METU
KIZ JFA 2007/1UZUN TARHNDEN BR KEST
KULESNN
(24:1) 35-47
Alnd: 24.08.2006; Son Metin: 08.02.2007
Anahtar Szckler: stanbul; Kz Kulesi;
Kule-i Duhter; 18. yzyl; restorasyon;
Osmanl ariv belgeleri.
1. Efsaneler konusunda bkz., Baykara (2004,
127-153) ve Haksan (2001, 1476-1481); Akay
(1999); Ahunbay (2000); Akn (2000); Gm
(2000) ve zler (2000) yaplan restorasyona
ve seilen yeni ileve ynelik eletirilerden
birkadr.
2. Alper (2000) ve Alper vd. (2001),
gerekletirilen onarm ayrntl bir biimde
ortaya koymaktadr. Restitsyon ve
restorasyon projelerinin hazrlanmasnda
Osmanl ariv belgelerinin dikkate
alnmad grlmektedir. Gerekletirilen
restorasyonun yapy 1943 onarm
ncesindeki durumuna getirmesi
amalanmtr. Kule tarihindeki nemli bu
onarm iin bkz. Meltem (1948); kulenin
1920li yllardaki durumu iin bkz. Resim 9.
(Bu kartpostaldan yararlanmam salayan
Sayn Namk Kemal Nomaka teekkrlerimi
sunarm).
METU JFA 2007/1 35
KIZ KULESNN UZUN TARHNDEN BR KEST:
18. YZYILDA KULE- DUHTER
Deniz MAZLUM
ener zlerin deerli ans iin.
stanbul siluetinin sekin elerinden biri olan Kz Kulesi, turistik tesise
dntrlmek zere kapsaml bir restorasyona konu olunca, yaygn
tartmalarn da odana yerleti. Bu tartmalar Kz Kulesini, yalnz
mimarlk yaynlarnn deil, gnlk gazetelerin de yer verdii ilgi ekici
bir konuya dntrd. Bir yandan, ngrlen yeni ilevin yapnn ruhuna
uygun olmad, bu ilevle btnletirebilmek iin verilen tavizlerin yapy
soysuzlatrarak deerini drd, eklenen demelerin, kazanlan ek
mekanlarn, yaktrlan yeni ehrenin ve doal kayaln bozulmasnn,
simgesel deeri ok byk bu stanbul yapsna zarar verdii dile
getiriliyor, Kz Kulesini deerli ve benzersiz klann yalnz maddi varl
deil, yapy ayn zamanda da bir soyut mirasa dntren, balantl
efsaneler olduu syleniyordu (1). Kuleyi 49 yllna kiralayan irketin ve
restorasyonu gerekletiren ekibin kimi yandalar da bulan gryse, Kz
Kulesini yenileyerek ulalabilir klmann yapy yceltecei ynndeydi
(2).
Kz Kulesini gndeme tayan, hakkndaki yaynlar oaltan ve
eitlendiren bu gelime, 360 derece stanbul manzaras vaat eden
turistik tesisin 7 Ekim 2000de hizmete almasyla sonuland ancak
tartmalar sona ermedi.
Aslnda, Kz Kulesinin bir turizm tesisine dntrlmesi fikri yeni
deildi. Daha 19. yzyl sonunda, 1 Nisan 1880 tarihli bir gazete
haberi, kulenin konaklama ve yeme-ime blmleri ieren bir yapya
dntrlmesinin dnldn duyuruyordu. La Turquienin,
Nouvelles du Jour (Gnn Haberleri) blmnde, Vakit gazetesinden
naklen verilen haberde, bir ngilizin, Kz Kulesini 12 yllna kiralamak
istedii ve niyetinin bu Bizans antn, restoran ve kahvehanesi olan
bir otele evirmek olduu bildiriliyordu (Resim 1). Haber, nasl bir
proje ngrld ve dnlen kiralama sresinin neden 12 yl olduu
konusunda ayrnt iermiyordu. Bu projenin hayata geirilmedii, yine La
36 METU JFA 2007/1
Resim 1. Bir ngilizin Kz Kulesini 12
yllna kiralamak istediini aktaran gazete
haberi (La Turquienin 1 Nisan 1880 tarihli
nshasnn 1. sayfas).
3. 15 Muharrem 1308 (31 Austos 1890)
tarihli ariv belgesi: BOA. Y.PRK.ZB, Dosya
No. 5, Gmlek No.111.
4. Mamboury (1925, 494-496); Konyal (1977,
280); Haskan, 2001 (1478).
5. Gksoy, 1999.
6. Duhter, Farsada kz evlat anlamna
gelmektedir.
7. Ambraseys ve Finkel (1995, 41); Alper (2001,
90).
8. Bu konuda Glersoy ve Altnoluk (1993,
18) verilen bilginin kayna Konyal (1951,
352) olarak belirtilmitir. Ne var ki, yangnn
tarihi birinci kaynakta 1719, ikinci kaynakta
1720 olarak zikredilmektedir. Konyalnn
verdii Hicri ve Miladi tarihler de birbirini
tutmamaktadr.
9. BOA. MAD. 8947, 304.
10. Bu mimarn yaam ve etkinlikleri
konusunda bkz. Erdoan (1962).
11. BOA. MAD. 10331, 116.
12. BOA. CEVDET MALYE 28211.
DENZ MAZLUM
Turquienin 26 Temmuz 1883 tarihli nshasnda, Kz Kulesinin onarma
ok muhta bir durumda bulunduunu bildiren haberden anlalyor.
Ancak, Fransa sefirinin Kz Kulesinde bir davet vermeye hazrlandn
ortaya koyan belge, 19. yzyl sonunda yapnn ok zel konumu
nedeniyle gzde bir arlama mekan olarak alglanmaya devam ettiini de
gsteriyor (3).
Uzun tarihi boyunca eitli ilevler stlenen Kz Kulesinin zerinde yer
ald kayalktan ilk kez .. 411de sz edilmi, 12. yzyla gelindiinde
Bizans mparatoru I. Manuel Komnenos bu doal kayalk zerine bir
savunma kulesi yaptrmtr. Fetihten sonra Sultan II. Mehmet in buraya
yeni bir kale ina ettirdii ve Osmanl dnemi boyunca Kz Kulesinin
onarlarak ya da yer yer yeniden yaplarak yaatld bilinmektedir (4).
Bir savunma yaps olarak ina edildikten sonra Kz Kulesi, deniz feneri,
radar istasyonu, veba ve kolera tecrit hastanesi (5), siyanr deposu da dahil
olmak zere ok eitli hizmetler stlenmitir.
Bu yaz, Kz Kulesi hakkndaki bilimsel literatre bir katk getirmeyi
ve kulenin uzun tarihi iinde seilen bir dnemine, 18. yzylna, k
tutmay amalamaktadr. Yaznn oluturulmasnda ana malzeme,
Babakanlk Osmanl Arivinden salanan belgeler olmu, bunlarn
yan sra 18. yzyla ait iki izim de deerlendirilmitir. Kz Kulesinin
yeniden kullanm projesinin ve uygulanan restorasyonun tartlan ya da
