KITAP YAYINEVI- 4

SAHAFTAN SEMELER Dizisi 1

ALBERTUS BOBOVIUS YA DA SANTURi Ali UFKI BEY'iN ANILARI:

TOPKAPI SARAYI'NDA YAAM

iLK BASlMLARI
VIYANA 1669
PARMA 1679

ZGN ADI
TOPKAPI1 RELATION DU SERAll DU GRAND SEIGNEUR/ALBERTUS BOBOVIUS

1999, ACTES SUD

2002, KITAP YAYlNEVI LTD.

SUNAN VE NOTLAYANLAR
STEPHANOS YERASiMOS VE ANN/E BERTHIER

EViREN
All BERKTAY

DZELTi
NURETTiN PiRiM

KiTAP TASARIMI
YETKi N BAARIR, DEK

TASARlM DANIMANLII
BEK

KAPAK MINYATR
Hnemame, 6. yzyl

GRAFiK UYGULAMA VE BASKI

MAS MATBAACILlK A..
HAMIDIYE MAHALLESI, SOUKSU CADDESi NO. 3
34408 KAITHANE IsTANBUL
T: 0212 294 10 00
E: INFO@MASMAT.COM.TR
SERTiFiKA NO: 12055

3. BASlM
MART 2009, iSTANBUL

ISBN 978-9758704-057

YAYlN YNETMENi
AGATAY ANADOt

KTAP YAYlNEVi LTD.

KAltT HANE BNASI
HAMDYE MAHALLESi, SOGUKSU CADDESi NO. 3/IA
34408 KAGITHANE. STANBUL
SERTiPi KA NO: II07J4009175
r: (o22) 294 Gs ss F: (o22) 294 Gs sG
E: kitap@kitapyayinevi.com
w: www.kitapyayinevi.com
 Topkap
Saray'nda
Yaam
SuNAN vE NoTlAYAN lAR
STEPHANOS YERASMOS VE AN N I E B E RTHI E R

EVREN
AL B E RKTAY

KitapYAYlNEVi
,/
 NDEKLER
YAYINCININ NOTU II
SuNu: BIR oCLANNN ANrLARI 12
SRADII BiR YAAM 12
SARAY MusiKNASI 12
oK YNL BiR KiiLK 13
SoN YILLARI 13

>YNADIGI RoL 14

SARAY BETMLEMESNN YKS 14

YAZMA NSHALAR 15
PARS METNi VE LGNLG 15
ENDERUN MEKTEB 16
TOPKAPI: HONKAR SARAYININ BETIMLEMESI 23

SARAYIN DURUMU 23
PADiAHIN SARAYIDiGER PRENSLERN SARAYLARINA BENZER 24
SARAYDAKi ERKEKLER KADlNLARDAN AYRI YAAR 24
HocALAR VE ZANAATKARLAR SARAYA GiREBiLiR. HNKAR HocAsr 25
ERKEKDAiRELERNN BA HADIMAGASI 26
HASODABAI 26
NEFER VEYA RTBESZ HADIMAGALAR 26
KKODA KAHYASI 26

AK HADIMAGALARIN SAYISI. AK HADIMAGALARIN MAAI 27

VALDE SULTAN AGASI, ERZADELER AGASI 27
VALDE SULTANIN HAZNEAGASI 27

VALDE SULTANIN KiLERAGASI 28

BYKODA AGASI 28

KKODA AGASI 28

BAKAPI GLANI 28
MESCTBAI 28
KARA HADIMAGALARIN MAALARI 28
KAFTANLI VEDOLAMALI OGLANLARI 29
. SARAYINDiLSiZLER 29
 MusAHP DiLsizLER 29
YEN SARAY'IN PLANI. SARAYlN KNC AvLusu 30
SARAYN BiRiNC Avwsu 30
BAB-I HMAY"UN 30
KAPcLAR. AsKERLER KENTIE AsLA SiLAH TAlMAZ 32
SuR- SuLTANi 32
SARAYlN ALANI VEYA EVRES 32
SARAYlN KNC AVLUSUNA GiRENLER 32
BAB-I HMAYUN 32
BABSSAADE AGALARI, DiVAN TOPLANTILARI 33
BAB-I HMAYUN (BABSSAADE] 33
KAPIAGASI VE GREVi 33
OGLANLARININ BYKODASI 33
YusuF, PADiAHIN oGLANLARININ PR 34
OGLANLARININ KKODASI 34
OGLANLARININ ALAKGNLLLG 34
SARAY KADlNLARININ ALIMALARI, BEZ STNE NAKI 34
ABDEST. ABDES'I;' GNAHLARl SiLER 35
ABDEST NEDR VE NE ZAMAN ALINIR? 35
GusL ABDEST NEDR vE NE ZAMAN ALINIR? 36
ABDEST YAHUDiLERDEN ALINMITIR 36
BAB-I HMAY"N'UN [BABSSAADE'NiN] KARISINDAKi KAPI 36
OGLANLARI GNDE BE YAKT NAMAZ KLAR 36
SARAY KAHYASININ DASI. OGLANLARININ FARKLI MAALARI 37
OGLANLARININ ACEMLG 37
HPODROM (AT MEYDAN!] 37
OGLANLARININ KMALARI 37
SiPAHLERLE YENERLERN ATMASI 37
SARAYDAN IKMA PAA VEYA BEYLERBEY. SARAYDA TERFLER 38
SARAYA KABUL EDLEN HIRSTYAN KLELER 38
DEVRME ocuKLAR. DEVRMELER NASIL SEiLiP GTRLR? 38
ERMENLER DEVRME VERGSNDEN MuAFT UTULUR. BuNuN NEDEN 39
ERMENLERN VE NASTURILERN NANCI 40
YAHUDLER DEVRME VERGSNDEN MUAF TUTULUR. BUNUN NEDEN 40
 TRKYE'DE HoR GRLEN YAHUDiLER 40
ACEMOGLANLARI 41
D SARAYLARIN OGLANLARI 42
DOLAMALI OGLANLARININ YEMEKLER 42
TRK EKMEG 42
PADAHA EDLENDUALAR 43
PiLAV 43
TRKLERiN KANAATKARLIGI. TRKLERDE EN oK YENEN ETLER 43
TRKLER SoGAN vE SARMISAGI SEVER 44
RAMAZAN 44
TRKLERDE ORU 44
OGLANLARININ ECEG. TRKLERiN ECEG. ERBET 44
DOLAMALI OGLANLARININ AGALARI. ACEM OGLAN SARAYLARININ AGALARI 4S

ODABAININ YETKiLER 4S
OGLANLARININ YATAKLARI 46
OGLANLARININ UYKU SRES 46
OGLANLARININ YATAKTAN KALKII 46
HAMAMCIBAI 47
OGLANLARININ SAKAL UZATMASI YASAKTIR 47
KiRLLK AGlR BiR BiM.DE CEZALANDIRILIR 47
TELLAKLAR, BERBERLER VE CRETLER 48
OGLANLARININ ZLF UzuNLUGUNA LKN KuRALLAR 48
HER ODANIN MAM! 48
TIMARHANEC 48
HASTALARlN TEDAVS 48
ACEM OGLANI SARAYLARlNDA SK GRLEN HASTALIKLAR 49
EDRNE SARAYlNDA VEBA SALGlNI 49
KuRBAN BAYRAMI 49
KALFA 49
EMECBAI SO
D SARAYLARDADivAN so
BYK SARAYDA CEZALAR. PADAH AFFEDER 5
MESCTLER SI
HOCALAR 5
 KiTAPI 52
OGLANLARININ SANDIKLARI 52
CzHANLIK VEYA tLER iN DuA 52
LMLERNDEN SoNRA DuA OKUNSUN DiYE KuRULAN VAKlFLAR 52
RuH MAHER GNNE DEK CESETLE BiRLiKTE MEZARDA I<AuR 52
AZAP 53
MsLMANLARN HEPsi CENNET'E GiDECEKTR 53
CEHENNEM 53
MUHAMMED, TEStS GiZEMNE KARI SAVA AlYOR 53
PADiAHIN ocUKLARI. EHZADELERN EGTM 56
KEMANKELER 57
. PALA TAtM .59
PEHLiVANLAR 59
MzRAK TAtM 6o
CNDLER, YiGiT BiNiciLERiN AT sTNDEKi BECERLERi 6o
TRKLERiN AT EGiTME TARZI 6
TRKYE'DEKi Yi SEYSLER 6
ATLARA YRTLEN GNLK OLAGAN MESAFELER 62
ATLARlN KouM TAKlMLARI. PADiAHIN ATLAR VE HARALARI 62
BYK EMR AHUR 62
PADAHLA BAYRAMLAMAYA GELEN RicAtN TEBRiKLERiNDE UYULAN MERASM 63
TATAR HANI VEYA TATARiSTAN MFARATORU 64
VEZRi AzAM 64
MFT [EYHLSLAM] 65
SULTANLARlN ARABALARI 66
ARZAGALARI 66
SEFERLiLER. PADiAHIN AMAIRCIBAISI 66
OGLANLARININ AMAlRLAR NASIL YIKANIR? 67
KiRLiLK GAYET SERT BiR BiiMDE CEZALANDIRILIR 67
OGLANLARININ OYUNLARI VE EtLENCELER 67
SARAYIN I<ADIN AMAIRCILARI 68
OGLANLARININ GiYSi TEMZLG. TRKLERiN TATL GN CUMA 68
PABULARIN TEMZLG 69
OGLANLARININ BRBRLERNE DUYDUGU SRADII AK 70
 DNMELER 71
FARSA RLER 72

PADAHIN HOYRAT AK!. IV. MURAD'IN GZDESi 72

u ANDA TAHTTA BULUNAN IV. MEHMED'iN GZDESi 72

I<ADINLARIN BiRBRLERNE AK 72
Ki ArGA VERiLEN EGLENCEL CEzA 73
TRK MusiKisi 74

ARiTMETiK 74
HAMAM 74

TRK HAMAMLARI 75
HNKAR HAMAMI 75
HAMAMLARIN Y VE KT ETKLER 75
TRK HAMAMLARININ MiMARS 76

MusiKi ODAs 76

ODA MusiKisi 76
MusiKDE KONERTOYA PEK TiBAR EDiLMEZ. TRK MusiKisiNN LLER 77
TRKLER MusiKY NoTAYA GERMEY Hi BiLMEZ 77

HALK ARKILARI 78
RE SoL UT (Do] FA VEYA RAsT MAKAMINDA PEREV 78

SEMA'f 79

TRK 0ZANLARI. TRKE DiZELERN Ls. TRKE siMLERDE CiNsiYET 79

RAKKASLAR, MUKALLHER 79

CENK MusiKisi ALGILARI 79

DAVULLAR vE BoRULAR 8o

SuBAI. sTANBUL'DA GEcE NBETi VE DEvRiYEsi 8o

BosTANCIBAI 8o

ODA MusiKisi 8r

HNKAR SOFRASI 90

OGLANLARlNIN GRENM 105

oGLANLARININ OYuN vE EGLENCELER 108
SESSZLK VE TEVAZU; KAVGACILARIN CEZALANDIRILMASI 109

NOTLAR II2

I<AYNAKA 126
YAYINCININ NOTU
alaftan Semeler Dizisi'nde ilk basmnn zerinden en az 75 yl

S gemi ama ya Trkiye'de hi baslmam ya da tekrar baslmasn

yararl bulduumuz eserleri yaymlayacaz. Bu dizinin ilk kitab-
nn, Albertus Bobovius ya da Santuri Ali Ujkt Bey'in Anlan: Topkap Sara
y 'nda Yaam olmas bizce ok arlaml: En nemli bestekarlanndan biri
nin Topkap Saray'ndaki yaam anlatan yazmasn ancak 337 yl sonra ya
ymlayabilen bir lkeye herhalde pek sk rastlanmaz. stelik Ufki'nin tah
minen 665'te yazd metni Almanlar 669'da, talyanlar da 679'da ya
ymlamken... Yine de elinizdeki metin bu basklardan yararlanarak ha
zrlanmamtr. 685'te, yani Ufki'nin tahmini lm tarihinden on yl
sonra Fransa'nn stanbul elisi olan Pierre de Girardin bir biimde Ali
Ufki'nin metnini ele geirmi ve bunu Franszcaya evirip sanki aratr
malar sonucunda kendi yazm gibi Fransa'ya yollamtr. Bu nedenle
metinde biri Ali Ufki'ye dieri Girardin'e ait iki "ses" duyulmaktadr.
Okurun bu sesleri kolaylkla birbirinden ayrabileceine ve Girardin'in,
Annie Berthier ile Stefanos Yerasimos'un Sunu blmnde belirttikleri
gibi, "genellikle art niyetli yorumlar"n Ali Ufki'ye mal etmeyeceine ina
nyoruz. Gelecekte Almanca metnin evirisini yaymlayarak okurlanmz
Ali Ufki ile babaa brakabilmeyi de istiyoruz. Berthier ve Yerasimos'un
son derece aydnlatc notlarn kitabn sonunda bulacaksnz. Sadece
Fransz okur iin anlaml olan baz notlar bu Trke basmda yer almyor.
SUNU: BR OGLANININ ANILARI
SIRADII BR YAAM

in alh yz on yl, bugn Ukrayna'da bulunan Lvov kentinin soylu

B bir Leh ailesinde bir erkek ocuun dnyaya geliine tank oldu.
Wojciech ad verilen bu ocuun benzersiz bir yazgs olacak ve ge
lecekte Albert Bobowski, Albertus Bobovius, Alberto Bobovio, Trke [im
la yorumlaryla] Ali Bey, Hali Bey, Alli veya Hulis Bey ve nihayet Ufki
mahlas ile Ali Ufki Bey olarak birok isimle tannacakhr. Wojciech Bo
bowski delikanllnda iyi bir eitim ald, Latince ve Yunanca'nn yan s
ra musiki de rendi. Ama birdenbire yks olduka garip bir seyir izle
meye balad: Krm Tatarlarnn herhalde on sekiz yana doru tutsak
edip stanbul'a gtrd Wojciech, orada Mslman oldu ve deyim ye
rindeyse ikinci bir hayata balad.

SARAY MUSKNASI
Daha gen yata birok dil konuan ve Edirne saraynn acemi
iolanlar kiasnda bir sre kalan Wojciech, saraya [Topkap] girdiinde
ya yirmi iki ile yirmi dokuz arasndayd: Topkap Saray'nda on dokuz yl
kalacakt. Enderun'da eitimini tamamlad, Trke rendi, Trk musiki
siyle ve alglaryla tant, hanende oldu; Bah musikisindeki yetenekleri
ok takdir ediliyordu; ona sarayda musiki hocal ve sarayn musiki oda
snda sazendelik grevi verildi; Santuri lakab da musiki odasnda santur
almasndan kaynaklanyordu. Metnin bir blmnde musiki alanndaki
en byk kozu aka belirtilmitir: Nota yazm bilgisi sayesinde bir kez
bile duyduu havalar kaydedebilmesi ve aylar sonra bunlar tek nota atla
madan yeniden alabilmesi. Bu zellii onun bir tr sihirbaz gibi grl
mesine yol at. 6so'lerde Avrupa notalama usulyle kayda geirilmi
Trk klasik musiki eserlerinin ve halk ezgilerinin en eski versiyonlarn
ieren bir mzik antolojisi hazrlad. Mecmua-i saz sz [Ali Ujkt Edvar
diye de bilinen] bu eser Londra'da, British Library'dedir (Sloane, 3n4).
Eserin msveddesi niteliindeki, iir ve ark Mecmuas balkl bir dier

12 SUNU: B I R loLA N I N I N AN I LARI

alma ise Fransa Ulusal Kitapl'ndadr (Bibliotheque nationale de
France, Trke 292).

oK YNL B R KLK
Onu musikiinas ve bestekar yapan yeteneklerinin yan sra, birok
eserinde karmza dilbilimci, air, evirmen, tarihi ve hatta belki de bir
nakka (minyatr ustas) olarak kar. Ali Ufki Bey baz Avrupa kaynakla
rnda ileri srld gibi on yedi olmasa da, herhalde bir dzine kadar dil
konuuyordu: Lehe, Franszca, ngilizce, Almanca, Latince, eski Yunan
ca, modern Yunanca, talyanca, Trke, Farsa, Arapa. Eserlerinin birok
nshas Avrupa'daki eitli ktphanelerde korunmaktadr. ngiltere ve
Fransa'da on be kadar yazma ve sekiz matbu eseri saptanmhr.

SoN YILLARI
mrnn son yllar hakknda fazla bir ey bilinmiyor. Anlalan,
657'ye doru saraydan ayrlp Msr'a, bir paann yanna gitmi, sonra
azat edilerek stanbul'a dnmt. 662-664'te en nemli eserlerinden
birini, Kitab- Mukaddes'in Trke'ye evirisini gerekletirdi. Baz Avru
pa kaynaklarna gre Divan- HmayC.n'un batercmanyd; ama bu, Os
manl kaynaklarnca dorulanmamakta, zellikle de Hezarfen Hseyin
onu 67o-67'de, batercman Panayiotis Nikusios'un ardndan, ikinci
tercman olarak gstermektedir. Her ikisi de Latince ve Yunanca'dan e
viri yapyordu.
Fransa kralnn kitaplk muhafz Carcavy'nin iyi yazmalar, sik
keler ve madalyanlar aramak zere Dou'ya gnderilen Peder Vansleb'e
verdii talimatlarda da Ali Bey'in ad gemektedir: Bu talimatlarda,
"aratrmalar ve yolculuklar srasnda, Trke, Arapa, Farsa ve Erme
nice gibi birok Dou dilini iyi bilen, namuslu bir adam bulabilirse, onu
Majestelerinin hizmetine almaya ve daha elverili, onurlu koullar sa
lanaca vaadiyle buraya getirtneye almas" bildirilmekte ve devam
edilmektedir: "Bir sre nce, bu ie gerekten layk bir kii olan, Padi
ah'n tercman Ali Bey'i dnmtk" (H. Omont, Missions archeolo
giques. , s. 59).
..

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM IJ

 YNADIGI ROL
Ali Ufki, Avrupa ile Yakndou arasndaki ilikilerde hem kltrel,
hem de diplomatik bir rol oynad; stanbul'dan gelip geen veya orada s
rekli kalan birok Avrupalyla, eliler, seyyah alimler, tccadar, doubilim
ciler, misyonerlerle srekli temas halindeydi. Antoine Galland istan
bul'daki misyonu srasnda, 67o-673'te onunla karlatn ve ondan
Trke dersleri aldn gneesinde belirtmektedir. Cornelio Magni onun
Topkap Saray betirnlemesini 679'da Parma'da talyanca olarak bastrd;
Anglikan misyoner Isaac Basire ile hararetli tartmalar yapt, ngiltere se
fri Thomas Smith'le (638-7o) ngiltere'ye bir yolculuk yapmay tasada
yacak lde dost oldu. ngiliz John Covel, Levinus Warner, sveli Claes
Ralamb, Jean-Baptiste Tavernier, Johann Ulrich Wallich, Paul Rycaut,
Nicolaus Brenner'le balant kurdu; bu isirnlerin hepsi yazlarnda ondan
az veya ok sz edecekti. Ali Ufki diller ve kltrler hakkndaki bilgileri sa
yesinde onlarla edebi, dini, diplomatik birok konuda sohbet edebildi, onla
ra birok kez tercmanlk, hatta yazl eviriler yapt. 654'te Latince-Trke
bir Hristiyan din ve ahlak dersleri (catechisme) kitab yazd; 66s-673 ara
snda Eski Ahit'in Mezmurlar blmn Trke'ye evirdi ve notalaryla
birlikte yayrolad (Bibliotheque nationale de France, Trke ek 472).
Bu zengin ve hareketli hayatn kanavas ancak farkl kaynaklarn
kesimeleri sayesinde oluturulabiliyor, nk gerek Dou gerekse Bat
kaynaklar, saylar az olmasa da (Covel, Galland, Girardin, Hezarfen H
seyin, Kantemir, Pierre Bayle, sonra Babinger vb), ayrntlar konusunda
olduka cimridir ve bu kaynaklarn pek ou hala yazma halindedir.

SARAY BETMLEMES'NN YKS

YAZI M I
Bobovius talyanca metni ilk kez 66s'te, sarayda kan bir yangn
dan hemen nce yazmtr, metnin ilginlii de buradan kaynaklanmakta
dr. Nicolas Brenner'in Almanca evirisi 667'de Viyana'da, J. J. Kr
ner'den kt (Serai Enderun; das ist inwendige beschaffe nheit der trkisehen
Kayserl, residentz, zu Constantinopoli die newe burgk genannt sampt der ord
nung und gebrauschen so von Alberto Bobovio Leopolitano); eser 679'da Par-

5UNU: B i R ioLA N I N I N AN ILARI

ma'da Cornelio Magni tarafndan talyanca olarak basld (Quanto di piu
curioso e vago ha potuto raccorre Comelio Magni... per la Turchia) ve sonra
birok kez yeniden yayrnland (Relazione del seraglio del Gran Signore delle
parti piu recondite di esso, distesa di Alberto Bobovio Leopolitano, trattenuto
con nome di ali Bei, in qualita di Paggio di Musica, I. ciltte, s. 502-6o1'de
dir). Rycaut, 1668'de yaymlanan The Present State of the Ottoman Empire
adl eserinde, Bobovius'un Topkap Saray Betimlemesi'nden alntlara yer
vermitir.
Paris yazmasnn ksmi bir ngilizce evirisi de bulunmaktadr:
C. G. ve A. W. Fisher, "Topkap saray in the Mid-Seventeenth Century:
Bobovi's Description", Archivum ottomanicum, X/1985 (1987), s. 5-8.

YAZMA NSHALAR
British Library, Harley Koleksiyonu, no: 3409'da Ali Ufki'nin ese
rinin talyanca versiyonunun yazma bir kopyas bulunmaktadr. Bal
yledir: Serai Enderun, cive Penetrale dell'seraglio detto nuovo dei G. Sri e Re
Ottomani, la desenttione del loro vivere e costumi ed altri esserciti, scritto da me
Alberto Bobovio, sequolitano polaccho, fatta al qual tempo di sultan strangola
to, e nel tempo del presente G. S. sultan Memetto,.figliolo del predetto sultan Ib
rahim. ngiltere'ye John Covel'n getirdii, Pera'da yazlm, 1665 tarihli
ve Bobovius imzal bu nsha, 1715'te Harley'e gemi, en sonunda da
British Library'nin koleksiyonlar arasna katlmtr. Harvard University
Houghton Library'deki (Fr. yaz. 103) bir dier Franszca kopya, 1685'e
doru stanbul'da ortaya karlmtr ve bu yaynda sunulan Girardin'in
metninin bir kopyasdr.

PARS METN VE LGNLG

Burada sunulan metin, Fransa Ulusal Kitapl'nn yazmalar bl
mnde saklanan bir yazmadan (nouvelles acquisitions .franaises, 4997) aln
mtr. 323 sayfalk bu yazma krmz deri ciltlidir. Eserin banda iki gra
vr yer almaktadr (bu baskda gravrlere yer verilmemitir): Vee de Cons
tantinople [Konstantinopolis'in Grnm] ve La Pointe du Serrail ve du
Palais de l'Ambassadeur d'Angleterre a Fera (Bovinet sculpsit) [Pera'daki n-

TOPKAPI SARAYI ' N DA YAAM

s
giliz Elilii'nden Sarayburnu'nun Grnm]. Metin iinde verilen nu
maralar, yazmann banda izilmi bir saray planna gnderme yapmak
tadr. Sonda yer alan ve kitabn sayfalanna hibir gnderme yapmayan di
zine bu baskda yer verilmemitir.
Guilleragues'n yerini alarak Fransa'nn stanbul elisi olan, parla
mento danman Pierre de Girardin'in kentte bir yl kaldktan sonra
r686'da yazd bu metin, [Ali Ufki'nin] kayp durumdaki zgn metnin
den kopya edilmitir. Uzun bir mektup biimindeki metin Girardin'in Pa
ris'teki hamilerinden Colbert de Croissy'ye gnderilmitir. Pierre de
Girardin, Ali Ufki'nin talyanca yazd zgn saray betimlemesini Fran
szca'ya uyarlamhr. Parma basksnda dorudan birinci tekil ahs kulla
nlrken, bu metinde konuan Bobovius deil, metni srekli kendi kiisel
yorumlaryla ssleyen sefrdir. Zaman zaman Bobovius'un szlerini yine
lernek zorunda kalan Girardin, ondan sarayda uzun sre yaam bir Trk
dost diye sz etmektedir; zaten bizzat gzden geirip dzelttii bu anlah
boyunca kendisine birok haber kayna icat etmitir. Betimleme okunun
ca, gerek naklettii ayrntlar, gerekse grme, kendini grme ve bir adan
bakarak kendini sezirleme alarndan, bu metnin ilginliinin ve zengin
liinin farkna varlmaktadr.

ENDERUN MEKTEB
Bobovius'un, sarayda geirdii on dokuz yl boyunca nc avlu
nun 130 metreye no metrelik dikdrtgen alanndan ve oraya alan b
lrrlerden ok ender durumlarda darya ktn varsaymak byk bir
hata olmaz. Ne zaman hastalansa veya iolan koularndaki demir di
siplinden kurtulmak iin ne zaman hasta taklidi yapsa, sarayn birinci av
lusundaki, kullanlmayan Aya rini Kilisesi'nin karsna den birnarha
neye (saray hastanesi) gitme hakkna sahipti. Mutlaka hasbahede padiah
iin musiki icra etmiti ve belki kadnlarla cariyelere konser vermek zere
gzleri bal olarak harerne de gtrlmt. Hepsi bu.
Konstantinopolis'i fetheden ve Topkap Saray'n kuran Fatih Sul
tan Mehmed, imparatorluun Hristiyan ocuklarn, sava tutsaklarn,
Avrupa'daki snrlarn tesine yaplan aknlar, deniz saldrlar veya Akde-

6 SuNu: B i R loLA N I NIN ANILARI

 niz sahillerine yaplan basknlar srasnda esir alnanlar, Rusya ve Kafkas
ya'dan getirilen kleler iinden devirilmi, yalar on be ile otuz arasnda
deien, yz elli ila drt yz gen adam bir buuk hektardan daha k
k bu alanda bir araya toplamt. Seksen ak hadmaay onlarn gzeti
mine memur etmi ve bu kmeyi idaresinin ekirdek kadrosu haline ge
tirmiti. Enderun mektebi altm sadrazam, yzden fazla vezir, yirmi
kapudan paa ve binlerce yksek memur, vali ve defterdarn yan sra, sa
natlar, mimarlar, hattatlar, besteciler, ressamlar, tarihiler ve airler de
kard. Din hiyerarisinin en stnde yer alan byk mft de (eyh
lislam) saraydan km olmakla birlikte, ulema dndaki Osmanl sekin
lerinin en st snf Enderun'dan yetiti.
II. Mehmed'in yerletirdii sistem, deerlerin hkmdarn ahs
na ballkla lld bir liyakat egemenlii (meritocratie) retebilmek
iin, mutlak monarinin bireyleri ailevi, etnik, kltrel kklerinden kopar
ma isteinin en u noktasyd. Bu koullarda bir yandan hkmdarn io
lan, onun klcnn, pekirinin, hilalinin [krdannn] taycs olmak, di
er yandan da imparatorluun en yksek grevlerine hazrlanmak birbi
riyle elimiyor, tam tersine birbirini tamamlyordu. Temel kitabi eitim,
imparatorluun kkeni farkl unsurlardan oluan ekirdek kadrosunun iki
harc olan islam dininin ve Trk dilinin retilmesinden ibaretti. Bunu,
disiplin -Bobovius srtna yedii deneklerin saysn unutmutu-ve te
rifat kurallarn reten fiili bir eitim tamamlyordu. Yazarmz, anavata
n Lehistan'da iyi bir eitim alm olarak tannsa da, bir balgam skp t
krmek varken niye mendilin iine gizlemek gerektiini anlyamaz.
Sarayn mimari yaps ve zellikle de farkl blmlerin ilevlerine
gre dzenlenii bu ilkeleri somutlatrr. Avlularn evresine serpitiril
mi kklerin, Batl bir gzle baklnca dzensiz gibi grnmesi yanltc
dr. Bu dzensizlik aslnda kat bir hiyerariyi gizler. Surii kenti barnd
ran yarmadann tepe noktasna ulaan bir hat zerinde art arda diziimi
avlu, kamusal alandan zel alana doru giden bir sra iinde Boazi
i'ne bakan Sarayburnu'na doru ilerler. Sudara alm Bab- Hma
yC.n'dan, eitli idari blmlerin bulunduu ve herkese ak olan birinci
avluya girilir. kinci kapdan [Babsselam, Orta Kap] ikinci avluya, Divan-

TOPKAPI SARAYI'N DA YAAM 17

 Hmay(.n'un da bulunduu kinci Yer'e geilir. Buras, Divan- Hma
y(.n'a katlan vezirlere [kubbe vezirleri] ve onlarn maiyetlerine, her ay
da.bir ulufe almaya gelen yenienlere ve kimi zaman da Divan'dan bir ta
lepte bulunmaya gelen dileke sahiplerine aktr.
nc kap olan Babssaade'yi akaalar bekler. Kapnn tam kar
snda nc avlunun dandan grlmesini engelleyen Arzodas bulu
nur. Buras hnkatn huzuruna kabul edilen ayrcalkl kiilerin, Osmanl
ricalinin veya elilerin saray iinde gidebilecei en son noktadr. Altndan
yaplm taht- hmay(.n da, iki byk dini bayramda Babssaade'nin
ikinci avluya doru uzantsn oluturan sayvann altna yerletirilir; byle
ce padiah kendisine sayglarn sunmaya gelen ricali kabul eder. Ama ne
nc avluya, ne de harerne kimse girebilir. Zaten bu iki yer arasndaki
balantlar mkemmel kurulmutur. Padiahn iolanlaryla birlikte ya
ad nc aviuyu ak hadmaalar; padiahn kadnlaryla birlikte yaa
d haremi ise kara hadmaalar korur; nc avluya zenle seilmi ve
muhafzarn elik ettii birka erkek hoca veya zanaatkardan bakas gire
mez; bunlarn kadn karlklar da ayn nlemlerle harerne kabul edilir.
Yine de padiah, iolanlar ve kadnlaryla birlikte ayn anda ve ay
n ekilde yaamamtr. ll. Mehmed'in yaptrd sarayda, hnkarn zel
hayat tamamen nc avluya odaklanmtr. Harem, Topkap Saray d
nda, kent merkezindeki Eski Saray'dadr. II Mehmed, Beyazt meydan
yaknndaki bu eski saray kenti fethettikten hemen sonra yaptrmtr. Fa
tih Sultan Mehmed, nc avlunun Boaz'n giriine bakan kesine,
yannda grkemli bir hamam bulunan bir yazlk kk [Fatih Kk]; Ha
li'e bakan tarafna ise, zerieri birer kubbeyle rtl drt blme ayrl
m, masif ve kare planl bir yap olan Hasoda'y ina ettirmitir. olan
koular da bu dzenlemeye uydurulmutur; srtlarn aviuyu evreleyen
duvara veren koular iolanlarn rtbelerine gre ve saat ynnn aksi
ne bir hareketle, hiyerarik bir dzen iinde Hasoda'ya doru sralanrlar.
Kk Oda ve Byk Oda nc aviuyu ikinci avludan ayran duvara yas
lanmtr; Kiler Kouu bunlarn karsndaki kenarda, ksa bir sre sonra
Hazine-i HmayU.n'un konaca Hazine'ye [Hazine-i Hassa] dnecek
olan Fatih Kk'ne bitiiktir; Hazine Kouu ise, -bu nedenle Hazi-

8 SUNU: B I R foLAN I N I N A N I LARI

ne'den uzaklamas gerekse bile- H asoda'ya daha yakndr; en kdemli
iolanlar dorudan Hasoda'nn iinde yaar.
Hasoda iolanlarna [Hasodallar] ilikin bilinen en eski betimle
meyi, 146o'larda stanbul'da yaam bir Cenevizli, Iacopo de Promonto
rio de Campis yapmtr (F. Babinger bu betimlemeyi yaymlamtr: Die
Aufzeichnungen des Genuesen I. de Promontorio-de Campis, Bayerische Akade
mie des Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse, Sitzungsberichte,
1956j8, s. 3 9-41). Bu betimleme bir kez daha ve hi ksaltlmadan yaym
lannay hak ediyor:
Ad geen sarayn iinde, onun (padiahn] biitn kullar ve uyruk
lar arasndan seilmi, saylar drt yz bulan veya geen gz ka
matrc gen erkekler bulunur. pekler ve srmalar giyinmi, ba
larna som altndan takkeler geirmi, altn halkalar ve baka muh
teem eyler takm, akll, ince, iyi yetititilmi bu nazik ve temiz
genlerin yalar on be ile yirmi iki arasnda deiir. [Padiah]
bunlara mansplar verir ve mkafatlar datr. Komutanlarn onla
rn arasndan seer, niteliklerine ve yeteneklerine gre onlara ok
gelir getiren iler ve trnarlar verir. Hatta kimi zaman ustalklar
nedeniyle onlar ok saygn olan paalk unvanyla taltif eder. Bu
saynn iinden en yetenekli seksenini seer ve bu seksen kii, dr
d dnda, Hasoda'nn olabildiince yaknnda, onu drt tarafn
dan evreleyen mekanlarda yatarlar. Her birinin kendi kk yata
[kereveti] vardr ve mr boyu srgn korkusuyla ayn yatakta
birlikte uyumaya veya dolap evinneye cesaret edemez, [ve sadece]
padiahn muhafzln yaparlar. [Padiah] bu seksen kiinin en
sadk ve en iyi yetimi drdn seip, onlar dier odalarn en ba
nda yer alan Baoda'da tutar. [Bu drt kii] odann kelerine yer
letirilmi, birbirinden uzak drt kk dekte yatar. (Padiah] ya
taca zaman bu odaya ekilir, kapsn skca srgletir ve anahtar
getirtip yastnn altna koyar. Yata tam iki kii alacak genilikte,
yerden iki kar yksekliktedir ve domuz derisinden [lagioni di
porceletta?] yaldzl kaylarla yaplm [somya] st ste atlm ok
deerli ipek Acem hallan, srma ilemeli kumalar ve leopar postla-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM

 nyla kaplanmtr; taranm ham ipekten dek iki kar kalnln
dadr ve zeri krmz ipek Bursa kadifesiyle [camocato cremisi]
kaplanmtr. Bu dek gnde bir havalandrlr. Drt gen
adam ne zerlerinde, ne de odann iinde silah bulunduramaz, ak
si takdirde idam edilirler. Bu odada sadece padiahn elinin altnda
muhteem bir kl vardr; yatan baucunda da bir hanerle k
k bir kalkan bulunur. Bunlara uzanmak iin yatan stne k
mak gerektiinden iolanlarndan hibiri fark edilmeden onlar
ele geiremez. Sz edilen drt kiiden en sadk olan odadaki
"cep hazinesi"nden sorumludur; bu, padiahn asl hazinesi deil
dir, asl hazine byk ve salam bir kulede saklanr (Yedikule).
[Padiah] acil ihtiyalar iin elinin altnda sadece yz bin duka bu
lundurur. Btn mcevherlerin ve odadaki dier deerli eylerin
anahtarn ayn iolan:dadr. Bu iolan daha emniyetli olsun
diye sadece kk bir ekmeceyi zerinde tar. Padiah yataa gi
rince iolanlarndan biri o tatl bir uykuya dalana kadar masaj ya
par ve sonra masaj yapmay keser, kollarn kavuturup hep padia
hn yzne bakarak, hi hareket etmeden onun nnde ayakta
bekler. Yaldzl gmten iki byk ve muhteem amdann ara
snda, iki mealenin nda [padiah] seyrederek nbet tutar. (Bu
srada] dier yataklarnda dinlenir. Gecenin ilk eyreindeki
grevli nbetini tamamladktan sonra, oradan yavaa ayrlp bir el
hareketiyle sonraki nbetiyi uyandrr. O da ok sessizce kalkar ve
birincinin yerini alr, nbetler gecenin son eyreine kadar birbiri
pei sra bylece srer. Padiah her sabah ok erken bir saatte, g
ne domadan iki saat nce kalkar ve abdest alp namaz klar. Bu
nu yaptktan sonra drt iolanyla sohbet eder ve daha sonra dier
iolanlarnn bulunduu ikinci odaya kar, onlarla konuur ve
can ne istiyorsa onu yapar.

ki yzyl sonra, Bobovius, padiahn banda kadnlarn bek

lediini belirtiyor. Sz konusu iki tarih arasnda padiahn zel hayat
yava yava Enderun'dan harerne doru kaymtr.

20 SuNu: B i R loLAN I N I N ANILARI

 Il. Mehmed zamanndaki Topkap Saray'nn haremi hakknda
neredeyse hibir ey bilmiyoruz. Birtakm blk prk belgeler nc
aviuyu batdan snrlayan byk duvann gerisinde, Enderun mektebinin
karl olan bir cariye mektebinin bulunduunu dndryor. Fiziksel
ve entelektel yetenekleri nedeniyle seilen gen kzlar bu mektepte yeti
tiriliyordu. Padiahtan ocuu olmayanlar imparatorluk ricaliyle, zellikle
de Enderun mektebinden km kiilerle evlendiriliyordu. Hamile kalan
lar ise hkmdann ailesinin yaad Eski Saray'a gnderiliyordu.
Padiahn hareminin Topkap Saray'na aktarlmasnn kkeninde,
kukusuz, Kanuni Sultan Sleyman ile Hrrem Sultan arasndaki zel
sevda ilikisi ve Hrrem'in byk hrs vard. Kanuni 1534'te, annesinin
lmnden sonra, Hrrem'i ve ocuklarn yeni saraya getirtti. 154'de
kan bir yangn zerine haremin bir blm yenilendi. Hrrem 1557'de
ve Sultan Sleyman da 1 5 6 6'da ld. Olu II. Selim (156 6-1574) ba
hasekisi [ve nikahl ei] Nurbanu'yu Topkap'ya yerletirdi ve Nurbanu,
olu III. Murad'n saltanat boyunca (1574-1595) orada kald. Valide sultan
lk kurumu [artk] harerne egemen oluyordu. III. Murad'n kadnlara d
knl iin geri kalann tamamlad. III. Murad 1578-1579'da haremde
yeni bir yatak odas yaptrtt; 1583-1585'te bu odann bitiiine kabuller ve
elenceler iin ayrlm bir salon (Hnkar Sofas] ve bir hamam eklendi.
Bu yaplar btn nc avludaki Hasoda'nn aama aama terk edil
mesine yol at. 17. yzyln bandan itibaren valide sultanlarn vesayeti
altndaki ok gen padiahlarn iktidara gelmesi de bu evrimi glendirdi.
On yanda tahta kan, din adaml arnn nfuzu altndaki, sofu padiah
I. Ahmed (1603-167), Hz. Muhammed'e ait eyalar toplatp onlar eski
Hasoda'ya koydurttu. Bir zamanlar hkmdarm can yolda olan iolan
lan artk kutsal emanetlere bekilik ediyordu.
Bobovski zamannda, byk bir kadn tutkunu olan I. brahim
(r64o-r648) esas olarak haremde yaad; yedi yanda padiah olan olu
IV. Mehmed (1648-1687) bykannesinin ve annesinin vesayetinden, an
cak en gzde elencesi olan ava knca kurtuluyordu; av partileri de saray
dan uzun srelerle ve sk sk ayrlmas anlamna geliyordu. Zaten onun
hemen ardndan iktidara gelenler saraylarn Edirne'ye tayacak ve r8.

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 21

yzyldan itibaren tazeliini yitirmi, eski atafat ve cinayetierin hayalet
leriyle dolmu Topkap S aray'nn karsndaki yazlk saray ve baheler
hkmdarlar giderek daha fazla cezbedecekti. Yine de Enderun mektebi
19. yzyldaki reformlara kadar imparatorlua kadro yetitirmeye devam
etti. 83o'lardan itibaren Bat tarznda yeni okullar almas bu eski kuru
mu ortadan kaldracakt.
Demek ki Bobovius'un anlats bir dnemin sonuna iaret etmek
tedir. Ondan nce, 147o'ten 48'e kadar iolan olup hazinedarba rt
besine dek ykselen Vicenza'l Giovan Maria Angiolello ve rso'den I5I4'e
kadar iolan olan Cenoval Giovanantonio Menavino gibi bakalar da
[ancak] vatanarna geri dndkten sonra saray betimlemeleri yazmlar
dr. Bobovius ise, istanbul'da yaayan Avrupallar ve kendi ansiklopedik
dnce biimi sayesinde Bat dnyasyla ilikilerini korusa da, Ali Ufki
Bey olarak kalm ve 675'te Osmanl bakentinde bu kimliiyle vefat et
mitir. Dierlerinden ok daha ayrntl ve doru olan anlats -Girardin'in
genellikle art niyetli yorumlarna ramen- iki kltrn kesitii bir iz
gide dengesini korumakta, bu da onun en ilgin ynn oluturmaktadr.

