Hilmi Ziya Ülken - Anadolunun Dini Sosyal Tarihi

Hilmi Ziya lken
Anadolunun
Din Sosyal Tarihi
(ncler: Barak Baba, Geyikli Baba, Hac Bekta)
eviren ve Yayna Hazrlayan: Ahmet Tan

E
5
si
%
N
i 3
5 C
O
c
<
c
Anadolunun
Din Sosyal Tarihi
eviren ve Yayma Hazrlayan:

Ahmet Tan
Bu kitabn yayn haklan
Kalan Basm, Yayn, Datm, Mzik, retim, Paz. A..ne aittir.
Birinci Basm: Mays 2003
Kapak: J. Frembgen
Dervviscle Gelebter Sufsnus
Du Mont Verlag, Kln 1993, p. 86
Yazar, Iranl bir dervi" diye tantyor.
Bask: Gen Ofset

(0.312) 232 39 83
ISBN: 975-8424-37-8
Kalan Yaynlan: 35
Kalan Basm, Yayn, Datm, Mzik, retim, Paz. A..

Mithatpaa Cad.34/F Kat: 8 No: 50 Kzlay Ankara
Tel-Faks: (0.312) 434 08 47
Anadolunun
Din Sosyal Tarihi
eviren ve Yayma Hazrlayan:

Ahmet Tan
N S Z ................................................................................................. 7
G R t ....................................................................................................9
I- Hilmi Ziya lken ......................................................................... 15

a-Hayat ......................................................................................... 15
b- Trk Sosyoloji Tarihindeki Y e r i ...............................................17
c- Eserleri .......................................................................................19
1- Yaymlanm E serleri........................................................... 20
2- Sosyoloji ile lgili E serleri...................................................21
3- Sosyoloji ile lgili M akaleleri.............................................. 22
II- M ihrab Mecmuasndaki M akaleler ..................................... 27

1- Birinci B l m ........................................................................... 28
2- kinci B l m ............................................................................. 31
3- nc Blm .........................................................................33
Kaynaka ....................................................................... ................. 36
Birinci B l m ....................................................................................39
Hilmi Ziya lkenin M ak aleleri.....................................................39
A. O rta Asyada T r k m e n ....................................................... 41
1. Medhal ...............................................................................41
2. Tarihi ..................................................................................48
3. Tiirkmenlerin D i n i ............................................................. 52
B. Anadolu Tarihinde Din Ruhiyat M ahedeleri ............ 70
1. Medhal ...............................................................................70
2. Barak Baba ........................................................................ 75
3. Geyikli Baba ...................................................................... 82
4. Hac Bekta Veli ................................................................88
C. Seluklularn nkraz Zam annda K o n y a ....................106
1. S cn y.................................................................................. 107
2. M edrese..................................................................... .112
3. T e k k e .................................................................................. 113
4. Kabadaylar ve A h ile r ............. *.................................... 114
kinci B l m .................................................................................... 117

Hilmi Ziya lkenin M akalelerindeki K a y n a k la r....................117
A. lk d u l C m anda B arak .................................................119
1. eyh Barakt H a ya t........................................................121
2. Hicri 706/1307 Yl Olaylar .......................................... 122
B. akaik-i Numaniyede Geyikli Baba .......................... 126
C. N urul- H dada H urufiler ve Noktaviler ................. 130
D. Haim Baba, Anka-y M e rk ............................................ 134
E. Amasya T arihinde B arak Baba ................................. 141
F. Baha Said, Anadoluda timai Zm reler ve
Anadolu tim aiyat ......................................................... 144
G. Arif, Devlet-i Osmaniyenin Teesss ve
T ekerrr Devrinde lim ve Ulema ...............................160
H. Ahmet Refik, Fatih Zam annda Sultan y . . . .169
nc Blm ..............................................................................173
Hilmi Ziya lkenin Kaynaklarna E k l e r ................................. 173
A. Tarih-i Olcaytuda eyh B arak ................................... 175
B. Ayanl-Asrda B arak ................................................ 176
C. Ed-Drerl-Kaminede Barak El- Kirimi ...............180
D. El-Menhels-Safide B arak El-Krmi ..................... 182
E. Ziyaddin Fahri, B arak Baba Risalesi ........................184
Birok bilim dalnda eser vermi olan Hilmi Ziya lken, uzun yl
lar sosyolojinin yerlemesi ve kurumsallamas iin de aba harcam
tr. Birbirinden farkl konularda pekok eseri bulunan Hilmi Ziya l
ken, Sosyoloji ve zellikle Din Sosyolojisi konusunda ilk eser veren
bilim adamlanndandr. Bu zellikleriyle de Trk sosyoloji tarihinde
ayrcalkl bir yere sahiptir. Trkiyede, Trk Sosyolojisi oluturma
gayret ve abas gsteren, bunun iin de birbirine yatan bilim dallar
nn ortak birikimlerinden faydalanarak sosyolojiyi kurumsallatrma
ya alan Hilmi Ziya lken, bu konuda tek bana bir okuldur.
Hilmi Ziya lken, Trk sosyoloji tarihine olan katklarnn yann
da Anadolunun dini-sosyal-kltrel tarihi zerine olan aratrmalary
la da tannmaktadr. Bu konularda yrtm olduu aratrmalar ilk
ler arasnda yer almaktadr. zellikle Cumhuriyetle balayan siyasal
kltrel ve toplumsal deiime paralel olarak dnce dnyasnda
nemli araylar olmu ve dnce dnyasndaki bu tecrbe arayla
rnn herbirini yazya aktarmtr. lkenin yaam olduu siyasal
olaylardan ou zaman olumsuz etkilenmesine karn dnsel dzey
deki araylarn hibir zaman bitirmeyerek Srdrmtr.
Anadolu kltr zerine younlaan aratrmalarn gznnde tu
tarak onu, bugne kadar bilinmesine karn gn yzn karlmam
Mihrab Mecmuasndaki makalesiyle yeniden okuyucuyla bulu
turmak istedik. Uzun sren almalar neticesinde, Hilmi Ziya l-
kenin bu makalesi ve makaleler erevesinde ele alman dier ya
zlar mstakil bir eser haline geldi. Balangta Hilmi Ziya lkenin
makalelerinin sadece tantlmas hatta sadeletirilmesi dnlmt.
Oysa alma, bal bana bir kitap halini ald. Kukusuz almann
kitap haline geliinin balca sebepleri arasnda makalelerin nem ve
gncelliini hl koruyor oluu da vardr. Ancak dier aratrmacla
rn makalelerden haberdar olmalarna karn yararlanma imkanlarnn
olmayn da eklemek gerekmektedir.
Bu makaleler Trk klr ve Anadolu vurgusu ile Alevilik-Bekta-
ilik konulu nadir aratrmalar arasnda yer almasna karn yeterince
dikkate alnmad ve adeta bilinli grmezlikten gelindi, bunun sonucu
da pek tannmad. Ancak titiz aratrmaclarn yararland makaleler,
Trkiyede Alevilik-Bektailik literatr asndan ayrcalkl bir yere
sahiptir. Bu nemine karn makaleler gn yzne karlmamt.
Bylece makalelere yaplan baz ilaveler ve mstakil blmlerin ek
lenmesiyle ilgililerin dikkatine sunulmu oldu.
Makaleler Anadolunun dini sosyal yaps zellikle de Alevilik -
Bektailik tarihi ve Anadolu Trkmenleri arasnda slamn alglanma
biiminde younlamaktadr. Bu algnn yerlemesini salayan nc
lerini konu almas ynyle makalelerin gzard edilmemesi gerekirdi.
nk Anadolunun din sosyal tarihi bakmndan rolleri tartlmayan
Barak Baba, Geyikli Baba ve Hac Bekta makalelerin merkezi nokta
sn oluturmaktadr.
Makalelerin yaynlanarak aratrmaclarn istifadesine sunulmas hu
susunda destek veren ve byk bir anlay gsteren lkenin kz Gl-
seren lken Hanmefendiye mteekkir olduumu belirtmeliyim. Prof.
Dr. Hilmi Ziya lkenin rencisi ve hocas adna yaplan bu alma
dan byk heyecan duyan, almalarmda anlay, samimiyet ve yakn
ilgi gstererek beni tevik edip deerli vakierini ayrarak yardmlarn
esirgemeyen sevgili hocam Prof. Dr. Mnir Kota Beye minnet bor
luyum. alma boyunca metinlerin dzeltilmesinde yardmc olan Ey-
yp Tannverdi, Canan Seyfeli, Metin Yiit ve Mevlt Kulaya gster
mi olduklar anlay ve sabrdan dolay teekkr ederim.
Bu almann hem ilk nvesi hem de kitap haline getirilme fikri
nin sahibi Saygdeer brahim Bahadr Beydir. brahim Bahadr Bey
bununla da yetinmeyip ayn zamanda almann baslmasnda nc
lk etmitir. Gerekten gstermi olduu bu fedakrlkla kelimelerin
kifayetsiz kald kran hakketmektedir.
phesiz bu almann da eksikleri ve hatalar vardr. Btn bun
lar almay hazrlayan olarak bana ait olduu gibi dzeltmeye de
aktr. almann yararl olaca umuduyla...
Ankara 2003
GR
Hilm i Ziya lkenin alm aya konu olan m akalesi

A nadolu dini sosyal yaam n konu alm aktadr. zellikle
A nadoluda slam n ald yeni biim, Trklerin M slm anl
ve A levilik-B ektailik gibi tem el konular hakknda bilgi
verm ektedir. zellikle A nadoluda Alevilik-B ektailik ncleri
ve m im arlarn konu edinm esi bakm ndan ayrcalkl bir yere
sahiptir.
nk T rkiyede Anadoluculuk akm nn fikir babas ve
kurucusu Hilmi Ziya lkendir. M em leketilik dnce akmn
ayn balk altnda deerlendirirken O sm anlnn son
dnem lerinde O sm anlclk, slam clk ve Turanclk akm larna
kar A nadoluculuk akm nn tem ellerini attn ve bunun
etkilerini belirtir. Bu erevede oluturduu arkada grubuyla
Anadolu ism inde bir de dergi karrlar. te Hilmi Ziya
lkenin A nadolu merkezli dncelerinin ana kayna buradan
gelm ektedir.1
Bu ayn zam anda A nadoluculuk fikrinin kltrel boyutlar
bakm ndan nem li bir ekoln olum asn da salam tr.
K ltrel boyutuyla Trklerin M slm an olm as ve Anadolu
m erkezli oluan din anlayn merkeze alm aktadr. Bu ynyle
Alevilik-B ektailik, Hilmi Ziya lkenin hareket noktalarndan
birisidir.
1 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 3. Bask,

stanbul: lken Yaynlar, 1992, s. 477-482.
A levilik-B ektailik aratrm alar konusunda geni bir
literatr bulunm asna karn dnem leri itibariyle bu alm alar
zerine bir deerlendirm e hem en neredeyse yaplm am tr. Bu
da gsteriyor ki Alevilik-Bektailik tarihi kadar Alevilik-
Bektailik alm alarnn tarihinin de allm as ayr bir neme
sahiptir ve bu konuda yrtlen alm alarn seyri asndan
yaplm as gerekm ektedir.
A levilik-B ektailik konulu yrtlen alm alarn ilk
rnekleri hatta hemen tam am ttihat Terakki ats altnda
gerekletirilm itir. Ulusuluk dncesinin besledii bu
alm alarn ilk rnekleri daha ok alan aratrm asna
dayanm aktadr. Bilahare hem teorik hem de pratik olarak
yrtlen alm alar, gnm ze kadar etkisini m uhafaza
etm itir. Bu ekol daha sonra nemli alm alara da imza
atm tr ve byk bir ksm yaynlanm tr.2 H atta Alevilik-
Bektailik alm alarnn en nemli aratrm acs B aha Sait
Bey, yaynlam ad aratrm alarnn bir ksmn Hilm i Ziya
lkene verm itir.3 Baha Said B eyin yaynlanm ayan ve
gncelliini yitirm em i nemli alm alarnn eksik bu
blm leri, Hilmi Ziya lkenin kitaplar arasndaki
yaynlanm am m svetteleri ierisinde bulunabilir.4
2 Bu aratrmaclar arasnda yer alan Baha Sait Bey,.yapm olduu alan

almalarnn byk bir ksmn bata Trk Yurdu olmak zere pek ok
dergide yaynlad. Yaynlanan bu yazlarn btn iin baknz: Baha Said
Bey, Trkiyede A levi-Bektai, Ahi ve Nusayri Zmreleri, Girii Yazan
ve Yayma Hazrlayan smail Grkem, Ankara: Kltr Bakanl
Yaynlar, 2000; Ayrca bir deerlendirme iin baknz; Orhan Trkdoan,
Alevi-Bektai Kimlii, stanbul: Tima Yaynlar, 1995, s. 22-25.
stanbul: lken Yaynlar, 1992, s 257 n.302; Fethi Tevetolu, M illi
M cadele Kahramanlarndan: Baha Said Bey (Bjga 1882-stanbul 16
Ekim 1939) A tatrk A ratrm a M erkezi D ergisi, Cilt 6, N o 16,
(Kasm 1989), s. 211.
4 Sleyman Hayri Bolay, Glseren lken ile Babas Ord. Prof. Hilmi
Ziya lken Hakknda Bir Sylei, T rk Y urdu, Say 174, ubat 2002,
s. 57.
alm aya konu olan makale, bize A levilik konusunda
yrtlen alm alarn hangi alt yap ile hangi dnce ve
yntem izlendiinin grlm esi bakmndan bu gayret ve
abalarn tarihini verecektir. te bu m akaleler, yirm inci
yzyln bandan gnm ze yrtlen alm alarn aam alarn
grp karlatrm a yapm a imkan salayacaktr. nk kitaba
konu olan bu m akaleler, Alevilik-Bektailik alm alar
arasnda yer alan ilk rneklerindendir.
Y ukardaki ifadelerden de anlald zere A levilik-
B ektailik alm alarn srdren aratrm aclar arasnda Hilmi
Ziya lken de vardr. Hem de bu alm alarn st kadrosu
arasnda yer alm aktadr. Hilmi Ziya lken, hemen neredeyse bu
ynyle A levilik-B ektailik alm alar ierisinde tannacak
kadar yer alm am aktadr. Sadece Alevilik-Bektailik
aratrm alarna ilikin birka makalesi ile ta.tnm aktadr. Bunun
balca nedenleri arasnda Alevilik-B ektailik ierikli
yazlarnn eserlerinde dank olarak bulunm as gsterilebilir.
A slnda A levilik-B ektailik aratrm alar ile ilgili dnd
alm alarn tam am n bitirm em i5 veya devam ettirm em itir.6
Bu nedenle A levilik-B ektailik m erkezli aratrm a evresinde
bulunm asna karn konu ile ilgili yazlarnn tam am bir araya
getirilem edii iin de bu ynyle tannm am aktadr.7 B una ek
5 Hilmi Ziya lken, Anadolu rf ve Adetlerinde Eski Kltrlerin zleri,

A n k ara niversitesi lahiyat Fakltesi D ergisi, Cilt 17, Say, 1969, s.
20, n72.
6 Bir ara Fuad Kprlye de rencilik yapmtr. Fuad Kprl ile
ilikilerinin kopmasnn nedeni ise onunla beraber bir alma yrtrler
ve Hilmi Ziya lkenin hazrlad almay, hocas isim vermeden bir
kitabnn ierisine koyar. Bunun zerine Hilmi Ziya lken krlr ve Fuad
Kprlnn derslerine itirak etmez.. Sleyman Hayri Bolay, Glseren
lken ile Babas Ord. Prof. Hilmi Ziya lken Hakknda Bir Sylei,
T rk Y urdu , Say 174, s. 58.
stanbul: lken Yaynlar, 1992, s. n257 Hilmi Ziya lken, Anadolu rf
ve Adetlerinde Eski Kltrlerin zleri, A nkara niversitesi lahiyat
Fakltesi D ergisi, Cilt 17, Say, 1969, Ss. 3-4.
olarak Hilmi Ziya lken, B aha Sait, Z iya Gkalp, Fuad
K prl8, A bdlkadir nan, Abdlbaki Glpnarl, Faruk Smer, *
Tahsin z arasnda saylabilir.9
A yrca Hilmi Ziya lken, Trklerin eski inanlarnn
M slm an olduktan sonra da etkili olduu fikrine bandan beri
sahiptir.10 Trklerin eski inanlarnn etkisi ana merkezi
oluturm asna karn M anilik, Zerdtlk, H ristiyanlk ve
A nadolunun eski inanlarnn da etkili olduu ve senkretik bir
yap oluturduu zerinde durm aktadr.11 Bu ana k, farkl
zam anlardaki birbirinden bam sz m uhtelif yaynlarnn ana
fikrini oluturm akta ve ilk yazlar ile son yazlarnda da bu
fikrini srdrm tr.
Y ukarda bahsi geen gre sahip olm asnda etkili olan
B aha S aittir. B aha Saitin stanbul B inbirdirekdeki M illi
Talim ve Terbiye Cem iyeti m erkezinde 1916 ylnda vermi
8 Glseren lkenin ifadesine gre Hilmi Ziya lken, M lkiyede Fuad

Kprlnn rencisidir. Kprl kendisine bir dev yaptrr ve onunu
bu devini de isim belirtmeden bir almasnda bunun zerine bu
durumdan rahatsz olan Hilmi Ziya lken, Kprl ile olan ilikisini
keser. Bu bilgi iin baknz: Sleyman Hayri Bolay, Glseren lken le
Babas Ord. Prof. Hilmi Ziya lken Hakknda Bir Sylei, s. 58.
9 Gnmzde bu izgiyi tek bana srdren Prof. Dr. Ahmet Yaar
Ocaktr.
10 Hilmi Ziya lken, slamiyette Eski Dinlerin zleri, stanbul K ltr
D ergisi, Cilt 6, Say 63, 1946, s. 5; Hilmi Ziya lken, bu makalesinde
A nadolunun Hakiki Merkezi adnda bu grlerinin tamamnn yer
ald bir de eser hazrladn belirtmektedir.
11 Hilmi Ziya, Orta A syada Trkmen, Orta A syada Trkmen Dini,
A nadoluda Dini Ruhiyat Mahedeleri,- Seluklularn nkraz
Zamannda Konya M ihrab M ecm uasnda yaynlanan seri makaleler;
Hilmi Ziya, Trk Tefekkr Tarihi, Cilt II, stanbul: Matbaai Ebuzziya,
1934; Tahir Harimi Balcolu; Trk Tarihinde Mezhep Cereyanlar,
Mukaddime ve Ekler Hilmi Ziya, stanbul: Kanaat Kitabevi, 1940, s. 8;
Hilmi Ziya lken, slamdan nce Trkler N e nanta di?, Y eni
nsan, Say 75/79/83.
olduu konferans Hilmi Ziya lkenin bu konudaki fikirlerinin
ana em asn oluturm aktadr.12
Hilm i Ziya lken, A levilik-Bektailik aratrm alarndaki
yaklam n Baha Sait B eyden etkilenerek biim lendirm ekle
kalm am ayn zam anda onun tavsiyesine uyarak A levilik
B ektailik kaynaklan zerinde de alm tr. H atta yapt
alm alar sonradan daha da byk nem kazanm tr. nk
zerinde alt eser sonradan ktphaneden kaybolm utur.
stelik alm olduu eser ise nadir nsha arasnda yer
alm aktadr. B aha Sait B eyin tavsiyesi zerine stanbul Em niyet
M drl K tphanesinde 775 num arada bulunan Hac
B ektan M akalat- Erbain isimli eserinin tek nshasn 1917
ylnda kopya etmitir. D aha sonra yaplan bu kopya iki ynl
anlam kazanm tr: Bu nsha itilaf devletlerinin stanbulu
Birinci D nya Savanda (1918) igal etmeleri ve ekilirken de
ktphanedeki eserleri gtrm eleri zerine kaybolm utur.
kincisi ise yllar sonra Prof. Dr. Esat Coan doktora tezi olan
M akalat- Erbain iin farkl nshalar arasnda bu tek kopya
nshadan yararlanm tr.13
Bu alm ann yaynlanm a fikri uzun sren bir hazrlk
dnem inin ardndan olutu ve son eklini ald. nce m akaleler
iin M ihrab M ecm uasnn tam am n temin ettik. Bilahare
M ihrab M ecm uasndaki Hilmi Ziya lkenin makalesi
zerinde alm aya baladk. Ardndan m akalelerde kullanlan
kaynaklarn tem ini yoluna giderek bu kez de kaynaklar zerinde
alm aya baladk. Bu kadarla da yetinm eyip bu alm ada
anlatlan konular destekleyecek baka yazlarn(m akalelerin) da
konulm asn uygun grdk. Btn bunlar yaparken konu
12 Hilmi Ziya lken, Anadolu rf ve Adetlerinde Eski Kltrlerin

zleri, A nkara niversitesi lahiyat Fakltesi D ergisi, Cilt 17, Say,
1969, s. 3, n8.
13 Hilmi Ziya lken, Anadolu rf ve Adetlerinde Eski Kltrlerin
zleri, A nkara niversitesi lahiyat Fakltesi D ergisi, Cilt 17, Say,
1969, s. 10, n. 38; Hac Bekta V eli, Makalat, Nereden, Esad Coan,
Ankara: Seha Yaynlar, 1986, s .12.
btnlnn bozul m am asna zen gsterdik. K onu ile alakal
baka yazlar da konulabilirdi. ncelikle kitabn ebadnn
fazlalaarak konu btnlndn kmak istemedik. Bir baka
neden ise buraya konulacak yazlar m uhtelif ktphanelerde
yazm a eserlerdir. B yle olunca da zaman ve m ekan itibariyle bu
yazlarn buraya konulm asn zorlatrd.
Bunlarn dnda Hilm i Ziya lkenin Hayat, Eserleri, Trk
Sosyoloji Tarihinde Yeri ve kitabn birinci blm nde bulunan
m akalesi hakknda ksa bilgiler verdik.
I-H ilm i Ziya lken
a-H ayat
T rkiyede sosyolojinin ikinci kurucusu olarak kabul edilen

Hilmi Ziya lkenin hayat akadem ik alm alar ile doludur.
Sosyal Bilim lerin hemen her alannda yaz yazm tr. Bal
bana bir niversite olan Hilmi Ziya lkenin Tp ile balayan
serveni Corafya, Felsefe, Sosyoloji, Ahlak ve M antk ile
devam etm i ve bunlara bir de sanat ile olan birlikteliini
ekleyerek Hat, M inyatr ve Resimi de dahil etmitir.
ocukluundan itibaren hem aile hem de aile evresi
lmiyeden m aruf ahslarla doludur. Daha sonraki yllarda da bu
evre artarak devam etm i ve kendi arkada evresini de geni
tutm asn salam tr.14 Bu arkada evresi de sonradan
T rkiyeye mal olmu tannm insanlardan olum aktadr. E,
dost, fikri ve ilmi dzeyde birlik yapt arkadalaryla evinde
de gece sabahlara kadar devam eden deerlendirm eler ve fikir
al verileri srm tr.15
Ailesi hem anne hem baba tarafndan m em ur ve ilmiye
snfndandr. 1901 ylnda stanbulda ilmi dzeyi yksek bir
aile ierisinde dnyaya gelm itir.16 Hayat boyunca yapm
olduu btn alm alarnda aile ortam nn etkisi byk
olm utur. lk renim ini Tefeyyz idadisi ilk ksm nda orta
ve lise renim ini stanbul Sultanisinde (lisesi) yapt. 1918
ylnda M lkiyeye girerek 1921 ylnda mezun olm utur. Ayn
yl Edebiyat Fakltesi C orafya blm nde asistanla balam
14 Hatice lken, Eim Hilmi Ziyann zel Hayat, Sosyoloji

K onferanslar, Onyedinci Kitap, stanbul: stanbul niversitesi
Yaynlar, 1979, s. 9.
15 Glseren Artankul, Hayat ve Eserleriyle Babam lken, Sosyoloji
K onferanslar, Onyedinci Kitap, stanbul: stanbul niversitesi
Yaynlar, 1979, ss. 1-8.
16 Haan Tanrkut, Hilmi Ziya: Hayat, Eserleri, Sistemi, Y eni nsanlk,
Say 4, 1940, s. 18.
ve asistanl boyunca ayn zam anda 1921-1924 yllar boyunca
Felsefe Tarihi ve Ahlak blm n tam am lam tr. Yine bu
yllarda ktphane m em urluunda bulunm utur. 1924 ylnda
Edebiyat F akltesirencisi H atice Zht ile nianlanm tr. Bu
yldan itibaren M illi Eitim Bakanlna retm enlik iin
bavuruda bulunm u ve Bursa ile balayan retm enlik grevi
A nkarada devam etm i hatta bir ara bakanlk bnyesinde de
m em uriyette bulunm utur. Hilmi Ziya lken, 1924 ylnda
H atice Zht ile evlenmi. 1926 ylnda retm enlie
stanbulda devam etmi. 1928 ylnda bir kz ocuu dnyaya
gelm i (G lseren lken Artankul). retm enliinin yan sra
aratrm alarna devam ederek bir ok eser yaynlad. Bu
eserlerden zellikle Umumi tim aiyat (1931) ve Trk
Tefekkr (1933) isimli eserleri M ustafa K em alin dikkatini
ekm i ve kke davet etm itir. M illi Eitim Bakanl adna
A lm anyaya gnderm i ve stelik dnnde stanbul
niversitesinde kurulacak olan Trk Tefekkr Tarihi Krss
doenti olarak greve balatalm demi. A lm anya dn Trk
Tefekkr Tarihi doenti olarak Edebiyat Fakltesine atanm tr.
1936 ylnda timai D oktrinler Tarihi retim yeliine, 1940
ylnda da Felsefe profesrlne seilen Hilmi Ziya lken,
1942 ylnda da Sosyoloji ve stanbul Teknik niversitesi
M im arlk Blm Sanat Tarihi profesrlne getirilm itir.
Ahlak-Um umi Felsefe Krss bakanl da yapan Hilm i Ziya
lken, 1957 ylnda stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde
ordinarys profesr olm u ve Felsefe ve Sosyoloji okutm utur.
1960 ylnda niversitedeki grevlerinden uzaklatrlarak
147 likler arasnda yer alan Hilmi Ziya lken, yasa
deim esine ramen A nkara niversitesi lahiyat
Fakltesindeki grevi brakp geri dnm em itir. Ankara
niversitesi lahiyat Fakltesinde iki dnem de dekanlk yapan
Hilm i Z iya lken, 1973 ylnda em ekliye ayrlm tr. Emekli
oluncaya kadar ulusal ve uluslararas bir ok kongre ve
sem inerlere katlp bildiri sunan Hilmi Ziya lken, akadem ik
alanda gsterm i olduu stn gayretleriyle sosyal bilim lerin
zellikle de sosyolojiye ikinci altn an yaatm tr. Bu
anlam da stanbul niversitesi Sosyoloji Blm nde yaynlad
Sosyoloji D ergileri bunun en gzel rneklerindendir.
Hilmi Ziya lken 5 Haziran 1974 ylnda vefat etmitir.
b-T rk Sosyoloji Tarihindeki Yeri
T rkiyede sosyoloji Osm anl Devletinden gnm ze ayr

bir ilgiye m azhar olm utur. D arlfunn Edebiyat Fakltesinde
tim aiyat krss kurulm u, dersler verilm i ve bir de dergi
kartlm tr.
C um huriyetin kuruluu ile niversitede sosyolojiye ilgi
azalarak eski atafatl dnem ini kaybetm itir. Sosyolojinin ders
olarak okutulm asna n ayaklk eden ttihat Terakki Cem iyeti
m ensuplarnn ideolojik17 bir sosyoloji kurgusu18 bir sre sonra
da Cum huriyet ile siyasal ve sosyal tercih olarak gereklem esi
nedeniyle adeta kenara itilm itir.19
Bu dnem den 1940l yllara kadar Trkiyede sosyoloji
iin uzun sren bir suskunluk dnemi balam tr. Bu sessizlii
sosyolojiyi stanbul niversitesinde yeniden canlandrarak
bozan Hilm i Ziya lkendir. Dolaysyla 1940l yllardan sonra
sosyoloji bilim dal nemli bir canllk ve younluk
kazanm tr.20 nk T rkiyede sosyoloji bilim dalnda ilk
profesr Hilmi Ziya lkenin olm asnn ardndan yeni bir
17 Nuray Mert, Trkiyede Sosyal Bilimlerin D ine Bak, Sosyal

B ilim leri Y eniden D nm ek, stanbul: M etis Yaynlar, 1998, s. 199-
200.
18 Aynur lyasolu, Trkiyede Sosyolojinin Tarihini Yazmak: Bir
Sorunlatrma ve Yaklam nerisi, Sosyal B ilim leri Y eniden
D nm ek, stanbul: Metis Yaynlar, 1998, s. 86-87.
19 smail Cokun, Sosyoloji Blmnn Tarihine Dair, 75. Y lnda
T rk iyede Sosyoloji, stanbul: Balam Yaynlar, 1991, s. 16-17.
20 Kurtulu Kayal, Trk Dnce Dnyasnda Y ol zleri, stanbul:
letiim Yaynlar, 2001, s. 175-197.
dnem balam tr.21 Hilmi Ziya lken dnemi olarak
adlandrlan bu dnem, onun 147ler arasnda niversiteden
ayrl tarihi olan 1960l yllara kadar srmtr.
Hilmi Ziya lken sosyoloji blm nde bulunduu bu
tarihlerde sosyoloji blm ne bam szlk kazandrm akla
kalm am ayn zam anda stanbul niversitesi Sosyoloji
Enstitsnn de ikinci bakanln yapm ve blm adna bir
de dergi karm tr.22 Dergi yayn daha nce kan tim aiyat
M ecm uas izgisinde olm utur. nk 1940l yllardan sonra
Trk Sosyolojisi iki akm la tem sil edilm eye balanm tr:
A nkara Ekolu ve stanbul Ekolu. stanbul Ekol ierisinde yer
alan Hilm i Ziya lkenin izgisi geleneksel ve K ta A vrupasna
dayanm aktadr.
Y ine o, dnem inde m illetleraras sosyoloji kongrelerine
katlp izleyerek, bildiri sunarak ve bunlarn yaynlanm asn da
salam tr. A yrca 1952 ylnda Dnya Sosyoloji K ongresinin
sosyoloji blm tarafndan Trkiyede yaplm asna da nclk
etm itir. Bilahare Dnya Sosyoloji D em einin yeliine de
kabul edilm itir. Bu yelik bir Trk iin uluslar aras dzeyde
ulaabildii en yksek dzey olmutur. 1960l yllarda Dnya
Sosyoloji D erneine yaplan bir ihbar zerine bu yelikten
karlm tr.23
21 Bayram Kamazolu, 1940-1950 Tarihleri Arasnda Trk Sosyolojisi,

stanbul niversitesi Sosyoloji D ergisi, Say 2, 1990-91, s. 28.
22 Baykan Sezer, Hilmi Ziya lken, D oum larnn 100. Y lnda
Z iyaeddin F ahri Fndkolu ve H ilm i Z iya lken, Yayna Hazrlayan
N evin Gngr Ergan, Ankara: Sosyoloji D em ei Yaynlar, 2002, s. 65.
23 N ilgn elebi, Sosyolojinin Trkiyede Kurumsallamas, Sosyoloji
ve M etodoloji Y azlar, Ankara: An Yaynlar, 2001, s. 24. Ayrca bu
konuda daha fazla bilgi iin baknz: zellikle Prof. Dr. Nilgn elebi bu
konuda Uluslararas Sosyoloji Dernei kaytlarna dayanarak arpc ve
ayrntl bilgi vermektedir. Bu bilgiler ise Trkiyede Sosyoloji ve
zellikle de Hilmi Ziya lken ile ilgili hibir yerde rastlanmayacak
bilgiler iermektedir. D oum larnn 100. Y lnda Z iyaeddin Fahri
F ndkolu ve H ilm i Ziya lken, Yayna Hazrlayan N evin Gngr
Ergan, Ankara: Sosyoloji Dernei Yaynlar, 2002, s. 89-101.
Hilmi Ziya lken bunlarla da kalm ayarak stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Sosyoloji Blmnn bam sz
hale gelm esinden itibaren blmde yerli yabanc hoca ders
verm eye balam , derslerin arlkl ksmn da kendisi
verm itir.24
c-Eserleri
Son dnem Trk yazn tarihi ierisinde m stesna bir yere

sahip olan Hilm i Ziya lken, birbirinden bam sz alanlarda
eser verm itir. Yurt ii ve yurt d yaynlarnn yan sra
evirileri de nem li bir yer tutar. A kadem ik yaynlardan gnlk
gazete ve dergilere kadar bir ok yayn organlarnda m akaleleri
yaynlanm tr. Arlkl olarak sosyal bilim ler, dnce ve
kltr tarihi alannda eserler verm itir.25 Esasen Hilmi Ziya
lkenin yaynlar m stakil bir bibliyografya yaplm asn
gerektirecek kadar yekun tekil etmektedir.
Eserlerini Felsefe, Sosyoloji, Psikoloji, Dnce ve K ltr
Tarihi gibi ana balklar altnda toplam ak mmkndr. Hilmi
Ziya lken, yurt ii ve yurt dndaki grevlerinde de bu
alanlarda son derece nem li eserler vermitir. M esela Sosyoloji
B lm nde grevliyken Sosyoloji D ergisini yeniden
yaynlam tr.26
Zaten daha ilk genlik yllarndan itibaren yayn hayatna
atlarak bir ok konuda kalem oynatm tr. Zam an zaman farkl
alanlarda yaz yazm as eletirilm i olm asna ramen yazd her
24 Mehmet Yalva, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde

Sosyoloji Eitiminin Tarihesi (1912-1982), K ubbealt A kadem i
M ecm uas, Say 1, 1985, ss. 66-72.
25 Kurtulu Kayal, Trk Kltr Dnyasndan Portreler, stanbul: letiim
Yaynlar, 2002, s. 47-61.
26 Ouz Ar, Ord. Prof. Hilmi Ziya lken, S osyoloji K onferanslar,
OniifincU K itab, stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar, 1976, s. 47.
konunun hakkn verm esini de bilmi ve stelik yazd her eser
de alanlarnda ilkler arasnda yer alm tr.27
Sosyoloji blm nn aktif hale gelmesi yurt ii yurt d
konferanslar ile bir ok bilim dalnda gsterm i perform ansla
yaynlad eserleri yannda dergicilik28 ve dernekilii de
nem li bir yer tutar.29 Bu faaliyetleri ile de sosyolojinin yaygn
ve kurum sal hale gelmesi abasn vermitir.
Bu alm ann kapsam ierisine sm ayacak kadar geni
olan Hilmi Ziya lken bibliyografyas iin sadece yaynlanm
eserleri ve Sosyoloji konulu yaynlarn vermeyi uygun
bulduk.30
1-Y aynlanm Eserleri
Um um i Ruhiyat, stanbul: 1927.

Felsefe D ersleri I, stanbul: 1928.
Ak Ahlak, stanbul: 1931.
Felsefe Y ll, stanbul: 1931-1935.
Trk T efekkr Tarihi, stanbul: 1932.
nsani Vatanseverlik, stanbul: 1933.
Telifiliin Tenakuzlar, stanbul: 1933.
Trk Filozoflar Antolojisi, stanbul: 1935.
Uyan D evrinde Tercm enin Rol, stanbul: 1935
27 Aslan Kaynarda, Tandm Toplumbilimciler, 75. Y lnda

T rk iyede Sosyoloji, stanbul: Balam Yaynlar, 1991, s. 164.
28 Cavit Orhan Ttengil, Hilmi Ziya lkenin kard Dergiler ve Bu
Dergilerde Yapt Yaynlar, ktisat Fakltesi M ecm uas, Say 1-4,
stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar, 1977.
29 Cavit Orhan Tiitngil, lken zerine Notlar, Sosyoloji
K on feranslar, Onyedinci Kitap, stanbul: stanbul niversitesi
Yaynlar, 1979, s. 34.
30 Bu blmn hazrlanmasnda Prof. Dr. Necati ner ve Prof. Dr. Eyp
Sanaydan yararlandk: H. Haluk Erdem, Hilmi Ziya lkenin Kendi
Kaleminden Hayat ve Eserleri, T rk Y urdu, Say 174, ss. 7-11; Eyp
Sanay, Hilmi Ziya lken, 2. Bask, Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar
1991, s. 123-152.
Trk M istizm inin Tetkikine Giri, stanbul: 1935.
Y irm inci Asr Filozoflar, stanbul: 1936.
lliyet M eselesi ve Diyalektik, Ankara: 1938.
Posta Yolu, stanbul: 1941.
eytanla K onum alar, stanbul: 1942.
M antk Tarihi, stanbul: 1942.
Y arm Adam, stanbul: 1943.
T asavvuf ve Psikoloji, stanbul: 1946.
Ahlak, stanbul: 1946.
slam Dncesi, stanbul: 1946.
slam M edeniyetinde Tercm eler ve Tesirleri, stanbul:
1947.
Trk Kozmogonisi: Trk M itolojisi, Trk H alk Hikmeti,
Teknik, Tefekkr, Ankara: 1947.
slam Sanat, stanbul: 1948.
Tarihi M addecilie Reddiye, stanbul: 1951.
bn Rd, stanbul: 1951.
Farabi Tetkikleri, stanbul: 1951.
slam Dncesine Giri, stanbul: 1954.
bn Sina Risaleleri, stanbul: 1954.
slam Felsefesi Tarihi, stanbul: 1957.
bn Sina, stanbul: 1957.
Felsefeye Giri I, Ankara: 1957.
Felsefeye Giri II, Ankara: 1958.
Bilgi ve Deer, Ankara: 1965.
T rkiyede ada D nce Tarihi, stanbul: 1966.
slam Felsefesi, Ankara: 1967.
Eitim Felsefesi, stanbul: 1967.
V arlk ve Olu, Ankara: 1968.
lim Felsefesi I, Ankara: 1969.
G enel Felsefe D ersleri, Ankara: 1972.
2-Sosyoloji le lgili Eserleri
Felsefe ve tim aiyat Dergisi, stanbul: 1927-1929.

Umumi tim aiyat, stanbul: 1931.
tim ai D oktrinler Tarihi, stanbul: 1940.
Farabi, stanbul: 1940.
bn Haldun, stanbul: 1941.
Z iyaG kalp, stanbul: 1942.
Dini Sosyoloji, stanbul: 1943.
Sosyoloji, stanbul: 1943.
Resim ve Cem iyet, stanbul: 1943.
Y ahudi M eselesi, stanbul: 1944.
M illetlerin Uyan, stanbul: 1945.
Sosyolojiye Giri, stanbul: 1947.
M illet ve Tarih ve uuru, stanbul: 1948.
Tarihi M addecilie Reddiye, stanbul: 1951.
Sosyoloji Problem leri, stanbul: 1955.
D nyada ve Trkiyede Sosyoloji renim i ve
A ratrm alar, stanbul: 1956.
V eraset ve Cemiyet, stanbul: 1957.
Siyasi Partiler ve Sosyalizm, stanbul: 1963.
Deerler, K ltr ve Sanat, stanbul: 1965.
Sosyoloji Szl, stanbul: 1970.
Toplum Y aps ve Soya ekme, stanbul: 1971.
3 -Sosyoloji le lgili M akaleleri
Anadolu rfi ve D estanlar, Anadolu M ecm uas, Say 1,

1340, ss. 25-32.
A nadolu rf ve D estanlar, Anadolu M ecm uas, Say 2,
1340, ss. 59-63.
Trkler-ve M oollar, Anadolu M ecmuas, Say 5, 1340,
ss. 168-176.
L iseler ve M uallim M ekteplerinde tim aiyat Program lar,
Felsefe ve tim aiyat Dergisi, Say 1, 1927, ss. 63-75.
Dini tim aiyat: M evzuu, Felsefe ve tim aiyat Dergisi,
Say 4, ss. 264-271.
tikatlarn M enei M eselesi, Felsefe ve tim aiyat Dergisi,
Say 5, ss. 321-333.
B izde Fikir C ereyanlar Felsefe ve tim aiyat Dergisi,
Say 4,3 1 1 -3 1 4 .
Beeri Edebiyatn M aeri Esaslar, Felsefe ve tim aiyat
Dergisi, Say 5, Cilt 2, ss. 370-379.
ehir tim aiyatna M edhal I, stanbul Belediye
M ecm uas, Say 86/14, 1931, ss. 44-52.
ehir tim aiyatna M edhal II, stanbul Belediye
M ecm uas, Say 87/15, 1931, ss. 73-91.
ehir tim aiyatna M edhal III, stanbul Belediye
M ecm uas, Say 88/16, 1931, ss. 110-119.
ehir tim aiyatna M edhal IV , stanbul Belediye
M ecm uas, Say 89/17, 1931, ss. 178-186.
ehir tim aiyatna M edhal V , stanbul Belediye
M ecm uas, Say 91/19, 1931, ss. 252-264.
ehrin ktisadi Fonksiyonu I, stanbul Belediye
M ecm uas, Say 93/21, 1932, ss. 390-394.
ehrin ktisadi Fonksiyonu I, stanbul Belediye
M ecm uas, Say 94/22, 1932, ss. 429-433.
ahsiyetin timai Snrlar, M lkiye M ecm uas, Say 17,
1932, ss. 7-10.
Din ve A kl, M lkiye M ecmuas, Say 18, 1932, ss. 11-
15.
D urkheim , Yeni Adm M ecmuas; Say 225, 1939, ss. 6.
Fert ve C em iyet, nsan M ecm uas, Say 1, 1938, ss. 57-
65.
M edeniyetin Y ry, nsan M ecmuas, Say 2, 1938,
ss. 84-91.
timai D eterm inizm , nsan M ecmuas, Say 2, 1938, ss.
165-175.
m paratorluun Tekam l, nsan M ecm uas, Say 3,
1938, ss. 241-259.
m paratorluklarn A lt B nyesi, nsan M ecm uas, Say 4,
1938, ss. 349-368.
m paratorluklarn st B nyesi, nsan M ecm uas, Say 5,
1938, ss. 441-456.
M em leketi Tanm ak , nsan M ecm uas, Say 4, 1938, ss.
377-379.
Anket, M onografk ve M em leket, nsan M ecm uas, Say
6, 1938, ss. 521-528.
timai Teekkllerin Temeli: , nsan M ecmuas, Say 8,
1938, ss. 671-676.
Tanzim at ve Hum anizm a, nsan M ecmuas, Say 9, 1938,
ss. 689-694.
Osm anl Saltanatnda Toprak Sistem i, nsan M ecmuas,
Say 9, 1938, ss. 742-756.
H akknda, nsan M ecmuas, Say 10, 1938, ss. 823-
831.
timai H adise N edir? , nsan M ecmuas, Say 7, 1938, ss.
396-401.
M erutiyetin Tereddt D evri, nsan M ecm uas, Say 10,
1939, ss. ss. 769-778.
Totem izm Etrafnda M nakaalar, nsan M ecm uas, Say
11, 1939, ss. 905-917.
Zam an ve nsan, nsan M ecmuas, Say 12, 1939, ss. 997-
1002.
Sanat ve Cem iyet, nsan M ecm uas, Say 13, 1939, s. 26.
Y eni K lasik, nsan M ecm uas, Say 13, 1941, s. 29.
Destan ve nsan, nsan M ecm uas, Say 22, 1943, ss. 1-3.
Destan ve nsan, nsan M ecmuas, Say 23, 1943, ss. 3-6.
D estan ve nsan, nsan M ecm uas, Say 24-25, 1943, ss.
3-6.
Sosyolojinin M evzuu ve U sul, Sosyoloji Dergisi, Say 1,
1942, ss. 3-168.
timai A ratrm alar, Sosyoloji Dergisi, Say 1, 1942, ss.
271-321.
tim ai st Yap O larak Hukuk Sosyolojisine G iri,
Sosyoloji D ergisi, Say 2, 1943, ss. 22-66.
Hukuk Sosyolojisinin U nsurlar, Sosyoloji Dergisi, Say
2, 1942, ss. 105-170.
ktisadi Sosyoloji, Sosyoloji Dergisi, Say 3, 1945-46, ss.
3-103.
Sosyolojinin D allar, Sosyoloji Dergisi, Say 4-5, 1949,
ss. 134-144.
Gnen B lge M onografisi, Sosyoloji D ergisi, Say 10-11,
1955-56, ss. 115-154.
Sanat, Dnce ve timai B nye, Sosyoloji D ergisi, Say
13-14, 1959, ss. 1-35.
ptidailerde timai Bnye ve D in, Sosyoloji Dergisi, Say
15, 1959, ss. 26-57.
Sosyolojide Yeni A km lar, Sosyoloji Dergisi, Say 15,
1960, ss. 105-139.
M uasr Alm an tim aiyat, lk M ecm uas, Say 41,
1936, s. 2.
Hukuk ve C em iyet, Dergisi, Say 30-31, 1942, ss. 162-
164.
Hukuk ve C em iyet, Dergisi, Say 138, 1953.
B iz C em iyete N e B orluyuz? B ir m r m? Bir Jest m i?,
stanbul Dergisi, Say 60, 1946, ss. 3-4.
H ristiyanlk ve Puta Tapan D inler, stanbul Dergisi, Say
62, 1946, ss. 2-4.
slam iyette Eski Dinlerin zleri, stanbul Dergisi, Say 63,
1946, ss. 4-5.
timai Bnyem iz ve retim Sistem i, Bilgi Dergisi, Say
29, 1949, ss. 6-9.
M illet ve D estan, adrvan Dergisi, Say 1, 1949, ss. 6-7.
niversite Sitesi I, Sosyoloji Dnyas Dergisi, Say 1,
1951, ss. 4-7.
T rkiyede Ky Sosyolojisi, Sosyoloji Dnyas Dergisi,
Say 1, 1951, ss. 22-27.
Sosyolojinin Snrlar, Sosyoloji Dnyas Dergisi, Say 1,
1951, ss. 38-43.
1950 Zrich M illetleraras Sosyoloji K ongresi, Sosyoloji
Dnyas Dergisi, Say 1, 1951, ss. 48-52.
O sm anl Tarihinde ve Bugn (tim ai M etabolizm a)
H adisesine D air N otlar, Sosyoloji Dnyas D ergisi, Say 2,
1951, ss. 39-42.
XV nci Sosyoloji K ongresi, Sosyoloji Dnyas Dergisi,
Say 2, 1951, ss. 54-55.
Fetih D evrinde Fikir ve K ltr Hayat, Sosyoloji Dnyas
D ergisi, Say 3, 1953, ss. 4-10.
T rkiyede G leri, Sosyoloji Dnyas Dergisi, Say 3,
1953, ss. 19-25.
Tarih B oyunca nsan ve deali, Trk Dncesi Dergisi,
Say 3, 1954, ss. 165-166.
Anadolu K ylerine D air A ratrm alar, Trk Dncesi
D ergisi, Say 3, 1954, ss. 188-191.
A nadolu K ylerine D air A ratrm alar, Trk Dncesi
D ergisi, Say 4, 1954, ss. 276-280.
Anadolu K ylerine D air A ratrm alar, Trk Dncesi
Dergisi, Say 6, 1954, ss. 435-438.
Anadolu Kylerine D air A ratrm alar, Trk Dncesi
Dergisi, Say 9, 1954, ss. 184-191.
D em irperde Gerisinde Sosyoloji, ve D nce Dergisi,
Say 187-188, 1957, ss. 3-4.
M illetleraras Sosyoloji K ongresi ve Dnce Dergisi,
Say 195, ss. 14-15.
Ortadounun Sosyolojisi, ve Dnce D ergisi, Say
209, ss. 4-6.
blm den oluan A nadolunun Dini Sosyal T arihinin
birinci blm nde Hilm i Ziya lkenin m akalelerini verdik. Bu
m akaleler, M ihrab M ecm uasndaki Orta A syada Trkm en-
Trkm enin D ini, A nadoluda Dini Ruhiyat M ahadeleri ve
Seluklularn nkraz Zam annda K onya adl
m akalesinden olum aktadr.
M akalelerin kaynaklarnn bir ksm n dipnotta genileterek
daha fazla bilgi verm eyi uygun grdk. M akalelerde verdii
dier kaynaklarn da bir sre alm aya baladk ve
m akalelerin kaynaklar ismiyle de ikinci blm oluturduk.
M akalelerin kaynaklarn vermedeki dncem ize gelince
ncelikle aratrm aclarn farkl kaynaklardan da yararlanm a
gayesini gttk. Ayrca Alevilik-B ektailik konusunda
yrtlen alm alarn kaynaklarnn grlm esi iin de verdik.
nk A levilik-B ektailik konusunda yrtlen aratrm alarn
bir ksm yazl kaynaklara bir ksm da alan aratrm alarna
dayanm aktadr. Yazl kaynaklar ve alan alm alarna gre
hazrlanan bu m akaleler, gnm zde rneklerinin neredeyse
parm akla gsterilecek kadar az olduu gz nnde
bulundurulacak olursa nemlidir.
M odernlem e srecinde kendi kaynaklarm zla olan
ilikilerim izin neredeyse koptuu bu nedenle de A nadoludaki
Trklerin dini sosyal hayatlar ile ilgili yrtlen alm alarn
yetersiz kald ya da oaltlam adn syleyebiliriz31. Hele
buna bir de m eydana gelen deiim in nereden nereye olduu
31 Yukarda da ifade edildii gibi gnmzde geleneksel A levilik-

