Trkiye ktisat Tarihi

1 9 0 8 -1 9 8 5

Korkut Boratav
Korkut Boratav, 1935te dodu. 1959da Ankara niversitesi Hukuk Fakltesini bitirdi. 1960
sonunda Siyasal Bilgiler Fakltesine maliye asistan olarak girdi. 1964te, ayn fakltede, iktisat
doktorasn tamamlad. 1964-1966da Cambridge niversitesinde aratrmalar yapt. 1972de
doent oldu. 1974te Birlemi Milletler Cenevre Ofisinde danmanlk yapt. 1980de Ankara
niversitesi Senatosunca profesrle ykseltildi. 1983te Ankara Skynetim Komutanlnca
1402 sayl yasaya gre niversitedeki grevine son verildi. 1984-1986da Zimbabwe
niversitesinde retim yelii yapt.
***

ARKA KAPAK
Meslekten iktisat olmayanlar hedeflenmise de, iktisatlarn baucu kitab olacak gte, kalc
bir yapt. Tutarl dnemlendirmeler, nesnel nicel kstaslar, dengeli iktisat-siyaset birliktelii, duru,
akc bir dil ve 80e yakn yln Trkiyesi, nsz hari 140 sayfa ... / Boratavn kitab bugn
anlamak iin son derece yarar, bir yapt. Dn bilmek, yarn grmek iin Boratavn kitab
okunmal ... Bir daha okunmal... (Zafer Toprak, Trkiyenin Siyasal ktisad; Cumhuriyet, 28 Nisan
1988)
Her eyden nce belirtilmesi gereken nokta, kitabn dneml emesinin, imdiye kadar hibir
eserde rastlanmadk lde iktisadi kstaslara dayanmas ve dolaysyla iktisat-siyaset
diyalektiinde, yazarn iktisada arlk veren gryle fevkalade tutarl olmasdr. / Deerli
aratrmac Korkut Boratavn kitab, Trkiye ekonomisinin nereden geldii ve nereye gittii
konusunda derin dnmek isteyenlere bir rehber olarak nerilir ve niversitede ders kitab
olarak okutulmas beklenir. (M. Ali Klbay, Trkiye Ekonomisinin teki ehresi, Yayn
Dnyasnda EREVE, Mart 1988).

***

NDEKLER

nsz .............................................................................................................................. 5
Giri .................................................................................................................................. 7
I) Devrim ve Sava Yllar: 1908-1922 ........................................................................... 11
II) Ak Ekonomi Koullarnda Yeniden na: 1923-1929 ............................................. 28
III) Korumac-Devleti Sanayileme: 1930-1939........................................................... 45
IV) Bir Kesinti kinci dnya sava: 1940-1945 .............................................................. 63
V) Dnya Ekonomisi ile Farkl Bir Eklemlenme Denemesi: 1946-1953 ........................ 73
VI) Tkanma ve Yeniden uyum: 1954-1961 .................................................................. 85
VII) e Dnk, Da Baml Genileme (1962-1976) ve Yeni Bunalm (1977-1979).. 94
VIII) Sermayenin kar Saldrs: 1980-1985 ...................................................................... 119
IX) Sonu: Baz Ana izgiler .......................................................................................... 139
Kaynaklar .......................................................................................................................... 152

www.altinicizdiklerim.com 1
 I. DEVR M VE SAVA YILLARI:1908-1922

1913 ve 1915 yllarnda yaplan sanayi saymlar, bugnk Trkiye snrlar iinde kalan Bat
Anadolu ve Marmara blgelerinde, yani lkenin en gelimi yerlerinde, 1908den nce kurulmu
snai tesislerin, 20 un deirmeni, 2 makarna, 6 konserve, 1 bira fabrikas, 2 ttn maazas, 1 tuz, 3
tula, 3 kire, 7 kutu, 2 ya, 2 sabun, 2 porselen imalathanesi, 11 tabakhane, 7 marangoz ve
dorama atlyesi, 7 yn, 2 pamuklu iplik ve dokuma, 36 ham ipek, 1 ipekli dokuma v e 5 sair
dokuma fabrikas, 35 matbaa, 8 sigara kad, 5 madeni eya ve 1 kimyasal rn fabrikasndan
ibaret olduunu ortaya koyuyor. ... lkenin snai profilinin byk blmn ierdiinden phe
olmayan bu kurulular, 1908 ylnda ada anlamyla bir Osmanl sanayiinin varolmadn ak
seik ortaya koymaktadr.

Osmanl mparatorluunun yar smrge niteliinin en ak belirtisi, d borlanmalar-Dyun-u

Umumiye srekli imtiyazlar arayarak lkeye giren yabanc sermaye yatrmlar, giderek arlaan
ve yaygnlaan kapitlasyonlar zinciri sonunda lke ynetiminin nce iktisadi, sonra byk
lde askeri ve siyasi alanlarda emperyalizmin denetimine girmi olmas idi.

1908-1913 yllar ttihat ve Terakki Cemiyetinin siyasi iktidar denet1edii ve etkiledii, fakat hibir
zaman tamamen elinde tutamad yllardr. 1913-1918 alt dnemi ttihatlarn iktidar tamamen
ellerine geirdikleri bir zaman kesiti olarak nceki alt dnemden ayrlr.

Dnemin ana zellii, ulusal nitelikteki bir kapitalizme yneli olmakla birlikte, bu hareketin
karsna kan eitli nesnel ve znel engeller hibir zaman tamamen alamam; bu yzden
kktenci bir dnm gerekleememitir. Neydi bu engel ler?

Nesnel engellerin banda ekonominin, yukarda ksaca aklanan yar-smrge statsnn

yaratt bamllk ilikileri gelmekteydi. ... Birinci Dnya Savann bitimine kadar genellikle
milliyeti ve bamszlk kadrolar iktidarda olmakla birlikte, bunlar, uluslararas sermayenin ve
byk devletlerin Osmanl mparatorluu zerindeki kurumsallam ve gvenceler altna alnm
denetim, mdahale ve bask mekanizmalar karsnda aresiz kalmlar; sonunda byk
glerden hangisine yanamak ehv endir? sorusuna snmlardr. 1908-1914 yllarnda ngiltere
ve Almanya taraftar siyasiler arasnda arasndaki ekimelerin arkasnda bu aresizlik yatar. ...
Siyasi bamszln, iktisadi bamszla giden yolda gerekli, ancak yeterli olmayan bir aama
olduu sonraki on yln iktisadi ini ve klarnda aka gzlenecektir.

Demokratik bir devrim hareketinin karsna kan bir dier nesnel engel, 1908i izleyen 14 yln
hemen hemen k esintisiz bir dizi isyan ve savala dolu olmasndan doar. ... yle bir olaylar
zinciridir ki, bu gaileler altnda bunalan iktidarlarn yeni bir toplum dzeni kurma dorultusundaki
zlemlerini biimlendirmesi ve hele uygulayabilmesi bir mucize olurdu.

Ulusal nitelikte bir kapitalizme yneliin karsna kan belki de en etin nesnel engel, Trk
burjuvazisinin clzlndan kaynaklanmakta idi. ... Bu durumda, eer gerekleecekse, burjuva
devriminin burjuvazi dndaki sosyal gruplarca yaplmas zorunlu oluyordu. Trkiye koullarnda
bu tarihi misyonu kk burjuva aydnlar stlenecektir.

Genel olarak burjuva ideolojisinin iktisat politikalarna uzanan iki ana kolu olduunu; bunlardan
birinin ulusal bir kapitalizme, dierinin ise serbest ticareti, entegrasyoncu ve beynelmilelci bir

www.altinicizdiklerim.com 2
gelime biimine angaje olduunu; 19. yzylda her iki kolun Bat dnrleri arasnda
partizanlarnn bulunduunu belirtelim.

Milli ktisat gr, gerekirse savan yaratt ktlk koullarndan yararlanarak ve devlet
desteiyle bir yerli ve milli burjuvazinin yetitirilmesi gerektiini; bunun hem mmk n, hem de
kalknma ve modernleme iin zorunlu olduunu ileri srmekte idi.

Byk bir hububat alan olan Anadoludan stanbula buday nakletmek, New Yorktan
buday ithal etmekten % 75 daha pahal idi. Bu nedenl erle stanbul, hububat tketimini byk
lde Avrupa ve Amerika kaynakl unlardan salyordu.

Birinci Dnya Sava, Batdan stanbula ulaan ticaret yollarn byk lde tkad. Bu, stanbul
nfusunu ok ar bir beslenme sknts ierisine srkledi.

Sonraki yllarn kapitalizm dorultusundaki toplumsal ve ekonomik dnmlerinin ilk filizlenmeleri

de bu olayn evresinde olutu.

Bir kere, ttihat ve Terakki hkmetlerinin sava dnemi iktisat politikalar iinde stanbulun iaesi,
zm en nce gereken sorunlardan biri olarak ortaya kt.

kinci olarak, Anadoludan stanbula hububat sevki, sava yllarnn en karl faaliyeti olarak
ortaya kt. ... ttihatlar, bir yandan karaborsayla mcadele eder grnrlerken, bir yandan da
kendilerine yakn gruplarn nemaland bir ilkel birikimin de gelimesine yol atlar. ... bu birikim
biiminin sadece nesnel, zorunluluklardan domadn, ayn zamanda bilinli olarak istenmi
bulunduunu gsteren dolayl kantlardr.

Sultann ve brokratik aristokrasinin devlet rgt ve toplumsal hasla zerindeki keyfi

egemenliini bir kalemde deilse bile kk darbeler ve kemirmelerle ortadan kaldran
uygulamalarn hukuki dayanan oluturan bir dizi kanun ve kararname, bu dnemin balarnda,
kapitalistleme srecinin asli unsurlarndan biri olarak grlmelidir.

Tm kstlayc hkmlerine ramen Tatil-i Egal Kanunu nemli bir rnektir. Sermaye-emek
ilikilerini yok sayan istibdat dneminin yasaklamalarnn aksine bu kanun, snf mcadelesi
gereini gzledikten sonra, sorunu sermaye lehine kstlamalarla zmeye alan modern, yani
kapitaliste, bir dzenleme saylmaldr.

te yandan, sanayii koruyucu bir gmrk politikasna kar, bir yandan liberal Cavit Bey okulunun
ideolojik egemenliinden; te yandan d ticaret politikasn ipotek altnda tutan ticaret
anlamalarndan gelen engel ler sava yllarnda alabilmi ve mttefikimiz Almanyann kar
kmasna ramen, gmrk resimleri nce %15e, sonra %30a karlm; daha sonra da ithal
edilen maln l birimi veya adedi zerinden hesaplanmaya imkan v eren spesifik gmrk
tarifelerine geilmiti. Kapitlasyonlarn tek ynl olarak kaldrlmas da sava yllarnda
gerekleir.

stiklal Harbinin finansmannn sadece yaklak % 10u d kaynaklardan (Sovyet yardm ve

balardan) salanmt.

www.altinicizdiklerim.com 3
Ksacas, 1914-1922 yllarnn getirdii tm ykma ramen, sava yllarnn bitiminde Anadolu
ekonomisi sava ncesine kyasla biraz daha btnlemi, daha ulusal bir nitelik kazanm
bulunuyordu.

