ktel

Mays - Haziran 2017 / 57 / 15 TL / Kbrs 17.5 TL

Yaayan Kent

57
ISSN 1307-5756

9 771307 575003

AKTOPRAKLIK - ZNK - GLYAZI - KALE - PAALAR FOSL YATAI - APOLLONIA - LK OSMANLI BAKENT - MURADYE
2 Aktel Arkeoloji
Aktel Arkeoloji 3
4 Aktel Arkeoloji
Aktel Arkeoloji 5
 Editrden...
BR KENT BR KMLK BURSA
Kentler yaayan organizma gibidir. Doarlar, byrler ve zaman geldiinde AKTEL ARKEOLOJI BASIN
sessizce tarihteki yerlerini alrlar. Kent, bu sre iinde kimlik kazanr. Kent- YAYINCILIK TURIZM ORG. LTD. TI
www.aktuelarkeoloji.com.tr
lerin binlerce ylda kazand bu kimlik, kat kat, tabaka tabaka zenginletirir
Sorumlu Yaz Ileri Mdr Murat NAI
kenti, adan aa, toplumdan topluma, insandan insana, yapdan yapya akta- muratnagis@aktuelarkeoloji.com.tr
rlarak oalr bu zenginlik. Miras dediimiz ey tam da budur! Yayn Koordinatr Aye TATAR
aysetatar@aktuelarkeoloji.com.tr
Antik an en nl corafyacs Strabon, Bursa iin,Prusa, Mysia Olymposu
eteklerinde kurulmu ve iyi ynetilen bir kenttir. Frigyallar ve Mysiallar ile Editr Deniz GENCEOLU
denizgenceolu@aktuelarkeoloji.com.tr
snr komusu olan bu kent, Kroisosa kar savaan Prusias tarafndan kurul-
mutur der. Strabonun Prusadan bahsediinin zerinden 2 bin yl gemesine Grsel Ynetmen smail YILDIZ
grafik@aktuelarkeoloji.com.tr
ramen kenti hala ayn isimle, Bursa olarak tanmlamak, kentin binlerce yl-
Fotoraf Editr Aykan ZENER
lk gl kimliinin bir gstergesi deil midir? fotograf@aktuelarkeoloji.com.tr

Bursa ya da Prusa kurulmadan binlerce yl ncesinden bugne corafyann Biliim Danman JBM nteractive
internet@aktuelarkeoloji.com.tr
gcn simgeleyen Uluda ya da antik adaki ismi ile Olympos, ki antik a
Asistan Umut Furkan ITAK
iin kutsal bir dadr, alar boyu kltrlerin yamacnda kurulmasna izin umutcitak@aktuelarkeoloji.com.tr
vermitir. Neolitik Dneme kadar uzanan birok yerleim, blgenin her ada
eviriler Aye TATAR
yerleim iin ne kadar uygun koullar tadn bize anlatr. yle ki bugnn Deniz GENCEOLU
modern Bursas hala yce dan eteinde gemii ile i ie byyerek geliir.
alara yaylan bu uzun srete yaplar yaplara devirilmi, kltrler kltr- ARKEOLOJI TRAVEL
www.aktuelarkeolojitravel.com
lere aktarlm, toplumlar deimi ve sonunda insanlk tarihinin ortak evren-
sel deerlerini ieren bir kent olumutur. UNESCO tarafndan 2014 ylnda Turizm Projeleri
info@aktuelarkeoloji.com.tr
insanln evrensel deerlerine sahip kent olarak kabul ettii Bursa, Dnya
Miras Listesine kabul edilmitir. ARKEOLOJI DKKANI
www.arkeolojidukkani.com
Kent bir akhava mzesi gibidir. zellikle modern an en hzl yok ettii Proje Koordinatr Glfem ORANER
kltr tabakas olan Osmanl miras iin yaamsal neme sahiptir. Gnmze gulfemoraner@arkeolojidukkani.com
kadar korunarak gelen Osmanl ky mimarisi, mahalle dokusunu ieren tarm AKTEL ARKEOLOJI YAYINLARI
kltr, Trkiyenin en sanayilemi kenti iinde zel bir anlam ierir. Sanayi www.aktuelarkeolojiyayinlari.com
ierisinde yok olan kltrel doku yerine sanayinin ierisinde ykselen bir zen- Yaznsal ve Grsel Katkda Bulunanlar
ginlik olarak dnya ile paylalr. Cumalkzk kynn, salt mimari dokusu Prof. Dr. Berna Alpagut, Prof. Dr. Hadi zbal, Prof. Dr. brahim Hakan Mert,
Prof. Dr. Mustafa ahin, Prof. Dr. Necmi Karul, Prof. Dr. Neslihan Dostolu,
ile deil orada Osmanl toplum yaamnn, gndelik yaam biiminin, insan Do. Dr. Rana zbal, Yrd. Do. Dr. Doan Yava, Yrd. Do. Dr. Fokke
Gerritsen, Yrd. Do. Dr. Sezai Sevim, Okt. Yksel Dede,
kltrnn sekin bir rnei olarak korunmas, UNESCO tarafndan dnya Dr. Mcella Erdalkran, Dr. Serkan Gndz, A. Ali Altn, Ali Sinan zbey
miras kabul edilmesi asndan olduka nemli. (Bursa Arkeoloji Mzesi Mdr), Abdullah Deveci, Azim Tarlan, Aziz
Elbas (Bursa Bykehir Belediyesi Kltr ve Turizm Daire Bakan), Gonca
Bursa Bykehir Belediyesi ibirlii ile hazrladmz Kent ve Arkeoloji Glsefa, Glah Grel, Hazal takolu, Laurens Thissen, Mert Bertan
Avc, Nadide Karkner, Nur Deniz nsal, Recep Altepe (Bursa Bykehir
Bursa temas ile alar boyu arkeolojik, kltrel ve tarihsel zenginliini anlat- Belediye Bakan), Saffet Ylmaz, Serap Ala, Thomas Corsten
tmz Bursann UNESCO tarafndan Dnya Kltr Miras olarak kabul Bursa Bykehir Belediyesi, Bursa Arkeoloji Mzesi, Bursa Alan
edilmesi, kente olduka nemli bir ulusal ve uluslararas turizm potansiyeli Bakanl, znik Arkeoloji Mzesi, Uluda niversitesi Arkeoloji Blm

salam durumda. Bursa Bykehir Belediyesi tarafndan gerekletirilen Kapak Grseli

yzlerce proje, kentin binlerce yllk mirasnn ayaa kalkmasn salam du- Bursa Kentinin Genel Grnm - Bursa Bykehir Belediyesi

rumda. Bu kadar byk bir deeri dnya ile nasl paylamalyz ve en nemlisi Ynetim Yeri
bu arkeolojik ve tarihsel miras turizmi hzlandran bir oluum olarak nasl de- stiklal Caddesi, Asmal Mescit Mahallesi, Balyoz Sokak, Gzel
han, No.8 Kat.4 Beyolu 34430 stanbul (+90) 212 244 25 02
erlendirmeliyiz? www.aktuelarkeoloji.com.tr - www.arkeolojidukkani.com
info@ aktuelarkeoloji.com.tr
Bundan sonraki aama zellikle Kltr ve Turizm Bakanl Tantma Genel
Mdrlnn Bursay dnyaya anlatacak projelerinin boyutu ile ortaya ka- ISSN 1307 5756
bilir. THY gibi uluslararas firmalar aracl ile Bursann deerlerinin dnyaya Datm YAYSAT
tantlmas yaklak 400 milyon UNESCO gezgininin ilgisini ekebilir. Birka
Basm Yeri
gnnz Bursaya ayrn ve alar boyunca uygarlklarn nasl doa ile i ie an Ofset Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti.
getiini grn. Bursa sizi bekliyor... yi yolculuklar! www.sanofset.com
Hamidiye Mah. Anadolu Cad. No:50 Kthane / stanbul
yi okumalar! Tel: +90 212 289 24 24 / Sertifika No: 12049

MURAT NAI Yazlarn tm sorumluluu yazarlara aittir. Derginin Dili Trkedir

2 aylk sreli yaynlanr, basn meslek ilkelerine uyar. Tarih, Kltr Sanat
Arkeoloji, konularnda yaynlanr. Yayn almalar ve ynetim- idari
almalar kiilerin gnll katlm ile gereklemektedir. Aktel Arkeoloji
6 Aktel Arkeoloji Dergisinin yayn projesi TPRAn destei ile srdrlmektedir .
NDEKLER
18 HABER 72 NUR DENZ NSAL
Prusa Ad Olympum Bursa Tun a Yerleimleri
Ziyaret Tepe Kazs Kitab Raflarda
Gven Arsebkn Ardndan 76 MUSTAFA AHN
UNESCO Dnya Miras Alan Bursa Apollonia Ad Rhyndacum
Aktopraklk Akhava Mzesi ve
Arkeoloji Okulu 82 HAZAL ITAKOLU
Myrleia Prusa ad Olympum Mozaikleri

26 RPORTAJ 88 A. AL ALTIN
Recep Altepe ile Bursa zerine Nikaia

36 MZE 96 MUSTAFA AHN

Mzeleriyle Yaayan ehir Bursa znik Glnde Bazilika Kalnts

50 BERNA ALPAGUT 100 SERKAN GNDZ

Paalar Fosil Yata Bursann Antik Liman Kalntlar

54 SERAP ALA 106 SEZA SEVM

Bursann Tarihncesi Yeniehirdeki lk Saray

58 NECM KARUL 112 DOAN YAVA

Aktopraklk Hyk Kaleii Osmanl Yaplar

66 FOKKE GERRITSEN 120 SAFFET YILMAZ

Barcn Hyk Yaayan Osmanl Ruhu: Muradiye
Aktel Arkeoloji 7
 Buzul Gller
2543 metre yksekliiyle Marmara Blgesinin en yksek da olan Uludan zirve
altnda kalan blgesi, 7 buzul gln zenginliine ev sahiplii yapar. Heybeli Gl (2410
m), Buzlugl (2390 m), Kilimli Gl (2330), Aynal Gl (2310 m), Karagl (2270 m),
Koukdere ve ayrldere glleri Buzul an sonlarnda (15 bin - 10 bin yl nce)
buzullarn erimesi ile olumu buzul glleridir. Karatepenin kuzey yamacnda bulunan
Aynal Gl, gne nlarn dier gllere gre daha fazla almas ve gnete ayna gibi
parlamas sebebiyle bu ismi alm, at nal eklinde bir doa harikasdr.

8 Aktel Arkeoloji
AYNALI GL

Aktel Arkeoloji 9
 Irgand
Kprs

10 Aktel Arkeoloji
Bursann Osmangazi ve Yldrm ilelerini birbirine balayan Irgand
Kprs, dnyada benzeri olan sadece drt kprden biridir.
eitli kaynaklarda, Irgand Kprsnn 1442 ylnda Pir Ali olu
Tccar Muslihiddin tarafndan mimar Abdullah olu Timurtaa
yaptrld anlatlr. 31 dkkan ve bir mescitten oluan tonozlu
kagir yapl kprnn ana tayc tonozunun her iki yannda birer
adet depo (ahr) bulunur. 2004 ylnda 19. yzyldaki durumuna
uygun olarak restore edilen kpr, gnmzde eitli el sanat
atlyelerini ve dkkanlar iermektedir.

Aktel Arkeoloji 11
12 Aktel Arkeoloji
Cumalkzk
Cumalkzk, Bursa ilinin Yldrm ilesine bal bir Osmanl vakf kydr ve Uludan
kuzey eteklerinde kurulmu olan Kzk kylerinden biridir. Uludan kuzeyindeki
dik etekler ile vadilerin arasnda skp kalan yre kylerine bu konumlarndan
dolay kzk ad verilmitir. Osmanllarn Bursada ilk yerletikleri blgelerden olan
Cumalkzk, Osmanl Dnemi konut dokusunu gnmze tamaktadr. 2000 ylnda
UNESCO tarafndan Dnya Miras Geici Listesine dahil edilen Cumalkzk, 2014te
Bursa ile birlikte Dnya Miras olarak tescil edilmitir.
Aktel Arkeoloji 13
 Uludag
Marmara Blgesinin en yksek da olan
Uluda, Bursa il snrlar ierisinde yer alr
ve 2543 metre ykseklii ile Trkiyenin
en byk k ve doa sporlar merkezidir.
1961 ylnda Milli Park ilan edilmitir.
Antik ada Olympos olarak adlandrlan
Uludaa, Bursann fethinden sonra
Trkler tarafndan Kei Da ismi
verilmitir. 1925 ylnda Bursa Vilayeti
Corafya Cemiyetinin giriimleri ve Osman
evki Beyin nerisi ile Uluda adn
almtr. Toplu ve heybetli bir grne
sahip olan bu dan Bursaya bakan
yamalar kademeli, gneye Orhaneline
bakan taralar ise dz ve daha diktir. Dan
kuzey tarafnda Saralan, Kirazl, Kad,
Sobra yaylalar uzanr.

14 Aktel Arkeoloji
Aktel Arkeoloji 15
 Ulu Cami
Yldrm Bayezid tarafndan, Nibolu Zaferi sonrasnda 1396 ylnda yaptrlan ve 1399-
1400 yllarnda yapm tamamlanan Ulu Cami, gnmzde ehrin merkezi durumundaki
Atatrk Caddesi zerinde bulunmaktadr. Dikdrtgen bir plana sahip olan Ulu Camii
ayn zamanda Erken Dnem Osmanl Mimarisi, ok kubbeli camileri arasnda en byk
ve en antsal olma zelliine de sahiptir. Yirmi kubbe ile rtl olan caminin orta
ksmndaki kubbesinin st caml olup, altnda onalt keli byk mermer bir adrvan
bulunmaktadr. Bir sylenceye gre Nibolu Zaferi sonrasnda Yldrm Bayezid ehre
20 cami yaplmasn istemi ancak Emir Sultan Hazretleri yeni oluan ehirde 20
caminin fazla olaca dncesiyle, 20 kubbeli bir caminin daha uygun olacan Yldrm
Bayezide bildirmitir. Kndekari teknii ile Antepli Hac Mehmed bin Abdlaziz ed-
Devvaki tarafndan yaplm olan minber, caminin en zgn ve en gzel eserlerinden biri
olup, eine az rastlanlr bir sanat eseridir.

16 Aktel Arkeoloji
Aktel Arkeoloji 17
18 Aktel Arkeoloji
Prusadan Bursaya
Olymposun
Eteindeki Kent

PRUSA AD
OLYMPUM
Thomas CORSTEN

Prusa antik kentinin kalntlar,

batdan douya doru uzanan
bereketli Bursa ovasnn gney
kenarndadr ve bu ova kuzeyde
bir sra da ile Marmara Denizinden
ayrlr. Kent, Anadolunun antik
dnem corafi blmlemesine
gre Bithynia blgesinde, Mysia
Olymposunun (gnmzde
Uluda) kuzey yamacndadr.

A
ntik yerleimin kalesi veya
yukar kenti, bugnk
ad Uluda olan Olympos
Dann kuzey eteklerinded-
ir. Bu yukar kent, yaklak 600 metre
apnda bir alana yaylr. Bugn antik
yaplamann, kentin akropol ksmndan
ne kadar geni bir alana yayldn syle-
mek imknszdr. Ancak gnmzde,
modern Bursann yer ald alanda bulu-
nan ok saydaki antik yazt ovadaki antik
yerleime iaret eder.
Antik kaynaklar, Prusa ad Olympumun
kuruluu ile ilgili iki farkl tarih verir:
M 6. yzyl ve M 2. yzyl balar.
Strabon, Corafya adl eserinde Prusadan
yle bahseder: Prusa, Mysia Olymposu
eteklerinde kurulmutur ve iyi idare edilen
bir kenttir. Phrygiallar ve Mysiallarla
snr komusu olan kent, Kroisosa kar
savaan Prusias tarafndan kurulmutur.
Bizansl Stephanos ise Ethnika adl es-
erinde yle aktarr: Prusa, Prusiastan
farkldr. Bu daha nceki ad Kios olan,
Roma Dnemine ait kabartmada bir mlek ustas
Aktel
betimleniyor. Prusa ad Olympum. MS 1.-2. yzyllar. Arkeoloji 19

Ziaelasn olu Bithynial Kral Prusiasa gre adlandrlan
Bithynia kenti Prusiastr ve halk (vatandalar) Prusiasllardr.
Prusada Bithyniann kk bir kentidir, Kyrosa kar savaan
Prusias tarafndan kurulmutur. Halk Prusallardr,
Nysann Nysallar olduu gibi.
Strabonun ve Stephanosun bilgileri imdiye
kadar byk itirazlarla karlanmlardr. Bu
bilgiler ilk bakta mmkn gzkmese de
reddedilmeleri iin bir neden yoktur.
Kentin M 6. yzylda kurulmu olmas
olduka mantkldr, nk Olympostan
Anadolunun i kesimlerini Marmara Denizine ve
boazlara balayan eski bir yol geer.
Bithyniann batsnda yer alan Prusa, kralln
en gneydeki kentiydi. Prusa'nn bu konumu
yerleimin bir kente dntrlmesinin ned-
eni olmutur. Sz konusu yerleimin Olymposun
vadilerinden birinde stratejik neme sahip bir noktada
yer almasndan dolay kolay tahkim edilip savunulabilir zel-
likteydi.
Roma mparatorluk Dneminde Prusa, Pontus ve Bithynia
eyaleti snrlar ierisinde yer almaktayd. Sikke basm hakkna
sahip olan kentin srekli olarak, yani kesintisiz bir ekilde sikke
darp edip etmedii bilinmemektedir. Prusann dzenli sikke
darb mparator Antoninus Pius ile balar.
Prusa ad Olympumda bulunan Geta sikkesi. (MS 209212)
20 Aktel Arkeoloji
Prusa ad
Olympumda
bulunan
Roma Dnemi
kabartmas.
Mustafa ahin
Erken Roma mparatorluk Dneminde Prusa kk ve nem-
siz bir kentti. Bu dnemin en nemli vatanda ve hayrseveri
Chrysostomos (Altn azl) lakapl ilozof ve hatip Dion
Cocceianus idi. Bu ahsiyet MS 1. yzyl sonu 2.
yzyl banda kamu grevlerini stlenerek kentin
etkisini ve gcn arttrmay denemitir. Gen
Plinius da Trajann grevlendirmesiyle legatus
Augusi (eyalet valisi) olarak Pontus ve Bithynia
eyaletinin ve zellikle Prusa kentinin imarna
nem vermitir. Kentin en nemli ekonomik
girdi kaynaklar tarm ve ormanclk olmutur.
Dion Cocceianus (Chrysostomos)un memleketi
olmasndan baka Prusa MS 1. yzylda salk
kaplcalar ile de bilinmekteydi. Prusal hek-
imler de ok nlyd, hatta imparatorun zel
doktorlar arasnda da yer alyorlard. Prusal
hekimlerin tbbi becerileri byk ihtimalle salkl
su kaynaklar ile balantlyd. Prusann surlar MS
3. yzyl ortalarndaki Got aknlar sonrasnda byk
oranda tahrip olmu ve sonra iinde antik yaztlar ve dier mi-
mari paralarn da yer ald devirme malzeme ile onarlmr.
Daha sonraki dnemde ise Prusa, Osmanl mparatorluu'nun
bakenti olarak tekrar nemli bir kent haline gelmitir.
Almancadan Trkeye eviri: brahim Hakan MERT. Bu metnin tamam,
Thomas Corsten, Die Inschriten von Prusa (IK 40/II, 1993) adl kitaptan
zet tercmedir.
Aktel Arkeoloji 21
ArkeoHaber

Binlerce yllk Asur tarihini aydnlatan

Ziyaret Tepe Kazs kitab ralarda
Tekfen Vakf tarafndan yllarca desteklenen, Asur mparatorluunun Dicle blgesindeki eyalet
merkezlerinden biri olan Tuhann M 8 yzyla ait kalntlarna ev sahiplii yapan Ziyaret Tepe kaz
almalar, 2014 ylnda tamamland. Tpk blgedeki dier kazlar gibi, Ilsu Barajnn tamamlanmasyla su
altnda kalacak olan ren yerinin kurtarlmasna ynelik olarak gerekletirilen bu kaznn hemen ardndan
kitap almas balad. Assur medeniyetinin kltrel miras hakknda daha ok bilgi vermek, bilin
kazandrmak, evrensel tarihimize k tutmak ve topraklarmzn kltrel zenginliini gelecek kuaklara
aktarmak amacyla hazrlanan kitap, Mart 2017de yaymland.
Bu kitap, Tuhan kefe bir davet
Ziyaret Tepe ile ilgili yapt sunumu srasnda, Aa Kasabasnn kaz direktr John MacGinnis
u ekilde konutu: Bu kitap, sizi o zamana dek dnyann grd en byk imparatorluk
olan Asur mparatorluunun eyalet bakentlerinden birini kefetmeye Tuhana davet ediyor.
Burada yaptmz 18 yllk alma sonucunda; bir yandan valinin saray, sekinlerin konutlar,
erlerin klalar gibi yaplar ortaya karrken, dier yandan da imparatorluun M 9. yzyln
balarndaki genilemesinden kne kadarki btn tarihinin izini srdk. Ortaya kan pek
ok olaanst buluntu arasnda daha nce bilmediimiz ancak bundan 2500 yl nce konuulan
bir dilin varlna iaret eden, iviyazsyla yazlm bir kil tablet de bulduk. Sarayda bulduumuz
tablette Tuhana getirilen 60 kadnn bildiimiz herhangi bir dile ait olmayan isimleri yazlyd.

Hele unlara gelecek olursak: Asurlu ve Arami katipler, kohort komutanlar,

memurlar, bakrclar, demirciler, ara gere, tehizat temizleyenler, marangozlar,
yayclar, okular, dokumaclar, terziler, tamirciler, hangi birine gideyim?.. Biri bile
yok ortalkta. Nasl emir vereceim?.. Elimde listeler yok ki. Neye gre toplayacaklar
onlar? Bunun sonunda lm var. Kimse [kaamayacak]. im bitti benim de!
Saray memuru Mannu-ki-libbali

22 Aktel Arkeoloji
 Kltrel
srdrlebilirlii
destekliyoruz.

Aktel Arkeoloji 23
stanbul Kap, Nicaea, znik Antik Kenti, Bursa
ArkeoHaber

Gven Arsebk
ARKEOLOJ CAMASI
SEVG DOLU VE
BABACAN BR BLM
NSANINI KAYBETT
Tarihncesi Arkeolojisi
alannda yapt almalar
ve yetitirdii rencilerle bu
bilim dalna byk hizmetleri
geen Prof. Dr. Gven
Arsebk, 17 Nisan gn
hayata gzlerini yumdu.

retken, disiplinli ve reten bir bilim insan
olan Prof. Arsebk, 1936 ylnda stanbulda
dodu. Robert Kolejinde eitim grd
yllarda, ngiliz Edebiyat dersine gelen
Profesr Hillary Sumner Boyd adl hoca-
sndan etkilenerek arkeolojiye ilgi duymaya balad. Robert
Kolejinden mezun olduktan hemen sonra, 1958 ylnda s-
tanbul niversitesi Arkeoloji Blmne kaydoldu ve 1962
ylnda stanbul niversitesi Prehistorya Blmn bitirdi.
Yaklak bir yl sonra yapm olduu askerlik grevi sra-
snda (1963-1964) L.S.B. Leakeyin Adams Ancestors: he
Evolution of Man and His Culture adl kitabn Trkeye
evirdi. Askerlik grevi sonrasnda ise Almanyann Tubin-
gen niversitesine giderek Profesr W. Gieselern yannda
Fizik Antropolojisi zerine eitim ald. Sonra Trkiyeye
geri dnd ve bu sefer Amerikaya, Chicago niversitesine
gitti. Chicago niversitesinde Trkiye zerine ok deerli
almalar ile bilinen Profesr R. J. Braidwoodun yannda
prehistorya zerine dersler ald. F. C. Howelln yannda ise
insan evrimi/paleoantropoloji okudu.
Bu eitimleri tamamladktan sonra Trkiyeye geri dnen
Prof. Arsebk, stanbul niversitesinde asistan oldu. Daha
sonra ok sevdii, sayd ve arkada olan Ufuk Esin ile kaz
almalarna bakan yardmcs olarak katld. Bu kazlar-
dan bazlar Tepecik ve Tlintepe idi.
zellikle Paleolitik a alannda uzmanlaan Prof. Arsebk,
eski hocas F. C. Howell ile birlikte, 19881990 yllar arasn-
da, stanbul ve Chicago niversiteleri ibirlii erevesinde,
Trkiyenin en eski ve nemli Paleolitik buluntu alanlarn-
dan Yarmburgaz Maarasnda arkeolojik kazlar yrtt.
Trk Eskia Bilimleri Enstits, Amerikan Aratrma Ens-
tits ve Alman Arkeoloji Enstits yesi olan ve 2000 yln-
da emekliliini isteyen Prof. Dr. Gven Arsebk hocamz 81
yanda hayata gzlerini yumdu.
Tm ailesinin, sevenlerinin ve arkeoloji camiasnn ba sa
olsun. Kendisini sayg, sevgi ve zlemle anyoruz

24 Aktel Arkeoloji
PATARA KAZILARINI
DESTEKLiYORUZ.

Bankas olarak, itiraklerimiz

Trkiye ie ve Cam Fabrikalar A..
ve Trkiye Snai Kalknma Bankas ile
birlikte Patara Antik Kentinde yaplan
kaz almalarn destekliyoruz.

Aktel Arkeoloji 25
ArkeoRportaj
Recep Altepe
ile Bursa zerine
Bursann Anadolu Bakentlii
Rportaj: Umut Furkan ITAK
Fotoraflar: Bursa Bykehir Belediyesi Arivi
Greve geldiinizde alma ve ncelikleriniz arasnda
Bursann kltrel miras ve arkeolojisi ne durumdayd?
Greve geldiiniz dnemden sonra neler deiti?
Bursa hemen hemen her noktasnda, tarihte ev sahiplii
yapt medeniyetlere ait izler bulunduruyor. Kentin ziyne-
ti, birikimi dediimiz bu izler ve bu medeniyetlerin ortaya
koyduu eserler, kent iin byk bir avantaj. Bunlarn ol-
mad yerlerde insanlar tarih uyduruyor. Bursada nereye
dokunursanz dokunun farkl bir tarih, farkl bir topluluk,
farkl bir yaam, farkl bir hikaye kyor ortaya. Neolitik-
ten Kalkolitik aa, Bithyniadan Dou Romaya, Seluklu
ve Osmanldan Cumhuriyete kadar her dnemin kalntlar
son sekiz-on yl ierisinde ortaya kartld. Daha ncesinde
bu ilerde ok zaman kaybetmiiz. be ylda yapabilece-
imiz ileri krk elli yl gemi yine yapamamz. Biz yne-
time geldikten sonra kltrel deerlere hak ettikleri deeri
vererek hayatta kalmalarn salayacak almalar hzlan-
drm olduk.
lk ie balarken Trkiyenin btn niversiteleriyle yaz-
malar yaptk. Bursadaki niversitelerden tutun da Diyar-
26 Aktel Arkeoloji
Bursa Bykehir Belediye Bakan Sayn
Recep Altepe ve ekibi, Bursaya yerleen
halklara ve medeniyetlere ait tm kltrel
izleri ortaya karmak iin son 10 yldr
youn bir alma yrtyor. Surlarndan
kalelerine, saraylarndan hamamlarna,
tarihncesi yerleim yerlerinden Cumhuriyet
Dnemi yaplarna kadar tm tarihi eserler
ortaya kartlarak restore ediliyor ve her
biri birer kltr merkezine dntrlyor.
Aktel Arkeoloji Dergisi olarak biz de, bu
ekilde kltrel bir merkeze dntrlen
Bursa rdekli Hamamnda Sayn Recep
Altepe ve ekibi ile Bursann tarihi kltrel
mirasnn dn, bugn ve geleceinin yan
sra UNESCO sreci hakknda da ho bir
sylei gerekletirdik.
bakr Dicle niversitesine kadar 36 ayr niversiteyle Bursa
zerine alma balattk. Bursay bir laboratuvara dn-
trdk, atlye yaptk, herkes geldi Bursann bir sokanda
alt. Herkes bir bina ald ve Bursa tarihinin, sahip olduu
tm izlerin, medeniyetlerin, kent ziynetinin ayaa kaldrl-
masna ynelik byk bir seferberlik balatld. u an da a-
lmalara ayn ekilde devam ediyoruz. Eskiden ylda 1-1,5
ay srdrlen almalar artk srekli hale getirildi.
Bursa Bykehir Belediye Bakan Recep Altepe ve Aktopralk Kaz Bakan
Prof. Dr. Necmi Karul Arkeopark proje alann gezerken
 Akalar Aktopraklk Arkeopark proje alan

Bursa tarihini, arkeolojisini, kltr mirasn bu denli be-

nimseyen bir belediye bizde istenirse dier kentlerde de
yerel ynetimlerin daha aktif olabilecei fikrini oluturdu.
Bu i artk yerel ynetimler tarafndan yaplmal nk ye-
rel ynetim bal bulunduu ehrin tarihine daha iyi sahip
kar. Heyecan oluur ve almalar en iyi ekilde sunulur.
Bursa yerel ynetimler adna nemli bir hamle yapm oldu.
ehre tm deerleriyle birlikte sahip kma konusunda Bur-
sa nclk yapt ve Tarihi Kentler Birliini kuran ehir de
Bursa Kent Surlarnn restorasyon almalar sonrasndaki grnm ve klandrlmas
Bursa oldu. Birliin kurulma amac da yerel ynetimler ve
o kentte yaayan insanlar tarafndan kentlerin deerlerinin,
kltrlerinin, tarihi izlerinin ortaya kartlmas ve onlara
sahip klmasyd. Avrupa Mzeler Akademisinin Trki-
yedeki partneri de, Kaleli Kentler Birliini kuran da Bursa.
Bu anlamda hep nc olan, rnek olan bir ehir oldu.

Tarihi Kentler Birlii ve Bursa bir ortaklk m gerekle-

tiriyor? almalarda Bursa ile ilikisi nedir?
Tarihi Kentler Birlii, bizim dier belediyelerle ibirlii kur-
mamz ve onlara destek olmamz salyor. Yani dier e-
hirlere destek salyoruz. Bursa 52 ehirde kurulan mzele-
re danmanlk yapt. Nerede bir mze kurulursa orada biz
Muradiye Klliyesinden bir
mutlaka yerimizi alyoruz. Nerede bir bilim merkezi kurulsa, restorasyon almas

projesini Bursa yapp onaylyor. Mesela ar Hanlar Birlii

Federasyonunun kurucusu da Bursa oldu. Tm arlar bu
federasyona bal. 82 tane ar var. Onlarn merkezi Bursa.
Hatta onlara belediye iinde de yer verdik.
Yrttnz almalar ve projelerinizden bahseder
misiniz?
Bursada uzun bir tarihi sre yaanm ancak en nemli
zelliklerinden biri Osmanlnn ilk kenti, kent yaamna
adm att bir merkez olmas... Daha nce gebeyken,
burada 400 adrlk bir airetten devlet sistemine getii
yer Bursa! Osmanlnn ehir hayatn setii, ilk arlar,
semtleri kurduu, ilk paray bast, ilk tapu szlemelerini
yapt, standartlar oluturduu, esnaf tekilatlar kurduu
yer. Osmanlnn kurduu, Osmanly kuran kent!
Bithynia dneminde oluan ehrin semtleri sadece sur iin-
deydi. Osmanl Bursay aldnda artk ehir dnda, sur
dnda yaam balyor. Orhan Gazi hanlar blgesini ku-
ruyor, daha sonra Murat Hdavendigar ekirge semtini,
onun olu Yldrm Bayezid ise Yldrm kuruyor. ehrin
dousunu ve batsn, merkezini kontrol altna alyorlar.
Daha sonra da elebi Mehmet Yeil blgesini ve II. Mu-

Aktel Arkeoloji 27
ArkeoRportaj
rad da Muradiye semtini, blgesini ve klliyelerini kuruyor.
Yani sultanlarn kurmu olduu semtlerden oluan bir ehir
Bursa. Bundan yaklak 30 yl ncesine kadar da bu snr-
lar geerliydi. Bursann bir ucunda Yldrm dier ucunda
ekirge vard. Ayrca onlarn eserleri... Bu eserler tamamen
ayaa kaldrlm oldu. Tm klliyeler ve klliyelere bal
yaplar restore edildi. Hepsi birer harabeydi.
u an iinde olduumuz yap ykk bir hamamd. Bu ne-
denle halk arasnda da Ykk Hamam olarak bilinir. Asl
ad rdekli Hamam... Ben ocukken evimiz bu yapnn
hemen yan bandayd. Kimse bilmezdi burann ne oldu-
unu, imdi prl prl bir yap oldu. Burada her trl sos-
yal ve kltrel faaliyetleri gerekletiriyoruz. Restorasyon-
dan sonra kentin nabznn att nemli bir merkez oldu.
Tpk bu yapda olduu gibi tm tarihi yaplar, harabe ykk
dkk olsa da teker teker ayaa kaldrld. Hatta yer s-
Bursa rdekli Hamam
Tarihi Han ve arlar Restorasyon Projesinin maket canlandrmas
28 Aktel Arkeoloji
tndekiler bitti yerin altndakileri de kartmaya baladk.
Bayezid Paa Medresesi, zerindeki yedi bina yklarak or-
taya kartld. Yakn zamanda aln yapacamz Han-
erli Fatma Sultan Medresesi de yerin altndayd. Bu tarihi
yaplar artk harabe deil, kltrel ve sosyal hayatn nemli
birer merkezi.
Bursann antik a yaplarna ynelik almala-
rnz var m?
Tabii ki var. M 185 ylnda yani bundan yaklak 2 bin
200 yl nce Bithynia kral I. Prusisas tarafndan kurulan
kent bir de surla evrelenmi. Ancak gnmz belediye
ynetimlerinden biri o blgeye yol yapmak isterken btn
sur kaplarn ortadan kaldrmt. Biz burada bir alma
balattk. Eski belediyenin tersine ehirde alternatif yol-
lar belirleyerek, sur kaplarn orijinal haliyle restore edip
yapya yerletirdik. Saltanat kapdan balayarak, yine Yer
Kap, Fetih Kap, Tahtakale Kap yapld. imdi de Zindan
Kap yaplyor. Kaplca Kap ile de bu proje tamamlanm
oluyor. nlerindeki binalar da yktk. Mesela Zindan Kap
ve Kaplca Kapda antik kentin batya bakan tarafndaki
binalarn hepsi ykld ve alan temizlendi. Orada orijinal
tneller de kt. 10 yl boyunca Osmanlnn kuatmas al-
tnda kalan ehir bu alanda yaklak 3-3.5 metre geniliin-
de tnellerden, su kanallarndan beslenmi. Ayrca altnda
u an zerinde almalarmz yrttmz Bithynia Sa-
ray var. Devlet Hastanesinin n, otoparkn alt tamamen
saray. Sarayn alt blmleri u anda duruyor. Ancak her
geen gn biraz daha aa kyor. Bu saray ayr bir deer.
Hemen yine saat kulemizin yannda Bithynia Saraynn
dou tarafnda da Bey Saray var. Ama zerinde Ordu Evi
var. imdi Ordu Evini baka bir yere tayp oradaki Bey
Sarayn da aa kartmak istiyoruz.
Kaz ve restorasyon projelerinizde sadece Bursa ehir
merkezine mi odaklanlyor?
u ana kadar bu projelerimize on yedi ilemiz katld ve bir-
likte tam 450 proje balattk. Nerede bir hyk var, nerede
bir tarihi eser, nerede bir tarihi hamam, nerede bir tarihi tr-
be, bir deirmen veya herhangi bir tarihi kalnt varsa hepsi
zerinde almalar balad. En cra kedeki en ufak tarihi
belge, en ufak ta para bile deerlendiriliyor.

