 ylnda bu alanla ilgili nemli bir metin
yaymlad. Pratik istatistiksel analiz metodlannn gelitirilmesi zerinde alt ve
korelasyonu hesap eden bir makine icat etti.
Hull 10 yln hipnoz ve alanma yatknl konulanna verdi, 32 makale ve
aratrma sonulann zetledii Hipnoz ve Alanma Yatknl5 (1933) isimli bir kitap
yazd. 1929 ylnda Yale niversitesi'nde aratrma profesr oldu. Burada en son
aratrma konusunu gelitirdi: Pavlov'un koullanma ya- salanna bal bir davran
teorisi. Hull Pavlov'u ilk olarak 1927'de okumu ve artl refleksler problemine ve
renmeye byk ilgi duymutu.
1930'lu yllarda Hull artlanma zerine bir makale yazd. Bu makalesinde yksek
dzeyli davranlann temel koullanma ilkeleri asndan aklanabileceini ortaya
atmt. 1940 ylnda be meslekta ile birlikte Yineleme reniminin
Matematiksel-karsamah Teorisi: Bilimsel Metodolojide Bir Aratrma'y6 yaymlad.
Bu kitap bilimsel psikolojinin geliiminde dikkate deer bir baan olarak
dnlmesine ramen, anlalmas zordu ve bu yzden ok az insan tarafndan
okunabildi.
Hull'un sonraki byk yayn olan Davran lkeleri7 (1943) okumas daha kolay bir
kitapt. Bu kitabnda Hull tm detaylan ve tipik kesinlii ile tm davranlar kapsayan
teorik bir erevenin ana hatlarn izmiti. Bu kitabn yaymlanmasyla Hull'un sistemi
ABD'de renme alannda nemli bir yer edinmi oldu. Pek ok aratrmay tevik etti
ve sonunda
Hypnosis and Suggestibility. Mathematico- Deductive of Rote learning: A
Scientifie Methodogy. 7 Principles of Behaviour.
Hull alannda adndan en fazla sz ettiren psikolog oldu. Pek ok dergi makalesinde
sistemini yeniden gzden geirdi ve son eklini Bir Davran Sistemi8'nde (1952)
verdi. Birka yl boyunca hastayd ve bu kitabnn prova basklarn okuyamadan ld.
Hull'un Sistemi: Alg Dayana
Hull insan davrannn organizma ve evre arasnda sregelen bir etkileim
olduuna inanmt. evre tarafndan salanan nesnel uyanc organizma tarafndan
sunulan nesnel davransal tepkiler tabii ki gzlemlenebilen olgulardr. Bununla
birlikte bu etkileim gzlemlenebilir uyarc-tepki terimleriyle tamamen
tanmlanamayan daha geni bir erevede gerekleir.
Bu daha geni ereve veya alg dayana, organizmann kendine has evresine
biyolojik uyumudur. Organizmann hayatta kalmas bu biyolojik uyum yoluyla salanr.
Bu biyolojik uyum tehlikeye girdiinde organizma ihtiya durumu ierisinde olur. Bu
nedenle Hull'a gre ihtiyalar, hayatta kalmak iin biyolojik gereksinimlerin
karlanmad bir durumu kapsar. Bir ihtiya durumunda organizma bu ihtiyac
giderecek ekilde davranr. Organizmann davranlar, organizmann hayatta
kalmas iin gereken en iyi biyolojik koullarn yerine getirilmesine hizmet eder.
Hull'un hayatta kalma mcadelesine olan ilgisi evrim teorisine olan ilgisinin bir
sonucu olarak ortaya kmt. Bu ilgi ayrca ilevselcigin evreye uyum zerinde
nemle durmas ile de tutarlyd.
Mekanik Ruh
Hull nesnel davran psikolojiye kendisini adamt. Sisteminde bilince, amaca
veya herhangi bir zihinsel-ruhsal kavrama yer yoktu. Bu sistem Hull'un tm
kavramlar fiziksel terimlere indirgemeye alt, uzlama kabul etmeyen radikal bir
davranlk idi. Hull'un metodolojik davranl belki de Watson'un
davranlndan daha kat olmasna ramen, sisteminde ara deikenler
kavramna yer vermiti. Yine de, bu deikenler titizlikle ve somut baz ynlerden,
tam olarak llebilecek ve saylarla ifade edilebilecek nesnel uyanc ve tepki
koullarna balanmt. A Behaviour System.
Hull'un sistemi ve insan doasna ilikin izlenimleri mekanik terimlerle ifade
edilmiti. nsan davranlarn fizik terminolojisine indirgenmeye ak, otomatik ve
periyodik nitelikli olarak dnm, gzlemlenmekte olan davran hakknda znel
yorumlar yapmaya imkan veren "antropomorfik nesnelciliin" davetsiz giriine kar
uyarmt. Gzlem ve davrann yorumu kesinlikle nesnel olmalyd. Hull'un nerisine
gre bunu salamann bir yolu meseleyi hayvanlarn davranlar asndan
dnmekti. Bunu yapmak tehlikeli olsa da...
Teorisyen eer ortada bir fare, bir kedi veya bir empanze olsaydm ne yapardm diye
dnmeye baladnda, ounlukla her ey bozulur. Bu olduunda da kendi kendini
gzlem yllarndan kaynaklanan, kendi davranna ilikin tm bilgisi derhal nesnel
olarak ifade edilen genel ilke ve kurallarn yerine i grmeye balar- ki bu kural ve
ilkeler bilimin gerek anlamdr (Hull, 1943, s.27).
znellie kar ok daha sert bir korunma gerekliydi ve Hull bu korunmay
"tamamen kendi kendini devam ettiren robot benzeri bir organizma" olarak ele alan
tutumda bulmutu (Hull, 1943, s.27).
Bu nedenle davranlar kendi alma konularn robot benzeri olarak
deerlendirmelidir. 17. yzyl Avrupa bahelerinde ve saatlerdeki mekanik figrler ile
temsil edilen mekanik ruh Hull'un almalar tarafndan tam olarak izlendi ve
glendirildi. Hull'a gre bu robot yaklamnn bir avantaj, davran kat mekanik
sebeplerden ziyade ona sebepler atfederek aklamay engellemi olmasyd. Hull'a
gre fizik ile psikoloji arasnda ok kk bir fark vard. Bu farkllk da tr asndan
deil, derece asmdand.
Nesnel Metodoloji ve Nicelendirme
Hull'un ilgili mekanik, indirgemeci ve nesnel davran grleri, kendisinin
aratrma ve almalarnda hangi metotlar kullandn aka ortaya koymaktadr.
Metodunun mmkn olduunca nesnel olduu aka ortadadr.
Bundan baka Hull'un psikolojiye olan yaklam lme ile ayrt edilir. Davran
yasalar matematiin kusursuz diliyle ifade edilmeli veya aklanmaldr. lme ve
niceletirme Hull'un davranlkta ortaya koyduu ikinci ke ta haline gelmitir.
O L2
MN
n_
fi1
MMM
C<
XS
W tj
e^
Hull'a gre psikologlar matematiin tam ve dikkatli anlayn gelitirmek,
matematik diliyle dnmek zorundadr. Davrann ilkeleri kitabnda Hull
matematiksel olarak tanmlanm psikolojinin nasl yrtleceini aklamtr.
Yani, Hull'un sisteminin herhangi bir taraftan disipline, sorumlulua ve sabra
oka ihtiya duyacaktr.
lerleme, yorucu yazlara, tek tek, yzlerce eitlie; deneysel snrlamalar ierisinde
eitliklerde yer alan tek tek yzlerce deney deimezine; eitliklerde aklanan
miktarlann lmnde kullanlacak pratikte elverili nitelerin planlanmasna; dikkatli
bir tmdengelimde temel tanmlardan ve sonulardan tek tek yzlerce teoreme ve
eidiklere; yzlerce nemli niceliksel deneylerin kl krk yaran performanslarna bal
olacaktr (Hull, 1943, s.400-401).
Hull bilim iin faydal olabilecek drt zel metod tanmlad. Bunlarn daha
nceden de kullanlan metodlard: (1) basit gzlem, (2) sistematik kontroll gzlem ve
(3) hipotezin deneysel olarak test edilmesi. Buna ek olarak Hull a priori olduu
belirlenmi bir dizi formlasyondan titiz bir tmdengelim yaparak ortaya konan
hipotetik-tmden-gelim metodunu (hypothetico-deductive method) ortaya att. Bu
metod deneysel olarak test edilebilecek sonularn karld aksiyomlar (postulatlar)
oluturmay kapsar. Bu sonular daha sonra deneysel testlere tbi tutulur. Hull, eer
psikoloji tpk dier doa bilimleri gibi nesnel bir bilim olacaksa, bunu salamann tek
yolunun hipotetik-dedktif yaklam olduunu ileri srmt.
Drtler
Hull bedensel ihtiyalann, organizmann en uygun biyolojik koullardan sapmas
sonucu olutuunu dnmt. Yine de, biyolojik ihtiya kavramn sistemine
dorudan sokmaktansa ara bir deiken olarak drtnn gerek olduunu varsayd.
Psikolojide daha nceden kullanlan drtnn bir doku ihtiyac durumundan
kaynakland ve davran uyandran veya harekete geiren bir durum olduu
varsaylr. Drtnn gc mahrumiyetin uzunluu veya sonuta ortaya konan
davran iin harcanan enerji miktan, iddeti veya younluu yoluyla ampirik olarak
belirlenebilir. Hull mahrumiyet sresinin olduka hatal bir gsterge olduunu dn-
m ve davrann iddeti zerine daha fazla vurgu yapmt.
Hull'un gdleri kendilerine zg olarak ele almadna dikkat etmek nemlidir. Bir
baka deyile her tr yoksunluk -yemek, su veya cinsellik- gdye ayn ekilde (belki
farkl derecelerde) sebep olur. Bu "kendine zg olmama" durumu gdnn davran
ynetmedii, sadece enerji vermek zere i grd anlamna gelmektedir.
Davrann ynetilmesi evresel uyarc tarafndan gerekletirilir. Ayrca, Hull'a gre
gdnn azaltlmas dl iin tek temeldir.
Hull'un sistemi iki temel gdnn var olduunu kabul eder: birincil ve ikincil
gdler. Birincil (primary) gdler biyolojik ihtiya durumlaryla birleirler ve
organizmann hayatta kalmasyla dorudan ve ok yakndan ilgilidirler. Bir doku
ihtiyac durumundan kaynaklanan bu gdler arasnda yiyecee, suya, havaya, s
ayarlamasna, dklamaya, idrara kmaya, uyumaya, cinsel ilikiye ihtiya duyma ve
acdan kurtulma vardr. Bunlar organizmann temel isel sreleridir ve hayatta
kalmaya devam etmesi asndan ok nemlidir.
Hull insanlann ve hayvanlarn birincil gdlerden daha baka gler tarafndan
motive edildiinin farkna varmt. Bundan dolay evredeki durum ve uyarclarla
ilgili olan, birincil gdlerin azaltlmasyla birleip, sonuta kendileri gd olarak
ortaya kan ikincil (secondary) gdler veya renilmi gdlerin var olduunu kabul
etmiti. Bunun anlam udur: daha nceden ntr uyarc olan bir uyarc, asl ihtiya
durumu veya birincil gd tarafndan uyandrlan tepkilere benzer tepkiler ortaya
karabildii iin, gd zellikleri gstermeye balayabilir.
Basit bir mek olarak sobaya dokunarak elini yakan kimsenin durumunu
verebiliriz. Ac veren yank (dokunun zarar grmesi) birincil bir gdy (acdan
kama) ortaya karr. Bu birincil gdyle birleen baka bir uyarc (sobann
grnts) bu grsel uyanc alglandnda elin geri ekilmesine sebep olabilir. Bu
nedenle sobann grnts renilmi korku gds iin bir uyanc olabilir. Bu ikincil
gdler veya motive edici gler, birincil gdlerin temelinde geliir. renilmi
gdler zerindeki bu vurgudan tr renme Hull'un sisteminde anahtar role
sahiptir.
renme
Hull'un sistemi ncelikle motivasyon ile ilgilidir. Bu durum Hull'un renme
grlerini ilk duyanlar iin artc olabilir. Hull elbette renme
SPnn
w2
MN
2
C<
* LU
-tj fe -
Hull'a gre psikologlar matematiin tam ve dikkatli anlayn gelitirmek,
matematik diliyle dnmek zorundadr. Davrann lkeleri kitabnda Hull
matematiksel olarak tanmlanm psikolojinin nasl yrtleceini aklamtr.
Yani, Hull'un sisteminin herhangi bir taraftan disipline, sorumlulua ve sabra
oka ihtiya duyacaktr.
lerleme, yorucu yazlara, tek tek, yzlerce eitlie; deneysel snrlamalar ierisinde
eidiklerde yer alan tek tek yzlerce deney deimezine; eitliklerde aklanan
miktarlann lmnde kullanlacak pratikte elverili nitelerin planlanmasna; dikkatli
bir tmdengelimde temel tanmlardan ve sonulardan tek tek yzlerce teoreme ve
eidiklere; yzlerce nemli niceliksel deneylerin kl krk yaran performanslarna bal
olacaktr (Hull, 1943, s.400-401).
Hull bilim iin faydal olabilecek drt zel metod tanmlad. Bunlarn daha
nceden de kullanlan metodlard: (1) basit gzlem, (2) sistematik kontroll gzlem ve
(3) hipotezin deneysel olarak test edilmesi. Buna ek olarak Hull a priori olduu
belirlenmi bir dizi formlasyondan titiz bir tmdengelim yaparak ortaya konan
hipotetik-tmden-gelim metodunu (hypothetico-deductive method) ortaya att. Bu
metod deneysel olarak test edilebilecek sonularn karld aksiyomlar (postulatlar)
oluturmay kapsar. Bu sonular daha sonra deneysel testlere tbi tutulur. Hull, eer
psikoloji tpk dier doa bilimleri gibi nesnel bir bilim olacaksa, bunu salamann tek
yolunun hipotetik-dedktif yaklam olduunu ileri srmt.
Drtler
Hull bedensel ihtiyalann, organizmann en uygun biyolojik koullardan sapmas
sonucu olutuunu dnmt. Yine de, biyolojik ihtiya kavramn sistemine
dorudan sokmaktansa ara bir deiken olarak drtnn gerek olduunu varsayd.
Psikolojide daha nceden kullanlan drtnn bir doku ihtiyac durumundan
kaynakland ve davran uyandran veya harekete geiren bir durum olduu
varsaylr. Drtnn gc mahrumiyetin uzunluu veya sonuta ortaya konan
davran iin harcanan enerji miktan, iddeti veya younluu yoluyla ampirik olarak
belirlenebilir. Hull mahrumiyet sresinin olduka hatal bir gsterge olduunu dn-
m ve davrann iddeti zerine daha fazla vurgu yapmt.
Hull'un gdleri kendilerine zg olarak ele almadna dikkat etmek nemlidir. Bir
baka deyile her tr yoksunluk -yemek, su veya cinsellik- gdye ayn ekilde (belki
farkl derecelerde) sebep olur. Bu "kendine zg olmama" durumu gdnn davran
ynetmedii, sadece enerji vermek zere i grd anlamna gelmektedir.
Davrann ynetilmesi evresel uyanc tarafndan gerekletirilir. Aynca, Hull'a gre
gdnn azaltlmas dl iin tek temeldir.
Hull'un sistemi iki temel gdnn var olduunu kabul eder: birincil ve ikincil
gdler. Birincil (primary) gdler biyolojik ihtiya durumlanyla birleirler ve
organizmann hayatta kalmasyla dorudan ve ok yakndan ilgilidirler. Bir doku
ihtiyac durumundan kaynaklanan bu gdler arasnda yiyecee, suya, havaya, s
ayarlamasna, dklamaya, idrara kmaya, uyumaya, cinsel ilikiye ihtiya duyma ve
acdan kurtulma vardr. Bunlar organizmann temel isel sreleridir ve hayatta
kalmaya devam etmesi asndan ok nemlidir.
Hull insanlann ve hayvanlann birincil gdlerden daha baka gler tarafndan
motive edildiinin farkna varmt. Bundan dolay evredeki durum ve uyarclarla
ilgili olan, birincil gdlerin azaltlmasyla birleip, sonuta kendileri gd olarak
ortaya kan ikincil (secondary) gdler veya renilmi gdlerin var olduunu kabul
etmiti. Bunun anlam udur: daha nceden ntr uyanc olan bir uyanc, asl ihtiya
durumu veya birincil gd tarafndan uyandnlan tepkilere benzer tepkiler ortaya
karabildii iin, gd zellikleri gstermeye balayabilir.
Basit bir rnek olarak sobaya dokunarak elini yakan kimsenin durumunu
verebiliriz. Ac veren yank (dokunun zarar grmesi) birincil bir gdy (acdan
kama) ortaya kanr. Bu birincil gdyle birleen baka bir uyanc (sobann
grnts) bu grsel uyanc alglandnda elin geri ekilmesine sebep olabilir. Bu
nedenle sobann grnts renilmi korku gds iin bir uyanc olabilir. Bu ikincil
gdler veya motive edici gler, birincil gdlerin temelinde geliir. renilmi
gdler zerindeki bu vurgudan tr renme Hull'un sisteminde anahtar role
sahiptir.
renme
Hull'un sistemi ncelikle motivasyon ile ilgilidir. Bu durum Hull'un renme
grlerini ilk duyanlar iin artc olabilir. Hull elbette renme
,<s
S
m
N
"9
C<
"s C; X U
3
S-
problemlerine byk bir dikkatle ynelmitir. Fakat sadece "organizmann ihtiyalarn
karlamak zere abalannn tr ve alann geniletmesine izin veren bir vasta"
olarak (Cofer&Appley, 1964, s.469). Daha ok kendi renme teorisi asndan
alm olsa da, sisteminin geliimi sresince Hull renme ile gitgide daha az
ilgilenir olmu ve davran etkileyebilecek dier faktrlerle daha ok ilgilenmitir.
Hull'un teorisinin ana blm Thomdike'n etki yasasn Pavlov'un koullanmas ile
btnletirmek, en azndan uzlatrmakt. Hull renmenin sklk ve yenilik ilkeleri ile
yeterince aklanamayacana inanyordu. Hull'un renme teorisi temelde
Thorndike'm etki ilkesi olan pekitirme ilkesine dayanyordu.
Hull'un birincil pekitirme yasasnn (law of primary reinforcement) ifade ettii ey
udur: Bir uyarc-tepki ilikisini bir ihtiyacn azaltlmas takip ettiinde, sonraki
durumlarda ayn uyarcnn ayn tepkiyi uyandrmas ihtimali artar. dl veya
pekitiririnin Thorndike'm doyum kavram asndan deil, birincil gdlerin
azaltlmas asndan tanmlandna dikkat edilmelidir. Bu nedenle birincil gdnn
indirimiyle ilgili olan birincil pekitirme Hull'un renme sisteminde anahtardr.
Hull'un sistemi ikincil gdleri de kapsad iin ikincil pekitirmelerle de ilgilidir.
Eer bir uyarcnn younluu, ikincil veya renilmi bir gd sonucunda
azaltlmsa, bu gd ikincil pekitirme olarak etki yapar.
Bir pekitirme durumuyla srekli birleen herhangi bir uyarc bu yolla koullu
ketlemeyi' uyandrma gcn kazanr. Yani uyarc younluundaki azalmann bizzat
kendisi pekitirmeyi ortaya koymaktadr. Pekitirmenin bu dolayl gc renme
yoluyla kazanldndan buna ikincil pekitirme ad verilmitir (Hull, 1951, s.27-28).
Hull uyarc-tepki balantsnn yaplan birok pekitirme ile glendiine
inanmt. S-R balantsnn gcne, koullanmann devamllna iaret ve
pekitirmenin bir fonksiyonu olarak alkanlk gc (habit strenght) adn vermiti.
renme, bir gdnn azaltlmasn salamak iin gerekli olan pekitirmenin
yokluunda gerekleemez. Pekitirme zerine yapt bu vurgudan dolay Hull'un
sistemi, Guthrie'nin bitiiklik teorisinin ve Tolman'n bilisel teorisinin tam tersine,
ihtiya-azaltlmas teorisi (need-reduction theory) olarak bilinir.
9 Koullu ketleme (Conditioned inhibition), koulsuz (doal) uyanc olmadan koullu
uyaran ilikisiz bir uyaranla eletirerek koullu tepkiyi uyarma yeterliliini
zayflatmaktadr (.n.)
Hull'un sistemi szel ve matematiksel formlarda aklanm zel ve detayl
aksiyomlar ve karmlar asndan sunulur. Sistemin son sunumunda (Hull, 1952) 18
aksiyom ve 12 karm vard. Her ne kadar koullanma ilkelerine bal olsa da Hull,
sisteminin temel duruunun problem zme, sosyal davran ve koullanma dndaki
renmeler gibi karmak sreleri kapsayacak ekilde genileyebileceine
inanmt. Tutku derecesindeki bu isteinin hi deilse bir blmnn gerekletiini
grmek iin yaad.
Yorum
Hull'un sisteminin bu ksa zeti onun alma alann tamamen evreleyemez.
Bizim amacmz sonraki sistemlerin bu ilk dnme yollarndan nasl trediini
gstermektir. Psikolojide sregelen bir gelime vardr ve biz eski sistemlerin kkenine
ilikin betimlemelerimizle, gemiin bugnle olan greli ilgisinin bir deerlendirmesini
yapmaya almaktayz.
Bylesine n kazanan Hull'un sistemi ayn zamanda pek ok eletiride ald. Birka
genel nokta kaydedilmitir. Yeni davranln nde gelen savunucularndan birisi
olarak Hull da, Watson'u ve davran gelenei takip eden bakalarn hedef alan
eletirilere maruz kald. Teorik ve metodik zeminde davran psikoloji yaklamna
kar olanlar elbette Hull'u da dman saflarnda grdler.
Hull'un sistemi genellenebilme zelliinin eksikliinden tr hatal bulundu.
Hull'un deikenleri nicel terimlerle tam ve hatasz bir ekilde tanmlama abalannda
bazen dar ve minyatr bir sisteme dayal olarak alt iddia edildi. Bir baka deyile
Hull'un sistemi, bir tek deneysel durumdan elde edilen sonulara dayanarak
aksiyomlar formle edilmesi sebebiyle ar derecede paracyd. Hull'a muhalif
olanlar bylesi zel deneysel gsterilere dayanan davranlarn tartlr olduunu
sylediler, "gzkapa koullanmas iin en uygun aralk (Postulat 2)" veya "bir fareyi
koullaya- bilecek miktarda gramla llebilecek yiyecek (Postulate 7)" (Hilgard'dan
alnt, 1956, s. 181). lme takdire deer olmasna ramen, Hull'un an yaklam
aratrma sonularnn uygulanabilirliini azaltt.
Psikolojiye bir doa bilimi olarak yaklaldnda tam ve doru bir ni- celletirme,
gerekli ve vgye deer olmasna ramen, Hull'un an nesnel yaklam bulgulann
uygulanabilirlik alann zayflatmaya ynelmiti.
5 O * 12
N
9
...
*3
Bu nedenle teorinin matematiksel veya resmi yaps vgye olduu kadar
eletiriye de akt. Hull matematie ve matematiin nermelerini titizlikle ve ayrntl
bir ekilde (muhtemelen) nicelletirmeye olan byk ilgisinin kurban olmu olabilir.
Bir teoride sradan terimlerle aklanan boluklar ve tutarszlklar, uygun aklayc
rneklerle kolaylkla doldurulabilir. Eletirmenler Hull'un sisteminde byle boluklar
buldular ve Hull'un formlasyonlarndan en azndan bir blmnn orijinal dnce
kadar sk ina edilmediini iddia ettiler.
Bu problemli noktalara ramen Hull'un ada psikoloji zerindeki etkileri
kmsenemez. Hull'un almalar ok sayda aratrma yaplmasna sebep
olmutur. Sadece bu bile psikolojiye ok nemli bir katkdr. Hull, psikoloji verilerine
uygun bir ekilde sunulmu ve kabul grm nesnel bir terminolojiyi psikolojiye
kazandrmt. Ayrca Hull'un takipisi olan pek ok ada psikologdan bazlarnn
ismini anmak bile bir adamn byklne bir vgdr: John Dollard, Cari Hovland,
Neal Miller, Robert Sears, Hobart Mowrer ve Kenneth Spence. ok az psikolog dier
pek ok psikologun profesyonel motivasyonlar zerinde bylesi gl ve kapsaml
etkiye sahiptir. Dahas, Hull nesnel davran yaklam daha nce hi yaplmam
bir ekilde savundu, yayd ve aklad. Psikologlar Hull'un teorisinin bir blmn
veya tamamn sorgulasalar dahi, bu teoriyi gelitirmek iin kullanlan titiz metodlara
bir sayg ve hayranlk vardr. "Herhangi bir alanda gerek bir teori dahisi sk sk
gelmez. Psikoloji bu ender dahilerden birine sahiptir ve Hull kesinlikle en nde ge-
lenler arasndadr" (Lowry, 1982, s.211).
Burrhus Frederick Skinner (1904-1990)
B. F. Skinner gnmz psikolojisinin en nemli ve etkili bireylerinden birisidir.
Uzun kariyeri boyunca ilgi alanlar ve bunlarn modem toplum iin anlamlar farkl
olmutur. Gnmzde Psikoloji10 isimli dergi Skinner iin yle demiti: "Fazlasyla
bugnn insan...Tarih bu yargya vardnda Skinner yzylmzda psikolojiye en
byk katky yapan kii olarak tannacaktr" (Eyll, 1967).
Skinner 1990'da ldnde, Amerikal Psikologlar (American Psycholo- gist)
dergisinin editr onu "disiplinimizin devlerinden birisi", "psikoloji I Psychology
Today
zerinde silinmez bir iz brakt" eklinde vd (Fowler, 1990, s. 1203). Skinner'in lm
ilannda Davran Bilimleri Tarihi Dergisi (Journal of the History of the Be- havioral
Sciences) onu "yzyln davran bilimlerinde nde gelen kii" eklinde tanmlama
(Keller, 1991, s.3).
Skinner 1950'lerin bandan itibaren Amerika'nn nc davranlarndan birisi
oldu. Geni, vefal ve cokulu bir izleyici grubunu ekti. Toplumun davransal
kontrol iin bir program gelitirdi, bebeklerin bakm iin otomatik bir o- B. F.
SKNNER cuk karyolas icat etti ve retme makine
lerinin ve davran deiiklii tekniklerinin geni lekli kullanm iin herkesten daha
fazla sorumluluk ald. Buna ek olarak, yaymlanmasndan 40 yl sonra dahi
poplerliini srdren bir kitap {Walden Tvvo) yazd ve 1971 ylnda zgrlk ve
Saygnln tesinde11 isimli kitab dnya apnda en ok satanlar arasnda yer ald.
Pek ok mesleki makalesi ve kitab yaymland ve ilgilerinin alan ve deiiklii
asndan Sir Francis Galton ile karlatrld.
Skinner'in Hayat
Skinner kuzeydou Pennsylvania'da dodu ve yksekokula gidene dek orada
yaad. Kendi ifadesine gre ocukluu scak ve istikrarl bir evrede geti (Skinner,
1976). Ebeveyninin mezun olduu okula gitti. Mezun olaca snfta sadece yedi
renci vard.
Okulu seviyordu ve her sabah okula en erken giden O' ydu. Bir ocuk ve bir ergen
olarak kzak, yk vagonu, sal, sapan, model uaklar, atl karnca ve komularn
evlerin atlarndaki patates ve havu tapalar vurmak iin buhar topu gibi eyler
yapmaya ilgisi vard. Srekli hareket eden bir makine gelitirmek iin yllarca urat.
Skinner ayrca hayvan davranlarylada ilgileniyordu. Hayvanlar hakknda ok
ey okumu ve evde baklabilen hayvanlarn bir tasnifini yapmt: su kaplumbaalar,
ylanlar, kertenkeleler, kara kaplumbaala- " Beyond Freedom and Dignity.
n ve kk Amerikan sincaplar. Bir defasnda bir kasabann panayrnda yer alan
gvercin srsn gzlemlemiti. Yllar sonra Skinner gvercinleri ping-pong
oynamak gibi eitli elenceli ve artc faaliyetleri yapacak ekilde eitecekti.
Skinner'in psikoloji sistemi pek ok adan yaamnn ilk yllarna ait deneyimlerini
yanstr. Skinner hayat gemi pekitirmelerin bir rn olarak deerlendirir ve kendi
dzenli ve sistemli yaantsnn da bu ekilde daha nceden belirlenmi olduunu
dnr. Kendi yaantsnn tm ynlerinin sadece evresel kaynaklarn izini
srdne inanr (Skinner, 1983).
Skinner bir aile dostlarnn tavsiyesi ile New York'daki Hamilton Yksekokuluna
kaydolur ve orada unlan yazar:
Hibir zaman renci yaantsna ayak uyduramadm...Hakknda hibir ey bilmeden
bir dernee ye oldum. Sporda iyi deildim ve buz hokeyinde inciimin
atlamasndan ok ektim...ilk ylmn sonundaki bir raporda okulun beni gereksiz
isteklere (bunlardan biri gnlk kilise ziyaretleriydi) zorlamasndan ve neredeyse
hibir rencinin zihinsel bir ilgi gstermediinden yakndm. Son snfla beraber artk
ak bir isyandaydm (Skinner, 1967, s.392).
Skinner bu isyannn bir paras olarak okul topluluuna kar bir akada yer ald
ve faklte ve ynetime ynelik szel saldrlarda bulundu. taatsizlii mezuniyet
gnne dek drd ve diploma treninde okul rektr Skinner ve arkadalarn
yatmadklar takdirde mezun olamayacaklar konusunda uyard.
Skinner okulun ngilizce blmnden baan derecesi alarak ve yazar olma istei
ile mezun oldu. Bir ocuk olarak iirler ve ykler yazmt. 1925 ylnda air Robert
Frost almalar hakknda olumlu dncelerini belirtmiti. Mezuniyetinden sonraki
iki yl yazar olarak alt. Ardndan "syleyecek nemli bir sz olmadna" karar
verdi. Yazar olarak yeterli baary gsterememi olmas depresyona girmesine
sebep oldu ve bir psi- kiyatriste bavurdu. Kendisini ok baarsz birisi olarak
gryordu ve kendini iyi hissetme duygusu paramparayd.
Skinner akta da baarszla urad. En aznda yarm dzine gen hanm
kendisini reddetti ve onu byk aclar ierisinde brakt.
Watson ve Pavlov'un almalarn okuyunca insan davrannn edebi
aratrmalarndan bilimsel olanlara yneldi. Daha nce hibir psikoloji dersi almad
halde, 1928 ylnda psikoloji blm yksek lisans rencisi olarak Harvard'a
kaydoldu ve 1931 ylnda doktora derecesini ald. Dokto
ra tezinin konusu sonraki meslek yaants boyunca yapaca konuyla daha erken
tanmasn salad. Ana nermesi refleksin, uyarc ve tepki arasnda bir
korelasyondan daha fazla bir ey olmad idi.
Doktora sonras almalardan birka yl sonra Skinner Minnesota (1936-1945) ve
ndiana niversitesinde (1945-1947) eitmenlik yapt. 1947 ylnda Harvard'a dnd.
1938 ylnda sisteminin temel noktalarn anlatan Organizmalarn Davran12 kitab
yaymland. Kitap ilk sekiz ylnda 500 kopya satt ve ounlukla olumsuz eletiriler
ald. Ayn kitap elli yl sonra "modern psikolojinin ehresini deitiren bir avu eserden
birisi" olarak anld (Thompson, 1988, s.397).
Skinner'in sistemini anlatan bu kitapta, ilk baarszlktan sonra ok byk bir
baarnn gelmesini salayan hereyden nce, psikolojinin uygulamal alanlar iin
salad fayda idi. 1960'larda ksmen Skinner'in dncelerinin eitim alannda kabul
grmesi sebebiyle ve ksmen de ilkelerinin gelien davran deiikliine ynelik
klinik alanlarda kullanlmas sebebiyle, Skinner'in yldz parlamaya balamt
(Benjamin, 1993, s.177). Skinner'in dncelerinin bu ekildeki yaygn pratik
uygulamalar tamamen yerindeydi. nk Skinner gerek dnya problemlerinin
zm konusuna ok youn bir ilgi duyuyordu. Bir sonraki almas olan Bilim ve
insan Davran13 (1953) Skinner'in davran psikolojisinin temel ders kitab haline
geldi.
Skinner 86 yanda lmne dek, 60 yd nce kariyerine balad dnemlerdeki
kadar byk bir hevesle retken kalmay srdrd. Evinin bodrum katnda kendi
kiisel "Skinner kutusunu" (olumlu pekitiriri sunan kontroll bir evreyi) ina etti.
Burada san plastik bir tankn iinde uyudu. Sadece yeterli genilikte bir dtesi,
kitaplan iin birka raf ve kk bir televizyonu vard. Her akam saat 10:00'da yatar,
saat uyur, bir saat alr, bir saat daha uyur ve saat daha almak zere
saat 5:00'da kalkard. Daha sonra yine almak iin niversitedeki ofisine doru
yrr ve lenleri mzik dinleyerek kendi kendisini dllendirirdi. Yaz yazmak da
onun iin olumlu bir pekitiririydi. "Yazmak en fazla holandm eydir ve brakmak
kukusuz beni ok mutsuz eder" (Skinner, 1985, Fallon'dan alnt, 1992, s. 1439).
78 yanda "Yallk anda Entellektel Kendilik Ynetimi" balkl yazyla kendi
deneyimlerini bir vak'a olarak incelemitir (Skinner, 1983a). Her gn biraz dahi olsa
almann, hafza bozumuyla ve yallk
The Behaviour of Organisms.
Science and Human Behaviour.
dneminin dnsel yeteneklerinin azalmasyla baa kmada beyin iin nasl gerekli
olduunu anlatmt.
Psikoloji literatrnde Sigmund Freud'dan daha fazla adndan sz edildiini
renmekten memnun olmutu. Bir arkada bunun yazlarnn amac olup olmadn
sorduunda basite yle karlk verdi: "Bunu yapabileceimi biliyordum" (Bjork'den
alnt, 1993, s.214).
Skinner'a 1989 ylnda lsemi tehisi konuldu ve ancak iki ay yaayabilecei
sylendi. Bir radyo rportajnda duygularn yle anlatt:
Dindar bir insan deilim, bu yzden de lmmden sonra ne olacam konusunu hi
dnmyorum. Bu hastala yakalandm ve birka ay iinde leceim
sylendiinde pek fazla ey hissetmedim. Ne bir panik ne korku ne de anksiyete.
Hibir ey. Bana dokunan, gzlerimi yaartan tek ey, bunu karma ve kzlarma nasl
syleyeceim oldu. Bilirsiniz, eer sizi seven insanlar varsa lmnzle onlara ac
verirsiniz. Ve bunu deitirmek iin hibir ey yaplamaz... ok gzel bir hayatm
oldu. Her ne olursa olsun szlanmak gerekten ok sama olur. Ve ben hayatmn
tamamndan nasl honut isem kalan birka ksa aydan da yle honut olacam...
(Catania'dan alnt, 1992, s. 1527)
1990 ylnda lmnden sekiz gn nce, o zayf ve gsz dneminde, APA'nn
Boston'daki treni iin, kendi davranlk eklini eletiren bilisel psikolojinin
geliimini topa tutan bir bildiri hazrlad. lecei akam son makalesi zerinde
alyordu: "Psikoloji Bir Zihin Bilimi Olabilir Mi?" (Skinner, 1990). Bu makalede kendi
psikoloji tanmnn yerine gemeye alan bilisel hareketi sulayc bir tarzda idi. -
Skinner'in Sistemi: Genel Bir Yaklam
Skinner'in dnceleri pek ok nemli noktada Watson davranlnn
yenilenmesini simgeler. "Watson'un ruhu yok edilemezlerdendir. Temizlenmi ve
artlm olarak B.F.Skinner'in yazlarnda soluk alr" (MacLeod, 1959, s.34).
Hull da bir davran olmasna ramen Hull ve Skinner'in psikoloji yaklamlarnda
nemli farkllklar vardr. Hull teorinin nemi zerinde dururken, Skinner
aratrmalarn yapt teorik bir erevesi olmayan kat bir ampirik sistemi savunur.
Hull'un almalar teorinin a priori temelli varsaymlardan ve ortaya karlan
sonularn deneysel kantlara kar doruluunun kontrol edilmesinden oluurken,
Skinner teoriden kanr ve
pozitivizmin kat kurall bir daln uygular. Skinner ampirik verilerden balar ve kesin
olmayan genellemelere doru dikkatlice ve yavaa ilerler. Hull tmdengelim
metodunu, Skinner tmevanm metodunu temsil eder.
Skinner'in bak as yle zetlenebilir:
Ben asla bir probleme bir hipotez oluturarak saldrmam. Kesinlikle teoremlerden
sonu karmam veya onlar deneysel denetlemeye sunmam. Grebildiim kadaryla
nyargl bir davran modelim olmamt ve kavramsal, fiziksel veya ruhsal davran
modellerine inanmam (Skinner, 1956, s.227).
Skinner'in dnceleri tepkilerin aratrlmasna adanm davranln sadece
betimsel bir tryd. Ayrca doas itibariyle teorik deildi. Skinner'in ilgisi davran
aklamaktan ok betimlemeye ve tanmlamaya ynelikti. Sadece gzlemlenebilir
davranlarla ilgilendi ve bilimsel soruturmann, nceki deneyci-kontroll uyanc
durumu ile organizmann sonraki tepkisi arasndaki ilikilerin kurulmas olduuna
inand.
Skinner Bilim ve nsan Davran (1953) isimli kitabnda 17. yzyl Av- rupasmda
kralla ait bahelerdeki mekanik figrlerden ve onlann temsil ettii mekanik insan
imgesinden bahseder. "nsan Bir Makinedir" bal altnda, kendi grlerinin nceki
mekanik imgelerle nasl badar olduunu anlatr. Ve tpk dier makineler gibi bir
insan da kendi zerinde etkili olan d glere (uyanclara) kar yasa erevesinde
ve nceden tahmin edilebilir ekilde davranr.
Bu nedenle Skinner organizmann iinde neler olup bittiine dair kuramlar
oluturmakla veya tahminler yapmakla ilgilenmemitir. Program ara deikenler veya
fiziksel sreler gibi var olduu kabul edilen isel varlklardan bahsetmez. Uyanc ile
tepki arasnda olup bitenler Skinner'c bir davran iin nesnel bir veri saylamaz.
Skinner'in bu sadece betimleyici davranlna, hakl sebeplerden tr,
"bo-organizma" yaklam denilir. Organizmann ierisinde davran aklama
noktasnda faydal olacak hibir ey yoktur. Bizler evredeki gler, yani d dnya
tarafndan iletiliriz, kendi iimizdeki gler tarafndan deil.
Bu nedenle Skinner'in saf tanmlayc davranl, iyi bir sebeple, "bo
organizma" yaklam eklinde adlandrld. nsan organizmas kendi iindeki gler
tarafndan deil d dnya ve evresel gler tarafndan kontrol edilip alyordu.
Skinner'in isel psikolojik veya hatta zihinsel du-
rumlann varln sorgulamadna dikkat ediniz. Onun kabul etmedii ey bu
kavramlarn davrann bilimsel aratrmasnda ie yarayabilecei fikri idi. Bir
biyografi yazar Skinner'in durumunu birka kez u ekilde yineledi: "Onunki zihinsel
olaylar inkr deil, ancak onlara aklayc varlklar olarak bavurmay reddetmedir"
(Richelle, 199, s. 10).
una dikkat etmek gerekir ki, Skinner'in kendi sistemi teorik olmamasna ramen,
Skinner teoriler oluturmaya tamamen kar deildi. Daha dorusu, o yeterli
destekleyici kant bulunmakszn vaktinden nce teoriler oluturmaya karyd. 1968
ylndaki bir rportajnda Skinner "pek ok olguyu bir araya getiren ve onlan genel bir
ekilde aklayan, insan davrannn kapsaml bir teorisini drt gzle beklediini"
sylemiti (Evans, 1968, s.88).
Pek ok ada psikologun tersine Skinner gruplarn ortalama tepkileri arasnda
ok sayda denek kullanlmasnn ve istatistiksel karlatrma yaplmasnn gerekli
olduuna inanmamtr. Bunun yerine tek bir denein youn ve titiz bir ekilde
aratrlmas zerinde younlamt:
Ortalama bir insann ne yapacann tahmin edilmesi zel bir insanla ilgilenirken ya
hi ya da ok az ey ifade eder Bir bilim ancak kurallan bireyleri kapsayabildii kadar
bireyle ilgilenme srecinde yararldr. Sadece gruplann davranlaryla ilgilenen bir
davran bilimi zel bir durumun anlalmasnda muhtemelen yardmc deildir
(Skinner, 1953, s.19).
Skinner tamamen geerli tekrarlanabilir sonularn, iyi kontrol edilmi deneysel
koullarda tek bir denekten yeterli veri toplanmas arUyla, istatistiksel analiz
kullanlmakszn elde edilebileceine inanmt. Byk bir denek grubu kullanmann
deneyi yapan kiinin dikkatini ortalama davranlara ynelteceini iddia etmiti.
Sonu olarak, bireysel tepki davranlar ve davrantaki bireysel farkhlklar deney
verisinin bir paras olarak grnmez.
1958 ylnda Skinnerc davranlar kendi yaynlarn oluturdular: Deneysel
Davran Analizi Dergisi14. Bunun sebebi temel psikoloji akmlarnn istatistiksel
analizlerin kullanm ve denek rnekleminin bykl hakknda yaynlanmam
gerekleriydi. Bu dergi gnmz tm psikoloji dergileri ierisinde tiraj en yksek ikinci
dergidir (Lattal, 1992).
Bilim ve insan Davranndan (Science and Human Behaviour) alnan aadaki
parada Skinner Descartes'in almasnn ve 17. yzyl Avrupa'snn mekanik
ahsiyetlerinin onun psikolojiye bak asn nasl etkile- Journal of the Experimental
Analysis of Behaviour.
diini anlatmaktadr (bkz. 2. Blm). Burada tarihin kullanmlarndan bir rnek
gryoruz. Bir 20. yzyl psikologu 300 yl nce yaplan bir almadan
yaralanmaktadr. Para ayn zamanda makinelerin sregelen ve gittike daha
canlym gibi grnen evrimlerini gstermektedir.
Kendi Szleriyle
Bilim ve nsan Davranndan Orijinal Kaynak Metin (1953) B. F. Skinner
Davran canllarn balca zelliidir. Onu hemen hemen canllkla birlikte tanmlarz.
Hareket eden herhangi bir ey canl denmeye adaydr. zellikle hareketin bir
dorultusu varsa ve evreyi deitirme amac gdyorsa. Kukla hareket ettii zaman
canlanr, hareket eden ve duman karan idoller hayranlk uyandrr. Robotlar ve dier
mekanik yaratklar sadece hareket ettiklerinden dolay bizi elendirirler. izgi film
animasyonunun etimolojisi de bir anlam ifade eder. Makineler sadece hareket ettikleri
iin canl imi gibi grnr. Kaz makinelerinin efsanevi byleyicilii vardr. Sadece
ilkel insanlarn onlar canl zannedebileceine inanrz, ancak bir zamanlar onlar hi
birimiz bilmiyordu. 19. yzyl airleri William Wordsworth ve Samuel Taylor Coleridge
buhar makinesini grdkleri zaman, Word- sworth insann onun hayat ve iradeye
sahip olduunu dnmesinin pek de mmkn olmadn gzlemlemitir. "Evet" dedi
Coleridge, "tek bir amac olan bir dev".
nsan davrann taklit eden mekanik bir oyuncak refleks hareketi dediimiz teoriyi
gndeme getirmitir. 17. yzyln ilk yarsnda baz zel ve kamuya ait bahelerine
elenme amacyla hareket eden figrler yerletiriliyordu. Bunlar hidrolikle hareket
ettiriliyordu. Bir baheden geen gen bir bayan kamufle edilmi bir demeye basar.
Bu bir valf aar, bir pistonun iine su dolar ve korkun bir figr allklarn arasndan
frlayp bayan korkutur. Rene Descartes bu figrlerin nasl altn biliyordu ve
onlann canl yaratklara ne kadar benzediini de. Bir hidrolik sisteminin alma
tarznn bir dierini de aklayabileceinden yola kt. Bir uzvu hareket ettiren bir kas
ier. Belki de bu beyindeki sinirlerden gelen bir svyla dolduruluyordu. Vcudun
yzeyinden beyne uzman sinirler, valflar ap kapayan ipler olabilirdi.
I,S
0
1N
S*
c <1
*.
Descartes insan organizmasnn bu ekilde altn ispat etmemitir. Bu aklamay
hayvanlara daha ok yaktrd, ancak belki de dini basklar sebebiyle "akll yaratk"
iin baka bir yaklam getirecekti. Ancak bir sonraki aama olan "insann bir makine"
olduunu syleyen tam olgunlam bir retie gemek uzun srmedi. reti
poplaritesini mantkl oluuna borlu deildi, nk Descartes'in teorinsin hibir
gvenilir dayana yoktu. Poplerdi, nk arpc metafizik ve teorik imalar
ieriyordu.
O tarihten bu yana iki gelime oldu: makineler sanki canlym gibi grnmeye
balad ve canl organizmalann da daha makine benzeri olduklar ortaya kt.
Gnmz makineleri karmak olmakla kalmayp zellikle insan davrann andran
ekilde alacak dizayn edilmilerdir, "insan benzeri" icatlar gnlk hayatmzn bir
paras olmulardr. Kaplar bizi grp almaktadr. Asansrler komutlarmz
hatrlayp doru katta durmaktadr. Mekanik eller tayc kay zerinden bitmemi
rnleri kaldrabilir. Baka makineler ok okunakl mesajlar yazabilmektedir. Mekanik
veya elektrikli hesap makineleri insan matematikiler iin ok zor ve zaman alc olan
denklemleri zebilmektedir. Ksacas insan makineyi kendisine benzeterek icat
etmitir. Ve bunun sonucunda, canl organizma benzersizliini bir nebze yitirmitir.
Makineler artk bizi atalarmz korkuttuu kadar korkutmamaktadr. Ayn zamanda
canl organizmann nasl alt hakknda daha fazla bilgi edindik ve onun makine
benzeri zelliklerini daha iyi grebiliyoruz.
Edimsel Koullanma
Psikoloji rencilerinin hepsi Skinner kutusunu15 ve Skinner'in tepkisel davrann
tersine, edimsel davran zerinde nemle durduunu bilirler. Pek ok psikoloji
rencisi nesli Skinner'in edimsel koullanma (ope- rant conditioning) deneylerini ve
edimsel koullanmann Pavlov tarafndan
15 Skinner "Skinner kutusu" teriminin edimsel koullanma aletlerinin bir etiketi
olmasn onaylamad. "Bir eye adn veren biri olmaktan holanmyorum" derdi.
"Arkadalarmdan 'Skinner kutusu' ifadesini kullanmamalarn rica ettim" (Skinner,
1983, s.411). Yine de terim ylesine popler hale geldi ki, Webster's Dictionary'nin
son basklarnda listeye alnd ve bylece psikolojideki kullanm tannm oldu.
incelenen tepkisel davrantan nasl farkllatn incelemitir. Pavlov'cu koullanma
durumunda tandk bir uyarcnn pekitirme koullan altnda bir tepki ile elemesi
sz konusudur. Davransal tepki zel gzlemlenebilir bir uyanc tarafndan ortaya
kanlr. Skinner bu davransal tepkiye tepki davran (respondent behaviour)
demitir.
Edimsel davran gzlemlenebilen herhangi bir d uyanc olmakszn ortaya
kar. Grne gre organizmann tepkisi doal (spontan), yani bilinen ve
gzlenebilen herhangi bir uyanc ile ilikili deildir. Ancak bunun anlam tepkinin
ortaya kmasn salayan bir uyancnn kesinlikle bulunmamas deil, tepki ortaya
ktnda bir uyancnn fark edilmemesidir.
Edimsel davran ile tepkisel davran arasndaki bir baka farkllk, edimsel
davrann organizmann evresinde etkili olurken tepkisel davrann olmamasdr.
Pavlov'un laboratuvannda koum takm balanan kpek deneyci uyancy
gsterdiinde tepki vermekten baka bir ey yapamaz. Kpek, uyancy ele geirmek
iin kendi bana hareket edemez. Oysa Skinner kutusundaki farenin edimsel
hareketi uyancy yani yiyecei almaya yardmcdr. Fare Skinner kutusundaki
manivelaya bastnda yiyecei alr ve bu manivelaya basana kadar hibir ekilde
yiyecek alamaz.
Skinner edimsel davrann gerek yaamdaki insan renmesi durumunu daha
ok temsil ettiine inanmt. nk davran ounlukla edimsel trdedir ve
Skinner'a gre bir davran bilimine en etkili yaklam edimsel davrann
koullanmasn ve snmesini aratrmaktr.
Skinner kutusundaki manivelaya basmay gerektiren Skinner'in klasik deneysel
gsterisi konu ile ilgili olmayan uyanclan elemek iin yaplmt. Bu deneyde a
braklan bir fare kutuya yerletirilmi ve ierde dolamasna izin verilmiti. Aratrma
davran ierisindeki fare sonunda yiyecek deposunu altrarak kk bir yiyecek
parasnn tablaya dmesini salayan manivelaya tesadfen basmt. Birka
pekitirmeden sonra koullanma genellikle hzlanr. Farenin davrannn evre
zerinde yapldnn (manivelaya basma) ve yiyecein elde edilmesinde yardm
ettiinin farknda olunmaldr. Byle bir deneydeki baml deiken basit ve
dolayszd: tepki oran. Skinner kutusuna ilitirilen bir kayt aygt manivelaya basma
orannn kaytlann an be an tutuyordu.
Skinner yapt bu deneyden kazanm yasasn (law of acquisition) oluturdu. Bu
yasa bir edimin gcnn, bu edimin pekitiriri bir uyanc tarafndan izlenmesi
durumunda arttn ifade ediyordu. Manivelaya basma hare
s S
t N N
3
C<
P
keti orannn artmasnda egzersiz nemli bir etken olmasna ramen anahtar
deiken pekitirme (reinforcement) idi. Egzersiz tek bama bu oram artrmaz,
yapt ey sadece ek pekitirmelerin ortaya kmasna frsat salamaktr.
Skinner'in kazanm yasas Thorndike ve Hull'un renme zerine olan
grlerinden farkldr. Skinner Thorndike'm yapt gibi pekitirmenin haz-ac
sonular asndan dnceler ne srmemiti. Hull'un tersine, Skinner pekitirmeyi
drt indirimi asndan yorumlamaya kalkmad. Thorndike ve Hull'un sistemleri
aklayc iken Skinner'in sistemi betimleyicidir. Skinner drty bir uyarc veya
psikolojik bir durum gibi deerlendirmemiti. Drty sadece tepki davrann belli
ekillerde etkileyen bir dizi ilem olarak deerlendirmi, nesnel olarak mahrumiyet
saatleri asndan tanmlamt.
Skinner ve takipileri renmeyle ilgili pek ok konuda aratrmalar yrttler.
Aratrma konulan arasnda tepkilerin edinilmesinde cezann rol, farkl pekitirme
tarifelerinin etkileri, edimsel tepkinin sndrlmesi, ikincil pekitirme ve genelleme
saylabilir.
Skinner aynca Skinner kutusundaki yaklamn aynsn kullanarak baka
hayvanlarla ve insan deneklerle de almt. Gvercinlerle yapt, yiyecein
pekitiriri olarak kullanld, edimsel davran bir noktann gagalanmas olan bir
aratrmas vard. nsan denekler iin edimsel davranlar arasnda, szel vg veya
doru cevap verdiini bildiren geri bildirimin verilmesiyle pekitirilen problem zme
davran vard.
Pekitirme Tarifeleri
Pek ok psikologa gre Skinner'in en nemli aratrmas, farkl pekitirme
tarifelerinin etkilerinin aratnlmasna ynelik olandr. Skinner kutusunda manivelaya
basma davran hakkndaki ilk aratrma edimsel davranta pekitirmenin rolnn
vazgeilmez olduunu gsterdi. Bu durumda farenin her manivelaya basma davran
pekitiriliyordu, yani hayvan doru tepkiyi her veriinde yiyecek alyordu.
Bununla birlikte, Skinner'in da belirttii gibi, gerek dnyadaki pekitirmeler,
davranlann devam etmesini salayacak kadar daima srekli veya aralksz deildir.
Pek ok rnek vardr:
Buz pateni veya kayak yapmak iin gittiimiz her zaman iyi bir kar veya buz
bulamayz... zel bir restoranda daima iyi yemeklerle karlamayz nk a
nn ne kadar usta olduunu her zaman tahmin etmek mmkn deildir. Bir
arkadamza telefon ettiimizde onunla her zaman konuamayz nk arkadamz
her zaman evinde deildir... Sanayinin ve eitimin pekitirme zellii neredeyse her
zaman aralkldr nk her tepkiyi pekitirerek davran kontrol etmek mmkn
deildir (Skinner, 1953, s.99).
Sizler de srekli almanza ramen her snavdan veya dnem devinden A
almayabilirsiniz. yerinden her gn vg almaz veya her gn bir cret artyla
karlamazsnz. Bir futbol manda veya sat makinesinde her zaman
kazanamazsnz. O halde davran bylesi aralkl bir pekitirmeden nasl etkilenir?
Davran etkileme asndan en uygun denilebilecek bir pekitirme tarifesi
(reinforcement schedule) var mdr? Skinner ve meslektalar aratrma yllarn bu
sorulara adadlar.
Bu aratrmann enerjisi sadece zihinsel bir meraktan deil, menfaatten de
kaynaklanr ve bu aratrma, bilimin kimi zaman baz ders kitaplarnda sunulan ideal
ekilden olduka farkl ilediini gsterir. Bir Pazar leden sonrasnda Skinner
yiyecek toplar stokunun yavaa tkendiini fark etti. O dnemde (1930'larda)
yiyecek toplan laboratuvar malzemeleri temin irketlerinden satn alnamyordu.
Bunlar olduka zaman alc ve yorucu bir ilem yoluyla deneyci tarafndan
yaplyordu. Bu nedenle Skinner hafta sonunu daha fazla yiyecek topu yapmakla
geirmektense, ne kadar tepki verdiklerini dikkate almakszn, farelerini sadece da-
kikada bir kez dllendirmesi halinde ne olabileceini kendi kendine sordu. Bu yolla
tabii ki ok daha az yiyecek topuna ihtiya duyulacakt. Skinner ok uzun bir dizi
deney ynetmeye devam etti.
almalann bir blm, her bir tepkisi pekitirilen hayvanlann tepkileriyle, sadece
belirli bir zaman aralnn ardndan tepkileri pekitirilen hayvanlan karlatnyordu.
kinci durum sabit aralkl pekitirme (fixed-interval reinforcement) olarak bilinir.
rnein pekitirme her bir dakikada veya her drt dakikann sonunda verilebilir.
Buradaki nemli nokta hayvann tepkisinin sabit aralkl bir zamann ardndan
pekitirilmesidir. cretin haftada bir veya ayda bir dendii bir i sabit aralkl tarifeye
uygun bir pekitirme salar. Byle sistemlerde alanlara rettikleri para bana
deil (verdikleri tepkilere gre deil), geen gn veya hafta saysna gre cretleri
denir.
Aratrmalar gstermitir ki, pekitirmeler arasndaki zaman ksaldka hayvann
tepki verme hz artmaktadr. Bunun tersine, pekitirmeler arasndaki zaman uzadka
tepki verme oran azalmaktadr.
:J*mt*
W_
.... C <
"1
1
Pekitirme skl aynca bir tepkinin sndrlmesini de etkilemektedir. Srekli
pekitirilen davranlarn sndrlmesi aralkl olarak pekitirilen davranlarn
sndrlmesinden daha abuk olmaktadr. Aralkl pekitirme tarifesine gre
koullanan gvercinlerin bazlar herhangi bir pekitirme olmakszn 10.000 defa tepki
vermeyi srdrmtr.
Skinner ayrca sabit oranl pekitirme (fixed-ratio reinforcement) tarifesini de
aratrd. Bu almasnda pekitirici belirlenmi bir zaman aralndan sonra deil,
daha nceden belirlenmi tepki saysnn ardndan sunulmutu. Hayvann davran
kendisinin ne sklkla pekitirileceini belirtiyordu. rnein en son pekitirmeden
tekine geebilmek iin hayvann 10 veya 20 defa tepki vermesi artt.
Sabit oranl tarifenin uyguland hayvanlarn, sabit aralkl tarifenin uyguland
hayvanlardan daha yksek oranda tepki vermesi artc deildi. Sabit aralkl
pekitirme uygulananlarn daha hzl tepki vermesi bir ey ifade etmiyordu. Hayvan
manivelaya 5 defa veya 50 defa basabilir ve buna ramen sadece daha nceden
belirlenmi zaman aral geildiinde pekitirilecektir.
Sabit oranl tarifede sadece farelerin ve gvercinlerin deil, insanlarn da daha
yksek oranlarda tepki verdii grlmtr. Sabit oranl tarifenin kullanld sanayi ve
ticarette alanlarn creti rettikleri veya sattklar birim zerinden denir. Oran ok
yksek olmadka (yani, her bir cret veya pekitirme nitesi iin mmkn olmayan
miktarlarda alma gerekmedike ve pekitirme abalamaya degerse) sabit oranl
pekitirme tarifesi olduka etkilidir.
Dier pekitirme tarifeleri arasnda deiken oranl, deiken aralkl ve karma
tarifeler vardr. Aratrma C. B. Ferster ve Skinner tarafndan yazlan Pekitirme
Tarifeleri16 isimli kitapta ve Skinner'in Pekitirme htimalleri17 kitabnda tartlmtr.
Szel Davran
Skinner'in szel davranlara ilgisi vard ve bu alanda farelerle insanlarn farkl
olduunu kabul etmiti. Skinner insanlarn konuurken kardklar seslerin, farenin
manivelaya basma davrannn yiyecekle pekitirilme-
Schedules of Reinforcement. 17 Contingencies of Reinforcement.
si gibi pekitirildigini iddia etmiti. Bir bebek iin sesler, iinde yetitii kltre bal
olarak pekitirilir fakat szel davranlar mekanizmas kltrden bamsz srdrlr.
Skinner szel davrann biri konuan tekisi dinleyen olmak zere iki insan
gerektirdiini sylemitir. Konumac bir tepkide bulunur yani bir ses kanr. Dinleyici,
konumacy syledii eylerden tr dllendirmeden veya cezalandrmadan
konumacnn sonraki davrann kontrol edebilir.
rnein, eger konumac belli szck veya szck beini her kullandnda
dinleyici glmsyor veya "bu hotu" diyorsa, dinleyici konumacnn bu szck veya
szck beini tekrar kullanma ihtimalini artrm olacaktr. Eer dinleyici kalarn
atarak veya dmanca jestler yaparak veya belirli kelimeler hakknda aleyhte yorum
yaparak karlk verirse, bu dinleyici konumacnn bu szckleri gelecekte
kullanmaktan kanmas ihtimalini artracaktr.
Bizler bu sreci ocuklar konumaya balad zaman ebeveynlerin
davranlarnda da grebiliriz. Uygun olmayan kelimeler, yanl kullanmlar veya kt
telaffuz, doru kullanm ve doru telaffuzdan daha farkl bir tepki alr. Bu yolla ocuk
dilin doru kullanmn renir.
Bu basit rnekler Skinner'in bu alandaki karmak almalarn tamamen
evreleyemez. Hatrlanmas gereken nokta udur ki, Skinner'a gre konuma bir
davrantr ve pekitirme olaslklarna, tahminlere ve kontrole tbidir. Skinner'in bu
alandaki almas "Psikoloji bilimine yaptm en byk katk" diye nitelendirdii
Szel Davran18 (1957) isimli kitabnda zetlenmitir.
Skinner Davranlnn Makineleri: renme Makineleri ve Hava Karyolas
Skinner kutusunu ve bu kutunun edimsel koullanmadaki kullanmm ele aldk
fakat belirtmeliyiz ki bu kutu Skinner'in gelitirdii tek makine deildir. Skinner kutusu
ona psikolojide n kazandrd fakat halk arasnda eletiri almasn (ya da en azndan
kt bir hret kazanmasn) salayan asl ey bir baka icadyd. 1945 ylnda Ladies
Home Journal dergisinde bebein bakmn mekanik hale getiren bir ara olan hava
karyolasn anlatt. 18 Verbal Behaviour.
-v a
SS
N * _
c<
A
Skiner ve kans ikinci bir ocuk istediklerine karar verdikleri zaman, kars
bebein ilk iki yanda ok fazla dikkat ve sradan emek gerektirmesi sebebiyle kar
km, bylece Skinner ebeveynlerin bu grevini hafifletecek bir yol icat etmiti.
Bebein iinde battaniyesiz veya ocuk bezi dndaki elbiseleri olmakszn
uyuyabilecei ve oynayabilecei geni, otomatik stma-sogutma tertibat olan, s
ayarl, hijyenik, ses geirmeyen bir blme. Buras ocua tamamen serbest bir
hareket ortam salar (Rice,1968, s.98).
Skinner ve kars ocuklarn bu hava karyolas iinde byttler. ocuk kutu
dndayken bir kayak kazasnda bacan krmas dnda, grne gre herhangi
bir hastalk etkisiyle sknt ekmedi ve satranta Skinner11 devirmeyi rendi.
Skinner'in en ok tannan buluu, aslnda psikolog Sidney Pressey tarafndan
1920'lerde icat edilen retme makineleridir. Ne yazk ki, Pressey iin bu makine
vaktinin ok nndeydi ve hi kimse o zamanlar bu maki- nayla ilgilenmemiti
(Hobbs, 1980). Skinner "Pressey'in almasn bilmiyordum" dedi. "Belli ki Pressey
makinelerin renciye ve retmene yardmc olabileceini sylemede benden bir
nesil ndeydi" (Skinner, 1983, s. 70). evresel etkenler ilgi azlnn olduu kadar
birka 30 yl sonra alete gsterilen ilginin yeniden cokulu bir ekilde canlanmasnn
da sebebi olabilirdi (Benjamin, 1988). Pressey makineyi tanttnda bu makinenin
rencilere bilgileri daha hzl retebileceim ve daha az sayda snf retmenine
ihtiya duyulacan vadetmiti. Ancak o dnemde ihtiyatan daha fazla retmen
vard ve renme srecini gelitirmek ynnde toplumsal bir zorlama yoktu.
1950'lerde Skinner benzer bir alet gelitirdiinde retmen sknts, renci fazlal
ve aynca eitimin iyiletirilmesi iin toplumsal bir zorlama da vard. Birleik Devletler
ancak bu ekilde uzay aratrmalarnda Sovyetler Birlii ile yanabilirdi. Skinner bu
alandaki almasn retme Tehnolojiler'nde (The Technology ofTeaching)
zetlerdi (1968). retme makineleri bilgisayar destekli eitim metotlar onlarn yerini
alana kadar 1950'lerde ve 1960'larda olduka yaygn bir ekilde kullanld.
Skinner II. Dnya Sava boyunca sava uaklanndan yerdeki belirli hedeflere
atlan bombalan ynetmeye yardmc olacak bir sistem gelitirdi. Mermilerin huni
eklindeki u ksma yerletirilen gvercinler hedefe ait resmi gagalamaya
koullandlar. Tepkileri mermilerin alanndan etkilendi ve bylece doru hedeflemeyi
yapabildiler. Skinner gvercinlerinin olduk
a yksek bir oranda baarya ulatklarn gsterdi. Ancak anlalan Birleik
Devletler ordusu bundan ok fazla etkilenmemiti, nk silah cephaneliklerine
gvercinleri de eklediklerini reddettiler (Skinner, 1960).
Skinner retme srecini gelitirecek bir eyler yaplmasna gerektiine karar
verdiinde, kzma drdnc snftayken yapt bir ziyaretinin ardndan makineyi
popler hale getirdi. Bu yeniliin bir ilerleme olup olmad tartlr bir konudur fakat
retme makinelerinin ve programl retimin temel matematik becerilerinin
retilmesinden ok daha karmak mesleki eitimlere dek pek ok deiik ekilde
uygulamaya konulduu inkar edilemez. Skinner bu alana katklarn retme
Psikolojisi19 isimli kitabnda zetlemitir.
Davran Bir Toplum: Walden Two
Skinner, dier davranlardan ok daha fazla, laboratuvannda elde ettii
bulgular topluma aktarmaya abalad bir davransal kontrol program tasarlad.
Gelitirmeye alt ey bir "davran teknolojisi" idi. Watson koullanma ilkeleri
yoluyla daha akla yatkn bir yaantnn oluturulmas hakknda genel terimlerle
konuurken Skinner byle bir toplumun ileyiinin detaylarn izmiti.
1948 ylnda, hayatlarnn her ynnn olumlu pekitirme ile kontrol edildii 1000
yeli krsal bir topluluu anlatan Walden Two isimli bir roman yaymland. Kitap
Skinner'in 41 yanda maruz kald orta ya krizi ve depresyonun doal bir sonucu
idi. Bu problemlerini bir yazar olarak ilk kimliine dnerek zmlemiti. Kitapta kiisel
ve mesleki atmalardan yaknm ve ba karakteri T.E.Frazier'i konuturarak
umutsuzluunu dile getirmiti. Skinner "Walder Two'daki hayatn ou benim
yaadm dnemlerdir" itirafnda bulunmutur. "Bakalarna sylemeye henz hazr
olmadm eyleri syleme konusunda Frazier'i serbest braktm" (Skinner, 1979,
s.297-298).
Kitap eletirilerde hem selamland hem de lanetlendi ve 1960'lann bana kadar
birka binden daha fazla satmad. Bu tarihten sonra baz sebeplerden tr sat
artt. Kitap poplerliini srdrmeye devam etti ve pek ok faklte dersinde okunmas
istendi. Skinner'in ld yl, 1990'da, Wal- den Two yaklak 2.5 milyon satmtr
(Bjork, 1993).
Ulusal Walden Tvvo konferans 1966 ylnda yapld ve ABD'nin baz blmlerinde
kk Walden Tvvo topluluklarnn varl bildirildi. Bu toplu-
Teaching Psychology.
luklardan biri olan Twin Oaks (Lousia, Virginia) deneyin nasd gittigiyle ilgilenenler iin
bir haber blteni yaymlad.20
ngiliz empiriser yoluyla Galileo ve Newton'dan gelip Watson'a ulaan bu
dnce izgisi Skinner'in tasarlad toplum ve insan doasnn bir makine olduu
hakkndaki temel dncesi ile dorua ulamtr.
Eger insan ileri alannda bilimin metotlann kullanma durumundaysak, davrann
kurall ve belirlenmi olduunu varsaymak zorundayz.. .yani bir adamn yapt ey
zel baz koullarn sonucudur ve bu koullar bir kez kefedi- lirse, onun
davranlarn tahmin edebilir ve bir dereceye kadar belirleyebiliriz (Skinner, 1953,
s.6).
Skinner'in koullanma deneyleriyle glendirilen doga bilimlerinin mekanik,
analitik ve deterministik yaklam, insan davrannn uygun olumlu pekitirmeler
kullanlarak kontrol edilebilecei, yol gsterilebilecei, de- | l^jll gitirilebilecegi
ve ekillendirilebilecegi konusunda davranlar ikna etti.
zgr irade-determinizm ikileminde Skinnerclarm itin hangi
yannda
oturduunu grmek kolaydr. Skinner defalarca bu noktaya dikkat ekmitir."
Kiisel zgrlk meselesinin insan davrannn bilimsel analizini engellemesine izin
vermemeliyiz...Eger baz konu d sebeplerden tr alma konumuzun kontrol
edilebileceini itiraf etmeyi reddedersek, bilimin yntemlerini insan davranlarna
uygulamaktan bir fayda bekleyemeyiz (Skinner, 1953, s.322).
il
Bu dnce halkn olduka dikkatini eken ve reklam alan, Skinner'in birka
televizyonda talk-show programlarna kmasn salayan ve en iyi satan kitaplar
arasna giren zgrlk ve Saygnln tesinde (1971) isimli kitapta ele alnmtr.
Tpk Walden Tvvo gibi bu alma da bazlan tarafndan vlrken bazlan tarafndan
alay konusu edilmitir.
nternette Tarih: http://www.twinoaks.org/
1967'deki ilemden sonra, Skinner'in romannda benimsenen ilkeler erevesinde
Virginia'daki gerek yaam topluluu anlatlr.
http://www.sparknotes.com/lit/walden2/
Walden Tvvo'nun blm zederi, aklamalar ve yorumlar yer alr.
20 bkz. KKinkade A Walden Tvvo Experiment. The First Year o/Tvvin Oaks
Community (New York: Morrow, 1973). nsz B. F. Skinner tarafndan
yazlmtr. Aynca bkz. C. Cor- des, "Easing toward perfection at Twin Oaks" (APA
Monitor, Kasm 1984).
Davrann Deitirilmesi
Skinner'in olumlu pekitirmeye dayanan toplum program (imdiye dek) sadece
hayallerde var olmutur fakat davrann birey ve kk gruplar dzeyinde kontrol ve
deitirilmesi olduka yaygndr. Olumlu pekitirme yoluyla davrann deitirilmesi
(behaviour modification) ok popler hale gelmi ve akl hastanelerinde, fabrikalarda,
hapishanelerde ve okullarda normal d veya istenmeyen davranlar daha istenen
davranlara dntrmede byk bir baaryla kullanlmtr. Aslnda insanlarda
davrann deitirilmesi metodu Skinner kutusundaki farelerin davranlarnn
deitirilmesiyle ayn esasa dayanr, yani istenen davrann pekitirilmesi ve
istenmeyen davrann pekitirilmemesi.
istedii eyi elde edemedii iin fke nbetine tutulmu bir ocuk dnn.
ocua istedii eyi veren ebeveyn istenmeyen fke nbetlerini dllendirmi olur.
Davran deitirilmesinde bu tr davranlar asla pekitirilmemelidir. Bunun yerine
daha fazla istenen ve ho davranlar pekitirilir. Bir sre sonra fke nbetleri
dikkatleri ekmede ve dle ulamada ie yaramazken daha ho davranlarla bu
sonulara ulalabildii iin ocuun davran deiir.
Edimsel koullanma i dnyasnda uygulanmaktadr. Bu alanda davrann
deitirilmesi programlarnn, devamszlk ve hastalk izni zamanlarn ktye
kullanlmasn baaryla azaltt ve i baarsn ve gvencesini gelitirdii
grlmtr. Ayrca, davran deitirme teknikleri daha geleneksel eitim
tekniklerinin baarl olamad dezavantajl alanlara i tekniklerini retmede
baaryla kullanlmaktadr.
Bu ilkeler ayrca akl hastalan gruplanna da uygulanmaktadr. Bu insanlan
istenen ekillerde davrandklannda (baz ayncalklarla veya bir eylere sahip olmakla
deitirilebilen) markalarla dllendirerek ve olumsuz veya ykc davranlan
pekitirmeyerek; davranta olumlu deiiklikler meydana getirilmitir. una dikkat
edin ki, geleneksel klinik tekniklerden farkl olarak burada hastann zihninden neler
getiine dair bir endie yoktur. ilgi sadece ak davran ve olumlu pekitirme
zerindedir.
Aynca cezann kullanlmadna da dikkat edin. Denekler istenen ekilde
davranmakta baanszla uradklannda cezalandnlmamaktalar. Bunun yerine
sadece davranlanm istenen ekilde deitirdiklerinde dllendiril- mekteler.
Thorndike'm daha nceden yapt gibi, Skinner'in araurmalan
gstermitir ki, hayvanlarn ve insanlarn davranlarn deitirmede dllendirme
cezalandrmadan ok daha etkilidir. (Skinner ocukken babas tarafndan asla fiziksel
olarak cezalandrlmadn sadece bir kez annesi tarafndan cezalandrldn
yazmur. Annesi "edepsizce" bir sz syledii iin Skinner'in azn sabun ve su ile
ykamt. Skinner bu konuyla ilgili olarak cezann davran deitirmede etkili olup
olmadndan bahsetmemitir.)
Uygulamal Hayvan Psikolojisi: IQ Zoo
zO
sta
SN
S*
n
il
E
I
Skinner'in ilk iki rencisi olan Marian ve Keller Breland edimsel koullanmann
hayvan laboratuarlarnn dna karlp gerek dnyaya uygulanabileceini
gstermilerdi. e ak hava panayrlar ve hayvan gsterilerinde eitli numaralar
yapmak zere hayvanlar eitmekle baladlar ve sonra Hot Springs'de, Arkansas'da
IQ Zoo dedikleri, turistler iin bir elence program atlar.
Bu IQ Zoo'da "tavuklar cambaz ipinde yryor, paral otomatik pikap makineleri
iin jeton hazrlyorlar ve mzikle dans ediyorlar, beyzbol oynuyorlar. Tavanlar itfaiye
arabasna biniyorlar, sirenleri alyorlar ve ansl mteriler iin ans tekerleini
dndryorlar. rdekler davulla ritim tutuyorlar, piyano alyorlar, rakunlar basketbol
oynuyorlar ve papaanlar bisiklete biniyorlar" (Gillaspy&Bihm, 2002, s.292).
Breland'lar aynca yunus bal ve balina gsterileri de sundular.
Televizyon reklamlan, filmler ve sahne gsterileri iin 150 trden fazla 6000'in
zerinde hayvan eitmeye devam ettiler. Mterileri Birleik Devletler ordusundan
Disney Dnyasna kadar uzanmaktayd. Belki en esiz gsterileri Tic-Tac-Toe'yu
oynamak zere eitilen bir tavuun gsterisiydi. Tavuk oyunu asla kaybetmemiti,
hatta B.F.Skinner ile kar karya oynad oyunu bile (Breland&rBreland, 1961).
Skinner Davranlnn Eletirisi
Skinner almalarndan dolay hem psikolojinin iinden hem de psikolojinin
dndan pek ok eletiri ald. Bu eletirilere kar genel tavr onlar grmezden
gelmekti. Kitaplarndan birinin sert eletirisini zellikle ele alrken unlar sylemiti:
"Eletirilerin kk bir blmn okudum ve eletiriyi yapan kiinin asl noktay
kardn grdm ve bu yz
den gerisini asla okumadm. Eletirilerin hi birini cevaplandrmadm. Bunlar
ounlukla okumam bile. Onlarn yanl anlamalarm dzeltmekten ok daha nemli
ilerim var" (Rice, 1968, s.90)
Skinner'a yneltilen eletirilerin ounluu onun ar pozitivist anlayna ve
teorilemeye kar kna dairdi. Muhalifler Skinner'in yapmaya alt gibi
teorilendirmeyi tamamen elemenin mmkn olmadm iddia ettiler. nk bir
deneyin detaylar gerek durumun nda planlanmaldr. Aynca u nokta fark
edilmitir ki, Skinner'in koullanmann temel ilkelerini aratrmalarna bir ereve
olarak kabul etmesi bir dereceye kadar teorilemeyi oluturur.
Dahas, Skinner ak bir ekilde kendi sisteminden trettii ekonomik, sosyal,
politik ve dinsel meseleler hakknda kendinden emin aklamalar yapmt. 1986
ylnda her eyi saran bir balkla bir makale yaynlad "Bat Dnyasndaki Hayatta
Yanllk Ne?" unu belirtd: Batdaki insan davran zayf geliiyor ve ancak
davrann deneysel analizlerinden karlan ilkelerin uygulanmas yoluyla
glendirilebilir" (Skinner, 1986, s.568). Verilerin snrlan dnda tahmin yrtmekteki
isteklilii, zellikle karmak insan problemleri hakknda ele alnan nerileri kendisinin
antiteorik duruuyla tutarszlk oluturur. Eletirmenler Skinner'in toplumun yeniden
planlanmas iin sunulan aynntl tasanlannda gzlemlenebilir verilerin snnm
atn, bu durumun Skinner'in kendi sisteminin tam tersi olduunu iddia ettiler.
Skinner'in laboratuvarnda aratnlan snrl davran alam da (rnein manivelaya
basma ve anahtar gagalama) eletirildi. Eletirmenler ounlukla davrann birok
ynnn ve rneinin grmezden gelindiini iddia ettiler. Skinner'in tm davranlann
renilmi olduu dncesine, 38 trde 6000'den fazla hayvan televizyon
reklamlan, turistik elenceler vs. iin koullayan rencilerinden birisi kar kmt.
Domuzlar, tavuklar, sanlar, yunuslar, inekler ve dier hayvanlar igdsel bir eilim
gstermiler, yani daha nce pekitirilmi davranlannn yerine igdsel davra-
nlarn koymulard (igdsel davranlan onlan yiyecei almaktan al- koysa bile).
Yiyecein bir pekitire olarak kullanlmasyla domuzlar ve rakunlar madeni bir
paray almaya, belli bir mesafede gtrmeye ve bir oyuncak ynnn iine koymaya
abucak koullandlar. Ancak hemen ardndan hayvanlar istenmeyen davranlar
sergilemeye baladlar.
Domuzlar uzakta durur, paray kuma gmer, burunlanyla kanrlard; rakunlar iyi
bilinen ykama benzeri hareketleriyle paray alabilmek iin epeyce vakit geirirlerdi.
Bu ilkinde olduka elendiriciydi ancak sonuta zaman kaybyd
ve tm gsterinin seyirciye kusurlu grnmesine sebep olabilirdi. Ticari anlamda bu
bir talihsizlikti. (Richelle, 1993, s.68)
Bu, igdsel bir eilimdi. Hayvanlar, yiyecei almalar gecikiyor olmasna
ramen, renilmi davranlara stnl olan doutan gelen davranlara
dndrlyorlard. Bu nedenle dllendirme Skinner'in iddia ettii kadar gl bir
etkiye sahip deildi.
Skinner'in szel davran hakkndaki dncesine, zellikle bebeklerin konumay
nasl rendiklerine ynelik aklamasna, baz davranlarn kaltsal olduu
erevesinde kar klmt. Eletirmenler her bir kelimenin sadece doru
kullanmnn ve doru telaffuzunun dllendirilmesi sebebiyle bebein konumay
kelime kelime rendii dncesinin doru olmadn iddia etliler. Bebein yapt
cmle kurmak iin gerekli olan gramer kurallarm renmektir. Bu kurallar
oluturmaya ynelik bir gizlig vardr ve bu gizlig renilmemitir, kaltsal olarak
vardr (Chomsky, 1959, 1972).
Skinner Davranlnn Katklar
Uzun vadede vglerin mi yoksa eletirilerin mi stn gelecei bilinmez ancak
Skinner'in mcadeleci bir lider ve 1950'lerden 1980'lere kadar davran psikolojinin
en nde gelen ahsiyetlerinden biri olduu kesindir. Skinner' eletirenlerin ou bu
dnemde Amerikan psikolojisinin (baka hibir psikolog tarafndan olmad kadar)
Skinner tarafndan ekillendii konusunda fikir birliine varmlardr.
APA Skinner'in katklarnn nemini kabl etmi ve bunu, 1958 ylnda kendisine
Sekin Bilimsel Katk dl'n vererek gstermilerdir: "Amerikal psikologlarn ok
az psikolojinin geliimi ve gelecei parlak gen psikologlar zerinde bu denli derin bir
etkiye sahip olmutur." Skinner 1968 ylnda, ABD hkmetinin bilime katkda
bulunanlara sunduu en prestijli dl saylan Ulusal Bilim Madalyas ile dllendirildi.
1971 ylnda Amerikan Psikoloji Kuruluu kendisine bir altn madalya verdi. Ayn yl
Skinner Time dergisine kapak konusu oldu. 1990 ylnda Skinner APA'mn Psikolojiye
mrboyu Katk iin Bakanlk Daveti ile dllendirildi.
Skinner'in amacnn insan ve toplum hayatn iyiletirmek olduuna dikkat etmek
gereklidir. Sisteminin mekanik doasna karn, Skinner'in insancl bir yaps vard. Bu
zellii evler, okullar, i yerleri ve hastaneler
ONBIR1NCI BLM
503
gibi gerek dnya mekanlarnda davranlarn deitirilmesi abalarnda aka
grlebilir. Kendisinin davran uygulamalarnn insanlarn aclarn azaltacan
ummu ve ok popler ve etkili olmasna karn sisteminin geni apta
uygulanamamasndan giderek artan bir hayal krkl yaamt.
Skinner yalandka bilimin (hatta davran bilimlerinin) yapabilecekleri hakknda ok
daha ktmser olmaya balamt. Dnyann gelecei hakknda iine umutsuzluk
bulutlarnn kmelendiinden bahsederdi (Bjork, 1993, s.226).
Skinner'in radikal davranlnn psikolojideki gl konumu hi sor-
gulanmamtr. Skinnerc Deneysel Davran Analizi Dergisi, APA'mn Davrann
Deneysel Analiz Blm gibi bymeye devam etmektedir. Davrann deitirilmesi
olduka poplerlik kazanm ve sonulan Skinner'in yaklamna ek destek
salamtr. Skinner davranl halkn gznde dier tm davranlk trlerini
glgede brakmtr (Hemtein, 1977).
nternette Tarih:
http://ww2.lafayette.edu/~allanr/post.html
Skinner'in detayl bir biyografisi ve almalan hakknda bir yorum.
http://www.ship.edu/-cgboeree/skinner.html
Skinner'in hayat ve almalanna ilikin bir tartma
http://www.bfskinner.org/index.asp
B.F.Skinner Vakf kendisinin psikolojiye katklanna ilikin aratrma teklifi, bir
bibliyografi, fotoraflar, iitsel kaytlar ve Skinner'ci davranln temel ilkeleri
erevesinde kendi kendine yryen bir retim program.
Sosyal renme Teorileri: Bilisel Kar k
Dier sistematik dnceler gibi davranln da uzun bir hikayesi vardr (son
blmdr okuduunuz gibi). Skinner Amerikan psikolojisi iinde dnemin zihinsel
iklimini deitirerek, ruhsal-zihinsel arka plana kar karak ve davrann nesnel
bilimini resmen oluturarak ses getirmitir. Watson'cu dncenin gl kar k
Amerikan psikolojisindeki pozitivist an balangcn iaret etmi oldu.
Bunu farkl davranlk trleri formlasyonlan izledi. Davranl resmen
balatt kabul edilen Watson'un makalesinin basmndan 50 yl
sonra, Skinner "Davranlk Elli Yanda" isimli makalesiyle davranln
yldnmn kutlad (Skinner, 1963). Bu makalesinde Skinner Amerika'daki deneysel
psikoloji hareketinde devasa ilerlemelerin ncelikle dav- ranlgn etkisinden
kaynaklandna dikkatleri ekti.
Tm poplerliine ve etkisine ramen davranlk kendilerini davran olarak
tanmlayan psikologlar da dahil olmak zere, ok sayda psikologun eletirilerine
maruz kald. Bu eletiriler davranln, zihinsel veya bilisel sreleri tmden
inkann sorguluyordu. Bilisel isyan olarak adlandrlan bu hareket davranln
geliimindeki nc aamay, yani yeni-yenidavranl iaret ediyordu.
1960'lardan itibaren psikolojinin "davranln snrlayc engellerinden zihinsel
sreler zerinde nemle duran daha esnek" aamah bir harekete gei sz
konusuydu (Bruner, 1982, s.42). Bugn bilin konusu psikolojiye tam anlamyla geri
dnmtr. Tahmin edeceiniz gibi Skinner "ruhuluk bir sel gibi geri dnd...
mmkn olan her yere 'bilisel' kelimesini sokmak bir moda haline geldi" diyerek bu
edimi yermiti (Skinner, 1983, s. 194).
Bilisel hareketi, kkenlerini ve ada psikoloji zerindeki etkilerini 15. Blm de
ele alacaz. imdi bilince geri dnmenin davranln doasn nasl deitirdiine
bir rnek verelim, bir baka deyile yeni davranlardan Albert Bandura ve Julian
Rotter'n almalarna deinelim.
nceleri sosyal-davranlk dedii daha sonra ise sosyal bilisel teori adn verdii
bir davranlk tr ileri srd (Bandura, 1986).
Albert Bandura (1925- )
Albert Bandura Kanda'da ylesine kk bir kasabada dnyaya geldi ki, kasaba
okulunda sadece 20 renci ve 2 retmen vard. Mezuniyetinin ardndan Alaska
Karayolunda oluan ukurlar doldurmak greviyle Yukon Blgesinde almaya
balad. almas srasnda kuzeye giden insanlarla karlamak onu ok
heyecanlandryordu.
ALBERT BANDURA
Doktora derecesini Iowa niveristesinde 1952 ylnda ald ve Standford ni-
veristesine girdi. 1960'larm ilk yllarnda,
Sosyal Bilisel Teori
Bu yaklam Skinner'in yaklamndan daha lmlyd ve bilisel devrimin gl
etkisini yanstp pekitiriyordu. Bununla birlikte Bandura'nn yaklamnn hl
davran bir yaklam olduunu harlamak gerekir. Bu yaklamn aratrmalar
etkileim ierisindeki insan deneklerin davranlarnn gzlenmesini odak nokta
olarak alyor, igzlemi kullanmyor ve davrann kazanm ve deitirilmesinde
pekitirmenin rol zerinde duruyordu.
Bandura'nn sistemi davran olmasnn yan sra bilisel zellikler de tayordu.
Dnme srelerinin (inanlar, beklentiler ve eitim gibi) da ait pekitirme tarifeleri
zerinde etkili olduunu dnyordu. Bandura'nn grne gre davransal
tepkiler, bir robot veya makine rneinde olduu gibi, otomatik olarak dsal bir
uyanc tarafndan balatlmyordu. Bunun yerine uyarcya verilen tepkiler kendi
kendini harekete geiriyordu. Birey neyin pekitirildiginin farkndadr ve ayn ekilde
davranrsa ayn dln tekrar geleceini umduu iin, bir d uyanc davran
deitirebilir.
Bandura davranlarmzn pekitirme sonucu deitii konusunda Skinner'la
hemfikir olmasna ramen, hemen hemen tm davran trlerinin dorudan tecrbe
edilen pekitirmenin yokluunda da renilebileceine inanm ve bunu ampirik
olarak gstermitir. Bizler her zaman kendi kendimizi pekitirerek deil, baka
insanlann davranlarn ve bu davranlannn sonularn gzlemleyerek dolayl
pekitirmeler (vicarious reinforcement) araclyla da reniriz.
rnekler veya dolayl pekitirmeler yoluyla renme yetenei sadece
bakalannda gzlemlediimiz ve kendi kendimize tecrbe etmediimiz sonulan
tahmin etme ve deerlendirme kapasitesinin var olduunu varsayar. Bu nedenle
bizler henz denenmemi davranlann sonularn hayal ederek veya gzmzde
canlandrarak ve ayn ekilde davranmaya veya davranmamaya dair nihai bir karar
vererek davranlarmz dzenleyebiliriz. Bandura, Skinner sisteminde ne srld
gibi uyarc ile tepki veya davran ile pekitire arasnda dorudan bir balantnn
olmadn belirtmitir. Bunun yerine uyarc ile tepki arasnda arac bir mekanizma
vardr ve bu mekanizma kiinin bilisel sreleridir.
Bu sebeple bilisel srelerin, sosyal bilisel teoride gl bir rol olduu
dnlr. Bu ynyle Bandura'nn grleri Skinner'dan ayrlr. Ban- dura'ya gre
davran deitiren pekitirme tarifesi deil, kiinin bu tarife
nin ne olduuna dair dncesidir. Bizler dorudan pekitirme yaayarak renmek
yerine, model alma yoluyla, yani baka insanlar gzlemleme ve davranlarmz
onlannkine benzetme yoluyla reniriz. Skinner'in grne gre pekitireleri kontrol
edebilen davran da kontrol edebilir. Bandura'nn grne gre ise, bir toplumda
kimin model olacan kontrol e- den, davran kontrol ediyor demektir.
Bandura davranlarmz etkileyen modellerin nitelikleri hakknda geni apl
aratrmalar yapmtr. Edindii sonular gstermitir ki, en fazla bizimle ayn yata
ve cinsiyette olan insanlann davranlanndan etkileniyoruz Bundan baka stats ve
prestiji yksek modellerden de etkilenme eilimin- deyiz. Ayrca yaplan davrann
tipi taklit derecemizi etkilemektedir. Basit davranlar karmak davranlara gre ok
daha fazla taklit ediliyor. Dmanca ve saldrgan davranlar kuvvetle taklit edilen
davranlar arasndadr, zellikle de ocuklar tarafndan (Bandura, 1986). Bu nedenle
nelere ahit olduumuz -ister gerek hayatta ister medyada- davranlarmz
etkileyebilir.
Bandura'nn yaklam, davran olutuu veya deitii sosyal ortamlarda
inceledii iin bir sosyal renme teorisidir. Bandura birbiriyle etkileim ierisinde
olan insanlar yerine, yalnz insan deneklerin ve ounlukla farelerin veya
gvercinlerin kullanlmasndan dolay Skinner'in aratrmalarn eletirmiti. Gerekte
ok az insan sosyal yaltm ierisinde yaar. Bandura, psikolojinin modern dnyayla
ilikili sosyal etkileimi nemsemeyen aratrma bulgularn bekleyemeyeceini
belirtmitir.
Kendine Yetme
Bandura ayrca yaamla mcadele ederken hissedilen yeterlik ve beceri
duygusunu anlatan kendine sayg veya kendilik deeri duygumuz olan kendine
yeterlik (self-efficacy) kavramn ele almt (Bandura, 1982). Bu isel durum bizim
davranlarmz pek ok ekilde etkileyebilir. almalar gstermitir ki kendine
yetme duygusu yksek insanlar hayatlanndaki ok eitli olaylarla daha iyi baa
kabilmektedirler. Bu insanlar glklerin stesinden gelebilmeyi umarlar.
Grevlerinde sebat ederler ve baarl olacaklarna dair kendine gven seviyelerini
daima yksek tutarlar.
te yandan, kendine yetme duygusu dk olan insanlar hayatn eitli olaylaryla
baetmede kendilerini mutsuz ve umutsuz hissederler ve kendilerini etkileyen durum
veya koullan deitirmek iin ya ok az ya da hi
ONBIR1NCI BLM
507
imkanlar bulunmadna inanrlar. Ne zaman bir problemle karlasalar, eger ilk
teebbsleri baarszlkla sonulanmsa problemi zmek iin denedikleri hereyi
brakmaya kalkarlar. Sonucu deitirmek iin yapabilecekleri hibirey olmadna
inanrlar.
Aratrmalar gstermitir ki, kendine yetme inanc insan ileyiinin pek ok
ynn etkilemektedir. Kendine yetme duygusu yksek olanlar daha geni bir alanda
kariyer imkanlarn ele almaya, nemli mesleki baarlar elde etmeye, okulda daha iyi
notlar almaya, yksek kiisel amala: edinmeye ve fiziksel ve ruhsal sala daha
fazla nem vermeye eilimlidirler. Genel olarak erkeklerin kadnlara gre kendine
yetme duygularnn ok daha yksek olduu grlmtr. Hem kadnlar hem de
erkekler iin yeterli-benlik duygusu orta yata zirveye kar ve 60 yandan sonra
dmeye balar.
Yksek dereceli bir kendine yetme duygusunun hayatn hemen hemen tm
alanlarnda olumlu etkileri olaca ok aktr. Aratrmalar gstermitir ki, kendine
yetme duygulan yksek insanlar kendilerini daha iyi ve salkl hissederler, stresten
daha az etkilenirler, fiziksel anlara olan tolerans- lan yksektir ve hastalklardan ve
ameliyatlardan kendine yetme duygusu dk olanlara gre daha abuk iyileirler.
Kendine yetme duygusu aynca okul ve meslek performansn da etkiler. rnein
kendine yetme duygusu yksek alanlann ilerinden daha fazla doyum aldklan,
kendilerini ilerine daha fazla verdikleri, ilerini daha iyi yapma konusunda ve hizmet
ii eitimlerde kendine yetme duygusu dk olanlara gre daha yksek bir mo-
tivasyona sahip olduklan bulunmutur (Sala &r Cannon-Bowers, 2001).
Bandura aynca gruplann eitli grevlerdeki performanslann etkileyecek ekilde
ortak bir yeterlik seviyesi gelitirdiklerini bulmutur. Spor taknlan, tzel blmler,
askeri birimler ve politik hareket gruplan gibi eitli gruplar zerinde yaplan
aratrmalar gstermitir ki "alglanan daha gl bir ortak yeterlik seviyesi daha
yksek bir grup tutkusu ve gdsel yatnm, engellerle ve baanszlkla
karlaldnda daha gl kalmay, stres faktrlerine kar daha yksek ve esnek
bir morali, performans daha fazla baanyla sonulandrmay" beraberinde
getirmektedir (Bandura, 2001, s. 14).
nternette Tarih:
http://www.emory.edu/EDUCATION/mfp/effpage.html
En son aratrma bulgulan, kitaplar, el yazmalan ve kendine yetme duygunuzun
seviyesini lmek iin dizayn edilmi testler dhil olmak zere, kendine yetme
kavramyla ilgili bilmek istediiniz her ey.
Davran Deiiklii
Davranla kar sosyal bilisel yaklamn gelitirirken Bandura'nn amac
uygulamaya ynelikti: toplumun normal d olarak nitelendirdii davranlar
deitirmek. Normal d davranlar da dahil olmak zere, eer tm davranlar
bakalarn gzlemleyerek ve onlarn davranlarn model almakla reniliyorsa,
davrann ayn yolla yeniden renilmesi veya deitirilmesi de mmkn olur.
Skinner gibi Bandura'da normal diiliin d yn zerinde -davran- younlar,
varsaylan herhangi bir isel bilin veya bilinalt atmalar zerinde deil.
Semptomlan tedavi etmenin anlam hastal tedavi etmektir, nk semptom ve
hastaln ayn ey olduu dnlr.
Model alma teknii, davran deitirmek iin kullanlr. Denekler korkutucu
bulduklar veya anksiyeteye sebep olan durumdaki modeli gzlemler. rnein
kpeklerden korkan ocuklar, kendisiyle ayn yataki bir ocuun bir kpee
yaklamasn ve onunla oynamasn seyreder: Kpek korkusu olan ocuklar bunu
gvenli bir mesafeden izlerken modelin kpee doru aama aama yaknlatn
grrler. Model kpei bir kafesin parmaklklar arasndan okayabilir. Bu gzlemsel
renme durumunun bir sonucu olarak, ocuklarn kpek korkusu gze arpacak
derecede azalacaktr.
Bu tekniin eitli uygulamalannda denekler korktuklar nesneyle, rnein ylanla,
oynayan modelleri seyrederler. Daha sonra denekler nesneye doru kendilerini adm
adm yaklatrrlar ve sonunda onu eline alabilir.
Bandura'nn davran terapisi ekli gnmzde klinik, i ve snf ortamlarnda
yaygn ekilde kullanlmakta ve yzlerce deneysel aratrmayla desteklenmektedir.
Bu tekniin ylan korkusu ile kapal, ak veya yksek yerlerde bulunma korkularn
ortadan kaldrmada olduka etkili olduu ispat edilmitir. Obsessif-kompalsif
hastalklarn, cinsel ilev bozukluklarnn ve baz anksiyete trlerinin tedavisinde de
ok yararl olmutur. Bundan baka, modellerin gzlemlenmesi yeterli-benlik duygu-
sunun artrlmasnda kullanlabilir.
Bandura'nn almas, istenmeyen gebelikleri nleme, ADS'in yaylmasn
kontrol etme ve okuryazarl tevik etme gibi sosyal ve ulusal problemlere dikkat
ekerek uygun davran modelleri hazrlamak zere televizyon ve radyo
programlarna uyarland. Bu programlar dinleyicile
rin ve izleyicilerin kendi davranlarn deitirmede imrenecekleri modeller eklinde
davranan kurgusal kiiliklere dayanyordu. Bu televizyon ve radyo oyunlar zerine
yaplan aratrmalar, gvenli seks yaantlar, aile planlamas ve kadnn statsn
ykseltme gibi istenen davranlarda nemli artlar kaydedildiini gstermitir
(Smith, 2002a).
Yorum
Geleneksel davranlar gven veya sezinleme gibi bilisel srelerin davran
zerinde etkili olmadn iddia ederek, Bandura'nn sosyal bilisel teorisine olduka
eletirel yaklamlardr. Bandura'nn onlara cevab yle olmutur:
Dncelerin davranlar zerinde etkili olmadn iddia ederek, insanlarn
dncelerini kendi dnceleri dorultusunda deitirebilmek iin tm zamanlarn
konumalara, makalelere ve kitaplara adayan radikal davranlar grmek olduka
elendirici (Evans'dan alnt, 1989, s. 83).
Sosyal bilisel teori psikoloji ierisinde, davran laboratuvarda inceleme ve klinik
ortamda deitirmenin etkili yolu olarak byk lde kabul grd. Bandura'nn
ada psikolojiye katklar meslektalar tarafndan tannd. APA'nn 1979 ylndaki
bakan oydu ve 1980 ylnda APA'nn Sekin Bilimsel Katk dln ald. Teori ve
model alma terapisi 20. yzyl Amerikan psikolojisinin pratik amalarna da hizmet
etmi oldu. Yaklam nesnel ve titiz laboratuvar metotlarna uygundu. Bu, isel bili
deikenlerine odaklanan ada entelektel ortama uygundur ve gerek dnya
meselelerine uygulanabilmektedir. Pek ok psikologa gre Bandura'nn almalar
davranln uzun soluklu hikayesindeki heyecan verici ve retken bir buluu temsil
etmekteydi.
nternette Tarih:
http://psy.pdx.edu/PsiCafe/KeyTheorists/Bandura.htm Bandura'nn hayat,
aratrmalar ve teorileri ile ilgili bilgi. Aynca yaynlanm baz kitap ve makalelerine
eriim.
http://Avww.emory.edu/EDUCATION/mfp/bandurabio Bandura'nn hayat ve
almalar ile ilgili materyaller, aynca kiisel fotoraflar.
Davran Deiiklii
Davranla kar sosyal bilisel yaklamn gelitirirken Bandura'nn amac
uygulamaya ynelikti: toplumun normal d olarak nitelendirdii davrantan
deitirmek. Normal d davranlar da dahil olmak zere, eger tm davranlar
bakalarn gzlemleyerek ve onlarn davranlarn model almakla reniliyorsa,
davrann ayn yolla yeniden renilmesi veya deitirilmesi de mmkn olur.
Skinner gibi Bandura'da normal diiliin d yn zerinde -davram- yogunlar,
varsaylan herhangi bir isel bilin veya bilinalt atmalar zerinde deil.
Semptomlan tedavi etmenin anlam hastal tedavi etmektir, nk semptom ve
hastaln ayn ey olduu dnlr.
Model alma teknii, davran deitirmek iin kullanlr. Denekler korkutucu
bulduklan veya anksiyeteye sebep olan durumdaki modeli gzlemler. rnein
kpeklerden korkan ocuklar, kendisiyle ayn yataki bir ocuun bir kpee
yaklamasn ve onunla oynamasn seyreder: Kpek korkusu olan ocuklar bunu
gvenli bir mesafeden izlerken modelin kpee doru aama aama yaknlaum
grrler. Model kpei bir kafesin parmaklktan arasndan okayabilir. Bu gzlemsel
renme durumunun bir sonucu olarak, ocuklann kpek korkusu gze arpacak
derecede azalacaktr.
Bu tekniin eitli uygulamalannda denekler korktuklan nesneyle, rnein ylanla,
oynayan modelleri seyrederler. Daha sonra denekler nesneye doru kendilerini adm
adm yaklatnrlar ve sonunda onu eline alabilir.
Bandura'nn davran terapisi ekli gnmzde klinik, i ve snf or- tamlannda
yaygn ekilde kullanlmakta ve yzlerce deneysel aratrmayla desteklenmektedir.
Bu tekniin ylan korkusu ile kapal, ak veya yksek yerlerde bulunma korkularn
ortadan kaldrmada olduka etkili olduu ispat edilmitir. Obsessif-kompalsif
hastalklarn, cinsel ilev bozukluklarnn ve baz anksiyete trlerinin tedavisinde de
ok yararl olmutur. Bundan baka, modellerin gzlemlenmesi yeterli-benlik duygu-
sunun artrlmasnda kullanlabilir.
Bandura'nn almas, istenmeyen gebelikleri nleme, ADS'in yaylmasn
kontrol etme ve okuryazarl tevik etme gibi sosyal ve ulusal problemlere dikkat
ekerek uygun davran modelleri hazrlamak zere televizyon ve radyo
programlarna uyarland. Bu programlar dinleyicile
rin ve izleyicilerin kendi davranlarn deitirmede imrenecekleri modeller eklinde
davranan kurgusal kiiliklere dayanyordu. Bu televizyon ve radyo oyunlar zerine
yaplan aratrmalar, gvenli seks yaantlar, aile planlamas ve kadnn statsn
ykseltme gibi istenen davranlarda nemli artlar kaydedildiini gstermitir
(Smith, 2002a).
Yorum
Geleneksel davranlar gven veya sezinleme gibi bilisel srelerin davran
zerinde etkili olmadn iddia ederek, Bandura'nn sosyal bilisel teorisine olduka
eletirel yaklamlardr. Bandura'nn onlara cevab yle olmutur:
Dncelerin davranlar zerinde etkili olmadn iddia ederek, insanlarn
dncelerini kendi dnceleri dorultusunda deitirebilmek iin tm zamanlarn
konumalara, makalelere ve kitaplara adayan radikal davranlar grmek olduka
elendirici (Evans'dan alnt, 1989, s.83).
Sosyal bilisel teori psikoloji ierisinde, davran laboratuvarda inceleme ve klinik
ortamda deitirmenin etkili yolu olarak byk lde kabul grd. Bandura'nn
ada psikolojiye katklar meslektalar tarafndan tannd. APA'nn 1979 ylndaki
bakan oydu ve 1980 ylnda APA'nn Sekin Bilimsel Katk dln ald. Teori ve
model alma terapisi 20. yzyl Amerikan psikolojisinin pratik amalarna da hizmet
etmi oldu. Yaklam nesnel ve titiz laboratuvar metotlarna uygundu. Bu, isel bili
deikenlerine odaklanan ada entelektel ortama uygundur ve gerek dnya
meselelerine uygulanabilmektedir. Pek ok psikologa gre Bandura'nn almalar
davranln uzun soluklu hikayesindeki heyecan verici ve retken bir buluu temsil
etmekteydi.
nternette Tarih:
http://psy.pdx.edu/PsiCafe/KeyTheorists/Bandura.htm Bandura'nn hayat,
aratrmalar ve teorileri ile ilgili bilgi. Ayrca yaynlanm baz kitap ve makalelerine
eriim.
http://www.emory.edu/EDUCATION/mfp/bandurabio Bandura'nn hayat ve
almalar ile ilgili materyaller, aynca kiisel fotoraflar.
Julian Rotter (1916- )
Julian Rotter Brooklyn'de byd. Aile 1929'daki Byk Kriz'in balangcnda
babasnn iini kaybetmesine dek aile olduka rahat yaad. Ekonomik artlardaki bu
talihsiz deiiklik 13 yandaki Rotter iin bir dnm noktas oldu. unu
yazmt:"Bende sosyal adaletsizlie dair mr boyu srecek bir ilgi balamt.
Ayrca kiiliin ve davranlarn evresel etkenlerden nasl etkilendiine dair ok
gl bir ders vermiti" (Rotter, 1993, s. 274). Usfede>ken Sigmund Freud ve Alfred
Adler'in kitaplaryla psikanalizi tand. Ve ardndan psikolog olmak istediine karar
verdi. 1929'da Byk Ekonomik Kriz'in yaand o dnemde psikologlar iin az
sayda i vard, bu yzden Brooklyn Kolejinde ana dal olarak kimyay seti. Orada
Adlfir'le karlat (bkz. 14. Blm) ve uygulama alannn az olduunu bilmesine
ramen psikolojiye gei yapt. Akademik kariyerin peindeydi, fakat Yahudilere
ynelik yaygn nyarg onun bu amacna ulamasn engelledi. "Brooklyn Kolejinde ve
sonraki yksek lisans eitiminde, baar durumlar ne olursa olsun yahudilerin
akademik grev yapamayacaklar konusunda aka uyarldm. Uyarlar hakl
kacaa benziyordu" (Rotter, 1982, s.346).
Rotter Indiana niversitesinde doktora almasn 1941'de tamamlad ve
Connecticut'da devlete ait bir akl hastanesinde i buldu. II. Dnya Sava boyunca bir
psikolog olarak ABD ordusuna hizmet etti ve Ohio Devlet niversitesinde 1963 ylna
dek eitmen olarak alt. Daha sonra Connecticut niversitesine geti. 1988 ylnda
APA'nn Sekin Bilimsel Katk dln ald.
Bilisel Sreler
Rotter sosyal renme teorisi (social learning theory) terimini kullanan ilk kiidir
(Rotter, 1947). Rotter, Bandura'nn yaklamna benzeyen ve isel-znel
deneyimlerin varln kabul eden bilisel bir yaklam ortaya koydu. Bu nedenle
Rotter'in davranl (yinelemek gerekirse tpk Bandura'nmki gibi) Skinner'in
davranlndan ok daha az radikaldi. Rotter bireysel deneklerle adeta bir yaltm
ierisinde alt iin Skinner' eletirmi, davranlarmz hereyden nce sosyal
deneyimlerimiz yoluyla rendiimizi iddia etmiti.
Bandura'nn sistemiyle karlatrldnda Rotter'n sistemi bilisel srelerle ok
daha kapsaml ekilde ilgilenir. Rotter bizim kendimizi, hayatmza tesir edebilen
yaam deneyimlerini etkileyebilme yeteneine sahip bilinli varlklar olarak
algladmza inanmtr. Hem dsal uyanc hem de pekitirme insan davrann
etkileyebilir, fakat etkinin kapsam ve nitelii bilisel faktrler tarafndan belirlenir
(Rotter, 1982).
Davransal sonular drt bilisel ilke belirler:
1- Davranmzn sonucu hakknda, o davran izlemesi muhtemel pekitirmenin
tr ve miktan asndan znel bir beklentimiz vardr.
2- Belirli bir ekilde davranmann belli bir pekitirmeye sebep olaca ihtimalini
hesaplarz ve davranmz o dorultuda ayarlanz.
3- Farkl pekitiricilere farkl deerler veririz ve bunlann farkl ortamlardaki greli
deerini gz nne alrz.
4- Birey olarak bize has farkl psikolojik evrelerde yaamamz sebebiyle, ayn
pekitiriri farkl insanlar iin farkl anlamlar ifade edebilir.
Bu nedenle Rotter'a gre isel bili durumlanmz olan znel yaantla- nmz ve
beklentilerimiz, farkl dsal deneyimlerin bizim zerimizde ne ekilde etki
gstereceini belirler.
Kontrol Oda
Rotter'n sosyal renme teorisi aynca pekitirelerin kayna de de dgde- nir.
Aratrmalan gstermitir ki, baz insanlar pekitirmenin kendi davranlarna bal
olduunu dnrken, baz insanlar pekitirmenin dsal glere bal olduunu
dnmektedir. Birinci gruptaki insanlann i kontrol odana (intemal locus of control),
ikinci gruptaki insanlann ise d kontrol odana (extemal locus of control) sahip
olduklan kabul eddir (Rotter, 1966).
Bu iki kontrol kayna davran zerinde farkl etkiler gsterirler. D kontrol odakl
insanlar sahip olduklan yetenekleri ve davranlanyla, ala- caklan pekitiriri zerinde
ancak ok az eyi deitirebileceklerini dnrler. Ve bu yzden kendi durumlarn
deitirmek veya iyiletirmek iin ya hi aba gstermezler ya da ok az aba sarf
ederler. denetim odakl insanlar ise kendi yaamlanndan sorumlu olduklann
dnrler ve buna uygun davranlar ortaya koyarlar.
Rotter'n aratrmas i kontrol odakl insanlarn fiziksel ve ruhsal olarak d kontrol
odakl insanlardan daha salkl olduunu ortaya koymutur. I
kontrol odakl insanlann kan basnlan genellikle dktr, kalp krizi geirme oranlan
daha dktr, anksiyete ve depresyon durumlann daha az yaarlar. Aynca
okullarda daha yksek notlar alrlar ve hayatlannda byk kiisel seimler olduuna
inanrlar. Sosyal yetenekleri gelimitir ve popler insanlardr. D kontrol odakl
insanlara gre kendilerine olan sayglan daha yksektir. Faklte rencileri daha ok
i kontrol olmaya meyillidir.
Bundan baka Rotter'n almalan, bir insann denetim odann ta ocuklukta,
ebeveynin veya ocuu yetitirenlerin ocua davran ekillerinden renildiini
belirtmitir. I kontrol odakl ebeveynlerin daha destekleyici, (olumlu pekitiriri
sunarak) baany dllendirme konusunda cmert, disiplin yntemlerinde tutarl ve
tavrlannda otoriter olmayan bir tutuma eilimli olduklan belirlenmitir.
nternette Tarih:
http://www.admissions.louisville.edu/orientation/locus.html Kontrol oda leinin
neresinde yer aldnz kefedebilirsiniz. Rotter'n gelitirdiinin bir benzeri olan bu
evrimii testi uygulayabilirsiniz.
I-D Kontrol Oda leinden rnek Maddeler
1. nsanlann yaamndaki mutsuzluklann ou biraz da ansszlklanna baldr,
insanlarn talihsizlikleri yaptklan hatalann sonucudur.
2. Savalarn balca nedenlerinden biri, halkn siyasede yeterince ilgilenmemesidir.
nsanlar sava nlemek iin ne kadar aba harcarsa harcasn, her zaman sava
olacaktr.
3. nsanlar er veya ge bu dnyada hak ettikleri saygy grrler.
nsanlar ne kadar abalarsa abalasnlar, ne yazk ki deerleri ounlukla anlalmaz.
4. retmenlerin rencilere hakszlk yapt fikri samadr. rencilerin ou,
notlannn tesadf! olaylardan ne derece etkilendiini fark etmez.
5. Koullar uygun deilse insan baarl bir lider olamaz.
Lider olamayan yetenekli insanlar, frsatlan deerlendirememi kiilerdir.
6. Ne kadar ugrasanz da baz insanlar sizden holanmazlar.
Kendilerini bakalarna sevdiremeyen kiiler, bakalaryla nasl geinilecei- ni
bilmeyenlerdir.
Not:]. B. Rotter tarafndan yazlm olan. "Pekitirmenin sel Dsal Kontrollerinin
Genelletirilmi Beklentilerimden (Generalized Expectancies for Internal vs.
External Control of Reinforcement) alnmtr.
Tesadfi bir keif: Skinner'in pekitirme tarifelerini nasl tesadfen kefettiini, tm
hafta sonunu laboratuarda fareleri iin yiyecek toplan yaparak harcamay istemediini
hatrlayalm. Bilimin pek ok ders kitabnda anlatld gibi daima akla uygun,
sistematik bir ekilde gelimeyebileceim kaydetmitik. Bir alma alannn geliimin
ekillenmesinde tesadfi faktrler araya girebilir. Rotter'in, kendisinin en nemli kefi
sayd kontrol oda kavramna hz kazandran ey bir meslektann gr
belirtmesiydi.
Rotter deneklerin bir dizi kartla altklan bir aratrma dzenlemiti. Denekler
kendilerine verilen kardann arka yznde bir kare mi yoksa bir daire mi olduunu
tahmin edeceklerdi. Deneklere duyum tesi alg (ESP) glerine gre
deerlendirilecekleri sylendi. Kanlardan bir seti bitirdikten sonra, ikinci kart setinde
ne derece baanl olacaklann tahmin ettikleri soruldu.
Baz denekler daha kt bir performanslar olacan bildirdiler. nk ilk
denemedeki baanl tahminleri sadece bir ans eseriydi. Dier denekler daha iyisini
yapacaklarn bildirdiler. nk ilk seferdeki baarl tahminlerinin pratik yapmak
yoluyla gelieceini bekledikleri ESP baan- larna bal olduuna inanmlard.
Rotter bu aratrmada alrken aynca E.Jerry Phares'in klinik eitimine nezaret
ediyordu. Phares Rotter'e sosyal hayatnn olmamasndan dolay ok zgn olan bir
hastasndan sz etti. Adam Phares'in sraryla bir partiye gitmi, birka kadnla dans
etmiti. Ancak bu ak sosyal baanya ramen bak as hi deimemiti. Phares'e
"bu bir daha asla olmayacak" diyerek, bunun gemi bir ans olduunu sylemiti.
Rotter bu hikayeyi duyunca kafasnda u fikir canland. unu anlad ki:
Deneylerimizde daima, tpk bu hasta gibi, baarlarndan sonra bile beklentilerini asla
ykselmeyen birka denek vardr. Lisansst rencilerim ve ben gnlllerin
baarlarn veya baarszlklarn kendimize gre ayarladmz
eitli deneyler yrttk Kendilerine ou zaman yanl m yoksa doru mu
yaptklarn sylediimiz baz gnlller, bir sonraki denemede baarsz olacaklarna
dair dncelenni asla deitirmediler. Dierleri, onlara ne sylenmi olursa olsun, bir
sonraki sefere daha iyi yapacaklarn dndler. te bu noktada almamn iki
yzn -bir bilim adam ve doktor olarak- birlikte ortaya koydum ve baz insanlann
kendilerine ne olursa bunun bir tr d etken tarafndan ynetildiine inandklan,
bazlarnnsa onlara ne oluyorsa bunun ounlukla kendi aba ve becerilerinden
etkilendiine inandklan hipotezini kurdum (Rotter, Hunt'tan alnt, 1993, s.334).
Eger Phares'in hastas dansa gittikten sonra kendi poplaritesi ile ilgili bak
asn deitirmi olsayd Rotter kontrol oda fikrini gelitirmi olur muydu
bilmiyoruz.
Yorum
Rotter'n sosyal renme teorisi zellikle deneysel ynelimli ve bilisel
deikenlerin nemini kabul eden takipileri tarafndan ilgi ekici bulunmutur.
Aratrmasnn alma konusunun niteliinin elverdii lde titizlikle ve kontroll
koullarda yapld dnlmtr. zellikle i/d kontrol oda ile ilgili ok sayda
aratrma yaplmas, Rotter'n davranla ynelik bilisel yaklamn
desteklemitir. Rotter kontrol oda kavramnn "psikolojide ve dier sosyal bilimlerde
en ok aratrlan kavramlardan birisi" haline geldiini iddia etmitir (Rotter, 1990,
s.489).
nternette Tarih:
http://www.psych.fullerton.edu/jmearns/rotter.htm
Rotter'in hayat ve teorisi ile ilgili bir tantm, ayrca yaynlarnn bir bibliyografisi.
Davranln Kaderi
John B. Watson ve B.F.Skinner'n ynlendirdii klasik davranla,
oluturduklar bilisel yaklamlarla kar km olmalanna ramen, Bandura, Rotter
ve dier yeni-davramlann kendderini "davran" olarak nitelendirmeleri nemlidir.
Onlara metodolojik davran ad verilmiti. Yani bu insanlar bilisel sreleri
psikolojinin alma konusunun bir paras olarak gryorlard. te yandan radikal
davranlar psikolojinin sadece dandan gzlemlenebilen davranlan ve evresel
uyarclar araurmas gerektiine inanyorlar, varsaylan isel durumlarla hibir
ekilde ilgilenmiyorlard. Watson ve Skinner radikal davranlard, Hull ve Tolman
ise metodolojik davranlard. Bandura ve Rotter'in metodolojik davranlar olarak
almalar ise gnmz Amerikan psikolojisinde davranln doasn
deitirmitir.
Skinner'in besledii vefal bir Skinnerclk akm radikal davranlk geleneinde
aktif olarak devam etmi, poplerlii ve etkinlii 1980'lerde zirveye ulam ve
Skinner'in 1990'da lmyle inie gemitir. Hatta mehur Harvard gvercin
laboratuar 1948 ylnda Skinner ile balad ve 1998'de ka
pand (Aar, 2002). Skinner 1987 ylnda kendi davranlk eklinin taban kaybettiini
ve bilisel yaklamn neminin giderek arttn itiraf etmitir (Goleman, 1987). Dier
aratrmaclar Skinner'c davranln "alanda aktif olarak alanlarn ounluu
arasnda d gsterdiine(...) Byk niversitelerde giderek daha az
aratrmacnn kendisini davran olarak tanmladna, gerekte 'davranln'
giderek gemi zamana ait konumalara konu olmaya baladna" dikkat ekmilerdi
(Baars, 1986, s.viii, 1).
Gnmzde bozulmam bir btn halinde kalmaya devam eden davranlk,
(bunu zellikle davran deitirme tekniklerinin ok popler olduu uygulamal
psikoloji alanlarnda grebilmek mmkndr) Wat- son'un 1913 ylndaki manifestosu
ile Skinner'in lm arasnda kalan yllarda geliip serpilen davranlktan daha
farkldr. Bilim ve doadaki tm evrimsel hareketlerde olduu gibi, trler gelimeye
devam etmektedir. Bu anlamda davranlk ruh olarak devam etmektedir.
Deerlendirmeli Sorular
1. Davranln evresini anlatnz. lemedik neydi ve 1920'lerle 1930'larn yeni
davranlarn nasl etkilemiti?
2. Sahte problemler nelerdir? Sahte problemler kavram davranlara niin bu
kadar ilgi ekici gelmitir?
3. Ara deikenler nelerdir? levsel anlamda nasl tanmlanabilirler? Bir rnek
veriniz.
4. Tolman amal davranlk ile neyi kastetmitir? Tolman'n teorisini destekleyen
klasik deneyi anlatnz.
5. Hull'un davranl Watson'un ve Tolman'n grlerinden ne ekilde aydr?
Hull'un davranla yaklamnda mekanik ruh hangi rol oynad?
6. Hull'un birincil ve ikincil drt; birincil ve ikincil pekitirme kavramlarn
tanmlaynz.
8. Hipotetik tmden gelim metodu nedir? Hull'un sistemine ynelik birka eletiriyi
aklaynz.
9. Skinner'in kuram oluturma, mekanik ruh, ara deikenler ve istatistiin kullanm
hakkndaki grlerinin farklln aklaynz.
10. Klasik koullanma ile edimsel koullanma arasndaki farkllklar belirtiniz.
Davran deitirmede edimsel koullanma nasl kullanlr?
11. Sabit aralkl pekitirme ile sabit oranl pekitirme tarifesi arasndaki fark nedir?
Her birine birka rnek veriniz.
12. Skinner'in sistemi hangi esaslar zerinde eletirilmiti?
13. Bandura ve Rotter'n bilisel faktrler hakkndaki grleri Skinner'in
grlerinden ne ekilde farkldr? Davran deitirmede model alma nasl
kullanlr?
14. Kendine yetme duygulan yksek insanlar bu duygulan dk olanlardan ekilde
farkldr? Davran zerindeki etkiler asndan kendine yetme ile kontrol oda
kavramlan birbirinden nasl aynlr?
nerilen Okumalar
Bandura, A. (1976), Albert Bandura, In R. I. Evans (Ed ), The making of psychology:
Dis- cussions with creative contributors, New York: Knopf. Hayat ve almalan
hakknda Bandura'yla rportajlar.
Catania, A. C. (1992), B. F. Skinner, "organism," American Psychologists, 47,
1521-1530 Skinner ve Danvin'in hayatlar ve grleri arasndaki paralellii
anlatr.
Guttman, N. (1977)., "On Skinner and Hull: A reminiscence and projection," American
Psychologists, 32, 321-328. B. F. Skinner ve Clark L. Hull'un yaklamlarmdaki
farkllklar ve benzerlikleri anlatr ve Skinner'in etkisinin olduka kalc olacan
nceden bildirir.
Pressey, S. L. (1967), Autobiography, In E. G. Boring & G. Lindzey (Eds.)., A history
of psychology in autobiography (Vol. 5, pp. 313-339). New York: Appleton-Cen-
tury-Crofts. retme makinelerinin gelitirilmesi dahil olmak zere, Sydney Pres-
sey'in almasnn nemi.
Skinner, B. F. (1953), Science and human behaviour, New York: Free Press.
Skinner'in insan davrannn bilimsel analizine ynelik yaklamn sergiler ve
bunun devlet, din ve eitim asndan anlamlar zerinde durur.
Smith, L D., &Woodward, W. R. (Eds.), (1996), B. F. Skinner and behaviorism in
American culture, Bethlehem, PA: Lehigh University Press. Skinner'in sosyal
felsefesinin, teknolojik bak asnn analizini gsterir ve Skinner'in Amerikan
toplumu zerindeki etkilerini deerlendirir. Biyografik ve otobiyografik materyaller
ierir.
Tolman, E. C. (1922), "A new formula for behaviorism," Psychological Review, 29,
44-53. Davranla daha az fizyolojik temelli bir yaklamn, psikologlarn,
motivasyon ve duygu gibi konular zerinde daha etraflca durmalarn salayaca
zerinde durur.
Tolman, E. C. (1952), Autobiography. In E. G. Boring, H. S. Langfeld, H. Wemer, & R.
M. Yerkes (Eds.), A history of psychology in autobiography (Vol. 4, pp. 323-339).
Worcester, MA: Clark University Press. Tolman'n kariyerinin psikolojideki nemi.
Walter, M. (1990), Science and cultural crisis: An intelectual biography ofPercy
Williams Bridgman (1882-1961), Stanford, CA: Stanford University Press.
Bridgman'n hayatn ve almalann anlatr, ilemcilik retisi ile istemeyerek
bilim felsefesinin nasl temel kiiliklerinden birisi olduu aklar.
Wiener, D. N. (1996), B. F. Skinner: Benign anarchist, Boston: Allyn&rBacon.
Denekleri, meslektalar ve rencileri ile yaplan geni kapsaml rportajlar
temelinde Skinner'in psikolojik ve entelektel portresi
Onikinci Blm
Getalt Psikolojisi
Bir Btn Kendisini Oluturan Paralarn Toplamndan Farkldr
Bu blme dek psikolojinin geliim sreci ierisinde W.Wundt'un grlerine,
ilevselci ekol vesilesiyle Wundt'un grlerim detaylandran E.B.Titchener'a, Watson
ve Skinner davranlna ve bu hareket ierisindeki bilisel ba kaldnya deindik.
ABD'de bu grler geliirken Almanya'da Getalt devrimi ekilleniyordu. Getalt
psikolojisi Wundt'u psikolojiye bir baka kar k hareketiydi. Getalt psikolojisi,
Wundt'u sistemin hem yeni bak alarna esin kayna olduunu hem de yeni
psikoloji sistemlerinin balatlmasna hizmet ettiini gstermesi bakmndan nemlidir.
Wundt'u oluuma bir saldr olan Getalt psikolojisi hereyden nce Wundtcu
almalarn bir yn olan elementilik zerinde younlamt. Getalt psikologlar
Wundt'un, duyu organlarnn temel konumlarnn kabul edilmesine ilikin grlerini
deerlendirmiler ve kar k noktalar haline getirmilerdir. Getalt psikolojisinin
kurucusu olan Wol- frang Khler u aklamada bulunmutu: "Btn psikolojik
gereklerin birbiriyle ilikisiz cansz atomlardan olutuu ve bu atomlar birletirerek
davrann olmasn salayan tek faktrn armlar olduu tezi karsnda ok
olmutuk (Khler, 1959, s.728).
Bu isyan ve Getalt psikolojisini1 anlamak iin Woodworth ve Sheehan (1964)
tarafndan "psikolojiye yaklamda skntl yllar" olarak tanmlanan 1912 yl civarna
geri dnmeliyiz. Bu dnem davranln Wundt'u yapsalcla ve sonrasnda
ortaya kan ilevselcilie kar k dnemiydi. Thorndike ve Pavlov'un
laboratuvarlannda yaptklar hayvan aratrmalarnn ok nemli etkileri olmuu.
Thorndike kendi grlerini dorudan ortaya koyan ilk aklamalarn 1911'den 1913'e
dek olan dnemde yapmt. Pavlov'un koullu refleksinin psikoloji iin nemi bir
Amerikan dergisinde 1909 ylnda tartlmt. Bir baka psikoloji yaklam olan
Sigmund Fre- ud'un psikanalizi yaklak 10 yandayd.
Getalt psikologlarnn Wundt'un elementilik dncesine kar k,
davranln ABD'de ykselmeye balamasyla ayn dneme denk der.
Birbirinden bamsz olmalarna ramen, her iki dnce ekol de ayn dnceleri
(Wundt'un duyusal elementlerin kabul edilmesi gerektii gr) eletirerek balam
ancak daha sonra birbirlerine kar kmlardr.
Getalt psikologlar ile davranlar arasnda ak farklar vardr. Getalt
psikologlar bilincin deerini kabul etmi ancak bilincin atomlanna veya elementlerine
indirgenmesi dncesini eletirmilerdi. Davran psikologlar ise bilincin varln
kabul dahi etmemilerdi.
Getalt psikologlar Wundt'un yaklamna (anladklar ekliyle) "tula ve har"
psikolojisi adn vermilerdi. Bu ifadeden kastedilen elementlerin (tulalar) arm
sreci harcyla birarada tutulmas idi. Getalt psikologlar camdan dar baktmzda
iddia edildii gibi parlaklk ve renkler gibi algmz oluturan duyusal elementleri deil,
aalar ve gkyzn grdmz iddia ediyorlard.
Dahas, Wundt sisteminde nesnelerin algsnn elementlerin bir eit yn
eklinde toplanmasndan olutuu dncesini iddetle eletirmilerdi. Getalt
psikologlar duyusal elementlerin birleerek yeni bir desen veya ekil oluturduunu
iddia etmilerdi. Bir grup mzik notasn biraraya koyduunuzda, bu
kombinasyondan, bireysel elementlerin, yani tek
1 Getalt psikolojisini 1960'larda mehur olan Fritz Pearls'n Getalt Terapisi ile
kartr- mamal veya birletirmemelidir. Henle (1978a) pek ok rencinin ve
psikologun "Getalt terapisi, Getalt psikolojisidir veya bir dereceye kadar, Getalt
psikolojisinin bir uzantsdr" (s.23-24) dncesinde olduunu iaret etmitir. Bu
iki yaklam arasnda ortak olarak kullandklar Getalt szc dnda hibir iliki
yoktur. Pearls, Getalt psikologlarnca yazlan hibir kitab okumadn ve
kendisinin "katksz bir Gestalt" olmadn yazmt.
tek notalarn kendisinde bulunmayan yeni bireyin -bir melodi veya ezginin- ortaya
kacan sylemilerdi. Ksaca ifade etmek gerekirse; bir btn kendisini oluturan
paralarn toplamndan farkldr. Bununla birlikte Wundt'un tam-alg retisinde
(apperception) bu noktay kabul ettiini belirtmek gerekir.
Algya ynelik Getalt ve Wundt'u yaklamlar arasndaki fark rnekleyerek
aklamak amacyla 1915 yl civarnda Almanya'da bir psikoloji laboratuvannda
olduunuzu farz edin. Laboratuvann iine doru yrrken bir psikolog size masasnn
zerinde neler grdnz anlatmanz ister2:
"Bir kitap."
"Evet, elbette ki bu bir kitap," eklinde onaylar, "fakat gerekte ne gryorsunuz?"
diye sorar.
'"Gerekten ne gryorsunuz'? demekle neyi kastediyorsunuz" eklinde
aknlnz belirtirsiniz. "Size bir kitap grdm syledim. Krmz kapl bir kitap."
Psikolog srarcdr. "Gerekte algladnz ey nedir?" eklinde dayatr. "Bana
mmkn olduunca tam olarak anlatn."
"Bunun bir kitap olmadn m sylemek istiyorsunuz? Bu nedir, bir eit aka
m?"
Burada bir sabrszlk alameti vardr. "Evet, bu bir kitaptr. Herhangi bir aka sz
konusu deil Ben sizden sadece ne grdnz tam anlamyla anlatmanz
istiyorum, daha fazlasn veya daha azn deil."
Giderek daha fazla pheci hale geliyorsunuz. "ey" diyorsunuz, "bu adan
baknca kitabn kapa koyu krmz bir paralel kenara benziyor.
"Evet" diyor memnun bir ekilde. "Evet, bir paralel kenar eklinde koyu krmz bir
para gryorsunuz. Baka?"
"Altnda grimsi beyaz bir snr izgisi ve bunun altnda koyu krmz baka bir ince
izgi var. Onun altnda masaya grebiliyorum-" Irkilirsiniz. "Etrafnda birbirine paralel,
alacal kahverengi izgiler gryorum."
"Gzel. birliginiz iin teekkr ederim."
Orada durup masann zerindeki kitaba bakarken bu inat adamn sizi bu tr bir
analize itebilmesinden bir para rahatszsnz. Bu adam sizi yle dikkatli hale
getirmiti ki, gerekte artk ne grdnzden emin olamaz hale gelmitiniz.
Gerekte grdnn "sadece bu taraftan baknca bir inee benzediini" kabul eden
ngiliz ifti kadar pheci olmutunuz. Sadece birka dakika nce grdnzn bir
kitap olduuna eminken, imdi grdkleriniz hakknda sadece duyumlar asndan
konumaya balyorsunuz.
2 George A. Miller'n Psikoloji isimli kitabnn 103-105 aras sayfalarndan alnmtr.
Telif hakk Miller e aittir (1962). Harper&rftow Yaymcln izniyle baslmtr.
Hayalleriniz birdenbire d grn Wilhelm Wundt'a benzeyen bir psikolog
tarafndan blnyor. "Alg teorimi bir kez daha dorulamama yardmc olduunuz
iin teekkr ederim. Bunu ispat ettiniz." Ve devam ediyor, "grdnz kitap basit
duyumlarn bir bileeninden baka bir ey deildir. Gerekten ne grdnz
hakknda tam ve doru olmaya altnzda, nesneler asmdan deil, renk paralan
asndan konumak zorunda kaldnz. Temel olan renk duyumlardr ve her grsel
nesne bunlara indirgenir. Kitap algnz. bir molekln atomlardan olumas gibi
duyumlardan oluur."
Bu ksa konuma balayacak savan bir iaretidir. Salonun teki ucundan birisi
"Samalk!" diyerek yksek sesle barr. "Samalk! Her budala kitabn temel,
dolaysz, ilgi ekici ve kalc bir gerek olduunu bilir!" Bu sert k yapan psikolog,
VVilliam James'e hafife benzerlik gsterir, fakat Alman aksan vardr ve yz
fkeden kpkrmz olduu iin emin olamazsnz. "Bir algnn bu ekilde duyumlara
indirgenmesi sadece zihinsel bir oyundur. Bir nesne sadece duyumlar yn deildir.
Kitap grmesi gerekirken koyu krmz paralan gren insan hastadr!"
Getalt psikologlar alg iin gzlerin karlat eyden ok daha fazlasnn sz
konusu olduunu ifade ederler. Yani algmz duyu organlarm- zca salanan temel
fiziksel verilerin daha tesine gider. Dier hareketler gibi Gestalt kar kn temel
fikirlerinin de tarih nclleri vardr. Bu ilk etkileri incelemenin ardndan Getalt
hareketinin resmi oluumundaki anahtar ahsiyetleri ve Getalt ekolnn temel
prensiplerini ele alacaz.
Getalt Psikolojisi zerindeki lk Etkiler
Tm hareketler gibi Getalt hareketinin savunduu dncelerin de tarihsel
ncleri vardr. Gestalt dncenin temeli -algnn birlii zerinde odaklanma-
Alman filozof Immanuel Kant'n (1724-1804) almalarnda bulunabilir. Doduu
yerden lOOkm'den daha uzaa hi gitmeyen bu nl adam, felsefi dncede bir
nesilden daha uzun bir sre egemen oldu. Kitaplarn, srtnda bornozu, ayanda
terlikleriyle yazd sylenir. Psikolojiye yapt katklar felsefenin yannda ok derin
olmasa da nemlidir.
Kant algsal davrann birlii zerinde nemle durarak psikolojiyi etkilemitir.
Nesneleri algladmzda kk paracklardan oluan zihinsel durumlarla (2. Blm
de tarttmz empiristlerin ve armclarn bahsettii duyumsal elementlerle)
karlarz. Bununla birlikte bu elementler armn mekanik sreci yoluyla deil, a
priori bir tarzda, anlaml bir ekilde organize edilirler. Zihin alg sreci ierisinde
btn-
ONKTNCL BLM
521
sel bir deneyimi ekillendirir veya oluturur. Kant'a gre alg duyumsal elementlerin
pasif bir izlenimi ve bileimi deil, bu elementlerin birimsel ve tutarl bir deneyimi
oluturan aktif bir organizasyonudur. Bu nedenle zihin algnn ham maddelerine form
ve dzen verir. Bu duru ekli armc dncenin merkezine terstir.
Kant'a gre zihnin deneyimlere zorla kabul ettirdii baz formlar doutan
gelmektedir; mekan, zaman ve nedensellik gibi. Yani zaman ve mekan
deneyimlerden olumazlar, zihinde douta algnn a priori formlaryla kendiliinden
bulunurlar; sezgisel olarak bilinebilirler.
Wundt iinde bulunduu rolle ilevselciliin ve davranln eletiri hedefi
olmas gibi, Getalt psikolojisinin de habercisi olmutu. Wundt ayrca elementlerin
btnler oluturacak ekilde birlemeleriyle yeni zelliklerin ortaya kan kabul
eden yaratc sentez ilkesiyle dorudan etkili olmutur.
Viyana niversitesinden Franz Brentano (1838-1917) Wundt'un bilin
deneyimlerinin ierii veya elementleri zerinde odaklanmasna kar km ve
bunun yerine psikolojinin, yaant davrann veya srecini incelediini ne
srmtr. Brentano Wundt'u igzlemin yapay olduunu dnm ve bilin
deneyimini daha az kat bir metotla ve daha dorudan gzlemenin taraftar olmutur.
Bu nedenle Brentano'nun yaklam sonraki Getalt metoduna olduka
benzemektedir.
Bir fiziki olan Emst Mach (1838-1916) Getalt devrimi zerinde ok daha fazla
etkili olmutur. Duyumlarn Analizi3 (1885) isimli kitabnda Mach mekan ve
zaman-formunun duyumlar hakknda yazmtr. Geometrik ekiller gibi uzaysal
kalplarn ve melodiler gibi zamanla ilgili kalplarn duyumlar olduunu dnmtr.
Uzay formu ve zaman formu duyumlar kendi elementlerinden bamszdr. rnein
bir daire beyaz veya siyah, byk veya kk olabilir ve temel dairesellik niteliinden
hibir ey kaybetmez.
Mach bir nesneye gre uzaysal konumumuzu deitirmemize ramen, nesneye
ait grsel ve iitsel algmzn deimediini iddia eder. rnein bir masaya ister
yandan, ister tepeden ister kesinden bakalm, o nesne bizim iin masa olarak
kalmaya devam eder. Ayn ekilde, tempo deise bile bir melodideki ses dizisinin
algs ayn ekilde devam eder.
Mach'n almalar Getalt psikolojisinin en nemli atalarndan birisi saylan
Christian von Ehrenfels (1859-1932) tarafndan geniletilmitir. Von Ehrenfels
duyumlarn geleneksel trlerinin bileimi asndan akla- 3 The Analysis of
Sensations.
namayacak deneyim nitelikleri bulunduunu ne srmtr. Bu niteliklere Getalt
qualitaten veya form nitelikleri, tek tek duyumlarn ardndaki eylere bal alglar
demitir. rnein bir melodi farkl mzik anahtarlarna aktarldnda dahi ayn ekilde
alndndan bir form niteliidir. Melodi kendisini oluturan zel duyumlardan
bamszdr. Von Ehrenfels'e ve Graz'da kurulan Getalt qualitater Avusturya
ekolne gre formun kendisi bir elementtir (bir duyum olmamasna ramen), zihin
etkinliiyle retilen yeni bir element duyumsal elementler zerinde ilem yapar. Bu
nedenle zihin temel duyumlarn dndaki formlar oluturur.
Mach ve von Ehrenfels Getalt psikolojisi olarak bilinen dnce izgisinde
olmalanna ramen, yapsalclarn eski elementi konumlarndan bir para sapma
gstermilerdi. Getalt psikologlarnn daha sonra yapt gibi elementilie kar
km olmaktan ok, yeni bir element, yani form eklediler. Getalt psikologlarnn
yapt gibi ayn dnceye kar km olmakla birlikte olduka farkl bir zm yolu
sunmulardr. Getalt psikologlar onlarla herhangi ekilde bir ilikiyi reddetmitir.
Getalt psikolojisinin kurucularndan birisi olan Max Wertheimer, Ehrenfels ile
Prag'da alm ve Getalt hareketi iin "en nemli gdnn" Ehrenfels'in
almalarndan geldiine dikkat ekmiti.
William James psikolojik elementilie kar karak ABD'de Getalt psikolojisinin
habercisi olarak hizmet etmiti. James bilin elementlerini yapay soyutlamalar olarak