1915 saymnca kapsanan snai iletmelerin says 255 idi ve bunlarn 72si, yani % 28i 1908
sonrasnda kurulmu idi. Bu gelimeye ramen sanayi kesimi fevkalade ilkel bir nitelik tamakta
idi. 1913te % 83,5i, 1915te 13te % 83,5i, 1915te ise % 82,3 gda ve dokuma sanayiinden
kaynaklanyordu; bu iki endstri ayn yllarda toplam ii saysnn % 71 ve % 75,8ini altrmakta
idi. ... Buday terek, ttn ve deri ilemekten ve geleneksel ipekilikten oluan retim
faaliyetlerinin btn ile bugnk anlamda sanayi olmad, Osmanl ekonomisinin byk
lde sanayisiz bir ekonomi saylabilecei ve toplumun snai rn tketiminin esas olarak ithalat
yoluyla karland, abartmal saylmamaldr.

Sava yllar bu clz ekonomik yapy derinden sarsmtr. Erkek nfusun ok nemli bir blmnn
silah altna alnmas ve genel sava koullar, savan ilk yllarnda tarmsal retimde neml i
daralmalara yol at. ... 1914-1918 arasnda buday retimi % 47, ttn % 51, kuru zm %54,
fndk % 65, ya koza %69 dm; koyun says %45, kei says %33 azalmt.

Dyun-u Umumiye daresince hazrlanan fiyat endekslerine gre fiyatlar 1914-1920 arasnda
100den 1406ya kmtr.

1908-1913 yllarnda brokratik aristokrasinin ikinletirdii devlet kapsnda byk boyutlu

tensikat ve tasfiye yaplm; maalarda da ayrcalkl gruplar ilgilendiren arlklar trplenmiti. ...
Memur maalar, savan balamas ile birlikte % 50 orannda indirilmi ve bu durum bir yl kadar
srmtr.

1908i izleyen yllarda, ttihatlarn piyasa iin retimin nem tad blgelerde ve rnlerde
orta ve zengin iftiye ynelik sistemli politikalar izlediklerini; retici birliklerinin ve kooperatiflerin
kurulmasn bu gruplar lehinde ileyecek unsurlar getirerek desteklediklerini gryoruz. Bu ifti
gruplarnn bir blmnn retimdeki daralmaya ramen yksek fiyatlardan tr sava
yllarnda yksek gelir artlar saladn gzlyoruz.

Buna karlk Anadolu bozkrlarnn geimlik retime mahkum kld geni ve yoksul kyl kitlesi,
on yl akn sava ve ykm dneminin en ok sarst snf oluturmutur. Bu snfn yetikin erkekleri
Yemen ile Galiya arasndaki usuz bucaksz topraklarda kann dkerken geride kalanlar yerel
mtegalibenin sava ve kargaa yllarnda daima geliiveren kaba smr ve soygun yntemleri
altnda ezilmekte idi.

Sava yllarnn bilinli zenginletirme politikalarndan en ok nasibini alan grup, tabiatyla, siyasi
iktidarla yakn balar kurmay baarm Mslman ticaret burjuvazisi idi.

www.altinicizdiklerim.com 4
 II. AIK EKONOM KOULLARINDA YENDEN NA: 1923-1929

Devlet desteiyle yerli sermayedar yetitirme giriimlerinin en etkili ve yaygn yntemlerinin

banda, devlet tekellerinin imtiyazl zel ahs ve irketlerce iletilmesi gelir. ... Lozann gmrk
resimleri ve vergilerle ilgili kstlayc hkmlerinden kurtulmann bir yolu birok maln ve hizmetin
retim veya ithalini devlet tekeline almak oluyordu. Ne var ki, dnemin genel felsefesine uygun
olarak bu tekeller daha sonra imtiyazl yerli ve yabanc irketlere devredilmi, pek ounda st
dzeyde siyasi kadrolardan ve devlet katndan nemli kiilerin de ortak ve hissedar olduu bu
irketler, devletin salad tekel durumundan yararlanarak yksek kazanlar elde etmilerdir. ...
Kibrit ve akmak, ispirto ve alkoll ikiler, barut ve patlayc maddeler, petrol-benzin ithali ve drt
byk limann iletilmesi ile ilgili tekeller bu dnemin imtiyazl irketlerinin en nemli faaliyet
alanlarn oluturuyordu.

1924 ylnda kurulan Bankas ... yerli ve yabanc sermaye ile siyasi iktidar arasndaki btnleme
srecinde fevkalade aktif bir rol oynam ve eitli iktisat politikas kararlarn sermaye evrelerinin
istekleri dorultusunda ynlendirmede ok etkili bir bask grubu oluturmutur . ... Dnemin
dikkatli gzlemcilerinden Falih Rfk, ankaya adl kitabnda, Bankasnn bir nevi politikaclar
bankas olarak kurulmu olmas, Cumhuriyet tarihi iin pek ac bir aferizm salgnnn balangc
olmutur... Kolay kazan elde etmeye alanlar ... Ankarada nfuz tccarlarn bulmakta ve
onlar vastasyla bankay kendi teebbsleri iine srklemekte idi. diye yazyor. evket
Sreyya ... Hemen hepsi milli, mcadele gnlerinin asker, idareci, yahut siyaseti elemanlar,
arasnda treyen baz insanlarn yeni devrin iktisadi imkanlarn, az ok maskeli ekillerde, fakat
daima devletin nfuzuna dayanarak, kendi menfaatlerine kullanma abalar olmutur.
gzlemlerini yapmaktadr.

Kapitler ayrcalklar aramamak artyla yabanc sermayeye davetkar olan yaklam, dnemin
resmi tutum ve politikalarna tamamen egemendir.

1920-1930 yllar arasnda kurulan 201 Trk anonim irketinden 66snda yabanc sermaye ortakl
vardr ve bunlar tm anonim irketlerin toplam denmi sermayelerinin % 43n (31,3 milyon TL)
oluturmakta idi.

Osmanl devletinin borlanmalar tarihindeki topraklar ile Lozann ngrd snrlar dikkate
alnarak Osmanl borcu, Trkiye Cumhuriyeti ile mparatorluun topraklarn paylaan dier
devletler arasnda datlyor; ancak sonuta Trkiyeye toplam borcun 2/3sini oluturan
yak1ak 85 milyon altn liralk bir tutar ykleniyordu. Yllk bor, demeleri 6 milyon lira civarnda
saptanmakta; ancak, daha sonraki bir dzenleme ile 1929 ylna kadar ertelenmekte idi. Bu yl
biraz ykl (15 milyon liralk) bir ilk taksit demesi, Cumhuriyet hkmetini nemli sonular
douracak bir para ve kambiyo bunalmna srkleyen bir etken olarak ortaya kacakt.

Lozan Antlamasna ek olarak imzalanan Ticaret Szlemesi ise, 5 yl sre ile Trkiyenin darya
kar uygulayabilecei iktisat politikalarn dondurmakta ve baz istisnalar dnda ithalat ve
ihracat yasaklarnn kaldrlmasn ve yenilerinin konmamasn, gmrk tarifelerinin ise 5 yl sre ile
deimemesini ngrmekte idi. Uygulanmas kabul edilen tarife, 1916 Osmanl gmrk tarifesini
esas almakta idi.

www.altinicizdiklerim.com 5
1923 ylnn ubat aynda toplanan ve pratik olmaktan ok sembolik nem tayan bir kongre de
dnemin nemli uraklarndan biri saylmaldr: zmir ktisat Kongresi. ... Kongredeki ii ve
sanayici yelerin daha ok resmi zevattan, yksek brokrasi ve mebusl ardan derlendii ...
anlalmaktadr.

zmir ktisat Kongresinin almalar sonunda kabul edilen iktisadi esaslar, ana izgileriyle
dileklerden ibaret olmasna ramen, bu dnemin balangcnda egemen olan iktisadi felsefeyi
ve grleri temsil etmesi bakmndan nem tar. ... Genel olarak kalknmac, yerli ve yabanc
sermayeyi ve piyasaya dnk iftiyi zendirici, ekonomik hayatn denetiminin milli unsurlara
gemesini kolaylatrc ve lml bir korumacl ngren tezlerin n plana kt ve Kongreye
stanbul tccarnn srkledii ticaret burjuvazisi ile toprak unsurlarnn egemen ol duu
sylenebilir.

Yabanc sermayenin belirli koullarda tevikini ngren ana yneli, .yar-smrge Osmanl
ekonomisinin miras olan demiryolu ebekesinin ve ttn rejisinin milliletirilmesini nlemedi.

Tarm kesimine dnk en nemli yenilik, yar-feodal bir ortaa vergisi olan aarn 1925te
kaldrlmas olmutur.

Ayn yl, eker fabrikalar iin zel tevik ve imtiyazlar getiren bir kanun getirilmi; buna dayanarak
kurulan (ve Halk Frkasnn baz nde gelen simalarnn hissedar olduu) Alpullu ve Uak eker
irketleri, sonradan retimden daha karl grdkleri eker ithalatna ynelmeyi yelemilerdir.

Lozan Antlamasnn gmrk tarifeleri iin koyduu snrlamalar 1928 iinde son buluyor,
dolaysyla 1929dan itibaren (ve herhalde daha korumac) bir gmrk tarifesi uygulanmas
imkan dahiline giriyordu. Ayrca, Osmanl borlarnn ilk taksitinin denmeye balayaca yl da
(yine Lozana gre) 1929 idi. Dolaysyla, o yl dnya ekonomisini sarsacak olan byk buhran
patlak vermese idi dahi 1929 yl Trkiye ekonomisi bakmndan bir dnm noktas olma zellikleri
tamakta idi.

O. Kurmuun hesaplamalarna gre, % 12,9 ortalama nominal koruma salayan Lozan-sonras

tarifesine karlk yeni tarifenin ortalama koruma oran % 45,7 idi.

1929 ylnda Osmanl bor taksitlerinin demeler dengesi zerindeki yk, 15 milyon TL civarnda
idi. Bu, o yln ihracat gelirlerinin yaklak %10unu oluturmakta idi. Ancak ilk kez yaplacak olan
bu deme, yeni gmrk tarifelerinin yrrle girmesinden nce stoklama ve speklasyon
amacyla yaplan ve nceki yla gre 33 milyon TL art gsteren ar ithalatla birleince Trk
parasnn d deerini ar bir bask altna soktu.

1923-1929 yllar tarmsal retim bakmndan altn yllar olarak grlebilir. ... Bu olumlu gelimede,
Anadolunun erkek nfusunun yeniden topraa dnmesine imkan veren bar koullar en
nemli rol oynamakla birlikte, tarma dnk olumlu politikalarn fiyat ve vergi deikenleri
yoluyla iftiler lehine kaynak yaratan sonular da belirleyici olmutur. ... zellikle Bat
Anadoluda nfus mbadel esinin yaratt deimeler baz ticari tarm rnleri zerinde olumsuz
etkiler icra etmi olmasna ramen, 1924-1929 yllar arasnda tarmsal haslann yllk byme
hzlarnn ortalamas %16,2yi buluyordu. Bu, dnemin snai byme hz olan %8,5in hemen
hemen iki misli, milli hasla art hz olan % 10,9un %50 stndedir. Grld gibi, tarm

www.altinicizdiklerim.com 6
1923-1929 yllarnda ana srkleyici sektrdr ve sava ve ykm yllarndan sonra ekonominin
yeniden inas esas olarak tarm kesiminin dinamizmi sayesinde gereklemektedir.