Bektailik aratrmalarnn tek tem silcisi Prof. Dr. Ahmet Yaar Ocaktr.
Onun titiz almalaryla bu ekol devam etmektedir. Eserlerinden
bazlarn yle: Babailer syan, Kalenderiler, Bektai
Menakbnamelerinde slam ncesi nan Motifleri, Zndklar ve
Mlhidler, slam-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-lyas Klt,
Menakbnameler, Sar Saltk ve baz makalelerinden oluan Trkler,
Trkiye ve slam, Trk Sufliine Baklar gibi eserlerini sayabiliriz.
konusundaki tutum um uz da eklenince Anadolu dini sosyal
yaam zerine yrtlen aratrm alar yzeyselleti. nk
m eydana gelen deiim e sekinlerin baklar ideolojik n
kabullerden olum aktadr. O lum suz bir anlam yklenerek
belirlenen nereden ksm ideolojik yaklam n sonucu
grm ezden gelinm i ve balar koparlm tr. Oysa A nadolunun
dini sosyal yaps asrlardr devam eden ve bir ok kltrn
karm ndan olum utur. Gnm zde A nadolunun dini sosyal
yapsn betim lem ek veya aklam ak iin deer yarglarndan
uzak olarak deiim in ele alnm as gerekirdi. Y ani nceden
belirlenen nereden ksm na daha kolay olan nereye ksm
hzl bir ekilde ileri srlerek kolayca
konum landrlm am alyd. H atta bu durum olum lanan ve
arzulanan olduu iin de btn kurallar m eru grlm ektedir.
B yle iken sekinlerin Trk M slm anl adnda formle
ettikleri yeni kim liin kurgulanm as bir yana ideolojik ve n
kabullerden oluan bu duruun aksine H alk D indarlnn
grlm esi bakm ndan nem li ip ularm bu yaklam n dnda
yakalayabilm e imkann salayabiliriz. nk m odernlem e
srecinde T rk toplum unun dini sosyal hayatnda m eydana
gelen deiim bu yaklam ve aratrm alarla
btnletirilebilecektir.
Bu hatrlatm alardan yola karak uzun soluklu bir abann
ierisini girm i olduk. Bu nedenle de ilk planda Hilm i Ziya
lkenin m akaleleri ile ie baladk ve bu hususu
som utlatrm ak iin de hem m akaleleri hem de m akalelerin
kaynaklarn vedik. Birinci ve ikinci blm lerde ele alm an
konular erevesinde yeni bir blm oluturduk. imdi srasyla
bu aamay ksaca anlatalm.
1-Birinci B lm
ncelikle birinci blm de yer alan m akaleyi de Latin

harflerine aktarrken m etnin ifadelerini korum aya zen
gsterdik. nk sadeletirirken dilin akcl ve zenginlii ile
yazarn kendi tarz bir ekilde bozulm aktadr. Bunu m uhafaza
ederek hem dnem in kullanlan ifade biim ini hem de Hilmi
Ziya lk en in kendi ifadelerini yanstm olduk.
Birinci blm de yer alan m akalelerin kulland kaynaklar
hakknda daha geni bilgi verdik. Bunu kullanlan kaynaklar
zaman zaman aklayarak zaman zaman da genileterek yaptk.
Bylece verilen bu ek bilgiler m akalelerde anlatlan konularn
daha fazla bilgi ile donatlm asn salam oldu. Y alnz bu ek
bilgilerle kitabn konu btnlnden kopm am asna zen
gsterdik.
M etin ierisinde yer alan A rapa ve Farsa ksm larn
evirisini verirken kimi yerde bu ifadeleri Latin harfleriyle
verdik. Dipnotlardaki bu eviri ve aklam alarn bize ait olanlar
iin (A .T.) iaretini koyduk.
Birinci blm de yer alan m akale M ihrab M ecm uasnda
yaynlanm tr. M akaleler konular itibariyle birbirini
tam am lam aktadr. Srasyla ilkinden balam ak zere m akaleleri
M ihrab M ecm uasndaki sra ve sayfa num aralaryla verelim ve
ksaca tantalm :
B irinci m akale
B irinci blm de yer alan ilk m akale kendi ierisinde iki

blm e ayrlm tr. Birinci blm de sosyal yap ikinci ksm da
dini yap ele alnm aktadr. Trklerin Orta A syada yaadklar
dnem lerdeki eski inanlarn konu alm aktadr. zellikle Orta
A syada tek tanr inancna sahip olan Trkler, ztlarn ahenk
iinde yer ald ikili bir inanca sahiptir. Buradan devam ederek
yine O rta A syadaki Trkm enlerin dini sosyal ve siyasi yapsn
konu alm aktadr.
Hilmi Ziya, O rta A syada Trkmen: Trkm enin D ini ,

M ihrab M ecm uas, Sene 1, Say 8-9-10-11-12-15/16, stanbul:
Yeni M atbaa, 1924.
--------------, M ihrab M ecm uas, Orta A syada Trkm en ,
Say 8, ss. 237-244.
--------------, M ihrab M ecm uas, O rta A syada Trkm en ,
Say 9, ss. 376-380.
--------------, M ihrab M ecm uas, O rta A syada Trkm en:
Trkm enin D ini, Say 10, ss. 313-316.
--------------, M ihrab M ecm uas, O rta A syada Trkmen:
Trkm enin D ini, Say 11, ss. 337-342.
--------------, M ihrab M ecm uas, O rta A syada Trkmen:
Trkm enin D ini, Say 12, ss. 372-37').
--------------, M ihrab M ecm uas, O rta A syada Trkm en:
Trkm enin D ini, Say 15-16, ss. 480-488.
kinci m akale
Birinci m akalede Orta A syada yaayan Trklerin sosyal ve

dini yaplar aktarldktan sonra O rta A syadan g ederek
A nadoluya doru yol alan Trkm enlerin, slam ile tanm alar
neticesinde m illi dinin, halk inanlarnn M slm anlkla beraber
devam ettiine yer vermektedir. Esasen A nadoluya yerleen
Trkm enlerin eski inanlarnn bilinenden daha fazla etkisinin
olduunun zerinde durm aktadr. Bu dncesini Anadolu
Trkm enlerinin dini sosyal yapsnn ncleri ve m im arlar olan
kii zerinden rneklendirm ektedir. B unlar B arak Baba,
Geyikli B aba ve Hac Bekta Velidir.
Hilm i Ziya, A nadoluda Dini R uhiyat M ahedeleri,

M ihrab M ecm uas, Say 13/14-15/16, stanbul,1340-1924.
--------------, M ihrab M ecm uas, A nadoluda Dini R uhiyat
M ahedeleri: Barak Baba ve Geyikli B aba, Say 13/14, ss.
434-448.
--------------, M ihrab M ecm uas, A nadoluda Dini R uhiyat
M ahedeleri: Hac Bekta, Say 15/16, ss. 515-530.
n c m a k a le
Bu m akalede ise tam am en yerleik hayatn sonulan

zerinde durarak O rta A syadan Anadolu ilerine yerlem i
olan Trkm enlerin yerleik hayat ierisinde slam grnts ile
tam am en rtlen m illi benliin izlerini sosyal yap ve sosyal
kurum larla btnletirdiklerini anlatm aktadr. slam etkisiyle
A nadolunun M slm an Trk dam gasn tayan bir ehrinde
slam ncesi inanlarn etkisiyle dini sosyal yapda belirgin
olarak etkili olduu zerine vurgu yaparak K onya ehri
rneinde de sosyal snflar vermektedir. Y azar batan sona her
m akalede ayn grn uzantlar zerinde durm u ve bir
btnlk ierisinde ayn konunun izlerini srmtr.
Hilm i Ziya, Seluklularn nkraz Zam annda K onya,

M ih ra b M ecm u as, Say 17/18, Sayfa, 563-571.
2-kinci Blm
kinci blm de verilen yazlar(m akaleler) Hilmi Ziya

lkenin m akalelerinde kulland kaynaklardr. kinci blm
de bir ynyle Hilm i Z iya lkene ait kabul edilebilir. nk
ileri srd hipotezlerini dorulam ak iin yazar,
setii/yararland kaynaklar kendisi belirler ve hipotezlerini
kulland kaynaklaryla ispata alr. te bu ynyle de bu
blm de verilen yazlar(m akaleler) Hilmi Ziya lkene ait
kabul edilebilir.
D ier yandan da her bir kaynak kendi ierisinde ayr birer
eserdir. B yle olunca da bu blm de bu yazlar(m akaleleri)
verm ekle okuyucu asndan yeni bir eyi ortaya koym aya
altk. Hem yazarn ileri srd fikirleri hem de yararland
kaynaklarnda ileri srlen fikirleri vererek her ikisi arasndaki
btnln grlm esini istedik. Bylece Alevilik-Bektailik
konusunda hem en ilk denebilecek m akalelerin kendi iindeki
btnln anlatacak ekilde A levilik-Bektailik literatrn
de verm i olduk.
Bu blm deki yazlar(m akaleler) yazarlarnn lm tarihleri
ve yaadklar dnem lere gre verilm itir. B unlardan ilki
A yninin kdul-Cman isimli eseridir. Hilmi Ziya lken,
A yninin bu eserini A m asya T arihinden alntlayarak vermitir.
B ylece A yninin bu eserindeki blm hem A m asya Tarihi
hem de Hilmi Ziya lkenin kaynaklar arasnda kabul ederek
buraya koymay uygun bulduk. nk A yninin kdul-
C m an Barak B aba ile ilgili en geni bilginin verildii
kaynaklardan biridir. Bunun arkasndan Takprzadenin
O sm anl ulem asn ele ald biyografik eseri akaik-i
N um aniyedeki Geyikli Baba ile ilgili verdii bilgiyi
sadeletirerek verdik. Dier bir kaynak K arakazade m er
E fendinin Fazlullah Huruf ve H urufler hakknda bilgi verdii
eseri N u ru l-H da ise bu konunun nadir kaynaklarndan biridir.
Yine bu eserdeki ilgili blm de sadeletirdikten sonra verdik.
A yrca M uhyiddin A rabinin eserine nazire olarak yazd
Anka-y M erk adl eserinde Haim Baba skdari, M evlevilik
aleyhinde ve Bektailik lehindeki ifadeleriyle Hac B ektatan
uzun uzadya bahsederek Osm an Gazi ile iliki kurm aktadr.
Yazm a olan bu eserin Hac Bekta Ktphanesindeki nshasn
sadeletirerek verdik ve varak num aralar iin de [ ] iaretini
kullandk. A ratrm a yazlarna gelince; Hseyin H sam ettinin
A m asya T arih inde Barak Baba ile ilgili blm n aynen
verdik. B aha Said B eyin A nadoluda timai Zm reler ve
Anadolu tim aiyat isimli m akalesini olduu gibi koyduk.32
D aru l-Fnun Edebiyat Fakltesi ikinci saysnda Osmanl
Devletinin kuruluunu konu alan A rif B eyin m akalesi ve
A hm et R efikin Fatih zam anndaki vakfiyelerden yola karak
32 Burada bir hatrlatmadan geem eyeceim , Baha Said B eyin m uhtelif

yerlerde yaynlanm makaleleri zerine Do. Dr. smail Grkemin
hazrlam olduu titiz almas Kltr Bakanl tarafndan yaynland.
B iz burada bu makaleyi konu btnl salad ve Hilmi Ziya lkenin
makalelerindeki teorik kurgunun tam anlamyla anlalmas iin verdik.
A nadoluda Trklerin kltrel olarak da varlklarn ortaya
koyduklarnn gstergesi olan yer adlarnn nemli ip ularn
sunduu alm asnda Geyikli B abaya ait bir kayt
bulunm aktadr. Btn bu rnekler, A nadoludaki Trklk ve
M slm anln farkl alardan grlebilm esi iin biz de,
buraya alnm asnn isabetli olduu kanaatini uyandrd ve bu
blm byle oluturm ay uygun grdk.
3-U nc Blm
T rk M slm anl projesi kapsam nda yrtlen

alm alarn srdrld Tanzim at sonras ilk dnemden
gnm ze eski harfli Trk Tarihi kaynaklarndan yararlanm a
imkan her geen daha da azalm tr. Bunun bir ok nedeni
arasnda zellikle H arf Devrimi erevesindeki negatif tutum ,
beraberinde eski harfli kaynaklara ulam a kabiliyetini de
ortadan kaldrm tr. Belki de sadece bu kabiliyetin ortadan
kalkm asyla kalm am ayn zaman da psikolojik olarak
duygusal ballk kopm u ve kendi tarihine ait kaynaklardan
yararlanam am a hatta bu kaynaklara kar gvensizlik
olum utur.
Esasen tam bu noktada ideolojik bir tavr benim senm itir.
nk bu eserlerin eski ya da baka bir alfabe ile yazlm
olduu ve atalarm zn kulland gereinden uzaklatrarak
O ryantalist bir tutum a kayd. Bunun sonucu olarak da bu
kaynaklarn zam annn getii ve ihtiyacmzn olm ad gibi
bir alt yapyla yeniden kurgulanan kimlik iin bugn psikolojik
bir isteksizlik hatta gvensizlik sz konusudur.
Bu durum zaman zaman ttihat Terakki ile balayan ilk
dnem alm alar ve batda yrtlen alm alarla giderilm eye
allm aktadr. Esasen batda yrtlen alm alar kendi
tarihim ize ait kaynaklara dayanm akta ve byk ounluu da
yine lkem izde bulunan eserlere bal olarak yrtlm ektedir.
lkem izde yrtlen alm alarn byk bir ksm bir sre
sonra yukarda belirtilen aratrm aclarn kaynaklarndan
aktarlarak veya ad geen bu alm alarn tekraryla
yrtlm ektedir. Doal olarak da birbirini tekrar eden
alm alarla karlam aktayz.
Tam da bu noktada bir paradoks yayoruz: B ir yandan bu
kaynaklara kar yukarda belirtilen gerekelerle gvensizlik
dier yandan da batda yrtlen alm alar veya ideolojik
kurguyla biim lendirilm i ekliyle bu kaynaklar
kabullenm ekteyiz. nk kabullendiim iz noktada bu eserler
tarihsel kim liklerinden arndrlm olarak bizim iin yeniden
yazlm olarak sunulm aktadr.
Bunun zerine yukarda belirttiim iz sakncalar gz
nnde tutarak biz, Hilmi Ziya lkenin m akalelerinde
kullanm olduu kaynaklara ek baz kaynaklar koyarak bu
konudaki literatr geniletm ek ve aratrm aclara yeni
kaynaklar sunm ak istedik.
Bir nceki blm de olduu gibi bu blm de de eserleri,
yazarlarn yaadklar dnem srasna gre koyduk. Bylece en
eski kaynaktan gnm ze konunun ele aln sralam asn takip
etm e imkan olacaktr. Bu blm e konan eserler daha ok Barak
B abay konu edinm ektedir. Bu haliyle bu eserlerin bir ksm
hem B arak B aba dnem ine rastlam akta hem de B arak B aba
konulu alm alarn bavuru kaynaklar arasnda yer alm aktadr.
Bu yazlar(m akaleleri) nc blm e bu zelliklerinden
dolay koyduk ve im dilik bunlarla yetindik. Belki birka eser
daha konulm as mm knd am a bu blm n daha fazla uzama
endiesinden dolay kandk. Bu eserler, Tarihi O lcaytu (Derya
rse ait eviri) ile slam dnyasnda yaygn olarak kullanlan
biyografik eserlerden A yanl Asr, Ed-D rerl-Kamine, El-
M enhels-S afidir. B unlara bir de aratrm a yazs olan
Fahruttin Ziya (Fm dkolu)nun Hayat M ecm uasnda
yaynlam olduu Kelim at- Barak B aba m akalesini ekleyerek
bu blm tam am lam olduk.
M ihrab M ecm uasnda Hilmi Ziya im zasyla yaynlanan
dier yazlarn yer ve num aralarn da verelim:
Hilmi Ziya, Eski T arz Gazel (M anzum e),Say 1, s. 9.
Hilmi Ziya, Geldim (M anzum ), Say 2, s.56.
Hilmi Ziya, Y ldzlara K adar (Edebi), Say 3, ss. 77-78.
Hilmi Ziya, K rgzlar, Say 4, ss. 114-117.
Hilmi Ziya, G ece ve G ne, Say 6, s. 184.
Hilmi Ziya, Son Sefer, Say 7, s. 201.
.
ARI Ouz, Ord. Prof. Hilmi Ziya lken, Sosyoloji
K onferanslar, Onnc Kitab, stanbul: stanbul
niversitesi Yaynlar, 1976.
A R TA N K U L Glseren, Hayat ve Eserleriyle Babam lken,
Sosyoloji K onferanslar, Onyedinci Kitap, stanbul:
stanbul niversitesi Yaynlar, 1979.
BAHA SAD, Trkiyede Alevi-Bektai, Ahi ve Nusayri
Zmreleri, Girii Yazan ve Yayma Hazrlayan smail
Grkem, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2000.
B A L C IO L U Tahir Harimi Trk Tarihinde Mezhep Cereyanlar,
Mukaddime ve Ekler Hilmi Ziya, stanbul: Kanaat
Kitabevi, 1940.
BOLAY Sleyman Hayri, Glseren lken ile Babas Ord. Prof.
Hilmi Ziya lken Hakknda Bir Sylei, T rk
Y u rd u , Say 174.
E L E B Nilgn, Sosyolojinin Trkiyede Kurumsallamas,
Sosyoloji ve M etodoloji Y azlar, Ankara: An
Yaynlar, 2001.
CO K U N smail, Sosyoloji Blmnn Tarihine Dair, 75.
Ylnda T rk iyede Sosyoloji, stanbul: Balam
Yaynlar, 1991.
Doumlarnn 100. Ylnda Ziyaeddin Fahri Fndkolu ve Hilmi
Ziya lken, Yayna Hazrlayan Nevin Gngr Ergan,
Ankara: Sosyoloji Dernei Yaynlar, 2002.
E R D E M H. Haluk, Hilmi Ziya lkenin Kendi Kaleminden
Hayat ve Eserleri, T rk Y urdu, Say 174.
Hac Bekta Veli, Makalat, Nereden, Esad Coan, Ankara: Seha
Yaynlar, 1988.
LY A SO LU Aynur, Trkiyede Sosyolojinin Tarihini Yazmak:
Bir Sorunlatrma ve Yaklam nerisi, Sosyal
Bilim leri Yeniden D nm ek, stanbul: Metis
Yaynlar, 1998.
K A M A ZO LU Bayram, 1940-1950 Tarihleri Arasnda Trk
Sosyolojisi, stanbul niversitesi Sosyoloji
Dergisi, Say 2, 1990-91.
K A Y A LI Kurtulu, Trk Dnce Dnyasnda Yol zleri,
stanbul: letiim Yaynlar, 2001.
K A Y A LI Kurtulu, Trk Kltr Dnyasndan Portreler, stanbul:
letiim Yaynlar, 2002.
KAYNARDA Aslan, Tandm Toplumbilimciler, 75.
Ylnda T rk iy ede Sosyoloji, stanbul: Balam
Yaynlar, 1991.
M E R T Nuray, Trkiyede Sosyal Bilimlerin Dine Bak,
Sosyal Bilim leri Yeniden D nm ek, stanbul:
Metis Yaynlar, 1998.
SANAY Eyp, Hilmi Ziya lken, 2. Bask, Ankara: Gazi
niversitesi Yaynlar 1991.
S E Z E R Baykan, Hilmi Ziya lken, D oum larnn 100.
Ylnda Ziyaeddin F ah ri Fndkolu ve Hilmi Ziya
lken, Yayma Hazrlayan Nevin Gngr Ergan,
Ankara: Sosyoloji Dernei Yaynlar, 2002.
T A N R IK U T Haan, Hilmi Ziya: Hayat, Eserleri, Sistemi, Yeni
nsanlk, Say 4, 1940.
T E V E T O L U Fethi, Milli Mcadele Kahramanlarndan: Baha
Said Bey (Biga 1882-stanbul 16 Ekim 1939)
A ta t rk A ratrm a M erkezi Dergisi, Cilt 6, No 16,
J 989.
T R K D O A N Orhan, Alevi-Bektai Kimlii, stanbul: Tima
Yaynlar, 1995.
T T E N G L Cavit Orhan, Hilmi Ziya lkenin kard
Dergiler ve Bu Dergilerde Yapt Yaynlar, ktisat
Fakltesi M ecmuas, Say 1-4, stanbul: stanbul
T T E N G L Cavit Orhan, lken zerine Notlar, Sosyoloji
K onferanslar, Onyedinci Kitap, stanbul: stanbul
LK EN Hatice, Eim Hilmi Ziyann zel Hayat, Sosyoloji
K onferanslar, Onyedinci Kitap, stanbul: stanbul
LKEN Hilmi Ziya, Anadolu rf ve Adetlerinde Eski
Kltrlerin zleri, Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, Cilt 17, 1969.
LKEN Hilmi Ziya, slamdan nce Trkler Ne nanta di?,
Yeni nsan, Say 75/79/83.
LKEN Hilmi Ziya, Orta Asyada Trkmen, Mihrab
Mecmuas, Say 8, ss. 237-244.
LKEN Hilmi Ziya, Orta Asyada Trkmen, Mihrab
Mecmuas, Say 9, ss. 376-380.
LKEN Hilmi Ziya, Orta Asyada Trkmen: Trkmenlerin
Dini, Mihrab Mecmuas, Say 10, ss. 313-316.
LKEN Hilmi Ziya, Orta Asyada Trkmen: Trkmenin Dini,
Mihrab Mecmuas, Say 11, ss. 337-342.
LKEN Hilmi Ziya, Orta Asyada Trkmen:Trkmenin Dini,
Mihrab Mecmuas, Say 12, ss. 372-377.
LKEN Hilmi Ziya, Orta Asyada Trkmen: Trkmenin Dini,
Mihrab Mecmuas, Say 15-16, ss. 480-488.
LKEN Hilmi Ziya, Anadoluda Dini Ruhiyat Mahedeleri,
Mihrab Mecmuas, Say 13/14, ss. 434-448.
LKEN Hilmi Ziya, Anadoluda Dini Ruhiyat Mahedeleri,
Mihrab Mecmuas, Say 15/16, ss. 515-530.
LKEN Hilmi Ziya, Seluklularn nkraz Zamannda Konya,
Mihrab Mecmuas, Say 17/18, Sayfa, 563-571.
LK E N Hilmi Ziya, Trk Tefekkr Tarihi, Cilt II, stanbul:
Matbaai Ebuzziya, 1934.
LKEN Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 3. Bask,
stanbul: lken Yaynlar, 1992.
LKEN Hilmi Ziya, slamiyette Eski Dinlerin zleri, stanbul
Kltr Dergisi, Cilt 6, Say 63, 1946.
YALVA Mehmet, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde
Sosyoloji Eitiminin Tarihesi (1912-1982),
Kubbealt Akademi Mecmuas, Say 1, 1985.
BRNC BLM
HLM ZYA LKENN MAKALELER

A. O RTA ASYADA T RK M EN33
1. M e d h a l34
O rta Asya payansz bir bozkrdan ibaretti. Trk kavimleri

ierisinde gebesi en ok olan Trkm enlerdi. U ygurlar
T iyanann, H azarlar ve V olgann, A raln sulak vadilerinde
eskiden beri ehir kurm ularken, Trkm en daim a adrn ykar
ve nihayetsiz stepleri beygiriyle kat ederdi.
Halbuki ne U ygurun, ne H azarn, ne de K rgzn
devletleri Trkm en kadar dayanm , idaresi Trkm en kadar
m stakr olm utur. Bunu Trkm enin gezip tozduu yerlerden
ziyade kendi ierisinde, toprann tann, biim inden fazla
itimai tekilatnn m ahiyetinde aram ak lazm gelir. nk
biliyoruz ki Arap lde; M ool dalk, orm anlk ve sulak bir
yerde yayordu. Trkm en lde, Cermen orm anlk, dalk ve
sular bol bir m em lekette idi. Halbuki A rapla M oolu,
C erm enle Trkm eni ayr ayr birer neva koyabiliyoruz. Yine
biliyoruz ki, Arap airetinin itimai tekilat tam am yla je n s
esasna istinat ediyordu.
V e btn kabileler arasnda iddetli bir m cadele ve uzun
bir istirkab vard. Reis, kabilenin zerinde yarm m abut kadar
nfuza sahipti. blm nden eser yoktu. Reis btn kuvvetleri
33 Hilmi Ziya, Orta A syada Trkmen: Trkmenin D ini, M ihrab

M ecm uas, Sene 1, Say 8-9-10-11-12-15/16, stanbul: Yeni Matbaa,
1924.
34 Mihrab M ecmuas, Orta A syada Trkmen, Say 8, ss. 237-244.
ahsnda toplayan ve A llahn vekili olan bir adam demekti.
Reisin iradesi btn nizam lar alt st edebilir. Reis her eyi
em rederdi. Arap airetinde kadnn hibir mevkii yoktu. Bir
A rap istedii kadar kadn alabilirdi. Kz ocuklarn utancndan
diri diri topraa gmerdi. Cahiliyette nikahn yedi tarz olduu
gibi, kadnda hibir m evkii verilm em iti. N itekim randa da
kadnn mevkii bu idi. Harem hayat ayn tazyik ve nfuzu
yapyordu. N itekim M oollarda da, ok kadn alm ak esas
vard. Bir M ool kabile reisi btn kuvvetleri ahsnda cem
eden ve A llah n vekili olan yarm mabuttu. M ool hkm dar
Cengiz, m efkuresini tahdit etm ek isteyen, M ool sihirbaz
G keyi katlettirdi. H taylar hanedanlar nam na hkmet
sryorlard. te bunun iindir ki A rapn srf airetlere istinat
eden ve M oolun zaten baka hibir deruni m em badan kuvvet
alm ayan istilalar gayet ksa bir m ddet yaadktan sonra snp
gitm itir. slam iyet, biliyoruz ki, A raplarn m illet haline gelmek
isteyii idi. Bu heyecann devam ettii ve bu kudretin yaad
m ntkalarda teekkl eden Arap devletleri, dier airetlere
istinat eden A rap devletlerinden nispeten, ok fazla devam
etm ilerdir. A ikardr ki, M oolla A rapn, ye kadim ranla
R om ann ayn nevi ve fasl- dahiline girm esine saik olan ta ve
toprak, gebelik ve yerlilik deildir. D ier cihetten,
T acite=T acitusin Cerm en A detlerini okurken gryoruz ki
bu rk da M ool gibi souk, orm anlk ve vahi bir mem lekette
yaam asna ramen ona bsbtn zt m izalar ve huylara
sahiptir. M ontesquieu Cerm enlerde kadna verilen m stesna
mevkii, ferdi hrriyeti, pelebisit usullerini C erm eniyann
payansz orm anlklarnda aryordu. Nasl ki ngilterede bir ada
olduu iin fikri ve siyasi hrriyete m azhar olmutu. Bu kanaat
da bulunanlara kar en ksa cevap M oolistanla, K orsika ve
Sardunya adalarn gsterm ektir. Filhakika Cerm en kendi
kadnlarna yksek bir mevkii veriyor. R ey-i am m usuln
kabul ediyor. Reis intihap ediyor. Vazifelerini ihmal eder, yahut
tagallbe kalkarsa hal ediyor. Serveti, kabile efrad arasnda
taksim ediyordu. C lovis P arisi zapt ettii zaman Franklar
ehirde bulduklar emvali aralarnda paylam lard. Reis byk
kilisedeki kym ettar bir vazoyu tek olduu iin kendisine
alkoym ak istedi. Babulardan biri ilerleyerek klcn vazoya
vurdu. Paralarndan birisini ayrarak herkes hissesini alsn
dedi. te C erm enle Arap arasnda grdm z bu esasl
ayrlk ki birincisinin seyyar ite kincisinin ise airet T ributlar
halinde olm asndan neet eder. Hemen btn insan
cem iyetlerinde grlen farkn balangcn tekil eder. N itekim
M oolla T rkn ayrl da bundan ibarettir. Filhakika
M oollarda kurultay denilen airi tekilatn fevkinde olan bir
m essese grlyor. Sonra baz M ool kadnlarnn sarayda
nfuz kazandklar gze arpyor. Bunu A raplarda katiyen
m evcut olm ayan bir m ebdein brani taklidi olarak slam iyet
tarafndan yaatlm asna benzetebiliriz. N asl ki slam iyet
nikahn gayr- m uayyen ve kaidesiz eklini tahdit etm i, kadna
cem iyette daha esasl ve m uhterem bir mevki ayrm ; devlet
idaresinin banda m illet tarafndan intihap olunan birer adamn
bulunm as lazm geldii kaidesini yerletirm iti. Evvela,
kurultay ismi kurulm akdan yasa, yasaktan Trke birer
isimdir. Sonra bu btn Mool, Tatar kabileleri arasnda deil,
Trklerle uzun m ddet tem asta bulunarak, bilhassa onlarn
K arakurum civarnda olan eski payitahtlarna, eski devletlerinin
m erkezine gelip yerletikten sonra onlardan pek ok eyler
kazanm olan B urinMer arasnda yayordu. N itekim Cengiz
ilk byk kurultayn kurduu zaman ona M ool kabilelerinin
ufak bir ksm itirak etti. Tim uin M oollar Yakup Han gibi,
silah kuvvetiyle, tagallple, cebren etrafna toplad. B ilakis
daha ilk zam anlarda Celayirler, Uyratlar, K onkratlar,
Karaytlar, gibi Trk kabileleri, kendileriyle harekete baladlar.
C engiz yalnz kurultay deil. Ouz tresinin pek ok
kaidelerini ve Trkm enin birok efsanelerinin taklit ile
benim sem ek istemiti. H ow orthun M ool Tarihi Tercm esi
(A bdlahad D avut Efendi, M atbaa-i Am ire) okunacak olursa
grlr ki Cengiz bu byk" zaferini, tam am yla civarndaki
kavim ler arasnda, o srada mevcut olan nifak ve
uyuuksuzluktan istifade ederek yapm t. Saniyen baz
kadnlarn sarayda mevki sahibi olm asna gelince, yukarda
sylendii gibi M oollar silahla galebe aldklar Trkn rf
karsnda m alup olm ulard. O zaman ki M ool saray
ananevi T rk saraylarnn taklidi idi. B ununla beraber kadnn
sarayda mevki sahibi olmas, onun m utlaka hrriyetine delalet
etmez. N itekim pederahi tekilatnn en kuvvetli bulunduu
yerlerde bile baz kadm hkm darlara rast gelinm itir. Hasl
Trkm enlerin l zerinde ehirler yapm adan, vatan hissi
uyanm adan asrlarca payidar olan devletler tesis edebilm elerine
sebep onlarn kelim enin en vasi m anasyla site halinde
gerilerden ibaret olm alardr. Stanislas Julienin Trkler
zerine V esikalar adl eserinden biliyoruz ki Trkm enler
hakanlarn pelebisit usulyle intihap ediyorlard. Kaan intihap
olunacak bek, bir pstekinin stne oturuyor. Boy bekleri
pstekinin kenarndan tutarak dokuz defa kaldrp indiriyorlard.
S onra boynuna ipekten yaplm bir ba balayarak, devletin
ilerini kendisine bor bilecei iin yem in ettiriyorlard. Hakan
biri ark, dieri Garpta olm ak zere iki (kaan) nasb ediyordu.
Lkin bunlarn da bekler tarafndan tasdik edilmesi lazmd. Her
bir kaann m aiyetinde yabgu ve ad olm ak zre iki
derecelik m ansp vard. Hakanln, yurtluk sahibi ve sipahi
m ukabili olan tarhanlar da dahil olursa (kaan - yabgu - ad -
tarhan) dan m rekkep drt derecelik bir m em uriyet silsilesi
vard. B unlar dorudan doruya Trkm enlerin tekilat idi.
Bundan baka Trkm en ananesine ve Ouz tresine gre daim a
boy bekleriyle, Trkm enin haricinden olup hakanla siyaseten
m erbut olan dier Trk kavim lerinin kaanlar vard. Trkm en
kaan, K rgz ve Karluk kaanlar gibi... Hakanln resmi
m em urlar silsilesi haricinde bir de, daim a kurultay, yani bekler
meclisi vard. B urada yirmi drt Ouz boyunun bekleri daim a
aza idiler. Hakan bu m eclise azasyla dahildi. Y alnz hakann
intihabnda bir aile esas kabul edilirdi. Aile deiebilirdi. Lkin
bu bek fevkalade ve m cbir sebeplere ihtiyac vard. Turul
Beyin intihab meselesi m ehurdur. Ttirkm enlerde ferdi cinayet
m eselelerinde, yahut siyasi kabahatler de (intikam - ahsi) esas
katiyen yoktu. Cani veya m ttehim i cezalandracak budundu.
Bunun iin rey-i amme m racaat olunuyordu. Devlet, biri
kurultay, yani bekler m eclisine istinat eden vasi adem-i
m erkezi, dieri drt derecelik reisler m ukaziresine istinat eden
m erkezi olm ak zre iki mtekabil idareden teekkl ediyordu.
H alkta iki ksm telakki olunuyordu: Birincisi, um um iyetle
Trkm enler ki Ak Budun idi. Dieri de esirler, ecnebiler ve
dier T rk kavim lerinden mrekkep tebaa ki (K ara Budun) idi.
Trkm en kavm inin tem el ta ve btn itimai tekilatnn
nvesi olan yirmi drtlk Ouz taksim atn anlayabilm ek iin
bir para efsaneye nfuz etm ek icap eder. Ouz A llahn
vahyine nail olm u en eski Trkm en inklapsdr. Zalim,
cebbar ve m tegallib olan babas K arahan ldrerek
m illetine hrriyet, skun ve adalet baheden bu adam, eski
byk K oyunlu (Hiung-nu) devletinin sabit bir tarihi vakasnn
efsanelem i eklinden baka bir ey deildir. M alum olduu
zre K oyunlu devleti en eski Trkm en devleti idi. Byk Hakan
tanr kuvveti M ete Han in elinde oyuncak olan, babas zalim
ve sefih Tum an Han katlederek btn Trkm enleri etrafna
toplam , A sy ay zapt etmiti. N asl ki efsaneye ah smail gibi
m ehur bir Trkm en reisi de babasn ldrdkten sonra ark-i
A nadoluyu ran kltrnn tasallutundan kurtarmt.
B alangcnda grdm z zre cemiyetin jenslere kar yapt
akslam ellerin en bariz tim sali bir ok m illetlerin efsanelerinde
m ahede edilen bu esasl noktadr.
Ouz, Trkm enleri byk ve m ukaddes bir m aksadn
urunda harekete getiren dini bir kahram an olarak yayor. Bu
sebepten, nasl Hazret-i Peygam ber, Ebu Sfyann ordusunda
bulunan am calarn, Ebu Cehil ve Ebu L ehebi ldrm ekten
ekiniyor ise, ylece Ouz da babasn ve hem en btn
akrabasn, m ukaddes m aksadna engel grd iin ortadan
kaldryor. O uza bu azametli fikirleri telkin eden, onun
gsnde sarslm ak bilm ez bir iman uyandran Apui H oca
ism inde bir Trk atas, Trk peygamberi idi. Lkin bu adam ok
fazla ihtiyarlam olduu iin O uzla grmyor. Olu (K ara
Slek) vastasyla O uza dncelerini telkin ediyordu. Ouz
Han byk seferlerinin sonunda m em leketine dnerek istirahata
balad. B ir byk ziyafet yapt. Alt olunu ararak
byne bir altn yay, dier ne de tane ok verdi.
karde yay alarak aralarnda bltler. Bu suretle ouldan
B ozoklar, dier ouldan oklar tredi. Bunlarn nesline
O uz nesli ve bunlara Trkm en yani byk Trk denildi. Ouz
ocuklarna birbirlerine bal ve m uti olm alarn katiyen
birbirlerinin sznden km am alarn ve ayn soyu ve soydan
geldiklerini unutm am alarn vasiyet etti. Szlerini yay alanlar
padiah, oku alanlar vezir olsun diye bitirdi. lm nden sonra
byk olu Gn Han padiah oldu. Erkil Ata, K ara Slekin
O uza kar grd vazifeyi ifa ediyordu. Erkil H oca Trkler
arasnda tekilat yapt. Ouz Hann yirmi drt tane torunu vard.
B unlar birer boyun kk, esas oluyorlard.
H er bir toruna muayyen bir memuriyet, kati ve ananevi bir
vazife verildi. Her bir torunun kabilesine m ahsus bir nian, bir
ongun tahsis olundu. Kendilerine yurtluklar verilerek, terifat
itibariyle olan mevkileri tayin edildi. Bu kaide daimi surette
yaayacak ve Ouz neslinden gelen btn Trkm enler buna
uym aya borlu olacakt. B ozoklardan herhangi biri padiah
olabilirdi. Lkin bu kaideye ve bu treye uygun olm al idi.
O uz ananesine gre Trkm en yani O uzlar haricinde on Trk
kavmi daha vard, bunlarda: Ouz, Kpak, Kala, Kangl,
Karluk, Aaeri, iil, Argu, Yama, Tahas... Y ukarda ayn
geen nizam lar, kaideler, boy tekilat bu on kavimden
tam am yla ayrdr. Ve O uzlar hassaten ve kuvvetli idari ve
askeri tekilatlan sayesinde dier Trk kavim lerine daim a
hakim olm ulardr. O uzun oullarndan sonra ki hkm darlk
silsilesi de Ebulgazi ki ve M irhondda tam am yla ve bittabi
kasti olarak, yanl olarak yazlm tr. Erkil A tadan sonra
A talk m akam na sra ile Hoca Buda, Yataban Hoca ve Korkut
A ta getiler. Rivayete gre bu sonuncusu hicret senelerine
kadar yaam.
Bu kadar da sylendii gibi Trkm enler arasnda bir idare
silsilesi ile bir de Ouz tresine dahil olan beylerin silsilesi
vard. Trkm en kavm inin itimai taksim leri kuvvetli bir baa
dayanyordu. Bu silsile A raplarda olduu gibi gayr muntazam
ve garezi deil, belki muntazam ve itimai bir adet zerine
m eratibdi. B ir ok sad-muhasim batnlar yoktu. Belki her ksm
birbirinin m temmimi ve her bir boy byk zincirin bir halkas
idi. nk Ouz tresi Trkmen kavminin en canl bir i
blm idi. Her birinin ayr bir vazifesi, ayr bir ii vard ki i
blm nn bu incelii boylan birbirine rakip deil, bilakis dost
ve efik yapyordu. Bu sebepten hanedan ve hkm dar
m eselelerinden dolay vuku bulm u birka m cadele m stesna
olm ak zere, Trkm enler birbiriyle.hi arpm am lardr. te
nihayetsiz kavim denizleri zerinde, harpler sebebiyle
beygirden inmeye vakit bulam adan, asrlarca sren devletler
tekiline O uzlar bundan dolay m uvaffak oluyorlard. Trkm en
reisi, ancak m ensup olduu kavmin bir ulusu bir idare edicisi
olarak sever ve hrm et ederdi. Trkm enin, Tanrsna kar olan
sevgisi nasl m uhabbetulllah35 ise reisine kar da yle idi.
Halbuki bir Arap A llahn da, reisini de korku ile severdi. Onda
hakim olan m ehafetullah36 hissi idi. N itekim bir Arap aireti,
reisini kayp ettii zaman inhilale mahkum olur ve dalrd.
Halbuki bir Trkm en boyunun ksa m ddetler iin reissiz
kald grlm tr. Byk ailelerden yeni bir reisin intihab
her zam an iin kabil olduundan bundan dolay korkulmazd.
Trkm enlerden budunun paralara ayrlm as bir kaideye gre
olup u silsileye her zaman riayet edilirdi: Budun, Anar, Ulus,
Kabar, Boy, Oymak, Tire, Oba, Ocak, Uak, Urun bir misal
gsterm ek lazm gelirse: Trk Budunu, Trkm en Anar, Knk
Ulusu, V arsak Boyu, Bozganl Oyma, Hufan Tiresi,
Ram azanolu Oca vesaire... Bu silsileye dahil olan reislerin
unvanlar ise srasyla Hakan, Han, Bey ve Aa idi.
35 A llahn sevgisi (A.T.)

36 A llahn korkusu (A.T.)
2. T a r ih i37
T rkm enin idari tekilatnda Tani M eclisi denilen bir

m eclis vard. Bu, B eyler M eclisi gibi daimi deildi. in
tarihlerine gre K oyunlular H iung-nuda da yirmi drtlk
tekilat aynyla mevcuttu. Bunlar, on ikierden olarak sa ve sol
ksm larna ayrlrd. H er birinin reisi m ezkur on iki kii
arasndan intihap olunurdu. in tarihlerinin bu kaydndan Ouz
tresine intikal etm ek gayet kolaydr. Trkm enlerde sol
m uteber olduundan soldakiler daha erefli idi ki B ozoklardan
baka bir ey deildir. Koyunlular bu yirmi drtten birinci
snfta olanlara akll m anasna Tuhi diyorlarm . in tarihleri
bu isimleri srasyla H olidam , Tayam , ilh. gibi ince
tercem e isim leriyle kaydediyorlar. Trkm enlerde esas on iki idi.
Yirmi drt onun ifti olduundan dolay treye giriyordu.
M em leket bu beylerin elinde idi. Bu beyler hkm etin dier
idari ve siyasi m em urlarndan, bulunduklar m ntka dahilinde
olanlara da, reislik ederlerdi. Beyler m evkilerinin farkna
ramen msavi telakki olunurdu. nk aralarnda devletin
siyasi ve idari vazifeleri itibariyle kati ve sarih bir i blm
vard. Tiung-nularda da yirm i drt boy tekilat aynen
yayordu. Lkin burada anane haricinde siyasi ve ahdi baz
tekilatta yaam aa baladndan bu adet yirm i sekize
km tr. Trkm enlerde de yirm i drt bey sa ve sol olarak
ikiye ayrlyordu. H er bir ksmn banda birer han vard.
H anlarn m aiyetinde Y abgular onlarnda m aiyetinde ad lar
bulunuyordu. Ondan sonra srasyla Sunin ler T udun lar ve
adput lar gelirdi. ad evvela Trkm en devletine dahil olan
dier Trk kavim lerinin reislerine verilen unvand. Sonradan
Hadyu m ukabili olarak kullanld. Tudun, Tosun m anasna
gelerek nc derecede geliyordu. Adem-i m erkeziyet
eklinde olan idarenin kadrosu bundan ibaretti. Sarayda ise
37 Mihrab Mecmuas, Orta A syada Trkmen, Say 9, ss. 376-380.
48
m hrdar m akam nda bir Tam gac, M aliye N azr m akam nda
bir egu, bir de hakann m stear bulunuyordu. Byk cenaze
ayinlerine riyaset eden Balbal ile Yogcu ve askeri
kum andanlarda resmi m em urlardand. Btn bu silsile hakan
tarafndan intihap olunur ve yirm i drt boy beyi tarafndan
tasdik edilirdi. Yani bu suretle m eruti devletlerde olduu gibi
hem icra hem de teri kuvvetin reyiyle tayin olunurdu.
B ununla beraber hakan bu beyleri istedikleri arasndan
serbeste tayin hakkna m alik deildi. Bunu anane bir m ddet
iin m uayyen bir aileye tahsis ederdi. Trkm enlerde prenslere
Tekin, m em ur ve kum andanlara Bey ve A a derlerdi.
Tiung-nularn idari tekilatnda Seluki ve Osm anlIlarda
m evcut olarak arazi ve sipahi usullerinin aynna rastlanyor.
B eyler arasndan devlet ve millete byk hizm eti dokunanlara
Y urtluk arazisi verilir; ve bu topra dokuz torunlar yine
ellerinde bulundurabilirlerdi. Bu dokuz oul imtiyaznn
haricinde Trkm enlerde, A vrupada olduu gibi kk tutm u bir
derebeyi snf yoktu. Hasl burada pek m uhtasar geilen bu
sarslm az ve daimi kaidelerine Tre yani rf derlerdi.
Trkm enlerin hukuki, cezai, siyasi, idari, hasl itimai btn
kanunlar bu trenin ierisinde idi. Tre kat zerinde yazl
deildi. Ve hibir zam an da yazlm am t. Lkin her
T rkm enin hafzasnda harfi harfine yaayan bu adet ve team l
kadar hibir kanun ve nizam yoktur. Treye Y asak ve Tzk de
diyorlard. lek H anlar sonradan bunun baz ksmlarn
K utadgu B ilig de kada geirm ilerdir. Cengiz, Ouz
yasan dstur sayd. Tim urlenk ve Babr, O uz tzklerini
kalem e alarak kitap haline koydular. Ouz tresine gre hibir
Trkm en B eyinin haberi olm akszn idam edilem ezdi. D evlet
aleyhinde fesat cem iyeti kuranlar, asiler, kocal kadnlara
sataanlar idam olunurdu. K z olan kzlar kandranlara hapis
cezasyla beraber o kzla lnm ek m ecburiyeti vard. kence ve
cerh de ksas cari idi. H rszlar aldklar eyin on mislini
verm ee m ecbur idi. Hakan bu kaideler haricinde hi kimseyi
cezalandram azd. C engizin yasa esasn Ouz tresinden
alm akla beraber M ool ananesinin airi zihniyetinden pek ok
eyler de karm tr.
Trkm enlerde askerlik de treye tabidir. Askeri tekilatn
banda Suba vard. Bunun m aiyetinde BuyrukMar
bulunurdu. Btn ordu batan baa atl idi. Orduya airet
halinde itirak edenlerin banda reisleri bulunur. V e reislerden
biri hal-i harpte intihap olunarak Babu olurdu.
Hakann m aiyetinde K apuk denilen dairede bir nevi hassa
askeri vard ki A yrat derlerdi. A sker um um iyetle eri idi.
Atsz olanlara Yaya eri [Yenieri gibi?] derlerdi. Uygurlar,
Kapuk A yraklarn esasl tekilata balayarak K apuk K olu
askeri yapm lard. Tarhanlar, OsmanlIlarn tm arl sipahileri
gibi m aiyetleriyle, boy bekleri onar bin kii ile harbe gelirlerdi.
Trkm enlerin treye bal olan bir ok esasl team lleri
vard. B unlardan en mhimleri Sefer denilen av merasimi,
(len) denilen milli ziyafet, Srek denilen m terek ayinler ve
Yog denilen cenaze merasimi idi. Sefer m erasim ini Divan-
L gatte, kitabelerde ve bir ok slam tarihlerinde grm ek
kabildir.
Seferde btn m ertebe fark ortadan kalkar. Burada bey,
kaan, budun, birbirlerine kararak birlikte ava karlar. Bu
ayinin (Sar= kz) isminden de anlalaca zre m ukaddes
bir kymeti vard. M srllarn Apis de aradklar hususiyet gibi
Trkm enler de m ukaddes kzde baz ayrt edici vasflar
ararlard. V urulan avlardan bu hususiyetleri tayann eti beyler
m eclisinde yenirdi. Bu kzn yahut bulunm azsa atn kuyruu
bayraa taklarak T ug husule gelirdi. Trkm enin en ziyade
milli team llerinden olan sefer slam dan sonra bile uzun
m ddet resmi hayatta yaad. Seferlerde kz yerine at da
kesilebilirdi. Bugn K rgzlar arasnda en ziyade at
kesilm ektedir. Kitab- Dede K orkutun her sahifesinde bu
team le tesad f etm ek kabildir. kincisi, len yani milli
ziyafettir ki m utlaka her seferden sonra gelirdi. B ir len
esnasnda yirm i drt boydan her birinin neler yediini Ouz
efsanesi tasrih eder. Bu hisselere Skk diyorlar. Hakan ile
Hatun da dahil olm ak zre alt ulusla, m ecm uu len sekiz
paraya ayrlrd.
ncs, Yog yani cenaze merasimi idi. Bu ayinde Ouz
tresinin esaslarna dahildi. Treye gre; ayine riyaset eden
B albaPd. Orhun K itabelerine gre Kayaan Hann vefatnda
K rgz K aana Balbal denilm iti. Ayinde; A raplarn naileri
karl olan A la y c la ra Yogcu nezaret ederdi.
Y ogcular hem reis hem de air olurlard. M erasim;
m em lekete klc veya kafasyla byk hizm etler eden bir beyin
vefat zerine tertip edilir, ayine budunun civarnda bulunan
btn efrad itirak ederdi. Ayin bir kom m oniyun halinde
cereyan ederdi. Yogcu Sagu denilen; len beyin hayatnda
yapt ilere dair bir iir okur. Yucular ve budun alarlard.
M iladn altnc asrnda Trkm en kaan (Trke) yanndaki
Bizans sefirlerini babasnn matem ini tutm aya m ecbur etmiti.
M enanderin bu yog merasimi hakknda verdii tafsilat in
m verrihlerinin iddialarna tam am en uymaktadr. Stanislas
Julien yle anlatyor: Bir adam lnce cesedini adra korlar.
A na ve baba cihetinden akrabas birer koyun; yahut birer at
veyahut m teaddit atlar ve srlar ldrerek ona kurban
ettiklerini gsterm ek iin adrn nne uzatrlar. Sonra
etrafnda ackl feryatlar kopararak at zerinde yedi defa
dnerler. H er dnte adrn kaps nnde bakla yzlerini
izerler...ilh...
Orhun K itabelerinde okunaca zre hakann yog
m erasim ine btn Trk kavim lerinden bir ok yogcular gelirdi.
Bir adam ld zam an m ezarna evvela zeri yazl byk bir
ta; yani Bengta=K itabe denilirdi. Sonra bunun etrafna
m teveffann hayatta ldrd dm anlarn adedi kadar ta
korlard. M ezarn uzaktan gzkm esi iin byk bir srk
dikilir. V e yan bana ahap ve fevkalade zam anlarda kargir bir
Barak=M abet ina olunurdu38. Barak srklar zerine istinat eder
ve ierisine bir m erdivenle girilirdi. O rada M sr m abetlerinde
38 Ev, bark tabiri halinde bugn de kullanlmaktadr. Baraka ile de

mnasebeti var.
olduu gibi, m teveffann eyas ve silahlar dururdu.
D uvarlarna hayatnda yapt m uharebelerin byk vakalarn
resim leri nakolunur. Bazen lm nden sonra kendisi iin
yazlan Sagu=M ersiyeler de aslrd. Lkin byle m kellef
baraklar ancak budunun byklerinden biri iin yaparlard.
H alkn m ezarlar daha sade ve zeri hatta bazen yazsz tek bir
kitabe ile talardan ibaretti.
3. T rkm enler in D ini39
O uz efsanesinde eski Trkm enin dini hakknda baz

nvelere rast geliniyor. G erek slam dan evvelki eser ve
kitabelerin, gerek baz ince tarihlerin delaletiyle Trkm enlerin
M slm an olm azdan evvel de bir A llaha inandklarn
sarahaten anlyoruz. Lkin bu vaziyet btn Trk kavim leri iin
varit olm ad gibi Trkm enler iin de m ukadder olarak m evcut
deildi. Turani rk henz devlet, il ve budun tekilatn
kazanarak kuvvetli cem aatler haline gelm eden evvel bir ok
m nferit klanlardan ibaretti. Trkm enlerin m illi ayinlerinde rast
gelinen hayvan isimleri totem ist hayatnn bugne kadar devam
eden izleridir. Trkm en kavim lerinin totem izm ve natrizm
safhalarndan getikleri tarihi delillerle kolaylkla izah
edilebilir. K lanlarn hayvan isimleri ve ayinlerinde grlen
anim izm b ir nevi totem izm bakiyesidir.
B azlarnn zannettikleri gibi, Sami kavim lerde dinlerin kati
ekillerle birbirinden ayrldn ve bir dinin dierini
feshettiini; halbuki btn dier kavim ler gibi Turanilerin de
dini istihalelerinde her safhann dierine tesiri olduunu kabul
etm ek doru deildir. Belki cem aatleri, biri (asli norm al) eklini
m uhafaza eden ve havelan yapm ayan, dieri de asli ekilden
ayrlarak ve (itim ai m ed ve cezre Lam aree Sociale) tabi olm ak
zere ikiye ayrm ak doru olur. A raplar bu ikinci nev
kavim lerdendir. Trkler ise havelansz sakin ve tabii bir inkiaf
39 Mihrab M ecmuas, Orta A syada Trkmen: Trkmenlerin D ini, Say