Bursann UNESCOya girme srecinde olduka

nemli bir alma yrtlm olmal. Dnya Miras
Listesinde yer almak Bursaya ne gibi deerler katt?
UNESCO zerine senelerce ok ciddi bir alma yrtl-
d. Tabii ge kalnm bir almayd bu. Bursa kenti tm znik ini Frnlar
semtleriyle birlikte artk bir dnya miras, evrensel bir deer.
Bu nemli bir prestij ve bu prestiji olumlu deerlendirmek Bursa Kent Suru Kapsnn restorasyon sonras grnm

de bizim elimizde. u an znikin Dnya Miras Listesine

girmesi iin allyor. Bursadan ok daha nce bakent
olan bir yer znik. Orada ilk hava taramamzda bir bazilika
bulduk. Yaklak 1800 yllk bu bazilika gln iinde kal-
m. Burada sualt mzesi kurmay planlyoruz. znik ayrca
ncilin drde drld nemli bir dini merkez. Bazilika
dnda amfi tiyatro ve Roma tiyatrosunda da hzla ilerleyen
bir alma var. ini frnlarnda hummal bir alma s-
ryor. Biliyorsunuz znikin inisi yzyllar boyunca mehur
olmu. znik sadece bizim iin deil, Hristiyan alemi iin de
ok nemli bir yer.
Baka lkelere gittiimizde bize Dnya Miras Listesinde
diye gsterdikleri yerler ve eserler Bursa ve znikin yannda
ok hafif kalyor. Bursann tarihi birikimi saymakla bitmez
ve hemen hemen hepsi Dnya Miras Listesine girmeyi hak
ediyor. Ancak UNESCOnun ylda bir tane ya da iki taneyle
snrl bir kotas var.
Peki Bursa halk bu almalar hakknda bilgilendi-
riliyor mu? inde bulunduklar, sahip olduklar bu
Arkeopark projenizin nemi hakknda bize bilgi verebi- kltrel mirasn ve yrtlen almalarn farknda-
lir misiniz? lar m? almalara katlm salyorlar m?
Aktopraklk, yaklak 200 dnmlk bir alana yaylm olan Tabii ki... Halkmza belediye ile ilgili sorular ynelttiiniz-
bir hyk. Bykehir olduumuzdan beri tam 8 senedir de en byk memnuniyetleri tarihi eserlerin, bu deerlerin
Aktopraklk almalarna destek verdik ve hzl bir ekilde ayaa kaldrlm olmas. Aslnda bu ie girimeden nce
gelimesini saladk. Arkeopark projesiyle 300 yl nceye ait biraz ekinmitik ve bir anket hazrladk. Ankette Bursa
bir Osmanl ky olan Kzl Elma kyn oraya naklettik. halkna Tarihi eserler restore edilsin mi? diye sorduk.
ok gzel bir yerleim... Yine Neolitik ve Kalkolitik Dnemi, Tarihi eserlerin ortaya karlmas ve restorasyonunun ya-
yaam tarz ve yerleim alanlar ile birlikte orada canlandr- plmasnn ok istenildiini renince de hemen faaliyete
dk. imdi orada zaman tnellerinden geerek 300, 7 bin ve getik. O gnden bugne ok gzel bir mesafe kat ettik. Bu
hatta 8 bin 500 yl nceye ait yaamlar izlenebiliyor. Ayrca almalarmz sadece Trkiyede deil dnyada da ilgi ek-
yaknda mzemizin aln da yapacaz. ti. O zamanlar henz ile belediyesindeydik. Dnya Kentler

Aktel Arkeoloji 29
ArkeoRportaj
Birliine ilk ye olan ile belediyesi de biz olduk. Sonra-
snda Bykehir olunca otomatik olarak bu birlie girmi
olduk. Dnya Kentler Birlii tm toplantlarna bizi de da-
vet ediyor konumac olarak. En son Avusturya Salzburga
gidildi. Orada yine Bursa konulu bir sunum yapld. Bur-
sa ipeinin yan sra ehrin tm antik dnem ve gnmz
kltrnden yaam tarzna; arlarndan mahallelerinden,
kylerinden, kalesine; sportif faaliyetlerinden el sanatlarna
ve edebiyatna kadar tm deerleri bu sunumlarla anlatld.
Ayrca bugne kadar Bursa hakknda hazrlanan ve baslan
eserlerin says 305i at.
znik tiyatrosu
Kayhan Hamamnn restorasyon sonras grnm
30 Aktel Arkeoloji
Bursa dediimizde aklmza ilk olarak sanayi ve oto-
motiv sektr gelir. Zamanla turizm de bu noktada
tannabilir hale gelecek mi? Yrttnz bu nemli
almalar dorultusunda turizm potansiyelinde bir
art gzlemleniyor mu?
Bursa retim ve sanayi ehri olduu iin, sanayi daha yksek
bir katma deer salyor. Bu nedenle turizm her ne kadar
artsa da yine de dier sektrlerin glgesinde kalmay sr-
dryor. Ancak u anda yrtlen almalardan dolay en
ok ziyaret alan illerden biri olmaya balad. Hem yurtiin-
den hem de yurtdndan Bursaya uzanan ok byk bir
hareketlenme var. Hata sonlar ok byk akm var. ehrin
iinde, ekirgede, Roma Dneminde mparator Justinianos
zamannda yaplm hamamlar var. Ayrca Uluda dnya-
nn en gzel da. Uludan orijinal ad Kei Da. Orada
100n zerinde manastr olduu syleniyor. Tabi ki bunun-
la da bitmiyor. Buzul glleri var, 7 tane... znik ise ayr bir
deer. Dnyann hemen hemen her yerinden znike turlar
geliyor. Bu her geen gn daha da artacak ancak sylediim
gibi Bursa bir sanayi ehri, reten bir ehir ve dolaysyla e-
hir bir yandan turizmi canlandrmaya alrken bir yandan
da normal retimine devam ediyor.
 Aktopraklk Arkeopark alanndan tarihncesi kulbelerin canlandrlmas Bursa Yeil Trbe

Bu projeler tamamen belediyenin katklaryla m yaplyor?

Belediye bakan olduktan sonra, 2004 ylnn sonlarna do-
ru tarihi eserlerle ilgili restorasyon, kltrel miras fonu k-
t ve emlak vergilerine %10 ilave edildi. Oradan bir miktar
kaynak alyoruz. Ancak almalarnn finansal boyutunun
byk ounluunu biz kendimiz oluturuyoruz. Yani bir
eser ortalama 3 liraya mal oluyorsa, 1 - 1.5 lirasn fondan
kullanyoruz. Yaplacak ok i var, bekleyen ok fazla proje...
bu nedenle fonlar bize yetmiyor. Onun dnda hayrseverle-
re yaptrdmz iler var.

Restore edilen tm yaplar deerlendirmeyi dnyor musunuz?

Tabii ki hepsini deerlendiriyoruz. Hepsi faal u anda. ou Bursa Aktopraklk Hyk ve Arkeopark
alannn havadan grnm
kltr merkezi olarak kullanlyor. Oralarda sanatsal, klt-
rel ve sosyal faaliyetler yrtlyor. Farkl amalarla kullan-
dklarmz da var. Mesela Kayhan Hamamn restore ettik. Bursa bir tarih bakenti. Bursadan sonra bakent gerek
Orada skender kebap var nk hemen yannda skenderin anlamda stanbula geiyor. lk 6 padiah Bursadan gidiyor.
dkkan vard. Oras arnn yeme ime yeri oldu. Kosovay fetheden Murat Hdavendigar, skp fetheden
Yldrm Bayezidin komutan da Bursadand. Sonuta tm
bu blgeler bizlerle balantl. Bursadan gidilerek oralardan
Avrupa toplumlarnn temelinin olumasnda nemli bir alnan yerler, Bursadan gidip yaplan, sanat eserleri var. o-
yeri olan Bursann ayrca hem Anadolu hem de Balkan ta- unun isimleri bile Bursadakilerle ayn. Balkanlarda da tm
rihine byk katk saladn biliyoruz. Son soru olarak, bu eserlerin ayaa kaldrlmas ve restore edilmesi zerine
bu blgeleri ve yurtdn ieren yeni kltrel miras al- alyoruz. u an orada devam eden 13-14 civar antiyemiz
malarnz var m? var. Yani Bursann Anadolu bakentlii devam ediyor.

Aktel Arkeoloji 31
 UNESCO
DNYA MRAS ALANI

BURSA
FIRSATLAR VE BEKLENTLER
Neslihan DOSTOLU
Yeil Klliyesi. Bursa Bykehir Belediyesi Arivi

Hanlar blgesi, Sultan klliyeleri ve Cumalkzk

ky tarihi alanlarn kapsayan Bursa ve Cu-
malkzk: Osmanl mparatorluunun Douu
isimli Adaylk Dosyas ile UNESCO Dnya Miras
Listesine giren Bursa, turizmde dnya markas
olmay hedeliyor.
Bursann Tarihi Geliimi
Bursa, Marmara Denizinin gneyinde, Uludan kuzeybat
yamalarnda konumlanmtr. Gnmzde il nfusu yaklak
2 milyon 900 bine ulaan Bursa, halen Trkiyenin drdnc en
kalabalk kenti ve nemli bir metropoldr. Tarihi gemii M
6400lere kadar inen Bursa ve evresinde eitli uygarlklarn
izlerini grmek mmkndr.
M 185 tarihinde Bithynyallar (Bitinyallar) tarafndan bir
tepe zerinde kurularak etraf sur duvarlaryla evrelenen Bur-
sa, Roma (M 74 - MS 395) ve Bizans (MS 395 - MS 1326)
dnemlerinde de ayn snrlarn korumutur. 1326 ylnda,
adn hanedana ve imparatorlua vermi olan Osman Gazinin
olu Orhan Gazinin, kk bir Bizans kalesi konumunda olan
Bursay Osmanl topraklarna katmasnn ve buray bakent
olarak ilan etmesinin ardndan, kent, sur duvarlar dnda ge-
limeye balam, stanbul bakent olana kadar baa geen sul-
tanlarn kentin farkl blgelerindeki tepeler zerinde yaptrd
klliyeler evresinde oluan mahallelerle giderek bymtr.
lk klliye, Sultan Orhan tarafndan 1339-1340 yllar arasnda
Bursa kalesinin dousunda, cami, imaret, medrese, hamam ve
handan oluacak ekilde ina edilmitir. Klliye iindeki Emir
Han, Osmanl hanlarnn ilk rnei saylmaktadr. ok sayda
tarihi han, ar ve pazardan oluan ve Hanlar Blgesi olarak bi-
linen ticari merkez, Orhan Gazi tarafndan yaptrlan ilk klli-
yenin evresinde gelimitir. Dier klliyeler srasyla, I. Murad
tarafndan yaptrlan Hdavendigar (I. Murad) Klliyesi, Yl-
Tarihi Bursa belediye binas. Bursa Bykehir Belediyesi Arivi
drm Bayezid tarafndan yaptrlan Yldrm (I. Bayezid) Kl-
liyesi, elebi Mehmed tarafndan yaptrlan Yeil (I. Mehmed)
Klliye ve II. Murad tarafndan yaptrlan Muradiye (II. Murad)
Klliyesidir. Bu klliyelerin her biri Uludan kuzey yznde,
farkl bir blgede ina edilmi ve bu merkezler o dnemde ken-
tin snrlarn belirlemitir.
Ksacas, Bursann snrlar, ilk Osmanl sultanlar tarafndan
zgn bir kent planlama sisteminin uygulanmas sonucun-
da genilemi, kent yeniliki bir sistem ile ynetilmitir. Ticari
hayat ve dolaysyla ekonomiyi idare etmek amacyla Ahi ad
verilen yar dini kardelik rgtlerini kullanmak, Vakf ad ve-
rilen kamusal yardm sisteminden ve klliyeler ile kylerden
en iyi ekilde yararlanmak, tarihteki en nemli imparatorluk-
lardan birisinin canl ve srdrlebilir yeni bakentinin hzla
oluturulmas iin ustaca kullanlm bir yntem olarak kar-
mza kmaktadr. Klliyelerin srdrlebilirliini salamak
iin Osmanllarca kullanlan vakf sisteminin gelirleri, toplanan
vergilerden ve kylerden aktarlan rnlerden elde edilmitir.
Sistemin bir paras olarak Bursa evresinde oluturulan erken
dnem Osmanl vakf kylerinden bazlar yaam tarzlar ile
orijinal arazi kullanmlarn gnmzde de srdrmektedir.

32 Aktel Arkeoloji
Hanlar Blgesi. Bursa Bykehir Belediyesi Arivi

21. yzyla kadar eitli evrelerden geerek ulaan Bursa, hzl

kentlemenin neticesinde baz olumsuz gelimeleri de iermekle
birlikte, Osmanllarn ilk bakenti olduu dnemdeki klliyeler
ve krsal yerlemeler gnmze kadar zgnln korumu-
tur. Bat Asya, Avrupa ve Kuzey Afrikann eitli blgelerine
yzyllarca hkmetmi olan Osmanl mparatorluunun ilk
sultanlarnn yaad Bursa, tek bina leinden (hanlar, be-
destenler, camiler, medreseler, mezarlar, hamamlar, evler) yap
topluluklar leine kadar (klliyeler, arlar ve kyler) insan-
lk tarihinin nemli bir aamasna k tutmaktadr.
zetle Bursa, Osmanllarn ilk bakenti olduu 14. yzyl bala-
rndan 15. yzyl ortalarnda stanbulun bakent oluuna kadar
geirdii evrede gerekletirilen Hanlar Blgesi (Orhan Gazi Yldrm Klliyesi. Bursa Bykehir Belediyesi Arivi

Klliyesi ve evresi), Sultan Klliyeleri (Hdavendigar, Yld- daki ekonomik kriz nedeniyle ticari nemini yitirmeye bala-
rm, Yeil, Muradiye) ve krsal alann en iyi korunmu rnei mtr. 18. yzylda Endstri Devriminin etkileri ile Bursann
Cumalkzktan oluan alt alan kapsayan zgn kent planla- ticari nemi daha da azalmtr. Bu azalmann ana nedenleri ev
ma sistemiyle, stn evrensel deer tamaktadr. retimi biim ve leinde sren tekstil rnleri imalatnn, seri
stanbulun II. Muradn olu Fatih Sultan Mehmed tarafndan imalat yapan Avrupa ile mcadele edememesi ve ulam tekno-
1453 ylnda fethedilmesi ve Osmanl Devletinin yeni bakenti lojisindeki gelimelerin pek Yolu gzerghn deitirmesidir.
olmasndan sonra da Bursaya verilen nem azalmamtr. Hat- Bu dnemden sonra Bursa artk bir endstri kenti zelliklerini
ta Bursann ticaret merkezinin (Hanlar Blgesi) gelime ve yo- yanstmaya balamtr. 1840lardan itibaren kentteki fabrikala-
unlama aamas, stanbulun bakent olmasndan sonraki d- rn says giderek artmtr.
neme tarihlenir. Bu dnemde pek ve Baharat Yollarnn getii 20. yzyln banda zorlu igal sreleri sonrasnda Cumhuri-
Bursada ticari merkez,16. yzyln sonuna kadar tm yaplar yet Dneminin balamasyla, Bursa iin eitli yabanc mimar-
ile oluumunu tamamlamtr. lara kent planlar hazrlatlm.
17. yzylda Celali syanlar sebebiyle ayaklanmalara ve yama- Trkiyenin ilk organize sanayi blgesinin 1962 ylnda Bursada
lanmalara maruz kalan kent, bu dnemde Akdeniz dnyasn- kurulmasyla birlikte, kentte endstri gelimi ve bunun sonu-

Aktel Arkeoloji 33
 cunda Bursa i ve d g almaya balamtr. Bursa, barndrd-
i olanaklar nedeniyle gnmzde Trkiyenin nfusa gre
4. byk kenti konumundadr.
Bursann Dnya Miras Listesine Giri Sreci
Bursa Bykehir Belediyesi, Bursann UNESCO Dnya Miras
Listesine dahil edilme srecinin admlarn atmaya 2000 yln-
da UNESCO Dnya Miras Geici (Tentative) Listesine kentin
Tarihi eserlerin evresinde yer alan peyzaj ve dokuyu btncl
olarak korumak da nemlidir. Ayrca alanlardaki sosyokltrel
evre de nem tamaktadr. Tarihi doku orada yaayan insanla-
rn yaam biimiyle deer kazanr. Bu noktada somut olmayan
kltrel mirasn da nemi byktr. Alanlarda yaayan kiile-
rin, esnaf ve sanatkarlarn birbirleriyle ilikileri, ahilik kltr,
klliye evresindeki mahallelerin eskiden beri kendi isimleriyle
Cumalkzk. Bursa Bykehir Belediyesi Arivi

girmesini salayarak atmaya balamtr. Bir sre ara verilen a-

lmalar, 2009 ylnda Bursa Bykehir Belediyesi tarafndan
yeniden canlandrlm, 2011 ylnda Bursa Alan Bakanlnn
kurulmas ile hz kazanmtr. Adaylk Bavuru Dosyasnn
glendirilmesi amacyla, Hanlar Blgesi ve Cumalkzk
Ky alanlarna, Sultan Klliyelerinin de eklenmesiyle geli-
tirilen ve onlarca toplant, raporlama, deerlendirme, altay
gibi srelerle olgunlatrlan bavuru UNESCO Dnya Mi-
ras Merkezine 2013 ylnda iletilmitir. Nihayet, 2014 ylnda
Katarn Doha kentinde gerekletirilen 38. Dnya Miras Ko-
mitesi toplantsnda, Hanlar Blgesi (Orhan Gazi Klliyesi ve
evresi), Sultan Klliyeleri (Hdavendigar, Yldrm, Yeil, Mu-
radiye) ve Cumalkzk ky tarihi alanlarn ierecek ekilde
hazrlanan Bursa ve Cumalkzk: Osmanl mparatorluunun
Douu isimli Adaylk Dosyasnn deerlendirilmesi sonu-
cunda, Bursa UNESCO Dnya Miras Listesine, Trkiyenin
12., dnyann da 998. stn Evrensel Deere Sahip Miras Ala-
n olarak kabul edilmitir.

UNESCO Dnya Miras Listesindeki Bursann Kaza-

nmlar ve Gelecekten Beklentiler
UNESCO Dnya Miras Listesine girmenin Bursa iin en b-
yk avantaj, stn evrensel deeri tescil edilen alanlarn tm
dnya tarafndan tannmas ve ortak dnya miras kabul edil-
mesi, bu nedenle srekli bakm ve koruma altnda tutulmak
zorunda olmas, gerektiinde UNESCOdan uzman ve eitim
destei salanabilmesi ve Dnya Markas niteliini tamas-
nn sunduu avantajla beraber blgenin ve kentin kltr tu-
rizmi potansiyelinin artacak olmasdr.
Bursa iin son derece nemli olan UNESCO Dnya Miras
Listesine kabul edilme srecinde Danma Kurulu ile Eg-
dm ve Denetleme Kurulu yeleri ve dier paydalarn kat-
klaryla youn bir alma sreci yaanarak baarl sonuca
ulalmtr. Bundan sonraki aamalarda, bu nemli baarnn var olmas ve komuluk ilikilerinin hala buralarda srmesi
gelecek nesillere aktarlmas ve Bursann stn evrensel dee- Hanlar Blgesi ve Sultan Klliyeleri asndan nem tamak-
rinin srdrlebilmesi iin onayl ynetim plannn dikkatli tadr. Cumalkzkta ise ky halknn oradaki yaam tarzn
bir biimde uygulanmas gerekmektedir. Dnyaca kabul edi- yzyllardan beri ayn ekilde srdrmesi somut olmayan kl-
len gre gre sadece antsal eserleri korumak yeterli deildir. trel miras balamnda dikkat ekicidir.

34 Aktel Arkeoloji
Bu kapsamda, Bursa Alan Bakanl tarafndan tantm, eitim
ve bilinlendirme almalarna ncelik verilmitir. Bursada
dzenlenen sosyal ve kltrel etkinliklerde UNESCO tantm
filmleri gsterilmekte ve brorler datlmakta, kentin eitli i
ve d mekanlarnda sergiler dzenlenmektedir. eitli okullar-
da, kurum ve kurulularda Bursann UNESCO Dnya Miras
Listesine girmesiyle ulalan aamay aklayan sunumlar yapl-
makta, okullarda farkl ya gruplar iin hazrlanm olan kitap-
lar ve dier eitim malzemeleri datlmakta, atlye almalar
organize edilmekte ve sre hakknda bilgi verilmeye devam
edilmektedir. Bursa Alan Bakanl ekibi 2015 ylnda UNES-
CO Dnya Miras konusunda hazrlad sunumlarla anao-
UNESCO Dnya Miras Listesine girmenin Bursa
iin en byk avantaj, stn evrensel dee-
ri tescil edilen alanlarn tm dnya tarafndan
tannmas ve ortak dnya miras kabul edil-
mesi, bu nedenle srekli bakm ve koruma al-
tnda tutulmak zorunda olmas, gerektiinde
UNESCOdan uzman ve eitim destei salana-
bilmesi ve Dnya Markas niteliini tamasnn
sunduu avantajla beraber blgenin ve kentin
kltr turizmi potansiyelinin artacak olmasdr.
kulu, ilkokul, ortaokul, lise ve niversite dzeylerinde olmak
zere toplam 32 okulda yaklak 3000 renciye eitim ver-
mitir. 2016 yl ierisinde ilenin (Osmangazi-Yldrm-Ni-
lfer) Milli Eitim Mdrlkleri aracl ile belirlenen toplam
6 retmen ile UNESCO Dnya Miras ve Bursa konusun-
da allarak, oluturulan retmen ekibinin sonraki srete
UNESCO Dnya Miras ve Bursa konusunda eitim almak
isteyen il genelinde btn okullardaki retmenlere retici-
lik yapmas ve bylece daha ok renciye ulalmasnn sa-
lanmas iin eitli etkinlikler yaplmtr. 2016 yl ierisinde
gerekletirilen bir baka eitim ve bilinlendirme faaliyeti ise
Cumalkzkn Gen Miras Koruyucular Projesidir. Bursa
Bykehir Belediyesi ile Yldrm le Milli Eitim Mdrl-
tarafndan hazrlanan proje, Cumalkzk Ortaokul ren-
cilerine uygulanmtr. Benzer bir kapsamda 2017 ylnda da
Bursadaki dier miras alanlarndaki okullarda eitim verile-
rek, buradaki rencilerin ky okullarndan Bursadaki UNES-
CO Dnya Miras alanlarn incelemek iin gelecek rencilere
bilgi vermeleri salanacak, bylece katlmc bir srele klt-
rel varlklarn bir kent iin deeri anlatlm olacaktr.
Bursa Alan Bakanl bu almalar araclyla Bursada ya-
ayan tm kesimlerin kltrel ve doal varlklarn korunmas
ile ilgili bilinlendirilmesini hedelemektedir. Dnya Miras
Listesine girmi alanlarda yer alan somut ve somut olmayan
deerleri korumak, srdrlebilir bir ekilde yaatmak, evre-
ye kar duyarl olmak herkesin grevi saylmaldr.
Bursann UNESCO Dnya Miras Listesine kabul edilme
srecinde Bursa Bykehir Belediyesi, Danma Kurulu ile
Egdm ve Denetleme Kurulu yeleri ve dier paydalarn
katklaryla youn bir alma sreci yaanarak baarl sonuca
ulalmtr. Bundan sonraki aamalarda da bu baarnn ge-
lecek nesillere aktarlmas ve Bursann stn evrensel deer-
lerinin srdrlebilmesi iin uluslararas neme sahip alan-
larmzn ynetim plan zerine yaplacak almalarda tm
paydalarmzn ilgi ve desteinin srmesi nemlidir.
Aktel Arkeoloji 35
 BURSA A. Sinan ZBEY
MZELERYLE
YAAYAN EHR
z
Glya
Bursa
B
ursada ilk mze, 19 Austos 1904
tarihinde mparatorluk Mzesinin
(Mze-i Hmayun) bir ubesi ola-
rak Bursa Erkek Lisesinde almtr.
1904-1930 tarihleri arasnda eserler Erkek Lise-
sinin bir blmnde toplanm ve sergilenmitir.
08 Nisan 1930 tarihinde, bugn Trk slam Eser-
leri Mzesi olarak hizmet veren elebi Mehmet
tarafndan yaptrlan Yeil Klliyenin bir blm
olan Yeil Medreseye tanmtr. Yeil Medre-
sedeki eserlerin okluu ve eitlilii nedeniyle
1972 ylnda Arkeolojik Eserler Kltrpark ieri-
36 Aktel Arkeoloji
esi
ji Mz
lo
Arkeo
Bursa
sinde yaptrlan Arkeoloji Mzesine tanmtr
ve burada faaliyet gstermektedir. Bu bina gn-
mz koullar ve mzecilik faaliyetleri asndan
gerekletirilen uygulamalar iin yeterli olmad-
ndan Kltr ve Turizm Bakanlnca Bursada
yeni bir arkeoloji mzesi yaplmas yatrm prog-
ramna alnmtr.
Son yllarda mze tehirinde yeni bir dzenle-
meye ihtiya duyulmu ve bu anlayla yaplan
onarm ve dzenleme almalar sonras mze
2013 ylnda yeniden ziyarete almtr. Anado-
lu yarmadasnn kuzeybatsnda yer alan Bursa,
 esi
i Mz
si
Mze

serler
Kk
e

slm E
edres

rk
Yeil M

Atat

Trk -

Asya ile Avrupann etkileim alanndaki zengin mze bulunmadndan Yalova ilindeki tm
corafyasyla tarihncesi alardan gnmze mzecilik faaliyetleri de Bursa Merkez Mze
kadar nemini korumu; tarihncesi yerleim- Mdrl tarafndan yrtlmektedir.
lerinin yan sra Bithynia ve Mysia blgelerinin Bursada Kltr ve Turizm Bakanlna bal
nemli merkezlerinden biri olmutur. 60 bine olan yedi mze bulunur. Bunlardan; Arkeoloji
varan eser says ile Bursa Mzesi, lkemizin Mzesi, Trk slam Eserleri Mzesi, Atatrk
zengin koleksiyona sahip olan mzeleri arasnda Evi Mzesi, Mudanya Mtareke Evi Mzesi,
yerini alr. Bursada mzecilik faaliyetleri Merkez Osmanl Evi Mzesi ve Yeniehir emaki Evi
Mze Mdrl ve znik Mze Mdrlnce Mzesi Bursa Merkez Mdrlne baldr.
yrtlmektedir. Bursa Merkez Mze Mdr- Dieri ise znik Mzesidir. Son yllarda artan
lnn sorumluluk alan znik hari Bursann zel mzeleriyle Bursa adeta mzeler ehri
tm ilelerini kapsamaktadr. Ayrca Yalovada unvanna yakr ekilde bir kltr ehri ol-

Aktel Arkeoloji 37

alm
Kaz
nkap
Zinda
si
Mze
Kk
rk
Atat
mutur. Bursa Mze Mdrl denetiminde,
Bursada 12, Yalovada 2 olmak zere 15 zel yer
alr. Bu mzeler kentin gemie ynelik belle-
inin gelecek kuaklara aktarlmasnda nemli
bir rol de stlenmi durumdadr. Bursadaki
zel mzeler; Kent Mzesi, Karagz Mzesi,
Merinos Enerji Mzesi, Tekstil Mzesi, G
Mzesi, Vakf Eserleri Mzesi, Ormanclk
Mzesi, Basn Mzesi, Muhasebeciler Mzesi,
Tofa Anadolu Arabalar Mzesi, negl Aa
ve Mobilya Mzesi, negl Kent Mzesi Ya-
lova da ise Kent Mzesi, brahim Mteferrika
Kat Mzesi ile Atatrk ve ocuk Mzesi zi-
yaretilerin youn ilgisini ekmektedir.
38 Aktel Arkeoloji
alar
zesi
l Evi M
n
Osma
Mze mdrl denetiminde yer alan baka
bir alan ise Aktopraklk Hyk kaz alandr. Bu
alan ayn zamanda bir arkeo-parktr. Aktoprak-
lk arkeo-park alannda tarihe zamanda yolcu-
luk canlandrma alanlar, seyir kulesi, mze ve
eitim atlyeleri gibi parkurlar belirlenmitir.
Olduka geni bir corafi alanda Bursa Mze
Mdrlnce tanmaz kltr varlklarnn
kurtarlmasna ynelik kurtarma kazlar, sit
alanlarnda denetimli alt yap almalarnn yan
sra ok sayda tescilli yapnn rlve restorasyon
projelerinin salkl yaplabilmesi iin aratrma
kazlar gerekletirilmektedir. Kltr varlklar-
nn korunmasna ynelik projelerin salkl bir
 si
Mze
areke
t
nya M
Muda
si
Mze
areke
t
nya M
Muda

ekilde yrtlmesi amacyla Kltr ve Turizm bilinen mevkiide, Alaaddin Bey, Molla Grani,
Bakanl, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Osmangazi ve Kavakl mahallelerinin yaylm
Mdrlnce kurumsal ibirlii salanmas alanlarnda yer alan Prusia Ad Olympum antik
amacyla Bursa Bykehir Belediyesi, Osman- kentinin yaylm alannda kaz almalar yapl-
gazi Belediyesi, Nilfer Belediyesi, Vaklar Bl- maktadr. 2016 ylnda ykm ve kamulatrma
ge Mdrl, DS Blge Mdrl, BUSK almalar yaplm, 2017 ylnda kamulatrma
Genel Mdrl ve Yalova Altnova Belediyesi almalar yaplan ve boaltlan yap alanlarnda
ile protokoller imzalanm yerel ibirliine nem
kazlara devam edilmesi planlanmaktadr.
verilmitir. Bu kapsamda pek ok alanda ihtiya
duyulan kaz almalar gerekletirilmektedir.
Bursa Surlar, Zindankap Kazs
Bursa Mzesi Mdrlnn sorumluluk ala-
Hisar Arkeopark Kazs nnda bulunan Bursann Osmangazi ilesi,
Bursann Osmangazi ilesinde Hisarii olarak Alaaddin Mahallesinde, I. derece arkeolojik sit

Aktel Arkeoloji 39
 zesi
lar

erleri M
alma
r kaz

lm Es
elekle

amam
Trk -
a Ba M

drese

urdu H
k

e
Kumya

Yeil M

ahiny

alannda yer alan ve mlkiyeti Bursa Byke- dorultusunda gereklemitir. Bu alann kul-
hir Belediyesine ait olan alanda (4743 ada, 54 lanmna ynelik olarak projeler, ilgili belediye
ve 55 parsellerde) kaz ve restorasyon alma- tarafndan yrtlmektedir.
lar yaplmtr. Yakn gelecekte restorasyonu
tamamlanan alanlarda yaplacak yeni dzen-
lemelerle, Zindan kap surlar ziyaretilerin Gemlik lesi, ahinyurdu
beenisine alacaktr. Hamam Aratrma Kazs
Gemlik lesi, ahinyurdu Mahallesinde bu-
Fidan Han Aratrma Kazs lunan tescilli hamam yapsnn restorasyon
Osmangazi ilesi snrlarnda bulunan Fidan projelerinin hazrlanmas amacyla, 06 Nisan
Hann restorasyonuna ynelik aratrma kazs 2016 10 Nisan 2016 tarihleri arasnda ara-
Osmangazi le Belediye Bakanlnn talebi trma kazs yaplmtr. Restorasyon projeleri

40 Aktel Arkeoloji
 ls
r Tm
a
Pn

a al an
adrm
u Canl
- Salm
ls
ar Tm
Pn

Bursa Bykehir Belediyesi tarafndan ha- balantlarn salayan bronz paralar, te-
zrlanmaktadr. Pnar Tmls Araba kerlek nlar, tekerlek gbek demirleri,
Buluntular Salonu 1988 Ylnda Bursa ve demir ispit paralar, pimler ve at gemleri
Balkesir Mzesi ortaklyla gerekletiri- gibi bir at arabas iin gerekli paralardan
len kurtarma kazsnda ortaya kan ve M olumaktadr. Buluntulardan yola klarak
6. yzyla tarihlenen Akhamenid Dnemine yaplm olan o dneme ait bir sava arabas
ait tmls aslna uygun rekonstrksiyo- rekonstrksiyonu ile Greko-Pers stilde ya-
nu yaplarak iindeki buluntularla birlikte plm olan ve M 545-333 tarihleri arasn-
sergilenmektedir. Tekerlek paralar ve at da tm Anadoluya yaylan, Daskyleionda
koum takmlarndan oluan buluntular satraplk merkezi bulunan Pers egemenlii
mezar odasnn girii nnde in situ halde dnemine ait adet mezar steli yine bu sa-
bulunmutur. Bunlar koum takmlarnn londa sergilenmektedir.