1927 Sanayi Saymna gre, imalat sanayiinde alan 237,000 iinin 109,000i 4ten az ii
altran i yerlerinde istihdam edilmekte idi.

Bu dnem iinde gelir dalm zerinde yaplan en nemli iktisat politikas operasyonu, aarn
1925 ylnda kaldrlmasdr. Keyderin saptamalarna gre 1924 ylnda aar, bte gelirlerinin
%22sini oluturmakta idi. Ancak, aar iltizam yoluyla topland iin, bu vergi dolaysyla devletin
eline geen mebladan %20 fazlas mltezime intikal etmekte idi.

Aarn kaldrlarak dolayl vergilerin (eker-gazya vb. vergilerinin) ykseltilmesi ana hatlaryla
kentli emeki tketici snflardan tarm kesimine (genel olarak kylle) bir gelir aktarm olarak
yorumlanmaldr.

Genileyen bir d ticaret (zellikle ithalat) hacmi, da dnk ticaret burjuvazisinin karlarn
phesiz artrmtr. Ancak, bu artn yksek kar oranlarndan deil, miktar (srm) artlarndan
saland sylenebilir; zira, ithalatn byk lde serbest, ithal edilen snai rn fiyatlarnn ucuz
olduu bir ortamda ithalatlarn tekelci fiyatlardan yararlanmas sz konusu deildir. Buna
ramen d ticaretin milli hasla iindeki paynn sonraki elli yl boyunca alamayaca bu
dnemin ithalat ve ihracat sermaye gruplar tarafndan da altn yllar kabul edilmesi
doaldr.

Memurlarn milli gelirden aldklar pay aa yukar deimeden (%6nn biraz altnda) kalmtr. Bu
saptama, dnem boyunca memurl arn milli ekonomi iindeki greli durumlarnn korunduu ve
(eer devlet memurlarnn saysnda milli gelir byme hzn aan bir artma olmamsa) ylda %8,5
orannda byyen bir ekonomide bu tabakann reel gelirlerinde de ilerleme saland
anlamna gelir.

Ksacas bu yllar, bar ortamna dn koullar iinde milli gelirde salanan byme hz
dolaysyla reel gelir artlarnn btn sosyal snf ve tabakalara yayld bir dnem
oluturmaktadr.

III. KORUMACI DEVLET SANAYLEME: 1930-1939

1930-1939 dneminde iktisat politikalar bakmndan iki belirleyici zellik vardr: Korumaclk ve
devletilik.

1908 sonrasnda ttihatlarn ve 1923 zmir ktisat Kongresinden sonra Kemalistlerin modern bir
kapitalist ekonominin olumas iin ngrdkleri ana mekanizma, devletin bireyleri
zenginletirecek ortam ve destei salamas, bylece oluacak (ve ksmen siyasi kadrolardan
kaynaklanacak) yeni burjuvazinin yabanc sermaye ile (eit koullarda) ibirlii ve ortaklk
ilikileri iine girerek gelimeyi ve sanayilemeyi gerekletirmesi idi.

Bir burjuva devriminin ve milli nitelikte bir kapitalist geliimin vazgeilmez unsuru ol an
sanayilemenin bu modelle gerekleemeyecei, 1920li yllarn sonuna gelindiinde ak seik

www.altinicizdiklerim.com 7
ortaya kmt. 1923-1929 yllarnda sanayiin gelime hz, ekonominin tm dier sektrlerini
gerisinde kalmakta idi.

Ak kap-serbest ticaret modelinin, 1929u izleyen yllarda azgelimi lkeleri metropol lkelerdeki,
buhrann kuyruuna takarak kronik bir durgunlua srklemesi, bu nedenl erle kanlmaz
oluyordu.

Bu durumda, tketim ve gelir dzeyinin dmesine kar doal bir savunma tepkisi olarak ithalat
denetleyen koruma nlemlerine gidilmesi, ksacas da kapanarak buhrann i yansmalarn
snrlamak, durgunluu amann n koulu oluyordu. Koruma duv arlar arkasnda, yaygn (ve
eskiden ithal edilen) snai tketim mallarndan ( beyazlar olan un, eker, kumatan)
balayan ithal ikameci yatrmlar, 20. yzyln ilk yarsnda nc Dnya lkelerinin birounda
ilk sanayileme hamlelerini oluturdu. ... 1929 sonlarndan itibaren adm adm d ticareti
denetleyen ve korumac bir yapya geen Trkiyenin deneyimi de ayn yndedir.

1932den sonra korumaclk, devletilikle tamamlanmtr.

1930 ve 1931 yllar, i ekonomiye dnk mdahale nlemlerinin alnmad, ancak d ticaret ve
kambiyo rejimIerinin denetlendii yllardr. Yaratlan olumlu koruma koullarn insafszca smren
yeni yetme sanayicilerin, bu yllarda yaygn bir honutsuzluk yaratt anlalmaktadr. te
yandan, byk buhrann etkisiyle tarm rnlerinin fiyatlarnda meydana gelen byk dmeler
ifti nfusun hayat koullarnda ok ciddi sarsntlar yaratt. Buday fiyat 1929dan 1932ye %68
dt. Kylnn bankalara, tefecilere ve devlete borlar ise nceki dnemin yksek fiyat
koullarnda belirlenmiti. ... 1930 ylnda gdml Serbest Frka muhalefetinin halk ynlarnca
yaygn bir kabul grmesi, bata Gazi olmak zere siyasi liderleri iktisadi alanda yeni atlmlarn ve
bir model deiikliinin zorunluluuna ikna etti. Ve 1932 ylnda bir dizi devleti ve devletletirici
kanunla bu model deiiklii uygulamaya konuldu.

Bankas grubuna yakn evreler, dorudan doruya Gaziyi ikna ederek (ve bavekil smet
Paann kar kmasna ramen) ktisat vekili Mustafa erefin istifasn ve Bankas genel
mdr Celal Beyin iktisat vekilliine getirilmesini saladlar. Yeni iktisat vekili, i evrelerini teskin
edecek uygulamalara derhal balad ve 1932 kanunlarnn sivri keleri trplendi.

D ticaret ve kambiyo denetimleriyle ilgili nlemlerin byk blm 1929-1931 yllar arasnda
gerekletirilmitir. ... (Trk Parasnn Kymetini Koruma Hakknda Kanun ile) hkmete veren
mevzuat bu yllara aittir.

1930 sonrasnda yabanc sermayeye kar tutum da deimektedir. ... Celal Bayar 1933te, bu
memleketin ocuklar memlekette sanayi vcuda gelsin diye byk bir klfete katlanrken
bunun nimetini ecnebilere kaptracak deiliz derken bu tavr dile getirmekte idi. ... Ayrca,
dnemin ikinci yarsnda Almanya ile ticaretin toplam ticaret hacminin yarsna yaklamas ve
Trkiyenin bu lkeden bir trl rahata kullanamad alacaklarnn birikmesi, d ekonomik
ilikilerin yapsna neml i bir sapma getirmitir.

Ancak, devleti politikalarn en belirleyici yn, tarm dndaki retken alanlarda devletin asli
yatrmc ve retici unsur olarak ortaya kmasdr. ... Devletin bu alanlardaki faaliyet ve
yatrmlarnn 1934 ylndan itibaren Birinci Be Yllk Sanayi Plan iinde programlandn

www.altinicizdiklerim.com 8
gzlyoruz. ... bu plan, Sovyet planlamasndan sonra dnyadaki ilk planlama deneyimlerinden
birini temsil eder.

Yllk milli gelir byme hzlarnn 1930-1939 ortalamas ise % 6,8dir. ... dnya ekonomisinin byk
buhran iinde bulunduu ve kapitalist lkelerde reel gelirlerde ok nemli dmelerin meydana
geldii bir dnemde ortalama % 7ye yaklaan bir byme temposunun neml i bir baar
olduu sylenmelidir.

Bu dnemde baz d krediler alnm olmakla birlikte, da bamlln nemli bir gstergesi olan
d ticaret a 1930-1939 yllarnda ortadan kalkmtr. Dnem boyunca, 1938 hari, her yl d
ticaret fazla vermitir. ... D ticaret dengesinin, esas olarak ithalatn yaklak yar yarya kslmas ile
saland gzlenmektedir.

Bu bulgular ksaca yorumlayacak olursak, cretlerin milli gelirden paynn sanayilemeye (ve ii
ve cretliler toplamndaki arta) bal olarak arttn syleyebiliriz; kapsanan alt-sektrdeki cret
paynn dmesinin ise sektr-ii smr orannn artmas anlamna geldiini ifade edebiliriz. ...
Zira, sanayi kesimi, ortalama gelir dzeyi daha dk olan bir sektrden (tarmdan ve krsal
kesimden) kaynaklanan nfus kaymalar ile geniler; farkl bir ifadeyle, snai iilerin saysal art,
bu snfa katlan eski kyller ile gerekleir. Eski kyllerin hayat dzeyleri, bu kayma sonunda
ykselecektir. Ne var ki, bu yeni iilerin cretleri, nceki iilerin ortalama cretlerinin altnda
olaca iin, cretlerin genel ortalamas decektir. Bylece, hibir grubun durumu mutlak
olarak bozulmad halde, ortalama reel cretler dm olabilir.

Sanayilemenin yk esas olarak buday reticileri ile ii snf tarafndan paylalm; nceki
dnemle karlatrlrsa da dnk ticaret burjuvazisinin greli durumu da bozulmutur.

IV. BR KESNT - KNC DNYA SAVAI: 1940-1945

Trkiye, kinci Dnya savana girmedi; ancak, cephelerde fiilen savamann dnda sava
ekonomisinin koullarn tm arlyla yaad. ... 1940-1945 dnemini bu anlamda, yani iktisadi
gelime surecinin durmas anlamnda, bir kesinti olarak nitelendirmek dorudur.

Refik Saydam hkmetinin savata uygulamaya alt iktisadi nlemler, baz ynleriyle Milli
Korunma Kanunu, Varlk Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi, iftiyi Topraklandrma Kanunu, Ky
Enstitleri ve Milli Eitim Bakanlnn liberal, hmanist ve aydnlanmac kltr politikas, belli bir
kk burjuva reformizminin etkili olduu atlmlar olarak yorumlanabilir. Toprak reformu, eitim
politikas, zellikle Ky Enstitleri gibi konulardaki alkant ve ekimeler, sava bitiminde CHP
iindeki yap deimesine ve ok partili rejimin domasna yol aan nemli olaylar olarak siyasi
tarihimizde de yer alrlar.

1940-1945 yllan, 1946da Trkiyeyi hem iktisat politikalar hem dnya iindeki konumu, hem de
siyasi yaps bakmndan tamamen farkl bir gelime dorultusuna yneltecek yeni g
dengelerinin kurulmasna yol aan dnmlerin olutuu neml i bir kuluka dnemi olarak
da grlebilir.