ele alm ve bizlerin duyum destelerini deil, btn halindeki nesneleri grdmze
dikkat ekmilerdir.
Bir baka ilk etki Alman felsefesi ve psikolojisindeki fenomonolojik harekettir.
Metodolojik olarak fenomonoloji (phenomenology), dorudan deneyimlerin tam ortaya
ktklar zamanki bamsz ve tarafsz tanmlamalarndan sz eder. Bu bir deneyimin
elementlerine analiz edilmedii veya yapay olarak ayrld "hatal" gzlemdir.
Fenomonoloji yapsalclkta olduu gibi eitimli igzlemciler tarafndan zel
sistematik bir ynlendirmeyle bildirilen deneyimlerden ziyade saduyunun neredeyse
saf deneyimlerini kapsar.
Psikolojideki fenomonolojik gelenein genellikle Goethe ile balam olduu
varsaylr ve aktif kullanm psikolojideki ve dier disiplinlerdeki pek ok dnre dek
gtrlebilir. Bir grup aktif fenomonolojik psikolog 1909-1915 yllan arasnda
Gttingen'deki G.E.Mller laboratuvanndayd. Burada Erich R.Jaensch, David Katz
ve Edgar Rubin, daha sonra fenomonolojik yaklam kullanacak olan resmi Getalt
psikolojisini destekleyici kapsaml fenomonolojik aratrmalan ynettiler.
Fizik Biliminde Deien Zeitgeist
Zeitgeistin Getalt psikolojisinin zerindeki ilk etkileri ihmal edilemez, zellikle de
fizik bilimi dnldnde. 19. yzyln son on ylnda fizik, g alanlar (fields of
force)4 fikrinin kabul edilip tannmasyla daha az atomistik hale gelmiti.
Fizikteki bu yeni gcn klasik rnei manyetizmadr. Manyetizma geleneksel
Galileo'cu-Newton'cu terimlerle tanmlanmas ve anlalmas zor grnen bir nitelik
veya zelliktir. rnein demir ee talalar bir mknatsn stne dayal bir kat
paras zerinde sallandnda ee talalar tipik bir ekilde dzenli hale gelmektedir.
Ee talalar henz mknatsa dokunmamakta, ancak mknatsn etrafndaki g
alanndan belli ki etkilenmektedir. Bu dnemde k ve elektriin benzer ekilde ilem
yapt dnlmt. Bu g alanlarnn hem uzaysal genilemeye, hem de ekil
veya kalba sahip olduklar dnlmt. Bir baka deyile bunlarn, tek tek
elementlerin veya paracklarn varlklarnn toplam deil, yeni yapsal varlklar
olduklanna inanlmt.
Bu nedenle Wundt iin ok nemli olan atomizm fikri fiziin ciddi eletirilerine
maruz kalmt. Fizikiler yeni Getalt psikolojisi ile uyum iinde olan "organik
btnler" asndan dnmeye balyorlard. Getalt psikologlar tarafndan nerilen
deiiklikler dnemin fizik grlerindeki deiikliklere paraleldi. Psikolojinin doa
bilimlerinden daha iyisini yapmaya almas isteniyordu.
Fizikteki bu deiimin psikoloji zerindeki etkisi daha kiisel yollarla olutu. Getalt
psikolojisinin kurucularndan birisi olan Wolfgang Kh- ler'in fizikte gl bir alt yaps
vard ve bir sre 20. yzyln en byk fizikilerinden birisi olan Max Planckin denetimi
altnda almt.
Khler fizik alanyla Getalt dncesinin vurgu yapt btnler arasnda bir
balant olduunu hissetmesinin Planckin etkisinden kaynaklandn yazmt.
Khler fizikte bakt her yerde elementlerle uramaya ynelik giderek artan bir
isteksizlik olduunu ve bunun yerine daha geni sistemler veya alanlar zerinde
nemle durulduunu grmt. Daha sonra "Getalt psikolojisinin psikolojinin temel
alanlarna fiziin bir tr uygulanmas olduunu" yazmt (Khler, 1969, s.77).
4 G alanlar fizik biliminde mknats veya elektrik akm gibi g hatlar tarafndan
ierisinden geilen blge veya alana verilen isimdir.
Bunun tersine Watson yeni fizik alannda bir eitim alm deildi ve psikolojiye
eski atomistik fiziin ilkeleriyle uyumlu, davranlarn elemenden zerinde younlaan
indirgemeci bir yaklam gelitirmeye devam edebilmiti.
Phi Fenomeni: YVundt'u Psikolojiye Bir Kar k
Getalt psikolojisi olarak bilinen resmi geliim, yeni ekoln ana kurucusu Alman
psikolog Max VVertheimer tarafndan 1910 ylnda ynetilen bir aratrma
almasyla gelimiti. Tatil srasnda bir trene binerken Wertheimerin kafasnda
gerek bir hareket yokken hareketi grme hakknda bir deney fikri vard. Tatilini
unutarak treni Franfurt'ta terk etmi, oyuncak bir stroboskop3 satn alm ve kald
otel odasnda bu konudaki kavraynn doruluunu balang niteliinde ispat
etmiti. Daha sonra kendisine kullanmas iin bir takistoskop6 salayan Franfurt
niversitesinde daha resmi aratrmalarn srdrmt. Frankfurt'ta birka yl nce
Berlin niversitesinde Wertheimer ile alm olan iki gen daha vard: Kurt Koffka
ve Wolfgang Khler. Her biri psikolojide retken almalar yapm kiilerdi. Bir sre
sonra hepsi Wundt'u elementilie kar mcadeleye girimilerdi.
Koffka ve Khler'in denek olarak alt Wertheimer'n aratrma problemi,
"grnte devinim (hareket) algsn", yani gerek bir fiziksel hareket yokken hareket
algsn kapsyordu. Wertheimer bu takistoskobu kullanarak birisi dikey, dieri dikey
olana 20 veya 30 derecelik as olan iki yank boyunca yanstt.
Eer klar nce bir yark, sonra da dieri boyunca aralannda uzun bir bolukla
(200 milisaniyeden daha uzun) gsterildiyse, nce birinci yarkta, daha sonra da
tekisinde olmak zere deneklere iki ardk k grnmt. klar arasndaki
boluk ok ksa olduunda denekler klar srekli grmt. Bununla birlikte klar
arasnda en uygun boluk (yaklak 60 milisaniye) olduunda denekler bir yerden
tekine giden ve tekrar geri dnen bir tek k izgisi grmt.
5 Yaklak bir asr nce J. Plateau tarafndan icat edilen stroboskop hareketli film
kamerasnn habercisiydi. Stroboskop bir dizi farkl resmi gze hzl bir ekilde
yanstarak grnte devinim reten bir alettir. Takistoskop (tachistoscope)
psikologlar tarafndan, uyarcnn ardk olarak ksa aralklarla ve hzl hzl
sunumunu salayan deneysel bir aletr (.n.)
ONIK1NC1 BLM
525
Bu bulgular bir saduyu meselesi olarak dnldnde ok basitmi gibi
grlebilir. Fakat geerli psikolojik konuma, yani yapsalc bak asna gre btn
bilin deneyimleri duyumsal elementlere indirgenebilir. Yine de grnte devinim
algs, tek tek duyum elementlerinin toplamyla nasl aklanabilir? Sabit bir uyarc bir
hareket duyumu oluturabilmek zere bir bakasna eklenebilir mi? Hayr. Ve ite bu
nokta Wertheimer'n hayranlk uyandrc basit gsterisinin tam olarak iaret ettii
noktadr: geerli Wundt'u sistem tarafndan yaplan aklamaya kar gelme!
Wertheimer kendi laboratuvannda doruluu kantlanan olayn bir duyum kadar
basit ve temel olduuna, yine de bir duyumdan, hatta bir duyumlar dizisinden aka
farkl olduuna inanmt. Wertheimer bu olaya phi fenomeni (phi phenomenon) adn
vermiti. Dnemin kabul gren psikoloji ekol phi fenomenini aklayamadnda
Wertheimer bunu nasl baarmt? Verdii cevap olduka basit ve zekiceydi: zahiri
hareket aklanmaya ihtiya duymaz, algland gibi vardr ve daha basit eylere
indirgenemez.
Wundt'a gre uyancnn igzlemi iki ardk izgiden baka bir ey retmez,
birisinin bu iki pozu nasl dikkatlice incelemeye alt nemli deildir, devinimdeki
tek bir izgi deneyimi srp gider. Analize ynelik baka bir giriim baanszlktr.
Btn (hareket) gerekte kendisini oluturan paralannn (iki sabit izgi) toplamndan
daha farkldr. Uzun bir sre egemen olan geleneksel anmc-yapsal psikolojiye
kar klmt ve bu itiraza tatmin edici bir cevap vermek mmkn deildi.
Wertheimerin sonulan 1912 ylnda "Hareket Algsnn Deneysel almalan" isimli
makalesinde baslmt. Bu makalenin ounlukla yeni psikoloji ekolnn balangcn
iaret ettii dnlmt.
Getalt Psikolojisinin Kuruluu
MaxWelheimer (1880-1943)
Prag'da doan Max Wertheimer 18 yama dek yerel Gymnasium'a devam etti ve
niversitede iki buuk yl hukuk okudu. Daha sonra felsefeye kayd ve von
Ehrenfels'in derslerine devam etti. Daha sonra Berlin'de felsefe ve psikoloji alt ve
1904 ylnda Wrzburg'da Oswald Klpe'nin kontrolnde yapt almayla
mezuniyet derecesini ald. 1904 ve 1912 yllan arasnda Frankfurt'a yerlemeden
nce zamann Prag'da, Viyana'da ve Berlin'de geirdi.
Frankfurt'ta 1912 ylndan 1916 ydna dek ders verdi ve 1929 ylnda burada profe-
srle kabul edildi. I. Dnya Sava boyunca denizaltlar ve liman glendirmeleri
iin iitme alederi zerine askeri aratrmalar yapu.
Wertheimer zgn Getalt psikologunun en yals idi ve hareketin entelektel
lideriydi. Her ikisi de kendi bana etkili olmu olmasna ramen Koffka ve Khler,
Werthe- imer'n dncelerinin gelimesine yardmc olmu- MAX WERTHEIMER '
tu. Wertheimer, Koffka ve
Khler kadar fazla makale yaymlamam olmasna ramen yaratc dnce (1912)
ve algsal gruplama (1923) zerine nemli yazlar yazmtr.
1921 ylnda K. Goldstein ve H. Gruhle'nin de yardmyla Wertheimer, Koffka ve
Khler, Getalt ekolnn resmi yayn organ haline gelen Psikoloji Aratrmalar7
dergisini kurmulard. Derginin 1938 ylnda Hitler ynetimi altnda askya
alnmasndan nce yirmi iki says yaymlanmt.
Wertheimer 1933 ylnda Almanya'dan gelip New York'a iltica eden ilk grup bilim
adamlan arasndayd. ABD'de geirdii yllar olduka doluydu fakat yeni bir dile ve
kltre adapte olmann getirdii glklerle giderek daha yorgun hale gelmiti.
Aratrmas daha ziyade gayri resmi yollarla yrtlyor ve arkadalarna kiisel
olarak ve psikologlar toplantlarnda8 bildiriliyordu.
Wertheimer, kendisine hayranlk duyan ve daha sonra Wertheimer'n kiisel
zelliklerini almakla ie balayan gen psikolog Abraham Maslow
7 Psychologische Forschung
8 New York'taki son drt ylnda Wertheimer, gen Amerikal psikolog Abraham
Maslow zerinde gl bir etki brakmt. Maslow Wertheimer'a merakla kark
ylesine bir sayg duyuyordu ki bu yzden insann kiisel niteliklerini ve
zelliklerini aratrmaya balamt. Maslow kendini-gerekletirme kavramm
Wertheimer'n (ve bir antropolog olan Ruth Benedict'in ) ilk gzlemlerinden
meydana getirmiti (15. Blm).
0N1KNC1 BLM
527
zerinde ok gl bir etki brakt. Maslow Wertheimer' ve dierlerini gzlemleyerek
kendini gerekletirme kavramn, daha sonra da hmanistik psikoloji dnce
ekoln gelitirdi.
nternette Tarih:
http://www.geocities.com/hotsprings/8646/about.html Wertheimer'in ksa bir
biyografisi, 1924 ylnda Getalt psikolojisi hakknda Berlin'de verdii konferansn
metni ve kendisiyle ilgili kitap ve makalelerin bir listesi.
Kurt Koffka (1886-1941)
Koffka temel Gestalt' ierisindeki en yeniliki psikolog olarak grlr. Koffka
doum yeri olan Berlin'de eitim grm ve renimi srasnda bilim ve felsefeye ilgi
duymaya balamt. Bu ilgi 1903- 1904 yllannda Edin- burg'ta glenmiti. Berlin'e
dndkten sonra psikoloji okumu ve 1909 ylnda Cari Stumpfun kontrolnde yapt
almalarla mezuniyet KURT KOFFKA
derecesini almt.
1910 ylnda Frankfurt'ta Wertheimer ve Khler ile uzun ve retken bir ortakla
adm atmt.
Birbirimizden kiisel olarak holanrdk, ayn trden ilgilerimiz, ayn trden bir
gemiimiz vard. Her birimiz tekini gnein alanda olup biten her eyi
tartabileceimiz biri olarak grrdk... Phi fenomeninin ne olduunu niha
yet anladmdaki heyecanm hala hissedebiliyorum... Bu konu, kontrol edilebilir bir
halde psikoloji sistemine girdi (Ash'den alnt, 1995, s.120, 131).
Koffka, 1911 ylnda Frankfurt'a yaklak 65km uzaklktaki Giessen niversitesine
gitmi ve burada 1924 ylna dek kalmt. Giessen'de nitelikli aratrmalar yrtm
ve I. Dnya Sava srasnda psikiyatri kliniinde beyin hasarl ve konuma yeteneini
yitirmi insanlarla almt.
Savatan sonra, Amerikan psikolojisi Almanya'da gelien ekoln farkna varmaya
baladnda, Koffka Psikoloji Blteni'ne9 yeni ekolle ilgili bir makale yazmaya ikna
edilmiti. "Alg: Getalt Teorisine Bir Balang" (1922) balkl bu makale Getalt
psikolojisine ait temel kavramlar, ou aratrmann sonularn ve ne anlama
geldiklerini sunmutu.
Bu makale pek ok Amerikal psikolog iin Getalt devriminin ilk resmi aklamas
olarak nemli olmasna ramen, Getalt psikolojisinin yaylna zaran dokunmu
olabilir. Michael Wertheimer'm belirttii gibi (1979) makalenin balnn ilk
kelimesinin "alg" olmas bugn dahi giderilemeyen bir yanl anlamaya sebep
olmutu: Getalt psikolojisinin sadece (veya neredeyse tmyle) algyla ilgilendii ve
bu nedenle psikolojinin dier alanlaryla ilgisi olmad dncesi.
Gerekte Getalt psikolojisi "her eyden nce felsefi sorularla dnme ve
renme ile ilgileniyordu; ilk Getalt psikologlarnn sistematik yaynlarnda alg
zerinde younlamalarnn asl sebebi Zeitgeist'd. Getalt psikolojisinin kar geldii
Wundt psikolojisi, desteinin ounu duyum ve alg almalarndan almt, bylece
Getalt psikolojisi Wundt'a kendi kalesinde saldrmak iin alg konusunu arena olarak
semiti" (Wertheimer, 1979, s. 134).
1921 ylnda Koffka Almanya ve Amerika'da byk baan salayan, ocuk geliimi
ile ilgili Zihnin Geliimi10 isimli kitab yaymlad. 1924 ylnda Cornell ve Wisconsin
niversitelerinde misafir profesr oldu, 1927 ylnda Smith niversitesine profesr
olarak atand ve 1941 ylndaki lmne kadar burada kald. 1932 ylnda Koffka Orta
Asya insanlarn aratrmak zere bir yolcua katld. Bu yolculukta kapt hastalktan
iyileirken bir yandan da Getalt Psikolojisinin ilkeleri11 isimli ki-
9 Psychological Bulletin.
10 The Growth of Mind.
The Principles of Getalt Psychology.
ON1K1NC1 BOLM
529
tab zerinde almaya balad. Kitap 1935 ylnda basld. Okumas zor bir kitapt ve
Koffka'nm niyetlendii gibi Getalt psikolojisinin nihai ve eksiksiz bir tanmlamas
haline gelmemiti.
nternette Tarih:
http://www.psychclassics.yorku.ca/Koffka/Perception/intro.htm
Koffka nn 1922 makalesine bir giri: "Alg: Getalt Teorisine Bir Giri"
http://www. marxists.org/reference/sunbject/philosophy/works/ge/
koffka.htm
Koffka'nn 1935 yl kitabnn ilk blm: Getalt Psikolojisinin lkeleri Wolfgang Khler
(1887-1967)
byk Getalt psikologlarndan en genci ve Getalt hareketinin szcs
Khler'dir. Byk bir titizlik ve kesinlikle yazlan kitaplar Getalt psikolojisinin belli
ynlerde nihai bir alma niteliini tamtr. Khler'in nl Max Planckin
kontrolnde ald nemli fizik eitimi onu, psikolojinin fizikle birlemesi gerektii ve
Gestalt'lerin (form ve kalplarn) fizikte olduu kadar psikolojide de ortaya kt
konusunda ikna etmiti.
Estonya'da doan Khler 5 yandayken ailesi Kuzey Almanya'ya g etti.
niversite eitimini Tbingen, Bonn ve Berlin'de yapt, 1909 ylnda Stumpfun
kontrolnde yapt almayla Berlin'den mezuniyet derecesini ald. Daha sonra
almalarna Frankfurt'ta devam etti ve Wertheimer ile stroboskobunun gelmesinden
hemen nce buraya ulat.
1913 ylnda maymunlarla almak amacyla Prusya Bilim Akademisinin daveti
zerine Kanarya Adalan'nda, Tenerife'deki bir spanyol adasna gitti. Buraya
varndan alt ay sonra I. Dnya Sava balad ve dier Alman vatandalar
lkelerine dnebildikleri halde o, buradan ayrlamad. Bir psikolog yeni bir tarih
verisine dayanarak Khler'in burada Almanya iin casusluk yapm olabilecei ve
aratrma almalarn, asl amacn saklamak zere paravan olarak kulland
iddiasnda bulunmutur (Ley, 1990). Bu sulamaya sebep Khler'in evinin st katnda
ok gl bir radyo vericisini saklam olmasyd. Bu radyo vericisini mttefik
kuvvetlerindeki gemi hareketleriyle ilgili bilgileri yaynlamak amacyla kulland
dnlmt. Bu iddiay dorulayacak kesin bir kant bulunamamtr.
ster casusluk isterse basit bir bilim adamnn savatan ka olsun, Khler
sonraki yedi yln maymunlarda renme zerine aratrmalar yaparak geirdi ve
Maymunlarda Zeka12 isimli klasik almasn ortaya koydu (1917). Bu kitap 1924
ylnda ikinci basksn yapt, Ingilizceye (1927) ve Franszcaya (1928) tercmesi
yapld.
Khler balangta empanze aratrmasn ilgin bulmasna ramen, ksa bir
sre ierisinde hayvanlarla almaktan skld. unu yazmt: "Maymunlarla iki yl
boyunca hergn birlikte olunca birisi kendini empanzoid* yapar ve hayvanlar
hakkndaki eylere dikkat etmek artk kolay olmaz" (Ash'dan alnt, 1995, s. 167).
1920'de Khler Almanya'ya dnd. empanzeleri Berlin Hayvanat Bahesine satt
ancak hayvanlar deien iklimle ba edemedikleri iin fazla uzun yaayamadlar.
1922'de Berlin'de Stumpfun yerine geti ve burada 1935 ylma dek kald. Herkesin
istedii bu mevkiye atanmasnn grnen sebebi 1920 ylnda, kendisinin yksek
dzeyli bilgisini onaylayan Statik ve Sabit Fiziksel Getalt13 isimli almasnn
yaynlanmas idi.
1920'lerin ortalan Khler'in zel yaants asndan olduka g yllard.
Karsndan boand, isveli gen bir renciyle evlendi ve bundan sonra ilk
evliliinden olan drt ocuuyla hibir ilikisi kalmad. Ellerinde, zellikle sinirlendii
zaman daha da belirginleen bir titreme olutu. Labo- ratuvar asistanlar Khler'in o
gnk ruh halini anlayabilmek iin ellerinin ne kadar titrediine bakarlard.
Khler 1925-1926 yllarnda Clark ve Harvard niversitelerinde ders verdi ve 1929
ylnda ingilizce olarak Getalt hareketiyle ilgili en ayrntl tezleri ortaya koyan Getalt
Psikolojisi14 isimli kitabn yaymlad. 1934- 1935 yllarnda Harvard'da William
James'e ders verdi ve 1935 ylnda Nazi rejimi ile sregelen atmalan sebebiyle
Almanya'y terk etti. Khler bir Berlin gazetesine cesaretli bir Nazi kart mektup
yazmt. Khler'in mektubu "Nazi rejimi altndaki Almanya'da Nazi kart makale
olarak aktan yazlan son yaz olmutu" (Henle, 1978, s.940). Nazilerin tm
12 Mentality of Apes.
13 Static and Stationary Physical Gestalts. Getalt Psychology.
Vygotsky'nin, ocuun dnme ve konumann kaynamasndan nce dili bir miktar
rendii geliim dnemi iin kulland bir terim.
ONKINC1 BLM
531
Yahudi profesrleri Alman niversitelerinden kovmas Yahudi olmayan Khler'i ok
kzdrmt ve derslerinde yeni hkmetin aleyhine aktan konumalar yapmt. Bir
defasnda bir Nazi etesi snfna baskn yapmt. Yazsnn gazetede kt akam
Khler ve birka arkada onun evinde mzik dinleyerek Gestapo'nun onlar
tutuklamasn beklemilerdi. Korkulan kap sesi hi duyulmamt.
ada bir tarihi Khler'in Almanya'da Yahudi olmayan rencilerin ve
akademisyenlerin kovulmalarn alenen protesto eden ve Yahudi olmayan tek
psikolog olduuna dikkat ekmitir (Geuter, 1987). Profesrlerin ou ve rencileri
Nazi hkmetini ilk gnlerinden itibaren byk bir evkle destekliyordu. Bir faklte
yesi diktatr Adolf Hitler'e "byk psikolog" adn vermiti ve bir dieri kendisini "ileri
grl, cesur ve duygusal olarak derin bir adam" eklinde vmt (Ash'dan alnt,
1995, s.342). Alman Psikoloji Topluluu (German Psychological Society) ilk
raporlarn Nazi rejimine sundular. Henz kanunlar tarafndan dayatlmadan Yahudi
dergi editrlerini iten kardlar ve Hider'i vc bir tutum takndlar. Topluluk
toplantlarnda da Yahudilerin "eytani etkilerini" yksek sesle ilan ettiler (Mandler,
2002b, 197).
Khler ABD'ye g etti ve burada Swarthmore niversitesinde retmenlik yapt.
Son kitaplar arasmda The Place of Value in a World of Facts (1938), Dynamics in
Psychology (1940) ve Figural After-Effects (1944) vardr, sonuncusu Hans Wallach ile
yaplan bir almadr. 1956 ylnda APA'dan Sekin Bilimsel Katk dl ald ve
1959'da demein bakan seddi.
internette Tarih:
http ://www. psychclassics .yorku. ca/Kohler/today .htm
Khler'in "Gnmzde Getalt Psikolojisi" balkl 1959 yl makalesi.
Getalt Bakaldrsnn Doas
Getalt dnceleri Alman psikolojisinin akademik geleneine dorudan
muhaliftir. levselcilik ok daha nceleri Amerikan psikolojisine yenilikler getirmi
olduundan, davranlk hem Wundt'a hem de yapsalcla daha dolayl bir
bakaldryd. Almanya'da Getalt hareketinin olumasn kolaylatran byle
yumuatc bir etki olmamt. Gestaltlann bildirileri Alman yapsalc geleneine
kar gelen tam bir isyand.
Tpk dier devrimciler gibi, Getalt ekol liderleri de eski kurallarn yeniden
dzenlenmesini istediler. Khler u yorumu yapmt: "Bulduklarmz ve daha sonra
bulabileceklerimiz bizi ok heyecanlandrmt. Bu sadece bize ilham veren
giriimimizin zendirici tazelii deildi. Ayrca bir hapishaneden katmz
dnlrse, byk bir ferahlamayd. Hapishane, halen rencileri olduumuz
niversitelerde okutulan psikoloji idi " (Khler, 1959, s.728).
Zahiri hareketin algs almalarnn ardndan, Getalt psikologlar dier algsal
fenomenler zerinde deerlendirmeler yapmaya baladlar. Algda deimezlik
(perceptual constancies) deneyimi Gestaltlara, dncelerini desteklemek zere
ilave bir destek verdi. Bir pencerenin tam nnde durduumuzda, gzn retina
tabakas zerine bir dikdrtgen imgesi yansr, ancak pencerenin bir yanna doru
yanap pencereye baktmzda, pencereyi hl dikdrtgen olarak algladmz
halde retinaya den imge bir yamuk halini alr. Duyusal veri (retinaya yansyan
imgeler) deimi olmasna ramen, pencereye ilikin algmz sabit kalr.
Ayn ey nesnelerin parlaklk ve byklkleri iin de geerlidir. Gerek duyusal
elementler deitii halde bizim algmz deimez. Tpk zahiri harekette olduu gibi,
bu durumlarda algsal deneyim, hibir parasnda bulunmayan bir btnlk veya
tamlk niteliine sahiptir.
O halde gerek alg nitelii ile duyusal uyarlma nitelii arasnda bir farkllk sz
konusudur. Alg tek bana duyusal elementlerin bir toplam olarak aklanamaz. Alg
bir btndr, bir Gestalt'ur ve algy analiz etmeye veya onu elementlerine
indirgemeye ynelik her trl giriim onu tahrip edecektir.
e elementlerle balamak yanl bir sonula balamaktr. Elementler yansmalarn ve
soyutlamalarn rnleridir ve bir dereceye kadar aklamak istedikleri dolaysz
yaantlardan tretilirler. Getalt psikolojisi saf algya, dorudan deneyimlere geri
dnmek iin aba harcar ve elementlerin bir araya toplanmasnn sz konusu
olmadnda srar eder. Duyumlar ynndan deil, bnyelemi btnlerden sz
eder; yani aalardan, bulutlardan ve gkyznden. Ve bu aklama insan, gnlk
hayatnda her zaman yapt gibi sadece gzlerini ap dnyaya bakarak,
doruluunu kantlamaya davet eder (Hedbreder, 1933, s.331).
Getalt szc, ilevselcilik veya davranlk gibi hareketin ne olduunu aka
belirtmediinden pek ok gle sebep olmutur. Ayrca bu
ONKNC1 BLM
533
szcn ngilizcede tam bir karl yoktur. Form, ekil ve biim gibi birka szck
yaklak bir karlk olarak kullanlmaktadr. Getalt szc artk ingiliz dilinin bir
paras haline gelmitir.
Khler Getalt Psikolojisi (1929) isimli kitabnda kelimenin Almancada iki ekilde
kullanldna dikkat ekmitir:
1- Kullanmlardan birisi nesnelerin bir zellii olarak, eklini veya biimini gsterir. Bu
anlamda, Getalt kelimesi, keli veya simetrik gibi terimlerle aklanabilen genel
zelliklerden sz eder ve bir melodideki tempo veya geometrik ekillerdeki
genlik gibi zellikleri anlatr.
2- kinci kullanm belirli bir ekil veya biim zelliklerine sahip bir btn veya somut
varl gsterir. Bu anlamda Getalt kelimesi, rnein, genlik kavramndan ok
genlere gnderide bulunuyor olabilir.
Bu nedenle, Getalt kelimesi nesnelerin niteliksel ekillerinden sz etmek iin
olduu kadar, nesnelerin bizzat kendisinden sz etmek iin de kullanlr. Ayrca bu
terim grsel bir alana, hatta tmden duyusal bir alana sktrlmamtr. "renme,
hatrlama, alma, duygusal tutum, dnme, davranma vs. sreler buna dahil
edilebilir" (Khler, 1947, s.178-179). Genel ve ilevsel anlamda Getalt psikologlar,
psikolojinin tm ilgi alanlaryla urar.
Getalt Psikolojisi zerine Orijinal Kaynak Metin:
Max Wertheimer'n Getalt Psikolojisi simli Kitabndan
Aadaki makale Max Wertheimer tarafndan 17 Kasm 1924'de Berlin'de Kant
Topluluuna sunulmu bir konferans bildiriidir.15 Psikoloji ve matematikten felsefe ve
sosyal bilimlere kadar VVertheimer Getalt (btnc) yaklam ile alma
konusunun elementlere indirgenmesini ieren yaklam arasndaki farkllklara iaret
etmitir. Konferans VVertheimer ve Wundt tarafndan sunulan bu iki aykr gr ara-
sndaki temel elikiyi gstermektedir.
15 M. Wertheimer'den, "Getalt Theory", (Ed.) W. D. Ellis, A Source Book of Getalt
Psychology, (Londra, Routledge &r Kegan Paul, 1938; New York: Humanities
Publication, 1967), s.1-11. (Dipnotlar adanmtr).
Getalt teorisi nedir ve neyi amalamaktadr?..
Temel Getalt teorisi "forml" u ekilde aklanabilir: Davran kendisini
oluturan tek tek elementlerle belirlenmemitir, btnler sz konusudur; ancak para
oluumlarnn kendileri btnn gerek yaps sayesinde belirlenir.
Bu gibi btnlerin doasn saptamak Getalt teorisinin umut kaynadr. Byle bir
formlle birisi Getalt teorisinin bundan ne daha az, ne de daha ok olduu sonucuna
ulaabilir. Getalt teorisi byle bir formln iaret ettii felsefi sorunlar zmekle
ilgilenmemitir. Getalt teorisi somut aratrmalar yapmak durumundadr; yani sadece
bir sonu deil, bir yntemdir: sadece sonular hakknda bir teori deildir, ayrca
baka keiflere doru bir yntemdir. Bu sadece bir veya daha fazla problem nerisi
deildir, ayrca bilimde gerekte neler olup bittiini grme abasdr. Bu problem
sistemletirme, snflandrma ve yeniden dzenleme imkanlarn listelemek yoluyla
zmlenemez. Eer bu eletirilecek olursa yeni metodun temel nitelii ve
altmz nesnelerin kendisinin somut yaplaryla bizlere klavuzluk edilmeli ve
gerekte doa tarafndan verilenin ne olduunu anlamaya kendimizi hazrlamalyz.
Aadaki rnekle bir baka zorluk daha aklanabilir: Bir matematikinin size bir
nerme gsterdiini ve sizin bunu "snflandrmaya" baladnz varsayn. Falanca
trde olduunu sylediiniz bu nermenin u veya bu tarihsel kategoriye ait olduunu
sylyorsunuz. Bu matematikilerin nasl altktan mdr?
Matematiki "Nesneyi niin hibir ekilde kavrayamadnz?" sorusunu haykrr.
"Buraya bakn, bu forml tek bana kendisinin uraabilecei bamsz ve snrl bir
gerek deildir. Bunun btne ynelik dinamik ilevsel ilikisini grmek
zorundasnz."
Matematiksel formllere yaplan uygulama Getalt teorisi "formlne" de uy-
gulanr. Kendi formlnn ilevsel anlamn aa vurmak abasnda olan Getalt
teorisi matematikilerinkinden daha az kat deildir. Getalt teorisinin aklama
teebbs, kullanlan terimlerden tr ksa sreli denemelerde daha zordur.
Bunlarn hepsi gemite, her bir tartmacnn onlan farkl anlad sonsuz
tartmalann konusu olmutur. Ve daha kts onlara ynelik dnceleri lis-
telemekti. Eksik braktklan ey gerek aratrmalard. Dier pek ok "felsefi" problem
gibi, bunlarda gereklik ve bilimsel almalardan saklanmlard.
Bylesi ksa bir tartmadan umabildiin ey u an Getalt teorisinin dikkatini
megul eden problemlerin birkan ve bunlann eletiri yollann belirtmektir.
Tekrar edecek olursak: problem sadece bilimsel almaya ihtiya duymak deildir
-bu, dnemimizin temel bir problemidir. Getalt teorisi aniden ve beklenmedik bir
ekilde tepemize dmemitir; aksine, bilimlerin ve modern dnemlerin eitli felsefi
bak alar boyunca dizilen problemlerin somut bir birleimidir.
rnek olarak psikoloji tarihinden bir olay rnek alalm. Birisi bir yaam de-
neyiminden bilime ynelmi ve kendisine bu deneyim hakknda ne syledii
sorulmutur ve birisi elementlerin, duyumlarn, hayallerin, duygulann bir ka-
nmn, iradenin eylemlerini ve bu elementleri yneten kanunlar bulmu ve ona
"seimini yap, yaadn deneyimlerden sonular kar" denilmitir. Bu tr sreler
somut psikolojik aratrmalarda zorluklara ve geleneksel analitik metodlann
zmlerine kar gelen problemlerin ortaya kna sebep olmutur. Tarihsel olarak
en nemli itici kuvvet Ehrenfels'ten gelmitir. Psikoloji deneyimin elementlerin bir
birleimi olduunu sylemitir: bir melodi duyarz ve ardndan onu tekrar duyarz,
hafzamz bu melodiyi tanmamz salar. Fakat bu melodi farkl bir mzik anahtarnda
sylendiinde onu gene tanmamz salayan nedir? Elementlerin toplam farkldr
ama yine de melodi ayndr. Gerekte, insan ounlukla yapm olduu bu
deiikliin farknda deildir.
Gemie bakldnda Ehrenfels'in tezinin iki yannn bizi etkiledii geerli durumu
dikkate alrz; bir yandan Ehrenfels'in teorisinin esas itibaryla zetle- yici niteliiyle
arrz, te yandan onu nermelerini ortaya koyma ve onlan savunmada gsterdii
cesaretten tr takdir ederiz. V. Ehrenfels'in grnn titiz bir yorumu u ekildedir:
Tandk bir melodiyi alanm ve alt yeni tona yer veririm, ama yine de, deiiklie
ramen melodiyi tanrsnz. Burada alt tonun toplamndan daha fazla, yedinci bir ey
olmaldr, ki bunlar orijinal altncnn biim-nitelii, yani Gestaltqualitat'dr. Deiiklie
ramen melodiyi tanmanz salayan, bu yedinci faktr veya elementtir.
Bununla birlikte bu gr tuhaf grnebilir.
Ancak baka aklamalar da nerilmiti. Bunlardan birisi alt tona ek olarak baz
aralklarn -ilikilerin- olduunu ve bunann sabit olarak kaldn, deimediini
savunmutu. Bir baka deyile bizden toplam kompleksin ilave paralan olarak
sadece elementlerin deil, aynca "elementler aras ilikiler"in de olduunu
varsaymamz istenmiti. Ancak baz durumlarda ilikiler, orijinal melodiyi
mahvetmeden ok fazla deitirilebildii iin bu gr olay aklamakta baansz
olmutur.
Elementci hipotezi desteklemek amacyla tasarlanm bir baka aklama tr, bu
toplam alt veya daha fazla tonun, verilen malzeme zerinde bir birlik "retmek"
amacyla ilem yapan belirli baz "yksek dzeyli srelerden" geldiidir.
Getalt teorisi u kkl soruyu ortaya koyana kadar durum byleydi:
Bir melodi duyduumda, yaadm tecrbenin temel dayanan oluturan tek tek
tonlann (paralann) bir toplamna sahip olduum gerekten doru mudur? Bunun tam
tersi doru olamaz m? Bir melodide gerekte sahip olduum, her bir zel notada
duyduum, melodinin her bir yerinde yaadm btnn nitelii tarafndan kendi
kendisine belirlenen bir paracktr. Melodi tarafndan bana verilen (herhangi bir
yardmc faktr araclyla) ikinci bir sre olarak ortaya kmaz. Bunun yerine her bir
tek parada yer alan zaten btnn ne olduuna baldr. Bir tonun akrabalan
melodideki rollerinin k yerine baldr. ..
Melodi rneini brakalm ve baka bir alana dnelim. Eik olay durumunu ele
alalm. Uzunca bir sre bir uyarcnn zorunlu olarak belirli bir duyum oluturduuna
inanlmt. Bylece iki uyanc yeterince farkl olduunda,
duyumlar da farkl olacakt. Psikoloji duyum eii olayn ele alan dikkatli
soruturmalarla doludur. Srekli olarak karlalan glkleri aklamak zere bu
olaylarn yksek dzeyli zihinsel ilevlerden, yarglardan, rneklemelerden, dikkatten
vs. etkilenmek durumunda olduu var saylmt. Ve bu durum kkl bir sorunun
sorulusuna kadar devam etti: Belirli bir uyancnn daima ayn duyuma sebep olduu
gerekten doru mudur? Belki de geerli olan btnlk-durumlarnn kendisi uyarmn
etkilerini belirliyordu. Bu tr bir formlletirme deneylemeye sebep oldu ve deneyler
gsterdi ki, rnein, ben ne zaman iki renk grsem, duyumlarm tm bir uyarc
durumunun b- tnlk-koullan tarafndan belirlenmekte. Bylece, ayn yerel fiziksel
uyarc rnei, ya birimsel ve homojen bir ekle ya da deiik paralan olan eklemeli
bir ekle sebep olabilir, bunlarn hepsi birlik veya eklemi destekleyen
butnlk-koullarna baldr. Belli ki grev bu "btnlk-koullarm" aratrmak ve
deneyimler zerine sarf ettikleri etkileri kefetmektir.
Bir sonraki konumuz, alanmn, aynca benim Ego'mdan olumu olmasdr.
Balangta bakalarna kar bir Ego yoktu, fakat Ego nun balama noktas, zm
Getalt ilkelerinde yatyor grnen en etkileyici problemlerden birisini ne srd.
Bununla birlikte Ego bir kere olutuunda tm alann ilevsel bir paras olur. Bu
nedenle devam etmeden nce unu sorabiliriz: Alann bir paras olarak Ego'ya ne
olur? Sonuta ortaya kan davrana, deneyim teorisi ve benzerlen bizi inandrr m?
Deneysel sonular bu yorumla elimektedir ve bizler yeniden byle bir alandaki
btunlk-yntemlerinin kurallann, bu alann kendi grevlerinin anlaml davranlanna
doru meylediyor buluruz.
Bu alan duyum verilerinin bir zeti deildir ve byle farkl paralan temel olarak
almay doru gren bir alann tanm yoktur. Eger yle olsayd, ocuklarn, ilkel
insanlarn ve hayvanlann deneyimi duyumsal paralardan baka bir ey olmazd.
Sonraki en gelimi varlklar, bamsz duyumlara ek olarak, ok daha yksek seviyeli
olurdu vs. Fakat tm grnm gerek sorgulamalarn ortaya koyduklarnn tam
tersidir. Bizler daha ilkel aamalarn deneyimlerinden kesin olarak fakl olan yeni bir
kltrn rnleri olarak ders kitapla- nmzn "duyumlarn'' tanmay rendik. Kim bu
anlamda zel bir krmz duyumu yaayabilir? Sade vatandan, ocuklarn veya ilkel
insanlarn normal olarak tepkide bulunduklar ey renkli fakat ayn zamanda heyecan
verici, canl, gl veya etkileyici bir eylerdir, -"duyumlar'' deil.
Geni bir alanda bir para olarak organizmay ele alma program, organizmayla
evre arasndaki ilikiye nispetle problemin yeniden formle edilmesini gerektirir.
Uyarc-duyum birlemesi, alan koullanndaki deime ve organizmann tepkisi
(organizmann tutumundaki, abalarndaki ve duygulanndaki bir deiiklik yoluyla)
arasndaki bir balant yoluyla deitirilmelidir.
Bununla birlikte dnlecek baka bir adm daha vardr. Bir adam kendi alannn
sadece bir paras deildir, ayrca dier adamlar arasndan birisidir. Bir gurup insan
bir arada altnda bu adamlann bamsz Ego larnn sa
dece bir toplamn oluturmalar ok ender olarak ve ok zel koullar altnda
gerekleir. Bunun yerine ortak giriim ounlukla onlarn karlkl meseleleri haline
gelir ve her biri btnn ileyen bir paras olarak alrlar. Gney Denizi Adalarnda
yaayan ve ortak ilerle megul olan bir gurubu veya birlikte ovnayan bir gurup
ocuu dnn. Ancak ok zel koullar altnda "ben' yalnz bana kalabilir. Bu
nedenle uyumlu ve sistematik bir meslek boyunca elde edilen denge alt st olabilir ve
(belirli patolojik koullar altnda) yeni bir dengenin olumasna sebep olabilir.
Temel soru ok basit bir ekilde ifade edilebilir: belirli bir btnn paralar bu
btnn i yaps tarafndan m belirlenir, yoksa bu tr bamsz, blm blm,
rastlantsal ve denetimsiz olaylar para-faaliyetlerinin bir toplam mdr? Elbette ki
insanlar sorumuzun ikinci blmn rnekleyerek aklayacak kendilerinin bir tr
fiziini, rnein bir makine dizisini, tasarlayabilirler; fakat bu tm doa olaylarnn bu
tr olduu anlamna gelmez. Buras doa hakknda yzlerce yldr birikmi pek ok
nyargdan dolay. Getalt teorisinin en azndan kolayca anlalaca yerdir. Doann
kanunlarnn temelde rastlantsal olduuna inanlr, bylece bir btn ierisinde
olanlar da tek tek olaylarn bir toplamdr. Bu gr fiziin kendisini teolojiden
temizleme mcadelesinin doal bir sonucudur. Gnmzde bir tr amallk
tarafndan nerilenlerden baka yollardan gemeye mecbur brakldmz kolaylkla
grlebilir.
Bir adm daha atalm ve soralm: Ruh ve beden problemiyle ilgili olarak ne
sylenebilir? Bir bakasnn ruhsal deneyimlerine ait bilgim neyle ayn anlama
gelmektedir ve bunu nasl elde etmiimdir? Elbette ki bu noktada eski ve yerlemi
dogmalar sz konusudur: Ruhsal ve bedensel olan tamamen heterojendir: bu ikisi
arasndan mutlak bir ayrlma elde edilir. (Filozoflar tiksindirici eyleri yaradla tahsis
ederken, tm iyi nitelikleri ruha atfetmek amacyla bu kalk noktasndan metafizksel
sonular takm karrlar.) kinci soruya gelince, bakalarna ait ruhsal fenomenleri
kavraym geleneksel olarak analoji ile karma olarak aklanmtr. lkenin burada
dikkatlice yorumlan ruhsal olann bedensel olanla anlamsz bir ekilde birletiidir.
Bedensel olam ve ruhsal olann bedensel olandan, az veya ok aadaki tasarya
gre karldn gzlemledim: Birisini duvardaki bir dmeye basarken grdm ve
yakmak istedii sonucuna ulatm. Bu tr birletirmeler olabilir. Bununla birlikte
pek ok bilim adam bu dalizmden (ikicilik) rahatsz olmu ve ok garip bir hipoteze
bavurarak kendilerini korumaya almlardr. Gerekte, sradan bir insan,
(yaradllar gerei) kendi kendilerine ruhsal olanla yapacak hibir eyleri olmayan
bedensel olaylarn, sadece yapay olarak ruhsal olanla birletirilmesine inanmay,
arkadan korkmu, arm, rkm veya kzgn grdnde, iddetle reddederdi:
bir eyi ska grrsnz ve bir eyle birletirirsiniz vs. Bu problemin stesinden
gelmek iin pek ok giriimde bulunulmutur. rnein birisi sezgiden (intuition)
bahsetmi ve benim arkadamn korkusunu anlamamda bir baka ihtimalin
olamayacan sylemitir. Sezgiciler sa
dece yaln bedensel faaliyetlerin bir baka bedensel veya grnmez faaliyetlerle
amasz bir ekilde birlemesinin doru olmadn iddia etmilerdir.
Bu ve dier hipotezler, verimli ve sonuca gtren anlaylarn gerektirdii bilimsel
uralar daha ileriye gtrmeyecektir. Ancak soru maddenin gerekten nasl mevcut
olduudur. Daha yakndan bakldnda nc bir varsaymn olduunu grrz,
yani korkunun bir sre bir bilin meselesi olduunu. Bu doru mudur? Sevecen veya
yardmsever birisini grdnz farz edin. Herkes bu insann fazlasyla duygusal
olduunu mu varsayar? Hi kimsenin buna inanmas mmkn deildir. Byle bir
davrannn tipik nitelii bilinle yapacak bir ii olmamasdr. Bu, bir insann gerek
davrannn ve ruhunun bilinle kontrolnn tanmlanmasnda felsefenin en kolay
bulularndan birisidir. Ayrca, pek ok insann dncesinde idealizm ve materyalizm
arasndaki farkllk, yce olanla baya olan arasndaki fark anlamna gelir. u anda
bununla birisi gerekten yetime andaki aalarn neeleriyle bilinci mukayese
etmeyi mi kast etmektedir? Gerekte materyalistik ve mekanik olan hakknda bu
derece irkin olan ey nedir? deal olan bu denli ekici yapan nedir? Yoksa bu ilgili
paralann maddesel niteliklerinden mi gelmektedir? Genel olarak, bilince srekli
vurgu yapyor olmalarna ramen psikoloji teorilerinin ve ders kitaplarnn ou
"materyalistik" olandan ok uzak, skc ve canl bir aatan -muhtemelen hibir
eklide bilinci yoktur- daha ruhsuzdur. Mesele maddesel paracklarn ne olduu
deil, btnn ne trden olduudur. Belirli problemler asndan ilerlemede, ruh ve
beden arasndaki ayrmn iaretini vermeyen ka tane bedensel faaliyet olduu ksa
bir sre ierisinde anlalr. Zarafet ve nee dolu bir dans hayal edin. Byle bir
danstaki durum nedir? Bu bedensel kol ve bacaklarla ruhsal bilincin bir toplam mdr?
Hayr. Bu cevap tabii ki problemi zmez, yeniden balamak durumundayz -ve bana
yle geliyor ki eletirinin verimli ve uygun noktas kefedilmitir. Bir insan dinamik
ekilleri ierisindeki pek ok oluumu, elementlerinin maddesel zelliklerindeki
eitlilii dikkate almadan ayn bulur. Bir insan rkek, korkulu veya enerjik, mutlu veya
mutsuz olduunda, kendisinin fiziksel ilerleyi yn, zihinsel srelerin izledii ynle
ayn olduu ounlukla gsterilebilir.
Ben ayrca, sadece dncenin ynn gsterebilirim. Ruh ve beden problemine
dokunmu olmamn sebebi sadece tarttmz problemin felsefi bir yn olduunu
da gstermektir...
Bu, eitli alanlarda problemin belirli grnleri tarafndan rneklerle aklanmas
kadar, problemin bir grnn gsterme abasn da sona erdirir. Bitirirken, bu
rneklerin kesin bir birlemesini nerebilirim. Bilim, kavramlar, soruturma, aratrma
ve isel birlemelerin anlalabilir olmasnn mmkn olmad bir yerde dnya nasl
olmaldr? Cevap bellidir. Byle bir dnya birbirinden tamamen farkl paracklarn bir
tr olurdu. kinci olarak, parac bir bilimin etkili olduu bir dnya ne tr bir dnya
olurdu? Cevap yine basittir, bir insan sadece nitelik olarak parac ve amasz olarak
yinelenen birle
meler sistemine ihtiya duyar, bundan tr byle bir dnyay nceden varsaymak
artyla, mantn, matematiin ve bilimin geleneksel parac metodla- nnm takibi
adna her ey kullanlabilir. Ayrca stnkr bir ekilde aratrlm nc bir eit
btnde vardr. Bunlar bir trn ok yakn bitiik ekilde yerlemi paralarndan
olumam btnlerdir.
Grsel olarak dnyann, zerinde ok sayda mzisyenin olduu geni bir plato
olduunu varsayn. Yrrken mzisyenleri dinlerim ve grrm. lk olarak dnyann
anlamsz bir oulluk olduunu varsayn. Herkes kendisi iin istedii gibi davranr. On
algcnn hepsini beraberce duyduumda, ne yapyor olduklan kadar, neler
olacana ilikin tahminimin de temelini oluturabilirler, ancak bu sadece gaz
molekllerinin kinetiindeki kadar bir ans ve ihtimal meselesidir. kinci bir ihtimal her
seferinde bir mzisyenin si alarken, tekinin saniyeler sonra/a'y almas olurdu.
nc bir ihtimal, bir insann btnn bir parasn semesinin mmkn olduu
Beethoven'in bir senfonisini okumak ve buradan btn belirleyip harekete geiren bir
yapsal ilkeler fikrine ynelik almaktr. Buradaki temel kanunlar rastlantsal
paralannki deildir.
Algsal Organizasyonun Getalt lkeleri
Wertheimerin algsal organizasyon ilkeleri 1923 ylnda bir raporda sunuldu.
Wertheimer bizim nesneleri ayn dolaysz ve bnyelemi ekliyle algladmz
dncesindeydi. Ona gre bizler zahiri hareketi tek tek duyumlar kmesi olarak
deil, bnyelemi btnler olarak alglarz. Werthe- imer'n ou psikoloji ders
kitabnda anlatlan organizasyon ilkeleri aslnda bizim algsal dnyamz tarafndan
organize edilen kanunlar veya kurallardr.
Wertheimerin ilkelerinin temel dayanak noktas udur: Algda organizasyon ne
zaman farkl ekiller veya kalplar grsek hemen ortaya kar. Algsal alann blmleri
birleik hale gelir ve bu guruplar veya blm ynlar arka plandan farkl olan yaplan
oluturmak iin birleirler. Bu algsal organizasyon kendiliinden olmaktadr ve
evremize baktmz her zaman kanlmazdr. Bir nesneye isim vererek tanmlamak
gibi yksek dzeyli alglar renmeye olduka bal olmasna ramen yapsalclann
ve anmclann iddia ettii gibi organizasyon yapmay renmek zorunda deiliz.
Getalt teorisine gre grsel algdaki temel beyin sreci kk ve farkl
faaliyetlerin bir yn deil, dinamik bir sistemdir. Beynin grsel alan, bir anm
ilkesi tarafndan birletirilen bu elementlere, grsel girdinin ayr elementleri asndan,
karlk vermez. Daha dorusu, beyin btn elementlerinin belirli bir etkileim
zamannda faal olduu dinamik bir sistem-
" E " " 'StKOLOjl UllH|
1.
2.
3.
4.
Sekil 6 - Algsal organizasyon rnekleri
Yaknlk (Proximty): Zaman veya mekanda birbirine yakn olan paralar birlikte
alglama eilimi vardr. rnein ekil 6-a'daki daireler geni bir grup iinde
alglanmaktan ziyade, stun eklinde alglanrlar. Sreklilik (Continuity): Algmzda
belirli bir dorultuyu izlemeye ve elementleri, onlar bir sreklilik veya ak
dorultusunda birletirmeye ynelik bir eilim vardr. ekil 6-a'ya bakldnda kk
dairelerin oluturduu ekli yukardan aaya doru alglama eilimi oluur.
Benzerlik (Similarity): Birbirine benzer paralar bir gurup oluturacak ekilde birlikte
alglanrlar. (ekil 6-b'ye baknz). Daireler ve
noktalar kendi aralarnda grup olarak grndnden, stunlar deil, satrlar alglarz.
Btnleme (Closure): Alglama srecinde paralar eksik olan figrleri tamamlama,
boluklar doldurma eilimimiz vardr. ekil 6-c'yi eksik olmalanna ramen, kare
eklinde alglarz.
ON1K1NCI BLM
541
5. Basitlik (Pragnanz-Simplicity): Bir figr uyanc koullan altnda mmkn olduu
kadar "iyi" grme eilimimiz vardr. Getalt psikologlan buna pragnanz veya "iyi
ekil" demitir. yi bir Getalt simetrik, basit ve sabit olup, daha basit veya sistemli
hale getirilemeyendir. ekil 6-c'deki kareler iyi Gestalt'a rnek olarak verilebilir
nk ak bir ekilde tam ve rgtlenmi ekilde alglanabilirler.
6. ekil/zemin (Figre/ground): Tm alglamalarda bir ekil ve zemin vardr. ekil,
arka yzeyi oluturan zemin iinde anlam kazanr. ekil, zeminden daha byktr
ve belirgindir. ekil 6-d'de ekil ve zemin yer deitirebilir. Bu durumda alg
organizasyonunuza gre, birbirine dnk iki yz grebileceiniz gibi bir vazoda
grebilirsiniz.
Bu organizasyon faktrleri bireyin yksek dzeyli zihinsel srelerine veya gemi
yaam deneyimlerine bal deildir, uyancnn kendisinde bizzat mevcuttur.
Wertheimer bu "ikincil" faktrler zerinde nemle durmakla kalmam, aynca "temel"
faktrlerin (organizmann iindeki faktrler) algy etkileyebileceini kabul etmitir.
rnein, bir duruma ainalk ve niyet veya tutum (yksek dzeyli zihinsel sreler)
algy etkileyebilir. Bununla birlikte genel olarak Gestaltlar renme ve deneyimden
ok, algsal organizasyonun daha dolaysz ve basit ikincil faktrleri zerinde youn-
lama eilimindedirler.
nternette Tarih:
http://psy.ed.asu.edu/-classicsAVertheimer/forms/forms.htm VVertheimerin
"Algsal Formlarda Organizasyon Kanunlan" balkl makalesinin resimlerle birlikte
tam metni.
renmeye likin Getalt Aratrmalar: Kavray ve Maymunlarda Zeka
Alg, Getalt' psikologlann ilk olarak younlatklan konu deildir ve renmenin
algsal sre ierisinde sadece ok kk bir rol olduu dncesindedirler. Bununla
birlikte algdan bamsz olarak ele alnan renme konusunun Getalt
psikologlannn dikkatini ekmedii sonucuna ulamak doru deildir. Psikoloji
tarihindeki en nemli deneylerden baz-
Bir empanze, bir para meyveye uzanmak iin farkl uzunluklarda sopalar kullanyor.
lan ve ada psikoloji kitaplannda hala sz edilen deneyler, maymunlarda problem
zme almalannda Khler'in yapt deneylerdir.
Balangcndan itibaren Getalt ekol Thorndike'm deneme-yamlma renmesine
ve daha sonra da Watson'un uyanc-tepki renmesine (koullanma) kar kmt.
Getalt ekol yelerinin psikolojiye yaptklan en nemli katklanndan birisinin
anmclan ve S-R renme teorisini srekli eletirmeleri olduunu ifade edilmitir.
Gestalt' renme teorisi Khler'in maymunlar ve Wertheimerin insanlardaki retken
dnce zerine yapt almalarla aklanmtr.
Khler'in I. Dnya Sava srasnda Tenerife adalannda kapal kaldndan
bahsetmitik. Bu dnemde Khler maymunlann problem zmesinde grlen zeka
yaplann incelemiti. Bu almalar hayvanlann kafeslerinin ierisinde veya etrafnda
yaplm ve muz, muzlar kafese ekmek iin sopalar ve trmanmak iin kutular gibi
basit destekler kullanlmtr.
Khler Getalt dncesinin alg gryle uyumlu olarak, hayvanlarla yapt
almalannm sonulann btn bir durum ve orada bulunan eitli uyanclar
arasndaki ilikiler asndan yorumlamt. Problem zmeyi algsal alan yeniden
oluturma meselesi olarak ele almt.
almalanndan birinde kafesin dna yerletirilen bir muza, kafesin iine
ekilebilmesi iin bir tel balanmt. Khler bu durumda problemin maymun
tarafndan bir btn olarak kolaylkla kavrandn ifade etmiti. Bununla birlikte eger
kafesten darya birka tel uzatlm olsayd, maymun ilk bakta hangi teli ekmesi
gerektiini ak bir ekilde anlayamayacak. Khler'e gre bu durum problemin tam
olarak hemen tahayyl eddemedigini belirtmektedir.
Daha ak bir rnek, bir muzun kafesin dna maymunun ulaamayaca bir
uzakla yerletirildii deneydir. Eger bir sopa kafesin parmaklklarnn yanna
koyulmu olsayd (muzun karsna), sopa ve muz ayn durumun paralar olarak
grlr ve maymun muzu kendisine ekmek iin sopay kullanmakta hibir glk
ekmezdi. Eger sopa kafesin arkasna konulsayd, iki nesneyi ayn durumun paralan
olarak alglamak daha az kolaylaacakt. Bu durumda, problemin zlmesi iin
algsal alann yeniden yaplandnlmas gerekmektedir.
Bir baka deneyde muz kafesin dnda maymunun ulaamayaca bir yere
konulmu ve birka ii bo bambu sopa kafese yerletirilmiti. Sopalann her biri muza
ulaabilmek iin ok ksayd. Hayvan problemi zebilmek iin muza ulaabilecek
uzunlukta bir sopa oluturmak, bunu yapabilmek iin de iki sopay (birinin ucunu
dierine ekleyerek) birlikte itmek zorundayd. Bylece hayvan sopalar arasnda yeni
bir balanty alglamak zorundayd.
Khler'in en zeki maymunu Sultan, problemle ilk olarak karla anda baarsz
olmutu. nce muza sopalardan birisim kullanarak ulamaya alm- . Daha soma
bir sopay mmkn olduu kadar danya uzaap muzu ekmeye alm ve ardndan
ilk sopa muza ulaana dek ikinci bir sopayla onu itmitir. Sultan dk bir saadik
denemede baanl olamamnr. Sultan daha soma sopalarla oynarken birdenbire
problemi zmt. Bekisi olay yle anlayor:
Sultan nceleri parmaklklarn biraz arkasna braklan kutunun zerine kaytszca
melmiti, sonra ayaa kalkt, iki sopay ald, yeniden kutunun zerine oturdu ve
onlarla dikkatlice oynamaya balad. Bunu yaparken kendisini bir sopay dier
elindeki sopayla dz biz izgi oluturacak ekilde tutarken buldu, daha ince olan
sopay kaln olann iine doru itti, kutudan atlad ve o ana dek arkasn dnp
oturmak zorunda kald parmaklklara doru kotu, ucuca geirilmi sopayla muzu
kendisine doru ekmeye balad. Mdr ardm: Bu arada hayvann
sopalarndan birisi dierinden kurtulup dt, onlan ald ve yeniden birletirdi (Khler,
1927, s.127).
Sonraki denemelerde Sultan problemi hibir glk ekmeden zd, hatta baz
sopalann birbirine uymad zamanlarda dahi. Khler Sultanin bu elverisiz sopalan
birletirme abasna dahi girmediini belirtmiti.
Aadaki paragraflar Khler'in empanzelerde renme hakkndaki ek almalarn
ve gzlemlerini anlatan kitabndan alnmtr. Khler empanzelerinin, baka trl
elde edemeyecekleri yiyecee tekrar sahip olmak iin gereleri kullanma abalarn
ele almaktadr. Bu deneyler hayvanlarn, genellikle kafesin tepesinden sarktlan bir
muz olan uyarc nesneye ulamak iin kutular kullanmaya nasl rendiklerini
gsteriyor. Khler'in almasn anlatrken kulland dilin teknik olmad dikkat
ekiyor. Khler, deneklerinin kiilii ve bireysel farkllklar zerine odaklanmtr.
Biimsel hibir deney dzenei ve lm, hibir ciddi deneysel yntem, kontrol
grubu ya da istatistik analiz kullanmamtr. Tersine, Khler hayvanlarn, yaratt
durumlara kar gsterdikleri tepkilere ilikin gzlemlerini anlatmtr.
Kendi Szleriyle:
Maymunlarda Zefc'dan Getalt Psikolojisi zerine Orijinal Kaynak Metin (1927)
Wolfgang Khler
empanzelere, doutan inaat malzemelerini st ste yarak yukarya yerletirilmi
nesneleri elde etmelerine yardmc olacak herhangi zel bir yetenek verilmemitir;
ama koullar zorunlu kldnda ve gerekli malzeme olduunda, byk oranda kendi
abalaryla bunun stesinden gelebilirler.
Yetikin insanlar, bylesi bir inaat ileminde empanzelerin yaayacaklar gerek
gl kmsemeye meyillidirler; nk bir ikinci inaat malzemesini ilkinin zerine
koymann birinciyi zemin zerine (hedef nesnenin altna) yerletirmenin sadece bir
tekran olduunu, zemin zerinde sabit durduu takdirde birinci kutunun yzeyinin dz
bir zemin parasyla ayn ey olduunu ve bu yzden ina srecinde yeni tek unsurun
ikinci nesneyi yukar kaldrma ii olduunu farz ederler. Bu adan tek soru
hayvanlarn ilerini dzenli bir ekilde yapp yapmadklar ve kutulan beceriksizce
kullanp kullanmadklan ve sairedir... Ancak baka bir gln var olduu, Sultanin
ina iindeki ilk giriiminin aynntlanna bakldnda grlmektedir: Sultan (en zeki
empanze olduuna inanlyor) ilk kez ikinci bir kutu getirince ve onu ha-
NKNCI BLM
545
vaya kaldrnca, ilkinin zerinde anlalmaz bir ekilde sallad ama dierinin zerine
koymad, ikinci giriimde, grne gre hibir tereddt gstermeksizin, kutuyu
alttakinin zerine dikey olarak koydu ama hedef nesne kazara ok yksee asld
iin yap hala ok alakt. Deney ara vermeden devam ettirildi ve hedef nesne
yaklak iki metre mesafede daha alak bir noktaya asld. Sultanin ina ettii yap
eski yerinde brakld ama Sultanin baarszlnn sonraki srece ket vurduu
anlalmaktadr; yeni bir zmn bulunduu ve genellikle kolay bir ekilde tekrar
edildii dier vakalarn aksine Sultan bu kez kutulara uzunca bir sre ilgi
gstermedi...
Deneyin daha ileri bir aamasnda ilgin bir olay meydana geldi: Hayvan eski
yntemlere geri dnd, bakcy elinden tutarak hedef nesneye gtrmek istedi, geri
evrildi, ayn eyi benimle denedi ve tekrar reddedildi. Bakcya Sultan kendisini
tekrar gtrmeye alrsa, grnte kabul etmesi ama hayvan omzuna kar
kmaz olduka aaya eilmesi sylendi. Ksa bir sre sonra bu durum gerekleti:
Sultan adamn omuzlanna trmand, onu hedef nesnenin altna srkledikten sonra
bakc hzl bir ekilde eildi. Hayvan, ikyet ederek, omzundan indi, her iki eliyle
bakcnn kalalarndan tuttu ve tm gcyle onu yukan kaldrmaya alt. nsan
gerecini harekete geirmek asndan ilgin bir yol! Sultan, bir kere sonucu kendi
bana bulduu iin artk kutuyla ilgilenmeyince, baarszlnn nedenini ortadan
kaldrmak makul grnyordu. Sultan iin, tam olarak ilk defasnda kendisinin yapt
gibi, kutular st ste, hedef nesnenin altna koydum ve hedef nesneyi aa
ekmesine izin verdim.
Sultanin bakcy iterek dik hale getirme abasna gelince, daha batan bir yanl
anlama, "hayvann iini okuma" eletirisini rtmek isterim; prosedr sadece tasvir
edildi ve hibir ekilde yanl anlalma ihtimali yoktur. Ancak, bu vaka tek olduu iin,
bir phe uyandrma ihtimaline kar (Sultanin hem bakcy hem beni, bir kez deil,
tersine tekrar tekrar bir tabure olarak kullanmaya altn dikkate aldmzda hibir
ekilde hakl grlemeyecek bir phe) benzer vakalar ksaca anlatacam:
Sultan, hedef nesnenin parmaklklarn dnda eriemeyecei bir yerde olduu bir
problemi zemedi; ben ierde yanndaym. Her trl beyhude gayreti sergiledikten
sonra, hayvan zerime kt, beni kolumdan tuttu ve beni parmaklklara doru ekti ve
ayn zamanda kolumu tm
gcyle kendine doru aaya ekti ve daha sonra kolumu parmaklklarn arasndan
hedef nesneye doru itti. Ben hedef nesneyi almaynca, bakcya gitti ve ayn eyi
onunla denedi.
Daha sonra ayn ilemi tek bir farkla tekrar etti. yle ki ben bu kez darda
durduumdan ilk olarak zgn bir yakanla beni parmaklklara armak
durumundayd, ilkinde olduu gibi bu kez de o kadar ok diren gsterdim ki hayvan
glkle bunun stesinden gelebildi ve beni elim gerekten hedef nesneye dokunana
kadar brakmad; ama (gelecekteki deneylerin iyilii iin) ona hedefi ieri ekme
iyiliini yapmadm. Aynca scak bir gn, hayvanlann su nleri iin normalden daha
uzun bir sre beklemek zorunda kaldklanndan bahsetmeliyim, bu yzden en
sonunda bakcnn elinden, ayandan veya dizinden tuttular ve onu tm gleriyle su
testisinin arkasnda durduu kapya doru ittiler. Belli bir sre bu onlarn deti oldu;
eger bakc kendderini muzla beslemeye devam ederse, Chica sakin bir ekilde
muzlan onun elinden kapp bir kenara kor ve onu kapya doru ekerdi (Chica her
zaman susuzdur). empanzelerin bu gibi durumlarda aklsz (unenlightened) ve aptal
olduklan dnmek yanltc olurdu. Hayvanlann insan vcudunu, zellikle ceket ve
saire olmakszn gmlek ve pantolondan oluan yerel kostmnde daha kolay
anladklann eklemeliyim. Eger bir ey kafalarn kartracak olursa, bunu bazen
aratrrlar ve giyim ya da d grnteki herhangi byk bir deiim (mesela sakal)
Grande ve Chica'nn yakn ve ok ilgili bir inceleme yapmasna neden olurdu.
Sultan'a yreklendirici bir yardm saladktan sonra, kutular tekrar bir kenara kondu.
Ayn yere yeni bir hedef nesne aslr. Sultan beklemeksizin her iki kutuyu st ste
koydu, ancak hedef nesnenin deneyin en banda asl olduu ve kendisinin ilk
yapsnn durduu yere. Kutula- nn inaat iin kullanld neredeyse yz vakada, bu,
bylesi bir aptalln yapld tek vakayd. Bunu yaparken Sultanin kafas olduka
karkt ve muhtemelen baya yorgundu; nk deney bu scak yerde bir saatten
fazla srd.16 Sultan amasz bir ekilde kutular ileri geri itmeye devam ettii iin,
kutular bir kez daha hedef nesnenin altnda st ste kondu. Sultan nesneye ulat ve
gitmesine msaade edildi. Sadece tek bir vakada onu ayn ekilde kafas kank ve
tedirgin grdm.
(Daha sonra ilk aylarda biraz fazla zorladm fark ettim; maymunlara ve iklime
uygun
bir yaval ancak zamanla edindim.)
Ertesi gn problemin kendisinde bir glk olmas gerektii aktr. Sultan bir kutuyu
hedef nesnenin altnda gtrd ama ikincisini getirmedi; en sonunda ina sreci onun
iin (dardan) bitirildi ve hedefi elde etti. Eskisinin yerine derhal yeni hedefin konmas
(yap tekrar ykld) hibir ekilde onu aba gstermeye sevk etti; gzlemciyi tabure
olarak kullanmaya almaya devam etti; bu yzden bir kez daha inaat onun iin
tamamland. Sultan nc hedef nesnenin altna bir kutu yerletirdi, dierini onun
yanna ekti ama kritik anda durdu, davran tam bir zihin karkln ele veriyordu;
yukanya hedef nesneye bakmaya ve bu arada ikinci kutuyla ne yapacan
dnmeye devam etti. Daha sonra, olduka ani bir ekilde, ikinci kutuyu salam bir
ekilde kavryor ve kesin bir hareketle birincinin zerine koyuyordu. Uzun sreli
tereddt bu ani zme ok kesin bir tezat oluturmutu. ki gn sonra deney tekrar
edildi; hedef tekrar yeni bir noktaya asld. Sultan bir kutuyu hafif eik bir ekilde
hedefin altna koydu, ikincisini getirdi, onu havaya kaldrmaya balad ama srekli
hedefe bakarken, tekrar yere brakt. Baka birok hareketten sonra (kafesin
atsndan trmanmak, gzlemciyi yukanya ekmek) tekrar inaata balad; ilk kutuyu
dikkatli bir ekilde hedefin altna dikti ve artk ikinciyi onun zerine koyma zahmetine
katlanmad; evirirken evirirken alttakinin zerine iyice yerleti, ak taraf kelerden
birine takld. Sultan zerine kt ve hep birlikte yere yuvarlandlar.
yice yorulmu bir ekilde, odann bir kesinde uzanr bir vaziyette durdu ve oradan
hem iki kutuya hem hedefe bakyordu. Ancak uzunca bir sre getikten sonra tekrar
ie koyuldu; kutulardan birini dik bir hale getirdi ve hedefine bu ekilde ulamaya
alt; aa zplad, ikinci kutuyu kapt ve en sonunda kararl bir gayretle onun da
birinci zerinde dik durmasn salad; ancak kutu bir uca o kadar fazla gitmiti ki her
trmanma giriiminde devrilmeye balyordu. Ancak uzun bir uradan sonra ki bu
esnada hayvan kesinlikle kr krne hareket ettir ve her eyi plansz hareketlerin
baar ya da baarszlna bal olmasna izin verdi, stteki kutu daha gvenli bir
konum kazand ve hedef elde edildi.
Bu giriimden sonra, Sultan derhal ve her eyden evvel her zaman ikinci kutuyu
kullanr ve hibir zaman onu nereye koyaca noktasnda bir tereddt geirmez.
Yorum
Khler, bu ve benzeri almalar, igr (insight), ilikilerin kendiliinden tahayyl
edilmesi ya da anlalmasna, bir kant olarak yorumlad. Sultan, birok denemenin
ardndan kutular ve tepede asl muz arasndaki ilikiyi anlayarak soruna ilikin bir
kavray gelitirdi. Bu fenomeni tanmlamak iin Khler'in kulland Almanca kelime,
igr veya kavray olarak tercme edilebilecek, Einsicht'tir. Bamsz ve e zamanl
baka bir buluta, hayvan psikologu Amerikal Robert Yerkes orangutanlarda kav-
ray kavramn destekleyen kantlar buldu ve buna "kavramsal renme" (ideational
learning) adn verdi.
1930'larda, Ivan Pavlov, Khler'in baz aratrma almalarn tekrarlad. Bu
almada, bir maymunun tavandan sarktlan yiyecee ulaabilmek iin iki kutuyu st
ste koymas gerekiyordu. Pavlov, hayvanlarn problemi zmesinin aylar aldn
buldu. Khler'in maymunlarn duruma ilikin bir akl gelitirdii iddiasna kukuyla
yaklat ve hayvanlann szde problem-zme davrann "kaotik" olarak
nitelendirdi. Pavlov, hayvanlann tepkilerinin Thorndike'm aratrmasndaki (Windholz
1997) deneme-yamlma yoluyla renmeden ok farkl olmadn syledi.
1974'te, Khler'in empanzelerinin bakcs Manuel Gonzalez y Garcia aratrmay
bir rportajda anlatt. Hayvanlar, zellikle dier maymunlan beslemede kendisine
yardmc olan Sultan hakknda birok hikye anlatt. Gonzales tutmas iin Sultan'a
muz demetleri verirmi. '"Her birine iki tane' eklindeki szl emrin zerine Sultan
grubun iinde dolaarak dier maymunlann her birine ikier tane muz verirdi." (Ley,
1990, s. 12-13)
Bir gn, Sultan bakcsn boya yaparken izlemi. Bakc aynlmca, Sultan boya
frasn alm ve gzlemledii davran taklit etmeye balam. Baka bir vakada,
Khler'in kk olu Claus kafesin nnde oturmu, parmaklklann arasndan bir
muz ekmeye alyor ama baanl olamyormu. Kafesin iinde olan ve anlald
kadanyla a olmayan Sultan muzu 90 derece evirmi ve bu sayede muz
parmaklklann arasna sm. Bunun zerine, Khler kk oluna Sultanin
kendisinden daha zeki olduunu sylemi.
Buna benzer almalar Khler tarafndan igr (insight) -balanlan birdenbire,
kendiliinden grme- olarak yorumlanm. Bu bak as Thorndike ve dierleri
tarafndan anlatlan deneme-yamlma yoluyla renmeden arpc ekilde farkldr.
Khler Thorndike'm almasnn szl eletirmeniydi.
Thorndike'm deneysel dzenlemelerinin yapay olduunu ve hayvana denetimsiz,
geliigzel ve deneme-yamlma davran dnda bir ey brakmadn iddia etmiti.
rnein, Khler'e gre Thorndike'm bilmece kutusundaki kedilerin tahliye
mekanizmasnn tamamn (btnnle ilgisi olan tm ele- menderi) grememiti ve bu
nedenle sadece deneme-yanlma davrannda bulunabilmi ti. Benzer ekilde, bir
labirentteki hayvan da labirentin tm dzenlemesini gremez. Grebildii sadece
ilerledike karsna kan dar yollardr, bu nedenle yeni patikalarn her birisini
denemekten baka yapabilecei bir ey yoktur. Getalt grne gre organizma,
igr ortaya kabilmesinden nce, problemin eidi paralar arasndaki balanty
grebilmelidir.
igr aratrmalar, davranlarn molekler ya da atomist davrannn tersi,
olan Getalt psikologlannn molar ya da kresel davran kavramn ve renmenin
psikolojik evreyi yeniden yaplandrmay veya yeniden organize etmeyi gerektirdiini
belirten dncesini desteklemek iin kullanlmt.
internette Tarih:
http://www.pigeon.psy.tufts.edu/psych26/kohler.htm Khler'in Maymunlarda Zeka
isimli kitabna girii, kitaptan fotoraflar, Thorndike'm renmeye ynelik yaklamna
itirazlann ieren makalesi ve Khler'in aratrmasyla ilgili dier yorumlar ve sorular.
nsanlarda retken Dnce
Wertheimer'm Getalt renme ilkelerinin insann yaratc dnmesine
uygulanmasn ieren retken Dnce17 (1945) isimli kitab onun lmnden sonra
basld. Wertheimer bu tr dnmenin btnler asndan yaplmas gerektiini ne
srmt. Sadece reniri durumu btn olarak ele almakla kalmamal, retmen de
durumu ona btn olarak sunmaldr; Thorndike gibi zm saklayp kiinin hataya
dmesine sebep olmamaldr.
Bu kitaptaki olay malzemeler ocuklarn geometri problemlerini zme
almalarndan Einstein' izafiyet teorisine gtren dnme srecine dek
uzanyordu. (Einstein ve Wertheimer uzun yllar ok yakn arkada olarak kaldlar.)
Tm ya ve problem zorluu seviyesinde Wertheimer problemin b tnn paralar
zerinde etkili olduu grn destekleyen kandar bulmutur. Bir problemin aynnth
ynlerinin sadece durumun tm yapsyla olan ^ Productive Thinking.
balants ierisinde ele alnmas gerektiine inanmt. Aynca problem zme
problemin btnnden paralanna doru inmeli, bunun tersi olmamaldr.
Wertheimer bir retmenin, snfta altrma olarak yaplan problemleri, kk
blmleri anlaml btnler oluturacak ekilde organize ederek dzenlemesi
durumunda igrnn ortaya kabileceini dnmt. Aynca bir problemin zm
ilkesinin bir kez anlald takdirde dier durumlara kolaylkla transfer edilebileceini
gstermiti.
Wertheimer anmc renme teorisinden elde edilen geleneksel mekanik
eitim altrma ve talimlerini ve ezbercilii iddetle eletirmiti. Geliigzel
yinelemelerin nadiren verimli olduunu iddia etmi ve igrden ok ezbere dayal bir
renme ierisindeki rencinin, bir problemin farkl bir eklini zmedeki
yeteneksizliinden bahsetmitir. Bununla birlikte isimler ve tarihler gibi baz
materyallerin yinelemelerle glenen anm araclyla ezberden renilmesi
gerektii konusunda hemfikirdir. Yinelemelerin bir noktaya kadar faydal olduuna,
ancak adet haline gelmi bir kullanmn gerek yaratc veya retken dnceden
ziyade mekanik bir performans ortaya koyacana inanmt.
zomorfizm ilkesi
Alglann organize edilmi btnler olduu kabul edilirken, Getalt psikologlar
algda yer alan kortikal mekanizma problemine dndler ve alglanan Gestalteriin
altnda yatan nrolojik bant teorisini oluturmaya abaladlar. Getalt
dncesinde beyin zar, belirli bir etkileim zamannda elementlerinin aktif olduu,
mekanik sinir sistemi kavramna ters, dinamik bir sistemdir. Mekanik telefon
santraline benzeyen sinir sisteminde sinirsel faaliyetler, duyumsal elementlerin
anmc ilkeleri yoluyla alnr. Bu gre gre beyin pasif olarak ilem yapar ve
alnan duyumsal elementleri aktif olarak organize etmeye veya deitirmeye ak
deildir. Ayrca bu beyin gr, alg ile onun nrolojik kopyas arasnda bire bir
uygunluk olduu anlamna gelmektedir.
Zahiri hareket zerine yapt orijinal aratrmalannda VVertheimer beyin zan
faaliyetinin ekilsel bir btnlk sreci olduunu ne srmt. Gerek ve zahiri
hareket hemen hemen ayn yaand iin, gerek ve zahiri hareket iin kortikal
srelerin de benzer olmas gerektiini ileri srmt. Bu iki hareket benzer trden
ise, bunlara uygun bir beyin srecinin olmas da arttr.
Bir baka deyile, phi fenomeninin sebebini aklamak iin bilinli veya psikolojik
deneyim ile bunun altnda yatan "beyin yaants" arasnda bir uygunluk olmaldr.
Biyoloji ve kimyann da kabul ettii bu ilke izomorfizim (isomorphism) olarak
adlandrlr. Izomorfizim ilkesine gre uyarc ve alg arasnda bire bir uygunluk yoktur.
Uyancnn ekliyle uyuan, algsal deneyimdir. Bu nedenle Gestalten aslnda gerek
dnyann temsilleri olmakla birlikte, mkemmel kopyalan deildir. Bir alg uyancnn
yaln bir kopyas deildir, tpk bir haritann gsterdii blgenin yaln bir kopyas ol-
mamas gibi. Bununla birlikte bir haritaya benzeyen alg ekil veya formda (morphic)
temsil ettii eyle ayndr fiso), bylelikle alglanan gerek dnyaya gvenilir bir
rehber olarak hizmet eder. Bu gr temel Gestalt tarafndan desteklenmi ve
Getalt ekolyle bagdatmlmtr.
Khler bu dnceyi 1920 ylnda Statik ve Sabit Fiziksel Getaltlar18 kitabyla
geniletmitir. Khler kortikal srelerin elektrik glerinin alanlanyla benzer ekilde
hareket ettiini dnm ve mknatsn evresindeki gcn elektromanyetik alannn
bir hareketi gibi, duyumsal drtlere karlk olarak, sinirsel aktivite alanlannn
beyindeki elektromanyetik sreler araclyla oluturulabileceini ileri srmtr.
Izomorfizim kavramnn eitli ynlerini ve kortikal beyin alanlann incelemek
amacyla kapsaml bir aratrma yrtmt. Khler'e gre izomorfizim kavram
psikolojinin olduu kadar, fiziin, kimyann ve biyolojinin de Gestalten' ierdiini
gsteren tutkulu almalann aamalanndan birisidir.
Getalt Psikolojisinin Yayl
1920'lerin ortalannda Getalt hareketi Almanya'da g bir ekilde birlemi,
uyumlu ve etkili bir ekol haline gelmiti. Hareket pek ok lkeden ok sayda renci
eken Berlin niversitesi Psikoloji Enstitsnde merkezlenmiti. Getalt dergisi
Psychologische Forschung ok aktifti ve aratrmaclar pek ok psikoloji problemini
aratnyorlard.
1933 ylndan ve Nazi'lerin g kazanmalanndan sonra, artan basklar sebebiyle
Getalt psikolojisi liderleri lkeyi terk etti. Hareket dnemin Alman akademik sistemi
ierisinde nemsiz bir pozisyona indirgendi. Getalt geleneindeki baz almalar
devam etti, fakat olduka seyreldi. Btnlk 18 Static and Stationary Physical Getalt.
teorisini kullanan uygulamal psikolojinin baz alanlar (rnein yaz bilim, yani el
yazsnn aratrlmas) klinik tan koymada nemli rol oynad ve Getalt teorisinin
trevlerine dayanan kiilik testleri Almanya psikolojik savanda ok yaygn olarak
kullanld. Bununla birlikte genel olarak Nazi egemenliinin srd yllar Alman
psikolojisi iin ksr yllard. Hareket dnemin Alman akademik sistemi ierisinde ok
kk bir yere sahipti ve bu artlarda Getalt psikolojisinin merkezi ABD'ye kayd.
Getalt psikolojisinin ABD'de yaylmas kiisel ilikiler ve basl yaynlar araclyla
olmutu. Hatta ekoln resmen kurulmasndan nce pek ok Amerikal psikolog
gelecekteki liderleriyle alm, grlerini zmsemilerdi. Princeton
niversitesinden Herbert Langfeld Berlin'de Koffka ile karlat ve rencisi
E.C.Tolman' Almanya'ya gnderdi. Tolman Koffka'nn aratrma programndan bir
denek olarak hizmet etti. Ayrca Cornell niversitesinden Robert Ogden de Koffka ile
tant. Har- vard niversitesinden kiilik aratrmacs Gordon Allport Almanya'da bir
yl geirdi ve Getalt deneysel aratrmalarn niteliinden ve kalitesinden ok
etkilendiini ilan etti.
Koffka ve Khler'in sadece birka kitab Almancadan Ingilizceye tercme edildi ve
Amerikan psikoloji dergilerinde eletirildi. Amerikal psikolog Harry Helson tarafndan
kaleme alnan bir dizi makale Amerikan Psikoloji Dergisinde (American Journal of
psychology) yaynland ve bylece Helson Getalt teorisinin Birleik Devletler'de
yaylmasna yardm etmi oldu (Helson, 1925, 1926). Koffka ve Khler niversitelerde
ve konferanslarda konuma yapmak zere Birleik Devletleri ziyaret ettiler. Koffka
yl ierisinde 30 konuma yapt. Khler 1929 ylnda Yale niversitesinde yaplan
Dokuzuncu Uluslararas Psikoloji Kongresi'nde al konumasn yapan kii oldu.19
Getalt psikolojisi ABD'de ilgi ekmi olmasna ramen bir dnce ekol olarak
kabul grmesi olduka yava olmutu. Bunun birka sebebi vardr, ilki o dnemde
davranlk Amerikan psikolojindeki poplaritesinin zirvesindeydi ve bunu amak
imkansz olmasa bile ok zordu. Bir dier problem Getalt ilkelerinin yaylmasn
geciktiren dil engeliydi. Temel Getalt yaynlar Almanca idi ve tercme ihtiyac
Getalt bak asnn tam ve doru bir ekilde anlalmasn geciktiriyordu. Ve
ncs, pek ok Amerikal psikolog (yanl bir
19 Al konumasn yapan bir dier kii Robert Yerkes'in empanzelerinden birine
tkrenlerden birisi olan van Pavlov'du.
ekilde) Getalt psikologlarnn sadece alg ile ilgilendiklerini dnyordu. Aynca
Wertheimer, Koffka ve Khler yksek lisans programlar olmayan Amerikan
niversitelerinde retmenlik yapmalar sebebiyle yetitirilecek renci ekmekte
olduka zorlanyorlard (Henle, 1977).
Bununla birlikte Getalt psikolojisinin ABD'de nceleri nispeten yava kabul
edilmesinin en nemli sebebi o dnemde Amerikan psikolojisinin Wundt ve
Titchener'n dncelerinin ok daha tesine ilerlemi olmasyd. Davranlk
yapsalcla ynelik Amerikan direnmesinin ikinci aa- masyd. Bu nedenle
Amerikan psikolojisi Avrupa psikolojisine gre Wundtcu elementilikten daha hzla
aynlmt. Amerikal psikologlan kayglandran nokta Getalt psikologlannn
Amerika'ya artk geerlilii kalmam bir meseleye itiraz etmek iin gelmi olduklar
dncesiydi. Bu tehlikeli bir durumdu. (Ekollerin varlklarn srdrebilmek iin,
ortaya kar klacak bir eyler atmalan gerektiini hatrlayn.) Ancak balangta
Getalt psikolojisi Birleik Devletler'de ok itirazla karlamt.
Davranlkla Olan Mcadele
Gestaltclar ABD'deki gidiat anladklannda zaten yeni hedeflerini grmlerdi:
davranlk ve davranln indirgemeci ve atomistik eilimleri. Gestaltclar, tpk
yapsalclar gibi, davranlann yapay soyutlamalarla uratn iddia ettiler. Yaplan
analizin, elementlere igzlemsel indirgeme (Wundt) veya artl reflekslere nesnel
indirgeme (Watson) asndan yaplm olmas arasnda ok az farkllk olduunu
iddia ettiler. Sonu aynyd: molar bir yaklam yerine molekler bir yaklam.
Getalt psikologlan aynca davranlann igzlemin geerliliini inkar etmelerini
ve bilincin elemelerini de eletirmilerdi. Gestalt psikologlar Wundtcu igzlemi
kullanmam olmakla birlikte, bilin deneyimlerinin dorudan aratnlmas
taraftanydlar. Koffka davranlarn yapt gibi bilinten mahrum braklm bir
psikoloji oluturmann anlamsz olduunu iddia etmiti. nk bunun anlam
psikolojinin birka eit hayvan aratrmasndan baka bir ey ortaya koyamayacak
olmasyd. Pek ok engele ramen, Getalt psikolojisi ilke ve retileri yava yava
ocuk psikolojisi, uygulamal psikoloji, psikiyatri, eitim, antropoloji ve sosyoloji
alanlarnda kullanlmaya balamt. Buna ek olarak, baz klinik psikologlar psikanalizi
Getalt yaklamyla birletirmeye balamlard.
Getalt psikologlan ve davranlar arasndaki sava hem duygusal hem de
kiisel balamda byd. 1941 ylnda Philadelphia'da Clark C. Hull, E.C.Tolman,
VVolfrang Khler ve dier birka psikologun bilimsel bir toplant sonrasnda birka
bira imek iin biraraya geldikleri sosyal bir ortamda, Khler Hull'a duyduu bireyden
bahsetti. Duyduuna gre Hull snfndaki derslerinde "kahrolas Gestaltclar!"
eklinde aalayc bir ifade kullanmt. Hull bundan ok rahatsz oldu ve Khler'e
bilimsel konulann bu ekilde bir savaa dntrlmemesi gerektiini syledi. Khler
ona "Pek ok eyi mantk ve bilim dairesi ierisinde tartmaya gnll olduunu
ancak insanlar bir adam bir eit otomatik makine haline getiriyorlarsa bununla
savaacan" syledi (Amsel&Rashotte, 1984, s.23).
Murphy ve Kovach'a gre (1972), ABD'deki genel eilim Getalt psikolojisinin
ilkelerine batan baa evreleyici bir sistemin temeli olarak deil, ilgin ve dier
sistemlere potansiyel olarak yararl eklemeler gzyle bakt. Amerikan psikolojisi hem
temel hem de rgtlenmi tepkilerin ortaya kabileceini ve her ikisinin de faydal
olduunu gstermeye alt.
Pek ok psikolog iin Getalt psikolojisi halen devam etmekte olan bir ekoldr ve
byk ve nemli aratrmalarn yaplmasna yardm etmek zere de devam edecektir.
Getalt psikolojisi bir devrimin mcadeleci ruhuna artk sahip deildir, fakat pek ok
taraftan temel noktalannn detayland- rlmas ve tasfiye edilmesi iin almaktadr.
Bu faaliyet Getalt psikolojisinin Amerikan psikolojisinin temel akmlarnda tmden
kabul edilmediini gstermektedir. "Getalt psikolojisi Amerika'da daima bir aznlk
hareketi olmutur" (Henle, 1977, s.3). Getalt psikolojisi farkllklannn ounu
yitirmemi olmasna ramen, alg, dnme, renme, kiilik, sosyal psikoloji ve
gdlenme gibi psikolojinin pek ok alan zerinde gzle grnr bir etki brakmtr.
Nazi Almanyas'nda Getalt Psikolojisi
Getalt psikolojisinin kurucular sava zaman Almanya'dan kamala- nna
ramen, taraftarlanndan bazlan 1945 ylma Allies tarafndan Almanya'nn bozguna
uratlmasna kadar sren Nazi dnemi boyunca orada kalmaya devam etti. Getalt
dncesinin bu taraftarlar grme ve derinlik algs zerine younlaarak
aratrmalar dzenlemeye devam ettiler. Khler'in Psikoloji Enstits Berlin
niversitesinde almaya devam
etmi olmasna ramen, o dnemdeki tm Alman niversitelerinde olduu gibi, artk
aratrma serbestlii ve akademik zgrlk temel zellik olmaktan kmt. 1936
ylnda Enstit'y ziyaret eden bir Amerikal ziyareti "Getalt ekolnn ilk kalesinin
orak entelektel iklimi" yorumunu yapmt (Ash'dan alnt, 1995, s.340). II. Dnya
Sava boyunca Alman psikologlarn ounun aratrma faaliyetleri savala ilgili
konulara, zellikle de askeri personelin deerlendirilmesine ynlendirilmiti. Pratik ve
uygulamal aratrmalar, saf bilimsel ve teorik yapl aratrmalardan daha nde gelir
olmutu.
Alan Teorisi: Kurt Lewin (1890-1947)
19. yzyl bilimindeki eilim, alan ilikileri asndan dnmek ve atomistik ve
elementi ereveden uzaklamakt. Grdmz gibi Wertheimer ve Getalt
psikolojisi bu eilimi yanstmaktadr. Psikoloji ierisindeki alan teorisi kavram, fizikteki
g alanlar kavramna bir analoji olarak uyanmt.
Psikolojideki alan teorisi (field theory) hemen hemen yalnzca, Getalt
psikolojisinin aktif taraftarlarndan birisi olan Kurt Lewin'in almasn kapsar20.
Bununla birlikte Lewin'in Getalt psikolojisiyle ilikili durumu ok ak deildir. Kimi
zamanlar Getalt psikologlan arasnda snflandmlm olmasna ramen, ayn fakat
ilikili bir sistemin gelitiricisi olarak da grlmtr. Bamsz olarak almaya
balam, fakat daha sonra Getalt hareketinin merkezi olan Berlin'de Khler ve
Werthe- imer ile birlemitir. Kariyerinde muhafazakar Getalt dncesi atsnn
tesine gemitir.
Lewin'in almalan Getalt ynelimlidir ancak Getalt psikologlan alg ve
renme zerinde dururken Lewin ihtiyalar, kiilik ve sosyal faktrler zerinde
durmutur. Getalt psikologlan davran aklamak amacyla fizyolojik yaplar
zerinde dururken, Lewin psikolojiyi bir sosyal bilimden daha fazlas olarak
grmtr. ki sebepten tr Lewin'in sistemini Getalt hareketinin bir detaylandnl
veya doal sonucu olarak ele almak meseleyi daha anlalr klacaktr: (a) Lewin bir
sre Gestaltlarla Berlin'de yakn almalar yapmt, ve (b) Lewin'in dnceleri
dier sistemlerden daha ok Getalt sistemine uygundu.
20 Tolman'n sistemi de (11. Blm) ounlukla bir alan teorisi olarak ele alnr.
Tolman'n
Getalt psikolojisi ile davranln blmlerini birletirme abalarna dikkat
ekmitik.
KURT LEWIN
Levvin'in Hayat
Lewin Almanya'nn Mogilno yresinde dodu. niversite eitimini Freiburg, Mnih
ve Berlin'de yapt, psikoloji alanndaki doktora derecesini Berlin'de 1914 ylnda ald.
Ayrca matematik ve fizik eitimi de ald. Demir armh'la dllendirildii askerlik
grevinden sonra Berlin niversitesine geri dnd. Buras Lewin'in Getalt-grubunun
retken ve yaratc bir yesi olduu, kdemli Gestaltnn bir meslekta olarak
grld yerdir. arm ve motivasyon zerine nemli aratrmalar yapt ve alan
teorisini gelitirmeye balad.
Khler'e yle yazmt: "Bu benim hayatm alt st edecek olsa da, benim iin
gmekten baka bir ans olmadna inanyorum." (Benjamin'den alnt, 1993, s.
158-160).21
1932 ylnda misafir profesr olarak Stanford niversitesinde alt ay geirdii
dnemde ABD'de zaten iyice tannmt. 1933 ylnda Nazi tehdidinden tr
Almanya'y kalc olarak terk etmeye karar verdi.
Cornell niversitesinde iki yl kald ve 1935 ylnda, deneysel ocuk sosyal
psikolojisi zerine bir dizi aratrma yapaca Iowa niversitesine geti. Sosyal
psikoloji alanndaki aratrma abalarnn bir sonucu olarak, 21 Levvin'in annesi ve kz
kardei Nazi toplama kamplannda lmt.
1944 ylnda Massachusetts Teknoloji Enstits'ndeki (MT) yeni Grup Dinamikleri
Aratrma Merkezini gelitirmek ve bakanln yapmak zere davet edildi. Bundan
ksa bir sre sonra lm olmasna ramen (1947), almalar ylesine etkili olmutu
ki, imdi Michigan niversitesi'nde bulunan aratrma merkezi faaliyette kalmaya
devam etti.
Lewin 30 yllk profesyonel faaliyetleri boyunca kendini insan motivasyonunun
genel olarak tanmlanm alanna adad. Aratrmalar insan davrannn toplam
fiziksel ve sosyal balam zerinde younlat.
Yaam Alan
Lewin 30 yllk kariyeri boyunca kendini, insan davrann fiziksel ve sosyal
balamda tanmlayan ve ok geni bir ekilde tanmlanan insan motivasyonu
konusuna adad (Lewin, 1936, 1939). Onun psikoloji gr nasl yaadmz ve
nasl altmz etkileyen sosyal meseleler zerinde odakl ve pratikti. Dnemin
fabrikalarnn alma koullarn insanclla- trmak iin yollar arad. Bylece yaplan
iin basit bir ekilde hayat kazanmak iin bir yol olmak yerine, daha fazla kiisel
doyum getiren bir kaynak olabileceini dnyordu.
Fizikteki alan teorisi Lewin'i bir insann psikolojik faaliyetlerinin bir tr psikolojik
alanda veya yaam alannda (life space) ortaya ktn dnmeye yneltmiti.
Yaam alan bir insan etkileyebilme ihtimali olan, gemie, imdiye ve gelecee ait
her tr olaydan oluur. Psikolojik bir bak asyla, davran yaamn bu ynnn
her biri, herhangi bir tek durumda belirleyebilir. Yaam alan bireyin kendi psikolojik
evresiyle etkileimi srasnda ortaya kan ihtiyalarndan oluur.
Yaam alan, bireyin biriktirdii deneyimin tr ve miktarnn bir fonksiyonu olarak
eitli farkllk dereceleri gsterebilir. Deneyim eksikliinden tr bir yeni doann
yaam alannda, eer varsa bile, ok az farkllam alanlar bulunur. Olduka eitimli
ve gelimi bir yetikin, gemi deneyimlerinin bir fonksiyonu olarak daha karmak
ve iyi derecede farkllam bir yaam alan gsterir.
Lewin fizyolojik srelere ait teorik dncelerini matematiksel bir model
kullanarak sunmak istemitir. Tek bir durumla ilgilendii iin istatistik yntemler
amacna uygun deildi. Belirli bir anda bir insann muhtemel tm amalarn ve bu
amalarn tm yollarn gstermek amacyla yaam alann haritalandrmak istemi ve
bu grev iin yeterli olduunu hissettii bir (geometri ekli -topoloji- semitir.)
Topoloji uzaydaki dnmleri nicel olmayan bir tarzda, uzaysal ilikilerle sunarak
ele alr. Topoloji balantlarn yn veya uzakl ile deil, dzeniyle ilgilenen bir uzay
anlaydr. Yaam alanndaki blgeler aras ilikileri, balantlar ve bunlarn
birbirlerine gre uzaysal ilikilerini gsterir. Levvin yn gstermek amacyla hodolojik
uzay (hodological space) adn verdii nitel geometrinin yeni bir eidini gelitirmiti.
Levvin bu yeni nitel geometride bir amaca ynelik hareketlerin ynn gstermek
amacyla vektrleri kullanmt. Lewin sisteminin ematik sunumunu tamamlamak
amacyla, yaam alanndaki nesnelerin olumlu veya olumsuz deerleriyle ilgili olarak
vaians (valences) kavramn ortaya atmtr. Bireye ekici gelen veya ihtiyalar
karlayan nesneler olumlu bir valansa sahipken, tehdit edici nesneler olumsuz
valansa sahipr.
Lewin'in "karatahta psikolojisi" psikolojik fenomenlerin tm ekillerini gsteren
karmak diyagramlar ierir. Alan teorisinde davrann tm eide- ri ematik olarak
sunulabilir. Kk bir davrann basit bir rneinin Levvin'in sistemindeki sunuluu
aadaki ekilde gsterilmitir. ekil-7'de film seyretmek isteyen bir ocuun bu
isteinin anne ve babas tarafndan yasaklanm olmas rneklendirilmitir. Elips ekli
yaam alann ve ocuu simgelemektedir. Ok 'nin filme gitmek iin motive
oluunu gsteren bir vektrdr. Film, belirtildii gibi, olumlu bir valansa sahiptir. Dikey
izgi amaca bir engeldir (anne-baba) ve olumsuz valansnm olduu gsterilmitir. (Bu
basitletirilmi bir rnektir ve Levvin'in topolojik ve hodolojik uzay yoluyla gs-
terebilecei ok karmak psikolojik fenomenlerin tipik bir rnei deildir.)
Motivasyon
Levvin kii ile evresi arasnda bir denge hali olduunu kabul etmitir. Bu denge
zarar grdnde bir gerilim oluur, bu gerilim dengeyi yeniden salama abalarnda
harekete sebep olur. Levvin insan davrannn, gerilimlerin srekli grnmn,
hareketi ve rahatlamay kapsadn dnmt. Gerilim-hareket-denge sralamas
ihtiya-faaliyet-rahatlama sralamasna benzemektedir. Her ne zaman bir ihtiya
hissedilse, bir gerilim hali yaanr ve organizma dengeyi yeniden oluturmaya
alarak bu gerilimi zmek iin harekete geer.
Levvin'in teorik sistemi ok miktarda nemli aratrmann yaplmasna sebep
olmutur. Bir dizi aratrma Levvin'in gerilim sistemi (tension system) dncesiyle
ilgilidir. Gerilim motivasyon veya ihtiya anlamndadr ve Levvin bir amaca
ulaldnda gerilimin boaldn dnmt. Gerilim sis-
temi nermesinin ilk deneysel almas Levvin'in nezareti altnda, 1927 ylnda
Bluma Zeigarnik tarafndan gerekletirildi. Deneklere bir dizi grev verildi ve bunlarn
bir blmn tamamlayp kalanlan tamamlayamadan almalar blnd. Durumla
ilgili olarak Levvin'in sisteminden unlar tahmin edilebilirdi: (1) yerine getirmesi iin bir
grev verildiinde denekte bir gerilim sistemi oluur, (2) grev tamamlandnda bu
gerilim dalr, (3) grev tamamlanmadnda, gerilimin srmesi byk bir ihtimalle
grevin hatrlanmas ile sonulanr.
Zeigarnik'in sonulan deneklerin tamamlanmam grevleri, tamamlanm
grevlerden daha kolay hatrladklar ynndeki tahminleri pekitirmitir. zleyen pek
ok aratrma, zamanla Zeigarnik etkisi (Zeigarnik effect) olarak bilinen bu
fenomenle ilgili olarak yaplmtr.
Levvin'in motivasyonla ilgili bu aratrmasndaki ilham kayna Berlin'de Psikoloji
Enstitsnn olduu caddenin karsndaki bir kafede bulunan garsonu
gzlemlemesinden gelmiti. Bir akam lisansst rencilerinden bazlaryla kafede
toplanrken:
Birisi cafedeki garsonun hibir yere not almadan kimin ne smarladn hatrlamasna
ynelik aknln aklad. demeyi yapuktan bir sre sonra Levvin garsonu ard
ve ne smarlam olduklarn sordu. Garson kzgnlkla artk bilmedii syledi (Ash,
1995, s.271).
Mteriler garsona bir kez demelerini yaptktan sonra artk garsonun grevi
tamamlanm oluyor ve gerilim dalyordu. Garsonun artk herkesin ne smarlam
olduunu hatrlamas gerekmiyordu.
Sosyal Psikoloji
Kariyerinin ilk yllarnda Levvin temel olarak teorik problem ve meselelerle
ilgilenmitir. 1930'lann sonlarndan itibaren sosyal psikolojiyle ilgilenmeye balamt
ve bu alandaki nc abalan dncelerinin doruluunu gstermekte yeterli
olmutu. Byk bir olaslkla sosyal psikolojinin, Amerika'da Levvinci bir geliim"
(Marx&rHillix, 1979, s.322) sergilediini ifade etmek abart olmaz. Gnmz nemli
sosyal psikologlanndan bazlan, MT'teki Grup Dinamikleri Aratrma Merkezinde, ya
rencisi ya da meslekta olarak Levvin'le birlikte almlardr. Dorvvin Cartvvright,
Leon Festinger, J.P.French, Harold H.Kelley, Rensis Likert, Stanley Schac- ter ve
Alvin Zander gibi.
Belki de Levvin'in sosyal psikolojisinin en nemli zellii, birey ve grup
davranlanyla ilgilenen genel dncelerin uygulanmas olan grup dinamikleridir
(group dynamics). Birey ve evresinin psikolojik bir alan oluturmas gibi, grup ve
evresi de sosyal bir alan oluturur. Sosyal davranlar alt gruplar, yeler, engeller ve
iletiim kanallan gibi ayn anda var olan sosyal varlklardan meydana gelmi olarak
grlmtr. Bu nedenle davran belirli bir zamandaki toplam alan durumunun bir
ilevidir.
Levvin'in ilk sosyal aratrmalan eitli sosyal ortamlardaki davranlarla
ilgilenmiti. Sosyal psikolojideki klasik bir deney, demokratik ve otoriter liderlik ile
bunun gen erkek gruplannm genel davramlan ve retkenlik zerindeki etkilerini
kapsamt (Levvin, Lippitt, &White, 1939). Bunun gibi almalar yeni nemli
aratrma dlanlan am ve sosyal psikolojinin hzla ilerlemesine katkda bulunmutur.
Levvin "sosyal eylem" aratrmalan zerinde nemle durmutu. Irksal sorunlarla
ok ilgilenmi ve eitli etnik gruplan iine alan meskenlerin nyarg zerindeki
etkileri, i imkanlannn eitlenmesi ve ocuklarda nyargnn geliimi ve engellenmesi
konusunda toplumsal aratrmalar yrtmtr. lgileri gnlk yaamn gereklikleri
zerineydi ve sosyal eylem aratrmalann, deneysel yaklamn titizliinden
akademik laboratuvann sterillii ve yapayl olmakszn faydalanmak iin, nyarg
gibi gerek dnya problemlerini kontroll deneylere dntrmt.
Levvin lmnden bir yl nce, u an duyarllk eitimi (sensitivify training) olarak
bilinen eitimin gelitirilmesine yardmc oldu. Levvin'in Ulusal Eitim
Laboratuvarlatma yerletirilmi T-gruplan (eitim gruplan), 1960'lar ve 1970'lerin
duygu-tanm gruplannn ncs oldu. Duyarllk eitimi en
dstriden eitime, grup ii atmalarn azaltlmasndan bireysel potansiyelin
artrlmasna kadar pek ok alanda byk bir cokuyla uyguland.
Yorum
Genel olarak psikologlar Levvin'in deneysel program ve aratrmalarn teorik
grlerinden ok daha kabul edilebilir bulmulardr. Buna ramen sosyal
psikolojideki ve ocuk psikolojisindeki ve bir dereceye kadar deneysel psikolojideki
etkileri nemlidir. Genel kavramlarnn ve deneysel tekniklerinin ou kiilik ve
motivasyon alanlarnda geni apta kullanlmtr. Levvin'in etkisi lmyle birlikte
sona ermemitir. Ele ald meseleler gnmz psikolojisinde aktif olarak yaylm ve
detaylandnlmtr.
nternette Tarih:
http://www.muskingum.edu/-psychology/psyweb/history/lewin.htm
Levvin'in hayat ve teorisi hakknda bilgi, ayrca bir zaman izelgesi ve bibliyografi.
http://www.sonoma.edu/psychology/os2db/history3.html
Levvin'in Amerikan psikolojisi zerindeki etkileriyle ilgili bir tartma.
Getalt Psikolojisine Ynelik Eletiriler
Getalt dncesine ynelik eletiriler22 ok abuk ortaya kt. Bu eletiriler temel
olarak Gestaltlann problemleri sadece doru olduu kabul edilen nermelerle
deitirerek zmeye almalann hedef almt. rnein bilinli algnn
organizasyonu zm isteyen bir problem olarak deil, kendi hakkyla var olan
"belirlenmi" bir fenomen olarak ele alnmtr. Eletirmenler bunun problemin
varln inkar ederek zmlemeyle ayn olduunu iddia etmilerdir.
Pek ok bilim adam Getalt dncesinin belirsiz olduunu vurgulamtr. Baz
temel kavram ve terimlerin (rnein organizasyon) bilimsel olarak anlaml olmasna
yetecek titizlikle tanmlanmad sulamasn yapmlardr. Getalt psikologlarnn
anlalmaz ve mulak terimler kullandklar doru kabul edilirse, bu adan
Gestaltlar, pek ok davran da dahil olmak zere, dier teorik dnce
psikologlanndan ok farkl olmazlard. Getalt psikologlan, gen bir bilimde aklama
ve tanmlarnn eksik olma-
22 Bu blmde yer alan yorumlar sadece ojinal Getalt formulasyonlanna yneliktir,
Levvin'in alan teorisi gibi trevlerine deil.
snn kanlmaz olduu, fakat bu eksikliin anlalmaz olmakla ayn anlama
gelmedii zerinde srarla durarak bu eletirirlere kar koydular.
Aynca Getalt psikolojisinin temel prensiplerinin doru olmakla birlikte yeni
olmad iddia edildi. Ele aldmz dier hareketler gibi Getalt psikolojisinin de ileriye
dnk tahminleri vardr. Bununla birlikte bu mesele Getalt dncesinin greli
deeriyle ilikili deildir.
Baz eletirmenler Getalt psikolojisinin deneysel aratrma ve destekleyici
deneysel veriler pahasna, teoriyle ok fazla megul olduunu iddia ettiler. Getalt
ekol arlkl olarak teori ynelimlidir fakat kurucular deney zerinde de nemle
durmu ve hem dorudan hem de dolayl olarak geni apl bir aratrmann
sorumlusu olmulardr.
Bu noktayla ilgili olarak Gestaltlann deneysel almalannm, deikenlerinin
yeterince kontrol edilmemesi sebebiyle S-R teorisyenlerinden daha alt seviyede
olduu iddia edildi. Ayn eletirmenler Gestaltlann nicel olmayan verilerinin istatiksel
analize uygun olmadn da iddia etmitir. Gestaltclar niteliksel sonularn ilk olarak
bir problem alanndan gelmesi gerektiini belirttiler ve bylece aratrmalannm
(bilerek) ou dier ekollerdeki psikologlarn gerekli grdnden ok daha az
niceliksel oldu. Pek ok Getalt aratrmas giri niteliinde ve aklayc olarak, yeni
problem alanlann veya eski alanlan farkl bir bak asyla aratrmt.
Khler'in kavray yoluyla renme grne de kar klmtr. Khler'in
iki-sopal deneyim tekrarlama abalan kavrayn renim zerindeki etkisini ok az
destekleyebilmiitir. Sonraki almalar gstermitir ki, maymunlann problem
zm aniden ortaya kmamakta ve belki de nceki renmelere ve deneyimlere
bal olabilmektedir, (bkz. Windholz&Lamal, 1985)
Son bir eletiri sistemin fizyolojik varsaymlannn zayf derecede tanmlanp
desteklendii ynndedir. Gestaltlar bu alandaki teorilendirme almalannm neri
niteliinde olduunu itiraf etmi fakat byle bir teori- lendirmenin herhangi bir sisteme
yararl bir ilave olacan da eklemilerdi. Bu durumda geni apl aratrmalar
yaplm ve sonulann geerlilii, aratrmann yrtld kuramsal at tarafndan
azaltlamamtr.
Getalt Psikolojisinin Katklar
Getalt hareketi alg, renme, kiilik, sosyal psikoloji ve motivasyon gibi
alanlarda yaptklan almalarla psikoloji zerinde silinmez bir iz b
rakmtr. Geleneksel grlere kar kan dier harekeder gibi Getalt psikolojisi de
psikoloji zerinde bir btn olarak canlandrc ve tevik edici bir etki brakmtr.
Getalt bak as alg ve bir dereceye kadar renme alanlarn geni lde
etkilemitir. Alg almalarnn etkisi gnmz psikoloji ders kitaplarnda ortadadr.
Getalt ekolnden treyen son dnem almalar ekoln nemini hala srdrdn
ortaya koymaktadr.
Ana rakibi davranlktan farkl olarak Getalt psikolojisi, psikoloji akmlar
ierisine ekilemeyen temel prensipleriyle ayr bir varlk olarak mevcudiyetini
srdrmtr. Bilin deneyimleri zerindeki bu odaklanma Wundtcu-Titchenerc
igzlemsel trden olmayp fenomonolojinin modern bir versiyonu zerinde
merkezlenmiti. Getalt dncesinin ada taraftarlan bilin deneyimlerinin
aratrlmas gerektiine ikna olmutur. Bununla birlikte bilin deneyimlerinin ak
davranlar kadar nesnel ve onunla ayn dorulukta aratrlamayacan da kabul
ettiler.
Psikolojiye fenomenolojik yaklam ABD'den ziyade Avrupa'da yaygndr, ancak
Amerikan psikolojisindeki etkileri hmanistik psikoloji hareketinde grlebilir. ada
bilisel psikolojinin pek ok yn kklerini Wert- heimer'n, Khler'in ve Koffka'nm
almalarna ve bundan yaklak 90 yl nce kurduklan harekete borludur.
1. Getalt psikologlan hangi temel esaslar erevesinde Wundt psikolojisine
saldrdlar? "Gzn grdnden fazlas yoktur" szn aklaynz.
2. Getalt dnce ekolnden nce gelen tarihsel belirtiler nelerdir? Fizikte deien
Zeitgeist'm etkisi ne olmutur?
3. Phi fenomeni nedir? Nasl oluturulur? Phi fenomeni niin Wundt psikoloji
tarafndan aklanamaz?
4. Niin baz insanlar yanl bir ekilde Getalt psikolojisinin algyla ilgilendiini
varsayarlar? Algsal organizasyon ilkelerinden birkan aklaynz.
5. Alg deimezlii almalan Getalt bak asn nasl destekler? Getalt
kelimesi niin Getalt hareketi iin problemlere sebep olmutur?
6. Khler'in igryle ilgili aratrmalanm antlnz. Igrsel renmeyle Thorndike'm
deneme-yanlma renmesi ve Pavlov'un "kaotik metodu" birbirinden nasl aynlr?
7. VVertheimer Getalt renme ilkelerini insanlardaki yaratc dnceye nasl
uygulamtr? zomorfizm algy altta yatan nrolojik etkenlerle nasl ilikilendirir?
8. Getalt psikolojisinin Birleik Devletlerde kabul grmesini engelleyen en oldu?
Getalt psikolojisi hangi temel esaslar erevesinde eletirildi?
9. Getalt psikologlan neye dayanarak davranl eletirdiler? Nazi Al-
manya'snda Getalt psikolojisinin akbeti ne oldu?
10. Lewin'in alan teorisini anlatnz. Bu teori fizikten nasl etkilenmitir?
11.Alan teorisi motivasyonla ve sosyal psikoloji ile nasl ilgilenir? Sosyal eylem
aratrmas nedir?
nerilen Okumalar
Arnheim, R. (1998), VVolfrang Khler and Getalt Psychology theory, History of
Psychology, 1, 21-26. Khler'in, fiziksel Getaltlar zerine yazd kitabn nszn
ngi- lizceden tercmesi.
Ash, M. G. (1995), Getalt psychology in German culture, 1890-1967: Holism and the
quest for objectivity, Cambridge, England: Cambridge University Pres. Getalt
psikolojisinin Almanya'daki geliimini ve kabuln, aynca harekete gemi olduu
sosyal ve entelektel Zeitgeist' anlatr.
Gengerelli, J. A. (1976), Graduate school reminiscences: Hull and Kofka, American
Psychologists, 31, 685-688, Wisconsin niversitesinden (1925-1927) bir lisanst
rencisi olan Gengerelli'nin anlar.
Helson, H. (1925-1926), The psychology of Getalt, American Journal of Psychology,
36, 342-270, 494-526; 37, 25-62, 189-223. Getalt dncesinin ABD'de
yaylmasn salayan bir makaleler serisi.
Henle, M. (1978), One man against the Nazis-VVolfrang Khler, American
Psychologist, 33, 939-934. Khler'in Berlin'deki son yllarn ve Nazi basksyla
kar karya olan Psikoloji Enstitsnn btnln korumak iin verdii
mcadeleyi anlatr.
Henle, M. (1987), Koffka's Principles after fifty years, Journal of the History of the
Beha- vioral Sciences, 23, 14-21. Koffka'nn Getalt Psikolojisinin llkeleri'nin
etkisini deerlendirir.
Khler, W. (1959), Getalt psychology today, American Psychologist, 14, 727-734.
Getalt psikolojisi ile davran psikoloji arasndaki farkllklar ele alr.
Seaman, J. D. (1984), On phi-phenomena, Journal of the Behavioral Sciences, 20,
3-8. Max Wertheim'in 1912'deki makalesinde orijinal anlatlan ekliyle phi
fenomenini yeniden deerlendirir.
Sokal, M. M. (1984), The Getalt psychologist in behaviorist America, American
Histo- rical Review, 89, 1240-1263. Getalt hareketinin ABD'deki yayln anlatr.
Onnc Blm
Psikanaliz: Balang
Psikanalizin Psikoloji Tarihindeki Yeri
Psikanaliz terimi ve Sigmund Freud adn modern dnyada bilmeyen yoktur.
Fechner, Wundt ve Titchener gibi psikoloji tarihinde yer alm dier parlak isimler
psikoloji alan dndaki insanlar tarafndan ok az tannrken, Freud genel halk kitlesi
tarafndan bilinir. Freud'un dnceleri ylesine etkili olmutur ki, Freud'un
lmnden 40 yl sonra, Newsweek dergisi, "20. yzyl dncesini onsuz hayal
etmek ok zor olacaktr" eklinde bir yorum yapmt (30 Kasm, 1981). Sonuncusu
lmnden 60 yl sonra olmak zere, defa Time dergisine kapak olmutur. Freud
bizim kendimiz hakknda dnme eklimizi deitirerek, uygarlk tarihinin ekseninde
bulunan kk bir grup insan ierisinde yer almtr.
Freud btn tarih ierisinde kollektif insan ego'suna ynelik byk ok
olduunu belirtmitir (Freud, 1917). Bunlardan ilki bize dnyann evrenin merkezinde
olmadn, gne etrafnda dnen pek ok gezegenden birisi olduunu gsteren
astronomi bilgini Copernicus (1473-1543) tarafndan ortaya konmutur. kincisi 19.
yzylda Charles Danvin'in, insann yaratl itibaryla ayrcalklarla donatlm,
kendine zg, ayr bir tr olmadn; sadece hayatn daha dk seviyelerinden
gelien yksek dzeyli bir hayvan formu olduunu gstermesidir.
Sigmund Freud ise hayatmzn rasyonel idarecileri olmadmz, aksine farknda
olmadmz bilinalt gler tarafndan kontrol edildiini iddia ederek nc oku
yaatmtr. Bylece "Copernicus insanln evrenin merkezinde olamadn
gstermi, Darwin bizi hayvanlarla akrabalmz olduu iddiasn kabul etmeye
zorlam, Freud da mantn ve akln haytmz ynlendiren en nemli etkenler
olmadn ileri srmtr. (Gay, 1988, s.580).
Kronolojik olarak psikanaliz psikolojinin dier dnce ekolleriyle akmaktadr.
Freud'un yeni hareketinin balangc olarak kabul edilebilecek ilk kitabnn basld
1895 ylndaki genel durumu dnn. O yl Freud 49 yandayd. Henz 28 yanda
olan Titchener sadece 2 yldr Comell nive- ristesindeydi ve yapsalc psikoloji
sistemini gelitirmeye balamt. ABD'de ilevselcilik ruhu yeni yeni parlyordu. Ne
davranlk ne de Getalt psikolojisi henz kurulmamt. Watson 17, Wertheimer 15
yandayd.
Freud'un ld 1939 ylnda tm psikoloji dnyas deimi durumdayd.
Wundt'u psikoloji ve ilevsel psikoloji tarih olmutu. Getalt psikolojisi Almanya'dan
ABD'ye naklediliyordu ve davranlk Amerikan psikolojisinde egemen durumdayd.
Ele alp tarttmz dnce ekolleri temel anlamazlklarna ramen akademik
bir miras paylayorlard ve ilham kaynaklarn ve ekillerini byk oranda Wundt'a
borluydular. Kavramlar ve metotlar laboratuvarlarda, ktphanelerde ve
konferans salonlarnda gelitirmiler ve duyum, alg ve renme gibi konu
balklaryla ilgilenmilerdi. Tam tersine psikanaliz ise ne saf bilimin ne de
niversitelerin bir rn idi. Psikanaliz toplumun "zihinsel olarak hasta" diye
nitelendirdikleri insanlar tedavi etme gayretleri ierisinde olan psikiyatrik gelenek
ierisinden ykseldi. Bu nedenle psikanaliz direkt olarak dier psikoloji ekolleriyle
karlatrlabilecek konumda deildi ve hl da deildir.
Psikanaliz amalaryla, alma konusuyla ve metotlaryla balangtan beri dier
psikoloji ekollerinden ayr bir yerdeydi. alma konusu dier psikoloji ekollerinin
olduka ihmal ettii normal d davranlard ve temel metodu klinik gzlemdi,
kontroll laboratuvar deneyleri deil. Ayrca, psikanaliz dier dnce sistemleri
tarafndan neredeyse nemsenmemi olan bilinaltyla urayordu.
Wundt ve Titchener'n bilinaltn kendi sistemleri iine dahil etmemelerinin bir tek
sebebi vard: igzlem yoluyla bilinaltn incelemek mm
kn deildi. Ve bilinalt igzlemle incelenemediinden, kendisini oluturan temel
elementlere indirgenemezdi, istisnai bir durum olarak bilin ile ilgilenen ilevselciler
ise bilinalt kavramna hi ilimemilerdi. Angell, 1904'te yaymlanan fazlasyla uzun
kitabnn en fazla iki sayfasnda bilin- altmdan bahsetmiti. Woodworth'un 1921'de
yaynlanan ders kitabnn durumu da ok farkl deildi. Watson kendi davran
sistemi ierisinde bilinalt iin, bilince ayrd yerden daha fazlasn ayrmamt.
Bilinal- tndan sadece bireylerin henz szcklerle ifade edemedikleri eyler olarak
sz etmi, ancak kendi sistemiyle bunu uyuturmaya almamt.
Tm bu farkllklarna ramen, psikanalizin ilevselcilik ve davranlkla baz
ortak ynleri vard. Hepsi mekanik ruhtan, Fechnerin psikofizik almalarndan ve
Darwin'in evrim dncesinden etkilenmiti.
Psikanaliz zerindeki lk Etkiler
Takipilerinin iddialarna ramen Freud'un igrleri beklenmeyen bir ey deildi.
Psikanalitik hareketin belirgin zihinsel ve kltrel bir altyaps vard. temel kaynak
psikanalizin resmen kurulmasnda olduka etkili olmutu. Bunlardan birincisi bilinalt
psikolojik fenomenlerin doas hakkndaki felsefi kuramlar ikincisi psikopatolojideki ilk
almalar, ncs ise evrim teorisidir.
lk Bilinalt Teorileri
Bilimsel psikoloji tarihinin ilk dnemlerinin byk blmnn bilinle ilgilendiine
dikkat etmitik. 19.yzyln son dnemlerinin deneysel psikologlan uygun tek alma
alannn bilincin ierii olduuna ve bu nedenle psikolojinin ilk dnemlerindeki temel
alma odann bilin deneyimlerinin analizi olduuna inanmlard. Davrann
bilinalt belirleyicileri hakknda ok az dnce sz konusuydu. Benzer ekilde,
ampirik filozoflar da yeni psikoloji iin bilin deneyimlerine ynelik bir arka plan ha-
zrlamlard. Bununla birlikte, psikolojinin nclerinden veya onun felsefesini
oluturanlardan olan hi kimse bilinli zihinsel deneyimler zerinde zellikle
odaklanmamt. Bazlan bilinalt srelerin nemine inanmt. Bilinaltnn etkisine
ilikin dnceler Platon'a dek uzanmasna ramen, konu hakkndaki son dnceler
17. yzyldan sonra Descartes' izledi.
18. yzyln ilk dnemlerinin Alman matematikisi ve filozofu Gotfri- ed Wilhelm
Leibnitz (1646-1716) monadoloji (monadology) teorisini ge
MF>
i3
M
T 1
fe
litirdi. Leibnitz'n tm gerekliin bireysel elementleri olarak dnd monadlar
fiziksel olmayan atomlard. Hatta bunlar kelimenin tam anlamyla maddesel bile
deildi. Her bir monad yaylmayan ruhsal bir varlkt. Le- ibnitz her bir monadn doas
gerei ruhsal olmasna ramen baz fiziksel madde zellikleri de tad zerinde
srarla durmutu. Bunlarn yeteri kadar bir btn ierisinde toplandnda bymeyi
olutururlard.
Monadlar hareket ve enerjinin kaynadr. Genel olarak algya benzetilebilirler ve
bilinaltyla ayn trdendirler. Leibnitz zihinsel-ruhsal olaylarn (monadlann
faaliyetlerinin) anlalrlk veya bilin dereceleri bakmndan farkl olduklarna,
tamamen bilinalt olandan en ak veya kesinlikle bilinli olana dek sralandna
inanmt. Bu nedenle bilincin daha kk dereceleri minyon alglar (petites
perceptions) olarak adlandrld. Bunlarn bilinli gereklenmesine tamalg1
(apperception) denildi.
rnein, kyya vuran dalga sesleri bir tamalgdr. Bu tamalg den tm su
damlalanndan olumutur. Her bir su damlas, monadlar gibi, minyon bir algdr ve
bilinli olarak alglanmazlar. Bunlarn yeteri kadar bir araya toplandnda bir
tamalgy olutururlar.
Bir asr sonra, Johann Friedrich Herbart (1776-1841) Leibnitz'i bilinalt gre
balang (threshold) veya eik kavramn (limen of consciousness) getirdi. Eiin
altndaki fikirler bilinaltdr. Bir fikir bilin seviyesine ykseldiinde, Leibnitz'n
deyiiyle, tamalgs oluur; fakat Herbart bunun da tesine gitmitir. Bir fikrin bilince
ykselmesi iin, daha nceden bilinte olan fikirlerle uyuabilmesi gereklidir. Bunlarla
uyum iinde olmayan fikirler, ayn zamanda bilinte barnamazlar ve konuyla ilgisi
olmayan fikirler bilinaltna itilir ve Herbart'n bastrlm fikirler (inhibited ideas) dedii
fikirleri olutururlar. Bastrlm fikirler bilin eiinin altnda bulunurlar ve Leibnitz'n
minyon alglarna benzerler. Her- bart'a gre bilinte gereklemeye alan fikirler
arasnda bir atma vardr. Herbart'm almalan mekanik ruhun etkilerini gsterir.
Amac "ruhun matematiini" gelitirmekti ve fikirlerin mekaniini aklayacak formller
ve eitlikler nerene kadar almalarna devam etti.
Aynca Fechner da bilinalt teorilerinin gelitirilmesine katkda bulundu. Balang
veya eik kavramn kulland, fakat onun nerisi zihnin bir buz dana benzedii
ynndeydi. yle ki, buzdann nemli bir blm yzeyin altnda kalan ve
grnmeyen buzdagm, yani zihnin gzlemlene- 1 Tamalgnm tanm iin bkz. s. 113
(.n.)
meyen gler tarafndan idare edilen blmn temsil eder. Bu benzetme Freud
zerinde byk bir etki brakmtr.
uras ilgintir ki, deneysel psikolojinin ok eyler borlu olduu Fech- ner
psikanalizin de bir habercisidir. Freud birka kitabnda Fechnerin Psi- kofiziin
Elemanlar isimli kitabndan alntlar yapm, onun almasndan haz ilkesi, ruhsal
veya zihinsel enerji, zihnin topogrofik yaps ve ykc igdnn nemi gibi baz temel
kavramlar tretmitir. Freud'un ocukluk arkadana yazd mektuplarnda onlu
yalann sonu ve yirmilerin balarnda Dr. Mises'in hicvedici makalelerinden
okumaktan holandn sylemiti. Dr. Mises Fechnerin bilim ve tptaki eilimlerle
dalga getii takma adyd (bkz. Boehlich, s. 1990). Freud'un biyografisini yazan kii
una dikkatleri ekmitir: "Fechner Freud'un baz fikirlerini dn ald tek psiko-
logdur" (Jones, 1957, s.268).
Bilinalt fikri Avrupa'da 1880'ler Zeitgeistinn ok byk bir blmn
oluturuyordu. Bu dnem Freud'un klinik almalarna balad zamana denk
dyordu. Bu fikir sadece meslekten olanlara deil, halka da ok ilgin geliyor ve
konu hakknda byk tartmalar yaplyordu. Von Hart- mann tarafndan 1869'da
yazlan Bilinalt Felsefesi2 balkl bir kitap o kadar poplerdi ki, kitabn 1869 ve 1882
yllar arasnda dokuz basks yaplm, 1870 ve 1880 yllan arasnda Almanya'da
balklannda "bilinalt" kelimesi geen en azndan yanm dzine kitap baslmt.
Bilind glerin kiinin rasyonel varln bastrabilecei ve stn gelebilecei
dncesi en sonunda popler literatrde yer ald. Robert Louis Stevenson'un
1889'da yaynlanan Dr. Jekyll ve Mr. Hyde balkl romannda iyi bir doktor, her trl
ktle bamllk gelitirmi farkl bir yann ortaya karan gizemli bir iksir iiyor. Bu
kk den benlik, bu ahlakd- l isteyen varlk zamanla ahlakl, drst ve
rasyonel benlii tketir.
Bu nedenle Freud brakn kefetmeyi, bilinalt kavramndan ciddi anlamda sz
eden ilk kii bile deildir. lk dnrlerden bazlan bilinaltm- dan sadece bahsetmi
olmalanna ramen, dierleri bu kavrama byk bir nem adettiler. Yine de, Freud'tan
nce hi kimse bilinalt gdlerin neminin farkna varmam ve bunlann nasl
aratnlacana dair bir yol bulamamt. Freud bilinaltnn kefedilmesinde, daha
nceden anlalamaz olduu dnlen eyleri aklayabileceini dnmt.
Bilinalt duygu ve dncelerin dorudan veya dolayl olarak davran etkilediine
inanmt. 2 Philosophy of the Unconscious.
Psikopatolojiyle lgili Dnceler
imdiye dek grdk ki, yeni bir ekol daima bir eylere isyan etmeyi, hz
kazanabilmek iin bir eylere saldrmay gerektirir. Psikanaliz akademik psikoloji
ierisinde gelimediinden Wundt'u psikolojiye veya psikoloji dncelerinden
herhangi birine kar kmamt. Freud'un neye kar ktn kefetmek iin alt
alanda hangi dncenin egemen olduunu dnmek gerekir: ruhsal hastalklarn
tehis ve tedavisi.
Ruhsal hastalklarn tedavisinin tarihi etkileyici olduu kadar zcdr ve insanlk
d davranlarn etkileyici bir resmini sunar. Ruhsal hastalklarn tannmas 1..2100
yllarna dek uzanr (Brems, Thevenin, &Routh, 1991). Babiller ruhsal hastalklarn
sebebinin eytann egemenliinden kaynaklandna inanyorlard.
Antik brani kltrleri ruhsal rahatszlklar ilenen gnahlarn bir cezas olarak
grm, tedavi iin dua ve by yolunu kullanmlard. Yunan filozoflar -zellikle
Sokrates, Plato ve Aristo- ruhsal hastalklarn dnce srelerinin bozulmasndan
kaynaklandn iddia etmilerdi. Kelimelerin ikna ve tedavi edici gcn salk
vermilerdi.
Hristiyanlkla birlikte ruhsal hastalar tekrar kt ruh ve eytan olmakla ulanr
duruma geldiler. Bu insanlar kilise tarafndan kurulan yerlerde ikence gryor,
ulanyor ve vahi infazlara maruz braklyorlard. Ortaada bu tr insanlar
neredeyse hi anlayla karlanmam ve ok az tedavi grmlerdi. Ruhun zgr bir
vasta olduu ve kendi durumundan sorumlu olduu iddia ediliyordu. Ruhsal
rahatszlk ekenlerin tedavisi duygusal rahatszlklarn sebebinin ktlk, byclk
ve eytann adam olma olduuna inanldndan ncelikle sulama ve cezadan
oluuyordu.
Koullar Rnesans boyunca da deimedi. Boring (1850) olaylar ve bu dnemin
karakteristik zelliklerini yle anlatyor:
Rnesans dneminde sosyal yapdaki byk deiiklikler genel bir bulanklk ve
belirsizlik yaratt.... Gelecei belirsiz, endieli insan deiikliklerden rahatsz olmu,
sulama ve cezann yaylyla eytann tehditlerini kovmaya hazr bekliyordu. Daha
sonra, tpk imdiki gibi, korktuklar iin byc avna gitmeye hazrlandlar ve 19.
yzylda Kilise bunu onlar iin yapt. 1489 ylnda iki Dominik rahip karde, Jacob
Sprenger ve Heinrich Kraemer son gnlerin buluu olan matbaa makinesinin
avantajlarn kullanarak, en iyi ekilde eytan ekici olarak tercme edilebilecek
Malleus maleficarum balkl kitab bastlar.
Bu kitap bycleri yenmek iin kullanlan bir ara olarak dizayn edilmiti. Malleus
male/icarum byclerin ortaya karlmas ve ikence ve hapsetme yoluyla
incelenmesi yordamnn anlatld, byclk hakknda acmasz bir ansiklopedi idi...
Kitap bycleri dinsel inanlardaki sapknlklar ile tanmlyor ve bizim iin de
bycleri, semptomlarn tm detaylaryla dikkatlice belirttii ruhsal hastalklarla
tanmlyordu. yzyl boyunca yaplan on dokuz baskyla bu ktlk dolu ksa ve
detayl zetler otorite ve Engizisyon mahkemelerinin rehberi olarak kullanld
(ss.694-695).
Engizisyon mahkemeleri 18. yzyl boyunca da devam etti, ancak o dnemde
ruhsal hastalklar rasyonel olmayan davranlar olarak ele alnmaya balanmt.
lme mahkumiyet sona erdi, hastalar hapishaneye benzeyen kurumlara
kapatldlar. Burada onlara herhangi bir tedavi uygulanmad. Hastalar zincirlere
vuruldu ve hayvanat bahesinde hayvanlarn sergilenmesi gibi, kafeslerin ardndan
halka tehir edildiler.
Bazlar yllarca yataklarna zincirlenmiti veya kollan ve bacaklan demir
parmaklklarla hareketsizletirilmiti. Dierleri tasmal kpeklerden farksz bir ekilde
boyunlanndan demir halkalarla bir noktaya sabitleniyor, zincirlerle duvardaki bir
engele tutturuluyordu. Bu hapishaneler, "hala yaamakta olanlann mezarl"
eklinde tanmlanarak akl hastanesi olarak biline geldi (Schull, MacKenzie,
SrHervey, 1996, s. 118).
Daha nsancl Yaklamlarla Tedavi
Daha insancl tedaviler: spanyol akademisyen Juan Luis Vives (1492-1540)
zihinsel olarak hasta insanlann daha insancl ve duyarl ekilde tedavi edilmelerini
tevik eden ilk kiiler arasndayd. Ancak corafya ve dil engelleri sebebiyle daha
yumuak bir tedaviye ynelik ricalar ispanya dnda bilinmiyordu. 18. yzyln
sonlarna dek Vives'in grleri baka bir yerde kk salmad.
19. yzylda ruh hastalklann tedavisine ynelik daha insancl ve rasyonel
tutumlar belirmeye balad. Bu yaklamn ba aktrlerinden birisi olan Fransz doktor
Philippe Pinel (1745-1826) ruhsal hastalklarn doal bir fenomen olduunu ve doa
biliminin metotlan ile tedavi edilmesi gerektiini ne srd. Hastalan zincirlerden
kurtard ve insancl yollarla tedavi etmeye alt. Pinel, vaka yklerini titizlikle
almaya ve tedavi kaytlann dikkatlice tutmaya devam eden ilk kiidir.
Sulu olmalarna ramen ceza gren akl hastas insanlar, ac ekmekten tr
perian durumlarna dikkat edilmeyi hak eden hasta insanlardr. Birileri bu insanlarn
akl saln iyiletirmek iin en basit metotlar denemelidir (Pinel, Wade'den alnt,
1995, s. 25).
Pinel'in kontrol altndaki pek ok hastann iyilemi olduu resmen bildirildi.
Pinel'in bu rnekleri sebebiyle hem Avrupa'da hem de Amerika'da zincirler knld,
ruhsal hastalklarn sebeplerine ynelik batl dinsel inanlar azald ve bu da
hastalklarn bilimsel olarak aratrlmasn kolaylatrd.
Bilimsel aydnlatma insanlarn, krld zaman onarlmaya ihtiya duyulan bir makine
gibi tedavi edilmesiyle sonuland. Bu onarma, endstri devriminin endstriyel
icatlarm aksettiren zellikli aletler ve tehizatlarla donatlm akl hastanelerinde
yerini ald, (Brems, Thevenin, &Routh, 1991, s. 12).
Birleik Devletler'de akl hastanelerinin en etkili reformisti depresyon yaayan ve
ok dindar bir insan olan Dorathea Dix (1802-1887) oldu. Pinel'in hastalanyla
baardklarndan etkilenen Dix enerjisinin byk ksmn ve ikna yeteneini onun
baarlarn ikiye katlamak iin kulland. Birleik Devletleri batan sona dolat, eyalet
yasama meclislerinden akl hastas insanlar iin daha insancl tedavi hizmeti
salamalar yolunda baanl taleplerde bulundu. yle syledi: "yardma muhta,
unutulmu, akli dengesini kaybetmi, idiot kadn ve erkeklerin; pek ok kaytsz kiinin
gerek bir dehet yaanmasna sebep olduu koullardan yorgun den varlklarn
savunucusu olarak geldim (Grob'dan alnt, 1994, s. 46).3
ABD'de alan ilk psikiyatrist olan Benjamin Rush (1745-1813), Bamszlk
Bildirgesini imzalam bir doktordu. Benjamin Rush (1745- 1813) Bamszlk
Bildirgesini imzalayanlardan birisidir. Rush yalnzca duygusal rahatszlklan tedavi
eden ilk hastaneyi kurmutur. Rush ayn mekanik gelenekle almasndan tr
insann akl ve ahlak dahil, her eyin fizik kanunlaryla aklanabileceini ve belli bir
bilimsellik ve mantk erevesine dahil olduunu ileri srmtr (Gamvell&Tomes,
1995, s. 19). Rush baz tuhaf davranlarn kann ok fazla veya ok az olmasndan
kaynaklandna inanyordu. zm hastaya kan vermek veya hastadan kan
aktmakt. Bir eksen zerinde dnen bir sandalye gelitirmiti ve ounlukla bilin
kaybna dahi sebep olan bir yntemle hasta olan anssz insan bu sandalyede fini fini
dndryordu.
3 Dix Amerika Sava boyunca. Kuzey hkmetine bal yaral askerler iin yeni bir
mcadele balatt. Onun sosyal eylemcilii ordudaki kadn hemirelerin
ynetimine atanmasna sebep oldu.
ok tedavisinin ilk eklini uygulayan Rush, hastalan buz gibi suyun ierisine
batnyor ve onlan bir sre orada tutuyordu. Aynca Rush ilk sakinletirme tekniini
bulmutu. Hastalar sakinleme sandalyesi ad verilen sandalyeye kayla balanyor
ve kafalanna byk bir tahta paralanyla sktnlarak basn uygulanyordu. Bu
yntemin pek dinlendirici olmad dnlebilir! Knlan kemiklerinden tr ac
eken baz hastalar kafatas- larnda mengene benzeri bir kulp ile kamaya
almlard.
Bu teknikler gnmzde bize zalimce gelmesine ramen Rushin ruh hastalann
onlann ihtiyalannn nemsenmedii gzetim kurululanna atmak yerine onlara
yardm etmeye altn hatrlamalyz. Rush bu insanlarn hasta olduunu kabul
etmi ve ABD'de sadece duygusal bozukluklann tedavisiyle ilgilenen ilk hastaneyi
kurmutu.
19. yzyl boyunca psikiyatride iki temel dnce ekol vard, somatik ve ruhsal.
Somatik ekol davran anormalliklerinin fiziksel sebeplerden kaynaklandm ne
sryordu: beyinde ve sinir sistemindeki lezyonlar, sinirlerin an veya yetersiz
uyanm gibi (Drinka, 1984). Ruhsal ekol, duygusal hastalklann psikolojik veya ruhsal
sebepleri olduuna inanyordu. Bir btn olarak 19. yzyl psikiyatrisi zerinde
somatik ekoln egemenlii sz konusuydu.
Psikanaliz bu somatik ynelime kar bakaldnnn bir yn olarak geliti. Ruhsal
rahatszlk ekenlerle yaplan almalar devam ederken baz bilim adamlan anormal
davranlar etiyolojisinde duygusal bunalmlann, beyin lezyonlanndan veya olas
dier fiziksel sebeplerden daha byk bir neme sahip olduuna ikna oldular.
T
Emmanuel Hareketi: Akl hastalna yaklam akm Birleik Devlet- ler'de