10, ss. 313-316.
ile itim ai tekilat srrn takip ettii iin, dini inklaplara ve
itim ai B oulversem anlara hacet kalm am tr. Onun iin Trkn
peygam berleri her zaman inklap deil, nasih ve filosof
vaziyetinde kalm tr. K ara Slk, Erkil Ata, Dede K orkut
byledir. K ara Slk O uzun, Erkil Dip Y avkuyun
idaresinde byk iler gryordu. T a iptidai klanlardan bunun
m tevali inkiaf neticesinde m eydana gelen btn itimai
tiplere kadar rf ve trenin m m essili ve hakiki hakimi
byc, sihirbaz, aman vesaire isim leriyle tanlan din
adam dr. K lanlarda ailelerin mevkii olm ad iin rf temsil
eden din adam larnn nfuzu da kaytszdr. K lanlar inkiaf
ederek kabileleri siteler ve siteler mtem ias birleerek iller
m eydana geldike bu nfuzda ayn kuvvette devam eder. Lkin
ayet bu inkiaf ailelerin, jenslerin lehine olarak vukua gelirse o
zaman ferdi m tegalliblerle, itimai m m essiller karlar. Ya
m tegallibler m m essillere galebe alarak pedarahi devlet
tekilat treyi kendi cereyanna uydurur. Y ahut pederahi
tekilatnn tazyike kar rknn strabn vicdannda duyan bir
din adam , bir peygam ber inklap bir hareketle akslam el
uyandrr. nc bir ekilde ise, ne klann kom m iyununu ilk
ekliyle deVam eder. N e de aileler treye tagallp edebilir.
Belki ezeli olan tre aileleri kendi tekilatna uydurarak bir
ahenk dahiline koyar. Bu suretle aileler m tem iasnn reisi ile
din adam bu ahengin ierisinde birbirinin mtem mim i
vaziyetindedir. Devletin kafas din adam, kavli ve klc reistir.
Tarihte birinci eklin en bariz misali olarak Ispartay
buluyoruz. R ahip krallara daha bir ok yerlerde tesadf etm ek
kabildir. kinci ekil m isali en bol olan ksmdr. Onun birinci
safhasn en aikar ekliyle randa gryoruz. kinci safhasn
Sami kavim lerde, randa [M ezdek nklab], H intte [Buda] da
gryoruz. nc eklin ise en canl m isalleri C erm enler ve
Trklerdir. Trkm enlerde hakann yan banda gerek harp
gerek sulh zam anlarnda atalarn, hocalarn ne kadar mhim bir
mevki sahibi olduklarn ve mem leketin her iinde ne derecede
byk vazifeler ifa ettiklerini biliyoruz. Sultan A laattin ile
M evlana, Osm an Gazi ile Edebali m tereken hkm et eden iki
kuvvetti. Trkm enlerde totem izm safhasndan ulus ve boy
isim leri, ism-i haslar, m ukaddes adlar, mevki, cihet ve m evsim
isim leri Ouz ananesine gemitir. On iki hayvanl Trk
takvim i, drt cihetin ve drt mevsimin hayvanlar koyun,
horoz, kpek, dom uz en m himlerdendir.
lk itimai tasnifler drtldr. Sonra altl bir tasn if dodu.
B unlarn darbndan yalnz Trkm enler arasnda (24) numaral
tasn if dodu. B ununla beraber eski totem ler mevzii kym etlerini
kaybediyor. Ve dorudan doruya trenin umumi sem bolleri
arasna giriyordu. Trkm enin vahdaniyeti dininin m essisi
ananede O uzdur. Bu byk Trk hkm dar fatih olm aktan
ziyade dini inklapla hret kazanan ilk Trkm en dahisidir.
O uz eski klanlar, birbirine kapal olan cem aatleri birletiren;
bunlarn inkiafna engel olarak teekkl etm ee balam
jensleri ykan bir inklapdr. Totem izm den sonra Trkler
arasnda anim izm ve natrizm safhalar da yaam ve Ouz
tresinde izlerini brakm tr. N atrist Trk hayatnn ve
m addenin esas olarak be unsur kabul edebilirdi: Dem ir, ta,
toprak, hava, su dem irin T rk ananesinde hususi bir mevki
vard. B rteene dem irci idi. Dier unsurlardan toprak ve su da
Trkm enin itikadna Y er-Su perileri eklinde girm iti. rann
altar iyilik ve fenalk cini gibi Trkm enin de bunlar iyilik ve
fenalk perileri idi. Lkin Ouz ananelerinde yaayan hakiki
Trkm en dini kiliki-D ualiste ve daha ziyade vahdaniyete
m onotheism e yaklaan, binaenaleyh Devleti-Eldtste olan bir
dindir. Bu dinde Rahm an ve eytan telakkisi vuzuhla
yaam akla beraber vahdaniyete doru byk bir istidat gze
arpar. Orhun abidelerinden reniyoruz ki Gk Tanr btn
m evcudatn halikdr. Lkin A sra Y az Y er onun halk
ettiklerini m ahveder ve yutar. Birisi yaratc, dieri yok edicidir.
Birisi Siva, dieri V inadr. Btn ibadetler, btn adetler Gk
Tanrya tevecch eder. N ihayet Y az Y er de onun bir
parasdr ve ram olm aa mahkum olacaktr. Atam Gk, Anam
Y erden de anlalr ki gkle yer arasnda ayrlk ancak m ahiyet
itibariyledir. Fakat ailenin ahengi gibi, gkle yerin de ezeli yer
uyum as, bir ahengi var. Trkn babas Gk, anas Y erdir.
Ruhu bu iki kuvvetin iftlem esinden dom utur. Dinin bu
esasl akidesine totem izm ve natrizm devirlerinden bir ok arta
kalanlar eklenm i bununla beraber Trkm enin tresindeki
ahengi bozm am tr. B u ahenki ikilik Trkm enin milli
felsefesidir. N asl ki rann milli felsefesi de m cadeleci
ikiliktir. Bu sebepten T rkm enin asli itimai hayatnda
harem in, zhtn, kle ve istifra hayatnn pederahi
tekilatn hibir mevkii yoktur. Ouz Gk Tanrnn tim salidir.
G k Tanr atadr. U z ve Y ahidir.
Halbuki O uzun kars Y az Y ern tim salidir. Y az Yer
atadr. Y avuz ve yam andr. randaki Hrm z-Ehrim en ,
indeki Y ang-Y en bunun ayndr. M am afih Trkm enin
ikilikilii hibir zam an inin ve rannkine benzemez.
B urada Atam Gk Anam Yer akidesi vardr. Yani Trkm en
iki m abudun aile direi olduuna kanidir. Ouz tresince hakan
kadar hatunun, bey kadar begm n de mevkii ve nfuzu vard.
Sonra bundan ikili tasn if douyor. K avim lerin ak-kara, on-
dokuz diye ayrlm as; Trkm enlerde sa kaan- sol kaan;
Osm anlIlarda askeri ve m illi (Anadolu-Rum eli) tekilat vesaire
gibi. Bu iki adedi ifttir. Yani asl birdir. Ve izdiva edince
vahide m ncir oluyor. Halbuki bu ifte bir de merkezi, hakani,
beyi ilave edecek olursak o zaman l tasn if tekil eder ki ite
kutsi ekilde yaayan budur. Kainatn iki ksm nn hususi
renkleri vardr: ak-kara [ak budun, kara budun], [ak kamik,
kara kam ik], [ak koyunlu, kara koyunlu] gibi. l tasnife
nazaran renkler: Gk Tanrnn rengi mavi veya beyaz, Y az
Y erin siyahtr. M erkezi ise hem en her zam an sem bol
krm zdr. Trkm enlerde adi halk kara adrda, erefliler ak
adrda, beyler kzl adrda otururlard. Kitab- Dede K orkutta
okuduum uz bir hikaye bize olu olanlarn ak, kz olanlarn
kara olu ve kz olanlarn krmz adra alndn anlatyor.
A k ve kara, Trkm ene naks bir renktir. B unlarn ahenk
dahilinde im tizacndan kem al halinde olan renk, yani krmz
douyor. u halde krm z, Trkm ene nazaran m efkurevi bir
renktir. M efkuredeki elm ann kzl olmas bu esastan geliyor.
Trkm en40 dinini biri tre dini dieri sihir dini olarak
ikiye ayrm ak ve Ziya Beyin tabiriyle trecilik ve
byclk dem ek doru olur. Trkm enin hkiki dini
treciliktir ki ikili tekilata baldr. V e btn m ukaddes detler
buradan kar. Drt iki tek iftidir. M erkezin ilavesiyle be
doar. 12li ve 24 l tasn if ikilikiliin son kademeleridir.
Trklerin m illi dini olan trecilik inklap bir hareket olm asna
m ukabil, eski dini safhalarn arta kalan dem ek olan
[byclk] m uhafazakar ve mevzii bir tekilatt. Nasl ki
Kuran- K erim de mesturdur: M usa aleyhisselam kavmine
cahili asabiyetten vazgeerek kader ve vahit olan A llah
tanm alarn sylerken onlar buza, ku ve boaya tapyorlard;
her kabile kendi totem ini m uhafaza ediyordu. B ir farkla ki
branilerde her inklap hareket sihri unsurlar tam am yla nesh
ederken Trkm enlere by ile tre birbirine uygun ve
ahenkli bir ekilde devam etmitir. O uznam enin beyanna
gre O uzlar arasnda drt kahram an vard ki nikapl gezerdi.
B unlarn ilk byclk adamlar olduu aikardr. te eski
Trkm en dini diye tanlan am anlk byclkten ibarettir.
Orhun Trkm enlerinde rast geldiim iz Yer-Su perileri bu
trecilie aittir. am anlk m aderahi semiyye devresinin bir arta
kalan idi. Tanr ile onun tali ilahlar dem ek olan zileri budun
korkun grm yordu. nk bunlardan ancak iyilik gelirdi.
B unlar treciliin ve pederahi ailenin yaratt um delerdi. Bu
cihetle ataya m ensuptu, halbuki dierleri eski klanlara ve ataya
aitti. Bu sebepten am anlar kadn kyafetinde gezerler ve
kendilerini kadn zannederlerdi. Tanrnn tim sali ay dede, Yaz
Y erin tim sali de gne anadr. Hakim efendi olan Trkm enin,
yani Ak K am kn banda Tanr, mahkum ve rabet olan dier
kavim lerin, yani K ara K am kn banda Y az Y er ve Yer-
S ular bulunurdu. Trkm enin Tanrs kavm ine ancak m uhabbet
40 Mihrab M ecmuas, Orta A syada Trkmen: Trkmenin D ini, Say 11,

ss. 337-342.
ve hrm et telkin eden bir mabuttu. Trkm en A llahna korktuu
iin deil, belki sevdii iin hrm et ederdi. A llahtan yalnz
iyilik, fazilet ve doruluk gelirdi. Btn hastalklar, zulm ler,
fenalklarn m enei Yer-Su denilen perilerdi; M slm anlktaki
cin ve perilerin, makamn bunlar igal ediyorlard. B ununla
beraber yerle gn izdivacndan hayatn ahengi ve cemiyetin
tem eli dom utu. te Trkm en aile dinini buradan buluyordu.
Trkm enlerde on iki hayvanl takvim e ve Ouzun altl
tasnifine izok olarak dahil olan tavan Bozoklarm m erkezi
totem iydi. Tabu olduundan dolay K zlbalar tavan yem ezler.
Trkm en dininde byclk halinde yaayan ve tekinsiz olan
her eye kar halk koruyan din adamlar, aman kam lard.
B unlar yzlerine kaln bir nikap rterler. V e kendilerini halktan
saklarlard. am anlar hem tanrnn m uhabbet ve tevecchne
m azhar olm u hem de Y er-Sulara kar manevi silahlarla
hazrlanm adam lard. Bugnn Trkm en airetlerinde bunu
btn vuzuhuyla grm ek kabildir.
am anlar barakta otururlar, odalarnda bir ocakla,
tahtadan yaplm , birka basam akl m erdiven bulunurdu. Bu
m erdiven ge km alar iin bir vasta idi. A cem lerin,
sim urgu slam n burak am anlarn da bir barak vard. Bu
hayvan turulla kpein birlem esinden domutu. aman
zerine biner ve A llahla grm eye giderdi. B ununla beraber
T rkm enin treci dini gayet ameli ve dnyevi bir dindi.
Bundan, hayatn ztlklar arasnda yapt ezeli ahenk
K arm oiue unverselle ile aile, devlet ve il tekilatnn, m terek
ve tabii bir itimai hayatn tem el ta olmutur.
O uz tresine gre Ak Budun hukuk, servet ve devlete
m dahale itibariyle tam am yla msavi idi. Trkm enler yedi
yahut dokuz senede bir araziyi Ak Budun arasnda taksim
ederlerdi. T arhanlk bu umumi kaidenin darsnda kalr.
Yegane tekilat gibi grnyor. Lkin hakikatte bu da devlet ve
m illete hizm eti dokunan bir adam a hakanla kurultayn
bahettii bir hak demekti ki tagallp ve Srvage usulyle
katiyen alakas yoktu. Trkm en haricindeki btn insanlar iki
ksmd: Biri Trkmen olm ayp ona tebaalk edenler ki buna
K ara B udun derlerdi. V e Ak B udunla aralarnda bir msavilik
olm asa bile bunlara da bir ok haklar bah olunm utu.
Rom allarn plepleri gibi. Trkm enlerde hukukun m eneini Ak
ve K ara B udunlarn m cadelesinde aram aldr. Kutatgu
B iligde bunu bariz olarak grm ek kabildir. nk Eylk
H anlar Trkm endi. Halbuki tebaas olan Dokuz Ouzlar
U ygurdu. Bu sebepten, ahalinin ekseriyeti K ara Budun
oluyordu. u halde m esele m him lem i ve itimai snf
ayrl, insani hukuk m eseleleri domu oluyor. Bu sebeptendir
ki Kutatgu B iligde Rom a patrisiyenleriyle plepleri arasndaki
m cadeleden doan Justinyenus kaidelerine benzer, baz hukuki
trelerin teekkl etm ee baladn grm ek kabildir. Halbuki
asl Trkm enler arasnda bu ayrlk ve m cadeleye mahal
kalm yordu. Ouzun ikiliki ve ahenki dini buna mani
oluyordu. kincisi, Trk rkndan olm ayan ve Trkm ene her
suretle yabanc olan insanlar ki buna Tatar diyorlard. Bu
kelim e ok zaman umumi bir tabir olarak kullanlrken
sonradan manas bir kavme tahsis olunm utur. N itekim Araplar,
kendilerine yabanc olanlara Acem diyorlard. Sonradan bu
tabir yalnz rana tahsis klnm tr.
Trkm enin byk bir kozmogonisi vard.41 Gk on yedi, yer
yedi kattan ibaretti. M slm anlkta bunlar yedier kat halini
alm tr. zi ler yukar katlarda otururlar. nsanlara iyilik
ederlerdi. M slm anlkta bunlar m elaike ismini aldlar. Yer-
S ular aa katlarda yaarlar ve insanlara zarar getirirlerdi.
B unlar da M slm anlkta cin ismini tam aa baladlar.
Trkm enler arasnda Buda, Brahm an, M ani, N asturi
dinleri pek az m evki bulabilm itir. Halbuki U ygurlar bu hususta
byk tesam uh gsterm ilerdi. Bu vasta iledir ki M oollar
arasna bile baz M azdei akideleri intiara frsat bulmutur.
Lkin O rhun kitabeleri Trkm enlerin ne derecede dinlerine
sad if ve sa f kaldklarn gsterir. Eski Akanla? bakiyesi olan
41 Yeni Mecmua, Ziya Gkalp, Manzum.
58
T acikler M azdei ve M ani dinlerini kabul etm iler, ehirlerinde
hususiyle M ani m abutlar oalm t. H icretin 9 2 inci
senesinde K uteybe bin M slim El-Bahili Sem erkant zaptetti.
Tacikleri idaresi altna ald. 125 seneleri civarnda K lteginle
Arap ordular birka yerde arptlar. Evvela m alup oldular.
Lkin Trkm en ehzadesinin vefatndan sonra hakanlar
arasndaki m nazaa ve Uygur H azar Tibetlilerin ayn zam anda
hcum u A raplara m eydan vererek, Trkistan ierlerine kadar
ilerlediler. slam ordusunun girebildii yerlerdeki ehirler
M slm anl kabul ettiler. Taciklerin M ani savm aalar
ykld gibi Trkm enlerin bir ksm da az zaman iinde
selefiyenin tarikna uydular. slam iyet airetler arasna katiyen
nfuz edem em ekle beraber ehirlerde yayordu. Ehlisnnet
v el-cem aat n tam am yla m illi esaslara dayanan ve vahdeti
olm akla beraber Allah- eytan umdesiyle ikilikilie byk bir
istidad bulunan akide D octrineleri, Trkm enlerin treciliine
ufak tefek istisnalarla uydu. Bu sebepten ilk ham lede
Trkm enler yalnz cizye vermee raz olduklar halde, yava
yava tam am yla uygun bir din m anzum esine intibak edebilm ek
iin, eski m nevver m aliteden pek az ey kaybettiler.
M slm anlk bir trecilikti. Cahiliyet devrinin bycln
tam am yla nesh ediyordu. Halbuki Trkm enin hayat
[trecilik-byclk] m anzum esinin ahenkli bir klli idi.
Bundan dolay Trkm enler M slm an olduklar zaman Tanr
hakknda btn itikatlarn, hatta eski tabiriyle beraber
m uhafaza ettiler. Lkin byclk Kitap ve Snnetten
ayrldndan ve Trkm enin rf de bunlar nesh etm ediinden
dolay ilk defa olarak rf ile fkhn m cadelesine bir zemin
hazrlanm oldu. D aha ilk asrlarda Takent, Semarkant,
Farab, N ahab gibi Trkm en ehirlerinde yeni bir cidal
hayatnn ilk nveleri inkiaf etm ee balad. te Trkm enler
arasnda doan btn m ezhep kavgalarnn tohum unu bu
noktada aram ak icap eder. B adat sarayndan yetien Trk
kleleri, halifenin yine kle Trklerden m rekkep olan hassa
ordusuna dayanarak, ran ierisinde, az zaman zarfnda birok
devletler tekil ettiler: B adatta E m irul-m eralar gibi.
[Beylerbeyi;] bunlardan M uham m et bin R aikn ailesi Badat
padiah unvan tayordu. Sonra M srda (Tulun)lar ve
(hit)ler, randa Savuntekin in tesis ettii G azneviler bu
biim devletlerdendi. Bu devletlerin hanedan ve ordunun bir
ksm Trk olm asna m ukabil btn tekilat, hayat, ahalisi,
fikri ve m edeni fiiliyat rani idi. M ezhepleri Snni olup,
resm i lisanlar Farisi idi. Binaenaleyh bu devletler arasnda
Trkm enin dini ve dnyevi kaidelerini aram ak tam am yla
beyhudedir. D ier cihetten hakiki Trkm en ili henz eri fkhn
nfuz etm ee m ahal bulam ad, bozkrlarda kapal bir alem
halinde yayordu. Bu alem rann yerine geen Arap
kavm inden kukulanm ad. Lkin m em leketini de brakarak yeni
bir m efkure peinden kom ak dncesi de hatrndan gemedi.
H enz M slm anln m ahdut baz ekillerini ancak ehirlerde
grm olan Trkm en ili M slm an A rap ili daha birbirini
tanm am bilm em i iki yabanc alem halinde uzun m ddet
durdular. Fakat ne vakit ki Sam aniler tagallp ederek
Trkm enin karsna en eski bir dm an olarak ran kardlar.
O zam an Trkm enler de yayndan frlam ok gibi ran ierisine
doru inm ee baladlar. Bu byk hicret bir ordunun istilas
deil, bir kavm in m uhacereti idi. Tam am yla muayyen olmayan
zam anlarnda Trkler daha iki defa daha aa A syay, ran
istila ederek, ta A nadoluya kadar gelm i orada kk tutm ulard.
te Trkm enlerin arasnda M slm anln yaylm as asl bu
sralara aittir. Trkm enler airet asabiyetinden uzak olduklar ve
m illet haline gelm ee byk bir istidat gsterdikleri cihetle,
Araplardan ok daha kolaylkla slam dinine uydular. V e daha
kuvvetli rabtlarla ona balandlar. Lkin hangi kavim de olursa
olsun [Snnilik=Zhdi Din] tekilatna intibak eden btn
fertler gibi asl Trk olan bir ok alim lerde fkhn mantk ve
ekilci esaslarna sadk kaldlar. ster Kad Beyzavi gibi
Acem , ister Ebu M usa E l-E ari gibi Arap, isterse, mam
M aturidi gibi veya N esefi gibi Trk olsun btn bir tekilata
intibak eden alim ler, tereddtsz bir surette yalnz treyi kabul
ederek; byy ret ve kfr telakki ediyorlard. B abeke kar
harbe giden A fin ismen M slm an olm akla beraber henz
daha eski byclk itikatlarn tam am yla tayordu. Bundan
dolay katledildi. Yine bundan dolaydr ki Trkm enler
M slm an olm azdan evvel hibir frsat m cadelesi
yapm adklar halde slam iyetle beraber m cadelenin bu
safhasna da dahil oldular.
E l-M aknu yani nikapl ism inde bir adam Sem erkant ve
civarndan huru ederek etrafndaki bir ok halk toplad.
B iliyoruz ki Trkm enlerin eski amanlar nikapl gezerler ve
kadn elbisesi giyerlerdi. El-M aknuun isyan T rkistanda
olduka m him netice dourm ak zere idi. Lkin Arap ordular
tetik davrandlar ve yaylm asna meydan verm ediler.42
Trkm enin43 treciliiyle M slm anlk arasnda olduka bir
uygunluk vard. B ununla beraber Trkm enin m uhafazakar
ruhiyat byclk nesh ve iptal edemezdi. ster istem ez
akslam el R eaction yapacakt. Bu suretle m edreseye intak
eden Trkm enlerle, akslam el hareketini uursuz bir surette
duyan halk ve onlara n ayak olanlar arasnda m cadele bir
m ezhep m cadelesi halinde tecelli etti. mam M aturidi ve
Nesef gibi alim ler K itap ve Snnet tefsiri m eselesinde tev il-i
kelam da kfrden bir cz addediyorlard. O nlara gre Kuran-
K erim in ancak istiar baz noktalarn tefsir kabildi. Y oksa
zahiri m analar m uayyen bir nokta-i nazara gre tevil ve tefsir
etm ek doru deildi. te Sem arkantl, Y ahsabl, Takentli
alim lerin karsnda vasi ve feyizli bir ilim, eski aman
K am larn devam halinde teekkl ediyor. V e M slm an
F om alitesini aldldktan sonra tekye ism iyle din ve siyasette
byk bir mevki kazanyordu. Pek iyi biliyoruz ki Trkm enler
eskiden beri byk din adam larna Ata, Ede veya B aba diyorlar.
M slm anln ilk intiar zam anlarnda Bab- Fergana hreti
42 Buhara Tarihi. Klitphane-i Umumi Numara 1592: Zikr-i Huruci El-

Maknu ve ttibaa Avaz- Sefd Ca-mekan- Hasen: 63.
43 Mihrab M ecmuas, Orta A syada Trkmen:Trkmenin D ini, Say 12,
ss. 372-377.
kazanm t. N efahatl-ns ile Reahat- A ynl-Hayatta
bu devre ait pek ok evliya ve din adam larna rastlam ak
kabildir. R eahatn kaydna nazaran U ygurca da A ta tabiri
T rkm ence de babadr. Orhun K itabelerinde baba tabirine
rastlam yoruz. Daim a bu m akam da A ta kullanlr. Lkin baz
U ygurca eserlere bab ve baba tabirlerinin dini adam m anasna
kullanlm as sonradan umumiletii neticesini verebilir.
R eahata gre bu iki tabir seyyanen kullanlabilir. H oca Ahm et
Y eseviye A hm et A ta da diyorlar. Bunun hocas, B aba
A slan ism inde bir Trkm en velisidir. O uznam eye gre ilk
M slm an olan Trkm en padiahnn zam annda Ede Korkut =
Dede K orkut adl bir veli vard. Y esevinin halifelerinden
Hakim A ta Sleyman A ta m ehurdu. Hoca A hm etin unvan
da eski T rkedir. U ygurlarda M slm anlktan evvel, bir Kara
H oca ehri var, H oca A hm et Yesevi bu unvan o usulden gelen
btn tarikata verdi. O uzun maviri H oca unvanl idi. Ataya
gelince bu kelim e de atm aktan atlm m anasnadr. A tam G k -
Anam Y er tabirinde olduu gibi kullanlacak olursa
A tam =A dem arasndaki m nasebet grlr. M alum dur ki
Hazreti A dem de gkten atlm, cennetten tart edilmitir.
Anadolu kylerinin, bazlarnda A na yerine A ba derler.
T rkede B e ile V enin ok defa birbiri m akam na
kullanld nazara alnrsa bunu A va eklinde de okumak
kabildir. A vm ak dm ek m anasna gelir. B uradan Avay
peclrue m ukabili olarak karm ak doru olur. Hasl Adem-
H avva kelim elerinin madde-i asliye itibariyle Sami lisanlarla
hibir alakas bulunm am asna m ukabil, Trkn A tam -A dem
H avva kozm ogonisiyle ne derecede m nasebettar olduu
anlalr. Saniyen: En eski brani ve Sami akaidinde bu
kozm ogoninin mevkii yoktur. Bunu ancak um irMerin44
m em leketinden F ilistine m uhaceret eden Hazreti brahim den
sonra gryoruz. Trkm enin Tresiyle Tevrat arasnda
grlen m nasebet de bu m esele ile alakadardr. Salisen: Sami
44 umirler, vaktiyle Asuristan, yani Badat vilayeti ile Musul havalisinde

sakin bir Trk kavmidir.
kavim ler bu kozm ogoniyi benim sem ekle beraber onu kendi
ruhlarna uydurm ulardr. Arap, Havvay A dem in
kaburgasndan karm ve A dem in vesayetine verm itir. Arap
da kadnn dun ve naks mevkii bu neticeyi husule getirm itir.
te Trkm en tarikatnn istinat noktas Trkm enin bu en eski ve
sa f kozm ogonisi idi. D enebilir ki (tarikat) fkhla rfn, iki
byk alem in birbirine uymas ve ahengini bulm asdr. te asl
bundan dolaydr ki halkn arasnda o kadar kolaylkla yerlem i
ve hibir cebri kuvvete m racaat etmeden, hatta ok defa da
daim i cebri tazyikler altnda yaayarak m illetinin vicdannda
kk tutm aa m uvaffak olm utur[45]. Trkm en rf nedir,
biliyoruz. Bu neticeye varabilm ek iin slam fkhnn esaslarn
grm ek icap eder. O rta A syada Krgz-Trkm enler tarafndan
yaplan ve U yratlar mctem ias yasa diye m ehur olan kanun
Trk trelerinden bugne kadar en bariz olarak yaayandr.
Sonradan bunu K alm uklar da kulland iin K alm uklar K anunu
diye tannm tr. M am afih bu tekilat Ouz tresinden birok
noktalarda ayrlr.
Fkhnn esaslarna gelince: Hulefa-y Raidin zam anndan
itibaren genileyerek drt kaideye kadar kmtr.
B irincisi Kitap yani Kuran- K erim dir. Btn fkh
hkm lerinin tem el ta Cenab- Hakkn sz dem ek olan
K urandr.
kincisi Snnet yani Ahadis-i Nebeviyedir. N ass n
esaslarn hadisler itmam ve tefsir eder.
ncs cma- mmet;
D rdncs Kyas- Fukahadr.
N ass, K itap ve Snnete aittir. rf ise cm a ile tahakkuk
eder. N assn em rettii Vacip, nehy ettii Haram dr. rfn ise
em rettii M aruf, nehy ettii M nkerdir. H icretin 150-240
seneleri arasnda, o vakte kadar pek ok m nakaalar ve Harici,
45 Tarikat vahdeti ve cihanmul bir sistemdir. Lkin bu m ebde

tarikatlarn kavmi ve milli menelere gre taksimine mani deildir. nk
her milli dinin de kendisine mahsus bir kozm ogonisi alemmul bir
sistemi vardr ki dnyay o ereve dahilinde grrz.
ii, M utezile hareketleriyle sarslm olan cma ve N ass
m eselesi drt byk imam tarafndan tespit edildi. mam Azam
Ebu H anife mam afii, mam M aliki, mam H anbeli en kati
ekilde fkhn esaslarn ve um delerini koyarak bab- itihad
kapadlar. lerinden Acem olan mam Azam n akidesi en
sabit ve form ler?, Trk olan mam afiinin ki ise en fazla
inkiafa m saittir.
A rtk zhdi tekilat dahilinde, hibir suretle Form alite
zerinde m nakaa yapmak, yahut drt m ektebi birbirine
kartrm ak mmkn olm ayacakt. Bu suretle, tam m anasyla
(sabit-rigide) bir hayat m anzumesi m eydana gelm i oluyordu.
erideki bu kalplkn nereden geldiini biliyoruz.
rani [Abbasi] devlet tekilat ve im tizasz ikiliki [Harem-
Selamlk] bir hayat m anzumesi Hsn ve Kubuh m eselesini
fkhn en m him tem eli haline koymutur. Trkn
ikilikiliiyle, A cem in ki arasnda gayet canl ve aikar bir fark
vard. O da T rkm ende bu ikiciliin bir ahenk ve bir izdiva
vcuda getirm esi, randa ise ezeli bir m cadele Lutte
uniuerselle halinde tecelli etm esinde idi. Yani Trkm en, kadnla
erkein birlem esinden doan hayatn srrn bulmu ve haremle
selam l birbirinden ayrmt.
Sofrada hakann karsnda hatun oturur; B uyruklara
hakanla hatunun ismi bir arada geerdi.46 Halbuki, evvela - eski
ran harem hayat en ayrt edici Casactesistique m isalidir.
Pederahi devlet tekilatnn en bariz hatlarn tar. Saniyen -
rann dini tam m anasyla (Sabit Rigide) bir dindir. Y alnz
treciliin zerine istinat eden ve itimai inkiafn ahengini
bulam ayan bir dinin ite bundan dolaydr ki eski randa birok
defalar dini inklaplarn ve gayet kanl, lkin akim itimai
B ouleuersem entlerin dom asna meydan alm tr.
Trkm enlerde ise din, hayatn bir ahengi olduu ve itimai
inkiafn seyrini takip ettii iin Souple bir dindir.
46 Orhun Kitabeleri - E. Chavannes - Julien Stanislas - bni Batuta

Seyahatnamesi.
te alelum um felsefe sistem lerinde de rastlanan bu ayrl,
hassaten iki dinin arasndaki frkada bulm ak kabildir.
M alum dur ki felsefe sistem leri C los veya A clos olmas
noktasndan iki esasl kola ayrlabilir. System es hayata
nihayetli-Fini bir hudut izerek ekil Forme istinat eder. Ve
artk gne altnda sylenem em i hibir szn kalm adna kani
bulunurdu. B una kar ak sistem lerde ise alem nihayetsiz-
inbini olup, ekle deil, H areket M onrsnente istinat eder; ve
daha pek ok eylerde sylene bileneceine kani bulunurdu.
N itekim Skolastik felsefenin kapallna kar R nesans
felsefesi en kuvvetli bir akslam el uyandrm t. te, aynyla
ran diniyle, Trk dini arasnda da -itim ai
teekkllerinden dolay- bu tarzda bir ayrln bulunduunu
grm ek kabildir. Bab- itihat n kapal olm as hem en birok
m ezhep m cadelelerine kap at kadar. bni Teymiye
[yedinci asr], B edrettin Simavi gibi anarist alim lerinde
nazariyelerine, btn aleyhtarlna ramen, menfi cihetten
reva verirdi. M eselenin vahim neticelerini gren birok fkh
alim leri bab- itihadn alm as lehine bulunm ularsa da bu
szlerini hibir zaman fiil haline koyam am lardr. Bunun
sebebini m eselenin m ahiyetini tehis edem em ekte aram aldr.
Fkh alim lerinin erin esasna uymayan btn meseleyi neye
ham lettiklerini u satrlardan anlayabiliriz: ... Ve eriat-
slam iye gibi itihada byk bir ehem m iyet veren bir eriatta
bab- itihadn insidadna dair bir delil-i erinin vcudu gayr
m utasavver bulunduu halde in eriatnda m evcut olan
insidat- bab- itihat akidesi her naslsa E hli-slam n arasna
da sokulm u ve hibir esas- eriye m stenit olm ayan bir fikr-i
sakim alem-i slam zerinde meum bir 'tesir hasl
eylem itir...47
Filhakika inde de [im paratorun hkm ile dahi yeniden
hi hkm verilem eyecek mi] eklinde bir kaide-i klliye
vardr. Lkin bunun izah pek basittir. randa dinin sabit
47 Mehmet Esat Efendi. Tarih-i lm-i Hukuk, s: 232.

rigibelii hangi sebeplerden geliyorsa phesiz ki inde de
ayn sebeplerdendir. Y alnz iin en acnacak noktas (her
naslsa...) ibaresidir. Belki btn m ezhep m eselelerinin mihrak
olabilecek olan, byle bir noktay (her naslsa) ile izah kafi
deildir.
rann48 A bbasi devlet tekilatna ve medrese, harem , saray
hayatlarnn teekklne ne derecede tesir yapm olduu
herkesin malum udur. Binaenaleyh bab- itihat m eselesinde
de baka illet aram ak beyhudedir. te ia m cadelelerinin o
kadar hararetli, o kadar kanl bir renk alm asnn en mhim
sebeplerinden birisi de bu cihettir. afii m ezhebi, dinin
seyyaliyetine en fazla imkan brakm bir m eslek olduundan
ekser tei erbab buradan yetim itir. N itekim ah sm ailin
dedesi olan eyh Safiyttin Erdebili afii idi.
M slm an fkhnn en byk kudreti mantki
tasniflerdendir. m am larn uratklar m esail ierisinde en
umumi kaidelerden, alelade shhi ve mali hkm lere kadar
btn cem iyet umuru mevcuttur. B ununla beraber aralarnda
ihtilaf* olduu tercih imkan verilm itir. slam fkhyla Rom a
hukukunun farkn, birinin suri olm asnda, dierinin
olm am asnda aram ak doru deildir. Y alnz denilebilir ki,
M slm an fkhnda ekil genilem ee, baz yerlerde dierinden
daha msaittir. Trkm enin trecilii pek az istisnalarla erin
esaslarna uymutur. Eski Trkm enlerde bir nevi oru dem ek
olan perhiz vard. Sonra senenin muayyen gnlerinde ayin
yaplr ve kurban kesilirdi. slam iyette Tanrnn ismi bile
deim iti. Trkm en, A llahn vekili olan [di Kut, Kay Oan,
Tanr K u tu] hakann rey-i amm usulyle intihap ederek o
m evkie geirirdi. M slm anlkta da esasen halife ammenin
reyiyle intihap ediyordu. (La ruhbaniyete fid-din49) kaidesi
Trkn eski itikatlarndand. Cem iyette am anlarn mevkii
rahip vaziyetinde deil idi.
48 Mihrab M ecmuas, Orta A syada Trkmen: Trkmenin D ini, Say 15-

16, ss. 480-488.
49 Dinde ruhbanlk yoktur. (A.T.)
te bu sebeplerden dolaydr ki Trkm enin ahenki
ruhiyat, bu ilk nazarda halledilem eyecek gibi grnen zt
alem leri te lif etm ee m uvaffak olmu ve ilk Trkm en tarikini
yaratm tr. Bu tarikin en canl m ridi ve ilk reisi Y eili Hoca
A hm et idi.
R eahat ve N efahatl-nsn vermi olduu
m alum attan H oca M uham m et B aba Semmasi Halil Ata, Baba
Kemal H acendi, B aba M uham m et Tusi, gibi bir ok velilerin
zam anlarnda hret kazandklarn anlyoruz. Y ukarda
grdm z gibi B aba A slann talebesi ve m ridi olan Hoca
A hm et gayet geni bir tarikat alem inin m ihrak oldu. Y esevinin
halifeleri, srasyla M ansur Ata, Sait Ata, Sleym an Ata, Hakim
A tadr. Y esevinin Divan- Hikm eti Sleyman
Bakrganinin, Bakrgan K itab, Ahirzam an K itab,
M eryem K itab ; Hakim A ta Vilayetnam esi halen
T rkistanda halk dilinde sylenm ektedir.
rlanda iin (Saint Patrik) ne ise, Trkistan iin Yesevi de
ayn kym eti haizdir. H oca Ahm et Hanefi m ezhebinde idi.
Lisan- horandi bir m utasavvftan ziyade eski Trk
nasihlerinin, velilerinin diline benziyordu. Y eseviden sonra
Y usuf H em adaninin halifesi olan Hoca Abdlhalik Gucdvani,
Naki denilen ve Y esevilikle mvazi olarak giden tarikin ilk
m essislerinden biridir. Arif-i Rivgeri, H oca M ahm ut
ncirfanevi, Hoca Ali Ram iteni srasyla bu tarikat takip
ettiler. A nadoluya Tim urlenkle beraber gelen bu tarikatn en
m him sim as H oca M uham m et Bahauttin N kibenttir.
M ensup olduu tarikata kendi ismini veren bu zat, eserleriyle
m ektebinin hudut ve m ecrasn da izdi. Yesevilikle Nakiliin
fark nerede idi? H er ikisi de halk arasnda yaam ve halktan
kuvvetini alm olduu halde baz noktalarda olduka mhim
farklar var. Evvela N akilik Buhara vastasyla Hint
tasavvufundan mlhem olm utur. Sodlular zam anndan beri
H int ve ran itikadatnn ura olan B uhara bu tarikata da
tesirini icra etti. Saniyen, N akilik fkha daha ziyade m erbut ve
m tem ayildir. mam R abbaninin M ektubat- e rifi m ensur
ve A rapa olarak kalem e alnm tr. Bu tarikat kaidecilikten
kendisini kurtaram am tr. Halbuki Y esevilik fkh kadar, belki
fkhtan ziyade rfe mevki vermi, Trke iirleri, halk musikisi
ve ayinleriyle kaidecilikten -olduka- kurtulm utur.
R eahat bundan bahsederken diyor ki: Trkistan halk
H oca A ta Yesevi derler. A ta eeri kim N evai dilinde baba
dem ektir. A m a Trkler m eayhn ulularna itlak ederler. Hoca
A hm et H azretleri keram at- celile ve m akamat- aliye sahibi
idiler. N evai yahut aatay dili Uygur lehesidir. Evvela
Y eside Baba A slandan ders grd. Sonra B uharaya giderek
H oca Y usuf Hemadani ile m nasebette bulundu. te N akilik
ve aleT-um um H int tasavvufuyla Y eseviliin alakas buna
m nhasrdr. H ocann drdnc halifesi Hakim A tadan sonra
ata dom u olan Zengi Baba daha sonra Uzun H aan Ata,
Seyyit A ta ilh istihlaf ederek tarikatn hududunu btn Orta
A syay a yaydlar. O rta A sya M averannehirden taan
Trkm en akm lar A nadoluya kadar olan geni yol zerinde
kesafetli izler brakarak ilerledi. Ey lk H anlarn veziri olan
Sokm an ldkten sonra Trkm en beyleri toplanarak
oullarndan Seluku yerine han intihap ettiler. Y ukarda da
sylendii zere Eylk H anlar bir Trkm en hanedan idi; btn
Trkm en uluslar ona tabidi. Tum an Handan beri hakanlk
Kay, Bayndr, Salur gibi m ehur boylar arasnda birka defa
deim iti. Bu sefer de Salur boyundan olan Eylk H anlar
Trkm en m tem iasnn riyasetinde bulunuyorlard. te o
sralardadr ki K nk boyundan gelen ve eski arki Tunyu Han
K utluun torunun olu olan Seluka doru Trkm enlerin
m eyelanlar tevecch etm ee balad. Hele Eylk Hanlar,
m em leketten uzak derek saray hayatna daldktan sonra bu
m eyelan bsbtn ziyadeleti. Selukun vefatnda be olu ile
iki kardei kald. Boy beyleri toplanarak, bunlardan Turul beyi
intihap e ttile r.50
[50] El-Arazahu Fil-Hikaye El-Selukyye. M illi Tetebbular M ecmuas.

(Tefrika) Selukname: Yazczade. Bahriye Matbaas. -Muhtasar Seluk
Tarihi: bn Bibi Leiden Tab (Houtsma) tarafndan.
te hicretin 4 -5inci asrlar arasnda vukua gelen byk
Trkm en istilas bu srada hazrlanyordu. O srada henz
Trkm enler yerlem em ilerdi. Gebeler arasnda ise
slam iyetin nfuz etm esi gayr m mknd. Bu sebepten dini
tekilatn slam suretine intibak iin lazm gelen iptidai
hazrlklar vcuda gelem edi; bu ancak beinci asrn son
zam anlarnda doabildi.
B. A N A D O LU TARH NDE DN RUH YA T
M A H ED ELER 51
1. M e d h a l52
Jam esin bir ifadesine gre: marazi haller, zihni hayatn

baz anasrn, her zam an kendilerine m uhit olan dier
hadiselerden tecrit ederek, bizzat m ahede etm ekliimizi tem in
ederler. Bedenin terihinde m ikroskobun
fi
grd bir vazifeyi
bunlar ruhun terihinde grrler. Bu m talaa, son devir
ruhiyatlarnn m arazi uura ne kadar ehem m iyet verdiklerini
gsterir. Pierre Janet, nevrozlar tetkik suretiyle hakiki ruhiyata
varlacandan bahsetti. H atta Blondel daha ileriye giderek
nevropat- itim aiyeye mukabil ferdi ve ruhu hadisenin esas
olarak vazediyordu. D ier cihetten itim aiyatlar, iptidai
cem iyetlerdeki sihirbazdan mtekam il cem iyetlerin dahisine
kadar btn ferdi ve deruni kuvvetlerin izahndan vazgem eye
tem ayl ediyorlar.
Delacroix, ruhiyatn hududunu dini hadiselere tem il ederek
Jam esin dini tecrbedeki usuln, baz tadilatla tatbik etti.
Sihrin, bynn teekklnde ferdi am illerin tesirini itiraf
suretiyle H ubert ve M auss, Durkheim m ektebinden ksmen
51 Hilmi Ziya, A nadoluda Dini Ruhiyat Mahedeleri, Mihrab

M ecmuas, Say 13/14-15/16, stanbul,1340-1924.
52 Mihrab M ecmuas, Anadoluda Dini Ruhiyat M ahedeleri, Say
13/14,ss. 434-448.
53 W illiam James, Les Varietes de LExperience R eligieuse, s.21.
ayrlyorlard. Jam es, alelade dini haletin nevropatta en parlak,
en m keef olarak gzktn sylyordu. Bu kanaat, dini
ruhiyatta da marazi uurun ehemmiyeti olduunu gsteriyor.
Esasen, btn senesterizik haletin, insandan baka hibir zi-
ruhta bulunm ay bu ciheti m eyyid deil m idir? Uzvi veraset,
hayvanatta cm le-i asabiye hastalklar denilen nevi im diye
kadar arz etm em itir. te yeni bir ruhiyatn tesisi hususunda
Janet ve B londePe hatta F reuda cesaret veren ite bu
cephesidir. Jam es iin bile uzviyette cmle-i asabiye inkiaf
ettikten ve m uhtelif marazi ekal aldktan sonradr ki faaliyet-i
ruhiye balam tr.
nsanla hayvan tefrik eden en mhim vasflardan biri
asabiyettir. nsana hayvan- asabi dem ek bu nokta-i nazardan
yanl bir ey olm asa gerektir. Btn hadisat- ruhiye hissen
m uharrik (sensari-m atrise) bir suretle zahir olur. B unlar ise
yalnz cm le-i asabiyede tekevvn ederler. A ncak bir tehlike
karsnda harekete gelen ve kzan hayvana m ukabil, insann
asab daim a hal- faaliyette, yahut bir ok m arazi ekillerde
bulunabilir. H asl B londePe hak verdirecek derecede denebilir
ki, ruhi hadisatn hem en ksm azami deruni, marazi tezahrle
de kendisini gsterir.
lk bakta Jam esin btn ruhiyatta art- lazm ismiyle
bunu tem el ittihaz etmesi hakl gibi grnyor. H atta
L etoum eau, K yenigos gibi itim aiyatlarn teaddi
ihtiyalarndan balayan uzvi itimaiyat bunun ayndr. Bu tarz
telakkiye tem ayl edenlere gre niin hayvanlarn cem iyet tesis
etm edii, yahut neden insann haricinde, m tezahir ruhi hayatta
balam ad ancak bu vecihle izah edilebilir.
Zira, halet-i asabiyeyi kaldralm cem iyet ve ruhi faaliyet de
beraber kayboluyor halet-i asabiyeyi ikam e edelim bin-netice
cem iyet ve ruhi faaliyet m evcut ve hazrdr. M adem ki, asabi
veraset, ruhi ve. itim ai hadisenin tekevvnnde illiyet
derecesinde lazm bir arttr; O halde, ruhi veraset de -bununla
anlalm olur.
Halbuki asabi hadisedeki m abehet hakikattir. A ncak yine
asabi veraseti meyyiddir. Ruhi hadise onun neticesi ve eseri
addeylem iyorsak m utlaka yaseri bir ekilde reim in derununda
ruhi bir tam aniyet kabul etm ek, yahut hadise-i ruhiyeyi bilahare
m tehaddis telakki etm ek zaruridir. Yoksa ondan m tevellit,
deildir. Bunun en byk burhan, cmle-i asabiyenin baz
Fakari hayvanlarda inkiaf etmi olm asdr. N eden cmle-i
asabiye m evcut olduu halde, cem iyet ve ruh hayat
balam am tr? B una kar, ya hayvan ruhiyatn ve itim aiyat
sevk-i tabiisini ihad ederek cevap verilir; yahut cmle-i
asabiyenin hal ruhunun tekevvn iin lazm olan m uayyen bir
tekam l derecesine henz varm am olduunu syleyebilir.
Evvelen; hayvan ruhiyat hakkndaki m talaat hatrlam ak
icabeder. Saniyen; iddia edilen itim aiyat sevk-i tabiisinin,
cm le-i asabiyeden tam am yla m ahrum olduunu da
unutm am aldr. N ihayet son serdedilen delil, en fazla hakikate
yakn gibi gzkenidir. Filhakika zi-ruh ve itim ai bir mevcut
olan insanda cm le-i asabiyeyi, en ziyade inkiaf ve tekem m l
etm i olarak gryoruz.
Cm le-i asabiyet ile itimai ve ruhi hadisenin ayr ayr birer
ey olduklarn anladktan sonra, imdi de hayvan ve insan
arasndaki hal- asabi tahvilinin neden ileri geldiklerini tetkik
edelim . Alelum um , bu tarzda bir taharri iin m racaat edilen
usul takip ederek iptidai insan ve m aeri tasavvurlarla megul
olm ak m uvafk olur. H ubert ve M aussun A vustralya kabailinde
yaptklar tetkiklerle Levy B ruhlu esas ittihaz edecek olursak,
grrz ki, iptidai cem iyette sihir vecit halinin azami inkiafa
geldii bir sahadr. Sihirbaz, azndan kpkler gelen, gznn
nnden hayaletler geen, dima bir girdabat iinde dnen
isterik bir adamdr. H uberte gre, sihr kudret nadiren
m evrustur. ok zaman, m enasik ile itigal edenlerden birinin
kazand bir itiyattr.54
54 Hubert et Mauss, M elengas d Histoire des Religions.
72
M stakbel sihirbaz, bir orm ana ekilir. Uzun m ddet orada
m nzevi bir hayat geirir. Daim a vecit anlarnn tevlit ettii
asabi ihtizazlar tem adi eder. Zaten, K ynn dedii gibi
m ensek ayn fiili, ayn erait dahilinde, tevlit etm ek
ihtiyacndan yani itiyadn binas olan ihtiyatan domu, deil
m idir? Bu dini itiyat, bilhassa harici alem le tem as kesildikten
sonra daha nafiz bir surette sihirbazn zerinde kendini gsterir.
N ihayet tabiat ve ahsiyetini derinden derine tebdil eder.
Sihirbazn yeni bir hayat vardr. Eski hayat artk bitmitir.
Sihrin ananetine ithal edilir. V e bu ananet onun iin kymetli
olur. Hiddet, teessr, tahayyl, gayz gibi asabi haletler bu vasta
ile inkiaf ederek itimai birer form l alm aya balar.
Sihr in icra edildii mahal, etrafndaki m ukaddes eya ve
tabiat, klann m ezarl heyet-i m ecm uasyla bir m edine tekil
eder. Sihirbazla beraber btn bu eya ve tabiat bir kl
vcuda getirir. Ferdileen kudretin, ailenin nvesini aram aldr.
H ususiyle aile, teesssnden sonra m anus ve bunun ihlafa
intikal eden sihr-i kudsi ile lakudsiyi deruni ile hariciyi
tam am yla tefrik ettiinden bu suretle aile ahlak, izzet-i nefis,
gurur, haysiyet, kibir, ilh... gibi hodbn hislerinin teekklne
m eydan verdi. B u suretle aile m cadeleleri, kan davalar ve
intikam - ahsi tem ayllerinin m anas anlalm olur. Vecd-i
itim aide seyyal ve tecem m u anlarna m ahsus olan cemiyetin
kudreti ferdileen gruplarda, ailede tekerrrle itiyat haline
gelerek, ikinci bir tabiat m eydana getirdi. Bu tabiatn ruhi
tezahratna hiddet ve kin, uzvi tezahratna da cmle-i
asabiyenin bozukluklar yahut daha umumi bir tabirle nevroz
ismi veriyoruz.
B undan da anlalyor ki, nevropat, bilhassa sihirde tehis
eden itimai itiyatlarn uzviyette tevlit etm i olduu bir hal-i
m anzum dur. Binaenaleyh insanla hayvan arasndaki cmle-i
asabiye farknn mevlidi bizzat itimai hadisedir. Fakat
denilecek ki, sihirbaz iptidai insanlar ierisinde esasen cmle-i
asabiyesi bozuk olan bir kimsedir. Bu istidat, onda dinin srri
bir ekilde tekevvne saik olm utur. Jam esin dini
tecrbedeki m isallerini tam im en bu hususta H allactan
balayarak Cneyd-i B adadiye kadar, bir ok m utasavvf
saym ak mmkndr.
Sonra ayrca, neden dolay ayn asabi halin filann dier
fertlerinde tekevvn etm edii sorulabilir buna kar, evvelen
sihirbazn bilatedri (erkan ve m enasik)in icrasna sevk edildii
itiyat ve itizalden sonra kendine k ef ve ilham n baladn
syleriz. Eer istidadn vcudu hakknda srar edilirse o zaman
da, btn etnograflarn Frazer ve T ylorla beraber m evrus hal-i
m arazyi kabul ettiklerini zikretm ek kifayet eder. Saniyen ayn
itiyat ve itizali55 btn klan efradnda tatbik etm ek mmkn
olm ad iin buradan m ahdut ahslara inhisar etm esinin
sebebini anlarz.
Jam esin itiraf ettii gibi, gayr- kabil-i itiraz bir vakadr
ki, dini hayat bir adamn btn fikrini ve faaliyetini m assettii
zaman, onu garip, eksantrik bir hale koyar. Bu hal, evvelce
m stahzar uzvi eraitin neticesi olmayp, bilakis tekrar ve
itiyatla uzvun zerinde intiba ve tahavvl tevlid eder. Bu
tahavvl m ktesep seciyelerin menfi ve marazi bir tezahrdr.
Binaenaleyh intikal ederek, uzviyetin m ukavem etine ram en bir
ka nesil kadar devam edebilir. V e ayet bu hal, btn tekilat
itim aiyenin tebdilinden m tevellid ise o zam an intikal seri
tahavvl halinde vaki olarak, bilakis uzviyetin tekam l
zerinde m essir olur.
Bu m talaattan anlalr ki dini ruhiyat, ayn zam anda
tekevvn ruhiyattr. Bu uur hakkndaki telakkim iz her ne
olursa olsun, en basit ekli grm ek merak hepim izde m terek
olacaktr. Bu suretle ruhi tekam l, bir an vahidin verebilecei
dahili tecrbeye inhisar etm eden, btn m erhaleleri tetkik
edilebilecektir. Dahili tecrbe, ruhun tekam l safhalar
hakknda bizi tenvir ettii halde, tarihi mahede tekevvn ve
55 Klann mabutla temas kominiyun anlarna inhisar eder. Hal-i vecdin