Saraolu hkmetinin ... Varlk Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi. Kasm 1 942de kabul
edilen ... Kanun metni bir ayrm yapmamakla birlikte, toplam vergi tahsilatnn yardan fazlas

www.altinicizdiklerim.com 9
aznlklarca denmi ve bylece Varlk Vergisi, rk ve din ayrmna dayal bir vergi uygulamas
olarak maliye tarihimize gemitir. 1944 balarnda yrrlkten kaldrldnda 114.000 mkelleften
315 milyon liralk varlk vergisi tahsil edilmi idi. Vergi uygulamas, ayrca, 1400 mkellefin
Akaleye sevk edilmesi sonucunu dourmu idi. Bu verginin tahsilat, 1943 ylnn (katma bteler
ve yerel ynetimler dahil) devlet harcamalarnn %38ini; milli gelirin %3,5ini; sanayi ve hizmetler
kesimlerinde yaratlan haslann yaklak %8ini oluturmutur.

Sava koullarnda hzla artan tarmsal kazanlara ise 1944 ylnca kabul edilen Toprak Mahsulleri
Vergisi ile ulalmaya alld. Gayri safi retimden %10 alnmas ile aar andran ve 1946da
kaldrlan bu vergiden sava yllarnda 167 milyon lira kadar toplanmtr. ... Aarn
kaldrlmasndan beri ilk kez tarma ynelik byk apta ilk dolaysz vergi olarak nem tar ve
piyasa iin retmeyen kk ve yoksul kylnn zerinde ok ar bir yk oluturduu tahmin
edilebilir.

Varlk Vergisi btn ile burjuvazi tarafndan denmekle birlikte, bu snfn iinde nesnel ltlere
gre uygulanmam, siyasi iktidarla gevek balar olan gruplar ve zellikle aznlklar ezilmiler;
birok halde vergi borlarn sermaye ve mlklerini tasfiye ederek demek zorunda kalmlardr.
Bu tasfiye srecinin mtekabili olarak bu kargaa iinde yok pahasna emlak kapatan,
iyerlerini devralan, nemli bir blm Anadolu kkenli yeni zenginlerin byk servet birikimi
saladklar da dorudur.

Sava boyunca memurl arn hayat standardnn, sadece milli hasladaki gerileme orannda
dt, greli durumlarnn bozulmad sylenebilir. Memurlar iin sz konusu olan bu greli
istikrarla karlatrlrsa ii snfnn durumunda hem greli, hem mutlak bir bozulma vardr.

V. DNY A EKONOMS LE FARKLI BR EKLEMLENME DENEMES: 1946-1953

1946 yl, Cumhuriyet Trkiyesinin tarihinde hem siyasi, hem iktisadi bakmdan yeni bir dnm
noktas oluturur.

Siyasi bakmdan 1946 yl, tek parti rejiminden ok partili parlamenter rejime geiin balang
tarihidir. 5 Eyll 1945te Milli Kalknma Partisinin, 7 Ocak 1946da Demokrat Partinin kurulular ile
balayan ve 21 Temmuz 1946da, btn bask ve yolsuzluklara ramen ilk kez tek dereceli
seimlerin yaplabilmesi ile srdrlen ve 14 Mays 1950de yine seim yoluyla iktidarn el
deitirmesine yol aan bu siyasi dnmn nemi hibir biimde kmsenemez.

Ksa sren bir yaygn demokrasi denemesinden sonra 1946 yl sonunda solcu partiler ve bunlarn
paralelindeki sendikalar kapatlarak sosyalist hareket yasal siyasetin dna itildi.

1946 ylna salt iktisadi bakmdan da bir dnm noktas nitelii kazandran zellik, 16 yldr kesintisiz
olarak izlenen kapal, korumac, d dengeye dayal ve ie dnk iktisat politikalarnn adm adm
gevetildii; ithalatn serbestletirilerek byk lde artrld; d aklarn kroniklemeye
balad; dolaysyla d yardm, kredi ve yabanc sermaye yatrmlar ile ayakta duran bir
ekonomik yapnn yerlemesi olmutur. ... Liberal d ticaret politikalar bu dnemin bitiminde ok
uzun bir sre iin terk edilecektir.

www.altinicizdiklerim.com 10
1945 sonrasnn siyasi gelimelerinde egemen snflarn bu iki ana grubu, iki ayr yol izledi. Birinci
grup, esas olarak Demokrat Parti hareketini rgtlemeye ve desteklemeye ynelirken,
kaderlerini CHP iktidarlarna balayan ikinci grup, CHP iinde topluma da yansyan bir temizlik
harekat balatt ve baard: Ky Enstitlerinin kertilmesi, niversitede tasfiye ve sava sonunda
filizlenmeye balayan ilerici, solcu ve demokrat oluumlarn ezilmesi bylece saland. Bu
operasyon 1947 CHP Kurultaynda Parti iindeki reformcu kanadn kesin yenilgisiyle mmkn
klnd.

Kapitalist sistemin yeni ve tartmasz lideri ABD idi ve Trkiyenin bu sistemin iinde Amerikan
nfuz alan iinde yer almas sava bitmeden kesinlemiti. Uzun sreli bir genileme dnemine
giren, kapitalist dnya ekonomisinin merkezlerinde yeniden serbest ticaret doktrini egemen
oluyor; sermaye hareketlerine konan engeller yklyor ve Amerikan kaynakl sermaye yatrmlar,
d yardm ve krediler, bu genileme srecinin kritik aralarn oluturuyordu. ... 1930dan beri d
ticaret a vermeden ayakta durabilmi (ve sava yllarnda hzla byyebilmi) bir ekonominin
birdenbire (ve d ticarette liberalizasyona paralel olarak) d ak vermeden yaayamaz bir
yapya dnmesi, byk lde kapitalist dnya ekonomisinin sava sonu konjonktr
tarafndan belirlenen bir dnm olarak grlmelidir.

1946 plannn hazrlanmasndan birka ay sonra, 7 Eyll 1946da bir dolar karl Trk liras 1,28
den 2,80e karlarak Cumhuriyet tarihinin ilk byk devalasyonu, ekonomiyi dnya
ekonomisine entegre etmeye ynelik liberalizasyon tedbirleri ile birlikte uygulamaya konuyor ve
d yardm araylarna giriiliyordu.

1947 CHP Kurultay bu dorultudaki yeni yneliin kesinletii bir urak olarak alglanabilir. Parti
dnda solcu ve ilerici akmlarn tasfiyesinden, parti iinde de reformcu ve demokrat gruplarn
etkisiz braklmasndan sonra yaplan Kurultay, sermaye evrelerinin ekonomik taleplerinin pek
ounu benimsiyor ve devletilii esas olarak zel teebbse yardm etmeye dnk bir ilke
olarak yeni batan yorumluyordu. ... CHP ve DPnin bu yllardaki iktisadi platformlar arasnda
byk bir paralellik vardr. Tek nemli fark, saylan alanlarn dnda kurulmu olan devlet
iletmelerinin giderek zel teebbse devrini isteyen stanbul burjuvazisi ile DP yaklamna kar,
bu alanlarda yeni kamu yatrmlarna girimeyi kabullenmekle birlikte, varolan iletmelerin devrini
benimsemeyen CHP tutumu arasnda gzlenmektedir.

Sava sonuna 250 milyon dolarlk, yani 1946 ithalat hacminin iki mislinden daha fazla bir dviz
rezervi ile giren ve 1946 ylnda da 100 milyon dolara yakn bir d ticaret fazlas veren Trkiyenin,
hibir ekonomik manta dayanmad halde youn bir d yardm arama abasna girmesi,
nce Truman Doktrini, sonra da Marshall Plan erevesi iinde yardm almaya balamas, CHP
ve DP hkmetleri dnemlerinde kesintisiz olarak ve ayn yaklam iinde sregelmitir. ...
Yabanc sermayeye konulan snrlamalardaki ilk gevetmeler CHP tarafndan Mays 1947 ve Mart
1950de yaplm; DP iktidar ayn ynelii 1951de Yabanc Sermaye Yatrmlarn Tevik Kanunu,
1954 balarnda ise Yabanc Sermayeyi Tevik Kanunu ile Petrol Kanununu kabul ederek
srdrmtr.

DPnin 1950 Hazirannda ... ilan edilen ithalat rejimi ile olduka ileri bir aamaya getirilmi ve yl
boyunca Trkiye, gmrk tarifeleri dndaki koruma nlemlerinin byk lde kaldrld bir d
ticaret politikas izlemitir.

www.altinicizdiklerim.com 11
Trkiye, IMF, Dnya Bankas ve Avrupa ktisadi birlii rgtne 1947de, NATOya 1952de ye
olmutur.

1946-1953 dneminin ana ekonomik gstergeleri, hzl bir byme srecini yanstmaktadr. ...
Ancak bu hzl bymenin baz ilgin zellikleri vardr.

Bir kere, 1945 sonrasnda gerekleen bymenin, byk lde sava yllarn kapsayan alt yllk
bir gerilemenin telafisi niteliinde olduu sylenmel idir.

kincisi, 1946-1953 yllarnn, esas olarak tarmsal gelime yllar olduu sylenebilir.

D ticaret fazlasnn Cumhuriyet tarihi boyunca kaydedildii son yl 1946dr. ... 1946-1953
yllarnda d ticaret a toplam olarak 500 milyon dolar bulmu ve bu aklar ABD yardmlar ve
d kredilerle kapatlmtr.

Sava yllarnda mutlak hayat standartlar belirgin bir biimde den emeki gruplarn, 1950 ylna
gelindiinde sava ncesinin reel gelir dzeylerini atklar anlalmaktadr. Bu yllar, bu nedenle
geni halk ynlarnn bilinlerinde bir refah art ve bolluk dnemi olarak yer edecektir ve doal
olarak bu bilin bu altn yllar, CHPnin iktidardan uzaklatrld 1950 yl ile balatma
eiliminde olacaktr.

1946y izleyen yllarda siyasi iktidarlarn, zellikle DPnin, snfsal konumlar tarma dnk
politikalarda byk toprak sahipleri ile kk ifti karlarnn att her durumda birincilerin
gzetilmesi sonucunu da vermitir.

1946-1953 yllar, bylece, tm sosyal gruplarn mutlak durumlarnn ve yaam koullarnn

dzeldii, reel gelirlerinin artt; buna karlk cretli maal gruplarn greli durumlarnn geriledii;
genel olarak mlk gelirlerinin ve zellikle ticaret sermayesinin milli hasladan paylarnn artt;
geni kyl kitlelerinin ise fiyat hareketleri nedeniyle bozulan blm ilikilerini, retim dinamizmi
iinde fazlasyla telafi edebildikleri bir dnem olma zellii gsterir.

VI. TIKANMA VE YENDEN UYUM: 1954-1961

1954-1961 yllar, sava sonunun genileme konjonktrnn ve liberal d ticaret politikalarnn son
bulduu; ekonominin greli bir durgunluk iinde dalgalanmalara tabi olduu, ihra mallarna
ynelik talepteki dme ve d kaynak1ann belli bir dzeyi amamas yznden doan d
tkanmaya tepki olarak ithalat snrlamalarna gidildii bir dnem olarak nitelendirilebilir. ...
Liberal Demokrat Parti, ekonomik zorlamalar sonunda, bir yandan kontroll bir d ticaret
rejimine, te yandan da, tketim mal ithalatndaki daralmalar telafi etmeyi amalayan ve
nemli lde devlet yatrmlaryla gerekletirilen bir ithal ikamesi politikasna bu dnemde
angaje olmutur.

