X HI HC

X HI HC
Tc gi: Nguyn Xun Ngha

Chng 1. X HI HC L G
S quyn r ca x hi hc nm quan nim ca n. Quan im ny
lun khin chng ta phi nhn di mt nhn quan mi ngay chnh th gii
m chng ta sng sut c cuc i.

Peter Berger

i sng x hi ca con ngi c th c tm hiu di nhiu gc

khc nhau v x hi hc ch l mt trong cc phng thc tip cn thc ti
trn. Tuy nhin, cng nh cc khoa hc khc, c khng nh l mt b
mn khoa hc ring bit, x hi hc cn lm r nhng c trng trong quan
im, trong li tip cn, trong phng php cng nh trong cc k thut
nghin cu ca mnh.

I. X HI HC: MT B MN KHOA HC X HI
X hi hc l mt b mn khoa hc c ngun gc xut hin ch trong
nhng th k gn y. Ch n nm 1838, nh khoa hc x hi Php Auguste
Comte ln u tin mi s dng thut ng x hi hc (sociologie l mt t
kt hp bi hai t gc l socius, societas v logos), ch mt b mn c mt
cch nhn mi v x hi ca con ngi.

Mt cch tng qut, x hi hc l mt b mn nghin cu khoa hc v

x hi con ngi, v cc ng x v quan h ca con ngi trong cc nhm,
trong cc t chc hnh thnh nn x hi. Nhng nh ngha ngn gn ny cn
kh m h, cha cho php ta phn bit x hi hc vi cc b mn khc nh
tm l hc, dn tc hc.
 Cc nh x hi hc n lc khc phc kh khn ny bng cch nu
ln nhng lnh vc c th ca hnh vi x hi, ca ng x x hi m h quan
tm tm hiu, nh: con ngi c x nh th no trong gia nh, ti sao c
nhng ngi giu ngi ngho, ti sao c nhng ngi phm vo ti c

Hai khuynh hng ln v i tng ca x hi hc

Cui th k XIX, Max Weber v E. Durkheim a ra hai li nhn v

x hi v v x hi hc khc nhau m sau ny nh hng nhiu n cc
nh x hi hc, cc trng phi x hi hc ng i.

Theo M. Weber x hi hc phi tp trung nghin cu cc hnh ng x

hi (action sociale). Hnh ng x hi khc hnh ng gin n bi l trong
hnh ng x hi, tc nhn hnh ng phi quan tm n nhng tc nhn
khc. Hnh ng x hi phi c mt ngha vi ngi khc, phi quan tm
ngi khc gii thch n nh th no v phn ng ra lm sao. C nhiu
loi hnh hnh ng x hi, nhng M. Weber c bit lu n hnh ng x
hi duy l v n l mt trong nhng c im chi phi x hi hin i.

T quan nim v hnh ng x hi, M. Weber cho rng x hi hc phi

mang tnh lnh hi (sociologie comprhensive), bi l nh x hi hc phi tm
hiu quan im, , sch lc ca cc tc nhn x hi mi c th l gii
ngha ca hnh ng. Nh vy hnh ng x hi khng th c phn tch
ring l m phi c phn tch trong nhng mi tng tc x hi. Do nh
x hi hc cng phi phn tch, nhn thc c khong cch gia nhng
mc tiu ban u v kt qu c c. Khong cch ny xy ra do c nhiu
tc nhn vi cc sch lc khc nhau v do hu qu kt t (agrgation)
nhng ng x c nhn n l.

Nhng nh x hi hc theo khuynh hng ny thng s dng

phng php nh tnh trong nghin cu cc hin tng x hi. Phng php
ny ch yu tm hiu nhng mi lin h l gch gia cc hin tng x hi
bng cch so snh nhng im ging nhau, khc nhau tm ra tnh tng
ng v c cu, v chc nng gia cc hin tng.
 Khuynh hng th hai do E. Durkheim khi xng, quan nim x hi
hc phi nghin cu cc s kin x hi (faits sociaux). Cc s kin x hi l
biu hin ca thc tp th. Durkheim phn bit, thc c nhn l tp
hp nhng s thch, xu hng hon ton c tnh cch c nhn, trong khi
thc tp th c hnh thnh do nhng chun mc, gi tr ca c mt nhm
x hi. T Durkheim nh ngha nhng s kin x hi l tp hp nhng
hnh ng, t tng v tnh cm t bn ngoi do x hi p t cho c nhn.
Nh vy s kin x hi khng c tnh c nhn v l iu x hi mun chia s
vi cc thnh vin qua qu trnh x hi ha.

Cc s kin x hi l nhng s kin c tnh cch tp th, ngha l

khng phi s kin ca mt c nhn n c m l ca nhiu c nhn, trong
mi quan h cc c nhn. Tht ra, vn khng n gin nh vy, v nh R.
Aron nhn xt, cc hin tng ca con ngi, hin tng nhn vn u t
nhiu mang tnh cch x hi, bi l cc hin tng ny c sn sinh trong
cc tp th v cc tp th ny s tc ng ln chng. Cc hin tng x hi
cn c tnh khch quan khch quan khng ch trong cc s kin c th quan
st c, m cn trong ngha . Durkheim cp, l nhng s kin c
sc cng ch ln hnh vi ca con ngi, v nh cc tn nim (beliefs), cc
gi tr. Cc s kin x hi cn mang tnh tng qut. Tng qut khng phi l
nhng c th trong cc s kin m l nhng nt chung, nhng tng ng
ca nhng s kin c th. V cui cng s kin x hi phi l nhng s kin
thc nghim ngha l c thc, ch khng phi l nhng ci mong mun,
nhng ci phi c.

T quan im v s kin x hi, E. Durkheim cho rng x hi hc phi

c tnh khch quan. X hi hc khng th nghin cu nhng s kin x hi t
nhng c nhn bi l s kin x hi thuc v thc tp th ch khng phi
thc c nhn. Do mt s kin x hi phi c gii thch do mt s kin
x hi khc c trc nh trng hp ng gii thch v t t. Cng v nhn
mnh n tnh khch quan m Durkheim ngh: Phi phn tch cc s
kin x hi nh cc vt, c ngha l c th quan st c qu trnh
nghin cu cc s kin x hi.

T nhng lun im trn cc nh x hi hc theo khuynh hng ny

thng s dng phng php nghin cu nh lng tm hiu cc hin
tng x hi. Vi phng php nh lng, vn nghin cu c thao tc
ha thnh nhng ch bo, nhng bin s c th, c th o lng c. V
nghin cu x hi hc l nhm i tm nhng mi quan h gia cc bin s,
nhng tnh quy lut ca nhng bin s.

Nh vy hin tng x hi l mt hin tng phc tp v ta c th

nghin cu chng di nhiu li tip cn khc nhau, di nhiu gc khc
nhau: tm l, kinh t, php lut, x hi Nhng ni dung c th trn phn
no lm r hn i tng ca x hi hc. Nhng cn phi ni ngay nt c
th ca x hi hc khng phi l nghin cu ci g, bi l nhiu b mn khoa
hc x hi cng cng nghin cu nhng hin tng x hi nu trn m l
nghin cu th no. iu c ngha l phi thy c th ca x hi hc
trong li nhn, trong gc , trong nhn quan nghin cu ca n.

Nhn quan x hi hc:

Trong nghin cu ca mnh, cc nh x hi hc c th s dng nhng

li tip cn khc nhau. Nhng mi nh x hi hc u phi c nhn quan
phn tch x hi hc.

Trc ht, cuc sng x hi ca con ngi l mt h thng an xen

cc mi quan h gia nhng c nhn. Cc mi quan h ny c th c
phn tch ti thiu di hai gc : gc tm l hc v gc x hi hc.
Nh tm l nghin cu cc mi quan h gia cc c nhn tm hiu s hnh
thnh v pht trin nhn cch ca cc con ngi c th. Trong khi nh x hi
hc t cc quan h lin c nhn (relations interpersonnelles) trong mt
bi cnh rng ln hn ca cc nhm, cc t chc, cc nh ch, trong cc
mi tng quan ny c hnh thnh. Ni cch khc, x hi hc t trng
tm vo kha cnh x hi ca cc mi quan h trn v qua tm hiu t
chc x hi ca con ngi v s pht trin ca n.
 Khi nghin cu cc hin tng x hi, c trng ca x hi hc l
nghin cu xem nhng iu hin x hi, nhng lc x hi nh hng nh th
no ln ng x, ln nhng mi quan h gia con ngi. iu kin x hi l
nhng thc th ca i sng m chng ta cng nhau to ra, xut pht t
tng tc ca con ngi. Nhng iu kin x hi khc nhng iu kin sinh
l v nhng iu kin tm l. Nhng iu kin sinh l tc ng n ng x v
nhu cu ca chng ta xt nh l mt sinh vt. Cn cc d kin tm l l
nhng d kin lin quan n hnh vi ca chng ta vi t cch l nhng c
nhn.

Trc mt hin tng x hi nh ly hn, thng thng ngi ta c th

gii thch rng nhng cp v chng ly hn l do h khng cn c th chung
sng vi nhau na, hoc do quan h gia h b gy do nhng cng thng
kinh t, hoc do cng thng trong cng vic, do chng ru ch, hay do
khng chung thy Nhng l do ny u c thc, khi ta tm hiu nguyn
nhn ca nhng trng hp ring bit. Nhng cn nhiu nguyn nhn khc
na. Ly th d nhng trng hp ly hn M trong khong thi gian 1890
1982. Trong th k qua, t l ly hn M gia tng gp mi ln, nh vy
bn cnh nhng nguyn nhn ca tng c nhn c th trong quyt nh ly
hn, nhng iu kin x hi c tc ng ca chng: cng trong khong thi
gian trn, lc lng ph n tham gia th trng lao ng cng gia tng (nm
1900 ch 1/5 ph n lm vic ngoi gia nh, nm 1984: 1/2), thm vo l
cc phong tro, cc k thut kim sot sinh sn cng gia tng s chn la
ca ph n, ly hn cng khng cn b xem l mt ti li nh cch y mt th
k.

Trc hin tng t t ca mt c nhn cng vy, nh tm l c th

tm hiu nhng ng c no dn c nhn n hnh ng trn, c th l
s bun phin, chn nn, mc cm ti li Trong khi nh x hi hc ch
trng nhng c im tng lp x hi ca c nhn nh gii tnh, ngh
nghip, tn gio, tnh trng gia nh, giu ngho tm xem ti sao t t
nh hng n tng lp ny hn tng lp khc. l iu m E. Durkheim
 thc hin trong cng trnh nghin cu v t t ca ng. ng a ra l
thuyt l nhng ngi hi nhp tt mt x hi ngha l h b rng buc vi
ngi khc v mt tnh cm v ngha v th t t t hn nhng ngi c
n mt x hi. Qua cc s liu c th, ng cho thy sut t t nhng ngi
thuc nam gii, theo o Tin lnh, nhng ngi giu c, c thn cao hn
nhng thnh phn x hi khc (n gii, theo o Cng gio, c gia nh).
Nh vy, theo thut ng ca Peter Berger, nhn quan x hi hc ch trng
n ci tng qut trong ci c th. C ngha l nh x hi hc phi nhn ra
c nhng khun mu tng qut ca i sng x hi qua cc ng x ca
cc c nhn c th. Trong khi tha nhn c nhn l nhng thc th duy nht,
c o nh x hi hc ng thi cng nhn ra cc c nhn u thuc v cc
thnh phn, cc tng lp ring bit v cc thnh phn, tng lp x hi u
ng x khc nhau.

C c nhn quan x hi hc cn c ngha l thy c ci c o

trong ci bnh thng. y l iu m C. W. Mills gi l tr tng tng x hi
hc. iu ny khng c ngha nh x hi hc quan tm n nhng yu t k
qui trong x hi. ng hn, nh x hi hc phi thot khi nhng li gii
thch khun so, nhn th gii vi i mt mi m, khm ph c nhng
d kin mi khc vi nhng np ngh hng ngy, tm ra c ci g quan
trng m li gii thch thng ngy khng cp n. Mun vy, trc nhng
hon cnh c th ta phi li li tm nhng l gii tng qut hn, tm ra nhng
phn lp ca i tng m ta ang nghin cu.

Trong cuc sng thng ngy, ngi ta thng gii thch cc hin
tng x hi bng l thng tnh (common sense). V nh, ngi ta p
dng quan im sinh hc l gii cc chc nng ca hn nhn, ca s
phn cng gii tnh trong gia nh, quan im tm l hc gii thch hin
tng t t, hay quan im o c khi gii thch v hin tng ti phm.
Tht ra cc li gii thch trn mang nhiu du n ca cc nn vn ha c
th. V nh cuc nghin cu ca Mead tc ngi Arapesh ti Tn Ghin
cho thy nhng ph n y m nhn nhng cng vic nng nhc, cn n
ng th nm chung vi v trong v sau thi k h sinh n, cng chia s ni
au v kh khn ca ngi ph n. Hay tc ngi Tchambuli, n ng
trang im sc p ngi l, i mch, lm nhng vt dng bn, trong khi
ph n ch ng trong hn nhn, i tm chng, d di trong quan h tnh dc
v i bun bn nui gia nh (Bilton, 1993).

Nhng li gii thch cc hin tng x hi thng gp khc l theo

thuyt c nhn hay theo thuyt t nhin. Thuyt c nhn cho rng s kin
ch c th c hiu v gii thch thng qua cc hnh vi ca c nhn trong s
kin , nh khi ngi ta gii thch bng nhng l do c nhn cc hin tng
t t, s ngho i, cc xung t trong x nghip. Thuyt t nhin gi nh
cc hnh vi c nhn l do bn nng, do s phn, do tin nh mt cch t
nhin nh vy, nh khi ngi ta gii thch v hn nhn, v vai tr ngi ph
n, v nhn cch

Nhn quan x hi hc, tri li, nh trnh by trn l i tm nhng

yu t, iu kin x hi, nhng sc p x hi, nhng yu t vn ha, x hi
no quy nh nhng hnh vi, nhng mi quan h gia cc c nhn.

Mt i khi, nhn quan x hi hc, trc gic phn tch x hi hc n

vi ta mt cch t nhin. Khi tip xc vi mt x hi khc, vic nhn thc
c cc iu kin x hi n vi ta d dng hn. Cng vy, nhng thnh
phn x hi c kinh nghim b gt ra bn l x hi d nhn thy nhng tc
ng ca iu kin x hi hn nhng ngi khc. Hay khi x hi ri vo mt
giai on khng hong th mi ngi d nhn hon cnh x hi di nhn
quan x hi hc hn.

Ngy nay, nhn quan x hi hc cn i hi phi nhn v gii thch cc

hin tng x hi trong bi cnh ton cu ha, bi l do s pht trin ca
khoa hc k thut, ca thng tin, cc x hi cng ngy cng c lin h vi
nhau, tng thuc nhau; nhiu vn x hi nghim trng phi c gii
quyt trn cp ton cu v nht l, bit c cuc sng ca ngi khc s
gip chng ta hiu c x hi ca chnh mnh nhiu hn.

Li ch ca nhn quan x hi hc:

 Trc ht nhn quan x hi hc nng cao s am hiu ca chng ta v
th gii, v x hi bng cch ph phn, nh gi li nhng chn l m ta
chp nhn mt cch mc nhin, gip gim bt nh kin x hi.

Th n, khi phn tch mi tng quan gia hnh vi, ng x ca con

ngi trong c cu v vn hnh ca t chc x hi, nhn quan x hi hc
gip ta hiu hn nhng c hi cng nh nhng hn ch, nhng b buc cng
nh nhng kh nng chng ta gp phi trong cuc sng.

Cui cng, nhn quan x hi hc gip cho chng ta tham gia tch cc
hn cc hot ng trong x hi, gip t chc c hiu qu cc qu trnh hot
ng x hi. Vic phn tch c cu v bin chuyn x hi cho php a ra
cc d bo phc v vic vch k hoch, chnh sch p ng nhu cu pht
trin ca x hi.

II. T T TNG X HI N KHOA HC X HI

Mc d t tng x hi c t lu, k t khi lch s ca con ngi
c ghi nhn, nhng x hi hc nh l mt b mn khoa hc ch pht trin
t th k 19 v 20. Nhng gii thch ca cc nh trit hc Hi lp v La M
trc y v con ngi v x hi ch yu da vo nhng gi nh m h
khng kim chng c v bn cht ca con ngi v khng gii thch c
mt cch h thng c cu v vn hnh ca x hi. Nhng nhng khm ph
khoa hc vo th k 17 a n tng v s tin b, i lp vi nhng
tng trc y cho rng con ngi l thuc vo s an bi ca thng .

in hnh cho vic gii thch s pht trin ca t tng con ngi trong
khi lnh hi th gii l quan im ca A. Comte v nh lut ba giai on
(law of the three stages). Theo ng t tng con ngi tin ha qua ba
giai on: giai on thn hc (theological stage) l giai on con ngi quan
nim x hi l s phn nh ca cc lc lng siu t nhin, con ngi tin
tng vo s an bi ca thng . Giai on ny ko di n thi Trung
c. Giai on siu hnh hc (metaphysical stage) c nh du khi con
ngi dng khi nim bn cht gii thch cc s kin nhn vn v x hi
(nh quan nim ca Nho gio Nhn chi s tnh bn thin, hay quan nim
con ngi l ch si ca con ngi ca Hobbes sau ny). C hai giai on
ny khng gii thch x hi bng chnh x hi m bng nhng yu t ngoi lai.
V cui cng, giai on khoa hc (scientific stage), khi u cch y vi th
k, cho rng th gii vt cht v x hi tun theo nhng quy lut khch quan
m con ngi c th khm ph c v khoa hc l con ng duy nht
gip con ngi khm ph ra nhng quy lut ny. chnh l quan im duy
nghim (empiricism).

ng thi vo th k 18, cc cuc cch mng khoa hc k thut v

chnh tr chu u v Bc M thay i ton din x hi v em li nhng
vin tng mi cho i sng x hi ca con ngi. T mt li sng ch yu
da trn nng thn, nng nghip, v th cng con ngi chuyn sang mt
np sng th, cng nghip. Tuy nhin li sng mi cng mang tnh nghch
l: mt mt gia tng nng sut lao ng, em li mt li sng a dng, nhng
mt khc ph v x hi c truyn, em li nhng vn x hi mi nh tht
nghip, ngho i, nhim.

T nhng tng chm n trong thi k trn ny sinh nh xy

dng mt khoa hc v x hi con ngi. l x hi hc. B mn ny
pht trin chu u vo th k 19, pht trin rt sm Php v c, v
sau Anh, M.

Tuy nhin, x hi hc vi t cch l mt ngnh khoa hc c lp ch

pht trin mnh t sau th chin th hai. Chng ta c th nu ln mt s
nhn t nh hng n qu trnh pht trin ny:

- Nhng thm ha ca chin tranh do ch ngha pht xt gy nn lm

con ngi thc hn vic nghin cu s vn hnh ca x hi; ng thi
nhng tin b khoa hc cng em li cho con ngi nhng vn x hi
mi: s bng n dn s, ngho i, ti c, tht nghip
 - Trong vic gii quyt nhng vn x hi, ci to x hi, con ngi
thy cn thit phi c kin thc v x hi. Phi nghin cu su xa x hi mi
c th bin i chng.

Cuc cch mng thng tin i chng em li nhiu hiu bit hn

v cc hin tng x hi, cc li sng, cc nn vn ha khc nhau.

- Trong mi vn ca x hi, trong mi lnh vc hot ng, cng

ngy cng i hi nhng kin thc v con ngi, v x hi, bi l cc vn
x hi nu ch c gii quyt thun ty di gc k thut hay gc kinh
t u khng em li kt qu mong mun.

Trong sut c giai on hnh thnh v c trong giai on hin nay,

nhng t tng, kin, li tip cn ca cc nh x hi hc tin phong vn
chim mt v tr quan trng, v h t ra nhng vn m cc x hi cng
nghip phi i ph, phi gii quyt.

Auguste Comte (17981857):

Cng nh nhng nh trit hc x hi khc vo thi ng ta, A. Comte

chu nh hng su xa khoa vt l hc. ng chia x hi hc thnh hai b
phn tng ng vi hai ngnh vt l. Tnh hc x hi b mn ny ch
trng nghin cu s n nh v trt t x hi v vn ti sao x hi lin kt
c vi nhau. B mn ng thi x hi nghin cu nhng vn v bin
chuyn v bt n nh x hi. Cng nh khoa vt l mun tm hiu nhng quy
lut ca s chuyn ng, b mn x hi hc cng phi nghin cu tm ra
nhng quy lut ca bin chuyn x hi. Tm kim nhng quy lut x hi l mi
quan tm hng u ca cc nh x hi hc tin phong.

A. Comte cng pht trin khi nim thc nghim (positivism) c

ngha l p dng nhng phng php khoa hc tm hiu x hi v bin
chuyn ca n. p dng khi nim ny vo vic tm hiu cc x hi hin i,
Comte nhn mnh rng x hi hc phi da trn s quan st cn thn, phi
thng xuyn a vo cc phng php thng k. Nhng ng thi ng ta
cng tha nhn rng c l x hi hc t tnh cch thc nghim hn do nhng
kh khn v mt thc t, v mt o c khi phi can thip vo i sng ca
con ngi.

Mt phng php khc c s dng bi nhng nh x hi hc thc

nghim l phng php i chiu. Khi s dng phng php ny cc nh
x hi hc c th so snh cch thc theo cc x hi khc nhau c t
chc nh th no v cng c th so snh cc x hi s khai vi cc x hi
hin i. Phng php ny cho ta nhiu kt qu l th, nhng ng thi cng
ch c tnh cch tng i, bi l mi x hi u mang tnh c th trong
khng gian v thi gian. i vi Comte, cc kh nng so snh cc x hi
v cc nn vn minh khc nhau xem ra hu nh l v hn. Tm li, tng
ng gp c o ca A. Comte l s cn thit ca mt b mn khoa hc mi
v t chc v lch s x hi con ngi, l x hi hc.

Herbert Spencer (18201903):

Mt khun mt in hnh khc ca x hi hc vo thi k l H.

Spencer, ng dng l thuyt tin ha gii thch bin chuyn x hi. Cc
cng trnh ca Spencer v x hi thu ht c s ch quan trng ca
gii tr thc vo cui th k 19. Khc vi Comte, Spencer cho rng cc x hi
khng nht thit phi tri qua cc giai on pht trin, thay vo ng t
cu hi ti sao bin chuyn x hi xy ra. Bin chuyn x hi xy ra bi
v cc thnh vin trong x hi phi thch ng vi cc bin chuyn trong mi
trng h ang sng, c th l nhng bin chuyn trong mi trng thin
nhin hoc trong mi trng x hi nh s gia tng dn s, hoc do nhng
phng php sn xut thc phm tt hn c to ra. Trong khi pht trin
l thuyt v tin ha x hi, Spencer vay mn nhng tng ca C.
Darwin, do l thuyt ca ng cn c gi l l thuyt Darwin x hi
(social darwinism).

Karl Marx (18181883):

Ngc li vi Comte v Spencer, K. Marx tp trung nghin cu vai tr

ca mu thun trong bin chuyn x hi. ng cho rng nhng hnh thi x hi
mi c hnh thnh t mu thun v xung t trong cc hnh thi c. Marx
 ph bnh gt gao ch ngha t bn v tin on n s b thay th bi ch
ngha x hi. Khng c mt nh x hi hc tin phong no c nh hng
su rng trn b mn khoa hc mi ny nh l K. Marx. Nhng Marx khng
t gi mnh l nh x hi hc. ng hn ng ngh mnh trc ht l mt nh
trit hc v sau l nh kinh t chnh tr hc. ng tha nhn bn n
nhng vn x hi hc, nhng nhng cng trnh ca ng cn bao trm ln
nhiu lnh vc khc nh trit hc, kinh t hc, l thuyt chnh tr v s hc.

Marx c xem l mt trong nhng nh sng lp b mn x hi hc

ng i l do l thuyt v bin chuyn x hi v s phn tch ca ng v
mu thun x hi. Nhng khc vi nhng nh x hi hc cng thi, Marx
khng da trn nhng s tng ng vi khoa vt l v khoa sinh vt. L
thuyt ca ng v bin chuyn x hi c tnh cht x hi hc v n da trn
nhng xung t gia nhng giai cp ln trong x hi; n khng cp n
nhng bin c ring bit no hoc nhng c nhn lnh t c bit no.
Nhng vn trung tm Marx nghin cu l ti sao cc cuc cch mng li
xy ra v c bit ti sao ch ngha t bn thay th mt hnh thi ca t
chc x hi trc l ch phong kin, thng qua cc cuc cch mng
vo th k 18.

Marx cho rng quyn s hu t liu sn xut em li s bt bnh

ng v kinh t v chnh tr. Mc d tha nhn tnh sng to ca lc lng
sn xut trong ch ngha t bn, ng cho rng giai cp cng nhn b bc
lt bi giai cp t sn l nhng ngi s hu t liu sn xut. Giai cp cng
nhn s nhn thc c thc trng ca mnh v u tranh xy dng mt x
hi mi, x hi x hi ch ngha.

L thuyt ca Marx lun hu ch i vi nhng nh x hi hc khi phn

tch vai tr ca mu thun trong bin chuyn x hi. V c m v bnh ng,
v cng bng x hi lun l suy ngh ca nhng nh x hi hc chn chnh.

Max Weber (18641920):

Mt nh x hi hc tin phong khc l Max Weber. ng tm cch m

t nhng nt c bn ca cc x hi mi pht sinh t nhng cuc cch mng
chnh tr v x hi t th k 18 l 19. Weber nghin cu nhng iu kin hnh
thnh nn nhng li ng x kinh t v chnh tr c tnh cch duy l (rational)
xut hin trong x hi. Nhng nghin cu ca ng nh hng n bn
cht v hng i ca x hi hc hin i.

C l khng mt nh sng lp x hi hc no chu nh hng su m

cc l thuyt mcxt v xung t v bin chuyn x hi nh l Max Weber.
Weber thng dng nhng v d rt t lch s cc x hi trn khp th gii.
Max Weber l mt nh x hi hc ln, cc cng trnh ca ng bao trm nhiu
kha cnh, ng nghin cu v cc tn gio trn th gii, v t chc th li
(bureaucracy) ca nhiu x hi khc nhau, bn cht ca cc thnh th, s
hnh thnh ca ch ngha t bn, cc loi hnh khc nhau ca t chc chnh
tr, vai tr ca cc lnh t trong cc bin chuyn x hi v tng quan ca cc
t chc kinh t i vi cc bin chuyn x hi. Weber s dng cc d kin
lch s tr li cho vn chnh yu ng a ra: vi nhng iu kin no
cc ng x chnh tr v kinh t c tnh cch duy l xut hin trong cc x
hi khc nhau. Khi ni n ng x duy l Weber mun m ch cc hnh ng
da trn s tnh ton, c nh gi theo nhng tiu chun khch quan,
ngha l i lp vi cc nim tin, cc gi tr da trn truyn thng iu ny
khng c ngha l Weber khng nh gi cao tm quan trng ca tn gio
trong x hi hoc ng khng bit n gi tr ca truyn thng. ng ch n
gin nu ln nhn nh, x hi no ang tm cch p dng tnh duy l vo
khoa hc, vo kinh doanh, vo chnh tr v c bit vo lut hc u ang
tr thnh nhng x hi hng cng hn trn sn khu th gii. i vi
Weber s bnh trng ca tnh duy l ny trong ng x ca cc c nhn
trong i sng hng ngy l nt c trng ca cc x hi hin i. Mt trong
cc tc phm quan trng ca Max Weber l o c Tin Lnh v Tinh Thn
Ca Ch Ngha T Bn (1904). Trong cun sch ny, M. Weber tm hiu
tng quan gia cc tng tn gio v giai on u pht trin ca ch
ngha t bn. ng cho thy gio hun ca Tin Lnh dn ti vic u t
hn l tiu th, s u t ny n lt n khuyn khch s pht trin ch
ngha t bn ti cc x hi theo o Tin Lnh. Nh vy, Weber chng minh
vai tr quan trng ca tn gio trong vic a n nhng thay i trn bnh
din kinh t. Nhng ng thi ng cng cp n tnh a dng ca cc
nguyn nhn (pluralit des causes) v nh vy ch ngha t bn hin i cn
do nhng nguyn nhn chnh tr, kinh t khc na.

Mt ng gp khc ca M. Weber l phng php lnh hi

(comprhension) trong x hi hc. i vi ng, li gii thch x hi hc phi i
tm hiu ngha ca cc tc nhn x hi trong cc hot ng x hi ca h,
nh ng ta tm hiu nhng ng c o c nhng nh t bn theo o
Calvin.

Cng trn bnh din phng php lun, Max Weber a ra khi
nim loi hnh l tng (ideal type) l mt s m t c tnh cch tru tng
bt c hin tng x hi no bng cch nu ln nhng c trng c bn ca
hin tng x hi ny. Nhng vic tru tng ha ny phi da trn nhng
s kin v loi hnh l tng ny khng mang mt s ph phn gi tr.

. Durkheim (18591917):

Nhng c l nh x hi hc c nh hng nht ca thi k u ny l

. Durkheim. . Durkheim l nh x hi hc u tin c mt a v trong mt
i hc ln. C c iu ny l do cng trnh khoa hc ca ng v vn t
t. Trong nghin cu ny ng vch ra mt li tip cn mi cho nghin cu
x hi hc. Bng vic trnh by cc s liu thng k c th kim chng c
v t sut t t trong cc x hi khc nhau, ng c th chng minh, c th
tin on c ni u v khi no c sut t t cao. Cc nguyn nhn tm
l c th c gi tr i vi trng hp t t ca mt c nhn no , nhng
Durkheim cho thy rng cc bin s x hi nh l tn gio hay l s dao ng
v kinh t c th gii thch s khc bit v s ngi t t cc a phng,
cc x hi khc nhau.

Mt ng gp khc ca Durkheim l quan nim ca s kin x hi (fait

social). Hu nh mi nh x hi hc u tin rng vn t t c th c
gii thch ch yu bi trng thi tinh thn ca c nhn nh s chn nn hoc
mc cm ti li. Nhng Durkheim cho thy rng mt s x hi mt vi hnh
thc t t l do p t ca cc nhm x hi i vi c nhn, v nh tc Suttee
n . V cng trnh nghin cu ca Durkheim cho thy rng trong cc x
hi m ti sn c nhn c th tng hay gim mt cch t ngt, sut t t c
th cao hn cc x hi trong cc iu kin kinh t t dao ng. Theo ng,
s kin x hi l mt s kin bn ngoi c nhn, khch quan, c sc p ln
ng x ca c nhn v phi c tnh thc nghim (. Durkheim, 1993.).

Nh vy, hai trong cc nguyn tc quan trng m E. Durkheim i hi

khi phn tch s kin x hi l phi xem s kin x hi khch quan: Phi x
l cc s kin x hi nh nhng vt v ci x hi phi c gii thch
bng ci x hi.

Nhn quan x hi hc ca Durkeim nhn mnh vic nghin cu cc c

cu x hi v s vn hnh ca chng. Sut cuc i con ngi tham gia vo
nhiu loi hnh c cu x hi khc nhau nh: gia nh, hc ng, qun i,
x nghip, nghip on, gio hi, ng phi Li ng x ca chng ta vi t
cch l nhng c nhn thng c gii thch r hn bng cch qui chiu
vo cc vai tr, v tr ca chng ta trong t chc v khi tm hiu chc nng cc
c cu ny. V cng theo ng ta, s c kt trong x hi l do s hi nhp
(intgration) ca nhng c nhn v do s tn ti ca mt nn o c c
xy dng mt cch hp l da trn nhng gi tr tp th.

Nh vy, cc nh sng lp ca b mn x hi hc hin i c khuynh

hng t duy cp v m. Cc cng trnh ca h thng cp n cc
x hi tng th v cho thy cc c im ca cc x hi nh hng th
no ti ng x ca con ngi v bin chuyn x hi.

III. S HNH THNH KHOA HC X HI HC NG I V CC

L THUYT CA N
X hi hc pht sinh t chu u nhng vo nhng nm u th k 20,
b mn ny tm thy Bc M c bit l Hoa K mt mnh t mu m
pht trin. y, trc ht, sc p ca nhu cu cn nhng thng tin thc
nghim lin quan n iu kin x hi ang bin i cc k nhanh chng do
qu trnh cng nghip ha, nn o c Tin lnh vi tinh thn duy l ha, ch
ngha thc dng vi tiu chun hiu nng hng u, cc mi trng i hc
ci m v canh tn thc y tin hnh nhiu cuc nghin cu x hi hc
c tnh cht thc nghim v cng hnh thnh nhiu trng phi x hi hc.
Ta c th k n hai trng phi ring bit xut hin trong cc i hc M vo
nhng nm trc th chin th II: trng phi Chicago s dng cc phng
php nghin cu da s quan st, nghin cu thc a, c bit ch trng
nghin cu tng quan gia c nhn v x hi, do gi nh rng trt t x hi
l kt qu ca mt qu trnh tng tc x hi phc tp gia nhng c nhn.
H. Blumer gi quan im ny l tng tc biu tng. Trong khi i b
phn cc i hc min ng nh Harvard, Colombia quan tm n nhng
nghin cu x hi cp trung m v v m, nh T. Parsons vi l thuyt
chc nng ca ng ta nh hng su sc x hi hc Bc M cho n
nhng nm sau th chin th hai.

Sau th chin th II v mi n nhng nm ca thp nin 90, x hi

hc cng pht trin vi nhiu l thuyt, nhiu trng phi a dng:

X hi hc M (v ni chung x hi hc anglosaxon) vi cc l
thuyt nh: x hi hc ph phn ca Alvin Gouldner, ca R. W. Friedrichs, ca
C. W. Mills; cc bin th ca l thuyt tng tc biu tng vi cc tc gi E.
Goffman, H. S.Becker, A. Strauss, H. Garfinkel; l thuyt gn nhn (thorie
de ltiquage) vi E. Lemert, de J. Gusfield, H.S. Becker; l thuyt ng kch
vi nh x hi hc Canada Goffman, Glaser, Strauss; tro lu phng php
lun dn tc hc (ethnomethodology) vi Garfinkel, Cicourel, Sudnow; l
thuyt x hi hc lch s i mi vi N. Elias, Tilly, Wallerstein, C. Geertz, R.
Bellah, Anderson

X hi hc Php hi sinh vi t tr ni ting: P. Bourdieu vi l

thuyt c cu phi sinh (structurahsme gntique) A. Tourain vi l thuyt
hnh ng (actionnalisme); M. Crozier vi m hnh chin lc (modle
stratgique); R. Boudon vi l thuyt c nhn phng php lun
(individualisme mthodoiogique)
 - X hi hc c vn vi cc truyn thng duy nghim, mcxt v hin
tng lun, nhng cng ni bt ln cc khun mt mi ting tm nh
J.Habermas, N. Luhmann

- X hi hc mcxt khng ch c nh hng ng u m cn tc

ng mnh m x hi hc ti c, Php, , chu M Latinh

X hi hc c in v x hi hc ng i a dng nh vy, nhng

c mt ci nhn h thng, ta tm phn ra cc ranh gii nh sau, da trn cc
nguyn l, cc cp nghin cu v ni dung nghin cu x hi hc.

1. Da trn nhng nguyn l nghin cu ta c th phn ra cc

khuynh hng:

Khuynh hng duy khch th (objectiviste): nhng nh x hi hc

thuc khuynh hng ny xem cc s kin x hi; cc hin tng tp th l
bn ngoi c nhn. Do ta c th nghin cu chng mt cch khch quan
nh nghin cu cc s vt v khng quan tm n nhng ng c c nhn.
Nh trng hp . Durkheim khi ng nghin cu hin tng t t ng
khng cp n nhng ng c c nhn.

Tri li, nhng nh x hi hc khc, nh M. Weber, li nghin cu hin

tng x hi t nhng ngha m c nhn gn cho nhng hin tng ny.
Li tip cn ny c gi l duy ch th (subjectiviste). Bng li tip cn lnh
hi (comprhension) M. Weber gip hiu c s pht trin ca ch ngha
t bn vo th k 16 mt phn pht xut t nhng nguyn tc o l chi phi
cuc sng ca cc nh t bn ch ngha theo o Calvin vo thi by gi.

Cng c mt s nh nghin cu c gng phi hp trong nghin cu

ca mnh c hai li tip cn trn, nh P. Boudieu Php hay A. Giddens
Anh. Nh x hi hc Php P. Bourdieu khi nghin cu v s phn b sinh
vin theo hc cc i hc Php, ng da trn nhng d kin nh lng
cho thy rng nhng sinh vin thuc cc tng lp x hi bn di thng
theo cc phn khoa khng c nh gi cao i hc, nhng ng thi cc
sinh vin ny qua vic hc tp cng cm thy mt s thnh t c nhn, v t
nhn thy ang i theo mt s mnh cao c.

2. Da trn cp nghin cu, c th phn bit ba cp nghin

cu trong x hi hc nh sau:

Xt v mc phc tp, cc nh x hi hc nghin cu cc hnh vi x

hi di ba cp khc nhau. X hi hc vi m (micro sociology) quan tm
n cc hnh vi xy ra cp c nhn v trong cc nhm nh. iu ny c
ngha x hi hc nghin cu nhng khun mu tng tc gia mt s t
ngi. y l xu hng nghin cu ca cc nh x hi hc nh E.Goffman,
G. H. Mead, H. Becker, cc nh x hi hc thuc l thuyt tng tc, thuc
trng phi Chicago X hi hc mc trung m (middle level) quan tm
n vic nghin cu cc c cu x hi xem chng nh hng th no n
cuc sng ca nhng con ngi ang tham gia cc c cu x hi ny nh
th no. Cc nh x hi hc i hc Colombia M nh P. Lazarfeld, R.
Merton thng tin hnh nhng cuc nghin cu trn cc d kin nh lng
c thu thp cp quc gia, h khng quan tm a ra mt khung kh
l thuyt quy chiu, v cng khng mun i n nhng kt lun c tm
khi qut. X hi hc v m (macro sociology) c gng gii thch cc qu trnh
x hi nh hng th no n dn c, n cc giai cp x hi v i khi n
c ton th x hi. V nh nhng cuc nghin cu xem vic chuyn i t
nhng ngnh cng nghip nng sang nhng ngnh cng nghip k thut cao
nh hng th no n i sng ca cng nhn hay nh cuc nghin cu
xem nhng tnh cm dn tc ca thi k sau th chin th nht lm ny
sinh ch ngha pht xt nh th no. Cc nh x hi hc theo xu hng ny
thng t vn nghin cu trong khung kh x hi bao qut, xem nh
l mt h thng tru tng bao gm nhng thnh t c quan h l thuc
nhau. V chnh trong tng quan vi cc khung l thuyt phn tch trn m ta
tin hnh nghin cu ngha ca hin tng ang c quan st. l
khuynh hng nghin cu ca T. Parsons v ca b mn x hi hc ti i
hc Harvard M v ni chung khuynh hng x hi hc Php, c.
 3. Da trn li nhn v x hi, cc ch v ni dung nghin cu c
th phn ra khuynh hng nghin cu v s hi nhp x hi (m hnh l
thuyt c cuchc nng), v s bt bnh ng, s thng tr trong x hi (m
hnh l thuyt mu thun x hi) v v mi quan h x hi tc ng qua li
(m hnh l thuyt tng tc biu tng).

Theo thut ng ca nh x hi hc Kuhn, trong khi tm hiu x hi cc

nh x hi hc b hng dn bi mt hay nhiu l trnh, hay m hnh l
thuyt (theoretical paradigm). M hnh l thuyt l mt hnh nh cn bn v x
hi, n iu hng suy ngh v nghin cu ca nh nghin cu.

+ M hnh l thuyt tng tc biu tng (Symbolic interactionist

paradigm):

M hnh l thuyt ny chu nh hng su m l thuyt hnh ng x

hi ca M. Weber. Nh x hi hc ngi c ny nhn mnh nhu cu phi
thu hiu hin tng x hi t quan im ca nhng ngi trong cuc. Nh
cp, ng nhn mnh vai tr ca ngha m con ngi gn cho s vt,
ca t tng v ca cch con ngi suy ngh quan nim v x hi.

Chu nh hng ca M. Weber, trng phi Chicago nh chng ta

cp ch trng nghin cu nhng mi quan h tm lx hi. M hnh l
thuyt ny quan tm nghin cu xem i sng trong cc nhm x hi chi phi
th no nhn thc v ng x ca con ngi. V nh cng trnh nghin cu
ca G.H Mead v F. Znaniecki The Polish peasants in Poland and America
(1927). Trong cng trnh ny cc ng nghin cu xem nhng li ng x ca
ngi nng dn Balan khi n nh c M v vi thi gian ti sao thay
i v thay i nh th no. Cc ng tm hiu vic thch ng vi i sng
th to nn nhng m thc ng x th no ni ngi nng dn Balan.
Cuc nghin cu ca hai ng cho thy rng mi trng ca ngi di dn
cng b xo trn, cng v trt t (do nh hng ca vic nhp c, do tht bi
trong vic thch ng vi nhng iu kin mi), th xem ra c nhiu kh nng
c nhn nhng ngi di dn cng c nhng hnh vi mang tnh cht chng li
x hi.
 Mt quan im nghin cu khc ca trng phi Chicago ny l quan
im tng tc biu tng (symbolic interactionism), nghin cu xem c cu
x hi hin nay c hnh thnh nh th no trong qu trnh tc ng h
tng ca con ngi. Hai tc gi in hnh ca m hnh l thuyt ny l G. H.
Mead (18631931) v E. Goffman. Mead ch trng mi quan h gia c nhn
v x hi, ng cho rng ci ti (self) l sn phm ca tng tc x hi. V
chnh thng qua nhng tng tc ny m cc c cu x hi ln hn c
hnh thnh. V nh, trng hc thng c mt s qui tc thnh vn v bt
thnh vn, chnh thc v phi chnh thc m mi hc sinh s hc hi hay kinh
nghim thy khi trao i, khi tng tc vi nhng hc sinh cc lp trn. V
chnh qua cc tng tc ny m cc quy tc ca t chc c xy dng v
thay i. Vic nghin cu qu trnh ny c gi l li tip cn tng tc biu
tng. Goffman p ng li tip cn ny trong vic nghin cu s tng tc
trong i sng hng ngy, nh vic cho hi, nghin cu i sng trong cc
vin cu t, cc li ng x trn ng ph, ti nhng ni cng cng.

Trn c s ca l thuyt ny hnh thnh mt s li tip cn khc nh

phn tch tm kch (dramaturgical analsis) ca E. Goffman (192282), phn
tch trao i x hi (social exchange analysis) ca G. Homans v P. Blau.

M hnh l thuyt ny cho php chng ta nhn x hi mt cch c th

hn, khng cn b chi phi bi nhng c cu x hi tru tng. V x hi l
mt tng ha cc mi tng tc x hi ca c nhn. Tuy nhin nu ch ch
trng cc mi tng tc c th thng ngy, c nguy c s b qua nh
hng ca nhng c cu x hi ln hn nh cc yu t vn ha, chng tc,
giai cp, gii tnh

+ M hnh l thuyt c cu chc nng (Structuro functionalist

paradigm):

Nhng ngi tin phong trong m hnh l thuyt ny l H. Spencer v

. Durkheim. Durkheim cho rng mi yu t ca x hi gi vai tr ca mt b
phn trong vic gip x hi tn ti, v nh tn gio gip cho vic hi nhp x
hi. Sau ny, M, Talcott Parsons (19021979) tip tc t tng ca
Spencer v ca Durkheim. cc i hc Colombia, Harward v Yale, cc nh
x hi hc u n quan tm trc tin n nhng cu trc x hi cp v
m. M hnh l thuyt c cu chc nng do h xng nghin cu x hi
vn hnh nh th no thc hin cc chc nng c bn trong i sng con
ngi.

M hnh l thuyt ny quan nim x hi l mt h thng c nhiu b

phn khc nhau, chng lin kt vi nhau nhm a n c kt x hi v n
nh x hi. M hnh l thuyt ny da trn hai tin :

a) trc ht n gi nh x hi bao gm nhng c cu x hi, thng

c nh ngha nh l nhng khun mu hnh vi kh n nh. Nhng c
cu x hi quan trng nht l nhng b phn chnh yu ca x hi, l gia
nh, h thng chnh tr, h thng kinh t v nhng nh ch vn ha (gii tr,
ngh thut tn gio);

b) th n, mi yu t ca c cu x hi phi c hiu di gc
chc nng x hi, xt nh l cc kt qu ca s vn hnh x hi vi tnh
cch l mt ton th. Nh vy mi b phn x hi c mt hay nhiu chc
nng x hi tn ti.

Mt nh x hi hc M khc c nhiu ng gp cho m hnh l thuyt

ny l R.K. Merton, hc tr ca T. Parsons. ng b tc thm, bt c mt b
phn no ca x hi cng c hn mt chc nng v c nhng chc nng d
c nhn ra hn nhng chc nng khc. V vy, ng phn bit hai loi chc
nng: chc nng cng khai (manifest) v chc nng tim n (latent). Chc
nng cng khai l chc nng m mi thnh vin trong x hi u bit, trong
khi chc nng tim n l nhng kt qu khng c nhn bit, khng thc
c. Th d, xe t l mt phng tin i li, nhng n cng c nhng
chc nng tim n: khi bun ngi ta li xe i chi, trong x hi M, n cng
c gi tr ca ngi M v s c lp ca c nhn, n cng c th l biu
tng ca a v x hi. M hnh l thuyt ny cn c xu hng cho rng mi
kt cu x hi u c ch i vi mi x hi. Nhng Merton cho rng khng
phi mi yu t ca kt cu x hi u thc s cn thit, m i lc n phn
chc nng (dysfunctionnal) ngha l n c th gy nhng kt qu bt li cho
s vn hnh ca x hi. V nh xe hi c th gy nhim. Hay lng yu
nc c chc nng gy on kt trong mt quc gia, nhng cng c th y
mt quc gia vo mt cuc chin tranh hy dit v tn km (v nh trng
hp ca Irak trong cuc chin tranh vng Vnh). Theo m hnh l thuyt ny,
nhng khun mu x hi c tnh phn chc nng c th thay i vi thi
gian. Do nhim, ngi ta phi ci tin xe hi bt thi kh c hi.

M hnh l thuyt c cuchc nng l mt m hnh l thuyt ln trong

x hi hc, nt ni bt nht ca m hnh ny cho ta mt ci nhn v x hi
nh l mt ton th trt t, n nh v d hiu. T nhng nm 1960 m hnh
l thuyt ny c s dng rng ri trong x hi hc, nhng trong nhng thp
k va qua n b ph phn gt gao. Ti sao c th gi nh x hi c mt trt
t t nhin, trong khi cc khun mu x hi thay i theo khng gian v thi
gian. M hnh ny phn nh mt thc h bo th, bin minh cho hin trng
khi quan nim rng mi kt cu x hi u hu ch. N cng cao thi qu
s thng nht x hi, hi nhp x hi v nh vy gim thiu nhng khc
bit do cc yu t bt bnh ng nh giai cp, chng tc, gii tnh Thm
vo n nhn mnh s n nh x hi nn khng gii thch c nhng
xung t x hi hoc bin chuyn x hi.

+ M hnh l thuyt mu thun x hi (social-conflict paradigm):

T sau th chin th II, m hnh l thuyt chc nng b t thnh vn

v cng t ngi ta tm n m hnh l thuyt mu thun x hi
(socialconflict paradigm), nhn mnh n vai tr ca xung t v quyn lc
trong vic gii thch khng ch chuyn bin x hi m c tnh lin kt ca x
hi.

M hnh l thuyt ny quan nim rng x hi l mt h thng c nhng

bt bnh ng x hi v xung t, chng to nn nhng chuyn bin x hi.
Trong khi m hnh l thuyt c cuchc nng xem x hi nh l mt h
thng gin n, lin kt, hi nhp vi nhau v nh vy coi nh nhng hu
qu do bt bnh ng x hi gy ra, th ngc li m hnh l thuyt mu thun
m t x hi nh mt thc th b phn chia bi nhng bt bnh ng x hi
lin quan n giai cp, chng tc, gii tnh, tui tc M hnh ny xem nhng
khun mu ca bt bnh ng l h lun ca s phn phi khng ng u
cho cc tng lp dn c khc nhau cc ti nguyn trong x hi nh tin ti,
quyn lc, gio dc, uy tn x hi

Trong khi m hnh c cuchc nng tha nhn c nhng yu t phn

chc nng cho ton x hi, th m hnh mu thun nhn mnh rng c nhng
yu t hu ch cho mt s ngi th li phn chc nng i vi mt s ngi
khc. V d, h thng trng d b i hc M ch c ch li cho con em
thuc tng lp trn. Hay nh h thng kim nh kh nng i hc ch d
hiu i vi cc hc sinh da trng, con em nhng gia nh kh gi, v ngay
i vi nhng hc sinh thng minh thuc cc tng lp khc th h thng kim
nh ny rt mng lung, m h.

