DONALD QUATAERT State University of New York (Bighamton) tarih blunnde

profesr olarak grev yapmaktadr. Osmanl ve Ortadou taihi zerine pek ok a

lmas vardr. Social Disintegration and Popular Resistance in tle OUoman Enpi re,
1 882-1 908: Reactions to European Economic Penetration (New York University Press,
1983) isimli almas Trke'ye Osmanl Devleti'nde Avrupa lltisadi Yayln ve Dire
ni adyla evrilmitir (Yurt Yaynlan, 1987) ve bu alanda nemli bir yere sahiptir
Quataert'in dier bir nemli almas, Manufactuing and Technology Tansfer in tle
Ottoman Enpire, 1 800- 1 91 4'dir (lsis Press, 1992). Quataert'in Ottoman Manfact
ring in tle Age of tle lndustrial Revolution (Cambridge Un iversity Press, 1993) adl ki
tab, Trke'de Sanayi Devrimi agnda Osmanl Imalat Sellt (Iletiim Yaynlar,
1999) adyla yaymlanmtr. Kendisi u anda Zonguldak Kmr Madenieri'nin tari
hi uzerine aratrma yapmaktadr.

Tle Ollaman Empire, 1700-1922

2000 Donald Quataert
Bu kitabn yayn haklar Cambridge University Press'ten alnmt r.

lletiim Yaynlar 860 o Aratrma-lnceleme Dizisi 134

ISBN 975-05-0093-8
2002 Iletiim Yaynclk A. .

l. BASKI 2002, Istanbul (1000 adet)

2. BASKI 2003, Istanbul (500 adet)
3. BASKI 2004, Istanbul (500 adet)

EDU OR Tansel Gney

KAPAK Utku Lonlu

KAPAK RESMI SCmdme-i Vehbi, 1720 enliinde

kekler ve curcunabazlar
KAPAK !ILMI 4 Nokta Grafik
UYGULAMA Hsn Abbas

DOZELTI Serap Yeen

DIZIN M. Cemalettin Ylmaz
MONIAJ ahin Eyilmcz

BASKI ve ClLT Sc na Olset

iletiim Yaynlar
Binbirdirek Meydant Sokak lletiim Ilan No. 7 Caalolu 34122 Istanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 o fax: 212.516 12 58
e-mal: iletisinletsim.com.tr o web: www.iletisim.com.tr
 DONALD QUATAERT

Osmanl
mparatorluu
1700-1922
The Ottoman Empire, 1700-1922

EVIREN Aye Berktay

Cl t m
Kardeler im Patricia, Phyllis, Pamela, Michael,
Peter, Robert ve Helen'e...

Bu h itabn, yllardr nerelerde olduumu anlama

larna yardmc olaca umuduyla...
 IiNDEKllER

nsz . . . . ................................
. . . . . . . . . . . . . . . . . ............. . .. . .............9
Yer adlaryla ilgili bir not ...... .... ........ . ............ . . . ................... . . . . . . . . .. . . . . . . . . 13
Osmanl hanedannn soyaac .. . . . . .. ... .. .. . . ... .. ... .. .... . . .. . .... . . . . . . . . . . . . . . 15
Osmanl tarihinin kronolojisi, 1260-1923 .......................... . ..17

BIRINCI BLM
Osmanl tarihini incelemek neden gerekli? ..... . .............25

IKINCI BLM
Balangcndan 1683'e kadar Osmanl imparatorluu ..... ..41

NC BLM
Osmanl imparatorluu, 1683-1798 .. . ..... . ......73

DRDNC BLM
19. yzyl....... ...... ......... .... . ......... .................. ... ........ . . ....... . . ..................95

BEINCI BLM
Osmanllar ve iinde yer aldklar dnya ...................... . . . . . . . . .... . 123

ALTINCI BLM
Osmanl ynetim yntemleri .... ......143

YEDINCI BLM
Osmanl ekonomisi: Nfus, ulam, ticaret,
tarm ve imalatlk... ... ... ....... ... .. .. . . ... .......... ............171
SEKIZINCI BLM
Osmanl toplumu ve popler kltr .. ........................ .. .........211

DOKUZUNCU BLM
Cemaatler aras ibirlii ve atma ................................................... . . .249

ONUNCU BLM
Osmanl Imparatorluu'nun miras ........ .................................................277

Dizin .................................................................. .................................................. ............ .287

 nsz

Osmanl lmparatorl ugu'nun 1 300- 1922 yllar arasnda uza

nan tarihinin yazl, son yirmi-otuz yl iinde arpc degi
iklikler geirdi. l970'lerin banda, lisansst grenime ba
ladgm yllarda, ok az sayda sekin okulda bir avu aratr
mac , kkleri Bizans, Trk, Islam ve Rnesans siyasal ve kl
trel geleneklerine uzanan bu olaganst imparatorluk ze
rinde almakta ve yazmaktayd. Bugnlerde ise, tam tersine,
Osmanl tarihi, gerektigi gibi, devlete ait ya da zel pek ok
niversitenin mfreda t programlarnn ayrlmaz bir paras
haline gelmekte.
Ama , Ortadogu ve Osmanl tarihi lisans snflanm iin ders
kitab belirlerken , her yan ylda ayn ikilemle kar karya
kahyorum. Ya grencilerin ogu iin fazlaca ayrntl olan ders
kitaplarn ku llannam gerekiyor, ya da derin zaaflar tayan
daha ksa incelemeleri. B u incelemelerin zaaf esas olarak, Os
manllar , hi degimeyen, iflah olmaz lde yozlam ve
geri, kurtarlmay ya da aclarn dindirecek lm bekleyen
bir imparatorluk olarak betimleyen tarih-d yaklamdan ile
ri geliyor.
Bu ders kitab Osmanl tarihini, lisans grencileri ve genel
okur kitlesi iin anlalr ve heyecan verici klnay hedefleyen

9
bir almadr. Burada daha nce yapm olduum aratrma
lardan bol bol yararlandm. Ayrca, bakalarnn aratrmalar
n da kullandm ve bugne kadar genel okur kitlesi iin byk
lde ulalmaz kalm harika uzman aratrmalarn onlarn
nne serrnek istedim. Her blmn sonunda, okunnas ne
rilen eserlerin listesine yer verdim. Bunlar her zaman o blm
hazrlanrken kullanlm almalar deil. Hedef kitle gz
nne alnarak sadece Ingilizce eserler saylyor (ok az islis
nayla) . Ancak, bu eserlerin hepsinde, daha ileri okumalar iin
hareket noktas oluturabilecek, birok dilde kaynak ieren
kapsaml bibliyografyalar var. Bugnk Osmanl tarihi yaz
myla ilgili genel bir fikir edinmek iin Turcology AnnuaP adl
yllk bibliyografyay inceleyin; bu bibliyografya Ingilizce, Ja
ponca, Arapa, Franszca, Rusa, Trke, ispanyolca, Alman
ca, ince ve Ermenice gibi ok eitli dillerde yazlm yzler
ce kitap ve makaleye yer veriyor.
Konuyu, sadece siyasal tarihi deil, toplumsal, ekonomik ve
emek tarihini de ieren daha geni kapsaml olduunu dn
dm bir biimde sunmaya altm. Osmanl tarihi yazhr
ken, ounlukla devlet ar lde abarthr. Bu ksmen , tari
hin yazmnda kullanlan kaynaklarn , bizzat devlet tarafndan
retilmi kaynaklar olmasndan kaynaklanmaktadr. Eli nizde
ki metin, "sivil toplum"daki, devletin dndaki gruplara eyle
yicilik kazanelrma abasndaclr. Osmanl eleneyiminin eitli
ynlerine eit arlk verme gayretiine karn, hem yer snrla
malanndan hem ele kendi eksikliklerimelen kaynaklanan bir
ok boluk var. rnein, can alc nem tayan kltrel ara
trmalar alanna gereince yer verilmedi. Klelik ele alnmacl ;
dini snOara, hem Mslman h e m d e Yahudi ve Hristiyan din
adamlarna hak ettikleri arlk verilmedi.
Bir uyar: Osmanl deneyimleri zengin, ok eitli ve kimi
zaman sra clyd. Fakat sui generis ya da benzersiz deildi.
Bu deneyimleri, tarihilerio Ming in i, Tokugawa Japonyas,
Habsburg imparatorluu ve Viktorya ingi l teresi devlet ve top-

l Turcology Annual!Turlwlogiscler Anzeiger, l n slilul fr Orietalis t i k dcr

UniversitiH Wien, Viyana , Avusttrya.

10
lurnlarn incelerken kullandg analiz kategorilerini kullana
rak anlayabiliriz. Osmanl kurumlarnn ve halklarnn, zel
bir dizi tarihsel olumsallk taraf ndan kendine zg bir tarzda
ekiUendirildigi kansndaym. Ancak, dnyann drt bir ya
nndaki siyasal ve toplumsal rgtlenmelerin her biri, kendi
olumsallklan tarafndan zgn bir ekilde oluturulmutu.
Gereken yerlerde, Osmanl deneyiminin zgn niteliklerinin
altn izdim. Fakat kitabn genelinde, Osmanl dnyasndaki
degiim srecinin, baka yerlerdeki devletlerin, toplumlarn ve
ekonomilerio degiim sreleriyle pek ok ortak noktas oldu
gunu da gstermeye zen gsterdim. Yani, burada ortak rn
tlere rastlamanz kuvvetle muhtemeldir ve bu ortak rnl
ler iinde de, zgl olumsallklarn ekillendirdigi Osmanl ti
kelliklerini buluyoruz.
Birinci blm Osmanl tarihini geni bir baglam iine otur
tuyar ve Bat Avrupa'nn geliiminde oynadg rol ele alyor.
Ondan sonraki blm, 1 683 ncesi dnemi, 18. yzyl ve
1800-1922 dnemini kronolojik olarak inceliyor. 5 .- 1 0 . b
lmler, uluslararas ve i pohtika, ekonomi, toplum ve pop
ler kltr, kimlik ve tebaa aras ilikiler gibi eitli temel ko
nulan irdeleyen tematik nitelikte blmler. Son blm, Os
manl gemiinin, bugn, eski Osmanl topraklarnda bulunan
otuzu akn devlette yaayan insanlarn bilin ve deneyimle
rindeki yansmasm aratnyor.
Bu kitab hazrlarken ok sayda arkada ve meslektam ge
nellikle kabul ettigim, ama kimi zaman da geri evirdigim de
gerli fikirler verdiler. Dolaysyla , yanllarn ve yanl deger
lendirmelerin sorumlulugu bana aittir. Binghamton niversi
tesi'ndeki meslektalann ve zel likle -Rifaat Abou-EI-Haj, John
Chaffee, Brendan McConville, Tiffany Patterson ve jean Qu
ataert'i ieren- dnya tarihi grubu, tarih hakknda dnme
eklimi degitirdi. Ayrca Ehf Akit, Lynda Carroll, Eric Cra
han, Kasm Kopuz, Thomas Page ve Margarita Poutouridou'ya
bu metnin ilk taslaklarn okuduklar iin teekkr etmek isti
yorum. Faruk Tabak olaganst yardmc oldu ve metnin , bir
birinden ok farkl iki taslagn okudu, yorumlan benim iin
11
ok yararl oldu. Binghamton niversitesi'nde iki ylda bir ya
plan Osmanl tarihi konferanslar benim iin ok gl birer
renme arac oldu . Baz zgl noktalardaki katklar iin Vir
ginia Aksan, Seluk Esenbel , Carter Findl ey, Heath Lowry,
Nancy Micklewright, evket Pamuk, Leslie Peirce, Ariel Salz
mann, Zafer Toprak ve Andreas Tietze'ye teekkr ederim.

12
 Yer adlaryla ilgili bir not

Yer adlar konusu bi raz aprak bir meseledir. Yerleri gemi

teki adlaryla anmak gnmz okurlarnn kafasn kartrabi
lir. Eski adlar, her zaman olmasa da , genellikle blgenin veya
konunun birka tutkunu dnda herkesin belleginden bt
nyle silinmi durumdadr. Eski imparatorlugun -Balkanlar,
Anadolu ve Filistin dahil- pek ok blgesi nde, agda yer adla
rnn byk bir blmyle Osmanl zamanndaki adlar arasn
da kkl farklar vardr. Eski adlar kullanmak tarihsel olarak
dogru, fakat bir ders kitab iin de ar lde kafa karurc
olacakt. Benzer ekilde, yer adlarn sadece o lkede veya uz
nanlarca bilinen ekliyle kullanmak da pek yararl grnme
mektedir. Dolaysyla bu kitapta , yerleri , genel ul uslararas
kullanma uygun biimde adlandrmay tercih ettim. rnegi n,
Beograd deil, Belgrad dedim. Osmanl bakenti iin , Osman
hlar Konstantiniyye veya Dersaadet dedikleri halde, ben gn
mzdeki Istanbul ismini kullandm. Ancak 1 453 Osmanl fet
hinin ncesinin Bizans kentinden bahsederken Konstantino
polis'i kullandm.
Bu ders kitabnda yer adlarnn kullanlnas konusunda ya
plan bu tercihin aklk salama avantaj vardr; adlar degi
tirenlerin politikalarnn beninsendii anlamna gelmez. Bu

13
kullan m , grencilerin standart uluslararas atlaslara bavu
rup, kitapta ad geen yerleri kolaylkla b ulmasna imkan ve
recektir.*

(*) Trke kitapta, nimkn olduunca Trke yer adlar kullanlnr (Iletiim
Yaynlar).

14
 Osmanl hanedannn soyaac
Osman 1. Gazi
(. 1 24)

Alaeddin All Orhan

(1324-62)

Sleyman Paa Halil Murat . Hdavendigar
(. 1357) (1362-89)

Savc Yakup Bayezit 1, Y ldrm
(. 1389) (1389-1402)

Sleyman elebl Musa elebi Mustafa, Dzme Mehmet 1. Kirii ls a elebi

(1402-11) (1411-13) (1421-22) (1413-21)

Orhan Mustafa Kk Murat ll

(1422-23)
(1421-4 , 1446-51)

,-----
Alaeddin Ali --------------
--,-------------------
Ahmet Mehmet U, Fatih
(. 1443) (. 1451) (1444-46, 1451-81)
.----------------, -- ------------
Mustafa Cem Bayezit ll, Veli
(. 1474) (1481, . 1495) (1481-1512)
-----,-----.--.---
Korkut Ahmet ehinah Alemah Selim 1, Yavuz
(. 1513) (. 1513) (. 1511) (. 1510) (1512-20)

Sleyman, Kanuni
(1520-66)

B aYez it Mostata Selim ll, Sar Meh1 met
(. 1561) (. 1553) (1566-74) (. 1543)

Muratlll
(1574-95)

Mehmet lll
(1595-1603)

Mu stafa! Ahmet i
(1617-18, 1622-23) (1603-17)

lbrahim /, Deli Osmanli Murat IV

(1640-48) (1618-22) (1623-40)

Sleyman l l Mehmet IV, Avc Ahmet U
(1687-91) (1648-87) (1691-95)
'
Ahmetlll Mustafa lt
(1703-30) (1695-1703)

Mustafalll Abdlhamit Mahmu t 1 Osman lll
(1757-74) (1774-89) (1730-547 (1754-57)
r-------,,
Selm lll Mahmut ll, Adli Mustafa IV
(1789-1807) (1808-39) (1807-08)

Abdlmecit Abdlazz
(1839-61) (1861-76)

Murat V Mehmet V. Reat Abdlhamit ll Mehmet VI, Vahideddin

1876) (1909-18) (1876-1909) (1918-22)

Halife A'bd- l-m-ec-it---Yu

-s-uflzzeddin
1922-24 (. 1916)

Kaynak: Halil Inakk ve Donald Quataert'in editrlg;n yapg An economic and

sodal history of the Ottoman Empire, 1300-1914, (Cambridge, 1994), s. xvii.

15
 Osmanl tarihinin kronolojisi, 1260-1923

1 26 1- 1 300 Bat Anadolu'da Mentee, Aydn, Saruhan,

Karesi ve Osmanl beyliklerinin kuruluu
yak!. 1 290-1 3 24 I. Osm an
1 3 24-62 Orhan
132 6 Bursa'nn Osmanllar tarafndan feth i
133 1 lznik'in Osmanllar tarafndan fethi
1335 Iran'daki Mool lmparatorluu'nun k
1354 Osmanllarn Ankara ve Gelibolu'yu fethi
1361 Osmanllarn Edirne'yi fethi
1362-89 I. Murad
1 363-65 Osmanllarn Gney Bulgaristan ve Trak
ya'da fetihleri
1 3 7 1 -73 irmen'de Osmanl zaferi; Bizans ve Balkan
hkmdarlarnn Osmanllarn szerenlii
ni kabul etmesi
1 385 Osmanllarn Sofya'y fethi
1389 Osmanllarn Kosova'da Balkan devletleri
koalisyonuna kar zafer kazanmas
1 389- 1402 I. Bayezit, Yldnm
1 396 N ibolu Sava
1 402 Ankara Sava, l. Bayezit'in imparatorluu
nun k

17
1403-13 Bayezit'in oullar arasnda taht ele geirme
ye ynelik i sava
1 4 1 3-21 I. Mehmet
1421-44,
1 446-5 1 Il. Murat
1 423-30 Selanik iin Osmanl-Venedik Sava
1 425 Osmanhlarn lzmir'i topraklarna katmas ve
Bat Anadolu'yu yeniden fethelmesi
1 439 Osmanllarn Srbistan' ele geirmesi
1 443 Janos Hunyadi'nin Balkanlar' istila etmesi
1 444 Srhistan despotluunun yeniden tesisi, Varna
Sava
1 444-46,
145 1 -8 1 IL Mehmet, Fatih
1 448 Ikinci Kosova Sava
1 453 Konstantinopolis'in feth i , Pera'nn ele geiril
mesi
1459 Srhistan ve Mora'mn fethi
1461 Trabzon Rum Pontus Devleti topraklarnn ele
geirilmesi
1 463-79 Venedik'le sava
1 468 Karaman'n fethi
1 473 Otlukbeli Sava
1 475 Krm'daki Cenova kolonilerini n ele geiril
mesi
1 48 1 - 1 5 1 2 Il. Bay ezi t
1 485- 9 1 Memluklerle sava
1 499- 1 503 Venedik'le sava; lnebaht , Koron ve M o
don'un fethi
1 5 1 2-20 I. Selim
1514 I. Selim'in aldran'da ah lsmai l 'i yenmesi
1516 Diyarbekir'in fe thi ; Dou Anadol u'nun Os
manl to praklarna katl mas ; MemlCklerin
Mercidabk'ta yenilmesi
1517 Ridaniye Sava, Msr'n fethi; Mekke erifi
nin boyun enesi

18
1 5 20-66 I. Sleyman, Kanuni
1 521 Belgrad'n fethi
1 522 Rodos'un fethi
1 5 26 Moha Sava; Macaristan'n Osmanl vasal
olmas
1 5 29 Viyana kuatmas
1534 Tebriz ve Bagdal' n feth i
1 537-40 Venedik'le sava
1538 Hindistan'da Diu kuatmas
1 54 1 Macaristan'n ilhak
1 553-55 tran'la sava
1565 Malta kuatmas
1566-74 II. Selim
1 569 Fransz kapitlasyo nlar; Rusya'ya ka r ilk
Osmanl seferi; Astrakan kuatmas
1 570 Ulu Ali'nin Tunus'u almas; Kbrs seferi; Lef
koa'nn dmesi
1 571 lnebaht Sava
1 5 73 Venedik'le ve Roma-Germen imparatoruyla
bar
1 5 74-95 III. Murat
1 5 78-90 tran'la sava, Azerbaycan' n ilhak
1 580 lngiliz kapitlasyonlar
1 589 istanbul'da yenieri isyan
1 5 9 1 -92 Baka yenieri ayaklanmalar
1 593 - 1 606 Habsburglarla sava
1 595- 1603 lll. Mehmet
1 596 Anadolu'da Celali isyanlar
1603-39 lran savalar
1603-17 I. Ahmet
1606 Habsburglarla Z itvatorok bar
1 609 Anadol u'da Ce lali lerin bastrlmas
1612 Kapitlasyonlarn Felemenkleri de kapsaya
cak ekilde geniletilmesi
16 1 3-35 Manoglu Fahreddin isyan

19
1 6 18 Iran bar, Osmanllarn Azerbaycan'dan e
kilmesi
1 6 1 8-22 ll. Osman
1621 Lehistan seferi
1622 ll. Osman'n ldrlmesi
16 1 7-18,
1 622-23 I. Mustafa
1 623-40 IV. Murat
1624-28 Anadolu'da isyan; Istanbul'da kargaa
1 63 2 IV. Murat'n iktidar dizginlerini btnyle ele
geirmesi
1 635 Revan (Erivan) kuatmas
1624-37 Karadeniz kylarna Kazak saldrlar
1 624-39 Iran'la sava, Badat'n dmesi
1 637 Azak'n Kazaklarn eline gemesi
1638 Osmanllarn Badat' geri al mas
1640-48 I. brahim
1640 Azak'n geri alnmas
1645-69 Venedik'le sava; Gi rit'in fethi; Kandiye kuat
mas
1 648-56 anakkale Baaz'nda Venedik ablukas
1 648 Padiahn tahttan indi rilip ldrl mesi
1 648-87 IV. Mehmet
1 648-5 1 Iktidar ocuk padiahn annesi Ksem Sul
tan'n elinde
1 649-5 1 Istanbul'da yenierilerin hakimiyeti , Asya'da
ki eyaJetlerde C elal paalar
1 65 1 -55 Istanbul'da anari, Venedik abl ukas devam
ediyor
1 656 Kprl Mehmet'in olaanst yetkilerle sad
razamla getirilmesi
1 656-59 Yenieriler ve eyaletler zerinde merkezi dev
letin hakimiyetinin yeniden tesisi
1657 Venedik ablukasnn kaldrlmas
1 658-59 Erde! ve Eflak'la Osmanl hakimiyetinin yeni
den tesisi

20
166 1-76 Kprl Fazl Ahmet'in sadrazaml
1 663 Habsburglarla sava
1 664 St. Gotthard Sava, Vasvar bar
1 669 Kandiye'nin zapt , Venedik'le bar
1 672-76 Lehistan'la sava, Podolya ile Kamenie'nin
ilhak, Zuravno Antiamas
1676-83 Kara Mustafa'nn sadnlzaml
167 7-8 1 Rusya'yla Ukrayna zerinde ekime
168 1 Sakz'a Fransz saldrs
1 683 Viyana kuatmas
1684 lmparator, Lehistan kral ve Venedik arasn
da Osmanllara kar Kutsal Birlik
1686 Budin'in dm esi, Rusya'nn Kutsal Birlik'e
katlmas; Venedikliler Mora'da
1 687 tkinci Moha Sava; orduda isyan; IV Meh
met'in tahttan indirilmesi
1 687-9 1 Il. Sleyman
1688 Belgrad'n dmesi
1689 Avusturyallar Kosova'da; Ruslarn Knm 'a
saldrmas
1 689-91 Kprl F az l Mustafa'n n sadrazam l ;
vergi reformlar
1690 Belgrad'n Avusturyallardan geri a lnmas
1 69 1-95 Il. Ahmet
1691 Salankamen Sava; Fazl Mustafa'nn l
m
1 695-1 703 II. Mustafa
1695 Azak'n dmesi
1696 Macaristan'da Osmanl kar saldrs
1697 Osmanllarn Zenta'da yenilgiye uramas
1698- 1702 Kprl Hseyin' in sadrazaml
1 699 Karlofa Antiamas
1700 Rusya'yla bar
1703 Orduda isyan; Il. Mustafa'nn tahttan indi
rilmesi

21
1 703-30 III. Ahmet
1 709 Isve kral XII. arl'n [D emirba arl] Os
manl topraklarna snnas
1711 Prut Sava, Osmanllarn Rus ar 1. Petro'ya
kar zafer kazanmas, Kahire'de ayaklanma,
Memlkler a rasnda yeni saflama ; Cebel-i
Lbnan'da ihabilerin stnl ele geirme
si
1 7 13 Rusya'yla bar antlamas: Azak geri alnyor,
XII . arl Isve'e dnyor; Tuna prensliklerin
de Fenerli idaresinin tesisi
1 7 14- 18 Venedik'le sava, Mora'nn geri al nmas
1716 Avustu rya'yla sava
1717 Belgrad'n dmesi
1 7 1 8-30 Ihrahim Paa'nn sadrazaml
1 7 18 Avusturya ve Venedik'le Pasarofa bar ant
lamas: Mora geri alnyor, Srhistan ve Ef
lak'n nemli bir blm Avusturya'ya brak
lyor
1 7 23-27 Iran'la sava, Osmanllarn Azerbaycan ve He
medan' ele geirmesi
1 73 0 Patrona Halil ayaklanmas; III. Ahmet'in taht
Lan indirilmesi; Lale Devri'nin sonu
1 730-36 Iran kar saldrs; Azerbaycan ve Bat Iran'n
kaybedilmesi
1 730-54 I. Mahmut
1 736-39 Rusya ve Avusturya'yla sava

1 739 Avusturya ve Rusya'yla bar antlamas; Belg

rad'n geri alnmas
1 740 Fransz kap i t l asyonlarnn geniletilmesi ;
Rusya'ya kar Osmanl-Isve itti fak
1 743-46 Nadir ah y netimindeki lran'la sava
1 754-57 lll. Osman

22
1 75 7-74 III. Mustafa
1 768-74 Rus lmparatorlugu'yla sava
1770 Ege'de Rus donanm as ; Tun a boyunda Os
manl yenilgisi
1771 Krm'da Rus istilas
1 7 73 Msr'da Ali Bey'in isyan
1 774-89 I. Abdlhamit
1 7 74 Kk Kaynarca Antlamas, Krm'n ve Ka
radeniz'in kuzey kylarnn Osmanl lmpara
lorlugu'ndan kopmas
1 783 Ruslarn Krm Hanlg'n ilhak
1 787 Rusya'yla sava
1 788 lsve'in Rus lm p aratorlugu'na sava ilan et
m es i

1 789- 1807 III. Selim

1 792 Ya Antiamas
1 798 Napolyon'un M s r' istilas
1 804 Srp isyan
1 805-48 Mehmet Ali Msr'da ynetirnde
1 807 Selim'in reform programnn isyanla bastrl
mas
1807-08 IV. Mustafa
1 808-39 ll. Mahmut
1808 S ened-i l tlifak
18 1 1 Mehmet Ali'nin Msr'daki Memlk kalntla
rn ka t i etmesi

1812 Bkre A ntiamas

1 826 Yenieri Ocag' nn kapatlmas
1832 Konya Sava
1 833 Rusya'yla Hnkar Iskelesi Antiamas
1838 lngiliz-Osmanl Ticaret An tiamas
1839 Nizip Sava
1 839-6 1 I. A bdlmecit
1839 Glhane Hatt- Hmayu n u'yla Tanzima t'n
balamas
1 853-56 Krm Sava
23
1856 Isiahat Ferman
1 856 Paris Antiamas
1861 -76 Abdlaziz
1875 Osmanl Devleti'nin mali iflas
1 876 tk Osmanl anayasas
1 876- 1909 ll. Abdlhamit
1878 Berlin Antiamas
1881 Dyun-u Umumiye Idaresi'nin kurulmas
1 885 Bulgaristan'n Dou Rumeli'yi igali
1896-97 Girit'te isyan; Yunanistan'la sava
1908 Jn Trk Devrimi ve 1 876 Anayasas'nn ye
niden yrrle konmas
1909- 1 8 V Mehmet
1911 ltalya'yla sava
1912 Balkan Sava
1914 I. Dnya Sava'nn balamas
1 9 1 8-22 VI. Mehmet
1920 Suriye ve Lbnan'da Fransz, Irak ve Filis
tin'de Ingiliz mandalarnn tesisi
1923 Trkiye Cumhuriyeti'nin ilan

Kaynak: Halilinalc k ve Donald Quataert. An economic and social history of tle Ot

tarnan Empire, 1300-1914, (Cambridge, 1 994), s. xviii-xxiv.

24
 BI RI NCI B L M
Os ma n l tar ihi n i i ncelemek n eden gere k l i ?

Giri

Bu kitabn kkenleri, 1 983 yaznda , Avusturya baken tinde

gerekleen bir olaya dayanmaktadr. O yaz Viyana'da okul o
cuklarnn oluturduu kuyruklar kaldrrnlara tam t . o
cuklarn kuyruklar oluturmasna yo l aan olay bir Walt Dis
ney filmi ya da lunapark deil, mzedeki bir sergiydi. Sergi,
Ikinci Viyana Kuatmas'nn 300. yldnm iin o yl yaplan
pek o k etkinlikten biriydi . Bu ocuklarn, retmenlerinin ve
Avusturya (ve aslnda genel o larak Avrupa) kamuoyunun ka
fasnda, 1 683, baka bir dnyann temsilcisi Osmanl Devleti,
"tarifsiz ktlklerin timsali Trkler" tarafndan hepsinin bo
yunduruk altna alnmaktan kurtulduu tarihli.
Osmanl Imparatorluu 1300 dolaylarnda, Kk Asya'nn
batsnda, mo dern stanbul kentinden pek uzak saylmayacak
bir yerde domutu . Hi kesintiye uramadan devam eden
devlet inas srecinde, bu imparatorluk, Bizans, Srp ve Bul
gar krallklarnn yan sra Anadolu'daki ger Trk beylikleri
ni ve Msr'daki Memlk Sultanl'n yenerek, hem ba tya
hem de douya doru genilemi li. 1 7 . yzyla gelindiinde,
Osmanl Imparatorluu'nun elinde Bat Asya, Kuzey Afrika ve

25
Gneydou Avrupa'da usuz bucaksz topraklar vard. Os
manl ordular Habsburg Viyanas'n ele geirmek iin 1 5 29'da
ve 1683'te iki kez giriimde bulundular.
Viyana mzesinin sergisindeki obj eler 1 683 olaylarnn nite
lii hakknda ok ey anlatmaktayd. rnein, Osmanl sadni
zamnn otann ve kiisel eyalarnn sergilendii blm, Os
manl kuvvetlerinin Viyana'y kuatmasnda birka gn nce
sine kadar iinde bulunduklar ordugahlar nasl bir panik
iinde terk edip katklarn gsteriyordu. Orta ve Dou Avru
pal mttefiklerin, zellikle de Lehistan Kral jan Sobieski'nin
zamannda yetimesi , Viyana'y kuatan Osmanl ordularn
kamak zorunda brakm ve Osmanllarn kenti ele geirmek
iin yapt ikinci giriimi tam anlamyla bir bozguna evir
miti. Osmanl kuvvetleri yzlerce yldr, snrlarn kuzey y
nnde zorlayarak, Balkan Yarmadas'ndan teye, Viyana'nn
ve Almanca konuulan lkelerin yaknlarna doru ilerlemek
teydi. Osmanllar, kelimenin tam anlamyla dmanlarnn
korkulu ryasyd; yenilmez old uklarna inanlrd. Viyanal
anneler, ocuklarn yatrrken , uslu durmazsanz 'Trkler' ge
lip sizi yer, diye korkuturlard. Bu dnya 1683'te deiti. Viya
na'y kuatan Osmanl kuvvetleri, her iki tarafn da beklemedi
i, feci bir yenilgiye urad. Bu olay, Osmanl ve Habsburg im
paratorluklar arasndaki g ilikilerinde kalc bir tersine d
nn iareti oldu.
Yrekleri korku dolu Viyanal anneler 'Trkler" derken, da
ha karmak bir gereklikten -oketnili, okdinli Osmanl m
paratorluu'nun, belki Trk belki de baka etnik kkenden
savalarndan- sz ediyorlard. Bu nedenle, burada "Trkler"
ve "Osmanllar" terimleriyle ilgili bir ift sz sylemek yerinde
olacaktr. Bat , Orta ve Dou Avrupallar Osmanl hanedannn
ynellii devletten sz ederken "Trk imparatorluu" ve
"Trkler" derlerdi. Bu, 1 4. yzylda olduu kadar 20. yzylda
da geerliydi. Osmanl hanedam ve bir ksm uyruklar ve yan
dalar etnik olarak Trk kkenli olduu iin, byle bir adlan
dumann belli bir temeli de vardr. Fakat, greceimiz gib i ,
pek o k farkl etnik grupla evlilikler gerekletiren hanedan,

26
bu "Trklk" niteliini arabuk yitirdi. "Trk imparatorlu
u" terimine gelince, devlet de farkl farkl kavimlerin meyda
na getirdii karma dayanm aktayd. Osm anl Imparatorluu,
Trk gerlerinin Orta Asya'dan Ortadou'ya glerinde yatan
kklerinin hzla tesine tap, karlat ok eitli halklar
bnyesine katt iin baarl olmutu (bkz. blm 2 ) . 'Trk"
kelimesinin tad etnik anlam her ne idiyse o, ksa zamanda
kayboldu ve terim "Mslman" anlamna gelir oldu . Trkle
m ek, dinini deitirip Mslm an olmak anlamna geliyordu.
"Osmanl" kavram , baars kendi bnyesine dahil etmeye da
yanan, oketnili, okdinli oluuma ilikin daha doru bir imge
yaratt iin, bu almada, Osmanl terimini kullanmay ter
cih ettik.
Geriye dnp baktmzda , Osmanllarn l 683'ten sonra
bir daha asla Orta Avrupa iin tehlike olut urmadn grebi
liriz. Ancak, daha 200 yl akn bir sre Gneydou Avrupa'y
ellerinde tutmaya devam ederek, modern dnemde Bulgaris
tan , Srbistan, Yunanistan, Romanya vb. halini alacak devletle
re hkmettiler. En sonunda da , Ingiliz siyasetisi Gladstone'un
nyargsz denem eyecek ifadesiyle, bu topraklar " tas tara
toplayp" terk etmek zorunda brakldlar. Osmanl Imparator
luu Asya ve A frika'daki eyaletlerinde daha da uzun sre da
yand. Modern Trkiye, Suriye, Lbnan , Irak, Israil , Filistin,
rdn ve Suud Arabistan'n byk bir blm Birinci Dnya
Sava sonuna kadar imparatorluun paras olarak kald. Os
m anl lmparatorl uu , l922'de yklnadan nceki son krk
krk be yln , yzyllardr candamar olm u Avrupa eyaJetle
rinden yoksun geird i . Osmanl Im paratorluu'nu ite bu son
dem lerinde, ama ancak o zaman, Asyal, Ortadoulu bir g
olarak adlandrmak mmkndr. Balkanlar'daki topraklarnn
neredeyse tamamn el inden alp geriye blk prk baz
toprak paralar brakan 1878 Berlin Antiamas'na kadar, Os
manl Imparatorluu Avrupah bir devletti ve Avrupa'nn askeri
ve siyasi m eseleleriyle i ie olduu ii n, dnemindekiler tara
fndan da yle grlm ekteydi. Rakibi Fransz ve Habsburg in
paratorluklar Avrupa siyasal dzeninin ne kadar parasysa,

27
Osmanl Devleti de, alt yz yllk tarihinin hemen hemen ta
mam boyunca, Avrupa siyasal dzeninin o kadar parasyd.

Osman l tarihi n i n d nya tarihi iinde k i yeri

Osmanl Imparatorluu tarihin en byk, en uzun mrl ve

en geni corafyaya yaylm imparatorl uklarndan biriydi . Do
u Roma Imparatorluu'nun topraklarnn ounu iine alyor
ve Kuzey Balkanlar'n ve Karadeniz kys nn baz ksmlar gibi
hibir zaman Bizans hakimiyeti altna girmemi yerleri elinde
tutuyordu . Bu araziler zerindeki hakimiyeti geici bir hakimi
yet de deildi - Osmanl Imparatorluu l300'den nce dodu
ve Birinci Dnya Sava sonuna kadar varln srdrd . De
mek ki, Osmanl Devleti in'deki gl Sung Devleti'nin sona
erdii yzylda, Cengiz Han'n Avrasya dnyasnn bir ucundan
br ucuna at koturarak in'den Lehistan'a uzanan bir impa
ratorluk kurduu devirde, Avrupa'da Fransa ile Ingiltere arasn
da Yzyl Savalar patlamak zereyken tarih sahnesine km
t. Ayn sralarda, Osmanllarn Kk Asya'da kuruluuyla he
men hemen ayn dnemde, Bat Afrika'da byk Benin Devleti,
Amerika ktasnn Meksika vadisinde Az tek devleti domaktay
d. Osmanllarn, Ortaa'da k urduklar bu imparatorluk, ok
yakn tarihlerde, halen hayatta olan pek ok kiinin anmsaya
bilecei kadar yakn tarihlerde ortadan kalkt. Osmanl Impara
torluu yeryznden tam anlamyla silindiinde, benim kendi
babam dokuz, annem de be yandayd. Bugn, Osmanllar
sonrasnda kurulmu Trkiye, Suriye, Lbnan ve Irak gibi dev
letlerde Osmanl isimleri tayan, Osmanl dnyasnda eitim
grp bym pek ok kii yaar. Dolaysyla birok insan
iin bu imparatorluk, hayatn iinde var olmaya devam eden,
canl bir mirastr (bkz. blm lO).
1 6 . yzylda Osmanl Imparatorluu tarih sahnesini gl
ve zengin bir dizi devletle paylayordu . Bunlarn en batsnda
Elizabeth devri lngilteresi, Habsburg lspanyas ve Kutsal Ro
ma Imparatorluu ile birlikte Valois Fransas ve Felemenk
Cumhuriyeti bulunuyordu. Daha yaknda ve Osmanllar a-

28
sndan ksa vadede daha byk nem tayan Venedik ve Ce
nova kent devletleri, drt bir yana yaylan donanmalar ve
Hindistan, Ortadou, Akdeniz ve Bat Avrupa dny alarn bir
birine balayan ticaret alar sayesinde muazzam siyasi ve
ekonomik gce sahipti. Douda o srada glerinin ve zengin
liklerinin doruunda olan iki byk imparatorluk vard: Safa
vi Devleti ve Hindistan altktasndaki Mool mparatorluu.
Osmanl, Safavi ve Mool imparatorluklar batda Viyana'dan
douda in snrlarna kadar uzanmak tayd. 1 6. yzylda hep
si de Avrupa ile Asya arasndaki ticarelle zenginlemi, ibilir
yneticiler idaresinde refaha ulamlard. Ispanya ve Porte
kiz'in Yen i Dnya'y ve hazinelerini ele geirdikleri anda, eko
nomik ve siyasal g dengesi ( in'den sonra) bu nn elin
deydi. Ming dneminin ortasnda olan in, kukusuz bu sra
da dnyann en gl ve zengin devletiydi.
Osmanllar l 453'te, 4. yzyldan lS. yzyla kadar bin yldr
ayak ta duran ikinci Roma'y, Bizans' ykmlard. Bu devleti
ykan Osmanl Imparatorluu, bir yandan da, Roma Impara
torluu'nun Bizans'ta ifade bul mu "Dou" varyasyonunun
mi.rass olmutu. Gerekten de Konstantinopolis fa tibi Ikinci
Mehmet, Kayzer-i Rm, yani ahir zaman imparatoru olma id
diasn ok ak bir ekilde ifade etmiti. 1 6 . yzyldaki halefi
Kanuni Sultan Sleyman, saltanat dnemini Roma'y alarak
talandrnak peindeydi. Dahas, Osmanl hkmdarlar lkin
ci Roma'y aldktan sonra, drt yz ksur yl boyunca baken
tin isminde k entin Romal k urucusunun adn kullandlar. Os
manhlarn resmi yazmalarnda, sikkelerinde ve 1 9 . yzylda
kullanlnaya balayan posta p ullarnda kentin ad, imparator
luun sonuna k adar, "Konstantin'in kenti," yani Konstantiniy
ye olarak kald. Ayrca, Osmanllar baz ynlerden Bizans'n
belirli idari modellerini benimsediler. Bizansllar gibi Osmanl
lar da , ruhani-dnyevi hkmdarlk [caesaropapacy] benzeri,
devletin din adamlarn kontrol altnda tuttuu bir sistemi ha
yata geirdiler. Osmanl adalet sisteminde mahkemeler ulema
snf mensubu kadlar tarafndan idare edilirdi. Kadlar ata
yan Osmanl padiahlar, Bizans Imparatorluu'ndaki halefieri
29
gibi, din kurumu mensuplar zerinde dorudan denetim sa
hibiydiler. Bunun dnda, Bizansllardan Osmanllara srekli
lik gsteren kurumlara bir rnek daha verecek olursak, Bi
zans'taki toprak mlkiyeti biimleri de Osmanl dnemine ak
tarlmt. Kukusuz, Osmanllar, halefierini sadece taklit et
mekle kalmamlar, kendi zgn sentezlerini yaratmlard,
ama Bizansllara pek ok ey borlu olduklar da bir gerekti.
Osmanl siyasal dzeninin ekillenmesinde Bizans dnda
baka gl faktrler de etkili olmutu. lleride de greceimiz
gibi, Osmanl Imparatorluu ger Trklerin, Orta Asya'daki
anayurtta tam aklk kazanmayan etkenlerle balayan nfus
hareketleri erevesinde lS 1 00 0 sonrasnda Ortadou'ya geli
iyle oluan kargaann iinden dodu. Osmanl Devleti, Trk
halklarnn Orta Asya'dan batya, Ortadou ve Balkanlar'a g
nden domu, Seluklular ve Timur'dan sonraki son byk
Trk-lslam devletiydi (bkz. blm 2). Bu gerlerin amanist
inanlar Osmanl hanedannn manevi pratiinde ve dnya
grnde derinlemesine yerlemi olarak varln srdrd.
Daha sonraki dnemlerde Iran ve Dou Akdeniz Islam dnya
snn idare ve liukuk usulleri Osmanl pratiine girmekle bir
likte, lslamiyet ncesi dnem Trklerinin gelenek ve grenek
leri Osmanl ynetim evrelerinde nemini hep korudu. Os
manl sistemini, nihai olarak, Islam dnyasnn yan sra, Bi
zans, Trk gerleri ve Balkan devletleri kaynakl etkilerin bir
harman olarak grmek gerekir.
Osmanllar, bir yandan bakalan tarafndan ekillendirilir
ken, bir yandan da pek ok Orta, Dou ve Bat Avrupa devleti
nin geliimini ve yaplanmasn ve bu lkelerde halk imgele
minin ekilleniini etkilediler. Eer 20. yzyl Sovyet Rusya si
yasetinde paranoid slup diye bir ey varsa, bunu byk l
de Osmanllara borluyuz. Moskova merkezli arlk Rusyas
asndan, gl bir Osmanl Devleti'nin varl, Karadeniz ve
Akdeniz'deki scak su Jimaniarna giden yollar uzun sre tka
yan bir engeldi. Yzyllar boyunca Osmanllar Rus devletinin
biricik ve en nemli d dmanyd. arlarla padiahlar 1 7 .
yzyl ile 20. yzyl arasnda, iki devlet d e ortadan kalkana ka-

30
dar ard arkas kesilmeyen savalara tututular. Bu savalarn,
ykselen Rus devletinin geliimi ve ekillenii zerinde ok
gl bir etkisi oldu: Moskof Devleti'nin gney (ve bat) ka
nallarndaki gl dmanlarndan duyduu derin korku, si
yaseti zerinde kalc izler brakarak, gvenlii, topraklarn
geniletmekte ve tahakkm kurmakta arama ihtiyac rluynas
na yol at . Tuna zerindeki Habsburg Devleti ise, muazzam
bir blgesel kargaa iinden Osmanllarn kuzeye doru daha
fazla genilemesini engellemek amacyla kuruldu. Viyana mer
kezli devlet bir direni merkezi oldu ; daha gneydeki eitli
Balkan Yarmadas krallklarnn hibiri Osmanllar durdur
may baaramad iin de, zamanla Orta Avrupa savunmas
n n n hatt olma roln ve kimliini edindi. Osmanllar
Habsburg Devleti'nin ni teliini tanmladlar, devletin yaplan
nda ve daha sonra geliiminde belirleyici rol oynadlar.
Asya, Avrupa ve Afrika ktalarnn kavak noktasndaki je
opolitik konumu, Osmanl Devleti'ne dnya tarihinde nemli
bir rol ykledi. Bu nem l683'teki askeri felaketten ve Os
manllann toprak btnlklerini savunma yeteneinin azal
masndan sonra kaybolup gitmedi. Tam tersine, Osmanllarn
zaaf , Osmanl topraklarnda n paralar koparmak ya da en
azndan bu topraklarn hasmlarnn eline gemesini nlemek
isteyen, topraklar genileyen komular arasnda rekabete ve
uluslararas istikrarszla neden oldu. Bu " Dou Sorunu" ya
da Osmanl Devleti ortadan kalknca hangi topraklarn kime
kalaca meselesi, D vel-i Muazzama ( "Byk Devletler") ara
snda ekimelere yol at ve 1 9 . yzyl uluslararas diplomasi
sini n en temel meselelerinden biri haline geldi. Dou Soru
nu'nun zlmesi konusundaki baarszl k, l 9 1 4'te amzn
ilk byk felaketi olan Birinci Dnya Sava'nn patlak verme
sinde rol oynad.
Osmanl Imparatorluu'nu incelemenin ve dnya tarihinde
nemli bir yer vermenin gerekliliine ilikin ok daha ol umlu
bir baka neden de, imparatorluun varolduu dnemin b
y k blmnde uygulad hogrl idare modeliyle balan
tldr. Ulam ve iletiim teknolojilerinin ve halklarn gleri-

31
nin farkllklarla ei grlmemi lde yzlemeyi zorunlu
kld ada dnya asndan, Osmanl Imparatorluu dik
katle incelenmesi gereken bir rnektir. Osmanllar kendilerine
tabi halklar zerinde yzyllar boyunca gevek bir denetim
kurdular. Osmanl siyasal sistemi, idarecilerinin ve askei yet
kililerinin, Islam, Musevi, Hristiyan dinlerinin Snni:, ii:,
Rum, Ermeni veya Sryani Ortodoks ya da Katalik hangi mez
hebine bal olursa olsun, btn tebaay dinlerinin gereini
yerine getirme konusunda korumasn art koard. Bu art Is
lamiyet'in "Kitap ehli"ne, yani Yahudi ve Hristiyanlara hog
r gsterilmesi ilkesine dayanmaktayd. "Kitap ehli," mkem
mel olmayan ve eksik bir biimde de olsa, Allah kelamna sa
hipti, dolaysyla, Osmanl Islam devleti onlarn ibadetlerini
himayeyle ykmlyd. Hristiyan ve Yahudi tebaann inan
lar nedeniyle zaman zaman cezalandrlm veya ldrlm
olduu kukusuzdur. Fakat bu olaylar, devletin uyulmasn
bekledii ve art kotuu yksek standard, en temel ilke olan
hogr ilkesini ihlal eden olaylard. Osmanl Imparatorlu
u'nda cemaatler aras ilikiler yzyllarca bu ilkelere gre y
rtld . Fakat imparatorluun son yllarnda uyumsuzluklar
artt (bkz. bl m 9). Ancak, Osmanl Imparatorluu, tarihinin
neredeyse tamamnda, dnyann geri kalan iin , okdinli po
litik sistemiyle etkili bir model oluturdu.

Av rupa kltrnde Osma n l I mparator l u u

Osmanl Imparatorluu'nun Bat Avrupa'nn tarih, imgelem v e

kltrndeki yerini zetleyen bu sayfalarn anlam ve nemiy
le ilgili bir uyaryla sze balayalm. Bu sayfalarda yaplan n
celemenin, Osmanllarn, yalnzca Bat Avrupa'nn gelimesine
yaptklar katk lsnde nem tadn ileri srmek gibi
bir amac yoktur. Byle bir nokta zerinde duruluyor olmas
nn nedeni, kilabm asl hedef kitlesinin Bat Avrupa kltrel
geleneine mensup okurlar olmasdr. Ama, bu okurlara Os
manl Imparatorluu'nun, kendi tarih ve kltrlerinin akn
nasl etkilediini gstermektir.

32
 Modern ada dnyaya egemen olan Bat Avrupa devletleri
ne fiziksel olarak en yakn konumda Osmanllar bulunduu
iin , Avrupa'nn askeri, politik ve ideolojik yaylmasndan
uzun sre dolaysz bir biimde etkilendiler. Bu yaknln hem
Osmanllarn hem de Avrupallarn kimliklerinin ekiilenii
zerinde ciddi etkileri oldu . Yaknlk, her iki tarafta da , hem
iticilik hem de cezbedicilik zelliklerini barndran karmak
bir kimlik oluum sreci yaplandrd. Zaten bir halk kendisini
zel ve zgn karakteristiklere sahip farkl ve ayr bir varlk
olarak grme noktasna, genellikle, kendisinin ne olduunu ve
ne olmadn "teki" vastasyla tanmiayarak ular. Bizans,
Balkan ve Dou ve Bat Avrupa devletleri karsnda Osmanllar
(belki Hindu dman karsndaki Moollar gibi) zaman za
man Islam saval (gazilik) kimliini n plana kardlar.
B u , Osmanl hkmdarlarnn ayn dnemlerde Bizansllar,
Bulgarlar, Srplar, Bat Avrupallar ve dier Hristiyanlar as
ker, sanat ve teknisyenler olarak takdir edip altrnasma
engel olmad. Avrupallar iin -ABD'deki ve baka yerlerdeki
torunlar da dahil btn Avrupallar iin- Osmanllar, Avrupa
kltrnn kendisini Avrupa kltr olarak tanmlamasnn
vazgeilmez bir aracyd. Osmanllar kimi zaman Avrupallarn
sahip olmak istedikleri nitelikler asndan model oluturdu.
Machiavelli ile daha sonra Bodin ve Montesquieu gibi Avrupal
siyasal dnrler, Avrupallar eletirrnek iin Osmanl ordu
sunun ve idarecilerinin drstln, disiplinini ve itaatkarl
n vdler. Ayr dnemlerde yaam bu siyasal dnrler,
eserlerinde etkin yneticilerin ve etkin bir devletin gerekliliini
dile getirdiler. Bir kral dorudan eletirmenin tehlikeli olabile
cei bir ada, Osmanl rneini kullanarak Avrupali monark
lar, manarklarn askerlerini ve devlet adamlarn, davranlar
n dzeltmeye ardlar. Sz konusu yazarlar, "Bunl ar, bizim
Bat'da sahip olmamz gereken niteliklerdir" diyorlard. Dahas ,
Avrupallar kendilerini tanmlamaya alrken, bunu ksmen
de, ne olmadklarn tarif ederek yaptlar. Avrupallar Osmanl
lar btn ktlklerin kayna yaptlar, sahip olmak istedikle
ri zellikleri, tam kartlarn dmaniarna atfederek tanmla-

33
dlar. Zalimlie kar insancllk, barbarla kar uygarlk, ka
firlere kar gerek mminler. Kim olduunuzu, ne ve kim ol
madnz tanmiayarak kavrayabilirdiniz. (Bugn ngiltere,
Fransa ve Almanya olarak bildiimiz yerlerde, ahali, lS 7. yz
ylda slamiyet'in ilk gnlerinde bu " teki"lik roln Arap l
kelerinde yaayan Mslmanlara vermiti.) Avrupallk kimlik
leri henz olumakta olan blge sakinlerinin imgeleminde Os
nanllar (onlar) , uygar insanlarm (biz) sahip olmad/olama
yaca niteliklere sahip kiiler olarak tanmland. Avrupal ak
ln dnyasnda, Osmanllar, hem korkun, vahi ve tarifsiz de
recede kt, hem de seks delisi, harem dkn ve sefih idi.
1 9 . yzylda bile Avrupal hayal gcnn rnlerinde Osmanl
Dousu, kendilerine hakim, ciddi, adil, cinsel olarak kontroll,
lml ve rasyonel olduklan iddia edilen Avrupallarn uygar ve
gl Bats'nda bulunmad ya da yasak olduu varsaylan
zevklerin yozlam merkezi olarak gsteriliyordu.
Osmanllar, bugn genellikle gz ard edilen veya unutulan
eitli ynlerden, Avrupa gndelik yaamnn gerekten para
sydlar. rnein Bal Avrupallarn veya Amerikallarn ou
byk bir ihtimalle, ok sevdikleri kahve ve laleleri ya da ha
yatlarn koruyan iek alarn Osmanllara borlu olduklan
nn farkmda deildir. Oysa bunlar, Bat Avrupa'ya 16. ve 1 8 .
yzyllar arasmda gelmi Osmanl rnleridir. Osmanl mpa
ratorluu, ilk gnlerinden itibaren, sonradan Avrupa halini ala
cak olan gerekliin gndelik yaam, dini ve siyasetiyle i
ieydi. Genel olarak, bu i ieliin derecesi mesafeyle ters oran
tldr. Dolaysyla muhtemelen gnmz Avusturyas'ndaki
Osmanl miras Dani marka'dakinden daha fazladr. Yine de, Ba
t Avrupal deerlerin birounun korunduu Amerika Birleik
Devletleri de dahil, her yerde Osmanl etkisi hissedilmektedir.
Osmanl mparatorluu Avrupa'daki din savalannda didak
tik bir ilev stlenerek nemli bir rol oynad. Reform devrinde
birbiriyle mcadele halindeki taraflarm ou iin, Osmanhlar,
Tanr'nn yeryzndeki gazabyd. Anabatist * denen baz radi-

(*) ocuklarn vaftiz edilmesini reddeden bir Hristiyan mezhebi - e. n.

34
kal Reformcular Osmanllar Tanr'nn bir iareti olarak kabul
ediyor ve Osmanllarn dnyay ele geirmek zere olduunu
savunuyorlard. lte artk Deccal gelecekti. Daha sonra Seil
miler tanrszlar yok edecek ve lsa'nn ikinci geliinin yolu
nu aacakt. Martin Luther ise , benzer bir izgide, Osmanlla
rn, Tanr'nn papalktaki bozulma nedeniyle verdii bir. ceza,
Tanr'nn gazabnn bir arac olduunu yazd. Katalikler ise yi
ne kendi alarndan bakarak, Trkleri, Luther yandalarnn
oalmasna gz yumulmu o lmasna kar verilmi ilahi bir
ceza olarak gryorlard.
Ayn ekilde, Osmanllar Avrupa halk kltrne de yer et
milerdir. 1 7 . yzyl Fransz edebiyat sk sk padiahlar konu
alrd. rnein 1 648'de yaym lanan , kafesteki I. Bayezit ( 1 389-
1 402) ile onu esir alan Timur yksnde olduu gibi. Ancak,
yklerin ou Trklerin gadclarl, rnein Kanuni Sultan
Sl eyman'n gzdesi Sadrazam lbrahim Paa'ya yaptklar hak
kndayd. Aslnda bir kozmopolit, ince zevklere sahip, ok dil
bilen bir "Rnesans prensi" olan Fatih Sultan Mehmet, 1 6 1 2
tarihli bir Fransz piyesinde, zalim, acmasz bir zorba olarak
temsil edilmi, annesi de kurbannn kann ien birine dn
mt . Ayn lde garip baka yklerde, Osmanl askerleri,
Roma sava tanrs Mars'a adakta bulunan insanlar olarak be
timlendi. Ancak, Viyana nndeki 1 683 bozgunundan sonra
Osmanl tehlikesinin azalmasyla birlikte, izilen Osmanl
imaj bir lde deiti.
Bylelikl e, 18. yzylda Ba l, Orta ve Dou Avrupallar ken
dilerini Osmanl komularndan ak ve aktif bir biimde bir
eyler almaya balayacak kadar gvende hissettiler. Bu d
nemde Osmanllar, klasik mzie modern orkestrann vurmal
alglar (perksyon) blmn ekleyerek Avrupa klasik m
zik dnyasna nemli katklar yaptlar. 1 7 20'lerden 1850'lere
kadar sren dnemde "Trk mzii" denen mzik -bir za
manlar orkestradaki vurmal alglara verilen ad- Avrupa'y
kasp kavurdu. Avrupa saraylar Osmanl vurmal alglarnn
seslerini kartmak iin birbiriyle yara girdi -ziller, ksler,
nekkareler ve davullar, ayrca genler, defter ve evgan de-

35
nen bir grup zilden oluan adr biimli alglar. Bu mzik, as
keri eaturmak ve dmann yreine korku salmak iin Os
manl ordularyla birlikte yryen mehter takmyla birlikte
kmt. Lehistan Kral II. Augustus ( 1 697- 1 733) mehter m
ziini o kadar beendi ki, padiahlardan biri kendisine hediye
olarak 1 2 - 1 5 mzisyenli bir mehter takm gnderdi. Kraln
komusu Rus ariesi Anna, kendisinin de bir bandoya ihti
yac olduuna karar vererek 1 725'te, bir takm getirmek zere
Istanbul'a adam gnderdi. 1 74 l'e gelindiinde Viyana Habs
burglarnm kendilerine ait bir mehter takmlar vard; bir sre
sonra da Berlin'deki Prusya kral bir mehter takm edindi. Bu
takmlarn hepsi de Osmanllardan olumaktayd. Mehter ta
kum mensubu Osmanllarn bu yabanc lkelerdeki karyerle
r i n i n a n l a tlnaya deer y k l e r i o l duu m u h a k k a k t r.
1 782'de Londra kendi handosuna sahip oldu, fakat bu sefer,
egzotizmi daha da glendirmek iin olsa gerek, davullar,
simballer ve deflerin bana Afrikallar kondu. Bu mehter tak
m lgnlnn bir kalnts da banda efleri tarafndan baton
atlmas dr. Tempo tutmak iin mehterba tarafndan tanan
asa, zamanla bir tren arac haline geldi. B u , sonunda deie
rek tro m p e t t a k m n n d e y r y e n gst e rici k z l a r n
ABD'nin her yerinde geitlerde ve futbol malarnda havaya
attklar batona dnt.
Mehter mziinin poplerlii, orkestra snrlarn ap bu
gn klasik Bat mzii diye adlandrdmz mziin anaizgi
sine girdi. llk olarak 1 824'te yaynlanan Beethoven'n Dok
znc Senfon i'sin in son blmnde, yenieriterin yryn
artran harika bir pasaj vardr. Brahms'n Drdnc Senfo
ni's inde, Haydn'n Askeri Senfon i sinde, Rossini'nin Gillame
'

Teli uvertrnde ve Wagner'in Tannhiiser operasnn mar b

lmnde de "Trk mzii"ni duymak mmkndr. Mozart'n
La Majr Piyano Sonat K. 33 1 'de muhteem l:ir rondo alla tur
ca vardr, bu tema daha sonra Amerikan caz mziine ve Dave
Brubeck ile Alrnacl Jamal gibi mzisyenlerin repertuvarlarna
tanmtr. Operacia sadece Osmanl mzii deil, Osmanl
dekorlan da popler oldu. Bunlarn ilki 1686'da Hamburg'da

36
sahneye koyulan Sadrazam Kara Mustafa Paa'nn Viyana ku
atmas sonrasndaki kaderiyle ilgili 3 perdelik bir operayd.
Handel'in T imur operas ( 1 724) , I. Bayezit'in ( 1389-1402) Or
ta Asyal dnya fatihi tarafndan yenilgiye uratlmasn, esir
alnp hapsediliini anlatyordu. Mozart'n 1 792'de besteledii
Saraydan Kz Ka rma'dan nce benzer kurgu ve karaktcdere
sahip baka operalar da yazld. Rossini'nin Italya'da Bir T rk
ve bir dereceye kadar da Cezayir'deki !talyan Kz eserleri, Os
manl opera temalar geleneini devam ettirmekteydi.
Avrupa mzii Osmanl mzik temalarn ve dekorlarn
alrken , Trk modas da 18. yzyl Avrupas'n kasp kavurdu.
Madam de Pompadour'un Kral 1 5 . Louis'nin saraynda balat
t bir modayla sahte Osmanl padiahlar ve hanm sultanlar
her yeri sard. rnein Lehistan'daki Sarmat* hareketinde
soylular Osmanl kostmleri giyip, "Arap" atiarna bindiler.
Avrupa'nn her yerinde alan Osmanl tarz kahvehaneleri,
parlak ipeklil er, knldadka dalganan alvarlar, kalkk bu
runlu Trk terlikleri giymi, Trk ubuklar ttt ren , Trk
tatllar yiyen Avrupallar doldurdu.
1 9 . yzylda bu "Trkomanya" hzn kaybed erek yerini Av
rupa halk kltrndeki Osmanl mevcudiyetinin baka ifade
lerine brakt. Her zamanki gaddarlk, entri ka, kskanlk ve
vahet temalar d evam ediyordu. G l Ingiliz siyasetisi
Gladstone'un "Bulgaristan'daki dehet"e kar ektii nutukla
rn kolaylkla kabul grmesi de bundan kaynakland. Bu eski
gaddar Trk imgesinin yanna bir de ak ya da soytan Trk
imgesi eklendi. Maliere'in Kibarlk Budalas oyununda ( 1 670)
grdmz gibi, salak Trk figr beylik bir imge haline gel
miti bile; oyunda ba karakter seyircilerin Osmanlca olarak
alglamas beklenen anlalmaz bir dil konuuyordu. 1 9 . yz
ylda ise, koca koca cinsel organlan olan ehvet tutkunu Trk
ler Vi.ktoryen dnem pornografi edebiyatnn nemli bir unsu
ru haline geldiler. Dahas, Lord Byron'dan romanc Pierre Lo-

(*) Soylularn Sarmat bir kkenden geldigi inancna ve Sarmatlara zenneye da

yanan bir siyasal greti. Sarmatlar I IV yzyl ile IS lll. yzyl arasnda yaa
m bir halktr - e.n.

37
ti'ye ve Ingiliz casusu Lawrence'a kadar birok Avrupal, Os
manl lmparatorlugu'nu cinsel ve cinsel alnayan her trl
fantezinin gerekletirilebilecegi bir ryalar lkesi olarak g
rr hale geldi. Anlan bu kii ve binlerce bakas -Osmanl
diyarna gitsinler veya gilmesinler- modern endstriyel yaa
mn skclgndan ve tekdzeliginden kurtuluu hayallerinde
ki Dogu'da aradlar. Delacroix, Germe ve digerlerinin resim
lerinde egzotik ve erotik, ilkel, vahi ve soylu imgeleri bol bol
grlr.
1 9 . yzyln, 18 76 Amerikan Yzyl Sergisi ele dahi l, eitli
dnya fuarlarnda sergilenen Osmanl obj eleri sayesinde,
"Trk kesi" Avrupa ve Amerikan evlerinin olagan bir para
s haline geleli. Varlkl snflarn salonlarnda, genellikle bir
bakr tepsi ve ark hallaryla ayr bir grup oluturan uzun sa
akl , pskll kabark k o l tuklar boy gs terdi. rnegin
1 900'de Paris'te tasannc Poiret "Oryantal" fantezileriyle n
salmt. Hali vakti o kadar yerinde olmayanlarn evlerinde eg
zotik Dogu'yu genellikle, tek bir eya -bir seclir veya divan
agrtrrd. Byk Alman romancs Thomas Mann, Byl
Da ( 1924) romannda bir "Trk kesi"ni belimler ve insan
larla biraraya gelip sohbet etmek iin bir "Trk" kahve elegir
meninden ve "Trk" kahvesinden yararlanan bir karakteri an
latr. Ana karakterlerden birinin eledesinin "ipek giysiler iin
de, kk, komik bir Trk' vard. Ipek giysilerin altnda ,
iinde bir mekanizmas olan sert bir gvde bulunuyordu . Bir
zamanlar kurulunca masann zerinde bir oraya bir buraya
zplard, ama uzun zamandr almyordu." rnegin ABD'de
mimarlar, New York, Portland, Oregon ve Chicago kentlerinde
yaptklar dzinelerce sinema binasnda (eski Yakndogu'nun
da dahil , baka kltrlerin yan sra) Islam ve Osmanl mimari
detaylarn oka kullandlar.
zet olarak, yukardaki rneklerde de grldg gibi Os
nanllar Avrupallarn hayal gcne pek ok malzeme saglad
lar. Reform agnn ve 1 7 . yzyl Fransz edebiyatnn Deccal'
ve dman, Osmanllarn askeri olarak geriledigi dnemde
yerini daha masum imgelere brakt . Bunun iindir ki, 18. yz-

38
yl mehter mzigini ve Trkarnanya salgnn, sonra da 1 9 .
yzyln her zaman hazr v e nazr ark hals eligindeki egzo
tizm ve erotizmini ve sinema binalarn gryoruz. Avrupa'nn
ve uzantlarnn kltr dnyasnda Osmanl lmparatorlugu ar
tk yoktur, ama miras bugn bile varlgn srdrmektedir
(bkz. blm 10).
Osmanl lmparatorlugu son gnlerini Bat Avrupa emperya
lizminin en parlak dneminde, dnyann byk ksmnn In
giltere ve Fransa imparatorluklarnn fiilen igal ve egemenligi
altna girdigi bir dnemde geirdi. Her yerde halklar bu ikisi
nin ve diger Bat Avrupa devletlerinin egemenligi altna gir
miti . 19. yzyl sonu dnyasnda Avrupa ktas dnda sadece
bir avu bagmsz devlet vard. Osmanllar ile in ve Japonya
imparatorluklar ayakta kalp bir miktar g sahibi olan bu
devletlerin en nemlileriydi. Bu bagmsz devletler, dnyann
smrgeletirilmi halklarna, Avrupa emperyalizmine kar
mcadelede rnek ve umut kaynag oldular. Hint Mslman
larmdan, Orta Asya'nn Trke konuan halklarna, Magrib'in
Kuzey Afrikahlarna kadar birbirinden farkl pek ok halkn
hepsi de, Ingiliz, Rus ve Fransz smrgeciligine kar mca
delelerinde Osmanl lmparatorlugu'nu rnek aldlar.

nerilen kaynaka
(*) iaretli maddeler bu alana yeni balayan llrencilere tavsiye edilen kaynaklardr
*Asad, Talal. Anthropology and the Colonial Encounter (New York, 1973).
Bohnstedt, John Wolfgang. The lnfdel scourge of Gad: The Turkish menace as seen
by German pamphleteers of the Reformation (Philadelphia, 1 968).

*Brown, l. Cari, der. Imperial Legacy: The Otoman Imprint on the Ballans and the
Middle East (New York , 1996). [l. Cari Brown, der. Imparatorluk Miras: Bal
kanlar ve Ortadogu'da Osmanl Izleri ev. : Gl agah Gven (Istanbul: Iletiim
Yaynlar, 2000)]
*elik, Zeynep. Displaying the Orient: The Architecture of Llam and Nineteenth
Centuy World Fairs (Berkeley, 1 992).

Daniel, Norman. Islam, E urope and empire (Edinburgh, 1 966).

*Deringil, Selim. "The Ottoman twilight zone of the Middle East," Henri ]. Bar
key, der. Reluctant neighbor: Turkey role in the Middle East (Washington OC,
1996), 13-22.

39
Fischer-Galai, Stephen A. "Otoman Imperialism and German Protestantism,
1 521 - 1 555" (Cambridge, Yksek lisans tezi, 1959).
*Karpat, Kemal. The Ottoman Empire and lts Place in World History (Leiden,
1974).
*Mansel, Philip. Constantinople: City of the Worlds Desire, 1 453-1 924 (Londra,
1995). [Trkesi: MansPl, Philip. Konstantinopolis: Dnyann Arzulad ehir,
1 453-1 924 ev. : erif Erol (Istanbul: Sabah Kitaplar, 1996)]
*Rodinson, Maxime. Europe and the mystique of Islam (Seattle, orijinal Franszca
1980 basksnn evirisi, 1987).
Rouillard, Clarence. The Turh in French History, Thought and Literature (1520-
1660) (Paris, 1938).
*Said, Edward, Orietalism (New York, 1978). [Trkesi: Said, Edward, arkiyat
lk ev. : Berna lner (Istanbul: Metis Yaynlar, 1999)]

St. Clair, Alexandrine N. The image of the Turh in Europe (New York, 1973).
*Schacht, Joseph ve C. E. Bosworth, der. The Legacy of Islam (Oxford, 2 . bask,
1979).
Schwoebel, Robert. The Shadow of the Crescent: The Renaissance Image of the Turh,
1 453-151 7 (Nieuwkoop, 1967).
Southern, R. W Westem Views of 1slam i n the Middle Ages (Cambridge, 1968).
*Stevens, MaryAnne. The Orientalists: Delacroix to Matisse (Londra, 1984).
Thompson,James. The East: Imagined, Experienced, Remembered (Dublin, 1988).
*Valensi, Lucete. The Birth of the Despot: Venice and the Sublime Porte (l haca,
1993). [Trkesi: Valensi, Lucete. Venedil ve Bab- Ali: Despot'un Douu, ev. :
A. Turgut Arnas (Istanbul: Baglam Yaynl ar, 1994) . ]

40
 I KINCI B L M

Bal a n g c nda n 1 683'e kadar

Osman l I m parator l u u

G i ri

1300-1683 dnemi, Osmanl Devleti'nin arpc bir biimde

genileyerek, pek dikkat ekmeyen, kk bir beyl ikten, u
suz bucaksz topraklara sahip bir imparatorlua dnmesine
tank oldu. Osmanl egemenlii altna giren bu topraklar, g
neyde Arabistan Yanmadas ve Nil Nehri alayanlanndan ,
douda Basra'ya v e Iran Platosu'na, batda hemen hemen Ce
belitark'a, kuzeyde de Ukrayna steplerine ve Viyana surlanna
kadar uzanmaktayd. Osmanllar, harita zerindeki bir nok
tayla baladklar dnemi, Karadeniz, Ege, Akdeniz, Hazar De
nizi ve Kzldeniz kylarna yaylm topraklara sahip bir dn
ya imparatorluuyla bitirdiler.

Osmanl Devleti'nin kke n ieri

Byk olaylar aklama gerektirir: Roma, lnka, Ming, lsken

der, Britanya ya da Osmanl imparatorluklan gibi byk impa
ratorluklarn ortaya kn nasl kavramalyz? Dnyay sar
san bu olaylar nasl aklanabilir?
Osmanllar zetle yle bir balamda tarih sahnesine kt-

41
 ICIJTSAL IIOMA

iiiiiiD 13()().1351
13571 319
vdJJ 1 3191 s 1 2

Harita 1. Osmanl1 lmparatorlugu, 1300- 1 5 12. (Kaynak: Halil lnalc1k ve Donald Quataert, der., An e<onomic and ocial
history of the Ottoman Empire, 1 300- 19 1 4, Cambridge, 1994, )()()(iii.)
lar: Ger Trk topluluklarnn , Bizans Devleti'nin Kk As
ya'daki egemenliini sarsan fetihleri; Moollann Ortadou'yu
istilasnn yaratt kargaa ve g eden ynlarn snrlar ze
rinde byyen basks; pragmatik ve esnek Osmanl politikala
nnn her din ve toplumsal kesimden ok sayda taraftar topla
mas ve Osmanllan, ger topluluklarnn Balkanlar'a giri
yolunu kontrol eden corafyaya yerletirip daha da fazla yan
da toplamalarna olanak salayan ans faktr. Bu blmde
Osmanl Devleti'nin douunun ayrntl yks aktarlacak
Osmanl Imparatorluu , 13. yzyldan 14. yzyla geilir
ken, Anadolu Yannadas'nn kuzeybat kesinde dodu (ha
rita 1 ) . Dneme ve blgeye muazzam bir kargaa -siyasal, kl
trel, dini, iktisadi ve toplumsal kargaa- damgasn vurmutu .
Bu blge, bin yl akn bir sreden beri, Roma Imparatorlu
u'nun ve bu imparatorluun Dou Akdeniz dnyasndaki ha
lefi, bakenti Konstantinopohs olan Bizans Imparatorluu'nun
parasyd. Bizans, bir zamanlar Gneydou Avrupa'nn, Ku
zey Afrika'nn ve l talya'nn baz ksmlarnn yan sra, gn
mz Ortadousu'nun (Iran dnda) hemen hemen tamamna
egemendi -bugnk Msr, !srail, Filistin, Lbnan, Suriye, r
dn, Trkiye ile Irak'n baz ksmlarn iine alan blgeye.
Ancak, lS 7 . yzylda, bu topraklarn oun u , merkezleri
Mekke, am ve Badat'ta bulunan ve geniiernekte olan yeni
devletlere kaptrd. Bizans Devleti, biraz glkle ;le olsa , ken
disini yeniden yaratarak Anadolu'daki eyaJetlerini elinde tut
may baard. Bu klm haliyle Bizans Imparatorluu
grup dmanla kar karyayd . Akdeniz'de Venedik v e Ceno
va tccar devletleri, zengin Ege, Karadeniz ve Dou Akdeniz
ticaret yollar zerinde mstahkem mevkiler ve iktisadi imti
yazlar kazanmak iin kendi aralarnda ve (genellikle tek bala
rna) Bizansllara kar savayorlard. Bizanshlar kuzeyde ve
batda ise, byyen, gl kara devletleriyle, zellikle Bulgar
ve Srp krallklaryla kar karyaydlar. lS 1000 dolayiarndan
itibaren, Bizans'n dou snrlarnda (Trkmen denen) Trk
gerleri boy gsterdi. Kkleri Orta Asya'da, Baykal Gl ev
resindeki blgede olan Trk kavimlerinin , anayurtlarndan

43
kalkan g , yaklak lS 1000 civarnda Ortadou'ya girmeye
balad. Orta Asya'daki anayurtta Trkmen yaam tarznn be
lirgin zellikleri, dinde amanist inanlar, ekonomide hayvan
cla bamllk ve toplumsal deerlerde yii tlie gsterilen
byk sayg ve soylu kadnlarn geni bir zgrlk ve hareket
lilie sahip olmasyd. Trkmenler Ortadou'ya gelmeden he
men nce yazlan ve kahraman erkek ve kadnlarn yklerini
aktaran, Homeros destanlar tarzndaki Dede Korkut Kitab, bir
yandan da koroutaya deil, oybirliine dayal bir nderlik sis
temine sahip Trkmen siyasetinin okparal yapsn ortaya
koyar. Dnya tarihinin belli bal olaylarndan biri olan bu
gler, Kk Asya'dan in'in bat sntrlarna kadar uzanan,
Trke konuan bir nfus kua yaratt ve Osmanl Devle
ti'nin kurulmasna yol at. Gebe ve okparal siyasal yap
syla Trkmen yaam tarz, ilk glerin/fetihlerin asl ykn
tayan lran Platosu yerleik ahalisinin yaamnn alt st olma
sna yol ayordu. Gebeler, yerleik yaam tarznn hakim
olduu Ortadou'ya doru ilerlerken ya da bu topraklara gir
dikten sonra lslamiyet'i kabul ettiler, fakat amanist ritel ve
pratiklerinin de birounu korudular. Trkmenler ve srleri
g srasnda yerleik blgelerde ekonomiyi sekeye urattlar,
kyllerden hkmdarlara vergi akn engellediler. Bu istila
c Trk gerleri arasnda Seluk ailesi de vard. Batya doru
srklenen irili ufakl gebe topluluklannn pek ok nde
rinden biri olan Seluk ailesi , lran' ve tanmla uraan blge
ahalisini denetimi altna soktu, blgenin hak im Fars-lslam uy
garlna hzla asimile oldu. Sonra da yeni devletindeki yerle
ik tarmsal yaam tarzn alt st eden ger yandalarn ne
yapaca sorunuyla kar karya kald. Seluklularn sorunu
na zm Bizans Anadolusu'nda bulunacakt.
Bizans Anadolusu'ndaki eyaletlerin, bu balamda nemli
grnen iki grup zellii vard . Birincisi, bunlar verimli top
raklard ve youn nfusa sahip tarmsal yerleim alanlanyd,
dolaysyla gebeler iin cazip yama hedefleri oluturuyor
lard. Anadolu eyalerleri tek kelimeyle zengindi. stelik Hris
tiyan 'd. Bu nedenle de, lslamiyet'i daha yeni kabul etmi ve

44
kendi aralarndan kma, amanist inanlarla Mslmanlk'
birletirmi bilge kiilerin etkisi altndaki bu Trk gerleri
iin , onlarla savamann cazibesi artyordu. Anadolu'nun g
erler iin ekicilii, esas olarak zengin olmasndan m kay
naklanyordu, Hristiyan olmasndan m? adalar Hristi
yan hallar gibi, gerleri de ynlendiren etkenler ekonomik,
siyasal ve dini faktrlerin bir kanmyd. Anadolu topraklan
zengindi ve bu topraklarda (arlkla) bir baka inanca, Hris
tiyanlk'a bal iftiler yaamaktayd. Arkadan, Orta Asya'dan
gelen g dalgalannn ittii Ortadou'daki muazzam gerler
yn iin , bunlar gl etkenlercli . Dolaysyla, lran'a girme
lerinin zerinden ok zaman gemed en , gebe Trkmenler
Bizans'n dou eyaJetlerini yamalamaya ve basknlar dzenle
m eye baladlar. Ekonomi, politika ve i man gc onlar bu
eyaletlere ekiyor, Iran'n merkeziyeti Selukl u hkmdarlar
da onlar buralara itiyordu. Bizans Devleti bu basknlara onlar
ca yl dayandktan sonra, bu yeni tehdidi ezmek zere hareke
te geti. Ancak, l 07l'de, yeni bir dnem aan Malazgirt Mu
harebesi'nde Alpa rslan'n ordusuyla geici bir ittifak yapan
Trk gerlerinin birleik askeri gc , lmparator Ronanos
Diogenos komutasndaki Bizans ordusunu kesin bir yenilgiye
uratt . Bu yenilgi, imparatorluun doudaki snr savu nma
sisteminin iOas anlamna geliyordu; hemen hemen her trl
denetimelen kurtulan Trk gerleri Bizans'a akn ettiler.
Bundan sonra birka yzyl, 1 5 . yzyl ortalarna kadar do
usu ve batsyla Anadolu tarihi yle bir benzetmeyle i fade
edilebilir: Kabaran Trk gerleri dalgas , bu dalgann ortasn
da kalm Bizansl tekfurlara veya feodal beylere bal yerleik
hayat adacklar . Trk gerlerinin nderleri ise, bir yandan
kendi kk devletlerini kurnaktayd lar. Ksa vadede, Trk
men beylikleri doar ve batarken, Bizans hakimiyeti bazen art
t , bazen azald. Anadolu kah genileyen kah klen k
ck Trkmen ve Bizans beylik ve devletiklerinden oluan bir
yamal bohaya benzedi. Bizans'n imparatorluk ve feodal bey
likler dzeyinde gsterdii direni, zaman zaman az ok baa
rl oldu. Fakat, uzun vadede, Hristiyan Biza ns, n fusunun
45
ounluu Rumca konuan Anadolu, derin ve kanlmaz bir
dnm geirerek Mslman ve Trke konuan Anadolu
oldu. Bu genel karklk, daha dorusu kaos ortam Osmanl
Devleti'nin ortaya knda kritik bir rol oynad . Trkmen is
tilalarnn ortasnda kuatlm Bizansllar bir yandan da ltal
yan tccar devletlerine kar savayor, byk toprak parala
rn ve ticari tekel gibi iktisadi gelir kaynaklarn onlara kapt
ryorlard. stelik, Konstantinopolis, 1 204- 1 26 1 arasnda, Fi
listin'e yrmek yerine impara torluk bakentini ele geirip
yamalayan ve kendi ksa mrl Hristiyan Latin imparator
luklarn kuran eski hallarn bakenti old u .
Osmanl Devleti'nin doduu zgl balam, ayrca, Mool
mparatorluu'nun Cengiz Han idaresinde ykselii , douya ve
batya hzla genilemesi ve 1 3 . yzylda Ortadou ilerine akn
lar dzenlemesiyle de balantldr. Mool Devleti geniledike,
genellikle yolu zerindeki Trk gerlerinin hareketini hzlan
dryor, onlar da nfuslarn ve hayvanlarn besieyebilecek bl
gelere kayorlard. 1 3 . yzyl ortasnda bir Mool kom utan
Anadolu Seluklu Devleti'ne saldrd. Bu Mool zaferi Anadolu
Seluklu Devleti'nin sonunu getirdi. Bu devlet, Bizans sonras
Anadolu'da Osmanllardan nce kurulmu en baarl devletti.
Anadolu Seluklu Devleti'nin paralanmas zerine, yerine ok
sayda kk Trkmen beylii kuruldu. Mogollarm varl ayn
zamanda Trkmen gerlerinin batdaki otlaklara doru ka
masna yol at. Bunlar bir yanda kmekte olan Anadolu Sel
uklu Devleti'nin, dier yanda dalmakla olan Bizans dnyas
nn snr blgel eriydi. Anadolu, Srp ve Bulgar, Cenovah ve Ve
ncelikli istilaclarla, Mslman Trk gerler ve Bizansh l-Iris
tiyan Rum kyllerle dolu, her eyin degimekte oldugu bir
dnyaycl . Osmanl Devleti, ite Konstantinopolis'in gney ve
dogusundaki bu dalk Anadolu topraklarnda dodu.
Osman l uzman tarihiler, bu olaganst imparatorlugun
ortaya kn ve ykseliini aklayan en nemli etkenin han
gisi olduu zerinde tartmay severler. Soru yerinde bir soru
dur, zira hanedana adn veren kurucusu Osman, snr boyun
daki irili u fakl ok saydaki Trkmen grubunun pek ok n-

46
derinden biriydi, kukusuz en gls de deildi. 1300 yln
da bu dnyaya bakp da, kurduu devletin tarihteki en baarl
devletlerden biri olacan tahmin etmek olanakszd. O srada
Osman, yaklak 40.000 adrlk bir Trkmen gerleri grubu
nun bandayd. Snrn baka blgelerinde 70.000 ila 100.000
adra komuta eden (her adrda iki ila be kii bulunuyordu)
ok daha baarl rakipleri bulunuyordu. Dzinelerce Trk
men beylii daha vard . Btn bunlar, Anadolu dalk blgele
rindeki Trkmen gerlerin, vadilerdeki ve ky ovalarndaki
ahalinin dzenini bozduu, sonra da onlarn yerine buralara
yerletii daha byk bir srecin paralanyd. Bu beylikler ve
ger gruplar arasnda bir tek Osmanl hanedam zafere ular
ken, dierleri ksa srede ortadan kayboldu .
Osmanl ailesiyle yandalar ve dier Trkmen nderleri ve
gruplar hi k ukusuz btn Anadol u'yu, zellikle snr blge
sini saran kargaadan yararlandlar (Tpk daha sonra Balkan
lar'daki siyasal paralanmlktan yararlanacaklar gibi) . Ge
nellikle belirli bir hedefe ynelik olmakszn bir anda gelien
T rk gebe aknlar , yerel idare leri devi rip Anadolu'nun
mevcut siyasal ve iktisadi dzeni yerine bir kargaa ortam ge
tiriyordu. Mool basksyla artan bu glerin snr blgelerin
de byk nfus basks ol uturduu anlalyor. Osman'nki
gibi sava topl uluklar, hem yerleik ahaliden geincbildikle
ri, hem de gleri sayesinde, yandalarna devletlerin salaya
mad gvenlii salayabildikleri iin serpi lip gelitiler. Bu
tr sava ordugahlar 1 3 . yzyl Anadolusu'nun nemli bir
siyasal rgtlenme biimi oldu.
Osmanllarm devlet kurma konusundaki baarlar, hi ku
kusuz, olaanst bir esnekliin, deien koullara pragmatik
bi r biimde uyum salama isteinin ve yeteneinin sonucuy
du. Domakta olan babasoylu hanedan Trk kkenliydi ve
boy gsterdii yer, Hristiyanlarn ve Mslmanlarn, Trke
ve Rumca konuan topluluklarn yaad ok heteroj en bir
blgeydi. Elde edilecek ekonomik kazanmlar, Anadolu'dan ve
Anadolu dndan Hristiyan ve Mslman ynlan Osmanl
sancaklar altna toplad. Osmanl hkmdarlar kendi kendi-
47
lerine bitikleri gazilik, yani din ve iman uruna Hristiyanlara
kar savaan savalar olma rol sayesinde de yanda topla
dlar. Ancak, bu din! telkinlerin gcn de sorgulamak gere
kir, nk tam da ayn anda Osmanllar, ok sayda Hristiyan
Rum komutan ve askeri, byyen kuvvetlerine katmaktayd
lar. Demek ki, Osmanllarn evresinde Mslmanlar kadar
Hristiyanlar da toplanmaktayd; Tanr yoluna deil, altn ve
zafer iin -elde edilecek ganimetler, kazanlacak mevkiler ve
g iin.
Ayrca, Osmanllarn, sadece komu Bizans feodal beyleriyle
deil, en bandan beri dier Trkmen liderleriyle savaa ar
lk verdikleri de hatrda tutulmaldr. Gerekten , Osmanllar
14. yzyldan 1 6 . yzyla kadar Anadolu'daki Trmen beylik
lerine kar devaml savatlar. Tarihiler, dikkatlerini, Avru
pa'ya ynelik Osmanl tehdidi ve Osmanllara ncelikle devlet
kuruculuu deil, yersiz bir biimde gazilik rol birnek ze
rinde younlatrdklar iin, Trkmenlerle olan atmalar,
sertlik ve sklklarna karn genellikle gz ard edilmitir. Ra
kip Trkmen hanedanlar -Anadolu'da Karanan ve Germiyan,
Orta Asya'da Timurlu hanedanlar gibi- Osmanl Devleti iin
dehetli birer dman ve ciddi birer tehdittiler. Osmanl geni
lemesi en bandan beri okynl oldu -sadece baty ve ku
zeybaty, yani Bizans ve Balkan topraklarn ve hkmdarlar
n dei l , ayn zamanda hep dauyu ve gneyi, yani rakip
Trkmen beyliklerini de hedef ald lar. Dolaysyla, Osmanl
larla ilgili olarak asl belirleyici nokta, gazilikleri veya din1 ni
telikleri deildi -geri zaman zaman bu nitelikleri de bir ekim
gcne sahip olmutur. Kurulma, oluma , taraftar kazanp sa
fnda tutma srecinde Osmanllarn arpc yn, devlet olma
nitelikleriydi. Daha ak bir i fadeyl e, Osmanl projesi kapsa
mnda kurulmakta olan bir din devleti deil, pragmatik bir
devletti. Bu bakmdan da ayn dnemin dier devletlerinden,
ngiltere'deki ya da in'deki devletlerden hibir fark yoktu.
Osmanllarn kurulu ve ykseliinde corafya nemli bir
rol oynad. Belki snr boylarndaki dier Trkmen nderleri
de koullara uyum salamak, yeteneklerden yararlanmaya ha-

48
zr olmak, farkl farkl yerlerden taraftar kabul etmek ve des
tek salayacak okynl cazibe merkezleri oluturmak bakm
larndan Osmanllara benzemekteydiler. Zaman iinde bu ka
dar uzaktan bakarak, Osmanllarn sz konusu ynlerden ne
lde sra d nitelik tadklarn kestirrnek zor. Ancak, Os
manllarn baanya ulamasnn nedenleri zerinde dururken,
daha kesin bir biimde iaret edebileceimiz bir olay, l354'te
anakkale Baaz'nn Avrupa yakasndaki bir kalenin (impe)
Osmanllar tarafndan ele geirilmesidir. impe'yi alan Os
nanllar Balkanlar iin gvenli bir kprbana, kendilerini
bir anda Anadolu snr boylarndaki dier rakiplerinin nne
geiren blgesel bir srama tahtasna sahip oldular. Gelibo
lu'ya sahip olunca, Osmanllar mstakbel yandalarna usuz
bucaksz yeni zenginleme alanlar -Balkan topraklar- sundu
lar. Boazn kar tarafndaki, Asya yakasndaki dier beylerin
yandalar bu alanlara ulama olanana sahip deildi. Bunlar
zengin topraklard ve o srada bu zengin topraklarda hi Trk
men yoktu. Harekete geme arlarnn ideoloji -gaza- adna
da yaplmas mmknd.
14. yzyl Balkanlar'nda, Bizans Anadolusu'nun daha nceki
zenginliklerine ve siyasal kargaasna kout bir zenginlik ve
kargaa vard. Daha nce Trkmenleri Bizans Anadolusu'na ge
tirmi olan glerin benzerleri , imdi de Osmanllarla gerleri
Balkanlar'a getiriyordu. Balkanlar Kk Asya'nn batsnda
byyen nfus hasklarna kar bir emniyet sbab olutur
maktayd ve buraya gei olanan bir tek Osmanllar salyor
du . Osmanllarn Balkanlar'a geiinin Konstantinopolis tahtn
da hak iddia eden bir Bizansh'nn (VI . loannes Kantekuze
nos'un) hrs nedeniyle gereklemi olmas da ironiktir. I sa
vata zor duruma den bu Bizansl, Osmanl desteini gven
ce altna almak iin onlara, Avrupa'da byle bir kprba ver
di. Tarihin cilveleri birbirini izledi; Osmanllar da, Avrupa'daki
bu yeni, ama kk arazilerini geniletmek iin Bizansllarn
eski dman Cenovallarla ittifaklarndan yararlandlar.
IS 1 000 dalaylarnn Anadolusu gibi., 14. yzyl Balkanlar da
hem zengin hem de saldr karsnda savunmaszd. Hem Bul-

49
gar hem de Srp blgelerindeki devlet ina etme abalar iflas
etmiti; Bizans'ta i sava kmt, tahtn talipleri birbiriyle ar
pyordu ve Cenova ile Venedik bu karklktan yararlanmak
iin ayr ayr harekete gemilerdi. Dolaysyla esneklik, bece
rikli politikalar, ans ve elverili corafyann birleimi, Osman
llarn aradan syrlp dnya imparatorluuna giden yola koyul
masna ve rakiplerine kar stnlk salamasna katkda bu
lundu. Balkanlar'a gemek, zaten baar salam olan Osman
llar, benzersiz avantajlar olan yeni bir konuma getirdi.