1954 ncesinde ithalatn %20-25ini oluturan tketim mallarnn ithalattan pay %10un altna
dmtr. Bu gerileme bir yandan mal yokluklar, kuyruklar ve karaborsaya; bir yandan da
ithalat tketim mallarnda ikame eden bir sanayileme srecine yol amtr. Devlet
iletmelerinin zel sektre devri slogan ile iktidara gelmi olan Demokrat Parti, bu dnemde

www.altinicizdiklerim.com 12
kamu yatrmlarn geniletme zorunda kalmtr. ... Bu yllar, ayn zamanda, dzensiz kentleme ve
gecekondulama yllardr.

Sanayilemenin muharrik gc olan devlet kesiminin simgeledii devleti modele kamu

kesiminin nicel boyutlar bakmndan benzeyen, ancak, devlet kesiminin zel sektre destek
niteliinin n plana kmas nedeniyle ondan ayrlan yeni bir karma ekonomi anlay
kurumsallamtr.

1961 sonrasnda da ekonomik yapya ve iktisat politikalarna egemen olmaya devam edecek
olan bu zelliklerin sonraki dnemden ana fark, ekonomik gelimenin bir nceki ve bir sonraki
dnemlere gre durgun bir konjonktrde bulunmasnda ve plansz-programsz-gn gnne
ynlendirilmesinde yatar.

D ticaret rejiminde kontrollere ve korumacla gidilmesine yol aan temel etken, serbest
ticaret rejiminin srekli ve giderek byyen d aklara yol amas ve d yardm ve kredileri
salamakta karlalan glklerdi. ... DP iktidar, devalasyon, deflasyonist nlemler ve d
ticarette liberasyona dayal istikrar politikas yerine, Milli Korunma Kanununu yeniden yrrle
koyarak, fiyat ve piyasa kontrolleri izlemeyi ve bir yandan ithal ikameci yatrmlarn, te yandan
kylye dnk poplist politikalarn srkledii genileyici ve enflasyonist politikalarda srar
etmeyi yeledi.

Ne var ki, dolar cinsinden ithalatn 1953-1958 arasnda % 40tan daha fazla dmesi ve d
basklarn giderek artan dozu, 4 Austos 1958de dolarn TL karsnda 2,2 misli deerlenmesi
sonucunu douran fiili bir devalasyonun kabul edilmesini kanlmaz kld. 4 Austos kararlar,
devalasyonun yan sra, 1953 sonrasnda uygulamaya konan d ticaret kontrollerinin snrl
lde gevetilmesine, Milli Korunma Kanunu uygulamalarnn fiilen durdurulmasna, kamu
iletmelerinde zamlara ve bte aklarnn daraltlmasna dayandrlyordu. Bunlarn karlnda,
bata ABD olmak zere Batl devletler 600 milyon dolarlk d borcun ertelenmesini kabul ediyor
ve 359 milyon dolarlk yeni kredi taahhdne giriyorlard. 1958 sonrasndaki yl boyunca, hem
DP iktidar, hem 27 Mays izleyen hkmetler serbest ticareti olmaktan ok deflasyonist
zellikler tayan bu istikrar politikasn ana hatlaryla uygulamaya devam etmilerdir.

1954-1961 yllar, kendisinden nceki ve sonraki dnemlere gre, milli gelir byme hznn belirgin
bir biimde dk olduu bir dnemdir. ... Ekonominin artk tabi olduu birikim biiminin ve
byme hznn temel belirleyicisi, d kaynaklardr. Ekonomi, snai tketim mal ithalinden ziyade,
giderek ithal mal girdilere baml hale geldii iin, bu girdi akmnda tkanmalara yol aan
ithalat glkleri doduunda, byme hz zorunlu olarak decektir.

thalatn bileiminde, tketim mallarnn paynn azalp, yatrm ve ara mallarnn paynn artt
gzlenmektedir.

VII. E DNK, DIA BAIMLI GENLEME (1962-1976) VE YEN BUNALIM (1977-1979)

1954 ylnda balayan d tkanma ve greli durgunluk konjonktrne kar uygulanan istikrar ve
uyum politikalar 1961 yl ile son buluyor ve ekonomi yeni bir genileme srecine hazr duruma
getiriliyordu.

www.altinicizdiklerim.com 13
1962 sonrasnda iktisat politikalar planlama tabanna oturtulmutur.

Gelime biimi bakmndan bu dnem, korumac i pazara dnk ve ithal ikameci grntsyle
1930lu yllara ve 1954-1961 dnemine benzer grnmekle birlikte, sanayilemenin ierii,
yatrmlarn dalm ve sektr ncelikleri bakmndan tamamen farkl zellikler tamaktadr. ...
Kentli ve taral burjuvazinin ulat gelir dzeyleri bu snflarn tketim tercihlerinin kaynak
tahsisine egemen olmasna yol aacak bir etki gc oluturmakta idi. ... Devlete egemen ol an
snflarn ve siyasi karar alma srecini denetleyen gruplarn zevk ve eilimlerini yanstan bu
tketim talebinin karlanmas kanlmazd. Ancak, d ticaret tkanmalar geerli iken bu mallarn
ithalinin serbest braklarak kt dvizin lks mallara tahsisi, 1960l yllarn ok partili demokrasi
koullarnda sz konusu olmayacakt. ... lk bata salt montaj biiminde kurulan dayankl tketim
mallar sanayii, zamanla daha fazla yerli katkyla ve evresinde besledii yan sanayi kollaryla
modern sanayi grntleri kazanacakt. Ancak bu retim kollar teknoloji ve temel girdiler
bakmndan da bal olmaya, retim lei, birim maliyetler ve kalite bakmndan Batl
emsallerinden geri kalmaya devam edecekler; bu zellikleri ile d pazarlara ynelme imkanlar
ok snrl kalacakt.

Bu gelimeyi tamamlayan ve byk lde ona bal bir dier ithal ikamesi sreci, zellikle
kamu kesiminin katksyla demir-elik, bakr, alminyum, petro-kimya ve kimya, inaat
malzemeleri gibi temel ara mallarda gzlenmitir. Kamu sektr, ou kez maliyetlerin altnda
fiyatlandrd temel girdilerde zel sanayiinin ve (yapay gbrede olduu gibi) tarmn girdi
ihtiyacn ucuza karlamaya alyor ve bu politikalar ekonominin temel dengelerine ve
blm ilikilerine zel damgalar vuruyordu.

lk bakta ekonominin da bamlln zaman iinde azaltmakm gibi grnen bu sanayileme

biimi, beklenenin zdd bir sonu vererek, ekonominin ithalata bamlln artrmtr.

hracatn greli zayflnn arkasnda yatan bir dier nesnel zorlama, i pazara dnk bir
sanayileme srecinin olduka ileri aamalarna kadar, ihracatn geleneksel tarm rnl erinden
olumaya devam etmesi gereinden domakta idi. ... hracatta anlaml bir gelimenin snai
rnlere dayanmas zorunlu idi. ... Snai rnler ihracatnn ciddi ve srekli bir ilerleme
gstermesinin nesnel koullar, sanayileme srecini belli bir eii aacak dzeye ulamasnda ve
snai yatrmlarda modern teknoloji ve optimum l eklerin gereklemesinde yatar.

Ar ithal bamll ve ihracattaki greli durgunlua ramen 1962-1976 arasnda dzgn v e

yksek bir byme temposunun srdrlebilmesinin temel nedeni, ekonomiye neml i
boyutlarda d kaynak enjekte edilmesi olmutur. ... i dvizlerinin de d kaynak saylmas
kanmzca doru olur. 1965-1969 arasnda 100 milyon dolar civarnda oynayan ii dvizleri,
1970li yllarda hzla artarak 1 milyar dolar eiini am ve d ticaret ann kapatlmasnda en
nemli kalem haline gelmitir. ... Bu dnem boyunca d kaynak salamann greli olarak kolay
olmas, ekonominin ithal bamllnn kronik bir hal almasna ve ihracatn ihmaline nemli
katklar yapm; nasl olsa d kaynak bulunabilecei bilinci, dviz kazancna veya dviz
tasarrufuna dnk abalar peinen baltalamtr.

1962-1976 dneminin bir dier belirleyici zellii, siyasi rejimin, poplist denebilecek blm
politikalarna angaje olmasdr. ... Bylece, egemen bloun uzun dnemli karlar ile geni halk
kitlelerinin ksa dnemli karlar arasnda belli bir denge salanm olur. Bu dengenin, egemen

www.altinicizdiklerim.com 14
blok aleyhine bozulma ihtimalinin glendii durumlarda, rejime mdahalelerle durum
dzeltilmitir.

cretleri siyasi yntemlerle bask altnda tutmak iin (rnein ihracata dnk sanayileme
modellerinin aksine) bir zorunluluk yoktur. ... Piyasann bir blmnde (kamu kesiminde) izlenen
yksek cret politikalarnn piyasann tmn, dolaysyla zel kesimi ayn dorultuda etkilemesi
kanlmazdr.

Poplist politikalarn bir dier yansmas, Trkiyenin olduka ileri bir sosyal gvenlik sistemi
kurabilmi olmasdr. Bylece ii snf, cret dnda nemli gvencelere ve parasal olmayan
gelir trlerine kavuabilmitir. ... Btn bu gelimelerin sonunda, dnem sonuna gelindiinde
Trkiye benzer gelime dzeyindeki azgelimi lkeler arasnda greli olarak yksek cretli grupta
yer almtr.

Poplist politikalar, krsal kesimde de benzer sonular yaratmtr.

Poplist iktisadi ve sosyal politikalarn egemen gler blou iin ciddi sorunlar yaratmamasnn
bir koulu, korumac politikalardan doan greli fiyat avantajlarndan sanayi ve ticaret
sermayesinin olduu gibi yararlanmasn nleyecek engellerin domamas idi. ... zel kesime
girdi ve hizmet satan kamu iletmeleri fiyatlarnn sistematik olarak dk tutulmas, sz geen
fiyat avantajlarnn piyasa ilikileri iinde kamu kesimine intikal etmesini nlemitir.

Genellikle herkesi belli llerde honut klmaya dayanan bu model, 1971deki askeri
mdahaleyi saymazsak, 1977 ylndaki bunalm konjonktrne kadar srdrlebilmitir.

1960l yllar, d ticaret rejiminin byk lde, sabit bir dviz kuru, kambiyo kontrolleri ve
kotalarla yrtld bir zaman kesitidir. ... Yasaklar ve izinlerden oluan ve her aamada idari
kontrolleri gerektiren bu politika modeli, bir yandan plan ncelikleri dorultusunda selektif
nlemleri ierir; te yandan da, izin ve yasaklarn ok byk ekonomik avantajlarn domasna
ya da nlenmesine yol amas nedeniyle, devlet mekanizmasnn byk karlar karsnda
yozlamasnn nesnel koullarn oluturur.