karanlkta kalan kimi noktalarnn bu belgeler yardmyla aydnlatlmas
umulmaktadr. Ayn zamanda da, onarmla ilgili belgelerin satr aralarnda
kalan ve dneme zg i ahlakn ve uyulmas gereken belli standartlar
ortaya koyan bilgilere dikkat ekilmitir.
KIZ KULESNN 18. YZYILDAK DURUMU VE BU YZYILDA
GERD BALICA ONARIMLAR
Yazmzn balndan da anlalaca gibi, Kz Kulesinin, 18. yzylda
kullanlan yaygn adlarndan biri de Kule-i Duhterdir (6). Bugn ancak
ariv belgelerinde kalm olan bu adn yan sra, 18. yzyl belgelerinde, Kz
Kulesi ve skdar kurbunda vaki kule-i bahir (skdar yaknndaki deniz
kulesi) deyilerine de rastlanmaktadr.
Kz Kulesinin 18. yzyldaki durumunu aydnlatmak amacyla yaplan
ariv almasnda kulenin olduka sk aralklarla kapsaml restorasyonlara
konu olduu saptanmtr. Genel bir deerlendirme, yapdaki nemli
hasarlarn byk lde konumundan, baka bir deyile deniz zerinde
yer almasndan kaynaklandn gstermektedir. zellikle k aylarnda
etin koullara maruz kalan yap, dalgalar ve sert rzgarlar nedeniyle
harap olup srekli bakm gerektirmekte, bu yaplmaynca da sk sk
onarma muhta bir duruma dmektedir.
Kz Kulesinde ciddi ve srekli bozulmalara yol aan dalga, rzgar
gibi doa olaylarnn yan sra, depremler de bir tehdit esi olmutur.
Gerekten de, stanbulun tarihindeki byk depremlerin yol at
hasarlar incelendiinde, Kz Kulesinin depremler karsnda dayanksz
ve hassas olmas dikkat ekicidir. 1509da yaanan kyamet-i sugradan,
17 Austos 1999 depremine kadar, hasarl yaplar arasnda Kz Kulesi de
bulunmaktadr (7). Osmanl arivlerinde, Kz Kulesinin onarmyla ilgili
ok sayda belge bulunmas, kulenin bu hassas yaps nedeniyledir. Yaplan
onarmlarn niteliklerini ve ayrntlarn anlamada en deerli kaynak olan
onarm keiflerinin yan sra, muhasebe kaytlar ve hatt- hmyunlar da,
yapnn tarihine k tutmaktadr.
KIZ KULESNN UZUN TARHNDEN BR KEST
Resim 2. Kz Kulesinin 1734 tarihli
onarmn belgeleyen, siyakat yazl
muhasebe kayd (BOA. MAD.10331, 116).
Resim 3. Hassa Bamimar Elhac Ahmed
Aa tarafndan 1761de hazrlanan onarm
kefinden bir blm (BOA. CEVDET
MALYE 28211).
Resim 4. Onarm kefi altnda Elhac Ahmed
Aann mhr ve imzas (BOA. CEVDET
MALYE 28211).
METU JFA 2007/1 37
Kz Kulesinin 18. yzylda kapsaml bir onarm geirmesine yol aan ilk
olayn bir yangn olduu anlalmaktadr. 1720/21de ahap fenerden
srayan bir kvlcmn kuleyi sarmas byk tahribata yol am,
1725/26da, Sadrazam Damat brahim Paann giriimiyle kule, kurun
kubbeli ve fener blm de kargir ve caml olarak restore edilmitir (8). Bu
mdahaleyle ilgili olarak bir ariv kaydna rastlanmamtr.
Babakanlk Osmanl Arivinde, Kz Kulesinin 18. yzyldaki
onarmlarna ait, inceleyebildiimiz en eski belge 5 Zilhicce 1143 (11
Haziran 1731) tarihli bir muhasebe kayddr (9). Bu kaytta, kulenin feneri
ile top mazgallarnn ve mevazi-i sairesinin (dier yerlerinin) tamire
muhta olduklar iin dnemin Hassa Bamimar Mehmed Aa tarafndan
dzenlenen keif defteri uyarnca onarldklar belirtilmekte ve balangta
215 kuru olarak tahmin edilen onarm bedeli iin Hazine-i Amireden 180
kuru verildii ifade edilmektedir. Burada ad geen mimar, Lale Devrinin
nl Bamimar Kayserili Mehmed Aadr (10). Bu ksa muhasebe
kaydnda, doal olarak baka hibir teknik ayrnt belirtilmemitir.
Aradan drt yl gemeden, Kz Kulesinin yine tamire muhta yerleri
olduunu ve halen grevini srdren Bamimar Mehmed Aann keif
hazrlayarak onarm gerekletirdiini, baka bir muhasebe kaydndan
renmek mmkndr (11) (Resim 2). Bu kayda gre, onarma muhta
mahaller iin devlet hazinesinden 18 Muharrem 1147de (20 Haziran 1734 )
350 kuru denmitir. Bu belge de, yaplan mdahalelerin teknik boyutlar
hakknda bir bilgi vermemektedir.
Kz Kulesinin 18. yzylda geirdii onarmlar ok ayrntl bir biimde
ortaya koyan belgelerden ilki, dnemin Hassa Bamimar Elhac Ahmed
Aa tarafndan hazrlanarak 3 Ramazan 1174te (8 Nisan 1761) sunulmu
olan onarm kefidir (12) (Resim 3, 4). Ahmed Aa, karlan ferman
uyarnca Kule-i Duhtere varldn ve yaplan muayene sonucunda
kule zerindeki kurun rtnn mrur- ezman (geen zaman) ile
haraba mrif (harap olmaya yz tutmu) olduunun grldn
belirtmektedir. Bu ifadeden, kule rtsnn uzun bir sredir onarm
grmedii anlalmaktadr. Mimar Aa, rzgarn iddetiyle yerinden
kopup zayi olan kurunlar nedeniyle atlarn ve klahn yamur altnda
kalp rdn, bu yzden de yenilenmeleri gerektiini saptamtr. te
 38 METU JFA 2007/1
13. Burada sz konusu n keif defterinden,
rnek olarak dokuz farkl mdahale nerisi
aktarlmtr. 37 kalem iin tarif edildii
defterin arz blmnde Ser Mimrn-
Hassa Elhac Ahmed durumu yle
zetlemektedir:
Sdr olan emr u fermnlar zere skdr
kurbunda vki kulle-i duhtere varlb
muyene olundukda kulle-i mezbr
zerinde olan kurun puideleri mrr-
ezmn ile harba mrif olub ve bazan
iddet-i rzgrdan endhte ve zyi olmakla
tecdde muhtc olan sakflar ve klh
kesret-i brndan ryp mahlten tecddi
ve dizdr ve nefert odalar inhidma meyl
edip enkz- mevcdesiyle tecddi ve fener
kurbunda ya odas kule dernunda ve
etrfnda ivileme derzleri ve mevcd demir