STEPHANOS YERASMOS, ANNIE BERTHIER

22 SuNu: B i R loLAN I N I N AN I LARI

TOPKAPI: HNI<AR SARAYININ
BETMLEMES
stanbul, o Kasm 686
SAYIN BAYIM1,

B
u kentte kalmaya baladrndan beri, byk sarayda' olup bitenler
hakknda, bu konudaki gerei bilmek zere gsterdiiniz merak
tatmin edebilmek amacyla size bildireceim bir eyler renebil
mek iin elimden geleni yaptm; hatr saylr sreler orada kalm ve bana
ok geni anlarn aktaran birok kiiden bilgi topladm;3 bu nedenle size
sunacam betimlemenin bu saraya girmenin glklerinin izin verdii
lde geree uygun olduu gvencesini verebilirim. Byle bir ie asla
kendi bama girimediimi, bana verilmi talimatlara uyduumu4 ve s
tanbul'a geldiim gnden beri geen bir yllk sre iinde5 szne gveni
lir insanlardan renebildiklerimi yazdn da belirtirim.

SARAYIN DURUMU
imdiye dek birok kii, sarayn en iyi bilinen ve isteyen herkesin
kolayca girebildii blmlerini okuyucularna betimlemitir;6 bakalar
gzel konumuna vgler dzm ve evrende bir ei daha bulunmadn
gstermitir; ama ok az kii sarayn iindeki daireler hakknda az da olsa
bilgi verme tehlikesini gze alm, stelik bu dairelerde yaayanlarn han
gi kurallara ve ilkelere gre ynetildii konusunda bize neredeyse hibir
ey retmemilerdir. Yabanc lkelerde neler olup bittiini ve halklarn
hangi farkl trelerle ynetildiini merak edenlere bilgi vermek amacyla,
bakalarnn yeterince zerinde durduu eyleri burada yineleme gibi bir
iddiarn yok. Benden nce Levant'a [Dou Akdeniz] yolculuk edenler, Trk
lerin imparatorluunun siyasetine ilikin duygularn yazma cesaretini
gstermi olabilirler, ama bu durum benim onlarn izinden gidip, anlat
tklarn eletirme veya onaylama zorunluluu duymam iin bir neden
oluturmaz; aklmn snrlannn bylesine yksek konular ilemeye yet-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 23

meyeceini biliyorum ve yaptm yolculuklarda ziyaret ettiim halklarn
ynetimine ilikin, yazarlarn hi sz etmedii baz zellikleri gzlemle
sem de, prensierin [hnkarlarn] tavrndan ve siyasetinden (uyruklarnn
byk blm bu siyasetten neredeyse tamamen habersizdir) uzun uzad
ya sz edebilecek kadar pervasz deilim. Bu konuda sz sahibi olabilmek
iin, benim bu yata edindiimden daha uzun bir deneyim gerekir7 ve giz
lerin hepsine erme olana bulan, hatta eitli grmelerde, pazarlklarda
grevlendirilenler bile, hkmdar meclislerinde rol oynayan etkenierin
hepsini ve monarilerin ykn kaldrmak iin kullanlan btn gizli d
zenleri bilmekte yine de byk glk ekerler. Bana, baarl olabilmem
iin, kendi gcmle orantl bir konu gerek: Size yeni bir ey syleyebil
mek ve seyyahlarn ancak belirsiz ve kark bir biimde sz ettii eyleri
ayrt etmenizi salayarak merak ettiiniz konuda tatmin edici bir cevap
sunabilmek benim iin yeterli olacaktr.
Mektubumu ileteceiniz ahslarn, yabanc lkeler hakknda sizin
kadar bilgili olmadklar iin, konu hakknda biraz dndkten sonra, iyi
niyetimden kuku duymalar kuwetle muhtemeldir, nk saraya girme
nin olanakszln ve padiahn huzuruna serbeste klamayacan her
kes bilir. Hatta birok kiinin kansna gre, bu saray, sultann metresleri
ni kapatt bir yerden8 baka bir ey deildir ve ylesine sk bir biimde
korunmaktadr ki, insan bedeninin en deerli blmn yitirmeden asla
ieri giremez.

PADiAHIN SARAY! DGER PRENSLERiN SARAYLARINA BENZER

Bu konuda onlar yanlgdan kurtarmak ve stanbul saraynn da
aa yukar dier prensierin saraylarna benzediine inandrmak isterim.
nk padiah saraynda btn maiyetiyle ve hem ahsnn, hem de evi
nin hizmetlerini grmeleri iin yannda tuttuu adamlar ve grevlilerle
birlikte yaar.

SARAYDAKi ERKEKLER KADN LARDAN AYRI YAAR

Erkeklerin, dier lkelerdeki [saray] maiyetleri gibi, saray kadnlar
na iltifat etme serbestliine sahip olmad, kadnlarn yaad blmleri

TOPKAPI: H N KAR SARAY I N I N BETi M LE M ESi

[harem dairesinil erkeklerinkinden ayran yksek duvarlarn bunu engel
ledii dorudur; evlenme zgrl bulunmadan hep kapal yaayan er
kekler, belli rtbelere getirilip eyalet ynetimlerinde grevlendirilinceye
kadar asla kadn yz grmez. 9
Betimlemek istediim yer iin kullanlan Farsa kkenli "ende
run"''<, ok uygun bir isimdir; Latince penetrale ile eanlaml bu szck sa
rayn, bir yanda "Enderun halk"nn dairelerini ve odalarn, dier yanda
da valide sultan ile dier btn kadnlarn dairelerini kapsayan blmn
ifade eder.
Osmanl mparatorluu'nun yksek rtbeli grevlilerinin ou,
otuz, krk yl sren bir kulluk srecinde yetitilderi Enderun'dan kar; bu
srenin yedi, sekiz yllk ill< blm d saraylardan birinde acemi iolan
lkla geer, sonra byk saraya, baka bir deyile yeni saraya arlrlar;'o
yeni saraydan bir kez ktktan sonra ise mft" veya vezir-i azam" grev
lerine getirilmedike oraya bir daha giremezler; btn imparatorlukta sa
dece bu iki grevlinin ancak nemli iler iin arldklar zaman saraya
girmesine izin verilir.

HocAlAR VE ZANAATKARIAR SARAYA GREBL R. HNKAR HOCASI

Yine de sarayn gereksinimlerini karlamak zere, kapaasnn'
seip atad baz hocalar ve zanaatkarlar kendilerine bildirilen belirli saat
lerde saraya girebilir. Padiah yetitiren ve mrebbilikten ok lalalk yapan
hnkar hocas'4 da bunlardan biridir; balca ii okuma yazma retmek,
en gerekli ve Trklerin en ok kulland yasalar ve ilimler konusunda onu
[hnkar] eitmektir. Bu eitim tabii ki sadece padiah genken ve ceza ve
rilebilecek yatayken uygulanr; iolanlarna ders vermek zere baka ho
calar da gelir: Gerek Trk gerek Yahudi hekimlerin dnda, cerrahlar, al
g statlar, duvar ustalar, marangozlar, saatiler, kuyumcular vb.
Sarayn kadnlarn kald blmn [Harem Dairesi] kzlaraas
ynetir;'5 kzlaraas ve kadnlarn yaknndaki dier haremaalar hep
Maribilerden seilir; ama (benim hissiyatma gre), bu hilkat garibeleri

* Bir eyin i taraf, dahili anlamna gelir .n.

TOPKAPI SARAY I ' NDA YAAM

kadar irkin olmayan erkek yzlerinin kadnlan batan karma tehlikesi
ni olabildiince uzakta tutmaktr.

ERKEK DAi RELE R N N BA HADIMAGASI

Erkeklerin oturduu dier blm bir ak hadmaa olan kapaas
ynetir; btn iolanlan ve onlarla birlikte yaayan btn hadmaalar
zerinde yetke sahibidir.

HASODABAI
Kapaasnn balca astlan olan dier hadmaalar unlardr:
H asodaba'6 veya Hasoda'daki iolanlann ve dier erkann amiri.
Btn iolan koulann, ama zellikle Bykoda'y, Kko-
da'y ve Seferli Odas'n, yani padiah herhangi bir sefere ktnda izle
yen iolanlannn kald oday yneten saray kahyas;'7 iolanlarna ulu
felerini ve giyinmeleri iin gereken kumalan bu grevli dahr.
Hazinedarba, '8 hazine hizmetindeki iolanlan kouu [ Hazine
Odas] zerinde yetki sahibidir.
I<:ilerciba/9 kilerin ve kiler hizmetiisi iolanlarn sorumlusudur.
Daha sonra Bykoda'da kalan dier grevliler, bakapo lan, o
ikincikap olan," padiahn mescidinden, yani iolanlannn namaz kl
d blmden (Aalar Camii] sorumlu bamescitiba gelir. Onun ash
olan iki mesciti hadmaa ve ayn hizmetle grevli baka iolanlan da
vardr, hepsi byk ve kk odada kalr.

NEFER VEYA RTBESZ HADIMAGALAR

Dier hadmaalarn herhangi bir rtbesi yoktur, onlara sadece ne
fer denir. Yine de en kdemli, kendisinden sonra greve alnanlardan s
tndr ve saray dzenine aykr, hatal davranlar yaptklarn grdn
de bir aplak veya ense kkne yumruk indirrne yetkisine sahiptir.

KKODA KAHYASI
Kkoda'y, Kkoda kahyas ynetir; sz konusu odada kalan
hadmaalarn ve btn iolanlannn amiridir.

TOP KA P I : H N K,8.R SARAY I N I N BETi M LE M ES i

 AK HADIMAGALARIN SAYISI. AK HADIMAGALARIN MAA!
Ak hadmaalarn says toplam elli kadardr,'3 grevlerine gre da
ha az veya ok maa alrlar; neferlerin yevmiyesi on iki aspre [aka]24 veya
alt mangrdr (sol), ama baz grevler elde etmeyi baardka gelirleri ya
lenlerin brakt miraslar ya da kendilerine balanan ok sayda caminin
ynetiminden gelen parayla artar. s Kapaas, birok selatin camiinin ida
resinden gnde yz sequin [sikke]'6 kadar kazanr, bu da ylda iki yz on
dokuz bin liralk bir gelir demektir.

VALDE SULTAN AGASI, ERZADELER AGASI

Amirleri kzlaraas olan kara hadmaalarn sorumlular unlardr:
Valide sultan aas, onun dairesinin byk kahyas gibidir, maiye
tindeki btn haremaalar ve cariyeler zerinde yetki sahibidir. Ayn za
manda Valide sultann ahrlar kahyas (grand ecuyer) gibidir, nk ona
her yerde elik eder ve hep yaknnda bulunur.
ehzadeler aas, ehzadeleri koruyan hadmaadr; bugn Sultan
ibrahim'n27 olu hayattadr, bunlar tahttaki padiahn8 kardeleridir
ve farkl annelerden domulardr; birinin ad Sultan Sleyman'dr9 ve
Trkler annesi lm30 bu ehzadeye byk umutlar balamtr; dieri
nin ad Sultan Bayezid,l' ncsnn ise Sultan Orhan'dr;3 bu son iki
sinin anneleri hala hayattadr ve Eski Saray'da otururlar.H Padiahlarn an
neleri genellikle bu saraya gnderilir ve ocuklar lnceye ya da tahta
kncaya kadar oradan dar adm atamazlar.34 ehzadeler padiahn sara
ynda, olduka rahat bir hapisaneye kapatlm gibi yaar; her birinin hiz
metinde iki kara hadmaa ve cariyeler vardr. Yenieriler her zaman onla
rn hamiliini stlenir35 ve bu son yllarda Macaristan seferine36 kld
iin ehzadelerin hamilii yedi kiiye, mftye, iki kazaskere,l7 kzlaraa
sna, kapaasna, hnkar hocasna ve kaymakama38 braklm, yenieri
aas, eer kendisi yokken padiah ehzadeleri ldrtrse kanlarnn hesa
bn hamilerinden soracan da bildirmitir.

VAL DE SULTANIN HAZ N EAGASI

Hazineaas,39 Hazine Odas'nda hizmet eden kzlar ynetir.

TOPKAPI SARAYI 'NDA YAAM

 VAL D E SULTANI N KLERAGA SI
Kileraas, valide sultann kiler amiridir.

BYKODA AGASI
Bykoda aas, Bykoda'y ynetir.

KKODA AGASI
Kkoda aas, Kkoda'nn bandadr.

BAKAPI OGLANI
Bakap olan, harem kapsndaki bahizmetkardr.

M ESCTBAI
Nasl Enderun'da namaz klnan blmlerden sorumlu iki mescit
iba varsa, valide sultann tarafnda da Mescid-i HmayU.n'a bakan iki ki
i bulunur.40

KARA HADIMAGALARI N MAALARI

Hibir sra d grevi olmayan bu zenci haremaalan, akaalarla
ayn maa alr, ama kzlaraas yetkisi altndaki birok selatin camiinin
ynetiminden gelen byk gelidere sahiptir4' ve bunlardan gnde yz
sikkeyi bulan bir kazan salad tahmin edilmektedir ki, bu da ylda yak
lak alt yz elli bin lira yapar; stelik padiahtan, kadn efendilerden, sul
tarlardan ve hasekilerden42 sk sk byk armaanlar alan karaaalar her
zaman akaalardan daha byk servetler biriktirir, nk ad geen kiile
rin her an yaknnda bulunur ve hnkarn gzdesi olmak ya da bu konu
mu srdrmek isteyen btn kadnlarn evirdii entrikalara karabilir
ler; bu tr ilerde arabuluculuk yapp baar saladklar zaman imparator
luun en yksek rtbeleriyle dllendirildikleri bile grlr; ve aslnda sa
dece yan kadn erkekler olmalarna karn, birounun ordulara komuta
ettiine, kimilerinin de en byk eyaletleri ynettiine tank olunmutur.
Buradan da grevlerin her zaman, en ok hak edenlere ve en yetenekiilere
verilmedii anlalmaktadr. Baka her yerde olduu gibi Trkiye'de de,

TOPKAPI: H O N KAR SARAY I N I N B ETi M LE M ES i

bu mevkilere genellikle ok dolayl yollardan ulald, yeryznn her
blgesinde cinsiyet kayrmaclnn mutlaka gerekli olduu; efendinin l
tuflarndan yararlanmay srdrmek ve maiyete girebilmek iin, hnkarn
gnlnn bakesinde yer alan kadna bir biimde yaranmaktan ve hn
karn srlarn sizinle paylatna, onu sadk ve aknda sehatkar klmaya
ok yardmnz dokunabileceine inandrmaktan daha iyi bir yol ve daha
gvenli bir nlem bulunmad grlmektedir.

I<AFTANLI VE DOLAMALI OGLANLARI

olanlar genel anlamda iki snfa blnmtr: pek giysili kaf
tanllar ve uha giysili dolamallar. Her yl byk bayramdan43 nce kisve ve
kaftanlarn yaptrabilmeleri iin bu blklere yeteri kadar ipek ve uha ku
ma datlr. Bu kumalar her renkte olabilir (sadece siyah olamaz, nk
gzel cennetinde bu rengi sadece kendisinin giyebileceini ve dierlerinden
bu ekilde ayrlacan ileri sren Muhammed, bir anlamda, siyah giyilme
sini yasaklamtr). Ne padiah ne de dier Trkler niforma giyer.

SARAYlN D LS ZLER
Sarayda elli veya altm kadar dilsiz ya da bi zeban de vardr; bu
doutan dilsiz kiiler byk ve kk odalarda yatar, ama gndzleri
Aalar Camii'nin nnde otururlar. Padiahn maa balatp ihsanlarda
bulunduu, saraydan km dier dilsizler onlarn ziyaretine gelir; sar
dilsiz dilinde daha uzman olduklar ve her eyi iaretlerle ifade edebildik
leri iin, genlerle syleip eitli masallar ve ykler anlatarak, Kuran
okuyarak, peygamberlerin adlarn ve dilsiz dilinin her trl ilgin szck
lerini belleterek onlar yetitirirler.

MUSAHP DLSZLER
Sekiz veya dokuz kdemli dilsiz Hasodada45 kalr ve onlara musa
hip46 denir, nk her zaman padiahla glp oynarlar; padiah onlara
hokkabazlk yaptrarak veya adrvann suyu iinde taklalar attrarak ele
nir; akalarndan honut kaldnda onlara akalar veya sikkeler atar ve on
larn bu paralarn zerine atlmasn, birbirleriyle dverek toplamasn

TOPKAPI SARAYI' NDA YAAM

zevkle izler. Bu zaman geirme uran daha elenceli klmak istediinde
ise, hem dilsizleri, hem de cceleri getirtir.
Cceler de,47 yeterince eitilineeye ve padiahn huzurunda saygl
ve grgl davranmalan iin gereken olgunluu edinineeye kadar byk
ve kk odalarda kalrlar; boylan ne kadar kkse o kadar ok rabet g
rrler ve zellikle de hem dilsiz, hem cce, hem de hadm iseler deerleri
artar. Padiaha sunulabilecek en naclide armaan bu gzel nitelie sa
hip birini bulmaktr. Bir gn sz konusu zelliklerden hibiri eksik olma
yan birisine rastland ve zerine derhal en deerli kaftanlar giydirilip padi
ahn ve valide sultann musahibi oldu; sarayn btn blmlerinde ser
beste dolaabiliyordu.
Bu sarayn dairelerini daha iyi anlamanz iin, verdiim plan burada
faydal olacaktr; lleri tam olmasa da, ayn ayn her yer bu planda mevcut
tur ve size belli bir fikir verebilecektir; bu plan anlatrnn sralamasn kolay
lauracak ve size sunmak istediim betimlemeye belirli bir dzen kazand
racaktr; stne harfler ve numaralar koyduum her yerden size sz edece
im ve sarayda yaayan btn grevlilerin ilevlerini size anlatacam.

YEN SARAY'I N PLANI. SARAYIN K NC AVLUSU

nce yandaki plann zerine koyduum numaralan ve harfleri si
ze aklamalym. ilk olarak: A harfi sarayn ikinci avlusunu gsteriyor; ne
birinci avlunun, ne de ksmen deniz tarafnda kalan bahelerin48 plann
koydum; nk kendimi sadece sarayn iinde olup bitenleri ve sarayn ya
pmndan ok ynetimini size anlatmalda snrladm.

SARAYIN B R NC AVLUSU
Yine de birinci avlunun yaklak yedi veya sekiz yz adm uzunlu
unda ve herhalde iki yz adm geniliinde olduunu bilin;49 yerleri ta
deli deildir ve herkes oraya atl olarak serbeste girebilir.

BAB-I HMAYUN
Saraya girii salayan ve Ayasofya tarafindaki sokaa bakan tek kap50
ok muhteemdir ve gzel mozaikler ilenmi byk bir kubbesi vardr.5'

30 TOPKAPI: H O N KAR SARAYI N I N BETi M LE M E S i

 1an du Jcratl12el{/
!Jo '2..9 '2 7 'lS

.q. M '2. ?Ji

E] E]
!J '
'l:J
3
-
.-
'J4

(/!;
6'
./1 1 r 22
t:::::.
'lO

'2 1

8
\I
!Iy o
tm 8
IJ
Ll

!W4!1

LL
;;:

!!!:
14
u

1$
I'.!J

c
. 4-1 l
7 5
J
47
44- i-'

4-$ 49
49
-.
---
46
c,

so
:f l ;f' fl t:J

. rf
:>.
. A .1

$
$l/
fl
f>'l , 1 )'
6

TOPKAPI SARAYI'NDA YAAM JI

 K.API C IIAR. ASKERLER KENTTE ASlA S IAH TA lMAZ
Bu kapy kapclar5' ve girite bir muhafz bl bulunduran ye
nieriler korur; btn silahlan duvardaki kancalara asldr, nk Trk
ler, hatta askerler stanbul'da iken asla silah tamaz ve silahlarn ancak
kendilerini savunmak iin ihtiya duyduklarnda kuanrlar.

S u R- S u LTAN
Sarayn surlar ok kaln ve ok yksektir; stleri mazgalldr ve ge
rek deniz gerekse kent tarafndan sarayn btn evresini dolarlar; yakla
k bir fersah uzunluundalci53 bu surlar byke bir kenti iine alabilecek
kadar geni [bir alan evreler].

SARAYlN AlANI VEYA EVRES

Surun iinde kalan alann bu denli byk oluu sizi artma
sn, nk padiahn evi btn grevlileri barndrmaya yetecek bir y
zeyi kaplamak zorundadr ve zaten byk bir blmn de baheler i
gal etmitir.

SARAYlN K NC AVLUSUNA G RENLER

A ile gsterdiim ve yeri geldiinde sz edeceim 63 numaral
kapdan geilerek girilen ikinci avlu, DivanH Meydan'dr [Alay Meyda
n] . Nasl ki Louvre'a sadece prensierin ve dklerin arabalarnn girmesi
ne izin verilmise, bu avluya da, padiah halk iine ktnda onun ar
dndan yryen Hasoda'nn ilk aas, paalar ve eliler dnda kimse
atla giremez. Bu avlu kare biimindedir, uzunluu iki- yz admdr55
ve boydan boya revaklada evrelenmitir; ortasnda da aalarn glge
sinde kalan gzel bir eme bulunur;56 size adalet ve Divan oturumlar
konusunda hibir ey sylemiyor, bu konuyu 45 ve 46 numaralarn ak
lamasna saklyorum.

BAB-I H MAY"N
rnumara Divan avlusunun dar [birinci avluya] bakan kapsn,
Bab- Hmayftn'u gsterir.57

32 TOPKAPI: HO N KAR SARAY I N I N BETi M LE M ES i

 BABSSAADE AGAIARI, DiVAN TOPIANTIIARI
Bu kapnn nnde hadmaalaryla birlikte kapaas oturur, di
erleri zlfl baltaclar kouunda kalr. Divan- HmayCm toplandn
da (Divan- HmayCm'da haftann drt gn, yani cumartesi, pazar, pazar
tesi ve sal, gnn ilk klarndan sabah saat on veya on bire kadar adalet
datlr), gerek aa gerek nefer btn hadmaalar silahsz olarak kapda
bulunur; ama 42 ve 43 numaradaki odalarda bir eli padiahn huzuruna
alndnda, her hadmaa, padiahn hayatna kastedilemesin diye, kafta
nnn altnda bir haner tar.

BAB-I HMAYUN [BABSSAADE]

Bu kapnn nnde sabahtan akam saat ona kadar on zlfl bal
tac58 nbet bekler; elleri gbeklerinin zerinde kavuturulmu halde ayak
ta dururlar ve divann topland gnlerde nbeti says otuzu bulur, hat
ta geer. Erkeklerin dairelerine [Enderun'a] bu kapdan geilir.
2 numara, kzlaraas kapsdr, bu kapdan kadnlarn dairelerine
[Harem'e] geil{r; kapnn nnde kzlaraas ile zabitleri oturur ve onla
rn nnde kapaasndaki [Babssaade] kadar ve ayn biimde zlfl
baltac nbet tutar.

l<APIAGASI VE GREV
3 numara, kapaasnn odasdr; burada yatar ve yemeklerini yer;
kapnn ok yaknna yerlemitir ve balca grevi kapy korumaktr; sa
rayn en st rtbeli aasdr ve padiahn evinin bakahyas gibidir; yneti
mini mutlak bir yetkeyle srdrr ve hadmaa olsun ya da olmasn her
kes onun yetki alan iindedir.

OGIANIARININ BYKODASI
4 numara, iolanlarnn Bykoda ad verilen kouudur; burada
yz, drt yz kadar59 dolamal, sar kundura ya da izme giymi iola
n kalr; balarnda srma ilemeli klallar vardr; yzlerinin her iki yann
da, kulak yaknnda braklan birer zlf dndaki salar kesilir; sarayda
hizmet gren dier btn erkeklerde de bu zlflerden vardr. olanlar-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 33

nn bu ekilde zlfl olmas adeti, padiaha ebediyen kulluk etme gerei
ni hatrlatmak iin getirilmitir.

YusuF, PADiAHI N ioGLANLARININ PiRi

Msr'da fravunun "iolan" Yusufun da banda bu zlflerden
bulunduuna inanldndan, onu pir olarak kabul ederler.
5 numara, Bykoda'nn arka kapsdr, buraya Kum Kaps denir.
Gndzleri kapal duran bu kap, gece nbetileri hem Kkoda kapsn
dan hem de buradan girip kabilsin diye, btn gece ak tutulur. 7 nu
mara: Bu kaplarn nnde byk ve kk odalardan ikier iolan, elle
rinde sz konusu iki odann ortasnda ve kaplarnda srekli yanan byk
mumlarn ftillerini kesrnek iin mum makaslaryla nbet tutarlar. [Bun
lar] uyuyan iolanlarndan birinin st aldnda gidip rterler ve olabi
lecek her trl kazay engellemek zere hazr bulunurlar.

OGLANLARININ KKODAS
6 numara, Kkoda'dr; burada yz elli ila iki yz iolan var
dr;6o 4 nurnarada sz edilen Bykadallar gibi giyinmilerdir. Byl<Oda
llarla aralarndaki tek fark, odalarndaki hadmaalar ve Bykoda'nn ne
ferleriyle birlikte, kapaasnn sofrasndan arta kalanlar yemeleridir; n
k aalarn her biri ynettikleri odada yemek yer. Kkoda'daki iolan
lar namazlarn, btn ak ve kara hadmaalar ve dier btn iolanla
ryla birlikte (Bykoda'dakiler hari) padiahn mescidinde klarlar.

OGLANLARININ ALAKGNLLLG
Camiye giderken ifter ifter, balar nde ve elleri gbeklerinin
zerinde kavumu bir halde, nasl bir alakgnlllkle yrdklerini
grmek hayranlk uyandrr. 7 numara, Kkoda'nn arka kapsdr; o da
Bykoda'nn Kum Kaps ile ayn iieve sahiptir ve ayn biimde korunur.

SARAY KADINLARININ ALIMALARI, BEZ STNE NAKI

8 numara, kadnlarn byk odasdr [Cariyeler Dairesi]; buras ka
dnlarn amarlarn kurutmak iin serdii B avlusuna [Cariyeler Tal]

34 TOPKAPI: H N KAR SARAY I N I N BETI M LE M E S i

alr. Bu kadnlar, kou ileriyle uramadklar zamanlarda, pamuklu
bezler zerine altn ve ipek naklar ileyerek mendillerini veya balarna
sardklar trbanlar hazrlarlar.
9 numara, kzlaraasnn odasdr; burada uyur ve yemeini burada
yer. Nasl ki kapaas padiahn dairelerinin bakahyas mevkiindeyse,
kzlaraas da haremdeki btn hadmaalar ynetir; valide sultann, ka
dn sultann ve padiahn dier hasekilerinin hizmetindeki btn cariyeler
zerinde yetke sahibidir. Kzlaraas, kapaasndan daha hatrldr, nk
hem geliri daha yksektir, hem de bu grev ona padiaha daha kolay ulaa
bilme ve her an, hatta hasekileriyle ekildiinde bile, huzura girebilme ola
na verir. mparatorluktaki ilerin en gzel blm bu aalarn elindedir
ve ok gen yata girdikleri saraydan belki de hi kmazlar, ama devlet
karlar hakknda gr beyan etme ve efendilerinin ltuf ve hsanlarndan
yararlanma olana bulurlar. mparatorluun en st mevkilerini igal
edenler, padiahn tevecchn kazanp gzne girebilmek iin, bu aala
ra ykl baliler vermek ve onlar armaanlara bomak zorundadr.
zellilde de padiaha cannn istediini duyurmak ve kadnlarn aracly
la onu istedii konuda ikna etmek iin binbir olanaa sahip olan kzlaraa
s neredeyse her eyin mutlak efendisidir ve kendisine kukulu grnen,
onun efaatine bavurmayan kafalar kestirmenin yolunu kolaylkla bulur.

ABDEST. ABDEST GNAHLAR! SLER

r o numara, iolanlar ve hadmaalarn ykand ve abdest ald
yerdir. Abdest, yzn, elierin ve ayaklarn; gusl abdesti ise btn bede
nin ykanmasdr. Trkler bu abdestlerle iledikleri btn gnahlarn si
lindiine ve sularndan tr gerekten pimanlk duyarlarsa, Allah'n
onlardan baka hibir kefaret beklemeyeceine inanrlar. Bu nedenle ken
dilerinin bedenlerini ykad gibi Allah'n da ruhlarn ykayp arndrma
s iin trenle dua ederek abdest alrlar.

ABDEST NEDR VE NE ZAMAN ALINIR?

Her sabah ve namazlardan nce abdest alrlar; bu ilem, mabede
girmeye layk hale gelmek iin alnan bir nlem veya yaplan bir hazrlk-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 35

br. Bizim hafif gnahlar adn verdiimiz sradan ve nemsi z gnahlarn
silinmesi iin bu trenin yeterli olduunu iddia ederler.

GUSL ABDEST NEDR VE NE ZAMAN ALINIR?

Ama baz sra d sular ilediklerinde veya gece bilerek ya da bil
meyerek cenabet olduklarnda, affedilebilmek iin btn bedenlerini yka
malar gerekir; hatta evli olanlar, kocalk grevini her yerine getirite gu
sl abdesti almak zorundadr. Yine de evlilerin yle bir ayrcal vardr:
Karlarnn yanndan hi ayrlmadan drt gn evde kalsalar ve ona mehur
Habe kralnn btn erdemlerini gsterip duyumsatsalar da, btn bu
srede sadece bir kere cenabet olmu saylrlar.

ABDEST YAHUDiLERDEN ALIN M I TIR

Onlarn sahte peygamberi bu tr abdestleri, sz konusu ilemleri
ok sk huyuran Yahudi yasasndan alm, Mekke'de bu milletle birlikte
yaamaya altktan sonra kt retisini bu tr ayinlerle doldurmu ve
baz etlerden uzak durolmasn buyurup, dierlerinden yenmesine izin
vermitir.
n numara, E avlusuna bakan Kkoda'nn bir kapsdr; genellik
le btn gn ak kalr ve gne battktan bir buuk saat sonra, iolarlar
yats namaz ad verilen son namaz klp camiden geri dnd zaman
kapablr.

BAB-I HMAYUN'UN [BABSSAADE'NiN] KARISINDAKi KAPI

12 numara, byk avluya, Arzodas'nn nne alan Bab- Hma
yfrn'un6' karsna den byk kapdr.
13 numara, F avlusuna bakan Bykoda'nn bir kapsdr; btn
gn ak durup, gne batarken kapatlr.

OGLANLARI GNDE BE VAKT NAMAZ KlLAR

Sz konusu odann iolanlar sadece onlara ayrlm mescitte62
namaz klmak iin gnde drt kez bu kapdan kar; beinci namaz odala
rnda klarlar.

TOP KA P I : H N KJ\R SARAY I N I N B ETi M LE M ES i

 SARAY KAHYASININ ODASI. OGLANLARININ FARKLI MAALARI
14 numara, saray kahyasnn63 veya saray kethdas olan hadmaa
nn odasdr; dier hadmaalar ve btn iolanlar aydan aya ma
alarn [ulufe] almaya bu odaya gelir. Dolamal iolanlarnn64 yevmiyesi
sekiz akadan, kaftanllarn65 yevmiyesi on iki akadan, hasodallarn66 yev
miyesi de krk akadan hesaplanr.

oGLANLARININ ACEMLG
Saraya iolan olarak kabul edilmek ve ilk basamaklar olan byk
veya kk odaya girmek iin, dardaki sarayda, yani Edirne sarayn
da,67 Galata'daki Pera saraynda68 veya At Meydan'ndaki brahim Paa sa
raynda69 acemilii tamamlamak gerekir.

H PODROM (AT MEYDAN!]

mparator Severius'un yaptrd bu hipodrom, at yarlar iin kul
lanlm byk bir meydan veya deirmi bir alandr. Trkler de bu neden
le oraya At Meydan adn verir; eskiden daha geni olan bu meydann bir
blmne sonradan yeni bir camFo ina edilmitir. olanlarnn acemili
i eskiden yedi veya sekiz yl srer, bu srenin sonunda hepsi dar ka
rlrd.

oGLANLARININ KMALARI
olanlarnn saraydan ayrlmalarna kma ad verilir. Saraylarda
yeni adaylar eitmeleri, kural ve adetleri retmelen [iin baz iolarlar]
zabit [baeski] olarak tutulur, dar kanlar sipahF' unvann alrd.

S iPAHLERLE YENERLERN ATIMASI

Ama byle bir kma son kez Sultan brahim boulduktan sonra7"
gerekletirildi. Son kan iolanlar yeni sipahiler olarak, eski [kapkulu]
svarileriyle birleerek padiah efendilerinin lmnn cn almaya ka
rar verdiler ve bu lme neden olan yenierilere kar bir ayaklanma k
krttlar. Geimsizlik her iki tarafta da trmannca, At Meydan'nda vuro
maya baladlar, ama atma sipahilerin aleyhine dnd; nk hem ye-

TOPKAPI SARAYI ' N DA YAAM 37

nierilerin ateli silahlar vard, hem de meydana bakan evleri ele geir
miler, oradan alaybozan tfeklerini ateleyerele sadece ok, yay, mzrak ve
klla silahl sipahilerin ok kayp vermesine neden oluyorlard. Byk bir
knnn ardndan, sipahiler geri ekilip yeni caminin iine kamak zorun
da kaldlar; ou orada, caminin iinde ve avlusunda dorand.73

SARAYDAN IKMA PAA VEYA BEYLERBEY. SARAYDA TERFLER

Bu kargaa zerine, bundan byle d saraylardan toplu kma ya
plmasn engelleyen bir ferman karld; ve ancak paa veya beylerbeyi
unvan verilen bir saray mensubunun, kendine maiyet oluturmas iin
kapaasnn netip padiahn onaylad belli sayda iolanyla birlikte
kmas buyuruldu. Bunlarn boaltt yerler, en alt odalardan yukarya
doru terfiler yaplarak doldurulacak; byk ve kk odalardan alnp bir
st rtbeye terfi edenlerin yerini dolduracak sayda iolan aday, ad ge
en d saraydan yeni saraya getirilecek; d saraylara da, kanlarn sa
ys kadar acemi iolan alnacakt.

SARAYA KABUL EDLEN H IRSTYAN KLELER

D saraylara kabul edilen ve bylelikle basamak basamak ykselen
bu acemi iolanlarnn ou, padiahn ordularnn gerek deniz, gerek
karada yakalayp kle yapt Hristiyan tutsaklard. Sarayda her milletten
insan grlse de, Avrupa'nn Trkiye'ye uzak blmleri yerine, Rusya ve
Moskova taraflarndan (Tatarlar buralara sk sk basknlar dzenleyip n
lerine kan herkesi karr) getirilen klelere daha ok rastlanyordu.

DEVRME OCUKLAR. DEVRMELER NASIL SELP GTRLR?

Yine de en byk blm Osmanl mparatorluu uyruu olan H
ristiyanlardan gelir; padiah zaman zaman devirme aalarn gndererek,
onlardan ok zalimce bir vergi alr: Her ocuktan birini setirip devir
tir.74 Her zaman yrenin en gzel ve en salam yapl, on ila on sekiz, yir
mi ya aras erkek ocuklar seilir. Belki de devirme aalar geldiinde,
btn ailelerin ocuklarn bulunamasnlar diye ok iyi sakladklarn d
nyorsunuzdur; hem yaradl, hem de din bunu gerektirir, nk bir

TOPKAPI: H N K.S.R SARAY I N I N BETi M LE M ES i

babann elinden olunun bir daha grme umudu brakmadan alnmas ne
denli zcyse, iyi bir Hristiyann, masum ve temiz canlarn Mslman
ln gnahlaryla kirletilmek zere karldn izlemesi de ayn oranda
ac vericidir. Ama Hristiyan reaya bylesi gerekeler varken bile padia
hn haklarn inemez ve en kk bir aldatmacaya bavurduklarnda ve
rilecek cezalardan ylesine rkerler ki, ok az kii tehlikeleri gze alr; za
ten rahipler ve ky papazlar da vaftiz, evlilik ve lm ktklerini sunmak
ve bunlarn geree uygun olduunu beyan etmek zorundadr; bu beyan
larnda bir yanlla rastlanusa idam edilirler. Bylece padiahn temsilci
leri kasaba veya kylerde ne kadar ocuk kaldn tam olarak bilir. Zorba
ln bu acmasz vekilieri ailelerin tek ocuklu mu, yoksa birok ocuk sa
hibi mi olduuna bakmakszn75 en grbz ve dzgn yzl grnenleri
hibir eyi umursamadan toplar; yine de eer bir babann sekiz veya on
olu varsa, ne kadar gen olursa olsun -reyebilecek erikinlik yana gel
mi olmalar kouluyla- ilerinden sadece birini almak gibi bir ayrcalk
tanr, eviilere ise hi dokunmazlar. Bu nedenle genler olduka erken ya
larda evlenir ve padiahn klesi olmaktan kurtulmak iin, kutsal evlilik
zincirleriyle -onun verebilecei zevkler ve zntler hakknda hibir bilgi
sahibi olmadan- balanrlar. Ama Trk'n onlara tand bu serbestlik
dier yandan yine kendi lehine iler, nk bu erken evlilikler ksa srede
zorbaln zerlerinde denenebilecei yeni uyruklar salar; daha olgunluk
ana erimeden kalabalk bir ailenin ykn srtlanan gen ebeveynlerin
kucandan ocuklar koparlp alnr. En zenginler, agzl devirme aa
larnn titiz arahrmalarn baka ynlere sevk eden armaanlarla, kimi za
man bu zalim vergiden kurtulmamn yolunu bulur. Bu vergi, olaan koul
larda her ylda bir, padiah hizmetinde alacak adama ihtiya duydu
unda imparatorluun Hristiyan rayann yaad her yresinde76 topla
mr; gerekli sayda adama sahip olduu zamanlarda ise ertelenir.

ERMENLER DEVRME VERGSNDEN MUAF TUTULUR. BUNUN NEDEN

Ermeni mezhebinden olanlar, inanlar eski Nasturilerinkine ben
zeyen bu tr Hristiyanlara kar Muhammed'in gsterdii [sevgiden] 77
tr, bu vergiden muaf tutulur. Muhammed, Allah'n olunun tanrsall-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 39

n asla kabul etmedikleri iin, Nasturilerin en saf Hristiyanlar olduu
nu sylemitir.

ERMENLERN VE NASTURILERN NANCI

Sergius,78 sahte peygamberin zararl yasasnn en nemli blm
n ald o zavall kei de bu Nasturi sapknl illetine tutulmu ve bu
nedenle manastrn terk edip Konstantinopolis'ten Arabistan'a kamt;
orada [Muhammed'le] karlam ve ona Kuran'n dzenlerken kulland
bizim kutsal metinlerimizin baz blmlerini retmiti; Ermeniler, ad
geen keie gsterilen hrmet ayesinde, bu ayrcalktan yararlanr ve on
lara Rumlardan ve Dou Akdeniz'in dier Hristiyanlarndan daha ok iti
bar edilir; ayn zamanda onlar ok kat perhizler ve orular uygulayarak,
ok daha rnek bir yaam srdrr.