Osmanl Devleti' n i n genilemesi ve

kon u m u n u salam latrmas, 1 300-1 683

Osmanl Devleti, kuruluundan itibaren yzyllar boyunca,

kendisine Avrupa, Asya ve Afrika ktalarnn kesitii alanlar
da usuz bucaksz topraklar kazandran neredeyse aralksz bir
dizi savala srekli geniledi. Osmanllarn Bat Anadolu-Bal
kanlar blgesindeki ilk merkezlerinden harekete geip geni
lemesini aklayan faktrlere bakmadan nce, bu zaferleri k
saca sralamakta yarar var (bkz. harita 2) .
Tarihiler genellikle iki padiahn -Il. Mehmet ( 1 45 1 - 148 1 )
v e Kanuni Sultan Sleyman ( 1 5 20- 1 5 66)- saltanat devirlerinin
ok etkileyici olduuna iaret ederler. Bu iki padiahn da yap
tklar, selefierinin olaanst baarlaryla elde edilmi biri
kimlere dayanyordu. ll. Mehmet'in tahta kndan nceki
100 ksur ylda Osmanllar Balkan ve Anadolu topraklarnn
ilerine ilerlediler. Osmanllar Bat Anadolu'dan Balkanlar'a
getiklerinde, nemli Bizans kenti Bursa'y oktan alm, b
yyen devletlerinin bakenti yapmlard. l 3 6 1 'de Edirne'yi
ele geirdiler; bu byk Bizans kenti Osmanllarn yeni payi
taht oldu. Edirne'yi Balkanlar'a yaptklar saldrlarda nemli
bir askeri s olarak kullandlar. Bir insan mrnn yarsndan
az bir sre sonra, l389'da Osmanl kuvvetleri Srplar Balkan
lar'n batsndaki Kosova'da yenilgiye urattlar ( l989'dan son
ra , Kosova'nn yeniden icat edilen ans, modern Srp kimlii
nin olumasnda gl bir katalizr oldu ) . Bu byk zaferi,

so
rnein, 430'da Selanik'in Yenediklilerden alnmas gibi ba
kalar izledi. Bat ve Orta Avrupa devletlerinin oluturduu ge
ni koalisyonlar, Osmanllar tarafndan l396'da Nibolu'da ve
444'te Yama'da yenilgiye uratl d. Avrupallar genileyen
Osmanl Devleti'nin oluturduu giderek byyen tehlikenin
ac bir biimde bilincine varyorlard . Sadece Srbistan, Eflak,
Bosna, Macaristan ve Lehistan kuvvetlerinin deil, ayn za
manda rnein Fransa, Alman devletleri, lskoya, Burgonya,
Flander, Lombardiya ve Savoia kuvvetlerinin varl, bu sava
larn ul uslararas ynn gstermekteydi. Aratrmaclar Ni
bolu ve Yama'y ann hal seferleri olarak, Avrupallarn
Filistin'deki yerel devletleri yok etmek iin l . yzylda harca
d abalarn devam sayarlar. Ama her iki savata da (aaya
bkz . ) Balkan prensleri Osmanllarn yannda savarken, Yene
dik, Nibolu'da ticari ve siyasi avantajlar elde etmek iin iki
tarafla da pazarlk etti.
lte Fatih Sultan Mehmet tahta ktnda, zerinde il erieye
bilecei salam bir temel vard. Tahta ktktan sadece iki yl
sonra, 453'te Osmanl ve Islam aleminin o ok eski, bin yllk
kayzerler kenti Konstantinopolis'i ele geirme dn gerek
letirdi. II. Mehmet hemen kenti yeniden eski ihtianna ka
vuturmaya giriti; 4 78'e gelindiinde, kentin muazzam surla
n iindeki araziye dalm kylerde yaayan 30.000 kiilik n

fusu iki misline karak 70.000'e ulamt. Bir yzyl sonra, bu

byk bakent 400.000'i akn sakini olmakla vnecekti. Fa
tih fetihlerine devam etti, 459 ile 46 arasnda Bizans'n Mo
ra'da ve Trabzon'da bulunan son kalntlarn Osmanl egemen
lii altna soktu. Ayrca Gney Krm' ilhak etti, blgenin eski
fatihi Moollarn torunlar olan Krm hanlanyla kalc balar
kurd u . Ordular, belki de Roma'y fethetme hedefinin bir par
as olarak, bi r sre ltalya Yannadas'nn ucundaki Otranto'yu
ele geirdiyse ele , hem bu giriim hem de Saint-Jean valyele
rinin elinele bulunan Rodos'taki kuatma baarszla urad.
Kanuni Sultan Sleyman'n I. Selim'den ( l 5 l 2- 520) sonra
tahta kmak gibi bir talihi oldu. Ksa sren saltanat srasnda
1. Selim , yeni ortaya ka n bir dm a n , Safavi )evleti'ni

51
 S A H ll A o u

--- o..-. lmpo< '""'*'""" ..........

..........v... .rn .....,,.,,
W#/,1'/,\ Y...
 1000
500 mtl

A N

Harita 2. Osmanli Imparatorluu, yak/. 1550. (Kaynak: Halil ina/ok ve Donald

Quataert, der., An economic and social history of the Ottoman Empire, 1 300-
1 9 1 4, Cambridge, 1994, xxxiv.)
1 5 1 4'te aldran Muharebesi'nde ok nemli bir yenilgiye u
ratmt. (slam ve Fars kimlikleri edinmi bir Trk hanedam
olan Safaviler 1 5 . yzyldan 1 7. yzyla kadar olan dnemde
Osmanllarn dou snrlarndaki ba dman oldu .) I. Selim
daha sonra ( 1 5 1 6- 1 5 1 7 ) Kahire merkezli Memlk Sultanl
'na ait Arap topraklarn alarak, Osmanl hazinesini doldur
du; kutsal Mekke ve Medine kentlerini Osmanllarn egemen
lii altna soktu . Yaygn gr, Kanuni Sultan Sleyman'n
uzun saltanat ( 1 5 20- 1 566) srasnda, Osmanllarn refah ve
glerinin doruuna ulat, bir altn a yaaddr. Osman
llar Kanuni'nin nderliinde bir 16. yzyl dnya savana ka
tldlar. Kanuni Sultan Sleynan, Felemenk isyanclar !span
yol efendilerine kar desteklerken, donannas da bir yandan
Bat Akdeniz'de spanyol Habsburglarla arpmaktayd. Bir
noktada Osmanl askerleri, kendisi de Habsburglarla sava
makla olan Fransa Kral I. Franois'nn izniyle Toulon'da, g
nmzn Rivieras'nda kiadlar (bkz. blm 5 ) . Osmanl di
yarnn br ucunda , Osmanl donanmalar Kzldeniz'de ve
Hint Okyanusu'nda, douda gnmz Endonezyas'na kadar
uzanan bir alanda savam<ktaydlar. Buralarda savayorlard,
nk dnya g ve zenginlik dengeleri, Portekiziiierin Afri
ka'y dolaan keif yolculuklar neticesinde, Hindistan ile Av
rupa arasnda denizyolu ulamnn balamasyla alt st ol
mutu. Bu yeni gzergahlar, yzyllardr Ortadou devletleri
nin egemenlii altnda olan ve onlara kar getiren transit ticare
ti mahvetme tehlikesi tamaktayd. Bu ticaret zerindeki, gi
derek daralan, baucu Portekiz (ve daha sonra Felemenk ve
Ingiltere) kskacn gevetmek ve denizyolu gzergahlar ze
rindeki artan hakimiyetini krmak iin, Osmanllar, dou de
nizlerinde bir dizi hcuma kalktlar. rnein, Hindistan k
ylarnda Portekizlilerle savaan yerel hkmdarlar destekle
diler ve Avrupallarn denizlerde artan hakimiyetini krmak
iin mcadele eden Moluklarn (gnmz Singapuru yaknn
da) yardmna donanma yolladlar. Balkan cephelerinde Kanu
ni'nin kuvvetleri ayn ekilde ticaret yollarn , zengin maden
Ieri ve dier ekonomik kaynaklar Osmanl hakimiyetine sok-

54
mak iin harekete getiler. nemli bir dizi zaferde Osmanllar
1 5 2 l 'de Belgrad' aldlar, 1 52 6'da Moha Sava'nda Macar
devletini ezdiler, daha sonra da ( 1544) topraklarnn bir bl
mn ilhak ettiler. 1 529'da Osmanl ordular Habsburg Viya
nas'nn surlar nndeydi; onlar da, 1 683'teki torunlar da bu
surlar gemeyi baaramadlar. Bu tarihe gelindiinde Istanbul
merkezli devlet Akdeniz'i ve Ege Denizi'ni Dou ve Orta Avru
pa'ya balayan zengin ticaret yollarnn zerinde duruyordu .
Bu nedenle hem Venedik hem de Cenova ar darbeler yiye
rek, bu blgelerdeki ticaret yollarnn ve kolonilerin salam
olduu servet ve kudreti yitirdiler.
Kanuni'nin lmnden sonra Osmanllarn (sava alanlarn
daki) zaferleri devam etmekle birlikte seyrekleti. Verimli top
raklara sahip Kbrs Adas'nn 1 5 7 1'de fethedilmesi, Osmanl
larn Dou Akdeniz denizyollar zerindeki egemenliini pe
kitirdi. Avrupallarn 1 5 7 l'de lnebaht'da (Lepanto) kazand
deniz zaferinin ve o srada Akdeniz'deki donanmalarn en b
yklerinden biri olan Osmanl donanmasnn btnyle yok
edilmesinin, geici bir durum olduu ortaya kt. Ertesi yl
yeni bir donanma, son yenilginin mekan Dou Akdeniz'de
Osmanl hakimiyetini yeniden salad. Karada , Azerbaycan
1 5 78 - 1 590 arasnda alnd ve Badat 1 638'de geri alnd. Kb
rs'tan sonra Akdeniz'deki en byk ada olan Girit, 1 669'da
Osmanl topraklarna katld; daha sonra, 1 676'da Podolya ele
geirildi.
Birbirini izleyen bu zaferler Osmanl Devleti'nin genileme
srecinde olduu izlenimini uyandrr. Osmanllarm her sava
zaferle sonulanmamakla birlikte, genel olarak bakldnda
baar ar basyor, yeni hazineleri, vergileri ve nfusuyla git
gide daha geni alanlar Osmanl topraklarna katlyordu. 1 7.
yzyl ortasna gelindiinde Osmanl kuvvetleri, Rus stepleri
ni, Macaristan Ovas'n, Salra ve Suriye llerini ve Kafkas
lar'n korunakl dalk mevkilerini kontrol etmekteydi. Os
nanllar, Karadeniz, Ege, Dou Akdeniz kylarnn tamam ile
hem Tuna, Dinyeste, Dinyeper ve Bug'un hem de Dicle-Frat
ve Nil'in havzalarnn ou veya tamam zerinde tam denile-

ss
bilecek bir hakimiyet kurmulard. Dolaysyla, bir zamanlar
Roma ve Bizans' beslemi olan, fakat sonra birbiriyle savaan
Venedik, Cenova, Srbistan, Bulgaristan ve diger devletler ara
snda blnen ticaret yollar ve kaynaklar artk tek bir impara
torluga aitti.

Osmanllarn bu olaanst baa rlar

nasl a klanabil ir?

Zaferleri tasvir etmek, niye gerekletiklerini aklamaktan

ok daha kolaydr. Osmanllar dmanlarnn zayOklarndan
ve iine dtkleri karklklardan kukusuz yararlandlar.
rnegin, Bizansllar aleyhine genileyebilmelerini, ksmen,
l 204'teki korkun olaylarn Bizans'a verdigi kalc zarariara
baglamak gerekir. l 204'te Venedikliler ve diger hallar Kons
tantinopolis'i igal edip ylesine acmaszca yagmaladlar ki,
Bizans bir daha asla eski gcn kazanamad . Dogu Akde
niz'deki en gl devletler -Venedik, Bizans ve Cenova- ara
sndaki amansz rekabeti ve savalan da hesaba katmak gerek.
Ayrca, 1 350-1450 dolaylarnda feodal dzenin gerilemesi pek
ok devleti hem askeri hem de siyasi bakmdan birer yknt
haline getirdi. Dolaysyla, bir zamanlarn kudretli Srp ve Bul
gar krallklarnn, tam da Osmanllar Balkanlar'da ilerlerken
yklmas, fatihlerin ilerini kolaylatrd. Sonra l348'de kara
veba salgnnn patlak vermesi konusu var. Tarihiler, en fazla
kentlerde yaayanlar vuran vebann, Osmanllar nispeten da
ha az etkiledigini, ama byk lde kentli olan dmanlarn
gten drdgn ileri srmeyi severler. Bu sava kar, ve
bann kalabalk Osmanl ordugahlarn veya zaten Osmanl ha
kimiyeti altnda olan (Bursa gibi) kent ve kasabalar ne kadar
korkun bir ekilde vurduguna ilikin bir kant olmadgn be
lirtmek gerekir. Talih faktrn -dmanlarn blnmlg
n ve zaaOann, vebay- vurgulayan bu aklamalarda baar
lar, Osmanllarn kontrol dndaki etkeniere atfedilerek, Os
manl baanlarnn nemi kmsenmektedir.
Dmanlarnn yaadklar sorunlar sayesinde ellerine geen

56
ans deil, kendi abalaryla baardklar eyleri vurgulayarak
Osmanl politika ve baarlarn incelemek yararl olacaktr. Bu
analizde, Osmanl Devleti'nin in'deki Minglerden veya Gl
ler Sava srasnda Ingiltere ve Fransa'dakilerden farksz bir
hanedan devleti olma nitelii vurgulanmaktadr. Yazl tarihin
hanedanlarnn ou gibi, Osmanllar da saltanatlarn sadece
erkek varisler yoluyla srdrd (bkz . blm 6 ) . Domakta
olan yeni devletin resmi siyasal yapsnda kadnlar yine de za
man zaman grnrlk kazandlar. rnein ikinci Osmanl
hkmdan Orhan'n ( 13 24-1362) ei Nil fer Hatun, yeni fet
hedilen bir ehrin idaresini stlenmiti. Ancak, kadnlarn
byle resmi roller stlenmesi olaan durum olarak grnme
mektedir. Daha sonraki dnemlerin Osmanl tarihi, hanedan
daki ve dier ileri gelen ailelerdeki elerin, annderin ve kzla
rn, glerini, enformel kanallardan siyaseti etkileme ve ekil
lendirme yoluyla kullandm aka ortaya koyar. Ya klak
1300- 1683 arasndaki ilk dnemde ise, Osmanhlarn da, dier
pek ok hanedan gibi, iktidarlarn pekiiirmek veya genilet
mek iin sk sk evlilikleri kullandm biliyoruz. Ornein Or
han Bey, Bizans taht zerinde hak iddia eden loannes Kanta
kuzenos'un kzyla evlendi ve beraberinde stratej ik nem ta
yan Gelibolu Yarmadas'n ald . I. Murat 13 76'da Bulgar Kral
iman'n kzyla, I. Bayezit ise Kosova Sava'ndan sonra (Srp
Kral Stefan Duan'n olu) Lazar'n kzyla evlenniti. Os
nanllar bu tr evlilikleri sadece Hristiyan komularyla yap
myorlard, Mslman hanedanlada da sk sk evlilik balar
kurulnakayd. rnein, I. Murat, olu ehzade Bayezit'i Ger
miyan beyinin kzyla evlenciirdi ve eyiz olarak beyin toprak
larnn yarsn ald . ll. Bayezit ( 148 1 - 1 5 1 2) Dou Anadolu'da
ki Dulkadiroullar ailesinden kz ald, Osmanhlarla bir baka
hanedan arasnda yapld bilinen son evlilik buydu.
Osmanl baarsn anlamann bir dier nemli anaktan da
ftuhat yntemlerine bakmaktr. Evlilik politikalar alannda
olduu gibi burada da, esnek ve pragmatik devlet kurucularyla
karlayoruz. Osmanl hkmdarlar balangta komulary
la eillik temeli zerinde ittifak kurar, bazen de ilikiyi evlilikle
57
perinlerlerdi. Sonra Osmanllar glendike, genellikle eski
m ttefiklerini bir tr vasal konumuna sokarak zerlerinde ok
sk olmayan bir hakimiyet kurdular. Bylel ikle, yerel hkm
darlar -ister Bizans prensleri, Bulgar ve Srp krallar, ister airet
reisieri olsun- Osmanl padiahnn vasal olma statsn ka
bul ederek, kendisini, sadakat gsterilmesi gereken bir st ola
rak tandlar. Byle durumlarda yeni tabi klnm vasallar ge
nellikle eski unvan ve konumlarn korurlar, fakat her eye kar
n bir baka hkmdara biat etmi olurlard . Osmanllarn
komularyla ilikileri, kurulularnn ilk yllarndan itibaren
byle bir deiim rnts sergiiemi ve bu durum yzyllarca
byle devam etmitir. rnein, haneciann kurucusu Osman
nce komu hkmdarlada ittifaklar kurmu, sonra da onlar
kendisine sadakat ve itaat balaryla bal vasallar haline getir
mitir. 14. yzyln son blmnde, Bulgar ve Srp prensleri ve
Anadolu'daki Karaman beyi gibi, bizzat Bizans imparatoru da
Osmanl Devleti'nin vasahyd . l 389'da Kosova'da muharebe
meydanndaki Osmanl yandalar arasnda bir Bulgar prensi,
daha kk Srp prensleri ve Anadolu'nun baz Trkmen bey
leri vard. Yaanan pek ok rnekte, hkmdarlar arasndaki
eitlik rntleri yerini vasalla ve sonunda da dorudan ilha
ka brakt . Bu son aamann arpc bir rnei, Osmanl ve Bi
zans imparatorluklar arasndaki ilikinin eitlikten vasalla,
oradan da dorudan boyun eme ve yok olua varan evrimini
tamamlad 1453 yldr. Fatih Sultan Mehmet Bizans impara
torunu yenerken sadece Bizans Imparatorluu'nu deil, arala
rndaki vasalhk ilikisini de ortadan kaldrm, len imparato
run devletini dorudan Osmanl idaresi altna sokmu tu. Il.
Mehmet ayn ekilde, Anadolu'daki Trkmen beyleriyle de itti
fak ve vasallk ilikilerini sona erdirerek, onlar da dorudan
Osmanl hakimiyeti altna ald . Bir dier rnek verecek olur
sak, 16. yzyl banda Osmanllar, Macaristan' nce vasal bir
devlet olarak idare ettiler, fakat sonra, snr daha etkili bir bi
imde kontrol altnda tutahilrnek iin ilhak ettiler.
Ancak, her zaman ittifaktan vasalla, oradan da ilhaka giden
dz bir izgi sz konusu deildi. rnein ll. Bayezit ( 148 1 -

58
1 5 1 2 ) , babasnn politikalarn tersine evirdi ve Trkmenlere
yeniden zerklik verdi (ancak, bu dnn sonra tersine evril
mi olduu da gerektir) . Bodan ve Eflak (modern Romanya)
rneklerinde, fiili denetim yzyllarca blge prenslerinin elinde
old u . Bu prensliklerde Osmanllar dorudan kontrol, ancak
18. yzylda, prensierin Osmanl idaresine kar ayaklanmasn
dan sonra ele ald. Krm hanlaryla ilikiler ise daha da arp
cyd. Altnord ularn (Rus blgesi Mool lar) bu torunlar,
1 4 75'te Osmanl padiahlarnn vasal oldular ve bu ban kopa
rld 1 774 ylna kadar yle kaldlar. 1 774'teki kopu, Krm
Hanl'nn l783'te arlk Rusyas tarafndan ilhak edilmesine
giden yolu aan ilk adm oldu (bkz. blm 3 ) . Bu ba devam
ettii srece, Osmanl hanedannn soyunun tkennesi halin
de, Istanbul tahtna Krm hanlarnn kaca kabul edildi.
Bu Eflak, Bodan ve Krm rneklerinde, vasallk veya ilhak
ilikileri dei l , Osmanl ftuhatnn ilk atlm bittikten sonra
yzyllarca devam eden ittifak ilikileri grlr. Bunlar istisnai
durumlar olarak ilgin olmakla birlikte, 1300 ile 1 550 yllar
arasndaki ana eil im, Osmanllarn komu lkeler zerinde
dorudan kon trolnn giderek artmas eklindeydi. Ondan
sonra da , Osmanhlarn idare yntemleri imparatorluun sonu
na kadar evrilmeye, yeni ve ilgin biimler alnaya devam etti
(bkz. blm 6 ) .
Osmanl Devleti -ister Anadolu'da, Arap eyaJetlerinde ister
Gney veya Kuzey Balkanlar'da olsun- bir blgeyi, dorudan
denetimi altna alcl nda , Osmanl idaresi , yeni ele geirilen
blgelerde yaayanlara, genellikle ekonomik yarar getiriyordu.
Anadolu ve Balkanlar'da, Bizans merkezi elenetiminin sona er
mesi, genellikle, son derece ar vergi ler dayatan Bizansl fe
odal ve yan-feodal beylerin ortaya kmas demek olmutu .
Osmanl ynetiminde bu gidiat tersine evrildi; Osmanl dev
let grevlileri, yerel bey ve manastrlarn eline geen toprak ve
gelirlerin pek ounu yeniden merkezi devlet denetimi altna
soktular. Btnne bakldnda, yeni Osmanl uyruklar, Os
nanllardan nceki hkmdarlarn grevli lerine vermek zo
runda olduundan daha az vergi demek durumunda kald .
59
 En ge 4. yzyln sonlarndan itibaren ve s . ve 6. yz
yllar da iine alan dnemde, devlet grevlileri, bir blgenin
dorudan Osmanl kontrol altna alnmasnn hemen ardn
dan orann btn vergilendirilebilir kaynaklarnn dkmn
karan titiz incelemeler ( tahrir) yaptlar. Devlet tarafndan
atanan bir grevli (rnein, s . yzyl banda Arnavutl uk'ta
tahriri bir Hristiyan yapmt) kyden kye gider, hanehalkla
rnn ve hayvanlarn ayrntl listesini kartr, topra , topra
n verimini, retkenliini ler, ne ekilde kullanldn -ta
hl trn, balar ve meyva bahelerini- belirler ve bu bilgile
ri tahrir defterlerine kaydederdi. Ayn zamanda nfusu, btn
erkek, kadn ve ocuklar deil, devlet iin nem tayan kii
leri, yani vergi mkellefi olan hanehalk reisierini ve askere
alnabilecek yataki erkekleri sayard.
Devlet toprak kaynaklarnn dkmn karttktan sonra,
bunlarn vergi gelirlerini , Osmanl asker ve idarecilerine timar,
yani belirli bir seviyede vergi geliri salayan (bata, timarn
deeri 20 .000 kurutu) mali-idari birimler eklinde tahsis
ederdi. Kendilerine dirlik olarak tirnar tahsis edilen kiilerin,
timarn gelirlerini toplamasna izin verilirdi. Tirnar sahibinin
devlete verdii hizmetin nemi arttka, toplama hakkna sa
hip olduu vergi geliri de artard. Tirnar gelirinin temel birimi
bir sipahiyi atyla birlikte bir yl geindirmek iin gerekli oldu
u kabul edilen para miktaryd . Bu sipahiler sava mevsimin
de (ilkbahar ve yaz) savar, sonra da arazilerini idare elmek
zere seferden dnerlerdi. imparatorluun Balkanlar ve Ana
dolu'daki topraklar bu ekilde temel timar birimlerine bln
mt . Timar olarak ayrlm arazilerin fiziksel byklkleri
deiirdi -baz blgelerde toprak daha verimli olduu iin ti
mar arazisi daha kk olurdu. Daha verimsiz blgelerde, ge
reken paray temin edebilmek iin daha geni arazi gerekliydi.
Komutanlarn ve st makamlardaki devlet grevlilerinin ihti
yalar daha yksek deere sahip dirliklerden karlanrd (as
lnda bunlar, her biri farkl adlarla anlan timar eitleriydi) .
"Modern ncesi" denen devletler arasnda, yaplan hizmet
ler karlnda (grevlilerine nakit para deyen gnmz

60
devletlerinden farkl olarak) gelir kaynaklarnn kullanm hak
kn veren bu tr mali uygulamalar olaand. Verilen toprak
veya gelir kaynann kendisi deil, sadece vergi gelirleriydi.
Tirnar kavramnn btn , topraklar tanrlar adna yneten
eski Yakndou rahip-krallarnn geleneklerine dayanyordu.
Dolaysyla btn toprak, (rahip) krala aitti ve o da bakalar
nn, krala yaptklar hizmetler karlnda bu topraklar kul
lanmasna izin verirdi. Osmanllarn ilk dnemlerinde ti rnar
yntemiyle, Osmanl kuvvetlerinin o murgasn, sava alann
daki savalarn byk bir ksmn oluturan sipahilere vergi
geliri tahsis ediliyordu. (ll. Bayezit zamannda ( 1 48 1 - 1 5 1 2 )
Hristiyan tirnar sahipleri de vard; haua bunlar, kimi zaman
btn "timarllarn" yardan fazlasn oluturdular, fakat H ris
tiyan timar sahipleri zaman iinde yava yava ortadan kaybol
du.) Yeni topraklarn gelirleri tirnar olaca ve tirnarlar da si
pahilere verileceine gre, sipalilerin ftuhattan yana olmak
iin nedenleri vard. Bu askerler, Osmanl hanedannn kom
ularyla ilikilerinin ittifaktan vasalla, vasallktan dorudan
idareye evrilmesinden de benzer bir yarar salamaktayd lar.
rnein Bulgar kralnn topraklarnn gelirleri nihai olarak ele
geirilmi, blnm ve Osmanl askeri snfna devredilmiti.
stelik balangta, devlet tirnar sahiplerinin sk sk deime
sinden yanayd; bylelikle, bu kiilerin kkl yerel ilikiler
oluturma ansn azaltarak onlar daha iyi kon trol altnda tut
maya alyordu.
Bu tr yerel g odaklarnn ortaya kmasn engelleme a
balarna karn , Balkan lkelerindeki tirnarlar zaman zaman
yine de bu arazilerin eski sahipleri olan beylere ve manastda
ra gitmekteydi. Ayn ekilde Anadolu'da da pek ok airet re
isi, airetlerinin vergilerini tirnar olarak aln durumdayd . Bu
rnekler, tam anlamyla denetim kuramam, yerel sekinlerin
sadakatini pazarlklarla gvence altna almak zorunda kalm
bir devlet tablosu izmektedir.
16. yzyl bana kadar, yeni kazanlm gelir kaynaklarnn
ou, zellikle Balkanlar ve Anadol u'daki topraklar, tirnar ara
zileri haline getirildi. Fakat 1 5 16- 1 5 1 7'de Arap blgeleri Os-

61
manllarn eline geince, merkezi. devlet, bu topraklarn gelir
lerini, imparatorluun baka blgelerinde ok snrl lde
grlen ve illizam denen mal. bir yntemle dzenledi. Doru
dan nakit olarak vergi toplamann glnden tr, kronik
bir nakit sknts yaayan modern ncesi devletler iin, ilti
zam allagelmi bir yntemdi. lltizam sisteminde, devlet, bir
blgenin, yllk deeri devlet grevlileri tarafndan nceden
belirlenmi vergilerini toplama hakkn belirli zaman ve yer
lerde ihaleye kanrd. Ihalede en yksek teklifi veren, devlete
ihale srasnda veya ksa bir sre sonra nakit deme yapard.
Mltezim, devletin verdii yetkiyle donatlm bir ekilde ken
disine tahsis edilen blgeye gider ve devletin askeri personeli
eliinde vergileri toplard. Mltezim, masraOarn dtkten
sonra, ihalede verdii fiyatla fi ilen toplanan mebla aasndaki
fark alkoyard.
1 6 . yzyldan itibaren, devletin nakit ihtiyac hep artt
iin, giderek daha ok timann yerini iltizam almaya balad.
Devlet brokrasisi, ksmen imparatorluk geniledii, ama ayn
zamanda da devletin niteliinde deiiklikler meydana geldii
iin, srekli bymekteydi (bkz. blm 6). Bir yandan da gi
derek karmaklaan savalar daha fazla nakit gerektiriyordu.
1 6 . yzyla kadar, silahlar ok ve yaylardan ibaret sipahiler or
dunun ekirdeini oluturmutu. Taklik ve saysal bakmdan
ordunun en can alc bileeni olan spahilerin iaesi trnarlar
dan salanyordu. Kkleri 1 4 . ve 1 5 . yzyllara dayanan bir
gelimeyle, sava alannn en nemli unsuru olarak spahilerin
yerini, ateli silahlarla donanm daimi bir yaya kuvveti ald.
Idamesi ok daha pahal olan bu piyade kuvveti iin ok b
yk nakil girdileri gerekliydi, bu nakit ise timariardan deil,
illizamlardan salanyordu.
Atel silahlarn neminin artmas -teknolojik yenilikler ko
nusunda dikkate deer bir ak fikirlilik- Osmanllarm 1 300
sonras yzyllardaki baarlannn aklanmasna da yardm
eder. Osmanl ordular, yzyllarca ateli silahlar dman ha
nedanlara oranla ok daha muazzam leklerde, ok daha et
kili biimlerde ve daha erken tarihlerde kullandlar. 14. ve 1 5 .

62
yzyllarn ve 16. yzyl balarnn byk Osmanl zaferlerin
de teknolojik stnlk genellikle anah tar rol oynad. Toplar
ve ateli silahlarla donatlm piyade kuvvetleri, ok erken ta
rihlerde kullanlmaya baland ve h e m Balkanlar'da hem de
Safavi savalarnda Osmanllara muazzam teknolojik stnlk
saglad. Bu a teli silahlar genellikle gebe yaam tarzyla
uyum saglamas mmkn olmayan uzun bir egitim ve disiplin
gerektiriyordu. Osmanllar da dahil pek ok kltrde svari
ler, doldurulmas ok zaman alan ve savalgn ggs ggse
arpmalarla kantlanan yigitlik eliine aykr saylan tfein
kullanlmasn engelledi veya geciktirdi. Dahas, padiahlar ye
ni kurulan ateli silahiara sah ip kuvvetleri, lke ii iktidar
mcadelelerinde, uysal davranmayan timarl kuvvetiere kar
kullandlar. Ateli silahlar nem kazandka, sipahilerin d e ,
dayandklar tirnar sisteminin de anlam ve nemi azald.
Ateli silahlarn neminin artmasyla, Osmanllarn baar
yksnn bir dier faktr , devirme sistemi arasnda da
ba vardr. Devirme sisteminin kkleri I. Bayezit, ll. Murat ve
ll. Mehmet'in padiahlklar dnemindedir. 1 7 . yzyl bana
kadar, devirme yazmakla grevli memurlar muntazaman
hem Anadolu ve Balkanlar'n Hristiyan kylerini hem de Bos
na'nn Mslman cemaatlerini dolarlard. Btn erkek o
cuklar biraraya toplar, aralarndan en iyi ve en zekilerini se
erlerd. Seilen bu ocuklar kylerinden Osmanl payitahtna
ve dier idari: merkeziere gtrlr, buralarda devletin sala
yabilecegi en iyi zihinsel ve fiziksel eitimi alrlard; dini ei
tim ve tabii lslamiyet'i kabul etmek de bu srecin bir para
syd. Bu grubun en iyileri devlet sekinleri arasna katlr, ko
mutan ve sadrazam olarak Osmanl tarihinde nde gelen rol
ler oynarlard. Digerleri nl Yenieri Oca'na, Osmanllarn
ilk yzyllarnda pek ok zafer kazanan, olaanst iyi eitim
li, ateli silahiara sahip piyade ordularna katlrlard. Yenieri
ler yzyllarca Akdeniz dnyasnn teknolojik adan en iyi si
lahlarla donatlm, en iyi eitilmi sava gc olarak kald.
Devirme sistemi erkeklere mthi bir toplumsal hareketli
lik [mobility) saglad; kyl ocuklarnn imparatorlugun ha-
nedan haricindeki en yksek askeri ve idari makamanna yk
selmesine olanak tand. imparatorluun, kendisine tabi kala
balk Hristiyan nfusun insangc kaynaklarndan yararlan
masn salayan nemli bir ara oldu . Osmanl Devleti, 14. ve
1 5 . yzyllarda olgunlap, islami niteliini daha fazla vurgula
maya balaynca , islamiyet'i kabul etmemi Hristiyanlarn as
keri. ve brokratik hizmetleri daha sorunlu bir hal ald. Dola
ysyla, daha erken tarihlerde grlen, arazi tahrirlerinin ha
zrlanmasnda Hristiyanlarn kullanlmas uygulamas gibi,
Hristiyanlara tirnar verilmesi de yava yava son buldu . An
cak, bir yandan bu tr resmi. grevlere atanan Osmanl Hristi
yanlarnn says azalrken, bir yandan da imparatorluun Bal
kanlar'da fethettii topraklar geniliyor, dolaysyla Hristiyan
lar toplam Osmanl tebaasnn eskisinden daha byk bir ora
nn oluturmaya balyorlard. Osmanl ynetiminin benimse
diini iddia ettii islam hukukuna gre, devlet kendi Hristi
yan Lebaasn din deitirip Mslman olmaya zorlayamazd .
Ancak devlet, dini deil , "ik tidarn gerekli her trl arala
srdrmek ve yaymak" eklinde ifade edilebilecek siyasi kay
glar n planda tutuyordu. Dolaysyla, siyas. nedenler (bkz.
blm 6) diye adlandrlan unsurlar ar basmaktayd ve bir
yorum incelii vastasyla , devirme sistemi meru bir devlet
kurumu olarak korundu.
Bize arpc da gelse, devirme yntemiyle dini. snrlarn
tesine uzanma sisteminin, daha nceki Musevi ve Hristiyan
geleneklerinde de rnekleri grlmt. Bal Avrupa'da, Hris
tiyanlk ge Roma dneminde yerini salamlatrrken, Hristi
yanlarn kendilerinden olanlar kleletirmeleri kabul ed ile
mez hale gelmiti. Dolaysyla Slavlar Hristiyanlk' kabul
edince, BaL Avrupa kle bulmak iin Afrika ve Karadeniz bl
gelerine yneldi. Dindalarndan faiz alnama ilkesi yznden
Yahudi Lacirler, Yahudi olmayanlara bor para vermeyi tercih
ediyorlard. Osmanllar da tpk kleci Hristiyanlar ve Yahudi
tacirler gibi, eitilmi asker ve idarecileri kendi dini. cemaatle
rinin dna uzanarak edindiler.

64
Devletin 1 683 y l n a kadar evri m i

Yaklak 1300 i l e 1683 yllar arasnda, devlet h e m biim a

sndan hem de i ktidarn idari aygtla younlamasyla ok
kkl bir deiim geird i . Dnemin ilk blmnde, yani
1300-1453 arasnda sekinler u beyleri, Trkmen beylikleri
nin liderleri ve hanedanlaryd ve bu nderler Osmanl h
kmdarn eitler arasnda birinci (primus inter pares) saymak
taydlar. Padiahnkinden ayr hanehalklar, askerleri ve yan
dalaryla Osmanl'nn hizmetine giren bu sekinlerin , Os
manllarn peinden gitmesinin nedeni, bu intisabn kendileri
ne daha da fazla kudret ve zenginlik kazandrmasyd. Padi
ah , bu hemen hemen eit sekinlere komuta etmekten ok,
onlarla stiare ederdi. Ancak ayn zamanda da, gl bir kar
eilim gelimekteydi . Padiahn stnln ne karan bu
kiilerin bazlar , mevki ve statlerini borlu old uklar h
kmdarlarn yarattklar unsurlard . Dierleriyse, Islamiyel'in
eski devirlerine gnderme yapan din ve hukuk alimleriydiler.
Daha 14. yzyl balarnda, ulema, devlet kadernelerindeki li
der ve komutanlarn muazzam glerine karn, aslnda padi
ahn basit birer klesi olduklann savunmaktaydlar. Mlk sa
hibi olup miras alabildikleri ne, kendi rzalaryla evlendiklerine
ve serbeste dolaabildiklerine gre, bunlar, Amerikallarn an
lad anlamda kle deillerdi. Ancak, zellikle Osmanllara
zg kullannda padiahn kulu olmak, imtiyaz ve kudret sa
hibi olmak, fakat btn Osmanl tebaasnn ilke olarak sahip
olduu kanun himayesinden yararlananamak anlamna gel
nekteydi. Padiahn sadece evresi kendisine hemen hemen
eit kiilerce sarlm bir Trkmen beyi deil, mutlak bir h
kmdar olduu kuran -yal sekinlerin ateli muhalefetine
karn- 14. yzyl balarndan itibaren gelineye balamt.
Bu mcadele bir ileri bir geri devam elli , fakat 1 453'te Kons
tantinopolis'in fethinden sonra kazand muazzam prestijden
yararlanan Il. Mehmet, genellikle kendisinden bamsz olmu
byk Trkmen beylerinin birounun servet ve iktidarn el
lerinden ald. Mutlak iktidar kuramn yrrle koymaya

65
balayan ll. Mehmet, genellikle devirmeler arasndan setii
kendi adamlarn greve getirdi. Bunlar kuramsal olarak ken
disine tamamen borlu ve tam denetimi altnda bulunan kii
lerdi. Dolaysyla 1453'te iktidarn arlkl kontrol el deiti
rerek hkmdarn ahsna geti. Bu noktadan itibaren , 1 9 .
yzyla kadar padiah kuramsal olarak mutlak iktidar sahibiy
di, askeri ve brokratik sekinlerin yaam ve lm onun
elindeydi.
Ancak, gerekte padiahn iktidar zaman iinde byk de
iiklikler geirdi. Konstantinopolis'in fethinden sonra , bir
yzyl boyunca padiah tam denebilecek lde kiisel haki
miyet kurdu. Dolaysyla 1453-1550 dneminde padiah aske
ri ve brokratik sistem zerinde ok kiisel bir tr hakimiyet
sahibiyken, herkesten stn, u lu ve ayr bir hkmdar kavra
y yerleti. Kanuni Sultan Sleyman (lspanya'nn ll. Felipesi
gibi) saltanat dnemini, ya devlet aygtn d zenleyerek ya da
bizzat ordularn banda sefere giderek geirdi.
Fatih'in saltanatndan Kanuni'ninkine uzanan yzyln bir
noktasnda idareciler ve tebaa arasnda yaygn bir "Osmanl
mparatorluu" kavray ortaya km olsa gerek. Snrlar ha
la geniliyor ve deiiyordu ama, pad iahn diyarnda yayor
olduklarna ilikin genel bir kavray, rnein Habsburg kral
nn ya da Safavi ahnn deil , padiahn topraklarnda bulun
ma kavray gelimiti. En temelde, ieridekiler dmaniara
kar padiahn himayesi altndaydlar, dardakiler ise padia
hn saldrsna uruyorlard. Fakat iin iinde daha fazlas var
d. Bir Osmanl kavimler topluluunun iinde bulunma duy
gusu, ksmen de padiahn, tebaasnn sadakatini pekitirmeye
ynelik davranlannn sonucuydu (bkz. blm 6). Bir baka
dzlemde, vergilerin bir dzene balanmas ve Osmanl devlet
grevlilerinin yerel sahnede tekrar tekrar boy gstermesi de
benzer bir biimde tebaann ayn evrcne ait olma duygusunu
pekitiriyordu. Ayrca, hem Fatih hem de Kanuni, padiahla
rn davran normlarn dzenleyen yasalar karttlar. Dolay
syla, ortak bir adalet sistemi, vergiler ve btn tebaasn hi
mayesi altna alan bir hkmdar, ortak bir "Osmanl" projesi

66
ne katlma eklindeki daha geni kavrayn beslenip gelitiril
mesine hizmet etti. Bu hi de kk bir baar degildir ve Os
manl lmparatorlugu'nun niye bu kadar uzun mrl oldugu
nun aklanmasna epey yardmc olur.
Artk devlet iindeki siyasal iktidar oluum srelerinin y
ksne dnelim. Yukarda anlatlan , padiah ycelten sre
devam etti. Kanuni'nin saltanatnn son dnemlerinde, iktidar,
hkmdarn ahsndan hanehalk iindeki diger kiilere ge
meye balad. Genel olarak bakldgnda , hemen hemen hi
kesintisiz Osmanl lmparatorlugu'nun kurucusuna kadar uza
nan bir sava padiahlar izgisi Kanuni dnemiyle sona erdi.
Bu olgunlaan imparatorlukta , ftuhat nce yavalar, sonra da
btnyle dururken, devlet ynetiminin gerektirdigi hnerler
de degimekteydi. Genileme sekeye ugradka, kadn ve er
keklerin idari becerileri savalarn becerilerinden daha b
yk nem kazand: Savaan degil, meruiyet saglayan padiah
lara ihtiya vard. Dolaysyla, 16. yzyl sonu ve 1 7. yzyl or
tas arasnda karar alma srecinde padiahlarn anneleri ve e
leri daha grnr bir ekilde n plana ktlar, enformel de ol
sa nemli lde siyasal iktidar kullandlar. 1 7 . yzylda fiili
kontroln , genellikle iktidar sahibi olmadan tahtta oturan h
kmdarn elinde oldugu ok enderdir. Sra d bir 17. yzyl
hkmdan olan IV Murat, saltanatnn 1 623- 1 640 arasndaki
son dneminde seferde ordnlara bizzat komuta etmitir. Fakat
saltanatnn ilk blmnde, agr bir enflasyon dneminden
sonra devlet gelirlerini ustaca yeniden dzene sokan, annesi
Ksem Sultan olmutur. Genel olarak bakldnda, ordunun
ve devletin idaresini fiilen ellerinde tutan padiahlar, ll. Mah
mut ve II. Abdlhamit'in saltanatlarna, yani 19. yzyla kadar
tarih sahnesinden kayboldular. IV Mehmet'in ( 1 648- 1697) da
ha ocukken tahta kmas mmkn oldu , nk gerek anla
myla hkmdarlk etmesi gerekmiyordu . Onun grevi, ken
disi adna ilemekle olan bir sistemin simgesi olmakt. Iktidar,
annesinin (ayn Ksem Sultan) , kendi hanehalknn dier
mensuplarnn ve bu tarihe gelin diginde, saray dndaki
nemli Istanbul hanelerinin yelerinin ellerindeydi. Dolaysy-
67
la, yaklak olarak 1 550- 1650 arasnda siyaset belirleme ve uy
gulama yetkisi padiahn ahsndan uzakla t , fa kat Istan
bul'daki merkezi iktidar, devlet ilerini ynetmeye devam elli .
Devlet aygtndaki youn dnm 1 7 . yzylda da srd.
lik olarak, padiahlar, grld gibi, brokratik buyruklar
merulatran, fakat genellikle kendileri politika oluturma
yan, tahlla oturan, fakat iktidara sahip olmayan hkmdarlar
haline geldiler. rnein , 1 7. yzyln ikinci yarsnn ( 1 656-
169 1 ) byk bir blmnde sadrazamlk makamn elinele tu
lan Kprl ailesi , devlet ilerini gerek anlamda yrtmek
teycli . Ikinci olarak, 1650'ye gelindiinde Istanbul'cla, vezir ve
paa hanehalklar denen , sipahi ve yenieriler d ndaki yeni
sekin zmreler, padiahlar tahta karmaya ve devlet ilerini
yr tmeye baladlar. Yeni bir kolektif nderlik -bir sivil oli
gari- ortaya kmt ve aslnda, eski uygulamalar yerlerini ye
ni le rine brakrken, pad iah lar da devamllk grn ts n
salyorlard. Doru, hakimiyet h a l a merkezi devlelleyd i, fakat
iin banda hkmdarn yan sra bakalar vard. Monarkla
rn, iktidarlarn pekitirdii Bat ve Orta Avrupa'daki gidiatn
tersine bir du rumdu bu.
Vez ir ve paa hanehalklarnn yeni mali destek leri, 1695 y
lndan sonra maliln1ne denen , mr boyu tahsis edilen il lizam
larn yan sra, yasad yollardan gaspetlikleri devlet arazileri
ni de ieren, devlellen zerk servet kaynaldan vard. Dini va
kf denen kurumlardan gelen gelirler de neml iyd i. Bu vakf
lar, Osmanl larn ve el ier lslam toplumlar nn ekonomik yaa
mnda can al c bir rol oynadlar. Bunlar, erkek ve kadn ba
sahipleri tarafndan, b i r caminin , medresenir , rencileri n,
i maretin, ktphane veya yetimhanenin idame ve iaesi gibi
hayr ileri yapmak amacyla tahsis edilmi gelir kaynaklary
dlar. Gelir kayna ekilebilir araziler veya dkkan ve imalat
haneler olabilirdi. Vakfeden kii topra ya da imala thaneyi
vakla devren bir vakfiyye hazrlard. Ilke olarak, vak f kurulur
kurulmaz veya vakfeden kii ld andar itibaren , gelirler,
vakfn kurulu amacna uygun ekilde kul lanlmaya balard.
Fakat ortaya bir baka tr vakf daha kmt; bu vak flarda

68
gelirler kagt zerinde hayr amal kullanlmak zere ayrl
yor, fakat aslnda eitli ve yasallg kukulu gerekelerle vak
fedenlere ve miraslarna gitmeye devam ediyordu. Ulema ta
rafndan kskanlkla korunan eriat kurallar geregince, dini
vakflara (byle karanlk olanlarna bile) el koymak mmkn
degildi. Dolaysyla vak flar, timariardan veya ittizamlardan el
de edilen servetin asla olamayacag kadar gvenli bir gelir kay
nag oluturmaktaydlar. lltizamlar ve tirnarlar dogrudan dev
let tasarrufuyla ortaya km kaynaklard, dolaysyla sahiple
rinden her an geri alnabilirlerdi. Ancak , dini vak flarn gelir
leri byle degildi ve el koyulma tehlikesi yoktu. Byle bir vak
fn kurulmas, kiinin -brokratik ve askeri sekinlerden ol
mas dolaysyla kuramsal olarak padiahn kulu olan kiinin
mlkne el koyulamayacag anlamna geliyordu. Bu Osman l
tarihinele arpc bir dnm noktasycl. 1 6 . yzylda vakflar
devlete ayrlm bir alancl ve sadece clogruclan pacliahn kont
rol altndaki kiilerin ayrcalgyd. Fakat 1 8 . yzyla gelincli
gincle , bu tekel kaybolmaya yz tutmu, yeni ortaya kan baz
gruplar da vakf kurmaya balamt. B u , padiahlarn il<tidar
n zayftatan srecin parasyd. Bu vakflarn salad mali
gvence, muhtemelen vezir ve paa hanehalklarnn ve ulema
nn 1 7. yzyl son unun yeni ekonomik ve siyasal iktidar odak
lar olma konumlarn salanlatrd.

nerilen kayna ka
(*) iaretli maddeler bu alana yeni balayan llgrencilere tavsiye edilen lwynal1lard:
*Abou-U-1 laj, Rifaa. The 1 70 3 rebellion and tle structure of Ottoman politics {Is
tanbul, 1984).
* The origins of tle modern s Iate (Aibany, 1 989).
llares, John Robert. An introduction to religious foundation s in tle Ottomw Emjlire
(Leiden, 1986).
Blair, Sbcila S. ve Jonathan M. Bloom. Tlc art and arclitecture of Islam, 1250- 1 800
(New l laven, gzden geirilmi bask, 1995).
Brurnmet, Palmira. Ottoman seapower and Levantine diplomacy i n le age of disco
very (Aibany, 1994).
*Busbecq, O. G. de. The Turllisl letters of Ogier Gliselin de Busbecq: lperial Am
bassador at Costantiople (Oxford, 1968).

69
Faroqhi, Suraiya. Towns and townsmen in Ottoman Anatolia: Trade, crafts and Jood
production in an urban setting (Cambridge, 1 984). [Trkesi: Faroqhi, Suraiya.
Osmanl'da Kentler ve Kentli/er: Kent Mekannda Ticaret, Zanaat ve Gda Oretimi
ev.: N eyyir Kalaycolu (!stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1993)]
Men of modest substance. House owners and house property in seventeenth-century
Anlara and Kayseri (Cambridge, 1987).
*" Crisis and change, 1 590-1 699," Halil lnalck ve Donald Quataert, der. An
economic and social history of the Ottoman Enpire, 1 300- 1 9 1 4 (Cambridge,
1 994), 4 1 1 -636.
Fleischer, Cornell. Bureaucrat and intellectual in the Ottoman Empire: The histarian
Mustafa Ali (Princeton, 1986). [Trkesi: Fleischer, Cornell. Tarihi Mustafa
Ali: Bir Osmanl Aydn ve Brolrat ev.: Ayla Orta (!stanbul: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, 1 996).]
Goodwin, Godfrey. A history of Ottoman architecture (Londra, 1 9 7 1 ) .
Hess, Andrew, The forgolten frontier: A history of the sixteenth century /bero-African
frontier (Chicago, 1978).
Hourani, Albert. A history of the Arab peoples (Cambridge, Mass, 1991 ) . l Trkesi:
Hourani, Albert. Arap Halklar Tarihi ev.: Yavuz Alogan (Istanbul: Iletiim Ya
ynlar: 1997)]
Howard, Douglas. "Ottoman historiography and the l iterature of 'decline' of the
sixteenth and seventeenth centuries," Journal of Asian Histoy, 22, 1 ( 1 988),
52-77.
lnalck, Halil. "The Ottoman state: economy and society, 1300-1600," Halil !nal
ck ve Donald Quataert, der. An economic and social histoy of the Ottoman Em
pire, 1 300-1 91 4 (Cambridge, 1994), 9-409.
Inalck, Halil ve Rhoads Murphey, der. The history cif Mehmet the Coqueror (Chi
cago ve M inneapolis, 1 9 78).
*Kafadar, Cemal. Betwee two worlds: The construction of the Ottonan state (Berke
ley, 1 995).
Karamustafa, Ahmet. God's unruly friends: dervish groups in tle lslamic latcr middle
period, 1200-1550 (Salt Lake City, 1994).
*Kcddie, Nikki, der. Women and gender in Middle Eastern history (New I l aven,
1 99 1 ) .
Kprl, M . Fuad. The origins of the Ottoma Empire, ev. ve der.: Gary Leiser (Al
bany, 1992).
Laiou-Thomadakis, A . E. Peasan socicty in the Iate Byzantie Empire ( Princeton,
1 977).
Lindner, Rudi Paul. Nomads and Ottomans in medieval Anatolia (llloomington,
1 983). [Trkesi: Lindner, Rudi Paul. Ortaag Anadolusu'nda Goc!Jeler ve Os
manl/ar ev.: Mfit Gnay (Ankara: I mge Ki tabevi Yaynlar , 2000).]
l.owry, Hcath. "The nature of the early Ottoman stae" {hazrlanyo r) .
*Mansel, Philip. Constatinople: City of tle world's desire, 1 453- 1 92 4 (New York,
1 995).
*McNeill, William. Europe's steppefrontier 1500-1 800 (Chicago ve Londra, 1964).
*Mihailovic, Konstantin. Memoirs of a ]anissary (Ann Arbor, 19 75).

70
*Necipolu, Glru. Arclitecture, ceremonial and power: Tle Top lap palace in tle
fifteetl and sixtecntl centuries (Cambridge, MA, 1 99 1 ) .

*Peirce, Leslie. Tle imperial larem. Women and sovereignty in tle Otlarnan Empire
(Oxford, 1993). (Trkesi: Peirce, Leslie. Harem- i Hmayun ev.: Aye Berktay
M irzaolu {!stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1995)]
Tietze, Andreas. Mustafa Ali counsel fo r sultans of 1581 , 2 cilt (Viyana, 1 9 79-
1982).
Treadgold, Warren T. Tle listory of the Byzantine state and society (Stanford,
1997).
*Tucker, Judith. Gender and Islamic history Washington, OC, ilk bask 1993).
Vryonis, Speros, Jr. Tle decline of medieval Hellenism in Asia Minor and the process
of Islamizatianfrom the eleventh through tle fifteentl century (Berkeley, 1 9 7 1 ) .

Wittek, Paul. The rise of tle Ottoman Empire (Londra, 1938). (Trkesi: Wittek,
Paul. Osmanl Imparalorlugu'nun Doguu ev.: Fa tmagl Berktay (Istanbul: Pen
cere Yaynlar, ikinci bask 2000). ]
*Zilfi, Maddine. Women in t/e Ottornan Empire. Middle Easlem women in tle early
modem era (Lciden, 1 997). (Trkesi: Zilfi, Madeline. Modernlemenin Eiginde
Osmanl Kadnla ev. : Nccmiye Alpay (!stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
1995) ]

71
 NC B L M

Osm a n l i m pa ratorl u u, 1 683- 1 798

Giri

1 300-1 683 dneminin askeri ve siyasal baarlarn n tam tersi

ne, uzun 18. yzyl olarak da adlandrlan bu dnemin zelli
i , yenilgiler ve topra k kayplar oldu. Siyasal yap, devaml
evrim geirerek, gerileme deil de, dnm olarak alglanma
s gereken bir srete yeni biimler ald. Merkezi ynetim yeni
bir biim alm, adeta klk deitirmiti. Bu ortamda uyrukla
rn itaati byk lde buyrukla deil, m zakerelerle salan
yordu. Osmanl ekonomisinde ele nemli deiiklikler meyda
na geldi: Mal clolam artmaya balad , kiisel tketim dzey
leri muhtemelen ykseldi ve dnya ekonomisi Osmanl teba
asnn gndelik yaamnda gittike byyen bir rol oynar hale
geldi.

Toprak kaybna yol aan savalar, 1 683-1 798

Osmanl Devleti'nin eskiye oranla ok daha baarsz olduu

bu dneme, uluslararas alanda askeri yenilgiler ve topraklarn
klmesi, damgasn vurdu. Konuya balarken, birtakm ge
nel saptamalar yapmak yerinde olacaktr.

73
 Birincisi; esas itibariyle, Osmanl yenilgilerini aklamak ,
daha nceki yzyllarn zaferlerini aklamak kadar zordur.
16. yzyln ilk yarsnda, Yeni Dnya'nn zenginlikleri Avru
pa'ya akarken, askeri dengeler Osmanllarn aleyhine dnd.
Osmanllar askeri teknoloji alanndaki stnlklerini yitirdi
ler, Avrupal dmanlaryla nce ayn ayarda, sonra da onla
rnkilerden daha geri silahlar ve taktikler kullanarak savar
oldular. Ayrca, eskiden saldr ve savunma muharebelerinde,
askeri dengenin sald ran taraf lehine bozulmas Osmanllara
avantaj salamt, fakat artk savunma sistemleri gelimi ve
ok pahallanmt. Saltanat dnemi pek ok zafere tanklk et
mi Kanuni Sultan Sleyman, Zigetvar surlar nnde lr
ken, tahkim edilmi kentlere saidrmann gl ac bir e
kilde grlmt; surlada korunan ehirler, savalarda gittik
e daha ok rastlanan bir unsur halini almaktayd. Dahas, Bat
ekonomileri yeni teknolojiterin ve savunma savalarnn gide
rek ykselen maliyetlerini, Yeni Dnya'dan akan muazzam
zenginliin de yardmyla, daha rahat karlayabilmekteydi.
Osmanllarn tkezleyiinin ve Bat Avrupa'nn ykseliinin
yks kukusuz ok daha karmaktr ve bundan sonraki b
lmlerde devam edecektir.
Ikincisi; 1 8 . yzylda Avrupa'da her zamankinden daha
merkeziyeti bir nitelik kazanmakLa olan mutlak monariler
ortaya kt. Osmanllar, bir dereceye kadar bu srecin iinde
yer alrken, dnyann dier devletleri dnda kald. Iran dev
leti yzyln ilk blmndeki ksa ykseli sonrasnda zayfla
yp kt ve 20. yzyl bana kadar herhangi bir organize g
oluturamad. Daha da douda, Mool devleti ve Hindistan'n
dier blgelerinin tamam Fransz veya Ingiliz egemenlii alt
na girdi.
ncs ; 18. yzyldaki Osmanl yenilgileri ve toprak ka
yplar ok ar ve korkun olmakla birlikte, Bat , Dou ve Or
ta Avrupa devletleri arasndaki atmalar, bu kayplarn by
mesini engelledi. Avrupal diplomatlar, rakip devletlerin b
yk tavizler almasn engellemek iin, Osmanllada yaplan sa
va sonras pazarlklara pek ok kez mdahale ettiler; yenilgi-
74
ye uram Osmanllar da, bu olana , aksi takdirde kaybede
cekleri topraklar ellerinde tutmak iin kullandlar. Bu kadar
ok yenilgi ve geri ekilmeye sahne olmu bir devri, batan so
na bir felaketler dnemi olarak grmek mmkn olmakla bir
likte, zellikle dnemin ilk yarsnda Osmanllarn , hem silah
larnn hem de diplomatik becerilerinin gcyle kazand ba
z zaferler de vardr.
Askeri bozgunlarla dolu bir yzyl, l 683'te Viyana'da bala
d, l 798'de Napolyon Banapart'n Msr' istila etmesiyle bitti
(harita 3). Bir bozguna dnen baarsz 1683 kuatmasn,
Istanbul ynetimi asndan korkun sonular yaratan olaylar
izledi: Osmanllarn en nemli kalelerinden Belgrad dt;
1691'de Salankamen'de yaanan askeri felaket, Sadrazam Faz)
Mustafa Paa'nn sava meydannda lmesiyle daha da by
d. Bir baka cephede, yeni yeni palazlanan Rusya (Osmanl
Rus savalar 1677'de balamt) l689'da Krm'a saldrd, alt
yl sonra da hayali nemdeki Azak limann ele geirdi. Habs
burg kumandan Savoia Prensi Eugene , Osmanllar 1697'de
Zenta'da bir baka felakete uratt. 1 699 Karlofa Antiamas
bu kayplara mhr basarak Osmanl tarihinde yeni bir d
nem at. Bu antlamayla, bir Osmanl hkmdan ilk kez ye
nildiini ve atalar tarafndan fethedilmi topraklar (geici
olarak geri ekilme deil) , chediyen kaybeUiin i resmen kabul
etti. Bylelikle padiah, Macaristan'n (Temevar'daki Banat d
nda) tamamn ve Erdel, Hrvatistan ve Slovenya'y Habs
burglara tesl im ederken, Dalmaya, Mora ve baz Ege adalarn
Ven ed i k'e; Podolya ve Gney Ukrayna'y Lehistan'a verd i .
Rusya ise, Azak' (Osmanllar Azak' geri aldlar, ama 1 736'da
yeniden kaybettiler) ve Dinyester Inna'nn kuzeyindeki bl
geleri geri almak iin 1 700'e kadar savat.
Yirmi yl sonra 1 7 1 8 Pasarofa Antlamas'yla, Osmanllar,
Banat' (ve bir kez daha Belgrad'), Srbistan'n hemen hemen
yarsn ve EOak' kaybettiler. Dou cephesinde de benzer ba
arszlklar gsteren Osmanl kuvvetleri, 1 7 23 ile 1 736 ara
snda yaplan bir dizi savata Azerbaycan' ve Iran-Osmanl s
nrndaki baka birtakm topraklar kaybeu iler. Tam on y l

75
Hrit 3. Osmanl lmparatorlugu, yak/. 1 683- 1800. (Kaynak: Halil /nalck ve Donald Quataert der., An economic and social
history of the Ottoman Empire, 1 300- 1 9 1 4, Cambridge, 1994, )()()(iii.)
sonra, 746'da Osmanllar ile Iran arasnda i ki yzyldr sren
sava, dmann siyasal kargaa iine dmesiyle sona erdi.
699 Karlofa Antiamas gibi, 774'te Romanovlarla Kk
Kaynarca'da imzalanan antlama da 8 . yzylda ugranlan ka
yplarn boyutlarna k tutar. 768- 774 sava, yani arie
Byk Yekaterina'yla yaplan ilk sava srasnda Baltk Deni
zi'nden yola kp, Cebelitark Bagaz'n geen ve Akdeniz'i
aan Rus gemileri , Ege Denizi'nde eme yaknlarnda Os
manl donanmasn yok etti . denen muazzam tazminat, bir
bakma, antlamann geti rdigi yklerin en hafifiydi . nk bu
an tlama Osmanl padiah ile Krm ham arasndaki ba ko
pard, resmen bamszlaan hanlar padiahn himayesini kay
bettiler. Bu yeni sta t, Osmanl ord ular n Krm hannn aske
ri kuvvetlerinin desteinden yoksun brakt; oysa, yenieriie
rin yozlamaya yz tutmasnn yaratt boluu 8. yzyl bo
yunca ksmen onlar doldurmutu. Bunun kadar kt bir ba
ka durum da , Osmanllarn, Dinyeper ile Bug rmaklar arasn
daki geni topraklardan ekilirken, Karadeniz'in tek hakimi
olma konumunu yi tirmeleri oldu; ardndan da Kuzey Karade
niz kylarn kaybettiler. Antlamann dier hkmlerinin, da
ha ileriki tarihlerde ok nemli sonular olacakt. Rusya , hem
Istanbul'da bir Ortodoks kilisesi ina etme, hem de orada iba
det edenleri himayesi altna alna hakkn elde etmiti . Bu k
k taviz, Rusya'nn daha sonralar, Ortodoks Osmanl teba
asnn tamam nanuna mdahale etme hakkna sahip olduu
iddiasnn gerek esini oluturdu. Antlamann bir baka hk
myle Rusya, padiah Krm Mslmanlarnn halifesi olarak
tan d . Daha sonraki padiah lar, zel l i kl e l l . Abdl h a m i t
( l876- 909) bu halifelik iddiasn, sadece btn Osmanl te
baasyla snrl kalmayp, dnyann her yerindeki Mslman
lar iine alacak ekilde genilettiler (aaya ve blm 6'ya
bkz . ) . Dolaysyla, 1 774 Kk Kaynarca Antiamas'nn Os
manl dnyasmda daha sonra meydana gelen i ve uluslararas
olaylarn ekillenmesinde hayati bir rol oynadg aktr. 1 787-
1 792 arasndaki bir diger Osmanl-Rus savan sona erdiren
Ya Antlamas'yla, Ruslarn Grcistan' ald teyit edildi. Ay-
77
nca, 1 774 antlamasyla himaye ve destekten yoksun kalan
Krm Hanl da, bu antlamayla resmen arlk Rusyas tara
fndan ilhak edildi.
Tarihiler, Banapart'n 1 798'de Msr' istila etmesinin ne
denlerini uzun zamandr tartmaktalar. Napolyon'un niyeti
Ingiliz egemenlii altndaki Hindistan'a m gitmekti, yoksa sa
dece, Ingiltere'nin ileride topraklanna kataca bu deerli m
cevhere giden yollan m tkamakt? Yoksa ordularyla kuzeye,
Filistin'e yapt baarsz seferin dndrd gibi, Osmanl
Imparatorluu'nun yerine kendi imparatorluunu mu geir
meye alyordu? Napolyon'un amac her ne olmu olursa ol
sun, bu istila, Nil boyundaki bu hayat: ve zengin eyaletteki
Osmanl egemenliine son verdi ve eyaletin, Mehmet Ali Paa
ve soyu idaresinde ayr bir devlet olarak ortaya knn ha
bercisi oldu. Bu noktadan itibaren Osmanl-Msr ilikilerinde
byk dalgalanmala: yaand. Mehmet Ali Paa yaarken (.
1848) Osmanl Devleti'ni neredeyse ykyordu, fakat ardllar
ismen bal olduklan Osmanllarla yakn ilikiler iinde oldu
lar. Ancak, 19. yzylda , Msr'n geliri, dedii bir hara d
nda, artk Istanbul'un emrinde deildi.
Bu sava, sefer ve antlamalar yeniden gzden geirildiin
de, Osmanl yenilgilerinin hz ve derinlii apak ortaya k
nakla birlikte, o tarihlerde, bu sre hi de o kadar ak ve net
deildi. En azndan 18. yzyln ilk yarsnda pek ok nemli
zafer kazanlmt. rnein Belgrad, 1683 kuatmasnn hemen
sonrasnda dm, fakat 1689-1 690 yllarndaki Osmanl kar
taarruzlarnda, Bulgaristan, Srhistan ve Erdel'le birlikte geri
alnmt. Aslnda, Belgrad en az kez Osmanl idaresine ye
niden girdi ve 1 9 . yzyl bana kadar Osmanllarn elinde kal
d. Bir baka rnek verecek olursak, 1 7 l l'de Osmanl ordusu
Bodan snrndaki Prut Nehri'nde ar Byk Petro'nun kuv
vetlerini tamamen kuatarak, yeni ald yerlerin tamamn b
rakmaya mecbur etti. Osmanllar bundan birka yl sonra da
Karadeniz kysndaki Azak Kalesi'ni geri aldlar. Venedik'le ya
plan 1 7 14-1718 savanda Mora'y geri alarak Yunan bam
szlk savana kadar, bir yzyldan fazla sreyle ellerinde tut-

78
tular. 1 73 7'de hem Avusturyallara hem de Ruslara kar baka
nemli zaferler kazandlar. Osmanllar, daha nce Pasarofa
Antiamas'yla Habsburglara vermi olduklar yerlerin hepsini
1 739 Belgrad Bar Antiamas'yla geri aldlar. Bunda Franszla
rn araclk etmesi, Rus baarlarnn Habsburglar endieten
dirmesi gibi eitli etkenler rol oynad. Ayn yl Azak' Ruslar
dan geri aldlar; Ruslar ticaret ve sava gemilerini Karade
niz'den ekti, Eflak'tan da ekildi. Kk Kaynarca'yla biten
savala gelen felaketler sonrasnda bile, Osmanllar baz zafer
ler kazanarak Rusya'y yeniden Tuna prensliklerinden (ve Kaf
kaslardan) geri ekilmek zorunda braktlar. Yekaterina, Tuna
agzndaki limanlardan geri ekitmeyi de kabul ettigi 1 792 Ya
Antiamas'yla bu prenslikleri Osmanllara brakacakt.

Devletin ekono m i k pol iti kalar

Osmanl devlet politikalarnn niteligi ve iktisadi degiimde

oynadg rol, tarihiler arasnda tartma konusudur. Kimileri
1 8 . yzylda devletin ar lde denetim kurdugunu syler
ken, kimileri de tersini savunur. !kinci grup Avrupa'daki 1 8 .
yzyl rejimlerinin kendi snrlar iinde v e zerinden mal ve
eya akn denetim altnda tutan merkantilist politikalar izle
digini , bu politikalar sayesinde dnya pazarlarn kendi kar
larna uygun bir ekilde ekillendirdiklerini ve glendiklerini
ileri srer. Osmanl Devleti'nin ise, bunu yeterli lde baara
madgn, dolaysyla gcn yitirdigini savunur.
Daha nceki yzyllarda oldugu gibi, kukusuz 18. yzylda
da Osmanl Devleti ekonomik kaynaklar gerekli grdg e
kilde idare etme ve nakletme hakknn kendisine ait oldugu
iddiasndayd. Dolaysyla devlet, saraya, devlet sekinlerine,
orduya ve bakent sakinlerine gda maddesi, hammadde ve
mamul madde temin etmek iin, ken tlerin ve krsal kesimin
iktisadi hayatna sk sk mdahalede bulunurdu. Devletin ald
mallar iin genellikle piyasa fiyatlarnn altnda bedel de
mesi ve retilmi bir maln tamamn veya ogunu sk sk e
kerek mal ktlg yaratmas, bu mdahalelerin dzen bozucu

79
ve olumsuz etkisini bir kat daha artrmaktayd. ok geni bl
gelerin mahsul veya belirli loncalarn imalat, belirli amalar
iin, rnein hkmdar ailesinin veya seferdeki ordularn ihti
yacn karlamak zere belirli fiyatlardan orduya satmaya zor
lanrd. rnein 1 8 . yzyl sonlarnda Balkan cephesindeki or
dunun tahl yakn blgelerden, pirin, kahve ve peksirnet gibi
erzak Msr ve Kbrs'tan geliyordu. Devlet, hayrseverliinden
deil, yiyecek ktlnn siyasal karklk yarataca endiesiy
le !stanbul ahalisinin iaesi konusunda ok gayret harcamak
tayd . Dolaysyla, bakentin muazzam nfusunun sofralarn
doldurmak iin yaplan buday ve koyun sevkyatma dair sa
ysz dzenleme vard.
Bu tr politikalar, 18. yzyl sonunun sava dnemi krizi s
rasnda ekonomiyi boup, Osmanl ekonomik gelimesini be
lirleyici ve olumsuz bir biimde mi etkiledi, yoksa devlet, ye
terince gl ve merkantilist olmad iin mi tkezl edi , kesin
olarak bilmek mmkn deil. Ancak, bu tartmada her iki ta
rafn da devlete aslnda sahip olduundan daha fazla kudret
atfettii aktr. D nya leincieki piyasa glerinin, 18. yz
yl Osmanl ekonomisini devlet politikalarndan daha gl
bir biimde etkilemi olmas mmknd r. Bundan dolay, Os
manl iktisadi deiimini daha kapsaml bir ekilde kavramak
iin baka faktrlere de bakn akla yarar olabilir (bkz. blm
7) . Daha gvenle ileri srebileceim iz nokta udur: 19. yzyl
da (bkz. blm 4) devlet iae tedarik politikas denen bu tr
pol itikalardan uzaklam ve piyasa gleri eskisinden daha
byk bir rol sahibi olmutur.

Saltanat merkezinde sek i n le r aras siyasal yaam

18. yzylda padiah sadece sembolik bir gce sahipti , siyasal

yaamda bakalar tarafndan giriiimi deiiklik veya eylem
leri onaylard . "Kadnlar saltanat" denen dnemin sona erme
siyle birlikte, kadnlarn siyasal hakimiyetinin nl bir versi
yonu kapannakla birlikte, sekin kadnlar glerini korudu
lar. Hanedan, ittifaklar kurma ve otoritesini srdrme amacy-

sa
la kzlarn yksek mevkilerdeki devlet grevlileriyle evlendir
meye devam etti . Iktidar saray dna kaydka, bu tr destek
Ierin nem kazanm olmas mmknd r. En azndan IV
Mehmet'in yrtme yetkilerini Sadrazam Kprl Mehmet
Paa'ya devrettii 1656 ylndan itibaren, siyasal ynetim vezir
ve paa hanehalklarnn elindeydi. Ftuhat deil, mevcut kay
naklann smrs , devlet gelirlerinin en byk kayna hali
ne gelirken, savalk becerileri gzden d erek, yerlerini ida
ri ve mali: becerilere brakt. Dolaysyla devlet makamlarna
atananlarn ou, artk ok gerekli hale gelen mali ve idari ei
timi salayan vezir ve paa hanelerinden kyor, bu haneler
genellikle Osmanl sultan kzlarnn yaptklar evliliklerle sara
ya balanyord u . Eskiden y netim ilerini yrten "padiah
kullar"nm aksine, bu erkek ve kadn sekinler, toplumun s
tnd e ve d nda kal maz, kon trolleri altndaki dini: vakflar,
malikaneler ve tacirlerle kurduklar ortaklklar kanalyla ikti
sadi hayat iinde yer alrlard . Bu vezir ve paalarn maiyetleri
yeni sekinlerin devirilmesine uygun ortamlar olut urur, on
lara istihda m, himaye, eitim ve doru kiilerle iliki kurma
olanaklar salard. 1 7 . yzyln sonuna gelindiinde i ve d
politikayla ilgili meselderin hemen hemen tamam, bu hane
lerde yetimi erkeklerin elindeydi.
Ancak, 18. yzyl banda ll. Mustafa , baarsz bir giriimde
bulunarak, bu gidii tersine evirip iktidan yeniden kendisi
nin, sarayn ve ordunun ellerinde toplamaya alt . Iktidan
yeniden ele geirmek ve tekrar siyasetin merkezine oturmak
iin umutsuzca aba harcayan II. Mustafa , biraz artc bir
hamleyle, askeri bakmdan devri gemi svari gcnn mali
omurgasn oluturan timariarn miras braklabilme hakkn
tand. Fakat padiahn, 1 703 Edirne Va k'as diye anlan darbe
si baarszla urad . Daha sonra padiahn yetkileri ve itiba
n , "ilgili taraOar"n tavsiyelerini dinlemesi ve grlerini gz

nne al mas art koulacak ld e d rld . B t n bu

olaylar egemenliin vezir-paa ailelerinin (ve medrese cemaati
iindeki mttefikleri olan ulenann) eline geiini kesinletir
di ve merkezdeki 18. yzyl siyasetinin rengini belirled i. By-

81
lelikle, birok kta Avrupas devletinde, gcn monarkn elin
de topland bir anda, Osmanl siyasal yaps baka bir ynde
evrilerek, gc hkmdarn elinden ald.
Padiahlar lke ii siyasal stnlk mcadelesini kaybedin
ce, siyasal varlklarn srdrmek iin yeni ara ve teknikler
aradlar. rnein, 18. yzyl bandan itibaren merkezi devlet,
kendi meruiyetini artrmak ve iktidarn pekitirnek amacy
la Hareneyn-i Muhteremeyn'e (Mekke ve Medine) giden hac
yollarn yeniden dzenledi (bkz. bl m 6). (Ancak, bu hare
keti balatann padiah m, yoksa merkezdeki baka ahsiyet
ler mi old uu belli deildir. ) Lale Devri denen dnemdeki
( 1 7 18-30) gelimeler, padiahlarn mer uiyetlerini pekitir
rnek iin bavurd uu ince ve ustalkl yntemleri daha net bir
biimde ortaya koyar. Osmanl tarihinin olaanst deneylerle
dolu bu dnemine "Lale Devri" ad , o s rada sk sk yaplan la
le yetitirme yarmalarna atfen bir 20. yzyl tarihisi tarafn
dan verilmiti. Lale hem dikkat ekici leklerdeki tketimi
hem de Osmanl Imparatorl uu, Bat Avrupa ve Dou Asya
arasnda ticarete konu olan bir kalem olarak, kltrler aras
alverii simgelemekteydi. llL Ahmet ve sadrazan lbrahim
Paa (pad iahn kz Fatma'yla evliydi) ik tidar tam anlamyla
ellerinde tutma abalarnn bir paras olarak, Istanbul sekin
leri zerinde egemenlik kurmak iin tketim sil ahn kullan
d lar. Kral XIV. Louis'nin Versailles'daki saray gibi Lale Devri
saraynda da hadsiz hesapsz l ks tketim yapl maktayd -Os
manl rneinde tketilen sadece Jale deil , sanat, yiyecek-ie
cekler, lks eya, giysi ve ina edilen elence sarayla ryd. Pa
diah ve sadrazam bu yeni arac -emtia tketimi- kullanarak,
tpk soylular Versailles'daki saltanat merkezinde yaamaya ve
mali bakmdan kertici balo ve z iyafetlere katlmaya mecbur
eden Kral Louis gibi, vezir ve paa hanehalklarn kon trolleri
altna almak peindeydiler. III. Ahmet ve Ihrahim Paa tke
tim konusunda Istanbul sekinlerine nderlik etmeye alt
lar, toplumsal merkeze rnek alnacak modeller olarak kendi
lerini koydular. Tkelimde ba ekerek, siyasal statlerini ve
meruiyetlerini pekitirmeye altlar. 1 8 . yzyln daha ilerki

82
blmlerinde, dier padiahlar da benzer bir ekilde, meru
iyet ve iktidarlarn srdrmek ve pekitirrnek iin kyafet ya
salarn kullandlar. Kyafet yasalar -Osmanl toplumunun ve
dier modernile ncesi toplumlarn standart bir zellii- farkl
mevki, din ve mesleklerden i nsanlarn giymesi gereken giysi
ve balklar belirlemekteydi. rnein Mslmanlara, Hristi
yan ve Yahudilerin giymesi yasak olan belirli renk ve kumala
r sadece kendilerinin kullanabilecei bildirilmiti. Hristiyan
ve Yahudilere de baka renk ve kumalar giymeleri buyrul
mutu. Padiahlar kyafet yasalar kartarak veya uygulayarak
kendilerin i, uyruklarn birbirinden ayran s nrlarn koruyu
cusu, ahlak, dzen ve adaletin uygulaycs olarak gstermek
teydiler. Bu yasalar vastasyla , hkmcla rlar, ne orclulara ne
de fi ilen brokrasiye kumanda ettikleri bir zamanda, meru
iyetlerini pekitirme abasyla, kendilerini toplumsal ekime
lerele hakemli k konumuna oturttular (bkz. blm 8).

istanb ul'da elit-ha lk mcadelesi

Siyasal hakimiyet, payitahtta ve dier Osmanl kentlerinele sa

dece sekinler arasnda dei l , ayn zamanda da sekinlerle
halk ynlar arasnda mcadeleye konu olmaktayd. Bu m
cadelede nl Yenieri Oca belirleyici rol oynad. Yukarda
da grld gibi, yenieriler bir zamanlar ordularn merke
zinde savaan ve kentlerde garnizon olarak grev yapan etkin
bir askeri gl. 18. yzyla gelindiinde, asker! etkinliklerini
byk lele yitirmi olmalarna karn, hala savalara katl
maktaydlar. Silahlar ve eitimleri o kadar belirgin bir biim
de ktlemiti ki, ordunun sava ekirdei olma ilevin i, K
rm Tatariarna ve elier eyalet askerlerine brakmlard. 1 700
ylna gelindiinde, bir zamanlarn ateli silah tayan sekin
piyade gcn ayrt eden disiplin ve sk talimelen eser kalma
m, yabanc hasmlarnn yreklerine dehet salan Yenieri
Oca, padiahlarn yreine dehet salar hale gelmiti. Daha
16. yzyl sonlannda Kanuni Sultan Sl eyman'n cenazesine
hakaret ederek, mnasip bahi (clus akesi) dallana ka-

83
dar olu Selim'in tahta kmasna izin vermemilerdi. Padiaha
yaknlklar -onun muhafzlar olarak hizmet vermeleri- ve
sekin askeri statleri, yenierileri tahta kimin oturaca ko
nusunda son derece etkili klmt, bir kimseyi tahta geirmek
ya da hkmdarlktan etmek gcne sahiptiler. Kiisel ekono
mik durumlar bozulduka, baka k yollar aramak onlar
iin daha cazip hale geldi. Savalarn ykselen maliyeti, devle
tin yenierilere dnemin ar enflasyonuna ayak uydurabilen
maalar demesini engelledi. Fiziksel bakmdan kentsel doku
nun paras olan yenieri kialarndaki kuvvetl er, gerek ma
alarndaki de kar koymak iin , stanbul'da ve Belgrad,
Sofya , Kahire, am gibi nemli kentlerde, ayrca bu kentler
arasndaki noktalard a , koruyup nezaret ettikleri insanlarla
ekonomik ilikiler kurdular. Buralarda kasap, f rnc , kayk,
harnal oldular, eitli zanaatlerde alt lar, kahve sahibi old u
lar. s . yzyla gelindiinde, ya kendileri bu zanaat ve ilere
girmi, ya da bu ileri bir cret karl koruyan mafya benze
ri ete reisieri haline gelmilerdi. Bylel il<le, kent retici snf
larnn karlarn ve bu arada lonca tekilatlarnn imtiyazlar
n ve himayeci ekonomik pol i tikalar temsil eder oldular ve
kent ahalisinin nemli bir paras haline geldiler. Ama bir yan
dan da , Yenieri Oca'ndan olmalar, sekinler zmresinin d e
paras olduklar anlamna geliyordu. Dahas, komutanlar, ya
ni yenieri aas , devletin en st kurullarna katlan idari ba
kmdan nemli bir kiiydi. Yenieriler kent ekonomisiyle daha
fazla btnleirken, st;kinlik stats onlar kanalyla bakala
rna da gemeye balad. Eski evlenme ve kla dnda yaama
yasaklar tavsad ve kentlerde yaayan yenierilerin oullar,
zaman iinde devirm e yaz lan (son d evirme topla nnas
1 703'teydi) kyl ocuklarnn yerini ald . s . yzyl bana
gelindiinde, ateli silahiara sahip bu piyade gc kaltsal ve
kent kkenli bir gce dnm, babadan oula geen bir
mevki sahibi olan askerler haline gelmiti ve bu oullar do
utan Mslnan'dlar, Hristiyan deil.
Yenierilerin hem sekin hem de halktan olma kimlii -halk
sn flan iinden domu, ama sekinlerin bir paras ve onlara

84
bal olma kimlii- i politikada nemli bir rol oynamalarn
salad. Padiahlar tahta karp tahttan indiriyor, sadrazamlan
ve dier devlet ricalini greve getirip deviriyorlard. Bunlar ba
zen sekinler aras kapmalarn bir paras olarak, fakat genel
likle halk snflar adna yaptlar. 1826'da yok edilineeye kadar,
genellikle elitlerin zulm ve istibdat nne set ektiler, halkn
karlarn koruyan bir milis gc olarak hizmet verdiler. Onla
r dm melekler -bozulmu sekin askerler ve devlet aygt
nn cinnet getirip kana susam unsurlar- olarak deil de, hal
kn karlarn koruyan halk milisi rolnde dnecek olursak,
18. yzyl, birok Osmanl kentinde, sokan yenieriler tara
fndan organize edilmi sesinin, Osmanl tarihinde o zamana
kadar ve o zamandan sonra grldnden daha yksek kt
bir dnem , halk politikasnn altn a kimliine brnr.