psikoterapi kullanmn destekleyen ve artc bir ekilde baarl olan Emmanuel
Kilisesi yiletirme Hareketi tarafndan destek grlmtr. Konuma terapisinin
yararlar zerinde duran bu taraftarlar, halk ve tp evrelerini akl hastalnn
potansiyel sebebi olarak psikolojik faktrlerin nemi konusunda bilinlendirmilerdir
(aplan, 1998; Gifford, 1997). Bu hareket ilk olarak Boston Massachusetts'teki
Emmanuel Kilisesi'nin papaz olan Elvvood Worchester tarafndan balatlm ve en
ok 1906 ve 1910 yllan arasnda etkili olmutur. Peder Worches- ter allmn
dnda bir din adamyd. nk Almanya'da Leipzig niversitesinde Wilhelm
Wundt'un rencisi olmu ve felsefe ile psikoloji
dallarnda doktora yapmt. Yani Worchester Wundt'un yoldan kan ve onun sosyal
snrlarn terk edip teorisini gerek dnyaya uygulayan Amerikal rencilerinden bir
dieriydi.
Bireyler ve gruplar iin konuma terapisi seanslan belli unvanlara sahip dini
liderler tarafndan gerekletiriliyordu. Bunlar byk lde telkin ve din adamnn
doru davran ekline hastalan ikna etmedeki ahlaki otoritesini esas alyordu. Terapi
ksa zamanda Birleik Devletler'de popler oldu ve yaklak iki yl sreyle Baanl Ev
idaresi (Good Housekeeping) dergisinde yaynlanan makalelerle desteklendi.
Worchester ve iki meslektann 1908'de kard Din ve Tp: Sinir Bozukluklarnn
Ahlaki Kontrol (Religi- on and Medicine: The Moral Control of Nervous Disorders)
adl kitap basn tarafndan "bilimsel psikoterapi" alannda en nemli kitap olarak
selamlan- mtr (aplan, 1998, s.297).
Bu hareket kamuoyu tarafndan cokuyla kabul grmesine ramen, tp evreleri
ve Witmer ve Mnsterberg gibi klinik psikologlar papazlann psikoterapist rol
stlenmeleri fikrine kar ktlar. Ancak byk lde Emmanuel Hareketinin
poplaritesine binaen, 1909'da mesajn ahsen ortaya koyan Freud ve psikanalizi
Birleik Devleder'de hemen kabul grd. Konuma terapisi tasanmysa milli bilincin
bir paras olmutu bile.
Hipnozun Kullanm
Hipnoz: Hipnoz olay zerindeki ilgi de akl hastalnn ruhsal sebepleri zerine
olan odaklanmann artmasnda rol oynamtr. Duygusal bozukluklarda hipnoz
uygulamas yan doktor yan ovmen olan Viyanal Franz Anton Mesmer (1734-1815)
tarafndan ortaya atlan "hayvan manyetizmas" adl esrarengiz ve karanlk bir gten
kaynaklanmtr.
Mesmer insan vcudunun Upk fizikiler tarafndan kullanlan mknatslar gibi
alan manyetik bir gce sahip olduuna inanyordu. Bu hayvan manyetizmas
nesneleri delme ve onlan belli bir mesafeden hareket ettirebilme gcne sahipti.
Hayvan manyetizmas ayn zamanda hastann manyetik seviyesi ve evrede geerli
olan manyetik seviye arasnda bir denge kurarak sinir bozukluklann
iyiletirebiliyordu.
Mesmer balangta hastalara mknatslam demir ubuklar tutturarak akl
hastaln tersine evirdiini iddia etti. Daha sonra Mesmer tm yapmas gerekenin
hastann ellerine dokunmak veya vurmak olduunu ve
bylece kendi manyetik gcnn hastaya aktarld fikrinde karar kld. Viyana tp
evresinin onu arlatan olarak grmesine armamak gerekir.
Mesmer Paris'te olduka baarl olmutu. Lo kl bir odada hafif mzik
eliinde portakal iei kokular iinde grup terapisi seanslar dzenliyordu. Leylak
renkli cppesiyle, yrtt seanslarda artc sonulara ulayordu. Hastalarsa
birbirine iplerle balanm bir ekilde ii manyetize edilmi svyla dolu bir fnn
etrafna dizilmi, bu fdan uzanan demir ubuklara tutunmu haldeydiler. Mesmer ve
yardmc manyetizrleri hastalar arsnda geziniyor ve rahatszl olan kimsenin
ellerine dokunup duruyorlard. Hastalar genellikle sanclanp kendinden geme
hallerinden sonra birdenbire iyileerek mucizev bir ekilde iyileerek kendilerine
geliyorlard (Wade, 1995).
Bir aratrma komisyonu Mesmer'in szde tedavileri hakknda olumsuz rapor
verince, Mesmer svire'ye kat. Ancak Mesmerizm yaylmaya devam etti. zellikle
de Birleik Devletler'de bir nevi parti oyunu haline geldi. Bir kltr tarihisi 19. yzyln
ortalarnda yle yazmt:
Sadece kuzeydouda yirmi ila otuz bin Mesmerizm yanls almalar yapyor.
Bunlann birou saylan genellikle iki bini bulan seyircilerini hayrette brakarak
Mesmerizm tedavisi uygulanm hastalannn davran ve tutumlann kontrol alna
almak iin kendi glerini kullanyor (Reynolds, s. 260).
Hipnoz anormal davrann ruhsal sebeplerine ilginin bymesinde nemli bir rol
oynad. Bir asr boyunca Mesmerizm tp dnyas tarafndan arlatanlk olarak ele
alnarak neredeyse tamamen reddedildi. ngiltere'de James Braid (1795-1860)
hipnotik durumun olgusal zelliine "nropino- loji" adn verdi. (Hipnoz terimi daha
sonra bu terimden tretilmitir). Bra- id'in dikkatli almalar ve abartl iddialara
tenezzl etmemesi hipnoza biraz da olsa bilimsel saygnlk kazandrd.
Hipnoz, bir doktor ve Paris, Salpetriere'deki akl hastas kadnlar iin kurulmu
nroloji kliniinin bakam olan Jean Martin Charcot'un (1825-1893) almalaryla
byk bir nem kazand. Charcot isteri hastalarn hipnoz yoluyla tedavi etti ve bir
dereceye kadar da baarl oldu. Daha nemlisi, hem isterinin hem de hipnozun
semptomlarn tbbi terimlerle ifade etti. Bu durum hipnozun tp dnyas ve
Mesmerizmi daha nce defa reddeden Fransz Bilim Akademisi tarafndan daha
kolay
kabul edilmesini salad.4 Akademi tarafndan resmen onaylanma ok nemliydi
nk bu onay nrologlarn ruhsal hastalklarn psikolojik ynlerini aratrmaya
balamasn uygun kld.
Charcot'un almalar aslnda fiziksel rahatszlklar, fel ve benzerleri zerinde
nemle duran nrolojik almalar olarak kalmaya devam etti. Charcot'un rencisi ve
halefi Pierre Janet'in (1859-1947) 1889 ylnda Charcot'un davetini kabul ederek
Salpetriere'deki psikoloji labora- tuvarnm mdr olmay kabul etmesine dek, isteriye
somatik sebepler atfedilmeye devam edildi.
Janet isterinin fiziksel bir rahatszlk olduu fikrini reddetti ve bunu ruhsal bir
hastalk olarak grdn syledi. Bundan dolay zellikle hafza zayfl, sabit
dnceler ve bilinalt glerin etkisi olmak zere ruhsal fenomenler zerinde
nemle durdu ve tedavi metodu olarak hipnozu tercih etti. Bylece Freud'un meslek
yaamnn ilk yllarnda hipnoz ve ruhsal hastalklarn psikolojik sebepleri hakknda
yaymlanm almalar byk bir hzla ilerlemi oldu.
Charcot ve Janet'in almalarnn zihinsel hastalklarn tedavisindeki neminden
ksaca sz ettik. Burada nemli olan nokta, zihinsel hastalklarn sebeplerine ilikin
inanlarn somatik sebeplerden, ruhsal veya zihinsel sebeplere doru deimi
olmasdr. Giderek daha fazla insan duygusal rahatszlklarn tedavisini beden yoluyla
deil, zihin yoluyla dnmeye balyordu. Freud'un dncelerini yaynlanmasndan
ok daha nce psikoterapi pek ok kii tarafndan kabul edilmiti.
Darwin'in Etkileri
1979 ylnda nl bilim tarihisi Frank J. Sulloway, Freud'un Charles Darwin'in
almalarndan geni lde etkilendiini iddia ettii, Freud: Ruhun Biyologu5 isimli
bir kitap yaymlad. Sulloway yeni tarih verilerinden faydaland veya daha dorusu;
yllardr var olan fakat hi kimsenin ayn ekilde incelemedii verileri gzden geirdi.
4 Charcot tbba da nemli katklarda bulunmutur. Beynin eitli merkezlerinin
haritasn kararak akcierlerin, karacierin ve bbreklerin yapsn ortaya
koymutur. Gut hastalna sebep olan eyin rik asidi de artrdn bulmu ve
hastann vcut ssn lp kaydetmeyi rutin bir hastane uygulamas haline
getirmitir (Webster, 1995).
5 Philosophy of the Unconscious.
Sulloway Freud'un ktphanesindeki ahsi kitaplarn inceledi ve Darvin'in
almalarnn kopyalarn buldu. Freud bunlarn hepsini okumu, yazlarn
kenarlarna bir sr notlar alm ve bu almalara byk deer vermiti. Freud
Darwin'in almalarnn bir meslek olarak tbb semesinde etkili olduunu itiraf
etmiti. Dahas, Freud'un yazlarnda Darwin'le pek ok ynden benzerlikler
bulunabilir. Sulloway u sonuca ulamt: "Darwin Freud'a ve psikanalitik devrime
baka herhangi bir insandan ok daha fazla yardmda bulunmutu" (Sulloway, 1979,
s.238).
Son aratrmalar Darvvin'in, Freud'un psikanalitik teorisi zerinde etkisi olduunu
desteklemektedir. Freud hayatnn sonraki dnemlerinde Darvin'in evrim teorisini
almann psikanalistlerin eitim programnn ana blmlerinden birisi olmas iin
srar etti (Ritvo, 1990).
Freud, Darwin'in daha nce tartt pek ok konuyu psikanalizin ana meseleleri
olarak ele almt. Bu konular arasnda bilinalt, zihinsel sreler ve atmalar,
ryalarn nemi, garip davran semptomlarnn gizli sembolleri ve cinsel heyecann
nemi vard. Sonuta Danvin (daha sonra Freud'un da yapt gibi) dnce ve
davrann aklc olmayan ynleri zerinde odaklanmt.
Darwin ayrca Freud'un ocuk geliimi hakkndaki dncelerini de etkilemiti. 6.
Blm'de belirttiimiz gibi Darwin notlarn ve yaynlanmam materyallerini,
Romanes'e vermiti (Romanes daha sonra Darvin'in bu notlarndan yola karak
insanlardaki ve hayvanlardaki zihinsel evrim zerine iki kitap yazmt). Sulloway
Freud'un ktphanesinde her iki kitabn da kopyalarn bulmutu (tabii ki kenarlanna
Freud'un kendi el yazsyla ald notlar ve yorumlarla birlikte). Romanes Darwin'in
ocukluk ve yetikinlik dnemleri arasnda duygusal davranlarn sreklilii fikrini
daha detayl bir hale getirmi, daha nemlisi cinsel drtlerin bebeklerde doumdan
sonraki 7 hafta iinde ortaya ktn iddia etmiti. Bu iki ana tema Freud
psikanalizinin merkezi haline gelmiti.
Darvin insanlarn bata cinsellik ve alk olmak zere biyolojik gler tarafndan
ynetildii zerinde srarla durmu, bunlarn tm davranlarn temelinde yer aldna
inanmt. On seneden daha az bir zaman sonra nl bir Alman psikiyatristi olan
Richard von Krafft-Ebing, Darvin'le fikir birliine vararak, kendini koruma ve cinsel
doyumun insan fizyolojisindeki yegane iki drt olduunu yazmt. Bu nedenle Dar-
vin'i izleyen bilim adamlar temel bir motivasyon olarak cinselliin roln giderek artan
ekilde kabul ettiler.
Darwin ve Freud arasnda baka benzer noktalar da vard. Freud'un isel eliki
zerindeki vurgusu kavramsal olarak Danvin'in var olmak iin mcadele temasyla
aynyd. Freud unlan yazmt: "sel atmalarndan tr tkenen birey, d
dnyayla mcadele ederken daha fazla uyum salayamad iin yok olan trler "
(Freud, 1938/1941, s.299). Her iki durumda da psikolojik veya fizyolojik olarak lmle
bir mcadele sz konusudur.
Elbette bizler Darwin'i, evrim teorisinin pek ok ynn kendi psikanaliz teorisini
gelitirmek iin kullanan Freud'un habercileri arasnda saymalyz.
Dier Etki Kaynaklar
Freud zerinde etkili olan dier birka noktadan da sz etmeye deer. 18. ve 19.
yzyllarn zihinsel iklimi bir motivasyon retisi olarak hedonizmi (hedonistti)
kapsyordu. Hedonizm (hazclk) retisi temelde insanlarn hazz yakalamak ve
acdan kanmak iin abaladn ifade eder. zellikle Jeremy Bentham ve onun
faydaclk gryle birleen hedonizm ayrca baz ingiliz empiristler tarafndan da
desteklenmiti. Freud'un kavramlarndan birisi olan haz ilkesi hedonizm tarafndan
iddetle desteklenmitir.
Freud niversite eitimi boyunca Cari Ludwing, Emil du Bois-Rey- mond, Ernst
Brcke ve Hermann von Helmholtz gibi fizyologlarn temsil ettii mekanik dnce
ekol ile iletiim kurmutu. Johannes Mller'in bu rencileri yaayan organizmalarda
bulunan glerin hibirisinin cansz nesnelerde bulunmayaca konusunda birletiler.
Organizmann iinde fiziksel ve kimyasal glerden baka herhangi bir aktif gcn
bulunmadn iddia ettiler. Freud, Brcke'nin rencilerinden birisiydi ve bu mekanik
ynelme onun "ruhsal determinizm" dedii insan davrannn deterministik doas
grn oluturmasnda kendisini etkilemiti.
Freud'un almalarn etkileyen ve pekitiren Zeitgeist'm bir dier yn de, 19.
yzyln son dnemlerinde Viyana'daki cinsel iklimdi. ounlukla Freud'un iinde
yaad dnemde toplumun acmasz, baskc ve yobaz olduu iin, Freud'un
cinsellikle ilgili konulan aka ele almasnn ok etkisi yaratt ne srlr.
Oysa cinsel kstlamalar st-orta snf nrotik kadnlar (ki Freud'un hastalar, hatta
kendisi bu snftand) iin geerli olmasna ramen, btn bir kltrn zellii deildi.
19. yzyln dnemecinde Viyana cinsel anlamda ak ve rahat bir toplumdu. Dahas,
bu yaygn ehvet duygularna
sululuk veya bastrma duygular elik etmiyordu. Ayrca son aratrmalar Viktorya
dnemi ngiltere'sinin ve Priten Amerika'nn dahi, ar erdemlilik taslama ve
ounlukla bu kltrlerle birletirilen utangalklarla nite- lendirilmedigini gsterdi
(Gay, 1983). 1880 ve 1890'lar cinselliin Viktor- yen (muhafazakr) olarak
yceltilmesinin kyle tanmland. htiraslar, fahielik ve pornografi ortalkta boy
gstermeye balad.
Cinsellik konularna ilgi gnlk Viyana yaantsnda ve akademi literatrde aka
grlebiliyordu. Freud'un cinsellik temelli teorisinden nceki yllarda cinsel patolojiler,
ocukluk cinsellii ve cinsel gdlerin sindirilmesi ve bunun zihinsel ve fiziksel sala
zararlan hakknda ok sayda aratrma yaymlanmt. 1845 ylnda Alman doktor
Adolf Patze cinsellik gdsnn 3 yandaki bir ocukta dahi mevcut olduunu iddia
etti. Bu nokta tannm Britanyal psikiyatrist Henry Maudsley tarafndan 1867 ylnda
yinelendi. 1886 ylnda Krafft-Ebing sansasyonel kitab Cinsel Psikopatolojiyi6
yaymlad. 1897 ylnda Viyanal doktor Albert Moll ocukluk cinsellii ve ocuun
kar cinsten olan ebeveynine duyduu sevgi hakknda yazlar yazarak dipal
kompleks kavramnn deta habercisi oldu. (Steele, 1985a).
Freud'un Viyana'daki bir meslekta, nrolog Moritz Benedikt, isteri hastalarnn
cinsel yaamlaryla ilgili konumalarn salayarak, bu hastalarn tedavisinde ok
nemli sonular elde etmiti. Fransz psikolog Alfred Binet 1880'lerin sonlarnda ve
1890'larm balarnda cinsel sapknlklar zerine almalar yaynlamt. Hatta
psikanalizde ok nemli bir yeri olduu dnlen "libido" szc dahi
kullanmdayd ve Freud'un daha sonra bu kelimeye ykledii anlamla ayn anlam
tayordu. Freud'un almasnn cinsel bileenleri konusunda o zaman ok fazla ey
umulmutu. Halkn ve meslek evrelerinin cinsellie olan ilgisi Freud'un
dncelerinin ok dikkat ekmesine sebep oldu.
Boalm (catharsis) kavram Freud'un almalarn yaymlamasndan nce de
olduka poplerdi. 1880 ylnda, Freud'un tp fakltesini bitirmesinden bir yl nce,
mstakbel einin amcas, Aristo'nun boalm kavram zerine bir kitap yazd. u
ortaya kmt ki "boalm konusuyla ilgili bir moda akm vard... Boalm bir
zamanlar dnrler arasnda en ok ele alnan konular arasndayd ve Viyana
salonlarnn kltrel sohbet konularndan birisiydi" (Ellenberger, 1972, s.272). 1890
yln gemeden boalm konusuyla ilgili Almanya'da 140'tan fazla eser baslmt
(Sulloway, 1979). 6 Psychopathia Sexualis.
Grdmz gibi, Freud'un dnceleri zerinde pek ok deiik kaynan etkileri
sz konusudur. Freud'un ryalardaki sembolizme dair grlerinin ou 17. yzyla
dek geriye gidildiinde felsefede ve fizyolojide nceden sylenmiti. Freud her ne
kadar ryalara ilgi gsteren yegne bilim adam olduunu iddia etse de, tarihsel
gerekler baka bir hikye anlatmaktadr. Freud'un adalarndan tanesi zaten
ryalar zerinde alyorlard. Charcot'un psikolojik travmann histeri ile birletii d-
ncesi hastalarnn ryalarnda aa kmt. Janet histerinin sebebinin ryalarda
sakl olduunu sylemi ve rya analizini teraptik bir ara olarak kullanmt.
Krafft-Ebing bilind cinsel arzularn ryalarda bulunabileceini iddi etmiti (Sand,
1992).
Freud'un dnceleri zerinde pek ok farkl etkinin olduunu grm olmamza
ramen, tm kurucularda olduu gibi, kendisinin stn bak asn gz ard
etmemek gerekir. Bunun altnda onun eitli dnce balarn bir araya koyma ve
tutarl bir sistemi dokumaya ynelme kabiliyeti yatmaktadr. 1924'te Freud unu
yazd: "Psikanaliz gkten hazr bir elbise gibi dmedi. Psikanalizin balang noktas
daha sonra gelitirecei eski fikirlerdeydi; psikanaliz zenle hazrlanm ve
detaylandnlm nceki dnemlere ait nerilerden belirmiti" (Grubrich-Smitis'den
alnmtr, 1993, s.265). Daha nce bahsedilen tm kuruculann sahip olduu bir
zellik olan stn yetenekler sayesinde Freud bu eitli kaynaklardan kendi sistemini
gelitirmitir.
Sigmund Freud (1856-1939) ve Psikanalizin Geliimi Freud'un Hayat
Psikanalitik hareket ncelikle Freud ve ardndan da onun retileri zerinde
merkezlenen olduka kiisel bir harekettir. Freud'un gelitirdii bu sistem kendi
yaantsyla yakndan ilikilidir ve byk bir dereceye kadar otobiyografiktir. Bu
nedenle Freud'un yaam yks, oluturduu sistemi anlamak asndan ok
nemlidir.
Freud 6 Mays 1856'da Moravia'daki Freiberg kasabasnda dodu (imdiki ad
Pribor, ekoslovakya). Yahudi olan babas baansz bir yn tccaryd. Babas
Moravia'daki ileri bozulduunda ailesini alp ilk nce Leipzig'e, ardndan da (Freud 4
yandayken) Viyana'ya g etmiti. Freud Viyana'da yaklak 80 yl kald.
Freud'un babas annesinden 20 ya bykt, olduka sert ve otoriterdi. Grne
gre gen bir delikanl olarak Freud babasna kar hem korku hem de sevgi hisleri
beslemiti. Annesi koruyucu ve sevgi doluydu ve Freud annesine iddetli bir
dknlkle balyd. Babasnn korkusu ve annesinin sahip olduu cinsel ekicilik
Freud'un daha sonra dipal karmaa (Oedipus compleks) adn verdii durumdu ve
anlalan dipal kompleks Freud'un ocukluk a deneyimlerinden ve ha- SIGMUND
FREUD aralarndan kaynaklanmaktayd.
Freud'un annesi ilk doumunda ok gurur duymu, bebeine srekli bir ilgi ve
destek vermiti. Olunun geleceinin mkemmelliine tamamen inanmt. Freud'un
yetikin kiilik zellikleri arasnda kendine gven, hrs, baar arzusu ve hret
hayalleri vard. yle yazmt: "Tartlmaz bir ekilde annesinin favorisi olan bir
erkek ocuk fethetme duygusunu mr boyunca tar. Baarnn srr olan bu duygu
gerek baary da getirecektir" (Jones'dan alnt, 1953, s. 5).
Sekiz ocuun en by olan Freud ilk zamanlarda byk bir zihinsel yetenek
sergiledi ve ailesi onu cesaretlendirmek iin elinden gelen her eyi yapt. Kendisine
almas iin daha iyi bir aydnlatma imkan veren, ierisinde petrol lambas bulunan
evin tek odas verildi ve ailenin dier bireyleri mum kullandlar. Freud'a kar rekabet
ve kzgnlkla yaklaan dier kardelerin mzik almasna gen dnr rahatsz
eder dncesiyle izin verilmedi.
Freud Gymnasium'a (Almanya'da lise dengi bir okul) normalden bir sene nce girdi,
olduka parlak bir renciydi. Bu okuldan 17 yanda dl alarak mezun oldu. Evde
Almanca ve branice konuurdu. Okulda Latince, Yunanca, Franszca ve ingilizce
renmiti. Ayrca kendi kendine talyanca ve ispanyolca renmiti. Kariyeri
hakknda henz karar vermemiti, ilgileri arasnda uygarlk, insan kltr, hatta askeri
tarih vard. Darwin in evrim teorisi Freud'da yaam anlamaya dnk bilimsel bir yak-
lama kar ilgi uyandrd ve baz tereddtleri olmakla birlikte Freud, tp
eitimi almaya karar verdi. Aslnda doktor olarak almak iin bir arzu duymuyordu
fakat tp eitiminin kendisini bilimsel aratrmalara gtrecei umuduyla bu karara
varmt.
Freud eitimine 1873 ylnda Viyana niversitesinde balad. Birka alandaki
ilgileri sebebiyle dorudan tp eitimine balanmad, almalarn tamamlamak iin
sekiz yl harcad. lk olarak biyoloji zerinde younlat ve testislerinin yapsn titizlikle
incelemek amacyla 400'den fazla erkek ylanbaln kesti. Ulat sonular kesin
deildi fakat cinsellikle ilgili ilk aratrma atlmn gstermesi bakmndan nemliydi.
Daha sonra fizyolojiye yneldi ve balklarn belkemii zerinde alt. Anlalan
Freud fizyolojiden holanmt nk Brcke'nin fizyoloji enstitsnde, bir
mikroskobun banda alt yl alt.
Freud tp eitimi srasnda ilk defa kokain kullanan kii oldu. Kendisi kulland,
nianls, kz kardeleri ve arkadalar iin kullanmaya hazr hale getirdi ve kokainin
tp alannda ilk kez uygulanmasndan sorumlu oldu. Bu maddenin kullanlmasna
taraftard. Bunun depresyonu tedavi ettiini bulmutu ve kronik sindirim gl
eken hastalarna yardm etmiti. Siyatikten deniz tutmasna kadar her eyi tedavi
edebilecek ve byk bir arzuyla istedii n ve onaylanmay ona kazandracak
mucizevi bir ila kefettiine inanmt.
Freud'un meslektalarndan birisi olan Cari Koller, onun kokain hakknda
sylediklerini tesadfen duyduktan sonra, ilacn insan gznn uyuturulmasnda
kullanlabileceini buldu (Ve dolaysyla gz ameliyatn ilk kez mmkn kld)7. Bu kii
ok nl olmasna ramen, Freud kokainin gz ameliyat dndaki durumlarda
kullanlmasn savunduu iin kyasya eletirildi. Freud kokainin yararlan hakknda
bir yaz yaynlad. Bu almas 1920'lere dek uzanan Avrupa'da ve Birleik
Devletler'de kokain kullanmnn yaygnlamasndan ksmen sorumlu tutuldu. Yllar
boyunca Freud'un tp eitiminden sonra bir daha asla kokain kullanmadna inanld.
Freud'un uzun sre halka kapal tutulmu kendi mektuplanndan oluan bir tarih verisi
Freud'un kokaini en azndan on yldan daha uzun bir sre, neredeyse orta yaa dek
kullandn ortaya kard (Masson, 1985).
7 1996 ylnda bir Alman tarihi, Koller'in Washington D.C.'deki Kongre
Ktphanesindeki yazlarn inceledi ve iinde beyaz bir toz bulunan kk bir
mektup zarf buldu. Zarfn zerindeki yazy okudu: "1884 Agustos'unda ilk kokain
deneyimimde kullandm l.doz kokainden arta kalan." Bu kokain arm
ktphane grevlileri tarafndan abucak yok edildi.
Freud bir niversite ortam ierisinde bilimsel almalarla megul olmaya devam
etmek istedi fakat Brcke, Freud'un mali durumu sebebiyle onu bu isteinden
vazgeirdi. Freud zaten ok az sayda olan uygun bir profesrlk konumuna gelene
dek geecek uzun yllar boyunca kendi kendisini destekleyemeyecek kadar
yoksuldu.. Freud istemeyerek de olsa Avusturya'nn niversite sistemi ierisinde
hayatn kazanabilmesinden nce ok uzun zaman gemesi gerektiini kabul etti. Bu
nedenle tp snavlarnn hepsine girdi ve zel doktor olarak almaya balad. Bunun
anlam klinik ve hastanelerde almaya balamak zorunda olduu idi nk Freud
fizyoloji aratrmalarn srdrmek iin tp eitiminin klinik ynn ihmal etmiti.
Hastane eitimi srasnda anatomi ve sinir sisteminin organik hastalklar, zellikle de
fel, afazi, ocuklarda beyin hasar ve konuma patolojileri zerinde mmkn olduu
kadar ihtisaslat.
1881 ylnda lisansst derecesini ald ve ertesi yl klinik nrolog olarak almaya
balad. Nroloji alannda yapt almalarla iyice tannm olmasna ramen, bu
alanda kiisel uygulamalar yapmak ona ok cazip gelmiyordu. Bu yzden yapt ey
atlmas zor bir admd. Kendisini buna en ok mecbur brakan sebep 1882 ylnda en
az kendisi kadar yoksul olan Martha Bemays ile nianlanmas oldu. Evlilikleri mali
problemler sebebiyle birka kez ertelendi, hayal kmklklanyla dolu drt yl sren bir
nianllk evresinden sonra evlendiler.
Freud nianllk dnemi boyunca Martha'nn dikkatini veya sevgisini eken
herkese kar, hatta aile bireylerine dahi, an bir kskanlk gsterdi. Freud Martha'ya
unlan yazd8:
u andan sonra kendi ailende ancak bir misafirsin. Seni hi kimseye brakmam...
Eer benim hatrm iin ailenden vazgeecek kadar beni sevmiyorsan beni kay-
bedersin ve hayatn bir enkaza evirirsin. Zorbalk yapmak zorunda kalrm.
Evliliklerinin ilk birka ay boyunca Freud evresinden dn para almak zorunda
kald, hatta saatini rehine verdi. Durumlar yava yava dzeldi fakat kendisi bu
yoksulluk yllarn asla unutmad.
Freud'un uzun alma saatleri kans ve ocuklaryla yeterince vakit geirmesini
engelledi. Ayrca tek bana veya baldzyla tatile kt, nk kans uzun yrylere
ve turistik gezilere ayak uyduramyordu.
Freud'un Martha'ya yazd mektuplar korunmutur, ancak Martha'nn Freud'a
yazd mektuplar saklanmamtr. Freud'un arivinde bu tr 900'den fazla mektup
vardr, ancak bunlarn sadece %10'u aratrmaclarn kullanmna aktr. Gerisi
bir sr olarak kalm ve kayp tarih verileri arasndaki yerini almtr.
Anna O. Vak'as
Bu yllar srasnda Freud, solunum almalar ve kulaktaki salyangoz kanalnn
ilevini kefederek n kazanan doktor Josef Breuer (1842-1925) ile son derece
nemli bir arkadalk gelitirdi. Baarl ve deneyimli bir pratisyen doktor olan Breuer
yoksul bir gen olan Freud'a tavsiyelerde bulundu, onunla arkadalk yapt, hatta ona
dn para verdi. Sk sk Breuer'in hastalarm ele alp tarttlar. Bunlardan birisi olan
Anna O.9 vakas psikanalizin geliiminde ok etkili olmutur.
21 yanda zeki ve ekici gen bir kadn olan Anna fel, hafza kayb, zihinsel
bozukluklar, mide bulants, grme ve konuma bozukluklar gibi bir dizi ciddi isteri
semptomlar gsteriyordu (Hollender, 1980). ilk semptomlar lmekte olan babasyla
ilgilenirken ortaya kmt. Babas onu daime martrd. Anna'nn babasna kar bir
tr iddetli ak hissettii sylenmitir (Ellenberger, 1972, s.274). Breuer onu hipnozla
tedavi etmeye balad. Anna'nn hipnozun etkisi altndayken belirli semptomlara
sebep olduu grlen baz kiisel deneyimlerini hatrlayabildii ve hipnotik durum-
dayken bunlar hakknda konumasnn semptomlar azalttn grd.
rnein Anna youn susama hissine ramen su iemedii bir dnem yaamt.
Anna hipnoz altndayken ocukluunda da benzer bir holanmama hali yaadn
anlatmt. Bir bardaktan su ierken holanmad bir kpei grdn hatrlyordu.
Bu olay Breuer'e anlattktan sonra Anna herhangi bir glk yaamadan su
iebildiim ve semptomun bir daha hi ortaya kmadn grmt.
Breuer Anna'y bir yldan daha uzun bir sre her gn grd. Toplantlar srasnda
Anna gnn rahatsz edici olaylarn anlatyor ve bunun ardndan da sklkla
semptomlarndan biraz olsun kurtuluyordu. Bu yzden Breuer ile konumalarna
"baca temizlii" ve "konuma kr" adn vermiti.
Tedavi devam ederken Breuer Anna'nn hipnoz altndayken hatrladklarnn
Anna'ya tiksinti ve korku veren olaylar kapsadn anlad (ve bunu Freud'a anlatt).
Anna'nn bu deneyimleri hipnozun etkisi altnda teskin edilebildiinde semptomlarnn
ciddiyeti azalyor veya tamamen kayboluyordu.
Breuer'in kars, kocas ile Anna arasnda doan yakn duygusal ilikiyi
kskanmt. Anna, Breuer'e kar daha sonralar pozitif aktarm (po-
9 Anna O.'nun gerek ad Bertha Pappenheim'dir, kendisi daha sonra Bat
Almanya'da sosyal hizmetlerde almtr. Bkz. L. Freeman, The Story of Anna O.
(New York: Walker, 1972).
sitive transferans) denilecek bir durum sergilemeye balamt. Bunun anlam
Anna'nn babasna kar olan duygularn Breuer'e aktarmasyd. Breuer ve babas
arasndaki fiziksel benzerlik de aktarmnn gelimesine yardm etmiti. Daha sonra
psikanalizin geliiminde transferans, teraptik srecin gerekli bir blm olarak ele
alnmt. Fakat Breuer de hastasna duygusal olarak balanmaya balamt. Bir
tarihi una dikkat
ekmitir: "onun genlik cazibesi, byleyici aresizlii ve ad Bru-
ner'de kendi annesine duyduu dipal arzuyu canlandrmt (Gay; 1988, s. 68). Bu
yzden yaad durumu kendi hayat iin bir tehdit olarak grd ve Anna'y tedaviye
son verdi. Anna'ya onu bir daha gremeyeceini sylemesinden birka saat sonra
Anna isterik doum sanclar ekmeye balad. Breuer hipnoz yoluyla bu olaya bir son
verdi ve sylenene gre ertesi gn karsyla ikinci balaym yaamak zere Venedik'e
gitti. Kars bu gezide hamile kald.
Bu hikaye birka psikanalist ve tarihi nesli tarafndan adeta bir efsane olarak
lmszletirildi ve tarih verilerinde ortaya kabilen arptmalara bir baka rnek
tekil etti. Bu vakadaki efsane, yeni bulgularla dzeltilmeden nce 100 yl srp gitti.
Breuer ve kars ikinci bir balay iin Venedik'e gitmi olabilir fakat ocuklarnn doum
tarihlerine bakldnda, karsnn ocuklarndan hi birisine bu gezi srasnda hamile
kalm olamayaca anlalr (Ellenberger, 1972).
Anna O.'nn yks gerekten ok bir kurguya benzemektedir, zellikle de
Breuer'in onu katartik tedavisiyle tedavi etmesi. Ellenberger tarafndan yaplan bir
aratrma gstermitir ki "nl 'katartik tedavi prototipi' aslnda ne bir tedavi ne de bir
katarsisdi (boalm)" (1972, s.279). Asl ad Bertha Papenheim olan Anna O.,
Breuer'in tedaviyi kesmesinden sonra, bir sre iin akl hastanesinde kalm, uzun
saatlerini babasnn bir portresinin altnda oturarak geirmi ve babasnn mezarn
ziyaret etmesi hakknda konumutu. Halsinasyonlar grd, nbetler geirdi, iddetli
ba arlar ve tekrarlayan lisan glkleri yaad. Bir de Breuer'in yz arsndan ku-
rutulmas iin ila olarak verdii morfine bamllk gelitirdi (VVebster, 1995). Breuer
Freud'a Anna'nn akln kardndan bahsetmi, lmesini ve bylelikle aclarnn son
bulmasn dilediini sylemitir. Bertha Pap- penheim'in duygusal skntlarnn
stesinden ne ekilde geldii tam olarak bilinmiyor. Ancak Pappenheim zaman iinde
kadnlarn eitimini destekleyen bir sosyal aktivist ve feminist oldu. Ksa hikyeler ve
kadn haklarna
ilikin bir oyun yaynlad. Aynca Alman posta pulu zerinde yer alarak onurlandrld
(Shepherd, 1993).
Breuer'in anlatt Anna O. vak'as psikanalizin geliiminde olduka nemlidir,
nk bu olay Freud'a daha sonraki almalarnda ok belirgin olan katarsis
metodunu, yani "konuma kr' n tantmt.
Cinsellik ve Serbest arm
1889 ylnda ald kk bir mezuniyet sonras denei Freud'un drt buuk ay
boyunca Fransa'da Charcot ile almasn mmkn kld. Char- cot'un bir isteri
hastasnn tedavisinde hipnozu nasl kullandn gzlemledi ve bu adam gznde bir
baba-figr haline getirdi, hatta eer Char- cot'un kzyla evlenmi olsayd kariyeri
asndan ne byk bir avantaj yakalam olabilecei aklna geldi. Kars Martha'ya bu
gen hanm ne kadar ekici bulduundan bahsetti (Gelfand, 1992).
Charcot Freud'u isteri davranlarnda cinselliin rol hakknda uyarmt. Bir parti
akam ok nemli bir olay oldu. Freud Charcot'un, bir hastasnn problemlerinin
cinsel nyargdan kaynaklandn iddia ederek "Yine cinsellik meselesi -daima,
daima, daima" yorumunda bulunduunu duydu (Freud, 1914). Freud'a gre bu iddia
aydnlatc ve ilgin bir ig- ryd. Bu olaydan sonra Freud hastalarnda cinsel
problemlerin izlerine kar tetikte oldu.
Freud ayrca Charcot'un isteri hastalarn tedavi ederken hipnozu kullanmasn
gzlemleme frsat buldu. Fransz doktor isterinin (isteri kelimesi rahim anlamna
gelen Yunancadaki hystera'dan tremitir) sadece kadnlara ait bir hastalk olduu
yolundaki geleneksel isteri grnn doru olmadn, erkek hastalardan
bazlarnda da isteri semptomlarnn bulunabileceini gsterdi.
Viyana'ya dnmesinden bir yl sonra Freud'a bir hastann rahatszlnn cinsel
temelli olabilecei yeniden hatrlatld. Rudolft Chrobak adnda nl bir jinekolog
Freud'a sadece doktorunun her an nerede olduunu bildii zamanlar rahatlayan,
iddetli anksiyete ataklarndan mustarip bir kadnn durumunu ele alp alamayacan
sordu. Doktor Freud'a kadnn ank- siyetelerinin iktidarsz olan kocasndan
kaynaklandn syledi nk kadn 18 yllk evliliinden sonra hl bakireydi. Feud,
Chrobak'n yle dediini yazar: "Bu hastaln tek reetesi aslnda yeterince tandk,
fakat bu-
nu da biz yaptramayz. Ancak u i grr: R x Penis normalis dosim repeta- tur!"
(Freud, 1914). Chrobak daha sonra bu ifadeyi kullanmadn syledi (Ritvo, 1990,
s.75)
Freud hastalaryla ilgilenirken Breuer'in hipnoz ve katarsis metodunu uygulad.
Ancak hipnozdan giderek daha az memnun olmaya balamt. Hipnoz semptomlar
gidermede baarl grnmesine ramen tmden iyilemeyi salayamyordu. Pek ok
hasta baka bir dizi semptomla geri dnyordu. Dahas baz nrotik hastalar
kolaylkla veya youn ekilde hipnoz olamyordu.
Bu ve dier problemler Freud'un tedavinin hipnotik blmn terk etmesine sebep
oldu fakat katarsisi brakmad. Yava yava psikanalitik metodun evrimindeki en
nemli admn gelitirdi: serbest arm (free association) teknii. (1. Blm'de
Freud'un Almancada "davetsiz ieri girme" veya "akn", "saldn" anlamlanndaki
kelimeleri kullandna, ingilizce tercmede ise bunun "association" (anm) olarak
evrildiine dikkat ekmitik.)
Bu srete hasta bir divana uzanr ve ne kadar utandnc, nemsiz veya sama
grnyor olduunu dikkate almadan her fikre tam bir aklama vermesi, ak ve
iinden geldii gibi (spontan) konumas tevik edilir. Freud'un psikanalizin metodu
olarak gelitirdii bu metodun amac muhtemelen hastann anormal davranlarnn
sebebi olan bastnlm hatra veya dnceleri bilince getirmek, hastann bunlarn
farkna varmasn salamaktr.
Freud serbest anm sresince ortaya kanlan hibir eyin geliigzel,
rastlantsal olmadna ve hastann bilinli seimine tbi olmadna inanmt.
Hastalar tarafndan serbest anm sresince aa kanlan bilgiler, yaadklan i
atmalann zellii sayesinde nceden belirlenmiti.
Serbest anm teknii yoluyla Freud hastalannn hafzalannn ocukluk
yaantlanna doru geri gittiini ve bastnlm hatralann ounun cinsel konularla
ilgili olduunu bulmutu. Freud hastalannn rahatszlklarnn etiyolojisinde cinsel
faktrlerin muhtemel bir rol olduu dncesine daha nceden hazrlklyd. Freud
tabii ki cinsel patolojiler hakkndaki gncel literatrden haberdar olarak, hastalannn
yksnde cinsel materyallerin ortaya kma daha fazla dikkat eder hale gelmiti.
1898 ylndan itibaren una olmutu: "Pratikte nrotik hastalklann en nemli ve
dorudan sebepleri cinsel yaamdan kaynaklanan faktrler ierisinde bulunmutur."
(Breger'den alnt, 2000, s.117).
588
MODERN PSKOLOJ TARH
Breuer'la Ayrl
1895 ylnda Breuer ve Freud psikanalizin resmi balangc saylan Histeri zerine
almalar10 isimli kitab yaynladlar. Freud "psikanaliz" kelimesini ancak bir yl sonra
kullanacak olmasna ramen, 1895 ylnda psikanalizin resmi balangcn iaret eden
Histeri zerine almalar isimli kitab yaynlad. Kitapta daha nceden yaynlanm,
Anna O. dahil be vak'a yks, Breuer tarafndan hazrlanm teorik bir rapor eki ve
Freud'un psikoterapi zerine yazd bir blm vard. Kitap baz olumsuz eletiriler
alm olmasna ramen, sadece Avusturya'daki deil, dier lkelerdeki bilimsel ve
edebi dergilerden de olumlu eletiriler ald. Bu, Freud'un istedii ilgi ve itibarn
balangcyd.
Breuer kitab yaynlamaya isteksizdi ve bu karar Freud'la kiisel ilikisinin sonunun
bir balangcm iaret ediyordu. Anlaldna gre aralarndaki ihtilaf Freud'un
nevrozun tek sebebi olarak cinsellii gren bak asndan kaynaklanyordu. Breuer
nevrozlarda cinselliin nemli olabilecei konusunda Freud'la ayn fikirdeydi fakat
bunun nevrozun tek sebebi olduuna ikna olmamt. Freud'un bu sonucu
destekleyecek yeteri kant olmadn belirtmiti.
Freud ayn fikirde deildi. Hakl olduuna ve dncesini destekleyecek ilave
veriler toplamaya ihtiyac olduuna inanyordu. Belki de Freud daha fazla belge
beklemeye gnlszd nk gecikme bir bakasnn bu fikri yaymlamasna ve
sonuta ncelie sahip olmasna neden olabilirdi. Freud'un baar ve n hrs yetersiz
kantlarla baskya gitme hakkndaki bilimsel uyanlardan nce geliyordu.
Freud'un bu tutumu Breuer'i rahatsz etmiti ve 1898 yl civarnda ilikileri
tamamen koptu. Freud ok zlmt. Ancak daha sonra histerinin tedavisi zerine
yapt nc almasnda Breuer'e gvendi. Breuer 1925 ylnda ldnde Freud
olgunlamt. Akl hocasnn baarlarn onaylayan olduka dokunakl bir lm ilan
yazd. Breuer'in oluna "Yeni bilimimizin oluturulmasnda sabk babanz muhteem
bir
greve itirak etti" diyerek bir basal mektubu yazd. (Hirschml- ler'den alnt,
1989, s. 321).
Studies on Hysteria.
ONNC BLM
589
ocukluk Dnemi Tacizleri Tartmas
Freud 1890'lann ortalannda cinselliin nevrozda belirleyici bir rol olduuna
eskisinden daha fazla inanmt. Kadn hastalannn ounun, ounlukla kendi aile
yelerinin iin iinde olduu travmatik cinsel deneyimler yaadklann belirttiklerini
gzlemledi. Ve normal cinsel yaam olan bir insann nevroz gelitirmeyeceine
inanma noktasna geldi.
Freud Viyana'da 1896 ylnda Psikiyatri ve Nroloji Topluluu'na11 sunduu bir
raporda hastalannn ocukluklannda sarkntla maruz kalmaya benzer deneyimlerini
(sarkntlk eden kiinin daha yal bir akraba, sklkla da baba olduunu) ortaya
koyduklarn belirtti. Gnmzde bu tr yaantlar "ocuk istisman" olarak
adlandnlmaktadr. Freud bu sarkntlk (hatta ifal) travmasnn yetikin nevroz
davranlannn ana sebebi olduuna inanyordu.
Hastalar olaylan tereddtle anlatyorlar, bu halleriyle olay tam olarak
hatrlayamadklar, sadece hatrladklan ekliyle anlattklan izlenimi veriyorlard.
Rapor youn eletiri ald ve topluluk bakan Krafft-Ebing raporun "bilimsel bir peri
masal gibi grnd" yorumunu yapt (Jones, 1953, s. 263). Freud ona
eletirilerinin aptalca olduunu ve cehenneme gidebileceini syledi. ounlukla
Freud'un yazsna ynelik negatif tepkilerin, cinsel istismann ocukluk anda ok sk
ortaya ktn syledii tartmada izleyicilerin aknlklan ve kzgnlklan sebebiyle
olduu dnlr. Freud zerine alan ada bir akademisyen unu iddia etmitir:
"Freud'un taciz teorisine ynelik itirazlar ya sinirsel hastaln temelinin muhtemelen
bnyesel olduu inancna ya da daha sklkla, Freud'un klinik metotlar yoluyla elde
ettii bulgulann gvenilir olmad temeline dayanmaktadr (Esterson, 2002, ss.
117-118). En geerli aklama ne olursa olsun hrsl Freud iin makalenin bir baar
olmaktan uzak kald bir gerektir.
Yaklak bir yl sonra Freud dncesini deitirdi ve ou durumda hastalarnn
anlatt bu tr ocukluk deneyimlerinin gerek olmadn, aslnda hibir zaman
yaanmadn iddia etti. Bu iddia psikanalizin geliiminde bir dnm noktas oldu. lk
olarak Freud, nevroz teorisini hastalannn ocukluklannda cinsel taciz yaam
olduklan inancna dayandrd iin, hastalannn anlattklan hayallere ilikin
farkndalklan Fre- ud'da ok etkisi yapmt.
Society of Pyschiatry and Neurology.
Bununla birlikte Freud, anlattklar hayallerin hastalara olduka gerek
grndne karar verdi. Ve bu hayaller cinsellik zerinde yogunlag iin, cinsellik
problemin kkeninde kalmaya devam etti. Bu nedenle Freud nevrozlarn sebebinin
cinsellik olduuna ilikin dncesini muhafaza edebildi.
Yaklak yzyl sonra, 1984 ylnda Freud Arivleri mdr olan psikanalist
Jeffrey Masson, Freud'u, ocukluk dnemindeki cinsel yaantlarn gereklii
hakknda yalan sylemekle suladnda bir anlamazlk patlak verdi. Mason
Freud'un hastalarnn bildirdii cinsel istismarlarn, gerekten yaanm olduklarnn
ortaya ktn ve Freud'un kendi sistemini meslektalanna ve halka daha makul
gsterebilmek iin, bunlar "fantezi" olarak adlandrdn iddia etti (Masson, 1984).
Tannm bilim adamlarnn ou ikna edici kantlar ortaya koymadn syleyerek
Masson'un iddialarn knadlar (Malcolm, 1984). Bu tartma yurt apndaki bir
gazeteye ve dergi reklamlarna tand. Washington Post'ta yaymlanan bir rportajda
Paul Roazen ve Peter Gay adl Freud uzmanlar; Masson'un iddiasn "bir aldatmaca",
"ciddi bir iftira" ve "psikanaliz tarihinin ciddi bir arptmas" olarak tanmladlar (ubat
19, 1984). Freud ocukluk dnemindeki cinsel istismarn gerekte ara sra olduuna
dair inancn hi terk etmedi. Dncesini deitirdii nokta bu olaylarn daima ve
mutlaka olmu olduu idi.
Freud unu da ifade etmitir: "ocuklara ynelik batan kartc davranlarn bu
denli yaygn olmas hemen hemen hi inanlr deil" (Freud, 1954, ss. 215-216).
Zaten son dnemlerde yaplan aratrmalar ocuun cinsel istismannn genel
olarak zannedilenden daha yaygn olduunu ortaya koydu. Bir yazar una dikkat
ekti: "Baba-kz ensestinin gerekten vuku bulmas profesyonel literatrn itiraf
edebileceinden ok daha fazladr" (Lerman, 1986, s. 65). Hatta baz psikanalistler
Freud'un ilk dncesinin doru olduunu iddia ettiler. Freud'un Masson'un iddia
ettii gibi gerekleri kasten gizlediine veya gerekten hastalarnn sadece
fantazilerini aktardna inandna dair kesin bir ey bilmiyoruz. Bununla birlikte u
da mmkndr: "Freud'un hastalarnn ou ocukluk yaantlar hakknda Freud'un
inanmaya hazr olduundan ok daha fazla doruyu sylyorlard" (Crewsdon, 1988,
s.41).
1930'larda, Freud'un izinden gidenlerden birisi olan Sandor Ferenezi de ayn
sonuca ulamt. Ferenezi kendi hastalannn aklamalarna dayanarak dipal
kompleksin fantazilerden deil, gerek cinsel istismar davra-
nlarndan kaynaklandna karar vermitir. Bulgularn 1932 ylndaki psikanaliz
kongresinde anlattnda Freud onun konumasna engel olmaya almt.
Baaramaynca da ona muhalif oldu.
Bundan baka Freud'un istismar teorisini u nedenle de deitirmi olabilecei
belirtildi: Eer teori doru kabul edilirse, tm babalar, Freud'un kendi babas da dahil
olmak zere, ocuklarna kar sapka davranlar yapm olmakla itham
edileceklerdi (Krll, 1986).
1980'lerin sonlarnda ve 1990'larda ocukluktaki bastrlm cinsel istismar
anlarnn gereklii meselesi sansasyonel bir raporla tekrar gn yzne kt.
1990'da bir adam kznn hatrlad 20 yl ncesine ait bastrlm ansnda bir katil
olmakla sulanmt. Kz birdenbire babasnn ocukluk arkadan ldrdn
hatrlamt. Pek ok kadn babalarna, amcalarna ve aile dostlarna kar
ocukluklannda vuku bulan cinsel istismar sulamasnda bulunmutu.
Kendini Analiz ve Ryalarn Yorumu
Duygusal yaantmzda cinselliin rol zerinde iddee duran Freud'un kiisel
olarak cinsellie kar olumsuz bir tutum iinde olmas ilgintir. Srekli olarak nevroz
gelitirmemi insanlar iin dahi, cinsellie dknln tehlikeleri hakknda yazlar
yazm ve bu "kaba hayvani ihtiyaca" tenezzl etmemeye almamz gerektiini
iddia etmiti. Freud'a gre cinsel faaliyetler kk drc faaliyeerdir; insann hem
bedenini hem de zihnini kirletir. 1897 ylnda 41 yandayken, bir arkadana ahsen
kendisinin cinsellii btnyle terk ettiini yazm ve unu eklemiti: "Cinsel tahrik
benim gibi bir insan iin artk ie yaramaz" (Freud, 1954, s.227). Freud'un ara sra
iktidarszlk ektii dnemler oluyordu ve bazen standart doum kontrol yntemleri
olan prezervatiflerden ve cinsel birlemenin yanda kesilmesinden nefret etmesi
sebebiyle bir sre iin cinsel yaamdan uzak duruyordu.
Freud cinsel hayatlannm bitmesinde dolay kansn sulam ve ryalarndan
bazlanm kansnm onu cinsellii brakmaya zorlamasndan tr hissettii krgnln
bir gstergesi olarak ele almtr. Bir biyografi yazar unlan yazmtr: "Krgnlk
hissediyordu nk kans kolayca hamile kalyordu, nk hamilelii boyunca ok sk
hasta oluyordu ve [dourma dnda] her tr cinsel aktivitede bulunmay reddediyordu
(Elms, 1994, s. 45). Freud'un cinsellikle ilgili atmalar taraftarlar halkasnda yer
alacak
gibi grnen gzel kadnlarla ilgilenmesine ve bylenmesine sebep oldu. Bir
arkada Freud'un rencileri arasnda "Bir tesadften ok daha fazla sayda pek ok
ekici kadn vard" yorumunu yapt (Roazen, 1993, s. 138).
Freud ayn yl cinsel aktivitelerini tamamen terk etmeye karar verdi ve kendini
analiz etme (self-analysis) grevine balad. Birka sene boyunca n- rotik zorluklarn
bir blmn yaad. Kendi durumunu anksiyete nevrozu olarak tehis etti ve
rahatszlnn sebebinin cinsel gerilimin birikmesi olarak ifade etti. Geirdii byk bir
nevroz epizodunu cinsellii terk ettii yl "bilince anlalabilir gelmeyen tuhaf bir zihin
durumu, puslu dnceler ve gizli pheler, hayal meyal grlebilen bir k huzmesi"
eklinde tanmlad (Freud, 1954, s.210-212). Migren arlar, riner problemler ve
spastik kolon rahatszlklar yaad ve lm, yolculuk, ak mekanlar ve kalp
hastalklar hakknda anksiyete duygularnn etkisi altnda kald. Bu dnem Freud iin
iddetli i karmaalar yaad bir dnem olduu kadar, hayatnn en retken
faaliyetlerini de ortaya koyduu bir dnemdi. Gerekten de nevroz teorisinin byk
blm kendi nrotik problemlerinden ve onlan analiz etme abalarndan tremitir.
"Kendim iin en nemli hasta gene kendimim" demiti (Gardner'dan alnt, 1993,
s.71). Kendine ynelik tehisi, cinsel gerilimin birikmesinden kaymaklanan anksiyete
nevrozu ve nevrasteni idi. Daha nceden erkek nevrastenisinin mastrbasyondan
kaynakland ve anksiyete nevrozunun cinsel birlemenin kesintiye uramas ve
cinsel birlemeden kanma gibi normal olmayan uygulamalarla ilikili olduu
sonucuna ulamt. Kendi semptomlarn bu ekilde etiketlendirmesiyle "kiisel
yaants zel teorisinin ok iinde yer almt ve teorisinin yardmyla kendi
problemlerini yorumlamaya ve zmlemeye alyordu... Freud'un gerek nevroz
teorisi sonuta onun kendi nrotik semptomlannn bir teorisiydi" (Krll, 1986, s. 14,
20). Kendini analizi, kendisini ve hastalarn daha iyi anlamasn salayacak bir ara
olarak ele ald ve rya analizini (dream analysis) kulland.
alma srecinde Freud bir hastasnn ryalarnn, nemli duygusal materyallerin
kayna olarak olduka zengin olduunu kefetti. Ryalar ounlukla bir rahatszln
altta yatan sebepleri hakknda deerli ipular ieriyordu. Freud her eyin bir
sebebinin olduunu belirten pozitivist grnden tr, bir ryadaki olaylarn
tamamen anlamdan yoksun olamayacan dnmt; ryalar kiinin bilinaltndaki
bir eylerden kaynaklanyor olmalyd. (Rya imgelerinin sembolik olduu gr
sadece Freud'a zg deildir, aslnda antik zamanlara dayanan bir teoridir).
Kendisini serbest arm yoluyla analiz edemeyeceini kavrayan Freud (ayn
anda hem hasta hem de terapist rollerinde olmak ok zordu) ryalarn incelemeye
karar verdi. Her sabah uyandnda bir gece nce grd ryalar kaydetti ve
ryasnda grd eyler iin serbest arm uygulad.
Ryalarn aratrlmas yoluyla Freud kendi babasna ynelik hatn saylr bir
dmanlk hissetti. Annesine ynelik cinsel arzularn ilk defa hatrlad ve en byk
ablasna ynelik hissettii cinsel arzularn ryasnda grd. Bilindnn youn bir
aratrmas, teorisinin temelini oluturdu. Sonunda psikanalitik sistemimin byk bir
ksmn, kendi nrotik epizotlarn ve ocukluk yaantlarn analiz ederek formle etti.
Derin bir kavrayla unu gzlemledi: "Kendim iin en nemli hastam gene kendi
kiiliim oldu" (Gay'dan alnt, 1988, s.96).
Kendini analiz yaklak iki yl srd ve bugn Freud'un en temel almas olduu
dnlen Rya Yorumlar12 (1900) isimli kitabyla dorua ulat. Daha sonra bu
kitabn "benim elde ettiim hazinelerim olan keiflerin en deerlisini" ierdiini
sylemiti (Forrester'dan alnt, 1988). Freud bu kitabnda kendi ocukluk
yaantlarna dayanarak ilk kez dipal kompleksin ana hatlarn izdi. alma
herkesten vg almad fakat yine de geni kapsaml bir tannma ve olumlu yorumlarla
sonuland. Felsefe ve n- ropsikiyatri gibi alandaki farkl mesleki dergiler, tpk
Viyana, Berlin ve Avrupa'nn dier bakentlerindeki gazete ve popler dergiler gibi
kitab inceleyip eitli ynlerden eletirdiler. Zrih'te Cari Jung isimli gen bir adam da
kitab okudu ve en azndan ksa bir sre iin hzla yeni psikanalize yneldi.
Rya Yorumlan sonunda ylesine baarl olmutu ki, henz Freud yaarken sekiz
bask yapmt. Freud rya analizini psikanalizde kulland tekniklerle birletirmiti ve
hayatnn geri kalan blmnde her bir gnnn son yarm saatini kendini analize
adamt.
Freud rya analizini standart bir psikanalitik teknik olarak uyarlad ve her bir gnn
sonundaki yarm saati ryalarn analiz etmeye ayrd. Freud'un ryalarnn 40'tan
fazlasn bu kitapta anlatmas ilgintir. Kendisi ryalarn tipik olarak ocuksu cinsel
arzulan banndrd tezine ramen kitabnda anlatt ryalann kk bir ksmnda
cinsel bir ierik vard. Freud'un ryalarndaki en belirgin tema kendisinin kabul
etmedii kiisel bir zellik olan hrst (Welsh, 1994).
The Interprelations of Dreams.
Daha Geni Kitlelerce Tannma ve Uyumazlklar
1900'den sonraki retken yllarda Freud yeni dnceler gelitirdi ve yayd.
1901'de imdinin nl Freud srmelerini (Freudian slip) ieren Gnlk Yaamn
Psikopatolojisi13 isimli kitabn yaymlad. Freud nrotik semptomlarda olduu gibi bir
insann gnlk davranlarnda da, bilinalt dncelerin aa kmak iin
savatklarn ve bu nedenle de dnce ve davranlar deitirebildiklerini iddia
etmiti. Freud dil srmesi veya unutmann sebeplerinin aslnda aa vurulamayan
gdlerin gerek bir yansmas olabileceini belirtmiti.
Freud'un sonraki kitab Cinsellik Teorisi zerine Deneme14 1905 ylnda ortaya
kondu (Freud, 1905b). Bundan sene nce baz rencileri Freud'a haftada bir gn
tartma grubu oluturmas iin srar ettiler, bylece Freud'un psikanalizi hakknda
daha fazla ey renebileceklerdi, ilk toplantlarnn konusunun puro yapmnn
psikolojisi olduu sylenmitir (Kerr, 1993). Bu grubun ilk mdavimleri arasnda
bulunan Alfred Adler ve Cari Jung daha sonra, cinsellie yapt vurguya
katlmayanlara asla msamaha gstermeyen Freud'a muhalefetleriyle nl oldular
(baknz Blm 14). Ancak mdavimlerin ounluu "sra d nrotikler" olarak
nitelendirildi (Gardner, 1993, s. 51). Anna Freud onlar "tuhaf kiiler, ryalar grenler
ve nrotik acy kendi yaantlarndan biliyor olanlar" eklinde hatrlamtr (Coles'ten
alnt, 1998, s. 144). Grup yelerinden birisi olan Herbert Nunberg unlar
hatrlamaktadr: "Onlar sadece dierlerinin problemlerini deil, ayrca kendi
yaadklar glkleri de tartyorlar, isel atmalarn ortaya koyuyorlar,
mastrbasyonlarn, fantezilerini ve ebeveynleriyle, arkadalaryla, eleriyle ve
ocuklaryla ilgili hatrladklar eyleri itiraf ediyorlard" (Breger'den alnt, 2000, s.
178).
Freud ve Breuer arasndaki ilikinin kopmasyla birlikte, Freud teorisindeki
cinselliin rolyle ilgili ihtilaflara msamaha gstermedi. Freud bu dncesini kabul
etmeyen veya deitirmeye kalkan herkesi hemen aforoz ederdi ve bu birka defa
nemli mdavimlerinin bana gelmiti. Freud daha sonra unlan yazmt:
"Psikanaliz benim eserimdir, on yl boyunca kendisi hakknda psikanalizle dnen
tek insan benim... Psikanalizin ne olduunu hi kimse benden daha iyi bilemez"
(Freud, 1914).
13 The Psychopathology of Everyday Life.
Three Essays on the Theory of Sexuality.
Clark niversitesi, 1909.
Oturanlar soldan saa: Sigmund Freud, G. Stanley Hail, Cari Jung.
Ayaktakiler soldan saa: A. A. Brill, Ernest Jones, Sandor Ferenczi-
20. yzyln ilk on ylnda Freud'un kiisel ve mesleki durumu geliti. Uygulamalar
artt ve giderek daha fazla insan onun resmi bildirilerini ciddiyetle okur hale geldi.
1909 ylnda Freud ve Cari Jung, G. Stanley Hail tarafndan Massachusetts'deki Clark
niversitesinin yirminci kurulu yldnmnde konumak zere davet edildiklerinde
Freud uluslararas bir kabuln ilk iaretini alm oldu. Burada kendisine fahri psikoloji
doktoras verildi. (Jung da eitim ve sosyal salk alanlarnda derece ald).
Bu Freud iin olduka duygulu bir tecrbeydi ve burada aralarnda Wil- liam
James, James McKeen Cattell ve E. B. Titchener'in bulunduu dnemin sekin pek
ok psikologu ile karlat. "Kukusuz Freud'un konumasndan en fazla etkilenen
kii yine Freud'un kendisiydi, izleyicilere kendisini adeta Avrupa'nn en nitelikli kiisi
olarak tantt. ok nemli ampirik keifler yapan bir bilim adam ve terapist olduunu
syledi ve evresindeki insanlarda ona dalkavukluk yapmaktan geri durmadlar"
(Kerr, 1993, s. 243-244). Freud'un Clark'ta verdii be konferans ertesi yl Amerikan
Psikoloji Dergisi'nde yaynland ve daha sonra birka dile tercme edildi (Freud,
1909/1910).
1911 ylnda Amerikan Psikanalitik Birliinin (The American Psycho- analytic
Association) kurulmasn New York, Boston, Chicago ve Washington, D.C.'de
psikanalitik topluluklarnn kurulmas izledi.
Freud'un bilinalt kavram Amerikan halk tarafndan byk bir ilgiyle karland.
nsanlar Kanadal psikolog H. Addington Bruce'un yazlan sayesinde daha nce de
bu dnceyle ilgilenmilerdi. Bruce 1903 ile 1917 ylla- n arasnda bilinalt hakknda
63 gazete makalesi, 7 kitap yazm ve Freud'un almalannm halkn ilgisini
ekmesine yardmc olmutu (Dennis, 1991).
ABD'ye yapt bu gezide olduka iyi karlanm ve onurlandnlm olmasna
ramen Freud, ABD'den kt izlenimlerle aynlmt. Amerikan yiyeceklerinin
niteliinden, banyolann azlndan, dille ilgili glklerden ve kltrl bir Avrupaly
ok edecek derecede serbest olan sosyal yaamn gayri resmiliinden szlanmt.
Niagara elalesi'nde kendisine "eski dostum" diye hitap eden bir klavuzdan rahatsz
olmutu. Amerika'ya bir daha gitmedi ve biyografisini yazan Emest Jones'a "Amerika
bir hatadr, dev bir hata; gerektir fakat ne yazk ki hatadr" yorumunu yapmt
(Jones, 1955, s.60). Aradan geen zaman onun fikrini deitirmedi. Birleik
Devletler'e yapt geziden 14 yl sonra kendisine neden bu geziden holanmam
olduu soruldu. yle dedi: "Amerika'dan nefret etmiyorum! Sadece pimanm! Hatta
Co- lumbus'un onu kefetmesine bile zlyorum!" (Rabkin'den alnt, 1990, s.34).
Freud'un uzun yllar yaad Viyana'dan da holanmamas ilgintir.
20. yzyln ilk yirmi senesinde resmi psikanaliz ailesi uyumazlklar, an-
lamazlklar, muhalefet ve eksiklikler sebebiyle koptu. 1911 ylnda Adler ve 1914
ylnda Freud'un manevi olu ve psikanalizin mirass olarak grd Jung aileden
koptu. Freud fkeliydi. Ailece yenen bir akam yemeinde onlann vefaszlklanndan
yaknd. Teyzesi unu syledi: "Problem sende Sigi, sadece senin insanlan
anlamamanda" (Hilgard'dan alnt, 1987, s.641). I. Dnya Sava'na gelinmeden
rakip grup olumutu fakat Freud "psikanaliz" ismini sadece kendi grubu iin
korumay baard. Sava yllan Freud'un zihinsel ilerlemesine, hasta saysnn
azalmasna ve bu yzden de gelirinde bir de sebep oldu. Kansn, alt ocuunu
ve baldzn geindirmek durumunda olan Freud srekli olarak mali problemlerle
ilgilenmek zorunda kald.
Freud'un Son Yllan
Freud isminin zirvesine 1919'dan 1939'a dek olan dnemde ulat. ok almaya
ve her gn birka saat hastalann grmeye fakat her yaz aylk tatillerini yapmaya
devam etti. 1920'lerde psikanaliz sadece rahatszlklan tedavi etme metodu olmaktan
ziyade, insan motivasyonunu ve kiiliini
btnyle anlamak zere teorik bir sistem olarak geliti. (Bu kavramsal sistem, bu
blmde daha sonra ele alnacaktr.)
1923 ylnda Freud'un az kanserine tutulduu anlald. Yaamnn son 16 yk
neredeyse hi bitmeyen arlarla geti. 33 ameliyat geirdi, damann ve st
enesinin bir blm alnd. Radyoloji tedavisi grd; aynca baz doktorlarn kanserin
gelimesini durdurabilir dncesinden dolay vasektomi ameliyat oldu (Romm,
1984). Ameliyattan sonra kullanmas gereken protez konumasn zorlatrd ve onu
anlamak giderek zorlamaya balad.15
Freud hastalarn ve mdavimlerini grmeye devam etmesine ramen dier kiisel
ilikilerden kand. Gnde 20 sigara iiyordu ve hastalnn tehisinden sonra da
imeye devam etti.
Hitler 1933 ylnda iktidara geldiinde psikanaliz zerindeki resmi Nazi dncesi
Freud'un kitaplarnn 1933 Mays'nda Berlin'deki bir otomobil yarnda aleni olarak
yaklmasyla belli oldu. Ciltler dolusu kitap atein stne savrulurken bir Nazi
konumac baryordu, "Ruhu yok eden, cinsel yaam abartanlara kar -insan
ruhunun asaleti adna- size bir Sigmund Freud yazsn yakmay teklif ediyorum!"
(Schur, 1972, s.446). Freud "Bizimki de ne ilerleme! Orta ada olsa beni yakarlard,
bugnlerde kitaplarm yakmakla tatmin oluyorlar" yorumunu yapt (Jones, 1957, s.
182).
1934 yl gemeden ileri grl Yahudi psikanalistler ve psikologlar Almanya'y
terk etti. Psikanalizin Almanya'da kkn kurutmay hedefleyen gl Nazi
kampanyas yle etkili olmutu ki, bir zamanlar ok yaygn olan Freud'un tm bilgileri
neredeyse tamamen yok olmutu. Berlin'de Naziler tarafndan kurulan Alman
Psikoloji Aratrmalar ve Psikoterapi Enstitsnden bir renci unu haurlyordu:
"Freud'un ad hibir zaman anlmad ve tm kitaplar kilidi bir dolapta muhafaza edildi"
(New York Times, 3 Temmuz, 1984). Pek ok nemli psikanalitik kitabn Almancas
mevcut deildir.
Freud arkadalarnn tavsiyelerine ramen Viyana'da kalmakta srar etti. 1938
Mart'nda Almanya Avusturya'y igal etti ve 15 Mart'ta bir Nazi etesi tarafndan evi
istila edildi. Bir hafta sonra kz Anna tutukland ve bir gn alkoyuldu. Bu son olay
Freud'u kendi gvenlii iin kamas gerektiine ikna etti, ancak satlmam kitaplar
yaklmak zere svire'den geri getirilmedike git-
15 Yazar Anthony Burgess Freud'un imdi mze olan Viyana'daki evine yapt bir
ziyareti anlatmtr (New York Times, Ekim 7, 1984). Buradan size Freud'un aclar
iinde geen son yllarn hatrlatacak aklda kalc bir eyler satn alabilirsiniz.
"Freud'un konuurken ac veren protezinin tkrtlanyla kusursuz bir ngilizce
konutuu bir fonograf kayt cihaz satn alabilirsiniz.''
meine izin verilmedi. Naziler daha sonra ksmen Amerikan bykeliliinin
giriimleriyle, Freud'un ngiltere'ye gemesine izin verdiler. Daha sonra Freud'un kz
kardelerinden drt tanesi Nazi toplama kamplarnda ldrld.
Freud'un Viyana'dan gidiinde hoa gitmeyen bir olay oldu. Freud oturma izni
almay salamak iin, Gestapo tarafndan "saygl ve dnceli" muamele grdn
ve ikayet etmesini gerektirecek hibir ey olmadn belirten bir belge imzalamak
zorunda brakld. Belgeyi imzalad. "Ges- tapo'yu herkese iddetle tavsiye ederim"
ifadesini de belgeye ekledii sylenir. (Jones, 1957, s.226).
Freud ngiltere'de iyi karlanm olmasna ramen, salnn hzla ktlemesi
sebebiyle hayatnn son ylnda hi huzurlu olamad. Zihinsel olarak uyank olmaya ve
hayatnn sonuna dek almaya devam etti. Gnlnde ve arkadalarna yazd
mektuplarda yaylmakta olan kanser hastalndan tr yaad ar hakknda
yazd. "lerimi on iki gn iin iptal etmek zorunda kalmtm, an iinde yatyordum,
bakalarnn uzanmas iin koyduum divanda scak su torbalan duruyordu" (Freud,
1939/1992, s.229). Freud zihinsel olarak ak kalmaya devam etti ve nerdeyse son
ana dek alt. Freud yllar nce Max Schur'u kendi zel doktoru olarak setiinde,
onu kendisinin gereksiz yere ac ekmemesini salayacana sz ver- dirmiti. 21
Eyll 1939'da Schur'a bu konumalann hatrlatt. "Zamanm geldiinde yan yolda
brakmayacana sz vermitin. Artk sadece ikence ekiyorum, yaamann bir
anlam kalmad" (Schur, 1972, s.529). Doktor, Freud'a an dozda morfin verdi ve 12
saat sonra dozu yineledi. Freud komaya girdi ve yllarca ektii aclar 23 Eyll
1939'da son buldu.
Kendi Szleriyle
Sigmund Freud'un 9 Eyll 190916'da Histei Hakknda Clark niversitesinde Verdii
lk Derse likin Orijinal Kaynak Metin
Freud, Clark'taki ilk dersinden yaplan bu alntda Anna O vakasn irdelemektedir.
Baylar ve Bayanlar: Yeni Dnyann rencilerinin nne bir hoca olarak kmak
benim iin yeni ve birazck mahcup edici bir deneyim. Sannm Sigmund Freud
tarafndan 1910'da yazlan "Psikanalizin Kayna ve Geliimi", Amerikan Psikoloji
Dergisi, 21, 181-210.
bu erefi ismimin psikanaliz konusuyla zdeletirilmesine borluyum ve bu nedenle
bahsetmeyi amaladm konu da psikanaliz. Bu yeni aratrma ve tedavi ynteminin
kkeni ve daha sonraki geliimiyle ilgili ok ksa bir tarihi zet sunmaya alacam.
Psikanalizi kurmu olmak bir marifetse, bu marifet bana ait deil. Viya- nal baka
bir doktor olan Dr. Joseph Breuer'a aittir. Bu metodu ilk kez histerik bir kzn vakasna
uyguladnda (1880-1882) ben son snavlarm vermekle megul bir renciydim.
imdi bu vakann tarihini ve tedavi srecini inceleyelim. Bunlar ayrntl olarak Dr.
Breuer ve benim yaymladmz Histeri zerine almalar (Studies on Hysteria)'da
bulabilirsiniz...
Dr. Breuer'in hastas 21 yanda stn bir zekaya sahip bir kzd. ki yllk hastal
ierisinde, ciddiye alnmay hak eden fiziksel ve zihinsel rahatszlklar geirmiti.
Anestezi ile birlikte sa el ve ayanda ciddi bir fel durumu vard ve bazen
vcudunun sol tarafndaki uzuvlar da ayn rahatszl sergiliyordu; gz
hareketlerinde sorunlar ve ileri derecede grme bozukluu vard; kafasnn konumunu
korumakta glk ekiyordu; iddetli bir Tussis nervosa (ksrk nbeti) hastasyd;
bir eyler yemeye altnda mide bulants geiriyordu ve bir keresinde, ikence
derecesine varan susuzluuna ramen su ime isteini haftalarca kaybetmiti.
Konuma yetisini de kaybetmi ve bu o kadar ilerlemiti ki ana dilini ne konuabiliyor
ne de anlayabili- yordu. Son olarak "dalgnlk", kafa karkl, hezeyan, tm
kiiliinin bakalamas durumlarndan muzdaripti. Bu durumlar daha sonra ele
alacaz.
Byle bir vakay duyunca, muhtemelen beyinle ilgili, ok az tedavi umudunun
olduu ve muhtemelen hastann erken lmne neden olacak ciddi bir hastalkla
kar karya olduumuz fikrine kaplmak iin doktor olmamza gerek yok. Ancak,
doktorlar bize, tam da bunun gibi umutsuz semptomlarn olduu bir vakada, ok daha
pozitif baka bir fikrin hakllk temelinin olduunu syleyeceklerdir.
Nesnel testler tarafndan hayati organlarnn (kalp, bbrekler) normal olduu
gsterilen ama iddetli duygusal rahatszlklardan mustarip bir gen kzn vakasnda
bu trden semptomlarla karlaldnda ve semptomlar belli kk zelliklerde
mantksal olarak bekleyeceimizden farkllk arz ettiinde, bylesi bir vakada
doktorlar pek tedirgin olmazlar. Hlihazrda beyinde organik bir bozukluk olmadn
ama bunun Yunanl doktorlardan bu yana histeri olarak bilinen ve bir dizi farkl
hastaln semptomlarn taklit edebilen anlalmas g bir durum olduunu
dnrler. Bylesi bir
vakada, hastann hayatnn tehlikede olmadn ama sala kavumasnn da
muhtemelen kendiliinden olacan dnrler.
Bu tr bir histeri ile ciddi bir organik bozukluk arasnda ayrm yapmak her zaman
kolay deildir. Ancak, bu trn farkllk tehisinin nasl yapldn bilmek zorunda
deiliz; Breuer'in hastasnn vakasnn son derece ileri olduu iin hibir yetenekli
doktorun bir histeri tehisi koymaktan geri durmayacandan emin olabilirsiniz.
Vakann tarihiyle ilgili de bir iki sz ekleyelim buraya. Hastalk ilk olarak, hasta, byk
bir sevgiyle bal olduu babasna, lmne yol aan ciddi hastalk srasnda
bakarken ortaya kt. Hasta, bu grevi kendisi de hasta dt iin brakmak
zorunda kalmt....
Dalgnlk ve ruhsal bakalama durumlarnda genellikle hastann kendi kendine
birok kelime mrldand fark edilmiti. Bunlar dncelerinin megul olduu
armlardan kaynaklanyor grnyordu. Bu kelimeleri alabilmeyi baaran doktor,
hastay bir tr hipnoza soktu ve sahip olabilecekleri armlar ortaya karabilmek
iin ona bu kelimeleri birok defa tekrar etti. Hasta onun bu telkinine boyun edi ve
dalgnlk anlarnda dncelerini kontrol eden ve kendilerini bu mnferit szl
kelimelerde aa vuran bu ruhsal yaratmlar tekrarlad. Bunlar, derin bir znt
tayan ve genellikle iirsel bir gzellie sahip, ortak balang noktalan olarak
babasnn hasta yatann yanndaki bir kzn durumunu tasvir eden hayallerdi:
bunlan gndz dleri olarak adlandrabiliriz. Her ne zaman bu trden birka
hayalden bahsetse sanki zgrleiyor ve normal zihinsel hayatna geri dnyordu. Bu
salk hali saatlerce srerdi ve bunun ardndan ertesi gn yerini yeni bir dalgnla
brakrd; ama bu duruma da ayn yolla, yeni yaratlm hayaller anlatarak, son
verilirdi.
Dalgnlkta ifade edilen ruhsal bakalamann bu iddetli duygusal ha-
yal-imgelerden kaynaklanan uyanlmalarn bir sonucu olduu izlenimine kaplmamak
imknszd. Bizzat hasta bu yeni tr tedaviye "konuma kr" adn veriyor, ya da
aka yollu "baca temizleme" olarak nitelendiriyordu.
Doktor ksa bir sre sonra, ruhun bu ekilde antlmas yoluyla, srekli tekrar eden
zihin bulutlarnn geici olarak yok edilmesinden daha fazlasnn elde edilebilecei
gereini anlad. Hipnoz esnasnda hastann, durumlar ve onlann ilk bata ortaya
kmalarn salayan anm balantlanm, harekete geirecekleri duygulara serbest
bir ifade yolu salanmas kouluyla, hatrlamas salanabildii zaman hastaln
semptomlar kayboluyordu.
Yazn an scak olan bir zaman vard ve hasta susuzluktan epeyce mustaripti,
grnrde hibir neden olmakszn birden bire su iemez hale gel-
jniti. Eline bir bardak su alyor, ancak dudaklarna dokundurur dokundurmaz, sanki
hidrofobisi varmasna suyu geri itiyordu, ikence derecesine varm susuzluunu
dindirmek iin sadece meyve, limon vs. yiyordu. Bu durum yaklak alt hafta kadar
devam etti. Bir gn hipnoz esnasnda ingiliz dads hakknda konuuyordu. Ondan
holanmyordu ve en son, tm tiksinti iaretleriyle, dadsnn odasna girdiini ve
kadnn kk kpeinin ki ondan irenilmi, bir bardaktan su itiini grdn
anlatt. Artk, bastrlm fkesini youn bir ekilde ifade ettikten sonra, iecek bir ey
istedi ve byk miktar bir suyu sorun yaamadan iti ve hipnozdan dudaklarnda bir
bardakla uyand. Bunun ardndan semptom kesin bir ekilde yok oldu.
Bu deneyim zerinde biraz durmama msaade edin. Daha nce bu tr bir
yntemle hi kimse hibir histerik semptomu tedavi edemedi ve bunun nedenini
zmeye bu kadar yaklaamad. Daha baka semptomlarn ounluunun bu ekilde
ortaya kt ve ayn yntemle yok edilebildii umudu teyit edilebilseydi, bu (byk
sonular olan) bir bulu olurdu. Breuer kendisini buna ikna etmekte bir beis grmedi
ve baka daha ciddi semptomlarn patolojilerini daha dzenli bir ekilde inceledi.
Aslnda olan uydu; hemen hemen tm semptomlar bu ekilde, duygusal-tonlu
deneyiminin kalntlar olarak, tortulan olarak ortaya ktlar ve bu nedenle bunlar
daha sonra ruhsal travma olarak adlandrdk. Semptomlarn yaps kendilerine neden
olan sahneyle ilikileri yoluyla aklk kazand. Teknik bir terim kullanacak olursak,
bunlar an izlerini barndrdklar sahne tarafndan "belirleniyordu" ve bu yzden artk
nevrozun keyfi ya da anlalmaz ilevleri olarak nitelendirilemezdiler.
Beklentilerde meydana gelebilecek tek bir sapmann da burada belirtilmesi
gerekiyor. Semptomlann nedeni her zaman tek bir deneyim deildi, tersine genellikle
birok neden vard; belki de birok benzer tekrarlayan travma bu etkinin ortaya
kmasnda ibirlii yapyordu. Tm patolojik anlan kronolojik srasnda tekrar
etmeye ihtiya vard ve elbette ters bir srada, yani birinciyi sonuncu ve sonuncuyu
birinci olarak. Daha sonra meydana gelenleri yok etmeden ilk ve genellikle en temel
travmaya dorudan ulamak olduka zordu.
Elbette, kpein bardaktan su imesinin neden olduu tiksinti yznden oluan su
iememe durumunun dnda histerik semptomlarn nedenleri ile ilgili baka
rneklerden de bahsetmemi isteyeceksiniz. Ancak, eer programma bal
kalacaksam, kendimi bir iki rnekle snrlandrmalym. Mesela, Breuer hastann
grme bozukluklarnn d etmenlerle ilikilendi-
rilebileceini anlatyor: Babas kendisine saati sorduunda hasta, yal gzlerle, hasta
yatann yannda oturuyordu. Net olarak gremiyordu, gzlerini iyice ksm, saati
iyice gzne yaklatrmt ve bu yzden kadran ok byk grnyordu, ya da hasta
babas grmesin diye gzyalarn bastrmak iin byk gayret gsteriyordu.
Tm patolojik etkiler, hasta babasnn bakmna yardmc olduu zamandan
kaynaklanyordu. Bir keresinde, geceleyin saman nezlesi olmu babasnn banda
byk bir endie ierisinde nbet tutuyordu ve hastaya bakmak iin Viyana'dan
gelecek bir doktor gergin bir ekilde bekleniyordu. Annesi belli bir sreliine dan
km ve Anna hasta yatann yannda oturuyordu, sa kolu sandalyesinin
arkasndan sarkmt. O srada bir hayale dald, siyah bir ylann duvardan ktn ve
sokmak istercesine hasta adama yaklatn grd. (Evin arkasndaki ayrda
nceden gerekten birok ylan grlm olmas, onlardan korkmu olmas ve bu
eski deneyimlerin sanr iin gerekli malzemeyi salam olmas muhtemeldi.)
Yarat uzaklatrmaya alm ama sanki fel geirmiti. Sandalyenin
arkasndan sarkan sa kolu "uyumu ve karncalanmaya balamt. Ylana
bakarken, parmaklan kk ylanlara dnmt. Muhtemelen ylan uyumu sa
eliyle uzaklatrmaya alm ve bu yzden bu uzvun uyumas ve karncalanmas,
ylan sanrsyla anmlar oluturmutu. Bu olay getiinde, ac ierisinde
konumaya alt ama konuamad. Kendisini herhangi bir dilde ifade edemiyordu.
Ancak en sonunda ngilizce bir ouk iirinin szlerini hatrlad. Ondan sonra sadece
bu dilde dnebiliyor ve konuabiliyordu. Bu sahnenin ans hipnozda
canlandnlmca, hastaln bandan beri var olan sa koldaki fel iyileti ve tedavi
sona erdi.
Birka yl sonra, Breuer'in aratrmalann ve tedavisini kendi hastalanm zerine
kullanmaya baladmda, tecrbelerim onunkiyle tamamen rtt...
Baylar bayanlar: Bu kadar ksa bir sunumun mecbur brakt zere, eer bir
genelleme yapmama izin verirseniz sonulanmz u formlle ifade edebiliriz: histeri
hastalanmz anlanndan mustaripler. Semptomlan, belli travmatik deneyimlerin
kahntlan ve an-sembolleridir.
Bir Tedavi Metodu Olarak Psikanaliz
Freud serbest anm metodunun her zaman serbeste ilemeyeceini bulmutu.
Hastalan eninde sonunda, yklerinde devam edemeyecekleri
veya devam etmek istemedikleri bir noktaya ulayorlard. Freud bu direncin
(resistance), hastalarn yz yze gelecekleri korkun, utan verici veya tiksindirici
dnce ve hatralarn artk hatrladklarnn bir gstergesi olduuna inanyordu.
Freud direncin duygusal adan bir korunma yolu olduunu ve acnn kendisinin
varlnn, analizin problemin kaynana giderek yaklaldnn bir iareti olduunu
dnmt.
Bu nedenle diren aslnda tedavinin doru ynde ilerlediini ve aratrmalarn bu
alanda yaplmaya devam edilmesinin zorunluluunu gsteriyordu. Freud hastalarnn
bu direnlerinin stesinden gelebilmeleri iin onlara yardm etmeye ok nem
vermiti. Hastalannn, gizli deneyimleriyle (ne kadar rahatsz edici olduklan mesele
deil), yz yze gelmeleri ve bunlar gerekliin altnda grmeleri konusunda
srar etti. Eksiksiz bir analiz srecinde pek ok defa direnle karlalaca ve bunun
stesinden gelinecei beklenen bir eydir.
Freud'un diren kavram, temel psikanaliz ilkelerinden bastrmann (repression)
formle edilmesine sebep oldu. Bastrma, ac veren dnce ve hatralann bilinten
dan atlmasn ierir. Freud bastrmay direncin ortaya k iin yeterli tek aklama
olarak grmtr. Ho olmayan dnceler bilinten atlrlar. Terapist hastalanna
bastrdklan bu materyalleri bilince yeniden getirmeleri iin yardmc olmaldr.
Bylece hastalann bunlarla yz yze gelmeleri ve bunlarla birlikte yaamay
renmeleri mmkn olur. Freud'un diren ve bastrma kavramlann filozof Arthur
Schopenha- uer'dan ald belirtilmitir. Freud 1938 ylnda, henz Schopenhauer'
okumadan bu fikirlerin domu olduuna dikkatleri ekmiti.
Freud nrotik hastalarla etkili bir almann hasta ve terapist arasnda kiisel ve
yakn bir ilikinin gelimesine bal olduunu anlamt. Daha nce Anna O.'nun
Breuer'a nasl bir aktarm gelitirerek onu rahatsz ettiini ve tedaviye son vermek
zorunda braktn kaydetmitik. Freud hastann duygusal tutumlann ebeveyninden
terapiste aktanmnn ok nemli ve gerekli olduu zerinde dnmt. Terapist
hastay kendisine kar olan ocuksu bamllklanndan kurtarmak ve hayatta yetikin
bir insan rolnn davranlann yerine getirmesi iin yardm etmek zorundayd.
Freud'un rya materyallerinin nemini kabul ettiinden daha nce bahsedilmiti.
Freud ryalann bastmlm arzulann maske altndan doyurulmasn temsil ettiine ve
bu nedenle rya yklerinin grndnden ok daha anlaml ve karmak olduuna
inanmt.
Tablo 2 - Baz rya sembolleri ile gizil psikanalitik anlamlan
Sembol Yorumu
Dzgn yzeyli ev .................................. Erkek bedeni
Balkonlu ve kntl ev.. .......................... Kadn bedeni
Kral ve kralie .......................................... Anne-baba
Kk hayvanlar ..................................... ocuklar
ocuklar .................................................. Genital organlar
ocuklarla oynamak ................................ Kendini tatmin
Kellik, di ekimi ...................................... di edilme
Uzayabilir nesneler
(fil hortumu, emsiyeler, ylanlar,
mumlar, kravatlar gibi) ............................ Erkek cinsel organ
Kapal yerler
(kutular, frnlar, kk odalar, maaralar, torbalar gibi) Kadn cinsel organ
Basamak veya el merdivenine trmanmak,
araba kullanmak, ata binmek, kpni gemek Cinsel iliki
Ykanmak ................................................ Doum
Bir yolculua balamak ........................... lm
Kalabalk iinde plak kalmak ... ........... Dikkat ekme istei
Umak .................................................... Takdir edilme istei
Dmek ................................................... Tatmin edilmi veya
korunulmu bir dneme/duruma (ocukluk gibi) geri dnme istei
Ryalarn hem ak hem de gizil ierikleri vardr. Ak (manifest) ierik olaylarn
hatrlanmasnda anlatlan gerek yklerin ryalarda ortaya kmasdr. Yine de
ryann gerek anlam, gizli veya sembolik anlam olan gizil (latent) ierikte
bulunmaktadr. Bu gizli anlam yorumlamak iin, terapist ak ierikten gizil ierie,
yani ak ierikteki ilgili olaylarn gizli ve sembolik anlamlarm yorumlamaya doru
ilerlemelidir.
Bu karmak bir itir. Freud gizil ierikteki yasak isteklerin ak ierikte bir sembolle
aklandna inanmt. Ryalarda ortaya kan sembollerin pek ou sadece ryay
gren kiinin yaantlaryla ilgili olmasna ramen, dierleri tm insanlarda ortaktr ve
bundan dolay daima ayn anlamdadr (bkz. Tablo-1). Freud'a gre baheler,
balkonlar veya kaplar gibi genel semboller kadn vcudunu, kilise kulesinin sivri
tepesi, mumlar ve ylanlar ise erkek cinsel organlann ifade eder. Dme ryalar
erotik isteklere ynelmeyi, u
ma ryalar cinsel baar arzusunu temsil eder. Freud bu sradan sembollerin
genelliine ramen, bir hastann ryasnn yorumunun hastann kendine has
atmalarn bilmeyi gerektirdii konusunda uyanda bulunmutur.
Freud aynca tm ryalann duygusal atmalardan kaynaklanmayabileceim de
yazmt. Kimi ryalar oda scakl, yatmadan nce fazla yemek yeme gibi gnlk,
sradan uyanclardan kaynaklanr. Bu nedenle btn ryalar sakl, sembolik
materyaller iermezler.
Freud tedavinin baanl olmas iin youn ve uzun bir terapi srecinin gerekli
olduuna inanmt. Kendi hastalanyla yaad deneyimler haftada be seanstan
daha az olmamak artyla, aylar ve hatta yllar boyunca srecek bir terapinin gerekli
olduunu gstermiti. Bir terapist bu denli derin bir ilgi gstererek bir yl ierisinde
sadece birka hastayla alabilir.
Freud'un aynca analistin eitimi konusuyla ilgili kesin dnceleri vard. Her bir
analistin kendisinin analiz edilmesi gerektiini ve hasta tedavisine balamadan nce,
en azndan iki yl gzetim altnda almalan gerektiini dnmt. Aynca
psikanalizin uygulamalannm tptan bamsz bir alan olmas gerektiine inanmt.
Yardm Etme steinin Yokluu
Psikanaliz bir tedavi metodu olarak yaygn ekilde kullanlyor olmasna ramen
Freud, psikanalizin potansiyel teraptik deeriyle ok az ilgilenmiti. Freud aslnda
insanlann tedavi edilmelerinden ok, insan davrannn altnda yatan temel
dinamikleri anlamayla ilgileniyordu. Kendisini bir terapistten ziyade bir bilim adam
olarak gryor, serbest anm ve rya analizi tekniklerini veri toplamaya ynelik
aratrma aralan olarak ele alyordu. Freud'a gre bu tekniklerin teraptik deeri,
bilimsel deeriyle kar- latnldna ikinci srada geliyordu.
Freud belki de psikanalizin teraptik uygulamasndaki greli ilgi eksiklii
sebebiyle, hastalara hi de kiisel ilgi gstermeyen, hatta kaytsz kalan bir terapist
olarak tanmlanmt. Hastalannn kendisine gzlerini dikip bakmalanna
katlanamadndan, sandalyesini psikanaliz divannn bana yerletirirdi. Gnlsz
bir ekilde terapist olduunu ve hastalanna kar ilgisizlik hissettiini sylemiti. Bir
arkadana "Yardm etme tutkusundan yoksunum" demiti (Jones, 1955, s.446).
Freud'un tutkusu insan kiiliini ve ileyiini aklayan teorik aratrmalara ynelikti.
Freud'un Aratrma Metodu
Freud'un sistemi ierik ve metodoloji bakmndan geleneksel deneysel
psikolojiden olduka farkldr. Freud'un teorilerinin bazlarn, zellikle de fizyoloji
aratrmalar yllarn bilimsel alma terbiyesiyle badatrmak zordur. Freud
konuyla ilgili gemii olmasna ramen deneysel aratrma metotlarn kullanmamt.
Deneysel psikolojiye tandk olmasna ramen kontroll deneylerden veriler
toplamam veya ulat sonulan saysal olarak analiz etmemiti. Toplad veriler
ve bunlan yorumlama yollar deneysel psikolojinin metotlanyla tezatlk
oluturmaktayd.
Freud teorilerini, serbest anm veya rya analizi teknikleri yoluyla analiz ettii
hastalarnda gzlemledii davranlardan ve onlann yklerinden tretmiti.
Psikanaliz ok uzun bir sre olduundan Freud, verilerinin i tutarlln
kantlayabilecei geni bir veri kmesi biriktirmiti. Verilerden trettii kanaat ve
yorumlan daha sonra salam temellere oturtulduundan emin olmak iin dikkatle
incelerdi. Freud'un aratrma metotla- nna ait baz eletirileri bu blmde daha sonra
ele alacaz.
Freud almalannn son derece bilimsel olduu, vak'a hikyeleri ile kendini analiz
metotlanmn ok faydal veriler saladn iddia etmitir.
Kendimi hipnozun zorlayc gcne bavurmakszn, sadece ne sylediklerini ve ne
yaptklarm gzlemleyerek insanlarn kendi ilerinde sakladklarn gn na
karmayla grevlendirdiimde, bu grevin ok zor olduunu dndm. Grmek iin
gzlere ve iitmek iin kulaklara sahip olan kimse, hibir faninin bir sr
saklayamayacag konusunda kendi kendini ikna edebilir. Eger dudaklan sessizse,
parmak ulanyla sohbet eder; her bir gzenekten kendini ele verecek eyler kar. Ve
bu nedenle ruhun en ok saklanm gizli yerlerini bilinli hale getirme grevinin
baarlmas mmkndr (Freud, 1901/1905a, s.77-78).
Freud'un teorileri, tek bana yorumlad kantlar asndan formle edilmi,
gzden geirilip dzeltilmi ve yaylmtr. Bu nedenle, Freud'un eletirel kabiliyetleri
hayli ar basar, gerekten de bu kabiliyet onun teori oluturmadaki tek rehberidir.
Bakalarnn zellikle de psikanalize sempatiyle bakmayanlarn eletirilerine
aldrmam, hatta hayat boyunca yakn arkadalarndan ve meslektalarndan gelen
geni lekli yorumlar bile dnceleri zerinde ancak ok az etkili olmutu. Sadece
nadiren bu eletirilerden rahatsz olur ve onlara cevap verirdi. Psikanaliz onun
sistemiydi, yalnzca ona aitti.
ONNC BOLM 607
Bir Kiilik Sistemi Olarak Psikanaliz
Freud'un teorik sistemi, dnemin psikoloji ders kitaplannn ierdii konulann
ounu kapsamyordu. Freud geleneksel psikolojinin grmezden gelmeye yz tuttuu
alanlar kefediyordu. Teorik formlasyonlar g- dleyici bilinalt glerle, bu gler
arasndaki atmalarla ve bu atmalarn insan davran zerindeki etkileriyle
ilgileniyordu.
igdler
gdler (instincts) kiilik dinamiinin ileri doru srkleyen lokomotif faktrleri ve
bireyin zihinsel enerji yayan biyolojik gleridir, ngiliz - cede igd kelimesi iin
"instinct" kelimesi kullanmda olsa da, bu kelime Freud'un kastettii anlam tam olarak
ifade etmez. Freud Almancadaki Ins- tinkt kelimesini insanlardan sz ettiinde
kullanmam, bu kelimeyi sadece hayvanlann doutan getirdii drtlerden sz
ettiinde kullanmtr (Bet- telheim, 1982). Freud'un Almancadaki terimi, Trieb, en
mkemmel ekliyle drtsel g (driving force) veya drt (impulse) olarak tercme
edilebilir. Freud'un igdleri kaltmsal yatknlkla deil, bedendeki uyarmn
(stimulation) kayna ile ilgilidir. Amalan cinsellik, yeme veya ime gibi faaliyetler
yoluyla uyanmn yok edilmesi veya azaltlmasdr.
Freud igd saysn snrlamaya almam, onlan iki kategoriye ayrmtr:
yaam igdleri ve lm igds. Yaam igdleri (life instincts- eros) alk,
susuzluk, cinsellik gibi kendini korumaya ve trn devamn salamaya ynelik
faaliyederi kapsar. Bunlar libido yoluyla ortaya konan, hayatn srmesini salayacak
yaratc gler ve enerji ekilleridir. lm igds (death instinct- thanatos) ykc bir
gtr. Mazoizmde veya intiharda olduu gibi ie ynelik veya saldrganlk veya
nefrette olduu gibi da ynelik olabilir. Freud bizlerin kar konulamaz bir ekilde
lme doru ilerlediimize inanrd. "Hayatn btn amac lmdr" (1920, s.160).
lm igds kavramyla bir kez daha Freud sisteminin otobiyografik
zelliklerinden birine rastlyoruz. Freud lm igds kavramn, lm kendisi iin
kiisel bir mesele haline gelince gelitirdi: kanseri ktye gidiyordu, savan vahetine
tank olmutu ve kz Sophie 26 yanda, ardnda iki kk ocuk brakarak lmt.
Freud bu kaypla perian olmu ve haftadan az bir sre sonra lm igds
hakknda yazlar yazmt.
Freud yava yava saldrganlk ve dmanln kiilikte cinsellik kadar nemli
gler olduunu kabul etti. Yalandka, saldrganln insan davrann motive
etmede cinsellik kadar gl olduuna ikna oldu. Hatta kendisindeki saldrganlk
eiliminin farkna vard. Meslektalar Freud'u kinci olarak tanmlamtr. Baz yazlar
ve muhalifleriyle farkllnn kesinlii ve sivrilii de onda yksek dzeyde bir
saldrganln olduunu belirtir.
Freud'un saldrganlk kavram, lm igds iddiasndan daha fazla kabul
grmtr. Bir psikanalist lm igds dncesinin "u anda tarihi kesin bir
ekilde p tenekesine gnderebileceini" yazmt (Becker, 1973, s.99).
Kiiliin Bilinalt ve Bilinli Yanlan
Freud ilk almalarnda ruhsal hayatn iki blmden olutuuna dair inancn
aklamt; bilin ve bilinalt. Bir buzdann grnebilen parasna benzeyen bilinli
(conscious) blm, kk ve nemsizdir. Tm kiiliin grnen, ama yzeysel
ynn gsterir. Geni ve gl bilinalt (unconscious), tm insan davranlarnn
arkasndaki drtsel g olan igdleri kapsar. Freud ayrca bilin ncesi'nin
(preconscious-foreconscious) var olduunu da kabul etmiti. Bilinaltmdaki
materyallerden farkl olarak, bilin ncesindeki materyaller aktif olarak
bastnlmamtr ve kolaylkla bilince arlabilirler. rnein zihniniz bu sayfadaki
kelimelerden uzaklaty- sa ve dn gece yaptnz bir ey hakknda dnmeye
baladysanz, siz o anda materyalleri bilin ncesinden bilince aryorsunuz
demektir.
Freud daha sonra bu basit bilin-bilinalt ayrmn gzden geirdi ve zihinsel
aygtn (mental apparatus) yaplan olan id, ego ve sperego'yu ilk kez ortaya koydu.
Freud'un daha nceki bilinalt kavramna karlk gelen id, kiiliin en ilkel ve en az
ulalabilir blmdr, ld'in gl etkileri arasnda cinsellik ve saldrganlk igdleri
gelir: "Biz buna kaynayan coku dolu bir kazan, bir kaos diyoruz." Freud u ekilde
devam eder: "id elbette dnp doru karar vermenin deerini bilmez: iyi veya kt,
erdem, ahlakllk yoktur" (Freud, 1933, s.74). d nesnel gerekliin artlann gz
nne almakszn abuk doyum arar ve bu nedenle gerilimin azaltlmasyla ilgilenen
ve Freud'un haz ilkesi (pleasure principle) dedii ilkeye gre iler. 1. Blm'de
Freud'un id terimi iin "o" (ngilizce'deki 'it') anlamndaki es'i kullandn belirtmitik.
Bu terim Freud'a O'nun Kitab adl eserini gnderen Georg Groddede'in nerisidir.
Bizim temel ruhsal enerjimiz olan libido, id'in ierisinde yer alr ve gerilimin
azaltlmas yoluyla aa vurulur. Libidinal enerjideki art gerilimin artmasyla, bu da
bizim bu gerilimi daha dayanlabilir bir seviyeye ekmeye almamzla sonulanr,
ihtiyalarmz karlamak ve rahat bir gerilim seviyesini devam ettirebilmek iin
gerek dnyayla iliki kurmalyz. rnein a olan bir insan evresinde yiyecek
bulabilmek ve bylece aln sebep olduu gerilimi boaltmak iin uygun
davranlarda bulunmak zorundadr. d'in istekleri ve gerek koullar arasnda etkili ve
uygun bir ilikili gereklemelidir. d ve d dnya arasnda arabuluculuk grevi yapan
ego bu ilikiyi kolaylatrr. Ego id'in denetimsiz ve srarl tutkularnn tersine, makul
veya mantkl ile kastedilen anlamlan temsil eder. Freud ego kelimesini sevmedii iin
nadiren kullanr, onun yerine "ben" anlamna gelen Almanca ich kelimesini
kullanmtr.
d gereklikten haberdar olmadan, denetimsizce ister; ego gereklikten
haberdardr, gereklii kavrar ve onu ynetir, evreyi dikkate alarak id'i denetim altna
alr. Ego Freud'un gereklik ilkesi (reality principle) dedii ilkeye gre iler. Gereklik
ilkesi id'in hazz arayan isteklerini, ihtiyalarn karlayacak ve gerilimi azaltacak veya
boaltacak uygun bir nesne bulunana dek yrrlkten kaldrr. Ego id'den bamsz
olarak var olmaz, gerekte gcn id'den alr. Ego id'i engellemek iin deil, id'e
yardm etmek iin alr ve srekli id'i doyuma ulatrmak iin abalar. Freud ego ve
id'in ilikilerini, at ve zerindeki binici ile karlatrmt. At binicinin gitmek istedii
tarafa yneltilen enejiyi salar. Bununla birlikte atm gc daima kontrol edilmeli veya
ona klavuzluk edilmelidir yoksa at biniciyi yere atabilir. Benzer ekilde id de srekli
olarak kontrol edilmelidir yoksa gereki ego'yu devirip nne geer.
Freud'un teorisinde kiilik yapsnn nc paras sperego'dur. S- perego ilk
ocukluk yllarnda, davran kurallarnn, ierisinde dllerin ve cezalarn sindirildii
bir sistem yoluyla ebeveyn tarafndan retilmesiy- le geliir. Yanl olan (yani cezaya
sebep olan) davranlar ocuun sperego'sunun bir paras olan bilincinin
(conscious) bir paras haline gelir. Doru olan davranlar (dl verilmesine sebep
olan) ocuun sperego'sunun dier paras olan lksel benliinin (ego-ideal) bir
paras haline gelir. Bylece ocukluk davranlar ilk olarak ebeveyn denetimi
tarafndan ynlendirilir fakat sperego bir davran modeli olarak bir kez
ekillendiinde, davranlar artk kendi kendini denetimle snrlanr. Bundan sonra
davrana klavuzluk eden dl ve cezalar bireyin kendisi tarafndan ynetilir. Fre-
MODERN PSKOLOJ TARH
udun sperego iin kulland terim, kendi kendine uydurduu, "st ben" (above I)
anlamndaki ber-ich'tir.
Sperego "ahlaki kstlamalarn hepsini, mkemmellie doru bir abann
savunuculuunu temsil eder; ksaca, sperego insan hayatnn yce yanlar olarak
tanmlanan eyleri zihinsel olarak mmkn olduunca fazla kavrayabilmemizdir"
(Freud, 1933, s.67). Sperego'nun id ile bir atma iinde olduu aktr. Ego'dan
farkl olarak, sperego sadece id'in doyumunu ertelemekle kalmaz; bu doyumu
tamamen engellemeye alr.
Ego yandan gelen srarl ve birbirine zt glerin basklar ierisinde olduka
g bir durumdadr. Ego id in cinsellik ve iddet ieren isteklerini ertelemeye
almak, id drtlerin gerilimini boaltmak iin gereklii alglamak ve ustalkla
ynetmek ve sperego'nun mkemmel olma abalaryla uramak zorundadr. Ego
ok iddetli sktrldnda, kanlmaz sonu anlesiyete'nin (arvciety) gelimesidir.
Anksiyete
Anksiyete ego'nun tehdit ediliyor olduunun bir uyars olarak i grr. Freud
eit anksiyete tanmlamtr: Nesnel anksiyete (objective anxiety) gerek dnyadaki
gerek tehlikelerin korkusundan kaynaklanr; nrotik anksiyete ve ahlaki anksiyete
nesnel anksiyeteden tremitir.
Nrotik anksiyete (neurotic arvciety) igdsel doygunluun doasnda olan
potansiyel tehlikenin tannmasndan kaynaklanr. Bu, igdlerin deil, muhtemelen
gelii gzel id-hakimiyetli davranlar takip eden cezalandrlmann korkusudur.
Baka bir deyile nrotik anksiyete fevri drtsel isteklerin aa vurulmas sebebiyle
cezalandrlma korkusudur. Ahlaki anksiyete (moral arvciety) bir vicdan korkusundan
kaynaklanr. Bir insan vicdann bir dizi ahlaki deerine ters bir eylemde bulunduunda
veya byle bir eyi dndnde sululuk veya utan duyabilir. Bu durumda ahlaki
anksiyete bir insann vicdannn nasl daha iyi gelitiinin bir fonksiyonudur. Daha az
erdemleri olan bir insann ahlaki anksiyete gelitirmesi daha dk bir ihtimaldir.
Anksiyete insan davrannda gerilime sebep olarak, bireyi bu gerilim durumunu
azaltmaya motive eden bir gtr. Freud ego'nun anksiyeteye kar birka koruyucu
savunma gelitirdiine inanmt. Savunma mekanizmalar (defense mechanisms),
gerekliin bilinaltnda arptlmas ve
Tablo 3 - Freud'un sisteminde savunma mekanizmalar
l n har (Denial);
Travma tik bir olay, veya bir d, tehdidi yalanlamakta, rnein lmc , h olan
bnsnn olumun yaknln inkar etmesi. s1
Ypn Deitirme (Displacement):
deden gelen itepileri (igdleri) tehdit edici veya o an mevcut olmayan bir
nesneden daha uygun bir nesneye yneltmektir; rnegin birisinin dmanlk duygulan
' patronundan ocuuna yneltmesi gibi. 76 "u
yanstma (Proiection):
Rahatsz edici bir gdy bir bakasna atfetmektir; rnein aslnda s profesrden
deil, onun sizden nefret ettiini sylemek gibi
jUantga Brume (Rationalization):
Bir davran daha kabul edilebilir ve daha az tehdit edici hale getirmek amacyla
yemden yorumlamaktr; megin birisinin atlm olduu iinin gerekte hi de h
olmadgm ileri srmesi gibi. Iyl ^
Kart Tepfei Gelitirme (Reaction Formation):
Kiinin rahatsz edici gdsn, tam tersini ifade ederek saklamasdr cinsel
arzularndan rahatsz olan birisinin pornografi kart haline el 0rneBin
Gerileme (Regression):
Kiinin, hayatmn daha az rahatsz edici ve daha az d krklklarn dnemlerine
geri dnmesi ve o gvenli dnemin zellii olan ocuksu""1 >aand'g' davranlar
sergilemesidir. u u ve baml
Bastrma (Repression):
Anksiyeteye sebep olan herhangi bireyn varhgn inkar etmek, bir baka deyile
rahatszlk venc alg ve anlarn bir ksmn bilinten uzaklatrmaktr
yticeltme (5ni>limfltipn),-
idden gelen gleri ve igdsel enerjiyi sosyal olarak kabul edilebilir
davranlara yneltmek yoluyla degurmekr; megin cinsel enerji i sanats 1
yaratcl olan davranlara dntrmek gibi. sanalsa olarak
yalanlanmasdr (bkz. Tablo 2). zdeim (identification ) kurma mekaniz masmda kii
kendisini, anksiyeteye sebep olan durum karsnda takdire deer ve daha gl
birisiyle birlikte tanmlar (zdeletirir). megin bu kiinin davrand gibi davranr,
onun giyinmesini veya konuma tarzn taklit eder. Bir baka savunma mekanizmas
olan bastrma (repression) anksiyete uyaran bir drt veya dncenin bilinten
atlmasdr Yceltme
(sublimation), dorudan doyurulamayacak bir amacn yerine sosyal olarak kabul
edilebilir bir baka amac geirmektir. rnein cinsel eneji sanatsal, yaratc
davranlara yneltilebilir. Yanstma (projection) mekanizmasnda anksiyetenin
kayna, rnein "Ondan nefret ediyorum" yerine "O benden nefret ediyor" diyerek,
bir bakasna atfedilir. Kart tepki gelitirmede (reaction formation) kii rahatsz
edici bir drtsn, tam tersine dntrerek saklar. rnein nefreti sevgiyle yer
deitirir. Saplanma (fvcation) mekanizmasnda kiinin geliimi, sonraki evrenin
anksiyete duygusuyla ok ykl olmas sebebiyle, ilk geliim evrelerinden birinde
duraklamtr. Gerileme (regression) mekanizmas, daha fazla gvenliin hissedildii
ve mevcut anksiyete kaynann iler olamayaca ilk geliim evrelerinden birine
dnldn gsteren davranlar ierir. Freud kiinin uygun ekilde ba edemedii
anksiyetenin derinden etkileyici bir hale geleceine ve kiiyi ocuksu aresizlik
durumuna dreceine inanmt.
Kiilik Geliiminin Psikoseksel Evreleri
Freud hastalarnn gsterdii nrotik rahatszlklarn ocukluk yaantlarndan
kaynaklandna inanmt. Bunun sonucu olarak, Freud ocuk geliimine temel bir rol
veren ilk teorisyenlerden biri olmutu. Freud yetikin kiilii modelinin hayatn ilk
yllarnda oluturulduuna ve be yanda neredeyse tamamlandna inanmt.
Psikanalitik geliim teorisinde "ocuk bir dizi psikoseksel dnemden
(psychosexual stages) geer. Bu aamalar boyunca ocuk oto-erotik olarak
dnlr, yani ocuk kendi vcudunun cinsel ynden duyarl blgelerini uyararak
veya ebeveynlerinin veya bakclarnn belirli bir blgeyi elleyerek uyarmasyla
ehvani veya erotik haz elde eder. Her bir dnem belirli bir erotik blge zerinde
yerini bulma eilimindedir.
Oral dnem doumdan balar ve iki yaa dek devam eder. Bu aama boyunca
emme, srma ve yutma gibi faaliyetlerle azn uyarlmas erotik doyumun balca
kaynadr. Bu dnemde uygun olmayan (ok fazla veya ok az) doyum oral kiiliin
olumasna sebep olabilir. Oral kiilikte birey sigara ime, pme ve yeme
davranlaryla megul olur. Freud an iyimserlikten alaycla ve kmsemeye
kadar olan geni bir yetikin davranlar yelpazesinin, geliimin oral dnemi boyunca
ortaya kan olaylara balanabileceini dnmt.
ONONC BLM
613
Anal dnemde cinsel tatmin azdan anse doru kayar ve ocuk anal blgesinden
haz duyar. Tuvalet eitiminin elik ettii bu dnem boyunca ocuk dksn tutabilir
veya boaltabilir ve her iki durumda da ebeveynine kar koyabilir. Bu dnemdeki
atma, pis, msrif ve lsz zellikleriyle beliren anal-itici yetikinlikle veya an
derecede titiz dzenli, temiz ve kompalsif saplantlarla beliren anal-tutucu yetikinlikle
sonulanabilir.
Drt ya civannda ortaya kan fallik (phallic) dnemde erotik doyum genital
blgeye kayar. Genital organlann okanmas ve sergilenmesi ve cinsel hayaller bu
dnemde youndur. Freud bu evrede dipal kompleksin (Oedipus complex)
gelitiini ne srmtr. (Bu isim bir Yunan efsanesinden alnmtr. Efsaneye gre
Oedipus bilmeyerek babasn ldrr ve yine bilmeyerek annesiyle evlenir). Bu
dnemde ocuk kar cinsten olan ebeveynine cinsel olarak balanr ve kendisine bir
rakip olarak grd, kendisiyle ayn cinsten olan ebeveynine kar bir korku gelitirir.
Freud bu kavram kendi ocukluk yaanulanndan tretmitir: "Kendimi anneme ak
ve onu babamdan kskanyor buldum" demitir (Freud, 1954, s.223).
ocuk ounlukla kendisiyle ayn cinsten olan ebeveyni ile zdelee- rek bu
kompleksin stesinden gelir ve kar cinsten olan ebeveynine ynelik olan cinsel
arzusunu efkat ve sevgi duygularyla yer deitirir. Bununla birlikte bu dnem
boyunca gelien kar cinse kar tutumlar devam eder ve kar cinsten olan yelerle
olan yetikin ilikilerini etkiler. Ayn cinsten ebeveynle zdelemenin sonularndan
biri sperego'nun gelimesidir. ocuk bir yandan ebeveyninin kiisel zelliklerini ve
tutumlanm alrken, bir yandan da onlann sperego standartlarna uyum salar.
Bu ilk dnemlerin pek ok skntsn yaayan ocuklar be yandan on iki yana
dek sren gizlilik (latency) dnemine girerler. Ergenliin balangcnda genital dnem
balar. Bu dnemde birey kar cinse kar ilgi duymaya balar ve evlilie ve aile
kurmaya hazrlayan eitli faaliyetlere giriilir.
Psikanaliz zerine Orijinal Kaynak Metin: Sigmund Freud'un "Psikanalizin
Tasla" isimli Kitabndan17 Aadaki materyal bebeklerdeki ve ocuklardaki cinsel
yaamn geliimi ile ilgilidir. Freud'un psikoseksel dnemleri ilk olarak ne srmesin-
An Outline of Psycho-Analysis,]. Strachey (Editr ve Mtercim), Sigmund Freud'un
psikoloji almalarnn tamamnn standart basks (1940, Cilt 23, ss. 141-207),
Londra: Hogart Yaynevi. (III. Blm The Development of the Sexual Function; 2
dipnot adanmtr.) (Orijinal alma 1938 de baslmtr).
17
den yaklak 30 yl sonra yazlmtr ve bu nedenle cinsel geliimle ilgili sonraki