Aktel Arkeoloji 41
 Aktopraklk Arkeoloji Okulu atlyeleri arasnda Tijen Burultay
madecilik ve yontmata alet yapm da
bulunuyor. Aktopraklk Kaz Arivi

Toplum ve Eitim Odakl Arkeoloji

Aktopraklk Akhava
Mzesi ve Arkeoloji Okulu
Necmi KARUL, Mert B. AVCI, Azim TARLAN, Yksel DEDE, Abdullah DEVEC, Nadide KARKINER

Arkeolojik bilginin toplumda farkndalk oluturacak ekilde paylam,

birer zaman laboratuvar olarak da grlebilecek hyklerin eitim
amal kullanlmas, Aktopraklk Hykte toplum ve eitim odakl
bir projenin hayata geirilmesine olanak salad. Projede tarihncesi
yaam ky canlandrmalar ile nc boyut kazanrken, hzla dnen
Bursa kentinin geleneksel mimari ve ky dokusu gibi yerel deerlerinin
de korumas hedeleniyor.

D
eneysel bir atlye
almasnda
akmaktandan
alet yapmay reten
meslektamz Yksel
Dede elindeki tatan
bir boynuz tokmak ile
paralar karyor, her
hamlesinden sonra
etrafn saran ocuklara
avucuna den paray
bir sihirbaz edasnda
gstererek rencilerin
daha ok ilgisini ekiyordu.
Paralar koptuka ve
elindeki ta bir ok ucuna
dnrken ocuklarn
heyecan da, sorular da
artyordu. ocuklarla bu ilk
buluma dahi Aktopraklk
Arkeoloji Okulunda
hedefimiz olan arkeolojinin
toplumsallamasyla ilgili
kprlerin kurulduunun
da habercisiydi. Gazetelerde kurulabilecek bir alan
maddi deer biilen tarihi olmaktan ok farkl bir
eserler, kaak kazlar, yerde olduunun gstergesi.
tahrip edilen arkeolojik Daha da nemlisi bu
alanlar ve hatta kt tablonun, uzun bir arkeoloji
restorasyon uygulamalar geleneine sahip bir
ile aslna benzemek deil lke olmamza ramen
ondan uzaklatrlan tarihi olumu olmas. Oysa 1924
yaplarn haber olduu bir ylnda Pergamon Antik
lke Trkiye. Bu durum Kentinin yannda kurulan
lkemizde arkeolojinin bir mze ile balayan ve
toplum iin gemile ba arkeolojik alanlarn ayn

42 Aktel Arkeoloji
 Aktopraklk Arkeoloji Okulunda eitim almalar, atlyeler Tijen Burultay
ve altaylar dzenleniyor. Aktopraklk Kaz Arivi

Aktopraklk Akhava Mzesi, Geleneksel Ky Canlandrmas. Ertan Gler

zamanda birer mze yllarda Troia, atalhyk, Bursa kent merkezine karmak bir sosyal dzeni
olarak dzenlenmeye Aa Pnar, Kanlgeit, yakn bir noktada; Uluabat yanstan gelikin kylerin
balamas yaygnlaarak Aktopraklk, Akl Hyk, Glne bakan doal bir kurulduu lk Kalkolitik
devam etmi; birok antik Gvercinkayas, Arslantepe terasn zerinde bulunan dnemin sonlarna kadar,
kent bu ynyle tannr ve Yeilova gibi projeler tarihncesi hykteki farkl yaam biimi ve
olmutur. Antik kentlerin tarihncesi yerleimlerde ilk yerleim M 6350 mimari dokuya sahip birok
dnda, farkl dnemlere bu tr dzenlemelerin yllarnda balamakta ve katman ierecek ekilde
tarihlenen yerlemelerdeki hzla yaygnlatnn M 5500 yllara kadar kesintisiz olarak devam
dzenlemenin ilk kesintisiz olarak devam etmitir.
gstergesidir.
rneklerinden biri de 50li etmektedir. Uzun bir sre Aktopraklk Hykte ilk
yllarn sonunda Karatepe- 2004 ylndan bu yana bo kalan hyk daha sonra kazlarn ardndan 2008
Aslantatr. Bizim iin tarihncesi dneme M 4-5 yzylda, Erken ylnda bir ynetim plan
de ilham kayna olan ynelik kazlarn yapld Bizans dneminde, yeniden hazrlanarak gerek alann
bu projenin ardndan Aktopraklk Hyk ksa iskan edilir ve alana byk korunmasna, gerekse
Boazky (orum) ve bir sre nce, arkeolojik bir itlik kurulur. Baka de burann bir akhava
aynnde (Diyarbakr) kalntlarn yerinde tehir bir anlatm ile Aktopraklk mzesi ve arkeoloji okulu
yaplan sergileme ve edildii ve farkl dnemlere Hykteki esas yerleim olarak kullanlabilmesi iin
dzenleme almalar, ait ky canlandrmalarnn bu blgedeki ilk itilerin uzun vadede yaplacaklar
bu alandaki dier ilk bulunduu bir akhava ortaya kt Son Neolitik belirlenmitir. Kukusuz
rnekleri oluturur. Son mzesine dntrld. dnemden, organize ve arkeolojik bir alanda

Aktel Arkeoloji 43
 Aktopraklk Arkeoloji Okulunda deneysel arkeoloji almalar. Fotoralar: Tijen Burultay

ncelikli olarak korumann anlamasn gletiren ina edilmitir. Arkeolojik kapatlarak arkeolojik bir
salanmas byk nem unsurlarn banda kalntlar korumak mekan zgn haliyle tehire
tamakta ve glkler gelmektedir. Btn bu amacyla her bir yapnn hazrlanmtr. Kaz alannn
iermektedir. zellikle sorunlar yerlemenin ve duvarlar nce nem yaknna ina edilen seyir
Aktopraklk Hyk gibi burada yaanan srecin, bariyeri oluturan bir rt kulesi ise yerleimin bu
mimari kalntlarn, mevcut kalntlar ile kaplanm ardndan kesiminin yukardan
akhava koullarnda sergilemenin dnda dayankl ahap plakalar izlenmesini olanakl
rahatlkla tahrip olabilecek farkl anlatm dillerinin ile bir kalp ierisine klmaktadr.
yanmam kerpi de benimsenecei bir alnmtr. Bu sayede
yaplardan olumas ya dzenleme erevesinde dardan bakldnda
da baz evrelerde sadece gelimesini salamtr. zgn duvarlarn zerini Akhava Mzesi
yap duvarlarna ait direk Arkeolojik kalntlarn rten kalplar, gerek yap Aktopraklk Akhava
yerlerinin gnmze tehiri iin lk Kalkolitik leinde, gerekse yaplarn Mzesinde ziyaretileri
ulamas, korumay daha Dneme tarihlenen bir birbirine eklenerek bir tarihncesi yaama en
da gletirmitir. Koruma tabakaya ait ok sayda dizi oluturduu yerleim ok yaknlatran alanlar
sorunlar kadar kalntlarn yap tercih edilmitir. dzeninin alglanmas ky canlandrmalardr.
grsel btnlkten uzak Bu dnemde yerleim salanmtr. Ayrca, Yerleimin ilk aamalarn
olmas da, dier tarihncesi hendekle evrili bir alann daha eski bir evreye yanstan, Neolitik
yerleim yerinde olduu ierisindedir ve yaplar tarihlenen bir yapnn Dneme ait dal rg
gibi ziyaretilerin alan bu hendee paralel olarak zeri de koruma atsyla kulbelerin bulunduu ky

44 Aktel Arkeoloji
canlandrmas buradaki gezi vurgulanmaktadr. Tnelin konular ne karlmakta; allmaktadr. Kalkolitik
gzergahnn ilk admn ardndan Kalkolitik bir bakma Kuzeybat Dnemin ardndan,
oluturur. Kulbeler Dnem yerleiminde aa Anadoluda tm geleri ierisinde bir zeytinya
ve evreleri kazlardan karlan kalntlarn gezilir ile gerek anlamda ky iliinin yaplmas
elde edilen verilere ve bunu ayn dnemin yaants anlatlmaya planlanan ve henz
gre donatlm, insan ky canlandrmas izler. allmaktadr. Bu kesimde tasar aamasnda olan
maketleriyle bir kulbenin Artk yuvarlak dal rg yerlemeyi evreleyen Erken Bizans Dneminin
ierisinde l gmme kulbelerin yerini kerpi hendek ve bitiik dzendeki canlandrlaca alan
riteli canlandrlmtr. duvarl, drtgen planl evlerin hendee dayanan gelmektedir.
Bu alann yaknnda yaplar almtr. Yaplarn arka cepheleri bir evirme
da Kalkolitik Dneme nlerinde gnlk ilerin sistemi oluturmaktadr. Akhava mzesindeki gezi,
tarihlenen mezarlk yapld sundurmalar Mekan ileri ya da bunlarn blgenin geleneksel ky
alan canlandrmas ve byk frnlar yer nndeki alanda gndelik dokusunun canlandrld
bulunmaktadr. Gezi almaktadr. Bu dnemin yaama ilikin anlatmlarn alan ile sonlanmaktadr.
yerleim yerlerini ayran bir canlandrmasnda yan sra yerleim Bu kesimde arkeolojik
derenin zerinden geen mekanlarn i dzenlemesi dokusuyla ilgili baz kazda alan iilerin
tnel ile devam etmekte; ve kullanlan eyalarn detaylar ne karlmakta; yaad Eski Kzlelma
tnel ile zaman, insan, evre kopyalar ile konut kavram insann mimarlk tarihi kynden getirilen alt
ve btn bunlarn etrafnda ve yerleme btn ierisinde kat ettii konut, ambar, atlyeler ve
ekillenen yaamn deiimi ierisinde stlendii rol gibi aamalar vurgulanmaya deirmen gibi geleneksel

Yusuf Aslan Yusuf Aslan

Tijen Burultay

Kalkolitik Dnem canlandrmasnda yaplarn ileri kazlardan bulunan eyalarn kopyalar ve maketlerle donatlm. Geleneksel kydeki yaplarn herbiri ayn zamanda bir mze olrak tasarlanm.

Aktel Arkeoloji 45
 Yusuf Aslan Tijen Burultay

Aktopraklk Kaz Arivi

Aktopraklk Kaz Arivi

Aktopraklk Arkeoloji Okulundaki atlyeler farkl ya gruplarna gre tasarlanm.

yaplar bulunmaktadr. Terk yaplarn her biri ayn Arkeoloji Okulu ekline getirilerek eitim
edilmi ve yok olmaya yz zamanda kk bir mze. Aktopraklk Hyk bir amal yapay bir kaz alan
tutmu konutlar, kyde ky kona, gelin evi, arkeolojik alan ya da bir oluturulmutur. ncelikle
yerinde belgelendikten dokuma, mutfak ve masal akhava mzesi olmann Bursa olmak zere yakn
sonra sklerek mze alan evi gibi ilevlere sahip bu yan sra gnbirlik illerden gnbirlik
iinde aslna uygun ekilde yaplar Bursa civarndaki ziyaretilerin, orta retim ziyaretlerde katlmclara;
yeniden ina edilmitir. geleneksel ky yaantsn ve niversite rencilerinin arkeoloji ve Aktopraklk
Burada oluturulan gnmze, akhava eitim alabilecekleri; farkl Hyk hakknda bilgi
geleneksel ky iinde mzesinde tarihncesinden alanlardaki uzmanlarn verildikten sonra,
ziyaretilerin vakit balayan yolculuu da eitim almalar, uygulamal olarak arazide
geirebilecei ky kahvesi, yakn dnemlere kadar atlyeler ya da altaylar arkeolojik kaz ve belgeleme
kyllerden organik tamaktadr. leriki dzenleyebilecekleri bir yntemleri anlatlmaktadr.
rn alabilecekleri bir yllarda geleneksel ky alan olarak tasarlanmtr. Onlar iin tasarlanan
pazar yeri gibi birimler de canlandrmalarnn yine Bu amala zellikle kaz evinde ise mimarlk,
bulunmakta. Sklmeden yakn evreden getirilecek, ortaretim rencileri botanik, zooloji, restorasyon
nce evleri kullanan farkl gelenekleri yanstan iin bir karlama merkezi ve fotoraflk gibi
ailelerle birlikte hikayeleri yaplarn tehir edilecei ve bir ocuk kaz evi ina geni bir yelpazede farkl
derlenen ve kyllerin alanlarla geniletilmesi edilmi, ayca kazdan uzmanlarn nasl bir arada
projeye baladklar bu planlanyor. kan atk toprak hyk alt yine uygulamal

46 Aktel Arkeoloji
olarak tantlmaktadr. Ta
yongalama ya da mlek
yapm gibi etkinliklerle de
desteklenen bu atlyeler
son olarak katlmclarn
bulduklar ya da restore
ettikleri buluntular
mzede sergileyerek, bir
anlamda arkeolojik bilginin
toplumla paylalmas
sreci yaatlmaktadr.
Ortaretim dzeyinde,
ebeveynler ile birlikte
dzenlenen atlyelerde
yetikinlerin de e zamanl
olarak akhava mzesinin
tantm ve anak mlek,
ta alet yapm gibi
almalara katlmalar
salanmaktadr.
Arkeoloji atlyelerinin
bir dier hedef kitlesini
oluturan niversite
rencileri ise ounluu
arkeoloji ve ilgili alanlardan
olmak zere, lisans
dzeyinde Trkiyenin farkl
niversitelerinden gelen
rencilerden olumakta.
Getiimiz yl yaklak 50
Kalkolitik Dnem canlandrmasnda yaplarn yan sra onlar evreleyen hendek ve sundurma, avlu gibi birimler de bulunuyor. Ertan Gler
katlmc ve 15 eitmenle
bir hata sren atlyelerde
tarihncesi dnem
teknolojileri, arkeometrik
yntemler ve arkeolojik
belgeleme yntemleri
olarak belirlenen ana
tema erevesinde teorik
ve deneysel dersler yapld.
anak mlek yapm ve
frnlama, ta yongalama
ve aletlerin kullanm,
farkl tipte madencilik
frnlar ve maden dkm,
bitkilerden boya elde ederek
boyama ve dokumaclk
gibi uygulamal almalar
teorik derslerle desteklendi.
Ayrca arkeobotanik,
arkeometri, mimarlk tarihi,
anak mlek ve buluntu
izimi, dijital belgeleme
ve arkeoloji fotorafl
gibi konularda da semireler
verildi; akamlar forumlar
yaplarak atlyelerin
kapsam geniletildi.
Arkeolojik aratrmalarla
elde edilen bilginin
toplumun farkl
kesimlerinde farkndalk
oluturacak ekilde
kullanlmas, antik kentlerin
aksine grsel ekicilikten
yoksun tarihncesi
hyklerin korunmasna
katk salayacak
ekilde bir eitim
alanna dntrlmesi
Aktopraklkdaki projenin
ana fikrini oluturuyor.
Toplum ve eitim odakl
bir projenin hayata
geirilmesinin ayn
zamanda hzla byyen
ve dnen Bursa iin,
uzak gemii kadar yakn
dnemlerin ky dokusu
gibi yerel deerlerinin de
korumas ve yaatlmas
bakmmdan bir
farkndalk yarattn
dnyoruz. Nitekim
proje ilk yllarndan bu
yana Nilfer Belediyesi,
iinde bulunduumuz
blgedeki Akalar Sanayici
ve adamlar Dernei
gibi yerel kurumlar ve
blge insan ile Karsan
ve Mastership gibi
kurulular tarafndan
destek gryor. Projenin
hayata gemesinde
ana desteki ise Bursa
Bykehir Belediyesi.
Kukusuz yerel kurumlarn
desteklemesi bu tr
projelerin srdrlebilirlii
bakmndan son
derece nemli, nitekim
Aktopraklk Hyk
Kltrel Miras Ynetimi
Projesi bu konuda iyi
bir rnek olutururken,
nmzdeki aylarda
hizmete girmesi beklenen
Aktopraklk Doa Tarihi
ve Arkeoloji Mzesinin
de projeye yeni bir boyut
kazandrmas bekleniyor.
zellikle atlye almalarna
katlan Yksel Dede, Dr. Fsun
Ertu, Prof. Dr. Hadi zbal, Yrd.
Do. Dr. Semra Balc, Do. Dr.
Rana zbal, Yrd. Do. Dr. Banu
Uar akan, Dr. Eleni Asouti, Dr.
Ceren Kabuku, Do. Dr. Ahmet
Uhri, Abdullah Deveci, Temel
Ylmaz, Yusuf Aslan, Sinan Yiite
minnettarz.
Aktel Arkeoloji 47
 MYRLEIA
Makedonya kral V. Philippos tarafndan zapt edilen Myrleia, M 202 ylnda
Bithynia kral I. Prusiasa verilmitir. I. Prusias bir sre sonra, kars Apamann
adn kente vermi ve kent bu tarihten itibaren Apameia olarak adlandrlmtr.

Gonca GLSEFA

B
ugnk Mudanya ilesi olarak bilinen Myrle- Colonialar Ius Italicuma tabii kentler olup, bu kanuna gre
ia, Ionia kentlerinden Kolophonun kolonisidir. Romaya hara demekten muatrlar. Apameia kenti gerek
Makedonya kral V. Philippos tarafndan zapt politik gerekse vatandalarna sunduu haklar bakmndan
edilen kent, M 202 ylnda Bithynia kral I. eyaletin geri kalanyla tamamyla farkl bir nitelie sahiptir.
Prusiasa verilmitir. I. Prusias bir sre sonra, kars Apameia kalntlar ierisinde yer alan Mudanya tm-
Apamann adn kente vermi ve kent bu tarih- ls mezar, 1926 ylnda, Hzr lyas Tepesinin son
ten itibaren Apameia olarak adlandrlmtr. yamalarnda, Alakbayr adn tayan srt zerin-
Kent Propontisin gney snrna kadar uzan- de bir zamanlar kereste tccar olan akir avuun
maktadr. evinin bahesinde tesadfen kefedilmitir. Yeni
Kentin ad sikkeler zerinde M 300-202 Bursa Gazetesinde kan haberler zerine, dnemin
yllar arasnda MYP, M 202den sonra ise mze mdr tarafndan 22 Temmuz 1926 tarihin-
APAMEN olarak yazlmtr. Hellenistik Dne- de yerinde incelenen mezar, 1941 ylna kadar ka-
me ait kent sikkelerinin zerinde tanr Apollon derine terkedilmitir. Haberler zerine o tarihte
ve Dionysos balar, arka yzlerinde ise lyra (lir), Trakya Blgesinde kubbeli mezarlar zerine
tekerlek ve Roma figr grlmektedir. Kentin, aratrma yapan Arif Mfit Mansel, bindirme
Roma Dneminde, mparator Augustus dnemin- tekniindeki kubbesi nedeniyle mezar ile ilgilen-
den MS 3.yzyln ortalarna kadar sikke bast- mi ve gerekli izinlerden sonra burada alma-
Apameia sikkesi, M 47-46,
bilinmektedir. Bu sikkeler zerinde Hermes, Vibius Pansa, n yznde; AAMEN lar balatlmtr. 1942 kazlar ile tamamen aa
Diana, Apollon, Vens gibi tanr ve tanralar MYPEANN; Defne elenkli Apollon
ba saa. Arka yznde; Lyra, EPI/ kartlan mezar, bir mezar odas ve dromostan
ile Marsyas, Genius, Aeneas ve yunus bal fi- OYIBIOY/ANA, altta Z (237 yl) oluur.
grleri betimlenmitir. Apameia kalntlarn oluturan bir dier alan ise Mudanyann
Romann Bithynia eyaletindeki 12 civitatesinden biri olan dousunda yer alr. Hac Baba Camiinin yanndan geen s-
Apameia, Roma Dneminde dier Bithynia kentlerinden tasyon Caddesi ile Bursa-Mudanya karayolunun kesitii
farkl bir statye sahiptir. Caesar M 44te kente Colonia alanda ina edilmek istenen alveri merkezinin temel kaz-
Iulia Concoedia unvann vermitir. Roma imparatorlar, snda arkeolojik kalntlara rastlanmas zerine Bursa Arkeo-
cumhuriyetin eyaletleri bir smr unsuru olarak gren loji Mzesi Mdrl uzmanlarnca gerekletirilen sondaj
politikasn terk ederek, eyalet kentlerinin ekonomik ba- almalarnda, Apameia kentine ait mimari yap kalntlar
kmdan kalkndrlmas ve idari adan gelitirilmesi iin yannda Klasik, Hellenistik ve Roma dnemlerine ait seramik
aba harcamlardr. Bithyniada bu sre Apameia kentine rnekleri ve bronz bir heykel tespit edilmitir. Mudanyann
Caesar tarafndan colonia stats verilmesiyle balamtr. mer mahallesinde, Hisar Tepe eteklerinde, Roma ve Bi-

48 Aktel Arkeoloji
 Mudanyadan grnm.

zans dnemlerine ait hamam kalntlar tespit edilmitir. Ha- bahsetmitir. Kentin tiyatrosunun ehrin 1 kilometre g-
mamn bat ksmnda mozaik deme bulunmutur. neydousunda olduunun tespiti ve Vespasianus dnemine
Mudanya merkezinin 12 kilometre gneydousunda ko- ait resmi yazlarn bulunmas ehrin kurulduu yeri iaret
numlanan Bademli kynde de eitli arkeolojik eserler yer etmektedir.
almaktadr. Bademli kyndeki caminin gneydousunda, Apameia, Prusa kentinin liman idi. Prusada yetitirilen
Atatrk bstnn ve nar aacnn yer ald meydanda rnler Apameiaya getiriliyor ve buradan gemilerle ihra
oluturulan gbekte yer alan eserler, yaplan yeni dzenle- ediliyordu. Kent, hem stratejik hem de ticari adan Prusa
meler srasnda muhtarlk binasnn batsndaki meyilli yeil iin nemli bir yere sahipti. Antik ada deniz ticaretinin
alana tanmtr. nemi de gz nnde tutulunca Prusa-Apameia arasnda-
Myrleiann sosyal hayat hakknda ok fazla bilgi yoktur. ki karayolunun nemi daha iyi anlalmaktadr. Apame-
MS 2. yzyla ait olduu tespit edilen yaztlar, Myrleiada ia liman gnmzde mevcut yaplarn altnda kalmtr.
Asklepiosa adanm bir altar veya tapnak olduuna iaret Apameia antik kenti MS 58deki Goth basknndan kur-
etmektedir. Bu tapnan ierisinde ve yannda, olaslk- tulamam ve ehir byk apta yamalanmtr. leriki
la Prusann ifal sularndan kanalla getirilen temiz bir su yllarda yaplacak almalarla bir liman kenti olarak n
geiyordu. Prusal hatip Dion Chrysostomos, Apameiann plana kan Myrleiann Bithynia blgesindeki nemi daha
en nemli iki urann gemi yapm ve ticaret olduundan da anlalr olacaktr.

Aktel Arkeoloji 49
 Bovidae (Boynuzlugiller alt enesi).

Miyosen Dnem itibariyle Anadolu

plakas ve Arap Yarmadas arparak,
Gneydou Anadoluda Bitlis Okyanusunda
sularn ekilmeye balamasna ve trler iin ktalar
aras gei salayabilecek bir kara kprsnn
ortaya kmasna olanak salar. Bu dnemde
birok hayvan grubunun iinde bulunduu
karasal memeli hayvanlar Dou Afrikadan
karak Anadolu kara kprs zerinden
Orta ve Bat Anadoluya
g etmitir.

BURSANIN 15 MLYON YILLIK YKS

PASALAR FOSIL YATAGI Berna ALPAGUT / Fotoraflar: Bursa Paalar Kazs Arivi Glah GLER

P
aalar fosil lokalitesi corafi konum olarak,
kuzeybat Anadoluda Gnen Havzasnn
gneyinde, Bursa ilinin 68 kilometre gney
batsnda ve Mustafakemalpaa ilesine 12
kilometre uzaklktadr. Fosilli alan, ky yoluna paralel
olarak kuzey-gney dorultusunda uzanmaktadr.
Paalar fosil yata 1965-1969 yllar arasnda yaplm
olan Trkiye Neojen Linyit Aratrmalar Program
srasnda orman yolu alrken ortaya kartlmtr.
Fosil yatanda ilk kez 1969-1970 yllarnda Paleontolog
H. Tobien sadece iki dnem kaz gerekletirmi ve
1977de ilk yayn karmtr. 1983ten beri TC Kltr ve
Turizm Bakanlnn izni ve finansal destei ile sistemli
olarak yrtlen kazlar Prof. Dr. Berna Alpagut Kaz
Bakanlnda yaplmaktadr.
Alt-Orta Miyosen Dneme tarihlenen Paalar fosil
lokalitesi, Anadolunun Neojen snlandrlmasnda
tanmlanm olan 12 fauna grubundan en eskisidir.
Kronolojik olarak gnmzden yaklak 15 milyon yl
nceye tarihlenmektedir.
Paalar fosil lokalitesinin kelme yapsna bakldnda
en alttan balayarak sras ile konglomera, alt kalkerli silt,
yeilimsi gri ince-orta kum, st kalkerli silt nitelerinin st

50 Aktel Arkeoloji
ste tabakalamasndan olutuu grlmektedir. Fosiller hayvan grubunun iinde ile benzerlik gstermekte
ince-iri taneli yeilimsi gri kum nitesi ierisinde alt ve bulunduu bu canllar ve tropikal/yar-tropikal
st kalkerli silt tabakalarnn arasnda adeta bir sandvi grubu, Dou Afrikadan mevsimsel bir iklim ile
gibi skarak korunmutur ve fosiller yeilimsi gri kum karak Anadolu kara Hindistann Sal blgesine
nitesinde deiik boyuttaki cepler halinde olduka youn kprs zerinden Orta benzemektedir.
bir biimde bulunmaktadr. ve Bat Anadoluya g 61 adet memeli hayvan
Paalar faunasnn paleobiyocorafyas Miyosen Dnemin etmilerdir. trn ieren tekil
ilk yarsnda dnyada grlen Paalarda ve zengin bir hayvan
deniz seviyesinin dmesi ve ktalar
Alt-Orta Miyosen Dneme bulunan topluluu olan Paalar
aras kaymalar ile ilintili olduunu yani gnmzden yaklak memeli fosil lokalitesinden elde
gstermektedir. Paleocorafik 15 milyon yl nceye hayvan edilen bilgilere gre;
almalar, Miyosen Dnem tarihlenen Paalar fosil gruplar gen Etiller, kk memeli
itibariyle Anadolu plakas ve lokalitesi, Anadolunun ormanlk, hayvan aileleri, Otullar,
Arap Yarmadasnn arpmas Neojen snlamasnda sk yer bitki Toynakllar, Gergedangiller,
sonucunda, Gneydou Anadoluda tanmlanm olan 12 fauna rts, ak Atgiller, Domuzgiller ve
Bitlis Okyanusunda sularn otlaklar Hortumlugiller gibi ailelere
grubunun en eskisidir.
ekilmeye baladn ve trler iin eklinde bir ait fosil rnekleri ele
ktalar aras gei salanabilecek bir kara kprsnn ak habitatta yaamlardr. gemitir.
ortaya ktn syler. Bu da karasal memeli hayvanlarn Bu habitat Afrikann Etil rnekler Aygiller
Anadoluya gnn Erken-Ge Miyosenden Orta tropikal ormanlarnda (Ursidae), Sansargiller
Miyosene geite baladn gstermektedir. Birok yaayan memeli hayvanlar (Mustelidae), Srtlangiller

Paalar fosil lokalitesinde yrtlen

kaz almalarndan bir grnt.

Aktel Arkeoloji 51
 Anchitheri-
um incisive
(Atgiller
Giraidae metapodium (Zrafagiller ayak tarak kemii). kesici dii).

Titizlikle yrtlen Paalar fosil lokalitesinin brachypusun ise kark

kaz almalarnda
fosiller karlrken Atgiller (Anchitherium) beslenme modeline sahip
ekilmi bir kare. rnekleri Anchitherium olduu yaplan almalarla
aurelianense hippoides olarak kantlanmtr.
tek trle tanmlanmtr. Paalar fosil lokalitesinin
Paalar fosil lokalitesinden Domuzgiller (Suidae)
bulunan toynakl rnekleri de farkl
hayvan gruplar Tp trle temsil edilirler ve bu
Dililer (Tubulidentata)- rneklerin oluturduu
Yerdomuzugiller Domuzgiller fosil topluluu
(Orycteropus), yaprak yiyen ve kark
Tek toynakllar beslenen, yrede greceli
(Perissodactyla), it olarak verimli bir bitki
toynakllar (Artiodactyla), rtsnn olabilecei
(Hyaenidae), Kedigiller (Felidae), Misk kedisigiller Chalicotherium grande, verisini desteklemektedir.
(Viverridae) ve Aykpekgiller (Amphicyonidae) Hyracoidea ve Pliohyracidae Paalar fosil lokalitesinin
ailelerinden oluur. ok sayda etil materyali ierisinde rnekleriyle tanmlanmtr. it toynakl takm
ok az sayda bulunan ve sadece iki birey ile temsil edilen Paalarn Gergedangiller ierisinde yer alan
Amphicyonidae gnmze kadar bulunan fosil taksonlar (Rhinocerotidae) fosil Gevigetirenler
ierisinde Anadolunun en iri yrtcs durumundadr buluntular farkl trle (Ruminantia);
(Do. Dr. Serdar Mayda). temsil edilir. Begertherium Dorcatherium, Palaeomeryx,
Paalar fosil lokalitesinin kk memeli hayvanlarna tekkayai Paalara endemik Stephanocemas,
baktmzda Bcekiller (Insectivora), Tavangiller bir trdr ve otul bir Micromeryx, Hispanomeryx,
(Lagomorpha) ve kemirgenlerin (Rodentia) bulunduu beslenme modeline Zrafagiller (Girafokeryx),
grlmektedir. Hortumgiller, Paalar fosil lokalitesinin sahiptir. Aceratherium Caprotragoides ve
en nemli hayvan gruplarndandr. ki trle temsil Hypsodontus cinsleri ve
sp. af. tetradactylumun
edilen Hortumlugillerden Gomphoterium pasalarense ile aileleri ile temsil edilirler.
yaprak/taze filiz yiyen
adlandrlan Paalara zg bir fil tr de dnya bilim bir beslenme modeline Paalar fosil lokalitesinin
literatrnde Paalar Fili olarak kayt altna alnmtr. ve Brachypotherium Primat takmna dhil

52 Aktel Arkeoloji
edilen nsann st
Ailesine (Hominoidea) ait
buluntular, byk lde
izole di koleksiyonundan
olumaktadr. Paalar
Hominoideas
Griphopithecus alpani ve
Kenyapithecus kizili olmak
zere iki trle temsil edilir.
Dnya primat kuanda
saysal olarak izole di says
2112e ulaan ve ender
bir rnek olan Paalar
Kazs, 1983 ylndan beri
Hominoidea alt/st ene
fosillerini de retmitir.
Bunlarn yan sra parmak
kemikleri fosil buluntular
da mevcuttur.
Paalar Doa Tarihi Kazs
2016 yl kaz sezonunda
65 adet Ruminantia alt
takmna ait, 48 adet
Suidae ailesine ait, 47 adet
Bovidae ailesine ait, 25
adet Carnivora takmna
ait, 24 adet Equidae
ailesine ait, 9 adet Chelonia
takmna ait, 4er adet destei ile bu yl 34. alma sezonuna ulamtr. Fosiller
Girafidae, Tragulidae,
Rhinocerotidae ailelerine
ait, 3er adet Micromeryx,
Proboscidea, Tubulidentata
ve dier ailelere ait ve 1 adet
Chalicotherium ailesine ait
olmak zere toplam 243
adet fosil buluntusu ele
geirilmitir. Bu memeli
fosil gruplarnn yan sra Hominoidea st ailesine ait 19
adet byk az dii, 7 adet kk az dii, 3 adet kpek
dii ve 10 adet kesici di olmak zere 39 adet fosil buluntu
karlmtr.
1983 ylndan bugne Ankara niversitesi ve uluslararas
katlmla balayan, devamnda Ege niversitesi, Mehmet
Akif Ersoy niversitesi ve Hitit niversitesinden katlan
renci emei ile yrtlen Paalar Doa Tarihi Kaz
Projesi, Kltr ve Turizm Bakanlnn izni ve finansal
yenilenen Bursa Arkeoloji Mzesinde sergilenmektedir.
2017 kaz sezonu almalar temmuz ve ekim aylar
arasnda devam edecektir.
Ad geen kurulularn yan sra; Mustafakemalpaa Kaymakaml
ve Belediyesine, Mustafakemalpaa Orman letme Mdrlne,
Astek Vana Fabrikas Ynetimine, Mustafakemalpaa Organize
Sanayi Bakanlna, Ankara niversitesine, Ege niversitesine,
Mehmet Akif Ersoy niversitesine, Hitit niversitesine, Bursa
Arkeoloji Mzesine, Paalar Ky Muhtarl ve halkna yakn ilgi ve
desteklerinden dolay teekkrlerimizi iletiriz.