Tarada siyasal yaam

Merkezde, siyasal iktidarn sahiplerinin deimesine -padiah

lardan padiah hanehalklanna, oradan vezir ve paa hanehalk
larna, oradan da sokaklara- kout olarak, tarann siyasal ya
amnda nemli dnmler meydana geldi. Genel olarak ba
kldnda, 1 7 . ve 1 8 . yzyllarda taradaki siyasal g, faali
yetlerinde bakentten daha zerk grnmekteydi. Hemen he
men her yerde, ou insann gndelik yaamnda merkezi:
devletin nemi gzle grlr bir ekilde azalrken, yerel ayan
ailelerininki artt. Imparatorluun ok geni blgeleri tara
ayan ailelerinin siyasal egemenlii altna girdi. rnein, Kara
osmanolu, apanolu ve Canikli Ali Paaolu, aileleri, sra
syla Bat, Orta ve Kuzeydou Anadolu'nun ekonomik ve siya
sal ilerine egemendiler. Balkan topraklarnda, Tepedelenli Ali
Paa Epir'e hkmeder, Vidinli Osman Pasvanolu Aa Tu
na'mn Belgrad'dan denize kadar uzanan blgesini denetimi al
tnda tutard . Arap eyalerlerinde i s e , 1 8 . yzyl boyunca
( 1 704- 183 1 ) , Badat'a Byk Sleyman Paa'nn ailesi, Mu
sul'a Celili ailesi hkmederken, Msr'a Ali Bey gibi nfuzlu
kiiler egemen oldu.
 Bu tara ayan, her biri farkl toplumsal baglam yanstan
gruba ayrlabilir. Birinci grup, bir blgeye merkezden grevli
olarak atanarak gelen ve blgede kk salan kiilerin soyundan
gelenierdi (Oysa, merkezi devlet, eitli dzenlemelerle bunu
aka yasaklamt) . lin geregi, devlet beyanlarnda yarattg
izlenirnin aksine, merkezi denetim hibir zaman o kadar yay
gn ve kapsaml olmamt. Grevliler gerekten de grevden
greve dolarlard, ama titizlikle yaplm btn arazi tahrir
lerine ve yer degitiren grevlilerin listelerine karn, bu yer
degitirme ilemleri devletin istedigi kadar sk ve dzenli bir
ekilde yaplmamaktayd. Her hal karda, tarada yetkili ma
kamlara atanan bu kiiler, ister vali olsunlar ister tirnar sah ibi,
gittikleri yerlerde 16. ve 1 7 . yzyllarda daha ksa, 1 8 . yzyl
da daha uzun srelerle kaldlar. Yani 18. yzylda, merkezden
taraya grevl i atanm kiilerin sirklasyonu, 1 6 . ve 1 7 . yz
yllara kyasla nemli lde yavalam t. Bu grevliler, grev
yerlerinde yasal olarak kalma hakkn nerkezle yaptklar pa
zarlklar sonucunda elde ed iyorlard. Dolaysyla, rnegin
am'da ei-Azn ailesi ve Musul'da Celili ailesi, Osmanl hizme
tinde daha alt makamlardan valilige ykselmiti; Bat Anado
lu'nun Karaosmanoglu ailesi de yleydi. Bu rneklerin hepsin
de de aile fertleri birka kuak boyu, belki de daha uzun bir
sre, tarada resmi iktidar makamlarnda kaldlar.
Ikinci grup, nde gelen yerel ayandan oluuyordu. Bunlarn
aileleri , Osmanl dnemi ncesinde belirli bir blgenin yerli
dilleri arasnda yer alyordu. Bosna'nn pek ok byk toprak
sahibi ailesi rnegindeki gibi baz du rumlard a , padiah lar
bunlarn stat ve gleri ni, topraklarn Osmanl lkesine ka
tar katmaz tanmlard. Ta rihiler, Osmanl ncesi sekin
zmrelerin yerel siyasal g lerini korumu olmas zerinde
fazla durmamaktad rlar; bu aileler arasnda Osmanl dnemin
de nemli rol oynayanlarn says sanldgndan fazladr. Bir
diger rnt de, balangta tm yetkileri ellerinden alnan
mevcut sekin zmrelerin, zamanla yeniden siyasal kontrol
ele geirip devlet tarafndan tannmalaryd.
nc grup -grndg kadaryla imparatorl ugun sadece

86
Arap eyaletlerinde mevcuttu- kkenieri Ortaag lslamiyet d
nemlerine uzanan gulamlardan, yani Memlklerden olumak
tayd . Memlkler, rnegin Msr' her yl binlerce kle i thal
ederek yzyllarca ynetmilerdi -ta ki 1 5 1 6- 1 5 1 Tde Osmanl
lar tarafndan devrilineeye kadar. Osmanl dneminde mem
lk, normal olarak blge dnda dogm u, sava veya baskn
larda esir alnarak Osmanl diyarna getirilmi bir kii olurdu.
Sonra valiler veya kumandanlar bu esiri blgesel veya yerel
esir pazarlarndan satn alr, gulam ya da rak olarak hanehal
knn iine katar, idari ve askeri sanatlarda yetitirirdi. Bu ye
titirme srecinin bir noktasnda azat edilen meml Ck, efendi
sine hizmete devam eder, yerel ilibar kazanr, sonunda da ken
di hanesini kurar, hanehalkn satn aldg klelerle oluturur,
bylelikle sistemi devam ettirirdi. Lbnan-Filistin blgesi nde
Sur ve Akka'y yneten ( 1 785 -1805) gl Ahmet Cezzar Paa
ve Bagdal'la Byk Sleyman Paa , Msr'da Ali Bey'in hizme
tinde memlCk olarak yola balamlard .
Erde! v e Eflak blgelerinde -modern Romanya- yerel ayann
hakimiyeti zgn bir geliim gsterdi. Buralarda yerel prensler
1 7 l3'e kadar Osmanllarm vasal olarak hkm srm, Prut
seferi srasnda ar Petro'ya yardmc olunca bu makamlardan
indirilmilerdi. Payitaht, onlarn yerine Rum Ortodoks cema
atinin Istanbul'un Fener semtinde yaayan nfuz ve servet sa
hibi mensuplarn atad . Yzyln kalan ksmnda, aslnda Yu
nan bagmszlk savana kadar, Fenerli Rumlar verdikleri ha
ra karl nda , iki prensligi tam bir zerklik iinde ynetti
ler. Ynetimleri, Osmanl dnyasnda grlm en zalim ve
baskc ynetimd i , serflik dzenine ok benziyord u . Merkezi
olarak atanyor, fakat prenslikleri tamamen kendi bildikleri gi
bi idare ediyorlard ; dolaysyla, burada izilmekte olan tablo
iinde birer istisna grnmndeydiler.
Kkenieri ister merkezi olarak atanmlara, ister Osmanl
ncesi sekinlere ya da Meml uklere dayans n , bu tara ayan ,
genelde, hem yerel ulemayla hem de tccar ve toprak sahiple
riyle sk baglar kurar ve bunlar srdrrd. Ilk iki ayan gru
bunda -yani merkezi olarak atanmlarn ve Osmanl ncesi

87
sekinterin torunlar- ayan ailelerinden kadnlarn yaptklar
evlilikler, yerel g toplama srecinin parasyd. Ayrca , bu
sekin kadnlar hatr saylr miktarlarda mlk ve iltizam elle
rinde tutar ve kendi adiarna kurulmu dini vakflar idare
ederlerdi . Dolaysyla, bu kadnlarn elinde, yerel sekinlerle
veya Osmanl merkeziyle yaplan pazarlklarda aile tarafndan
da kullanlabilecek byk bir kiisel g vard .
Bir ayan ailesinin bir blgede otoritesini tesis etmesinin, ge
nellikle Osmanl merkezi otoritesine kar bakaldr niteliin
de olmadnn altm izmek nemlidir. Tersine, yerel egemen
ler padiah ve merkezi otoriteyi genellikle kabul ederler, baz
vergileri merkeze gnderirler ve imparatorluun yapt sava
lara asker gnderirierdi -bunlar 18. yzyl Osmanl dnyasn
da tara ile merkez arasndaki karlkl ihtiyalarn karmak
ve byleyici etkileimini yanstan davranlard. rnein, as
ker gnderilmesini ele alal m . Grld gibi, 1 8 . yzylda,
Osmanl ordusunun insan gcnn nemli bir kayna eyalet
kuvvetleriydi ve merkezi devlet bu bakmdan onlara bamly
d. Bu bamllk ayana nemli bir pazarlk gc kazandryor
du. te yandan, ayan eyalet kuvvetlerini gnderiyordu, nk
hem meruiyet kazanmak iin hem de, imdi greceimiz gibi,
ekonomik refahlan asndan merkezi devlete ihtiyalan vard.
Merkezi devlet, 1 695 ylndan itibaren, malikane (mr bo
yu geerli iltizam) denen , hazineye nakit deme yaplmas
karlnda, bir blgenin vergilerini toplama hakknn veril
mesi usuln kard. 1 703'e gelindiinde byk bir hzla ya
ylan malikane usl, Balkan, Anadolu ve Arap eyaletlerinde
geni bir kullanm alan bulmutu . Merkezi devletin, tarada
kapkulu askerlerinden eser kalmadktan uzun sre sonra bile,
nasl olup da blgeyi bir lde kontrol altnda tu tabildiinin
anlalmas asndan malikane kurumu belirleyici nem tar.
Malikane ihalelerinin kontroln ellerinde tutan , payitahttaki
vezir ve paa hanehalklan, bu ihaleleri ya tarann eitli bl
gelerinin yerel sekinlerine verir ya da kendileri alp onlara il
tizam ederdi. Bu ekilde, bir yandan ayan aileleriyle ortak mali
kariara sahip olan istanbul sekinleri, bir yandan da, bu kar-

BB
l ayrcala son verebilme gcn ellerinde tuttuklan iin,
onlar zerinde kontrol sahibi oldular. Dolaysyla, taraflar ara
sndaki her atmada, ayan aileleri sonunda ya boyun eer, ya
da malikanelerini kaybetme tehlikesiyle kar karya kalrlar
d. Payitaht ile tara arasndaki bu malikane balarnn varl,
ayan zmrelerinin aslnda neden genellikle boyun ediini ve
istendiinde asker yolladn aklamaya yardmc olmaktadr.
Yaklak 1 700 ile 1 768 yllar arasnda egemen olan, bu pa
zarlk, karlkl tanma ve kontrol rnts, 18. yzyln ka
lan bl mnde sarsld. 1 768- 1 77 4 ve 1 787-1 792 Osmanl
Rus savalarndaki arpmalar, sava blgelerinde dzeni mu
azzam lde bozarak , her yerde ok byk insan gc ve
mali: kaynak sknts yaratt. Bu koullar altnda, ayann yerel
kaynaklar hakkndaki bilgisi ve bunlara eriebilme imkan her
zamankinden daha byk nem kazanm, sava zaman kar
gaas iinde hareket serbestileri artmt. Dolaysyla malikane
sistemi ksmen dalm, bu da taran n merkezle balarn za
yflatm grnmektedir. Bu kaotik dnemde , Cezzar Paa ve
Karaosmanolu gibi bir ksm ayan, merkezi devletten ayr d
politikalar izlerken, Tepedelenli Ali Paa ve Osman Pasvano
lu gibi kimileri de, bazen baka ayana bazen de Ruslara kar
kendi balarna seferler dzenlediler. Baz tarihiler bu hare
ketleri Osmanl szerenliinden fiilen kopma abas sayar. An
cak aada anlatlanlar, bunun , muhtemelen byle olmad
izlenimini uyandrmak tadr.
1808'de ayandan birinin ksa bir sre sadrazamlk yapmas,
tara zmrelerinin bu kriz dneminde sahip olduu gc orta
ya koynaktayd. Tuna boyundaki Bulgar blgesinden Alemdar
Mustafa Paa, padiah kendisine d man olan yenierilerin
elinden kurtarmak iin baarsz bir giriimde bulunarak payi
tahta yrd. lstanbul'a gelince Balkan ve Anadolu eyaJetleri
nin en gl ayannn pek ounu kapsayan bir meclis topla
d. Alemdar Mustafa Paa'nn davranlar ve ayann meclise
katlmas, bunun ardndan padiahn emirlerine uyma konu
sunda vardklar yazl anlama (Sened-i ttifak) , Osmanl Dev
leti'nin bu noktaya nasl geldiini gsterir. Bir taraftan, padia-

89
hn , ayann kendisine itaat e tmeye raz olduunu teyit eden
bir belgeye ihtiya duymu olmas , ayann 1 8 . yzyl sonu kri
zi iinde ne kadar bamsztam olduu hakknda bir fikir
verir. te tara ftan, ayann topluca merkezi devlete kar askeri
g stnln ellerinde tuttuklan bir zamanda, padiaha
desteklerini teyit etmi olmas, pacliahlk ve merkezi devlet
ok zayf bir duruma dm olsa bile , haneelann ve merkezi
idarenin iktisadi ve siyasal yaamdaki nemini korumaya de
vam ettiini gstermektedir. 1808 anlamasyla, tara ayan ve
merkezi eliller sregiden , karlkl ve her iki taraf iin de karl
ilikiye ballklarn teyit ettiler. Merkez, ayann nakit paras
na, askeri kuvvet ve dier hizmetlerine byk ihtiya duyu
yordu. Ayan ise, merkezi devletin ve padiahn, tara sekinle
ri iinden ykselen rakipierin hak iddialan arasnda hakemli
ine muhtat; bu hakemlik, siyasal gc ve resmi gelir kay
naklanna eriim hakkn resmen tanma yoluyla yaplyord u.
Bunlar "yerel Osmanllar"d ve ne kadar st rtl bir ekil
de olursa olsun, Osmanl sisteminin paras olma abas iin
deydiler ve parasydlar.

S iyasa l ve askeri zayfl a dinf areler

imdiye kadar sz edilen ayann tersine, Vahhabi hareketinin

liderleri ve bu harekete bal Suudi hanedan, Osmanl idaresi
nin meruiyetini kesinlikle reddetmekteydi. Vahhabi hareketi
nin dou gerekel eri, Avrupal olmayan dnyann, bu rnekte
nemli miktarda Mslman nfusa sahip blgelerin, uratl
makta olduklan korkun kayplarla nasl baa kmaya altk
Ianna ilikin daha geni mesele iinde deerlendirilmelidir.
Mslman devletler, her yerde -Kuzey Afrika'da, Osmanl top
raklarnda, Iran ve Hindistan'da- savunma hal indeydiler; Avru
pa devletlerinden biri ya da dieriyle girdikleri ve hep baarsz
lkla sonulanan savalarda nfus ve gel ir kaybna uruyorlard.
1 8 . yzylda ve daha sonraki yzyll arda birbirinden ok
farkl iki tarzda ortaya kan zayfik sorunu iin, birbirinden
btnyle fa rkl zm nerileri gelitirildi. Bir yanda, yenilgi

90
krizi, teknik aralarla zlebilecek teknik bir sorun olarak g
rld. Demek ki, Osmanllar Avrupallardan teknolojik olarak
aa olduklan iin zayftlar. Bunun iin de, zm, padiahla
rn eskiden de yapt gibi, mevcut en iyi askeri teknolojiyi al
makt. 18. yzylda, bu ,. Avrupa'dan teknoloji almak anlamna
geliyordu. Dolaysyla, Avrupal subaylar payitahta arld; r
nein Baron de To tt, modern bir topu ordusu kurmak iin
1 755'ten 1 776'ya kadar hizmet verdi. Ayn zamanda, Kaptan-
Derya Gazi Hasan Paa donannay en yksek ve en modern
standanlara uygun bir ekilde yeniden ina etmeye alt .
Bir dier tarafta ise, yenilgi krizi ahlaki reform yoluyla z
lecek, dini ve ahlaki bir sorun olaraK grlyordu. Bu zm,
az ok ezamanl olarak Kuzey Afrika'daki Ticani tarikali, Ara
hislan'da Vahhabiler ve Hindistan altklasnda Delhili eyh Veli
ullah tarafndan gneleme getirildi. hareket de, Mslman
devletlerin zayOyla gndeme gelen soruna, dini birer cevap
gelirmekteycli. Burada zerinde durulan Vahhabi hareketi, Isl:l
miyel'i, Muhammed Peygamber zamanndan beri iine szm,
lslamiyet'e aykr olduu iddia edilen btn uygulanalardan
arndrarak toplumu yenielen canlanclrmay hedefliyordu. Orta
Arabistan'da Muhammed bin Abdulvahhab ( 1 703- 1 792) , byk
Ortaa fkhs Ibn Hanbel retisi dorultusunda, Islami
yel'in ilk dnemlerindeki ilkelere dnlmesi gerektiini vaaz et
nekteycl i. Abdulvahhab, Mslmanlarn, Allah'n Peyganber'e
vahyetmi olduu imam unuttuunu sylyordu.
Osmanllar asndan bu mesaj ciddi tehlikeler tamaktay
d. Arabistan Yarmadas'nn Yemen ve Hadranut blgelerinin
hakimiyetini zaten 18. yzyl balarnda kaybetnilerdi. Son
ra Abdulvahhab'n yandalar kalan Arabistan topraklarnn
byk ksmn ele geirdiler ve Irak'n ilerine basknlar d
zenleyerek, buralardaki Osmanl egemenliini de tehdit etme
ye baladlar. Fakat Vahhabiler, salt toprak igalinden ok da
ha ar bir tehlike oluturnaktaydlar. Abdulvahhab Osmanl
himayesindeki kutsal Mekke ve Medine kentlerinin k frle
ve gayri Islami tapnaklada doldurulduunu ileri s ryordu .
Osmanllarn Islamiyet'i gibi, bu kentlerin de yoldan ktn

91
ve temi z l enmesi gerektii ni il eri sr yord u . Bun u yapmak
iin, Abdulvahhab, Muhammed bin Suud'la iLLifak kurdu. Su
ud'un torunlar ileride Vahhabi hareketinin bana geecek,
1 803'te kutsal kentleri ele geirerek yanaladlar, mezar ve
trbeleri yktlar; bir yzyl akn bir sre sonra Suud Ara
bistan Kra ll'n kuracaklard . Dolaysyla, taradaki dier
nderlerden fa rkl olarak, Va hhabiler, Osmanl idaresinin
meruiyetini kabul etmiyor ve yerine kendi slah edilmi Isla
mi devletlerini geirmek istiyorlard . Kendi meruiyetlerini
de, bu retilere ve Mekke ile Medine zeri ndeki hakimiyet
lerine dayandracaklard.
Osmanllarn meruiyetine ynelik bu temel meydan okuma
cevapsz kalmad . Hemen hemen Abdulvahhab'n vaazlarna
balad sralarda, Osmanl Devleti de kutsal yerlerin ve hacca
gidenlerin korunmas zerinde daha nem le durmaya balad .
Padiahlar, 18. yzyl sonlarndan itibaren halife, yani btn
Mslmanlarn nderi olma rollerini daha fazla dile getirdiler.
Dolaysyla Yalhabilerin 18. y zyl sonu ve 1 9 . yzyl ban
daki baar lar , Osmanllarn bu dini simgeleri sahiplenmeye
balamasna yardmc oldu (bkz. bl m 6) .

nerilen kaynaka
(*) iaretli maddeler bu alana yeni balayan grencilcre tavsiye edilen lwynal1lardr.
* Abou-El-Haj, Rifaat. The 1 703 rebellion and tle structre of Ottonan politics (]s
tanbul, 1984).
Aksan, Virginia. An Ottonan statesman in war and peace (Leiden, 1 995). [ Trke
si: Aksan, Virginia. Savata ve Barta Bir Osmanl Devlet Adam: Almed Resmi
Efendi (1 700-1 783) ev. : Ozde Arkan (Istanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar,
1997) [
Artan, Tu lay. "Archilecture as a thcatre of life: profilc o[ the cightccnth-cetury
Bosphorus." Baslmam doktora tezi, Massachusctts Institute of Technology,
1989.
Cuo, Kenneh. Tlc Pasla's pcasants: Land, society and cconomy in lower Egypt
1 740-1858 ( Cambridge, 1992).
Duman, Yksel, "Notables, textiles and copper in Ottonan Tokat, 1 750-1840."
Baslman doktora tezi, Binghamton University, 1998.
Hathaway, Jane. Tle politics of louselolds in Otlarnan Egypt: Tle ri se of tle Qazdag
lis (Cambridge, 1997). [Trkesi: Hathaway, Jane. Osmanl Msr'mda l lane Po-

92
 lililalar Kazdagllaru Ytlsclii ev.: Nalan zsoy ( Istanbul: Tarih Vak f Yurt
Yaynlar, 2002 ) . ]
* J iourani, Alberl. "Otoman reform a n d the politics of t h e notables," W Polk ve
R. Charnbers, dcr. The brgim ings of molrrnizalio in lr Mi dli c East: The rirc
twtl ccluy (Chicago, 1 968), 4 1 -68.

lvanova, Svctlana. "The divorcc bctwccn Zubaida Hatun and Esseid Osman Aga:
Women i n the eighteenh-ccntury Shari'a court o f Remclia ," Arnira 1:1 Azhary
Sonbol, Wimcr, the family, ad lim-ce law s in Islami c history (Syracuse. 1 996),
1 1 2- 1 2 5 .
* Kcddie, Nikki, dcr. Won<'ll a d gendcr in /llddlc Eastcn lisloy (New l lavcn,
199 ).
*Khoury, D i na. Statc ad pmvircial socicty in t!e Ot to mc r Empire: Mosl 1 540-
1 834 (Cambridge, 1 997).
Krl, Cengiz. "The world of c o ffce houses in Ononan Istanbul during the early
nineteeni h cent ury," laz n lanmakta olan doktora tezi, Binghamton Un iversity
Mastcrs, Bruce. The o rig i r s of wcslcn mromic domiacc in l e Mirille East: Mcr
wllisn ad lle lslanic ccoomy in A leppo, .1600- 1 750 (New Yo rk, 988).

*McGowen, Bruce. "The age of ayans, l 699- I 8 2," I l aiii lnalck ve Donald Qu
ataerl , dcr. Ar ecoon ic ad social li.ltory o{ l lc OHmar Empirc, 1 300- 1 9 1 4
( Cam bridge, 994), 637-758.
Olso, Robert. "The esnaf and the Patrona I laiii rehe llion o f 710: A rcalignment
Otonan politics," Jou ral of tlc l:coromic ad Social l li stoy of l c Orient,
1 7 ( 1 974). 329-44.
Rayn o d , Andre Tlr gwt A ral cilln in t l c 1 6 l - 1 8Li ccl irs ( New Yo rl1,
1 984).
*Quataer, Donald, "Janissaries, arisans and lc ucsion of Ono m an declinc,
730- 1 826," Donald Quaaert, dcr. Wnlcrs, pasals ar d normr ic clagc i n
lu: OIIoma Enpire 1 730-1 9 1 4 ( l sta hu l, 993) , 1 9 7-203.

Salzann, Aric i . "Measures ol c pirc : Tax l a rners and lw Ooman ar c i m r:gi

n r , 1 695- 1 807." Baslna doktora tezi, Coluhia Uiversiy, 995.

*"An ncir rcgic rcvisited: Prlvaizatio and political cconomy in the I H h

century Ooan : pirc , " P o l ics nd socicl)', 2 1 , 4 ( 1 99 3 ) , 393-421.
Shaw, Stanford. /Jclwcrn oiJ ad nrw. Tlc Ot to an rpirr dcr Sullan Sdi l l l
1789- 1 807 ( 1 1arvard, 9 7 I ) .
Shay. Mary l.ucillc. Tl r Olloan hp irr from 1 720 lo 1 744 as rcV<"alcd i r dcsalclrs
oj l c Vrdm IJaili ( Urba a , 944).

Slay, Kemal. N("(lilll ad llc porlics oj tlc Ottom corl. Mrlirvd inlrritacr and
llc n ecd for clagc ( Bioomin gto , 994).

Sousa, Nadi. Tlr capitlalnry rcir n "lil rlicy ( Bal iore , 931).
Worky Monagu, Lady Mary. l lr ldisl hlassy l cl l r rs (Londra, yeni bask,
1 994). l l.lldy Monagu. crl Mrllul'lan ev. Ahc Rclik (lsanbul: Tima Ya
y n la r , 998).]
Zilfi, Madclie. " EI I c circula on n hc Ooman plrt : Grcat mollas of he
eightccnth ccnury," Jou rwl of lr l:wno11ic wl Social l lislmy of l c Orirn l , 26,
3 ( 1 983), 3 1 8-36-1.

93
 Politics of piety: The Ottoman ulama in the post-dassic al age ( M inneapolis,
1986).
* "Women and society in the Tu lip era, 1 7 18-1730," Arnira E l Azhary Sonbol, \M
men, the Jamil, and divorce law s in Islamic listoy (Syracuse, 1996), 290-303.
*Zilfi, Madeline, der. Women in the Ottoma Empire: Middle Eastern women in Lle
early modem era (Leiden, 1997) .

94
 D RD NC B L M
1 9 . yzy l

G i ri

1 798- 1 9 22 aras ol arak kabu l e ttiimiz u z un 1 9 . yzy lda,

bir nceki dnemin Osmanl siyasal ve iktisadi yaam rn
tleri genelde pek ok bak mdan varl n srdryord u .
Toprak kayplar devam etti , lke kld ; merkezdeki ve
taradaki devlet adamlar arasnda iktidar ve vergi geliri re
ten kaynaklara ulama mcadelesi devam ederken, ul uslara
ras ekonomi daha da byk nem kazand . Btn bunl ara
karn , yeni olan pek ok ey de vard. Toprak kayplarna
yol aan etkenler giderek daha karmak bir nitelik kazan
m, imparatorluun al lagelmi savaianna i isyanlar da
eklenmiti. Ieride , merkezi devlet insanlar n gndelik ya
amlar zerinde Osmanl tari hinde o gne kadar gr lme
mi lde etki sahibi olarak, toplum zerindeki hakimiyeli
ni derinletirdi. Ayn srecin bir paras olarak, devlet, Ms
lmanlarn ve gayri Mslimlerin sta tsn yeniden tanmla
d; biraz gecikmeyle, dnemin sonuna doru , kadnlarn ya
sal statsn de yeniden d zenlemeye giriti. Son olarak da,
Osmanl siyasal hakimiyetindeki topraklarda, yeni ve lm
cl bir unsur boy gsterdi -cemaatler aras iddet. Bu da, ye-
95
ni bir hz kazanan bu siyasal ve ekonomik degiikliklerin g
cne tanklk etmekteydi.

To prak kaY, plarna yol aan sava lar ve i isyanlar

20. yzyla gelindiginde, Osmanl l mparatorlugu'nun Avru

pa'daki topraklar Edirne ile Istanbul arasndaki kk araziye
kadar gerilemiti. Toprak kayplarnn boyutlaryla ilgili bir fi
kir vermek iin unlar syleyelim: 1 850'den nce btn Os
manl tebaasnn yaklak yzde eliisi Balkanlar'da yayordu;
oysa 1906 dolaylarnda Avrupa eyaJetleri toplam tebaann sa
dece yzde yirmisini barndrmaktayd.
Balkan snrlarnda yabanc lkelerle, bazen Habsburglarla,
ama zellikle Rusya'yla yaplan savalar Osmanl hakimiyeti
altndaki topraklar paralamaya devam etti. Daha nce de
grdmz gibi, 18. yzylda pek ok tara ayan Osmanl
idaresinin ve devletinin asli meruiyetini kabul ederken, uy
gulamada nemli llerde zerklik sahibi olmulard. isyan
clarn Osmanl lnparatorlugu'ndan kopmay ya da onu yk
may hedefledigine pek rastlanmamt. Ayaklanmalar olmu
tu ; fakat bunlar genellikle sistem ii, Osmanl dnyas iinde
ki sorunlarn giderilmesini, vergilerin azaltlmasn veya ada
letin sagl anmasn hedefl eyen ayaklanmalard. Fakat 19. yz
ylda -Balkanlar'da, Anadolu'da ve Arap eyaletlerinde- belirli
blgeleri Osmanl idaresinden ayrp, daha st hibir siyas
otori teye tabi olmayan bagmsz ve egemen devletler kurmak
iin aktif olarak alan hareketler ortaya kt . Dahas, bu 1 9 .
yzyl isyanlarnn hemen hemen her biri , byk devletlerin
biri ya da br tarafndan desteklendi ve bu yarclmlar, is
yanclarn baanya ulamasnda gerekten belirleyici oldu .
Dolaysyla, 1 9 . yzyl, Osmanllarn ugradg toprak kaypla
rnn pek ogunun, Osmanl tebaasnn szerenierine veya
hkndarlarna kar ayaklanmalar sonucunda gereldemi
alnas bakmndan farkldr. Genel olarak bakldgnda bu ,
Osmanl tarihinde yeni bir durum olarak kendini gsterir.
1 8 . yzyl Napolyon Banapart'n 1 798'de Msr' istilasyla

96
sona erdi. Bu istila Napolyon'un 1 799'da tek bana Fransa'ya
kamas, ardndan da Fransz ordusunun dman ngiliz ve
Osmanl ordularna teslim olmasyla (bkz. harita 3 , s . 76) sona
erdi. Bu kargaa iinde Arnavutluk yresinden bir Osmanl za
biti olan Mehmet Ali Paa 1 805'te iktidar ele geirerek, kendi
sini Msr'n hakimi olarak kabul ettirdi. Mehmet Ali Paa, l
keyi ynettii uzun dnemde ( l 848'de lmne kadar) hem
Avrupa g dengesi, hem de grnen o ki, bizzat Osmanl sal
tanat iin tehdit oluturan mthi bir ordu kurdu. Onun d
nemi sayesindedir ki, Msr, Osmanl tarihinin bundan sonraki
blmnde Osmanl lardan ayr bir yola girdi. 188 2'deki Ingi
liz igalinden sonra ismen padiahn mlk olarak kalan M
sr, 1 9 1 4'te, Osmanllarn Birinci Dnya Sava'na Almanlarn
ve Avusturya-Macaristan'n yannda katlmasyla birlikte res
men Ingiliz Imparatorluu'nun paras haline geldi.
Tam Mehmed Ali Paa Osmanl Imparatorluu'nun gney
dousunda bir blgenin kontroln ele geirdii srada, ku
zeybat ucundaki Srplar 1 804'te isyan etti. Padiah yerel ida
renin suiistimallerini dzellmeye aran Srp isyanclar Rus
ya'dan yardm istediler. Bu iki devleti ve Srplar iine alan
karnak bir mcadele yaand. 1 8 1 7'ye gelindiinde, banda
bir Srp prensinin bulunduu lkede bir hanedan idaresi ku
rulmu ve aslnda Srbistan, o tarihten itibaren Osmanllardan
ayr bir devlet haline gelmiti. Bu durum ancak 18 78 Berlin
Kongresi sonucunda hukuki bir nitelik kazand. Bu rnt ,
bir bakma, Osmanl ftuhatnn olaan rntsn tersine
evirerek, dorudan idareden, vasalla, oradan da bamszl
a uzanan bir yol izliyordu. Dier baz toprak kayplar da, Be
sarabya'nm yitirildiini teyi t eden 1 8 1 2 Bkre Antiamas r
neinde olduu gibi, daha tandk bir rnt iinde, Rusya ile
sava ve sava sonunda resmi antlama rnts iinde ortaya
kyordu.
Balkanlar'daki genel rnt , ayrntlar itibariyle kark, fa
kat genel yn bakmndan ok aktr. Bir isyan n baanya
lamas ya da Ruslarn Gney Balkanlar'n iyice ilerine ka
dar girmesi sk rastlanan olaylard. Ancak, Osmanl Devle-
97
ti'nin paralanmasndan veya Ruslarn baar kazanmasndan
ekinen, endie iindeki uluslararas topluluk, bir toplant d
zenler, Osmanllar savan en ar sonularndan kurtarr, fa
kat baz kayplara urarnalarna izin verirdi . 1829 Edirne Ant
Iamas bu rntnn tipik bir rneidir. 1828'de Rus ordula
r bir yandan Dou Anadolu'da byk zaferler kazanrken, bir
yandan da Karadeniz'in bat kylarndan ilerleyerek Yama'dan
getiler, bugnk Trkiye-Bulgaristan snrna yakn olan eski
Osmanl bakenti Edirne'yi zaptettiler; bizzat lstanbul'a saldr
maya hazrlkl grnyorlard. Yine de, Rusya, kazand bu
byk zaferiere karn, ald yerlerin hemen hemen hepsini
brakp, yeni birka toprak paras ve Osmanllarn Eflak ve
Badan'dan resmen deil , ama fiilen ekilmesiyle yetinmeye
raz oldu (bkz. harita 4) .
"Dou sorunu" diye adlandrlan mesele -Osmanl Impara
torluu'nun toprak kayhelmeye devam etmesinin yaratt so
runun nasl zlecei meselesi- 1 9 . yzyl boyunca bu min
va! zere ele alnmaya devam edildi. Bir taraftan, Avrupal li
derlerin birou Osmanllarn topyekn knn genel ba
r iin , ne kadar ar bir tehlike oluturacann farkna vard.
Dolaysyla, Osmanl lkesinin btnln korumaya al
ma konusunda bir fikir birlii olutu ; rnein, savalarn biti
rici olabilecek sonular mzakere masalarnda geersiz kln
d ve 1 856'da Osmanl Devleti "Avrupa Milletler Camias"na
kabul edildi. Ite Avrupallar arasndaki, imparatorluu sarsn
t iinde, ancak btn halinde tutmak gerektiine ilikin bu
mutabakat, Osmanl Devleti'nin ayakta kalmasna yardmc ol
du. te taraftan, Avrupa devletleri, yaptklar savalar ve Os
manl tebaas iinden km isyanclarn ayrlk amalarna
verdikleri destekle, tam da o korktuklar ve kanmaya al
tklar paralanma srecini krklediler.
1 9 . yzyla damgasn vuran olaylardan 1 8 2 1-30 Yunan ba
mszlk sava , uluslararas siyasetin padiah kart ayaklan
malarda ne kadar belirleyici bir role sahip o lduunu aka
gsterir. Yunanl isyanclar hastumay baaramayan ll. Mah
mut, 1824'te Mehmet Ali Paa'y gl donannas ve ordusuy-

98
 ..
,d
166
Cil9-18l,
. . . . Yeni snrlar

Harita 4. Osmanl imparatorluu'nun paralanmas, 1 672- 1 9 1 3. (Kaynak: Halil
ina/ck ve Donald Quataert, der., An economic a n d social history of the
Ottoman Empire, 1 300- 1 9 1 4, Cambridge, 1 994, xxxviii.)
la duruma mdahale etmeye davet etti. O da bunu byk bir
baaryla yapt; Yunan isyan sona ermi grnyordu. Fakat
l 827'de birleik Ingiliz, Fransz ve Rus donanmalar, Msr do
nanmasn Navarin'de yok etti; yl sonra imzalanan 1 830
londra Antiamas'yla da modern Yunanistan'n gney blge
sinde yeni bir devletin kuruluu tannd.
Olaylarn izledii bu seyir, Osmanl I m paratorluu'nun
Mehmet Ali Paa tarafndan neredeyse ele geirilmesine varan
bir duruma yol at. Yunanl isyannlara yardma komu ol
masnn kendisine Suriye eyaletlerini alma hakkn verdiine
inanan Mehmet Ali Paa , ol u Ihrahim Paa'y 183 2'de Os
manl Imparatorluu'nun zerine gnderdi. Akka , am ve
Halep'i alar Msr ordusu , Konya'da bir byk zafer daha ka
zand , (tpk daha yl ncesinin Rusya's gibi) Istanbul'u al
maya hazrlanm grnyord u . En garip eliki de, Osmanl
larn ba d man Ruslarn , ordularn Mehmet Ali Paa'nn
ordusuyla Istanbul arasna sokarak, Osmanllarn kurtarcs
rol n stlenmesiydi. Osman l larn en b yk d d man,
lstanbul'u istila etmeye ve Osmanl idaresini devirmeye karar
l old uu anlalan byk bir i isyancy engellemiti. G l
bir devletin bana geecek yeni ve kuvvetli bir hanedana
komu olmaktan ekinen Ruslar, Osmanllar destekled iler ve
bu desteklerini 1 833 H nkar Iskelesi Antiamas'n imzalaya
rak teyit ettiler.
l 830'larda G neydou Anadolu'nun bir blmn ve Arap
eyaJetlerinin ounu elinde tutan Mehmet Ali Paa, 1838'de
bamszln ilan etme tehdidinde bulundu. Meh met Ali Pa
a'nn kuvvetlerine Suriye'de saldran Osmanllar bozguna u
radlar ve bir kez daha, bu sefer bir Ingiltere, Avusturya, Prus
ya ve Rusya koalisyonu (Fransa yok) tarafndan kurtarldlar.
Bu koalisyon, ele geirdii btn topraklar -kutsal Mekke ve
Medine kentlerinin yan sra Girit ve Suriye'yi- Mehmet Ali
Paa'dan geri ald ve bunun karlnda Msr' Mehmet Ali
Paa hanedama brakt. Verilen ders akll. BaLl gler Os
manllarn istikrarn ve uluslararas g dengelerini tehdit
edecek dinamik ve gl bir Ms r devletinin danasna geit

1 00
vermekten yana degillerdi. Mehmet Ali Paa bunu yapacak g
ce belki sahip oldugu halde , esas olarak Avrupa devletleri izin
vermedigi iin Ortadogu'nun hakimi olamad. 1
Osmanl Imparatorlugu i l e kagt zerinde kendisine bagl
Msr eyaleti arasndaki ayrlk , 1869'da Msr hkmdan H
div Isnail Paa'nn Svey Kanal'nn almasna nderlik et
mesiyle son aamasna girdi. Kanaln Msr ve Avrupa ekono
mileri arasnda kurdugu -pamuk ve cografya nedeniyle zaten
daha nceden de yogun olan- baglar, eyaletin 1 882'de Ingiliz
ler tarafndan igal edilmesiyle iyiden iyiye kuvvetlendi. Nihai
kopu, Yavuz Sultan Selim'in ordularnn Kahire'ye girip Mem
lk lmparatorlugu'nu ykmasndan yaklak 400 yl sonra,
1 9 1 4'te, Ingiltere'nin Msr' idaresi altna aldgn ilan etmesiy
le meydana geldi.
Gerekten muazzam toprak kayplarna neden olan 1877-
1 878 Osmanl-Rus Sava'nn ardndan yaanan diplomasi tra
figi, "Dogu Sorunu"nun zn kusursuz bir ekilde ortaya ko
yar. Grmelerin ilk turunda Rusya, Osmanllar , Balkan
lar'da, Ege Denizi'ne kadar uzanan devasa bir Rusya'ya bal
kukla devletleri blgesi yaratan Ayastefanos Antiamas'n im
zalamaya zorlad. Byle bir zm, Rus tahakkm ve n fuz
alann muazzam lde geniletecek ve Avrupa'daki g den
gelerini yerle bir edecekti. Dolaysyla, devrin muhtemelen en
nde gelen siyasetisi olan Alman anslyesi von B ismarck,
kendisini sadece bar isteyen, Almanya iin hibir toprak s
tnl g peinde olmayan " drst bir arac" ilan ederek, B
yk Devletleri Berlin'de toplad . Burada toplanan diplomatlar,
Ruslarn kazanmlarnn ounu ortadan kaldrarak Osmanl
topraklarn , byk bir eya piyangosunun dlleri gibi dagt
tlar. Srbistan , Karadag ve Romanya bagmsz birer devlet ol
du ; bu, hi kukusuz, yllardr yaanan ayrlma gereinin res-

Bu konu hakknda tartmalar srmektedir. Msr'n eig,inde olduu byk

ekonomik gelimenin Avrupa tarafndan yok edildii sav iin bkz. Lutfi Sayyid
Marso, Egyp! in Llc rcign of Mu hammad Ali (Cambridge, 1984). Bu gr sor
gulayan almalardan biri james Gclvin'in son eseridir (bu blmn sonunda
ki kaynakaya baknz).

1 01
men tannmas demekti, ancak ne olursa olsun bu topraklar
resmen kaybeditmi oluyordu . Bosna ve Hersek fiilen kaybe
dilmiti, fakat 1908'de Avusturya-Macaristan taraf ndan ilhak
edilerek Osmanllardan nihai olarak kopana kadar, buralar
Habsburglarn idaresinde, ama kat zerinde Osmanl topra
olarak kald . Ayastefanos Antiamas'nn byk Bulgaristan'
kltld. Bu topraklarn te biri bamsz bir devlet oldu,
dier ksm sn rl ve belirsiz bir Osmanl kontrol altnda kal
d. Romanya ile Rusya , aralarndaki toprak anlamazlklarn
zdler, Romanya Tuna'nn azndaki Dobruca Krfezi'ni al
d, karlnda Gney Besarabya'y Rusya'ya brakt. Dier ko
ullar Dou Anadolu'nun baz paralarnn Rusya'ya ve Kb
rs'n -Svey Kanal'n ve hayati nem tayan Hindistan yolu
nu koruma asndan adeta sava gemisi nitelii tayan byk
bir ada- ngil tere'ye braklnasn ieriyordu. Fransa'ya rvet
olarak Tunus'u igal etme izni verilmiti.
Berlin Antiamas Avrupa'nn 19. yzyln son blmnde
sahip olduu gc gsterir; isteklerini dnyaya dayatabilnek
te, haritalara izgiler ekmekte, halklarn ve uluslarn kaderle
rini, grnen o ki, tam bir dokunulmazlk iinde belirlenek
tedir. Avrupa ayn eyi daha birok kez tekrartad - rnein
1 884'te Afrika'y, Birinci Dnya Sava'ndan sonra Ortado
u'yu paralara ayrd . Hem Bat Avrupa'da hem de paylalan
lkelerde yaayanlarn bir blm , askeri g/zay !ln klt
rel, ahlaki ve dini g/zay!l a iaret ettii gibi yanl bir kan
ya varmlard . Bu da, gerekten ok nemli sonulara yol aa
cak bir inant.
Yeni bir r aan bu antlama ile Birinci Dnya Sava ara
snda, Osmanl Devleti 1897-98'deki ksa bir savata Yunanh
Iara kar kk bir zafer kazand, fakat 1 9 l l - 1 2'de talya'yla
yaplan Trablusgarp Sava'nda ve daha da ciddi sonular do
uran 19 1 2 - 1 9 1 3 Balkan Savalarnda yeni kayplara urad.
Balkan Savalarnda, eski Osmanl topraklarnda kurulan Yu
nanistan , Bulgaristan ve Srbistan , nce Osmanllara kar,
sonra da kendi aralarnda savatlar. Sonunda Osmanllar,
Edirne ile payitaht arasndaki arazi dnda, Avrupa'da ellerin-

1 02
de kalan son topraklar da kaybettiler. 1 6 . yzylda Viyana'ya
kadar uzanan topraklar, artk Istanbul'dan trenle birka saatlik
mesafede bitiyordu (bkz. harita 5 ) .
l 9 1 4'te iki byk ittifak -Almanya v e Avusturya-Macaristan'a
kar Ingiltere, Fransa ve Rusya- arasnda patlak veren sava, Os
manl Imparatorlugu'nun sonunu getirdi. Osmanl sekinlerinin
ogunlugu muhtemelen lngilizlerle ittifaktan yanayd, fakat Os
manl Devleti'nin byle bir seenegi yoktu. Ingiltere, Kbrs' ve
Msr' zaten almt, dolaysyla Hindistan yolu iyi korunmak
tayd. Zaten Ingiltere, olas mttefikinin Osmanllarn toprak
btnlg koruma talebi ile mtlefiki Rusya'nn Osmanl top-

Harita 5.
t
Osmanl imparatorluu, yak/. 1 9 14. (Kaynak: Halil ina/ck ve Donald
Quataert, der., An economic and social history of the Ottoman Empire, 1 300-
1 9 1 4, Cambridge, 1 994, s. 775.)

103
raklar, zellikle Karadeniz ile Ege Denizi'ni baglayan bogazlar
zerindeki taleplerini uzlatramazd. Osmanl devlet adamlar,
tarafszlk diye bir seenek olmadgn, zira bu takdirde lkenin
kazanan blok tarafndan bllmesinin kanlmaz olacagn
kavranlard . Dolaysyla, Balkan Savalar krizi srasnda ikti
dar el e geiren Jn Trk elitlerinden bir blmnn destegiyle,
Osmanllar savaa, yenilgiye ug,rayacak olan tarafta katldlar.
Bu ok cepheli drt yllk sava sonrasnda, Osmanl dnya
s arpmalar, salgn hastalklar ve kendi ahalisine ynelik
katliamlar nedeniyle gerekten dehet verici kayplara ugrad .
Sava biterken muzaffer Ingiliz ve Fransz ordular, payilahtn
yan sra Anadolu ve Arap eyaletlerini igal ettiler. Sava sra
snda bu iki devlet, Osmanl lmparatorlugu'nun Arap eyaletle
rini aralarnda blmek iin 1 9 1 6 Sykes-Picot Antiamas'n
hazrlamlard . Sava biterken her iki taraf da toprak talepleri
ni hayata geirmek iin buralara asker kard; sava dnemin
de gerekletirilen bu blnme daha sonra bar konferansla
rnda teyi t edi ldi . Tek istisn a , balangta planland g gibi
ul uslararas blge degil, Ingiliz blgesinin paras olan Fil istin
idi. Bylelikle Ingiltere gnmz Irak, Israil, Filistin ve rdn
topraklarnn byk ksmn ald; Fransa ise Suriye ve Lbnan
topraklarn ald - her iki devlet ele hakimiyetlerini Ikinci
Dnya Sava sonrasna kadar srdrcller.
Arabistan ve Anadolu'da, Osmanl enkaz iinelen bagmsz
devletler dogdu. Suud! Devleti, uzun bir mcadeleden sonra,
Arabistan Yannadas'ndaki Mekke Haimileri de dahil birok
rakibini yeneli ve sonunda 1 93 2'de Suud Arabistan Krallg'n
kurdu. Birinci Dnya Sava biterken eitli blgelerde, yo
gunlukla da Osmanl askerinin ogunl ugunu karan Anadolu
eyaletlerinde, Osmanl direni kuvvetleri ol unutu. Bunu iz
leyen ay ve yllarda Byk Devletlerin Arap eyaletleri zerin
deki iddialar hayata geirilirken, yabanc ordularn igaline
kar genel Osmanl direnii strateji leri , sadece Anadolu'nun
kurtuluuna ynelik stratejilere dnt. Bat ve Kuzey Ana
dolu'yu Yunanistan'a katmak isteyen Atina hkmetinin istila
kuvvetleriyle savap onlar yenen direni nderleri, giderek

1 04
mcadelelerini Trklerin Anadolu'daki bir Trk anayurdunu
ku rtarma mcadelesi ol arak yeniden lan mladl ar. nemli
miktarda Osmanl-Trk kuvvetinin Anadolu'da toplanm ol
mas, bir Ingiliz ve Fransz igalinin ok pahalya patiayaca
anlamna geliyordu. Yeni Trk nderlii ise, byk miktarlar
daki Osmanl borlannn denmesi , Boazlar meselesi ve eski
Avrupa eyaletleri zerindeki hak iddialanndan vazgemek gi
bi , Byk Devletlerin karlar asndan hayati nem tayan
baz konularda mzakereye haz rd . Sonunda, Byk Devletler
ve Trk mil liyetileri Osmanl Imparatorluu'nun sona erdiril
mesi konusunda anlat lar. Saltanal 1 922'de kal drld , hilafet
ise 1 924'te sona erdi.

Genel bak: Osm a n l Devleti'nin

geirdii evrim 1 808-1 922

Bir bak asna gre, 19. yzylda meydana gelen deiiklik

ler, Osmanl Devl eti'nde 14. yzyldan beri devam etmekle
olan dnmn yeni aamalar - hep sregelen teba asn
kontrol altnda tutma ve snrlarn savunma aralar edinme,
bunlar elinde tutma ve deitirme abalarnn parasyd, o ka
dar. Greceimiz gibi, 19. yzy ln ara seenekleri, tara aya
nn n askeri kuvvetlerini, merkezdeki vezir ve paa hanehalkla
rn, tara ile merkezi birletiren siyasi-mali dzlemde bir gelir
ekme arac ol arak malikaneyi ieren ve ulemaya nemli bir
yer veren 18. yzyl ara seeneklerinden ok farklyd.
Btn itibariyle bakldnda, 1 9 . yzylda merkezi devlet
devletin hem sivil hem de askeri kanatlar- boyutlan ve ilev
leri asndan nemli lde geniledi ve ie alma yntemleri
ni deitirdi. 1 8 . yzyl sonunda toplam 2.000 kii kadar olan
sivil memur says, 1 908'de 3 5 . 000'e ulat; bunlarn hepsi er
kekti. Giderek byyen brokrasi, daha nceleri devletin yet
ki ve ilgi alan dnda say lm faaliyet kollarn da kapsad .
Bir zamanlar devlet memurlannn grevleri , esas olarak sava
yapmak ve vergi toplanakla snrlyd , geriye kalan ilerin o
uyla uramak devletin tebaas ile onlarn dini nderlerine

105
kalyordu. rnein okullar ve yoksullara yardm messeseleri
ayr ayr dini cemaatler tarafndan finansman salanp idare
ediliyordu. Mslman, H ristiyan ve Yahudi cemaatleri -genel
likle imam, rahip ve halarnlar vastasyl a- paralar toplam,
okullar, imarethaneler, yelimhaneler yaptrm ve rencileri,
yoksullar ve yelimieri yetitirecek hocalarn ve elemanlarn
cretlerini demilerdi. Devlet grevlileri snf, bu ve dier
birok ilevi stlenerek ayr ve paralel devlet eitim ve hayr
kurumlarn kurdu. Bylelikle, devlet modern ncesinden mo
dern biime evrilirken, devlet memurlarnn saysnda byk
art oldu . Ticaret, salk, ei ti m ve bayndrlk nazrikiar ku
ruldu; bunlarn kadrolarnda o alanda yetimi uzmanlar gide
rek daha byk arlk kazand . Ayrca Osmanl kadnlar da
ayn modernizasyon srecine dah il edilmeye bala nd.
Devletin bykl ve ilevleri deiirken , ie alma rnt
leri de deiti. ok yakn bir gemite, 18. yzylda, impara
torlukta idari grev yapanlarn ou, payitahtta vezir ve paa
hanelerinde, tarada ayan hanelerinde yetitirilmekteydi. An
cak, 1 9 . yzylda merkezi Osmanl brokrasisi yava yava,
esas olarak Bat ve Orta Avrupa modellerine dayanan, kendi
eitim an ol uturdu ve devlet hizmetine girii giderek teke
line ald. Bat'nn aranan idari ve teknoloj i k becerilerine ula
ma imkan salayan Avrupa dilleri bilgisine verilen deer gide
rek artt. Yunan bamszlk sava nedeniyle Rum tercmanla
rn sadakatine gven sarslnca, alternatif bir nitel ikli lerc
man kayna oluturmak iin kurulan Tercme Odas perso
neli ilk dalga oldu. Daha sonra devlet grevlileri Avrupa okul
larna gittiler, yurda hem yabanc bir dil hem de teknik beceri
ler kazanm olarak dndler ve bu b ilgileri Osmanl lkesin
de yeni kurulan okullarda bakalarna aktardlar. Bat'y b il
mek, hzla oalan ve gelien brokrasi iinde hizmet edebil
menin ve ykselmenin anahtar haline gelmekteydi.
Osmanl ordusu da Bat teknoloji ve yntemlerine dayanr
hale geldi; muazzam lde byyerek 183 7'de 24.000 olan
personel saysn 1880'lerde llO.OOO'e ykseltti. Sivil sektrde
ki gibi burada da askeri hizmete alnma rntleri deiti. Ta-

1 06
ra ayannn askeri glerine bagmllk, yerini kyllerin mer
kezi devlet tarafndan askere alnmasna brakt. Ayrca asker
lik sresi ok uzundu: 1 9 . yzyln byk ksmnda askere al
nanlar yirmi yl sreyle aktif hizmet ve ihtiyat grevi yaptlar.
Merkezi devlet genileyen brokrasi ve orduyu -telgraf, de
miryolu ve fotograf gibi birtakm balca yeni teknoloj ilerle
birlikte- lke iindeki rakiplerini kontrol altnda tutmak, za
yflatmak ve yok etmek iin kulland. Siyasal stnlg ele ge
irmek ve Osmanl toplumu iinde yaratlan zenginlige ula
ma imkan iin yenieril er, loncalar, airetler, dini otoriteler ve
tara ayan gibi ok eitli znrelerle -merkezi devlet ile tebaa
arasnda araclk yapan gruplarla- sava t; bu mcadelelerin
kiminde daha ok, kiminde daha az baarl oldu. 1 9 . yzyl
sonu merkezi devleti, tebaas ve rakip g odaklar zerinde,
hi kukusuz, Osm anl tarihinde o zamana dek grlm en
byk basky uygulad. Nitekim, Yenieri Ocag ortadan kal
d r l d , lo n c a l a r iyi d e n iy iye z a y fl a t l d ; 1 8 2 0 ' l e r d e ve
1 830'larda II. Mahmut tarafndan alan seferlerden sonra
Anadolu ve Arap topraklarndaki ayan devlete bir daha kar
kamacl. Ayrca, 1 830'larda devletin istihbarat sistemleri in
sanlarn yaamiarna ar m dahal e ieren yeni boyu tlara
ulat. En azndan stanbul'da, hafiye ebekeleri halk arasnda
yaplan her trl konumay sistematik bir ekilde devlet ku
rulularna rapor etmeye balad.
te yandan merkezilemenin tam anlamyla gerekletirildi
gini sylemek mmkn degildi. Baz airetler, imparatorlugun
sonuna kadar zerkliklerini nemli llerele korudular. Krt
airetl eri modern Trkiye, Suriye ve Irak merkezi devletlerin
den bir lde bagmsz hareket etmeye bugn bile devam et
mektedirler. Ayrca, yerel kesimden toplanan vergi gelirlerinin
eskisine kyasla daha byk bir orannn merkezi devlete gitti
gi muhtemelen dogru olmakla birlikte, tara ayan statlerini
ve glerini b yk lde korudular. rnegin, Istanbul hk
metinin blgeleri dogrudan kontrol altnda tutmak iin kur
dugu vilayet meclisleri yeliklerinin ogunu ayan ald ve im
paratorlugun sonuna kadar da almaya devam etti (bkz. blm

1 07
6) . lltizam sistemi, sebep olduu btn israfa karn, Osmanl
ekonomisinin temel dayana tarm sektrnden vergi topla
mann en yaygn yntemi olmay srdrd. Hayati nem ta
yan tarihi bir uzlamayla iltizan aygtnn paras olarak kalan
ayan , tara eyaJetlerinde sz sahibi olmaya devam etti . Kimi
tarihiler merkezi devletin tam hakimiyet kurma girimierine
karn ayann bunu baardn dnrken kimileri ise bu
'
nun merkezdeki ve taradaki eliller arasndaki bilinli bir ikti
dar paylam olduunu savunmaktadr. Ayrca devlet, eitli
dini otoritelerin -Hristiyan, M sl man , Ya hu di- cemaatleri
zerindeki siyasal nfuzunu krmaya alm, fakat bunu ba
aramamtr. Siyaset oluturanlarn tm abalarna karn, e
itl i dini cemaatlerin (millet) , zellikle Hristiyanlarn nderle
ri dindalar n n yaamlarn gl bir biimele ctkilemeye de
vam etmitir.
19. yzylda merkezde, Osmanl siyasetinin ba nda kim
vard? 1826'ya, Il. Mahmut'un Yenieri Oca'n kaldrmasna
kadar, bunu sylemek zordur. Hatta Vaka-y Hayriye'den son
ra, 1820'lerde ve 1830'larda bile merkezi devlet olaanst za

y f durunda kald. Tam da II. Mahmut ( 1 808- 1 839) dman

yenierileri yok edip ayana kar baarl seferler yapt sra
da, Rus ve Msr ordularnn bakentin hemen dnda tehdit
kar bir biimde boy gstermi olmas , merkezi devletin d
d manlar karsndaki zay n n kantlar. 1826-1 839 arasn
da padiahn en st n g olduunu , bunu 1 839- 1876 arasn
da brokrasi nin yksel iinin izlediini sylemek herhalde
doru olacaktr. II. Mahmut'un iktidarn gl bir ekilde pe
kitirmesinden sonra padiahlk makamnn bu ekilde gc
n kaybedip ikinci plana dmesi artcdr ve pek akla
kavuturulamam tr. Il. Abdlhamit bu rnty tersine e
virerek, 1876'da tahta kndan ksa bir sre sonra istibdat
idaresi kurdu. l908'de Jn Trkler Abdlhamit'in islibeladna
son verdiler ve neruti ynetimi ngren, yrrlkten kald
rlm 1876 Anayasas'na yeniden ilerlik kazandrdlar. An
cak, Jn Trklerin parlamenter ynetimin toprak kayplarna
son verecei yolundaki iddias, imparatorluun merutiyet d-

1 08
neminde yeni eyaletler yitirmesiyle geersizlemiti, bu durum
rejime zarar verdi. 1 9 l3'e kadar lkeyi siviller ynetti. 1 9 l 3'te,
bir J n Trk askeri diktatrl, devleti daha fazla kayba u
ramaktan kurtaraca szyle iktidar devrald (daha sonra ge
lien olaylar bu szn tutulamayacan gsterdi).

Osman l Devleti-tebaa ve tebaa-tebaa ili kileri nde

sregiden dn m

Biraz n c e d e grd mz gibi, 1 9 . y zylda devlet, arac

gruplar -loncalar, airetleri, yenierileri ve dini cemaatleri
tasfiye etmek ve b tn Osmanl tebaasn dorudan kendi oto
ritesine balamak abas iindeydi. Bylelikle kendisi ile teba
as arasndaki ve tabi snflar iindeki ve arasndaki ilikileri
kkten dntrmeyi amalyordu. Daha nceki yzyllarda
Osmanl toplumsal ve siyasal dzeni, etnisiteler, dinler ve
meslekler arasndaki farklar ve her eyi ve herkesi kapsayan,
mon arik devlete ortak tabiyet ve kulluk fikriyal zerine
oturtulmutu. Bu dzen M slmanlarn stnl varsaym
na ve tabi gayri Mslimlerin zel vergiler karlnda devlet
ten himaye gvencesi ald mukavele kabilinden bir ilikiye
dayandrlmt. Gayri Mslimler hukuken M slmanlardan
aa konumdaydlar ve Osmanl idaresi nin ilk yzyllar son
rasnda, (pek ok istisnas olmakla birlikte) genellikle devlet
makamlarnda veya orducia hizmet edememekteydilcr. G erek
durum, tabii ki, ok daha karmakt . rnein, Hristiyan te
baadan pek ok kii Avrupa devletlerinin himayesi altna gir
mi, kapitlasyonlar sistemi kanalyla Osmanl yasalarndan
(ve vergil erinden) mua f olma hakkndan yararlanmaktayd
(bkz. bl m 5).
1829 ile 1856 arasnda birbiri ardna dzenleneyle, mer
kezi devlet Osmanl tebaas aras ndaki farkllklar ortadan
kaldrarak, tm erkek tebaay hem devletin hem de birbirleri
nin gznde eit klnay hedefledi. Bu, devletin ve erkek Os
man l toplumunun niteliini kkten yeniden yap landrma
programndan baka bir ey deildi. Osmanl elillerinin bu tr
1 09
Lasarrullar, 19. yzyl dnyasnn komu Avusturya-Macaris
tan ile Rusya ve daha uzaklardaki Japonya gibi birok blge
sindeki devlet liderlerininkiyle ayn amalara ynelikti . Bu d
zenlemeler, Osmanl dnyasnda erkek tebaay her bakmdan,
hem grn, hem vergilendirme, hem de brokratik ve aske
ri hizmet alanndan eit klnay amalyordu. Reformlar bir
yandan Mslmanlarn yasal ayrcalklarn kaldrmay, bir
yandan da yabanc devletlerin himayesine girmi Hristiyanlar
yeniden Osmanl Devleti'nin ve hukuk sisteminin yetki alan
iine sokmay hedellemekteydi.
1829'da yaplan bir dzenleme, yzyllardr varolmu, fark
llklar zerine kurulu giyim dzenini yok etti. Grldg gi
bi, gemite, Osmanl lmparatorlugu'ndaki , BaL Avrupa'daki
ve in'deki kyafet yasalanyla hep, hem erkekler hem de ka
dnlar arasndaki snf, stat, etnisite, din ve meslek farkllkla
n korunmaya allmt. Herkesi kapsayacak ekilde yrd
ge sokulan 1829 dzenlemesi, ayn tip balklar kullanlmasn
art koarak (ul ema ve gayri Mslim din adamlar dnda) er
keklerin grnleri arasndaki farkllg ortadan kaldrmay
amalad (bkz. blm 8) . Grn leri ayn oldugu zaman b
tn erkeklerin eit olacag varsaylmaktayd.
Bu eitlik hamlesi , genelli kle Osmanl lmparatorlugu'nda
Tanzimat reform agnn balangc saylan nl 1839 Glha
ne H a t t - H m a y u n u ' n d a n tam on yl n c e ger e k l e t i .
1 839'daki b u reform programnda , Mslman ve gayri Ms
lim, zengin ve yoksul tm tebaa iin, eitsizligi otadan kald
rp adaleti saglamak geregi dile getirilmekteyd i . Fermancia
yozlama ve yolsuzluklar ortadan kaldrmak, ilLizam sistemi
ne son vermek ve btn erkeklerin askere alnmasna ynelik
bir dzenleme getirmek iin bir dizi zel nlem alna sz ve
ril iyordu . Eit sorumluluklara karlk eit haklar vaat edili
yordu . 1856'da bir baka hatt- hmayun, devieli n eitligi sag
lamakla ykml oldugunu yinel eyerek , btn tebaa arasnda
eitligin gvencelerini vurgulamaktayd, bu gvenceler arasn
da devlet okullanna ve devlet memuriyeLine gi rme konusunda
eit haklar da vard. Ayn zamanda Osmanl erkeklerinin y-

110
kmllklerinin eit olmas, yani btn erkeklerin askerlik
hizmeti yapmas ars tekrarlanyordu.
Fransa'da, Amerika Birleik Devletleri'nde ve l8 70'ten sonra
Alman Reich'nda olduu gibi, Osmanl dnyasnda da kadn
lar, uyruklarn ve vatandalarn eitlii gibi "modern" kavram
lar iine ancak yava yava dahil edildiler. Ne 1829 kyafet ya
sasnda, ne de 1 839 ve 1856 fermanlarnda kadnlardan hi
sz edilmemekteydi. Fransz lnsan Haklar Beyannamesi'nde
ve Amerikan Bamszlk Bildirgesi'nde olduu gibi, burada da
kadnlar, meydana gelecei ilan edilen deiikliklerin bir par
as olarak grlmemili . Dolaysyla, anlalan , kadnlar ce
maate ve snfa gre farkllaan giysiler giymeye devam ede
cekti. Fakat 18. yzyldaki gib i , 19. yzylda da giyim tarzn
modadaki deiiklikler belirliyordu, dolaysyla kadnlar ege
men cemaat ve snf snrlarn zorlamaya devam ettiler (ayrca
bkz. blm 8). Osmanl toplumu eitliin ne anlama geldii
konusuyla uramay srdrd ve kadnlar, ok yava da olsa,
ister istemez srece dahil edildiler. rnein, kziarna formel
eitim aldrmak isteyen ailelerin says artt. En sekin tabaka
kzlarn genellikle zel okullara gnderirken, ykselme emel
leri tayan orta tabakalar kziarna toplumsal hareketl ilik [no
bility] imkann devlet okullar kanalyla salamaya altlar.
Kadnlar, daha l 840'larcla, devlet okullarnda bir miktar for
me! eitim alnaya baladlar. 19. yzyln sonuna gelindiin
de , muhtemelen okul andaki her kzdan biri, devlete ait
ilkokullara gitmekteydi; fakat daha ileri seviyedeki okullar, Bi
rinci Dnya Sava'nn hemen ncesine kadar sadece erkeklere
ait alanlar olarak kald. Ayrca , ok az sayda kadn devlet hiz
metine girdi, bunlarn hemen hemen hepsi de devlete a i t kz
okullarnda ve Sanayi-i Nefise Mektebi'nde re tmenlik yap
maktayd. Bunun dnda d ini , askeri ve sivil brokrasiler er
keklere ayrlm alanlar olarak kaldlar.
Sonunda erkekler iin de, kadnlar iin de, haklar ve y
kmllklerde eitlik salanamad. l 880'lerde ve sonrasnda,
toplum iinde edep snrlar dnda saylan kyafetler giyen
kadnlar devlet tarafndan hala cezalandrlmaktayd. stelik,

111
kadnlarn eriat kapsamnda sahip olduu pek ok mlkiyet
gvencesi de ortadan kalkmt. Yeni yasal dzenlemeler, hak
lar eriye mahkemelerden daha kat bir biimde tanmlamak
tayd ve yaplan reformlarn etkisiyle kadnlarn yasal mlki
yet haklar baz bakmlardan geriledi. te yandan , gayri M s
limler (hamiliklerini yapan byk devletlerin desteiyle) as
kerlik yapmay reddeLLiler ve 1908 Jn Trk devrimine kadar
da yapmadlar. Yeni Osmanl rejimi Hristiyanlarn askere aln
mas yasasnn yaptrmlarn sertletirince de, pek ou Yeni
D nya'ya g eLLi. Ayrca, grld gibi, yetkilerini kskan
lkla koruyan Hristiyan dini cemaat ! iderleri, Osmanl tebaas
arasndaki baz yasal ayrmlarn korunmas iin Byk Devlet
lere kulis yapular. Devlet ise, vaatlerini yerine getirmeyi baa
ramad; gayri M slimleri nfuslaryla orantl bir ekilele dev
let hizmetine alp ykseltnedi (bkz. blm 9 ) . l ler eye kar
n , eitlik ynnde gerek baarlar eld e edilmiti, fa kat ka
d nlarn mlkiyet haklar rneinin de gsterdii gibi, deiim
her zaman sadece olumluluk iermiyord u .
B u noktada, Osmanl Devleti'nin veya herhangi bir devletin,
eitlik konusunu vurgulanaya balamasna ve yzyllarca a
lm bir sisteme son vererek kendi toplumsal temelini dei
tirmeyi hecle!lemesine yol aan eyin ne olduu sorus unu sor
mamz gerekir. Nitekim, pek ok devlet, iktidarn, baarl bir
ekilde, ounluun haklar deil, aznl n ayrcalklar ze ri
ne kurmutur. Bu konuyu, nce bir evrensel rntye, sonra
da zel olarak Osmanl rneiyle balantl baz rntlere ba
karak ele almamz gerekli. Birincisi, Devrim Fransas'nn "in
san" haklar ve ykmlul kleri ilkeleri, Fra nsa'y , levee en
masse [kitlesel askere alm] yoluyla oluturulmu ordusuyla
bir anda kta Av rupas'nn en gl ulusu haline ge tirmiti.
Bundan kan ders ak ve neLLi: Askerlik hizmetinin herkes
iin zorunlu kln mas, askeri ve siyasal gcn muazzam l
de artmas anlamna geliyordu. Fakat bu tarz bir zorunlu as
kerlik hizmetini kabul edilebilir klmak iin, devlet herkese
(erkeklere) genel birtakm haklar vermek zorundayd.
Ikincisi, lSOO'den, belki de daha erken bir tarihten itibaren

112
Avrupa'nn ekonomik gc artarak, yeryznn Osmanl Im
paratorluu da dahil dier btn blgeleriyle nce eit dzeye
km, sonra da onlar gemiti. Zaman iinde Avrupa ve Os
manl ekonomileri giderek i ie getiler; bu sre Osmanl
Hristiyanlarnn ekonomik gcn Mslmanlarnkinden da
ha fazla artrd. Niye byle olduu lam belli deildir. Kuku
suz bunda , Bat Avrupallarn , Osmanl Hristiyanlarn i orta
olarak bir ekilde Mslmanlardan daha gvenilir saym
olmas da rol oynamtr. Osmanl Hristiyanlar, Avrupal ta
cirlerin mahnileri olarak, mallarn Mslman taeirierden da
ha ucuza alp satmalarna olanak veren nemli vergi muafiyet
leri (beratlar, bkz. blm 7) elde ettil er. Ayn zamanda , 1 9 .
yzyl ncesi Osmanl Devleti gerekten d e askeri v e sivil b
rokraside istihdam konusunda Mslmanlar kayrm t. n
lerinde bu tr i frsatlar daha az olan Hristiyanlarn risk al
maya girimesi , yani i ve ticaret hayatna girmesi daha muh
temeldi . Bat ve Orta Av rupa'yla ticaret arttka, byle giriim
frsatlar da artyordu. Dolaysyla, pek ok Osmanl Brisliya
n bu ekonomik balantlardan yararlanarak 18. yzyldan iti
baren nemli bir iktisadi g edindiler. 1 9 . yzy l Osmanl
Devleti , Hristiyanlara tam eitlik veren 1829, 1839 ve 1856
yasal dzenlemele riyle bu baary denetimi altna alp, kendi
sine tabi klnaya alt.
ncs, sz konusu dzenlemeler, devletin, Balkanlar'da
ki Osmanl Hristiyan tebaasnn ballnn srmesini sala
maya ynelik sistematik programnn parasyd. Devlet, eitlik
vaat ederek, Rusya'nn , Habsburglarn ve/veya ayrlk hare
ketlerin kendisinden koparnaya alt Balkanl H ristiyan
Osmanl tebaas nn balln yeniden kazanmay ya da koru
may amalanaktayd. Bu Osmanllk ideoloj isi -btn erkek
Osmanl tebaasnn eitlii- imparatorluk l 922'de sona erene
kadar, siyasetin keta olarak kald. Fakat, eitlik zerindeki
vurgu devam etmekle birlikte, 1 878'den sonra Mslmanlarn
haklar bir para n plana karlmaya baland . Abdlhamit'in
hkmdarl dneminde daha belirgin bir hal alan bu vurgu,
daha snrl lde olmakla birlikte Osmanllarn son yllarnda

113
da kendisini hissettirdi. Bu degiimin , 1878 Berlin Antlama
s'ndan ve ahalisi Hristiyanlardan oluan ok fazla sayda eya
letn kaybedilmesi sonrasnda meydana gelmi olmas rastlant
deildir. Bu dnemde, imparatorluk n fusunda ounluu
yzyllardan beri ilk kez Mslmanlar oluturmaya balamt.

M i l l iyetilik ve 1 9. yzyl Osmanl Ortadousu

Osmanl tebaas arasnda barl ilikiler dnemin ok byk

blmnde normdu ve Osmanl sistemi, tarihinin hemen he
men tamamnda nispeten iyi ilemiti. Bu saptamalar, doru
olsa da, pek ok kii tarafndan ateli bir ekilde reddedilecek
tir. "Korkun Trk " , "Bulgaristan'daki vahet" ve Ermeni kat
hamlar imgeleri, bugn 2 1 . yzyl balarnn hem tarihi imge
Ieminde hem de siyasetinde gl bir ekilde kendisini hisset
tirmektedir. Buradaki amacmz, 1 9 . yzyl Osmanl Impara
torluu'nda uygulanan ve kukusuz cemaatler aras atma
lardan da paym alan iddeti, daha geni tarihsel balan iine
oturtarak anlalr klmaktr (ayrca bkz . blm 9). Btn iti
bariyle bakldnda, bu iddeti, Ortadou, Avrupa, ABD, Do
u ve G ney Asya dahil her yerde ulus-devletleri douran
dnya apndaki bir srecin paras olarak kavramak gerekir.
Osmanl ahalisi arasnda kukusuz bol miktarda iddet var
d. Osmanl devlet grevli leri 1 822'deki Yunan ayaklanmas s
rasnda Sakz Adas nfus unun tamamn ya ldrd, ya da
srd . 1860'ta hem snfsal hem de dini renkler tayan bir dizi
olayda binl erce aml Hristiyan ldrld. 1895-1 896'da alt
sn nardan Mslmanlar, belki de resmi makamlarla su or
takl iinde, bakentte ok sayda Ermeni'yi katlettiler. En
kts, 1 9 1 5- 1 9 16'da hem Osmanl asker ve devlet grevlile
rinin hem de yine Osmanl tebaasndan insanlarn marifetiyle
600.000 sivil Ermeni can verdi (bkz. bl m 9).
Cana kymak, hi de Osma nl Mslmanlarnn tekelinde
deildi. Daha 1840'larda, Lbnan ve Suriye blgesinde Maruni
Hristiyanlarla Drziler birbirleriyle savamaya baladlar. Yu
nan bamszlk savann ilk aamalarnda, 182 l'de Hristiyan

1 14
Ortodoks Rumlar Tripolis kentinde Osmanl Mslmanlarn
katlettiler. 1 876'da Bulgaristan'da Hristiyanlarn 1 000 Msl
man' ldrmesi, 3 700 Hristiyan'n lmyle sonulanan k
ymlar balatt. Hristiya nlarn aclarna younlap Msl
manlannkini gz ard eden Bat basn da bunu "Bulgaristan
vaheti" olarak adlandrd. Dahas, Ortadou'da iddet 1 9 .
yzyla zg bir olay deildi . rnein, 1 6 . yzyl bandaki
Dou Anadolu seferi srasnda I. Selim, siyasi rakibi Safavilerin
yanda olduundan kukulanlan binlerce kiiyi katletmiti.
Ayn ekilde, Amerikan ve Avrupa tarihlerinin sayfalan da
masum sivillerin kanlaryla kapldr. Amerika'daki kolonilerio
ve Amerika Birleik Devletl eri'nin dou ve genilemesinin
kkeninde Amerika'nn yerli halkna ve Afrikal klelere yz
yllar boyu uygulanm haclde hesaba smaz iddet yatar. Bu
nun Avrupa tarihinde de pek ok rnei vardr: Fransz mo
narisinin 1 5 72'de kendi (Huguenot) Fransz Protestan teba
asndan 1 0.000 kiiyi katiettii St. Bartholomew Yortusu Katli
arn veya 1 7.000 Fransz yurttan idama yollayan 1 793- 1 794
Terr dnemi gibi. 20. yzyl sonlarnn, Yahudi Soykrm'nda
Yahudilerin katledilmesi ve Bosna, Kosova ve Ruanda-Burun
di'de yaanan vahet gibi olaylar daha da korkuntur. Bu ac
ve dehet verici insanlk sularn sralamaktaki ama, 1 9 . yz
yln Osmanl dnyasndaki iddeti veya 1 9 1 5 - 1 9 1 6'da Erme
nilerin katiedilmesini rtbas etmek veya hakl gstermek de
ildir. Bu sra l amann amac, devletlerin ve ulus-devletlerin
yaratlma ve yaatlma sreleriyle, kendi tebaa ve yurttalar
zerine uyguladklar iddet arasnda tarihsel ve genel bir ba
lant olduunu gstermektir.
Bir baka konu da, Osmanl tebaas arasnda zaten nceden
de var olan -dini veya etnik- farkllklarn hangi koullar altn
da bir patlamayla iddete dnl ile ilgilidir. 19. yzyln
Osmanl Imparatorluu'nda tebaa aras ilikilerin eskisinden
ok daha kt olduu za ten ortadadr. Soru, bunun neden
byle olduudur. Daha ak bir ekilde syleyecek olursak, 19.
yzyldaki iddet, bir blgenin kopup Osmanl Imparatorlu
u'ndan ayr, yeni bir devlet haline gelmesi srecinin ne l-
115
de zorunlu bir parasyd? Baka bir deyile, iddet, 1 9 . yzyl
milliyeti mcadelelerinin gerekli ve dneme zg , ortak bir
paras myd? Imparatorluun Balkan ve Anadolu (ve daha
kk lekte Arap) eyaletlerinde meydana gelen ayrlk ha
reketlerin kkenieri konusunda tarihiler arasnda nemli g
r ayrlklar vardr. Genelde, biri itme, dieri de ekme diye
adlandrlan iki fak tr zerine kurulu iki trl tahlil yap l
maktadr. "Itme" tahlili, Osmanl Devleti'nin iyi niyetli oldu
un u fakat 19. yzyldaki reform abalannn yetersiz kaldn
vurgular. Bu yaklama gre, devlet, Mslman ve gayri Ms
lim tebaa arasnda eitlii salamaya ve sekinlerle alt katman
lar arasnda daha hakkaniyetli ilikiler kurmaya alt . Fakat
bu konuda ok yava davranp geciktii iin, fke ve aresizlik
had safhaya ulat, ardndan da isyanlar patlak verdi. Yani bu
gre gre, devlet, kendi iyi niyetli politikalarnn k urban
olmutu. " ekme" tahlili yapanlar ise, devletin niyetleri konu
sunda o kadar hogrl deiller, onun yerine hem siyasal
hem de iktisadi Osmanl basks ndan sz ederler. Siyasal hak
lardan yoksun braklm ve kt Osma nl ynetimi altnda
gittike artan yoksullamayla harekete gemi yerel nderler
arasnda milliyeti duygularn gelitiini ve bunlarn bamsz
l k mcadelesinin ban ektiini sylerler.2
Dolaysyla, milliyetilik meselesi n plana kmaktadr; bu
konuda, hem uzmanlar arasnda hem de genel olarak kamu
oyunda mthi bir kafa karkl vardr. Eski bir gre gre,
milliyetilik -zgn, tek ve stn olma dncesi ve bamsz
lk talebi- ulus-devletten nce km ve ul us-devletin dama
sna yol amtr. Insanlar, kendilerini , ekonomik, siyasal ve
ki lrcl haklarndan yoksun braklm ve braklmakta olan,
ezilen bir u! usa! grubun paras olarak hissetmek teyd iler.
Onun iin de, Osma nl egemenliinden bamsz bir devlet
kurma hakk talep ettiler. Daha yakn zamanlarn tezlerinde,
nce devletin olutuu, milliyetiliin ancak bundan sonra or-

2 I lalll Inakk pek ok eserinde (rn. bkz. "Application of the Tanzimat") "itme"
kuramn savunurken , L. S. Stavrianos - Tlc Ballwns since 1 453 (New York,
1958) - "ekme" tezinin savunucularndandr.

116
taya k tg savunulur. Yan i , yeni devlet, kendisini koru
maklvarlgn srdrmek iin, snrlar iinde ulusal kimlik
oluturma srecini destekiemi ve balatmtr.3
Grnen o ki, bu milliyetilik olgusunun daha iyi anlal
mas , daha nce yzyllarca olduka sorunsuz bir ekilde bir
arada yaam Osmanl cemaatleri arasnda iddetin dogmas
na yol aan faktrlerin daha iyi degerlendirilmesini saglaya
caktr. Ancak, bunu baarmak, hi de kolay bir i degildir; zira
Osmanl tarihinde (ve baka lkelerde) milliyetilik, mitoloji
lerle kaplanm bir alandr. Bir zamanlar ok revata olan -ama
artk bir kenara atlan- bir mit, Balkan ekonomilerinin zalim
ve kt Osmanl ynetimi altnda can eki tigi , hayatta kal
mak iin zgrlge ihtiyalar oldugu eklindeydi. Oysa, son
akademik almalar geregin bunun tam tersi oldugunu gs
termektedir: Osmanl devlet politikalar olumlu ekonomik so
nular yaratmt . rnegin, Osmanl Bulgarislam'nda reform
lar vergi leri bir dzene kavuturmu, i istikrar artrm ve
yaam daha gvenli bir hale getirmiti. Bu durum, Bulgaristan
ekonomisin in 19. yzyl ortasnda, yani Osmanl hakimiyetin
den kopmadan nce, bymesine neden olmutu. Bulgaristan,
refahtaki bu genel art koullarnda bagmsz olmutu. Genel
olarak, Osmanllardan ayrlmalarnn arifesinde Balkanlar'da
refah dzeyinde de degil, arta tank olunmutur. Fakat,
yeni devletler daha sonra, topraklar yenielen dagtma projesi
gibi, siyasal adan popler, ama ekonomik bakmdan ykm
getiren, zamansz ve isabetsiz politikalar uygulamaya koyul
duklar iin, bagmszlg izleyen dnem iktisadi gerileme ge
tirdi. yle ki, bu ekonomiler bagmszlk sonrasnda, bagm
szlk ncesine gre daha kt durumdaydlar. Demek ki, ayr
lk hareketlerin ortaya kn artk ekonomik gerileme te
ziyle aklamak mmkn degil.4

L. S. Savrianos, The Ballans since 1 453 (New York, 1 958) ulusun daha nce
ktn savunur; Benedict Anderson, lnagied connmities: Reflections on the
origins and spread oj nationalism (Londra, 1983) ulusal kimliin icat edilii ze
rinde durur.
4 Bu blm n sonundaki kaynakada verilen Palairet maddesine baknz.

117
 Toparlarsak, milliyetilii ve 1 9 . yzyldaki iddeti anlama
ya balamak iin, mitlerden kopmak ve zamann belirli nokta
lannda ekonomik, kltrel, siyasal ve dier deikenierin z
gn kesime ve etkileim biimlerini incelemek gereklidir.