YAHUDiLER DEVRME VERGSNDEN MUAF TUTULUR. BUNUN NEDENi

Yahudiler de bu vergiden muaf tutulur; onlarn bu ykmllkten
nasl kurtulduunu aratrdmda, bana, hibir hizmet gremeyecek ka
dar vasfsz olduklar ve paylarna ticaret yeteneiyle tefecilik alkanln
dan baka bir ey dmedii dnda bir neden gsterilemedi.79

TRKYE'DE HOR GRLEN YAHUDLER

Gzlerini ap Mesih'in n grmek istemeyen bu kr halklar,
yeryznde onlarn inancna gre yaayan hibir hkmdar bulunmad
iin, Avrupa'nn dier blgelerinde olduu gibi, Trkiye'de de tamamen
korumasz, kaak ve serseri bir yaam srdrr ve hor grlrler.80 Her
yerde halkn alay konusu olurlar ve o denli aptaldrlar, yrekleri o denli al
almtr ki, ellerinde kendilerini savunmak iin szden baka silah kal
mamtr; kendilerine hakaret edenlerden daha gl iseler, kfrden ba
ka bir saldrya yeltenemezler; daha zayf iseler sadece bacaklarnn ve gz
yalarnn yardmna bavururlar. ekingenlik hepsinin yzne kaznm
tr ve bir an iin, zerlerinde tamak zorunda olduklar iaretlerden tann
madklarn varsaysak bile, ehreleri ve davranlaryla kolaylkla ayrt edi
lebilirler. Aniatmay amaladm konudan uzaklatn ve bu sapnay

TOPKAPI: H O N K.S.R SARAY I N I N BETi M LE M ESI

biraz daha uzatrsam sizi yeniden saraya yaklatrmakta zorluk ekeceimi
dnmyorum. Padiahn hane halkn oluturan bu kadar ok sayda
kulun nereden bulunduunu size aklamak zaten konumuzun dnda
kalmyordu; ve imdi anlatmm kaldm yerden srdrecek olursam, bu
devirme ocuklar stanbul'a geldikten ve yol yorgunluunu atmak iin
birka gn dinlendikten sonra, ilerinden en dzgn yapl birka padia
ha tantlr; o da onlar saraylara datr; dierleri gnde bir buuk aka
yevmiyeyle toprak tama ve inaat ilerinde altrlr. Sefil bir hayat s
ren bu devirmelere acem olanlar8' denir.

ACE M OGLAN LARI

almaya dayankl ve silah tayacak hale gelsinler diye, her tr
l yorucu ite altrlrlar; bazlar denizcilii ve krek ekmeyi ren
mek zere kayklara, bazlar tersanelere ve kimileri de balelere gnde
rilir. Bu zavall H ristiyanlar, Mslmanl zorla kabul edip snnet ol
duktan sonra, ksa srede Trklerden bile daha kt ve zalim olup k
kenlerini kolayca unuturlar. Saraya kabul edilenler, hazrlandklar grev
lerin altndan kalkabilmelerini salayacak bir tarzda ve bunun iin gerek
li eitimler verilerek yetitirilir. Bu grevlerin pek azn doutan Trk
olanlar stlenmitir, nk bu dnme Hristiyanlar padiaha daha byk
bir sadakatle hizmet ederler. Onlarn ne oca, ne gidecek yeri, ne akra
bas, ne de dostu vardr; padiahn ltuf ve iyiliinden baka bir koruma
umamazlar, oysa byle bir durum gerek Trkler asndan sz konusu
deildir. Nitekim tarih padiahn bu dncesinde pek yanlmadn,
tam tersine dnme Hristiyanlarn ona akla gelebilecek en byk bal
lklar gsterdiini kantlamaktadr. Padiahn hizmetine ylesine gnl
koyarlar ki, ellerinden gelse ve bin canlar olsa binini de onun ahsn ko
rumak ve imparatorluunu bytmek iin feda ederler. Doutan Trk
lerin kapkulluundan bu ekilde dlanmas zerine, saray ricali, dostla
rnn ocuklarn H ristiyan ve devirme diye gstermek zorunda kalm
tr. Bu ocuklarn salar, padiahn huzuruna karlmadan nce, tann
masnlar da bir gn devlet ynetiminde pay sahibi olabilsinler diye, bir
sre uzatlr.

TOPKAPI SARAYI ' N DA YAAM

 D SARAYLARIN OGLANLARI
D saraylarn iolanlar, byk ve kk odalardakiletle ayn ha
yat, giysi ve talim dzeni iinde tutulurlar; aradaki tek fark, byk ve k
k odalardakilere dierleri kadar sert davranlmamas, dierleri aka
yevmiye alrken onlarn sekiz aka almas ve baadalara terfi etmeye daha
yakn olmalardr.

DOLAMALI OGLANLARININ YEME KLER

Yukarda ad geen saraydaki iolarlarnn olaan yemei or
ba ve etten oluur; et olarak her zaman ayn ekilde hazrlanm ve s
denen, susuz koyun eti verilir; orbalar ise sk sk deitirilir, kimi zaman
buday orbas, kimi zaman pirin orbas, kimi zaman mercimek orba
s, bazen zrva8' yani un, kuzm ve safranla yaplm orba, bazen zer
de,83 yani pirin, bal ve safranla yaplm orba, bazen de eki a, yani pi
rin, kuzm ve balla yaplm orba verilir. Gnde iki kez, sabah do
kuzda ve leden sonra te yemek yerler ve her yemekte bir sini et ve bir
kazan dolusu orba olur.

TRK EKMEG
Ekmekleri bizim ga!ette1erimiz gibi yass ve yumuak kabukludur
ve bu ekmek trne fodla denir. Trklerin etmek adn verdii sradan ek
rnein hem beyaz hem de esmeri, kt yorulduu ve az piirildii iin
pek iyi deildir. Her masada on kii bulunur ve sini84 ad verilen tuntan
byk bir tepsinin evresine otururlar. Sinici siniyi getirmek, kaklan y
kamak, sofrada hizmet etmek ve sofraya ilikin her eye zen gstermek
zorundadr. On kiiden bir dieri topluluun badr ve ona blkba de
nir. Kavga edenlere veya herhangi bir kstahlk yapanlara vurmak zere
elinde hep uzun ve byk bir kepe bulundurur. Sinici eti kk paralara
bldkten sonra, blkba Bismillah diyerek en iri ve en iyi paralardan
ikisini kendine alr, geri kalan herkes [ancak bundan sonra] ete p eli
ne geen paray kapar; yle ki bazlarna etin kokusundan baka bir ey
kalmadna sk sk tank olunur; onlar da karnlarn byk bir kapla veri
len orbayla doyurmak zorunda kalr. orba gbeklerini tka basa doldura-

TO PKAPI: H 0 N K.8.R SARAYI N I N BETI M LE M ES i

cak kadar bol verilir, her zaman artmas da bunu dorular. 48 numaradaki
saray mutfann [matbah- amire] alar, sz konusu yemekleri byk
kazanlar iinde 13 numaral kapya kadar tarken ngraklarndan kan
grlt yemek saatinin geldiini haber verir ve sinicilerin her biri elinde
iki siniyle gidip onlar yere koyar ve sofraya tamak zere doldurturlar.

PAD AHA ED LEN DUALAR

D saraylarda, her yemekten sonra imam, padiaha dua eder ve
btn iolanlar amin diye yant verir; ama padiah. grltden s erserne
evirmernek iin bu adet byk sarayda geerli deildir.

P i LAV
H aftada bir gn, perembe akamlar, byk odadakiler dnda
btn iolanlarna pilav ziyafeti ekilir. Pilav, et suyunda btn suyu ek
tirilerek piirilen pirintir.

TRKLE RiN KANAATKARLIGI. TRKLERDE EN OK YENEN ETLER

Trkler ok kanaatkardr ve fazla yemek semez. En ok yedikleri
etler, koyun ve idi edilmi teke etidir; asla inek eti yemezler, eer diiyse
stn, erkekse etini kaybetmemek iin bymesine izin vermek gerekti
ini dndkleri danay da yemezler. Aslnda taze kz etinden holan
mazlar; bunu tuzlanm ve ocakta islenmi yemeyi tercih ederler. Bu et
uzun sre saklanabilir ve gerek seferde, gerekse seyahatte onlarn en
nemli erzadr. nk eti ylesine kuruturlar ki, toz haline getirip, ba
haratlar, soan ve sarnsakla enilendirip deri keselerde tarlar. Ne za
man canlar ekse bu tozu sulandrp ksa srede olduka kt bir kyma
haline getirirler. Trkiye'nin her yerinde tavuk ok boldur ve ok ucuza sa
tlr, ama idi edilmi horozlar azdr ve neredeyse hi av kuu bulun
maz, nk bunlar aviama zahmetine hi girmezler ve boazlanp kan
aktlmam hayvanlarn etini yememek gibi kuruntular vardr. Av hayva
n ise ok boldur ve haram olan yaban domuzu dnda her tr av hayvan
eti yerler. Domuz ve Yahudilerin de haram sayd dier etleri de yemez
ler; gvercinler ok lezzetli ve iridir, ama ok az bulunur.

TOPKAPI SARAYI ' N DA YAAM 43

 TRKLER SOGAN VE SARMISAGI SEVER
Yemek enilerinde ok miktarda soan ve sarmsak kullanrlar,
bunlar hazn kolaylatrr ve mideyi, hi katksz itikleri sudan kaynakla
nabilecek hamikiara kar korur.

RAMAZAN
Sabah gn doumundan, akam gn batmna kadar hibir ey ye
memenin art olduu Ramazan aynda, d saraylarn iolanlar btn
gece attrdklar baz yiyecekleri satn almak iin aralarnda para toplar ve
byk saraydakiler de beli gruplar oluturup, saray mutfann alaryla
gece tanacak yemek sinisi bana pazarlk ederler.

TRKLERDE ORU
Bizim aramzda da reform geirdii ileri srlen dinin peinden
gidenler [Protestarlar], gne batana kadar hibir yiyecee el srmezler ve
gne battktan sonra da hi ayrm yapmakszn hem et, hem de balk yi
yerek oru tutarlar. Ama onlar, Trkler gibi bu orucu bir ay srdrmek zo
runda deildir; Trkler Ramazan'da orularna yle sk uyarlar ki, en
uzun gnlerde (nk bizimkinden on bir gn ksa tuttuklar ay yl nede
niyle, Ramazan kimi zaman k, kimi 'zaman da yaz ayiarna denk gelir) ve
en kavurucu scaklarda bile, serinlemelerini salayacak bir damla suyu
gn boyunca azlarna almaya, koku srmeye veya herhangi bir gzel ko
kulu iei koklamaya, grntsyle kendilerine haz verecek herhangi bir
eye bakmaya, kulaklarn ho sedalarla okamaya, genel anlamda be du
yumuzdan zevk almamz salayabilecek herhangi bir ey yapmaya kalk
mazlar. Gne bizi aydnlatt srece, btn dnyevi ve duyumsanabilir
eylerden uzaklap, maneviyat zerine tefekkre dalarak, Allah'a dualar
m daha byk bir kalp temizliiyle sunacak halde olmalar gerekir.

OGLANLARININ ECEG. TRKLERiN ECEG . ERBET

Olaan ieceklerinin hazrlanmas hi g deildir, nk suyu
yaz, k bir emeden bol bol temin edebilirler; yine de scaklar bastrd
nda onlara [iolanlarna] kar veya buzla soutulmu su verme incelii

44 TOP KA P I : HO N KAR SARAY I N I N BETi M LE M ES i

gsterilir. Aznn tadn iyi bilenler ise bal ve pekmez satn alp tatl er
betler85 yapar.
Yazn saray dndaki [aznn tadn bilen] dier insanlar, karla so
utulmu ve Trkiye'nin her yresinde bol miktarda bulunan her trl
meyve suyunu veya erheti ier. Herkesin bildii gibi, arap mutlak suret
te yasaktr ve bu yasak kesinlikle tedbirli bir yasa koyucunun eseridir.
nk bu iki ll tketildiinde insan soyunun dostudur ve hem g
c, hem zihni onarmaya yardm eder, ama ar tketildiinde byk kar
gaalara yol aar; bu nedenle onu hi bilmernek ve salayabilecei yardm
dan yoksun kalmak, genellikle neden olduu karklklardan saknmak
bakmndan yararldr. Ayrca bu yasak, ordularn yknn nemli bir b
lmn hafifletmek, arab arabalara ykleyip tamak iin kullanlan b
tn avadanlktan tasarruf etmek ve askerleri bundan vazgemeye altr
mak asndan da ok faydaldr; yoksa sefere gidilen kimi lkelerde ok az
bulunan arap, zorunlu olarak askere yksek fyattan satlr ve onlarn za
ten ok dk olan cretlerini ksa srede tketir. Bu arap yasa, ok ka
t olduu ve buna uymayanlar annda cezalandrld halde, birok Msl
mann, zellikle de sarholua dier milletlerden daha eilimli olan Hris
tiyan rkndan gelenlerin (nk gerek Mslmanlar yasalarna daha kat
bir biimde baldr) gizli gizli arap imesini engellemez.

DoiAMALI ioGIANIARININ AGAIARI. ioG.IAN SARAYlARININ AGAIARI

D saraylarn baaas, kesinlikle her eyi yneten sarayaasdr;86
atamay yapan kapaas bu grevi byk sarayn hadmaalar iinden ca
nnn istediine verebilir. kinci srada iolan kahyas gelir.87

ODABAININ YETKLER
Sonra srada odaba vardr (bunu odann yneticisi olarak anla
mak gerekir, nk d saraylarda her odann, byk sarayda da kk ve
byk odalarn birer yneticisi vardr); cannn istediini uygun grd
biimde cezalandrma hakkna ve yetkisine sahiptir. Odada onun ardn
dan ilk srada defterci veya iolanlarnn yoklama defterini tutup her ak-
am yats namazndan sonra gzden geiren deneti gelir. Namazdan son-

TO PKAPI SARAY I ' N DA YAAM 45

ra btn iolanlar kendi yerlerinde ayakta durur ve defterci, hepsinin ad
larn teker teker okuyup kaan olup olmadna bakar; her iolan ad
okunduunda, lebbeyk, yani buradaym diye cevap vermek zorundadr.
Liste okunduktan sonra ve yatma izni verilmeden nce, odaba gn bo
yunca herhangi bir kusur ilemi olanlar deneldetir; bu da bittikten son
ra, odaba asasnn ucunu yere vurarak yatma vaktinin geldiini belirtir.

OGLANLARIN I N YATAKLAR
O zaman herkes kk yatan hazrlamaya balar; bu yatak yars
dek, yars da rt olarak kullanlan olduka kaln bir battaniye, hava so
uk olduunda kullandklar ayr bir ince rt ve balarnn altna koyduk
lar yarm aune [eski bir Fransz l birimi: I , 8 8 m] uzunluunda kk
bir yastktan oluur. Tam bir sessizlik iinde yuvalarn hazrlayp yatarlar.

OGLANLARININ UYKU SRES

Kn gn domadan bir saat, yazn da yarm saat ncesine kadar

uyuma zgrlne sahiptirler; ama gnler fazla uzayp eceler de ksal
dnda, byk sarayda sabah kahvaltsndan ikincliye ve d saraylarda da
ikindiden akamst e kadar, ama giyinik halde ve hattaniyeler alma
dan uyunur. nsan rahatsz eden ar scak dikkate alndnda, bu uyku
bir dinlenmeden ok, ikenceyi andrr.
Gece nbet tutmayan aalar herkesten nce kalkar ve henz kimse
uyandrlmadan gidip ykanrlar.

OGLANLARININ YATAKTAN KALKII

Ama btn aalar yerini aldktan sonra, nbetiler oday aydnla
tan lambay tavana doru ekerken, iyi yalanmam makarann gcrts
herkesi uyandran bir iaret olur ve hepsinin bir anda giyindii, dekleri
ni inanlmaz bir hzla katayp her yatma yerinin arkasnda duran bir kan
caya ast grlr; herkes masa olarak kulland kk ekmecesini ge
tirip yastn duvara dayadktan sonra, o gn oday sprrnek (herkes bu
grevi srayla stlenmek zorundadr) ve her ekmecenin stnde il<i kan
dil yaknakla grevli olanlarn dndakiler hep birlikte ykanmaya giderler.

TOPKAPI: H N KAR SARAY I N I N BETi M LE M ESI

Abdest alma ii bittikten sonra yerlerine geerler ve nlerine bir Kuran
ap, mezzinin ezan sesi duyuluncaya kadar yksek sesle, bir azdan
okurlar. Ezan sesiyle birlikte mushaflarm yerine koyup, byk bir tevazu
iinde ifterli srayla camiye giderler.
Yukarda, iolanlarm uyandrmak iin makarann gcrtsndan
yararlanldn syledim; bu iaret, kum saatinden baka bir saatin bulun
mad d saraylar iin geerlidir. Byk sarayda ise grltsyle herkesi
uyandrp, yukarda deinilen ileri ve grevleri yerine getirmeleri iin
uyaran alar saat* kullanlr.

HAMAM CI BAI
Bir dier aa ise harnarnda iolanlanmn srtn keseleyen teliaklar
ve kafalarn kazyp sakallarm tra eden herbederi yneten hamamcbadr.

OGLANLARININ SAKAL UZATMASI YASAKTIR

Sarayda hi kimse, ne kadar yal olursa olsun, sakal uzatma z
grlne sahip deildir; bu genel bir kuraldr ve Trklerde enede uzun
bir sakal braklmas, o kiinin hr ya da evlilii veya grevi sonucunda ar
tk yerleiklemi, ev bark sahibi bir insan olduunu gsterir. Yoksa ok
yalamncaya dek tra olmay srdrr, hrmet uyandran bir yaa gelin
ceye kadar byklan dndaki kllarn keserler.

KRLLK AGlR BR BMDE CEZALANDIRILIR

Edirne saraynn hamamcbas, iolanlar her aramba hama
ma girdiinde, onlarn dolamalarm, gmleklerini ve i donlarn gzden
geirir; kirli bir ey ya da haerat bulursa, amarlar odann ortasma tar
ve sahibinin takkesini de iaret olarak stne koyar; bu kii henz ha
mamdan kmadan ad geen aa tarafndan arlp, bedeni henz scak
ken, daha giyinmeden falakaya ekilir ve ondan sonra odaya dner. Bu ce
za byk saraya hi girmemitir.

* "Yat ve kalk iareti olmak zere, bir demir levha zerine eki ile defa vurulurdu", l. H.
U zunarl, s. 3 3 1 .n.

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 47

 TELLAKLAR, BERBERLE R VE CRETLER
Tellaklar ve berberler de iolanlarna dahildir, stelik onlar mes
lek erbab olduundan, tra ettikleri ve keseledikleri kiilerden bu iin c
retini alma avantajna da sahiptirler. D saraylarda adam ba yz ve
byk sarayda bin aka alrlar; bu tutar her yl Ramazan bayram sonunda
kendilerine verilir.

OGLANLARININ ZLF UZUNLUGUNA LKN KURALLAR .

Hamamcba ayda bir kez iolanlarnn fazla uzayan zlflen
.

ksaltr; acemilerde zlf boyu burun ucunu geemez, en kdemlilerde s

.
l enenin altdr. Hamamcba, teliaklarn hamarn terniz ve tertpl
tutmasna, berberlerin usturalarnn iyice bileylenmesine ve aralarnda
herhangi bir tartma yaanmamasna da dikkat eder; grevlerini iyi yap
madklarn dnrse onlar cezalandrp denekleyebilir.

HER ODAN IN MAM !

Her odann iman da aa rtbesindedir, ama sadece kendisinden
ders alanlar denekleme yetkisine sahiptir ve eer bakalannn uygunsuz
bir i yaptn grrse, onlara ancak eliyle vurabilir.

TIMARHAN EC
Bir dier aa, rahatszl hekim tarafndan kayda deer bulunan
iolanlarnn arkadalarndan ayrlarak yatrld revirin (veya hastane
nin) -tmarhane- bandaki kii, yani tmarhaneci88'dir. Bu dururndaki
iolarlar salklar tamamen dzelineeye kadar tmarhanede kalr.

HASTALARlN TEDAVS
Bu hastalarn tamamen sra d bir rejimle tedavi edilmesi dikkat
ekicidir; Edirne saraynda hastalara et suyu iinde piirilen kk hamur
paralarndan [erite] veya talyan usul ehriyeden oluah perhiz orbas
verilir; bu orbann iindekiler en salam ve sal yerinde insanlar bile
hasta etmeye yeter; byk sarayda hastalara et suyu ve birka yasz tavuk
paras verilir.

TOPKAPI: H O N KAR SARAY I N I N B ET i M LE M ES I

 AcEM OGLANI SARAYLARNDA SIK GRLEN HASTALIKLAR
olanlarnn neredeyse sadece denek darbeleriyle beslendii d
saraylarda, korkudan veya yiyecek iecein ktlnden kaynaklanabilen
sraca, verem, mzmin kabzlk ve su toplama* gibi hastalklar hkm s
rer; veba da iolarlarn asla rahat brakmaz.

EDRNE SARAYINDA VEBA SALGINI

Size yazdklarmn ounu kendilerinden rendiim kiiler, veba
salgnnn Edirne sarayn kasp kavurduunu anlattlar. Bu salgm kurban
bayram iin boazlanan koyunlarn kan ve sakatatma balyorlard; kurban
bayram eyyam- balura denk gelmiti ve gnein btn scaklyla zeri
ne kurun gibi indii bu kurban kam, postlan ve i organlarndan korkun
bir koku kyordu; (inanlarna gre) salgna bu koku neden olmu ve on
iki gn boyunca bazen gnde on kii lmt. Neden sonra, lm oran bi
raz dmeye balad ve bu korkun salgna, ok sayda insan lmesine kar
n yine de iolanlarnn saraydan kmasna izin verilmedi ve birbirleri
zerine ylp can vermek zorunda brakldlar. Salkllar hastalara hizme
te mecbur edildiinden, hastalk onlara da bulat. Hastalk daha nce saray
da bulunan iki yz altm iolanndan sadece yz ellisini hayatta brakt.

KuRBAN BAYRAM
Szn ettiim bu kurban bayram, Ramazan bayramndan iki ay
sonra kutlanr ve Allah'a olu yerine, iddiaya gre, gkte krk yl odadktan
sonra srf bu nedenle aa indirilen bir kou kurban eden brahim'in bu
sunusunun ansna yaplr. Maddi olana bulunan her baba veya aile re
isi, kapsnn nnde bir ko boazlayp etini yoksullara datr.

KALFA
Kalfalar veya halifeler89 de aa rtbesindedir. Yanlarna erilen
iolanlanna Kuran retir ve talebeleri renme konusunda ihmalkar
davranrsa, onlar denekleyerek cezalandrabilirler.

* Vcudun herhangi bir yerinde, daha ok kannda su birikmesi .n.

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 49

 EMECBAI
Helalar ve emelerle ilgilenen emeciba adnda bir aa daha
vardr. Btn yeni gelenler onun sorurnluluuna verilir ve her gn, her
yemekten sonra onlar sz konusu yerlere gtrp oralar sprtr ve suy
la ykatr ve bu talimi her yemekten sonra odaba divan topladnda yap
trr. Divan u ekilde cereyan eder.

DI SARAYLARDA DVAN
Yemek bitince sinkiler sinileri ve kaklar souk suyla ykamak ze
re emeye gider; odaba da onlar elinde beyaz rtlerle bekler; gelen her
sininin zerine bir rt rter ve eer sinllerin pis olduuna hkmederse, si
nici durdurulur. Kaklann da temizlenip temizlenmediine bakar, ayn e
kilde kaklan silmek iin kullandklar paavuralan [paavra] ve petemalla
n9o da denetler; ama souk suyla yalar temizlemek zor olduurdan, zaval
l iolarlanmn bu kirleri toprak ve kurnla ovarak kartmalar gerekir; yine
de ok az bu iin altndan baaryla kalkabilir ve bu nedenle yine ok az yir
mi denek yeme cezasndan yakay syrabilir. Odaba, sinicileri cezaland
rrken, dier iolarlannn hepsi yerinde, ayakta durur ve sz geen sopa
talirni bitip hepsi odaya ekildikten sonra, odaba, katedraldeki kilise ark
clan gibi sopasyla yere vurarak odada bir tur atar ve kapnn yanna yeni
den geldiinde durup bekiyi, yani o gn kou nbetisi olan kiiyi arr
ve herhangi bir sama sapan konuda kusur ileyenierin isimlerini onun ku
lana fsldar (o ana kadar insan ksrmek istese bile yzn takyesiyle giz
lerneden ksremez, yoksa bu su saylr ve yere tkrmekten de zerle sa
knmak gerekir, nk balgarnlann, herhalde kaybolmasnlar diye, kesinlik
le mendillere tkrlmesi ernredilmitir); o zaman herkes titremeye ve ad
saylacaklar iinde kendisinin de yer alp almayacan anlamak iin vicdan
n yoklamaya giriir; beki odada tur atp, sulu bulunanlara eliyle imar et

meye balaynca korku iyice artar. Sulu bulunarlar hemen o anda odaba
nn karsna dizilir. Odaba, sulannn ne kadar byk olduunu iyice
abartarak anlattktan sonra, iledikleri kabahatlerin nem derecesine gre
kimine daha kk, kimine daha byk bir trenle lke adetlerine uygun
bir konser eker; yani mziinin arnonisi gzellesin diye, kiminin ankl,

TO PKAPI: HO N KAR SARAY I N I N BETi M LE M ES i

kiminin de plak tabanlarn denekler; bu elenceyi kk bir nasihat nut
kuyla tamamlayp, algsn bekiye emanet ettikten sonra odadan kar ve
iolarlannn her birine kendi yerine geip, az nce yararland zaman ge
irici ura hi dnmeden okumaya ve yazmaya koyulma zaman tanr.

BYK SARAYDA CEZALAR. PADAH AFFEDER

Byk sarayda asla bu tr divanlar kurulmaz; balca aalar her
hangi bir duruma biimine bavurmakszn, her sabah ilk namazdan n
ce herhangi bir kusur ilemi olan iolanlarn artp uygun grdkleri
biimde cezalandrrlar; ama bu zavalllar denek darbelerinin iddeti veya
kt yerlere denk gelmesi nedeniyle tiz lklar attnda, seslerini Haso
da'ya duyurma olanana sahiptir. Kimi zaman oradan bir arzaas,9' "di
lek"92 veya "af' diye haykrr ve gkgrlts gibi grleyen sesi, sert aala
rn bir anda elinin kolunun balanmasna ve iolanlarnn da sevinten
takla atmasna neden olur. D saraylarda da, yemekten sonra tatl yeri
ne geen divanlarn dnda, bu sabah ve akam cezalarna da rastlanr,
ama orada szlanmalannz padiaha duyurmak iin ne kadar haykrsanz
botur ve cehennemdekinden fazla bir af ya da merhamet umamazsnz.

M ESCTLER
Divanlar bu kadarla brakalm ve dalarnal iolanlarnn dier aa
larna geelim; mescidi temizleyen ve iindeki hallan koruyan mescitiler
de bunlarn arasndadr. Camide grdkleri, glmek, birbiriyle konumak
veya saf bozmak trnden en kk saygszlk belirtisinden tr, io
lanlarna amar patlatabilirler; Trkler camide de, bir bl sava niza
mma sokarken kullanlan dizili ve duru kurallarna uyar. Kandilciler,93
mescitlerdeki ve odalardaki lambalada ilgilenmek, onlar yakmak, camlar
n berrak ve temiz tutmak ve fitilieri hazrlamakla ykmldr.

HOCALAR
Hoca hizmetkarlar, kalfalara ders vermek zere saraya gelen hoca
lar karlamak, onlara ho geldin diyerek ieri buyur etmek ve koliarna
girip ciddi bir tavrla odaya gtrmekle grevlidir.

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM s

 KiTAPI
Kitap, odadaki btn kitaplarn kaydn tutar.

OGLANLARIN I N SANDIKLARI
Rafba, her odada bulunan ve iolanlarnn sandklarnn yer
letirildii raf blmnn hizmetkfmdr; her iolannn giysilerini, a
marlarn, parasn ve btn eski giysilerini koyduu bir veya iki sand
vardr. Bu raf blmnn anahtar rafbandadr ve sandn ap, ihti
ya duyduu bir eyi aramak zere oraya girmek isteyen kii, nce ondan
izin almak zorundadr. Rafba kilidi atktan sonra, odaya giren kii
kendi sandn ap iinde istediini arayacana arkadalarnn ekmece
lerini kartrmasn diye onun yannda durur; herkesin ekmecesinin ze
rinde ismi yazl olduu iin, hangi ekmecenin kime ait olduu anlalr.

CzHANLIK VEYA LLER N DUA

En kdemli iolanlarnn czhanlk94 ad verilen bir geliri vardr.
Sarayda len baz iolanlan, ruhlar selamete kavusun diye, her gn Ku
ran'dan bir cz okuyacak kiiye terekelerinden denmek zere para bra
kr; her cz karl iki veya aka olarak saptanmtr.

LMLERNDEN SONRA DUA OKUNSUN DYE KURULAN VAKlFLAR

Trkler ve Hristiyanlar arasnda, lrken biraz mal mlk brakanla
rn lmlerinden sonra ruhlar iin dua okunmasn vasiyet etmeleri, bu
amala vakfkurmalan olaandr. Padiahlann aa yukar hepsi, mezarlar
banda srekli dua edip Kuran okuyacak kiilere byk gelirler datan ca
miler ve hastaneler kurmutur. Bu noktada, Trklerin llerin ruhuna oku
nan dualara inancn ve onlarn ardndan hayatta kalanlarn dualaryla ruh
lannn rahat ve huzur bulabileceine nasl emin olduklarn grrsnz.

RuH MAHER GNNE DEK CESETLE BRL KTE M EZARDA KALlR

isa Mesih yaayanlar ve lleri yarglamak zere bu dnyaya geri
dnnceye dek, ruhun cesetle birlikte, hayatn sorgulayan ve inceleyen
bir iyi, bir de kt melein eliinde mezarda kaldna inanrlar.

2 TO PKAPI: H N K.8.R SARAY I N I N BETi M L E M ES i

 AZAP
len kiinin srd hayatn ktlne veya iyiliine gre, ya k
t melek onu mezarnda ezerek ve korkun bir biimde skarak azap ekti
rir ya da iyi melek onu avutur ve kendisi iin hazrlanan cenneti, dirildik
ten sonra yaayaca saadeti gsterir. Bu nederle btn akrabalar ve dost
lar lenin ruhuna dua etmeye zen gsterir; hatta sk sk kabrine gidip,
yarglarna iyi cevaplar vermesini, meleiyle iyi geinmesini, kt mele
in yapabilecei sulamalar ve korkutma abalan karsnda armamas
n tlerler. Hatta hayat boyunca ilediini bildikleri u veya bu gnahn
kefaretini nasl demesi gerektiini aklayan tavsiyelerde bulunurlar.

MsLMANLARN HEPSi CENNET'E GiDECEKTR

Mslmanlar maler gn geldiinde hepsinin Cennet'e gidece
ine inanr ve gerek Mslmanlar iin Cehennem azabmm deil, sadece
kabir azabmm geerli olduuna inanrlar.

CEHENNEM
Yine de Muhammed uzun ve masais bir cehennem betimlemesi
yaparak, burasn kzgn kkrt ve kaynar ziftle der;95 oraya den, alev
den baka bir ey soluyamaz ve korkun yzl, hayal edebileceimiz en
berbat eyden bile daha kt ve pis kokan bir meyve yemek zorunda ka
lr.96 ecek de aa yukar ayn trdedir ve alevii kkrte benzer. Buna
benzeyen binbir azap betimler ve bu cehennemin sadece tek bir Allah'a ve
onun Resul'ne inannayp Yaratan'a ortak koan ve birden ok tanr ol
duuna inanan putperestler iin olduunu belirtir.

MUHAM M ED, TESLS GZEMNE KARI SAVA AIYOR

[Muhammed] Hristiyarlardan sz edildiini Teslls gizeminden t
r duyar ve bunu her karlatnda yok etmeye alr. Artk Mslmarlar
da, eer belirtilen saatlerde abdest alp namaz klmazlarsa, bu cehennem
den geeceklerdir. Ama orada ebediyen kalmayacak, kzgn korlar zerine
konmu demir bir zgarann stnde dururken unuttuklan dualar edip, ye
terince iman etmeden ve saygszca kldklan namazlan yinelerlerse kefaret-

TOPKAPI SARAYI ' N DA YAAM 53

lerini demi saylacaklardr. Azaplarn sonsuzluuna inanmazlar. Cehen
nemde dipsiz bir kuyuda, kpkzl kesilmi bir sandn iinde eli kolu bal
kapatlm ve durmadan merhamet isteyen lklar atan kt meleklerin
ba iin bile gnahnn af edilmesi umudu vardr. [Muhammed] bu lk
larn gk katna kadar ulaacan ve bin yln sonunda Allah'n kt bame
lei huzuruna getirtip dileini soracan syler. O zaman o da gnahndan
tr nedamet getirecek, ondan baka Allah'a inanmarln syleyecek ve
belli bir suyla ykandktan sonra da ilk saygn haline geri dndrlecektir.
En kdemli iolanlar en genlerine lalalk yapar, onlarn eski giy
silerini ve paralarn gzetirler; ayn zamanda saygszlklar veya kusurlar
nedeniyle onlar cezalandrma yetkisine sahiptirler; ama byk sarayda la
lalar kklerin sadece eski giysilerini saldar, para ise odadaki hazineye
konur ve ulufe datld gn, hadmaa gidip hazineye oturur, oradan
zerinde sahiplerinin isminin yazl olduu para keselerini karr ve ulu
fenin tamamn ya da bir blmn bu keselere koydurttuktan sonra on
larn azn yeniden balar, mhrler ve yeniden hazineye koyar. Bir io
lan saraydan kncaya kadar btn parasn orada saklar, nk ancak o
zaman btn biriktirdiini eline verirler.
olan odalarnda neler olup bittiini daha iyi aniayabilmeniz
iin, burada Bykoda'nn yaklak bir ekline yer vereceim.
lerinde noktalar bulunan yerler, orada birbirine yakn bir durum
da ka iolan oturduunu, sadece iki nokta bulunan yerler ise bir kereve
ti,97 yani biri kdemli dieri acemi iki hadmaann oturup yatt ykseke
yeri gsterir. Hadmaalar, iolanlarnn tavr ve davranlarn gzler ve
herhangi bir saygszlk fark ettiklerinde, kerevetten inip hatay ileyen io
lann odann ortasna getirtir ve onu memleket usulnce cezalandrrlar.
r numara, Kum Kaps ad verilen kapy gsterir ve bu kapnn ya
nnda oturan bahadmaaya bakap olan denir.
2 numara, Esfer mahallesi98 adn tar.
3 Cezayir mahallesi, nk buraya eskiden Berberistan* korsanlarnn

* Eskiden Kuzey Afrika'nn Msr'n batsnda kalan blgelerine, Fas, Cezayir, Tunus, Trablus
garp'a verilen genel ad .n.

54 TOPKAPI: H N KAR SARAYI N I N BETi M LE M ES i

 -1
o
,
"'
)>
,
Vl
)>
"'
)>
-<
z
o
)>
-<
)>
""'
)>
;:: BYKODA'NI N PLANI

. . . .

Z.l

L .. Ct
...il
6
t-
7
1--
t!

q
j;

Bu plan Franszca yaznada yer almamaktadr; Brenner'in Almanca evirisinden alnmtr.

V1
V1
padiaha getirdii kleler yerletirilirdi. Bugn bu klelerin ayr bir yerleri
yoktur ve dier iolanlanyla kark halde yaarlar.
4 Kap mahallesi.
599
6. Pife mahallesi.

7. Bit m hallesL
8. Odaba mahallesi.
9 Klhanc mahallesi, yani hamamn klhann ve r 7 numaral
odann ocan yakanlarn yeri; r 7 numaral odann yannda scakl gu
slhaneye ileten bir ocak bulunur.
r8. numara zorunlu ve daha nce belirttiim durumlarda gusl ab
desti alnan yerdir.
o. ilim mahallesi.
rr. Tahtabiti mahallesi.

PADiAHIN OCUKLARI. EHZADELERN EGTM

1 2 . irvan, ynetime kabul edildikleri, kendilerine beylikler ve has
lar verildii ada ehzadelerin yerletirildii ykseke bir yerdir. Eitil
meleri ve sarayda daha nce ykselenierin getikleri aamalardan geme
leri iin oraya konulurlard. Ama [daha sonra] bu ehzadelerden bazlar
imparatorluk iinde kargaalara neden olduklar, babalarna ya da tahttaki
akrabalarna kar isyan kardklar iin, onlar btn grevlerden uzak
latrmann ve devlet idaresinden dlamann yerinde olaca dnld,
hatta bu konuda bir ferman karld. stelik bundan byle tahta kan ye
ni padiah, erkek evlatlar reit olur olmaz, lm padiahn oullarn
bodurmasna karar verildi, nk ayn hanedann ehzadeleri arasnda
sk sk doan ve zaman zaman hem kendi ailelerinin, hem de devletin ta
mamen harap olmasna yol aan ekimeleri engellemek iin, bu ok bar
barca ve Trklerin zorbalna uygun nlemden daha elverili ve gvenli
bir yol bulunamamt. oo
nsan byk bir imparatorun olu olarak dodu diye, hayata adm
atar atmaz lm hak eder mi? Saltanat srme hrs bir kardee yaradl
n duygularn unutturabilir, ellerini kendi kanyla kirletmek zorunda b-

TO PKAPI: HO N KAR SARAY I N I N BETi M LE M ESi

rakabilir mi? Ve hanedann iinde karde katli byle ho grleceine, b
tn halkn i savala bunalma tehlikesini gze almas ok daha iyi deil
midir? imdi bu mahalleye aalarn sanklarn sararlar ve saatler ile du
v a r ::: a atlcr i n c ba ka n l a r yerle tirilmitir; birincilere sark, ikincilere ise

saati denir; dilsizler ve cceler bu yksek y rln alb nda o u r u p yatar.

13 .imam mahallesi, nk orada im m oturur.
14. Sazende mahallesi.
15. Ba mahalle: Bakalfa burada bulunur. Her mahalleye bu kalfa-
lardan biri yerl tirilmitir.
r 6 numara, eme kapsdr.
17 numara, guslhane ocadr.
8 numara, guslhanedir.
1 9 numara, helalardr.
20 numara, emelerdir.
Bu B ykoda betirrlemesi dier odalan anlamanz asndan da
yeterlidir, nk o odalarda da iolanlar ayn biimde dzenlenmi ve
yerletirilmitir; aradaki tek fark Bykoda'nn, daha yksek mertebedeki
odalar iin bir giri ve gei yeri ilevi grmesi, dier odalarda hadmaala
rn iolanlann Bykoda ve Kkoda'da olduu kadar sk biimde de
netleyip balarna musallat olmamasdr.
imdi daha nce baladm anlatma dnelim ve saray plannda
kaydettiim dier numaralar aklamaya devam edelim.
1 5 numara, sinicilerin bulaklar ve kaklar ykamaya gittii yer
dir; en salam yapl iolanlanndan seilen klhanclar da burada askeri
talim yapar.

KEMANKELER
Bu gl kuvvetli iolarlar ounlukla ok atmakla urar ve bu
sanatta, gerekli btn eitim aamalanndan geerek ustalarlar. Bu nok
taya varmak iin kullandklan ilk ara, duvara balanm bir makaradr;
iinde on ol<ka* (bir okka, krk iki ons eken bir arlk lsdr) ta bu-

* z8z gr. .n.

TOPKAPI SARAYI ' N DA YAAM 57

lunan bir uvaln asl olduu ve makaradan geen ipi sa elleriyle gleri
yettiince geriye ekerler, sol elleri ise duvara dayaldr; bu altrmayla si
nirler gerilip g kazandka, uvala her gn yeni talar eklerler, sonunda
uvaln arl krk okkay bulabilir. Bu biimde yeteri kadar altktan ve
kollar biraz aldktan sonra, onlara yumuak ve bklmesi kolay, ama ki
ri yerine zincir bal bir yay verilir. Bu yay ok atmak iin deil, her talim
de yoruluncaya dek kimi zaman sa, kimi zaman da sol elle gererek kolla
rn gelitirmek iin kullanrlar. Daha sonra her birinin menziline gre
daha yumuak veya sert yaylar verilir; bunlar, oku frlatmadan, sadece
okun temreni yayn kabzasna deineeye kadar gererler; kim yay hi ara
vermeden daha ok sayda gerip brakacak diye bahis tutuurlar; birou
bu ii iki yz kez yapabilecek kadar gldr; kollarn bu talimle ylesine
glendirirler ki, bazlar sadece demir yay kullanabilenlere verilen bir un
van olan kemanke'o adn alr. Aslnda bu yay demirden deil, ylesine
sert bir boynuzdan yaplmtr ki, talimsiz birisi, btn abasn da harca
sa, kirii yay kulaklarndan birinin altna konacak bir akay drecek ka
dar bile geremez; onlar bu yayla bir g veya ustalk gsterisi olarak m
kemmel atlar yapar, ya at naln olda deler ya da oku camn iinden hi
sa solu atatp krmadan, ancak kendi ap kadar bir delik atrarak gei
rirler. Cama temrensiz, incecik kamtan oldada at yaparlar; nianclk
konusunda ise arkadalanndan birinin iki parma arasnda tuttuu bir
eky* vurabilecek kadar ustalar kar. Bu yiit okular hakknda, bana
pek inandrc gelmeyen masal gibi eyler anlatldn duydum; bana,
parmak kalnlnda bakr bir levhay delebilecek kadar gl okular ol
duu sylendi.
kinci talim, ok ar ktkleri ve odun paralarn tamaktr. En
hafiflerinden balayp, giderek en ar paralar kaldrmaya ylesine alr
lar ki, en byk ktkleri sanki ellerinde coteret'0' sopalan tayormu ka
dar rahata yerletirirler; bunlar sanatn doay nasl kolayca deitirebile
ceini ve doann verdiklerine yeni gler ekleyebileceini gsterir; ve yi
ne bunlar, bir dana tamakla ie balayan adamn, hayvan bymesini

* Bir tr gm sikke .n.