grlerini temsil eder:
Hakim olan gre gre insann cinsel yaam aslnda, birinin kendi cinsel
organn kar cinsten birininkine temas ettirmeye abalamaktan oluur. Bu yabanc
vcudu pme, ona bakma ve dokunma gibi davranlar bu amaca bal, yardmc ve
giri niteliinde olan davranlardr. Bu abann bedeni ergenlik ana -yani cinsel
olgunluk yana- getirdii ve reme amacna hizmet ettii varsaylmtr. Bununla
birlikte bu dar gr erevesine uymayan belirli gerekler daima biline gelmitir. (1)
Sadece kendi cinsel organlarna veya kendi cinsinden birine cinsel ekicilik hisseden
insanlarn varl dikkate deer bir gerektir. (2) Aynca kendi cinsel organlarn ve
onlarn normal kullanmn tamamen ihmal eden, cinsel hazlann normal yollarla
salayamayan insanlar da vardr. Bu tr insanlar "cinsel sapk" olarak bilinirler. (3) Ve
son olarak baz ocuklarn cinsel organlaryla ok erken ilgilenmeye balamalar ve
onlar uyarma iaretleri gstermeleri ilgi ekicidir.
Psikanaliz, zellikle ihmal edilen bu gerein temelinde, cinsellikle ilgili tm
yaygn dncelerle elitiinden byk bir aknlk ve yalanlamaya sebep olmutur.
Psikanalizin temel bulgular unlardr:
(a) Cinsel yaam sadece ergenlikte balamaz, doumdan hemen sonraki d-
nemlerde kendini belli eder.
(b) Cinsel (sexual) ve reme organlaryla ilgili olan (genital) kavramlar arasndaki
fark aka ortaya koymak gereklidir. lki, ok daha geni bir kavramdr ve reme
organlaryla ilgisi olmayabilen pek ok faaliyeti kapsar.
(c) Cinsel yaam bedenin blgelerinden -ki blgelerin aynca reme hizmeti
verme ilevi vardr- haz almay kapsar. Bu iki ilev sk sk uyum salamada ba-
arszla derler.
En fazla tepkiyi ocuk cinsellii ile ilgili olan ilk gr almtr. Erken ocukluk
yllannda, ancak ok eski bir nyargyla "cinsellik" adnn inkar edilebilecei ve
sonraki yetikin cinsel yaamnda karlaabileceimiz -belirli nesnelere kar
saplant, kskanlk ve benzeri- baz ruhsal fenomenlere balanm bedensel
faaliyetlerin iaretleri bulunmutur. Dahas erken ocukluk evrelerinde ortaya kan
bu fenomenlerin, dzenli bir geliim srecinin bir blmn oluturduu bulunmutur.
Bu ekilde dzenli bir byme sreci yaayan o- ' cuklar, geici bir skunet
dneminden sonra on be ya civarnda ilk orgazm deneyimlerler. Bu skunet
esnasnda cinsel geliim duraksamtr. Gizlilik dneminin bitiminden sonra cinsel
yaam ergenlikle birlikte bir kez daha serpilir; bunun ikinci bir geliim olduunu
syleyebiliriz. Burada cinsel yaamn balangcnn iki aamal (diphasic) ekilde
ortaya kt gereiyle karlarz. Bu durumun insanlar dnda bilinmeyen ve.
insanlar dier primatlardan ayran evrimsel srele nemli ekilde ilgili olduu aktr.
Bu ilk dnemin olaylarnn, birka kalnt dnda, ocukluk ans yitimine (infantile
amnesia) kurban olmas dikkat ekicidir. Nevrozlarn etiyolojisi hakkndaki grleri-
miz ve analitik terapi tekniimiz bu dncelerden tremitir ve bu ilk dnem-
NCNC BLM
615
deki geliimsel sreleri izlememiz baka sonularn ortaya konulmasnda kant tekil
etmitir.
Erotik blge olarak ilk ortaya kan ve zihinde libidinal istekler oluturan organ
azdr. Balangta tm ruhsal faaliyetler bu blgenin ihtiyalarn tatmin iin burada
odaklanmtr. Tabii aslnda bu tatmin beslenme yoluyla kendini koruma amacna
hizmet eder fakat fizyolojiyi psikoloji ile kartrmamak gereklidir. Tatmin, bebein
emmedeki inat sran besinin alnmas yoluyla balar. Yine de bebek besinden
bamsz olarak haz almak iin abalar ve bu nedenle cinse! (sexual) olarak
adlandrlr ve adlandnlmaldr.
Oral dnem esnasnda dilerin kmaya balamasyla birlikte ara sra sadiste
gdler ortaya kmaya balar. Bunlarn miktar sadistik-anal dnem dediimiz ikinci
dnemde daha byktr, nk tatmin saldrganlkta ve boaltmda aranr. Bizim
libidonun kontrol bal altna saldrgan gdleri dahil etmemizin hakl sebebi
sadizmin tamamen libidinal ve tamamen ykc drtlerin bir igdsel kaynam
olduu grne baldr. Bu kaynam o zamandan beri kesintisiz olarak devam
etmektedir.1
Fallik dnem olarak bilinen nc dnem cinsel yaamn ald son eklin bir
habercisidir ve ona son derece benzer. Bu dnemde her iki cinsin deil, sadece
erkeklerin cinsel organlarnn (cinsel g sembol olarak) rol aldn belirtmek
gereklidir. Dii cinsel organlar bilinmeyen olarak kalmaya devam eder: ocuklar
cinsel sreci anlama abalarnda kymetli -genetik bir hakll olan- dk teorisine
sayg duyarlar.1
Fallik dnem boyunca ilk ocukluk cinsellii zirvesine ular ve ardndan
zlmeye yaklar. Bundan sonra kzlarn ve erkeklerin hikayeleri farkllar. Her iki
cins de zihinsel faaliyetlerini cinsel aratrmaclarn hizmetine sunarlar; her iki taraf da
penisin ortak varlnn dayanak noktasndan hareket eder. Erkek dipal evreye girer,
cinsel organn kendi amalar dorultusunda kullanmaya balar ve ayn zamanda da
cinsel organyla annesine kar baz faaliyetlerde bulunma fantezileri vardr; idi
edilme korkusu ve kadnlarda penisin yokluunun grnts ile hayatnn en byk
travmasn yaar ve bu travma onu tm sonularyla birlikte gizlilik dnemine tar.
Kz ocuk, erkeklerin yapt eyi yapmay bou bouna denedikten sonra kendisinde
bir penisin olmadn veya daha ok, karakterinin geliimindeki daimi etkilerle
klitorisinin bayaln kavrar. Rekabetteki bu ilk hayal krklnn bir sonucu olarak,
sk sk cinsel yaamdan tamamen uzaklamaya balayabilir.
1 Tamamen ykc igdsel drtlerin tatmininin haz olarak hissedilip hissedil-
meyecei, herhangi bir libidinal karm olmakszn katksz ykcln meydana
gelip gelmeyecei sorusunu ortaya karr. Sadizme tamamen paralel olan mazo-
izm bir kaynamay temsil etmesine ramen, lm igdsnn ego ierisinde
kalmaya devam ederek tatmin edilmesi, haz hisleri retmie benzememektedir. lk
vajinal uyarmlarn ortaya k sklkla iddia edilir. Fakat u daha fazla
muhtemeldir ki, sorgulanan ey klitoristeki -penise paralel bir organdaki- uya-
rmlardr. Bu durum bizim bu dnemi fallik dnem olarak betimleme hakkmz
geersiz klmaz.
Bu u dnemin kesin snrlarla birbirini izlediini ummak bir hata olacaktr. Bir
dnem dierinin hemen ardndan gelebilecei gibi, birbiri zerine binebilir veya
rtebilir. lk dnemlerde farkl bileen igdler birbirinden bamsz olarak hazz
izlemeye balarlar; ancak fallik dnemde dier drtler reme organlarnn stnl
karsnda ikinci planda kalrlar ve hazza ynelik genel drtlerin koordinasyonunu
ifade eden bir organizasyon balar. Eksiksiz bir koordinasyon sadece ergenlikte,
drdnc dnem olan genital evrede baar- lr. Bu sre ierisinde durum yle
oluturulur: (1) baz erken libidinal ruhsal zmlemeler hatrda tutulur, (2) dierleri
cinsel ilev iin n-zevk olarak bilinen tatmini salayan hazrlayc, yardmc faaliyetler
olarak alnr, (3) dier drtler organizasyonun dnda tutulur veya tamamen bastrlr
veya karakter zelliklerini oluturmas iin ego da grevlendirilirler.
Bu sre her zaman hatasz yrmez. Srecin geliimindeki engellenme cinsel
yaamdaki pek ok rahatszlkla kendini gsterir. Byle olduunda libidonun ilk
dnem koullarna takldm grrz. Bu dnemin normal cinsel amalardan
bamsz olan drtleri sapklk (perversion) olarak nitelendirilir. Bu tr geliimsel
engellenmelere rnek olarak homoseksellik verilebilir. Analizler gstermitir ki, her
bir durumda homoseksel bir nesne-bag mevcuttur ve pek ok durumda gizli (latent)
kalmaya devam ederler. Durum u gerekle karmaklar: kural olarak normal bir
sonucu meydana getirmek iin gerekli olan sreler tamamen var veya yok deil,
ancak ksmen vardr, bylece niha- i sonu bu niceliksel ilikilere baml kalr. Bu
durumlarda genital organizasyona ulalr fakat bu organizasyonda genital evre
ncesi nesnelere ve amalara saplanm kalmaya devam eden libidonun blmleri
eksiktir. Eer genital doyumun yokluu sz konusuysa vva gerek d dnyada
zorluklar varsa, bu zayflk kendisini libido iin genital evre ncesi ruhsal
boalmlardan (gerileme) sz etme eilimi iinde gsterir.
Cinsel ilev aratrmalar esnasnda, daha sonra tm alanda nemli grlecek iki
keiften giri niteliinde bir kanaat sahibi (veya daha ok kuku sahibi!) olabildik, ilk
olarak, bizim tarafmzdan gzlemlenen (yani, nesnenin fe- nomonolojisi) normal ve
anormal gstermeler, kendi dinamikleri ve ekonomileri asndan (bizim
durumumuzda, libidonun niceliksel dalm asndan) aklanmaya ihtiya duyarlar.
Ve ikinci olarak, aratrdmz hastalklarn etiyolojisi bireyin geliimsel yksnde
-yani, hayatnn ilk yallarnda- aranr.
Freud'un Sisteminde Mekanik ve Determinizm
Freud niversite eitimi srasnda, Alman psikolojisine hakim olan mekanik
dnce ekolnden etkilenmiti. lk bakta akademik psikolojiyi byk lde
etkileyen mekanik kavram, Freud'un davranlarn gizli gdleri zerine olan
almalar dnldnde alakasz gibi gr-
nebilir. Yapsalclar ve ardndan davranlar insanlar makine benzeri varlklar