Ya banc sermaye ve 1 9. yzyl Osmanl I m paratorluu

Osmanl Devleti'nin brokratik ve askeri aygtlarnn byme

si, ksmen, artan vergi gelirleriyle, yani -zellikle tarmsal ke
simde- vergi ykn arlatrarak elde edilen artlarla ve
ekonomide zellikle 1840'tan sonra meydana gelen genel b
ymeyle (bkz. blm 7) finanse edildi. Fakat elde edilen meb
lalar, bu i iin yeterli deildi; bu yzden, devlet bir ikilemle
kar karya kald. Gerekli para, Avrupa'dan alnacak borlar
la karlanabilirdi; ekonomik byme ve smrgelerden gelen
zenginlikler, Avrupa'da yurtd yatrmlar iin kaynak yarat
mt. Fakat Osmanl yneticileri, bu tr borlarn yol aabile
cei, Avrupa'nn egemenlii ve kontrol altna girme tehlikesi
ni ok iyi anlyorlard. Yzyl ortasna kadar, bu yolu semeyi
reddettiler, fakat sonunda, tehlikelerini bile bile, 1853-1 856
Krm Sava'na katlan Osmanl ordusunu finanse edebilmek
iin ilk borlan aldlar. Kanlmaz bir ekilde, korkulduu ve
beklendii gibi, bir bor dierini getirdi ve 1 870'lerin ortasna
varldnda, Osmanl Devleti ul uslararas borlarn deyemez
hale geldi. (Ayn anda, Msr, Tunus ve dnyann eitli yerle
rindeki pek ok devlette de benzer krizler yaanmaktayd.)
Bunu, Avrupal alacakllar ile borlu Osmanl Devleti arasnda
yaplan grmeler izledi ve l88l'de Osmanl Dyn-u Uro
miye Idaresi kuruldu. Devlet mali ykmll klerini kabul
ederek, bir yabanc alacakllar konsorsiyumu olan Dyn-u
UmCmiye, Osmanl ekonomisinin bir blmne nezaret etme
sine ve nezareti altndaki gelirleri borlarn denmesinde kul
lanmasna izin verdi. Dyn-u Ummiye Idaresi, alacakllar
tarafndan ynetilen, geni Osmanl brokrasisi iinde ayr ve
esas itibariyle bamsz bir brokrasi haline geldi. Burada, Av
rupal alacakllara teslim edilecek vergileri toplayan 5 . 000 g-

118
revli istihdam ediliyordu. Osmanllar, brokratik ve askeri b
ymeyi, d borlarla finanse etmeye bu tarihten sonra da de
vam ettiler.
Bunlara ek olarak , Dyun-u Umumiye Idaresi dzenleme
sinin p o tansiyel yabanc yatrmclarda yaratt gvenlik
duygusu, Avrupa'dan, esas olarak demiryollarna, limanlara
ve genel altyap hizmetlerine yatrm yapacak yeni sermaye de
ekti. Osmanl Imparatorluu'nun son dnemlerinde varolan
bu tr tesislerin fi ilen hepsi yabanc sermaye yatrmlaryla
kurulmutu (bkz . blm 7 ) . Bylelik le ulam, ticaret ve
kentsel altyapda ihtiya duyulan gelime saland, fakat bu
nun bedeli Osmanl ekonomisi zerindeki yabanc sermaye
deneliminin artmas old u. Devlete verilen d borlar ve Os
manl zel sektrne yaplan yabanc yatrmlar, brokratik,
askeri ve ekonomik altyaplarda gerekli deiikl iklerin hayata
geirilmekte o lduunu gsteriyord u. Fakat bunun bedeli
yksekti. Dev gibi byyen borlar, Osmanl toplam gelirinin
klliyetti bir miktarn yutuyordu. Uluslararas kontrol gittik
e byyor, insanlar vergil erinin bir ksmn yabanc Dyun
u Umumiye Idaresi'ne dyor ve evrelerinde Avrupa serma
yesine ait tesislerin gnden gne arttn gryordu; bu du
ru m, Osmanl Devleti'nin kendi tebaas nezdindeki otoritesini
zaafa uratmaktayd.

nerilen kaynaka
(*) iaretli maddeler bu alana yeni balayan grencilcrc tavsiye ediin lwynallardr
*Abou-El-l laj, Rifaat. Formatian of lle modern slalc (Al bany, 1 989 ) . ) Trkesi:
i\bou-El-l laj , Rifaa. Modern Devletin Dogas 16. Yzyldan 18. Yzyla Osmanl
l ml'aratorlugu ev.: Oktay zel ve Canay ahin (Istanbul: I mge Kitabevi Yayn
lar, 2000) . )
Adanr, Fikre. "The Macedonian question: the socio-economic reality anel prob
lems of its historiographic interpreations," llemational ]ounal of 1irlisl Su
dies , Winer ( 1 985-6) , 43-64.
Ahmad, Feroz. Tlc maling of modern Turlcy (Londra, 1 993) . ) Trkesi: Ahmacl,
Feroz. Modern Trkiye'nin Oluumu ev.: Yavuz i\logan (isanbul: Sarnal Yay
nevi, 1993) . )
Akarl, Engin. Tlc long f'Cacc: Ollaman Lcbanon, 1861-1920 (Berkeley, 1 993) .

119
*Arat, Zehra F Deconstrucling images of "Tie Turlml woman" (New York, 1 998).
Berkes, Niyazi. Tle development of secularisn in Turley (Montrcal, 1 964). !Trk
esi: Berkcs, Niyazi. Tlirliye'de agdalama (Istanbul: Yap Kredi Yaynlar,
2002 ) . ]
*Brown, Sarah Graham. Image s of women: The portray al of women i n plotograply
of tle Middle East, 1 860-1 950 (Londra, 1 988).

*elik, Zeynep. The enaling of Istanbul (Seattle ve Londra, 1989). !Trkesi: e

lik, Zeynep. 1 9. Yzylda Osmanl Balenli Degien Istanbul ev.: Selim Dcringil
(Istanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1996) . ]
* Col e , ]uan. Colon ialisn a n d revolulion i n tle Middle East: Social and cultural ori
gins of Egypt Urabi Studies, l 3 ( 1 9 8 1 ) , 394-407.
* Dounani, Beshara. Rediscovering Palestine: Meclants and peasants in Jabal Nab
lus, 1 700-1 900 (Bcrkcley, 1 995).

1-indley, Carcr. Bureaucratic reform in the OLLaman Empi -c: Tlc Sub l i me l'orte
1 789- 1 922 (Princeton, 1992). !Trkesi: Findley, Carter. Osmanl Devleti'nde
/J u rolnatil Refo rm ev.: !zzet Akyol, Latif Boyac (Istanbul: Iz Yayn clk,
1 994) . ]
G e lv i n, james. Div idcd loyalties: Nationalism and mass politics i n Syria at tlc close
of cmpire (Berkclcy, 1 999).

Gerber, l laim. Social origins of the odcn Middle East (Boulder, Co., 1 987).
l l ovannisian, Richard G., der. The Annenian pcople from ancient to modern times.
ll: Foreign doninion Lo saehood: The fifteentl century Lo the Lwelieth century
(New York, 1 997).
lalck, Halil. "Appliration of the Tanzimat and its social e ffccs," Arclivm Otto
manicm, S ( 1 973), 9 7 - 1 28.
* Keddic, Nikki, dcr. Women and gender in Middle Eastern history (N ew 1 Javcn,
1 99 1 ) .
*Mardin erif. "Supcr-westernization in urban life in the !as quartcr of the ninc
tee n h century, " Peter Benedici c al., der., Ii rlcy: G c ograph i ca l cmd social pcrs
pcclives (Lciden, 1 974), 403-445.
Marx, Karl. The Emtcn Question (Londra, 1 897). !T rkesi: Marx, Karl ve hied
rich Engels Do Soru ev. : Yurdakul Fncanc ( I stanb u l : Sol Yay nlar,
1 9 77).]
Mitchell, Timothy. Colonising Egypt (Cambridge, 1 988). !Trkesi: Mitchell, Ti
mo thy. Msr'n Siimtigcletirilnesi ev.: Zeynep /\]tok (Istanbul: Iletiim Yayn
lar, 200 1 ) . 1
Orga, l rfan. l'ort wit of a Iirlisl family (New Yo rk, 1 950). [ Trkesi: Orga, I r fan.
Bir Trl A i lesinin Oyls(i ev.: 1\rn Bayraktarolu (lsanlul: /\na Yaynclk,
1994) . ]
* Palairet, Michael. The Balla ewnomies c . 1 800- 1 91 4: Evalutian witlout dnelop
ne (Cambridge, 1997).
*Quataert, Donald. "The age of rcforms, 1 8 1 2- 1 9 14," 1 lalil I nalck ve Donald Qu
ataert, dcr. A n economic and social history of tle Ottomcr Empire, 1 300- 1 91 4
(Cambridge, 1 994), 759-943.
Scon-Wason, R. W D i s raeli, Gladstone and Lle Eastcn Qestion (Londra, 1 935).

1 20
Sousa, Nadim. The capitulatory regime in Turlcy (Baltimore, 1933).
*Zil[. Madcline. Wmcn in the Ottoman empire: Middle Eastem women in the early
modem cra (Leiden, 997).
Zrcher, Erik. The Unionist factor: The role of the CommiLLee of Union and Progress
m the T u rlisl nationalis movemet of 1 905-1 926 (Leiden, 1 984). [ Trkesi:
Zircher, Erik. Milli Mil cadelede lllihatll ev.: Nzhet Saliholu ( Istanbul:
Balan Yaynlar, 987).
*Turley: A modem history (Londra, 1993). [Trkesi: Zrcher, Erik. Modernle
en 1 iirliye'in Tarihi ev. : Yasemin Gnen (Istanbul: Iletiim Yaynlar, 1995).

121
 BE I NC I B L M
Osma n l l a r ve i i nde yer a ld k l a r d nya

G i ri

Bu blmde Osmanl Imparatorluu'nun uluslararas topluluk

iindeki yerinin birbirini tamamlayan iki yn ele alnmakta
dr: Imparatorluun dier devlet, imparatorluk ve uluslarla
ilikileri ve diplomatik stratej ileri . Blmde, kresel dzen ,
Osmanllar asndan baklarak farkl bir tarzda yorumlan
maktadr. nce, 1 700- 1 9 2 2 arasnda Osmanl Imparatorlu
u'nun birinci snf statden ikinci snf sta tye inmesi ve
uluslararas dzen iindeki yerinin deimesi zerinde duru
lan blmde, sonra, dier devletlerle ilikilerde kullanlan dip
lomatik aralardaki deiimi, zellikle d zensiz diplomatik
ilikilerden srekli diplomasi yntemlerine geii inceleniyor.
Bir dier diplomasi arac olan halifelik ise, Osmanl Devle
ti'nin, 18. yzyldan itibaren devletin dind amalan iin gi
derek daha fazla kulland zel bir dini ara olmutur. B
lmde, son olarak da, Osmanllarn Avrupa, Orta Asya, Hin
distan ve Kuzey Afrika'yla ilikileri hakknda genel bir fikir
verilmektedir.

1 23
U l u slararas dzen iinde
Osma n l I m parato rluu, 1 700- 1 92 2

Bir siyasal sistemin uluslararas dzen iindeki yeri, pek ok

faktrle, kimi zaman demografik ve ekonomik gle baglant
ldr. Kalabalk ve youn n fu s , siyasal nemin her zaman ya
n lmaz barometresi dei ldir. K ck bir nfusa sahip 18.
yzyl Prusyas'nn byk gcn ve dnyann en kalabalk
lkesi olan 19. yzyl ini'nin siyasal zayfln dnn. Os
manl rneinde, n fusun kresel nemindeki greli de
koul olarak, l kenin ul uslararas siyasal nemi de azal d .
1600 i l e 1 800 yllar arasnda, Osmanl nfusu B a t Avrupa
nfusunun altda birinden onda birine, in nfusunun yakla
k sekizde birinden on ikide birine indi. lmparatorluun ikti
sadi nemindeki gerileme daha da arpcyd. Osmanllarn si
yasal gcnn zi rvesine kmas, ironik bir ekilde, tam da Ye
ni D nya'nn Bat Av rupa tara fndan fe thiyle ayn zamana
denk geldi. Yeni D nya'nn fethi, Avrupa'y ok net bir biim
de dnyan n geri kalan ksm ndan ayr bir rotaya oturtarak,
g dengelerini batya, Akdeniz dnyasndan Atiantik ekono
milerine dogru kaydrd.
Dnya leinde bakldnda, 1 500'cle Osmanl Devleti dn
yann en gl devletlerinden biriydi, ondan stn belki ele bir
tek in vard. O sralarda "dnyaya dehet salan" Osmanl Im
paratorluu birbirine hi benzeneyen pek ok devletin yaa
mnda (ve sona eriinde) kritik rol oynad. Osmanl lar, Memlk
lerin, Safavllerin ve Venedik C umhu riyeti'nin sonlarna tanklk
ettiler; bu devletlerden bazlarn kendileri yktlar, bazlarndan
daha uzun m rl ktlar. 20. yzyl balarnda -kendi leriyle
birlikte- hanedan da yklana kadar, Viyana Habsburglarnn
ve Rus Romanovlarnn yaam dnglerini ekillendirdiler (bkz.
blm 1 ) . Osmanl Devleti, Fransa'nn d politikasnda o kadar
belirleyici olmayan, yine de nemli bir rol oynarkcn , lspanyol
Habsburglarndan Il. Felipe'nin krallnn bir hal devleti ola
rak tanmlanmasnda rol oynad. Ingiliz monarisi iin, uzaktaki
Osmanl Devleti daha marjinal bir nem tayordu.

1 24
 Ancak, 1 8 . y zyla gel indiinde , " korkulan g , " Avru
pa'nn "Hasta Ad am" hal ine gelmiti. Greceimiz gibi, yine
de 1 9 . yzylda Osman llar, I ngiltere, Fransa, Rusya , Viyana,
yeni !talya ve Almanya devletlerinin uluslararas gndemleri
nin st sralarn igal etmeye devam etti. Osmanl Devleti, ay
rca Hint, Orta Asya ve Kuzey Afrika devletlerinin karlar
asndan da nemli grlmekteydi.
Souk Sava'n ortasnda yazan baz tarihiler, Osmanllarm
komu devletlerden kopukluunu gstermek iin uluslararas
ilikilerini bir "denirperde" benzetmesiyle tasvir ettiler. Oysa,
ortada demi rperdeler deil, olaan diplomatik, toplumsal, kl
trel ve ekonomik al veri leriyle geirgen nitelikte snrlar
vard. Osmanl bakenti, padiahn saraynda veya ileri gelen
ayan hanelerinde i arayan Avrupal ressamla rn, mimarlarn ,
bilim insanlarnn v e maceraperest askerlerin urak yeriydi.
Mozart bu akkanl Saraydan Kz Kannc operasnda ok
iyi yanstmt . Eseri n kahraman Belmonte, sultann sarayna
girip kayp sevgilisi ni bulmak iin spanyol mimar klna gir
miti. Herhalele bu , Viyana'daki izleyicilerin yabancs olmad
bir imgeydi. Istanbul, Viyana, Roma ve Paris - bunlarn hep
si, zamann byk saraylarnda i ve itibar kazanma peinde
olanlarn gittikleri kentlerdi. Snrlar ar alverilerdeki skl
a dair daha ok rnek vermek iin, 1 703- 1 7 74 aras dnemi
ele alalm. Bu dnemde, Osmanllar, dier egemen devletlerle
kaytlara gemi 68 antlama ve szleme imzalad l ar. Bunla
rn her biri iin snrn u ya da bu tarafna en az bir diploma
tik heyet gitmesi gerekliyd i. l l l . Ahmet'in sal tanat srasnda
( 1 703- 1 730) , Nogay Tatarlar biri de Iran'la ol mak zere
29 antlama imzalan mt . I. Mahmut ( 1 730- 1 754) ise, drd
lran'la, birisi Cezayir Days ile olmak zere 30 antlama imza
lad. Dolaysyla , 1 8 . yzylda Osmanl I mparatorluu ile d
dnya arasnda demi rperde yoktu ve diplomatik temaslarn
sk sk kuruld uu da akt.

12 5
D zensiz di plomasi yntem leri nden
s rekli diplomasi yntem lerine

Rnesans dneminde ltalya Yarmadas'ndan balayarak diplo

masinin yrtlnde btn dnyada byk bir degiiklik
meydana geldi. Osmanl Devleti diplomasideki degiikli.klerin
iinde erken tarihlerden itibaren yer almakla birlikte, dnm
noktas , muhtemelen 19. yzyla kadar yaanmad. O zamana
kadar yava yava olgunlaan rnt ve egilimler 19. yzylda
gerek bir dnm yaanmasn saglad . Sonu olarak, Osman
l diplomasisi ancak grece ge bir tarihte sreklilik kazand .
Daha eski dnemlerin diplomasisi, tek bir grevle ilgili, ara
lkl, sreklilik tamayan ve kiisel bakmdan ok riskli bir i
olarak nitelenebilir. Belirli bir ii halletmek iin grmeler y
rtmek isteyen bir hkmdar, genell ikle devlet grevlileri iin
deki gvenilen kullarndan, zel olarak bu i iin bir heyet
olutururdu. Hkmdar heyeti toplar, onlara iletilecek mesaj
lada birlikte talimatlar ve mektuplar verirdi. Eliler yola kar,
yabanc lke sarayna gider, mzakereler yapar ve alnan so
nularla dnerlerd i. Iki devlet arasndaki diplomatik iliki, he
yetin yabanc saraydan ayrlmasyla birlikte bitercli.. Dolaysyla,
devletler aras diplomasi ancak zaman zaman, bu elilik faali
yetinin yrtldg haftalar veya aylarda ilerdi. Bu rnty
gznzn nnde canlandrmak iin, Ahmet Resmi Efen
di'nin mesleki kariyerini ( 1 700-1 783) dnn. Ahmet Resmi
Efendi devlet hizmetine !<:Hip olarak balad ve yirmi be yl
dan sonra, lll. Mustafa'nn tahta k mnasebetiyle drt aylk
bir grevle Viyana'ya gnderildi. Ziyareti 1 7 58'de sona erdi. ls
tanbul'a dnnce devletin mali dairelerinde alnaya balad.
Hkmdan adna, bir defadan fazla elilik grevine km ol
mas olaganddr. 1 764- 1 765 'te Berlin'e giderek Byk Fried
rich'e Osmanl Devleti'yle ittifak teklif etti, fakat baarl olama
d. Bu tr diplomasi kiisel bakmdan ok riskli bir iti , insann
hapsine hatta idamna bile yol aabilireli (ama Ahmet Res
mi'nin bana bunlar gelmedi) . Bu diplomasi yntemlerinde,
giden eliler iin herhangi bir koruma kural bulunmamakla

1 26
birlikte, Osmanl sarayna gelenler Islam'n bu konudaki h
kmleri sayesinde bir lde korunuyordu. Diplomatik misyo
na gnderilen kiilerin, Peygamber'in snnetiyle oluturdugu
rnege dayanarak korundugu sylenir. Buna karn, lstanbul'a
gnderilen diplomatlar hkmdarlarnn davranlarndan so
rumlu tutulmaktayd ; pek ogu da Yed ikule zindann boylad
(III . Selim ( 1 789- 1 80 7) uygulamaya son verene kadar) .
Genellikle 18. yzyla kadar, hibir devlet Osmanllarla eit
lik temelinde mzakereye oturmu kabul edilmezdi. 1606 Zit
vatorok Antiamas'nda padiah n sra d bir davranla, Habs
burg monarkna eiti muamelesi yaptg dogrudur. Fakat, Os
manl Devleti, genelde, kend ini emsalsiz saymaktayd, bu sis
tem daha bir yzyl boyunca gerek bir degiiklige ugramad .
Byle "modern dnem ncesi" diplomaside, aksi zel olarak
belirtilmedike, milletierin sava halinde oldugu kabul edilir
di. Bar hali olarak kabul edilen bir durum yoktu, savata du
raklamalar vard, o kadar. Bu nedenle padiahlar, kendilerini,
istedikleri zaman ve uyarmadan yeniden savaa balamakla
zgr sayarlard . Osmanl d nyas nda , bu srekli sava hali
anlaynn kuramsal gerekesi, slamiyet'in dnyay Dar'l
Harb ve Dar'l-lslam olmak zere ikiye ayrmasyd. Ayn s
rekli sava hali anlay baka yerlerde, rnegin in'de ve Av
rupa'da da egemend i , a ncak buralardaki hukuki gerekeler
farklyd. 1 7 l l'e kadar Avrupa devletleriyle savalar sona er
diren antlamalar bir, iki , be, yedi veya yirmi yl sreli bar
larla snrlanmaktayd . Ebedi bar kavram ilk kez 1 7 1 1 Prut
Antiamas'nda ortaya ktysa d a , Viya na'yla yaplan 1 739
Belgrad Bar'yla eski sisteme dnl erek, bar yirmi yedi hicri
ylla smrlancl.
Kapi tlasyonlar Osmanllarn uluslararas ilikilerinde hayati
bir ro l oynamakta , padiahn topraklarnd a , her ne sreyle
olursa olsun, ikamet eden yabanclara nasl davranlacagn d
zenlemekteydi. Her devletin , bakalarnn yararlanamayacag
kadar yce, kendine zg yasalar oldugu dncesine daya
nan kapitlasyonlar kavram, bir tek Osnanllara zg degildi,
dnyann baka yerlerinde, rnegin in'de de geerliydi . Dola-
127
 ysyla , normal olarak Osmanl hukukundan sadece Osmanl
tebaas yararlanabilirdi. Hkmdar, yabanclara kapitlasyonla
r tek tarafl , karlkllk iermeyen bir tarzda vermekteydi.
Genellikle, ilk kapitlasyonlarn Kanuni Sultan Sleyman tara
f ndan Kral I. Franois'ya verildii anlatlr (ama aslnda bu ta
rih daha eskiye, l352'cle padiah tarafndan Cenova'ya verilen
. bir kapitlasyona uzan r) . Kanuni tek tara n bir cmertlik,
dostluk ve iyi niyet ifadesiyle ve belirli mallar istedii veya on
lara ihtiyac olduu iin, Franois'nn tebaasnn, Osmanl top
raklarnda seyahat eelerken kendi krallar nn yasalarna tabi ol
masna, padiah n yasal ve mali yetki alan dnda tutulmasna
izin verdi. Osmanl Devleti'ne yarar getirmesi beklenen bu tek
tarafl yasa , paclia h n l m z e r i n e h k m n y i t i r d i .
( l 740'ta Franszlarn diplomatik yardmiarna teekkr ii n ,
kapitlasyonlarn kalc hale getirilmesiyle birlikte ele snrll
ortadan kalkt) . Kapitlasyon, yabanc bir hkmclarn btn
Lebaasnn (ve Veneclik gibi cumhuriyetierin yurttalar nn) ka
pitlasyon niteliincieki ayrcaln tan nnasyla birlikte, bir
tek kendi kral veya cumhuriyetierinin yasalarna tabi olmas
anlamna gelnekteyd i. Imparatorluk iindeki yabanclarn bu
nun clncla hibir yasal korumas yoklt. Kapitlasyonlardan
yararlanma slatsne sahip kiiler, Osmanl vergilerinden ve
gmrk resimlerinelen btnyle muaftlar. Ta hmin edilebile
cei gibi, kapitlasyonlar tutuldu ve Franois'clan sonra baka
hkmdarlar da kendilerine kapitlasyon Lannnas talebinde
bulundular. Osmanllarn gl a olan 16. yzylda pek bir
zarar dokunmayan kapitlasyonlar, daha sonra Osmanl ege
menliini tehlikeli ekilde baltalar hale geldi.
Osmanl Imparatorluu zayOadka, Avrupa devletleri kapi
tlasyonlar saplrarak, amalanm olandan Lamamen farkl
bir ey haline getirdiler. 16. yzylda yasalar ve vergiler kar
sndaki bu bald ancak az sayda tccara tan nmt. An
cak, 18. yzyla gelindiinde imparatorluk iinde ok sayda
yabanc , vergi muafiyeti salayan bu ayrcalklarla ok avantaj
l bir ekilde i yapmaktayd. Daha da kts, Osmanl teba
asndan pek ok gayri Msli m , kendilerine kapitlasyondan

1 28
yararlanan Avrupallarm sahip olduklar vergi ayrcalklarn
ve -Osmanl mahkemeleri karsnda dokunulmazlk da dahil
olmak zere- yararlar saglayan beratlar almt. Osmanl dev
let adamlar kapitlasyon rejimini ve suiistimalleri kaldrmak
iin defalarca giriimde bulundular, fakat Avrupallar kar
ktg iin baaramadlar. Nihayet, Birinci Dnya Sava sra
snda ve Alman mttefiklerinin itirazlarna karn, jn 1 rk !i
derleri kapitlasyonlar tek tarafl olarak askya aldlar. Niha
yet Trkiye'de kapi tlasyonlar l9 23'te kaldrld, fakat M
sr'da l 930'larn sonlarna kadar devam etti.
Rnesans dneminin sonla rna dogr u , ! talya Yarmada
s'ndaki ok sayda devletin hi aralksz sren savalaryla ba
a kmann bir yolu olarak devletler arasnda ilikileri dzene
baglamann ve diplomasinin farkl bir biimi ortaya kmt.
1 648 Vestfalya (Westphalia) Bar yaplrken, bu yeni diplo
masi yntemi buradan Bat ve Orta Avrupa'ya, sonra da dn
yann geri kalan ksmna yayld. "Modern" denen bu devletle
raras ilikiler ve diplomasi tarz, srekli ve karlkldr ; kar
lkllk, diplomatik dokunulmazlk ve eit egemenlik ilkelerine
dayanr. Yani, ne kadar zayf ya da gl olduguna baklmaks
zn , uluslararas ilikilerle ilgili konularda biraraya gelindigin
de, btn devletler birbiriyle eittir. Osmanl askeri gc za
yfladka, bu fikirler daha fazla benimsendi ve diplomasi, Os
manhlarn ayakta kalma mcadelesinin nemli aralarndan
biri haline geldi.
Osmanllar, l699'da Karlofa Antiamas mzakerelerinde
ve 1 730'da franszlarn kendileri adna arabuluculuk yapmas
n kabul ettiler. 18. yzyl sonuna gelindiginde, Osmanl dev

let adamlar arabuluculugu sadece kabul etmekle kalmyor,

arabulucular bulmak ve savunma ibirligi anlamalar yapmak
iin aktif aba gsteriyordu. Bunun rnekleri arasnda Bona
part'a kar yaplan 1 798 Rus-Ingiliz-Osmanl itt ifak ve Ingil
Iere ve Fransa'yla yaplan 1 799 l savunma i ttifak vardr.
Ancak Bat , Orta ve Dogu Avrupa devletleri Osmanl lkesine
daimi elilik heyetleri gnderirken , Osmanllar bunu yapma
dg iin, 19. yzyla kadar srekli diplomasi tek tarafl kald.

1 29
Osmanl Devleti, fiilen daimi elilikler Avrupa'da ilk kt
andan itibaren Avrupal diplamatlar kabul etti (bu diplomat
larn lkelerine gnderdikleri raporlar Osmanl tarihi zerine
muhteem kaynaklardr) . Daimi eliler gndermenin bu ekil
de reddilmesi, daimi elilikler ncesindeki eski anlay, gl
devletlerin hkmdarlarnn deil, zayf prensierin daimi tem
silciler gndermesi gerektii dncesini yanstm olabilir.
Her ne olursa olsun, Osmanllar uzun sre, yurtdnda daimi
temsilcilik kurma gerei duymadlar. Tek tek o laylar temelin
de bir karlkllk kukusuz vard: rnein, Osmanl tebaasn
dan biri, kapitlasyon ayrcal tannm bir devlette kt
muamele grd zaman, bunun birtakm bedelleri olmu
olabilir. Daha dorusu, 9. yzyl ncesinde de karlkl dip
lomasi rneklerine rastlanmaktayd . rnein , 7 74 Kk
Kaynarca Antiamas'nn imzalanmasnn ardndan, iki tarafn
da elileri birbirlerinin bakentlerine antlamay onayiayan
mektuplar gtrmlerdi.
s . yzylda Osmanl saray, yabanc elileri konuk kabul
edip masraflarn karlad, refakati subaylar tahsis etti. Bu
davran biimi, yeni devlet sisteminin baz ynlerini tanmaya
yanamayarak, bu konuklarn lkede haklar olduu iin deil
de, davet zerine ve hogr temelinde bulunduunu ifade et
mek eklinde yorumlanmtr. Eer byleyse, o zaman ayn is
teksizlik gsterme suunu s. yzyl ba Fransz hkmeti de
ilemiti, nk 7 20'de Paris'e gelen Yirmisekiz elebi adl
Osmanl elisinin ulam masraflar ve alt ay boyunca btn
masraflar Fransz saray tarafndan karlanmt.
Karlikl ve srekli ilikileri balatma adm lll. Selim'e atfe
dilir. lll. Selim 793'te Londra'da daimi elilik kurdu, birka
yl iinde de Paris, Viyana ve Berlin elilikleri bunu izledi. Ay
rca, ticari karlar gzetecek konsoloslar atad ( l 7 25'ten beri
eitli yerlerde byle konsolosluklar zaten vard) . lll. Selim'in
abalar eitli nedenlerle baarszlkla sonuland ve by
kelilik dzeyindeki diplomatik hizmetler S20'lerde askya
aln:h (konsolosluk dzeyindekiler alnmam olabilir) .
"Modern" Osmanl diplomatik servisi s 'de kesin eklin

1 30
almaya balad. Osmanl hkmdarlan yabanclada ilikilerin
de dragoman denen evirmenlere bamlyd. Bu dragomanlar
esas olarak Osmanl Rum cemaatinden alnrd, zira ticaretle
uraan nemli bir kesiminin Akdeniz, Karadeniz, Atiantik ve
Hint Okyanusu diyarlannda i yapmas Rum cemaatine dikka
te deer dil becerileri kazandrmt. Uluslararas ticaret ba
lantlan olan yeryzne dalm dier cemaatler, zellikle Er
meniler ayn seviyede olmasa da, benzer dil yeteneklerine sa
hiptiler ve dragoman kanrlard. Yunan bamszlk savayla
birlikte, Osmanl Rumlarnn sadakatinden genel bir kuk u
duyuldu. Istanbul Rum Patrii asld, gl ve hassas mevki
lerde bulunan Rum dragomanlann ihanet po tansiyeli tad
dnld. Dolaysyla, l 8 2 l 'de Osmanl Devleti'nin drago
manlara bamlln sona erdirmek ve yeni bir evirmen kay
na o luturmak iin Tercme Odas kuruldu. l833'e kadar
ok kk boyutta kalan bu Tercme Odas, Avrupa dillerin
den evirilerin sorumluluunu stlendi. nemsiz bir makam
gibi grnen bu daire, hzl a , Osmanl brohasisi iinde en
fazla siyasi i tibar kazanma ve ykselme imkan salayan yer
haline geldi. Tercme Odas elemanlar ykselerek, daimi dip
lomasi eklindeki uluslararas devlet sistemiyle giderek btn
leen 19. yzyl Osmanl Imparatorluu'nun en nemli brok
ratlan arasnda yer aldlar. Avrupa dillerini, zellikle Fransz
ca'y bilmek Osmanl devlet hizmetinde ykselrnek iin mut
laka gerekli bir nitelik haline geldi ve bunu renmek iin de
en iyi yer Tercme Odas'yd. Sekinlerin hepsi deil ama pek
ou iin, Franszca'da yetkinlik kltrel modernliin sadece
bir simgesi olmakla kalmayp, fiilen ierii halini ald . Byle
kiiler iin modernlik Avrupa dillerini bilmek anlamna geli
yordu; bu tr bilgi aralarna sahip olmamak, onlarn gznde
(yanl olarak) gerilik ve gericihkle eanlamlyd.
IL Mahmut ( 1 808-1839) Hariciye Nezareti'ni resmen kurdu
ve yurtdnda daimi misyonlar bulundurmaya olanak salaya
cak diplomatik aygt l834'te oluturdu . Burada zamanlama
byk nem tamaktadr, z ira bakent l 829'da Ruslarn,
l833'te de Mehmet Ah Paa kuvvetlerinin igali altna girmek-
131
ten klpay kurtulmutu. Bu krizde ordular grevlerini yerine
getirememi, devleti kurtarmak tek bana diplomasiye kal
mt. Dolaysyla, tam gn alan -ve sadece yabanc lke ler
de Osmanl Devleti adna diplomatik faaliyet yrtmekle u
raan- maal kiiler grubu, ortaya kn hem uzun vadede
evrilerek oluan rntlere, hem de l830'larn bandaki ani
krize borluydu.
l870'lerin bana gelindiinde Osman l larn, Paris, Lon dra ,
Viyana ve Sen Petersburg'da bykelilikleri, Berlin, Washing
ton ve F loran sa/Roma'da tems i l c i l i k l eri , Kuzey ve G n ey
Amerika, Afrika ve Asya'daki bir dizi devlette de konsolosluk
lar vard. l9 14'te Hariciye Nezareti'nin stanbul'daki merkez
brolarnda 1 50 kadar grevli bulunuyordu. O srada sekiz
bykelilik vard: Berlin, Paris, Roma, Sen Petersburg, Tah
ra n, Londra, Washington ve Viyana. Ayrca, sekiz temsileil ikle
-Atina, Stockhol m, Br ksel , Bkre, Belgrad, Sofya, Madri ve
Lahey- daha alt dzeyde di plomatlar hizmet etmekteydi ve
Osma n l konsolosluk kadrolarnda, ticari tems ilciler hari,
l OO'den fazla diplomat grevliydi.
Osmanl diploma tlar n n ou sekin zmre kken l i y d i .
l868'de kurulan Galatasaray Lisesi (Mekteb-i Sultani ) , Harici
ye Nezareti grevlilerinin yetitii en nemli k urum haline
geldi. re tmenlerin, Fransz l iselerin in mfrcdat programna
dayal bir programa gre verd i k leri derslerin ou Fra nsz
ca'yd . renciler zengin Msl man ve gayri Mslim ailelerin
ocuklarydlar; bu okula gitmek, Osmanl sekin zmresinin
yaamna girmenin en nemli aral arndand.
Ayrcalkl gemileri ve eitimleri sayesinde Hariciye Neza
reti grevlilerinin te ikisinden fazlas iki veya daha fazla ya
i: anc dili ok iyi bilirdi. Yzyl ilerledike Franszca bilmenin
nemi artarken Farsa'nnki azald , Arapa becerisinin nemi
ise deimedi. Dolaysyla, sekinlerin ei timi nin ieriinde
nemli deiiklikler oldu ve Arap-Fars lslan kltrne haki
miyet, yerini giderek Bat Avrupa kltryle tankla brakt.
Hariciye Nezareti'nde hizmet, itibart ve ok revata olan bir
kariyerdi; bu durum, diplomasinin imparatorluun yaamnda-

1 32
ki nemini yanstmaktayd. Devlet hizmetine girenierin en iyile
ri ve en parlaklar Hariciye Nezareti'ni seerlerd i . Tanzimat'n
d n e m e egemen o l m u , n d e g e l e n s a d ra z a m n n
-Mustafa Reit, Fuat v e Ali Paalarn- hepsinin d e hariciye nazr
Iar olmas raslant deildi. Hariciye'de ise en itibarl grevler,
Bat Avrupa grevleriydi - zellikle Paris ve Londra. Bunlar Iran,
Karadeniz ky blgesi , Balkanlar ve Orta Asya'dakilerden daha
st seviyede grevlerd i . Bu hiyerari, zamann deerleriyle, kl
trel ve siyasal gcn nerede olduu konusunda ok ey anlatr.
Yunan Ihtilali srasmdaki dragoman krizine karn , Osmanl
Rumlar ve Ermenileri Hariciye Nezareti'ndeki nemlerini ko
rudul ar. Onlar dragoma nlar teki l a t m a ykselten fa ktrl er
-d nyaya yaylm Ermeni ve Rum cemaatlerinin lran'da, Ak
deniz ve Karadeniz dnyal a rnda , Avrupa , G ney ve Kuzey
Amerika'da youn bir ekilde ticarelle urayor ol mas- hala
geerl i l iini korunaktayd. Dolaysyla , Ermeniler ve Rumlar
harici yec iler iinde a rlkl br aznlk (yaklak yzde 29)
olut urmaktayd lar. Bu oran, gayri Msli mlerin o srada top
lam Osmanl nfusu iindeki orannn stncleyd i . Hari ciye
Nezareti'nin geneli iindeki temsil oranlar normalin biraz s
tnde olan Osmanl Hristiyanlar, iyi mevkilcre gelme bak
mndan saylarna oranla baarszdlar. Aralarncia nemli b
ykeliliklerin banda bul unanlar olmakla birlik te, en iyi ei
tim grm grup olmalarna kar n, ou , daha a l t seviyedeki
konsolosluk grevlerine atand. Sonu olarak, Hariciye Neza
reti'ne rahatlkla girdiler, fakat ykselme konusunda eit fr
satlara sahip deillerd i .

Os m a n l d i p lomas i s i n i n zel b i r arac olara k hal ifelik

Osma nllarn elinde diplomasicle kul lanlacak sra d bir ara

-halifcl ik- vard. Hal ifelik makam lS 7. yzylda, Muhammed
Peygamber'in l mnelen sonra bu unvann yeni Islam devlet
lerinin siyasal l iderlerine, nceleri seimle, sonra rsl olarak
verilmesiyle ortaya kt. lS l OOO'e gelindiinde, halifeler siya
sal g lerini kaybetmilerd i , fakat makam devam ediyord u.
1 33
1 000- 1 258 yllar arasnda, halifeler, Mslman mmetini,
farkl blgelerde gerek siyasal iktidarn kimin elinde olduu
na bakmakszn, birbirine balayan ok itibarh, fakat esas ola
rak simgesel bir rol oynamaktaydlar. Mslman fkh alimle
rinin ounun gznde halifelik 1 258'de Moollarn Badat'
yamalamas ve son halifenin ldrlmesiyle sona ermiti. Os
manl devrinde padiahlar zaman zaman halife unvann kul
landlar, ancak bu unvann artk gerek bir anlam ve nemi
kalmamt.
Ancak 18. yzylda deiik trde bir halifelik makam, Os
manl diplomasi aralan arasnda kk de olsa bir yer alnaya
balad. Yeni dnemin halifelii, 7 74 Kk Kaynarca Antia
mas'nn mzakereleri srasnda kendini gstermeye balad. O
mzakerelerde Rusya, Osmanl padiahn Krm Tatarlarnn
halifesi olarak tand. Belirsiz bir tr Osmanl dini szerenliini
kabul etme anlamna gelen bu sembolik jestin asl amac, padi
ahlarla Krm Hanlan arasndaki yzlerce yllk ban fiilen
kopanln rtbas etmekti. Yani, Osmanl-Krm ilikisi kop
mu, ama her ne kadar belirsiz de olsa, halifelik unvan srd
iin de tamamen yok olmamt. Buna karlk, Ruslar kendi
dini taleplerini, stanbul'da bir kilise ina edip himayeleri altna
alma hakkn elde ettiler. Bu hakk, daha sonra Osmanllarn
iilerine ar mdahalelerde bulunmak iin bir kprba ola
rak kullandlar (bkz. blm 3 ) . Osmanllar, yeni halifelik ara
cn kullanmaya yneiten baka faktrler de sz konusuydu.
Genel olarak bakldnda, Osmanllarm askeri ve politik gc,
Osmanl tarihinin en ar yenilgilerinden biri olan 768- 774
savanda birdenbire ve gzle grlr bir ekilde kt . Daha
zel olarak, Arabistan'da byyen Vahhabi devleti, Osmanlla
rn bu uzak eyaletlerdeki ynetimini tehlikeye sokan, askeri ol
duu kadar nanevi bir tehdit de oluturmaktayd. Hem Yalha
bi reformcularn dile getirdii , gerek slamiyet'in miraslar
olma iddias, hem de 19. yzyl banda Mekke ve Medine'yi
ele geirmi olmalar, Osmanl meruiyetini zayflatn gr
nyordu. Dolaysyla 1 774 Antlanas, Osmanl askeri gc
nn srekli bir gerileme iinde olmas ve Vahhabi tehdidi bira-

1 34
raya gelerek, halifelik makamn bir mzakere arac ve padia
hn prestijini glendirme vastas haline getirdi. lin znde,
Osmanllarn halifelik iddiasnda bulunabilmelerinin nedeni,
gemi yzyllarda askeri alanda kazandklar olaganst baa
rlar, hanedan olarak uzun mrl olmalar , Mslmanlarn
kutsal Mekke ve Medine kentlerini ellerinde bulundurmalar
ve Avrupa emperyalizmi agnda hayatta kalm en gl Islam
devleti olmalaryd. 19. yzyla gelindiginde Hindistan, Orta
Asya ve Kuzey Afrika'da ok byk bir Mslman nfus, Ingi
liz, Rus ve Fransz egemenligi altna girmiti. Padiah onlara ve
kendi tebaasma, halife olarak, ortak bir direni ve sadakat mer
kezi olarak seslenmeye balad. Halifelik fikri -btn tarihsel
itibar ve erefiyle ve slamiyet'in eski ve daha gzel devirlerini
agrtrmasyla- gerekten de , hem Ingiltere'nin hem de Rus
ya'nn saldrs altndaki Orta Asya ve Hindistan Mslman ce
maatleri arasnda ok yanda bulmutu . Abdlaziz ( 1 86 1 -
1876) diger Mslman lkelerle ilikilerinde Panislamst yak
lam benimsemiti bile. Halife sfatyla kendi nderligi altmda
giriilecek toplu hareketin temeli olarak Islam dinini gster
mekteydi. Fakat halifeligi en fazla vurgulayan, Mslman n
fusu 1878'den itibaren Hristiyanlar gemi bir imparatorluga
hkmdarlk eden Il. Abdlhamit oldu.
Il. Abdlhamit halifelik aracn ilk kez 1877- 1878 Osmanh
Rus Sava srasnda kulland. Ruslar daha nce Orta Asya'nn
Mslman Buhara, Hive ve Hokand devletlerini ortadan kal
drm, Ingilizlerle aralarnda tampon olarak Afganlar brak
mlard. Osmanl-Rus Sava baladktan sonra, padiah, or
tak dmanlan Rusya'ya kar yardm saglamak iin Afganis
tan'a st dzey bir heyet gnderdi. Ayn zamanda Ingiliz Hin
distan'n da ziyaret eden eli, Bombay'da Mslmanlar tara
fndan cokuyla karland. ll. Abdlhamit saltanatnn geriye
kalan ksmnda, buraya, Mslman cemaatler iinde alarak,
Byk Devletler aras siyasetin bu arenasnda kendi konumu
nu glendirecek eliler gnderdi.
zbek hanlar, Krm hanlar, Dogu Hint Adalarnda Surnal
ra sultanlar gibi pek ok Mslman devlet reisi, Osmanl pa-
135
eliahn halife olarak kabul etti. Zaman zaman , Osmanllar
kendi dnyevi nderleri olarak da tandlar. rnegin, Orta As
ya'da Kagar hkmdarnn 1 9 . yzylda Osmanl padiah
adna sikke bastrdg, padiah gerek halifelerin ardl olarak
tanyan Afgan emirlerinin ise , adna cuma hutbesi okulmay
kabul euigi sylenir.
Halifeligin, padiahn kendi tebaas zerindeki hakimiyetini
glendirme konusunda ne kadar etkili oldugunu bi lemeyiz,
ama halifenin sesleniinin, Ingiliz, Fransz ve Rus egemenligi
altndaki Mslmanlarn sadakati zerinde, sonu olarak ok
nemli bir etkide bulunmadg bellidir. 1 9 1 4'te Osmanl halife
si/padiah Fransz, Ingiliz ve Rus dmaniarna kar cihat
agrs yaparak, bu devletlerin Mslman tebaasn ayaklanma
ya agrd. Otuz yl boyunca yaplan onca propagandaya kar n,
sonunda ayaklanmadlar. Hatta pek ogu, bazen istemeden de
olsa, halifenin dmanlarnn ordularnda hizmet etti.

Osmanllarn Av ru pa, Iran, Orta Asya, H i n distan ve

Kuzey Afrika'daki devletlerle i l iki leri: Avrupa'yla i likiler

Osmanllarn Avrupa'yla ilikisi zaman iinde byk degiik

likler geirdi. Bu ilikiyi belirleyen, hi kukusuz savat . Yak
lak olarak 1863-1918 yllar arasnda, Osmanllar en az 43 sa
va yapt, bu savalarn 3 1 'i, eitli Avrupa devletleriyle idi. Yi
ne de, bu savalar dneminde, genellikle agn ideolojik bln
meleri tarafndan gizlenmi, ibirl igine dayal baka ilikiler de
vard. 16. yzylda papa ve diger Hristiyan din alimleri hala,
geni Avrupa dnyasnn, Osmanllarn hakimiyetindeki Islam
topraklar ile respublica Christiana denen Hristiyan dnyasna
blnm old ugu fikrindeydiler. Respublica Christiaa terimi,
farkl diller konumalarna ve farkl manarklarn idaresi altnda
olmalarna karn, Ortodokslar hari, btn I lristiyan Latin
devletlerin in, kuramsal olarak , birleik tek bir toplulugun par
as olduklar anlamna geliyordu. 1 6 . yzylda artk ortadan
kalkmakta olan bu respublica Christiaa fikri, sadece tealogla
rn ve ok az sayda insann kafasnda yayordu ; onun yerini

1 36
ulus-devletler kavram almaktayd. Bu ulus-devletlere ballk,
mulak bir Hristiyan birlii dncesinden daha byk nem
kazanmt. rnein, 1 6 . yzylda Fransz kral, Hristiyan
dnyasnn dier lkeleri zararna, kendi devletinin gcn ar
tracak politikalar izledi. I. Franois, Fransz d politikasn
Osmanl d politikasyla ezamanllatrd, fakat resmi bir itti
fak kurmaktan zenle kand. Bir mevsim, Osmanllar kendi
sinin de dman olan Habsburglarla savarken, Osmanl cia
nanmasnn k Fransa'nn gney kylannda, yani gnmz
Rivieras'nda geirmesine izin verdi. Bu nedenle, sert, fakat et
kisiz bir ekilde ktlendi. (Kanuni.'nin Kral I. Franois'ya ilk
kapitlasyonlar verdii hatrlansn . ) Bu olaylar, bir buuk
yzyl sonrasnn olaylaryla karlatrn. 1 688'de bir baka
Fransz kral, XIV Lou i s , Avr upal H ristiyan d evletlerden
Habsburglara , Lam da onlar Osmanllarla savarken saldrmak
ta bir saknca grmedi . Louis bu yzden hafif bir ekilde k
nanclysa da, davranlar genelde devlet ilerinin bir pa ras
olarak kabul edi ldi. Fakat Louis'nin karar , Osmanl-Bat Avru
pa ilikilerinde devletleraras sistemin ev riminde bir dnm
noktasna ve respublica Clrist iana idealinin nihai i llasna iaret
eder. Louis politikasn birdenbire deitirmiti. Daha birka yl
nce St. Gotthard ( 1 664) arpmasnda Habsburglara, Osman
l kuvvetlerine kar yardmc olmak iin asker yollam, ayn
ekilde Girit'te Osmanhlara kar savaan Venedik'e yardm et
miti. Onun iin, 1 688 yl, raiso cl'etal [ hikmet-i hkmet]
denen , devleti korumak iin her eyin yaplabilecei ilkesinin
varlnn yan sra, Osmanllarn Avrupa gler dengesinde da
ha grnr bir role sahip oluunun ve resp) /ica Clrisliana'nn
ortadan kalknn ok ak bir iaretidir.
Dolaysyla, 1 699 Karlofa mzakerelerinde ve 1 730 Belgrad
Bar'nda Franszlar, Habsburglarn fazlaca baar kazanarak
Avrupa g dengelerini bozmasn engellemek iin, Osmanl
lar namna aktif bir biimde arabulucuk yaptlar. 1 8 . yzyl
ilerledike Bat Avrupa-Osmanl ilikileri daha da geliti . Os
nanllar, Msr'da bir Bat Avrupa devletiyle, yani lngilizlerle
resmi itti faklar imzalayp , bir dierine, yani Fransa'ya kar sa-

137
vatlar. 19. yzyln ortasna gelindiinde, aktif askeri ibirli
inin garipserren hibir yan kalmamt; 1853-1856 Krm Sa
va srasnda Osmanllar, Ingilizler ve Franszlar hep birlikte
Ruslara kar savatlar. l856'da Osmanl I mparatorluu "Av
rupa Milletler Camias"na [C oneert of Nations] girdi; bylelik
le, Osmanllarn Avrupa devletler sisteminin dmanndan ka
tlmcsna dnl resmen tannm oldu.
Son bir nokta: Osmanllar Avrupa siyaset arenasnda diplo
masi ve sava kullanarak adeta sradan bir devlet gibi faaliyet
gstermekle birlikte, yine de zgnln korudu. Ktann
dier devletleri, kendilerini tanmlama noktasna geldiklerin
de, Osmanl Devleti'ni yabanc bir varlk, "Avrupa topranda
bir ordugah" olarak grme eilimleri artmaktayd. Oysa, tam
da ayn anda, bu devletlerin bazlar bir savata Osmanhlarla
ittifak yapm oluyord u . Bu m iras, bugn de varln srdr
mektedir. Avrupa Birlii'nin Osmanllarn ardl Trkiye Cum
huriyeti'nin tam yelik bavurusu konusunda bocalamasnn
ksmen bundan kaynakland kansndaym (bkz. blm lO).

Iran v e Orta Asya'yla Ilikiler

Bat , Orta ve Dou Avrupa Osmanl di plomatik faaliyetinin

kukusuz nemli ve youn bir alan olmakla birlikte, Osmanl
diplomatlarnn alma yrtt tek blge buras deildi .
Orta Asya, Iran , Hindistan ve daha batda Kuzey Afrika'daki
devletlerle yzyllar boyunca aktif diplomatik ilikiler yrtl
d. rnein, 1 700- 1 7 74 yllar arasnda I ran hkmdarlar
Osmanl Devleti'ne 18 ayr vesileyle eli gnderdiler. Sklk ve
nemlerine kar n, bu ilikiler Osmanl tarihi zerine yaplm
akademik yaynlarda byk lde gz ard edilmitir.
Osmanl padiahlar eskiden olduu gibi 1 8 . yzylda da,
Iran ve Orta Asya arasndaki snr blgelerinde bulunan Se
merkant, Buhara, Belh ve Hive hkmdarlaryla zaman zaman
diplomatik ilikiler kurdular. Genellikle aralarndan biri ya da
dieri bir tahta k vesilesiyle ya da ortak dmaniara -nce
leri Iranllara, sonraki yzyllarda ise Ruslara- kar yaplacak

1 38
saldrlar konusunu grmek zere eliler gnderirdi. Msl
man devletlerden Osmanl sarayna gelen eliler, genellikle
yolculuk programiarna hacca gitmeyi de dahil ederlerdi. r
nein bir zbek ham, Il. Mustafa'ya bir eli gndermi, ancak
padiah bu srada tahttan indirilmiti. Dolaysyla eli, tavsiye
mektubunu ve getirdii hediyeleri, 1 703'te III . Ahmet'e takdim
etti, sonra hacca gitti ve lkesine 1 706'da dnd. Onun he
men peinden, bu kez yeni han tarafndan , kendi tahta kn
bildirmek ve III. Ahmet'i tebrik etmek iin bir baka eli yol
land. Bu eli de, hacca gidip lkesine yle dnd. 1 720'lerin
banda iki zbek elisi daha geldi, ama sonra 1 777'ye kadar
hibir zbek elisi gelmedi. Aral Gl'nn zbek Hive hanla
ryla diplomatik ilikilerin tarihi, 1 6 . yzyln ikinci yarsna
dek uzanr. Viyana'daki 1 683 bozgunu, yardm olanaklarn
grmek zere bir elinin gelmesine yol at. 1 732, 1 736 ve
1 738'de baka eliler geldi. 1 7 74'teki Kk Kaynarca felaketi
de, Ruslarn yaylmaya devam etmesinden ekinen Orta Asya
hkmdarlar ilc Osmanllar arasnda hzl bir diplomasi trafi
i yaratt . Buhara'daki zbek ham 1 780'de Osmanl sarayna
iki eli gnderdi . Elilerden biri hacca gittikten sonra Kon
ya'da ld , dieri ise sa salim lkesine dnd. I. Abdlhamit
Buhara hkmdarna (Farsa) bir mektupla birlikte pahal he
diyeler yollad. Bu heyet ve Kazak hanlaryla Krgzlara giden
eitli heyetler, I. Abdlhamit'in Krm' geri almak iin destek
salamak amacyla giritii byk diplomatik taarruzun par
alarycl. Padiahn 1 787'de Buhara'ya yollad elilerden bi
ri, daha sonra Afganistan'a gitti ve 1 790'da Osmanl ve Afgan
hkmdarlar arasnda yeniden iliki kurulmasn salad.

H i n distan'daki hkmdarlarla ilikiler

1 5 . ve 17. yzyllar arasnda, Hindistan alt-ktasmda bulunan

eitli devletlerin hkmdarlar, genellikle tahta klar vesi
lesiylc olmak zere, lstanbul'a muntazaman eliler gnderir
lerdi. Byk Mool hkmdan Hmayn'un 1 5 48'te Kanuni
Sultan S leyman'a yollad bir mektupla ilgili nl, belki de

139
sonradan uydurulmu bir yk vardr. Hindistan'daki Mool
devleti ve dier birok devlet, genellikle Iran'la yaptklan sa
valarda Osmanllardan yardm almak iin, 18. yzylda , rne
in 1 7 16 , 17 22 ve 1 747'de, Osmanl sarayna eliler yolladlar.
Malabar kysndaki bir hkmdar, 1 77 7'de Istanbul'a bir eli
yollayarak yerel Zerdli dmanianna kar yardm istedi.
Hediye olarak da, Svey zerinden iki fil gnderdi. F illerden
biri yolda ld , fakat dieri padiaha takdim edildi ve mr
nn kalan ksmn Osmanli payitahtnda geirdi. 1 780'de bir
Gney Hindistan hkmdarnn kzkardei gelerek, Portekiz
liler ile Ingilizlere kar Osmanllarn yardmn istedi . Hem I.
Abdlhamit hem d e lll. Selim, Franszlar i l e Ingilizierin Hin
distan alt-ktas iin giritikleri kapmann lam ortasnda ka
lan Gney Hindistan'n Maysor Sultanl ilc sk sk siyasi ve
ticari anlamalar imzaladlar. Bir keresinde Maysor hkmdan
Tipu Sultan, o srada Msr'da Bonapart'a kar Ingilizierin
mttefiki olan Osmanllarn arabu lucul uk yapmasn istedi .
Dolaysyla, 18. yzyln sonunda bir noktada, Osmanl-Ingiliz
diplomasisi hem Dou Akdeniz'de hem de Hindistan alt-kta
snda faaliyetteydi .

Kuzey Afri ka devletleriyle i l ikiler

Istanbul ile Kuzey Afrika'nn bat blgesindeki devletler arasn

daki siyasal ilikiler zaman iinde nemli lde deiti. 1 6 .
yzylda Fas'n hemen dousundaki eyaJetler dorudan Os
manl denetimi altndayd, fakat 1 7. yzylda yerel komutanlar
iktidar ele geirdikten sonra, buralar farkl farkl trlerde vasal
devletler haline geldiler. Genel olarak bakldnda, Osmanl
eliplomasisi blgede, ya itibari vasal statsnde olan devletlerin
davranlarn bir dzene balamak, ya da vasallarn kendi ara
larndaki veya vasallardan biriyle komu Fas Sul tanl arasn
daki mcadelelerele arabuluculuk yapmak abas i indeyd i .
Kuzey Afrika devletleri iin korsanlk nemli bir gelir kayna
yd. Geimlerini gemilere saldrarak salyorlarcl. Ancak,
1 699 Karlofa Antlamas, Istanbul'un, antlamaya taraf olan

1 40
devletlerin gemilerini Kuzey Afrikal korsanlarn saldrlann
dan korumak iin daha ok aba harcamasn art komaktay
d. Bylelikle, kendi vasallanna kar harekete gemek zorunda
braklan III. Ahmet, 1 7 1 8'de Cezayir daysn Avusturya gemi
lerine kar yaptg saldrlar durdurmaya mecbur elli . Osman
llar arabulucu olarak Fasllar ile Cezayirliler arasndaki anla
mazlklara sk sk mdahale ederlerdi , rnegin 1 699'da oldugu
gibi. Fas sultan askeri malzeme ve siyasal yardm saglamak
i i n 1 7 6 1 , 1 76 6 ve 1 786'da lstanbul'a hediyeler gnderdi.
1 7 66'da Fransz saldrlarna kar destek istiyord u . Faka t
1 783'te, Ruslara kar mcadele eden Osmanl lara ne gibi bir
yardmda bulunabilecegini sormaktayd. Ayn srada, Cezayirli
hasmlar da I. Abdlhamil'e hediyeler yollamaktaydlar.
Bat Akdeniz'deki Osmanl diplomasisinin byleyici bir r
negi 1 8 . yzyl sonlar nda gerekleti . 1 768- 1 774 savanda
Ruslarn, Baltk Denizi'nden Akdeniz'e ve Ege Denizi'ne gele
rek eme'deki Osmanl donanmasn yok ettiklerini hatrlaya
lm. (Beyrut'u yakp ykmlard .) arie Ye katerina'yla ikinci
sava patlak verince, padiah, Fas hkmdanndan Cebelitark'
kapatp Ruslar Akdeniz'e sokmamas n istedi, bu arada l 787-
l 788'de de bir Osmanl heyeti ayn amala tspanya'yla grt.

nerilen kaynaka
() iaretli maddeler In alana yeni balayem grcncilcre tavsiye cdilcn lwya/larcl:
*Aksa n , Virginia. "Ouonan po Iilical wriing, 1 768- 1 808," llenalional ]au mal of
Middlc East Sldics, 25 ( 1 993), 53-69.
Anderson, M. S. 1 1c Easlcn Questio (New York, 1966).
Casscls, Lavcnder. The slrugglc for llc Ollaman Enpirc, 1 7 1 7- 1 740 (New York,
1 967).
*Dcringil, Selim. Tle well protcclcd domains (Londra, 1 998). [Trkesi: Dcringil,
Selim. 1/lidarm Sembolleri ve Ideoloji: ll. Abdlhamit Dcmi (1 876- 1 909) ev.:
Gl aal Gven (Istanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2002) . ]
Farooqhi, Naimur Rahman. Muglai-Otoma rclations (Dclhi, 1989).
Findley, Carcr, lluraucratic reform i n lr Ottona bnpirc: The Sublimc Porlc
1 789-1 922 (Princeton, 1 980).
Ollaman civil officialdor (Princcton, 1 992). [Trkesi: Findlcy, Cartcr. Kalemi
ye/en Miil lliycyc: Osmanl Memurlarm Joplunsal Jirihi ev.: Gl aal G
ven (Istanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1996) . ]

1 41
Gek, Fatma Mge. East encounters West: France and the Ottoman Empire in the
eighteenth century (Oxford ve New York, 1 987).

Heller, Joseph, British policy towards the Ottoman Empire, 1 908- 1 9 1 4 (Londra,
1983).
Hurewitz , ] . C. The Middle East and North Africa, a dowmentary record. 1: European
Expansion, 1 535- 1 91 4, 2. bask (New Haven ve Londra, 1975).

ltzkowitz, Narman ve Max Mote. Mubadele: An Otoman-Russian exchange of am-

bassadors (Chicago, 1970).

Langer, William. The diplomacy of imperialism (New Yo rk, 2 . bask, 1 9 5 1 ).

Marriott, J. A. R. The Eastem Question (Oxford, 1940).
*McNeill, William. Europes steppefrontier (Chicago, 1964).
Parvev, Ivan. Habs b urgs and Ottomans between Vienna and Belgrade (New York,
1995).
Puryear, Vernon John. Intenational economics and diplomacy in tle Near East: A
study of British commercial policy in the Levant, 1834-1 853 (Londra, 1 935).

Vaughan, Dorothy M . Europe and tle Turh: A pattem of alliances, 1 350-1 700 (Li
verpool, 1 9 5 1 ) .
Wasit, S. Tanvir. " 1 877 Ottoman mission t o Afghanistan," Middle Eastem Studies
30, (1994) ' 956-962.

1 42
 ALTINCI B L M
Osm a n l ynetim yntemler

G i ri

Dnyann baka yerlerindeki devletler gibi, Osmanl Devleti

de kendi varln gvence altna almak iin eitli stratejiler
uygulad. Dorudan zor k ullanm, adaletin salanmas, po
tansiyel muhaliflerin devlet iinde grevlendirilmesi ve baka
g kaynaklaryla srekli mzakere yntemlerini birletirdi.
Bu blmde, devletin lke iinde iktidarn yzyllarca srdr
mek iin kulland bazlar aikar, bazlar daha incelikli olan
ynelim teknikleri incelenmektedir. Bu blmn nemli nok
talarndan biri, merkezi ynetimin tar:daki gerek gcnn
aratrlmas ve idari merkezlletirme hakkndaki eski anlatla
rm abartl olduunun ileri srlmesidir.

Osmanl Haneda n : Tahta k i m i n

kacan belirleyen i lkeler

Hi kukusuz, Osmanllarn baarsnn anahtarlarndan biri,

hanedann, iktidarn zirvesini, all yzyl akn bir sre, dev
let yaps eitli deiim ve dnmler geirirken elinde tut
mu olmasdr. Dolaysyla, ncelikle taht devralma biimleri-
1 43
ne ve Osmanl hanedannn kendi meruiyetini nasl olutur
duuna, srdrdne ve glendirdiine bakacaz.
Btn dnyada, hanedanlar ya hem kadnlarn hem de er
keklerin ya da sadece erkeklerin tahta gemesi ilkesini benim
semitir. Osmanl hanedan , sadece erkekleri tahta varis say
mtr, (kadnlarn tahta kmasnn yasayla yasakland) er
ken modern ve modern dnemler monarik Fransas'nda da
geerli olan ayn ilke, modern Rusya ve Ingiliz devletlerinde
geerli dei ldi. Birok hanedan, ekberiyet diye adland rlan
ikinci bir veraset ilkesini, yani tahta, hkmdaro en byk
olunun gemesi ilkesini benimsemekteydi. Osmanl haneda
n, hemen hemen btn tarihi boyunca, olaan veraset uygu
lamalarndan keskin bir biimde ayrld . l lanedan, 14. yzyl
dan 1 6 . yzyl sonlarna kadar, veraselle acmasz, fakat etkili
bir yntem kulland -en byk ol un d eil , en gl olun
tahta gemesi. Orta Asya gelenekleri uya rnca, erken tarihler
den itibaren padiallar, oullarn idarecil ik deneyimi kazan
nalar iin taraya yollad lar. Sancakbeylii yaparken kendile
rine maiyetleri ve lalalar elik ederdi. ( 1 53 7'ye kadar baz Os
manl ehzadeleri ordulara komutanlk da yapt) . llu sistemde,
btn oullar kuramsal olarak taht zerinde eit haklara sa
hipti. Bir padiah ld zaman, genellikle onun l myle ye
ni padiahn tahta k arasnda, ehzadelerin eitli manev
ralarla stnl ele geirmeye altklar bir dnem geerdi.
Iktidar ele geirme mcadelesinde, bakente ilk ulaan, sara
ya ve kapkulu askerlerine kendini kabul elliren ehzade, yeni
hkmdar olurdu. Bu, tahta gemek iin pek soyl u saylama
yacak bir yntemdi, yine de, deneyimli, iyi ilikilere sahip ve
yetkin kiilerin, sistemdeki g odaklarnn destei ni kazan
may baarabiimi kiilerin tahta kmasn salyordu.
Bu tahta geme yntemi , ll. Selim ( 1 566- 1 5 74) sadece en
byk olunu (gelecein lll. Mural' , 1 5 79-1 595) tara idari
grevine -Manisa'ya- gnderince anszn deiti. lll . Murat da
sadece en byk olunu (gelecein lll. Mehmet'i, 1 595- 1603)
sancakbeyi olarak yine Manisa'ya yollad. Aslnda, lll. Mehmet
sancakbeyi olarak grev yapan son pacliah oldu (en byk

1 44
ehzadeler 50 yl daha Manisa sancakbeyliine getirildiler, fa
kat hibiri riilen grev banda b ulunmad ) . Dolaysyla, bu
hkmdarlar dneminde, Osmanl uygulamas ekberiyet ilke
siyle fiilen uyum gstermekteydi.
Tahta kimin geeceinin, "en gl olan kazansn" ilkesine
gre belidendii srenin bir blmnde, kanl "karde katli"
yntemine bavuruldu. Bu yntemi ilk kullanan Fatih Sultan
Mehmet ( 145 1- 1 48 1 ) oldu, btn erkek kardelerinin idamn
emretti. Osmanl toplumu ve genel olarak Islam top l u m u ,
(tpk dnemin H ristiyan Avrupas gibi) insan ld rmeyi id
detle lanetiedii iin, bu du rum biraz aklama gerektirnekte
dir. Ancak, hem Avrupa'da hem de Ortadou'da sradan kiiler
tarafndan yapldnda ahlak d saylabilecek davranlar
hk mdarlarn yapmas caiz grlmekteyd i. Sradan kiiler
insan ldremezdi, ama hkmdar ldrebilirdi. Burada ra
isan d'elal [h ikmet-i hkmet] ak seik kendini gsteriyor.
Il. Mehmet'in davra nna hakllk kazandrmak iin karLL
ve aada aktarlan kanunnarnede Machiavelli kendini grebi
lirdi: "Ger her kimesneye eviadmdan saltanat myesser ola,
karndalarn nizam- alem iin kati etmek mnasibdir. Ekser
ulema dahi tccviz etmitir. Annla amil olalar. " 1 Demek, sra
dan kiiler ldremez, ama hkmdar nizarn ve istikrar uru
na, kendi erkek karelelerini bile katledebilirdi. Karde katli
bir yzyl akn bir sre devam eLLi , 1 5 95'te tahta kan kaza
nan III. Mehmet, 19 erkek kardeinin idamn emreLLi . Karde
katli adeti gerekte 1 648'de sona erdi, bundan sonra sadece
bir kez daha grl d. 1 808'de Il. Mahmut, kendi iktidarn
korumak iin , kendisi dndaki hanedan mensubu tek erkek
olan kardei IV Mustafa'y idam ettirdi.
Hanedan, karde katli adetini terk ederken, ayn zamanda
tahtn en gl olana intikalinden, ailenin en yal erkeine
intikali usulne geti. Ekberiyet denen bu ilke 1 6 1 ?'el e uygu
lanmaya balad ve imparatorluun sonuna kadar srd. Buna
gre, padiah lnce haneelann en byk erkei -genellikle

l A.D. Aldcrson, Tlc structure of tlc Ottoman dynasty (londra, 1 956), s. 2 5 .

1 45
len padiahn bir amcas veya kardei- tahta gemekteydi. Bu
uygulamann gelimesiyle birlikte, 1 622'de kafes sistemi bala
d. En byk erkek padiah olduu zaman, hanedan soyunun
devam iin dier erkeklerin yaamasna izin verilmekteydi.
Bu sistemde, ehzadelerin cam balanyor, gerekten bir ka
fes iinde deil, ama saray arazisinde, zellikle haremde, hal
kn gznden uzakta, padiahn gznn nnde ve denetimi
altnda yayorlard. Ancak, ehzadeler hemen hemen hi idari:
eitim grmez, deneyim kazanmazd, kafesteki gnler genel
likle ilerde hkmdarlk etmeye hazrlanmak iin kullanl
mazd. Sadece padiahn ocuk sahibi olmasna izin vard.
ehzadeyken ocuk sahibi olan son hkmdar III. Mehmet'tir.
Yaa en byk erkein hkmdar olmas, mstakbel hkm
clarn padiah olana kadar kafeste uzun bir sre bekleyebilece
i anlamna geliyordu. Rekor 39 yldr. 1 9 . yzylda hkm
darlk edenler genellikle 15 yl ya da daha fazla beklediler.
Tahta kimin geeceini belirleyen kurallardaki bu deiik
likler -gl olann tahta kmas, karde katli, ekberiyet- ile,
daha nce zerinde durduumuz, iktidarn Osmanl tarihinin
belirli anlarnda fiilen nerelerde bulunduu konusu arasnda
balant kurmak ok nemlidir. Karde katli gibi bir deiik
lik, tam da Trkmen ileri gelenlerine ve u beylerine kar
verdikleri uzun iktidar mcadelesini kazanan padiahlarn,
primus inter pares [eitler arasnda birinci] olma statsn bir
kenara brakt klar srada yaand. 1 6 . yzyl sonlarnda, b
tn ehzadeleri idari tecrbe edinmek zere taraya karmak
usulnden, bir tek en byk ehzadeyi gndermek usulne
geilmesiyle meydana gelen politika deiiklii, iktidar kii
olarak padiahn elinden kp saraynn eline gemekteyken
gerekleti. Ekberiyet ilkesinin ve kafes sisteminin benimsen
mesi ise, iktidarn saraydan, vezir ve paa hanehalklarna ge
mesiyle ayn dneme denk dt. Demek ki, iktidarn merke
zi, soylulardan padiaha, padiahtan kendisinin hanehalkna,
ardndan da vezir ve paa hanehalklarna kayarken , Osmanh
larn tahta geie ilikin ilkeleri de deiti. Sava ve idareci
olarak padiahlara duyulan ihtiya giderek azalmt. Ama pa-

1 46
diahlar, ynetim srecinin simgesi olma ve bu sreci meru
latrma bakmndan nemlerini korudular. Bu srete, vazge
ilmez bir rol oynayan hanedan kadnlar, Osmanl sekinleri
nin oluturdugu yaplanmalada ittifaklar kurdular. Bu kadar
ok padiahn tahttan indirilmi olmasnn -toplam saynn
hemen hemen yars- bir bakma nemi de yoktu , zira siste
min ileyiinin vazgeilmez bileeni, artk padiahlann ahs
lan degil, padiahlk makamyd. Bir baka deyile, onlara sal
tanat makam olarak ih tiya vard, ynelme yetkisi ve ayncal
g bakalanna gemiti.

Haneda n n meru iyet aralar

Padiahlar, Osmanl Devleti'nin fiili ve simgesel nderleri ola

rak, Osmanl toplumu ve siyasal yaps zerindeki hakimiyet
lerini korumak iin irili ufakl bir dizi nlem aldlar. Varlkla
rn gndelik olarak hatrlatmak iin titizlikle ve srekli kul
landklan pek ok ara, iktidarlarnn , sadece emirlerindeki
asker ve brokrallardan degil, hanedan , tebaas ve hem mer
kezde hem de tarada bulunan diger g sahipleri arasnda hi
aralksz sren bir pazarlk srecinden kaynaklandg izlenimi
ni uyandrmaktadr.
Hkmdarlar, kendi konumlarn glendirmek iin, hane
dann yaam dngsndeki belirli aamalar kutlama enlikle
rinden hayr ilerine kadar pek ok merulatrma arac kul
landlar. Yeni padiah tahta k tg an, 1 5 . yzyldan 1 9 . yzy
la kadar Osmanl padiahlannn ogunun yaadg Topkap Sa
ray'nda bir biat treni yaplrd. Yeni hkmdar daha sonra
divan toplar, divan yelerine hediye dagtr ve yeni sikkelerin
darbna emir verirdi. Kendi adna sikke dktrrnek sadece h
kmdarlarn hakkyd. lki hafta iinde hayati nem tayan bir
tren -hanedamn kurucusu Osman'n klcn kuanma treni
Eyp Camii avlusunda yaplrd. Padiah byk bir debdebe
ve lantanayla saraydan kp, Hali'te yapacag ksa yolculuk
iin saltanat kaygna binerdi. Eypsultan Trbesi, Mslman
larn Konstantinopolis'i 674-678 yllanndaki ilk kuatmas s-

1 47
rasnda, kentin surlar nnde ehit den, sahabeden Eyp
el-Ensari iin yaplmt . Rivayete gre, 1 453'te Fatih Sultan
Mehmet'in askerleri Eyp'n kabrini mucizevi bir ekilde bul
mular ve padiah oraya trbe, cami ve dier binalaryla bir
klliye yaptrmt . Kl kuanma, yani Osmanllarn ta giy
me merasim i , hkmdar, hem 1 3 . yzyldaki atalarna hem
ele bizzat Peygamber'in ahsna balayan bu kutsal mekanda
yaplrcl.
Haneelann yeni kuann reit olduunu gsteren ehzade
snnetleri, haneelann yaarn dngsnn ki lometre talarn
dan biriydi. Padiahlar yzyllar boyunca bu olaylar havai fi
ekler, alaylar ve bazen de ok masrafl gsterilerle kutladlar.
Kendi oullaryla halktan insanlarn oullar arasnda balant
kurmak iin , 18. yzyl banda lll. Ahmet ve 19. yzyl sonun
da Abdlhamit de dahil olmak zere, hkmdarlar sk sk yok
sullarn ve bakentin eli er ahalisinin oulla rnn snnet mas
raflarn karladlar. 1 720'de lll. Ahmet, ehzaclelerinin snneti
vesilesiyle Istanbul'da ve imparatorluun eitl i kentlerinde 16
gn s ren nl bir enlik d zenledi . Istanbul'daki enlikte
5000 yoksul ocuk da snnet edildi, alaylar, ayclnlatmalar, ha
vai fiekler, binicilik oyunlar , avlar, raks, musiki, iir ve hakka
baz ve h nerbazlarn gsterilerini ieren trenler yapld.
Ayn padiah I 704'te ilk k znn doumunu byk enlik
lerle kutlad. I3u da hanedan siyasetinele kadnlarn oynad
nelerlik rol ne iaret eden bir olaycl.2 Haneclan, baz tren
lerele ele, kendisi ile devletin dini ve entelektel sekinleri ara
snda ba kurarcl. rnein, 1 7 . yzyl sonlarnda kk ll.
Mustafa'nn ulema gzetiminde resmi ei time balamas, elif
bann ilk harflerini ve Kuran'n baz ayetlerini ezberlemesi bir
trenle kutlanmt. Padiahlann himayesincle, nde gelen ule
ma arasnda d zenlenen hafzlk yarmalar , pacliahn kendi
sini ule mann entelektel yaamyla il ikilendirmesinin bir
baka vesilesiycli.

2 Tlay i\ran, "i\rchitecturc as a theatre o f life: profile of the cightcenth-century

Bosphorus," yaynbnnan doktora tezi, Massachusctts Institute of Techno
logy, 1989, s. 74.

1 48
 Tebaaya, hkmdarlarn h e r gn ve her h a fta hatrlatan
baka aralar da vard . Her cuma namaznda, imparatorlugun,
ister Belgrad'da olsun, ister Sofya, Bosna veya Kahire'de, btn
camilerinde padiah adna h u tbe okunurd u . Bylelikle her
yerdeki tebaa, dualarnda onun hkmdarlgn tanm olur
du. Payitahtta, Il. Abdlhamit ( 1 876-1909) namaz iin Yldz
Saray'ndan hemen yanndaki cuma camiine alayla gider, bu
srada bir grevli yol boyunca birikmi tebaadan dilekelerini
toplard. Osmanl sikkeleri hkmdarlar yceltir, zerlerinde
padiahn tugras, tahta k tarihini ve genellikle saltana tnn
kanc yl oldugunu gsteren iaretler bulunurdu. 19. yzyl
da baslan posta pullarnn zerinde hkmdaro ad ve tugra
s vard, hatta 20. yzyl banda V Mehmet Reat'n ( 1 909-
19 18) portresinin basl oldugu posta pullar kt.
Daha eski tarihlerde minyatrcler, eserlerinele padiahn
zaferlerini veya bir avclaki cesaretini veya bir okuluk gsteri
sini tasvir ederek kahramanlgn yceltmilerdi. 1 7 . yzylda
epey yol alnncaya kadar bu tr mo tiflere sk sk rastlanmakla
birlikte, belki de padiahlar o kadar kahramanlk gstennecligi
ve vakitlerinin ogunu sarayda geirdigi ii n, bunlar reten
nakkahaneler zamanla ortadan kayboldu. Genel likle yazma
eseriere konan bu tr minyatrlerin amac ve etkisi pek belli
degildir, zira eninde sonunda saray duvarlar iinde kalan bu
eserleri sadece saray halk grmekteydi.
Hanedan mensuplar kiisel kaynaklarn kullanarak, teba
aya ltufkarlklarn hatrlatan binlerce kamu binas yaptrd.
Bu noktada, 1 9 . yzyl sonlarnda dnm geiren Osmanl
Devleti bu sorumlulugu stlenene kadar, saglk, egitim ve ha
yr kurumlarnn masrafla rn n devlet degil, zengin ve gl
kiiler tarafndan karlandgn hatrlamak gerek. Pacliahlar
ve hanedan mensuplar, zellikle payitahtta, ama imparatorlu
gun baka yerlerinde de yzyllar boyunca cami, imaret, e
melerin yapm ve bakmn finanse ettiler. Bunlarn parasn da
devletin hazinesinden degil, kendi zel keselerinden dediler
(ancak, 1 9 . yzyla kadar padiahn hazinesi ile devlet hazine
sini birbirinden gerekten ayrmak mmkn degildi) . Bunlar
149
Resim 1. lll. Ahmed (1 703- 7 730) emesi, Ista nbul.

hem dindarl k gerei hem de hkm srme haklarn bir kez

daha teyit etmek, tabi ahalinin onayn , kran duymasn ve
nihai olarak da itaat etmesini salamak iin yaptlar. 1 7 28'te
lll. Ahmet Topkap Saray'nn birinci kaps dnda byk bir
eme yaptrd (resim 1 ) . ll. Abd lhamit Kuzey Filistin'in cra
Akka kentinin yerli ahalisi iin bir saat kulesi yaptrarak, ha
yrseverl iini hatrlatmak amacyla zerine adn koyd urdu.
Padiahlar, Istanbul'un ve dier eski Osmanl kentlerinin silu
eline hala egemen olan olaanst selatin camilerini de finan
se elliler, rnein, Kanuni Sultan S leyman'n ve I. Ahmet'in
1 6. - 1 7. yzyl Istanbul camileri ve ll. Selim'in Edi rne camii
bunlar arasndadr. Padiahlar bu camilere kendi adlarn ver
meye zen gsterdiler. Dolaysyla, hanedan, Osmanl Msl
man dnyasnn en b yk ibadethanderine ayrlmaz balarla

1 50
balyd . 1 9 . yzylda Il. Mahmut bu gelenei devam ettirerek,
yeni yaptrd camiye ( 1 826 ) , Yenieri Oca'n ortadan kald
rnn ansna Nusretiye [ "zafer" ] adm verdi (resim 2 ) . H
kmdarlarn enerji ve paralar, imparatorluun drt bir ke
sine kprler, emeler, hanlar yaptrmak ve bu yaplar idame
ettirmek gibi baka pek ok ama iin de harcand.
ii tebaann ihtiyalarn da karlamaya zen gsteren padi
ahlar, (ii tarihinde nemli olaylar ansna yaplm) Kerbela
ve Necef trbelerinin tezyini konusunda 1 6 . yzyl sonlarnda
Safavilerle yar halindeydiler, bu destei daha sonraki yzyl
larda da srdrdler. Ayrca hanedan, kutsal Mekke ve Medine
kentlerindeki fiziksel varln enerjik bir ekilde vurgulaya
rak , hanedan ile Haremeyn arasndaki ba herkese hatrlat
maktayd. Osmanllarn neredeyse bin yllk yaplarn onar
m nda gsterdii cmertlik gze arpan kitabelerle ilan edil
mekte, bylelikle hanedana, kskanlkla koruduu bu kutsal
yerlerin hayatnda nemli bir yer verilmekteydi. rnein 1 9 .
yzyl sonunda II. Abdlhamit, tpk 16. yzylda Mool impa
ratorlaryla rekabete giren atalar gibi, dier Mslman lke
hk mdarlarnn Haremeyn'i tezyinini engelledi. Osmanllar
Mekke'nin yerli ahalisinin iaesini de ayn ekilde tekellerine
almaya altlar. Padiahlar, kutsal grevlerini yerine getirmek
zere Mekke ve Medine'ye giden haclarn gvenliini garanti
altna almak iin de byk gayret gsterdiler. Askeri bakmdan
zayflamaya devam ettike, Osmanl ynetimi Mslman dev
let kimliini daha nce grlmemi derecede ne kartmaya
balad. Yukarda grld gibi (bkz. blm S ) , halifelik un
van ve rol, 18. yzyl sonlarnda bir ul uslararas politika ara
c olarak gndeme gelmeye balad . 18. yzyln ilk yarsnda,
padiahlar am'dan Haremeyn'e (Mekke ve Medine) giden hac
yol unu korumak ve tahkim etmek iin byk bir titizlikle n
lem al maya baladlar; kaleler ina ettiler, garnizonlar takviye
ettiler. Osmanl meruiyetini ypratmak iin bilinli aba gs
teren Arabistan'daki Vahhabi isyanclar, 1 8 . yzylda hacc en
gellediler ve 1803'te Mekke'yi ele geirdiler. O zaman ll. Mah
mut Msr'daki Mehmet Ali Paa'nn oraya asker gndermesini
1 51
Resim 2. ll. Mahmud'un (1808-1839) yaptrd Nusretiye Camii'nin i grn.

1 52
istedi. Mehmet Ali Paa'nn kuvvetleri Vahhahi: hakimiyetine
geici olarak son verdi. II. Abdlhamit, halifelik unvann pe
kitirmek, hac yokuluunu kolaylatrmak ve Suriye-Arabis
tan eyalerlerini lstanbul'a balamak iin 9 . yzyl sonunda
Hicaz demiryolunu yapt. Birinci Dnya Sava srasnda ngi
lizlerin Mekke ve Medine'yi ele geirme ve demiryolu ulam
n kesintiye uratma abalar, bir yzyl akn bir sre ncesi
nin Vahhabi saldrlan gibi, Osmanllarn Islam alemi iindeki
itibarn azaltnay hedeflemekteydi (bkz. blm S ) .
Ancak, hibir Osmanl padiah saltanat srasnda hacca git
medi , Haremeyn'i ziyaret etmedi. Aslnda hacca giden hane
dan mensuplannn says yarm dzineyi bulmaz.3 Bunlarn
drd hanedan mensubu kadnlar, geri kalan da padiah ele
riydi. Yavuz Sultan Selim s Tde Kahire'deyken Haremeyn'in
anahtarlarn Mekke eri ri'nden teslim ald, fakat ok yaknn
da olmasna karn, kutsal yerleri ziyaret etmedi. l 7. yzyl
balarnda Il. Osman hacca gideceini ilan etti, fakat ksa bir
sre sonra ldrld. 9 22'de tahttan indirildikten ksa bir
sre sonra Mekke'yi ziyaret eden VI. Mehmet Vahdeddin, bel
ki de Osmanl slalesinin buraya giden tek erkek mensubu ol
duysa da, haccn gereklerini yerine getirmeden dnd. Sal
ve mali durumu elveren btn Mslmanlarn yerine getir
mekle ykml olduu byle temel bir grevin hanedan men
suplan tarafndan ihmal edilmesi nasl yorumlanmaldr? II.
Osman zamannda, ulema padiahlarn hacca gitmek iin pa
yitahttan ayrlmak yerine, Istanbul'da kalp adalet datmas
nn uygun olduuna dair fetva vermiti.4 O srada ll. Osman'n
ynetimine muhalefet etmekte olan ulema, hacca gitme plan
nn gizli bir amac olmasndan endieleniyordu . Dolaysyla,
padiahn hacca gitmemesinden yana belirtilmi bu gr, ok
zel bir durumu yanstyor olabilir. Ksacas, hibir Osmanl
padiahnn saltanat dneminde hac farizasn yerine getirme
mesi arpc grnmektedir.

3 Alderson, Structure, s. 1 2 5
4 Bu konuyla ilgili gzlemleri iin Hakan Karaleke'ye teekkr ederim.

1 53
 Topkap Saray - s . yzyldan 9 . yzyl ortasma kadar padi
ahlarn ikametgah oldu- haneciann vermeye alt o rk
tc ihtiam hissini yaratan, darya kapal, esrarengiz bir ikti
dar alan olarak kald. Buras bir yasak kentli; Pekin'dekinden
ok da fa rkl olmayan , ama daha kk lekte bir yasak kent.
l ie bir dizi emerkezl i ember halinde ina edilmiti. D
emberierden i emberiere giden kaplardan geildike, giri
izni snrlanyordu . Halk, sarayn ana kapsndan birinci avluya
girer, ama daha ileriye geemezdi . Resmi ileri olanlar, konuyu
Divan'a arz elmek iin ikinci avluya girerler, ama daha ileriye
geemezlerdi. nc avluya sadece grevliler girebilirdi. Di
er bl mler ise sadece padiaha, ai lesine ve ihtiya duydukla
r ahsi hizmetkarlar ile maiyetlerine ayrlmt. Devlet yaps
deitike, saraylar da deiti. Abdlmecit, l856'da Topkap'y
terk ederek Boaz kysndaki, gsterili bir biimde darya
alan Dalnabahe Saray'na ta nd. Il. Abdlhamit'in Boaz
kysnn yukarsndaki Yldz Saray ise, bu padiahn mahre
miyete daha dk in ve mnzevi karakterini yanstr.
Topkap Saray'nda (bugne kadar) muhafaza edilen kutsal
emanetlere sahip olmak, Osmanl hanedanm nemli itibar ve
eref kazandrmtr. s ?'de 1. Selim tarafndan Kahire'den
gelini len b u emanetler arasmda peygamberin h rkas , sakal
nn kllar , ayak izi , yay ve dier kutsal nesneler vardr. Ayr
ca, ilk drt halifenin kllan da buradadr. Bu emanetlcrin, si
yasal iktidar mekan olan sarayn iinde bul unmas anlamldr.
Kar karya b ul unduumuz ey, Avrupal bir Fkmdarn
Va ftizci Yahya'nn bedeninin bir parasna veya Bizans impara
toru tarafndan bulunup Konslanlinopolis'e getirilen Gerek
Ha'a sahip olmaklan duyduu gurura denk bir durumd ur.