58 TO PKAPI: H N KAR SARAY I N I N BETi M LE M ESI

tamamlayncaya kadar her gn taya taya, sonunda bir kz zorlanma
dan srtna alp nasl kaldrabildiini de aklar.
nc talim, sa elinin stnde krk, elli, altm veya yz libre
lik* bir demir arlk kaldrmaktr; bileklerini bylesine byk bir yk
ekmeye altranlarn gcne veya ustalna gre bu arlk deiir. le
rinde yz yjrmi libre veya daha fazla bir arl tek eliyle ba yksekliin
de tutabilerler l<ar; talim ve alkanln insan gcn nasl artrd bi
linmese, bu baar inanlmaz grnebilir.

PAIA TALM
Drdnc talim, matrak'03 veya pala talimidir; sol ellerine kalkan
yerine kk bir yastk, sa ellerine de kl yerine bir sopa alarak bu tali
mi yaparlar. Byk bir beceri ve ihtiyatla ilerlemelerini, geri ekilmelerini,
vurumalarn ve birbirlerine ok eitli darbeler indirmelerini seyretmek
ok hotur. Bu elence tr Lehistan'da ok yaygndr; orada bir tr halk
gladyatrleri vardr ve vahi hayvanlar dvtrdkten sonra, kendileri de
tpk komedi temsilleri gibi para karlnda, kp bu biimde dvr.
Sarayn kl ehli iolanlar da olaanst pala darbeleri indirme talimi
yapar; rnein derisi ok sertlemi l bir devenin ayan keser veya bir
koyunun ban tek vuruta koparrlar. Sultan Murad'04 ise, hayvanlar ze
rinde talim yapmak yerine sulularn, hele yal kaln enseli sulularn ka
falarn kesrnekten zevk alyordu; byle bir talim onun gibi bir hkmdara
pek yakmayacandan, bu elencesi iin klk deitiriyordu. Hatta kent
te klk deitirmi bir halde dolarken irrian ve yal adamlarla karla
tnda, masum bile olsalar grtlaldarn kesrnekten kendini zorlukla alko
yabiliyordu; birok kez sokan ortasnda bu tr adamlara arkadan yakla
p, niyetini hi belli etmeden kafalarn uuruvermiti.

PEHLiVANlAR
Beinci talim, gle veya gretir. Bu ii meslek edinmi kiilere
pehlivan denir. Grernek istediklerinde, soyunur ve zeytinyama batrl-

* Bir libre soo gr.dr -.n.

TO PKAPI SARAYI ' N DA YAAM 59

m teke derisinden kispetler giyerler, tutulacak fazla yerleri kalmasn da
birbirlerinin ellerini yakalayabilsinler diye, btn bedenlerini, hatta bala
rn bile yalarlar; tam bir galibiyet kazanmak iin, hasmn srt yere ve
gbei ge gelecek biimde ykp stne kmak gerekir; padiah huzu
runda greilirken dier dlere fazla itibar edilmez. Kimi zaman galip
gelebilmek iin hrs ve kskanlk iinde birbirlerine yle zincirinden bo
anmasna saldrdar ki, doann onlara kendilerini savunmak iin ver
dii her eyi sonuna kadar kullanarak, hibir eyi umursamadan birbirle
rini srr, koparr ve trmalarlar.

MzRAK TALiMi
Altnc talim, mzrak talimidir. Mzrakla hedef vurmaya almak
iin, balangta olduka ar bir demir kazk kullanp onu olabildiince
uzaa frlatrlar; gleri arttka vurmalar gereken hedeften her seferinde
biraz daha uzaklarlar; ve bu talime ylesine alr, o kadar mkemmelle
ii ve ustalar, mzraklaryla o kadar isabetli at yapar hale gelirler ki, he
deflerini elli adm uzaklktan bizim tfelderimiz ve dier ateli silahlar
nzla saladmz isabeti hi aratmayacak biimde vurabilirler.

CNDILER. YiGiT BiNiciLERiN AT STNDEKi BECERLERi

Yedinci ura, ata binmektir; bu soylu talimi sevenlere cndi de
nir; has ahrlardaki atlara biner ve onlar eitirler. Onlara bu sanat uzun
sre talim ettiren Byk Kahire paas'05 cndileri saraya takdim eder; si
lahlara ve savaa ok merakl olan Sultan IV. Murad haliyle atlara da ok
dknd ve Kahire'den kendi zamannn en usta krk cndisini getirt
miti; bunlara mal edilen beceriler neredeyse inanlmaz boyutlardadr ve
insana hayal rn gibi gelmektedir. Olup bitene birok kez kendi gzle
riyle tank olduklarna gvence veren birok kii bana bunlar dorulama
sa, inann bu ayrntlar size aktarma zgrln kendime asla tanmaz
dm. lk olarak, bu cndilerin hepsinin yere attklar bir mzra at stn
de giderken kolayca alverme alkanlna sahip olduklarn anlatyorlar.
Bazlar drtnala giderken atlarnn eyederini zp, bir sre ellerinde tut
tuktan sonra, hi durmadan yeniden atarn eyerleyebiliyormu. Bakalar

6o TOPKAPI: H O N KAR SARAY I N I N BETi M LE M ESI

eyerin zerinde ayakta durarak at biniyormu, kimileri bir aya bir atn,
dieri baka bir atn zerinde, drtnala gidiyor ve bylesine zor bir du
rumda at nallarn okla vuruyor veya zellikle en yksek aalara konmu
kular ldryorlarm. Kimileri ise der gibi yaparak atn karnnn alt
na kayyor ve sonra yeniden eyerin stne kyormu. Ama bana anlat
lanlar arasnda en inanlmaz grneni u: Bir gn bu cndilerin at binii
ni seyrederek elenmek isteyen Sultan IV. Murad, birbirlerine kar eyer
stnde ayakta durarak at srerken, hi hz kesmeden at deitirmelerini
buyurmu. Sultann gnln etmek iin, birok kez yere dtkten ve bir
ounun burnu knldktan sonra, sonunda bu ii de baarmlar. [Daha
sonra], ne kendini tamamen iftlemeye veren Sultan brahim, ne de u
anda tahtta bulunan ve av en byk elencesi, neredeyse tek ura hali
ne getiren olu Sultan Mehmed (bu durum halk arasnda u tekerlerneye
yol amtr: Babas am delisi, olu av delisi) bu az bulunur gsterilerden
zevk almtr. Ama yine de bu yiit binicileri saygdeer mevkilere terfi et
tirerek onlar cmerte dllendirmilerdir. stanbul'da artk bu artc
ileri baarabilecek kimse kalmamtr; byk Kahire'de bu tr adamlar
hala kar m, bilmiyorum; Trkler at binme konusunda ok iyi olsalar da,
bizim Fransa ve talya'daki binicilerimiz gibi at eitrneyi bilmezler.

TRKLERiN AT EGTME TARZ!

Atlar, drtnala kalkmay iyi bilecek ve byk yorgunluklara katla
nabilecek biimde yetitirmeyi yeterli bulurlar. ark, aha kalkma, yarm
ark ve dier manej numaralarnn hibirini uygulamazlar, hatta onlar
yularsz, el ile yrtebilenlerin says da ok azdr. Onlarn atlar bizim s
panya ve Napali'de yetitirdiklerimiz kadar boazna dkn ve salam
dili deildir, ama eneleri gldr, boyunlarn kasp balar dik gider
ler. Bunun dnda ok hzl ve sanlarnn narinliine, srf sinirden yapl
m bacaklarnn inceliine ramen olaanst gldrler.

TRKYE'DEKi Y SEYSLER
Trkiye'deki seyisler hayranlk uyandrr ve atarna mucizevi bir
biimde bakarlar; kuru otu azar azar verir, nlerine yulaf yerine gnde iki

TOPKAPI SARAY I ' N DA YASAM 6

kez arpa, kimi zaman da kylm saman koyarlar. Asla altlarna saman d
emezler, onun yerine dklarn bakc hibir ey katmadan iyice kurutup
toz haline getirir, ahnn tabann bunurla kaplar ve zemini iyice dvp s
ktrrlar. Seferde atlar plak toprakta veya bu i iin yanlannda tadk
lar kaln kee rtlerin zerinde yatnr, pisliklerini srekli temizlerneye
zen gsterirler.

ATLARA YRTLEN GNLK OLAGAN M ESAFELER

Bunun dnda yolculua kldnda, ok acele edilmiyorsa, atlar
asla gnde on veya on iki fersahtan fazla yrtlmez; ama acele edilmesi
gerektiinde, burlar kadar yorgunlua dayankl at bulunmaz. Nallar bi
zimkiler gibi ivili deildir; talara daha iyi dayanmalar iin soukken d
vlm ince ve narin nallan vardr.

ATLARIN KOUM TAKIM LARI . PAD AHI N ATLARI VE HARALARI

Koum takmlar her zaman ok gsterilidir ve Trklerin zellikle
eyederi muhteemdir, bunlar genellikle gm ve deerli talarla ssler
ler. Padiahn saraydaki has ahrlarda [stabl- amire] gerek kendi binei
olarak, gerekse seferde yanna almak iin bulundurduu ok sayda at d
nda, saraydan kan ve bir greve getirilen iolanlarn ksa srede do
natabilmek iin, birok mahallede byk ahrlan da vardr. Bir seyisin sa
dece iki ata baktn dnrseniz, bu ite ne ok adam altn anlar
snz: Padiahn maiyetinde ok sayda seyis [at olan veya tavla ua], bir
o kadar da sara [palan-duzfm- hassa] ve nalbant [esban- has nalbandlar]
vardr.

BYK EMR AHUR

Byk [birinci] emir-i ahur'06 atlarla ilgili hizmet veren herkesi y
netir ve ast kk [ikinci] emir-i ahurdur;'07 daha sonra burada saymas
ok uzun srecek ve kolayca tahmin edebileceiniz daha alt kadernede bir
ok grevli gelir; seyislere,'08 padiah sefere ktnda onun ve btn ma
iyetirin yklerini, adrlarn, hazinesini ve giysilerini tayan develeri g
den uaklar'09 da eklemek gerekir.

ToPKAPI: HO N KAR SARAY I N I N Bni M L E M E s i

 Sekizinci talim, veya drt yz okka eken ok ar kalaslar gibi
byk ykleri omuzlarn stnde tamaktr; iolanlar bu talimi, Rama
zan bayram arifesinde byle bir yiit hamaln, biri yz yetmi, dieri
ise yz seksen okka eken kocaman iki ipek ran halsn nasl tad
n seyretmeyi alkanlk haline getirmi olan padiaha glerini gstermek
iin yaparlar. lerinde gcne en ok gvenen ve ar ykler kaldrma ko
nusunda en talimli olan, bu haly yz altm adm boyunca omuzunda ta
maya giriir; eer bu giriiminde baarl olur ve haly ykn altnda
sendelemeden tayabilirse, be yz eklk bir keseyle dllendirilir ve
H azine Odas'na terfi ettirilir. Daha sonra bu odada hazine sandklarnn
ve deerli mobilyalarn. yer deitirilmesinde, tanmasnda kullanlr. Bu
iolanlar sz konusu hallar tarken, dierleri onlar seyretmek iin
odalarndan kar ve mehter takm davul, zurna ve nefrlerle tayay ce
saretlendirmek iin konser verirken "Allah, Allah kuvvet vire" diye hayk
rarak onlar alklarlar. Bu aratrmalar deriediim kiilerden birinin ba
na kendi gzleriyle tank olduunu ekleyerek arlattna gre, bu yiit ha
mallardan biri halnn arlyla yetinmeyip zerine saray ccelerinden
birini de oturtmu ve yoldaki talarn yamurdan kayganlamasna karn,
(gerektiinde yardma komak zere) yannda yryen Hazine Odas io
lanlarnn hibir yardmna gerek kalmakszn hedefe ulamay baarm.
B u hal taycs kapya [Babssaade] vardnda, zlfl baltaclar yk
n indirmeye koar ve haly kapnn n tarafndaki sayvann altna tayp
serer ve Taht- Hmayln'u hazrlarlar. Padiah bayram sabah kendisine
hayrl bayramlar dilemeye gelen devlet ricalinin tebriklerini orada otura
rak kabul eder.

P A D AH LA BAYRAM LA MAYA GELEN R CAL N TE BR KLE R N D E

[M UAYE D E] UYULAN M E RASM
Bayram aynn ilk gn, yani hilalin halk tarafndan aka grle
bilir hale geldii akam, bostanclaro bir taraftan Boaz'a, dier taraftan
da stanbul kprsnem bakan deniz kenarndaki Sarayburnu'ndan yap
tklar pare top atyla ay selamlar. Bu iaret verilir verilmez, hemen
bayram hazrlklarna giriilir; yukarda szn ettiim hal ve taht hazr-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM

lanr ve kapaasnn btn gece bekledii Arzodas'nn kaps sslenir.
Ertesi gn maiyette yer alan imparatorluk ricali, gne domadan iki veya
saat nce saraya gelir; ve gne doar domaz padiah Hasoda'dan
kp tebrikleri kabul etmek zere kendisi iin hazrlanlan yere oturur.

TATAR HANI VEYA TATARSTAN M FARATO RU

Sol yannda, ayakta duran kapaas nce Tatar hannn112 veya Ta
taristan imparatorunun Topkap Saray'nda rehin tutulan oullarn tahta
yaklatrr; babalannn eylemlerinden sorumlu tutulmak zere rehin ola
rak alkonmalannn nedeni, Tatar hann her zaman padiahn tarafnda
kalmaya ve onun karlarn kollamaya zorlamakhr. Padiah bu yolla Tata
ristan tacn, hanedandan biri olmas kouluyla, cannn istediine verebi
lir veya yerine baka birini geirmek istedii zaman, ham ya da kral tah
hndan indirebilir; bu Tatar hanlar ailesi Osmanl hanedannn veliahhdr
ve eer Osmanllar tkenirse Trklerin imparatorluuna onlar getirilecek
tir. Padiah yerlere kadar eilerek ve ona eyyam- erif [kutlu gnler] size
mutluluk getirsin, diyerek ilk selamlayanlar bu rehinelerdir"3 (bana nakle
dildiine gre, padiah ayaa kalkar ve onlar karlamak zere adm
atar); daha sonra padiahn elini perler, padiah da parmaklarnn ucuyla
ellerine dokunur. Tatarlar ekilince, padiah yerine oturur ve kapaas bu
sefer vezir-i azam'a iaret eder. Vezir-i azam aralarmda paalar, beylerbe
yiler, vezirler ve en sonda da yenieriaas olan en sekin askeri erkanla
birlikte padiahn sanda ayakta beklemektedir.

VEZR- AZAM
Divana bakanlk ettii iin imparatorluun ba danman; mali
yeyi ve d ilerini ynettii iin ba nazr; gerek bizzat, gerekse uzaktan
her trl konudaki emirlerini gndererek btn ordulara komuta ettii
iin bakomutan [olan ve] padiahn mhr onda bulunduu ve her konu
da uygun grd fermanlar kimsenin grn sormadan karp m
hrleyebilen vezir-i azam, sadece istediklerinin grlerini alr ve btn
davalar, dier vezirlerin fikrini sormadan, kendi iradesiyle zmleyebi
lir. Bu denli snrsz yetkilerle donatlm bu grev padiahn en gzde

TOPKAPI : HO N KAR SARAYI N I N BETi M LE M ES i

 adarnma verilir ve padiah bazen grevlendirdii kiinin yeteneini kesti
rebilecek bir seme yetisine sahip olmad iin, vezirlik sk sk deneysiz
ve bu iin altndan gereince kalkamayacak kiilerin eline geer. Tahta
yaklaan vezir yere eilip padiah selamlar ve bir eliyle bir dizi yere deer,
padiahn ileri doru uzatt elini perken kapaas geri ekilir. Vezir,
onun yerini alarak padiahn solunda, kazaskerler, nakib'l-eraf'4 veya
Muhammed soyunun ba, mollalar"5 ve erifler, yani byk kentlerin ka
dlan ve dini nderlerle birlikte yer alm olan mfty arr.

M FT [EYHL SIAM]
Kendisini karlamak iin bir adm atan padiaha yaklaan mft,
ellerini gbeinde kavuturarak bedeninin st ksmn yere doru eer ve
kulana baz szler mnidanarak padiahn omuzunu per, kimi zaman
aklna gelen baka birka sz de eder, sonra geri geri giderek yerine dner.
Vezir, padiahn yannda kalr ve herkesi srasna gre anp, Hametme
ab'n huzuruna gelmesi gerekeniere iaret verir; bylelikle padiah da g
revlilerin her birinin yetkesi ve nitelii hakknda bir anlamda bilgilendirir,
onlara ne ekilde davranmann adetten olduu konusunda uyarr; nk
padiah, pmeleri iin kimine elini, kimine eteiri, kimine de yen ucunu
vermelidir. M erasirnlerin hepsini ileyen bir kitapta btn bunlar ayrntl
ve geni bir biimde betirnlenmitir."6 Padiahn nne en son yenieriaa
s gelir. Topluluk biraz geri ekilir, padiahn at getirilir ve padiah atna bi
nerek, peinde maiyetiyle Ayasofya Camii'ne gider; bayram namaz kln
dktan sonra, yine btn maiyetiyle birlikte yukanda sz edilen yere [Ba
bssaade nnde kurulmu tahtna] dner. Rical burada padiahtan izin
alp Divanhane 'ye ekilir; hnkar da Hasoda'ya gidip, orada srekli duran
bir taht- hmayf. n 'a oturur ve arzaalan, bakllar,"7 hasodallar, kaftanl
hadmaalar ve iolanlar da gelip nnde eilir ve ayrcalkianna gre ki
mi elini, kimi eteini per."8 Padiah hasodallann tebriklerini kabul eder
ken, dier odalarn iolanlan sadece epey uzakta yerde srnen yen ucunu
perler. Divanhane 'de imparatorluk ricaline yemek datlr ve padiah, hi
yerarinin ilk on alt srasnda yer alanlara, iieri zerdeva [aasansan] ve sa
mur krk kapl kaftanlar armaan eder. Yemek bitince erkekler ekilir ve

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM

padiahla valide sultana tebriklerini sunmaya gelen sultanlann9 arabalan
ieri alnr. Sultanlar sarayda gn boyunca yer ier ve gitmeden nce
mutlaka bir ltuf veya ihsan koparrlar. Ya imparatorluun en zengin
adamlaryla evlendirilmi ya da iinden sadece bayram gnleri ktklar es
ki saraya srlm bu sultanlardan daha sonra sz edeceim .

SuLTAN IARN ARABAlARI

Arabalada ilgili sadece u kadarn belirteyim ki, bizimkiler gibi
yayl olmadklar iin, bunlara olsa olsa brouette veya coche* denebilir; as
lnda iieri ok zengin biimde ssldr ama darya ancak rengarenk bo
yanm jaluzilerden veya kafeslerden baklabilir. iki atn ektii, arabac
nn da atlardan birinin stne bindii bu arabalar, Lehistan ve Macaris
tan'n st kapal at arabalarna ok benzer.

ARZAGAIARI
r8 numara, hadmaalarn Enderun blmnn ba aalar olan
arzaalar ile birlikte elenmeye gittii odadr. Arzaalarnn toplam says
dokuzdur: Hasoda'daki drt aa, yani silahdaraa, 1 20 uhadaraa, 1 21 rikab
daraa,'., tlbendolan;"3 dier bei her odann baaasdr: hazine kah
yas,"4 doancba, hasodaba, kapaas gibi. Bunlara arzaalar denir,
nk arz- halleri padiaha sunabilirler; her aramba gecesi srayla bir
birlerine ziyafet ekme ve sabaha kadar musiki, tts ve rakslarla kahve
ierek elenmek gibi bir adetleri vardr. Perembe sabah her biri kendi
olaan iine dner.
19 numara, hamam klhannn bulunduu yer olan klhanolarn
odasdr; atei yank tutmak ve yangn tehlikesini engellemek zere drt
klhanc srekli nbet tutar.

SEFERLLER. PADAHI N AMAI RCIBAISI

20 numara, seferli"5 ad verilen, saylar yetmi, seksen dolayndaki
iolanlarnn kouudur; padiah savata veya yolculukta iken, onun

* Yk ve yolcu arabas .n.

66 TOPKAPI: H O N dR SARAY I N I N BETI M LE M ESi

amarlarn temizleme grevini bu iolanlan stlendiinden ba aala
rna, bu grevin bir iareti olarak amarcba126 denir. Padiahn ama
rlarn sarayda bulunduu srada kadnlar ykasa da, ad geen aa her
sal dier btn iolanlarnn nnde padiahn sann [destar- hma
yCm] sabunlayp ykamay srdrr. olanlar onun evresinde, bir sayg
iareti olarak ellerini kavuturup balarn yere eerek durur, kimileri s
cak veya souk su tar, kimileri sabunu verir; daha sonra bu sar kurnt
mak iin odalarnn nne sererler; katiayp kokular dktkten sonra da
Hasoda'ya gnderirler.

OGLANLARI N I N M..fAIRLARI NASIL YIKANIR?

Acemi iolarlarn tutulduu d saraylarda, sal grleri amar
ykama iine ayrlmtr ve o gn iolanlan, ellerinde toplulua ait bakr
leerlerle hem kendilerinin, hem de aalaryla kalfalannn amarlarn
ykarlar; herkes kendi sabununu kullanr; ilerini leye doru bitirir ve
amarlar kurumalar iin avlulara sererler.

KiRLLK GAYET SERT B R BMDE CEZALANDIRI LI R

amar ykama ii bitince, odaba denetlernek iin gelir. Temiz
bulmad ya da talihsizlik sonucu zerinde bit, pire kalm amarlan
toplatr; her trl pislikt ve haerattan kurtulmak iin, temiz olmayan ce
zalandrmaktan daha uygun ila bulunmadna inanan odaba, denetim
den geip elenme izni alanlar avluda koup oynarken, amarlarn iyi
ykamayanlara on be veya yirmi deneklik bir ziyafet eker. amarlar
ise bir kez daha ykanr.

OGLANLARI N I N OYUNLAR! VE EGLENCELER

Bu falaka ocuklarnn teneffs saatlerinde urat en sradan
oyun ve elenceler, yalnayak ve don gmlek kouturmak, gremek,
uzuneek oynamak ve ta tek elle en uzaa atmaya almak vb eylerdir.
Bu beyler elenirken, Paris'in btn uaklarnn karacandan daha ok
grlt yaparlar; ve bu konuda konumaya gerekten yetkiliyim, nk
Pera' da, Galata Saray olarak bilinen saraya olduka yakn bir yerde yaad-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM

m iin,"7 itiraf etmeliyim ki kimi zaman btn eytanlarn bu okula ka
patldn ve orada genel meclislerini topladklarn dnmmdr.

SARAYlN KADlN AMAlRCI LARI

Byk sarayda kapaasnn, iolanlarmn amarlarn ykatmak
iin ayrd baz cariyeler vardr; her iolam kendi kirli amarn boha
yapar ve zerinde adnn, kirli amarlarn miktar ve niteliinin yazl ol
duu bir pusulay da bohann iine koyar. Byk selelere konan bu denk
ler hastane odalarna tanr. Acemi hadmaalar hafta sonunda acemi o
lanlarn numaral kapya getirdii ykanm amarlar alp odann kap
sna tar; iolanlar amarlar teslim alp odabann nne koyar; son
ra da herkes gelip kendi bohasn alr. amar ykayan bu cariyeler hibir
ey kaybetmemeye ya da deitirmemeye dikkat eder, nk haklarnda
ikayet olur ve baz eyleri kaybederlerse, kesinlikle ok kt dayak yerler.
stanbul'da akrabalar, aalar veya dostlar olan baz iolanlar amarla
rn temizletmek zere onlara gnderir.

OGLANLARI N I N GYS TEMZLG. TRKLERiN TAT L GN CUMA

Acemi iolanlarmn tutulduu saraylarda, cuma gn giysilerin
onarlnasna ayrlmtr. Trklerin adetlerinden haberdar olan ve cuma
mn onlarn tatil gn olduunu bilenler, belki de byle bir gnde bu tr
ilerle uralmasna aacaktr; [oysa] Peygamberlerinin haftann her g
n almaya izin verdiini, hatta bunu buyurduunu, ylda sadece iki bay
ramda [Ramazan ve Kurban bayramlan] zanaatkarlarn tezgahlarnn bo
kaldn, esnaflarn da pazarlk veya alveri yapmadn bil[mek gere
kir]. Yine de cuma gnleri Allah'a dier gnlerden daha trensel bir bi
imde ibadet etmek ve hutbe zamannda camiye gitmek zorundadrlar.
Cuma namazndan sonra istedikleri ilerle uramalarna izin verilir. Bu
yasa koyucunun inancna gre, halkn kendini btn gnahlarn anas ve
btn sularn kayna olan aylakla vereceine, ekmeini kazanmak iin
almas daha yerindedir. Hem zaten, tatil gnn alnakla geirme
nin Allah nezdinde meyhaneye gitmekten ve bizdeki zanaatkarlarn yapt
gibi bu gn kumar ve elence iin kullanmaktan daha byk bir g-

68 TOPKAPI: H O N K.l\R SARAY I N I N BETi M L E M ESi

nah olduu dnlebilir mi? Bu kutsal gn adna layk bir biimde ge
irebilenlerin says azdr ve halk btn gnn dualarla, asl yaplmas
gereken hayr ileriyle dolduramaz.
Bu nedenle iolanlar cuma gnleri leden sonra saat e kadar
giysilerini dikip yamadktan sonra giyinir ve odabann teftiine hazrla
nrlar; odaba kt dikilmi bir ey olup olmadn grmek iin onlar
her ynden inceler; ve temizlik konusunda ayplanacak bir kusur grr
se, onlar annda cezalandrr; Hasoda'nn iolanlar, gn boyu soyunup
giyinmek zahmetine katanmamak iin, giysilerini terzi arkadalarna
diktirir.

PABULARIN TEM ZLG

Acemi iolan saraylarnda, her gn ikindi narnazna mestleriyle
giden iolanlar pabularn [bunun iin ayrlan] yere brakr ve onlar ca
mideyken namaza katlmayan odaba, oday dolap pabulara gz atar ve
pis, delik, kt durumdakileri odann ortasna karr; sonra le ile gne
bat arasnda klnan (bylelikle yln en ksa gnlerinde saat ikide ve en
uzun gnlerde saat drtte klnr) ikindi namazndan dnen iolanlar,
pabularn ayrmak iin harcanan abann karln birka deneklik bir
tarifeyle der.
Odaba ayn saatlerde, ak ve asma kilitsiz brakmak zorunda ol
duklar ekmeeeleri de denetler; ve ilerinde kahve, eker ya da ttn gibi
bakkaliye mallar bulunmamasna dikkat eder; ayn zamanda tatl pusula
lar ve ak mektuplar olup olmadna da bakar; geri bu beylerin sarayda
ki hanmlardan mektup almasna pek olanak yoktur, ama zaten odaba
da, hi sklmadan her eyi yapabilecek iolanlarnn daha ok yoldala
rndan aldklar mektuplar aratrr; nk hi kadn yz gremedikle
rinden, birbirlerine ak olabileceklerine inanr; ve zellikle de yakn yer
lerde yatanlarn birbirlerine ar yumuak bir sevgi beslediine veya fazla
tarttna kanaat getirirse, yerlerini deitirip ekmeeelerini de tatr.
Byk sarayda da yer deitirme adetine ok sk rastlanmakla birlikte, yu
karda sz edilen pabu temizlii konusundaki adet orada hi grlmez.

TO PKAPI SARAY I ' N DA YAAM

 OGIANIARIN I N B R B RLERNE DUYDUGU S I RADI I AK
Sadece bostanc, acemi olan, yenieri ve suhte veya softa"8 ko
ularna bulamakla kalmayp, farkl toplumsal konumlardaki erkekler
arasnda da hkm sren ve Dou'da binbir trl apknla yol aan bu
tuhaf tutkudan, bir hayrat aktan sz ettiime gre, bu kirlenmenin dn
yann hibir yerinde padiahn sarayndan daha parlak ve gl bir biim
de yaanmadn eklemeliyim. Bu sarayda kimi zaman gen ve gzel en
darnl bir kou arkadana atlan srarl baklar, srekli sohbetler gnl
ler zerinde etkili olduu iin, insan ne kadar akll uslu olursa olsun,
kendisine ok ho gelen kiiye eilimini engellemek olduka gtr. Ba
langta asla su unsuru iermeyen bu eilim zamanla yozlaarak aka d
nr. olanlar birbirlerinden baka kimseyle yaknlk kuramadklar,
hibir kadnla sohbet edemedikleri ve bir kadn yz bile asla gremedik
leri iin bu dnm ok hzl olur. Bu ahlak bozukluu kimi zaman yle
taknlklara yol aar ki, onlar hibir ey durduramaz; gz ka iaretlerini,
szleri, davranlar, ba emeleri yakalamak iin onlar drt bir yandan
srekli gzetleyen aalarn ve hadmaalarn sk denetimine ramen, hi
bir ey duyduklar sevgiyi birbirlerine iletmelerine ve arzularn gsterme
lerine engel olamaz. Bu gnah ilediinden kuku duyularlarn srtna
yamur gibi denek darbeleri iner. Alan yaralar, deil onlar bu gnah
kar dostluktan uzaklatrmaya, tensel isteklerini tatmin etmelerini engel
lemeye bile yetmez. Hatta bu tr dostluun merakllar, aklarnn itenli
ini ve kalcln dostlar olan iolanlarna veya hadmaalara gster
mek iin, lm bile seve seve kabullenirler; tutku bir kez ruhlarn ele
geirince gzlerini hibir ey korkutamaz; rakiplerini yok etmek iin ba
vurmayacaklar are yoktur ve kimi zaman kskanl daha da ileri gt
rp, dnyann en kskan kocasnn bile kalkamayaca kadar byk ve
gsterili intikam yollar bulurlar; koularda byler yapp her biri kendi
dostunun tarafn tutan iolanlarn birbirlerine kar kkrtrlar. Baz ki
iler bana kendi zamarlannda sarayda bu tr bir ayaklanma ktn ve
ancak ok uzun bir srede, milyonlarca denekle bastrlabildiini anlatt
lar; en asilerin zlfleri kesilmi, padiahn kapkulu olduklarn gstere
cek btn alametleri sklm, daha sonra da saraydan kovulup uzak ka-

TOPKAPI: HO N KAR SARAY I N I N BETi M LEMESi

lelere ve adalara srlmler. En ok denei yeni iolan adaylar ve en
alttakiler yer. Aala ykselmi olanlarn ve yaptklar ile dierleri ara
snda sivrilerrlerin aklar ise gizlenir. Bunlar neredeyse tamamen serbest
e ak yapar; sk sk odalarn pencerelerinden en gzel iolanlarn gzet
lerneye gider ve onlara armaanlar gnderir ve camiye gittiklerinde ya da
oda dnda baka yerlerde onlarla karlama olana bulduklarnda, yar
dm teklif ederler. Aklarn daha rahata srdrebilmek iin onlar terfi
ettirip ksa srede kendi servetlerinin, mlklerinin ve grevlerinin orta
yapar ve saraydan kendileriyle birlikte kabilecek konuma getirerek, padi
ahn onlara balettii ynetim yerlerine giderken yanlarnda gelmelerini
salarlar.

DNME LER
nalarn terk edip Hristiyanlktan vazgemek zorunda braklan
lar mr boyu lkelerini zlemeden Trkler arasnda yaamaya iten ba
lca neden sarayda balayp olaan koullarda lnceye dek sren ite bu
dostluklardr. Alret babas"9 (dostlarna veya koruyucuianna bu ad verir
ler) , onlara evlerindeki z babalar kadar iyi muamele eder. En azndan z
lerine dnmeleri, hatalarndan vazgemeleri gerektiini sylediim ve
kendilerini Trk topraklarndan gvenlik iinde karmann bir yolunu
bulmak konusunda yardm vaat ettiim, akl banda birka dnmenin
nme srd en geerli neden buydu. Bana babalarnn dinine her za
man eilim duyduklarn itiraf ediyor ve balarnda sark tasalar da g
nllerinde Hristiyan olabileceklerine inanyorlard. Aslnda Katolik cema
atine kolaylkla dnebilirlerdi ama ou bu dinsizlerle bizdekinden ok da
ha gl ve gerek dostluk balar kurmulard. Dostlarn olabilecek en
saf biimde sevdiklerine, her koulda yardrulap birbirlerinden hibir ey
esirgemernekten baka bir ey istemediklerine beni inandrmaya alyor
lard. Aklarnn mkemmelliini abarhyor ve Tanr'y kusursuzca sevme
yi renmek iin, nce onun yarattklarn temiz olmayan, kusurlu bir
akla sevmek gerektiini sylyorlard. Ancak saf insanlar elendirebile
cek btn bu konumalar, ok byk bir gnah bir erdemin rengine bo
yamaya abalyordu; bu hoyrat ak zaten btn Levantenlerde'30 grlen

TO PKAPI SARAY I ' N DA YAAM 71

ortak ve genel bir kusur olduu iin bunu savunanlarn kmas ve bir tr
namusluluk kisvesine brndrmesi de doaldr.

FARSA RLER
iranllann yazd btn o ince iidere yol aan da bu gnahtr ve
laf gzel olanlar bahsine getirmez, onlara ok meraklym gibi gzk
mezseniz, Trklerin ouyla ho bir sohbet kuramazsnz;'3' bizzat padi
ah bile gnln sk sk bir iolanna kaptrrarak sevgilisinin, duygular
nn klesi olur; cahil ve ileri yrtemeyecek kadar yeteneksiz biri sz ko
nusu olsa bile sadece gzdesinin tlerine kulak verir.

PADiAH IN HOYRAT AKI. IV. M URAD'IN GZDESi

IV. Murad Bykoda'da iolan olan Ermeni Musa'ya'32 byle ak
oldu ve ona ylesine tutuldu ki, kimi zaman ldracak hale geliyordu. Ay
nca gen bir silahdar paaya'33 da (halk iine ktnda padiahn klcn
ve silahlarn tayan ve ba hadmaalarn ardndan sarayda neredeyse en
st mevkide bulunan iolan) ak oldu; bu iolan gzellii uruna Ga
latasaray klasndan alnm, nce padiahn ltfuyla H asoda'ya kabul
edilmi, ok ksa bir srede de silahdar paa olmutu.'34

u ANDA TAHTTA BULUNAN IV. MEHMED'N GZDESi

u anda hkm sren padiah, Glolu'35 adnda i stanbullu gen
bir olana aktr; padiahn musiki iolan olan bu kii imdi onun gz
desidir ve kendisine imparatorluun en nde gelen mevkilerinden, nere
deyse divan reisliine denk kubbe veziri'36 rtbesi verilmitir.

I<.ADINLARIN B RB RLER NE AKI

Dou halklarndaki ahlak bozulmas sadece erkeklere bulamam,
kadnlar da sk sk birbirlerine ak olmulardr; saraydaki ve haremdeki
gedikli kadnlar, gen ve gzel cariyelerin houna gidebilmek iin ellerin
den geleni yaparlar, onlarn yzne dzgn ekmekten, stlerinde giysile
rini dzeltmekten ok holanr ve sk sk armaanlar verirler. H atta bu ca
dalozlar kendilerini tatmin etmek iin frsat kollar ve kadn dostlaryla ya-

TOPKAPI: H O N K.&.R SARAY I N I N BETi M L E M ESi

tabUmek iin akla hayale gelebilecek her yolu denerler. Yaadklar doyu
rnun lsn bilmiyorum ama sylendiine gre tam bir doyum yaa
dklarn ve erkeklerden aldklar zevklerin tmne ulaabildiklerini iddia
ediyorlarm. Bu tarz iliki byk sarayda kesin kes yasaklanmtr ve aka
alarn iolanlarnn davranlarn denetlemeleri gibi, karaaalar da cari
yelerin hareketlerini an be an izlerler. Yasan sebebi, padiahn grmek
isteyecei cariyenin bu tr bir ahlaksz ilikiyle rselenebilecek bekaretin
den kesinlikle emin olunabilmesidir.

K AIGA VERLEN EGLENCEL CEZA

olarlarnn birbirlerine yazd ak pusulalar hakknda olduka
ho bir yk dinledim ve bunu size de nakledersem bana kzmazsnz sa
nrm. Bir gn ar titiz ve asla Levant usul ak yapmak istemeyen bir
iolan, bir arkadandan ona yz vermesi ve a olmay kabul etmesi
karlnda on bin aka (yani yz ek) vaat ettiini belirten bir mektup
alnca, gidip onu aalara ikayet etti; bu kadar ykl bir paraya ramen
onurunu korumay tercih eden gen adamn bu namuslu giriiminden ve
erdeminden etkilenen aalar, berikinin vaat ettii paray ona verdiler ve
suluyu da be yz denek yemeye mahkUm ettiler; bylece erdemi dl
lenditip gnah cezalandrdlar. Ama bu ceza kur yapann tutkusunu en
gellemedi ve deneklenmesine neden olana kar hi hn duymad gibi,
her karlatklarnda ondan gelecek btn mihnete neeyle katlanmaya
hazr olduunu gsterip, aknda ylesine sebat etti ki, dierini kendisini
dinlemeye, armaanlarn ve yardmlarn kabul etmeye altrd ve en so
nunda onu bu aka raz olmak ve ona umut vermek zorunda brakt. iler
bu noktaya gelince, aalar olan bitenin farkna vard ve bu kez aktaki se
battan etkilenen ve teslim olmasna ramak kalm dier iolanna fkele
nen aalar, onu kabul ettii btn armaanlar geri vermeye mahkUm et
tikten sonra rezil ederek saraydan kovdular. Gerek erkeklerden, gerekse
kadnlardan kaynaklanan bu bayalklarn hepsini artk bir kenara braka
lm. Bu samalklada banz arttm yeter ve saray plannda belirtilen
numaralarla ilgili aklamalar srdrmenin de zaman gelmi olsa gerek.
En sonuncusu olan 20 numara, seferli'37 kouudur; bunlarn baaasnn

TO PKAPI SARAY I ' N DA YAAM 73

amarcba'J8 olduunu sylemitim; ikinci srada hamamcba yer alr;
onun grevinden, 21 numaradaki hamarn anlatrken sz edeceim.

TRK MUSiKisi
Bir dier aa sazendebadr (Trklerde musiki eski usul icra edilir
ve tek seslidir, yle ki bu ilmin kurallarn bilmez ve bizim konser yntemi
mizi asla kullanmazlar) . Tek grevi, padiah mzisyenleri dinlemek istedi
inde onlara elik etmektir; bu unvan onu Hasoda'nn eiine getirmi, ona
kapy atrmtr. Dierleri alp sylerken o elik etmez bile. Sazendeba
grevi genellikle yabanc dnmelere'39 verilir. Bununu nedeni [mzikleri
nin] bizim tek sesli ilahi olarak adlandrdldarmza benzer tarzda, ses ini
klarndan baka kurallar kendiliinden iermemesi ve yeni kurallar ko
yabilen deneyimli kiilere ou kez yabanc dnmeler arasnda rastlanmas
dr. Daha alt kademede, derslerini bu kouta veren kalfalar'40 yer alr. Kal
falar genellikle en mehur musikiinaslar, aritmetikiler, airler vb arasn
dan kar ve yemeklerini Kkoda'da hadmaalada birlikte yerler.

