1 www.koumakina2001.8m.

com

ALAIM ELEMENTLERNN ELE ETKS

Ham demirin ierisinde bulunan %4 arlktaki karbonun eitli yntemlerle %2nin

altna drlmesiyle elikler elde edilir. elikler ilerinde %0.1<C<%2 orannda karbon
ierirler.
elikler ierisindeki karbon bileimine gre farkl zellikler gsterirler. Az karbonlu
elikler genel amalar iin kullanlan en ucuz elik trdr. Sneklii yksektir, kolay ilenir
ve su verme ile sertlemez. Orta karbonlu elikler genellikle daha yksek mukavemetli olup
su verme ile sertleebilirler. Yksek karbonlu elikler ok sert olup ilenmesi zordur.
Genellikle takm ve kalp retimine elverilidir. eliin bnyesinde karbonun haricinde eitli
alam elementlerinden belirli oranlarda katarak daha yksek dayanmlara ve scaa, soua,
korozyona daha dayankl yaplar elde edilebilir. rnein belirli bir karbon bileiminde elik
gz nne alndnda katlan alam elementlerinden kromun elie sertlik, nikel ve
manganezin ise tokluk kazandrd bilinmektedir.
Kromun elie sertlik ve anma dayanm kazandrd sylenirken phesiz %2 C
ve %12 Crlu takm elii gz nnde tutulmutur. nk bu elik sertletirme ileminden
sonra gerekten sert ve anmaya dayankl bir yapdadr. Bununla beraber eer %0.10 C ve
%12 Crlu elik seilirse elde edilen sertlik ok yksek olmaz.
Ayn ekilde manganez. % 13 orannda katldnda elie tokluk kazandrr
(Hadfield elii).%1 ile %5 orannda kullanldnda eliin zelliklerine deiken bir etki
gsterir. Bu durumda eliin tokluu ya azalr yada artar.
Alam elementleri eliin farkl bir i yapya ulamasn salayarak pratikte
istenilen ekme mukavemeti, akma snr, entik darbe sneklii, gibi mekanik zellikler ile
kaynak edilebilme kabiliyeti, sertleme kabiliyeti gibi ilenebilme zelliklerinin
iyiletirilmesinde etkili olur.
Bir i yap genellikle bir sl ilem sonucunda elde edilir. Bunun sonucu olarak
alaml eliklerin hemen hemen tamamnn sl ilemden sonra kullanldn sylemek
mmkndr.
Alam elementlerinin en nemli zellii belli bir fazn oluumunu gelitirmek veya
onu kararl hale getirmektir. Bu zellii veren alam elementlerini:
a) Ostenit oluturucu
b) Ferrit oluturucu
c) Nitrr oluturuculardr
 2 www.koumakina2001.8m.com

Ostenit oluturucu elementler

Manganez, nikel, kobalt, azot, inko bu gruba ait olan elementlerdir. Bu elementler
yksek oranlarda bulunurlarsa, ostenit alann genileterek oda scaklna ve daha aalara
indirirler. Bylece oda scaklnda bile kbik yzey merkezli kristal kafesine sahip olan
ostenitik elikler meydana gelir.
Byk oranlarda Ni ve Mn, elii oda scaklnda bile ostenitik halde tutar. Buna en
tipik rnek olarak bileimi (genel olarak) %1 C, % 13 Mn ve %1.2 Cr olan Hadfield elii
verilebilir. Bu elikte Mn ile C ostenitin kararl hale gelmesinde nemli rol oynarlar. Dier bir
rnek %18Cr, %8 Ni ostenitik paslanmaz eliklerdir. Ostenitik eliklerin kendine zg
zelikleri vardr. Bunlar:
En iyi ekil deitirebilme kabiliyeti. Kbik yzey merkezli kristal kafesi
nedeniyle dk scaklklarda (-200C) dahi snekliklerini kaybetmezler.
Dk akma snr ve daha yksek ekme mukavemetine sahiptirler
Manyetik deildirler ve dnme uramazlar. Bu nedenle sertletirme ve
normalizasyon mmkn deildir.
Korozyona dayankldrlar.
Ostenitik yap
Yaklak olarak %1.2 C ve %12 Mn ieren X120Mn12 Manganez sert elikleri bu
yapya sahiptir. Su verilmi durumda retimden ktklar iin tamamen ostenitik yani snek
fakat sert olmayan bir yapya sahiptirler. elik bylece kuvvetli olarak souk sertletirilir.
Merkez ise deimez ve snek kalr. Srtnme eklindeki anmalara kar uygun deildir.
Sadece basma eklindeki blgesel darbelerin elii akma snrna kadar etkiledii durumlar
iin bu elik kullanlr. Byle etkilere maruz kalan yap paralar olarak tren yolu makaslar ve
sert maddeler iin eneli ve darbeli krclar sayabiliriz. Souk sertletirilmi tabaka zamanla
anmasna ramen devaml olarak kendini yeniler.
Ferrit oluturan elementler
Bu grubun en nemli elementleri Krom (Cr), Silisyum (Si), Molibden (Mo),
Vanadyum(V),Titanyum (Ti), ve Alminyum (Al) dur. Bu alam elementlerinin byk bir
ksm kbik hacim merkezli sistemde kristalleir. Eer yksek oranlarda bulunurlarsa demiri
de kbik merkezli olarak kalmaya zorlarlar. Bu elikler katlama srasnda dnmeye
uramadan souduklar iin ferritik elikler olarak adlandrlrlar.
Sadece dk krom oranlarna sahip elikler souma srasnda kbik yzey merkezli
olabilirler. Ostenit alannn altnda tekrar kbik hacim merkezli hale dnerek ferritik olurlar.
 3 www.koumakina2001.8m.com