Osmanl idares i n i n eitli yn leri

ldareci ve asker toplamak iin kullanlan devirme yntemi,

l 700'lere gelindiinde oktan ortadan kalkmt , ancak, konu,
Osmanl _arihyazmna hala fazlaca egemen olan stereotiplere
k tu laca iin, burada zerinde durmakta yarar var. Stere-

1 54
otip yaklama gr e , Osmanllar byklklerini Hristiyan
lk'tan Mslmanlk'a dnenlere borludur. Abartlm genel
lernelerin ogu gibi, bu stereotipletirme de bir ksm gerek
Iere dayanmaktadr. 1 5 . ve 1 6 . yzyllarda, devirme yazlanlar
gerekten de nemli bir kapkulu kaynag idiler; aralarndan
pek ogu sadra.zamlk yapt , idareele yksek makamlara geldi.
Ancak, zamanla devirme usul terk edildi . ll. Osman, devri
nin getigini ve ilevsizletigini syledigi devirme sistemini
1 6 22'de kaldrmaya alt. Yerine geen IV Murat devirme
usuln askya ald ; 1 7. yzyl ortalarna gelindiinde, sistem
Osmanl yaamndan tmyle silinmiti. Bu stereotipletirme,
Osmanl yaamnn bu gereginin, bir baka gerekle, yani im
paratorlugun siyasal ve askeri olarak g kaybetmekle oldugu
geregiyle, ayn yllara rastlam olmasndan kaynaklanr.
Esasen, burada birtakm yanl varsaymlar sz konusud ur.
Bunlarn ilki, i siyasal yaplarda meydana gelen clegiiklikle
rin, Osmanl lmparatorlugu'nun yakla k 1 600 sonrasnda
gzle grlr bir ekilele zayfla nasnda oynad rolle ilgili
dir. Gzlemciler, uzun yllar boyunca, Osmanl kurumlarnda
ki evri min, yani padiahn iktidar oclag olmaktan kmas nn,
imparatorlugun uluslararas g mcadelesinele zayf duruma
dmesine neden olduu eklinele yanl bir 5onu kardlar.
Ancak, tarihiler, artk Osmanl lmparatorlugu siyasal yapla
nndaki degiimin 1 6 . yzyl ile 18. yzyl arasnda meydana
geldii ni ve bu srecin Osmanl kurumlarnn yeni bii mlere
evrilmesi eklinde tarif edilmesinin daha dogru oldugunu sy
lemekteclirler. Bu yeni biimlere sahip kurumlar, kukusuz es
ki kurumlardan farkl yd : Artk padiahlar sadece tahtta otu
rurken, devleti fiilen idare eden vezirler ve paalard. Fakat i
kurumlardaki b u farkl lk 1 6 . ve 1 8 . yzyllar arasnda meyda
na gelmi bir dnmd, zay flama degil. Bu zayflk ve geri
leme iddialar , Osmanllarn gerekten de savalar ve topraklar
kaybetmekle oldugu uluslararas cephedeki durumdan kay
naklanr. Uluslararas alanda , l 750'nin Osmanl sistem i , hi
kukusuz, 1 600'dekinclen geride bir yerlerdeydi ; imparatorlu
un grece uluslararas konumu enikonu zayflamt . Gerile-

1 55
menin gerek yks bu alandayd. Avrupa'nn giderek daha
fazla gerisine den Osmanllar, Japonya dnda btn dn
yayla ayn kaderi paylatlar. Bat (ve baz Dou ve Orta) Avru
pa devletleri kyas kabul etmez lde glenmilerdi; 1 500
dolaylarnda en gller arasnda yer alan Osmanl Imparator
luu 18. yzylda ikinci snf lke statsne dt. Iktidarn
padiahn elinden baka yerlere aktarlmas, uluslararas alan
daki bu gerilemeyi yanstyordu, fakat onun nedeni deildi .
Ikinci yanl varsaym , Osmanl Devleti'nin gcnn kayna
nn devleti yneten (lslam' kabul etm i) Hristiyanlar oldu
u eklindeki artk terk edilmi dneeye dayanr. Bu varsa
yma gre, devirme usu l zay !ladka, devletin gc de azal
mt , nk artk il erin banda eski H ristiyanlar d eil ,
Mslmanlar vard . B u yaklamda, sz konusu olaylardan bi
rinin dierinin nedeni olduu -Osmanll arn by klnn
clevirme sisteminden kaynakland ve bu sistemin terk edil
mesinin Osmanl Im paratorl uu'nun gerilemesine yol at
gibi ok yanl bir sonu karlmaktadr. Kltrel nyargnn
bu apak rnei nde, Hristiyanlarn, doalar gerei, Msl
manlardan stn olduu kabul edilmekte; Msl manlar ise,
yanl bir eki lde, devlet ynetme becerisine sahip olmayan
bir topluluk olarak grlmektedir.
Devirme dzeninin gerilemesini ve Osmanl Devleti'nin
dnmn -her ikisi ele yaklak 1 450 ile 1 650 yllar ara
snda meydana geldi- Osmanl siyasal sisteminin dinamikleri
nin sonucu olan , ayr , fakat ilikili sreler olarak grmek da
ha yerinde olacaktr. Birincisi, ilk dnem Osmanl Devleti'nde
ar bir toplumsal hareketlilik vard, erkeklerin devlet grev
lerine alnmas ve ykselmesi nnde ok az engel sz konu
suyd u . Hzla byyen devletin askeri ve idari ayg tlarnda
mthi insan ihtiyac bul unuyordu ve esas itibariyle, sisteme
katlan herkese zenginlik ve g olana sunulmaktayd. Ite
bu akkan srecin bir paras olan devirme sistemiyle gelen
ler, hi deilse ilk birka kuak boyunca, her bakmdan (ku
ramsal olarak) hkmclara bamlyd . Osmanl kapkullarnn
zamanla byyen saflar iinde, ilk kuak d evirmeler, Os-

1 56
manh hizmetinde yalan p, oluk ocuk sahibi olmu ve oul
larnn orduya veya brokrasiye girmesini ayarlam daha eski
kuak devirmelerin ocuklar ve baka kanallardan giren as
ker ve brokratlar yer almaktayd. Zaman iinde, eski kuak
devrnelerin soyundan olanlarla, baka kanallardan gelenle
rin nemi sayca artt; yani, siyasal sistem olgunlatka, eski
lerin yerini alacak kendi insan kaynan yaratarak devirme
sistemini gereksiz kld.
Ikincisi, devirme sisteminin yava yava terk ediliini, ikti
darn padiahn ahsndan sarayna, sonra da Istanbul'un vezir
ve paa hanehalklarna getii , yaklak olarak srasyla, 453-
550, 5 50-650 ve 650 sonras eklinde dnemlere ayrlabi
lecek srecin bir paras olarak d nn. Devirme sistemiyle
gelenler sadece pacliaha tabi old uklarna gre, bu sistemin ge
rilemesi pacliahlarn sistem iindeki g kaybnn bir paras
olarak grlebilir. Devirme usulnelen ve devirne yazlanla
rn padiah saraynda yetitirilmesi sisteminden bu uzaklama,
dala 6. yzyl ortasnda, padiahn kiisel iktidarnn en g
l olduu bir zamanda gzle gr lr hal almt . O s rada, bir
tak m kapkullar, saray iolanlarn kendi hanehalklarnda
ei tmeye balamlard . Bunlar daha sonra padiahn hanehal
kna gireli ler ve ard ndan da tara yneliminele yksek m a
kamlara (sancakbeyliine veya beylerbeyliine) getirildiler. 7.
yzylda, delikanllar saray hizmetine, genellikle kendilerini
himaye eden, askeri veya sivil hizm ette mevki sahibi kiiler
vastasyla girerlerdi. Byl elikle, devirme ve saray sistemi za
yflad ve padiahn hanehalkna ok benzeyen rgtlenme ya
psna sahip vezir, paa ve st dzey ulema haneleri ortaya
kt. Bu vezir, paa ve ulema hanelerine yetitirmek zere
devirmeler alnamyordu -buna sadece padiahn yetkisi var
d- onun yerine gen kleleri, yandalarnn veya mttefikleri
nin ocuklarn veya baka isteyenleri alrlard. Devlet grevle
ri iin ihtiya duyulan, pek ok askeri, mal ve idari sorumlu
luk alannda eitli deneyimlere sahip insan yetitiren bu ve
zir, paa ve st dzey ulema hanehalklarnn nemi yava ya
va artt. Devirmelerden daha eitli ve esnek gemiiere sa-
1 57
hip yeni grevlilerin yetimesini saVayan bu kaplar, sarayla
baarl bir ekilde rekabet ettiler. 1 7. yzyln sonuna gelindi
inde, vezir-paa kaplarnda yetienler, merkez ve tara idare
lerindeki kilit grevlerin hemen hemen yarsn ellerinde tut
maktaydlar.
1 8 . , 19. ve 20. yzyllarda padiahlann kendi iktidarlarn
desteklemek iin , kzlarn, kzkardelerini ve yeenierini dev
let hizmetindeki nemli grevlilerle evlendirmesi allm bir
durumdu. Bu ekilde, ittifaklar kurarak rakip ailelerin ortaya
kmas ihtimalini azaltyorlard. Kzlar bazen yetikin, bazen
de bebek ya da kk ocuklard. Sultan ailesi kadnlan koca
lar lnce genellikle hzla yeniden evlenir, yksek mevki sa
hibi bir baka grevliyle ittifak kurarak hanedana yardm et
meyi srdrrd. Evlilik yoluyla ittifaklar kurmak, imparator
luun sonuna kadar hanedann standart uygulamalarndan bi
ri olmaya devam etti. rnein 1 9 1 4'te, tahttaki padiahn bir
yeeni, nfuzl u Jn Trk nderi Enver Paa'yla evlendi .5

Merkez-tara i l ikileri

Bu blmde 18. ve 1 9 . yzyl bakent-tara ilikilerine iki

farkl corafyadan rnek verilmektedir. Birinci rnek, 1 708-
1758 arasnda am'dan , ikincisi de yaklak 1 798- 1 804 arasn
da Filistin'in kuzeyindeki Nablus kentindendir. Her iki rnek
de Arap eyaletlerinden seilmi olmakla birlikte, merkezi dev
let grevl ileri ile yerel grevliler arasnda aralksz sren kar
mak pazarlk sreleri hakknda bir fikir verecek, imparator
luun btn iin geerli rnekler olarak dnlm lerdir.
am rneinin arka plan olarak, nce 1 8 . yzylda ve 19.
yzyl banda olaylarn genel akn hatrlayalm. 1 750 yl
dolayiarna kadar, merkezi devlet sava alanlarnda baarlar
kazanm, Mora'y geri alm, nce Byk Petro'yu, sonra Ve
nediklileri yenilgiye uratm, Belgrad' yeniden ele geirmiti.
Bunlar felaketler izledi, zellikle 1 768- 1 774 Osmanl-Rus Sa-

5 Artan, "Architccture," n . 75.

1 58
va ve l 820'lerde ve l830'larda Rusya ve Mehmet Ali Paa
nnde uranan bozgunlar. I siyaset dzleminde, Istanbul,
18. yzyl balarnda taray daha iyi kontrol altnda tutmak
iin birtakm gl programlar yrrle koyduysa da , yakla
k l 750'den sonra yerel ayan byk g ve nfuz kazand. Is
tanbul, bu son dnemde tara yneticilerine daha fazla karar
yetkisi verdi, ahaliyle ilikilerinde ayana daha fazla dayanr ol
du . lll. Selim ve -ondan daha baarl olan- Il. Mahmut, iktida
r merkezde toplamay ve tarann gndelik yaam zerindeki
kontrol artrmay amalayan daha merkezi bir siyasal sistem
ina etmeye baladlar.
Imparatorluk topraklarnn blgel ere ayrlmas konusuna da
deginmemiz gerekir. Osmanl topraklan ilk yzyllarda ok
basit bir ekilde iki byk idari blgeye ayrlmt: Anadolu ve
Rumeli beylerbeylikl eri . Balarnda birer beylerbeyi bulunan
bu blgeler, sancaklara ayr lnt. 1 6 . yzyla gelindiinde,
ok genel anlamda imparatorlugun sonuna kadar devam ede
cek olan idari sistem kurulmutu. En byk idari birimleri
eyalerler oluturmaktayd . Bunlarn her birinin kendilerine
bal sancaklar ve sancaklarn altnda da kazalar vard. Her
birimde bulunan eitli grevliler, hiyerarik bir zincir iinde,
stlerine ve nihai olarak da piramidin en tepesindeki valiye
kar sorumluydu lar. Genel olarak bakldnda, imparatorlu
un sonuna kadar bu idari rnt hakim oldu; idari birimle
rin adlar ayn kald, ama zaman iinde kldler (harita 6) .

Merkez-tara i l ikileri : am, 1 7 08- 1 7 58 6

am Osmanl lmparatorlugu'nun kilit yerlerinden biriydi ve

bu nedenle 18. yzyln ilk yarsnda Istanbul'un ilgi odakla
nndan biri oldu. yk l 70 l'de, Osmanllarn Avrupa snrn
da ugrad byk bozgunlarn ve am-Mekke hac yolundaki
BedeVl saldrlarnda 30.000 hacnn ld felaketin ardndan
balar. Karlofa Antiamas ve hac kervanlarna yaplan saldr-

6 Karl K. Barbir, Otoman rle in Damascus, 1 708-1 758 (Princelon, 1980).

1 59
HMiU. 6. Osmanl eya/etleri, yak/. 1 900. (Kaynak: Halil ina/ck ve Donald Ouataert. der., An economic and social hstory of
the Otton\M' Empire,. 1 300- 1914, CMnbridge. , ooWt.).
lar, hem yerel alandaki hem de merkezdeki deiim ihtiyacn
arpc bir aklkla ortaya koydu.
Bunun zerine, Istanbul am idaresine eitli bakmlardan
yeniden canllk kazandrmak zere harekete geti. l lk olarak,
daha nce eyaletin eitli idarecileri arasnda bltrm ol
duu birtakm yetkileri am valisinde toplad -vergileri topla
ma, gvenlii salama, ayaklanmalar nleme ve kent yaam
nn normal seyrini srdrmesini salama yetkilerini verdi. Vali
eyaletin yeniden Osmanl sistemiyle uyumlu hale gelmesini
salayacak, tabi ahal iyi daha iyi koruyacakt ki, onlar da devle
ti ve ordusunu daha iyi finanse edebilsinler. O dnemin btn
devletleri gibi Osmanl Devleti'nin de temel grevi, ahaliyi ko
ruyacak ordunun ihtiyalarn karlayabilmek iin ahalinin
refahn gvence al tna a l m a k t . 7 Ikinci olarak , payita h t ,
l 708'de am'a, el-Azn ailesinden gl yerel balara sahip,
am kkenli yeni bir vali gnderdi (bu aile am ve Suriye siya
setinde halen etkili ve sz sahibidir) . Bu vali, greve atand
srada , hem Istanbul'da merkezi devlet sekinleri arasnda,
hem de am'da yerel sekinler arasnda kabul edilmekteydi.
Istanbul'la balantlar hayat nem tayordu; bakent, atanan
el-Azn ailesi mensubunu kendi arac olarak grmekteydi. El
Azn ailesi ise bir yandan kendi yerel karlarn gzetirken,
bir yandan da Osmanl evresinin bir paras olarak almak
tayd , zira valilii srdrebilmek iin Istanbul'un himayesine
ve korumasna ihtiyac vard . am'daki bu olaylar, merkezi
devletin artk eyaletleri ynetmek zere kendi sekinlerini
karmayp, yerel sekinlerle ibirlii yapt ve onlar, merkezi
devlet adna ynetmek zere kendi blgelerine geri gnderdii
daha genel bir rntnn bir parasn yanstmaktayd. Ite
el-Azn ailesinden birinin valilie tayini, Osmanl idaresinde
sren deiimin ve yerel bal antlarn saray eitimine kyasla
neminin arttnn iaretiydi.
nc noktamza gelecek olursak , bu tayin, baka idari
deiiklikleri de gstermektedir. l 708'den sonra am valisinin

7 Ibid., s. 19-20.

161
artk savata hizmet yapmas ve komutas altndaki askerleri
snr blgelerine getirmesi gerekmemekteydi. Sorumlulugun
bu ekilde yeniden tanmlanmas, 1 8 . yzyln yeni gerekleri
ni, artk genilemeyen ve yeni gelir kaynaklar ele geiremeyen
bir imparatorluk geregini yanstmaktayd. Imparatorluk kar
karya oldugu yeni ihtiyac, mevcut kaynaklar saglamlatr
mak ve daha etkin bir ekilde kullanmak geregini kabul et
mekteydi. Askeri hizmet olmaynca, vali nemli bir terfi kana
ln kaybetmi oldu . Artk bir sava degil de, idareci olarak
snlandrlan vali, eyaletin her zamankinden byk bir bl
m zerinde daha dogrudan denetim ve otorite sahibiydi. n
celikle yerel dzeyde kanun ve dzeni saglamakla grevlendi
rilen ve sefere kmamas aka emredilen vali, hareket alan
son derece snrlanm bir ahsiyet haline geldi. Bun un dogal
sonucu olarak, 1 8 . yzylda imparatorluk genelinde valilerin
yerlerinin degitirilmesinde keskin bir d grld , bu da,
yerel grevlerini baaryla yerine getirmelerine verilen nemin
bir iaretiydi.
Drdnc olarak, yerel koullar bilen yeni vali, Istanbul'un
eyaletlerde zerk yaplarn gelimesini engelleme abas dahi
lind e, yerel ayan, yenieriler, Bedeviler ve airetler arasnda
daha etkili denetleme ve dengeleme mekanizmalar ol utur
naya alt. Bunu , yerel yargy kendi amalarna uygun bir
ekilde kullanmak da dahil, eitli yollardan baard . Osmanh
hukuku drt Snni nezhebini tannaktayd, fakat devlet res
mi olarak Hanefil ik'i beni mseniti . am'da, blgede agrlg
daha agrlkl olan afii mezhebine bagl am dini ileri gelenle
ri aleyhine, Hanefi mezhebinden ulema giderek daha fazla ka
yrld . Gerekten de, yaklak 1650'ye kadar am ulemas a
fii, Hanefi ve Hanbeli fkh mezheplerine balyken, l 785'e ge
lindiginde hemen hemen hepsi Hanefi'ydi . Devlet, bylelikle,
Istanbul'da uygulanan ilkelere daha uygun, daha homojen bir
hukuk ynetimi oluturmay amalyordu.
Beinci olarak, yeni vali hacca gidenler iin daha gvenli ko
ullar yaratmak zere harekete geti, bu ie gemite oldugun
dan ok daha byk nem verilmekteydi. Bunun iin daha fazla

1 62
garnizon kurdu, daha ok muhafz grevlendirdi ve Haremeyn'e
giden yol zerindeki mstahkem mevkilerin saysn artrd.
am valisi, 1 708'den itibaren 1 9 18'e kadar resmen hac kervan
nn kumandanln yapt. Bu da padiahn blgedeki problem
leri zmenin yan sra, dinle ilgili konularda devletin daha aktif
bir rol stleurnesi eklindeki genel taahhdnn parasyd.
am eyaletinde daha sk merkezi denetim kurmaya ynelik
bu programlar 1 75 7'ye kadar az ok ie yarad. 1 757'de Bedevi
ler hacdan dnen kervan yamaladlar, 20.000 hac scak, su
suzluk ve saldrlar neticesinde ld. Bu, am blgesindeki
merkeziletirme abalarn 1 9 . yzyl reformlar na kadar sona
erdirdi. Bundan sonra, yerel ayan blgede daha byk nem
kazand. Bu ayann nllerinden Zahir l-mer Kuzey Filistin
ile am arasndaki blgede kk bir devlet kurdu, Cezzar Pa
a da bu devleti biraz daha geniletti. (Akka'da, Cezzar Paa'nn
gzel camiini ve hemen yaknnda , Filistin'de pamuk retimini
artrmak ve yre pamuunu Avrupa'ya satmak amacyla yaptr
d su kemerlerini grmek hala mmkndr. ) Benzer bir e
kilde, 18. yzyl sonlarnda hemen hemen her yerde gl ta
ra ayan ortaya kt. rnein, Karaosmanol u hanedam 1 8 .
yzyln byk ksmnda Bat Anadolu'ya hkmederken, gn
mz Arnavutluk'unun yaknlarnda Tepedelen li Ali Paa 1 ,5
milyon Osmanl uyruu nun kaderini belirledi.8

Merkez-tara i l i kileri: Nablus, 1 798-1 8409

am'n aksine, Nablus nemli bir merkez deil, yerel neme

sahip m tevaz bir da kasabasyd. Nablus'un yksnn iki
ksm vardr: Birincisi 1800 dolaylarnda, ikincisi de 1840'lar
dan sonra geer. ykn n birinci ksmnda, pek ok blgenin
1 8 . yzyl sonlar tara yaamnn nitelii hakknda birok ey
reniyoruz. Bu, genel olarak bakldnda, ayann zerklii
nin yeni dzeylere u lat ve ou zaman merkezi devlet ira-

8 Ayrca bkz. b. kitabn 46-50 sayfalar.

9 Besha ra Oounani, nccliscovering Palestine: Merchants and peasants in ]abal Nab
I us, 1 700-1 900 (Berke ley, 1995).

1 63
desinin pek az hissedildii bir dnemdi. yknn ikinci ks
mnda ise, Nablus rnei, 1840 dolaylarnda balayan 1 9 . yz
yl reformlannn tara yaamna mdahalesini yanstr. Byle
likle, siyasal iktidarn 1 9 . yzyl balarndaki niteliini, devle
tin o sradaki ileyi biimini ortaya koyar. Nablus'ta (ve impa
ratorluun her yerinde) , merkezi devlet yerel ayanla yeni bir
tarzda kaynam, onlarn gcn kendi iktidannn bir paras
haline getirmiti. Nablus'ta ve her yerde, Istanbul, yerel se
kinleri, merkezi olarak yaratlm, yeni kurumlarn yerel d
zeyde paralan haline getirerek merulatrmaktayd. Bu , iki
ynl bir gelimeydi. Merkezi ynetim de, merkezi olarak or
ganize edilmi kurumlara katlarak bunlara yerel ahalinin g
znde inandrclk kazandran yerel sekinlerin ibirlii saye
sinde, yerel alanda meruiyet kazanmaktayd. lte, Osmanl
idaresinin candamannda, bakent ile tara arasndaki , her iki
tarafa da yarar salayan bu dzenleme bulunur.
Nablus ykmzn ilk ksm, Msr' istila eden Napolyon
Banapart'n k u zeye d oru yryp Su riye'ye g i rmesi ve
1 799'da Akka'ya saldrmasyla balar. lll . Selim topraklarn
korumak iin, arka arkaya fermanlar gndererek, yerel askeri
kuvvetlerin toplanp istilanlara saidrmasn emreder. Bu or
tam iinde, Nablus yaknndaki Cenin'de bulunan bir yerel g
revl i, blgedeki dier nderleri Bonapart'a kar direnmeye a
ran bir iir yazar. Ken tin ve krsal alann n fuz sahibi hane
halklarn ve ailelerini tek tck sayarak cesaretlerine ve askeri
glerine vgler dzer. Ancak, yirmi drt ktalk bu iirin
iinde bir kere bile padiah veya Osmanl idaresini anmad
gibi, "i mparatorluu korumann gereinden veya padiaha
hizmet etmenin an ve erefinden" sz bile etmez.10 Onun ye
rine, yerel sekinl erden ve Islamiyel'in ve kadnlarn kar kar
ya olduu tehlikeden sz eder. Blgeye sel gibi akarak kendi
lerini harekete gemeye aran fermaniara ise, ancak yle bir
deinip "uzaklardan" geldiklerini syler. Topkap'nn ihtiaml
kuleleri ve surlan ok uzakta kalm gibidir.

l O Ayn yer, s. 1 7.

1 64
 Devlet bu blgede ne kadar denetim sahibiydi? Grnd
kadaryla ok az. Filistin blgesinden vergi toplamakta o ka
dar zorluk ekerdi ki, devre kma sistemini kullanrd. Bu
yntem, l 708'de am valiliine atanan el-Azn ailesine men
sup bir kii tarafndan blgede yaygn biimde uygulanmt .
Her yl, ramazan ayndan birka hafta nce, vali, bir askeri bir
liin banda Nablus blgesinin belirli yerlerinde halkn n
ne bizzat karak, blge sakinlerine, devlete kar mal ykm
llklerini hatrlatrd. Buna ramen, vergilerin tam olarak ya
da zamannda dendii ok enderdi.
Filistin genelinde zerklik byk farkllklar gstermektey
di. Istanbul Napolyon'la savaacak asker istediinde, Kuds
civarndaki ahalinin nderi huzura kp ya belirli sayda asker
karmaya ya da para cezas demeye sz vermiti. Fakat daha
uzaktaki Nablus'ta nderler ayak srmekteydiler. Bakn, lll.
Selim uzaklardan nasl fkelenmekteydi:

Bir mddet nce .. (bir ferman) .. gndererek Nablus ve Ce

nin sancaklarndan .. atgmz cihada . . . muzaffer askerleri
mizle katlacak 2.000 adam istemitik. .. Sonra siz, tarla ekme
ve srme ileri yz nden 2.000 adam gndermenin imkansz
oldugunu bildiren ve arrnz isteyen bir dileke imzaladnz.
1 .000 adam size balamamz iin yalvardnz . . . ve biz de
l tfettik, 1 . 000 ada m nz baladk Fakat, u ana kadar, di
er 1 . 000 adamdan bir kii bile ortaya kmad .. (Dolaysyla)
bunlarn yerine 1 1 0 .000 kuru vermenizi kabul edeceiz . . .
Herhangi bir teredd t gsterdiiniz takdirde . . . ok ar bir e
kilde cezalandrlacaksnz. 1 1

Sonunda merkezi devlet ne asker alabildi, ne d e para. Fakat

unu belirtmekte yarar var, Nabluslu nderlerin yapt Os
manl idaresine meydan okumak deildi, aslnda Franszlara
kar da savatlar. Fakat zerkliklerinden vazgemeyecekler
di, kendi iktisadi, toplumsal ve kltrel kimliklerini ve bera
berliklerini payitahtn mdahalesi karsr:da korumaya al-

ll Aym yer, s . 18.

1 65
yorlard. Bu rnein de gsterdii gibi, l 800'de, Istanbul'un
Nablus sancann gndelik yaamnda etkili bir g olmad
akt.
l 840'lardan itibaren merkezi politikalarn Nablus yaam
zerindeki etkisini, yani yknn ikinci ksmn daha iyi anla
mak iin, nce, imparatorluun btn krsal alanlarn devlet
denetimi altna a lmak amacyla yrrle konan nlemler
zerinde durmamz gerekli. Bu nlemler iinde devletin bl
gelerdeki askeri varln artrmaya, ahaliyi silahszlandrmaya,
zorunlu askerlik hizmetini yeniden canlandrmaya ve cizyeyi
srdrmeye ynelik admlar yer almaktayd. l 840'larn ortala
rnda, imparatorluun (en azndan) Anadolu blgelerinde,
tahrir grevlileri her hanehalknn servetini, artc bir eit
lilik gsteren hayvanlar -koyun , kei, at, sr- da dahil olmak
zere, sayp kayda geirdiler. Daha genel anlamda, devlet, n
fus saym giriimlerine l840'larn sonlarnda balad (ve mev
cut arazi mevzuatn l858'de bir kanun halinde [Arazi Kanun
namesil biraraya toplad). l839'da ll. Mahmut'un saltanatnn
sonuna gelindiinde, yerel ayan artk genellikle merkezden
bamsz hareket etmemekteydi. Gerekten de, Istanbul, eski
dnemin zerk hanedanlarn, sk sk, imparatorluun baka
kelerine tayin ederdi, rnein, Bat Anadolu'nun gl Ka
raosmanolu ailesini sancakbeylii yapmak zere Kuds ve
Drama'ya gndermiti. Bu tr deiiklikler sayesinde merkezi
devlet, imparatorluun her yerinde yerel siyasetin daha nem
li bir unsuru haline geldi.
Fakat ayann ounun toplumsal , iktisadi ve siyasal gc
ayn seviyede kalmad ysa da, nemini korud u. 1 8 . yzylda
blgesel siyasete egemen olan yerel hanedanlar, 20. yzyl ba
larna yer yer daha ge tarihlere kadar ilerin banda kaldlar.
Eski ayan ile ocuklar ve torunlar, genellikle devlet tarafn
dan kurulan yeni mahalli meclislerde olmak zere, blgesel
grevliler olarak hizmet etmeye devam ettiler. Daha ilerki ta
rihlerde, idari deiiklikler neticesinde bu makamlarda hizme
te cret denmemeye balaynca, yerel sekinlerin egemenlii
nin devam gvence altna alnm oldu, zira zenginler dnda

1 66
kimsenin para almadan almaya mecali yoktu. Ayn zaman
da , iltizam sisteminin imparatorluun sonuna kadar devam et
tiini hatrlayn; bu da, yerel a.yann yerel ekonomide belirleyi
ci role sahip olma gcn devam ettirmekteydi. Ayan tarm
sektrnde baka ekillerde hakimiyet kurdu , rnein hem
resmi hem de gayri resmi krediler zerinde, devlet tarafndan
finanse edilen Ziraat Bankas da dahil, tam bir kontrol sahibiy
di. Yerel sekinler ile merkezdeki sekinler vergilerin toplan
masnda, bu ekilde, hem rekabet hem de ibirlii iinde oldu
lar. 19. yzyln daha ileri tarihlerinde, kyllerin vergileri es
kiden olduu gibi yerel sekinleri beslerken, bir yandan da es
kisinden daha nemli lde merkezi devlet sekinlerini de
beslemekteydi. Dolaysyl a, merkez ve tara sekinleri arasn
da vanlan bu uzlama, ortalama kylnn genel vergi ykn
artrm olsa gerektir.
1 840'ta Istanbul, yerel ayam kendi yanna ekerek, onlarla
birlikte ve onlar kanalyla idare etmek iin tarann resmi idari
rgtlenmesinde bir dizi deiiklie giriti. Fermanla her vila
yet ve sancakta bir mahalli meclis kuruldu . Vilayet ve sancak
meclisleri, yedisi merkezi ynetimi temsil eden, alts da yerel
ayan tarafndan kendi a ralanndan seilmi , on yeden
olumaktayd. Kaza meclisinde ise, gayri Mslimler de dahil
olmak zere yerel ayan arasndan seilmi be yesi vard. En
alt nahiye seviyesinde seme hakkna sahip olacaklar kurayla
belirlenecekti. Istanbul her yerleim merkezine bana denet
leyici grevliler atamt. Istanbul bu hkmlerle, bir yandan
yerel ayann yeni merkezi idari yaplara katlmasn resmen
kabul ederken, bir yandan da onlar daha fazla kontrol altna
alma abasndayd . Bylelikle, 1840 deiiklikleriyle gemile
kopu olmad, daha ok , a.yann ynetme faaliyetine dahil ol
masnn koullarn yeniden tanmland.
Nablus'ta , mahalli meclislerle ilgili 1 840 tarihli ferman,
merkez ile yerel sekinler arasnda uzun bir sredir devam et
mekte olan iddetli rekabet erevesinde, merkezi denetim ve
yerel zerklik konularyla ilgili uzun ve youn bir dizi pazar
lk balatt. Bu rnekte, yerel sekinler zmresi mensuplar, ki
1 67
bunlar Nablus mahalli meclisini oluturmaktaydlar, merkezi
devletle gemite de yaptklar gibi pazarlk ettiler. Fakat arada
bir fark vard: Merkezi devlet eskisinden daha saldrgan ve
mdahaleci bir tavr iine girmiti. Kuds sancakbeyi Nablus'a
yazarak mevcut mahalli meclisin bir sonraki mecliste ala
cak kiileri belirlemesini isteyerek, bunlarn hem Mslman
hem d e gayri Mslim cemaatlerinden seilmesi gerektiini
vurgulad. Nablus'un, yerel ileri yrtmekte olan Mslman
ayan, meclisin mevcut yelerinin blgenin doal nderliini
oluturduklann , dolaysyla bir deiiklik yapmadan greve
devam etmelerinde yarar olduunu beyan ettiler. Ayrca, dev
letin meclisin yelerinin ve nderlerinin belirlenmesinde rol
oynama hakkna sahip olmasna ok ak bir biimde kar
ktlar. Tartmalar aylarca srd ve pazarlklar sonucunda bir
uzlamaya varld. Nablus ayan zerkliklerinin byk ksmn
korudular, fakat aralanna baz yeni yeler katnay kabul etti
ler. Nablus rneinde, meclis yeleri, yeni meclisierin meru
iyetini sorgulamaya almadlar, zira bu meclis, onlara, kent
teki bu (yeni) tccar ve zanaatkar snfna siyasal srete res
mi sz hakk veren bir ara olmutu. Dolaysyla, merkezi dev
let yerel yaplar iine eskisinden daha fazla sznay baanrken,
yerel sekinler de, merkeziletirme programnn etkilerinin
byk ksmn baaryla savuturmulard.
l840'ta Nablus'ta sergilenen eilimler, Osmanl dneminin
kalan ksmnda imparatorluun her yerinde hz kazand. Yz
yl sresince, gndelik yaam zerinde devlet denetimi ve m
dahalesi artt; byk bir hzla byyen merkezi brokrasi , II.
Abdlhamit dneminde, gerekten de, imparatorluun ou
yerine nfuz etmiti. Ayrca, Istanbul ynetimi ile yerel se
kinler arasndaki gergin, bazen atmac, ama ortak yaamaya
(sembiyoz) dayal ve iki tarafa da karlkl yarar salayan ili
ki, yeni dnemi de tanmlad.

1 68
nerilen kaynaka
(*) iaretli maddeler bu alana yeni balayan t>grencilere tavsiye edilen haynakl ardr.

*Abou-El-Haj , Rifaat. The 1 703 rebellion and the structure of Ottoman politics (Is
tanbul, 1984) .
* Alderson, A. D. The structure of the Ottoman dynasty (Londra, 1 956).
Artan, Tlay. "Architecture as a theatre of life: profile of the eighteenth-century
Bosphorus." Baslmam doktora tezi, Massachusetts Institure of Technology,
1989.
Barbir, Karl K. Ottoman rule i n Damascus, 1 708-1 758 (Princeton, 1980).
Barkey, Karen. Bandits and bureaucrats: The Ottoman route to centralization (I thaca,
1994). [ Trkesi: Barkey, Karen. Ekyalar ve Devlet: Osmanl Tarz Devlet Mer
kezilemesi ev. : Zeynep Altok ( Istanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1999) . ]

* Doumani , Beshara. Rediscovering Palesiine: Merchants and peasants in jabal Nab-

lus, 1 700-1 900 (Berkeley, 1 995).

*Faroqhi, Suraiya. Pilgrims and s ultans: The lajj under t h e Otomans (Londra,
1994). (Trkesi: Faroqhi, Suraiya. Haclar ve Sultanlar 1 51 7-1 638 ev.: Gl
agal Gven (Istanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1 995) . ]
*Fattah, Hala. Tle politics of regioral trade i n Iraq, Arabia and t h e Gu lf, 1 745-1 900
(Albany, 1 997) .
*Gavin, Carney E. S. el al. "Imperial self-portrait: the Ottoman empire as revealed
in the Sultan Abdul llamid l l's photographic albums." zel say, journal of Tur
lish Studies, 1 2 ( 1988).

*Hourani, Albert. "Ottoman reform and the politics of the notables," W Polk ve
R Chanhers, der. The beginnings of modernization in the Middle East: The nine
teentl century ( Chicago, 1968), 41-68.

*Khoury; Dina. State and pmvincial society i n tle Ottoman Empire: Mosul 1540-
1 834 (Cambridge, 1997).
* Peirce, Leslie. The lmperial harem: Women and sovereignty in the Ottoman Empire
(Oxford, 1993).
Penzer, N . M . The harem (Londra, ilk bask 1936).
Zarinebaf-Shahr, Fariba. "Women, law, and imperial justice in Ottoman Istanbul
in the Iate seventeenth century," Anira El Azhary Sonbol, Women, the fam i ly
and di vorce lcws in /slamic lislory (Syracuse, 1 996), 81-95.

1 69
 YED I N C I B L M
Osm a n l ekon o m i s i : N fus, u l am,
ticaret, ta r m ve i m a lat l k

G i ri

Buradaki Osmanl ekonomisine genel bak, mikro v e makro

dzeylerde istatistiklerle dol u bir ekonomiye giri dersi ol
mayacaktr. Bu genel bak, Osmanl Imparatorluu'nda in
sanlarn hayatlarn n asl kazandklarn ve gei m salama
rn tlerinin zaman iinde nasl deitiini gsterecek ekil
d e hazrlanmtr. B u ama erevesinde, bu blmde, nfu
sun byklne ve hareketliliine i l ikin demografik bilgi
lerle, ekonominin nemli sektrlerindeki deiiklikler ara
snda ba kuran karmak bir matris zerinde durul makta
d r. nceleri dnyan n her yerinde olduu gibi, l 700'de Os
m anl Imparatorluu'nda da, tarm hakim ekonomik sektr
d . Bl mde, bunun ardndan insanlarn al t dier b
tn sektrler -imalat, ticare t , u lam ve madencilik- saylan
nem sras iinde ele aln maktadr. l l eride aka ortaya
kaca gibi , ekonomi temelde tarm arl kl kalmasna kar
n, lannn kendisi byk bir deiim geirdi. Ayrca, Os
manl imalat sektr nce Asyal , sonra Avrupal rakiplerle
boutu . Yine de, artc retim dzeylerine u lat . Bu d
n mler sanayi devrimi n e benzer bi r gel imeye yol ama-

171
dysa bile, imparatorlugun sonuna kadar yaam d zeylerinin
iyileme gstermesini saglad.

N fus

1 9 . yzyl sonlarna kadar Osmanl Devleti tebaasna ait serve

tn saymn yapar, ama insanlarn kendilerini saymazd. I nsan
kaynaklarn hesaplarke n , sadece vergi d emekle ykml
olanlar (hanehalk reislerini, genellikle erkekleri) ve askeri
hizmete alnabilecek kiileri (gen erkekleri) sayard. Dolay
syla, ilk gerek nfus saymlarnn yaptg l880'lere kadar, be
lirli bir blgedeki ya da bir btn olarak imparatorluktaki n
fus hakknda ancak yaklak tahminl erde bulunulabilir. An
cak, insanlarn tam saysn bilmek mmkn olmasa da, de
mografik degiimin genel rntlerini bilmek mmkndr.
yleyse ie buradan balayalm .
1 8 . yzyl balarna dair kesin olarak sylenebilecek ey sa
dece, Osmanl toplam nfusunun 16. yzyl sonu nfusundan
daha az olduguydu. Toplam nfusun 1 7 . yzylda Akdeniz n
fusunda yaanan genel gerileme erevesinde azaldg kesin
grnmektedir. Ayrca , daha nce de grldg gibi, impara
torlugun dnyadaki demografik nemi de azalmaktayd (bkz.
blm 5 ) . Dahas, l SOO'e gelindiginde Anadolu ve Balkan eya
Ietlerinin nfusu hemen hemen aynyd, oysa 1 7 . yzylda Bal
kan eyaJetlerinin n fusu Anadolu'nunkinden daha fazlayd .
Son olarak da 18. yzylda Arap eyaJ etlerinin nfusunun azal
makta oldugu ve l7 75'ten sonra ok keskin dler gsterdi
gi rahatlkla sylenebilir. 19. yzylda ise tersine her blge
nin de, yani Balkanlar, Anadolu ve Arap eyaletlerinin de n fu
su ykselmitir.
Bu noktada birka rakam vermekte yarar olabilir. lSOO'de
toplam nfus 25-3 2 milyon kadar olabilir. Bir tahmine gre,
Avrupa eyaletlerinde lO- l l milyon, Asya'daki topraklarda l l
milyon, Kuzey Afrika eyaJetlerinde de 3 milyon kii yayordu.
l 9 l4'te Osmanl tebaasnn 26 milyon kadar oldugu daha ke
sindir. Bu rakamlar anlamak iin, imparatorlugun topraklar-

1 72
nn bu tarihler arasnda ok kldgn, toplam 3 milyon
km2'den 1 ,3 milyon km2>ye indigini gz nnde tutmak ge
reklidir. Dolaysyla, 1 800 ve 1 9 1 4'teki toplam nfus hemen
hemen ayn olmakla birlikte, ayn sayda insan eskisinin yars
kadar bir alanda yaadg iin nfus yogunlugu neredeyse iki
misline kmtr. Ayrca, lkenin demografik merkezi, impa
ratorlugun sonuna ok yakn tarihlere kadar, Avrupa'da kald.
Rumeh'deki nfus yogunluklan Anadolu'dakinin iki katyd.
Anadolu'daki nfus yogunlugu ise Irak ve Suriye'dekinin
kat , Arabistan Yar madas'ndakinin de be ka tyd. Ba lkan
eyaJetlerinin demografik nemini kavramak iin u rakamlar
bir degerlendirin: 1 850'lerde Rumeli, Osmanl toplam nfusu
nun hemen hemen yansm banndrmaktayd. 1 906'da ise Bal
kanlar'n Osmanllarn elinde bulunan snrl byklkteki
blmnde, hala Osmanl toplam n fusunun tam tarnm a
drtte biri yaamaktayd. Demografik bakmdan hayat nem
tayan Balkanlar'n kayb, Osmanl ekonomisi ve devleti iin
korkun bir darbe oldu.
!nsanlarn mr uzun degildi. lmparatorlugun son onylla
rnda, Anadolu'daki Mslmanlarn ortalama mr 27-32 yl
d. Be yana kadar hayatta kalm -be ya ve st- nfus
arasnda ise ortalama mr 49 yld. Ayn ekilde 19. yzyl
banda Srbistan'da dogumdan itibaren ortalama yaam sresi
25 yld. Osmanl tebaasmn ogunlugu ailenin kuagm
-cledel er, ebeveynler ve torunlar- biraraya getiren geni haneler
h alinde yaamazd. Daha ok, ekirdek aileler halinde, yani
ebeveynler ile ocuklar ve ok encler olarak da dedeler bir ara
da yaarlard. Krsal alanda handerin byklg 5-6 kii olur
du. !stanbul haneleri ise, 1 9 . y zyl sonunda ortalama 4 kii
elen az nfuslaryla, herhalde imparatorluktaki en kk ha
nelercli. Halep rneginde (ve muhtemelen baka yerlerde de)
Mslman, Yahudi ve Hristiyanlar arasnda hanehalklarnn
yaps bakmndan -Yahudi ve Hristiyanlarda yasal olarak ku
mahk ve okelilik olmamas dnda- gzle grlr bir fark
yoktu . Mslman erkekler arasmda okelilik sk rastlanan bir
durum clegildi. Arap kasabas Nablus'ta erkeklerin yzde 16's
1 73
okeli ilikiler yaarken, imparatorluun dev bakenti Istan
bul'da bu rakam yzde 2 idi. Boanmak yasak olmad gibi,
Osmanl Mslmanlan arasnda ender rastlanan bir durum da
deildi. Siyasal balantlar ve mal mlk koruma gerei, st
snflardan Mslman kadnlar ve erkekler arasnda boanma
nn, siyasal ve ekonomik adan daha alt snflarnkinden sey
rek olmasna yol ayordu.
lm oranlarn olumlu ve olumsuz olarak etkileyen ok
eitli faktrler vard. Do u m kontrol bilgisi yaygnd , ama
fiilen ne lde uyguland halen belirsizdir. Devlet 1 9 . yz
yl sonlarnda doum kontroln yasaklayan yasalar kard.
Ancak bu, yetkililerin byyen endielerini yanslt kadar,
kullanrnn a rttn da yans tyo r olabilir. 1 8 . yzylda Ha
lep'te krtajn bir doum kontrol yntemi olarak, ok sk ol
mamakla beraber, kul lanld anlalmaktad r. Gebelii gecik
tirmek iin emzirme s resin in uzatmak sk bav urulan bir
yntemdi. 19. yzyl sonu lstanbulu'nda ise, ge evliiiidere de
sk rastlanma ktayd . Salk ve hijyen koullarnn iyilemesi,
insan mrnn uzamasnda olumlu rol oynad. Bu da ksmen,
devletin daha aktif bir hale gelerek, rnei n, 19. yzyl sonla
rnda karantina istasyonlar ve hastaneler kurmasnn bir so
nucuycl u . Salgn hastalklar ok ar kayplara yol amaktayd.
Veba, 19. yzyln ikinci eyreine kadar, Osmanl topl um un
da byk bir sorun olarak kald . rnein, 1 7 85'te vebacl an
Msr nfusunun altda biri ld. Kentlerde younlam n
fus, salgn hastalklar son ucu belirli a ralklarla krma ur u
yord u . ou blgede kentliler toplam nfusun yzde 1 O ila
20'sini olutururken , Osmanl Makecloryas'nda bu oran sra
d bir seviyeye , yzele 25'e ulamt . Vebayla nfusu krma
urayan kentler, krsal alandan gelen glerle yenielen dolu
yordu . D d nyayla srekli iliki iinele byk bir liman kenti
olan lzmir genel o rtalamann zerinde kayplada karlat,
18. yzyln yardan fazlasn tekrarlanan veba salgnlaryla ge
irdi. Bir baka liman kenti olan Selanik'te de, 18. yzyln 1 2
yl byk veba salgnlaryla geti. Fakat 1 78 l 'deki veba salg
nnda, burada 25 .000 kiinin ldne dair raporu nasl yo-

1 74
rumlamamz gerek? Selanik'in o sradaki nfusunun yzde
SO'sine denk den bu rakam, kukusuz yanltr. Rapordaki
b ilgiyi, 25 .000 kiinin deil de , ok fazla sayda insann ld
ekilde kabul etmeliyiz. Halep kenti iin elimizde daha g
venilir lm oranlan mevcuttur, nk 18. yzyl sonlarnda
kentte yaayan bir Avrupal doktor vebadan lenleri bizzat
saym ve kayda geirmitir. Kervan yollan zerinde nemli
bir merkez olan Halep, 18. yzylda sekiz byk kara veba sal
gn - 15 yl srd- geirdikten sonra, 1 802-1 827 arasnda drt
salgn daha geirdi. Bu doktorun verdii rakamlara gre, veba
dan lenlerin says, Halep'in l 700'ler sonlarndaki nfusunun
yzde 15 ila 20's ine eitti.
Ktlklar da ar kayplara neden oldu. Ktlklara sadece k
t hava koullar veya zararl bcekler gibi doal nedenler de
il, gda maddeleri datmn sekteye uratan siyaset, yetersiz
ulam ve savalar gibi insan yaps faktrler de yol aar. Msr,
1 687- 1 73 1 arasnda alt ktlk yaad. Fakat u lam ve nakliye
deki gelimeler sayesinde, 1 9 . yzylda imparatorluun her
yerinde ktlklar seyrekleti. Birok Balkan eyaletinde, ktlklar
l 830'larda ortadan kaybolurken, Anadolu'da lmlere yol
aan son ktlk bundan 40 yl sonra meydana geldi. Bu tarih
ten itibaren de, belirli bir blgedeki kt hasat, buharl gemi
ler, demiryollar ve telgraf hatlar sayesinde dar dan gda
sevk edilerek atlatld. Ancak, savalar ve siyasi krizler srasn
da ktlk yeniden bagsterdi. rnein Birinci Dnya Sava s
rasnda, hem sava alanlarnda hem de sava alanlar dnda
m uazzam saylarda in san ld . 18. yzyln yzde S S'ini ve
1800- 1 9 1 8 dneminin yzde 45'ini savalar kasp kavurdu . Bu
savalarda sadece muharipler, yani bir sonraki kuan babala
r deil, ayn zamanda anneleri ve bunlarn dnda muazzam
sayda sivil insan ld. lm bir yandan kurunlarla, bir yan
dan da kt beslenme ve buna elik eden hastalklada geldi.
Son olarak da, gler toplam nfusu azaltt. Yaklak 1860 ile
1 9 1 4 arasnda bir milyonu akn Osmanl uyruu Yeni Dn
ya'ya g etti. Bunlarn yzde 80-85 gibi ezici bir ounluu
Hristiyan'd ve pek ou l909'dan, yani Osmanl Hristiyanla-
175
rnn askere alnmasna dair yasa kartldktan sonra lkeyi
terk etti.
1 9 . yzylda imparatorluun byyen uluslararas ticaretine
hizmet eden liman kentlerinin ortaya kmas sayesinde, ky
blgelerinde de nfus younlamas grld . Liman kentleri
demogra fik bakmdan, genel nfustan ok daha hzl bir art
gsterdi. Bu kentlerin ou , derin deniz limanlaryd ve artbl
geleriyle aralarnda nceleri kervanlar, sonra da demiryollar
vastasyla kurulmu sk balar bulunmaktayd. Burada liman
kentlerindeki n fus bymesine iliki n , Balkan, Anadolu ve
Arap eyaletlerinden birer tane olmak zere, rnek vermek
yeterli olacaktr. Modern Yu nanistan'daki Selimik limann n
l800'de 5 5 bin olan n fusu, l 9 1 2'de 1 60 bine kt. !zmir li
man l800'de yaklak 100 bin ( 16. yzyl sonundaki rakamn
yaklak iki kat) ve l 9 1 4'te 300 bin kadar insan barnd ryor
d u . Beyrut, l800'de lO bin nfuslu kk bir kentken, akn
lk verici bir hzla byyp l914'te 1 50 bin kii lik bir kent ha
line geldi.
Tam tersine, denizden uzak blgelerdeki kent ve kasabala
rn nfusu genellikle deimeeli ya da azald . l3unun nedenleri,
bazen 19. yzyl banda Srp devletinin douuna elik eden
i atmalar srasnda nfusu te iki azalarak, 25 b inden 8
bine den Belgrad'da olduu gib i siyasiydi. Diyarbakr'daki
ticaret yollarnn nemini kaybetmesine paralel olarak, burada
yaayanlar n says da 1830- 1 9 1 2 arasnda 54 binden 3 1 bine
indi . Yine Anado lu'nun i kesi mlerinde yer a l an Ankara ,
nemli bir tiftik i plii ve doku mas imalat merkeziyd i . 1 9 .
yzyl balarnda, Ankara'nn bu retim zerindeki tekeli ya
va yava ortadan kalkt ve uluslararas rekabet nedeniyle bu
faaliyetler ortadan kaybol du. Fakat daha sonra Ankara, Istan
bul'dan gelen Anadolu demiryolunun son noktas olunca , yl
dz yenielen parlad. Dolaysyla, arada geen yllarda keskin
dler gstermekle birli kte, nfusu l 9 14'te, bir yzyl nce
sininl<ine hemen hemen eitti . Demek ki , plak nfus ista tis
tikleri, belirli yerlerdeki nfus artlarnn veya azalmalarnn
arkasndaki fa rkl yklerin zerini rtmekteclir.

1 76
 Gler Osmanl tarihi boyunca nfus daglmn etkileyen
sabit bir fa ktr oldu. Gler hem ekonomik hem de siyasal ,
ok eitli nedenlerle meydana geldi. Ekonomik glerin r
nekleri arasnda gelien liman kentleri saylabilir. Bu kentlere
i blgelerden ve lzmir rneginde, Ege'deki komu adalardan
ekonomik imkan ve frsat arayan Osmanl tebaas geldi. lz
mir'de ve Beyrut'ta, skenderiye'de ve Selanik'te, onlara, Akde
niz dnyasnn teki yakasndan -Malta , Yunanistan, ltalya ve
Fransa'dan- gmenler katld. Onlar sayesinde liman kentle
rinde kozmopoli t , okdilli bir Levanten kltr geliti. Bu
kltr zel olarak Osmanl I mparatorlugu'nun degil , genel
olarak Akdeniz dnyasnn bir parasyd. Ekonomik neden
lerle kentsel merkeziere g, genelde Osmanl yaamnn nor
mal ve nemli bir zelligiydi. Iiler sk sk ok byk mesafe
ler aar, uzak yerlerden gelir ve birka yl veya daha uzun bir
sre kalp evlerine dnerlerdi, rnegin, 16. yzylda ve daha
sonra Istanbul'un byk selatin camilerini yapan duvarclar ve
diger inaat iileri gibi. Ayr ca, 1 9 . yzyl sonlarnda Balkan,
Anadolu ve Arap eyaletlerinde demiryollar yaplrken, yakn
blgelerden oldugu kadar uzaklardan da binlerce ii gelmiti.
Yzyllar ncesine dek uzanan ve imparatorlugun sonuna ka
dar devam eden rntler iinde, erkekler Dogu Anadolu'daki
yoksul kylerinden, uzaklardaki lstanbul'a gelip, hamallk ve
liman iiligi yaptlar. Istanbul'da bekar odalar oluturdular.
Daha bakalar, Orta veya Kuzey Anadolu kent ve kasabalarn
dan bakentte terzilik veya amarclk yapmaya geldiler. Ha
mallar gibi onlar da birka yl Istanbul'da kalr, sonra yerlerini
ayn kyden bakalarna brakarak dnerlerdi . 1 9 . yzylda
Hrvatlar ve Karadagllar kuzeybatdan, Balkanlar'daki evlerin
den Zonguldak'n kmr havzalarna geldiler. Beraberlerinde
uzun yllarn madencilik beceri ve geleneklerini getirdiler. Ge
nellikle blgeye temelli olarak yerletiler.
Iktisadi nedenlerin yol at pek ok g gibi, dramatik bo
yutlara sahip olan siyasal glerin blge zerindeki etkileri
bugn bile srmektedir. rnein, 1 7. yzyl sonlarna tarihle
nen ve 1 8 . yzylda da devam eden Habsburg-Osmanl sava-
1 77
lannn demografik etkisini alalm. atmalardan kamak iin,
Ortodoks Srplar, kesik kesik akan bir su gibi, Kosova civarn
daki evlerini brakp kuzeye doru gtler. O zamana kadar
Srplarn arlkta olduu Kosova blgesine onlar ayrldktan
sonra yava yava Arnavutlar g ederek, boalan yerleri dol
durdular. Srplarn bir blm Dou Bosna'ya geince, Bosna
Mslmanlarn ounlukta olduu bir yer olmaktan kp, ha
tr saylr bir Hristiyan nfusa sahip bir yer haline geldi. Di
er Srplar da kuzeye doru yola devam ederek, rnein 1 736-
39 Sava'ndaki Osmanl zaferlerinden sonra Habsburg toprak
larna getiler. Ite 1 990'larn Bosna ve Kosova krizlerinin Os
nanllar zamanndaki arkaplan budur.
Osmanl dnyasnn baka yerlerinde, siyasal zorunluluklar
nedeniyle yaplm gler, kkenieri itibariyle farkl ve ok da
ha byk aptayd. Bu glerin balamasma iki grup olay yol
at . Bunlarn ilki, arlk Rusyas'nn, Kuzey ve Dou Karade
niz ky blgeleri evresindeki Mslman devletleri, bu arada
Krm Hanl'n ve daha pek ok devleti ykp onlarn toprak
larn ele geirmesiydi. Ikincisi ise, Rus ve Habsburg devletle
rinin Osmanl topraklarn ya ilhak etmesi, ya da Bat Karade
niz ky blgeleri ve Balkan Yarmadas genelinde bamsz
devletlerin kurulmasn tevik etmesiydi. Bu sreler yaanr
ken, yeni efendilerin tahakkm altna girmek istemeyen bir
ksm Mslman ahali kat. Ancak, ok daha fazlas, arlar ve
yeni bamsz olan devletlerin hkmetleri tarafndan zorla
srlp topraklarndan atld. Her ikisi iin de, Mslmanlar,
gereken her trl yolla ortadan kaldrlacak, istenmeyen, d
man "tekiler" idi. Sonu olarak, 1 8 . yzyl sonlarndan i tiba
ren Mslman mlteciler muazzam kalabalklar halinde Os
manl dnyasna aknaya baladlar. 1 783- 1 9 13 arasnda en az
3,8 milyonu Rusya uyruklu olan, tahminen 5 veya 7 milyon
mlteci klen Osmanl Devleti'ne geldi. rnein, 1 770-
1 784 arasnda 200 bin Krm Tatar Tuna deltasndaki Dobru
ca'ya kat. Birinci D nya Sava sralarnda daha da fazlas ka
p geldi. 192l'de, ou Rusya'dan 100 bin kadar mlteci ls
tanbul'a gelmiti. Pek ok mlteci bir kez kayor, sonra tekrar

1 78
gyor, Osmanl Balkanlan'nda bir baka yere yerleiyor, ama
bu blge de bamsz olunca tekrar buradan da ayrlyordu.
Bir baka rnek: Kafkas blgesinden 2 m ilyon kadar insan ,
Osmanl Balkanlar'ndaki ( sadece Sofya'dan l 2 b i n kadar ) ,
Anadolu ve Suriye'deki var noktalarna gitmek zere yollara
dt. Mlteciler ya kendi istekleriyle ya da devletin planlar
uyarnca, rnein, snrlara ya da yeni demiryollarnn kenar
larndaki bo arazilere yerlemeye gittilt:r. Sadece 18 78'de, en
az 25 bin erkez Gney Suriye'ye, ayrca 20 bin erkez de
Halep civarna geldi. Devlet Anadolu'da genellikle baz tevik
ler vererek , mltecileri gelimekte olan Anadolu demiryo lu
boyunca yer alan blgeleri yerleime aacak ekilde iskan elli.
Mlteciler ok byk skntlar ekti. Kafkas gmenlerinin
belki bete biri kt besl enme ve hastalklar nedeniyle yolcu
luk srasnda ld . 1860- 1865 arasnda, balca giri noktala
rndan biri olan Trabzon'da 53 bin kii ld .
B u gler ok derin izl er brakmtr; bugn bile Trkiye ve
Bulgaristan gibi modern dnem lkeleri aras ilikilerde, eli
kileri alevlendirebilen srgnn ac anlar da bu izierin en ha
fifi deildir. Mltecilerin tor unlar bugn rdn, Trkiye ve
Suriye ekonomilerinde ve siyasal yaplarnda nemli liderl ik
konumlarnda bulunmaktadr. Gler Gney Rusya ve Balkan
lar'da bir tr merkezka etkisi yaparak, eskiden daha fazla e
itlilik barndran nfus yaplarn yalnlatrd ve bu ekono
mileri vasn zanaatkarlardan, tccar, imalat ve tarmclardan
yoksun brakt. Hem ev sahibi toplurnlar hem de iinden geli
nen toplumlar dini olarak daha fazla homojenleirken , ev sa
hibi blgelerin toplumlar etnik bakmdan daha karmak ve
eitli hale geldi. Dolaysyla, Balkanlar (baz blgelerde Ms
lmanlar kalmasna karn) eskisine gre daha net bir biimde
Hristiyanlarken, Anadolu ve Arap lkeleri daha fazla Ms
lmanlat. Daha sonra , Birinci Dnya Sava dneminde Os
manl Ermenileri ile Rumlarn tehcirinin ve katledilmesinin
ardndan, Anadolu dini bakmdan daha homojen bir hal ald .
1 700- 1 922 dneminele bir miktar kentleme gerekleti ve
kent ve kasabalarda yaayan nfus oran ykseldi . Daha nce
1 79
 7 . yzylda ve belki s . yzyln bir blmnde siyasal istik
rarsz lk dnemlerinde krsal alandan daha emniyetli olan
kent ve kasabalara kalmas nedeniyle kentsel nfusta art
olduguna dair baz bulgular vardr. Ayrca, grldg gibi, li
man kentleri s. yzylda, ama zellikle 9. yzylda arpc
bir byme gstermiti . Ayrca hijyen ve hfzsshha (saglk
altyaps) alanlarndaki gelimeler sayesinde, kentlerde yaa
mak genellikle daha saglkl ve cazip bir hale geldi.
700-922 arasnda nfus daha yerleik bir hal alrken, g
erlik azald. s . yzylda gerler Orta ve Dogu Anadolu ile
Suriye, I rak ve Arabistan Yarmadas'nn baz blgelerinde
ekonomik ve siyasal yaama egemendiler. Gerler am'dan
Mekke'ye giden hac kervanlarn defalarca yagmalamlard,
genellikle Orta ve Dogu Suriye steplerine ve dou ve gneyde
ki baz noktalara hakimdiler. 9. yzylda devlet, airetleri di
ze getirmeye ynelik baz belirleyici giriimlerele bulundu. r
nein, airetleri Gneyelou Anadolu'da mecburi iskana tabi
tuttu. Airetlere mensup ok sayda insan bu yeni topraklarn
stmal scanda ld. Devlet, baka yerlerdeki airetleri ele
yerleik hayata gemek zorunda brakt, onlar tarm yapmaya
zorlad, kendi balarna buyruk bir ekilele yer deitirme ka
biliyetlerini ya azaltt, ya da tamamen ortadan kaldrd. Ayrca
devlet, gelen ml tecileri iskan ederken, onlar genellikle daha
eski tarmsal yerleim alanlaryla gerler arasnda tampon
nfus blgeleri yaratmak iin kulland, gerleri ln daha
ilerine gitmeye zorlad . Hi kukusuz, gerlerin saysal ne
minde SOO'den sonra keskin bir d meydana gelmitir
(ayrca bkz. aagda "Tarm" altblm) .

Ulam

Ulamn, daha uzak ve yakn gemilerdeki durumunu kar

latrnak, modern dnemele meydana gelmi inanlmaz dei
iklikleri arpc bir ekilde gsterir. s. yzyl sonlarnda bu
har makinesi yaphncaya kadar, toptan mal nakletmenin tek
gereki yntemi su yoluyla tamakt. Akdeniz dnyasnda

1 80
krekli kalyonlada deniz ulam, 18. yzyl balarnda yerini
yelkenli gemilere brakmt. Yel kenlilerle nakliye, kara ta
maclndan hem ok daha ucuz hem de hemen hemen her
zaman daha hzhyd . Hayvanlarn tkettii yem, tadklar
mallardan daha byk bir yk oluturduu iin, karayoluyla
nakl iyat -ok ksa mesafeler dnda- gereki bir seenek say
lamayacak lde pahalyd . Erken modern dnemin en k
k tekneleri bile, en iyi kara tamacl trnde tanann
200 kan yk tayord u. Fakat kara tamaclndan farkl ola
rak deniz tannacl , deien hava koullar, akn tlar ve rz
garlar nedeniyle mthi bir belirsizlik unsuru i ermekteydi.
Deniz yolcul uuna knca, var saati bir yana , var g nn,
hatta haftasn bile nceden kestirmenin yol u yoktu . Ana tica
ret yollarndan biri olan Istanbul ile Venedik arasmdaki 900
millik yolcul uk, lS. yzylda kullanlan yelkencilik teknoloji
leriyle, rzgar elveriliyse 1 5 gn gibi ksa bir zamanda ta
mamlanabiliyordu . Fakat elverisiz koul larda, ayn yolculuk
Sl gn sryordu . Ayn ekilde, 1 1 00 millik skenderiye-Ve
nedik yolculuu 1 7 gnde bi tebilirdi, ama be kat, yani 89
gn de srmesi de ihtimal dahil indeydi. Dolaysyla, modern
dnem ncesinde denizyoluyla tamaclk sreleri ve var za-

manlan konusunda byk bir belirsizlik hkm srmekteydi .

Ayrca yelkenli gemiler ok kk, modern standartlarla kyas
kabul etmeyecek kadar u fakt. Zamann tipik ticaret gemisi
50- 1 00 tonluk olup, 6 kiilik mrellebat vard.
19. yzylda, gemileri akntlardan, gel-gitlerden ve rzgar
lardan ekip karan buhar makinelerinin kullanlmas saye
sinde, su yolu tamacl kkl bir dnm geirdi. nce
den bilinebilirlik yle arll ki, gemilerin kalk ve var saatle
rini tam olarak belirten sefer tarHeleri ortaya kt . Buharl ge
miler Osmanl Ortadousu'nda ilk kez 1 820'lerd e , yani Bat
Avrupa'da yapldktan pek uzun saylmayacak bir sre sonra
grld. Buhar makinesi, gemilerin boyutlarn da muazzam
lde bytt . l8 70'lere gelindiinde Osmanl sulanndaki
buharl gemilerin tonaj 1000 tona ulamt; bu, yelkenli gemi
dnemindeki ortalama bykln lO ila 20 katyd. (Ancak,
1 81
modern standartiara gre, bu yeni gemiler de hala ok kk
t. Titanik 66.000 tond u . )
Ancak, denizyolu tamaclndaki bu dev rim b i r anda ger
eklemedi. 18 60'l arda Ista n b u l !imanna u rayan yelkenli
teknelerin says hala buharl gemi lerin drt ka tyd. Fakat
1900'e gelindiinde dnm tamamlanmt. Artk bakente
gelen gemilerin sadece yzde S'i yelkenliydi. Yine de, bu yz
de S'in, 19. yzyln daha nceki yllarndan herhangi birinde
lstanbul'a gelmi yelkenli gemilerin saysndan fazla olmas a
rtcdr ve gemi tamaclnda meydana gelmi olaanst
artn bir gstergesidir.
Buharl gemiler nehir tamaclnda da devrim yapt . O za
mana kadar nehir yolcul uklar genellikle akntyla birl ikte, tek
ynde yaplmaktayd. En byk istisna N i l'di. Ni l'de aknt
gneyden kuzeye gider, ama hakim rzgarlar kuzeyden gne
ye eser. Dolaysyla yelkenliyle hem aknt ynnde hem de
aknty kar rutin ulam mmknd r. Ancak, bu Ortadou
sularnda ok seyrek rastlanan bir durumdur. Genellikle tek
neler ykleriyle birl ikte nehrin ak ynnde giderdi. Gide
cekleri yere varnca tekneler sklr, kerestesi sat lrd , nk
akntya kar gitmek imkansz gibi bir eydi. Bumn iin de,
Balkan eyaletlerinin Tuna gibi byk veya Meri gibi daha k
k nchirieri zerinde u lam, i ks mlardan Karadeniz'e do
ru tek tondeydi. Ayn eki lde Arap eyale tlerinde de Diyarbe
kir'den Musul veya Badat'a yaplan 2 1 5 mil li k yol cul ukta,
mallar Dicl e'den sadece aknt yhnde giderdi. Te k ynde
u l amn btn verimsizliine karn, Dicle zerindeki bu yol
culuk, en ucuz kara tamaclnn yar fiyatna mal ol uyord u .
Buhar gcyle birlikte, tekneler hem aknl ynnde hem de
akntya kar gitmeye baladlar, bunun da Tuna ve Dicle-F
rat havzalarnn i blgeleri zerinde muazzam etkileri ol d u .
Buharl gemiler ticarelle 1 9 . yzylda yaamm byk artn
hem nedeni hem de sonucuydu (bkz. aada) . Ulamda mey
dana gelen teknolojik devrim olmasa ve bu devrim, ticaret hac
minin daha da byk lde artmasn kolaylatrm olmasa,
byle bi r art gerekleemezdi . Bunun ikincil etkileri de ayn

1 82
derecede nemliydi. rnegin 1 9 1 4'te, Osmanl sularnda al
an ticaret gemilerinin hemen hemen hepsi -toplam tonajn
yzde 90'- Avrupallara aitti. Bu gemiler, daha da byk gemi
lerin yanaabilecegi kadar derin ve geni limanlara sahip liman
kentlerinin gel imesini de hzlandrd. Ayn zamanda buharl
gemilerin muntazam almas ve fiyatlarnn ok daha dk
olmas , Osmanl l mparatorlugu'ndan (ve Bat , Orta ve Dogu
Avrupa'dan da) Yeni Dnya'ya muazzam gleri olanakl kld.
Buharl gemiler, 1869'da S vey Kanal'nn yaplnasnda da
etkili old u. Svey Kanal'nn yaplnas ise, Msr'n Avrupal
lar tarafndan igaline yol aa n faktrlerden biri oldu (bkz. ha
rita 5, s. 103 ) . Ayrca , tamamen su yolu n u kullanan kanal g
zergah, nakliye srelerini ve maliyetlerini mthi lde d
rd. Kanal sayesin de, rnlerini bu yoldan Avrupal mte
rilere ulatrma olanagna kavuan Irak topraklarnda refah
artt. Fakat Kanal' n karayolu ticaret gzergah larn degitir
mesi baka Osmanl kent ve kasabalarnn agr zarariara ura
masna neden oldu. am, Hale p , Musul, hatta Beyrut ve Istan
bul bi le, Irak, Arabistan ve Iran ticaretlerinin gzergah deiti
rip kanal zerinden yaplmasndan zarar grd.
Kara tamaclnda, dramatik sonular ve aplar bakmn
dan denizyollar ndaki devriminkilere denk deiiklikler mey
dana geldi. 19. yzyl ortasna kadar, karayoluyla mal sevkyat
tamamen hayvan tamaclnn tekelinde kal mt. Karayolu
tamacl o kadar zor, yava ve dzensizeli ki, yolculuklar mil
ya da kilometre olarak deil, mevsime ve araziye gre alaca
zamanla llrd. Ite, 1 875 tarihli bir gezi kitab, yabanc zi
yaretilerin Osmanl Anadolusu'nda yapabilecekleri gezileri an
latrken, domakta olan turizm sektrnn ilk rneklerinden
birini veriyordu. At srtnda bir gezgin iin Trabzon'dan Erzu
rum'a yolculuk - 180 mil- 58 saat sryordu; bu cia her biri drt
ile o n saatlik sekiz ayr blm halinde yaplacakt.
Ulam bakmndan, Osmanl dnyas genel olarak iki para
ya ayrlmt - Avrupa eyal ctlerinin tekerlekli tatlar dnyas ile
Anadolu ve Arap eyaJetlerinin tekerleksiz tatlar dnyas. Bu
blnme, bir ikinci blnmeyle az ok akmaktayd: Balkan-
1 83
lar'daki ulam gzergahlarna atlar hakimdi, oysa Arap ve Ana
dolu topraklarnda arlk daha ok develerdeydi. Bu genel ku
raln istisnalar vard. Osmanl ordular Tuna havzasndan yuka
r doru malzeme tarken muazzam sayda deve kullanmt,
Tebriz-Trabzon arasndaki nemli ticaret yollarnda ise hakimi
yet at, kaLr ve eeklerdeydi. Fakat her halkarda genel kural ge
erliliini koruyord u . 19. yzyl banda Selanik-Viyana yolcu
luu elli gn sryor ve 20.000 hayvanhk al kervanlaryla yap
lyordu. 1860'larda Bulgaristan'daki Avratalan (Koprivtitsa) da
kasabasndan yola kan uzun a t arabas kervanlar bir ay sren
bir yolculuk yaparak, lstanbul'a , Arap lkelerine sallmak zere
ilenmi rnler getirirdi. Fakat Avrupa ile Asya eyaletlerini ay
ran su yollarnn dousunda arlk genellikle develerdeydi. B
tn dier yk hayvanlarndan stn olan deve eyrek ton yk
gnde en az 25 km Layabilirdi, bu , at ve kaLrlarn tayabildii
arlktan yzde 20, eeklerinkinden kat fazlayd. Ancak, da
ha ksa yolculuklarda ve byk Tebriz-Erzurum-Trabzon ker
van yolunda, genellikle daha hzl giden katr, eek ve at tercih
edilirdi. Bu nl kervan yolunda ylda 45 .000 yk hayvan kul
lanlrd; ylda , her biri toplam 25 .000 ton tayan l 5 .000'er
hayvanlk kervan. Fakat Asya eyaJetlerinin geri kalan hemen
hemen her yerinde daha aina olunan manzara, uzun deve ka
tarlaryd. 19. yzyl balarnda 28 gnlk Badat-Halep yolun
da yk tayan 5.000 deve vard. 250 millik lskenderun-Diyar
bekir yolu ise 16 gn sryordu. Halep-Istanbul kervan yolu
500 mil ya da 40 gn tutuyordu, 18. yzylda bu yolcul uu yl
da drt byk kervan yapmaktayd. Yk tama kapasiteleri nis
peten snrl olduu iin kervanlar hemen hemen her zaman,
baharat gibi grece pahal hammaddelerin yan sra, kuma ve
dier mamul mallar gibi ykte hafif pahacia ar mallar tarlar
d . te yandan, tama masraflar genellikle sat fiyatlarn ge
ecei iin, besin maddeleri kervanlarla pek nakleclilmezcli. r
nein, tahl Ankara'dan lstanbul'a ( 2 1 6 mil) kervanla gnder
mek, fiyatn 3,5 kat, Erzurum'dan Trabzon'a ( 188 mil) gnder
mek, kat artrrd. Demiryolu ncesine ilikin bu gerekler,
ucuz deniz tamaclna yakn olmayan bereketli topraklarn

1 84
yerel nfusun ihtiyalarn karlad, kalann ise, nadasa bra
kld veya hayvanclkta kullanld anlamna gelir.
Mevcut hayvaniara dayah karayolu tamacl teknoloj ile
rinde birtakm kk deiilikler yap ld. Bi rincisi , nispeten
nemli bir olay, tekerlekli tatlarn erkez mlteciler ve Filis
lin'e gelen Avru pal Yahudi yerleirnciler tarafndan, Anadolu
ve Arap eyaletlerine bir kez daha getirilmesi oldu (tekerlekli ta
tlar Roma Imparatorluu'nun k srasnda byk lde
ortadan kaybolm utu) . Bir ele ticaret arllka, krk tal yolla
rn yapnna gei ldi. Bu yollarn amurunu azallmak iin krk
talar dklrd. Badat i le Halep arasna 1 9 1 0'cla yaplan by
le bir anayol, yolculuk sresini 28 gnden 22 gne indirdi.
Demiryollar -buharl kara gemileri- kara ulamnda kkl
bir devrim yapt. Her biri en az 1 25 deve yk tahl tayan
ok sayda vagonu, srt nme katsays dk bir hat zerinde
ekme prensibine dayanan demiryollar, zellikle hububat gibi
hacimli ykler iin inanlmaz derecede ucuz ve ok daha d
zenli bir nakliye hizmeti sunuyordu. Tarihte ilk kez, bereketli
i blgelerin -Orta Anadolu veya S uriye'deki Havran Vadisi gi
bi- potansiyelini lam olarak kullanmak mmkn olmutu.
Byle blgelere demiryollar yaplnca, pazara ynelik tarm
hemen geliti , nk rnler dierleriyle rekabet edebilecek
fiyatlarla satlabiliyordu. Sadece birka yl iinde, yeni alan
blgelerde larmla uraanlarn says artmaya , demiryollar
yzbinlerce ton tahl tamaya balad . Genel olarak bakld
nda, dem iryoluyla tanan mallarn ezici ounluunu hu
bubat oluturmaktayd (bkz. harila 7 ) .
Nfus younluunun o k dk olmas v e sermaye yoklu
u gibi birtakm nedenlerle, Osmanl topraklarndaki demir
yolu a nispeten kkl. (Tam tersine, Msr'da, dar bir zen
gin toprak eridi zerine younlam kalabalk nfus sayesin
de, 190S'te ok youn bir ana ve tali hatlar sistemi bulunuyor
du . ) Anadolu'daki ilk demiryolu hatt 1860'larda ina edildi.
Fakat en byk gel ime , yerleimin daha youn olduu Bal
kan eyaJetlerinde yaand, 187S'te burada 73 1 mil uzunluun
da demiryolu hatt bulunuyordu. 1 9 l l 'de Osmanl demiryol-
1 85
 1

....
/)
E a..gdl\
lll
:c'

Harita 7.
m
\oo ""'

Osmanl Imparatorluu'ndaki ve Avrupa 'daki eski topraklarmdaki

+
demiryollar, yak/. 1 9 14. (Kaynak: Hali/ Inalck ve Donald Quataert. der., An
economic and social history of the Ottoman Empire, 1 300- 1 9 1 4, Cambridge,
1 994, 5. 805.)

lannn tamam, 4.030 millik hatlarnda 1 6 milyon yolcu ve 2,6

milyon ton yk tamaktayd . Ekonomik gelimeyi hzland
ran hatlar, sadece birka dnda, yabanc sermaye ina elli,
bylelikle yabanclarn mali hakimiyeti artm ol du. rnein
Anadolu demiryolu, Alman sermayesi tarafndan finanse edil
di ve l Anadolu'ya hzl bir byme getirdi. Balkanlar'daki
demiryollarnda, 1 . 054 millik hal zerinde 8 milyon yolc u ,
Anadolu'dakilerde 1 .488 millik hatta 7 milyon yolcu tanyor
du. Buna karlk, Arap eyaletlerindeki 1 .488 millik demiryolu

1 86
Resim 3. "Anadolu Demiryollar Kumpanyas " tah vili, ikino seri, 1 893.

1 87
Resim 4. Berlin-Badat demiryolunda nc s1mf vagon. 1908.

hattnda, blgenin seyrek nfusunu yanstacak ekilde, sadece

0.9 milyon yolcu tanmaktayd (resim 3-4).
Demiryollar yepyeni bir istihdam alan yaratt, 1 9 l l'e ge
l i n diginde O s m a n l d e m iryo l l arnda a l a n la rn says
l 3 .000'i gemiti. Demiryolunda hem almann hem de se
yahat etmenin atg yeni toplumsal u fuklar da dikkat ekici
dir. Bu 16 milyon yolculuk, Osmanl tebaasn fiziksel olarak
daha nce hi grmedikleri yerlere gtrd, blgeler arasnda
ve iinde her zamankinden byk bir iletiim saglad ve kr
kent ilikilerini kknden degitirdi. Bir zamanlar yaya olarak
aylar sren yolculuklar artk sadece birka gn alyordu.
Demiryollar, eski karadan ulam biimlerini bazen artc
olabilecek tarzlarda etkiledi. Beyrut ve lzmir gibi liman kentle
rinin artblgelerinde ve daha dk seviyelerde olmakla bir
likte Balkan eyaJetlerinde nispeten yogun tal i demiryolu aglar
-daha byk ana hatta baglanan kk yan hatlar- ortaya k
t. Fakat bunlar istisnayd. Genel olarak, Osmanl demiryollar
-rnegin Istanbul-Ankara, Istanbul-Konya ve Konya-Bagdat
demiryollar- bir ana hat ve buna baglanan az sayda tali hatl
bir sistem eklinde geliti. Tali demiryollar olmaynca mallar

1 88
ana hatlara getirmek iin hayvan tamachgna ihtiya duyul
du. Demiryolu blgelerinde ihracat iin yetitirilen rn mik
tar arttka, bu mallar ana demiryolu hattna tayan hayvan
saysnda muazzam art old u . Ege blgesinde iki yerel demir
yoluna yk tama iinde 10.00 0 kadar deve altrlmaktayd.
stanbul'dan gelen ha ttn biti noktas olan Ankara istasyo
nunda binlerce deve yklerini indirmek iin beklerdi. Demek
ki, demiryollarna paralel gz ergahlardaki kervanclar ok
gemeden ilerini kaybettiler ama, ana hadara yk tayaniara
yeni iler kt . Dolaysyla, buhar makinesi teknolojisinin ti
carette yarattg muazzam art, stanbul'daki yelkenliler gibi ,
geleneksel kara tamaclg trlerini de, hi degilse geici bir
sre iin canlandrd .