ayn surette idamesi kabil deildir. Binaenaleyh mukaddes eya ve
mabuda ait olan eylerle itizal aleminde kalan bir zahidin temin etmesi
lazm gelir.
inkiaf suretlerini, onu vcuda getiren anasrn izah etmesi
itibariyle daha amil ve um um i bir kym eti haizdir.
Biz buradan, um um iyetle dini ruhiyata bir num une olm ak
zere, A nadolu tarihinde tesadf edilen balca m utasavvflar,
ruhi ve asabi irazn tezahrleri noktasndan tetkik etm eye
alacaz. A yrca lisan, edeb ve tima tarihler iinde birer
m evzu tekil eden bu ahslar m talaa ederken, onlarn bilhassa
asri hayatlarn, aile ve intisaplarn nazar- itibara alm ak lazm
gelir. ahsiyetlerin tertibinde hi bir cihet-i esasi ittihaz
edilm edii gibi, tetkik hususunda da bir tercih gzetilm em itir.
Bilahare btn slam m utasavvflarna ayn m ahedeyi tam im
etm ek zere, im dilik bunu yalnz Anadolu tarihinde tecrbe
etm ekle iktifa edeceiz.
2. B arak B aba
A nadoluda tarikatlarn teesss ve intiar bir taraftan

edebiyat ve din tarihlerim iz iin tetkik mevzuu tekil ettii gibi
dier cihetten bizzat fikri hayatm zn tekevvnn izah eden
m em balardan birini vcuda getirir.
G erek Selukiler devrinde, gerek Osm anl saltanatnda
A nadoludan yetien balca m utasavvflarn muayyen bir
m eslek takip eden alim ve hakim lerin ekserisi tarikatlar
vastasyla tayin etm em ilerse bile, hi olm az bir tarikata
m ntesip bulunm ulard. Binaenaleyh, m em leketin fikri
tarihiyle m egul olacaklarn da, bu ok m nteir ve seyyal
m evzuya ehem m iyet verm eleri icap eder. Edebiyat ve din
tetkiklerinde olduu gibi, bu sahada da tekyenin m eneini
tarikatn erkan ve m enasikini m talaa ederken, klasik tasavvuf
kitaplarnn, silsilenam elerin verdii m alum atla iktifa etmem ek
en eski vesikalarn yardm yla dier am illere intikal etm ek
lazmdr.
Faraza, Geyikli B aba hakknda akaik- N um aniye56 ok
hsn-i ahadet ediyor: G azala nispetle mehur, arifbillah
eyhtir. G eyie binerek dolard. Hoy beldesinde domu,
sonra Diyar- R um a sefer ederek B ursa fethinde hazr
bulunm utur. Sultan Orhan tarafndan kabri zerine bir kubbe
bina olunm u, m erkadi ziyaretgahtr. lh...
E v k af kuyudatndan, Sultan y vakfna ait czn bir
kenarnda, Orhan G azinin Geyikli B abaya vakfetm i olduu
em lakle beraber hediyeleri de zikredilm itir.
B unlar iki kp rak ve iki kp arap idi. te silsilenam elerin
setrettii bahsetm ekten ekindii bir nokta kibar-
evliyaullahtan telakki edilen bir ok sufi (m ystique)lerde de
ayn iptilay grm ek m mkndr. M akalem izin mevzuu olan
B arak B aba da bu safhay btn vuzuhuyla arz etm ektedir.
N ecm ttin Kbra halifelerinin Diyar- R um a seferi,
emsi Tebrizi vastasyla M evlanay, Baba Kemal H ocend ve
eyhl-Vefa tarikatyla da B aba lyas ve Hac B ekta
m eydana getirdiini, B arak Babann bu tarikata m ntesip
bulunduunu yine silsilenam eler delaletiyle reniyoruz. Dier
cihetten Bedrttin M uham m et E l-A yninin U kudl-
H ayatm 57dan naklen Am asya Tarihi, Barak B aba hakknda u
satrlar yazyor: Aybek Babann mrid-i hass olan Barak
Baba, 566da T okatta domutur. Han elisi diye m ehurdur.
B elinden yukars plak olup aasna krmz bezden bir futa
balam , bana h afif krmz bir sark eklinde tlbent sarm
ve iki taraflarna m anda boynuzlar raptetm tir. Elinde gayet
uzun ve byk bir nefir kabaktan mamul byk ve siyah bir
kekl olup ay gibi oynar, maymun gibi syler. G ayet m urdar
idi, ayn halde, ayn kyafette sekiz on refiki olup bunlarn
elinde, fazla olarak daire dedikleri kasna byk, kenarlar zilli
birer d e f olduu halde gittikleri ehirlerde, kylerde bir daire
eklinde durup bunlar alarlar, Barak Baba oynard. H er ne
56 Geyikli Baba hakknda, akaik- N um aniyede verilen bilgi,

tarafmzdan yayma hazrlanmtr.
57A yninin eserinin ismi, IkduT-Cman fi Tarihi Ehliz-Zamandr.(A.T.)
76
tarafa gitseler, ocuklar etrafna koar, meshar-i sbyan olan
B arak B aba hayvanatn sedasn taklit eder, Barak B aba hulule
m utekit, ahireti m nkir bir m lhit idi. Feraiz ve m uharrem at
inkar edip esas feraiz hubb-i Ali der idi. lh... A yninin
iddiasna ayniyle itirak iin, Barak Babay izahatla, dier
vesikalar m talaaltm z baka bir cihete tevcih hususunda bize
hizm et ediyor.
B arak B aba daim a cezbe halinde bulunan, ve zaman zaman
gaipten sedalar iitip, ilhama m azhar olan, bir ok m ddetler
itikafa ekilerek zht ve takva iinde perhizkar bir m r
srdkten sonra, asabn tem bih edecek yem ek ve m skirat
nam na ne varsa, ibzal ile ksa bir m ddette istimal eden bir
dervi-i ilahidir. Baba, btn sufler gibi vecde geldii
zam anlarda isteri iraz gsterir, azndan kpkler gelir ve bu
m ddet zarfnda eksik, m anas mphem bir ok cm leler, krk
m sralar sa rf ederdi. Kelim at- B arak Baba bilahare sekiz yz
elli senesinde Farisi olarak erh edilm i; ve baz nadir
nshalar erhiyle beraber m ahfuz kalmtr.
B ir nshas B ritish M useum da m evcut olan ve m ecm uu
on sahifeye inhisar eden bu erhin dier bir nshasn da
U nkapan Buhariye D ergahnda eyh Ali E fendinin
ktphanesinde grmtm. B irok m ecm ua ve risalelerden
ibaret olarak kitabn ortalarnda erh-i K elim at- eyh B arak
serlevhasyla m evzu bahis eser balam aktadr.
arih, Farisi bir m ukaddim eden sonra m etnin izahna
giriiyor.
T arih ve lisan kym etine binaen, m etni kararak buraya
aynen naklediyorum .
eyh m eferm ayet kaddesallahu ruhahu ki58,

B ism illah dem her dem beden dem dem budem.
Y e f alu m a yeau ve yehkum u m a yuridu.
U lu Tanrdan ferm andr ve ferm andr.
58 eyh, Allah ruhunu kutsasn, yle buyuruyor.(A.T.)

D eniz tiller, st gller, bal rmaklar.
Hanlar, vezirler, bykler, kadlar, danim entler,
M eayihlar, ahiler, ulular, azizler.
Y edi deniz, yedi ortasndaki bir aydn gevher.
O aydn gevher yresinde yetm i biner da.
O dada arslanlar, kaplanlar, imalar,
Geyikler, borler, aylar, akallar.
Heyhat! Heyhat! Satuk Ata, M iskin Barak.
renler ayur biner, yorarken d grnz.
D nz neye yorarz? Hayra yorarz.
K ubbe kubbe arefeler, ulu ulu bayram lar.
E lem olam lonbay lonb.
B ism illah. Baraz, bazardin bazar. Bazar uzar.
Danim entleri ne bazar yevm bazar hayr bazar.
Yevm var yol dzer, yevm var yolundan azar.
D nk bazar ne bazar, bazar bugnk bazar.
Bu sebeknini okuyan yolundan nite azar?
K udret evgan beynin zer.
Tanr iren ondan tizer.
Bism illah. A ydn beca, altn eik, gm kap
V e zerde pirin, kur kum ak ve dane dlbent.
Yedi kat yer dek, yedi kat gk brk,
D enizler bade, kuh-i Kaf, tekye ok,
O badeden itk, m est olduk,
Hayran olduk, ok m est odi,
H ayran odi, sabah ode est.
Salnp geldin, seirttin,
Bostan ayguna selam vermedin.
Pes, bilm em i seferi atna tiken batal.
K arda seir bostana gir,
Bostan ayguna selam ver,
Otur, doyunca ye.
aly ota yak,
K oltukla en tera k
B ism illah. U rum urdum din savurdum,
M ddei devirdim , salnp geldim.
Seirttin bostana girdin.
K zp geldim bulmadum.
B ut term ndm re olup ndm.
Espahi iken bek oldum,
G nde b ir kaz yedm,
Sultana hyanet eylem edm.
D inina kavvan oraysnz ovat
stanbul aryar fat M uham m ede salavat.
K ar kar ardaklar
K arsa karsa oyunlar.
D okuz kz bir sokum.
Y erden gge bir ekser,
M utum uz yedi ekser,
Zehi med-zehi ekisar.
H er ki bu sebekni anlad, onlad,
n m ana baet.
Ki anlam ad, tanlad, n tanlad,
Kavi savl oldu, n kavi savl oldu.
A vret tavl oldu, n avret davul ald,
N eter neter gk oldu.
Kat tem m e hazel-risalet-erifl-m sem m a bi eyh

Barak senete selase ve ham se ve ane li-makam Am asya59.
Eserin hatim esinden A m asyada Baba lyas m akam nda
erh edilm i olduu anlalyor. V e Burak, yahut Trke
tabiriyle B arak B aba 706 senesinde H alepte ahalinin tazyikine
duar olarak ldrlm tr.
(B arak), eski Trkm enlerin, am anlarn ge ulatrm aya
m ahsus m uhayyel kanatl bir beygirin ismi idi. Trkm enlere
gre tanr (Gk) idi. Ezeli, zi-hayat ve zi-uur bir m evcut idi.
O nlara nazaran gk evvelce arz ile m telask olup bilahare
yekdierinden ayrlm t. Bu ayrltan ate zuhura geldi.
59 eyh Barak eklinde isimlendirilen bu kymetli risale, 53 (853)

senesinde makam- Am asyada tamamlanmtr.
Trkler btn m evcudatn mebdei ve hayatn m emba olm ak
zere bu sem a ile arzn ayrlarak tekrar izdivac hadisesini kabul
ediyorlar.
A rz ile sem ann iftirak, ve tekrar birleebilm ek iin cehdi
suretindeki E flatunun tahattur nazariyesiyle H egelin
m ddea ve nakiz-i m ddeann terkibi hakkndaki telakkisinde,
son zam anlarda intiara balayan yeni R om antiklerden Karue
ve B aldw inin kanaatlerinde, hasl skenderiye M ektebine
kadar btn m utasavvflarn tem ayllerinde, Trk
kozm ogonisiyle bir itirak mahede etm em ek kabil deildir.
O nlar semay m zekker arz m ennes addediyorlard.
B irincisine (ata), kincisine (ana) derlerdi60. Bilahare randan
gelen H rm z telakkisi bu itikad tevi ve yeni ber ekil arz
etti. M oollar am anizm e Haraacin, yani K ara Din, Budizm
ile M anilie iraacin, yani Yeil Din diyor ve Yeil Dine
m edeniyet, refah getiren bir amil nazaryla bakyorlar.
Trkm en, Uygur, K rgz itikadatnda halan am aniliin devam
eden izlerini tetkik edebiliyoruz. Japonlarn eski dini olan
intoizm yeri g tem sil eden zanagi ve zanam inin
izdivacndan gne ilahesi olan Tanjo-dayijinin doduuna
kanidir. M verrih iratorinin tetkikat neticesinde Tanjo-
dayijinin bir ok m uhacirlerle beraber Japonyaya ilk gelm i
olan am an olduu anlald61. T anjonun Heian no jidai
hkm darlarna verilen unvan olduu, hkm darlarn ayn
zam anda dini reis bulunduu ise malumdur.
Trkm en am anlar ikinci Harezm m uhacereti zam annda
byk b ir kesafetle A nadoluya geldiler. Berke Han,
K eslsenkim , gibi reislerin m aiyetinde gelen yeni airetler
B ozok havalisinde yerletiler. amanlar, m em leketin eski
m anastrlar, B izansllar zam annda m ukaddes saylan
m evkilerde yerleerek din ayinlerde icraya baladlar.
Sulucakarahyk bunlardan biridir. D ier cihetten ananevi
60 Banzarof, M oollarda Siyah D inden naklen Ahmet Krdi Beyin

Darl-Fnun tezinden.
61 A. de Preville, Le Chamanisme au gapon.
tarikatlarn C engiz istilasndan kaarak A nadoluya snmas
ayn zam anda vaki oluyordu. B u zaman itiraki, gittike iki dini
akide ve m ezhebin ittihadna m ncer oldu. Hac Bekta, bir
tarafndan H oca A hm et Y esevinin M akalat- Erbainini
num une ittihaz ederek yeni bir M akalat- Erbain te lif ederken,
dier taraftan am anlarn su ktphanesi, ve eski Trkm en
atalarnn m m essili olm ak zere iki akidenin ittihat ettii
noktaya tesadf ediyor. Barak Baba da, Aybek, shak vesaire
babalarla beraber bu zmreye dahildir. Babalar, Trkm en
airetlerinin am anlar ve sihirbazlarn tekil ediyorlard.
H uberte gre, sihri kudret nadiren m evrustur, ok zaman
m enasik le itigal edenlerden birinin kazand bir itiyattr.
M stakbel sihirbaz, bir orm ana ekilir. Uzun m ddet orada
m nzevi bir hayat geirir. D aim a vecd anlarnn tevlid ettii
asab ihtizazlar tem did eder62. Jam es, bunlar btn suflerle
beraber dini ahslarnda kuvvetle tem sil eden nevropatlar
olarak tavsif ediyor63. H erhalde itimai hayatn dar ve sabit
suretinden harice karak ihtiraslarn inkiafna m saade eden
ilk nevre olarak bu sihirbazlar kabul edebilir. B arak Baba da
A nadolunun hem en drt kesini gezerek, zam an zaman ran,
A rap tarikatlarnn tesiriyle Hululiye, M ebbihe ve ia-yi
galiye, yahut snaaeriye nazariyatna ayn derecede
m sam ahakrlkla ru-yi m uvafakat gsteren, fakat hakikatte,
revata olan m ahdut tabirleri ezberlem i, bir Trkm en
am anndan baka bir ey deildir. Barak Babann eserini tahlil,
lisan ve edebi bir m esele olduu iin bizim vazifem iz deildir.
Y alnz hususi hayatna nfuz ederek, kendisinde nevropat
irazm n ne suretle inkiaf ettiini, ihtiraslarnn nasl
karlandn izah ediyoruz.
B arak Baba, Tokat civarnda at nahiyesinde B aba lyasn
iradna m azhar olmu, bilahare btn A nadoluyu gezerek
T ebrizde Olcaytu M uham m et Hudabende H ana arz- hulus
etm itir. Bu cihet, M oollarn A nadoludaki nfuzlarn tem in
62 Hubert et Mauss, M elengas d Histoire des Religions.

63 W illiam James, Les Varietes de LExperience Religieuse.
edebilm ek iin B abadan istifade ettikleri zannm uyandryor.
O sralarda sm ail ve Batn akaidinin intiar da kendisinin bu
akidelere m ensup bir propagandac olm as ihtimalini ortaya
koyuyor.
Vaka, Baba, Irak ve am a kadar birka defa seyahat etmi,
b ir ok m ezhepler ve tarikatlarla tem asta bulunm utur. Fakat
A yninin rivayetlerine nazaran T rkeden baka hibir lisana
v ak f deildi. Sahte bir dervi olm aktan ziyade, dini erkan ve
akaitten bihaber ayya ve meczuptu. B irok zam anlar m utekf
yaar; azay tahrik edecek m skirat istimal eder. Az uyurdu
kendisinde m ehud olan havarik i bu hareketlerine medyundu.
A yn havas ve evsafa m alik olan bir aileden geliyordu.
N evropat, irsi bir hal alarak, H arezm den gelen Bozok
T rkm enlerinden Barak B abaya intikal etm iti. Daha
kklnde marazi bir cmle-i asabiye sahibi olan Baba,
bilahare Efsus, at ve Sulucakarahyk sihir m erkezlerinin
talim iyle inkiaf ederek, bir Trkm en sihirbaz olm utur.
3. G eyikli Baba
Anlja-y M erik gibi tarikat risalelerine inanm ak lazm

gelirse, O sm anl D evletinin banileri arasnda Bektai
dervilerini, babalar zikretm ek kabildir. Eflaki D ede
Tezkiresi B aba M erend ism inde bir Azeri Trknn, Sultan
A laattini nfuz-u m anevisi altna alarak devlete hakim
olduundan bahsediyor. Tezkirenin 718 senesinde yazlm
olm as, rivayetin pek de efsane addedilm em esi iin kafi bir
sebep olsa gerektir. Akem settin V ilayetnam esine nazaran,
Sulucakarahykte tevattun etm iken bilahare K rehire
giderek, ehrin hakim i N urettin B eye him m et nazar eylem i ,
btn o m ntkay daireyi nfuzuna almt. Eflaki tezkiresinde
teyit ettii bir vakadaki ahsn Selukilerin son zam anda
m uaraza eden Cacaolu N urettin Bey olduu gerek A ksaray
Tezkiresi, gerekse m um aileyhe ait vakfiyeden64 anlalm aktadr.
Hasl btn bu m talaalarda, ve bilhassa yenieri glbankm n
kdem inden byle bir m nasebeti vehleten inkar etmek kabil
olm ad grlr. Esasen, ocann teekkl m eselesinde
m utlaka Hac B ekta n o vakte kadar ber-hayat olduunu
kabule m ecburiyet yoktur. Dier cihetten, m verrih olm aktan
ziyade mni olan bn-i K em alin tarihinde, bu vakaya dair bir
kayda tesad f edilem em esi de ayani istinat bir delil olamaz.
Zira A hm et em settin E fendinin eserinde ihmal ve hazfettii
yalnz bu nokta deildir65.
ikarinin K aram an Tarihi, bize bir devletin teekklnde
de babalarn derecede dahli ve tesiri olduunu anlatr66.
K aram an Beyin babas N urettin Torak Bey, bizzat at
nahiyesinden Baba lyasa m ntesip olduu gibi; Karam an ve
M uham m et B eyler de Larende de ayn tarikten ayrlan eyh
A rz n m rit ve dervii idiler.
Btn bu iddialardaki m terek noktay, sathi bir hkm le,
tarikatlarn bilahare kendi lehlerine uydurduklar hikayelere
atfetm ek doru olam az. Bu eserlerin ierisinde dini ve sihri
hayatla alakas olm ayan tarih ve vakfiye gibi vesikalara da
tesad f edilir. Zaten, eski devletlerin teekklnde sihirbaz n
hususi bir mevkii olduundan grmemi m iydik? Tim uin,
K keye istinat ederek ykseldi. M ukaddes Cerm en
m paratorluunda papalar bu vazifeyi ifa ediyor.
64 Cacaolu vakfiyesi, Miikrimin Beyin, Seluk Vesaiki Katalogundan,

gayr matbu.
5 bn-i Kemal Tarihi, kinci cilt, Emiri Ktphanesi. Merhum A rif Bey
bu esere istinat ederek yukardaki iddia ile Edebiyat Fakltesi M ecmuas,
Say 3 te sylyor.
66 ikari, Karaman Tarihi, Darul-Fnn Ktphanesinden mstensih
nshasdr. Olu Karaman yerine bey edip, kendi Sivasa geldi. Baba
lyas derler bir ulu eyh var idi, ona biat edip, sofu oldu. ikarinin
Karaman Oullan Tarihi, Hazrlayan M. Mesud Konman, Konya: Konya
Halkevi Tarih ve Mze Komitesi Yaynlar, 1946.
M ore K ardava topraa m arbut ferdi kuvvetle, binnetice
saltanatlarn teesssnde sihirbazn m evkiini izah ettiler67.
Osm an G azinin etrafnda N im etullah, Ahi Evren, K ara Hac
B ektatan gelen k esif bir ahi ve dervi kitlesi vard. Bu
Trkm en reisi b ir ok zamanlar, boy beylerinden fazla tarikat
erbabna, ar tekilatndan ziyade sihr hayata tabi olm utur.
Edebaliye dair m evcut rivayet ve hikayeler bu ciheti
m eyyiddir. M urat Babaolu, Berami-i eyma, lyas Fakih,
ilh. O sm an G azinin, A hi Durur, M uham m et eyh ilh. Gibi bir
ok derviler de Orhan G azinin perverdesi idiler68. Edebaliden
sonra, Dursun Fakih, M uhlis Baba, A k Paa gibi derviler,
nihayet btn efrad ahilerden terekkb eden andarl ailesi
A nadolu snrnda teesss eden kk Trkm en devletinin
banilerinden saylr. Bu tesirin dini olduunu sylem ek ifrat
olduu gibi, m nhasran siyasi olduundan bahsetm ek de
m balaadr.
Seluk saltanatnn paralanm as ve yeni Bozok Trkm en
m uhaceretinin A nadoluya hakim olm as m em leketin hayatnda
byk tahavvller yapm t.
Evvelen, slam iyete henz intibak edem eden am anlar ve
Sihirbazlaryla beraber gelen airetler, A nadoluda dini bir
tahavvl husule getirdi. B inaenaleyh snaaeriye ve ia
akaidine brnerek yerleen sihr din yeni devletlerin iarn
tekil ediyordu.
Saniyen, Ehli Saliplerin ve m ttehit idarenin tevlid ettii
m erkez zhd idare paralanarak yerine airetlerin sihri hayatla
ittim adndan yeni yeni eyler m eydana kt u halde,
m em leketin siyasi hayatndan dolay dini ve sihri kuvvetlerin
m dahale ettii kolaylkla anlalr. Bu m esele siyasi reislerin
sihirbaz halk tesirindeki nfuzundan istifade etm esi suretinde
vaki olduu gibi, bilm ukabele sihirbazn da dorudan doruya
siyasi reisler zerindeki ruhi tesirlerinden ileri geliyordu. te
67 M ores es Lary, Les Elana aux Eeupres, Beeriyet Ktphanesi.

68 C z E vkaf Sultan y Kuyudu Defter-i Evkaf, Tarih Encmeni,
Cevat Ktphanesinde.
Geyikli Baba, dini ruhiyat enm zecleri ierisinde en ziyade bu
vasf haiz olanlarndan birisidir. B arak B abada grdm z
isyankar ve halk ruhiyata m ukabil, Geyikli B aba da devleti,
ve m dr bir tabiat m sadifim iz oluyor. Sihirbazn ihtiras, ayin
ve m enasikteki vecdin devamn tem in eden bir vastadr. Fakat
bir defa istihsal edilince, sihirbaz ilahi kuvvetler ve tabiatn
esraryla daim i surette hal- tem asta bulunan bir m evcut olduu
iin, kendisinden istifade edilm ekle kalmaz, ayn zam anda
korkulur. Bu korku, ok zaman btn halk kendisine bent
ederek siyasi reisleri de m m aata m ecbur klar.
Bugnk insanlarn bile, kendisine iyilik eden doktora
sevgiden ziyade esrarl bir korku ile m erbut olduu gibi ar
insan da byle esrarl bir mehul korkusuyla sihirbaza baldr.
Fakat siyasi reis, bir defa nfuz ve hakim iyeti tem in edecek
olursa, o zaman bu tehlikeli kuvvetin izalesine alr. Reisin
m esnedi, ekseriya yabanc klanlar, o kutsiyete m ensup olmayan
cem aatlerdir. Cengiz, B orutlar ve O yratlara istinat ederek
K kyi ldrd.
Fatih, Bonak ve Hrvatlardan mrekkep olan devirm e
tekilat sayesinde tahakkm n tem in etti. Sezar, Golvadan,
D onuze Saltavayarlardan m rekkep bir kitle getirm iti. Hazreti
Peygam ber K ab enin m uhafz ve Abdin reisi olan Ebu C ehile
kar, Y esrib ahalisini Evs ve Hazrecleri kulland, ilh.
Sihirbazn m anevi hkm etine mukabil, reisin maddi hkm eti
bu suretle teesss eder. B ununla beraber, m evzuum uzda olduu
gibi, ve iki kuvvetin itilaf ettii ve ahenktar bir kl tekil ettii
de vakidir. Ouz, Erkil A taya istinat ediyordu. Son Harezm
hkm dar Teki, N ecm ttin K bray yanndan ayrmad.
C acaolu N urettin Bey, devletle ferdin m ddea ile baz m ddea
halinde ayrlan kuvvetlerini bir terkipte toplayarak Hac
B ektala beraber K rehir sarayn tesis etti. N ihayet Orhan
Gazi de, B ursann fethinde kendisine byk yardm dokunm u
olan Geyikli B abay lnceye kadar himaye, ona kar olan
tevecchn bir ok vesilelerle ire etti. Divan- Hm ayun
kuyudatnda, babaya ait u satrlar m sadif oluyoruz:
K utbl-Arifn eyh Geyikli Baba H oydan gelm itir. Bir
ulu geyie binip gelmitir. Geyikler kendye m sahher imi.
G elip neglde m ekan tutm u, merhum Sultan Orhan Padiah
Hazretlerinin [Bursa?] fethinde m erhum Orhan Padiah ol kld
fethederken K utbl-Arifn eyh Geyikli B aba dahi ol canipte
yz altm kapl bir kilise varm Kzlkilise dem ekle
m ehur imi ol kiliseyi kendileri fethetm iler. Cenk ederken bir
kestane aac varm ceng eder ederm i ol kestaneye vardkta ol
kestane yarlp babay saklar imi. K afirler arar bulam azlar
imi. Sabah gene kp kafirlerle cenk ederdi. Erenlerle bu
n ev ile alnm tr. O zaman da Hazreti Orhan Padiah ilede,
haber verm iler ki H oydan berar galip ulu geyie binip
Kzlkiliseyi ald ve bu cevap verm iler verdiklerinde merhum
Orhan Padiah: Baba m eyhordur diye iki yk rak ve iki yk

arap gnderip B aba dahi yanndaki B aba Sultan ile...[noksan]
69
V esika burada harap olmu ve cm le naks kalm tr. Bu

m alum at, akaik- N um aniyenin verdii izahata olduka
tevafuk ediyor. Takprlzade: Kabrinin yannda bir m akber
daha grdm , sahibini sorduum zaman, Germ iyan B eyinin
oullarndan birine ait olduunu sylediler. Bu* zat imareti terk
ederek eyhin hizm etine girm i imi eyhin ahbabndan birisi de
Turgut Alp olup Osm an G azinin m erasndan idi. Em ir m ezkur
eyhin hizm etine m davim idi, Sultan O rhan negl denilen
m ahalde eyhe mekan vermiti. eyhe tarikatndan sorulduu
zaman: Ben, Baba lyas m ritlerinden ve eyh E bul-Vefa
H arezm inin tarikat- m esudiyesine m ntesibim dermi. eyh
B ursa ehrinde saray padiah karsna bir aa dikilm i idi,
ilh diyor. Bu satrlardan, Babann yalnz Orhan Gaziyle deil,
Germ iyan O ullan ve dier airet reisleriyle de lfeti olduu
anlalyor. Divan- H m ayundaki vesikann arkasnda,
kendisine ait olm as kuvvetle m elhuz biri aruz, dieri hece ile
yazlm olan u iki kta mevcuttur:
69 Divan- Hmayun Kuyudat, Ahmet Refik, Tarih Encmeni.
86
Gel gidelim irvana derman aray cana
Derm an bulunm az imi yarinden ayr lana
Erilm ez yare bi-yar olm aynca cihan ki halk ayar
olm aynca
H akikat alem ine yol varlm az bir mlkten kll bzar
olm aynca.
Bu m sralar, bize eyhin Horasan erenleriyle kuvvetli

alakasn gsteriyor. N asut alemin yar inden fari olm adan,
lhutun ezeli yar ine kavum ak kabil olam ayacan syleyen
eyh, bu raha ancak dnya m lknden feragat ile
varlabildiini anlatyor. arap ve rak ile lfeti, hkm dar
tarafndan tasdik, hatta tervi edilen babann, bu zahidane
tavsiyesine ne dem eli? Bu nokta, bize sihri hayatta zht ile
ibzaln tefrik edilem eyeceini, ve nevropatinin tahassl iin
her ikisinin de m teakip am iller olduunu gsteriyor. Hemen
her tarikat m ntesibi (eriat, tarikat, marifet, hakikat) diye drt
yoldan gem ek m ecburiyetindeyiz. Birinci kadem ede yalnz
dinin erkan ve akaidini tatbik eden mrebbiye, ikinci kadem ede
kendisinde itiyat ve tekerrrn husule getirdii vecdi tevlid iin
tespih ile itigal, nc kadem ede harekete gelen asabi
tem bih, onu m uayyen istikam ete tevcih iin perhiz ve zikir ile
lfet, nihayet drdnc kadem ede vusule m azhar olan dervi
bozuk bir cmle-i asabiye, paralanm bir irade, ve vasi bir
ihtiras ile ibzal ederek vecd ve istirak haline gelir. te eski
sihirbazn, ve yeni nevropatinin teekkl. Geyikli Baba, bir
ok derviler gibi, ocukluundan beri asap buhranlar
gsterm i, istidadna binaen erenler tarafndan m uhipler
m eyanna ithal edilm i bir dervitir. timai am illerin mahsul
olan sihirbaz, irsen intikal eden evsafla bir aile tekil ettii gibi,
yeni nevropatta ayn am illerin m ahsul olduu halde, irsen
intikal ederek uzvi istidatlar vcuda getirir.
kinci Trkm en m uhaceretinin vcuda getirdii dini buhran
ierisinde devam l bir iz brakan, ahsiyeti hakknda bizde en
fazla m erak ve tecesss uyandrabilen sima, bilahare birok
tarikat ve akidelerin kendisine intisap daiyesinde bulunduklar
H ac B ektatr. Bu m utasavvfn hayatn tetkik belki dini ve
edebi tarihim iz iin en mkl bir m evzuu oldu. Bir zamanlar,
efsanevi ahsiyetine fazla itim at edilerek Orhan Gazi devrine
kadar yaad zannedildii gibi71, dier cihetten tarihi simas
ok ehem m iyetsiz b ir dereceye tenzil edilm ek suretiyle mukabil
bir ifrata dlerek72 hatta byle bir adamn m evcudiyetinden
bile phe edilm ee kadar varld.
V aka hem baz O sm anl Tarihlerinin bu ciheti m eskut
gem esi ve Y eneri Ocann teekklnden bahsetm em esi hem
de Seluk Tarihi tenevvr ettike Babai isyanlarnda batini
hareketlerinde Hac Bekta isminin zikredilm em i bulunm asj bu
tarzda iddialara hak verdirecek m ahiyettedir. Fakat 691
senesindeki bir vakfiyede, Hac Bekta hakknda El-M erhum
denilm esi m utlaka daha evvel vefat ettiini gsterecek bir delil
saylm am aldr.
Bugn yalnz reayaya tahsis ettiim iz M teveffa tabiri o
zam anlar m erhum m akam nda ve M slm anlar arasnda istimal
m erhum ise makam- ihtiram da bir tabir olarak sarf edilirdi.
A ynyla bugn reayaya m nhasr bir tabir olan V elet eski
vakfiyelerde oul m anasna zikrediliyordu. N itekim
zam anm zda oul m akam nda kullanlan mahdum Seluklerin
sahib-i a zam larna verdikleri bir unvand. Bu suretle vakfiyede
70 Mihrab M ecmuas, Anadoluda Dini Ruhiyat M ahedeleri, Say

15/16, ss. 515-530.
71 Rza Tevfk, Bektailik Hakknda Mukaddime-Clement Huart, Textes
Persans Relatifs A La Secte D es Houroufs, Leiden, 1909.
72 Kprlzade Mehmet Fuat Bey, Trk Tarihinde lk Mutasavvflar, s.
m evcut El-M erhum kaydndan Hac B ektan o vakitte vefat
etm i olduuna intikal etm ek kabil deildir.
M am afih buna m ukabil Em r Ktphanesindeki yazm a bir
H adikatl-C evam i73den naklen 731 ye tesadf ettii
zannedilen vefat tarihinin Ak P aay a ait olduu sylenebilir.
B inaenaleyh eyhin zaman- vefatnn kati surette tayin
edem em ekle beraber yedi yz senelerine tesadf ettiini tahm in
ediyoruz.
635 civarnda vaki olan Babai isyan zam annda Hac
B ektan kak bir ocuk olduu anlalyor. Lokm an Perende,
B aba lyasn m ntesiplerinden Lokm an B abadr ki,
V ilyetnm eye nazaran Hac B ektan ilk hocas olarak tanlr.
M evlanann devr-i evketinde bile B aba R asuPn m rit ve
m ntesibi bulunuyordu74. 675 senelerinde Cacaolu N urettin
B eyin K rehirde hem en m stakil denebilecek bir suretle
hareketi zerine eyhin ehem m iyet kesp etm ee baladn
73 17-A k Paa M escidi: Banisi A k Paa neslinden eyh Ahmed

Efendidir. Paa-y Milarun ileyhin ruhu iin bina eylemitir. Cmle har
ve masrafm m escidin dairesinde medfun aa-y darusseade Farai
Hseyin A a teberrken vermitir. eyh-i mezbur e-eyh Zeynddinl-
Havaf (Kuddise Srruhu)n hlefasmdan eyh A bd u llatifin halifesidir.
Sonra tarik-i hacda M srda Bekriyyeden Seyit V efa ve M ekkede.dahi
sair uyuh ile sohbet ve ahz-i tarikat eyledi. stanbulda tekkeinas
(nkteinas) 846 Muharremi evahirinde (Haziran 1442) rihlet ve mescid-i
mezbur mihrab nnde defn olunup, zerine bir l trbe olundu. V e
krk iki gn mrurunda Ebul-Feth Sultan Mehmet Han rihlet ve Sultan
Beyazit culus-u eriri saltanat eyledi. Paa-y mezburun ismi Muhlis Baba
bnl-lyas Horasani sm m el-Am asi Bektai olup 733 tarihinde
Krehirde vefat ve anda defn olundu. Hac Bekta halifesi olup
Maarifname ism iyle Trke telifi mehurdur. M escid-i mezburun
kapsnda vaki em enin ibu Arabi tarihin mumaileyh eyh A hm edindir.
Ayvansarayi, Hadikatl-Cevam i (stanbul Camileri), Yayma Hazrlayan
Ahmed N ezih Galitekin, c.I-II, stanbul: aret Yaynlar, 2001, s. 209-
210. (A.T.)
74 Eflaki D ede Tezkiresi: Matlab- Hac Bekta Horasan Rahimehullahi
Aleyh, Ktphane-i Umumi ve Emr Efendi.
gryoruz75. Eflaki Tezkiresine nazaran cemaat tarafndan
B aba R asulullah telkip edilen bir adamn mrid-i hass idi. Ayn
Tezkire, Hac B ektan nakibi olarak eyh shak isminde
birinden bahsediyor. Bunun at nahiyesindeki Trkm en ve
K uzlba isyann tertip eden Baba shak olm as m stebeattr.
718 yazlm olan bu Tezkirede bile Hac Bekta arif-i dil
ve ruen-i derun idi. A m a bevabii m eyannda fasitler vard
diyor. A lelum um kendisine m erbut olan zmrede, M evlev
aleyhtarl bulunm as da bu telakkiye sebep oluyor. Bekta
B aba btn Baba, Ah, Em re, eleb, Alp, Eren ve Gazileri
hasl doksan dokuz bin Horasan ereniyle krk yedi bin Rum
erenini bana toplad76 iin o zam ana kadar tarikatlar
zm reler ve kastlar arasnda devam eden rekabeti hal ve
fasletm ee m uvaffak olmutu.
N urettin Beyin idaresinde Krehir, inhilale balayan
A nadoluda daha m illi bir m edeniyetin nvelerini hazrlarken
Hac B ekta en mhim bir inklap amili oluyordu. eyh
Sleym an, K rehiri, G lehiri; eyyat Hamza, Ak Paa ve
nihayet devrin en byk airi Yunus Em re bu m edeniyet
m uhitinin m ahsul addedilebilir. Hac Bekta, Ahilerin piri olan
Ahi Evren ile K rehirde grt77. Bu iki cem aatin ittihad iin
atlm byk bir admdr.
te B abalerin isyankar ruhiyatna m ukabil, eyhin terkipi
ve sakin mizac bir m uvaffakiyet tem in etti.
Binaenaleyh, Hac Bekta siyas tarihe karm adan ld. Ve
asl lm nden sonra v asi hretini kazanm aya m uvaffak oldu.
O derecedeki birok Batin ve H aric m ezhepleri bu tarikata
kararak tefrik edilem eyecek dereceye geldi. Bektai mutezilesi
ism iyle toplanabilecek olan dier Huruf, K alenden vesair
akaidi kartrm am ak artyla asl B ektailerin bugn ellerinde
75 Cacaolu Nurettin Bey Vakfiyesi, Mezkur Katalog.

76 Eflaki Dede Tezkiresi: Matlab- Hac Bekta Horasan Rahimehullahi
Aleyh, Ktphane-i Umumi ve Emiri Efendi.
77 Ftvvetname, Yahya bin Halil bin El-obani El-Yahya El-Burgazi,
Kprlilzade Mehmet Fuat Beyden.
iki eser vardr. Biri, Byk V ilyetnm edir ki, takriben 1041
senelerinde istinsah edilm itir. Hac Bekta V elinin hayat ve
m enakbna dairdir78. kincisi, Kk V ilyetnm edir ki, bu da
H ac B ekta V elinin m enkul olan felsefesi ve akideleridir.
Kk V ilyetnm e m ensur olup birka defa tabedilm itir.
Y akn zam anlara kadar bu kitaplarn m eratibi olduu
zannediliyor ve esasen kitaplarn m evsukyetini gsterecek bir
delil de m evcut olm adndan bu zan kuvvetleiyordu. Lkin
son zam anlarda, Hac Bekta nahiyesinde M eydan Evi
K tphanesinde Hac Bekta V eliye ait 888 senesinde yazlm
bir V ilyetnm e ile otuz sene kadar evvel istinsah edilm i
M akalat- Hac B ekta El-H orasan adl Trke bir eser olduu
anlald79.
B unlardan baka elim izde 812 senesinde yani Yldrm
Beyazt zam anlarnda Bektai dervilerinden Hatipolu isminde
bir air tarafndan m anzum olarak A rapadan tercm e olunm u
Kitab- M akalat- Erbain Hac Bekta El-Horasani nshas var80.
N azm sebeb-i tahrir-i kitapta diyor ki: Pirim iz Hnkr Hac
Bekta H orasan! bu kitab A rapa nesir zere kalem e almt.
Ben m anasna halel gelm em ek zere Trke manzum olarak
tercm e ediyorum . Ellerde dolaan m atbu Kk
V ilyetnm elere bu eserin ekseri yerleri uym aktadr. Lkin
risalelerde m evcut olan Seyyit Saduttinin iirleri, bu manzum
eserde bulunm ad gibi baz noktalar da eksik kalmtr.
Seyyit Saduttin iptidalar Hac B ektaa m uarz olm u
onunla m cadele etm i fakat bilahare m rit hatta m rit olmu
alim bir zattr. eyyat Ham za ile ayn senelerde yazlm sade
hece vezniyle iirleri vardr.
78 stanbulda 926 tarihine kadar aynen birok manzum Vilyetnmelere

tesadf olunuyor.
79 Baha Sait Beyin bu m esele hakkndaki bir tetkikatndan, M illi Talim ve
Terbiye M ecmuas, N o:2-3.
' 80 Sabk Emniyet Umumiye Ktphanesi, Kitab- Makalat- Erbain,
Numara, 775.
Seyyit Saduttin gibi zamann daha birok alim leri Hac
B ektala m cadele ettikten sonda onun etrafna toplanm ve
akidesini kabul etm ilerdir. En yakn halifelerinden Hacm
Sultan da bunlardan biridir81.
B aba lyastan Barak B abaya kadar btn Trkm en
sihirbazlarndan isyan ve m cadeleye kar bir m eyil ve istidat
gryoruz82. Bilm ukabele, Seluklerin inkraz zerine her
ehirde belde ve cum huri m uvakkat idareler tesis eden A hiler
m azbut, ahenktar bir ruha m alik bulunuyorlard83. Ahilik
yedinci asrn nihayetlerine doru btn erkan ve kavaidiyle
m untazam tekilat sahibi bir tarikat olarak grnyor.
Bektai ism iyle tanlarak Y enieri Ocan vcuda getiren
bir cihetten eski Osm anl Devletinin m essisi telakki edilebilen
v asi cem aat bu m tekabil kuvvetlerin ittihadndan tevellt etti.
Hac B ekta V elinin ananevi m eneine gelince bir taraftan
B abaler vastasyla eyh E bul-Vefa-i Harezm ye oradan
N ecm ttin K braya dier cihetten Horasan erenleri ve Sar
Saltuk vastasyla H oca A hm et Yeseviye m nteha olur. Aybek
Babann mridi olan Barak Baba bile A hiler ve M eayihlerle
olan alakasn syledikten sonra Saltuk Ata, M iskin B arak
diyerek Sar Saltuka verdii kymeti gsteriyor.
H ac B ektan M akalat- Erbaini, H oca A hm etin ayn
unvandaki eserini num une ittihaz ediyordu84. eyhin hususiyeti,
Trk kozm ogonisini slam erkan ve m enasikiyle tevhide
m uvaffak' olm asndadr. Aile ve cem iyetin esasn, hayatn
nvesini taharri ederken, m ellif eski Trkn A nam yer, Atam
gk akidesine vasl oldu. rann daim a hal-i m cadelede
H rm z ve E hrim enine, inin bir trl uzlaam ayan m ennes
81 lahiyat Fakltesi Arapa Mderrisi Rifat Efendinin tetkikat meyannda

Hacm Sultana ait baz iirler vardr.
82 Tarih-i bni Bibi, Zikr-i Huruc-u Havaric-i Baba Ez Nahiyet-i Kefersud
ve Intifa- ule-i Fitne-i an Ber Dest-i Bendigan- Sultan.3
83 bni Batuta Seyahatnamesi, Ahmet erif Tercmesi, cilt, I; M uhtelif
Ftvvetname ve Risaleleri.
84 Hac Bektan eseri hakkmdaki tetkikatmzda tafsil edilmitir.
ve m zekker iki kuvvet Yin ve Y angna, A rapn H avvaya
m teallib A dem ine mukabil, Trkm enin Y er ve G k
ahenktar bir kl dahilinde m ukaddes aileyi m eydana
getirm ilerdi85. Hac B ekta bu m enei eserinde u suretle ifade
ediyor:
E ya a rif beyan et bu peyam

Asi dediin atam anam.
A tann oldu bu kavlin murad
M usanniftir esah kavli arad.
A na asl ata kktr (gktr) ulular
Saadet devlet ss bahtllar.
Zire her nesnenin asl tohum dur
Y ire ekilse az um m a zulmdr.
Tohum n yire dt kk tutar bul
Bu vasfyla bular sz oldu makbul.
.....ilh....
M am afih, m ellif bunu yalnz kendi m illetine

hasretm iyordu. Ona gre m ridin vazifesi, akideyi btn alem e
neretm ekti. Fikrinin shhati intiarnn vastasyla m tenasip
olm al idi. H er tarikat piri gibi m illi itikad beeri bir dstur
haline getirm eye ceht etm ek Hac B ektam da en byk emeli
olaca aikardr.
kinci yol hakikattir budur hem

Ki hibir m illete bakm ayasn kem.
Kam usun bir nazarda gzleyesin
Y olunu gzleyerek izleyesin.
Tarikat m ntesiplerine gre, devrinin en byk simas

olm as lazm gelen eyhten, akaik- N um aniye gayet m uhtasar
85 Mihrab M ecmuas, Orta A syada Trkmen Dini, Say, 9-10-11-12, bu

m esele hakknda tafsilat.
bir ekilde u satrlarla bahsetm ektedir: M urat Gazi zaman;
El-H ac Bekta ashab- keram etten idi. Kabri bilad-
T rkm endedir. Kabri zerinde kubbe vardr. Ziyaret olunan
zaviyesi de vardr. Baz m lahide zam anm zda ona intisap
daiye-i kazibesinde ise de m arnileyh phesiz ondan
beridir.
Eflaki Dede bu hususta bi-am andr. O na gre bizzat eyh
bile tarikata has olan m balatszlklarla aludedir. Bu hususta,
M evlevler dahi teberrieye imkan grlemez. N ey, M ey
rum uzlarnn m eneinde birer hakikate tekabl ettikleri
alelum um dini ve sihri tarihlerin dedii kanaatle sabittir86.
eyhin bizzat hususi hayatndaki baz vakalarda da bu m terek
vasf greceim iz gibi dokuzuncu asr ortalarnda Huruf
86 Eflaki D ede, Hac Bekta ve onun kerametlerinden u suretle

bahsediyor: Y ine Pervanenin Yar Gar ve naibi, Krehir vilayetinin
emiri ve M evlanann halis mridi olan Cacann olu Emir Nurettin bir
gn M evlana hazretlerinin hizmetinde Hac Bekta- Horasannin
kerametlerinden bahsediyordu: Bir gn Hac Bektam hizm etine gittim.
O d grne hi sayg gstermiyor, eriata uymuyor ve namaz
klmyordu. Ona mutlaka namaz klmak lazm geldiine dair srarda
bulundum. O: Git u getir de abdest alaym ve taharet edeyim diye
buyurdu. Testiyi kendi elim le emeden doldurup onun nne getirdim.
Marapay alp bana verdi ve: Dk dedi. Onun eline su dktm vakit
berrak suyun kan olduunu grdm. V e bu durum karsnda aakaldm
dedi. Bunun zerine M evlana hazretleri: Keke kan su yapsayd, nk
tem iz suyu kirletmek o kadar byk bir hner deildir. Musa, N ili Kpti
iin kan ve kan da pt iin berrak su yapt. Bu onun kudretinin
kemalindendi. Bu ahsta o kuvvet yoktur. Buna israfn deitirilmesi
derler ki, Kuranda: phesiz israf edenler eytann kardeleridir (K.,
XVII, 27) buyrulmutur. Asl tebdil senin arabnn sirke ve mklnn
hal olmasdr. Senin alak bakrn halis altn olur, kafir nefsin Mslman
olur.-jslam olur. Kilin gnl kymetin alr dedi. Hemen o anda Nurettin
ba koyup Hac Bektaa gsterdii rabetten vazgeti. (Farsa olan bu
ksmn Trke tercmesi tarafmzdan aadaki eserden alnmtr:
Ahmet Eflak, Ariflerin Menkbeleri, Cilt 2, eviren: Tahsin Y azc,
stanbul: M illi Eitim Bakanl Yaynlar, 1995, Sayfa 59-60.) Bu
hikayeden, Caca Beyin neden dolay Muinettin Pervane ile beraber Sultan
Gyasettin alisin suikastna dahil olduu anlalyor.
akaidinin Bektalie karm as m skirat m eselesinde bir nevi
m ebde telakki edilir. Halbuki Geyik B abaya ait vakfiyede de
grld zere bu istim alin ok eski bir tarih vardr. D ier
cihetten ne C avidnda ne de M isal Babann M iftahul-G ayb
gibi Huruf risalelerinde m skiratn ibahasna dair bir kayda
tesadf edilm ez. N ihayet denebilir ki, iptidai cem iyetlerde iki
sihri hayatn yin ve m enasikin zarur bir neticesidir. Senenin
m uayyen gn ve zam anna tahsis edilen bu eyler, o vakit hulul
edince ibzal ile istimal edilir87. Bugnn Bektai srei eski
Trkm en kom inyonlarm daki Sar ve lenin slami ekle
brnm tem adisinden baka bir eyi deildir. B una ait
delilleri Etnograflarn m ahedelerinde de bulabiliriz.
Esterzigovskynin Y akutlarda am anla dair tetkikatlar,
Anadolu K zlba ve Tahtaclaryla ayn evsaf arz etm ektedir.
Binaenaleyh, slam iyete henz yeni intibaka balayan
Trkm enler arasnda bu adetin devam edecei tabiidir88. Hac
Bekta btn din m cedditleri ve inklaplar gibi sihri hayat
iin m ubah olan birok eyleri tahrim etti. M akalat- E rbainde
sucinin katresi haram olduuna dair kaytlar vardr. Fakat bu
em irler eriat ve tarikat m akam larna m nhasrdr. Bu
devirlerden geerek mt kable en tem t89 srrna eren
dervi iin m enahi hududu da genilem i hatta belki kalkmtr.
Hac Bekta, K rehirinde balad bu muazzam teebbs
mevki-i fiile koyabilm ek iin btn A nadoluyu etrafna
toplayabilecek m ukaddes bir m erkez arad. N itekim Baba
isyannda da ilk hareketler Ashab- K eh f civarnda dom utu.
Bu m erkez yle bir yer olm al idi ki, gebe Trkm en
airetlerinin O rta A syadaki m ukaddes m ahallerini hatrlatsn.
B izansllar zam anndan beri ayazm a ve m erkat vazifesi gren
Sulucakarahyk Trkm en airetlerinin arzusuna tevafuk etti.
87 Ch.Letournou, La Psychologie Ethnique, s.