Paalar fosil lokalitesinin Primat takmna dhil edilen nsann st Ailesine (Hominoidea) ait
buluntular, byk lde izole bir di koleksiyonundan olumaktadr. ki trle temsil edilen
Paalar Hominoideas, dnya primat kuanda saysal olarak izole di says 2112e ulaan
ender bir rnektir. Di koleksiyonunun yan sra Paalarda ayrca Hominoidea alt/st ene
fosilleri ve parmak kemikleri fosil buluntular da ortaya kmtr.
Kk memeli fosillerin zerinde
laboratuvar almalar.

Gomphotherium paalerense (Paalar Fili).

Paalar Filinin ayak iskeletine ait fosil.

Aktel Arkeoloji 53
 Aktopraklk Arkeoloji

BURSANIN
Okulundaki atlyeler farkl ya
gruplarna gre tasarlanm.

TARHNCES Serap ALA

Son yllarda yaplan arkeolojik aratrmalarn

oalmasna paralel olarak Gneydou
Marmara Blgesinin tarihncesi dnemleri
ile ilgili bilgilerimiz artmaktadr. Blgenin
tarihncesi dnemlerinin anlalmas asndan
Bursada yrtlen yzey aratrmalar ve
kazlardan elde edilen bilgilerin katks da
olduka byktr. 2014 ylnda Osmanl
Dnemini yanstan Hanlar blgesi, Sultan
Klliyeleri ve Cumalkzk Ky ile UNESCO
Dnya Miras Listesine alnan Bursa, hem
Anadolunun hem de blgenin tarihncesi
dnemlerine k tutmas bakmndan da
byk neme sahiptir.

54 Aktel Arkeoloji
Son yllarda yaplan arkeolojik aratrmalarn oalmasna paralel olarak rna ait olduu ve ahinkaya Maa-
Gneydou Marmara blgesinin tarihncesi dnemleri ile ilgili bilgileri- ras buluntularnn Dou Avrupa
miz artmaktadr. Blgenin tarihncesi dnemlerinin anlalmas asndan ve Balkanlarn Son Mousterien
Bursada yrtlen yzey aratrmalar ve kazlardan elde edilen bilgilerin kltr ile yakn benzerliklere sa-
katks da olduka byktr. 2014 ylnda Osmanl Dnemini yanstan han- hip olduu belirtilmektedir. Orta
lar blgesi, sultan klliyeleri ve Cumalkzk Ky ile UNESCO Dnya Mi- Paleolitik aa tarihlenen bir
ras Listesine alnan Bursa hem Anadolunun hem de blgenin tarihncesi dier buluntu yeri ise Uluda
dnemlerine k tutmas bakmndan da byk neme sahiptir. niversitesi Grkle Kamps
ierisinde Ziraat Fakltesi ara-
Bursann Paleolitik alarna ait bilgiler gerekletirilen yzey aratrmala-
zilerinde, Deneme Tarlasnda
rndan elde edilmitir. zellikle Dalk Bursa olarak da tabir edilen blge-
tespit edilmitir.
de, Bursann Keles, Harmanck, Orhaneli ve Bykorhan ilelerinde gerek-
letirilen yzey aratrmalarnda pek ok Paleolitik a buluntu yeri tespit Bursann ilk yerleik ve tarm-
edilmitir. Keles ilesine bal Kranklar kynn 1,5 km bat-kuzeybat- c topluluklarna ilikin bilgiler ise
snda yer alan Belentepe buluntu yerinde Alt Paleolitik a (M 1.000.000- Mentee, Ilpnar, Barcn ve Aktopraklk H-
250.000) sonlarna tarihlenen ta aletlerin yan sra burasnn ayn zamanda yk kazlarndan elde edilmektedir. Bu yer-
birincil nitelikte bir akmakta kayna olduu da belirlenmitir. Harman- leimlerden elde edilen radyokarbon analizi
ck ilesinde yer alan Topba ve Gavur Evleri buluntu yerlerinde tespit edi- sonularna gre blgedeki en erken Neolitik
len ta aletlerin Orta Paleolitik aa (M 250.000-45.000) tarihlendikleri yerleimlerin M 6400l yllara tarihlendii
belirlenmitir. Bursa snrlar ierisinde yer alan bir baka nemli Paleoli- anlalmaktadr.
tik a buluntu yeri ise ahinkaya Maarasdr. Orhaneli ilesi snrlarnda Menteede Kalkolitik a mezarlar tara-
Erenler Kynn 4 km kuzeybatsnda sarp bir kayalk zerinde yer alan fndan tahrip edilmi olan Ge Neolitik a
maarada ok sayda rastlanan hayvan kemikleri zerinde gerekletirilen tabakasnda amur levha (pis) teknii ile
n incelemede capra, bos ve lepus trlerine rastlanmtr. Burada sadece rlm drtgen planl yaplara ait kalntlar
adet ta alet bulunmu olup de dzeltili yonga aletlerdir. Ta aletlerin tespit edilmitir. Yap ilerinin ilevsel olarak
byk olaslkla Mousterienin son aamalarna Orta Paleolitik an sonla- tanmlanmas mmkn olmasa da bu yapla-
Barcn Hykten Ta ve Kemik Aletler.(Gerritsen-zbal-Thissen 2013a)
Sa stte: Gavurevleri Ta Alet Buluntular. (Diner 2014)

Aktel Arkeoloji 55
 rn tabanlarnn sar renkli bir kille svandk- ahinkaya Maaras. M. Balar
lar grlmektedir. Barcnda ise konutlarn
direk ve kazklar ile oluturulmu iskeletin
zerinin balkla svanarak yapld anlal-
maktadr. M 6400l yllara tarihlenebilen
Mentee ve Barcndan biraz daha sonraki bir
dnem yanstan Ilpnar X. tabakada da a-
mur levha teknii ile yaplm drtgen planl
yaplar grlmekte, bunu takip eden dnemde
(IX. tabakada) ise kazk delikli mimari gelenek
grlmektedir. Aktopraklk C Alan'nda tespit
edilen Ge Neolitik a tabakasnda ise mi-
maride dier yerleimlerden farkl bir teknik
grlmektedir. Barcn, Mentee ve Ilpnar'da
grlen amur levha tekniinin aksine burada
dorudan ana toprak zerine kurulmu olan
yerleimdeki konutlarn hafif ukur tabanl
ve yuvarlak planl olduklar anlalmaktadr. Aktopraklktan Pimi Toprak Figrinler. Aktopraklk Kaz Arivi
Etraf bir ka sra tala evrilmi olan yap-
larda kazk delii izlerine rastlanmadndan
st yapnn ahap hatllar ve dallarn birbirine
tutturularak dal rg tekniine benzer ekilde
oluturulduunu dndrmektedir.
M 5700'l yllara gelindiinde ise Ilpnar'n
VI. tabakasnda kerpi tulalarla yaplm
drtgen planl evlerin bitiik olarak sralanma-
syla oluan ve hudut evleri olarak isimlendi-
rilen bir mimari dzen karmza kmaktadr.
Birbirine bitiik konumlandrlan yaplar bir
radyan eklinde yerletirilmilerdir. Ilpnarn
V. tabakas VA ve VB olarak iki evrede incelen-
mektedir. VA evresinde tespit edilen evlerden
iyi durumda korunmu olan iki tanesinden tedir. Hendein i ksmnda birbirine bitiik dzende yerletirilen kerpiten
anlald kadaryla evler dikdrtgen ve drtgen planl konutlarn iinde payandalar grlmektedir. M 5500'lere
planldr ve i ksmlarnda iki ya da
gelindiindeyse Aktopraklk'ta yap teknii ve plan bakmndan farkl bir
drt payandann simetrik olarak
gelenek grlmektedir. Ilpnar VB evresi ile ada olduu dnlen bu
yerletirildikleri grlmektedir.
tabakada ise hafif ukur tabanl yuvarlak keli kareye benzer planl kul-
VB evresinde ise yuvarlak planl,
belerin tabanlarnn ile duvarlarnn kalkerli kille svand ve duvarlarnn
dal rgl, ukur tabanl kulbe-
dzenli olmayan ta sralar ile desteklendii anlalmaktadr. Yapnn i
ler tespit edildiinden bu evrede
ksmn evreleyecek ekilde konumlandrlm olan 10 cm apndaki kazk
Ilpnarn mevsimlik bir yerleim
delikleri bu yaplarn ahap konstrksiyonlu olduuna iaret etmektedir.
olarak kullanld yorumu ya-
plmaktadr. Ilpnar VA evresi Blgedeki ilk yerleik topluluklar temsil eden bu yerleimlerde tarm ve
ile ayn tarihte Aktopraklk'ta hayvancln yan sra avclk, balklk ve toplaycln hala nemini
ap yaklak 100-130 metreye koruduu anlalmaktadr. Barcn Hyk anak mlekleri zerinde ger-
ulaan oval ekilli bir hendekle ekletirilen analizler neticesinde ise st rnlerinden de faydalanld
evrilmi bir yerleim grlmek- ortaya konmutur.

56 Aktel Arkeoloji
Aktel Arkeoloji 57
 AKTOPRAKLIK
HYK Bursann
Tarihncesi
Aktopraklk Hyk Uluabat Glne doru
uzanan iki kk derenin yamalarna kurulu,
birbirleriyle kltrel ve kronolojik olarak ilintili
yerleim biriminden olumaktadr.
Necmi KARUL

B
ursa ve evresinde gerekleen arkeolojik aratrmalar,
Ilpnar, Barcn, Mentee ve Aktopraklk gibi kaz projeleri
dolaysyla, Kuzeybat Anadolunun geneline oranla younluk
gsterir. Blgenin dalk toporafyasnn iine oturan greli
kk gl ve vadilerin evresinde gelien, tarm ve hayvancla
dayal yerleik ky topluluklarnn ilk izlerine M 6600-6500lerden
itibaren rastlanr. Bu yerlemelerin arasnda, halen aratrlmakta
olan ve M 6350-5500 arasna tarihlenen tabakalaryla Aktopraklk
Hyk, yaklak olarak bin yla varan bir sreci geni alm
tabakalaryla ayrntl olarak yanstr.
Aktopraklk Hyk, Bursa kent merkezine yaklak 25 kilometre
mesafede, Akalar beldesinin hemen dousunda, Uluabat Glnn
dou teraslarndan birinin zerindedir. Buras, Orta Anadolunun
corafi snrn oluturan Eskiehir platosunun kuzeybatya alan,
Sndiken Dalar ile Uluda arasndan, Bozyk zerinden geit
veren koridorun ucundadr. Blgenin ana drenaj sistemini Nilfer
ay oluturmakta ve gneyindeki araziler alak bir eimle Uludan
eteklerine kadar uzanmaktadr. Da eii olarak tanmlanabilecek
bu ortam tarihncesi dnemde, tarma elverili arazilerin yan sra
avclk ve eitli hammadde kaynaklarna ulalmasn olanakl klan
ormanlarla kapl olmaldr.
Aktopraklk Hyk Uluabat Glne doru uzanan iki kk derenin
Tatan kadn
yamalarna kurulu, birbirleriyle kltrel ve kronolojik olarak ilintili
heykelcii Kalkolitik yerleim biriminden olumaktadr. A-C olarak adlandrlan yerleim
Dneme tarihleniyor.
Yusuf Aslan birimlerinin en eskisi C alandr. Aktopraklk Hykn en kuzey

58 Aktel Arkeoloji
Kalkolitik Dnem
buluntular arasnda
ok sayda insan
heykelcii var. Tamam
kadnlar betimleyen
heykelciklerin genelde
balar bedenlerinden
koparlm olarak
bulunuyor.
Yusuf Aslan

Aktel Arkeoloji 59
 Aktopraklk Hykte Kalkolitik Dneme tarihlenen yaplarn kesiminde, doudan batya
hafif bir eimle alalan
tamam drtgen planl, kerpi duvarlara sahip. Bu dnemde
kalker ana kayann hemen
yerlemenin merkezdeki bir avlunun etrafnda ekillendii ve zerine kurulan yerleim,
kyn bir hendek ile snrland anlalyor. Ayn yap gelenei yaklak olarak 800
st ste gelecek ekilde bir ka tabaka boyunca devam ediyor. metrekare boyutlarnda bir
alana yaylr. Aktopraklk C
alanndaki bu ilk yerleim
gnmzde ne yazk ki bir
zeytin bahesinin ierisinde
kalmaktadr. Yamata
oluan doal tahribatn yan
sra, aa kkleri arkeolojik
dolguyu tahrip etmi, ayrca
says 60 bulan mze kaz
sondaj nedeniyle paral
bir alan halini almtr. Yine
de burada iki evreli olduu
sanlan ve M 6350 ylarna
tarihlenen bir yerleim
Ertan Gler tespit edilebilmi ve mimari

60 Aktel Arkeoloji
adan tanmlanabilmitir.
Ortalama 20-30 santimetre
kadar ukurlatrlm
tabanlar bulunan yuvarlak
ya da oval planl dal-
rg yaplar, birbirlerine
yakn konumlanmakta
ve aralarndaki aklklar
avlu ve gndelik ilerin
srdrld alanlar
olarak kullanlmaktadr.
Anadoluda drtgen
planl kalc kylerin
net olarak izlendii bir
dnemde Aktopraklk
yerleiminde, henz ev
nitelii kazanmam basit
kulbelere rastlanm
olmas, doal kaynaklarn
youn tketimi ve stanbul
Boaz evresinden bilinen
Aktopraklk Hyk Uludaa doru
ykselen tepelerin eteinde,
tarihncesi dnemde orman
bakmndan zengin bir blgede yer
alyor. Yusuf Aslan
Fikirtepe kltrne ait iine belirli kurallar
zelliklerin burada da erevesinde yerletirilen
gzlenmesi, bu ilk evrenin ve standart zellikler
yerel topluluklarn tarma gsteren yaplardan oluan
gei aamas iinde bir yerleme dzenini
olduklarn dndrr. yanstr. Burada ap 110-
M 6000lerde yerleim, 130 metreyi bulan ovale
burann gneyinden yakn bir hendekle
geen derenin kar snrlandrlan
yamacna, B alanna kayar. bir yerleme
Bu evrede anak mlek dzeniyle
ve dier buluntularda karlalr.
grlen farkllamann Genilii
yan sra mimari ve en stte
yerleim geleneinde 11-13 metreyi
belirgin deiimlerle bulan hendek,
karlalr. Dal-rg kk yenileme evreleri
kulbelerin yerini, yap bulunan ve bu nedenle de
malzemesi olarak kerpicin zaman ierisinde slaan
kullanld drtgen planl bir dokuya sahiptir ve ilk
konutlar alr. Birbirine aldnda derinliinin birlikte hendein kulanm Boncuk
kakmal kap
yakn konumlandrlan 4 metre kadar olduu aamasnda da yenileme bir kadn
mezarnda
bu yaplar zamanla alann dnlmektedir. Son evreleri iine yaplan bulundu.
gney yamacna kayar kullanm evresinde gmtlere de rastlanr. Yusuf Aslan
ve burada dairesel artk tmyle Kemik kak
Hendein i eperi boyunca, ilevinden
bir plan oluturacak doldurulduu, ancak ziyade
standart boyutta ve plan sembolik bir
ekilde dzenli kenarnn hendein
bakmndan benzer zellikler anlama sahip
diziler oluturan bir dorultusunu takip olmayd.
gsteren konutlar ina Yusuf Aslan
yerleim dokusuna eden iki ta srasyla
edilmitir. Ortalama 40
kavuur. Bu srecin belirlendii gzlenir.
metrekare boyutlarndaki
ilk evresinde yaplar Tek sra tatan oluan
yaplarn inasnda gnete
birbirlerine 1 metre kadar bu duvarlar, hendein
kurutulmu kerpi bloklar
mesafede yakn olarak, olaslkla ahap ya da
kullanlmtr. Duvarlarda
ortada braklan geni dallardan oluturulan
yatay ahap hatllarn
bir boluun etrafn bir it ile belirlenmi
olduunu gsteren izlere
evreleyecek ekilde ina olabileceini akla getirir.
de rastlanr. yzde kalker
edilir, zamanla bu yerleim Hendek ierisinde ierikli bir har ile sval
dokusu baz standart olaslkla hendek ilevini olan duvarlar birok kez
zelliklere kavuur ve kaybettikten sonra ve svanarak bakm grr
yaklak olarak M tahminimizce yerleme ve alt ksmlarnn bazen
5500lere kadar bu ekilde terkedildikten sonra, krmzya boyal olduunu
devam eder. ilerinde krk tme gsteren izlerle karlalr.
Bu evrenin yerleim talar ve Orta Kalkolitik Yap planlar standarttr ve
dokusu, olduka geni Dneme tarihlenen tm yaplarn hendee bakan
alan son evrede ayrntl tmlenebilir kaplarn uzun kenarnda, darya
olarak gzlemlenir. En olduu, olaslkla adak knt yapan bir ni bulunur.
yaln tanmyla hendekle amal alm ukurlar Ayrca mekann iinde
evrili bir alann ile karlalr. Bununla payandalarla karlalr.
Aktel Arkeoloji 61
 Farkl trde talardan yaplm boncuklar Kalkolitik Dnemde en ok rastlanan buluntular arasnda. etin Keeci
Payandalar mekan oda
trevi alanlara bler ve tm
yaplarda standart olarak
payandalarla blmlenmi bir
keye, yuvarlak bir platform
zerinde ykselen bir frn
vardr.
Bir alt evrede aa karlan
bir yap mekanlarn nasl
kullanldn ayrntl
olarak gsterir. Buna gre
62 Aktel Arkeoloji
yaplarn girii yerlemenin
merkezine bakan, duvarn
ortasndadr. Giriin
sanda, payandalarn
arasna yerletirilen bir
frn, solunda ise yine ayn
nitelikteki bir birimin
iine oturtulan bir tandr
yer almaktadr. Frn,
zeminden 30 santimetre
kadar ykseklikteki bir
Yusuf Aslan
platformun zerine kubbeli blmleme payandalar ile
olarak ykselir. Tandr ise snrlandrlan alanlarn
ap en geni yerinde 1.3 oluturduu ayrmdan
metreyi bulan, kenarlar farkldr. Buna gre giriin
zeminden hafife dbkey ald orta blmn
olarak ykseldikten sonra sanda ve solunda duvar
aza doru giderek daralan boyunca uzanan birimler
vardr. Tandrn bulunduu
bir yapdadr.
taraf dier iki blmden
Ayn yapnn taban, daha dk bir seviyede ve
mekann e blnerek kalker svaldr. Giriten
kullanldn gsterir. Bu tam kardaki nie doru
 Kalkolitik Dnem yerleimlerinden
birinde kyn merkezindeki avluda ok
sayda iskelet bulundu. Bu dnemde
yerleim dnda bir mezarlk olmasna
ramen, burada elleri arkalarndan
birletirilmi, ocuklarla birlikte
gmlm insanlara ait iskeletler bu
dnemin gelenekleri ile rtmedii gibi
gizemlerini korumaya devam ediyorlar.

uzanan orta blm ise Hendee paralel olarak

ahap ya da hasr tr uzanan yaplar ortada geni
organik bir malzeme bir akla bakarlar ve
ile kapldr. Frnn hemen nlerindeki alan,
bulunduu, sadaki kanat konutlarla ilikili avlular
ise kil svaldr. Mekann bu
niteliindedir. Yerlemenin
blmlenmesi, konutlarn
merkezinde ise baka bir
iinin olaslkla gndelik
yaamn gerekletii yap grubuyla karlalr.
alanlar ve depolama gibi Bu yap grubunun buraya
farkl birimlere ayrldn zaman iinde mi eklendii
Kalker boncuklar en ok tercih edilen taklar arasnda. Yusuf Aslan
gsterir. sorusu henz belirsizdir.

Aktel Arkeoloji 63

Aktopraklk Hyk Uluabat Glne doru alalan teraslardan birinin zerinde bulunur. Ertan Gler
Ancak buradaki yap grubu
oval biimli, kk ve
merkezi bir baka avlunun
etrafn evrelemektedir.
Buradaki yaplar, d eperi
oluturan konutlarla benzer
zellikler gsterir. Aradaki
farkllklar daha ok
konumlaryla ilgilidir. Bir
dier vurgulanmas gereken
konu ise, bu dnem
yerleiminin mezarl,
ilk yerleim evresinin
bulunduu C alannda
olmasna ve yerlemeye
gmt yaplmamasna
ramen, merkezi
avluda baz gmtlerle
karlalmasdr. yaplardan oluan ksa
Gmtler hem pozisyonlar
hem de gml biimleri
bakmndan srad B alannn gneyinde
olmann yan sra,
ieresinde uzun kemik
64 Aktel Arkeoloji
Kalkolitik
Dnemde ol-
duka zengin
bir buluntu
grubu ile kar-
lalmakta.
Bunlar ara-
snda farkl
hammadde-
lerden yapl-
m ss e-
yalar nemli
bir yer tutu-
yor. Kilden ve
tatan ya-
plm insan
ve kafatas paralarnn Burada yine bir hendek heykelcikle-
bulunduu tal dolgularla sistemi ile set duvar rinin yan
da karlalr. Yerleimin
hemen kuzeyinde, C
niteliinde, byk talardan
oluan bir dolguyla
sra az say-
alanndaki ilk yerleimin karlalr. Ancak burann da hayvan
olduu yerde bulunan nitelii ve B alanndaki heykelciine
mezarlkta ise hocker yerleimle ilikisi henz
pozisyonunda yatrlan tam olarak belirlenmi
de rastlanr.
ve yanlarna hediyelerin deildir. Bunlardan
brakld gmtler
Uzun bir sre bo kald bir kpee
bulunmaktadr.
tahmin edilen alana, Erken benzeyen i-
Yaklak olarak M 6. Bizans Dneminde yeniden
bin yln ortalarnda yerleilir. C Alannn gney
gr sadece bir
buradaki yerleim sonlanr. kesiminde batya doru ka santimet-
B alannn kuzeyinde
birbirine yakn olarak
uzanan srtn zerinde ve re bykl-
yamalarnda byk bir
konumlandrlan, yuvarlak alana yaylan Erken Bizans nde.
planl basit dal-rg Dnemi kalntlar geni bir
alana yaylmakta ve en bat Yusuf Aslan
sreli bir yerleimin ucunda, 2002 ylnda Bursa
ardndan terk edilir. Arkeoloji Mzesi tarafndan
dereye paralel uzanan
tespit edilen kk bir kilise yamacnda, yaklak 50
bulunan A alan ise ok kalnts bulunmaktadr. metre uzunluunda bir
snrl olarak aratrlr. Yine bu alann gneydeki teras duvar vardr.
Srtn zerinde, st Aktopraklk yerleimi Son dilimine tarihlenen devamna ilikin bulgular
kesimde ise byk ta Neolitik-lk Kalkolitik kesitleriyle yanstan bir olduka az ise de, belirgin
temelli bir yapnn olduu Dneme tarihlenen yerleimdir, her ne kadar dnmlerin yaand
anlalr. bir sreci farkl zaman blgedeki Kalkolitik srecin anlalmaktadr.

Aktel Arkeoloji 65
 BARCIN
HYK
Fokke GERRITSEN, Rana ZBAL, Mcella ERDALKIRAN, Hadi ZBAL, Laurens THISSEN

YENEHR
OVASINDA
BR NEOLTK
DNEM KY
66 Aktel Arkeoloji
Solda: Krmz ve siyah boyal
pimemi kilden bir grup igrin.
Barcn Hyk Kaz Arivi

Mezar hediyesi mermer kap.

Barcn Hyk Kaz Arivi

Aktel Arkeoloji 67
 Marmara Blgesinde yerleik hayata ilk gei ifti
topluluklarla balasa da sz konusu yaam tarz M 7. binylda
henz daha yeni ilizlenen bir gelime saylmaldr.

Neolitik Dnemde Bursa Barcn Hykte yerleim, ahap ve amurdan ina

edilmi dikdrtgen yaplardan olumaktadr. Sz
Son 30 ylda Bursa ilinde yaplan konusu yaplar, ksa duvarlar ortak olmak zere
aratrmalar sayesinde, tarmn ve yerleik bir sra halinde ina edilmitir. Yaklak olarak M
yaam biimlerinin ilk yaylmna dair 6500-6400e tarihlenen evrede, nispeten kk ve
mevcut bilgimiz zenginlemitir. znik ve byk yaplar birbiri ardna yerletirilmitir. Byk
Yeniehir evresinde, Ilpnar, Mentee ve olan yaplarn gneydou kelerinde frnlar
Barcn Hyk olmak zere uzun sreli bulunur; kk yaplarn ise ahap ve amur bir
ardl kaz projesi gereklemitir. Sz iskelet zerinde ykseltilmi tabanlar vardr. Btn
geen kazlarda yaplan tespitler, Bursann yaplarn gneyinde, geni bir ak mekna eriim
batsndaki Aktopraklk Hykte devam salayan kap girileri yer almaktadr. Olaslkla
eden alma ile birlikte, M 7. ve 6. evresindeki evler tarafndan ortak kullanlan sz
binyldaki gelimeleri blgesel anlamda konusu avlu mekn, uzun sre ilev grmtr.
anlamamza olanak salamtr. Barcn Avlunun eitli blmleri, dzenli olarak yenilenen
Hykteki kazlar, 2005 ile 2015 yllar akl demelerle kaplanmtr. D mekn
arasnda gerekletirilmi olup, son iki faaliyetlerinin bu alanda gerekletirildii, meydana
yldr da buluntularn analizi ve yayn karlan eitli buluntulardan anlalmaktadr.
almalar devam etmektedir. rnein, avluda tespit edilen kk ocak ve ate
ukurlar yemek piirmeyle ilikili olabilir. Avlu, ayn
zamanda mahallenin yetikinlerinin gmld
Barcn Hykn lk itileri yer olarak da ne kmaktadr. ller, basit ukur
Bursann dousunda yer alan Yeniehir mezarlara, arkeologlar tarafndan hoker olarak
Ovasndaki Barcn Hyk, M 6600- tanmlanan cenin pozisyonunda yerletirilmitir.
6000 yllar arasnda iskn grmtr. Bazen mezarlara kemikten yaplm kaklar ve baka
Yerleim, Marmara Blgesindeki yerleik nesneler l hediyesi olarak braklmtr. Yetikin
tarm kylerinin en erken evresini temsil mezarlarndan birinde dierlerinden farkl olarak
etmektedir. zellikle en erken tabakalarda mermer bir kap da bulunmutur.
(M 6600-6400) saptanan veriler, Neolitik yerleimin tm evreleri zengin bir kemik
kontekst verileri salam olan baka bir alet endstrisi barndrmaktadr. Yerleimin ge
yerleimde henz tespit edilmemitir. evrelerinde Fikirtepe mallar olarak tanmlanan
Barcn Hykn ilk sakinleri, ovadaki anak mlek geleneini andran seramikler
s bir gln ya da bataklk alannn bulunmaktadr. Bunlarn yan sra gnlk yaamn
kuzey kenarnda, alak bir doal ykselti vazgeilmez gerelerinden yass ta baltalar, tme
zerinde kk bir yerleim kurmutur. talar ve dier ta aletler iskn sresince belli bir
Arazi, kuzeyde Yeniehir Ovasn oranda kullanlmtr. Ayrca ok yaygn olmamakla
evreleyen ve o dnemde olaslkla youn birlikte insan figrinleri de bulunmutur. Kiisel ss
bir bitki rts ile kapl olan tepelere eyalar arasnda yer alan turkuaz renkli boncuklar
kadar hafif bir meyille ykselmektedir. ge evrelerin dikkat ekici bir esidir.

68 Aktel Arkeoloji
 VId1 (M yaklak kal. 6500) evresine tarihlenen bir sra halindeki evlerin duvar kalntlar. Barcn Hyk Kaz Arivi

Aktel Arkeoloji 69
 Barcn Mermer bir kap,
Hykteki kemik kak (nkolun
Neolitik Dnemin nnde) ve tek
ge evrelerine bir ta boncuk ile
ait kaplar. birlikte gmlen
Barcn Hyk yetikin Neolitik
Kaz Arivi inhumasyon mezar.
Barcn Hyk
Kaz Arivi

Barcn Hykte, Neolitiin her evresinde analiz edilen mleklerin en az yzde

50sinde st yalar tespit edilmitir. Bu sonu, benzer almalarn yapld Anadolu
ve Balkanlardaki dier blgelerden ok daha yksektir.

Aratrma ekibindeki arkeobotanikiler ve Barcn Hykn ilk itileri neredeyse hi seramik

zooarkeologlar, Barcn Hyk sakinlerinin
yerleimin ilk isknndan itibaren tarm ve
hayvanclkla geindiini tespit etmitir. Balca
tarm rnleri tahllar ve baklagiller, balca evcil
hayvanlar ise sr gibi bykba, koyun ve kei gibi
kkbalardr. Domuz evcil olmamakla birlikte,
geyik, tavan ve ku gibi yabani trlerle beraber
avlanmtr. Hayvan kemii analizleri, avlanan bu
hayvanlarn beslenmenin nemli bir bileeninden
ziyade kk bir ksmn oluturduklarn
gstermektedir.
Marmara Blgesinde yerleik hayata ilk gei
iti topluluklarla balasa da sz konusu yaam
tarz M 7. binylda henz daha yeni filizlenen
bir gelime saylmaldr. itiliin Marmara
Blgesinin ovalarna ve kylarna yaylmas
bu geliimin bir rneidir. Bu blgede itilik,
tarm ve hayvancln binyldan fazla bir sredir
hkim geim kayna olduu Anadoludan daha
lman iklim koullarna uyum salamak zorunda
kalmtr. Aada Barcn Hykte ilk evrelerden
beri takip edilebilen ve Neolitik yaam tarzna
geile gnmzn vazgeilmez eleri haline
gelen gelimelerden birka zet ekilde kaleme
alnmaktadr.
kullanmamtr. En alt evrede ortaya karlan ok az
miktardaki anak mlek paras, ilk yerleimcilerin
anak mlek yapmak iin gerekli malzemeye ve
teknik beceriye sahip olmasna karn, seramik
kaplar gnlk ilerinde kullanmadklarn gsterir.
Dolaysyla bu srete yemek piirme, farkl kaplar
ve teknikler kullanlarak yaplm olmaldr. En erken
evrede bulunan ok sayda yumruk byklndeki
atee maruz kalarak atlam talarn piirme
amacyla kullanld dnlmektedir. Bu talar,
atete stldktan sonra yiyecek ya da svlarla temas
ettirilerek dolayl olarak yemeklerin halanmalar
salanmaktayd. Bu piirme teknii, etnografik
olarak da iyi bilinmektedir. anak mlek retimi,
M 6500 ncesine uzanan evrenin sonunda artar
ve M 6500-6400lerde olduka yaygn hale gelir.
anak mlein kullanma alnmasnn piirme
tekniklerindeki deiimle balantl olduunu
dnyoruz. Seramik kaplarn diplerinde
atein zerinde kullanlm olduklarna dair izler
grlmektedir. Ayn zamanda kaplarn ince cidarl
ve sya dayankl ekilde retilmesine balanmtr.
Ayrca, buluntulara bakldnda anak mlekteki
art ile atete maruz kalm talarn ortadan
kayboluu arasnda ters orant grlmektedir.