bayrakl kapnn demir bayraklar noksan
ve lodos tarafnda ve poyraz tarafnda ve
skdr tarafnda etrf kule sofalarnda
kfegi pehlu demeleri tahtnda su iinde
kebr brakma talar emvc-i bahrden hedm
ve talar zyi olub tecdde muhtc ve kargr
rhtm ile muhkem yaplmak ve zerinde
kfegi pehlular tecddi ve mevcd pehlular
kurun ve kenet ile mahallerine ve bilcmle
noksan pehlular tecddi ve kule-i merkm
dernunda mevcd sarn dernuna sva ve
kalay zikr olunan mahallerin kef ve mesha
ve tahmni defteridir ki zikr olunur el-vki f
3 N (Ramazan) sene 1174.
DENZ MAZLUM
yandan, dizdar ve neferat odalar yklmaya yz tuttuundan, bu
blmlerin enkaz- mevcudesiyle yenilenmesi ngrlmekte, baka
bir deyile, kullanlabilir kalntlarn btnleme tekniiyle onarlmas
dnlmektedir. Fener bitiiinde yer ald sylenen ve fenerde yaklan
yan depoland yer olan ya odas, kulenin iindeki ve evresindeki
kimi yerlerin derzleri ve demir kap da onarma muhta mahaller ve
elemanlar olarak sralanmtr. Mimar Aa, lodos, poyraz ve skdar
taraflarnda, etraf sofalarda (kule evresindeki platformda) yass kfeki
demeler altnda, su iinde kalan byk talarn da emvac- bahirden
(denizin dalgalarndan) yklarak kaybolduunu belirtmekte ve kargir
rhtmla birlikte zerindeki kfeki talarn da yenilenmesini ve yerinde
kalm olan talarn kenetlerle birbirine balanmasn nermektedir.
Sunulan bu keif zerine Ba Muhasebe, metin ve mstahkem olmak zere
tamire balanmasn buyurmutur.
Keifte, ynleri belirtmek iin evre semtlere, yaplara ve corafi elere
referans verilmesi dikkat ekicidir. 18. yzyl onarm keiflerinde, bir
konumu tanmlamada genellikle yemininde (sanda), yesarnda
(solunda) gibi szckler kullanlrken, burada Karadeniz tarafnda,
Akdeniz tarafnda, skdar tarafnda/mukabilinde, lodos/poyraz
tarafnda, Salacak/Beikta/ stanbul/ kble/ Topkap mukabilinde gibi,
yn konusunda belirsizlik brakmayan deyiler tercih edilmitir. Kz
Kulesinin bir ada zerinde tek bana yer almas, bu referans eitliliinin
nedeni olsa gerektir.
Keifte, sunu blmnn ardndan, nerilen her trl mdahalenin
alan hesab ve birim maliyetiyle birlikte tutar belirtilmitir. Bu ayrntl
dkm, bir yandan kuledeki eitli mekanlarn adlarn ortaya koyarken,
bir yandan da bu mekanlarn mimari zellikleri, malzemeleri, boyutlar
hakknda fikir vermektedir. Bu kapsaml onarm srasnda Mimar Aann
gerekli grd mdahalelerden bazlar unlardr:
Ada zerinde, dalgalarn yerinden kaldrarak denize srkledii
kfeki talar yerine yenilerinin denmesi ve eitli kesimlerde
yerinden oynam deme talarnn kenetlerle birbirine
tutturulmas;
Tm kule evresinde derz onarm yaplmas;
Kap nnde, sofa zerindeki kiremitlerin aktarlmas ve atnn
onarlmas
1,5 zira x 2,5 zira (yaklak 1.10 x 1.90 m) boyutlarndaki ahap kule
kapsnn yeniden yaplmas;
Kule klah zerindeki kurunlarn onarlmas ve iddetli rzgar
nedeniyle yerinden umu olan 14 adet kurun levha yerine
yenilerinin konulmas;
Kule iindeki sarnca horasanl cilal sva ve lkn kalay
uygulanmas;
Lodos tarafnda (gneyde) demir kapnn yenilenmesi;
Lodos tarafnda ta sofann altndaki bozulmu yere byk talarla
kargir rhtm yaplmas;
Kayk ekilen yere kargir rhtm yaplmas (13).
Bu ilemlerin tamamlanabilmesi iin gereken tutar 2 526 kuru, 3 ake
olarak hesaplayan Bamimar Elhac Ahmed Aa, onarm sona erdiinde
KIZ KULESNN UZUN TARHNDEN BR KEST
14. BOA. CEVDET BELEDYE 4117.
Resim 5. Hassa Bamimar Mehmed Tahir
Aann hazrlad 1764 tarihli onarm
kefinden bir blm (BOA. CEVDET
BELEDYE 4117).
METU JFA 2007/1 39
yeniden keif yaplmas kouluyla erh vermekte ve onarma balanmas
iin emir ve ferman karlmasn dilemektedir.
Onarm kefi altna dlm notlardan, Bamimarn tm
onarm ilemlerinin tamamlandn bildirdii ve bunun zerine,
Bamuhasebeden hesap ettirilip 2 525,5 kuru olduu onaylanan
onarm bedelinden 125,5 kuru indirilip kendisine 2 400 kuru dendii
anlalmaktadr. Tezkere verili tarihi 11 Safer 1176dr (1 Eyll 1762).
Mimarbann n keif defteri hazrlamasnn stnden yaklak 17 ay
gemitir.
Kz Kulesinin 18. yzylda geirdii kapsaml bir baka onarm, Kule-
i Bahri Dizdar Murad Mehmedin bavurusu zerine balamtr
(14). Dizdar, Sultana hitaben yazd arzuhalde, birka yl nce
tamiri ferman olunan kulenin, sabk Mimar Aa vaktinde onarmna
balandn ancak ilerin tamamlanmadn bildirmekte, son derece
kt bir tablo izmektedir: Kulenin kurun rts alm, zerinde olan
tahtalar dklm, youn yalar sonucunda kiriler de bozulmutur.
Kulenin altnda olan talar sklm ve iddetli frtna bu talar denize
srklemitir. Demir kaps bulunmad iin, hisar iinde olan ve
toplar barndran avlu, denizden gelen molozla dolmu, toplar kum ve
moloz altnda kalmtr. Baka bir deyile, kulenin her taraf onarlmaya
ve temizlenmeye muhta durumdadr. Dizdar, ayrca kulenin kaps
nndeki sofann zerinde, kulenin etrafn muhafaza eden fukaralar iin
bir oda yaplmasn dilemekte ve bir keif yaplarak onarma balanmas
konusunda ferman karlmasn arz etmektedir.
Kule Dizdar Murad Mehmedin bu arzuhali zerine, yeni Hassa
Bamimar ve 18. yzyl Osmanl mimarlnn sekin simas Mehmed
40 METU JFA 2007/1 DENZ MAZLUM