Ferritik elie bir rnek olarak transformatr salarn malzemesini verebiliriz. Bu

malzeme %3 Si ieren dk karbonlu bir eliktir.
Ferritik eliklerin kendine zg zellikleri vardr. Bunlar:
Manyetiklerdir, ksmen kendilerine zg manyetik zelliklere sahiptirler.
Isya dayankldrlar, ksmen yksek scakla dayanabilirler (kav olumasna
rastlanmaz)
Korozyona dayankldrlar. Ancak bunun iin saf ferritik olmalar gerekir.
Souk ekil deitirmeleri zordur, soukta gevrek bir yapya sahiptirler.
Dnmeye uramazlar, sertletirme veya normalizasyon ilemlerinin
uygulanmas mmkn deildir.
Krom ve karbon miktarna bal olarak oluturulan diyagramda elikler be blgeye
ayrlmtr:
Blge 1:
Dk karbonlu, korozyona dayankl yksek krom miktarnda yksek scakla
dayankl, dnm yapmayan ferritik eliklerdir.
Kullanm alanlar:
X 8 Cr 17 malzeme numaras 4016 olan elik, mutfak aletlerinin, dkkanlarda
kullanlan balant ve kaplamalarn yapld korozyona dayankl elikler.
X 10 Cr Al 24, malzeme numaras 4762 olan elik, yksek scakla dayankl elik
(yaklak 1200C ye kadar). Alevle dorudan temasta olan frn ve kazan paralarnn
imalinde kullanlr.
Blge 2:
Daha yksek karbon miktarlarna sahip olduklarndan slah edilebilen ve
sertletirilebilen korozyona dayankl eliklerdir.
Kullanm alanlar:
X 40 Cr 13, malzeme numaras 4034 olan elik, suni reine pres kalplar, her eit
baklar ve hadde merdanelerine ait yataklarn yapmnda kullanlan eliklerdir.
Blge 3:
Yksek anma ve kesme (makaslama) mukavemetine sahip olan sertletirme ile
kendini ok az eken eliklerdir. yap ledeburittir.
Kullanm alanlar:
X 120 Cr 12, malzeme numaras 2080 olan elik, hareketli kesme ve delme aletlerinde
kullanlan souk ilem eliklerdir.
 4 www.koumakina2001.8m.com