70 Aktel Arkeoloji
 Dorudan ate zerine yerletirilen anak mlek Ancak lipit kalnt analizleri sayesinde st kullanmnn
bir kabn iinde piirme yntemi, dolayl olarak atee M 7. binyln ortasna, dier bir deyile Neolitik
maruz kalm talarla piirme ile kyaslandnda Dnemde anak mlek kullanmnn ilk aamalaryla
birok avantaj salamaktadr. mlek iinde rtt artk saptanm durumdadr. Bu kapsamda
pitiinde hem atein scakl daha iyi kontrol Boazii niversitesi ve Tbitak MAMdan bir ekip,
edilebilmekte hem de yiyecekler yava yava Barcn Hykteki Neolitik tabakalardan ok sayda
halanabilmektedir. Baz besin maddeleri ancak uzun anak mlek parasn analiz etmitir.
sre sndktan sonra sindirilebildiinden ve besleyici Bu analizler, Barcn Hykte ilk tabakalardan itibaren
hale gelebildiinden bu durum nem arz etmektedir. stn anak mleklerin gzeneklerinin iine ilediini
Gnmzde ocak zerinde (metal) bir tencerede gstermitir. Analizler sonucunda farkl ya trlerine
yemek piirme tekniinin znde Neolitik Dnemde
de rastlanlmasna ramen Neolitiin her evresinde
gelitirilen yntemler yatmaktadr.
analiz edilen mleklerin en az yzde 50sinde st
yalar tespit edilmitir. Bu sonu, benzer almalarn
St ve St rnlerinin Geliimi yapld Anadolu ve Balkanlardaki dier blgelerden
ok daha yksektir. i stten daha iyi muhafaza
Son zamanlarda gelitirilen yeni arkeometrik olduu iin stn yourt, tereya ya da peynir gibi
tekniklerden biri anak mleklerin gzeneklerinde rnlere dntrlmesi, dier bir deyile stn
bulunan yalar tespit edip, gevi getiren ya da
ilenmesi, Neolitik Dnemde balayan nemli baka bir
getirmeyen hayvan doku ya ve st yalar olmak
yeniliktir ve bu konuda Marmara Blgesinin nc rol
zere lipitleri gruplarna gre ayrt edebilen
oynad yaplan almalar sonucunda tespit edilmitir.
bilimsel metodolojidir. Sz konusu teknik
sayesinde st rnleri tketiminin balangc Barcn Hyk kazlar; Ko niversitesi, Ege niversitesi ve
Boazii niversitesi dahil olmak zere ok sayda ortak kurumla
gibi kkl bir arkeolojik soruya ynelik ilk kesin ve uluslararas ortaklarla yakn ibirlii ierisinde Hollanda Yakn
cevaplara baaryla ulalmtr. Uzun sre bu Dou Enstits ve Trkiyedeki Hollanda Enstits tarafndan
tketimin Neolitik Dnemden sonra gerekletii yrtlmtr. Kaz ekibi, T.C. Kltr ve Turizm Bakanlnn ve
varsaylmaktayd. znik Mzesinin destei iin minnettardr.

Barcn Hykten Yeniehir

Ovasnn genel grnm.
Barcn Hyk Kaz Arivi

Aktel Arkeoloji 71
 BURSA VE EVRES
TUN AI YERLEMLER
Nur Deniz NSAL ve negl gibi alvyonlu
ovalardan ve Dalk
Kepekdere Nekropol, batdan Bursay tekil eden
grn Uluda niversitesi
Arkeoloji Blm Arivi
Orhaneli, Keles, Harmanck
ve Bykorhan gibi yksek
yerleimlerden/platolardan
olumaktadr.
Corai olarak Egeye
ait olduu dnlse de,
aslnda hem Egenin hem
de Karadenizin iklimsel ve
evresel blgeleri dnda
yer alan Gney Marmara
Blgesi, su kaynaklar
bakmndan da olduka
zengin durumdadr.
Blgede tektonik hareketler
aktif ve etkilidir. znik
ve Uluabat glleri fay
sistemleri zerinde bulunur.
negl ve Yeniehir ovalar
zamanla dolmu olan eski
gl yataklardr.

M
Alaaddin Bey-Tepecik Hyk Uluda armara Denizi,
niversitesi Arkeoloji Blm Arivi
Avrupa ile Bu blgede tespit edilen
Asya arasndaki prehistorik yerleimler,
en nemli doal znik Glnn bat
gzerghlardan biridir. kysnda Ilpnar,
Haclartepe ve Yeniky
Bu rota boyunca Anadolu,
olmak zere, dou
Ege ve Balkanlar arasnda
kysnda akrca,
hammaddelerin ve objelerin
Ycek, Kristan
tanmas, ticaretin
(iekli) Hyk ve Karadin
yaplmas, ikirlerin eklinde sralanabilir.
aktarlmas, glerin olmas Batsndan Karasu
Bursa-Eskiehir karayolunun gneyinde gayet doaldr. Kuzeybat Deresinin akmakta
kent merkezinin iinde kalan negl I/ Anadolu, Avrupa ile Asya olduu akrca Hykn
Cumatepe Hynde yaplan kaz arasnda arac ve kaynak gle yaknl, yaknnda
olmutur. Bursann da akarsu olmas ve ovada
almalarnda Orta Tun anda sk iinde yer ald Marmara yer almas yerleim yeri
grlen ev tabanlar altna yaplm olan Blgesinin gney ve dou olarak tercih edilmesine
intramural gmler ortaya karlmtr. kesi, Yeniehir, znik neden olmutur. Hykte

72 Aktel Arkeoloji
Dorak hazinesinde znik Glnn dousunda, buluntularn Troya I ait yerleimleri
znik-Mekece yolu zerinde znik tipi, Yeniehir kapsamaktadr.
yer ald ileri bulunan Kristan (iekli) tipi (siyah perdahl), Mentee Hyk ise
srlen ahap Hyk gnmzde iekli krmz perdahl, krmz Ilpnar ile benzer evre
mobilya zerine kynn kuzeybatsndadr. boyal, negl gri seramii koullarna sahip olup
Bu hyk, ycek adyla balklar altnda teknik, Yeniehir Ovasnda
kaplanm olan da bilinir. D. H. French, form ve dalm alanlarna konumlanmtr.
altn levha 1967 ylnda yaynlad gre izimleriyle birlikte Menteedeki ilk
ve zerinde makalesinde, blgenin snlandrmtr. aratrmalar,Ilpnardan
Tun a anak mlek Ycek ise znik elde edilen sonular
Msr Firavunu
lesinin yaklak 1
Sahurenin kilometre gneyinde, znik-
kartuunun Yeniehir karayolunun
bulunduu para, hemen bat kenarnda,
znik Glne yakn bir
Bat Anadolu ile konumda yer alr. Yine
Msr arasnda gle yaknl ve verimli
M 3. binylda topraklarda bulunmas
nedeniyle yerleim iin
temaslar olduuna tercih edilmi olmaldr.
kant oluturmas Karadin Hyk ise znikin
bakmndan dousunda, Karadin
(Karatekin) kynn
nem tar. gneydousundadr.
tespit edilen anak mlek Hyk, tarlalar arasnda
paralar, Demircihyk olup, st ksm dz
ve Troya ile kyaslanmtr. bir tepe eklindedir.
Ilpnar yerlemesinin evresinde tarm
gneybatsnda yer faaliyetleri yaplmaktadr.
Douya alan doal gei
alan Haclartepenin
yolu zerinde olmas
(Orhangazi) balarda
bakmndan nem tar.
Ilpnar ile balantl
olduu dnlm ancak Yeniehir blgesine
aratrmalar Haclartepenin geldiimizde ise Baba
Erken Tun ana Sultan, Barcn, Sylemi, Dorak / II

tarihlendiini gstermitir. Karasil 1 ve Karasil 2, numaral

mezardan
ardak, Marmarack, kan Firavun
Ilpnar (Orhangazi), znik Mentee ve Kprhisar
Sahurenin
isminin
Glnn 2 kilometre yerleimleri karmza yazd Msr
hiyeroglii
batsnda yer alr. kar. Yeniehir Ovasnda olan kartu
Hyn gneybatsnda bulunan Barcn Hyk
yerleenlerin rahatlkla su yaknnda bulunan ky
ihtiyalarn karlayacak nedeniyle Barcn Hyk
su kayna bulunduu olarak adlandrlmtr.
bilinmektedir. Bu yerleim Gnmze kadar yaplan
yerinde Erken Tun a almalar Ge Neolitik,
tabakas tespit edilmitir. Ge Kalkolitik, Erken Tun
Ilpnar, alvyonlu bir a, Hellenistik/Roma
ovada bulunmaktadr. ve Bizans dnemlerine

Aktel Arkeoloji 73
 Anadolu arkeolojisinin tabakann Troya VI (M
henz yant bulamam 1800-1200) ile ada
bir sorusu olan Dorak, olduu sylenmitir. Orta
gereklii olduka tartmal Tun a malzemesi
olan ve Erken Tun a veren ta srasnn,
Anadolu kronolojisinin yine ayn dnemden
oluturulmasnda ok bir duvar olduunun
nemli bir yere sahip anlaldndan, bu
mezarlk alandr. duvar talarnn altnda
Buluntu yerinin, Bursa il ve yanlarnda kemik
merkezinin gneybatsnda, buluntularn geldiinden
Mustafakemalpaa ilesinin bahsedilmi olup bunlarn
kuzeydousunda, antik Orta Tun anda sk
ad Apolyont olan Uluabat grlen ev tabanlar altna
kynn gneyinde bir yaplm olan intramural
tepenin yamacnda olduu gmler olduu ifade
ileri srlmektedir. Dorak edilmitir. Bu duvar ile
hazinesinde yer ald ileri ayn dorultuda aa
srlen ahap mobilya kan dier ta duvar
negl igrini zerine kaplanm olan temelinin de, bulunan
negl Kent Mzesi
altn levha ve zerinde arak ve anak mlek
mleklerinin Msr Firavunu Sahurenin paralarndan hareketle,
banda kartuunun bulunduu Erken Tun a IIIe ait
Demircihykten para nem tar. Sahurenin olduu tahmin edilmitir.
bilinen siyah perdahl ismi buluntularn tarihini u anda negl Kent
mallar gelmektedir. aydnlatmaktadr. Bu Mzesinde sergilenen
Yeniehirin 400 metre buluntu, Bat Anadolu ve mzeye ba yoluyla
batsnda yer alan Baba ile Msr arasnda M getirilen kadn igrininin
Sultan Hynn 3. binylda temaslar bu hykte bulunduu
zerinde Bostin Bo olduunun bir delili olarak dnlmektedir.
Baba (Baba Sultan) adlandrlabilir. Ovalk bir arazide bulunan
trbesi yer almaktadr. Bursa-Eskiehir negl II (negl Dou)
Marmarack Hyk, karayolunun gneyinde yerlemesi, negl ilesinin
Yeniehir-Bursa yolunun kent merkezinin iinde dousunda, Eskiehir-
teyit etmek ve Dou hemen gneyinde; kalan negl I/Cumatepe Bursa karayolunun
Marmara Blgesinin Marmarack kynn Hy, her geen gn gneyindedir ve
erken yerleik hayatna yaklak 3 kilometre youn bir tahribata maruz dousunda bir akarsu
yeni katklar salamak gneyindedir. kalmaktadr. 1993 ylnda III. bulunmaktadr. Hyk
iin balatlmtr. ardak Bursa ilinin 25 kilometre Derece Arkeolojik Sit alan ksmen tahrip edilmitir.
Hyk, Yeniehir ilesinin kadar batsnda, olan hykte, 1999 ylnda Bursann dalk
batsnda, Yeniehir-Bursa Nilfer ilesi, Akalar Bursa Mze Mdrl kesimlerinde
karayolunun gneyindedir. mahallesindeki tarafndan iki ayr kaz gerekletirilen yzey
Yeniehir ilesinin Aktopraklk Hyk almas yaplmtr ve aratrmalarnda
gneybatsnda, Kocasu kazlar, Bursann bu almalar neticesinde Orhaneli, Harmanck ve
Nehrinin bat kysnda tarihncesi aratrmalar akdevety anak Keles ilelerinde farkl
yer alan Karasil 1 (Karasil konusunda nemli mlek yannda, gri seramik zellikler sergileyen
Dou) Hykte toplanan sonular ortaya paralar da bulunmutur. birok prehistorik buluntu
Erken Tun a anak koymaktadr. Bu seramiklerin geldii yerine rastlanmtr. Bu

74 Aktel Arkeoloji
blge sz konusu yzey eklindedir. Kepekdere- yayla zellii gsteren ile Aktopraklk Hyk
aratrmalarna dein vecik Hynn dzlkler kltrel bir snr dnda sistemli arkeolojik
arkeolojik adan neredeyse Erken Tun ana oluturmamakta ve zellikle kazlar bulunmamakta ve
hi aratrlmamt. Bu tarihlenen mezarlk alan blgenin Ktahya-Eskiehir prehistorik yerleimler her
prehistorik yerleimler da bulunmutur. Ayrca ynne doru almasna geen gn erozyon, kaak
arasnda maara Harmanck ilesinde Asar imkan salamaktadr. kazlar ve arpk kentleme
yerleimlerinin yannda Tepe olarak adlandrlan Bunun en gzel rneini gibi nedenlerle tahribata
toplam be adet yerleim tepe st yerleimi ve yine Harmanckta bulunan maruz kalmaktadr.
alan ve mezarlk Harmanckta Nalbant- prehistorik yerleimler Bu yaznn hazrlanmasnda,
saptanmtr. Anlan Yarard yama yerleimi gstermektedir. Dr. David H. Frenchin 1967
be yerleimden ylnda Anatolian Studiesin
belirlenmitir. Gney Marmara Blgesinin 17. saysnn 49-100. sayfalar
tanesi hyk karakteri
Orta ve Ge Tun ana Tun a, Anadolu arasnda yer alan Prehistoric
sergilemektedir.
Sites in Northwest Anatolia:
Bunlar; Orhanelindeki ilikin veriler, Dalk kltrleriyle balantl
I. he znik Area isimli
Arpa Tepe, Kelesteki Bursada henz elde zellikler gstermektedir. makalesinden yararlanlmtr.
Mentee-Kaynarca edilememitir. Blgede yer Tun anda, Gney ve ok yakn bir tarihte hayatn
Hyk, Harmancktaki alan Uluda zerindeki Dou Marmarada Ilpnar, kaybeden Dr. David H. Frenchi
belli yksekliklerdeki Mentee, Barcn Hyk kranla anyoruz.
Kepekdere-vecik Hyk

Bursann dalk kesimlerinde gerekletirilen yzey aratrmalarnda Orhaneli,

Harmanck ve Keles ilelerinde farkl zellikler sergileyen birok prehistorik buluntu
yerine rastlanmtr. Bu prehistorik yerleimler arasnda maara yerleimlerinin
yannda toplam be adet yerleim alan ve mezarlk saptanmtr.

Nalbant-Yarard yerleimi, Harmanck lesi, gneybatdan grnm Uluda niversitesi Arkeoloji Blm Arivi

Aktel Arkeoloji 75
76 Aktel Arkeoloji
kaleyi eviren sur duvarnn kulelerinden birisi olan ve kastro olarak adlandrlan yap kalnts. Uluda niversitesi Arkeoloji Blm Arivi
APOLLONIA AD RHYNDACUM Mustafa AHN
Apollonia ad Rhyndacum adnn kayna konu-
sunda iki hipotez bulunmaktadr; bunlardan birisi
kentin koruyucu tanrs Apollon, dieri ise Berga-
ma Kral II. Attalosun annesi Apollonis.
A
pollonia ad Rhyndacum kenti, Nilfer
ilesine bal Glyaz Mahallesinde yer
alan bir antik kenttir. Uluabat Glnn
iine girer ekilde arka arkaya uzanan adalar
zerinde yer alr. Apolloniay, ayn addaki di-
erlerinden ayrt etmek iin ad Rhyndacum,
yani Rhyndakosun/Kocasunun Yanndaki
tanm eklenmitir. Bu nedenle antik yerleim
Apollonia ad Rhyndacum ismiyle literatre ge-
mitir. Kurulu mitolojisine gre, Didymal (Di-
dim) Apollonun nclnde yaplan bir sefer
esnasnda kurulmutur. Ancak bu dip tarihe ait
herhangi bir iz henz mevcut deildir. En erken
tarihli arkeolojik belgelerin M 5. yzyla ait ol-
duu ileri srlse de, yaygn kan M 2. yzyln nia ad Rhyndacum, Roma mparatorluk Dne-
ortalarna doru kurulduudur.
Kentin tarihi ile ilgili kabul edilebilecek en erken
tarihli yazl belge, Milette bulunmutur. M
2. yzyln ortalarna tarihlenen yaztta, koloni
kent Apollonia ile olan ikili ilikilerini glen-
dirmek zere Miletten bir heyet gnderildi-
inden bahsedilir. Bylece, Apolloniann Milet
kentinin kolonisi olarak kurulduu ortaya kar.
Kent, M 218 ve 188 yllar arasnda bir ara
Bergamallarn egemenliinde grlmektedir.
183 ylnda Romallar tarafndan Bergama kral
II. Eumenesin elinden alnarak Bithynia kral I.
Prusiasa verilmitir. Ancak, II. Attalos M 156-
154 yllar arasnda II. Prusias ile yapt savata
Apolloniay kalc olarak Bergama topraklarna
dahil etmitir.
Apollonia ad Rhyndacum adnn kayna ko-
nusunda iki hipotez bulunmaktadr; bunlardan
birisi kentin koruyucu tanrs Apollon, dieri ise
Bergama Kral II. Attalosun annesi Apollonis.
Bilindii gibi, Asyann kral unvann tayan II.
Attalos, len annesi Apollonisi byk bir kutsal
alana defnetmi ve yaknlardaki bir gle annesi-
nin adn vermitir. Lacus Apolloniatis isimli
bu gln Uluabat Gl olduu iddia edilmekte-
dir. Bu nedenle, Apollonia isminin Eumenes ve
Attalosun anneleri Apolloniann ad ile ilintili
olduunu dnenler vardr.
M 1. yzyldan itibaren kentte zenginleme
gzlenir. Kent sikkelerine gre, bunda kere-
vit ticaretinin gelimesi ve Tanr Apollonun
nem kazanmas belirleyici olmutur. Apollo-
minde Asya Eyaletinin kurulmasndan sonra
da Miletin kolonisi olmaya devam etmitir.
Apolloniada gm ve altn sikke darb bulun-
masa da Roma mparatorluk Dneminde zgr
kentler statsne (civitas libera) sahiptir. zgr-
lk, kendi iinde bamsz, ancak d ilikilerde
Romaya kar baml ve onunla birlikte hareket
eder ekildedir. Bununla birlikte bir ara Adramy-
tteion (Edremit), bir sre de Kyzikosa mahkeme
merkezine (conventus juridicius) baldr.
Apollonia, liman kaytlarna gre mparator-
luk Dneminde bir liman kentidir. Marmara
Denizine balant dorudan Kocasu/Mustafake-
malpaa (Rhyndakos)/Susurluk ay zerinden
salanmaktadr. Efeste bulunan bir yazta gre,
Apolloniada imparatorluk adna liman vergisi
toplamayla grevli bir procurator (mdr) bulun-
maktadr.
Aktel Arkeoloji 77
 Roma imparatorlar III. Gordianus veya Maximinus
dnemlerinde darp edilen kent sikkelerinin
arka yznde, cellasnda Apollon Sauroktonos
(kertenkele ldren Apollon) klt heykeli ile on
dzeninde tetrastil bir tapnak betimleniyor.

Kentte bulunan yaztlara gre, mparator Had-
rianus (MS 117138), 124 ylndaki Mysia se-
yahatinde Kyzikosa (Belks/Erdek) giderken
Apolloniaya da uramtr. mparatorun ziyare-
tinden birka sene nce Mysia ve Bithynia bl-
gelerini etkileyen byk bir deprem olmu ve
Nikomedia, Nikaia, Kyzikos gibi byk metro-
poller de dahil olmak zere birok kentte hasar
meydana gelmitir. mparator Hadrianus, afette
etkilenen kentlere yaralarn sarmak zere kendi
hesabndan finansal destekte bulunmutur. Dep-
remde zarar gren kentler arasnda Apollonia ad
Rhyndacum da bulunmaktadr. Nitekim bu ta-
rihten sonra yeni bir imar faaliyeti balamtr.
Ada blmn eviren sur duvarnda devirme
olarak kullanlan bir sunak zerinde; mparator
Hadrianus, P (kurtarc) ve KTI farkl olarak dik al deildir. lk olarak Hel-
(kurucu) sfatlar ile anlmaktadr. Bu yazt im-
paratorun Apollonia ad Rhyndacuma urad-
nn bir dier belgesidir.
268 ylndaki Got stilasnda igal edilen kentler
arasnda Apollonia ad Rhyndacum da bulun-
maktadr. MS 3. yzyln sonlarna doru Diok-
letianus tarafndan Asia Eyaletinde yaplan yeni
dzenlemede Kuzey Mysiada bulunan Apollonia
ad Rhyndacum ve Hadrianoi ehirleri Bithynia
Eyaletine balanmtr. Klaudiosun aktard-
na gre, ehir MS 6. yzyldaki Hieroklesun
Synekdemosu esnasnda hala Bithynia Eyaleti
snrlar ierisindedir. Apolloniann Bithynia
Eyaletine balandn MS 325 ylnda dzen- Ada zerindeki yaplar gnmzde nemli l-
lenen Nikaia Konsili tutanaklar da belgelemek-
tedir. Erken Hristiyanlk Dneminde, bir sre
Nicomediaya (Kocaeli), sonrasnda ise Kiosa
(Gemlik) bal bir piskoposluk merkezidir. MS
680 ve 690 meclislerinde kentin ad Apollonia
heotokiana olarak gemektedir. Bu listelere
gre, ehir, heotokiana ismiyle Pontus pisko-
posluk blgesinin bir parasn oluturmaktadr
ve Bithynia piskoposuna baldr.
Apollonia ad Rhyndacum, kent nekropolnn
byk bir blm ve Kz Ada, Glyaz olarak
bilinen modern yerleimin dnda kalmay ba-
arabilmitir. Kente ismini verdii dnlen
Tanr Apollonun Tapna, ana karadan yak-
lak 1 kilometre mesafede bulunan Kz Ada
zerinde yer alr. Ada terk edildikten sonra
herhangi bir yerleime sahne olmam, bundan
dolay iine girilemeyecek oranda bitki rts
ile kaplanmtr.
Tapnan etrafn eviren temenos duvar, ada-
nn coraf ekline uydurulmutur. Temenos
duvarnn batya bakan keleri doudakilerden
lenistik Dnemde ina edildii tahmin edilen
kutsal alana, dou tarata yarm daire eklindeki
basamakl bir kapdan girilir. Duvarda korunan
zgn ykseklik yaklak 1.50 metredir. Temenos
alannn ierisinde yer ald dnlen tapnak,
dou bat istikametinde uzanyor olmaldr. Ta-
pnan kuzey ve gney yannda, boydan boya
uzanan beik tonoz st rtl portiko/galeri bu-
lunur; n yzlerde tayc eleman olarak stun
bulunmaktadr. Temenos duvarnn gle bakan
d yznde taa oyulmu ekilde yer yer in situ
(orijinal yerinde) korunan sandal balama baba-
lar bulunmaktadr.
de tahrip olmutur. Tapnaa ait ykntlarn
ounun temenos duvarnn ierisinde yer alma-
sna karn, stun tamburlar ve stun kaideleri
gibi mimari elemanlarnn bir blm gl sula-
r iine dm olabilir. Dolmabahe Saray ve
Haydarpaa Limannn yapm iin de buradan
ta gtrld rivayet edilmektedir.

78 Aktel Arkeoloji
Nekropol sahasnda kurtarma kazs ile alankhamosoriontipinde mezarn d yzeyinde Yunanca Kz Adada Apollon Kutsal Alann eviren temenos duvarlarnn hava
yazt ve Hermes Hermesi betimi yer alyor. Uluda niversitesi Arkeoloji Blm Arivi fotorafndan grn. Uluda niversitesi Arkeoloji Blm Arivi

1888 ylnda Apolloniay ziyaret eden Fransz gezgin Le Basnn

izimlerinde kastro olarak adlandrlan yap grlyor.

Aktel Arkeoloji 79
 Nekropol sahasnda kurtarma kazlarnda aa kartlan bir grup mezarn havadan fotoraf. Uluda niversitesi Arkeoloji Blm Arivi

Kz Adada Apollon Kutsal Alann eviren temenos duvarndan detay. Uluda niversitesi Arkeoloji Blm Arivi

80 Aktel Arkeoloji
mparator Hadrianus, afette etkilenen kentlere yaralarn
sarmak zere kendi hesabndan parasal destekte
bulunmutur. Depremde zarar gren kentler arasnda
Apollonia ad Rhyndacum da bulunmaktadr.
Tapnan tasarm hakkndaki en nemli kay-
nak, Roma imparatorlar III. Gordianus (MS 238
- 244) veya Maximinus (MS 308 - 313) dnem-
lerinde darp edilen kent sikkeleridir. Sz konu-
su sikkelerin arka yznde, cellasnda Apollon
Sauroktonos (kertenkele ldren Apollon) klt
heykeli ile on dzeninde tetrastil bir tapnak be-
timlenmitir.
Tapnan her iki yan kanadnda bulunan porti-
koya ait olduu dnlen kabartmalardan bir
blm Glyaz Merkez Camii arkasnda yer
alan kare eklindeki kulede (kastro) devirme
olarak kullanlmtr. Portiko, girlandl frizin
stiline gre, MS 120li yllarda Apolloniaya u-
rayan Hadrianusun destei ile ina edil-
mi olmaldr.
Fransz gezginler Le Bas ve Rei-
nach tarafndan yaplan izimler
dnda tapnak ve kutsal alanla ilgili
gnmze ulaan herhangi bir bilgi
ve belge bulunmamaktadr.
2017 ylnda sondaj kazlar
ile yapnn muhtemel rlve-
si kartlp, sonrasnda alan
dzenlemesi yaplarak birka yl
ierisinde adann ziyarete almas
planlanmaktadr. Bylece, niver-
site-Toplum Projesi kapsamnda,
Glyazda yaayan balklar iin av
yasa dnemlerinde ek gelir kaps
yolu aralanm olacaktr.
Kentte, Kz Adada temizlik ve nekropol-
de kurtarma kazlarnn yan sra 2017de
Yunanistann Kiklad
Adalarnda bulunan kutsal alanda da kurtarma kazlarna ba-
Apollon Sauroktonos
(kertenkele ldren lanmtr. Antik kentte kurtarma kazlar-
Apollo) heykeli
heykeltra Praksiteles
na balanan bir dier sektr kutsal alan
tarafndan yaplmtr. olduunu dnlen Nili Kayadr.
M 350-340, Louvre
Mzesi, Paris. Zambak Tepenin dou yamacnda,
Uluabat Gln grecek ekilde konumlanan
alan, kiretandan ana kayann dou yz tra-
lanarak oluturulmutur. Yzeyde ta ustalarna
ait raspa izleri hlen izlenebilmektedir.
Alnlk eklinde sonlandrlan ana kaya yzeyin-
de deiik boyutlarda adet ni bulunmakta-
dr. Byk niin evresi kazma yntemiyle tap-
nak eklinde snrlanmtr; alnlk blmnde
tepe akroteri ilenmitir. Nilerin bulunduu
kaya blounun gneyinde baka bir ana kaya,
ke yapacak ekilde tralanmtr. Bylece iki
kaya ktlesi arasndaki bir alann kutsal trenler
iin kullanld dnlmektedir.
Bu tr kutsal meknlar, kentte
Apollon kltnn yan sra Ana
Tanra veya Demeter gibi fark-
l tanrlara ait kltlerin varlna
iaret etmektedir.
Sz konusu alanda 2016 ylnda
kaak kazlarn artmas ve en son
olarak nilerden birisinin parala-
narak, anakaya zeminine dinamit
lokumu yerletirmek zere hilti
ile oyuk almas zerine kurtar-
ma kazlar iin harekete geilmi
ve 2017 kurtarma kazlar progra-
mna alnmtr. Mart 2017 tari-
hinde balayan kurtarma kazlar
hlihazrda devam etmektedir.
Kurtarma kazs ve temizlik almalar
Kltr ve Turizm Bakanl adna Bursa
Mzeler Mdrlnn bakanlnda
yrtlmektedir. Destek ve yardmlarn-
dan dolay Mze Mdr Sayn Ali Si-
nan zbeye, bakanl temsilen aramza
katlan Hakan Baya ok teekkr ederiz.
Glyaz Aratrmalar, Nilfer Belediyesi-
nin finansal destei ile srdrlmektedir.
Nilfer Belediyesi alanlar adna Bele-
diye Bakan Sayn Mustafa Boztepeye
minnettarz.
Aktel Arkeoloji 81
 PRUSA AD
OLYMPUM
MOZAKLER Hazal ITAKOLU / Fotoraflar: Uluda niversitesi Arkeoloji Blm Arivi

82 Aktel Arkeoloji
Yerkap Mozaikleri. Kantharoslu panolar.
Aktel Arkeoloji 83
 Prusa ad Olympum kentinin snrlar ierisinde in situ durumda ele
geen mozaiklerin genelinde geometrik desenlerin hakim olduu
tasarmlar gze arpmaktadr. Geometrik desenlerin dnda
kullanlan igrler arasnda ise ku, kantharos, zodyak kuak, tanr/
tanra igrleri ve mevsim personiikasyonlar yer almaktadr.
A
ntik corai
blmlemeye
gre gney
Bithynia blgesi
iinde yer alan Bursa ili
ve ileleri, Anadolunun
arkeolojik potansiyele
sahip nemli yerleim
alanlarndandr. Blgenin
tarihini aydnlatan
arkeolojik kalntlara
gnmzde belirli
alanlarda rastlanmaktadr.
Bu kalntlar arasnda
mozaikler de yer alr.
Bursann ekirdeini
oluturan Prusa ad
Olympum kenti, Marmara
Denizine yaklak 20
kilometre mesafede,
Uludan kuzeybat
eteklerinde, doal bir set
zerinde kurulmutur.
nemli lde ayakta
duran surlar nedeniyle
halk arasnda Hisarii
olarak da anlan ve Prusa
ad Olympum antik kentinin
ekirdeini oluturan
alandan gnmze
ulaan mozaikler; Molla
Grani, Osmangazi ve
Kavakl mahallelerinde
bulunmaktadr.
Kavakl mahallesinde
Yerkap Mozaikleri,
Osmangazi mahallesinde
opus sectile ve Molla Grani
mahallesinde zodyak
84 Aktel Arkeoloji
kuakl mozaik demeler
yer almaktadr. Tm
bu demeler, Prusa ad
Olympum kentinin snrlar
ierisinde in situ durumda
ele geen mozaiklerdir.
Bahsi geen bu
mozaiklerden ikisi opus
tessellatum, biri opus sectile
tekniinde yaplmtr.
Genel itibari ile bakldnda
tm bu mozaikler
Yerkap Mozaikleri. Kantharoslu pano.
zerinde geometrik
desenlerin hakim olduu
tasarmlar gze arpar.
Geometrik desenlerin
dnda kullanlan igrler
arasnda ise ku, kantharos,
zodyak kuak, tanr/
tanra igrleri ve mevsim
personiikasyonlar yer alr.
Yerkap Mozaikleri tesseralarla opus tessellatum
Bu mozaikler Prusa tekniinin kullanlmas ile
ad Olympum kentinin oluturulmutur. Siyah,
dousundaki iki giri beyaz, sar, krmz ve
kapsndan biri olan zeytin yeili renklerinde
Yerkap yaknlarnda, kp biimli tesserralar
bir apartmann bodrum kullanlm ve geometrik
katnda bulunmaktadr. desenlere ilave olarak
Kuzey-gney dorultusunda kantharos, giyo, antrolak,
sonradan rlm bir duvar dalga, aa dal, yaprak gibi
ile bodrum ve dolaysyla bitkisel motiler, meander
da mozaik demeler ve ku igrleri bir arada
kullanlarak son derece
grsel ve sanatsal bir durum
ortaya konmutur.
Yerkap mozaikleri gerek
bordr kompozisyonlar,
gerek kendi ierisinde
tekrara dmeyen geometrik
desenleri, gerekse bu
geometrik desenlere ilave
kantharos, ku, aa dal,
yaprak gibi igrleriyle
bulunduu blge civarnda
kendine has bezeme
repertuarna sahip mozaik
demelerdendir. Kulu
alann ana motii olan byk
boyutlarda ilenmi kalkan
biimli ha motileri ve bu
pano olarak birbirinden ha kollarnn ortalarna
ayrlmtr. yerletirilen daire ve sekizgen
madalyonlarn iindeki
Bodrum katn kuzey
ku igrleri burann dini
blmnde, koridorlu
ve kantharoslu panolar, bir yap olabileceini
gney blmnde ise gsteren unsurlarn en
kulu pano yer almaktadr. banda gelir. Ayrca aa
Yerkap mozaikleri dal zerine tnemi bir
neredeyse eit kesilmi ekilde gsterilen ku
igrlerinin benzerlerinin
Derecik Bazilikas zemin
mozaiklerinde de ilenmi
olmas, ayn blgede,
ayn dnemlerdeki
Yerkap Mozaikleri. Kulu pano.
dinsel yaplarda ku bakldnda, desenlerin Zodyak Kuakl Mozaik
igrl dzenlemelerin bina duvarlarnn oturduu Prusa ad Olympum antik
kullanldn yerlerde son bulmad, bu kentinin gney kesiminde,
gstermektedir. Yerkap duvarlardan sonra da devam Molla Grani mahallesi,
mozaiklerine dikkatle ettii grlmektedir. Muradiye Koruma Amal
Aktel Arkeoloji 85
 Zodyak kuakl mozaik.