10 Austos 1970te 1 dolar resmen 9 TLden 15 TLye karlarak, ithal teminatlar ve damga
resimleri drlerek ve liberasyon listeleri geniletilerek d telkinler dorultusunda bir operasyon
yapld. Ancak, 10 Austos kararlarnn, geleneksel IMF modeli dorultusundaki eksiklerinin
giderilmesi, yedi ay sonra, yani 12 Mart 1971 sonrasnda oluan yar-askeri rejimin grevleri ve toplu
szlemeleri askya almas ve cretleri dondurmas sonunda gereklemitir.

Petrol fiyatlarndaki ani srama bu rahat gidie son verdi. ... Ham petrol fiyatnn dnyada
misli artt bu yllarda Trkiyede petrol trevlerinin fiyatlar pek az deitirildi. ... Dnya ekonomik
bunalm iinde debelenirken Trkiye ekonomisi bu yapay yntemlerle 1975 ve 1976da %8
dolaylarnda bymekte idi. Bu bymenin zorlama nitelii, 1976 ylnda ihracatn ithalat
karlama orannn 1/3e dmesi ile ortaya kyordu. ... Artan siyasi istikrarszlk ve partiler aras
ekimenin iddetlenmesi biiminde tezahr eden politik glkleri yapay bir refah konjonktr
yaratarak amaya alan Demirel izgisinin baarszla uramas kanlmazd. Nitekim bu
zorlamalarn genel seim koullarnda srdrld 1977 yl, ertelenmi ekonomik bunalmn
nesnel olarak da patlak verdii yl olmutur.

www.altinicizdiklerim.com 15
Fiyatlar konusunda ilgin bir saptama, dviz kurunun sabit tutulduu 1960l yllarda enflasyon
orannn %5 dolaylarnda dolat, devalasyonu izleyen ve greli esnek kurlarn uyguland
1970 sonrasnda ise ayn orann %15i atdr.

1960-1961 ortalamas olarak hizmetlerin milli hasladan pay %46 iken, 1975-76da bu oran %
51,7ye ykselmi, ekonominin retken olmayan kesimi, bylece, sanayiden daha byk bir hzla
genilemitir. ... Dolaysyla, sanayileme srecinin istihdam yaratma yetenei snrl kalm,
alanlarn giderek artan blmleri geimlerini retken olmayan faaliyetler iinde salar
olmular, kentleme sanayilemenin nnde gitmitir.

ok yaygn bir mlkszleme-proleterleme srecine dayand iin iddetli snf kavgalaryla i

ie girmi olan Bat Avrupa sanayilemesi ile karlatrldnda, bu esnek gel ime biiminin
belirgin farklar ierdii sylenebilir. Bir kere, tarmda kk mlkiyet-kk iletme biimlerinin
Trkiyede ok daha yaygn ve kalc bir zellik tad sylenebilir. Bu yap,nfus fazlasnn krsal
kesimle ekonomik balarn koparmadan, hatta tarm zorunluluk halinde bavurulabilecek bir
dayanak olarak grmenin gvencesi iinde kente kaymasnn imkanlarn yaratmaktadr.
Sadece sanayilemeye dayal bir kentleme, bu nfus akmn sanayi iilii ile isizlik seenekleri
arasnda kar karya brakarak snrlayacak iken, hizmetlerin ve marjinal-verimsiz faaliyetlerin
ikinlii byle bir snrlamay nemli lde gevetebilmektedir. Gecekondu blgelerinde krsal
hayat ksmen de ol sa yeniden retebilen, kyle kuvvetli ekonomik balar sren, ailenin eitli
bireyleri farkl zamanlarda dolmu kahyalndan iportacla, hizmetilikten pazarcla;
bekilikten pavyon fedailiine kadar ok farkl biimler iinde hayatlarn srdrebilen aa
snflara dayal bir kentleme sreci, sanayi devriminin her an patlamaya hazr barut flarn
andran ve proletarya-burjuvazi elikisi zerine kurulu Bat Avrupa kentlemesine gre egemen
snflar asndan nemli istikrar unsurlar tamaktadr.

1963-1980 arasnda sanayiin en hzl gelien alt-kesimlerinin dayankl tketim mallar ile ara-mallar
olduu anlalmaktadr.

1930lu yllarn tekel rnlerinde, eker ve tekstildeki devlet yatrmlarnn uzants olarak yaygn
tketim mallarnda odaklaan devlet sanayiinin grnts, 1960l yllarn banda hala
srmektedir.

nc bir saptama, bu dnemde sanayide kamu kesiminin greli olarak daralma eilimi
iinde olduudur. ... 1980e gelindiinde devlet sanayii sadece ara mallarda zel sanayiden
daha geni bir yer kaplamaktadr.

Ulusal ekonomi d kaynak bulabildii srece byyebilmi, ihracatn potansiyel olarak en

dinamik kesimi olan snai rnlerde da ynelme, ancak 1970li yllarn ortalarna doru
balayabildii iin, d ticaret aklan bym ve d kaynak ihtiyac milli gelirden daha fazla
artm, normal kredi kanallarnn yetersizliini gidermek iin ii dvizleri ve Dvize evrilebilir
Mevduat hesaplar ile salanan sramalarla 1973-1976 yllar idare edildikten sonra bunalm
kanlmaz hale gelmitir.

Devlet sanayiinin izledii fiyat politikas bu dnemde bl m srelerinin neml i

belirleyicilerinden biri olarak ortaya kmaktadr. Mevduata enflasyon orannn altnda, krediye

www.altinicizdiklerim.com 16
ise enflasyon hz ile genel likle baa ba faiz hadleri uygulayan bankalar sistemi ve bu
uygulamay belirleyen para politikalar, zel sanayi ve ticaret sermayesinin genilemesinde
finansman sorunl arndan ciddi engeller domamasn salamtr.

Ksacas, ithal ikamesi politikalarndan (ve buna bal d ticaret ve kambiyo kontrollerinden)
doan fiyat avantajlar, devlet sanayiinin dk fiyat politikalarnn bu rnleri kullanan retken
sektrlere (ve/veya tketicilere) salad ilave rantlar, dk faizli kredi kullanarak genileyen
sermaye gruplarnn salad kazanlar, toplumsal artn sermaye ev releri arasnda
paylalma biimlerini belirlemitir.

1963 ylndan itibaren giderek yaygnlaan zgr bir sendika hareketi ve grev hakk ile
desteklenen bir toplu szleme rejimi iinde oluan ii cretleri, bu dzenin askya alnd 12
Mart 1971i izleyen bir iki yl dnda her yl reel olarak artmtr.

1974 sonrasnda petrol fiyatlarndaki sramaya paralel olarak dnya ekonomisinin srklendii
durgunluk haline Trkiye srekli bir seim konjonktr iinde, ksa dnemli borlanma kanallarn
sonuna kadar zorlayarak ve ithalat ve milli gelirdeki byme hzlarn srdrmeye, bylece
alarak tepki gsterdi. Bylece, 1974-75 yllarnda planl ve rasyonel anti-kriz nlemleri ile hafif
atlatlabilecek ekonomik bunalm, yl gecikme ile, fakat ok daha iddetle geldi.

1977 ylnda d ticaret gstergeleri iddetle bozulmutur. hracat bir nceki yla gre 200 milyon
dolar gerilerken, ithalat adeta son bir aba ile- %13 (660 milyon dolar) artrlm, ihracatn
ithalat karlama oran %30a derken d ticaret a 4 milyar dolar amtr. Milli haslann %5e
yaklaan bir oranda bymesine imkan veren ve ksa dnemli, yksek faizli DM, banker
borlar ve ticari kredilerle mmkn klnan bu zorlama, yl sonu geldiinde btn kredi
kanallarnn tkanmas ile sonuland ve petrol dahil tutar, halatn pein deme ile yaplmas
zorunluluunu dourdu.

Bu noktada iktidara gelen Ecevit hkmeti iki yl boyunca nceki iktidarn ar ekonomik miras
ile urat.

Ancak iktidar, bunalm koullarnda uygulanabilecek bir alternatif politikaya ne kuramsal ne

de politik bakmdan hazr deildi. ... Sonu, yemeklik yalardan benzine kadar uzanan bir dizi
temel malda kuyruklar ve (maln cinsine gre deien boyut ve biimlerde) karaborsalar
olumas ve genel fiyat dzeyinin 1978de % 53, 1979da % 64 oranlarnda artrlmas oldu. ... 1946,
1958, 1970 yllarndaki gibi istisnai bir operasyon saylan devalasyon, 1977den itibaren her yl,
gerekirse birka kez bavurulabilecek bir ayarlama haline gelmekte idi.

1976 sonras, greli fiyatlarn tarm aleyhine, sanayi lehine dnd yllardr.

Reel cretler, sanayi anketlerine gre 1979da, SSK istatistiklerine gre 1977de azami noktaya
ulamakta, bundan sonra gerilemektedir. 1976 = 100 alnrsa, reel cretler birinci seriye gre
1977de % 20,1, 1978de % 0.4, 1979da ise % 5,6 artm; ikinci seriye gre ise 1977de % 2,4
arttktan sonra, 1978de % 7, 1979da % 13,6 gerilemitir.

zel sanayideki cret/kar ilikilerine gelince, 1970-74 arasnda katma deer iinde ortalama %
32,1 olan cret pay, 1975-79 yllarnda % 34,1e ykselmitir. cret paylarndaki bu ykselme (ve

www.altinicizdiklerim.com 17
karlarn paynn gerilemesi) sanayi burjuvazisini poplizmin blm politikalarna ve toplu
szleme-grev hakkna veto ekmeye ynelten etkenlerden biri olarak grlmelidir. 24 Ocak
1980 kararlar ile balayan ve 12 Eyll sonrasnda pekitirilen yeni iktisadi politikann arkasnda bu
dorultudaki etken ve zlemlerin belirleyici olduu, sonraki yllarda aka ortaya kacaktr.

VIII. SERMAYENN KARI SALDIRISI: 1980-1985

retimde artlarn durduu bir hzl enflasyon konjonktrnde ... deiik ve yeni i adamlar
gurubunun palazlanmasna yol aan bir ereve olumakta idi. ... Grevler yznden yitirilen
ignlerinin greli arl 1977-80 yllarnda, 1973-76 yllaryla karlatrlrsa iki buuk misli artmt.
Dolaysyla, byk sermaye evreleri bu babo gidie dur denilmesinin, sendikalarn disiplin
altna alnmasnn, sermaye iin gerekli gven ortamnn yeniden yaratlmasnn arlarn 1979
ylndan itibaren aka yapmaya balamlard.

Yl sonuna doru ara seimlerdeki yenilgiyi bahane eden Ecev it istifa ederek hkmeti siyasi
rakibi Demirele devretmi oldu. Demirel, yeni bir istikrar program hazrlama grevini babakanlk
mstearlna getirdii Turgut zala verdi.

24 Ocak programnda yer aralan boyutlaryla devalasyon, KT zamlar ve fiyat denetimlerinin

kaldrlmas gibi ok tedavisi elerinin, IMFnin yldr Trkiye Cumhuriyeti hkmetlerinden
istedii nicel boyutlar fazlasyla am olduunu, yani istenenden fazlasnn verilmi olduunu
saptayabiliyoruz.

kinci olarak, bu kararlar, sadece bir istikrar program nitelii tamamakta idi; beynelmilel
sermayenin, zellikle Dnya Bankas araclyla pazarlad ve ite ve da kar piyasa
serbestisi ile beynelmilel ve yerli sermayenin emee kar glendirilmesi gibi iki stratejik hedef
etrafnda oluan bir yapsal uyum perspektifi de tamakta idi. Programn bu boyutu zaman
inde daha da n plana kacakt.