88 Sierozew skynin Yakutlarda amanlk Makalesi, La Religion Chamane
Selon Les Croyances Yakoutes (Revue D Histoire des Religions, 1900.)
89 lmeden nce lnz (A.T.)
Hac B ekta Veli, A hm et Yesevi izniyle Diyar- R um a
geldi. O zam an K onya ehrinde Hoca Fakih Sultan90, Em ir Cem
Sultann ulu halifesi idi. Elli yedi bin Rum Erenleri (A hiler)
Sakarya suyu kenarnda toplanm lard. K araca A hm et onlarn
gzcs idi. Hazret-i Hnkrn selam verdii Fatm a B acya
m alum oldu. Bu kadn Sivrihisarda Seyyit N urettin kzdr ki,
henz bakire idi. O erenlerin yem eklerini piirirdi. K araca
Ahm et, o Seyyit N urettinin m ritlerinden idi. Fatm a B ac gaibe
selam ald. E renler kim e selam ald diye sordular. O da:
R um a er geldi. Onun selam n aldm dedi. Asl
H orasandandr, B eytullahtan gelir dediler. Erenler onun
R um a girm esi iin tedbir kordular. N urdan hicaplar, gvercin
kyafetinde geerek Sulucakarahyk stnde bir taa kondu.
Hac Turul derler bir eren ki, Beyazt- B estam inin
halifelerinden idi. Doan kyafetinde kar geldi. Hac Bekta
silkinerek insan kyafetine girdi. Kral, doan boazndan
kabzasyla yakalad. Hac Turul em ane geldi, dize dt ve
H ac B ektam hak velisi olduuna iman etti. V ilyetnm enin
bu hikayesi, Hac B ektan zamanndaki fikri cereyanlarla,
hususiyle Beyazt- B estam iden gelen klasik tasavvuf ve
M evlevlikle nasl uratn tim sali bir surette gsteriyor.
B uradan itibaren eyhin A nadolu halk bykleri ve airleriyle
olan alakasn greceiz. K araca A hm etin hizm etinde Sar
sm aili Tabduk Emre katm a gnderdi. Bozok canibinden
K rehir, K ayseriye ehrine tevecch edip giderken Dlkadirli
cem aatinden b ir nice Trkm en evlerine rast geldi. O rada oban,
koyun derdi. lh. Ad Hac brahim idi. H nkra m rit oldu.
Hazret-i H nkr eyitti: imdiden sonra nasibin aldn. B ozoku,
oku sana yurt verdik. O yer senin ekmein olsun ve o
koyuncuklar ile varsnlar dedi.
V ilyetnm ede en ayan dikkat noktalarndan birisi ekseri
keram et ve zuhuratn uzun m ddet devam eden itizal ve
90 Fakih Ahmet olmas maznundur. Konyada eyh lman Mektebi

Kaps yannda trbesi vardr. Bismillah. Bi-resmi Kdvetl-meayih
Fakih Ahmet ve Seyyit brahim Arap, Sene: 687.
itikaflar takip etm esidir. eyh, A k Sarayda bir ard aacnn
kovuunda erbain kard.
H ac B ektan Trkm en airetleri arasndaki nfuzu
gittike artyordu. Hnkr, Sulucakarahykde karar kld.
epni boyu Ouz cem aatinden ayrlarak Diyar- R um a
geldiler. O, epni boyunun ulularndan Yunus M ukri nam bir
alim vard. Sulucakarahykn yaknnda Kay nam m ahalle
gelip karar kld. Y unus M ukri, Sultan A laattinden burasn
yurtluk istedi ve beratn ald. V efatnda oraya defnettiler.
brahim, Sleyman, Sar, dris adl drt olu vard. Drdncs
babas gibi alim ve fazld. drisin karsnn ismi K utlu M elek
idi. Tazim en K adnck telkp olunuyordu. K adnck ryasnda
grd Hac B ekta tand. O na kar tazim ve hrm ette
kusur etm edi. eyhin sohbetinden hazzeder ve ekseriya
kendisini ziyaret ederdi. Kocas dris, ilim ve fazilet erbabndan
olduu cihetle bu m nasebete itiraz etmezdi. Fakat bu vaziyet,
biraderi S arnm phe ve endiesini celp etm ekten hali
kalm ad. te Bektai ananesinin en mhim noktalarndan biri.
elebilerle Babalarn iftirak mucip olan cihette bu
m eseledir. elebilere nazaran K adnck Anadan doan ocuk
Hac Bekta Velinin burun kan dam lasyla hasl olm utur. Hi
olm am olan eyhin nesebi, elebilere kadar bu suretle tem adi
eder. Babalar, bu intikali tam am en inkar ve Hac B ektam
nesebinden m ahrum iyetini kabul ederler. Babalarn bu daha
beeri ve cum huri tem aylne mukabil elebiler de bir
hanedana irtibat hissinin hakim olduu aikardr. Fakat bu
m eselede, Hazret-i M eryem den sann, A lankovadan
C engizin dokuzuncu babasnn dom asna m abih bir hal
aram ak m uvafk olur. nk Hac B ektan hakiki hayatnda
byle bir hadise m evcut olmamtr.
Nitekim H ristiyanlk akaidine gre de Hazret-i M eryem in
nikahl bir kocas vard. Y eua o kocadan dnyaya gelmiti.
Lkin itim ai naslar ve dini akideler Hazret-i say mefkrevi
bir m isal ekline koyduu zaman, ahsiyeti efsanevileerek
babasz bir ocuk olm utur. Babasz ocuk btn iptidai
cem iyetlerin tim salidir. nk klanda malum olduu zere aile
yoktur. K lann btn fertleri m ensup olduu cem aatin oludur.
Garizi m nasebet, ailevi, hukuk ve vezaif tem in etmez.
K adnck A na sturesiyle Kzlbalarn mum sndrm ek
adetleri arasndaki m nasebeti bu suretle tayin etm ek kabil olur.
Y oksa hakikatte Hac Bekta fkhla rfi, Ouz tresiyle kitap
ve snneti telife alm ak isteyen bir adamd. Bektailik, btn
Trkm enler arasnda intiar edince dini m ceddidin hayat
K zlbalarn lisannda sture haline inklap etti.
eyhin hususi hayatna dahil olanlarn banda K rehir
Hakim i N urettin H oca gelir. V ilyetnm eye nazaran bu zatn
Hac B ektala m ukarenetine yine K adnck A na m eselesi sebep
olm utur. Sar, yengesi hakkndaki pheden sonra N urettin
B eye m racaat etti, Bey naibini gnderdi. Hazret-i Hnkr
reddederek S arya hiddet-i nazar eyledi. Bu vakadan sonra
N urettin Bey Hac B ekta ziyarete gelerek aralarnda byk
bir m uhabbet peyda oldu.
A lelum um , eyhle m nasebette de bulunanlarn iptidai
gyabnda aleyhtar olduklar halde ilk m lakattan sonra derhal
rabt- kalp ettikleri grlyor. Hac Bekta, yekdierinin zdd
olan birok tarikat ve cem aatlar telife bu sayede m uvaffak
olduu gibi bizzat M evlananm zerinde bile ok iyi bir tesir
brakm t.
A kehirde M ahm ut Hayrani, Sivrihisarda Y unus Emre,
eyhine incizap ederek tarikata dahil oldular. G lehir yani
K rehirde Ahilerin reisi Ahi E vrenle Hac B ektam
m lakatlar Baba ve Ahi m uhadenetini tem in etti.
V ilyetnm eye nazaran eyhin nfuzu yalnz manevi
kudretinden ruhi nfuzundan ileri geliyordu. Bu hususta
dorudan doruya keram etlerinin de tesiri vard. Ananeye
nazaran sahr- kayada bakla ta kesmesi, m ercim ei taa
kalp etm esi bunlardandr. D enize psteki sermek, m ercimek
zerinde nam az klm ak gibi kssalar Hac B ektaa isnat olunan
m enkulattandr. Ekseri m ritlerin hususi hayatnda tesadf
edilen gazap ve celalden eyhte bir eser bile grlemez.
O nun en byk keram eti kalbi teshir etm ekteki kudretidir.
O, ne B arak Baba gibi daim-i hal cezbede bi-uur ve serseri ne
G eyikli Babay devlet adam yla m ttefik ve m uttaydr. Onda
cem iyetin her rknn kendisine bent etm ee m sait bir kutup
kabiliyeti vardr. N urettin Bey K rehirden, M ahm ut H ayran
A kehirden eyhi ziyarete gelerek rabt- kap ettiler. te bu
sebeptendir ki, K onya sarayyla aralarnda lfet hasl olamad.
H albuki M evlana, saraya takarrb sayesinde nfuzunu temin
etmi; Sultan, pervanesi, vzerasyla beraber m uhteem fakat
m tem ellik bir hayat srmtr.
B ektailiin telifkar olan kudretine ram en M evlevlikte bir
trl uzlaam am asn bu saika atfetm ek kabildir. Anka-y
M arktan Seluklerin inkraz ve bu m esele hakkndaki
Bektai ananesini dinleyebiliriz:
...M ehurdur ki, l-i Selukun ahiri A laattin Seluk,
M nla Celalettin R um yi kendisine Ata edinm i idi. Ancak
A laattinin evlad olm ayp, nam it olduundan emr-i saltanat
m avere iin K aram an Eyaletinde olan m eayihi davet edip bir
m eclis-i kebir m heyye oldukta o m ecliste hazrlardan Baba91
91 Eflaki Tezkiresinde ayn kayd gryoruz: Arkadalarn en gzdeleri

rivayet ettiler ki: Seluk oullan devletinin yklmasnn ve yok olmasnn
sebebi u idi: Sultan Rkneddin M evlana hazretlerine mrit olup onu
kendine baba yaptktan bir zaman sonra ei benzeri olmayan byk bir
toplant yaptrd. Derler ki o zamanda eyh Baba-y Merendi denilen
ihtiyar bir adam vard. Riyazet sahibi, zahit ve bilgin bir adamd. nsan
yzl bir takm eytanlar bu eyhle arkada olmulard. Bunlar, sultann
yannda bu eyhi o kadar vdler ki sultan onun sohbetin byk bir arzu
ile istedi. Nihayet emretti, sarayn holnde bir sema tertip edip tam bir
ikramla eyh Baba-y Merendiyi getirdiler. Btn bykler onu
karlayarak ok izaz ikramla bakeye oturttular. Sultan da bir krs
koyarak kendi tahtnn yannda oturdu. O srada M evlana ieri girdi,
selam verip bir keye ekildi. Kuran- M ecidin okunmasndan sonra
muarrifler fasllar okudular. slam sultan: M evlana hazretlerine malum
olsun: Bu halis kul, eyh Baba hazretlerini baba edindi, o da beni
oullua kabul etti dedi. Orada bulunanlarn hepsi: Aferin, mbarek
olsun dediler. lh... (Farsa olan bu ksmn Trke evirisi aadaki
eserden alnmtr: Ahmet Eflaki, Ariflerin Menkbeleri, Cilt 1, eviren:
nam pir-i faniyi kendisine ata edinm iti. Bu ahval Celalettin
R um ye aksedildikte bir mukteza-y esma-i ilahi celale gelip
saltanat- Selukyenin zaman- idare-i devletini T atara teslim e
him m et m urat eyledi. V elakin varis-i nur-i nbvvet, mazhar-
velayet Seyyit Hac Bekta Veli Hazretleri ve Seyyit Ahi
N im etullah Hazretleri ve eyh Edebali H azretleri merd
m eydan- birlik edip bir yere cem olup, Seyyit Hac B ekta Veli
cevap, buyurdu ki: Balm, glm, iliim, erenler rn ve
erenler klli. M nla Celalettin Rum zirve-i celalde
bulunduundan yannda dost ile dm an beraberdir. V e belki
cz-i nesneden hatr m nkesir olsa dm an tarafna m eyledip
dostlarna celal m uhakkaktr. mdi, bu taife-i m eczubine yakn
olm ak endan alim yoktur. Hemn te-i szna yakn olmak
gibidir. N ihayet raktan ainalk ve riayet edip m lakat caiz
olanlardan caiz deildir. nk padiahlar m eczubil-akl
olanlar kendilerine yakn eyleseler labtte onlardan nice celal
zuhur edip hor grm eleri m uhakkaktr. Vay o hakim lere ki, bir
alay m eczubinden m edet talep edip istim dat edeler ve onlarla
ainalk eyleyenler lacerem helaklk iindedir. Cm leden biri,
l-i Seluk zimam- devlet ve evketini92 M evlanann zim m et
ve him m etine rapt ile bu dahi zeval ve inkraz- devlete illet ve
sebep olm utur.
Anka-y M arkn iddiasna bizzat M evlevlie ait eserler
Sipahsalar ve Eflaki Dede de itirak ediyorlar. K onyann
K aram an(oullar)llarn elinde bulunduu dnem de Hazret-i
elebi M ool ordusuna m tem ayildi. Cem aat bundan sklp
zam an zaman itirazda bulunurdu: Sana komu olup sana sevgi
besleyen bizleri istem iyorsun da yabanc olan M oollar
istiyorsun. Hazret-i elebi cevaben yle buyurdu: Biz dervi
Tahsin Y azc, stanbul: M illi Eitim Bakanl Yaynlar, 1995, Sayfa

323-324.) Eserin 718 de yazlm olmas shhatine delildir. Vakay Anka-
y Markla tamamyla tevafik ediyor. Yalnz son Seluk hkmdar
Sultan Rkneddin olduu grlyor. Merende, Menaziril-AValime
nazaran Tebriz ve Meraann arknda eski bir Azeri kasabasdr.
92 Anka-y Mark, A ziz Mahmut Hdai Efendi, Ali Emir Ktphanesi.
kim seleriz. N azarm z H ak T elnn iradesine gredir. O kimi
diler ve m em leketi kim e teslim ederse onu isteriz. Bu durum da
Cenab-- Hak sizleri deil M ool ordusunu irade etmektedir.
M em leketi Seluklerden alp Cengiz Han m ensuplarna
verm itir. Allah m lkn dilediine balar. Biz dahi Cenab-
Hakkn istediini isteriz, ilh...
Eflaki Tezkiresinden naklettiim iz bu satrlarda
M evlevlerin M oollara m m aatn grm ek kabildir. Y alnz bu
tarihi hakikat A nka-y, M arkn lisannda efsanevi bir, ekil
alarak Edebali ile Hac B ektan m uhadeneti neticesinde gya
O sm anl H anedanna himmet-i nazar eylem ek suretinde vaki
olm utu.
Bektai ve M evlev aleyhtarl, B abalarla A hilerde de
kendisini hissettirir. E flakide ismi geen Ahilerden birou,
M evlevlerin aleyhtar idi. Ekseriya ehirde sem a,devran, eng
eane, bank badeye, laubali ve geni hudutlu Farisi iirlere
kar husum etlerini aka ilandan ekinm iyorlard. Bu sebepten
M evlevlie intisap etm i olan m era ve m em urlar ile A hiler
arasnda daim a m nazaa eksik olmuyordu.
E flakiye gre Sivasta da Ahi tekilat vsatli olup A hilikle
B abaliin B ayburtta Ahi Emir A hm et B ayburt bu tekilatn
reisi idi. A hlatta B arak Babann halifelerinden E m ircinin
Sinop kads olu, A hiler vesair ulem a ve eyhlerle beraber
T ebrize seyahat eden A rif elebiyi istikbal ettiklerini Eflaki
haber veriyor93. Bu vaka, bilakis iki tarik arasndaki
m uhadenete delil olm ak lazmdr. nk btn zahiri ittifaklara
ramen B ektailik ve M evlevliin bir m eneden geldii
grlyor. M alum dur ki, M evlanann tasavvufa dahil olan
hayat, ems-i T ebriz ile m lakattan sonra balar. ems ise,
Baba Kemal H ocend vastasyla Necm ttin K branm
halifelerindendir. 618 de Sem arkantn Cengiz ordular tafndan
istilas zerine eyh halifelerini ararak Diyar- R um a sefer
93 Hemani ki yar- rabbani Hayran Emirci ki ez hulefa-i eyh Barak bud

v e Kadzade-i ehr-i Sinop kaffe-i vzera-i ekabir ve ulema ve uyuh an
diyar ra haber kerde, ilh...
etm eleri lzum undan bahsetm iti. Em ir Berke Han ve
K eslsenkim gibi Havarizm reisleriyle beraber gelen bu
dervilerden bir ksm A zerbaycanda kalm dier bir ksm
ark-i A nadolunun m uhtelif m ahallerine yerlem iti. eyh
E b u l-V efa Harezm i ve ems-i Tebrizi bunlardandr94. B irinden
M evlana dierinden Baba lyas vastasyla Hac Bekta
yetim itir. A k P aann G aripnam esiyle M esneviyi ayn
tarikat ve akidenin m nteha olduu iki netice addetm eliyiz.
A iretler ve halk arasna giren tarikat btn m illi evsaf
m uhafaza ederek devam etm i bilakis saraya kan ve Farisi
kullanan dier ksm da birok harici unsurlarn m dahalesi
olm utur. te Bektai ve M evlevi m nazaasnn mebdei. Bu
m nazaay tem dit ve takviye eden hatta Bektaileri btn
tarikatlarda tefrika kadar giden ilk zamanlardaki irk-heresieden
ziyade bilahare vaki olan ihtilatlardr. Esterbadl Fazl
Y ezdann vcuda getirdii Hurufilik, N esim inin telkinatyla
A nadoluda intiar ederek Bedriye, Kalenderiye ve dier
cem aatlarla beraber Bektai ananesine irtibat peyda etm iti95.
shak E fendiye gre Fazl Yezdan bir Karm ati idi.
896 (940-1393) de katlolundu. H alifelerinden A liyl-A la
A nadoluda Bektai dervileri arasna girdi96. Bugn Bektai
eserleri m eyannda zikredilerek hakikatte m nhasran
H urufilere ait olan balca m ellefat, Fazl Y ezdann C avidn
eyh S afnin H akikatnam esi, A liyl-A lann
M ahernam esi, Em ir G yasettinin stivanam e, Feriteolunun
A hiretnam e ve Iknam esi, Hidayetnam e, M ukaddim etl-
Hakayk, V iran Abdal Risalesi, ilh.... dan ibarettir.
Fa^lullah Esterbadi, Tim urlenkin torunlarndan birisi
tarafndan katlolunm utu. Seyyit erif Crcani ve Akaid-i
94 Orta A syada Trkmen Dini, Mihrab M ecmuas, Say, 9-10-11-12.

95 Clement Huart, Huruf Tarikatna Mteallik Farisi Eserler.
96 shak Efendi, Kaifl-Esrar ve D afl-Erar, stanbul tab. (Ad geen
eser tarafmzdan yayna hazrlanmtr.)
N esef arihi Sadettin T aftazaninin m uasrdr. V efat Abhane
ehrindedir97.
Huruf akaidine gre: Cm le m evcudat gayr- m stakar ve
fani bila tahavvl bir cereyan ierisinde caridir. Alem-i hadisat
bizzat m evcut deildir. Tahavvllerinin saiki olan bir kuvvetin
m evcudiyeti lazmdr. Bu kuvvet ancak ebedi olabilir. O halde
vcud-i m utlak bir kuvve-i ezeliyedir. N am tenahi illiyet ve
kudret-i evveli odur. P latonun kudret-i ulviyesi budur. Bu ezeli
kuvvet birdir, basittir. Hal-i amade iken nefsine m ntabktr. Bir
kenz-i m ahfidir. Fakat ilk zuhuru, bi-nefse tecellisi gelm ededir.
N eo-Platonilerin kelam- nefsi budur. Kelam- m elfuz da
yirmi sekiz harftir. Bu hurufun m ebdei, m esnedi nutk- kadim-i
layezaldir. Bu harfler m drek deildir. Her h arf bir cz-i
natktr. M ecm uu kelam- mutlak tekil eder. Bu telakkinin bir
aynna, Yunan- kadim de, Pisagorda rast geliyoruz.
Hurufilikten iniap eden N oktavilik onun daha m frit bir
eklidir. Balm Sultan, K alender Sultana kadar devam eden
Bektai akaidinden buna m abih bir telakkiye tesadf etm ek
kabil deildir. Btn tarikatlar gibi tasavvufa m erbut olan
B ektailik hibir zaman o vasta ile vahdet-i vcudun en m frit
noktalarna kadar gitm em i idi. fi-unu Hac B ektan eseriyle
bizzat eyhin hayat teyit eder. Hac Bekta btn tarikat erbab
gibi kendisinde m evcut olan bir sam, seyr fil-m enam, telepati
tarznda iraz- ruhiyeye ramen byk bir messis, kuvvetli bir
ari idi. M evlana gibi yalnz vecd ve istirak iinde yaayp iir
sylem ekle iktifa etm em i, tesis ettii tarikatn erkan ve
m enasikini bizzat tanzim etmiti. M akatalat- E rbaininde,
ananevi m ridi Ahm et Y esevinin eserini takip ederek tarikata
duhuln ekali, m rit ile eyhin m nasebeti, m ridin kat
edecei m eratibin suret ve vezaifni tayin etmi, nihayet daha
geni ereveler izerek mridin yalnz tarikata ait deil dini ve
beeri btn vazifelerini gsterm itir. N e bu eserde ne de byk
V ilyetnm ede tim sali ve enfsi ran tasavvufuna ait bir iz bile
97 Karakazade, Nurul-Hda li-Men htada.

grlem ez. Bektai edebiyatnda mahbubi ayetlerle m eth ekli
Hurufilik tesiriyle husule gelm i m uvakkat bir ilavedir. eyh,
birok noktalarda ahlaki nasihatlerini maddi m isallerle
gsterm ee m tem ayildir. Bektai felsefesinin m ahsul olan iki
sim a A k Paa ve Yunus Emre bu iddiay teyit edecek birer
delildirler. H atta bu cihetten bizzat M evlanay bile
M esnevisindeki hikaye ve kssalaryla ihat edebiliriz.
Lokm an Babann iradndan, Kadnck Anaya tahakkm ne
kadar geen devre zarfnda Hac B ektain m anevi teekkl
devrini gryoruz. Bu devrede Hac Bekta m staid bir mrit
olarak ayrlyor, itizal ve itikaf hayat yayor, erbain karyor,
hasl sihirbazn tahassul iin lazm gelen btn safhalardan
geiyor. Bu devirde de m rit henz iradesi paralanm hayaller
iinde yaayan bir nevropattr. kinci devre K adnck Anaya
tahakkm le K rehirdeki istikrara kadar devam eder. Bu devre
m ridin yerine eyh kaim olur. M araziyil-asab Hac B ektam
iradesi K adnck A naya kar olan aknda ihtiras haline gelerek
tam am lanyor. Bu suretle fkr-i sabit ve irade eklinde hayata
intibak ediyor. Bu noktada eyhi, m nfail deil fail, m teessir
deil m essir olarak gryoruz. timai m uhite hakim olan
insann yaratc kudreti bu noktadadr. Bu suretle B abalik Hac
B ekta tevlit etm ekle kalmyor. Hac Bekta bizzat tarikat
tesis ederek ona yeni bir istikam et veriyor.
Hac B ektam yaratc kudreti, yalnz tarikna yeni bir
istikam et verm ekle kalmaz. O, A nadoluda m uhtelif tesirleri
izale ederek m illi bir vahdet uyandrm ak hususunda da byk
bir rol ifa etm itir. Bu ciheti grm ek iin ondan evvelki vaziyete
ksa bir nazar atfetm ek kafidir.
N ecm ttin K bra halifelerinden en yal ve dirayetlisi olan
M esut, eyh intihab edilm iti. eyh M esut, ihtiyarlnda
Seluklerle kan bir m nazaadan dolay m uber olarak
K rhanla beraber cenuba doru indi. Baz Harezm airetleri
Suriyeyi zaptettiler. eyh bu srada H alepte vefat etti. M erkadi
elan orada ziyaretgahtr. Trkm en airetlerinden en kalabalk
olduklar ve atalarn tekilatlarn kurduklar havali Erzurum,
Erzincan, Sivas, M alatya ve Elbistan civar idi. Btn airetler
tarikata ve eyhlere m erbut bulunuyorlard. M esut vazifesini
braknca, T acettin E b u l-Vefa B aba M ahm ut El-H arezm yi
reis intihab ettiler. B aba M ahm utun m enakb, Vesaya-y
E bul-V efada ve Sadrettin K onevnin Evrad- E bul-
V efasnda m ezkurdur. 635 de Baba M ahm utun vefat zerine
Trkm enler, M esutu hankahi eyhliine ucaattin E bul-Kaba-
i lyas El-H orasan diye tanlan Baba lyas intihab ettiler.
eyhin m akarr A m asya civarndaki at kasabasnda bir
iftlikti. K endisine btn m em leket hrm et ettii gibi civardaki
Harezm airetleri de him aye ediyordu98.
B tn Trkm en Beyleri, Harezm airet reisleri, baz gebe
kum andanlar, m ahalli eraf ve ayandan birou B aba lyasn
m rit veya talebesi idi. eyhin drt olu hkm et
m em uriyetinde idi. Babalerce ar Erkan diye tanlan bu drt
karde az zam anda kendilerini sevdirerek en yksek m akam lara
ykselm ilerdi. B y em settin M ahm ut Tura, sahib-i
a zam oldu. M urettin Ali, Ziyaettin M esut, em ir-i meclis
oldular. D rdnc olu M uhlis Paa ise, birok yerlerde
em irl-m eralk yaptktan sonra nihayet A m asya ve
K rehirde B abalar lehinde faaliyete geti99. Bektai Ak
P aann pederi olan bu adam Hac B ektam yakn dostlarndan
idi. B aba lyasn vakur ve fazl m izacyla tarikat btn
m em lekette bat ve emin bir inkiafa m azhar oluyordu. Fakat
eyhin, m eczup ve ateli m ritlerinden B aba shakn lzum suz
taknlklar yznden 635 deki m ehur Bozok isyan vukua
geldi100. te, Hac Bekta V elinin bu dalan, paralanan
kuvvetleri toplam as, A nadoluda Batnlik, airet inksam,
C engiz istilas ve Acem tesirlerini izale ederek, m illi bir
devletin teesssne, Anadolu vahdetinin ihyasna doru
gidilm esini tem in etm itir.
98 bni Kemal Tarihi, kinci cilt, Emir Ktphanesi.

99 Amasya Tarihi, Hseyin Hsamettin Efendi, kinci cilt.
100 bni Bibi, Seluk Tarihi, Houstmann Leiden tab.
C. SEL U K L U L A R IN NK IRAZI ZAM AN INDA
K O N Y A 101
Seluki saltanatnn ikinci asrnda, inhilal eden rann

dkntleriyle Trkistan, Harezm bakayasn topladka ien,
kabaran K onya ehri Sadrettin Konevi, A hm et Rufai, ihabettin
Suhreverdi vesaire gibi m ehur slam alimi ve filozoflarn
ham il, V iyana tarznda beynelm ilel bir saray hayat tesis
ediyordu. B ununla beraber bu vaziyet ehre tam am yla sirayet
etm iyor, yalnz sarayla, m era konaklar ve civarna m nhasr
bulunuyordu. O derecedeki, ehir eski vahdetini kaybederek bir
kastlar m ctem ias haline gelmiti.
ehirde balca tabaka vard. Birincisi saray ve
etrafndaki alim ki gn getike Ouz tresinden, eski Trkm en
ananesinden tam am yla ayrlyor. ran hars ve m edeniyetinin
esaretine giriyordu. Bu alem, Acem ve Arap mem urlar,
kleleriyle ayr bir m anzum e tekil ediyordu. Bu m anzume dini
hayat hakkm daki m sam ahakar gr, serbest telakkileriyle
m edresede ksm en ayrlm ak m ecburiyetinde kalm t. Bu ksm
dorudan doruya ran hars ve tasavvuf eklinde
beynelm ilelleen Acem felsefesine istinat ediyordu. Resmi
lisanlar Farisi idi. M evlana, Pervane ve Sultan arasndaki
m nasebet bunun bir m isalidir. kincisi m edrese ve zhdi
tekilat idi. Bu ksm, ranllarn tasavvuf ve sanat eklinde
101 Hilmi Ziya, Seluklularn nkraz Zamannda Konya, Mihrab

M ecmuas, Say 17/18, Sayfa, 563-571.
v aki olan tesir ve nfuzlarna aleyhtar olm utur. Lisanlar
A rapa idi. Zhdi tekilattan inhiraf eden btn zihniyet ve
fikirlerinden istisnasz ayrlyor ve tereddtsz tekfir
ediyorlard. A hkamn kitap ve snnetten baka hibir esasa
istinat ettirm eyen ve A rapa yazan baz m utedil m utasavvflara
da bu zm reden addetm ek kabildir: Sadrettin Konevi gibi.
ncs halk idi ki ehrin eski ve vahdetinden arta kalan
ksm dr. Zam an zam an dier ksm larla m nazaa halinde
olduklar vakidi. ok defa istinatsz kalarak birinci veya ik in c i.
zm renin teallb altna giren halkn, kendi aralarnda da
A hiler ve K abadaylar tekilat denilen kuvvetli rabtalar
vard. B u beledi tekilatlar ehrin ahenksizlii karsnda halkn
dokunabilecei yegane vasta idi.
1. Saray
Sarayda resmi lisan Farisi idi. D ahili ve harici m uhaberat

A cem ce yaplyordu. Sultanlar eski ran hkm darlarnn
unvanlarn kullanyorlard: (Keykubat), (Keyhsrev),
(Keykabut) vesaire gibi. M em lekette milli bir edebiyat yoktu.
Seluk padiahlarn Acem , veya btn eserlerini Farisi yazan
Trk airleri m ethediyorlar, sarayda caizelerle geiniyorlar, bir
(Pervane) gibi hkm darn yanndan uzaklam ak
istem iyorlard. Bu devirde Trkm enin hususi zevkine ve m illi
adetlerine ait bir nvenin bile artk sarayda mevki kalm adn
Seluknam elerden ve Seluk tarihine ait btn eserlerden
anlam ak g bir ey deildir.
D eylem li, Suriyeli Arap ve Acem alim leri, m sam ahakar ve
pervasz m utasavvflar, laubali ve h afif m erep ran airleri
Rum hududunda teekkl eden bu zengin M slm an
m em leketinde ham et ve debdebe arayan sarayna doluyorlard.
D evletin idare usulleri Acem (N izam lm lk)n
Siyasetnam e sinden ayrlm yor, hatta baz yerlerde ondan
fazla ranileiyordu. (M eclis) bu siyasi m usariadan tam am yla
m alup karak m evkiini saray ve divana terk etmiti.
Padiahlar m tem ellik ve kaselis baz ecnebilerin elinde
oyuncak vaziyetine gelmiti.
Sarayda iki imek, kz oynatm ak, m eclislerde m ahbub
bulundurm ak Farisi ile m aare etm ek daimi bir kaide haline
girm iti. Sultan Gyasettin bir ok ferm anlarn, bir ok
em irnam elerini sarho iken imzalard. (Sadettin) gibi alak
tabiatl serseriler, sarayn bu vaziyetinden azami derecede
istifade ediyorlard.
Bu suretle b ir ok m him m em uriyetleri m em leket iin en
tehlikeli olan kim seler igal etti. Bu adam larn K onyada veya
A nadolunun dier byk ehirlerindeki konaklar adeta
sarayna ufak bir num unesi idi. M ezkur konaklarda da tpk
sarayda olduu gibi kekler, m ahbublar, meyler, cariyeler
byk bir saray hayat yayordu. Trkm enin ahlakna,
zihniyetine taban tabana zt olan bu rani hayat daha ilk
zam anlarda kolaylklara yerlem i olup adeta saraya bir
m em urin kadem esi zinciriyle bal bulunan konaklardan harice
doru intiar etm itir.
Boylar m eclisinden eser kalmam, askeri tekilattan birka
nokta devam edebilm iti. Seluk sultanlar B adat sarayna
bal idiler. Padiah tahta clus edince B adata bir heyet-i
m ahsusa gndererek berat ve m enuriyetini alyordu. lk
evvelce Acem (Sam ani) devletinde balayan bu adeti Gaznevi,
K arahani, Harezm i, nihayet Seluki hanedan takip etmiti.
N asl ki (arlm an) da papann ayn suretle nfuzu altnda
kalarak Katolikliin en sadk bir hizm etkar olm akla iftihar
etm iti. N asl ki (arlm an)da Cerm aniya im paratoru olduu
halde Latin Rom a alem inin tebellr etm i kilisesine hayatnn
sonuna kadar bilm eden, anlam adan yardm etm itir. Halbuki
dier cihetinden bir hanedann, yahut bir ailenin sarf- taklit
endiesiyle Cerm en rf ve tresini ineyerek Katoliklie
balanm as, asl Cerm aniyanm iten ie alevlenm esine, ve
nihayet bir L uther ve W eim ar yetitirm esine mani olm am t.
Seluk saraynn m uhafzlar kle ocuklarndan
yetitiriliyordu. M ufassal bni Teym iye tarihinde sultann ne
kadar debdebeli bir hayat srdn anlam ak kabildir. Hanedan
kendisini ahaliden adeta tam am yla ayrlm farz ediyordu.
A rtk ilk asr zarfnda Sar, len ve Yu ayinlerinden eser
kalm am t. Bunun yerine (Beng bade) ve (M ey mahbub)
kaim olm utu. Seluk saray kozm opolit esaslara istinat
ediyordu. A cem (N izam lm lk)n bu m eselede ok vasi tesiri
olm u, esasen alan ve genileyen bir ra kati form ln
vermitir.
Siyasetnam enin drdnc babnda ordunun bahsederken
diyor ki: E er ordu unsur-u vahdetten teekkl edecek olursa
daim a bir takm karklk karabilirler; ve arzuyu hkm dar
dahilinde hizm et etm eyebilirler. Binaenaleyh, saltanatnn btn
anasrndan alm an askerlerle orduyu tekil etm elidir. Sarayda
iki bin H ristiyan ve iki bin Deylem li bulunm aldr. Eer bir
m iktar Farisi ile bir m iktarda Grc bulunursa daha iyi olur.
M ahm ut G aznevinin ittihaz ettii usul byledir. Onun ordusu
Trkler, H orasanllar, Araplar, Hintliler, Deylemliler,
G urilerden m rekkepti.
Sonra N izam lm lk dier bir yerde Trkm enler her ne
kadar devlete bir takm mklat ika etm iler ise de, yine
Seluki slalesinin tevecchne layktr diyor.
Koca Acem bu suretle, adeta devleti, hkm eti benim sem i
olur. Halbuki aikardr ki Seluk devleti yalnz ve yalnz bir
Trkm en devletidir. Onun teesssnde hibir m illetin alakas
yoktu. Lkin ortada bir de eski m illetler vard. A srlarca
mddeti randa, A nadoluda hakim olmu; nihayet evvela
Araplara, sonra Trklere m alup olm ulard. te bu vaziyet
Farisi, Deylem i, Grc ve Hristiyanilerin Seluk devletini
benim sem elerine ve en ufak farklarla saraya dolm alarna saik
olm utur. Seluki sarayna bir bina deil, bir heyet olarak
telakki etm ek icap eder.
nk bu saray pek iyi biliyoruz ki bilhassa son zam anlarda
bir ok byk ehirlerin, em irulum era konaklarna kadar
yaylm t. M alup ran Trklerden intikam en canl bir ekilde
ancak sarayda alabilm itir. Trkm en hibir zaman sarayla lfet
etm em i, ve Ouz tresi ne kadar devletin tekilatnda mevkiini
terk etm i olsa bile, resmi olmayan hayatnda btn esaslaryla
beraber yaam tr.
Sarayda iki esasl tipi birbirinden ayrm ak icap eder. Biri
hkm dar ve ailesidir ki, bu zihniyetinin esiri vaziyetinde idi.
D ieri bir ok m illetlerden, hususiyle A cem lerden terekkp
eden bir ksm d ki ekseriyeti tekil ederdi.
nkraz zam anndaki Seluk saray deyince, balca iki adam
hatra gelir: Sadettin Kpek, M uinettin Pervane. Birincisi
inkraz hazrlam , kincisi itmam etm itir. K pekin
tezvirleriyle m em leketin btn em irleri, Ouzun eski boy
beyleri birer birer katlediyordu. Kpek, ehzade sultan
G yasettinin saltanat hrsyla gzlerini bryerek babasn
katlettirdi. Bu hkm dardan itibaren bir ok Seluk
padiahlarnda ihtiras yedi bal bir ejder gibi hkm ran olm aa
balad. Halbuki kavmi devrin hemen btn hkm darlar
itimai tim sal, ahlak num une olabilecek kabiliyette idiler. O
derecedeki devlet, m erkeziyet ve saltanat iin num une ve misal
olabilirler. Kpek yerli beyleri katlettirdikten sonra kendi
akrabasn byk m em uriyetlere geirdi. hkm dar
zam annda perv'anelik m akam m m uhafza eden (M uinettin)
kendisinden yukarda olan btn m ansplar sfr derecesine
indirm iti. Deylem li M hezzebettin A linin olu harikulade
zeki, alim ve cidden dirayetli bir adamd.
Lkin koyu ve m utaassp bir Acem olan M uinettin,
m illetinin ananesine, irfan ve m edeniyetini her eyin stnde
gryordu. M uinettinin gnlnde iten ie, eski bir
m alubiyetinin kinleri alevleniyordu. Onun btn arzusu
A nadoluya tem ellk etm ek, ve bu m em lekette istinat ederek
A cem lerin halas urunda almakt.
Padiahlar tahta geirm i, hkm darlar h al etm iti. Btn
m em urlar, beyler, kum andanlar onun hibir sznden dar
km yordu. D enebilir ki Acem harsnn Seluk sarayna daha
ziyade kklem esinin en mhim saiklerinden birisi de M uinettin
Pervanedir. Seluk saray ayn zam anda Acem harsnn bir
kolu dem ek olduundan bu noktada meseleyi tafsil etm ek
lazm dr. Sanat ve tekilat diye ikiye ayrabileceiniz bu
m edeniyetin sanatn m imar, m usiki, edebiyat, raks, tezyinat
diye be ubede m talaa ederiz. Tekilat ise idari ve siyasi
olm ak zere iki ksmdr.
G ustav M endel Seluk m im arisini ahsi addetm iyor. Belki
baz anasra tefrik ederek o suretle tetkik ediyor, Henri Guluk
ise bu m im aride tam am yla m stakil bir ahsiyet gryor. Fuat
ve m im ar Kem alettin beyler bu ikinci kabule m tem ayildirler.
phesizdir ki Seluk sanat m eyannda en ziyade ahsiyet
gsterebilen m imaridir. M am afih bunu da nesebi b ir esas
dahilinde grm ek kabil olur. Y oksa hakikatte tam am yla
m stakil bir mimari deildir. Tak kesriden itibaren Ta M ahal
sarayna kadar slami tezyinattan burada birer para bulm ak
kabildir. Sasani m imarisinin btn ruh ve esasn Seluk
binalarnda bulabiliriz.
Seluk saraynda yaayan m usikinin Acem m usikisi olduu
m uhakkaktr. Bunu gerek bni B ibiden, gerekse
M sam eretT-A hbar, Y azczade gibi dier Seluk
tarihlerinden anlam ak kabildir.
M usiki M uinettin Pervane zam annda tarikatlar vastasyla
ve dini bir ekilde yerlem itir. M evlana Acem m usikisini ney
ve tanburuyla beraber saraya yerletirdi. Bunu dini ve tasavvuf
bir ayin haline soktuktan sonra, kudretli ve vasi ilm iyle btn
m nekkitlerine kar cevaplarn hazrlad. B ununla beraber din
perdesi altnda Acem m usikisinin yaam asna, din isminin
him ayesiyle ran irfannn sarayda ve m em lekette gk tutm asna
zam ann rfe rza gsterm iyordu. Serazatl cihetinden
m edrese, yabancl nokta- nazarndan halk bu ayinin
aleyhinde idiler.
M evlana, Ahi Trkn olu Hsam ettin ve M uinettinin
konaklar, sultan saray haftann birer gnnde tecem m u ve
zevk m ahalleri vazifesini grrd. Bu itim alarda M esnevi
okunur, sem a yaplrd, ney ve tanbur alnrd.
Raks da sem am en esasl adabndan idi. M evlevi kisveleri,
devirler, sem a esnasnda eyhin nndeki rkular, tam am yla
eski ran ve Sasani adetlerini hatrlatm aktadr. Rakstaki arlk,
durgunluk A cem lerin zevkine delalet edecek bir hususiyettir.
Zeybek oyunlaryla, Bektai sreklerindeki eviklik ve sratten
M evlevilerin sem ainde ufak bir eser bile grlemez.
M evlanay a kadar sarayda yaayan edebiyat phesiz ran
edebiyat idi. Sultan sarayda Acem statlar ve m edreselerin
terbiyesiyle yetiirdi. rani zevkler ak ve m uhabbette bile, eski
Trkm en safiyet ve gzelliinin yerine kaim olmutu.
(Divan- ems-i Tebrizi), (M esnevi), (Fihi M a Fih) saray
alim inin m uhallit eserleri olarak yaad. Tekke ile saray her
nokta-i nazardan tev em addetm ek kabildir. te K onyadaki
sn f halkn birinci tabakasn tekil eden saray bu derece
yabanc unsurlar sinesinde besleyen, mem leketin rfnden,
ananesinden bu kadar ayrlan bir uak haline gelmiti.
2. M edrese
H er M slm an m emleketi gibi Selukilerde de m edrese

slam fkhyla beraber yerleti. Yukarda sylendii gibi
A nadolunun ancak kendisine uygun artlar haiz olan baz
m ntkalarnda nfuz kazanabildi. Seluk tarihinde m edresenin
hakiki m erkezi K ayseridir. Halkn zerinde zhdi dinin en
kuvvetli tesiri ancak K ayseride kendisini gsterm itir.
Selukilerin byk kadlar K ayseride otururdu. N itekim
A nadoluda oturuyordu. N itekim A nadoluda siyasi inhilal
baladktan sonra da eski kad ailesinin ahfadndan olan
(B urhanettin Ahm et) K ayseriyi payitaht yaparak bir hkm et
tesis etm iti. B ununla beraber m edresenin Konya, Sivas ve
D iyarbekirde birka esasl kolu daha vard. rani saltanatnn
m erkezi bir idare tesis etm ek zere takriri m edrese, tekke gibi
kuvvetlerinde K onyada tecem m uuna sebep olm utur. H ocalar
A cem sufilerinin laubaliliklerini takbih ediyor, ve bu vesile ile
saray tenkitten geri durm uyorlard. H alk bir ok vesilelerle
m edrese ile birleerek sufiler aleyhinde bulunuyordu.
M edresenin resm i lisan A rapa idi. Sarayda Acem sanat ve
ran felsefesi yayor; m edresede Arap kelam ve Arap mant
hakim bulunuyordu. O derecedeki m edrese Bayezid-i Bestami,
Hallac- M ansur gibi geni dnceli m utasavvflara kar"
katiyen m sam ahakar olm ad, M evlanay tekfirden ekindii
halde (Sadrettin K onevi)yi eserini A rapa te lif etm i ve
M uhyittin A rabinin felsefesini getirm i olduu iin hrm etle
yad ederdi.
Hele ihabettin Suhreverdi, A bdlkadir Geylani
zam anlarnda m edrese ile sarayn mnasebeti itidalini m uhafaza
ediyordu. M am afih bir ok zam anlar m edrese saray
bulunm ad, anari devam ettii halde m anevi nfuzunu
im tidat ettirm itir.
Selukilerin inkraz zam annda halkn statsz kalm as
tekke vastasyla C ebriye ve K aderiye felsefelerinin intiarna
imkan verdii gibi, m edrese tarikyla da (Kelbi Cynique) bir
tem ayln hakim iyetini tem in etmitir. Kayseri m edresesi
m derrislerinden olan H oca N asrettinin cihanm ul hreti
bundan ileri gelir.
3. Tekke
Tekkeden ayrca bahse sebep, Anadolu tarihindeki dahili

inklaplarda snf cihetinden mhim bir amil olm asndandr.
K onyada tekkeler vastasyla iki byk m edeniyet, iki esasl
hars halk arasnda bile intiar imkann bulmutu. Sarayda
grdm z rani unsurlarla, m edresede bulduum uz rani-
Arap am iller m ahdut ve eklidir. Halbuki tekke bilhassa inhilal
devirlerinde bir ihtiyaca tekabl ederek, halkn arasna, Anadolu
ehirlerine kadar yaylm aa m uvaffak olmutur.
Bu noktada tekkenin nfuzu saray ve m edreseden ok
byktr. Esasen sarayda m em leketten ayr bir uzviyet haline
koyan yine tekke deil mi idi? A nadoluya ve hususiyle
K onyaya hariten gelen tekkeleri iki ksma ayrabiliriz: l-Arap"
Tekkeleri, 2-Aeem Tekkeleri. Evvela Arap tekkeleri
um um iyetle Suriye ve Iraktan gelm itir. B unlarda iki tali snfa
ayrm ak icap eder.
B irincisi halk tekkeleridir ki A bdlkadir Geylani, Ahm et
B edevi, Rufai tekkeleri gibi kincisi tasavvuf m ektebi halindeki
tekkelerdir ki bunlarda M uhyittin A rabinin, Fahruttin Irakinin
vesairenin tarikatlardr. Bu ikinci sn f halk arasnda
yaylm am ve m ahdut bir zmre halinde byk ehirlerde
kalm tr.
Halbuki birinci snftan olan A rap tekkeleri hususiyle
K adirilik halk arasnda sratle intiar frsat bulm utur.
D enebilir ki Anadolu ahalisinde Arap haclarna kar
m uhabbetin ve A raba kar olan m ahdut tesam uhun en m him
saiklerinden biri de budur. Kadiri eyhi m ntehab deildir;
babadan oula intikal eder. R ufailer eyhlerine evliyadan fazla
kym et veriyorlar ve kendisinde baz ilahi kudretlerin tecelli
edebileceine kani oluyorlar. K abile eyhinin
(Pederahi)m evkii aynyla tekkeye eyhinde de devam etm i ve
yaam olur. Saniyen, Acem tekkeleri gelir ki bunlar
dierlerine nazaran m ahduttur. En m himi hakknda evvelce
tafsilat verdiim iz, (M evlevilik)tir.
4. K abadaylar ve A hiler
Bu tekilat halkn arasnda ve insiyak bir surette her

beldede ayr ayr teekkl ederek m terek rabtasn
yapam am tr. Hususiyle K onya saraynn inhilal zam annda
(R enut)un ehirdeki m evkii bym, ziyadelem itir. (Renut)
ehrin m uhafzlar, bostanclar, kapclar ve hassa askerlerine
istinat ediyordu. (Saray)n nfuzu azaldka R enutun asker
zerindeki manevi mevkii bym ve ehem m iyet kazanm tr.
Son zam anlarda ehzade kavgalar, tekkelerin m dahalesi
halkn bu tekilata daha ziyade kuvvetle balanm alarna saik
olm utu.
K abadaylar tekilat halkn siyasi ve itimai anari
karsnda tutunduklar yegane vasta deildi. D ier cihetten
dini bir ekilde doan ve tekilat itibariyle ksm en Batnilii
andran (A hilik) tekilat vard. A hiler hemen btn ehirler gibi
K onyada byk bir m evki kazanm lard. Tam am yla halkn
arasnda doan ve yabanc idareye kar m em leketin ilk insiyak
akslam el olan bu tekilat fevkalade kuvvetli rabtalar ve
fedakarane um delerle birbirlerine balanyorlard. Ahaliyi
m edreseye, tekkeye, saraya, m tegalliblere, Acem ve M oollara
kar m dafaa ve m uhafaza ediyorlard.
A deta denebilir ki Ahilik tekilat m illi akslam elin ilk
km ldan ve halkn ilk uursuz hareketi idi. H enz daha
kendisine m edeni ve siyasi m erkez yapam am , beledi tekilat
halinde kalm aa m ecbur olmutu.
te bu sebepten ekseri byk ehirlerde olduu gibi
K onyada da ehrin m uhtelif sanatlar arasnda m evcut olan
zm revi m cadele, bilhassa (Renut ve Fityan)Ta, (mera-i
raniye) arasnda idi. Bu m cadeleye ait bir ok vakalar
m uhtasar bni Bibi ile Tezkire-i A ksarayide bulm ak kabildir.
Y alnz bu m ellifler eserlerini A cem ce yazdklar ve sultana
hulus gsterm ekten baka bir gaye tanm adklar cihetle
ehirdeki bu gibi tekilatn aleyhinde bulunm aktadrlar. Hasl
(saray, m edrese, tekke, renut) zm relerinin m cadelesi siyasi
vaziyet m killetikce artm, M ool istilas A nadoluyu tehdit
ederek istiklaline e n . uzattka ehem m iyet kazanm tr. Bu
m cadelede halk ya tam am yla bi-taraf kalyor; yahut da
(Renut) ve (M edrese)yi kuvvetli bulursa onunla beraber fiili
harekete geiyordu. u halde ehrin iki m evcudiyeti, iki
varln ayr ayr grm ek iktiza eder. Biri zm reler
m cadelesinden ibaret olan kozm opolit varlk, dieri eski
K onyann ruhi vahdetini m uhafaza eden halk snf ki
aralarnda hibir hususiyet ve m nazaa yoktu. B una da K onya
ehrinin kavm i varl diyebiliriz. Seluknam elerden tahm in
edildiine gre, K onyann o zamanki nfusu im dikinden belki
be misli kadar vard.
ehir muazzam cam ileri, m edreseleri, im aretleriyle l
ortasnda byk bir mamure gibi idi. Binaenaleyh hem en btn
A nadoluda m nteir olan Ahiler, bilhassa K onyada bir kesafet
ve m etin bir tesant arz ediyorlard. Sekizinci asrn ilk
senelerinde A nadoluyu ziyaret etmi olan (bni B atuta) ile,
yine ayn senelerde M evlevilik hakknda bir eser yazan (Eflaki
D ede) bize Ahilerin en m ehurlar, siyasi m cadeledeki
m evkileri ve hususi hayatlar hakknda zengin m alum at
verm ektedir. Bilahare tafsilen izah edeceim iz bu m illi
m essese ile Selukilerin inkraz zam anndaki K onyada
m evcut itimai kastlar tam am lanm olur.
KNC B L M
HLM ZYA LKENN

MAKALELERNDEK KAYNAKLAR
A. K D U L -C M A N DA B A R A K 102
l
Bu tarih te103, bu fitnenin kendisinin bann altndan kan

eyh B arak oradayd. K utluah ile aralarnda byk sevgi ve
m uhabbet vard. H urbendeye, endie etme, ben G ilana gidip,
Kutluah ve beraberindekileri getireceim dedi. Tabi, o onlarn
hayatta olduklarn zannediyordu. Hurbende, haydi, istediini
yap dedi. eyh Barak hemen atlayp, G ilana doru yola kt.
eyh Barak, G ilann Derbendine varnca, Derbendi
koruyan Lezkiyeliler onu D baca gtrdler. D bacn
huzuruna knca ona selam verdi, Dbac, ona: Y oksa sen
Barak m sn?deyince, evet dedi. Oturm asn em retti. O da
oturdu. Dbac, onun M oollarn lkesine girm esini tevik
ettiini biliyordu. O na seni zahmetsizce bana gnderen A llaha
ham t olsun. V allahi, bu ate, senin yznden kalbim e dt
dedi. Sonra bu vakitte sen buraya niin geldin? diye sordu. O
da bil ki, beni, lkelerin hakimi Hurbende, hem kendim hem
de szm n doru olduunu bildii iin sana eli olarak
gnderdi. O, K utluah ve beraberindekileri serbest brakm anz
102 Bedrddin El-Ayni (1361-1451), Ikdl-Cman, Fi Tarih-i E hliz-

Zaman, Tahkik Muhammed Emin, Cilt 4, Kahire: Heyetl-Msryye,
Sayfa 405-406.
103 M ool hakimi Hurbendenin komutan Kutluah ve askerlerinin
Gilanllar tarafndan esir alnp ldrlmesi olaylarnn tarihi
kastedilmektedir.
ve m allarnz kendisine gndermenizi ve inandnz
M cessim e m ezhebinden vazgeip E arinin grlerine
inanm anz em rediyor. Aksi takdirde ordusunu zerinize
gnderip dnyay banza ykacan sylyor dedi.
Dbac bunlar duyunca, ona, sen sadece bunun iin mi
geldin dedi. O da evet deyince sen K utluah seviyordun
deil m i? O da evet, nk o benim din kardeim ve
dostum dur dedi. Bunun zerine, ey dervi, bu adam senin din
kardein ise senin M slm anln nerede? Senin bu yaptn
nasl bir itir! San ve sakaln tra edip byklarn uzatarak
tam bir eytana benziyorsun. Bu senin inandn din hangi
dindir? Bugn, bu topraklar senden tem izleyeceim , sana ve
adam larna tam bir ac azap tattracam dedi. Sonra, onu din
kardei K utluahn yanm a gtrn nk onu seviyor dedi.
Onu K utluahn yanna gtrdler. Tabi o, kazn zerinde
oktan lm t. Onun bu halini grnce alayp feryat etm eye
balad. Sonra dnp baknca askerlerin, K utluahn yanm a bir
kazk daha diktiklerini grd. Telala bu nedir diye sordu.
O nlar da bu senin zerine oturman iin yapm am z em rettiin
tahtndr dediler. O da yapam azsnz, D bacn byle bir ey
yapacan sanm yorum . nk o, doru bir din ve iman sahibi
ve salih bir kim sedir dedi. Onlar, sz fazla uzatma. Bu
kaza oturm an lazm dediler. Onun kaznn yanna
beraberindekiler iin de kazk daha akm lard. Hepsini
kazklara oturttular. Sadece bir tanesinin ocuklarndan birini
gidip anlatm as iin serbest braktlar. Ancak onun da burnunu
ve kulan kesip ona git ve H urbendeye grdklerini anlat.
zellikle ve hakir bir ekilde gitti. Bu halde C ubann yanm a
varnca, hem en Cuban kalkp H urbendenin yanna gitti.
H urbende ise eyh B arakm gelm esini bekliyordu. Onu
efendim , eyh Barak adam larndan biri geldi, kulaklar ve
burnu kesik, sakal ve byklar tra edilm ii Hurbende, onu
getirin dedi. Onu getirdiklerinde kendini yere atp, alayp
feryat etm eye ve eyh B arakn lm n haber verdi.
Hurbende, sen ne diyorsun vah! dedi. O tm olanlar,
K utluah ve beraberindekilerin kazklara oturtulm u ve
ldrlm ve kurum u hallerini anlatt. H urbende bunlar
duyunca kendini yerlere att ve alam aya balad. H atta o,
Barak, K utluah ve beraberindekiler iin o kadar ok alad ki
gzne perde indi. Sonra, bunu, m uhterem bir eyhe
yapm aktan nasl ekinm ediler? dedi. Sonra vallahi, ey
em irler, eyh Barak iin K utluah ve kendi askerlerim den daha
ok ac duydum dedi. Sonra G ilana saldr hazrl
yaplm asn em retti. Bu hazrlklar ya Gilan yerle bir olacak ya
da M oollar helak olacak niyetiyle yapld ve yl srd.
Sonra hzineyi ap infak etti. Bundan sonra olanlar yine
anlatm aya devam edeceiz.
uras bilinm eli ki, eyh B arakn Gilan halkyla olan sz
konusu bu olay, ancak 706 ylndan sonradr.104 nk
tarihiler, bizim de ileride bahsedeceim iz gibi, eyh B arakm
am a geliinin 706 ylnda sz konusu olduunu kaydederler.
Bizim bu olay 705 yl ile ilgili olaylar anlatrken anlatm am z,
Gilan halk ile H urbendenin askerleri arasnda geen olaylar
zincirine ara verm eden bitirm ek istediim izden
kaynaklanm aktadr.
1. eyh B arak n H ayat105
Aslen, T okatn bir kynden olup Rum aslldr. Devaml

yayan yryen biri olup etrafnda snnette varit olann aksine
sakallarn tra etm i byklarm brakm yz fakir (m rit)
vard. O nlarn her birinin balarnda boynuz, kee klah, ipe
dizili kna ile boyanm ak kem ikleri vard. Bu haliyle eyh
B arak ve m ritleri G azann yanna vard ve o da onu bir kaplan
ile imtihan etti. O, kaplana bard ve onu byle m alup etti.
B ylece G azann yannda itibar kazand. Gazan ona otuz bin
104 Barak, 707/1307 ylnda ldrlmtr.