mar Plan Kapsamnda ve on iki burcun simgelendii

I. derece sit alannda yer zodyak kuak, bu kuan
alan parselde Bursa Mze ortasnda gne tanrs
Mdrl tarafndan Sol Invictus ve panonun
2003-2004 yllarnda yaplan drt bir kesine kadn
sondaj kazlarnda zodyak olarak personiize edilen
kuakl bir mozaik taban mevsimler oluturmaktadr.
aa kartlmtr. 2006 Trapezlere blnm kuaa
ylnda mozaik panonun ilenen on iki burcun hepsi
merkezi motii olan Sol gnmze ulaamamtr.
Invictus betiminin kimlii Salam durumda olanlardan
belirsiz kiiler tarafndan anlald zere, burlar
kaak kaz sonucu gnmzde de kullanld
gibi boa, yenge, olak,
alnmasnn ardndan
ko gibi hayvan igrleri
deme Bursa Arkeoloji
ile gsterilmilerdir. Baak
Mzesine nakledilmitir.
burcu, toprak ve bereket
Zodyak kuakl mozaik, tanras olan Demeter
opus tessellatum tekniinde (Ceres) personiikasyonu
sar, krmz, yeil, lacivert, ile ikizler burcu Herakles
siyah ve beyaz renkli ve Musa Kalliope ile terazi
tesserralar kullanlarak burcu Apollon ile, yay burcu
Zodyak kuakl mozaik.
yaplmtr. Ana panoyu, ise elinde yay tutan kentaur
Mevsim personiikasyonu. dairevi bir eklin ierisinde ile temsil edilmitir. Zodyak

86 Aktel Arkeoloji
kuan kuzeybat kesinde
yaz mevsimi, gneydou
1855 depreminde Bizans Dnemi yapsnn
kesinde ise k mevsimi yklmasndan sonra 1868de Sultan Abdlaziz
tarafndan yaptrlan Orhangazi Trbesinin
simgelenmi olup, dier
kelerde yer almas gereken
ilkbahar ve sonbahar
tasvirleri tahrip olmutur.
zeminini oluturan opus sectile, orijinal yapdan
Zodyak kuakl mozaik gnmze ulaabilen tek yap elemandr.
zerinde Sol Invictus, tanr
ve tanra igrleri ile Orhangazi Trbesinde,
kentaur ve musa igrleri Bizans Dnemindeki
gibi mitolojik ve pagan kiliseye ait orijinal
unsurlarn bulunmas demeden kalan ksmlar,
mozaiin yapm tarihini be mozaik panonun
pagan dneme tamaktadr. kalntlar ile bunlarn
arasnda yer alan baz
Orhangazi Trbesindeki byk mermer ve renkli ta
Opus Sectile levhalardan olumaktadr.
Mozaik panolarn hepsi ve
Prusa ad Olympum levhalarn ou binann
antik kent surlarnn bat yarsndadr. Orhangazi
kuzeybatsnda, Tophane ve Osmanl Hanedanna
Park giriinin sanda, ait mezarlar dm desen
Osmangazi Trbesinin formlu tasarm bat ve kuzey
karsnda yer alan ynden evrelemektedir.
Orhangazi Trbesi, kare
planl, st kubbeli bir Orhangazi Trbesinin Orhan Gazi Trbesindeki Opus Sectile demeden detaylar.

yapdr. Bugnk bina zeminin oluturan opus

1855 depreminde buradaki sectile, dm eklinde
Bizans Dnemi yapsnn birbirine girit renkli ta
yklmasndan sonra 1868de eritlerinden ve bu eritlerin
Sultan Abdlaziz tarafndan ereveledii yuvarlak renkli
yaptrlmtr. Orijinal levhalarn aralarndaki
yapdan sadece demesinin kk mozaiklerden
bir ksm gnmze meydana gelen bir
ulaabilmitir. Kaynaklara demedir. Deme
gre, gnmzde zerinde en ok kullanlan
Orhangazi Trbesi olan geometrik motiler; kare,
eski Bizans yaps, dar dikdrtgen, gen, daire
takn apsisli, iinde drt ve ekenar drtgenlerdir.
stunu bulunan kubbeli bir Bu motiler hemen hemen
kilise idi. Yapnn rlvesi her bordrde ve panoda ile ayakta olan trbe gelmediinden ve hakknda
yaynlanmadndan ve kullanlarak dama tahtas, zeminindeki opus sectilenin daha nce yaplm herhangi
hakknda bilgilerin kstl kum saati ve rozet desenleri ait olduu yap hakknda bir yayn ve rlvesi
olmasndan dolay bu elde edilmitir. imdiye kadar birok gr bulunmadndan yap ve
yapnn orijinalini gsteren Kare zemin plan ve ortaya atlmtr. Ancak demesi hakknda net bir
tek ge, tabannda ilenmi drt stun tarafndan bu demenin zeminini tarih ortaya koyabilmek
opus sectile demedir. desteklenen kubbesi ssledii yap gnmze mmkn deildir.

Aktel Arkeoloji 87
88 Aktel Arkeoloji
znik surlarnn panoromik
grnm. Aye Dalyanc Berns

Aktel Arkeoloji 89
 BITHYNIANIN GZDE EHR
A. Ali ALTIN

B
ithynia blgesinin antik dnemdeki nemli
kentlerinden biri olan Nikaia, Bursa ilinin
yaklak 80 kilometre kuzeydousunda,
modern znik ilesinin bulunduu alanda
yer alr. Kent, znik Glnn dou kysnda, etraf
sradalarla evrili, verimli topraklara sahip bir ova
zerinde konumlandrlmtr. Kentin yakn evresin-
de bulunan hykler, kent evresinin Tun andan
itibaren yerleim grdn gstermektedir.
Kentin bulunduu alanda, Hellenistik Dnem nce-
sinde olaslkla Helikore isimli bir yerleim bulunmak-
tayd. Strabona gre kent, ilk olarak Hellenistik D-
nemin balarnda Byk skenderin generallerinden
Antigonos Monophtalmos tarafndan kurulmu ve
kurucusuna ithafen Antigoneia olarak adlandrlm-
tr. Antigonosun M 301 ylndaki psos Savanda Roma lahdinden ayrnt. Medusa ba ve her iki yanda iki triton betimi.
ldrlmesinden sonra kent, Byk skenderin dier MS 2. yzyln ikinci yars. znik Arkeoloji Mzesi

bir generali Lysimakhosun egemenlii altna girmi ve

Lysimakhos kentin adn karsnn ismine ithafen Ni-
kaia olarak deitirmitir. Lysimakhosun M 281 y-
lnda gerekleen Kouropedion Savanda Seleukosa
yenilmesi sonrasnda, kentin Bithynia Krall haki-
miyetine girdii anlalmaktadr. Kentin bu dnemi ile
ilgili tarihsel veriler olduka kstldr. Bithynia kralla-
rndan II. Prusias (M 182-149), olu II. Nikomedese
kar giritii sava kaybedince Nikaiaya snmtr.
M 74 ylnda len son Bithynia kral IV. Nikomedes
Philopatorun vasiyeti zerine Bithynia Krallndaki
dier kentler gibi Nikaia da Roma egemenlii altna
girmitir. M 74-63 yllar arasnda gerekleen III.
Mithridates Savanda ksa bir sre Pontos Krall
egemenliine giren kent, M 72de Romal komutan
Barba tarafndan geri alnr ve bu savalarn sonunda
Gnaeus Pompeus Magnus tarafndan kurulan Bith-
Altta: znik Antik Tiyatro. Bursa Bykehir Belediyesi Fotoraf Arivi
ynia Pontos eyaletinin bir paras haline gelir. Sada: znik Antik Tiyatrodan mimari ssleme detay. Bursa Bykehir Belediyesi Fotoraf Arivi

90 Aktel Arkeoloji
Nikaiann yaklak 5 kilometre kuzeydousunda,
Drttepeler mevkiinde yer alan Hellenistik Dneme
ait dromoslu oda mezarlar ve paralar kentin yaklak
1 kilometre dousundaki Abdullah Tepenin etekleri
zerinde bulunan, yekpare bir mermer bloktan oyul-
mu, Ge Hellenistik Erken Roma mparatorluk
dnemlerine tarihlenen antsal lekteki Berberka-
ya mezar odas, kentin erken dnemlerine k tutan,
gnmze dein korunagelmi yegane mimar antla-
rdr. Bu antlarn yan sra znik Mzesi ve stanbul
Arkeoloji Mzelerinde Hellenistik Dneme ait Nika-
ia kkenli mezar stelleri de bulunmaktadr. Bununla
birlikte Strabonun ifadelerine gre kentin, Erken m-
paratorluk Dneminde zgara plana sahip olduunu,
kent merkezinde bir gymnasionun bulunduunu,
gnmzde korunmu olan sur srasndan daha ksa
olmakla birlikte 4 kapya sahip bir sur sistemi ile ev-
relendiini varsaymak mmkndr.
Nikaiann Roma egemenliine girmesinden itibaren
Bithyniann en nde gelen ehirlerinden biri haline
geldii grlmektedir. znik kkenli tarihi Cassius
Dionun bildirdiine gre, Augustus, Nikaiada, Tanr-
a Roma ve Julius Caesara adanm bir tapnak yapl-
masna izin vermitir. Cassius Dio bu ayrcaln nede-
nini, Nikaiann o dnemde Bithyniann en nde gelen
ehri olmasna balamaktadr. Bununla birlikte Prusa-
l hatip Dion Chyrsostomosun Traianus dneminde
verdii bir sylevden de anlalaca zere, Nikaiann
komu kent Nikomedia ile daimi bir rekabet ierisinde
olduu grlmektedir.
MS 1. yzyln ikinci yarsnda Nikaiada byk ap-
l inaat faaliyetleri gze arpar. Kente kuzey ve dou
ynlerden girii salayan, mimari adan birbirinin
benzeri olan kemerli antlar, zerlerinde bulunan ya-
ztlara gre Vespasianus ve Titusun imparatorluklar
dneminde Bithynia prokonsl olan M. Plancius
mparator Hadrianusun ktistes ve soter unvan ile onurlandrld yazt.
Varusun grev yapt srada ina edilmi olmal- Uluda niversitesi, Arkeoloji Blm Arivi

Strabon`a gre, kent ilk olarak Hellenistik Dnemin balarnda Byk

skenderin generallerinden Antigonos Monophtalmos tarafndan kurulmu
ve kurucusuna ithafen Antigoneia olarak adlandrlmtr.
Aktel Arkeoloji 91
 Antigonos`un M 301 ylndaki psos Sava`nda ldrlmesinden sonra kent,
Byk skender`in dier bir generali Lysimakhos`un egemenlii altna girmi ve
Lysimakhos kentin adn karsnn ismine ithafen Nikaia olarak deitirmitir.
znik Dikilita olarak da bilinen C. Cassius Philiscus Obeliski. Olaslkla MS
2. yzyln ilk yars Uluda niversitesi Arkeoloji Blm Arivi
92 Aktel Arkeoloji
dr. Yaztlardan ayrca kentin nde gelen kiilerinin
bu yaplara finansal destek verdii anlalmaktadr.
Sz konusu yaztlar zerinde yer alan ifadelerde,
bu antlarn kentin saygn kiilerinden C. Cassius
Chrestusun abasyla ina edildii ifade edilmekte-
dir. Ayrca, bu antlar zerindeki Hadrianus dnemi-
ne ait daha ge yaztlarda kentin tad neokoros ve
metropolis unvanlar da vurgulanmaktadr.
Kentteki ina faaliyetlerinin mparator Traianus d-
neminde de devam ettii anlalmaktadr. MS 109-
111 yllarnda Bithynia Pontus eyaleti valisi olan
Gaius Plinius Caecilius Secundus (Gen Plinius)
ile mparator Traianus arasndaki mektuplamalar,
kent ierisinde bulunan tiyatronun inasnn bu
dnemde hala devam ettiini ortaya koymaktadr.
Kentin gneybat blmnde dz bir alana ina
edilmi tiyatro, iki cavea ve bir diazomadan olu- znik Aya Sofya. Serkan Gndz
makta, alt blmnde ise ok sayda tonozlu altyap
ile desteklenmektedir. Ayrca, 1980 ylndan beri
devam etmekte olan kazlarda sahne binasna ait
birok kalnt ortaya kartlmtr. Bununla birlikte,
tiyatroya ait ok sayda yap malzemesinin, daha ge
evrelerde ehir surlarnda devirme malzeme olarak
kullanld anlalmaktadr.
Kent MS 120 ylnda meydana gelen bir depremde ol-
duka tahrip olmu, bu depremde zarar gren yaplar
mparator Hadrianusun yardmyla onarlmtr. e-
itli antik yazarlar tarafndan zikredilen bu bilgi arke-
olojik kantlarla da desteklenmektedir. 2006 ylnda,
kent merkezine yakn bir noktada yer alan I. Murat
Hamamnn batsnda srdrlen kazlarda, modern
Atatrk Caddesi ile ayn aksta uzanan Roma yoluna
ait kalntlar ortaya kartlmtr. Bu yolun kenarn-
da ele geen bir stun zerindeki yaztta, mparator
Hadrianus ktistes (kurucu) ve soter (kurtarc) sfat-
laryla onurlandrlmtr. mparator Hadrianusa
 adanm benzer sunu yaztlarna ayrca Leke Kap
zerinde de rastlanmaktadr.
mparator Commodusun hkmdarl dneminde,
ehir surlar dnda bir Apollon tapnann inasnn
devam ettii anlalmaktadr.
Nikaiann Roma hakimiyetinde sregelen huzurlu
dnemi, 2. yzyl sonlarnda kesintiye urar. MS 193-
194 yllarnda, Septimius Severus ile rakibi Pescennius
Niger arasndaki egemenlik mcadelesinde, Nikaia
komu kenti Nikomediann aksine, Pescennus Nigeri
destekler. Pescennus Nigerin birlikleri, Nikaia ile Kios
(Gemlik) arasndaki Karsak boaz civarnda ger-
ekleen savata yenilgiye uratlmas zerine Nikaia
halk yenilmi ordudan arta kalan askerlere kaplarn
aar. Septimius Severus ssostaki kesin galibiyeti son-
rasnda, kendi tarafnda olan kentleri dllendirmi,
Nikaiann da aralarnda bulunduu Pescennus Nigeri
destekleyen kentleri cezalandrmtr. Bu dnemde
ehrin onursal unvanlarnn yaztlardan kaznarak si-
lindii grlr.
Kentin Roma Dnemindeki refahna iaret eden en
nemli unsurlardan biri znik evresinde bulunmu
olan mezar antlardr. Byk bir blm MS 2. yzyl
MS 3. yzyln ilk yarsna ait olan, ounluu zenle
ilenmi bezemelere sahip yerel retim ve ithal Roma
lahitleri, gnmzde znik Mzesinde grlebilir. Bu
antlarn yan sra, kentin yaklak 6 kilometre kuzeyin-
de bulunan MS 1. yzyl sonu 2. yzyl balarna tarih-
lenen, C. Cassius Philiscusa ait mezar ant, Anadoluda
benzer rneine ok nadiren rastlanan obelisk formlu
mezar yaplarna gzel bir rnek tekil eder.
Gney Rusya dolaylarnda yaayan Gotlar, MS 257/258
yllarnda stanbul Boazn aarak ilk nce Nikome-
dia, sonrasnda da Kios, Apameia, Nikaia, Prusa gibi
znik Mzesi bahesinden dokimeion retimi stunlu Roma lahdi. MS 3. yzyl ortalar. znik Arkeoloji Mzesi Bithynia ehirlerini yamalarlar. Bu istila sonrasnda,

Kent MS 120 ylnda meydana gelen bir depremde olduka tahrip olmu, bu
depremde zarar gren yaplar mparator Hadrianus`un yardmyla onarlmtr.

Aktel Arkeoloji 93
 Septimius Severus ssos`taki kesin galibiyeti sonrasnda, kendi tarafnda
olan kentleri dllendirmi, Nikaia`nn da aralarnda bulunduu Pescennus
Niger`i destekleyen kentleri cezalandrmtr. Bu dnemde ehrin onursal
unvanlarnn yaztlardan kaznarak silindii grlmektedir.
Nikaiann ehir surlar yeniden ina edilir. Valeria- Lefke Kap. amdibi Mezar
Christof Berns Antndan Iznike
nus, Gallianus, Macrianus dnemlerine ait sikkelerin Bak. Ali Altn
arka yzlerindeki ehir surlar tasvirleri ve Claudius
Gothikusun hkmdarl dnemine ait ina yazt-
lar ehir surlarnn bu dnemde yeniden inasna
iaret eder. Bu dnemde ina edilen surlar gnmze
olduka salam bir ekilde korunagelmitir. Got isti-
lasndan Trklerin fethine kadar geen dnemde bir-
ok kuatma geirdii anlalan kentin surlar zerin-
de farkl yap evreleri gzlenmektedir. Surlar zerine
eitli dnemlerde yeni kuleler eklenmi, baz surlar
ve kuleler yeniden ina edilmi ve daha ge bir evrede
kent ikinci bir sur sras ile evrelenmitir.
mparator I. Konstantin, Hristiyanlk ierisindeki
dogmatik tartmalar sona erdirmek amacyla btn
piskoposlarn katlmyla bir toplant dzenlenme-
sini buyurmutur. Bunun zerine Hristiyanln ilk
ekmenik konsili MS 325 ylnda znikte toplanr. Bu
konsil sonucunda, bugn hemen hemen btn H-
ristiyan dnyas tarafndan hala geerliliini koruyan
Nikaia Aments zerinde fikir birliine varlmtr.
Justinianus dnemi tarihisi Prokopiusun De Ae-
dificiis (Binalar zerine) adl eserinde belirttiine
gre, Nikaia Justinianus zamnnda byk apl ina
faaliyetlerine sahne olmutur. Sz konusu dnemde
Nikaiada su sistemleri yenilenmi, kiliseler ve ma-
nastrlar gibi dini yaplar ve byk bir kpr ina
edilmi ve kraliyet saray onarlmtr.
Hristiyanlk dini asndan nemini uzun sre koru-
yan Nikaia, Erken Bizans Dneminde, 787 ylnda 7.
Ekmenik Konsile de ev sahiplii yapmtr.
Nikaiada Ge Antik adan itibaren birok kilise
ina edilmitir. Bu kiliselerden Nikaiann Trkler
tarafndan fethinden sonra camiye dntrlen stanbul Kapnn kuzeyden grnm.
neli, bazilikal planl Aya Sofya kilisesi kent merke- Uluda niversitesi Arkeoloji Blm Arivi

94 Aktel Arkeoloji
zindeki konumuyla gnmzde de znikin simge Fransz arkeolog ve gezgin Leon de Laborde`a ait 1838 tarihli izimde
yaplarndan biridir. 1922 ylnda stiklal Sava Berberkaya mezar ant ve arka planda znik kenti grlmektedir.

srasnda byk oranda tahrip olan, gnmzde

yalnzca temel kalntlar grlebilen Koimesis Ki-
lisesi, bu kalntlar ve yapnn eski fotoralarndan
anlald kadaryla, olduka antsal nitelikte ve
ok sayda Bizans Dnemi mozaikleriyle ssl bir
yapyd. 2014 ylnda, kent surlarnn batsnda, z-
nik Glnn sular altnda kalm bazilikal planl
bir kilise daha kefedilmitir. 2015 ylndan itiba-
ren znik Mzesi bakanlnda, Prof. Dr. Mustafa
ahinin bilimsel danmanlnda yrtlen sual-
t kazlar Nikaiann tarihine ilikin yeni belgeler
sunmaktadr.
11. yzyln sonlarnda ksa bir sreliine Anado-
lu Seluklu Devletinin egemenliine giren kent, I.
Hal Seferi srasnda tekrar Dou Roma egemenli-
ine girer.
IV. Hal Seferi esnasnda Konstantinopolis Hallar
tarafndan ele geirilir ve Latin krallnn merkezi
haline gelir. Konstantinopolisi terk etmek zorunda
kalan imparator heodoros Laskaris Nikaiaya s-
nr ve 1206 ylnda orada imparator olarak tahta
kar. Bylece kent, Konstantinopolisin Bizansllar
tarafndan 1261 ylnda geri alnna kadar impara-
torluun bakenti olarak kalr.
Kentin 1331 ylnda Osmanl hkmdar Orhan
Gazi tarafndan fethi ile birlikte, kentte gnmze
dein srecek olan Trk hakimiyeti balam olur.

Grsellerin temini konusundaki yardmlarndan

dolay Prof. Dr. Mustafa ahine, Prof. Dr. Christof
Bernse, yksek mimar Aye Dalyanc Bernse, Bursa
Byk ehir Belediyesi ve znik Mze Mdrlne
znik Gl. Aye Dalyanc Berns
teekkrlerimi sunarm.

Justinianus dnemi tarihisi Prokopius`un De Aediiciis (Binalar

zerine) adl eserinde belirttiine gre, Nikaia Justinianus dneminde
byk apl ina faaliyetlerine sahne olmutur.

Aktel Arkeoloji 95
 ZNK GLNDE
BAZLKA KALINTISI
2014 ylnda znik Glnde sualtnda kefedilen kalntlar zerinde 2015 ylnda
balayan aratrma ve kazlar sonucunda kalntlarn bazilikal plana sahip olduu,
dou-bat istikametinde uzand ve dousunda apsis yer ald tespit edilmitir.
Tm bu keiler yapnn bir kilise olduunu kantlamaktadr.

Mustafa AHN

znik/Nikaia, Hristiyanln
ilk dnemlerinden itibaren en
nemli dinsel merkezlerden biri
olarak yazl kaynaklarda adndan
ska sz edilen kentler arasndadr.
Kent, Konstantinopolise (stanbul)
yakn jeopolitik konumu, yumuak
iklimi, muhtemelen kentte
yaamakta olan Hristiyan cemaat
ve ok sayda misafiri barndracak
alt yaps nedeni ile MS 325 ylnda
toplanan I. Ekmenik Konsile ev
sahiplii yapm; mparator Byk
Konstantinin de bizzat katlm
ile birlikte, Hristiyan inancnn
temel prensipleri burada karara
balanmtr.
Oysa bu toplantdan henz
12 yl ncesine kadar, Roma
mparatorluu topraklarnda yasak
inan kabul edilen Hristiyanlk kiliseler ina edilmeye balamtr.
dini ve bu inanca mensup ilk Bu ina faaliyetleri, Hristiyan
Hristiyanlar, tek tek ya da toplu cemaatlerin youn olduu kentler
halde trl ikencelere maruz de dahil olmak zere kutsal olarak
braklmlard. nancndan kabul edilen topraklarda younluk
dnmeyenler ise bu uurda ehit gstermektedir. Nikaia hem
edilmilerdi. Kaynaklar Nikaiada, imparatorluun nem verdii bir
Hristiyanln resmen kabul merkez olmas ve hem de ehirde
ncesinde inancndan vazgemedii yaayan ok sayda ehit vermi
iin yakalanarak infaz edilen Hristiyan cemaat nedeniyle, Milano
Triphon, Neophytos, Diomedes, Fermannn hemen ardndan,
heodote, Antonia gibi azizlerin saray erknnn da destei ile
antsal bazilikal kiliseler ina
isimlerini bize aktarmaktadr.
edilen kentler arasna girmeyi
Aslnda bu bilgiler bize kentte bir
baarmtr. Dini yaplarn yerleri
Hristiyan cemaatin varln da
geliigzel belirlenmemi, titizlikle
kantlamaktadr.
seilmitir. Seimde genellikle
Hristiyanln Roma mparatorluu yasak zamanlarnda ehit edilen
iinde serbest inan haline geldii Hristiyanlarn ldrldkleri
313 Milano Fermanndan sonra, yerler veya gizli toplantlarda, bir
imparatorluk ailesinin balar ile odas kilise olarak kullanlm

96 Aktel Arkeoloji
 Aktel Arkeoloji 97
znik Glnde Bazilika kalnts. Bursa Bykehir Belediyesi Fotoraf Arivi
 evlerin (Domus Ecclesiae) ansnn
yaatlmas gzetilerek, bir anlamda
bu tr alanlar bir tr klt alanna
dntrlmtr. Ne yazk ki, Erken
Hristiyanlk Dneminde ina edilen
bu yeni dinsel mimari hakknda ok
az veri gnmze ulaabilmitir.
Bunun balca nedeni, znikte sk sk
meydana gelen kuatmalar, savalar
ve tahrip gc ok yksek olan
depremlerdir.
znik Glnde sualtnda bulunan
kalntlarda ilk aratrmalar arkeolojik
yzey aratrmas ile balamtr. Bu
almalar esnasnda gl tabannda
yar gml halde bir pitos, pimi
toprak profil veren seramikler,
amphora paralar ve gl tabannda
bol miktarda pimi toprak kiremit
paras tespit edilmitir. Yzey
aratrmasnn en beklenmedik kefi
bazilikann iinde ve evresinde yer
alan ok sayda mezar olmutur;
zellikle yapnn i blmnde tespit
edilen mezarlardan 18 tanesinden bei
atriumda, alts nartekste, alts orta
nete ve birisi kuzey netedir.
Kalntlarn merkezinde bazilikal
planl yap kalnts da yer almaktadr.
Bazilikal planl olmas, dou-bat
istikametinde uzanmas, dousunda
apsis yer almas gibi nedenlerle
kilise olduu dnlen yapnn i
blmnde mezarlara rastlanm
olmas beklenen bir sonutu. Ancak
Bema duvar boyunca uzanan kiremit atk mezarlar.
98 Aktel Arkeoloji
mezarlardan bazlarnn temel
duvarlarnn altnda kalm olmas
nemli bir keitir. rnein bir
mezarn (KM-04 numaral) byk bir
blm bema duvarnn iine veya
altna girmektedir. Mezarn, ksmen ya
da tamamen temel duvarnn altnda
veya iinde olmas, yapnn mezarlarn
zerine ina edilmi olduunu
dndrmektedir. Bu tespit ayrca
yapnn ina tarihinin belirlenmesi
iin de bir referans oluturur. Bu
mezarn hediyeleri arasnda sikkeler
de vardr. Sikkeler, mezarn Valens
(MS 364-378) ve II. Valentinianus
dnemlerine (MS 378-383), dier bir
ifade ile MS 4. yzyln 3. eyreine
tarihlenebileceini gstermektedir. Bu
durumda znik Glnde su altnda
bulunan bazilikal planl kilise kalnts
en erken MS ge 4. yzylda ina
edilmi olmaldr.
Bazilikal planl kilisenin, mezarlk
zerine ina edilmi olmas, daha
nce ne srdmz gibi, kilisenin
Hristiyan dininin en gen ehidi
olan Azis Neophytosa adanm
olma ihtimalini glendirmektedir.
Bununla birlikte, Roma mparatoru
Commodos dneminde (MS 180-192)
kent surlarnn dna MS 183 ylnda
Baktyanus tarafndan bir Apollon
Tapna yaptrld bilinir. Yzey
aratrmalar esnasnda bazilikal planl
yapnn evresinde, kalnt ile ilikisi
Kilise evresinde tespit edilen mermer stun tamburlar.
anlamlandrlamayan ok sayda
mermer stun tamburu veya mimari
blok gibi byk boyutlu mimari
malzemeler tespit edilmitir. Bunlar
Commodos tarafndan yaptrlan
Apollon Tapnann bazilikann
temelleri altnda olabileceine iaret
ediyor olabilir. 2015 yl kazlarnda
bulduumuz Antoninus Pius sikkeleri
de bu olasl glendirmektedir.
Yzyllar boyunca sular altnda izini
kaybettirmeyi baaran bazilika, kentte
ina edilen ancak, varln yalnzca
yazl belgelerden bildiimiz erken
tarihli dini yaplarndan biri olmaldr.
Roma imparatorlar Decius (MS
249-251) ve Diokletianusun (MS 284-
305) Hristiyanlara zulm yaptklar
yllarda inancndan dolay Nikaiada
ehit edilen Hristiyanlardan birisi de
Aziz Neophytostur. Aslnda, Hristiyan
bir ailenin ocuu olarak Bithinya
Olymposunda dnyaya geldii rivayet
edilen Neophytos, daha ocukluk
alarndan itibaren kutsal bir kii
olduunu gsterdii eitli mucizeler
ile belli etmitir. Henz 9 yalarnda
iken, kendisine grnen gvercini
Uludadaki maaraya kadar takip
etmi ve orada bulunan vahi hayvan
kovarak 16 yana kadar inzivaya
ekilmitir. Daha sonra ryasnda
kendisine gzken Tanrnn buyruu
ile Nikaiaya gitmi ve byk
zulm yllarnda aka kimliini
 Diokonikon blmnde yer alan lahit.

ifa etmitir. Bu yzden yakalanp Hatta kilisesinin konumundan dolay Bryerin iaret ettii Sarayn bazilikas
inancndan vazgemesi istenmi, Neophytosun Nikaiay glden da olabilir. Bu nedenle kazsn
kabul etmedii iin de bir takm gelebilecek tehlikelere kar da srdrdmz bazilika Konstantin
ikencelere maruz kalmtr. rnein koruyan aziz olarak sayg grd Saraynn bir blm de olabilir.
bir aaca aslp krbalanm ve rivayet edilmektedir. Dier bir ifade Peki nasl bir felaket bu antsal
engelli demir ubuklar ile derisinin ile Neopyhtosun kenti dmanlardan yapy gl sularnn altna gmd?
yrtlmtr. Vahi hayvanlarn koruduuna inanlmtr. 325 ylnda
Yazl kaynaklardan rendiimize
nne atlm ancak, hayvanlar ona Nikaiadaki ilk Ekmenik Konsilden
gre, MS 740 ylnda yaanan byk
zarar vermemitir. Bunun zerine sonra toplantnn yapld mekanlar,
deprem Ayasofya ve Koimesis Kilisesi
kzgn frna atlm gnlerce orada batdan kutsal topraklara giden
de dahil olmak zere neredeyse
braklmtr. Fakat her defasnda haclarn urak merkezi haline
ketteki yaplarn tmn harabe
kuvvetli bir imana sahip bu gen gelmitir. znikin nemli ziyaret
haline getirmitir. Belki de bu byk
Hristiyan hibir zarar grmeden sa noktalar arasnda Neophytos,
deprem bazilikamzn da yklmasna
kalm, ikenceler nedeniyle oluan Tryphon ve Diomedes gibi azizlerin
ve gl sular altna gmlmesine
yaralar abucak iyilemitir. En kutsal mekanlar da saylmaktadr.
neden olmutur. Sonu olarak, znik
nihayetinde, imparatorluk askerleri znikin, kaynaklarda bahsedildii Glnde sualtnda bulunan ve
tarafndan kent surlarnn dnda halde yerini tam olarak bilmediimiz imdilik en erken MS ge 4. yzylda
olmak zere gl kysna gtrlm, dier bir nemli yaps, I. Ekmenik ina edildiini dndmz yap,
sahil ile surlar arasndaki bir Konsilin topland saraydr; sarayn hala aklayamadmz sorular
noktada mzrak ve kl darbeleri ile ierisinde I. Konstaninin bazilikasnn nedeniyle gizemini srdrmeye
paralanarak ehit edilmitir. 304 da yer ald bilinmektedir. Sarayn devam etmektedir.
yada 305 ylnda ldrld yere lokasyonu konusunda farkl Sualt kazlar Kltr ve Turizm Bakanl
gmld rivayet edilmektedir. grler ne srlmtr. rnein adna znik Mze Mdrl bakanlnda
Hristiyanln resmi din olarak kabul Anthony Bryer, Konstantin Saray ve ve Bursa Bykehir Belediyesinin destei
ile srdrlmektedir. Bykehir Belediyesi
edilmesinden sonraki bir tarihte Bazilikasn gl kys ile sur duvarlar
alanlar adna Belediye Bakan Sayn Recep
Aziz Neophytosun defnedildii yere arasna lokalize etmektedir. Dier Altepeye ve kaz Bakanlmz stlenen Mze
bir kilise ina edildii bilinmektedir. bir ifade ile kefedilen kalntlar Mdr Sayn Haydar Kalsene minnettarz.