Trc bt k vn g, m hnh l thuyt mu thun thng t cc

cu hi nh: thnh phn x hi no hng li, thnh phn no b thit hi
trc bin php, trc vn trn. M hnh l thuyt ny xem x hi nh mt
u trng tranh ginh quyn li gia cc thnh phn x hi khc nhau. Hn
th na, cc thnh phn thng tr v nh ngi giu, nam gii, dn tc ch
th thng c gng bo v quyn li ca h bng cch duy tr nguyn
trng.

Mt s nh x hi hc s dng m hnh l thuyt ny khng ch nhm

gii thch cc hin tng x hi m cn nhm bin i x hi cho cng bng
hn (Macionis, 1997).

Tht ra, khng m hnh l thuyt no c lp vi cc m hnh l thuyt

khc, bi l mi m hnh l thuyt nhn mnh cc vn khc nhau, v quan
st nhng gc khc nhau ca i sng x hi. Chng ta cn kt hp cc
m hnh l thuyt ny v vic kt hp ny gia tng kh nng thng hiu v
gii thch cc kha cnh a dng ca x hi con ngi.

n gin ha, chng ta tm a ra nhng nt chnh yu nht trong

ba m hnh l thuyt ni trn.
 Bng tm tt ba m hnh l thuyt chnh trong nghin cu x hi hc

M Cc lnh vc
Cp Quan nim v Cc vn cn bn
hnh l nghin cu s
x hi nu ra
thuyt trng
1. Vi m - X hi l mt - Con ngi kinh - Nhng vn
Tng tin trnh cc nghim v x hi nh v gia nh; v
tc biu tng tc x th no? Trong s gio dc; cc loi
tng hi trong cc tng tc con ngi hnh tr liu;
bi cnh c sn sinh ra, duy truyn thng
th, da trn tr, thay i cc khun xy ra nh th
truyn thng mu x hi nh th no
biu tng; no? C nhn n lc
nhn thc ca un nn nhn thc v
c nhn v thc ti ca k khc
thc ti x hi nh th no? T tnh
l khc nhau v hung ny n tnh
thay i. hung khc, ng x
ca c nhn thay
i ra lm sao?
2. C Trung - L mt h - X hi c hi Nghin cu
cu m, v thng cc b nhp nh th no? nhng t chc
-Chc m phn c tng Nhng b phn ch chnh thc; vic
nng quan; mi b yu ca x hi l g? pht trin cc
phn c nhng Chng tng tc vi chnh sch x
h qu chc nhau nh th no? hi; ci cch cc
nng i vi s u l nhng h qu c cu x hi;
vn hnh ca ca chng i vi s lng gi cc lut
x hi nh mt vn hnh. l mi; nghin
ton th. cu trong khoa
hc qun l.
3. Mu V m L mt h - X hi c phn - Nghin cu
thun thng c nhng chia nh th no? trong chnh tr
x hi bt bnh ng; u l nhng khun hc; cc phong
c mt b phn mu bt bnh ng x tro x hi;
hng li hn hi ch yu? Ti sao nghin cu s
b phn khc; mt vi tng lp x tranh ginh quyn
s bt bnh hi c bo v quyn lc, mu thun v
ng s a li ca mnh? Cc bin chuyn trong
ti mu thun, thnh phn khc cc t chc.
a ti bin
chuyn x hi.
Ba m hnh l thuyt trn vn cn l ba m hnh ch yu trong nghin
cu x hi hc. Nhng trong hai thp nin va qua xut hin mt s quan
im, lp trng mi. Nhng quan im mi ny xut pht t cc phong tro
u tranh n quyn, phong tro ca nhng nhm thiu s, nhng dn tc
thuc a, nhng nhm b gt ra bn l x hi. H ph phn nhng l thuyt
x hi hc c in ch l ting ni ca nhng ngi da trng, ca nam gii,
ca phng TyDo vy nhiu lnh vc, vn quan trng i vi cc
thnh phn x hi khc khng c cp n mt cch y , hay
c trnh by di nhng gc khc, y nh kin.

IV. CC LNH VC NGHIN CU CA X HI HC

Trong quan nim ca mt s nh x hi hc Ty phng, x hi hc l
mt khoa hc ch khng phi l mt trit hc x hi (social philosophy). Trit
hc l mt h thng cc tng, cc gi tr v trit hc x hi l mt khoa hc
qui phm (science normative) l mt h thng cc t tng suy t con
ngi phi hnh ng vi nhau nh th no, trong khi x hi hc nghin cu
con ngi ng x vi nhau nh th no, v hu qu ca nhng li ng x
ny ra sao (P.B Horton, C.L. Hunt, 1985).

X hi hc t trng tm vo vic nghin cu quan h ca con ngi

trong x hi. c bit, ch trng nghin cu s hnh thnh cc kt cu trong
x hi, cc phong tc, tp qun, cc gi tr xut pht t nhng kt cu x hi
ny, v tc ng ngc li ln cc kt cu trn. X hi hc i tm nhng iu
kin x hi, nhng lgic ng sau chi phi cc ng x ca con ngi. X hi
hc cng quan tm n s tng tc gia cc on th x hi vi nhau, n
cc din trnh, cc nh ch trong cc nhm, cc on th v ang pht
trin.

Vic ng dng phng php x hi hc v cc khi nim chnh ca x

hi hc i cng trong vic phn tch mt s hin tng, lnh vc x hi
hnh thnh nn cc b mn x hi hc chuyn ngnh m ta c th nu ln
mt vi b mn:

X hi hc gia nh (sociologie de la famille)

X hi hc tn gio (sociol of religion)

- X hi hc cng nghip (industrial sociology)

X hi hc gio dc (sociol of education)

- X hi hc nng thn/ th (rural/urban sociology)

X hi hc v nhm nh (sociology of small group)

- X hi hc y t (medical sociology)

X hi hc lut php (sociol of 1aw)

- X hi hc chnh tr (political sociology)

X hi hc truyn thng i chng (sociologie de la communication de

masse)

- X hi hc v s phn tng x hi (social stratification)

Phng php lun x hi hc (methodology of social research)

Tm l hc x hi (social psychology)

L thuyt x hi hc (sociological theory)

- X hi hc ngh thut (socialogy of the arts)

 X hi hc v ti phm (Criminology)

X hi hc cc t chc phc tp (sociol of complex organizations)

X hi hc v pht trin (sociology of development)

Ngoi ra x hi hc chuyn ngnh cn c nhng khi nim, nhng l

thuyt ring.

Nhng ch , nhng lnh vc trn l i tng ca nhiu b mn

khoa hc, v nh truyn thng i chng cng l i tng ca tm l hc,
ca chnh tr hc; ti phm cng l i tng ca lut hc, ca tm l hc, ca
khoa hc chnh trNhng mi khoa hc u c c trng ring khi nghin
cu vn trn di gc ca mnh. Khng mt khoa hc no t ra l
trong trng hp x hi hc c th tch ri cc b mn khoa hc khc. c
bit cc lnh vc nghin cu ca x hi hc rt gn gi v xen ci vi tm l
hc, dn tc hc (nhn hc). iu cng khng nh hn s kin x hi l
phc tp, a dng, mang nhiu chiu kch khc nhau v do i hi nhng
nghin cu lin ngnh (tudes interdisclplinaires).

Chng 2. TNG QUAN V CC PHNG PHP V K THUT

TRONG NGHIN CU X HI HC
S kin khoa hc c nhn thc, c xy dng, c kim nghim.

Gaston Bachelard

Tng t cc khoa hc khc, x hi hc i hi nh nghin cu phi

chn la cc bc i, cc phng php thch hp tr li cho nhng vn
c th c t ra.

I. CC BC I THC HIN MT NGHIN CU X HI HC

1. Xc nh ti nghin cu v hnh thnh cc cu hi c th:

Trc ht phi xc nh mc ch ca cuc nghin cu, hay ni cch

khc cuc nghin cu nhm tm hiu ci g. V nh, trong tc phm T t,
. Durkheim mun tm xem nhng iu kin x hi no thc y mt vi
c nhn i n vic t t hn nhng c nhn khc.

Cc cu hi tng qut v x hi hay v cc cch ng x trong x hi

m ti nghin cu nhm gii p mt phn no phi c chuyn thnh
nhng cu hi c th qua ta c th s dng cc k thut quan st v o
lng. Tc phm T T cho ta mt v d tt v qu trnh chuyn mt cu
hi tng qut v bin chuyn x hi thnh mt nghin cu th nghim (xem
phn Xy dng m hnh phn tch).

2. Bc thm d v xem li th tch:

Trc khi thu thp d kin mi, nh nghin cu chuyn nghip phi
xem li th tch tt c cc nghin cu v cc ngun ti liu v vn mun
nghin cu, bao gm c cc l thuyt v phng php c s dng
nghin cu ti trn. Vic xem li th tch ny i lc cung cp nhng d
kin cn thit khm ph nhng vn mi hn. Trong giai on ny, cng
c th tin hnh nhng cuc phng vn thm d vi cc chuyn vin trong
lnh vc quan tm. Giai on thm d ny cng c th bao gm vic tin
hnh mt cuc iu tra thm d qui m nh.

Giai on ny cng gip ta cch t vn nghin cu nh th no

(problmatique), ngha l gii quyt vn t ra di gc no, trong
khung l thuyt no. Nh Durkheim xem t t mt hnh vi c tnh ring
t l mt triu chng ca vic thiu c kt trong x hi, l mt hin tng
x hi thng xut hin trong cc x hi thiu s on kt v ch ngha
c nhn ang pht trin mnh. Ni cch khc Durkheim t vn t t
trong khun kh l thuyt hi nhp x hi.

3. Xy dng mt m hnh phn tch (xy dng khung khi nim):

Khi xc nh vn v gc nhn vn , giai on k tip l thao

tc ha vn t ra bng cch nh ngha nhng khi nim (concept)
chnh c s dng trong nghin cu. V nh, t t l g, mi dm l g, tr
em ng ph l g, c kt x hi l g? V t t ra cc gi thit
(hypothse).

Thng thng cu hi nghin cu c din t di hnh thc mt gi

thit l vic t ra mt tng quan gia hai hay nhiu hin tng, gia hai
hay nhiu bin s. Mun kim chng gi thit, phi nh ngha n bng mt
s ch bo (indicator) l nhng kha cnh d quan st ca hin tng x hi
ang c nghin cu, chng cho php ta kim chng gi thit. Cng c
nhiu khi nim phc tp i hi phi c c th ha bng nhng chiu kch
(dimension) trc khi c th a ra nhng ch bo c th.

Ly tc phm T t ca . Durkheim lm th d. Durkeim bt u

nghin cu nhng hu qu ca bin chuyn x hi trong cc quc gia
phng Ty. ng tin rng vic cng nghip ha v s pht trin nhanh cc
th lm gim i s gn b ca con ngi vi cc cng ng a phng. Khi
con ngi tr nn c n v v danh th h li cng d dn thn vo cc
hnh ng c tnh cch t hy hoi mnh m mt thi cc l s t t. Trong
quan im ca Durkheim, hnh vi t t c th c gii thch bi cc bin s
x hi nh t l hn nhn hay ly d, cng nh bi nhng bin s c tnh cch
tm l c nhn nh s phin mun hay tht vng. Nh vy, i vi Durkheim
vic nghin cu t t l mt phng php nghin cu mt khi nim ln
hn l s hi nhp hay vic thiu hi nhp ca x hi. ng c tm xem c
phi nhng ngi no t hi nhp vo x hi th cng d t t.

Nu quan im ny l ng th t l t t trong cc tng lp x hi s

bin i theo mc hi nhp x hi. T ng nu ln mt vi gi thuyt
sau:

- T l t t phi cao hn nhng ngi cha lp gia nh so vi

ngi c gia nh.

T l t t phi cao hn nhng ngi cha c con so vi ngi c

con.
 - T l t t phi cao hn ngi c trnh hc vn cao (v hc vn
thng nhn mnh s thnh t ca c nhn v lm yu i nhng rng buc
tp th)

- T l t t phi cao hn nhng ngi theo o Tin Lnh so vi

ngi Cng gio (v o Tin Lnh nhn mnh hn vai tr ca c nhn).

Mi mt trong cc gi thit ny ch r mt tng quan gia hai bin s

m ta c th kim nh qua vic thu thp nhng d kin c th, qua quan st
thc nghim. Trong x hi hc, cc bin s l cc c tnh ca c nhn, ca
nhm hoc ca ton th x hi v chng thay i ty theo trng hp. Cc
gi thit ny t ra cc tng quan gia cc bin s. Trong phn tch x hi
hc, mt bin s c th l mt bin s n gin (tui, trnh hc vn) hay
l mt bin s phc tp (tnh bo th, s c kt x hi, mc sng ca gia
nh). Bin s l thuc (dependant variable) l bin s m ta mun gii
thch (v nh t l t t) v bin s c lp (independant variable) l yu t
m nh nghin cu tin rng gy nn nhng bin i trong bin s l thuc
(v nh tnh trng gia nh, trnh hc vn, tn gio). Phi tht cn thn khi
a ra nhn nh v mi lin h nhn qu, bi l hu ht cc hin tng x
hi c nguyn nhn t nhiu bin s khc nhau.

4. Thu thp d kin v kim chng gi thit

Mun kim chng gi thit, mt mt phi thu thp cc d kin v mt

khc phi phn tch cc kt qu thu thp c.

Mt cch tng qut, chng ta c th phn cc d kin, cc thng tin

cn thu thp thnh cc loi nh sau (Giacobbi. 1990).

Cc d kin c sn: Cc d kin phi thu

thp:
1. Cc d Cc s liu chnh thc, ti kin Cc s liu da trn cc
kin nh th tch; cc d kin thng k do cuc iu tra, thm d
lng: nhng cuc nghin cu khc; cc
ngn hng d kin
2. Cc d - Cc ti liu vn bn; sch bo; cc d kin thu thp qua
kin khng cc tiu s; phim nh; hin vt phng vn; nghin cu thc
nh lng: a
Trong nghin cu x hi hc (v nht l trong lnh vc tm l hc x
hi), kim tra cc gi thit, i lc cng s dng cc th nghim th
nghim trong phng th nghim hay trn hin trng. Do c trng ca s
kin x hi, cc th nghim ny i lc c tnh cch thm d v cn phi lu
n nhng kha cnh o c, kha cnh thc t ca vn .

Sau khi thu thp d kin, bc k tip l kim chng nhng kt qu

quan st c c tng ng vi nhng kt qu c ch i do gi thit
nu ra khng. Phi x l cc d kin thu thp c thnh nhng bin s,
phn tch tng quan nhng bin s

Trong nghin cu x hi hc ngi ta phn bit tng quan

(correlation) v mi lin h nhn qu (relationship of cause and effect) gia
cc hin tng, cc bin s. Tng quan l mi lin h gia hai (hay nhiu)
bin s khi chng cng bin i vi nhau nhng ta khng chng minh chng
c lin h nhn qu. Trong khi gia hai bin s c mi lin h nhn qu khi
bin i trong mt bin s s a n thay i trong bin kia. Trong hin
tng x hi, c nhng s kin c ng bin nhau nhng khng c tng
quan nhn qu. V nh M, lng ca nhng nh in kinh chuyn nghip
gia tng khi s lng xe hi tiu th gia tng, nhng kh chng minh c
lin h nhn qu gia hai bin s ny.

Mt v d khc, ngi ta nhn thy t l thanh thiu nin phm php

cao nhng khu vc gia c ng c v cht hp. Khi hai bin s cng thay
i vi nhau, chng ta ni rng chng c tng quan, nhng kim nh
gia hai yu t no c mi quan h nhn qu khng, ta a thm nhng bin
s mi kim nh (test variable). Ly trng hp mi tng quan gia iu
kin sinh sng (nh khu nh chut) v t l phm php ca thanh thiu
nin: ngi ta nhn thy cc khu nh chut thng c t l thanh thiu
nin phm php cao. Nh vy c phi iu kin sinh sng cht hp l nguyn
nhn ca tnh trng thanh thiu nin phm php hay khng? Th hnh dung
ra thm mt bin s no c th va a n nn thanh thiu nin phm php,
va gy ra cc iu kin sinh sng cht hp, v c th l s ngho i (li
tc thp). V qua nghin cu ta thy rng mc li tc thp l nguyn nhn
ca hai hin tng trn. Nu kim sot bin s li tc ngha l ch xt n
nhng trng hp cng mt mc li tc v t cu hi cc iu kin sinh
sng cht hp c i i vi mt t l cao v thanh thiu nin phm php
khng? Cu tr li l khng. Trong trng hp trn, gia iu kin sinh sng
cht hp v nn thanh thiu nin phm php c tng quan, nhng khng
yu t no l nguyn nhn ca yu t no. Ngi ta gi gia chng c tng
quan gi (spurious correlation).

ieu kien Ty le TTN

sinh song pham phap

Muc loi tuc (nguyen nhan)

Cng minh ha s khc bit gia mi tng quan v lin h nhn

qu R. Boudon trnh by th d sau (Mthodes en sociologie, PUF, Que sais-
je). Kt qu mt cuc iu tra v t l s ngi tr v ngi gi nghe cc bui
pht thanh v cc chng trnh trn i nh sau:

Trc ht ta ch mi tm hiu hai bin s: la tui v vic nghe cc loi hnh chng
trnh trn i:

La tui thanh La tui ngi ln

nin: tui:
Chng trnh tn gio: 17% 26%
Chng trnh bnh lun chnh 34% 45%
tr:
Chng trnh nhc c in: 30% 29%
Tng s trng hp nghin 1000 1300
cu:
Sau mt bin s th ba, bin s kim nh c a thm lm r hn mi lin
h nhn qu, l trnh hc vn. Chng ta c kt qu nh sau:

Trnh hc vn Trnh hc vn
cao: thp:
Tr: Gi: Tr: Gi:
Chng trnh tn gio: 9% 11% 29% 32%
Chng trnh bnh lun chnh 40% 55% 25% 40%
tr:
Chng trnh nhc c in: 32% 52% 28% 19%
Tng s trng hp: 1000 1300
Sau khi a thm bin s kim nh, ta nhn thy:

- i vi vic nghe cc chng trnh tn gio, tc ng ca yu t tui

tc t quan trng hn yu t trnh gio dc.

- i vi cc chng trnh bnh lun chnh tr, cc ngi ln tui vn

thch nghe hn, mc d nhng ngi tr c trnh gio dc cao nghe nhiu
hn ngi tr c trnh vn ha thp.

i vi cc chng trnh nhc c in, cho d thuc la tui no, yu

t trnh gio dc thc s c tc ng.

V d trn cho thy phi ht sc cn thn khi a ra cc nhn nh v

cc mi tng quan, v lin h nhn qu v cng cho thy s phn tch vi
nhiu bin s (analyse multivatie) l rt cn thit.

chng minh mt mi lin h nhn qu gia cc bin s, phi hi

cc yu t sau:

(1) c hai bin s c tng quan,

(2) bin s c lp phi c trc bin s ph thuc,

(3) khng c mt bin s th ba c tng quan n hai bin s trn.

 Khc vi khoa hc t nhin, trong nghin cu x hi hc kh tm tng
quan nhn qu v n lin h n mt lot bin s, do i khi nh x hi hc
tm bng lng vi vic khm ph cc tng quan.

II. CC PHNG PHP, CC K THUT C BN TRONG NGHIN

CU X HI HC
Khi nh nghin cu xc nh vn nghin cu, pht trin cc
gi thit, v xem li th tch, bc k tip l phi quyt nh s dng phng
php no tin hnh cuc nghin cu, thu thp thng tin. C nhiu
phng php khc nhau v vic chn la mt hay nhiu phng php ty
thuc loi vn hay cu hi c nu ln, ty thuc kh nng ca ngi
nghin cu, cng nh cc iu kin thc t.

1. Quan st:

C nhiu loi hnh quan st v mt trong cc loi hnh quan st rt

quan trng v cng thng c s dng l quan st tham gia (observation
participante). Qua , nh nghin cu tham gia vo cuc sng ca nhng
ngi c quan st. y nh x hi hc c gng va l ngi quan st
cc yu t mt cch khch quan, va l ngi tham gia vo mi trng x
hi c nghin cu. Loi hnh nghin cu ny c mc ch m t tnh cht
i sng ca nhng ngi c nghin cu v do thng c xem l
mt trong cc phng php nghin cu nh tnh, phn bit vi cc
phng php nh lng m ta s cp phn sau. Theo nh x hi hc
James Coleman, trong mt nghin cu nh tnh chng ta trnh by li mt
lot hnh vi qua vic ni kt cc bin c gi cho ta thy h thng x hi
vn hnh nh th no.

K thut quan st cng c th mang hnh thc nh quan st trc tip

hay quan st gin tip, quan st trong bi cnh t nhin hay gi to. Thuc
loi quan st gin tip c nhng bin php khng can thip vo (inobtrusive
mesures), hay ni cch khc l nhng k thut quan st c mc ch t tc
ng, t nh hng chng no hay chng n bi cnh x hi ang c
nghin cu. Ly th d cc nghin cu ca E. Hall hay ca Ray Birdwhistle v
s truyn thng khng bng li qua cc d kin hnh nh. Cc nghin cu
ca hai ng cho thy nhng con ngi thuc cc nn vn ha khc nhau s
dng cc du hiu khng bng li, cc khong cch khng gian khc nhau
trong quan h tng tc.

X hi hc th gic (visual socioloy) lin quan n vic s dng cc

hnh nh, bng t v cc phng tin th gic khc quan st con ngi
trong cc bi cnh khc nhau v gii thch cc ng x ca h. Nh trng
hp H. Whyte dng hnh nh nghin cu quan h x hi ti cc ni cng
cng.

2. Cc th nghim:

Mc d khng thng dng lm, v nhng l do thc t v o c

nhng trong khoa hc x hi, c bit trong tm l hc x hi, ngi ta cng
s dng cc th nghim. C hai loi hnh th nghim: loi th nghim c
kim sot (controlled experiment) c tin hnh trong cc phng th nghim.
Loi th hai l nhng th nghim c tin hnh trn thc a (field
experiment).

1/ Th nghim c kim sot cho php nh nghin cu s dng mt

bin s c lp nhm quan st v o lng mt bin s ph thuc khc.
Trong loi th nghim ny, nh nghin cu thnh lp mt nhm c th
nghim (experimental group) l nhm s tri qua mt bin i trong bin s
c lp v nhm kim sot (control group) l nhm khng chu s tc ng
ca th nghim, c dng so snh, i chiu vi nhm chu th nghim.
Ngi ta thng s dng phng php ny trong cc nghin cu tm l x
hi hc cp v m. Nh th nghim do Solomon Asch tin hnh t u
nhng nm 1950 tm hiu p lc d lun ca a s ln kin ca tng c
nhn.

Asch phn cc ngi tham gia th nghim lm hai nhm: nhm kim
tra v nhm th nghim. V trong mi nhm ng u t cu hi: ng
thng no trong hnh (2) l gn bng nht vi ng thng trong hnh (1).
 (1)

(2)

a b c

Nhm kim tra c mi vo phng cng ngi vi nhau, nhng h

khng c trao i khi a ra nhn xt. Nh ta cng c th on c,
nhng ngi trong nhm ny c th a ra phn on ng mt cch d
dng. Nhng trong nhm th nghim ngi ta a vo yu t khc, mt
bin s c lp: l p lc ca nhm. Nhm th nghim bao gm nhng
ngi c ngh ni to ln phn on ca mnh trong nhm. Mi ngi
trong nhm ny c a vo trong mt nhm gm tm ngi khc cng
c xem nh l nhng ngi tham gia th nghim nhng tht ra h
thng ng trc vi ngi lp th nghim. Khi nhng hnh ny c chiu
ln mn hnh nhng ngi thng ng chn ng thng (a). Khi
ngi tham gia th nghim tht s n phin mnh phi chn la, anh/ch ta
phi i din vi kin thng nht ca a s. Kt qu l 32% nhng ngi
thc s tham gia th nghim i theo kin ca i a s v a ra mt
phn on sai v trong 68% nhng ngi a ra nhn xt ng, mc du
c p lc ca a s, cng c khc bit ln: mt s vn lun lun gi nhn xt
ng ca mnh trong khi nhng ngi khc th do d.

Th nghim trn thc a:

Th nghim trn thc a c dng rng ri trong vic lng gi cc

chng trnh, d n cng ng c lin quan n nhng vn x hi c th.
Trong nhng th nghim ny, cng c nhm c nghin cu (treatment
group) l nhm nhng ngi tham gia vo chng trnh v mt nhm kim
tra bao gm nhng ngi khng tham gia vo chng trnh. Nh cuc nghin
cu ca quc hi M v quan h gia cc chng trnh to cng n vic lm
cho gii tr v vic b hc. Trong cuc th nghim ny, hng ngn thanh
thiu nin b hc hay c d nh thi hc, c to c hi c cng n
vic lm trong ma h hay sau khi hon tt chng trnh hc trng,
nu h ng tip tc hc hay ng tr li trng. Mt nhm kim tra khc
bao gm nhng thanh thiu nin cng thuc mt tng lp x hi nhng khng
c ha hn nh cc thanh thiu nin trong nhm nghin cu. K hoch
th nghim ny cho php cc nh nghin cu xc nh nh hng ca
chng trnh to vic lm. Kt qu rt ng khch l: chng trnh em li
mt s gia tng 62,5% trong t l cc tr b hc tr li trng.

3. Nghin cu iu tra (survey research):

iu tra l mt phng php tip xc vi nhng c nhn c c

nhng cu tr li cho nhng vn mnh mun tm hiu. y l mt phng
php c s dng rng ri trong nghin cu x hi hc. iu tra c bit
hu dng khi mun tm gii p cho nhng vn khng th quan st trc
tip c, nh khi tm hiu nhng xu hng chnh tr, nhng nim tin tn gio
ca nhng c nhn, v cuc sng ring t ca cc cp v chng

Nghin cu iu tra c th c nhiu cp khc nhau: cc cuc iu

tra c tnh thm d (exploratory) nhm tm mt s gi , gi thit trc khi
thc s bt tay vo cuc nghin cu chnh thc, c quy m ln hn. iu tra
cng thng c s dng trong nhng nghin cu m t (descriptive
research), qua nh x hi hc c gng m t mt vi thnh phn x hi vi
mt vi bin s lin quan. V cui cng, cc iu tra thng lin quan n
nhiu bin s, nn phi tin hnh nhng cuc iu tra gii thch (explanatory
research) l nhng cuc iu tra qua ngi nghin cu c gng xc nh
tng quan gia nhiu bin s, v ngay c vic i tm nhng mi dy nhn
qu gia chng.

Cc giai on ca mt cuc iu tra x hi hc:

1/ Xc nh dn s

Xc nh s lng i tng nghin cu, mc tin cy

 2/ Xy dng mu nghin cu

S ngi phng vn

Chn mu ngu nhin, phn sut hay phn tng

Chn cch tip xc vi mu nghin cu.

3/ Thit k bng cu hi, bng hng dn phng vn

Chn loi cu hi, th t cc cu hi

4/ Thc hin cuc iu tra

Chn, tp hun ngi i phng vn; thi gian, a im

5/ Phn tch cc kt qu

Chn phng php thng k x l v trnh by cc d kin.

Dn s (population) v mu nghin cu (sample)

a/ Trong thng k, trong nghin cu x hi hc khi nim dn s (c khi

cn c gi l ton s hay tng th nghin cu) c nh ngha l tp th
nhng i tng c mt s c tnh chung no m ngi nghin cu
mun tm hiu. Ly th d, ta mun nghin cu xem t l ngi Hoa thnh
ph H Ch Minh tt nghip cp ba l bao nhiu, th trong trng hp tp
th tt c nhng ngi Hoa thnh ph H Ch Minh l dn s ca cuc iu
tra.

b/ Nhng nghin cu ton th mt dn s nh vy i hi nhiu tin

bc v thi gian, v vy ngi ta thng chn mt mu l mt b phn
tng trng ca ton th dn s iu tra. V d hng iu tra thm d
M Gallup thng chn mt mu 1.500 ngi i din cho ton th dn s
M. C nhiu cch chn mu nhng k thut thng thng nht l chn
mu ngu nhin (random sampling), k thut ny da trn nh lut xc sut
ca ton hc. in hnh ca chn mu ngu nhin l vic x s hay vic rt
thm. Nh vy nguyn tc ca chn mu ngu nhin l mi thnh vin ca
dn s u c c hi c chn la ngang nhau.
 Mt phng php khc l chn mu phn sut hay nh ngch (quota
sampling), phng php ny khng da trn nh lut xc sut, thay vo
ngi nghin cu chn nhng i tng ca mu c nhng c tnh quan
trng v in hnh ca dn s. Mt cch tng qut, mt mu phn sut khng
tiu biu cho dn s, v n ch da vo mt s c tnh gii hn ca dn s.

Mt i khi ngi ta phi hp vic chn mu phn sut vi vic chn

la ngu nhin. Trong trng hp , dn s c chia thnh cc phn lp
v sau ngi ta s chn mu ngu nhin ring bit cho tng phn lp ca
dn s. K thut ny c gi l chn mu phn tng (stratified sampling).
Trn y ch l mt vi k thut chn mu thng dng nht.

Chn i tng ch l bc u trong vic iu tra, bc k tip l thit

k bng cu hi v bng hng dn phng vn.

c/ Bng cu hi v bng hng dn phng vn:

Thit k bng cu hi va l mt khoa hc va l mt ngh thut. Vic

dng t ng trong bng cu hi phi r rng v d hiu. Nhng quan trng
nht, cch dng t ng trong cu hi phi trnh vic gi cho cu tr li.
Ngi nghin cu cng phi quyt nh vic chn hnh thc cu hi no cho
thch hp vi ni dung mun tm hiu: s dng cu hi m hay cu hi ng.
Cu hi ng i hi ngi tr li chn mt hay nhiu phng n trong mt
lot cu tr li c ngh, trong li cu hi m cho php ngi tr li ni
ln nhng tng xut hin trong u c mnh. Ngi nghin cu cng phi
quyt nh chn la b tr trong bng cu hi (questionnaire) cc loi hnh cu
hi thch hp.

Bng cu hi c th c gi ti i tng nghin cu, hoc c

phng vn qua in thoi, hoc c thc hin trc tip bi ngi nghin
cu vi i tng. Mi hnh thc trn u c u im v khuyt im ca
chng. Vic chn la hnh thc no ty kh nng v mc tiu ca ngi
nghin cu.
 Phng vn l mt cuc i thoi vi mt i tng nhm thu thp mt
s d kin s cp. Trong vic phng vn, cng phi din t cc mc tiu ca
cuc nghin cu thnh nhng cu hi n gin, d hiu v phi to mt bu
kh tin tng i tng c th tr li thoi mi, chn tht. Mun vy, trc
ht phi lm cho i tng khng e d v hiu r mc tiu cuc nghin cu
v tin tng kh nng ng gp ca mnh cho vic nghin cu. Th n, phi
lm th no cho i tng cm thy hng th, phn khi v cm thy chia s
nhng iu hu ch qua cuc phng vn, hoc cm thy ng gp vo vic
ci thin tnh th.

Phng vn c th c nhiu hnh thc, da vo tnh cht ch ca ni

dung phng vn thng c hai hnh thc chnh l phng vn c hng dn
(directive) v phng vn khng hng dn (non directive interview). Cn c
vo i tng c phng vn, thng c hai loi hnh chnh l phng vn
c nhn v phng vn nhm. Vic chn la hnh thc thch hp no cng ty
thuc tnh cht v mc tiu ca nghin cu.

Phng vn l mt khoa hc ng thi l mt ngh thut. Thi gian, a

im ca cuc phng vn, gii tnh v la tui ca ngi phng vn phi
c chn la k cng v c th c nh hng kt qu ca cuc phng vn.
Do , cn thit phi chn la mt s ngi tp hun trc khi i phng vn.
Nhng iu kin l tng khc l ngi phng vn nm c m ngn ng
v thuc cng nhm vi i tng nghin cu.

4. Phn tch th cp (secondary analysis):

Ba phng php k trn u lin h n vic nh nghin cu t thu

thp d kin. Nhng iu ny i lc khng th thc hin c, v trong
nhiu trng hp nh x hi hc phi s dng nhng s liu do ngi khc
thu thp. Vic s dng nhng d kin do ngi khc thu thp c gi l
phn tch th cp (secondary analysis), nh vic s dng cc s liu ca cc
c quan thng k, ca cc nh x hi hc khc. Nghin cu ni ting ca .
Durkheim v T t cng l mt phn tch th cp da vo cc t liu thng
k c v hin tng t t cc x hi Chu u.
 Cc nh x hi hc cng c th phi hp nghin cu t liu vi vic
phng vn v tiu s ca cc c nhn (life history). H cng mun tm hiu
cc bin c qu kh mt cch trc tip bng cch phng vn nhng nhn vt
chng kin nhng s kin lch s (oral history). Mt s khc phi hp
nghin cu lch s v nghin cu i chiu v cc x hi hay cc hin tng
x hi.

Cc phng php thu thp d kin u c nhng u im cng nh nhng hn ch

ca chng, nh bng tm tt sau y cho thy (J. Macionis, 1997; A. Giddens, 1997):

Phng
ng dng: u im: Hn ch:
php:
Cho php nghin - Tn thi gian; kh
cu nhng ng x lp li cuc nghin
Dnh cho nhng
c tnh cch t cu; ngi nghin
1) Quan nghin cu thm d
nhin; thng t tn cu phi va ng
st tham v nghin cu m t;
km. Cho nhng vai ngi trong
gia: cho nhng d kin
thng tin c b su. cuc va ng vai
nh tnh.
Ngi nghin cu ngi quan st; qui
d linh ng. m nh.
Bi cnh th
Dnh cho nhng
Kh nng ln nghim c tnh cch
nghin cu gii thch,
trong vic tm tng gi to; kt qu d
2) Th c c im tm
quan nhn qu; ti thin lch, nu bi
nghim: tng quan gia cc
to li cuc nghin cnh nghin cu
bin s; cho nhng
cu tng i d. khng c kim
d kin nh lng.
sot cht ch.
3) iu - thu thp nhng Vic chn mu cho Phi son bng
tra: d kin khng th php nghin cu cu hi k lng;
quan st trc tip, nhng dn s ln; kh nng thu li cc
nh thi , gi tr; phng vn su cho bng hi thp;
thun li cho cc ta nhng cu tr li phng vn rt tn
cht lng. km tin bc v i
 cuc nghin cu
thm d, m t; cho
hi thi gian.
nhng d kin nh
tnh v nh lng.
- Ngi nghin cu
Dnh cho nhng Tit kim thi gian khng th kim sot
nghin cu gii thch, v chi ph trong vic nhng thin lch
4) Phn
nghin cu m t hay thu thp cc d ca d kin; d
tch th
thm d, bt c lc kin; c th nghin kin c th khng
cp:
no c c nhng cu tnh lch s ca thch hp i vi
d kin thch ng. vn . cuc nghin cu
ang tin hnh.

III. TNG QUAN GIA L THUYT V PHNG PHP

Cc phng php k trn gip chng ta thu thp cc d kin, nhng
s kin khng phi l mc ch cui cng ca nghin cu. Mc ch ca
nghin cu l i n vic kim chng cc gi thit, pht trin cc l thuyt. L
thuyt (theory) l mt h thng cc khi nim c tng quan vi nhau nhm
tm cch gii thch nhng nguyn nhn ca hin tng c quan st.

Trong nghin cu ca mnh, nh x hi hc c gng ni kt cc hin

tng quan st vi cc l thuyt x hi. C hai qu trnh trong li t duy l
gch ny. T duy l gch din dch (dduction) l phng php i t ci chung
(l thuyt) tm ra ci ring (s kin). T ci chung n ci ring thng i
qua cc gi thit c th. Th nghim ca Philip Zimbardo v nh t
Stanford bt u t tng tng qut l chnh bi cnh cc nh t c nh
hng tiu cc n cch ng x ca con ngi sng trong bi cnh , v
ng s dng th nghim kim chng gi thit trn.

Phng php t duy kia l phng php quy np (induction), ngha l

bt u vi cc quan st c th, ngi nghin cu c gng ni kt chng
vi mt l thuyt tng qut. Nh nghin cu ca M.Weber khi ng t cu hi
ti sao ch ngha t bn pht trin trc tin nhng vng theo o Tin lnh
Calvin Chu u, hay nh nghin cu ca E. Digby Baltzell khi ng ngc
nhin ti sao trng i hc New England sn sinh ra nhiu nhn vt ni
ting, thnh dt trong x hi M.

Trong nhiu trng hp, ngi nghin cu s dng c hai qu trnh t

duy trn. H thng bt u vi cc t tng tng qut i n cc gi
thit (giai on din dch), n lt chng cc gi thit ny c kim chng
bi cc s kin do quan st c th. Nhng s quan st ny dn n vic thay
i nhng tng ban u v hnh thnh mt l thuyt khc.

Ngi ta thng ni rng x hi hc thiu cc l thuyt ln. Nhng tht

ra y l vn cn tranh ci. Nu l thuyt c nh gi bi kh nng gii
thch v tin on cc s kin, th x hi hc cng c nhng l thuyt c gi
tr ln, nh l thuyt hi nhp x hi ca Durkheim; l thuyt v t chc th li
(bureaucracy) ca Max Weber vn c gi tr gip tm hiu cc loi hnh t
chc; l thuyt mu thun giai cp ca K. Marx vn lun l l thuyt ch yu
gii thch v s bng n cc cuc cch mng.

R rng l khng mt l thuyt x hi hc no gii thch c tt c

tnh phc tp ca cc hin tng x hi. Nhng iu ny cng xy ra i vi
bt c b mn khoa hc no nh kinh t hc, v ngay c vi nhng khoa hc
t xem l chnh xc nh vt l hc (vi l thuyt tng i).

Chng 3. X HI V VN HA
X hi l sn phm ca s tc ng ln nhau gia ngi vi ngi.

K. Marx.

Nu con ngi mun tn ti trong x hi hin i, con ngi phi bit

x hi vn hnh nh th no.

A. Kardiner & E. Preble.

 Nhng ngi no khng bit n mt nn vn ha no khc ngoi vn
ha mnh ang sng th khng th nhn bit nn vn ha ca chnh mnh.

Ralph Linton.

I. X HI CON NGI
A. X hi l g:

Khi nim x hi, trong ngha rng, khng ch dnh ring cho con ngi
m m ch mi t chc ca cc sinh vt c tng quan l thuc ln nhau. C
th hn, mt x hi l mt tp hp nhng sinh vt (1) c t chc, c phn
cng lao ng tn ti qua thi gian, (2) sng trn mt lnh th, trn mt a
bn, (3) v chia s nhng mc ch chung, cng nhau thc hin nhng nhu
cu ch yu ca i sng, nh nhu cu ti sn xut, sn xut ca ci vt
cht, nhu cu an ninh, cc nhu cu tinh thnnh ngha ny phn bit khi
nim x hi vi khi nim dn s. Khi nim dn s khng hm mt t chc
x hi, trong khi khi nim x hi nhn mnh nhng mi quan h h tng
gia cc thnh vin trong x hi. nh ngha nh trn, x hi cng khng
ng ngha vi quc gia, mc d trong th gii hin nay, khi nim x hi
thng m ch mt quc gia, mt nh nc, bi l thng thng mt thnh
vin ca x hi ngh rng h l thnh vin ca mt quc gia nht nh. Nhng
khng phi lun lun nh vy v trong nhiu trng hp khng c mt s
ng nht gia x hi v nh nc. cng l nguyn nhn ca nhiu cuc
ni chin, ca nhiu cuc xung t x hi nh trng hp ca ngi
Palestine, ca nhng th dn M hay ca b lc Ibo Nigeria

X hi con ngi khc x hi ca loi vt, bi l con ngi c kh nng

thay i hnh thi v chc nng ca x hi thch ng vi hon cnh, hay
ni cch khc con ngi c kh nng xy dng cho minh mt nn vn ha.
Vn ha cho php con ngi sng trong x hi khng ch da trn s phn
cng lao ng, trn s l thuc h tng m cn chia s nhng gi tr, nhng
nim tin (beliefs) chung. Cng nhm ti thc hin mt chc nng x hi,
nhng vn ha cho php con ngi, thuc nhng nn vn ha khc nhau, c
nhng loi hnh quan h x hi, tng tc x hi khc nhau. Do mt khi
c sn sinh, vn ha v x hi pht trin an xen mt cch rt phc tp.

B. Dn c v x hi:

S gia tng dn c trn th gii c quan h trc tip trn s tin ha

cc kt cu x hi ca con ngi, n lt chng tc ng n nhng bin
i trong lc lng sn xut, trong s bin i k thut v khoa hc. X hi
con ngi tri qua mt triu nm u tin vi li sng sn bt v hi lm.
Trong sut thi gian gia nh v cc kt cu dng h gi vai tr quan trng
trong cuc sng. Cuc cch mng u tin trong k thut sn xut cuc
cch mng nng nghip c lin quan n vic pht minh ra chic cy v cc
bin php dn thy. Sut hng trm th k, x hi con ngi ch sng bng
chn nui v trng trt, v cc x hi nng nghip c quy m ln ch xut hin
sau cuc cch mng nng nghip. X hi nng nghip cho php con ngi
thot khi s l thuc vo cc ngun thc phm m h khng kim sot
c. Trong cc x hi , con ngi sn xut thng d nn c th nui cc
tng lp khng sn xut ra c thc phm nh th th cng, nhng ngi
hnh ngh tn gio, cc th lnh dn s v qun sNhng ng thi, trong
cc x hi ny nhu cu t ai cng gia tng dn n cc cuc xung t. Nhu
cu tch tr thc phm v nh c nhng ngi khng sn xut dn n vic
pht trin lng mc v cc th nh.

Bin chuyn cch mng k tip trong cc k thut sn xut ca con

ngi l vic chuyn t nng nghip sang cng nghip v thng mi. Cuc
cch mng ny bt u Anh vo nhng nm 1650, ri pht trin sang M v
cc quc gia khc trong hai th k k tip. Vi nhng pht trin mi v khoa
hc k thut hnh thnh mt phng thc sn xut mi, phng thc sn
xut t bn ch ngha. Vic chuyn sang nn sn xut cng nghip nh
hng kt cu x hi trn nhiu lnh vc, vi vic cng nghip ha nng
nghip, ngi ta khng cn s dng nhiu lao ng trong nng nghip, v
cng t ngi sng da vo t ai, do cng ngy cng c nhiu ngi
x v cc th v vng ph cn. Tin b khoa hc k thut gia tng kh
nng to ra ca ci ca con ngi, thu ngn khong cch khng gian gia
cc x hi do vic sng ch ra nhng k thut mi v giao thng i li v
truyn thng. ng thi bin chuyn x hi cng lm ny sinh cc tng lp x
hi mi, nhng phong tro x hi mi.

C. Nhng thnh t ca x hi:

Nhng thnh t cu to x hi tng th l nhng c cu x hi (social

structure), chng l nhng khun mu hnh vi lp i lp li v to ra tng
quan gia nhng c nhn, on th, nhm trong x hi. n v c bn nht
ca c cu x hi l v tr x hi (social status) l nhng th ng ca mt
c nhn c x hi thit lp ra trong mt nhm x hi nht nh. V cch th
mt c nhn phi ng x nh th no trong mt v tr x hi nht nh c
gi l vai tr (role). Nhng trong cng mt v tr x hi, con ngi ng x rt
khc nhau, ty theo s ch i ca x hi vai tr (role expectations) cng
nh ty thuc s nhn thc ca c nhn v s k vng cc vai tr trn. S
tp hp mt s v tr v vai tr lm thnh nn cc nhm. Nhm (group) l
nhng n v c bn ca x hi, chng l nhng tp hp con ngi c hnh
ng h tng trn c s cng thc hin nhng mc tiu chung. Nhm trong
ngha bao gm nhng tp hp t hai ngi n nhng t chc c quy
m ln nh nhng cng ty a quc gia, chng hn.

Kt cu ca hu ht cc nhm trong x hi u c xc nh bi
nhng nh ngha chung v v tr v vai tr ca cc thnh vin. Khi nhng v tr
v vai tr ny c ch nh nhm thc hin cc chc nng x hi chnh yu,
chng c gi nhng nh ch (institution). Trong ngn ng i thng,
thut ng nh ch c s dng m ch nhng t chc c quy m ln.
Nhng trong x hi hc, nh ch l mt kt cu cc v tr v cc vai tr c t
nhiu tnh cch n nh nhm p ng nhng nhu cu c bn ca con ngi
trong x hi. V nh, nh nc l mt nh ch c chc nng bo m an
ninh, em li n nh trong x hi; gia nh c chc nng ti sn xut hun
luyn cc thnh vin cho x hi; th trng l mt nh ch c chc nng iu
ha sn xut v trao i sn phm v dch v.
 X hi loi vt cng c mt s nh ch hn ch lin quan n vic ti
sn xut, tm kim thc phm, v cai qun tp on. Trong khi c trng ca
x hi loi ngi l mt s pht trin khng ngng cc nh ch nhm p
ng nhng nhu cu mi pht sinh ca con ngi. y l qu trnh phn bit
ha cc nh ch (differentiation) l mt qu trnh trong nhng hot ng
trc y c thc hin bi mt nh ch nay c phn ra cho cc nh
ch khc. V trong mt ngha no vic nghin cu s hnh thnh, pht
trin, bin i v tn li cc kt cu x hi l mt nhim v ca x hi hc v
ca nhiu khoa hc x hi khc.

II. VN HO
Cng nh khi nim c cu x hi, khi nim vn ha l mt khi nim
cn bn trong x hi hc, bi l nh chng ta trnh by ci lm cho con
ngi khc loi vt chnh l vn ha. Mc d x hi con ngi khng th tn
ti nu khng c vn ha, nhng x hi v vn ha l hai thc th khng
ng nht.

A. ngha ca vn ha:

Trong ngn ng hng ngy, thut ng vn ha mang nhiu ngha, n

c th m ch trnh gio dc, di sn tinh thn, mt li sng, phong tc tp
qunNhng di gc x hi hc, vn ha l ton b hu c nhng hnh
thi t tng, ng x v sn xut ca mt t chc, mt x hi, c truyn
t th h ny qua th h khc bng nhng phng tin tng tc truyn
thng ch khng qua con ng di truyn sinh hc. Vn ha bao gm ton
th nhng thnh tu ca con ngi trong lnh vc sn xut, x hi v tinh
thn. Trong phm vi bao qut ca vn ha, cc nh x hi hc ch trng
n nhng kha cnh ca vn ha gip gii thch c cc li ng x ca con
ngi v cc t chc x hi.

Nhng thnh t ca vn ha: Mt s nh x hi hc nh William

Ogburn phn ra trong mi nn vn ha hai b phn: vn ha vt th v vn
ha phi vt th (tinh thn).Vn ho vt th bao gm nhng c, dng c,
sn phm ngh thut, trang thit b, kh gii, xe c, nh ca, o qun, dng
c sn xut. Vn ha phi vt th th kh nh ngha hn v n bao gm nhng
lnh vc vn ha m ta khng s m c, nh cc khun mu hnh vi, cc
qui tc, gi tr, thi quen, tp qun Robert Bierstedt xem vn ha bao gm
ba lnh vc: t tng (ideas), chun mc (norms) v vn ha vt cht.
Chng ta cng s tm hiu nhng thnh t c bn nht nm bn di cc
thnh t trn, l nhng biu tng (symbol) trong vn ha ca con ngi.

Nh cp, vn ha vt th l mt b phn quan trng cu thnh

nn vn ha, bao gm nhng dng trong i sng, nh ca, cng c lao
ng, nhng sn phm ngh thut, nn cng ngh ca mt x hi Vn ha
vt th thng gn cht vi gi tr tinh thn v l biu hin ca cc gi tr tinh
thn. Ly th d, x hi M nh gi cao tinh thn t lp, c nhn ch ngha,
cho nn trong lnh vc i li xe hi c nhn pht trin hn cc phng tin
giao thng cng cng. Trong x hi M chic xe hi l biu hin ca s thnh
t c nhn.

Vn ha vt cht cn phn nh trnh k thut (technology). K thut

l vic ng dng cc kin thc vn ha; cc t tng khoa hc vo mi
trng vt cht phc v nhu cu i sng. Vi s pht trin ca k thut,
con ngi c th chinh phc, un nn thin nhin theo nhng gi tr vn ha
ca mnh. Khoa hc k thut gii phng con ngi phn no, nhng ng
thi, nu khng kim sot c, cng em li cho con ngi nhiu cng
thng, nhiu tai ha (nh nn nhim) v c nguy c hy dit nhn loi
nh nguy c ht nhn. Vn pht trin khoa hc k thut l mt mt, nhng
lm th no khoa hc k thut em li cho con ngi hnh phc, ci thin
phm cht cuc sng ca con ngi l mt vn khc cn tip tc nghin
cu.