olarak ele almlard, ilk nce insan zihni, ardndan da insan davran en temel
elementlerine indirgenmi, analiz edilmi ve pozitivist ve materyalist terimlerle
aratrlmlard. Bu nedenle Freud'un mekanik gelenekten olduka fazla etkilenmi
olduunu renmek pek ok Freud okuyucusuna artc gelebilir. Freud btn
ruhsal olaylarn, hatta dil srmesi gibi hatalarn ve ryalarn bile belirleyici bir sebebi
olduuna en az deneysel psikologlar kadar inanyordu. Kk bir dnce paras ve
davran dahi ans eseri veya zgr iradenin bir sonucu olarak ortaya kamazd. Her
bir davran iin mutlaka bir sebep, bilinli veya bilinalt bir gd sz konusu idi.
Fakat genel mekanikle ilgili olarak determinizmden daha fazlas vardr. 3. Blm
de Brcke, Ludwig, du Bois-Reymond ve Helmholtz tarafndan kabul edilen resmi
kant zerinde durulmutu: "Ortak fiziksel-kimyasal glerden bakas organizmada
aktif deildir." Freud kariyerinin ilk dnemlerinde, hayatn tm fenomenlerinin fiziin
ilkelerine indirgenebilecei grn ifade eden fizikselcilii kabul etmiti. Freud
kendi psikanaliz sisteminin bir paras olarak "analiz" kelimesini uyarlayarak fizik ve
kimyada kullanlan analitik metotlar kabul ediyordu (Haynal, 1993).
Freud 1895 ylnda psikolojinin fiziksel bir temelinin olmas gerektiini gstermeye
alt "Bilimsel Bir Psikoloji Projesi" zerinde alt. Freud'un grne gre
psikolojinin amac "fiziksel oluumlar, aka belirtilebilir madde zerrelerinin niceliksel
olarak saptanm durumlar olarak temsil etmektir" (Freud, 1895, s.359).
Projesini asla tamamlayamad fakat onun daha sonraki yazlarnda mekaniin,
elektriin ve hidroliin terminolojisini kullanarak fiziki ilkelerle boutuunu fark
edebiliriz. Freud'un bu izgide kuram oluturmas bir baka kayp tarih verisini sunar.
Bu konu zerine yazdklar 50 yldan daha fazla bir sre bulunamad. O zamana dek
hi kimse Freud'un bylesi bir psikoloji yaklam olduundan haberdar olmad. Bu
almasn yaymlamad ve bir meslekta "Freud bundan utanma benziyordu. Bu
dncelerini aleni olarak bir daha takrarlamad ve grne gre tm salam kop-
yalarn yok olmasn mit etti" demiti (Gardner, 1993, s.68).
Freud fizikten sonra psikolojiye ynelik zgn maksadn deitirmi olmasna
ramen, kendi alma konusunun fiziksel ve kimyasal tekniklere uygun olmadn
grnce, akademik psikolojiyi besleyen pozitivist felsefeye (zellikle determinizme)
sadk kalmaya devam etti.
Freud bu modelden etkilenmi olmasna ramen, bu model tarafndan zorlanmad.
Nerede ve ne zaman modelin uygun olmadn grdyse onu deitirdi veya att.
Sonunda Freud insanln mekanik grnn nasl kstlayc olduunu gsterdi.
Freud bu ereveyi uygun olan her yerde kulland fakat reti uygun olmad
zamanlarda mekanik grn bir eletirmeni olmaktan geri durmad.
Psikoloji ve Psikanaliz Arasndaki likiler
Psikanaliz, akademik psikolojinin ana grlerinin dnda geliti ve yllar boyunca
yle kald. "Akademik psikoloji kaplarn analitik retiye byk lde kapatmt.
Anormal Psikolojisi Dergisi'nin (of Abnormal Psycho- logy) 1924 basksndaki imzasz
bir nsz Avrupal psikologlar tarafndan bilind zerine yazlan sonu gelmez yaz
selinden szlanyordu (Fuller, 1986, s.123). Editr bu yazlar gerekte deersiz
bulduu gerekesiyle karmt. Bu kesin ifadeden sonra psikanalizle ilgili ok az
makale profesyonel yaym iin kabul edildi ve yasaklama en azndan 20 yl devam
etti.
Pek ok akademik psikolog psikanalize ynelik iddetli eletirilerde bulundular.
Christine Ladd-Franklin hereyin Almanya'nn I.Dnya Sava'nda sergilediini
saldrganlkla badalatnld bir dnemde, 1916'da, psikanalizin "gelimemi bir
Alman zihniyetinin" rn olduunu yazmt. Co- lumbia niversitesinden Robert
Woodworth psikanalizi "gizemli bir din" olarak adlandrm, "aka akl banda
insanlar bile" absrd sonular -
karmaya ynelttii yorumunu yapmt. John B.Watson Freud'un baz dncelerini
"byclk" olarak nitelendirmiti (Horstein, 1992, s.255, 256).
Psikanalize iddetle kar olan James Mckeen Cattell Freud'u "dev cinsel sapklar
arasnda periler lkesinde yaayan" bir adama benzetmiti.
Psikoloji liderleri tarafndan psikanaliz zerine yaplan bu ve dier sert saldrlara
ve bir baka lgm teori olarak sessizce reddedililere ramen Freud'un kimi
dnceleri 1920'lerin balarnda Amerikan psikoloji ders kitaplarna girmeyi baard.
zellikle savunma mekanizmalar, bilinalt ve ryalarn gizli ve ak ierikleri oka
tartld (Popplestone&McPherson, 1994) Davranlk gnmzde egemen
psikoloji ekol olarak kalmaya devam ederken, psikanaliz genellikle bir btn olarak
daha gerilerde kalmaktadr.
Psikanaliz 1930 ve 1940'l yllarda halkn poplaritesini kazanmt. Cinselliin,
iddetin ve gizil gdlerin birleimi ile eitli duygusal problemlerin tedavi
edilebilecei vaadi, ok ekici hatta kar konulmaz bulunmutu. Psikoloji kurumu
fke kusuyordu nk insanlar psikanaliz ile psikolojiyi birbirine kartryor, iki alann
birbirinin ayn olduunu zannediyorlard. Psikologlar psikolojinin cinsellik, ryalar ve
nrotik davranlardan ibaret olduu dncesinden hi holanmyorlard.
"Psikologlar aka anlamlard ki, 1930'lu yllara gelindiinde, psikanaliz geici bir
moda deil, aksine bilimsel psikolojinin temellerini tehdit eden ciddi bir rakiptir en
azndan halkn kafasnda" (Moraeski&rHornstein, 1991, s.114).
Psikologlar bu tehditle baa kabilmek ve bilimsel meruluunu belirleyebilmek
iin deneysel metotlar uygulayarak psikoanalizi test etmeye karar verdiler.
"Yaratcl ancak bulgularnn yararszl ile karlatnlabilen yzlerce alma"
yaptlar (Homstein, 1992, s.258). ok kt bir ekilde tasarlanan bu aratrmalarn
cokusu psikanalizin, en azndan deneysel psikologlarn gznde, deneyler gz
nne alndnda psikolojiden daha aa derecede olduunu gsterdi. Ve kendi
konumlarn "psikolojik gereklerin hakimi" olarak ilan ettiler. Ayrca yaptklar
aratrmalar akademik psikolojinin psikanalizle ayn eyleri incelemesi sebebiyle
halkn ilgisine mazhar olabileceini gstermiti (Homstein, 1992)
(Morawski&Homstein, 1991, s.114).
1950 ve 1960'l yllar davranlarn psikanalitik terminolojiyi davran diline
tercme ettii yllar oldu. Watson duygu ve heyecanlan bir dizi alkanlktan daha
fazla bir ekilde tanmlayamaynca ve nevrozlan yanl koullanmayla aklaynca bu
eilim balad. Skinner, Freud'un savunma me- kanizmalannm eklini edimsel
koullanmann dilinde deitirdi.
Projesini asla tamamlayamad fakat onun daha sonraki yazlarnda mekaniin,
elektriin ve hidroliin terminolojisini kullanarak fiziki ilkelerle boutuunu fark
edebiliriz. Freud'un bu izgide kuram oluturmas bir baka kayp tarih verisini sunar.
Bu konu zerine yazdklar 50 yldan daha fazla bir sre bulunamad. O zamana dek
hi kimse Freud'un bylesi bir psikoloji yaklam olduundan haberdar olmad. Bu
almasn yaymlamad ve bir meslekta "Freud bundan utanma benziyordu. Bu
dncelerini aleni olarak bir daha takrarlamad ve grne gre tm salam kop-
yalarn yok olmasn mit etti" demiti (Gardner, 1993, s.68).
Freud fizikten sonra psikolojiye ynelik zgn maksadn deitirmi olmasna
ramen, kendi alma konusunun fiziksel ve kimyasal tekniklere uygun olmadn
grnce, akademik psikolojiyi besleyen pozitivist felsefeye (zellikle determinizme)
sadk kalmaya devam etti.
Freud bu modelden etkilenmi olmasna ramen, bu model tarafndan zorlanmad.
Nerede ve ne zaman modelin uygun olmadn grdyse onu deitirdi veya att.
Sonunda Freud insanln mekanik grnn nasl kstlayc olduunu gsterdi.
Freud bu ereveyi uygun olan her yerde kulland fakat reti uygun olmad
zamanlarda mekanik grn bir eletirmeni olmaktan geri durmad.
Psikoloji ve Psikanaliz Arasndaki likiler
Psikanaliz, akademik psikolojinin ana grlerinin dnda geliti ve yllar boyunca
yle kald. "Akademik psikoloji kaplarn analitik retiye byk lde kapatm.
Anormal Psikolojisi Dergisi'nin (of Abnormal Psycho- logy) 1924 basksndaki imzasz
bir nsz Avrupal psikologlar tarafndan bilind zerine yazlan sonu gelmez yaz
selinden szlanyordu (Fuller, 1986, s.123). Editr bu yazlar gerekte deersiz
bulduu gerekesiyle karmt. Bu kesin ifadeden sonra psikanalizle ilgili ok az
makale profesyonel yaym iin kabul edildi ve yasaklama en azndan 20 yl devam
etti.
Pek ok akademik psikolog psikanalize ynelik iddetli eletirilerde bulundular.
Christine Ladd-Franklin hereyin Almanya'nn I.Dnya Sava'nda sergilediini
saldrganlkla badalatrld bir dnemde, 1916'da, psikanalizin "gelimemi bir
Alman zihniyetinin" rn olduunu yazmt. Co- lumbia niversitesinden Robert
Woodworth psikanalizi "gizemli bir din" olarak adlandrm, "aka akl banda
insanlan bile" absrd sonular
karmaya ynelttii yorumunu yapmt. John B.Watson Freud'un baz dncelerini
"byclk" olarak nitelendirmiti (Horstein, 1992, s.255, 256).
Psikanalize iddetle kar olan James Mckeen Cattell Freud'u "dev cinsel sapklar
arasnda periler lkesinde yaayan" bir adama benzetmiti.
Psikoloji liderleri tarafndan psikanaliz zerine yaplan bu ve dier sert saldrlara
ve bir baka lgn teori olarak sessizce reddedililere ramen Freud'un kimi
dnceleri 1920'lerin balarnda Amerikan psikoloji ders kitaplanna girmeyi
baard. zellikle savunma mekanizmalar, bilinalt ve ryalann gizli ve ak
ierikleri oka tartld (Popplestone&McPherson, 1994). Davranlk gnmzde
egemen psikoloji ekol olarak kalmaya devam ederken, psikanaliz genellikle bir btn
olarak daha gerilerde kalmaktadr.
Psikanaliz 1930 ve 1940'l yllarda halkn poplaritesini kazanmt. Cinselliin,
iddetin ve gizil gdlerin birleimi ile eitli duygusal problemlerin tedavi
edilebilecei vaadi, ok ekici hatta kar konulmaz bulunmutu. Psikoloji kurumu
fke kusuyordu nk insanlar psikanaliz ile psikolojiyi birbirine kartryor, iki alann
birbirinin ayn olduunu zannediyorlard. Psikologlar psikolojinin cinsellik, ryalar ve
nrotik davranlardan ibaret olduu dncesinden hi holanmyorlard.
"Psikologlar aka anlamlard ki, 1930'lu yllara gelindiinde, psikanaliz geici bir
moda deil, aksine bilimsel psikolojinin temellerini tehdit eden ciddi bir rakiptir; en
azndan halkn kafasnda" (Moraeski&Hornstein, 1991, s.114).
Psikologlar bu tehditle baa kabilmek ve bilimsel meruluunu belirleyebilmek
iin deneysel metotlar uygulayarak psikoanalizi test etmeye karar verdiler.
"Yaratcl ancak bulgularnn yararszl ile karlatnlabilen yzlerce alma"
yaptlar (Homstein, 1992, s.258). ok kt bir ekilde tasarlanan bu aratrmalarn
cokusu psikanalizin, en azndan deneysel psikologlarn gznde, deneyler gz
nne alndnda psikolojiden daha aa derecede olduunu gsterdi. Ve kendi
konumlarn "psikolojik gereklerin hakimi" olarak ilan ettiler. Aynca yaptklar
aratrmalar akademik psikolojinin psikanalizle ayn eyleri incelemesi sebebiyle
halkn ilgisine mazhar olabileceini gstermiti (Homstein, 1992)
(Morawski&Homstein, 1991, s.114).
1950 ve 1960'l yllar davranlarn psikanalitik terminolojiyi davran diline
tercme ettii yllar oldu. Watson duygu ve heyecanlan bir dizi alkanlktan daha
fazla bir ekilde tanmlayamaynca ve nevrozlan yanl koullanmayla aklaynca bu
eilim balad. Skinner, Freud'un savunma mekanizmalarnn eklini edimsel
koullanmann dilinde deitirdi.
Psikoloji sonunda, Freud'un kavramlarnn ounu iine alp eritti ve temel akn
bir paras haline getirdi. Bilinaltnn rol, ocukluk deneyimlerinin nemi ve
savunma mekanizmalarnn ileyii artk yaygn kabul gren, nemsenmeme ihtimali
kalmam psikanalitik dnce rneklerinden birkadr.
Psikanaliz ve akademik psikolojiyi birbirinden ayr tutan ok sayda faktr vard
(Jahoda, 1963; Shakow, 1969). Bunlarn ilki Freud'un psikolojideki gelimelere ilikin
almalarndaki sreklilik dncesinin eksiklii idi. Freud'un almasnn
psikolojinin geliiminde baka bir rnei olmad iin, ona benzerlik gsteren veya
birbiriyle ksmen rten dnceler yoktu. Psikologlar Freud'un abalarn
kendilerininkine veya kendilerinden ncekilerin almalarna balayabilecek anlaml
bir yol bulamyorlard.
rnein Wundt bilinaltnn psikolojiye dahil olmasn hibir zaman nermemiti
nk bilinalt Wundt'un bilincin doasn inceleme abalaryla badamamt.
Wundt'un almalanndan bahsederken Freud unu sylemiti: "Eski psikolojinin
benim retim tarafndan katledildiinin dnlmesine yardmc olamam fakat eski
psikoloji gerein tam olarak farknda deildi ve insan ruhunu bize allagelen ekilde
retmeye devam ediyordu" (Wittels, 1924, s. 130).
kinci uyumsuzluk noktas Freud'un ve onu izleyenlerinin ounun, psikoloji deil,
tp alannda yetitii gerei idi. Onlar tp doktoru idi, psikoloji alannda doktoralar
yoktu. Bu onlarn sadece farkl dillerden dnp, farkl dillerden konutuklar
anlamna gelmiyordu, aynca grup dndan psikanalist grn de glendiriyordu.
Bilimde yeni bir dnce veya teoriye direnmenin temel kayna, buluu yapanla yeni
almay sunan kiinin bilgi dallan arasndaki mesleki uzmanlama farkllklanyd
(Barber, 1961).
Eitimdeki farkllklar kar kn nc sebebini hazrlad. Psikoloji ilk
abalanndan bu yana saf bilim olmak ve yle kalmaya devam etmek iin metot
merkezliydi. Psikanaliz ise problem merkezli. Psikanalizin uygulamalan - nrotik
insanlara yardm giriimi- psikolojinin insan davrannn kanunlan- n doa
bilimlerinin metotlanyla bulma amacyla uyumazlk iindeydi.
Bu farkl hedefler ve farkl alma konusu farkl yntemleri gerekli klmt. Freud'un
ilgisi (tm insan kiilii, renme ve alg gibi belirli ilevlere kar) psikolojiden daha
geni aplyd. Bir doa bilimi olmaya alan psikoloji, her bir deikenin, davrann
her bir kk blmnn aratrma amacyla yaltld deneysel metodu
benimsemiti. Psikanaliz insan
tmden ele alyor -laboratuvardaki ksa bir sre iin deil, ok daha uzun bir sre- ve
kiinin gemi ve imdiki deneyimlerinin tm ynlerini kaplayan verileri kullanyordu.
Bilimin katlnda demlenen, kavramlarn ilemsel tanmlarn ve kesinliini
arayan akademik psikologlar, Freud'un llemeyen veya somut ampirik deikenleri
kapsamayan kavramlanndan holanmadlar ve onlara gvenmediler. "Ego", "id" ve
"bastrma" gibi terimler sadece belirli uyan- c-tepki terimleriyle alm psikologlarca
aforoz edilmiti.
yleyse, psikologlarn psikanalize antipati gstermelerinin birka sebebi vard. Bu
anlamazlklara ramen, psikanalizle psikoloji arasndaki ilk nceleri ok kat ve kesin
olan engeller alm oldu.
Psikanalizin Eletirisi
Freud'a ve teorilerine yneltilen ve ou psikolojinin dndan gelen eletiri miktan
ok fazladr. Fakat bizler eletirilerin tartlmasn, psikologlardan gelen eletirilerle
snrl tutacaz. Bunlardan bazlan bir ncel i ksmda not edilmiti.
Freud'un zellikle veri toplama metotlan deneysel psikologlar tarafndan yaplan
saldnlara kar savunmaszdr. Freud kendi igrlerini ve analize tabi tuttuu
hastalannn tepkilerinden ulat sonulan almtr. Kontroll gzlem koullan altnda
sistematik olarak nesnel veri toplama deneysel metodunun nda, byle bir
yaklamn eksikliklerinden bazlann ele alalm:
lk olarak, Freud'un verileri toplad koullar sistematik ve kontroll deildir. Her
bir hastasnn szlerini kelimesi kelimesine kopyalamam, hastasn grmesinden
birka saat sonra alnm notlara dayal olarak almtr. "Notlanm seans
yapldktan sonra, akam, hafzamdan yazanm" (Freud, Gubrich-Smitis'den alnt,
1993, s.20). Orijinal verilerinin bir blm (hastann szleri) hatrlama zorluklan ve
saptnlma vs. sebebiyle aradaki bolukta mutlaka kaybolmutur. Veriler sadece
Freud'un hatrladkla- nndan olumaktadr.
kincisi hatrlama srecinde Freud'un verileri yeniden yorumlam olmas da
muhtemeldir. Freud'un ortaya koyduu veriler, ham veriyi tam olarak yanstmayabilir.
Bu verilerden sonu kanrken kendi hipotezlerini destekleyecek materyaller bulma
isteiyle hareket etmi olabilir. Bir baka deyile Freud sadece duymak istediklerini
hatrlam ve kaydetmi olabilir.
*N
*r
CS
H
l
Elbette Freud'un notlarnn tamamnn doru olabilecei ihtimalini de gz nne
almalyz, fakat bunun doruluk derecesini bilmemiz mmkn deildir, nk orijinal
veriler mevcut deildir.
ncs, Freud belki de ocukluk dnemi cinsel taciz hikyelerini gerekten
duymu olmaktan ziyade hastasnn semptomlarn deerlendirme erevesinde
sanki byle olmu sonucu karm olabilir. Freud tm kadn hastalarnn babalar
tarafndan taciz edildiklerini sylemi olduklarn iddia etmi olmasna ramen bir
yazar unu belirtmitir:
Freud tarafndan ieret edilen gerek vakarln incelenmesi, durumun yle olduuna
dair tek bir rnek dahi ortaya koyamamtr. Tek bir hastann dahi Freud'a babas
tarafndan cinsel tacize uradn sylediine dair kant yoktur.. Bu, Freud'un
kard bir sonutan daha fazlas deildir (Kihlstrom, 1994, s. 683).
Freud'un notlan ve terapi seanslar ile bu notlara dayal olarak sonuta yaynlad
vak'a ykleri arasndaki boluklar da eletirilere hedef olmutur. Bir aratrmac
Feud'un notlanyla yaynlanm vak'a yksn karlatrm ve aralarnda eitli
farkllklar olduunu tespit etmitir. Bunlar arasnda uzun bir analiz periyodu, analiz
boyunca hastann bildirdii olaylann yanl dizilii ve hastann tedavi edilmi
olduuna dair kantlanmam bir iddia da vardr (Eagle, 1988, Mahony, 1986).
Freud'un kendi dncelerine destek salamak amacyla verileri bile bile arpttn
veya bunu bi- lisizce yaplm olduunu belirlemek artk mmkn deildir. Tarihiler
Freud'un dier vak'a yklerinde bu ekilde benzer hatalar olup olmadn takip
edemezler nk Freud hasta dosyalarnn ounu yok etmitir.
Freud Breuer'den aynlndan sonra alt vak'a yksn yaynlam ve bunlann
hibirisi psikanaliz sistemine ynelik yeterli destekleyici kant suna- mamtr. "Baz
ykler psikanaliz lehine ylesine pheli kantlar sunuyordu ki, insan cidden
Freud'un bunlan neden yaynlama zahmetine girdiini dnyordu... yklerden
ikisi eksikti ve terapi etkisiz kalma... nc vak'a zaten Freud tarafndan tedavi
edilmemiti" (Sulloway, 1992, s. 160).
Bir dier eletiri de ham verilere ynelikti. Tam ve kelimesi kelimesine kayar
tutulmu olsa bile, hastalarn sylediklerinin doruluunu belirlemek her zaman
mmkn olmazd. Freud hastalannn hikayelerinin doruluunu kantlamak iin birka
kk giriimde bulunmutur. Eletirmenler Freud'un, hastalannn bildirdiklerinin
doruluunu, rnein anlatklan hikayeleri, arkadalanna ve akrabalanna sorular
sorarak, kontrol etmesi gerek-
tiini iddia etmilerdi. Bu nedenle Freud'un teori oluturmadaki ilk adm - veri
toplama- eksik, kusurlu ve hatal olarak nitelendirilebilir. kinci admda ise -verilerden
sonu karma ve genellemeler yapma-, hi kimse bunun nasl yapldn tam olarak
bilmiyor nk Freud sonu karma ve genelleme srecini hibir zaman
aklamamtr. Buras elbette ki bir baka eletiri noktasdr. Ayrca, Freud'un verileri
lmeye uygun olmadndan, bulgulannn istatistiksel anlamn veya gvenilirliini
belirlemek mmkn deildir.
Bilimsel metodoloji ve teori oluturma noktasndan gelen nemli saldrlar da sz
konusudur. Freud okuyucusu, bir anlamda, Freud'un ilemlerinin ve sonularnn
geerliliinden emin olmaldr. Freud unlar sylemitir: "almalarm
hesaplanamayacak kadar ok gzlem ve deneyime dayal olduundan, sadece bu
gzlemleri kendisi ve bakalar zerinde tekrar eden kimse benim kabul ettiim
dnceye ulaabilir" (Freud, 1938/1940, s. 144). Fakat elbette Freud'un gzlemleri
tekrarlanamad, nk Freud'un verileri toplarken ve gzlemlerini hipotez ve
genellemelere aktarrken tam olarak ne yapt bilinmiyordu. Bilimin dili, belirsizliklere,
arptmalara ve kaprislere mahal vermeyecek kadar kesin ve sistemliydi. Grnen o
ki, Freud bilim dilinden konumuyordu ve sylediklerini bir yerden baka bir yere
aktarmak zordu.
Baka bir eletiri noktas Freud'un pek ok hipotezinden deneysel olarak test
edilebilir nermeler karma zorluu ile ilgiliydi. rnegin, lm arzusunu nasl test
edeceiz? lm arzusu intihar gibi davranlar aklamada kullanlabilirdi fakat bir
davran ampirik olarak tahmin etmede nasl kullanlacakt?
lemedik (operationism) taraftarlar Freud'un kavramlarnn ilemsel olarak
tanmlanmadn iddia ettiler. Bridgman ilemedii ele alnda, bilinen herhangi bir
deneysel test yoluyla cevaplara kar gelen sahte problemler meselesiyle ilgili
sylevler verdi (bkz. 11. Blm). Freud'un kavramlarnn pek ou deneysel olarak
test edilemedii iin, baz eletirmenler bunlarn anlamsz ve yapay problemler
olduklarn ve gerekte bilim iin faydasz olduklarn ileri srmlerdir. Bu itiraz
sorgulanabilir, yine de, ilerleyen ksmlarda greceimiz gibi, Freud'un
dncelerinden bazlar bilimsel olarak test edilmeye sunulmutur.
Freud'un metodolojisine ek olarak, insan davranna ilikin teori ve varsaymlar
da eletirilmitir. Hatta Freud'u destekleyenler bile, Freud'un sk sk kendi kendisiyle
elitiini ve baz anahtar kavram tanmlamalarnn
5!
belirsiz olduu konusunda fikir birliine varmtr. d, ego, sperego gibi kavramlarn
tanmlamalarnda, onlarn tam olarak ne olduunu anlamamz zorlatran bir kargaa
sz konusudur. Freud daha sonraki yazlarnda bu ve dier dncelerini
tanmlamadaki glk ve belirsizliklere deinmitir. Bu tutarszlklarn, sistem kendi
iinde evrilirken ilke ve kavramlann tekrar gzden geirilme zorunluluundan
kaynaklandn belirtmitir.
Pek ok psikolog, Freud'un, kadnlar kk drc nitelikteki grlerine kar
kmlardr. Eletirilerin hedefi, Freud'un, kadnlarn hasta bir sperego gelitirdikleri
ve bedenleri penisten yoksun olduu iin aalk duygusu hissettikleri ynndeki
grleriydi. Analist Karen Horney Freud'un halkasn, kadn psikolojisiyle ilgili
grleri sebebiyle terk etmiti (bkz. 14. Blm). Homey kadnlarda penis kskanl
grn kabul etmemiti. Bunu yerine erkeklerde rahim kskanlnn olduunu
iddia etmiti. Bugn ou analist Freud'un kadnlarn psikoseksel geliimleri hak-
kndaki grlerini ispat edilemez ve yanl bulurlar. 14. Blm'de Freud'un kiiliin
belirleyicileri olarak biyolojik faktrleri vurgulamasn, zellikle de cinsellikle ilgili
vurgulamay kabullenmeyen dier kuramclarn almalarndan bahsedeceiz. Bu
kuramclarn kiiliin geliimi zerinde sosyal glerin etkisini dikkate aldklarn
greceiz.
14. ve 15. Blmlerde Freud'la ilikisini kesen ve ilave eletiriler sunan dier
teorisyenlerin almalarn gzden geireceiz. Bu teorisyenler Freud'un, kiiliin
temel ekillendiricisi olarak, bata cinsellik olmak zere, biyolojik glere ok fazla
vurgu yaptn iddia etmilerdi. Kiiliin biyolojik glerden ziyade sosyal glerden
etkilendiine inanyorlard. Dierleri Freud'un zgr iradeyi reddeden an
deterministik tavnna ve kiilik zerinde etkisi olan mitlerin, amalarn ve ryalann
dnda, gemi davranlar zerinde zellikle durmasna kar ktlar. Bazlan
Freud'u sadece nrotiklerin gzlemlenmesine dayanp, duygusal olarak salkl
insanlann zelliklerini nemsemeden bir insan kiilii teorisi gelitirmesinden tr
ele$tirdiler. Tm bu noktalar birbiriyle rekabet eden kiilik grlerinin
oluturulmasnda kullanld, psikanalitik dncede blnmelere ve Fre- ud'cu
psikanalizden treyen ekollerin olumasna sebep oldu.
Psikanaliz Kavramlarnn Bilimsel Gvenilirlii
Daha nce belirttiimiz gibi, 1930'larda ve 1940'larda Freud'cu kavramlar
tartlabilir sonular veren deneysel testlere tabi tutulmulard.
Sonraki yllarda daha geni geerlilik aratrmalar yapld. Psikoloji, psikiyatri,
antropoloji ve dier bilgi dallarndan yaklak 2500 almann analizinde Freud'un
baz formulasyonlarnn bilimsel gvenilirlii deerlendirildi. Psikanaliz literatrnde
temel aratrma metodu olan vak'a ykleri, daha nce anlatlan sebeplerden tr
kullanlmad. Fisher ve Greenberg sadece "tekrarlanabilir ve durumu anlatan
gzlemcinin nesnelliini denetlemeyi mmkn klan teknikleri ieren" verileri kabul
ettiler (1977, 1996).
Baz geni lekli Freud'cu kavramlar, bilimsel geerlilik giriimlerine kar
koymaya devam etmi olmasna ramen -Fisher ve Greenberg'in kitabnda id, ego,
sperego, lm arzusu, libido veya anksiyete ile ilgili sonular yoktu- dier kavramlar
test etmeye uygundu. Analiz, yaynlanm almalarn unlar desteklediini
gsterdi:
1- Oral ve anal kiilik tiplerinin baz zellikleri;
2- di edilme kaygs;
3- Ryalarn duygusal endieleri yanstt dncesi;
4- Erkek ocuklardaki dipal kompleksin blmleri (babayla, anneye ilikin cinsel
fanteziler hakknda rekabet etme ve idi edilme anksiyetesi).
Freud'un test edilmi ancak deneysel sonularla desteklenmemi dnceleri
unlardr:
1- Ryalarn bastrlm arzu ve isteklerin gizli bir doyumunu temsil etmesi;
2- Erkek ocuklarda dipal kompleksin zmlenmesi srecinde ocuun babayla
zdelemesi ve babann sperego standartlarn kabul etmesi;
3- Kadnlarn kendi vcutlanyla ilgili aalk kompleksi hissetmeleri, erkeklerden
daha lml bir sperego standardna sahip olmalar ve kimlik gelitirmede daha
fazla zorlanmalar.
Daha sonraki aratrmalar dnce ve davranlar zerinde bilinaltnn etkisini
destekleyen sonular ortaya koymutur (Bornstein&Pittman, 1992). Daha sonra
yaplan aratrmalar dnceler, duygular ve davranlar zerinde bilind
srelerinin etkisinin olduu grne, bilind glerin Freud'un iddia ettiinden
daha kapsayc olabileceini gstererek destek verdi (rnein bkz.
Bornstein&Pittman, 1992; Bornstein&Masling, 1998; Greenwald, 1992;
Weinberger&Silverman, 1990). 15. Blm'de greceiz ki "bilisel psikologlar
bilind zihinsel srelerin varln yeni-
den kefettiler." Gnmzde hemen her nc bilisel psikolog zihinsel srelerin
farkndalgn dnda devam ettii ncln kabul eder (Cramer, 2000, s.638).
Freud'cu srmelerle ilgili deneyler, en azndan baz szel yanl ifadelendirmelerin
Freud'un dedii gibi bilind atmalardan ve anksiyete duygusundan
kaynaklandn gstermi oldu (Motley, 1985).
Dikkat ettiimiz gibi, Freud'cu dncelerle ilgili yaplan aratrmalarn hepsi
psikanaliz teorisini desteklememitir. Kiilik geliimiyle ilgili almalar kiiliin 5 ya
civannda olutuu ve bu dnemden sonra ancak ok kk deiikliklerin
oluabilecei iddiasn dogrulamamtr. Kiilik zaman ierisinde srekli geliir ve 5
yandan sonra da deiebilir (Kaan, Ke- arsley, &Zelazo, 1978; 01weus, 1979).
Kiiliin itici gleri olarak igdlerle ilgili yaplan ada aratrmalar Freud'un
formlasyonunun artk insan motivasyonu iin yararl bir model olmadn
gstermitir. Dahas, kiiliin itici gleri olarak igdler zerine yaplan aratrmalar
Freud'un formlasyonunun insan motivasyonu iin kullanl bir model olmadn
artk gstermitir (Barron, Eagle, &Wolitzky, 1992).
Bu bilimsel giriimlerle ilgili en nemli nokta Freud'cu dnceleri analiz etmektir.
Psikanalitik kavram ve dncelerin en azndan bazlar bilimsel metotlarla test
edilebilir nermelere indirgenebilir.
nternette Tarih
http://www.freud.org.uk/
Londra'daki Freud mzesi, fotograflan grmek, Freud'un ingiltere'deki yllannn
anlatm, mehur psikanaliz divan dahil olmak zere Viyana'daki evininden
dekorasyon malzemeleri. Buradan aynca bir Freud tirt, kahve kupas, fare ald
veya "akll kasket" alabilirsiniz.
http://freud.tO.or.at/
Freud ile yaplm bir grmeyi dinlemek ve geni koleksiyonu grmek iin
Viyana'daki Freud mzesini dolan.
http://www.loc.gov/exhibits/freud
Washington D.C'de Kongre Ktphanesinde Freud'la ilgili 1998 yl sergisi. Pek
ok fotoraf ve ilgi ekecek dier eyler var.
http://www.ship.edu/~cgboeree/freud.html
Freud'un hayat ve almalan hakknda bilgi salar.
http://www.handwriting.org/images/samples/sigfreud.htm
lgin bulacak kiiler iin bu sayfa Freud'un el yazs m^krini verir.
Psikanalizin Katklar
ncelikle deneysel ynelimli psikologlar tarafndan sunulan nemli psikanaliz
eletirilerini ele aldk. Bundan sonra psikanalizin neden sadece varlm srdrmekle
kalmayarak, geliip baarl olduunu sormalyz. Tm davran teorileri bilimsel
geerliliinin eksikliinden tr bir dereceye kadar eletirilebilir. Bir teoriyi aratran
psikologlar kimi zaman resmi bilimsel doruluktan baka kriterler temelinde karar
vermelidir. Ve psikanalizi seenler bu seimlerini destekleyici kantlarn eksikliinden
tr yapmazlar. Psikanaliz kant sunar, fakat bilimin geleneksel standartlarda kabul
ettii trde kantlar deil.
Psikanalitik kamdann kau bir bilimsellik snr iinde olmamas teorinin mudaka
yanl veya yanltc olduunu gstermez. Psikanalize olan gven Freud'un
sistemindeki akla uygunluun sezgisel temellerine dayal olabilir.
Psikanalitik teorileri kabul veya reddeden her kii bunu, gnlk hayatta yetersiz veya
eksik kantlar temelinde yzlerce karar vermeye zorlayan ayn tr mant araclyla
yapar: gerekte vermek zorunda olduu karar trlerinin bilimsel bir dayana yoktur.
ok sayda etki ve yorumun, tahminin ve igrnn bir sonucu olarak ortaya kan
deerlendirme ve kararlar ounlukla sarslmaz kanaatlerle sonulanr. Bu kanaatler,
yanl veya doru olabilir, bilimsel bak as tarafndan kantlanm veya rtlm
olarak kabul edilmezler (Heidbreder, 1933, s.403-404).
Freud'un psikiyatri ve klinik psikoloji zerindeki etkisi ok derindir ve teorileri
Amerikan akademik psikolojisinde hatr saylr bir neme sahiptir. Belirli Freud'cu
dnceler geni apl kabul grm ve ada psikolojinin ana konularndan biri
olmutur. Yetikin davrannn ekillenmesinde bilinalt motivasyonun rol ve
ocukluk yaantlarnn nemi, savunma mekanizmalarnn ileyii gibi konular bunlar
arasndadr. Bu alanlara duyulan ilgi pek ok aratrmann yaplmasna sebep
olmutur. Akademik psikologlar son yllarda bilinaltna giderek artan bir ilgi
gstermilerdir. Yaplan aratrmalar da davran zerinde bilinalt etkilerin varln
desteklemitir. Bilinaltna olan bu ilgi Freud'cu trde olmamakla birlikte, psikolojideki
bilinaltnn kabul Freud'un almalarnn bir mirasdr. Bununla beraber
psikanalizin bir tedavi metodu olarak poplerlii, bu teknii seen hastalann ve analist
olmak zere eitim almak isteyenlerin says dnldnde azalmaktadr. Pahal
ve uzun sreli Freud'cu terapinin
yerini daha ksa ve daha ucuz psikoterapiler (kimileri psikanalizden tremitir) ,
davransal ve bilisel terapiler almtr.
la tedavileri ve belirli trdeki ruhsal rahatszlklara ynelik benzer terapiler
psikanalize olan ihtiyac azaltmtr. Lityum ve Prozac gibi ilalarn ulalabilirlii baz
psikiyatristleri ve klinik psikologlar ruhsal hastalklarn sebepleri hakkndaki
dncelerini yeniden gzden geirmeye sevk etmi, psiik dnce ekolnden
somatik ekole yneltmitir.
Somatik veya biyokimyasal yaklamlar ruhsal rahatszlklarn beyindeki kimyasal
dengesizlikler sonucu olutuunu kabul eder. O halde hasta bir ila alp kendini daha
iyi hissedebiliyorsa neden ok pahal ve zaman alc psikoterapi srelerinin ierisine
girsin? Bununla birlikte ila terapisi tm koullar ve hastalar iin geerli deildi. Ayrca
Freud'un ruhsal rahatszlklarn tedavisi srecinde byle bir geliiminin yaanacan
nceden tahmin etmi olmasna dikkat edilmelidir.
Freud'un genel kltr zerindeki etkisi de ok byktr. Bu etki Clark
niversitesini ziyaretinden sonra birdenbire hissedilmitir. ABD'deki gazeteler Freud
hakknda pek ok makale yaymladlar ve 1920 yln gemeden Freud'cu analizle
ilgili, yine ABD'de 200 kitap basld. Psikanaliz hakkndaki makaleler sadece tp
dergilerinde deil, Ladies' Home Journal, The Nation ve The New Republic gibi
popler dergilerde de yazld. 1935 ylnda byk bir kanal olan MGM, Freud'a ak
zerine bir filmde onlarla birlikte almas iin 100.000$ nerdi. Freud bunu reddetti.
Yaynlanm alnt indekslerine gre Freud aratrma literatrnde adndan en sk sz
edilen kii olarak kalmaya devam etmitir (bkz. Fancher, 2000; Haagbloom ve
dierleri, 2002). Psikanaliz Blm (Blm 39) APA'nn 51 blm ierisindeki en
geni 6. blmdr. Bu nedenle Freud'un meslek dndan olan insanlar tarafndan
kabul erkenden geldi ve akademik psikoloji tarafndan kabulnden ok daha etkili
oldu.
20. yzyl sanatta, edebiyatta ve elencede olduu kadar davranlarda da cinsel
kstlamalarn yava yava zld bir dnemdi. Kltr, cinsel doyumun
bastrlmasnn veya yasaklanmasnn zararl olduu grn iyiden iyiye
benimsemi grnyordu. Freud'un cinsellikle ilgili mesajlarnn yanl yorumlanm
olmas ise iin ironi tarafyd. Freud cinsel davran kurallarnn zayflatlmasn veya
daha byk bir cinsel zgrl savunuyor deildi. Onun dncesi cinselliin
engellenmesinin uygarln devam iin gerekli olduu idi. Bu niyetine ramen, 20.
yzyln byk cinsel
zgrl ksmen Freud'un almalarnn bir sonucudur. Freud'un cinsellik zerinde
nemle durmas grlerinin yaygnlamasna yardm etti. Hatta bilimsel yazlarda
dahi cinsellik sansasyonel bir hava oluturmutu.20 Bilimsel katlk ve metodolojiden
yoksun olduu ynndeki eletirilere ramen Freud'un psikanalizi modem psikolojide
nemli bir g haline geldi. Boring 1929 ylnda yaynlanan Deneysel Psikoloji Tarihi21
isimli kitabnda, psikolojinin bir Helmholtz veya bir Darwin gibi byk bir ahsiyetten
yoksun olmas sebebiyle duyduu znty aklamtr. Bundan sadece 21 yl
sonra, kitabn ikinci basksnda, bu dncesini dzeltti. Son 20 ylda psikolojinin
gsterdii geliimi dile getirerek Freud'dan hayranlkla bahsetti. "u anda Freud,
orijinal bir dnce retenlerin en by, bilinalt sre ilkesiyle psikolojiye yaplan
saldrlarn stesinden gelen bir Zeitgeist temsilcisidir" (Boring, 1950, s.743).
Freud'un fark edilen stn yeteneklerine ve oluturduu sistemin blmlerinin
kabulne, en azndan neminin kabulne ramen psikanaliz bugn ayr bir kimlie
sahiptir ve psikolojik dncenin ana eilimi tarafndan tamamyla zmsenmemitir.
Bununla birlikte herhangi birisinin psikanalizin ne olduuna dair grnn ve
sistemin nihai durumunun ne olduu mesele deildir, Freud'un byklk niteliklerinin
hepsine sahip olduu inkar edilemez.
O bir dnce alannda, insan tabiatn anlamaya ynelik yeni bir teknikte ncdr. O,
dncelerini kltrn ana eilimleri dndan semi olmasna ramen, zgn bir
dnceyi ortay koyandr. Freud 50 yllk youn almasnda temel amacna bal
kalan ve bilgiye bir katk salayan dnce sistemini olgunlatran zgn bir fikir
adamdr. Gelecek yzylda Freud'un adndan bahsedilmeden bir psikoloji tarihi
yazlamayacaktr. Bu noktada bykln en iyi kriterim bulacaksnz: lmden sonra
gelen hret (Boring, 1950, s.706-707).
History of Experimental Psychology. 21 1998 Birleik Devletler Kongre
Ktphanesi'ndeki, "Sigmund Freud: atma ve Kltr" isimli sergi, Freud'un
almalarnn popler kltr zerindeki etkisini dllendirir.
628
MODERN PSKOLOJ TARH
3
"S
S2
*
S
c<
I
yerini daha ksa ve daha ucuz psikoterapiler (kimileri psikanalizden tremitir),
davransal ve bilisel terapiler almtr.
la tedavileri ve belirli trdeki ruhsal rahatszlklara ynelik benzer terapiler
psikanalize olan ihtiyac azaltmtr. Lityum ve Prozac gibi ilalann ulalabilirlii baz
psikiyatristleri ve klinik psikologlar ruhsal hastalklarn sebepleri hakkndaki
dncelerini yeniden gzden geirmeye sevk etmi, psiik dnce ekolnden
somatik ekole yneltmitir.
Somatik veya biyokimyasal yaklamlar ruhsal rahatszlklarn beyindeki kimyasal
dengesizlikler sonucu olutuunu kabul eder. O halde hasta bir ila alp kendini daha
iyi hissedebiliyorsa neden ok pahal ve zaman alc psikoterapi srelerinin ierisine
girsin? Bununla birlikte ila terapisi tm koullar ve hastalar iin geerli deildi. Aynca
Freud'un ruhsal rahatszlk- lann tedavisi srecinde byle bir geliiminin yaanacan
nceden tahmin etmi olmasna dikkat edilmelidir.
Freud'un genel kltr zerindeki etkisi de ok byktr. Bu etki Clark
niversitesini ziyaretinden sonra birdenbire hissedilmitir. ABD'deki gazeteler Freud
hakknda pek ok makale yaymladlar ve 1920 yln gemeden Freud'cu analizle
ilgili, yine ABD'de 200 kitap basld. Psikanaliz hakkndaki makaleler sadece tp
dergilerinde deil, Ladies' Home Journal, The Nation ve The New Republic gibi
popler dergilerde de yazld. 1935 ylnda byk bir kanal olan MGM, Freud'a ak
zerine bir filmde onlarla birlikte almas iin 100.000$ nerdi. Freud bunu reddetti.
Yaynlanm alnt indekslerine gre Freud aratrma literatrnde adndan en sk sz
edilen kii olarak kalmaya devam etmitir (bkz. Fancher, 2000; Haagbloom ve
dierleri, 2002). Psikanaliz Blm (Blm 39) APA'nn 51 blm ierisindeki en
geni 6. blmdr. Bu nedenle Freud'un meslek dndan olan insanlar tarafndan
kabul erkenden geldi ve akademik psikoloji tarafndan kabulnden ok daha etkili
oldu.
20. yzyl sanatta, edebiyatta ve elencede olduu kadar davranlarda da cinsel
kstlamalarn yava yava zld bir dnemdi. Kltr, cinsel doyumun
bastnlmasnn veya yasaklanmasnn zararl olduu grn iyiden iyiye
benimsemi grnyordu. Freud'un cinsellikle ilgili mesajlan- nn yanl yorumlanm
olmas ise iin ironi tarafyd. Freud cinsel davran kurallannn zayflatlmasm veya
daha byk bir cinsel zgrl savunuyor deildi. Onun dncesi cinselliin
engellenmesinin uygarln devam iin gerekli olduu idi. Bu niyetine ramen, 20.
yzyln byk cinsel
zgrl ksmen Freud'un almalarnn bir sonucudur. Freud'un cinsellik zerinde
nemle durmas grlerinin yaygnlamasna yardm etti. Hatta bilimsel yazlarda
dahi cinsellik sansasyonel bir hava oluturmutu.20 Bilimsel katlk ve metodolojiden
yoksun olduu ynndeki eletirilere ramen Freud'un psikanalizi modem psikolojide
nemli bir g haline geldi. Boring 1929 ylnda yaynlanan Deneysel Psikoloji Tarihi21
isimli kitabnda, psikolojinin bir Helmholtz veya bir Darwin gibi byk bir ahsiyetten
yoksun olmas sebebiyle duyduu znty aklamtr. Bundan sadece 21 yl
sonra, kitabn ikinci basksnda, bu dncesini dzeltti. Son 20 ylda psikolojinin
gsterdii geliimi dile getirerek Freud'dan hayranlkla bahsetti. "u anda Freud,
orijinal bir dnce retenlerin en by, bilinalt sre ilkesiyle psikolojiye yaplan
saldrlarn stesinden gelen bir Zeitgeist temsilcisidir" (Boring, 1950, s.743).
Freud'un fark edilen stn yeteneklerine ve oluturduu sistemin blmlerinin
kabulne, en azndan neminin kabulne ramen psikanaliz bugn ayr bir kimlie
sahiptir ve psikolojik dncenin ana eilimi tarafndan tamamyla zmsenmemitir.
Bununla birlikte herhangi birisinin psikanalizin ne olduuna dair grnn ve
sistemin nihai durumunun ne olduu mesele deildir, Freud'un byklk niteliklerinin
hepsine sahip olduu inkar edilemez.
O bir dnce alannda, insan tabiatn anlamaya ynelik yeni bir teknikte ncdr. O,
dncelerini kltrn ana eilimleri dndan semi olmasna ramen, zgn bir
dnceyi ortay koyandr. Freud 50 yllk youn almasnda temel amacna bal
kalan ve bilgiye bir katk salayan dnce sistemini olgunlatran zgn bir fikir
adamdr. Gelecek yzylda Freud'un adndan bahsedilmeden bir psikoloji tarihi
yazlamayacaktr. Bu noktada bykln en iyi kriterini bulacaksnz: lmden sonra
gelen hret (Boring, 1950, s.706-707).
^ History of Experimental Psychology.
1998 Birleik Devletler Kongre Ktphanesi'ndeki, "Sigmund Freud: atma ve
Kltr" isimli sergi, Freud'un almalarnn popler kltr zerindeki etkisini
dllendirir.
1. Psikanalizin geliimi dier dnce ekolleriyle nasl ilikili olmutur? Freud'un
insanla verdii nc byk ok neydi?
2. Bilindnn yapsalclkta, ilevselcilikte ve davranlktaki rol neydi? Leibnitz
ve Herbart tarafndan gelitirilen bilind teorilerini anlatnz.
3. Psikanalitik hareket zerinde etkili olan iki temel g kaynam anlatnz. Freud
psikiyatrideki hangi dnce ekolne kar kt?
4. Freud'un dneminden nce akl hastalklannn tedavisi neye benziyordu? Mesmer
ve Charcot Freud'u nasl etkiledi?
5. Emmanuel Hareketi nedir? Bu hareket Birleik Devletler'de psikanalizin kabuln
nasl etkilemitir?
6. Freud'un teorileri evrim teorisinden, mekanikten, 19. yzyln cinsellie ynelik
tutumundan ve Freud'un kendi ocukluk deneyimlerinden nasl etkilendi?
7. Freud'un nrotik ve cinsel problemlerini tartnz. Bunlann psikanalizin geliimini
nasl etkilemitir?
8. Anna O. vakasn anlatnz. Bu vaka Freud'un almasn nasl etkiledi?
9. Freud'un ocukluk dnemi cinsel tacizleri deneyimleri ile ilgili anlamazlk neydi?
Psikoseksel geliim aamalann anlatnz.
10.Bastrma, igd, id, ego ve sper ego kavramlann tanmlaynz. Yaam igds
ve lm igds nedir?
11. Aadaki kavramlan teraptik rolleri asndan aklaynz: serbest anm, rya
analizi, diren, bastrma.
12. Temel savunma mekanizmalannn ileyiini anlatnz. dipal karmaa, kiiliin
geliimini nasl etkiler?
13. Psikanaliz ile temel akademik psikoloji arasndaki iliki nedir? Freud zihinsel
sreleri mekanik ve deterministik terimlerle nasl aklamaya alt?
14. Psikanaliz hangi noktalarda eletirildi? Freud'cu kavramlann deneysel olarak test
edilmesi giriimlerinin sonucu ne oldu?
nerilen Okumalar
Decker, H. S. (1991), Freud, Dora, and Vienna 1900, New York: Free Press.
Duygusal skntlarn sinirsel bir ksrk ve ses kayb yoluyla aklayan 18
yandaki Dora'y Freud'un tedavi edii anlatlr.
Drinka, G. F. (1984), The birth of neurosis: Myth, malady and the Victorians. New
York: Simon and Schuster. Freud'dan nceki dnemlerde nevroz teorisi
zerindeki sosyal ve kltrel etkileri inceler.
Ellenberger, H. F. (1972). The story of "Anna O.": A critical review with new data, Jo-
urnal of the History of the Behavioral Sciences, 8, 267-219. Katarsis tedavisinin
prototipi olarak Anna O. vaka'sn deerlendirir.
Evans, R. B., &Koelsch, W. A. (1985), Psychanaysis arrives in America: The 1909
psychology conference at Clark University, American Psychologist, 40, 942-948.
Psikanalizi Amerikal akademik kitleye tantan toplanty anlatr.
Fisher, S. P.&Greenberg, R. P. (1996), Freud scientifically reappraised: Testing the
theories and therapy, New York: Wiley. Psikanalitik kavramlar zerine 2500'den
fazla almay, hangisinin deneysel aratrmalar tarafndan desteklendiini
gstermek zere analiz eder.
Grob, G. N. (1994), The mad among us: A history of the care of America's mentally ili,
New York: Free Press. Duygusal rahatszlklarn tedavisinin detayl tarihi.
Koloniler zamannda akl hastanelerinin ve koruma kurumlarnn gelimesine dek
olan sosyal politikalar inceler. Evsizlerin, topluluk merkezli iyiletirme programlan
ile ilgili zorluklara atfta bulunur.
Freeman, L., SrStrean, H. S. (1987), Freud and vvomen, New York: Continuum.
Freud'un annesiyle, kz kardeleriyle, kansyla, kzlanyla ve kadn meslektalan ve
hastalanyla olan ilikisini anlatr.
Hale, N. G. (1995), The rise and crisis of psychoanalysis in the United States: Freud
and the Americans, 1917-1985, New York: Oxford University Press. Birleik
Devlet- ler'deki psikanaliz tarihine ilikin bir gzden geirme. Muhafazakr ve
yeniliki psikanalistler arasndaki tartmayla ilgilenir ve psikanalitik kavramlann
Amerikan medyas tarafndan ele alnn aktanr.
Hornstein, G. A. (1992), The retum of the repressed: Psychology's problematic relati-
ons with psychanalysis, 1909-1960, American Psychologist, 47, 254-263.
1920'lerde psikanalizin poplerliinin deneysel psikolojiyi nasl tehdit ettiini ve
deneysel psikolojinin test etme ve psiknalitik kavranlan uyarlama yoluyla buna
nasl karlk verdiini anlatlr.
Roazen, P. (1975), Freud and hts/ollovvers, New York: Knopf. Freud'un hayatn ve
takipileri olan kadn ve erkeklerle (ki bunlardan bazlar daha sonra Freud'dan ay-
nlarak kendi psikoloji hareketlerini oluturmutur) olan ilikisini anlatr.
Showalter, E. (1997), Hystories: Hysterical epidemics and modern culture, New York:
Co- lumbia University Press. Freud tarafndan kadnlarn psikoseksel geliiminde
patolojik bir hastalk olarak grlen histeri ile ilgili literatr tarar, bu durumun ta-
nmlanmasnda ve tedavisindeki yaygn kadn kart nyarglara dikkat eker.
Ondrdnc Blm
Psikanaliz: Muhalifler ve Psikanalizin Trevleri
Kurulutan Sonras
Wundt ve deneysel psikoloji rneinde olduu gibi, Freud da psikanaliz hakknda
sz sahibi olan tek kii olmaya can atmyordu. Zaten Freud'un hareketi
oluturmasndan yirmi yl sonra psikanaliz, Freud'la bir veya daha fazla ana mesele
zerinde anlaamayan analistler tarafndan birbiriyle rekabet iinde olan paralara
ayrld. Bu analistler Freud henz yaarken, onun psikanalitik ynelimini btnyle
reddetmeyerek kendi yaklamlarm gelitirdiler ve Freud'un formlasyonlarnda
grdkleri nemli yetersizlikleri ve eksiklikleri dzeltmeye altlar.
Freud bu muhaliflere olumlu tepki vermedi. Yeni dnceleri kabul eden analistler
"Hareketi gizli bir anlama ile hibir ekilde terk etmediler, daha ok, kabul olunmu
retilere kar gelen kimselerin liderlerine kmelenmi youn bir honutsuzluk
izlenimi ile farkllatlar" (Brown, 1963, s.37). retilerini terk ettiklerinde Freud'a
kiisel ve mesleki olarak ne kadar yakn olduklar nemli deildi ve Freud onlar kovdu
ve bir daha hibiriyle konumad.
Freud'un temel grlerinden tamamen ayrlmayan, ancak onun grlerini yayan ve
zerine kendi almalarn bina eden baz analistler- den sz ederek balayacaz.
Bunlar arasnda kendi kz Anna ve nesne
t
ilikileri kuramcs Melanie Klein ve Heinz Kohut vardr. Daha sonra en fazla muhalif
tavn gstererek Freud dneminde kendi kuramlarn gelitirenlerden bahsedeceiz.
Bu muhaliflerden en nemli tanesini ele alacaz: Cari Jung, Alfred Adler ve Karen
Horney. Hepsi de, bir zamanlar, kendi grlerini gelitirmek iin stadlanmn
dairesini terk etmeden nce resmen kabul edilmi (ortodoks) FreucfculSrd. Son
olarak 1960'larda, Freud'un lmnden yllar sonra gelitirilen hmanistik psikoloji
hareketinden sz edeceiz. nsan tabiatn ele alan grleri ile psikanalizin (ve tabii
ki davranln) yerine gemeyi ok arzu etmi olan iki temel kuramc olan
Abraham Maslow ve Cari Rogers' ele alacaz. unu aklnzda tutunuz ki, onlarn ve
ônra gelenlerin Freud'un grlerinden ne derece sapt nemli deildir, nemli
olan hepsinin grlerinin Freud'un gr ve almalarndan yola klarak, yani ya
ona muhalif olarak ya da grlerini detaylandrarak oluturulmu olmasdr.
Yeni Freudcular ve Ego Psikolojisi
Psikanalizin muhaliflerinden ve trevlerinden sz etmeye balamadan nce,
psikanalitik gelenekte Freud'tan sonra gelen herkesin onun sistemini deitirmeye,
terk etmeye veya ykmaya hazr ve hevesli olmadn belirtmemiz gerekir. Freud'cu
dncenin temel dayanaklarna ve ilkelerine yapan byk bir yeni-Freud'cu grup
vardr. Burada Freud'un yllar boyunca kendi sisteminin belirli ynlerini deitirip
eklemeler yaptn da unutmamak gereklidir.
Freud'cu dnceye her zaman bal kalanlarn psikanalize getirdikleri en byk
deiiklik ego zerinde daha fazla durmak oldu (Hartmann, 1964). Ego artk, id'in
hizmetisi deildi, gl bir rol vard. Ego eskiye nazaran id'den daha fazla
bamszd, id'den kaynaklanmayan kendi enerjisi vard ve id'den ayn, kendisine ait
ilevleri vard. Dahas bu yeni-Freud'cu analistler ego'nun, id'deki gdler bask altna
alnd zaman ortaya kan atmadan bamsz olduunu ne srmlerdi.
Freud'a gre ego daima id'e karlk veren durumundayd, yani id'den gelen
isteklerden bamsz deildi. Oysa bu yeni gre gre ego id'den bamsz ilev
grebilirdi. Bu dnce muhafazakr Freud'cu dnceden ayrlan nemli bir
noktayd.
Yeni-Freudcular tarafndan nerilen bir baka deiiklik ise kiilik zerindeki
etkileri asndan biyolojik gler zerinde daha az durmak,
sosyal ve psikolojik glere daha fazla nem vermekti. Aynca yeni-Fre- udcular
ocukluk cinselliinin ve dipal kompleksin nemini en aza indirmilerdi. Kiilik
geliiminin aslnda, psikoseksel glerden ziyade psikososyal gler tarafndan
belirlendiini iddia etmilerdi. ster gerek ister fantazi eklinde olsun, ocukluktaki
sosyal etkileimlerin cinsel etkileimlerden daha nemli olduu dnlmt.
Anna Freud (1895-1982)
Yeni-Freud'cu ego psikolojisinin nde gelen ahsiyetlerinden birisi Freud'un kz
Anna'dr.
Anna Freud'un Hayat
Freud'un alt kzndan en k olan Anna Freud, eer ebeveyni iin uygun bir
doum kontrol yntemi olsayd kendisinin asla dnyaya gelmi olmayacan
yazmt. Babas arkadana yazd bir mektupta Anna'nn doumunu bir ANNA
FREUD 6
sevin ve okudan ziyade bir boyun ei