Blge 4:
Dk krom miktarl sementasyon ve slah elikleridir. Normalizasyon ilemine tabi
tutulmu durumdaki i yap ferritik-perlitiktir. Cr burada daha kaln kesitlerde slah ilemini
malzemenin btnnde gerekletirir.
Kullanm alanlar:
41 Cr 4 malzeme numaras 7035 olan elik, DIN 17200 e gre slah eliidir.
Blge 5:
Perlit st yapda olan dk alaml takm elikleridir. Sertletirme sonras krom
karbrler martenzitik ana ktle ierisine yerleerek elie iyi bir anma mukavemeti ve
yeterli derecede anma mukavemeti kazandrrlar.
Kullanm alanlar:
100 Cr 6, malzeme numaras 3505 olan elik, l aletleri, spiral matkaplar (deliciler),
raybalar ve hadde yataklarnn yapmnda kullanlr.
Karbrler
Krom gibi ferrit oluturan elementler (krom) ayn zamanda karbr yapcdrlar. Karbr
yapclarn ounluu da demire bal olarak ferrit oluturucu zelliktedirler. Karbr
oluturan elementlerin karbona olan afiniteleri srayla aadaki gibidir (soldan saa artar).
Cr, W, Mo, V, Ti, Nb, Ta, Zr
Bu elementler takm elikleri iin ok nemlidir nk sert karbrler oluturup tala
kaldrmaya ve anmaya kar direnleri ykselir.
Nitrr oluturucular
Tm karbon oluturucular ayn zamanda nitrr yapc elementlerdir. Azot, eliin
yzeyine nitrrleme yoluyla sokulabilir. Farkl alam elementlerinin sert nitrrler oluturarak
veya kelme sertlemesi yoluyla eliin sertliini arttrma eilimleri incelendiinde; Cr, Ti,
Mo, Al ve V gibi nitrr oluturucu elementlerin sertlikte arta neden olduu gzlenmitir.
Buna karlk Ni gibi nitrr oluturamayan elementlerin sertlikte nemli bir arta neden
olmad grlmtr.
Birden fazla elementin elie etkisi
Alaml eliklerin byk bir ksm sadece bir tek alam elementi deil, iki veya daha
fazlasn ierirler. Burada karbon alam elementi olarak saylmaz. Si ve Mn da her elikte
bulunduu iin miktarlar % 0.5 Si ve % 0.8 Mn geerse alam elementi saylrlar.
Birden fazla elementin i yapya etkisi zannedildii kadar kolay aklanamaz. Buna
rnek olarak krom-nikel alamlarn inceleyelim.
Krom ve nikelin etkileri birbirinin tersidir. yle ki:
 5 www.koumakina2001.8m.com

Krom (Cr): Karbr oluturur. Ostenit blgesini kapal duruma getirir ve ferritik
elikleri oluturur.
Nikel (Ni): Kat eriyik oluturur. Ostenit alann geniletir ve ostenitik elikleri
oluturur.
Her iki elementin elikte bulunmas zannedildii gibi etkileri ortadan kaldrmaz.
Aksine krom nikelin etkisini kuvvetlendirir.
rnek:
X 12 Cr Ni 18 8, malzeme numaras 4300 olan elik 1912 ylnda Krupp tarafndan
patent brosuna bildirilmitir ve bugn birok firma tarafndan eitli ticari isimler altnda
retilmektedir. (V2A, Nrosta, Remanit ve Novonax gibi.)

ALAIM ELEMENTLERNN GENEL ETKLER

Ferritin sertliine etkileri

Ferrit iinde kat eriyik oluturan tm alam elementleri ferritin sertliine etki ederler.
eliklerde en ok bulunan alam elementlerinden Si ve Mn ferritin sertliine en fazla etkide
bulunan iki elementtir. Cr ise en az etkiyi gsterir. Bu nedenle Cr souk ilem grecek
eliklerde kullanlan en uygun alam elementidir.
Tane bymesine etkileri
Tane bymesini snrlandrlmasnda en nemli element vanadyumdur. Vanadyumun
elik iinde ok dk oranlarda (%0.1) kullanm bile sertletirme ilemi srasnda tane
bymesini durdurmak iin yeterlidir. Bunun nedeni vanadyumun sertletirme scaklklarnda
homojen dalm karbrler ve nitrrler eklinde bulunmasdr. Bu tr karbrleri veya
nitrrleri kat eriyik iine alabilmek iin yksek scakla karmak gerekir. Bu nedenle
allagelmi sertleme scaklklarnda vanadyum bileikleri tane bymesi iin bir engel
tekil ederler. Eer scaklk normalinden daha yksek deere kartlrsa vanadyum bileikleri
zndrlebilir. Ancak bu durumda eliin tane boyutunun bymesi sz konusu olabilir.
Byle bir zellikte eliin mekanik zelliklerinde (darbe mukavemeti bata) dme grlr.
Ti ve Nb da vanadyuma benzer etkiler gsteren iki elementtir. Yksek hz eliklerinde ve
dier alaml takm eliklerinde W, Mo ift karbrleri de VC ve VN ve benzer ekilde tane
bymesini engeller.
Yzey sertletirmede kullanlan ince taneli eliklerin imalinde istenilen etki
(sertletirme) ergimi metale Al ilavesi ile salanr. Bunun iin uygulanan pratik yntem,
nce oksijen miktarn belli bir seviyeye indirmek ve sonra elie azot miktarna bal olarak
 6 www.koumakina2001.8m.com