Demirel hkmeti bu program, zaln ve sermaye evrelerinin yukarda aktardmz istekleri

dorultusunda, yani sistemli ve srekli olarak emek aleyhtar bir dorultuda uygulayabilmenin
ve gelitirmenin aralarndan yoksundu. te 12 Eyll 1980de gerekleen rejim deiiklii, 24
Ocak programnn nndeki bu neml i engeli ortadan kaldrd. ... 12 Eyll mdahalesinden
hemen sonra kamuoyuna ilk kez hitap eden K. Evrenin konumasnda da yksek cretlerden
ikayet edilmesi ilgin ve reticidir.

Batan sona kadar alternatifi yoktur slogan ile ve ok youn bir ideolojik kampanya ile halk
kitlelerine ve kamuoyuna sunulan 24 Ocak modeli ne Trkiye, ne de dnya bakmndan orijinal
bir nlemler paketi deildir. Bu kararlar, 1970li yllarda IMFnin d tkanma koullar altnda
bunalan pek ok azgelimi lkeye empoze ettii standart istikrar politikas paketi ile daha
ziyade Dnya Bankas tarafndan gelitirilen tipik bir yapsal uyum programnn tm bilinen
unsurlarn iermektedir.

Srekli devalasyonlar dorultusunda iletilen gnl k kur ayarlamalarna bal ve zaman iinde
serbestlik derecesi artrlan bir kambiyo politikas; ithal kotalarnn adm adm kaldrlmasyla
liberasyona ynelen bir ithalat rejimi; pahal dviz, ucuz kredi ve vergi iadesi gibi tevik ve
sbvansiyonlarla desteklenen ihracatn bir ulusal ncelik haline getirilmesi; ar sanayi ve temel

www.altinicizdiklerim.com 18
mallara dnk kamu yatrmlarnn giderek tasfiyesi ve baz KTlerin zelletirilmesinin
hedeflenmesi; KT fiyatlarnn ykseltilmesine paralel olarak fiyat kontrollerinin ve temel mallarn
oundaki sbvansiyonlarn kaldrlmas; grev, toplu szleme ve sendikal faaliyetlerin
yasakland drt yl boyunca cretlerin zorunlu tahkim sistemiyle, daha sonra ise fevkalade snrl
bir yasal ve kurumsal ereve iinde saptanmas; benzer snrlayc gelir politikalarnn memur
maalar ve tarmda taban fiyatlar iin uygulanmas ve i talebin daraltlmas, 24 Ocak kararlar
ile ekonomiye damgasn vuracak olan iktisat politikalarnn temel unsurlardr.

ncelediimiz alt yl boyunca modelin blm ilikileri bakmndan belirleyici zellii genel olarak
sermaye ile genel olarak emek, yani geni anlamda burjuvazi ile emeki snflar arasndaki temel
elikiyi sistemli olarak emek aleyhinde denetlemeye ve dzenlemeye kalkmas olmutur.

Katksz askeri rejim yllarn oluturan 1981-83 ara dneminin ortalarna doru, bankerlerin ve
baz bankalarn k zal hkmetten ayrlmaya zorlar; ancak serbest faiz yerine,
kontroll yksek faiz yaklamnn gemesi dnda, ... 1983 ylnn politikalar nceki yldan
farkl deildir. ... Yeni anayasann getirdii yeniliklerden biri olarak kanun hkmndeki
kararnameler iktisadi konularda hkmetlere sadece geni yetkiler vermekl e kalmyor, bu
yetkileri parlamento ve Saytay gibi temel kurumlarn denetimi dnda fevkalade keyfi bir
biimde kullanma imkanlarn da salyordu.

ncelememizi 1985 yl ile noktalamamzn nedeni, bylece ortaya kyor: Bu yl, askeri rejim
altnda kurumsallatrlm olan iktisat politikas elerinin saf biimiyle sregeldii;
parlamentarizmin etkisi altnda zorlanmaya balanmad son yl temsil, eder.

1980li yllarn bir dier zellii burjuva ideolojisinin ncelikle ekonomik konularda toplum
hayatna nceki dnemlerle karlatrlmayacak kadar egemen ol masdr. ... Serbest piyasa
ekonomisi, hr teebbs, orta direk, keyi dnme gibi 1980li yllarda yaygnlaan
terimlerin ideolojik ierikli olduu aktr.

ktisadi konularda liberal bir grnt tayan bu sylemin, Trkiyenin siyasi tarihinin baskc
dnemlerinden birinde yeermesi elbette rastlant deildir. ... Trk-slam sentezi ile her trl tarih
perspektifinden arndrlm, ieriksiz bir Atatrklk karmas, bu resmi ideolojinin genel
erevesini oluturdu. Askeri ve sivil brokrasi dorudan doruya bu ideolojik tavrn taycs
olmakla grevlendirildiler. lk ve orta eitim ile YK denetimi altndaki yksek eitim, gen
kuaklarn anti-komnizm, milli btnlk, lkeyi paralamak isteyen zararl ve ykc
ideolojiler gibi temalar araclyla tekdze bir biimde yetimesi iin kullanld. Bu kuaklarda her
trl eletirici, ileri ve radikal dnce insafszca mahkum edildi. Bu gelimelere hangi adan
baklrsa baklsn, bu resmi ideoloji ile, burjuvazinin yukarda ele aldmz ideolojik saldrs
arasnda mkemmel bir uyum ve iblm olduu sylenmelidir.

Szn ettiimiz ideolojik saldrnn geni halk kitleleri iinde de baarlar kazand sylenebilir. Sol
siyasi akmlarn susturulduu, rgtl ve sendikal mcadelenin felce urad bu ekonomik ve
siyasi kriz dneminde, zellikle kentli emekilerin saflarnda, nceki dnemde kk salmaya
balayan snf bilincinin ve yeni yeni filizlenmeye balam bir kentli ii snf kltrnn hzla
anmaya balad gzlenmektedir. Bu anma, bireyselleme, dine sarlma, toplumsal yaam
odann iyerinden ve retimden, mahalleye, semte, semt (veya kent) takmlarna, aile iine
kaymas gibi eilimler iinde ortaya kmaktadr. ... Kriz koullarnda, emein ve iiliin maddi ve

www.altinicizdiklerim.com 19
manevi deerlerinin hzla gerilemesi, emeki snflarn saflarndaki kk burjuva yaam
biimlerinin ve bunlarn ideolojik yansmalarnn gelimesi iin uygun ortamlar yaratmtr.

stikrar programlar dnyann her yerinde ithalat hacmi frenlenerek balatld halde, Trkiyede
bu programn uygulamaya konduu 1980 ylnda ithalatn bir nceki yla gre 5069 milyon
dolardan 7909 milyon dolara (yani %56 orannda); cari ilemler ann ise 2,8 misli
artrlabilmesine imkan salanmtr.

thal mal, ara-mallara ve yatrm mallarna bamll azalmam, aksine artm olan Trkiye
ekonomisi bu yllarda bol miktarda d kaynak salayarak, yani d borlarn artrarak
byyebilmitir. ktisat politikalarn yrtenlerin ana baars, uygun ve doru politikalar bulmak
deil, Trkiyenin d aklarnn kapatlmasnda beynelmilel finans evrelerinin olaanst
desteini kazanmak olmutur.

1978/79daki kriz koullarnda, zellikle sanayide retken kapasitenin kullanm oranlarnn ok

fazla dm olduunu biliyoruz. te, 1980li yllarda gzlenen snai byme, esas olarak,
iletmelerin kapasite kullanm oranlar ykseltilerek gereklemi; varolan retken kapasitelerin
genileme hz ise nceki dneme gre by k lde gerilemitir. Sanayi iin yaptmz bu
gzlemin, ekonominin tm iin de byk llerde geerli olduunu syleyebiliriz.

Ancak asl vahim gzlem, sanayi kesimine yaplan yatrmlarla ilgili: Sabit fiyatlarla (reel olarak)
snai yatrmlarn hacmi, 1985 ylnda, 1978/79 ortalamasnn sadece % 65,9u dzeyindedir. ...
1980li yllarn koullarnda sanayi sermayesi, zellikle ar faiz yk altnda ezilerek (adeta can
havliyle) varolan kapasitelerini daha fazla retim iin kullanarak ihracata ynelmekte, ancak
gelecee ilikin ngrleri karamsar olduu iin yeni kapasite yaratmaktan kanmakta, yani
nceki dneme gre, ok daha az yatrm yapmaktadr.

1980li yllarda siyasi iktidarda zel birikimden yana kesin bir tavr egemen olmasna ramen,
kamu yatrmlar bymenin srkleyici gc olmaya hala devam etmektedir. Kamu kesiminin
toplam yatrmlar 1978/79 ile 1985 arasnda reel olarak %25,6 artarken, zel kesim yatrmlarnn
%14 orannda gerilemi olmas bu yargy destekliyor. Ancak, kamu yatrmlarndaki bu artn,
enerji, haberleme, ulam ve belediye alt-yaplarnda kmel endii ve sanayiden uzaklama
eiliminin, yukarda da deindiimiz gibi, belirgin bir hal ald ortaya kyor.

malat sanayii anketi ve saymlarndan hesaplanan reel cretlerin, 1978 /79 ile 1984 arasnda
%26,6 orannda gerilemi olduu ortaya kyor.

1976-85 yllarnn, Cumhuriyet tarihi boyunca, Trkiye kylsnn karlat en byk iki fiyat
kntsnden birini (belki de en arn) oluturduu ortaya kar.

Ancak, bu ikinci fiyat bunalm meydana geldiinde, kyl nfusun 1930lu yllara gre ok daha
yksek bir retkenlik ve gelir dzeyine ulam olduu unutulmamaldr.

1980li yllarda temel tketim mallarnda sbvansiyonlarn ve fiyat denetimlerinin kaldrlmas veya
gevetilmesi nedeniyle, tketim fiyat/ifti fiyat makas tm rnlerde hem tketici, hem de
ifti aleyhine almtr. Bu da, makasn, bu rnleri pazarlayan ticaret sermayesi lehine almas
anlamna gelir. Benzeri bir gelime iki temel ihra rn olan pamuk ve ttnde de gzleniyor. ...

www.altinicizdiklerim.com 20
Srekli devalasyonlarn ve ihra teviklerinin yrrlkte olduu bir dnemde, bu politikalar
reticiye deil, ticaret sermayesine yaramtr.

Artk kitlesinin tm, retim srecini kontrol eden kapitalistin (sanayi sermayesinin) elinde kalmaz;
eitli ekonomik mekanizmalarla faiz, kira, ticari kar ve snai kar kategorileri arasnda paylalr. Bu
paylam ekimesinin 1962-1976 yllar iinde, genellikle sanayi sermayesi lehine seyrettii, 1980li
yllarda ise durumun tersine dnd sylenebilir. ... Sanayi rnleri ihracatnda yksek teviklerin,
retici sanayiciye dei1, ihracat sermaye irketleri ad altnda rgtlenen byk ticaret
sermayesine verildiini de hatrlamak gerekir.