tarznda bildirmi, eer bebek erkek olsayd bu haberi telgrafla bildirmek niyetinde
olduunu yazmt (Young-Bruehl, 1988). Anna'nn doduu yl bir sembold, -veya
belki de gelecekte olacaklan haber veren bir iaretti- nk o yl ayn zamanda
psikanalizin doduu yld ve Freud'un ocukla- nndan sadece Anna, babasnn
yolunu takip etmi ve bir analist olmutu.
Anna aile ierisinde ilgilenilmeyen bir ocuk olarak mutsuz bir ocukluk geirmiti.
ocukluuna dair olarak "bykler tarafndan terk edilme, onlar iin sadece bir sknt
olma deneyimi, sklma ve terk edilme hissini" hatrlamaktayd
(Appignanesi&Forrester, 1992, s.273). Annesinin gzdesi olan kz kardei Sophie'yi
kskanrd. Anna sonunda babasnn gzdesi haline geldi. Ksa bir sre ierisinde
babas "puroya olduu kadar kk kzna da mptela hale gelmiti"
(Appignanesi&Forrester, 1992, s.277).
Anna babasnn almalaryla ilgileniyordu. 14 yandayken Viyana Psikanaliz
Topluluunun toplantlarnda gizlice bir yere oturur ve sylenen her eyi adeta iine
ekerdi. Babasna ynelik hissettii duygusal ballk onu endielendirdi ve 22
yandayken onunla analize girdi. Ate
etme, lme, ldrme, yaralama ve babasn dmanlardan koruma eklinde ona
ac veren ryalar grdn bildirdi.
Freud daha sonralar kendi kzn analiz etme giriimi sebebiyle eletirildi. Bu olay
"imkansz ve ensest bir tedavi (...), ok nemli ve garip bir olay" ve "divann iki
ucundaki dipal bir canlandrma" olarak adlandrmt (Mahony, 1992, s.307). Analiz
haftada alt defa, akam saat 10:00'da balad ve toplam 4 yl srd. Ancak o
dnemde onlar iin yapacak baka bir ey var gibi gzkmyordu. Bir tarihi unlar
yazmtr: "baka hi kimse bu grevi almaya cret edemezdi. nk Anna'nn analizi
kanlmaz olarak Freud'un baba olarak grevlerini sorgulamay getirecekti"
(Donaldson, 1996, s. 167). Baka bir analist iin psikanalizin babasnn hayatna dair
ok mahrem detaylar duyacak olmak dnlemezdi bile.
Anna bu alandaki ilk almasn 1924'de Viyana Psikanaliz Topluluunda okudu.
Bal "Fantazi ve Hayalleri Yenmek" idi. Ad bilinmeyen bir hastann vak'a yksne
dayand sylenmiti fakat aslnda Anna'nn fantazileri hakkndayd. Ensest baba-kz
ak ilikisi hayallerini, bunlar yeniini ve kendisini tatmin yoluyla cinsel tatmine
ulamasn anlatmt. Bildiri Freud'dan ve meslektalarndan olumlu tepkiler ald ve
Anna'ya toplulua girme izni verildi.
Anna Freud hi evlenmedi. Hayatn duygusal ynden zarar grm ocuklara
psikanalizin uygulanmasna ve uzun hastalk dneminde babasnn bakmna adad.
"Anna'nn zeni ve hastabakcl babas iin vazgeilmez olmutu. 10 yldan fazla
bir sre Anna tartmasz bir ekilde onun hayatndaki en nemli kii oldu" (Freud'dan
alnt, 1992, s.255) Babas ldnde paltosunu dolabnda saklad. 40 yldan fazla bir
sre sonra, Anna'nn kendi lmnn yaklat zamanda, bir arkada ona bir parka
kadar refakat etmi ve onu "Anna Freud'un, bir okul ocuu kadar klm,
babasnn byk ynl paltosuna sarmalanarak kaybolmu (tekerlekli sandalyesinde)
oturan hali" olarak grmt (Webster, 1995, s.434).
Tm bu skntlara ramen Anna psikanalitik bir uygulama gelitirdi ve ocuklarn
analizine nclk etti. Pek ok kitap ve makale yazd ve babasnn dncelerini
gelitirip yayarak alana nemli katklarda bulundu.
Psikanalize Katklar
Anna Freud ilk kitab olan ocuk Analizi Tekniine Giri'i1 1927 ylnda yaynlad.
Bu kitap Anna'nn ilgilerinin ynn nceden haber veriyordu. An- * Introduction to the
Technique of Child Analysis.
na ocuklara ynelik olarak, onlann greli olgunlamlklann ve yeterince

gelimemi szel becerilerini gz nnde tutarak bir psikanalitik terapi yaklam
gelitirdi. (Sigmund Freud ocuklarn tedavisiyle hi ilgilenmemiti.)
Freud, Anna'nn almalarndan gurur duymutu. yle yazmt: "Anna'nn
ocuk analizi hakkndaki grleri benden bamszdr. Ben onun grlerini
paylarm ancak Anna bunlar benim deneyimlerimden bamsz bir ekilde
gelitirmitir" (Viner'den alnt, 1996, s.9).
Anna'nn getirdii yenilikler arasnda baz oyun malzemeleri kullanmak ve
ocuklan evlerinde gzlemlemek vard. almalarnn byk blmn Freud
ailesinin Nazilerden 1938 ylnda kamalarnn ardndan yerletikleri Londra'da
srdrd. Evine bitiik bir klinik at, hastalanyla burada ilgilendi ve tm dnyadan
klinik psikologlarn almak amacyla geldii psikanaliz eitim merkezini yine burada
kurdu. Anna'nn almalar 1945 ylnda yaynlanmaya balayan ocuun
Psikanalitik Aratrmas2 dergisinin yllk saylarnda yaymlad. almalan sekiz ciltte
topland ve 1965 ile 1981 arasnda kitap olarak yaymland.
Anna Freud ortadoks psikanaliz teorisini yeteri kadar gzden geirdi, ego'nun
roln id'den bamsz ilev grd iin geniletti. Ego ve Savunma
Mekanizmalarnda3 (1936) ego'yu anksiyeteden koruyan savunma mekanizmalarnn
kullanmn aklad ve detaylandrd. "Bu kitap ok nemli bir katk olarak alkland
ve ok sayda dile tecme edildi. Bugn hala psikanalitik ego psikolojisinin en temel
kitaplarndan biridir" (Fine, 1990, s.99). Freud'cu savunma mekanizmalarnn standart
bir listesi, rnein 13. Blm'de bahsedilenler, aslnda Anna Freud'un almalarnn
bir sonucudur. Anna bunlan ok daha net bir ekilde anlatm ve ocuklarn analizin-
den rneklerle katkda bulunmutur.
Yorum
Anna Freud ve dierleri tarafndan gelitirilen ego psikolojisi, 1940'lardan
1970'lerin bana dek psikanalizin temel Amerikan ekli olmutur. Bu yeni-Freudcular
psikanalizi "bilimsel psikolojinin bir paras" haline getirmeye altlar. Bunu Freud'cu
kavramlar tercme ederek, sadeletirerek ve ilemsel olarak tanmlayarak,
psikanalitik hipotezin deneysel aratrma- 2 The Psychoanalytic Study of the Child. ^
Ego and Defense Mechanism.
snn yaplmasn tevik ederek ve psikanalitik psikoterapiyi deitirerek

gerekletirmeye altlar" (Steele, 1985b, s.222). Bu srete akademik deneysel
psikoloji ile psikanaliz arasnda daha gnl alc bir ilikinin gelimesine yardm ettiler.
nternette Tarih
http://www.webster.edu/~woolflm/annafreud.html
Anna Freud'un detayl bir biyografisi ve yaynlarnn bir bibliyografisi.
http ://www. annafr eu dcentre.org/
Anna Freud'un duygusal olarak hasta olan ocuk ve ergenlerle yapt
almalarn devam ettirildii Londra'daki Anna Freud Merkezini anlar.
Nesne likileri Kuram
Freud, bir igdy tatmin edebilecek herhangi bir kii, nesne ya da eyleme atfta
bulunmak iin "nesne" kelimesini kullanr. Ona gre, bir bebein hayatnda bir
igdy tatmin edecek ilk nesne annenin memesidir. Anne daha soma bir birey
olarak igdy tatmin edici nesne haline gelir. ocuk bydke, dier insanlar da
igdy tatmin edici nesneler haline gelirler.
Nesne ilikileri kuramlar bu nesnelerle olan kiiler aras ilikiler zerine
odaklanmtr, oysa ki Freud daha ziyade bizzat igdsel drtler zerinde
durmutur. Bu yzden, nesne ilikileri kuramclar kiilik zerindeki sosyal ve evresel
etkileri, zellikle anne-ocuk etkileimini vurgularlar. Aynca, kiiliin bu ilikinin
tabiatna bal olarak, Freud'un ne srdnden daha erken bir dnemde, yani
bebeklikte olutuuna inanrlar.
Nesne ilikileri kuramclan kiilik geliimindeki en hayati meselelerin gl bir
kendilik duygusu oluturabilmek ve dier nesnelerle (insanlar) iliki kurmak amacyla
temel nesneden (anneden) kurtulma noktasnda olan ocuun zaman ierisinde artan
yetenek ve ihtiyac olduunu ileri srerler. Nesne ilikileri kuramclardan Melaine
Klein ve Heinz Kohut'un a- lmalann ksaca inceleyeceiz.
Melanie Klein (1882-1960)
Melanie Klein ebeveyn-ocuk ilikilerinin nemini kendisinin bir ebeveyn ve bir ocuk
olarak geirdii deneyimlerden biliyordu. stenmeyen bir ocuk olarak,
anne-babasmn kendisini reddettii duygusundan dolay m
r boyunca depresyon yaad. (Daha sonra bir analist olan) kendi z kzndan
uzaklat. Kz, Klein'i hayatna mdahale etmekle sulad ve daa trmanrken len
erkek kardeinin annesiyle arasndaki zayf ilikiden dolay aslnda rH^har ettiini
iddia etti. Klein'in nesne ilikileri kuram zellikle ocuun ilk alt aylk yaamndaki
anne ve ocuk arasndaki youn duygusal ba vurguluyordu. Bebek ve anne
arasndaki ilikiyi cinsellikten ziyade sosyal ve bilisel terimlerle izah etti. Klein
annenin memesinin bir bebek iin ilk ksmi-nesne olduunu ve bebein id'e ait
igdsn tatmin edip etmediine bal olarak bunu iyi ya da kt addedebileceim
ne srd. Bu yzden, bu iyi ya da kt ksmi-nesne tarafndan tanmland ve temsil
edildii ekliyle, bebek evresini ya tatmin edici ya da dmanca olarak alglar. Bir
bebein dnyas geniledike, bebek ksmi-nesneler yerine btn nesnelerle iliki
kurar (mesela, bir birey olarak anneyle) ve bu btn nesneleri aynen memeyi
tanmlad gibi, yani tatmin edici ya da dmanca olarak tanmlar. Bebek ve anne
arasmdakwlk sosyal etkileim ocuun hayatndaki tm nesnelere (insanlara)
genelletirilir ve bundan dolay yetikin kiilii ilk alt aylk yaamdaki ilikinin tabiatna
dayanr.
nternette Tarih
http://www.webster.edu/~woolflm/klein.html
Melanie Klein'in hayat, almalan ve miras ile ilgili bilgiler sunar. Heinz Kohut
(1913-1981)
Kohut ekirdek benlik dedigj>ve bamsz bir birey olmann temeli olarak grd
kavram zerinde durdu. ekirdek benlik, bebek ve evredeki "kendilik nesneleri"
(self-objects) arasndaki ilikiden ortaya kar. Bu kendilik nesneleri ocukluk
hayatmzda oynadklan son derece nemli rolden dolay kendimizden bir para
olarak addettiimiz insanlardr.
Anne, genellikle, bebein temel kendilik nesnesidir. Kohut annenin rolnn sadece
ocuun fiziksel ihtiyalarn tatmin etmek olmadn ayn zamanda psikolojik
ihtiyalarn da doyurmas gerektiini ne sryordu. Bunu yapmak iin, annenin
ocua esizlik, nem ve mkemmellik duygulanm geri yanstan bir ayna vazifesi
grmesi gerekiyor. Bunu gerekletirdii takdirde, anne ekirdek benliin bir paras
olan ocuun gurur duygusunu pekitirmi oluyor. Eer anne ocuunu reddederse,
yani
nemsizlik duygusu yanstrsa, o zaman ocuk utan ya da sululuk duygusuna
kaplabilir. Buradan hareketle, yetikin benliinin tm ynleri (pozitif ve olumsuz)
ocuun temel kendilik nesnesiyle olan ilikileri tarafndan oluturuluyordu.
nternette Tarih
http://www.sfu. ca/~psimpson/kohutppr 1 .htm
Kohut'un hayat ve almalar ile ilgili bilgiler sunar.
http://www.selfpsychology.org/
Kohut'un kendilik psikolojisi ile ilgili materyaller sunar.
Carljung (1875-1961)
Jung Freud tarafndan psikanaliz hareketinin ak bir mirass olarak grlmt.
Freud ondan "benim halefim ve kurduum kraliyetin prensi" olarak sz etmiti
(McGuire, 1974, s.218). Jung'un Freud ile olan arkadal 1914 ylnda
bozulduunda, Jung analitik psikoloji adn verdii almasna balad.
Jung'un Hayat
CARLJUNG Jung svire'nin kuzeyinde, nl
Rhine alayannn yaknlarndaki kk bir kasabada domutur. Kendi ifadesine
gre ocukluunda yalnz, izole edilmi ve mutsuzdu (Jung, 1961). Babas inancn
kaybettii aka belli olan, huysuz ve hznl bir rahipti. Annesinin duygusal
rahatszlklar vard ve davranlar dengesizdi, bir andan sonraki ana deiiyordu,
mutlu bir ev kadnyken birden bire anlamsz eyler mrldanan byc bir eytana
dnebiliyordu. Bir biyografi yazar unlar ne srmt: "ailenin anne tarafna
delilik bulam gzkyordu" (Ellenberger, 1978, s.149).
Anne ve babasnn evlilikleri olduka mutsuzdu. Jung olduka erken yalarda
zelde ebeveynine, genelde ise d dnyaya gvenmemesi ve onlara almamas
gerektiini renmiti. Bunun sonucu olarak ryalarndan,
hayallerinden ve tasavvurlarndan oluan i alemine, yani bilinalt dnyasna
ynelmiti. Saduyunun bilinli dnyas deil de ryalar ve bilinalt, ocukluunda
ve hayatnn geri kalan blmnde ona yol gstermitir.
Jung hayatnn ok nemli zamanlarnda bilinaltnn, ryalar araclyla ona
sylediklerinin temelinde kararlar almt ve problemlerini halletmiti. niversite
eitimi almaya hazr olduunda hangi alan seecei konusunda dnrken
ryasnda kendisini tarih ncesi hayvanlarn kemiklerini kazp karan biri olarak
grmt. Bu ryasn kendisinin bilim ve doa almalar yapmas gerektii eklinde
yorumlamt. Yerin altn kazma ryas, tpk kendisini yandayken byk bir yer
alt maarasnda grd ryas gibi gelecekteki alma ynn tayin etti: zihnin
yzeyde grnenlerinin altnda kalan bilinalt gler.
Jung 1900 ylnda Basel niversitesinden tp derecesiyle mezun oldu. Psikiyatriye
ilgi duydu ve ilk profesyonel atamas, izofreni zerine yapt almalarla dikkatleri
eken Bleuler tarafndan ynetilen Zrih niversitesindeki psikiyatri kliniine yapld.
Jung 1905 ylnda niversiteye psikiyatri okutman olarak atand fakat birka yl sonra
zamann aratrmaya, yazmaya ve zel giriimlere ayrmak iin bu grevinden istifa
etti.
Jung hastalanyla alma srecinde Freud'u takip etmemi, onun gibi hastalarnn
divana uzanmasn istememiti. Jung ve hastalar birbirinin yzne bakacak ekilde,
olduka konforlu sandalyelerde otururlard. Terapilerini ara sra Zrih Gl zerindeki
yelkenlisinde, iddetle esen rzgrla yanrken yapard. Bazen hastalarna ark
sylerdi, bazen de kasten nezaketsiz davranlar sergilerdi. Bir defasnda randevu
saatinde gelen hastasna "Oh hayr. u an kimseyi grmeye tahamml edemem.
Evine git ve bugn de kendi kendini tedavi et!" (Brome'den alnt, 1981, s.185)
demiti.
1900 ylnda Freud'un bir aheseri olarak nitelendirdii Ryalarn Yorumu isimli
kitabn okuduktan sonra psikanalizle ilgilenmeye balad. 1906 ylnda bu iki adam
mektuplatlar ve Jung bir yl sonra Freud'la tanmak iin Vi- yana'ya gitti, ilk
grmelerinde byk bir canllkla 13 saat boyunca konutular. Bu, onlann ok yakn
fakat ksa mrl arkadalklar iin heyacan verici bir balangt. lk toplantlar 13
saat srd ki, bu daha sonra adeta samimi bir baba-oul ilikisi kuracak kiiler iin
heyecan verici bir balangt.
Onlann yaknl, Freud'un psikanalitik teorisinde ne srd ve olun babay yok
etmeye ynelik kanlmaz arzunu ifade eden dipal karmaann paralann tayor
olabilirdi, ilikiyi daha balangta mahkm eden
bir dier karmak faktr ise, Jung'u 18 yanda yaad cinsel deneyimdi. Jung'un
bir baba figr gibi grd yakn bir aile dostu istenmeyen bir ekilde ona cinsel
sarkntlkta bulunmutu. Jung bundan tiksinmi ve ilikisini hemen bitirmiti. Yllar
sonra, Freud psikanalitik hareketi Jung'un Freud'un dnd gibi devam
ettirebileceine emin olma giriiminde bulunduunda Jung bu yke isyan etti. Bu
isyan muhtemelen Jung'un yine kendisinden yal olan bir adamn onun zerinde
hakimiyet kuraca hissine ynelikti. He iki durumda da, Jung setii baba figrnden
tr hayal krklna uramt. Belki de nceki olaydan tr, Freud'un arzulad
yakn duygusal ilikiyi srdremedi (Alexander, 1994; Elms, 1994). 1909 ylnda
Jung, Freud'un Clark niversitesi treninde konumak iin ABD'ye yapt yolculukta
ona elik etmiti. Burada her ikisi de konuma yapmt.
Burada una dikkat etmek gerekir ki, Freud'un takipilerinin oundan farkl
olarak, Jung Freud'la ibirlii yapmaya balamadan nce zaten kendi mesleki nn
kazanmt. Jung psikanalize ilk kabul edilenler ierisinde en iyi bilinenlerdendir. Belki
de bunun bir sonucu olarak Jung, Freud'u izleyen ve ou henz renci olup,
profesyonel kimliklerinin farknda olmayan gen insanlardan daha az etki altnda
kalan birisiydi.
Jung Freud'un bir takipisi olmasna ramen hibir zaman -hatta ilikilerinin
balangcnda bile- Freud'u sorgusuz sualsiz kabul eden biri olmad (ilikilerinin ilk
zamanlarnda eletirilerini bastrm olsa da). Jung daha sonra Bilind
Psikolojisi4(1912) isimli kitabn yazarken, bu yazdklarnn kendi grlerinin genel bir
ifadesi olduunu kavrayarak skntya dt. nk yazdklar Freud'un dnceleri
ile uyumlu deildi ve aralarndaki ilikiye zarar verirdi. Aylar boyunca kitab
ilerletemedi, Freud'un gsterecei tepkiyle ilgili endieleri vard. Ancak kitap tabii ki
yaymland ve kanlmaz sonu ortaya kt.
Jung 1911 ylnda Freud'un sraryla ve Viyanal yelerin uygun bulmas
sebebiyle, Uluslararas Psikanalitik Derneinin5 ilk bakan oldu. Freud bu birlie bir
Yahudinin bakan olmas halinde Yahudi aleyhtarlarnn psikanalitik harekete engel
olabileceini dnyordu. Hemen hemen hepsi Yahudi olan Viyanal yeler bundan
rahatsz oldular ve Freud'un gzdesi olduu aka belli olan Jung'a kzdlar. Bu
yeler psikanaliz hareketinde sadece daha kdemli deillerdi, ayrca Jung'un
kendisinin de bir Yahudi aleyhtar olduuna inanyorlard.
4 The Psychoanalytic Study of the Child.
5 Ego and Defense Mechanism.
Jung'un seilmesinden ksa bir sre sonra, Freud'la olan arkadalklar gerginlik
iaretleri vermeye balad. Jung sistem ierisinde cinsellie giderek daha az nem
vermeye balam, 1912 ylndaki kitabnda ve Fordham niversitesindeki
konumalarnda farkl bir libido gr ortaya atmt. Srtmeler artm ve 1912
ylnda bu iki adam ilikilerine bir son verme karar almlard. likiler 1914 ylnda,
Jung'un bakanlktan istifa etmesi ve birlikten ekilmesiyle daha sert bir havaya
brnmt.
1913 yl balarnda, Jung 38 yandayken yl sren iddetli bir i atma ve
duygusal problemler dnemi yaad, tpk Freud'un ayn dnemde yaad sknt
gibi. Delirmeye baladna inanan Jung hibir zihinsel almasn yrtemez, hatta
hibir bilimsel kitab okuyamaz olmutu. (lgin olan nokta, Jung'un yaadklarna
ramen hastalarn tedaviye devam edebilmi olmasdr.) ntihan dnm ve
yatann yannda bir silah bulundurmaya balamt. "Dn olmayan noktann
ardna getiini hissediyordu" (Noll, 1994, s.207). Jung duygusal amazlanm
Freud'un izledii yolu izleyerek, bilinaltyla yzleerek zmlemiti. Freud'un
yapt gibi ryalanm sistemak olarak analiz etmemi olmasna ramen, ryalannda
ve fantezilerinde aa kan bilinalt drtlerini dinlemi ve onlan izlemiti. Freud
gibi Jung'un duygusal krizi de youn bir yaratclk dnemi olmutu ve bu dnem
Jung'u, kiilie ynelik allmam bir yaklam gelitirmeye itmiti.
Jung 1920'li yllarda kii iin efsanelerin nemine olan ilgisi nedeniyle Afrika'ya ve
ABD'nin gneybatsna henz yazl kayt tutamayan insanlann zihinsel srelerini
aratrmak amacyla ok sayda yolculuk yapt. 1932 ylnda Zrih'teki Federal
Polytechnical niversitesine profesr olarak atand. Bu grevinde kt olan salk
durumu onu 1942'de istifaya mecbur edinceye dek kald. 1944 ylnda Basel
niversitesinde Jung iin tbbi psikoloji krss kuruldu fakat hastal bu pozisyonda
bir yldan fazla kalmasna msaade etmedi. Yaad 86 yln ounu aratrma ve
yazmayla aktif olarak geirdi, ok sayda kitap yazd. Ald pek ok dl arasnda
Harvard ve Oxford niversitelerinden fahri retim grevlilii de vardr.
Jung'un Sistemi: Analitik Psikoloji
Jung'un analitik psikolojisi (analytical psychology) ile Freud'un psikanalizi arasndaki
temel gr aynl libidonun nitelii ile ilgilidir. Freud libidoyu cinsel arlkl bir
kavram olarak tanmlarken, Jung libidoyu genel
letirilmi bir hayat enerjisi olarak ele almtr. Jung iin libidinal hayat enerjisi
kendisini gelime ve remede olduu kadar, belirli bir zamanda birey iin neyin en
nemli olduuna bal olan dier tr faaliyetlerde de gsterir.
Jung'un temel hayat enerjisini sadece cinsel nitelikte ele almay reddetmesi, onu
Freud'un yalnzca cinsel terimlerle tanmlayabildii insan davranyla ilgili farkl
yorumlar yapma konusunda zgr brakmtr. rnein hayatn ilk ylndan be
ylna dek olan sre iin (Jung bu evreyi cinsellik ncesi -presexual- olarak
adlandrmtr) Jung'cu gr libidinal enerjinin beslenme ve gelime ilevlerine
hizmet ettiini ileri srer, Freud'cu grteki gibi hayatn ilk yllarndaki cinsel
drtlerle deil.
Jung Freud'un dipal kompleks srecini reddetmi ve ocuun bu dnemde
annesine olan dknln bir ihtiya ball, annenin yiyecek salayc ilevine
bal bir doyum ve rekabet asndan aklamtr. ocuun cinsel ilevsellii geliip
olgunlarken, beslenmeye ilikin ilevler cinsel duygularla rtr. Jung'a gre
libidinal eneji sadece ergenlikten sonra heteroseksel (kar cinse ilgi duyan) bir
ekle brnr. Jung cinsellikle ilgili faktrleri btnyle inkar etmemitir, fakat
cinselliin roln, libidoyu oluturan birka drtden biri olmaya indirgemitir.
Kukusuz Jung'un yaam deneyimleri, teorisini etkilemitir. Jung'un bilinalt
dnyasndan nasl etkilendiini,.hatta bilinalt olaylarnn onun mesleki ilgilerini
nceden haber verir nitelikte olduunu belirtmitik. Cinsellie ilikin otobiyografik
kantlan olduka gldr. Jung teorisinde dipal komplekse yer vermemiti. nk
bu kavram onun ocukluuyla tamamen ilgisizdi. Jung kendi annesini iman ve
ekici olmayan bir kadn olarak tarif etmiti ve Freud'un her kk erkek ocuun
annesine kar cinsel arzu duyduu dncesi zerinde neden bu kadar srarla
durduunu hi anlayamama.
Jung Freud gibi cinsellik hakknda yetikin endieleri, yasaklan veya anksiyeteleri
gelitirmemiti. Freud'un yapt gibi cinsel yaantsn snrlandrma yoluna da
gitmemiti. Jung'un kadn hastalanyla ve takipileriyle, bazlan yllar sren cinsellik de
ieren beraberlikleri olmutu. "Cinsel ihtiyalarn zgrce ve sklkla tatmin eden
Jung'a gre cinsellik insan motivasyonunda ancak ok kk bir role sahipti. Bask
altna alp engelledii arzulan hakknda olduka huzursuz ve tedirgin olan Freud'a
gre ise cinselliin rol tam merkezdeydi" (Schultz, 1990, s.148).
Jung ve Freud arasndaki ikinci temel farkllk insann kiiliini etkileyen glerin
ynyle ilgilidir. Freud insanlan ocukluk yaantlannn bir
kurban olarak grrken, Jung bizlerin gemiimiz kadar, gelecee ynelik
hedeflerimiz, miderimiz ve tutkularmz tarafndan ekillendirildiimize inanmtr.
Davranlarmz tmyle ocukluk deneyimlerimiz tarafndan belirlenmez, hayatn
sonraki yllarnda deiime tabi olur.
Jung ve Freud arasndaki nc fark Jung'un bilinaltna neredeyse daha fazla
vurgu yapmasdr. Jung bilinaltn ok daha youn bir ekilde aratrmaya alm
ve ona yeni bir boyut eklemitir: bir tr olarak insanlarn ve onlann hayvan atalannm
kaltsal deneyimleri ("kollektif bilinal- u"-collective unconscious).
Kollektif Bilinalt
Jung psie (psyche) terimini seviyeden olutuu sylenen zihinle ilgili olarak
kullanmtr: bilin, kiisel bilinalt ve kolektif bilinalt. Bilincin merkezinde, genellikle
bizim kendimizi kavraymza benzeyen, ego vardr. Bilin (consciousness), alglar
ve anlar kapsar ve bizim evremize adapte olabilmemizi mmkn klan gereklikle
balant kurmann bir yoludur.
Jung bilince ok fazla dikkat ekildiine inanmaktadr. Oysa kendisi bilinaltnn
(unconscious) yannda bilincin ancak ikincil derecede bir neme sahip olduunu
bildirmektedir. Psie'nin bilinli yan bir adann grlebilen parasna benzer.
Bilinmeyen daha byk bir para, suyun stnde kalp grlebilen kk parann
altnda bulunmaktadr ve Jung bu gizemli, saklanm taban zerinde younlamtr.
Jung iki bilinalt seviyesinden sz eder. Bunlardan birisi bilincin hemen altnda
bulunan ve bireye ait olan kiisel bilinaltdr (personal unconscious). Kiisel bilinalt
anlardan, drtlerden, arzulardan, silik alglardan ve bireyin hayatndaki bastnlm
veya unutulmu dier saysz deneyimlerden oluur. Kiisel bilinaltmdaki olaylar
kolaylkla bilince geri getirilebilir, bu durum bu bilinalt seviyesinin ok derin
olmadn gsterir.
Kiisel bilinaltmdaki deneyimler gruplaarak kompleksleri (comple- xes)
olutururlar. Kompleksler, zihnin g veya aalk hissi gibi dncelerle megul
olmasyla tanmlanan ortak konularla, duygu, an ve isteklerin kalplandr. rnein bir
kii g ile kafasn megul edebilir ve bu dnce onun davranlarn etkiler. Bir
kompleks aslnda, btn kiiliin ierisinde ekillenen daha ufak bir kiiliktir.
Kiisel bilinaltnn altnda psie'nin nc ve en derin seviyesi olan kolektif
bilinalt (collective unconscious) bulunur. Kolektif bilinalt, birey tarafndan
bilinmeyen, hayvan atalarmz da dahil olmak zere daha nceki tm nesillerin
birikimli deneyimlerini kapsar. Kolektif bilinalt genel evrimsel deneyimlerden oluur
ve kiiliin temelini ekillendirir. imdiki davranlarmzn hepsini ynlendirir ve bu
nedenle kiilikteki en etkili gtr. Kolektif bilinalt bu evrimsel deneyimlerin bilinsiz
olduunu tekrarlamaya uygundur. Onlar hatrlamayz veya kiisel bilinaltnda
bulunan deneyimler gibi hayal ederiz. Onlann farknda olmadmz bir gerektir. Jung
kolektif bilinaltnn ortak oluunun, tm insan rklarnn beyin yapsnda ak bir
benzerliin olmas sayesinde, evrim teorisi ile aklanabileceine inanmt.
Ada analojimiz asndan bakldnda, suyun yzeyinde ykselen birok kk
ada, birok insann bilinli bireysel farkndaln temsil eder. Gelgit akntlarna maruz
kalan suyun altndaki topraklar, her bir bireyin kiisel bilinaltn temsil eder. Tm
adalann zerinde oturduu okyanus zemini ise kolektif bilinaltdr.
Arketipler
Jung kolektif bilinteki etkili gleri vurgulamtr. Bunun sebebi bu glerin ruhsal
geliime en fazla-katkda bulunuyor olmasdr. Jung kolektif bilinteki kaltsal
eilimleri arketipler (archetypes) olarak adlandrmtr. Arketipler bir kiiyi, benzer
durumlarla karlaan atalar ile benzer ekilde davranmasna hazrlayan zihinsel
deneyimlerin daha nceden var olan belirleyicileridir.
Arketipler duygular ve dier zihinsel olaylar gibi yaanr ve tipik olarak doum ve
lm gibi nemli insan yaantlaryla, ergenlik gibi hayatn belirli evreleriyle ve ok
byk tehlikelere verilen tepkiyle birleir. Jung'un eitli uygarlklarn sanatsal ve
mistik rnlerine ynelik youn aratrmalar, bu uygarlklarn hepsi iin, hatta
dorudan etkinin mmkn olmad zaman ve mekan olarak geni bir alana yaylm
kltrler de iin dahi, ortak sembollerin kefedilmesiyle sonulanmtr. Jung
hastalannn ryalannda bu sembollerin ak izleri olduunu dnd noktalar
bulmutur.
Jung'un tanmlad pek ok arketipten drdne dierlerinden daha fazla
rastlanmtr. Bu arketipler yksek dzeyli duygusal anlamlarla doludur ve deiik
kklerin ok eski efsaneleri zerlerinde izlenebilir.
Jung'un ayr bir kiilik sistemi olarak grd bu temel arketipler persona, anima ve
animus, glge ve ben'dir.
Persona, (veya kiiliin en dtaki taraf) gerek kiilii saklar. Persona
bakalaryla ilikiye getiimizde giydiimiz bir maskedir ve bizi topluma grnmek
istediimiz ekilde sunar. Bu nedenle persona bizim gerek kiiliimize karlk
gelmeyebilir. Persona kavram sosyolojik bir kavram olan ve bir insann bakalarnn
beklentilerine uygun davranmas demek olan 'rol oynamaya' benzer ekilde ortaya
kar.
Anima ve animus arketipleri, her bir cinsin hem erkeksi hem de kadns eilimler
gsterdii grn yanstr. Anima erkeklerdeki diilik zellikleriyle ilgilidir; animus
kadnlardaki erkeklik zelliklerini gsterir. Tpk tekiler gibi bu arketipler de, trlerin
ilkel gemilerinden (kadnlarn ve erkeklerin dier cinsteki baz duygusal ve
davransal eilimleri tamasndan) kaynaklanrlar.
Glge (shadow) arketipi (karanlk kiiliimiz), kiiliimizin hayvana benzeyen
yandr, hayatn daha alt ekillerinden bize kalan rksal mirastr. Glge tm
ahlakszlklar, ihtiraslar ve tm naho arzu ve faaliyetleri ierir. Jung glgenin bizi
ounlukla yapmamza izin vermeyeceimiz eyleri yapmaya zorladn yazmtr.
Bu tr davranlarda bulunurken bir eylerin zerimize geldii konusunda srar ederiz.
Jung bu "bir eylerin" yaratlmzn ilkel taraf olduunu iddia etmitir. Bununla
birlikte glgenin olumlu bir taraf da vardr. Glge en yksek dzeyde insani geliim
iin gerekli olan spontanln, yaratcln, igrnn ve youn cokulann kaynadr.
Jung ben'i (elf) sistemindeki en nemli arketip olarak ele almtr. Bilinaltnn
tm ynlerini dengeleyen ben, kiiliin tm yapsna birlik ve istikrar kazandrr.
Kiinin tmn temsil eden ben tam bir btnlemeye ulamaya abalar. Jung ben'i
kendini gerekletirmeye veya kendini kavramaya ynelik bir drtye veya ihtiyaca
benzetmitir. Jung kendini gerekletirme (self-actualization) ile kiiliin tm
ynlerinin bir ahenk ve btnlk veya olgunluk iinde olmasn kastetmitir. Jung bu
halin orta yaa dek (35-40 ya aras) ortaya kamayacana inanmt. (Orta ya
Jung'un kendi nrotik krizini zmlemesinden sonra byle bir btnlemeye
ulatn dnd bir zamandr.) Jung hepimizin ulamaya alt tam bir birlik
ve btnln eitli kltrlerde defalarca rastlanlan bir sembol olan btnleme
emberi (mandala) veya sihirli halka ile temsil edilebileceini sylemiti.
648
MODERN PSKOLOJ TARH
ednklk ve Dadnklk
Jung, libidinal enerjinin ynetimi asndan tanmlanan iednklk (introversion)
ve dadnklk (extroversion) tartmalar ile de tannr. Jung iednklg ve
dadnklg belirli durumlara iki ekilde tepkide bulunma hali veya tutumu
(attitude) olarak ele alm ve bilincin bir paras olarak grmtr. Dadnk kii
libidosunu kendisi dndaki olaylara, insanlara ve durumlara yneltir. Bu tr bir insan
evresel faktrlerden iddetle etkilenir, sokulgandr ve kendine gvenir. ednk bir
insann libidosu kendi iine doru ynelmitir, iednk kii daha dalgn, kendi duygu
ve dncelerini gzden geiren birisidir, dsal etkilere kar dayankldr, dier
insanlarla ve d dnyayla olan ilikilerinde kendine daha az gvenir, olduka
ekingen ve utangatr.
Jung birbirine zt olan iednklk ve dadnklk tutumlarnn her insanda belli
bir dereceye kadar bulunduuna ancak, birinin dierinden daha baskn olduuna
inanmtr. Hi kimse tamamen iednk veya tamamen dadnk deildir. Belirli bir
anda hakim olan tutum durumdan etkilenebilir. rnein, normalde iednk olan bir
insan, kendisini oka ilgilendiren bir durumda giriken ve cana yakn olabilir.
Psikolojik Tipler
Jung'a gre kiilik farkllklar ayrca ilevler (functions) yoluyla da ortaya
konulabilir. Bizler ilevleri kendimizi hem nesnel d dnyaya hem de znel i
dnyaya yneltmek iin kullanrz, ilevler arasnda dnme, hissetme, duyu ve
sezgiler saylabilir.
Dnme (thinking) anlama ve kavramay salayan kavramsal bir sretir;
Hissetme (feeling) znel bir deerlendirme srecidir.
Duyu (sensing) fiziksel nesnelerin bilinli algsdr;
Sezinleme (intuiting) bilinsiz bir ekilde alglamadr.
Dnme ve hissetme, mantk ve muhakemeyi gerektirdiinden tepki vermenin
rasyonel ekilleridir. Duyu ve sezinlemenin rasyonel olmad dnlr. nk bu
ilevler znel bir uyanc dnyasna baldrlar ve akln kullanlmasn gerektirmezler.
Her bir iftin iinde sadece bir ekil belirli bir zamanda hakim olabilir. levin
stnl, sekiz psikolojik tip oluturmak zere iednklk veya dadnklk ile
birleebilir.
ONDRDNC BLM
649
Kelime arm Testi
Jung hastalarnn kiilik komplekslerini aa kartmak amacyla bir terapi ve
tehis arac olarak kelime arm testi (word-association test) gelitirmitir. Jung
kelime arm ile ilgili almalarna, Almanya'da alan bir meslektann,
Wundt'un anm deneyleriyle ilgili haberler getirmesinden sonra balad (Von
Franz, 1975). Jung'un kelime anm ileminde hastaya bir kelime listesi okunur ve
hasta her bir kelimeye, aklna gelen ilk kelime ile karlk verir. Jung her bir kelimeye
karlk verme zamann olduu kadar nefes almadaki ve derinin elektrik
iletkenligindeki deiiklikleri de lmt. ki fiziksel lm belirli kelimelere verilen
duygusal tepkilere ilave kantlar salamtr. Jung eer belirli bir kelimeye verilen
tepki sresi uzunsa, nefes almada dzensizlik ve deri iletkenliinde bir deiiklik
varsa, bilinaltnda bu uyanc kelimeyle veya karlgyla birleen duygusal bir
problem olduu sonucuna varmtr.
Jung kelime arm testini ayrca bir yalan detektr eklinde de kullanm ve
iki defa hrszlk yapan kiiyi tehis etmitir. Uzun yllar boyunca bu teknii sulularn
belirlenmesinde kullanan ilk kiinin Jung olduu dnlmt. Oysa yeni tarih
verileri Getalt psikologlarndan Max Wertheimer'n Jung'un bunu yapmasndan
birka hafta nce benzer bulgular yaynlad gereini ortaya karmtr
(Wertheimer, King, Peckler, Raney&Schaef, 1992).
Yorum
Jung'un almalanm psikoloji ve psikiyatriyi olduka etkilemitir ancak daha
nemli etkisi din, tarih, sanat ve edebiyat gibi alanlar zerinde olmutur. Pek ok
tarihi, ilahiyat ve yazar Jung'u kendilerine bir ilham kayna olarak aldklann
bildirmitir. Bununla birlikte nemli bir nokta bilimsel psikolojinin analitik psikolojiyi
grmezden gelmesi olmutur. Jung'un kitaplannm ou 1960'lara dek ngilizceye
tercme edilmemi ve zor anlalan yaz ekli anlamay zorlatrmtr. Jung'un
geleneksel bilim metotlann kmsemesi deneysel ynelimli psikologlan kendisinden
uzaklatrm ve yazlanndaki tm mistik ve din elere ramen eserleri Freud'un
yazlanndan bile daha az ilgi ekmitir. Bu eletirilerden 13. Blm'de, Freud'u
destekleyen kantlann ayn zamanda Jung'un almalar
iin de geerli olduu eklinde bahsedilmitir. Klinik gzlemlere ve yorumlamalarna
kontroll laboratuvar incelemelerinden daha ok gvenmitir. Analitik psikoloji
Freud'cu psikanalizden daha az aratrma eletirisi almtr. Bunun sebebi
muhtemelen Freud'un alandaki neminin, mesleki dikkat asndan, Jung'u ve
dierlerini ikinci dereceye indirmi olmasdr.
Bununla birlikte Jung'un psikolojik tipler hakkndaki grleri hatn saylr lde
aratrma yaplmasna sebep oldu. Bunlardan en nemlisi Myers- Briggs
Gstergesi'nin gelitirilmesiydi. Myers-Briggs Gstergesi 1920'lerde Katharine Briggs
ve Isabel Briggs Myers tarafndan yaplandrlan bir kiilik testidir. Bu test Jung'un o
zamandan beri psikoloji tipleriyle ilgili yaplan aratrmalarda temel ara olmu, hem
aratrma hem de uygulama (zellikle alan seimi ve danmanlk alanlannda)
amacyla sklkla kullanlmtr.
Jung'un almas, iednklk ve dadnklk tutumlarn len bir baka
popler kiilik testine ilham vermitir. Maudsley Kiilik Envanteri denilen bu yeni test,
Londra'daki Maudsley Hastanesine ye olan ngiliz psikolog Hans Eysenck tarafndan
gelitirilmiti.
Bu testlerin kullanld aratrmalar Jung'un psikolojik tipleri hakkndaki
formlasyonlanna bir dereceye kadar ampirik destek salamt, zellikle de
iednklk ve dadnklk tutumlar konusunda. Aratrmalarn tm destekleyici
nitelikte olmasa bile, bu konuda aratrmalar yaplm olmas, en azndan Jung'un
dncelerinin bir blmnn deneysel testlere uygun olduu gereini gzler nne
seriyordu. Bununla birlikte Freud'un almalar gibi, Jung'un teorisinin byk blm
-kompleksler, kolektif bilind ve arketipler gibi- bilimsel geerlilii salama
giriimlerine kar koymutur.
Jung psikolojiye bir baka nemli katlmda daha bulunmutur. Kelime anm
testi bir standart yanstc teknik haline gelmi ve Rorshach Mrekkep Lekesi Testi'nin
geliimini gdleyen g olmutur. Kendini gerekletirme kavram, Abraham
Maslow'un almalann ve bu temadan eitli grler gelitiren dierlerine nclk
etmitir. Jung'un orta yan kiilik deiimi iin ok nemli olduu gr Maslow ve
Erik Ericson tarafndan benimsenmi ve psikolojiye geni lde uyarlanmtr.
Tm bu dikkate deer katklanna ramen Jung'un almalannn asl blm
ada psikoloji tarafndan kabul grmemitir. Buna ramen, Jung'un dnceleri
1970'lerde ve 1980'lerde mistik ieriinden tr halkn byk ilgisiyle karlamtr.
Popler bir televizyon serisi ehresi olan mitoloji uzman Joseph Campbell kolektif
bilinaltnn ve arketiplerin modern yaam zerindeki etkilerini tartmt. Jung'cu
analizin resmi eitimi Avrupa'nn pek ok ehrinde ve Birleik Devletler'de, rnegin
New York, San Francisco ve Los Angeles'te mmkndr. Analitik Psikoloji Topluluu
(The Society of Anaytical Psychology) Jung'cu Analitik Psikoloji Dergisi'ni (Journal f
Analytical Psychology) yaynlamaktadr.
nternette Tarih
http://www.ship.edu/~cgboeree/jung.html
Cari Jung'un ksa bir biyografisi ve teorisinin kapsaml bir tartmas.
Psikanalizdeki Sosyal Psikoloji Teorileri: Zeitgeist Tekrar Banda
Freud 19. yzyl biliminde yaylan mekanik ve pozitivist grten etkilenmiti. 19.
yzyln sonlanna doru yeni bilgi dallan, biyolojik ve fiziksel gereklerin dnda insan
tabiatn inceleme yollan sunuyorlard. Antropoloji, sosyoloji ve sosyal psikoloji,
insanln sosyal glerin ve kurumlann bir rn olduunu gsteren kantlar
sunuyordu. Bu durum insanlann kat bir biyolojik varlk olmaktan ok sosyal bir varlk
olarak aratmlmas gerektiini iaret ediyordu.
Antropologlar farkl kltrlerde yaptklan aratrmalan sunarken, Freud tarafndan
varsaylan baz nrotik semptomlann ve tabularn, onun inand gibi evrensel
olmad ak hale geldi. rnein ensest ilikiye kar gelen tabular tm toplumlarda
mevcut deildi. Dahas, sosyologlar ve sosyal psikologlar, insan davranlannn
ounun biyolojik ihtiyalan karlama yerine sosyal koullanmadan kaynaklandn
ne srmlerdi.
Bu nedenle dnemin zihinsel ruhu, Zeitgeist, insan tabiatna ait gzden geirilmi yeni
bir kavray gerektiriyordu fakat Freud, baz yandalann dehet iinde brakarak
hala kiiliin biyolojik belirleyicileri zerinde nemle duruyordu. Gelenekle daha az
snrlanm olan baz gen teorisyenler muhafazakr Freud psikanalizinden
uzaklam, psikanalitik teoriyi sosyal bilimlerin ynlendirmesine uygun bir izgide
yeniden ekillendirmeye balamlardr. Bu psikologlann kiiliin biyolojik glerden
ok evrenin bir rn olduunu belirten grleri Amerikan kltryle uyum iindey
di ve Freud'un dncelerinden daha umut verici ve iyimser bir insan tabiat izlenimi
veriyordu.
Biz burada sosyal ynelimli muhaliflerden iki tanesini ele alacaz: Al- fred Adler
ve Karen Horney. Sosyal psikolojik teoriler ortaya koyan bu iki psikolog ve dierleri
insan davrannn biyolojik glerle deil, bireyin zellikle ocukluunda maruz
kald ilikiler bata olmak zere, kiiler aras ilikiler tarafndan belirlendiini ne
srdler.
Alfred Adler (1870-1937)
Adler 1911 ylnda Freud'la ilikisine son vermesi sebebiyle psikanalizin sosyal
psikolojik dalnn ounlukla ilk yanda olarak dnlr. Adler "sosyal ilgi"nin temel
bir rol oynad bir teori gelitirmitir.
Adler'in Hayat
Adler zengin bir ailenin ocuu olarak Viyana'nn bir banliysnde ALFRED
ADLER dnyaya geldi. Mutsuz ocukluu has
talklar, abisine duyduu kskanlk ve nemsiz, irkin olma ve annesi tarafndan
reddedilme duygularyla damgaland. Adler annesinden ziyade babasna kendisini
daha yakn hissetti. Daha sonra Freud'un dipal karmaa tanmlamasn reddetti,
nk bu teori tpk Jung'da olduu gibi kendi ocukluk deneyimlerini yanstmamt.
Pek umut vermeyen bu balangca ramen Adler ok byk bir azimle alt ve
byrken arkadalar arasnda olduka popler biri haline geldi. Bunun sonucunda,
bakalaryla birlikteyken ailesinde hi bulamad kabul edilme ve kendine sayg
duygusunu elde etti (Orgler, 1965).
Balangta Adler kt bir renciydi. O kadar yeteneksizdi ki, retmeni babasna bu
ocuun ayakkabc rakl dnda hibir meslee uygun olmadn sylemiti.
Ancak sebat ve kendini adamas sayesinde Adler snfn en kt rencileri
arasndan ykselip en iyi rencileri arasna girdi. Sosyal ve akademik olarak, sahip
olduu olumsuzluklarn ve aalk
hissinin stesinden gelebilmek iin ok alt, bylece daha sonra oluturaca,
birinin zayfln telafi etmesi gereine ilikin teorisinin bir rnei haline geldi.
Sisteminin ana parasn oluturan aalk duygularnn tanmlanmas kendi ilk
ocukluk deneyimlerinin dorudan bir yansmasdr. Adler bunu "Benim hayatm
bilen insanlar benim ocukluumun gerekleriyle akladm dnceler arasnda
var olan uygunluu aka grebilirler" diyerek itiraf ettiinde kabul etmiti (Bottome,
1939, s.9).
Adler drt yanda onu lme yaklatran zatrreden iyileirken doktor olmaya
karar verdi. 1895 ylnda Viyana niversitesinden doktorluk derecesi ald. Gz
alannda uzmanlatktan sonra genel tp zerinde alt ve ardndan psikiyatriyle
ilgilendi. 1902 ylnda Freud'un haftalk tartma toplantlarna katlmaya balad.
Freud'la yakn bir alma ilikisi ierisinde olmasna ramen, ilikileri kiisel deildi.
Freud bir defasnda Adler'in kendisini sktn sylemiti.
Birka yl sonra Adler Freud'un teorisinden birka ynyle farkl olan bir kiilik
teorisi gelitirdi. 1911 yln gemeden Adler, Freud'un cinsel faktrler zerinde vurgu
yapmasn aka eletirir hale gelmiti. Bir yl nce Freud, grne gre aralarnda
giderek artan gr farkllklarn uzlatrabilmek amacyla, Adler'i Viyana Analitik
Topluluu'na6 bakan olarak atamt. Ancak kanlmaz olan blnme 1911 ylnda,
Adler bakanlktan istifa edip Freud'la olan ilikilerini resmen kopard. ki adam
birbirlerine kar olduka sert bir tutum iinde kaldlar. Adler daha sonra Freud'u bir
dolandrc olarak anlatt ve psikanalizden "pislik" olarak sz etti (Roazen, 1975,
s.210). Freud da Adler'den "anormal" birisi olarak sz etmiti (Gay, 1975, s.210).
Adler I. Dnya Sava srasnda Avusturya ordusunda doktor olarak grev yapt ve
daha sonra Viyana okul sisteminde ocuk rehberliini organize etti. 1920'li yllarda
bireysel psikolojisi (individual psychology) tm dnyadan olumlu tepkiler ald ve pek
ok taraftan onunla almak iin Viyana'ya geldiler. Birka lkede konferans verdi ve
1926 ylnda scak bir hogeldin ile karland ABD'ye geldi. Birka ziyarette
bulundu ve 1934 ylnda New York'taki Long Island Tp Fakltesine profesr olarak
atand. 1937 ylnda, yorucu bir konferans gezisinde Iskoya'nm Aberdeen ehrinde
ld.
Yazlar ve konumalan Amerika'da ok popler olmutu. Bir biyografi yazar
Adler'in kiilik niteliklerine dikkat ekerek onun "cana yaknln. iyimserliini ve
scakln iddetli hrs gdsyle birletirmi yaps-
Viennese Analytic Society.
nn" hretine ramen insanlarla uyumasn kolaylatrdn ve halkn onu insan
tabiat uzman olarak kolayca kabullenmesini saladn belirtti (Hoffman, 1994, s.
160). Adler yorucu bir konuma turundayken Isko- ya Aberdeen'de ld.
Freud, Adler'in lmnden byk bir znt duyan bir arkadana unlar
yazmt: "Senin Adler'e duyduun sempatiyi anlamyorum. Bir Yahudi erkei iin
Viyana'nn banliys dnda, Aberdeen'de lmek duyulmam bir eydir ve onun ne
kadar nlendiinin bir kantdr. Dnya onun psikanalizle atmasn gerekten
atafatl bir ekilde dllendirmitir" (Scarf, 1971, s.47).
Adler saysz kitap ve makale yazmtr. Adler'in teorileri Amerikan Bireysel
Psikoloji Dergisi'nde7 ve Amerikan Bireysel Psikoloji Topluluu8 ta-- rafndan
anlatlmaya devam etmektedir.
Adler'in Sistemi: Bireysel Psikoloji
Adler'in ve Freud'un teorik grleri birbirinden kesin izgilerle ayrlr. Freud
davran gemi yaantlarn etkilediini vurgularken Adler'in ynelimi gelecee
dorudur. Kiiliin ayr paralara blnmesi Freud'un teorisinin temel bir zelliidir.
Adler'in yaklam ise kiiliin birlii zerinde nemle durur.
Freud'dan ayrld dier bir nokta ise, Adler'in kendi bireysel psikoloji sistemini
sosyal bir izgi zerinde gelitirmi olmasdr. Adler insan davrannn biyolojik
gler tarafndan deil, sosyal gler tarafndan belirlendiine inanmtr. Kiilii
sadece kiinin sosyal ilikilerini ve bakalarna kar tutumlarn inceleyerek
anlayabileceimizi belirtmitir. Adler kiisel ve sosyal amalar gerekletirmek
amacyla bakalaryla ibirlii yapmaya, bebeklikten itibaren renme yoluyla
gelimeye ynelik, doutan gelen bir potansiyel olarak tanmlanabilecek sosyal
ilginin (social interest) ocuklukta gelitiini iddia etmitir.
Bir ocuun yz yze geldii ilk sosyal durum, doumu izleyen ilk gnden itibaren
annesiyle olan ilikisidir. Annesinin eitimsel becerileri sayesinde ocuun bir baka
insana olan ilgisi ilk defa uyanr. Eger anne bu ilgiyi ibirlii dorultusunda nasl
eiteceini anlamsa, ocuun doutan gelen ve sonradan edindii tm yetenekleri
sosyal anlay ynnde birleecektir (Adler, 1930, s.403). 7 American Journal of
Individual Psychology. American Society of Individual Psychology.
Bu nedenle sosyal tutum ve ilgi, renme yaantlar sayesinde geliir. Freud gibi,
Adler de ocukluun ilk yllarnn kiilii ekillendirici bir zellie sahip olduunu kabul
etmitir fakat Adler'in stnde durduu nokta biyolojik etkilerden ok sosyal etkiler
zerinedir. Cinselliin insan kiiliin ekillenmesi zerindeki etkisini de
kmsemitir.
Freud ve Adler'in teorileri arasndaki bir baka farkl nokta bilincin nemi ile ilgilidir.
Freud davrann bilind belirleyicileri zerinde nemle durmutur fakat Adler
bilince nem vermitir. nsanlar kendi motivasyonlarnn farknda olan bilinli varlklar
olarak ele almtr. Freud'a gre insan davran gemi yaam deneyimleri
tarafndan belirlenmitir. Adler ise gelecek iin neler istediimizden ve
tahayylerimizden iddetle etkilendiimize inanmtr. Gelecek amalar veya
beklentiler iin abalama imdiki davranlarmz etkileyip deitirebilir. rnegin,
lmden sonra ebedi bir lanetlenmeye urayaca korkusunu yaayan bir insan bu
beklentisine uygun davranlar sergiler.
Freud kiilii birbirinden ayr paralara ayrrken (id, ego, sperego) Adler kiiliin
birlii ve tutarll zerinde durmutur. Adler kiiliin eitli kaynaklarn ncelikli bir
amaca doru ynelten dinamik bir gdleyi- ci etkinin var olduunu ne srmtr.
Hepimizin ulamak iin abalad bu son ama, daha eksiksiz ve mkemmel bir
geliimi, baary, yapp etmeleri ve kendini kavramay kapsayan stnlk
(superiority) veya mkemmelliktir. Bu gre gre cinsellik egemen drt deildir,
fakat stnle gtren birok yoldan birisidir.
Adler bu abay kiiliin her ynnde grmtr:
Bu aba fiziksel geliime paralel gider. Hayatn kendisinin gerek bir zorunluluudur.
Tm ilevlerimiz onun ynn izler; doru veya yanl ekilde, ele geirme, gvence,
ara iin abalar. Eksiden arya doru gdlenme hi bitmez. "Aa" dan "yukari'ya
olan iddetli istek asla durmaz. Tm psikologlarmzn ve filozoflarmzn her trl
dayanak noktas kendini koruma, haz ilkesi, eitlik hayalleridir fakat belirsiz simgeler,
giriimler ykselen bir drty aa vurmak iindir (Adler, 1930, ss.398-399).
Adler'e gre stnlk iin abalay doutan gelen bir zelliktir ve sadece bireyin
ortaya koyduu deil, uygarln ortaya koyduu tm ilerlemelerden sorumludur.
stnlk insan ve toplumu bir baar seviyesinden yukarya doru bir baka baar
dzeyine doru tar.
Aalk Duygular
Daha nce motivasyonun asl sebebinin cinsellik olduu konusunda Adler'in
Freud'la ayn dnceleri paylamadndan sz etmitik. Adler cinsellik yerine, genel
bir aalk hissinin (tpk kendi hayatnda olduu gibi) davrann belirleyici gc
olduuna inanmt. Adler ilk balarda bu aalk hissiyle bedenin kusurlu blmlerini
ilikilendirmiti. Kaltsal bir organik zayfl olan ocuk, yetersiz ilevi zerinde
gereinden fazla durarak bu kusurunu dnlemeye (compensate) alacaktr.
rnein, Yunanl Demosten kekeleme sorunun stesinden gelmi ve nl bir hatip
olmu; ayn ekilde, zayf bedenli bir ocuk youn egzersiz almalar sayesinde ok
iyi bir dans veya atlet olma durumuna gelmitir.
Adler daha sonra bu dncesini herhangi bir fiziksel, zihinsel veya sosyal engeli
de iine alacak ekilde geniletmitir. Ayrca bir bebein aresizliinin ve
kklnn, herkes tarafndan yaanan, genel bir aalk hissi oluturduuna ve
bu nedenle tm ocuklarn evrelerine btnyle baml olduklarna inanmt. Bu
aalk hissinin farknda olan ocuk, ayn zamanda iten gelen bir drtyle stnlk
iin abalamaktadr. Bylece ocuk aalk duygusunun ve gvensizliin stesinden
gelebilmek iin kkrtlmtr. Adler bu itme ve ekme srecinin hayat boyunca devam
ettiine, bireyi daha byk baarlara ulamaya zorladna inanmt.
Aalk duygulan hem bireyin hem de toplumun yaranna i grr, nk onlan
srekli gelimeye iter. Oysa ocuklukta, ailenin an martmas veya reddetmesiyle
karlalan aalk duygulan, anormal ekilde aa vurulan telafi edici davranlara
sebep olabilir. Aynca, aalk duygulann telafi etmede baanszla dme, kiiyi
hayatn problemleriyle mcadele etmede yeteneksiz hale getiren bir aalk
kompleksinin (inferiority complex) gelitirilmesine sebep olabilir.
Yaam Stili
Adler'e gre nde gelen amacmz olan stnlk duygusu evrenseldir, fakat
insanlarn bu amaca ulama srasnda sergiledikleri davranlar ok eitlidir.
stnle ulama abalanmz eitli yollarla sergileriz ve her birimiz, Adler'in yaam
stili (style of life) dedii, tipik bir tepki verme ekli gelitiririz.
Grnen o ki, hayatn ilk drt veya be ylndan sonra yaam stili, hayata belirli
ekilde sarlma yollaryla, hayatn stesinden gelme stratejisiyle ve onunla ibirlii
yapma derecesi ile kendini gsteren bir prototip olarak ekillenmektedir (Adler, 1930,
s.403).
Yaam stili, hayali veya gerek aalk duygusunu dnleyen davranlar
kapsar. Bizim rneimizde zayf bedenli ocuun yaam stili, ocuun fiziksel
gcnn ve dayankllnn artyla sonulanan sportif faaliyetlerde bulunma gibi
davrantan iermektedir. 4-5 yalannda ekillenen bu yaam stili sabit ve deimesi
zor bir duruma gelir ve daha sonraki tm ya- antlan ynetecek bir ereve oluturur.
Kiiliin olumasnda ilk ocukluk yllanna Adler'in de en az Freud kadar nem
verdiini grdk. Ancak Adler'in Freud'tan aynld nokta bireyin kendisini ve kendi
yaam stilini bizzat kendisinin bilinli olarak oluturduu dncesidir.
Adler aynca ocuun kiilik geliiminde aile faktr zerinde de nemle
durmutur. Engelli bir ocuk kendisini bir hata olarak grebilir ancak dnleme ve
anlayl bir ebeveynin yardmlanyla yetersizliklerini gce dntrebilir. te yandan,
ebeveyni tarafnda ok fazla martlp ben-merkezli hale gelen bir ocuk sosyal ilgi
sahibi olmaz ve srekli bakalannm onun arzulann kabul etmesini bekleyebilir. Hem
martma hem de ihmal etme hayatn gerekleriyle ba edebilme yeteneimize olan
gvenimizi baltalar.
Ben'in Yaratc Gc
Adler'in ben'in yaratc gc (creative power of the elf) gr teorisinin zirvesi
olarak kabul edilir. Adler bizim kiiliimizi kendimize has yaam stilimizle uyumlu
ekilde belirleme yeteneine sahip olduumuza inanr. Yaratc g eski ruh
kavramna benzetilebilecek insann varlnn aktif bir ilkesini temsil eder. Belirli
yetenek ve deneyimler kaltm ve evre yoluyla bize gelirler, fakat hayata kar
tutumlanmzn temelini salayan bu deneyimleri kullanma ve yorumlama yolumuzdur.
Ben'in yaratc gc gr, kendi kiiliimizi ve kaderimizin ekillenmesinde
bizim bilinli olarak yer aldmz anlamndadr. Adler insanlarn kendi yazglarnn
gemi yaam deneyimleri tarafndan belirlenmesini pasif ekilde izlemek yerine,
yazglarnn belirlenmesine doadan katlmaya ak olduklanna inanmt.
Doum Sras
Adler hastalarnn ocukluklarn incelerken kiilik ile doum sras (birth order)
arasndaki ilikiyle ilgilenmeye balamt. ocuun aile ierisindeki yerinden tr en
byk, ortanca ve en kk ocuklarn farkl sosyal deneyimler yaadklarm, bunun
bir sonucu olarak farkl kiilikler sergilediklerine inanma. megin en byk ocuk
ikinci ocuun doumuyla tahtan indirilene kadar byk bir zenle bytlr. Daha
sonra ilk doan, dzen ve otoriteyi devam ettirme merakyla endieli ve dmanca,
otoriter ve muhafazakar hale gelebilir. Adler sulularn, nroklerin ve sapklarn
ounlukla ilk doanlar olduunu ileri srmt. (Freud bir ilk doand.)
Adler ikinci ocuun ok hrsl, isyankar ve kskan, ilk doan srekli amaya
alan biri olduunu bulmutu. Adler, ikinci doan ocuk olarak, byk abisiyle (ad
Sigmund idi) hayat boyunca rekabete dayanan bir iliki iinde olmutu. Hatta Adler
almasndan tr uluslararas bir baar kazandnda bile, zengin bir i adam
olan aabeyi tarafndan glgede brakldn hissetti. Adler Sigmund'dan "iyi,
alkan ve hl benim nmde olan bir adam" eklinde bahsetti (Hoffman'dan alnt,
1994, s.11). Bununla birlikte Adler, ikinci doann hem en kk hem de en byk
ocuktan daha iyi uyum gsterdiini dnmtr. En kk ocuun mar-
tlacagna ve bu yzden hem ocuklukta hem de yetikinlikte davran problemleri
gstermesinin muhtemel olduuna inanmt.
Yorum
Adler'in teorileri, Freud'un cinsel glerin ve ocukluk deneyimlerinin belirlemesi
egemenliindeki insan tabiat grlerinden tatmin olmam veya nefret etmi pek
ok insan tarafndan heyecanla karland. Hepsinden te, kendimizin bilinli olarak
kendi geliimimiz zerinde dorudan etkili olduumuzu dnmek ok daha ho bir
duyguydu. Adler insan tabiatna ait daha doyurucu ve iyimser bir resim izmi.
Sosyal faktrlerin nemine olan inanc, biyolojik belirleyicilerin nispeten darda
braklmas, genellikle olumlu bir katk olarak dnlr. Bu tutum sosyal bilimlere
artan ilgiyi ve psikanaliz iinde insan davranlarnn eitliliine daha iyi uygulanabilir
bir yeniden ynlendirmenin balangcn pekitirmiti.
Adler'in sisteminin de eletiri alan yanlan vard. Pek ok psikolog Adler'in
teorilerini gnlk yaamn saduyulu rneklerine dayanan yapay te
oriler olarak nitelendirmi olmasna ramen bir baka grup Adler'in gzlemlerinin
kavrayl ve zekice bulmutu. Freud Adler'in sistemini ok basit bulmutu.
Karmaklndan tr psikanalizi renmek en azndan 2 yl alrd, oysa Adler'in
dnceleri "ierisinde bilinmesi gereken ok az ey barndrd iin sadece 2 hafta
ierisinde renilebilirdi" (Sterba'dan alnt, 1982, s. 156). Adler cevaben tam bu
nokta zerinde durmu ve psikoloji sistemini sadeletirmenin tam 40 yln aldn
sylemitir!
Adler'in sistematik ve sabit bir teorisyen olmad da iddia edilmiti. Adler'in
grleri, tpk teki teorisyenler gibi cevaplandrlmam pek ok soruyu ardnda
brakmt. Davranlarmz ynlendiren yaratc g tam olarak neydi? nsanlarn
yetersizlikleriyle uzlamalarn nleyen ey neydi? Bu srete evrenin ve kaltmn
rolleri neydi? Deneysel psikologlarn Freud ve Jung'a ynelik eletirilerinin ou
Adler'e de yneltilmiti.
Adler'in hasta gzlemleri tekrarlanamadg gibi, bu gzlemler sistematik ve
kontroll bir ekilde de yrtlmemiti. Adler, tpk Freud ve Jung gibi, hastalarnn
bildirdiklerinin doruluunu aratrmaya almam, verileri analiz etme ve bunlardan
sonu karma yordamn aklamamt.
Adler'in doum srasna ilikin dnceleri nemli miktarda aratrmaya konu
olmasna ramen, grlerinin ou deneysel dorulamaya uygun deildir.
Aratrmalar gstermitir ki, ilk doanlar daha yksek bir zek seviyesine sahiptir ve
baarya daha fazla ihtiya duyarlar. Ayrca aileye ikinci ocuk katldnda olduka
kayg duyarlar. lk doanlar sonrakilere nazaran kariyerlerinde daha baard olurlar.
Tm bu almalar Adler'in grlerini desteklemektedir. Aratrmalar Adler'in ikinci
ocuklarn kardelerinden daha rekabeti ve hrsl olduklar, tek ocuklarn ise daha
bencil olduklar ve gerek dnyaya uyum salamakta glk yaadklar grn
desteklememitir. Baz aratrmalar tek ocuklarn daha baarl, zeki, inisiyatif sahibi,
alkan ve kendine gvenli olma eiliminde olduklarn gstermitir (Falbo&Poli
1986; Mellor, 1990). Dier almalar ocukluk anlarnn yetikin hayatnn nasl
olacann baz ipularn verdiini gstermitir (Davidow&Bruhn, 1990; Watkins,
1992).
Genel olarak Freud sonras psikanaliz zerinde Adler'in etkisi byktr.
Bilinaltndan ziyade bilin ve rasyonel sreler zerinde younlaan ego
psikologlarnn almalar Adler'in nclnde srmtr. Kiilii etkileyen sosyal
gler zerinde younlamak Karen Horney'in almalarnda da grlr. Kiiliin
btnl zerinde nemle durmas Gordon
Allport'un almalarna yansmtr. Bireyin kendi hayatn ekillendirmede yaratc
gcn zerinde durmas, Adler iin "O yldan yla daha hakl kyor" (Maslow, 1970,
s. 13) diyen Maslow'un almalarn etkilemitir. Adler'in etkisi teorisyen Julian
Rotter'in sosyal renme almasyla 1980'lere dek yaylmtr. Adler'in sosyal
deikenler zerinde odaklanmas yeni-yenidavransal sosyal renme kuramcs
Jullian Rotter'in almasnda grlebilir. Adler'in lmnden yaklak 50 yl sonra
Jullian Rotter "Adler'in insan tabiatna ilikin igrlerinden etkilenmeye" devam
ettiini yazmtr (Rotter, 1982, s.1-2).
Baz psikologlar Adler'in bilisel ve sosyal deikenler zerindeki vurgusuyla
zamannn ok tesinde olduunu iddia etmilerdi. Bu deikenler Adler dnemindeki
psikolojiden ok, gnmz psikolojisi akmlaryla badaabilir.
Adlerci dergi Bireysel Psikoloji (ndividual Psychology) Adler'e ait grleri
yaynlamaya devam etti ve onu grlerine adanm dier baz dergiler Avrupa'da
yaynland. Adlerci eitim kurumlan tm dnyada yaygndr ve almalan
danmanlk ve ocuk eitimi alanlannda etkili olmaya devam etmektedir.
nternette Tarih
http://www.ship.edu/~cgboeree/adler.html
Adler'in hayatn ve almalarnn bir zetini sunar.
http ://ourworld. compuserve. com/homepages/hstein/homepage .htm
San Francisco'daki Alfred Adler Enstits 1933 Gershwin mzikali dahil olmak
zere Adler hakkndaki her eyin bir listesini sunar. Bu mzikalde aktrler Freud'u,
Jung'u ve Adler'i oynam, "He's Oversexed!" (O sekse ok dkn!) isimli arky
sylemilerdir.
Karen Horney (1885-1952)
lk feminist olan Horney Berlin'de Freud'cu bir psikanalist olarak eitim grd.
Kendi almasn Freud'a zt olmaktan ziyade, Freud'un sistemini deitiren ve
yayan bir alma olarak nitelendirdi.
Homey'in Hayat
Horney Almanya'nn Hamburg ilinde dnyaya geldi. Babas, olduka liberal ve
yaam dolu bir insan olan annesinden olduka yal, dindar ve
suratsz bir gemi kaptanyd. Horney'in ocukluu krsal yaantdan ok uzakt.
Annesi kocasnn lmn arzu ettiini, onunla sadece bir "kz kurusu" olarak
kalmaktan korktuu iin evlendiini Horney'e aka belli etmiti (Sayers, 1991).
Horney'in ocukluu hi de ideal bir ocukluk deildi. Annesi abisini kayrp Hor- ney'i
reddederek, babas srekli olarak grnn ve zekasn kmseyerek onu iddetli
deersizlik, aalk ve dmanlk duygularna ynlendirmilerdi. Horney bir erkek
olmasndan tr abisine kar dmanlk beslemiti. Bu sevgisizlik Horney'in daha
sonra "temel anksiyete" adn verecei kavram beslemi ve kiisel deneyimlerin,
teorisyenin kiilik grleri zerindeki etkisine bir baka rnek oluturmutur (Rubins,
1978).
Bir biyografi yazar "Karen Horney tm psikanalitik yazlarnda kendine anlam
vermeye ve kendi sorunlarndan kurutulmaya abalyor" demitir (Parisd, 1994,
s.xxii).
Horney 14 yann balangcnda giderek artan bir lgnlkla evinde bulamad
sevgi ve kabul aramann bir paras olan ergenlik skntlar yaamaya balamt.
"Sper bakireler iin bakirelere layk bir gazete" dedii bir gazete karmaya balad
ve fahielerin sk sk gittii yerlerde dolamaya balad. Gnlne "Hayellerimde,
vucudumda ateli dudaklar tarafndan plmedik tek bir yer yok. Hayellerimde,
sonuna kadar yaamadm bir ahlakszlk yok" notunu dmt (Homey, 1980,
s.64).
Horney babasnn tm itirazlarna ramen Berlin niversitesi tp fakltesine girdi
ve 1913 ylnda mezun oldu. Evlendi, kz oldu (bunlardan ikisi daha sonra Melani
Klein tarafndan psikanaliz grecekti) ve uzun sre devam eden duygusal skmalara
dayanmak zorunda kald. Kendisini ar derecede nutsuz ve depresif hissediyordu.
iddedi baanlan, karn arlar, kronik yorgunluk, kompulsif davranlar, intahar
eilimi ve alamama gibi sorunlar yayordu. Evlilik d ilikiler yaadktan sonra
1927 ylnda kocasndan boand ve kabul grmeye ynelik bitmeyen araylarna
devam et.
KAREN HORNEY
En uzun ve en cokulu ilikisi psikanalist Eric Fromm (1900-1980) ile olmutu ve
bu iliki bittiinde Horney harap bir haldeydi. Depresyonu ve cinsel problemleriyle
baa kabilmek iin analize girdi. Analizi yapan Freud'cu analistler ona ak
araylarnn ve gl erkeklere olan ilgisinin, ok gl bir yaps olan babasna kar
duyduu dipal zlemin bir yansmas olduunu sylediler (Sayers, 1991).
Horney Freud'cu analizin kendisine yardm edemediini anladnda mr
boyunca devam edecei bir uygulama olarak kendini analize ynelmitir. Fiziksel
gsterisizliinin sebep olduu aalk duygulan eklindeki Adler'in gzlemine
duyarl olarak, tp okumakla ve rastgele cinsel ilikilerde bulunmakla bir kadndan ok
bir erkek gibi davranmakta olduu sonucuna ulat. Bu kendisini daha stn
hissetmesine yardm ediyordu ancak Horney ak arayn asla bitiremedi.
Homey 1914'ten 1918'e dek Berlin Psikanaliz Enstitsnde9 muhafazakr
psikanaliz eitimi ald. Daha sonra faklte yesi oldu ve zel almalanna devam
etti. Kadn kiilii hakknda ok sayda dergi makalesi yazd. Bu makalelerinde baz
Freud'cu dncelerle olan anlamazl ortaya km oldu. 1932 ylnda Chicago
Psikanaliz Enstitsnn10 yardmc yesi olarak ABD'ye geldi. Daha sonra New York
Psikanaliz Enstitsne11 retim grevlisi olarak atand ancak muhafazakr Freud'cu
teorilere kar giderek byyen honutsuzluu bu grupla almalann kesmesine
sebep oldu. Amerikan Psikanaliz Enstitsn12 kurdu ve lmne dek orann banda
kald.
Freud'la Olan Anlamazlklar
Horney'in sistemini tartmaya balamadan nce Freud'la anlamazla dt
noktalar zerinde dnelim. nceleri Homey kendisini adeta Freud'un bir mridi
olarak dnyor ve onun temel ilkelerinin birkan kabul ediyordu. "Freud'un
retilerinin temellerine sahip olduumu dnrken daha iyi bir kavray
dorultusundaki aratrmalanmn beni Freud'la anlamazlklara srkleyeceini
anladm" (Homey, 1945, s. 13). Bununla birlikte sisteminin blmleri Freud'un
grleriyle ylesine uyumaz
9 Berlin Psychanalytic.
10 Chicago Institute for Psychoanalysis.
11 New York Psychoanalytic Institute.
12 Amerikan Institute of Psychoanalysis.
hale gelmiti ki, kimi zamanlar onun grlerinin Freud'cu at altnda nasl
dnldn anlamak olduka zor olmutur.
Horney Freud'un temel kanaatlerinin bazlarnn Freud'un alt devrin
ruhundan etkilendiine inanmt ve Horney'in kendi sisteminin form- lasyonlann
oluturduu 1930 ve 1940'l yllarda devir tmden deiiyordu. Zihinsel ve kltrel
treler deimi, cinsel davranlara ynelik tutumlar ve cinslerin rolleri yeniden
dzenlenmiti. Freud'un grlerinin yeni Zeitgeist ile artk uyumlu olmad aka
ortadayd.
Horney'in sadece alt devir deil, alt yer de Freud'dan farklyd. Horney
teorilerini, cinsellik hakknda kendine has tutumlar olan ABD'de gelitirmiti. Dahas
Amerikal hastalar daha nceki Avrupal hastalarna benzemiyordu ve bu farkllklar
Freud'un iddia ettii gibi evrensel biyolojik faktrlerle deil sosyal etkiler asndan
aklanabilirdi.
Horney bu nedenle kiilik geliiminin deimeyen biyolojik glere bal olduu
konusunda Freud'a katlmyordu. Horney cinsel faktrlerin stnln kabul
etmemi, dipal teorinin doruluuna kar km ve libido grn ve Freud'cu
kiilik yapsn kabul etmemiti. Freud'un kadnlarn erkek cinsel organna zenme ile
motive olduklar grnn tersine, erkeklerin kadnlarn rahmine duyduklar zenti ile
motive olduklarn iddia etmitir. Horney erkeklerdeki rahim zentisinin (womb envy)
ve buna elik eden kzgnlk, bilinsiz olarak, erkeklerin kadnlar hor grme veya
kmseme davranlaryla kendisini gsterdiini dnmt. Erkekler kadnlarn
eit haklara sahip olduunu kabullenmeyerek ve onlarn topluma katlm frsatlarn en
aza indirerek iddia ettikleri doal stnlklerini korumaya almaktadrlar. Horney'e
gre, bylesi erkeksi davranlarn altnda yatan sebep rahim zentisinden
kaynaklanan aalk duygusudur.
Freud ve Horney temel insan doas grleriyle de farkllarlar:
Nrotikler ve onlann tedavileri gz nne alndnda Freud'un ktmserlii, insann
iyiliine ve insann geliimine dair yanl inanlarndan kaynaklanr. Freud insann
ac ekmeye veya mahvetmeye mahkum olduunu varsayar. Benim grm ise
insann kendi potansiyellerini gelitirme ve saygn biri olma istek ve yeteneine sahip
olduu ynndedir... nanyorum ki, insan deiebilir ve yaad mddete
deiikliklerin stesinden gelebilir (Horney, 1945, s. 19).
Freud ve Homey arasnda birka farkl nokta daha vardr, ancak nemli olan nokta
Horney'in Freud'un sisteminin byk ksmn reddetmi olmas
dr. Bununla birlikte Horney bilind motivasyon ve rasyonel olmayan duygusal gd
kavramlarnn da iinde olduu baz ilkeleri kabul etmitir.
Temel Anksiyete
Horney'in teorisinin altnda yatan kavram, "bir ocuun dmanca bir ortamda
izole edilmi ve yardmsz kalmas duygusu" (Horney, 1945, s.41) olarak tanmlanan
temel anksiyete (basic anxiety)dir. Bu tanm Horney'in bir ocuk olarak kendi
duygularn nitelendirmektedir. Temel anksiyete ebeveynin ocua ynelik baz
davranlarnn sonucunda ortaya kabilir, rnegin stnlk tavr, koruma eksiklii,
sevgi eksiklii ve tutarsz davranlar gibi. ocuk ve ailesi arasnda gvenli bir ilikiyi
zedeleyen her ey anksiyeteye sebep olabilir. Yani anksiyete doutan gelen bir
duygu deildir. Daha ok sosyal sebeplerin ve evresel faktrlerin bir sonucudur.
Homey temel gdeleyici etkiler olarak Freud'un yaam ve lm igdleri yerine,
aresiz bir bebein dmanca ve tehdit edici bir dnyada gvenlik arayn ele ald.
Horney insan davrannn kararl gdeleyici gcnn gvenlik ihtiyac, emniyet ve
korkudan emin olma olduunu belirtmitir.
Horney kiiliin ilk ocukluk yllarnda gelitii konusunda Freud'la ayn fikirdedir.
Fakat Homey kiiliin mr boyunca deiebileceini de grlerine ekler. Freud
geliimin psikoseksel evrelerini detayl olarak ele alrken, Homey ocuun ailesi
tarafndan nasl yetitirildii zerinde durur. Homey oral evre veya dipal kompleks
gibi evrensel geliimsel evrelerini kabul etmez. ocuun muhtemel oral, anal veya
fallik eilimler gelitirmesi ebeveynin davranlarnn bir sonucudur ve ocuun
geliimindeki hibir ey evrensel deildir. Her ey kltrel, sosyal ve evresel
faktrlere baldr. Horney Freud'un biyolojik kaynaklara atfettii geliimsel atma-
larn sosyal glere atfedilebileceini gstermeye almtr.
Bu nedenle Horney ilk ocukluk yaantlarnda ocukla ebeveyn arasndaki ilikiye
younlar nk ebeveyn ocuun gvenlik ve emniyet ihtiyacn tatmin edebildii
gibi, engelleyebilir de. ocua salanan evre ve ocuun evresine kar
davranlar onun kiilik yapsn oluturur
Nrotik htiyalar
Daha nce de belirtildii gibi temel anksiyete ebeveyn-ocuk ilikisinden kaynaklanr.
Bu iliki sosyal veya evresel anksiyete rettiinde, ocuk
ortaya kan aresizlik ve gvensizlik duygularyla ba edebilmek iin eitli davran
stratejileri gelitirir. ocuk evrenin taleplerine (ebeveynin tutum ve davranlarna)
cevap olarak kendi kiiliini yaplandrr.
Bu davran stratejilerinden birisi kiiliin deimez bir paras haline gelirse buna
nrotik ihtiya (neurotic nced) denir. Nrotik ihtiya anksiyeteye kar bir savunma
yoludur. Horney aralarnda sevgi ve onaylanmaya, saygnla, kiisel baarya,
mkemmellie ve kendine yeterlie duyulan ihtiya olmak zere on nrotik ihtiya
sralamtr.
Daha sonraki yazlarnda nrotik ihtiyalar kendi ierisinde gruba ayrmtr:
1- stn bir ortaga/ee/arkadaa, sevgi, efkat ve onaylanmaya ihtiya duyan ve
bunu dier insanlara yanaarak karlamaya alan itaatkar kiilik;
2- Kendisini hayattan eken, bamszlk ve mkemmellik ihtiyac iinde olan ve
bunu insanlardan uzak durarak karlamaya alan kaytsz kiilik;
3- Baar, prestij, takdir ve g ihtiyac iinde olan ve bunu insanlara kar dmanca
tavrlar taknarak karlamaya alan saldrgan kiilik.
nsanlara ynelik hareket aresizliin kabuln, bakalarnn sevgisini kazanma
abalarn ve onlara baml olmay kapsar. Bireyin kendisini gvenlikte hissedebildii
tek yol budur. nsanlardan ayr hareket herhangi bir bamllk durumundan kanmak
iin bakalarndan uzak kalmay ierir, insanlara kar hareket bakalarna dmanlk,
isyan ve saldrganl ierir.
Horney bu ihtiyalann hi birinin anksiyeteyle baa kmada gereki yollar
olmadna inanmtr. Bu ihtiyalann bizzat kendileri uyumazlkla- n sebebiyle temel
atmalara sebep olurlar. Birey anksiyeteyle baa kma metodunu bir kez
oluturduunda, alternatif ifade yollanna izin verebilecek esneklikte davranmay
brakr. Belirli (sabit) bir davran belirli bir durum iin uygun deilse, bireyin bu
davran eklini deitirerek durumun gereklerini karlayamaya gc yetmez. Bu
yerleik davranlar tm kiilie nfuz ettiklerinden bireyin yaad zorluklan
younlatmrlar. Bu davranlar "Kt huylu bir tmr gibi tm organ dokusunu kaplar.
Kiinin sadece bakalaryla olan ilikilerini deil, kendisiyle ve hayatn geneliyle olan
ilikisini de kuatarak sona ererler" (Horney, 1945, s.46).
deal Kendilik mgesi
Horney ayrca yanl bir kiilik grnts veren ideal kendilik imgesi (idealized
self-image) kavramndan bahsetmitir. lkletirilmi benlik, nrotik insanlar kendi
gerek benliklerini anlamaktan ve kabul etmekten alkoyan yanltc ve hatal bir
maskedir. Bu maskeyi takan nrotikler ilerinde var olan atmalar kabul etmezler.
Nrotik insanlarn gerek sand bu benlik imaj onlann kendilerini olduklanndan
daha stn zannetmelerine sebep olur.
Horney nrotik bir insann temel atmalannn ne doutan geldiine ne de
kanlmaz olduuna inanmaktadr. Ona gre bu atmalar ocuklukta yaanan
istenmeyen durumlardan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle, ocuun ev hayat anlay,
gven, sevgi ve itenlikle tanmlanabilirse bu atmalar nlenebilir.
Yorum
Horney'in nrotik atmalardan kamabilmenin mmkn olduuna dair iyimserlii
pek ok insan tarafndan, Freud'cu teorinin ktmserliinden bir kurtulu olarak
grlerek scak karlanmtr. Horney'in psikolojiye olan katklan nemlidir, nk
Homey doutan gelen zelliklere daha az ey atfederek sosyal faktrlere bal bir
kiilik modeli ortaya koymutur.
Anlalrlk, i tutarllk ve resmi oluum dzeyi asndan Horney'in kiilik teorisi
Freud'un teorisinden daha zayf olabilir. Bununla birlikte pek ok psikolog Freud'un
teorisini kabul veya reddetmenin, onu yeniden ekillendirmeye almaktan
(Horney'in yapt gibi) ok daha kolay olduuna inanmt. Horney'in Freud'cu
kavramlardan ayrl ylesine kkten olmutu ki, kendi sistemi muhafazakar Freud'cu
psikanalistler tarafndan kalar atlarak izlenmiti. Aynca, Horney'in kantlar da, tpk
Freud, Jung ve Adler gibi, klinik gzlemlerden alnmt ve bu nedenle daha nce
sz edilen bilimsel gvenilirlii sorgulamaya tabi olmutu. Freud Horney'in almas
hakknda dorudan bir yorumda bulunmad ancak bir seferinde "o yetkin ama kt
niyetli" demitir (Blanton'dan alnt, 1971, s.65). Baak bir seferinde, Horney'in
almasna szde gizli bir kinayeyle Freud unu yazmtr: "penisi olmas arzusunun
younluuna yeterli ekilde ikna olmam bir kadn analistin, kendi hastalarnda da
buna uygun
nemi atfetmekte baarszlk yaamas bizi artmaz"(1940, s.65). Horney Freud'un
onun grlerinin meruluunu tanmamas zerine "sivri" olarak nitelendirilmiti.
Horney'in teorisiyle ilgili ok az aratrma yrtlmtr. Bununla birlikte 13. Blm'de
sraladmz, Freud'un kadnlarn sperego geliimlerinin yetersiz olduunu ve
bedenlerinden tr aalk duygusu yaadklar grn rtmek iin yaplan
aratrmalar, Horney'in baz grlerini desteklemek iin ele alnabilir.
Horney'in grlerini gelitirip yayabilecei, kendisine bal bir gurubu veya bir
dergisi olmamasna ramen almalar byk bir etki brakmtr. Karen Horney
Klinii13 ve Karen Horney Psikanaliz Enstits14 (analistler iin bir eitim merkezi)
halen New York'ta faaliyet halindedir. 1960'larda balayan feminist hareketle birlikte
kitaplar elden ele dolamtr. Kadn psikolojisi zerine yazdklar Horney'in psi-
kolojiye en byk katks olarak ele alnr.
Horney ilk ve en ateli feministlerden birisiydi ve 60 yl nce ifade edilmi
olmasna ramen, dncelerinin ou ok gl bir etki brakmtr. Kadn
psikolojisiyle ilgili almalarna ilk olarak 1922'de balamt ve bir uluslararas
psikanaliz kongresinde bu konuda bir bildiri sunan ilk kadnd. Berlin'de yaplan bu
toplant Sigmund Freud tarafndan ynetilmiti (O'Connell, 1990).
Horney 1930'larda kimliini evlilik ve annelikle oluturmaya alan geleneksel
kadn ile kimliini kariyeri yoluyla oluturmaya alan modern kadn arasnda bir
farkllk olduunu ne srd. Ak ve i arasndaki bu atma aslnda Horney'in kendi
hayatn nitelendiriyordu. Horney kendisine inanlmaz bir doyum salayan i zerinde
younlam, ancak ak aramaya da devam etmitir. Bu eliki Horney'in yaad
1930'lar kadar 1990'lar- la da ilgilidir. Horney erkek egemen bir toplumun koyduu
snrlamalara kar, kadnlarn kendi seimlerini yapabilme haklan iin ok
savamtr.
nternette Tarih
http://www.karenhorneycenter.org/
New York'taki Karen Horney Psikanalitik Merkezi'nin web sayfas.
http://www.ship.edu/~cgboeree/horney.html
Horney'in hayat ve almalannn bir zetini sunar.
^ The Karen Horney Clinic. 14
The Karen Homey Psychoanalytic Institute.
Kiilik Teorisinin Evrimi:
Hmanistik Psikoloji
Freud'cu psikanalitik teorisi insan kiiliini aklamaya ynelik tek yaklam olarak
uzun zaman kalmad. Freud'un yaad dnem boyunca Jung, dier sosyal psikolojik
kuramclar ve yeni-Freud'cu olup temel grlere sadk kiiler tarafndan alternatif
grler ne srld. Teori ve aratrma ynleriyle kiilik almalar olduka byd
ve alan atmak grlerle bld. ada ders kitaplar 15'ten 20'ye kadar tipik te-
orileri tartr. Bu sistemler zellerinde ve genellemelerinde birbirinden farkl
olmalarna ramen ortak bir miraslar vardr. Hepsi kendi orijinlerini ve formlarn bir
dereceye kadar, Sigmund Freud'un kurucu abalarna borludur.
Wundt'un hem bir ilham kayna hem de kar klacak bir g olarak psikoloji
tarihinin deneysel ynne hizmet etmesi gibi Freud da psikoloji tarihinin psikanalitik
ynne hizmet etti. ster gerek ister teorik olsun, her yap kendi temelinin
salamlna baldr. Wundt gibi Freud da zerine teorisini ina edebilecei salam
ve sorgulayan bir temel salad. Freud'dan bu yana kiilik teorisinde evrim rnekleri
olarak Abraham Maslow ve Cari Rogers'm almalar ve onlarn hmanistik teorileri
gsterilir.
Hmanistik Psikoloji: nc G
1960'lann ilk yllarnda Amerika'da hmanistik psikoloji (humanistic pyschology)
veya nc g olarak bilinen bir hareket gelimeye balamt. Hmanistik
psikoloji, yeni-davranlar veya yeni-Freudcular rneklerinde olduu gibi herhangi
bir mevcut ekoln yeniden dzenlenmi veya uyarlanm bir ekli olmak niyetinde
deildi. Hmanistik psikolojinin istedii, nc g terimininde ima ettii gibi,
psikolojideki iki temel g olan davranlk ve psikanalizin yerine gemekti.
Hmanistik psikolojinin ana temalan unlardr:
1- Bilin deneyimleri zerinde durmak,
2- nsan doasnn btnlne inanmak,
3-zgr irade, spontanlk ve bireyin yaratc gc zerinde odaklanmak,
4-nsan koullanna ilikin tm faktrlerin aratrlmas.
Hmanistik Psikoloji zerindeki lk Etkiler
Dier tm hareketlerde olduu gibi, hmanistik psikoloji dncelerinin de ilk
iaretleri ilk psikologlardan gelmitir. Wundt'un muhalifi ve Getalt psikolojisinin
iaretisi Franz Brentano'yu dnn. Brentano psikolojiye mekanik, indirgemeci,
doa-bilimi yaklamlarn eletirmi ve bilincin molekler deil, molar nitelikli
almalarnn taraftan olmutur.
Oswald Klpe tm bilin yaantlannn temel formlara indirgenemeyeceini veya
uyancya verilen tepki ile aklanamayacan gstermiti. Ve William James mekanik
yaklama kar gelmi ve bireyin btn ile bilin zerinde odaklanmay tevik
etmitir.
Getalt psikologlan psikolojinin bilince bir btn olarak yaklamas gerektiine
inanmt. Davran egemenliinin hkm srd bir dnemde Getalt psikologlan
bilin deneyimlerinin psikoloji iin gayet makul ve verimli bir alan olduu konusundaki
srarlanna devam etmilerdi.
Hmanistik dncenin kkleri psikanalizde de grlebilir. Adler, Horney, Erikson
ve Allport Freud'un insanlann bilinalt gler tarafndan ynlendirildii dncesini
paylamyorlard. Muhafazakar psikanalizin bu muhalifleri insanlann hereyden nce
spontan, zgr irade sahibi ve gemiten olduu kadar bugnden ve gelecekten de
etkilenen bilinli varlklar olduunu dnmlerdi. Bu teorisyenler kiiliin kendi
kendini ekillendirmeye ynelik yaratc bir gce sahip olduuna inanmlard.
Modern psikolojideki tm hareketlerde Zeitgeist'n etkili olduunu grdk.
Hmanistik psikoloji 1960'larda Bat kltrnn mekanik ve materyalist ynlerine
duyulan huzursuzluu ve antipatiyi dile getirmiti. 1960'lann kart kltr temelde
faklte rencileri ile faklteyi yanm brakanlardan oluuyordu. Hippiler olarak bilinen
bu topluluun bir blm kendilerini daha yksek bilin seviyelerine karacak
sannlara sebep olan ilalar kullanyordu. Bir grup olarak hmanistik psikoloji
yaklamyla uyumlu baz deerleri paylayorlard: kiisel doyum zerinde
odaklanma, insann mkemmelliine inanma, u yaanan an ve hedonizm (kiinin
haz arayc gdlerini doyurma) zerine vurgu ve kendini aa vurma (kiinin
dncelerini zgrce ifade etme) eilimi (Smith, 1990).
Hmanistik Psikolojinin Doas
Hmanistik psikoloji insan doas almalar iin davranl dar, yapay ve
yaltlm bir yaklam olarak grmt. Sadece gzlemlenebilir davran zerinde
durmann, insanl, hayvanlarn ve makinelerin dzeyine indirgedii ve insanlndan
kard dncesindeydiler. insann deterministik bir ekilde ilev grd ve
evresel uyarclara cevap verdii eklindeki tartmalar kesinlikle kabul
etmemilerdi. Dahas, hmanistik psikologlar bizim laboratuvar farelerinden veya
robotlardan daha fazla bir ey olduumuz ve bu yzden nesnelletirilemeyecegimiz,
llemeyeceimiz ve uyarc-tepki birimlerine indirgenemeyeceimiz iddiasmdalard.
Hmanistik psikolojinin hedef tahtasnda sadece davranlk yoktu. Aynca
bilincin roln kmseyen Freud'cu psikanalizin deterministik eilimlerine de kar
kyorlard. Freudculann sadece nrotik ve psikotik bireyleri aratrmalanm da
eletirmilerdi.
Hmanistik psikologlar unu sormutu: eer psikologlar sadece ruhsal hastalklar
zerinde younlarlarsa ruhsal salk hakknda, olumlu insan zellikleri hakknda
nasl bir eyler renebileceklerdi? Psikoloji neeli olma, honutluk, coku, efkat ve
cmertlik gibi nitelikleri nemsemeyerek insann pek ok erdem ve gcn
grmezlikten gelmi olmaktadr. Bu nedenle nc g olarak adlandmlan
hmanistik psikoloji, davranln ve psikanalizin grnen smrllklanna bir tepkidir.
Hmanistik psikoloji insan doasnn imdiye dek ihmal edilen ynleri zerinde ciddi
bir alma yapmak niyetindeydi. Bu istek Abraham Maslow ve Cari Rogers'm a-
lmalanyla ifade edildi.
nternette Tarih
http ://www. ahp web. org
Hmanistik Psikoloji Birliinin web sayfas.
http://www.apa.org/divisions/div32/
APA'nm Hmanistik Psikoloji Blm'mnn web sayfas.
Abraham Maslow (1908-1970)
Maslow hmanistik psikolojinin manavi babas saylr ve muhtemelen hareketin
parlamasnda ve akademik saygnlk kazanmasnda dier isimler
den ok daha emek harcamtr. nsann ulaabilecei en byk baarlan anlamak
istemi ve bu yzden psikolojik adan iyi halleriyle gze arpan kk bir grup
insanla alm, onlann normal veya ortalama ruh salna sahip insanlardan hangi
ynlerden ayrldn belirlemeye abalamtr.
Maslovv'un Hayat
Brooklyn'de doan Maslow mutsuz bir ocukluk geirdi. Babas kadn peinde
koan, alkolik ve ailesine kar d- gisiz bir insand. Annesi gl batl inanlan olan bir
kadnd ve kk Maslow'u en ufak bir yanl hareketinde cezalandnyor, dier iki
kk ocuunu Maslovv'dan stn tutuyordu. Mas- low eve getirdii iki kediyi
annesinin duvara vura vura nasl ldrdn seyrettiini hatrlamaktayd. Annesinin
ona davran eklim Maslow asla balamad. Hatta annesi ldnde cenaze
trenine katlmay reddetti. Mas- low'un yaad o yllar tm hayatn etkilemitir.
yle yazmtr: "Tm hayat felsefem, aratrmalarm ve teorilerim kklerini annemin
savunduu deerlere kar duyduum tiksinti ve nefretten almtr" (Hoffman, 1988,
s.9).
Maslow bir deri bir kemik denecek derecedeki zayfl ve kocaman burnu
sebebiyle ocukluunda aalk duygusu iindeydi. Maslow 17 yandayken "o
zaman dek kendisi kadar irkin birisini grmediine" ikna oldu (Nicholson'dan alnt,
2001, s.81). Ergenlik yllannda da bu aalk duygusunu stnden atamadn, hatta
bunu adetik becerilerini gelitirerek telafi etmeye altn anlatmtr. Bu nedenle
daha sonra Adler'in aalk duy- .gusu ve dnleme dnceleriyle ilgilenen bu
adamn bizzat kendisi Adler'in teorisinin bir rnei olmutu. Maslow atletik alanda
kabul kazanacak derecede baan gsterememi, bunun yerine kitaplara dnmt.
Daha sonra, girdii ilk psikoloji dersi iin "Berbat, ruhsuz. nsan doasyla ilgisi
yok, bu yzden rpermeme ve ondan uzaklamama sebep oldu" dedii Cornell
niversitesi'ne kaydoldu (Hoffman, 1988, s.26). Mas- low'un bu dersteki profesr
E.B.Titchener idi. Maslow Winconsin niversitesine transfer oldu ve 1934 ylnda
doktorasn bitirdi.
ABRAHAM MASLOW
Maslow balangta Watson ekolnden ok hevesli bir davranyd ve mekanik