15. 30 farkl i kaleminin sraland bu keif Tahir Aa, hasarlar tespit ederek bir keif hazrlamakla grevlendirilmitir.
defterinin Ser Mimrn- Hassa Mehmed
Tahir Aa tarafndan kaleme alnan arz Mehmed Tahir Aa Kule-i Duhtere varp muayene ettikten sonra saptad
blm de aadaki gibidir: bozulmalar ve gerekli grd mdahaleleri 12 evval 1177de (14 Nisan
Sdr olan fermn- lileri zere kulle-i 1764) sunduu keifte (Resim 5) yle zetlemektedir:
duhtere varlb muyene olundukda kulle-
i merkum birununun etrf - selasesinde Kulenin dnda drt bir tarafta yer alan kfeki demeler iddet-
olan kfegi pehlu demeleri iddet-i ita i ita ve kuvvet-i rzgar ile telatum- bahirden (iddetli k, kuvvetli
ve kuvvet-i rzgr ile telatum- bahirden
sklb ve sls rtbesi deryaya gidib ve rzgar ve dalgalar yznden) sklm, talarn te bir kadar
deme-i merkum tahtnn rhtmlarn dahi deryaya gitmitir. Bu nedenle, kfeki deme ile altndaki horasan
derya ahz edib ve kebir brakma talar dahi
kezalik sklb ve bazlar deryaya gidib ve rhtmn, demir kenetler kullanlarak onarlmas gerekmektedir.
kulle-i merkumun zeri klahnn puide
kurunlar mnselih olduundan kesret-i Kule stndeki klahn kurunlar soyulduundan, kesret-i baran
brn sebebiyle tamire muhta ve derununda sebebiyle (ar ya nedeniyle) klah tamire muhta bir duruma
tula demeleri etrf pencerelerin tahta
kanatlar ve fener kullesinin noksan camlar dmtr. Hem klahn onarlmas, hem de eksik kurun levhalar
ve fenerci odasnn tula demesi ve yerine yenilerinin kaplanmas gereklidir.
kulle-i merkumun skdar tarafnda vki
liman derununa kargir rhtm zerine cedid Kule iindeki ve fenerci odasndaki tula demeler, etraf
kfegi deme ve kulle-i mezkur avlusunun
mevcd yedi aded toplar akta olmakla pencerelerin tahta kanatlar (ahap kepenkleri) ve fener kulesinin
berf brndan hfz iin mceddeden noksan camlar da tamire muhtatr. Bamimar, sekiz adet yarm zira
sundurma sakflar ve dizdar odas ve nbeti
odalar zerinin aktarma-i kiremidleri ve
camn yerine taklmas gerektiini saptamtr.
sair tamir ve termime muhta olub lzumu
olan mahalleri kef ve mesaha ve tahmin
Kule avlusunda yer alan yedi adet topun st ak olduundan,
ve takvim defteridir ki zikr olunur.fi12 bunlarn d hava koullarndan ve yatan korunmas iin,
(evval) sene1177.
avlu stne stunlu ve tabanl bir sundurma at yaplmas
16. 22 Mays 1766 depreminin etkileri, yol nerilmektedir.
at hasarlar ve depremi izleyen yap
onarmlar konusunda bkz. Mazlum (2001) Dizdar odas ile nbeti odalarnn atsnda kiremit aktarmak
ve Mazlum (2003).
gerekmektedir.
17. BOA. MAD. 8947, 676.