ARiTMETiK
Trklerin aritmetii konusunda, ekilleri bizimkilerden farkl da
olsa ayn deere sahip saylar kullandklarn, bizim bu ilirnde benimsedi
imiz kurallar onlarn da aynen uyguladn ve saylarn, yazdaki gibi
sadan sola deil, bizim gibi soldan saa doru yazdldarn size belirt
mek, birdenbire ilgisiz bir konuya sradm anlamna gelmez. Birden
ona kadar saylar yle yazarlar.
(metinde bo braklmtr) .
Bu seferli kouunun en kdemlileri kapaasnn hizmetini grr
ve yardmcln yaparlar: Anahtar olan, "11 ellerini ykamasna yardmc
olan pekir olan ile ibrik olan'4' ve daha birok iolan.

HAMAM
21 numara, Bykoda, Kkoda ve Seferli Odas'nda kalan tellak
larn btn gn durduu hamamdr.'43 Bunlar, iolanlarnn bedenlerini
temizleyip paklamak, onlar tra etmek ve keselemekle ykmldr.

74 TOPKAPI: H O N K_aR SARAY I N I N BETi M LE M ESi

Arzaalar cumalar, hasadallar cumartesileri, hazineliler pazarlar, had
maalar pazartesileri, seferliler sallar, kilerliler arambalan, Bykoda
leden nce, Kkoda da leden sonra olmak zere, perembeleri y
kanr. Doanclarn'44 ayr bir gn yoktur; bir ksm hazineliler, dier ks
m ise kilerliler ile birlikte ykanr.

TRK HAMAMLARI
Bu kadar ok insan ayn anda alabilecek hamamlarn ne byk
lkte olmas gerektii konusunda bir hkme varabilirsiniz; st mozaik
lerle sslenmi,'45 alt mermer deli, muhteem kubbeli alana yz kii
sabilir; yanlarda saysz kk hcre bulunur; kimileri ykanmak iin
drt be ayak ykseklikte lk suyla doludur, kimilerini en hatrl kiiler
zel halvet olarak kullanr; bazlarnda tra olunur, bazlarnda da havuz
lara souk ve scak su aktan musluklar bulunduundan, su ykanmak ve
sabunlanmak iin istenen scakla ayarlanabilir. Bu yaplarn hepsi srek
li stlr ve ter atmak iin gereken scaklkta tutulur.

H NI.R HAMAM I
Padiahn cariyelerin dairesinde kendi zel hamarn vardr'46 ve
ona cariyeler hizmet eder, ama bugnk padiah erkeklik yana geldiin
den beri, bu zerafetten vazgemitir ve kendini Hasoda'daki kk bir ha
mamda ykatr. Hamamn baaas, iki ast da bulunan hamamcbadr.

HAMAMLARIN Y VE KT ETKLER
Trkler bu hamamlarn ok salkl olduuna gut, bbrek ta ve
kumu gibi hastalklardan ve daha da tehlikeli birok rahatszlktan bu yolla
korunduklarna inanrlar; gerekten de onlarda bu hastalklara bizden ok
daha az rastlanr. Bir sre ter atarlar; sonra bedenlerini temizlemek iin
lk su dknp sabunlanrlar, erkekler kllarn tra eder, kadnlar ise a
da yapar. Bedenden bu kadar ok terin atlmasnn en zararl etkisi, eti
gevetmesidir; zellikle kadnlar gslerinin gzelliini ve diriliini ksa
srede, hatta evlenme ya biraz gecikirse daha evlenmeden yitirirler; ama
bu talihsizlii hatr saylr bir avantajla da telafi ederler ve eer lkemizin

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 75

kadnlarna sylemeyecek kadar az sk olduunuzu bilsem, bunu size
aklardm; yoksa kadnlar krallktaki btn inaatlar durdurur ve duvar
ustalarnn hepsini kendilerine hamam ina etmek iine kotururlar. hti
ya sahiplerine (kadnlarn byk blm iin gerekli) bu dernan anlat
ma hakkn, bana minnettar kalsnlar diye, dnte kendime saklyorum.
Trklerde hamarnlar sadece saln korunmas ve beden temizlii ama
cyla deil, Peygamberlerinin birok nedenden tr buyurduu, ruhlarn
arndrlmasna yarayan gusl abdesrlerinin daha rahat alnmas iin de
kullanlr.

TRK HAMAMLARININ M MARS

Bu hamam yaplar, ok bol miktarda serpitirildikleri Trkiye
kentlerinin nemli sslerindendir. ou mermerden yaplmtr; herkesin
soyunup giyindii byk odalar kubbelerle rtldr; stlan ve ter atlan
dier yerlerin bazlar ok insan alabilsin diye olduka hacimli, bazlar da
tek bana ykanmak isteyenler iin daha kk tutulmutur; saysz pen
cere alm kubbelerle rtl bu hamamlarn hepsi, ok sayda scak ve
souk havuz ve adrvanla doludur ve yan taraflarnda tra olmak iin gi
rilen binbir kk hcre vardr; yapnn dnda gzel bir mimari etki ya
ratan bu ekillenme, ieriden bakldnda da gze ok ho gelir.

MusK ooAs
22 numara, mekhane,'47 yani musiki talim edilen odadr; gn bo
yu ak duran bu oda akamlar kapatlr ve ieride kimse yatmaz. Baz
mzisyenler prova yapmak ve ders almak iin bu odaya giderler.

DA MUSKS
M usikileri iki trldr; birincisi ev musikisi veya bir oda iinde
dinlenebilen musikidir; dieri ise ok grltl, savata ve ak yerlerde
dinlemeye uygur mehter mziidir. Evlerde dinlenen musiki trnn ho
calan sarayn dnda, kendi evlerinde oturur ve sabah dokuza doru, diva
nn ilk oturumu kapanr kapanmaz musiki odasna gelir; o zaman btn
odalara dalm olan musiki iolanlar odalarndan karlar ve statlar-

TOPKAPI: H O N KAR SARAY I N I N BETI M LE M ESI

nn karsnda yerlerini alrlar. Sonra da kimi zaman srayla, kimi zaman
da hep birden tek sesli mziklerini alrlar. IV. Murad zamannda saray
da ok usta ve mehur bir talyan musiki hacas vard; padiaha bu hacay
Berberiler gndermiti.

M US K D E KONERTOYA TBAR EDLMEZ. TRK MUSKS LLER

Bu talyan, bizim birlikte almzdaki alengin ekiciliini padia
ha da gstermek iin, sesle hep birlikte [a capella] sylenmek zere, senfoni
ilminin btn esaslarn kullanarak bir ark besteledi ve birbiriyle uyumlu
birok algyla icra edilmek zere bir ark daha yapt. Bu aratrmalar ve
incelikler, IV. Murad gibi bir savann kulan okayamayacak kadar ileri
dzeydeydi ve hnkar, sz konusu eserleri ancak kadnlara layk ve bu m
zii de fazla yumuak ve kadns bularak, hi itibar etmedi, Trklerin eski
usuln yeledi. Bu usulde ezgi, sadece makam bilgisine dayanr ve alg
larn hi nota kullanmadan bu makamlara gre alarlar; murabba,'48 kar,'49
nak'50 ve sema'i'5' adn verdikleri gzel arklarda musikinin vuru ve l
lerini kk bir davulla [kudm] salarlar.
Btn mziklerinde havalarn trlerine gre deien yirmi drt e
it l vurular vardr. Bunlar dizenin uzunluuna ve ksalna gre
kullanrlar; tesbih,'5' ilahi, tes'id,'5 vb adlar verdikleri dini arklarda bede
ni ne arkaya saliayarak veya dizlerine vurarak tempo tutarlar.

TRKLER MUSKY NOTAYA GE RMEY H BLMEZ

Onlarda musikiyi notalamak harika, mucizevi bir ey olarak gr
lr ve musikinin okunup yazlabileceini tasavvur edemezler. Bu kentte
tandklanndan biri, saraya girmeden nce talya'da bu konuda bir eyler
renmiti ve padiaha musikisiyle hizmet ediyordu; hocalarndan ren
dii ve notaya geirdii paralar aylarca sonra dierleri oktan unutmu
ken, notalara bakarak doru bir biimde alabilmesi ona byk sayg ka
zandrmt. Kendisine n kazandran bu beceri hocalar tarafndan da
dllendirilmi ve ona erba ya da koro ba unvann salamt. Baz
arklarn szlerini veya makamlarn unutan dier iolanlar ona bavu
ruyor, defterini ap, belleklerini tazelemek iin arky sylemesini ve-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 77

ya almasn rica ediyorlard. O da bir yandan bu yardm seve seve ya
parken, dier yandan bu konuda ustalamak iin ok uzun zaman ge
rektii bahanesini ileri srerek sanatn onlara retmek istemiyordu.
Aslnda adnn fazla duyulmasndan ve iolanlarnn eitimi iin ok
gerekli olduu hkmne varlmasndan korkuyordu. nk o zaman
zgrln elde etmesi ok zorlaacak ve belki de mrn kle olarak
geirecekti. '54

HALK ARKILARI
H alk arasnda yaygn olan ve makamlar neredeyse herkesin kula
nda yer etmi arklara trk denir ve bunlarn konusu ounlukla l
kedeki savalar, zaferler veya aklar, aclar, yokluklardr. Ulema ve uygar
kiiler daha ok yukarda deinilen murabbalara ve zellikle de Farsa ya
zlm olan dier arklara deer verir, trkleri ise budalalar1' ve halk be
enir. Trkler Pont-Neuf ansonlarna ok benzer. Bu lkenin gzel
arklarndan birkan renmenin sizi honut edeceinden kukum
yok. Bu nedenle iki arknn notalarn, preldleriyle (perev] birlikte kay
dettirdim; bunlar Paris'teki mzisyenlere gsterebilirsiniz. Trklerin
musikisinin fazlasyla kaba olduu konusunda benimle ayn fikri payla
acaklarna eminim.

RE SOL UT (DO) FA VEYA RAST MAKAMI N DA PEREV

[Metinde bo braklmtr]

Bu drt dize Franszca'ya yle evrilebilir:

"Yznz ssleyen lalelerin rengi bakn beni ne hale soktu; sizi
bir kere grmenin ve gz ucuyla bir kere grlmenin tatllyla birleince
bu renkler, kalbimi byledi; beni hasta ettiniz, ne olacam ben imdi ve
bylesine gzel endarnl, servi boylu birinin yannda, onun ayaklarnn al
tma serilmekten baka ne yapabilirim ki?"

*
Metindeki idiot szc budala veya aptal, ahmak diye evrilebilir; ama burada Trke'deki abdal
szcnn Franszca'ya yanl bir evirisi de sz konusu olabilir .n.

TOPKAPI: H N KAR SARAY I N I N BETi M LE M ES i

 SEM.n
[Metinde bo braklmt rj
Bu ark Franszca'da yle aklanabilir:
" Kalbim, soylum, ruhum, bendeki gzel byklar yznz kzart
h; ey benim gzelim, beni grdnze utandnz m; ey benim soylum,
ey benim ruhum, kalem kalm, gzelim, yznzde parlayan nedir, gs
terin bana; ey canm, soylum, yapmayn bana bunu; ey gzel, glen yz
nzle beni azarlamayn; ey benim canm, kalbim, gzelim."
Bu zarif arklara elik ederken genellikle u alglar kullanrlar: Bir
tr kk keman olan kemane;'55 keman kiriinden yaplm telli bir tr
kk gitar olan tambur veya etar'S6 (sap ok uzundur ve tonlarla yarm
tonlar kartmak iin ok sayda perdesi vardr); bu alg parmakla aln
maz, kaplumbaa kabuundan bir tezene veya bir ku ty kullanlr; san
tur; miskal;'57 ney ve ut. Trk ad verilen halk arklanna elik ederken ba
ka alglar da kullanrlar: aana,'s8 r,'S9 tambura, tel tambura , ete; '60
bunlar eitli biirrlerde kullanlan, genellikle telli alglardr.

TRK ozANLARr. TRKE D ZELERiN Ls. siMLERDE ciNsiYET

Trkiye' de ve sarayda annda mani dzmekle vnen ve o anda
besteledikleri manileri syleyen ok ozan vardr. Dizelerinin ls ve
ahengi alexandrin dizelere benzer, yani on iki hecelidir ve her zaman eril
uyaklar kullanrlar, nk tek bir cinsiyeti kabul eden ve sfatlar da isim
gibi ekilen Trk dilinde diil cins hi yoktur.

RAKKASLAR, MUKALLTLE R
Dans eden iolanlarna rakkas, soytaniara da mukallit'6' denir;
bunlar da, leden sonra ten akama kadar musiki odasnda alhrma
yapar. Genellikle hasoda sazendelerine elik ederler. Hem dans edip, hem
de daire, zemmur ve aparelerini alarlar.

CENK MUSK S ALGILARI

Akamst odaya sava veya sefer musikisi [mehterhane) hocalar
gelir; onlar da derslerini verirler; alglar eitli trompet, fifre, davul ve zil

ToPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 79

trlerinden oluur ve sadece olaanst ve rahatsz edici bir ses karmaya
yarar. Bu alglara onlarn dilinde zuma, boru, ahenk ve lleri vurmaya
yarayan davul, lye gre birbirine vurolan birok bakr tabaktan oluan
nakkare, kudmbelek veya dmbelek'62 ve zil denir; padiah halkn arasna
ktnda at stnde tanan tun davullann [ks] alnmas retilir.

DAVULLAR VE BORULAR
Bu mehter mzkaclanndan bazlan saray dndaki dairelerde ika
met eder ve gn domadan bir saat nce nevbet alarak padiah musikile
rinin grltsyle selamlamak ve gne battktan bir buuk saat sonra da
padiaha iyi geceler dilemek zere saraya getirtilirler; ayrca Ramazan ay
n haber vermekte de kullanlrlar. Padiah gsterili bir atl alayla dar
ktnda ona elik eder ve bayramlarda yabanc elilere musikileriyle zi
yafet ekerler. Tpk sava meydanlanndan geen yabanclar boru ve da
vulla selamlayanlar gibi padiahn halk huzurunda bir kaftanla dllendir
dii kiileri selamlamaya da giderler; kaftan armaan edilmesinin nedeni
ya terfi, ya da padiah onlara ihsan vermeye zorlayan baka nedenlerdir;
[mzkaclarn] amac kk bir armaanla birka aka koparmaktr.

SuBAI . sTANBUL'DA GECE NBETi VE DEVRiYEsi

Bazlar da stanbul'un baz kulelerinde gne battktan iki saat
sonra yat borusunu alar; artk subann saati gelmitir. Suba, aa yu
kar jandarma komutan ve nbeti valye ayarndadr; kentte yaayan
herkesi tutuklama ve hapse atma yetkisiyle devriyeye balar; gece kabile
cek yangnlara ve kazalara kar nlem almakla da ykmldr. [M zis
yenler] gne d0madan iki saat nce de kalk borusu alarlar. Bazlar da
zellikle bayram arifelerinde iolanlar hallar tarken, paa unvanyla
taltif edilen eski bir iolan saraydan karken veya padiah kaykla gezin
tiye ktnda sarayda ilerini srdrrler.

BosTANCIBAI
Ayn zamanda tayfa grevini stlenen bostanclar krek ekerken,
iki iolan ellerinde zuma ve nakkareyle padiah elendirir; bestancba

Bo TOPKAPI: H N KAR SARAY I N I N BETi M LE M ES i

kadrga veya ekdiride serdmenlik yapt iin hkmdarn arkasnda yer
alr ve onunla sk sk konuma olana bulur. Bu yaknlk ve padiahn
kendisine rahatlkla kulak verme ayrcal, bu grevi ok nemli klar ve
onun bu frsattan yararlanarak kendilerine hem iyilik, hem de ktlk ya
pabileceini bilen imparatorluk ricali bestancbandan hem ekinir, hem
de onu sayar. Padiahn herkesin davranlaryla ilgili olarak ondan bilgi
almaya balamas ona en yksek mevkilerin yolunu aar; en yakn olduu
rtbe kapudan paalktr [kaptan- derya].

DA MUS K S
Oda mzisyenleri genellikle her sal padiahn sa tra edilirken
huzurunda almaya giderler; huzura kmak zorunda olduklar belirlen
mi bir gn yoktur. Ama padiah kimi zaman onlar harem dairesine ge
tirtir; [mzisyenler] gzel sultanlar grmemeleri iin gzleri bal olarak
alp sylemek zorunda braklrlar. Yanlarnda bekleyen haremaalar
balarn kaldrmalarn engellemek iin her an onlar gzetler ve balarn
biraz olsun dorultnaya kalksalar enselerine bir yumruk ya da apla yer
ler. Bu koullarda mzisyenlik yapp, byle bir karlamacia grme zev
kinden yoksun braklmann, ok skc ve rahatsz edici olduunu siz de
kabul edersiniz: Bu nedenle harem dairesinde genellikle cariyeler ve had
maalardan bakas musiki icra etmez. Mzisyenlere en ok ehzadeler
den biri snnet edildiinde i kar; nk ehzadenin uyumasn engelle
mek iin srekli almak zorundadrlar. u anda tahtta bulunan Sultan
Mehmed snnet edildiinde,16 mzisyenler (onun yatt) Hasoda'da on
iki gn ve gece hi uyumadan, ya da ancak nbetiee biraz kestirerek
ahenkli bir musikiyi srdrp durdular; sadece ehzadeye eitli kk
komediler sunulduunda biraz ara verebildiler; ehzade o zamandan beri
ahenkli mzii hi sevmedi ve vezir Kprl Mehmed'in telkin ve tavsiye
lerine uyarak gnln avdan yana meylettirdi. u anda hala grevinin ba
nda bulunan bu gzde vezir, padiahn ordusunun bana geip krall
abucak fethetmek iin yaknda Kandiye'ye gidecek.164 Bu vezir, efendisi
nin kan dkme eilimini baka bir tarafa ynlendirmek, kycln impa
ratorluun kentlerinde deil de ormanlarnda tatmin etmeye yneltmek

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 8

 iin [ona] vahi hayvanlarla savama istei alamaktan daha iyi bir yol bu
lamamt. Bu vezir hkmetin dmenini, bu makamda yerini ald ba
basnn siyasetine tamamen zt bir ynde, sekiz dokuz yldr elinde tut
maktadr; nk babasnn makamn koruma ve uyruklann itaatini sala
ma konusunda bildii tek kar yol, fazla ykselen ve kskanlk duymas
na yol aabilecek balar kestirmekti; kendisine muhalefet edebilecek tara
f dierine krdrma olanan her zaman bulahilsin diye sipahiler ile yeni
eriler arasndaki ekimeyi srekli kkrtp duruyordu. Yenierilerin g
cn azaltmak; kazan kaldrmalar ve kstahlklanyla imparatorluun ba
na bir daha asla orap remeyecek hale getirmek iin akla hayale gelebi
lecek her areye bavurdu; nk bu kstahlk yle bir noktaya varmt ki,
askerler bugnk padiahn babas Sultan brahim'in lmnde de grl
d zere, padiahn hayatna hkmeder hale gelmiti. Eer o ateli atl
ganlklann snrlayp dzenieyecek birisi ksa, aynen Roma mparatorlu
u'nun k dneminde grld gibi, imparatorlua el koymalan i
ten bile deildi. Bu vezirin, vezirliinin be veya alt yl iinde otuz bin ki
iyi ldrttne kesin gzyle baklnaktadr. Olu ise yumuak bir y
netim uyguluyor ve insanlar kolay affediyor ama kafalar yerine keselerini
vurdurup yllardr biriktirdiklerini bir gecede msadere etmekle yetiniyor.
Sefalet ve yoksulluun ancak para gcyle baarl olabilecek byk giri
imiere derman brakmadn ok iyi hesaplyor. ok gen yanda en
yksek mevkilere trmand: Yirmi yanda byk Kahire paasyd [Msr
valisiydi];'65 oradaki halklar, bu ilerin iinde pimi yallarn bile sergile
yemeyecei bir bilgelik ve ihtiyatla ynetmiti. Babasnn lmnde padi
ahn elinden mhr-i hmayU.nu aldnda sadece yirmi yedi yandayd
ve birdenbire bylesine ulu bir monarinin sevk ve idaresiyle grevlendi
rildi. Ynetime geldiinden beri ok az dman edindi; tam tersine, zel
likle bilge ve yiit bir komutan olarak kendini sevditip saydrd sava eh
li iinde, birok dost edindi ve nam sald. Buradan yola karak onun akl
ve ynetimi hakknda bir hkme varabilirsiniz ve bu kadar gen yata bu
kadar ok insan memnun edebildiyse, zamann ak iinde, devlet ile
rinde daha da pitike dehasndan ve siyasetinden neler beklenebileceini
siz hesaplayn. Bu vezir uzun boylu ve dzgn yapldr; yz ask ve h-

82 TOPKAPI : H N K.S.R SARAY I N I N BETi M LE M ES i

znldr; teni yaz, gzleri kk ve ukurdur. Bu mehur vezirden sz
etmek iin konudan uzaklatm diye, umarm bana kzmamsnzdr. An
latmaya baladm konuya dnyorum; padiah ava yle ateli bir biim
de sarld ki, avclk u anda onun tek zevki haline gelmi durumda; altn
ve gm zincirlerle bal be-alt bin kpek besliyor; en gzde ve sevgili
kpekleri altn, inci ve dier mcevherlerle ssl tasmalar tayor. Bu b
yk av donann padiahtan padiaha deiir ve ehzadenin bu elenceye
duyduu eilime gre artar veya eksilir. Trkler kpeklere ok iyi bakar ve
koturmaya gtrdklerinde stlerini hep rtl tutarlar. Kimi zaman pa
diah ava ktnda, kalabalk Hristiyan gruplarn ailelerinden ayrp pe
ine takar ve onlara koca ormanlar kuattrr; sonra emberi giderek da
ralttrr ve [av] hayvanlarn bu zavalllarn arasndan kendilerine yol ama
ya zorlar, bu arada birok insan hayatndan olur.
IV. Murad erkeklerle sohbete oturduunda, Sultan brahim ise ca
riyelerle beraberken musiki dinlemekten ok holanrd. Aslnda kadnla
rn hakkn verip onlar olanlara tercih eden Sultan brahim, doann
bizlere telkin ettii daha mantkl bir hareket tarzna uyuyordu. ,
2 3 numara, hazine dairesinin nnde bulunan ve iinde altn ve
gm tartlan bir blmedir.'66
24 numara, hazine dairesidir. Hazine Odas'nn btn iolanlar
aalarndan buyruk alnca giysileri ve deerli krkleri elden geirip temiz
lemek ve sandklarn tozunu almak iin buraya gelirler. Padiahn giysile
rini ylda iki kez gnee sererler; ilk Osmanl padiahlarnn rengarenk
boyanm ksa ve kvrck tyl koyun postlaryla uzun tyl [baka] post
lardan yaplm eski giysileri de burada zenle saklanr. Bu eski psk giy
siler, kutsal emanetler gibi gnmz padiahlarna gsterilir. Saray avlu
sunun alt tamamen kemerlerle kapldr ve buras byk bir ambar grevi
grr;'67 her padiah miktar deien zel hazinesini burada muhafaza
eder; bu hazineler padiahlarn kendi mhrleriyle mhrlenmi olarak
s aklanr.
Trkiye'de maliyenin nasl ynetildiini size anlatmadan, padia
hn hazine dairesini terk etmek istemiyorum. Hara'68 veya her eyaletten
kelle bana alnan verginin ou, ihalede en yksek teklifi verene brak-

TOPKAPI SARAYI ' N DA YAAM

lr; bu ahs, kendi cebinden masraf ederek vergileri toplahr ve ihale bede
lini belirli bir vadede nakit olarak teslim etmek zorundadr.'69 Trnar vergi
leri, her havale bana komisyon alan tahsildarlar tarafndan toplanr; tah
sildarlar haslatlarn sayp, istanbul'da ikamet eden ve her gn hazineye
gelirleri aktaran ba defterdara arabalada gndermekle ykmldr. Ona
tahsis edilen miktarlar da kendisine denir. Her eyalette hmarlar'70 hazi
nedarlar ynetir ve bal .olduklar paaya veya sancak beYine'7' hesap verir
ler; hmarlardan gelen paray onlara teslim ederler, onlar da bu parann bir
blmn kendi ynetimlerine bal askerlerin maalarn demek iin
kullanr,'7 geri kalann da defterdar'73 veya hazinedarbana'74 teslim eder
ler. Bunlar her yl divana sunmak zere bir gelir gider dkm hazrlar ve
yl sonunda ellerinde kalan nakit paray hazineye teslim ederler.
Haziran, temmuz ve austos aylar boyunca, padiaha ok gerekli
olmayan ve hazinenin mal durumundaki eski giysilerle, idama mahkUm
edilen ya da bodurulan paalarn veya dier grevlilerin msadere edilen
mallar sarayda ak arhrma ile satlr; Hazine Odas'nn tellal ad verilen
alh iolan hazine katibinin kendilerine teslim ettii sz konusu giysileri
ellerine alr ve dier odalarn giriine kadar gtrrler; her odann tellah
bunlar sayarak teslim alr ve ak arhrmaya katlabilecek kadar birikimi
olan iolarlarna gsterir. olarlar kaftanlar, kllar, at ssleri, sarklar
vb arasndan beendiklerini alrlar. Ama baadalara ulamadan byk ser
vetler biriktirmek zor olduu iin, asl ticaret bezesterle'75 ilikisi olan ha
dmaalarla yaplr; bezesten onlarn satn aldklar mallar kentte zerine
kar koyarak perakende satar ve fyatlar da hazinedarlara denmesi gere
ken paray zamannda temin edilebilecek dzeyde tutar. istanbul'daki bu
bezesten, ii dkkarlarla dolu, her trl deerli ve ilgin maln satld,
st rtl birok soka bulunan kapal bir yerdir.'76 Kentin balca tc
carlarnn i yaph srekli bir panayr yeri olarak dnlebilir; ama asl
ticaret sal ve perembeleri yourlar. Gndzleri ak olan bu yer gecele
ri kapanr ve ieride kimse kalmaz, her esnaf dkkann kapattktan sonra
btn maln kapclarn iyi niyetine emanet ederek evine gider. stelik
imparatorlukta mallarn gvenli bir yere teslim edip emniyet alhnda tut
mak isteyen herkes bir bankaya yahrr gibi btn servetini, hibir kar pay

TOPKAPI: HO N KAR SARAY I N I N BETi M LE M ES i

almadan bedesteni ynetenlerin iyi niyetine emanet eder. Esnaf uzun bir
yolculua kmas gerektiinde, mallarn emanet edebilecei gvenilir bir
kiiye gerek olmadan ve dnte mallarn brakt gibi bulma gvence
siyle bu olanaktan yararlanr. Hemen hemen btn esnaf ve kentin en il
gin, en zengin zanaatkarlar bezestenin civarnda oturur.
25 numara, Hazine Odas'dr;'77 bu oda saylar doksan ile yz ara
snda deien'78 hazine iolanlar kouudur; aalar, akamlar burada
yatp gndzleri 2 6 numaradaki zel odasna'79 ekilen hazine kahyas
dr;'80 baz eski giysileri onarmak veya gmleri eritip yeniden dkmek
zere arlan usta zanaatkarlar onu bu odada bulur. Saraydan ksa sre
nce km birok kii kendileri saraydayken, imparatorun [Avusturya
imparatoru], elisi Schmitt'8' araclyla gnderdii armaanlarn, Augs
burg'un en iyi zanaatkarlar tarafndan kabartmalada ilenmi altn ve g
m tepsilerin, kupalarn, tabaklarn ve byk gm bir leen ile daha
birok nadide eyann para yaplmak zere kle halinde dvlp, ubuk
lar halinde dkldn grdklerini naklettiler. Daha nceki padiahla
rn qirok hazinesi de Venedik savann ihtiyalarn karlamak zere t
ketilmiti; ayn kiiler, hazinelerin kaplar aldktan sonra pasl kurular
ve sikkelerle dolu sandklarn dar karldn, bunlar yeni keselere yer
letiren iolanlarnn, hazine kahyasnn srekli gz hapsine ramen
ardldar paralar ceplerine ve izmelere doldurduklarn anlattlar.
Trklerin, dnyann ounun dndnn aksine, o kadar da
rktc bir gcnn olmadn, servetlerinin de tkenmez saylamaya
can gryorsunuz. Geri byk sabrlar, kanaatkarlklar, ar ilere da
yanldlklar ve ar azimleri her eyin stesinden gelmelerini; zellikle
de kara savanda, hele her an yedek kuvvet ve yardm gnderme olana
bulurlarsa, dmanlarn alt etmelerini salar. Zaten savalarn ihtiyala
rn karlamak iin kullandklar ata yadigar yntem, ordularnn peine
her zaman byk bir gnll kalabalnn taklmasdr. nk trnarlarn
tasarrufu, ne zaman istense silah altna alnma ykmll karlnda
kaydhayat artyla verilir. Bu nedenle ordunun peine taklan isizler t
marl bir sipahinin ldrlmesini bekler ve hemen onun yerini talep edip,
o anda bu yere getirilme frsatn kollarlar. Her sipahi tasarruf hakk berat-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM

larn srekli zerinde tamak zorundadr. Sipahinin yerine gz dikenler,
ldrlen spahilerin beratlann ele geirebilmek iin savata onlar takip
ederler. Genellikle trnar bu heratlar getirenlere verilir. Yine de btn bu
nedenler halkn yararna olmamakta, sava uzun srdnde silah altna
alnmak isteyen gnll saysnn ok azalmasn engellernemektedir.
Trkler Kandiye muhasarasna giritiinden beri,'82 imparatorlukta silah
altna alnacak adam bulunamamas asker saysn yle azaltmtr ki yeni
ordular toplanamamaktadr. Herkes deniz seferlerindeki glerinin kara
daki kadar byk olmadna inanr, nk deniz korkusu kara savalar
nn tehlikesinden ok daha caydrcdr. Oysa padiah her zaman birok
kadrga ve baka sava gemileri hazr bulundurur; denizcilikte ve gemi ya
pmnda deneyimli ve gz pek adamlan olsayd, denizlerde de byk bir
g kazanrd. Aslnda gemi yapmay bilen iileri, hatta dnmeleri yok
deildir; tersaneleri daima her trl yedek malzemeyle doludur; limanlan
nn civarnda [kereste iin] uygun ormanlar vardr; ngilizler demir ve di
er malzemeyi salar; yelken yapm iin de ok bol keteni vardr, gerekti
inde Aumale* bezleri de eksik olmaz; yine de deniz kuvvetlerinin iaesin
de uygulad siyaset iyi denizcilere ve yiit kaptaniara sahip olma olana
vermez, nk [devlet] her kadrga kaptanyla anlama yaparak forsa tak
mnn ihtiyalarn grebilmesi iin Ege adalarndaki u veya bu adann
veya baka bir yerin tmarn ya da haracn ona brakr. Bu nedenle, sava
ta elli veya altm forsa kaybeden bir gemi kaptan kendi cebinden masraf
edip yerlerine yenilerini satn almak zorundadr. Bu durum onlar korkak
lktan deilse de cimrilikten tr atmalardan mmkn olduunca sa
knmaya zorlar; nk yllarca zahmetle biriktirdiklerini bir gnde yitir
mek istemezler ve mlklerini ancak byle koruyabilirler. Bu nedenle b
tn kaptanlar dmanla karlamaktan kanr ve kimi zaman karma
yapma amacyla gemilerine bindirdikleri birlikleri mmkn olduunca
tehlikeye girmeden tamaya bakarlar. Savamak zorunda kalrlarsa, her
biri kendini kollamaya alr, birbirlerinin yardmna pek koroadldan
iin hemen hemen btn savalar kaybederler. Bizim ok az saydaki ge-

* Kuzey Fransa'da dokumalanyla nl bir ehir .n.

86 TOPKAPI: H 0 N K.8.R SARAY I N I N BETi M LE M ESi

mimiz bile onlar korkutup en byk donanmalar arasndan kaacak bir
yol bulabilir; zaten bir kapudan paa denize aldnda ald kesin emir
ler yznden koroutada o kadar az serbestlie sahip olur ki, karar deitir
mesini gerektiren durumlarda veya dman zerine daha fazla saldrmas
gerektiinde ald talimatara kr krne uymak zorunda kalr; bu yz
den genellikle elverili frsatlar karr, saknabilecekleri tatsz atmalara
girerler.
H azine katibi ve padiahn giysileriyle hazinedeki eski giysileri te
mizleyen iolarlarna scak su tayan gmcba bu Hazine Odas'nn
dier aalardr.
2 7 numara, kiler kouudur;'83 kiler iolanlannn [kilerliler) says
yetmi veya seksendir;'84 aalarna kiler kahyas denir;'85 bu iolanlannn
grevi ve ilevi, ekerlerin, reellerin, erhetierin ve her trl bakkaliye
nin, Byk Kahire'den gnderilen tiryak ve trlarn veya Eflak mumlar
nn konduu dolaplar temiz tutmak; ayrca her akam sarayn btn oda
larna amdanlar datmaktr. Padiah kilerden bir ey istediinde, Haso
da'daki iolanlarndan birini gnderip kahyaya bildirir, o da hemen padi
ahn istedii eyi getirir. 28 nurnarada kiler kahyasnn kendine ait kk
bir odas vardr;'86 gndzleri orada bulunur ve armaan olarak gelen veya
satn alnarak kilere getirilen mallar teslim alr.
2 9 numara da kilerin bir blmdr; yukarda sz edilen eyler,
ayrca her trl ila ve reel burada saklanr.
30 numara, st rtl byk bir taraa halinde ne doru kmal
bir kktr; kk bekisi'87 ad verilen bu yerden baheye inilir. Burada sa
dece topra belleyip balelere bakmay deil, kolluk grevini de stlenen
bostanclarn bir karakolu vardr. Bu nedenle bostanclarn, imparatorlu
un dier ordularndaki gibi kendi ilerinde dzenli komutan ve aalar
vardr; padiah canna kastedilmekten korumak ya da dman baskn ya
parsa kenti savunmak iin saray bahelerine ve stanbul civarndaki kasr
lara datlm yedi, sekiz bin bostanc ksa srede silah altna alnabilir.
Bu bostanclar hem asker, hem oku, hem de denizcidir; padiah saltanat
kayyla gezintiye ktnda krek ekerler ve geceleri de kk sandalla
rna binip herhangi bir dzenbazlk yaplp yaplmadn denetlernek

TO PKAPI SARAYI' N DA YAAM

zere !imanda devriye gezerler; gndzleri ise gmrklerden mal karl
masn, kent gvenliini bozucu iler evrilmesin diye ve kadnlarn yallar
da aklaryla bulumalarn engellemek iin stanbul civarnda devriye ge
zerler. Ayrca hem polis mdr, hem de ar ceza yargc olarak stan
bul'a komu olan ve bestancbann yetki alanna giren kylerde nbet tu
tup polislik yaparlar. Yenierilikten yetien bu bostanclar imparatorluun
dier mevkilerine adm adm ykselebilirler.
Bu kklerin Trkiye'deki en ho yap tr olduunu syleyebili
rim. Deniz ve dere kylarna, zellikle de bahelerin iinde, emelere ya
kn yerlere yaplan bu kklerde sekizgen veya alhgen grnml her ta
raf ak byk bir salon vardr. Bu salon birok stun zerine oturtul
mutur. Yazlar serin olsun diye sadece gnein olduu taraftaki aklk
makaralada kaldrlp indirilen byk iltelerle kapahlr; yerler genellikle
mermer delidir; salonun ortasnda ve eitli kelerindeki fskiyelerden
taan su birok kk kanalla salonun her yann dolar. Oturmak iin
btn evreye hakim ykseke bir yer zengin hallarla, en gzel ran, Ve
nedik kumalarndan yaplm yastklada kaplanr. Lambrili tavann alhn
yaldzl ve gk mavisi blmelerinde hibir iek ya da hayvan tasviri yok
tur. Canl bir varl tablo veya tata tasvir etmenin Allah'a irk koma an
lamna geldiine inanan Trklerde bu tr resimler kesinlikle yasaklanm
br. Genellikle topraktan be, alh basamak yukarda olan bu salonlar her
zaman serindir. mparatorluun btn zenginlerinin bahelerinde kkle
ri vardr; yazn akam yemeklerinden sonra orada uyur, bo vakitlerinde
dostlaryla birlikte orada elenirler.
31 numara, hasadallarn veya hiyerarinin en stnde yer alan, pa
diahn ahsna hizmet amacyla en ok yaklaan iolanlarnn yaad
H asoda'dr. u anda [bu odadakil iolanlarn toplam says krktr; ilk
drd padiaha dileke sunma serbestliine sahip olduklar iin arzaalar
unvanna sahiptirler. Bunlardan silahdar paa188 yz aka; uhadar aa
seksen aka; rikabdar aa189 180 aka ve tlbent olan9o 1 5 0 aka yevmiye
lidir. Padiah ne zaman halkn arasna ksa, bu drt aa da onu izler. Pa
diahn hep yannda bulunan birincisi, krmz km iinde bir pala tar.
kincisinde, hnkar yamurdan koruyan giysinin konduu krmz bir

88 TOPKAPI: H N KA R SARAY I N I N BETi M L E M ESi

anta bulunur. ncs, padiah ne zaman ata binse veya attan inse
zengiyi tutmak zorundadr; drdncs de, dier sarklardan farkl bir
grnm olan ve mcevveze denen sar tar; bu odann dier iolan
larnn hepsi krk aka yevmiyelidir.
Bu ilk drdn ardndan gelen en kdemli on iki iolan, kuaklarn
da kdernleririn iareti olarak altn kn iinde birer bak tadklarndan, b
ald unvanyla anlr ve her birinin ayr grevi vardr; birincisi, sz konusu
odann kaplarn ap kapayan anahtar olandr;9 ikincisi, padiah tra
eden berberbadr. Eskiden bu berberbalar hnkar tra ederken ondan
baz ricalarda bulunabiliyor, kimi ltuflar isteyebiliyorlard. Ama ustura grt
landayken bu tr ricalarn dile getirilmesinden hi holanmayan IV. Mu
rad bu adeti kaldrd; yine de berberbalar tra srasnda padiahla konu
maktan ve kimi zaman imparatorlukta olup biterler hakknda onu uyarmak
tan vazgemedi. Bir seferinde, Kenan Paa19' adndaki kapudan paann ko
mutasndaki donanmann anal<kale Boaz anda Venedikliler karsn
da bozguna uradn193 Mustafa adndaki Ermeni berberba padiaha ye
titirivermiti. Kenan Paa'nn babas olan vezir olay padiaha bildirmeye
henz cesaret edememi [olduu iin] berberbana yle fkelendi ki, dos
tuymu gibi grnerek ve kayrma numaras yaparak ona bir sancak verdirdi
ve adam saraydan kar kmaz da bodurdu. [Kderrli on iki iolamndan]
ncs, padiahn elini ykamas iin mcevher kakmal bir ibilde, altn
bir leene su dken ibrik olandr. 1 94 Drdncs, padiah sofraya oturdu
unda nne uzun bir rt yayan pekir olandr.'95 Beincisi, padiahn
porselen kasesini saklayan ve istedii ieeelderi sunan erbetidir; u andaki
padiah su ve erbetten baka bir ey imez; ama bana dikip kana kana a
rap imeye ok dkn olan ve su imeyi kadrlara brakan IV. Murad za
mannda, kadehleri dolduran ve slli denen bu grevli, imparatorluun en
iyi zmlerinden seilmi ve azlarn kendi eliyle mhrledii ielere
konmu Bakhas'un suyundan her zaman bol miktarda bulundururdu. Al
tncs, padiahn sofra rtsn seren ve ekmeini sunan sofracdr. Bu ek
mek deiik bir biimde piirilmitir; st taraf hafif kzard halde kabuk
suzdur ve o kadar beyaz ve yumuaktr ki, hamur gibi parmalda alrup yerir.
Padiah sofraya oturttuuma gre, size yediklerinden de sz etmem gerek.