Ticaret

Osmanl sisteminde pek ok biime brnen ticaret, genel ola

rak ul uslararas ve i ticaret olarak iki gruba ayrlabilir -yani
Osmanl ekonomisi ile diger ekonomiler arasndaki ticaret ve
imparatorlugun kendi snrlar iindeki ticaret. 1 700- 1922 d
neminde u luslararas ticaret, i ticarete gre hem hacim hem
de deger olarak daha grnr, fakat daha nemsiz durumdayd.
1 8 . ve 1 9 . yzyllarda btn dnyada uluslararas ticarette
muazzam art meydana geldi, ancak Osmanl topraklarndaki
art o kadar byk olmad. rnegin 1 9 . yzylda uluslararas
ticaret 64 misli byrken, Osmanl mparatorlugu'ndaki art
1 0 - 1 6 katla nispeten zayf kald. Dolaysyla l600'de Bat Av
rupallar iin hayati nem tayan Osmanl pazannn, l900'de
artk yle olmadgn grenmek artc degildir; Osmanl Im
paratorlugu'nun dnya legindeki ticari nemi azalmt. Os
manl ekonomisi klmyordu -tam tersi geerliydi- ama
grece nemi azalyordu. Osmanl mparatorlugu'nun ngilte
re, Fransa ve Almanya gibi nde gelen ekonomik glerin ti
caret yaptg en nemli lkeler arasnda yer almaya devam et
tigi de dogrudur.
Bir nceki blmde de iaret edildigi gibi, 1 9 . yzyln ilk

1 89
yarsnda ve ortalarnda ulamda buharl gemiler ve demiryol
laryla salanan gelimeler ve bunlarn, Osmanl lkesine gir
mesi, Osmanl ticaretinin ilerlemesinde nemli bir rol oynad.
Demiryolu hatlar dendi ve byk liman tesisleri ve iskele
ler ina edildi, nk buralardan yklenecek rnlere ynelik
uluslararas talep zaten mevcu ttu , yeni tesisler ticareti daha da
canlandrd.
Bu blme, i ve u l uslararas ti careti etkileyen nemli ek
faktrlerden ikisini, yani savalar ve devlet pol itikalarn ele
alarak balayalm. Savalar, ticareti sekteye uratyordu -hem
de sadece, mallar snrlardan geirmeyi, bazen imparatorluk
iinde tamay tehlikel i klan scak atma zamanlarnda de
il. Daha da kts, Osmanl iktisadi birlii nin dokusunu pa
rampara eden savalarn, yzyllardr sren pazar i l ikilerini
ve r ntlerini zayflatan ve sk sk da yok eden toprak kayp
larna neden olmasyd. Iki rnek vereyim. Birincisi, Rusya
Karadeniz'in kuzey kylarna kadar topraklarn geniletince,
Anadolu'daki Osmanl tekstil reticilerinin ok uzun zaman
dan beri mal satlklar nemli bir pazar blgesini ilhak etti.
Ardndan, Rusya ile Osmanl Imparatorluu arasnda izilen
yeni snrlar, iki imparatorluk arasndaki mal ve insan akn
engelledi, ya da tamamen kesti . Dier rnek ise, Halep'in, Os
manl Imparatorluu'nu sona ereliren ve bakalaryla birlikte
Trkiye Cumhuriyeti'ni ve Fransz igalincieki Suriye devletini
douran Birinci Dnya Sava sonrasndaki kadericlir. Tekstil
retiminde nemli bir yeri olan Halep ken ti, rnlerini esas
olarak Anadolu'ya gnderirdi. Ya ni, kentin rnleri , tek bir
imparatorluk iindeki bir noktadan die rine giderdi. Osmanl
Imparatorluu'nun ortadan kalkmasyla birlikte, reticiler bir
lkede -Suriye' de- mteriler bir baka lkeele -Trkiye'de
kaldlar. Yeni smrgesi S u riye'y i , kendi ekonomik uzants
kalbna sokmaya alan Fra nsa , tekstil rnlerinin (Trki
ye'ye) gnderilmesini engelleyerek Halep tekstil retiminin
kmesine neden oldu.
Devlet politikalarnn ticaret ve genel olarak ekonomicle oy
naclklar rol, ateli tartmalara konu olmaktadr. Kimileri bu

1 90
politikalarn ok byk etkileri olabileceini savunur, ki Fran
szlarn Halep tekstil rnleri zerindeki etkisi, bu bak des
tekleyen bir rnektir. Bakalar da politikann, ekonomide za
ten meydana gelmekte olan deiikliklere sadece resmiyet ka
zandrdn ileri srer. rnein, kapitlasyonlarn Osmanl
toplumsal, iktisadi ve siyasi tarihinde hayati nem tayan bir
rol oynad sylenir. Ama , gerekten byle midir? Kapitlas
yonlar olmasa, Osmanllarn Bat Avrupa'yla siyasi ve iktisadi
adan eit dzeyde olabileceini dnmek mmkn mdr?
Ya da, 18. yzyl sonlarnda, muazzam devlet mdahalesiyle
ekonomik durgunluun biraraya geliini ele aln -tavuk m u
yumurtadan kt, yumurta m tavuktan (bkz. blm 3 ) ? Daha
sonra 1 9 . yzylda devletin serbest ticaret lehine yaptklar
arasnda, 1 826'da loncalarn tekellerini ve p iyasa zerindeki
kstlamalar koruyan Yenieri Oca'nn ortadan kaldrlmas,
1838 Ingiltere-Osmanl Ticaret Antiamas ile 1 839 ve 1856
fermanlar vardr. Sonu olarak, Osmanllarn uluslararas tica
reti ile i ticaretine devlet poli tikalar yoluyla konmu engelle
rin ou kaldrlm veya nemli lde azaltlmtr. Fakat bu
kararlarn Osmanllarn ticari ve daha genel ekonomik geli
mesinde belirleyici bir rol oynayp oynamad tartmaya ak
bir konudur.
Uluslararas ticaretin nemini abartmak kolaydr, zira ulus
lararas ticaret ok iyi belgelenmi, kolaylkla llebilen ve
Bat dillerindeki rahatlkla ulalabilen kaynaklarda uzun uza
dya ele alnm bir kon udur. U luslararas ticaretteki genel
r n t l e r gaye t ak t r. 1 8 . y zy l d a , z e l l i k l e yakl ak
1 750'den sonra uluslararas ticaret daha nemli bir hale geldi.
Eskisine gre daha iyi , yine de henz dk seviyelerde olan
u luslararas ticaretin nemi, 19. yzyl banda Napolyon sa
valarnn bitmesinin ardndan, dramatik bir ekilele artt. Ti
caret dengesi -ihracatn ithalata oran- ksa vadede sk sk dal
galanmakla birlikte uzun vadede Osmanllar aleyhine geliti.
Ticareti yaplan mallarn toplam deeri ve ni telii kukusuz
ok deiti. 18. yzyl balarnda ticaret gerekten de ok s
nrlyd. Osmanl ekonomisi yksek deere sahip lks mallar,
1 91
esas olarak da , daha doudaki lkelerden gelen ipekiiieri yeni
den ihra ediyor, tiftik ve daha sonra pamuk iplii gibi kendi
retimi olan eitli mallar da ihra ediyord u . Bunun karl
nda lks mallar gibi ithal rnleri geliyordu. Ancak 18. yz
yl devam ederken Osmanl ihracat hububat, ttn, yn, deri
ve ham pamuk gibi ilennemi mallara kayd. Ayn zamanda
Osmanllar Bat Avrupa'nn Yen i Dnya ve Dou Asya'daki s
mrgelerinden gittike daha fazla mal ithal etmeye baladlar.
Bu "smrge mallar" -kle emeiyle retilen, dolaysyla fiyat
daha u cuz olan , eker, boyarmaddeler ve kahve- Akdeniz'in
ekerinin, Arabistan'n Yemen kahvesinin ve Hindistan'n bo
yarmaddelerinin fiyatn krd. Osmanl tketicileri ayrca esas
olarak tlindistan'dan ve iki ncil olarak da Avrupa'dan olmak
zere byk miktarlarda tekstil rn de ithal ettiler. Baz
aratrmaclara gre 18. yzyl sonunda hala poz i tif bir ticaret
dengesi mevcuttu.
1840- 1 9 1 4 arasnda uluslararas ticaret hacmi , grld
gibi, 10-16 kat artt halde, ihracal rntleri, daha nce 18.
yzylda oluturuld uu ekilde kald. Osmanllar genellikle
buday, arpa , pamuk, ttn ve haha dahil bir grup besin
maddesi ve hammadde ihra etmekteyd i. 18 50'den sonra bu
gruba hal ve ham ipek gibi baz mamul mallar da girdi. Ihra
rnleri sepcti n ispeten sab it kalnakla bi rlikte, sepe tteki
rnlerin tck tek grece nemleri 1 8 . ve 19. yzyllarda ok
byk deiikli klere urad. rnek olarak pamuk ihracatn
ele alalm. Bu ihracat 1 8 . yzylda hzla byd ve kt,
Amerikan I Sava srasnda hzla byd, daha sonra tekrar
kt ve sonra 20 . yzyl banda yeniden zirve noktalarna
trmand . Ithalat sepetinde ise, sm rge mallar listenin ilk s
ralarn korurken, mamul mallar -zellikle tekstil, madeni e
ya ve cam- 18. yzyla gre ok daha byk nem kazand.
l ticaret, yeterince belgelenmemi olmakla birlikte, aslnda
1 700- 1922 dneminin tamam boyunca hacim ve deer bak
mndan uluslararas ticareti fersah fersah gemitir. Blgeler
iindeki ve arasndaki mal aknn deeri ok yksekti, fakat
bununla ilgili dolaysz saysal veriler ok ender olarak bul una-

1 92
bilmektedir. Aada sunulan birbirinden kopuk verileri, Os
manl i ticaretinin nemi hakknda bir fikir vermesi asn
elan ele aln. Birincisi, 1 759'da Fransz bykelisi Osmanl
Imparatorluu'nun ylda en fazla 800 .000 kiiyi giydirecek ka
dar tekstil rn ithal ettiini belirtti. Bu srada toplam nfus
20 milyonun zerindeydi. !kincisi, 1 9 1 4'te toplam tarmsal
retimin en fazla yzele 25'i ihra edilmekteydi, yan i kalan
yzde 75 i ticaret kapsamndayd. ncs, 1860'larn ba
nda am'da, Osmanl yapm mallarn ticaretinin deeri, ora
da satlan btn yabanc mallarn deerinin be katyd. Dr
dnc ve son olarak da, i ticarete ilikin ender veriler arasn
da Osma nl kentinin -Di yarbekir, Musul ve Harput'un- i
ticareti hakkndaki 1 890'larclan kalma istatistikler vardr. Bu
kentten hibiri nde gelen iktisadi merkezlerden saylmaz.
Am a, 1890'larda bunlarn blgeler aras ticaretinin toplam de
eri ( l milyon Ingiliz sterlin i ) , o gnlerin toplam Osmanl
u l uslararas ihracatnn hemen hemen yzde S'ine eitti . Bu
kentlerin ikinci dereceden ekonomik statleri gz nne al
nacak olursa , bu ok etkileyici ve y ksek bir rakamd r. Dier
Osmanl kent, kasaba ve kylerindeki i ticaret hacmi bilinmi
olsayd , toplam rakam acaba ka olurdu? !stanbul , Edirne, Se
lanik, Bcyrul, am ve Halep gibi ticari merkezlerelen herhangi
birin in i ticaret hacmi bu ken tin toplanndan ok daha
bykl. Kelimenin gerek anlamyla , dzinel erce orta b
ykl kte kent ve kasabann i ticaret hacimlerinin hesaplan
mam olduunu da gz nne aln . Ayn ekilde, binlerce ky
ve daha kk kasabann i ticaret hacmi de bilinmemektedir.
Son u olarak, i ticaret, ul uslararas ticaret karsnda ezici bir
arla sahipti .
Artan uluslararas ticaret, Osmanl tccar cemaatinin bilei
mi zerinde gl bir etki yapt. 18. yzylda ykselen d ti
carette yaba nclar ve Osmanl gayri M sl iml eri egemen hale
ge l i nce, Osmanl M slmanl arn n byk bir tccar grubu
olarak sahip olduu nem azalmt . Balangta uluslararas
ticaret, hemen hemen btnyle, mal lar geliren Bat Avrupa
llarn el incleycli. 18. yzy la ge lindiinde bu tccarlar kendile-
1 93
rine ortaklar bulmu ve artan saylarda gayri Mslim tccarm
imtiyaz heratlar edinmesine yardmc olmulard. Bu beratlar
yabanc taeirierin sahip olduu kapitlasyonlar, yani daha az
vergi deme, dolaysyla da maliyeti drme imkann gayri
Mslim Osmanl taeirierine de vermekteydi. 1 793'te sadece
Halep'te gayri Mslimlere verilen berat says l .SOO' buluyor
du. 1800'de imparatorluun uluslararas ticareti hala yabanc
larn kontrol altnda olmakla beraber, himayeleri altna alm
olduklan Osmanl gayri Mslimleri 1 9 . yzyl iinde yabanc
larn yerini ald. Gayri Mslim Osmanl tccar snfnn yeni
hakimiyetinin en iyi gstergesi, 20. yzyl balarnda Istan
bul'da kaytl 1 .000 tccara ait listedir. Bu taeirierin sadece
yzde 3' Fransz, Ingiliz veya Alman'd, ama bu lkeler Os
manl d ticaretinin yarsndan fazlasn kontrol etmekteydi.
Kalan taeirierin ounu gayri Mslimler oluturuyord u. Yine
de i kesimlerin kasabalarndaki ve genellikle de i kesimler
ile liman kentleri arasndaki ticaret hala Mslman taeirierin
denetimi altndayd . Demek oluyor k i , uluslararas tacirler
topluluunda meydana gelen tm deiikliklere karn, i tica
retin ou ve dandan gelen mallar Osmanl ekonomisi iine
girdii noktadan itibaren yaplan ticaretin byk ksm Os
manl Mslmanlannn kontrolndeydi.

Tar m

Osmanl Imparatorluu, tarihi boyunca arlkla, igc kay

na kt, toprak bakmndan zengin ve sermaye bakmndan
yoksul bir tarm ekonomisi olarak kald. Nfusun ounluu,
genellikle yzde 80-90', toprakta yayor ve geimini, byk
iftliklerde deil, kk aile arazilerinde topraktan salyordu.
Iktisadi zenginliin ounu tarm yaratyordu, ancak istatistik
verilerin yokluu hemen hemen 20 . yzyla kadar anlaml l
mler yaplmasn engellemektedir. Bu sektrn genel eko
nomik neminin bir gstergesi, tarmdan elde edilmi gelirle
rin Osmanl Devleti iin tad nemdir. 19. yzyl ortasnda
tarmdan alnan iki vergi -r ve arazi vergisi- tek balarna

1 94
imparatorlukta toplanan btn vergilerin yaklak yzde
40'n o luturuyordu . Tarm, imparatorluk hazinesine dalayl
olarak pek ok baka ekilde de katkda bulunmaktayd - r
nein, 1 8 . ve 1 9 . yzyllarda esas itibariyle tarmsal metalar
olan ihra rnlerinden elde edilen gmrk gelirleri gibi.
Dolaysyla Osmanl tebaasnn ou tarmla urayordu.
Bun larn da ounluu dorudan emeklerinin rnlerini t
keten, geimlik retim yapan kyllerdi. Genellikle kk
tarlalar iler, kendi tketimleri iin -esas olarak hububat, ay
rca meyva, zeytin ve sebze olmak zere- eitli rnler yeti
tirirlerdi. Genellikle st, yn ve kl iin baz hayvanlar da
beslerlerdi. Tarmla uraan ailelerin ounun mtevaz bir
beslenme rej imi vard. Su veya ayran ierler, eitli trlerde
ekmek veya lapa ve baz sebzeler yerler, pek et yemezlerdi.
Hayvanlar yk hayvanlaryd; bu hayvanlarn yn veya klla
rn ailenin kadnlar eirip ip yapar, bunlardan da genellikle
aileleri iin dokumalar retirlerdi . Hem Osmanl Avrupa
s'ndaki hem de Asya'daki birok blgede aile fertleri ayn za
manda erilik yapar, kendi yaptklar veya taeirierden aldkla
r mallar satarlard. Krsal kesimde yaayan baz aileler, gre
ceimiz gibi, bakalarna satlmak zere imalat da yapard.
Balkan kylleri ynl dokumalarn satmak iin, Anadolu ve
Suriye'ye aylar sren yolculuklar yaparlar, Bat Anadolu'nun
kadn ve erkekleri kent ve kasabalardaki dokumaclar iin yn
eirirlerdi . Biraz nce belirtildii gibi, baz blgelerde ky er
kekleri darya, lstanbul'a veya baka uzak yerlere almaya
giderlerdi. Topadayacak olursak, tarmla uraan aileler ge
imlerini sadece tarm rnlerinden deil, farkl ve karmak
bir dizi faaliyetten salamaktaydlar.
Yukarda izilen manzara 1 700'de byk lde geerliydi,
geerliliini 1900'de de srdrd. Ekonomi tarmsald, kyl
lerin ounun kk topraklar vard, eitli ilerle urarlar
d, topraklarndan ve hayvanlarndan aldklar rnler, esas
olarak kendi tketimleri iindi. Fakat tarm sektrnde zaman
iinde muazzam deiiklikler meydana geldi.
lik olarak, eski ger ahalilerinin Osmanl tarm hayatnda
195
neminin artmasn ele alalm. Krsal alan , yerleik kyllerin
yan sra ger obanlar da barndrmaktayd. Gerler eko
n omide nemli ve karmak bir rol oynuyorlard. Hayvansal
rnler, dokumalar ve tamaclk gibi mal ve hizmetleri temin
ederlerd i . Baz gerler sadece hayva nclkla gei n i r, bazlar
ise tah l da yetitirird i . Baz en toh u mu eker, btn mevsim
kendi haline brakr, hasat zaman dnerlerdi. Gerlerin tica
ret ve tarma sk sk zarar vermi olduklan da dogrudur. Dev
let iin , gerler kontrol altnda tullllmas g ve siyasal a
dan hep sorun yaratan bir kesimdi. Bunun iin de, devletin
uzun zamandr srd rmekle oldugu "slah" programlar 1 9 .
yzylda yeni b i r h z kazand . Yukarda d a grldg gibi, b u
iski'n programlar , kitlesel gmen aknyla ayn sralarda uy
guland. Gerlerin zgrce dolaabil ecegi alan daraltan bir
durum sz kon usuydu. Genel toplama bakldgnda, m u hte
melen, airetler tarafndan yaplan hayvanclkta bir d ve
ilenen topraklarda bir art meydana gelmiti .
Ikinci bir grup nemli deiiklik de larnda ticarilemeni n ,
yani sata ynelik retimin artnasyla ilgilidir. Zaman iinde,
lkede, yerl i ve ul uslararas tketici lere satlnak zere oga
lan miktarlarda re tim yapan i nsanlarn says fazlalat . 1 8 .
yzylda balayan bu eil i m , bu tarihten itibaren arpc bir
trman gsterdi. Pazar iin yaplan tarmsal retimi artran
en az nemli mekanizma va rd. Birincisi , hem uluslararas
hen de i talepteki artt . Yurtdnda, zellikle 1 840'tan son
ra pek ok Av rupal'nn yaan d zeyinde ve satn alna gcn
de esasl bir iyileme grld ; bu da onlar n ok daha eitli
ve fazla miktarlarda mal satn alnasna imkan verdi. Im para
torluk ii nde kentlem enin ve kiisel tketi min artmas saye
sinele ykselen i pazarlar da nem ta maktayd (bkz. aa
da). Demiryollaryla alan yeni blgelerden Istanbul'a, Sela
nik, !zmir ve Beyrul'a yerli buday ve h ububat akt . Demiryol
lar bir yandan da , artk meyva ve sebze yetitirip bu kentlerin
byyen ve ulalabilir hal alan pazarlarna gnderme i mkan
elele eden bostanclar kendine ekti .
Ta rmsal retimi ynlendiren i ki nci mekanizma, kyllerin

1 96
vergilerini daha ok ayni olarak degil, nakil demeye balam
olmasyla ilgil idir. Baz tarihiler, pazar iin tarm i edinenie
rin artmasn, hem kii ba na vergi yknn yksel mesine
hem de devletin ayni degi l , nakdi vergi toplamay daha fazla
tercih ediyor olmasna baglarlar. Bu sava gre, bu tr devlet
kararlar, kylleri vergilerini deyebilnek iin, pazarda sat
mak zere rn yeti linneye zorlamtr. Dolaysyl a , devlet
politikas, kylleri tketi m iin retimden, pazar iin retime
yneiten en neml i etken o larak grlmektedir. Ayn mantk
iinde, kimileri de devletin Osma nl Hristiyanlarndan nakdi
vergi talep etmesinin Osmanl tarih inde belirleyici bir rol oy
nadg ileri srerler. Daha ak bir i fadeyle, Osmanl Brisli
yan ve Yahud ileri, yzyllarca cizye denilen ve kendilerine iba
detleri konusunda devlet gvencesi saglanmas karlgnda is
tenen ze l vergiyi dem eye mecbur tutul ulard . Osmanl
Hristiyanlarnn bu nakdi vergi yznelen pazar faa liyetleriyle
M sl manlardan razla ugratg iddia edilir. Ancak bu sav, ayn
vergiyi deyen Osmanl Yah udi lerinin ticarelle niye onlar ka
dar faal olmadgn aklamaz. Iktisadi baary aklayan daha
uygun degiken nakdi vergiler deil , Osmanl Hrist iyanlarnn
sahip olup Ya hudilerin olmad g 13yk Devlet h i mayesiyd i.
Byk devletlerin h imayesi, Osmanl 1 l ristiyanlarna kapi t
lasyona benzer, vergi muafiyetleri ve daha dk iletme mali
yetleri gibi yararlar saglad; bunlar da ekonomik bakndan ne
km olmalarn aklamaya yard mc olur.
Kyllerin pazara daha fazla girmeye bal amas, sadece dev
letin nakit vergi taleplerinin yarat tg bir kar tepki degi ldi.
Birtakm baka faktrler ele etkil iyd i . Tar msal retimdeki art
srkleyen nc bir mekanizma daha vard -kylle rin
kend ilerinin tketim mal tal epleri . Osmanl tketicileri ara
snda, ucuz ithal mallarn gittike daha kolay bulunab i l i r ol
mas ve zevklerin gittike daha sk deimesi , emtia tketi mi
ni artrc bir etki yapt. Bu trmanan tketim rnts, U\le
Devri'nde ( 1 7 1 8- 1730) de grldg gibi, 1 8 . yzylda bala
d, daha sonra da hzlanarak devam etti . Daha fazla tketim
mal isteyen kyllerin daha ok nakde ihtiyalar vard. Dola-
1 97
ysyla krsal kesimdeki aileler, sadece nakdi vergilerden dolay
degil, kendileri daha fazla tketim mal istedikleri iin de ok
altlar. Bu koullar altnda bo zaman azald, nakit gelir artt
ve krsal alana tketim mal ak hzland.
Tarmsal retimdeki art, ilenen toprak alannn muazzam
bir ekilde genilemesine hem yol at, hem de elik etti. 1 8 .
yzyl banda ve aslnda imparatorluk sona erene kadar, her
tarafta usuz bucaksz, ilenmeyen, hemen hemen bo (mevat)
araziler vard. Bu alanlar dalmaya balad; eski Osmanl lmpa
ratorlugu topraklarnn ogunda bu , ancak l950'lerde nihai
olarak tamamlanan bir sre oldu. Bu gelimeye yol aan pek
ok faktr vard. Birok durumda aileler, alma srelerini ar
trdlar, zaten kontrolleri altnda bulunan mevat araziyi ileme
ye baladlar. rnn bir blmn vermek karlgnda ba
kalarnn topragn ilerneyi kabul ederek ortakhk da yaptlar.
Genellikle hayvanlar iin otlak olarak kullanlan bu tr arazi
ler, artk tahl retiminde kullanlmaktayd. rnegin Efiak ve
Bagdan'n olaganst verimli topraklar 18. yzylda Osmanl
Imparatorluu'nun en dk nfuslu alanlar arasndayd . Bu
ralarda, sra d ve belki de zgn bir gelimeyle, yerel ayan,
acmasz yntemler kullanarak, yerli halk daha fazla almaya
mecbur etmi, ilenen arazileri geniletmiti. Baka yerlerden
gelen milyonlarca gmen, muazzam miktarlarda ilennemi
toprag retime at . Gmenlerin bir ksm, genellikle gergin
liklere yol aan bir srele meskn blgelere yerleirken, ok
sayda gmen de grece bo blgelere giderek, buralardaki
topraklar (yzyllardan beri) ilk kez ilediler (enlendirdiler).
Grld gibi, bo Orta Anadolu havzas ve Suriye eyaletle
rinde ky ile l arasndaki step blgesi, gmenlerin yerle
likleri yerler oldular. Buralarda devlet yetkilileri topra eit
byklkte kk tarm arazilerine blp datt.
Genel olarak bakldnda, youn ticari tarm alanlar, nce,
su yoluyla kolayca ulalabilen blgelerde, rnein Tuna hav
zasnda, Bulgaristan'daki baz rmak vadilerinde ve Makedon
ya'nn ky blgelerinde, ayrca Anadolu'nun batsnda Ege k
ysnda ve buradaki nehir sistemlerinde olutu. 19. yzylda

1 98
bu tr blgeler genilemeye devam ederken, listeye i blgeler
de katld.
llk kez ilenen pek ok arazi, 1 700- 1922 dneminde tarm
yaplan arazinin giderek byyen, yine de aznlkta kalan ora
nn oluturan byk iftlikler halini ald. Bo topraklarda b
yk iletmeler kurmak daha kolayd, nk ortada hakkn
koruyacak kyl ya yoktu , ya da ok azd . Bu tr sreler,
topraklann ilk kez ilenmesiyle birlikte, 1 8 . yzylda Bulgaris
tan , Eflak ve Bogdan'da ve bir yzyl sonra da usuz bucaksz
ukurova'da yaand. l900'de, ukurova muazzam miktarlar
da tarm makinesine sahip zel bir byk iftlikler blgesi ha
line gelmiti. Daha doguda ve gneyde, Suriye'nin Hama bl
gesinde de byk toprak sahipligi rnts geliti. Fakat im
paratorlugun ogu blgesinde, igc ktlg ve sermaye yok
Iugu byk iftlikterin olumasn engelledi, dolaysyla b
yk iletmeler nadirdi. Hemen hemen her yerde tipik Osmanl
modeli olarak kk toprak sahipligi egemendi.
retkenlikte -birim toprak alanndan alnan rn miktarn
da- baz artlar oldu . Baz blgelerde entansif tarmn bir tr
olan sulama projeleri gelitirildi. Daha da nemlisi, 1 9 . yzyl
da modern tarm aralarnn kullanm artt. 1 900'e gelindigin
de, on binlerce demir saban, binlerce bierdver ve ileri tarm
teknolojisinin kombineler gibi baka rnekleri Balkan, Anado
lu ve Arap eyaJetleri krsal arazisine yaylmt. Fakat mevcut
kaynaklar daha yogun bir ekilde kullanmak, nispeten ola
gand bir uygulama olarak kald ve retimdeki artlar, daha
ok yeni topraklarn tarma almasndan kaynakland.
Sata ynelik tarmsal retimin artmas, baz blgelerdeki
krsal emek ilikilerinde de nemli degiikliklere yol at . B
yk lekli ticari tarm yaplan baz blgelerde cretli emek
ortaya kt. Bat ve Gneydogu Anadolu'da gmen ii ekip
leri rn hasatn nakit cret karlignda yaptlar. Ancak, b
yk iletmelerde ortaklk, cretli rgatlktan daha yaygn ol
maya devam etti. Yukanda da belirtildigi gibi, Eflak ve Bag
dan'daki bir tr ortaklk, serflige yakn ve imparatorluktaki
en berbat koullarm dogmasna yol at . Buralarda 18. yzy-

1 99
ln pazar olanaklar byk toprak sahiplerini kyll ere toprak
kiralamaya yneltmiti. Kyllerin dedikleri kiralar ve vergi
lerle angarya hizmetleri gittike arlayordu . rnein, ba
langta kyllerin yapmakla ykml olduu angarya hizme
ti l 2 gn ike n , 19. yzyln ortalarna gel i ndiinde ylda 24 ila
SO gn alr duruma gelmilerdi - bunlar komu Habsburg
ve Romanov imparatorluklarn dakinden ok daha g ko ul
lard. Osmanl Imparatorl uu'nun baz blgelerinde herkesin
alp sonra rn paylat topraktan ortaklaa yararlanma
bii mleri hakimdi . rnei n, F i listin'i n baz blgelerinde ve
Irak eyalerlerinde ortak araziler, genellikle airet mensuplar
tarafndan ortaklaa ilenird i . Topran ilennesini idare eden
eyh, mahsul n datlnasna da nezarct ederdi.
Son olarak, Osmanl Devleti siyasal bakmdan zay f d t
halde, yabanclarn toprak sahibi olmas sra d bir du rum ol
maya devam elli . 1 867'den sonra yasalar yabanc larn toprak
sahibi olmasna izin verd i , ancak Osman l toplumunun eitli
kesimlerin in ve bu arada ayr calklarn kskanl kla koruyan
btn bir yerel aya n zmresin i n muhalefeti n i n ve hi bitme
yen igc skntsnn yaratt glkleri aamadlar.

imalatlk

1 9 . yzyl sonla r nda ma kinelemede meydana gelen gzle g

rlr arta karn, Osma nl imalatnn ou el emeiyle yapl
maya devam elli. Krsal kesimde kadn emeinin giderek daha
byk rol oynad i malatlk gittike daha fazla nem kaza
n rken, genellikle loncal arda rgtlene n , erkeklerin alt
kent-merkezli retimin nemi azald . Ayrca, Osma n l inalat
lnn dnya iindeki yeri kld, ul uslararas pazarlar
nn ou kurudu ve retim muazzam geniliin i koruya n , fa
kat iddetli bir rekabetin hkm srd i pazara odalda nd.
Ama uluslararas ihracata ynelik faaliyet gsteren baz sektr
lerde retim geniled i .
Makineyle retim, doruuna ulat noktada, toplam imalat
sektr retiminin, giderek byyen, ama hala kk bir bl-

200
m n oluturmaktayd. Yaklak 1875'ten sonra, esas olarak
Osmanl Avrupas ve Bat Anadolu kentleri ile Istanbul'da az sa
yda fabrika kuruldu, ayrca Gneydou Anadolu'nun pamuk
tarlalarnn ortasnda (pamuk eirmek iin) ve ipekbcekilii
yaplan ei tli blgelerde, ze llikle Bursa ve Lbnan'da ham
ipek retmek iin bir dizi fabrika almt. Selanik, lzm ir, Bey
rut ve istanbul gibi byk liman kentleri makineyle ret im ya
pan fabri ka larn en youn olarak bulunduklar yerlercl i . Os
manl fabrikalar n n ounda besin maddeleri ilenir, iplik elde
eelilir ve birkanda da dokumalar retilirdi. Deerlenclirne iin
birka rakam verelim: l 9 ll 'c.le imparatorluk iinde tketilmek
te olan btn pamuk iplii nin y zde 25'i ve panuklu dok uma
larn yzde 1' inden az makineyle alan fabrikalarda retil
mekteycl i. Tarmda olduu gibi , burada da sermaye ktl reli
min makinelenesii engelleyici rol oynamaktaycl.
Osmanl imalat sektr hatr saylr lde nakinelene
mekle birl ikte, yine de Av rupa'da emein daha fazla sm rl
mesin i n ve teknolojinin pek ok mal n kaliteli ve ucuz bir e
k i l d e retilmes i n e i mka n verdii sanayi dev r i m i a n d a ,
ayakta kalma ncaclelesi yaparken bir dizi neml i deiim ge
irdi. 1 8 . yzyl sonlarna kadar, Osmanl Imparatorluu'nun
el yapm rnl eri, evre imparatorluk ve devletlerde ok re
vatayd . Ancak 1 8 . yzy ln kaliteli dok unal ar , el yap m ip
likleri ve deri r nleri yava yava d pazarlarn kaybe ll iler
1 9 . y zyl balarna gel indiinde, Osmanl ihracat sek trnn
karakteristik rn leri olan yksek kaliteli mallarn hemen he
men hepsi ortadan kaybol m utu. Fakat yar n yzyll k bir
a r a d a n s o nr a , ul uslararas i h ra c a t i i n ret i m , ya k l a k
1850'de, ham ipe k , bir tr ipek i plik ve daha d a nemlisi ark
hallar ekl inde yenielen boy gsterdi. Selanik, Edirne ve Bat
Anadol u'da ve Lbnan'da buhar gc yle alan ipek ipl ii
fabrikalar k uruldu. zel likl e Bat ve Orta Anadolu'da fa brika
yapm iplik ve boyatarla el emeinin biraraya gel mesiyle, Av
rupal ve Amerika l al clar iin a kllara d urgunluk verecek
m iktarlarda hal retild i . Bu iki sektr, 1 9 1 4 dolaylar nda, te
ikisi halclkta olmak zere, 100.000 kiiyi istihdam etnek-
201
 c
\
{

Atlj>lor

'II<Jt oMU!
:' e H...,_ VMt
(l..g ..
M.t OoyMba r

o Muwl
1(

t
SOO kin
oo mil

Harita B. 19. yzylda pamuk ve yn ipliinin imalatnn yapld baz yerler. (Dona/d Qua taert Ottoman manufacturing in the age
nf thf> lndustrial Revolution. CambridcJe. 1994, s. 28 [Sanayi Devrimi agnda Osmanl Imalat Sektr, Iletiim Yayn/an, 7999. s. 52].)
teydi. alanlarn ou kadn ve kzlard , aldklan cretler
ise, btn Osmanl imalat sektrnn en dk cretleriydi.
reticilerin ezici ounluu , 26 milyon tketiciye sahip Os
manl i pazanna ynelik alyordu . Bu tketicilerin kimi
imalatyla ayn veya komu blgelerde, kimi ise imparatorlu
un uzak kelerinde yaamaktayd. Gelimelerinin saptanma
s ve anlalmas g bir i pazar iin retim yapan bu imalat
lar, tarihinin incelemeleri asndan neredeyse grnmez
haldedir, nk ou , geriye kaytlar brakm organizasyon
veya firmalar iinde yer alnyordu. Tersine, kentsel ve krsal
blgelerdeki makinelememi retim biimlerinde ok geni
corafi alanlarda faaliyet gsteri or, evlerde ya da kk ima
lathanelerde tek balarna veya kk gruplar halinde al
yorlard. rnein tekstil sektrnn temel bir paras olan pa
muk ve yn iplii retimi, pek ok yerde yrtlmekteydi (bu
yerlerin bir ksm harita S'de gsterilmitir) . lzmir, Selanik ve
Adana gibi yerlerde iplik fabrikalar b u lunmakla birlikte, be
lirtilen yerlerin ounda iplik elle retilmekteydi.
1 700-1 922 dneminde, loncalarn imalat alanndaki nemi
ok byk lde geriledi. Ancak, loncalarn (esnaf, taife) ev
rimi, nitelikleri, rolleri ve arlklan tam olarak anlalamam
tr. 18. yzyl sonlarnn ekonomik krizi ve ar kronik enflas
yonu , kendilerini korumak zere harekete geen reticiler ta
rafndan loncalarn resmen rg tlenmesini hzlandrm olabi
lir. Iiler ara-gerelerini ortaklaa satn almak zere biraraya
gelir, fakat Gney Bulgaristan'da olduu gibi, genellikle, krize
daha iyi gs gerebilen daha varlkl ustalarn kontrol altna
girerlerdi . 1 Dolaysyla, Osmanl imalatl Sanayi Devri
mi'nin rekabetinden darbe yerken, emek rgtlerinin de, iro
nik bir biimde, yeni bir aamaya, loncalara doru evrilmi ol
malar mmkndr.
Loncalar genellikle yelerinin geimini gvence altna ala
cak ekilde hareket eder, retimi snrlar, kaliteyi ve fiyatlar

Bu, u anda loncalarn evrimi zerinde almakta olan Suraiya Faroqhi'nin

vard sonutur.

203
RPc;;im 5. Amasva 'da esnaf /onca/ar ala y, 19. yzyl.
denetlerlerdi . Lonca deneliminde yaplan retimin yksek
maliyeti, yelerin geim dzeyini korumak iin denen bedel
di. (Ancak , baz tarihiler yanl bir ekilde, lancalarn nce
likle devlet denetiminin aralar olduunu savunmaktadrlar.)
Lonca liderleri , bu tr konularda anlamaya vardktan sonra,
genellikle yerel mahkemelere gidip, deiiklie resmiyet ka
zandrmak iin yeni fiya tlar tescil ettirirlerdi. Bir lancann
varlnn iaretlerinden biri , kahyasnn olmasdr. Lancalarn
en azndan bazlarn n , hastalk halinde yelerine destek ol
mak, cenaze masraflarn kar lamak veya dul ve yetimlere
yardm etmek iin oluturulmu ortak sandklar gibi ynleri
de vard (resim 5 ) .
Bakent Istanbul'un lancalar ok gelimiti, imparatorlukta
belki de bir benzeri daha yok t u . Selanik, Belgrad , Halep ve
am gibi pek ok byk ken tte d e !onca tekila tlar vard .
Amasya gibi daha kk kent ve kasabalarda da genel likle
loncalar bulunmakla birlikte, bunlarn genel arl , biim ve
ilevleri henz aydnla kavuturulamamtr. Bir kentin b
ykl ile orada bir lonca bulunmas ihtimali arasnda bir
balant var gibi grnmektedir - fakat her kentte lonca yoktu.
Yenieriler, l826'ya kadar loncalar asndan hayati bir rol
oynadlar. 18. yzylda ve ncesinde, imparatorluun drt bir
kesinde ve bakentinde fiilen btn Mslman !onca yeleri
yenieri olmutu. Bu, Istanbul'un yan sra rnein, Bulgaris
tan'da, Srbistan, Bosna, Makedonya'da da byleydi. Baz kent
lerde yenierilerin bizzat kendileri imalat yapan ]onca yele
riydiler, fakat Halep ve Istanbul gibi birtakm baka kentlerde,
yenieriler alanlarn mafyavari koruyuculuunu stlenmi
lerdi. Istanbul'da ve baz byk kentlerde inaat ve tamaclk
ileri yenierilerin elindeydi . Yenieriler bakentte ve pek ok
baka kentte halkn karlarn korumak iin, !onca yeleri
olarak ya da onlarla ibirlii halinde harekete geerlerdi . Vali
leri korku tup yld ran, sadrazam ve padiahlar deviren b u
gl halk koalisyonlan, lancalann imtiyazlan v e korunmas
iin mcadele ederek, fiyatlan olduklan dzeyde tutmaya ve
rekabeti kstlayc uygulamalar srdrmeye alrd. rnein
205
Bulgaristan'da yenieriler, kent loncalanm, ilerini tehdit eden
krsal imalata kar korumak iin mcadele ettiler.2
Bu nedenle, ll. Mahmu t'un 1826'da Yenieri Oca'n orta
dan kaldrmas ayn zamanda loncalara da indirilmi korkun
bir darbeydi. Bu darbe, tam da Napolyon Savalar sonrasnda,
uluslararas rekabetin hzla trmanmakta olduu bir anda indi
rilmiti. Rekabeti kstlayc uygulamalann maliyetleri ok
yksek tuttuu bir devirde, koruyucularndan yoksun kalan
loncalar ortadan kaybolmaya balad. Loncalar, lonca oldukla
r, yani yelerine yarar salayacak ekilde fiyatlar yksek tut
may amalayan, rekabeti kstlayc organizasyonlar olduklar
iin, bu gelime yaand. rnein am'da, ustalar 1830'lardan
1 870'lere kadar, kalfalann cretlerinin srekli olarak dmesi
ne gz yumdular, yle ki, kalfalar kendi dkkaniarm aacak
sermayeyi biriktiremediler. Daha nce nasl bir neme sahip
olmu olurlarsa olsunlar, loncalann Osmanl imalatlmn
organize edici birimi olarak tad nem 1 9 . yzylda azald.
Bulgaristan ve Halep gibi baz blgelerde loncalar gerekten de
dnemin sonlarna kadar yaad. Fakat genellikle biimleri de
ierek retim tekeline sahip reticilerden, sadece yerel ima
latlarn isimlerini kaydeden ticaret odas benzeri kurumlara
dntler. Dolaysyla, imalat lancalar geriledi, ama Osmanl
imalatl gerilemedi. Bunun yerine, imalat, kentsel blgeler
de genellikle !onca mensubu olmayan imalathandere ve hem
kentsel hem de krsal blgelerde evlere kayd.
Krsal alana -cretleri ksarak maliyeti drmek iin- ka
1 8 . yzylda eitli blgelerde oktan balamt. rnei n ,
yzyln son ksmnda , reticiler byk b i r imalat merkezi
olan Tokat ehrinden ayrlmaya ve ilerini yakndaki kasaba ve
kylerde kurmaya baladlar. Bulgaristan ve Halep kenti gibi
birbirinden ok farkl blgelerde de benzer rntler saptan
mtr. Kadn ve kzlarn -Mslmanlarn, Hristiyanlarn ve
Yahudilerin- ok daha nemli bir rol oynamaya balamalar

2 Donald Quataert, "Janissaries, artisans and the question of Ottoman decline,

1730-1826," Donald Quataert (der. ) , Worhers, peasants and economic change in
the Ottoman Empire, 1 730- 1 9 1 4 (Istanbul, 1993) , s. 19 7-203.

206
dikkat ekiciydi. Kadnlarla kzlarn igcne katlmalan 18.
ve 19. yzyllara zg bir durum deildi, fakat katlm dzey
lerinde arpc bir art olmutu. Kentlerdeki ve krsal kesim
deki pek ok evde kadnlar, para ba cret deyen taeiriere
mal dokudular, eirdiler, rdler. Dnyann her yerinde oldu
u gibi, Osmanl dnyasnda da kadnlar ayn i iin erkekler
den daha az para kazandlar. Demek oluyor ki, Osmanl ima
latlnn yksnn can alc bir blmn, lancalarda r
gtl , kentli, erkek emeinden, kentlerdeki ve krsal kesimde
ki rgtlenmemi kadn emeine gei oluturmaktadr.

nerilen kaynaka
() iaretli maddeler bu alana yeni balayan grencilere tavsiye edilen haynahlardr.
Akarl, Engin Deniz. "Gedik implements, mastership, shop usufruct, and mono-
poly among I stanbul artisans, 7 5 0 - 850," Wissenschaftsholleg ]ahrbuch
( 1 986), 225-3 1 .
Blaisdell, Donald, European financial control i n the Ottoman Empire (New York,
929).
*Braudel, Fernand. The Mediterranean and the Mediterranean world in the time of
Philip Il, 2 cilt (New York, 973).

Duman, Yksel. "N otables, textites and copper in Ottoman Tokat, 750-840."
Baslmam doktora tezi, Binghamton University; 998.
Erdem, Hakan. Slavery in the Ottoman Empire and its demise, 1 800-1 909 (New
York, 996).
*Faroqhi, Suraiya, der. "Special issue on Onoman Trade," New Perspectives on Tur
hey, Gz (99).
*Gerber, Haim. The social origins oft h e modem Middle East (Boulder, CO, 987).
*Goldberg, Ellis, der. The social history of labor in the Middle East (Bolder, CO,
1 996).
Gould, Andrew Gordon. "Pashas and brigands: Onoman provincial reform and its
impact on the nomadic tribes of southern Anatolia 840-885." Baslmam
doktora tezi, University of California, 973.
Gounaris, Basil. Steam over Macedonia, 1 8 70-1 912 (New York, 993).
Hutteroth, Wolf-Dieter. "The influence of social structure on !and division and
settlement in lnner Anatolia," Peter Benedict, Erol Tmertekin ve Fatma Man
sur, der. Turkey: geographic and social perspectives (Leiden, 974), 9-47.
lnalck, Halil. "The emergence of big farms, iftlihs: State, tandlord and tenants,"
Keyder ve Tabak, 7-53.
Kafadar, Cemal. "Yenieri-esnaf relations: solidarity and conflict." Baslmam
yksek lisans tezi, McGill University, 98 l.

207
Karpat, Kemal. Otlarnan population, 1 830-1 91 4: Dcnograplic and social claracte
ristics (Madison, 1985).
"The Ononan cnigration to America, 1 860- 1 9 1 4 , " lntenational Journal of
M iddi e East Studies, 1 7 (2) ( 1 985 ) , 1 75-209.
Kasaba, Reat. The Ottoman empire ad tlc world economy: tle inetecntl c-tuy
(Albany, 1 988). [Tirkesi: Kasaba, Reat. Osmanl Imparatorluu ve Diinya
Elwnomisi: Odoluzuncu Yazyl ev.: Kudret Emiroglu (I stanbul: Belge Yaynla
r, 993) . ]
Keyder, aglar ve Faruk Tabak, der. Lardloldig and comercial agricultrc in tlc
Midelle East (Aibany, 1991). [ Tirkesi: Keyder, alar ve Faruk Tabak, dcr. Os
rnanl'da Topral Miilliycti ve Ticai "ICrn ev.: Zeynep Altok (Istanbul: Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, 998) . ]
Khaldi, Ta rif, der. Land tenre a n d trasfonnation i tle Midelle East (Beyrut,
1 984).
Issawi, Charles, A ccononi c h istory of tle Middlc Ea.<t ad Nortl Africa (New
York, 1 982).
Lewis, Nornan, Nomads and settlers in Syria and Jorda, 1 800- 1 980 (Cambridge,
1 987).
*Marcus, Abraham. The Midelle East o tle eve of odenity (New York, 989).
Mastcrs, Bruce. The origis of vcstcn ccoon ic donincncc in llc Midelle East: Mer
cc lilim and tlc Islami c ccoomy in Aleppo, 1 600- 1 750 (New Yo rk, 1 988).
Mears, Eliot Granvillc. Modern Trlcy (Londra, 1 924).
Me riwctler, Margarct L. "Women and ccononic change in ninctcenth-ccnt ury
Aleppo," Juditl 1'. "li.ckcr, dcr. Aral women (Washington, 1 993) , 65-82.
Owen, Rogcr. The Middlc East in tle world economy, 1800- 1 91 4 (Londra, 1 98 1 ) .
*Palairct, Michael. The Balilan economics c . 1 800-1 9 1 4. Evolutio witlout develop
ment (Cambridge, 1997).
*Pamuk, evket. The Ottornan cnpire and Eropean wpilalism, 1 820- 1 913 ( Ca mb
ridge, 987). [ Trkesi: Pamuk, evket. Osmanl Elonomisinde Bamlll ve
Biywe (1820- 1 9 1 3) (Istanbul: Tarih Va kf Yu rt Yaynlar, 994, gzden geiri
lii 2. bask). [
*Quatacrt, Donald. Social disintegratio ancl poplcr res i.< tance in lle Olloan Em
pre, 1 881-1 908 (New Yo rk, 983). [Trkesi: Quataert, Donald. Osmanl Dev
leti'nde Avrupa lltisadi Yayln ve Dirni ev. : Sabri Tc lwy (Istanbul: Tarih Vak
f Yurt Yaynlar, 1 987) . ]
Ottoma manfactring in tlr age of tlc lndstrial Revolulion (Cambridge,
1993) . [Trkesi: Quatacrt, Donald. Sanayi Devrimi agnda Osmanl Imalat
Scltra ev.: Ta nsel Gincy ( i stanbul: I letiim Yaynlar, 1 999). 1
Salzmann, Arici. "M easures of cmpirc: tax farners and the Ottoman an c ien regime,
1695- 1807." Baslman doktora tezi, Colunbia Universi ty, 995.
Shields, Saral. Mosl bcfoe Iraq: Lile becs malingfive-sidcd eclis (i\lbany, 2000).
Toledano, Ehud. flc Ottoman slave trade and its sppression, 1 840-1 890 ( l'rincc
ton, 1 982). [Trkesi: Tolcdano, Elud. Osmanl Kle Ticareti, 1 840-1 890 ev.:
I lakan Erdem (Istanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1 994) . ]

208
*Vatter, Sherry: "Mlitant journeymen in nineteenth-century Damascus: implicati
ons for he Midt!le Eastern la bor history agenda," Zachary Lockman, der. , Wor
l:crs ad worllig dasses i tle Middle East: Struggles, listories, listoriographies
(Albany, 1 994), 1-19.
Zilfi, Madeline. "Elite circulation in the O toman Empire: great mollas of the eigh
leenth century," Jounal of tle Economic and Social History of tlc Orient, 26, 3
(1983), 3 1 8-64.
Politics of picty: Tl<' Ottomcm u lama i tle post-classical age (Minneapolis, 1986).

*\Mmen i tle Ottona Empire: Middlc Easten women i n the early modem era (Le
iden, 1997).

209
 SEK I Z I NCI B L M
Osma n l toplumu ve pop l e r k ltr

G i ri

Bu blmde, topl umsal rgtlenme, popler kl tr ve top

lumsal yaama katlma biimlerini deerlendirmek iin, hayli
farkl bir literatrden yararlanlyor. eitli anlam biimlerine
dair bir kltrel inceleme yrtlyor. Osmanl toplumu ka
dar karmak toplumlar, sadece idari dzenlemeler, brokratik
rasyonalizasyon, savalar ve ekonomik retkenlik erevesin
de kavranamaz. Bu topl umlar, insanlarn, yaam, lm, kutla
ma ve yas gibi ortak konular zerinde dndkleri alanlar
kurarlar. ounlukla toplumsal cinsiyete gre ayrlan b u alan
lar, kimi zaman da, belirli snflarn kadn ve erkeklerini bira-
raya ge tirir.

G ru plar arasndaki to plumsal i l iki lere genel bir bak

Osmanl toplumu dahil btn toplumlar, bireyler ve gruplar

arasndaki karmak iliki biimleri nden oluur, bu kmeler
kimi zaman birbiriyle rtr, kimi zaman da birbirinden ayr
kalr. Kiiler, birbirinden ounlukla farkl gruplar halinde
toplandar ya da biraraya getirilirler. Bir yerde kendilerini be-

21 1
lirli bir gruba ait olarak tanmlar ya da bakalar tarafndan bu
ekilde tanmlanrken, baka bir yerde baka bir kimlik n
plana kabilir. Osmanl dnyasnda, ok genel olarak yneten
ve ynetilen snflar, ayrca Snni veya Ermeni Katalik gibi di
ni inan temelinde blnmeler vard. Bunlarn yan sra kadn
lar, kyller veya airetler gibi ok byk gruplar ve her za
man deilse de, yer yer lo1Calar (esnaf, taifc) halinde tekilat
lanm , mesleki gruplar bulunmaktayd . Hibiri homojen ol
mayan bu toplumsal gru plar, zenginlik ve stat alarndan
muazzam farkllklar barndrmaktayd .
Osmanl bireyini veya grubunu u ya da bu sabit kimlik ii
ne hapsctmemeli, sz konusu bireyler ve gruplar arasndaki s
mlarn mulakl n ve geirgenliini kabul etmeliyiz. Bir yer
de, kimliin, kadn olmak gibi, belirli bir i fadesi n plana
karken, bir baka yerde dokumac ya da Yahudi olmak kadn
kimliinin nne geebilir. Farkllamaya da mutlaka olumsuz
bir deer yklememcliyiz. Farkllk bireyleri ve gruplar ayrt
etme ilevi grr, fakat farkllklarn varl, bizatihi olumsuz
bir ey, bir atma kayna olmak zorunda deildir. Bir baka
rnek verecek olursak, Osmanllarda din bir farkllama arac
ilevi grmekteydi , fakat tek fa rkllama arac deildi. Tek ba
na din, kiiye stat vermez, bunu ancak dier kimlik biim
leriyle birlikte yapard.
Ortadou literatrnde fazlaca revata olan, tek bana dini
kimliin Mslmanlar, hukuken gayri Mslimlerden stn
statye sahip kld iddiasn ele alalm. Tarihsel kaytlara bir
gz atmak bile, toplumsal hiyeraride Mslmanlardan daha
yukarlarda, daha b yk servete sahip ve siyasal gce erime
olana daha fazla olan, muazzam sayda Osmanl Hristiyan
ve Yahudisi olduunu gsterir. rnein zengin bir Hristiyan
tacirin, yoksul bir Mslman askerden daha byk yerel itibar
ve nfuz sahibi olduu pek ok rnek mevcuttur. Yani, Ms
lman veya Hristiyan kategorileri, tek balarna kiinin top
lumsal, ekonomik ve siyasal gerekliini btnyle gstermi
yordu, o bireyin kimliini oluturan bir dizi nitelikten sadece
bir tanesiydiler.

212
 Kimlii oluturan pek ok bileenle ilgili bir rnek daha ve
reli m , zel bir toplumsal kategori oluturduklar sylenen din
alinlerini, yani ulemay ele alalm. ok heterojen bir bireyler
topluluuna, "ulema" gibi, tek bir kimlik etiketi yaptrmak
ne kadar anlaml dr ? Ulemann bir ksm, onyllarca, Kah i
re'deki ei-Ezher veya Istanbul'daki Sleymaniye gibi , byk ve
itibarl eitim kuru mlannda eitil irdi. Kimilerinin de ancak
okuryazarl vard . 1 7 . ve 1 8 . yzyllarda Istanbul'da zengin
ve gl ulema aileleri birbirlerinden kz alarak ayr bir st s
nf grubu ol uturdular. te yandan d a , yoksul semtlerde ve
krsal blgelerde hizmet eden daha alt seviyelerdeki ulema
vard . Bu yoksul veya krsal kesim din ali mleri , ulema mensu
bu olarak, bir anlamda Istanbul'daki sekinlerle ayn kategori
de yer alelklar halde, topl umsal , klt rel ve ekonomik ba
kmdan zanaatka.r ve kyl komularyla ortak ynl eri, st
dzey ulena mensuplaryla old uundan daha fazlayd . zetle,
" ulema", yararl bir kavram olmakla birlikte, tck bana, bire
yin Osmanl topl umu iindeki yerini ta rif etmez.

Deien sosyal hareket l i l i k ve

k l k kyafet dze n lemeleri

imd i de sosyal hareketlilik konusuna , yani bu dnemdeki ko

lektiviteler ii ve aras olaanst harekete bakalm. 18. yzy
la kadarki dnemde sosyal hareketlilik derken, genellikle, dev
let aygt kanalyla dikey hareketlilikten sz ediyoruz. 1 6 . yz
yl sonlarna kadar, imparatorluun genilemesi, insanlar iin
ok byk ykselme frsatlar yaratt . Devirne sisteminde ai
lelerinden alnp yetitirilen pek ok idareci ve yenieri bulun
mas , binlerce Hristiyan kyl ocuunun, askeri ve siyasal
g salayan yksek makamlara kmas, servet ve toplumsal
itibar eel inmesi anlamna gelmiti. Yoksul Trk gerl erinin de
ayn ekilde, ordnlara kumanda eden komutanlar ve vilayet ve
sancaklar idare eden yneticiler olmas ya da daha mtevaz
birliklerin komutan olmas sradan birer olayd, kukusuz bu
mevkilerin beraberi nde getirdii btn toplumsal ve ekono-
21 3
mik ayrcalklara da sahip oluyorlard. Fakat imparatorluk top
raklarnn genilemesi yavaladka, askeri kanallar yoluyla
sosyal hareketlilik de azald. Buna karlk, vezir ve paa hane
halklar , orada yetienlere, baka kariyer olanaklan sunmak
tayd. Bir de, grdnz gibi, siyaset elitinin sivil kesimden
baz yeni yeleri, kimi zaman da ulema, rnein dini v<.k11ar
da, devlet d birtakm zenginlik kaynaklar buldular.
Ilk zamanlardan beri hem devlet katlarnda hem dt tebaa
arasnda uygulanan klk kyafet dzenlemeleri, sosy:.l hare
ketliliin nemli gstergeleriycliler. Devlet grevlileri i_ incle ki,
devlet grevlileri ile ynetilen snl1ar arasndaki ve ynetilen
snflar iindeki farklan gsterir, snrlar izerl erd i. Her grup
tan insanlarn takacaklan zel balklar ve giyecekleri giysileri
beli rten dzenlemelerde, balklar zerinde ren e d urul ur,
ama giys i , ayakkab , kemer ve dier giyim eyalarn , cins ve
renkleri bakmndan ayrt ederdi. Bu dzenlemel er, insanlar,
zel kyafetleri olan gruplara, herkesin kendi sn larn bildii
ve ileri gelen kiilere sayg gsterdii gruplara, ay rmak iin
haz rlanmt (resim 6-8) . Klk kyafet dzenlemelerinin ya
plmasna veya uygulanmasna bazen devlet nayak ol urdu.
Fakat kimi zaman da bunu tebaa yaparcl; toplumdaki yerleri
nin amp belirsizleeceinclen korkup, devlete har,kete ge
mesi arsnda bulun urlard . "Pre- modern" cl nya n n pek
ok blgesinele l<lk kyafet yasalar vard. Tarih:iln modacia
meydana gelen deiiklerle toplumsal yapdaki de:ii klikler
arasndaki yakn balantya dikkat ekerler. Kanuni 1ultan S
leyman'n ( 1 5 20- 1 566) , tam da imparatorluk byk bir sosyal
hareketlilik ve akkanlk devrini tamamlarken giyir: kuama
ilikin son derece kapsaml bir dizi dzenleme get'm i olmas
nemli grnmektedir. Bundan sonra 1 50 yl akn bir srey
le, yaklak l 720 ye kadar, klk kyafet dzenlemeler esas iti
'

bariyle deimedi. Bu dnemele moclada nispeten az deiiklik

old u , sosyal hareketl ilik ele grece clkt . Faka : S'Jnra, 1 8 .
yzyl balarndan itibaren m untazaman ve aralksz klk k
yafet dzenlemeleri kt durdu. Bu sralarda dnyann her ye
rinde -Avrupa'cla , Amerikalar'da, Dou Asya'da ve Osmanl

214
Resim 6. ll. Mahmud ve baz hizmetkarlar. (Mecmua- Tesavr'den kartpostal, 19. yzyl balar. Yazarn kiisel koleksiyonundan.)
 Vk .--7'-;
tt """' C!U &IJ t'! :;11
r "'"

Resim 7. Sadrzam ve yksek mevkilerdeki baz hizmetkarlar ve g6revliler.

(Me<:mua- Tesavur'den kartpostal, 19. yzyl basJar. Yazarn ksel koleksiyonundan.)
 -.,. !J . 1 . .. ,.,. .
.-...,
,J., , .. .... ..... ....
tJll' I V lriCCt. tU '1.1
,. ' .. "
. .. Ql iiiJ t.U
"' ...""" ..
. 'r- '" tt -.uc .. ..-hdS t<tl " ' ' ., il . t'l t( I C .. t l
-.

Resim 8. Polis, asker ve diger gre vliler. (Mecmua Tesavr'den kartpostal, 1 9. yzyl balar. Yazarn kiisel koleksiyonundan.)
l m paratorluu'nda- hanedanl ada yandalarnn ekonomik,
toplumsal ve siyasal iktidarna meydan okuyan yeni zmreler
ortaya kmaktayd. 1650 dolaylarnda dini vakflara dayanan
vezir ve paa kaphalklaryla balayan bir s re iinde, Os
manl d nyasnd a, servet yoluyla elde edilmi slal , maka m
sahibi olarak edini lmi s tatyle boy l meye balad . 18.
y zy l banda iki yeni zmre ortaya kt. Bunlarn ilki, yk
selen uluslararas Licarel ve m eta dolamndaki genel art sa
yesinde serpilip gelien yeni M slman ve gayri Mslirn tc
car gruplaryd. Ikincisi de, 1690'larda yaratlan malikaneciler
(mr boyu illizam sahipleri) grubuydu; bunlar devieLin refa
hna bal ve devlet aygt iinde alan, yeni ve kuvvetli bir
siyasal g kayna haline geldiler.
Bu yeni zenginlik, Lale Devri'nde ( 1 7 18- 1 730) gzle gr
lr hale gelmiti ve saray, bu yeni rakip gruplarn ilerlemesini
di zginlenek iin, zenginliin ve gcn t ketim yoluyla tehi
rine dayal bir rekabet ortam yaratt. Padiah ve sadrazam hi
mayesinde saray yapma rekabeti artt , elence ve enl ikler bir
yar havasna brnd, Jale yarmalar d zenlendi. Bu srada
uluslararas ticaret, daha yeni yeni dikkale deer seviyel ere
gelmeye balad na gre, ncelikle hedef alnanlar malikane
ciler olsa gerektir.
Lale Devri'nden balayarak, 18. yzyln kalan ksmnda, r
nein 1 7 20'lerde, 1 750'lerde ve 1 790'larda, bir dizi kyafet d
zenlemesi getirildi. Bu dzenlemeler, ar bir hzla elden ka
yp gitmekle olan bir statkoyu -ahlak, toplumsal disiplin ve
dzeni- vazediyor, ok dar, ok iddial, ok parlak, ok abartl
ya da yanl renkteki kadn ve erkek giysilerinin giyilmesine
iddetle kar kyordu . 1 760'larda, t ccar ve zanaatkarlar,
sadece padiah ve vezirlerin kullanmna mahsus sanur krk
leri giyeniere cezai n eyyide getiren d zenlemeler yapld.
1 79 2'de kad nlarn stlerine aldklar feracelerin neredeyse
effaf denecek kadar ince olduu syleniyor ve bunlarn giyil
mesi yasaklanyordu, te yandan, iddiaya gre daha birka yl
nce gayri Msli mler sar ayakkablar giymekteydiler, oysa sa
r sadece M slmanlarn kullanmasna izin verilen bir renkti.

218
Resim 9. ll. Abdlhamit dneminde saray grevlileri Topkapi Saray'nda yapi
lan bir trende. (Carney E. S. Gavin et al., "lmperial self-portrait; the Ottoman
Empire as revealed in the Sultan Abdul Ham id's photograph albums, " Journal
of Turkish Studies zel say1s1, 1 998. Yaymcmm izniyle yeniden basilm1t1r.)

Ayrcalkl konumlar tehlike al tna sokan topl umsal gruplan

ve devleti rahatsz eden can l bir toplumsal deiim ve hare
ketlilik yaanmaktayd . Onlar da devletin bu konuda bireyler
yapmasn istediler. Kendi meruiyetini ve -genellikle daha es
ki tccar gruplarndan ve tehdit altndaki ka pkullar arasn
dan olan- gruplarn sadakatini srdrmek iin, devlet byl e
bir dizi d zenleme getirdi.
Toplumsal deiim ve hareke tl ilik o kadar ar llere var
d ve devletin kontrolnden o kadar kt ki , l829'da II. Mah
mut bu srece boyun edi ve klk kyafete dayal btn eski
toplumsal gstergeleri kaldrd. Getirilen bir dizi yeni dzenle
meyle, btn devlet grevlilerinin fes takmas art kouldu.
219
Resim 10. alianlarm bal1k ve giysilerine rnek, 19. yzy1/ son/an: kebap1
ve baka/an, muhtemelen Istanbul. (Sebah ve Joail/ier fotorafi. Yazann kii
sel koleksiyonundan.)

Bu kararla, btn kapkullarnn d grn ayn ol d u .

Farkl sar k v e kaftanlar ortadan kalkt. Dini grevliler, dzen
lemeden zel olarak muaf tutulmutu. Osmanl kadnlar ise
btnyle yok saylmt. Ayrca padiah, farkllamann olma
d ayrmsz bir Osmanl tebaas yaratmak iin, devlet grevli
si olmayan btn kesimler iin fes takma zorunluluu getirdi.
1 829 dzenlemesi, farkllklar yaratmak veya korumak iin
klk kyafet d zenlemelerini kullanan eski uygulamay lersine
evirdi; btn erkek kapkullar ve tebaay grsel bakmdan
aynlalrmaya ynelikti.
Ayakkabclan gmlerden, tacirleri zanaatk:lrlardan ve
Mslmanlan gayri M slimlerden ayrnay amalayan, uzun
yllardan beri geerli kurallar bir anda ortadan kaybold u . Dev
let grevlileri ve erkek toplumunun kalan ksm (din grevli
leri dnda) bundan byle fes takarak hem hkmdann huzu
runda hem de birbirleri karsnda ayn grneceklerdi. Giysi
lerde meslei, rtbe veya dini gsteren hibir ey olmayacakt.

220
Resim 1 1. alian/ann ba/tk ve giysilerine rnek, 19. yzyl son/an, Urfa,
yak/. 7 900. (Raymond H. Kevorkia n ve Paul B. Paboudjian (der.), Les Armeni
ens dans l'empire ottoman a la veille du genocide, Paris, 7 992. /zin allnmitlr.)

18 29 dzenlemesi, dini kimliklere veya dier grup kimlikleri

ne bakmakszn btn Osmanl tebaas arasnda eitlii tesis
etmeyi amalayan 1839 ve 1856 fermanlannn habercisi oldu .
Hzl toplumsal deiim karsnda duramayan ve sonunda
ortadan kalkan eski iaretierin nihai olarak yasaklanmas, pek
oklar tarafndan memnuniyetle karland (resim 9 ve 1 7) .
Fes, redingot ve pantolon devlet grevlisi snflarn yeni "ni
formas" haline geldi . Yasal snrl amalardan kurtulan, ou
gayri Mslim birok varlkl tccar, farkl olmann zaman za
man yaratt ayrmclktan kurtulmak iin, bu yeni giysileri
annda benimsediler. Fakat Osmanl tebaasnn geri kalan ks
m , birrnek kyafet yaratma giriimlerine kar karak yeni
toplumsal iaretler oluturdular Toplumsal merdivenin alt
.

uc unda yer alan Osmanl iileri -Mslmanlar da gayri Ms

limler de- fes takmaya genellikle yanamadlar. Bu Mslman
lar ile gayri Mslimlerin eit olmasna muhalefet eden gerici

221
bir tavr deildi. Iiler daha ok, snf farkn korumak, lonca
imtiyaziarna saldran , hamileri yenierileri yok edip, alan
lar uzun yllardr korumu ve onlara ayrcalk salam eko
nomik programlar kaldran devlete kar dayanmay srdr
mek konusunda srarlydlar. Hepsi deil, ama pek ok Msl
man ve gayri M slim ii , kendilerini ayr bir grup olarak or
taya koyan balklar kullanmakta srar ettiler. Baz iileri fes
li, dierlerini de zel balklaryla gsteren S , lO ve l l numa
ral resimlere bakn. Toplumsal merdivenin daha st basamak
lannda birok zengin Mslman ve gayri Mslim , yeni servet
lerini, glerini ve toplumsal itibarlarn en son moda pahal
ve gsterili giysiler giyerek sergilemekteydiler. Bunu yapar
ken de, birrneklik tevazu ve sadelii hakim klmaya alan
s29 dzenlemeleriyle adeta alay ettiler.
9 . yzylda giysilerde giderek artan heterojenlik, toplumsal
akkanlktaki art ve Osmanl toplumundaki eitli mesleki
ve dini grup ve kesimler arasndaki eski snrlarda sregelen
z lmeyi yanstmaktayd . Osmanl kadnlannn giysilerinde
de ayn olaanst ve giderek hz kazanan deiiklikler mey
dana geldi; bunlar, s . ve 9. yzyllardaki Osmanl toplumu
na damgasn vuracak dnmleri yanstnaktayd.

Osman l zel alanlar

Osmanl dnyasnda, toplumsal yenilikler genellikle nce evler

de snanrd . Kadnlar yeni modalar nce zel olarak evlerinde
dener, sonra da bunlar darya, kamusal alana tarlard. Bu,
muhtemelen , sadece Osmanllara zg bir sre olmamakla bir
likte, evrensel bir kural da deildi. rnein, 19. yzyl japonya
s'nda Bat giysileri kamusal alanda giyilir, ev iinde ise eski gi
yim biimleri egemenliini srdrrd. s. yzylda ve 9. yz
yl balarnda Osmanl kadnlan evlerinde alvar ile etek gi
yerlerdi. Ancak, 19. yzyl ilerledike, kentli sekin kadnlar ev
de yeni moda giysiler giymeye baladlar, kabark etekler giydi
ler, ince belli grnmek iin karseler taktlar ve salarn topuz
lada topladlar. Sonra bu yeni giysileri, bedenlerinin her yerini

222
Resim 12. Kadm sokak ktyafeti, yak/. 1890, muhtemelen Istanbul. (Edwin A.
Grosvenot; Constantinople, Bostan, 1895.)

223
rten uzun etekli bir arafn altna gizlerneye zen gstererek
kamusal alanda giydiler. Zamanla bu uzun etekli araf, Avrupa
l kadnlarn paltolarna benzer bir eye dnt ve pee giderek
effaflat (resim 1 2 ) . Daha da sonralar, 1 9 1 0 dolaylarnda ise
ortaya haval ve cretkar kadn grnts kt.
Sadece modalar deil , dier toplumsal yenilikler ele ilk kez
evlerde snand. rnei n, Osmanllardaki kadn ve erkeklerin
ayr ayr topl umsaliana adetini deitirmeye ynelik ilk de
nemeler evl erde yapld ve adet nce evlerde ykld. 1 9 . yzy
ln sekin aileleri arasnda, nce Istanbul'da ve liman kentle
rinde, sonra da baka yerlerde, iftler yakn arkadalarna n
safirlie birlikte gitmeye bal adlar; kad nlarn kadnlara, er
keklerin de erkeklere misafirlie gitmesi azald.
Uzmanlar, Osmanl kadn ve erkeklerinin giydii Bat giysi
lerinin anlam konusunda tartma halindedir. Baz yorumcu
lar, Bat giysilerinin ve dier kltrel biimlerin benimsenme
sinin Batl lama'y ya da Bat'nn bir paras olma arzusunu
yansttn sylerler. Bu, savunulmas g bir gr grn
mektedir. Bu grn doru olduunu kab u l edecek olursak,
o zaman 19. yzyl banda Osmanllarda Hint kumalarn n
yaygn b i r biimde kullanyor olmasn nasl yorunl anamz
gerek - Osmanl lar Hintlilemeye mi alyorlard? Kimileri
de Bat modalannn beninsenmesini daha karmak bir olgu
olarak , Bat toplumuyla btnleme abas olarak deil , 1 9 .
yzyldaki daha geni b i r "uygarlama sreci"nin bir paras
olarak grrler. Bireyler, son Paris modasna uygun dantel el
biseler veya caketataylar giyerek, toplumsal farkl lklarn ve
modernliklerini -eskinin deil, yeninin bir paras olduklarn
ve b u tr giysiler giymeyenlerden stn olduklann- gster
meye alyorlard (resim 13).

Evin yaps

Belgrad'dan lstanbul'a, Antep'e ve am'a uzanan Osmanl dn

yasndaki olaanst eitlilii hatrda tutrnamz gerek. Bura
da amacmz btn evler iin geerli, kesin bel irlemeler yap-

224
1

Resim 13. Kadm ev kwafeti: Muh lise, fo toraf Ali Sami'nin kz, istanbu/ 1907.
(Engin izgen'in koleksiyonundan, teekkrlerimizle.)

225
mak deil, 1 700- 1922 dneminde kr ve kentteki Osmanl aile
yaam hakknda genel bir fikir vermektir. Bunu aklmzn bir
kesine koyduktan sonra deerlendirmemize balayalm.
19. yzyldan nce, kent evlerinin mekansal dzenlemesi,
toplumdaki cinsiyet rolleri ekseninde ayr ayr mekanlar olu
masna krsal kesimdeki evierden daha elveriliydi. Kentlerde
ki pek ok evin n blmnde arlkla erkek alan olan se
lamlk bulunur; kadn alan olan harem ise evin baka bir ye
rinde olurdu. Haremin, esas itibariyle kentsel ve st snfa z
g bir olgu olmas mmkndr. Kent konutlarnn ounda,
kullanm hakk ncelikle ailenin en yal erkeine ait olan se
lamlk ksm bulunurdu. Evin ortasnda yer alan selamla ba
msz odalar alrd; bu odalar birbirine balayan koridorlar
yoktu. Bir mekanda erkekler, dierinde kadnlar biraraya gelir
lerdi. 1 9 . yzyldan nce sekin olsun olmasn kent evlerinin
hepsinde mobilya, duvar kenarlarndaki d ivanlar zerine yer
letirilmi minderlerden ibaretti. Hal ya da hasr kapl zemin
zerine konmu minderlerde oturulurdu. Yemek iin, deme
den otuz santim kadar yksekte duran sinilerin evresine top
lanr, yemeklerini ortak tabaklardan elleriyle yerlerdi. Zengin
lerin sofrasna et, kk paralara kesilip yle getirilirdi. Oda
lar genellikle ok amalyd, haremi n ve selamln misafir
arlanan blmleri akamlar yatak odas haline gelirdi. Eya
genellikle mlevazyd. rnein 1 780'lerde Suriye'deki varlkl
bir kentli ailenin evinde hallar, hasrlar, minderler, birtakm
kk pamuk rtler, byk, dz bakr ve tahta tabaklar, g
veler, bir dibek ve portati f kahve deirmeni, biraz porselen ve
bir miktar kalayl bakr sahan vard .
1 9 . yzyl banda, eya konusunda nemli deiiklikler
meydana geldi. Liman kenti lzmir'de, varlkl taeirierin evleri
Paris ve Londra'dan gelen atal, bak, masa , iskemle, Ingiliz
mineleri ve Ingiliz kmr gibi eyayla doluyordu. Yzy
ln sonuna gelindiinde, iskemleler, masalar, yataklar ve kar
yolalar Istanbul ve liman kentlerindeki eliLlerin evlerind e sk
sk rastlanan eyalar haline gelmi, i kesiml erdeki kent ve
kasabalara da yaylmaya balamlard . Yen i mobilyalar gel-

226
dike, Osmanl evlerindeki mekanlarn ilevleri deiti. Eski
gnlerin ok amal odalar tek amal oldu. Ayr yatak odala
r, oturma ve yemek odalar ortaya kt; bunlarn her biri
oday bir baka amala kullanmak iin baka bir yere tana
mayacak veya kaldrlanayacak, o kullanma zg mobilya
larla dolduruldu.
Krsal blgelerdeki konutlara bakacak olursak, pek ok ky
evinin basit bir ekilde, biri uyumak, dierleri de yemek piir
mek/yiyecek depolamak ve oturmak iin kulanlan odaya
ayrldn grrz. Bunlar cinsiyet temeline dayal gerek bir
mekansal ayrmn bulunmad, ok kk mekanlard. Ite,
Karadeniz'de Trabzon civarndaki ky blgelerinin ky evleri
ni anlatan bir 1 9 . yzyl metni:

Kulbe olduka temizdir, zellikle o turanlar Muhammed di

nindense [ M slmansa] ve ehir zanaatk<lrnn konutundan
ok daha genitir. Genellikle odas olur, biri yatmak, biri
oturmak ve biri de yemek piirmek iin .. Cam bilinmez; ky
blgesinde tahtayla , ierilerde toprakla rtlen at su geir
mez olmaktan ok uzaklr, duvarlarn da her yerinden rzgar
ve yamur girer. . .
Kylnn balca yiyecei sebze v e daha o k kendi tarlas
n rndr. Ky blgelerinde msr ekmei ve i kesimler
de daha ok arpa ve avdar karmndan yaplan kara ekmek,
kaba da olsa, salksz saylamayacak bir beslenme rej iminin
onda dokuzunu olu turur. Buna zaman zaman st, !or, peynir
ve yumurtayla eni katlr; hele hanenin bir inei ve kmes
hayvanlar varsa. Kurutulmu ct ve balk nadir grlen, ama
1
byk prestij e sahip lks maddelerdir. Tek iecek sudur. . .

Karlatrma amacyla, bu kez 1 9 . yzyl Bulgar blgelerin

den bir baka anlaty ele alalm:

Kydeki iftilerin hali vakti yerinde olan snfnn evleri , ta

tan yaplmtr, salam ve gayet konforludur. Ancak, daha

Ingiliz Konsolosu Palgrave Trabzon'da; akt. evket Pamuk, The Ottoman Empi
re and European capitalism,1 820- 1 9 1 3 (Cambridge, 1987), s. 1 88.

227
 yoksul snfn kulbeleri, en ilkel mimari tarzdadr. Yapnn
kapiayaca alan srklarla iaretlenir. Bunlarn aras ince se
peti sd dallaryla rlr, samanla kartrlm tezek ve
kille ieriden ve dardan kaln bir ekilde svanr. . . Ortalama
bir kulbenin ii gz odaya blnmtr - ortak oturma
odas , aile yatak odas ve kiler. Tokmaklanarak sertletirilmi
toprak zemi ni n zeri kaba hasr ve kendi yaptklar kaln ha
llarla rtldr. Mobilya esas olarak kaln el dokumal aryla
kaplanm minderlerden ibarettir, bunlar ayn zamanda aile
n i n dek ihtiyacn da karlar. . . Trkiye'nin [Osmanl lmpa
ratorluu'nun] btn kylleri gibi, Bulgarlar da yaama al
kanlklar itibariyle son derece tutumlu, hatta ok basittir.
Pek az eyle yetinir, genellikle avdar ekmei ile msr lapas
veya sirkel i , biberli fasulye, bir de kendi yaptklar st rnle
2
riyle besl enirler.

Gerlerin yaadklar yerler yerleik kyllerinkinden de

basi tti . 1 8 . yzy l sonlarnda Su riye Bedevileri adrlarda ya
yorlard. Bu ad rlarn iinde silahlar, bir nargile, porta ti f bir
kahve deirmeni, bir gve, deri bir helke, kahve kavurnak
i,:in bir tava, hasr, giysiler, siyah ynl kumatan harnani ve
birka para cam ya da gm eya bulunurdu.
Karlatracak ol ursak, l870'lerde Erz urum-Diyarbekir y
resinde, hayvanclkla uraan yedi yz ell i bin kadar gebe
u tarzda yaamaktayd :

Kn kk, har kullanlmadan ina eclilni, tata n , faka t

daha aa bl gelerdeki vadilerde bulunan evierden . . . nasl
olabiliyorsa, ok daha berbat durumdaki kulbelerde yaar
lar. Koyun lar ve atlar, daha nce elier kylerde de grld
gibi, yaama alanna benzeyen, fakat daha byk ve orayla
balantl yaplara kapatlr ve balanr. Bahar ve yaz mevsim
lerinden kendi blgelerindeki veya komu blgelerdeki tepe
l ere g eder, burada kei klndan ya da ynden yapl m ge
ni adr larda yaarlar. Yedikleri, tarm yapan snhn yedikle-

2 Lucy M . ] . Garett, Balilan lome life (New Yo rk, 1 9 1 7 ) , s. 180; Bulgaristan Os

manl Imparatorluu'nun parasykcn yazlm.

228
 riyle ayndr . . . onlarda da, evlerine nemli yolcular gelme
dike, et ok nadiren kullanlr. . . Eyalar dier snila ra gre
ok iyidir, nk kadnlar gzel hallar dokurlar; bu hallar
3
dan, bir de kaliteli keelerden her evde bulunur

Yen i kamusal mekanlar

Osmanl giyim kuammda ve zel yaam alanlarnda meydana

gelen ve kentsel merkezlerde krsal alanlardakinden daha be
lirgin olan deiikliklerin yanstt ekonomik, toplumsal ve
siyasal dnmleri , 1 9 . yzylda yeni kamusal mekanlarn
ortaya kmda da grmek mmkndr. Kamusal alann de
netimi , siyasal nfuz ve toplumsal stnlk mcadelesinin bir
uzan ts olarak kavranmaldr. Ne yazk ki , burada su nulan
bulgularn hepsi de, sadece bakent iin geerlidir. Istanbul ve
liman kentleri , aada zetlerren gelimeleri imparatorluun
dier blgelerinelen daha nce ve daha keskin bir ekilde his
settiler, nk ekonomik clegiikliklerin en belirgin olduu
yerler buralarycl .
Sokaklar dar, dolambal ve genellikle ok amurlu olan
prenoclern kentlerde, insanlarn gezinip , k giysilerini sergi
lemek iin kLklar kamusal tehir yerleri, nemli toplumsal
lama mahall eriyd il er. Yzy llar boyu nca Istanbu l'daki en
nemli yerler Sadabad ile Gksu'ydu. Payitah tn zengin ve
gl kiileri, uzun yllar boyunca buralarda toplandlar, mesi
-elcre gittiler, zenginlik ve glerini tehir ettiler. 19. yzyln
balarnda "bir araba veya kayk artamayan yoksul snl1ar,
elenceden payiarna deni karmamak iin kavurucu gne
in altnda, kan Ler iinde, kentten neeyle yryerek gelirler
di" (bkz. resim 14 ve 1 5) .4 19. yzylda byk dinler mekan
larda bell i bir paylama dzeni srdrdler, yle ki cuma gn
leri bu ralara Mslman kalabalklar hakim olur, pazar gnleri
ise ayn yerleri Hristiyanlar devralrd.

I ngiliz konsolo5u Wilkin5on Erzurum'da, akt. Pamuk, Tle Ottoma Empre,

5. 1 86.

4 .Julia Pardoe, Beauties of t h e Bosphons (Londra, 1839 v e 1840) , 5. 8.

229
N
w
o

Resim 14. Sadabad ky/ar. yak/. 1 900. (Yazarn kisisel kolelcsiyonundan.)

 Plop Srl:.&l a J<>&tll..

Resim 15. Gksu ky/ar, yak/. 1 900. (Yazarn kiisel koleksiyonundan.)

 -----
- -- ---- ---

Resim 16. Bayram treni, Karadeniz blgesi, yak/. 1900. (Yazann kiisel ko
leksiyonu.)

Ancak, 1 9 . yzyl srecinde, kam uoyu yava yava buralar

terk ederek, yeni kamusal tehir alan larna gitmeye balad .
Gksu ve Sadabad'daki yerlerin aksine, bu yeni kamusal alan
larda arlk, son moda giysileriyle buralarn rengini belirleyen
zengin gayri M slimlerdeydi . Bu yeni kamusal mekanlarn her
ikisi de, mezarlk ve mezarla bitiik ak alan lardan ol u
maktayd. Taksim Mezarl (Byk Mezarlk-Grand Chanps
du Morts) ve Galata Mezarl (Kk Mezarlk-Petil Chanps
du Morts) diye adlandrlan bu yeni alanlar, Pera blgesinde,
yani kentin arl kla Avrupal ve Osmanl Hristiyan l a rdan
oluan ksmnda yer almaktayd . Modaya nclk edenler, k
ve modaya uygun giyinenler, yeni akmlar karanlar ve en
son noday renmek isteyenler, Gksu ve Sadabad'a deil,
Pera'ya gitmeye baladlar. Dolaysyla, modacia nclk ko
n usunda Mslmanlarn yerini gayri Mslimler ald. Kamusal

232
mekanlardaki giyim kuam yar, bir toplumsal stat mcade
lesiydi. Fes ve redingot devlet grevlisi snflarn standart kya
feti halini alrken, gayri Mslimler zarif, pahal ve en son Paris
modas kyafetleri giymekle nclk ediyorlard.
Gayri Mslimlerin bir grup olarak moday belirlemi, eko
nomiye nclk etmi olmas, ama siyas nderlik yapmam
olmas anlamldr. Gayri Mslimlerin byyen ekonomik zen
ginlikleri ve toplumsal alandakilgiyim kuam alanndaki n
clk rolleriyle, siyasal bakmdan a l t konumda bulunmalar
arasnda bir geril im, devletin 1829 klk kyafet dzenlemesi
ve 1839 ve 18 56 fermanlaryla zme kavuturmaya al t
bir eliki vard.

Kahveha ne ve hamam

En tipik erkek kamusal alan olan kahvehane, Istanbul'da

1 55S'te, ilk Yemen kahvesinin, am ve Halep yoluyla Arabis
tan'dan gelmesiyle ortaya kt. Ksa bir sre sonra, 1609 do
laylarmda ttn geldi. Bu noktadan itibaren de kahve ile t
tn, Osmanl ve Ortadou kl trnn, konukseverlik ve top
lumsallamadan ayrlamayacak b i r nianesi haline geldi . Bu
ikisi, abucak Osmanl dnyasnn ilk gerek kitlesel tketim
metalar haline geldiler. Kahvehane, ilk ortaya kndan 20.
yzyln ikinci yarsna kadar, Osmanl ve Osmanl sonras
dnyalarnda erkek kamusal yaamnn merkezi oldu. (Tele
vizyondan dolay , artk Ortadou'nun ou blgesinde orta
dan kalkmaya balam grnmektedir.) Kahveh aneler her
yerdeydi: rnein 19. yzyl ba lstanbulu'nda, kentteki belki
ele her be ticarethaneden biri kahvehaneydi .5 Bu nedenle Os
manl dnyasnda, erkek toplumsal cinsiyet rol yle tanmlan
m kamusal rnekanlardaki m uazzam art, 1 7 . yzylda bala
yan (ve 18. ve 19. yzyllarn giyim modasnda ki hzl deiik
liklerle yeni biimlere brnen) bir tketici devrimiyle yakn
dan i likiliydi. Bu kahvehanelerde erlrekler kahve ve ttn

5 Cengiz Krl, "The world of Istanbul coffee houses in the early nineleenth cen
tury." Devam eden tez almas.

233
ier, meddah dinler, mzik dinler, kat, tavla oynar, kimi za
man darda, kahvehanenin nnde yaplan eitli elencele
re kathrlard.
Hamamlar kadnlar (ve erkekler) aras dostluklar iin top
l umsal cinsiyet temelinde bl nm kamusal alanlar ol utur
maktayd . Eski devirlerde, ev ii su tesisat , yaplmakla birlik
te , ok enderdi. ou insann evinde su yoktu, onun iin de
kamusal hamam tesislerinden yararlanmak zorundaydlar. ls
lam dininde ve Msl man dnyasnda , kiisel temizlik konu
suna verilen byk nem, harnarnlara duyulan hijyenik ihti
yac daha da artryord u . Sonu olarak, hamamlar Osmanl
kent ve kasabalarnn olaan unsurlarndand. B yk hamam
larda erkekler ve kadnlar iin ayr ayr bl mler olur, kk
hamamlarda ise sadece kadnlarn ve sadece erkeklerin kul la
nmna ayrlm zamanlar bel irlen irdi. Hamamlar, kadnlar
iin evleri dnda ok nemli toplumsaliama alanlaryd . Bu
ralarda sadece a rkadalaryla bulumalda kalmaz , evlilikler
ayarlar, i ilikileri kurarlard.

Dier topl umsaliama biim ve yerleri

19. yzyl sonlarna kadar darcia yemek yenecek yerlerin sa

ys ok azd . Fakat e rkek ve kad n l a r d zenli bir biimde,
nemli bir kamusal alan olan arya karlard. Burada, sokak
giysilerini giymi kad lar, Lacirlerde mu nlazaman mal alr ve
salarlard. Ayn eki lde, ibadethanelerin -cami, kilise ve sina
gogl arn- nndeki alanlar da sohbet, elenme ve i grme
leri iin uygun mekanlar oluturmaktayd .
Bu tr mekanlarda Osmanl halk, kimileri Honeros'un des
Lanlar kadar uzun o l a n , pad iahlar, kahraman lar anlatan
menkbeler syleyen meddahlar di nlerdi. Baz aniaLclar ya
amda n, aktan, duygulardan genellikle iirsel bir tarzda, ba
zen de ok ak ve nel bir biimde sz ederlerdi. Daha sonraki
yzyllarda da ok sevilen bir l 7. yzyl halk ozannn dizele
rinden u rneklere bakal m :

234
 Karac'olan der, ldm bilsinler
To plansnlar namazm klsnlar
Mezarm yol stne koysunlar
Geerken urasn yolu kzlarn

ya da

Karac'olan, Mevlam visal vermesin

u gzlerim grd tunn memesin
Gnl ister yar eftalin dermesin
6
Eyd r bana, yarin p yanaklarn

Bugn bile Yunanistan'dan Endo nezya'ya kadar sevilerek iz

lenen Karagz, Osmanl dneminin belki de en sevilen elen
cesiycli . Seyirci ler yar effaf bir perde nnde Loplanrd. Bu
hayal perdesinin arkasnda, glge oyu nunun kal kadar ince,
renkli kuklalarn perdeye dayayp, ksa ubuklarla kon unun
gerektirdii gi bi oynalan bir veya birelen fazla karagz ustas
alrd. Bu glge oyunu kuklala r, temizlenmi hayvan derisi
ilenerek ve rcnklencl i rilerek yaplrd . Perelenin kenarlarna
doru, ayn malzemeden yaplm gsiennelih denilen sabit ele
korlar bulunurd u . Seyircilerin daha banda hangisi olduunu
anlad -sevcla, siyaset, budalalk ve zekaya dair- cl zinelcrce
sab i t yk vard . Halk bilgel iine dayanan bu yklcrin ka
rakterleri sradan insanlarn d ncelerini dile getirirdi. Ayr
ca, karagz uslalar , gndelik siyasal koullar yanstan doa
Iama ykler de karrlarcl. rnein, Halep'Le Karagzcler,
1 768 Osmanl-Rus Sava se ferinclen baarszlkla dnen yeni
eri leri hicvelnilerdi. Glge oyunu oynallan alanlar, toplum
sal yorumlarn yapld yerler, zamann olaylarn , devleti ve
sekinlerini clelirme olana salayan snaklarcl.
19. yzylda Bat Avr upa'dan buna rakip elence trleri gel
meye balad. l 830'larn sonlarnda pek ok yabanc trup Istan
bul'da operalar sergiledi; yine bir gezgin Lrup tarafndan sergile
nen Bat tiya trosunun geli tarihi ise 1840 idi. Yirmi-otuz y l

6 Seyfi Karaba ve Judith Yarnall, Poems hy Kar acaolan: A Turhis/ barci (Blo
onington , 1996).

235
iinde gsteriler yabanclar deil, Osmanllar tarafndan sergi
lenmeye balamt, hatta baz tara kasabalarnn bile kendi ti
yatro kumpanyalan vard. Sinema lstanbul'a 1897'de, Fransa'da
Lumiere kardeler tarafndan icat edildikten iki yl sonra geldi.
Osmanl spor d nyasnda gre, zellikle Balkan eyaJetle
rinde ok yaygnd ; okuluk ve ahinle avianma sporlar ise
sekinler arasnda revatayd. 1 9 . yzyln sonuna gelindiin
de lstanbul'a ve Selanik gibi liman kentlerine dardan birok
rakip spor gelmiti. Bunlar futbol, tenis, bisiklet, yzme, uu,
j imnastik, kriket ve bokstu. Ayn ekilde 1890'da lzmir'de bir
futbol ve rugby kulb kuruldu. Futbol bir lde tutuldu, fa
kat dier sporlar pek rabet grmed i ; rnein , Istanbul'da te
nis ( tpk zamann imparatorluk ini'nde old uu gibi ) saray
arazisi iinde kald.