18. BOA. CEVDET MALYE 23596.

Kap nnde, nbeti odalar zerindeki kiremitlerin aktarlmas ve
buradaki kayrak tandan demenin yenilenmesi ngrlmektedir.
Yedi adet topun kaplarn rabt etmek iin halkal demir zincir
taklacaktr.
Kelerde yer alan yuvarlak mermer stun palamarlar krldndan,
bunlar yenilenecektir (15).
Mehmed Tahir Aann hazrlad bu kapsaml keif, yalnz Kz Kulesinin
mimari zelliklerine k tutmakla kalmamakta, bir ynyle de, dnemin
meslek ahlak konusundaki yaklamn ortaya koymaktadr. Anlaldna
gre, birka yl nce Elhac Ahmed Aa tarafndan gerekletirilen onarm
srasnda, avlunun iki demir kaps, paras tahsil edildii halde yerine
taklmam, bylece avludaki toplar kum ve moloz altnda kalmtr.
Mehmed Tahir Aa bu durumu saptadktan sonra, artk hayatta olmayan
Elhac Ahmed Aann haksz yere ald 99 kuruun mteveffann
terekesinden alnmas gerektiini bildirmektedir. Belge altna eklenmi
notlar, bu tutarn gerekten de eski mimarbann mirasndan alndn
ortaya koymaktadr (Resim 6).
Hassa Bamimar Mehmed Tahir Aann hazrlad keif uyarnca
gerekletirilen kapsaml onarmn stnden birka yl gemeden, stanbul,
tarihindeki en iddetli depremlerden birini yaamtr. 22 Mays 1766
sabah gndoumundan yarm saat sonra meydana gelen bu depremin
hasarl yaplar arasnda Kz Kulesi de bulunmaktadr (16). Kule iin
onarm kefi hazrlamak yine Mehmed Tahir Aaya dm, 440 kuruluk
bir harcama gerektiren onarm Defterdar Efendi marifetiyle, depremden
yaklak alt ay sonra tamamlanmtr (17).
Ariv kaytlar arasnda, Kz Kulesinin 18. yzylyla ilgili bir baka belge
24 evval 1193 (4 Kasm 1779) tarihlidir (18). Dnemin Hassa Bamimar
KIZ KULESNN UZUN TARHNDEN BR KEST METU JFA 2007/1 41

Resim 6. Onarm kefi altnda, iki adet demir

kaplarn bahas (nn) fr-nihade olduunun
(genel toplamdan drldnn)
belirtildii blm ve Mehmed Tahir Aann
mhr ile imzas (BOA. CEVDET BELEDYE
4117).

Elhac Selimin imzasn tayan bu belgede, bu kez, gerekletirilmekte olan

bir onarmn demeleriyle ilgili bir sknt dile getirilmektedir. Bamimar,
onarmakla grevlendirildii Kz Kulesi iin canib-i miriden henz ake ita
olunmadn bildirmekte, amele cretleri ve dier masraflar karlnda
deme yaplmamasnn tatil-i umura (ilerin durmasna) yol amamas
iin 3 000 kuru denmesini istida etmektedir. Ertesi gn verilen tezkirede,
bu defa 1 500 kuru verilecei bildirilmitir.