IX. SONU: BAZI ANA ZGLER

Trkiyenin 1908-1985 yllarnn, yani 20. yzyln byk bir blmn kapsayan bir zaman diliminin
iktisat tarihi ne gibi ana izgiler ortaya koymaktadr?

Bizce bu genel lemeleri grup altnda toplayabiliriz. Birinci olarak, incelenen zaman sresi
iinde retim glerinin kmsenmeyecek bir hzla gelitii, Trkiye ekonomisinin duraan deil,
dinamik bir zellik kazand sylenebilir. kinci olarak, 1908-1985 aras, Trkiyede kapitalizmin
gelitii ve yerletii yllardr ve bu dnm, 1908de patlak veren ve btn tkezlemelerine ve
aksaklklarna ramen sonraki yllarda devam eden bir burjuva devrimi ile balamtr. nc
olarak, bu burjuva devrimi yetmi ksur ylda bir trl tamamlanamam ... azgelimilikten
kurtulamam, kemale ermi bir burjuva demokrasisi yerine, poplizm ile eitli renklerde (ancak
yzyln sonlarna doru reformist deil tutucu karakterleri ar basan) askeri rejimler arasnda
yalpalamaya mahkum kalmtr.

Milli hasla serileri; Cumhuriyet ncesi dnem iin yoktur. 1923-1986 yllarnn milli hasla rakamlarn
incelediimizde ... gayr safi milli haslann yllk deimelerinin aritmetik ortalamas 63 yllk bu uzun
zaman diliminde %5,5luk bir ortalama byme hzna tekabl ediyor.

Bu byme hznn 63 yl boyunca, dzgn bir seyir gsterdii sylenemez.

1923-1986 yllarnn %5 - %6 oranlarnda bir byme izgisi izleyebilmesi arpc bir baardr. ...
Gelimilik olgusunun sregelmesini ... duraanlk yargsndan tretmek yanltr.

retim glerinde meydana gelen bu gelimenin, hem Trkiyede kapitalist retim biiminin
topluma giderek egemen olmasna imkan verdii, hem de bu retim biiminin geliimi sayesinde
gerekletii sylenebilir. Bylece, 20. yzyl Trkiye iktisat tarihi, ayn zamanda Trkiyede
kapitalizmin geliiminin tarihidir.

Kapitalist bir toplumsal sistemin yerlemesinin evrensel deilse, bile yaygn bir n-koulu, siyasi
iktidar ve styap sorunlarn, bir burjuva devrimi ile zmesidir.

Kemalist devrimin, bu anlamda,1908 devrimini tamamlayan ikinci bir dalga olduu sylenebilir.
Milli mcadele, cumhuriyetin kuruluu ve bu kuruluu izleyen st-yap devrimleri, bir kere, ulusal
bir kapitalist gelimenin n-koulu olan siyasi bamszlk sorununu radikal bir biimde zm;
ikinci olarak brokratik aristokrasiyi siyasi iktidardan kesinlikle uzaklatrm ve nc olarak da

www.altinicizdiklerim.com 21
kapitalizmin hukuki ve kurumsal st-yapsnn (ou kez Batdan aktararak ve bu yzden ulusal bir
sentez oluturamama eletirisine kendisini ak tutarak) ana unsurlarn ina etmitir.

Buna karlk ulusal bir ekonomi oluturma srecinin kalc ve ciddi bir biimde 1930 sonrasnda
baladn syleyebiliriz. Byk dnya buhrannn korumac-devleti iktisat politikas senteziyle
karlanmas ve 1950 sonrasndan farkl olarak ulusal (ve esas olarak Devletin harekete geirdii)
kaynaklara dayanarak (d denge iinde) sanayilemeyi balatabilmesi, Trkiye kapitalizminin
geliiminde neml i bir olgunlama aamasdr.

20. Yzyl Trkiye iktisat tarihinin bir dier ilgin retisi, iktisat politikalarnn (ve bu politikalara
bal ideolojik tavrlar) zerinde, iki ayr izginin, ak veya kapal biimde, fakat srekli bir
atma ve hesaplama iinde bulunmalardr. ... Trkiye nasl kalknabilir? sorusunun yantlar
olarak gsterilen bu izgilerden birisi, da ak entegrasyoncu ve serbest piyasaya dayal, dieri
ise korumac, ulusal, mdahaleci politikalardan olumaktadr.

1960 sonrasnda DPTnin kurucular, Yn Dergisi ve ok sayda sola dnk yazar ve iktisat
tarafndan savunulan, kalknmann sanayileme anlamna geldii, bunun da geri kalm bir
lkede da kar koruma, ite ise Devlet eliyle salanan planl bir birikimle gerekleebilecei
gr de pek az yeni unsurla zenginleerek zamanmza kadar gelmitir.

zellikle 1946 sonrasnda Trkiye ekonomisi giderek artan d bamllk zellikleri kazanmas
bakmndan klasik kapitalizmin gelimesinden fark gsterir. Bu tarihten sonra Trkiye, dnya
ekonomisi ile eklemlenmesini ulusal kaynaklar ile gerekletirmeyi bir trl baaramam, birikim
srecini, byk boyutlarda d kaynaklara bavurarak srdrmek zorunda kalmtr. stelik, bu
anlamdaki d bamllk gstergeleri giderek bozulmutur. 1947den 1986ya kadar Trkiyenin
hibir yl d ticaret fazlas verememi olmas bu bakmdan ok dndrc olmaldr.

sel yapya dnk ekonomik gstergelerde de kronik bozukluklar ve gerilik unsurlar vardr.
Sanayileme srecinde, cret mallar (yaygn tketim mallar) ile geni anlamda yatrm mallar
temel mallardr. Bunlar, (retilerek veya ithal edilerek) var olmadan sanayilemeyi srdrmek
teknik anlamda imkanszdr. Ve uzun dnemde bir ekonominin kendi ayaklar zerinde
durabilmeye ynelmesi, temel mallarn ulusal kaynaklarla salanabilmesini veya bu
gerekleinceye kadar temel olmayan mallarn retim ve tketimi iin kaynak tahsisinin asgaride
tutulmasn gerekli klar. Trkiyede ise sanayilemenin belli bir kritik aamasndan (1960l yllarn
bandan) itibaren temel olmayan mallarn, farkl bir ifadeyle balangta varlkl snflarn tketim
taleplerini karlayan mallarn retimi iin (yukardaki anlamda) ok fazla kaynak tahsis edilmi
olduunu gzlyoruz.

Bat kapitalizminin geliiminde sanayilemeyi izleyerek, ona destek olarak gelien ve

sanayilemenin tm kritik merhaleleri aldktan sonra (ve 1930lu yllar dolaylarnda) imeye
balayarak sanayiin nne geen hizmetler kesimi, Trkiyede bandan beri sanayiden (hatta
zaman zaman tarmdan) daha geni bir yer kaplamtr.

Bat kapitalizminin geliimiyle, Trkiyede kapitalizmin geliimi arasnda gzlenen ve siyasi

uzantlar zellikle nem tayan bir dier temel fark, burjuva demokrasisi ile poplizm
arasndaki ayrm izgisi ile ifadesini bulur. Feodal toplumla arasndaki tm siyasi, ideolojik ve
hukuki balarn kopmas anlamna gelen (ve geni halk katlm ile gerekleen) demokratik

www.altinicizdiklerim.com 22
devrimler sonunda oluan burjuva demokrasileri, uzun mcadel eler pahasna da olsa emeki
snflarn etkili ekonomik ve siyasi rgtlenmesine ve iktidara (kendi bamsz rgtleri ile) ya rakip
ya ortak olmasna imkan veren bir dengeye dayanr. Bunun, sosyo-ekonomik kuruluun st yap
dzleminde ok geni bir eitlenme ve zgrlk alan oluturduu da bilinen bir olgudur.

Buna karlk Trkiyede emeki snflarn siyaset sahnesine kabildikleri en etkili biim,
Cumhuriyetin ilk 25 yln kapsayan reformcu ve otoriter bir paternalizmi izleyen ve yukarda
poplizm diye adlandrdmz parlamenter rejim iinde olmutur. Poplist rejimin, burjuva
demokrasisinden temel fark, emeki snflarn somut ve rgtl siyasi mcadeleler sonunda belli
haklar koparan deil, egemen snflarn inisiyatifinde sadece dnler verilen aktrler olarak
yer almalardr. ... Emeki snflarn ekonomik mcadeleleri egemen snflarn hazm snrlarnn
tesinde edinimler kazanmaya balad veya bu mcadelelerin bamsz siyasi biimler
kazanarak rejimin gerek bir burjuva demokrasisine dnme ihtimalinin glendii durumlarda
poplizm son bulur; askeri darbeler araclyla tutucu-otoriter bir rejim gndeme gel ir.

Trkiyenin burjuva demokrasisine bir trl geemeyiini burjuva devrimini tamamlayamam

olmas ile aklamak yeterli deildir; zira bu iki olay byk lde ayn eydir. Daha temelden bir
aklama Trkiyede (ve benzer dier nc dnya lkelerinde), burjuvazinin bir snf olarak
zellikleri zerine ina edilebilir. zellikle milli denebilecek bir burjuvazinin tarih sahnesine ok
ge kmas ve clz kalmas, bu snfn zerine dmesi gereken tarihi misyonun (ve en bata
burjuva devriminin) hep baka snf ve tabakalar tarafndan stlenilmesi sonucunu vermi; bunun
sonunda devlet ve kk burjuva aydnlar ile burjuvazi arasnda Bat modellerinden farkl
karmak bantlar, vesayet ve temsil ilikileri domutur. Trkiyede gl bir snf haline gelirken
bile burjuvazi bu gcn, kyasya rekabet koullarnda etkinliini ve stnln her gn
ekonomik olarak kantlama zorunluluundan kaynaklanan bir dinamizmden deil, devlet
mekanizmasnn kendisine salad zel imkanlardan kazanm, dolaysyla baarsn bu
mekanizmaya ulamada ve onu etkilemedeki becerilerine borlu olmutur. Bu zellikleri ile
burjuvazi, Batdaki benzerlerinden farkl olarak, toplumun demokratikleme srecine olumlu
katklar yapan deil, aksine bu srece ayak ba olan bir konumda ol mutur.

te azgelimilik denen olgu da yukarda saylan (ve Bat kapitalizminin dn ve bugn ile
karlatrldnda belirginleen) temel farklarn bir bilekesinden baka bir ey deildir. ... Bunlara,
byme srecinde kat edilen nemli mesafelere ramen, retim glerinin geliimi bakmndan
ve zellikle teknoloji alannda emperyalist sistemle bir trl mutlak anlamda kapatlamayan fark
da eklersek, Trkiye toplumunun ve ekonomisinin 20. yzyln sonlarna yaklalrken niin hala
azgelimi olarak nitelendirilmesi gerektii ortaya kacaktr.

Yukarda gzden geirdiimiz tm olumsuzluklarna ramen Trkiye toplumu snf elikilerinin

eitlilii ve snfsal dinamikler bakmndan pek ok nc Dnya lkesinden ileri zellikler
tamaktadr.

www.altinicizdiklerim.com 23