Ta ri katler ve tekkeleri

Erkek ve kadnlar kapsayan ve Osmanl toplumsal yaamnda

ok nemli bir rol oynayan tarikat ve tekkeler, ev dnda bir
baka topl umsaliama alan ol uturmaktayd . M nhasran
Mslmanlara ai t olan bu alan, iinde, mensuplar ve konuk
lar iin , hem erkek hem de kadn alanlar barndrnaktayd.
Baz tarikatler, Trklerin Ortadou'yu fethi sras nda domu
ve 14. yzylda Osmanl larn g kazanmasnda yard mc ol
mulard. Bu neden le, pek ou Anadolu ve Balkanlar'n baz
blgeleri gibi, etnik Trklerin yerletii blgelerele bulunmak
tayd. Fakat bunlar Arap lkelerinele de grmek olaand. Bu
tarikatler her yerde, hem el insel alanda hem de toplumsal i
levleri nedeniyle hayalT nem tamaktayd. Cami, camide kl
nan namazlar, riteller ve vaazlar Osmanl M sl manlarnn
elini yaamnn vazgeilmez unsurlar olmakla birli kte, tarikat
Ierin elini nemi ne kadar vurgulansa yericlir. Ta rikatierin
inan ve uygulamalar, birok kadn ve erkee, camininkilerle
yer yer birleen, yer yer de onlar aan bir dizi hayali, kiisel
ve mahrem dini tecrbe kazandryordu . Ayn zamand a , Os
manl toplumunda M slman kadn ve erkeklerin en nemli

236
toplumsaHama alanlanndan biri olma ilevine sahip olan tari
katler, mensuplanna toplumsal, ticari ve bazen de siyasal ya
amda nem tayan ilikiler salarlard. 1 9 . yzylda baken
tin ve pek ok byk kentin sakinleri, bir tarikale ya intisab
etmi ya da tarikat muhibbi olmu durumdayd .
Tarikatler erkek ya da kadn bir pirin retilerine ballk
temelinde oluur, bu kii genellikle evliya makamnda saylr
d. Sz konusu pirler, yaam tarzlar ve retileriyle dini haki
kate ve lasavvufi tecrbeye ulamann kendine zg bir yolu
nu gslerirlercl i . Her tarikatn retisi birbirinden farklyd,
ama Allah'la manevi bir visal ve kiisel huzura ulama gibi or
tak bir hedefleri vard . Tarikal mensuplar zikir ve bir dizi ri
tel yapmak iin bir tekkede toplanrlard. Mevleviler Hakk'a
ulamak iin sema ederler, bakalar ilahiler syleyip zikreder
cli. Tarikat mensuplarnn katklaryla finanse edilen tekkeler,
1 9 . yzyl lslanbulu'nda ounlukla sradan yaplar, genellikle
ele tarikat lideri eyhin evi olurdu. Ancak, pek ok tekke, bir
ktphane , misafirhane, trbe, eyh ve mri tler -hem erkek
hem ele kadn- iin b i r h c re , snflar, bir mutfak, hamam ve
tuvaJetleri ieren bir klliyeelen ol umaktayd. Ayrca, asilane
denen byk tekkelerde, ktphane, mescit ve mu tfan yan
sra , ailelerin, bekarlarn, erkek ve kadn ziyaretilerin kalabi
lecei yaplar da bulunma ktayd. Osmanllarn son dnemle
rinde, sadece Istanbul'da yirmi kadar farkl tarikaL ve bunlarn
toplam 300 Lekkesi vard ( 1 7 . yzylda ise bu rakam h erhalde
500 kadard). 1 9 . yzyl lstanbulu'nun en popler tarikatleri
arasnda 57 tekkeyle Kadirller ve 56 tekizeyle Nakibendler
vard. Halvetiler, CelveLiler, Sa'diler ve Rufailer de nemliydi;
bunlar 10'un altnda tekkesi olan Mevleviler gibi cemaatler iz
lerdi. Tarikatler genellikle belirgin toplumsal gruplara dayan
maktayd. rnein Mevleviler, sayca az olmalarna karn si
yaseten glydler, nk mensuplar s t snflarcland ve
aralarnda devlet iinele lider konunda pek ok insan vard.
Tersine, Bektailer zanaatkarlara ve alt snflara dayanmaktay
d. Bunlar yeni erilerin manevi nderl eriydiler, dolaysyla
1 826'da Bektailer de z ulm ve baskya uramtr.
237
Evl iya t rbeleri

ou zaman tarikaderle yakndan ilikili bir olgu da, erkek ve

kadn ermiler, Osmanl dnyasnda byk hrmet gren evli
yalar olgusuydu. Bunlarn trbelerini ziyaret etmek yaygn bir
adetti ve trbe ziyaretine genellikle aileler veya tekke mensubu
gruplar halinde gelinirdi. Ziyaretiler trbelerde evliyadan di
l ekte bulunurlard, mumlar yakar, ou hastalk iin birka sa
at, ar hastalklar ve akl hastalklan iin krk gne kadar me
zarn yannda veya stnde yatar uyurlard. Kadnlar genellikle
hamile kalmak veya hamileliklerinde bir sorunla karlama
mak iin dua ederlerdi. Ziyaretiler, evliyann yardmna maz
har olmak iin genellikle civardaki al hklara veya trbenin de
mirlerine bezler balar veya mezarn zerine adak olarak su
dkerler veya bir gmlek ya da giysi paras brakrlard .
Mslmanlarn pek ok ibadethanesi, dini nemleri Hristi
yanlk dnemine dek uzanan, hatta genellikle Hristiyanlk n
cesine giden yerler zerinde kuruldu. Balkan eyaletl erinde, Sar
Saltuk adl -Aya Yorgi'nin vasftarna sahip- evliyaya adanm en
az on trbe vard; bu trbelerden Arnavutluk'ta bulunan biri,
evliyann yedi bal bir ejderhay ldrd rivayet edilen bir
maara iinde yer almaktadr. Evliya trbelerinin birounu
hem Hristiyanlar hem de Mslmanlar ziyaret ederdi. rnein
Arnavu tluk'ta Tomor Da'nda bulunan bir Bektai ziyaretgah
Meryem Ana'ya adanmt. Orta Anadolu'da, tek bir ziyaretga
hn bir kesinde bir Hristiyan kilisesi, bir kesinde de bir ca
mi bulunmaktayd. SelAnik kentinde ise Aya Dimitri Kilisesi ca
mi haline getirilmi, fakat azizin kabri Hristiyanlarn ziyareti
ne ak tutulmutu. Pek ok blgenin Hrisliyan ve Mslman
larnn, ayn ermiin yortusunu ayn gnde, ayn yerde, fakat
farkl isimler altnda kutlamas sra d bir durum deildi. Bal
kanlar'da, Deliorman'da Mslmanlarn Demir Babas ile Hris
tiyanlarn Aya Elias' l Austos'ta anlrd. Kosova yaknlarnda
l3 89'da sava meydannda ldrlen ve gmlrnek zere Bur
sa'ya gtrlen I . Murat'n bedeninden akan kann muhafaza
edildii deiik trde bir ziyaretgah vard.

238
Bayramlar

Bayramlar zel gnlerdi; insanlar en gzel elbiselerini giyer,

gezintilere kar, dzenlenen zel elencelere katlrlard. He
men hemen hepsi de dini olaylar vesilesiyle yaplan Osmanl
bayranlar, farkl farkl birtakm dini gelenekiere ve takvimle
re dayannaktayd . 1 9 . yzyl sonlarnda resmi takvimlerde
gnler, Hristiyanlar iin milad, Mslmanlar iin hicrt, bir
de mali takvine gre gsterilirdi. Dini bayramlar dnda ka
lan dikkate deer olaylar, hanedan yelerinin yaam dngle
riyle balantl kutlamalar, dnler, snnet dnleri ve e n
azndan 19. yzyl sonlarnda padiahn doum gnnde yap
lan imparatorluk ap ndaki k u tl amalard . Dini alnayan bir
baka bayranla ilgili rnek verecek olursak; 20. yzyl banda
Karadeniz kys nn kmr madenieri b u lunan blgelerinde
nadenciler ve devlet grevlileri padiahn clus ( tahta k)
yldnmn kutlanak iin toplamrlard; bu , iiler ve yne
ticiler arasnda ballk ve daha geni bir kimlik, belki de ce
naal olma duygusunu glendirneyi amalayan bir trendi.
Eski bayramlarn bazlan byk askeri zaferleri kutlanak iin
yaplmt. 18. yzylda byle askeri zaferler az olduu iin,
her yl donanna limandan ayrlmadan bir ziyafet verilerek, ya
placak Akdeniz seferi kutlanrd (resim 16).
Baz dini bayramlar tek b ir dinin snrlarn anaktayd:
M sl manlar n ramazam bir lde herkesin bayra myd
(bkz. aada) . Mslman balk tekneleri, hayr dualann ,
ha suya atma yortusunda ahrlard. Osmanl Hristiyanlar
arasmda temmuzdaki Vaftizci Yahya Yortusu ve austostaki
Meryem Ana Yortusu nemli gnlerdi. Rum kadnlarn, en
n tevazlar olan balk elerinin b i l e , bu gnlerde zari f
ipek veya kadife elbiseler ve pahal krk pelerinler giydikle
ri sylenir. Peygamberin doumunu ve mirac anna gnleri
nin de aralarnda bulu nduu pek ok Msl man bayram
vard.
Ancak ramazan, en nemli ay niteliiyle, Osmanl dnyasm
da kamusal yaamn en nemli zaman olarak rahatlkla dier-

239
lerinin nne geerdi.7 Ramazan, hicri takvimin dokuzuncu
ayyd. Kur'an bu ayda, "Kadir Gecesi" (leyl'l-kadir) inmiti.
H s e y i n ' i n d o u m u i l e A l i ve H a t i c e ' n i n l m l e r i n i n
-Islam tarihinin v e dininin ok byk nem tayan b u kii
liinin- yldnmlerinin de bu aya gelmesi, ramazam daha da
nemli klmaktayd. Ayrca Hz. Muhammed'in ilk nemli aske
ri zaferi olan Bedir Sava'nn yldnm de ramazanda kutla
nyordu. Gnbatm ve gndoumunda orucun ve iftarn ba
lamas top atlaryla ilan edilirdi. Oru ay , Islami takvimin iki
byk bayramndan biri olan eker Bayram'yla biterdi.
Youn bir toplumsaliama d nemi olan ramazanda, gnlk
yaam temposunda b yk bir deiiklik meydana gelirdi. s
tanbul'da ve dier kentlerde, hem kamu sektr hem de zel
sektr g ndzl eri fiilen kaplar kapatrd. Fakat sonra, lamba
lada aydnlatlm dkkanlar ve kahvehaneler btn gece bo
yunca ak kalrd . Gece yaam bir tek ramazanda canlanrd -
bu ay, geceyi gnd ze evirird i . Ramazan ncesindeki hafta
larda evler temizlenir, haeral ldrl r, minderler boal tt p
yeniden doldurulur ve pek ok zel ramazan yemeg,i iin ha
zrlklara balan rcl. lftar iin zel olarak hazrlanan yemekler
ve pideler vard. Toplumsal ilikilerin ok youn old uu bu
ayn en nemli sosyal olaylarndan il"tar m nasebetiyle her
gn ziyaretler yapl r, konuklar arlanrd. Ekabir losm ak
iftar sofralan haz rlar, bu safralara gelen yabanclar -yoksullar,
dilenciler- doyurulur, giderken de kendilerine hed iyeler, ge
nellikle para verilirdi . 1 8 . yzylda sadrazamn, iftarda devlet
ileri gelenlerine hediyeler -altn, krk, kuma, mcevherat
vernesi adettendi. Ancak, l840'larda devlet grevlileri arasn
daki bu protokol dahili ev ziyaretleri yasayla kaldrld; bu ta
rihten itibaren resmi ziyaretler sadece makama yapld. Toplu
mun daha alt kademelerinde, e fendiler h izmetkarlarna ve
kendilerine hizmet eden kiilere, rnein tacirlere, bekilere,

Ramazanla ilgili malzeme iin bkz. lranois Gcorgeon, "Le ramadan a Istan
bul," F Gcorgeon ve P Dumont, Viv dans l'empire Oltoman. Sociabilites et rcla
tions itercommunautaires (xviie-xxe s i ec le s) . Paris, 1 997), s. 3 ]. 1 l 3'en yararla
nlmtr.

240
tul umbaclara hediyeler verirlerdi. 1 9 . yzyl ortalarnda, yok
sullar Abdlmecil'in sarayna gidip padiahn yaverlerinden
hed iyeler alrlard. (Tanzimat reformlarna kadar daha genel
bir uygulama olan bu adet, bu tarihten sonra ramazan aynda
ki iftarla snrland.) En azndan 1 8 . yzylda ve 1 9 . yzyl
balarnda padiahlar ramazann on beinci gnnde Hazret-i
Muhammed'in Topkap Saray'ndaki Hrka-i erif'ini ziyaret
eder ve yenierilere bakJava datrlard. 1 826'dan sonra padi
ahlar orduyu taltife devam ederek, zel ramazan tayn dat
tlar. IL Abdlhamit dneminde, Yldz Saray'nda her akam
ayr bir alaya iftar yemei ve hediyeler verilirdi.
Ramazan, sadece karl kl ev ziyaretleriyle deil, dzineler
ce zel halk elencesiyle bir elentiler ayyd. Bu ay, Karagz
oyunlarnn en ok rabet grd dnemdi. Karagzcler,
bayram arifesine kadar her gece ayr bir temsil sunabilmek
iin yirmi sekiz fa rkl metin ezberlerlerdi. Ayn ekilde, 1 9 .
yzyl sonlarnda tiyatro gelitike, ramazan tiyatro mevsimi
oldu; 20. yzyl balarna gelindiinde allagelmi zel rama
zan tiyatro gsterileri olumutu. Sinemalar ahnca da, on yl
iinde Istanbul'da zel ramazan sinema gsterileri yaplmaya
baland. 1 8 . yzylda, i ftar etrafnda ekillenen ve gezintileri,
Karagz oyunlarn ve kahvehaneleri ieren sosyal olaylar, 1 9 .
yzylda tiyatro v e sinema gibi yeni elence trlerini d e iere
cek ekilde genilemiti. Bir anlamda , ramazan, toplumsal en
gellerin kalkt ya da Avrupa'daki karnaval mevsiminde oldu
u gibi kurallarn askya alnd , bir enlik ayyd . Dolaysyla,
rnein 1 9 . yzyl banda devlet genellikle kamusal alanda
erkeklerle kadnlarn birlikte gezmesini yasaklamaktayd, fa
kat bir fermanla eker Bayram'nda kadnlarla erkeklerin bir
likte gezmesine izin verildi.
Bu ay ayn zamanda dini duyarlklarn ve dini faaliyelin art
t bir dnemdi. Imparatorluun drt bir kesinde, ehir ve
kasabalarn camilerinde ulema tarafndan eker Bayram arife
sine kadar hi aralksz Kur'an okunurdu. Ramazanda pek ok
insan kutsal yerleri ve evliya trbelerini ziyaret ederdi. Istan
bul'da Eyp Camii ve akraba mezarlar da ziyaret edilir, gece,
241
kurulan adrlarda geirilirdi. Bayram namazndan sonra aile
ler, anne ve babalannn ve yakn akrabalarnn mezarlarn zi
yaret ederlerd i . Ulema ileri gelenleri padiah huzurunda
Kur'an okur, kendisine zel dersler verirdi. Talebeler ramazan
aynda medreselerinden ayrlr, vaaz vererek krsal kesimi do
lar, kyllerden hem para hem de ayni hediyeler toplarlard.
stanbul'da, Lale Devri'nde balam olmas muhtemel bir adet
erevesinde ramazan aynda camilere ve minardere mahyalar
kurulurdu (sra sra ya ya da mum fenerleriyle donatl m ip
ler gerilirdi) . l 860'ta genel aydnlatma sistemi kurulmadan
nce, bu klarn olaanst bir etkisi olmu olsa gerektir. Bu
klandrlm kelime ve sembollerin, yaklak bir milyon n
fuslu, normal olarak sadece insanlarn tamak zorunda oldu
u lambalarla aydnlatlm, karanlk bir kent zerinde yaratt
etkiyi dnn.
Ramazan farkl dinsel cemaatler aras ilikileri de gelitirir
di. Pek ok gayri Mslim saraya iftara davet edilirdi. Sarayn
davran hem genel kural belirler, hem de toplumun geri ka
lan ksmnn davranlarn yanstrd. Pek ok Mslman iftar
iin evlerini gayri Mslim komularna ve arkadalarna aar
d. Dolaysyla, Ramazan hem Mslman olma duygusunu pe
kitirir, hem de Mslmanlarla gayri Mslimler arasndaki
sosyal ilikileri gelitirirdi.
Oru veeibesinin fiilen yerine getirilmesi , kukusuz yere,
zamana ve kiiye gre byk farkllklar gsteren bir konuy
du. Genelde insanlar oru tutard, tutmayanlar bunu uluona
gsterm ezdi. 18. y zyl l sta nbulu'nda, mahalle bu konuda
toplumsal bask yapard , fa kat -genellikle imam veya mahal le
nin namusunun koruyuculug;unu yapan kabaday tarafndan
herkcsin nnde knanmann tesinde bir cezalandrma g
rlmezdi. 1 9 . yzylda, bu deimeye balad. Halkn davra
nlarn bir dzene bag;lamak iin kullanlan eski sistem z
lrken, Istanbul'da oru tutma kamu dzeniyle ilgili bir mese
le haline geldi. Klk kyafette Il. Mahmut tarafndan yaplan
ve gzle grlr ayrmlar daha belirsiz klan deiiklikler, ku
rala uymayan Mslmanlarn, yemek ya da imek iin dikkat

242
ekmeden kentin gayri Mslim mahallelerine gemesini ko
laylatrmt. Devletin, kamu alanndaki davranlar dzene
baglamak iin kullandg diger yntemler de degiti . Muhtesib
denilen bir devlet grevlisi ary denetler ve yerel dzeni
saglard. Fakat bu makam 1 854'te kaldrld ve grevleri iki
grup kanun ve nizam otoritesi arasnda blnd : polis ve jan
darma. Bu degiiklikler ve yeni yasalarn yrrlge girmesi,
kamusal davranlarn dzene baglanmasnda kargaa anlam
na geldi. Kendi konumlarndan kukuya den u lema, oru
veeibesinin yerine getirilmesi talebini daha yksek sesle dile
getirir oldu, yeni gerekeler arad - hatta bir noktada orucun
saglk iin yararl oldugunu savundu. Sivil otoriteler de belir
sizlik iindeydiler: PayiLahtn bir mahallesinde zaptiye, rama
zan srasnda halka ak yerlerde yiyen ve ienleri [alakaya ya
trd. Fakat bu tr umuma ak cezalandrmal arn ne kadar
olagan oldugunu bilmiyoruz.
1 9 . yzyl sonlarnda , ramazanda oru veeibesinin yerine
getirilmesi konusunda devletin en st kademe lerinden kark
sinyaller gnderilmekteydi. Halifeligini, Mslmanlarn n
derligi roln kuvvetle vurgulayan, II. Abd lhami.t'i hatrla
yn. Abdlhamil'in Yldz Saray'ndaki devlet dairelerinde al
an grevlilerin ramazan boyunca yiyip iip ttn k ullandkla
rn okumak ilk anda artcdr. Bu tr davranlar, devletin
19. yzylda yeni bir disiplin yaratp, insanlar dairelerde ile
rinin banda tutma abasndan kaynaklanmt. Dolaysyla,
ramazann gerekleri ile modern uygarlgn isterlerinin bagda
madgn belirten raporlar hazrland. ahma hayat her za
manki gibi devam edecek ve devlet dairelerinde nonnal al
ma saatleri uygulanacakt. Fakat devlet, 1 9 . yzyl sonlarnda
okullara kar fa rkl bir davran sergilemekteydi. Ramazan,
medreselerde eskiden oldugu gibi tatil olarak kald . Devlet, a
tg eitli seviyelerdeki -ilk, orta , tbbiye, harbiye ve di ger
okullar- yzlerce okulda da ramazam tatil ilan etti.

243
Resim 17. Harput Milli Ko/eji mezuniyet sntf, 1 909- 1910. (Raymond H. Ke
vorkian ve Paul B. Paboudjian (der.), Les Armeniens dans l'empire ottoman a
la veille du genocide, Paris. 1 992. Izin alnmtr.)

Okuma ve okuryazarl k

ok uzun zamandr szl bir kllr olmu ve byk lde

yle kal m Osmanl kllrnde, sadece ok kk bir azn
lk okumay bilmekteydi . l 7 5 2'de Halep kentinin en byk
ktphanesinde sadece 3 . 000 k i tap vard . O srada 1-Ialep'te,
herhalde yzlerce kiiye eitim vermekte olan otuz bir med
rese bulunuyord u . Kadnlar arasmda okuyabilenlerin says
ok ok azd, erkekl erin oranndan ok daha dk bir oran.
Osmanl H ristiyan cemaatinde ve ok daha snrl lde Ya
h udi cemaati nde zel okullarn kurulmasyla ve buna paralel
olarak devlet hi mayesinde bir eitim sisteminin ortaya k
masyla birli kte, 19. yzylda lke genelinde okuryazarlkta
keskin bir art meydana geld i . Tahminlerde , 19. yzyl ba
larnda Msl manlar arasmda genel okuryazarlk orannn
yzde 2-3 dolaylarnda olduu , yzyl sonunda ise raka mn
yzde 1 5 civarnda olabilecei ileri srlyor. Kalabalk bir

2 44
Resim 18. ll. Abdlhamit dneminde Emirgan ktz rdiyesi rencileri. (Car
ney E. S. Gavin et al., "lmperial self-portrait: the Ottoman Empire as revealed
in the Sultan Abdul Ham id's photograph albums, " J o u rn a l of Turkish Studies
zel saytst, 1998. Yaytnctntn izniyle yeniden bastlmtttr.)

Yah udi nfusa sahip 1 9 . yzyl sonlar Selanik kentinde, SO

Yahud i zel ok ulunda ylda 9 .000 renci eitim grmektey
di. 1 9 . yzylda Osmanl I mpara torluu'ndan geriye kalan
lked e , yaklak 5 . 000 devlet ilkokuluna 650 .000'i akn
renci kaydedilmiti. B unlarn yzde l 'undan az kzd (re
sim 1 7 - 1 9 ) .
Okuryazarln bir baka ls, baslan kitap v e gazetelerin
saysdr. 1840'tan nce, Istanbul'da ylda sadece on bir kitap
baslmaktayd. 1 908'de bu say 285'e km, retim 99 matha
ada yaplmt. Istanbul'un en nde gelen iki gazetesinin ll.
Abdlhamit dneminde -sansr koullarnda- gnlk tiraj
1 5 .000 ve 1 2 .000 idi. Jn Trk Devrimi'nden sonra, zgr ba-

245
Resim 19. Tbbiye rencileri, yak/. 1890. (ll. Abdlhamit'in a lbmlerinden. Yazarn kiisel koleksiyonundan.)
snn domasyla birlikte ayn gazetelerin gnlk satlan
60. 000 ve 40.000'e kt.8

nerilen kaynaka
(*) iaretli maddeler b alana yeni balayan grencilere tavsiye edilen h aynalllard r.
*And, Metin. Karagz, 3. bask (Istanbul, t.y).
A pictorial history of urkish daneing (Istanbul, 1 9 76).
Andrews, Walter. Poetrys voice, societys song: Ottoman lyric poetry (Scattle, l 985).
[ Trkesi: Andrews, Walter. iirin Sesi, Toplumun arks: Osmanl Gazelinde
Anlam ve Gelene/ ev. : Tansel Gney (Istanbul: Iletiim Yaynlar, 2000) . ]
Artan, Tlay. "Architccture a s a theatrc of l i fe: profile of t h e eighteenth-century
Bosphorus." Baslmam doktora tezi, Massaehusetts Institute of Technology,
1 989.
Barnes, John Robert. A introduction to rcligious foundations in the Ottoman Emire
( l .eiden, 1 986) .
Bierman, frene, ct al. The Ottoman city and its parts (New Rochclle, 199 1 ) .
Birgc, John Kingsley. l h e Beltashi order of der-vishes (Londra, 965). [Trkesi:
Birge, John Kingsley. Behta il i l Tarihi ev. : Reha amurolu (Istanbul: Ant Ya
ynlar, 1 99 1 ) . ]
*Brown, Saral Graham. lmages of women: The portrayal of women i n photography
of tle Middle East, 1 860-1 950 (Londra, 988).
*elik, Zeynep. The remaling of Istanbul (Seatle ve Londra, 1989).
Du ben, Alan ve Cem Be har. ls tanll louseholds: Marriagc, family and fertil ity
1 880-1 940 (Cambridge, 1 99 1 ) . [Trkesi: Duben, Alan ve Cem Behar. istanbul
l lanelcri. Ev/ili/, Aile ve dourgan/l 1 880-1 940 (Istanbul: Iletiim Yaynlar,
1 996)
*Esen bel, Seluk. "The anguish of civilizcd bebavior: the use of wcstern cultural
forns in he everyday lives of the Meijii Japanese and the Ottoman Tu rks du
ring the nineteenth ccu ry," /aan Review, 5 ( 1 995), 1 45-85.
Feldnan, Waltcr. Music of the Ottoman coot (Berlin, 996).
Garnet, Lucy M . j . Mysticism and magic in Turley (Londra, 1 9 12).
Tle women oj' lurkey ad their {ol l-lore, 2 cilt (Londra, 1890).
Gibb, E. ] . W. Ottoma poetry, 6 cilt (Londra, 1 900-909). [Trkesi: Gibb, E. ] .
W. Osmanl iiri Tarihi ev.: A l i avuolu (Istanbul: Aka Yaynlar, 1 999) . ]
Holbrook, Victoria Rowe. The unreadable shores of love: urlish moder ity and
mystic romance (Austin, 994) . [ Trkesi: 1 lolbrook, Victoria Rowe. Al
Oltnmaz Kylar ev. : Erol Krolu, Engin Kl (Istanbul: Ileliim Yaynlar,
1 998) . ]
Jirousek, Charlotte A . " T h e transition to mass fashion drcss i n t h e latcr Ottoman
cnpire," Donald Quataert, dcr., Consmption studies and the histmy of the Otto
man Empire, 1 550-1 922: An introduction (Albany, 2000), 20 1 -24 1 .

8 Robert Manran, Histoire d e l'Eml'ire attaman (Paris, 1 989) , s . 556-557.

247
Kara ba, Seyfi ve Judith YarnaiL Pocms by Karacaolan: A Jrlish bard (B loomng
ton, 1 996) .
*Keddie, Nikki, ed . Women and gender in Middle Eastern history (New l laven,
1 99 1 ) .
Lewis, Norman. Nomads and settlcrs in Syria and ]ordan, 1 800-1980 (Cambridge,
1987).
*Kandiyoti. Deniz, dcr. Gendering the Middlc East Emcrging pcrspectves (Syrac u
se, 1 996).
*Khouri, Dina Rzk. " D rawing boundaries and defining spaces: women and space

in O toman Iraq," Am ira El Azhary Sonbol, Women, tlc Jamily, and divorcc law s
in lslcmic history (Syracuse , 1996), 1 73-187.
Lifchez, Raymond. Tle dcrvisl lodge: A rclitcctue, art and Sufism in Ottma Ju r
ley (B erkcl ey, 1992).

*Marcus, Abrahan. The Middle East on tle eve of modernity: Aleppo in tlc eigltc
ctl cetury (New York, 1989) .
*Mardin, crf. "Super wcsterni zati on in urban l i fe in lc Ollanan Enp i rc in he
last guarter of the nineteenth centu ry," Peter llc necl ict , Erol Tmertekin ve !-at
ma M a n s ur, eler. Jirlcr, Gcogr aplic and Social Pcr;peclives (Le i d c n , 1 9 74) ,
403-446.
Maslcrs, Bruce. fle origis of westcn cconomic daninana in tle Middle East.- Mcr
cantili.m and tle hlaic economy n Aleppo, 1 600- 1 750 (New York, 1 988).
Quatacrt, Donalcl, dc r. Cosumption studies ad the history of tle Ottoman l:pire,
1. 5.50- 1 922: lin introduction (A1bany, 2000).
*Quataer , Dona1d. " C i o t l i ng laws, state and society in the Otona Enpire,
l 720- 1 829," Itenational .Jomal of Middlc East Studies, 29, 3 (Austos 1 997),
403-425.
*Social disintegratio and popular rcsis tace i tle Ollaman Empi re, 1 881 - 1 908
(New York, 1 983).
Scarce, Jennifer. Womcn:1 costuc of tle Ncar and Middlc l:as (Londra, 1 9 R7).
Sonhol, Anira 1 : 1 Az hary, Women, the family, ad divorcc laws i n lslanic li.1to-y
(Syracuse, 1 996).
*Tuay, Mete ve hik Zrchcr, dcr. Socialism ad aliolisn in tlc Ottoma Em
prc, 1 8 76-1 92.3 (Londra, 1 994). [Trkesi: Tunay, Mete ve Erik Zrcher, dcr.
Osal lnparatorlugu'nda Sosyalizm ve Milliycti lil, 1 8 76-1 923 ev. : M ete
Tmay (Istanbul: I letiim Yaynlar, 1995 ) . ]
Wiltman, Wi lliam . Travcls in Jrlcy, As ict Minor, Syria ... Egypt during llc years
1 799, 1 800 and 1 801 (Londra, 1 803) .
* Wortley Mon tagu , l.ady Mary. The 1<rlisl Embassy letters (yeni basm, Londra,
1 994).
Zilfi, Madeline. "Elite circulaton in the Ollaman Empirc : great mol las o f the eigh
leenth century," Jounal of the Eumoic and Social l listory of tle Orimt, 26, 3
( 1 983), 3 18-64.
Politics of piety: Tle Ottoan ulama in tle zost-classical age ( M i nneapol is , 1 986).
*Women in rle Ottoan Empire.- Middle, Easter women in !le early modern era (Le
iden, 1997).

248
 D O K UZ U N CU B L M
Cemaatl er a ras ibirl i i ve at ma

G i ri

Bu blm kimlik anlaylarnda meydana gelen deiikliklerin

k_ keninde yer alan ok hassas ve zor bir konuyu ele almakla
dr. Mill iyetilik tek bir egemen milliyelten dem vurur - rne
in, Trkiye Cumhu riyeti'nin Trk kimliine dayand syle
nir. Oysa Osmanl I mparatorl uu tari hinin b yk bir bl
m nde farkl etnik ve elini gruplar biraraya getirdi. Bu gruplar
birbirleriyle kimi zaman ibirliine ak ve uyumlu ilikiler
iinde oldular, fakat "modern milliyetiliin" basksy la, bu et
nik ve dini ilikiler kolaylkla boz ulup dmanikiara ve daha
da kts belleklerde ve ulusal deer sistemlerinde skntl
bir konu olmaya devam eden katliamlara dn t_ Bu konu ,
gnmzde, rnein, Fil istinliler i l e lsrailliler, Trkler, Erme
niler, Yunanllar ve Krtler arasndaki ilikilerin zellikle yak
c bir meselesidie

Cemaatler aras i l ikiler: Genel bir bak

Osmanl Imparatorluu'ndaki cemaatler aras tarihsel ilikiler

konusu, bir zamanlar bu imparatorl uun yer ald toprakla-

249
rn bana gnmzde bela olan pek ok atma nedeniyle
daha da byk nem kazanmtr. rnegin, Filistin-srail a
tmas, Krt meselesi, Ermeni sorunu, ayrca Bosna ve Koso
va'da yaanan dehet verici olaylar. Bunlarn hepsi de bir za
manlar Osmanl lkesi olmu topraklan kasp kavurnaktadr.
yleyse gnmzn bu atmalaryla, gemi Osmanl dne
minin cemaatler aras deneyimleri arasndaki baglant nedir?
Bu atmalarn hibiri kanlmaz degildi -hepsi de tarihsel
koullara bagl olarak meydana geldi. Tarihsel olarak baka tr
l sonularn da ortaya kmas mmknd , ama olaylarn izle
digi seyir buna imkan vermedi . Bu atmalarn hibiri, bin yl
lk d manlklar yanstan, ok eskilere dayanan atmalar de
gildir. Tam tersine, her biri, kav imler aras dmanlklarla degil,
zgl olaylarn gelimesiyle , 19. ve 20. yzyllara at fla aklana
bilecek atmalardr. fakat agda atmalarn gzmzde ok
nemli bir yer lutmas ve gnmz d manlklarnn, yakn za
manlara ait zgl nedenlere degil de, eski ve genel nedenl ere
dayandgn varsaymamz, Osmanllarn cemaatler aras ilikiler
siciline ilikin kavraymz byk lde arptmtr.
Aksi yndeki btn klielere ve nyarglara karn, Osmanl
ta rihinin byk bl mnde cemaa tler a ras ilikiler agn
standartlarna gre gayet iyiyd i . Aznlk statsncieki kii ler,
yzyllar boyunca Osmanl diyar nd a, rnegin, Fransz kral
nn ya da Habsburg imparatorunun topraklarnda oldugundan
daha eksiksiz haklara ve daha fazla yasal korumaya sahi p ol
d ular. Osmanllardaki cemaatler a ras i li kilerin 1 8 . ve 1 9 .
yzyllarda ktletii de dogrudur. B u bl mde, ilikilerdeki
bozulnann , dorudan, Bat sermayesin i n , Byk Devletlerin
Osmanl iilerine mdahalesin i n ve daha geni siyasal haklar
tesis etmek isteyen gei dnemi ni tcliincleki Osmanl siyase
tinin meydana geti rdii her an patlamaya hazr ka r ndan
kaynakland savu nulmaktad r. Bu degerl cndi rmeyi yapar
ken, Osmanllarn pek lekesiz saylamayacak cemaatler aras
ilikiler si cilini ideal ize etmek, ya da Osmanl tebaasna kar
yaplm byk adaletsizlikleri ve zulm rtbas elmek gibi bir
amacmz yok.

250
 Buna karlk, dini ve etnik Osmanl cemaatleri arasndaki
ilikiler konusunda fazlaca uzun bir sredir hkm srm
klieleri deitirmek gibi bir amacmz var. Kiinin dini -Ms
lman, Hristiyan veya Yahudi olmas- Osmanl dnyasnda
nemli bir farkllama aracyd. Aslnda dini olan farkllklar
ifade etmek iin kafa kartrc bir sklkla etnik terimler kul
lanlmaktayd. Balkan ve Anadolu topraklarnda, Osmanl H
ristiyanlarnn , gnlk konuma dilinde " Trkler" derken
kastettikleri, aslnda M slmanlard. "Trk" , ister Krt ister
Trk veya Arnavut olsun (Araplar hari) her trl Msl
man'dan sz etmenin bir tr ksa yoluydu . Bugn Bosnal
Mslmanlara, Srp Hristiyanlar Trk der, oysa, iki taraf da
Slav etnik grubundandr. Arap dnyasnda, Mslman Arap
lar, bazen Msl man Arnavut veya erkez, yani blge dn
dan gel mi Mslman yerine 'Trk" kelimesini kullanrlard .
Klieler, Osmanl tebaasn, millet denen ve 1 5 . yzyla dek
gtrlen birbirinden keskin izgilerle ayrlm, nfuz edilme
si imkansz dini cemaatler h alinde birbirinden kopuk yaar
gsteren, gerekiere uymayan tablolar iziyor. Bu yanl baka
gre, her cemaat birbirinden soyutlanm bir biimde, yan ya
n a , fakat ayr yaamak tayd . Aralarnda giderilmesi szde
m mkn alnayan nefretler h km srerdi: Mslmanlar H
ristiyanlardan, Hristiyanlar Yahudilerden, Ya hudiler Hristi
yanl ardan, Hristiyanlar M slmanlardan nefret ederdi. Son
zamanlarda yaplm aratrmalar, bu grn hemen hemen
her bakmdan temelden yanl olduunu gstermektedir. Her
eyden nce, mi llet teriminin Osmanl gayri Mslimleri iin
kullanlmas ok eski deildir, ll. Mah mut dnemine, yani 19.
yzyl balarna aittir. Bu tari h ten nce, millet sz, imparator
luk i inde Msl m anlar, imparatorluk dnda Hristiyanlar
iin kullanlmaktayd.
Cemaatler aras ilikiler hakkndaki bu aratrmay, 1 700-
1922 dnemi Osmanl Bulgarstan tarihinin iki farkl versiyo
nuyla srdrel i m . Ilk vers iyonda , Peder Paisiy'nin ( 1 7 22-
1 773) ve S. Vraanski'nin ( 1 739- 1813) Osmanl szeren ierine
"canavar ve vahi imanszlar" , "!smail soyu " , "kafir oul lar " ,
251
"vahi hayvanlar" ve "aaghk barbarlar" diyen seslerini duya
rz. Daha ileriki bir tarihte de, bir baka Hristiyan Bulgar ya
zar , Hristo Bo tev ( 1 848- 1876) , Osmanl i daresi hakk nda
unlar yazar:

Ve tiran ykyor
kasp kavuruyor lkemizi
kaza oturtuyor, asyor, krbalyor,
lanet ve vergi yadryor kle ettii halka .

Bunl ar, bir Bulgar ul us-devleti ku rmaya ve Osmanl hakimi

yetinden kurtulmaya alan gmen Bulgar ayd nlarn n sz
leri d i r. 1 Bu aydnlar, Osmanllardan ayrlmay hakl bir zemine
oturtmak i i n yen i bir tarih icat etti ler. Bu ta rihe gre, Os man
llar, lkenin Bat'yla baglar n kopararak ve Bulgaristan'n Bat
uygarl na katlnas n ve katkda bulunmasn engcllcyerck,
Ortaag'daki Bulgar kl trel rnesans n aniden sona erd i r
milerdi.
Ama bir de, ilki l908'de resmen bagmszlk kazanlmasnn
hemen ncesinde, digeri de birka yl sonra B ulgaristan Ms
lmanlarndan sz eden iki Hristiyan Bulgar'n sesleri n e ku
lak verin.

Trkler ve Bulgarlar beraber yaariard ve iyi komuydular.

llayra mlarda birbirlerine ikranlarda bulu nurhrd. niz Paskal
ya'da Trklere lwzwh ve krmz yum urta gndcrirdik; onlar
da bize bayranda bakiava gnderirlerd i . llyle gnlerde birbi
rimzi ziyaret ederdik.2
Haskova'da k om u la rn z Trk't. Iyi kon uydular. (Bi
zimkilerle) iyi geinirlerd i . Hall<l bahelerimiz aras nda k
k bir kap bile vard. Annem de, babam da iyi Trke bil ir
di. [ llalkan Savalar srasnda [ baban yoktu, savaa gitmiti.
Annem drt ocukla ya ln zd. Ve komularmz dediler ki:

Aadaki alnt lar, Barbara Reeves-Elligto (Bighamo Uivcrsicsi) tara

fndan Bulgaristan'da yaplm szl grmelerdendir.
2 Barbara Rceves-l:llingon tarafndan Simean Radev ( 1 879- 1 96 7) ilc yaplan,
1900 ncesi ocukluun u anlatan grme.

252
 " H ibir yere gitmiyorsun. Bizimle kalacaksn . . . " An nem de
Trklerle kald . . Size anla tmaya altm, b u insanlarla iyi
geindiimiz 3

"teki" kavramiarna tarihte ok sk rastlanr. Eski Yunanl

lar dnyay uygar Yunanllar ve barbar tekiler olarak ikiye
ayrmt. Barbarlar yiit ve cesur olabilirlerdi, fakat uygarla
sahip deillerdi. Yahudiler iin , belirli zelliklere sahip olma
d iin, seilm i Yahudi cemaatinin dnda kalm goyim -

Yahudi olmayan tekiler- vardr. M slmanlar iin , zimml

kavram, fa rkl lktan sz etmenin bir baka yoludur. Burada da
Msl manlar, Hristiyanlarla Musevlleri , Allah kelamn M u
hammed'dcn nce, dolaysyla eksik olarak alm "ehl-i Kitap"
(zimml) olarak kabul ederler. Dolaysyla, zimmiler eline, uy
garla ve Allah kelan na sahiptir. Fakat bu kclamn sadece
bir ksmn alm olduklar iin , doalar gerei Msl manlar
dan farkl ve aad rlar.
Osmanl dnyasnda, insanlar Msl manlar ile Mslman
olmayanlar arasndaki farklarn ciddi bir biimde farkndayd
lar. Mslmanlar, M sl man olmalar itibariyle dini inanlar
n hanedanla ve Osmanl devlet aygt yelerinin ouyla pay
lamaktaydlar. Bizzat devlet, kendisini, pek ok sfat arasn
da, bir Isian devleti olarak adlanclrmakta ve birok pacliah ,
unvaniar arasna Islam savas anlamna gelen "gazi" unva
nn dahil etnekteydi. Yukarda da grLlcl gibi, daha son
ra, Islamiyel'in ilk dnemleri ne uzanan derin kklere sahip
halife unvann yenielen canlandrdlar. Ayrca, askerlik hizme
ti, yzyllarca neredeyse sadece Mslmanlarn grevi ol d u ,
l 840'larda donannada elenizeilik yapan Hristiyan Rumlar gi
bi, askerlik hizmeti yapan baz gayri Mslimler hep vard. An
cak, gerek anlamda askerlik grevi , Mslmanlara zg bir
ykmllk haline gelmiti . l 856'cla yaplan bir dzenleme,
Osmanl Hristiyanlarnn da askerlik hizmeti yapmasn ge
rektircliincle bile, muafiyetn satn alnmas zel bir vergi ola-

3 Barbara Reeves-Ellington tarafndan lveta Gospo darova ile yaplm grme,

kiisel yk, Sofya, 1 9 Ocak 1 995.

253
rak hzla kurumsallat. Bu boluk, l909'da kartlan bir ya
sayla giderildi, fakat o zaman da, yz binlerce Osmanl Hristi
yan, askerlik yapmamak iin imparatorluu terk etti. Yani, te
baa, Mslmanlarn savaa gitmesi, fakat gayri Mslimlerin
gitmemesi gerektiini dnyord u .
Ayrmlar srdren eitli mekanizmalar vard . Grd
mz gibi, kyafet yasalar eitli dini cemaatleri birbirinden
ayryor, yoldan gelip geenlerin dinlerini tam olarak gsteri
yordu . Bu yasalar, farkllklarn korunmasn , sadece birer di
siplin arac olarak deil, cemaat snrlarn , dahil olanlar ile
hari olanlar (yerliler ile yabanclar) annda belirleyen yararl
iaretler olarak gvence altna almaktayd. Giysi, cemaat men
suplarna gruba aidiyet ve kimlik duygusu vermekteydi.
1 9 . yzyla kadar, hukuk sisteminde dini ayrmlar esas aln
d. Her dini cemaatin kendi dindalar iin mahkemeleri, yar
glar ve hukuk ilkeleri vard. Mslmanlar, teolojik olarak
stn olduklar iin, ilke olarak, mahkeme sistemleri de dier
lerinin stndeydi. Dolaysyla , Mslmanlar ile gayri Ms
limler arasndaki davalarda Mslmanlarn mahkemeleri yet
kiliydi. Dahas, gayri Mslimler velayeL (yetki) sahibi olmadk
lar iin, ok az istisna dnda, Mslmanlara kar tanklk
edemezlerdi. Devlet, dini yetkilileri ve mahkemeleri fermanla
r ve vergileri ilan etmek ve daha genel anlamda hkmd am
kontrolnn vastas olarak kullanrd. Bir blgenin en kdem
li devlet grevlisi , rnein vali, bir ferman aldnda eitli ce
maatlerin dini nderlerini huzuruna artrd. Bu dini nder
ler de cemaatlerini bilgilendirir, cemaatler fermann nasl uy
gulanacan veya koyulan vergilerin nasl datlacan kendi
aralarnda mzakere ederlerdi.
er'i mahkemeler, Hristiyan ve Yahudilere genellikle kendi
mahkemelerinde sahip olmadklar haklar tanrd. Dolaysyla,
gayri Mslimler, byle bir zorunluluklar olmadan da rutin
olarak kadlara bavururlard. lslami mahkemeye bir kez
knca, burasnn kararlar ncelik kazanrd. er'i mahkemele
re genellikle, akrabalara -kzlara, babalara, amcalara, kz kar
delere- mirastan belirli mutlak paylar garanti eden lslami mi-

254
ras hukukunun hkmlerinden yararlanmak iin bavuruda
bulunurlard. Dolaysyla, bir Hristiyan'n veya Yahudi'nin va
siyetinde mirastan mahrum braklmaktan veya daha kk
bir pay alacaklarndan korkanlar, Islam hukukuna tabi olmay
tercih ederlerdi. Dul Hristiyan kadnlar, lenin kansna mi
rastan kilise hukukundakinden daha byk pay veren Islami
mahkemelere sk sk bavururlard. Ya da, Hristiyan veya Ya
hudi dinciaiar tarafndan istekleri dnda grc usul evli
lie zorlanan zimmi kzlannn durumunu ele alalm. Islam
hukuku, kadnn evlilik szlemesine rzasn art kotuun
dan, sz konusu gen kadn kendi tarafn tutan Islami mah
kemeye gidebilir, bylelikle istemedii grc usul evlilii
engelleyebilircli.
Tanzimat reformlaryla birlikte, eski farkllama ve ayrm lar,
ayrca Islam hukukunun stnl sistemi resmen ortadan
kalkt . Stat eitlii, ykmllklerin eit olmas ve herkesin
askerlik hizmeti yapmas anlamna geliyordu. Kyafet yasalar
ortadan kal kt; dini mahkemeler varln srdrd , ama ilev
lerinin pek ounu kaybetti . Ortaya yeni mahkemeler l<t:
Maltheme-i muhtelite denen bu karna mahkemeler, balangta
farkl dini cemaatlerden kiiler arasndaki ticaret ve ceza dava
l a r n a , daha s o n r a da m e d e n i d a v a l a r a bakt l a r. S o n r a ,
1 869'dan itibaren, Mslmanlar i l e gayri Mslimler arasndaki
medeni hukuk ve ceza davalarna nizamiye mahkemeleri de
nen sekler mahkemeler bakt . Bu deiikliklerin -Hristiyan,
Yahudi veya Msl man- bireylerin hak ve statleri ni otomatik
olarak ve her zaman gelitirip gelitirmedikleri ise henz ara
trmaclar arasnda tartma konusudur. rnein, kimileri, e
riatn yerine laik hukukun geirilmesiyle kadnlarn yasal hak
larnda genel bir gerileme olduunu savunurken, kimileri de
buna kar kmaktadr.
yleyse, Osmanl tebaas aras nda ne l ele eitlik vard ve
gayri Mslimlere ne kadar iyi clavranl yorcl u? zel bir seim
yapmadan, Bulletin de I'A iliance Israelile Universelle adl yay
nn l893'te yaym lanan "Trkiye Yahudileri Yllk Raporu" ncla
kaytl Osmanl Selanik kenti Yahueli cemaatinin tankln
255
buraya aklaryorum. Fransz Yahudileri, Alliance lsraelile Uni
verselle' l860'ta, Yahudilerin kurtuluu iin almak ve t m
dnyada ayrmclkla mcadele etmek iin kurdular. rgt,
bir zgrletirm e arac olarak okullara ve ei time byk nem
vermekteydi. Osmanllardaki ilk okulunu l867'de kurdu, yir
mi-otuz yl iinde elli kadar okul daha kurd u . Paris'le Bul/etin
adl bir dergi karlyord u. D nyann her yerinden Ya hudi ce
maalleri bu dergiye yerel koullar anlatan rn ekluplar yazyor
lard . Ite Selani k'teki Ya hud i cemaatinin l893'le B u l leli'e
gnderdii aklama:

En ayd nlanm ve en uygar saylanlar arasnda bile, Ya hu dile

rin T rkiye'de [ Osmanl I mparatorl uu ] sahip old uu ndan
daha lam b i r eitl ie sah i p olduklar l ke ok azdr. Zat - a
haneleri padiah ve Babali h k meti Yahu d i lere kar c ge
ni sanaha ve liberal izm ruhunu sergi lemektedirler4

Bu szleri yerli yerine olurlmak iin eitli noktalar zerin

de durmanz gerekir. ncelikle, imparatorluk iinde dall
mak zere hazrlannadna gre, bu a klamay olduu gibi
kabul etmek muh temelen mmkndr. I kincisi, Osmanl Ya
hudi-Mslman ilikileri, Msl man-Hristiyan (veya Yahudi
Hristiyan) ilikilerinden iyiyd i. Bu aklama mu hteme len, is
ter Hristiyan ister Yahudi olsun, 18. ve 1 9 . yzyllarda yaa
m ok geni bir gayri Mslim kesi minin dncelerini temsil
etmektedir.

Yerleim rntleri ve cemaatler aras ilikiler

Yerleim rntleri -farkl cemaatlerin mensuplarnn birbi rle

rinden ayr n , yoksa kopuk mu yaadklar- cemaatler aras
il ikilerin anlalnasnda kukusuz nemli bir anahtardr. 1 9 .
yzyl ortas Selanik kenti, ilk bakta mahallelerin dini cema-

Paul Dunon , "Jcwish Conmuniics in Turkey during hc las dccadcs of he

nineteenth century in the light of the archivcs of he Alliance lsraelie Un iver
selle," Benjamin Braude ve Bemard Lewis (dcr. ) , Clrislias ad]ews in the Ot
tora erpire (londra, 1982) , c. 1, s. 221 .

256
aLlere gre blnme rntsn n egemen olduu bir yer izie
nimi uyandrr. Zamann Selanik ken t haritas ayr ayr Yahudi,
Mslman, Rum Ortodoks mahalleleri olduunu gsterir. s
telik izdii tablo, bu mahallelerin de genellikle biraraya k
melendii eklindedir. Dolaysyla, 43 Mslman mahallesinin
38'i kentin kuzey kesiminde Loplanmken , 1 2 Rum mahalle
sinden S'i merkezde ve gneydou kesiminde, 16 Yahudi ma
hallesinin hepsi de merkez-gney blgesindeydi. Ama ce
maati n de birtakm mahalleleri evreye dalm durumda
olup, yer yer farkl bir cemaatin mahallelerin i n ortasnda yer
almaktad r. Bir Rum Ortodoks mahallesi, bir grup Yahudi ma
hallesinin Lam ortasnda boy g3Lerir, bir dieri ise Mslman
mahalleleri arasnda bulunmaktadr. Ayrca Ya hudi, Rum Or
todoks veya Msl man mahallesi olarak iaretlenmi yerlerin
baka dinlerden de sakinleri olup olmad belli deildir. Yani,
Selanik'teki bir Yahudi mahallesinde ok sayda l lristiyan ve
ya M sl man yaayp yaamacln bilmiyoruz, fakat impara
torluun baka yerlerinde du rumun byle olduunu biliyoruz.
Genele bakldnda, 1 700- 1 9 22 dneminde kural, konut
alanlarnn cemaatlcre gre ve dlayc bir ekilde bl nmesi
deildi. Avrupa yakasndaki eyaletlerde, Resne kasaba snda
Mslmanlar ayr mahallelerinde yaamyariard (ama Ohri'de
yayorlard). Birok blgede, farkl dini cemaatlere mensup
haneler bazen va rlk durumlarna gre birarada yaamaktayd .
19. yzy lda Istanbul'da bu rnt geerliydi; zenginler saray
yaknnda yaarlard. Fakat bakentin baka yerlerinde, farkl
ekonomik tabakalardan insanlarn bir arada yaad pek ok
kon ut blgesi vard. ok degiik trele bir ken t olan 1 9. yzyl
Ankaras'nda, belirli mahallelerde M slmanlar ile gayri M s
limler yzyllardr birlikte yaamaktaydlar. 18. yzyl ortas
Halep kenti, eline gre deil, varla gre belirlenmi ikamet
rnt lerine, zengin veri bulunan , arpc netlikte bir rnek
tir. Burada hem mahalle rntlerini hem de mahallenin tek
tek her evinde kimlerin yaadg,n bile biliyoruz. Bu dikkatle
incelenmi rnekte, hibir mahallede tek bir dini cemaat yaa
mamaktayd. Isimler aldatc o labiliyordu. Halep'i Yahudi Ma-
257
hallesi olarak adlandrlan blgesinde, kentin Yahudi nfusu
nun sadece bir blm yaamaktayd ve ayn mahalleyi ev
edinmi birok Mslman da vard. Ortaa'daki Memlk
devri Krtlerin yerletii Krt Mahallesi'nde , aslnda Krt
yoktu. Gerekten de, 20. yzyl banda Krt Mahallesi denen
bu yerde yaayanlarn yzde 93' Hristiyan'd. Demek ki, Ha
lep'teki Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudiler ounlukla
kendi cemaatlerinden insanlarla birlikte yaamakla birlikte,
kark mahallelerde yaadklarna da sk sk rastlanmaktayd.
Halep'te Yahudi evleri bir caminin yanna sokulurken, Msl
man evleri de sinagogun hemen bitiiinde yer almaktayd.
Halep'te mahalleler dine gre ayrlmak yerine, toplumsal ve
ekonomik stat bakmndan dikkat ekici lde homoj enl ik
gsteriyordu. Dolaysyla , bu nemli Arap ehrinin sakinleri
genellikle, ayn dinden olanlarla dei l , benzer refah dzeyinde
olanlarla birlikte yaamay tercih etmekteycliler. Baka yerler
de, Istanbul ve Ankara'da olduu gibi, zenginler, yoksullar ve
orta halliler ou zaman kendi snflarndan ailelerle ayn ma
hallelerde birlkte yayorlarcl. Topadayacak olursak, Osmanl
aileleri oturacaklar yerin seimini sadece eline deil, bir sr
kritere gre yapyorlard. Zamana, yere ve isteklerine bal ola
rak, seimlerini, elinin yan sra komularnn ekonomik stat
s, mahallenin rahatl da etkilemekteycli. B tn olarak ba
kldnda, yerleim alanlar erevesinde cemaatler aras kar
mn ileri dzeyde olduu grlmektedir.

Cemaatler aras payla ma ilikin baka b u l g u la r

Osmanl Imparatorluu'nda konuulan eli llerin kendisi v e

ayinlercle kullanlan mzik, eitli dini ve etnik cemaatlerin
mensuplar arasnda yakn gnelelik iliki olduu savn des
teklemektedir. Osmanl ca'ya stnkr bir gz atldnda bi
le, cemaatler arasnda kopukluk deil, inanlmaz zenginlikte
bir karm olduu ortaya kar. Osmanl dili szdizim ve gra
mer bakmlarndan byk oranda Trke'clir, fakat Arap harf
leriyle yazlr. Trke'de muazzam miktarda Arapa kelime

258
(toplam szdagannn belki yzde 40') , ayn miktarda Trke
ve biraz daha az sayda Farsa kelime vardr. Osmanlca iinde
temsil edilen daha baka birok dil vardr. rnegin, denizcilik
terimleri arasnda Yunanca ve talyanca'dan alnm 1 000 ka
dar kelime vardr, Almanca, Ingilizce ve diger dillerden aln
m olanlar saymyoruz. rnegin, Osmanl madeni paras ku
ru'un ad Almanca groschen'den gelir. Osmanlca imparatorlu
gun byle bir zenginlik sergileyen tek dili de degildir. Gney
dogu Anadolu'da Kilikya'da Ermeniler Trke konuur, fakat
Ermeni alfabesiyle yazarlard. Ayn ekilde Bat ve Kuzeybat
Anadolu'daki, esas olarak Kayseri civarndaki Rum Hristiyan
lar, Trke konuur, fakat Yunan harfleriyle yazariard (Kara
manhca denen bir dil) . Kayseri'de konuulan Rumca'da o ka
dar ok Trke kelime vard ki, bu dili anlamak iin her iki
dili de bilmek gerekliyd i . 18. yzyl sonlar ve 19. yzyl bala
rmda Istanbul'daki pek ok Rum, sadece Trke konuurdu.
Ayn ekilde, 1 8 . yzyl ortasnda Halep'te Hristiyan, Yahudi
ve Mslman dini ayinlerinin hepsinin makam denen ayn
Arap melodi dzenine dayandgn hatrlayn. 18. yzyl sonla
nnda ( Lam da birtakm baka Osmanl Rumlar ayrlk bir si
yasal sylem ol uturmaya baladg srada) Istanbul'daki Rum
Ortodoks din adamlar kendi melodi dzenlerini terk edip Os
manl melodi dzenini benimsediler. Dil ve mzik alanlarn
daki bu tr alveriler, birbirinden soyutlanm, kapal toplu
luklardan ok, srekli ve yakn iliki iinde bulunan cemaat
lerle kar karya oldugumuz izlenimini uyandrmaktadr.

Iyerlerinde ce maatler aras ilikiler

lkamet rntleri ile dil ve mzik alanndaki alveriler gibi

iyerindeki ilikiler de, eitli dini ve etnik cemaatler arasnda
yakn gndelik ilikiler oldugunu gsterir. Burada da "etnik i
blm" ad altnda yaplm temelsiz ve bayag genellemeler
hkm srmektedir. Osmanl tarihi hakknda yaplan bilimsel
almalarn bir blmnde, yaygn bir biimde kullanlan bu
terim esas olarak belirli etnik veya dini gruplarn, belirli ileri
259
yapmaya, doalan gerei zellikle yarkn olduu anlamna geli
yordu. Dolaysyla, Trkler (Mslmanlar anlamnda kullanl
yor) iddiaya gre belirli ileri yapyor, ama birtakm ileri de
yapamyorlard; eitli mezheplerden Hristiyanlarn ise her
grubu baka baka iler yapmaktayd . Tar m alannda, Trkler
gya tahl reticisi, Ermeniler ile Rumlar ise meyva ve sebze
yetitiricisiydiler. Sanayi sektrnde, Ermenilerin kuyumcu ,
Rumlarn terzi olduu rivayet edilirdi. Iddiaya gre Trkler,
hal dokumak, marangozluk gibi sanatlarda uzmanlamlard.
Dahas , bu iblmne gre, Rumlada Ermeniler ticarelle uz
manlamlard, ama kurnaz ve ounlukla hilebazdlar, zel
likle Rumlar. te tara fta , Trkler hayal gcnden yoksun ve s
kc, ama drsttler; ayrca idarecilikleri de iyiydi. Bu kaba ve
sama genellemeler, tarihyazmnn baka alanlarnda hakl ola
rak geersiz saylmaktadr. rnein, Yahudilerin ticarelle veya
lrlancla kkenli Amerikallarn duvarc ustalnda zellikle be
cerikli olduklann sylemek hem yanl hem de kabul edile
mez bir ey olarak grlmektedir. Oysa, bu tr klieler Ortado
u tarihinde varln hala srdryor.
Pek ok kliede olduu gibi burada da bir nebze gereklik
var. Osmanl mparatorluu genelinde geerli bir iblm ol
mamakla birlikte, belirli yerlerde belirli gruplar gerekten de
belirli bir zanaat tekellerinde tutuyorlard. Bunun iindir ki,
bir gzlemci Istanbul'un belirli bir mahallesindeki Ermenile
rin ayakkabcla ege men o l duklarna dikkat etm i ve bu
rn tnn hem kentin tamamnda , hem de imparatorluun
btn kentlerinde geerli old uunu varsaym olabil ir. Asln
da, bir baka kentte ayn faaliyete farkl bir grup egemendi.
Gerekten de, bakent Istanbul gibi byk bir kentte, bir ma
hallede ayakkabcl Ermeniler ellerinde tutarken, ayn anda
kentin bir baka mahallesinde Rum ayakkabclarn ileri yo
lunda gitmekteydi. am'n imalat sektrnde Msl manlar,
H ristiyanlar ve Yahud iler faaliyet gsteriyorlard ve kentin
nl tekstil sektrnde hepsinin de nemli yerleri vard .
am'da ok sayda Hristiyan, Snni ve ii ipekli ve ipekli-pa
muklu kumalar dokurdu. Bazen bir grubun genel tekstil sek-

260
tr iinde belirli bir dala egemen olduu grlebiliyord u . r
nein, am'n kuma boyayclarnn hemen hemen hepsi H
ristiyan'd, dokuma tezgahlarnn zglerini takanlar, ki b u
ok beceri isteyen b i r iti, arlkla Mslman'd. Bu, sadece
Mslmanlarn yetenekli olduu veya Hristiyanlardan daha
yetenekli olduu anlamna gelmez, sadece Mslmanlarn et
nik iblm kliesinin tasvir ettii gibi "kaba saha" kyller
olmad anlamna gelir. Balkan eyaletlerinde ayn lde e
itli ve genelletirilemeyecek i rntleri hakimdi. 19. yzyl
Bosnas'nda sanayi irketi sah ibi olan Mslmanlar, Katalik
lerden fazlayd ; sanayi irketi sahipleri arasnda oran en d
k olanlar ise Ortodokslard . ok uzakta deil, Karada'da ti
carete Rumca konuan Ortodoks Karadallar deil, Msl
manlar ve Katalikler hakimdi. Ermeni ve Rum Hristiyanlar
Anadolu ve Arap eyaletlerinin ipek sektrnde ounluu
oluturuyorlard , fakat pek ok Mslman ve baz Yahudiler
de istihdam edilmekteydi. Baka yerlerde, rnein Trabzon'da
hem M slmanlar hem de Hristiyanlar ipek dokumaktayd.
stelik, bu zel rn tlerin her birinin kendine zg bir ta
rihsel aklamas vardr. rnein, Anadolu'nun muazzam hal
clk sektrn ele alalm. alanlarn ou Mslman'd.
Ancak, 1 9 . yzyl ortasnda l zmir'de Avrupallarn hakim ol
duu ti carethaneler, halclk sektrnn kontroln ele ge
irmek iin Uak'taki Msl man firmalada rekabete girdiler.
zmi r'deki bu ticarethaneler krsal kesimde halclk alar
oluturdular ve ih tiyalar olan igcn salamak iin, din
claiar arasndaki mevcut ilikileri ii bulmak iin kullanan
Hristiyan Osmanl i ortaklarna dayand lar. Bu nedenle,
1 870'ten sonra halcl k sektrne girenierin ounluunu H
ristiyan iiler oluturdu. Bu tr rnekler, belirli bir iktisadi
faaliyet alanna egemen olan tek bir grup olmadn ve etnik
iblmnn bir mit olduunu aka ortaya koymaktadr.
Etnik ve dini bakmdan heteroj en mesleki rntler, emek
rgtlenmelerinde, hem lancalarda hem de Osmanl dnemi
nin en sonunda sendikalarda kendisini gsterir. Bu rgtlerin
mensuplan bazen sadece u ya da bu cemaatten alnm olur-
261
du, ama karma loncalar da olaand. Dolaysyla, bir loncann
hem Hristiyan hem de Mslman mensuplar olabilir, ama bir
dierinin mensuplar da tek bir cemaatten olabilirdi. Fakat ge
nelgeer bir rnt yoktu. 1 9 . yzyl banda yaplm bir a
lma, Istanbul loncalarnn ksmi bir saymn yaparak, say
lan iilerin yars kadarnn, hem Mslman hem de Hristi
yan yeleri olan karma lancalara mensup olduunu ortaya
koydu . Buna karn, Selanik ehri lancalarna ilikin bir liste,
saylan lancalarn sadece drtte birinin karma olduunu gs
terdi. Iki kent arasndaki fark, muhtemelen Selanik nfusu
nun daha homojen olmasndan, dolaysyla kullanlan kaynak
taki eitliliin daha az olmasndan ileri gelnekteydi. Impara
torluun tamamnda, btn iilerin belki drtte biri ila yar
snn mensup olduu emek rgtlenmelerinde birden fazla ce
maatten yeler vard.
alanlar, taleplerini ortaya koymak, protesto etmek veya
grev yapmak iin harekete getiklerinde, cemaat kimliklerinin
iyerindeki rol ok ak bir ekilde grlr. Byle hallerde,
dini cemaate katlm bazen anlamsz bazen de nemli grn
mekteydi. rnein, bir ii rgtlenmesinde, rg tn btn
dini bakmdan heteroj en olsa da, ayn dinden olan kiiler za
man zaman dini temelde harekete gemekteydiler. rnein,
hem Hristiyan hem de Mslman yeleri olan Istanbul'daki
bir manavlar lancasn ele alalm . l 860'ta bu loncann 100 ka
dar yesi devlete (kmr fiyatlaryla ilgili) bir dileke verdi.
Imza sahiplerinin hepsi de Hristiyan'd. Her ne sebepleyse, o
an iin, ortak dinleri temelinde biraraya gelmilerdi. Benzer
bir olay da Halep'te oldu; l840'larda karma bir tekstil tacirleri
lancasnn sadece Hristiyan yeleri bir dileke imzaladl ar.
1 860'larda ise devran dnd ve bu sefer sadece Mslman
yelerin imzalad bir dileke verildi . Hibir dini ierii ol
mayan her iki olayda da, dileke sahipleri sadece dindalar
olan iiler adna deil, btn lonca adna hareket ettikleri id
diasndaydlar.
Bir ii rgtlenmesi tr olarak sendikalar Osmanl dne
minin sonlarnda ortaya kt. Bazlar l 880'l erde kurulmakla

262
birlikte, ogu 1 908 Jn Trk Devrimi'nden sonra geliti. Sen
dikalarn dini bakmdan homojen olmas seyrek rastlanan bir
durumdu. rnegin, ticari iyerlerinde alan Mslmanlar ile
Hristiyanlar 1 908'de nce iki ayr sendika halinde rgtlendi
ler. Fakat birka hafta iinde iki rgt birleerek tek bir rgt
haline geldi. Bu sendikalar, aralarnda ok sayda Hristiyan ,
Mslman ve bazen Yahudi d e bulunan heterojen ye kitlele
rine sahipti. En nemli sendikalar, belki de hepsi, yabanc ser
mayeyle ilikili baglamlarda ortaya kt. rnegin, Hristiyan
ve Mslman yeleri olan demiryolu sendikasn ele aln veya
Yahudi, Rum , Mslman ve Bulgar yeleri olan Selanik blge
si ttn iileri sendikasn ya da !zmir, Beyrut ve baka yer
lerdeki, Mslman ve Hristiyan yelere sahip kamu hizmetle
ri sendikalarn aln. Haziran 1 909'da devletin ii politikalar
na kar Selanik'te yaplan bir protesto gsterisi, sendikalarn
cemaatler aras niteligini canl bir ekilde ortaya koyar. Mi
tingde konumaclar kitlelere Osmanhca, Bulgarca, Rumca ve
Ladino seslendiler. 5 Selanik, bir ksm daha sonra sosyalist ha
reketlere dnen, ii snf faaliyetlerinin oketnili, okdinli
niteligiyle dikkate deger bir kentli.
Yabanc irketlerin ii almlar, 19. yzyl Osmanl dnya
snda fazlaca olaganlaan cemaatler aras gerginliklerin anlal
masnn nemli bir anahtarn oluturur. Saylar d zineleri
bulan bu irketler iinde bankalar, demiryollar, liman irket
leri ve kamu hizmet irketlerinin yan sra tekstil ve gda ile
me fabrikalar vard. Bu irketler hep birlikte ok sayda Os
manl uyrugu altrmaktaydlar - l3.000'den fazla ii demir
yollarnda alyord u . Dyun-u U m u miye Idaresi'nin ise
5. 000'den fazla alan vard. Buradaki mesele, bu yeni kurul
mu, genellikle b yk yabanc irketlerdeki igc iinde
oluturulan tabakalamayla ilgilidir. Grdgmz gibi, bir b
tn olarak Osmanl igcnn genelgeer bir rnts yoktu.

5 Yavuz Selim Karakla, "The ernergence of th e Ottoman industrial working

class, 1839-1923," Donald Quataer ve Erik Zrcher (der. ) , Worhers and the
working class in the Ottoman rnpire and the Turkish Republic, 1 839-1 950 (Lond
ra , 1995) , s. 19-34.

263
Fakat yabanc irketlerin hepsinde, ayn ie alma ve tabakata
ma rntleriyle karlayoruz. Bu irketler her zaman irke
tin en st makamiarna yabanclar alrlard. Bunlar idare he
yetine katlan st dzey yneticiler ve genell ikle bl m veya
bro efleriydiler. Bunlarn hemen altnda orta seviyeele yne
ticilik yapan ve vasf gerektiren ilerin ounu ellerinde tutan
Osmanl Hristiyanlar yer alrd. Mslmanlar bu irket hiye
rarilerinin en altnda yer alr, en alt seviyed eki , en dk c
retli ileri yaparlard. stelik kriz dnemlerinde irketler, ade
ta Mslman personele ve iilere gve nmiyormuasna, ar
oranlarda gayri Mslim ve yabanc istihdam etme eilimine gi
rerlerdi. Kabaca buna benzer bi r biimde, ii send ikalarnn
da ye kitlesi hem Hristiyan hem de Mslmanlardan, nder
likleri ise daha ok Hristiyanlardan oluurdu. Bu gelimenin
bu ekilele olmasn doal olarak zorunlu klan herhangi bir
ey olmad n vurgulamak gerekir. Kapi tal izmin etnik veya
dini izgilerde tabakatam ii sendikalar ortaya kartnas
art deil dir, ama bazen ele kartmtr. Ele aldmz bu Os
manl rneinde, yabanc sermaye yerel (Osmanl) toplumuy
la girdii etkileim iinde, yabanc yatrmclarn dincialarnn
ayrcalkl konumda bulunduu bir igc retmitir. Bu hiye
rari, yabanclar ve gayri Mslinleri M slmanlardan stn
konumlara getirmi ve Osmanllarn yzl erce yllk siyasal ve
hukuki Msl man egemenlii rntsn tersine evirmitir.
Yabanc irketlerin ie alna politikalarnn, bu irketlerde is
tihdam edilen igc zerindeki etkileri , Bat Avrupa'nn lke
ye nfuz ediinin bir btn olarak Osmanl toplumu zerin
deki etkisiyle mecaz! bir benzerl ik oluturu r. Bat'nn byyen
ekonomi k, politik, toplumsal ve kltrel gc, Osmanl Impa
ratorl uu'nda mevcut dzeni alt st eden bir dnm yarat
mt . Gerekten de Osmanllarn son yzylnda, stnl
ele geirmek iin mcadele eden grup toplumsal hiyerari
vard . 19. yzyl balarndaki deiikliklere kadar yzyllarca
resmen mevcut olan birinci grup hiyerari Mslmanlar, gay
ri Mslimler zerinde siyasal ve hukuki hakimiyet konumlar
na getirmekteyd i . Yabanc irketlerdeki model olan ikinci

264
grup, 1 8 . yzylda ortaya kmaya balad . Bu hiyeraride, ya
banclar en st, gayri Mslimler ikinci, Msl manlar ise en alt
basarnaklara yerletirildi. nc grubu oluturan Osmanlc
model ise , kanun ve devlet nnde b tn yeleri eit olan bir
toplum zerinde h km sren, btn dini ve etnik cemaatler
den al nm idari bir devlet kadrosu gerektirnekteydi.
Kanun n nde eitlie dayal yeni toplumun veya yabanc
irketlerin ngrd yabanclarnigayri Mslimlerin stn
lk sahibi old uu yeni dzeni n , Mslmanlarn stnl ne
dayal sistemin yerini alp alamayacan hibir zaman bileme
yeceiz. Eski Osmanl dzeni yava yava ortadan kaybolup
gid iyo rdu, fakat yenisi henz donamt . Sonu olarak, 1 9 .
yzy lda Osmanl toplum bir evri m geirmekteydi, fakat i m
pa ra torl uun l9 22'de yklnas nedeniyle bu dnm ta
manlanamad.

1 9 1 5- 1 9 1 6 Ermeni katliamlar6

Imparatorluk tarihinin byk blmnde Osmanl cemaatleri

arasnda ilikilerin grece iyi old uunu savundun. Btn top
lumlarda olduu gibi, topl uluklar aras nyarg , tahamm lsz
l k ve iddet fark l farkl ekonomik, toplu msal ve siyasal ne
denlerle zaman zaman alevlenm ekteydi. Rum nyatlar Rum
Ortodoks Kilisesi'nden ayrlp 1 70 l 'de kendi kiliselerini kur
duktan sonra, "O rtodokslarn bu dnekiere kar dmanl
teh ditl ere, zulme ve bir Hristiyan m ezhebinin kiliselerinin
baka bi r mezhepten Hristiyanlar tarafndan yakld ayak
lanmalara dnt . "7 am'daki Ortodokslar l840'ta, baz Ya
h udi evlerinin ya nnda spanyol manastrnn st d zey bir

6 Bu konuda yaplm muazzam almalar vardr. Farkl gr alar iin, bu

blnn kaynakasnda belirtilen I lovanisian taralndan yazlm iki esen: ve
M ichael Arlen, M chael M. Gu nter, I lcatl Lowry, Robert Melson ve Justi n
McCarthy tarafndan yaplm alnalara bakn. Ayrca bkz. Annenian /orum:
A Jonal ofContemporay Affairs, Yaz 1998, konuyla ilgili drt farkl bak a
s sunan zel say.
Yo ussef Courbade ve Phili ppe Fargues, Clristians and few undcr Islam (Londra
ve New York, 1997), s. 69.

265
din adamyla uagnn paralanm cesetlerini buldular. Bunun
zerine yerli Hristiyanlar, Yahudilerin dini trenleri iin H
ristiyan kanna ihtiya duyduklarna dair sulamalarda bulu
narak, baz zengin Yahudi taeirierin tutuklanp ikence grme
si iin bask yaptlar. Ayn ekilde, paskalya zaman lzmir ya
knlarnda bir nehirde bir Rum ocugu bogulunca, yerli Rum
lar Yahudileri sulayarak onlara kar saldrlara giritiler. "8
19. yzylda iddet hem legi hem de sklg itibariyle art
gsterdi (bkz. blm 4). VaheLi ve kapsam bakmndan kyas
kabul etmeyecek lde b yk bir iddet, Osmanl Ermeni
nfusuna kar gerekletirilen saidniarda yaand. Bu saldr
lar 1 895-1 896'daki Ermeni katliamlaryla balad. Katliamlar
1 908, 1909 ve 1 9 l 2'de tekrarland. I3u son saldmlarda, Balkan
Savalan srasnda Avrupa'daki Osmanl eyaJetlerinden daha
yeni atlm olan Mslman mlteciler, Tekirdag, Malkara ve
Adapazar gibi kent ve kasabalarda Ermeni topluluklarna sal
drdlar. Kendi yurtlarndan srlm muazzam say l a rda
Mslman mlteci, bu blgelere kamt; aresizlikleri ni ve
fkelerini talihsiz ve susuz Osmanl Ermenilerinden kard
lar. 1 9 15-1916 katliamlar bunlarn hi kukusuz en ktsy
d. Dogu Anadolu'daki yurtlarndan karlp Arap eyaJetleri
ne do gru s rle n Osmanl Ermeni tebaas ndan yaklak
600.000 kii bu srete ld. Bu konu hakknda gnmzde
de devam eden byk ve ateli tartmalar vardr. Birinci Dn
ya Sava srasndaki bu ola ylarn ABD hkmeti tarafndan
resmen anlmasndan yana ve anlmasna kar avrlarna des
tek kazanmaya alan Yunan , Ermeni ve Trk Iabilerinin ses
leri her yl Amerikan Kongres i'nin salonlarnda yanklanr.
yk l 9 1 4'te , Ruslarla Osmanllar arasnda btn Dogu
Anadolu snr boyunca sava patlak vermesiyle balar. lstilac
Rus kuvvetleri iinde, Ermeni Rus askerlerinin yan sra Rus
lardan yana gemi baz Osmanl Ermenileri de vardr. Sava
btn hzyla srerke n , Ermeni milliyetiliginin etkilerinden
endie eden iktidardaki Jn Trk evreleri Ermeni cemaatinin

8 rnein, l.ucy M . ]. Garnelt, The women of 1i ley and tlcir Jolh lore (Londra,
1890), s. 6-7.

266
sadakatinden kuku duymaktadr. l 9 1 5'te Dou Anadolu'daki
Ermeni nfusunun tamamnn sava blgesinden kartlarak
Suriye llerine doru g eHirilmesini emrettiler. Bu emirleri
ve bu emirlerle birlikte, srlenlerin ve mlklerinin korunma
sn ve himayesi ni emreden pek ok devlet belgesini -bunlar
otantik belgelerdir, sahte veya bir aldatmacann paras olarak
hazrlanm belgeler deildir- hala okuyup incelemek mm
kndr. Srlenleri ve nallarn korumann ve gvenliklerini
teminat altna almann gereinden sz eden emir stne emir
vard r. Blgede tren ok az olduunda n , g ettirilenler o
unlukla yryerek yol aldlar. Yrrken skntlar ektiler,
bazlar beslenme yetersizliinden ya da buna elik eden bir
hastal ktan lrken , bazlar da gszlere saldrarak geinen
haydutlar tarafndan ldrld. Fakat yukarda anlan devlet
belgel erine karn, Osmanl subaylar, askerleri ve sivil devlet
grevlileri -bizzat, dini ve etnik kkenieri ne olursa olsun b
tn Osmanllarn hayatlarn savunmaya ve korumaya yemin
etmi sorumlu kiiler- ayrm yapmakszn, kadn, erkek, ocuk
muazzam sayda sivil Ermeni'yi katleLtiler.
Devletin dikkat ve zen gsterilmesini emreden buyrukla
ryla, devletin askeri ve sivil grevli leri tarafndan gerekleti
rilen caniyane katliam nasl badatrabiliriz7 Bu olaylar hak
kndaki u deerlendirme zerinde duralm.9 Ittihat ve Terak
ki'nin ynetici ekibinde, devlet iinde devlet gibi faaliyet gs
teren bir evre vard. Bu evre gizlielen gizliye, tehciri Ermeni
le ri ortadan kaldrmak iin bir kl f olarak kullanmak abasn
d:ycl. nk Ermeni devrinci rgtlerinin Osmanl Devle
ti 'ni devirme potansiyeline sahip olmasn dan ve/veya Dou
Anadolu'da Ermenilerin kitleler halinde Ruslarn safna ge
mesinin yarataca son ulardan ekiniyorlarcl. Bu grup Ittihat
ve Terakki'nin nde gelen ahsiyetlerinden Talat Paa nderli
inde, katlianlar , resmi devlet aygt ve iletiim kanallar d
nda gerekletirmek iin Tekilat- Mahsusa'y kulland . Pa
ralel alan Tekilat- Mahsusa ou zaman yesi olan devlet

9 Erik .J . Zrchcr, Tu r lcy: A noden listoy (Londra, 1 993) adl kitaptan alnmtr.

267
grevlilerini ve askerleri kullanarak bu katliamlan organize et
ti ve gerekletirdi. Tekilat- Mahsusa ldrme ol aylarnn
meydana geldigi pek ok yere talimatlar devletin iletiim ka
nallarn degil, kendi ebekesini kullanarak gnderdi. Hem t
tihat ve Terakki Cemiyeri'ne hem de Tekilat- Mahsusa'ya ait
kaytlar kayboldugu ya da ortadan kaldrldg iin , bu sav
hibir kukuya yer brakmayacak ekilde kantlamak mmkn
degildir. Fakat sunulan kantlar erevesi nde, sav akla yakn
gzkmektedir.
Bu, 20. yzyln ilk soykrm mydt Hem evet hem de hayr.
Evet, nk Ermeniler yaptklar hareketler ve inanlar nede
niyle degil, Ermeni kimligine sahip olduklar iin ldrldler.
Ancak bu, bir cenaatin tek tek btn mensuplarn toplayp
ortadan kaldrmay hedeOeyen Nazilerin eylemleri tarznda bir
olay deildi. zellikle, sava blgesi dnd aki Ermeniler g
ettirilmek veya lclrlnek zere hedef al nmamlard . Ne Os
manl hkmeti ne ele Tekilat- Mahsusa, Bat Anadol u ve G
ney Balkanlar'da yaayan Osmanl Ermeni cemaatlerini srme
ye veya ldrmeye kalkt. Istanbul ve lzmir gibi yerlerdeki
byk Ermeni cemaatleri l 9 1 5 - l 9 16'y yaadklar yerlerde sa
salim geirdiler, ilerine glerine devam ellil er. Ayn srada,
sava penesindeki dou eyaletlerinde yaayan ayn cemaat
mensuplarnn yzbinlercesi katledilmekeydi.

M i l l iyetilik ve Osm a n l I m paratorl u u ' n u n sonu

Osmanl Ermenilerinin kaderi, milliyetiliin Osmanl lmpa

ratorlugu'nun yklnda oynadg role sk skya bagldr. Im
paratorluk, ayrlk ya da milliyei kuvvetler tarafndan ieri
den mi, yoksa yabanc imparatorluklarn kuvvetleri tarafndan
dardan m ykld7 Bu tartmaya ok ak bir sorudur. Be
nim grme gre, Osmanl tebaasnn ezici ounlugu ayrl
ma veya kendi cemaati iine kapanp soyutlanma peinde de
ildi. Tersine, eger Osmanl Devleti siyasal varln l920'lere
ve l 930'lara kadar srclrm olsayd, onlar da Osmanl Dev
leti erevesi iinde kalrlard.