BELGELER IIINDA KIZ KULESNN BLMLER VE

KULLANICILARI
Yukarda tantlan ayrntl onarm keifleri, Kz Kulesinin ana blmlerini,
kargir rhtm, kayk ekilen mahal, kule, hisar, top avlusu, fener kulesi
ve bitiiinde ya odas, fenerci odas, dizdarn ve neferlerin odalar
olarak sralamaktadr. Kule iinde bir sarn olduu ya da kulenin
klah evresinde bir seirdim mahalli bulunduu da yine keiflerden
anlalmaktadr.
Kulenin kullanclar dizdar, fenerci ve neferlerdir. Onarm keifleri ka
neferin grev yaptn belirtmemekle birlikte, 18. yzyl sonuna ait
bir belge bu konuyu aydnlatmaktadr. 1205 (1790/91) tarihli bir hatt-
hmyununda (19), Sultan III. Selim, Kaimmakam Paaya imdi Kz
Kulesine gittim. Ferd-i ahad yoktur. Dizdara neferat katr, arz oluna diye
yazmakta, kulede bir kiinin bile bulunmamasnn hesabn sormaktadr.
BOA.HAT. 8118 numaral hatt- hmyun, bu konuyu aydnlatan bir arzn
stne yazlmtr. Arzda, Defterdar Efendi kullarnn verdii bilgiye
gre, Kz Kulesinde bir nefer tmara mutasarrf dizdar ile yedi nefer yevmiyeli
neferat bulunmaktadr. Bu neferlerin grevlerinden birinin de, Sultann
kule yaknndan her geiinde top atmak olduunu ve dizdara bu amala,
19. BOA. HAT. 7989. Cebehane-i Amireden iki kantar kara barut verildiini yine bir belge
20. BOA. CEVDET SARAY 689. ortaya koymaktadr (20).
 42 METU JFA 2007/1
21. Kz Kulesinin ayrntl bir biimde
gsterildii, 16. yzyla ait ilgin bir
minyatr iin bkz. And (2005).
22. Bu mecmuann anlam ve ierii Kalpakl,
2000de tantlmaktadr.
23. Resmin altnda yer alan, Fasihye ait iir,
Kz Kulesine, adnn da artrd gibi grubu, izim ve gravrlerdir. stanbulla ilgili harita, gravr, minyatr gibi
dii bir anlam ykleyen, erotik tonda drt
dizeden olumaktadr:
Ahval-i zifaf gece bir yenge gzetmi
Dermi ki bu mazmun ile kzlar, gelin i var
Bir tabya makasdan dyorlar iki topla
Kzkullesine su kapusundan yry var.
Resim 7. 18. yzyl banda derlenmi
bir mecmuada yer alan Kz Kulesi resmi
(Sleymaniye Ktphanesi, Ali Nihat Tarlan
Yazmalar, 182).
DENZ MAZLUM
KIZ KULESNN 18. YZYILINI AYDINLATAN K GRSEL BELGE
Grld gibi, Kz Kulesinin 18. yzyln aydnlatan yazl belgeler
arasnda en nemli yeri onarm keifleri ve muhasebe kaytlar tutmaktadr.
Kz Kulesinin tarihini aydnlatmada kullanlabilecek bir baka kaynak
grsel belgelerde Kz Kulesine ayrcalkl denilebilecek bir yer verilmesi
dikkat ekicidir. zellikle 19. yzylda, yerli ve yabanc sanatlarn
gzde temalarndan biri olarak Kz Kulesi pek ok resme ve gravre konu
olmu, 1840lardan sonra da deiik fotoraf karelerinde yer almtr.
eitli tarihlerde yaplm stanbul haritalarnda, lee gre ok kk
olmas gereken Kz Kulesinin, hep abartlarak temsil edilmesi de ilgintir.
stanbulun mhendislik esaslar gzetilerek hazrlanm ilk haritas
saylan Stolpe haritasnda kck bir noktaya dnnceye kadar Kz
Kulesi, lei bozma pahasna byk olarak ve pek ok ayrntsyla birlikte
yanstlmtr (21). Bu yazda 18. yzyla ait iki grsel belge zerinde
durulacaktr.
Belgelerden ilki, derlenmesi 1135te (1722/23) sona eren bir mecmuada
yer almaktadr (22). Sleymaniye Ktphanesinde, Ali Nihat Tarlan
Yazmalar arasnda bulunan 96 yapraklk bu mecmuada, 16. ve 17. yzyl
airlerinden gazeller, arklar, eitli tarih ktalar,birok beste ve dzyaz
rneklerinin yan sra, eitli resimlere de yer verilmitir. Bu resimlerden
biri, 34b (eski 37) yaprandaki Kz Kulesi resmidir (Resim 7). Siyah ve
krmz mrekkep kullanlarak izilmi olan ve iki ktaya elik eden resim,
iire grsel bir destek olarak yaplm, perspektif hatalar tayan naif
bir izimdir. Kuleyi kuzeyden gsteren bu resmi tam anlamyla belgesel
bir kaynak saymak doru olmamakla birlikte, Kz Kulesinin 18. yzyl
bandaki durumunu aydnlatmaya yardmc olduu aktr. Resimde,
kesme ta sralarndan oluan duvar dokusu, dendanlar, top mazgallar,
ana kule ve kuzeybatdaki daha kk fener kulesi, pencere ve atlar
ayrntl bir biimde gsterilmi, buna karlk dou ynndeki kk giri
yapsna yer verilmemitir. te yandan kule, doal bir kayaln deil, bir
podyumun stnde konumlanm gibidir. Yapnn tm zemine oturmas
ve dendanlar ile top mazgallarnn says dikkate alndnda, kuzey ve
dou cephelerinin, alm olarak tek bir dzlem zerinde yanstld akla
gelmekte, ancak ana kulenin konumu bu dnceyi desteklememektedir.
izimin belgesel deil, altndaki dizelerle btnleen simgesel bir deeri
olmas nedeniyle, sanatnn hayal gc devreye girmi olmaldr (23).
Tm naifliine ve znelliine karn bu izim, onarm keiflerinin
verdii kimi bilgileri dorular niteliktedir. rnein, Kz Kulesi ile
hisarnn duvarlarnn sval olmad; toplarn hisar iinde durduu avlu
blmnn, 1764 onarmna kadar st ak bir mekan olduu, ya da ana
kuleyi kurun kapl bir klahn rtt gibi, onarm keiflerinden edinilen
bilgiler, izimle de elimemektedir.
Bu resmin verdii dier bilgiler ise unlardr:
1. Sur duvarnn alt kesiminde, alt adet top mazgal grlmektedir.
Kareye yakn dikdrtgen azlar ve krmzya boyanm sveleri olan
bu mazgallardan kan toplar da ayrntl olarak resmedilmitir. Top
mazgallarnn bu biimde izilmi olmas, svelerinin tula ya da renkli
tatan olabileceini dndrmektedir.
2. Kuzey duvar, grlen tm dier duvar yzeyleri gibi svaszdr
ve kesme talarn oluturduu yatay ve dey derzler ok net olarak
grlmektedir. Duvarlarn n yzlerini geri planda grlen arka yzden
KIZ KULESNN UZUN TARHNDEN BR KEST METU JFA 2007/1 43

Resim 8. C. C. De Carbognanonun
1760larda yapt gravr.