Aktel Arkeoloji 99
 BURSANIN ANTK
LMAN KALINTILARI

100 Aktel Arkeoloji

Marmara Denizine kys olan
Bursa ilinin ky eridi tarih
boyunca birok medeniyete
ev sahiplii yapmtr. Kimi
zaman Mysiallarn, kimi zaman
Bithyniallarn kontrolnde
olurken, kimi antik kaynaklarda
ise Frigyann bu kylara kadar
uzandndan bahsedilmektedir.
Serkan GNDZ
Fotoraflar: Uluda niversitesi Arkeoloji Blm Arivi

B
ugne kadar Akdeniz ve Ege Denizi kylarnda
gerekletirilen sualt aratrmalarnn byk
ounluunun batk aratrmalar merkezli
almalar olmasna ramen, Marmara
Denizi ve kylarnda gerekletirilen sualt
aratrmalarnn byk ounluu liman aratrmalar
zerine yaplmtr. Blge, gemi batklarnn aratrlmas
hususunda bakir bir durumdadr. 1993 ylna kadar bakir
olan Marmara Denizindeki arkeolojik sualt aratrmalar bu
tarihten sonra bilim insanlarnn dikkatini ekmitir.
Bursa, Marmara Denizine kys olan 7 ilden biridir.
Bursa kent merkezinin, denizden 20 kilometre ieride
kurulmasna ramen, kent 115 kilometrelik bir ky
eridine sahiptir. Bu ky eridi, tarih boyunca birok
medeniyete ev sahiplii yapmtr. Kimi zaman
Mysiallarn, kimi zaman Bithyniallarn kontrolnde
olurken, kimi antik kaynaklarda ise Frigyann bu kylara
kadar uzandndan bahsedilmektedir.
Antik ve modern kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre,
Bursa snrlar ierisinde farkl dnemlerde kullanlan
14 adet liman bulunmaktadr. Kaynaklarda Kurunlu/
Karacabey, Ekel, Ketenderesi, Kapanca, Trilye, Mudanya,
Altnta, Srakayalar, Gemlikte, Kk Kumla, Byk
Kumla, Karaca Ali, Fstkl ve Armutlu limanlarndan
bahsedilmektedir. Bu limanlarn nemi dnemsel olarak
deimitir. Yrtlen sualt aratrmalar esnasnda,
Marmara Denizi kysnda Kurunlu/Karacabey,
Ketenderesi, Kapanca ve Srakayalarda antik dneme ait 4
adet limann dalgakran tespit edilirken, Ekel (Daskyleion
ad Mare), Trilye (Trigleia), Mudanya (Myrleia/Apameia) ve
Gemlik (Kios) antik kentlerinin liman ve liman yaplarnn
modernleme ad altnda tahrip edildii anlalmtr.

Aktel Arkeoloji 101

 Kurunlu Manastrnn kylarnda yaplan aratrmalarda ortaya karlan ve manastrn dalgakran olduu dnlen ta sras.

Antik ve modern kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre, Bursa

ili snrlar ierisinde farkl dnemlerde kullanlan 14 adet liman
bulunmaktadr. Bu limanlarn nemi dnemsel olarak deimitir.
koruyacak ekilde ina
Tespit Edilen Limanlar edilmitir. Limana giri
olabileceinden bahseder.
Hasluckun almas, antik
Kurunlu Manastr / Karacabey Liman iki dalgakrann arasnda kaynaklardaki bilgiler ve
Kurunlu Manastr, Kurunlu beldesinin yaklak braklm olan aklktan tespit edilen dalgakran
1,5 kilometre batsnda bulunmaktadr. Manastrn salanmtr. yapsnn konumu nedeni
oturduu alan gnmzde tamamen yazlklar Pseudo Skylaks ve ile bu dalgakrann ve
tarafndan igal edilmitir. Kurunlu manastrnn Pomponius Mela gibi antik limann Hellenistik
kuzey duvarnn Marmara Denizi kylarnda yaplan yazarlar, Marmarann Dnemde Plakiann liman
aratrmalarda, karadan denize doru uzanan modern gney kylarndaki olarak da grev yapm
talarn hemen dousunda dzensiz talardan baka kentlerden sras ile olduu dnlebilir.
bir ynn denize doru uzand tespit edilmitir. Bu bahsederken gnmzde
talarn, manastrn kuzeybat ynnden balayarak lokalizasyonu kesin olarak
denizin iine doru yaklak olarak 110 metre ilerledii belirlenemeyen Plakiadan
Ketenderesi Dalgakran
grlmtr. ok fazla tahrip olmasndan dolay da bahsetmektedirler. Bu, Ketenderesi, Ekel ile
llebilen toplam genilii yaklak 15 metredir. kentin bir ky yerlemesi Kapanca Liman arasnda
Sz konusu talarn batsnda yaklak 45 metre ya da kyya yakn ve yer alr. Sz konusu mevki,
uzunluunda dier bir ta sras daha tespit edilmitir. denizden grlebilen bir Ketenderesinin Marmara
Bu iki ta srasnn manastrn dalgakran olduu yerleim yeri olduunu Denizine ulat yerde
aktr. Dalgakran, ekilsiz, iri boyutlu doal talarn gstermesi asndan bulunmaktadr. 2011
dizilmesi ile oluturulmutur. zerinde herhangi nemlidir. Hasluck, ylnda Prof. Dr. Mustafa
bir yaplama izi grnmemektedir. Yldz, poyraz, Kurunludaki manastrn ahin bakanlnda
gndousu ve gnbats rzgrlarna kar liman etkili Meter Placianenin tapna Ketenderesinde

102 Aktel Arkeoloji

gerekletirilen yzey
aratrmalar esnasnda en
dikkat eken buluntular
ky eridindeki, yap
duvarlar, at kiremitleri
ve denizin ierisine doru
dizilmi ksa bir sra
ta olmutur. Kesitteki
duvarlar, iliklere ait duvar
kalntlar olmaldr. Sualt
aratrmalar esnasnda,
derenin hemen batsnda
Kurunlu Manastr,
Daskyleion ad Mare,
Kapanca ve Srakayalar
yerleimlerinden bildiimiz
formda dzensiz iri talarn
oluturduu ta sras
tespit edilmitir. Yaplan
aratrmalarda yzeyden
tek tk gzken iri dzensiz
talarn karadan denize
doru, yaklak 15 metre
uzunluunda dz bir hat
eklinde uzand tespit
edilmitir. Sualtnda bu
Ketenderesinin Marmara Denizine ulat yerde yaplan sualt aratrmalarnda dalgakran kalntlarna ulald.
dz ta dizisi dnda limandr. Bu sebeple, Ketenderesini bir kent liman gibi
herhangi bir buluntuya dnmek yerine, tespit ettiimiz iliklerle balantl,
rastlanmamtr. Antik kk kayklar iin snma yeri olarak farz etmek ve tm
dnemde, birok limann blgeyi Kapancada bulunan antik kent ile ilikilendirmek
iinde tatl su kayna daha mantkldr. Ketendere ile Kapanca arasnda yksek
bulunmaktadr. Antik ve engebeli bir arazi mevcuttur. liklere gerekli olan
a denizcilerinin, hammaddelerin veya buralarda retilen mallarn karayolu
Teredo navalislerin (bir ile tanmas byk problem olacaktr. Bu nedenle
tr aa kurdu) tatl Ketendere mevkiinde retilen mallarn kk tekneler ile
sularda yaayamadn ok daha masrafsz ve kolay bir ekilde Kapanca Limanna
bildikleri iin limanlar ulatrlabilmesi iin ina edilmi olmaldr.
tatl su kaynaklarna yakn
yaptklar bilinmektedir.
Ketenderesindeki denize
doru uzanan talar nehrin
bat ksmnda kalmaktadr.
Nehir aznn dou
ksmnda bulunan tepe
ise, nehir az iin doal
koruma salamaktadr.
Ketenderesinin yaklak
olarak 1.5 kilometre
dousundaki koyda
bulunan Kapanca Liman,
Ketenderesine oranla
Ketenderesi dalgakran.
ok daha elverili bir
Aktel Arkeoloji 103
 Kapanca Liman - Caesarea Germanica ortasnda bulunan yapay Kapanca Liman bat
Kapanca Liman, Ekel ile Trilye arasnda bulunmaktadr. dalgakran yaps ile koy dalgakrannn u
Caesarea Germanicann lokalizasyon problemi son ikiye blnm ve dou ksmnda bir adet balama
yllarda yaplan almalar neticesinde byk oranda blmnde kalan ksm ta tespit edilmitir.
zlmtr. Trilyeye bal Kapanca mevkii, korunakl, liman olarak ina edilmitir. Mermerden, dzgn bir
ulalmas olduka zor olan kk bir koydur. Koyu Liman ina edilirken batda ekilde ilenerek yaplm
taratan evreleyen tepeler nedeni ile hakim rzgrlara kalan tepenin kenarna ina olan balama ta in situ
kar olduka korunakl bir konumdadr. Koyun edilen bir baka dalgakran durumda deildir. Limann
yardm ile liman girii tam giriinde, batdaki
iyice daraltlmtr. Bat mendirein u ksmnda
Antik dnemde, birok limann iinde dalgakran i bkey yer almaktadr. Balama
tatl su kayna bulunmaktadr. Antik formda olup, denize doru tann burada bulunmas
a denizcilerinin, Teredo navalis 240 metre uzanmaktadr. ile ilgili iki varsaym ortaya
lerin tatl sularda yaayamadn Dalgakranda meydana atlabilir. lk varsayma
gelen youn tahribat gre, sz konusu tan in
bildikleri iin limanlar tatl su nedeni ile llebilen situ yeri imdiki yerinin
kaynaklarna yakn yaptklar genilii 10 metredir. Bat ok yaknnda olmaldr
bilinmektedir. dalgakrannn denizde ve antik ada limann
son bulduu noktann tam giriini zincirlemek
karsnda ise yaklak 15 iin kullanlmtr.
metre uzunluunda ve 10 kinci varsayma gre
metre geniliinde dou ise, limann iindeki
dalgakran yer almaktadr. rhtmdan sklen ta
Her iki dalgakran da, buraya getirilmitir. Eer
ekilsiz, yontulmam balama tann, rhtm
talarn dzensiz ylmas yapsndan sklp buraya
ile meydana getirilmitir. getirildiini dnrsek,
Bu iki dalgakran yardm kyda benzer bloklara
ile limana giri 35 metrelik da rastlamamz gerekir.
Kapanca Limannn bat dalgakrannn u ksmnda bulunan balama ta. bir alandan salanmtr. Bat mendireini takip

Kapanca Liman. Bat dalgakran.

104 Aktel Arkeoloji

 Srakayalar dalgakran.

ettiimizde liman iinin Srakayalar Mudanya ile Gemlik arasnda yer alan, doal korunak
nereye kadar dolgu altnda Srakayalar olarak
grnmndeki SIrakayalar mevkii.

olduunu rahata grrz. adlandrlan blge, Mudanya

Bu sebeple, limann ile Gemlik arasnda yer
yalnzca zemininin deil, alr. Gney tarafndan
ky eridinin de dolduu yksek tepelerle evrili
aktr. Antik dnem olan bu mevki, gney
ky eridinin gnmz ynl rzgrlardan doal
ky eridinden farkl olarak korunakldr. Adn
olmas nedeniyle kentin denize doru sralanm
rhtmna ait herhangi bir olan kayalardan almaktadr.
ize rastlanmamtr. Her Karadan ok az bir ksm
iki varsaymn sonucu da, grlebilen kayalar,
yalnzca arkeolojik kazlar suyun altnda 85 metre
sonucu ortaya kacaktr. uzanmaktadr. ekilsiz,
Kapanca Liman evresinde yontulmam, byk
karadan yaplan yzey talardan yaplm dalgakran
aratrmalar burada bir yaklak 20 metre mesafeden
antik yerleimin varln sonra yay izerek dou
ortaya koyar. Gerek tarafa doru ynelmektedir. Her iki dalgakran da ayn tarzda yaplmtr. Kefedilen
yzeyde, gerekse sualtnda Bu dalgakrann etrafnda dalgakrann ky eridinde ne yazk ki yol yapm almas
yaplan aratrmalar aratrmalar geniletildiinde nedeni ile youn tahribat sz konusudur. Dalgakrann
sonucunda birok seramik ilk dalgakrann yaklak arkasndaki yama tamamen yok edilmitir. Fakat
paras tespit edilmitir. Bu 130 metre dousunda dalgakrann ky eridinde birka para mermer mimari
seramik paralarna gre ikinci bir dalgakran buluntu dikkat eker. En yakn arkeolojik alan 3 kilometre
Kapanca Limanndaki olduu anlalmtr. kinci gneydousunda bulunan itekayalar Kalesidir. Burann
yerleim MS 3. yzyl dalgakran ise kydan hemen yaknnda, eski ad Filadar olan Gndodu ky
ile Osmanl Dnemi itibaren yaklak 87 bulunmaktadr. Tespit edilen mermer mimari paralar
sonlarna kadar kesintisiz metre dz bir hat halinde ve dalgakran yapsnn bu ky ile bir ilikisi olduunu
kullanlmtr. uzanmaktadr. savlamak yanl olmayacaktr.

Aktel Arkeoloji 105

 YENEHRDEK
LK SARAY
Osmanllarn Kurulu Devri
Nernin Kendi Yeniehire varp oraya taht kur-
du. Buray karargh edindi eklindeki ifadelerine
baklrsa, Osman Gazi Yeniehirde taht kurmakla
oray bakent edinmi oluyordu. Beyliin yneticisi
olan kiinin bir ehre gelip orasn merkez edinmesi
demek, devletin birok kurumunun da oraya tan-
mas demekti. Saray, hanedan ailesi, ordu vb. birim- Osman Gazinin minyatr. Topkap Saray Mzesi, stanbul.

lerin Yeniehire nakli anlamna geliyordu. te bu ortamda Osman, grevli olduu

komutanlk merkezini terk ederek o s-
Sezai SEVM ralarda bombo bir arazi olan Yeniehire

B
ilindii gibi Osmanl Devletini, Orta Asyada konar- (Bursa) g etmi ve evler, klalar ve
ger bir hayat srmekte iken Anadoluya deiik buna benzer yaplar ina ettirerek ken-
nedenlerle g ederek gelmi olan Trkmen toplu- disine merkez edinmitir. Buray 1298-
luklar kurmulardr. O sralarda Anadolu, bir Mo- 1299 yllarnda kaynaklarn tabiriyle
ol gc olan lhanllarn tahakkm altnda idi. Bu Trkmen tahtgh edinmitir. Bylece beyliini de
topluluklar, Seluklu Devletinin ynlendirmesiyle birlikte, buradaki birimlerden ynetmeyi semi
Ankarann Haymana ilesi civarndaki Karacada yresine gel- olmaldr. Zaten burada ina ettii saray,
miler, daha sonra da Erturul Beyin grevli olarak St ve durumu anlatmaya yeter. Yeniehir ad
civarna gnderilmesi ile onlar da buraya gelip yerlemilerdir. da bu sebeple verilmitir.
Seluklu sultanna bal bir snr blgesi komutan olan Ertu- Yeniehiri kurup yerlemesinin sebebi-
rul, bir mddet sonra vefat edince (1288), grevi olu Osman nin zniki fethetmek olduu kolaylkla
devam ettirmitir. Seluklu ynetiminin lhanl elinde zafiyet gsterilebilir, ki hemen kuatma altna
iindeki durumu, snr blgelerindeki komutanlarn zaman almtr. Osman Gazinin zniki 1299-
iinde bamsz beylikler oluturmasna zemin hazrlamtr. 1301 yllar arasnda kuatma altna al-

106 Aktel Arkeoloji

d sylenir. O sralarda znik, Bizansn Anadolu tarafndaki dair hibir kaynakta bilgiye rastlanma-
topraklarnn en nemli ve en byk ehridir. Kuatma tedbir- mtr. Bizce de St, saray gerektire-
leri ve oluturulan basknn hayli uzak mesafedeki Stten cek konumda kullanlmam olmaldr.
ynetilmesinin pek mmkn olamayaca tahmin edilebilir. Bu sebeple tahtn tanmas deil de ilk
Belirtilen sebepler dolaysyla kuatma blgesine yakn olmay defa ihdas edilmi olmas dnlmeli-
Osman Gazi daha batan dnm olmaldr. Bu tecrbenin dir. Byle yorumlamak iin, yukardaki
onda var olduunu tahmin etmek iin airetinin banda yak- aklamalarmz ve kaynaklarda geen
lak yirmi yldr bulunuyor olmasn hatrlamak yeterli ola- tahtgh edinmek veya taht kurmak
caktr. Kuatt znikin nemine binaen gerek Bizans ve ge- tabirleri yeterince aklaycdr diye d-
rekse ona bal yredeki komutanlar, ehrin kuatmasn krp nyoruz. Yeniehirde taht kurmak
Osmann elinden alabilmek iin saldrya getilerse de (1302) demek orada saray ina etmek anlamna
Osmann baarl basknlaryla pskrtldler. da gelir. Oray karargh edinmek demek,
Kurulan bu ehirde, Seluklu yerleim birimlerinden devral- devlet organlar, adamlar ve askerleriyle
nan Osmanl ehir tipinin olmazsa olmaz yaplar da ina edil- beraber orada ok salam bir savunma
mi midir? Kalesi var mdr? Saray var mdr? Ulu Camisi var Bakentliin Bursaya tanmasndan sonra da
mdr? Pazar kurulur mu? Bedesteni var mdr? Kapan Han devletin saraya ihtiya gsterecek baz faaliyetlerini
var mdr? lgili sorular ele alp inceleyen bir aratrmamz
Yeniehirde gerekletirmeye devam ettiini tespit
daha nce yaynlanmtr. Bu alma, Osmanllarn kurduu
ilk ehir konumundaki Yeniehirde ina edilmi olan saray ve edebiliyoruz. Mesel, birok resmi karlama, nian
saray kltrn inceleyecektir. dn, evlenme dn ve trenlerin ilk zaman-
larda Yeniehirde yapld anlalmaktadr.
Saray Sinanpaa Klliyesi. Bursa Bykehir
Belediyesi Fotoraf Arivi
znik kuatmasna istinadgh olarak kullanlmas gereken en
uygun yerin Yeniehir olduu ortadadr. Belki Osman Gazinin
gcn blmemek iin ayn anda kuatmay planlamad,
ama blge tekfurlarnn saldr ordusunda bulunmas sebebiy-
le kuatmak durumunda kald Bursa da nemli bir ehirdi.
Yani 1299 ylndan itibaren znik kuatmas, 1302 ylndan
itibaren de Bursa kuatmas balatlacak ve yllarca srecektir.
Bu faaliyetlerin planlamas ve yrtlmesi onlarca yl boyunca
hep Yeniehirden takip edilmi grnmektedir. Kuatmann
uzun yllar boyunca devam edeceini tahmin eden Osman
Gazi, bakentini Yeniehire pek tabii bir ekilde tamaktan
kanmamtr. atma ortamn yakndan ynetmek baary
salamada en nemli yoldur. Ancak bu yaknlk, kar saldr
tehlikesini de artrmaktadr. Osman Gazi yakn olmay tercih
ederken tehlikeye kar tedbirlerini Yeniehiri karargh edine-
rek de alm grnmektedir.
Nernin Kendi Yeniehire varp oraya taht kurdu. Buray
karargh edindi eklindeki ifadelerine baklrsa, Osman Gazi
Yeniehirde taht kurmakla oray bakent edinmi oluyordu.
Beyliin yneticisi olan kiinin bir ehre gelip oray merkez
edinmesi demek, devletin birok kurumunun da oraya tan-
mas demekti. Saray, hanedan ailesi, ordu ve bunun gibi birim-
lerin Yeniehire nakli anlamna geliyordu. Daha nce kladk- Resmi kaytlarda Gkgz veya Mektep Meydan diye adlandrlm
bulunan alan, halk arasnda Saray n Mevkii.
lar ehir olan Stte bugne kadar bir sarayn bulunduuna

Aktel Arkeoloji 107


Matrak Nasuhuh Yeniehir minyatrnde saray hamam grlyor.
Yeniehir kartpostal.
Bir yerleim biriminin ncelikle ehir olabilmesi iin
zaten Osmanl anlayna gre Cuma klnur, Pa-
zar durur yer olmas arttr. ehrin kurulduu za-
mandan beri burada Cuma namaznn klnd bir
mabedin bulunmas zorunlu bir durumdur.
ve plnlama ss oluturmak demektir. Bu da oraya pek ok
yapnn ina edilmesi demektir. Osman Gazi buray bakent
edinerek yerletiyse, muhakkak bir saray binas yaptrm ol-
maldr. Kurulu devrinin kaynaklar saraydan bahsetmiyorlar.
Ama Ner taht kurdu tabirini kullanyor. Bursann bakent
yaplmasna kadar geen srede Osman Gazinin buray kul-
landn anlayabiliyoruz. Yeniehirdeki Yemen fatihi Koca Si-
nan Paa klliyesini inceleyen Tlay Reyhanl da makalesinde
Orhan Gazinin burada bir saray ina ettirdiini yazmaktadr.
108 Aktel Arkeoloji
Bakentliin Bursaya tanmasndan
sonra da devletin saraya ihtiya gs-
terecek baz faaliyetlerini Yeniehirde
gerekletirmeye devam ettiini tespit
edebiliyoruz. Mesel, birok resmi kar-
lama, nian dn, evlenme dn ve
trenlerin ilk zamanlarda Yeniehirde
yapld anlalmaktadr. Matrak
Nasuhun eserinde yer verdii Yeniehir
resminin sa tarafnda, Saray Hamam
olduu tahmin edilen bir yap gze arp-
maktadr. Kanun, Irakeyn Seferinin
yolculuu srasnda Yeniehire de u-
ram ve bayrama denk gelmi olmas
sebebiyle burada, planlanandan fazlaca
bir sre konaklamak durumunda kal-
mtr. Belki saray o dnemde bakm da
grm olabilir.
1600l yllara kadar Osmanl ulam
a iinde batdan douya ve doudan
batya Bursa, Edirne veya stanbul gibi
Anadolunun kuzeybat tarafndan yol-
culuk yapacak olanlar eer arabalar-
la yolculuk yapacaklar ise, muhakkak
Yeniehire uramak zorundaydlar.
nk Bolu zerinden ulam salayan
yol araba yolculuuna uygun deildi.
Bu tarzdaki yolculuk dolaysyla birok
nemli yolcu Yeniehire urayarak gidip
gelmilerdir hedelerine.
Btn bu bilgilerin sonunda u tespit,
durumu daha da netletirecektir. e-
hirde elde edilen vergi gelirlerinin ok
byk bir ksm padiah hass kalemine
tahsis edilmitir. Yeniehir iin Osmanl
Tahrir Deterlerine mracaat ettiimiz-
de gryoruz ki, ehir Osmanl Klasik
Dneminde padiah hassdr. Yani ehir-
de ve yakn evresindeki arazilerde elde
edilen vergi gelirlerinin ok byk bir
ksm, padiahn saraynn masralarn
karlamak zere padiah hass olarak
tahsis edilmitir. lgili arazilere sonra-
dan insanlar getirilip yerletirilerek bu-
ralar ky statsne kavusa bile durum
deimezdi. ehir pazarnn vergileri,
esnaf dkknlarnn vergileri, ihtisap
vergileri, bozahane, meyhane, bahane
(mezbaha), ehirlilerin koyun vergileri, bad-i heva, resm-i ye balad ve bu cretlerin de padiah
arusane, tapu-y zemin ve detbani trnden birok vergi geli- hassna gelir kayt edildii ortaya kyor.
ri padiah hass olarak tahsis edilmitir. Hatta ehirdeki Saray Ancak zaman iinde hamamn kulla-
Hamam da iletmeye alm ve halkn kullanmndan dolay nmdan uzaklat yani kullanlamad
elde edilen cret gelirleri de bu manada padiah hass olarak veya kullanlmad anlalyor ki battal
tahsis edilmitir. O devirlerde bakent konumundaki ehirle- tabiri kullanlmtr. Yani gelir elde edi-
rin genellikle padiah hass olarak tahsis edildii grlr. Bur- lememektedir. Bu durumun ihtiya du-
sa yine padiah hassdr. yulmamasyla alakal olmad -nk
Gnmzde saray binalarnn toprak stnde grnen kaln- Evliya elebi 1671de ehre geldiinde
ts yoktur. Sarayn bulunduu alanda sonradan ina edilmi burada iki hamamn varlndan haber-
bulunan ahs evleri vardr. Bir ksm da tp deposu olarak dar ediyor bizi-, belki suyunun kesilme-
kullanlmaktadr. Sz konusu blgede resmi kaytlarda Gk- si, yangn, deprem gibi baz sebeplerden
gz veya Mektep Meydan diye adlandrlm bulunan alan, dolay kullanlamaz hale gelmi olmas
halk arasnda Saray n Mevkii olarak bilinmektedir. Saray sz konusu olabilir. nk 1530 ylla-
konusunda sonu olarak unlar sylenebilir: Yeniehirde Os- rndaki dier bir kaytta da ehirdeki
manllar bir saray ina etmilerdir. Hatta bu sarayn hamam Kapan Hannn da harap olduu erhi
dahi bulunmaktadr ki kalntlar gnmze kadar ulamtr. dlmtr. Bu erh 1574 ylnn dete-
rinde de aynen kullanlmtr ki haraplk
durumu devam etmektedir. Demek ki
Saray Hamam aradan geen bu kadar zaman zarfnda
Bu isimle anlan bir hamamn varl hakknda halk arasnda tamiri mmkn olamamtr.
yaygn bir kanaat vardr. Eldeki belgelerden bu hamamla ilgili Bir aratrmada Yeniehirdeki Saray Ha-
bilgi veren en eski tarihli olan da 1530 ylna aittir. Bu deter- mam hakknda; ...bir tapu deterinde
deki bilgileri deerlendiren Barkan, eserinde cret-i Hamam- Yeniehirdeki Saray Hamamnn ayn
Saray eklindeki kayd da belirtmitir. Bu kayttan, saray hama- ehirdeki Orhan Gazi Camiine vakfe-
mnn halka ald anlalmaktadr. Bu yolla cretlendirilme- dildii anlalmaktadr. ifadelerine rast-

Saray hamam kalntlarna ait eski bir fotoraf.

Doan Yava Arivi

Aktel Arkeoloji 109

 lanmaktadr ancak deterin yeri, tarihi ve sayfas verilmemi
olup, teyidi mmkn deildir. Bugn halkn Saray Hamam
olarak tanmladklar yap, E. H. Ayverdiye gre yukarda be-
lirtilen iki kaytta ad geen hamamdr. Orhan Gazi dnemin-
de yaplm bir saray kompleksine ait olduu ileri srlen yap,
Barkana gre, saray terk edildikten sonra muhtemelen padi-
ah haslar arasna gelir kayt edilmi grnmektedir. Ayverdi
ak bir ekilde belirtmemekle birlikte, yaptran olarak Osman
Gaziyi kabul eder. Metin Szen de tantt yapy Osman Gazi
devri eserleri altnda incelemitir. Vaklar Genel Mdrl-
nn hazrlatt bir eserde de Saray Hamam adyla halkn bah-
settii hamam ele alnmtr.
Nasuhun resminde Saray Hamam da dikkati ekmektedir. Ev-
liya elebi, eserinde Yeniehirde iki hamamn bulunduunu
haber veriyor. Birinin Hseyin Paa Hamam olduu dierinin
de Postinpu Baba Zaviyesine ait olduunu belirtiyor. Belki bu
yllarda Saray Hamamnn battal, yani iletilmiyor vaziyette
olmas sebebiyle Saray Hamamndan bahsetmemi olabilir.
Ulu Cami
Bir yerleim biriminin ncelikle ehir olabilmesi iin zaten Os-
manl anlayna gre Cuma klnur Pazar durur yer olmas rinin adnn Mahalle-i Mescid-i Bazar
arttr. ehrin kurulduu zamandan beri burada Cuma nama-
znn klnd bir mabedin bulunmas zorunlu bir durumdur.
Yeniehirde Ulu Cami adyla bilinen bir cami halen vardr.
Bu caminin Orhan Gazi tarafndan ina ettirildiine inanlr.
Vakf Muhasebe deterlerinde de Orhan Gazinin yaptrdna
dair bilgiler vardr. Ulu Cami tabiri Osmanl zamannda ehir-
Yeniehir
Orhangazi
(Ulu cami)
Camii ve
minaresi.
Bursa
Bykehir
Belediyesi
Fotoraf
Arivi
110 Aktel Arkeoloji
de Cuma namaz klnan en byk cami
iin kullanlrd. Gnmzde Ulu Cami
tabiriyle tanmlanan mabedin, 1487de
Mescid-i Cmi, 1530da ve 1574te de
Cmi-i Orhan adlaryla tannd-
n, H.1086 (M.1675-1676) ylnda ise
Cami-i Kebir yani Ulu Cami adyla ta-
nnr olduunu gryoruz. ehrin ku-
rulu yllarndan Orhan Gazinin tahta
k (1324 veya 1326) yllarna kadar
Yeniehirde, Cuma mabedi olarak hangi
cami kullanlmtr? O zaman ilk Cuma
mabedi nerede ve kim tarafndan ina
ettirildi? Yaklak 25 yllk srede, kimin
ina ettirdii hangi mabedde bu vecibe
yerine getirildi? te bu trden sorular
cevap beklemektedir.
Pazar
Yeniehirde tarihi bir pazar vardr. 1487
ve 1530 tahrirlerinde mahallelerden bi-
olarak kayt edilmi olmasna bakarak
burada bir de Pazar Mescidinin bulun-
duu sylenebilir. O sralarda ehirde
en kalabalk mahallenin buras olduu
anlalyor ki 41 hanedir. Bu pazarn ok
eskiden bu yana kurulmaya devam ettii
 Postinpu Baba Zaviyesi.
Bursa Bykehir
Belediyesi Fotoraf Arivi

Yeniehir saray hamam belgesi.

bilinmektedir. Pazarn bac vergisi H.1115 (M.1703-1704) yl- lii dolaysyla nfusu youn-
na kadar padiah hass kalemine kaytldr. Pazarn kurulduu luk kazanm olabilir, ancak bu
gn ise H.1115 (M.1703-1704) ylnda bir deiiklie ura- zelliin Bursaya tanmasyla
mtr. H.1115 (M.1703-1704) ylnda dzenlenen bir belgede birlikte cazibesini kaybederek,
bundan evvel her hata cuma gn kurulmakta olan pazar, nceleri Bursann daha sonra-
bundan byle sal gn kurulacaktr denilmektedir. Bu karar- lar da stanbulun glgesinde
dan itibaren ehirdeki pazar uzun yllar boyunca sal gn ku- kalm grnmektedir. Osmanl
rulmaya balam ve gnmzde de yine sal gn kurulmaya Devletinde bir yerin ehir say-
devam etmektedir. ehrin sal gn kurulmakta olan al-veri labilmesi iin, orada Cuma na-
pazarnn gn belirlemesinin M.1703-1704 ylnda yaplm maznn klnmasna ve pazarn
olduu anlalmaktadr. Pazar 310 yldr halen ayn gn kurul- kurulmasna izin verilmi olma-
maya devam etmektedir. Deiiklikten nceki cuma gn de s gerekmekteydi. Bu zellikleri
ayn yerde kuruluyor olmas da dikkate alnrsa belki bu pazar, kazanm olan yerleim birimi-
ehrin kurulduu gnden bu yana belki de ayn yerde kurul- ne ancak ehir stats verilebi-
maya devam etmektedir. lirdi ki onun iin de yeterli n-
Osmanlnn ve Osman Gazinin kurduu hatta belki ileri- fus ve mahallelerin olumasna
deki aratrmalarla ortaya kabilme ihtimaliyle Osmanly ihtiya vard. Yeniehir, Osman
kuran ehir Yeniehir, Osmanl Dneminde bir trl gelie- Gazi tarafndan kurulmu, e-
memitir. 1487de 3 mahalle, 1530da yine 3 mahalleli kasaba hir statsne dhil edilmi ve
ve 1574te 5 mahalleden ibaret kk bir kasaba/ehir iken, tahtgh olarak tercih edilmi
ancak 1675te 10 mahalle kadar byyerek bir ehir karak- bir baehirdir. Bu bakmdan
terini alabilmitir. Osmanl ynetimi buray gelitirebilmek anlalyor ki bir saray da ina
iin yukarda saydmz birok zellii kazandrm olmakla ettirilmi durumdadr. ars,
birlikte, kalabalk nfus gruplarnn tercihine mazhar olup arastas, medreseleri ve hanlar
geliememitir. Kurulduu sralarda belki bakentlik zel- bulunan bir ehirdir.