Vn ha c xy dng trn cc biu tng (symbol). Biu tng l

bt c vt g mang mt ngha ring bit m cc thnh vin trong cng mt
x hi u nhn bit. Cc yu t trong th gii thin nhin, m thanh, hnh
nh, c ch ca con ngi u c th dng nh l biu tng. Biu tng
gn lin vi cuc sng nn chng ta khng thc tm quan trng ca chng.
Ch khi tip xc vi mt nn vn ha khc, hay khi cc biu tng c phi
hp mt cch khng nht qun chng ta mi thy tm quan trng, ngha
c bit ca cc biu tng trong nn vn ha v i vi chng ta xem ra
khng c ngha nhng trong mt nn vn ha khc li mang mt ngha
c bit. Thm vo biu tng vn ha thay i qua thi gian, v nh cch
y vi chc nm xe Honda l biu hin ca s giu c nhng nay n l
phng tin i li thng dng ca qun chng; chic qun jean cng thay i
ngha qua thi gian, l chic qun ca mt gii ngh nghip trong x hi M
n tr thnh ph bin trong gii thanh nin vo nhng nm 1960

Tm li, biu tng cng l cch con ngi gn ngha cho cuc
sng. Trong mt x hi a dng v mt vn ha, vic s dng biu tng c
th gy cho ta mt s kh khn, nhng nu khng c biu tng cuc sng
s khng c ngha v x hi cng khng mang du n nhn vn.

Mt kh nng ca con ngi l bit phi hp cc biu tng to ra

ngn ng. Ngn ng l mt h thng cc biu tng m ngha c
chun ha, nh mi ngi trong mt x hi nht nh c th truyn thng
cho nhau. X hi no cng c ngn ng vit v ni, tr mt s t ch c ngn
ng ni. Ngn ng gip cho cc thnh vin trong mt x hi cng chia s
nhng t tng, nim tin, cm ngh. Ngn ng cng l cng c ch yu
truyn t vn ha t th h ny sang th h khc. T ng ta dng bt r t
nhiu trm nm trc, do khi hiu ngha ca biu tng thng qua ngn
ng, ta nm c kin thc tch ly, ci trit l m cha ng ta cm nghim
c.

Ngn ng l c trng ca vn ha nhng ng thi cng tc ng

n vn ha, v mt khc bin chuyn x hi v vn ha cng tc ng ln
ngn ng.

Cc chun mc (norms) l nhng quy tc ca ng x, chng quy nh

hnh vi ca con ngi l tt hay xu, l thch hp hay khng thch hp. Mi
nn vn ha u c cc h thng chun mc, chng to thnh h thng kim
sot (social control) ca x hi v iu tit cc hnh vi, cc ng x ca c
nhn v ca on th trong nn vn ha. Chng nu ln nhng chun mc
nh: phi hiu tho vi cha m, phi knh trng ngi gi, khng c git
ngi, khng c trm cpNhng cc chun thc khng bao gi c tnh
cch tuyt i, chng thay i ty nn vn ha, ty hon cnh v cng thay
i theo thi gian.

thc y c nhn v on th lm theo chun mc ra, mi

nn vn ha u quy nh nhng ch ti (sanctions). l nhng hnh vi
thng pht ty theo vic tun th hay vi phm cc chun mc. Cc chun
mc vn ha c mc ch ti khc nhau. Nhng quy tc o l (mores) l
nhng chun mc c mc ch ti mnh nht, bi l chng c nh gi
trong mi lin quan n s sng cn ca x hi v mang ngha o c cao
nht. Cc tp qun (folkways) c mc ch ti nh hn. William Graham
Sumner, ngi u tin s dng hai thut ng trn, cho thy rng lut
php l nhng chun mc c th hin thnh vn. Lut php thng
chnh thc ha cc nguyn tc o l ca mt x hi, v i khi chnh thc
ha mt s tp qun, nh vic buc phi n mc o qun ni cng cng.
Nhng s ch ti v quan nim v quy tc o l cng thay i theo thi gian,
v nh quan nim v ngoi tnh, ng tnh luyn i v cc mc ch ti ca
chng M cng thay i qua thi gian.

Gi tr (value) l nhng tiu chun, nhng t tng cao v bin

minh cho cc chun mc, trn c s cc thnh vin ca mt nn vn ha
xc nh ci g l ng, l tt, l p v ci g l cn thit hay khng cn thit.
Gi tr tn ti trong thc tp th ca mt x hi hay ni cch khc vn ha l
nhng phng cch tn ti v hnh ng m mt x hi xem nh l l tng
phi t n. V nh gio dc l mt gi tr c cc nn vn ha Chu
cao, v ngi ta xem nh l phng cch tt t n cc v tr trong x
hi. Nh vy, gi tr l nhng s nh gi, phn on, trn quan im ca vn
ha, ci m chng ta phi lm. Cc gi tr s chi phi cc quan nim v v tr
v nhn sinh ca c nhn. Chng ta hc c cc gi tr qua qu trnh x hi
ha trong gia nh, hc ng, tn gio, v cc on th x hi ni chung.
Tuy nhin cc chun mc, cc quy tc c lin quan n mt gi tr c th thay
i. i vi mt s ngi c th c c gio dc th phi theo hc i
hc, nhng cng c mt s ngi quan nim phi hc tp qua vic hun
ngh, qua cng tc thc tin.

Mt s gi tr, chun mc c lin quan vi nhau hnh thnh nn mt h

thng cht ch c gi l h thc (ideology), nh ch ngha t bn, ch
ngha x hi

Cc gi tr vn ha khng thun nht trong mt nn vn ha nht nh,

chng thay i ty theo quan nim ca cc tng lp x hi. Nhng mt khc,
trong mt hay trong nhiu nn vn ha c mt s gi tr no m mi ngi
u tha nhn, v chng tn ti qua thi gian. Trong mt h thng gi tr i
lc cng c s khng thun nht, nh s mu thun gi gi tr bnh ng v
ch ngha c nhn.

Nh vy, cc chun mc, cc gi tr a ra nhng k vng, a ra ci

m c nhn phi lm, hay ng hn n a ra ci l tng ca nn vn ha,
ci vn ha l tng (ideal culture). Trong khi nhng hnh vi, ng x thc t
hin c to thnh ci vn ha thc tin (real culture). V nh chung thy l
mt gi tr ca x hi M, nhng trong thc t c 1/3 n ng M i khi
khng trung thnh vi v.

Vn ha vi nhng thnh t cu thnh nh vy phi c phn bit vi

khi nim vn minh. Cc nn vn minh l cc nn vn ha c tnh cch tin
tin, c s pht trin t n mt trnh nht nh, c nn vn ha vt
cht v tinh thn mang nhng c trng ring. Cc nn vn minh thng nh
hng n cc nn vn ha khc khi chng tip xc vi nhau. C nhng nn
vn minh xa xa khng cn tn ti nh nn minh Hi lp v La m. C nhng
nn vn minh c lch s lu di, tri qua nhng thng trm v nay vn cn tn
ti nh cc nn vn minh n , Trung Quc v c nhng nn vn minh ang
thng tr nh cc nn vn minh Chu u, Bc M, Nht Bn v Lin X (trc
1991). y l cc nn vn ha thng tr bi l chng cnh tranh nhau trn quy
m ton cu nhm xut khu nh hng v li sng, v khoa hc k thut
ca mnh. Trn bnh din nghin cu x hi hc cp v m, vn minh l
mt lnh vc rt c ch trng v cp nghin cu ny, Bottomore
nh ngha vn minh l: mt phc th vn ha c hnh thnh bi nhng
nt vn ha ln, ng nht, ca mt s x hi nht nh. Ly th d ta c th
m t ch ngha t bn phng Ty nh l mt nn vn minh, trong cc
hnh thc c th v khoa hc, v k thut, tn gio, ngh thutc tm
thy trong mt s x hi khc nhau.

B. Thi i vi cc nn vn ha khc nhau:

Thng thng, v hu ht mi ngi ch sng trong mt nn vn ha,

nn c xu hng nh gi nhng li ng x ca cc dn tc, cc x hi khc
theo quan im vn ha ca ring mnh. Thi thuc a khi cc quc i
bnh trng t ai, cc tn thc dn c xu hng nh gi cc nn vn ha
thuc a l thp km, mi r. Thi c gi l v chng
(ethnocentrism) l xu hng phn on cc nn vn ha khc l thp km
theo nhng chun mc, nhng gi tr ca nn vn ha ca ring mnh. Tht
ra thi v chng khng ch dnh ring cho nhng tn thc dn, bi l cc
dn bn x cng nh gi ngi da trng mt cch tiu cc r phng
Ty. Khi nim v chng nhc chng ta rng lm lc chng ta ph phn ci
hay d, ng sai trn c s quen l hn l trn gi tr khch quan ca s
kin; thay v t s kin trong bi cnh vn ha ca chng ph phn. Thi
ny khng ch p dng trn vn vn ha m ngay trong cuc sng hng
ngy, trc mt s kin mi, phn ng thng thng u tin l khng chp
nhn ci g khc l vi ta.

Cc nh kinh doanh khi i ra nc ngoi, nhng nh chnh tr, nhng

nh nghin cu khoa hc x hi, nht l cc nh dn tc hc v x hi hc
phi c kh nng tm ngng ph phn cc nn vn ha khc bng nhng gi
tr ca ring mnh. Thi l Tng i ha vn ha (cultural relativity)
l xu hng chp nhn rng mi nn vn ha pht trin theo phng cch
ring ca chng, bng cch thch ng vi cc i hi c bit ca mi trng
trong chng hnh thnh.

Tuy nhin li tip cn nghin cu ny cng c cc gii hn. Tng i

ha vn ho l mt thi c bn cn c khi mun lnh hi mt nn vn ha
khc, nhng iu ny khng c ngha buc chng ta ngng hon ton mi
ph phn v mt lun l.

Ly th d, chng ta ngng mi ph phn, mi biu l tnh cm l tm

hiu nhng gi tr no, nhng h t tng no, nhng nn vn ha no
chi phi nhng ngi ng h ch ngha pht xt, ch ngha phn bit chng
tc. Nhng vi t cch nhng nh x hi hc, bn phn ca chng ta l phi
nh gi cc h lun lun l ca cc chun mc, cc gi tr ca mt nn vn
ha v phi ln n chng trong trng hp nay l ch ngha phtxt, ch
ngha phn bit chng tc khi thy rng chng em li bo lc v au kh
cho con ngi.

C. Tip xc vn ha v bin chuyn vn ha:

Trong mt th gii lun lun bin chuyn, theo Fernand Braudel, c th

c ba kh nng xy ra khi cc nn vn ha, cc nn vn minh tip xc, va
chm nhau:

Giao lu vn ha (acculturation):

Khi dn c ca mt nn vn ha chp nhn v hi nhp nhng chun

mc, gi tr, nhng nt vn ha vt cht ca nhng nn vn ha khc vo
nn vn ha ca chnh mnh, qu trnh ny c gi l qu trnh giao lu vn
ha (hay tip bin vn ha). Qu trnh ny c c thng qua s tip xc
gia cc nn vn ha, thng qua s vay mn hay bt chc nhng nt vn
ha. Nhiu nt trong cc lnh vc vn ha Vit Nam, t n mc, n ung, nh
, sn xut, tn giol nhng nt vn ha c ngun gc t nhng nn vn
ha khc, hay ca cc dn tc khc Vit nam. Qu trnh giao lu khng
phi l qu trnh mt chiu, m c s trao i qua li. V nh ngi Chm
chu nhiu nh hng ca ngi Vit trong lnh vc ngn ng, vn ha vt
cht, nhng mt khc ngi Vit cng chu nhiu nh hng ca vn ha
Chm nh trong tn ngng ng bng, mt s thc n, cng c lao ng
ca ngi Vit min Trung cng chu nh hng vn ha Chm

ng ha vn ha (cultural assimilation), phn lp vn ha (subculture)

v vn ha phn khng (counterculture):

Khi cc nhm c nhng nn vn ha khc bit, trong cng mt x hi

s dng ngn ng, cc chun mc v gi tr ca x hi trn v vic giao lu
vn ha ny cho php h m nhim nhng v tr bnh ng trong cc nhm
v trong cc nh ch ca x hi, th ta gi l qu trnh ng ha. V d mt
s ngi Chro ng Nai tr thnh ngi Vit.

Trong mt x hi, khi mt tng lp dn c c mt nn vn ha khc bit

nhng khng b ng ha hon ton vi nn vn ha a s, trong trng hp
ngi ta ni n phn lp vn ha (subculture), hay i lc cn gi l tiu
vn ha, vn ha ph. Trong mt x hi a vn ha, vn ha ca cc dn tc
thiu s thng l cc phn lp vn ha. Trong cc x hi phc tp, trong
cc x hi hin i c nhng nhm ngi tm cch to ra v duy tr nhng li
sng khc bit vi li sng ca cc thnh vin trong x hi, trong trng hp
h cng to ra nhng phn lp vn ha ring bit, v nh li sng ca cc
ngh s ca cc ngi lang thang v gia c (clochard) Chu u.

Khi mt phn lp vn ha thch nhng gi tr v nhng chun mc

ca nn vn ha thng tr v to ra mt li sng i nghch, chng ta gi l
vn ha phn khng (counterculture), nh trng hp cc nhm Cnh T
Mi, nhm Hippi l nhng vn ha phn khng c nh hng i vi
chnh sch ca M trong thi k chin tranh Vit Nam

Thch nghi vn ha (accommodation) v khng c (cultural resistance):

Khi mt x hi nh hn, t ngi hn nhng vn c th gn gi nn vn

ha ca mnh cho d sau mt qu trnh tip xc lu di vi nn vn ha ch
th, trong trng hp mt qu trnh thch nghi vn ha xy ra. V nh
trng hp ca nhng ngi Do Thi v nhng ngi khng theo Hi gio
trc khi thnh lp nh nc Israel vo nm 1948 h vn gi c nn vn
ha ca h trong cc x hi Rp. S thch nghi i hi mi pha chp nhn
s tn ti ca k khc. Lch s cc quan h gia th dn M v nhng ngi
nh c t Chu u l mt qu trnh phc tp gia s thch nghi v s khng
c vn ha. S khng c mang nhiu hnh thc: nh t chi theo Thin Cha
gio, t chi ni ting Anh, ting Ty Ban Nha, t chi bn cc sn phm v
cung cp cc dch v cho ngi nh c da trng. S khng c ny cng
khng gip cho ngi th dn thot khi bnh tt, ngho i, k c vic b
chinh phc nhng cho php h bo lu nn vn ha v vay mn nhng
ngi da trng nhng nt vn ha c li cho h, v nh ngi th dn M
vng ng bng s dng nga ca ngi Ty Ban Nha, iu ny thay
i phn no nhng tp qun trong nn vn ha ca h.

Do nhu cu phn tch chng ta tch bit ba qu trnh tip xc vn

ha trn, nhng trong thc t c th ba qu trnh ny an ci nhau, hay c
nhng nh hng ring bit ty theo s tc ng ca tng tiu h thng
trong x hi tng th.

D. Cc l thuyt nghin cu v gii thch v vn ha:

1. L thuyt sinh thi hc vn ha (cultural ecology)

Sinh thi hc l mt b mn ca khoa hc t nhin nghin cu cc sinh

vt tn ti trong tng quan vi mi trng thin nhin nh th no. Do
, sinh thi hc vn ha nghin cu nhng mi quan h gia vn ha ca
con ngi vi mi trng thin nhin. Li tip cn ny ch trng xem nhng
c tnh ca mi trng vt l nh kh hu, thc phm, ti nguyn thin
nhin nh hng nh th no s pht trin vn ha ca con ngi.

V nh, nhiu dn tc t ngi Ty nguyn Vit Nam tin rng cc

rng u ngun c nhiu thn linh (yang) v c cm k khng c cht cy
v s ng chm n thn linh. Hay tc l cm khng c n tht b
ca ngi n theo n gio bi v i vi ngi n , b l mt con vt
linh thing, l m ca s sng. Phi chng nhng cm k trn l nhng biu
tng ca mt nim tin tn gio? Theo li gii thch sinh thi hc vn ha,
vn xem ra phc tp hn. Theo Marvin Harri, trong mi trng sinh thi
ngho nn ca n xa kia, con b c mt vai tr quan trng. Trc ht,
b ch n c v khng ng n, khng tranh ginh ngun thc phm ca con
ngi. Th n, b l mt sc ko quan trng v phn b c dng trong
xy dng, v dng t si m. Do vic git b s a n nhiu vn
kinh t cho mt x hi nng nghip ngho nn nh n . Hay nh cc
dn tc Ty nguyn, vic cht cy u ngun em n l lt, mt ma m
kinh nghim dn gian truyn li qua nhng cm k.

Li tip cn sinh thi hc vn ha cho ta mt li gii thch mi m ng

quan tm. N nhn mnh tng quan gia mi trng thin nhin v vn
ha, ng thi cho thy nhiu khun mu vn ha ca con ngi c lin quan
n nhng iu kin mi trng hn ch m con ngi gp phi. Nhng hn
ch ca li tip cn ny l c khuynh hng cho rng mi trng thin nhin
quy nh cc khun mu vn ha. Tht ra thin nhin c nh hng n vn
ha ca con ngi, nhng ngc li vn ha cng tc ng ln thin nhin.
Hn th na mt s nt vn ha c lin quan n mi trng nhng cng c
nhng nt vn ha khng c tng quan g vi mi trng.

2. L thuyt sinh vt hc x hi (sociobiology):

Xu hng mun gii thch cc hin tng x hi bi nhng nguyn

nhn sinh vt hc c t lu. Nhng mt quan im gn y l ca Edward
O. Wilson thuc i hc Harvard, ng c nhng n lc i tm quan h gia
nhng yu t di truyn v cc hnh vi x hi ca loi vt. Nhng khi ng dng
vo x hi ca con ngi, li gii thch sinh vt hc x hi chu s ph phn
t c hai pha, nhng nh khoa hc x hi cng nh nhng nh sinh vt hc.
Nhng cng c mt s nh x hi hc ng h gi thit sinh vt hc x hi vi
lp lun s cu to v gen c th gii thch mt vi kha cnh ng x x hi
ca con ngi. Ly th d li gii thch sinh vt hc x hi v cm k lon
lun. Thng thng cc nh x hi hc gii thch cm k lon lun l mt
chun mc vn ha duy tr nh ch x hi. Nhng i vi nh sinh vt
hc x hi, s giao phi thn thuc (inbreeding) a n bnh tt cho cc th
h tip theo, do vy qua nhiu th k kinh nghim con ngi to cho mnh
mt bn nng di truyn t c s trn gen l vic trnh lon lun. Mt s
nh sinh vt hc x hi cng cho rng mt s hnh vi bo lc, ng tnh luyn
i cng c tnh di truyn.

Tht ra s cu to cc gen c t ra mt s hn ch cho hot ng con

ngi v c th c nh hng n hot ng ca no b, nhng hin cha
c lun c tht s no chng minh vic chng trnh ha cc gen to ra cc
hnh thi ng x c tnh quy phm ni con ngi. Du sao tinh thn khoa hc
i hi chng ta khng c c tuyt gi thit ny, v y vn cn l lnh vc
cn tip tc nghin cu.

3. L thuyt c cuchc nng:

L thuyt ny da trn mt quan im ch trng vn ha cng l mt

trong cc tiu h thng (soussystme) cu thnh x hi. Tiu h thng ny
tng i n nh bao gm cc thnh phn c tng quan, bao gm cc yu
t vn ha p ng mt s nhu cu no ca x hi. Trong tiu h thng
trn mi yu t u c chc nng trong s vn hnh v tn ti ca vn ha
nh l mt ton th. Chnh qua qu trnh x hi ha m c nhn con ngi
hp th nhng li ng x, chun mc v gi tr ca mt nn vn ha. Quan
nim x hi nh hng n np ngh v ng x ca c nhn c t lu
trong lch s: Platon, Hippocrate, Herodote u c cp n tnh kh ca
mt s dn tc. Ngy nay quan im ca A. Kardiner v ci m ng gi l
nhn cch c s c xem nh l cu hnh tm l, mt mu s chung
trong li sng ca cc c nhn trong mt x hi cng ch l s tip ni quan
im trn.

Bin chuyn vn ha c xem l hu qu ca qu trnh qung b vn

ha (cultural diffusion), pht minh (invenion) v khm ph (discovery) trong
vn ha. Mt cch tng qut li tip cn ny nhn mnh s n nh hn l
bin chuyn x hi. L thuyt ny cng xem cc gi tr nh l c s ca vn
ha. Cc yu t vn ha thc y s hi nhp x hi nhng nhng i hi
tun th ca nn vn ha cng gy nn nhng cng thng gia cc thnh
vin trong x hi. Li tip cn ny cn cho rng, mc d c cc khc bit, mi
nn vn ha u c cc nt chung, bi l con ngi u c cc nhu cu c
bn chung. Thut ng cc nt vn ha ph qut (cultural universals) m ch
cc nt vn ha c tm thy mi nn vn ha trn th gii. George
Murdock tin hnh mt cuc kho st i chiu hn 100 nn vn ha khc
nhau v tm ra hn mt chc nt chung cho tt c cc nn vn ha , nh
gia nh, cc tang l, cc chuyn khi hi

C. Lvy Strauss cng quan nim vn ha l tp hp nhng quy tc

chung cho mi nn vn ha. Quan im ny c nh hng quan trng i vi
li tip cn cu trc hin i, khi cc tc gi thuc li tip cn ny i tm
nhng cu trc, nhng hng t trong ngn ng, trong h thng thn tc, trong
vic trao i sn phm, trong lnh vc huyn thoiTrong cc lnh vc trn,
ngi nghin cu tm kim xuyn qua cc hin tng quan st c nhng
tng quan, nhng l gch lm bt ln ci c cu n tng. y cn phn
bit c cu tng th ca mt lnh vc (v nh lnh vc huyn thoi, h thng
thn tc) v ton b nhng c cu ca cc lnh vc chuyn bit chng
kt hp vi nhau hnh thnh nn vn ha. Mt khc, trong tc phm
Anthropologie structurale (Nhn hc cu trc)(1958), C. Lvi-Strauss a
ra mt nh ngha v vn ha nh l h thng nhng cch bit c ngha.
Nh vy s c nhiu cp h thng vn ha khc nhau: h thng vn ha
ton cu, i lc, dn tc, min, a phng gia nh, tn gio, ngh
nghip, chnh tr

im mnh ca li tip cn c cu chc nng l gii thch c cc

nn vn ha c t chc nh th no p ng nhng nhu cu ca con
ngi. Cc nn vn ha c nhng im chung, bi l chng u c to ra
bi con ngi, nhng mt khc, c nhiu phng cch khc nhau tha
mn nhng nhu cu ca con ngi, do cc nn vn ha trn th gii c
nhng khc bit. im hn ch ca li tip cn nghin cu ny l c khuynh
hng nhn mnh nhng gi tr ang thng tr trong x hi v t ch trng n
cc d bit vn ha trong x hi, nht l nhng s khc bit vn ha do nhng
bt bnh ng x hi. Cui cng, li tip cn ny c khuynh hng xem vn
ha nh mt h thng tng i tnh v t ch trng n vic gii thch bin
chuyn x hi.

4. L thuyt mu thun x hi:

Li tip cn mu thun x hi xem lnh vc vn ho nh l a bn

tranh chp, l ni th hin nhng mu thun x hi do s bt bnh ng trong
cc tng lp x hi gy ra. Li tip cn ny cho thy vn ha trong mt x hi
i lc ch phc v nhu cu ca mt tng lp x hi nht nh. P. Bourdieu,
trong tc phm Tnh yu ngh thut (Lamour de lart), phn tch nhng
bt bnh ng vn ha gia cc tng lp x hi theo tng quan ca h i
vi nhng sn phm vn ha.

Thay v chp nhn nhng gi tr c sn, li tip cn ny t cu hi ti

sao nhng gi tr tn ti, ai sn sinh chng, nhng gi tr cng c s
bt bnh ng nh th no. Cc nh x hi hc mc xt cn cho rng cc yu
t ca nn vn ha mang c tnh ca h thng sn xut kinh t. V nh
nhng gi tr m x hi M cao nh c nhn ch ngha, tinh thn cnh
tranh phn nh nhng gi tr ca mt x hi t bn ch ngha. Nhng bt
bnh ng x hi a n nhng mu thun cng thng ri s dn n nhng
bin chuyn xa hi, chng gp s chng i ca nhng ngi ang hng
li t vic duy tr nguyn trng (status quo).

Tng quan gia vn ha v cc nh ch x hi khc:

htt
ct/tg/gd
vh kt
QHSX
ct

Loi tiep can chuc nang Loi tiep can mac-xit

 (vh = vn ha; kt = kinh t, ct = chnh tr; qhsx = quan h sn xut; tg =
tn gio; gd = gio dc; htt = h t tng)

im mnh ca li tip cn ny l n vch ra rng h thng vn ha

kh p ng mt cch bnh ng cc nhu cu ca mi tng lp x hi. N
cng cho thy nhng yu t vn ha c s dng duy tr s thng tr ca
mt thiu s ln nhng ngi khc. Hu qu ca s bt bnh ng ny s
sn sinh ra cc lc lng a n bin chuyn x hi. Nhng li tip cn ny
c xu hng qu nhn mnh s khc bit trong vn ha v t quan tm n
vic nhng khun mu vn ha cng gp phn vo vic hi nhp x hi.

5. Nghin cu k hiu hc v vn ha:

K hiu hc (semiotics) l mt mn hc v cc k hiu (xut pht t t

nguyn ting Hy lp semeion, c ngha l k hiu). K hiu hc quan nim
vn ha nh l mt mng li truyn thng rng ln, qua cc thng ip
(bng li hoc khng bng li) c chuyn ti qua nhng con ng phc
tp v lin kt vi nhau. Ton b mng li ny to ra nhng h thng
ngha.

Trng phi k hiu hc c ngun gc rt a dng vi cc tn tui nh

Ferdinand de Saussure, Roman Jakobson, Cu lc b ngn ng hc Praha.
D nhin cng phi k n C. Lvi Srauss, v c cu lun vn thng c
xem l ng c ca trng phi k hiu hc. Hin nay trong nghin cu k
hiu hc v vn ha ni ln ba khuynh hng chnh: Php vi R. Barthes,
A.J. Greimas, J. Kristevachu nh hng ca F. de Saussure, Lvi Stauss
v l thuyt Mcxt; M vi C. Geertz chu tc ng t tng ca M.
Weber v T. Parsons v khuynh hng th ba thng c gi l trng
phi MatxcvaTartu chu nh hng Cu lc b ngn ng hc Praha, V.
Propp v V. Shklovskij.

Mc d gia cc trng phi k hiu hc c nhng v bit, nhng ni

chung khi phn tch vn ha h u c gng lm bt ln cc c cu ngha
trong cc hin tng vn ha. C cu ngha ny khng phi c khm
ph bng trc gic, bng cc li gii thch thng thng m bng cch gii
m nhng k hiu ca nn vn ha. Trong quan im ca k hiu hc, mt k
hiu t n khng mang ngha m n ch c ngha trong mt bi cnh, khi
c nhn di gc no . Do khi ng trc mt nn vn ha, phi
xc nh gc tm hiu vn ha : t bn trong (emic) hay t bn ngoi
(etic), gc ca ngi ni hay ngi nghe, s m t c tnh cch ni truyn
hay ngoi truyn.

Bc k tip trong phn tch k hiu hc v vn ha l xc nh cc nt

vn ha cc nh k hiu hc thng khi nim vn bn vn ha . Nt
vn ha c th l mt k hiu duy nht nhng thng thng l mt chui cc
k hiu lin kt vi nhau. Mt nt vn ha c th l mt b phn ca mt vn
bn vn ha ln hn. Vic phn tch k hiu hc ch yu nhm c vn bn,
c ngha l xc nh cc k hiu, cc m lin kt cc k hiu v cc thng
ip c chuyn ti. Mt s vn bn rt kh c bi ch l mt k hiu duy
nht hay kh phn ra cc n v phn tch v nh mt v iu, mt s vn
bn khc d phn tch hn v nh mt cu chuyn c tch vi cc nhn vt,
cc vai tr. Cn lu khi nim vn bn y c th bng li hay khng
bng li, thuc lnh vc th gic, thnh gic, c th n gin hay phc tp.

Trong vic phn tch vn ha, cc nh k hiu hc thng t trng

tm nghin cu ci bn th v bin chuyn ca mt nn vn ha.

Vic phi hp cc li tip cn trn trong vic nghin cu s gip chng

ta hiu hn tnh phc tp ca hin tng vn ha.

Chng 4. QU TRNH X HI HA V TR V VAI TR X HI

Bn cht con ngi khng phi l ci tru tng vn c ca mt c
nhn ring bit. Trong tnh hin thc ca n, bn cht con ngi l tng ha
ca tt c nhng quan h x hi.

K. Marx
I. QA TRNH X HI HO
Khi nim x hi ha (socialization) c cc nh x hi hc s
dng m t nhng phng cch m con ngi hc hi tun th theo cc
chun mc, cc gi tr, cc vai tr m x hi ra. V chnh qu trnh x
hi ha ny to c s cho vic hnh thnh nhn cch con ngi (personality).
Nhn cch l mt h thng c t chc, l ton b suy ngh, cm ngh, ng x
ca con ngi v c hnh thnh trn nn tng nhng gi tr v nhng
chun mc nht nh. iu ny c ngha, nhn cch bao gm nhng iu
chng ta suy ngh v th gii quanh ta, v chnh chng ta, nhng iu chng
ta cm nhn, phn ng trc cc tnh hung, phn ng i vi ngi khc,
v nhng hnh vi ng x ca chng ta trong i sng hng ngy. Ch qua
qu trnh pht trin nhn cch m con ngi tr thnh nhng c nhn c
th, trong khi vi t cch l mt thnh vin trong x hi chng ta cng chia s
vi nhng ngi khc mt nn vn ha chung.

Mt trong nhng vn c bn gy tranh lun trong vic nghin cu

qu trnh x hi ha ca con ngi l trong chng mc no s pht trin ca
con ngi ty thuc cc yu t sinh vt hc v trong chng mc no n ty
thuc qu trnh hc hi ca chng ta.

A. Con ngi vi t cch l mt sinh vt x hi:

Trc vn tranh lun trn, c hai lp trng cc oan. L thuyt

sinh vt hc x hi ch trng rng hnh vi ca con ngi l kt qu, l sn
phm ca nhng yu t di truyn v do s cu to v gen. Nh cch gii
thch ca Cesare Lombroso v vn ti phm, hay nh cch gii thch
phn bit chng tc - lp lun mt chng tc no bm sinh l thng minh,
khe mnh, ti ba hn chng tc khc. Trong khi l thuyt hnh vi
(behaviorism) khng nh mi hnh vi u c th hc hi, tp luyn c. Vi
l thuyt phn x c iu kin, nh tm l hc Nga Ivan Pavlov chng minh
rng ngay vi c nhng hnh vi c xem l c tnh bn nng nht cng c
th ti to li, cng c th iu kin ha qua qu trnh hc hi. Li tip cn
ny c J.B. Watson tip tc, qua cc th nghim ca ng, ng cho thy
kh nng c th to iu kin quy nh hnh vi theo hng mong mun.
V sau ny B.F. Skinner bng k thut to iu kin tc v (operant
conditioning) cho thy mt hnh vi thot u khng nm trong m thc kch
thch phn ng (stimulus respnse) cng c th to ra trong khun kh
m thc ny. Cc th nghim ca li tip cn hnh vi nhm ch ra rng cc
yu t sinh l gi vai tr rt nh trong qu trnh x hi ha.

R rng l trong qu trnh pht trin ca c nhn, cc yu t sinh l c

nh hng nht nh, nhng ch nhng yu t sinh l thi khng con
ngi c th thnh ngi, qu trnh x hi ha c th din ra. Ngay vi c
ng vt, th nghim ca Harry Harlow cho thy nhng con kh con c
nui trong iu kin khng c kh m th chng khng bit hnh ng th no
khi gp ng loi v thng c nhng hnh vi hung d. Malson (1972)
nghin cu li 53 trng hp ca cc tr si (feral children) c tm thy
trong khong thi gian 1944-1961. ng nhn thy, sau ny mc d tri qua
qu trnh tp luyn, nhng hu ht cc em khng th bc i hay s dng
ngn ng nh con ngi. Vic nghin cu trng hp cc tr b c lp trong
mt thi gian di vi th gii con ngi trong thi th u, cho thy cc em
ny thng c s pht trin khng bnh thng v mt tm l v x hi. Cc
cuc nghin cu v tr em trong cc c nhi vin nh ca Goldfarb, Rutter,
Spitz cho thy rng vic pht trin bnh thng ca tr em khng ch i hi
s hin din ca con ngi m cn cn c s quan tm v tnh thng ca
ngi ln. Nhng tr ln ln trong c nhi vin thng c nhng vn v
pht trin tm l, v chm pht trin v mt nhn thc hn cc em c nui
dng trong gia nh.

B. Cc l thuyt v s pht trin nhn cch v x hi ha:

X hi ha l mt qu trnh rt phc tp nn c nhiu li gii thch khc

nhau v qu trnh ny.

Sigmund Freud (18561939), tin rng cc yu t sinh l ng mt vai

tr quan trng trong s hnh thnh nhn cch con ngi, mc d ng khng
chp nhn quan im cho rng hnh vi ca con ngi ch l s phn nh
hot ng ca nhng bn nng sinh l. Theo Freud, vic hnh thnh nhn
cch ca con ngi do s kt hp ca ba thnh t: bn nng xung ng (id)
th hin nhng i hi c bn ca con ngi, n tn ti trong v thc v lun
lun i hi c tha mn ngay. Nhng khng phi bao gi x hi cng cho
php c nhn tha mn ngay nhng nhu cu vt cht ca mnh, do c
nhn dn dn thc t hn. Ci ti (ego) hay l bn ng tiu biu cho
thc ca con ngi trong n lc qun bnh nhng khuynh hng bm sinh
lun tm kim vic c tha mn v nhng i hi thc tin ca x hi, do
ego chnh l kh nng nhn thc ra nhng gii hn ca chng ta: chng ta
khng th c tt c nhng g chng ta mun. Cui cng l siu ng
(superego), n l s hin hu ca vn ha trong c nhn; ca nhng chun
mc, nhng gi tr c ni tm ha v l nhng i hi lun l ca nn
vn ha. Qua qu trnh pht trin nh vy a b hiu c rng th gii
khng ch c khoi lc m cn c cm on, cn c au kh v th gii cn
bao gm nhng quy tc lun l na. S sung sng, khoi lc ca con ngi
khng ch th hin v mt vt cht m c mt lun l, tinh thn.

Theo Freud, khi bn ng iu hp c xung t gia bn nng v

siu ng, con ngi pht trin nhn cch mt cch qun bnh. Trong trng
hp ngc li, c th gy nn nhng xo trn trong nhn cch. Freud nhn
mnh thi k th u l mt thi k quan trng trong vic hnh thnh nhn
cch ca c nhn, v nhng bt qun bnh trong giai on ny c th li
nhng du n trong tim thc ca con ngi. Freud gi n lc ca x hi
nhm kim sot nhng xu hng ca con ngi l s p ch (repression).
p ch ny nhm buc c nhn phi i n nhng tha hip nu mun c
tha mn nhng nhu cu. Cc tha hip ny hng nng lc con ngi qua
nhng hnh thc biu hin c x hi chp nhn. V y chnh l qu trnh
thng hoa (sublimation), l qu trnh chuyn ha nhng xu hng v k tr
thnh nhng hnh thc c x hi chp nhn.

Quan im ca Freud chu nhiu s ph bnh, nht l quan im

qu nhn mnh kha cnh p ch tnh dc, s ch k c nhn v ci nhn thin
lch ca ng v ph n. Nhng nhng quan nim ca ng v x hi ha, v
vic ni tm ha nhng chun mc x hi, v tm quan trng ca giai on
pht trin tm l thi th u trong vic hnh thnh nhn cch con ngi, vn
cn l nhng ng gp quan trng cho nhiu b mn khoa hc x hi v khoa
hc nhn vn.

Sau ny, Erik Erikson, mt hc tr ca S. Freud b sung thm cho l

thuyt ca thy mnh khi nhn mnh hn n qu trnh hc hi trong vic hnh
thnh nhn cch con ngi. ng cng cho rng qu trnh hnh thnh ci ti l
mt qu trnh ng nht ha (identification). y l mt qu trnh x hi khi c
nhn chn la v c bt chc cc khun mu hnh vi ca ngi ln. Qu
trnh ny ko di sut c cuc i, mc d nhng kha cnh c bn nht ca
n c hnh thnh t thi th u. Kt qu ca qu trnh ny l s hnh thnh
mt cn tnh, mt bn th (identity) ca con ngi l nhn thc v ci ti
trong tng quan vi x hi.

Ngc vi quan im ca Watson khi ng ch trng c th s dng

cng nhng phm tr nghin cu v hiu c nhng hnh vi ca con vt
v ca con ngi, G. H. Mead ph bnh Watson b qun nhng qu trnh
tm l, nhng yu t tinh thn trong nghin cu hnh vi. Theo Mead ci c
bn ca tn ti ca con ngi l ci ti (self), l nhn thc c thc ca
c nhn v mnh nh l mt thc th ring bit trong x hi. Nhng ci ti
khng tch ri vi x hi, v mi tng quan ny th hin qua nhiu bc.
Trc ht, Mead khng nh rng ci ti hnh thnh nh l kt qu ca kinh
nghim v x hi. Ci ti khc vi th xc ca c nhn khng t trn c
s sinh l, n cng khng phi l biu hin ca nhng xu hng sinh l nh
Freud ch trng, cng khng do s trng thnh v mt c th nh quan
nim ca Piaget, nhng do kinh nghim ca c nhn trong tng tc vi k
khc. Th n, kinh nghim ca con ngi v x hi c c l do s trao
i biu tng biu tng l nhng ngha m con ngi cng chia s
trong tng tc x hi. y chnh l ci lm cho con ngi khc con vt. Ly
th d, bng nhng cch kch thch c bit, ta c th hun luyn cho con ch
c nhng hnh vi phc tp, nhng con ch khng th hiu c ngha ca
cc hnh vi trn. ng vt ch c th phn ng trc mt hnh vi bn ngoi,
v ch c con ngi mi c th hiu v phn ng li nhng suy ngh trong
u c ca ngi khc. Cui cng, vi kh nng hiu c t tng ca
ngi khc, con ngi c kh nng t mnh vo v tr v quan im ca
ngi khc. Qua tng tc x hi v vi vic s dng cc biu tng, chng
ta c th hnh dung v mnh nh l ngi khc ang nhn, ang quan st
chng ta. Mead m t qu trnh ny l ng vai tr ca ngi khc. Cng
mt quan im C. H. Cooley mt ng nghip ca Mead, cho rng x hi
nh l mt gng soi qua chng ta c th hnh dung v chnh mnh qua
phn ng ca ngi khc i vi chng ta. Cooley dng tht ng ci ti nhn
qua gng (lookingglass self) ch khi nim v ci ti hnh thnh t phn
ng ca ngi khc. Nh vy ci ti va l ch th va l i tng: ch th
v l tc nhn ca hnh ng v l i tng khi ci ti c th nhn chnh
mnh qua phn ng ca ngi khc.

Theo Mead, khi cn nh a b ch bit bt chc, trong trng hp

ny ni mt cch chnh xc ci ti cha hnh thnh. Ch khi kh nng s dng
biu tng v cc ngn ng khc pht trin, ci ti mi bt u hnh thnh,
nht l khi a tr qua tr chi din kch ca mnh c th ng cc vai tr ca
nhng ngi gn gi thn quen v quan trng i vi chng (significant
others) nh vai tr lm m, lm cha, anh ch, y t, bc sC ngha l chng
nhn ra cc khun mu hnh vi khc trong x hi v c th nhp tm cc
khun mu ny trong ng x ca chng. Giai on k tip, vi kinh nghim
x hi c tch ly, a b c th ng thi ng vai ca nhiu ngi khc.
V giai on cui cng ca qu trnh pht trin ci ti l khi a b c th t
phn ng mt cch t nhin theo i hi ca x hi, c ngha l chng nhn
ra rng chng sng trong mt x hi c nhng gi tr, nhng chun mc m
mi ngi cng chia s (generalized others). c im ca Mead, v ca cc
tc gi thuc li tip cn tng tc biu tng, l chp nhn quan im ca
trng phi chc nng qui nhn cch con ngi b quy nh bi x hi, hay
ni cch khc qu trnh x hi ha ch l qu trnh c nhn ni tm ha nn
vn ha ca x hi. Theo G.H. Mead, x hi v c nhn tc ng qua li trong
qu trnh x hi ha, ni cch khc con ngi cng ch ng v sng to
trong qu trnh x hi ha ca chnh mnh.

Theo Jean Piaget (18961980), qu trnh nhn thc ca con ngi

pht trin qua bn giai on. Giai on cm gic (sensorimotor stage),
thng tng ng vi hai nm u sau khi a b cho i, l giai on m
th gii bn ngoi c kinh nghim qua gic quan, qua s tip xc vt cht.
Giai on tin thao tc (preoperational stage), hay giai on tin l lun, l
giai on con ngi bt u c th s dng biu tng, k c ngn ng. Giai
on ny ko di t hai tui n by tui. Trong giai on ny, a b phn
bit c t tng v thc t khch quan, chng khng cn tin vo cc gic
m, nhng chng vn cho mnh l trung tm khi nhn th gii chung quanh,
v vn cha tru tng ha s vt bng nhng khi nim nh kch thc,
quy m, trng lng, dung tchGiai on thao tc c th (concrete
operational stage), hay l giai on l lun c th, ko di t 7 n l1 tui, l
giai on bt u l lun, nhng da vo cc tnh hung c th, ch khng l
lun mt cch tru tng. Trong giai on ny, chng cng b i ci nhn v
k, v bit t mnh vo v tr ngi khc. V cui cng, giai on l lun hnh
thc (formal operational stage), l giai on c nhng t tng tru tng
cao v c th tng tng ra cc kh nng ca thc t. Giai on ny bt
u t tui 12.

Vic pht trin qua cc giai on m Piaget a ra, tht ra cng ty

thuc vic pht trin ring bit ca tng nn vn ha, ca tnh trng khoa hc
k thut v ty thuc s pht trin ca tng c nhn.

Lawrence Kohlberg tip tc li tip cn ca Piaget, nhng ng dng

vo vic tm hiu s pht trin v mt o c. ng phn ra cc giai on
tin quy c, l giai on hnh vi o c ca c nhn chu s chi phi ca
tiu chun thng pht; giai on quy c l giai on hiu c s ng
sai theo lut l lut php; v giai on hu quy c l giai on c nhn hiu
c s tng i, phn bit c lut php x hi v cc nguyn tc o
c. L thuyt ca Kohlberg b ph phn v khng ch trng n s khc bit
gia cc nn vn ha, s khc bit v gii tnh. Ngi ta cng nhn thy,
ngay cc x hi pht trin, nhiu ngi trng thnh cng cha t ti
giai on hu quy c trong nhn thc o c nh L. Kohlberg nu ra.

Nghin cu s khc bit v nhn thc o c theo gii tnh, Carol

Gilligan nhn thy nam gii phn on ci g l ng l sai thng da trn
quan im cng bng, t c s trn nhng quy nh chnh thc, nhng
nguyn tc tru tng trong khi n gii da trn trch nhim, s chm sc
v phn on mt tnh hung t gc quan h c nhn v da trn s trung
thnh. Carol Gilligan gii thch s khc bit trn l do i sng ca nam gii
thng b chi phi bi nhng nguyn tc khch quan ca ni lm vic, trong
khi cuc sng ca ngi ph n thng gn b vi vai tr lm v, lm m v
lm ngi chm sc. V C. Gilligan t cu hi c nn ly nhng chun mc
ca nam gii nh gi mi ngi khng?

Cng trnh nghin cu ca Carol Gilligan cho ta hiu hn v s pht

trin ca con ngi v lu tm n kha cnh gii khi thc hin v nh gi
mt cng trnh nghin cu. Gilligan cho rng nhng khc bit ca nhng
khun mu trn phn nh iu kin ha v mt vn ha. Nu vy, vi vic
ph n cng ngy cng tham gia lao ng ngoi x hi, phn on o c
gia nam gii v n gii s cng ngy cng c nhiu tng ng.

C. Cc giai on v mi trng ca qu trnh x hi ha:

Ni chung, qu trnh x hi ha din ra trong sut cuc i ca con

ngi, nhng chng ta c th phn ra ba giai on chnh. X hi ha ln th
nht din ra trong gia nh k t khi a b s sinh c dy d tr thnh
mt con ngi x hi. X hi ha ln hai khi a tr ri gia nh i hc,
chu s tc ng ca hc ng v nhm bn thn cng tui (peer group). V
x hi ha khi thnh nin l qu trnh qua c nhn hc nhng chun mc
lin quan n nhng v tr x hi mi, nh v tr ca ngi chng, ngi v,
ca nh bo, ca nh chnh tr hay v tr ca ngi ng, ca b ni, b
ngoi
 Trong cc x hi truyn thng, qu trnh x hi ha ch yu xy ra trong
gia nh, do to nn nhng nhn cch thun nht, nhng trong x hi hin
i nhiu nhn t ng gp vo qu trnh x hi ha ca c nhn.

Gia nh l bi cnh x hi quan trng nht qua din ra qu trnh x

hi ha ca c nhn. Gia nh chnh l ci x hi thu nh m ln u tin c
nhn c tip xc, l nhm s cp u tin gp phn hnh thnh nhn cch
ca c nhn. Chnh thng qua gia nh m c nhn c hc hi cc chun
mc, cc gi tr m x hi cao. Mc d gia nh khng hon ton quyt
nh s pht trin ca c nhn, nhng nhng nhn t quan trng nht trong
nhn cch c nhn nh nhn thc v chnh mnh, thi , s thch, tn nim,
mc ch ca cuc sngi b phn u c hnh thnh trong khun kh
gia nh. Tr em khng nhng c cha m dy bo, m chnh bu kh trong
gia nh, chnh mi trng sng ca gia nh li nhng du n su sc ln
nhn cch tr, tc ng n ci nhn v chnh mnh, v th gii xung quanh
ca tr em. Cng chnh trong gia nh m tr em hc hi vai tr v gii tnh,
v s c nhng v tr, nhng vai tr x hi do gia nh li. l nhng v
tr, vai tr ch nh c lin quan n giai cp, tng lp x hi, chng tc, tn
gioCch nui tr, dy tr cng ty thuc cc nn vn ha, ty thuc tng
lp x hi. Nh nghin cu ca Melvin Kohn cho thy cc gia nh thuc tng
lp lao ng chn tay M c xu hng dy cho con nhng tnh cch nh
tun th, k lut, trong khi gia nh trung lu dy cho con ci tnh khoan dung,
sng to.

Ri gia nh, mi trng x hi m hu ht cc tr em tip xc l

trng hc. Trng hc khng ch dy cho hc sinh cc k nng sau ny
m trch cc vai tr trong x hi, m trng hc truyn t nhng gi tr ca
x hi, cao li sng ch o ca x hi. y cng l ni cc em ln u
tin c kinh nghim v mt t chc x hi, v vic nh gi con ngi khng
phi trn quan h c nhn, m trn nhng tiu chun ph qut hn v nh
ti nng trong vic hc tp. Qua vic dy v chn cc mn hc, nh trng
cng cng c nhng quan nim v gii tnh. Nh trng nh vy thc hin
chc nng hi nhp x hi nh quan im ca li tip cn chc nng, v do
cng cng c vic duy tr nguyn trng, nh nhn nh ca li tip cn
mu thun x hi.

Khi bt u ri khi gia nh, tr c th tm thy, tip xc nhng nhm

tr cng tui khu ph hay trng hc. Nhm bn thn cng tui l mt
mi trng x hi c bit i vi tr em, bi l, khc vi mi trng gia nh
v trng hc, y l ln u tin cc em c c lp, thot khi s kim
sot v p t ca ngi ln, do cc em thng trao i nhng iu m
cc em thng khng mun chia s vi ngi ln, v nh mode qun o, s
thch v m nhc, gii tr, nhng t m v tnh dcDo s bin i nhanh
ca x hi nn nhng mi quan tm ca cha m v con ci rt khc nhau,
ngi ta ni n khong cch gia cc th h. Ngy nay p lc ca nhm
bn thn cng tui rt mnh v tr em thng tun th theo chun mc ca
nhm c chp nhn. Tuy nhin, nhm bn thn cng tui thng ch c
nh hng ln nhng nguyn vng trc mt v ngn hn ca thanh thiu
nin, trong khi gia nh vn cn c nh hng ln cc nguyn vng, c m
v lu di ca lp tr.

Ngy nay, vi s pht trin khoa hc k thut, cc phng tin truyn

thng i chng c nh hng rt ln ln ng x ca thanh thiu nin, nht
l v tuyn truyn hnh. Ngi ta tnh trung bnh M mi gia nh m ti vi
trung bnh hn by gi mi ngy. Cc tr cha n tui i hc mi ngy ngi
nhiu ting ng h trc v tuyn truyn hnh, mt th v nui in t
Nhiu thanh thiu nin dnh nhiu th gi xem ti vi hn thi gian dnh trao i
vi cha m. D nhin, v tuyn truyn hnh em li nhiu li ch trong vic gii
tr, gio dc; n cng em n nhiu kin thc v cc nn vn ha, v cc
dn tc, cng gia tng s quan tm ca con ngi n nhng vn x hi
trn th gii. Nhng mt khc, cc nh x hi hc cho thy c mi tng
quan gia nhng chng trnh ti vi cao bo lc vi nhng hnh vi bo lc
ca ngi xem. Mt khc, cc phng tin truyn thng i chng thng
sng nh qung co, nhng qung co nhiu khi cng to ra cc nhu cu gi
to v chng iu kin ha np sng, np ngh ca con ngi.