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM

 H NIU.R SOFRASI
Padiah Hasoda'da veya Hasbahe'de tek bana yemek yer; ona
her gn sunulan etler genellikle halama veya kzartma kuba koyun eti,
ite evrilmi koyun sucuu, ite evrilmi bir ift gvercin, pilavla bir
likte piirilmi bir tavuk veya mevsiminde frnda piirilmi bir kuzudur;
ayrca yannda her trl hamur ii tatl ve en lezzetlisi bile bizim damak
zevkimize gre be para etmeyen farkl bileimler verilir. Bu hamur ileri
ne bakiava veya me'muniyye,'96 stle piirilen pirince sdl a,'97 ekerle
dvlm pirince muhallebi denir. Ve padiahn susuz yuttuu bir sr
ilacn ardndan, koca bir kap hoab'98 veya zm, eftali, kays, kzlck gi
bi her trl meyvenin suyu getirilir; o yemek yerken, cceler ve dilsizler
nnde binbir aklabanlk yapar, padiah da elenceye katlr, onlara ma
saya getirilen yemeklerden paralar atar, bunlar yakalamak iin aralarnda
dvmelerini seyreder; sofrasndaki kapkacan hepsi porselendir veya
oo
deerli bir topraktan yaplm martabanidir.'99 Latinlerin murrynum ad
n verdikleri bu toprak Hindistan'dan gelir. Bardaklar ve kaklar tahta
dandr, padiah parmaklarn atal gibi kullanr. eriat erkeklerin altn ve
ya gm kapkacak kullanmasn yasaklar, ama kadnlara bu konuda izin
verir; eriatta cennet mutluluundan ancak bu dnyada kocalarna itaat
eden ve sadk kalan kadnlarn yararlanabilecei, kocalarnn onlar teki
dnyada da hatrlayp zaman zaman gzel cennetlerinde yanlarna getirte
cei belirtilmitir. Mslman erkekler hurilerle ebedi zevkler yaar, bede
nin hissedebilecei btn hazlar onlarla paylar, ruhlar da Allah'la yz
yze kalmann esrimesi iine gmlrken, ne iyilii ne de ktl hisse
decekleri, ayr bir yerde kalan [itaatsiz] kadnlar erkek meleklerin hizme
tinden yararlanamayacaktr. Kadnlar, teki dnyada byk dl beklenti
leri olmad iin, bu hayatta her trl kat dini yasaktan muaf tutulmu
tur; insan yasalarna gre ktlk yapmamak kouluyla, sevap ilernek zo

runda da deildirler. yle ki ne Allah'a dua etmeleri, ne de camiye gitme

leri farzdr. Bu nedenle hanm sultanlar hibir kayg duymadan altn ve
gm tabaklarda yemek yer. Yemekten sonra padiah ellerini kk sa
bunlarla ykar ve daha sonra kahve ier; kahve Fransa'da da herkesin bah
sini duyduu bir iecektir; bakla tanesine benzeyen bir tr byk taneden

TOPKAPI : H O N KAR SARAY I N I N BETi M LE M ES i

yaplr, bu taneler nce fnnda kavrulur, sonra dvlr ve kaynar suda pii
rilir; bu iecek olabildiince scakken ve kk yudumlarla iilir. Vcudun
s arholuunu dabr, dumanlanan dimalan aar, ba arlarn geirir ve
fazla iildiinde uykuyu karr. Son olarak padiaha amber srlr, yakl
dnda ok tatl ve ho kokulu bir duman karan sansabr ttsleri yaklr.
Yukanda sz ettiimiz aalara dnelim; yedincisi, padiahn ve ha
remindeki kadnlarn hoa vakit geirmesi iin eitilen kk kpeklere
bak an ma sbc aadr.'o'
S ekizincisi, yukardaki aann yardmcs olan masbc olandr.
D okuzuncusu, Byk Kahire'den yetitirilip gnderilen papaarla-
r a bak an duducubadr.o
Onuncusu, padiahn tmaklarn kesen bmakdr.
On birincisi, kahvesini piirip sunan kahvecidir.
S onuncusu ise boynuzdan veya balk diinden yaplma krdanlar
sunan hilalcidir. ite imparatorluun en nemli mevkilerine getirilmeyi
b ekleyen ve bir mddet sonra byk eyaletleri ynetecek kiilerin yapb,
kanmca ok gln saylabilecek iler bunlardr.
B u on iki iolan ve hiyerarinin en str deki dier drd, padi
ahn baka erkeklerle birlikte olduu her trl mecliste, yemek srasnda
veya dnda, hep padiahn yaknnda bulunur. Ama harem dairesine ge
tiinde, kapda ondan izin alr ve daha ileri gitmezler.
Krk hasodalnn dier yirmi drd neferdir ve odann daha basit
Bazlar dt arzaas nn sandukulardr. Pa
v e s radan ilerini grrler.
diah bunlara, asla bir tara valiliinden daha aada bir grev ve paa ya
da s ancak beyinden daha dk bir unvan vermez ; hatta kimi zaman
duklar ynetimlerin zahmeti ok, getirisi azsa- belirli
- zellikle de bulun
karn, yeni ek makamlara da getirilirler.
bir grevleri olmasna
A rzaalar ve esas olarak da bu drtln n iinde ilk srada gelen si
ok yksek makamla ra atanr. Galatal Kara Mus
lahdar pa a, her z aman
P biri,o (bodurulan) S ultan brahim'in annesi olan Valide
tafa aa adnda
sonra,o4 nce Badat, sonra da B yk Kahire beylerbeyi
s ulta n ldkten
yap l d. D aha nra
s _ _ !
bu greden az ed i , idaresinin hesabn vermek
ya agr l d . Vezr- azam Koprlu M ehmed Paa , Kara Mustafa
zere sara

AM
ToP KAP I SARAYI 'NDA YA
Paa'nn yerine gz koymasndan ve padiahla valide sultann ona gster
dikleri dostluk sayesinde bunu baarabileceinden kukuland. Vezirin
kendisini ldrtneye karar verdiinden korkan Kara Mustafa Paa kah
ve vezir lnceye kadar drt yl sakland; vezirin yerine geen olu hayat
n balad ve onu ikinci kez Badat beylerbeyi yapt; imdi ona Pirari
Mustafa Paa denmektedir.
Birisi saraydan beylerbeyi unvanyla khnda, padiah onun yan
na, hanesini ve maiyetini oluturmasna yetecek sayda iolan verir. Ve
bu kii Hametmeab'dan izin aldktan sonra, adet olduu zere, ok geni,
iieri akalarla, fndk alhnlaryla dolu iki byk gm ana hadmaala
ra tathrp, birini 42 numaradaki arz odasnn E harfiyle gsterilen tarafn
daki revakta, dierini ayn odann F harfiyle gsterilen tarafndaki revakta
[iolarlarna] gstertir; mehteran bl davullara vurup, zuma ve nefrle
ri alarken, bykoda iolarlar F, kkoda iolarlar da E tarafna kar
ve hadmaalar ellerindeki anaklar ve paralan revaktan dar atar. te o
zaman harika bir seyir balar: olanlar paralarn zerine ahlrlar, zellik
le de ana kapmak iin dvrler; elden ele geen anak sonunda biri
sinde kalr, o da ana odalarndan kp kaplarnn nnde seyirci olarak
duran kaftarllara doru atar; kaftanllar ana kimin athn saptar ve kav
ga bittikten soma geri vermek zere alp saldarlar.
Bu arada kapaas ile saray kahyas, yeni beylerbeyinin kollarna
girip onu 63 numaradaki kapya [Bab- HmayCm] kadar gtrrler; orada
vezirin kethdas onu karlayp, sarayna kadar atla gtrr; onun maiye
tine girmek zere saraydan kan iolanlar da has alrn atarna biner,
padiahn seyisleri onlara elik eder. [Vezirin saraynda] sipahilerin aras
na kahlan iolanlaryla birlikte yeni beylerbeyine gn boyunca len
verilir, bu srede iolanlarna, kethda nezaretinde sipahi usul sark
sarma retilir; sonra beylerbeyi kentte hazrlattr saraya ekilir. H asoda
iolanlarndan biri beylerbeyilik deil paalk unvan alarak saraydan k
tnda beylerbeyi gibi trenlerle uurlanr. Para dolu anak atma adeti
yoktur.
zeri krmz uha veya kadife kapl, som altndan taht- hmayn
Hasoda'dadr; Msr'dan, Kuds'ten ve baka yerlerden alnm, ok hr-

TOPKAPI: H N KA R SARAY I N I N BETi M LE M ES i

met edilen baz kutsal emanetler bu tahhn zerine balanmhr. Bunlarn
iinde en nemlileri Yusufun takkesi ve Firavun'un lambalardr, ama en
deeriisi ve en stn tutulan, Muhammed'in hrka-i erif denilen eski ur
basdr !05 Bu kutsal emanetler ylda bir kez, kileriiierin nisan aynda zel
olarak bu i iin toplad ebnemle* ykanr ve bu mucizevi emanetlere
deen su kk ielere konup stanbul'un ricaline armaan etmek zere
saklanr; bu armaan alanlar onu zenle korur, stmaya ve dier hastalk
lara iyi gelen bir ila olduuna inanrlar; hatta son nefesini veren dostlar
n kabir azabndan kurtarmak iin azna bu sudan bir para dktklerine
gre, cansz bedeniere bile iyi geldiine inanrlar.
Btn hasadallar zerinde yetke sahibi olan ve onlar yumruklada
veya enseye indirilen aplaldarla, hatta falakayla cezalandrabilen hasodaba
nn kendi kk odas da Hasoda iindedir. Ancak falaka cezasn padia
hn zel emri olmadan uygulayamaz. Falaka Trldye'de yle yaygndr ki,
vezir bile bu cezadan bak deildir (geri padiah onu byle cezalandr
maktansa, badurmay tercih eder) ve koca imparatorlukta sadece mft
ile kazaskerler, makamlarn ynetirken gsterdikleri bilgelik ve yalannn
uyandrd hrmet nedeniyle, bu konuda biraz daha ayrcalkldrlar.
Bir odadan dierine ve sonunda Hasoda'ya kadar terfi ettirilen
iolann girecei yeni odann kapsna kadar gtren hadmaa, onu ora
da durdurup ense kkne bir yumruk indirdikten sonra kolundan tutup
odaya sokar; orada karlanp oda sralamasndaki en sonuncu yere konu
lan iolan, btn ayak ilerini grmek zorundadr.
32 numara, Hasoda kapsnn nndeki bir blmedir.
Padiahn, vezir, mft, iki kazasker ve reis efendiden'06 oluan
zel divan kafes ardndan izledii pencere'07 [planda] G ile gsterilmitir;
bu grevliler nemli konular karara balamak zere Hasoda'ya arld
nda, avlu kapsndan deil, bahe tarafndan girerler. Kimi zaman padi
ah divana bizzat kahlarak kararlar nerir ve herkesin grn alr.
33 numara, hasekilerin Hasodas ile iolanlarnn Hasodas ara
snda yer alan ve Hnkar Odas denen dairedir; ok zengin denmi bir-

* Inanca gre Nisan yamuru, ebnem i kutsaldr .n.

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 93

 ok odadan oluur. Padiahn kadife kapl kuty dei, bizdeki gibi ah
ap bir karyola zerine deil, bir sekinin zerine serilmitir; ilteler pa
muktan yaplm ve zerieri kadife kaplanmtr; bizimkilere benzeyen
kuty dek de kadife kapldr, uzun ba yast dibadan yaplm, ii
pamuk doldurulmutur. Padiah gn boyu yatakta oturmay ve giyinik
uyumay adet edinmitir; en yakc scaklarda yannda her zaman iki hase
ki kalr ve devekuu tynden yelpazelerle onu serinletirler.oB Padiah
odasndan Karadeniz'e doru uzanan su yolunu [Boaz'], liman, Gala
ta'y,o9 Tophane'yi210 ve skdar' grr. Akam yatmaya gittiinde, ok
ince dokumadan araflar serilir ve baucuna ipekli naklarla ilenmi
kk yastklar konur; yazn saten yatak rtleri serilir, ama kn saten
9rtlerin altna zerdeva ve sarnur krkler serilir ve araflada normal ilte
si arasna yine bu krklerden yaplm ayr bir dek konur; yatan s
tnde, st taraf tavana bal muhteem bir cibinlik vardr; her akam pa
diah yataa girmeden nce odasnda arnher ve sarsabr kokular saan
kk kandiller yaklr; odann ortasnda hep iki byk altn amdan du
rur; bunun zerinde gece boyunca kol kadar kaln mumlar yanar. Uzun
bir gmlek ve banda kk bir sarkla uyur; geceleri banda ferra de
nen iki kadn bekler (bunlar hnkar odasn spren kadnlardr) ; can
hasekilerle elenmek istediinde, erkeklerin H asodas'nn kaps skca
kapatlr, padiahn houna gitmek iin hepsi de sslenmi kzlarn daire
sinin kaps alr; padiah, kzlar gzden geirdikten sonra, o gece kimi
onurlandrnaya karar vermise mendilini ona atar; bu kz hemen diz
kp mendili yakalar ve ptkten sonra koynuna sokar.212 Sultan brahim
bu mendil atma adetini ok uygulard. Ama kadnlara fazla dkn olma
yan imdiki padiah bu trene hi bavurmaz, can ektii anda houna
giden hasekiyi artarak bu isteini daha kaba bir biimde giderir. Padi-
. ah haremdeki turunu tamamlaynca, gedikli kadnlar ve padiahn lt
fundan o gne dek en ok yararianm hasekiler, gnn gzdesinin aya
na gidip onu kendisine verilen bu ihsandan tr kutlarlar; ve gzdeyi ha
sekilere213 yapld gibi selamlayp, mkemmel bir biimde giydirir, m
cevherle sslerler. Bu arada kadn mzisyenler onun nnde arklar sy
ler ve bir hadmaann nbet bekledii oda kapsna kadar gtrrler; ha-

94 TOPKAPI: H O N KI\R SARAY I N I N BETi M LE M ESi

dmaa padiaha gzdenin geldiini bildirir ve buyruk gelince ieri alnan
kz, padiah grr grmez koup ayann dibinde diz kmelidir; o za
man nce hamama, daha sonra da 38 numarada2'4 grlen ve daha ileride
sz edeceim uzun odaya gtrlr. Sevimeleri bizimkinden olduka
farkldr ve kanmca hibir zarafeti yoktur, hibir direnle karlalmadan,
kolayca duyumsanan zevkler bizim onca zahmet ekerek eritiklerirniz ya
nnda epey yavan kalr. Zaten hep korku iinde yetititilmi ve gzlerini
yerden kaldrmaya bile cesaret edemeyen bu zavall kadnlar, aklarn
gstermeyi, erkeine gnll kucak at kadar reddetme gcne de sa
hip kadrlarmzn verecei zarif zevklerle enilendirmeyi nereden bilsin
ler? Padiah gnl fethetmekten habersizdir ve ak ancak doann verdii
gdler araclyla tanr. Kendilerine ilan- ak eden hibir erkek tanma
m bu kadnlarn sohbetinin pek zekice olacan sannam ve Fransa'daki
kadnlarmzn en eitimsizinin bile ak konusunda hepsinden ok ey
bildiine ve onlara yllarca retmertlik yapabileceine eminim.
34 numara, hasekilerin yaad Uzun Oda'dr;"5 burada kdem s
rasna gre oturan hasekileri hadmaalar bekler; padiahla yatan kz bu
odaya girer ve hnkar hasekisi unvann alr. lk erkek ocuu douran ha
seki, valide sultan olur"6 ve bu unvan nedeniyle ona deerli talarla ss
lenmi kk bir altn ta taklr. Eer olu tahta kamadan lrse unva
nn yitirir ve onun yerine ikinci erkek evladn annesi ta giyer; eski valide
sultan saraydan kabilir ve olunun lmnden sonra sarayn nde gelen
ahsiyetlerinden biriyle evlenebilir; demek ki sadece veliaht ehzadenin
annesi ta giymekte ve daha kk ehzadelerin annelerine valide unvan
verilmemekte, orlar sadece haseki diye anlp, oullarnn doum srala
masndaki yerine gre bahaseki, ikinci haseki vb isimler almaktadrlar.
Sadece kz evlat dourarlarn dier hasekilerden hibir strl yoktur.
Doan kzlara sultan unvan verilir ve yedi, sekiz .yana gelir gelmez, he
nz ok kk olmalarna karn, bir beylerbeyi ile evlendirilirler ve gste
rili dnler yaplarak saraydan kartlrlar; bu sultarlara stanbul'da ya
amalar iin bir saray tahsis edilir ve kocalar da yaplmas gereken mas
raf ve harcamalardan kanmaz. Padiaha hizmetlerinin dl olarak sa
ray dndan evlendirilen dier hasekilere de sultan denir; sadece padia-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 95

ok odadan oluur. Padiahn kadife kapl kuty dei, bizdeki gibi ah
ap bir karyola zerine deil, bir sekinin zerine serilmitir; ilteler pa
muktan yaplm ve zerieri kadife kaplanmhr; bizimkilere benzeyen
kuty dek de kadife kapldr, uzun ba yast dibadan yaplm, ii
pamuk doldurulmutur. Padiah gn boyu yatakta oturmay ve giyinik
uyumay adet edinmitir; en yakc scaklarda yannda her zaman iki hase
ki kalr ve devekuu tynden yelpazelerle onu serinletirler.'08 Padiah
odasndan Karadeniz'e doru uzanan su yolunu (Boaz'), liman, Gala
ta'y;o9 Tophane'yi"o ve skdar' grr. Akam yatmaya gittiinde, ok
ince dokumadan araflar serilir ve baucuna ipekli naklarla ilenmi
kk yastklar konur; yazn saten yatak rtleri serilir, ama kn saten
9rtlerin alhna zerdeva ve sarnur krkler serilir ve araflada normal ilte
si arasna yine bu krklerden yaplm ayr bir dek konur; yatan s
tnde, st taraf tavana bal muhteem bir cibinlik vardr; her akam pa
diah yataa girmeden nce odasnda amber ve sarsabr kokular saan
kk kandiller yaklr; odann ortasnda hep iki byk alhn amdan du
rur; bunun zerirde gece boyunca kol kadar kaln mumlar yanar. Uzun
bir gmlek ve banda kk bir sankla uyur; geceleri banda ferra de
nen iki kadn bekler (bunlar hnkar odasn spren kadrlardr);"' can
hasekilerle elenmek istediinde, erkeklerin H asodas'nn kaps skca
kapahlr, padiahn houna gitmek iin hepsi de sslenmi kzlarn daire
sinin kaps alr; padiah, kzlar gzden geirdikten sonra, o gece kimi
onurlandrnaya karar vermise mendilini ona atar; bu kz hemen diz
kp mendili yakalar ve ptkten sonra koynuna sokar.212 Sultan brahim
bu mendil atma adetini ok uygulard. Ama kadnlara fazla dkn olma
yan imdiki padiah bu trene hi bavurmaz, can ektii anda houna
giden hasekiyi artarak bu isteini daha kaba bir biimde giderir. Padi
ah haremdeki turunu tamamlaynca, gedikli kadnlar ve padiahn lt
fundan o gne dek en ok yararianm hasekiler, gnn gzdesinin aya
na gidip onu kendisine verilen bu ihsandan tr kutlarlar; ve gzdeyi ha
sekilere''3 yapld gibi selamlayp, mkemmel bir biimde giydirir, m
cevherle sslerler. Bu arada kadn mzisyerler onun nnde arklar sy
ler ve bir hadmaann nbet bekledii oda kapsna kadar gtrrler; ha-

TOPKAPI: H N KA R SARAY I N I N BETi M LE M ES i

94
dmaa padiaha gzdenin geldiini bildirir ve buyruk gelince ieri alnan
kz, padiah grr grmez koup ayann dibinde diz kmelidir; o za
man nce hamama, daha sonra da 38 numarada'14 grlen ve daha ileride
sz edeceim uzun odaya gtrlr. Sevinelen bizimkinden olduka
farkldr ve kanmca hibir zarafeti yoktur, hibir direnle karlalmadan,
kolayca duyumsanan zevkler bizim onca zahmet ekerek eritiklerimiz ya
nnda epey yavan kalr. Zaten hep korku iinde yetitirilmi ve gzlerini
yerden kaldrmaya bile cesaret edemeyen bu zavall kadnlar, aklarn
gstermeyi, erkeine gnll kucak at kadar reddetme gcne de sa
hip kadrlanmzn verecei zarif zevklerle enilendirmeyi nereden bilsin
ler? Padiah gnl fethetmekten habersizdir ve ak ancak doann verdii
gdler araclyla tanr. Kendilerine ilan- ak eden hibir erkek tanma
m bu kadnlarn sohbetinin pek zekice olacan sannam ve Fransa'daki
kadnlarmzn en eitimsizinin bile ak konusunda hepsinden ok ey
bildiine ve onlara yllarca retmenlik yapabileceine eminim.
34 numara, hasekilerin yaad Uzun Oda'dr;rs burada kdem s
rasna gre oturan hasekileri hadmaalar bekler; padiahla yatan kz bu
odaya girer ve hnkar hasekisi unvann alr. lk erkek ocuu douran ha
seki, valide sultan olur"6 ve bu unvan nedeniyle ona deerli talarla ss
lenmi kk bir altn ta taklr. Eer olu tahta kamadan lrse unva
nn yitirir ve onun yerine ikinci erkek evladn annesi ta giyer; eski valide
sultan saraydan kabilir ve olunun lmnden sonra sarayn nde gelen
ahsiyetlerinden biriyle evlenebilir; demek ki sadece veliaht ehzadenin
annesi ta giymekte ve daha kk ehzadelerin annelerine valide unvan
verilmemekte, onlar sadece haseki diye anlp, oullarnn doum srala
masndaki yerine gre bahaseki, ikinci haseki vb isimler almaktadrlar.
Sadece kz evlat douranlarn dier hasekilerden hibir stnl yoktur.
Doan kzlara sultan unvan verilir ve yedi, sekiz .yana gelir gelmez, he
nz ok kk olmalarna karn, bir beylerbeyi ile evlendirilirler ve gste
rili dnler yaplarak saraydan kartlrlar; bu sultaniara stanbul'da ya
amalar iin bir saray tahsis edilir ve kocalar da yaplmas gereken mas
raf ve harcamalardan kanmaz. Padiaha hizmetlerinin dl olarak sa
ray dndan evlendirilen dier hasekilere de sultan denir; sadece padia-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 95

hn annesi olunun lmnden sonra evlenemez ve mrnn geri kalan
n Eski Saray'a kapanarak hapiste yaar gibi geirir. Dier ehzadelerin an
neleri de bu saraydadr ve ocuklarn ylda sadece iki kez grebilirler. [Bu
nun nedeni] Eski Saray'daki sultanlarn Ramazan ve Kurban bayramlarn
da at arabalaryla yeni saraya gtrlmesi ve orada gn kalmalardr.
Bir padiah erkek evlat sahibi olmadan lnce, tahta kardei kar. Yeni
padiahn annesi henz hayattaysa (ki ou zaman hayattadr) Eski Sa
ray'dan alnr ve olunun yanna getirilir, ta giydirilerek valide sultan ya
plr. Sultan brahim hayattayken kzlarnn n ocuk yata evlendir
mi,217 bunlardan Gevherhan Sultan'n218 bugne dek be kocas olmu, en
sonuncusu olan smail Paa da Macaristan'da, Raab geidindeki [Yankka
le] savata lmtr."9 Sultann, u anda vezir-i azam Kprl'nn sada
ret kaymakam olan Grc Mehrried Paa220 adndaki altnc kocasna ba
kire gittii sanlmaktadr; sultanlarn kocalar her zaman imparatorluun
en zengin adamlarndan seilir. Sultan brahim ldkten sonra bu sul
tann annesi saraydan km ve imdiye kadar drt koca -en sonuncusu
kubbe veziri veya divan reisi Yusuf Paa22'- eskitmitir.
Paalar ve beylerbeyiler, ellerinden geldiince bu tr evliliklerden
saknr ve braknz byle onurlarn peinden komay, zorlanmadklar
srece asla sultanlada evlenmezler. Demek ki onlarn peinden koan ve
zengin ya da gl bir adamdan sz edildiini iitir iitmez, padiahtan
sz konusu kiinin hangi kadnla evleneceini huyuran bir hatt- erif ko
paranlar, sultanlardr; adamlar bu hatt- eriflere uymak zorundadr, yoksa
kelleleri gider. O nedenle byle bir buyruk alan kiinin derhal dn ha
zrlklarna balamas gerekir; sultana arlk222 ad verilen ilk armaanlar
gnderdikten sonra, ona bir kabin veya nikah,22J yani eksik be fazla yir
mi veya otuz bin eklk bir mehr-i meccel tahsis ettii bir evlilik akdi ya
par; birleme ancak nikah kyldktan ve karlkl szler verildikten sonra
kutsanm olur. Hadmaalar adam, stanbul'daki sarayna oktan yerle
mi olan sultann odasnn kapsna kadar getirirler. Tam kardan, otur
duu yerden onu inceleyen sultan gnlne gre olduuna karar verince
ayaa kalkarak, kendisini kocala kabul ettiini belli eder; o zaman had
maalar adamn terliklerini karr ve kapnn stnde ykseke bir yere

TOPKAPI: H N I<AR SARAY I N I N BETi M LE M ES i

koyarlar, sonra onu sultann odasna sokarlar; kocas sultann nnde yer
lere kadar eilerek selam verdikten sonra birka adm geri ekilerek na
maz klar. Ayaa kalkp ellerini kavuturarak sultan "su getir" deyinceye
kadar bekler; su dolu kk bir kap alr ve sultann nnde diz kerek
yzn rten, srma iekler ilenmi al bir pee olan duvan aar ve
ona su v1erir. Bu arada sultann nedirneleri kk bir sehpada sofra hazr
lar. Sofrada genellikle sadece birka gvercin kzartmas ve bir reel taba
olur. Koca einden gelip bir eyler attumasm rica eder; kadnn nazlan
mas ve kocas yan odada hazrlanm bekleyen armaanlar getirtinceye
dek, bu istei defalarca reddetrnesi adettendir; adam hadmaalara iaret
edet etmez, hadmaalar armaanlar nedirnelere tar, onlar da sultana
takdim ederler. O zaman yumuayan sultan ayaa kalkar ve koluna giren
ann kendisini sofraya gtrmesine ve oturttuktan sonra bir gvercini
paralayp kendisine kk bir para sunmasna izin verir. Sultan eti yer,
o da kocasnn azna bir para reel koyduktan sonra ayaa kalkar ve yeri
ne dner; o zaman herkes ekilir ve gerdee girmeden nce birbirlerini ta
nyp aynamalar iin onlar yalnz brakr. Aa yukar bir saat sonra,
kocann arkadalar mzikileri getirir, alglarn grlilisn duyan koca
davedilerin bulunduu salona gemek zorunda kalr, ayn anda kadnlar
da sultann yannda toplanp sabaha kadar elenirler. Bu uzun ve uykusuz
gecenin ardndan yorgun den sultan deerli yatana uzanr, dierlerine
izin verip yenge kadnla yalnz kalr. Yenge kadn, geline yapmas gere
kenleri retir ve gerdek gecesinin evlilik grevleri hakknda ders verir.
Onu her konuda uyardktan sonra, kocay artr ve kendisinin geline
szle anlattn fiilen gstermesi iin onlar yalnz brakr. Koca sultann
odasna yavaa girer ve onu yatakta, kendisiyle gremeye hazr bir halde
bulur. stndeki giysileri kardktan sonra sultann ayak ucuna diz ker
ve rty kaldrp eliyle ayaklarn ovuturur ve okar, yatan ayak ucu ta
rafndan onlar saygyla per ve sultann yanna uzanr. O zaman kadn
kocasn per ve evliliklerinin devamnda mutluluklar diler; koca usta bir
ak izlenimi uyandrmaya ve eini tatmin etmeye alr. Sabah davetliler
gelinin kapsna dayanr ve kocay hamama gtrrler. Sultan, kocasna
armaan olarak hamamdan sonra giysin diye bir kat parfm kokulu temiz

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 97

amar gnderir. Trklerde dnn ertesi gnne, paa gn ad veri
lir; nk damat hamamdan dner dnmez, orada bulunan herkese farkl
enilerle hazrlanm paa yalnileri sunulur ve sonra kahve ikram edilir.
Tren tamamlannca herkes kendi iinin bana dner ve btn bir hafta
boyunca kansna elik edip, gnln bol bol enlendirmesi iin damad
rahat brakr. Damat grg kurallan gerei, fkeden kudursa da evde kal
mak ve erkeklerin en ann, en tutkulusunun bile sngsn drme
ye yetecek bylesine uzun bir ba "Qaa kaln yorgunluuna katlanmak
zorundadr. Tabii ben bizim lkemizin erkeklerinden sz ediyor ve asla
mehur Habe kralnn ansna hakaret etmek gibi bir niyet tamyorum.
Cariye soyundan deil de padiah soyundan gelen sultanlardan do
an ocuklar imparatorluun en saygn mevkilerinden dlanrlar. nk
belli bir yetke sahibi olunca beylerbeyiliine getirilecekleri eyaletlerin spa
hilerinin de desteini alarak hrslarn tatmin etmeye kalkacaklanndan
(insanlarn ounda bu hrs doutan vardr) ve ynetimini devraldklar
eyaletleri mutlak egemenlikleri altna sokacaklarndan korkulur. isyanlar
ve i savalar engellemek iin bavurulan bu siyasi tedbir karde katlini
caiz gren ve karde kanyla ellerinin kirlenmesine izin veren tedbir kadar
canice ve insanla aykr bir i deildir. Padiahn, kardelerini mr bo
yu hapsederek ballklarn kesinlikle gvence altna alma imkan olmas
na karn, karde katli Osmanl hanedannda gndelik bir olay saylr.
Geri hapis, padiahn kayglarn lm kadar kesin bir biimde yok ede
mez, nk bir ehzade tutsak bile olsa, gzetiminden sorumlu olanlarn
dostluunu kazanabilir ve onlar araclyla askerler ve aabeyinin uyruk
lar arasnda n salabilir; bylece askerler ve uyruklar, padiahn yneti
minden ve ahsndan honutsuzluk duyduklarnda, tutsak ehzadeyi baa
geirebilirler. rnein bugnk padiahn kardei olan Sultan Sleyman,
btn imparatorlukta herkesin takdirini kazanm ve yenieri ocaklar
onun koruyucusu olduklarn aklamtr. Yenieriler bylece padiah
aabeyinin [ehzade] hakknda besleyebilecei kt emelleri gerekletir
mesini engellemek ve hanedam srdrecek ok kk ve salksz bir
ouldan baka bir varisi olmamasna ramen eitli yollarla birok kez ca
nn almaya alt Sleyman' kurtarmak istemilerdi.

g8 TO PKAPI: HO N KAR SARAY I N I N BETi M LE M ES i

 Yukarda szn ettiim sultanlarn oullarna genellikle yz aka
yevmiyeli kapcbalk grevi verilir. Bunlar sarayn iki d kapsndaki
muhafzara komuta eder ve hak eden paalara ya da beylerbeyilere gnde
rilen ve kl kaftan ad verilen dlleri ya da takdir gstergelerini veya
malkUrniyet kararlarn bildiren ve siyah kadife keselere konan mektupla
r tamakla ykmldrler. Bu siyah kese, zirnnetine para geirmi ya da
davranlaryla vezirlerde kuku uyandrm kiinin idam hkm anlam
na gelir. Bu ulaldklar kapcbalar iin kazanl ilerdir, nk .armaan
gtrdlderi onlar dllendirir, bir idam fermann yerine getirdiklerinde
ise, boduklar kiinin terekesini karp, mallarn msadere etmekle g
revlendirilirler ve zahmetlerinin karl olarak kendilerine de esasl bir
pay ayrnay unutmaz, hazine-i hmaylna ise sadece zimmetlerine geir
medikleri blmn hesabn verirler.
35 numara, silahdar paann gndzleri ziyaretilerini kabul ettii
alma odasdr.
36 numara, padiah ve valide sultann haremdeki btn kadnlar
ve karaaalada birlikte namaz klmaya geldikleri sarayn byk mescidi
dir; bu sultaniara cennette zel bir yer ayrlp ayrlmadn bilemem, ama
dier kadnlar genelde camiye gitmeye nem vermez ve kocalar da bu
zahmete demeyeceine onlar ikna ederken, sultanlar bu dnyada Al
lah'a ibadet etmenin gerekliliine inandklarna gre, herhalde gerekten
cennete girme zlemini tayorlardr. Bu mescide bakan ve oraya vaaz ver
meye gelen imam, saray dnda oturur ve ona hnkar iman denir.
37 numara, uhadaraann gn boyu ekildii odadr.
3 8 numara, her trden kk kuun beslendii Kuhane'dir; Ende
run'u harerne balayan ve iki hadmaann nbet tuttuu kap buradadr;
S ultan brahim'in saltanatnn sonuna doru imparatorluun yaad
kargaada, iolanlar yal valide sultan bu kapdan zorla ekip alm ve
ona binbir trl hakaret edip, salarndan yakalayp bir sokak kadn gibi
yerlerde srkledikten sonra kendi avlulannda boup ldrmlerdi; ve o
zaman saraydaki kadnlarn hemen hemen hepsi yama ganimeti saylm
ve ebedi bir erkek yoksunluunun yaratt kararnsad zerlerinden at
ma olanan bulmulard. Kurulan barikatlar zorlanp, haremin kaplar

TO PKAPI SARAY I ' N DA YAAM 99

krlp, kendilerine yllardr zulmeden o zenci haremaalarnn byk b
lm katledilirken, nasl bir sevin duyduklarn dnn.
39 numara, haremin i kapsdr.
40 numara, Hasoda'daki havuzdur;"4 Sultan brahim ok kzgn
olduu bir gn, o srada ok kk yata olan olunu (imdiki padiah) bu
havuza drm, ehzadenin boulmasna ramak kalmt; eer silahdar
haseki Mehmed Aa onu kurtarmak iin havuza atlamasayd, hayat ger
ekten tehlikedeydi. Mzisyenler genellikle bu havuzun bana toplanr ve
burada kimi zaman padiah elendirmek iin kk komediler oynanr;
padiah, mft ile veziri de burada huzura kabul eder.
B, kadnlarn kurutmak iin amar serdii bir avludur [Cariyeler
Tal].
imdiye kadar erkeklerin yaad dairelerle ilgili verdiim trden
zel ayrntlar harem dairesi iin anlatamam, nk orasn o kadar iyi
bilmiyorum; yine de valide sultan boulduu srada yama payna harem
den bir kadn den ve onunla evlenen sipahi aalarndan bir dosturnun
anlattna gre, saraydaki kadnlar iolanlaryla ayn sayda odalara da
tlmtr; ancak onlarn Doanclar Odas ve Kuhane yerine baka adlar
tayan odalar vardr ve erkekler iin uygulanan kdem esaslar onlar iin
de geerlidir.

Saraydaki cariye says bin iki yz bulur; her hasekinin kendi cari
yeleri vardr; sadece valide sultann her zaman drt, be yz cariyesi bulu
nur. Onlar gz kamatrc giysiler iinde dolatm ve padiah kendileri
ne ak edip, haseki olabilmeleri, hatta ilerinden birinin bahaseki ve b
yk erkek evlat validesi, dolaysyla valide sultan olabilmesi iin gereken
her konuda eitim almalarn salar. Bu eitim, cariyelerin saray dndan
kaliteli insanlarla evlendirilmesi iin de gereklidir.
Padiah hasekilerini genellikle valide sultann cariyeleri arasndan
seer, nk sarayda olunun aklaryla kar gzetmeden ilgilenen ve
ona rastlayabilecei en gzel, sadakatine ve saygsna gvenilebilecek kz
lar kendi eliyle sunan, bu konuda iyi niyetle uraan tek kadn, valide sul
tandr; bu kzlar araclyla o da yetkesini glendirmeye ve ilerin idare
sine karmasna izin veren saygnln korumaya bakar. Valide sultan

100 TOPKAPI : H O N KJl.R SARAY I N I N BETi M LE M ESi

olunun zevk hayahnn bakahyas gibi gzkse de, bu durum hasekilerin
de gerektiinde kullanmak zere ellerinin alhnda birok gzel kz bulun
durmasn engellemez; padiah kendilerini ihmale balaynca bu cariyeleri
gzde [ikbal] yapmaya urap, onlarn hamisi olmay amalarlar. Demek
ki bu kadnlarn btn amac padiahn houna gitmek ve kendilerini di
erlerinden daha ok sevdirmeye uramaktan ibarettir; en stn derece
ye ykselip, padiahn akn sadece kendileriyle snrlamay beceremez
lerse, can skc bir areye bavurarak baka kzlar padiahn gzdesi yap
maya alrlar; bylelikle, plan baarl olursa, padiahn yeni gzdesi on
lara borlanp, baml hale gelecek ve rakip hasekilere kar daha gl
muhalefet edip, onlar gzden drme olana doacakhr.
Efendileri tarafndan stn tutulan cariyelerin iinde efendilerinin
daha stn tuttuklarnn hibir i grme ykmllkleri yoktur; odalan te
mizlemek, diki, nak, amar gibi btn gerekli iler dier cariyelere gr
drlr, hatta terzilerin biip gnderdii iolan giysilerini bile onlar diker.
41 numara, Doanclar Odas'dr;225 doanclarn says yetmi veya
seksendir; ba aalan doancbadr ve yaverine de ikinci doanc denir.
Bunlar padiahn doananna bakp, yem verirler ve geceleri avluda dola
ma iznine sadece onlar sahiptir; doanlarn uykusuz kalmas gerekince,
kulan uyumasnlar diye yumruklannn zerinde tutarak avluda dolar
lar; sarayda kalan bu doanclar dnda, padiah kimi zaman ava gittii
semtlerde de birok doanc bulundurur; yine de en ok takdir edilen ve
stanbul civaryla skdar'da genellikle kullanlanlar saray doanclardr.
u anda padiah olan Sultan [IV.] Mehmed alc kulada aviannay ok se
ver ve genelde Trkler buna btn dier av trlerinden daha dkndr,
o nedenle de ellerindeki her cinsten kuu eitme ve ynetme konularnda
ok ustalamlardr; bizim doanclarmzn da onlardan renecek ok
eyleri olduuna kuku duymuyorum; stelik ku armak iin bizde ya
pld gibi hanerelerini paralarcasna barmaz ve kulan, asla ok kuv
vetli olmayan kendi sesienilerini ok uzaktan duyup gelmeye alhrrlar.
H, doancbann gndzleri bulunduu kk odadr.
42 numara, zengin yer hallar, gzel yashklar ve naclide kurnalar
la denmi bir odadr [Arzodas]. Padiah elileri burada kabul eder. Bir

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 101

eli huzura kabul edilmek zere gn aldnda, o srada stanbul'da bulunan
btn yenieriler divan meydannda [Orta Yer; kinci Avlu] toplanr ve ya
banclarn huzura gsterile kabul edilir; yenieriler ieri silahsz girer ve av
luyu evreleyen revaklarn altna sralanrlar. Harika bir abukluk ve sessiz
likle blk blk ulufeleri datlr; yenieri aalarnn hepsi para datilana
kadar divanhane. giriinde oturur. Eliler kentte veya deniz kysnda ikamet
ederler. Fransa, ngiltere, Hollanda elilerinin, Lehistan imparatorunun,
Moskova'nn elileri her zaman Pera'ya yerleir. Olaan koullarda eli bu
lundurmayan ancak grmek gerektiinde eli gnderen Mslman emir
lerin, masraflar padiahn kesesinden karlanan elileri ise stanbul'a yerle
irler. Padiah genellikle [huzura kabul edilecek] elileri karlamak iin evle
rine ok sayda avu gnderir; bunlar bir tr silahl haberci ve asal odac gi
bidir; ayrca davalarda mbairlik ve ordularda talim avuluu yaparlar. [El
ileri karlamaya gidenlerin] balarnda avuba yrr. avuba elileri
huzura sokma ve terifatbalk ilerini stlenir; huzura girecek kiinin so
lunda durur, avular katibini ise sana yerletirir (Trkiye'de onur srala
masnda sa soldan daha geridedir); nce divanhaneye gtrlen eliyi bura
da vezirler ve paalar karlar. Eli, Hametmeab'larnn huzuruna kabul
edilineeye kadar Trk beyleriyle ayr masada oturur, kendisine ve maiyetin
deki ileri gelenlere kubbealtnda yemek ikram edilir. Huzura alnmalar buy
ruu gelince, numaradaki Bab- Hmayfn'a gtrlrler. Burada padia
hn eteini pmeye gidecek olan eliye ve maiyetine, giysilerinin zerine ge
irmeleri iin seraser kaftanlar verilir; odann [Arzodas] bir kesinde sedir
zerinde, yastklar arasnda oturan padiahn uzun etek ucu yerdedir; eli
yerlere kadar eilerek padiah selamlarlktan sonra etek ucunu per, padi
ah bu selarn almak zere ayaa kalkmaz. Eli konumasn ayakta yapar ve
padiahn azndan genellikle "hogeldiniz, mektubunuza bakacaz ve ve
zirimiz size niyetletimizi bildirecektir"in dnda bir cevap alamaz; sonra pa
diah selarnlamas gereken soylular ne karlr; her birinin kollarna iki
kapc girer ve onlara ok hrmetkar biimde selam verdirtirler.
43 numara, sz konusu odann nndeki blmedir; bu blme an
cak bir eli huzura kabul edilecei zaman hazineden getirilmi deerli
mobilyalar ve gzel hallarla denir.