doa-bilimi yaklaml bir psikolojinin dnyann tm problemlerine cevap
verebileceine ikna olmutu. Daha sonra yaad bir dizi kiisel deneyim -ilk
ocuunun doumu, II. Dnya Sava'nn balamas ve insan doasna ilikin dier
felsefi dncelerle, Getalt psikolojisiyle ve psikanalizle karlamas- Maslow'u
davranln insanlarla ilgili meseleleri ele alnn ok snrl olduuna ikna etti.
Maslow ayrca Nazi Almanya'sndan kap ABD'ye yerleen Adler, Horney,
Koffka, Wertheimer gibi Avrupal psikologlarla olan temaslarndan da etkilenmiti.
Getalt psikologu Max Wertheimer'a ve Amerikal antropolog Ruth Benedict'e kar
hissettii korku ve merakla kark sayg, Maslow'u psikolojik olarak salkl, kendini
gerekletirmi insanlarla ilgili ilk aratrmasn yapmaya yneltti. Wertheimer ve
Benedict Maslow'a gre insan doasnn en mkemmel rnekleriydi.
Maslovv'un ilk olarak Brooklyn'de retmenlik yaparken giritii, psikolojiyi daha
insani bir hale getirme denemeleri olumsuz kiisel sonular verdi. Davran psikoloji
topluluu kendisiyle ilikiyi kesti. rencileri almalarn ilgin bulmasna ramen
faklte meslektalar geleneksel grlerin dndaki dnceleri sebebiyle ondan
uzak durdular. Maslow'un egemen psikoloji ekolnden uzaklat ve bu yzden
nemli psikoloji dergilerinin onun makalelerini ve almalarn yaymlamayaca
dnlmt (DeCarvallo, 1990).
1960'larda Maslow sonunda genliinden beri ok arzu ettii vgy kazanarak
kart kltr hareketinde ok nl ve kahraman birisi oldu. "Gen insanlar Maslow'un
almasn zellikle ekici buluyordu ve pek ou iin Maslow adeta bir guru
olmutu" (Nicholson, 2001, s.86). Maslow, Adler'ci terimlerle sylersek ocukluunun
aalk duygularn ok baarl bir ekilde telafi etmiti.
Maslow 1951'den 1969'a dek olan dnemde Waltham'da Brandeis ni-
versitesinde teorisini gelitirdi, yeniden dzenledi ve bir dizi kitapla sundu. Duyarllk
gruplar hareketini destekledi ve 1960'larda ok nl bir kii haline geldi. 1967'de
APA'nn bakan seildi.
Kendini Gerekletirme
Maslow'a gre her bir insann kendini gerekletirmeye (self-actualization)
ynelik doutan gelen bir eilimi vardr (Maslow, 1970). En yksek
dereceli insan ihtiyac olan bu hal, tm yetenek ve niteliklerimizi aktif olarak
kullanmay ve potansiyelimizi gelitirip gerekletirmeyi ierir.
Maslow'un nerdii ve srasyla doyurulmas gereken ihtiyalar fiziksel, gvenlik,
ait olma ve sevgi, sayg ve kendini gerekletirme ihtiyalardr (ekil 14.1'e baknz.).
Kendini gerekletirmi birey olabilmek iin hiyerarik olarak dizilmi ihtiyalar
iinde ncelikle en alt seviyede bulunan ihtiyalann karlanmas gerekir. Her bir
ihtiya tatmin edildiinde, hiyeraride kendisinden bir yukanda bulunan dier ihtiyac
harekete geirir. Maslow'un biyografilerini ve dier yazl kaytlan analiz ederek
aratrd kendini gerekletirmi kiiler arasnda fiziki Albert Einstein, yazar ve
sosyal eylemci Eleanor Roose- velt ve Afro-Amerikal bilim adam George
Washington Carver vardr.
Bu ihtiyalar ve hiyerarideki sralan yledir:
1-Su, yiyecek, hava, uyku ve cinsellik gibi fizyolojik ihtiyalar,
2- Gvenlik, dzen, korunma ve korku ile anksiyete duygusundan uzak olma gibi
emniyet ihtiyalan,
3- Ait olma ve sevgi ihtiyac,
4- Bakalanndan sayg grme ve kendine sayg ihtiyac,
5- Kendini gerekletirme ihtiyac
/ Kendini gerekletirmeye \ / ynelik ihtiyalar \
(Kendinden ve bakarndan) sayg grme ihtiyac
Ait olma ve sevgi ihtiyalar
Gvenlik ihtiyalar: gvenlik, dzen ve istikrar
Fizyolojik ihtiyalar: yiyecek, su ve cinsellik
ekil 14.1 - Maslov'un htiyalar Hiyerarisi
Maslow'un aratrmalannn byk blm kendini gerekletirme ihtiyacn tatmin
etmi ve bu nedenle psikolojik adan salkl olarak nitelendirilen insanlann zellikleri
zerinde younlamtr. Bu tr insanlann u zelliklere sahip olduunu bulmutur:
1- nesnel bir gereklik algs,
2- kendi yaratllarm olduu gibi kabullenme,
3- kendini bir tr ie adama ve sorumluluk,
4- davranlarnda sadelik ve doallk,
5- bamszlk, zerklik ve mahremiyet ihtiyac,
6- youn mistik veya doa st deneyimler,
7- tm insanla ynelik empati ve sevgi,
8- konformist bir yaam tarzna diren,
9- demokratik karakter yaps,
10- yaratclk tutumu,
11- yksek derecede sosyal ilgi (Adler'den dn alnm bir dncedir).
Kendini gerekletirmi insanlar nevrozlardan uzaktr ve hemen hemen
hepsi daima orta yata veya daha yaldr. Maslow bu insanlarn nfusun %1'inden
daha azn oluturduunu belirtmitir.
Maslow kendini-gerekletirmenin n koullarnn ocuklukta yeterli sevgi ve
hayatn ilk iki ylnda fizyolojik ve gvenlik ihtiyalannn tatmini olduuna inanyordu.
Eer ocuklarn erken yalarda kendilerini gvende hissetmeleri ve kendilerine
gvenmeleri salanrsa (ki Maslovv'un kendisi byle hissetmiyordu), yetikin
hayatlarnda da ayn eyi hissederler. ocuklukta yeterli ebeveyn sevgisi, gvenlii
ve saygs olmadan, yetikinin kendini-gerekletirme hedefine ulamas zor
olacaktr.
Maslow, Motivation and Personality (Motivation and Personality) kitabndan
yaplan aadaki alntda kendini gerekletirenler zerinde yapt almada
bulduu zellii anlatyor. Olduka basit, teknik olmayan bir dille kaleme ald
eserde fikirlerini desteklemek iin William James ile Alfred Adler'den nasl
faydalandna dikkat ediniz.
Kendi Szleriyle
Hmanist Psikoloji Hakknda Motivasyon ve Kiilik'ten Orijinal Kaynak Metin (1970)15
Abraham Maslow
Srekli Canl Kalan Zevk Alma Duygusu: Kendini gerekletiren insanlar tekrar
tekrar, taze ve saf bir ekilde korku, zevk ve hayretle, hatta kendilerinden geerek
hayatn temel gzelliklerinden, bu deneyim- 15 Motivation and Personality kitabndan,
2. bask, 1970 HarperCollins, Inc.
ler bakalar asndan ne kadar sradan olursa olsun, zevk alma noktasnda
harikulade bir yetenee sahiptirler... Kendini gerekletirmi bir insan iin, herhangi
bir gne batmas ilki kadar gzel olabilir, herhangi bir iek bir milyon iek
grdkten sonra bile nefes kesici gzellikte grnebilir. Grd bininci bebek en az
ilk grd bebek kadar bir mucizedir. Evliliinin zerinden otuz yl getikten sonra
bile evlilikte ansl olduuna inanmaya devam eder ve kans altm yandayken bile
gzellii kendisini krk yl ncesi kadar hayran brakr. Bu tr insanlar iin, normal bir
i gn, i hayatnn her an heyecan, coku ve hayat dolu olabilir. Bu youn
duygularn hepsi her zaman yaanmaz; genel bir durum arz etmekten ziyade ara sra
gerekleirler ama en umulmadk zamanlarda gelirler. Kii rma feribotla on kez
geebilir ve on birinci gei feribota ilk bindii zamanki ayn duygularn, gzelliin ve
heyecann gl bir ekilde canlanmasna tanklk eder. Kendini gerekletirmi
insanlarn gzellik anlay kiiden kiiye deiir. Bazlar dorudan doayla ilgilidir.
Bakalar iin bu daha ok ocuklardr, daha kk bir grup iin ise bu genellikle
harika bir mziktir; ancak u kesinlikle sylenebilir ki bu kiiler hayatn temel
deneyimlerinden byk bir coku, ilham ve g alrlar. Mesela, hibiri bir gece
kulbne gitmekten ya da ok paraya sahip olmaktan ya da bir partide iyi vakit
geirmekten ayn hissi almazlar.
Zirve (mistik) Deneyim: Mistik deneyim olarak adlandrlan ve Willi- am James
tarafndan ok iyi tasvir edilen bu znel deneyimler herkesin olmasa da, bir ksm
hastalarmzn yaad ortak deneyimlerdir. nceki blmde anlatlan gl duygular
bazen ok gl, kaotik ve mistik deneyimler olarak adlandrlabilecek niteliktedir. Bu
konuya ilk kez, cinsel orgazmlarn, tecrbeli yazarlarn mistik deneyim olarak
adlandrdklar deneyimlerini tasvir ederken kullandklar mphem tandk kelimelerle
anlatan birok deneim yznden ilgi ve dikkat gstermeye baladm. Ayn
duygulardan bahsediyorlard. nlerine sonsuz ufuklar alyor; e zamanh olarak
kendilerini hem daha nce hi hissetmedikleri kadar gl hem de aresiz
hissediyorlar. Harikulade bir kendinden gemilik, hayret ve korku duygusu; son
derece nemli ve deerli bir eyin gerekletiine dair bir his zaman ve meknda bir
yer edinme duygusunun kaybolmas... Kii bu tr deneyimler sayesinde gnlk
hayanda bile belli bir dereceye kadar dnr ve glenir.
Her ne kadar binlerce yldr birbirleriyle ilikilendirilseler de bu tr bir deneyim ile
teolojik ya da doast herhangi bir referans arasnda bir ayrm yapmak son derece
nemlidir. Bu deneyim doal bir deneyim olduu iin, bilimin snrlar ierisinde
kalarak, bunu zirve deneyim olarak adlandryorum.
Deneklerimizden bu tr deneyimlerin daha dk younluklarda da olabileceini
renebiliriz. Teolojik literatr genellikle mistik deneyim ile dier tm deneyimler
arasnda mutlak, niteliksel bir ayrm olduunu varsayar. Doast referanstan
kopartlp doal bir fenomen olarak ele alndnda, mistik deneyim nicel bir dzlem
(quantitative continuum) zerinde hafiften youna doru derecelendirilebilir. Bu
ekilde hafif mistik deneyimin belki de ou birey iin mmkn olabildiini ve ayr-
calkl bireyde ise sk sk, belki de her gn gerekletiini reniyoruz. Grld
kadaryla, keskin mistik ya da zirve deneyimi, benlii kaybetmeyi ya da benliin
akmln ieren, mesela soruna odaklanma, youn konsantrasyon, ... youn
duyusal deneyim, ilgisizlik ve mzik ya da sanattan alnan youn bir zevk gibi
deneyimlerden herhangi birinin fazlasyla younlamasdr.
Soysal lgi (Gemeinschaftsgefuehl): Alfred Adler tarafndan icat edilen bu kelime,
elimizde, kendini-gerekletiren deneklerin insanolu iin ifade ettikleri duygularn
lezzetini tasvir eden tek kelimedir. Bu kiiler, ara sra aada a"nlatlan fke,
sabrszlk ya da tiksinti gibi duygular ifade etseler de, genelde insanlara kar derin
bir zdelik, sempati ve sevgi duygusuna sahiptirler. Bundan dolay insan rkna
yardm etmek noktasnda samimi bir arzular vardr. Sanki hepsi tek bir ailenin
mensuplandr. Kardelerine kar besledikleri hisler, bu kardeler aptal, zayf, hatta
bazen iren bile olsalar genel itibaryla efkatlidir. Hl yabanclardan daha kolay bir
ekilde affedileceklerdir. Eer bir insann gr yeterince kapsayc deilse ve uzun
bir dneme yaylmamsa, o takdirde bu kii insanoluyla bu zdelik duygusunu fark
edemeyebilir. Kendini gerekletiren birey her eyden evvel dier insanlardan
dnce, harekete geme saiki, davran ve duygu asndan ok farkldr. Ksaca,
belli temel alardan bu kii yabanc bir lkedeki bir yabanc gibidir. Onu ne kadar
severlerse sevsinler, ok az insan onu gerekten anlar.
Ortalama bireyin kusurlar onu sk sk zer, kzdrr, hatta ileden karr ve bunlar
onun andan ounlukla kk bir can skntsndan baka bir ey
olmasa da bazen ac bir trajediye dnrler. Kendisim ortalama insanlardan ne
kadar ayn tutarsa tutsun, yine de, tenezzlle olmasa da, en azndan onlardan birok
eyi daha iyi yapabildii, onlarn gremedii eyleri grd, kendisi iin ok aikr
olan gerein ou insan iin st rtk ve gizli olduu bilgisiyle yaklaaca bu
insanlarla temelde yatan bir akrabalk hisseder. Adler bu tutumu "byk aabey"
davran olarak adlandrr.
Yorum
Maslow'un aratrma metodu ve verileri rnekleminin genellemeler yapmaya
elverili olmayacak kadar kk olduu iddiasyla eletirilmitir. Ayrca, denekler
Maslow'un psikolojik sala ilikin kendi znel kriterlerine gre seilmi ve kulland
terimlerin tanmlarn belirsiz ve tutarsz ekilde yapmtr. Maslow yapt
aratrmalarn bilimsel aratrmann gereklerini karlamadn kabul etmitir fakat
kendini gerekletirme aratrmalarn yapmann baka bir yolu olmadn da
belirtmitir. almalarn bir balang olarak nitelendirmi ve ulat sonularn bir
gn dorulanacana inandm eklemitir.
Sonraki aratrmalar kendini gerekletirenlerin zelliklerini ve Mas- low'un
gelitirdii ihtiyalar hiyerarisi ierindeki srasn destekleyecek kantlar
sunmulardr. rnein aratrmaclara gre, gvenlik, aidiyet ve sayg ihtiyalarn st
dzeyde tatmin eden insanlar bu ihtiyalarn karlamakta baarsz olan insanlara
gre daha az nrotik davranlar sergilemektedir. Ayrca benlik saygs yksek
insanlar, kendilik deeri, kendine gven ve yeterlik konulannda da yksek skorlar
almaktadr. Bununla beraber Maslow'un teorisinin ou yn aratrma desteinden
yoksundur veya ok az aratrma desteine sahiptir. Ancak doal srete pek ok
ynetici iadam bir motivasyon kayna olarak ve alanlarnn i tatmini asndan
kendini gerekletirme kavramn onaylamaktadr. Maslow'un teorisi aynca eitim, tp
ve psikoterapi alanlarnda uygulanmaktadr.
Kendini gerekletirme teorisi ancak snrl dzeyde ampirik laboratuvar destei
alm, ou aratrma bu teoriyi destekleyecek sonular vermemitir. Pek ok ynetici
bu teoriyi alanlan motive etmede yararl bir g ve mesleki tatminin potansiyel bir
kayna olarak deerlendirmi, bylece teori ticaret ve sanayi dnyasnda
uygulanmtr. Kendini gerekletirme teorisinin uygulamalarna eitim, tp ve
psikoterapi alanlannda da rastlanr.
nternette Tarih
http://www.ship.edu/~cgboeree/maslow.html Maslow'un hayat ve almalar
hakknda bir zet.
http://www.psy.pdx.edu/PsiCafe/KeyTheorists/Maslow.htm Maslow'un hayat,
aratrmas, teorileri ve grlerinin eitime ve alma dnyasna uygulanmas
hakknda bilgi. Ayrca motivasyonla ilgili 1943 yl makalesinin tam metnini ierir.
almalarla deil, niversitenin danma merkezlerine tedavi iin gelen bireylere
uygulanan danan-merkezli terapilerle olumutur.
Terapisinin ismi Rogers'm insan kiiliine ait dncelerini belli eder. Terapi
srecinin sonunda hedeflenen deiim srecinde sorumluluu terapist zerine deil
(muhafazakar psikanaliz bunu yapar), kiinin kendisine yani danana ykler. Rogers
insann kendi dnce ve davranlarn istenmeyenden istenene doru bilinli ve
makul bir ekilde deitirebileceini dnmtr. Bizim daima bilinalt glerin ve
ocukluk yaantlarnn etkisinde olacamza inanmamtr. Kiilik u yaanan anda
ve bizim onu nasl algladmzla ekillenir.
Rogers'm Hayat
Cari Rogers danan-merkezli terapi (person-centered therapy) olarak bilinen bir
psikoterapi yaklamyla n yapmtr. Terapisinden elde ettii veriler ile bir kiilik
teorisi gelitirmitir. Rogers'm teorisi Maslow'un kendini gerekletirme kavramna
benzer ekilde tek bir motive edici faktr zerinde younlar. Fakat Maslow'dan farkl
olarak Rogers'm dnceleri duygusal olarak salkl olan insanlarla yapt
Cari Rogers (1902-1987)
CARL ROGERS
Cari Rogers Chicago'nun bir banliys olan Oark Park'da dnyaya geldi.
Ebeveyninin kat dini grleri vard, bunlar Rogers' tm ocukluu ve
ergenlii sresince adeta bir mengene gibi sktrmt. Her trl duygu gsterisinin
bastrlmas dahil olmak zere, anne-babasnn inanlar Ro- gers' kendi kurallarna
gre deil, onlann kurallanna gre yaamaya zorluyordu. Bu kstlamalann
kendisinde isyan duygulan uyandrdn sylemitir. (Bu isyan ok uzun zaman
sonra ortaya km olmasna ramen.)
Srekli okuyan yalnz bir ocuktu. Bu yalnz ve yaltlm hali Ro- gers'm kendi
deneyimlerine gvenmesine sebep olmu fakat hl ebeveyninin inanlarndan
bamsz hale gelememiti. 12 yandayken ailesi bir iftlie tand ve Rogers bu
dnemde doaya kar byk bir ilgi gelitirdi. Tarm deneyleri hakknda pek ok yaz
okuyor ve bilgiye bilimsel yaklam hakknda bir eyler reniyordu.
Entelektel hayat bir noktaya odaklanm olduu halde duygusal hayat bir
kargaa iindeydi. Yaad o dnem iin "Bu dnemdeki hayallerim kesinlikle ok
tuhaft. Belki de bir doktor tarafndan izoid olarak snflandrlabilirdim ancak hibir
zaman bir psikologla balantm olmad" demitir (Rogers, 1980, s.30).
Nihayet 22 yanda in'de bir Hristiyan renci konferansna katldnda
kendisini ebeveyninin kktenci inanlarndan kurtard ve daha liberal bir hayat
felsefesi oluturdu (Rogers, 1967). nsanlann kendi hayatlann bakalarnn
inanlarndan ziyade, olaylar kendi yorumlay ekillerine gre ynlendirmeleri
gerektiine inanmt. Ayrca insanlann kendilerini gelitirmek ve ilerletmek iin bilinli
ve aktif bir ekilde alabileceklerine ikna olmutu.
Rogers 1931 ylnda Columbia niversitesinin retmenler Fakltesinden klinik
ve eitim psikolojisi alanlarnda doktora derecesi ald. ocuk stismarn nleme
Derneinde 9 yl sua eilimli, ihmal edilmi ocuklarla alt. 1940 ylnda Ohio
State, Chicago ve Wisconsin niversitelerinde retmenlik greviyle akademik
kariyerine balad. Teorisini ve kendine zg psikoterapi yaklamn da bu yllarda
gelitirdi.
unu hatrlamak nemlidir: Rogers'm teorisini gelitirdii dnemdeki klinik
tecrbesi ounlukla rehberlik merkezindeki yksekokul rencileri ile yapt
almalarla snrlyd. Dolaysyla tedavi ettii kiiler ounlukla gen, zeki ve szel
yetenekleri gelimi kiilerdi. Onlann problemleri ciddi duygusal problemlerden
ziyade, ounlukla uyum meseleleriydi. Tabii ki bu danan kitlesi Freudculann ve
dier klinik psikologlann zel muayenelerinde karlatklan danan kitlesinden
olduka farklyd.
Kendini Gerekletirme
Rogers kiilii motive edici en nemli gcn kendini gerekletirme drts
olduunu belirtmitir (Rogers, 1961). Kendini gerekletirmeye ynelik bu istek
doutandr fakat ocukluk yaantlar ve renme yoluyla desteklenebilir veya
engellenebilir.
ocuun benlik duygusunun geliiminde anne-ocuk ilikisinin nemi zerine
durmutur. Eer anne ocuun sevgi ihtiyacm karlamsa ki, Rogers buna
koulsuz sevgi (positive regard) demitir, bebek salkl bir kiilik gelitirme yoluna
girecektir. Eer anne ocuuna sevgisini ancak yapaca uygun davranlar karl
verirse (buna da koullu sevgi denmitir), ocuk annesinin bu tutumunu iselletirir ve
buna uygun deer koullar gelitirir. Bu durumda ocuk sadece belirli koullar altnda
kendisini deerli hisseder ve annesinin honutsuzluuna sebep olacak
davranlardan kanr. Sonu olarak ocuun benlii bir btn olarak geliemez,
ocuk bir ksmnn reddedilecei korkusuyla benliinin tm ynlerini aa vuramaz.
Bu nedenle psikolojik salk halinin olumas iin gereken ilk ey, ocuklukta
koulsuz sevginin alnm olmasdr. Anne bu dnemde ocuun davrann
nemsemeksizin, sevgisini ve kabuln ocuuna gstermelidir. Bu ekilde koulsuz
sevgi alan ocuk deer koullar gelitirmeyecek ve ortaya kan benliinin herhangi
bir parasn bask altna almayacaktr. Kii ancak bu yolla kendini gerekletirmeyi
baarabilir.
Kendini gerekletirme psikolojik salk halinin en st seviyesidir. Rogers'm
kavram Maslow'un kendini gerekletirme haline ilke olarak ok benzemektir. Bu iki
teori psikolojik olarak salkl insann zellikleri asndan bir para farkllk gsterir.
Rogers'a gre psikolojik olarak salkl veya kendini tam olarak ortaya koyan insann
zellikleri yledir:
1-tm yaantlara aklk,
2-her an dolu dolu yaama eilimi,
3- kiinin bakalarnn dnceleri veya mant yerine kendi igdle- rvle
davranabilmesi yetenei,
4- dnce ve davranta zgrlk duygusu,
5-yksek dzeyde yaratclk.
6-potansiyelini en yksek dzeye karma ihtiyac
Rogers kendisini tam olarak ortaya koyan kiiyi kendini gerekletirmi olarak
deil, kendini gerekletirmekte olan kii olarak tanmlamtr. Yani benliin geliimi
daima bir ilerleme ve devam etme halindedir. Spontan ve esnek olabilme ve
gelimeye devam etme zerine yaplan vurgu Rogers'n nl kitab Oluan nsann16
balnda ok gzel zetlenmitir (Rogers, 1961).
Yorum
Rogers'n danan-merkezli psikotearpi yaklam psikoloji zerinde ok nemli
etkiler brakmtr. Kiilik teorisi, zellikle benliin nemi zerinde durmas olduka
olumlu karlanmtr. Eletiriler Rogers'n kendini gerekletirmeye ynelik doutan
gelen potansiyelimiz ve bilinalt glerin dta tutularak znel bilin yaantlarmz
zerinde yapt vurgu hakknda ak olmayna yneltilmitir. Hem teoriyi hem de
terapiyi destekleyen ok sayda aratrma yaplmtr. Bugn teori ve terapinin klinik
ortamlarda yaygn bir kullanm vardr.
Rogers insan potansiyeli hareketinde olduka etkili olmu, almalar psikolojinin
insaniletirilmesine ynelik eilimin nemli bir paras olmutur. Rogers 1946 ylnda
APA'ya bakan seilmi ve Sekin Bilimsel Katk dl ile Sekin Mesleki Katk
dl almtr.
internette Tarih
http://www.wynja.com/personality/rogersff.html
Rogers'n kiilik teorisinin bir tartmas.
http://www.ship.edu/-cgboeree/rogers.html
Rogers'n hayat ve almalar hakknda bir zet.
Hmanistik Terapiler
Hmanistik psikoloji psikanalizden farkl olarak duygusal ynden rahatsz insanlar
yerine psikolojik olarak salkl insanlar zerinde odaklandndan terapi yaklam da
olduka farkldr. Hmanistik veya geliim terapileri 1960'larda hzla oald ve
1970'lerde milyonlarca insan etkileim gruplarna, duyarllk oturumlarna ve okul,
iyeri, kilise, klinik, hatta ce-
n Becoming a Person.
zaevlerindeki insan potansiyeli kurslarna ye oldu. Bu dnemden sonra bu
programlarn poplerlii arpc derecede azald.
Hmanistik terapiler Getalt psikologlarndan Kurt Levvin'in almasndan
tretilerek, normal veya ortalama ruh salna sahip insanlarla, onlarn bilin
seviyelerini ykseltmek, kendi kendileriyle daha iyi ilikiler kurabilmelerine yardm
etmek ve kendini gelitirme ve yaratcla ait gizli potansiyellerini ortaya karmak
amacyla uygulanmtr. Bir baka deyile, programlar nevrozlan, anksiyeteyi veya
depresyonu iyiletirmekten ziyade psikolojik sal ve kendini gerekletirmeyi
artrmak amacyla tasarlanmtr.
Ne yazk ki insan potansiyeli hareketi iyi niyetli ancak bu ama dorultusunda
eitim almam, niteliksiz doktorlar, kendi stilleri olan guru- lar17 ve iyi bir ey
yapmaktan ok zarar veren retmenler tarafndan uygulanmaya allmtr.
Etkileim gruplarna katlan katlmclarla oturumlar sonras ortaya kan etkileri
saptamak zere yaplan aratrmalar psikolojik kaza ve yaralanma orann %50'lere
dek karmtr (Hartley, Robach, &Abramowitz, 1976).
Hmanistik Psikolojinin Akbeti
Hmanistik psikoloji hareketi 1961 ylnda Hmanistik Psikoloji Dergi- si'nin18,
1962 ylnda Hmanistik Psikoloji Deneinin19 ve 1971 ylnda APA'nn Hmanistik
Psikoloji Blmnn kurulmasyla resmi hale geldi.
Hmanistik psikologlar alandaki dier iki baskn gten farkl olan kendi psikoloji
tanmlarn yaptlar ve kendi alma konularn, metotlan- n ve terminolojilerini
tanttlar. Her bir dnce ekolnn, ortaya ktklar ilk gnlerinde gsterdikleri tepkiyi
onlar da gsteriyordu: onlarn yolu psikolojinin izlemesi gereken en mkemmel yoldu.
Dnce ekollerinin bu niteliklerine ramen, hmanistik psikoloji gerekte bir ekol
olmamt. Bu yarg hmanistik psikologlarn bizzat kendileri tarafndan 1985'deki,
yani hareketin balamasndan yaklak 30 yl sonraki bir toplantda ifade edilmiti.
"Hmanistik psikoloji b-
17 Guru ruhsal huzur oluturan yollan gsteren, dnceleri bakalar tarafndan
izlenen (ve daha ok Hintli papaz veya din adam sfatyla) saygnl olan kii,
klavuz veya mrittir, (.r.)
18 Journal of Humanistic Psychology
19 American Association for Hmanistik Psychology
yk bir denemeydi, ancak baarsz oldu. Bilim felsefeleri olarak tanma- nacak bir
teorileri olmadndan psikolojide hmanistik dnce ekol yer etmedi"
(Cunningham, 1985, s.18).
Cari Rogers da ayn fikirdeydi. "Hmanistik psikolojinin, psikolojinin ana akmlar
zerinde byk bir etkisi olmamtr. Biz greli olarak daha az nemli olarak
alglandk" (Cunningham'dan alnt, 1985, s.16). Rogers kendisini destekleyenlere bu
ifadesi iin bir kant istiyorlarsa sadece psikolojiye giri kitaplarn incelemelerinin
yeterli olacan sylemitir. Kitaplarda 25 yl nce psikolojiyi niteleyen balklarn
aynsn greceklerdi, insan bir btn olarak aratran almalardan ok az
bahsedildiine ahit olacaklard.
Ders kitaplarnn daha sonra gzden geirilerek yeniden baslm halleri de
Rogers'n bu dncesini doruluyordu. Kitaplarn ieriinin %1'den daha az
hmanistik psikolojinin ilgilendii aratrma alanlar hakkndayd. Tipik olarak sadece
Maslow'un ihtiyalar hiyerarisinden ve Rogers'n danan-merkezli terapisinden
ksaca bahsediliyordu (Churchill, 1988).
Hatta Rogers'n hmanistik psikolojinin kaderi ile ilgili verdii sert hkmden 10 yl
sonra, bir psikolog ana psikoloji grn deerlendirirken hmanistik psikolojinin
yaynlarn, aratrma burslarnn, yksekokul derslerinin, lisans ve kredilendirme
standartlarnn dnda tutulmasna dikkatleri ekerek hmanistik psikoloji ile ilgili
olarak "artc derecede doal" yorumunu yapmt (Aanstoos, 1994, s. 2).
Peki hmanistik psikoloji neden psikolojik dncenin ana akmlarndan birisi
haline gelemedi? Birincisi hmanistik psikologlar niversitelerden ok zel kliniklerde
uygulamalar zerine alyorlard. Hmanistik psikologlar, tabii bir dereceye kadar,
akademik psikologlardan farkl olarak aratrmalar yrtmyor veya makaleler
yazmyor veya kendi geleneklerini srdrmeleri iin lisans rencilerine eitim
vermiyorlard.
Bir baka sebep hmanistik psikologlarn protestolarnn zamanlama- syla
ilgiliydi. Hmanistik psikoloji 1960'larda ve 1970'lerin balangcnda zirvedeyken, artk
psikolojide etkisi kalmam dnceleri eletiriyordu. Freud'cu psikanaliz ve
Skinner'c davranlk kendi ilerinde blmlere ayrlarak zaten zayflamt ve her
ikisi de hmanistik psikologlarn sevk ettii yne doru deimeye balamlard.
Hmanistik psikoloji, bilisel psikoloji hareketi ile ezamanl olarak doduu ve
Zeitgeist'n bir paras haline geldii iin bilin zerindeki almalarn tekrar
akademik deneysel psikolojinin alanna girmesine dolayl olarak yardmc oldu.
Bilisel psikoloji
nin kurucularndan biri "hmanist psikologlarn heyecannn kendisini fazlasyla
etkilediini ve bilisel yaklam insan organizmas hakknda daha insancl bir bak
as olarak grdn" sylemiti (Neisser, Baars'dan alnt, 1986, s.273). Sonu
olarak hmanistik protesto artk orijinal ekilleriyle psikolojide zaten egemen olmayan
hareketlere kar savayordu.
Hmanistik psikoloji, alan bir btn olarak deitirememi olmasna ramen
ada psikologlar arasnda insanlann kendi hayatlarm bilinli ve zgrce
ekillendirebilecekleri dncesinin glenmesine sebep oldu. Aynca hmanistik
psikoloji dolayl olarak akademik deneysel psikolojideki bilin almalannn
yenilenmesine yardm etti. Sonu olarak diyebiliriz ki hmanistik psikoloji, alanda yer
almakta olan deiikliklerin onaylanmasna yardm etti ve sadece bu noktadaki
misyonu sebebiyle bile baanl saylabilir.
Aynca, hmanistik psikoloji daha sonra ada 21. yzyl psikolojisini krk yl
boyunca etkilemitir.
Pozitif Psikoloji
Hmanistik psikolojinin konusu (psikologlann insani niteliklerin hem en iyilerini
hem de en ktlerini, hem olumlu hem olumsuz kiilik zelliklerini incelemeleri
gerektii fikri) 1998'de APA bakan Martin Seligman tarafndan tekrar gndeme
getirildi, iyimserlik ve umut bilimi hakkndaki bir sempozyumda konuan Seligman,
alann "olumsuz zerindeki amansz vurgusunun hayattaki istenmeyen, ac
olaylardan ileri gelen gelime, stnlk, motivasyon ve olaylann iyzn kavrama
gibi birok nemli olaya psikolojinin gzlerim kapattna" dikkat ekti (Seligman,
1998, s.l) Otuz yl nceki Maslow'dan pek farkl konumayan Seligman unlan ekledi:
Nasl oluyor da sosyal bilimler insani gleri ve erdemleri -digergamlk, cesaret,
drstlk, sayg, zevk, salk, sorumluluk ve iyimserlik- kmseyip savunmac
stratejiler veya dpedz illzyon olarak nitelendirirken zayflk ve olumsuz
motivasyonlar - kayg, ihtiras, bencillik, paranoya, fke, dzensizlik ve keder - hakiki
olarak nitelendiriyor? (Seligman, 1998, s.l).
Seligman, psikologlara, insan doas ve potansiyeli hakknda daha pozitif bir fikir
gelitirmeleri arsnda bulundu.
Seligman'm pozitif psikoloji ars cokuyla karland. Aratrma a- lmalan,
makaleler ve kitaplar birbirini izlemeye balad. 200 l'e gelindi-
ONDRDNC BLM
685
ginde, mutluluu ve dier pozitif duygular arasndaki ilikileri ve bunlarn nedenlerini
ele alan znel mutluluk ile ilgili almalar "yayn says asndan son krk yl iindeki
en byk art" gsteriyordu (Staudinger, 2001, s.552). 2000 ylnda, APA'in nde
gelen akademik dergilerinden Amerikan Psikolologlar (American Psychologist) 200
sayfalk zel bir sayy pozitif psikolojiye ayrd. Bu say mutluluk, mkemmellik ve en
uygun insan ilevsellii gibi Freud'un ve dier psikanalistlerin almalarnda nadiren
karlalan konular zerine younlamt (bkz. Seligman&King, 2001).
Ertesi yl, Amerikan Psikolologlar'nn bir says pozitif psikoloji hakknda drt
makale ieriyordu. Bu makaleler kmesine yaplan girie "Pozitif Psikoloji Neden
Gerekli?" bal atlmt (Sheldon&King, 2001).
Seligman, 2002'de Otantik Mutluluk: Kalc Bir Memnuniyet in Yeni Pozitif
Psikolojiyi Kullanarak Kendi Potansiyelinizi Anlama (Authentic Hap- piness: Using the
New Positive Psychology to Realize Your Potential for Las- ting Fulfillment) adnda
popler bir kitap yaymlad. Kitap Nevvsvveefe'te, ayn zamanda pozitif psikoloji
hareketini "aratrma psikolojisinde tamamen yeni bir dnem" olarak tasvir eden,
vg dolu bir makalenin konusuydu (Cowley, 2002, s.46). Yani, pozitif psikoloji, hem
psikoloji camias ierisinde hem de kamuoyu tarafndan byk bir hevesle
karlanyor.
Gnmzde, pozitif psikoloji hakkndaki ders kitaplar genellikle iyilik hali, mutluluk
bilimi, yaam doyumu, duygulanma, duygusal yaratclk, iyimserlik, umut kuram,
hayat ve mutluluk iin ama belirleme ve ite pozitif psikoloji gibi konulan kapsyor.
Mutlu bir kiiliin zellikleri nelerdir? yilik halini nasl aklayabiliriz? "Paray"
tahmin ettiniz mi? Hayr. Aratrmalar parann mutluluu satn alamayacan
syleyen eski vecizeyi destekliyor. Ancak, mali kaynaklar ve ekonomik gvenlik
asndan bir yoksunluk, mutsuzlua yol aabilir. Benzer ekilde, salkl olmak
mutluluu garanti etmez ama saln bozulmas mutluluu azaltabilir. Ya ve cinsiyet
ile mutluluk arasnda yksek bir iliki olmad bulunmutur. Yaam memnuniyetinin
yala azalmad ya da erkek ve kadn arasnda farkllk gstermedii grlmtr.
Evlilik ve kiilik deikenlerinin hayata pozitif yaklamay etkiledii grlmektedir.
Aratrmalarda elde edilen sonular evli insanlann hi evlenmemi ya da boanm ya
da dul kalm insanlardan daha yksek mutluluk dzeyleri bildirdiini gstermektedir.
yilik hali lmlerinde daha yksek puanlar alan insanlar ayn zamanda
kendine-yeterlilik, i kontrol
oda, kendi hayatlarn kontrol etmek noktasnda gl bir arzu, benlik saygs,
kendini kabullenme, z-kararllk, da dnklk ve vicdan noktasnda iyi
durumdadrlar. Nevroz puanlar da dktr (bkz. Ryan&Deci, 2001;
Seligman&Csikszentmihalyi, 2000; Snyder&Lopez, 2001; Staudin- ger,
Fleeson&Baltes, 1999).
Pozitif psikoloji hakkndaki aratrmalar ve kuram gelitirme abalar saylar
gittike artan bir psikolog grubunun dikkatini ekmektedir ve hmanistik psikoloji
hareketinin en uzun soluklu mirasn temsil edebilir. Ancak baz psikologlar, hakkn
teslim etseler de, pozitif psikolojiyi hmanistik psikolojinin "yeniden paketlenmesi"
olarak gryorlar (Clay, 2002, s.42).
te yandan pozitif psikoloji ile hmanistik psikoloji ve pozitif psikoloji ile ilk
blmlerde anlattmz psikanalizden tremi yaklamlar arasnda nemli bir fark
var. Maslow'un kendini-gerekletirme almasnda olduu gibi, olduka znel vaka
yklerini kullanmak yerine pozitif psikoloji tamamen titiz deneysel aratrmalara
dayanmaktadr.
Formal bir hareket ya da bir dnce ekol olarak pozitif psikolojinin gelecei
hakknda konuacak olursak, Seligman ve pozitif psikolojinin dier nclerinin daha
basit bir hedefleri var. Seligman "Pozitif psikolojiyi sadece psikolojinin odanda bir
deiim olarak, hayattaki baz en kt eyleri incelemekten hayat yaamaya deer
klan eyleri incelemeye bir gei olarak gryoruz." diye yazmt. "Pozitif psikolojiyi
daha nce yaplanlarn yerini alma olarak deil, sadece onlara bir ek ve geniletme
olarak gryoruz." (Seligman, 2002, s.266-267).
Pozitif psikolojinin gelecekteki stats ne olursa olsun, insan doas ve kiilik
zerindeki almalara bir asrdan nce balayan Sigmund Freud'un teklif ettiinden
olduka farkl bir yaklam benimsedii ak.
nternette Tarih
http://www.psych.upenn.edu/-seligman
Seligman'n pozitif psikolojiyi zetleyen yazs ve dier makaleleri, ayrca pozitif
psikoloji hakknda bir okuma listesi.
http://www.positivepsychology.org/
Martin Seligman Aratrma Birliinden pozitif psikoloji hakknda bilgi-
Gnmzde Psikanalitik Gelenek
Freud dnemi ve Freud'dan sonraki dnemde psikanalitik ekoln iindeki blnme
ve eitlilikleri inceledik. Gnmz dncelerinin ou Freud'un dnceleri ile
ancak ok az benzerlik gsterir ve belki de sadece bir ihmalden tr, psikoloji
ierisindeki davran/deneysel kanattan ayrt etmek iin hl psikanalitik olarak
isimlendirilmektedirler.
Psikanaliz davranlkla karlatnldnda, yeniliki kuramclan tarafndan ok
daha fazla paralara ayrlmtr. Yeni-davranlar ve yeni yeni-davTanlar
tarafndan ortaya konulan deiikliklere ramen, hepsi J.B.Watson'un belirli bir
kalptaki davrann aratrmann odanda olmas gerektii grn
paylamaktadr. Oysa Freud'un takipilerinin ounluu, almalannm odanda
bilinalt veya biyolojik gler olmas gerektii veya insan davrann motive eden
glerin cinsellik ve saldrganlk olduu konusunda fikir aynl ierisindedir.
Davranlkla karlatnldnda gnmzde psikanalizin ok daha fazla sayda
alt ekollere blnd grlr. Bu bak alarnn okluu bir g ve canllk veya
zayflk ve baanszlk iareti olarak ele alnabilir. Bu gelimeleri deerlendirmek iin
henz ok erkendir. Bu ekoller hl kendi tarihlerini oluturmaktadr. Bununla birlikte
saylar ve eitlilikleri, yzyl nce Sigmund Freud tarafndan balatlan bu hareketin
gnmzdeki nemini kantlamaktadr.
1. Yeni Freudcular Freud'cu psikanalizi ne ekilde deitirdiler? Sosyal bilimlerde
deien Zeitgrist psikanalizin sonraki geliimini nasl etkiledi?
2. Anna Freud'un babasyla olan ilikisini anlatnz. Anna Freud psikanalize hangi
deiiklikleri getirmitir?
3. Nesne ilikileri teorisinde yer alan nesne kelimesi ile ne kastedilmektedir? Melanie
Klein ve Heinz Kohut'un yaklamlar birbirinden ve Freud'dan nasl farkldr?
4. Jung'un yaam deneyimleri kendi analitik grn ne ekilde etkilemitir?
Jung'cu kavramlardan kolektif bilinalt ve arketipleri anlatnz.
5. Jung'cu analitik psikoloji Freud'cu psikanalizden ne ekilde ayrlr? Jung'un
yaklam hangi esaslar erevesinde eletirilmitir?
6. Adler ve Freud hangi meseleler zerinde fikir ayrl yaadlar? Adler'in aalk
duygulan, yaam stili ve doum sras grlerini anlatnz.
7. Adler'in bireysel psikolojisi ne ekilde eletirilmitir? Adler'in ocukluu teorisini
nasl etkilemitir?
8. Horney'in kadn psikolojisi hakkndaki grlerini anlatnz. Horney'in bu konuda
grlerini Freud'un grleri ile karlatnnz.
9. Horney'in temel anksiyete, nrotik ihtiyalar ve ideal kendilik imgesi kavramlann
aklaynz. Horney ile Adler'in ortak grleri nelerdir?
10. Hmanistik psikolojinin geleceini iaret eden belirtilerin birkan anlatnz. Alann
mevcut durumunu ve akbetinin sebeplerini tartnz.
11. Maslow ile Rogers'm kendini gerekletirme ve psikolojik olarak salkl insann
zellikleri ile ilgili grlerini karlatnn, farkl noktala- n belirtin.
12. Maslow ile Rogers'm teorileri hangi esaslar erevesinde eletirildi? Adler'in
almalan Maslow'u nasl etkiledi?
13. Genel olarak pozitif psikoloji, psikolojinin odakland noktay nasl
deitirebileceini tahmin etti? Hangi faktrlerin pozitif iyilik haliyle ilgili olaca
gsterildi?
nerilen Okumalar
Donaldson, G. (1996), Between theory and practice and theory: Melanie Klein, Anna
Freud and the development of child analysis, Journal of the History of the
Behavio- ral Sciences, s. 32, 160-176. Bebeklerde psie'nin geliimi kavramlarnn
ve ocuk analizi teknikleri hakkndaki ztl gstermek amacyla Klein ve Freud'un
yazlarn gzden geirir.
Ellenberger, H. F. (1970), The discovery of the unconscious: The history and
evolution of dynamic psychiatry, New York: Basic Books. lkel zamanlardan
Freud'cu psikanalize ve onun trevlerine dek olan dnemdeki bilinalt
almalarn ortaya koyar. zellikle Adler'le ilgili olan 8. Blm ve Jung'la ilgili
olan 9. Blm'e baknz.
McLyynn, F. (1997), Cari Gustav Jung. NewYork: St.Martin's Press, Jung'u olduka
fkeli, hatta fesat karakter zellikli bir deha eklinde sunan etrafl bir biyografi.
Paris, B. J. (1994), Karen Horney: A psychoanalyst's search for sel/ understanding,
New Haven, CT: Yale University Press. Horney'in hayatn, nevrozun ve kendiliin
anlalmasna ynelik etkileyici katklarn anlatr.
Sayers, J. (1991), Mohers of psychoanalysis: Helene Deutsch, Karen Horney, Anna
Freud, Melanie Klein, New York: Norton. Bu analistlerin ataerkil bir bak
asndan anaerkil bir bak asna ynelerek Freud'un psikanalizinin yeniden
tanmlanmasna nasl yardm ettikleri tartlr.
Scneider, K.J., Bugental, J.F.T., & Pierson, J. F. (Eds ), (2001), The handbook of
hmanistle psychology: Leading edges in theory, researh and practice, Thousand
Oaks, CA: Sage. Hmanistik psikolojinin izlenimini pozitif psikoloji ve ada
psikanalizin ynleri ile birletirerek gnceller.
Young-Bruehl, E. (1988). Anna Freudf: A Biography, New York: Summit Books. Bir
ocuk psikanalizi sistemi kuran ve babasnn bir srda gibi hizmet eden Freud'un
kz Anna Freud'un hayatm ve almalarn sunar.
Onbeinci Blm
Psikolojide ada Dnceler
Dnce Ekollerinin Bak As
imdiye dek psikolojideki dnce ekollerinin ilk olarak nasl gelitiini, gelitii
dnem ierisinde nasl baan gsterdiini ve ardndan nasl psikolojideki ana
akmlann bir paras olduunu veya onlara katkda bulunduunu (psikanaliz dnda)
anlattk. Aynca her bir hareketin nasl daha nceki bir ekole kar karak g
kazandn ve gelitiini grdk. Herhangi bir protestoya ihtiya kalmad zaman
sz konusu ekol de bir hareket olmaktan kar ve en azndan bir sre iin yerleik bir
hal alr.
Her bir dnce ekol kendi dorultusunda baan gstermitir. Her biri
psikolojinin evrimine nemli katklarda bulunmutur. Bu durum modern psikolojinin
grnm zerinde ok az dorudan etki brakm olmasna ramen, yapsalclk iin
dahi geerlidir. Ne bugn ne de son yirmi otuz yl ierisinde psikolojide Titchener'n
yapsalc takipilerine rastlanmamaktadr. Yine de yapsalclk Wilhelm Wundt
tarafndan balatlan ve psikolojinin felsefeden ayn bir bilim dal haline gelmesine
sebep olan giriim olarak inanlmaz bir baan gstermitir. Yapsalcln psikolojide
yalnzca ok ksa bir sre baan gstermi olmas, ilk dnce ekol olarak evrimsel
baarsndan ve kendisini izleyen dier ekollere bir itiraz kayna olmasndan bir ey
eksiltmemitir.
Ayn bir dnce ekol olarak uzun sre etkisini srdremeyen ilevselciliin
baansn dnn. Bir tavr ve bak as olarak ilevselcilik tm ada Amerikan
psikoloji dncesine szmtr. Bugn Amerikan psikolojisi bulgulann hayatn her
ynne aktif olarak uygulamaktadr. Bu ilevsel, faydac tutum gerekte psikolojinin
yapm deitirmitir. "Entellektel aratrmalan ve eitlilii destekleyen ilevselcilik
ilkeleri pek ok psikologun faaliyetlerine rehberlik etmeye devam etmektedir"
(Wagner & Owens, 1992, s.).
Peki Getalt psikolojisi ne yapt? En makul llerde deerlendirirsek onun da
misyonunu baanyla yerine getirdiini syleyebiliriz. Elementili- e kar k,
"btnc" yaklama verdii destek ve bilinci vurgulayan klinik psikoloji, renme,
alg, sosyal psikoloji ve dnme alanlannda alan psikologlan etkilemitir. Getalt
psikolojisi, kuruculannn umduu ekilde psikolojiyi deitirememi olmakla birlikte,
hl nemli lde nfuz sahibidir ve ortaya koyduklan bir baan olarak
nitelendirilmektedir.
Yapsalclk, ilevselcilik ve Getalt psikolojisi kayda deer baanlar elde etmi
olmalanna ramen, davranlk ve psikanalizin olaanst etkileri karsnda ancak
ikinci srada yer alabilirler. Bu hareketlerin etkileri byk olmutur ve dierlerinden
farkl ve kendilerine zg bir dnce ekol eklinde kimliklerini srdrmlerdir.
Davranln ve psikanalizin kuruculan olan John B. Watson ve Sig- mund
Freud'lu gnlerden sonra nasl eitli dncelere aynldklann anlatmtk. Artk ne
tek bir psikanaliz ne de tek bir davranlk sz konusudur. Alt ekollerin ortaya k
her iki sistemi de, kendilerine has yntemleri olan ve birbirleriyle yanan paralara
ayrmtr.
Bu iki ekol kendi ilerindeki farkllklara ramen, birbirlerinin psikoloji problemlerine
ilikin tanmlanna ve yntemlerine inatla direnirler. rnein Skinner'c davranlar
Bandura ve Rotter gibi sosyal davranlarn takipileriyle, Jung'cu veya Erikson'c
psikanalistlerin takipilerine gre ok daha fazla ey paylarlar.
Bu iki dnce ekolnn canll, hl bir evrim iinde olduklannm kantdr.
Grdk ki B.F.Skinner'm psikolojisi, davranln geliimindeki son aama deildir,
tpk Alfred Adler psikolojisinin psikanalizin son aamas olmamas gibi.
Ayrca, hmanistik psikolojinin ayn bir dnce ekol olarak bir etki
oluturamamasna ramen, ada psikolojiyi pozitif psikolojinin geliimi sayesinde
etkilediini de grmtk
1960'lar ile 1970'lerde, Amerikan psikolojisi ierisinden iki farkl hareket daha kt
ve her ikisi de alan iin yeni bir tanm getirmeye abalad. Bular bilisel psikoloji ve
evrimsel psikolojidir. Ancak, ilk olarak bir ara verelim ve 1997'de New York City'de
yaplan tm zamanlarn en mehur satran ma hakknda bir haber okuyalm. Ma-
taki insan dramn deerlendirmek iin satran hakknda hibi ey bilmenize gerek
yok.
Gary Kasparov sadece byk satran oyuncularndan biri deildi, o tm byk
statlarn stadyd. Herkesin hemfikir olduu bir nokta, Kasparov'un tarihteki en
byk satran oyuncusu olduuydu. 1997 baharnda, otuz drt yanda, kariyerinin
zirvesinde, dnya ampiyonluunu on iki yldr koruyordu. Tek kiilik bir rakibe kar
hibir ok-oyunlu ma seti kaybetmemitir. Bir kez bile, kendi satran dehasna gven
dnda bir tutum sergileme- mitir. Onun rakiplerine kar tavn kibrin snrlarnda
dolamtr. Bu karakterini, New York'ta daha bir yl nce ak farkla yendii bir
rakibine kar alt oyunluk man ilkini beklendii gibi kazannca da gsterdi.
Ma tekrar baladnda, byk ampiyonun rakibini eziini seyretmek iin orada
toplanm olan satran uzmanlar o kadar beklenmedik bir eyle karlatlar ki dilleri
tutuldu. Bu hislerinde yalnz deillerdi. nternet ve televizyonda byk bir dikkatle
karlamay takip eden milyonlarca seyirci de Kasparov'un olaand bir ekilde
kafa karkl iaretleri sergilemesine ap kalmlard. lk bata, artan bir phe
gsterdi ve bunu karamsarlk, umutsuzluk ve kontrol kayb izledi. En sonunda, sanki
duygusal bir k yayordu. Dehete kaplm gibiydi.
ampiyonun bir sinir krizinin eiinde olduunu gsteren ilk iaret ikinci oyunda
ortaya kt. Oyuncular bir cumartesi maa tekrar baladklarnda, oyun kmazdayd.
Kasparov saldrgan ve zeki bir balang yapt; kazandn biliyordu. Rakibi,
Kasparov'u sarsan bir dizi yaratc, hatta acmasz, hamleyle karlk verdi. Byk
statlar, ampiyonu ilk kez acnacak bir halde grmekten dolay ok ierisindeydiler.
Kasparov yine geri ekilmek zorunda kalmt. Maa verilen bir gnlk aradan sonra,
man akbeti pazartesi gn belli oldu.
Dnya apnda bir ilgi uyanmt. Televizyon kanallar prime-time yaynlarnda
olay haber yapmak iin muhabirler grevlendirmilerdi. Gazeteler, sadece satran
analistlerini deil, en nemli yazarlarn gndermilerdi ve final sonularm duyurmak
iin ilk sayfalarn amaya hazrdlar. Onlar ve olay televizyondan ve internetten
izleyen milyonlarca insan byk Garry Kasparov'un kibirli ampiyon imajnm gidip
yerine sinirli, malup bir oyuncunun geldiini, gzlerinin karardm ve davranlarnn
tehdit edici bir hal aldn grdler. Daha ilk hamlesini yapmadan yenilmi
grnyordu.
Rakibinin hzl, acmasz hamleleri kendisini keye sktrdnda Kasparov'un
keyfi iyice kat. Televizyon karelerinin yakalad ve daha sonra gazetelerin ilk
sayfalarna yer alan nefesleri kesen bir anda, vezirini kaybettikten ve ah tehlikeli bir
matla kar karyayken ampiyon, satran tahtasna doru eildi. Elleriyle yzn ve
gzlerini kapad ve ban mahzun bir ekilde edi. nsan umutsuzluunun ebedi bir
portresi haline geldi.
Birka dakika sonra, Kasparov aniden ayaa kalkt. Oyundan ve matan e-
kildiini ilan etti. Sadece on dokuz hamle yaplmt.
Byk statlar ampiyonun aniden kne hayret ediyorlard. Man ida-
resinden sorumlu satran komitesinin bakan "Bir Yunan trajedisinin etkisine sahip
bir sahne " diyordu. Kasparov daha basit bir tepki vermiti. "Sava ruhumu
kaybettim" dedi. "Zaten hibir ekilde oyun havamda deildim."
Psikolojideki Bilisel Hareket
John B.Watson 1913 ylndaki bildirgesinde "Psikoloji bilinle ilgili hereyi
bandan atmaldr" demiti. Watson'un dikte ettirdiklerini izleyen psikologlar
ruhtan/zihinden ve bilin srelerinden sz etmeyi tamamen braktlar ve tm
ruhsal/zihinsel terminolojiyi bir kenara attlar. Yllar boyunca psikolojiye giri ders
kitaplar beynin ileyiini anlatt ancak "zihin" kavramyla ilgili herhangi bir noktay ele
almay reddetti. O dnemde psikoloji iin "bilincini kaybetti" veya "zihnini kaybetti"
denilmiti.
Sonra aniden, aslnda yava yava oluuyor olmasna ramen, psikoloji yeniden
bilinci kazanmaya balad. Toplant ve konferanslarda bilinle ilgili dnceler yksek
sesle sarf edildi ve mesleki dergilerde yazlar kmaya balad.
1979'da Amerikal Psifeolog'da1 "Davranlk ve Zihin: gzleme (Snrl) Bir
Dn ars" balkl bir makale yaymland (Lieberman, 1979). Bu makale sadece
zihni davet etmekle kalmyor, pheyle yaklalan igzlem tekniini de geri
aryordu. Ayn dergi birka ay nce "Bilin" balkl bir makale yaynlamt.
Makalenin yazar unlar sylyordu: "kastl bir ihmalden on yllar sonra bilin,
psikoloji literatrnde tamamen saygn tartma balklaryla yeniden bilimsel
aratrmalara konu oluyor" (Natsoulas, 1978, s.906).
APA bakan yllk konumalarndan birisinde psikoloji dncesinin deitiini ve
bilince bir dn yaandn belirtmiti. Psikolojinin insan doasna ynelik izlenimi
"mekanik olmaktan ok insani" olmaya doru gidiyordu (McKeachie, 1976, s.831).
* American Psychologist
APA grevlilerinden birisi ve olduka saygn bir dergi bilin konusunda bylesine
iyimser konuunca yeni bir hareketin, yani bir baka devrimin gelmekte olduu
anlald. Giri kitaplarnn sonraki basmlarnda psikolojinin tanm artk sadece
"davran" bilimi olarak deil "davran ve zihinsel sreler" bilimi olarak geiyordu.
Artk psikoloji "gzlemlenebilir davranlarla ve organizmann ierisinde ileyen ve
davranlarn altnda yatan grlmeyen sreler arasndaki ilikiyi sistematik olarak
aratran ve aklayan" bir bilimdi (Hilgard, Atkinson, & Atkinson, 1975, s.12; Kaan &
Havemnn, 1972, s.9).
Bilin psikolojisiyle ilgilenen faklte dersleri hem lisans hem de yksek lisans
rencileri iin popler hale gelmiti (Spanos, 1993). 1987 ylnda bir aratrma ile
psikologlara, 25 yl nce psikolojideki beklentiler gz nnde tutulduunda modern
psikolojinin en ok hangi ynnn onlar artt sorulmutu. Alnan cevaplar onlan
en ok artan olayn bilisel psikoloji hareketinin bu denli hzl ykselmesi olmutur
(Boneau, 1992).
uras belli olmutu ki psikoloji Watson ve Skinner'n plan ve isteklerinin ok
telerine gitmiti. Yeni bir dnce ekol daha douyordu.
Bilisel Psikoloji zerindeki lk Etkiler
Psikolojideki dier devrimsel hareketlerde olduu gibi bilisel psikoloji de
(cognitive psychology) bir gece ierisinde ortaya kmad. zelliklerinin ou
bakalarnn almalar yoluyla ilk iaretlerini vermiti. Bununla ilgili olarak "Bilisel
psikoloji, alann tarihi ierisinde hem en yeni hem de en eski ekoldr" denilmitir
(Heamshaw, 1987, s.272). Bunun anlam bilince ynelik ilginin, psikolojinin henz
resmi bir bilim haline gelmedii ilk zamanlarda da ok ak olmasayd. Yunan
filozoflar Plato ve Aristo, ngiliz empiristler ve armclar bilisel srelerle
uramlard.
Psikoloji ayn bir bilimsel disiplin haline geldiinde vurgu bilin zerinde kalmaya
devam etti. Wilhelm Wundt zihnin yaratc faaliyetleri zerine yapt vurgudan tr
bilisel psikolojinin habercisi saylabilir. Yapsalclk zihni oluturan elemanlan,
ilevselcilik ise zihnin ne ekilde alt zerinde durarak zihinle ilgilenmitir.
Davranlk ok kkl bir deiiklik yapm ve bilinci yaklak 50 yl boyunca
alandan silmitir.
Bilince yeniden dn -bilisel psikoloji hareketinin resmi balangc- 1950'lere dek
uzanr (iaretlerini 1930'larda vermeye balam olmasna ramen). Davran
E.R.Guthrie kariyerinin sonlanna doru mekanik mo
deli beenmemeye balam ve bir uyarcnn fiziksel terimlere her zaman
indirgenemeyeceini iddia etmitir. Psikologlarn uyarcy algsal veya bilisel
terimlerle anlatmak zorunda olduunu belirtmiti (Guthrie, 1959). Psikologlar
davran terimleri kullanarak anlam kavramyla uraamazlar. nk bu zihinsel
veya bilisel bir sre demektir.
E.C.Tolman'n davranl bilisel psikolojinin bir baka iaretiydi. Onun
davranlk anlay bilisel deikenlerin nemini kabul etmi ve uyarc-tepki
yaklamnn gerilemesine katkda bulunmutur. Tolman bilisel harita dncesini
ne srm, hayvanlara ama atfetmi ve gzlemlenemeyen isel durumlar
ilemsel olarak tanmlama yolu olarak ara deikenler zerinde nemle durmutur.
Pozitivist filozof Rudollf Carnap da igzleme dnten bahsetmitir. 1956 ylnda
"bir insann kendi hayal etme, hissetme vs. halleri (ilke olarak d gzlemden farkl
olmayan) bir tr gzlem yoluyla bilginin meru kayna olarak kabul edilmelidir"
demitir (Koch'dan alnt, 1964, s.22). Hatta davranla ilemsel tanmlar
kavramn veren Percy Bridgman bile daha sonra davranl terk etmi ve
igzlem raporlarnn ilemsel analizlere anlam vermekte kullanlmas gerei
zerinde srar etmitir.
Getalt psikolojisi de "organizasyon, yap, ilikiler, denein aktif rol ve renme
ile hafzada algnn nemli bir yer almas" gibi noktalar zerinde odaklanmas
sebebiyle bilisel hareketi etkilemitir (Hearst, 1979, s.32). Getalt dnce ekol
davranln Amerikan psikolojisi zerinde egemen olduu yllar boyunca en
azndan bilince ynelik bir ilgi belirtisini canl tutmutur.
Bilisel psikolojinin bir baka habercisi sveli psikolog Jean Piaget'dir
(1896-1980). Piaget ocuk geliimi zerine nemli almalar yapmtr. Bu
almalar ocuk geliimini Freud veya Erikson gibi psikoseksel veya psikososyal
adan deil, bilisel aamalar asndan ele almUr. Piaget'in ilk for- mulasyonlar
1920'lerde ve 1930'larda yaymland ve Avrupa'da ok etkili oldu. Davran
dnceyle uyumad iin ABD'de bu kadar geni kitlelerce kabul grmedi. Bununla
birlikte Piaget'in bilisel faktrler zerine yapt vurgu bilisel hareketin ilk yandalar
tarafndan itenlikle kabul grd.
Bilisel psikoloji dncelerinin Amerikan psikolojisi ierisinde tutunmaya
balamasyla Piaget'in dncelerinin konuyla uygunluu ok net bir hale geldi.
Piaget 1969 ylnda APA'dan Sekin Bilimsel Katk dln alan ilk Avrupal psikolog
oldu. almalar ocuk geliimi zerinde younlaugn- dan, bilisel psikolojinin
uygulanabilecei davran alann geniletmi oldu.
O N B E 1 N C 1 BLM
697
Fizik Biliminde Deien Zeitgeist
Ne zaman bir bilimin evriminde ok nemli bir deiiklikle karlasak, bu
deiikliin o dnem entelektel Zeitgeist'nn bir yansmas olduunu anlarz. Tpk
bir canl gibi, bir bilimin de evresinin deien koullanna ve taleplerine adapte
olduunu grdk. Acaba bilisel hareketi canlandran dnsel iklim nasld?
Psikolojinin bir bilim olarak ortaya kmasndan bu yana alan etkilemi olan fizik
biliminin Zeitgeist'na bir kez daha bakyoruz.
20. yzyln ortasnda Albert Einstein, Neils Bohr, Werner Heisenberg ve
dierlerinin almalarnn bir sonucu olarak fizikte yeni bir bak as geliiyordu. Bu
bilim adamlar, Galile'ci-Newton'cu mekanik evren modelini reddediyorlard. Psikoloji
Wundt'tan Skinner'a dek mekanik, indirgemeci insan doas anlayn bu evren
modeline dayandrmt. Fizikteki bu yeni bak as nesnelliin klasik dnyasn ve
d dnyann gzlemciden tamamen ayrlmasn bir kenara att.
Fizik doal dnyay kartrp ona mdahale etmeden gzlemlemenin mmkn
olmadn kabul etmiti. Bu nedenle, gzlemci ile gzlemlenen (i dnya ile d
dnya, bilin dnyasyla madde dnyas) arasndaki yapay boluu birletirmeye
almt. Bilimsel aratrmann ilgi oda bamsz ve nesnel olarak bilinebilir
evrenden bu evrene ilikin kendi gzlemlerimiz noktasna kaymt. Modern bilim
adamlar artk kendi gzlemlerinin merkezinden ok uzakta olamazlar ancak
gzlemlerin katlmcs olabilirlerdi.
Tmyle nesnel gereklik dncesinin ulalamaz olduuna inanlmt. Bugn
fizik, nesnel bilgiyi znel oluu, yani nesnel bilginin de gzlemciye bal olduu
inancyla tanmlanmaktadr. Tm bilgilerin zel olduu dncesi 300 yl nce
George Berkeley'in tm bilgilerin, o bilgileri alglayan kiinin tabiatna bal olmas
sebebiyle znel olduu eklindeki dncesine benzemektedir. Bir yazar bu durumu
yle anlatmtr: "Bizim dnya tasvirimiz 'orada dardaki' bamsz bir gerekliin
gerek fotografik bir basks olmaktan ok uzaktr. Zihnin znel yaratl ancak bir
benzerlii nakledebilir, fakat asla bir kopya ortaya koyamaz" (Matson, 1964, s. 137).
Fizikilerin nesnel, makine benzeri bir alma konusunu reddedip, znellii kabul
etmeleri, dnyamz hakknda verilerin elde edilmesinde bilinli yaantnn can alc
rolnn eski yerine koyulmu olmas demekti. Fizikteki bu devrim psikolojinin alma
konusunun bir paras olarak bilincin tannmasnda olduka etkili olmutu. Bilimsel
psikoloji, mo
das gemi bir modele yapp kendisini nesnel bir davran bilimi olarak
tanmlayarak yeni fizie yaklak yarm yzyl direnmi olmasna ramen sonunda
Zeitgeist'a cevap vermi ve formunu bilisel sreleri alma konusuna dahil edecek
ekilde deitirmitir.
Bilisel Psikolojinin Kuruluu
Bilisel hareketin gemiine ynelik bir bak, sadece birka yl ierisinde psikoloji
dnyas kurulularn ok edecek derecede dzenli ve hzl bir geiin olduu
izlenimini uyandrmtr. Oysa bu kkl deiim davul zurna alarak deil, olduka
yava ve sessizce ortaya kmt. "Hi kimse bu deiimin varln, herey olup
bittikten uzun bir sre sonraya dek bildirmedi" (Boars, 1986, s.141).
Bir psikolog unu yazd: "'Devrim' kelimesi muhtemelen uygun deil. ok kank
olaylar olmad; farkl alt alanlarda 10 yldan 15 yla dek olan bir srede deiiklikler
yava yava ortaya kt. Tannabilir kritik bir durum veya lider yoktu" (Mandler,
2002a, s.339).
Tarihin ilerleyii bazen olayn vuku bulmasndan sonra ak hale gelir. Bilisel
psikolojinin kurulmas da ne bir gece iinde oldu ne de tek J.B. Watson gibi hemen
hemen tek bana alan deitiren bir bireyin inandr- clma baland. levsel
psikolojiye benzer bir ekilde bilisel psikoloji iin de bir tek kurucudan sz edilemez.
nk alanda alan psikologlarn hibiri yeni bir hareket balatma hrsnda deildi,
ilgilendikleri nokta sadece psikolojinin yeniden tanmlanmasyd.
George Miller ve Ulric Neisser bilisel psikolojinin resmi kurucular saylmasalar
da bugn bilisel psikolojinin dnm noktas saylan bir aratrma merkezi ve bir
kitapla alann oluaca zemini hazrlamlardr. Miller ve Neisser'n hikayeleri yeni
dnce ekolnn ekillenmesinde baz kiisel faktrlerin nemini ortaya koyar.
George Miller (1920- )
George Miller kariyerine Alabama niversitesinde ingilizce ve konuma alanlannda
balad. 1941 ylnda konuma alannda yksek lisansn tamamlad. Alabama'da
renciyken psikolojiyle ilgilenmeye balad. Daha nce psikoloji dersi almad
halde, kendisine 16 snfa sunulmak zere psikolojiye
giri dersinin retmenlii verildi. Ayn materyali haftada 16 defa anlatmaya
baladnda, anlatlanlara kendisinin de inanmaya baladn sylemitir.
Miller daha sonra Harvard niversitesi psikoakustik laboratuvarnda szel
iletiimdeki problemler zerinde almaya devam etti ve 1946 ylnda doktora
derecesini ald. Psi- kolinguistik zerine alt ve 1951 ylnda Dil ve letiim2 isimli
almasn yaymlad. Miller davranl psikolojideki temel dnce ekol olarak
kabul ediyordu. Aslnda ok fazla seim ans olmadn da biliyordu, nk
davranlar byk niversite ve mesleki organizasyon- lardaki btn mevkilerin
liderliini alm durumdaydlar.
"G, saygnlk, otorite, ders kitaplar, para... Psikolojideki herey davran ekol
tarafndan sahiplenilmi... Bizlerden bilimsel psikolog olmak isteyenler gerekte
davranla kar gelemez. Yoksa i bulamazsnz" (Miller, Ba- ars'dan alnt, 1986,
s.203).
1950'lerin ortalarnda, istatistiksel renme teorisini, bilgi teorisini ve zihnin
bilgisayar temelli modellerini derinlemesine aratrdktan sonra, davranln
aslnda onun zannettii gibi "iliyor" olmad sonucuna ulat. nsan zihninin ileyii
ile bilgisayarlarn alma tarz arasndaki benzerliklerden olduka etkilenen Miller'm
ilgileri daha bilisel ynelimleri olan bir psikoloji anlayna doru yneldi. Miller'da
ayn dnemde hayvan tyne kar bir alerji reaksiyonu geliti. Bunun anlam artk
laboratuvarlarda farelerle deney yapamayacak olmasyd. Sadece insan deneklerle
alabilirdi ve bu durum kurallar belirleyen davranlarn dnyasnda ok nemli
bir dezavantajd.
Miller n bilisel psikolojiye ynelmesinde, ayn nesil psikologlarn ounun tipik bir
rnei olan asi ruhunun nemli bir etkisi oldu. Bu psikologlar kendilerine retilen ve
uygulamada olan psikoloji trne kar kmaya ve yeni bir yaklam sunmaya
hazrlard. Bu yeni yaklamlardan birisi davransal faktrlerden ziyade bilisel
faktrler zerinde odaklanmt.
^ Language and Communication
GEORGE MLLER
Miller 1956 ylnda, o zamandan sonra bir klasik haline gelecek "Sihirli Rakam
Yedi, Art veya Eksi ki: Veriyi lemede Kapasitemizin Snrlar" balkl bir makale
yaynlad. Bu almada Miller bilinli kapasitemizde rakamlara (benzer ekilde
kelimelere veya renklere) ynelik ksa sreli bellek, yaklak yedi bilgi "kmesi"nden
ibarettir. Herhangi bir durumda ileyebileceimiz veri bu kadardr. Bu bulgunun etkisi
ve nemi, davranln psikoloji dncesinde hl hakim olduu bir zamanda bu
bulgunun bilinle veya bilile, deneyimle ilgili olmas sebebiyledir. Ayrca Miller'n "veri
ileme" terimini kullanmas, bilgisayar merkezli bir insan dncesi modeline dair
etkilerin sinyalini vermektedir.
nternette Tarih
http://www.well.com/user/smalin/miller.html
Miller n sihirli rakam yedi hakkndaki makalesinin metni.
Bilisel Aratrmalar Merkezi
Miller meslekta Jerome Bruner (1915- ) ile birlikte, insan zihnini aratrmak
amacyla Harvard'da bir aratrma merkezi kurdu. niversiteden bu amala bir yer
istediler ve 1960 ylnda kendilerine daha nce iinde William James'in bulunduu bir
ev verildi. Buras mkemmel bir mekand, James burada tlkeler'ini yazarken
neredeyse zihinsel yaamn doasyla yatp kalkmt.
Bu yeni giriim iin seilen isim nemsiz bir mesele deildi. Har- vard'la ilikili
olduundan psikoloji zerinde ok nemli bir etki brakma potansiyeline sahipti. Miller
ve Bruner bili (cognition) kelimesini alma konularn belirtmek amacyla
semilerdi ve bu alma yerlerine Bilisel almalar Merkezi3 adn verdiler.
"Bili" kelimesini kullanarak kendimizi davranlktan uzaklatrm oluyorduk.
Zihinsele benzer bir ey istiyorduk fakat "zihinsel psikoloji" son derece an
grnyordu. "Saduyu psikolojisi" baz antropolojik aratrmalar, "halk psikolojisi"
ise Wundt'un sosyal psikolojisine iaret ederdi. Bu durumda kendi dncenizi
etiketlemek iin hangi kelimeyi kullanrdnz? Biz "bili" kelimesini setik" (Miller,
Baars'dan alnt, 1986, s.210).
3 The Center of Cognitive Studies.
ONBENCL BLM
701
Merkezdeki iki renci hi kimsenin onlara bilisel kelimesinin manasn tam
olarak anlatmadn ve neyin taraftan olup neye kar ktk- lanndan bahsetmediini
hatrlamaktadr. Merkez "zel herhangi bir ey iin deil, bir eylere kar kmak iin
kurulmutu. Asl nemli olan, nemli olmayand" (Norman&Levelt, 1988, s.101).
Bu, davranlk deildi. Merkez tanmlanrken davranlktan ne kadar farkl
olduu vurgulanmt. imdiye kadar gelen tarihsel srete her bir ekoln kendi
psikoloji anlaynn ve tutumunun, devam eden ekollerden farkl olduunu aka
gstermesinin, bir sonraki aama olan kendilerinin ne olduu ve alana farkl olan neyi
getirdiklerini anlatmalar iin gerekli olduunu grdk.
Bilisel psikolojinin devrimsel niteliklerine ramen Miller bu hareketin gerek bir
devrim olduuna inanmamt. O bu hareketin yava bir ilerleme ve birikimle ortaya
kan bir geliim olduunu dnmt. Ona gre biliel psikoloji devrimsel olmaktan
ok evrimsel bir zellik tayordu ve psikolojinin davranla olduu kadar zihinsel
yaantyla da ilgilendiini kabul eden ve dorulayan saduyu psikolojisine bir tr geri
dnt.
Bilisel almalar Merkezinde ok sayda konu zerinde aratrma yapld. Bu
konulann ou davranlann lgatinde yer almayan konulard: dil, hafza, kavram
oluturma, dnme ve geliimsel psikoloji. Miller daha sonra Princeton
niversitesinde bir bilisel bilimler program oluturdu.
Miller bu alanda gsterdii abalann kabullenilmesiyle 1969 ylnda APA'nm
bakan oldu ve Sekin Bilimsel Katk dl ile Yaam Baans in Psikoloji
Uygulamalan Altn Madalyasn ald.
1991 ylnda Ulusal Bilim Madalyas ile dllendirildi. 2003 ylnda kendisine
APA'nn Sekin mrboyu Psikolojiye Katk dl verildi. almasnn neminin
kabul edildiine dair bir baka gsterge de merkezinde modellenen tipte bilisel
psikoloji laboratuarlannn saysnn, tanmlamak iin ok abalad yaklamnn
formulasyonun hzl gelimesidir.
Ulrich Neisser (1928 - )
Almanya'da Kiel blgesinde dnyaya gelen Ulric Neisser 3 yanda ailesi
tarafndan ABD'ye getirildi. Harvard'da fizik zerine eitim ald. George Miller isimli
gen bir profesrden ok etkilenerek fiziin kendisine uygun olmadna karar verdi
ve psikolojiye yneldi. letiim psikolojisiyle ilgili
bir ders ald ve bylelikle bilgi teorisiyle tanm oldu. Neisser ayrca Koffka'nm
Getalt Psikolojisinin ilkeleri4 isimli kitabndan etkilendiini de belirtmiti.
Neisser 1950 ylnda Harvard'dan mezun olduktan sonra yksek lisans iin gittii
Svvartmore'da Getalt psikologlarndan Wolfrang Khler'in gzetmenliinde alt.
Doktora eitimi iin tekrar Harvard'a dnd ve 1956'da doktora eitimini tamamlad.
Bisel yaklama giderek daha fazla ilgi duymasna ramen Neisser akademik
ULRCH NESSER
kariyer iin davranlktan baka kar yol grmemiti. "Ne renmek zorunda
olduun nemliydi. yle bir dnemdi ki, bir farenin zerinde gsteremedike hibir
psikolojik fenomen gerek saylmazd" (Baars'dan alnt, 1986, s.275).
Neisser davranl sadece tuhaf deil, ayn zamanda biraz da "sama"
buluyordu. lk akademik iini Brandeis niversitesinde bulduu iin anslyd nk
burada psikoloji departmannn bakan Abraham Maslow idi. O dnemde Maslow da
davran eiliminden kopmu, kendi hmanistik yaklamn gelitirmekteydi.
Maslow Neisser' hmanistik psikolojiye ynlendirme veya hmanistik psikolojiyi
psikolojinin nc gc yapma konusunda baarl olamad ancak Neisser'a bilisel
konulardaki ilgilerini devam ettirebilmesi iin bir frsat salam oldu. (Neisser daha
sonra hmanistik psikolojinin deil de bilisel psikolojinin nc g olduunu iddia
etmiti.)
Neisser 1967 ylnda, "alan kuran ve adn veren" Bilisel Psikoloji isimli kitabn
yaymlad (Goleman, 1983, s.54). Kiisel olduunu ne srd bu kitap gerekte
kendisinin nasl bir psikolog olduunu ve nasl bir psikolog olmak istediini
anlatyordu. Kitap aynca yeni psikolojiyi de tanmlyordu. Bilisel Psikoloji olduka
popler oldu ancak Neisser kendisinin bilisel psikolojinin "babas" olarak
gsterilmesinden ok rahatsz olmutu. Yeni dnce ekol kurma istei yoktu fakat
kitab psikolojiyi davranlktan uzaklatrmaya ve bilisel anlaya yaknlatrmaya
ok yardm etmiti. 4 The Principles of Getalt Psychology.
ONBEINCI BLM
703
Ancak Neisser bilisel meselelerin aratrlmasnn tm psikoloji alann ayrc
zellii olmayaca, sadece onun paralarndan biri olaca zerinde durdu.
Neisser bilisel terimini "duyusal verilerin dntrld, indirgendii,
detaylandrld, sakland, hatrland ve kullanld" sreler asndan
tanmlamt. "Bili insanolunun yapabilmesi mmkn olan hereyi kapsyordu"
(Neisser, 1967, s.4). Bu nedenle bilisel psikoloji duyum, alg, hayal kurma, hafza,
problem zme, dnme ve dier tm zihinsel faaliyetlerle ilgileniyordu.
Alann tantlmasn salayan kitabn yazlmasndan dokuz yl sonra, 1976'da,
Neisser Bili ve Gereklik5 isimli kitabn yazd. Neisser bu kitabnda bilisel
dncenin daralmasndan ve gerek dnya ortamlar yerine yapay laboratuvar
ortamlarndan veri elde etmesinden duyduu honutsuzluktan sz etmiti. Psikolojik
aratrmalarn sonularnn evreyle ilgili geerlilii olmas gerektii konusunda srar
etti. Bununla kastettii ey, bu sonularn laboratuarn snrlan dnda genellenebilir
olmas idi. Neisser aynca bilisel psikologlarn, insanlarn hayatlarnda ve ilerinde
karlatkla- n gnlk meselelerle uramalarna yardm ederek aratrma
bulgularn pratik problemlere uygulayabilmeleri konusunda da srar etmiti. Artk
yanl bulduu bir dnceden uyanm, bilisel psikoloji hareketinin, insanlarn
gerek dnya problemleriyle nasl uratklarna ilikin bir anlaya ancak ok az
katkda bulunduu sonucuna ulamt.
Ve bilisel psikolojinin kurulmasndaki en nemli ahsiyetlerinden birisi olan
Neisser bir eletirmen olarak daha nce davranl eletirdii gibi bilisel
psikolojiyi eletirir oldu. 17 yl Cornell niversitesinde kalan Neisser halen Atlanta'da
Emory niversitesindedir.
Bilgisayar Metaforu
Saatler ve otomatalar 17. yzyl mekanik dnya grnn (geni anlamda insan
zihninin) metaforlaryd. Bu mekanikler kolayca elde edilebilir ve kolayca anlalabilir
modellerdi. Gnmzde mekanik evren gr ve ondan treyen davran
psikolojinin yerine, fizikteki yeni bak as ve psikolojideki bilisel hareket gemitir. '
Cognitive Psychology
Saat artk 20. yzyl insan dncesi gr iin iyi bir rnek deildi. Yeni bir
metafora ihtiya vard ve bir 20. yzyl makinesi olan bilgisayar bir model olarak
hizmet etmeye balamt. Psikologlar bilgisayarlarn ileyi ekillerini giderek artan
bir ekilde bilisel fenomeni aklamak iin kullanmaktayd. Bir bilim tarihisi unu
yazmt: "Zihnin incelenmesini yeniden tevik ederek davranln yklmasn
salayan ok nemli bir etken, beynin bir bilgisayar olduu dncesiydi. Bu tez
'bilisel devrim' hakkndaki tarih literatrnde bir sre sonra sradan bir hale geldi"
(Crowther-Heyck, 1999, s. 37). Bilgisayarlarn yapay bir zeka sergiledii
varsaylmaktadr ve ileyii ounlukla insan terimleriyle betimlenmektedir. rnein
bilgisayarlarn depolama kapasitesine hafza, program kodlarna dil denilmektedir ve
yeni nesil bilgisayarlarn gelitii sylenmektedir (Campbell, 1988, Roszak, 1986).
Aslnda sembollerle uraan bir dizi komuttan baka bir ey olmayan bilgisayar
programlarnn insan zihnine benzer ekilde ilem yapt sylenebilir. Hem zihin hem
de bilgisayar ok miktarda bilgiyi (uyarc veya veriyi) alp kavrarlar. Bu bilgiyi
ilemden geirirler, ynetirler, depolayp gerektiinde geri arrlar ve eitli
ekillerde zerinde faaliyette bulunurlar. Bu nedenle programlama bilisel insan bilgisi
sreci gr iin bir rnek oluturur. Zihinsel ilemlerin aklanmasna hizmet eden
bilgisayarlann kendisi deil bu programdr (yani donanm deil, yazlmdr).
Bilisel psikologlar bilisel srelerle ilikili herhangi bir fizyolojik srele deil,
fakat nasl dndmzn temelini oluturan sembol kullanm dzeni ile
ilgilenmilerdir. Yani zihnin bilgileri nasl ilediiy- le ilgilendiler. Amalar "insanlarn
hafzalarnda depoladklar ve kendilerinin cmleler kurup anlamasn, belirli
deneyimlerde bulunmasn, hafzasna hkmetmesini ve yeni problemleri zmesini
salayan program ktphanesini" kefetmekti (Howard, 1983, s.11).
nsan zihnine ilikin bu bilgi ileme gr bilisel psikolojinin temelini oluturur.
Psikoloji tarihi yaklak 125 ylda alma konusuna model olmak zere saatlerden
metaforlara ilerlemitir. Fakat her ikisinin de makine olmas nemli bir konudur. Bu
durum psikolojinin evrim sreci ierisinde eski ve yeni psikoloji ekolleri arasndaki
tarihsel sreklilii gsterir. Bilgisayarlarn kendi evrimleri ierisinde de tarihsel bir
sreklilik grebiliriz.
Modern Bilgisayarlarn Geliimi
Daha nce Charles Babbage ve Henry Hollerith'in, insan gibi "dnen"
makinelerin gelitirilmesi ile ilgili almalann tartmtk. Ne var ki, modem
bilgisayar ann balamasn salayan ey, II. Dnya Sava'nn ilk gnlerindeki
pratik bir problemdi. 1942 ylnda ABD Donanmas, top gllelerinin atelenmesi iin
gerekli hesaplamalann ok daha hzl yaplmas iin bir yol anyordu. Bir topun doru
bir ekilde hedefe dorultulmas ve hedefi vurmas, bir askerin tfeini dorultup tetik
drerek ate etmesinden ok daha karmak ve zor bir sreti (ve hala da yledir).
te size bu konuyla ilgili bir aklama: "Bir gllenin hedefe dorultulmas iin atele-
yicinin birok ayan gerekletirmesi gerekmektedir. Bunlar, bir top gllesinin
yrngesini etkileyebilecek tm deikenleri banndran (matematiksel) tablolarla
ilgilidir; rzgr hz ve dorultusu, nem, scaklk, ykseklik ve hatta barutun scakl."
(Keiger, 1999, s. 40).
Her glle eidi iin gerekli deiken tablolarn ieren kitap yzlerce, hatta
binlerce tabloyu kapsamaktadr. Bu i, mekanik hesaplama makineleri kullanan sava
zaman ie alnm kadnlar tarafndan yaplmaktayd (Bu ii yapan kadnlara
"hesaplayclar" [computers] deniyordu). Ne var ki bir yl iinde iin gerisinde kalmaya
baladlar; gelen talebi kar- layamyorlard. Durum o kadar kritikti ki, baz toplar
ateleme tablolar bulunmadndan savatan ekilmek zorunda kalmt.
Bu gereksinim ilk dev bilgisayann, ENIAC'n (Elektronik Nmerik ln- tegratr ve
Hesaplayc) gelitinlmesini salad. 1943 yalnda tamamlanan at nal eklindeki
makine bir odann duvann kaplyordu ve "kollan 80 fit uzunluundayd, kendisi 8 fit
uzunluundayd ve 30 ton gelmekteydi. 17.648 vakum tp ieriyordu... Ayn
zamanda iinde 10.000 kondansatr, 70.000 diren, 1.500 iletken ve 6.000 elle
kullanlan anahtar bulunmaktayd -o kadar fazla elektronik devreye sahipti ki oluan
snn ortadan kaldml- mas iin dev vantilatrler kullanlmaktayd" (Waldrop, 2001, s.
45).
Zihinsel ilemler yapan makineler, Babbage'nin hesaplama yapan makinesinden
sonra olduka geliti. Elinizde bulunan dizst bilgisayarnzn bykl ve
kapasitesi ile ENIAC' karlatrarak bu geliimi daha iyi kavrayabilirsiniz. Zihinsel
ilevleri yerine getiren makinelerin evrimi halen devam etmektedir ve aklmza, en
sonunda bu makinelerin bir zek ortaya koyup koyamayacaklar sorusu gelmektedir.
Yapay Zek
Makinelerin yapay bir zek ortaya koyduunu ve insanlann yapt gibi bilgileri
ilediini ne sren bilisel psikologlann bilgisayarlan insanlann bilisel fonksiyonlan
iin bir model olarak grdklerini belirtmitik. Bilgisaya- nn zeks insan zeks ile
ayn mdr? Bilgisayarlar dnebilir mi? 17. yzylda otomatlar insan hareketlerini ve
konumasn taklit edebilmekteydi. 21. yzylda yeni nesil bilgisayarlar insan
dncesini taklit edebilecekler mi?
Balangta, bilgisayar bilimcileri ve bilisel psikologlar yapay zek kavramn
hevesli bir ekilde kabul etmilerdir. Bilgisayarlann ilkel bir halde olduu 1949'lann
balarnda, (Dev Beyinler (Giant Brains) isimli kitabn yazan unlan yazyordu: "Bir
makine bilgiyi ileyebdir; hesaplama, kanm ve seim de yapabilir; bilgiye dayal
olarak aklc ilemler gerekletirebilir. Bu durumda bir makine dnebilir diyebiliriz."
(Dyson'da alnt, 1997, s. 108).
1950 ylnda bilgisayar dahisi Alan Turing (1912-1954) bir bilgisayann dnp
dnemeyeceinin belirlenebilmesi iin bir yol nerdi. Turing Testi olarak
adlandrlan bu test, bilgisayarla iletiime geen birisinin, iletiime getii nesnenin,
bir makine deil, bir insan olduu konusunda ikna edilmesine dayanyordu. Eer
denek makinenin tepkilerini insan tepkilerinden ayrt edemiyorsa, bu durumda
bilgisayar insan seviyesinde bir zek ortaya koyuyor demekti. Turing Testi u ekilde
ilemektedir:
Sorgulayc [denek] interaktif bir bilgisayar program ile iki farkl "konuma" yapar.
Sorgulaycnn amac hangi konumada bilgisayarn kendisi ile ve hangi konumada
bilgisayar kullanarak konuan bir insan ile sohbet ettiini belirlemektir. Sorgulayc
her iki gruba da istedii sorular sorabilir. Ne var ki bilgisayar kendisinin insan
olduunu sorgulaycya kantlamaya alrken, bilgisayar aracl ile sorgulaycyla
konuan insan da sadece kendisinin gerek bir insan olduunu kantlamaya
alacaktr. Eer sorgulayc bilgisayar ile insan ayrt edemezse, bilgisayar Turing
Testi'ni gemi demektir (Sternberg, 1996, s. 481-482).
Turing Testi'nin varsaymlan konusunda herkes ayn fikirde deil. En etkili itirazlardan
birisi, inli Odas Problemi'ni (Chenese Room Problem) gelitiren filozof John Searle
tarafndan ne srlmtr (Searle, 1980). Diyelim ki bir sandalyede oturuyorsunuz.
nnzdeki duvarda iki boluk var. Sol taraftaki delikten her defasnda bir tane olmak
zere kt desteleri geliyor. Her ktta bir grup ince karakter yazl. Sizin
yapmanz gereken i,
bir kitaptaki karakterlere bakarak sembol gruplarn ekillerine gre kitapla
eletirmek. Eger uyuan bir grup bulursanz, kitaptaki bir baka sembol grubunu bir
kda kopyalayp bu kd sadaki delie yerletiriyorsunuz.
Burada olan nedir? Sol delikten girdiler alyorsunuz ve size verilen ynergelere
gre sa delik iin ktlar yazyorsunuz. Amerika Birleik Devletleri'nde yaayan ou
kii gibi, sizden bu ii yapmanz iin ince bilmeniz beklenmeyecektir. Tek yapmanz
gereken mekanik olarak ynergeleri takip etmek olacaktr.
Ne var ki, deliklerin uzanda duran inli bir psikolog sizin in diline aina olup
olmadnz anlayamayacaktr. Girdiiniz iletiimde, size gelen girdiler incedir ve siz
de uygun cevaplar kitaptan kopyalayarak ince olarak vermektesiniz. Bunun
yannda ne kadar mesaj alrsanz alm ve ne kadar yant verirseniz verin yine de hl
ince bilmemektesiniz. Bu ilemleri yaparken dnmyorsunuz; yalnzca
ynergeleri takip ediyorsunuz. Bir zek mgi gstermek yerine sadece verilen
emirleri uyguluyorsunuz.
Searle'e gre, eitli girdileri kavrayp onlara zeki bir ekilde yant veriyormu gibi
grnen bilgisayarlar, aslnda in Odas problemindeki denek gibi davranmaktadr.
Bir bilgisayar sizin inceyi anlamanzdan daha fazla ald mesajlar anlamaz. Bu
rneklerde, siz ve bilgisayar, nceden programlanm kurallara sk skya uyan
denekler durumundasnz.
Birok bilisel psikolog bilgisayarlarn gerekten dnmeden insan zeksn taklit
ederek Turing Testi ni geebilecei konusunda hemfikirdirler. Bu durumda
bilgisayarlarn dnemeyecei sonucuna varabiliriz. Ne var ki onlar dnyorlarm
gibi yapabilirler. Bunun iin 1997'de dnya ampiyonu Garry Kasparov'un hezimete
urad satran mana dnelim. Onu hezimete uratan ve ma terk etmesini
salayan ey rakibinin bir bilgisayar olmasyd. IBM tarafndan retilen bilgisayarn
ad Derin Mavi'ydi. Bilgisayar yaklak ton geliyordu ve kulelerinden her birisi alt
fitten yksekti. Her saniye 200 milyon satran pozisyonunu ileyebiliyordu. dakika
iinde bu say 50 milyar harekete kyordu. En byk satran ustasnn bile aresizlik
ierisinde oyunu brakmasnda alacak bir ey yok. Bu byk kapasiteye ramen
Derin Mavi gerekten dnyor mu?
Genel kan, yle yapyormu gibi "davransa da" aslnda dnmedii ynnde.
Satran oynayan makinelere ilgi duyan bir ngiliz bilim yazan u sonuca varmtr:
"Bilgisayar performansndaki srekli ilerlemeye ramen genel amal makine
zeksnda ok az ilerleme kaydedilmitir... Derin Ma-
Yapay Zek
Makinelerin yapay bir zek ortaya koyduunu ve insanlann yapt gibi bilgileri
ilediini ne sren bilisel psikologlann bilgisayarlan insanlann bilisel fonksiyonlan
iin bir model olarak grdklerini belirtmitik. Bilgisaya- nn zeks insan zeks ile
ayn mdr? Bilgisayarlar dnebilir mi? 17. yzylda otomatlar insan harekederini ve
konumasn taklit edebilmekteydi. 21. yzylda yeni nesil bilgisayarlar insan
dncesini taklit edebilecekler mi?
Balangta, bilgisayar bilimcileri ve bilisel psikologlar yapay zek kavramn
hevesli bir ekde kabul etmilerdir. Bilgisayarlarn ilkel bir halde olduu 1949'lann
balannda, (Dev Beyinler (Giant Brains) isimli kitabn yazan unlan yazyordu: "Bir
makine bilgiyi ileyebilir; hesaplama, kanm ve seim de yapabilir; bilgiye dayal
olarak aklc ilemler gerekletirebilir. Bu durumda bir makine dnebilir diyebiliriz."
(Dyson'da alnt, 1997, s. 108).
1950 ylnda bilgisayar dahisi Alan Turing (1912-1954) bir bilgisayann dnp
dnemeyeceinin belirlenebilmesi iin bir yol nerdi. Turing Testi olarak
adlandrlan bu test, bilgisayarla iletiime geen birisinin, iletiime getii nesnenin,
bir makine deil, bir insan olduu konusunda ikna edilmesine dayanyordu. Eer
denek makinenin tepkilerini insan tepkilerinden ayrt edemiyorsa, bu durumda
bilgisayar insan seviyesinde bir zek ortaya koyuyor demekti. Turing Testi u ekilde
ilemektedir:
Sorgulayc [denek] interakt'if bir bilgisayar program ile iki farkl "konuma" yapar.
Sorgulaycnn amac hangi konumada bilgisayarn kendisi ile ve hangi konumada
bilgisayar kullanarak konuan bir insan ile sohbet ettiini belirlemektir. Sorgulayc
her iki gruba da istedii sorular sorabilir. Ne var ki bilgisayar kendisinin insan
olduunu sorgulaycya kantlamaya alrken, bilgisayar aracl ile sorgulaycyla
konuan insan da sadece kendisinin gerek bir insan olduunu kantlamaya
alacaktr. Eer sorgulayc bilgisayar ile insan ayrt edemezse, bilgisayar Turing
Testi'ni gemi demektir (Sternberg, 1996, s. 481-482).
Turing Testi'nin varsaymlan konusunda herkes ayn fikirde deil. En etkili
itirazlardan birisi, inli Odas Problemi'ni (Chenese Room Problem) gelitiren filozof
John Searle tarafndan ne srlmtr (Searle, 1980). Diyelim ki bir sandalyede
oturuyorsunuz. nnzdeki duvarda iki boluk var. Sol taraftaki delikten her
defasnda bir tane olmak zere kt desteleri geliyor. Her ktta bir grup ince
karakter yazl. Sizin yapmanz gereken >
bir kitaptaki karakterlere bakarak sembol gruplarn ekillerine gre kitapla
eletirmek. Eer uyuan bir grup bulursanz, kitaptaki bir baka sembol grubunu bir
kda kopyalayp bu kd sadaki delie yerletiriyorsunuz.
Burada olan nedir? Sol delikten girdiler alyorsunuz ve size verilen ynergelere
gre sag delik iin ktlar yazyorsunuz. Amerika Birleik Devletleri'nde yaayan ou
kii gibi, sizden bu ii yapmanz iin ince bilmeniz beklenmeyecektir. Tek yapmanz
gereken mekanik olarak ynergeleri takip etmek olacaktr.
Ne var ki, deliklerin uzanda duran inli bir psikolog sizin in diline aina olup
olmadnz anlayamayacaktr. Girdiiniz iletiimde, size gelen girdiler incedir ve siz
de uygun cevaplar kitaptan kopyalayarak ince olarak vermektesiniz. Bunun
yannda ne kadar mesaj alrsanz alm ve ne kadar yant verirseniz verin yine de hl
ince bilmemektesiniz. Bu ilemleri yaparken dnmyorsunuz; yalnzca
ynergeleri takip ediyorsunuz. Bir zek rni gstermek yerine sadece verilen
emirleri uyguluyorsunuz.
Searle'e gre, eitli girdileri kavrayp onlara zeki bir ekilde yant veriyormu gibi
grnen bilgisayarlar, aslnda in Odas problemindeki denek gibi davranmaktadr.
Bir bilgisayar sizin inceyi anlamanzdan daha fazla ald mesajlar anlamaz. Bu
rneklerde, siz ve bilgisayar, nceden programlanm kurallara sk skya uyan
denekler durumundasnz.
Birok bilisel psikolog bilgisayarlarn gerekten dnmeden insan zeksn taklit
ederek Turing Testi ni geebilecei konusunda hemfikirdirler. Bu durumda
bilgisayarlarn dnemeyecei sonucuna varabiliriz. Ne var ki onlar dnyorlarm
gibi yapabilirler. Bunun iin 1997'de dnya ampiyonu Garry Kasparov'un hezimete
urad satran mana dnelim. Onu hezimete uratan ve ma terk etmesini
salayan ey rakibinin bir bilgisayar olmasyd. IBM tarafndan retilen bilgisayarn
ad Derin Maviydi. Bilgisayar yaklak ton geliyordu ve kulelerinden her birisi alt
fitten yksekti. Her saniye 200 milyon satran pozisyonunu ileyebiliyordu. dakika
iinde bu say 50 milyar harekete kyordu. En byk satran ustasnn bile aresizlik
ierisinde oyunu brakmasnda alacak bir ey yok. Bu byk kapasiteye ramen
Derin Mavi gerekten dnyor mu?
Genel kan, yle yapyormu gibi "davransa da" aslnda dnmedii ynnde.
Satran oynayan makinelere ilgi duyan bir ngiliz bilim yazan u sonuca varmtr:
"Bilgisayar performansndaki srekli ilerlemeye ramen genel amal makine
zeksnda ok az ilerleme kaydedilmitir... Derin Ma
vi, satran oynayan bir bilgisayar ina etmenin insan zeks hakknda ne kadar az
ey ortaya koyabildiini gstermitir." (Standage, 2002, s. 241).
Bilgisayar inanlmaz performansna ramen, insan gibi dnebilmek iin daha
nceden programlanmak zorundadr. 2003'te Kasparov, yeni nesil satran oynayan
bir bilgisayar olan Derin Junior'a kar bir ma yapt. Matan nce "burada insan rkn
temsil ediyorum. En yksek performansm sergileyeceime sz veriyorum"
cmlelerini kullanmt. Kasparov 3-3'lk beraberlii kabul ettiinde kalabalk
tarafndan yuhaland. Bunun yannda, bilgisayarn performans, bilgisayarlarn henz
insan zeksn karmaklna ulaamadn gstermektedir.
nternette Tarih
http://www.alanturing.net
Bu site Turing Archive for The History of Computing Alan Turing ve Turing
Testi'yle ilgili bilgi sunar.
http ://www. aaai. org/
http://www.ai.mit.edu/
http://www.ai-depot.com/
Bu siteler yapay zekayla ilgilidir; srasyla Yapay Zek Amerikan Birlii,
Massachusetts Institute of Technology (MIT)'deki Yapay Zek Laboratuan ve Yapay
Zek istasyonu
Bilisel Psikolojinin Yaps
11. Blm'de Bandura ve Rotter'in sosyal renme teorilerindeki bilisel
faktrlerin Amerikan davranln nasl deitirdiini grmtk. Fakat bu
durumdan sadece davranlk deil, bilisel hareket de etkilenmiti. Bilisel faktrler
hemen hemen her alanda dnlmeye balanmt: sosyal psikolojide tutum kuram,
bilisel uyumazlk teorisi, motivasyon ve kiilik, renme, alg ve problem zme ile
karar vermeye ynelik bilgi-ileme yaklam. Ayrca klinik psikoloji, toplum psikolojisi,
okul psikolojisi, endstri/rgtsel psikoloji gibi uygulamal alanlarda da bilisel
faktrler zerinde vurgu yaplmaktayd.
Bilisel psikoloji davranlktan birka noktada ayrlr, ilk olarak, bilisel
psikologlar basit bir ekilde uyarcya tepki vermeden ziyade bilme sreci zerinde
younlamtr. nemli olan zihinsel sreler ve olaylardr, uyarc-tepki balantlar
deil. Vurgu zihin zerinedir, davran zerine deil. Bunun anlam bilisel
psikologlarn davran nemsemedii deil, sadece davransal tepkilerin onlarn
aratrmalarnn tek amac olmaddr. Davransal tepkiler, kendilerine elik eden
zihinsel sreler hakknda sonu karma kayna olarak kullanlrlar.
kinci olarak, bilisel psikologlar zihnin deneyimlerinin nasl yaplandrld veya
dzenlendii ile ilgilenirler. Jean Piaget gibi Gestalt' psikologlar da bilinli yaantlar
(duyumlar ve alglar) anlaml btnlere ve kalplara sokma eiliminin doutan
olduunu iddia etmitir. Zihin, zihinsel deneyime bir form ve tutarllk kazandrr ve
bilisel psikolojinin alan konusu ite budur, ingiliz empiristler ve armclar ile
onlarn 20. yzyl trevleri, Skinner'c davranlar zihnin bu tr doutan gelen
rgtsel becerilere sahip olmadnda srar etmilerdir.
nc olarak, bilisel grte birey evreden ald uyarclar aktif bir ekilde
dzenler. Bizler baz olaylara bilerek katlmak ve bu olaylar hafzaya ilemeyi
seerek bilginin elde edilmesi ve uygulanmas srecine katlma yeteneine sahibizdir.
Bizler davranlarn iddia ettii gibi d glere pasif bir ekilde tepki vermeyiz.
Ayrca tm duyusal deneyimlerin zerimize yazlaca bo bir levha da deiliz.
Bilisel Nrobilim
Beyin ilevlerinin haritalanmas 18 ile 19. yzyllarda Hail, Flourens ve Broca'nm
almalar ile balar (bkz. 3. Blm). Erken dnem fizyologlar ekstirpasyon ve
elektrik uyanlar gibi yntemler kullanarak beynin eidi bilisel fonksiyonlann yerine
getiren blgelerini belirlemeye altlar.
Bu aratrma bugn de, bilisel psikoloji ve nrobilimlerin bir melezi olan bilisel
nrobilim bal altnda devam etmektedir. Bu alann hedefi "beyin ilevlerinin
zihinsel aktiviteyi nasl saladnn'' ve "belirli beyin blgelerinin belirli bilgi ileme
olaylar ile nasl paralellik gsterdiinin" belirlenmesi olarak tanmlanmtr" (Sar- ter,
Bernston & Cacioppo, 1996, s.13).
Bilisel nrobilimdeki aratrmaclar, zellikle sofistike grntleme tekniklerinin
gelimesi ve uygulanmas neticesinde beyin fonksiyonlarnn beyin zerine
haritalanmas konusunda arpc gelimeler ortaya koymulardr. rnein,
elektroensefalogram (EEG) beynin seilmi belli blgelerindeki Uektrik aktivitesi
deiimlerini kaydetmektedir. Bilgisayarl aksiyal tomografi (CAT) sayesinde beynin
detayl kesit- sel grntleri elde edilebilmektedir. Manyetik rezonans grntleme
(MRI) taramalar ile beynin boyutlu grntleri retilmektedir. Bu teknikler ile halen
grntlerin retilmesinin yannda, pozitron emisyon tomografisi (PET) sayesinde
eitli bilisel ilevler gerekleirken, bunlarn beyin zerindeki yerleri canl olarak
grlmektedir. Bu ve dier grntleme teknikleri bilim insanlarna daha nce elde
edemeyecekleri bir detay gcne sahip veriler sunmaktadrlar.
nternette Tarih
http://www.cogneurosociety.org/
http://www.dartmouth.edu/-cogneuro/
Bu siteler bilisel nrobilim hakknda ve srasyla Duke niversitesindeki Bilisel
Nrobilim Topluluu ile Dartmouth Yksekokulundaki Bilisel Nrobilim Merkezi
hakknda bilgi sunar.
gzlcmin Rol
Bilisel psikolojinin bilin yaantlarnn zerinde odaklanmaya balamas, bilimsel
psikolojinin ilk aratrma yntemi olan ve Wilhelm Wundt tarafndan yzyl nce
tantlan igzlem metoduna yeniden dnlmesine sebep oldu. Baz psikologlar
kulaa daha yumuak ve bilimsel gelen bir terimi tercih ettiler: fenomenolojik
deerlendirme (phenomenological assessment). Wundt ve Titchener tarafndan
verilen bir demete ada bir psikologun u ak geree nem vermesi gerektii
belirtilmiti: "Eer bilinli yaantlar inceleyeceksek igzlemi veya igzlemsel
raporlar kullanmak zorundayz" (Farthing, 199<L,s60 cgzlernêl raporar bugn
pek ok aratrma problemini incelemek iin kullanlmaktadr.
gzlemsel raporlan saysal olarak ifade ederek daha nesnel ve istatistiksel
analizlere uygun hale getirilmesine ynelik abalar olmutur. Gemie d
nk fenomenolojik deerlendirme yaklam denilen bir yaklamda deneklerden,
daha nce sunulan bir uyanc durumunda verdikleri tepkiye ilikin znel yaantdannn
younluunu derecelendirmeleri istenir (Pekala, 1991). Bir baka deyile denekler
belirli bir uyarcya tepki verdikleri belirli bir zaman dilimindeki znel yaantlarn
anlama yoluyla deerlendirilirler.
gzlemin yeniden glenmesine ve ok eitli aratrma balklarna uygulanm
olmasna karn baz psikologlar deneklerin yksek dzeyli zihinsel srelere,
zellikle bir hkm vermeyi ve bir karar almay gerektiren srelere, gerekten
girebildiklerinden pheye dmtr. "Bilebildiimizden Daha Fazlasn Sylemek"
balkl klasik bir makalede Richard Nisbett ve Timothy Wilson isimli psikologlar
dnme srelerimize zgrce girebilme durumumuzun olmad ve bu yzden
igzlemin faydasz olduu sonularna ulamtr (Nisbett & Wilson, 1977).
Bu iki psikolog deneklerin kendi davranlarnn sebeplerini anlatp an-
latamayacaklarn belirlemek zere eitli aratrmalar dzenlediler ve u sonuca
ulatlar: Denekler tepkilerinin hangi uyarclardan etkilenmi olduunu veya bu
etkilerin nasl ortaya ktn aka belirtememilerdi. Psikologlar tepkilerin veya
uyarcnn bildirilen etkilerinin igzleme deil, uyanc-tepki arasndaki sebep-sonu
balantlar hakknda daha nceden var olan inanlara bal olduunu bulmulard.
rnein size Olay A'mn daima Olay B'ye sebep olduu retilmise, tepkinizi
(Olay B) uyarcya gre (Olay A) aklamaya meyledersiniz. Bu aklamay dnme
srecinize ilikin gerek bir igzlem yapm olmaktan ok, uzun sredir sizde var
olan bir inanca dayal olarak yaparsnz. "Belirli bir uyarcnn davranmza sebep
olduu sonucuna gerek zihinsel srelerimizin igzlemi yoluyla deil, bu uyarcnn
genellikle bu tr davranlara sebep olan uyarc kategorisinde olup olmadna
bakarak ularz" (Farthing, 1992, s. 156).
Nisbett ve Wilson'n davranlarmzn sebeplerine igzlemsel giriin
olmayabileceini gsteren deneysel gsterileri baz psikologlar igzlemin geerli bir
teknik olmad konusunda ikna etmitir. (Eer bu sonu size tandk geliyorsa,
davranlarn on yllar nce igzleme kar klarn hatrlayn!) Bununla birlikte
dier aratrmaclar igzlemin deeri konusunda daha iyimserlerdi ve bunun geerli
bir teknik olabileceini savunmulard (Farthing, 1992; Pekala, 1991). Bu sorunun
zm bilisel psikolojinin gelecei asndan ok nemlidir. nk Itilsel psikoloji
aratrmalarnn ou igzlem kullanlarak yaplmaktadr.
Bilind Bilii
Bilinli zihinsel sreler almas, bilind bilisel faaliyetleri konusuna ilikin
yeniden bir ilginin olumasna sebep oldu (Jacoby, Lindsay, & Toth, 1992). "Yzyllk
bir ihmal, phe ve korkudan sonra, bilinalt sreler psikologlarn kollektif
zihinlerinde salam bir yer edinmeye balamt" (Kihlstrom, Barnhard, & Tataryn,
1992, s. 788).
Ancak bu bilind Freud'un bahsettii, sadece uzun bir psikanaliz dneminin
yardmyla bilince getirilebilen bastrlm arzu ve anlarn dar tat bir bilind
zihni deildi. Bu yeni bilind kavray duygusal olmaktan ok rasyoneldir ve insan
biliinin bir uyarcya tepki verme etkinliginde- ki ilk aamasnda yer alr. Bilind,
renme ve bilgi ileme srecinin nemli bir blmdr ve eitli kontroll deney
formlar yoluyla aratrlabilir.
Bilisel bilindn psikanalitik teorideki bilindmdan (ve habersizlik, uyku veya
koma gibi fiziksel hallerinden) ayrt etmek amacyla baz psikologlar bilinli-olmayan
(nonconsciousness) terimini tercih etmitir. Bilinli-olmayan zihin kavram bilisel
psikolojide ok nemli bir yere gelmitir, nk genel olarak aratrmaclar zihinsel
srelerimizin ounun bu bilin seviyesinde yer ald konusunda hemfikirdir. Bu id-
diann doruluu deneysel aratrmalarla gsterilmitir. "imdi, karmak dilsel ve
grsel bilgileri ilemleyebilen, hatta gelecekteki olaylar tahmin edebilen (planlayan)
bilind ilk dnceden daha "zeki" gzkmektedir. Bilind artk drt ve
igdlerin topland basit bir havuz deildir, problem zme, hiptez test etme ve
yaratclkta aktif rol oynamaktadr" (Bornstein & Masling, 1998, s. xx).
Popler bir aratrma ynteminde bilinli olmayan algya yer verilmi ve bir uyarc,
deneklenn bilinli farkndalk seviyelerinin altna hitap ettirilmitir. Denekler uyarcy
alglayamamalarna ramen, bilin ilemleri ve davranlar bu uyarclar tarafndan
harekete gemektedir. Aratrmaclar buna dayanarak gremediimiz ve
duyamadmz uyarclardan da etkilenebileceimiz sonucuna ulamlardr
(Greenwald, 1992).
Bu ve benzer bulgular bilginin elde edilmesi srecinin (deneysel laboratuvarda
olsun veya olmasn) hem bilinte hem de bilinli-olmayan seviyelerde yer ald, fakat
renmede yer alan zihinsel almalarn ounun bilinli-olmayan seviyede yer
ald konusunda bilisel psikologlar ikna et-
initir (Loftus & Klinger, 1992). Aratrmalar bilinli-olmayan bilgi ilemenin, bilin
seviyesinde ortaya kan bilgi ileme srecinden daha hzl, daha verimli ve daha
karmak olduunu gstermitir.
Eer bilgi ilemenin en nemli ksm bilinli-olmayan ise, bunu ne miktarda olursa
olsun, igzlemin, bunun nasl altn ortaya koyamayaca sonucu izler.
Deneklerden farknda olmadklar bir sre hakknda rapor vermeleri istenemez.
"Deneklerimizin ne kadar eitimli veya nasl ibirliki olduklarnn bir nemi yoktur,
bilgiyi ileme srecine nasl girdiklerini bize anlatabilmeleri mmkn deildir... nk
denekler tm bunlar nasl yaptklarn bilmezler" (Lewicki, Hill & Czyewska, 1992, s.
796). Bu sonu bilisel psikolojinin igzlemi bir yntem olarak uygulayn
snrlandrmtr.
Hayvanlarda Bilii
Bilisel devrim sadece insanlarda deil, hayvanlarda da bilin olduu dncesini
yeniden canlandrmtr (Hulse, 1993). Hayvan psikologlarnn veya karlatrmak
psikologlarn almalar tam bir daireyi tamamlamt: Romanes ve Morgan
tarafndan 1880'ler ve 1890'larda bildirilen hayvanlarn zihinsel yaantlarnn
gzlemlenmesinden ve 1950'lerde ve 1960'lardaki Skinner davranlarnn mekanik
uyanc-tepki koullanmas aratrmalarndan bilisel psikologlarca yenilenen bilince
kadar.
1970'lerin balannda hayvan psikologlar "hayvanlarn kendi davranlarn, bulv ?
d aklar evreye uyum salamak maksadyla, gerek dnyann uzaysal, ZSLlû ila
ilgili ve sebep-sonu balantl sembolik temsillerini nasl kodladklarm,
deitirdiklerini ve ynettiklerini" gstermeye abaladlar (Cook, 1993, s.174). Bir
baka deyile insanlarda olduuna inanlan bilgisayar benzeri bir bilgi ileme sistemi,
artk hayvanlarda aratrlyordu.
Hayvanlarda bili (kavray) zerine yaplan ilk aratrmalarda renkli klar, ses
tonlar ve tkrtlar gibi basit uyarclar kullanld. Bu uyarclar belki de hayvanlarn
bilisel srelerinin anlalmasna imkan vermek iin ok basitti. nk bu uyarclar
hayvanlarn bilgi-ileme yeteneklerinin alann gsterebilmelerini salamamt.
Sonraki aratrmalarda tandk nesnelerin renkli fotoraflar gibi daha karmak ve
gereki uyarclar kullanld. Bu karmak resimli uyarclar daha nce hayvanlara
atfedilmemi olan kavramsal yetenekleri ortaya kard.
Mevcut aratrmalar hayvan hafzasnn karmak ve esnek olduunu ve en
azndan baz bilisel srelerin tpk insanlardaki gibi altn gstermitir.
Laboratuvar hayvanlarnn farkl ve karmak kavramlar renme yeteneine sahip
olduu gsterilmitir. Kodlama veya sembolleri dzenlemeden baka zaman, mekan
ve saylar hakknda temel soyutlamalar yapabilme gibi zihinsel srelerin varl
gsterilmitir (Gallistel, 1989; Roitblat, & Terrace, 1984; Wesserman, 1993). Bir
tarihi tutarsz bir gr ne srmt:
Hayvanlar bilinliligin gzlemlenebilir tm zelliklerini sergilerler mi? Biyolojik kantlar
ak bir "evet"i iaret eder. Bu durumda onlarn ayn zamanda znel bir yanlarnn
olmas da muhtemel midir? Verilen uzun ve gittike kabaran benzerlikler listesi ile
kantlarn nemi bana gre kar konulmaz bir ekilde evete doru gitmektedir...
Benim dncem udur ki, bilimsel topluluklar kendi lehlerine olacak karara hzla
gemektedirler. Temel gerekler eve en son gelmektedir. Dnyadaki yegane bilinli
varlklar sadece biz deiliz (Baars, 1997, s. 33).
Hayvanlarda bili medyada tartlalacak kadar popler olmutur. Time ve
Nevvsvveefc 1993 ylnda konuyla ilgili olduka uzun makaleler yaymlamtr.
Bununla birlikte baz hayvan psikologlar, hayvan biliinin insan biliine benzedii
yolundaki varsaym aratrmalarn yeterince desteklemediini bildirmitir. nsan ile
hayvann bilisel ileyii arasndaki farkllk Descartes tarafndan 17. yzylda ne
srlmt.
Davran psikologlar insanlarda olduu gibi hayvanlarda da bilin kavramnn
varln reddettiler. Bir davran psikolog bilisel hayvan psikologlar hakknda
unlar yazmt: "Onlar bugnn George Roma- nes'idir. Hayvanlarda hafzann,
mantn ve bilincin var olduu hakknda kuramlar yrtmek yzlerce yl ncekinden
daha az komik deildir" (Baum, 1994, s.138).
nternette Tarih
http://www.pbs.org/wnet/nature/animalmind/intelligence.html
http://www.pigeon.psy.tufts.edu/psych26/default.htm
http://panther.bsc.edu/~spitts/cognitive/projects/animal.html Bu siteler hayvan
bilii ile ilgili tarih ve ada aratrmalara balanular verir. Aynca hayvan bilii,
ileim ve renme becerileri hakknda bilgiler ierir.
O N B E 1 N C 1 BLM
715
Yorum
Deneysel psikolojideki bilisel hareket, hmanistik psikolojide bilince yapdan
vurgu ve Freud-sonras psikanaliz ile bilincin, alann ilk balad dnemlerdeki
merkezi yerini yeniden aldn grebiliriz. APA'nm 95 bakanlk sylevinin analizi
psikol jinin alma konusunun "znel fenomenin egemen kabulnden nesnel
fenomenin egemen kabulne doru ok etkileyici bir ekilde kaydn ve daha sonra
tekrar znel fenomene dndn" gstermitir (Gibson, 1993, s. 43).
Bilisel psikoloji bir baan olarak deerlendirilmelidir. 1970'lerin ilk yllanyla
birlikte, hareket o kadar ok takipiyi kendisine ekmiti ki, kendisine ait bir dergiye
ihtiya duyulmutu. On yl iinde alt dergi oluturuldu: Bilisel Psikoloji6 (1970), Bili?
(1971), Hafza ve Bili8 (1983), Zihinsel mge Dergisi9 (1977), Bilisel Terapi and
Aratrma10 (1977) ve Bilisel Bilim11 (1977) ve Hafza ve Bili (Memory and
Cognition) (1983). Bilin ve Bili (Consciousness and Cognition) 1992 ylnda, Bilin
almalar D ergisi (Journal of Consciousness Studies) ise 1994 ylnda
yaynlanmaya balad.
Jerome Bruner bilisel psikolojiyi "snrlann henz kavrayamadmz bir devrim
olarak tanmlamt (Bruner, 1983, s. 274). Nobel dll bilim adam Roger Sperry
psikololojideki davran ve psikanalitik devrimlerle karlatnnca, bilisel veya
bilinlilik devriminin "ok radikal bir deiim, yeniliki ve dnmc" olduu
yorumunu yapmtr (Sperry, 1995, s. 35). Bilisel psikolojinin etkileri psikolojinin pek
ok alanna yaylm, Avrupa ve Amerika'daki psikoloji dncesi zerinde etkileri
olmutur. Aynca sadece psikoloji ierisinde snrl kalmam, insan zihninin bilgiyi
nasl edindiine ynelik pek ok ana disiplinin almalarn btnlemi bir ekilde
birletirmeye almtr.
Bilisel bilim (cognitive science) lakapl bu yeni bak as bilisel psikolojinin, dil
biliminin, felsefenin, bilgisayar bilimlerinin, yapay zekann ve nrolojinin bir
kanmyd. George Miller bylesine farkl alma 6 Cognitive Psychology ^ Cognition
o
Memory and Cognition 9 Journal of Mental magery
Cognitive Therapy and Research
Cognitive Science
alanlarnn nasl birletiini sorgulam olmasna ramen bu ok disiplinli yaklamn
geliimi inkar edilmemitir. Bilisel bilim laboratuvarlan ve enstitleri ABD
niversitelerinde kurulmutu ve baz psikoloji departmanlar bilisel bilim departman
olarak isim deitirmiti. Ad ne olursa olsun zihinsel fenomenin ve srelerin
aratrlmas yaklam sadece psikolojide deil, dier tm disiplinlerde egemen
olmutur.
Hibir devrim, baanl olsa bile, eletirisiz olmamtr. Skinner'c davranlarn
ou bilisel harekete kar kmt (Skinner, 1987b, 1989). Hatta destekleyenler bile
hareketin zayf olduu noktalara ve smrllklanna dikkat ekmiti. Bilisel
psikologlarn zerinde hemfikir olduklar, hatta nemli saydklar ok az kavram
olduunu ve terminoloji ve tanmlar konusunda gze arpan bir karmaa olduunu
belirtmilerdi.
Bugn, bilisel devrimin bilim tarihinde nemli bir dnm noktas olmasnn zerinden
birka yirmi yl gemi olmasna ramen, bilisel psikolojinin doas, kayna veya
gelecek iin anlamnn ne olduu konusunda hl tatmin edici bir fikir birliinden
yoksunuz (Sperry, 1993, s. 880).
Bir baka eletiri, motivasyon veya heyecan gibi dnce ve davranlar
zerindeki etkiler pahasna, bili zerinde gereinden fazla durulma- syla ilgilidir.
Bili ve kavray zerine yaplan yaynlar giderek artmasna ramen motivasyon ve
heyecanlarla ilgilenen mesleki literatr son birka on yldr azalmtr. Ortaya kan
sonu, Ulrich Neisser'n ne srd gibi, alann giderek daralmas ve
ksrlamasdr. Neisser u yorumu yapmt: "nsan dnmesi ihtirasl ve
duygusaldr, insanlar karmak gdlerin etkisiyle davranrlar. Bunun tersine bir
bilgisayar programnn duygular yoktur ve tek bir beyinden ynetilme saplants
vardr" (Goleman'dan aktarm, 1983, s. 57). Bu yzden tpk davranlarn dardan
gzlemlenebilen davranlar zerinde odaklanmas gibi, bilisel psikolojinin de d-
nme srelerine saplanmas tehlikesi sz konusudur.
Jerome Bruner bilisel bilimin giderek daha dar, hatta nemsiz meselelerle
snrlandrld uyarsn yapmtr (Bruner, 1990). Daha sert bir yarg ise bilisel
ileyile ilgilenen farkl alanlarn almalarn birletirme konusunda dlen
baarszlk ile ilgiliydi. Bir eletirmen imdiye kadar "zihne dair ortak bir gr
olmadna" dikkat ekmitir (Emeling, 1997, s.381).
Bu tr eletirilere ramen, psikolojide bilisel durumun stnl geni apta kabul
edilmitir. Bu durum son zamanlarda yaplan 19 yllk
doktora tezlerini ve basdan makaleleri kapsayan empirik bir analizle desteklenmi,
sonular ana psikoloji grlerine yer veren periyodik yaynlarda listelenmitir:
Amerikan Psikologlar (American Psychologist), Psikoloji Eletirileri Yll (Annual
Revievv of Psychology), Psikoloji Blteni (Psychological Bulletin) ve Psikoloji
Eletirleri (Psychological Review) (Robins, Gosling, & Craik, 1999).
Dier eletirmenler bilisel psikolojinin ilerlemesinin gerek olmaktan ok aldatc
olduunu ifade etmilerdi. nk pek ok psikolog aratrma problemlerine olan
yaklamlarnda temel bir deiiklik yapmakszn, bilisel ve bili szcklerini son
derece benimsemitir. Davran B.F.Skinner "mmkn olan her yere bili kelimesini
koymann moda11 haline geldiini sylemitir (Skinner, 1983b, s.194). George
Miller'da ayn fikirdedir:
nsan renmesi, algs veya dnmesi zerine alan deneysel psikologlarn ou,
daha nce daima dndkleri veya davrandklar ekli deitirmeksi- zin, sanki tm
yaantlarnda bilisel psikolojiden bahsettiklerini kefetmiler gibi, kendilerini bilisel
psikolog olarak adlandrmaya balamtr. Bizim zaferimizin yazl kaytlardan daha
gsterisiz oluu sizi inanmaya gtrecektir (Bruner'den alnt, 1983, s.126).
Bilisel psikolojinin zaferinin daha nce dnlenden daha gsterisiz
olabilecei iddiasna destek, 1979'dan 1988'e dek olan bilisel psikoloji, davranlk
ve psikanaliz alanlarnda nde gelen dergilerinden yaplan alnt analizleri tarafndan
salanmtr. Eer bilisel psikoloji dier iki yaklamn yerine geebilseydi, bu
akmlarn dergilerindeki alnt oranlarnn giderek azalmasn umardk ki, bu sz
konusu olmamt (Friman, Ailen, Kerwin, & Larzelere, 1993).
Bilisel psikoloji dergilerinden yaplan alnt miktar, psikanaliz ve davranlkla
karlatnldnda en fazla sayda olanyd ve bu durum olumlu eilimin bir kantyd.
Fakat davranlkla ilgili dergi ahntlannda nemli bir azalma eilimi de yoktu.
Psikanaliz dergilerinden yaplan alnt oran davranlk kadar yksek deildi, fakat
zaman iinde azalma oran nemsizdi. Bu bulgular bilisel psikolojinin bugn
psikolojideki egemen g olduunu gsterir, fakat dier iki akm da hl gl
kalmaya devam etmektedir.
Bilisel psikoloji kendi oluumunu henz tamamlamamtr. Hareket halen gelimekte
ve tarihini oluturmaktadr. Bu yzden niha- i etkilerini ve psikoloji bilimine katksn
deerlendirmek iin henz ok erkendir. Bilisel psikoloji ilk dnce ekollerinin sahip
olduu zellikle
re sahiptir: kendi dergileri, laboratuvarlar, toplantlar, teknik dili ve takipileri vardr.
levselcilik ve davranlktan bahsettiimiz gibi bili- selcilikten de bahsedebiliriz.
Bilisel psikoloji dier dnce ekollerinin, kendi dnemlerinde yaadklarn
yaamakta, yani ana psikoloji akmlar ierisinde yer almaktadr. Ve grdmz gibi,
bu durum devrimler baarl olduunda ortaya kan doal bir ilerlemedir.
Evrimsel Psikoloji
Psikolojideki en yeni yaklam olan evrimsel psikolojiye gre insanlar, birok
gemi nesiller boyunca hayatta kalmay salayan evrimsel davran, dnme ve
renme kalplar ile "artlanm" ya da programlanm biyolojik canllardr. Bu
yaklama gre, belirli davransal ve bilisel eilimlere sahip olan insanlar daha
yksek bir olaslkla hayatta kalacak ve ocuklarn byteceklerdir.
Bir evrimsel psikologun da belirttii gibi, "topraklarn savunan, ocuklarn
byten ve hkimiyet iin savaan insanlar bunlar yapmayanlara gre daha baarl
bir ekilde reyeceklerdir ve bu da en son neslin - yani gnmzdeki neslin- bu
davran eilimlerine sahip olmasn salayacaktr" (Funder, 2001, s.209). Hayatta
kalma olasln artran bu davran genleri "adaptif olduklarndan nesilden nesile
aktarlm, hayatta kalma ve reme baarsn artrdklarndan yaygnlaarak standart
donanmlar haline gelmilerdir." (Goode, 2000, s. D9)
Bylece biyolojiden daha fazla olmasa da, en azndan biyoloji kadar renme
tarafndan da ekillenmekteyiz. Her ne kadar sosyal ve kltrel glerin renme
aracl ile davranlarmz artlandrdklarn reddetmese- ler de, evrimsel
psikologlar doumumuzdan balayarak evrim ile ekillenmi belli davran kalb
eilimlerine sahip olduumuzu sylemektedirler.
Evrimsel psikologlar drt temel soru ile uramaktadrlar (Buss, 1999). Daha
nceki blmlerdeki psikoloji ekolleri iin de ayn sorularla karlamk:
nsan zihninin u andaki durumunu aklayan ey nedir; u anda bulunduu
duruma gelmesi iin nasl ekillenmitir?
Zihnin bileenleri, paralan ya da sreleri nasl tasanmlanmakta ve organize
olmaktadr?
Zihnin fonksiyonlan nelerdir? Ne yapmak iin tasarlanmtr?
3elli bir davran retmek iin evreden gelen uyanlar ile genetik olarak belirler
"ii zihinsel eilimler nasl bir etkileim iine girmektedirler?
ONBETNCL BLM
719
Evrimsel psikoloji; hayvan davranlar, biyoloji, genetik, nropsikoloji ve evrim teorisi
gibi bilimlerden yararlanan geni bir alandr (Caporael, 2001).
internette Tarih
http ://psych.ucsb. edu/research/cep
Santa Barbara'daki California niversitesi Evrimsel Psikoloji Merkezinin Web
sitesi.
Evrimsel Psikolojideki lk Etkiler
Aktr ki, kendisine evrimsel psikoloji diyen her hareket, Charles Darwin ve en
iyinin hayatta kalmas kavramn ortaya atan Herbert Spencer'a borlu olacaktr.
Sadece belli karakteristiklere sahip kiilerin hayatta kalaca ve ayn karakteristiklere
sahip baka bireyler retecei fikri Darwin ve Spencer iin olduu kadar evrimsel
psikoloji iin de bir dnm noktas olmutur.
Darwin r aan eserini yaynladktan 31 yl sonra, 1890'da William James
Psikolojinin ilkeleri (The Principles of Psychology) adl kitabnda "evrimsel psikoloji"
terimini kulland. James bir gn psikolojinin evrim teorisinin zerine kurulacam
ngrmt. James ayn zamanda insan davranlannn ounun doumda genetik
olarak programlandn ne srm ve bunlara igd demiti. Bu igdsel
davranlar tecrbe ya da renme ile deitirilebilmekte ama balangta
tecrbeden bamsz olarak olumaktaydlar.
James birok davrann igdsel olduuna inanyordu; rnegin hepsinin hayatta
kalma mcadelesinde ie yarayan ylan korkusu, garip hayvanlardan korkma ve
ykseklikten korkma gibi davranlar. James'in tartt dier davranlar ise
ebeveynlik becerileri, ak, sosyalleebilme ve savama eilimiydi (kavga etme
eilimi). James igdsel davranlarn doal sei ile olutuunu ve belirli reme ve
hayatta kalma problemlerine kar avantaj saladn ne sryordu.
Davranln hkimiyet srd dnemde ki bu dnem 1913 ile yaklak 1960
arasnda denk gelmektedir, herhangi bir davrann genetik olarak belirlenebilecei
dncesi lanedenmiti. Davranlara gre her davran renilmekteydi; ne var ki
bu dncenin en parlak dnemini yaad dnemlerde bile, koullanm yantlan
nceleyen genetik olarak belirlenmi davranlarla ilgili raporlar yaynlanmaktayd.
rnein, 11. Blm'de hayvanlar sirkler ya da televizyon programlan iin eiten
Skinner'n rencisi the Brelands'm almalarn tartmtk. Hatrlayacanz gibi
orada baz hayvanlar igdsel davran eilimleri gstermekteydiler. Baz hayvanlar
yemek elde etme ile glenen davran yerine igdsel davrann ortaya
koymaktayd; bu durum yiyecee ulamasn zorlatrmasna ramen buna devam
etmekteydi. Bu durum pekitirmenin her eyi ynettii varsaymnn ak bir ihlalidir.
Byk ihtimalle psikolog Harry Harlow'un anne maymun sevgisi zerine yapt
aratrmalara ainasmzdr (Harlow, 1971). Harlow bebek maymunlar iki tip yapay
anne aracl ile bytmtr. Her ikisi de tel alardan yaplmtr; ne var ki bir tanesi
yumuak bir dokuya ve krke sahipken dieri, sert ve plak ama ayn zamanda st
vermek iin bir meme ucuna da sahiptir. Skinnerclara gre, pekitirme yalnzca st
veren sert anne ile balantldr. Ne var ki maymunlar korktuklar zaman, her zaman
pekitirme salayan sert anneye deil yumuak anneye sokulmaktadrlar; bu durum
pekitirme dnda baka bir faktrn bu hayvanlann hareketlerinde etkin olduunu
gstermektedir.
Pozitif psikolojinin balatcs olan Martin Seligman tarafndan yaplan
aratrmalarda (14. Blm'de tartlmtr), insanlann ylanlar, sinekler, kpekler,
ykseklik ve tnellerden korkmalar iin artlamasnn ok kolay olduu gsterilmitir;
ne var ki araba ya da tornavida gibi daha doal ve tehlikesiz nesnelerden korkmalar
iin insanlar artlandrmak olduka zordur (Seligman, 1971).
Ylan korkusu evrim ierisinde hayatta kalmak iin her zaman yararl olmutur; bu
nedenle byk ihtimalle bu korku eilimine doutan sahip olmaktayz. Bunun
yannda doal bir nesneden korkmann herhangi bir hayatta kalma deeri
olmadndan bu zellik nesiller boyu aktarlmamtr. Seligman bu fenomeni biyolojik
hazr olma (biological preparedness) olarak adlandrmaktadr. Bu fikirlere
dayanlarak, "fobilerin aslnda artlanma ile renildii, ama antik evrede adaptif
yararlan olduundan dolay baz korkularn ok daha kolay bir ekilde artlandnlabi-
lecei" ne srlmtr (Siegert &r Ward, 2002, s.244).
Bilisel devrim ayn zamanda evrimsel psikolojinin de ncldr. Bilisel hareket
insan zihnini, ald herhangi bir bilgiyi ileyebilen bir bilgisayara benzetmektedir.
nsan zihni ile ilgili bilgisayar benzetmesinin bir ksm, insan zihninin tpk bir
bilgisayar gibi oklu grevlerini yerine getirmek iin programlanabilir olmasna
dayanmaktadr.
Evrimsel psikologlar bilisel devrimin ok ileri gidemediini nk bizim bilgi
ileme kapasitemizin kayna ve amac konusunu atladklarn ne srmektedirler.
"Evrimsel psikoloji insan zihninin zmek iin tasarland bilgi ileme problemi
eitlerini ayrntl olarak ortaya koyarak bilmecedeki eksik paray tamamlamaktadr:
hayatta kalma ve reme problemleri." (Buss, 1999, s.30)
Sosyobiyolojinin Etkisi
Evrimsel biyoloji iin baka bir itici g de, 1975'te, bir biyolog olan Edward O.
Wilson'm Sosyobiyoloji: Yeni Bir Sentez (Sociobiology: A Nevv Synthesis) adl
kitabn yaynlamas ile ortaya kt (Wilson, 1975). Kitap olumlu ve olumsuz tepkiler
ald. iki yl sonra Time dergisinin kapa- ndayd. Wilson ayn yl Ulusal Bilim
Madalyas'nn sahibi oldu ve ayn zamanda fiziksel iddet sahnesine tanklk etmemi
olan Amerikan Bilimin lerlemesi Birlii (American Association for he Advancement of
Science) toplantsnda kafasndan aa bir srahi souk su boaltld. Wil- son'un
cesur ve basit tezi birok insan rahatsz etmekteydi; nk bu gr insanlarn eit
yaratld ve insan geliiminin yalnzca evre tarafndan belirlendii tezine kar
geliyordu. Wilson genetik faktrlerin kltrel olanlardan daha nemli olabileceini ne
srerek birok insan kzdrmt. Eer herey genetik olarak belirleniyorsa, bu
durumda ocuk bytme, eitim ya da dier yollarla bu zellikleri deitirmeye a-
lmann bir anlam kalmyordu. Bu Wilson'un k noktas olmasa da kendisi,
kaltmn bylesine lanetlendii bir ortamda kaltma nemli bir rol biiyordu. Wilson
yle yazmt:
nsanlar belli davransal ve sosyal yaplar elde etme eilimini doutan ilerinde
tarlar. Bu eilime yeterince insan sahip olduundan buna insan doas denilebilir.
Bu belirleyici zellikler emein cinsiyetler arasnda dalm, ebeveynler ve ocuklar
arasndaki ba, en yakn akrabaya kar yksek diergamlk, ensestten kanma,
dier etik davran biimleri, yabanclardan phelenme, kabilecilik, gruplar iinde
hiyerarinin olmas, genel olarak erkek egemenlii ve snrl kaynak durumunda
topraklara saldr gibi zelliklerdir. Her ne kadar insanlar zgr iradeye sahip ve
birok yolu tercih edebilecek durumda olsalar da, -dier trl olmasn istesek de-
onlarn psikolojik geliim kanallar genler aracl ile birok seim dorultusunun
gereklememesini salar (Wilson, 1994, s.332-333).
Wlson un kitabna bir tepki olarak sosyobiyoloji kelimesine ylesine kt bir
anlam yklendi ki, bu kelime kullanmdan kaldrld. 1989'da bir grup Amerikal bilim
adam VVilson'un aratrmalarn devam ettirmek iin profesyonel bir birlik kurmaya
karar verdiklerinde bunu nsan Davran ve Evrimi Birlii (Human Behaviour and
Evolution Society) olarak adlandrdlar ve toplantlarda sosyobiyoloji kelimesini
kullanmamaya zen gsterdiler.
nternette Tarih
http://www.ship.edu/-cgboeree/sociobiology.html
VVilson'un almalar ile balayan aratrmalar, kendi almalarna evrimsel
psikoloji adn veren bir grup Amerikan psikologun almalar ile birleti. Bu daha
kabul edilebilir isim altnda, alma alan ok popler oldu.
Evrimsel psikoloji insan bilinci ve davrannda programlanm olarak bulunan
evrimlemi psikolojik mekanizmalar incelemektedir; nk bu mekanizmalar
organizmann evrimsel tarihinde hayatta kalma ve reme asndan belirli
problemlerin zlmesinde baanl olmaktadr.
Evrimsel Psikolojinin u Andaki Durumu
Evrimsel psikolojinin olanca poplerliine ramen, hatr saylr derecede itiraz ve
eletiri de bulunmaktadr. Daha nce de belirtildii gibi, insann yalnzca ya da
balang olarak renmenin bir rn olduuna inananlar, biyolojik belirleyiciydik
zerine herhangi bir tartmay reddetmektedirler. Eer insan doas yalnzca genetik
faktrler tarafndan belirleniyorsa, bu durumda bu davranlar daha iyi ve olumlu bir
duruma getirmede hibir sosyal ya da kltrel etki yararl olmayacaktr.
Evrimsel psikologlar daha nce Wilson'un da yapt gibi, bu eletirilere tm
davranlarn deimez bir ekilde genler tarafndan belirlenmediini syleyerek yant
vermektedirler. nsan davran deiebilir; halen seim yapmakta zgrz. Sosyal ve
kltrel gler davranlarmz zerinde etkili olabilmekte ve baz durumlarda
programlanm olan davranlarmzn yerini alabilmektedir. Evrimsel biyolojiye
getirilen bir baka eletiri ise onun urat davran konularnn geniliidir.
Alandaki baz almalar e seimi, digergamlk, saldrganlk, ensestten kanma,
yabanclardan phelenme, erkek egemenlii, erkek ve kadnlar arasndaki
atmalar, stat ve prestij, yiyecek seimleri, toprak seimi, ailevi yetenekler ve
arkadalk psikolojisi gibi neredeyse her insan davrann kapsadklarn iddia
etmektedirler.
Bu alana kar kanlar, alann geniliinden dolay "teorinin inandrc bir ekilde
test edilmesinin zor olduunu" ne sryorlar. Evrimsel psikolojinin neredeyse her
eyi aklyor olmas mutlak bir yetenek deildir (Funder, 2001, s. 210). Eletiri
getirenler ayn zamanda davrann hayatta kalma deerine sahip olduu dnemden
sonra yzlerce nesilden gnmze gelerek oluturduu adaptasyon tarihinin nasl
aklanabildi- gine de pheyle yaklamaktalar.
Yorum
Kitap boyunca grdmz gibi, psikolojiye tm yaklamlar ve alan tanmlamaya
ynelik tm abalara kar eletiriler getirilmi ve zayf noktalan ortaya kanlmtr.
Bilisel psikolojide olduu gibi, evrimsel psikolojinin de deerini yarglamak iin henz
erkendir. Bunu yapacak olan tarihtir.
Evrimsel psikolojinin savunucularndan birisi, alann durumunu u szlerle
zetlemitir: "Sanrm evrimsel psikolojiyi hangi dorultuda gelitireceimizi henz
bilmiyoruz. Hipotezlerimizi formle etmemizde ve bunlar test etmemizde
karlatmz byk problemler var. Yine de u anda daha zengin ve derin bir
psikoloji iin elimizde bir temel bulunuyor. Ama yapmamz gereken ok ey var."
(Randolph Nesse, Goode'de yazlmtr, 2000, s. D9).
Psikolojiye kesin bir yaklam ve alan tam olarak tanmlayacak bir dnce ekol
aray yirmi otuz yldr devam etmektedir. Evrimsel ya da bilisel psikoloji, psikolojiyi
olmas gereken yere getirecek midir? u ana kadar grdklerimize gre bu pek
ihtimal dhilinde deildir.
Kesinlikle syleyeceimiz ey udur ki, eer psikoloji tarihi bize bir ey
retecekse, o da bir ekole dnm olan dncelerin kendi kendisini ar bir
ekilde abartarak kendi nne engel oluturduudur. Bu bir kere gerekletiinde fikir
kanallar tkanr, esneklik yerini sertlie, devrimci arzu yerini mevki koruma abasna
dnr, gzler ve zihinler kendilerini yeni fikirlere kapatrlar. Bylece yeni bir yerleik
yap kendisini gsterir. Aslnda her bilimde olduu gibi bu, bilimin daha yksek kat-
manlara evriminde bir aamadr. Asla tamamlanma yoktur, son yoktur, deien
artlara uyum salamak iin ortaya kan yeni trlerde olduu gibi bu asla bitmeyen
bi byme srecidir.
1. Psikolojideki temel dnce ekollerinin baarlarn, baanszlklann ve nihai
durumlarn anlatnz.
2. Bilisel psikolojinin habercileri neler olmutur? Fizikte deien Zeitge- ist bilisel
psikolojiyi nasl etkilemitir?
3. Psikolojide bilisel bir devrimim erken iaretleri nelerdi? Miller ve Ne- isser'i
harekete geiren kiisel faktrler neler olmutu?
4. Bilisel psikoloji davransal psikolojiden nasl ayrlr? Neisser ekolojik geerlilik
szyle ne kastetmitir?
5. II. Dnya Sava'nda hangi pratik ihtiyalar modern bilgisayarlarn geliimine
sebep olmutur? ENIAC nedir?
6. 20. yzyln en nl satran karlamas makinelerin dnebilme yetenekleriyle
ilgili bize neler syler?
7. Bilgisayar bir metafor olarak zihinsel ilemeye hangi yollarla hizmet eder?
Bilgisayarlarn dnebilecei nermesini test etmek iin Turing Testi ve inli
Odas Problemi nasl kullanlmtr?
8. Bilisel nrobilimi ve beyin haritalamasnda kullanlan tekniklerini anlatnz. Bilisel
nrobilim beynin ileyiini anlatmaya ynelik ilk giriimlerle nasl balantldr?
9. gzlemin bilisel psikolojideki rol nedir? Bilind bilisel faaliyetlerle ilgili
ada grleri aklaynz.
10. Hayvan biliinin psikoloji ierisindeki mevcut durumunu anlatnz. Hayvan bilii ile
ilgili yaplan ada aratrmalar daha nce yaplan aratrmalardan ne ekilde
farklyd?
nerilen Okumalar
Baars, B. J. (1986), The cognitive revolution in psychology, New York: Guilford.
Watson sonras davranlktan bilisel psikolojiye geii anlatr. Miller, Neisser
ve dier bilisel psikologlarla yaplan grmelere de yer verilmitir.
Miller, G. A. (1989), Autobiography, In G. Lindzey (Ed.), A history of psychology in au-
tobiography (Vol. 8, pp. 391-418), Standford, CA: Standford University Press. Mil-
lerin psikoloji kariyerini etkileyen retmenleri ile ilgili anlarm ierir.
Pinker, S. (2002), The blank slate: The modern denial ofhuman nature, New York:
Viking. ok farkl kltrlerde insan doasndaki yaygn evrim temalarn resmeder
ve genetik haritamzn uygunluunu kantlamaya alr.
Rychlak, J. F. (1997), In defense ofhuman Consciousness, Washington, DC:
American Psychological Association. Makineleri insanlann zihin ileyiine metafor
olarak alan bilin ve bilgisayarlarla ilgili olarak zellikle 7. Blm' grnz.
Skinner, B. F. (1987), Whatever happened to psychology as the science of
behaviour? American Psychologist, 42, 780-786. Skinner'n, davrann deneysel
analizi iin, kendi programnn psikolojideki kabul yolunda, hmanistik ve bilisel
psikolojiyi "engel" olarak grmesine ynelik grlerini sunar.
Sperry, R. W. (1995), The impact and promise of the cognitive revolution, In R. L. Sol-
so & D. W. Massaro (Eds.), The science of the mind: 2001 and beyond (pp.
35-49), New York: Oxford University Press. John. B. Watson (davranlk) ve
Sigmund Freud (psikanaliz) tarafndan gelitirilen psikolojinin nceki devrimlerden
daha radikal bir ekilde bilisellie ynelmeyi anlatr.
Vauclair, J. (1996)1, Animal cognition: An introduction to modern comparative
psychology. Cambridge, MA: Harvard University Press. Hayvan dili, farkndalk,
zek ve dier zihinsel yeteneklerin aratrlmasnda deneysel yaklamlar gerekli
grr. Karncalardan ve dier bcek trlerinden kulara, deniz aslanlarna,
empanzelere ve kurtlara dek geni bir yelpazede zerinde odaklanr.
Szlk
Aktarm: Bir hastann terapistine, terapist sanki onun hayatnda ok nemli bir ki-
iymi (rnein onun ebeveyniymi gibi) tepki vermesi sreci.
Alan teorisi: Lewin'in sosyal etkiler alan asndan davran aklamak iin g
alanlan kavramn kulland sistemi.
Alg deimezlii: Algsal bir deneyimde duyusal paralar deise bile, btnlk veya
tamlk niteliinin deimemesi.
Alkanlk gc: Pekitiriri saysnn bir ilevi olarak uyanc-tepki balantsnn gc.
Altrma yasas: Bir eylem veya tepki belirli bir durumda ne kadar ok kullanlrsa, o
ortamla eleen eylemin ortaya kma olasl da o kadar artar.
Amal davran: Tolman'm davrann nesnel aratrmas ile davrantaki ama y-
neliminin birletii sistem.
Analitik Psikoloji: Jung'un kiilik teorisi.
Analoji yoluyla iebak: Gzlememin zihninde ortaya kan zihinsel srelerin
hayvan zihninde de ortaya ktn farz ederek hayvan davranlarn aratran bir
yntem.
Ancak farkedilebilir farklar: ki fiziklsel uyaran arasnda fark edilebilen en kk
farkllk.
Anekdotsal metot: Hayvan davranlar hakknda gzlemsel raporlarn kullanlmas.
Anlamsz heceler: Bellek srelerini aratrmak zere anlamsz seriler ierisinde
sunulan heceler.
Ara deikenler: Davrann gerek belirleyicileri olan, organizmada gzlenemeyen,
karsanm faktrler.
Arac yaant ve anlk yaant: Arac yaant, bir deneyimin eleri vastasyla baka
eyler hakknda bilgi verirken anlk yaant yorumdan bamszdr.
Arketipler: Bir kiinin benzer durumlarda atalarna benzer tepkiler vermesini salayan,
kolektif bilinaltndan gelen kaltsal eilimler.
Aalk kompleksi: Kiinin normal aalk duygularn telafi edemedii zaman
gelien durum.
Baglantclk: Thorndike'n durumlar ve tepkiler arasndaki balantlara dayanan
renmeye ynelik yaklam.
Basit ve karmak fikirler: Basit fikirler duyumdan ve yansmadan kaynaklanan temel
fikirlerdir. Karmak fikirler ise basit fikirlerin birlemesinden olumu fikirlerdir ve
daha basit elerine analiz edilebilir veya indirgenebilirler.
Basitlik yasas (Lloyd Morgan's canon): Hayvan davranlar daha basit zihinsel s-
relerle alanabildii srece daha karmak zihinsel srelere atfedilmemelidir.
Bastrma: Kabul edilmeyen fikirlerin, anlarn veya arzulann bilin farkndalgn- dan
uzaklatrlmas, bilind zihinde ilenmeye braklmas sreci.
Benzerlik: ki fikir birbirinden ne kadar farklysa aralannda bir armn olmas o
kadar kolaylar.
Bilisel psikoloji-cognitive psychology: Bilme sreci ve zihnin deneyimleri, yaantlar
nasl organize ettii zerine younlaan bir psikoloji sistemi.
Bireysel psikoloji: Adler'in hem sosyal hem de biyolojik faktrleri ieren kiilik teorisi.
Birincil pekitirme yasas: Bir uyaran-tepki ilikisini bedensel bir ihtiyacn azalmas
izlediinde, takip eden durumlarda ayn uyarann ayn tepkiyi uyandrmas ihtimali
artar.
Birincil ve ikincil nitelikler: Birincil nitelikler, biz onlar alglayalm veya alglamayalm,
bir nesnede var olan biim ve ekil gibi zelliklerdir. kincil nitelikler bizim bir
nesneyi algmamza etki eden, renk ve koku gibi zelliklerdir.
arml refleksler: Sadece koulsuz uyaranla deil, koulsuz uyaranla birlemi bir
baka uyaran tarafndan da ortaya kanlabilen refleksler.
armsal bellek: Hayvanlarda bilincin varlnn iaret ettii dnlen, uyaran ve
tepki arasndaki agnm.
Davran deitirme: Bireylerin veya gruplarn davranlarn deitirme veya kontrol
edebilme iin olumlu pekitirici kullanma.
Davranlk-behaviorism: VVatson'un" sadece nesnel terimlerle tanmlanabilen
gzlemlenebilir davran eylemleriyle ilgilenen davran bilimi.
Deikenlik hipotezi: Erkeklerin kadnlara nazaran daha geni ve farkl fiziksel ve
zihinsel geliim gsterdii, kadnlarn yeteneklerinin daha vasat olduu fikri.
Deneme yanlma yoluyla renme: Bu yntemle renme, baanya gtren tepki
eilimlerinin tekrarna dayanr.
Determinizm: Eylemlerin gemi olaylar tarafndan belirlendiine ilikin reti.
Dinamik psikoloji: Woodworth'un duygu ve davranlardaki motivasyon ve nedensellik
faktrleriyle ilgilenen psikoloji sistemi.
Diren: Ac veren anlarn bir serbest arm seansnda aa kmasnn redde-
dilmesi veya tkanmas.
Doac gr: Bilimsel tarihteki deiim ve ilerlemelerin, bir kltr baz fikirlere alc
ancak bazlarna alc klmayan Zeitgeist'a atfedildii gr.
Dolayl pekitirme: Bandura'mn, pekitiririnin daima kiisel olarak yaanmasndan
ziyade, baka insanlarn davranlarnn ve onlann davranlarnn sonularnn
gzlenmesiyle renebilecei gr.
sZLK
729
Edimsel koullanma: Alglanabilir bir uyaran tarafndan ortaya karlandan ziyade,
organizma tarafndan yaplan davran ieren bir renme ortam.
Ego: Drtleri kontrol etmekten sorumlu olan, kiiliin rasyonel yan.
Ekstirpasyon: Hayvan beyninin belli bir blmnn ilevinin belirlenmesi amacyla,
beynin belli bir blmnn alnarak veya karlarak ortaya kan davrann
gzlenmesine dayal bir teknik.
Elektirksel uyarlma: Motor tepkileri gzlemlemek amacyla serebral korteksin zayf
bir elektirik akmyla uyarlmasna dayal bir teknik.
Emprisizm: Btn bilginin deneyimlere atfedildii, bilginin doann gzlemlenmesi
yoluyla elde edildii dncesi.
E potansiyellik: renmeye katk asndan serebral korteksin bir blmnn bir
baka blmne eit olduu fikri.
Etki yasas: Belirli bir durumda doyum yaratan eylemler o ortamla birleir ve ne za-
man o ortam ortaya karsa, o eylemin de ortaya kma olasl artar.
Evrimsel tekrar teorisi: ocuklarn psikolojik geliiminin insan rknn tarihini tekrar
ettiine dair Hall'un gr.
Eylem psikolojisi: Brentano'nun (grlen ey gibi) zihinsel ieriklerden ok (grme
eylemi gibi) zihinsel faaliyetler zerinde younlaan psikoloji sistemi.
Fark eii: Bir uyarann en kk miktardaki deiiminin duyumda farklla sebep
olduu duyarllk noktas.
Fenomoloji: Bilgiye, elerine ayrlmadan veya analiz edilmeden anlk deneyimlerin
ortaya kt andaki tarafsz tanmlamasna bal olan yaklam.
Freudcu srmeler: Bind gdleri veya anksiyeteyi yanstan, konumadaki
unutma veya hata davran.
Getalt Psikolojisi: Duyusal elementlerin kombinasyonunun, bu bireysel elementlerde
bulunmayan yeni baz zellikler ieren rnekler rettiini belirten; ounlukla
renme ve alg zerine younlaan psikoloji sistemi.
Gnlllk: Zihinin, zihinsel ierikleri daha yksek seviyeli dnme sreleri
eklinde organize edebilme kapasitesinin olduu gr.
Hipotetik tmdengelim metodu: Hull'un, deneysel oalrak test edilebilir sonulardan
kanlabilen nermeler oluturabilme metodu.
Hmansitik psikoloji: Bilin deneyimleri ve insan doasnn btnl zerinde
younlaan bir psikoloji sistemi.
tebak: Bir kiinin kendi zihnini inecelemesi ve kiisel dnceleri veya duygular
hakknda rapor vermesi.
gr: Ani gelien, sezgisel anlay veya kavrama.
gdler: Freud'a gre, kiilik ve davran motive eden isel uyaranlarn (alk gibi)
zihinsel temsilleri
d: Psiik enerjinin kayna ve kiiliin drtlerle birleen yan.
ki nokta eii: Uyanmn iki noktasnn ayrt edilebildii eik.
Imgesiz dnce: Dncenin anlamnn herhangi bir duyusal veya imgesel bileen
olmakszn da ortaya kabilcegine dair Klpe'nin fikri.
ndirgemecilik: Bir dzeydeki fenomeni (karmak fikirler gibi) bir baka seviye
asndan (basit fikirler gibi) aklamaya ynelik reti.
lemcilik: Fiziksel bir kavramn, snrlandrld ilem serileri veya prosedrlerle ilgili
olarak kesin terimlerle tanmlanabilecei retisi.
llevselcilik: Organizmann evreye uymunu salayan, zihinle ilgilenen psikoloji
sistemi.
zomorfizm: Psikolojik veya bilin yaantlar ile bunun temelini oluturan beyin
yaantlar arasnda bir uygunluk olduunu ne sren reti.
Katarsis: Bilince arma ve ifade bulmasna izin verme yoluyla bir karmaay azalt-
ma veya bu karmaadan kurtulma.
Kazanm yasas: Bir edim davrannn gcnn, hemen ardndan pekitiriri bir
uyarann verilmesi yoluyla ykseltilmesi.
Kendine yeterlik: Bir kiinin hayatn problemleri ile urarken hissettii kendine
gven duygusu ve yeterlilii.
Kendini gerekletirme: Bir kiinin yeteneklerinin tamamen gelimesi ve bir riinim
kendi potansiyellini anlamas.
Kiiliki gr: Bilimsel tarihteki deiiklik ve ilerlemelerin zel kiilerin fikirlerine
atfedildii gr.
Kiisel bilialt: Bir zamanlar bilinte olan ancak unutulan veya bastrlan materyaller
deposu.
Kolektif bilinalt: nsan ve insan ncesi trlerin kaltsal deneyimlerini ieren psi-
e'nin en derin seviyesi.
Kontrol oda: Rotter'in pekitiririnin kayna hakkndaki gr. kontrol oda
pekitiririnin bir kiinin kendi davranna dayand inanc; d kontrol oda ise
pekitiririnin dsal glere bal olduu inancdr.
Koullu refleksler: Uyaran ve tepki arasndaki ban veya armn ekillenmesinde
yer alan baml veya koullu refleksler.
Ktle faaliyeti yasas: renmenin tesiri kortekse ait dokularm toplam ktlesinin bir
fonksiyonudur.
Libido: Freud'a gre, kiiyi keyif verici dncelere ve davranlara doru harekete
geiren psiik enerji.
Materyalizm: Maddenin varl ve doas yoluyla evrenin gereklerinin fiziksel te-
rimlerle yeterince aklanabilecei gr.
Mekanik: Doal srelerin mekanik olarak belirlendii, fizik ve kimya yasalar ile
aklanabilcei retisi.
Monadoloji: Leibnitz'in monad ad verilen ve algya benzeyen, psiik varlklar teorisi.
Mutlak eik: Hibir duyumun hissedilemeyecei en dk ve en yksek duyarllk
noktas.
Odipal karmaa: 4'ten 5 yaa dek, erkek ocuun annesine kar hissettii bilind
arzu ve babasna zarar verme veya onun yerine geme arzusu.
Pekitiriri: Bir tepkinin verilme olasln artran eyler.
SZLK
731
Pekitirme tarifeleri: eitli pekitirme oranlan ve zamanlamalan ieren koullar.
Phi fenomeni: ki duraan n bir yerden bir yere hareket etmesi ilzyonu.
Pozitif sayg: Bir annenin bebeine ynelik koulsuz sevgisi.
Pozitivizm: Sadece nesnel olarak gzlemlenebilir doal fenomenlerin veya gerek-
lerin tannd reti.
Pragmatizm: Fikirlerin deerinin pratik sonulannda bulunduu reti.
Psikanaliz: Sigmund Freud'un kiilik teorisi ve psikoterapi sistemidir.
Psikofizik: Zihinsel ve fiziksel sreler arasndaki ilikilerin bilimsel aratrmas.
Psikoseksel aamalar: Psikanalitik teoride ocukluun belli bir erojen blgeye
odaklanan geliimsel aamalandr.
Refleks ark: Duyusal uyaran ve motor tepki arasndaki balant.
Refleks eylemi teorisi: Dsal bir nesnenin (megin bir uyarann) istemd bir tepki
oluturabilecei gr.
Ruh-beden problemi: Zihinsel ve fiziksel nitelikler arasndaki farklln sorgu-
lanmasdr.
Rya analizi: Bilind atmalan ortaya karan ryalan yorumlamay ieren bir
psikoterapi teknii.
Savunma mekanizmalan: Egoyu anksiyeteye kar korumak zere uyarlanm, bi-
lind inkarlan veya arptlan gerekleri simgeleyen davranlar.
Sentetik felsefe: Bilgi ve deneyimin evrimsel ilkeler asndan aklanabileceine dair
Spencer'n gr.
Serbest anm: Hastann aklna her ne gelirse syledii psikoteraptik teknik.
Sistematik deneysel igzlem: Deneklerin deneysel bir grevi bitirdikten sonra, kendi
bilisel srelerinin geriye dnk raporlamalannn kullanld, Kl- pe'nin
igzlem metodu.
Sosyal ilgi: Kiisel veya toplumsal amalan gerekletirmek zere, dier insanlarla
ibirlii yapabilmeye ynelik Adler'in doutan gelen potansiyel kavram.
Sperego: Ebeveynin ve toplumsal deer ve standartlann iselletirilmesiyle oluan,
kiiliin ahlaki taraf.
Tamalg: Zihinsel birimlerin organize edildii sre.
Tarih yazm: Tarihsel aratrmalann ilkeleri, metotlan ve felsefi meseleleri.
Tekrarlama: ki fikir ne kadar sklkla birlikte ortaya kyorsa aralannda bir an-
mn olmas o kadar kolay olur.
Temel anksiyete: Horney'in nevrozlann kkenini oluturan yaygn yalnzlk ve a-
resizlik duygulanna ilikin kavram.
Tropizm: stemeden yaplan, zorunlu hareket.
Tretilmi ve doutan gelen fikirler: Tretilmi fikirler bir dsal uyarana dorudan
maruz kalma yoluyla oluan fikirlerdir. Do ^tan gelen fikirler ise zihinden veya
bilinten meydana gelir, dsal uyarandan veya duyusal deneyimlerden
bamszdr.
Uyarc hatas: Aratrlan zihinsel sreleri gzlemlenen nesne veya uyar ile ka-
rtrmak: James'in bilincin srekli ak halinde olduu ve bilinci paralarna
ayracak her tr giriimin ona zarar verecei gr.
boyutlu duygu teorisi: Wundt'un boyuta dayanan duygu durumlar aklamas:
haz/honutsuzluk, gerilim/rahatlama, heyecan/depresyon.
Yapsalclk: E. B. Titchener'n bilin deneyimlerinin bu deneyimleri yaayan kiiye
bal olduu grn ne sren psikoloji sistemi.
Yaratc sentez: Karmak fikirlerin basit fikirlerden olutuu dncesi; zihinsel
elerin kombinasyonunun orijinal elerin toplamndan daha farkl veya daha
byk bireyler oluturduu dncesi.
Zamanda yaknlk: Zamanda veya mekanda birbirine yakndan balanan iki fikrin
daha kolay arm yapaca dncesi.
Zeigarnik etkisi: Tamamlanmam grevleri, tamamlanm grevlerden daha kolay
hatrlama eilimi.
Zeitgeist: Kltrel ve entelektel iklim veya zamann ruhu.
Zeka katsays: Zihinsel yan 100 ile arplp kronolojik yaa blnmesi ile elde
edilen, bir kiinin zekasn belirten say.
Zeka ya: Ortalama yetenekteki bir ocuun belli grevleri yerine getirebilecei ya.
Zihincilik: Tm bilgilerin zihinsel fenomenlerin bir fonksiyonu olduu ve kiinin
alglamasna ve deneyimlemesine bal olduuna dair reti.
Zihinsel testler: Motor beceriler ve duyusal kapasite testleri eklinde uygulanan zeka
testleri, zihinsel yeteneklerin daha karmak lmleri iin kullanlr.
Kaynaka
Aanstoos, C. M. (1994). Mainstream psychology and the humanistic altemative. In F.
Wertz (Ed.), The humanistic movement: Recovering the person in psychology (pp.
1-12). Lake Worth, FL: Gardner Press.
Adelman, K. (1996, June). Examined lives. Washingtonian Magazine, 27-32.
Adler, T. (1992, Sept.). Gibson prevails ver field's barriers. APA Monitor, 1.
Agassiz, G. R. (Ed.). (1922). Meade's headquarters, 1863-1865: Letters of Colonel
The- odore Lymanfrom the Wildemess to Appomattox. Boston: Atlantic Monthly
Press.
Alexander, I. E. (1994). C. G. Jung: The man and his work, then and now. In G. A.
Kimble, M. Wertheimer, & C. White (Eds.), Portraits of pioneers in psychology (pp.
153-169). Washington, DC: American Psychological Association.
Ailen, G. W. (1967). Wi!liam/ames. New York: Viking Press.
Amsel, A., & Rashotte, M. E. (Eds.). (1984). Mechanisms of adaptive behavior: Clark
L. Hull's theoretical papers wih commentary. New York: Columbia University
Press.
Anastasi, A. (1988). Psychological testing (6th ed.). New York: Macmillan.
Anastasi, A. (1993). A century of psychological testing. In T. K. Fagan & G. R. Van-
denBos (Eds.), Exploring applied psychology (pp. 9-36). Washington, DC: Ame-
rican Psychological Association.
Angell, J. R. (1904). Psychology: An introductory study of the structure and function of
human consciousness. New York: Holt.
Angell, J. R. (1907). The province of functional psychology. Psychological Revievv,
14, 61-91.
Appignanesi, L., & Forrester, J. (1992). Freud's vvomen. New York: Basic Books.
Ash, M. G. (1995). Getalt psychology in German culture, 1890-1967: Holism and the
questfor objectivity. Cambridge, England: Cambridge University Press.
Averill, L. A. (1990). Recollections of Clark's G. Stanley Hail. Journal of the History of
the Behavioral Sciences, 26, 125-130.
Azar, B. (2002). Saying goodbye to the Harvard Pigeon Lab. Manitor on Psychology,
33(9), 44.
Baars, B. J. (1986). The cognitive revolution in psychology. New York: Guilford.
Baars, B. J. (1997). In the theater of consciousness: The workspace of the mind. New
York: Oxford University Press.
Backe, A. (2001). John Dewey and early Chicago functionalism. History of Psycho-
logy, 4, 323-340.
Balance, W. D. G., & Bringmann, W. G. (1987). Fechner's mysterious malady. History
of Psychology Newsletter, 19(1/2), 36-47.
Baldwin, B. T. (Ed.). (1980). n memory of Wilhelm Wundt. In W. G. Bringmann & R.
D. Tweney (Eds.), VVundt studies: A centennial collection (pp. 280-308). Toronto:
C. J. Hogrefe. (Original work published 1921)
Bandura, A. (1982). Self-efficacy mechanism in human agency. American Psycholo-
gist, 37, 122-147.
Bandura, A. (1986). Social foundations of thought and action: A social cognitive the-
ory. Englevvood Cliffs, NJ: Prentice Hail.
Bandura, A. (2001). Social cognitive theory: An agentic perspective. Annual Revievv
of Psychology, 52, 1-26.
Baum, W. M. (1994). John B. Watson and behavior analysis. In J. T. Todd & E. K.
Morris (Eds.), Modem perspectives on John B. Watson and classical behaviorism
(pp. 133-140). Westport, CT: Greenwood Press.
Becker, E. (1973). The denial of death. New York: Free Press.
Bekhterev, V. M. (1932). General principles ofhuman reflexology. New York: Inter-
national Publishers.
Benjamin, L. T, Jr. (1975). The pioneering work of Leta Hollingworth in the
psychology of women. Nehraska History, 56, 493-505.
Benjamin, L. T., Jr. (1986). Why don't they understand us? A history of psychology's
public image. American Psychologist, 41, 941-946.
Benjamin, L. T., Jr. (1987). Knee jerks, Twtmyer, and the Eastem Psychological
Association. American Psychologist, 42, 1118-1120.
Benjamin, L. T., Jr. (1988). A history of teaching machines. American Psychologist,
43, 703-712.
Benjamin, L. T., Jr. (1991). A history of the New York branch of the American
Psychological Association: 1903-1935. American Psychologist, 46, 1003-1011.
Benjamin, L. T., Jr. (1993). A history of psychology in letters. Dubuque, A: Brown &
Benchmark.
Benjamin, L. T., Jr. (2000a). The psychology laboratory at the turn of the 20th cen-
tury. American Psychologist, 55, 318-321.
Benjamin, L. T., Jr. (2000b). Hugo Muensterberg: Portrait of an applied psychologist.
In G. A. Kimble & M. Wertheimer (Eds.), Portraits of pioneers in psychology (Vol.
4, pp. 113-129). Washington, DC: American Psychological Association.
Benjamin, L. T., Jr. (2001). American psychology's struggles with its curriculum:
Should a thousand flowers bloom? American Psychologist, 56, 735-742.
Benjamin, L. T., Jr., & Bryant, W. H. M. (1997). A history of popular psychology
magazines in America. In W. Bringmann et al. (Eds.), A pictorial history of
psychology (pp. 585-593). Carol Stream, IL: Quintessence.
Benjamin, L. T., Jr., Bryant, W. H. M., Campbell, C, Lut-trell, J., & Holtz, C. (1997).
Betvveen psoriasis and ptarmigan: American encyclopedia portrayals of
psychology, 1880-1940. Reviev of General Psychology, 1(1), 5-18.
KAYNAKA 735
Benjamin, L. T., Jr., Durkin, M., Link, M., Vestal, M., & Acord, J. (1992). Wundt's
American doctoral students. American Psychologist, 47, 123-131.
Benjamin, L. T., Jr., & Nielsen-Gammon, E. (1999). B. F. Skinner and psychotechno-
logy: The case of the heir conditioner. Revievv of General Psychology, 3,
155-167.
Benjamin, L. T., Jr., Rogers, A. M., & Rosenbaum, A. (1991). Coca-Cola, caffeine,
and mental deficiency: Harry Hollingworth and the Chattanooga trial of 1911.
Journal of the History of the Behavioral Sciences, 27, 42-55.
Benjamin, L. T., Jr., & Shields, S. (1990). Leta Stetter Hollingworth (1886-1939). In A.
N. O'Connell & N. F. Russo (Eds.), Women in psychology: A bio-bibliographic
sourcebook (pp. 173-183). New York: Greenwood Press.
Berkeley, G. (1957a). An essay towards a new theory of vision. In M. W. Calkins
(Ed.), Berkeley: Essay, principles, dialogues (pp. 1-98). New York: Scribners.
(Original work published 1709)
Berkeley, G. (1957b). A treatise concerning the principles of human knowledge. In M.
W. Calkins (Ed.), Berkeley: Essay, principles, dialogues (pp. 99-216) New York:
Scribners. (Original work published 1710)
Berliner, D. C. (1993). The 100-year journey of educational psychology. In T. K. Fa-
gan & G. R. VandenBos (Eds.), Exploring applied psychology: Origins and criti-
cal analyses (pp. 37-78). Washington, DC: American Psychological Association.
Berman, L. (1927). The religion called Beha\iorism. New York: Boni & Liveright.
Bettelheim, B. (1982). Freud and man's soul. New York: Knopf.
Binet, A. (1971). The psychic life of micro-organisms. West Orange, NJ: Saifer. (Ori-
ginal work published 1889)
Bjork, D. W. (1983). The compromised scientist: William James in the development of
American psychology. New York: Columbia University Press.
Bjork, D. W. (1993). B. F. Skinner. New York: Basic Books.
Blanton, S. (1971). Diary of my analysis vvith Sigmund Freud. New York: Hawthom
Books.
Blumenthal, A. L. (1985). Wilhelm Wundt: Psychology as the propaedeutic science.
In C. E. Buxton (Ed.), Points of view in the modern history of psychology (pp.
19-50). Orlando, FL: Academic Press.
Blumenthal, A. L. (1998). Leipzig, Wilhelm Wundt, and psychology's gilded age. In G.
A. Kimble & M. Wertheimer (Eds.), Portraits of pioneers in psychology (Vol. 3, pp.
Boakes, R. (1984). From Darwin to behaviourism: Psychology and the minds of ani-
mals. Cambridge, England: Cambridge University Press.
Boas, M. (1961). The scientific renaissance: 1450-1630. London: Collins.
Boehlich, W. (1990). The letters of Sigmund Freud to Eduard Silberstein, 1871-1881.
Cambridge, MA: Harvard University Press.
Boneau, C. A. (1992). Observations on psychology's past and future. American
Psychologist, 47, 1586-1596.
Boorstin, D. J. (1983). The discoverers. New York: Random House.
Boring, E. G. (1929). A history of experimental psychology-New York: Appleton.
Boring, E. G. (1950). A history of experimental psychology (2nd ed.). New York:
Appleton-Century-Crofts.
Boring, E. G. (1952). Autobiography. n H. S. Langfeld, H. Wemer, &r R. M. Yer- kes
(Eds.), A history of psychology in autobiography (Vol. 4, pp. 27-52). Wor- cester,
MA: Clark University Press.
Boring, E. G. (1967). Titchener's experimentalists. Journal of the History of the Be-
havioral Sciences, 3, 315-325.
Borman, W. C, &r Cox, G. L. (1996). Who's doing what: Patterns in the practice of I/O
psychology. The Industrial-organizational Psychologist, 33(4), 21.
Bomstein, R. F., & Masling, J. M. (1998). Introduction: The psychoanalytic un-
conscious. n R. F. Bornstein & J. M. Masling (Eds.), Empirical perspectives on the
psychoanalytic unconscious (pp. xiii-xxvii). Washington, DC: American
Psychological Association.
Bomstein, R. F., &r Pittman, T S. (1992). Perception without awareness: Cognitive,
clinical, and social perspectives. New York: Guilford.
Bottome, P. (1939). Alfred Adler: A biography. New York: Putnam.
Breger, L. (2000). Freud: Darkness in the midst of vision. New York: Wiley.
Breland, K., & Breland, M. (1961). The misbehavior of organisms. American
Brems, C, Thevenin, D. M., & Routh, D. K. (1991). The history of clinical psychology.
In C. E. Walker (Ed.), Clinical psychology: Historical and researchfounda- tions
(pp. 3-35). New York: Plenum Press.
Brentano, F. (1874). Psychology from an empirical standpoint. Leipzig: Duncker &
HumbloL
Breuer, J., & Freud, S. (1895). Studies on hysteria. In Standard edition (Vol. 2).
London: Hogarth Press.
Brevver, C. L. (1991). Perspectives on John B.. Watson. In G. A. Kimble, M. Wert-
heimer, & C. White (Eds.), Portraits of pioneers in psychology (pp. 171-186).
Washington, DC: American Psychological Association.
Bridgman, P. W. (1927). The logic of modern physics. New York: Macmillan.
Bringmann, W. G., &r Balk, M. M. (1992). Another look at Wilhelm Wundt's pub-
lication record. History of Psychology Newsletter, 24(3/4), 50-66.
Brome, V. (1981). Jung: Man and myth. New York: Atheneum.
Brown, J. (1992). The definition of a profession: The authority of metaphor in the
history of intelligence testing, 1890-1930. Princeton, NJ: Princeton University
Press.
Browne,J. (2002). Charles Danvin: Thepower of place. New York: Knopf.
Brozek, J. (1980). The echoes of Wundt's work in the United States, 1887-1977: A
quantitative citation analysis. Psychological Research, 42, 103-107.
Bruner, J. S. (1983). In search of mind: Essays in autobiography. New York: Harper &
Row.
Bruner, J. S. (1990). Acts of meaning. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Buckley, K. W. (1982). The selling of a psychologist: John Broadus Watson and the
application of behavioral techniques to advertising. Journal of the History of the
Behavioral Sciences, 18, 207-221.
Buckley, K. W. (1989). Mechanical man: John Broadus Watson and the beginnings of
behaviorism. New York: Guilford.
Buckley, K. W. (1994). Misbehaviorism: The case of John B. Watson's dismissal from
Johns Hopkins University. In J. T. Todd St E. K. Morris (Eds ), Modem
perspectives on John B. Watson and classical behaviorism (pp. 19-36). Westport,
CT: Greenwood Press.
Burnham, J. (1968). On the origins of behaviorism. Journal of the History of the
Burt, C. (1962). The concept of consciousness. British Journal of Psychology, S3,
229-242.
Buss, D. M. (1999). Evolurionary psychology: The new science of the mimi. Boston:
Allyn & Bacon.
Cadwallader, T. C. (1984). Neglected aspects of the evolution of American
comparative and animal psychology. n G. Greenberg & E. Tobach (Eds ),
Behavioral evolution and integrative levels (pp. 15-48). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Cadwallader, T. C. (1987). Early zoological input to comparative and animal
psychology at the University of Chicago. In E. Tobach (Ed.), Historical perspect
ives and the international status of comparative psychology (pp. 37-59).
Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Cahan, D. (1993). Helmholtz and the civilizing power of science. In D. Cahan (Ed.),
Her- mann von Helmholtz and the foundations of nineteenth century science (pp
559-601). Berkeley, CA: University of California Press.
Camfield, T. M. (1992). The American Psychological Association and World War I:
1914 to 1919. In R. B. Evans, V. S. Sexton, & T. C. Cadwallader (Eds.), The
American Psychological Association: A historical perspective (pp. 91-118).
Campbell-Kelly, M., & Aspray, W. (1996). Computer: A history of the information
machine. New York: Basic Books.
Candland, D. K. (1993). Feral children and clever animals: Reflections on human
nature. New York: Oxford University Press.
aplan, E. (1998). Popularizing American psychotherapy: The Emmanuel Movement,
1906-1910. History of Psychology, 1, 289-314.
Caporael, L. R. (2001). Evolutionary psychology: Toward a unifying theory and a
hybrid science. Annual Revievv of Psychology, 52, 607-628.
Capshaw, J. H. (1999). Psychologists on the march: Science, practice, and
professional iden- tity in America, 1929-1969. Cambridge, England: Cambridge
University Press.
Carr, H. A. (1925). Psychology. New York: Longmans, Green.
Carr, H. A. (1930). Functionalism. n C. Murchison (Ed.), Psychologies of 1930 (pp.
59- 78). Worcester, MA: Clark University Press.
Carr, H. A. (1961). Autobiography. n C. Murchison
(Ed.), A history of psychology in autobiography (Vol. 3, pp. 69-82). New York: Russell
& Russell. (Original work published 1930)
Catania, A. C. (1992). B. F. Skinner, organism. American Psychologist, 47,
1521-1530.
Cattell, J. M. (1890). Mental tests and measurements. Mind, IS, 373-381.
Cattell, J. M. (1896). Address of the president before the American Psychological
Association, 1895. Psychological Review, 3, 134-148.
Cattell, J. M. (1904). The conceptions and methods of psychology. Popular Science
Monthy, 66, 176-186.
Cattell, J. M. (1928). Early psychological laboratories. Science, 67, 543-548.
Chomsky, N. (1959). [Review of Verbal Behavior by B. F. Skinner.j Language, 35,
26-58.
Chomsky, N. (1972). Language and mind. New York: Har-court Brace.
Clark, K. B. (1978). Kenneth B. Clark: Social psychologist. In T. C. Hunter (Ed.),
Begin- nings (pp. 76-84). New York: Crowell.
Clarke, E. H. (1873). 5ex and education. Boston: Osgood.
Clay, R. (2002). A renaissance for humanistic psychology. Monitor on Psychology,
33(8), 42-43.
Comte, A. (1896). The positive philosophy of Comte. London: Bell. (Original work
published 1830)
Cook, R. C. (1993). The experimental analysis of cognition in animals. Psychological
Science, 4, 174-178.
Coon, D. J. (1994). "Not a creature of reason": The alleged impact of Watsonian
behaviorism on advertising in the 1920s. In J. T. Todd & E. K. Morris (Eds.),
Modem perspectives on John B. VVatson and classical behaviorism (pp. 37-63).
Westport, CT: Greenvvood Press.
Cowley, G. (2002, Sept. 16). The science of happiness. Newsweefe, 49.
Cramer, P. (2000). Defense mechanisms in psychology today: Further processes for
adap- tation. American Psychologist, 55, 637-646.
Croce, P. J. (1999). Physiology as the antechamber to metaphysics: The young
Williamja- mes's hope for a philosophical psychology. History of Psychology, 2,
302-323.
Crosby, A. W. (1997). The measure of reality: Quantification and vvestem society,
1250-1600. Cambridge, England: Cambridge University Press.
Crovvther-Heyck, H. (1999). George A. Miller, language, and the computer metaphor
of mind. History of Psychology, 2, 37-64.
Cunningham, S. (1985, May). Humanists celebrate gains, goals. APA Monitor, 16, 18.
Cuny, H. (1965). IvanPavlov; The man and his theories. New York: Eriksson.
Dallenbach, K. (1967). Autobiography. In E. G. Boring & G. Lindzey (Eds.), A history
of psychology in autobiography (Vol. 5, pp. 57-93). New York:
Danziger, K. (1980). A history of introspection reconsidered. Journal of the History of
Darwin, C. (1859). On the origin of species by means of natural selection. London:
Murray.
Darwin, C. (1871). The descent of man. London: Murray.
Darwin, C. (1872). The expression of the emotions in man and animals. London:
Murray.
Darwin, C. (1877). A biographical sketch of an infant. Mind, 2, 285-294.
Davidow, S., & Bruhn, A. R. (1990). Earliest memories and the dynamics of
delinquency: A replication study. Journal of Personality Assessment, 54, 601-616.
Decker, H. S. (1991). Freud, Dora, and Vienna 1900. New York: Free Press.
Dehue, T. (2000). From deception trials to control reagents: The introduction of the
control group about a century ago. American Psychologist, 55, 264-268.
Demarest, J. (1987). Two comparative psychologies. In E. Tobach (Ed.), Historical
perspectives and the intemational status of comparative psychology (pp.
127-155). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Denmark, F. L., & Femandez, L. C. (1992). Women: Their influence and their impact
on the teaching of psychology. InA. E. Puente.J. R. Matthews, &t C. L. Brewer
(Eds.), T e- aching psychology in America: A history (pp. 171-188). Washington,
DC: American Psychological Association.
Dennis, P. M. (1984). The Edison questiomare. Journal of the History of the
Dennis, P. M. (1991). Psychology's first publicist: H. Addington Bruce and the
populariza- tion of the subconscious and the power of suggestion before World
War I. Psychological Reports, 68, 755-765.
Dennis, P. M. (2002). Psychology's public image in "Topics of the Times":
Commentary from the editorial page of The New York Times between 1904 and
1947. Journal of the History of the Behavioral Sciences, 38, 371-392.
Descartes, R. (1912). A discourse on method. London: Dent. (Original work published
1637)
Desmond, A., & Moore, J. (1991). Darvvin. New York: Wamer Books.
Desmond, J. (1997). Huxley: From devil's disciple to evolution's high priest. Reading,
MA: Addison-Wesley.
Dewey, J. (1886). Psychology. New York: Harper.
Dewey, J. (1896). The reflex arc concept in psychology. Psychological Revietv, 3,
357-370.
Dewsbury, D. A. (1990). Early interaction between animal psychologists and animal
acti- vists and the founding of the APA Committee on Precautions in Animal
Experimen- tation. American Psychologist, 45, 315-327.
Dewsbury, D. A. (1998). Animal psychology in journals: 1911-1927. Journal of
Comparati- ve Psychology, 112, 400-402.
Dewsbury, D. A., & Pickren, W. E. (1992). Psychologists as teachers: Sketches
toward a history of teaching during 100 years of American psychology. In A. E.
Puente, J. R. Matthews, & C. L. Brewer (Eds.), Teaching psychology in America:
A history (pp. 127- 151). Washington, DC: American Psychological Association.
Diamond, S. (1974). Francis Galton and American psychology. Annals of the New
York Aca- demy of Sciences, 291, 47-55.
Diamond, S. (1980). A plea for historical accuracy [Letter to the editr]. Contemporary
Psychology, 23, 84-85.
DiClemente, D. R, & Hantula, D. A. (2000). John Broadus Watson, I/O psychologist.
The Industrial-organizational Psychologist, 37(4), 47-55.
Diehl, L. A. (1986). The paradox of G. Stanley Hail: Foe of coeducation and educator
of women. American Psychologist, 41, 868-878.
Distinguished Scientific Contribution Award [Bandura]. (1981). American
Psychologist, 36,27-42.
Donaldson, G. (1996). Between practice and theory: Mel-anie Klein, Anna Freud, and
the development of child analysis. Journal of the History of the Behavioral
Sciences, 32, 160-176.
Donnelly, M. E. (Ed.). (1992). Reinterpreting the legacy ofWilliamJames. Washington,
DC: American Psychological Association.
Draguns, J. G. (2001). Toward a truly intemational psychology: Beyond English only.
American Psychologist, 56, 1019-1030.
Dyson, G. B. (1997). Danvin among the machines: The evolution of global
intelligence. Reading, MA: Addison-Wesley.
Eagle, M. N. (1988). How accurate were Freud's case histories? [Book review of
Freud and the Rat Man], Contemporary Psychology, 33, 205-206.
Ebbinghaus, H. (1885). On memory Leipzig: Duncker & Humblot.
Ebbinghaus, H. (1902). The principles of psychology. Leipzig: Veit.
Ebbinghaus, H. (1908). A summary of psychology. Leipzig: Veit.
Eissler, K. R. (1971). Talent and geni us: The fictitious case ofTausk contra Freud.
New York: Quadrangle.
Ellenberger, H. F. (1972). The story of "Anna O.": A critical review with new data.
Ellenberger, H. F. (1978). Cari Gustav Jung: His historical setting. In H. Reise (Ed ),
Historical explanations in medicine and psychiatry (pp. 142-150). New York:
Springer.
Elms, A. C. (1994). Uncovering lives: The uneasy alliance ofbiography and
psychology. New York: Oxford University Press.
Erneling, C. E. (1997). Cognitive science and the future of psychology. n D. M.
Johnson & C. E. Emeling (Eds.), The future of the cognitive revolution (pp.
376-382). New York: Oxford University Press.
Esterson, A. (2002). The myth of Freud's ostracism by the medical community in
1896- 1905: Jeffrey Masson's assault on truth. History of Psychology, 5, 115-134.
Evans, R. B. (1972). E. B. Titchener and his lost system. Journal of the History of the
Evans, R. B. (1991). E. B. Titchener on scientific psychology and technology. In G. A.
Kimble, M. Wertheimer, & C. White (Eds.), Portraits ofpioneers in psychology (pp.
89- 103). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Evans, R. B. (1992). Growing pains: The American Psychological Association from
1903 to 1920. In R. B. Evans, V. S. Sexton, & T. C. Cadvvallader (Eds.), The
American Psychological Association. A historical perspect ive (pp. 73-90).
Evans, R. B., & Scott, F.J. D. (1978). The 1913 International Congress of Psychology:
The American congress that wasn't. American Psychologist, 33, 711-723.
Evans, R. I. (1989). Alhert Bandura: The man and his ideas. New York: Praeger.
Falbo, T, &r Polit, D. F. (1986). Quantitative revie"w of the only child literatre:
Research evidence and theory development. Psychological Bulletin, 100,
176-189.
Fancher, R. (1996). Pioneers of psychology (3rd ed.). New York: W. W. Norton.
Fancher, R. (1998). Alfred Binet, general psychologist. In G. A. Kimble St M.
Wertheimer (Eds)., Portraits of pioneers in psychology (Vol. 3, pp. 67-83).
Fancher, R. (2000). Snapshots of Freud in America, 1899-1999. American
Farthing, G. W. (1992). The psychology of consciousness. Englewood Cliffs, NJ:
Prentice-Hall.
Fechner, G. (1966). Elements of psychophysics. New York: Holt, Rinehart and
Winston. (Original work published 1860)
Femald, D. (1984). The Hans legacy: A story of science. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Ferster, C. B., & Skinner, B. F. (1957). Schedules of reinforcement. New York:
Appleton- Century-Crofts.
Fisher, S. P., & Greenberg, R. P. (1977). The scientific credibility of Freud's theories
and therapy. New York: Basic Books.
Fisher, S. P., & Greenberg, R. P. (1996). Freud scientifically reappraised: Testing the
theories and therapy. New York: Wiley.
Fowler, R. D. (1990). In memoriam: Burrhus Frederic Skinner, 1904-1990. American
Psychologist, 45, 1203.
Fovvler, R. D. (1994, Aug.). Convention vvisdom from a true veteran [E. R. Hilgard].
APA Monitor, 3.
Fowler, R. D. (2002, Feb.). APA's directory telis us vvho we are. Monitor on
Psychology, 33, 9.
Freud, A. (1936). The ego and the mechanisms of defense London: Hogarth Press.
Freud, A. (1966). Introduction to the technique of child analysis. In The vvritings of
Anna Freud (Vol. 1, pp. 3-69). New York: International Universities Press.
(Original work published as "Four lectures on child analysis," 1927)
Freud, S. (1895). On the origins of psychoanalysis. InJ. Strachey (Ed. & Trans.), The
Standard edition of the complete psychological works ofSigmund Freud (Vol. 1).
Freud, S. (1900). The interpretation of dreams. In Standard edition (Vols. 4, 5).
Freud, S. (1901). The psychopathology of everyday life. In Standard edition (Vol. 6).
Freud, S. (1905). Three essays on the theory of sexuality. In Standard edition (Vol. 7,
pp. 125-243). London: Hogarth Press.
Freud, S. (1910). Five lectures on psychoanalysis. In Standard edition (Vol. 11, pp.
3-55). London: Hogarth Press. (Original work published 1909)
Freud, S. (1914). On the history of the psychoanalytic movement. In Standard edition
(Vol. 14, pp. 3-66). London: Hogarth Press.
Freud, S. (1917). A difficulty in the path of psychoanalysis. In Standard edition (Vol.
17, pp. 136-144). London: Hogarth Press.
Freud, S. (1933). New mtroductory lectures on psychoanalysis. In Standard edition
(Vol. 22, pp. 3-182). London: Hogarth Press.
Freud, S. (1940). An outline of psychoanalysis. In Standard edition (Vol. 23, pp.
141-207). London: Hogarth Press.
Freud, S. (1954). The origins of psychoanalysis: Letters to Wilhelm Fliess, drafts and
notes: 1887-1902. New York: Basic Books.
Freud, S. (1964). The letters of Sigmund Freud. New York: McGraw-Hill. (Original
letter published. 1883)
Freud, S. (1992). The diary of Sigmund Freud, 1929-1939: A record of the final
decade. New York: Charles Scribner's Sons. (Original work published 1939)
Fuchs, A. H. (1998). Psychology and "The Babe." Journal of the History of the
Fuchs, A. H., & Viney, W. (2002). A course in the history of psychology: Present
status and future concems. History of Psychology, 5, 3-15.
Fuller, R. C. (1986). Americans and the unconscious. New York: Oxford University
Pres.
Funder, D. C. (2001). Personality. Annuai Review of Psychology, 52, 197-221.
Furumoto, L. (1987). On the margins: Women and the professionalization of psycho-
logy in the United States, 1890-1940. In M. G. Ash & W. R. Woodward (Eds.),
Psychology in tvventieth-century thought and society (pp. 93-113). Cambridge,
Eng- land: Cambridge University Press.
Furumoto, L. (1988). Shared knowledge: The Experimentalists, 1904-1929. In J. G.
Mo- rawski (Ed.), The rise of experimentation in American psychology (pp.
94-113). New Ha- ven, CT: Yale University Press.
Furumoto, L. (1990). Mary Whiton Calkins (1863-1930). In A. N. O'Connell & N. F.
Rus- so (Eds.), Women in psychology: A bio-bibliographic sourcebook (pp.
57-65). New York: Greenwood Press.
Furumoto, L. (1998). Obituary: Lucy May Boring (1886-1996). American Psychologist,
S3, 59.
Galef, B. G. (1998). Edward Thorndike: Revolutionary psychologist, ambitious
biologist. American Psychologist, S3, 1128-1134.
Galton, F. (1869). Hereditary genius: An inquiry into its lavvs and consequences.
London: Macmillan.
Galton, F. (1874). English men of science: Their nature and nurture. London:
Macmillan.
Galton, F. (1889). Natural inheritance. London: Macmillan.
Gamwell, L., & Tomes, N. (1995). Madness in America: Cultural and medical
perceptions of mental illness before 1914. thaca, NY: Comell University Press.
Gantt, W. H. (1941). Introduction. In I. P. Pavlov, Lectures on conditioned reflexes.
New York: International Publishers.
Gantt, W. H. (1979, Feb ). Interview with Professor Emeritus W. Horsley Gantt. Johns
Hop- kins Magazine, 26-32.
Gardner, H. (1993). Creating minds. New York: Basic Books.
Gaukroger, S. (1995). Descartes: An intellectual biography. Oxford, England:
Clarendon Press.
Gavin, E. (1987). Prominent vvomen in psychology, determined by ratings of
distinguished peers. Psychotherapy in Private Practice, S, 53-68.
Gay, P. (1988). Freud: A !ifefor our time. New York: Norton.
Gazzaniga, M. S. (1988). Life with George: The birth of the Cognitive Neuroscience
Institute. In W. Hirst (Ed.), The making of cognitive science: Essays in honor of
George A. Miller (pp. 230-241). Cambridge, England: Cambridge University
Press.
Gelfand, T. (1992). Sigmund-sur-Seine: Fathers and brothers in Charcot's Paris. n T
Gel- fand & J. Kerr (Eds.), Freud and the history of psychoanalysis (pp. 29-57).
Hillsdale, NJ: Analytic Press.
Gengerelli, J. A. (1976). Graduate school reminiscences: Hull and Koffka. American
Geuter, U. (1987). German psychology during the Nazi period. In M. G. Ash & W. R.
Wo- odward (Eds.), Psychology in twentieth-century thought and society (pp.
165-187). Cambridge, England: Cambridge University Press.
Gibson, J. J. (1967). Autobiography. In E. G. Boring &r G. Lindzey (Eds), A history of
psychology in autobiography (Vol. 5, pp. 127-143). New York:
Gibson, K. R. (1993). The presidential addresses of the American Psychological
Association, 1892-1992: A qualitative analysis. History of Psychology Newsletter,
25(4), 43-53.
Gifford, S. (1997). The Emmanuel Movement: The origins of group treatment and the
assault on lay psychotherapy. Boston: Countway Library of Medicine.
Gilgen, A. R., Gilgen, C. K., Koltsova, V. A., & Oleinik, Y. N. (1997). Soviet and
American psychology during World War II. Westport, CT: Greenwood Press.
Gillaspy, J. A., &r Bihm, E. M. (2002). Marian Breland Bailey, 1920-2001. American
Gillham, N. W. (2001). A life of Sir Francis Galton: From African exploration to the
birth of eugenics. Oxford, England: Oxford University Press.
Goleman, D. (1983, May). A conversation with Ulric Neisser. Psychology Today,
54-62.
Goode, E. (2000, Mar. 4). Human nature: Born or made? Evolutionary theorists
provoke an uproar. The New York Times.
Goodenough, F. L. (1949). Mentol testing: Its history, principles, and applications.
New York: Rinehart.
Goodstein, L. D. (1988). The growth of the American Psychological Association.
Gottfredson, L. S. (1997). Mainstream science on intelligence: An editorial with 52
signa- tories, history, and bibliogTaphy. intelligence, 24, 13-23.
Gould, S. J. (1981). The mismeosure of man. New York: Norton.
Gould, S.J. (1986). Knight takes bishop? Natural History, 95(5), 18-33.
Greenwald, A. G. (1992). New look 3: Unconscious cognition reclaimed. American
Grob, G. N. (1994). The mad among us: A history of the care of America's mentally ili.
New York: Free Press.
Gruber, C. (1972). Academic freedom at Columbia University, 1917-1918: The case
of James McKeen Cat-tell. American Association of University Professors Bulletin,
58(3), 297-305.
Grubrich-Simitis, 1. (1993). Back to Freud's texts: Making silent documents speak.
New Ha- ven, CT: Yale University Press.
Gundlach, H. U. K. (1986). Ebbinghaus, nonsense syllables, and three-letter words
[Book review). Contemporary Psychology, 31, 469-470.
Guthrie, E. R. (1959). Association by contiguity. In S. Koch (Ed), Psychology: A study
of a science (Vol. 2, pp. 158-195). New York: McGraw-Hill.
Guthrie, G. D., & Wesley, F. (1991). Anna Berliner: Wundt's only female student.
History of Psychology Newsletter, 23, 64-69.
Guthrie, R. V. (1976). Even the rat w as vvhite: A historical view of psychology. New
York: Harper & Row.
Guthrie, R. V. (1990). Mamie Phipps Clark (1917-1983). In A. N. O'Connell & N. F.
Rus- so (Eds.), Women in psychology: A bio-bibliographic sourcebook (pp.
66-74). New York: Greenwood Press.
Haagbloom, S. J., Warnick, R., Warnick, J. E., Jones, V. K., Yarbrough, G. L.,
Russell, T. M., et al. (2002). The 100 most eminent psychologists of the 20th
century. Review of General Psychology, 6, 139-152.
Hale, M., Jr. (1980). Human science and social order: Hugo Miinsterberg and the
origins of applied psychology. Philadelphia: Temple University Press.
Hail, G. S. (1904). Adolescence: Its psychology, and its relations to physiology,
anthropology, sociology, sex, erime, religion, and education. New York: Appleton.
Hail, G. S. (1912). Founders of modem psyeholog)'. New York: Appleton.
Hail, G. S. (1919). Some possible effects of the war on American psychology.
Psychological Bulletin, 16, 48-49.
Hail, G. S. (1920). Recreations of a psychologist. New York: Appleton.
Hail, G. S. (1922). Senescence. New York: Appleton.
Hail, G. S. (1923). The life and confessions of a psychologist. New York: Appleton.
Hannush, M. J. (1987). John B. Watson remembered: An interview with James B.
Watson. Journal of the History of the Behavioral Sciences, 23, 137-152.
Harlow, H. F. (1971). Leaming to iove. San Francisco: Albion.
Harrison, R. (1963). Functionalism and its historical significance. Cenetic Psychology
Mo- nographs, 68, 387-423.
Hartley, D. (1749). Observations on man, hisframe, his
duty, and his expectations. London: Leake & Frederick.
Hartmann, E. (1884). Philosophy of the unconscious. London: Trubner. (Original work
published 1869)
Hartmann, H. (1964). Essays on ego psychology. New York: International
Universities Press.
Haynal, A. (1993). Psychoanalysis and the sciences: Epistemology-history. Berkeley:
University of California Press.
Heamshavv, L. S. (1987). The shaping of modem psychology. London: Roudedge &
Kegan Paul.
Hearst, E. (Ed.). (1979). Thefirst century of experimental psychology. Hillsdale, NJ:
Erlbaum.
Heidbreder, E. (1933). Seven psychologies. New York: Appleton.
Helmholtz, H. (1856-1866). Handbook of physiological optics. Leipzig: Voss.
Helmholtz, H. 1954). On the sensations of tone. New York: Dover. (Original work
published 1863)
Helson, H. (1925, 1926). The psychology of Getalt. American Journal of Psychology,
36, 342-370, 494-526; 37, 25-62, 189-223.
Henle, M. (1974). E. B. Titchener and the case of the missing element. Journal of the
History of the Behavioral Sciences, 10, 227-237.
Hermstein, R. ]., & Murray, C. (1994). The beli curve: Intelligence and class structure
in American life. New York: Free Press.
Hilgard, E. R. (1956). Theories of leaming (2nd ed.). New York:
Hilgard, E. R. (1994). Foreword. In J. T. Todd & E. K. Morris (Eds.), Modem
perspectives on John B. Watson and dassical behaviorism (pp. vx-vxii). Westport,
CT: Greenvvood Press.
Hilgard, E. R. (1987). Psychology in America: A historical survey. San Diego:
Harcourt Bra- ce Jovanovich.
Hirschmiiller, A. (1989). The life and work of JosefBreuer: Physiology and
psychoanalysis. New York: New York University Press.
Hoffman, E. (1988). The right to be human: A biography of Abraham Maslovv. Los
Angeles: Tarcher.
Hoffman, E. (1994). The drive for sel/: Alfred Adler and thefounding of individual
psychology. Readng, MA: Addison-VVesley.
Hoffman. E. (Ed.) (1996). Future vision. The unpublished papers of Abraham Maslow
Thousand Oaks, CA: Sage.
Hofsadler. R. (1992). Social Danvinism in American thought. Boston: Beacon Press.
Hollingworth, H. L. (1943). Leta Stetter Hollingvvorth. Lincoln: University of Nebraska
Press.
Horley, J. (2001). After the Baltimore affair: James Mark Baldwin's life and work,
1908- 1934. History of Psychology, 4, 24-33.
Horney, K. (1945). Our inner conflicts. New York: Norton.
Homey, K. (1980). The adolescent diaries of Karen Homey, 1899-1911. New York:
Basic Books.
Hornstein, G. A. (1992). The return of the repressed: Psychology's problematic
relations with psychoanalysis, 1909-1960. American Psychologist, 47, 254-263.
Howse, D. (1989). Nevil Maskelyne: The seaman's astronomer. Cambridge, England:
Cambridge University Press.
Hull, C. L. (1928). Aptitude testing. Yonkers, NY: World.
Hull, C. L. (1933). Hypnosis and suggestibility. New York: Appleton.
Hull, C. L. (1943). Principles ofbehavior. New York: Appleton.
Hull, C. L. (1951). Essentials ofbehavior. New Haven, CT: Yale University Press.
Hull, C. L. (1952). A behavior system. New Haven, CT: Yale University Press.
Hume, D. (1739). A treatise of human na tu re. London: Noon.
Hunt, M. (1993). The story of psychology. Garden City, NY: Doubleday.
Inis, N. K. (1992). Tolman and Tryon: Early research on the inheritance of the ability
to leam. American Psychologist, 47, 190-197.
Isbister, J. N. (1985). Freud: An introduction to his life and vvorfe. Cambridge,
England: Polity Press.
Jacobson, J. Z. (1951). Scott of Northwestem: The life story of a pioneer in
psychology and education. Chicago: Mariano.
James, E. M. (1994). Sowing the seeds of the psychology of women: Helen Bradford
Thompson Woolley and the mental traits of sex. Unpublished manuscript.
James, W. (1890). The principles of psychology. New York: Holt.
James, W. (1892). Psychology: Briefer course. New York: Holt.
James, W. (1899). Talks to teachers. New York: Holt.
James, W. (1902). The varieties of religious experience. New York: Longmans,
Green.
James, W. (1907). Pragmatism. New York: Longmans, Green.
Jardine, L. (1999). Ingenious pursuits. Building the scientific revolution. New York:
Doubleday.
Jastrow, J. (1961). Autobiography. n C. Murchison (Ed), A history of psychology in
autobiography (Vol. 1, pp. 135-162). New York: Russell & Russell. (Original work
published 1930)
Jaynes, J. (1970). The problem of animate motion in the seventeenth century. Journal
of the History of Ideas, 31, 219-234.
Johnson. H. (2001). The best of times: America in the Clinton years. New York:
Harcourt.
Johnson, M. G & Henley, T. B. (Eds.). (1990). Reflections on the principles of
psychology: William James after a century. Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Johnson, R. C, McCleam, G. E., Yuen, S., Nagoshi, C. T, Ahem, F. M., & Cole, R. E.
(1985). Galton's data a century later. American Psychologist, 40, 875-892.
Joncich, G. (1968). The sane positivist: A biography of Edward L. Thorndike.
Middletown, CT: Wesleyan University Press.
Jones, E. (1953, 1955, 1957). The life and work of Sigmund Freud (3 vols.). New
York: Basic Books.
Jones, M. C. (1924). A laboratory study of fear: The case of Peter. Pedagogical
Seminary, 31, 308-315.
Jones, M. C. (1974). Albert, Peter, and John B. Watson. American Psychologist, 29,
581-583.
Judd, C. H. (1961). Autobiography. n C. Murchison (Ed.), A history of psychology in
published 1930)
Jung, C. G. (1912). The psychology of the unconscious. Leipzig: Franz Deuticke.
Jung, C. G. (1961). Memories, dreams, reflections. New York: Random House.
Keen, E. (2001). A history of ideas in American psychology. Westport, CT: Praeger.
Keiger, D. (1993, Mar.). A profession built through metaphor. Johns Hopkins
Magazine, 48-49.
Keiger, D. (1999, Nov.). The story that doesn't compute. Johns Hopkins Magazine,
40-45.
Keller, F. (1991). Burrhus Frederic Skinner, 1904-1990. Journal of the History of the
Kelly, R. M., & Kelly, V P. (1990). Lillan Moller Gilbreth (1878-1972). n A. N. O'Con-
nell & N. F. Russo (Eds.), Women in psychology: A bio-bibliographic sourcebook
(pp. 117-124). New York: Greenwood Press.
Kerr,J. (1993). A most dangerous method: The story of Jung, Freud, and Sabina
Spielrein. New York: Knopf.
Keynes, R. (2002). Darvvin, his daughter, and human evolution. New York: Riverhead
Books.
Kiesow, F. (1961). Autobiography. In C. Murchison (Ed.), A history of psychology in
published 1930)
Kihlstrom, J. F. (1994). Psychodynamics and social cognition: Notes on the fusion of
psychoanalysis and psychology. Journal of Personality, 62, 681-696.
Kihlstrom, J. E, Barnhardt, M., & Tataryn, D. J. (1992). The psychological
unconscious: Found, lost, and regained. American Psychologist, 47, 788-791.
Kimball, M. M. (2000). From Anna O. to Bertha Pappen-heim: Transforming private
pain into public action. History of Psychology, 3, 20-43.
Koch, S. (1964). Psychology and emerging conceptions of knowledge as unitary. In
T. Wann (Ed.), Behaviorism and phenomenology (pp. 1-41). Chicago: University
of Chicago Press.
Koelsch, W. A. (1970). Freud discovers America. Virginia uarterly Review, 46,
115-132.
Koelsch, W. A. (1987). Clark University: 1887-1987. Worcester, MA: Clark University
Press.
Koenigsberger, L. (1965). Hermann von Helmholtz. New York: Dover.
Koffka, K. (1921). The growth of the mind. New York: Harcourt.
Koffka, K. (1922). Perception: An introduction to the Gestalt-theorie. Psychological
Bulletin, 19, 531-585.
Koffka, K. (1935). Principles of Getalt psychology. New York: Harcourt.
Kbhler, W. (1917, 1924, 1927). The mentality of apes. Berlin: Royal Academy of
Sciences; New York: Harcourt Brace.
Kohler, W. (1920). Static and stationary physical Gestalts. Braunschweig: Vievveg.
Kohler, W. (1929). Getalt psychology. NevvYork: Liveright.
Kbhler, W. (1947). Getalt psychology: An introduction to new concepts in modern
psychology. New York: Liveright.
Kohler, W. (1959). Getalt psychology loday. American Psychologist, 14, 727-734.
Kbhler, W. (1969). Getalt psychology. n D. Krantz (Ed.), Schools of psychology (pp.
69- 85). New York: Appleton-Century-Crofts.
Konorski, J. (1974). Autobiography. In G. Lindzey (Ed.), A history of psychology in
autobiography (Vol. 6, pp. 183-217). Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Korn, J. H., Davis, R., & Davis, S. F. (1991). Historians' and chairpersons' judgments
of eminence among psychologists. American Psychologist, 46, 789-792.
Krech, D. (1974). Autobiography. In G. Lindzey (Ed.), A history of psychology in
autobiography (Vol. 6, pp. 221-250). Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Kreshel, P. J. (1990). John B. Watson at J. Walter Thompson: The legitimation of
"science" in advertising. Joumal of Advertising, 19(2), 49-59.
Krull, M. (1986). Freud and hisfather. New York: Norton.
Kuhn, T. S. (1970). The structure of scientific revolutions (2nd ed.). Chicago:
University of Chicago Press.
Kiilpe, O. (1893). Outline of psychology. Leipzig: Engelmann.
Landy, F. J. (1992). Hugo Munsterberg: Victim or visionary? American Psychologist,
47, 787-802.
Lashley, K. (1929). Brain mechanisms and intelligence. Chicago: University of
Chicago Press.
Lears, T.J.J. (1987, Autumn). William James. WiIson uarterly, 84-95.
Leary, D. E. (1987). Telling likely stories: The rhetoric of the new psychology,
1880-1920. Joumal of the History of the Behavioral Sciences, 23, 315-331.
Lerman, H. (1986). A mote in Freud's eye: From psychoanalysis to the psychology of
women. New York: Springer-Verlag.
Lewin, K. (1936). Principles of topological psychology. New York: McGraw-Hill.
Lewin, K. (1939). Field theory and experiment in social psychology: Concept and met-
hods. American Joumal of Sociology, 44, 868-896.
Lewin, K., Lippitt, R., &r White, R. (1939). Patterns of aggressive behavior in
experimen- tally created social climates. Journal of Social Psychology, 10,
271-299.
Lewis, R. W. B. (1991). TheJameses: Afamily narrative. New York: Farrar, Straus and
Giroux.
Ley, R. (1990). A whisper of espionage: Wolfgang Kohler and the apes ofTenerife.
Garden City Park, NY: Avery Publishing Group.
Leys, R., & Evans, R. B. (1990). Defining American psychology: The correspondence
betvveen Adolf Meyer and Edvnard Bradford Titchener. Baltimore: Johns Hopkins
University Press.
Lieberman, D. A. (1979). Behaviorism and the mind: A (limited) cali for a return to
introspection. American Psychologist, 34, 319-333.
Ljunggren, B. (1990). Great men with stcfe brains and other essays. Park Ridge, IL:
American Association of Neurological Surgeons.
Locke, J. (1959). An essay conceming human understanding. New York: Dover.
(Original work published 1690)
Loeb, J. (1918). Forced movements, tropisms, and animal conduct. Philadelphia:
Lippincott.
Loftus, E. (1979). Eyevvitness testimony. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Loftus, E., &r Monahan, J. (1980). Trial by data: Psychological research as legal
evidence. American Psychologist, 35, 270-283.
Logan, C. A. (1999). The altered rationale for the choice of a Standard animal in
experimental psychology: Henry H. Donaldson, Adolf Meyer, and "the" albino rat.
History of Psychology, 2, 3-24.
Logan, C. A. (2002). When scientific knowledge becomes scientific discovery: The
disappe- arance of classical conditioning before Pavlov. Journal of the History of
Logue, A. W. (1985). The origins of behaviorism: Antecedents and proclamation. In
C. E. Buxton (Ed.), Points of vievv in the modem history of psychology (pp.
141-167). Orlan- do, FL: Academic Press.
Lowry, R. (1982). The evolution of psychological theory: A critical history of concepts
and presuppositions (2nd ed.). Hawthome, NY: Aidine.
Luck, H. E. (1990). Story or history: What did Wolfgang Kbhler really do on Tenerife?
History of Psychology Newsletter, 22, 80-82.
Lutz, T. (1991). American nervousness, 1903: An anecdotal history. Ithaca, NY:
Cornell University Press.
Mach, E. (1914). The analysis of sensations. Chicago: Open Court. (Original work
published 1885)
Mackenzie, B. (1977). Behaviourism and the limits of scientific method. Atlantic
Highlands, NJ: Humanities Press.
MacLeod, R. B. (1959). Review of Cumulative record by B. F. Skinner. Science, 130,
34-35.
MacLeod, R. B. (Ed.). (1969). VViliam James: Unfinished business. Washington, DC:
American Psychological Association.
Madigan, S., & O'Hara, R. (1992). Short-term memory at the tum of the century: Mary
Whiton Calkins's memory research. American Psychologist, 47, 170-174.
Mahony, P. (1986). Freud and the Rat M an. New"Haven, CT: Yale University Press.
Mahony, P. (1992). Freud as family therapist: Reflections. In T. Gelfand & J. Kerr
(Eds.), Freud and the history of psychoanalysis (pp. 307-317). Hillsdale, NJ:
Analytic Press.
Malcolm, J. (1984). n the Freud archives. New York: Knopf.
Malthus, T. (1914). Essay on the principle of population. New York: Dutton. (Original
work published 1789)
Mandler, G. (2002a). Origins of the cognitive revolution. Joumal of the History of the
Mandler, G. (2002b). Psychologists and the National Socialist access to power.
History of Psychology, 5, 190-200.
Marcus, G. (1998, Jan. 26). Where are the elixers of yesteryear when we hurt? The
New York Times.
Marx, M. H., & Cronan-Hillix, W. A. (1987). Systems and theories in psychology (4th
ed.). New York: McGraw-Hill.
Maslow, A. H. (1970). Motivation and personality (2nd ed.). New York: Harper & Row.
Masson, J. M. (1984). The assault on truth: Freud's suppression of the seduction
theory. New York: FarTar Straus Giroux.
Masson, J. M. (Ed.). (1985). The complete letters ofSigmund Freud to Wilhelm Fliess,
1887- 1904. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Masterton, R. B. (1998). Charles Darwin: Father of evolutionary psychology. n G. A.
Kimble & M. Wert-heimer (Eds.), Portraits of pioneers in psychology (Vol. 3, pp.
17- 29). Washington, DC: American Psychological Association.
Matson, F. W. (1964). The broken image. New York: Braziller.
Maurice, K., &r Mayr, O. (Eds ). (1980). The clockwork universe: German clocks and
automata, 1550-1650. New York: Neale Watson.
May, W. W. (1978). A psychologist of many hats: A tribute to Mark Arthur May.
Mazlish, B. (1993). Thefourth discontinuity: The co-evolution ofhumans and
machines. New Haven, CT: Yale University Press.
McDougall, W. (1908). introduction to social psychology. London: Methuen.
McDougall, W. (1912). Psychology: The study ofbehavior. London: Oxford University
Press.
McDougall, W. (1930). Autobiography. In C. Murchison (Ed.), A history of psychology
in autobiography (Vol. 1, pp. 191-223). Worcester, MA: Clark University Press.
McGraw, M. B. (1990). Memones, deliberate recall, and speculations. American
McGuire, W. (Ed.). (1974). The Freud/Jung letters. Princeton, NJ: Princeton
University Press.
McKeachie, W.J. (1976). Psychology in America's bicentennial year. American
McReynolds, P. (1997). Lightner Witmer: His life and times. Washington, DC:
American Psychological A ssociation.
Mellor, S. (1990). How do only children differ from other children? Journal of Genetic
Merton, R. (1957). Priorities in scientific discovery. American Sociological Revievv,
22, 635-659.
Mili, J. (1829). Analysis of the phenomena of the human mind. London: Baldwin &
Cradock.
Mili, J. S. (1961). Autobiography. In M. Lemer (Ed), Essential vvorks of John Stuart
Mili (pp. 1-182). New York: Bantam Books. (Original work published 1873)
Miller, G. A. (1951). Language and communication. New York: McGraw-Hill.
Miller, G. A. (1956). The magical number seven, plus or minus two: Some limits on
our capacity for processing information. Psychological Revievv, 63, 81-97.
Miller, G. A. (1962). Psychology: The science ofmental life New York: Harper & Row.
Miller, G. A. (1985). The constitutive problem of psychology. In S. Koch & D. Leary
(Eds.), A century of psychology as science (pp. 40-45). New York: McGraw-Hill.
Miller, G. A. (1989). Autobiography. In G. Lindzey (Ed.), A history of psychology in
autobiography (Vol. 8, pp. 391-418). Stanford, CA: Stanford University Press.
Miller, G. A., & Buckhout, R. (1973). Psychology: The science of mental life (2nd ed ).
New York: Harper & Row.
Miller, M. V. (1991, July 7). Anybody who was anybody was neurasthenic. TheNew
York Times.
Moravvski, J. G., & Homstein, G. A. (1991). Quandary of the quacks: The struggle for
expert knowledge in American psychology, 1890-1940. n J. Brown & D. K. van
Keuren (Eds.), The estate of social knowledge (pp. 106-133). Baltimore: Johns
Hopkins University Press.
Morgan, C. L (1961). Autobiography. n C. Murchison (Ed.), A history of psychology in
published 1930)
Muller, J. (1833-1840). Handbook of the physiology ofmankind (3 vols.). Coblenz:
Holscher.
Munsterberg, H. (1909). Psychotherapy. New York: Moffat Yard.
Munsterberg, H. (1913). Psychology and industrial efficiency. Boston: Houghton
Mifflin.
Munsterberg, M. (1922). Hugo Munsterberg: His life and work. New York: Appleton.
Murphy, G. (1963). Robert Sessions Woodworth, 1869-1962. American Psychologist,
18, 131-133.
Myers, G. E. (1986). William fames: His life and thought. New Haven, CT: Yale
University Press.
Natsoulas, T. (1978). Consciousness. American Psychologist, 33, 904-916.
Neisser, U. (1967). Cognitive psychology. New York: Appleton-Century-Crofts.
Neisser, U. (1976). Cognition and reality. San Francisco: W. H. Freeman.
Neisser, U., Boodoo, G., Bouchard, T. J., Jr., Boykin, A. W., Brody, N., Ceci, S. J.,
Halpern, D. F., Loehlin, J. C Perloff, R., Stemberg, R. J., & Urbina, S. (1996).
intelligence: Knovvns and unknowns. American Psychologist, 51, 77-101.
Nicholson, I. A. M. (2001). Giving up maleness: Abraham Maslow, masculinity, and
the boundaries of psychology. History of Psychology, 4, 79-91.
Nicolas, S., & Ferrand, L. (2002). Alfred Binet and higher education. History of
Nisbett, R. E., & Wilson, T. D. (1977). Telling raore than we can know: Verbal reports
on mental processes. Psychological Revievv, 84, 231-259.
Noll, R. (1994). The Jung cult: Origins of a charismatic movement. Princeton, NJ:
Princeton University Press.
Noll, R. (1997). The Aryan Christ: The secret life of Cari Jung. New York: Random
House.
Norman, D. A., & Levelt, W. J. M. (1988). Life at the Center. In W. Hirst (Ed.), The ma-
king of cognitive science: Essay s in honor of George A. Miller (pp. 100-109).
Cambridge, England: Cambridge University Press. -
Nuland, S. (1994). Hovv vve die. New York: Alfred A. Knopf.
O'Donnell, J. M. (1979). The crisis of experimentalism in the 1920s: E. G. Boring and
his uses of history. American Psychologist, 34, 289-295.
O'Donnell, J. M. (1985). The origins of behaviorism: American psychology,
1870-1920. New York: New York University Press.
Ogden, R. M. (1951). Oswald Kulpe and the Wurzburg school. American Journal of
Padilla, A. M. (1980). Note on the history of Hispanic psychology. Hispanic Journal of
Behavioral Science, 2(2), 109-128.
Paris, B. J. (1994). Karen Homey. A psychoanalyst's searchfor self-understanding.
New Haven, CT: Yale University Press.
Pate, J. L., & Wertheimer, M. (1993). Preface. In J. L. Pate & M. NVertheimer (Eds.),
No small part: A history of regional organizations in American psychology (pp.
xv-xvii). Washington, DC: American Psychological Association.
Pauly, P.J. (1979, Dec). Psychology at Hopkins: Its rise and fail and rise and fail and
.... Johns Hopkins Magazine, 36-41.
Pauly, P. J. (1986). G. Stanley Hail and his successors: A history of the first
half-century of psychology at Johns Hopkins. InS. H. Hulse & B. F. Green, Jr. (Eds.),
One hundredye-
ars of psychological research in America: G. Stanley Hail and the Johns Hopkins
tradition (pp. 21-51). Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Pauly, P. J. (1990). Controlling life:Jacques Loeb and the engineering ideal in biology.
Berke- ley: University of California Press.
Pavlov, 1. P. (1897). Work of theprincipal digestive glands. St. Petersburg, Russia:
Kushneroff.
Pavlov, I. P. (1960). Conditioned reflexes: An investigation of the physiological actmty
of the cerebral cortex. New York: Dover Publications. (Original work published 1927)
Peel, J. D. Y. (1971). Herbert Spencer: The evolution of a sociologist. London:
Heinemann.
Pekala, R.J. (1991). Quantifying consciousness: An empirical approach. New York:
Plenum.
Petrina, S. (2001). The "never-to-be-forgotten investigation': Luella W. Cole, Sidney
L. Pres- sey, and mental surveying in Indiana, 1917-1921. History of Psychology, 4,
245-271.
Phillips, L. (2000). Recontextualizing Kenneth B. Clark: An Afrocentric perspective on
the paradoxical legacy of a model psychologist-activist. History of Psychology, 3,
142-167.
Pickering, G. (1974). Creative malady. New York: Oxford University Press.
Pickering, M. (1993). Auguste Comte: An intellectual biography (Vol. 1). Cambridge,
England: Cambridge University Press.
Pillsbury, W. (1911). Essentials of psychology. New York: Macmillan.
Planck, M. (1949). Scientific autobiography. New York: Philosophical Library.
Pious, S. (1996). Attitudes toward the use of animals in psychological research and
education: Results from a national survey of psychologists. American Psychologist,
51, 1167-1180.
Popplestone, J. A., & McPherson, M. W. (1994). An illustrated history of American
psychology. Dubuque, 1A: Brown & Benchmark.
Powell, R., & Boer, D. P. (1994). Did Freud mislead patients to confabulate memories
of abuse? Psychological Reports, 74, 1283-1298.
Pressey, S. L. (1967). Autobiography. In E. G. Boring & G. Lindzey (Eds ), A history of
Quinn, S. (1987). A mind of her own: The life of Karen Horney. New York: Summit
Books.
Rabkin, L. Y. (1994). Psychotherapy for the masses: Dr. Joseph Jastrovv and his
self-help nevvspaper columns. History of Psychology Newsletter, 26, 52-60.
Raby, P. (2001). Alfred Russel Wallace: A life. Princeton, NJ: Princeton University
Press.
Reed, E. S. (1997). From soul to mind: The emergence of psychology from Erasmus
Danvin to WiIIiam/ames. New Haven, CT: Yale University Press.
Reed, J. (1987a). Robert M. Yerkes and the comparative method. In E. Tobach (Ed.),
Historical perspectives and the intemational stat s of comparative psychology
(pp. 91-101). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Reed, J. (1987b). Robert M. Yerkes and the mental testing movement. n M. M. Sokal
(Ed.), Psychological testing and American society, 1890-1930 (pp. 75-94). New
Brunswick, NJ: Rutgers University Press.
Reynolds, D. S. (1995). Walt VVJitman's America: A cultural biography. New York:
Alfred A. Knopf.
Reznikoff, M., & Procidano, M. (2001). Anne Anastasi, 1908-2001. American
Rice, C. E. (2000). Uncertain genesis: The academic institutionalization of American
psychology in 1900. American Psychologist, 55, 488-491.
Richards, G. (1996). Putting psychology in its place: An introductionfrom a critical
historical perspective. London: Routledge.
Richards, R. J. (1980). Wundt's early theories of unconscious inference and cognitive
evolution in their relation to Darwinian biopsychology. In W. G. Bring-mann & R. D.
Tweney (Eds.), Wundt studies: A centennial collection (pp. 42-70). Toronto:
Hogrefe.
Richards, R. J. (1987). Danvin and the emergence of evolutionary theories of mind
and behavior. Chicago: University of Chicago Press.
Richelle, M. N. (1993),. B. F. Sfeinner: A reappraisal. Hove, England: Erlbaum.
Rilling, M. (2000). John Watson's paradoxical struggle to explain Freud. American
Ritvo, L. B. (1990). Danvin's injluence on Freud: A tale of two sciences. New Haven,
CT: Yale University Press.
Roazen, P. (1975). Freud and his/ollovvers. New York: Knopf.
Roazen, P. (1993). Meeting Freud's family. Amherst: University of Massachusetts
Press.
Roback, A. A. (1952). History of American psychology. New York: Library Publishers.
Robins, R. W., Gosling, S. D., &r Craik, K. H. (1999). An empirical analysis of trends
in psychology. American Psychologist, 54, 117-128.
Robinson, D. N. (1981). An intellectual history of psychology (Rev. ed.). New York:
Macmillan.
Robinson, F. G. (1992). Love's story told: A life of Henry A. Murray. Cambridge, MA:
Har- vard University Press.
Rodis-Lewis, G. (1998). Descartes: His life and thought."Ithaca, NY: Cornell
University Press.
Roethlisberger, F. J., &r Dickson, W. J. (1939). Management and the vvorfeer: An
account of a research program conducted by the Westem Electric Company,
Chicago. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Rogers, C. R. (1961). On becoming a person. Boston: Houghton Mifflin.
Rogers, C. R. (1980). A way o/being. Boston: Houghton Mifflin.
Romanes, G.J. (1883). Animal intelligence. London: Rout-ledge & Kegan Paul.
Rose, P. (1983). Parallel lives: Five Victorian marriages. New York: Knopf.
Rosenzweig, S. (1992). Freud, Jung and Hail the kingmaker: The historic expedition
to America (1909). Seattle: Hogrefe & Huber.
Ross, B. (1991). William James: Spoiled child of American psychology. In G. A.
Kimble, M. Wertheimer, & C. White (Eds.), Portraits of pioneers in psychology (pp.
Ross, D. (1972). Granville Stanley Hail: The psychologist as prophet. Chicago:
University of Chicago Press.
Rossiter, M. W. (1982). Women scientists in America: Struggles and strategies to
1940. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Rossum, G. (1996). History of the hour: Clocks and modem temporal orders.
Chicago: University of Chicago Press.
Rotter, J. B. (1966). Generalized expectancies for intemal versus external control of
reinforcement. Psychological Monographs, 80 (Whole No. 609).
Rotter, J. B. (1982). The development and applications of social leaming theory:
Selected papers. New York: Praeger.
Rotter, J. B. (1990). Internal versus external control of reinforcement: A case history
of a variable. American Psychologist, 45, 489-493.
Rotter, J. B. (1993). Expectancies. n C. E. Walker (Ed ), History of clinical
psychology in autobiography (Vol. 2, pp. 273-284). Pacific Grove, CA:
Brooks/Cole.
Routh, D. K. (2000). Clinical psychology training: A history of ideas and practices prior
to 1946. American Psychologist, 55, 236-2tl.
Rowe, D. C, Vazsonyi, A. T., & Flannery, D. J. (1994). No more than skin deep:
Ethnic and racial similarity in developmental process. Psychological Revievv, 101,
396-413.
Ruckmick, C. A. (1913). The use of the term "function" in English textbooks of
psychology. American Journal of Psychology, 24, 99-123.
Russo, N. F., & Denmark, F. L. (1987). Contributions of women to psychology. Annual
Re- vievv of Psychology, 38, 279-298.
Rutherford, A. (2000). Radical behaviorism and psychology's public: B. F. Skinner in
the popular press, 1934-1990. History of Psychology, 3, 371-395.
Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2001). On happiness and human potentials: A review of
research on hedonic and eudaimonic well-being. Annual Revievv of Psychology,
52, 141-166.
Sala, E., & Cannon-Bowers, J. A. (2001). The science of training: A decade of
progress. Annual Revievv of Psychology, 52, 471-499.
Sand, R. (1992). Pre-Freudian discovery of dream meaning. n T. Gelfand & J. Kerr
(Ed.), Freud and the history of psychoanalysis (pp. 215-229). Hillsdale, NJ:
Analytic Press.
Sanua, V. D. (1993). Wundt's American students reminisce: "We like thee not
Professor Wundt!" History of Psychology Newsletter, 25(4), 54-61.
Sarter, M., Bernston, G. G., & Cacioppo, J. T. (1996). Brain imaging and cognitive
neuroscience. American Psychologist, 51, 13-21.
Savvyer, T. F. (2000). Francis Cecil Sumner: His views and influence on African
American higher education. History of Psychology, 3, 122-141.
Sayers, J. (1991). Mothers of psychoanalysis: Helene Deutsc h, Karen Homey, Anna
Freud, Melanie Klein. New York: Norton.
Scarborough, E. (1992). Women in the American Psychological Association. n R. B.
Evans, V. S. Sexton, &r T. C. Cadwallader (Eds.), The American Psychological
Association: A historical perspective (pp. 303-325). Washington, DC: American
Scarborough, E., & Furumoto, _. (1987). Untold lives: The first generation of
American vvomen psychologists. New York: Columbia University Press.
Scarf, M. (1971, Feb. 28). The man who gave us "inferiority complex,"
"compensation," "aggressive drive" and "style of life." TheNevv York Times
Magazine, lOff.
Scarr, S. (1987, May). Tvventyyears ofgrovvig up. Psychology Today, 24-28.
Schultz, D. P. (1990). Intimate friends, dangerous rivals: The turbulent relationship
betvveen Freud and Jung. Los Angeles: Tarcher.
Schur, M. (1972). Freud: Living and dying. New York: International Universities Press.
Scott, W. D. (1903). The theory and practice of advertising: A simple exposition of the
principles of psychology in (hrir relation to successful advertising Boston: Small,
Maynard.
Scull, A., Mackenzie, C, & Hervey, N. (1996). Masters ofhedlam: The transformation
of the mad-doctoring trade Princeton, NJ: Princeton University Press.
Searle, J. R. (1980). Minds, brains, and programs. Behavioral and Brain Sciences, 3,
417-424.
Seligman, M. E. P. (1971). Phobias and preparedness. Behavior Therapy, 2,
307-320.
Seligman, M. E. P. (1998, Apr.). Positive social science. APA Monitor, 1.
Seligman, M. E. P. (2002). Authentic happiness: Using the new positive psychology
to realize your potential. New York: Free Press.
Seligman, M. E. P., & Csikszentmihalyi, M. (Eds.). (2000). Positive psychology
[special is- sue]. American Psychologist, 55(1).
Sheldon, K., & King, L. (2001). Why positive psychology is necessary. American
Shepherd, N. (1993). A price belovv rubies: Jevvish vvomen as rebels and radicals.
Cambridge, MA: Harvard University Press.
Shields, S. (1975). Ms. Pilgrim's progress: The contributions of Leta Stetter
Hollingworth to the psychology of vvomen. American Psychologist, 30, 852-857.
Shields, S. (1982). The variability hypothesis: The history of a biological model of sex
dif- ferences in intelligence. Signs: Journal of VVomen in Cuture and Society, 7,
769-797.
Showalter, E. (1997). Hystories: Hysterical epidemics and modern culture. Nevv
York: Columbia University Press.
Siegel, A. W., & White, S. H. (1982). The child study movement. In H. W. Reese
(Ed.), Advan- ces in child development and behavior (Vol. 17, pp. 233-285). New
York: Academic Press.
Siegert, R., & Ward, T. (2002). Clinical psychology and evolutionary psychology:
Tovvard a dialogue. Revievv of General Psychology, 6(3), 235-259.
S non, L. (1998). Genuine reality: A life ofWilliam James. New York: Harcourt Brace.
Sii.pson. J. C. (2000, Apr.). It's ali in the upbringing: Doctor, lawyer, artist, thief?
Johns Hopkins Magazine, 62-65.
Skinner, B. F. (1938). The behavior of organisms. New York: Appleton.
Skinner, B F. (1945. Oct.). Baby in a box: Ladies Home Journal, 30ff.
Skinner, B. F. (1948). Walden Tvvo. Nevv York: Macmillan. Skinner, B. F. (1953).
Science and human behavior. New York: Free Press.
Skinner, B. F. (1956). A case history of scientiflc method. American Psychologist, 11,
221-233.
Skinner, B. F. (1957). Verbal behavior. New York: Appleton.
Skinner, B. F. (1960). Pigeons in a pelican. American Psychologist, 15, 28-37.
Skinner. B. F. (1967). Autobiography. In E. G. Boring & G. Lindzey (Eds ), A history of
psychology in autobiography (Vol. 5, pp. 387-413). Nevv York:
Skinner, B. F. (1968). The technology of teaching. New York:
Appleton-Century-Crofts. Skinner, B. F. (1969). Contingencies of reinhrcement.
Nevv York; Appleton-Century-Crofts.
Skinner, B. F. (1971). Beyond freedom and dignity. Nevv York: Knopf.
Skinner, B. F. (1976). Particulars of my life. Nevv York: Knopf.
Skinner, B. F. (1979). The shaping of a behaviorist. Nevv York: Knopf.
Skinner, B. F. (1983). Intellectual self-management in old age. American
Skinner, B. F. <,1986). What is wrong vvith daily life in the Westem world? American
Skinner, B. F. (1990). Can psychology be a science of mind? American Psychologist,
45, 1206-1210.
Smith, D. (2002a). The theory heard 'round the vvorld. Monitor on Psychology, 33(9),
30-32.
Smith, D. (2002b, June). Where are recent grads getting jobs? Monitor on
Psychology, 28-30.
Smith, L. D., Best, L. A., Cylke, V. A., & Stubbs, D. A. (2000). Psychology vvithout p
values: Data aralysisat the turn of the 19th century. American Psychologist, 55,
260-263.
Snyder, C. R., & Lopez, S. J. (Eds.). (2001). Handbook of positi\e psychology. New
York: Oxford University Press.
Sokal, M. M. (1971). The unpublished autobiography of James McKeen Cattell.
Sokal, M. M. (1981). An education in psychology: James McKeen Cattell's journal and
letters from Germany and England, 1880-1888. Cambridge, MA: MT Press.
Sokal, M. M. (1987). James McKeen Cattell and mental anthropometry:
Nineteenth-century science and reform and the origins of psychological testing.
n M. M. Sokal (Ed.), Psychological testing and American society, 1890-1930 (pp.
21-45). New Brunswick, NJ: Rutgers University Press.
Sokal, M. M. (1992). Origins and early years of the American Psychological
Association, 1890-1906. American Psychologist, 47, 111-122.
Spence, K. W. (1952). Clark Leonard Hull: 1884-1952. American Journal of
Spencer, H. (1855). The principles of psychology. London: Smith & Elder.
Sperry, R. W. (1995). The impact and promise of the cognitive revolution. In R. L.
Solso & D. W. Massaro (Eds.), The science of the mind: 2001 and beyond (pp.
35-49). New York: Oxford University Press.
Spillmann,)., & Spillmann, L. (1993). The rise and fail of Hugo Miinsterberg. Journal of
the History of the Behavioral Sciences, 29, 322-338.
Standage, T. (2002). The Turk: The life and times ofthefamous 18th-century
chess-playing machine. New York: Walker.
Staudinger, U. M. (2001). More than pleasure? Toward a psychology of growth and
strength? [Review of the book Well-being: The foundations ofhedonic
psychology], Con- temporary Psychology, 46, 552-554.
Staudinger, U. M., Fleeson, W., & Baltes, P. B. (1999). Predictors of subjective
physical health and global vvell-being. Joumal of Personality and Social Psychology,
76, 305-319.
Steele, R. S. (1985). Paradigm lost: Psychoanalysis after Freud. In C. E. Buxton
(Ed.), Points of vievv in the modem history of psychology (pp. 221-257). Orlando, FL:
Academic Press.
Sterba, R. F. (1982). Reminiscences of a Viennese psychoanalyst. Detroit: Wayne
State University Press.
Stemberg, R.J. (1996). Cognitive psychology. Fort Worth, TX: Harcourt Brace.
Stemberg, R. J., & Grigorenko, E. L. (2001). Unified psychology. American
Stumpf, C. (1883, 1890). Psychology of tone. Leipzig: Hirzel.
Stumpf, C. (1961). Autobiography. In C. Murchison (Ed.), A history of psychology in
published 1930)
SuUoway, F. J. (1979). Freud: Biologist of the mind. New York: Basic Books.
Sulloway, F. J. (1992). Reassessing Freud's case histories: The social construction of
psychoanalysis. In T. Gel-fand & J. Kerr (Eds ), Freud and the history of
psychoanalysis (pp. 153-192). Hillsdale, NJ: Analytic Press.
Suzuki, L. A., & Valencia, R. R. (1997). Race-ethnicity and measured intelligence:
Educa- tional implications. American Psychologist, 52, 1103-1114.
Swade, D. (2000). The difference engine: Charles Babbage and the quest to build
thefirst Computer. Nevv York: Viking.
Taylor, E. (2000). Psychotherapeutics and the problematic origins of clinical
psychology in America. American Psychologist, 55, 1029-1033.
Terman, L. (1961). Autobiography. n C. Murchison (Ed.), A history of psychology in
autobiography (Vol. 2, pp. 297-331). Nevv York: Russell & Russell. (Original work
published 1930.)
Thompson, H. (1903). The mental traits of sex: An experimental investigation of the
normal mind in men and vvomen. Chicago: University of Chicago Press.
Thompson, T. (1988). Benedictus behavior analysis: B. F. Skinner's magnum opus at
fifty [Book revievv of The behavior of organisms: An experimental analysis],
Contemporary Psychology, 33, 397-402.
Thorndike, E. L. (1898). Animal intelligence: An experimental study of the associative
processes in animals (monograph supplement no. 8). Psychological Revievv, 5,
68-72.
Thorndike, E. L. (1905). The elements of psychology. Nevv York: Seiler.
Thorndike, E. L. (1931). Human leaming. Nevv York: Appleton.
Thurstone, L. L. (1952). Autobiography. In E. G. Boring, H. S. Langfeld, H. Werner, &
R. M. Yerkes (Eds.), A history of psychology in autobiography (Vol. 4, pp.
295-321). Wor- cester, MA: Clark University Press.
Titchener, E. B. (1896). An outline of psychology. Nevv York: Macmillan.
Titchener, . B. (1898a). The postulates of a structural psychology. Philosophical
Revievv, 7, 449-465.
Titchener, E. B. (1898b). Primer of psychology. Nevv York: Macmillan.
Titchener, E. B. (1901-1905). Experimental psychology: A manual of laboratory
practice. Nevv York: Macmillan.
Titchener, E. B. (1909). A textboofe of psychology. Nevv York: Macmillan.
Titchener, E. B. (1912a). Prolegomena to a study of introspection. American Journal
of Psychology, 23, 427-448.
Titchener, E. B. (1912b). The schema of introspection. American Journal of
Titchener, E. B. (1921). Wilhelm Wundt. American Journal of Psychology, 32,
161-178.
Todes, D. P. (1997). F.om the machine to the ghost vvithin: Pavlov's transition from
digestive physiology to conditional reflexes. American Psychologist, 52, 947-955.
Tolman, E. C. (1932). Purposive behavior in animals and men. Nevv York: Appleton.
Tolman, E. C. (1945). A stimulus-expectancy need-cathexis psychology. Science,
101,160-166.
Tolman, E. C. (1952). Autobiography. n E. G. Boring, H. S. Langfeld, H. Wemer, & R.
M. Yerkes (Eds.), A history of psychology in autobiography (Vol. 4, pp. 323-339).
Worces- ter, MA: Clark University Press.
Townsend, K. (1996). Manhood at Harvard: Williamfames and others. New York: W.
W. Norton.
Tumer, C. H. (1906). A preliminary note on ant behavior. Biological Bulletin, 12,
31-36.
Tumer, F. J. (1947). The significance of thefrontier in American history. New York:
Holt.
Tumer, M. (1967). Philosophy and the science of behavior. New York:
Turner, R. S. (1982). Helmholtz, sensory physiology, and the disciplinary
development of German psychology. In W. R. Woodward & M. G. Ash (Eds.), The
problematic science: Psychology in nineteenth-century thought (pp. 147-166).
New York: Praeger.
Twitmyer, E. B. (1905). Knee-jerks vvithout stimulation of the patellar tendon.
Urban, W. J. (1989). The black scholar and intelligence testing: The case of Horace
Mann Bond. Joumal of the History of the Behavioral Sciences, 25, 323-334.
Vande Kemp, H. (1992). G. Stanley Hail and the Clark school of religious psychology.
Viner, R. (1996). Melanie Klein and Anna Freud: The discourse of the early dispute.
Viteles, M. S. (1967). Autobiography. In E. G. Boring & G. Lindzey (Eds.), A history of
Von Mayrhauser, R. T. (1989). Making intelligence functional: Walter Dili Scott and
applied psychological testing in World War 1. Joumal of the History of the
Wade, N. (1995). Psychologists in word and image. Cambridge, MA: MT Press.
Wagner, M., & Owens, D. A. (1992). Introduction: Modern psychology and early
functionalism. In D. A. Owens & M. Wagner (Eds.), Progress in modem
psychology: The legacy of American functionalism (pp. 3-16). Westport, CT:
Praeger.
Waldrop, M. M. (2001). The dream machine: J. C. R. Lick-lider and the revolution that
made computing personal. New York: Viking.
Washbum, M. F. (1908). The animal mind: A textbook of comparative psychology.
New York: Macmillan.
Washbum, M. F. (1932). Autobiography. In C. Murchison (Ed.), A history of
psychology in autobiography (Vol. 2, pp. 333-358). Worcester, MA: Clark
University Press.
Watkins, C. E., Jr. (1992). Adlerian-oriented early memory research. Joumal of
Personality Assessment, 59, 248-263.
Watson, J. B. (1903). Animal education. Chicago: University of Chicago.
Watson, J. B. (1907). (Review of C. H. Tumer, "A preliminary note on ant behavior").
Watson, J. B. (1908). [Review of Pfungst's Das Pferd des Herm Von Osten]. Joumal
of Comparative Neurology and Psychology, 18, 329-331.
Watson, J. B. (1913). Psychology as the behaviorist views it. Psychological Review,
20, 158-177.
Watson, J. B. (1914). Behavior: An introduction to comparative psychology. New
York: Holt.
Watson, J. B. (1919). Psychology from the standpoint of a behaviorist. Philadelphia:
Lippincott.
Watson, J. B. (1925). Behaviorism. New York: Norton.
VVatson, J. B. (1928). Psychological care of the in/ant and child. New York: Norton.
Watson, J. B (1929). Behaviorism. Encyclopaedia Britannica (Vol. 3, pp. 327-329).
Watson, J. B. (1930). Behaviorism (Rev. ed.). NewYork: Norton.
Watson, J. B. (1936). Autobiography. In C. Murchison (Ed.), A history of psychology
in autobiography (Vol. 3, pp. 271-281). VVorcester, MA: Clark University Press.
Watson, J. B., & McDougall, W. (1929). The battle of behaviorism. New York: Norton.
Watson,J. B., & Rayner, R. (1920). Conditioned emotional reactions Journal
ofExperimen- tal Psychology, 3, 1-14.
Watson, R. (1978). The great psychologists (4th ed ). Philadelphia: Lippincott.
Webster, R. (1995). Why Freud was vvrong: Sin, science, and psychoanalysis. New
York: Basic Books.
Weinberger, I., & Silverman, L. H. (1990). Testability and empirical validation of
psychoanalytic dynamic propositions through subliminal psychodynamic
activation. Psychoanalytic Psychology, 7, 299-339.
Weiner, J. (1994). The beak of thefinch: A story of evolution in our time. New York:
Alfred A. Knopf.
Welsh, A. (1994). Freud's wish/iil dream book. Princeton, NJ: Princeton University
Press.
Wertheimer, Max (1945). Productive thinking. New York: Harper.
Wertheimer, Michael (1979). A brief history of psychology (2nd ed.). New York: Holt,
Ri- nehart and Winston.
Wertheimer, Michael, & King, D. B. (1994). Max
Wertheimer's American sojoum, 1933-1943. History of Psychology Newsletter, 26(1),
3-15.
White, A. D. (1965). A history of the warfare of science with theology in Christendom.
New York: Free Press. (Original work published 1896)
White, S. H. (1990). Child study at Clark University, 1884-1904. Journal of the History
of the Behavioral Sciences, 26, 131-150.
White, S. H. (1994). G. Stanley Hail: From philosophy to developmental psychology.
In R. D. Parke, P. A. Om-stein, J. J. Rieser, and C. Zahn-Waxler (Eds.), A century
of developmental psychology (pp. 103-125). Washington, DC: American
Wiener, D. N. (1996). B. F. Skinner: Benign anarchist. Boston: Allyn & Bacon.
Wilcox, S. B. (1992). Functionalism then and now. In D. A. Owens & M. Wagner
(Eds.), Progress in modern psychology: The legacy of American functionalism
(pp. 31-51). Westport, CT: Praeger.
Wilson, E. O. (1975). Sociobiology: A new synthesis. Cambridge, MA: Harvard
University Press.
Wilson, E. O. (1994). Naturalist. Washington, DC: Island Press/Shearwater Books.
Wilson, F. (1991). Mili and Comte on the method of introspection. Joumal of the
Winchester, S. (2001). The map that changed the world: William Smith and the birth
of modem geology. New York: HarperCollins.
Windholz, G. (1990). Pavlov and the Pavlovians in the laboratory. Joumal of the
Wmdholz, G. (1997). Ivan P. Pavlov: An overvievv of his life and psychological work.
Windholz, G., & Lamal, P. A. (1985). Kohler's insight revisited. Teaching of
Winston, A. S. (1996). "As his name indicates": R. S. Woodworth's letters of reference
and employment for Jewish psychologists in the 1930s. Journal of the History of
Witmer, L. (1996). Clinical psychology. American Psychologist, 51, 248-251. (Original
work published in The Psychological Clinic, 1907, 1, 1-9)
Wolpe, J., & Plaud, J. J. (1997). Pavlov's contributions to behavior therapy: The
obvious and the not so obvious. American Psychologist, 52, 966-972.
Wood, G. (2002). Edison's Eve: A magical history of the questfor mechanical life.
New York: Knopf.
Woodworth, R. S. (1918). Dynamic psychology. New York: Columbia University
Press.
Woodworth, R. S. (1921). Psychology. New York: Holt.
Woodworth, R. S. (1938, 1954). Experimental psychology. New York: Holt.
Woodworth, R. S. (1943). The adolescence of American psychology. Psychological
Revievv, 50, 10-32.
Woodworth, R. S. (1958). Dynamics of behavior. New York: Holt.
Woolley, H. T (1910). Psychological literatre: A revievv of the recent literatre on the
psychology of sex. Psychological Bulletin, 7, 335-342.
Woolley, H. T. (1914). The psychology of sex. Psychological Bulletin, 11,353-379.
Wundt, W. (1858-1862). Contributions to the theory of sensory perception. Leipzig:
Winter.
Wundt, W. (1863). Lectures on the minds of men and animals. Leipzig: Voss.
Wundt, W. (1873-1874). Principles of physiological psychology. Leipzig: Engelmann.
Wundt, W. (1888). Zur Erinnerung an Gustav Theodor Eech-ner.
PhilosophischeStudien, 4, 471-478.
Wundt, W. (1896). Outline of psychology. Leipzig: Engelmann.
Wundt, W. (1900-1920). Cultural psychology. Leipzig: Engelmann.
Wynne, C. D. L. (2001). Animal cognition: The mental lives of animals. Nevv York:
Pal- grave/St. Martin's.
Yerkes, R. M. (1961). Autobiography. n C. Murchison (Ed.), A history of psychology
in autobiography (Vol. 2, pp. 381-407). Nevv York: Russell & Russell. (Original
vvork published 1930)
Yerkes, R. M., & Morgulis, S. (1909). The method of Pavlov in animal psychology.
Young-Bruehl, E. (1988). Anna Freud: A biography. Nevv York: Summit Books.
Zeigarnik, B. (1938). On finished and unfinished tasks. In W. D. Ellis (Ed ), A source
book of Getalt psychology (pp. 300-314). London: Routledge & Kegan Paul.
(Original vvork published 1927)
Zenderland, L. (1998). Measuring minds: Henry Herbert Goddard and the origins of
American intelligence testing. Nevv York: Cambridge University Press.
ndeks
Adli Psikoloji 360-361, 367-369, 427
arlklar 118, 125
Akl hastal 573-574
Akll Hans 380, 409
aktanm 50, 343, 364, 454, 584, 603,
716, 727 Akustik 113, 163-164 Alan Teorisi 555-557, 564, 727 alg 80, 611 Alg
deimezlii 727 algsal organizasyon 539-540, 563 alkanlk gc 480, 727
alkanlklar 83, 200, 265, 267, 272,
427, 430,443-444 altrma yasas 388, 439, 727 Almanya 27, 42, 52, 109-113,
116, 119, 129, 133, 138, 148, 150-153, 158, 163-164, 170-171, 178, 252, 256, 262,
285, 308-310, 315, 319, 342, 349, 353, 356, 358-360, 366, 383, 391, 452, 465, 517,
519, 526, 528-531, 551-552, 554, 556, 564, 566, 569, 573, 581, 597, 618, 649,
660,672, 701 Amerikan Psikoloji Birlii 29, 60, 305 Amerikan Psikoloji Dergisi 27,
138,
301, 308, 315, 325, 552, 595 Amerikan Psikoloji Tarihi arivleri 29, 32
Amerikan Psikoloji Topluluu 366 analitik psikoloji 640, 643, 649-651, 688, 727
analoji yoluyla igzlem 242-243,
303,375,378,433 ancak fark edilebilir farklar 118, 129
Anekdotsal metot 727 animus arketipleri 647 anksiyete 195, 441, 486, 508, 512, 586,
592, 610-612, 625-626, 637, 644, 661, 664-665, 673, 682, 688, 729,731
Anlamsz Heceler 155-156, 160, 727 anlk yaantlar 140 Anna O. Vak'as 584, 586
Antropometrik laboratuvar 235, 309 antropomorfizm 376 Ara Deikenler 467, 471,
476, 487,
515, 696, 727 Arac yaant 171, 727 aratrmas 33, 51, 113, 115, 129, 140,
154-155, 157, 161, 177, 180- 181,183, 187, 207, 238, 247, 277, 286, 289, 302, 305,
312, 356, 377, 379, 383-384, 395, 399-401, 409, 417, 431, 440-441, 451, 473, 492,
511, 514, 526, 530, 562, 564, 593, 637, 672, 678, 727, 731 arkeoloji 111, 225
Arketipler 646-647, 650, 727 astronomi 93, 100-102, 141, 188- 189,565
aalk duygular 653, 656, 662,
672, 688, 727 aadk kompleksi 413, 625, 656, 727 ayrmclk 42, 44, 47, 274,
276 Balantclk 385, 728 basit fikirler 98, 728, 730, 732 Basitlik 186, 541 Basidik
yasas 728
bastrma 362, 579, 603, 611, 621, 630, 728
Beagle 212-214, 218, 221
Bellek 25,153-154,157-160,166,194,
273-274, 330, 375, 700, 727-728 benzerlik 20, 30, 57, 76, 93, 139, 185, 188, 193,
200, 225, 238, 240, 242, 272, 300, 516, 520,540, 577, 585, 620, 687, 699, 714, 728
Berlin Fizik Topluluu 109 beyin aratrmalar 106 bilgisayarlar 23, 224, 706-707, 725
Bilimin Amerikal Adamlar 43 bilin ak 267
bilin deneyimi 122, 142, 167, 199,
201-203, 521 bilind bilisel 712, 724 bilinli alg 440, 561, 648 Bilisel
Aratrmalar Merkezi 700 bilisel harita 469-470, 696 bilisel renme teorisi 469
bilisel psikoloji 486, 563, 683, 693, 695-696, 698-699, 701-704, 708- 713, 715-718,
723-725, 728 Binet Zeka Testi 339 bireysel farkllklar 102, 115, 227- 228, 240,
323-324, 327, 342, 488 Bireysel Psikoloji 653-654,660,688,728 birincil pekitirme
yasas 480, 728 Broca'nm alan 104 bulmaca kutusu 387, 409-410 conarium 79
arml refleks 404, 728 armsal bellek 728 alan seimi 650 in Odas
problemi 707 ocuk Deerlendirme Klinikleri 344 ocuk psikanalizi 689 ocuk
psikolojisi 146, 164, 181, 202,
220, 316, 319, 339, 553 ocuk yetitirme 277, 279, 420, 458 Darwin teorisi 219
Davran ve Sosyal Bilimler Tarihi 29 Deikenlik hipotezi 278-280, 304,
728, 763, 765 deha 154, 230-232, 247, 261, 339,
689, 693 delikli kart 254, 305 Deneme yanlma yoluyla renme 728 Deneysel
Psikoloji 6, 42, 57, 110- 111, 126-127, 129-132, 134-135, 144, 149, 151-152, 154,
157-159, 165, 176, 178, 181, 260, 288, 299, 305, 318, 350, 358, 364, 376, 428, 504,
561, 569, 606, 629, 631, 633, 638, 683-684, 715 derinlik algs 91, 554 Determinizm
64, 99, 455-456, 498,
578, 616-617, 728 d kontrol oda 511-512, 514, 730 da dnklk 686
Dinamik Psikoloji 299-300, 304, 728 diren 190, 199, 546, 603, 630, 674,
705, 728 Doac gr 728
Doal Sei 209, 216, 220, 222-223,
247, 719 Doum Sras 658-659, 688 doutan gelen fikirler 80, 731 dolayl
pekitirme 505, 728 dua 75, 239,313, 570 duyarllk eitimi 560 duygular 100,
143-145, 185-187, 193, 240, 272, 289, 394, 458, 625, 644, 646, 675, 685 Duyumlar
84, 91, 94, 96, 110, 143, 146, 167, 182, 185-187, 200, 235, 266, 269, 425, 440,
519-522, 525, 532, 536, 539, 709 duyusal motor testleri 331 drt 42, 141, 279, 294,
300-301, 385, 450, 469, 478, 492, 577, 607-
608, 611-612, 615-616, 644, 647, 655, 712, 729 dnce ekolleri 21-22, 53-54,
56- 57, 59, 135, 372, 450, 566, 682, 691, 717-718, 724 dnme sreleri 137, 167,
425,
443, 458, 505, 711, 716, 729 Edimsel Koullanma 490, 495, 499-
500,515, 619, 729 ego 37, 536, 565, 608-610, 616, 624- 625, 630, 637, 645, 655,
659, 731, 741, 744 Ego Psikolojisi 634-635, 637 ekstirpasyon 709, 729 Emmanuel
Hareketi 23, 573-574, 630 emprisizm 99, 464, 729 endstriyel psikoloji 312 ENAC
705, 724 E potansiyellik 729 ethology 98
etki yasas 383, 388-389, 439, 469,
472, 480, 729 Evrim Teorisi 20, 50, 55, 152, 209, 211-219, 221, 223, 225, 240,
242, 245-248, 250, 252, 267, 318, 374, 476, 577-578, 581, 646, 719 evrimsel psikoloji
23, 32, 693, 718-723 eylem psikolojisi 162, 171, 729 fare labirenti 376 Fark eii 729
Fenomenoloji 164
fikirlerin arm 93, 237, 247, 375 Freudcu srmeler 729 genetik faktrler 344,
722 gerileme 234, 612, 616, 696 Getalt psikolojisi 42, 58, 150, 161, 164, 288,
517-518, 520-525, 527- 529, 532-533, 544, 551-555, 562- 564, 566, 692, 702, 729
Goodenough 339, 743
gmenler 337 gnlllk 286, 729 Halk psikolojisi 137, 700 Hava Karyolas 495-496
Hawthorne Aratrmalar 354-355 hayvan bilii 714, 724 Hayvan Haklan Hareketi
406, 409- 410, 448
hayvan psikolojisi 23, 146, 181, 208, 224, 240, 246-248, 372-377, 383, 385-386, 391,
403, 405-406, 409, 414-415, 417, 448, 500 hayvan zekas 241-242, 384, 389-390
hesap makinesi 23,68-71,222, 254,304 heyecanlar 271, 440, 442, 716 hipnoz 265,
362, 475, 574-576, 584-
585, 587, 600-602 Hipotetik tmden gelim metodu 515 histeri 580, 588, 598-600,
602, 631 Hmansitik psikoloji 729 i kontrol oda 511, 685 iebak 125, 141-143,
192, 272,
727,762 iednklk 648, 650 igzlem 141-142, 149, 160, 164- 167, 169, 171,
174, 181-183, 187- 188, 193-195, 198-205, 225, 242, 245, 270-272, 289, 294,
302-304, 323, 342, 347, 363, 373, 375, 378, 407, 414, 425-426, 428-433, 444, 452,
454, 466, 522, 553, 563, 566- 567, 694, 696, 710-711, 731 igdler 438, 616, 626
isel alg 141-142, 199 id 37, 608-610
ideal kendilik imgesi 666, 688 idealar 80
ihtiyalar hiyerarisi 677 iki nokta eii 117, 129, 328 ikincil nitelikler 86-89, 100, 728
ila terapisi 628
imgesiz dnce 167, 424
indirgemecilik 64, 99, 452
inkar 26, 126, 203, 293, 327, 427,
430, 497, 553, 561, 614, 629, 644, 716,731
insan denekler 182, 385, 389, 414,
468, 492, 699 isomorphism 551 spinoz Kularnn Gagalan 221 ilemedik
461-464, 516 ilevsel psikoloji 208, 246, 248-249, 255-256, 275, 280-281, 283, 286,
288, 290, 297, 300, 304, 307, 310, 340-341, 347, 372, 402, 407, 425,
431, 566 izlenimler 39, 596
kadn psikolog 47, 60, 275, 338, 355, 365
Kadn Psikolojisi 44, 278, 667, 688 kadnlar 44, 70, 97, 178, 270, 274- 277, 279, 304,
338-340, 359, 368, 507, 575, 578, 592, 615, 624, 647, 705, 722 Kadnlara Kar
Aynmclk 42 Kaltmsal Deha 232 Karmak fikirler 93, 98, 728, 730 karlatrmal
psikoloji 224, 242, 244-245, 271, 375-379, 410, 415, 424, 437,465 Karlatrmal
Psikoloji Dergisi 379 Kart tepki gelitirme 612 katarsis 120, 585-587, 631, 730
kazanm yasas 491-492, 730 kelime agnm 649 kendilik imgesi 666, 688 Kendine
yeterlik 23, 506, 730 kendini gerekletirme 527, 647, 650, 672-673, 677-678,
680-682, 688, 730
ki-kare testi 324 Kiiliki gr 730 Klinik metot 104
klinik psikoloji 45,312,341,343-347,
351, 361-362, 368, 627, 692, 708 Kolay etkilenebilirlik 350 kolektif bilinalt
645-646, 651, 688, 730
Kontrol Oda 511-514, 516, 685, 730 konuma 60, 77, 104, 130, 150, 178, 192,
217-219, 256, 263, 284, 292, 298, 309, 311, 313, 315, 318-320, 344, 363,
400-401, 403, 407, 419- 420, 434, 436, 439, 441, 443-444, 449, 454, 457, 495,
502, 509, 515, 519-520, 528, 531, 552, 573-574, 579, 583-584, 586-587, 591,
595, 597-600, 602, 611, 633, 642-643, 653-654, 684, 694, 698, 706, 729
Korelasyon 234, 296, 324, 328, 425, 485
korku tepkileri 442 koullu refleks metodu 433 koullu refleksler 405, 730 Kltrel
Psikoloji 137-139, 171 Ktle faaliyeti yasas 730 Leipzig laboratuvar 144, 159, 322
libido 579, 607, 609, 615-616, 625,
643-644, 648, 663, 730 makineler 66-67, 70, 72, 86, 223, 247, 254, 402, 487,
489-490, 705 materyalizm 27, 81, 109, 373-374, 538,730
mekanik 55, 61-63, 65-67, 75-80, 86, 88, 91, 93-100, 109, 113, 129, 139, 142, 147,
160, 173, 182, 222- 223, 243, 254, 373-375, 383, 386, 399, 425, 435, 458, 477,
487-488, 490, 495, 498, 502, 515, 538, 550, 567-568, 572, 578, 616-618, 630,
NDEKS
765
651, 669, 672, 694-695, 697, 703, 705, 707, 713, 730 Mesmerizm 575
metafizik 76, 81, 120, 126, 226, 268,
293, 455, 490, 537 miyar (reagent) 182-183, 204 monadoloji 567, 730 motivasyon
25, 100, 169, 300, 381, 479, 482, 516, 556, 558-559, 561- 562, 564, 577-578, 655,
664, 674, 677-678, 684, 708, 716, 728 Mutlak eik 730 nesne ilikileri teorisi 23
nevrasteni 258-259, 304-305, 592 nevroz 588-592, 614, 619, 631, 674,
682, 686, 731 normal dalm erisi 233 optik 113, 145
otomat 65-68, 78, 99, 222, 240, 706 dipal karmaa 581, 630, 641, 652, 730
retme makineleri 483, 496-497, 516 lm igds 607-608, 630 zgr irade 95,
259, 403, 455-456,
498, 617, 624, 669, 721 paradigmalar 54-55 Pedagoji 316, 343, 349, 427
pekitirme tarifeleri 33, 492, 494,
505, 513, 731 petites perceptions 568 Phi Fenomeni 524-525, 527, 551,
563-564, 731 pozitif psikoloji 23, 684-686, 688-
689, 692, 720 Pozitif sayg 731 pozitivizm 27, 81, 373-374, 731 Pragmatizm 271,
731 Pragnanz 541
psikanaliz 39, 42, 58, 150, 288, 318, 346, 565, 567, 573, 578-580, 588,
590-591, 593-594, 596-597, 599, 605-607, 613-614, 617-622, 624- 631, 633,
635-638, 640-642, 650- 651, 653-654, 658-659, 661-662, 667, 669, 672, 678, 683,
687-688, 691-692, 712, 715, 717, 725, 731 psikanaliz psikoloji 566 Psikofiziin
eleri 125 psikofizik 119,122,124-127,129,132, 146, 153, 159, 197, 203, 287, 290,
327, 357-358, 434-435, 567, 731 psikoloji aratrmalar 124, 178, 353,
379, 471, 597, 711 Psikoloji Dernei 20, 28, 284, 299, 309, 316, 339-340, 342,
355, 361, 385
psikoloji ekol 57, 80, 280-281, 340,
411, 525, 619 Psikoloji Eletirileri 282, 286, 325, 372, 379, 384, 414-416, 423, 717
Psikoloji tarihi 22, 29, 31-32, 39-40, 42, 59, 169, 177, 199, 264, 273, 276, 340, 352,
401, 438, 629, 704, 723 Psikolojik Tipler 648, 650 Psikolojinin lkeleri 137, 147, 158,
161, 176, 253, 261, 264, 719 psikopatoloji 427, 567, 579, 594 Psikoseksel
geliim aamalar 630 psikoterapiler 628 psiik sonular yasas 146-148 uygulamal
psikolojide 302, 339, 354 Refleks Ark 282-284, 731 reklamclk 308, 347, 349-350,
362,
416, 418-419, 447 renk grme 159 ruh-beden ilikisi 265 rya analizi 580,
592-593, 605-606,
630,731 satran oynayan bilgisayar 23
Savalar 41, 368, 471
Savunma mekanizmalar 610, 619-
620, 627, 630, 637, 731 Sentetik Felsefe 249, 253, 731 serbest arm 37, 333,
586-587, 593, 602, 605-606, 630, 728, 731 sinir sistemi 95, 104, 108-109, 127, 190,
197, 253, 265, 272, 293, 295- 296,350,399, 437, 472, 550, 583 Skinner kutusu 485,
490-491, 495 Sosyal Danvinizm 250-251, 304 Sosyal eylem aratrmas 564 sosyal
ilgi 652, 654, 657, 674, 731 Sosyal renme Teorileri 503 Sosyal psikoloji
45,137,453, 554, 556,
560-562, 564, 651, 692, 700, 708 Sosyal psikolojik teoriler 652 Sosyobiyoloji
721-722 soy artm 332 Szel bildirim 433 Szel Davran 494-495, 502
Standford-Binet 332-333 sperego 608-610, 613, 624-625,- 667, 731
hret 173, 214-215, 495, 581, 629 Tarih Yazm 32, 59, 731 tarihsel veri 34, 59, 301
teknoloji 62-64, 66, 100, 223, 332,
392, 465, 496-497, 557 tekrarlama 562, 646, 731 temel anksiyete 661, 664, 688,
731 Tropizm 731
Turing Testi 706-708, 724
Tretilmi fikirler 731
Trlerin Kkeni 208-209, 211, 215,
217, 223, 230, 240-241, 253 unutma 84, 154, 156, 160, 201, 296, 362, 408, 430, 583,
594, 634, 729 uyanc hatas 180, 186, 201, 204, 732 Uygulamal hayvan psikolojisi
23, 500
uygulamal psikoloji 41, 208, 262, 281, 302, 304, 307-308, 310, 312, 317, 329,
339-340, 348-349, 354, 357-358, 363-366, 368, 423, 458, 515, 552-553 Uygulamal
Psikoloji Dergisi 317, 364 Walden Two 483, 497-498, 756 Watson'cu davranlk
432, 461 VVrzburg laboratuvar 160 yansmalar 84
yanstma 52, 85, 457, 612, 621, 652 Yapay zek 23, 71, 706, 708, 715 Yapsal
psikoloji 173, 187-188, 199,
205, 281, 303, 425, 525 yaratc sentez 98, 146-148, 521, 732 Yaam Alan
557-558 yeni davranlk 464 yer deitirme 52, 55, 235 Yceltme 611
Zeitgeist 20, 22, 40, 48-54, 59, 62, 67, 80, 132, 211, 247, 249, 305, 307, 310, 341,
373, 396, 401, 407, 409, 449, 456, 523, 528, 563-564, 569, 578, 629, 651, 663,
669, 683, 688, 697-698, 724, 728, 732 zeka testleri 158, 231, 328, 330-331,
335, 337-338, 369, 732 zeka ya 337, 732 zihincilik 89, 732 zihinsel imge 168,
201 zihinsel ilevler 137, 280, 536 zihinsel kaltm 227, 230 zihinsel kimya 86, 97-98
Zihinsel sreler 81, 137, 153, 157, 192, 197, 207, 224, 242, 244-245, 289, 321, 383,
402, 405, 425, 504, 541, 577, 695, 709, 712, 728 Zihinsel Testler 235, 240, 247, 297,
303, 327-330, 335, 358, 362-363, 385,732
KLK
Jerry M. Burger
En Yeni Aratrmalar Inda Psikoloji Biliminin nsan Doasna Dair Syledikleri
Elinizdeki kitap, klasik kuramlarn aratrmay tetiklediini, aratrma bulgularnn da
genelde kuramlarn geliimini ve benimsenmesini biimlendirdiini gsterecek ekilde
tasarlanmtr. Bu kitapta yedi aratma blmnde, yitmi alt aratrma programna
yer verilmitir. Kuramsal blmlerin her biri, bir uygulama, bir de deerlendirme ksm
ieriyor. Soyut kuramlarn gnlk sorunlar ve konularla nasl ilikili olabilecei
gsteriliyor. Kitabn deiik blmlerine dalm on be adet Kiiliinizi Deerlendirin
kutusu var. nemli kiilik kuramclarnn yaam yklerini aktaran kutularla. Haberler
kutusu da kuram ve uygulamalar canlandran blmler.
ISBN: 975-256-060-1 800 sayfa
Rod Plotnlk
PSKOLOJ'YE
PSKOLOJ'YE GR
Bu psikoloji kitabn okumak, heyecanl bir yk okumaya benziyor.
Kitabn kapan aar amaz, daha nce grdnz Psikoloji'ye Giri kitaplarna hi
benzemediini fark edeceksiniz. Yazar Rod Plotnik, dikkat ekici ve elendirici grsel
malzemeler eliinde, psikolojinin temel kavramlarn ve ilgin aratrma sonularn
ok sayda rnek vererek aklyor. Metin ve grafiin bir arada kullanlmas anahtar
kavram ve terimlerin kolayca aklda kalmasn salyor. Bilgilerin sindirilebilir blmler
halinde ele alnmas, konuyu anlamay ve renmeyi kolaylatryor.
ISBN: 975-6698-52-7
FREUDYEN PSKOLOJYE GR
Calvin S. Hail
Zaten XIX. yzyl bilim adamlarnn felsefeye olan meraklan srad birey deildi.
Pekou iin bilim, felsefe demekti. Ancak o, biroklarndan farkl olarak felsefenin
metafizikten deil, bilimden temellenmesi gerektiine inanyordu. zlcesi; "bilim
yoluyla bilgi"ye varlmasndan yanayd. Ne are ki ondaki bu felsefi merak psikolojik
karmlarn da etkiledi ve bu durum onun daha ziyade bir psikoloji teoristi olarak
anlmasna sebep oldu. Yaynland yldan bu yana Avrupa ve Amerika'da onlarca
bask yapan bu kitap, Fteudyen psikolojinin temel kavramlarm etraflca ele alyor; id.
ego, sperego, psiik enerji, igd, cathexis, anti-cathexis, bilin, bilind,
anksiete, savunma mekanizmalar, erojen blgeler gibi konularn geni bir almn
veriyor okuyucuya. Bu ynyle gerek psikoloji merakllar gerekse uzmanlar iin
vazgeilmez bir eser. ISBN: 975-6963-51-4 144 sayfa
Ruhun Aynas ENNEAGRAM'a Yansyan nsan Manzaralar
Helen Palmer
Dnyadaki sayl Enneagram uzmanlarndan Palmer, 9 temel kiilik tipinden yola
karak sistemi her ynyle inceliyor. Kiilik tipinizin ocukluktan itibaren nasl
ekillendii, erikinlikte zihninizi megul eden temel meseleler, korkulannz, ak ve
evlilikte gsterdiiniz tipik eilimler ve otoriteyle olan ilikileriniz kitapta enine boyuna
tartlyor.
Rt>mn aynas
ENNEAGRAM'a
ENNEAGRAM
David N. Daniels/Virginia A. Price Kendini Bilme Sanat
Tam sabetli Sonu Veren E.ncagram Kiilik Testi ve Kendini Kefetme Rehberi.
alar tesinden uzanan tasavvuf ehlinin size "sizi" anlatmasn ister miydiniz? te
Enneagram kiilik sistemi, Orta Asya bozkrlanna uzanan kkeniyle ikna ediyor sizi.
Ve Batnn tam teekkll laboratuarlannda gelitirilip tamamlanm
mekanizmasyla...
E Ad. Ps,-r/^d'H
Yazar:
fcnneagram
Kendini Bilme Sanat
iade Tarihi
JUNG
JUNG
lLw rfrtr
Anthony Stevens
Sekin bir Jung analisti ve psikiyatr olan Anthony Stevens, bu kitapta analitik psikolo-
jinin kurucusu svireli psikiyatr Jung'a ve psikolojisine zl bir giri yapyor. e ve
da dnk kiilik, arketip ve kollektif bilind kavramlarnn ncs olan Jung, bir
adan bireyci, grkemli bir eksantrik, dier ynden evrensel insann canl,
somutlam bir rneidir.
ISBN: 9756963581
SADUYU
Beyin Yarimkrelerinin Anlami
Sa Beyin: Ne Kit Zekli Bir ebek Ne De Mistik Bir Dh
Robert Ornstein
1991'de yaynlanan Bilincin Evrimi adl kitabyla "bilimsel kitap" dalnda bir bestseller
yazan olan ve insan zihni zerine bir otorite kabul edilen Robert Ornstein, yeni kitab
Sa- duyu'da, beynin iki yanmkresinin ilevine ilikin 1970'lerden bu yana sregelen
inan ykyor. Ornstein'n Saduyu'su ufkunuzu amakla kalmayacak size keyif de
verecek.
ISBN: 975-6698-89-6 208 sayfa
vahi dil
Amerikan Toplumunu eriden Eletiren Aykr Bir Ses
Thomas Szasz
Thomas Szazs bu eserde Amerikan toplumunun yaygn bir ekilde kabul grm
"dokunulmaz messese ve deerlerine" saldryor. Romen kkenli psikiyatrisi, yazar
ve dava adam Szasz, 20. yzyldan beri Amerika'daki en etkili muhalif seslerden
biridir. Sivri dili ve aforizma tarzndaki slubuyla siyaset, hukuk, din, ahlak, psikoloji ve
psikiyatri gibi kurumlann gttkleri iki yzll ve aldatmacay gzler nne seriyor.
ISBN: 975-2560-32-6 304 savfa