105 Bedrttin Mahmut El-Ayni, kdul-Cman Fi Tarih-i Ehliz-Zaman,
Tahkik Muhammet Emin, Cilt 4 Kahire: Heyetl-M sriye, Sayfa 405-
406.
(dinar) verdi, o da hepsini bir gnde fakirlere datt.
M ritlerinden hi biri nam az terk etmezler. Kim nam az terk
ederse ona krk sopa vururlar. eyh Barak nefsiyle m cadele
iin bu klk kyafeti tercih etm ekte ve bu kyafetiyle alay
konusu olarak grlm ektedir. phesiz batn kast olunm aktadr
ve biz grnene hkm ederiz, phesiz A llah gizli olan eyleri
bilendir.
N zhe sahibine gre: eyh Barak tu h af bir eydi, sakallarn
tra ediyor am a byklarn uzatyor, banda kee klahnn
zerinde sr boynuzlan tayor, boynundan ise ngrak ve
koyun, sr ak kem ikleri ile dizili dem irler aslyd ve o bu
haliyle zorbalardan biri gibi grnm ekteydi. O nunla beraber
olan yz kii de bu ekildeydiler.
yle devam etti: Ve onlar haram yerler, byk bir ksm
Ram azan aynda oru tutm azlar ve phesiz B arak onlardan
onlar iin naib, kad, vezir, hacib, m uhtesip ve silahtar ve
bunlara ek olarak bir de tablhane tayin etti. Onun sz T atarn
yannda m akbuld. M elik H udabendenin yannda nfuzu vard.
T atarn yannda bir yrtc hayvana (aslan veya kaplan) bindii
sylendi. Bahsedildii zere krk yandayken Gilan lkesinde
ldrld.
2. H icri 706/1307 Y l O laylar106
C em aziyelula aynn dokuzuncu gn olan Perem be gn,

eyh B arak beraberinde yzden fazla m ridiyle am a geldi.
Bir nceki yln olaylarndan bahsederken onlarn hal hareket ve
tavrlarndan bahsetm itik. El-M neybada konakladlar. Cum a
nam azn H anbelilerin yerinde klp, K udse doru yola
ktlar. Oray ziyaret ettikten sonra M sra gitme izni istediler.
A ncak kendilerine izin verilm eyince, am a dnp Ramazan
ayn orada geirdiler. Sonra orada kabul grm edikleri iin,
106 Ayn eser, Sayfa 422-425.
122
Dou lkelerine gitm eye karar verdiler. eyh B arak hakknda
Es-Sirac El-M ehhar u iiri yazmtr:
Rum diyarndan bize yabanclar geldi

lgin halleri ve grnleriyle
kz boynuzu gibi boynuzlaryla
blis bile rkp onlardan kaar
Barak Baba, am a geldiinde m eydanda Efrem in yanna

girm ek istedi. Efrem onun zerine, kocaman ve kim senin kar
koyam ayaca tehlikeli bir devekuu sald. B arak onunla kar
karya braktklarnda, devekuu ona doru ilerleyip, saldrd.
Barak hem en zerine atlayp bindi. V e devekuunu, Efrem in
yaknna kadar yaklak elli zira uurdu. Efrem e, onu baka
bir yere daha uuraym m? Efrem, hayr diyerek ona ihsanda
bulundu. D aha nce de, Gazan Han onu artp onun zerine
yrtc bir ylan salm t. Barak, ylann zerine de km t da
kendisine bir zarar verm em iti. Gazan Han da bundan ok
etkilenip, ona on bin dinar verm iti de tek kuruuna bile el
srm em iti.
En-N zhede denilm ektedir ki: Hurbende, onu am a
gnderm iti. leride deineceim iz gibi, onun yapm asn
istedii bir i iin gelm iti. eyh Barak, am a geldiinde
yannda H urbendenin bayra ve kendisine en iyi hizm etin
yaplm asn istedii dier lke sultanlarna yazd mektubu
vard. Diyar- R um dan Sis blgesine kadar yrd. Sis sultan
onun geliini duyunca onu karlam aya kt ve onu
m isafirhanede arlad. Tm ihtiyalarn karlad. Yannda,
H udebendenin kendisine on bin dirhem verilm esini istedii
m ektubu ona verdi. O da ona on bin dirhem verdi. A yrca onun
yanna, D erbisaka kadar kendisine hizm et edecek adam lar
tahsis etti. O rann snr M slm anlarn lkelerine kadar
uzanyordu. eyh Barak, H alepe kadar gitti. K arasankar, onun
geldiini renince, yanna gelmesini istedi. G elince, onu iyice
kendisine yaklatrp, ona niin geldiini sordu. O da: Ben, hi
kim seden habersiz olarak, M elik N asr ile H urbende arasnda
bar salam aya geldim dedi. Bunun zerine, Karasankar,
hem en M elik N asra bir posta gnderdi. Posta geri dnnce,
M elik N asrn kendisini am a ardn iletti. Karasankar,
hem en onun beraberine hizm etiler vererek onu am a
gnderdi. eyh Barak, am a Cum a gn girmeyi tercih etti.
nk halk arasnda Tatar lkesinden aslana binen bir eyhin
geldii eklinde ne kavum utu. Halk, Kasr- E blakn
yanndaki m eydanda topland. Sultan Efrem in naibi de
etrafnda am n ileri gelenleriyle m eydana bakan sarayn
balkonundan seyrediyordu. am n ileri gelenleri arasnda
nbetilerin ba Bahadr, K utlubek E-eyhi, A hur ve Bedri
em iri Bektem ir, K utubek El-Veaki gibi isim ler gze
arpyordu. eyh Barak onlar grnce barp arp, dilenci
gibi davranm aya balad ve onlardan bir eyler istem ek iin
onlara doru yneldi. M eydanda drt yldr yetitirdikleri bir
devekuu vard. eyh B arak grnce, ona doru ilerledi.
A zyla boynundan tutu, sktrd. A ltna alp zerine kt.
nsanlar fark etm eseydi. Barak altnda lebilirdi. nsanlar buna
ok ardlar. Barak ise bunun kendisi iin bir ders olduunu
anlad ancak kim seye durum u fark ettirmedi. Sonra ayaa
kalkp E frem e kendini takdim ederek selam verdi. Dier
em irlere de selam verdi. Bahadr As,ona, Ey Barak, sen
H orasanda aslana bindiini sylyorsun ama bu nasl itir. Bu
da am daki bir kutur am a sana yapt akllar hayrete
drd. Fakat sen bundan vazge, A llaha istifar et, am ileri
gelenleriyle (ulem as) koyun ynnden yaplm iplerle
balanm (dizilm i), koyun ve srlarn ak kem iklerinin
bulunduunu grd. B unlar ne, senin dinin bu m u? Diye
sorunca, Barak: Y a emir, bunlarn hepsi fakir M slm anlardan
oluan klelerdir dedi. Bunun zerine Bahadr As, ona: Sen
M slm an deilsin dedi. O neden? Deyince, B ahadr As:
nk Peygam ber (a.s.)n u aka anlalan hadisine gre
diyerek aadaki hadisi okudu B yklarnz ksaltn,
sakallarnz brakn 107 sen ise buna m uhalefet edip, sakaln
keserek byklarn uzatm sn bu da slam dinine ve M uham m et
(s.a.v)in getirdii dine aykrdr. Vallahi eer sultann sana
hrm eti olm asayd boynunu vururdum dedi. Barak, bu kt
fiilim den dolay A llahtan balanm a dilerim dedi. Sonra
B ahadr As,bir makas isteyip, onun byklarn kesti ve ordu
kom utanna onlar M nebbiaya gtrm elerini (orada
konaklam alarn), her trl ihtiyalarnn karlanm asn emretti.
G nlk, olarak be koyun kellesi, bin km tar ekmek, yirm i rtl
eker tatls, on tabak (sini-tepsi) meyve verilm esini em retti.
Sonra, M sra onunla ilgili olarak habercisini gnderdi. Haberci
dnnce onun geri gelecei haberini getirdi. Yol hazrlklarn
tam am layp G azzeye kadar varnca, Sultann kendisini
arm caya kadar orada kalmasn em reden ferm an kendisine
ulat. Bu durum da beraberindeki em irlerle nasl hareket
edeceklerini m avere etti ve M sra gitmenin doru
olm ayaca kararn aldlar. Aksi takdirde bir karklk
km asna sebep olabilir. Barak, Sultana m ritlerinden birini
gnderdi. Ona yannda bulunanlarn isimlerini kendisine
sylem esini ve gnderm esini sylemesini istedi. Sonra Barak,
G azzeden am a dnd. am emiri, H urbendenin istei
zerine onu hazrlayp lkenin snr blgesine gnderdi.
107 Ebu Davut, Byklarn Kesilmesi Konusu, Cilt 4. s. 82.

B. A K A K - N U M A N Y E DE G EY K L B A B A 108
Pirin yce ism ine zafer kolay olmad. Yce zatna yabani
bir geyik itaat etm i olup ve ou zaman ceylana bindiinden
dolay halk onu kk drm ek iin bu lakapla isimlerdi.
iir:
Felein avcs aslan, ibliye olduu gibi itaat eder
Y ldzlar rten bulut, E dhem e olduu gibi itaat eder.
A sl doum yeri A zerbaycann Hoy 'kasabasdr. M erhum

O rhan Gazi zam annda A nadoluya geldi. Osm anl Devletinin
nem li ehirlerinden B ursa A llahn sonsuz nim etleriyle feth
olunduunda aslan gibi bir edayla geyiine binm i olarak
m uzaffer padiahn yannda yer ald. B ursann bir kesine
yerleerek bir sre orada kaldktan sonra geici ikam etgah olan
dnyadan ebedi ikametgah olan ahrete gt ve B ursaya
defnedildi. htiya sahiplerinin sayg duyup hrm et etm eleri
iin, Orhan Gazi eyhin kabrinin stne yksek ve byk bir
trbe ile bir cami ve zaviye yaptrd.
l08Ahmet Takprtizade (1495-1561), Arapadan eviren ve zeyil yazan

M ecd Mehmet Efendi, akaik- N u maniye ve Zeyilleri, Cilt I, Nere
Hazrlayan: Abdillkadir zcan, stanbul: ar Yaynlar, 1989, Sayfa 31-
33.
iir:
O, trbesinin tavanna felein buse kondurduu bir zattr.
O, kubbesinin etrafnda m eleklerin durdurduu bir zattr.
O, felein zirvesine nsiyet adrn kurmutur.
O, m ezarna m uhta kim selerin akn ettii bir zattr.
O zam andan beri btn canllar onun ruhaniyetinden ve

nurundan istifade iin Geyikli Babann kabrini ziyaret ederler.
Yaam boyunca insanlarla ilikisi yoktu ve dnyann debdebeli
ssnden kanr ve uzak dururken bekar, tek bana, zahit ve
abit bir kim se olarak yaad. lahi feyizlerin alm as ile byk
cezbe ve byk ihtiyalar yerine getirir, byk keram et ve
harikuleda olaylar gsterm itir.
akaik m ellifi kendisinin bir hatrasna dayanarak: B ir
zam anlar Geyikli Babann kabrini ziyaret ettim. Onun kabrinin
yannda baka bir m ezar grnce trbedardan o m ezar kime
ait diye sordum. Trbedar Germ iyan oullar em irlerinden
birisi hakikate talip olarak dnyalk makam terk ederek Geyikli
Babann yannda hizm ette bulunm u ve manevi m ertebelere
ulam idi. Bu makam ve bu m ezar onun hakikate talip
oluunun iaretidir eklinde aklam alarda bulundu.
M erhum Sultan Osman Gazinin en deerli em irlerinden
T urgut Alp, Geyikli Babaya samimi kalple sevgi beslem i
byk bir m uhabbetle hem ruh ve hem irade olarak kendisini
ona balam t.
O, hizm et kem erini kuand

Zahm et ve yce m akam lar uruna.
M erhum un m akam nn yannda, Turgutili diye bilinen

vilayette yerlem i ve vefat edinceye kadar eyh hazretlerinin
hizm etine devam etmiti.
M erhum Orhan Gazi, Geyik Babaya kar byk bir yakn
ve sevgi gsterdiinden kendisine negl isimli kasabay mlk
ve otlaklaryla beraber verdi. eyh ise bunu kabule yanam ayp,
m ala m lke eilim gsterm ek emirlere ve sultanlara yarar.
Dervilere uygun deildir eklinde aklanarak uzak durdu.
iir:
Sufilere m ala mlke temayl uygun dmez.
Yce kii iin baya eylere tem ayl uygun dmez.
Padiahn isteine zorlam alarna uygun olarak sonunda

Geyikli B aba kendisine padiahn balad yerin bir ksmn
odun kesm ek iin kendisine seip ayrd. O zam anda yaayan
bir m rit eyhin kendisinden tarikat silsilesi hakknda bilgi
isteyerek aklam asn istemi, eyh E bul-Vefa-i B adadinin
tarikatndan, Baba lyas isimli azizin dostlarndanz eklinde
bilgi verip aklad.
G venilir kaynaklarn verdii bilgiye gre, Sultan Orhan
Gazi kendisi iin dua etm esini istedi. Bunun zerine yle
cevap verdi: sizin saraynz alk olunduu zre gece ve
gndz sekinlerin ve halkn devaml yneldii bir m ekan
olarak adeta K abe gibi kabul gren talihli ikbalinizi yceltecek
ifa haberi olm ak zere dua sem tine kble misali gece ve
gndz ynelm itir. G ece ve gndz boyunca sekin
am elleriniz aranp sorulm aktan kayt altna alnm aktan uzak
deildir ve bu nedenle biz hibir zaman duasz kalm ayacak. lgi
ve m uhabbetim i nokta gibi kalbim ize zerkedilm i ve
yerlem itir dedi.
iir:
Ey sevgili! H ibir zaman kaybolmaz
Sevgin gnlm zden ve hayalin gzmzden.
lm den sonra bile ararsanz bulursunuz
rm sonra bile ararsanz bulursunuz.
Bu konum ann zerinden bir sre getikten sonra Geyikli

B aba bir gn bilinen evinin yaknndan bir kavak aac getirip
B ursada sarayn yolu iinde ve saraya kar kendi eliyle dikti.
Sultan O rhan gazi kendisine sz verilen bu eyden sonra
m em nun olup A llah dua ve niyazda bulundu.
M sra:
A llaha ham d ve krler olsun ki, nim etleri devam ediyor.
B yk O sm anl Devleti kkleri salam dallan
gkyznde
sz gereince, her geen gn gelim ekte ve gkyzne doru

uzam as T uba aac gibi devletin bym esine ve uzun m rl
olm as m jdesinin habercisidir. Bahsi geen aa, Geyikli
B abann duasnn rn olarak doru ve sabit olup halen
dikildii yerde durm aktadr.
iir:
Sonsuza kadar payidar olsun O sm anllar D evleti
K yam ete kadar ayakta kalsn o hanedann izzeti.
C. N U R U L-HJ I)A DA H U R U FL E R VE
N O K TA V LER 109
H urufler ve Noktaviler, sapklk yolunu tutm ulardr. Fakat

H ac B ekta tennuresini giymedikleri iin deil lm-i H uruf ve
lm-i N okta diye olmaz, beyhude bir sevda ortaya karp
aralarnda ekim e olduu iin balarndan bela hi eksik
olm am tr.
A d geen gruplarn ortaya knn sebebi ise udur:
H icretin alt yz tarihinin sonunda, rafzi, m lhit zm reden
Fazlullah N aim i Esterabadi ortaya kp sonunda kfr belli
oldu da Encane de boynu vurulup sapkln nderi olan ba,
tuvalete dm ve m urdar lei erp ortasnda braklp uzun
sre kpeklere, kurda kua yem olmutur.
ldrlm esinin nedenine gelince:
M slm anlardan gvenilir olan byk bir topluluk, eriata
gre tanklk ederler ki, ad geen Fazlullahn te lif ettii lm-i
H u ru f diye isim lendirilen sapk szlerinin bulunduu Cavidan-
K ebir isimli kitabnda toplayp m ritlerine E ncanede
datrken haa ders verir gah peygam berlik iddiasnda bulunur
gah ilahlk iddiasnda bulunur ve gah innel-fazle bi-yedillahi
y u tihi men yeau 110 ayet-i kerim esinden ve gah ta lik e
fazlullah 111 kelam ndan m urat benim diye iddia eder haa
109 Karakazade mer (1047), Nurul-Hda Li-Men-ihteda, stanbul:

Tasvir-i Efkar Matbaas, 1286, s. 19-23.
110 phesiz stnlk (fazl) A llahn elindedir ve o dilediine verir.
111 te bu A llahn fazldr.
sm m e haa gah Hak Teala Hazretlerini inkar eder ve gah
H aktan m urat drt unsurdur diye kfr syler ve gah der ki,
H azreti M uham m et M ustafa (sav) yirmi sekiz harf ile
konum utur. A m a ben drt h arf daha artrdm dan dolay daha
stn oldum. Ben stnlerin en stnym gibi szlerindeki
kfrlerine ahitlik ettiklerinde kendisi de kabul ettiinden
eriat kads da hkm eder ki, yukarda bahsi geen kfrlere*
m edrese kurduu E ncanede Fazl kertip boynunu
vurduklarnda kellesi hela deliinden der ve akbeti bu hal ile
son bulup halen E sterabadda b ir m ebzele erp iinde
kalm tr.
V e bahsedilen sapk grubun inanlar yledir:
H er kim sapkln tam am ederse o kii seyit olur. Ona
binaen kendisi ve m ritleri seyitlik iddiasnda bulunm ulardr.
V e haa sm m e haa ad geen F azln bir ok m ridi vardr.
B a halifesi M ahm ut Sincani ve kincisi Seyit N esim i ve
ncs shak ve drdncs brahim Bakkal. A d geen
M ahm ut Sincani: Bir gece ryam da grr ki noktal beyaz bir
gm lek giymi. Ertesi gn bu ryay F azla anlatm . Fazl da
ona: O grdn gm lek m ezhebe iarettir. V e zerinde olan
noktalar lm-i N oktaya iarettir. M alum um idi ki M ahm ut isimli
halifelerim den biri benim ortaya koyduum lm-i H u ru f u iptal
edip lm-i H u ru f a m uhalif lm-i N okta diye bir ilim ve bir
m ezhep ortaya koym as kesindir. A m a o M ahm utun sen
olduunun farknda deildim. R yann tabiri budur. Am a
senden ricam ki o lm-i Noktay ben hayatta iken ortaya
karm a. B en senin pirin sen benim halifem sin szme
m uhalefet etm e dediinde M ahm ut dedi ki: Eer benim
ryam ifade ettiin konuya iaret ediyorsa o halde sen benim
pirim sin ben senin am a ben senin szn reddederim deyip
hem en eline kad kalem i alp o mecliste lm-i Noktay
yazm aya balad. Fazl da onu m eclisinden kovup adn
M ahm ud-u M erdud koydu V e M ahm ud-u M erdud lm-i
N oktada bir kitap yazp ismini Cavidan- Sair ve eyh F azl
o kitapta reddedip birok yerinde de aalad. D aha sonra
N oktaviler, H urufleri reddetm eye balayp Allah, kpei
dom uza m usallat eder uyarnca birbirlerinin kfrlerini ortaya
kardlar ve dediler ki P, , J, G harflerini ben ortaya kardm
dem ek hem yalan hem de akla uygun deildir. Zira bu drt harf
ta Hazreti Adem (as)dan beri A rapa ve dier dillerde
kullanm la gelm itir. Ben peyda ettim dem ek ak bir yalandr.
H ele P, gerekte B m ahrecinde telaffuz olunur. N ihayet
A rapadan baka dillerde de bir m iktar telaffuz edilm ekle P
denir. , J ve G harfleri de akland ekildedir. H atta fark
iin F arsann P si iin Haccac zam annda er nokta
konulm utur. F arsann bahsedilen drt harfi, A rapadaki drt
harfin m ahrecinden telaffuz edilir. H arf ortaya koym ak yle
olurdu ki nceki m ahrecinden farkl yeni bir m ahreler telaffuz
olunm as gerekirdi. M esela Dad harfi, A rapaya m ahsus
olduu gibi ki Farsa m ahrecinden ayr zel bir m ahreten
telaffuz olunur. zel bir m ahreten telaffuz olunm ayacak harf
ortaya koydum dem ek byk bir yalan olur dediler. V e ayrca
her m rit ncil okum aynca sapk m ezhep tam am olm az
eklindeki szleri botur. M eer nokta kitabn okuyan ncil
okum ak kadar yok m udur diye kavga ederler. Hurufler,
N oktavilere derler ki: Siz ne biim sapk bir topluluksunuz ki
M ahm ud-u M erdud eyhine kar koyup ikilik kardndan
dolay reddedilm i iken pirinizin piri olan F azlm kfrleri sabit
olup da helada boynu vurulup pislie dtn halka ifa edip
pirinizin eyhi iken svp lanet edersiniz. Zahir, pirinizin pir
kfr iinde helada ldrlm olacak siz ne biim m elun bir
topluluk olm anz gereksiz, karlatrm aya dem ez dediler. Ve
pirim iz olan M ahm ud-u M erdud felsefe ve kfrlerde, ilhat ve
zndklk konusunda bin kitap yazdm diye felsefecilerin
kitaplarn alp kendinin diye satar ve o hrsz- m erdud yle
dem itir ki: B enden sonra lm-i N oktada her kim bir kitap
telif ederse hem en o m elunu ldrm ek caizdir, ldrlm esi
helal olsun dedi ve o M ahm ud-u M erdud kitaplarnda
hvellezi b i-m ah m u d iy etih i 112 diye ilahlk iddiasnda
bulundum ki Fazla ilahlk iddiasnda bulundu diye sversiniz
m eer resm i olarak sapklm tam am layan kim seye il-ahlk ve
peygam berlik iddia etm ek adetleri deil m idir ki soyut isnad
ona yaparsnz diye tartrlar. Ve Huruf ve Noktavi topluluu
birbirini reddedip am alarna ulatlar. H er biri dierini ldrp
Acem diyarnda N oktaviler galiptir. V e Rum diyarnn baz
ehir ocuklarnn arasna gezginler ile H uruf mezhebi
kartrm . H urufilere, Fazlullahiler de derler. Hurufilik,
K alenderiye, Haydariye, Edhem iye, M evleviye, G leniye ve
Halvetiye arasna giren gezginler eliyle karm aya balam tr.
V e ok kim se sapkla dm tr ve topluluk A bdallar
tennuresini kabul etm edikleri iin rezil olm ulardr.
Szn z: Ey ihtiam sahibi hoca, bu bir srdr. A nlatlan
dnem ve olaylar sapklarn takipileri ortaya koydu. Ama
sapklarn nderlerinin mezhebi, tenash m ezhebidir.ve bu
kadar nder tenash seip imdi ve sonradan gelen takipiler
geen gz ard edip, ben her gn leye kadar tenash
m ezhebini tutup leden sonra akam a kadar geen srete
oluan m ezhebi tutann ve gece olunca din ve m ezheplerin
hepsini brakp m ezhepsiz yatarm. B ir bakasna der ki: yle
bir yol setim , ey hoca sen de bir a rif kim senin bu anlatt
eylerin herhangisi uygunsa sen de syle onunla amel edelim
diye Baba slam szn bitirdi ve abdallar da becerikli ve akll
bir ekilde geinip sessiz kald.
112 O, vgsyle (Mahmud) tecelli etmitir.

D. H A M BABA, A N K A -Y IM E R IK 113
Hazreti A dem den gnm ze gelinceye kadar btn

peygam berler vahiy mucizesi ve btn veliler ilham ve keram et
ile zahir ve batn ahkam ve m eydana gelen olaylar bildirdikleri
ehlisnnet, ehlullah ve K uran ehli yannda sabit ve kabul
edilm itir. Bundan dolay da ilim lerin bana ve sonuna vakf
olan peygam berlerin en by olan M uham m etin tem iz
soyundan olan ve bilhassa arn zerinde olanlar ve yerin
altnda olanlar beni yitirm eden bana sorunuz. [13b]
H itabyla H utbetl-B eyandan okuyan Fatm ann ei,
peygam berin am casnn olu Haydar- K errar soyundan gelen
esrar ilminin varisi atalar al-i aba ve Hazreti M uham m et ve
M urteza olanlar nbvvet nuru ve velayet srr ile baz ilahi
esrarlara v ak f olm alar uzak deildir. Y ukarda anlattm z ve
anlatm aya devam ettiim iz halkn ve inkarc gnahkarlarn
kitaplardan renip rettikleri ilim, A llahn ve resulnn ilmi
deildir. G erek u ki bu ilim vergi ilmi ile yldzlar bilimi
aratrm aclarna da kolay deildir. A ncak peygam ber soyundan
olup velayet sahibi olanlardan alm as gerekir. H atta E bul-
M luk O sm an Han Gazi hazretlerinin devlet ve saltanat, an ve
eref elde etm esini ve ilahi feyze ulam asn peygam ber
soyundan Seyyit El-Hac Bekta V eli hazretleri kendisine
m jdelem i ve Sultan Drdnc M urat Han gelinceye kadar
113 Haim Baba skildari (..-1783), Anka-y Merik, Mstensih Dervi

Hseyin, Hac Bekta Ktphanesi, N o 257.
soyundan gelecekleri, an ve hretlerinin devam edeceini
anlatt m ehurdur ki Seluklu Devletinin sultan Alaaddin
Hazretleri Hazreti M nla Celaleddn R um iyi kendisine ata
edinm i[14a] idi. A ncak A laaddinin evlad olm ayp m itsiz
olduundan saltanatn ynetim ini m avere iin Karam an
Eyaletinde olan Allah dostu eyhleri davet eyleyip byk bir
toplant yapt. O m ecliste bulunanlardan B aba isimli yal ve
nur yzl bir kiiyi kendisine baba edindi. Bu durum Celaleddin
R um iye ulanca ilahi cezbe gerei celale gelip Seluklu
Devletini T atar D evletine teslim e him met ve murat eyledi.
Fakat peygam ber nurunun varisi ve velayet srrna erim i
Seyyit Hac Bekta V eli H azretleri ile Seyyit Ahi M uham m et
N im etullah Evren Hazretleri ve Seyyit eyh Edebali H azretleri
kii birlik edip bir yere topland. Seyyit Hac Bekta Veli
konum aya balad: Balm , glm, illiim, erenler evreni ve
erenler gl M olla Celalettin Rumi celalinin zirvesinde
bulunm akla dost ile dm an bir tutmaktadr. yle grnyor ki
en ufak bir eyden hatr krlsa dm an tarafna ynelip[14b]
dostlarna celallenecei kesindir. imdi m eczup toplulua yakn
olan alim yoktur. Bu durum neredeyse yakc atee yakn olm ak
gibidir. N ihayet uzaktan dostluk ve riayet etm ek konum ak iin
yeterli deildir. nk padiahlar m eczup olanlar kendilerine
yakn eylem eleri m m kn deildir. nk onlardan celal zuhur
edip zarar grm eleri m uhakkaktr. V ay o devlet yneticilerine,
bir grup m ecnundan m edet um up yardm isterler. u da
m ehurdur, sarholarla dostluk yapanlar phesiz helak
iindedirler. H er de toplant sonunda Seluklu Devletinin
ynetim ini m eczuplarn him m etine brakm ak Seluklu
saltanatnn yklm asnn en byk sebebi olm utur grne
vardlar. Peygam berlik nuru ve velayet srrnn him meti ortaya
karak A llah adam ilahi ilim sayfalarn riyasz bakp gren
kiiler olarak cesaret sahibi Osman Han Gaziyi saltanat tahtna
oturtm ak zere ynelirken m uhalif kanatta yer alan krk adet
tasarru f sahibi[15a] saray terk ederek yok olm ulardr. Dier
taraftan bu A llah adam da A llaha dua ve niyazda
bulundular. yle ki slam Saltanatnn ynetim i m isal alem inde
kesin olarak Osm an Han Gazi H azretlerine verilm itir. in
sonu, A llah adam lar Osm an Han Gazi H azretlerini erenler
m eclisine dahil edip istihare yapm asn istediler. nk bu
A llah adam A llaha sjarak Allah ehlinin erkan ile niyaz
edip misal alem inde kesin olarak em ir ve srlarn O sm an Han
G azi verildiini seyrettirdiler. Bunun zerine kudret eliyle
Seyyit Hac B ekta V eli Osm an Han Gazinin beline bir kudret
kua kuatt. Bunun zahiri: Adaletli, sebatkar ve istikrarl ol
anlam na gelm ektedir. Batm da u anlam a gelmektedir: Eer
adaletli olm azsan dm anlar gl olur. B asit daireler harap,
hane ise eski olup in ve S inin hkm nde ve M im in galip
gelm esindedir. Kendi elinle ve on bir el on drtteki on e
varncaya kadar var olan ellerle onu al. ayet bunlar senin
tasarrufunda toplu olursa Allah onlar desterler dm ana kar
galip klar ve onlar iin bir hkm takdir etm ez.[15b] ve yine o
m anada grdkleri Seyyit Ahi Evren Nim etullah Osm an Han
G aziye keskin bir kl kuatt. K abzasnda iki bin yedi yz alt
adet A llah yazl ve klcn aznda yz doksan dokuz zulm
ortadan kalkacak eklinde yazl ve yznde Celi hat ile: Bu
klc al ve bununla iyilii em ret ktl sakndr, senin iin
hkm ranlk ila nihaiyedir ve bir yznde: ayet ktl
em redip iyilii yasaklarsan senin iin bir heybet ve vilayet
olm ayacaktr. Bu A llahn ve R esulnn bizden sana
em anetidir. Yirm i drtte ortaya kanlar kp zuhur edenler
edinceye kadar bu sana em anetim izdir. Gl elinle, haksz
zayflaym caya kadar adalete ve hakka sarl. V e yine o manada,
grnen alem de eyh E debalinin gbeinden gne kp
O sm an Han G azinin koynuna girer ve Osm an Gazi
H azretlerinin koynundan bir aa[16a] biter ki bat ile dou
arasn doldurur ve o aacn glgesinde hepsi gezerler ve yirmi
dokuz rm ak akar ve o rm aklar blnp adedi binlerce rmak
olup akar ki ncekilerden daha byktr ve halkn kim isi ziraat
edip ve kimi hayvan gder ve kimisi cenk eder yani cm le esnaf
hizm etlerini yerine getirir. Sonra: Y a Osman, otur diye
gayptan bir sesle kble tarafndan bir seccade grnr.
M ihrabn doksan be yerinde nam az ile zekat yazlm ve yirm i
drt kubbesi var on ikisi gayet latif ve on ikisi daha deiik.
A m a on yedinci cm le vm e m akam nda ve iinde de unlar
yazl: Ey be adam, otur ve iki denizin yolunu tut, iki denizden
gafil olma. Ey adam, em ir olunduun gibi dosdoru ol, senin
durum un ancak onlarla dzelir. Sonra heybet ve iddet ile
hitap geldi: Y a Osm an, kalk ve bak. Bu m anann iddeti
biim inde Osm an Han Gazi H azretlerinin gzleri alp agah ve
kaim olup o A llah adamnn terifini bekledi ve[16b]
adrdan ieri girdiklerini grdler. Selam verip Allah ehlinin
erkann yerine getirdiler ve yle dediler: Y a Osm an Gazi,
sana ayoruz, bizden ryanda korkuyorsun am a uyankken
korkm uyorsun. Ey Osm an, din ve dnya ilerine sarl seni
benzersiz bir m jdeyle m jdeliyoruz cm lelerinden sonra
O sm an Han Gazi Hazretlerini ortaya getirip peygam berlik nuru
ve velayet erkan adab zere kem er ve kl kuatp ve eyh
E debalinin m uhterem eiyle nikahlarn kyp gayretin ve
peygam ber hanedannn him meti ortaya kt ve rya
yorum lanm oldu. Daha sonra Seyyit Hac Bekta Veli Osman
Han G aziye hitab etti: Balm glm illiim ya Osm an Han, on
ve on drt olun dedi. Seyyit Ahi Evren Nim etullah cevaben:
naallah ziyade olur, on sekiz de, yeniden dzen yerin bulur.
O lanlar yine bunlardan olur bakalarndan olm az biganeden
vefa gelm ez erenler olsun olm asn dem ezler diyerek szn
tam am lad.[l 7a]
B ir zaman m urakabe halinde durdular. Sonra Seyyit Hac
Bekta V eli cevap verdi ki: Balm glm illiim ya Osman,
sizden olm aynca bizden olm asn diyince Seyyit N im etullah
Ahi Evren: Erenler, himmeti dn etm ezler elinden tutup
kaldrdklarn yabana atm azlar dedi ve sustu. Tekrar Ahi
Evren N im etullah Seyyit Hac Bekta V eliye cevap etti ki:
Erenler m enziline ayp smaz, erenlerin attklar ok yerde
kalm az m enziline eriir, erenler can ile duruur, hasutlar karr.
te bu Gazi, devleti kurdu ve daha balangta btn sultanlar
geti btn fetihlerinde galip oldu, klcn erenler elinden
kuand. yleyse nbvvet rf ve velayet srrndan ayrlp
baka ilaha yapm ayalar, saltanat tahtnda mutlu olalar, her ey
kendi kendine oldu ve bu gazi saltanat bedava ald. Celal ile i
bir yzden de olacakt. yleyse erenlerin eli bu gazinin saltanat
kuanda olacak ve nbvvet hanedannn gnl elleri[ 17b]
grgl yerlerde gayretlerinin zerinde olsun, hak em ir ve
efaat ile hibir yaratktan zarar erim e ihtimali yoktur. Eer
inkarc deccal m nafklara gnl verirlerse o zaman m nafk
ger, bunlar zahm et eker yine dzelir. Balm glm iliim ya
O sm an Gazi, bize senden gelecek ouldur, soyu Fatm a neslidir.
Sulbne seyyit kart m nkir m nafk at. imdi bu ehlullah
erkannn adab zere bundan sonra gelen btn Osmanl
Sultanlarnn her biri bir veliden him met kem eri ve manevi kl
kuandlar. H atta B ayezit Veli Hazretleri, bykbabam z Seyyit
Baba Y u su f E fendiden ve him met kemeri ve manevi kl
kuanp ve ad geen eyhin olu eyh Ali Efendi ile M ora
seferine gittiler. M sr fatihi Sultan Selim. Han ceddim iz eyh
seyyit A bdullah E fendiden him met kemeri ve manevi kl
kuand. Azizim [18a] m erhum halen M edine-i M nevverede
m etfundur. alacak m enkbeleri vardr ve Birinci Sultan
A hm et Han tarikatm zn piri Hdai Seyyit M ahm ut E fendiden
him m et kem eri ve manevi kl kuandlar ve Drdnc Sultan
M urat yine hazreti pirden kuandlar ve sultan M ehm et Han
tarikatm zn eyhi cennet ehli olan efendiden him m et kemeri
ve m anevi kl kuandlar keza ve keza. N esilleri tem iz
Osm anl Sultanlar nbvvet hanedanndan sahih, seyyit ve
erif olduklar, doruluklarndan phe edilm eyen alim lerin
rivayeti doru haber tevatr derecesindedir. nce de sylendii
gibi Sultan Orhan Gazi, Seyyit eyh Edebali Hazretlerinin
erefli kzndan olm utur ve bizim yanm zda doruluuna dair
kesin delillerim iz vardr. H atta E bul-M ulk m erhum ve Allah
gnahlarn affetsin Sultan A hm et Han H azretleri vefat ettiinde
[18b] babam eyh Y u su f Efendi Hazretleri krk gnden daha
fazla acaba veli nim etim sultan Ahm et Han H azretlerinin ahiret
alem indeki hal ve an ve A llahn yanndaki m akam nn
derecesi nedir diye gece ve gndz cem ve zikrullah ve tam bir
ynelile ve tekke yaknlarnda genel toplantda gece ile ba
ak yz yerde alayarak seherde secde ile niyazda olup ve o
esnada m eclis ve vaazlarnda alayarak dua ederler iken Allah,
Sultan A hm et Han benden nce cennete koym aynca girmem
diye zevk ve evk ile sylerlerdi. H atta bir cum a gn vaazdan
nce ham t ve sena edip aktan cevap eylediler ki: Bu vakte
kadar ok niyazda oldum fakat A llaha ham t olsun teselli
buldum . Bu gece feyzin kana ve inayet ve efaat nurunun
kayna Peygam ber efendim izi cennetlerde m ahede eyledim.
M erhum veli nim etim Sultan A hm et Han sordum, saadetle
buyurdular ki: Adetim izdir, evlatlarm zdan ehit olanlar
Hazreti[19a]
F atm aya m isafir veririz. Dn bizim le beraber oldu. Biz de
kzm Fatm aya verdik diye cevap buyurdular. Peygam berin
iznini alarak H azreti F a tm a nn dairesine vardm. Grdm ki
H azreti Fatm ann sa taraflarnda Hazreti mam H aan ve sol
taraflarnda Hazreti mam Hseyin Allah her ikisinden raz
olsun ve m erhum veli nim etim Sultan A hm et Han, Hazreti
Fatm ann huzurunda diz km m barek m em elerin emiyor,
fakire bakp tebessm eylediler ylece agah oldum. Bol bol
ham d- sena eyledim ve bu hususu m nafklarn baz ileri
gelenleri bildikleri halde babam a kar bozgunculukla eziyet
ettiler ve m erhum saygdeer babam n ak keram etleri ve
tasavvuftaki durum u adeta gne gibi olduundan dolay da
aklam aya bile gerek yoktur. A hiret alem ine terifleri de
akland gibidir. stelik yakn zam anda byk bir
ehlullahtan byle keram etler grlm edii herkes tarafndan
bilinm ektedir. Fakat ilahi esrara gelince bunlar ancak ehline
zahir olur, ayetler ve uyarlar iman etm eyen bir toplum a fayda
etmez. [19b]
B yle olunca A llah pei peine gelen Osm anl sultanlarnn
her birinin kabirlerini nurla doldursun ve ruhlarn ad eylesin.
Bunun zerine gnm zde A llahn yeryzndeki glgesi,
A llahn kullarnn en gveniliri, A llahn bize ihsan, iki
iyiliinde sultan ve yerlerin denizlerin sultan, sultan olu
sultan M ustafa Han bns-Sultan Ahm et Han Hazretlerini
gaflet uykusundan ikaz eyleyip dostlarn sevin ve m utluluk
dm anlarn yerle bir eyleye ve btn vezirleri ve ileri
gelenlerin hizm etlerini iyilie uygun eyleye ve tem iz soylarna
bereketler ihsan edip ilelebet daim eyleye ve saltanatnn
sayesinde saltanatlar altnda bulunan btn insanlara rahatlar
ihsan eyleye ve saltanatlarn ve m em leketlerini gizli ve ak
dm anlarn ktlklerinden ve oyunlarndan Peygam berim izin
him ayelerinin glgesinde koruya ve bu yaznn sahibi [20a]
V e ilahi kapnn nnde bekleyen Es-Seyyit Haim
M ustafay gerek tatlara, doru yol zerinde sabit ve daim
eyleye amin bi-hrm eti Ta-H a ve Ya-Sin ve sallallahu T eala ala
seyyidina M uham m et ve ala cem iil-enbiya vel-m rselin vel-
evliyail-m ukarrebin ve alal-alihim ve ashabihim ecm ain vel-
ham dlillah bi-rabbil-alem in bi-rahm etike ya erham er-
rahim [20b]
Muhibb-i l b olan Babalerin nfuzu tahaddt ederek
Amasyada Mesudiye eyhi ve mderrisi (E-eyh Mecdttin sa)
azlolunarak yerine (emsettin Ahmet Baba) nasb olunuyor; mehur
Aybek Babanm mrid-i hass Tokatl (Barak Baba) Sultan
Muhammet Hudabendenin yannda kibar- evliyadan addolunarak
mutekit Tatar oluyor; bu sene Amasyaya gelip halk muhabbet-i
l-i abaya davet ediyordu.
(Ikdul-Cman)da fazjl mehur Bedrettin Mahmut El-Ayn
kavline ve tetebbuata nazaran Barak Baba, aslen Tokatl olup
takriben 566 tarihinde tevellt ederek kk yanda Amasyaya
gelip Aybek ve Ahmet Babalarn hcre-i terbiyesinde bymtr.
Babalardan bir miktar Arab ve Faris lisanlarn ahz ve talim
ederek mutasavvfeden olmu ve taban kalender merep, lubal
mezhep olduu mnasebetle seyahate kp kyden kye gezerek
(Han Elisi) unvanyla itihar etmitir.
Barak Baba; uzun boylu, sert tyl, kaln vcutlu, sobu yzl,
byk gzl, salar kumral, kirpikleri, by, burnu.gayet uzun,
kalar kaln ve salar umumen kesafetli, gvdesi son derece kll,
kara yaz idi. Manzara-i hriciyesi da adam gibi olup salar
gayet kirli ve mstekreh bir suratta olduundan banda,
114 Hsamettin Hseyin (1869-1939), Amasya Tarihi, Birinci Cilt,

stanbul: Dersaadet Hikmet Matbaas, 1327-1330, Sayfa 460-465. Barak
Baba ile ilgili blm, emsettin Ahmet Bek bal altnda verilmitir.
Ayn bilgi iin ayn eserin kinci Cilt, Sayfa 460-464.
kalarnda, bynda, sakalnda gvdesinde kehleler rmcek gibi
a germi bir halde idi.
Belinden yukars btn plak olup aasna krmz bezden
bir furta balam, bana hafif krmz bir sark eklinde tlbent
sarm ve iki taraflarna manda boynuzlarn raptetmitir. Elinde
gayet uzun ve byk bir nefir, kabaktan mamul byk ve siyah bir
kekl olup ay gibi oynar, maymun gibi syler, gayet murdar idi.
Ayn halde, ayn kyafette sekiz on refiki olup bunlarn elinde
fazla olarak (daire) dedikleri kasna byk, kenarlar zilli birer def
olduu halde gittikleri ehirlerde, kylerde bir daire eklinde durup
bunlar alar, Barak Baba oynar idi. Her ne tarafa gitseler ocuklar
etrafna koar, mashara-i sbyan olan Barak Baba hayvanatn
sedasn taklit eder, hayvan gibi barr, ocuklar elendirir ve
bundan fevkalade bir zevk-i mahsus idi.
Barak Baba; hulule mutekit ahireti mnkir bir mlhit idi.
Feraiz ve muharremat inkar edip esas feraiz, hubb-i Ali der idi.
Kffe-i muharremat mubah addeder, Cenab- Hakkn iptida
(Hazret-i Ali)ye hulul, badehu Sultan (Olcaytu Muhammet
Hudabende Han) ile ittihat ettiini iddia eyler idi. hreti galip
olup gzellere Tanr der, nlerinde secde eder idi.
Barak Baba, ama gittiinde uara bunu hicvetmekle am
ocuklar er- hicviyeyi ezber edip (Barak Baba)y terzl ve
yzne kar okuyarak temeshur ederlerdi. Bu er- hicviyeden
(Siracettin El-Haccr)n u iki beyti Barak Babann muvafk hal
ve kyafeti olduu cihetle buraya nakledildi.
Acem caetna min cevvir-Rum

Hr tahayyere fhal-efkr
Lehm kurn misles-sran
blis yeshu minhum zinhr115
115 Rum diyarndan bize yabanclar geldi

Akllarn ap kald ekiller (yzler)
kz gibi boynuzlan var
blis bile rker onlardan kaar
[1] Aydnck nam, baz tarihlerde Ayranck, Erencik, Karanck gibi ekal-
i m uhtelife de yazlmtr.
Barak Baba, bu ahvl-i garibesiyle beraber air, darb- nutka
kadar, kalenderlikte misali nadir olduu rivayet edilmekte olup
bazlar da merkumu kibar- mutasavvfeden addetmektedir.
Mverrih-i marnileyhin naklettii u ahvl-i acbe, karn-i
shhat olduu takdir de Barak Babann evliyadan deil, belki
sfehadan olduu phesizdir.
Anadolu Mslimleri, Tatarlarn kabul- slamna fevkalade
memnun olduklar halde kesret-i mezalimden dolay onlara buz
ve adavet etmekte idiler. Bu defa Olcaytu Hann mezheb-i iay
kabul iin vicdanlara kadar hcumu ekilmez bir dert iken
muhabbet-i l b perdesi arkasnda (Barak Baba) gibi her enaati
irtikap eden sfehann tahakkm ve fesahati halk galeyana
getiriyordu.
Binaenaleyh: Ulema-y ehlisnnetten bir ksm, pek ok
salabet-i diniye erbabyla beraber Anadolu ve Rum eyaletlerinden
kp Tatarlarn nfuzundan hari olan u beylerine iltica
ediyorlard. te bu mltecilerden biri de sabk Mesudiye eyhi ve
mderrisi olan (Mecdttin sa El-Salgur) olup (705)de evlad
iyaliyle beraber Skut Hkmdar Sultan (Muzafferittin Osman
Han) hazretlerine ve (Cemalettin El-Aksaray) de Msra iltica
etmi idi.
Han Elisi demekle mehur olan Tokatl Barak Baba,
Amasyada bir mddet oturduktan sonra rfekasyla beraber
(705)de ama mteveccihen gitmitir. 706da Sultan Muhammet
Hudabende Hann days, yani validesi Tugur Hatunun biraderi
olan Upgur Beylerinden (Aydnck Noyan) [1] Bin Sarcaya Konya
eyaleti tevoih edilmekle gelip Karamanleri Konyadan kard
(Tarih-i Yezd)de mezkurdur.
Barak Baba ama gidip amleri, ilie davet etmekle
ulema-y Arap merkumu ahz ve istintak etmiler idi. Merkumun
bahiye mezhebinde olduu sabit olduu cihetle hadd-i er
vurulmu, nihayet yedii dayaktan mteessiren 706 zilkadesi
evahirinde amda helak olmutur.
F. B A H A SAD, A N A D O L U D A TM A
Z M R E L E R VE A NA DO LU T M A Y A TI116
T rkiyede A nadolu tetkikat, Trkiyeyi bilm ek dem ektir.