102 TOPKAPI: H O N KAR SARAYI N I N BETi M LE M ESi

 C , Bykoda'daki iolanlarnn gnde drt kez namaz kld
mescittir.
D, dilsizlerin gn boyu oturduu kk blmedir. Kdemliler onla
ra dilsiz dilinin gzelliklerini burada retirler.
44 numara, zlfl baltaclarn"6 odasdr. Balarndan zlfler
sarkan bu adamlar, padiahn iolanlarnn en itibarllarndandr. Saylar
yz, yz yirmi kadardr ve d saraylardan getirilerlerin en salamlar ara
sndan seilirler; ba aalar baltaclar kahyasdr.
Dostlarmdan biri, Edirne Saray'ndan geldiinde kapaasnn bu
odaya girmesini buyurduunu anlatt; odaya kabul edilecei zaman kahya
yanna gelmi ve onu kemerinden tutup, kuvvetle sarsm; dostum belinin
zayflna ve dolaysyla kendisine gsterilen ie uygun olmadna onu
inandrmak iin bu harekete hi diren gstermemi. Bu numaras umdu
u sonucu vermi ve baltaclar khyas tarafndan beenilmeyince By
koda'ya gnderilmi. Bu baltaclarn ii odun kesip, hem Enderun avlusu
na hem de harem avlularna tamak, bu avlular sprrnek ve kzlaraas
ile kapaasnn emrinde nbet tutmaktr. Harem sofrasndan artanlada
beslenirler; ylda bir kez de sarayn i avlularndaki kzl somaki sturlar
limon suyuyla ovarak parlatrlar.
45 numara, kubbe [kubbealt] veya imparatorluun en st dzey
grevlileriyle kadlannn topland divanhanedir; burada vezir-i azam, ka
zaskerler ve kubbe veya divan vezirleri dier ulemayla birlikte toplanp
nemli davalara bakarlar. Bu davalar ya daha alt kademedeki kadlarn
temyiz talepleriyle nne gelir, ya da taraflar ayrcalkl kiilerse davalar
dorudan divanda grlr. Divan- HmayCm, imparatorluun tek ve ege
men karar organdr; ayrca dantay ve maliye ileri de burada grlr.
4 6 numara, davaclarn, katipierin ve bu st mahkemenin dier alt
kademe grevlilerinin yerletii odadr; davaclar diyorum, nk Trki
ye'de herkes kendi davasn kendi savunur; avukat kullanlmad iin de,
hilelerin, hr grn ve masrafn byk blmnden kurtulunur. Ama
eer birisi gcne gvenmiyorsa ve kendisini savunmak cesaretine sahip
deilse, akrabalanndan veya komulanndan birini vekil tayin edebilir ve
divanda ona elik eden bu kii haklarn savunmakta yardmc olabilir; hat-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 103

ta lke dilini konuamayan yabanclar seslerini duyurabilmek iin terc
man kullanabilir. Bu kolaylk, nlerine getirilen davalara annda bakp h
km veren konsllerde olduu gibi, adaleti hzlandrr.
47 numara, Helvahane veya padiah iin tatl ve erbet yapan kiler
cilerle [helvaclarla] yemiilerin kouudur. Saylar yz bulur ve ba
aalan helvacbadr.
48 numara, sarayn ve her divan gn oturum kapandktan sonra
yemek datlan ulema ve yenierilerin etlerinin .piirildii mutfaklar veya
ahanedir. Yaklak yz altm a ve a yama vardr; balarnda, b
tn enileri hazrlayan aba bulunur.
49 numara, Hasbahe'nin bir blmdr.
50 numara, trnarhane veya hastalanan iolanlarnn getirildii
hastanedir;"7 rahatszlklarn balarna bir mendil balayarak belli ederler
ve hemen hastaneye gitmelerine izin verilir; nekahat dnemleri sona erin
ceye kadar orada kalrlar; [hastalar] kapaasnn bekledii kapnn nne
iki acemi olann getirdii, zeri krmz uhayla rtl kk bir arabayla
hastaneye gtrlrler. olanlar bu frsattan yararlanarak saray dnda
ki dostlaryla grebilir; trnarhaneye gidecekleri gn nceden haber
verdikleri dostlar onlarn yolunu bekler ve arabay ekenlerin eline bir
eyler sktrp daha yava gitmelerini salar. Bylece daha uzun sre g
rme ve ilerini konuma olanan bulurlar.
51 numara, tmarhaneaas denen hadmaann odasdr.
52 numara, iolarlarnn amarlarn ykayan ve analar denilen
yal cariyelerin odalandr.
53 numara, hasadallarn ve arzaalarnn"8 hastanesidir.
54 numara, hazine adallarn ve kileriiierin hastanesidir.
55 numara, Bykoda iolanlarnn hastanesidir.
s6 numara, seferiiierin hastanesidir.
57 numara, Kkoda iolanlarnn hastanesidir.
58 numara, hastalarn ve nekahat dnemini geirenlerin ykand
hamamdr.
59 numara, hadmaalar hastanesidir.
6o numara, tmarhanenin kapsdr.

104 TOPKAPI: H O N KAR SARAY I N I N BETI M LE M ESi

 6 numara, eskiden cndilerin, yani iolanlarmn talimlerini an
latrken sz ettiim binicilerin kald odadr, ama kadnlardan baka bir
merak olmayan Sultan brahim'in ihmalkarl sonucunda artk sarayda
hi cndi kalmamtr ve bu oda, bir iolam blnn tamamn alama
yacak kadar kk olduu iin yeni gelmi acemiler oraya konmaktadr.
6 2 numara, yenieri acemi olanlar odasdr; saraydaki acemi o
lan says yirmi altdr, kente inmekte zgr olduklar iin, iolanlarmn
alverilerini yapar ve dostlarna bildirmek istedilderi (ve acemi olanlara
iletmeyi baardldar) haberleri yerine ulatrrlar; ayrca saraya odun ve
mutfaa da i et tarlar, daha nce belirttiim gibi hasta iolanlarn sa
ray hastanesine gtrrler.
63 numara, sarayn kapclar tarafndan korunan birinci byk ka
psdr; gn domadan bir saat nce btn divan yeleri atl olarak bu ka
pnn nnde toplamr ve Ayasofya Camii'nde sabah namazn kldktan
sonra, artc bir sessizlik ve tevazuyla bu byk kapdan ifter ifter ie
ri girerler; en arkadan vezir-i azam gelir ve ift sra halinde diziimi toplu
luun ortasndan geerek dorudan kubbe'ye [divanhane] gider; bu arada
avular onu alklayarak "hazret-i paa devletle ok yaa" diye barrlar.
te, saray plamm zerine koyduum btn numaralara ilikin
aklamalar bunlardr; imdi size iolanlarmn imparatorlukta kendileri
ne verilen farkl grevlerin altndan kalkabilmeleri iin nasl yetitirildikle
rinden sz etmem gerekiyor. Zihinlerini iletip gelitirmelerini ve getirile
eelderi mevkilerde ilerini hakkyla grebilmelerini salayan ilimierin kay
nan kitaplarda bulduklarndan, kitap okuyarak renmeye verdikleri
nem zerinde de biraz duracam.

OGLANLARININ GRENM
olanlarnn en sradan altrma ve uygulamas, her birinin ze
kasna gre artan veya eksilen oranlarda kitap okuyarak renmektir. Za
ten padiahn da onlar, istediklerinden daha fazla alim yapmak gibi bir
niyeti bulunmaz. nlerine konulan tek art, kitaplara ok deer vermeleri,
zellikle de Kuran'a derin bir sayg beslemeleridir; her birinin nnde bir
mushaf durur ve en cahilleri bile gzlerini ondan ayrmamaya zorlanr.

TO PKAPI SARAY I ' N DA YAAM 105

 Demek ki okuyup renmede ilerleme, bu ie nem verenlerin ve
kendilerini cahillerden ayracak bilgileri edinecek kadar hrsl olanlarn
iradesine baldr. Doal bir eilimle bu soylu hrsn itkisini duyanlar (sa
ylar az olsa da), odalarnda ya kalfa (arkadalarnn eitmeni), ya da cz
han (ruhlarnn huzur bulmas amacyla bir dua paras vasiyet etmiler
iin Kuran okuyan hafz) olarak dierlerinden daha stn bir konuma ge
erler; czhanlar iki veya aka yevmiye, kalfalar ise her talebeden ylda
iki yz aka alr.
Edebiyat seven ve bu ie balanp belirli bir baar salayanlara ta
lib'l-ilm, veya filozof ve ilim merakls denir; geri bunlarn iinden orta
ya byk bir reti koyacak birinin kmas ok gtr, nk Dou'nun
dilbilgisi, iir ve edebiyat alanlarndaki bilgileri ileyen balca kitaplar
Arapa yazlmtr ve bu dilin grameri, kurallarnn gl nedeniyle
uzun bir eitim ister. Kuran', Arapa yazld ve kanun baka bir dile
evrilmesini yasaklad iin aklayamadan hatmettikten sonra, okunulan
dier kitaplar, Nasara,"9 Bina :o Maksud, zzt,'3' Merrah'33 ve gramere
[ilm-i tasrif) ilikin daha birok eserdir; daha sonra ellerine Avamil/34 Mis
bah/35 Ecurrumiyye,'36 cami7 ve szdizimi [nahv] reten dier kitaplar ve
rilir; ve bu ekilde dilin temel kurallarn rendikten sonra, Mslmarlk
imanm ve eriat ileyen kitaplar Trke olarak aklanr; bu noktada u
rlt's-salat/38 Mukaddime,9 Kudurt,4o Sadru'-eria,'4' Mouhekah,'4' Hida
ye,'43 Drer veya Gurer '44 vb kitaplar ele alnr ve bunlar zerine ders veri
lirken, dier budalalar* da aklamalar dinlemek ve din bilgisi yerine ge
ip, din konusunda eitilmelerini salayan bu kitaplarn manasn ezber
lemek zorundadr.
Bazlar Arapa'dan ok daha kolay ve ince bir dil olan Farsa'y
renir; okuduklar Farsa kitaplar, Danisten,>4s ahidt,'46 Bostan,'47 ve Ha
.fiz 'dr, '48 ama ayn zamanda mlemma, yani Trke, Arapa ve Farsa
szleri bir arada kullanan, ssl bir dilde yazlm, gzel ve zengin dn
celetle dolu gerek nesir, gerekse ok zarif manzum metinlerden oluan
baka kitaplar da okurlar: Krk vezir (veya Krk Vezirin Hikayesi),'49 Hmayun-

* Sayfa 74'deki evirmenin notuna baknz.

106 TOPKAPI: H O N KAR SARAY I N I N B ETI M LE M ES i

name,25 Ketle ve Dimne25' ( lgnlklar ve Masallar) , Elf leyal2P (Bin gece) ,
Seyyid Battal,253 Kahramanname254 ve dier romanlar.
eriat ve fkh konularnda renim grenlerin hedefi, paalk veya
herhangi bir kadlk grevi elde edebilecek dzeye gelmektir. Ruhani ko
nulara eilip, eriat eitimi alanlarn zlemi, makam gelirleri byk oldu
u iin balca selatin camilerinin imamlna getirilmektir. Bizim dinimi
zin kilise blgelerinde hayr grmek amacyla deil kar toplamak iin g
rev stlenen manastr barahipleri ve dier yksek papazlardan daha fazla
bir zahmete de girmezler. Gerek Trkiye'de gerekse baka yerlerde, en na
kit ve zahmetsiz kazan din adamlndadr; byle bir mevki doal olarak
dingin bir hayat eilimi doururken, bu mevkilerdeki kiiler o hayat dn
yevi ilerle uraanlardan ok daha byk kolaylkla en duyusal zevklerle
enilendirirler; nk dnyevi ilerle uraanlar, mlk biriktirmekte ek
tikleri zahmetler yznden, paralarn harcarken daha tutumlu davramr
lar. Elencelerine para ayrmadan nce, zorunlu ihtiyalarm ve iletmele
rinin masraflarn karlama gereini hissederler.
Farsa renme eilimi gsterenler, en azndan divan efendileri,
yani paa mektupusu veya katibi olabilmek iin, Trklerin kulland b
tn deiik okuma ve yazma biimlerini iyice renir, bu amala sk sk
gzel yazmalar kopya eder ve eitli ferman, imtiyaz berat, hkm ve
dier mektup yazma biimlerindeki usulleri, gereinde kullanabilmek ve
benzerlerini yazahilrnek iin, asllarn kopya ederek renirler.
Her cuma ilk namazdan sonra yazclarn almalar denetlenir ve
gzel yaz sanatnda kusursuzlam biri karsa kolayca hazine veya kiler
katibi, ya da btn iolanlarnn sicil ve yoklamasm tutan defterci olur;
bu tr ilerin geliri iyidir. Ama kullandklar ok sayda yaz biimi nedeniy
le, bu sanatta mkemmele erimek olduka gtr. Bizim yuvarlak harf,
italik harf, batard [yuvarlak ile italik aras] harf vb yaz trlerimiz gibi, onla
rn yazsnn da yaklak on iki tr vardr.255 Yazdklan eye gre uygun t
r seerler. En sk kullanlan kitabi yazdr.256 Divan,257 hccetler,258 name-i
hmayU.nlar, i yazma ve denetimler'59 vb iin hep zel birer yaz vardr.
Kuran'n tamamn ezberlemeye alp, bir sr zahmetin ardn
dan bu ii baaranlara hafz, yani Kuran' belleinde saklayan kii denir ve

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM

bu insanlara Trkler arasnda ok deer verilip, ok hrmet edilir. Kuran
kutsal kabul edildii iin, balca camilerden birinde grevlendirilen hafz
lar ok yeteneldi olmasalar bile halk arasnda evliya gibi sayg grrler.

OGLANLARI N I N OYUN VE EGLENCELER

Sarayda srekli bal kpekler gibi kulluk etmeye zorlanan btn
iolanlanna, er gn sren iki bayram sresince ve nemli bir kent ve
ya kale ele geirildiinde dzenlenen halk elenceleri srasnda serbeste
oynamalan, konumalar, ark sylemeleri, akalamalar, btn odalar
ziyaret edebilmeleri ve akla hayale gelebilecek her trl samallda elen
meleri izni verilir; pek ou tura6o oynayarak, yani ellerine mendiller do
layp yumruklaarak elenir, kimileri tyl taraflarn ters yz ettikleri
krklerle ay, kpek veya yaknlk duyduklar herhangi bir hayvcmn kl
na brnr. Daha arbal olanlar satran, atlanba, tavla, dokurcun6 ' ve
minkale'62 gibi gsterisiz, akla dayal oyunlar oynarlar. Minkale oyununu
Trkiye'den baka hibir yerde grmedim. stnde alt delik bulunan bir
tahta ile oynanr; her delie on iki kk deniz kabuu konur; oyuna ba
layan kendisine ait delikten birindeki kabuklar alp, bunlarn hepsini
teker teker btn delikiere koyar; ikinci oynayan da deliklerinden birini
boaltr, elindeki son kabuu koyduu delikteki kabuk says kar delikte
kiyle ayn karsa, her iki delikteki btn kabuldan toplar; oyunun sonun
da en ok puan toplayan partiyi kazamr!63 Kumara asla izin verilmez ve
Trkler ancak elenme amacyla oyun oynayabilirler.
Bu elencelerde iolanlarnn kahve ve her trl erbet imelerine
izin verilir, oysa ne araba, ne hayat suyuna, ne de ttne izin vardr; ttn
eriata deil padiah fermamyla yasaklanmtr ama bu yasaklar ihlal
edenler ve tedbirsiz davranp aka ttn ienler lmle cezalandrlr; ba
zlar benglik'6 4 veya hannebaume65 ad verilen bir tr afyon yer, bu da on
lar aptallatrr ve dumanlanan zihinlerinde yaratt eitli grntlerle
elendirir; melankoli iinde ttn ienler de, ubuktan szlen dumanla
rn oluturduu eitli bulutlar ve ekillerin seyrinde bir elence bulabilir.
Padiah gezintiye kmak zere ata veya kaya bindiinde iolan
larnn avluda top oynarnalarna izin vermek de adettendir; ama bir oda-

o8 TOPKAPI: H O N KAR SARAY I N I N BeTI M LE M ESi

nn iolanlar baka bir odannkilerle bir araya gelmeye cesaret edemez
ve baka bir odada dostlar ya da taniar varsa, tek yapabildikleri onlarla
dilsiz iaretleriyle konumaktr; hepsi bu biimde iletiim kurmay az ok
bilir; bu anlama biimi sarayda son derece yaygndr. Hasadallar da, is
teklerini genellikle sadece el hareketleri ve iaretlerle buyuran padiahn
huzurunda kendi aralarnda konuabilmek iin [bu iaret dilini] eksiksiz
olarak bilmek zorundadr.

SESSZLK VE TEVAZU . KAVGACILARIN CEZALANDIRILMASI

Arkadalaryla kavga edenlere ar cezalar verildiinden, iolanla
r arasnda byk bir tevazu ve yumuaklk hkm srer; genellikle ok
tatl dilli bir slupla ve karlkl dostluk gsterileri iinde konuurlar. Bir
birlerine kardeim, canm diye hitap ederler, her zaman konuma zgr
l bulamadklarndan, ellerine bir kitap veya yaz alp sessizce oturur ve
bu halleriyle canl insanlardan ok heykelleri andrrhr.
Aralarnda bir tartma ktnda kavgaclar, hakl ya da haksz
olularna baklmakszn ok kat bir biimde cezalandrlrlar. Onlar kav
galarnn banda, fkelerinin ok kabarnasna frsat vermeden engelle
medikleri iin komular da cezadan paylarna deni alrlar. Kavgaclarn
en az yirmi komusu deneklendii iin bu ceza trne sra denei denir.
olanlar ne denli fkelenirse fkelensin ve dmanlk konular
ne olursa olsun, ellerinde kk aklar ya da birka kr usturadan baka
bir ey olmad iin asla yumruklamaktan teye gidemezler.
Sultan brahim zamannda kavga ederken bir ak darbesiyle arka
dann gzn karan iolan bin denelde cezalandrld ve birok
komusundan da para cezas kesilmesine neden oldu; saldrgan kayp g
z tazmin etmek zere be bin aka demeye mahkUm edilirken, komu
lara verilen adam ba iki yzer akalk ceza da bu tazminata eklendi. IV.
Murad zamannda bak darbesiyle kou arkadan ldren bir byko
dalnn ba vuruldu ve btn Bykoda pars66 cezasna arptrld; yani
bir kiinin iledii suun cezasm hepsi ekti; birka gn sadece kuru ek
mek yediler, hadmaalar onlar koularnda yere serpitirilen kk cam
krklar zerinde yalnayak yrmeye zorlad iin tabanlar ok kt ke-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 109

sildi ve her yer kan iinde kald, bu arada drt bir yandan her taraflarna
denekler iniyordu.
nemli bir ey kaybolduunda alnt mallan ortaya karmak iin
de bu tr cezalar verilir ve hrsz bulunup, aldn geri verinceye kadar
koutaki herkes bu iten sorumlu tutulur; ama ufak tefek deersiz bir
ey alndnda hrsza ok hafif cezalar verilirken, beendii eye kolayca
el koyandan ok, eyalarn iyi koruyamayan sulanr.
Trklerin dier adetlerinden SZ etme ve rendiim zel bilgileri
size aktarma iini, Fransa'ya dnme brakyorum. S ayn baym, u an
da elimden geldiince sarayn tam bir betimlemesini yapmay yeterli g
ryorum; bu betimlemede sessizliin retildii bir Pisagor mektebinin;
gerek iyi tler gerekse de ar cezalarla kanaatkarlk ve bilgeliin retil
dii bir Lakedairnon mektebinin; itidali ve tevazuyu korumaya, hem itaat,
hem de komuta yeteneklerini kazanmaya bilimden daha ok nem veren
bir Sparta mektebinin izgilerini fark edebilirsiniz. [Burada] ok dzenli
ve kurall bir biimde rgtlenmi, hi kesintisiz yerine getirilen ok say
da grev ve mevkiyle eitlendirilmi bir yaplanma sz konusudur; bu ne
denle gerek sarayda, gerek darda kargaadan nefret edilir ve yasalar ok
katdr; bu koca lkenin btn ynetimi sarayda verilen eitime baldr;
orada her Irfilletin talihi eittir ve herkes sadece erdemleri ya da gnahla
nyla sivrilir. Orada rknn soyluluuyla vnmek bir ie yaramaz. Sadece
erdemle dierlerinin stne klabilir; dller hep hak edenlere verilir ve
ou Arnavutlar, Macarlar, Bonaklar, Bulgarlar, erkezler, H abeler,
Grciller ve Trkler gibi ok farkl iklimierin alt tabakalarndan ve ayakta
kmndan gelme bir sr sefil arasnda vasat bir erdem bile kolayca fark
edilir. Bunlar yle itaatsiz ve yola gelmez bir yaradltadr ki, uyarlar ve
cezalan gereince kabul edip onlardan yararlanmak yerine, tutkularna zt
btn kurallara inatla ayak direr ve yaradliarn zorlamaktansa, ne kadar
iddetli olursa olsun denek darbelerine almay tercih ederler. Sadece i
gdlerinin szn dinlediklerinden, g kazandka hakszlar, zalimle
ir, cimrileir ve gaddarlarlar. Uysallaanlarn says yontulmam olan
lardan ok daha azdr ve bu kaba halklarn milli ruhlarn yumuatp lm
llatrmalar ok gtr; talyanlar, Franszlar, spanyollar, Portekizliler,

110 TOPKAPI: H O N KAR SARAY I N I N BETi M LE M ES i

Almanlar, Felemenkler, ngilizler ve Lehler gibi daha namuslu ve yumu
ak mizal milletlerden olanlar ise bu kadar kaba ve barbarca davranlara
katlanamayp ya ksa srede lrler, ya da Trklerin kurbanlarn ancak
biraz ya baladktan sonra boazladn bilecek kadar akl ve muhakeme
gcne sahip olduklarndan, basit bir sipahi unvanyla yetinip ilk frsatta
saraydan kmaya bakarlar. nk zenginleip glenenierin ve ok stn
bir mevkiye ykselip, padiahn veya vezirin itahn kabartacak kadar b
yk bir servet edinenierin hayat daha ok tehlikededir.
S ayn baym, ltfen bu anlatnn uzunluunu affedin ve istemeden
yakalandnz bir hastalk gibi kabullenip sabrla okuyun. Buyruklarmza
uyma konusunda titiz davranmasam, size vaat ettiim dostlukta kusur et
mi olacan dnr, alakgnll, itaatkar bir biimde nasl bir tutkuy
la hizmetkarlnz stlendiin size gsterebileceim tek frsat da kar
m olmann umutsuzluuna derdim.

[aada kurun kalemle:]

G I RARDIN

TO PKAPI SARAYI'N DA YAAM III

N OTLAR

Bu mektubun kime gnderildii belirtilmese de, 679'dan lmne kadar dilerinden sorumlu
devlet sekreterlii grevini yrten jean-Baptiste Colbert'in kardei, Croissy Markisi Charles Col
bert (6zs-696) sz konusu olsa gerek. Zaten s Austos 68s'te Pierre Girardin'e verilen ticari
talimatlar da o imzalarnt. Kar. Pierre Duparc, Recuei! des instructions donees aux ambassade
urs et minisres de France depuis les traites de Westphalie jusqu'a la Revolutionfranaise, c. XXIX, Tur
quie, CNRS yay., Paris, 1969, s. IZI-130.
z Ilk ekirdejpni Fatih Sultan Mehmed'in 1463 ile 1478 arasnda ina ettirdii ve Topkap adyla bi
linen saray.
Girarelin mektubu gnderdii ve kendisinin hiyerarik st olan kiiyi, okuyaca metnin kendi
aratrmasnn sonucu olduuna inandrmaya alyor. Ama bu metin, birka yorum dnda,
Pera, o Mays 66s tarihli, Serai Enderun, cive Penetrale dell 'seraglio deo nuovo dei G. Sri e Re Ot
tomani, la descriUione del loro vivere e costumi ed alri esserciti, scritto da me Albero Bobovio ... , yazma
syla ayndr. Zaten bu metnin byk blmnn Almanca evirisi 667'de Viyana'da ve talyan
ca asl Comelio Magni tarafndan 679'da Parma'da yaymlanmtr.
4 Girardin'e Haziran ve s Austos 68s tarihlerinde gnderilmi iki talimat yazsnda byle bir
istek yer almamaktadr; kar. Duparc, age, s. z-3o ve IOI-II9.
5 3 Kasm 68s'te Toulon'da gemiye binen Girardin, l stanbul'a z Ocak 686'da gelmitir.
6 O tarihte bu konuda km son eser, jean-Baptiste Tavernier'nin 675'te yaymlanan ve 68o'de
yeniden baslan Nouvelle relation de l 'interieur du serrail du Grand Seigneur adl metniydi.
7 Pierre de Girardin'in doum tarihini bilmiyoruz, ama babas 657'de ldne ve kendisi de
673'te evlendiine gre, en azndan otuz, otuz be yalannda olduu varsaylabilir.
8 Yanl bir elimolojiden tr, genellikle Tavernier'nin balnda da grld zere, iki r ile ya
zlan serail szc, "bapsetmek" anlamna gelen talyanca serrare veya Franszca serrer ile iliki
lendiriliyordu.
9 Enderun'da yelitirilen iolanlan, genellikle bir eyalet ynetimi greviyle saraydan kar.
ro Fatih Sultan Mebmed'in I4S4'te yaptrd ve daha sonra kadnlara ayrlan eski saraydan tr,
Topkap Saray'na "yeni saray" denir.
n Mftii veya eyhillislam imparatorluktaki en st dini amirdir. Hnlcir tarafndan atarup aziedilebilen
bu grevli, imparatorluk hkmeti kararlarnn eriata uygun olup olmad konusunda fetva verir.
z Vezir-i azam, birinci vezirdir; mlki ve askeri idarenin badr.
13 Kapaas; Babssaade aas da denir; akaalarn ba ve sarayn en nde gelen kiisidir.
14 Hnkar hocas, daha ok onursal bir unvandr ve padiahlar bu unvam, reit olmadan ve tahta
kmadan nce kendilerine hocalk eden kiilere verir. Yine de bu hocalarn padiaha yaknl
onlara hatr saylr bir g ve nfuz kazandnyordu.
s Kzlaraas veya Darssaade aas, karaaalarn ba, Harem-i H mayU.n'un sorumlusudur. H nka
nn harerne kapanmasyla kzlaraas, kapaasmn nne geerek sarayn en nemli ahsiyeti olur.

r6 Hasodaba, saraydaki rtbece en stn iolan kouunun amiridir. Bu grev bir hadmaaya
olduu gibi, bir iolanna da verilebiliyordu. 68'de yrrlkten kaldrlan bu rtbe, 687'de ll.

II2 NOTLAR
 Sleyman tahta ktnda yeniden kondu. Bu durum, Girardin'in ald bilgileri gncelletir
mekle uramadn gsteriyor.
17 Saray kahyas veya saray kethdas, akaalar hiyerarisinde 16. yzyln banda altnc, 1651'de
drdnc ve 1718'de, kapaas ve sarayaasnn (sarayaasna daha ileride deinilecektir) ardn
dan nc srada yer alr ve btn sarayn kfhyalyla grevlendirilir.
18 Hazinedarba, akaalar hiyerarisinde, hasodabann bir hadmaa olup olmamasna gre, ikinci
veya nc srada yer alr. Hasoda'nn ardndan ikinci srada gelen Hazine Odas'nn arniridir.
19 Kilerciba, nc sradaki Kiler Odas'nn amiridir.
20 Bakapolanna kapalam kethdas da denir. Enderun'un bulunduu nc avluya alan ka
py [Babssafde] bekleyen ve koularn emniyetiyle grevli akaalann badr. Bu nbetilerin
says o dnemde otuz kadard.
21 Bakapolannn yardmcs.
22 Bu grev, ge bir dnemde ortaya kar. 1772'de b u grevin sorumlusu biyeraride saray kethda
snn ardndan gelir.
23 6. yzylda saylar 40 kadarken, 8. yzylda iki katna kmtr.
24 Aka, gm Osmanl sikkesidir. Srekli deer yitiren aka, 685'te o,256 gr arlndadr ve sa
dece %50 orannda gm iermektedir. 1687'de onun yerine 120 aka deerindeki kuru (Al
manca groschen'den) geirilecektir.
25 Kapaas, padiahlann yaptrdklar byk dini klliyeler yararna olutrduklan vakflarn ve ay
n zamanda kurucusunun -genellikle mtevelli grevindeki- miraslar lm zel vakflarn
nazrdr. Bu grevi kapaasna, vakf kurulu beratnda saptanm bir yevmiye kazandrr.
26 Sequin szc Arapa sikkeden gelir; bu ekilde isimlendirilen altn paralar ounlukla Av
rupa'da darp edilse de, Osmanllar da sikke terimini kullanmaktadr. Sikkenin deeri, r69o'a
doru, 330 akadr.
27 I. brahim (164o-648) [metinde Hibrayn -ed.n.]
28 IV. Mehmed (1648-687).
29 Bir sonraki padiah Il. Sleynan (1687-1691).
30 Sleyman'n annesi ve I . brahim'in nc ei olan Saliha Dilaub Sultan 169o'da, olu tahttay
ken, Valide Sultan olarak ld.
31 brahim'in Bayezid [metinde Bajazed -ed.n.] adndaki bir olu 1646'da domu ve ertesi yl l
mt; buna karlk metinde, gelecein padiah I I . Ahmed (69-1695) saylmam. A. D. Al
derson, (The Structure of Ottoman Dynasty, Ciarendon Press, Londra, 1956) 669'da lm, Selim
adnda bir dier ehzadeden de sz eder.
32 brahim'in Orhan [metinde Hachan -ed.n.] adndaki bir olu 649 veya 165o'de gen yata lmtr.
33 Ahmed'in annesi Hatice Muazzez, 687'de lnceye dek Eski Saray'da yaamtr; Orhan'n an
nesi Hmaah ise 672'de hflf hayattayd.
34 Eski Saray'a sabk padiahn eleri ve maiyetleri, padiah ldkten veya tahttan indirildikten son
ra gnderilir. Buna karlk yeni padiahn annesi [valide sultan] Topkap Saray'na yerleir ve
haremin en nemli ahsiyeti olur.
35 Bu ifade doru grnyor. Kazan kaldran yenieriler genellikle padiahtan ehzadeleri ken
dilerine gstermesini talep etmi, bylelikle tahttan indirilmesini engellemek iin onlar ldrtne-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM Il3

 diinden emin olmak istemilerdir. Yenieri aasnn yardmcs olan kul kethdas; len eh
zadelerin cesetlerini bir cinayete kurban gitmedilderinden emin olmak iin incelemekle grevliydi.
Yeterli sayda ehzadenin hayatta kalmas sadece hanedann srekliliini gvence altna almyor,
ayn zamanda zellikle yenierilere Osmanl hanedaruru yok etmeden padiahn hayat zerinde
hak sahibi olma olanan veriyordu; hamilik uygulamas da kukusuz bunun sonucuydu.
36 Avustrya'ya kar alan r66r-r664 sava.
37 Kazasker veya kadasker, askeri kad. Iki kazasker vardr; Rumeli kazaskerinin yetki alan im
paratorluun Avrupa'daki topraklardr, Anadolu kazaskeri ise Asya ve Afrika blmlerindeki
davalara bakar. Kadlk hiyerarisinin en tepesinde yer alr ve dini hiyeraride de mftnn
hemen ardndan gelirler.
38 Kaymakam, sadrazarnn vekilidir. Kendisi de vezirdir, sadrazam Istanbul'da yokken ona vekalet
etmekle ve payitahtn idaresiyle grevlidir.
39 1olanlarnn idaresiyle ykml akaalardaki grevlerin aynsna, cariyelerin ynetiminden
sorumlu karaaalarda da rastlanr. Karaaalar bu ii, Osmanl soyunun srmesini salama
roln stlenen Valide Sultan'n denetimi altnda yrtr.
40 Personelin farkl kategorilerine ayrlm birka kk mescit dnda, sarayda nc avluda, gi
riin solunda yer alan bir tek cami vardr (Aalar Camii: imdi Topkap Saray Kitapl
buradadr). Hem padiah ve iolarlar, hem de valide sultan, hasekiler ve earlyeler bu caminin
farkl blmlerinde namaz klar.
41 Kzlaraas esas olarak Mekke ve Medine kentleri yararna kurulmu vakflarn nazryd.
42 Haseki, yenierilerin, iolanlarnn ve sarayn dier grevlilerinin arasnda, hkmdara yakn
kiilerin hepsi iin kullanlan bir cins isimdir. Haremdeki kadrlar sz konusu olduundaysa, bu
yakrlk doal olarak tensel bir nitelik alyordu. Bir haseki, erkek evlat dourduunda, haseki sul
tan oluyordu.
43 Ramazan bayram.
44 Ikinci terimin arlam daha belirsizdir; zebaniler cehennem hiyerarisindeki rtbesiz eytanlardr
ve bu terirn Islam dnyasnda genellikle alt dzey kolluk kuvvetlerini ifade etmek zere kullanl
mtr, ama saray dilsizleri iin kullanldna rastlamamtk. [Aslnda yarllkla, bi-zebiln yeri
ne bi zebany yazlm olsa gerek; zebiin, dil, bi-zebiin da dilsiz anlamna gelir -.n.]
45 Hasoda, padiahn zel dairesidir. nc avlunun dibinde solda yer alan bu daireler r6. yz
yln sonundan itibaren, padiahn giderek harerne ekilmesiyle birlikte, Peygamber'in kutsal
emanetlerinin saklanmasna ayrlmtr [Hrka-i Saadet Odas). 17. yzyln sonunda, I I . Mustafa
devrinde (r6951703). haremde bir dilsiz (haremde olduuna gre, demek ki ayn zamanda
hadmd), Hasoda'da iki dilsiz, hazine kouunda bir badilsiz ve alt nefer dilsiz, seferli
kouunda da bir badilsiz ve on nefer dilsiz vard.
46 Musahip, padiaha elik etmesine izin verilen, onurla sylemek ve elendirmekle grevli kiiye
verilen addr.
47 I l . Mustafa zamanmda Hasoda'da bir cce, hazine kouunda bir bacce ve iki cce, seferli
kouunda ise bir bacce vard.
48 Baheler saray taraftan evreler; drdnc tarafta ise birinci avlu bulunur ve Bab-
Hmayln'dan geilerek bu avludan kldnda, Ayasofya'run arkasndaki meydana varlr.

II NOTLAR
49 Bu avlunun uzunluu 300 metredir; genilii ise so ile so metre arasnda deiir.
so Bab- Hmayn, halkn saray alanna girebildii tek kapdr. Yine de sarayn yedi kaps daha var
d; bu kaplardan drd I l . Mehmed'in saray kentten ayrmak iin yaptrd sura, ise
Bizans'n eski deniz suruna almt. Surlardaki gizli kaplar ise bu sayya dahil deildir.
SI Kapnn derinliinde zeri kubbeyle rtl bir orta blm ve bu kubbenin zerinde de bezeme
ler vardr, ama Osmanllarda hi kullanlmam bir teknik olan mozaiklere rastlanmaz.
52 Kapclar, sarayn muhafz blyd, ayn zamanda ziyaretileri ieri gtrmekle grevliydiler.
66o'ta Bab Hmayn kapclarnn says 177'ydi ve be blk halinde toplanmlard.
S3 Yani yaklak 4 km; bu say geree uygundur.
S4 mparatorluk divannn topland yer [Kubbealt].
SS Divan ve D Hazine yaplarnn da biraz iine tat, hafif yamuk bir avludur. Uzunluu 170
metre ve ortalama genilii 120 metredir.
s6 Siyaset emesi adyla bilinen bu eme, ikinci avlunun ortasnda deil, giriin hemen solundadr.
S7 Yazar, nc avluya alan ve Babssaade diye bilinen kapya Bab- Hmayn demi; oysa Bab-
Hmayn ad ilk kap iin kullanlr: bkz. dipnot so.
s8 Zlfl baltaclar, sarayn ar ilerini yapmakla grevli ve koular dorudan ikinci avluya
alan blk. Saylar 1679'da 184, 1683'te ise sadece 109'du.
S9 Baka kaynaklarda 16. yzyl sonu iin 100 ve 17. yzyl ortas iin zs8 saylar verilmektedir.
6o 16. yzyl sonunda 6o kii.
6 Yine nc avluya alan Babssaade sz konusudur.
62 Btn Enderun halknn kulland nc avludaki cami [Aalar Cam].
63 Bkz. dipnot 17.
64 Byk ve Kkoda'lardaki iolanlar.
6s Seferli kouu, Kiler Odas ve Hazine Odas'ndaki iolanlar.
66 Padiahn zel daireleri olan hasodann iolanlar.
67 EyaJetlerden "devirilen" Hristiyan ocuklar ve eitli basknlarda ele geirilen gen tutsaklar
(bunlarn bete biri padiah hakkyd [bu nedenle bunlara penik olanlar denir]) nce kla
saraylarda eitilirdi. Daha sonra niteliklerine gre ya Enderun mektebine, ya da yenieri ocak
!arna ynlendirilirlerdi. 14. yzyl sonu veya s. yzyl bandan beri var olan Edirne kla-saray
67s'te kapatlm ve yaplar devlet tarafndan satlmt. Demek ki Girardin'in zamannda byle
bir yer yoktu.
68 stanbul'un kuzey kesiminde, eski Ceneviz kenti Pera-Galata'nn stnde yer alan mehur
Galata Saray. II. Bayezid'in 149z'de kurduu bu okul da 67s 'te kapatld, ama 171s'te yeniden
ald. 1834'te kesin olarak kapatlan yaplar, 1838'de Mekteb-i Tbbiye-i Adliye-i ahane'yi,
868'den itibaren de Franszca eitim veren ilk Osmanl lisesini [Mekteb-i Sultan!] barndrd.
69 Sultanahmet Meydan'nn kuzeyinde kalan bir blmnde bugn Trk ve Islam Sanatlar
Mzesi'nin yerletii bu saray, nceleri Kanuni Sultan Sleyman'n sadrazam lbrahirn Paa'nn
konutuydu. Daha sonra acemi iolanlar ve yenierilere verildi. Bu mektep de 167s'te kapatld.
70 I. Ahmed [Sultanahmet] Cam; 1609 ile 67 yllar arasnda yaplmtr.
71 Atl asker arlarnma gelen sipahi terimi, Osmanl askeri sistemindeki birbirinden ok farkl iki
"subay" bln ifade eder: Grevle ilikilendirilmi bir "tmar"n tasarrufuna sahip olarlar,

TOPKAPI SARAYI'NDA YA AM 115

 sefere kldnda kendilerine tahsis edilmi gelirle orantl sayda askerle birlikte orduya katl
makla ykmldr; yenierilerin svari kuvvetini oluturan sipahiler ise kapkulu kkenli ve
ullfelidir. Burada ikinci gruptan sz ediliyor.
72 I. brahim 8 Austos r648'de akli rahatszl nedeniyle tahttan indirildi ve yerine alt yandaki
olu IV. Mehmed geirildi. . brahim 8 Austos'ta, sipahilerin onu yeniden tahta karmasn
engellemek iin bouldu.
73 25-28 Ekim 648'de yaanan bu olaylarda, 200 sipahi ve 70 iolan lmtr.
74 Kural, krk ocaktan (haneden) bir ocuk alnmasyd.
75 Kurala gre, ailenin tek erkek eviad devirilmez.
76 Esas olarak Balkanlar' da, istisnai olarak da Anadolu'da.
77 Metinde yanl olarak "tiksintiden' yazlmtr. ilke olarak Ermenilerin herhangi bir muafiyeti
sz konusu deildir, ama krsal Ermeni nfusu -nk kent ocuklar "devirilmez"- sadece
Anadolu'da yaamaktadr.
78 Balira ("seilmi") da denen Sergius, Mslman rivayetlerine gre, Suriye'nin Busra [Eski am -
.n.] kentinden bir keiti ve Muhammed' e gelecekte peygamber olacan bildirmiti. lslam' bir
sapknlk olarak grmekte inat eden ortaa Hristiyanl da, Sergius'u, Muhammed'e ders
veren bir Nasturi yapt.
79 Yahudilerin muafiyeti, onlarn kentli bir nfus grubu olmasndan kaynaklanyordu.
Bo Bu abartl bir grtr. Osmanl mparatorluu'nda Yahudi cemaatleri baskya uramamtr.
B Acem olanlar, szcn tam karl acemi veya deneyimsiz olanlardr. Arap-Mslman
geleneinde Acem terimi, Grek-Roma geleneindeki "barbar" teriminin tam karldr.
Acemolan isimlendirmesi, balangta gen tutsaklar, daha sonra da zel olarak acemi yenieri
leri ifade etmitir.
82 Zrva, Farsa zire-ba'dan, kimyonla (zire) enilendirilmi orbadan gelir. Redhouse szlne
gre, safran ve sarnsakla enilendirilmi paa (koyun) peltesi sz konusudur.
83 Zerde, Farsa zerd'den (san) gelir. Bu da bir tr peltedir.
84 Sini, szcn tam karl "in tepsisi." Balangta porselen olan bu tepsiler, sonralar bakr
veya baka bir madenden yapld.
85 Baharatlarta enilendirilmi ve buz katlm meyve slar. Franszca sorbet szc de erhetten
gelir.
86 Sarayaas, rtbe olarak kapaasnn ardndan gelen ikinci akaadr. Temizlik ve onarm ilerin
den sorumludur. Padiah saraydan ayrldnda, maiyetle beraber gitmeyip, saray beklemek
zere geride kalr.
87 lolan kahyas, daha yukanda deinilen saray kahyasnn bir dier addr.
88 Tmarhaneci, tmarhanenin, tedavi yerinin sorumlusudur. Bu terim hastane anlamnda kullanl
d gibi, akl hastalannn balald bir yeri de ifade edebilir.
89 Kalfa, "birinin yerine geen kimse" ya da "yardmc, ikinci" anlamna gelen halife szcnn

bozlmu halidir.
90 Petemal, Farsa'da byk havlu anlamna gelen pat-mal'den tremitir; burada "nlk" an
lamnda kullanlmaktadr.
91 Arzaas, Hasoda'daki ilk drt iolanna verilen addr.