Duane P. Schultz - Modern Psikoloji Tarihi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Duane P. Schultz - Modern Psikoloji Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DUANE P.

SCHULTZ&SYDNEY ELLEN SCHULTZ

nsanlarda retken Dnce ............................................ 549 "

MODERN PSKOLOJ TARH]

rln tssay Towards a New Theory of Vision

bulunmutu. Bu fizyologlann almalan psikoloji asndan

yapld. (James'in biyografisinde, ald bu dank eitimi anlatan ve "Zig- zag

zenli derlemelere ve snflandrmalara tahamml edemezdi. Kimyaya ve biyolojiye

bilin durumlarn deitiren pek ok deneyinden ilki, bedensel deiikliklerin bilinci

dnen koruyucu kanunlar vard.) 1921 ylnda Ulusal Mesleki Rehberlik

Carr psikolojinin alma konusunu hafza, alg, duygular, hayaller, muhakeme ve

adn veren bu psikologlarn drtte eitim alannda almaktayd. Psikoloji

u yl boyunca yaplmt. Cattell laboratuvardan ayrlmadan nce tepki zamanna

1910 yl civarnda, yaklak sekiz karlatrmal psikoloji laboratuvar kurulmutu

Yerkes'in laboratuvannda yetitirdii renciler karlatrmal psikoloji alannda i

cak bir kpek brakmlard. Pavlov bu kpei apartmannda masasnn yannda

bir seks skandalna adnn karmasndan tr istifa etmeye mecbur brakld.

Davranln alma Konusu

John B. Watson ve Rosalie Rayner Kk Albert'i tutuyor. ocuk ayaklar arasndaki

Amerikal psikologlar davranlkla ilgilenmi olmalarna ramen Wat- son'un

Kari Lashley Watson'un Johns Hopkins'teki rencilerinden birisiydi. Doktora

Tolman'n laboratuvannda yrtlen aratrmalar 30 yldan fazla srd. Tolman'n

Emmanuel Hareketi: Akl hastalna yaklam akm Birleik Devlet- ler'de

den yaklak 30 yl sonra yazlmtr ve bu nedenle cinsel geliimle ilgili sonraki

nebilir. Yapsalclar ve ardndan davranlar insanlar makine benzeri varlklar

sevin ve okudan ziyade bir boyun ei

na ocuklara ynelik olarak, onlann greli olgunlamlklann ve yeterince

snn yaplmasn tevik ederek ve psikanalitik psikoterapiyi deitirerek

Maslow balangta Watson ekolnden ok hevesli bir davranyd ve mekanik

You might also like