B unu biz, Trkiyeli Trkler yaparsak nefsim izi bilmi oluruz.
F ert iin olduu gibi cem iyet iinde M arifet-i nefs , M arifet-i
gayrdan efdaldir.
A nadoluda itimai hayatm z im diye kadar bir T asnif
ilmi ile tayin etm edii iin bizce mebde-i tetkikatnda
ehem m iyeti azim olacaktr; nk Anadolu hayatm halk eden
kuvvann m eneleri de m ebdetleri gibi m uhaliftir. Anadolu
halknn ou ve hatta en ou Trk nesli olduu iin biz de
m ecburen T rk M illiyet ve H ayatiyeti zerinde sz
sylem eye m ecbur olacaz; bundan baka hkm eti temsil
eden kuvvette T rk tr.
Herhangi bir neslin hayatnda menfi ve m spet tekam l
m erhaleleri o m erhalelere gelen m uhtelif yollardan m rekkep,
m uhtelif fikri ve hissi ham ulelerin m ecm uu ve m ehurudur.
te bu fikri ve hissi ham ulelerin Anadolu Trkl
zerindeki zinde ve akim m uhalatalar da ayrca tetkik edilm eli
116 Baha Said (1882-1939), A nadoluda timai Zmreler, M illi Talim

ve Terbiye M ecmuas, Adet 5, Austos 1334, ss. 18-32. Baha Sait B ey ve
eserleri zerine yaplm D o. Dr. smail Grkem B eyin titiz almasna
baklabilir. B iz burada konu btnl olmas hasebiyle bu makaleyi
yeniden ele alarak buraya koymay uygun bulduk. Baha Said Bey,
Trkiyede A levi-Bektai, Ahi ve Nusayri Zmreleri, Girii Yazan ve
Hazrlayan smail Grkem, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2000.
ve sonra btn bu grglere bir de gayr ahsi ve bi-ftur bir
nazar-i hakikat a tf edebilm elidir. Gayr ahsi nazarlar, m uvakkit
ve geici tesirler brakan parlaylara yahut alaylara
aldanm ad gibi ilmi hakayiki da indi keyfyata ve suni
teklifata feda edemez. Bu erait dahilinde belki H utantu illeri
de grlm ve anlalm tr; fakat zavall ve sevgili
A nadolum uz ne kendi evlatlarnn byle vicdan takayyidatane,
ne de ayarn bila ihtiras nazar- dikkatine ulaabilm itir. Btn
A nadolu m acera hayatnda katavi ve ahsi grglerinden sarf-
nazar edilirse Fransal (Teksiye) tarafndan Anadolu varl
hakknda yazlan umumi grgden baka bir eye tesadf
edilem ez. O da, Y unan ve Rom a tarih-i kadim iyle onlarn
inkaz- m nderesesi zerinde bir (M ersiye-i Han) olm aktan
fazla bir ey ispat edememitir.
Bizim A nadolumuz yeni batan ky ky grlmeli,
m em leketin topografyas gibi, etnografyas da yaplm aldr.
Ondan sonra Anadolu tim aiyat ve A nadoludaki Trk
Zm releri hakknda pek kati ve ilmi netayi alnabilir. Bir
zm renin itim aiyatndaki ilmi usuller M enkulat ile tayin
edilem ez. H er ahsn manevi m ahiyeti gibi her cem iyetinin de
vicdani bir m ahiyeti vardr. Bu manevi m ahiyet m utlaka
grldkten sonra bilinir, anlalr. Zannederim ki A nadoluyu
seven evlatlar onu grm eden seveler. Bu, iman- gaybiye
benzer! Anadolu sevgisine iman edenler onun hali ile hallenm i,
onun ruhiyatn kendi hayatn ile telif; onun vicdan ihtiyacatn
kendi m efkuresinde tem sil etm i olanlardr. A nadoluyu sevmek
iin onu kar kar, fert fert tanm ak; Trkl anlam ak iin,
bek-bek, il-il tanm ak lzumu vardr.
Biz, A nadolu! diye hitap ederken hi olm azsa iki sene
onun her uzvuyla hem dert; Trk! derken be sene Turann
kra ve buzlu fakat zengin ve dilferib hayatyla hem nein
olm alyz!... M illi varlm z nakli ilim lerle deil hdi
m esbutat ile anlalacaktr. te bir A nadoludaki milli
varlm zn kadar ve kym etini arz ve izaha uzanrken bu
araiti gz nnde tuttuk.
A nadoluda yaayan Trk zm relerinin kabiliyet-i
itim aiyelerini edebilm ek iin onun m spet ve menfi tekam l
m erhaleleri ile o m erhalelere ulaan m uhtelif yollarn ve
m uhtelif fikri ve hissi ham ulelerin hviyetlerini ve eniyetlerini
tespit etm ek lazm dr demitik.
Filhakika gayet kadim olan Trk m illeti A m ur
havzalarndan A kdeniz kylarna akarken sanda, solunda,
evkinde, ardnda ne grm, ne iitmi ise hepsine birden
m alik olm ak istemi grnyor. Trk iin rah- zaferindeki,
m addiyat kadar, m aneviyatta vesile-i itimam olmutur.
T rk m illetinin tekam l ve tealisi ancak m illiyet
gururuyla yaad gnlerde ve inhitat ve tedennisi de
m illiyetinden uzaklat anlardadr. Bu hakikat, Trk tarihinin
en lataayyur dsturudur.
H akikaten Trk tarihi pek ince tetkik edildii halde M illi
V icdan denilen m evhibenin umumi ekilde tecelli etm esi pek
nadir bir Hilkat-i asile dir. Hemen hem en iddia olunabilir ki
yalnz Trk kavm inde doan bu B en lik, m stem ir ve daimi
halde zuhur etm ekten ziyade, gya hviyet-i kavm iyenin asr ve
m uvakkat indifalarndan ibaret bir hadise gibidir. Rum
Seluklarnn esbab- istila ve inhitatlaryla Osm anl evketinin
uru ve rucuu ve Cengiz fetretinin alnma ve ricfeleri bu
telakkim izi izah edecek en m ehhir ve en phesiz deliller ve
hccetlerle maldr. Tim ur sailesinin bu m ahiyetinden m stesna
bir iar hususiyle olduu iin bunun milli tahlilata nispetini
daha baid grrm. Anadolu varlna gelince: ranla
Y unann, A rap la R om anm kavafl-i irfan ve ihtiamndan
m rekkep b ir enmuzec-i acip denilse, bu, tarihin m ensus
m etinlerini meyyit olan telakkim ize mani olmaz. Btn bu
nasus-u katiyeye ramen Anadolu hayat- m illiyesinde Ouz
T resini en bedii, en hissi anlaryla ve gaybi telkinata rakib bir
vuzuh ile m uhafaza eden ksm larda buluruz.
M illi benlie bu kadar metin ve kaynak bir scaklkla
yapan bu hayat ve vicdan imeli zm reler ilahi kudretlerin,
meleki kuvvet lerin harim kudsiyetine, istirak bir vecd ile
haiane sokulurken aziz ve ehim ak- millisini arkada
brakm olmuyor. O, kendi vicdanna m eyhlanm elik bir
skletin szl ocan, inleye inleye dinler gibidir; bu ac yarann
yaknc, kavurucu, feci anatn, benliini kprten muhitinin
heyecanl bir sesi dinlendirir!
O zaman terennm edilen bir name, bir kaval cezbi.
gazarbi... efsunkar bir yu-i eyda gibi iliklere ileyen ince,
titrek bir sarsnt ile gs doldurur, gnl doldurur... gz
doldurur. Anadolu varln gsteren (Trk D ernei)nin bu
hususi kavm ilii m m m etlik azameti yannda garip ve bi-
kesdir. M aeri m m et lik kavmi benlik huzurunda m btehil
ve hai bir yabancdr. te bugnk A nadolunun umumi
etiketi bu akim huuiyet ile ifade edilem ese idi, belki rehakar,
belki m ualla bir gayenin kolay bulunm as mmkn olurdu.-
Onun iin, Anadolu, bir mesele-i itim a olm aktan ziyade bir
m esele-i tahlil ve tefrik oluyor. A nadoluyu anlam ak iinde
onu terkip eden fikri, ananevi, ruhi kudretlerin m ene ve
m essirlerini birer birer tahlil ve tem yiz etm ek gerektir.
Bu tahlil ve tasnif, gayr- ilmi ve indi kuyut ile tah rif
edilirse:
1-A nadoluda Trklk anlalm az;
2-Gaye-i milliye anlalm az;
Binnetice: Suret-i tekam l, zlal-i mantkiye dar olur.
*
**
A nadoluda ekseriyet azami T rktr. Dem ek ki Anadolu

Trke- frenganesi alaturka- yaayacaktr. Baka trl
yaaytan, biz Trkler, holanamayz! H uum uza gittii gibi
yaam ak iin bizim gren gzm zn bize verdii liyakati,
kudreti ve onlarn nasl doup nasl yetitiini, nerelerden ne
gibi biim ler, elim ler aldn birer birer nm ze dkp
saymak, sonra onun iinde T rkn klna benzer bir elim
karm ak ve sonra o yordam da savamak, ykselm ek, yrm ek
alm ak, abalam ak gerektir. B szlere ak diyecek kimse
olm am akla beraber hangi yoldan su getirelim ? diyende ok
olur.
Biz Trkleri ve Trkl ykseltm ekten konuacaz, onun
iin szm zn dorudan doruya Trkle taalluk etmesi
tabiidir.
Evvela Anadolu Trk m m et M uham m et (s.a.) olal, Trk
nispeten daha dn demektir. Bu m m etlik hadisesi daha eski
m illi hayatn nasl ve ne kadar tadil edebildiini anlam ak harsi
k ab iliy efi anlam ann asli bir ubesidir. Sonra ahlak ve bedii
m evcudiyetlerini teriha zeneceiz.
O nun iin biz de evvela T rkn dini ananesinden kk bir
m ukaddim e ihzar edelim:
(Ben-i Sam) Adem -Havva m enkbesi ile sze balarsak
beynelm ilel telkinatn Trk uub ve batununa raci ilk m erhale-i
fikriye ve ruhiyesini ifade etm i oluruz. Bittabi bu hususta Trk
lisan- m m hatndan baka vesikam z olm am akla beraber,
Trkn lisan, tarihi kudreti de m ndem i bir icaz- lmiyeye
m azhar olduu iin kudret lisaniyesine isnat edilen acz-i
m alayutakada birer hccet arz edebilir.
Adem, H avva m enkbesinin Trke telkini bu iki kelim enin
asl m takna irca ve mevzuat- m edlulesine tetabkyla daha
ziyade izah edebiliriz:
T rkede atam kelim esi ataym , atavum ekillerinde
m stem aldir; valit m anasna gelir. H abut A dem m enkbesi
b kelim esi bu kelim e de pek ak surette ret m ukabilinde
atm ak m asdaryla alakadardr. (Te-ve-de) harflerinin Trk
lisan ubelerinde tekallb bir kaide-i umumiye olduunu bit-
tecrbe bildiiniz gibi Divan L gatt-T rkn ifadesiyle de
reniyoruz. A tm ak m asdarna cezr olan atdan ata hali de
m enkbenin ilm-i m ahsusudur. nk kurb-i ikdastan atadr.
M anas- stlah ile ilkada vazife-i ebdir. Ced, ecdad m ukabili
O uz lehesinde kullanlyor Trk hakan da ayn m akam da
mutam el baba bizim O uz T rkesinde ebdir.
u suretle ret ve ilka tazammumlarn bila-itikak kabul
eden ata kelim esi, Adem m edlulnn hem neet evlasn
hem vazife neetini ifadeye kadar bir kelime gibi kabul
edebiliriz. Havva, ava, aba, am a,ana kelim elerini ilan- valide
gibi kullanan leheler olduu gibi bu kelim elerden (ava)m n
m nkalip ekli olan (aa) kelim esini tarihim izde de buluruz,
(vav-ayn) m badelesi Trk-O uz ivelerinin kaide-i
asliyeleri olduuna gre (ava)nn (aa) gibi bir ekil olm as
gayet tabii idi. Bugn m evcut Trk zm releri iinde bu stlah
her ne kadar mensi ise de Tim ur ailesi prenslerinde ilk hatun a
alem olan bir sfattr. Tim ur olunun (M elikah Aa)s gibi. Ve
R azatus-S afann Tim urlar bahsinde bilhassa nazar-
dikkatim izi celb eden bir terkip var: Aayan ve H atun! harem
hakan glerinde daim a Akayan ve H anatin in hareketi
takdim edilir. Hatin, hatunun cemi. Ya, Akayan?
te bu da (byk kadn efendiye) verilen bir unvandr. Bu
unvann cihet-i tatbikini ancak (ava)nn inklab- itikasnda
aram alyz. (N unun M ime, M imin B eye, B enin V ava,
V avn G ayna) inkilaplar sahih olduu gibi akisleri de sahihtir.
K elim enin m anasna gelince eer ava kelim esini avm ak
m asdarnn cezrinden (hal) olarak kabul edersek skut edem
olur. Fakat bunu Ouz lehesinin ki (amak) asln irca edecek
olursak (aa=saut) olur. Trk, Ouz lehelerinde avmak,
am ak m astarlarnn ikisi de mstamel olduu halde manalar
da aksinedir. Trk hakan da bir tepeye alr; bir tepeden
avulur.
*
**
T rk ananelerinden bildiim iz kudsi m enakbde ilk insan
hakknda bir fkr-i sarih yoktur; Sami m enakbn mevzuu
m ustalihi olan adem -evann Trk lisan m tekatyla tefsiri
bu fikrin m enei m cerredi hususunda bizi dndrebilir. Ve
buna arki A syann Garbi A syaya mntekl bir fkr dem ekte
tereddt etmeyiz.
Filhakika bu iki kelim e zerindeki mddiam z Trk aile
tekili esasiyetiyle de m ukayese edersek fikrimizi daha ziyade
takviye edebiliriz; erkek-kadn mezducesini lisan bir usul ile
ifade ve terih edelim. O zaman Trk din-i tabiisi ile kadn ve
erkek mevkii itimaideki asl seviyesini anlam oluruz.
Erkek - bu kelim enin cezeri erekdir; er, deildir. Asl
erkekdir. Ak, en m ntehalar m uhal, nispet, temsil
m ahiyetlerini haizdir.
Erke=hr, azade dem ektir. Bu m anada Kazan Trkleri
eyrek=hrriyet kelim esini kabul etm ilerdir. imali Kafkas
K am uk H akan Trkleri bunu erkelik, erke ekillerinde
kullanr. Ayn insanlar erkin i vesiat- hayat, refah, huzur ve
skun m ukabilinde m ebzulen istimal eder. A nadolumuzda
erik, erek stlah tokluya m nhasr gibi kalm tr. Erek
toklu gibi. Erge de bu asldan mtaktr. u halde bir erkek
kelim esini tim sal-i hrriyet ve azatl, saadetkar bir aknum gibi
kabul edebiliriz. Tebriz saraylarna erek denilm esinin
esbabn da bu suretle kolayca anlarz. Filhakika cins-i
m zekker ilim olan bu kelim ede byk bir hakikat-i tabiyenin
vazh bir seciyesini, vazife-i eklini grm ekte haklyz. Erkeklik
cins-i m zekkere alem olm as da vazife-i hayatiye itibariyle
tem il-i istiaredir.
Ve gryoruz ki kadn m ukabilinde ezayn kelim enin
m radif olan erkekin ihtisardr.
K adn=hatun, katun; katn -kelim elerinde srr- azad bir
tim salin efik ve alev ruhani ve manevi, kutsiyetle mem lu bir
ftrat grlr. Divan L gatta (sahife: 431, 284 cilt-1) bize
bunu bir derece tasrih eder: kadn, iki kelim eden m rekkebdir.
Kadn: ka= zarf; tin=ruh. T enin dale tebeddl Trk
lisanndan O uz lehesine tahvilinde kaidedir. (Keza: sahife-)
u halde kadn zarfr-ruh, m ahalli ruh, mhbit ruh gibi
telakki eden Trklerin, hayatta kadna verdikleri ilk vazife ile
ne kadar alakadar olduklarn pek vazh surette ispat eder ve bu,
hibir m illetin lisannda ve hatta hayatnda, kadnn, bu kadar
ulvi tahassusa m azhariyetle tecelli etm ediini bize gsterir.
Sonra, Trklerde ruhlara ait bir ok kelim eler var: sor, or Sur,
Tchour... gibi surMar ayini; orlar, arz; tin ler semavi
m akam lar haizdir. Ak tin, kara tinler semadaki ervah hayr ve
erdir. R uslarn Tehort=eytan lar, Trklerin or larndan
baka bir ey deildir.
B ir de Divan L gatn, tin=cevher, nefs, ruh diye ifade
ettii bu kelim e kann (ali) m anasyla tav sif edilecek olursa
cevher-i ali, nefs-i ali, ruh-i kutsi sfatlarna m azhar olur.
Trkler tin kelim esini yalnz kadn ile altn cevherinde
kullandklarna nazaran kendilerinin kadnla kar ilk ve tabii
nazarlarn renebiliriz. M aadini tabiiyenin iinde (altn=al-i
cevher) sfat onun dier m aadine nispetle kym etini ilelebet
tayin edecek bir m ahiyet hakikiyeyi, bir nazar takdiri haizdir.
(al=telal, lim easar m ukabilini K rehir Trkleri syler)
undan anlyoruz ki Trk lisan kendi tarih ve ilmi kendi
sinesinde saklar ve kymeti evlatlarnn takdirine vabestedir.
Zaten hayat; dini, itimai, bedii... m essesatnda kadn
erkek m ezducasm n m ahsul olduunu ispata hacet yoktur.
Y alnz bu m essesatta bu iki rkn hayatn ne biim telakki
edildiini bilm ek hayatn eklini takdir etm ek iin elim izde
m iyardr. Trk denilen nesillerim izin hayat ancak bu iki
m abehul-hayatnn tayin hviyetine baldr.
*
**
A ta-ana ile erkek -k a d n n Trk lisannda tenazur
fikirleri bu suretle anlaldktan sonra bir de oulun mevki
hayatiyesi takdir edilirse Trkevinin asli seciyesi m eydana
km olacaktr. O ndan sonra Trkn ruhu ve itimai hayatn
bu vahit kyasiye gre tetkik etm ee bir dereceye kadar fikir
edinm i oluruz.
Oul-bu kelime hakknda Divan L gatn bir zhuli ile
naks m alum at vardr. Divan L gata gre olan, oulun
cem idir, (sahife-70) bu, zhuldr; nk (keza sahife-60) bir
Oan tengri= A llahl-kadir buluruz. Bir de O uz kelim esi
vardr.
Biz, bu O an m madde-i asliyesi olan Oun evvela
telaffuzunu tasrih edelim: O, oug mu yoksa og mu okunur?
Divan. L gatt-T rkn A zm l-heba diye tefsir ettii
(sahife -4 9 ) o ekli ougdur. Bunun olanm ak ouglanm ak ve
olam ak oalam ak perinlem ek, ....m taklar vardr. Bu
asldan ovalam ak, ufalam ak, oalam ak m radifleri Ouz, Trk
lehelerinde m stam eldir. Bir de O uz=sark kelim esini de
buluruz. A nadolu telaffuzu gibi ogri deil ougridir. M am afih
orunun asl Trke telaffuzu urui = ouruddis=sark;
ovru=sirkat olduu iin Ouzcaya (vav-ayn) m badelesiyle
intikali tabii grnm ek m mkndr. O zaman orui, orm ak
m asdarndan m ehuz bir sfat olur.
O g, teleffuzuna gelince: Olan, Ouz, Our, Oan, Oa
kelim elerinde bulacam z esastr. O an biz, Tim ur ailesi
gibi baz Trk evlerinde veliaht prens ve umum iyetle ehzade;
ve bazen de reis-i hkmet, hkm dar m akam larnda
kullandklarn biliyoruz. O halde Divan L gatm (ogan=kadir)
dem esinden . ziyade kaim le tercm esi daha dorudur.
B inaenaleyh ogan oulun cemi deil o-olan gibi mrekkeb
bir isim olarak almalyz. u fikre nazaran oulda og savil
olur. Yeni beere adem olu deyin Trklerin bu ifadeyi
bulm alarndaki tabiilik ilk m efkurelerinin yadigar, bir izidir.
V e O uzu da ilk ata telakki etm eleri de menakb- tarihiyesi
sfatyla hakldr.
Binaenaleyh og=kaim =halife; og-savlan=kaym akam =halife
olan m analarnda grlr.
Trkler, kza olan, erkek olan deye evlatlarn tesm iye
ederken oan olm aktaki hak msavat pek aikar grlr.
Filhakika ok ata-anadan sonra kaymakam evlatlar ve
halifeleri de onlardr. Onun kz erkek olm as vazifesini ikal
etmez. Bu krenin ve bil ki byle dolduu iin Avrupa
m edeniyetinin esas olan Roma, Yunan m edeniyetleri
zam annda da Trk kadnlarnn riyaset-i hkm et mevkileri,
mevki-i hakim iyet ve am riyetleri . vardr. Halbuki o
m edeniyetlerde kadn, bir uzvu esir olarak yaayan yetim itir.
Turan olan, Tom ris, Sem iram islerin zamannda, bunun gayr
turani em salini gryoruz. H asl kelam, o ve m tekatnda
kuyum u bir m efkure gryoruz.
O uz efsanesi ile Ouz tresi dediiniz menakb- maziye,
O uzun ne dem ek olduunu pek vazh ifade ederse de baz
A vrupa m dekkikleriyle milli m tetebbiatm z ekseriyetle
O uzu kz gibi tevilata uratm lardr.
Oan tanr=A llahul-kayyum denildikten sonra O uzun
m enkbesi pek mantki bir fikirle anlalrd. O uzun babas
K arahan; Z erdetin Ehrim eni gibi tim sal-i zulmet, halk- er
olduunu K arahan olm asndan anlam ak mmkndr. Akhan
da O uzun am casdr dem ek nur ile zulm etten m rekkeb
Ezd ve Ehrim en efsanesi ya Trklere yahut Trklerden intikal
etm itir. B inaenaleyh O uzun hakim-i cm le alem olduunu
syleyen T rk efsanesi kendini mehul kuvvann mazhar-
esrar ve hakim iyet-i cihan mebde-i beer hikayesi gibi telakki
etm ekte kimse tereddt edemezdi. V e burada Ouz ata
hikayesi tabii, tpk, Ouz tanrnn Ouz gibi (halifetullah
fl-arz) olm asn istilzam eder. Eer Ademden yeryzne halife
yapan im an- kadim O uzlara intikal etm em i ise Ouzlardan
yeni am a intikal etm i demektir. Fakat gryoruz ki Trk
ailesinin (oul) adnda mntekl birlem e yoktur. O, ana-
babann (o-olan)dr.
O uzun selamet, yem in ve saadet m anasn da (o-
ur=our-og) daki (our) asln tazm in ettiini anlarz.
Ouzun intihas gibi m akabline gre (iz, uz, az) okunan
ntehalar tem sil ve nesebi adetlerdir. N asl kikz, gz lar da
Cengiz-C ihangir; gelen kz-seyl tufan kelim elerinde hafif ve
sakil adat- istila ve istiladr. O halde Ouz da timsal-i
kuydat bir uknum -u kuyum uyat grrz.
N etice: Trkler, kadim dini hayatlarnda kutsi ve ruhani bir
m evki verm itir. K adndan tufan ocuklarda, erkek ve kz, ana-
babann m savi hukuklu halefleridir. Ve kadn, daim a, eviyesi-
ev sahibidir. Y akut Trklerinin eye kiles bu (yiye)nin ayn
olm ak lazm gelir.
u suretle anlyoruz ki Trk ailesi baniyesi ata-baba-
oul um delerinden mrekkeb bir ocak vahdetiyle tekil eder.
te, Trk itimai hayatnn ilk m enei bu ocak greneinin
tresinden ibarettir. M am afih kadnn yiye lii, Trk
ailesinde m aderi hakim iyetin esas din veya m ezhep olduunu
iddia etm ek garabeti hatra gelmesin. Trk ocanda kadnyla
erkein vazifesi tam am en ayrlm. Fakat kadn ve erkek
m tesavi hukuka-m anen-nail olm utur. Oullar, torunlar yine
m uhtelif ocaklar kura kura il hayatna geer.
te Trklnn ilk ev kurum u, ocak gdm nn basit
ve m etin m efkuresini, mantki ve m tefekkir telakkisini u
suretle anlyorum ve buna Trkn din-i tabiisi dem ek ister.
Belki bundan sonra Trk muhiti uubi M anizm , M azdeizm ,
Taoizm , Budizm, ayinlerinin m uhtelif anatnda m uhtelif tesirata
m aruz kald ve her birinden gayr m utret telakkiler ald. Fakat
bunlarn iinde en kuvvetli iz brakanlar, Trkn Ocak
T resine benzeyenlerinin ekli istihaleleridir.
Bu dini m efkurelerinin iinde Trk ruhunu ilk ve byk
inklap iinde brakan M anizm olmutur. O da kadn-erkek,
cihet ve cihetlere birer m ekkil-onuun tayini m eselesidir.
M anizm fikrinde umde: yer-gk mezdivecisidir.
Yer, kadnn, gk erkein makamdr. Bu, ihtimali ki tabii
bir tearik hayatn rum uzudur; fakat oza gk tanr, esra yaz
yer Orhun K itabelerinden buna bir hccet telakki edilm ee
layk olduka dini kym etini m uhafaza eder. Halbuki bundan
kudretli bir delil kendi A nadolumuzda m ilyonlarca halkn
m nteha-y iman ve m aneviyat olarak bulursak, artk taaccb
etm ek muhal kalmaz!
nk la-kal A nadoluda milyon kitle atam gk, anam
yer! m efkuresinin tabidir. Yalnz bir fark ile ki bu imann
kadim ekli yerine slam ekli kaim olm u ve daha itiraki
bir itim aiyet teekkl etmitir.
Trklerin din-i iptidaileri ile M anizm i slam iyetle telife
m uvaffak olan yegane m bdi dahi, ancak Hac Bekta Velidir.
Bektailiin esrar- alud-i safahat asr- didesinden ter eden
birka eser ancak nail olduum uz halde, Bektai ayini
asliyetini asla gaib etm em itir. Y alnz Bektailik Y avuz Sultan
Selim devrinde Balm Sultan vastasyla bir inklap safhas
geirm itir. Bu inklabn ekli tarihe ait olm akla beraber
Anadolu hayatnda mhim ve payidar bir izi devam edip gitmi
ve gidecektir. Balm Sultan inklabna tabi olmayan
m uhafazakar zm relere bu gnlk Kzlba diyoruz.
B ektailer gibi, onlarda son iman ilham ilerinde yer anam, gk
atam ! eklini kabul etm ilerdir. Bu m akam B ektailer
makam- m arifet derecesinde akide-i tasavvufiye ile tevil ve
tefsir ederler. Fakat bu tefsir o kadar hakim ane yaplm ki
tasavvufa makam- m arifete ulaan bir nefsin iar-
m aneviyesindeki en ulvi ve beeri tahassusat daha veciz bir
belagatla milli ananetin son gayesinde bulmutur.
te Bektailerin veyahut Anadolu K zlbalarnin sosyalist
ve kom inist ve hatta m frit kom inist hayatlar makam-
m arifetin suret-i telakkilerine gre deiir. K ura n m esalik-i
zhdiyenin hepsi mantki ve hikemi bir sosyalizm esasn en
doru ekilde kabul eder ve itihatlar: U huvvet h assa-i
slam iy ed e n u h u v v et gaye-i beeriyenin d o m asd r. Btn
mesalik-i sufiye bu asliyetlerini zayi ettii halde B ektailik ve
K zlbalk kadim T rk dinini, ocak ananesini, hrriyet ve
hrm et nisvan, saz ve s zn bilfiil kabul etm i ve
yaatm aktr. u suretle A nadoludaki cemaai hayat tasn if
ederken Tim ur istilasndan evvel ki yeni hayat, Seluk evahir-i
saltanatn, M ool istilasn, Celali isyanlar devrelerini ve
ondan sonra ok m utaassb devr-i inhitat gibi birer ve daha
ziyade asrlk m sirat- m aneviyenin izlerini de buluruz.
*
**
A nadoluya Trklerin yerlem esi kablel-islam ve b a d el-
islam devirlere aittir. B ad el-islam devri bol bol on asrdan
ziyadedir. Birinci devir, Seluk devri ise de o devirde itimai
bir istikrar alaimi nadir grlr. Osmanl devri A nadoluyu
kam ilen T rk eline vermi, Seluk devrinin adem-i istikrar hali
bu sefer R um eliye gen Trklerde grlm eye balam tr. O
zam an, A nadolu, yalnz Trk benlii iinde dalgalanan bir
vahdet hayat gsterm ek kudretini alyordu. V e bu zam anda
Anadolu, efkaryla, teressb edebilm ek kvam nda idi. imdi
biz, bu durgunluun tekrar bulank devresindeyiz.
Osm anlIlarn A nadoluda tesisiyle m illi bir m ezhep de
dom utu. Bu da: Bektailik: B una ihtiyata vard; nk
M esnevi nin Parsi taklidi ile ney ve nefirinden Seluk
Trkleri denilen Ouz Trkleri hibir eyi anlam yordu.
phesiz T rkn kaval na benzeyen ney in eninkar, pr
heyecan nam esinden Trkler holanm t. Fakat ney Farisi
tyordu. Seluk aristokrasisi bunu anlam aa zenirken milli
benliini de karyordu. Avam ise hem bir ey anlam yor, hem
de o kahram an bahadr - batr - alplerini Farslem i grerek
ellerinden karyordu. Demek, Anadolu Ouz boylan bu Farisi
taklitiliinden ikrah ediyor ve ayn zam anda (M ool)
istilasyla da ypranyordu. O esnada A m asya civarnda Baba
lyas adnda birisi tryor. Ve evlatlarnn gsterdii iar-
m illiyeden anlyoruz ki Baba lyas A nadoluda ilk
T rkdr. K rehirde Ak Paa-y Veli Baba lyasn hafidi
idi. Y ine oraya sekiz saat m esafede Sulucakarahyk de Hac
B ekta V elinin hem bezm i de oluyordu.117
A k Paa Veli, Ahi Evren (yahut Ahi Elvan), eyh
Sleym an, Hac Bekta bir gnn, bir asrn, bir fikrin
m tehitleri olduuna phe edilemez. K rehirde Caca Bey
m edresesinde toplanan Hac B ektatan m aada bu asr
m tehitlerin itihad, K onyann M esnevi M edresesi olan
K arataya rekabet etm ek idi. Karatay K onya m ektebi Faris
felsefe ve itihad ile urarken Caca Bey M edresesi de Ak
Paann G aribnam esini ibda ediyor; eyh Sleyman,
Tezkiretl-E vliyay; Ahi Elvan Glen-i Raz ve kim bilir
daha bilm ediiniz yazclar daha neler yazyorlard. Btn bu
117 Hac Bektainin mridi olduunu (A k Paazade) tarihinde inkar

eder. Vefat 732; Hac Bekta da 7 3 8 dr.
asri ve m illi yazlarn en samimi tercm an, G aribnam enin
hatim esinde irat ettii:
Kamu dilde var idi zabt usul

B unlara dm idi cm le ukul
T rk diline kim se bakm az idi
Trklere herkes gnl akmaz idi
T rk dahi bilm ez idi ol dilleri
Bu Garibnam e ann geldi dile

Kim bu dil ehli dahi m ana bile
Trk dilinde yani m ana bulalar
Fikr-i irfan eyleyip can olalar118
nizam ldr. Bu feryat ile balayan m illiyet cereyan Osm anl

H km etiyle balam tr. Bugn Edebiyat- Sufye ve m illi
destanlar dediim iz asar ve enfasta ite bu uur ile dom utur.
A nadolu hayatnda yaayan saz ve aklk Kzlba
Sreinin 119 hayat- m ahram anesidir. Bektailik, bilhassa
G aribnam e, (ney) yerine (saz) koymutur.
Saz airleri ile aklar m utlak surette Bektai veyahut
Kzlba nefislerini terennm etm ilerdir.
A nadoluda bu (sazc) hayat kudsi m ahiyette yalnz
K zlbalarda vardr. Sazsz sz olm az! dsturunu; Saz sz
yerindePyi anlam ak iin srek hayatn bilm ek gerekdir.
te Bektailik, mezhep ve felsefesiyle milli varln
(920)ye kadar gdebilm itir. Ondan sonra Bektailikte
M ezdekilik yani M azdeizim , Havarilik girm itir, asl seciyesini
hayat ve erkannda m uhafaza etm ekle beraber iman ve akidede
salabet-i m illiyesini kaybetm itir. B ektailiin bu inhilali
Kanuni devriyle balar. Trkiyenin en elim ve kanl, itimai
yaras bu skut-u manevi ile alakadardr.
118 Garibname. Hac Bekta Ktphanesi. Bu vezinde 10.000 beyittir.

119 Srek (Ayin)in tam mukabilidir.
Ben, Bektailik hakknda bu kadar kati kanaatlerim i
sylerken pek oklar tarafndan fikri elem lerle
karlanacandan eminim; fakat bu hususta phe etm esinler,
hakiki B ektailik efulun asr kademe havale ediyordum . Bu
ocak T rkiyenin hayat ve m em atyla hemhal olm utur. Bu
ocan cam ia-i itim aiyem iz zerindeki tesirat anlalm adka
Trklk deil; yalnz Trkiye anlalacaktr.
yi bir surette bu m eselede vakfane sz sylem ek m anabiin
fikdan dolaysyla herkese kktr. Btn m uhitin elinde bu
m eslek hakknda vesika-i ilmiye olabilecek para eser
tanyorum . B unlarn en birincisi (Kitab- M akalat- Hac
Bektai El-Horasani) ism indeki m anzum bir eserdir120 tarih-i
telifi (812). M ellifi H atipoludur.121 Ak Paa lisannn
ayndr; eserin bir meziyyeti de tarih-i tahriri ile zaman-
telifinin bir olm asdr. Sonra yalnz bir nshas M acar
Encm en Daniinde bulunduu iddia edilen G aribnam enin
tarih-i tahririnden bir asr evvel (820H) gayet gzel bir hat ile
m uharrer G aribnam e Hac Bekta K tphanesinde (23)
num arada m ukayyettir.122 te bu nshay yazan Sivasl Tahir
B eyin hattna pek benzeyen (Kitab- M akalat- Hac Bekta El-
H orasani) u suretle hem ilmi ve hem de tarihi bir kymeti haiz
bulunuyor. Bu eser Bektailiin ne dem ek olduunu rum uzluca
da olsa yine vazhan anlatr. On sekizinci sahifesinin
nihayetinde (A tam gk, anam yer!) deyip kesiyor.
120 Bu yegane nsha Emniyet Umumiye Ktphanesinde mahfuzdur.

MUdir-i umumi A ziz Beyefendi bu pek tarihi eseri Emniyet Umumiyenin
pek kymetli asar- milliye ile memlu ktphanesine aldrmakla byk bir
hizm et-i lmiyede bulunmulardr. 112 sahife. (11,5X 18,5) sathinde
sahifeler.
121 (901)de vefat eden Hatipzade var. Muallim-i padiah idi. (Ak
Paazade tarihi sahife 224 haiye: 3) tarih-i tahrir 812 olduuna nazaran
Hatipzadenin ceddi veya pederi olsa gerek.
122 Garibname (730)da telif edilmitir. Kymet-i lisaniyesi itibariyle
ehemmiyetli olduu gibi felsefe-i fikriye ve menakb- tasavvufiye
tanzimidir. M illi destanlar mevzuuna ithal etmekle daha ehemmiyetli bir
vesikadr.
Bundan sonra (888)de yazlan ve yine Hac Bekta
K tphanesinde m evcut (Vilayetnam e-i Hac Bekta V eli)de
bunu bize anlatyor. B ir de, G aribnam enin felsefesi. Bu
kym etli ve tarihi eserlerden baka belki birka eser grnr.
Fakat bunlar Balm Sultan inklabndan sonra olursa ilmi bir
neticeye desteres olam ayz. Arzettiim eserler, zaman itibariyle
Balm Sultandan evvel yazld iin bir kymeti haizdirler.
Bu eserler bize anlatyor ki Bektailik kadim ve hadis iki
devreye ayrlyor ve Anadolu zerinde de devirlerine ait hakiki
ve kkl izler brakyor. Biz, A nadoluda kadim m uhafazakarlar
nam na (K zlba) sreklerini buluyoruz. epni, Tahtaclarda
kadim srein daha kadim ve milli hayatn kabul etm i ve
Bektailii de (teceddt) diye reddetmitir.
(M abadi gelecek nshada)
stanbul - 12 K anun-u evvel 333.
G. A R F , D E V L E T - O S M A N Y E N N T E E S S S
V E T E K A R R R D E V R N D E L M V E U L E M A
O sm anl D evletine ait tarihlerde kuruluundan ancak bir asr

getikten sonra ufak tefek baz bilgi verilm ekle balanm tr.
O sm anl tarihinin balca ve silsile halinde kaydedilm esi ise
ondan yarm asr getikten sonra gereklem itir. lk eser
(H am zavi)nin tarihidir.
O sm anllarda zuhur eden ulem a hakknda ilk bilgi veren
tarihi, A k Paazade olup tarihinde bir ksm nn isim lerini
kaydetm i ve bunlardan bazlarnn biyografilerine dair bilgileri
de verm itir, fakat bu kaydedilen bilgi ilmi olm aktan ziyade
siyasi ve idaridir. Osm anl ulem as hakknda ayrca ve silsile
eklindeki ilk eser Takprzade Ahm et E fendinin akaik-i
N um aniye Fi U lem aid-D evletil-Osm aniyesidir.123
123 akaik-i Num aniyenin lisanmzda mteaddid tercmeleri vardr: 1-

Belgratl Haki Efendinindir. Aslna baz ilavelerde bulunmu, ounlukla
da eserin nihayetine dorudur. Bu ilavelerden bir de m ellif, Osman Bey
devri ulemasndan M evlana Hattabn N esefiye erhini 717 senesinde
tamamladn yazd halde mtercim onun erhi tamamlamasnn
ardndan ad geen senede vefatn beyan eylemesidir. 2- Edirneli M ecdi
Efendinindir, matbudur. Mtercim her halde eseri imkanlarn msaade
ettii derecede geniletm i ve eklerde bulunmutur. 3- Ahmet Dervi
Efendinindir, 972 senesinde tercme edilmitir; ismi Ed-Devhatl-
rfaniye Fi Ravzatl-Ulem ail-Osmaniyedir. 4-M ehmet Bin Y usuf El-
erkesinindir, bu zat Beyrut Kalesi zirdar idi; 1088 senesinde tercme
edilmitir. Harfiyen mtercemedir. brahim Bin Alnemt El-Amasi
namnda bir zat tarafndan dahi ihtisar suretiyle Trkeye nakl
olunmutur.
M ellif eserinin m ukaddim esinde kk yandan beri
alim lerin hayatlarna dair bilgiye ilgi duyduunu ve bunlar
yazarak kitap ve defter doldurduunu, dier slam
m em leketlerinde tarihiler ulem ann m enakbn yazdklar
halde o zam ana kadar Osm anl D evletinde zuhur eden ulem a ile
ilgili bilgilerin bir araya getirilm ediinden dolay ve fazilet ve
kem al sahibi baz kim selerin desteiyle eserini yazdm edebi
bir ekilde aklyor, kitabna konu edindii ulem ann ounun
vefat tarihlerine dair elde ettii bilgilerin yeterli olmad
gerekesiyle kitabn Osm anl sultanlar tertibi zerine yaptn
da ilave ediyor. G erekten kitap dikkatle incelenecek olunursa
ilk devrelerde gelen ulem a iin A k Paazadenin tertibini
tam am yla takip ettii grlr. Bu devirlerde zuhur eden
(Fenari) ve (C ezeri) gibi alim lerin srdkleri hayat mkemmel
bir ekilde kaydedildiklerine gre bunlar hakknda verilen
bilgiler ayr ve biyografik denilecek derecededir, fakat dierleri
hakknda ifadeleri A k Paazade tarihinde ve dier tarih
kitaplarnda ilgili yerlerde hikaye edilen konular gerei
biyografik bilgi dnda gereksiz bilgilerle doludur. Eer yazar o
devirlerde yazlan kitaplar tetkik etmi olsayd eserinin bu
ksm daha bilgiye dayal ve doyurucu olurdu, A k P aazadeye
dayanarak hibir zaman o dnem deki Osm anl toprana ayak
basm ayan K arahisarl H attab124, Kayserili A bdulm uhsini
124 mam Zeyneddin Hattab Bin Ebil-Kasm mehur fakihlerden olup

hicretin yedinci asrnn Rebiahirinde ve sekizinci asrnn ilk yarsnda
yaamtr. Karahisarldr. lk nce vatanndaki ulemadan ilim tahsil
ettikten sonra Hadis ve Tefsir okuyarak renimini tamamlamak iin
am a gitmi, daha sonra vatanna geri dnerek ilim okutmakla megul
olmutu. Uzun bir mddet sonra am a gidip bir sre ikamet ettikten
sonra beldesine dnerek orada vefat etmitir. Eserleri: Manzum N esefye,
Kenzul-Dekaik, El-Muhtar ve El-Menar erhleri olup Fkha ve Usul
Fkha ve Hilafyata aittir. N esfye Manzumesi erhini am ehrinde ve
717 senesinde yazmtr. (Sicilli Osmanide babasnn ismi Kasm,
Osmanl tarihilerinde kendi ad Hattab Haydar diye zikredilmektedir.
Doduu yer Anadoluda bulunan Karahisar isimlerindeki yerlerden
hangisi olduu tarihlerde ak olmadndan daha sonra bunun Karahisar
O sm an Bey ve Orhan Gazi devri ulem as arasnda beyan etmez
idi.
A nadolunun henz Osm anllar eline gemeyen yerlerinde o
devirlerde pek ok tannm ulem a ve fuzela zihur etmitir.
Hattab, A bdulm uhsin125 Osm anl ulem as arasna dahil edildii
halde dierlerinin dahil edilm em esi sebebi anlalam yor. H er
halde akik-i N um aniye m ellifi ilk devirler ulemas iin tarih
kitaplarn ve bilhassa A k Paazadenin tarihini kaynak kabul
etm i ve onun rivayetini aratrm adan kitabna kaydetm itir.
U lem a hakkm daki bu bilgiler ilk devirler meayihi hakknda
dahi verilm ektedir.
akaik-i N um aniyeden sonra K efevi nam yla bilinen
(M ahm ut Bin Sleym an) tarafndan Ketaib A lam l-Ahyar
min Fukaha-i M ezhebin-N um anil-M uhtar kitab te lif
olunm utur, bu eser ulema-i Osmanl ulem asndan fkhla
(hukuk) tannm kiilerden bahseder. M ellif m dekkik bir zat
merasndan olduu fikri hasl olmutur, halbuki Hattabn vatan olan

Karahisar baz ipularna nazaran o zamanki Karaman beylii snrlar
iinde bulunan D eveli Karahisardr. Sicilli Osmanide lm ylnn 717
senesi olarak gsterilm esi de salam bir kaynaa dayanmamakta nceki
dipnotta gsterildii zere ilk nce Haki Efendi tarafndan akaik
Tercemesinde yazlmtr. bni Hacer El-Askalaninin Drerl-
Kam inesinde aklad gibi Hattab Bin Ahmet Es-Sivasi baka bir
zattr.)
125 mam Abdulmuhsin El-Kayseri mehur ulemadandr. Doum yeri olan
Kayseride mehur alimlerden M evla Mecdddinden ilim tahsil etti, daha
sora ama gidip Tefsir ve Hadis okuyup ilim hayatn tamamlayarak
Kayseriye geri dnd. Eratna oullarndan Mehmet B ey tarafndan olu
A li Beyin eitimine grevlendirildi. Kayseri ve Sivas ehirlerinde
yaamtr. Ali Beyin hkmeti zamannda 767-782 de vefat etmitir.
Zamannda Efdalr-Rum lakab ile mehur olmutu. Eserleri: Feraiz
manzumesi ve erhi, Aruzu Endls ve En-Necdiyat erhleri, Gayetti1-
Beyan Haiyesi ve Fkh Risalesidir. (Osmanl M elliflerinde bu zatn
755 senesinde ld beyan edilm i, fakat erh-i Necdiyat isim li eserini
759 senesinde te lif etmesine ve Ali Beyin babas Mehmet B ey yerine
tahte oturmasna kadar muallimliinde bulunmasna nazaran ad geen
eserde gsterilen vefat tarihi yanltr.)
olduundan kurulu ve yerlem e srecinde ortaya kanlar
hakknda akaiki esas kaynak kabul ettii halde bunlarn elde
ettikleri icazetnam elerine, eserlerine vesaireye m racaatla ilmi
hayatlarn olduka anlatm ve eserini yeni bir tr olarak
oluturm utur. K ad Takuyiddin El-Temim i tarafndan yazlan
Tabakats-Seniye Fi Teracim l-Hanefye de kurulu ve
yerlem e srecinde gelen fukaha hakknda verilen bilgiler
K etaibin iindekilirini bir dereceye kadar tam am lad.
te bu eserler ve ktphanelerdeki m ecm ualar ve Evkaf-
Hm ayun N ezaretindeki vakf kaytlar ve pek ok tarih
kitaplar ve tahrir ettikleri eserleri tetkik edilerek Osm anlIlarn
kurulu ve yerlem e srecinde ilmi hayat ve bilcm le m eahiri
ulem a -e s e r sahibi olsun olm asn- yazlm tr.
Erturul Bey drt yz kadar adr halkyla A nadolunun
Bat tarafna gelip bir m ddet Ankara civarnda ikamet edip
daha sonra St tarafna hareket etti. Bu blge A nadoluda
hkm ran olan Seluklu Devleti topralarndan olmayp
BizanslIlarn elinde olan m ahallerden idi. Latinlerin
K ostantiniyeyi zabt ve istilas zerine BizanslIlarn
A nadolunun batsnda tekil ettikleri im paratorluun m erkez
hkm eti bulunan znike olduka yakn idi.
znik im paratorluu o taraflar ihmal ederek L idya ve Frigya
vesaire gibi gneyde bulunan yerlerin m uuhafazasna nem
veriyor, bir taraftan da Latinlere kaptrd Kostantiniyenin geri
alnm as iin m egul oluyordu. Seluklu Hkm eti ile olan
hududun m uhafazas hakknda im paratorluka tutulan bu
siyasetin sebeplerinden biri hududun kuzeyinde ve i
taraflarnda hkm et m erkezini rten Sakarya rma kenarlar
yer yer kale ve kalelerle tahkim edildii halde gney
taraflarnda m stahkem yerlerin snr olmas idi. Dieri de
im paratorluk epeyce zam andan beri Seluklularla huzur ve
skun ierisinde yaam akta olduundan onlar tarafndan
taarruza duar olm asndan endie etm em esi idi.
Seluklu Devleti snrnda bulunan u Trkm enleri zerk bir
ynetim e kavum ular ve merkezin izin ve m saadesini talep
etm eksizin-bir vakit Osm anl Devletinin Rumeli snrlarnda
olduu gibi-hem m em leketin snrna tecavz etm ek hususunda
m stakil idiler. B unlarn en toplu ve kuvvetli bulunduklar
yerler Firikya taraflar idi. nlerinde Bizans m lkinde Laudise
(D enizli) gibi birka m stahkem yerden baka engel yok idi,
Snrn o taraf daim a bunlarn tecavz ve taarruzuna m aruz
kalyor idi. Halbuki snrn kuzey taraflarnda o zaman u
Trkm enleri olm ayp G erm iyanllar da henz K tahya
taraflarna gelm em i idiler. O ralarda ve Seluklular m lkinde
u Trkm enleri teekkl etmemi idi. Eskiehir ve nn
dorudan doruya Seluklu Devleti tarafndan atanp
grevlendirilen hakim ler vastasyla idare olunuyor idi.
Sultan Seluk tarafndan klak diye verilip ErturuPun
konduu St, Bizans m lknden olup henz Erturul
tarafndan zapt olunm am idi, Eskiehirle gneyde snr
kom usuydu. Y aylak ism iyle verilen Dom ani dalar pek
uzakta olduu iin znik im paratorluu gvenli yerler
arasndayd. Seluklular tarafndan bu suretle znik
im paratorluu snrnn kuzeyinde dahi bir u m em leketi tekil
olunm u ise de m aiyetindeki halkn az bir ksm ile kendisine
yaylak tayin olunan yerlerin pek ierilerde bulunm as ve ok
zam an gem eden Seluklu Devletinin yklm as sebebiyle
Erturul bu im paratorluun o taraflarda bulunan ahalisiyle
m nasebet peyda etmi ve nihayet mrnn sonuna kadar
etrafndakilerin blge hukukuna riayet etm itir. Halbuki o
esnada K tahya taraflarna gelerek dier bir u m em leketi tekil
eden G erm iyanllar znik im paratorluunun snr kom usu
olduklar yerlerine saldrarak kasp kavurm akta idiler. Erturul
Gazi onlarn bu taarruzlarna kar kom ularn bile m uhafaza
ve him aye etm ekte idi.
Erturul Bey kendisine bal halk ile ite byle bir blgeye
kondu, vefatna kadar yazn D om anie gitmek, km Ste
gelm ekle gnlerini geirdi. Erturul Bey ve ballar okum a
yazm a bilm ezler, aralarnda alim nam na hibir bilgili kimse
yok idi. Sonra O sm anllar tekil eden halkn ilk blgesi ite bu
surette olup din ve dil bakmndan farkl bir halkn
m em leketinde ve ilerinde m ekan tutm u ve vatan edinm ilerdi.
D aha sonra ellerine geirdikleri m em leketler de tam am en
Bizans im paratorluundan zabt olunduu cihetle oralarda
A nadolunun K aram an vesaire gibi baz beyliklerinde olduu
ynyle Seluklular dnem inden kalm ve zam anna nazaran
gelim i bir ilmi hayat yoktu. A ralarnda ilim hayatnn ok ge
balam asnn sebebi bu idi. lk ilim hayatn uyandrm aya gayret
edenler dardan ve A nadolunun baka taraflarndan gelen
kendileri gibi Trkler idi.
E rturulun son gnlerinde eyh Edebali onun idaresinde
bulunan yere evini tam idi. eyh Edebali, Osman B eyin
ynetim inin ilk yllarnda akrabasndan D ursun Fakihi
K aram andan getirtti.
O sm an Bey ilk fethettii K aracahisar blgesine etraftan
halk sevk edip yerletirm i ve imar etmiti. Bu halkn ou
G erm iyan ilinden g etm ilerdir. Dursun Fakih, onlara
nderlik yapyordu. Bu zat, K aracahisarda Osman B eyin adna
ilk Cum a hutbesini okum utur. Osm anlIlarda ilk tayin olunan
kad Dursun Fakihtir ve 699 senesinde atanm tr126 ilk kadlk
olan yer de K aracahisardr. Osman Bey zam annda fetva
m akam eyh Edebalide idi, hatta onun Osman Bey tarafndan
fetva hizm etine tayin olunduu ve birinci mfiti olduu bile
beyan olunur.127 Bu halde Osm anl m em leketinde fetvaya ilk
izin verilen eyh Edebali olm akta gerekte de Osman Bey eri
m eselelerde daim a ona m racaat eder idi.128
K aracahisarm iskanndan itibaren Osman B eyin idaresinde
olan halk yaay bakm ndan ikiye ayrlm idi. Biri ehirde
yerleik idi, dieri gebe hayat sryordu. H er iki taraf
halknn artan nfusu, baz sebeplerin etkisiyle evreden
gelenlerin katlm yla gnden gne oalyordu. M am afih
bunlar iinde ilim erbab pek az olup ounlukla savayd.
126 Neri, Cihannma, Sayfa 63, Veliyddin Efendi Ktphanesi.