Mi trng lm vic, nhng on th chnh tr v x hi m c nhn

tham gia cng l nhng nhn t nh hng qu trnh x hi ha.

Trong cc mi trng trn cn phn bit cc mi trng s cp v th

cp v cng phi thy cc mi trng trn i lc cng tc, i lc cnh tranh
nhau trong vic nh hng n c nhn.

X hi ha l mt qu trnh phc tp, l qu trnh tng tc gia cc

yu t sinh l, x hi v c nhn. Cng hiu r c ch vn hnh ca x hi
ha, con ngi cng c nhiu t do hn trong ng x ca mnh.

II. KHUN MU HNH VI, V TR V VAI TR X HI

X hi v vn ha tc ng n s hnh thnh nhn cch v qu trnh
x hi ha chnh l qu trnh con ngi hc nhng phng thc ng cc
vai tr trong x hi. Vai tr ca tng c nhn c hnh thnh t s kt hp
mt s cc hnh vi, mt s cc khun mu hnh vi.

A. Khun mu hnh vi:

Nhng cch thc hnh ng, suy ngh c lp i lp li ca chng ta

mang mt ngha no thng c cc nh x hi hc gi l khun mu
hnh vi. V nh mi sng th hai hc sinh phi cho c; ngy sc ngy vng
tn o Pht i n cha; vic n bng a ca ngi Vit Nam, hay n
bng bc tay phi ca ngi n Nhng hnh vi trn c th xem nh l
nhng khun mu hnh vi.

Khun mu hnh vi l n v nh nht cu thnh vai tr cu thnh cc

nh ch x hi v i xa hn hnh thnh nn nn vn ha. Cc khun mu
hnh vi c tng qut ha, tiu chun ha tr thnh mu mc hng
dn ng x ca con ngi. Nh vy khun mu hnh vi gm cc yu t: l
hnh c lp i lp li bi nhiu ngi, mang mt ngha no v nh l mu
mc ca ng x. X hi hc khng nghin cu hnh vi di gc sinh l,
m t hnh vi trong iu kin x hi, trong bi cnh vn ha ca chng.

Khng phi mi khun mu hnh vi u c tm quan trng nh nhau.

Chnh tnh ph qut, p lc x hi v gi tr x hi l nhng tiu chun xc
nh tm mc nh hng ca tng khun mu hnh vi. S phn bit gia
nhng cm k, phong tc, tp qun, tp tc c c l nh da trn nhng
tiu chun trn.

B. Vai tr v v tr x hi:

Qu trnh x hi ha l qu trnh c nhn hc hi cch ng cc vai tr

m mnh m trch trong x hi. Cng c th quan nim mt cch khc, mi
c nhn hin hu trong x hi chnh l hin hu qua nhng v tr v vai tr
trong tng quan vi nhng ngi khc trong x hi.

Bt c mt t chc, mt nh ch no u cng bao gm mt s vai tr.

Trong mt x nghip c vai tr ca gim c, ca cc ph gim c, ca cc
trng phng chuyn mn, ca cc t trng, ca nhn vin, cho n vai tr
ca ngi gc dan

Mi vai tr thng tng ng vi mt v tr x hi nht nh do

ngi ta thng nhm ln hai thut ng ny. V tr x hi l mt th ng
(position) ca mt c nhn trong mt nhm, mt on th c x hi quy
nh. Trong khi mt vai tr l cch th x hi qui nh mt c nhn phi ng
x nh th no khi vo mt v tr x hi c th no . Trong nh ch gia
nh, cha, m, con trai, con gi cu, m l nhng v tr x hi. Vai tr ca
ngi m l nui con, sn sc cho con, a con i hc Cho nn mt ngi
m mi sinh con ra, em con b vo c nhi vin, l cha th hin ng vai tr
ngi m.

Mi vai tr bao gm, tp hp mt s khun mu hnh vi nht nh. C

nhng hnh vi m ngi ng vai tr no khng th khng c c, l
nhng hnh vi i hi. Ngi ta cn phn bit nhng hnh vi c th chp
nhn c, v nhng hnh vi b cm on trong mt vai tr (Fichter,1973).
Hnh vi c i hi mt gio vin l phi ln lp ging dy, gip sinh
vin trong vic hc tp. ng ta/ c ta c th vit th gp vi Hi Lin hip
sinh vin trng v nhng cng tc ca hi. y l mt hnh vi c th chp
nhn c. Nhng khi gio vin xch ng sinh vin, p ph bn gh trong
lp hc th y l mt hnh vi hon ton b cm on.

V tr x hi l mt khi nim khch quan, c lp vi c nhn v c tnh

tng quan. V tr x hi ca mt ngi thng a dng, ty thuc s nhm
m ngi tham gia trong i sng x hi. Nhng trong cc v tr trn c v
tr then cht (key status) m c nhn thng ng ha mnh. Mi vai tr
thng c nh ch ha v gn lin vi mt khung cnh nht nh. Vai tr
ca ng bc s l khm bnh v cha tr cho bnh nhn. Trong phng mch,
ng ta c th ngh bnh nhn ci o qun khm, nhng trong mt bui
tic nu c mt bnh nhn n hi bnh tnh th ng khng th ngh bnh
nhn ci qun o nh trong phng mch. C nhiu v tr x hi ca c nhn
lin kt vi nhau, v nh v tr ca ngi v, ca ngi m, ca ngi ni tr
thng lin kt trong v tr ca mt ngi ph n thnh nin. Nhiu v tr x
hi i theo mt din trnh v vic chuyn tip t v tr x hi ny sang v tr x
hi khc, nht l vi cc v tr x hi gn vi gii tnh, la tui, vi chu k ca
i sng thng c nh du bi cc nghi thc chuyn tip, nh nghi l
hn nhn chng hn. Ngi ta cn phn bit v tr ca cng ng vi v tr ca
on th. Cui cng, trong thut ng x hi hc Ty phng, thut ng v tr
x hi i lc ng ngha vi a v x hi, c ngha l ton b nh gi ca
x hi v mt uy tn, th lc, trng vng i vi mt c nhn.

Cc nh x hi hc a ra nhiu phn loi khc nhau v vai tr. Vai

tr cn xng v khng cn xng, vai tr c ch nh v vai tr thnh t, vai
tr gin d v vai tr phc tp, vai tr ch yu v khng ch yu, nhng vai tr
theo bc thang nh gi ca x hi, vai tr ph qut v vai tr c th (T.
Parsons). Trong ng ch l s phn loi cc vai tr c ch nh
(ascribed role) v vai tr thnh t (achieved role). Trong cc x hi truyn
thng, n gin (nh x hi nng thn, x hi nguyn thy), t c xung t vai
tr v cc v tr x hi ca c nhn thng c quyt nh t khi sinh ra v
bi truyn thng hn l bi nhng g c nhn t c do n lc ca mnh.
Tc ng ta mi c cu: Con vua th li lm vua. Cc v tr v vai tr c
ch nh thng khng thay i, do i hi x hi cng khng a dng. Tri
li trong x hi hin i ngi ta nh gi cao nhng v th do c nhn t
c (v th v vai tr ca nh bo, ca gio s i hc, ca nh chnh tr).
Trong x hi hin i c nhn c xu hng mun thnh t trong cc v th
ngh nghip v cc v tr khc trong cng ng, trong x hi. X hi hin i
c gng san bng nhng mu thun trong v tr c ch nh v v tr thnh
t bng cch to ra nhng bnh ng, nh cc bin php cng bch trong
gio dc chng hn. V ni mt cch tng qut, cc phong tro x hi u
nhm ti s bnh ng ny.

Vai tr v vn ha: Tuy cng mt v tr x hi, nhng cch ng x,

nhng i hi ca x hi cng thay i theo bi cnh vn ha ca tng x
hi. mt s dn tc t ngi Vit Nam, vai tr quyt nh trong hn nhn
ca ngi con gi khng ty thuc cha m rut m ty thuc ngi cu.
Thm vo tuy cng mt v tr x hi, nhng li ng x trong vai tr ca
tng c nhn ty thuc c tnh, v s nhn thc ca c nhn v vai tr m
mnh phi m nhn.

Vai tr v nhn cch:

Nh chng ta bit nhn cch l ton b vai tr m mt c nhn m

nhn, l mt tng th v phng din li sng, tng th nhng li ng x,
hnh vi tr nn n nh ni c nhn. Gia nhn cch v vai tr c nh
hng bin chng. Mt nhn vin khi tr thnh gim c khng nhng ch c
nhng thay i trong v th v vai tr, m nhn cch xem ra cng c th bin
i. Nhng vai tr trong ngh nghip cng c th thay i nhn cch, v mt
khc nhn cch cng c th l yu t thun li hay ngn cn vic m nhn
mt vai tr. Vai tr x hi cng c th pht trin mt s c tnh ca nhn
cch c nhn. Mt nhn cch hng ngoi th d thch ng vi vai tr mu
dch vin v ngc li vai tr mu dch vin c th pht trin tnh hng ngoi
ca nhn cch.

Xung t vai tr v cng thng vai tr:

S cng thng vai tr (role strain) xut hin khi c nhn cm nhn
nhng yu cu mu thun trong vai tr hin ti ca mnh hoc khng th p
ng nhng i hi ca mt vai tr mi. V nh vai tr ca ngi c cng l
phi tha mn ng thi nhng yu cu ca ban gim c v ca cng nhn.
Mt khc th nghim ca S. Zuboff vo 1982, cho thy vic s dng my vi
tnh trong vic kim sot cng vic ca cng nhn c th lm cho ngi c
cng bt cng thng, nhng anh ta li cm thy vai tr ca mnh khng cn
thit na. Vic khng hon thnh tt vai tr cng c th gy cng thng. Mt
ngi chng tht nghip d ri vo trng thi u su v cm thy mnh khng
p ng nhng i hi ca gia nh.

Mi c nhn c th c nhiu vai tr khc nhau, s lng vai tr ny ty

thuc s nhm tham gia. Chnh v th m i lc xy ra xung t gia cc
vai tr (role conflict). Mt trong nhng xung t vai tr thng thy l xung t
gia vai tr trong on th s cp v th cp. Mt ngi m phn u trong
cng vic c quan c th xao lng cng vic trong gia nh. Nhng lo u
trong cuc sng trong x hi hin i xut pht t c gng ca c nhn nhm
cn bng s xung t gia nhng vai tr khc nhau. Xung t vai tr (role
conflict) xy ra khi nhm hon thnh tt mt vai tr chng ta phi hi sinh vic
hon thnh tt mt vai tr khc. V nh anh lnh cu ha khi cha chy khu
vc nh mnh c th b qun nhim v chy v xem gia nh mnh c b
nh hng g khng (Killian, 1952).

Nhng k vng ni vai tr (role expectations) v ch ti ca x hi:

Trong bt k x hi no, ngi ta u ch i ngi cha, ngi m,

ngi con nhng li ng x thch hp no . K vng ni vai tr l nhng
mong mun, nhng i hi m x hi xc nh khi c nhn ng vo mt
v th nht nh. Vi t cch ngi lnh, ngi ta mong i anh ta phi dng
cm trn chin trn, k c hy sinh tnh mng nu cn thit.
 Nhng trong thc t lun c mt khong cch gia vai tr c k
vng v vai tr thc t. Hu nh mi ngi con gi u c x hi ha
tr thnh mt ngi ph n m ang, nhng trong thc t c ngi khng
bit nu n hay nu n d, khng bit th hin vai tr ca mt ngi v

S k vng vai tr nu khng c p ng s b s ch ti ca x

hi, s ch ti ny mang hnh thc nh nh s khen ch ca d lun, nhng
cng c th mang nhng hnh thc ch ti nng do php lut quy nh trong
cc x hi hin i hay do tp qun php (droit coutumier) nh trong cc x
hi c truyn.

Ch ti x hi

Mc / Hnh thc Nh: Nng:

Lut lin quan s sng, s
Chnh thc: Lut giao thng
hu
Khng chnh thc: Tp qun, tc l Cm k, phong tc
C. Nhng l thuyt v vai tr v c cu x hi:

Khi cp n c cu x hi (social structure) ta mun ni n s phi

hp cc khun mu hnh vi, vai tr hnh thnh nn nhng mi tng quan
gia nhng c nhn v gia nhng on th trong x hi.

C th nu ln ba khuynh hng l thuyt chnh lin quan n vai tr

v c cu x hi. G.H. Mead, mt trong cc cha ca thuyt tng tc biu
tng, l ngi ch trng rng vai tr l kt qu ca mt qu trnh tng
tc mang tnh cht hc hi v sng to. Bt c vai tr no cng nm trong
tng quan vi cc vai tr khc. Cc vai tr x hi khng phi bao gi cng
c thc hin mt cch cng nht theo qu trnh hc hi c t qu
trnh x hi ha, ngc li chng thnh hnh trong mt din trnh mc c vi
cc vai tr khc. X hi ch to ra mt khung c cu tng qut trong c
nhn c th hnh thnh nhng bi bn ring ty theo nhn thc v cch ng
x ring. Theo khuynh hng l thuyt ny, x hi ca c nhn c xy
dng ty theo nhn thc ca c nhn v chnh mnh v v nhng ngi
khc v ty theo phng cch c nhn p ng li nhng nhn thc hnh
thnh.

Nghin cu c cu x hi v cch vn hnh ca chng l s trng

ca trng phi chc nng. R.Linton, ngi u tin a ra s phn loi
v tr ch nh v v tr s c, quan nim vai tr l nhng li ng x c
qui nh sn v p t tng ng vi nhng v tr x hi nht nh. Trng
phi ny cho rng c cu x hi qui nh hnh ng ca c nhn v ni rng
ra qui nh cuc sng ca c nhn. phng din no , cuc sng ca
mi c nhn b qui nh bi v tr khc nhau v cc nh ch x hi qui nh li
ng x hng ngy ca chng ta. V nh, khi ta ni rng mt ngi ph n,
la tui trung nin, theo o Pht, c chng v ba con, tt nhin ta ni n
phn no nhng np suy ngh, nhng li ng x ca ngi ph n ny.

Tuy nhin trong thc t, vi nhng v tr khc nhau, ngi ph n ny

c rt nhiu t do khi ng nhng vai tr khc nhau ca mnh, v ngay c
ngi ph n ny c th ng x hon ton ngc li vi nhng vai tr m x
hi qui nh. Nh vy, trng phi chc nng cha cp y v
nhng kha cnh phc tp trong ng x ca con ngi.

Nhng b tc ca trng phi chc nng dn cc nh x hi hc

n vic t vn : s xung t gia cc v tr, cc vai tr c dn n vic
thay i cc nh ch x hi khng. L thuyt mu thun x hi cho rng
nhng thi c thc ca c nhn trc hon cnh sng, v nhng c cu
x hi trong c nhn tham gia c nh hng ln n cch ng x ca c
nhn, v nh hng n cch vn hnh ca x hi. Nh khi ngi cng nhn
bt u nhn li mt vi kha cnh cuc sng ca mnh, khi anh ta/ ch ta bt
u nhn thy nhng s bt cng, phn bit i x, s phn ng, chng i
v c th c nhng ngi khc to nn mt phong tro x hi v c th lin
kt vi nhng phong tro khc rng ln hn nhm thay i cu trc x hi
hin c. Nh vy l thuyt mu thun cho thy nhng hnh ng ca c nhn
khng hon ton b qui nh bi v tr ca c nhn trong cc nh ch x hi,
nhng mt khc cc hnh ng ca c nhn c th bin i c cu x hi.
 C l chng ta nn nhn cc trng phi trn, cc khuynh hng l
thuyt trn nh l nhng li gii thch khc nhau v c cu x hi v v bin
chuyn x hi. D nhin trong thc t, cng c nhng khc bit c bn gia
nhng l thuyt ny. L thuyt chc nng cho rng xung t vai tr l c hi
cc nh ch t iu chnh hng gii quyt nhng mu thun, v nh vic
t chc cc nh tr l nhm gip ngi ph n tham gia cc cng vic ngoi
x hi ng thi vn c th chm sc cho con ci. Mt khc, nhng l thuyt
mu thun c khuynh hng xem xung t vai tr nh l du hiu ca nhng
mu thun ln hn gia nhng giai cp trong x hi. Nh vy nhng l thuyt
mu thun ch trng v tin on nhng bin i x hi trong di hn hn l
nhng thay i nh trong cc nh ch c bit.

Chng 5. T CHC X HI
(Social organizations)

thc hin cc mc tiu chung trong cuc sng, con ngi phi lin
kt li vi nhau, hnh thnh nn cc t chc. Khi nim t chc x hi nhm
ch tt c cc loi hnh tp hp, lin kt cc c nhn ni trn. Do , x hi
hin nay bao gm v vn cc nhm, cc t chc vi nhiu loi hnh v qui m
khc nhau.

I. NHM X HI
Nhm l tp hp nhng con ngi c nhng hnh vi tng tc nhau,
trn c s nhng k vng chung c lin quan n li ng x ca nhng
ngi khc. Nh vy, mi nhm u c c cu x hi ring bao gm mt s
v tr v vai tr nhm thc hin nhng mc tiu c th. Trong ngha ny,
nhng ngi ng hng mt dc b sng Si gn khng phi l mt nhm
theo thut ng x hi hc (nhng h hnh thnh cc m ng mt khi
nim khc trong x hi hc m chng ta s cp trong chng 9).
 Mt trong nhng phn bit quan trng trong nghin cu nhm l s
phn bit nhm s cp (groupe primaire) v nhm th cp (groupe
secondaire). Theo C.H. Cooley, nhm s cp c nhng c tnh: c qui m
nh, c nhng quan h trc din vi nhau, c s cng tc, c nhng mc tiu
chung v c tnh cch thn mt, gn vi tnh cm yu thng. Gia nh, bn
b, nhm ng nghip ti ni lm vic, v c th c nhng nhm th thao,
cc nhm nh trong qun i u c th lit k vo nhm s cp. Tm li,
trong nhm s cp ta c th biu l tnh cm m khng s cc thnh vin
khc rt ra khi nhm.

Cooley nu ln nh ngha v nhm s cp vo u th k (1909),

do nh ngha ny ngy nay cn t nhiu sa i. Khi nim quan h trc
din hi m h, c th gy nhm ln. C nhng nhm s cp vn gi c
tnh on kt mc d khng c quan h din i din. V nh c nhng gia
nh, dng h vn gi c mi dy lin h b con thn mt d xa nhau
(Sheila Klatzky.) Ngy nay s pht trin ca bu in, ca thng tin cho php
con ngi thu ngn khong cch khng gian. Th n, s thn mt m
Cooley cp khng phi bao gi cng l nhng cm xc tch cc, m i
lc cn l gin di, ghen tungD sao trong cc nhm s cp chng ta
khng bt gp mt thi dng dng, bng quan.

Nhm th cp c th bao gm nhiu ngi hn, quan h trong nhm t

lin quan n nhn cch, n c tnh ca cc thnh vin, thng c mc ch
hn ch, cc mi quan h ko di trong mt thi gian nht nh, tng quan
trong nhm thng da trn mt tha c chung c tnh cch thnh vn
hay bt thnh vn. Cc t chc, cc hip hi l cc on th th cp.

Bng phng php loi hnh l tng ca M. Weber chng ta c th

phn ra hai loi hnh nhm nh sau (Bng 5.1). Nhng trong thc t ca cuc
sng, c th c nhng nhm c c im ca c hai loi hnh. Mt cch tng
qut, nhng vng nng thn, th trn nh cc mi quan h s cp cn quan
trng hn cc vng th rng ln tr trng hp cc nhm dn tc thiu
s v cc cng ng tn gio sng gn nhau th. Nhn trn bnh din
ton cu, cc x hi tin cng nghip, c bit l vng nng thn, cc
quan h s cp vn cn tri yu, trong khi cc x hi cng nghip pht trin
cc mi quan h th cp ph bin hn.

Bng 5.l: Tm tt mt s c trng ca nhm s cp v th cp

Nhm s cp Nhm th cp
* Tnh cht ca cc
- nh hng c nhn - nh hng mc tiu
quan h:
* Thi gian ca cc - thay i, thng l ngn
- thng l di hn
mi quan h: hn
* Quy m ca mi rng, thng bao hn ch, ch lin quan n
quan h: gm nhiu hot ng mt s hot ng
* Nhn thc ca c xem cc mi quan h nh l
- xem cc mi quan h
nhn v cc mi nhng phng tin cho mt
t thn l mc ch
quan h: mc ch
gia nh; nhm bn
* V d in hnh: nhm ng nghip, lp hc
thn
V mt t chc x hi, cp trung gian gia nhm s cp v cc nh
ch ln hn tm mc quc gia l cc cng ng (community). Ngi ta
thng phn ra cc cng ng c tnh cch lnh th v cc cng ng khng
c tnh cch lnh th (territorial, nonterriorial). C hai loi cng ng ny l s
tp hp cc nhm s cp v th cp. Nhng cng ng c tnh lnh th b
quy nh bi ranh gii a l, c hnh thnh trn tnh ln cn, tnh lng
ging. Mt cuc nghin cu ca H. Gans v B. Berger cho thy s ln cn l
iu kin tt cho vic hnh thnh cc nhm s cp. Trong khi cng ng
khng c tnh cch lnh th l h thng, l mng li nhng hip hi c
hnh thnh nhm thc hin mt s mc tiu chung, nh mng li cc hip
hi theo ngh nghip.

Nhng nhm c hnh thnh trn c s ln cn c th c hi nhp

vo cc mng li rng hn vt cc ranh gii a l. Mt yu t quan trng
trong vic hnh thnh mng li l s phn bit trongnhm v ngoinhm
(ingroup, outgroup). S phn bit c th da trn bt c tiu chun no,
nhng thng l cc yu t chng tc, li tc, v tn gio. Trong cc khu gia
c i lc tr em phn ra cc nhm chung c hay khu villa; hc sinh phn
ra cc nhm hc trng cng hay trng t. S phn bit trong nhm v
ngoi nhm i lc to ra kh khn cho cc on th th cp trong vic li
ko thnh vin t c hai nhm. Trong mt cng ng, nu c nhng s phn
bit nh vy, cc nhm s theo cc ng phi khc nhau, hay hnh thnh cc
phe phi khc nhau trong cng mt ng phi, trong cng mt on th.

Phn tch mng li x hi (social network analysis): Vic nghin cu

ngi no, on th no lin kt vi ai, vi on th no, l do ca chn la,
nh hng ca s chn la , c gi l phn tch mng li x hi. Mt
trong cc tc gi u tin ch trng v s dng k thut phn tch ny l
nh phn tm hc Jacob Levy Moreno. ng gi phng php ny l trc
lng hc x hi (sociomtrie), vi ln lao l o lng tt c nhng g
c th o lng trong x hi hc. Ngy nay, ngi ta p dng k thut ny
tm hiu cc mi quan h trong cc nhm nh (thch ai, khng thch ai). Cc
mi quan h thng c biu din bng cc ma trn. Ta ly mt th d,
trong mt nhm nh gm 5 sinh vin ca lp hc, ta t cu hi: Anh ch
thch ai nht trong nhm ny?, Anh ch thch lm vic vi ai nht? Ta c th biu din
cc mi quan h bng ma trn trc lng hc sau y (1 = c chn, 0 = khng c
chn):

Thng Hng Huy Thch Mai

Thng 0 0 0 0 1
Hng 0 0 0 0 1
Huy 0 0 0 1 0
Thch 0 0 1 0 0
Mai 1 1 0 0 0
Tng cng: 1 1 1 1 2
Hng Mai Thng Huy Thch
 Qua ma trn trn ta bit ngi no c a thch nht v ngi no t
c thch nht trong nhm v ta cng c th vch ra c cu cc mi quan
h trong nhm.

Ngi ta cng ng dng loi phn tch ny tm hiu l do ti sao

mt ngi tham gia cc on th khc nhau v cng c nh x hi hc p
dng phng php ny m t s vn hnh ca th gii ti chnh phc
tp.

II. CC L THUYT V NHM

Trn y chng ta tm hiu v nhm di gc sinh thi v cc s
phn loi ca chng, v cc loi hnh nhm xen ci vi nhau nh th no.
Nhng trong thc t, cc nhm vn hnh ra sao?

1. L thuyt tng tc biu tng:

L thuyt ny ch trng vn cc thnh vin trong nhm nh quan

tm v un nn cc qui tc tc phong nh th no din t, th hin tnh
cch ca mnh, v cc c nhn nh ngha mt tnh hung, gn cho mt
tnh hung mt ngha khc vi thng l nh th no. Simmel c bit ch
trng n cc nhm nh hai ngi (dyads), ba ngi (triads), v theo ng, qua
nhng tc ng h tng trong cc nhm nh , c nhn thc s pht trin
vai tr v th hin c tnh khi thc hin vai tr ca mnh. Cc nh x hi hc
thuc trng phi ny nghin cu s tng tc qua mi kha cnh ca ng
x: ngn ng bng li; iu b, c ch, nhng biu hin v ngn, nhng cm
xc, n c khong cch gia ngi ny v ngi khc trong giao tip.

Cuc nghin cu ca David Sudnow (1967) v tc phong ca cc bc

s ti phng cp cu cho thy rng vic nhn nh khc nhau v mt tnh
hung ca cc thnh vin trong mt nhm a n nhng m thc ng x
khc nhau trong hnh vi ca nhm. Mt nh x hi hc theo trng phi chc
nng c l khng n nhng khc bit trong tc phong ca cc bc s,
bi l h cho rng hnh vi c qui nh bi v tr v vai tr, ch khng bi
vic gii thch, vic nhn nh v chnh hon cnh. Ngc li, nhng nh x
hi hc theo trng phi tng tc c bit ch trng n nhng thay i
trong hnh vi nhm quan st con ngi trong cc nhm thch ng th no
trong cc tnh hung khc nhau v quan st nhng phng cch t nh h
dng giao tip vi nhau.

Mt li tip cn ca trng phi ny l li tip cn ng kch

(dramaturgical approach). Li tip cn ny xem s tng tc nh th ang
din ra trn sn khu v qua cc mn din. Nhng sch lc c dng
dng nn mt sn khu theo nhng c gi l x l n tng
(impression management). Mt gio vin trc khi bc vo lp hc sa li
tc phong v thay i nt mt, to ra mt khung cnh thch hp cho vic
hc tp. Nhiu khung cnh x hi (khch sn, qun n, ngha trang, ni th
t) i hi ta phi thay i hnh vi khi chng ta xut hin tin cnh hay
hu trng. Cc hnh vi xung t thng xy ra hu trng (v nh
trng hp mt cp v chng ang gin nhau v c bn n thm).

Mt li tip cn khc ca l thuyt ny c gi l phng php lun

dn tc hc (ethnomethodology). Phng php ny ch trng n cc
phng thc c dng hiu li ng x ca mt ngi khc, ch trng
n nhng qui tc nm bn di cc hnh vi, ng thi chi phi s tng tc
trong nhm (v d nhng khun mu khi ni in thoi, khi cho hi).

2. Thuyt c cu chc nng:

Trong khi trng phi tng tc t nhng vn nh: trong cc nhm

chng ta giao tip vi nhau nh th no, lm th no ngi khc hiu
c ngha m chng ta mun truyn t v trong quan h trong nhm
chng ta dng nhng k nng nh th no phc v mc tiu ca chng ta,
th ngc li theo trng phi chc nng, bn cht ca quan h trong nhm
c xc nh bi nhng ch i, nhng k vng ca x hi. S tng tc
trong nhm c th gii thch bi v tr, vai tr ca cc thnh vin trong nhm.
Nh nghin cu ca Elton Mayo Hawthorne cho thy, i lc c nhn
khng th vt qua nhng qui nh ca nhm. Mt khc s tng tc trong
nhm c gii thch bi chc nng m nhm c ch i thc hin trong
mt c cu x hi rng ln hn. Ngi c cng chng hn khng c
hon ton ng v pha ban gim gc, v nh vy s b cng nhn ty chay
v ngc li.

3. Cc l thuyt mu thun:

Cc l thuyt ny xem vic cnh tranh, mu thun, xung t trong nhm

v gia cc nhm ng mt vai tr quan trng trong vic hnh thnh c cu
x hi. Nh x hi hc Simmel ch ra rng xung t l mt yu t quyt nh
quy m, c cu v chc nng ca nhm (v nh qui m gia nh v s xung
t) Robert Michels nhn mnh khuynh hng cc t chc chnh thc
thng b cai tr bi mt nhm nh cc lnh t, m ng ta gi l qui lut
mun i ca thiu s tr (iron law of oligarchy). Qui ch ca cc nghip
on, cc ng phi chnh tr thng cao nguyn tc dn ch, nhng trong
thc t mt thiu s lnh o cc v tr then cht mun nm gi v gia tng
quyn hnh, nn i ngc li qu trnh dn ch. Lewi Coser quan st v thy
rng s mu thun trong nhm c th em li nhng kt qu tt. V nh trong
mt x nghip nhng i hi ca cng on c th em li vic tng lng,
ci thin i sng ca cng nhn. V mt khc ban gim c c th ci thin
cc phng tin k thut ca nh my trnh vic tng thm cng nhn,
ng thi cng trnh lun cc i hi ca h. L thuyt ca Coser xem ra
trnh c nhng cc oan ca l thuyt chc nng ch nhn mnh n trt
t ca cc v tr v vai tr, v nhng cc oan ca cc l thuyt xung t khc
ch nhn mnh vic u tranh ginh quyn lc trong cc t chc x hi.

III. NNG NG NHM (group dynamics):

Nng ng nhm l mt b mn nghin cu v s vn hnh ni ti ca
nhm. C cu, s lnh ao, truyn thng trong nhm l nhng ni dung
thng c cp trong b mn ny.

1. C cu x hi ca nhm:
 Vn c nng ng nhm quan tm u tin l vn lnh o
trong nhm. Thng thng ngi ta quan nim ngi lnh o trong nhm
phi hi mt s phm cht no v mt o c v tm l. Nhng
nghin cu v nhm cho thy rng, tht ra iu quan trng khng ch l tnh
cch ca ngi th lnh trong nhm, m l vai tr x hi ca anh ta. Ngi
th lnh khng ch l ngi nm bt c cc tm t v nguyn vng ca cc
thnh vin, m l ngi thu o mc tiu ca nhm v bit cch vn ng
cc thnh vin thc hin mc tiu. Ngy nay, ngi ta i n vic quan nim
lnh o nh l mt qu trnh tp th qua mi thnh vin trong t chc u
c thng tin v c th ng gp kin vo vic a ra cc quyt nh
chung.

Tnh cht ca s lnh o trong nhm cng nh hng n hiu sut

hot ng, n thc k lut, n tm l ca cc thnh vin trong nhm. Nh
cuc nghin cu v ba kiu lnh o: dn ch, c on v th lng (laissez
faire leaders) m Lippitt v White tin hnh cho thy.

Nghin cu v nhm nh cho thy rng c khuynh hng pht trin hai
loi th lnh: th lnh nhim v (task leader) c chc nng thc hin cc mc
tiu ca nhm v th lnh tnh cm (socioemotional leader) c nhim v to ra
mt tnh cm tch cc trong nhm, gim s cng thng bng khi hi, bng
cch ng vin hay quan tm n nhng vn tm l ca cc c nhn trong
nhm. Mi quan h gia th lnh nhim v vi cc thnh vin c tnh cch th
cp, anh ta/ ch ta c th ra lnh, a ra cc bin php k lut nu cc thnh
vin khng hon thnh nhng nhim v c giao. Trong thc t i khi hai
vai tr ny c thc hin bi mt ngi nhng thng thng c mt s
phn cng khng chnh thc gia hai loi th lnh ny (nh nghin cu ca
Bales v Slater v nhm 6 sinh vin cho thy). Vic phn bit hai loi hnh
lnh o ny trong mt nhm x hi cn biu hin ngay c trong gia nh
truyn thng, nht l trong gia nh Vit Nam chu nh hng ca Nho gio.
vai tr ca ngi cha l i kim tin, quyt nh nhng cng vic ln
trong gia nh, thi hnh k lut.Trong khi vai tr ca ngi m thin v tnh
cm, c gng gi gn s ha thun trong gia nh. Do ngi con thng
knh trng cha mnh v gn gi vi m mnh hn trong cc mi quan h c
nhn.

Vn truyn thng trong nhm cng thu ht s ch ca nhiu nh

nghin cu. Cc loi hnh truyn thng mt chiu hay nhiu chiu cng ty
thuc cu trc ca nhm, ty thuc tnh cht ca s lnh o trong nhm v
ty thuc mc tiu, chc nng hot ng ca nhm.

Cc nghin cu ca K. Lewin, Lasswell, Riley li cho thy nhm c vai

tr quan trng trong truyn thng.

2. Nhm qui chiu v thi ca c nhn:

Mt lnh vc quan trng trong nghin cu nhm nh l nghin cu

xem nhng quyt nh a ra chu nh hng ca ngi no nhng ngi
quy chiu (relevant others) l nhng ngi m ta knh trng v bt chc
hnh vi ca h. Nhng phng cch theo ngi ta nh hng n thi
v ng x ca ngi khc thng c m t di thut ng nhm quy
chiu (groupe de rfrence). Thut ng ny nhm ch mt nhm m c nhn
dng nh l mt khun kh quy chiu cho s nh gi v mnh v cho vic
hnh thnh cc thi , cc li ng x. Cuc nghin cu ca Theodore
Newcomb (1952) v cc sinh vin i hc Bennington cho thy cc sinh vin
c khuynh hng bo th thng lp thnh nhm vi nhau, v h cng
thng tr v thm gia nh hn nhng sinh vin khc. Nhng cc nm sau
h thay i thi cho ph hp vi sinh vin trng, hoc h theo nhm
cc sinh vin tin b hoc h theo cc nhm phn bit chng tc.

Ngi ta c th ng dng khi nim nhm quy chiu vo vic nghin

cu th trng, vo vic tm kim cc th lnh hng dn d lun (cc tp ch
chuyn mn; nhng nh bnh lun). L thuyt ca E. Katz v P. F.
Lazarsfeld v hai bc trong truyn thng (twosteps flow of
communication) cho thy truyn thng i chng khng nh hng trc tip
ln m ng, m thng thng qua cc th lnh hng dn d lun (opinion
leader).
 Cui cng phi phn bit nhm quy chiu vi nhm s cp. Nhm s
cp c th l mt trong cc nhm quy chiu, nhng nhm quy chiu a dng
hn v thng gn vi nhng nhm c lin quan n cc v th trong x hi
(status group). Nhm quy chiu c th c nh hng n hnh vi trong tng
lai hn l ng x hin nay ca mt ngi no .

IV. CC LOI HNH T CHC C QUY M LN

T chc chnh thc (formal organization) c nh ngha l nhng
nhm x hi c quy m ln, phc tp trong nhng h thng quy tc, chun
mc, v tr v vai tr u xc nh r rng v thng thng c quy nh
thnh vn. H thng quy tc v chun mc quy nh tng quan ca mi
thnh vin vi ngi khc v cc iu kin trong cc tng quan ny
c duy tr. Trong khi t chc hay kt cu phi chnh thc l cc nhm
thng ng v cc quy tc, v cc v tr x hi c tnh cch bt thnh vn,
v nh nhm nhng cng nhn ca Phng Lp rp in trong nghin cu ca
Mayo, h t t ra nhng chun mc mt cch phi chnh thc.

Bng 52: So snh cc nhm c quy m nh v cc t chc chnh thc

Nhm c quy m nh T chc chnh thc

Cc thnh vin thng c Cc thnh vin thng lm
Hot ng: nhng cng vic ging nhng cng vic khc nhau v
nhau chuyn mn ha cao
Khng c hay khng Xc nh r, tng ng vi chc
Th bc:
c quy nh chnh thc v
Thc hin khng chnh Xc nh r bi nhng quy nh
Chun mc: thc nhng chun mc v lut l.
tng qut
Tiu ch chn Thng da trn tnh Da trn k nng chuyn mn
cc thnh cm c nhn hay do quan nhm thc hin nhng cng vic
vin: h thn thuc c ch nh
Quan h: Thay i, in hnh s in hnh th cp
 cp
Truyn Din i din Thng chnh thc v bng vn
thng: bn
Tiu im: Hng v con ngi Hng v cng vic
Da trn mi quan h gia mt t chc v cc thnh vin ca mnh, A.
Etzioni phn ra ba loi hnh cc t chc chnh thc: cc t chc quy phm
l nhng t chc c mc ch m cc thnh vin tin tng l c gi tr o
c. Cc thnh vin gia nhp cc t chc ny tha mn nhng k vng
ca c nhn, c c uy tn x hi hn l v mc tiu tin bc. Cng chnh
v l do ny m ngi ta cn gi y l nhng hip hi t nguyn. Hip hi t
nguyn (volontary association) li mt t chc chnh thc m cc thnh vin
eo ui cng nhng li ch chung v i n nhng quyt nh chung qua
mt qu trnh c tnh cch dn ch. Cc t chc tng tr, cc t chc ca
tn gio, cc ng phi chnh trthng l nhng t chc t nguyn. Trong
mt cng ng thng ch mt thiu s tham gia nhng t chc t nguyn.

Cc t chc cng bc l cc t chc c mc ch trng pht (nh t,

trng tri ci to) hay cha tr (bnh vin tm thn) cho cc thnh vin ca
mnh bng cch c lp mt thi gian nhm buc h thay i thi v hnh vi
ca mnh.

V cui cng, cc t chc duy li (utilitarian organization) l cc t

chc nhm em l cc li ch vt cht cho cc thnh vin ca mnh. l
trng hp cc c quan, cng ty, x nghip. Di quan im ca mt ngi
trong v tr nht nh, mt t chc c th mang mt trong ba danh ngha ni
trn.

T chc chnh thc tn ti hng ngn nm trong lch s. Nhng do

c tnh ca cc x hi tin cng nghip, v nh khun mu vn ha c nh
hng quay v qu kh, mun duy tr trt t tin nh, cc t chc chnh
thc trong x hi c truyn t ra km hiu qu. Ch t khong vi th k tr li
y, c bit v vi s xut hin ca v tr quan duy l bt u t cuc cch
mng cng nghip, theo M. Weber, cc t chc chnh thc mang tnh bn
giy (bureaucracy) xut hin v cng ngy cng ph bin chu u v Bc
M.

T thc mang tnh th li hay quan liu (bureaucracy) l mt m hnh t

chc c thit k mt cch duy l, nhm thc hin c hiu qu cc nhim
v phc tp. tng tnh hiu qu ca t chc, theo M. Weber, t chc c
tnh th li c nhng c im sau:

1) chuyn mn ha: mi c nhn lm nhng nhim v c tnh chuyn

mn cao

2) th bc trn di ca cc chc v: cp trn gim st cp di

3) quy nh v lut l: mi hot ng v vn hnh ca t chc u

c quy nh r rng, c th tin on c

4) chuyn mn k thut: tuyn chn v gim st nhn vin da trn

chuyn mn k thut ch khng da trn quan h thn thuc, quen bit

5) quan h khch quan, khng c tnh ring t

6) thng tin chnh thc v bng vn bn

Trn y ch l nhng c tnh l tng ca t chc bn giy, trong

thc t nhng c im ny c th b thay i bi nhng c cu phi chnh
thc trong t chc. Mc d vy, Max Weber cn nhn thy s gia tng v
pht trin ca cc t chc th li l c im ca cc x hi cng nghip hin
i.

Tnh khch quan, quan h khng ring t l th mnh ca t chc bn

giy, nhng ng thi chng cng lm cho hnh vi ca con ngi tr nn
my mc, phi nhn bn v khng xt n nhng hon cnh, nhng nhu cu
c nht v c bit.

T chc c tnh th li cn lm cho c nhn cm thy b tha ha, b

vong thn. Hay ni nh M. Weber, c nhn cm thy mnh nh con c vt bt
lc trong gung my khng l. T chc thay v phc v con ngi, con ngi
li i lm n l cho t chc (Macionis & Plumer, 1997: 193).
 Mt trong nhng hu qu khc ca vic gia tng b my th li trong
cc x hi hin i l kh nng c nhn s khng cn m nhn hon ton
trch nhim cho nhng hnh vi ca mnh. Mt cuc nghin cu v vic tun
th quyn lc qua mt cuc th nghim dn nh x hi hc Stanley
Milgram n vic tm hiu kh nng ca con ngi khi cng li sc p nhm
thc hin cc mnh lnh m c nhn h khng chu trch nhim, v cng
nhm chng minh tnh cch my mc, xu hng phi nhn trong cc quyt
nh ca t chc th li. Milgram cng nhn thy vic phn khng uy quyn
c kh nng xy ra hn khi c nhn c s h tr ca ngi khc. Nhng
cuc nghin cu khc cng cho thy vic gn b vi cc b my th li cng
ln hn khi c nhng rng buc mnh m trong cc nhm s cp.

Theo R. Merton, nhng nh hng ca cc t chc bn giy ln trn

c nhn bao gm vic to ra nhng nhn cch bn giy c xu hng theo
nhng ng x n nghi thc (ritualist). Theo Laurence Peter, cc t chc bn
giy c xu hng thng trt c nhn n mt trnh m h khng cn c
kh nng. Cng vy, Parkinson cho rng khuynh hng ca con ngi trong
cc t chc bn giy l ch lo lng, v chm ch vo cng vic m h c
giao khi phi lm thm vic khc.

nh hng mnh m ca cc t chc bn giy trn i sng x hi

gim thiu kh nng ca c nhn can thip cho bn b hay b con ngoi cc
nh ch ny. Hin tng ny thng c m t di khi nim con ngi
t chc (organizational man): nhng nhn vin ca cc cng ty, ca cc
on th thng phi gn b vi cc t chc ny v do nn t gn b hn
vi nhng ngi ngoi t chc.

Trc nhng hn ch t ra cho cc t chc trong x hi hin i, mt

vn ln t ra cho nhng nh x hi hc nghin cu t chc l lm th
no nhn bn ha t chc, c ngha l to ra mt mi trng t chc dn
ch hn s ng gp ca mi ngi u c chp nhn v khuyn
khch, xem con ngi l ngun lc ln nht ca t chc. Cc nh nghin cu
t chc c kt mt s l trnh lm cho t chc mang b mt nhn bn:
1) hi nhp cc thnh vin khng loi tr ai 2) chia s trch nhim v quyn
hnh 3) pht trin s thng tin cho mi ngi.

Mt trong cc phng cch thc hin l tng trn l hnh thnh

trong t chc nhng nhm cng tc t qun.

V. QUAN H S CP V T CHC CHNH THC TRONG X HI

PHC TP, X HI I CHNG
Cc nghin cu ca Philip Selznick v c tnh ca ng Bns-vit
trong cuc cch mng 1917, ca Shils v Janovitz v lnh c quc x trong
th chin th hai, hay cuc nghin cu ca E. Mayo Hawthorne cho thy
cc nhm s cp vn cn tn ti dai dng v c vai tr quan trng, ngay c
trong cc t chc x hi c quy m ln.

X hi cng ln v phc tp th cng c khuynh hng c hnh

thnh bi nhng nhm th cp v cc t chc chnh thc. iu ny lm cho
x hi cng c hiu nng hn nhng chng cng c th gy nn tnh trng
dng dng, tnh cch my mc, m h ni c nhn v c nhn cng khng
cn thy hnh phc, s an ton c nhn nh trong cc nhm s cp ca x
hi c truyn. Durkheim ch ra rng nhng thnh vin trong nhng x hi
phc tp c t do hn trong vic chn la tham gia on th no, v tun
theo chun mc no. Trc y, trong cc x hi n gin trong cc x hi
c truyn hu nh cc nhu cu ca con ngi u ch c tho mn trong
cc nhm s cp. Ngy nay con ngi c nhiu t do hn, nhng h cng c
th b chong ngp vi cc chn la a dng m ra cho h. Max Weber
kho st nhng hu qu ca vic gia tng cc t chc th li trong x hi
hin i. Trong vic nghin cu ny, ng phn bit nhng ng c l tr
(rational motives) v nhng ng c c truyn (traditional motives). Nhng
ng c l tr da trn s tnh ton gia mc ch v phng tin trong khi
nhng ng c c truyn da trn nim tin rng mt vi hnh ng ni ti l
ng n, v nh chng ta tin rng vic chm sc con ci l mt quy tc
truyn thng ca i sng gia nh. Hnh ng do thc y bi nhng ng
c l tr l c im ca x hi hin i hm nay.

Tht ra nhng nghin cu ca M. Weber v t chc quan liu, v cc

t chc chnh thc ch c tin hnh cc x hi cng nghip v trong bi
cnh vn ha ca chu u v Bc M. Ngy nay cc nh x hi hc ghi nhn
c nhng khun mu khc v cc t chc chnh thc trong nhng bi cnh
vn ha khc, m Nht Bn l mt trng hp in hnh. Theo William Ouchi,
cc t chc chnh thc ca Nht Bn phn nh nt nn vn ha nhn mnh
thc tp th v tnh lin i x hi. thc tp th ny trnh cho Nht bn
nhng vn x hi do ch ngha c nhn gy ra nh tng tc hi chu
u v Bc M. Tnh lin i, on kt x hi cng mang li cho cc t chc
chnh thc ti Nht Bn nhng nt c trng. Cc t chc chnh thc ti chu
u da trn nhng quan h th cp, trong khi cc t chc ti Nht da trn
nhng quan h c tnh s cp hn. C tc gi cn cho rng cc t chc
chnh thc Nht ch l nhng on th s cp c quy m cc ln.

W. Ouchi a ra nm im cho thy s khc bit gia cc t chc

chnh thc ti Nht v chu u: 1) v s thu mn v thng tin ca nhn
vin; 2) v s vng bn, gn b vi x nghip (an ton ngh nghip); 3) v
cuc sng ring t v hot ng trong x nghip, 4) v s hun luyn trong x
nghip v 5) vic ly cc quyt nh tp th. Cc im so snh trn u lm
ni bt nh hng tp th ca cc t chc chnh thc ti Nht. im ng
lu , ti Nht cc mi rng buc x hi ca c nhn c dng nh l mt
phng tin gia tng hiu nng cng vic v nh vy phi chng bc
b nhn nh ca M. Weber khi ng ch trng rng hiu nng ch gn vi
nhng c trng ca nhng t chc bn giy.

Cc nghin cu v x hi hc lao ng ca A. Caillies v Brilman khi

i chiu v vn ha trong cc x nghip lin doanh Php Nht cng cho ta
nhng nhn nh tng t. Mt bn cao tp th, d bit v th bc
(hiarchie) trong x nghip c tn trng, ch x nghip gia trng nhng l
ngi trung gian gn gi vi cng nhn, tnh ng nht v mt t tng. Bn
kia xem trng c nhn, th bc ch c tn trng c gii hn, ch x nghip
tch ri cng nhn v tnh khng thun nht v mt t tng.

Tm li, cuc sng trong x hi hin i hm nay i hi chng ta phi

c nhiu k nng hon thnh cc vai tr trong cc loi hnh nhm, trong
cc t chc khc nhau. Cuc sng trn i hi chng ta phi cn bng cc
ng lc tnh cm v l tr, phi thu hiu tng quan gia cc nhm khc
nhau v tng quan gia cc c nhn trong cc nhm, phi bit phi hp hi
ha quyn li c nhn v quyn li tp th. Kinh nghim ca x hi Nht Bn
trong vic gii quyt cc mc tiu c nhn, cc quyn li c nhn thng qua
cc t chc tp th ng cho chng ta suy ngh.

Chng 6. PHN TNG X HI V DI NG X HI

Trong mi x hi, khuynh hng tin n s cng bng l mt lc
khng th trnh khi.

A. de Tocqueville

Con vua th li lm vua,

Con si cha th qut l a.

Bao gi dn ni can qua,

Con vua tht th li ra qut cha.

Ca dao Vit Nam.

Tc ng ta c cu: Khng ai giu ba h, khng ai kh ba i. y l

mt nhn xt xut pht t mt kinh nghim dn gian v s thng trm ca x
hi, hay l mt t tng chu nhiu nh hng quan nim bin dch ph bin
nhiu dn tc ng, hay ch l mt s an i thng thng ca ngi i?

Nh x hi hc ni ting ngi Php Pierre Bourdieu quan nim rng

trong cuc chi ca chng ta trong x hi, chng ta tha hng v mang
theo bn mnh ba loi vn (capitaux) trong ngha en cng nh trong ngha
bng: vn ling kinh t (vd: gia sn, li tc), vn ling x hi (mng li
nhng quan h x hi) v vn ling vn ha (bng cp, trnh hc vn).
Chnh nhng khc bit v vn ling t mi c nhn vo nhng v tr khc
nhau trong cc tng lp x hi khc nhau.

I. KHI NIM PHN TNG X HI

1. Bt bnh ng x hi v s phn tng x hi (stratification
sociale):

Con ngi trong x hi mang nhiu c im khc nhau v gii tnh,

tui tc, chng tc, tn gio, ti sn, uy tn x hi, quyn hnhChng ta gi
nhng s khc bit ny l bt bnh ng x hi. y khi nim bt bnh
ng cha mang mt s ph phn gi tr (jugement de valeur) tt hay xu.