Al ilave etmektir. elik souk iken Al-N partikllerinin dalm salanr ve eliin normal
sertletirme scaklnda tane bymesi bu partikller tarafndan engellenir.
tektoid noktasna etkileri
Ostenit oluturucu elementler A1 scakln drc , ferrit oluturucu elementler ise
ykseltici etki gsterirler. rnein % 12 Cr ve % 0.4 C ieren tektoid bileiminde bir krom
elii iin tektoid karbon scaklndan daha yksek ostenitleme scakl gerekirken % 3 Ni
ieren elik 700C nin altnda ostenitik hale geer. Bu hususlarn A1 scakl civarnda
kullanlan elikler iin byk nemi vardr. tektoid nokta, % 0.8 C orannda ve 723C
scaklkta oluur. rnein % 5 Cr lu eliin tektoid noktas %0.5 C ieriindedir. Tm
alam elementleri bu noktann karbon konsantrasyonunu drr.
Martenzitin olutuu scakla (Ms) etkisi
Co dndaki tm alam elementleri Ms (martenzit dnmnn balad scaklk)
ve Mf (martenzit dnmnn bittii scaklk ) deerlerini drrler. % 0.5 den daha
yksek karbon ieren eliklerin byk bir ounluunun Mf i oda scaklnn altndadr. Bu
durum, eliklerin sertletirme sonras pratik olarak bir miktar dnmemi ostenit ierdikleri
anlamna gelir. Aada verilen bantda her bir alam elementinin % konsantrasyonunu
kullanarak Ms saptanabilir.
Bu bant tm alam elementlerinin ostenit ierisinde znmeleri sz konusu
olduunda geerlidir.
Ms=561-474C-33Mn-17Ni-17Cr-21Mo
Yksek ve orta alaml elikler iin Stuhlmann, Ms iin aadaki banty
nermektedir.
Ms (C)=550-350C-40Mn-20Cr-10Mo-17Ni-8W-35V-10Cu+15Co+30Al
Tm alam elementlerinin arasndan Ms e en fazla etki eden karbondur.
zotermal dnm sresinde perlit ve beynit dnmne etkileri
Co dndaki btn alam elementleri ferrit ve sementit oluumunu geciktirirler. TTT
diyagramlarnda erileri sola doru kaydrrlar. Alam elementlerinin dnmlere etkilerini
formle edecek bir kural saptamak olduka zordur. Ancak baz elementlerin dierlerine
oranla beynitik dnmleri daha fazla etkiledikleri, dierlerinin de bu konuda ters
davrandklar kesin olarak tespit edilmitir.
Belli elementler belirli bir orandan fazla kullanldklarnda dnmleri kesin
olmamakla beraber arttrabilirler. Ancak bunlarn ilave miktarlar mevcut dier alam
elementleriyle snrlandrlr. Yzey sertletirme ilemi uygulanan elikler ve takm elikleri
iin perlit-beynit dnmnn balamas iin geen sre, karbon miktar %1 i atndan
 7 www.koumakina2001.8m.com

azalr. Takm elikleri ve yap eliklerinde Si konsantrasyonu %1.5 ve daha fazla olduunda
perlit dnm hzlanr.
Sade karbonlu elikler iin C miktarnda %0.30 dan %1 e kademeli bir art, ihmal
edilebilir bir etki salar. Fazla etkiler ancak alam elementlerinin kombinasyonuyla salanr.
Kaynak kabiliyetine etkisi
Bir eliin ergitme kaynana uygun olmas, byk lde ierdii karbon miktarna
baldr. Ayrca alam elementleri de mevcut ise kaynak dikiinin soumas srasnda
havann ve parann souk ksmlarnn etkisi ile sertleme yani kaynak blgesinde ksmen
martenzit oluur. Bundan dolay gevrekleen malzeme, souma srasnda oluan kendini
ekme sonucu atlar.
Bileimdeki alam elementlerinin ayn ekilde etki eden bir edeer karbon miktar
eklinde hesaplanr. Bu hesaplama iin deneysel yollarla bulunmu karbon edeeri
formllerinden yararlanlr. rnein:
Ce=C+MN/6+Cr/5+Ni/15+Mo/7 % de oran
Karbon edeeri bir nevi kabul edilen miktar olarak dnlebilir. Bu deere gre
elikler aadaki gibi snflandrlr:
Ce < % 0.45 ise yi kaynak edilir
Ce < % 0.6 ise artl kaynak edilir
Ce > % 0.6 ise Zor kaynak edilir
artl kaynak edilebilmenin anlam, malzemenin ancak n stma veya tamamlayc bir
sl ilem gibi belirli artlar altnda kaynak edilebilmesidir.
Zor kaynak edilebilir elikler ostenitik elektrodlar (Cr-Ni-Mn alaml elik) ile
kaynak edilebilir. Kaynak metali bu malzemeden meydana geleceinden sertlemez ve akma
snr dk olur. Souma srasnda oluan kendini ekmede ise kaynak metali bir miktar
plastik deimeye urayarak kendini brakr. Bylece kaynak blgesindeki gerilmeler tehlikeli
bir bykle erimez.
Krom ve silisyum elementleri kaynak ilemi srasnda yanarlar ve yksek scaklklarda
ergiyen oksitler olutururlar. Bu oksitler kaynak dikiinin kenarlarnn akarak birlemesini
nler. Ayn ekilde birlikte yanan Manganezin oluan oksidi dier oksitlerin ergime
noktalarn drr. Bylece Mn dier elementlerin olumsuz etkisini telafi eder.
Sertleme kabiliyetine etkisi
Alaml eliklerin sertleme derinlikleri, alamsz eliklerinkinden fazladr.
Alaml eliklere daha fazla su verilir.
 8 www.koumakina2001.8m.com