116 NOTLAR
92 Arzaas, padiahn af dileini duyurmaktadr.
93 Latince candda'dan tretilmi kandilden gelir.
94 Bir cz, Kuran'n otuz blmnden biridir; czhan ad verilen bir hafz tarafndan okunur, bu
ie de czhanlk denir.
95 Kuran'n 77 farkl ayetinde cehenneme deinilir; ama cezalandrma arac olarak sadece ateten
sz edilmitir.
96 Hem da.ri ad verilen bir bitki, hem de zakkurn sz konusudur.
97 Kerevet (Yunanca krevvatos'tan gelen grabat1a ayru kktendir), zerine ilte konan tahta sedire bu
ad verilir.
98 Esfel mahallesini, sonuncularn, hiyeraride en alttakilerin yeri diye okumak gerekir.
99 Buras metinde bo braklmtr.
oo Tahta kan sultann kardelerini idam ettiernesine icazet veren kural, Il. Mehmed'in (145r-r481)
Kanunname 'sinde yer almaktadr. Buna karlk iktidardaki hkmdaro oullar, l l l . Murad
(1575-1595) tahta kncaya dek, vali olarak eyaletlere [veya sancakbeyi olarak sancaklara] gnderil
mitir. On yanda tahta kan . Ahmed'in (1603-1617) saltanatndan itibaren, ehzadelerin
boulmayp sarayda gzetim altnda tutulmas hkme balanmtr.
101 Kemarke, kemandan (kiri, yay) gelir.
102 Coteret: "Yksek tarakl hal dokuma tezgahnn iki asal parasna verilen ad" (Littre).
103 Matrak, talimlerde pala yerine kullanlan sopaya verilen addr.
104 IV. Murad (16231640). [Metinde Amurath, ed.n.]
105 Msr valisi.
o6 Mirahur- evvel de denir.
107 Mirahur- sani.
108 18. yzyl ortasnda 6oo seyis vard.
109 Burlara trbanan- lk denirdi.
no Bostanclar, hem bestarlada ilgilenir, hem de sarayn, Boazii'ndeki ve bakent civarndaki dier
saraylarn ve bahelerin bekiliini yaparlar. 588'de saylar 203o'du; burlarn yirmi ble ayrl
m 921'i Topkap bahelerine bakyordu; kalarlar ise dardaki otuz iki baheye verilmiti .
m Bu szck herhalde pont (kpr) deil, port (liman) diye okunmaldr. nk Hali'teki kprler
19. yzyla aittir.
II2 Sz konusu kii, 1475'ten 1774'e kadar Osmanllarn vasal olan Kmm handr.
II3 Genellikle -ama her zaman deil- Krm Han zadelerinden nce hnkar hocas padiahn
yanna gelir. Padiah da Krm Han zadelerini deil, sadece hocasn karlamak zere ayaa kal
kar.
II4 Hz. Muhammed'in soyndan gelen eritlerin ba olan nakib'leraf, Krm Han zadelerinden
hemen soma -hatta kimi zaman daha nce- geer.
n s Morla veya molla, esas olarak kadlar ve mdeTislerden oluan ilmiyye srufrun tamamn kapsar.
6 Saray merasimlerini ele alan, farkl aiara ait birok eser vardr. Nimeti Efendi'nin 652 tarihli
Kanunname'si, Bobovius'un kitabnn yazl tarihine en yakn olandr. Bu yazma 1. H. Uzunar
l, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1945'te belirtilmitir.
ll7 Bakllar, eski bakllar da denir; bu terirrler, hazine, kiler ve seferli koularnn kdemli io-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM

 lanlar iin kullanlr.
u8 Kapaas veya Aa-i Babssaade (akaalarn ba) ve padiahn musahibleri, dier aalarn genel
selamndan nce, padiah giyinirken sayglarn sunarlar. Hadmaalarn ve iolanlarnn geri
kalan, camiden dndkten sonra yaplan ikinci trende huzura kar.
u9 Hanedann, kentte paalada evlendirilmi prensesleri.
:o Silahdar aa, padiahn klcn tar ve hasodabann ardndan (hasodaba bir hadmaa deil
se) iolanlan hiyerarisinde ikinci srada yer alr.
: uhadar aa, padiahn kaftann tar, iolanlan hiyerarisinde nc srada yer alr. O ve
silahdar aa, padiah atla saraydan ktnda ona elik ederler.
:: Rikabdaraa, padiahn zengisini tutmakla grevlidir, hiyerarinin drdnc kiisidir.
:3 Tlbent alam, padiahin sarndan ve genelde giysilerinden sorumludur, iolanlar hiyerar
isinin beinci kiisidir.
:4 Hazine kahyas veya hazine kethdas, aslnda Hazinedarba'nn yardmcsdr (bkz. dipnot 8),
ama Hazinedarba bir hadmaa olduu iin, bu odadaki iolanlarnn ba hazine kahyasdr.
125 Seferli, seferden gelir. Balangta bulunmayan bu kou, 635'te IV. Murad Revan [Erivan] sefer
ine karken, Bykoda'daki iolanlarndan kurulmutur. Kou ilk kurlduunda, nc av
ludaki hamamn revakma yerletirilmitir. I I I . Ahmed dneminde (I703-1730) hamam yklm ve
yerine ok daha geni bir seferli kouu yapinntr (planda 21 numara). Bu genileme sz konusu
kouun ilevlerinin gelimesinden kaynaklanm, amara iolanlan, berberler, hamamclar,
tellaklar, pehlivanlar, kemarkeler, musikiinaslar, hanendeler ve saray soytarlan, cceleri, dilsiz
leri de bu koua konmutur. 17. yzyln sonunda, seferiiierin says yz geiyordu.
:6 amar, Farsa'da ayn anlama gelen came-uy 'dan tretilmitir [came: amar; came-uy :
amarc .n.].
:7 6. yzyln ikinci yarsndan beri Istanbul'daki Fransa elilerinin ikametgah olan Palals de
France [Fransa Saray] hala Galatasaray'n hemen arkasnda ve biraz aasndadr.
:8 Suhte (medrese talebesi) daha sonra bozularak softa olmutur.
129 teki dnyada, ahrette z babalarn deil, bu dnyadaki koruyucularn gerek baba olarak kabul
edilecei anlamnda kullanlan bir deyim.
130 Deyim burada Levant'n, yani Yakndou'nun btn sakinlerini ifade etmek zere kullanlmtr.
r3r Divan iiri denen, Osmanl sekin iirinde sevilen kii (mauk] kar cinsten deildir, ama Trk
dilinde nekler ve cinsiyet belirleyici ekler bulunmamas, anlam esnekliini korur.
132 Tarihi Peevi'nin "servi boylu, gen ve gzel bir adam" ve hnkarn "musahibi" diye niteledii
Musa elebi, s Mart r63:'de halk tarafndan lin edildi. O tarihte IV. Murad yirmi bir yandayd.
133 Silahdarba olarak okuyun; silahdar aa ile ayn anlamda kullanlr (bkz. dipnot 123). Karklk,
rneklerin ounda -ve buradaki rnekte de- silabdarn saraydan paa unvanyla kmasndan ve
Silahdar Paa adyla anlmasndan kaynaklanmaktadr.
134 Bonak tccar Hac Sinan'n olu Mustafa sz konusudur; Enderun mektebine kabul edilen
Mustafa, r634'te silahdar unvann almt. Ertesi yl vezir rtbesiyle padiahn musahipliine
(bkz. dipnot 46) atand. 1637'de am beylerbeyi, 64o'ta kapudan paa oldu. IV. Murad'n Silah
dar Mustafa Paa'nn saraynda verilen bir iki aleminden sonra lmesinin ardndan, Mustafa
Paa Budin beylerbeyiliine atand. 64-64:'de idam edildi.

n8 NOTLAR
13 S Bunu Glolu deil, Kulolu diye okumak gerekir, nk air Kulolu Sleyman Aa'nn olu
Musahip Mustafa Paa'dan sz edilmektedir. Enderun mektebinde yetitikten sonra, 663-
1664'te serdestllrt (ba sark) ve musahip olarak atanmtr. Austos 1666'da ikinci vezi olur.
Haziran 167s'te IV. Mehmed'in kz Hatice Sultan'la evlendiinde , yirmi gn sren bir dn
yaplmtr (kar. Joseph von Hammer, Histoire de I'Empire Ottoman, Paris , 1838, c. Xl, s. 409-
422). Aralk 683'te kapudan paa, Aralk 684'te Mora seraskeri olan Mustafa Paa, Eyll-Ekim
1686'da lmtr.
136 Kubbe veziri, vezirlik unvaruna sahip beylerbeyilerden ve dier komutanlardan farkl olarak,
Divan- hmayfnda yer alan vezirlere verilen addr.
137 Bkz. dipnot 12s.
138 Bkz. dipnot r26.
139 Bobovius, Cornelio Magni basksnda (1679, s. sso) kendi zamannda Sazendeba'nn bir
Ceneviz dnmesi olduunu belirtir.
140 Bkz. dipnot 89.
141 Hem Osmanl kaynaklarnda, hem de Mouradgea Ohhson'da (Tableau general de I'Empire ot
toman, Paris, 1791, c. VII, s. 206) bu ve bundan sonraki iki grevin hasodallara ait olduu belir
tilmitir. Anahtar olan esas olarak iolanlarnn disiplinini salamakla ykmlyd. [1. H.
Uzunarl'da, anahtar olan iin, miftah gulam veya anahtaraas da denmektedir -.n.]
142 Pekir olan ve ibrik olan, anahtar olannm yardmolar olarak kabul edilir.
143 l l . Mehmed'in I Hazine'nin [Fatih Kk] bitiiine yaptrd ve 178-qr9'da seferli kouunu
geniletmek iin yklan nc avlu hamarn.
44 Doanclar kouu herhalde 6. yzyl sonunda kaldrlm ve doanclar, dier koulara
datlmt.
14 S Daha yukarda deinilen sorun (dipnot s). Byk olaslkla kalernkari desenler sz konusuydu,
ama Bobovius onlar " mozaik" diye adlandrmt.
146 Haremdeki hamarn 1s83-1s8s arasnda 1 1 1. Murad yaptrmt. 8. yzylda rokoko slubunda
yeniden ina edilen hamam, gnmze bu ikinci haliyle ulamtr.
47 Hamamn nnde bulunan mekhane, bugn artk yoktur.
148 Murabba, drt dizelik birimlerden oluan divan iiri yaptlannn bestelenmi biiminin eski ad.
Sonradan beste formundan ayrmak iin murabba beste de denmitir.
49 Kar, klasik Trk musikisinin dind formlanrun en by. Uzun terennm blrrleri, usul
gekileri, ou kez farsa gfteli olmas gibi zelliklerle kendisine en yakn form olan besteden
ayrlr.
so N ak , Beste ve semai forrrlarnn zel bir biimi. Bu trde genellikle drt dizeden oluan gf
tenin her dizesi yerine ikinci ve drdnc dizeden sonra uzun terennm blmleri bulunur.
s Sema'i, adn lld usillerden (aksak ve yrk ve bunlarn deiik biimleri) alan Trk
musikisi formu. Ar sema' i ve yrk sema'i olarak iki ana tr vardr.
s2 Allah'n anna vg arks.
1 S3 Kutlama.
1 S4 Magni basksnda, bu blm birinci tekil ahsta yazlmtr, demek ki sz edilen kii bizzat
Bobovius'tur; ama talya'ya yaplan gndermeye o baskda rastlanmaz. Metni sahiplenen Girar-

ToPKAPI SARAYI ' N DA YAAM

 din, sahtekarln gizlemek iin nc tekil ahs kullanmak zorunda kalmtr.
s s Kemane, tam karl "kk keman." Dik tutularak bir yayla alnan, rebab'a benzer telli alg.
1s6 etar, tam karl "alt tel." Bu alg tamburun atasdr.
IS7 Miska!, bir tr pan flttr.
s8 aana: egane; hem zilleri, hem kasna madenden, kk, nefesli bir sazdr.
s 9 r, balamaya benzeyen, ama sap gvdesine gre daha ksa bir tr halk saz - . n.
160 ete; re benzeyen, ama daha uzun sapl ve deirmi, be telli bir alg.
6 Magni basksnda, mudhik [gldren, gldrc] terimi de eklenmitir.
162 Kudrnbelek veya dmbelek, veya sadece kudm; lleri vurmaya yarayan ifte kk davul.
63 22 Ekim 164 9.
164 s Eyll 6s6'dan 31 Ekim 166'de lnceye dek sadrazamlk yapan Kprl Mehrned Paa ile
babasnn yerine geip, 3 Kasm 1676'da lnceye dek bu grevde kalan olu Faz! Ahmed Paa
kantrlyor. Faz! Ahmed Paa, padiahn bulunduu Edirne'den s Mays 666'da ayrlp
Girit'e gitnek zere yola kt.
6s 163s'te doan Fazl Ahmed Paa, Astos 16s 9 'da vezir unvanyla birlikte Erzurum beylerbeyiliine
atand ve bir yl sonra am beylerbeyiliine getirildi, ama hibir zaman Msr valisi olmad.
66 Hazine dairesi [Fatih kk] nndeki revak.
167 Alt kemerli olan avlu deil, mahzenleri bulunan hazine odalandr.
68 Hara terimi sadece kelle vergisini deil, genel anlamda vergileri kapsamaktadr.
69 17. yzyldan itibaren, eyaJet gelirleri mltezirnlere kiralanmtr.
170 Tmar, seferlere katlmalar karlnda vergi ve resimleri toplayan askerlere datlan topraklar
d. 17. yzyldan itibaren trnarlar devletin dorudan veya dalayl memurlar tarafndan iietildL
171 Paa, daha dorusu paa unvanna sahip bir beylerbeyi, bir eyaleti; sancak beyi de eyaletin bir al
tndaki idari blm olan sanca ynetir.
172 Trnarlar ve onlarn tasarrufunu elinde bulunduran tmarhlar veya sipahiler ortadan kalktktan
sonra, ordularn iaesini salayp ihtiyalarn grme iini beylerbeyi!er stlendi.
173 Divanda da yer alan bir badefterdar ve ayrca eyaJet defterdarlar bulunur.
174 Hazinedarba, "D" Hazine'den, yani devlet hazinesinden sorumlu hadmaadr.
17S Bezesten, kuma tccarlannn topland yer anlamna gelen bezzazistan'n ksaltlmdr; daha
sonra bu anlam geniletilerek, en deerli mallarn sanld pazar yeri iin kllanlmaya balan
mtr.
176 Yazarn bezesten terimini genileterek Kapalar iin kulland anlalyor. Kapalar'da iki
bezesten vard: Kuymculann ve antikaclarn topland eski bezesten ve ak artrmalarn yapl
d sandal bezesteni. Her ikisi de ll. Mehmed devrinde kunlmutu.
177 Burada Bobovius yer konusunda yanlyor. Hazine odalannn solunda kalan ve bugn mze
ynetiminin bulunduu 2S numaral yer, hazineliler kouu deil, kiler kouudur. Kou
dzenlemesinin, hazineliler kounun hemen hazinenin yannda olmasn gerektirecek ilevsel
bir manta gre deil de, hasodaya doru ykselen bir hiyerariye gre yaplmas yazan yanlt
mtr.
178 16. yzylda saylar altmt; daha sonra dzenli bir biimde artarak, 1679'da 12S ve 1772'de I S7
oldu.

120 NOTLAR
179 Bugn byle bir oda yoktu.
180 Hazine kahyas, aslnda hazinedarbann kahyasdr. Hadmaa deil iolandr ve hem "i"
hazinenin, hkmdarn hazinesinin sorumlusu, hem de hazineliler kouunun aasdr.
181 Schwarzenhorn senyr Johann Rudolf Schmid, 25 Kasm 1628'de lstanbul'a gelen ve 5 Aralk'ta
IV. Murad'n huzuruna kan Hans Ludwig von Kuefstein'n elilik heyetinin ilk zamanlar iin
deydi (kar. Karl Teply, Die kaiserliche Groflbotschaft an Sultan Murad IV im jahre 628, Viyana,
1976, s. 24 ve 42). 165o'de olaanst eli olarak l stanbul'a dnd; beraberinde Zitvatoruk bar
antlamasnn (16o6 'da imzalanmt) yenilenmesinin onaylanmas vesilesiyle yz bin florin
deerinde armaan getirmiti (kar. J . von Hammer, Histoire de I 'Empire ottoman, Paris, c. X, s.
298299).
182 Kandiye muhasaras, yani Girit'i Yenedildilerden almak iin giriilen sava 1645'te balad ve
1669'da sona erdi.
183 Aslnda kiler kouu, 25 numarayla gsterilmi yerdedir (bkz. dipnot 181).
184 16. yzylda ve 17. yzyl banda saylan 3o'du.
185 Osmanl kaynaklanna gre bu kouun aas, bir hadmaa veya bir iolan olabilen, kiler-
cibadr. Onun kahyas, adndan da anlalaca zere, kiler kahyasdr.
186 Bugn byle bir oda yoktur.
187 Dilbilgisi hatas yapyor. Beki Kk demeliydi.
188 Osmanl kaynaklanna gre, 17. yzyl ortasnda silahdar aann yevmiyesi 40 akadr.
189 zengi olan olan rikabdar, padiahn izmelerinden ve ayakkablarndan sorumludur.
190 Tlbent olan, padiahn sarldarndan sorurrludur.
191 Bkz. dipnot 141.
192 Sar Kenan Paa. Rus kkenli bu paa, Sultan Ihrahim'in musahibi ve damadyd. 1653'te Budin
beylerbeyiliine ve Ocak 1656'da kapudan paala atand. 1658-1659'da ld.

193 26 Haziran 1656.

194 Bkz. dipnot 142.
195 Bkz. dipnot 142.
196 Redhouse'a gre, bir eit rek veya badem kurabiyesi.
197 Sdl a, sonradan bozularak stla olmutur.
198 Sonradan bozularak hoaf olmutur.
199 Birmanya'daki Martaban kentinden gelen, seladana benzeyen, mavi-yeil renkte rrlekler.
200 Birok antik yazarda sz geen ve menei hala tartmal murrhin anaklar.
201 Bobovius'un bu aklamas nemlidir, nk bu iolannn grevini mast (Farsa "yourt" an
lamna gelen mast'tan) olarak okuyan Trk yazarlar, onu padiahn yourdundan sorumlu bir
grevli sayniard (kar. 1. H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara, 1945, s.
328). Ama aslnda mast'dan (kk kpek, insana elik eden kpek) gelen masc sz
konusudur. Bu terim talyanca mastino szcnden gelmi, Franszca mtitin [iri beki kpei]
szc de ayn kkenden tremitir.
202 Dudu, tutinin (papaan) bozulmu halidir.
203 I. Ihrahim'in silahdan Galatal Kara Mustafa Paa r643 'te vezirlie atanm, sonra srasyla
Diyarbakr (1644), Badat (1646), yeniden Diyarbakr (1650), Halep (r651) ve nc kez Diyar-

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 121

 bakr beylerbeyi (1655) olmutur. Mart r656'da kapudan paala terfi ettirilen Mustafa Paa iki
ay sonra istifa etti ve beylerbeyi olarak Kahire'ye gnderildi. Ertesi yl Kprl Mehmed Paa onu
grevlerinden azledince, Kprl r66r'de lnceye kadar gizlendi. Daha sonra bir dizi beyler
beyilik grevi elde etti, bu arada iki kez de Badat beylerbeyi oldu (Austos r664-Haziran r665 ve
Nisan r667-167o). r672'de Basra beylerbeyi iken ld.
204 I. Ahmed'in bahasekisi, IV. Murad ile Ihrahim'in annesi Ksem S4ltan, 2 Eyll r65r'de, IV.
Mehmed'in annesi Turhan Sultan'n kkrtmasyla boduruldu.
205 Hrka-i erif, hala eski taht salonunda saklanmaktadr.
206 Reis efendi veya reis'l-kttab (tam karl "katiplerin reisi"), zaman iinde harkiye naznna
dnecektir.
207 Divan- hmayCn salonuna bakan kafesli pencereyle kartrlmamaldr. Herhalde bir adrvann
bulunduu ve padiahn ender de olsa zel bir divan toplad avluya bakan hasoda pencerelerin
den biri sz konusudur.
208 Bugn hrka-i erifin sakland odadan sz edilmektedir.
209 Eski Ceneviz kenti Galata Hali'in kuzeyindedir.
210 Galata'nn dousunda, Boaz'a doru yer alan Tophane'de top dkmhaneleri bulunur.
2II ll. Mehmed zamannda padiahn banda drt iolan beklerdi.
212 Rycaut da, Histoire de l'etat prisent de l 'Empire ottoman (Amsterdam, 1671) adl eserinde bu adet
ten sz eder; bu bilgiyi ahsen tand Bobovius'tan alelna kuku yoktur. Buna karlk Lady
Montagu, l l . Mustafa'nn hasekilennden Hafsa Sultan'n kendisine anlattklarna dayanarak, bu
bilgiyi rtr. Bobovius'un brahim ldkten sonra terk edildiini belirttii bu adet, yetmi yl
sonra Lady Montagu geldiinde belki de tamamen unutulmutu.
213 Bkz. dipnot 42.
214 34 olacak.
215 Uzun Oda'nn neresi olduu bugnk saray plannda belirlenememektedir; bunun nedeni ya
Bobovius eserini yazdktan sonra yaanan 24 Temmuz r665 yangnnn ardndan saray yer
leiminin deitirilmesi ya da Bobovius'un haremdeki odalarn yerleri konusunda doal olarak
daha az bilgi sahibi olmasdr.
216 Bu noktada Bobovius yanlyor. Erkek ocuk annesine haseki sultan denir; ilk erkek ocuun an
nesi bahasekidir. Ancak olu tahta karsa valide sultan olur.
217 r642'de doan ve 645'te, kapudan paa Musahip Yusuf Paa ile evlendirilen Fatrna Sultan; Gev
herhan Sultan (bkz. dipnot 221); 645'te doan ve 647'de sadrazam Hezarpare ("bin para") Ah
med Paa ile evlendirilen Beyhan Sultan.
218 642'de doan Gevherhan Sultan r646'da, Sultan Ihrahim'in musahibi Cafer Paa ile evlendiril
di. Cafer Paa r647'de ld ve prenses hemen, yine saraydan kma avuzade Mehmed Paa ile
evlendirildi. Ama bu evlilik paa r68r'de lnceye dek srd ve sultan da 694'te ld.
219 Bobovius'un burada verdii ve daha sonra Rycaut'nun da yineledii bilgiler, bir dizi kankln sonu
cudur. Austos 1664'te Szent-Gotthard savanda ldrlen [Bonak] smail Paa Bosna beyler
beyidir; onun evlilikleri hakknda hibir ey bilmiyoruz. Buna karlk ayru savaa katlan ve 1666'da
Erzurum beylerbeyi olarak len Mfetti smail Paa, brahim'in dier kz Atika Sultan ile evliydi.
220 Grc Mehmed Paa, Ekim 65'den Haziran 652'ye kadar vezir-i azamlk yapt ve Nisan

122 NOTLAR
 r666'da Budin beylerbeyi olarak ld. H ibir zaman damad- ahane olmad. Demek ki
Bobovius'un, Gevherhan Sultan'la ilgili verdii bilgiler geree uymamaktadr; ama yazann an
lattna benzer bir yazg yaam baka sultanlar vardr. rnein . Ahmed'in kz Aye Sultan
yedi kez evlenmi ve yedi kez dul kalmtr.
221 Doancba Yusuf Paa, Ocak r652'de Enderun mektebinden km ve alt ay sonra, !. Al
med'in Kenan Paa'dan dul kalm kz Atike Sultan'la evlenmitir. Ayrca brahim'in bilinen
yedi hasekisinin onun lmnden sonra eski saraya kapatld bilinmekle birlikte, bu padiahn
kznn anneleri mehuldr.
222 eyiz anlamnda kullanlyor.
223 Bu iki terim eanlarnl deildir; ka bin, boanma veya lm halinde kz tarafna verilmesi evlilik
akdiyle taahht edilen bedel [mehr-i meccel], nikah ise evlilik akdinin kendisidir.
224 Hasoda ile Badat ve Revan kkleri arasnda kalan havuz.
225 Bugn byle bir yap yoktur.
226 Bkz. dipnot 58.
227 Planda birinci avluya yer verilmemi. Bu nedenle hastane sanki ikinci avluda, mutfaklarn yannday-
m gibi grnyor. Aslnda birinci avluda, Bab- H roaylin'dan girildikten sonra hemen sadayd.
228 Bkz. dipnot 91.
229 Bu szckle kastedilen Arapa fil ekimi bilgisine giri dersidir.
230 Bina'l-efal (Yklernlerin yaps), n43'e doru yazlm, yazar belli olmayan bu eser, temel Arap
a renme kitaplanndandr.
231 Kitilb'l-maksud (Dzenlemeler kitab) veya Maksud.fi s'-saf(Gramer dzenlemeleri), esas olarak
gramer derlemeleri iinde yer alan ve yazar belli olmayan eser.
232 e!- fzzl adyla bilinen Kitab tasrifz-Zencilnl'nin (ekimler Kitab) r252'de Badat'ta lm yazar:
lzzeddin Ebu'l-Feda'il ibn Abdlvahab ez-Zencani.
233 Merah'l-ervah ( Ruhlarn Mek11n): Ahmed ibn 'Ali ibn Mes'ud'un gramer derlemesi; Kitdb'I
Maksud ve Kitilb'I- zz1 de bu eserin iine katlmtr.
234 Av/imi!, szdizimi bilgisine ilikin kitaplar en mehurlar ro78-o79'da len Abdlkadir el-Cr
cani'ye ve 1573'te len Trk yazar Mehmed Birgivi'ye aittir.
235 Byk olaslkla Burhaneddin Ebu'l Feth el-Mutarrizi'nin {II44-r2I3) Arapa gramer zeti, Mis
bilh .fi'l-nahv ( Szdizimi Yzgeci).
236 Fasl gramerci bn Ecurrum'un adndan dolay Ecurrumiyy diye bilinen szdizimi incelemesi:
Mukaddime.
237 Arapa'da yzlerce eser, "cem eden, derleyen, derleme" anlamna gelen cami baln tar. Bu
eserler esas olarak din eitimine ilikindir. Bal bu szckle balayan szdizimi eserleri arasn
da, Kahireli mehur gramerci [sarfyyln) ve mtebit el-Hiam'n (r3ro'da lmtr) Camiu 's-sagir
.fi 'n-nahv' (Kk Szdizimi Derlemesil zellikle dikkat ekmektedir; bu yazarn en nemli
gramer eserleri 19. yzylda baslmtr ve Istanbul kitaplklan mn bakelerinde yer alrlar.
238 urat 's-salat (Namaz Kurallar). Bu bal tayan eitli eserler arasnda, Osmanl tarihi ve
ilimi Kemalpaazade'nin (r533'te lmtr) yazd, iolanlarnn kitaplnda yer alabilirdi. Ama
saray kitaplnda ayn bal tayan, yazar belirsiz bir risaleden de dokuz nsha bulunmaktadr.
239 Brockelmann'n Histoire de la littrature arabe 'nda [Arap Edebiyat Tarihi] Mukaddime baln

TOPKAPI SARAY I ' N CA YAAM 123

 tayan yz kadar eser saylmaktadr. Hanefi fakih Cemaleddin Ahmed ibn Muhammed el-Gaz
nevi'nin el-Mukaddimet'l-Gazneviyye fi'l:fru'i 'l-Hanefiyye'si ( Gaznevi'nin Hanefi I tibatna
Girii) , Sleymaniye kitaplnda otuz kadar yazma nshas ve ok sayda erh yazmas bulun
duuna gre, Istanbul'da herhalde ok tutuluyordu. Topkap Saray Kitapl'nda da Kutbddin
Mehmed lzniki'nin (1418'de lmtr) yazd bir Trke Mukaddime bulunmaktadr.
240 o37'de Badat'ta len, Hanefi mtehit, Ahmed ibn Muhammed el-Kuduri. Yazd ksa fkh
risalesi, Muhtasar mehurdur. I stanbul'da 1854'ten itibaren birok kez baslmtr.
241 Sadru'-eria, 1346'da len Buharal Hanefi alim Ubeydullah ibn Mes'ud el-Mahbubi'ye verilmi
unvandr. En nemli eseri, 1866'dan sonra Istanbul'da baslan Tenkihu 'l-usul'dr ( Usle Ilikin
Dzeltmeler). Bu eserin Mevkufati Mehmed Efendi (1760-1761'de lmtr) tarafndan yaplm
Trke evirisinin birok nshas Topkap Saray Kitapl'nda bulunmaktadr.
242 Kukusuz Moultekah yerine yanllkla Mouhekah yazlmtr. Sz konusu kitap, brahim ibn
Muhammed el-Halebi'nin (956'da lmtr) itihat eseri Mlteka 'l-ebhur'dr (Denizlerin Bulu
tuu Yer). 1856'dan sonra bu kitap stanbul'da dokuz bask yapmtr. Topkap Saray Kitap
l'nda Mehmed Tahir'in (1654'te lmtr) bir Trke evirisi bulunmaktadr.
243 Brockelmann'da bu balkla yer alan kitap says seksen tr. En mehurlan, Ali ibn Ebi Bekr
Burhaneddin el-Merginani'nin (r 96'da lmtr) Hidaye 'dir (Hak Yolun Rehberi) . 179'de In
gilizce'ye evrilen bu eser, 873-1874'te Istanbul'da baslmtr.
244 Osmanl alimi Molla Hsrev'in (.148o) Drer adl fkh (slam Hukuku) kitab ve ona G urer
adyla yazd erh (arnlama). Drer u Gurer olarak birlikte anlr.
245 Muhammed bn Hac llyas'n Farsa gramer bilgileri ve nadir szler ieren Tuhfet'l-hcidiye,
dier adyla Danisten balkl eseri.
246 ahidi de denen brahim ibn Hda'i Dede 1 5 5o'de lmtr; Tuhfe-i ahidi (ahidl'nin Ar
maan) diye bilinen Farsa-Trke llgatn 1514-1515'te yazmtr. Topkap Saray Kitapl'nda
birok yazma nshas bulunan bu eser ayrca 1859'da stanbul'da baslmtr.
247 ranl air Sadi'nin (1292'de lmtr) mehur eseri.
248 Divan' Istanbul'da ilk kez 1841'de baslan ranl air (139o'da lmtr).
249 Krk Vezir hikayesi, Ahmed-i Msri adnda birinin bugn kayp durumdaki Arapa zgn metin
den 15. yzylda Trke'ye evirdii ve Il. Mprad'a (1421-1451) sunduu bir eserdir. E . ) . W. Gibb
tarafndan ngilizce'ye evrilmitir: The History of the Forty Vezirs (Londra, 1886).
250 Hmayunname, Ketle ve Dimne'nin yeni versiyonudur; malla s e!-Va'iz olan Kemaleddin
Hseyin ibn Ali Kaifi'nin {I S04-sos'te lmtr) Envar- Sheyl (Sheyl Yldznn Nurlan)
balyla Farsa yazd bu eser, Ali elebi (1543-1544'te lmtr) tarafndan Hmayunname
adyla Trke'ye evrilmitir. Avrupa'da da iyi bilinen bu eserin Franszca evirisi La Fontaine'in
yararland kaynaklardan biridir.
251 KeZle ve Dimne. Hint masallar derlemesi; 57o'e doru Sanskrite'den Sryanice'ye ve iki yzyl
sonra da Abdullah lbn'l-Mukaffa tarafndan Sryanice'den Arapa'ya evrilmitir. Osmanlca'ya
birok kez evrilmitir, ilk eviri 1347 tarihlidir.
252 Elfleyali [veya elf leyle ve leyle], "bin gece". Binbir Gece Masalla r nda n sz edilmektedir. Ama tam
'

metnin Trke evirisi 19. yzyl ortasnda yaplmtr.

253 Seyyid Battal. 12. yzyl sonu veya 13. yzyl banda yazlm Arapa Z 'l-himmet'ten esinlenmi

124 NOTLAR
 Trke hikaye.
254 Kahramanname veya Destan- Kahrama, kaynan ran destanlarndan alm halk roman. lk
Trke eviri r6. yzyl tarihlidir.
255 Arap geleneinden miras alnan ve Osmanl hattatlar tarafindan gelitirilen aklam- sitte 'ye (alt
yaz tr) , katipler idari gereksinimlerle alt yaz tr daha eklemiti.
256 Kuran ve genelde dier Osmanlca kitaplar kopya edilirken kullanlan ve nesh (tam karl
"suret karmak") denen yaz tr.
257 Hatt- divanf, Divan belgelerinin yazlmasnda kullanlmtr.
258 Cell divani, iri harflerle sslenmi divan! yazdr.
259 Hatt- siyakat, bir tr steno yazsdr, idareye zel belgelerde [Maliye, Tapu, Evkafvb] kllanlmtr.
26o Szlklerde bu terim iin u tanmlar verilmitir: " Sarmal biiminde balanm ip yuma.
Dm atlm mendil; baz oyunlarda bununla rakipiere vurulur. Dnlerde oynanan oyun."
iolanlarnn oynad ve bir ipe bal topla birbirinin srtna vurulan oyuna da tomak denir.
[Tura: Baz oyunlarda oyun ya da ceza arac olarak kullanlan ucu dmlermi mendil, kuak
vb. Tura oyunu: Oyuncular yere melip bir halka oluturur, tray ebeye gstermeden bacak
larnn arasndan geirir ve arada bir ebe grmeden turayla ebenin srtna vururlar. Ebe turay
kimin hacann altnda blursa, onunla yer deitirir. Tomak: i kee, st mein kapl, sa r
gs gibi rlm, yuvarlak ve uzunca oyun aleti. Tomak oyunu: Alt kiilik iki takm halinde oy
nanrd. Her takmm bir toma olur, bununla rakip oyuncular sktrp srtna vurma amac
gdlrd. Kar takm oyunclarma pes dedirten oyunu kazanrd, Byk Larousse Ansiklopedisi,
ilgili maddeler .n.]
261 Dokuzta. Iki kii tarafndan dokuzar tala oynanan ve talarn yerleri ile yrtme yollar izgiler
le belirtilen, ta ayn izgi zerine getirmeyi amalayan bir oyun, Byk Larousse Ansiklopedisi.
262 Minkale terimi Arapa kkenlidir ve bu oyun Siyahi Afrika'da da oynanr (Metin And, Msr'daki
mankala ve Safranbolu ile kylerindeki altev oyununun, altardan on iki ukurla oynandn
belirtmitir; bkz. Oyun ve Bg, Trkiye I Bankas yay., Istanbul, 1974, s. 34 Ayrca dipnot
267'deki Thevenot'nw anlatm da er deil, altar deli k (veya kale, hane) bulunduunu do
rulamaktadr .n.]
263 " H ala ok fazla mankala oynuyorlar; mankala, iki ayak boyunda ve yarm ayak eninde bir
kutudr; her iki yannda, yani kutunun iinde ve kutuyu tutan kapan iinde altar delik vardr
ve bu kutu dama tahtas gibi alr; otuz altar kabukla oynanr [ . . . ]" (Jean Thevenot, Voyage du
Levant, FM/La Decouverte, Paris, 1980, s. 8-82). )ean-Baptiste Van Mour'un (67H737), min
kale oynayan iki kadn gsteren gravr, Thevenot'nun betimlemesini dorulamaktadr.
264 Uyuturucu ve zehirli zellikte, erguvan izgili san iekleri olan, beng diye bilinen otsu bitki
"banotu"nun yol at sarholuk haline benglik denir. Seyyah Evliya elebi, Istanbul loncalarn
betimlerken, Go beng satcsnn bulunduu 6 dkkan sayar.
265 Ingilizce hanebane szcnden tretilmi terim: kara banotu. anlamna gelir (bkz. nceki dipnot).
266 Glru Necipolu (Architecture, Ceremonial and Power. The Topkap Pal.ace in the Fifi:eenth and Six
teenth Centuries, The MIT Press, New York, 1991, s. r2), pars szcnn "sofu, dinine bal,
veli; temiz, doru kii" arlamlanna gelen Farsa parsa'dan trediini belirtiyor ve bunu bir srra
erme (initiation) treni olarak yorumluyor. Ama sz konusu tren, 17. yzyln ortasnda, yerleri

TOPKAPI SARAY I ' N DA YAAM 125

KAYNAKA

Behar, Cem, Ali Ujkl ve mezmurlar, Pan Yaynclk, stanbul, 1990. Eksiksiz kaynakasyla Bobovius'a
ilikin kaynaklarn dkmn verir; konuyla ilikisi olan elli kadar makale ve yz kadar eser sap
tanm, saray betimlemesi metninin farkl kaynaklarnn tarihi ayrntlaryla sergilenmitir.
Behar, Cem, "Wojciech Bobowski (Ali Ufki)'nin hayat ve eserleri hakknda yeni bilgiler", Tarih ve
Toplum, Ekim 1991, s. 17-22. Yukardaki eseri tamarrlayan bir makale.
Elin, kr. Ali Ujki Mecmua- saz sz, Kltr Bakanl, Trk musiki eserleri , Istanbul, Milli Ei
tim Basmevi, 1976. Bobovius'un yaamyksn, ona ilikin kaynaklarn bir listesini ve kopyas
Londra'da bulunan Mecmua- Sdz sz'n tpkbasmn ierir.
Omont, Henri, Missions arcliologiques franaises en Orient aux XVIIe et XVIIle sitcles, 2 c., drde kat
lanm forma halinde, lmprimerie nationale, Paris, 1902.
ztuna, Ylmaz, Trk Musikisi Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, Istanbul, 1970, c. I , s. 35-36 ("Ali
Ufki [Santfri, Alberto Bobovio Leopolitano Bobowski]" maddesi).

126 KAYNAKA