Cc nh x hi hc c gng khm ph ngun gc nhng bt bnh ng

trong c cu v trong vn ha ca chnh cc x hi ny. H cng bit rng c
nhng khc bit bm sinh gia nhng c nhn, v s pht trin ca tng c
nhn cng o su nhng khc bit ny, nhng mt khc cc nh x hi hc
quan nim nn vn ha v c cu x hi c th cng c v duy tr nhng
khc bit, nhng bt bnh ng c nhn . Hn th na, mi x hi c
nhng phng cch khc nhau trong vic s hu cc t liu sn xut v cc
t liu ny n lt chng chi phi qu trnh ti sn xut, v o to cc th
h k tip. Do , nh x hi hc nghin cu xem nhng s khc bit trn
hnh thnh nn nhng m thc bt bnh ng khc nhau nh th no trong
cc x hi c th.

Nhng s bt bnh ng ch tr thnh phn tng x hi khi cc c nhn

c sp xp theo cc v tr cao thp theo nhng thuc tnh ca mnh nh li
tc, ca ci, quyn hnh, uy tn, tui tc, tn gio, dn tcNh vy, khi
nim phn tng x hi (social stratification) m ch nhng phng thc m x
hi sp xp cc thnh vin ca mnh trn c s s giu c, quyn lc hay uy
tn x hi.

2. S di ng x hi (social mobility):
 Nhng x hi trong ranh gii gia cc tng lp xc nh r rt, v
thnh vin thuc tng lp x hi ny khng th chuyn qua mt tng lp x
hi khc mt cch d nng, c gi l nhng x hi ng kn (closed
societies). Ngc li, nhng x hi m rng (open societies) l nhng x hi
trong con ngi c th d dng vt qua ranh gii gia nhng tng lp.
Vic di chuyn t tng lp x hi ny qua tng lp x hi khc c gi l di
ng x hi. S di ng ny c th l s di ng i ln (upwardly mobile).
Nh trong trng hp khi mt gia nh giu ln v bt u s hu cc
phng tin sn xut v sinh hot ca tng lp trn. V trng hp ngc li
l di ng i xung (downwardly mobile).

Hu nh c im ca cc x hi c phn tng ng kn t c s trn

nhng ng cp (castes), l nhng tng lp trong con ngi c sinh ra
v gn lin sut i. Thnh vin ca mt ng cp khi sinh ra th gn lin vi
v tr x hi c ch nh (ascribed status) nh chng ta cp cc
chng trn. Cc thnh vin ca mt ng cp khng c th hi vng ri b
ng cp ca mnh. H thng ng cp thng da trn nn tng h thc,
tn gio, tn ngng. Kinh Rig Veda dy rng, x hi Hindu, do mun ca
thn thnh, c chia ra lm bn ng cp chnh: Brahmin (tu s), Kshatriya
(chin s), Vaisya (nng dn v thng nhn), Sudra (y t v th th cng).
Ngoi ra cn c nhng ngi hon ton b gt ra ngoi x hi, nhng ngi
khng c ng n (intouchables). Cc x hi chu u thi phong kin
cng da trn nhng ng cp, c gi l tat (Php) hay estate (Anh),
gm c gii tng l, gii qu tc v gii th dn. Cc x hi n l Nam M,
ch apartheid Nam Phi trc y l in hnh ca cc x hi ng cp
( Nam Phi trc y c lut t ai quy nh t ai thuc v thiu s da
trng, lut quy nh nhng khu vc c tr ring ca ngi da mu trong cc
khu vc ring gi l ghetto, khng cho ngi da en i b phiuVo cui
nm 1993, Nam phi son tho hin php mi xa b ch phn bit
chng tc ny).
 c im phn tng ca cc x hi m rng l giai cp. Giai cp l
nhng tng lp x hi ch yu da trn nhng tiu chun kinh t, nh v tr
trong h thng sn xut, ngh nghip li tc ti snGiai cp ca cc x hi
hin i khng ng nht, trong bt k mt giai cp no u c cc nhm
khc nhau ty theo mc uy tn m h nhn c t x hi ni chung.
Nhng nhm nh vy thng c gi l nhm a v (status group). V nh
trong x hi ngi M, nhng ngi giu, da trng, theo o Tin lnh, gc
Anglosaxon c trng vng nht trong tng lp nhng ngi giu M.

Phng cch m con ngi tp hp li ty theo mc h c th s

dng c cc ti nguyn him hoi xc nh nhng c hi sinh tn (life
chances) ca h, ngha l nhng c hi c th c c hay s b t chi sut
cuc i do v tr x hi ca h. Mi tng lp x hi u c mt li sng ring
(lifestyle), c nhng ngnh ngh ring, hng nhng nn gio dc vi cht
lng khc nhau, v s dng thi gian nhn ri cng khc nhau.

II. PHN TNG X HI V NN VN HO

Cc nh ch x hi, nh nh ch gio dc, chun b cho con ngi
chp nhn cc v tr ca mnh trong x hi. Nhng ti sao con ngi, k c
nhng ngi tn y x hi, li phi chp nhn v tr ca mnh trong x hi?
Cu tr li thng l h khng cn chn la no khc, h khng c c hi,
phng tin kinh t cng nh chnh tr thay i cuc sng ca mnh. H
cng c th ni lon chng li s bt cng. Nhng mt trong cc l do
khin h chp nhn v tr ca mnh chnh l s phn tng x hi cng l mt
b phn hu c trong nn vn ha ca h v nn vn ha ny n su
trong np ngh ca h.

Ni cch khc con ngi chp nhn v tr ca mnh trong mt h thng

phn tng x hi chnh bi v h thng c cng c bi nhng gi tr tim
tng trong nn vn ha ca h. Nhng kha cnh ca vn ho bin minh cho
h thng phn tng x hi c hc hi trong qu trnh x hi ha. Trong
mt ngha no , x hi phong kin, qua nhng cu tc ng nh: i cho
sch, rch cho thm, con vua th li lm vua, con si cha th qut l a;
ch dy cho con ngi chp nhn s phn tng x hi ang tn ti.

H thng phn tng x hi thng c bin minh bi h thc, nh

h thc mc xt, h thc t bn, h thc blamn Trong x hi M
chng hn, ngi ta c dy rng quyn t hu l mt quyn thing
ling, lm vic trong cc x nghip t l mt phng cch tt kim sng
T tng nho gio trc y cng nhn mnh vic mi ngi phi chp
nhn v lm trn vai tr ca mnh (qun x thn t, thn bt t bt trung; hay
ti gia tng ph, xut gi tng phu, phu t tng t). Trit l blamn cng
ch l mt trit thuyt bin minh cho h thng ng cp n . Tn gio
nh vy cng thng hp thc ha cc h thng phn tng x hi. Tuy nhin
Pht gio, Kit gio, trong giai on u chng li h thng x hi thi
h thng x hi ca x hi n gio v ca quc La m v ca c ngi
Do thi v ng v pha nhng ngi ngho. Kinh thnh c cu: con lc
chui qua l kim cn d hn ngi giu vo nc thin ng. Nhng qua
nhiu th k cc tn gio ny b nh ch ha, v nh Kit gio thi Trung
c ng h ch phong kin Chu u. Nhiu v vua phi c tn
phong bi thn quyn, v gii tng l nhn nhiu quyn li t ch
Chnh v vy c quan im cho rng tn gio c hai chc nng mu thun:
chc nng cch mng (hay tin tri) v chc nng quy phc (submissive
function).

mc vi m, nhng qui tc ca cc mi tng tc hng ngy c

s dng cng c h thng phn tng ca x hi. iu ny c bit th hin
trong ngn ng giao tip.

III. PHN TNG X HI V VN QUYN LC

Nhng s thay i trong nhng h thng phn tng x hi c th xy ra
vi s sp xp li v mt quyn lc x hi cng nh do nhng thay i v
kinh t v vn ha. Quyn lc (power, pouvoir) c Weber nh ngha
nh l kh nng ca mt tc nhn trong quan h x hi khi vo mt v tr
c th thc hin mun ring ca mnh cho d c s phn khng. Quyn lc
trong ngha nh vy bao gm c quyn lc chnh ng v quyn lc khng
chnh ng. Quyn lc chnh ng c gi l uy quyn (authority) l quyn
lc c mi ngi tha nhn v y l yu t ch yu trong vic duy tr
tng quan hin hu trong cc ng cp, trong cc giai cp. Khi thiu quyn
lc chnh ng duy tr trt t x hi ngi ta phi s dng nhiu v lc.
Quy lut ny khng ch ng dng cho cc x hi vi m m c cho cc nhm
nh, cc t chc x hi ni chung. Theo Max Weber, uy quyn c th xut
pht t truyn thng, t tnh hp php hay hp l hay t sc thu ht c nhn
ca mt lnh t.

Tm li, hiu c ti sao cc tng lp nhn dn chp nhn v tr

ca h trong x hi, khng ch phi nghin cu vai tr ca vn ha, ca h
thc m cn phi tm hiu quyn lc v uy quyn c s dng duy tr
cc mi quan h ang tn ti gia cc giai cp. Nh vic nghin cu cuc
cch mng Php 1789 cho thy quyn lc v uy quyn c s dng nh
th no, s phn tng x hi ra sao, ti sao dn chng Php t vic chp
nhn vng quyn tuyt i cui cng kt thc cuc cch mng mt cch
m mu.

IV. T LIU SN XUT, S PHN TNG X HI V DI NG X

HI TRONG X HI HIN I
Nhng lc lng ch yu dn n s phn tng trong x hi c to
nn bi vic s hu nhng t liu sn xut (c tc gi s dng thut ng
phng tin hin hu (means of existence)) trong mt x hi nht nh. V
nh i vi nhng ngi nng dn bnh thng, chim i b phn dn c
trn th gii phn tng x hi da trn s hu t ai v lao ng nng
nghip. Vi nhng ngi thuc cc tng lp thp nht, cc bn nng, c
nng chng hn, do khng s hu hay ch s hu t rung t h phi lm
cng vic nng nhc, phi em sc lao ng ca mnh ra bn, trong khi
nhng ngi thuc tng lp trn, nh thiu s cc in ch c nhiu rung
t nn c th sng mt i sng tng i tin nghi. Trong x hi cng
nghip hin i, tng quan ca c nhn i vi cc t liu sn xut vn l
yu t c bn trong vic xc nh v tr ca mt c nhn trong h thng phn
tng x hi.

X hi cng nghip hin i c nh du bi di ng c cu

(structural mobility), l vic loi b c nhng giai cp, hay gim bt s lng
thnh vin trong mt giai cp do s pht trin ca k thut trong sn xut, do
s thay i cc t liu sn xut. V nh cuc cch mng cng nghip gim
giai cp nng dn M t t l 90% vo u th k xung ch cn 2,9% dn
s hot ng (1991). (So snh vi Anh: 2,2%; c: 3,3%; Php: 6%; Nht:
6,7%; Lin X (1991): 18,8%; Trung quc: 59,5%; n : 66,5%; Thi lan:
63,8%; Vit nam: 72,2%.) Di ng c cu l s chuyn dch c cu cc lnh
vc hot ng kinh t nh xu hng gim lao ng trong lnh vc nht
ng v nh ng v xu hng gia tng lao ng trong lnh vc dch v
trong cc x hi cng nghip hin nay.

c im th hai ca x hi cng nghip hin ti l tnh di ng khng

gian (spatial mobility) l vic di chuyn cc c nhn v cc tp th t a
phng ny n a phng khc, c bit l n cc thnh th. Hin tng
ny do vic gim vai tr ca nng thn, do d tha lao ng nng thn v
s gia tng tm quan trng ca cc nh ch tp trung thnh th, nh cc th
trng, cc cng ty, cc c quan nh nc. Ni c tr v ni lm vic dn
dn tch ri nhau, lm cho tnh cm ca c nhn i vi cng ng a
phng cng gim i.

Khi nghin cu s di ng x hi ta phi phn bit r di ng c cu v

di ng x hi thc (mobilit nette). Nh cp, di ng c cu l do tc
ng ca tin b k thut ln cu trc ngh nghip x hi, trong khi di ng
x hi thc l s chuyn i ngh nghip thc s do s chn la ca c
nhn.

Ta cng c th phn bit s di ng x hi trong tng th h

(intragenerational) v di ng lin th h (intergenerational). Di ng ni th
h l cc c hi m mt c nhn c th i ln hay ri xung mt tng lp
x hi khc trong qung i ca mnh. Cn di ng lin th h thng c
o lng bng cch so snh a v trong giai cp x hi ca hai th h cha v
con (cng c th ba th h: ng ni, cha, con).

Mt cuc nghin cu ca Lipset v Bendix vo nhng nm 60 v s di

ng lin th h ti 6 nc cng nghip cho thy khong 1/3 th h tr
thng tin trong bc thang x hi:

Di ng lin th h ti su nc cng nghip

Nc Di ng x hi i ln: Di ng x hi i xung:
CHLB c (c) 29% 32%

Thy in 31% 24%

M 33% 26%

Nht 36% 22%

Php 39% 20%

Thy S 45% 13%

Ngun: S.M. Lipset, R. Bendix, Social mobility in industrial society,
Berkeley, Uni. of California Press, 1967.

Mt cuc nghin cu khc ti Php vo nm 1985 cho ta bng tng

hp v chi tit hn nh sau:

Phm tr x hi Phm tr x hi ngh nghip ca ngi con:

ngh nghip ca - gc thng tr: - gc trung - gc bnh Tng
ngi cha: lu: dn: cng
- gc thng tr: 60,7% 32,2% 7,1% 100%
- gc trung lu: 25,0% 52,2% 22,8% 100%
- gc bnh dn: 7,2% 35,8% 57,0% 100%
Ngun: Alternatives economiques, 61988.

Theo bng trn, vo nm 1985, i vi 100 ngi con c cha thuc

giai cp thng tr, th 60,7 ngi cng c ngh nghip thuc giai cp ny,
32,2 rt xung giai cp trung lu v 7,1 xung giai cp bnh dnNhn chung
c ba giai cp, th h con vn tip tc ngh nghip ca th h cha. Nhng
mt khc cc giai cp trung gian, di ng din ra nhiu hn so vi cc giai
cp khc. Nhng cuc nghin cu tnh di ng x hi ca ba th h lin tip
cho thy tc ng ca yu t dng h, c bit l a v x hi ca ngi
ng. V nh nhng a con c cha l cn b, ng ni l cng nhn th c hi
li trong giai cp cn b ca cha bin thin t 59,4% xung 35,0% v nguy
c rt xung giai cp th thuyn t 2,7% ln 11%.

V. CC L THUYT V S PHN TNG X HI

Phn tng x hi l mt trong nhng vn x hi mu cht, do cc
nh t tng x hi, cc l thuyt x hi u t nhiu c cp n. Trit gia
Aristote quan nim rng t bn cht c nhng ngi t do v nhng ngi
n l. Mt s nh t tng x hi cho rng s phn cp x hi l mt iu
xu xa cn phi ph phn v hy b. Nhng ngi khc li cho rng l
mt iu cn thit cho s tn ti x hi. Mt s ngi li quan nim y l
mt hin tng phc tp cn phn tch v thu hiu nu chng ta mun lnh
hi c ng x ca con ngi trong x hi.

A. L thuyt mcxt v giai cp:

S xut hin ca ch ngha t bn c nhng nh hng su m

trn cc h thng phn tng. Cc tc phm cn bn ca Marx nh u tranh
giai cp ti Php, Tuyn ngn ng cng sn u c cp n vn
giai cp. Nhng nh ngha tng hp nht v giai cp x hi c l l nh
ngha ca Lnin: Giai cp l nhng tp on ngi to ln, khc nhau v a
v x hi ca h trong mt h thng sn xut x hi nht nh trong lch s,
khc nhau v quan h ca h (thng thng th nhng quan h ny c
php lut quy nh v tha nhn) i vi nhng t liu sn xut, v vai tr
ca h trong t chc lao ng x hi, v nh vy l khc nhau v cch thc
hng th v v phn ca ci x hi t hoc nhiu m h c hng. Giai
cp l nhng tp on ngi, m tp on ny th c th chim ot lao ng
ca tp on khc do ch cc tp on c a v khc nhau trong mt ch
kinh t x hi nht nh (V.I Lnin, Ton tp, tp 29, nxb S tht, H
Ni,1971, tr. 479480).

Theo K. Marx v Lnin kt cu giai cp do phng thc sn xut quyt

nh. Ba phng thc sn xut x hi c i khng giai cp c ba kt cu
ring. Phn tch kt cu giai cp v s bin i ca n gip ta hiu v tr vai tr
v thi chnh tr ca mi giai cp trc s pht trin ca lch s. u tranh
giai cp pht sinh t s i lp v li ch v v tr ca cc giai cp khc nhau
trong mt h thng sn xut nht nh. V u tranh giai cp l ng lc pht
trin ca x hi c giai cp v chnh thng qua u tranh giai cp m s xung
t gia lc lng sn xut mi v quan h sn xut gi ci c gii quyt.

Ch ngha t bn phn chia x hi thnh giai cp t c s trn quyn

s hu cc t liu sn xut. Nhng lm th no giai cp c th c nhng
hnh ng u tranh tp th? Marx a ra s phn bit giai cp khch
quan v giai cp ch quan. Giai cp khch quan l giai cp c quan h r
rng i vi phng tin sn xut. V nh giai cp cng nhn khng s hu
t bn, khng s hu t liu sn xut. Cn giai cp ch quan l thuc vo
nhn thc ca mt tng lp x hi v v tr, v tnh hung ca mnh xt nh l
mt giai cp. Nu thiu thc giai cp th khng th tin hnh u tranh.
Trong ch t bn, giai cp ng o nht trong cc giai cp v i din
cho lc lng sn xut mi l giai cp cng nhn, h phi bn sc lao ng
i ly tin lng. Marx cng cho rng giai cp cng nhn thc b bc lt
thng d gi tr, v h u tranh chng li giai cp t sn. Kt qu ca cch
mng s a n mt x hi khng giai cp.

B. Quan im ca Max Weber:

Marx nh ngha giai cp theo nhng tiu chun kinh t. Trong khi M.
Weber cho thy phn tng x hi khng ch da trn ca ci, m cn trn yu
t uy tn x hi, v c trn yu t quyn lc, hay ni cch khc ng quan nim
giai cp bao gm c ba chiu kch ni trn.
 Theo Max Weber, giai cp (classe) hay quyn lc v mt tin bc c
quyt nh bi kh nng cnh tranh ca c nhn trn th trng lao ng. Mt
giai cp l tp hp nhng c nhn vo cng mt v tr x hi vi cng
nhng c may trc cuc sng (lifes chances). C may ny khng ch l c
may trc nhng iu kin vt cht, m cn l kh nng c c hay khng
c c quyn lc, t c c ca ci vt cht, c c kh nng tm
kim li tc trong mt x hi nht nh. Nhng thuc v mt giai cp khng
nht thit a n hnh ng chung ca giai cp (nh phn bit giai cp ch
quan v khch quan ca l thuyt mcxt) v quyn lc tin bc khng nht
thit em li a v x hi hay l uy tn x hi.

Weber nh ngha a v (status) nh l mc uy tn trong mt cng

ng, trong x hi. Giai cp kinh t c tnh cch v ng, khch quan trong khi
a v c tnh cch ch quan, v l kt qu nh gi ca con ngi. Nhng
ngi c cng mc uy tn thng c cng mt li sng (style of life), ngha
l c chung cc li ng x, li sinh hot. V c chung mt li sng, mt mc
uy tn, nn h thng giao tip vi nhau, do hnh thnh nn nhng
nhm cng a v (status group), nhng tng tc khng c tnh cch kinh t
nh hot ng trong thi gian nhn ri, hn nhn thng xy ra trong
nhm cng v th x hi.

Bnh din th ba ca phn tng x hi theo M. Weber l quyn lc

chnh tr, l ng phi (party) l kh nng tc ng ln hnh ng ca ngi
khc trong cc nhm c t chc, hay ln cc quyt nh tp th ca cng
ng hay ca x hi. Trong cc x hi cng nghip, quyn lc nm trong
tay cc t chc th li c qui m ln nh cng ty, x nghip thng mi v
cc c quan chnh quyn.

Nh vy, trong khi mt s nh x hi hc xem uy tn x hi v quyn

lc chnh tr ch l nhng h lun ca v tr kinh t th M. Weber cho thy rng
ba chiu kch ca giai cp an xen nhau rt phc tp. Thng thng ba loi
quyn lc ny i i vi nhau, v vic s c mt loi s ko theo nhng loi
quyn lc khc. Mt cch tng qut, nhng ngi no trong cng mt nhm
a v phi c cng nhng v tr kinh t c th eo ui mt li sng ring.
Nhng thnh vin trong cng mt nhm a v (nht l tng lp trn) thng
hn ch c hi thnh vin ca cc tng lp khc gia nhp nhm ring ca
mnh, h thng dng quyn lc ng phi vo mc tiu ny. Nhng cng
trong nhiu trng hp, ba chiu kch ny khng nht thit i i vi nhau.
Ly th d, tu s Pierre ngi lun u tranh cho quyn li nhng ngi
ngho, ngi hin nay c dn chng Php nh gi cao nht, c uy tn x
hi cao nht m ngay gii chnh tr Php cng phi n s li l ngi ngho
v mt tin bc. Nh vy quan im ca M. Weber cho thy rng s phn
tng x hi trong x hi c giai cp khng nn c nhn di nhng s
phn loi r rt, nhng cn xem nh l mt s sp xp trn mt th bc c
nhiu chiu kch. Ngy nay cc nh x hi hc m t th bc qua khi
nim v tr kinh tx hi (socioeconomic status) l mt s sp xp da trn
nhng chiu kch khc nhau ca s bt bnh ng x hi nh li tc, ti sn,
uy tn ngh nghip v hc vn. Chnh trn quan im ny m cc nh x hi
hc phng Ty thng phn x hi ca h ra cc giai cp nh: giai cp
thng lu (lp trn, lp di), giai cp trung lu (lp trn, lp di), giai
cp cng nhn v giai cp h lu. Ly th d trong trng hp x hi M, theo
Macionis giai cp thng lu chim khong 4% dn s, giai cp trung lu
khong 4045%, giai cp cng nhn (working class) khong 30% v giai cp
h lu khong 20%.

Cng trong ba yu t cu thnh giai cp, theo Weber mi yu t c mt

tm quan trng c bit qua cc thi k lch s. Trong x hi nng nghip
theo ng chnh l yu t uy tn x hi, trong cc x hi cng nghip vo
giai on u l chiu kch kinh t ca giai cp v trong cc x hi cng
nghip chn mi vi s pht trin ca cc t chc chnh thc c quy m
ln th yu t quyn lc gi vai tr tri yu. Do , trong cc x hi hin i
yu t a li bt bnh ng x hi chnh l yu t quyn lc.

Trong nhng nghin cu v s phn tng x hi hin nay Vit Nam,

quan im ca M. Weber cng c vn dng: Qun trit quan im Mc
xt v hnh thi kinh t x hi, chng ti vn dng thm l thuyt x hi hc
ca Max Weber v phn tng x hi qua cch phn tch c may v hon cnh
kinh t ca mi ngi trong th trng, v th v vai tr x hi ca h, v cng
vi ci l a v ca h trong h thng quyn lc. V cng trong bi bo
nghin cu v s phn tng ti H ni , tc gi i n nhn nh: Trong
3 yu t ca s phn tng, yu t quyn lc ang ni ln r nht, cc yu t
v s hu v v tr tu (hoc uy tn) b chm i trong yu t th nht. Quyn
lc ang to ra s hu. (Phn ch nghing l ca tc gi bi bo). Quyn
lc y trong ngha l kh nng chi phi ngi khc, khng ch dnh cho
ngi lnh o cp cao, m c mt gio vin, mt nhn vin hnh chnh
cng c th c quyn lc.

C. Cc l thuyt mu thun x hi:

Cc l thuyt mu thun hin i tin tng rng mu thun giai cp l

l do tin quyt cho s thay i x hi. Tuy nhin gia cc l thuyt c bt
ng v bn cht giai cp ca cc x hi t bn, v c tnh ca giai cp
cng nhn (nh nhn xt ca Erik Olin Wright, 1979), v nh gi quy m
xung t gia giai cp t bn v giai cp cng nhn. Mt s ngi thuc l
thuyt ny nh Melvin Tumin (1966), ch trng nhng kha cnh khc ca s
phn tng x hi, ngoi vn xung t. Theo Tumin, phn tng x hi hn
ch kh nng khm ph ra nhng ti nng trong x hi; a n nhng nhn
thc v mnh khng thun li cho s sng to ca c nhn; to nn nhng s
nghi ng, th ch, hn ch s hi nhp x hi. R.Sennet v J. Cobb (1972)
dng thut ng nhng vt thng c che du ca giai cp m t
hin tng s ngho i li nhng du n su m trn nhng ngi
thuc tng lp di d sau ny h thot khi cnh bn cng.

D. Cc l thuyt chc nng:

Nm 1945, K. Davis v W. Moore a ra l thuyt v s phn tng x

hi, hai ng cho rng x hi vn hnh c l do c s phn tng x hi v
i lc s phn tng x hi l tht s cn thit cho x hi. Bi l s phn b
khng ng u cc phn thng s quy t nhng ngi c ti nng vo
nhng vai tr quan trng trong x hi. Cc vai tr ny i lc i hi s hun
luyn cao, s hy sinh c nhn v lun trong nhng tnh hung cng thng.
Ly th d, nm 1984, vi album nh Thriller, M. Jackson hng c 37
triu dollars m v CBS li 250 triu. y l s tng thng cho ti nng
ca M. Jackson v cho s mo him ca CBS v chnh nh c s mo him
ca CBS m x hi mi thng thc c ti nng ca M. Jackson. Theo
Davis v Moore x hi s khng cn s phn tng x hi khi mi ngi u
c cc ti nng nh nhau, c th m trch bt k v tr ngh nghip no.

L thuyt chc nng gii thch c mt s hin tng v ph hp vi

nhng thm d d lun chung cho rng h thng phn thng khng bnh
qun l cn thit, s bt bnh ng l mt iu khng trnh khi. Tuy nhin,
M. Tumin ph phn rng tm quan trng ca mt s ngh nghip i lc
khng do bn cht ca ngh nghip m do mt s nhm x hi ang nm
quyn lc to ra mt cch gi to. Quan im ny cng b ph phn bi l n
gi nh x hi vn hnh da trn c s i x thch ng vi cc ti nng,
nhng trong thc t n khng ch s kin nhng phn thng cho ngi
thuc th h ny li l c may cho ngi thuc th h k tip; n cng khng
gii thch c ti sao nhng ngi ti nng thuc cc giai cp di thng
khng c th nm gi nhng a v x hi cao. Mt cch tng qut, c mt s
phn chc nng (dysfonctions) m l thuyt chc nng khng gii thch
c, khng quan tm n nh khuynh hng ca mt s nhm trong x
hi dng ca ci, quyn lc duy tr a v x hi ca h, ngn cn di ng
x hi ca nhng ngi khc. V nh vy phn tng x hi khng phi l hu
ch cho ton x hi m n cn l nguyn nhn ca nhng xung t trong x
hi.

E. L thuyt tng tc:

Cc l thuyt mu thun v chc nng gii thch s phn tng x hi

trn c s kinh t. Tuy nhin cc l thuyt ny cha gii thch vic to uy
tn x hi ca cc tng lp x hi. Theo l thuyt tng tc, uy tn ca mt
ngi trong giai cp khng c nh gi bng nhng g c nhn sn
xut hay bng ca ci ca ngi m bng nhng tin nghi mua sm m
qua c nhn mun biu l con ngi ca mnh. V nh, mt tng lp giu
mi thnh ph HCM, biu hin th gi x hi ca mnh bng vic sm xe
hi, chi tennis, chi golf, xy h tm trong nh, i n nh hng, i du lch
nc ngoi V khi nhng tng lp di bt chc theo nhng mode ,
th tng lp trn thay i, tm nhng biu hin mi, khng thng dng
(Dowd, 1985). Nh vy l thuyt tng tc khng gii thch s xut hin ca
cc giai cp x hi, nhng ch yu gip hiu ng x ca cc nhm a v
trong tng giai cp. V cc ng x ny, n lt chng, xc nh, cng c
hay thch s phn tng x hi. Tm li, theo l thuyt tng tc, h thng
phn tng x hi khng phi l mt h thng c nh nhng lun lun c
ti to qua ng x hng ngy ca tng triu con ngi.

F. Quan im ca G. Lenski v J. Lenski:

Hai v chng Lenski cho rng phn tng x hi bin chuyn qua cc
giai on lch s. Trong cc x hi sn bt hi lm, do trnh k thut cn
s khai, nn hot ng kinh t cha c thng d v khng c tng lp no
tch ly nhiu ca ci hn cc tng lp khc. Do s phn tng x hi ch
mc ti thiu.

Khi k thut sn xut tin b hn, nh trong cc x hi trng trt, chn

nui, nng nghip, nn kinh t sn xut ra ca ci thng d, mt thiu s u
i kim sot v tch ly ngun thng d ca ci vt cht ny. Dn d
nhng li th v bt bnh ng quyn lc c nh ch ha v mt h thng
phn tng xut hin.

Nhng theo hai tc gi ny, trong x hi cng nghip, s bt bnh ng

x hi c xu hng gim i, bi l hot ng sn xut trong cc x hi cng
nghip i hi trnh hc vn, hun luyn v trnh chuyn mn cao
ngi cng nhn. iu ny c ngha l cng ngy cng c mt b phn ln
dn c c kh nng kim sot ti nguyn ca x hi nhiu hn. Nh vy bt
bnh ng x hi c xu hng gim, bi l xu hng ny c li cho s vn
hnh ca x hi cng nghip.
VI. BIN CHUYN CA PHN TNG X HI
Trong cc x hi phng Ty, ngi ta thng a ra s phn tng x
hi da trn s phi hp cc tiu chun v ngh nghip, cc phm tr x
hingh nghip (a v x hi, uy tn, thu nhp) v trnh hc vn, chuyn
mn. Ly th d s phn loi tng hp m Grard Ignasse v MarcAntoinne
Gnissel a ra: 1 nhng ngi lao ng khng chuyn mn, 2 lao ng
chn tay c chuyn mn v nhn vin, 3 nhn vin k thut v cn b, 4
cn b c trnh i hc. Cc tng lp trn bin chuyn qua cc giai
on pht trin kinh t.

Trc giai on cng nghip ha, s phn tng c c cu hnh kim t

thp: y ln vi i b phn thuc tng lp 1 (ngho, khng chuyn mn),
tng lp 4 (chuyn mn cao, giu) t, c ngha l cng ln cao cc tng lp
cng c t ngi.

Qu trnh cng nghip ha i hi nhiu nhn lc chuyn mn, thu

nhp ca nhiu ngi c tng ln, do tng lp 1 s gim bt i, cc
tng lp trung gian v kh gi pht trin hn. Ta c c cu phn tng hnh tri
xoan.

Khi qu trnh cng nghip ha chn mi vi vic gia tng lao ng

trong lnh vc dch v, vi vic gim ng k tng lp nhng ngi th
khng chuyn mn (b thay th bi my mc t ng) v s gia tng nhng
ngi c trnh i hc, ta s c c cu hnh bng in trn. C cu ny
t c s trn s pht trin cc tng lp trung gian, nhng n khng hi nhp
c tt c cc thnh phn x hi vo h thng, bi l mt thiu s vn b
loi ra bn l (ui bng in). Ngi ta cp n loi hnh x hi phn
i: mt bn nhng ngi t nhiu thnh cng, nm trong h thng v bn kia
nhng k b gt ra bn l x hi, nh trng hp nhng ngi v gia (SDF)
trong cc x hi cng nghip tin tin.
 Ngy nay, cc nh x hi hc, mt mt, rt d dt trc cc l thuyt
nhm xa b hon ton nhng bt bnh ng x hi, v ngn chn s hnh
thnh cc giai cp. Nhng mt khc, h cng ph bnh gt gao nhng bt
bnh ng v mt vt cht, c hi thng tin khng ng u vn tn ti dai
dng, ngay c trong cc x hi cng nghip tin tin hin nay.

Chng 7. NH CH X HI

I. PHN TCH NH CH X HI
1. Khi nim nh ch:

Cc nh ch (social institutions) x hi l kt cu cc v tr x hi t
nhiu c tnh cch n nh, nhm p ng nhng nhu cu c bn ca con
ngi trong x hi. V nh gia nh l s kt hp mt s v tr v vai tr
(chng, v, cha, m, con), n hnh thnh mt h thng nhng quan h x
hi v thng qua i sng gia nh hnh thnh nn.

Trong x hi, ngi ta thng k n cc nh ch c bn sau y: gia

nh, gio dc, kinh t, chnh tr, vn ha (tn gio, truyn thng, ngh thut,
khoa hc k thut).

Mc d l nhng khi nim ring bit, nhng nh ch v on th x

hi, t chc x hi, khng hon ton tch bit nhau. nh ch l mt tp hp
cc tng quan, cc ng x, cc chun mc. Nhng cc tng quan, cc
ng x, cc chun mc ny i hi phi c nhng con ngi c th thc hin
chng. Nh vy mi nh ch c nhiu t chc x hi v tinh thc hin cc
khun mu hnh vi, chun mc ca nh ch. Trng hc th c cc hi ph
huynh, hi cu hc sinh, cc hi vn ngh, th thao. Nh nc th c cc t
chc chnh tr, cc on th x hi, b my qun i, cng an

2. Mt s nt c trng ca cc nh ch x hi:

Mi nh ch u c nhng c th ring, nhng ng thi cng c

nhng nt chung vi cc nh ch khc. Tt c cc nh ch u mun duy tr
s trung thnh ca cc thnh vin, mun p t uy quyn ca mnh, a ra
cc khun mu hnh vi, ra cc phng cch i ph vi cc nh ch
khc. Do cc nh ch u s dng mt s k thut ging nhau.

Mi nh ch u cao mt s ng x, hnh vi v thi nht nh.

Gia nh th cao s chung thy, tnh yu; nh nc dy cng dn ca mnh
lng trung thnh, bn phn, s phc tng; tn gio truyn b cho tn s
khoan dung, lng yu mi ngi; nh ch kinh t: u c kim li, nng
sut

Mi nh ch u s dng cc biu tng nh l mt du hiu nhc

nh v s hin hu ca mnh. L quc k, ba lim, chic thp gi, hnh ch
vn, hay vng lun hi, chic nhn kt hn, hay c cc nhn hiu trn cc sn
phm kinh t u l cc biu tng nhc nh n cc nh ch. Cc bi ht,
kin trc xy dng u c th tr thnh nhng biu tng ca cc nh ch.

Cc nh ch thng chun b cho cc thnh vin trong nh ch thc

hin cc vai tr c ch nh bng cch ra cc qui tc, cc lut l quy
nh hnh vi, i khi c th hin mt cch chnh thc, nh trong trng
hp li th Hippocrates ca ngi bc s, nh l trao nhn ci, nh li th
trung thnh vi cc on th chnh tr. Nhng rt nhiu ng x trong mt vai
tr nht nh c hc hi hoc truyn li khng qua con ng chnh thc
m do quan st, do kinh nghim rt ra t cuc sng. Ni mt cch tng qut
l bng con ng phi chnh thc, n cng rt quan trng trong vic hnh
thnh nhn cch ca cc thnh vin ca nh ch. Nhng a tr khng
c sng trong mi trng gia nh ha thun, ln ln s gp kh khn
trong vic m nhn vai tr lm v, lm chng hay vai tr ca ngi cha,
ngi m (Terman,1938).

Mi nh ch u c cc chun mc qui nh cc thnh vin trong

nh ch phi ng x nh th no. Nhng mt khc cc nh ch u c cc
h t tng ring gii thch ti sao phi hnh ng nh vy. H thc
thng bao gm nhng gi tr, nhng tn nim (belief) c bn. Trong khi cc
lut l, cc khun mu hnh vi c mc ch rng buc cc thnh vin th h
thc em li nhng l gii v mt l tr cho vic p dng nhng chun mc
ca nh ch vo nhng vn c th ca x hi.

Ly th d, trc nn thanh thiu nin phm php trong cc x hi hin

i, mi nh ch u c gng gii thch mt cch nht qun theo nhng
chun mc ca mnh. Cc tc gi X vit trc y cho rng hin tng du
ng l h lun ca s bc lt t bn ch ngha; gio hi th cho rng l do
s l l trong vic ging dy v thc hnh cc gio hun tn gio; i vi nh
gio dc l h qu ca mt h thng gio dc khng thch hp; i vi
nhng ngi khc l du hiu tan r ca gia nh. Mc d i khi khng
phn nh s tht, h thc c chc nng to ra lng trung thnh v s hp
tc ca cc thnh vin i vi nh ch.

Mt s nt c trng ca cc nh ch ch yu:

/C Gia Tn gio: Chnh tr: Kinh t: Gio dc:

nh:
a) Khun mu hnh vi v thi :
- chung thy - t bi, bc i trung thnh - li nhun - chuyn cn

tnh yu khoan dung - tun phc - hiu nng trng kin

trch nhim thc

b) Biu tng:
- nhn ci - thp gi, c quc nhn hiu - ng phc,
ch vn huy huy hiu
c) Vn ha vt cht:
- nh, bn - cha chin, - cng s - ca tim - trng lp
gh, bn th nh th, th vin, sch
t tin thnh tht v
d) Lut l quy nh ng x
- b lut gia sch kinh hin php - hp ng - ni quy
nh cc gio - lut ngh - iu l - s lin lc
tp tc nui iu, cm k nh
dy con - hip c

- gia ph
e) H thc:
- ch ngha - ch ngha - ch ngha - t do mu - gio dc
lng mn gio iu yu nc dch ch ng

quan nim - ch trng ch ngha kinh t k t tr gio

dng h ci cch x hi hoch dc
3. Kt cu ca nh ch:

Mi nh ch u c kt cu v cc chun mc v kt cu nhn s. Kt
cu chun mc bao gm tt c nhng k vng, nhng mong c, cc qui tc,
thnh vn hay bt thnh vn, chnh thc hay phi chnh thc. Kt cu nhn s
bao gm cc c nhn, cc vai tr v v tr x hi nh nh ch vn hnh
c.

Cc kt cu ny c th cht ch hay lng lo. Kt cu cht ch khi uy

quyn c tp trung, khi cc tin trnh quyt nh u c tiu chun ha
v dnh t t ch cho cc nhm nh hay cho cc c nhn. V ngc li, kt
cu lng lo t tp trung hn v dnh nhiu t do hn cho c nhn. Nh nc
v qun i l nhng nh ch c kt cu cht ch v mi v tr, mi vai tr
mi cp bc u c xc nh r. Cc t chc trong cc nh ch kinh t th
ty thuc mc tiu nhm vo, c nhng t chc c kt cu lng lo nhm
khuyn khch tnh nng ng. Cng mt h t tng, nhng c nhng t
chc khc nhau v kt cu, v nh gio hi Cng gio c kt cu cht ch
hn gio hi Tin lnh; cng mt h thc x hi ch ngha nhng Cng sn
Php c c cu cht ch hn ng X hi Php.

Cc n v ca nh ch cng c kt cu chnh thc hay phi chnh thc

nh ta cp trn khi bn n t chc x hi. C l cng nn phn bit
hai khi nim uy quyn v nh hng. Khc vi uy quyn, nh hng khng
phi l quyn hnh chnh thc, khng t c s trn v tr x hi m da trn
nhng nh gi xut pht t nhng c tnh ca nhn cch. Kt cu phi chnh
thc pht trin mt phn do nhng khc bit v nhn cch gia nhng c
nhn v mt phn do trn thc t khng mt h thng vai tr no p ng
hon ton nhng i hi ca nh ch. Do c vic, i lc phi i ra
khi cc knh thng thng v s dng kt cu phi chnh thc. Kt cu phi
chnh thc i lc l x x bp, lm gim bt nhng i hi my mc ca
kt cu chnh thc.

4. Chc nng ca nh ch:

Hin tng x hi rt phc tp v do rt kh tin on tt c kt qu

ca mt hnh ng c th. Theo R. Mertons, nh ch c nhng chc nng
cng khai m ta d nhn ra qua nhng mc tiu c cng b, v nhng
chc nng tim n, tc l nhng chc nng ta khng bit, khng nhm ti
hoc c bit th cng c xem nh l nhng ph sn. Chc nng cng khai
ca cc nh ch kinh t l sn xut; phn phi sn phm v dch v nhng
nhng chc nng tim n ca chng c th l gia tng mc th ha,
thay i i sng gia nh, gia tng s pht trin cc nghip on, nh hng
nh ch gio dc Hoc l, chc nng ca cng bch gio dc l gip cho
qun chng c c nhng tri thc v cc k nng trc y ch dnh cho
mt thiu s. Nhng chc nng tim n ca n nhm ngn cn tr em lao
ng sm, lm gim s kim sot ca cha m, gia tng s hi nhp x hi

Mt cch tng qut, mi nh ch c hai loi chc nng cng khai

nhm: (l) eo ui cc mc tiu ca chnh n, (2) gn gi s on kt ni b
tn ti. Nh nc c chc nng phc v cng dn ca mnh v bo v
bin gii quc gia, nhng ng thi c gng trnh nguy c xo trn t bn
trong v c gng trnh b xm lng t bn ngoi. Khi mt nh ch tht bi
trong vic thc hin hai chc nng ny, n phi bin i hay tan r hoc l
phi nhng nhng chc nng thit yu ca n cho cc nh ch khc.

5. Quan h gia cc nh ch:

Cc nh ch u tn ti trong tng quan vi nhau. Hn nhn v sinh

sut u nh hng n vic cung cu sn phm ca nh ch kinh t. Gio
dc to nn nhng thi nh hng n vic chp nhn hay t khc tn
gio. Cc nh ch kinh t, tn gio, gio dc u mun chi phi chnh
quyn bi l hnh ng ca chnh quyn nh hng n s pht trin ca
chng.

Mi tng quan gia cc nh ch gii thch ti sao cc nh ch t khi

c th kim sot hon ton c cc ng x ca cc thnh vin theo cc l
tng ca cc nh ch. Nh trng c th cung cp mt chng trnh gio
dc rt tt cho mi hc sinh, nhng hnh vi ca ngi hc tr cn ty thuc
nhiu yu t ngoi s kim sot ca nh trng. Tn gio ku gi tn tun
theo cc nguyn tc o c, nhng trong i sng hng ngy, trn cc hot
ng chnh tr, kinh t ngi tn thy phi tha hip nhng l tng ny
vi thc t. Trn lnh vc v m, trnh nhng xung t, i lc phi c
nhng tha hip, nhng nhng b, nhng lin minh gia cc nh ch.

Gia nh nh hng n s tham gia ca cc thnh vin vo cc nh

ch khc v ngc li n l i tng m cc nh ch khc quan tm. Nh
nc quy nh cc th tc v hn nhn, ly d v i lc cng can thip vo
vic nui dy con ci. Nh trng cng dy cc gio trnh v i sng gia
nh, v tm s hp tc ca gia nh qua vic lp cc hi ph huynh hc sinh.
Cc x nghip, cc gio hi, v ngay c qun i cng c nhng bin php
nh hng n gia nh. Nh vy mi t chc x hi u phi i din vi
vn mu thun do s gn b vi gia nh v gn b vi nh ch khc gy
nn.

Vi bin chuyn ca x hi mi nh ch u phi thch ng kp thi,

bi l bin chuyn trong mt nh ch s ko theo nhng thay i trong cc
nh ch khc. Khi nhng m thc ca gia nh thay i, nh s tan v ca
h thng tng tr trong ch i gia nh, nh nc phi c nhng chnh
sch an sinh x hi thch ng.

6. Bin chuyn ca nh ch:

Cc chun mc, cc t chc x hi gn lin vi cc nh ch c th b

thay th hay tan r i, nhng nh ch vn lun tn ti. Nhng qui tc ph
quyn, ch phong kin c th mt i nhng gia nh hay nh ch chnh tr
vn lun tn ti. Nh vy, nh ch bin chuyn thng qua nhng thay i
trong cc chun mc ca nh ch v qua bin chuyn ca cc t chc x hi
c lin quan.

II. NH CH TRONG CC X HI HIN I

Qu trnh phn bit ha nh ch x hi:

Khi x hi tr nn to ln v phc tp hn, cc nh ch x hi pht trin

qua mt qu trnh phn bit ha, qu trnh bin bit ha (differentiation). Ly
th d, trong cc x hi s khai con ngi cha c khi nim v cha s
dng tin t, v s trao i sn phm l s trao i trc tip (troc). Tri li, x
hi hin i l mt x hi b tin t ha v nhiu c cu x hi gn lin vi
tin t, nh ngn hng, bo him, qu tn dngv mt lot cc v tr x hi
gn cc t chc ti chnh ny.

Theo G. Lenski, cc nhu cu ch yu ca cc thnh vin trong bt c

x hi no u gm c:

1) Nhu cu thng tin gia cc thnh vin: trc ht l thng qua ngn
ng, sau l cc nh ch truyn thng.

2) Sn xut ra sn phm v dch v: trc tin l tha mn nhu cu

sng cn, sau tha mn nhu cu tm ci ngon, vt l.

3) Phn phi cc sn phm v dch v: trong ni b x hi v sau

qua cc x hi khc.

4) Che ch v bo v: chng li nhng tai ha ca thin nhin v sau

nhm chng li nhng x hi con ngi th ch.

5) Thay th cc thnh vin: c ngha l ti sn xut ra nhng thnh vin

mi cho x hi (v mt sinh l cng nh v mt x hi).

6) Nhu cu kim sot cc thnh vin, nhm bo m s tn ti ca x

hi, gim thiu v loi b nhng xung t. Trong cc x hi gin n, nhiu
chc nng trong cc chc nng ny c thc hin bi mt nh ch l
gia nh. Trong cc x hi hin i, cc chc nng ny c thc hin bi
nhiu nh ch khc nhau, v thng thng mt chc nng c bn c
phn cng cho nhiu nh ch khc. (Xem bng)

Qu trnh phn bit ha cc nh ch.

Loi hnh x hi:

X hi s khai: X hi hin i:
Gia nh, h thng thn
Truyn thng: Truyn thng i chng
tc
Sn xut: Gia nh dng h Cc nh ch kinh t
Th trng, nh ch
Phn phi: Gia nh m rng, ch
Chc chuyn ch
nng Bo v, che Gia nh, th tc, lng Qun i, cnh st, cng
x ch: xm ty bo him, nh ch y t
hi Thay th, ti Gia nh, trng hc,
Gia nh
sn xut xh: nh ch tn gio
Gia nh, nh ch tn
Kim sot x
Gia nh gio, cc t chc chnh
hi:
quyn
Cc lnh vc nh ch:

Cc nh x hi hc s dng thut ng cc lnh vc nh ch

(institutional sectors) ch tt c cc nh ch c t chc nhm thc hin
nhiu chc nng cn thit trong mi lnh vc ca i sng x hi. Trong cc
x hi hin i mi mt lnh vc chnh yu khng ch bao gm mt hoc hai
nh ch, nhng l mt lot cc nh ch c tng quan vi nhau. V nh
lnh vc sn xut bao gm cc nh ch sn xut ra sn phm v dch v v
cc nh ch lao ng. Cc nh ch ca lnh vc sn xut li c lin quan
mt thit vi cc nh ch trong lnh vc phn phi lu thng, bao gm cc
th trng sn phm, dch v v lao ng cng nh cc nh ch chuyn ch.
Hp chung li cc nh ch sn xut v phn phi hnh thnh nn cc nh
ch kinh t ca x hi. Ta cng c th a ra th d v tng quan gia cc
lnh vc nh ch, cc nh ch ch yu v cc t chc then cht khc nh
sau:

Mt s lnh vc nh ch, nh ch ch yu v cc t chc then cht:

Lnh vc
nh ch ch yu: T chc then cht:
nh ch:
* h thng trng cng, trng
Gio dc: * g.d cp 1, cp 2, cp3
t
- g.d chuyn nghip, cao cc trng chuyn nghip, cc
ng, i hc trng i hc
Truyn * v tuyn truyn thanh, v *- h thng v tuyn truyn
thng: tuyn truyn hnh thanh, v tuyn truyn hnh
bo ch, tp ch, quy bn
- bo ch
bo
- xut bn sch nh xut bn, pht hnh
- cng ty, x nghip lm phim,
- phim nh
pht hnh phim nh
Chnh tr: *- hnh php *- Hi ng nh nc, ni cc
- lp php Quc hi, hi ng nhn dn
- t php ta n cc cp
- qun i - qun i chnh quy, dn qun
- Tn gio *- Pht gio *- cc gio phi, hi on.
- Thin cha gio cha chin, nh th, thnh tht
- Hi gio

K vng vai tr trong cc nh ch hin i:

Nhng nh ch khc nhau t ra cc v tr v vai tr khc nhau cho

nhng thnh vin ca mnh, v chnh t nhng k vng khc nhau lin quan
n cc vai tr ny m cc xung t v vai tr xy ra. Talcott Parsons phn
tch nhng khc bit ny thnh nm cp kh nng chn la khc nhau,
thng c gi l nhng bin s cho khun mu hnh vi (pattern variables).
Nhng cp chn la ny l: c th / ph qut (particularism / Universalism;
nh ng x trong nh ch gia nh khc ng x trong nh ch hnh chnh);
d xc ng / dng dng, l tr (affectivity / neutrality; nh ng x ca con
bnh khc ng x ca bc s; ca ngi chi bi khc vi ch chia bi);
quyn li c nhn / quyn li tp th (self-interest / collective interest; v nh
ng x ca ngi cng nhn khc ng x ca t sn xut); c ch nh /
s c (ascription / achievement; nh vai tr ca mt ng vua khc vai tr
ca mt tng thng); c nh / phn tn (specificity / diffuseness; cc vai tr
trong nh ch gia nh c tnh cch phn tn, trong khi cc vai tr trong cc
nh ch kinh t c tnh cch tp trung). Cc bin s khun mu ny gip cho
ta trong vic so snh cc nh ch, trong vic lnh hi c cc li ng x
trong cc nh ch khc nhau v hiu c cc loi mu thun gia cc vai
tr khc nhau.