ayrt etmek iin yapld sanlan krmz izgiler, izime renk ve hareket
katmtr. 11 sra ta ve iki sra tuladan oluan duvarn stnde 11 adet
dendan gsterilmitir.
3. Ana kule yapsnn beden duvar, dendanl duvarn yaklak kat
ykseklikte izilmi, kulenin kuzey duvarnn ste yakn kesiminde
kemerli bir pencere gsterilmitir. Bu pencerenin stnde yer alan be sra
tan ardndan, belgelerde seirdim mahalli diye adlandrlan korkuluklu
teras ve geride, sk aralkl, dz lentolu drt pencere dikkati ekmektedir.
Kulenin rts ilgintir: Topuz aty andran bir klahn drt yznn
orta kesimlerinde, baklava biimli, st ular ne doru kan at penceresi
grnmnde blmler bulunmaktadr. at kaplamas, dar levhalar
halinde kaplanm kuruna benzemekte, klahn tepesinde kk ve ksa
bir alem yer almaktadr.
4. izimde, ana kuleye gre apraz kede gsterilmi olan ve belgelerden
fener kulesi olduu anlalan daha alak ikinci kule, dendanlardan daha
yksek sar bir duvarn stnde, epeevre pencereli effaf bir blmden
olumaktadr. 1764 onarmnda yenilendii sylenen sekiz adet cam bu
effaf blme aittir. Bu blmn rts de kurun kapl bir kubbe gibi
alglanmakta, bu kubbenin stnde de yine kk bir alem bulunmaktadr.
Kz Kulesinin bu tasviri Cosimo Comidas De Carbognanonun 1784te
yaymlanan kitabnda yer alan gravrle (24) karlatrldnda, onarm
24. De Carbognano (1993) III. Plan.
keiflerinden izlenebilen deiikliklere grsel bir kant da bulunmu
olmaktadr (Resim 8). Kz Kulesinin kuzeyden grn altyazsyla
44 METU JFA 2007/1 DENZ MAZLUM

Resim 9. Kz Kulesinin 1920lerdeki durumu.

Resim 10. Ekim 2000de lokanta ve kafe

olarak hizmete alan Kz Kulesi (Mazlum,
2007).

verilen bu gravrde, kuzey duvarnn alt kesiminde top mazgal

gsterilmitir. Mehmed Tahir Aann gerekletirdii 1764 onarm
srasnda eklenen at, kelerde yer alan ve ayn onarmda yenilenen
mermer stun palamarlar gravrde net bir biimde grlmektedir. Ancak,
onarm kefinde sundurma atdan sz edildii halde, burada topuz at
gsterilmitir ve zeri rtlen top avlusunun dou ynnde ykselen baca,
burada bir ocak yapldn da dndrmektedir.
Anakule ile kuzeybat kesindeki kk fener kulesi zerindeki alemler,
her iki izimde de benzer bir biimde resmedilmitir. Belgelerde sz
edilen fenerci odas ile ya odas douda grlen ktlede yer alyor
olmaldr.
Kulenin kuzey duvar zerindeki pencere yaklak ayn kotta gsterilmekle
birlikte, erken tarihli izimde kemerli iken, Carbognanonun gravrnde
KIZ KULESNN UZUN TARHNDEN BR KEST METU JFA 2007/1 45

25. Konyal (1951, 351). dz atkldr. Kulenin rts her iki izimde de benzer bir biimde
resmedilmitir. Mecmuadaki izimde anakulenin saa altnda grlen
pencereler ve seirdim mahalli, Carbognanonun iziminde yer almamakta,
burada yedi kk kemerin stnde sar bir yzey grlmektedir. Fener
kulesinin tmyle effaf olan st blm de, yzyl sonundaki izimde,
pencerelerin arasnda sar ksmlar gsterilerek izilmitir.
Keiflerde kiremitleri aktarld bildirilen, kap nndeki sofa, kuleye
doudan birleen blm olmaldr. Balangta kk bir giri yaps
niteliindeki bu blmn, Sultan II. Mahmut dneminde gerekletirilen
ve ana kap stndeki yaztla belgelenen kapsaml onarm srasnda, tm
dou cephesini kaplayacak biimde yeniden ina edildii bilinmektedir
(25). Kz Kulesinin son restorasyonu srasnda byk lde yenilenen
blmlerden biri de bu giri yaps olmutur (Resim 9, 10).

SONU
stanbulun simgesel yaplarnn en nemli ve tandk olanlarndan Kz
Kulesi, Kule-i Duhter adyla anld 18. yzyl boyunca belli aralklarla
kapsaml onarmlara konu olmutur. Bu onarmlar aydnlatan ariv
belgelerinin deerlendirilmesi, kulenin mimari zelliklerine k
tutmann yannda, 18. yzylda grev yapm Hassa bamimarlarnn
adlarn, dneme zg mimari terminolojiyi, hatta meslek ahlakn da
aydnlatmaktadr. Ariv belgelerinin, ayn dnemde retilmi izimlerle
birlikte ele alnmas, kulenin grd mdahaleleri grselletirmeye ve
yorumlamaya yardmc olmaktadr.
18. yzyln Kule-i Duhteri, Boazn giriinde yer alan kk bir kale
ve gemilere yol gsteren bir deniz feneri olarak, devlet tarafndan
sahip klan ve deer verilen bir yap olmutur. Yzyln nl Hassa
bamimarlar bu ant korumak ve yaatmak iin aba gstermi, yapnn
evre koullarna kar daha dayankl olmasn, rzgarn ve dalgalarn
olumsuz etkilerinin azaltlmasn salayacak mdahaleler nermi ve
uygulamlardr. Kz Kulesinin basit bir seyir terasna ve sradan bir
lokantaya dntrlmesine yneltilen eletiri ve itirazlarda, bir anlamda,
bu kk ama ok anlaml antn yalnz uzun tarihine ve simgesel deerine
deil, korunmas iin verilmi emeklere duyulan saygnn da bir pay
vardr.