268
 Hi kukusuz, kii ve cemaat kimliklerinde nemli degiim
ler meydana gelmekteydi. 19. yzylda "Mslman" ve "Hris
tiyan" nitelemeleri daha karmak bir hal alp nemlerini yiti
rirken, etnik kimlikler nem kazanmaktayd . Daha erken ta
rihlerde, yani 18. yzylda, Rum Ortodoks ruhhan snf Bal
kanlar'daki pek ok bagmsz din kurumunu ortadan kaldra
rak kend egemenligi altna soknutu. Dolaysyla, l 76 6'da
Pe Srp palrikligini ve l 767'de Ohri Bulgar eksarhln dene
Limi altna ald. Ayn ekilde, Antakya patrikligi de zaman iin
de Rum piskoposlannn hkm altna girdi. Dolaysyla, 1 8 .
yzyl sonunda hakimiyet Rum Ortodokslugu'nun elindeydi.
Bir baka deyile, 1 8 . yzyl sonunda H ristiyan Rum Orto
doks kavram, ok farkl etnik kkeniere sahip birok Hristi
yan cemaatini iine al maktayd.
1 9 . yzylda, etnik ayrmlarn nemi artt, Hristiyanlara da
yansyan bu sre , ayr ayr kilise rgtlenmelerinin ortaya
kmasyla hz kazand. !in aslnda, 1 9 . yzyl n ayrlk ha
reketleri skl kla Osmanl idaresine kar oldugu kadar Rum
Ortodoks Kilisesi'ne ve onun kltr emperyalizmine kar da
savatl ar. Yunan devletinin kurulmasndan sonra, l833'te,
orada bagmsz bir Yunan Kilisesi ortaya kt; ayn onyl iin
de, Srp devletinin kurulmasn cla ayn ekilde, ayr bir Srp
Kilisesi kur ulmas izledi. Daha sonra , l 8 70'te bir Bulgar ek
sarhh anesi ve l885'te ele bagmsz bir Romen Kilisesi ortaya
kt. Bu bagmsz kilisderin her biri, Srp ya da Romen gibi
ayr ayr etnik ki mliklere sahip olundugu duygusunu yaratma
veya pekitirme abas iindeydi. " Ortodoks Ki l isesi ," Orto
doks tebaann hemen hemen hepsini ats altna almken, za
manla sadece etnik Rumlar iine alan bir yap haline geldi.
Ayn sralarda, eitli cemaatlerdeki milliyetiler kendi dilleri
ni "yabanc" unsurlardan arndrma almas yapmaktaydlar.
Dolaysyla, rnegin Yunan milliyetileri Osmanl Rumlannn
pek ogunun konutugu Trke'yi ortadan kaldrma abasn
daydlar. Sonu olarak, Osmanl Balkanlar'nda "ayr olma"ya
dair yeni anlaylarn kendini gsterdigi kuku gtrmez.
Ama , dnyann diger blgelerinde oldugu gibi, Osmanl lm-
269
paratorluu'ndaki milliyeti hareketler de , kk bir aznln
rgtleyip destekledii hareketlerd i . Osmanl Imparatorluu
iinden kan (muhtemelen) her yeni devlette, nce ulusla
mak, sonra devlet kurmak dei l , nce devlet kurup sonra
uluslamak sz konusu olmutur. Bamsz devletlerin kuru
luu tabandan doan yn hareketlerinin deil, bu toplumla
rn , Osmanl egemenlii altnda salayamad klan ekonomik
ve/veya siyasal ayrcalklan e lde etme peinde olan b e l i r l i
zmrelerinin eylemlerinin sonucuydu. B i r baka deyile, gre
ce snrl sayda kii, bir devlet aygt kurdu, harita zerinde s
nrlar izdi ve bir ulusal bayrak ile ulusal mar hazrlad. Bul
gar, Srp, Yunanl vb. olma ortak duygusuna dayal bir ulus
topluluunun yaratlmas , fiilen bunlarn yerli yerine oturma
syla birlikte balad. Bu yeni devl etlerin muhtemelen kendi
nfuzlar altna gireceine inanan (ve genellikle hakl kan)
Rusya, Avusturya-Macaristan, Ingil tere ve/veya Fransa, Balkan
topraklannda bu emelleri destekledi. Balkanlar'daki btn H
ristiyanlarn yreinde yatan , Osmanllardan ayrlma dn
cesi deildi. 19. yzylda bamsz Balkan devletlerinin kurul
mu olmas, Balkanlar'daki Hristiyan tebaada, Osmanl yne
timine kar kitlesel bir honu tsuzluk olduunun kant deil
dir. Ancak, bu devletlerin ortaya kmas , ayrlklarn kararl
lna, rg tlenme becerilerine ve zamann Byk Devletleri
nin onlara verdii yardma tanklk eder. Yen i devletleri , ite
bu temel zerinde kurdular ve bu devletlerin iinde yeni milli
yetleri ina etmeye giritiler, bunu yaparken de "vahi kafir"
taktiini sk sk kullandlar.
Osmanl egemenlii altnda kalan topraklardaki Arap, Trk
ve K rt milliyetilikleri nin, Birinci Dnya Sava sonrasna ka
dar herhangi bir nem tamadn da anlamamz gerekir. lin
temel noktasn, burada bir kez daha yinelemektc yarar var:
Etnik kkenieri ne ol ursa olsun , Osmanl Mslmanlarnn
ounluu, Osmanl ynetiminden esas olarak honut kaldlar
ve aktif bir ayrlk mcadelesi iine girmediler.
Burada nem tayan birka konu var. Birincisi, 19. yzyln
devlet destekli Osmanl clk ve Panislamizm ideolojileri impa-

270
ratorluu koruyamamaktayd: Toprak kayplar sryordu. Yi
ne de, Osmanl devlet sekinleri ve 1 908'den sonra iktidara
geen Jn Trkler, Osmanlclk'a sadk kaldlar ve sk sk aksi
ileri srise de, tercihlerini Trk milliyetiliinden yana koy
madlar. Kimi nderlerin 1 908'den sonra, kiisel olarak, yeni
bir Trk kltrel kimlii fikrini benimsedii ve Trklerin di
er uluslardan stn olduuna inanmaya balad dorudur.
Ancak, onlar da , bal olduklar siyasal parti de, imparatorlu
un Osmanlclk ve Panislamizm politikalarn savunmaya ve
desteklemeye devam etti. Imparatorluun (daha ok Hristi
yanlardan oluan) Rumeli eyaletleri giderek daha byk bir
hzla ana gvdeden koparlmaya balad iin, Jn Trklerin
kendi laik eilimlerine karn, 1908'den sonra Osmanl kimli
inin Islamc bileeninin daha byk nem kazand da do
rudur. Osmanl topraklarnn dalmasna son vermeyi vaat
eden 1908 devriminin zerinden daha birka ay gemiken,
ilibari olarak hala Osmanl lkesi olan yerler, biimsel olarak
da ayrlm ya da bamsz olmulard : Bulgaristan, Girit ve
Bosna-Hersek. Bu paralanma, Osmanl Devleti'nde hala hatr
saylr bir Ermeni ve Rum n fus bulunmakla birlikte, 1 9 14'te
geriye kalm tebaann ounluunu Msl manlarn, yani et
nik Arap ve Trklerin yan sra Krtlerin olut urduu anlam
na gel iyordu. Osmanl tebaas iinde yeni bir kimlik olutur
makla kararl olan Jn Trkler arasnda laik ve Osmanhc bir
dnya grnn egemen olduu aktr. Bu ortak Osmanl
kimliini yaratma abalarnn bir iaret i olarak, 1 908 devri
minden sonra kartlan ve dini cemaatlere gre temsili orta
dan kaldrarak cemaat politikalarnn yerine parti politikalar
n geinneyi ngren yeni seim yasasn d nn. Osmanl
yne timleri nin 1 908 sonras poli tikalar , btn i tibariyle,
Trk mil liyetiliinden ok, kontrol sklatran ve impara
torluk apnda herkes iin geerli birtakm kurallar dayatan,
gl merkezileme politikalarn yanstmaktayd.
yleyse, gnmz Ermeni ve Arap milliyetilerinin, Jn
Trk idarelerinin sert ve acmasz bir biimde Trk milliyetili
i yaptklarna ilikin sulamalarn nasl aklayabiliriz? rnek

271
olarak, Birinci Dnya Sava srasnda am'da bir grup yerli
ayan idam eden nl Jn Trk nderi Cemal Paa'y gsterir
ler. En nemlisi de, 1 9 1 5 - 1 9 1 6 Ermeni katlia mlarn hatrlatr
lar. Bunlar, azgn Trk milliyetilerinin Trk rknn dier rk
lar zerinde egemenliini salamaya ynelik eylemleri olarak
grmektense, merkezileen bir devletin, istikrara ynelik her
trl tehdidi ezip bitirme konusunda acmasz bir kararllk
iindeki yetkilileri tarafndan uygulanm politikalar olarak
grmek daha dorudur. Birinci olayda, idamlar lstanbul'un,
merkezi otoritenin yerine, kendilerinin ban ekecei adem-i
merkeziyeti bir idare geirme abas iindeki am ayann de
netim altna almak ve denetim altnda tu tmak konusu ndaki
amansz kararlln yanstmaktaycl. Hkmetin Trk yanls
olduuna ilikin sulamalar konusunda ise, Jn Trk ynetim
lerinin devlet aygtnda -bu konuda bir istisna oluturan 11 . Ab
d lhamit devri dnda- elier btn dnemlerdekinden fazla
Arap'a yer vermi olduunu gz nne aln . Ermeni katliamlar
hakkndaki ikinci olayda ise, devlet, rk veya milliyeti gerek
elerle deil, Osmanl kontrolnden kmak ve devletin cl
manlaryla itti fak kurmak peinde, fiili veya potansiyel isyanc
lar olarak grd Ermenilerden korktuu iin ld rd . Dev
let kendi tebaasna kar savat, fakat bu, birbirine rakip grup
lar arasndaki bir milliyeti i sava dei ldi.
Trk, Arap ya da Ermeni veya Krt mil liyetilikleri, lm
deincleki Osmanl Devleti'ni l 9 1 4'ten sonra mil liyetilik
girdab iine srklemi deildir. Gerekten de, Osmanl m
paratorluu'nun son onylnda milliyetilik fikirlerine ok en
eler rastlanmaktayd . Ayr bir ul us-devlet kurmak isteyen baz
Ermeniler vard, fakat ezici ounluk Osmanl sisteminden ya
na olmaya devam ediyord u . zerklikten sz eden Krtl erin
says ok azd. Ayn ekilde, ayr bir kltrel kimlik aray
iine giren ve Osmanl impara torluk sistemi iinde daha fazla
zerklie sahip bir blgecil ii n plana kartan birka Arap
nderine karn, Araplarn ou Osmanl Devleti'nin paras
olarak kalma beklentisiyle hareket etmekteydi. Sonu olarak,
1 9 1 4'te Osmanl tebaasnn -hangi dil ve etnik kkenden olur-

272
sa olsun- ezici ounluu kopma aray iinde olmayp, Os
manl tebaas kimliklerini korumaktaydlar.
Trklerin yabanc dmanl ve milliyetiliine ilikin su
lamalar anlamann anahtarlarndan biri , Birinci Dnya Sava
sonrasnda Ortadou'da gelien olaylarda yatar. Byk Devlet
ler imparatorluu zor kullanarak paraladlar. Ingiltere ile
Fransa Arap eyaletlerini aralarnda blerek, Milletler Cemi
yeti erevesi iinde, kendi denetimleri altnda manda yne
timleri kurdular ve 1950'lerin ortalarna kadar, hakimiyeti, e
itli maskeler altnda , ellerinde tuttular. Niyetleri Anadolu'nun
byk bir parasn himayeleri altndaki Ati na'ya vermek ve
Osmanl Devleti'ne arta kalan brakmakt. Ancak, Osmanl di
reni kuvvetleri biraraya toplanarak, imparatorluu eski haline
getirmenin imkan olmamas zerine, imparatorluun Anado
lu'daki parasnda daha kk bir devlet kurmaya karar verdi
ler; ite bu devlet, daha sonra Trk u l us-devleti oldu. Arap ve
Anadolu blgelerinin her ikisinde de, milliyeti hareketler, Os
manl enkazndan doan devletlerde , yani Trkiye, S u riye,
Lbnan, Irak, Msr ve zel bir durum olan Filistin'de uluslar
yaratmaya giritiler. Her iki grup da Trk ve Arap ulusal kim
liklerini yaratmak ve yaygnlatrmak iin alyordu. Her iki
grup da -ok farkl nedenlerle- Osmanl'nn son dnemindeki
Trk milliyetilii u nsurlarn icat etme, bulma veya abart
makta kendine gre bir yarar grd. Trk de> Jetini ve u lusu
nu ina edenler bu unsurlara olumlu adan baktlar. Bu du
rum yeni Trk devletinin meruiyet kazanmasna hizmet et
mekte, yeni devleti tarihsel kklere sahip kl maktayd. Arap
devletini ve ulusunu ina edenler iin, Trklerin iledikleri
sular, kendi bamsz devlet kimliklerini hem glendirmekte
hem de hakl klmaya ve belki de kendi rzalar olmakszn ge
len Ingiliz ve Fransz (Byk Devletler) igalini daha kabul
eelilebilir klmaya yardmc olnaktayd. B u Trk dman yo
rum, bir yandan da ironik biimde, Ingiltere ve Fransa'ya, Os
manl Imparatorluu'nu ykma eylemini hakl gsterme konu
sunda yardmc oldu . Dolaysyla, 1 9 1 8 ncesinde Trk milli
yetiliinin nemli bir mevcudiyeli olduu konusunda srarc-
273
lk, Birinci Dnya Sava sonrasnn birok gndemine, bu
arada lngiltere'nin, Fransa'nn , Trkiye Cumhuriyeti'nin ve
bamszlk mcadelesi veren Arap siyaseti ve aydnlarnn
gndemlerine uygun dt.

nerilen kaynaka
(*) iaretli maddeler bu alana yeni balayan grencilere tavsiye edilen kaynakl ardr.

Adanr, Fikret. "The Macedonian question: the socio-economic reality and prob-
lems of its historiographic interpretations," International Journal of lurhis/ Stu
dies, K ( 1 985-6), 43-64.
Ahmida, Ali Abdullatif. The maling of modern Libya: State formation, cal anizatian
and resistance, 1830-1993 (Albany, 994).

Akar l, Engin. The long peace: Ottoman Lebanon, 1 861 - 1 920 (Berkeley, 1 993).
Anastassiadou, Meropi. Salonique, 1 830- 1 9 1 2 . Une ville ottomane i l 'c:lge des refor
mes (Leiden, 1997). [Trkesi: Anastassiadou, Meropi. Selc:lnih 1 830- 1 9 1 2 : Tan
zimat agnda Bir Osmanl ehri ev.: Ik Ergden (Istanbul: Tarih Vakf Yurt
Yaynlar, 200 ) . ]
Andric, lvo. The bridge o n t/e Dr in a (Chicago, 1 9 4 5 tarihli Srpa-Hrvata orijinal
kitabn Ingilizce evirisi, 1 9 77). [Trkesi: Andri, lvo. Drina Kprs ev. :
Hasan A l i Ediz, Nuriye M stakimolu (Istanbul: Iletiim Yaynlar, 2000).]
Berkcs, Niyazi. T h e development of secularism in Turhey (Montreal, 1 964).
Braude, Benjamin ve Bemard Lewis, der. Clristians and]ews in the Ottoman Empi
re, 2 cilt (Londra, 1982).

Cleveland, William. The making of an Arab nationalist: Ottomanism and Arabism in

the l ife and tlought of Sati al-Husri (Cleveland, 1 97 1 ) .

*Cole, )uan. Colonialism and revolution i n the Middle East: Social and cultural ori
gins of Egypt's Urabi mavement (Princeton, 1 993) .

Davison, Roderic. "Nationalism as an Ottoman problem and he Ottoman respon

se," William W lladdad ve William Oshsenwa ld, der. Nationalism in a non-na
tional state: The dissolution of the Ottoman Empire (Columbus, 1977) , 25-26.

Dawn, C. Ernest. From Ottomanism to Arabi.1 m: Essays on the origins of Arab nati-
onalism (Urbana, 973).

Edib, llalide. Mcmoirs (Londra, 1 926).

1 ]asluck, E W Clrislianity and Islam uder the Sultans, 2 ci lt (Londra, 1 925).

Hovannisian, Richard G., der. The Armenian people from ancient to modern times,
II: Foreign damini on to statehood: The fifteeth century to the twentietl century
(New York, 997) .
der. The Armenian genocide: History, politics, ethics (New Yo rk, 1992).
Kahane, Henry, Renee Kahane ve Andreas Tietze. The lingua franca in tle Levant:
Turlish nautical terms of Italian and Greek origin (Urbana, 1958).

*Kayal, Hasan. Arabs and Young Turls: Ottomanism, Arabism and nationalism in
the Ottoman empire, 1 908- 1 9 1 8 (Berke ley, 1 99 7) . [Trkesi: Kayal, Hasan. Jn

274
 Trider ve Araplar Osmanlclh, Erken Arap Milliyetiligi ve Islamclk (1908-
1 91 8) ev:: Trkan Yney (Istanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1998) . ]
Keddie, Nikki R . A n Islamic response t o imperialism: Political and religious writings
of S ayyid]amal ad-Din 'al-Afghani' (Berkeley, 1968).

Kevorkian, Raymond H. ve Paul B. Paboudjian, der., Les Armtniens dans l'empire

attaman c la veille du genocide (Paris, 1992).

Levy, Avigdor, The Sephardim in the Ottoman empire (Princeton, 1 992).

*Lockman, Zachary Workers and working dasses in the Middle East (Albany,
1994).
*Marcus, Abraham. The Middle East on the eve of modemity: Aleppo in the eighte
enth century (New York, 1 989).

* Quataert, Donald, der. Workers, peasants and economic change in the Ottoman Em
pire 1 730- 1 91 4 (Istanbul, 1 993).

Rodrigue, Aron. French ]ews, Turhisl ]ews: the Alliancc Isratlite Uni verselle and the
politics of Jewish schooling in Turkey. 1 860-1 925 (Bloomington, 1990).

Tibi, Bassam. Arab nationalism: A critica! inquiry (New York, 1971 tarhli Almanca
orijinal kitabn Ingilizce evirisi, 1 9 8 1 ) . [Trkesi: Tibi, Bessam. Arap Milliyet
iligi ev.: Takn Temiz (Istanbul: Yneli Yaynlar, 1 998) . ]
*Tunay, Me r e v e Erik Zrcher, der. Socialism and nationalism in the Ottoman empi
re, 1 8 76-1 923 (Londra, 1994).

Vatter, Sherry "Militant textile weavers in Damascus: waged artisans and the Otto
man labor movemet, 1 850- 1 9 1 4 , " Donald Quataert ve Erik ]. Zrcher, der.
Wtrhers and the working class in the Ottoman Empire and the Turkish Republic,
1 839-1 950 (Londra, 1995), 35-57.
Zrcher, Erik. The Unionis factor: the role of the Committee of Union and Progress
in tle Turkish nationalis mavement of 1 905-1 926 (Leiden, 1984).

* Turley: A modern history (Londra, 1 993).

275
 O N U N CU B L M
O sman l imparator l u u ' n u n m i ras

1 9 . v e 2 0 . yzyl tarihyazmnn milliyeti mantyla, Osmanl

mirasn deerlendirmek ve anlamak g olmutur. nyarglar
ok ynldr. Bat ve Orta Avrupallar, hakl olarak, 1 7. yzyl
sonlarna kadar Osmanl Imparatorluu'nun topraklarn ge
niletecei endiesini tadlar. Dikkate deer bir nokta, bu es
ki korkularn bugne kadar devam etmi olmas ve bir iddiaya
gre k ltrel nyarglara, rnein, bugn Osmanl Devleti'nin
ard llarndan Trkiye'nin Avrupa Birlii'ne tam yeliine kar
klnasna yol aan nyarglara dnm olmasdr. Ayrca,
milliyeti tarihler oketnili, okdinli formasyonun tarihsel ge
liim sreci iindeki yerini hie saymaktadr. u noktay da
belirtmek gerekir ki, Osmanllar, domakta olan Avrupa ege
menliindeki d nya ekonomisinde iktisadi deiim modeli
olarak, imalat yapan, ihracat yapan, son derece retken japon
ya'nn baar yk snn stnl n kabul etmek zorunda
kalnlardr. Bir zamanlar Osmanl Imparatorluu'nun elinde
olan topraklarda bugn yer alan otuzu akn lkede, gemi
Osmanl dnemi yakn zamanlara kadar byk lde gr
mezden gelinmi ve/veya ok olumsuz bir erevede ele aln
mtr. Eski Balkan eyaletlerinde durum, birka istisnayla, bu
gn de byle devam etmektedir. Birtakm Arap devletlerinde

277
ise, tersine, Osmanl dnemine ilikin akademik almalar
son zamanlarda oalmtr. lsrail'deki, daha ok siyonizmle
ve siyonizmin hakl gsterilmesiyle balantl, grece gl
Osmanl aratrmalar gelenei onlarca yllk gemie sahiptir.
Trkiye'de Osmanl mirasna ilikin akademik ve toplumsal
bili n gelimekte v e kamuoyu nnde bu mirasn anlam ze
rinde canl bir tartma srdrlmektedir. Bu topraklarn pek
ounda Osmanl mpara torluu'nun mevcudiyetinin be-alt
yzyl gibi olaanst uzun bir zaman boyunca srm olma
s karsnda, ardl devletlerdeki genel toplumsal bilin ve tar
tma yokluu ilk bakta dikkat ekici grnmektedir.
llk olarak Osmanl dilbilimsel mirasnn snrlln ele ala
lm. Bir zamanlar, eitli dillerde Osmanl Trkesi'nden gel
me pek ok kel ime vard. rnei n , 1 9 . yzyln bamszlk
ncesi dneminde, Ramence szdaarcnn altda birini
Trke kelimeler oluturmaktayd . Oysa bugn, geriye sadece
birka kelime kalmtr, ama Yunanca, Srpa-Hrvata ve Bul
garca gibi dier Balkan dillerinde varln korumu Trke
kelimeler biraz daha fazladr. Eski Anadolu ve Arap eyaletle
rinde, Osmanl Trkesi'nin ok az bir blm yaamakta ve
hzla o r tadan kaybolmaktad r. Bunun aklamas, k smen,
edebiyatla ilgili Osmanl seki nlerinin hem sayca ok az hem
de esas olarak Mslman olmasnda yatmaktadr. Dolaysyla,
Osmanl mparatorluu'nun yerine kurulan devletler ba m
szlklarn kazandktan sonra okuma yazma seferbe rlii ba
lattklar zaman, ellerinde esas olarak okuma yazma bilmeyen
bir nfus malzemesi vard ve bu nedenle, amalar gereken
pek fazla yerleik eelebi alkanlk ve adet yoktu. Dahas , Bal
kan eyalerlerinde Osmanl idari sekinleri ayrlk hareketle
rin baar kazanmas zerine o topraklar terk etmi, gericle
Osmanl edebi mirasyla pek az canl ba kalmt. Fakat b
tn bu zellikler, bir Osma nl dilsel mirasn n olmayn an
cak ksmen aklar. Osmanl sonras bt n rejim ierin dili
arncirma hareketlerine giritiklerini, ardl devletlerin do
makta olan ulusal elillerinden Osmanlca geleneklerini atmaya
aba gsterdiklerini de gz nne almalyz. Dolaysyla, Trk

278
devleti Osmanlca'ya girmi Arapa ve Farsa kelimeleri (top
lam kelime daarcnm yzde S O'sinden fazla) zel program
larla temizlerken -baka ynlerden ok farkl olan- Suriye ve
Bulgaristan devletleri , Trke kelimeleri Arapa ve Bulgar
ca'dan attlar.
Dilsel temizlik harekatlar , ardl devletlerin hemen hemen
tamamnd a , politikalar belirleme kon umunda bulunanlarn,
Osmanl dnemi konusunda sahip olduklar ok olumsuz g
rlerden kaynaklanmaktaycl; onlarn , yaratmakta olduklar
ul usal kimliklerelen Osmanl'ya ait unsurlar tam anlamyla at
ma kararl lnn bir rnyd . Demek oluyor ki, bu nefret
varln, gemite fiilen uygulanm Osmanl politikalarndan
ok, bu lkelerin Osmanl sonras tarihlerine, zel olarak da
bu lkelerdeki devlet ina srelerine borludur. Ard l devlet
lerin hepsinde -Srbistan'dan Romanya'ya, T rkiye'ye, Suriye
ve lrak'a- devletlerin oluum srecine, gemi Osmanl dne
minin karalanmas elik etti . Bu halklarn her biri iin, Os
nanl lar -onlarn ne olmadn simgeleyen- " teki" ve Os
manl ynetimindeki uzun yzyllar boyunca su yzne ka
nam, ama hep yreklerde saklanm "ulusal" deerleri bast
ran unsur olma ilevini yklendi. Dolaysyla, Balkan, Arap ve
Anadolu ardl devletleri, Osmanl sonras dnemdeki kimlik
araylar iinde, Osmanl mirasn onyllar boyunca kesinlikle
reddettiler. Bu noktada, reddedilen i mparatorluk sisteminin
olduka yakn bir gemite, daha yetmi be yl kadar nce,
sona erdiini gz nne almak nemlidir. Dolaysyla da, gz
lemlemekte old uumuz sre, hala ok byk bir deiim ha
l indedir.
Eski imparatorluk topraklar nn hepsinde, milliyetiler Os
manllarn lkeyi uratt kltrel ykm hakknda veciz ko
n umalar yaparlar. Bu ironik bir durumdur, zira ardl devlet
lerde u anda mevcut olan kltr, gelenek ve dillerin sergiledi
i heterojen eitlilik, aslnda , Osmanl Devleti'nin topluma
kar fazla dayatmac olmadnn gl bir kan tdr. Yine de,
btn Balkanlar'da -Bulgaris tan, Romanya, Yunanistan ve Sr
bistan'da- yazarlar, siyasetiler ve aydnlar Osnanllara, yani

279
"Trkler"e kar mthi bir nefretle doludur. Bulgarlarn he
men hemen hepsinin gznde, "Trk" boyundurugu altnda
geen sre, Bulgar tarihinin en karanlk, en acld dnemidir.
Bulgar tarihi ders kitaplarnn ogunda (ve Yunan ders kitapla
rnda) alt yzyl srm Osmanl dnemine, topu topu bir
blm ayrlr, orada da Osmanl dnemi en olumsuz izgilerle
gsterilir. Bu, tpk Amerika Birleik Devletleri tarihini Kuzey
Amerika'nn dogusundaki Ingiliz igalinden sz etmeden yaz
mak gibi, aknlk verici bir tavrdr.
Arap devletlerindeki tarihyazm da, onyllar boyunca, ayn
ekilde Osmanllar konusunda ya suskun kald , ya da d
manca bir tutum takncl . Milliyetiler, bir Arap cemaati bilinci
yaratmaya abalarken, Osmanl gemiinin bugne uzanan et
kisini lanetlecliler. Osma nl dneminde, yani 1 5 1 6- 1 9 1 7 ara
snda Araplarn ulusal haklarnn yok eclildigini sylediler. Bu
nedenle, ortaya kmakta olan yeni devletlere bir temel arar
ken, Arap tarihini bulmak ii n Osmanllar atlayp Abbasi ha
lifeligine (750- 1 258) ya da zaman zaman firavunlara veya Ba
bil krallarna kadar gittiler. Suriye, Lbnan , M sr ve Irak gibi
baz yerlerde olumlu degiin iaretleri var. Bu lkelerin tarih
ileri ve bu lkeler zerinde alan tarihiler, artk yer yer
Arap topraklarndaki Osmanl dnemini l<aralamak yerine in
celiyorlar, Osmanl idaresi alt nda geen yllar kendi gemi
leri iine katmaya balyorlar. Pek ogu Osmanl dnemi hak
kndaki ar lde basi tletirilmi, karanlk nitel emel erden
uzaklam durumda ve bu dnemin Araplarn bugnndeki
yerini kabul etmekte. Bu tartma baglam nda, akademisyenler
arasnda Arap tebaas n ogunun Osm anl lmparatorl u
gu'nun yklmasna rza gstermemi ve ykma faaliyetine ka
tlmam olduu kon usunda giderek artan bir gr birlii
vardr.
Anadolu'da, yeni devletlerini ina eden Trk mil liyet ileri,
Osmanl ncesi Anadolu topraklaryla aralarnda bir ba kura
rak ortak bir Trk kimhi anlay oluturmay hedeflediler.
Ulusal atalan olarak Hititleri yarattlar ve modern Trk kimli
giyle bir ilikisi olmad gerekesiyle Osmanl dnemini atla-

280
yp gemeye altlar. (lran'da da, son ah Pehlevi benzer e
kilde, meruiyet kazanmak iin Persepolis'teki eski Alemeni
lere kadar gitmiti.) Dahas, Osmanl Devleti'nin rm, ko
kumu ve zaaf iinde olduunu, dolaysyla yerine Trk ulus
devletinin kurularak yklmaya mstahak olduunu savunu
yorlard . Fakat onyllar iinde glenen kar akmlar da var
dr. Dah a l 940'larda, dnemin genel eilimini yanstan baz
Trk akademik almalarnda , Osmanl gemiinin Trklerin
bugn asndan tad otantik anlam ve nem tartlmaya
balanmt. l953'te Cumhuriyet, stanbul'un Osmanllar tara
fndan fethinin 500. yldnmn anan ve ll. Melmet'i u lusal
kahraman ilan eden muazzam bir kutlama yapt. l 980'lerden
beri, Osmanl gemiinin redeli genel olarak yerini kabul edil
mesine brakmtr, ancak bu gemiin ni telii ve anlam ko
nusunda youn tartmalar vardr. l990'lara gel indiinde, en
fa zla satan Trk yazarlarndan Orhan Pamuk (ve bakalar) ,
kitaplarnda Osman l gemiini rutin bir biimde fon olarak
kullanmaktayd, bu da Osmanl temalarnn ne kadar popler
bir hale gelmi olduunu gsterir. Bugn, Osmanl gemiine
hem popler hem de akademik dzeyde ok fazla ilgi duyul
makta: Restore edilen Osmanl mimari an tlar yeniden prl
p rl parlyor, Osmanl objeleri Trk orta snflannn evlerinin
aranan sslerinden. Okuyamadklar Osmanhca kitaplar alp,
Osmanl bakr eyalar , paralar, mhrleri , giysileri ve mobil
yalarnn yan sra sergiliyorlar. Bu Osmanl antikalarnn ok
byk bir pazar var; Osmanl temalarn ve dekorlarn kulla
nan pek ok televizyon program var. izgi romanlar dnya
snda da artk, genellikle daha nceki onyllarn Osmanl d
nemi ncesi Trk savalarnn yerini alan Osmanl padiah
ve kahramanlan var.
Ama her eye kar n , Trkiye'de bu Osmanl olaylarnn,
antikalarnn ve ahsiyetlerinin anlam konusunda derin anla
mazlklar var. Aka laiklii savunan baz kimseler, Trk d
politikasnn cumhuriyetin kurul uu sonrasndaki yneliine
tam ters bir biimde, imparatorluun usuz bucakszhn
Trk askeri yaylmasna rnek olarak alnaya balyorlar. Ba-
281
kalar ise, siyasal g kazanan bir lslami hareketin paras ola
rak, manevi deerlerin hayata geirilmesine rnek olarak Os
manl dnemini gsteriyorlar. Bunlar, Panislamis programlar
nedeniyle II. Abdlhamit'e byk sayg gstererek, halife ko
numunu vurguluyorlar. Ancak, bu sahiplenme aprak bir
durum yaratyor ve ll. Abdlhamit l 895'teki Ermeni katliam
lar srasnda tahtta olduu iin ciddi tehlikeler tayor.
Bir an iin Bat Avrupallarn ada Trkiye'ye kar d
manlna bakacak olursak, Osmanl gemiinin bir baka mi
rasn daha grrz. Almanya gibi lkelerde, modern zaman
Trklerine ynelik gvensizlik, holannama ve korku duygu
Ianna bol bol rastlanr; bu duygular Avrupa Birlii'nin Trki
ye'nin yelik bavurusuna l 998'de verdii ilk ret cevabnda
arpc bir ekilde ifade bulmutu. Bu reddin ekonomik ne
denleri, kukusuz nemliydi: Avrupa'ya kitlesel bir Trk ak
nnn ve Trk sanayiinin rekabetinin yarataca sonular. Bu
tavrn arkasnda baka konular da vardr: Genel bir ifadeyle,
modern Trkiye'nin insan haklar sicilinin bozukluu ve Yu
nanistan asndan, Trkiye ile Ege Denizi petrol ve Kbrs
konusundaki anlamazlklar. Fakat Bat Avrupallarn Trki
ye'ye ilikin korkularn uyandrma konusunda, tarih de, belki
pek aka itiraf edilmeyen, ama gl bir rol oynamaktadr.
Osmanllarm Avrupa devletlerine kar askeri alanda kazand
baarlarn eski anlan, besbelli etkisini gstermektedir. Bu
noktada, Bat Avrupallar, yanl bir deerlend irmeyle, Trki
ye'ye eski Osmanl topraklarnda kurulmu pek ok devletten
biri deil de, tek devlet muamelesi yapmaktadrlar. Bu tutum,
ksmen Osmanl mparatorluu'nun kkeninin Anadolu'da ol
masndan, bu blgeye gelmi olan Trk glerinden, sonunda
Anadolu'nun imparatorlukta kalan en kalabalk blge olma
sndan ve burada da etnik Trklerin en byk tek grup olma
sndan kaynaklanmaktadr.
Birinci Dnya Sava sonrasnda Anadolu ve Arap eyaletle
rindeki devlet kurma srelerinde Osmanl idari snrlar bir
anlam tamad. Ancak, Balkanlar'da, bugnn siyasal snrla
r, eski Osmanl eyalerlerinin idari snrlaryla aa yukar r-

282
tmektedir. Fakat Osmanllardan Balkanlar'daki ardl devlet
lere aktarlm idari uygulama veya yap azdr, nk bu lke
lerin bagmszlklarn kazanmasnn ardndan , Mslman ida
ri snflarn hemen hemen tamam ya kam ya da srlm
tr. Tersine, pek ok Arap devletinde, rnegin Irak, rdn ,
Msr v e Suriye'de eski Osmanl sekinleri y a iktidara gemi,
ya da hatr saylr n fuz sahibi olmulardr. Irak'taki durum,
bun u n arpc bir rnegidir: Burada eski Osmanl subaylarn
dan ve idarecilerinden oluan kk bir grup, 1958 darbesine
kadar devlete ve topluma tam anlamyla egemen oldu . Baka
yerlerde, rnegin Su riye ve Msr'da 1 8 . yzyldan ve daha n
cesinden kalma sekin aileler hala agrlk sahibiler. Eski Os
manl paal an, 1 9 50'ye kadar T rkiye Cumhuriyeti'ne cum
hurbakanlg yaptlar, nispeten ok sayda Osmanl sivil ve as
keri personeli Trk brokrasi sinin kadrolarnda yer ald. Ge
nel olarak bakldgnda, Trkiye, d ier Osmanl ardl devletle
rinin hepsinden fazla Osmanl dnemi kadrosu devrald.
Kimi zaman bugnn rntleri yanl bir biimde Osmanl
mirasna atfedilmektedir. rnein, baz aratrmaclar, Trkler
de ve Araplarda genel olarak yaygn olan byk brokratik ay
gtlara sahip olma ve ekonominin ynetiminde kamunun zel
kesime hakim olmas zelliklerinde, Osmanl mirasnn pay
olduunu savunurlar. Ancak bu rntler dnyann baka yer
lerinde de srdne gre, muhtemelen baka etkenlerden
kaynaklanmaktadr. rnein kimileri de, Araplarn, bir kuvve
ti bir dieriyle dengeleyip hepsini ntralize etmeye alarak,
dmana kendi kendisini yok etme zaman ve olana tanyan
ve sabrl ve temkinli olduu iddia edilen siyaset yapma slu
bu nu Osmanl etkileriyle aklamaya al rlar. Kukusuz Os
manl diplo masisi bu zelliklere sahipti, tpk Makyavel Flo
ransas'nn ve Ming ini'nin de sahip oldugu gibi. te yandan,
Osmanllarn ve modern Trkiye'nin, ok gl merkezi dev
let, idari gelenekleri arasncia da bir miktar balant olabilir.
Osmanl toprak m lkiyeti geleneinin birok blgede bug
n anlamann anahtarlanndan olduu kabul edilmektedir. 2 0 .
yzyl lrak'nda toprak mlkiyeti -kapitalizm, kolonyalizm ve
283
Osmanl toprak kanunlannn karlkl etkileimi sayesinde
kendine zg bir tarzda geliti. Irak'ta airet reisieri 1 858 Ara
zi Kanunnamesi'ni ilerine geldii gibi kullanarak byk top
rak sahipleri haline geldiler ve sonunda l 958 darbesi yaplp
kendilerini dize getirene kadar, hakimiyeti ellerinde tuttular.
Dier Arap ve Anadolu blgelerinin ounda, kylln g
rece zgr olmasnn ve soylu toprak sahipleri zmresi bulun
mamasnn Osmanl zamanndan kalma temel bir zellik oldu
u sylenir. Bu saptama, baz bakmlardan geerli grnmek
tedir: Modern Trkiye'de kk araziler gerekten de arlk
tadr. Yine de, bu nokta gereinden fazla vurgulanyor olabilir.
Bugn Anadolu ve Arap blgelerindeki siyasal ve iktisadi g
sahibi birok aile, bu gc y zyllardr ellerinde tutmaktadr.
Balkan lkelerinde ise, tersine, Osmanl dneminden kalma
iktisadi rntler silinip tamamen ortadan kaldrld . Bam
szlkla birlikte kurulan ynetimler, genellikle Osmanl dne
ninin toprak mlkiyeti rntlerini tersine eviren toprak da
tma programlar uyguladlar. Daha sonra da, komnist re
jimler, iktisadi ve siyasal alanlardaki eski Osmanl sekinleri
nin tasfiyesini tamamladlar.
Ancak eitli nfus dalm rntlerine baktmzda, Os
manl miras ak bir biimde gze arpar. Osmanl sisteminin
dayatt gler, halklar imparatorluk iinde bir yerden die
rine gitmek zorunda brakmt; bu hareketlerin etkileri bug
ne kadar ulamaktadr. Kbrs'taki Trkler 1 6 . yzylda Anado
lu'dan getirilip iskan edilmi yerleimcilerin torunlardr; r
dn'deki erkezler ise 1 9 . yzylda gelmilerdi. Srplar ve Hr
vatlar, istilaclardan kurtulmak iin daha nceki vatanlarn
terk edip kuzeye doru kamlar, ya da daha sonra Habsburg
lar ile ayn safa getikleri zaman g etmilerdi. Gemiin bu
izleri her yerde yaamaya devam etmekle birlikte, souk sava
sonras glerinin etkisiyle bu nlarn nemi giderek azalyor.
Osmanllarn siyaset alanndaki baarszlklarnn etkileri
bugne kadar uzanyor. llk olarak, Byk Britanya'nn Basra
Krfezi'ne girmesini engelleme konusundaki baarszlk, Irak
topraklarnda, Osmanllarn Basra eyaletinin bir paras olan

284
Kuveyt'te, ingilizlere baml bir devlet kurulmasna yol at.
Saddam Hseyi n ' i n Kuveyt'i igalinin ve 1990'larn banda
Kuveyt'i geri almak iin yaplan Krfez Sava'nn izini bu e
kilde Osmanllarn siyasal baarszlna kadar srmek mm
kndr. Ayn ekild e , Osmanllar Yahudilerin Filistin'e g et
mesini engellem e y e altlar ama baaramadlar; siyonizme
orada demografik bir balang noktas vermi oldular. Bu ola
yn etkileri de bug n hala sryor. Ayrca, bilindii gibi, kro
nik Trk-Yunan atmalarnn kkeni, dorudan Rum teba
ann imparatorluktan kopup ayrlmasnda yatmaktadr, Erme
niler ve Trkler ise 1 9 1 5 olaylar konusunda hala iddetli bir
fikir aynl iindedirler.
Bugn Trk-Arap halklannn tutumlarnda ve resmi: politi
kalarda yer yer Trklerin imparatorluktan gelme stnlk ve
Araplarn smrgeletirilmi olmaktan kaynaklanan duygular
kendini hissettirir. Ayn ekilde Balkanlar'da da Trklerin Bos
na krizine mdahalesi, kimileri tarafndan Osmanl emperya
lizminin yeni versiyonu olarak eletirilmiti. Burada da yine,
yanl, ama ok sk rastlanan bir eilim olan, Trkiye'yi Os
manllarn ardl olarak kurulmu tek devlet sayma eilimini
gryoruz.
Osmanl miras , iyisiyle ktsyle, eski imparatorluun Ma
caristan'dan Msr'a btn halklarnn ve btn topraklarnn
mirasdr.

nerilen kaynaka
(*) iaretli maddeler bu alana yeni balayan cgrencilere tavsiye edilen laynallardr.
Abou-El Baj , Rifaat, "The social uses o f the pa st: rccent Arab historiography of Ot-
toman rule," lntemaiional Joumal of Midelle East Studies, Mays (1982), 185-20 1 .

Anscombe, Frederick F The aeaiio of Kuwat, Saucli Arabia and Qaar (New York,
1 997).
*Brown, Leon Cari, dcr. lmperial legacy: Tle Ollaman imprint on tle Ballans and
the Midelle Easl (New Yo rk, 1 996).
*Kayal, Hasan. A rabs and Young Turls: Ollomanism, Arabism and nationalism in
ile Ollaman empirc, 1 908- 1 9 1 8 (Berkeley, 1 997 ) .
Kiel, Machiel. Ari and sociey of B ulgaria i n the 7irlish period (Aasscn!Maastricht,
1985).

285
*Schacht, Joseph ve C. E. Bosworth, der. The legacy of Islam, 2. bask (Oxford,
1979).
Sells, Michael A. The bridge betrayed: Religion and genocide in Bosnia (Berkeley,
1996) .
Todorova, Maria. Imagining the Balkans (Oxford, 1997).

286
 D izin

ABD 36, 38, 1 1 4, 266 Almanlar 97

Abdlaziz ( 1 86 - 876) 1 35 Almanya 34, 101, a3, 1 2 5 , 189
Abdlhamit l ( 1 774-89) 1 39 , 140, 4 Alparslan (Sultan) 45
Abdlhamit Il ( 1 876- 1 909) 67, 7 7 , Altn a 54
1 08, 1 1 3, 1 3 5 , 1 48, 1 49, 1 50, 51 ' Amasya 20S
1 53 , 1 54. 68. 24 . 243, 245, 272, Amerika Birleik Devletleri (ayr. bkz.
282 ABD) 34, l l l , l l S , 280
Abdlmcd S4, 241 Amerika 28, 1 1 S , 32, 133
Adalet Sistemi 66 Amerikan Bamszlk Bildirgesi l l l
Adapazar 266 Amerikan I Sava 192
Afganistan 1 3 5 , 39 Amerikan Kongresi 266
Afganlar 1 3 5 Anabatis 3 4
Afrika 5 0 , 5 4 , 6 4 , 1 02, 1 3 2 Anadolu Seluklu Devleti 46
Ahemenilcr 2 8 Anadolu 2 S , 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49 ,
Ahlak! Rerorm 9 so. 5 7 , 58, S9, 60, 6 . 63, 86. 88,
Ahmet Cezzar Paa 87, 89, 63 96, 98, o2, 1 04, lOS, 107, l l S ,
Ahmet ( l 603- 7) so 1 16 , l S9 , 163, 166, 7 2 , 1 73 . l 7S,
Ahmet l l l ( 1 703- 1 730) 82, 25 , 1 39 , 76, 1 77 , 1 79, 180, 183, 184. l8S,
1 4 . 48, so 186, 90 , l 95 , 198, 199, 20 1 . 236,
Ahmet Resmi Efendi 26 2 38 , 2 59 , 261 , 266, 26 7 , 279, 280,
Aileler 8 S , 86, 1 32, '58, 64, 95, 282, 284
98, 258 Anayasa ( 1 876) 108
Akdeniz 29, 30, 41, 43, S4, 55, 63, 77, Ankara 1 76, 184, 188, 189, 2S7, 2S8
24. ! 3 l . 1 3 3 , 4 . 1 72, 1 7 7, 180, Anna (arie) 36
239 Antakya Patriklii 269
Akka Kuatmas ( ! 799) 164 Arabistan Yarmadas 4 1 , 9 1 , 1 04 , 1 7 3 ,
Akka 87. oo. so 180
Alacakllar 1 1 8 Arabistan 9 1 , 1 34, s . s3 , 83 , 233
Alemdar Mustafa Paa 89 Aral Gl 1 3 9
Ali (Halife) 240 Arapa 1 32, 2 5 8 , 279
A l i Bey 85, 87 Araplar 283
Ali Paa 133 Arazi Knunnamesi 66, 284
Alliance lsrael:ite Universelle 2S6 Arazi Vergisi 194
Alman Reich' lll Arnavutlar 1 78
Almanca 26, 259 Arnavutluk 60, 163, 238

287
Askeri Brokrasi 1 1 3 lledir Sava 240
Aretler 1 0 7 , 109, 1 62 , 1 80 Beethoven 36
Atina 104, 1 32 Bektailer 237
Atiantik Ekonomileri 1 24 Belgrad Bar A ntlamas ( 1 739) 79,
Allantik Okyanusu 1 3 1 127
Augustus l l ( 1 697-1733) 36 Belgrad Bar ( 1 730) 1 3 7
Avratalan 184 Belgrad 5 5 , 7 5 , 78, 84, 8 5 , 1 32, 149,
Avrupa Birlii 1 38, 277, 282 1 58, 1 76, 205, 224
Avrupa Milletler Camias 98, 1 38 Belh 1 38
Avrupa Siyasal Dzeni 27, 28 Benin Devleti 28
Avusturya 25, 34, 1 00, 1 4 1 Berlin Antiamas ( 1 878) 27, 97, 1 1 4
Avustu ryallar 79 Berlin 36, 1 0 1 , 1 26 , 1 30, 1 3 2
Avusturya-Macaristan 97, 102, 103, Besarabya 97, 1 02
o. 210 Beyrut l 76, 1 77, 1 83, 1 88, 1 93, 1 96,
Aya Dimitri Kilisesi 238 20 1 , 263
Ayaklanmalar 96, 98, 161 Bi at Treni 1 4 7
Ayan 85, 89, 90, 106 , 1 0 7 , 108, 1 25, Brinci Dnya Sava ( 1 9 1 4- 1 9 1 8) 27,
1 59, 1 62, 163, 164, 166, 1 67, 168, 28, 97, 1 02, 104, l l l . 1 29, 1 53,
272 1 75 , 1 78, 1 79, 190, 266, 270, 272,
Ayan Aileleri 85, 86, 88 273, 274, 282
Ayastefanos Antiamas 1 0 1 , 102 Bizans Imparatorluu 29, 43, 56, 58
Ayrlk Hareketler 1 1 6 , 1 1 7, 278 Boclin 33
Azak Kalesi 78 Boazlar Meselesi 105
Azak Liman 75 Boazlar l 04
Azerbaycan 55, 75 Bodan 59, 98, 1 99
Aztek Devleti 28 Bombay 135
Borlar 1 05, 1 1 8, 1 1 9
Badat 43, 85, 87, 134, 182, 1 85 , 188 Bosna Krizi 1 78 , 285
Badat'n Yamalanmas ( 1 258) 1 34 Bosna 5 1 , 63, l l S, 1 49 , 1 78, 205, 250,
Bamszlk Hareketi 1 1 7 261
Balkan Savalar ( 1 9 1 2- 1 3) 102, 1 04, Bosna-I lersck 102, 271
252, 266 Boanma l 7 4
Balkan Yannadas 1 Balkanlar 26, 30, Botev, Hristo 252
3 1 , 43, 47, 49, so. 56, 59, 60, 6 1 , Bralms 36
63, 64, 96, 1 1 3 , 1 1 6, 1 1 7, 1 3 3 , 1 72. Britanya Imparatorluu 4 1
1 77, 1 78 , 1 79 , 1 84, 186, 236, 268, Brubeck, Dave 3 6
269, 270, 279, 282, 283 Brksel 1 32
Baltk Denizi 77, 1 4 1 l3ug Nehri 55, 7 7
Banat 7 5 Bu hara 1 35, 1 38
Baron D e Ton 9 1 Bulgarca 263, 278
Basra 4 1 . 284 Bulgaristan 27, 37, 56, 78 , 98, 102,
Batllama 224 1 1 5 , l l ? , } 84, 1 98, 1 99 , 203, 205,
Bayezt l ( 1 389-1 402) 3 5 , 37, 57, 63 206, 2 5 1 , 252, 271
Bayezt ll (148 1 - 1 5 1 2) 57, 61 Bulgaristan'daki Vahct I mgesi 1 1 4, l l S
Baykal Gl 43 Bulgarlar 33, 252, 280
Bayramlar 239 Bulletin de I'J\ lliace TsraciiLe !Jnverselle
lledeviler 162, 1 63 , 228 255

288
Burgonya 5 1 Deccal 35, 38
Bursa 5 0 , 56, 20 1 , 238 Dede Korkut Kitab 44
Burundi 1 1 5 Delacroix 38
Bkre Antiamas ( 1 8 1 2) 97 Denorman 238
Bkre 132 Demirperde 125
Brokrasi 62, 83, 105, 106, 108, 1 18, Demir Baba 238
1 3 1 , 1 57, 283 Demiryollar 1 75 , 1 76, 1 77 , 185, 186,
Byk Britanya 284 188, 189, 190, 196
Byk Sleyman Paa (Ayan Ailesi) Devirme sistemi 63, 64, 66, 84, 1 55,
85, 87 1 56 , 1 57, 2 1 3
Byk Toprak Sahipligi 199, 200 Dicle Nehri 55, 182
Dikey Hareketlilik 2 1 3
Canikli Ali Paaoglu (Ayan Ailesi) 85 Din Savalar 34
Cebelitark Bagaz 41 , 77, 141 Dinyeper N eh ri 55, 7 7
Celi lt (Ayan Ailesi) 85, 86 Dinyester Nehri 5 5 , 7 5
Celvetllcr 23 7 Diplomasi 1 23 , 1 26, 1 2 7 , 129, 1 3 2,
Cemaatler 32, 109, 237, 249, 250, 1 3 3 , 134, 140, 1 4 1 , 283
25 1 , 254, 257, 259, 263, 265 Diyarbakr 1 76, 183, 184, 1 93 , 228
Cemal Paa 272 Dobruca Krfezi 102
Cengiz I lan (Hkmdar) 46 Dobruca 1 78
Cenin 164 Dogu Hint Adalar 1 3 6
Ccnova 29, 43, 50, 55, 56, 1 28 Dogu Roma lmparatorlugu (ayr. bkz.
Cezayir Days 1 2 5 , 1 4 1 Bizans lmparatorlugu) 28
Chicago 38 Dogu Sorunu 3 1 , 98, 101
Cihat ars 1 36 Dogum Kontrol 1 74
Cizye 166 Dokunulmazlk 129
Clus Akesi 83 Daimabahe Saray 154
Dragomanlar 1 3 1 , 1 33
aldran Muharebesi ( 1 5 14) 54 Drama 1 66
anakkale Bagaz 49 Dulkadirogullar 57
apanolu (Ayan Ailesi) 85 Drztler 1 1 4
arlk Rusyas 30, 59, 78, 1 78 Dvel-i Muazzama 3 1
ekirdek Aileler 1 73 Dyun-u Umumiy e 1 18 , 1 1 9 , 263
ekme Tahlili 1 1 6 Dzensiz Diplomasi 123, 1 26
erkezler 284
emc Olay 77, 141 Ebedi Bar Kavram 1 2 7
iek As 34 Edirne Antiamas ( 1 829) 9 8
impe Kalesi 49 Edirne Vak'as ( 1 703) 8 1
in 28 , 29, 39, 44, 48, 57, 1 1 0 , 124, Edirne 50 , 96, 98, 1 02 , 201
1 27, 1 28, 236 , 283 Eflak 5 1 , 59, 75, 79, 87, 98, 199
okelilik 1 73 , 1 74 Ege Adalar 75, l 77
ukurova 199 Ege Blgesi 189
Ege Denizi 4 1 , 43, 55, 77, 1 0 1 , 103,
Oalmaya 75 1 4 1 , 1 77, 198, 282
Danimarka 34 Ekberiyet 145, 146
Da 'l-Harb 1 2 7 Ekonomik G 1 1 3
Dar'l-lslam 1 2 7 El-Azn (Ayan Ailesi) 86, 1 6 1 , 165

289
Eliler 126, 130, 13S, 1 39, 140 Formel Egitim l l l
Elilikler 1 26, 129, 130 Franois 1 (Kral) S4, 128, 137
El-Ezher niversitesi 2 1 3 Fransa 28, 34, 39, Sl, S4, S7, 97, 100,
Elizabeth 1 (Kralie) 28 103, 104, l l l , l l 2, 124, 1 2S , 1 29,
Emperyalizm 39, 28S 137, 1 38 , 1 77, 189, 236, 270, 273,
Endonezya S4, 23S 274
Enflasyon 67, 84 Fransz Edebiyat 3S, 38
Epir 8S Fransz Insan Haklar Beyannamesi l l l
Erde! 7S, 78, 87 Fransz Monarisi l l S, 144
Ermeni Katliamlar Imgesi 1 1 4, l l S, Franszca 1 3 1 , 1 32
26S, 266, 272, 282 Franszlar 79, 1 28, 129, 138, 16S
Ermeni Milliyetiligi 266 Friedrich (Byuk) 126
Ermeni Sorunu 2SO Fua Paa 1 33
Ermeniler 1 3 1 , 133, 1 79, 249, 2S9,
260, 267, 268, 272, 28S Galata Mezarlg 232
Erzurum 183, 228 Galatasaray Lisesi (Mekteb-i Sultan!)
Eitlik o9, l l o , l l l , 1 1 2 , l l 3 , 1 1 6, 1 32
2SS, 26S Gayrmslimler 9S, 109, 1 1 0, 1 12,
Eitsizlik 1 10 l l6 , 1 29 , 132, 167, 193, 194, 2 1 2 .
Eugene (Prens) 7S 218, 2 2 0 , 221 , 232, 2 3 3 , 242, 243,
Evlilik Politikalar 26, S7, 88, l S8 , 1 74 2S 1 , 2S3, 2S4, 2SS, 2S7, 264, 26S
Eyp Camii 147, 241 Gazi Hasan Paa 91
Eyp el-Ensarl (Sahabe) 148 Ge Roma Dnemi 64
Eypsultan Trbesi 147 Gelenekler 144
Gelibolu Yarmadas 49, S7
Faiz 64 Gerek Ha l S4
Farsa 132, 139, 2S9, 279 Gericilik 1 3 1
Fas l40, 1 4 l Gerome 3 8
Fatih Sultan Mehmet ( l 4Sl-148l / Girit SS, 1 0 0 , 1 3 7 , 271
ayr. bkz. Mehmet ll) 3S, S l , S8, 66, Gladsone 27, 37
14S, 148 G 44, l 7S
Faz! Mustafa Paa (Sadrazam) 75 Gebeler 44
Felemenk Cumhuriyeti 28, S4 Gerler 196, 228
Felipe I I (Kral) 66, 124 Gler 27, 1 77 , 1 78, 1 79, 183, 284
Fener 87 Gmenler 198
Feodal Beylikler 4S Gksu 229, 232
Feraceler 2 1 8 Glge Oyunu 23S
Fes 220, 221, 233 Grand Champs du Morts (ayr. bkz.
Fetihler S l Taksim Mezarlg) 232
Fkh 134, 162 Gulamlar 87
Frat Nehri S5, 182 Giiler Dengesi 137
Filistin 27, 43, s . 78, 104, so. 1 58, Giilhane Hat- Hiimayunu ( 1 839) l l O
-
163, l6S, l8S, 200 Giiller Sava S7
Filistin-Israil atmas 2SO Giircistan 77
Filisinliler 249
Flander S l Habsburg Devleti 1 l mparatorlugu 3 1 ,
Floransa 132, 283 200

290
Habsburg Viyana's 26 Hrvatlar 77
Habsburglar 54, 75, 79 , 96, 102, 1 1 3 , Hicaz Demiryolu s 3
124, 137 Hidiv Isnail Paa o 1
Hac Yo Uan 82 Hilafet'in Sona Erii (1 924) o5
Hacc 1 39, 1 5 1 , 153, 162, 163 Hindistan 29, 54, 74, 78, 90, 9 , 1 23 ,
Hallar 45, 46, 56 1 3 5 , 36, 1 38 , 139, 140, 92
Hadramut 9 1 Hint Mslmanlar 39
H alep 1 00 , 1 75, 1 7 9 , 184, 1 8 5 , 190, Hint Okyanusu 54, 1 3 1
91, 193, 194, 205, 206, 233, 235, Hintlileme 224
244, 257, 258, 259, 262 Hititler 280
Hal 226 Hive 135, 1 38
Hali 147 Hakand 1 3 5
Halifelik 1 23, 1 33, 34, 135, 1 5 , 153, Homeros 4 4 . 234
243 Hogr 32
Halk Koalisyonlar 205 Huguenot 1 1 5
Halvetller 23 7 Hukuk Sistemi l O
I-lama 99 Hmayn (Hkmdar) 40
Hamamlar 234, 23 7 Hnkar Iskelesi Antiamas (1833)
Hamburg 36 100
Handel 37 Hz. Hseyin 240
Hane halklar 60, 65, 67, 68, 69, 8 1 , Hz. Muhammed (Son Peygamber) 9 ,
82, 85, 87, os, 146, s7 , 64, 66, 1 33 , 240, 24 , 253
- 1 72
Hanefi Mezhebi 162 loanncs Kantakuzenos (lmparator) 49,
Hanefilik 1 62 57
Hara 78 I rak 27, 23, 43, 9 1 , o4, o7, 180,
Harem 226 1 83 , 273, 279, 283
Harerneyn-I Muhteremeyn 82, 53, Islah Programlar 196
163
Hariciye Nezareti 13, 132, 133 lbn Hanbel 9 1
Harput 93 Ihrahim Paa (Msr Hdivi) 100
Hasta Adam Imgesi 25 Ihrahim Paa (Nevehirli 1 Sadrazam)
Havran Vadisi 85 35, 82
Haydn 36 I Sava (Bizans) 50
Hayr Ileri 68 Iolanlar s 7
Hazar Denizi 41 Ikinci Dnya Sava 04
Hristiyan Birlii Dncesi 13 7 Ilk Kuatma ( lstanbul / 674-678) 47
Hristiyanlar 32, 47, 48, 64, 83, 108, lltizam Sistemi 62, 68, 69, o8, o,
o, 1 1 2. 1 3, 114, s, 133, 135, 67
156, 1 73, 1 75, 197, 206, 232, 238, Imalatlk 17, 200, 206
239, 25 1 , 253, 259, 260, 261 , 263, 1 mtiyaz Heratlar 194
264, 265, 266, 269 Imtiyazlar 205, 222
Hristiyantama 79 lnebaht Sava ( 1 5 7 1 ) 55
Hristiyanlk 45, 64. 1 55, 238 Ingiliz Monarisi 124
Brka-i erif 241 1 ngilizce 259
Hrvata 278 I n giliz ler 103, 1 35 , 1 38 , 140, 285
Hrvatistan 75 Ingiltere 28, 34, 39 , 48, 54, 57, 78,

291
 oo, o , o2, o3, o4, 12S, 29, Jan Sobieski (Kral) 26
l3S, 89, 270, 273, 274 Japonya 39, 1 1 0, s6, 222
Ingiltere-Osmanl Ticaret Antiamas Jn Trk Devrimi ( 1 908) 1 1 2 , 24S,
( 1 838) 9 263
I nka Imparatorluu 4 Jn Trk(ler) o4, 108, 109, 27
Iran Platosu 4 , 44
Iran 30, 43, 44, 4S, 74, 7S, 77, 90, Kadlar 29, 2S4
12S, 133, 1 36, 138, 40, 28 Kadnlar Saltanat 80
lsa (Peygamber) 3S Kadnlar S7, 80, 88, 106, 1 1 0, l l l ,
lskender Imparatorluu 4 1 2 , 44, 64, 203, 206, 207, 2 1 1 ,
lskenderiye l 77 2 1 2 , 2 8 , 220, 222, 224, 234, 239,
lskenderun 84 24, 244, 2SS
lskoya s Kadir Gecesi 240
Islam Dnyas 1 Alemi 30, s Kadiriler 23 7
Islam Hukuku 64, 2SS Kafes Sistemi 46
lslfim Saval 33 Kafkaslar SS
lslfin 1 27, 4S, 1 S6 Kahire S4, 84, o , 149, 53, l S4, 213
lslamiyet ncesi 30 Kahve 34
lslamiyet (ayr. bkz. Islam) 32, 34, 44, Kahvehaneler 3 7 , 233
63, 64, 6S, 9 , 134, 13S, 64, 2S3 Kalfalar 206
Ispanya 28, 29, 66, 1 4 1 Kamusal Alan 222, 224, 229, 232, 234
lsrail 27, 43, 1 04, 278 Kanuni Sultan Sleyman (l S20-66)
lsrailliler 2 49 29, 35, SO, s , 54, 5S, 66, 67, 74.
Istanbul Camileri so 83, 28, 140, SO, 214
Istanbul Hkmeti 1 07 Kapkulu 88, 44, ss, s6, 1 S7, 219,
lstanbul 2S, 36, SS, S9, 67, 68, 7S, 77, 220
78, 80, 82, 83, 84, 87, 89, 96, 98, Kapitalizm 283
1 00, o3, 1 07, 2s, 26, 27, 34, Kapitlasyonlar o9, 27, 28, 1 29,
39, 4o, 1 4 1 , 48, so, s3 , s 7, 130, 13 7, 91
s9, 6, 62, 64, 66, 67, 68, Kara Mustafa Paa (Sadrazam) 37
74, 1 77, 8l, 1 82, 84, 188, 189, Karada o , 26
9S, 96, 20 , 205, 213, 224, 226, Karadallar 77, 26 .1
229, 233, 23S , 236, 237, 24 , 242, Karadeniz 28, 41 , 43, SS, 64, 77, 78,
24S, 2S7, 2S8, 260, 262, 268, 272, 79, 98, 1 03, ! 3 1 , 133, 1 78, 182,
28 9o, 227, 239
Istihdam 1 19, 88 Karagz 23S, 24
I Frsatlar 1 3 Karaosmanolu (A yan Ailesi) 8S, 86,
Iiler 77, 203, 22 , 222, 26 , 262, 89, 63, 66
264 Karde Katli 14S, 46
!talya 43, s ' o2, 2s, 126, 1 7 7 Karlofa Antiamas ( 1 699) 7S, 77,
halyan c a 2S9 1 29, 1 37, 1 4 1 , s9
Itme Tahlili 1 1 6 Kagar 136
Ittihat v e Terakki Cemiyeti 267, 268 Katalikler 3S, 26
)zmir 74, 7 7, 96, 20 , 226, 236, Kayseri 2S9
26 ' 263, 266, 268 Kazak Hanlar 139
Kbrs SS, 80, o2, o3, 282, 284
Jamal, Alrnacl 36 Kl Kuanma 148

292
K hk Kyafet Dzenlemeleri 1 Yasalar Krt Airetleri 1 0 7
2 14, 2 1 8 , 233, 242, 255 Krt Meselesi 250
Krgzlar 139 Krtler 249, 272
Krm Hanlar 136
Krm Hanlg S9, 78, 1 78 Ladino 263
Krm Sava (1853-56) 1 18 , 138 Lahey 1 3 2
Krm Tatarlar 83, 134 Laik Hukuk 2S5
Krm S l , S9, 75, 77, 134, 139 Laiklik 281
Ktlk 175, 199 Lalalar 144
Kyafet Yasalar 83, 1 10 , l l l Uile Devri 82, 1 97, 2 18, 242
Kzldeniz 4 1 , S4 L:.le 34
Kilikya 2S9 Latin Devletleri 136
Kilise Hukuku 255 Lawrence ( Casus) 38
Kitap Ehli 32 Lazar (Prens) 57
Klasik Mzik 35 Lehistan 26, 28, 36, 37, S l , 75
Koleniler 5S, 1 1 5 Levanten Kltr 1 7 7
Kolonyalizm 283 Lobiler 266
Konsolosluklar 130, 132 Lombardiya 5 1
Konstantiniyye 29 Loncalar 80, 84, 107, 109, 1 9 1 , 200,
Konstantinopolis 29, 43, 46, 49, 5 1 , 203, 205, 206, 207, 222, 261 , 262
56, 6 5 , 66, 147, 154 Londra Antiamas (1827) 100
Konya 100, 188 Londra 36, 130, 132, 1 33 , 226
Koprivtitsa (Avra talan) 1 84 Lord Byron 37
Korkun Trk I mgesi 1 14 Louis XIV (Kral) 82, 1 37
Korsanlk 1 40, 1 4 1 Louis XV ( Kral) 37
Kosova Krizi 178 Lumiere Kardeler 236
Kosova Zaferi (1 389) 50, 57, 58 Lbnan 2 7 , 28, 43, 87, 104, 1 14, 201 ,
Kosova 1 1 5, 1 78, 238, 250 273
Kleci Hristiyanlar 64
Kleler 1 1 5 Macaristan Ovas 55
Kprl Ailesi 68 Macaristan 5 1 , 58, 7 5 , 285
Kprl Mehmet Paa (Sadraz:l.m) 8 1 Machiavelli (ayr. bkz. Makyavcl) 33,
Krfez Sava 28S 145
Ksem Sultan 67 Madam de Pompadour 37
Kuds 166, 168 Madencilik 171, 177
Kutsal Emanetler 154 Madenler 54
Kutsal Roma lmparatorlugu 28 Madrit 1 32
Kuveyt 285 Magrib 39
Kuzey Afrika 25, 43, 90, 9 1 , 123, l 2S, Mahkemeler 29
135, 136, 1 38, 140, 1 72 Mahmut 1 (1 730- 1754) 125
Kuzey Amerika 280 Mahmut ll (1 808-1839) 67, 98, 1 3 1 ,
Kk Asya 2S, 28, 43, 44, 49 1 0 7 , 1 08 , 145, 1 5 1 , 159, 166, 2 1 9 ,
Kk Kaynarca Antiamas ( 1 774) 242, 2 5 1
77, 79, 130, 134, 135, 139 Makedonya 1 74, 198, 205
Kltrel Kimlik 165 Makineleme 200
Kltrel nyarg 1 56 Makyavel 283
Kresel Dzen 1 23 Malabar 140

293
Malazgirt Muharebesi ( 1 0 7 1 ) 45 Moda l l l , 214, 222, 233
Malkara 266 Mool l mparatorluu 29, 46
Malta 1 77 Moollar 33, 43, 46, S l , 134
Manisa 144. 14S Moha Sava ( l S26) SS
Mann, Thomas 3S Maliere 37
Mars (Klt) 35 Moluklar S4
Martin Luther 3S M onarklar 6S
Marunl Hristiyanlar 1 14 Montesquieu 33
Matris 1 7 1 Mora S l , 7S, 7S, l SS
Maysor Sultanl 140 Moskova 30
Meddal 234 Mozart 36, 37, l2S
Medine 54, S2, 9 1 , 92, 100, 134, 135, Muhammed Bin Abdulvahhab 9 1 , 92
1 5 1 , 1 S3 Muhammed Bin Suud 92
Mehmet Ali Paa (Kavalal) 7S, 97, 9S, Murat 1 ( 1 362-S9) S7, 23S
100. 1 0 1 , 132, s , 1 S3, 1 S9 Murat ll 63
Mehmet ll (Fatih / l4Sl-S l ) 29, 50, Murat l l l (l S79-l S9S) 144
s. ss. 63, 6S, 66, 2s Murat IV ( 1 623- 1640) 67, I SS
Mehmet lll ( l S95-l603) 144, 145. Mustafa ll ( 1 695-1 703) S l , 1 39 , 14S
146 Mustafa lll ( l 7S7-74) 1 26
Mehmet IV (l64S-1697) 67, Sl Mustafa IV ( l S07-S) l4S
Mehmet Reat V ( l 909- l9IS) 149 Mustafa Reit Paa (Sadrazllm) 133
Mehned Vahdeddin VI ( l 9 1 S-22) 1 53 Musul SS, 86, 182, 183, 193
Mehter M zii 39 Mutlak Monariler 74
Mehter Takm 36 Mlkiyet Hakk l l 2
Mekke Haimleri 104 Mlteciler 1 78, 1 79, ISO, 185, 266
Mckke 43, 54, S2, 9 1 , 92, 100, 134, Mltezim 62
135, 1 5 1 , l S3 , 1 59
Memlk Sultanl 25, 54, !Ol Nablus ! SS , 163, 164, 16S, 166, 167,
Memlkler S7, 1 24 168, 1 73
Meri Nehri lS2 Nakibendller 23 7
Merkez-Tara Ilikileri l 5S, l S9, 163 Napolyon Banapart 7S, 7S, 96, 97,
Meryem Ana Yortusu 239 129, 140, 164
Mcvlev!ler 237 Napolyon Savalar 191 , 206
Msr 2S, 43, 7S, 7S, SO, SS, S7, 96, Navarin 100
97, 100, 103, lOS, l lS, 1 29, l 3S , Naziler 26S
140, s . 164, l 7S, l S 3 , s s , 273, Necef s
2S3, 2SS New York 3 S
Milliyeti Mcadeleler (19. Yzy l) Nibolu Zaferi ( 1 396) S l
l l6 N i l Nehri 41 , SS, 7 S , IS2
M i lliyetilik 1 1 4, l l 6, l l 7, l l S , 249, Nilfer Hatun S7
26S Nogay Tatarlar 1 2 S
Ming Dnemi 29 Nusretiye Camii I S I
Ming Imparatorluu 4 1 Nfus Hareketleri 30
Mingler S7 Nfus 44, 4S, 47, 49, S l , SS, 60, 64,
Mit l l 7 , l lS SO, 90, l l4, 1 24, 13S, 1 7 1 , 1 72 .
Mitolojiler l l 7 1 73 , 1 74, 7 5 , 1 76, 1 78, so. lS5,
Mobilya 226, 22S 193 , 1 94, 262, 266, 267. 271

294
Ohri Bulgar Eksarhh 269 77, 78, 79, 9, 97, 98, o2, 1 03 ,
Okuryazarlk 244, 24S 104, 1 1 7, 1 2 3 , 124, 12S, 27, 128,
Opera 36, 37, 23S 129, 3o, 132, 33 , 134, 136, 1 37,
Oregon 38 138, 143, ss , s6, s9, 91, 92,
Orhan ( 1324-1 362) S7 212, 222, 224, 236, 237, 2SO, 2S2,
Orta Asya 27, 30, 43, 44, 4S, 48, 123, 264, 266, 267, 270, 277, 279, 282.
12S, 1 33 , 13S, 36, 1 38 , 1 39, 44 283, 28S
Ortaa 28, 87 Osmanllk Ideolojisi 1 1 3
Ortadou 27, 29, 30, 43, 44, 4S, 46, Osmanl-Rus Sava ( 1 768-74) 89,
S4, 1 0 , 1 1 4, l l S, 8 , 233 1 S8 , 23S
Or:aklk 99 Osmanh-Rus Sava ( 1 787-1 792) 77,
Ortodokslar 136, 26S 89
Osman I Gazi ( 1 290- 1324) 46, 47, S8, Osmanh-Rus Sava (1 877-78) 1 3S
147 Osmanh-Yunan Sava ( 897-98) o2
Osman Il Gen ( l 6 8-22) 1 S3, ss Otranto s
Osman Pasvanolu 89 Otto Von Bismarck o
Osmanl Cemaaleri l l 7
Osmanl Devleti 2S, 28, 4 , 43, 46, SO, Or 194
s, ss. S7, s8, 64, n, 78, 79, 89, O tekiler 1 78
92, 97, o3. os, 1 1 0 , 1 2, 1 3, zbek Hanlar 136, 139
1 16, 1 18, 1 1 9, 1 23 , 1 24 , 128, 29, zel Sektr 1 1 9
1 3 1 , 1 3 2, 147, 49, s6, 6 , 72,
1 78 , 194, 200, 267, 268, 2 7 , 272, Pamuk, Orhan 28
273, 28 Panislamis Yaklam 3s
Osmanl Hanedam 26, 30, S9, 6 , 143, Panislamizm 271
144, 14S, 147, 148, 1 S4 Papalk 3 S
Osmanl Hukuku 128, 1 62 Paris Modas 224, 233
Osmanl Imaj 3S Paris 38, 12S, 130, 132, 133, 226, 2S6
Osmanl Imparatorluu (ayr. bkz. Os Pasarofa Antiamas ( 1 7 18) 7S, 79
manl Devleti) 2S, 27, 28, 30, 32, Pe Srp Patriklii 269
34, 38, 39, 4, 43, 67, 73, 78, 82, Peder Paisiy 2s
96, oo, 101, o4, os, 1 1 0, 1 1 3 , Pekin s4
1 1 4 , l l S , 1 18, 1 19, 1 2 3 , 124, 12S, Pera 232
138, ss, s6, s9, n, 77, 83, Persepolis 281
1 89, 9o, 193, 94, 98 , 20 1 , 28, Petit Champs du Morts (ayr. bkz. Ga-
228, 24S, 249, 2S8, 260, 264, 268, lata Mezarl) 232
269, 270, 272, 277, 278, 280, 282 Petro (ar 1 Byk 1 Deli) 78, 87, s8
Osmanl Obje 38 Pierre Loti 3 7
Osmanl Siyasal Dzeni 1 Sistemi 30, Pirler 237
32, 109, 1 S6 Podolya SS, 7S
Osmanl Tehdidi 48 Poiret 38
Osmanlca 37, 2S9, 263. 279, 28 Popler Kltr 2l l
Osmanlc Model 26S Portekiz 29
Osmanlclk 271 Portekizliler S4, 140
Osmanllar 26, 27, 29, 30, 3 1 , 32, 33, Partiand 38
3S, 39, 4, 46, 48, 49 , SO, S1, ss, Primus In ter Pares (Eitler Arasnda
S6, S7, S8, S9, 63, 68, 74, 7S, 76, Birinci) 6S

295
Prusya 36, oo, 124 Saltanat'n Sona Erii (1922) 105
Prut Antiamas ( l 7 l l ) 27 Sanayi Devrimi 7 1 , 203
Prut Nehri 78 Sanayi-i Nefise Mektebi l l l
Prut Seferi 87 San Saltuk 238
Sarmat Hareketi 3 7
Reform ag 1 Devri 34, 38 Savoia 5 , 75
Reformcular 35 Selamlk 226
Reformlar l l O, l l2 , l l 6, ll 7, 64, Selanik 5 , 1 74, 1 75, 1 76, 177, 184,
24 , 255 96, 2 0 1 , 205, 238, 245, 255, 256,
Resne 257 257, 262, 263
Riviera 54, 137 Seluklular 30, 44
Rodos 5 Selim I ( 1 5 1 2-1 520) 5 1 , 54, l l 5, 154
Roma Imparatorluu 4 , 4 3 , 5 6 , 85 Selim II ( 1 566-1574) 84, 144, 1 50
Roma 29, 5 , 1 25 , 132 Selim III (1 789-1807) 127, 130, 140,
Romanos Diogenos (lmparator) 45 1 59, 1 64, 165
Romanov Imparatorluu 200 Sembiyoz 168
Romanovlar, Rusya 77, 1 24 Semerkant 138
Romanya 27, 87, o , 102, 279 Sen Petersbmg 132
Romence 278 Sendikalar 262, 263, 264
Rossini 36, 37 Sened-i Ittifak 89
Rnesans 26 Serilik 199
Ruanda l l5 Srhistan 27, 51, 56, 75, 78, 97, 101 ,
Rufaller 237 102, 1 73 , 205, 279
Rum Ortodoks Cemaat i 87 Srp Kimlii 50
Rumca 46, 47, 259, 263 Srpa 278
Rumlar 87, l l 5, 1 3 , 133, 253, 259, Srplar 33, 50, 97, 1 78
260, 269 Sikkeler 14 7, 149
Rus-Ingiliz-Osmanl Ittifak ( 1 798) Silahsztandrma 166
1 29 Sinema 236
Ruslar 77, 79, 89, 98, 100, o , 1 3 , Singapur 54
134, 3 9 , 141, 266 Sivil Brokrasi l l l , 1 1 3
Rusya 75, 77, 79, 96, 97, oo, o , Sivil Oligari 68
1 0 2 , 1 0 3 , l l 0, 1 1 3, 1 2 5 , 1 3 5 , 144, Slavlar 64
159, 1 78, 1 79, 190, 270 Slovenya 75
Sofya 84, 1 32, 149
S. Vraanski 251 Souk Sava 125
Sa'diler 23 7 Sosyal Hareketlilik 213, 214
Sadabad 229, 232 Sovyet Rusya Siyaseti 30
Saddam Hseyin 285 S mrgeeilik 39
Safavi Devleti 29 , 51 Smrgeler 1 1 8
Safavi Savalar 63 Spor 236
Safaviler 54, l l 5, 124 St. Bartholomew Yortusu Katliam
Salra l 55 (1 572) l l 5
Saint-Jean valyeleri 51 St. Gotthard arpmas (1 664) 137
Sakz Adas 14 Stefan Duan (Srp Kral) 57
Salankamen 75 Stockholm 1 32
Salgn Hastalklar 04, l 74 Suistimaller 1 2 9

296
Sumatra 136 Tekirda 266
Sung Devleti (in) 28 Tekkeler 236
Suriye 28, 43, 55, 100, 104, 107 , 1 14 , Temevar 75
153, 1 6 1 , 164, 1 79, 185, 190, 195, Te pedelenli Ali Paa 85, 89, 163
198, 199, 226, 228, 267, 273, 279, Tercme Odas 1 06, 131
283 Te rr Dnemi, Fransa ( 1 793-94) l l S
Suudi Arabistan 2 7, l 04 Tekilat- Mahsusa 267, 268
Suud! Hanedam 90 Ticani Tarikat 9 1
Sleymaniye Medreseleri 2 1 3 Ticaret Alar 29
Snni 1 6 2 , 2 1 2 , 260 Ticaret Yollar 43, 54, 5 5
Srekli Diplomasi 1 23 , 1 26, 130 Ticaret 2 9 , 82, 1 06, l l 3 , l l 9, 1 3 1 ,
Svey Kanal (1869) !Ol, 102, 183 1 7 1 , 1 76, 1 8 1 , 182, 183, 185, 189,
Szerenler 251 190, 1 9 1 , 193, 196, 206, 2 1 8. 260
Silzerenli k 89 Tirnar 60, 6 1 , 64, 69, 8 1 , 86
Sykcs-Picot Antiamas (19 16) 104 Timur (Hkmdar) 30, 35
Timurl u Hanedam 48
afii Mezhebi 162 Tipu Sultan (Hkmdar) 140
ah Pehlevi 281 Tokat 206
am 43, 84, 86, 1 00, 1 5 1 , 1 58 , 1 59 , Tomor Da 238
1 6 1 , 162, 163, 165, 183, 193, 205, Topkap Saray 147, 150, 154, 241
224, 233, 260, 261, 265, 272 Topkap Surlar 164
er'! Mahkemeler 254 Toplumsal Hareketlilik 219
eriat Kurallar 69, 1 1 2 Toprak Kayplar 95, 96, 271
eyh Vcliullah 91 Toprak Mlkiyeti 30, 283
iddet (poli tikas 1 kullanlmas) l l 4, Toulon 54
1 1 5, 1 1 6, ll 7. 1 1 8, 266 Trablusgarp Sava ( l 9 l l-12) 102
i! 151 Trabzon 5 1 , 1 83, 184, 227
Tripolis 1 1 5
Tacirler 81, 226. 234 Tl.na Nehri 3 1 , 5 5 , 79, 85, 102, 1 78 ,
Tahran 1 32 1 8 2 , 184
Taksim Mezarl 232 Tunus 102, 1 18
Takvim 239 TuvaJetler 237
Talat Paa 267 Tccar Devletleri 43
Tanr'nn Gazab 34, 35 Tccarlar 193, 194
Tarmsal Yerleim Alanlar 44 Tketim 82
Tarikatler 236, 23 7, 238 Turk Gerleri 27, 30. 43, 44, 45, 4 6 ,
Tamaclk 1 8 1 , 182, 183, 185, 189, 47, 49, 2 1 3
196, 205 Trk Gleri 282
Tavizler 74 Trk Imgesi 37
Tavla 234 Trk Kahvesi 38
Tebaa 32, 64, 65, 73, 77, 96, 98, 107, Trk Milliyetileri 105
109, l l 0, 1 1 2 , 1 13 , l l 4, 1 1 5, l l 6, Trk Milliyetilii 2 7 1 , 273
11 9 , 128, 130, 136, 147, 1 49, 1 72, Trk Modas 37
1 77 , 188, 195, 220, 221 , 250, 255, Trk Mzii 35, 36
266, 268, 269, 270, 272, 280, 285 Trke 39, 44, 46, 47, 258, 259, 269,
Tebriz 184 278, 279
Tehcir 179, 267 Trkiye 27, 28, 43, 98, 107, 129, 179,

297
 9o, 228, 249, 273, 274, 277, 278, Vidinli Osman Pasvanolu 85
279, 28, 282, 283, 284 Vikoyen Dnem 37
Trkler 25, 26, 30, 35, 37. os. 236, Viyana Habsburglar 36
249, 252, 260, 2 7 , 273, 280, 282, Viyana Kuatmas ll ( 1683) 25, 37
283, 285, 284 Viyana Mzesi 26
Trklk 27 Viyana 25, 26, 29, 3 , 35, 4 , 55, 75,
Trkmen Beylikleri 45, 46, 47 o3, 24, 25 , 1 26, 2 7, 130, 39,
Trkmen Isilalar 46 84
Trkmenler 44, 45, 48, 49, 59
Trkoruanya 37, 39 Wagner 36
Ttn 233 Wal Disney 25
Washington 1 32
Ukrayna 4 , 75
Ulam 1 1 9, n, 75 , 180, 82 Yabanc Sermaye 1 8. 1 1 9
Ulema 29 , 69, 8 , 87, 1 1 0, 148, s3 , Ya hudi Soykrm 1 1 5
5 7, 62 , 2 1 3 , 21 4, 242 Yahudi Tacirler 64
Ulus-Devlet 1 1 4, 1 1 5, 1 1 6, 1 37. 252. Yahudiler 83, 1 1 5 , 97, 206, 25 , 253,
272 254, 256, 260, 266, 285
Uak 26 Ya Antiamas ( 1 792) 77, 79
Yaam Dngs 124, 48
cret 66, 1 99, 203, 206, 207 Yavuz Sultan Selim (ayr. bkz. Selim 1)
l Ittifak ( 1 799) o1
mme 1 34 Yedikule Zindanlar 127
rdn 27, 43, o4, 79, 284 Yekaerina (Byk / arie) 77, 79, 4
Yemen Kahvesi 233
Va ftizci Yahya 54, 239 Yemen 91
Vahhabl Devleti 1 34 Yeni Dnya 29, 74, 1 1 2 , 1 24, 75,
Vahhabl Hareketi 90, 9 , 92 83, 9 2
Vahhabi Isyanclar s Yenieri Oca Kaldrld ( 1 826 1 ayr.
Vahhabl Tehdidi 135 bkz. Vaka-y 1 layriye) 85, o7, 08,
Vahhabiler 92 s. 9, 206
Vaka-y Hayriye o8 Yenieri Oca 83, 84
Vakflar 68, 69, 8 , 88 Yenieriler 36, 63, 68, 77, 83, 84, 85,
Valois 28 89, o7, o8, o9. 162, 205, 206,
Varna Zaferi ( 1 444) 5 2 1 3 , 222
Yasallar 58, 59, 140 Yerel Osmanllar 90
Yasallk 97 Yerleim rnleri 256
Veba Salgn 56, 17 4, 75 Yldz Saray 49 , 54, 24 , 243
Venedik (Cumhuriyeti) 29, 43 , 50, 55, Yirmisekiz (Mehmet) elebi 1 30
56, 75, 78, 24, 1 28, 137, 8 Yo ksullar o6
Venedikliler 58 Yo ksullama 6
Vergi 44, 5 5 , 59, 60, 6 , 62, 66, 88, Yu nan Bamszlk Sava 1 ls yan
o5, o8, o9, 1 0, 1 1 7 , 1 18 , 28, (1 82 1 -30) 98, oo, o6, 4, B ,
29, 6, 65, 67, n . 94, 197, 1 33
200, 254 Yu nanca 259, 278
Versailles (Saray) 82 Yunanistan 27, oo, o2, 04, 76 ,
Vesfalya Bar (Wesphalia 1 648) 29 1 7 7, 235, 279

298
Yunanllar 249, 253 Zimmiler 253
Yzyl Savalar 28 Ziraat Bankas 1 6 7
Zitvatorok Antiamas ( 1 606) 1 27
Zahir-l mer 1 63 Zonguldak 1 77
Zige tvar 74

299
 smanl mparatorluu'nun tarihi son yllarda e

itli lkelerde yeni yaklamlarla ele alnp ince

leniyor, yeni inceleme alanlar ortaya kyor.

Artk Osmanl tarihinin yalnzca siyasal yn

zerinde durulmuyor; ekonomik, toplumsal , kltrel vb . ynle

ri de derinlemesine aratrlyor. Donald Quataert bu kitapta, sz

konusu yeni birikimden yararlanarak farkl bir sentez sunuyor.

nce Osmanl siyasal tarihini b tnyle gzden geiren yazar,

Osmanl mparatorluu 'nu , zgn yanlarn gz ard etmeden,

ama tamamen benzersiz bir lke olma dn da vurgu layarak

karlatrmal bir ereveye yerletiriyor. Bu ereve, Osmanl

Devleti'nin devletleraras ilikilerdeki yerinden popler kltre,

tarm, imalat, ulam ve demografi alanlarndaki gelimelerden

cemaatler aras ilikilere ve Osmanl mirasna ok geni bir yel

pazede kendini gsteriyor. Osmanl Imparatorluu, 1 700- 1 922 ,

zellikle Osmanl tarihi alanna yeni girenler, ama ayn zamanda

bir toplu deerlendirme okumak isteyenler asndan, el altnda

bulund urulmas gereken bir eser nitelii tayor.

ll r rn
i LETiiM 860

ARATIRMA
i NCELEME 1 34
9 7 89 r'SO 500930