Mt vi c im ca cc nh ch trong cc x hi hin i:

Cc x hi cng nghip hin di c c tnh v s hin din ca cc

nh ch mang tnh cch bn giy (bureaucracy) v c s phn cng trong
cc nh ch trn. Nhng hu qu ca cc khuynh hng ch yu trn bao
gm vic thay th cc c th bng nhng tc nhn tp th, vic nh hng
cng ngy cng gia tng ca cc t chc bn giy ln trn c nhn, v s ra
i ca cc nh ch ton b (total institutions). Cc tc nhn tp th v nh
cc x nghip thng mi hay cc c quan chnh quyn. S pht trin cc tc
nhn tp th gii phng nhng c nhn ra khi nhng v tr c nh trong
x hi, nhng mt khc c nhn con ngi thng bt li khi phi giao tip
vi nhng tc nhn tp th trn.

Nhng nh ch ton b (total institutions) l nhng t chc c chc

nng chm lo cho cuc sng ca nhng ngi khng th t chm sc cho
chnh mnh nhng ngi b trng pht hay b loi b khi cc nh ch ca
x hi bnh thng hoc nhng ngi tnh nguyn chn mt li sng gn
vi cc t chc nh vy. Bao gm trong khi nim nh ch ton b l cc
vin cu t, nh t, nh dng lo, cc trng ni tr, cc hc vin qun
s Mt nt c bn ca cc t chc nh vy l vic xa tan cc ranh gii
thng phn cch cc hot ng ng, chi, v lm vic ca cc c nhn. Cc
nh ch ton b thng c dng nn v thay i nh l kt qu ca cc
tranh lun thc h v chnh sch x hi.

Thut ng xy dng nh ch (institution building) nhm ch nhng

phng cch theo x hi to ra hoc thay i cc nh ch p ng
nhng nhu cu mi, thch ng vi nhng thay i k thut hoc sa sai
cc vn x hi.

Cc quan im nghin cu nh ch x hi:

Cc quan im l thuyt khc nhau trong x hi hc nghin cu cc

nh ch ln theo nhng phng thc ring. Quan im ca thuyt tng tc
biu tng tp trung vo nhng qu trnh x hi ha v nhng phng cch
theo cc thnh vin ca mt nh ch xc nh tnh hung ca mnh. Ly
th d trong vic nghin cu nh ch qun i, l thuyt tng tc nghin
cu qu trnh x hi ha nh th no (vic gt b nhng v tr x hi c, hc
hi nhng quy tc, nhng chun mc mi, tinh thn ng i, tinh thn phc
tng, ng cp)

Quan im chc nng quan tm n vic cc nh ch ln nh hng

vi nhau nh th no, cc chc nng ca nh ch trong x hi V nh t
chc qun i ng gp th no trong lnh vc kinh t, quan h gia t chc
qun i v chnh tr, s kim sot ca chnh quyn dn s ln trn qun i
ra sao v tng quan gia t chc qun i v cc nh ch dn ch

Cui cng, khi nghin cu trong phm vi mt nh ch, l thuyt mu

thun nghin cu xem thnh phn x hi no c hng li nht v nhng
xung t, bt bnh ng trong nh ch nh th no. Trong tng quan gia
nhng nh ch vi nhau, l thuyt mu thun x hi tm hiu nhng vn
lin quan n s thng tr ca mt vi nh ch ln cc nh ch khc v ln
trn x hi ni chung. Nh s phn tch ca Marx v vai tr quyt nh ca
cc nh ch kinh t ln trn cc nh ch chnh tr, vn ha
 Mt th d khc, khi nghin cu v th thao trong mt x hi, ba quan
im nghin cu trn u nhn vn di nhng gc khc nhau. Quan
im tng tc biu tng xem bt c b mn th thao l nhng khun mu
phc tp cc tng tc x hi. D nhin, hot ng ca mi thnh vin trong
mi b mn th thao u phi theo nhng i hi ca cc v tr ch nh v
theo nhng nguyn tc, nhng lut chi ca mn th thao. Nhng mt khc
hnh vi ca h cng mang tnh ngu nhin. Din tin cuc chi ty thuc
nhn thc ch quan ca tng ngi chi. Mt tp th th thao nh mt i
banh cng khng thun nht nh ngi ta vn thng nhn t bn ngoi,
m i x vi nhau ty theo nhn thc h c v ngi khc: cng c gip ,
ganh ty, nh kinNhn thc ch quan ca cu th cng thay i ty theo
tnh hung tnh cht ca cuc u, i th th no V vn lun c mt
khong cch gia nhng tc phong c ch i nh ch th thao v ng
x thc t ca nhng ngi chi th thao.

Quan im chc nng i tm nhng chc nng ca nh ch th thao

trong x hi. Th thao c chc nng cng khai l mt hnh thc gii tr, mt
x x bp v hi v nhm rn luyn thn th. N cng c nhng chc nng
tim n l to cng n vic lm cho mt s ngi, to ra nhng khun mu
hnh vi c ch cho s vn hnh ca x hi: tinh thn k lut v n lc trong
cng vic. Gia nh ch th thao v cc x hi cng c mi tng quan, nh
nc Spartes c i th c v nhng tr chi hiu chin; cc nc x hi
ch ngha trc y th khng c cc cuc ua xe tc cht ngi nh
trong cc x hi t bn cao tnh cnh tranh. Th thao khng nhng cao
tinh thn thng v m ngc li cng c cc phn chc nng nh c ,
tinh thn n thua cay c

L thuyt mu thun x hi nhn thy qua nh ch th thao nhng bt

bnh ng x hi: khng phi mi thnh phn x hi u c th th hng
mi tr chi th thao. Cc b mn nh qun vt, golf ch dnh cho nhng
ngi sung tc... nh ch th thao cng cho thy r s phn bit gii tnh,
nhng nh kin v gii tnh. Cng ch my nm gn y thi chng ta mi
thy ph n Vit nam tham gia cc mn ua p xe, bng Th gii th
thao cng cho thy ch lm li cho mt thiu s cc ng bu cu lc bNh
vy nh ch th thao cng ch l phn nh cc gi tr ca h thng kinh t
ch o ang chi phi x hi.

nh ch, quyn lc v bin chuyn x hi:

i vi cc x hi c truyn, vic du nhp nhng nh ch mi vo mt

x hi thng gp nhng chng i, nh trng hp phn ng ca dn bn
x thi thuc a. Thng thng ngi dn cc nc thuc a ng trc
mt chn la kh khn: hoc l chp nhn cc nh ch mi v nh mt bn
th ca chnh x hi mnh, hoc lm th no thch ng vi cc nh ch
ca cc x hi cng nghip m khng mt i kh nng gn gi nhng nh
ch c trng ca mnh.

i vi cc x hi hin i, hiu c bin chuyn trong cc nh

ch cn phi hiu bn cht ca quyn lc trong nh ch. Mt nh ch c th
c xem nh mt kt cu trong nhng ngi c quyn lc gn b vi
mt s quyn li hay gi tr nht nh. Nhng ai mun thay i mt nh ch
x hi ln phi i u vi nhng ngi nm quyn hnh trong nh ch.
iu ny ch xy ra khi mt nhm x hi quyt tm thay i bi v h cm thy
b ngc i. Mt nhm nh vy s bt u t vn v nhng gi tr ca
x hi v c th t chc mt phong tro x hi nhm thay i nhng gi tr
khng cn ph hp. l trng hp ca nhng phong tro u tranh cho
n quyn, u tranh xa b s phn bit chng tc

Chng 8. S KIM SOT X HI V LCH LC X HI

I. TH NO L KIM SOT X HI, L LCH LC X HI

Trong ngha rng, lch lc (deviance) l li ng x vi phm cc quy tc,
chun mc ca mt x hi hay ca mt t chc x hi nht nh. Nhn hiu
ngi lch lc c gn cho nhng ai vi phm hay chng li nhng chun
mc c nh gi cao nht ca x hi, c bit l nhng chun mc ca
nn vn ha thng tr, ca tng lp thng tr. Nhng phng thc m mt x
hi ngn nga s lch lc v trng pht nhng ngi lch lc thng c
gi l s kim sot x hi (social control). Mt khc, nh khi cp n qu
trnh x hi ha, nn vn ha t ra, hnh thnh nn nhng gi tr, chun mc
l cng c cc nh ch x hi v ng thi thit lp mt h thng kim
sot x hi. Nh vy trong ngha rng, kim sot x hi c xem nh nhng
phng cch m x hi thit lp v cng c nhng chun mc x hi. Theo
Janovitz kim sot x hi l kh nng ca mt nhm x hi, hay ca c x
hi trong vic iu tit chnh mnh.

Nhng phng tin c s dng ngn nga s lch lc v trng

pht nhng ngi lch lc ch l mt bnh din ca kim sot x hi. Nhng
phng tin trn c th l cnh st, nh t, cc bnh vin tm thn, cc
trng tri ci toNhng nh ch chnh thc kim sot x hi ch c
s dng cho nhng i tng lch lc m x hi e ngi nht. Nhng hnh
thc lch lc nh thng c iu tit qua nhng hnh vi tng tc gia
nhng c nhn. Nh khi cha m ph bnh, ngn cn a con trai tc qu
di, hay n mc qu bi.

Th no l lch lc vn cn l mt vn tranh ci. Bi l nh nh

ngha, lch lc ty thuc quan im v gc ng nhn vn . Nh trng
hp Nelson Mandela trc y, i vi nhng ngi da trng Nam phi ng l
mt ngi lch lc, b b t v chng li lut l ca Nam phi, nhng i vi
ngi da en ng ta l mt v anh hng.

Hnh vi lch lc hay khng cng ty thuc nn vn ha. i vi ngi

Vit chng ta n tht heo hay tht b khng thnh vn , nhng n tht b i
vi ngi Chm theo o Blamn hay n tht heo i vi ngi Chm theo
Hi gio l nhng hnh vi lch lc.

Khng c mt phng thc n gin hay ph qut phn loi cc

hnh vi lch lc. Tuy nhin c th phn bit s lch lc cp c nhn, s
lch lc ca mt nhm v s lch lc cp nh ch. Mt s ngi b gn
ci nhn hiu lch lc l do mt vi nt c trng c nhn, do mt s ng x
no . Nhng ngi khc b xem l lch lc bi l cc thnh vin trong
nhm i lch khi nhng chun mc ca x hi. i vi x hi, h l nhng
ngi lch lc nhng i vi nhm h l nhng ngi khng lch lc v ch
lm theo nhng quy tc ca nhm. i vi mt x hi nht nh, mt nhm
hippi, mt bng ng, v ngay c mt nhm ngi lm cch mngc th b
xem l mt nhm ngi lch lc. X hi thng c nhng phn ng khc
nhau trc hnh vi lch lc ca mt c nhn, mt nhm hay ca mt nh
ch. Nh phn ng i vi trng hp mt ph n d di trong quan h gii
tnh khc vi trng hp mt c gi mi dm, khc vi mi dm nh l mt
nh ch lch lc.

Mc m nhng thnh vin trong x hi ng hay khng ng

mt hnh vi no l lch lc c th xp theo mc yu v mnh. Mc
yu nhng trng hp c nhiu tranh ci v mc mnh trong nhng
trng hp c t bt ng. Nhng ch ti tiu cc hay cn gi l nhng s
trng pht c th c sp xp t mc rt yu n mc rt mnh. Hn
th na nhng gi tr v nhng quy tc ca mt nn vn ha thng thay i
th nhng khi nim, nhng hnh vi no l lch lc v chng phi c ch
ti nh th no cng thay i. Nh trong x hi M, cch y tht th k,
ng tnh luyn i b ln n gt gao, ngc li ngy nay c nhng phong tro
u tranh cho quyn li ca nhng ngi ny.

Nghin cu s lch lc nhm ti nhng ngi lch lc trong x hi c

ngha l nhng ngi t vi phm nhng chun mc ca x hi, ch khng
quan tm n nhng ngi c nhng c im khc thng v mt c th.
c bit nghin cu lch lc x hi cng nhm vo nhng s lch lc c tnh
cch ti phm. Hnh vi ti phm l nhng hnh vi m v nh nc c th
p dng nhng s ch ti theo lut hnh s. Nhng vn nhng hnh vi c
bit no cu thnh ti phm, v nh nc phi x l vn nh th no
cn l vn tranh ci. nhiu x hi, c nhng hnh vi m mi ngi u
ng l c tnh cch ti phm v cn phi b trng pht, nhng cng c
nhng hnh vi m ngi ny xem c tnh cch ti phm nhng i vi ngi
khc th khng. V nh, git ngi, cp ca u b mi x hi trng pht,
nhng s x l ca cc x hi rt khc nhau trc vn mi dm, trc
vn ngoi tnh. C nhiu ti tht ra ch gy ri t nhiu cho trt t cng
cng, nh say ru ni cng cng, mi dm, v gia c, c bc, ma ty
Nhiu nh x hi hc (Schur, Silberman) cho rng nhng ti ny khng c
nn nhn bi v n khng gy tn hi vt cht cho ai khc ngoi chnh ng
s. Nhng khng phi mi nh x hi hc u chp nhn quan im trn. Mt
s nh x hi hc cho thy ngay nh nn mi dm, nghin ma ty cng
thng lin quan n nhng t chc ti phm c t chc. Chng khng phi
l vn ca c nhn m cn c nhng nh hng x hi.

II. CC L THUYT V S LCH LC X HI

1. Nhng gii thch sinh vt hc v ti phm:

Nhng gii thch sinh vt hc v s lch lc thng lin h vn ti

phm vi nhng nt c trng ca c th, cc loi hnh ca c th hay vi s
bt bnh thng ca cu to nhim sc th.

Nh ti phm hc ngi Cesare Lombroso (1911), qua cuc nghin

cu ca ng, chng minh rng nhng tn ti phm l s lai ging
(throwbacks) ca nhng loi hnh ngi s khai v hung tn m ta cn c th
nhn thy qua nhng nt trn c th nh trn v, mt xch, v tc Vo
nhng nm 1960, cc nh nghin cu khm ph ra rng mt vi ngi
n ng c tha ra mt nhim sc th Y trong cc t bo ca h. Thm vo
nm 1965, nh di truyn hc Patricia Jacobs bo co c mt t l nh
nhng c ngha nhng ngi n ng mang nhim sc th XYY c tm
thy trong nhng tn ti phm ti mt vin tm thn x ct. Nhng 11
nm sau c trn 200 bi nghin cu v nhng ngi mang nhim sc th
XYY v cc nh di truyn hc i n kt lun rng: tn s cc hnh vi
chng x hi ca nhng ngi n ng c XYY c l khng khc nhiu
nhng ngi khng mang nhim sc th XYY trong cng mt tng lp x hi.
 Nhng quan im ny nh hng n nhng gii thch x hi hc
v s lch lc trong nhng thi k u tin v xem ti phm, nhng hnh thc
lch lc x hi khc nh l nhng bin th ca b mn bnh l hc x hi,
em nhng iu xu xa, nhng tai ha cho i sng th. Quan im
ny c thay th bi nhng l thuyt khch quan hn v c th kim
chng hn t cc quan nim x hi hc hin nay.

2. Cc li gii thch tm l hc v s lch lc x hi:

Nh trnh by chng 4, S. Freud gii thch nhng lch lc, bt

bnh thng trong nhn cch ca c nhn do s khng qun bnh trong b
my tm thc. B my tm thc ca con ngi nu cho yu t xung ng
bn nng (id) hay siu ng (superego) chi phi qu mnh th c th a n
s bung th hay ngc li, c th a n nhng c ch tm l.

Hai tc gi Walter Reckless v Simon Dinitz cng dng li tip cn

tm l gii thch tng quan gia nhng c tnh nhn cch v cc hnh vi
phm php ca thanh thiu nin. Hai ng cho rng cc thanh thiu nin mi
ln thng d c nhng hnh vi lch lc, nhng nhng thanh thiu nin no
trong qu trnh x hi ha hp th c nhng gi tr o c mnh m, c
c mt nhn thc v mnh tch cc (positive self-concept) th c kh nng
chng li cc xu hng phm php hn.

Li tip cn tm l hc cng gii thch c phn no mi tng

quan gia nhng khun mu nhn cch vi cc hnh vi phm php hay cc
hnh vi lch lc. Tuy nhin li tip cn ny ch gii thch hnh vi lch lc trn
bnh din c nhn. Thc ra mt nhn cch lch lc hay khng cng ty thuc
li nhn ca x hi, ca nn vn ha trong c nhn sinh sng v quan
trng hn mt nhn cch lch lc l sn phm ca mi trng x hi. Li tip
cn ny cng khng gii thch c ti sao mt vi ngi b xem l lch lc
trong khi nhng ngi khc cng c nhng ng x tng t nhng khng b
gn cho nhn hiu lch lc. Thm vo , nhng hnh vi ti phm, nhng
hnh vi lch lc ca nhng ngi c quyn lc, c uy tn x hi, hay ni cch
khc ca tng lp trn trong x hi thng t b xem l lch lc v mt tm l.
 3. Cc l thuyt chc nng:

Thng thng chng ta xem mt hnh vi lch lc khng c ch g cho

s tn ti ca x hi, nhng li gii thch ca l thuyt chc nng cho thy
cc hnh thc lch lc c th c nhng ng gp t nhiu cho s vn hnh
ca x hi.

Qua tc phm T t ni ting, . Durkheim cho thy mt hnh vi lch

lc nh vn t t khng ch l mt vn ca c nhn, m t t l mt
vn x hi: cng ng x hi no c nhng iu kin x hi t tnh hi nhp
x hi, x hi no ri vo tnh trng phi chun mc (anomie) th nhng x hi
c t sut ngi lch lc (trong trng hp ny l ngi t t) cao hn
nhng x hi khc.

Nhng mt khc, . Durkheim quan nim rng s lch lc cng c tc

dng khng nh cc gi tr, cc chun mc ca nn vn ha. Chng ta s
khng c khi nim v ci tt, nu nh chng ta khng c khi nim v ci
xu tng ng. Thm vo phn ng ca x hi i vi nhng hnh vi lch
lc cng lm r hn phm vi ca chun mc c chp nhn, cng cng c
tnh c kt ca mt nhm hay ca x hi ni chung. S lch lc cn c chc
nng khuyn khch s thay i, a ra nhng gii php thay th cho nhng
gi tr, nhng chun mc, nhng ng x ang tn ti m trng hp pht
trin cc mode l in hnh.

Mt l thuyt chc nng khc l s phn loi ca Robert Merton, s

phn loi ny t trn c s con ngi thch ng th no vi nhng i
hi ca x hi. Mc ch ca Merton l khm ph ra ti sao mt vi c cu x
hi tc ng ln mt vi ngi trong x hi, thc y h c nhng hnh vi
lch lc hn nhng ngi khc. Merton cng da trn khi nim phi chun
mc (anomie) ca Durkheim gii thch ti sao mt vi ngi d c nhng
hnh vi lch lc.

Theo quan im ny, qua qu trnh x hi ha, con ngi hc c

u l nhng mc ch c x hi tha nhn v u l nhng phng
tin c chp nhn thc hin cc mc ch ny. Nhng k no khng
chp nhn nhng mc ch c tha nhn hay cc phng tin chnh
ng hon thnh cc mc ch c a ra u c th xem nh c nhng
hnh vi lch lc.

V d, lm th no c c tin bc, giu c l mt mc ch ca mt

s nn vn ha v lao ng l mt phng tin c nhng x hi ny chp
nhn thc hin cc mc ch trn, cn vic n trm, n cp th khng
c x hi chp nhn. Vic n trm, n cp l nhng phng tin khng
c chp nhn ti sao chng vn tn ti. Theo Merton, trong cc x hi
phc tp nh x hi hin i ca chng ta, tin bc l mt biu tng rt
quan trng ca a v do sc p c c tin bc rt ln.

Qua qu trnh x hi ha chng ta hc hi c u l nhng mc

ch v nhng phng tin m x hi c th chp nhn c. Gi nh rng
hu ht chng ta u mun giu c, c quyn hnh hay mun c ni ting,
nh vy chng ta chp nhn nhng mc ch ny ca nn vn ha chng ta.
ng thi chng ta cng chp nhn nhng phng tin chnh ng t
c nhng mc ch ny: nh gio dc, lao ng, tin trnh bu c. Nh
vy chng ta l nhng ngi tun th (conformist) cc qui tc ca x hi.
Nhng khng phi mi ngi u nh vy, c mt s ngi s dng nhng
phng tin khng c truyn thng ra thc hin nhng mc ch
eo ui. y l nhng ngi canh tn (innovator). C nhng ngi khc
ph nhn c cc mc ch v phng tin hin hu. y l nhng ngi rt
khi x hi (retreat). C nhng ngi t chi eo ui nhng gi tr ny
nhng vn tip tc b rng buc bi nhng hnh thc ca cc nh ch x hi.
Chng ta gi nhng ngi ny l nghi thc ch ngha (ritualist). Sau y l
bng phn loi ca R. Merton:

Mc ch ca nn Phng tin ca
Cc hng ngi
vn ha nh ch
Tun th: + +
Canh tn: + -
Nghi thc ch ngha: - +
 Rt khi x hi: - -
Ni lon -/+ -/+
Ghi ch: (+): chp nhn; (-): ph nhn, t chi; (-/+) ph nhn nhng
mc ch, nhng phng tin c v thay nhng mc ch mi, nhng
phng tin mi.

C th t cu hi vi l thuyt ca Merton l ti sao mt s ngi

ngho c xu hng phm ti trong khi nhng ngi khc li khng. Cu tr
li l do h gn gi nhng phn lp vn ha (subculture) c xu hng lch
lc, cc phn lp vn ha ny hp thc ha cc hnh vi lch lc.

Cc l thuyt chc nng b ch trch khi gi nh c mt h thng

chung cc gi tr c chia s bi mi thnh vin trong mt x hi. Th n,
nh chng ta s trnh by, khng ch nhng ngi thuc tng lp di mi c
nhng hnh vi lch lc. V trong nhiu trng hp, hnh vi lch lc khng ch
l s vi phm cc chun mc ca tng lp thng tr.

4. Cc l thuyt v mu thun:

Cc l thuyt ny nhn mnh tng quan gia s a dng vn ha v

lch lc x hi. Hai loi hnh chnh yu trong cc l thuyt v mu thun l l
thuyt xung t vn ha v l thuyt mc xt. L thuyt xung t vn ha t
trng tm nghin cu nhng phng thc hnh thnh cc quy tc xung t
trong cc hon cnh khuyn khch nhng hot ng ti phm. Nh quan nim
ca Daniel Bell v x hi M. ng cho rng trong x hi M c mt s mu
thun gia nn o c chnh thc ca vn ha qun chng v nn o c
Thanh gio. V nh lut M t nm 1919 n 1932 cm ung cc thc ung
c ru. Vic cm on ny c gii thch nh l mt n lc ca cc nh
lm lut theo o Tin Lnh p t nn lun l ca h ln tp on nhng
ngi di dn m vic ung ru l mt nhu cu cn thit trong i sng x
hi. Vic cm on ny ch lm tng c hi cho vic sn xut bt hp php.
Nhn nh ny khng c ngha l tha nhn vic bun bn v s dng cc
sn phm bt hp php. Tht ra, ch mun nu ln mt s kin khi no lut
php p t nn lun l ca mt a s ln cc ng x ca cc thiu s khc,
th nhng th trng bt hp php s c to ra v c cung ng bi
nhng t chc c tnh cch ti phm.

L thuyt mc xt ph phn l thuyt xung t v vn ha l khng

quan tm n nhng nh hng ca quyn lc v xung t giai cp. i vi
nhng nh x hi hc mc xt, lut cm ung ru khng ch c nguyn nhn
l xung t vn ha, nhng l do giai cp nm quyn trong x hi mun s
hu v kim sot cc t liu sn xut v mun kim sot giai cp lao ng.
Theo cc tc gi ny, cc nh i t bn M nh J. D. Rockefeller, J.P.
Morgan, A. Carnegiem R. Merton xp vo hng nhng ngi canh tn
tht ra l nhng ngi n cp bi l h li dng tnh trng xo trn
trong giai on u ca pht trin cng nghip tip theo cuc ni chin M
tch ly, u c nhng ti sn ln lao. Theo s phn loi ca Merton, h
c th c lit k vo thnh phn bit s dng cc phng tin mi thc
hin mc ch c x hi chp nhn, nhng ngi canh tn, nhng di
quan im mc xt h ch l nhng ngi thc hin l gch ca ch ngha t
bn: bc lt nhng ngi ngho bi nhng ngi giu c v c quyn lc.

Cc tc gi ca li tip cn mu thun x hi cho rng nh ngha th

no l mt hnh vi lch lc thng da trn kh nng ca nhng nhm c
quyn lc ln nht trong x hi nhm thit t c mun ca h ln trn
chnh quyn. Nhng nh ngha th no l ti phm, ai phi b trng pht
thng ch p dng cho tng lp b tr. Ly trng hp ti lon lun ch p
dng cho nhng ngi bnh dn x hi Ai cp v Trung Hoa xa, ch
khng p dng cho tng lp qu tc, vua quan. Steven Spitzer khng nh
nhng chun mc x hi u nhm cng c cho h thng kinh t ca mt x
hi no v nhng ngi no e da h thng kinh t trn u b xem l c
nhng hnh vi lch lc. V nh ch ngha t bn t c s trn quyn t hu
nn bt c ngi no e da quyn ny u b xem l lch lc (c bit l khi
ngi ngho n cp ca ngi giu, cn khi ngi giu bc lt ngi ngho
th t khi b xem l lch lc, m ch l mt li kinh doanh!). Ch ngha t bn
da trn vic khai thc sc lao ng, nn nhng ngi no khng cn lm
vic nh nhng ngi gi, ngi tht nghip u b xem l lch lc. Ch
ngha t bn cng t c s trn nim tin rng s vn hnh ca chnh n l
ng, l hp l nn nhng ngi no c nhng hnh vi chng li s vn
hnh trn nh nhng phong tro phn chin, cc phong tro bo v mi
trng u b gn nhn lch lc. V ngc li nhng hot ng no gia
tng s vn hnh ca ch ngha t bn nh cc loi hnh th thao ganh ua
nhng khng tn trng mng sng ca con ngi nh ua xe, nh bc
u c cao.

Nh x hi hc Edwin Sutherland a ra mt cng trnh nghin cu

v ti phm ca gii c cn trng, ca nhng vin chc. Ti ca h l do s
dng quyn lc t v tr ngh nghip ca mnh nhm vi phm lut php hng
kim li nh tham , mc ngot, bin th cng qu, sn xut hng gian, hng
gi, qung co gian di, lm nhim mi trngng ta a cc v d v x
hi M, nhng ti phm lin quan n kinh doanh lm thit hi cho x hi M
gp tm ln thit hi trm cp cc loi gy ra (1984). S lng ngi M
cht v b thng do khng c an ton lao ng cao gp nm ln s ngi b
git do trm cp. V tc gi cho thy nhng hnh vi lch lc ca nhng
ngi giu, ca tng lp trn rt t c cc phng tin thng tin i chng
cp n nh trng hp nhng hnh vi lch lc ca ngi ngho.

Marx v Engels cng cp ti mt b phn ca giai cp v sn do

tht nghip, ngho i c th tr thnh nhng tn ti phm, m hai ng
thng gi l nhng tn v sn lu manh. Nhng hai ng khng tin tng
vo tng lp ny m ch tin vo nhng ngi cng nhn c t chc s u
tranh xa b ch ngha t bn.

Nh vy, cc tc gi mc xt nhn mnh hn xung t giai cp, gii

thch cc loi hnh khc nhau v ti phm, v hnh vi lch lc bng v tr x
hi, giai cp ca chnh nhng ngi .

5. Cc l thuyt tng tc:

C hai l thuyt chc nng v l thuyt mu thun u khng bn n

vn cc hnh vi lch lc pht trin v sn sinh ra nh th no.
 Ngi ta t vn ti sao c mt vi ngi c nhng hnh vi lch lc
trong khi nhng ngi khc cng vo tnh hung nh vy nhng li khng
c. Chng hn, vo nhng nm 1920 hai nh x hi hc C.Shaw v Henry
Mckay nhn thy rng mt vi khu vc ngoi Chicago lun lun c t l
thanh nin phm php cao hn nhng ni khc. Nh x hi hc E.H.
Sutherand nhn thy nhng thanh thiu nin tr nn phm php bi l
nn vn ha ca cc nhm, ca cc t chc trong chng sinh sng hp
php ha ti c hay ni cch khc, xem ti c l chuyn bnh thng v l
nhng phng tin c th chp nhn c t nhng mc ch mong
mun. Ngi ta nhn thy rng t nn thanh thiu nin. phm php mt
vi khu vc c h tr bi nhng chun mc ca cc nhm tr ca tng
lp di. Cc nhm thiu nin phm php trn c nhng quan nim rt r th
no l gy ri, th no l ranh ma, th no l kch thch, th no l s phn,
th no l tnh c lp H thng gi tr ca cc nhm thiu nin phm php
hon ton khc bit vi nhng gi tr ca cc nhm thiu nin khng c hnh
vi phm php trong cng khu vc.

Hnh vi lch lc khng th mt sm mt chiu m c c, chng cng

c truyn t qua mt qu trnh hc hi.

Theo l thuyt tng tc s lch lc x hi c sn sinh qua mt qu

trnh c gi l gn nhn (labelling); c ngha l x hi gi mt s hnh vi
no l lch lc. Vic gn nhn thng do nhng tc nhn chnh thc ca
cc nh ch c chc nng kim sot x hi, nh cnh st, ta n, cc bnh
vin tm thn hay trng hc thc hin.

Nm 1973, D. L. Rosenhan lm mt th nghim ni ting. ng v

mt s ng nghip gi v b bnh nghe nhng ting l v c nhn vo
mt bnh vin tm thn. Bc s chun on cc ng b bnh tm thn hoang
tng. Thi gian trong bnh vin, cc bnh nhn khc u cho rng ng v
cc ng nghip l nhng ngi bnh thng. Nhng cc bc s vn tip tc
cho h l b bnh. Sau cc nh nghin cu ny c th ra vi l do bnh
gim, nhng khng mt ngi no c xem hon ton lnh bnh.
Rosenhan cho thy vic gn nhn bnh tm thn gn sut i vi ngi
bnh v i lc l l do cho s ngc i. Nhn vin bnh vin xem
thng bnh nhn tm thn, khng quan tm n kin ca h v i lc
trng pht h v nhng vi phm nh nht. Nghin cu ca Rosenhan a
n vic ci thin cc bnh vin tm thn, v ng ch trng cng loi b bt
cc bnh vin ny cng tt. Nhng vic nghin cu nhng bnh nhn xut
vin sau cho thy rng ci mc lch lc gn cho h c h ni
tm ha v rt kh tho g.

Mt nh x hi hc khc H. Becker cho thy nhng bc u i

vo con ng lch lc rt khc nhau gia nhng c nhn, nhng bc i c
tnh quyt nh nht l khi c nhn b bt gp trong hnh vi lch lc v b
gn nhn cng khai l lch lc.

Mt nghin cu thc nghim ca W. J. Chambliss v cc bng ng

thanh nin cng c nhn nh ca Becker. Trong hai nm tri, Chambliss
quan st bng nhm mang tn l Saints bao gm nhng thanh nin thuc
tng lp trn v bng Roughnecks gm nhng thanh nin thuc tng lp
di. C hai bng ny cng mt khu vc v u c cc hnh vi nh n
trm xe, ua xe, nh nhau, lm cc tr tinh nghch nguy himTrong thc
t, bng Saints gy ra nhiu v, nhng t b bt hn v khng khi no b gn
nhn du ng. Trong khi bng thuc tng lp di b bt nhiu hn, b gn
nhn hiu l du ng nguy him v b gi ti cc trng ci to. Cha m ca
cc thanh nin thuc tng lp trn cho rng l nhng hnh vi nghch ngm
bnh thng ca nhng thanh nin mi ln, v h trong mt a v x hi
cao c th thuyt phc nhng ngi khc chp nhn quan im ca h,
iu m tng lp di khng th c.

Theo cc nh x hi hc, c hai bng nhm u c nhng hnh vi lch

lc s cp (primary deviance). Nhng ch c nhng thanh nin thuc tng lp
di l b cnh st v ta n gn cho nhn hiu l phm php. H lun ca
vic gn nhn hiu ny l nhiu thanh nin thuc tng lp di tip tc
nhng hnh vi phm php, m nhng nh x hi hc gi l hnh vi lch lc
th cp (secondary deviance). S phn bit ny rt quan trng v trong chng
ta ai cng c t nhiu hnh vi lch lc, nhng ch khi b gn nhn hiu lch lc,
th chng ta mi c khuynh hng phm nhng hnh vi lch lc k tip, ci
khng s l, thc hin nhn xt tiu cc m x hi gn cho.

Cc l thuyt tng tc c mt s im c o. Trc ht, l thuyt

ny khng nghin cu chnh s lch lc nhng phn ng i vi hnh vi lch
lc. L thuyt gn nhn cng ph hp vi iu m ta gi l tm quan trng
ca ci quan nim v chnh mnh (selfconcept). Nhng tht ra vic gn nhn
c hu qu tiu cc hay tch cc vn ang l i tng ca nghin cu thc
nghim trong nghin cu x hi hc. Th n, khng phi mi c nhn u
s vic gn nhn v c nhiu hnh vi t bn thn l lch lc ch khng do
qu trnh gn nhn.

III. TI PHM V S KIM SOT CA X HI

Vic nghin cu phm vi nh hng ca ti phm thng c bt
u bng nhng d kin thng k v t l ti phm; bng nhng nghin cu
v s thay i, bin chuyn ca cc loi hnh ti phm qua thi gian.

Cc phng php c s dng kim sot ti phm cng thay i

khi x hi tr nn phc tp hn. Khc vi cc x hi c truyn, vic kim
sot ti phm c giao cho gia nh v cng x, trong cc x hi rng ln
hn, phc tp hn nh cc x hi hin i ngi ta c xu hng gim thiu
kh nng ca cc nh ch a phng trong vic kim sot tt c cc thnh
vin ca x hi. gii quyt vn nhng ngi lch lc, nhng x hi
phc tp c xu hng pht trin nhng nh ch c tiu chun ha v t
nhiu c tnh cch cng bc.

Mt trong nhng nh ch ni bt nht ca s kim sot x hi trong x

hi hin i l nh t. Cc chc nng c bn ca nh t l bo v x hi bng
cch cch ly phm nhn, trng pht (hay n b), can ngn rn e, v phc
hi. Tuy nhin chc nng cch ly xem ra khng ngn cn c ti phm v
ch c tnh cch tm thi v cn b ph phn khng c tnh nhn o. Chc
nng trng pht i lc ch c tnh cch hy hoi v to thm gnh nng cho
x hi. Chc nng rn e cng khng hiu qu v cc tn ti phm khng s
v nhiu ngi cng khng bit mc ch ti nu h vi phm php lut. Ch
gn y thi mc ch phc hi mi c ch mt cch nghim tc, nhng
trong nhiu trng hp, nh t, phm nhn hc nhiu iu xu hn l iu
tt. Nhiu cuc nghin cu M cho thy rng nh t khng thnh cng
trong vic phc hi nhng ti phm v trong thc t l trng dy ti c
(school of crimes). Mt s phm nhn khi ra khi t, mc d hon lng
nhng vn b x hi k th. Mt s t chng trnh phc hi t ra c hiu qu
khi ch trng vic hun nghip v em li kinh nghim lao ng v thc lao
ng cho phm nhn. Ngy nay nht l i vi thanh thiu nin lm tri php
lut, ngi ta ch n cc hnh thc th thch, lao ng cng ch hn l
cc hnh thc ci to tp trung.

Chng 9. HNH VI TP TH V PHONG TRO X HI

Sao chi, sao Mc y gi tng vt min Ty - Sut gn tun nay,
my b ch du nh ti n kh s v m ti. Chuyn l vy: t trc nay mi
ngy, m ti c pht kht rim 20.000 ng tin ch. Vy m hn tun nay
bng dng lng thc phm mua v mi ngy mt sa st. Thc n mua cho
mt ngy ch n mt ba. M ti cn nhn, my b ch du c gii
thch:Ti ci gi n tng t ngt. Ri b k li cu chuyn nghe c ngoi
ch: ngi ta ni sao chi, sao Mc ng nhau, tri t s ti tm sut by
ngy, by m, nh ca chm xung my thc nc. V vy cc loi thc
phm, hng tiu dng kh bng dng ht mt cch d s.

Cng chuyn tin n, nhng xy ra M. Tun bo Tui tr Cha nht

s 564 ngy 2181994, k li cu chuyn: Mt bui chiu ma h, thin
h ang ci trn phi nng ngoi bi bin Long Beach (California), th t
nhin knh truyn hnh WNBC loan tin ng tri: C mp ang lng vng
ngoi phi Long Beach. Ging ni ca xng ngn vin Chuck Scarborough
rng ln mt cch khip hi nh th c mp ang nm di gm bn ca
ng ta. Thin h rng ng nh nghe tin ng t Cali, chy nho nho,
ku i i, thi th chng tm v, v tm con, con tm cha m, tt c ku go
nh trong mt nh thng in: Kitty! C mp! Kitty, em u ri? C
mp! Ed, Ted Pat cc con i cc con u ri? i, c mp ci qun
ti mi y u ri? Goddamn it!. My nng ang chng mng tm nng
cng vi v nhm dy ng do dc nh th c mp c th b ln ct n tn
ch ca cc nng ang nm cho hl. Nhng ch mi pht sau, phng
vin Dave Browde, cng thuc knh truyn hnh ni trn, vi v nh chnh:
ch l c mp loi hin, n chay, cha bao gi bit n tht ngi

Mu tin trn c lin quan n hin tng x hi m ta thng gi l tin

n (rumour) v hong lon ca qun chng (mass hysteria) l nhng khi
nim thng c cc nh x hi hc bao gm trong khi nim hnh vi tp
th. Vy hnh vi tp th l g?

I. HNH VI TP TH
Hnh vi tp th (collective behavior) l nhng hnh ng, suy ngh v
cm xc lin quan n mt s ngi kh ng v thng khng tun th theo
nhng chun mc x hi c thit lp. Hnh vi tp th c th mang
nhiu hnh thc v c nh hng tch cc hay tiu cc. Nhng hnh vi bt
chc thi trang (fashion), mode, s hong lon (hysteria), m ng
(crowd), bo ng, n i (rumour), cng lun (public opinion) v cc phong
tro x hi (social movements) u c th lit k vo loi hnh cc hnh vi tp
th.

T lu hnh vi tp th l mt hin tng quan trng ca x hi con

ngi, nhng cc nh x hi hc nhn thy kh nghin cu chng so vi cc
hin tng x hi khc, v nh s phn tng x hi, cc nh ch x hi
Ngi ta thng xem l nhng hnh vi bt bnh thng, lch lc ca i
sng x hi. Ch t thp nin 1960, vi nhng bt n cng ngy cng gia
tng, vi cc phong tro x hi xut hin ngy cng nhiu, cc nh x hi hc
mi ch trng nghin cu cc loi hnh a dng ca hnh vi x hi. Mt c
im khc lm cho vic nghin cu cc hnh vi tp th tr thnh kh khn l
chng c qu nhiu c tnh khc nhau v cng em li nhng hu qu cng
rt khc nhau. Rt kh xc nh ngun gc r rt ca cc hnh vi tp th v
chng thng lin quan n mt lng ngi kh ln v thng thng h
cng khng quen bit nhau. Cui cng, hnh vi tp th kh nghin cu bi
chng thng c biu hin qua nhng cm xc t xut, bc pht v
thng ch ko di trong mt khong thi gian ngn. Tuy nhin trong nhng
nm tr li y cc nh x hi hc c nhng n lc h thng ha nhng
hiu bit v nhng hin tng x hi ny.

Hnh vi tp th v cc tp hp (collectivities): Cc hnh vi tp th

thng xy ra trong cc tp hp ngi. Chng ta s dng khi nim tp hp
ch mt lng ngi kh ln, gia h c nhng hnh vi tng tc rt hn
ch v h khng cng nhau chia s nhng chun mc quy c hay c xc
nh mt cch r rt. Turner v Killian cn a ra s phn bit cc tp hp
tp trung v nhng tp hp phn tn theo khng gian. Nhng ni chung, khi
so snh vi cc nhm x hi, cc tp hp x hi c ba c im sau y: S
tng tc x hi hn ch, ranh gii x hi khng r (trong cc tp hp ngi
ta thng khng c thc mnh l thnh vin ca tp hp ), cc chun
mc thng c tnh b buc yu hoc khng c tnh quy c.

Mt trong cc khi nim quan trng nht khi nghin cu hnh vi tp th

l khi nim m ng. Khi nim ny ch mt tp hp tm thi nhng
ngi ang cng chia s mt s quan tm no . Herbert Blumer a ra
s phn loi nh sau v m ng:

- m ng tnh c (casual crowds), l mt tp hp ngi c tnh cch

tnh c, gia h khng c hay c rt t s tng tc qua li. Nh trng hp
mt m ng hng mt bn b sng hay mt m ng hiu k ang dng
li xem tai nn giao thng trn ng ph.

m dng quy c, nh trng hp nhng ngi tp hp li tham

d mt m tang, nghe mt bui din thuyt. Khc vi m ng tnh c,
m ng quy c c mt ch ch r rt, v mt s hnh vi ca h tun theo
nhng khun mu nh.

- m ng biu cm hnh thnh t nhng tp hp ngi quy t li

th hin nhng cm xc nh vui sng, ng h tinh thn, hoan hNh trong
trng hp cc m ng x ra ng mng Nm mi, mng l Quc
khnh, Ging sinh

m ng hnh ng l nhng m ng c nhng hnh ng quy

ph, ph phch, gy bo lc. Nh nhng m ng hligan trong nhng cuc
u bng .

Ta c th quan st nhng trng hp mt loi hnh m ng ny

chuyn sang mt loi hnh khc: t mt m ng quy c bin thnh mt
m ng biu cm ri tr thnh mt m ng hnh ng.

J. Macionis thm vo bng lit k ca Blumer mt loi hnh m

ng th nm: m ng phn khng (protest crowds). Qua ta c th k
n nhng hnh thc nh cng, tuyt thc, ty chay, cc cuc diu hnh
phn khng Cc m ng phn khng kt hp mt s nt ca m ng
quy c nhng chng cng c th i n nhng hnh vi bo ng.

Cc nh x hi hc M cn a thm nhng khi nim Mob (m ng

cc k hung d, c mc tiu r rng l ph phch, chm git): nh trng
hp nhng cuc bo lon M vo khong thi gian 18801930, hn nm
ngn ngi ta en b nhng ngi da trng treo c (lynch). Cn khi nim
bo ng (riot) ch mt m ng c nhng hnh vi bc pht mang tnh
bo ng, ph phch. Nhng cuc bo ng thng l nhng phng thc
th hin cm nhn v s bt cng ca tp th. Mt loi hnh khc ca m
ng hnh ng l m ng hong s (panic). m ng hong s do mt
mi e da ln thng c nhng hnh vi phi l, khng kim sot c v
c tnh cch t hy dit. Nh trng hp mt m chy xy ra trong rp ht,
m ng hong s x y dm nt ln nhau tm ng thot thn.

Cc tp hp x hi phn tn:
 Cc hnh vi tp th khng ch gii hn mt s ngi tp trung, cc
nh x hi hc s dng thut ng hnh vi qun chng (mass behavior) ch
nhng hnh vi tp th ca mt tp hp ngi phn tn v mt a d. Hnh
vi qun chng bao gm s n i (rumour), d lun, s cung lon qun
chng, cc mode

Trc ht, khi nim qun chng (mass) m ch mt tp hp ngi kh

ln, ang hng v mt i tng x hi hay ang cng chia s mt s biu
tng chung no . Ta c th ng dng khi nim qun chng cho tp hp
nhng khn gi ang theo di mt chng trnh trn ti vi, hay cc thnh gi
ang nghe mt chng trnh ci lng trn i.

S n i l vic truyn i nhng thng tin khng chnh thc. Ni dung

ca n i c th ng c th sai hoc c hai, nhng tnh xc ng ca n
kh c xc nh. S n i thng pht trin khi i b phn qun chng
khng c nhng thng tin chnh thc v khi c nhng tnh hung mp m.
Trong trng hp s n i nhm gii thch mt cch khng chnh thc
tnh hung ang xy ra. S n i c c tnh l d gy ra, d thay i, d
bin dng v mt khi xut hin th kh kim sot, kh dng li. Ch c th
ngn chn s n i bng cch a ra nhng thng tin chnh thc, c cht
lng v r rng. Cui cng, s n i cng c th gy nn, to ra nhng
hnh vi tp th, nhng m ng.

D lun qun chng l kin, thi ca mt s ngi trong x hi

trc mt hay nhiu vn ang gy tranh ci. Qun chng khng phi l
mt tp hp thng nht, m c rt nhiu phn lp vi nhng d bit, do d
lun qun chng thng b chi phi bi nhng ngi m ta gi l th lnh d
lun v d lun qun chng cng thay i qua thi gian. Trong cc ch
dn ch, trong nn kinh t th trng vic thm d d lun qun chng rt
quan trng, trong vic qun l nh nc cng nh qun l kinh t. Nhng cc
cuc thm d d lun ny khng ch nhm tm hiu thc trng m chng cn
c th, ngc li, tc ng trn thi qun chng.
 S cung lon ca qun chng (mass hystetia) bao gm trng thi lo
u lan rng v hnh vi hong s ca qun chng trc mt e da c thc
hay tng tng ang ti. Thng thng s hong s rt d ly lan, khi
thy c mt ngi khc s ta cng rt d s theo. S hong s thng tin
trin theo chiu xon c, cng lc cng gia tng, dn n nhng hnh vi
khng hiu qu, n lt chng li lm gia tng s cung lon.

Cc mt (mode) l cc khun mu t duy hay c x c mt s

ngi bt chc theo trong mt khong thi gian nht nh. Mt cn l c
tnh ca cc x hi cng nghip, n lin quan n n lc ca con ngi nhm
to uy tn trong x hi. Theo nh x hi hc ngi c G. Simmel, con ngi
c xu hng bt chc mt ca tng lp trn, giu c hn. V tng lp giu
c mt khi thy nhng mode ca tng lp mnh tr nn ph bin th li i tm
nhng mode mi khng nh v tr x hi c th ca mnh. Chnh v vy
m Thorstein Veblen gn lin mt vi s tiu th ph trng l hnh vi tiu
th t ra s giu c vi ngi khc.

Cc l thuyt gii thch s hnh thnh m ng:

Nhiu nh x hi hc c gng m t hnh vi trong m ng cng

nh c gng gii thch ti sao cc hnh vi xy ra.

L thuyt tim nhim: Chnh nh x hi hc Php Gustave Le Bon

(18411931) l ngi u tin a ra mt gii thch t nhiu c tnh h thng
v hnh vi ca m ng. ng cho rng m ng c th gy nn nh hng
m hoc i vi cc thnh vin ca m ng. Trong mt m ng khuyt
danh, c nhn con ngi c th nh mt c tnh ca mnh, nh mt tinh
thn trch nhim c nhn vo ci tinh thn tp th ca m ng. m ng
c cuc sng ring ca chnh n, thot khi cc rng buc ca chun mc x
hi. C nhn trong cc m ng khng cn t suy ngh m b cun ht
bi cc cm xc d ly nhim ca m ng nh s s hi, lng hn th. C
mt nng lc lin kt cc thnh vin trong m ng li vi nhau, n bp
cc rng buc quy c ca x hi v h lun phi n l to ra bo lc c
kh nng hy dit.
 Nhng c trng ca m ng m G. Le Bon nu ln nh tnh khuyt
danh, kh nng gi (suggestibility), s tim nhim cm xcngy nay vn
cn c cc nh x hi hc tha nhn. Nhng kin ca ng cho rng m
ng c mt thc ring, mt tinh thn tch bit hn suy ngh v ca cc
thnh vin trong m ng th kh c chp nhn. m ng c th lm d
dng hn s bc l cm xc ang b nn, nhng m ng khng to ra
chnh nhng cm xc .