Sertliin derecesini (Rockwell birimi olarak) karbon miktar tayin eder ve bu deer
HRc=65.....66 dan daha yksek olamaz.
a) alam elementlerinin sertleme derinliine etkisi
Utan su verme erileri ile alam elementlerinin sertleme derinliine etkisi ok iyi
takip edilebilmektedir. Bu eriler Jominy deneyi olarak bilinen utan su verme deneyi ile
tespit edilir. rnek olarak % 0.6 C lu C 60 yksek sertlie sahip olmasna ramen sertleme
derinlii dktr. % 0.3 C, 5 2.5 Cr ve % 0.2 Mo ieren alaml eliin (30 Cr Mo V 9)
sertlii daha dk olmasna ramen sertlik utan uzaklatka dk miktarda azalr. Yani
sertleme derinlii daha fazladr. Bir dier elik tr; 42 Cr Mo 4 zellikleri bakmndan bu
iki eliin arasnda kalr. Ancak % 1 Cr ve % 0.2 Mo iermektedir. Bu sebepten dolay, daha
yksek alaml olan 30 Cr Mo V 9 a gre sertleme derinlii daha dktr. Fakat karbon
miktar daha yksek olduundan yzey sertlii daha yksektir.
b) Alam elementlerinin ostenit dnm hzna etkisi
Demir-karbon denge diyagram konusunda ostenitin PSK erisi (723C) altnda perlit
haline dnt sylenmiti. Dnm scakl ve hz ile ilgili daha kesin deerlerin
verilmesi, demir karbon diyagramnda mmkn deildir, nk bu denge diyagram dier
btn diyagramlar gibi ok yava souma iin geerlidir.
Ostenitin hzl souma srasndaki dnm, zaman scaklk dnm diyagramndan
(TTT diyagramndan ) takip edilebilir. retilen eliklerin byk bir ksmnn TTT
diyagramlar vardr. Bu tip diyagramlarn izilmesi iin ok geni kapsaml seri halde
deneyler yaplmaldr.
TTT diyagramlarndan ostenitin ne kadar zaman ierisinde ve hangi scaklkta dier
yap ekline dnmeye balad ve bu dnmn ne zaman tamamland grlebilir.
Ostenitin dnt dier i yaplar; ferrit, perlit, ara kademe i yaps ve martenzittir.
Ayrca diyagramlar eliin bileen miktarn yzde oran olarak ve oluan i yapnn oda
scaklndaki sertliini vermektedirler.
Alam elementlerinin eliin zelliklerine genel faydal etkileri
Karbon: Mukavemet ve sertleme kabiliyeti salar
Krom: Sertleme derinlii, sl mukavemet, korozyona dayankllk salar
Nikel: Sertleme derinlii, sneklik, sl genleme
Manganez: Sertleme derinlii, sneklik, sementit oluumu
Silisyum: Yksek scakla dayankllk,manyetik zellikler, grafit oluturma
Molibden: Isl mukavemet, temper gevreklii, korozyona dayankllk
Vanadyum: Isl mukavemet, temperlenmeye dayankllk
 9 www.koumakina2001.8m.com

Tungsten: Isl sertlik, temperlenmeye dayankllk, anma mukavemeti

Kobalt: Isl mukavemet, manyetik zellikler,anma mukavemeti
Alminyum: Kavlanmaya kar dayankllk