Aktel Arkeoloji 111

 112 Aktel Arkeoloji
ehadet Camiinin eski bir fotoraf. Doan Yava Arivi
BURSANIN

FETH ve

K A L E

OSMANLI

YAPILARI
Doan YAVA

Aktel Arkeoloji 113

 lk Osmanl bakentlerinden
olan Bursann byyp
Gazi Osman Bey gelimesi Trkler sayesinde
Bilecik, negl, Sakarya olmutur. Bizans Dneminde
ve Yeniehirden sonra kale, skk plana sahip
Bursaya ynelmeyi yedi mahalle, bir saray ve
planlamt. Sarp ktphane, bir hamam, yedi
kayalklarla evrili Bursa kilise, iki havra ve tahminen
Kalesi kolay alnamayaca 5 bin nfustan oluan kk
iin Osman Gazi, biri bir kasaba grnmnde iken,
ehrin dousundaki fetihten sonra hzl bir imar
tepede, dieri de ehrin faaliyetine giriilmitir. Orhan
batsndaki kaplcalarn Bey tarafndan hisar iinde
Bir dnem yaknnda olmak zere, bir mescit, bir trbe ve bir
Vaklar Genel havale kulesi dediimiz hamam ina edilmi, ayrca
iki tane gzetleme yeri Saint Elias Manastrnn kilisesi
Mdrlnde
yapm ve giri-klar Fetih Camiine, kei odalar
alm olan kontrol ederek ehri da medreseye dntrlm
Fransz sanat ablukaya almt. Havale ve tekfurun saray da tamir
tarihisi ve kulelerinden doudakine edilerek Bey Saray olmutur.

arkeolog Albert
Gabriel, Suphi
Beyin 1862
tarihli harita
almalarna
dayanarak Bursa
Kalesi Restitsyon
Plann izmitir.
Planda tekfurun
sarayndan
dntrlen
Orhan Gazinin Balaban Bey, batdakine Bunlardan baka dier ileri
ise Gazi Aktimur dizdar gelenlerin yaptrdklar Ah
Bey Saray ve yani kale komutan olarak Hasan (Srmeli ya da Tefsirhan)
yine Orhan Gazi atanmtr. Hava kuleleri Mescidi, Aladdin Bey Camii,
tarafndan ina bu komutanlarn adlaryla Aladdin Bey Mescidi, oban
bilinmektedir. Bunlardan Bey Mescidi, Gazi Aktimur
ettirilen mescit Balabanck Hisar bugne Mescidi, l-Eriolu Mescidi, Lala
grlmektedir. geldii kadaryla onarlarak ahin Paa Mescidi, Sleyman
Albert Gabrielin restitsyon plan koruma altna alnmsa da Paa Mescidi, Nilfer Hatun
zerinden rekonstrksiyon izim. Aktimur Hisar kaybolup (Darphane) Mescidi ile birlikte
Bursa Bykehir Belediyesi
Fotoraf Arivi gitmitir. 15 adet olmaktadr.

114 Aktel Arkeoloji

Bursa surlar
ve Tophane
yamalar.
Bursa
Bykehir
Belediyesi
Fotoraf Arivi

Aktel Arkeoloji 115

 Tahtakale sur kaps. Bursa Bykehir Belediyesi Fotoraf Arivi

116 Aktel Arkeoloji

 Orhan Gazinin aabeyi olduu halde beylikten
feragat ederek yerini kardei Orhana brakan Alaaddin
Bey, Bursada ilk hayr eseri yaptranlardandr.
Trk ehri olmann zelliklerini vasiyetini yerine getirerek
ok ksa bir zamanda yanstr onu, bu manastrn Gml
hale gelen Bursann, ehrin Kmbet denilen yuvarlak
adndan baka hibir zelliini planl apel binasnn iine
Kaleiinde miras olarak ald sylenemez. defnettiini erken Osmanl
Kaplca
Kapsnda yer Ancak, mevcut durumun kaynaklar bildirmektedir.
alan Bursa
evleri. Bursa
gelimelere yetmeyecei Sultan Abdlaziz tarafndan
Bykehir bilindiinden ehrin, kale 1863 ylnda yaptrlan bugnk
Belediyesi
Fotoraf Arivi eteinin dou tarafndaki araziye trbenin, biraz daha geni
yaylmas dnlm ve bu llerde ina edildii
hareketin gereklemesi anlalmaktadr.
iin Gkderenin Yapnn kitabesini
yata bile air Nevres
deitirilmi, Efendi
elde edilen sylemi
dzlkte ve Hattat
nceleri Mevlev
Atpazar Zeki
kurulmu, Dedenin
daha sonra talik yazyla
1339 ylnda yazmtr.
da cami/
tabhane, Osman
medrese, imaret, Gaziye ait
han, hamam ve sandukann
mektepten oluan barok bitkisel
Orhan Klliyesi ina sslemeli kadife
edilerek etraf duvarla rts ve sedef kakma
evrilmi, bu duvar daha sonra ebekesi nemli bir sanat
btn aa ehri koruyacak eseridir. Bu eser en son 2004
ekilde geniletilmitir ki, tarihi ylnda tamir edilmitir.
vesikalarda Aahisar diye Bursada Orhan Gazinin
anlmaktadr. camisi vard. Bunlardan birincisi,
Bursann fethiyle birlikte hzl bir fetihten hemen sonra sur iinde
yaplama almasna girildiini camiye tahvil ettii Saint Elias
ve ileri gelen kiilerin kale iinde Manastrnn kilisesidir. Bu yap
birok eser ortaya koyduunu 1855 depreminde tamamen
sylemitik. Bunlarn banda yklarak ortadan kalkmtr.
Orhan Beyin yaptrdklar Gazi Orhan Beyin kale iinde,
geliyor ki bunlar, bir manastrn Oru Bey Caddesindeki hamam
binalarnn kullanlmas eklinde bugn halen faal durumdadr
olmutur. Bursay fetheden fakat tamamen yenilendiinden
Orhan Beyin, babasnn hibir zellii kalmamtr.
Balabanck Kalesi. Doan Yava Arivi Osman Gazinin defnedildii apelin deprem ncesi grnm. Doan Yava Arivi

Aktel Arkeoloji 117

 Alaaddin Camii.
Doan Yava Arivi
Orhan Gazinin aabeyi olduu
halde beylikten feragat ederek
yerini kardei Orhana brakan
Alaaddin Bey, Bursada ilk hayr
eseri yaptranlardandr. Alaaddin
Mahallesindeki ayn adla anlan
camisi ayakta ve kullanmda olup
dier btn yaplar yok olmutur.
Orhan Gazinin olu Sleyman
Paann da Kaleiinde bir mescit
yaptrdn arivlerdeki kayttan
reniyoruz. Bu mescidin ad daha
sonra Veled-i Helv olmu ve 1925
ylna kadar mamur ve ibadete
ak durumda iken, gnmze
maalesef sadece kesme kfeki
ta ve tuladan rlm yan
duvar ile mihrap duvar kalmtr.
Veled-i Helv Mescidinin nnde
bir de eme kalnts vardr.
Bizans lhitlerinden devirme
byk bir yala ve byk bir
kemerinin olduu, kemer iinde
de kitabesinin bulunduu
anlalmaktadr.
Bursann kalesi iinde ve etrafnda
sadece Orhan Bey ve ailesi deil,
beyliin eitli kademelerinde
grev yapan gaziler de hayrat
binas yaptrmlar ve yaplarn
118 Aktel Arkeoloji
bulunduklar mahallelere de Bey Saray
isimlerini vermilerdir. Bursa tarihi ve Tophane
yamalar.
ve erken devir Osmanl mimarisi Bursa
Bykehir
iin byk nem tayan bu Belediyesi
Fotoraf Arivi
binalarn pek az gnmze gelmi
ve geri kalanlar kale iindeki
deiimlere ayak uyduramayarak
maalesef ortadan kalkmlardr.
Srmeli Mescit ya da Tefsirhan
Mescidi olarak da bilinen Ahi
Hasan Mescidi, eyh Edeblinin
yeeni Ahi Hasan tarafndan
yaptrlmtr. Bu mescit bir ev
haline dnm iken, Tophane
Endstri Meslek Lisesi inaat
srasnda yklp okul binasna
katlmtr. Bursa Hisar iinde ilk
ina edilip de bugne ulamayan
yaplardan biri de l Eriolu
Mescididir. Bina harap olduundan
sicillerde yer almaz. Fakat yeri
aa yukar bellidir. Bu mescidin
Ahi Hasan Mescidinin yaknnda,
sarayn nnden geen Orta Pazar
civarnda olduu tahmin edilir.
Kaleiinde Kavakl Caddesinde
en eski tarihli medreselerden
olan Lala ahin Paa Medresesi
yer almaktadr. Rumelide birok
yerlerin fatihi olan Rumeli
Beylerbeyi Lala ahin Paann
yaptrd medresenin kitabesi
mevcut deildir ama vakfiyesine
dayanarak 1339 yllarna
tarihlenir. Kavakl Caddesinde
bulunan ve Geyikli Babann Bey
Saray nne teberrken diktii
nardan dolay Kavakl olarak
bilinen caminin, mehur Bursa
kads Koca Nib tarafndan
ina ettirildii anlalmaktadr.
Kendisinin Muradiyede de bir
camisi vardr. nceleri Pnarba
Meydannda yer alan Koca
Naibin trbesi ise imdi yoktur.
Hisariindeki yaplarn en by Saint Elias Manastr Kilisesinin, sve Bykelisi Karl Gustaf
I. Murad- Hdavendigrn Lvenhielm tarafndan 1824-30 arasnda yaplm suluboya resmi.

Kaleiinde yer alan Bursa evi.
Doan Yava Arivi ile ayn plandadr. Fakat Bursay yerle
Bursann kalesi iinde ve etrafnda sadece Orhan Bey
ve ailesi deil, beyliin eitli kademelerinde grev
yapan gaziler de hayrat binas yaptrmlar ve yaplarn
bulunduklar mahallelere de isimlerini vermilerdir.
Bey Saray karsnda ina ettirdii bir eden 1855 depreminde tamamen
ehadet Camisidir. 1366 tarihli yap, yklarak, 19. yzylda Avrupada yaygn
Osmanllardaki geleneksel saray ve olan Gotik slupta ve sivri kemerli
ibadethane birlikteliini vurgulamaktadr. pencereli olarak yaplmtr. 1855
Aslnda neli ve alt sahnl olarak ina depreminde Bursa yerle bir olduu iin
edilmitir ve I. Muradn Filibedeki camisi gnmzde sur iindeki evlerin hepsi 19.
yzyl sonlarna aittir.
Aktel Arkeoloji 119
 YAAYAN OSMANLI RUHU
MURADYE
Muradiye trbeleri genel. (ehzade Mahmud, Mkrime Hatun ve Glah hatun trbeleri) Hakan Aydn
1
299 ylnda tarih
sahnesine karak
1923 ylna kadar
varln srdren Osmanl
hanedanna ait en byk
trbe topluluu, ilk
payitaht ehir olan Bursada,
Muradiye Klliyesinin
haziresinde yer almaktadr.
Burada toplam 13 trbe
yaps mevcuttur ve bu
trbelerin iinde hanedana
120 Aktel Arkeoloji
Saffet YILMAZ
mensup 40 kiinin
defnedilmi olduu tespit
edilmitir.
Muradiye Camiinin
haziresine ilk olarak
klliyenin bnsi Sultan
II. Muratn trbesi ina
edilmi ve daha sonra II.
Selim dnemine kadar,
zaman iinde dier
trbeler de eklenerek
buras bir hanedan
kabristan halini almtr. Osmanl ruhunun sadelii ile
Buradaki ilk ant mezar II. zarafetini ayn anda gsteren
Murat trbesi, ikinci yap Muradiye Klliyesinde
ise 1442de vefat eden olu Bursa Bykehir Belediyesi
ehzade Alaaddinin bu tarafndan 2012 ylnda
trbeye bitiik ina edilen balatlan restorasyon
trbesidir. Klliyenin son almalar, heyecan verici
trbesinin ise; Kanuninin gelimelere sahne oldu.
olu ehzade Mustafa iin Restorasyon esnasnda,
Sultan II. Selimin 1573 barok desenlerle ssl
ylnda ina ettirdii trbe svann hareketli olduunun
olduu bilinmektedir. fark edilmesiyle; mevcut
 kalan, bat hayran mimar
ve yneticilerin 150 yl
nce yapt tahribat,
2015 ylnda tamamlanan
restorasyon almasyla
giderilmi oldu.
Nasl Balad?
Bykehir Belediyesi,
Bursadaki dier antsal
yaplar gibi Muradiye
klliyelerini de ilgili
kurumlardan talep
etti. Dnemin Kltr
Bakanl ve Vaklar
Genel Mdrl
yetkililerinin konuya
olumlu bakmas sonucu;
Osmangazi-Orhangazi
trbeleri ve ehirdeki
Selatin Camileriyle
birlikte Muradiye Klliyesi
de, bakm, onarm ve
restorasyonu yaplmak
zere Bursa Bykehir
Belediyesine devredildi.
Bursadaki antsal yaplarda
kapsaml restorasyon
svann altnda Osmanl
erken dnem tezyinatnn
olduu, kubbelerin aslnda
Osmanl motileriyle
ssl olduklar, ancak 19.
yzyl sonlarna doru
bu motilerin kapatlarak
zerine o gnn modas
olan barok desenler
ilendii anlald ve
bylece 150 yllk svann
altndan 550 yllk tarih
ve medeniyet ortaya
nde Cem Sultan Trbesi, arkada Mkrime Hatun ve Glah Hatun Trbeleri Hakan Aydn
karld. Bat etkisinde
almas da bylece Muradiye Klliyelerinde
balatlm oldu. restorasyon almalarnn
Bursa Bykehir Belediye tamamland bilgisi
Bakan Recep Altepenin kukusuz sevindiricidir.
de ifade ettii zere nk Muradiye, bir
tahribata uram, tahrip insanlk mirasdr.
edilmi olan ecdadmzn nk Muradiyenin
yzlerce yllk gz nuru dler bahesinde, btn
mukaddes kitaplarn
eserlerinin tm ihtiamyla
ortaya karlarak gelecek vadettii cennetin kk
kuaklara aktarlmasnn bir rneini grmek
insani bir grev olduunu mmkndr. Muradiye;
hatrlatmak ve paylamak klliye snrlar dnda
istiyorum. kalan imareti, medresesi,
Tanpnarn sabrn hamam, Osmanl Evi,
ac meyvesi olarak Uluumay ve Hsn Zber
nitelendirdii Muradiye Evi Mzeleri de dahil
ve evresinde grnen, edilerek bu blgenin
grnmeyen, var olan Bursann en nemli
ve kaybolan manevi kltr turizmi noktasna
zenginliklerin ortaya dntrlmesi, hem
karlmas iin Bursa tarihimize hem de Bursaya
Bykehir Belediyesi ok yaplm en hayrl i
nemli bir alma balatt. olacaktr. nk Muradiye,
2014 ylnda UNESCO sadece bir mezar alan,
Dnya Kltr Miras listesine kabristan deil ayn
giren, yani, stn Evrensel zamanda bir hafzadr;
Deere Sahip Dnya ecdadn bu dnyaya ve teki
Miras unvann kazanan dnyaya bakdr.
Aktel Arkeoloji 121
 Tarihiler in Yeni Bir Klliyelerde gerekletirilen mevcut. Muradiye; dnem yrtrken 1474 ylnda
Alan restorasyon sayesinde zellikleri arasnda doru Nide yaknlarnda vefat
Muradiyede yaplan sanat tarihilerine yeni bir iliki kurulup bu ilikinin eden ve nce Konyaya
alma; 14. ve 15. yzyl alan ald. Burada adm doru anlalmasnda sonra da Bursaya getirilerek
dnem zelliinin, adm mimari ile kalem kaynak bir merkez oldu. amcas Alaaddin Beyin
mimarlk ve bezeme iilii, mimari ile ta Mimarlk tarihilerinin trbesine gmlen ehzade
anlaynn anlalmas iilii ve mimari ile gei ve sanat tarihilerinin bu Mustafa, 1479 ylnda
bakmndan da ok nemli. elemanlarnn zellikleri dnemi yeniden gzden kendisi iin ina edilen
geirmesine olanak bu trbeye nakledilmitir.
salanm oldu. Daha sonra Napolide vefat
ederek cenazesi Bursaya
getirilen Cem Sultan
Bahtsz ehzade:
da buraya defnedilince
Cem Sultan trbe daha ok Cem
Cem Sultan Trbesi olarak Sultan Trbesi diye anlr
bilinen trbe ayn zamanda; olmutur. indeki drt adet
Fatih Sultan Mehmed mermer sanduka; ehzade
ile Glbahar Hatunun Mustafa, II. Bayezid olu
olu ehzade Mustafaya ehzade Abdullah(1485),
aittir. Karaman Valiliini ehzade Cem ve yine II.
Muradiye Akhava Mezar Talar Mzesinden eitli mezar talar. Nilay ahinkanat lcebay

II. Murad Klliyesinin esiz kndekari rnei saa. Nilay ahinkanat lcebay

122 Aktel Arkeoloji

Bayezidin olu ehzade
Alemah(1503)a aittir.

Sultan II. Murad Trbesi

18 yandayken tahta kp,
1421 ylndan 1451e kadar
devletin banda kalan ve
bu zaman zarfnda yapt
savalar hi kaybetmeyen
II. Murad, devletin
topraklarn genileterek
hem Anadoluda hem de
Balkanlar ve Avrupada
sz sahibi oldu. Vefat eden
sultan Bursada ina ettirdii
Muradiye Klliyesindeki
camisinin bahesine
gmld. II. Muradn
vasiyetnamesi, trbe
konusu iin ok nemlidir.
1446 tarihinde hazrlanan
Trke vasiyetnamede
II. Murad; ok yakn
II. Murad Klliyesi yandan grnm ve mezar talar mzesinden bir kesit. Nilay ahinkanat lcebay
olmamak kaydyla olu
yamas iin st ak,
Aladdin Alinin trbesinin
hafzlarn Kuran okumas
yanna gmlmesini, bir
iin de etraf galerili olarak
kripta yani mumyalk
ina edilmi, sultann na
deil dorudan topraa
da sanduka veya lhit iine
verilmesini, trbesinin drt
konulmadan dorudan
keli, st ak ve etrafnn
topraa gmlmtr.
kapal olmasn, yanna
Sultann trbesi, babas
kimsenin defnedilmemesini
elebi Mehmedin
ve eer Bursa dnda
merkadiyle llemeyecek
iken vefat ederse Bursaya
derecede sade fakat
getirilerek Perembe gn
vasiyetine uygun olduu
kabrine konmasn vasiyet
kadar samimiyetini de
etmektedir.
aksettiren bir trbedir.
Kesme ta, tula ve
horasan harc ile rlm
duvarlar, kurun kapl ehzade Mahmut Trbesi
kubbesi, Bursakr diye kinci Bayezidin
tanmlayabileceimiz oullarndan Mahmud
kndekr tekniindeki 1506da 31 yandayken
esiz ve muhteem saa ile Manisada lm ve bu
II. Muradn trbesi kendi trbe annesi Blbl Htun
vasiyetine uygun olarak kare tarafndan onun iin Mimar
eklinde, zerine yamur Yakupa yaptrlmt. ehzade Ahmet Klliyesi giri blm Nilay ahinkanat lcebay

Aktel Arkeoloji 123


Klliye alanndan mezar ta balklar Nilay ahinkanat lcebay
Kanuninin sevgili Olu:
ehzade Mustafa
Kanuni Sultan Sleyman
ve Mahi Devrann olu
ehzade Mustafa Trbesini
dierlerinden ayran en
belirgin zellik; altn
yaldz ilemeli ayetlerin
yazl olduu (elmas
parlts kazandran sratl
tekniiyle yaplan) orijinal
duvar inileridir. Dnemin
(1553) lale, smbl ve
karanfil iek desenleriyle
bezeli ini sanatnn en
gzel rneklerinin Yeil
Trbe ve Camiinden sonra
bu trbede kullanld
ifade edilmektedir.
16. Yzyl mimarisinin
btn inceliklerini yanstan
bu trbe de maalesef
modernizmin kurban
olmutu. Muhtemelen
1855 depreminden sonra
yaplan restorasyonda;
124 Aktel Arkeoloji
duvarlarn st ksmlar ile yerine basit kalem ileri
mihrap ve kubbedeki zengin
kalem iiliinin, kire ile
badana yaplarak bozulduu
grlmekteydi. Hassa
mimarlarndan Mimar
Mehmed avu tarafndan
yapld bilinen bu II. Beyazdn annesi
trbede, Bursa trbelerinde
genellikle bulunan mihrab
yoktur. Giriin her iki vard. Kazm Baykala
yanndaki duvarlarn i
kelerine birer ni ve birer
dolap yerletirilerek, ite on
iki kenarl bir kurgu ortaya
karlmas bir mekansal kapsaml restorasyon, 2012
yenilik saylabilir.
irin Hatun Trbesi
15. Yzyln sonlarnda
yaplan bu trbede de
tahribat vard. erdeki
duvarlar ok renkli
arabesk motilerle dekore
edilmi, sonra beyaz
badana ile bunlar rtlp,
bu geleneksel motilerin
zeri, bir sre sonra
maalesef geliigzel badana
edilerek basit bir kalem
iilii ile kapatlmt.
Bu badana yakn tarihte
dklm ve ortaya iki
farkl dekorasyon kmt.
Bu durumu gidermek iin
gerekletirilen onarm
almas da maalesef
bilinsiz uygulamalar
nedeniyle yapy zgn
haline kavuturamamt.
Glah Hatun Trbesi
Muradiye trbelerinin
gney batsnda bulunan
bu kk ve mtevaz
trbe, kuzeyinde bir revak
bulunan ta ve tula sralar
yaplmt. Trbenin kap ile rlm kbik gvdenin
sekizgen kasnaa oturan
ve pencerelerinin orijinal
olduu bilinmektedir. bir kubbeyle rtlmesinden
ibaret, sade ve kk
bir yapdr. lk onarm
Glruh Hatun 1524, son onarmnn ise
1960l yllarda yapldn
Glruh Sultana ait bu bildiimiz iki tamir
trbede de ciddi tahribat arasnda yaplan eitli
mdahalelerde btn
gre orijinal ksmlar az kalem ileri ve dier
olan trbe yaps daha sslemeler silinmi ve
nce de restorasyon gnmze ulaamamtr.
geirmiti. Ancak en Zemini tula ile deli
trbede yer alan iki
ylnda Bursa Bykehir mermer sandukadan
Belediyesince balatld ve ortadaki 1487 tarihinde
tamamland. vefat eden ancak daha
salnda iken bu trbeyi
yaptran Fatihin kadn
Mkrime Hatun Trbesi ve ehzade Mustafann
16. Yzylda ok renkli annesi Glah Hatuna aittir.
kalem iilii ile geometrik Dierinde sandukann
aslm kandiler, bir dizi zerinde II. Bayezidin
ayetlerle batanbaa olu ehzade Ali ad var ise
dekore edilen trbedeki de, kaytlarda Bayezidin
bu isimde bir ehzadesine trbesinde yatmaktadr. nceden gayrimslim sanduka vardr, biri Hma
rastlanmamaktadr. Bursadaki trbenin olduu ve kendisine Hatunun ise de dierinin
kitabesi olmadndan, bu sonradan Hm ad kime ait olduu belli
hatunun kimlii hakknda verildii bilinmektedir. 16. deildir. 853(M.1449)
Glbahar (Ebe) Hatun kesin bir bilgi de yoktur yzyl kaynaklar ve bilhassa tarihinde ina edilen trbe,
Trbesi ancak burada yatan kiinin Peev brahim Efendinin zamann ypratc etkilerine
Anadolu Seluklular Fatihin ebesi olduu tarihinde Fatihin annesinin ve bilinsiz mdahalelere
Devrinde rastlanmayan gelenek haline gelmi bir bir Fransz prensesi olduu direnerek gnmze
ve Beylikler dneminde dncedir. bildirilir. Hm Hatunun ulaabildi.
yeni bir tip olarak vakfiyesinde geen .
karmza kan yanlar Hatun bint-i Abdullah
ak trbeler, Osmanllarn Sarayllar Trbesi el-kyinet f mahrsetil ehzade Ahmet Trbesi
ilk devirlerinden beri Osmanl mimarl erken Bursa ibaresindeki bint-i Muradiye Camiinin
uygulanm hatta ileriki dneminde grlen Abdullah kelimesi onun gneyinde, cami ile Sultan
asrlarda bunlarn deiii ak trbelerden biri de bir devirme olduuna II. Murat Trbesi arasnda
olarak sayabileceimiz Muradiye Klliyesinde, delil gsterilmektedir. yer alr. Yavuz Sultan
st ak trbe tipi ortaya Sarayllar Trbesidir. Trbesi Muradiye Klliyesi Selimin 919-M.1513 tarihli
kmtr. Bu tip plan Muradiye Camii haziresinin haziresinde, caminin bir fermanyla ina olunan
emasnda kare, altgen kuzey dou kesinde, dousunda yer alr. Hma yapnn mimar Aladdin,
ya da sekizgen bir alann hazireyi evreleyen ihata Hatuna ait trbede iki bina emni Bedreddin
kelerine konulan ayak duvarnn yannda, hemen
Nilay ahinkanat lcebay
veya stunlarn birbirlerine karsnda yer alan Hma
kemerlerle balanmasyla Hatun Trbesi ile birlikte
ve zerlerinin de bir dier trbelerden ayr
kubbeyle rtlmesiyle olarak ele alnmtr.
meydana gelmektedir. Kitabesi bulunmayan
Glbahar Hatun Trbesi yap hakknda bir
daha sade ve baldaken vesikaya rastlanmad
denilen plan emasna gibi, trbedeki iki ta
sahiptir. Bu trbe ayn sandukann da kimlere
zamanda Bursadaki ait olduu yakn bir
hanedan trbeleri iinde zamana kadar tespit
en mtevaz olandr. edilememiti ve trbe 15.
Glbahar Hatun ya da Ebe yzyla tarihlenmekteydi.
Kadn Trbesi, Muradiye Fakat yakn bir zamanda
trbelerinin iinde etraf elde edilen belgelerden,
ak ikinci trbedir, burada yatan iki kiinin,
Fatihin ebesi Glbahar Kanuninin ei Mahidevran
Hatuna izafe edilir. Hatunun ablalar Akle
Kaynaklarda; Fatihin Hanm ile Belks Hanm
kadnlarndan biri ve dieri olduu anlalm ve
de II. Bayezidin bir kadn binann inas da 16. yzyla
olmak zere, Glbahar tarihlenmitir.
adnda yalnzca iki
kadnn ad gemektedir;
Fatihin ei stanbuldaki Hma Hatun
trbesinde, II. Bayezidin Fatih Sultan Mehmedi
ei de Trabzondaki douran Hma Hatunun

Aktel Arkeoloji 125

 Mahmud Bey, ktipleri de kendini gstermektedir. anlmtr. Bursa Kad akesine ait olan darphane
de Ali, Yusuf, Muhiddin Daha nce uzun bir sre Sicilleri zerinde yaplan mahsulnden alnarak sarf
ve Mehmed efendilerdir. Fatihin olu ehzade aratrmalar ise bu trbenin olunmas, bina eminliini
Muradiye trbelerinden Mustafaya atfedilen ve II. Bayezidin olu ehzade hassa silahtarlarndan
bazlarnn kimlere ait Mustafa-y Atk Trbesi Ahmet adna, onun Bedrettin Mahmut Beyin,
olduu ve ilerindeki denilen yap, sonralar lmnden sonra Yavuz trbenin mimarln da
sandukalarda kimlere elebi Mehmedin olu Sultan Selimin emriyle ina Mimar Alaattinin yapmas
ait olduu konusundaki ehzade Ahmede mal edildiini ortaya koymutur. emredilmitir. Bu bilgiler
karklklar bu trbede edilmi ve onun ismiyle Kmil Kepeciolunun binann yapl tarihini,
Bursann bellei mimarnn kimliini, yapm
konumundaki kad sicilleri masralarnn nereden
zerinde yapt almalar karlandn ve iinde
sonucunda ortaya koyduu kimlerin medfun olduunu
tesbitler yledir: Yavuz bildirmesi asndan ok
Selimin Bursa kadsna nemlidir. Son bilgilere
gnderdii 18 Mays 1513 gre trbede ehzade
tarihli bir fermanda ehzade Ahmed, kardei ehzade
Sultan Ahmed, kardei ehinah, bu iki ehzadenin
ehinah, ehinahn anneleri Blbl Hatun,
olu Mehmet ve ehzade ehinahn olu Mehmed
Korkutun kabirleri zerine ve Yavuzun kardei ehzade
trbe yaplmas, hassa hara Korkud gmldrler.

II. Murad klliyesi Nilay ahinkanat lcebay

126 Aktel Arkeoloji

Dier sandukann da
ihtilal olmakla beraber
ehzade Ahmedin
kz Kamer Sultana ait
olduu dnlmektedir.
Muradiye Camii ile II.
Murad Trbesi arasnda
yer alan yap sekizgen
plnldr, bir sra kesme
ta ve iki sra tula duvar
iilii gstermektedir. Bu
trbenin de nnde Bursa
kemerli bir saak bulunur,
kndekr tekniindeki
kaps muhteemdir.

Muradiyede Ahap
Detaylar
Muradiyede hepsi
birbirinden gzel ahap Bursa Belediye Bakan Recep Altepe, Klliye alanndaki mezar talarn inceliyor. Demet Argun Gngr
detaylar gizli. Restorasyon
Seluklu icad olduu ve tm talara envanter Mzesi almalar
srasnda, ounun orijinal
bilinen ve alt kollu veya numaras verildi. Tamam esnasnda ok sevindirici
olduu tespit edilen ve
sekiz kollu geometrik okunarak evirisi yapld, gelimeler de oldu. Yllar
genellikle ceviz, kestane
yldzlar olarak ahaba hangi dneme ve kime ait nce yklarak ortadan
ve dut aalarndan
yansyan motiler elden olduu belirlendi. Mezar kaldrlan baz yaplarn,
oluan ahap paralar, yok olup gittii sanlan
geirildi. Kainat, yaradl, ta tipoloji almalar
ilerindeki bakteri ve kitabeleri bu hazirede
sonsuzluu temsil eden yapld. Yllar ierisinde
kurtlardan arndrld. ortaya kt. Alana
motiler bugn de herhangi bir disiplinden
ivi kullanlmadan geliigzel bir ekilde atlan
Muradiyenin gzelliine uzak bir ekilde depolanan
yaplan kndekari kaplar gzellik katmakta. bu eserlerin bulunmas,
talar yerinden sklerek
ve pencerelerin zarar -ou zarar grm de
yzyllarna ve mezar ta
gren paralar yerinden olsa- olduka sevindirici bir
Mezar Talar Akhava tiplerine gre dzenlendi,
alnp, ayn malzeme ile gelimedir.
Mzesi Alan projeye uygun olarak tekrar
tamamland. Son 50 yldr
dikildi. Antsal talarn Tarihi ve akademisyenler
hi bakm yaplmam Bursada ehirlemenin okuma, evirme, temizleme iin paha biilemez bir
olduu tespit edilen tm ykc etkisinden kaynak olan bu kitabeler
ve belirli bir disiplinde
ahap unsurlara, bir kurtulamayan tarihi bir ksm unlardr; Hoca
Seluklu icad, Trk buluu yeniden dikilmesinin yan
mezarlklar ve hazirelerdeki razade Mektebi kitabesi,
olan gomalak yapld. sra koruma ve onarmlar
mezar talarnn nemli Darssaade Katibi emesi
Uzakdouda yetien bir da yapld.
bir ksm zaman iinde kitabesi, Rfai Dergah
aacn reinesinden elde Muradiye Klliyeleri Bursann rkn-i hmisi kitabesi, Hac Mustafa
edilen yaptrcnn ahabn bahesine tanm yani beinci direi olarak Aa emesi kitabesi,
birbirini daha iyi tutmasnda durumda. Muradiye tanmlanan Muradiye Mstakim Efendi emesi
kullanlan bu teknik, ahabn Klliyesindeki restorasyon Klliyesinin haziresinde kitabesi, eyh Kterinin
hava almas ve daha uzun almalar kapsamnda yaplan dzenleme ve mezar kitabesi, Sleyman
sre yaamas bakmndan buradaki mezar talarnn lkemizin ilk Ak Hava elebinin mezar ta
nemli bir yntem. da envanteri karld slami Mezar Talar kitabesi.

Aktel Arkeoloji 127