L thuyt ng quy (convergence theory): Cc tc gi ca l thuyt

ng quy quan nim c th c s thng nht hnh ng trong cc m ng,
nhng h khng chp nhn kin ca G. Le Bon cho rng mt khi con ngi
t tp thnh m ng th t chnh bn thn ca m ng hnh thnh nn
mt thc, mt tinh thn ring bit. L thuyt ny ch trng s thng nht
ca m ng l hu qu ca mt thnh t c trc s hnh thnh m ng:
nhng c nhn c suy ngh tng t nhau thng quy t li vi nhau, thng
cng b li ko vo nhng ng x tng ng nhau. Vic tham gia vo m
ng c th khuyn khch nhng hnh vi m trong cc bi cnh bnh thng
con ngi khng th c do s km ch ca cc chun mc x hi. Nhng
vic cc c nhn thnh vin ca m ng ng x nh nhau ch yu l do
nhng c tnh c nhn ca h hn l do m ng to ra. iu ny khng
nh, trong nhiu trng hp hnh vi ca m ng c tnh cch phi l nh G.
Le Bon ghi nhn, nhng tht ra n l h qu hp l ca s chn la ca
quyt nh c nhn tham gia m ng. Ly th d, nhng thnh vin tham gia
cc on biu tnh phn khng, h khng ch d b li cun bi nhng cm
xc trong m ng, m chnh h mun c mt hnh vi phn khng no .

L thuyt chun mc bc pht: L thuyt ny bc b kin cho rng

hnh vi trong m ng c tnh cch phi l v khng c t chc. Theo R.
Turner v L. Killian, cc m ng c c cu, c t chc v c mc tiu v c
nhng chun mc x hi v cc thnh vin u mong i cc thnh vin khc
tun th theo. Khc vi l thuyt ng quy, l thuyt chun mc bc pht
cho rng m ng thng bao gm nhng ngi t ra cng c nhiu d bit
v ng c, nhng nhng ngi ny hp nhau li cng theo ui mt s
hnh vi no theo nhng chun mc x hi. Ni cch khc, cc thnh vin
trong mt m ng u hiu rng mt thnh vin khc trong m ng phi
ng x nh th no. Trong cc m ng tnh c, hay trong cc m ng
quy c, mi ngi ta u hiu, u bit c cc thnh vin phi tun theo
nhng chun mc no. Tuy nhin, cc m ng biu cm, m ng hnh
ng, m ng phn khng thng pht trin nhng chun mc ring chi
phi ng x ca cc thnh vin. Cc chun mc mi bc pht ny thng
a n nhng hnh vi lch lc so vi nhng hnh vi quy c.

Tng t nhng tp hp x hi khc, m ng c th gy p lc buc

cc thnh vin ng x theo cc chun mc ca mnh. Nhng iu ny khng
c ngha l mi ngi trong m ng u ng vi nhng chun mc
ang pht sinh v hnh ng theo chng. Trong m ng s c nhng th
lnh tin phong, nhng cng c nhng ngi theo ui, hay c nhng ngi
khng lm g ht. Vic tn ti nhng chun mc, mt th bc cc v tr trong
m ng buc Turner v Killian kt lun rng hnh vi trong m ng
khng hon ton c tnh cch hn n, phi l nh l thuyt tim nhim ch
trng m ngc li hai tc gi ny ng vi l thuyt ng quy rng hnh
vi ca m ng l nhng hnh vi c suy ngh, bi l m ng c mc ch
nht nh. Nhng khc vi l thuyt ng quy, hai tc gi ny cho rng khng
phi cc mc ch u c sn trc nhng chng pht sinh ra ty din bin
ca tnh hnh. Theo hai tc gi ny, ngay trong m ng m s xc ng
ang ln cao cng c th c nhng quyt nh thc. i vi cc khn gi
trong mt rp ht ang b chy, vic dm ln nhau chy thot khng phi l
mt hnh vi phi l, in r, nhng i vi h l li thot hp l. Nhng
hnh vi tp th xa l vi cc khun mu vn ha ch o u thng b gn
cho tnh cch phi l.
II. CC PHONG TRO X HI
m ng, d lun, thi trang v nhng loi hnh hnh vi tp th va
trnh by trn y thng ch ko di trong mt thi gian ngn v t khi c nh
hng trn ton x hi, trong khi cc phong tro x hi c tnh t gic hn v
thng ko di trong thi gian. Cc phong tro x hi l nhng hot ng t
nguyn c t chc, di hn, c ch ch khuyn khch hay chng i mt
chiu kch, mt kha cnh no ca bin chuyn x hi. Phong tro x hi
khc cc hnh vi tp th khc do ba c tnh: tnh t chc ni b cao hn,
ko di hn trong thi gian v l mt n lc t gic nhm thay i t chc
ca chnh x hi.

Cc phong tro x hi c th pht sinh t nhng vn cng cng m

x hi ang quan tm: nh cc phong tro u tranh cho s bnh ng gii,
bnh ng dn tc, bo v ngi tiu dng, bo v mi sinh

Mt s nh x hi hc c gng phn loi cc phong tro x hi da

trn nhng tiu ch khc nhau. Mt trong cc chiu kch phn loi cc
phong tro x hi l tiu im quan tm: mt s phong tro ch trng n cc
c nhn (hay mt tng lp x hi), mt s khc li cp nhng vn lin
quan n ton x hi. Chiu kch th hai l phm vi m bin i nhm ti:
bin i hn ch i vi c nhn v x hi hay l mt s chuyn ha rng
ln. T c th phn ra cc phong tro x hi c tnh cch thay th
(alternative social movements), c tnh cch cu th (redemptive), ci cch
(reformative) hay cch mng (revolutionary).

A. Touraine, nh x hi hc Php, a ra nh ngha v phong tro

x hi nh sau: l hnh ng xung t ca cc tc nhn ca cc giai cp x
hi u tranh nhm kim sot h thng hnh ng lch s. Nh vy A.
Touraine ch cp n nhng phong tro c tc ng ln ton x hi.

W. Kornblum a ra mt phn loi khc v cc phong tro x hi:

 - Cc phong tro cch mng: nhm tm cch lt cc h thng phn
tng x hi v cc nh ch ang tn ti v thay th bng cc h thng v
nh ch mi. Nh trng hp cuc cch mng Nga 1917.

- Cc phong tro ci cch: ch nhm thay i b phn ca mt vi nh

ch, mt vi gi tr ca x hi. Nh cc phong tro cng on ti cc nc t
bn, chng ch thng lng vi gii t bn nhm ci thin iu kin lm
vic, ci thin lng bng ca cng nhn.

- Cc phong tro bo th: nhm bo v nhng gi tr, nhng nh ch

ca x hi v thng chng li bt k s thay i no.

- V cc phong tro phn ng: nhm tr li nhng gi tr, nhng nh

ch trong qu kh, do bc b nhng gi tr, nhng nh ch ang tn ti.
Nh phong tro Ku Klux Klan M chng hn.

Cc l thuyt gii thch v s pht sinh ca cc phong tro x hi:

L thuyt v s bt mn do b tc ot: Theo l thuyt ny cc phong

tro x hi pht sinh khi c mt s ng ngi cm thy bt mn do thiu
thn nhng iu cn thit cho cuc sng ca h. Nhng ngi no cm thy
h ang thiu thn nhng iu kin vt cht, thiu cc c hi bnh ng, thiu
iu kin lm vic, thiu quyn li, thiu nhn phm hay khi thy quyn li
ca mnh b suy gimth d dn thn vo cc hnh vi tp th nhm ci thin
tnh th ca h. Phong tro k th chng tc Ku Klux Klan l do nhng ngi
da trng thy quyn li ca mnh b thit thi do vic gii phng ngi da en.
Ngc li phong tro u tranh ca cng nhn chng li ch t bn l do
nhn thy mnh b bc lt cng lao ng.

Nhng th no l thiu thn, l b tc ot th tng i. Ni cch

khc, con ngi c xu hng nh gi hon cnh ca mnh trong tng quan
vi mt s thnh phn x hi no . S bt mn tng i l vic nhn thc
nhng bt li ca mnh khi so snh vi ci k khc ang c hay vi ci m
ngi ta tin tng phi tn ti. S bt mn tng i xut hin khi ta quy
chiu vi nhng ngi khc c v tr x hi thun li hn. Nh vy vi khi
nim bt mn tng i, cc phong tro x hi s pht sinh khi con ngi c
l do bt mn vi hin trng ca mnh. Qua cuc nghin cu v cuc cch
mng Php, A.de Tocqueville nhn thy cuc sng ca nng dn Php d
chu hn cuc sng ca nng dn c, nhng ti sao nng dn c khng
lm cch mng? Cu tr li ca Tocqueville l nng dn c quen sng
trong ch nng n phong kin, nn khng c mc sng cao v cng khng
cm thy bc lt. Ngc li nng dn Php kinh qua nhng ci thin v
cm thy x hi khng nh mong mun. V h m c nhng ci thin hn
nn cng d cm thy bt mn hn.

Nh x hi hc James C. Davies a ra quan im, khi mc sng ang

c nng ln, th s ch i, k vng chng cng tng ln (rising
expectations). Nu mc sng ca x hi ngng li khng ci thin, hay tr
nn xu hn th qun chng d b bt mn. Nh vy cc phong tro x hi c
mc tiu em li nhng thay i x hi c kh nng xy ra khi c nhng giai
on ngn m mc sng gim st sau mt thi k di c ci thin.

L thuyt v s bt mn chiu ri mt vi tia sng quan trng trong vic

tm hiu s pht sinh, pht trin cc phong tro x hi. Nhng l thuyt ny
khng gii thch c ti sao trong mi x hi cc tng lp x hi u c t
nhiu bt mn v ti so cc phong tro x hi li ch pht sinh trong tng lp
ny nhng khng pht sinh trong tng lp khc. L thuyt ny cng c nguy
c ri vo li l lun lun qun, vng vo: phong tro x hi l do s bt mn
to nn, nhng nhn thc s tn ti thc s ca bt mn ch th hin qua
phong tro x hi.

L thuyt v x hi i chng: L thuyt x hi i chng ca William

Kornhauser i lc cn gi l l thuyt v s tan r x hi (social breakdown)
lp lun cc phong tro x hi hnh thnh t nhng ngi cm thy b c lp
v mt x hi, t cm thy c nhn mnh khng c ngha g trong ci x hi
i chng to ln v phc tp. Do thiu nhng mi dy rng buc vi cc kt
cu x hi c sn nh gia nh, tn gio, chnh tr, ngh nghiph d cm
nhn mt s bt lc, v mt khc, do thiu nhng chun mc rng buc ca
x hi i chng, h d dn thn vo cc hot ng phi quy c, cc hot
ng bo lc. Nh vy cc phong tro x hi l ni c th tm thy nhng lin
h, nhng rng buc, tm thy sc mnh m con ngi ang thiu. S tan r
x hi xy ra khi mt s ng con ngi tch ri cc nh ch x hi c
truyn, v khi con ngi rt d b vn ng vo cc phong tro i chng,
trc ht khng nhm thay i x hi m ch mun chy trn s c n, c
lp ca chnh mnh.

Kornhauser ch nhn thy nhng kha cnh tiu cc v bo th ca cc

phong tro x hi, ng xem chng nh l nhng lch lc, chch hng khi
nhng chun mc x hi v nhng c nhn tham gia nhng phong tro x
hi l nhng ngi d b cc th lnh trong cc phong tro xi gic chng li
nhng nguyn tc ca x hi dn ch v h l nhng ngi t tinh thn tp
th nht trong cc nhm x hi.

Mt s nghin cu khng nh nhng tng ca Kornhauser cho thy

rng vic tan r nhng khun mu x hi thc s thc y nhng tng lp
ngho vo cc phong tro x hi. Mt cuc nghin cu khc ca Bert Useem
v s bo ng trong nh t Mexico cho thy c nguyn nhn t vic ct
t nhng mi quan h x hi ca cc t nhn. Tuy nhin quan im ca
Kornhauser c nhiu khuyt im. Trc ht ng ta khng thy cc phong
tro x hi khng ch pht sinh t s tan r kt cu x hi, m ngay trong cc
x hi n nh, c t chc, cng c cc cng thng, xung t nh nhng bt
bnh ng v giai cp, v chng tc, v gii trong cc x hi hin i. Th
n c nhng phong tro x hi thu ht nhiu thnh vin c tinh thn hi nhp
cao ch khng phi ch nhng ngi bn l x hi.

L thuyt v s cng thng kt cu x hi (structural strain theory): Mt

trong cc li tip cn quan trng gip hiu thm s pht sinh cc phong tro
x hi l l thuyt ca Neil Smelser v s cng thng ca kt cu x hi.
Smelser a ra su yu t x hi gp phn hnh thnh nn cc phong tro x
hi. L thuyt ca ng cng nu ln nhng gi thit gii thch ti sao c
nhng hnh vi tp th mang nhng hnh thc v t chc nh nhng cuc bo
ng, nhng cng c nhng hnh vi tp th mang cc hnh thc c tnh t
chc cao nh cc phong tro x hi.

a/ Xu hng ca kt cu x hi: Smelser lp lun rng ngun gc ca

cc phong tro x hi nm trong kt cu ca x hi. Mt kt cu x hi thun
li cho s pht sinh ca mt phong tro x hi s cho php nhng s bt
mn c bc l ra.

b/ Cng thng ca kt cu: kh nng cc phong tro x hi pht sinh

cng gia tng khi c nhiu cng thng trong x hi, v nh cc mu thun v
chng tc, giai cp.

c/ S pht trin v lan rng ca mt nim tin vo tnh chnh ng ca

phong tro. Mt vi ngi s gii thch v nguyn nhn ca s cng thng
trong x hi, nhng hu qu ca n v vn phi lm g ci thin tnh
hnh v nhng iu ny dn dn c mt s ng ngi chp nhn. Theo
Smelser, nhng ngi t am hiu v tnh hung trn thng biu l s bt
mn trong cc hnh vi tp th t c tnh t chc. Ngc li, vic am hiu,
phn tch r rng s khuyn khch s hnh thnh ca mt phong tro x hi c
t chc tt.

d/ Nhng yu t chm ngi: cc phong tro x hi i hi c thi gian

di hnh thnh. Tuy nhin, vo mt thi im no mt hay nhiu bin c
c th lm cho hnh vi tp th sm xy ra.

e/ Vn ng hnh ng: mt khi cc yu t d bo hng d

lun qun chng vo mt trng tm no th cc hnh ng tp th c kh
nng xy ra nh cc cuc mt tinh, ri truyn n, gy vn, vn ng hnh
lang v cc cuc biu tnh.

f/ S kim sot ca x hi: hng pht trin v kt qu ca mt phong

tro x hi c th b chi phi bi phn ng ca h thng ang nm quyn lc.

Cch tip cn ca Smelser tm hiu cc phong tro x hi c u

im l c gng gii thch hnh vi tp th bt ngun trong chnh x hi nh
th no v cc yu t x hi c th khuyn khch cc loi hnh hnh ng tp
th khc nhau nh th no. L thuyt ca ng cng c u im l gii thch
c ti sao hnh vi tp th c th mang hnh thc ca cc phong tro x hi
c t chc hay mang hnh thc ca cc cuc bo ng c tnh cch t pht
hn. Tuy nhin, theo nhiu nh nghin cu khc, Smelser b qua cc yu
t quan trng trong vic hnh thnh cc phong tro x hi v cng khng
cp n mc thnh cng hay tht bi m cc phong tro x hi em li.

L thuyt vn ng ti nguyn nhn mnh cc phong tro x hi pht

sinh v t c cc mc tiu ch khi no chng c h tr bi nhng ti
nguyn cn thit nh tin bc, nhn lc, kh nng thng tin, nhng mi quan
h vi nhng ngi c nh hng v truyn thng i chng, v ch khi no
chng c qun chng xem l chnh ng. Nh vy, theo l thuyt vn ng
ti nguyn cc phong tro x hi cn c xy dng trn nhng t chc
mnh c th thu ht cc ngun ti nguyn mt cch hiu qu v vn ng
cc thnh vin ca mnh hnh ng.

Nhng ngi bn trong cng nh bn ngoi phong tro c th ng

mt vai tr quan trng trong vic cung cp v pht trin cc ti nguyn cho
mt phong tro x hi. Nhng tng lp x hi km may mn thng thiu tin
bc, cc mi quan h, kh nng lnh o v cc k nng t chc cn c ca
mt phong tro x hi tht s. Do , s ng h ca cc cm tnh vin bn
ngoi phong tro c th gip b p nhng thiu st trn. Cc phong tro
x hi cng cn c cc mng li x hi nh l phng tin li cun
nhng ngi c th gip v mt nhn lc cng nh ti lc cho phong tro.

u im ca l thuyt vn ng ti nguyn l tha nhn c hai yu

t ti nguyn v s bt mn cn thit cho s thnh cng ca phong tro x
hi. L thuyt ny cng cho thy s tc ng ca bt c phong tro x hi
no v cc on th, cc t chc u c th cung cp cc ti nguyn qu
bu, hu ch cho phong tro. Tuy nhin, l thuyt vn ng ti nguyn cng
c im yu khi hm cc phong tro x hi trong cc tng lp ngho i
khng quyn lc ch c th thnh cng nu c s tr gip t bn ngoi. Mt
cuc nghin cu cho thy cc phong tro i nhn quyn ca ngi da en
M vo nhng nm 1950, 1960 ch yu l do ngi da en v vi nhng ti
nguyn t cng ng ca ngi da en. Thm vo c mt s tht r rng
l nhng ngi c quyn lc trong x hi thng chng li cc n lc ca
nhng ngi t quyn lc hn nhm thay i nguyn trng. Mt cch tng
qut, s thnh cng hay tht bi ca mt phong tro x hi l mt qu trnh
u tranh lin quan n nhng ngi chng i hay ng h nguyn trng.
Nu nhng lc lng ca h thng hay ca phn phong tro mnh m v
on kt th phong tro x hi c kh nng tht bi v ngc li nu chng
yu v chia r th nhng c hi thnh cng ca phong tro x hi c nhiu
kh nng hn.

L thuyt v cc phong tro x hi mi: y l mt l thuyt mi nghin

cu v cc phong tro x hi xut hin gn y trong cc x hi pht trin.
Cc phong tro x hi ny t trng tm vo nhng vn sinh thi ton cu,
u tranh cho quyn ca cc nhm thiu s, gim nguy c chin tranhMt
nt c trng cc phong tro ny l quy m cp quc gia v ton cu. Th
n trong khi cc phong tro trong cc giai on trc ch trng n nhng
vn kinh t th nhng phong tro ny t trng tm vo nhng vn vn
ha v mi trng ca x hi chng ta ang sng. Cc phong tro mi ny
thng tm s ng h ca cc giai cp trung lu v cc tng lp trn.

V mi xut hin, hin nay cc nh nghin cu cng ang nh gi v

l thuyt ny. Nhn chung mi ngi tha nhn cc phong tro x hi mi
xut hin l p ng s gia tng quyn lc ca nh nc v s pht trin
ca h thng kinh t chnh tr mang tnh ton cu. L thuyt ny cng cho thy
vai tr ca cc phng tin truyn thng i chng trong vic lin kt qun
chng u tranh cho nhng vn ton cu. Tuy nhin ngi ta cng ph
phn l thuyt ny hi cng iu nhng khc bit ca cc phong tro x hi
trong qu kh v hin nay. Ly th d nhng phong tro u tranh cho ph n
t trc n nay vn lun u tranh cho vic ci thin mi trng lm vic v
lng bng ca ph n.

Cc giai on pht trin ca cc phong tro x hi:

 S bn vng ca cc phong tro x hi mt phn ln ty thuc vo s
hu hiu ca t chc. Mt s phong tro ch trng khng pht trin t chc
thng khng bn vng theo thi gian, v nh cc phong tro hippi trc y.
Ngc li mt s phong tro da trn nhng t chc tt, nh phong tro u
tranh cho n quyn, cc phong tro u tranh cho quyn cc dn tc thiu
s bn vng qua thi gian v t nhng kt qu nht nh.

C mt vi phong tro x hi c qu trnh pht trin c o duy nht,

nhng i b phn u pht trin qua mt s giai on nht nh:

Giai on hnh thnh: Mt phong tro x hi khi c tha nhn l

kt qu ca mt qu trnh tranh u gian kh v lu di, ly th d, nh s
hnh thnh nhng t chc cch mng, vic tranh u cho nhng nguyn tc
bnh ng v gii v dn tc. Cc phong tro x hi u xut pht t s bt
mn ca mt thnh phn hay ca i b phn dn chng. Trong giai on
hnh thnh ny thng xut hin cc th lnh c ma lc (charisma), c sc
thu ht qun chng nh mt Mahatma Gandhi, mt H Ch Minh, mt M. L.
KingGiai on hnh thnh phong tro ny cng gn lin vi vic xy dng
c s.

Giai on lin kt, cng c: Mt phong tro khng th tn ti bng s

phn khi, bng c mun m phi c t chc, phi c iu hnh bi
nhng nh qun l. y l giai on pht trin cc th tc iu hnh ca t
chc, hnh thnh cc chnh sch, cc chin thut, xy dng mt tinh thn tch
cc. Trong giai on ny, phong tro c th i n nhng hnh ng tp th
nh biu tnh gy thc cho d lun, chng minh s tn ti ca mnh.
Vic s dng cc phng tin thng tin i chng, lin kt vi cc t chc
khc l rt cn thit truyn t thng ip ca phong tro, tranh th ti
nguyn cn thit cho s thnh cng ca phong tro.

Giai on quan liu ha, bn giy ha: Khi mt phong tro i vo

t chc, n dn dn s mang nhng c tnh ca mt t chc chnh thc.
Cc quan h bn giy s thay th cho cc quan h c nhn. Vic bn giy
ha t chc c th a phong tro vo n np, nhng i khi cng c nguy
c ngn cn s thnh cng ca phong tro. Nhiu nh x hi hc nh
Frances Piven hay Richard Cloard cho thy i khi cc nh lnh o phong
tro qu quan tm n vic xy dng t chc chnh thc m qun i vic pht
trin tnh chin u ca phong tro, lm cho xung lc ca phong tro chm
li.

- Giai on thoi tro: Mt phong tro, cng nh nhng t chc x hi,

khi b hnh chnh ha, quan liu ha s nh mt i nhng nt l tng li
cun ban u, v nu khng kp thi thch ng vi cc bin chuyn, s b o
thi. Cng nh mt x nghip sn xut m sn phm khng cn thu ht khch
hng na th c nguy c ph sn. Trong giai on ny, cc phng tin ca
phong tro c th tr thnh mc ch, lm phong tro mt i tnh l tng,
nng n v hnh thc ci m R. Merton gi l n nghi thc (ritualist).

F. Miller a ra bn nguyn nhn c th dn s thoi tro ca phong

tro. Trc ht c th phong tro qu thnh cng trong cc mc tiu
a ra nn khng cn l do tn ti. Nhng iu ny t khi xy ra, bi l cc
phong tro thng a ra nhiu mc tiu lin tc. Hoc l phong tro c
lnh o ti, cn ti nguyn, b bn giy ha, hay mc tiu a ra khng cn
hp dn i vi x hi, chia r, xung t ni b v nhng mc tiu, i sch
phi chn la. Hoc l khi cc lnh o phong tro b hi nhp vo c cu
quyn lc c sn. Hoc l phong tro b h thng quyn lc hin hu n p,
nh t chc ANC trc y ca N. Mandela b chnh quyn Nam phi n p.
Ngoi bn l do Miller nu ra, J. Macionis cn a ra kh nng phong tro tr
thnh mt b phn ca h thng. C ngha l phong tro khng hon ton
thnh cng trong cc mc tiu a ra, nhng cng t mt phn v khng
cn mang c trng ca mt t chc mang tnh i khng m tr thnh mt
b phn ca h thng, nh phong tro bo v ngi tiu dng trc y ca
R. Nader.

Giai on ti t chc: Cng vic ti t chc khng phi l cng vic

d dng. Mun t chc li mt phong tro i hi phi bit thch ng vi nhu
cu bin chuyn. Vic ti t chc c th c lin quan n vic n nh nhng
mc tiu mi, hnh thnh nhng kt cu mi, nhng quy trnh mi hay gii
thch li nhng l tng ban u b nh ch b qun. Ly th d, i vi
mt s ngi phng Ty, cc tn gio nh Pht gio, Hi gio c tnh cch
lc hu, nhng mt s lnh o cc nc Phi dng chng nh l biu
tng ca s thng nht quc gia. Mt s lnh t tn gio da en M
nhn mnh cc l tng huynh , bt bo ng ca Kit gio chng li
s phn bit chng tc.

Nh vy, mi phong tro mun tn ti v lun mang sc sng, cn nhn

thy vn thit yu phi tin hnh nhng thay i nh k v cc chun
mc, cc mc tiu, cch lm vic v ngay c s lnh o.

Khng th tch ri cc phong tro x hi v cc bin chuyn x hi.

Cc phong tro x hi trong thi gian qua a n nhng bin i ln lao
v lu di trong cc lnh vc x hi nh cc phong tro u tranh cho quyn
bnh ng dn tc, bnh ng gii, bo v mi sinhNhng mt khc bin
chuyn x hi cng khi mo cho nhng phong tro x hi, nh cuc cch
mng cng nghip sn sinh ra cc phong tro cng nhn, phong tro n
quynTrong x hi hin i, bin chuyn x hi l mt qu trnh lin tc va
l iu kin va l hu qu ca cc phong tro x hi.

Chng 10. BIN CHUYN X HI V QU TRNH HIN I HA

(Social change and process of modernization
Changement social et processus de modernisation)

Bin chuyn khng phi l s tn th n l phn ca s tn th.

Ch c tn th khi no c u tranh chng li bin chuyn. Hiu c bin
chuyn s em n s gii thot.

Paul Bohannon.

Nh dn tc hc Goodenough k li rng, tc ngi Onotoans sng

mt hn o thuc qun o Nam Gilbert Thi bnh dng, h sng thnh
nhng dng h (kaainga) c cng mt t tin chung. Ngi Onotoans sng
bng ngh nh c gn b bin, vi cc phng tin nh bt th s, nn h
phi tng tr nhau da trn c s i gia nh. Nhng vo u th k 20 h
mua c cc thuyn g c gn ng c, phng php nh bt mi ny
ch cn hai ng dn cho mi ghe v do h khng cn cn s gip ca
i gia nh. iu ny dn n vic suy vong ca nh ch i gia nh. Nh
vy vic du nhp mt k thut mi khin cc nh ch x hi thay i.
Nhng mt khc, i vi ngi Onotoans, h rt ao c c thuyn gn ng
c v iu ny gia tng uy tn x hi ca h, v cc loi c bin c nh bt
bng phng tin ny rt c a chung. Do , vi s tin kim c t
vic i lm thu cho ngi Anh mt khu m ln cn, h dnh sm cc
thuyn my ny. Nh vy mt k thut mi ph hp vi nhng gi tr mong
c em li bin chuyn trong c cu x hi ca ngi Onotoans. Trong
khi nhng th dn ln cn, mc d cng kim c nhiu tin, nhng khng
mun sm cc loi thuyn my trn nn cng khng c cc bin chuyn trong
c cu x hi nh ngi Onotoans.

V d trn cho ta mt khi nim th no l bin chuyn x hi, ngun

gc ca bin chuyn x hi do u

I. BIN CHUYN X HI L G?
Ngi ta thng phn bit khi nim bin chuyn x hi vi khi nim
bin c x hi (vnement social). Mt bin c x hi nh mt cuc biu tnh,
mt cuc bu c, mt cuc nh cng Mt bin c c th em n thay i
cng c th khng. Do T. Parsons a ra s phn bit gia nhng thay
i v s qun bnh v thay i c tnh c cu. Thay i v s qun bnh l
vic i ti mt th qun bnh mi sau nhng xo trn v nh vy cc c
trng ca h thng vn khng thay i, hay ni cch khc ch mt b phn
ca tng th bin i, nhng c cu ca n vn khng b nh hng. Trong
ngha , thay i th qun bnh khng lin quan n bin chuyn x hi m
chng ta cp y.
 Nh vy, bin chuyn x hi l s thay i c tnh c cu trong nhng
t chc, trong nhng li suy ngh v ng x ca x hi qua thi gian. Bin
chuyn x hi c th nhn thy qua thi gian, ko di v l mt hin tng
tp th. Ta c th m t bin chuyn x hi bng nhng c tnh tng qut
sau y:

Bin chuyn x hi l ph bin nhng xy ra khc nhau ty mi trng

x hi: mi x hi u bin chuyn qua thi gian nhng khng phi mi bin
chuyn u tun theo cng mt tc . G. J. Lenski cho thy tc ca
bin chuyn x hi gia tng khi nn k thut ca mt x hi pht trin. Do ,
bin chuyn x hi cc x hi c nn k thut pht trin cao s nhanh hn
l nhng x hi c nn k thut km pht trin. Thm vo , khng phi mi
yu t vn ho biu hin cng mt nhp thay i. William Ogburn dng
khi nim chm tr vn ha (cultural lag) ch hin tng vn ha vt cht
thng thay i nhanh hn vn ha tinh thn.

Bin chuyn x hi va c tnh cch t gic va c tnh cch phi k

hoch: Trong cc x hi cng nghip, nhiu kha cnh ca bin chuyn x hi
c ra mt cch t gic, v nh con ngi ch ng trong vic
pht trin cc hnh thc nng lng mi, nhng k thut y khoa mi. Nhng
mt khc, con ngi thng kh hnh dung tt c nhng hu qu ca cc
thay i ny. Khi xe hi xut hin ti x hi M vo u th k, t ai c th
hnh dung nhng thay i m n em li. S xut hin ca xe hi thay i
m thc c tr ca con ngi, bin i cc nn kinh t.

Bin chuyn x hi thng gy tranh lun, bi l bin chuyn x hi

em li nhng hu qu tt cng nh xu. Ta bit nhng li ch m xe hi
em li nhng ng thi cng a n vn nhim v tai nn giao thng.
Bt c mt bin i no trong x hi cng c k ng h, ngi chng i.
Nh t bn xem vic ci tin k thut l c hi kim c nhiu li nhun
hn, cn cng nhn th chng i v s mt vic. Tht vy, t lu vic pht
trin nng lng nguyn t cng em li nhiu tranh ci: Bn cnh s thay
i k thut, nhng bin i trong cc khun mu x hi c lin quan n
quan h chng tc hay gii tnh cng tr thnh nhng vn tranh ci
chung.

Bin chuyn x hi khc bit v mt thi gian v hu qu: C nhng

bin i ch ko di trong mt qung thi gian ngn v khng c nh hng
lu di. Nhng cng c nhng thay i k thut bin i c b mt x hi v
cn tn ti lu di nh pht minh v v tuyn truyn hnh cch y hn 50
nm. V ngy nay cuc cch mng thng tin vi s ra i ca my vi tnh v
h thng internet chc chn s thay i ton th gii trong nhng thp nin
ti. My vi tnh mt mt to ra nhng cng vic mi nhng mt khc cng
loi b khng t nhng ngnh ngh, n to ra kh nng cho con ngi tip
cn thng tin, nhng ng thi cng can thip vo i sng ring t ca con
ngi.

II. CC YU T CA BIN CHUYN X HI

Bin chuyn x hi c ngun gc bn trong cng nh bn ngoi x hi.
Vi s pht trin ca khoa hc k thut, ngy nay mi x hi u gn b hu
c vi nhau, do mt bin i mt b phn s ko theo nhng bin i
trn cc lnh vc khc.

u l nhng yu t gii thch, u l nhng iu kin cho bin chuyn

x hi?

1. Cc qu trnh vn ha:

Vn ha l mt h thng ng, lun bin i, con ngi lun thm vo

nhng yu t mi cng nh loi b i nhng yu t khng cn tc dng.
Nhng yu t mi xut hin qua nhng qu trnh c bn nh: pht minh
(invention), khm ph (discovery), truyn b (diffusion).

Cc pht minh bao gm vic a ra nhng t tng mi, nhng k

thut mi gp phn thay i din mo x hi. Nh nhng pht minh v my
hi nc, ng c phn lc Cng nh quan im ca K. Marx trc y
trong tc phm S khn cng ca trit hc, nhiu nh khoa hc x hi hin
nay, nh Lewis Mumford, Henri Janne, phn chia lch s con ngi da
trn s pht trin k thut. V gn y nht, Alvin Toffler ni n ba t
sng lch s ca s pht trin cc k thut: t sng th nht tng ng vi
cuc cch mng trong nng nghip, t sng th hai bt u vi qu trnh
cng nghip ha v t sng th ba l thi k chng ta ang sng c
nh du bi nhng pht minh cc k thut tin tin, c bit l nhng k
thut trong lnh vc thng tin v truyn thng.

Khm ph c ngha l nhn thc ra nhng yu t ang tn ti trong th

gii, bt u hiu c v lnh hi chng theo mt phng cch mi. Nh
nhng khm ph y khoa v c th ca con ngi gip gia tng tui th
trung bnh (esprance de vie) trong cc thp k qua. S truyn b thng qua
con ng thng mi, di dn, truyn thng i chng em li nhng bin
i x hi su sc. Chng ta th quan st li sng ca ngi Vit hin nay t
n mc, nh , i li, gii tru mang nhng yu t vn ha n t bn
ngoi, d nhin cng c qu trnh tip thu, giao hon vn ha.

2. Kt cu x hi:

Mu thun, xung t trong kt cu x hi cng l nguyn nhn a n

bin chuyn x hi. L thuyt c nh hng ln lin kt vn mu thun
x hi v vn bin chuyn x hi l l thuyt ca K. Marx v u tranh giai
cp v xem u tranh giai cp nh l ng lc pht trin x hi.

Mt s nh x hi hc khc cng t nhn mnh thuc thuyt mu thun.

Nhng im khc bit l h cp n nhng mu thun v quyn li hn l
mu thun v c cu. Theo G. Adam v J. D. Reynaud, mc tiu ca nhng
ngi gy ra xung t l ch nhm iu chnh cc mi tng quan gia cc
phe phi. L.A. Coser quan nim mu thun l biu hin ca s d bit, ca
xung t v quyn li v chng cng c th gp phn cng c s c kt x
hi. Cn R. Dahrendorf cho rng ngun gc ca xung t giai cp l mu
thun v quyn lc.

Cho d th gii c nhng bin chuyn thng trm, Marx vn lun c l

khi ng cho rng mu thun x hi pht xut t nhng bt bnh ng l
bt bnh ng giai cp, bt bnh ng dn tc, hay bt bnh ng gii tnh v
vic gii quyt nhng mu thun trn s em n nhng bin chuyn, nhng
thay i v mt kt cu x hi. Cc phong tro u tranh ca cng nhn, u
tranh dn quyn, u tranh ca ph n cc x hi trn khp th gii l biu
hin ca nhng xung t trn.

3. T tng:

T tng gi mt vai tr quan trng trong vic xc tc cng nh trong

vic cn tr bin chuyn x hi.

L thuyt mc xt tha nhn vai tr quan trng ca t tng, ca l lun

trong vic to ra cc bin chuyn x hi. K. Marx khi ni v cch mng v sn
c vit: V kh vt cht ca trit hc l giai cp v sn, cng ging
nh v kh tinh thn ca giai cp v sn l trit hc. Max Weber li cng
nhn mnh vai tr ca h thc. ng xem t tng gi vai tr ng c trong
bin chuyn x hi. in hnh l nghin cu ca ng v tng quan gia
nhng gi tr lun l ca o Tin lnh (phi Calvin) v s hnh thnh ch
ngha t bn. ng cho rng v tr quan nhn mnh tnh hp l v tnh k lut
trong o Tin lnh gp phn a n nhng bin chuyn x hi trong nn
kinh t ca cc quc gia chu u vo th k 18.

Cng vy theo T. Parsons, ngun gc ca bin chuyn x hi l nhng

bin i nhng gi tr, nhng khun mu. Trong l thuyt h thng x hi ca
Parsons, tiu h thng no c nhiu thng tin nht s kim sot ton b h
thng v li tiu h thng vn ha.

T tng c vai tr rt quan trng trong vic pht trin cc phong tro
x hi. Mt l quyt phn tch thc tin ng n v tin on c xu th
pht trin s c tnh thuyt phc cao.

4. Mi trng thin nhin:

X hi con ngi v mi trng thin nhin c mi quan h mt thit

vi nhau. Do khi c thay i trong mt b phn s ko theo thay i trong
b phn kia.
 Trong nhiu x hi s khai, trong khi khai thc thin nhin, con ngi
vn bit tn trng s cn bng sinh thi. Vic khai thc thin nhin i lc ty
thuc quan nim v khng gian v thi gian ca cc dn tc, ca cc x hi.
Qu trnh cng nghip ha theo m thc cc quc gia Ty phng, da trn
mt quan im ch ng thin nhin, a n him ha tn ph thin
nhin, nhim mi trng. Tuy nhin ngy nay mt s cc quc gia Ty
phng mt mt rt c bi hc phi bo v mi trng, mt khc h xut
khu nhng ngnh cng nghip gy nhim sang cc nc ang pht trin.

Cc thay i chu k trong thin nhin cng nh hng n i sng

ca con ngi, v trong mt vi trng hp xa i c mt x hi, mt nn
vn minh. Nh nn vn minh c i n vo khong nm 1500 trc cng
nguyn b nc sng Hng dng ln v hy dit. Bn th k sau nn vn
minh qun o Crete cng b xa s bi nhng trn ng t. Hay gi thit
v s bin mt t ngt ca nn vn minh c Eo Vit Nam do nhng thay
i v thin nhin gy ra.

5. Dn s:

Dn s cng l mt yu t quan trng a n bin chuyn x hi. Vic

gia tng dn s cng ngy cng t ra nhiu vn i vi mi trng thin
nhin. Mt khc ti nhng quc gia c din tch cht hp nh Nht Bn, H
Lan, nhiu khun mu x hi chu nh hng bi s hn ch v mt khng
gian. Vn th ha cng a n nhng thay i trong i sng ti cc
thnh ph. S thay i trong c cu dn s cng i hi nhng thch ng v
mt x hi. V nh s gia tng tui th trung bnh ca con ngi t ra nhng
vn v an sinh x hi, v cc dch v y t. Vn di dn ni a hay gia
cc x hi, cc quc gia cng a n nhng bin chuyn vn ha qua vic
truyn b vn ha, giao lu vn ha nhng ng thi cng a n nhng
vn xung t chng tc, xung t vn ho
III. BIN CHUYN X HI V TNH HIN I (Modernity):
Mt trong nhng vn trung tm trong vic nghin cu bin chuyn
x hi l vn hin i ha (modernization) v tnh hin i (modernity).
Tnh hin i c nh ngha l nhng khun mu, nhng m thc ca t
chc x hi c lin quan n vn cng nghip ha. Di gc x hi
hc, tnh hin i l mt khi nim m t nhng m hnh x hi mang
nhng c trng ca giai on i lin sau cuc Cch mng Cng nghip
Ty u vo cui th k 18. i vi nhng nh x hi hc, bin chuyn x hi
t cuc Cch mng Cng nghip c xem l qu trnh hin i ha v nh
vy khi nim hin i ha khng bao hm mt ph phn gi tr. Neil Smelser
gn qu trnh hin i ha vi nhng bin chuyn sau:

Trn bnh din k thut, l s bin i t vic s dng nhng k

thut th s, c truyn sang vic p dng cc tri thc khoa hc.

- Trn bnh din nng nghip, l vic chuyn t nn nng nghip t

cung t cp sang vic thng mi ha nhng sn phm nng nghip.

Trn lnh vc cng nghip, c mt s qu t vic s dng sc

ngi, sc ca ng vt sang vic c gii ha.

- Trn bnh din sinh thi, c s thay i t vic c tr trong nhng

nng tri, lng mc n vic tp trung trong cc th.

- Trn bnh din i sng chnh tr, h thng quyn lc cc cng x,

lng mc nhng li vai tr cho cc nh ch cp nh nc.

Trn bnh din gio dc, p ng nhu cu ca cc x hi cng

nghip, nhiu nh ch gio dc mi c thit lp.

Trn bnh din gia nh, gia nh m rng truyn thng cng thay i
ph hp vi nhng nh ch kinh t mi i hi nhiu c ng hn.

H thng phn tng x hi cng thay i do qu trnh di ng c cu

v di ng khng gian tc ng ln.
 Bt bnh ng v gii gim bt phn no khi ngi ph n c c hi
tham gia vo nhng nh ch kinh t mi

Peter Berger pht trin v a ra thm bn c im tng qut ca

hin i ha, l:

S suy tn ca cc cng ng, ca cc x hi truyn thng c qui m

nh: Trong mt thi gian rt di t chc x hi loi ngi da trn yu t
huyt thng v ln cn, da trn cng x th tc v cng x lng ging. Ngy
nay nhng cng ng ny vn tn ti nhng chng khng cn l c trng
ca cc x hi cng nghip. Nh cc chng trn cp, qua qu trnh
phn bit ha cc nh ch, i b phn cc nhu cu ca cuc sng x hi
hin i c thc hin bi cc nh ch khc ngoi gia nh.

- S gia tng chn la ca c nhn: Trong cc x hi tin cng nghip,

con ngi thng tin tng rng cuc sng b chi phi bi nhng lc lng
ngoi tm tay ca con ngi, l thn linh, l s phn. Khi nim s phn
cng cho thy cc x hi tin cng nghip cho con ngi nhng chn la rt
l hn ch. Trong cc x hi truyn thng, cuc sng ca c nhn b quy nh
bi nhng khun mu ng x ca gia nh, lng xm. Tri li trong x hi
hin i, sc mnh ca truyn thng gim dn, con ngi c nhiu kh nng
a ra nhng chn la ring ca mnh m P. Berger gi l qu trnh c nhn
ha (individualization), in hnh l c nhiu li sng a dng khc nhau m
c nhn c th chn la, c th thay i

S a dng ha gia tng ca cc loi hnh tn gio, tn ngng:

Trong cc x hi tin cng nghip, tn gio nht l cc tn gio nh ch
cn gi nhiu chc nng x hi. Nhng vi qu trnh phn bit ha cc nh
ch, tn gio cng ngy cng thu hp phm vi nh hng ca mnh v c
nhn c nhiu chn la hn trong lnh vc tn gio. Cc nh x hi hc gi
y l qu trnh th tc ha (secularization). iu ny khng c ngha l cc
tn gio s hon ton bin mt. Nhng tn gio s quay tr v vi chc nng
chnh yu ca mnh: tha mn nhu cu tinh thn ca mt b phn qun
chng. Mt hin tng ng lu l ng thi vi s st gim vai tr ca cc
tn gio nh ch, c mt s gia tng ng k cc gio phi (sects), v s
gia tng ca khuynh hng cc oan (fundamentalism) trong cc tn gio.

Hng v tng lai v nhn thc v thi gian cng ngy cng gia
tng: Theo Peter Berger, trong x hi hin i con ngi cng ngy cng
hng v tng lai trong khi trong cc x hi truyn thng, trong cc x hi
tin cng nghip, qu kh l im qui chiu cho hnh ng ca con ngi
trong hin ti. Con ngi hin i hng v tng lai tin tng cc pht
minh, cc khm ph khoa hc s lm cho cuc sng con ngi tt hn. Cuc
sng hng v tng lai lm cho con ngi hin i d dng chp nhn cc
thay i hn.

Mt khc, trong cc x hi tin cng nghip, c bit l cc x hi chu

nh hng ca chu k sn xut nng nghip, con ngi cm nhn thi gian
theo chu k lp li. Tri li, t cuc cch mng cng nghip, mi hot ng
ca con ngi u c tnh ton chi li tng giy tng pht, c bt u v c
kt thc. Peter Berger cho rng vic mang ng h l mt biu tng ca x
hi hin i. (Xem Ph lc, bng i chiu c trng ca hai m hnh x hi
hin i v x hi c truyn).

im cn lu , cc c im trn ca qu trnh hin i ha khng

nht thit xy ra ng thi, m ty c trng v chn la ca tng x hi, qu
trnh hin i ha c nhng biu hin ring bit, mang nhng liu lng nht
nh.

Tm li qu trnh hin i ha gii phng con ngi ra khi nhng cng

ng nh b, em li cho c nhn nhiu t do hn trong vic chn la,
nhng ng thi cng lm mt i cm thc gn b ca c nhn i vi cng
ng m cc phong tc tp qun, cc tn ngng tn gio gp phn to
nn. Trong x hi hin i, con ngi c nhiu c lp, nhiu t do hn trong
hot ng v trong cc chn la tinh thn ca mnh, nhng mt khc mi dy
rng buc x hi lng lo hn v c tnh giai on.
IV. CC L THUYT V QU TRNH HIN I HO
A. Quan im ca nhng nh x hi hc tin phong:

X hi hc hnh thnh Chu u vo cui th k 19 trong cc x hi

kinh qua nhng bin chuyn to ln do cuc cch mng cng nghip em
li, do nhiu nh x hi hc c gng m t v gii thch s hnh thnh cc
x hi hin i.

Nh x hi hc c Ferdinand Toennies m t s hnh thnh qu

trnh hin i ha nh l bc qu t x hi cng ng (gemeinschaft)
sang mt x hi hip hi (gesellschaft). Theo quan im ca ng, y l mt
qu trnh c lin h n vic bin mt dn dn cc cng ng v s gia tng
tm quan trng ca c nhn.

Theo s phn tch ca . Durkheim v bin chuyn x hi, qu trnh

hin i ha lin quan n vic phn cng lao ng (division du travail) gia
tng trong cc hot ng sn xut. Phn cng lao ng l vic chuyn mn
ha cao trong hot ng ca con ngi, hay ni cch khc mi c nhn ch
m nhn mt hay vi cng vic ring bit m thi. . Durkheim phn ra hai
loi hnh t chc x hi, mt da trn s tng ng x hi, mt da trn s
khc bit x hi. Khi nim ca ng v s on kt c tnh cch my mc
(solidarit mcanique) nhm ch nhng mi lin h x hi in hnh ca cc
x hi tin cng nghip, t c s trn nhn thc rng mi ngi u ging
nhau v ph thuc ln nhau. Trong cc x hi ny con ngi c nhiu hot
ng ging nhau v cng chia s nhng khun mu vn ha truyn thng
chung. Durkheim gi s on kt ny c tnh cch my mc bi l s ging
nhau gia h to nim tin h thuc vo nhau v lin kt h mt cch t nhiu
c tnh cch my mc. S on kt my mc c nhng c im x hi ch
yu nh gemeinschaft ca Toennies. i vi Durkheim, qu trnh hin i ha
l vic chuyn t s on kt c tnh cch my mc sang s on kt hu c
(solidarit organique). l nhng mi lin h x hi in hnh ca cc x hi
cng nghip ln, t c s trn s l thuc h tng ca con ngi c
nhng hot ng chuyn mn ha khc nhau.
 Trong khi Toennies xem qu trnh hin i nh l vic nh mt tnh
on kt x hi, th Durkheim nhn qu trnh ny nh vic thay i, bin
chuyn ca c s on kt x hi, t nhng rng buc da trn s ging
nhau n s l thuc h tng kinh t da trn s phn cng lao ng trong
cc x hi cng nghip rng ln hn, phc tp hn. Nh vy ci nhn ca
Durkheim v tnh hin i a dng hn, tch cc hn. Du vy, i vi
Durkheim, s tng thuc v mt kinh t khng c ngha mi ngi u chia
s nhng gi tr vn ha, o c chung. Cc khun mu vn ha cng ngy
cng tr nn a dng. Durkheim e ngi x hi hin i d i n s xo trn
bi ci m ng ta gi l phi chun mc (anomie). l hin tng khng c
cc chun mc hay cc chun mc vn ha xung t nhau, tr nn yu i v
khng cn l nhng hng dn o c cho c nhn.

Do nhn mnh tm quan trng ca t tng trong vic a n

nhng bin chuyn x hi, M. Weber cho rng qu trnh hin i ha l qu
trnh tn li ca nhng khun mu t tng truyn thng v ng thi l s
gia tng tm quan trng ca tnh hp l. Cc x hi truyn thng hng v
qu kh, do chng li tt c canh tn, i mi. Trong khi cc x hi hin
i c c tnh l da trn mt s tnh ton cc phng tin hu hiu nht
t ti cu cnh mong mun. Tnh hiu qu thc y ng dng nhng khun
mu x hi mi chng no s canh tn cho php t cu cnh mt cch
nhanh chng, do cc x hi hin i thng nhn vo thnh qu nh
gi. Weber khng nh rng cc x hi hin i lm ta v mng
(dsenchant), bi l vi mt v tr quan duy l th nhng ci g trc y
c xem l do c mun ca siu nhin ca nh mnh th nay u c th
tnh ton v tin on. Mc d khng ph nhn s tip tc tn ti ca nhng
tn gio c t chc, nhng Weber cho rng qu trnh th tc ha lm cho x
hi hin i xa dn cc thn thnh v ngy cng hng v nhng h thng t
tng duy l, trong c khoa hc.

in hnh ca v tr quan duy l l s xut hin trong cc x hi hin

i cc t chc th li. T chc x hi trong cc x hi truyn thng da trn
lng trung thnh ca c nhn v da theo cc cch ng x ca qu kh, th
ngc li t chc th li ch da trn hiu nng, hiu qu. Cng nh
Toennies v Durkheim, Weber khng cao x hi hin i m khng ph
phn. Weber tha nhn rng trong khi khoa hc c th em li nhng thnh
tu k thut, th n vn bt lc trong vic em li nhng cu tr li cho nhng
vn c bn nht v ngha v mc ch ca cuc sng ca con ngi.
ng e ngi qu trnh duy l ha c th c hu qu l phi nhn ha x hi khi
cuc sng ca con ngi cng ngy cng b iu tit bi nhng t chc bn
giy khch quan.