127 Ketaib-i Alam l-Ehyar min Fukaha-i M ezhebin-Numanil-Muhtar.
128 akaik-i Numaniye Fi U lem aid-D evletil-Osmaniye.
Zira O sm ann topraklar cihat yurduydu ve halk ise hibir
zam an herhangi bir em rin sorumluluu altnda deillerdi.129
G elenler kllar sayesinde geni bir im kana kavuuyorlard.
Osm an Bey bam szl ilannn nc senesinde
ynetim i altnda olan yerleri be blgeye ayrarak her birine
birer bey ve bir kad atad, bunlar halk arasndaki ulem adan
bulm akta pek glk ekmedi. ounlukla Seluklu Devletinin
m uhtelif taraflarndan gelen adamlard. eri ilerle beraber
idari iler de kadlara yklenildi.
slam topraklarnn baz taraflarnda ve bilhassa ran ve
A nadoluda em irler, m dahalelerini eri ilere de uzatarak halk
arasnda nifak oluturup zulm yapyorlard.130 Osm an Bey
buna meydan verm em ek iin tayin ettii beyleri m em ur
olduklar yerlerin yalnz askeri ilerini ynetm ekle snrlam
129 Eski tarihlerde Osman Beyin halktan ve vezir cretlerinden vergi

almad hakknda ak bir kayda rastlanmaz. Halbuki tarih kitaplardaki
ifadelerden slam ve Trk olan halknn vergiden istisna tutulduu anlam
karlmakta, bu cmleden olarak Osman B ey in al veri vergisi ald
hakknda, bavuran kimseye aklamas ve vefatnda para namna hibir
eyi miras olarak brakmamas bu konuda delildir. Sultan Murat Han
Saninin vezirlerinden Fazlullah Paa ile tartmasnda devlet gelirleri
hara ve maden haslat ve vergiye balanan hkmetlerden alman
verginin tekil ettii hakkndaki ifadesi de bunu desteklemektedir. Osman
B ey in zamannda Hristiyan halk tmara bal olduundan ksmen tmar
sahiplerine ve ksmen hkmetin belirledii vergileri vermekle ykml
idi.
130 A sl Arap olmakszn o zamana kadar tekil eden slam Devletlerinin
hi birinde kad mevcut deildi. Namk Kemal Bey: Osmanl Tarihi, Cilt
1, Sayfa 77. Kemal Bey, bu ifadesini dorulamak iin epeyce aklamada
bulunur, halbuki merhumun bu ifadesinin kayna bizce mehuldr. slam
topraklarnda yalnz asl Arap olan devletler deil rani ve Turani vesair
hkmetlerde de memleketin idaresinin havale olunan kadlar vard. Bu
konu, ad geen hkmetler ve siyasi icraatlarnn incelenmesinden ve
verilen baz kaytlardan aka ortaya kar, bu halde Kemal B eyin
ifadesinin salam bir kaynaa dayanmad anlalyor; bu halde Kemal
B eyin aklamasn destekleyecek kayda hibir yerde rastlanlamayaca
kesindir. Anadolu Seluklu Hkmetinin idaresi altnda olan ehir ve
yerlerdeki kadlar hakknda Tezkire-i Aksariyide nemli kaytlar vardr.
bundan baka eri ve idari bilcm le ilerin yrtlm esini
kadlara brakm t. K adlar eriatn davetine icabet etm eyerek
m ahzurlar araclyla da ekem em i daha ziyade zulm lerini
artran sulularn -k i pek az m eydana gelirdi- yakalanm as iin
beylerbeyine veyahut sancak beyine bavururlard. Devletin
vergi ve vesaire hakkndaki tebligat dorudan doruya kadlara
olurdu. H atta kadlar bir zaman devirm e olanlar
toplanm asna bile grevli olm ulard. Byk kadlar devleti
tem sil edebilirler idi ve bundan dolay iin nem ine gre bizzat
kendi nam na veyahut ilam ile durumu padiaha bildirirlerdi.
Aa kadlar bile sahib-i devlete131 ilam ederlerdi. M am afih
kadlara ulufe tahsisi epeyce zaman sonradr ve Osman Bey
devrinde kadlara m aa veyahut ulufe verilip verilm edii belli
deildir.
Osm an Bey zam annda kendi halkndan Tacuddin ve
dardan gelenlerden andarl K ara Halil ilimde tem ayz ettiler.
Osm anlIlarda ilim hayat Osman B eyin son gnlerinde
ortaya kp olu Orhan Bey devrinde genileyip artm aya
balam tr. Orhan B eyin idaresi altnda ilim hayatnn
ilerlem esine dikkat ederek nem verdi. Saltanatnn ilk
zam anlarnda dardan gelen ulem adan M evlana Sinan bizzat
him ayesine ald, bu zat B ursaya ilk atanan kaddr. Dardan
gelen m ehur ulem adan biri de Kara A laaddindir.
O rhan Bey saltanatnn nc ylnda zm iti fethettiinde
oradaki eski binalardan birini m edrese yapt. Osmanl
topraklarnda ilk m edrese budur. Fakat zmit, m em leketin aa
ksm nda olduundan m edresesi istenilen derecede etkili ve
hretli olm ad. H km etinin altnc senesinde zniki ald,
yerinin nem ine ve eski hretine nazaran hkm et m erkezi
yapt. Eski zam anlarndaki hretinin canlandrlm as
m aksadyla eski binalardan birini m edrese haline getirtti.
O rhan Bey daha sonra hkm et merkezini tekrar B ursaya
tayarak orada M anastr ve O rhaniye M edreselerini yaptrd.
131 Sahib-i devlet: Veziriazam

nceki eski binadan deitirilm i dieri yeni binadan
yaplm tr. Byk olu Sleyman Paa dahi valiliinde
bulunduu yerlerde birer m edrese yaptrm idi.
O rhan Bey zam annda em irlerden Lala ahin Bey de
B ursada bir m edrese yaptrm t. Osm anl vatandalar
tarafndan ilk ina edilen m edrese budur. V akfnam esi 749
senesi R ebiulevveFinde dzenlenm itir.132
Osm an B eyin genliinde E debalinin yanna sk sk
devam ederek tasavvuf terbiyesi aldndan idaresi zam annda
m eayih ve dervilere pek meyilli bulunm utu. Orhan Bey ise
babas gibi tasavvuf erbabn ok fazla severdi. O, kendi
zam annn m utasavvflar arasnda an ve hreti en fazla ve
byk alim lerden olan Kayserili eyh D avutu davet ederek
znikteki m edresesinin m derrisliine getirdi. Osmanl
topraklarnda ilk tayin olunan m derris bu zattr.
M edreselerdeki retim de o zaman Arap ve Acem
lkesinde yrrlkte olan usul kabul edilm iti. O kunan dersler
A rapa denilen dil ve edebiyat ve tefsir ile hukuk idi.
ncsnde alm an bilgiler uygulanrd. Talebe bunlar tam
anlam yla renip tam am ladnda fetva vermeye icazet alrd.
Her dersi uzm an olan alim in vermesi usulne Hazreti Fatih
zam annda kurulan M edaris-i Sem aninin yaplm asyla
balanm tr. Orhan Bey zam annda Osm anl topraklar hzl bir
ekilde geniledi, dardan gelenler arasnda ulem a ve bilhassa
kadla elverili kiiler az olduundan kad yetitirm ek
gerekiyordu. O zaman m edreselerde okunan dersler ona gre
dzenlenm iti.
Orhan Bey ilim ve K uran ehlini ok severdi. Ad geen
vazife ehline ulufeyi de ilk defa Orhan tayin eyledi. K adlara da
ulufe tayin etm itir ki kim se kim seden haksz bir ey almasn.
zet olarak O rhan Gazi zam annda ulem a ve fakirler zengin
olduklar iin zekat verecek kim se bulunm azd.133
132 Defter-i Vakfiye-i Mukata-i Haremeyn, Numara 3.

133 Tevarih-i Ouzuyan ve Cengiziyan* ve Selukuyan ve Osmaniyan,
Sayfa 82, Osman Ferit B ey Ktphanesinde.
Sultan y, Trklerin tarihinde mhim bir mevki igal
eder. Al-i S elukun inkraz zerine A nadoluda Trk birliini
ve Trk saltanatn Osm an B eyin yaatm aya balad beldeler,
buralardr. Trklk, O uz neslinin gayretiyle, hicretin yedinci
asr sonlarnda bu havalide canlanm aya balad. Bu sebeptendir
ki, Trkn umumi tarihinde Trklerin siyasete, ilm e ve m arifete
ettikleri m beccel hizm etler tetkik olunduu zaman, Sakarya
sahillerini, Pursak ovalarn, Karacaehri, Eskiehir, nnn
fahir ve gurur ile gz nne getirm em ek kabil deildir.
T rkler, bilhassa Ouzlar, eski ananeye pek sadktlar.
N erede teesss etseler, Orta A syada cetlerinin takip ettikleri
ananeleri m uhafaza ederler, onlar yaatm aya ceht ederlerdi.
Hususiyle ehir ve karyelere, behemehal atalarnn, uralarda
yararlk gsteren erlerin ve erenlerin adlarn koyarlar, m illi
kahram anlarn bu suretle yaatrlar, ve onlarn yksek
nam larn izaz ederlerdi. Fatih zam anna ait (Sultan y)
Evkaf D efteri tetkik edilecek olursa, bu hakikat bariz bir surette
kendini gsterir. M esela bu defterdeki karye isim lerinden
anlalyor ki, Trkler cetleri olan B ozoklarla oklarn adlarn
daim a m uhafaza etm ilerdir. Sultan y havalisindeki
karyeler hep onlarn adlaryla tevsim edilm itir. M esela
Bozoklardan: Bayat, Der, Kazk, Kargn; oklardan:
134 Ahmet Refik, Fatih Zamannda Sultan y, Trk Tarihi Encmeni

Mecmuas, On Drdnc Sene N o 3 (80), 1 Mays 1340, ss. 129-132.
Bayndr, epni, Alayunt, Knk, ova isimleri Sultan y
havalisinde kam ilen mevcuttur. Sultan y, hicri dokuzuncu
asr sonlarnda u taksim at haviydi: Liva-i Sultan y-Kaza-
i Sultan y, Kaza-i Seyit Gazi, Kaza-i Bilecik, n y,
Kaza-i Bulme-i Seyit Gazi. (n y), (K aracahisar)a tabi
olduu iin (K aracahisar)a da (n y) derlerdi. N itekim
A k Paazade (Sayfa 20): K aracahisar Sancan kim ana n
y derler diyor. B ununla beraber, Fatih zam anndaki resmi
kaytlara nazaran evkaf taksim atnda en ziyade nazar- dikkate
alm an, (K aracahisar)dan ziyade (K aracaehir)di. N itekim
1130 tarihli Divan K aytlarnda da: Anadolu Eyaletinde vaki
Sultan y Sancana tabi Eskiehir ve Bilecik ve
K aracaehir ve B ozyk ve Seyit Gazi... suretinde Sultann
Sancann taksim at gsterilm i, ve K aracahisardan ziyade
K aracaehir nazar- dikkate alnm tr. K iliseden tahvil olunup
Dursun Fakihin ilk hutbeyi okuduu cami, (K aracaehir)de
idi. Kurt-ini, yk, Kzlkaya, Kuzgunkayas, nn,
(K aracaehir)e tabidi.
Bu defterden, o devirlerde yaayan ve bazlarnn
tarihlerim izde isim leri m evcut olm ayan zatlarda m eydana
kyor ki, onlarda Beyazt olu Aslhan, Asl Paa, Evrem
Paa, Hac N asrettin nam yla m aruf Hac Paa...
Sultann veya resmi im laya gre, Sultan ynn
karyeleri pek oktu. Balcalar unlard: Karacaehir, K urtini,
yk, K zlkaya, Kuzgunkayas, nn, K zlca y, Yapa,
Sarayck, saviran, Buryack, Erikez, K sler, Gnyaruk,
lyaruk, om aklu, Ahiky, Aa St y, Yukar St,
K zlca Bayndr, Saralan, nky, Aarky, Olanlar,
D em irenber, Kozaac, Ak-in, Kay; Knk, Ova, Sultanderesi,
Cem it, ehir yk, Peykarck, Kalm kuyu, M etalib, Karasu,
K araca yk, Geyikli Baba, avlun, Korili, Calil, Kkz,
ou, Selam kolu, Buran, Gnyz, Uurlu,Kynnz,
Y eregiren, Sivri yk, epniky, Arapviran, Eymr, Kk,
K ayalky, Girecelik, Alacaam, Karl, Genyezi, Sekvanii,
G erineky, Derecikky, Durmu, Sulan Seyit Gazi, K uruba,
Sevinky; Seyit Gazi vakflarndan: Kargn, Viranck;
Eskiehir vakflarndan: M ehm u, Einkarac, Dut y,
Gkdere. K argm da 59, V iranckta 28 hane vakft. Btn bu
karyeler zaviyelere, fakihlere ve ahilere aitti. Hususiyle
Sultannnde ekseriyeti ahiler tekil ediyorlard. Defterde,
keza eski adlarda vardr ki, balcalar unlardr: Sulu, Bahayi,
Elvan, Sevindik, Kutlu, Ivez, K alender eydi, Sndl, Durdu,
nebek, Gndz, Gvendik, Budak, Gzel Abdal, Koa,
Zeynel eydi, Sencer, M ezit, Saruhan, Balaban, Toan,
O rubey, Aktoan, M innet, Bali, Hzr, Ede, Saltk, Hokadim.
Sultannndeki karyelerin ekseri Osm an Hnkar, O rhan
Hnkar, M urat Hnkar, Beyazt Hnkar, Em ir Sultan, sa Bey,
M ehm et Han, M urat H nkar ve Fatih Sultan M ehm et nianyla
vakfedilm itir.
Sultann bn-i B atutann Orhan Bey zam anna tesadf
eden seyahati esnasnda mamurdu. O zam anlarda buraya
(Sultan y) derlerm i, m esela bn-i B atutada (Sulanyi)
suretinde kaydetm itir.
Fatih zam annda K aracaehirde Abdlaziz, Eskiehirde
eyh ihabttin Suhreverdi, Ahi M ehm et Zaviyeleri m ehurdu.
O zam anlar nn kads M evlana Bedrettin, St Subas
Toan Beydi.
F atih in (Sultan y)ne ait v ak f defteri 7 varaktr. O
zam anda (C z E vkaf Sultan y) ve iinde de: (Suret-i
D efter-i Evkaf) yazldr. Defterin zerinde tarihi ve Fatih
zam anna ait olduu yazl deildir; fakat kom larda shak Faki
Beyazt H nkar ve M urat Hnkar tab- serahum a nianyla
vakftr nefsine. K aydndan defterin kinci M urat zam anna ait
vakflar m uhtevi olduu anlald gibi, ekser yerlerinde de
sultanm z nianyla vakftr kaydndan defterin Fatih Sultan
M ehm et zam anna ait olduuna phe kalmyor.
K eza defterde m ukayyet Sultanzade-i C ihan Hazreti
elebi nin F atihin Karam an V ilayetinde bulunan ehzadesi
M ustafann da ber-hayat olduu nazar- dikkate alnrsa,
defterin 877den evvel tanzim edilm i bulunduu tayin eder.
D efterdeki u kaytlarda dikkate ayandr:
Ellerinde kaz bitileri vardr, beylerbeyiler ve kaz
bitileriyle ellerinde vakf- kadim doana nianlar var,
rncek bittesiyle, Gkeren Bittesiyle , Sultanzade-i
C ihan Hazreti elebi nianyla ve shak Paa nianyla v ak f
denilm i, M evlana M ecdddin bittesiyle, nn kazs
bittesiyle .
Bu kaytlardan, vakflarn yalnz H nkarlarn nianyla ve
hkm - cihan m talaa tevcih edilip ehzadelerin,
beylerbeylerinin, kadlarn ve beylerin bittileriyle tevcih
olunduu anlalr.
(C z E vkaf Sultan y) bize gsteriyor ki, Sultan
y havalisinde Trk ananesi ve Trk hars tam am yla
hakim olm utur. BizanslIlardan alm an yerler tam am yla
Trkletirilm i, ve her karyeye Trk adlar konulm utur. Keza
bu m m bit ve m ahsuldar yerlerin ziraatna ve ticaretine de
ehem m iyet verilm itir. M esela daha Fatih zamannda, (Kargn,
K argun)n balar m ehurdu. Saraya bile zm (K argn)
balarndan gelirdi. Su kenarlar ise iftlikler ve deirm enlerle
dolu idi.
NC BLM
HLM ZYA LKENN

KAYNAKLARINA EKLER
A. T A R H - O L C A Y T U DA EYH B A R A K 135
706 (1306-1307) Y l O laylar
eyh B arak Ram azan bayram gn Kalium konandan

ayrlp ysce Sultann huzuruna doru hareket etti. K endisine
yol gsterip klavuzluk etmesi iin yanna bir Tali alp G ilann
ilerine doru geldi. Y lan gibi kvrlp giden orm anlara, kvrm
kvrm yollara revan oldu. Lahican snrna vardnda bir blk
G ilanl zerine saldrp canna kastettiler. eyh Barak: Ey
C ahiller, ben eyh B arakm, H actan geliyorum. Benim
canm a kastetm ekten utanp sklm az msnz? Dedi. O nlar da:
Ey T atar eyhi, kendi ayanla ho geldin. Allah Tealaya dua
edip senin gelm eni bekliyorduk. Kutluluk ve bereket getirm esi
iin seni ldrm ek istiyorduk dediler. K urtlar ve akallar gibi
o erefli adam n zerine saldrdlar. K urbanlk deve gibi para
para ettiler. Onu helak edilerini derecelerinin artm asna ve
Tanrya yaknlklarnn oalm asna vesile saydlar. M ritleri
baka bir lmn kem iklerini alp, onun cesedi imi gibi
cesedini Sultaniyeye getirdiler. Yarl hkm yle kabrinin
zerine ykseke bir trbe diktiler. M ritlerine her gn
verilm ek zere elli dinar vazife ve ratibe tayin ettiler.
135 Derya rs, Tarih-i Olcaytu, (Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Dou Dilleri ve Edebiyatlar (Fars D ili ve
Edebiyat) Anabilim Dal), Ankara: 1992, s. 108.
Kendisine bal kalabalk bir m rit grubu olan derviane
yaayan bir eyhtir. 705 ylnda D m aka gelm itir. te
yandan, Efrem zam annda 706 ylnn cem aziyelevvel aynda
geldii de sylenm ektedir. eyhin beraberinde, hepsi Rum
diyarndaki m ritlerinden oluan yz kii civarnda kalabalk bir
grup vard. D m aka girince, ordu kom utan Kad Kutbettin
kapya kadar gelip, onlar teker teker sayarak bir dzene ve
sraya koydu. Bylece sultann huzuruna kabilecek bir
grnm e kavutular. eyh B arak sa ve sakaln tam am en tra
edip byk brakm t. O m zunda ucu eik engel eklinde bir
sopa vard. H epsinin banda camzn boynuzlarna benzer
keeye bal boynuzlar vard. K na ile boyanm inek (sr)
ak kem iklerinin dizili olduu ipten bir halka ve ziller
boyunlarna .taklyd. H epsinin st n dileri krkt. A ncak
onlar, ibadet ve nam aza ok dkn olup eyh B arakn
beraberinde m ritlerini terbiye eden bir m uhtesip bulunuyordu.
O nlardan her kim bir snneti terk edecek olsa ayana yirmi
denek vururdu. Y annda bir de tablhane vard. Kendisine: Ey
eyh, niin byle bir iar edindin? Denilince: Dervilerin
elenm esi iin cevabn verirdi.
136 Salahattin Halil Bin Aybek Es-Safedi (1297-1363), A yanill-Asr ve

A vaniln-Nasr, Tahkik Ali Ebu Zeyd Cilt I, Beyrut: Darul-Fikril-
Muasr, 1997, s.681-685.
O nlarn bu halleri lkede duyulunca Gazan Hann kulana
gitti. Gazan Han eyhi artp zerine rktc bir ylan sald.
eyh B arak da ylann zerine bindi ve ylan ona bir ey
yapam ad. Gazan Han bundan etkilenip ona on bin dinar verdi.
Ancak, eyh B arak o paray almad.
eyh B arak m eydanda Efrem in huzuruna km ak isteyince,
zerine hibir kim senin kar duramayaca ok iri ve tehlikeli
bir deve kuu saldlar. Deve kuu ona doru ilerleyince, o deve
kuunun srtna bindi ve onu Efrem in yanm a yaklak elli zira
kadar uurdu. E frem e: Baka bir yere daha uurmam ister
m isin? D eyince Efrem: H ayr dedi ve eyh B araka en iyi
ekilde ikram da bulundu. eyh B arak K udse gitm ek istedi.
Efrem de bunun zerine onun yol m asraflarn karlam ak
istedi. A ncak o bunu kabul etmedi. Efrem eyhin bu tavr
zerine hzineden bin dirhem verdi, onu da alm ad ve Efrem
srar edince alp m ritlerine datt. K udsten de M sra
gitm ek istediini fakat buna imkan bulam adn zannediyorum .
Bunun zerine D m ak geri dnp geldi ve K utluaha gitmek
istedi. K utluah, Gazan Hann naibi olup, Gazan Han o tarihte,
kendi lkesine yol geii verm elerini istedii G ilanllarla
savayordu. Bundan dolay eyh B araka: O raya gidemezsin.
nk bu bize zarar verir diyerek onu alkoydular. V e ona:
Sen M slm an olduunu ve dervilerin eyhi olduunu
sylyorsun ama onlar din dm anlarnn yardm na
gtryorsun diyerek onu bakr haladlar. Bu olay 707 ylnda
m eydana geldi.
O nlarn ilgin ekilleri ve tu h af halleri vard. O nlar gelince
akl banda kim seler onlardan kaar, oynam ayp alm aya
baladklarnda onlarn hallerine aar kalr/Y anlarndaki ak
kem iklerinin dizili olduu halkay sallayp, balarnda keeden
yaplm eri boynuzlar ve dudaklarnn stndeki kaln byklar
ve om uzlarndaki engel sopalar ile gen kzlar ve kadnlar
rktrlerdi.
Y rdkleri zam an bu ziller ses karrd.
O nlar gittikten sonra insanlar, uzun zam an onlar hakknda
konuurlard. Hatta onlar hakknda iir sylerlerdi.
eyh Y ahya El-Habbaz El-Hamevi, Siracttin E l-M ehharn
u iirini ondan dinlediini syleyerek bana okudu:
Rum diyarndan bize yabanclar geldi

lgin halleri ve grnleriyle
kz boynuzu gibi boynuzlaryla
blis bile rkp onlardan kaar
H er birinin uzun byklar
Tral yzleriyle
stlerindeki dikisiz elbiseleriyle
Besili vahi hayvanlar gibi rktc bir gruh
N e byle bir ey grld ne de haberi duyuldu
Allah onlarla ilgili ne bir delil indirm i ne de onlardan
razdr
eyh Barak, onlar saptran ve bu bo eyleri onlara reten
H er m ride iki boynuz ve anlar dizili bir gerdanlk takan
Gerdanlklarda dizili knal ak kem iklerine, onlarn
tespihleridir, diyen
N erede dururlarsa orada hykrm eye balarlar
Soluklar, cehennem ehlinin krba darbelerinden kard
sesi andrr
O nlar arasnda en onurlu kii arda dkkanlar yam alyor
ocukluklarndan beri enikler gibi yem ek yem eye alm lar
N e grg kurallarn ne de hadlerini bilirler
M uhtesipleri bile, onun iki satan biri tarafndan
yetitirildiini, sylyor
K rm a varr varm az kasaplar arsnda kem iklere

tler
A rtklarla beslenir, kasabn deriyi yzm esini gzlerler
eyh Barak, onlar yem ek iin dilenm eye gnderir
Y em eklerin en gzelini kendisine getirtir
Ordan oraya aylak aylak dolar dururlar
Ey Barak, A llaha yemin olsun ki dnyaya b id at olarak
geldin
Cum adan baka senin camide namaz kldn grmedik
A m acn am da iyi bir nam salarak m ehur olm aktr
nkar iinde olduun bir halde ortaya ktn
Senin gibi yetm i korum ayla dolaan bir dervi grm edik
Ey onlarn hallerinden habersiz kimse, imdi nasl biri
olduunu anlatalm
B anda boynuzlar, om uzunda teberi olan bir insan
K nnda tahta kl, arkasnda davul
D avul, def ve kaval alarlar
Yaptklar seyredenleri gldrr ama honut etmez
Ey Barak, gerekten dervi olm ak istiyorsan
Takva azn artr, hrka ehlinin yolundan yr
D nyaya aldanm a, ahiret daha hayrl ve kalcdr
A yplanm aktan ekinm iyorsan sakaln kesm eye devam et
Sana den el-M ehharn gzel yoluna uym andr
Sen kendi yolunda garip, ben kendi yolum da yalnzm
D uyduklarm n ve grdklerim in en iyisini derledim
B enden dinleyenlerin dnda kim senin duymad
blm leri
Zam an getike kalacak ve alar boyu sylenecek
K nyem ; bu satrlar arasnda sakl duran ey, ne gzel
eyhim iz lmddin el-Birzali, onun T okatn bir kynden

olduunu sylem ektedir. Babasnn bir imareti vard. Am cas
tannan usta bir katipti. Burak kalkp eyh erik el-K rm inin
yanna gitti. Onun hizm etine girip, rencisi oldu. O na bu ismi
Burak B arak ism ini veren bu eyhtir. nk onun
kusm uundan yiyince eyhi ona, sen B erksin dem itir. Bu
kelim e K pak dilinden olup K pek anlam ndadr. Yine
dem itir ki eyh lm ttin el-Birzali onlarn vlecek bir yanlar
nam aza devam l olm alardr. Nam azn bir vakit bile geirene
krk krba vurulur. Akam ile yats namaz arasnda da zikir
yaparlar. Onun (Burak) stnl ok fazladr.
Barak El-Krm i, aslen T okatn kylerinden birine
m ensuptur. B abas g ve nfuz sahibi, am cas da m ehur bir
katipti. Kendisinin iinde bulunduu im kanlara ram en o, btn
bunlardan kendini uzak tutarak dervilerle beraber oldu ve bir
sre sonra kendisine bal m ritleri de oldu. O nlarla birlikte
706 ylnda R um a (A nadolu) gitti. Sonra 706 ylnda kendisi ve
m ritleri sakallan kesik, gr bykl, tu h af grnl olarak
am a geldiler. Onlardan her birinin om uzlarnda cevkan-
engel, balarnda da boynuz, kee klah, ipe dizili kna ile
boyanm ak kemikleri, skk st n dileri ve eyh Barak
ibadete bal idi ve beraberinde devaml m ritlerini
cezalandracak bir m uhtesip bulundururdu. Ve m ritlerinden
herhangi biri bir namaz klm asa krk krba ceza verirdi. Ve
akam dan sonra ge vakitlerde zikir yaptrrd. Geim ini tem in
iin herhangi bir i ile megul olmazd ve beraberinde ald
bir davul bulunurdu. tici grnnden dolay srekli knanan
eyh Barak: Ben dervilerin alay konusu olm ak isterim derdi.
eyh Barak ilk olarak Tatar lkesinde ortaya kt. G azana
onun hakkndaki bilgiler ulanca onu kendi lkesine getirtti.
Gazan onu yrtc bir aslanla imtihan etti. (Byle yaparak onu
im tihan etm i oldu.) O da bir rpda srayarak aslann srtna
137 bni Hacer El-Askalani (1361-1449), Ed-Drerl-Kamine.
180
bindi. Bu snav baaryla getii iin G azann yannda deeri
artt. Gazan da ona on bin altn verdi, Barak da bu paray kabul
etm edi.
B aka bir rivayette de denilm ektedir ki bilakis zerine bir
kaplan saldrtt. A m a eyh kaplana bararak onu m alup etti.
B ylece G azann yannda itibar kazand. Gazan ona otuz bin
altn verdi. O da bir gn de btn paray datt.
Barak, D m aka gelince, Efrem in ahrnda bir devekuu
vard. Efrem de onu devekuuyla imtihan etti. O da bir solukta
srayp devekuuna bindi ve m eydanda bir tur att. Elli zira
geniliindeki m eydandan geerek Efrem in nne geldi ve
ona: Onun zerinde baka bir ey varken onun uurtulduunu
grdn m ? dedi. Efrem de: H ayr dedi ve onu hsn
kabulle karlad, saraynda onu m isafir etti.
K udse gitm ek iin Barak, Efrem den izin istedi. Efrem
onun yol m asraflarn karlayarak gitm esine izin verdi. Barak,
M sra da gitm ek istedi ancak buna imkan bulam aynca
lkesine geri dnd.
Efrem , B arak K utluca ile Gilan dalarna savam aya
gnderdi. G ilanllar eyhi esir ald. G ilanllar ona: Sen
dervilerin eyhi iken M slm anlar ldrm ek iin
M slm anlarn dm anlaryla beraber nasl gelirsin? dediler.
B arak 707 ylnda kazanda halayarak ldrdler.
Aslen T okatn bir kynden olup babas varlkl amcas
m ehur bir katipti. Ancak o derviane bir hayat srdrmeyi
tercih ederek bir grup dervile beraber R um a gitti.
Bilahare hicri 700 ylndan sonra m ritleriyle beraber
sakallarn tra etmi gr byk brakm olduu halde
D m aka geri dnd. Bu halleriyle kendisinin ve m ritlerinin
grntleri olduka iticiydi. H er birinin omuzu zerinde engel,
balarnda kee klah, kna ile boyanm sr ak kem ii asl
ve hepsinin n st dileri skkt. B ununla beraber ibadetten
asla ayrlm az ve virtlerine devam ederdi. Bunun iin eyhle
beraber m ritleri cezalandran bir m uhtesip bulunurdu. O,
m ritlerinden birinin namaz terk etm esi zerine krk krba
ceza uygulard.
B arak babo yaam as ve beraberinde tayp ald
tablaheneden dolay knanm akta idi. K nanm asna cevap olarak:
Ben dervilerin alay konusu olm ak isterim derdi.
B arakn ilk ortaya k Tatar lkesidir. Onun hakkndaki
bilgiler G azana ulanca onu lkesine getirtti. Gazan onu yrtc
bir aslanla im tihan etm ek istedi ve o da bir solukta srayarak
aslann srtna bindi. Bundan dolay G azanm gznde kymeti
artt. Gazan ona on bin dinar verdi. Barak bunu kabul etmedi.
138 Y usu f Tariberdi ibni Tariberdi, El-M enhels-Safi v el-Mstevfa

B ad el-Vaf.
Dier bir rivayete gre denilm ektedir ki eyhin zerine bir
kaplan saldrtt. Am a eyh kaplana bararak onu m alup etti.
B ylece G azann yannda itibar kazand. O na otuz bin altn
verdi. O da bir gn de onlar datt.
D m aka gelince, E frem in ahrnda bir devekuu vard.
Efrem devekuunu ona m usallat etti. O da srayp devekuuna
bindi. M eydan da bir tur att. Elli zira geniliindeki m eydandan
E frem in yaknna kadar geldi ve ona: Onun zerinde baka bir
ey varken uurtulduunu grdn m ? dedi. O da : H ayr
dedi. V e ona ok iyi davranp ihsan ve ikram da bulunarak:
stediin bir ey var m? diye sordu. O da: K udse gitmek
istiyorum dedi. Efrem , ona izin verdi yol ihtiyalarn
karlad. eyh, M sra da gitmek istedi. Fakat buna m uvaffak
olam ad. arka geri dnd.
Gazan onu K utluca ile Gilan dalarna G ilanlarla savamak
zere gnderdi. G ilanllar, eyhi esir ald ve ona: Sen
dervilerin eyhi iken M slm anlar ldrm ek iin onlarn
dm anlaryla beraber nasl gelirsin? diye sordular.
Sonra onu 707 ylnda kazanda halayarak ldrdler. Onun
durum unu en iyi A llah bilir.
E. Z Y AD DN FAH R , B A R A K BA B A
R SA L ES139
Ksm en Talik, ksmen R ika ile yazlm tahm inen be yz

sahifeyi m tecaviz 4/17 numaral resalede, birok kk eserler
grlyor. B ata sahifeden ibaret ksm ez goftar efzal el-
m eayih eyh ihabettin Suhreverd kaddesallah ile
baladna gre slam felsefesinin rakiye zm resini tem sil
eden filozofa ait olacak. Yaz sahibi, Farisi olan bu kk
risalede vahdet-i hut esaslarn terih ediyor.
kinci ksm, ulem aya atfedilen byk szlerin Faris ve
T rk dilleri ile tefsirinden ibarettir. Elli drt kadar kelam-
kibar yar Farisi yar Trke ile tevih edilm ektedir.
B unlarn birisi, dierleri hakknda bir fikir verebilir:
En-nsu niyam un feiza matu intebehu

M erdm n gaflent ez ukba
Heme guyi behoftegan manend
Zarar -1 gafleti ki m i-m erzent
n bim irend angehi danent.
A hiretten bu halk gafildir
Uyuyup kald cm lesi gmrah
B ilm ediler bu gafletin zararn
O gece uyanp klalar vah...140
139 Ziyaddin Fahri, Barak Baba Risalesi, Hayat Mecmuas, Cilt II, Say
29, Ankara: 1927.
nc ksm, sekizinci ve dokuzuncu asr airlerinden
bazlarnn eserlerinden alnm iirleri ihtiva ediyor. Yunus
Em re ferm ayed, Kemal mm ferm ayed, eyh fermayed gibi
serlevhalar altnda grdm z bu iirlerden bazlarn
nakledeceiz.
Y unus E m re diyor:
Ya ilahi! G er sual etsek sana

B udur onda cevabm o sen sana
Ben bana zulm eyledim ettim gnah
N eyledim nettim sana ey Padiah...
Sen beni ezelde asi yazasn
D oldurasn alem i avazasin
Kl gibi kpr yaparsn ge dey
Gei ben K evser arabn i dey....
K em al m m , iirlerinin birinde ayn felsefeyi

terennm ediyor:
Tur yara et yola karban gitmeden

Ykn bala yr tan atm adan
Batl iten kaa gr haktan yana
K aa gr ardnca dm an yetmeden
K endznden ileme hibir ii
U lularn dn iitmeden...
D ier bir yerde de m rit ihtiyacn tekrarlyor:
140 mlann ve lisann vaziyeti, yaznn olduka eski olduunu

gstermektedir. jlL ----- ki
risale, imlamzn tetkiki bakmna gre de hasiz ehemmiyet oluyor.
Sekizinci dokuzuncu asr airlerinin hepsinde buna tesadilf edilmektedir.
Y ola azmetme yolda olm aynca
nnce bir ulu ba olm aynca
Hi evm ekle er m enzile ermez
H udann fazl kolda olmaynca;
D rdnc ksm da kk ve m tenevvu Faris risalelerden

m rekkeptir. N ecm ettin Kbra, Celalettin Rum, Sadrettin
K onev... gibi m utasavvf airlerin isimlerini, tasavvufun
erkanna ait tafsilat havi olan bu risalelerin birinin sonunda 890
tarihi ve Gelibolulu M uham m et bin B ostan ismi grlm ektedir.
B unu m teakip risalelerin en by olan birisi T rkedir.
Bunun drdnc sahifesindeki ...Bu birka kelim e ki,
seyyidl-tarikat vel-hakikat kdvets-salikin eyh Barak,
kaddesellahu srrah, ki m uhabbet arabn ienlerin ser-
m estleridir kayd, risalenin halk m utasavvflarndan Barak
B abaya aidiyetini gsterm ektedir. eyh Barak, hadislere ve
ayetlere M evlanadan ald M esnevi m sralarna istinat ederek
iradatta bulunm aktadr. Btn gayesi gnl gznn b il-
klliye alm as etrafm dadr. Anadolu m utasavvflarnn tarihi
yazlrken, phesiz Barak Baba ve onun m evcut eserleri
arasnda bizim burada sadece tem as ettiim iz kitab da bir
istifade m em ba olacaktr.
Eserin beinci ksm diyebileceim iz paras ki risalenin
ortasndan sonradr. Zarifi, Habay, mam, Alay, Halil, A hm et
Paa, eyh, Cem.... gibi sekizinci dokuzuncu asr airlerinin
iirlerini toplam tr. B unlardan bazlarn kaydediyoruz.
Z arifnin bir gazelinin u beyitleri bizde gazel tarznn ilk
teekkl devrini hatrlatyor:
M ah- rya senki bir pr-ftne-i aupsun

Syle blbl bigi niin gonca ve aupsun
G rm edim sencileyin gezdim cihan ey nigar
B ir gz nergis, sa smbl lebi ml gl-izar
Fatih devri airlerinden A hm et P aann dokuzuncu asr
m m essillerinden eyhnin gazellerinden bazlarn
gryorsunuz.
M esela A hm et P a a nn bir gazeli:
A nsam lebini can deheninden kr kar

vsem diini dide-i dilden gher kar
O servi sim ten soyunup ksa camdan
C ism ini gren sanr ki buluttan kam er kar.
M kl budur ki her kime kim halim alaym

Akn yolunda o dahi benden beter kar
Deryaya dse katresi ger az yarnn
Ahm et acep mi cennet-i kuyundan olsa dur
Bilm ezliiyle adem elinden neler kar141.
eyh nin u gazeli ne kadar kuvvetli ve

lirik bir ifade tayor:
A k gerek ki sdk ile sabit kadem dura

Y oksa hezar bar bu alem gelir gider
Gn yzller hevasna den alasn
G rm ez m isin bulutlar pr-nem gelir gider
eyhi firar klmazm bir dem ademi
D evletl ol ki alem e hurrem gelir gider.
B arak B aba risaleleri arasndaki bu gazeller iinde

C em in m stesna paralar var. te bunlardan birisi:
141 OJjj jj-lP ..... ilh. Gibi ekiller Arap Elif-B asnn
tesiriyle yazmzda teekkl etmitir. Bazlarnda hareke bile grlebilir.
Ey dostlar! G rn yine boyu vefa felek
Kld bela-y dehre beni m btela felek
N u-i cefa yerine verir ni-i gam bana
kr yerine sunulm az her bela felek
Derd-i bela-y hicr ile bim ar idim mdam
K lm az bu ben ikestesine bir deva felek
N az u naim yerine nar- cahim erer
B udur hem ie senden erie ata felek
K ffar esiri eyledin slam ehlini
B ir sora gre kim se grr m reva felek
G iydirm edin bu kubbede bana kaba felek
G sterm edin bu suffada bana safa felek.
Elhasl ktphanede M akalat- Barak B aba ismi ile

m ukayyet yazma, m cellet kitap, harsi tecessslerin m uhtelif
veheleri ile alaka-i bah bir mem badr. Onda Y unus E m reyi
takip eden bir halk devrinin felsefesi grld gibi sekizinci
dokuzuncu hicri airlerinden m him lerine ait paralar da
m ukayyet bulunm aktadr.
KALAN YAYINLARI
Mithatpaa Cad., 34-F, 8. Kat, No: 50, Kzlay/ANKARA
Tel-Faks: (0. 312) 434 08 47
Aratrma-lnceleme Dizisi
ZAZALAR VE KIZILBALAR / Nazmi Sevgen (2. Basm)

Corafya, Tarih, Hukuk, Folklor, Teogoni
DERSM DEN PORTRELER / Hseyin Akar
ZAZALAR ZERNE SOSYOLOJK TETKKLER / H. Reit Tankut
FOLKLOR DEFTERLER - 1 (1907-1945) / brahim Olcaytu
Malatya, Akadc-Arga, Arguvan, Darende, Adyaman, Khta, Samsat, Kayseri, Antakya
FOLKLOR DEFTERLER - II (1907-1945) / brahim Olcaytu
Dersim, emigezek, Pertek, Erzincan, Elaz, Sivas, Kangal, Zam, Kogiri
Dinsel, Etnik ve Politik Sorunlar Balamnda
ALEV KRTLER / Erdal Gezik (2. Basm)
DEREBEY VE DERSM / Nait Hakk Ulu
DERSM FABLLARI-I / Daimi Cengiz
mmetten Millete
TRK ULUSUNUN INAASI (1860-1945) /brahim Bahadr
Cumhuriyetin Kurulu Srecinde
ATATRK VE ALEVLER / brahim Bahadr
ALEV TARH VE KLTR / Haz. brahim Bahadr (*)
Bilgi Toplumunda ALEVLK / Haz: brahim Bahadr (*)
HALK ANLATIM LARINA GRE DERSM / Kahraman Ayta
KRT HALK MASALLARI VE HALK HKAYELER / Orhan Gner
YKLERYLE DERSM AITLARI-I / Mesut zcan
YEZDLER - Tarih-ibadet- rf ve Adetler / Mahmut Bilge
MASALLAR / O scar W ilde -ngilizceden eviren: Rza Can
D O U DA KRT SORUNU / Nazmi Sevgen / Yay. Haz. M. zcan
(*) Bu kitaplar Bielefetd Alevi K ltr M erkezi Yaynlar olup

datm tarafmzdan yaplmaktadr.
Anadolunun
Din Sosyal Tarihi
Birok bilim dalnda eser vermi olan Hilmi Ziya lken,

uzun yllar sosyolojinin yerlemesi ve kurumsallamas iin de
aba harcamtr. Birbirinden farkl konularda pekok eseri bu
lunan Hilmi Ziya lken, Sosyoloji ve zellikle Din Sosyolojisi
konusunda ilk eser veren bilim adamlanndandr...
Anadolu kltr zerine younlaan aratrmalarn gz-
nnde tutarak onu, bugne kadar bilinmesine karn gn yz
ne karlmam Mihrab Mecmuasndaki makalesiyle yeni
den okuyucuyla buluturmak istedik. Uzun sren almalar ne
ticesinde, Hilmi Ziya lkenin bu makalesi ve makaleler er
evesinde ele alnan dier yazlar, mstakil bir eser haline gel
di. Balangta Hilmi Ziya lkenin makalelerinin sadece tan
tlmas, hatta sadeletirilmesi dnlmt. Oysa bu alma
bal bana bir kitap halini ald. Kukusuz almann kitap ha
line geliinin balca sebepleri arasnda makalelerin nem ve
gncelliini hl koruyor oluu da vardr. Ancak dier aratr
maclarn makalelerden haberdar olmalarna karn yararlanma
imknlarnn olmaym da eklemek gerekmektedir...
Makaleler, Anadolunun din sosyal yaps, zellikle de
Alevilik - Bektailik tarihi ve Anadolu Trkmenleri arasnda
slamn alglanma biiminde younlamaktadr. Bu algnn
yerlemesini salayan nclerini konu almas ynyle de ma
kalelerin gzard edilmemesi gerekirdi. nk Anadolu- dini
sosyal tarihi bakmndan rolleri tartlmayan Barak Baba, Ge
yikli Baba ve Hac Bekta makalenin merkezi noktasn olu
turmaktadr.

Hilmi Ziya Ülken - Anadolunun Dini Sosyal Tarihi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hilmi Ziya Ülken - Anadolunun Dini Sosyal Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Hilmi Ziya lken

eviren ve Yayna Hazrlayan: Ahmet Tan

eviren ve Yayma Hazrlayan:

Birinci Basm: Mays 2003

Bask: Gen Ofset

Kalan Basm, Yayn, Datm, Mzik, retim, Paz. A..

eviren ve Yayma Hazrlayan:

I- Hilmi Ziya lken ......................................................................... 15

II- M ihrab Mecmuasndaki M akaleler ..................................... 27

kinci B l m .................................................................................... 117

Hilm i Ziya lkenin alm aya konu olan m akalesi

1 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, 3. Bask,

2 Bu aratrmaclar arasnda yer alan Baha Sait Bey,.yapm olduu alan

5 Hilmi Ziya lken, Anadolu rf ve Adetlerinde Eski Kltrlerin zleri,

8 Glseren lkenin ifadesine gre Hilmi Ziya lken, M lkiyede Fuad

12 Hilmi Ziya lken, Anadolu rf ve Adetlerinde Eski Kltrlerin

T rkiyede sosyolojinin ikinci kurucusu olarak kabul edilen

14 Hatice lken, Eim Hilmi Ziyann zel Hayat, Sosyoloji

b-T rk Sosyoloji Tarihindeki Yeri

T rkiyede sosyoloji Osm anl Devletinden gnm ze ayr

17 Nuray Mert, Trkiyede Sosyal Bilimlerin D ine Bak, Sosyal

21 Bayram Kamazolu, 1940-1950 Tarihleri Arasnda Trk Sosyolojisi,

Son dnem Trk yazn tarihi ierisinde m stesna bir yere

24 Mehmet Yalva, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde

1-Y aynlanm Eserleri

Um um i Ruhiyat, stanbul: 1927.

27 Aslan Kaynarda, Tandm Toplumbilimciler, 75. Y lnda

2-Sosyoloji le lgili Eserleri

Felsefe ve tim aiyat Dergisi, stanbul: 1927-1929.

3 -Sosyoloji le lgili M akaleleri

Anadolu rfi ve D estanlar, Anadolu M ecm uas, Say 1,

31 Yukarda da ifade edildii gibi gnmzde geleneksel A levilik-

ncelikle birinci blm de yer alan m akaleyi de Latin

B irinci blm de yer alan ilk m akale kendi ierisinde iki

Hilmi Ziya, O rta A syada Trkmen: Trkm enin D ini ,

Birinci m akalede Orta A syada yaayan Trklerin sosyal ve

Hilm i Ziya, A nadoluda Dini R uhiyat M ahedeleri,

Bu m akalede ise tam am en yerleik hayatn sonulan

Hilm i Ziya, Seluklularn nkraz Zam annda K onya,

kinci blm de verilen yazlar(m akaleler) Hilmi Ziya

32 Burada bir hatrlatmadan geem eyeceim , Baha Said B eyin m uhtelif

T rk M slm anl projesi kapsam nda yrtlen

HLM ZYA LKENN MAKALELER

O rta Asya payansz bir bozkrdan ibaretti. Trk kavimleri

33 Hilmi Ziya, Orta A syada Trkmen: Trkmenin D ini, M ihrab

35 A llahn sevgisi (A.T.)

T rkm enin idari tekilatnda Tani M eclisi denilen bir

37 Mihrab Mecmuas, Orta A syada Trkmen, Say 9, ss. 376-380.

38 Ev, bark tabiri halinde bugn de kullanlmaktadr. Baraka ile de

3. T rkm enler in D ini39

O uz efsanesinde eski Trkm enin dini hakknda baz

39 Mihrab M ecmuas, Orta A syada Trkmen: Trkmenlerin D ini, Say

40 Mihrab M ecmuas, Orta A syada Trkmen: Trkmenin D ini, Say 11,

41 Yeni Mecmua, Ziya Gkalp, Manzum.

42 Buhara Tarihi. Klitphane-i Umumi Numara 1592: Zikr-i Huruci El-

44 umirler, vaktiyle Asuristan, yani Badat vilayeti ile Musul havalisinde

45 Tarikat vahdeti ve cihanmul bir sistemdir. Lkin bu m ebde

46 Orhun Kitabeleri - E. Chavannes - Julien Stanislas - bni Batuta

47 Mehmet Esat Efendi. Tarih-i lm-i Hukuk, s: 232.

48 Mihrab M ecmuas, Orta A syada Trkmen: Trkmenin D ini, Say 15-

[50] El-Arazahu Fil-Hikaye El-Selukyye. M illi Tetebbular M ecmuas.

Jam esin bir ifadesine gre: marazi haller, zihni hayatn

51 Hilmi Ziya, A nadoluda Dini Ruhiyat Mahedeleri, Mihrab

54 Hubert et Mauss, M elengas d Histoire des Religions.