KAYNAKLAR
AHUNBAY, Z. (2000) stanbul III Numaral Kltr ve Tabiat Varlklarn
Koruma Kurulu Bakanlna Kz Kulesinin Restorasyonu
konusunda ICOMOS tarafndan sunulan rapor, stanbul (33, Nisan)
41.
AKAY, F. (1999) Kz Kulesi, Kentin Krk iiri, Cumhuriyet Dergi, Pazar Eki
(713, 21 Kasm 1999) 1 ve 10-13.
AKIN, S. (2000) Kz Kulesi inenip Denize Atlan Sakz, stanbul (33,
Nisan) 37-40.
ALPER, M. (2000) Bir Restorasyon yks / Kentin Yalnzlk ve Gizem
Simgesi: Kz Kulesi, stanbul (33, Nisan) 23-31.
ALPER, M. vd. (2001) Kzkulesi Restorasyon Sreci (The Restoration
Process of Kzkulesi), Tasarm, (108, Ocak-ubat 2001) 86-103.
46 METU JFA 2007/1 DENZ MAZLUM

AMBRASEYS, N. N. ve C. F. FNKEL (1995) The Seismicity of Turkey and

Adjacent Areas. A Historical Review, 1500-1800, Eren Yaynclk,
stanbul.
AND, M. (2005) stanbul Rasathanesi, The stanbul Observatory, Skylife
(8/2005, 87-92.
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA.) Maliyeden Mdevver Defterler (MAD.)
8947 (Defter-i Tamirat- stanbul), 304 ve 676.
BOA. Yldz Perakende Evrak Zabtiye Nezareti Maruzat (Y.PRK.ZB), Dosya
No. 5, Gmlek No. 111.
BOA. MAD. 10331, 116.
BOA. CEVDET-MALYE 28211.
BOA. CEVDET-BELEDYE 4117.
BOA. CEVDET-MALYE 23596.
BOA. CEVDET-SARAY 689.
BOA. Hatt- Hmyun (HAT.) 7989.
BOA. HAT. 8118.
BAYKARA, T. (2004) Kz Kulesi. Efsaneden Tarihi Geree, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, XXIV. Dizi-Say 26, Ankara.
De CARBOGNANO, C. C. (1993) 18. Yzyln Sonunda stanbul, (ev. E.
zbayolu), Eren Yaynclk, stanbul.
ERDOAN, M. (1962) Lale Devri Ba Mimar Kayserili Mehmed Aa, Fetih
Cemiyeti, stanbul Enstits Neriyat: 48, Baha Matbaas, stanbul.
GKSOY, V. (1999) Kzkulesi ve Salgn Hastalklar, Tarih ve Toplum ( 32:
188, Austos) 116 (53).
GLERSOY, . ve . ALTINOLUK (1993) Kz Kulesinin Kitab, stanbul.
GM, K. (2000) Kz Kulesi in Gecikmi Bir Yaz, stanbul (33, Nisan)
32-34.
HASKAN, M.N. (2001) Yzyllar Boyunca skdar, Cilt 3, skdar
Belediyesi Yayn, stanbul.
KALPAKLI, M. (2000), Eski Mecmualar Arasnda: 18. Yzyl Banda
Kzkulesi, Kebike, (10, lkbahar) 273- 275.
KONYALI, . H. (1951) Kz Kulesi, Tarih Hazinesi (1:7, 15-28 ubat) 351-352.
KONYALI, . H. (1977) Abideleri ve Kitabeleriyle skdar Tarihi, Cilt 2, Ahmet
Sait Matbaas, stanbul.
MAMBOURY, E. (1925) stanbul. Rehber-i Seyyahin, stanbul: Ritso ve
Mahdumu (Rizzo and Son) Neriyat, stanbul.
MAZLUM, D. (2001) Osmanl Ariv Belgeleri Inda 22 Mays 1766 stanbul
Depremi ve Ardndan Gerekletirilen Yap Onarmlar, yaymlanmam
Doktora Tezi, T Fen Bilimleri Enstits, Restorasyon Program,
stanbul.
MAZLUM, D. (2003) The earthquake of 22 May 1766 and its effects on the
built environment in stanbul, itjournal/a, architecture, planning,
design, (1:1, Ekim) 49-57.
MELTEM, N. (1948) Kzkulesi (Tour de Landre), Arkitekt, s: 5-6; 107-109.
KIZ KULESNN UZUN TARHNDEN BR KEST
Received: 24.08.2006; Final Text: 08.02.2007
Keywords: stanbul; Maidens Tower; Kule-i
Duhter; 18th century; restoration; Ottoman
archival documents.
METU JFA 2007/1 47
ZLER, . (2000) Gerekli Bir Estetik Tartma: Kz Kulesinde mge
Korumacl, Mimarlk, (37:291, 02/2000), 64.
La Turquie, 1 Avril 1880.
La Turquie, 26 Juillet 1883.
AN EPISODE IN THE LONG HISTORY OF THE MAIDENS TOWER
IN STANBUL: KULE- DUHTER IN THE 18TH CENTURY
The so-called Maidens Tower, although not a grand and imposing
monument, is nevertheless an irreplaceable feature of stanbul skyline.
The tower is in fact a much larger entity than its mere material existence or
architectural quality; the legends surrounding it carry the monument to the
realm of intangible heritage thus extending its value.
Used for many different purposes during its long history (a defence
castle, a lighthouse, a banishment site, a quarantine island...), the tower
underwent a recent restoration to be finally converted into a restaurant and
cafeteria. Instigating some objection and criticism, this decision also raised
the towers popularity.
According to a report in a local newspaper of 1880, a tourism use for the
tower had already crossed the mind of an Englishman who wanted to lease
it for twelve years with the idea of converting it into a hotel, together with
a restaurant/ caf. The towers exceptional location must have inspired this
entrepreneur who apparently could not have finalized his venture.
The present article is about the 18th century restorations of Kule-i Duhter
(the Daughters Tower), the name given to it by the Ottomans. The article
is specifically based on account books and financial records in the Ottoman
archives, which document the repairs to the tower. The fact that the
monument stands on an island, exposed to winds and salty sprays from
the sea is the prime reason for the need of frequent repairs. The repair
records, while presenting abundant information on the building itself, its
various spaces and characteristics also shed light upon the professional
level and mind-set of the period. The evaluation of the archival material
in conjunction with two 18th century drawings offers us an insight into
a period within the history of the monument, which certainly owes its
endurance to the efforts of the well-known chief architects of the century,
Kayserili Mehmed Aa and Mehmed Tahir Aa among others.