K. Marx c mt ci nhn v qu trnh hin i ho rt khc bit vi

nhng nh t tng x hi khc, bi l Marx nhn mnh tm quan trng ca
mu thun x hi. i vi Marx x hi hin i ng ngha vi ch ngha t
bn, l mt h thng kinh t c sn sinh ra do u tranh giai cp vo cui
thi k trung c. Giai cp t sn nm gi h thng sn xut mi do cuc cch
mng cng nghip em li thnh cng trong vic thay th giai cp a ch
qu tc.

Marx khng c ph nhn s hnh thnh tnh hin i c lin quan n

s suy tn ca cc cng ng c quy m nh, n s phn cng lao ng gia
tng v s xut hin ca v tr quan duy l. Theo ng, c ba yu t ny u
cn thit cho vic pht trin ch ngha t bn. Ch ngha t bn ko
nhng ngi nng dn t cc vng nng thn v cc th vi mt h thng
th trng khng ngng pht trin; s chuyn mn ha l c s cho s vn
hnh cc x nghip; v tnh duy l th hin r trong x hi hin i bng yu
cu gia tng li nhun. Mc d khng ngng ph bnh x hi t bn, Marx c
mt ci nhn v qu trnh hin i ha kh lc quan. Marx tin tng mu
thun x hi trong x hi t bn s em li mt cuc cch mng v cui cng
dn n mt x hi cng bng hn, nhn o hn.

B. Mt s li gii thch ng i v qu trnh hin i ha:

Qu trnh hin i ha nh l s hnh thnh x hi i chng:

 Mt li gii thch quan trng v tnh hin i nhn mnh cc phng
cch m cch mng cng nghip dn n s hnh thnh cc x hi i
chng c qui m ln. Thut ng x hi i chng m ch mt x hi cng
nghip mang c tnh c cc b phn cu thnh ng nht nhng tch ri
nhau. Li tip cn nghin cu tnh hin i nh l x hi i chng t
c s trn cc tng ca Toennies, Durkheim, v Weber c hai lp lun
chnh:

Qui m ca i sng x hi gia tng: i sng x hi c qui m nh

trong cc x hi tin cng nghip tr thnh nhng cng ng c qui m
ln trong cc x hi cng nghip. Vic chuyn bit ha cc hot ng kinh t,
th ha v vic gia tng dn s nhanh chng tip theo cuc cch mng
cng nghip gia tng qui m ca i sng x hi. Trong cc x hi c qui
m ln, mi c nhn thng ch quen thn mt s t ngi, bit n nhiu
ngi khc ch qua cng vic ca h (v d bc s, ngi bn hng trong
siu th) v nhn i b phn nhng ngi khc nh l mt m ng v
danh. S truyn thng din i din vn cn, nhng nhng t chc truyn
thng i chng chnh thc (bo ch, truyn hnh, i) ngy cng gi vai tr
quan trng. Cc t chc chnh thc gi vai tr quan trng trong mi kha cnh
ca i sng x hi v m nhn nhng trch nhim trc y do gia nh,
bn b v nhng ngi lng ging m nhn mt cch khng chnh thc.

Truyn thng i chng v s pht trin cc phng tin giao thng

gp phn lm suy yu cc gi tr vn ha truyn thng, khi con ngi tip xc
vi cc gi tr v chun mc vn ha khc a dng hn. Khi xem cc tin tc
th gii trn truyn hnh hay khi tip xc vi nhng ngi thuc cc dn tc
khc, con ngi d chp nhn s a dng ca vn ha v i n vic nh
gi cao quyn v t do chn la ca c nhn. Cc phn lp vn ha v vn
ha phn khng (counterculture) pht trin trong cc x hi i chng. Cc
thnh phn c v tr yu km trong x hi trc y nh ph n, cc dn tc
thiu s - ginh c quyn tham d ln hn vo cng vic x hi, k c
quyn bu c. Cc c hi ny i i vi s pht trin kinh t, kch thch s di
ng x hi.

S hnh thnh v pht trin ca nh nc: Trong cc x hi c qui m

nh chu u vo thi trc cch mng cng nghip, chnh quyn nm
trong tay cc lnh cha a phng. Do thiu cc phng tin truyn thng,
khng mt ng vua, ng cha no c th thc hin s kim sot hu hiu ln
ton th x hi. Nhng dn dn vi cuc cch mng cng nghip, chnh
quyn trung ng cng ngy cng pht trin v qui m v tm quan trng.
Ly th d, nm 1795 ngn sch ca chnh quyn M khong 6 triu la, s
tin ch bng ngn sch ba ngy vo nm 1985. Qui m ca nh nc
cng gia tng, chnh quyn can thip vo mi lnh vc ca i sng x hi
nh iu tit lng bng v n nh iu kin lm vic, gio dc lc lng lao
ng tng lai, cung cp tr cp ti chnh cho nhng ngi tht nghip,
bnh hon D nhin trong qu trnh , thu m cng gia tng ln mt cch
u n, ly th d hin nay mt ngi M phi lao ng bn thng trong mt
nm c tin tr cc dch v gia tng ca nh nc. ng thi cc phng
tin chnh tr cng tp trung vo cc t chc th li ln lm cho cc cng
ng a phng cm thy h c t quyn trn i sng ca chnh mnh.

Tm li, l thuyt x hi i chng thy c cc hu qu tch cc

cng nh tiu cc ca vic chuyn bin t i sng x hi c qui m nh
sang i sng x hi c qui m ln. Cc x hi hin i nhn mnh v quyn
ca c nhn, chp nhn hn nhng s khc bit x hi v em li mt mc
sng cao hn cc x hi truyn thng trong qu kh. Nhng cc x hi i
chng cng c c im t nhiu v ci m Durkheim gi l phi chun mc.
Qui m v tnh phc tp ca x hi i chng lm cho c nhn thng cm
thy bt lc khi i din cc t chc bn giy. V nh, mc du h thng
chnh tr M ngy nay chp nhn quyn bu c ca mi cng dn t 18 tui
tr ln, nhng thng thng ch c khong phn na c tri M i bu. S
kin ny cho thy rng h thng chnh tr - cng nh nhiu lnh vc khc ca
cc x hi c qui m ln thng lm cho c nhn cm thy khng ai c th
lm g khc hn, khng ai c th nh hng ln x hi i chng, khng ai c
th tc ng ln ci gung my khng l .

Mt cch tng qut, li gii thch ny v qu trnh hin i ha c xu

hng nhn mt cch thin cm i sng trong cc x hi c qui m nh
trong qu kh. Do vic phn tch x hi i chng ko c s ch ca
nhng ngi bo th v x hi v v kinh t. Nhng ngi ny ng h nn
o c c tnh cch qui c v chng li s iu tit cng ngy cng gia
tng ca chnh quyn vo i sng x hi.

Qu trnh hin i ha nh l qu trnh s pht trin x hi c giai cp:

Li gii thch ny tha nhn s kin cc x hi hin i c qui m i

chng, nhng cho rng trung tm vn hin i ha l s bnh trng ca
ch ngha t bn. Hn th na, bt bnh ng x hi v xung t x hi vn
c tha nhn v tip tc tn ti trong cc x hi t bn.

Theo K. Marx, ch ngha t bn ti cc nc pht trin khng ch l sn

phm ca cuc cch mng cng nghip m cn phn nh nhng mc tiu
bnh trng ca ch ngha t bn. H thng t bn ch ngha t c s trn
vic tm kim li nhun ngy cng gia tng, do lun lun tm cch gia tng
sn xut v tiu th. V t c s trn vic tm kim li nhun, cc nh t bn
tm cch khai thc qun chng lao ng mt cch c hiu qu nht v xem
con ngi nh l nhng phng tin pht trin nn kinh t t bn ch
ngha. Nh vy ch ngha t bn dn dn i lch khi cc quan nim
truyn thng v o c. Theo quan nim truyn thng ny con ngi cho d
v tr x hi no u l nhng con ngi c gi tr v bnh ng trc thng
, ch con ngi khng phi l mt vt c trong mt b my ca qu trnh
hin i ha. Phng php khoa hc cng thch thc cc tn nim truyn
thng, n hp php ha quyn lc v ca ci ca cc nh t bn. Khoa hc
thch thc nh hng ca tn gio trong x hi hin i nhng mt khc
khoa hc cng hp php ha nguyn trng, v n cho rng cc tin b k
thut s tip tc ci thin i sng x hi. Theo J. Habermas, khoa hc khm
ph v pht minh cc liu thuc cha chy cho cc vn x hi thay v thay
i cc m thc x hi to ra nhng vn x hi trn.

Ci lgch ca khoa hc v qui m bnh trng ca x hi hin i th

hin r rng nht trong vic pht trin cc cng ty t nhn, l nhng cng
ty lin quc gia c qui m rt ln v kim sot mt s ti nguyn ln trn th
gii. Di quan nim x hi giai cp, qui m ngy cng ln ca i sng l
mt hu qu khng trnh khi ca ch ngha t bn.

Bt bnh ng x hi vn tn ti: l thuyt x hi i chng nhn mnh

qu trnh hin i ha dn dn thu ngn nhng khc bit x hi, chng
l c trng ca cc x hi tin cng nghip. Tuy nhin, theo l thuyt x
hi giai cp, qu trnh hin i ha ch thay i v b mt cc bt bnh ng
x hi. Ni cch khc, mc du c s kin l mc sng trung bnh tng
ln, nhng cc x hi t bn hin i vn cn tng t cc x hi c s phn
chia su sc cc tng lp x hi nh trc y, bi l hu ht ti nguyn vn
tip tc b kim sot bi mt thiu s u t. Ly th d M, 5% nhng ngi
M giu nht kim sot hn phn na ti nguyn ca nc M. Theo Paul
Blumberg, mc sng M gia tng trong th k qua khng che du s kin l
mt thiu s vn tip tc kim sot hu ht ti nguyn trong khi mt b phn
dn c vn sng trong ngho i. Hay theo ti liu ca Lin hip Quc, vo
nm 1980, 26% dn s cc nc giu trn th gii to ra 78% tng sn
lng ca c th gii, tiu th 81% nng lng, s dng 70% phn bn ha
hc, 85% qung st ca c th gii (TTCN,18994).

V vn nh nc, theo l thuyt x hi giai cp, nh nc trong x

hi t bn bo v quyn li v ti sn ca gii t sn l giai cp c quyn lc
nht trong x hi. L thuyt ny cng cho rng cc quyn li chnh tr v kinh
t m i b phn nhng ngi lao ng cc nc tin tin ngy nay c
hng khng phi l s biu hin lng tt ca cc nh nc t sn m chng
l kt qu ca mt qu trnh u tranh chnh tr gay go v lu di. D vy,
ngy nay mt s nh chnh tr bo th ang nhn danh tnh hiu qu v h
thng th trng t do ang n lc ct gim nhng chng trnh ti tr ca
chnh quyn cho nhng thnh phn km may mn nht trong x hi. Gii
thch ca l thuyt x hi giai cp v qu trnh hin i ha ginh c ng
h ca nhng ngi tin b v mt x hi cng nh kinh t. Nhng ngi
ny i hi bnh ng kinh t v x hi ln hn cho mi thnh phn x hi v
h cng ng h s iu tit ln hn ca nh nc vo nn kinh t th trng.

Tm li, l thuyt x hi giai cp gii thch s hnh thnh ca qu trnh

hin i ha rt khc vi l thuyt x hi i chng. Thay v nhn mnh qui
m ngy cng gia tng ca i sng x hi v s hnh thnh ca cc t chc
chnh thc ln, li tip cn ny nhn mnh s bnh trng ca ch ngha t
bn, s tn ti dai dng ca bt bnh ng x hi. Thay v ch thy s tng
i ca cc chun mc o c, l thuyt x hi giai cp nhn mnh vn
vong thn mt khi nim m Marx dng ch tnh trng i b phn
qun chng c rt t thc quyn nh hng n i sng ca chnh mnh.

C. C nhn trong x hi hin i:

X hi i chng v vn hnh thnh cn tnh (identit) ca con

ngi:

Trong cc x hi hin i, con ngi c nhiu ring t hn, nhiu t do

hn th hin c tnh ca mnh. Nhng ng thi l thuyt x hi i chng
cng cho thy s a dng v mt x hi, s c kt x hi yu i, s thay i
nhanh chng trong cc x hi hin i cng gy kh khn cho s pht trin
cn tnh ca con ngi. Mi ngi u pht trin mt cn tnh x hi ci ti
c nhn thc v pht trin qua s tng tc vi ngi khc. Qu trnh
ny lin quan n vic ni tm ha nhng yu t phi vt th ca nn vn ha
cc gi tr, cc tn nim, cc ngha vo trong mt nhn cch ring bit.
Cc x hi truyn thng c qui m nh, c vn ha ng nht, c bin chuyn
chm, to mt c s x hi n nh cho s pht trin cn tnh ca c nhn,
vch ra mt con ng d hp nhng r rng cho c nhn (v nh trng
hp pht trin nhn cch cc x hi dn tc t ngi).

Cc x hi hin i, c qui m rng ln hn, a dng v vn ha v

bin chuyn nhanh, em li cho c nhn nhiu chn la hn, nhng trn mt
c s khng vng chc. Khi iu tri v iu phi, ci tt v ci ti, ci xu v
ci p u tr thnh tng i, th con ngi trong x hi hin i c c
nhiu t do sng to hn nhng li mt i s an ton m truyn thng to ra.
David Riesman m t qu trnh hin i ha bng nhng nh hng tc
ng ln tnh cch x hi (social character), tnh cch x hi ny c nh
ngha l cc khun mu t tng, tri thc v ng x c chia s bi nhiu
ngi trong cng mt x hi. Riesman cho rng tnh cch x hi ca cc x
hi tin cng nghip c xu hng hng v truyn thng (tradition
directedness). iu ny c ngha l cc phng cch t duy, cm nhn v
hnh ng c ni tm ha trong nhn cch ca con ngi phn nh nhng
m thc vn ha c chia s bi mi thnh vin trong cng ng v t thay
i theo thi gian. Con ngi hng v truyn thng c nhng m thc ng
x tng t ngi khc khng phi v h bt chc m bi l tt c h u
chia s mt s xc tn su xa v li sng ca mnh.

Tri li, trong cc x hi cng nghip bin chuyn nhanh v a dng v

vn ha, mt nhn cch khng thay i l mt tr ngi, bi l x hi cao
s thch ng ca c nhm V vy Riesman m t tnh cch x hi ca cc x
hi cng nghip l hng v k khc (otherdirectedness). iu m ch
cc khun mu nhn cch qua con ngi tm kim s an ton bng cch
tun th theo cc cch ng x ca k khc. Con ngi pht trin mt cn
tnh tng t x hi quanh h c xu hng tr nn khng thng nht v
thay i. Cc c nhn c xu hng hng v k khc c gng to ra nhng
cn tnh khc nhau v ng cc vai tr khc nhau ty theo tnh hung x hi.
Con ngi hin i mang nhng b mt khc nhau ty khi trng hay cng
s, khi nh hay khi ni th t Mt nhn cch thay i nh vy c th b
nh gi l khng trung thc trong x hi c truyn nhng tnh uyn chuyn
v thch ng l nhng nt c cao trong cc x hi hin i. Tun th
theo nhng gi tr v chun mc, k c cc mode, l v d in hnh v xu
hng hng v k khc ca con ngi hin i. i vi con ngi trong x
hi hin i, ci quan trng l s nh gi ci g l hp thi ca nhng ngi
cng th h ch khng phi ca truyn thng. Nhng xy dng ci ti trn
nhng c s x hi thay i nh vy c th dn n s khng hong cn tnh
trong x hi hin i. Ti l ai? l cu hi thng bt gp ca con ngi
trong x hi hin i. Di quan im x hi hc, vn kh khn trong vic
pht trin nhn cch ca c nhn l s phn nh tnh khng thun nht ni ti
ca chnh x hi.

X hi giai cp: vn tham gia ch thc vo cng vic x hi.

L thuyt x hi giai cp cho rng s ha hn ginh nhiu t do c

nhn hn trong cc x hi hin i b lng on bi s tn ti dai dng ca
bt bnh ng x hi. Trong khi x hi hin i cao tnh tng i ca o
c th cc gi tr vn ha tip tc t mt vi thnh phn trong x hi vo
mt v tr r rng l bt li. S phn tng x hi t c s trn s phn b bt
bnh ng v ca ci v quyn lc, iu ny c ngha l mt s ngi s c
nhiu c hi hn nhng ngi khc. Cc nhm thiu s, ph n v ngi gi
l nhng thnh phn chu nhiu nh kin v phn bit i x, ly th d s
hnh thnh qu trnh hin i ha i i vi s suy tn v th ng x hi ca
ngi gi. Nh vy, thay v au kh do c qu nhiu t do nh l thuyt x
hi i chng ch trng, mt b phn qun chng vn tip tc b t chi c
hi tham gia mt cch y vo i sng x hi.

Mc d s kin cng nghip ha to ra di ng x hi ln hn,

nhng cc x hi hin i tip tc b thng tr bi mt tng lp u t trong khi
mt t l kh ln nhn dn vn sng trong ngho kh. Do , cc yu cu i
hi tham gia vo qu trnh quyt nh ni ln trn nhiu lnh vc, v nh cc
phong tro u tranh ca cng nhn, ca nhng ngi tiu th, cc phong
tro u tranh i dn sinh, dn ch.

Trn bnh din th gii, ch ngha t bn cng nghip t mt t l

kh ln dn c trn th gii di nh hng ca cc cng ty a quc gia.
Qu trnh ny c h lun tp trung gn phn na ca ci trn th gii vo tay
mt s x hi giu c nht, trong khi chng ch chim khong 10% dn s th
gii. Nh vy tri vi nhn nh ca Weber v tnh hp l ca x hi hin i,
H. Marcuse cho rng x hi hin i l phi l v n khng p ng nhng nhu
cu c bn ca nhiu ngi. Hn th na, tin b ca k thut khng cho
php con ngi kim sot hn i sng ca chnh mnh. Tri li, quyn quyt
nh vn mng ca c th gii tp trung trong tay ca ch mt vi ngi. Thay
v xem k thut l phng tin gii quyt cc vn th gii, ng cho rng
k thut ng hn l nguyn nhn ca nhng vn ny. Tm li, l thuyt
x hi giai cp ph phn cc x hi hin i gim tm mc kim sot ca
con ngi ln chnh i sng ca mnh.

D. Qu trnh hin i ha v s tin b:

Cc nn vn ha ca hu ht cc quc gia cng nghip u gn lin

tnh hin i vi tng v tin b tin b c ngha l tin v mt mc ch
c gi nh l tt. Cc nn vn ha Chu u v Bc M tin rng hin ti tt
hn qu kh v tng lai s tt hn hin ti.

Nh chng ta thy, nh ng tnh hin i vi tin b l qu gin

n bi l khng bit n tnh phc tp ca nhng bin chuyn x hi. Ci
m chng ta nh ngha l tin b ty thuc cc quan nim v gi tr: cc bin
chuyn x hi c xem l tin b v tt i vi quan im ny c th b xem
l bo th hoc xu i vi quan im khc.

Mt trong nhng hu qu quan trng nht ca hin i ha l tha

nhn nhng quyn c bn ca con ngi. tng cho rng con ngi c
quyn n gin bi l h l con ngi, hn l do v tr x hi ca h, l mt
tng hon ton c tnh cht hin i v c phn nh trong tuyn ngn
v nhn quyn ca Lin hip quc. V mt lch s cc khi nim v quyn
con ngi v nhn phm ca con ngi c th xem nh l s tip ni khi
nim danh d trong cc x hi tin cng nghip.

Trn nguyn tc mi ngi u chp nhn tng ch trng rng

cc c nhn phi c s c lp trong vic quyt nh i sng ca chnh
mnh. Tuy nhin, s a dng x hi hu qu khng trnh khi ca t do
chn la tip tc l ngun gc ca cng thng v mu thun trong x hi
hin i. Ly th d v gia nh, trong cc x hi hin i, i gia nh truyn
thng suy tn v tiu gia nh ang mang nhiu hnh thc khc nhau.
Trong cc x hi Chu u hin nay, mt con s cng ngy cng gia tng
nhng nam n thanh nin mun sng c thn; hay sng vi nhau, c con,
m khng qua hn nhn; hay sng vi nhng ngi cng gii tnh. i vi
nhng ngi ng h chn la c nhn, nhng thay i loi ny l tin b.
Nhng i vi nhng ngi xem m hnh gia nh truyn thng l nn tng
ca x hi th h s tht vng vi nhng thay i trn.

Nhng hu qu ca qu trnh hin i ha cn l vn tranh ci. Cc

tin b k thut khng c th c xem l in hnh v tin b. D nhin, s
canh tn k thut cho php ci thin i sng ca con ngi, v nh chng ta
c cc phng tin i li nhanh hn, c cc phng tin truyn thng xa hn,
hiu qu hn v chng ta c nhiu kh nng hn chng li bnh tt.
Nhng k thut tin tin cng l nguy c i vi mi trng thin nhin v
ngay c i vi tng lai ca nhn loi.

Tm li, Alvin Toffler cho rng nhng ngi nghin cu v bin chuyn
x hi phi chng li cm d b quyn r bi nhng ng thng. iu ny
c ngha l bin chuyn x hi khng din tin theo ng thng v tin on
c. Mt cch no x hi hin ti l s ni di trc tip ca qu kh,
nhng mt khc n cho thy c nhng s pht trin khng tin on c. V
bin chuyn x hi l khng xc nh c bi tnh phc tp ca n, qu
trnh hin i ha nu ch ng ngha vi s tng trng i sng vt cht
khng c th c ng nht vi tin b x hi.

E. Cc x hi ang pht trin v qu trnh hin i ha:

Trn y chng ta cp n nh hng ca qu trnh hin i ha

cc x hi cng nghip ha tin tin chu u v Bc M. Trong cc thp
k gn y qu trnh hin i ha cng tc ng n cc nc ang pht
trin. Nhm gii thch qu trnh ny c mt s tip cn l thuyt chnh sau
y:

L thuyt hin i ha: mt cch d hiu nht, l thuyt hin i ha lp

lun khi cc x hi truyn thng bin i do qu trnh cng nghip ha, dn
dn chng s mang nhng nt tng t cc x hi chu u v Bc M.
Hin nay cc nc ang pht trin phi i u vi nhng vn x hi
nghim trng do ngho i v gia tng dn s nhanh gy nn. L thuyt hin
i ha cho rng khi qu trnh cng nghip ha xy ra cc nc tin cng
nghip th cc x hi ny cng s kinh qua cc m thc bin i x hi
tng xy ra Chu u, Bc M v Nht Bn, nh: qu trnh th ha, s gia
tng dn s cao s gim bt vi thi gian, chuyn mn ha trong sn xut,
tng quan x hi c tnh cch phi ng, tn gio truyn thng gim vai tr x
hi, quan tm n quyn ca c nhn, gio dc i chng, s hnh thnh v
pht trin ca gia nh ht nhn

Cc nh x hi hc nhn thy l thuyt hin i ha c nhiu h lun

mu thun. Trc ht, trong quan im ca vi nh x hi hc c nh
hng n l thuyt hin i ha nh T. Parsons, hin i ha thng ng
ngha vi tin b. Parsons ch trng mt quan im tin ha v bin chuyn
x hi, ng cho rng cc x hi hin i tt hn cc loi hnh x hi trc
bi l nng sut cao hn cho php nng cao mc sng, thng tin t do ca
con ngi v thc y s a dng vn ha. Chng ta ph phn vic ng
nht tnh hin i vi s tin b x hi. Mt khc, vic chng li qu trnh hin
i ha l r rng trong nhiu x hi truyn thng, v nh cuc cch mng
1979 ti Iran cho thy tm mc chng li hin i ha ca cc lc lng
trong x hi Iran. Th n mt vi l thuyt gia ca thuyt hin i ha cho
rng khi cc x hi truyn thng c c cc k thut cng nghip, chng s
tr nn tng t cc quc gia Ty phng. L thuyt ng quy
(convergence) v qu trnh hin i ha c mt vi nhn xt xc ng, l
hiu nng ca sn xut v cc hnh thc tin tin v truyn thng v i li
gia tng s truyn b vn ho. Nhng cc bin chuyn x hi i theo qu
trnh cng nghip ha khng phi lun lun s thay th cc nn vn ha c
truyn. Do , c mt s l thuyt gia chp nhn quan im phn tn
(divergence) v qu trnh hin i ha. V nh qu trnh hin i ha Nht
Bn phi hp nhiu canh tn vn ha vi cc truyn thng lu i sn
sinh ra mt m hnh li sng c o. Cc x hi cc nc th gii th ba
cho thy mt s pha trn phc tp cc khun mu vn ha c truyn v hin
i. ng thi mt s x hi cho thy thch ng cc k thut cng nghip
nhanh hn mt s x hi khc.

V cc nh hng ngoi lai ln qu trnh hin i ha cc x hi

truyn thng, phi k n tm quan trng ca cc cng ty a quc gia. Vic
lm n vi cc x hi truyn thng cung cp cho cc cng ty ny nhn
cng, ti nguyn r mt v cc th trng mi cho sn phm ca h. L
thuyt hin i ha thng c mt ci nhn thun li i vi cc cng ty a
quc gia ny, xem chng nh l phng tin thc y qu trnh hin i ha.

L thuyt cc h thng th gii (cn c gi l l thuyt ph thuc): L

thuyt cc h thng th gii da trn lp lun qu trnh hin i ha khng ch
l kt qu gin n ca cng nghip ha, nhng ty thuc vo v tr ca mt
x hi trong h thng kinh t th gii. Nt c trng ca li tip cn ny l t
qu trnh hin i ha trong bi cnh th gii ch khng xem bin i mi
x hi l c lp vi cc x hi khc. Th n, cc x hi truyn thng ngho
khng hin i ha theo phng cch ca cc x hi chu u v Bc M, bi
l chng l thuc vo cc quc gia giu c v cng nghip ha.

L thuyt cc h thng th gii c trin khai bi Immanuel

Wallerstein khng nh rng h thng kinh t th gii l s bnh trng ca
ch ngha t bn. H thng th gii ny c cu thnh bi mt s x hi ht
nhn, cc x hi bn ngoi vi v cc x hi ngoi vi. Cc x hi ht nhn l
cc x hi u tin tri qua cuc cch mng cng nghip, cc x hi ny
c nh hng kinh t chi phi ton th gii. Cc x hi bn ngoi vi, v nh
cc nc Ty Ban Nha, B o Nha, cc nc sn xut du la Trung
ng, hay Mhic, Bradin l cc nc c cng nghip v cc nh ch ti
chnh pht trin mt mc no , nhng vn cn l thuc cc nc ht
nhn v t bn v k thut. Cn cc x hi ngoi vi l cc x hi c trnh
cng nghip ha hn ch, nn kinh t yu km nh i b phn cc x hi
nng nghip Chu , Chu Phi v M Latinh. Cc quc gia ht nhn v
tr c th xut khu hay hn ch vic xut khu cc k thut n cc quc gia
ngho v nh vy c th tc ng ln qu trnh hin i ha cc quc gia
ny ty theo mi quan h quyn li gia cc x hi ht nhn, x hi bn
ngoi vi v cc x hi ngoi vi.

Chng ta c th k trng hp nc c v Nht Bn l cc x hi b

tn ph nng n sau th chin th hai. Nhng cc x hi ny c cc nn vn
ha cao tinh thn k lut v s lao ng cc lc, v c bit h c s
gip ca M nn tr thnh cc cng quc kinh t th gii. Cc con
h Chu nh i loan, Nam Triu tin cng c nhng mi quan h khn
kht vi M. Nhng y ch l nhng trng hp c bit.

Trong nhiu trng hp, trong cc mi quan h kinh t gia quc gia
giu v quc gia ngho, cc quc gia giu thng rt ra c nhiu li lc
hn. Cc quc gia ngho ch l ni cung cp nguyn liu, nhn cng r v l
th trng cho cc cng ty a quc gia.

Cc x hi km pht trin l cc x hi nm bn l h thng kinh t th

gii. Theo l thuyt cc h thng th gii, tnh trng km pht trin ny khng
do vic thiu ti nguyn thin nhin, lao ng hay k nng t chc trong chnh
cc x hi ny m ng hn l do v tr khng quyn lc trong bi cnh th
gii. Theo nhiu tc gi, ch ngha t bn cng pht trin, s phn ha gia
cc x hi giu v ngho cng gia tng. Hn th na, khi nn kinh t ca cc
quc gia ngho ch yu da trn vic xut khu ti nguyn t i ca mnh, th
cc x hi ny s khng bao gi pht trin c s phn cng lao ng phc
tp v mt nn kinh t a dng cn thit cho mt qu trnh hin i ha thc
s, v lun lun c mt tnh trng l thuc vo cc quc gia giu trn th gii.
Tnh trng l thuc ny biu hin qua hin tng n ca cc x hi thuc th
gii th ba, v dn n cn khng hong n vo nhng nm 1980.

L thuyt cc h thng th gii cho ta mt bc tranh kh trung thc v

qu trnh hin i ha hin nay, v ph bnh, b sung cho l thuyt hin i
ha mt s im. Nhng chnh l thuyt ny cng c nhng hn ch. Qu
trnh cng nghip ha chm ti cc nc ang pht trin khng ch c nguyn
nhn l cc chnh sch kinh t ca cc nc giu, m bn thn cc nc
ang pht trin cng c mt s nhc im, nh s gia tng dn s cao, s
phn tng x hi ni ti trong cc x hi ang pht trin cng l nguyn nhn
ca bt bnh ng x hi v trong mt s x hi, cc yu t vn ha i lc
ngn cn bin chuyn x hi v d ng vi qu trnh hin i ha, nh
trng hp mt s x hi Hi gio Trung ng. Ngoi ra, mt s nh x hi
hc mcxt ph phn l thuyt cc h thng th gii, h cho rng, khng nh
quan im ca Wallerstein, ch ngha t bn khng ch l mt h thng tng
quan v mu dch m su xa hn l mt phng thc sn xut.

Cc li gii thch dn ty mi (neopopulist): chu u vo th k 19

c nhng nh nghin cu ph phn qu trnh cng nghip ha trn quy
m ln vi lp lun nhng thit hi m qu trnh ny gy ra ln hn nhng
ch li m n em li. in hnh, ti Nga vo th k 19, tro lu dn ty ny
cho rng nc Nga c th qu ln ch ngha x hi thng qua cng x
nng thn, khng qua ch ngha t bn. Quan im ny ngy nay cn c
mt s nh dn ty mi i theo, vi cc ch trng: xy dng cc x nghip
quy m nh, duy tr nng nghip v sn xut tiu th cng nghip, duy tr lng
mc v cc thnh ph nh hn l pht trin cc thnh ph cng nghip c
quy m ln. c im ca cc nh dn ty mi l khng phi h khng bit
i sng nng thn rt kh cc v i ngho, h cng am hiu v bit s
dng nhng kin thc ca khoa hc kinh t, h cng chp nhn cng nghip
ha mt phn v eo ui vic hin i ha nng nghip, nhng mi quan
tm chnh ca h l lm th no phn phi ca ci v li tc cho cng bng.
Nhng ngh ca h v mt nn sn xut nh v cc chnh sch c lin
quan l nhm thc hin mi quan tm ny. Kitching bao gm trong nhng
nh dn ty mi mt s tn tui nh: Julius Nyerere cu tng thng ca
Tanzania, E. F. Schumacher, M. Lipton

Vo nhng nm 1960, Julius Nyerere c nhiu ngi bit n do l

thuyt v ch ngha x hi chu Phi ca ng. Nyerere tin tng nhng gi tr
truyn thng ca chu Phi c th lm nn tng cho vic pht trin ch ngha
x hi. ng ph phn quan im ch trng phi pht trin theo ch ngha t
bn hon ton ri mi i ln ch ngha x hi. l quan im ly chu u
lm trung tm. Theo ng, chu Phi tin thuc a mang nhng c im
ca ch ngha x hi, mc d ngi dn khng thc iu trn. H
sng theo nhng nguyn tc c bn ca trit l Ujamaa: knh trng ln nhau,
chia s ca ci v li tc, ngha v lao ng. Chnh ch ngha thc dn
em li nhng yu t lng on: ch ngha c nhn v mt kinh t; xung t
giai cp Nhng khng phi mi vic u mt, ng tin tng nu nhng
gi tr truyn thng c hi sinh c th l ng lc cho vic pht trin x hi
v kinh t. Nyerere t nng nghip vo v tr trung tm. ng ch trng xy
dng nhng lng ujamaa t qun v mt tiu th v sn xut. Nu c cng
nghip ha phi tn dng nhn lc, s dng nhng k thut thch hp v phi
phn tn v mt a d. ng quan nim cc thnh th ch l n bm v bc lt,
do s khng c vai tr quan trng trong mt x hi c nn sn xut kinh t
ch yu l nng nghip.

Vic thc hin trit l ujamaa khng t c kt qu nh Nyerere

mong i. Cng bng x hi vn cn c duy tr t nhiu, nhng tng trng
kinh t khng xy ra. Hn th na, vic lng x ha khng c lng
dn khi m b my hnh chnh cn c nhiu vn v khng ai chu trch
nhim trong sn xut nng nghip.

Nh kinh t hc M. Lipton cng quan nim mu thun giai cp quan

trng nht trong cc x hi chm pht trin hin nay trn th gii khng phi
l mu thun gia t bn v lao ng m l gia cc giai cp nng thn v
thnh th (Tht ra khi nim giai cp ca Lipton y khng da trn quan
im ca Marx, cng khng trn quan im ca M. Weber, nhng ng hn
l cc nhm quyn li). Theo ng, cc chnh sch cng nghip ha ch c li
cho thnh th: nng dn phi bn nng sn vi gi r, nng thn t c u
t v gio dc, ngun nhn lc c k nng nng thn u dn ra cc
th v nng thn khng c quan tm y trong u tin pht trin. T
ng ch trng pht trin cng nghip ha c th chp nhn c nhng
phi bt u t nng thn, nn chuyn t bn v nng thn thay v u t vo
cc hot ng ti th nhng khng hiu qu.
 Nhiu tc gi ph phn quan im ca M. Lipton. Trc ht, ti
nguyn khng ch chy mt chiu t nng thn ra thnh th, thu kha nng
thn thng c nhiu u i hn th. Th n, ngay ti nng thn s
bt bnh ng cng rt ln gia ngi giu ngi ngho. Hn ch na ca
Lipton l ng qu tin vo hiu qu u t ti nng thn. Cui cng, v
phng din l thuyt, khi nim v giai cp ca ng b ph bnh gt gao.

Quan im ca nhng nh mi trng: Phong tro mi trng bt u

t cui nhng nm 1960 vi i hi kim sot nhim ti cc nc cng
nghip tin tin. Cng vo giai on trn, xut bn bo co ca Cu lc b
Roma Nhng gii hn ca s tng trng (1972). Ph phn cn bn ca
phong tro mi trng l ch trng tng trng kinh t mt cch khng
kim sot. Cc tc gi ny t vn : pht trin c ng ngha vi s gia
tng lin tc tng sn phm quc dn hay khng, bi l tng trng kinh t
khng kim sot gy nhng thit hi ln lao cho mi trng. Cc nh kinh
t hc Mishan, Schumacher u ph phn vic eo ui s tng trng kinh
t mt cch khng gii hn.

Mt cch tng qut, cc nh mi trng ch trng cc chnh sch sau

y nhm mt s pht trin bn vng v lu di: phi c hi ha trong m
thc tiu th, trong li sng v trong vic s dng thi gian; phi s dng
nhng k thut thch hp ly mi trng lm trng tm; t s dng nng
lng v s dng nhng nng lng c th ti to; phi qun l nghim tc
ti nguyn thin nhin; vic s dng t ai v cc m hnh c tr phi tun
th cc nguyn tc mi trng; cc chnh sch kinh t x hi phi da trn k
hoch ha t c s v c s tham gia ca qun chng.

Quan im ca cc nh mi trng v qu trnh cng nghip ha v

hin i ha khng to c s tin tng mt s nc ang pht trin. Mt
s nc ang pht trin cho rng gy nhim mi trng nng n l trch
nhim ca cc nc cng nghip tin tin v h c bn phn phi gii quyt.
Th n, ngi ta nghi ng ch trng chng tng trng, chng cng
nghip ha l mt m mu nhm km hm cc nc ang pht trin trong
tnh trng l thuc, chm pht trin. Ch trng c v vic sn xut quy m
nh, tn dng nhn lc, vi nhng k thut n gin, khng nhim, d bo
qun cng gy nghi ng cc nc ang pht trin l cc nc cng nghip
tin tin mun duy tr nhng li th ca mnh v chu chuyn giao cho nhng
nc ang pht trin nhng k thut hng hai. T nhng ph phn k trn,
cc nh mi trng t ra dung ha hn, h khng i phi ngng tng
trng, m i hi tm nhng phng php v cch thc thch hp nhm s
dng s tng trng hng em li tin b x hi v qun l c ti nguyn
v mi trng.

t nc Vit Nam ta ang trong qu trnh cng nghip ha v hin i

ha. Vic tip thu c ph phn nhng quan im trn s gip chng ta tm
c mt m hnh pht trin ring bit, ph hp vi mc tiu dn giu, nc
mnh, x hi cng bng, dn ch v vn minh.

V. CC M HNH V BIN CHUYN X HI

Cc nh x hi hc thng c gng a ra nhng m hnh v bin
chuyn x hi nhm tin on tng lai ca cc x hi hay ca cc nn vn
minh.

Nhiu nh x hi hc tin phong nh A. Comte, H. Spencer hay .

Durkheim u a ra nhng m hnh tin ha v bin chuyn x hi. M
hnh tin ha da trn nhng thnh t sau: a) Bin chuyn x hi l mt iu
t nhin v lun lun tn ti, bin chuyn x hi c ngha l tin ln nhng
cp cao hn trong trt t x hi, b) bin chuyn x hi c mt hng nht
nh, t n gin n phc tp, c) bin chuyn x hi l lin tc cho d khng
c nhng yu t ngoi lai; i b phn nhng nh tin ha lun u ng ha
bin chuyn x hi vi tin b, d) do vy bin chuyn x hi l cn thit v
xy ra theo cc bc ng nht cho mi x hi.

Hai gi nh trong m hnh tin ha b nhiu ph phn: mi x hi

u tin ha theo khun mu cc x hi chu u v ng ha bin chuyn x
hi vi tin b. Ngy nay cc nh tin ha lun thay th m hnh tin ha n
tuyn c in trn bng m hnh a tuyn. Vi m hnh a tuyn, ngi ta
nhn mnh rng phi nghin cu cc x hi mt cch ring bit khm ra
cc giai on tin ha duy nht ca x hi .

Mt s nh khoa hc x hi nh O. Spengler, A. Toynbee, P. Sorokin

ch trng bin chuyn x hi i theo chu k. H xem rng cc nn vn minh
tin ha nh cc giai on ca i ngi, c pht trin c tn li. Cc x hi
lun lun phi ng ph vi cc thch , hay chng lun thay i gia hai
cc gi tr (nh hai cc gi tr tinh thn v vt cht theo P. Sorokin).

Theo quan im chc nng, bin chuyn x hi xy n nh l h lun

ca gia tng dn s, thay i k thut, bt bnh ng giai cp v l n lc ca
cc tp th khc nhau trong vic tm kim tha mn nhng nhu cu ca mnh
trong mt x hi m ti nguyn ngy cng khan him. X hi, qua cc bin
chuyn, lun bit thch ng, bit iu chnh i n mt s qun bnh mi.

M hnh bin chuyn x hi theo l thuyt xung t lp lun rng nhng

mu thun quyn li gia nhng nhm, nhng tp on vi mc quyn
lc khc nhau s em li bin chuyn x hi, a n mt h thng phn
tng x hi mi v h thng phn tng x hi ny n lt n gy ra xung t
v bin chuyn mi. Ngy nay mt s nh x hi hc p dng l thuyt mu
thun tm hiu bin chuyn trong mt s nhm x hi, trong mt s nh
ch v theo h R. Dahrendorf chng hn khng phi bao gi bin chuyn
cng a n nhng cuc cch mng. Cc cuc cch mng ch xy ra khi s
bc lt mt giai cp ln n cc im v giai cp ny khng cn chu ng
ni phi s dng v lc.

Da trn l thuyt duy vt bin chng v duy vt lch s, vi l thuyt

v cc hnh thi kinh tx hi, K. Marx c mt ci nhn tch cc v lc quan
hn v bin chuyn x hi.

Tm li, do tnh a dng v phc tp, bin chuyn x hi vn lun l

vn gy nhiu tranh ci. Nhng bin chuyn x hi l mt hin thc, hin
nay cc thay i trong mi x hi ang din ra mt cch gia tc, v cc x hi
ngy nay cng c quan h hu c vi nhau hn. Th k hai mi mt m
chng ta ang sng s em li nhng thnh t to ln trn phng din khoa
hc k thut, nhng vn cn nhiu vn cha c gii p, v nh: u l
ngha ca cuc sng ca con ngi, vn ngho nn lc hu, vn xung
t gia cc x hiTuy nhin chng ta c mt an i, s hiu bit v x hi
con ngi trong cc thp k gn y c tin b hn, trong c s ng gp
ca b mn x hi hc.

Ph lc:

Mt s nt c trng ca x Mt s nt c trng ca
hi truyn thng x hi hin i:
* M hnh Quy m nh; dn c phn tn Quy m ln; dn c tp trung
c tr: trong cc cng x nh trong cc th
quan h
vi cc x Bit lp, t cung t cp L thuc h tng
hi khc:
* C cu x
hi:
Nhiu v tr x hi, va ch
- v tr v t v tr x hi, v tr c tnh ch
nh, va s c; nhiu vai
vai tr: nh; t vai tr chuyn mn ha
tr chuyn mn ha
s cp; t tnh v ng, t ring
- quan h: th cp; v ng v ring t
t, t chn la
- truyn din i din + truyn thng
din i din
thng: i chng
- kim sot cnh st + h thng php
d lun phi chnh thc
x hi: lut chnh thc
- phn tng m thc bt bnh ng cht m thc bt bnh ng mm
x hi: ch; t di ng x hi do; di ng ng k
- tnh cht
tch bit, c tnh cch chnh
ca nh c tng quan, bao trm
thc
ch:
 ph quyn thoi tro; lc
khun mu quyn, ph quyn; t lc
lng lao ng n ngoi x
mu gii: lng lao ng n ngoi x hi
hi gia tng
gia nh ht nhn vn cn vai
gia nh m rng: vai tr quan
tr trong x hi ha, nhng
- gia nh: trng trong x hi ha v trong
khng cn l n v sn xut
sn xut kinh t
kinh t.
tn gio nh ch gim vai
l c s ca v tr quan; t tnh
tn gio: tr x hi; nhiu gio phi a
a dng tn gio
dng
gio dc c bn ph thng;
gio dc: dnh cho thiu s u t gio dc cao cp cho mt t
l cng gia tng
qui m nh; t can thip vo x qui m ln; can thip vo vn
nh nc:
hi x hi
sn xut cng nghip i
trn c s nng nghip; tiu th
chng; nh my, x nghip l
kinh t: cng nghip trong gia nh; t
ni sn xut; nhiu nhn vin
vin chc
dch v.
sinh sut, t sut cao, tui th sinh sut, t sut thp, tui
- y t
trung bnh hn ch th trung bnh cao
* khun
mu vn
ha
d bit, a dng, nhiu phn
ng nht; t phn lp vn ha
gi tr: lp vn ha, nhiu vn ha
hay vn ho phn khng
phn khng
chun c ngha o c cao; t chp ngha o c thay i;
mc: nhn d bit chp nhn d bit
nh
lin kt hin ti vi qu kh lin kt hin ti vi tng lai
hng:
 tin cng nghip; nng lng cng nghip; ngun nng
- k thut:
do sinh vt lng tin tin
* Bin
chuyn x chm; thay i qua nhiu th h nhanh; trong mt th h
hi:
Tnh c kt thp, c khuynh hng phi
cao, thng nht
x hi chun mc

TI LIU THAM KHO

Permela Abbott & Claire Wallace, An Introduction to Sociology Feminist
Perspectives, 2nd ed., Routledge, London, 1997.

Mavis Hiltunen Biesanz & John Biesanz, Introduction to Sociology, 2nd

Ed., New Jersey, PrenticeHall, 1973.

Tony Bilton v tgk, Nhp mn x hi hc, H Ni, Vin x hi hc, nxb

Khoa lc x hi, 1993.

Raymond Boudon, Francois Bourricaud, Dictionaire critique de la

sociologie, Paris, PUF, 1982.

on Vn Chc, X hi hc vn ha, NXB Vn ha thng tin, 1979.

ChatlesHenry Cuin, Francois Gresle, Histoire de la sociologie, 2 tomes,

Paris, Ed. La Dcouverte, 1992,

mile Durkheim, Cc quy tc ca phng php x hi hc, bn dch ca

Nguyn Gia Lc, H Ni, nxb Khoa hc X hi, 1993.

JeanPierre Durand, Robert Weil, Sociologie contemporaine, Vigot, 1989.

Joseph H. Fichter, X hi hc, bn dch ca Trn Vn nh, Si Gn, Hin

i th x, 1993.

Michle Giacobbi, JeanPierre Roux, Initiation la sociologie, Paris,

Hatier, 1990.
 Anthony Giddens, Sociology, 3rd ed., Polity Press, 1997.

David Hulme, ark Turner, Sociology and development Theories, policies

and practices, Harwester Wheatsheaf, 1990.

Grard Ignasse, MarcAntoine Gnissel, Introduction la sociologie,

Ellipses, 1995.

William Kornblum, Sociology in a changing World, New York, Hot Rinehart

& Winston, 1988.

Hermann Korte, Nhp mn lch s x li hc, NXB Th gii, 1997.

Alfred McClung Lee, Principles of sociology, 3rd ed., New York, batnes &
Nobl, 1971.

John J. Macionis, Ken Plummer, Sociology a global itroduction, New

Jersey, PrenticeHall Europe, 1997.

Gordon Marshall, Dictionary of Sociology, Oxford Univ. Press, 2nd ed.,

1998.

Mt vi vn x hi hc v nhn loi hc, NXB KHXH, H ni, 1996.

Nguyn Khc Vin, T in x hi hc, NXB Th gii, H Ni, 1994.

Nguyn Xun Ngha, Phng php v k thut trong nghin cu x hi.

TPHCM. NXB Tr, 2004.

Nguyn Xun Ngha, X hi hc: khi nim, khuynh hng, vn ,

TPHCM, HMBC, 1994, 1996, 1998.

Phm Tt Dong, L Ngc Hng, X hi hc, NXB HQG H Ni, 1997.

Raymond Quivy, Luc Van Campenhoudt, Manuel de recherche en sciences

sociales, Paris, Dunod, 1988.

Trn Hu Quang, X hi hc nhp mn, TP. HCM, Vin o to m rng,

1993.
 Tng lai, Nhng nghin cu x hi hc v c cu x hi v chnh sch
x hi, NXB KHXH, H Ni, 1994.

Tng lai, X hi hc v nhng vn ca s bin chuyn x hi, NXB

KHXH, H Ni, 1997.

Tng lai (cb), X hi hc. T nhiu hng tip cn v nhng thnh tu

bc u, NXB KHXH, H Ni, 1994.

Vin nghin cu X hi hc (Vin Hn lm Khoa hc Lin X), Nhng c

s nghin cu x hi hc, Mtxcva, NXB Tin b, 1988.

V Quang H, Cc l thuyt x hi hc, tp 1 & 2, NXB i hc Quc gia

H Ni, 2001.

MC LC
Chng 1: X hi hc l g?

Chng 2: Tng quan v cc phng php v k thut trong nghin

cu x hi hc.

Chng 3: X hi v vn ha.

Chng 4: Qu trnh x hi ha. V tr v vai tr x hi.

Chng 5: T chc x hi.

Chng 6: Phn tng x hi v di ng x hi.

Chng 7: nh ch x hi.

Chng 8: Kim sot x hi v lch lc x hi.

Chng 9: Hnh vi tp th v phong tro x hi.

Chng 10: Bin chuyn x hi v qu trnh hin i ha.

Ti liu tham kho.

---//---
 I HC M BN CNG TP.HCM
KHOA X HI HC

X HI HC

Bin son

NGUYN XUN NGHA

Cao hc x hi hc, D.E.A. X hi hc

LU HNH HI B - 2006