T.C.

ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER (TASAVVUF)
ANABLM DALI

MUHAMMED EMN ERBL'NN HAYATI, ESERLER

VE GRLER

Yksek Lisans Tezi

Mesut AKDOAN

Ankara- 2016
 T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER (TASAVVUF)
ANABLM DALI

MUHAMMED EMN ERBL'NN HAYATI, ESERLER

VE GRLER

Yksek Lisans Tezi

Mesut AKDOAN

Tez Danman
Prof. Dr. Ahmet Cahit HAKSEVER

Ankara- 2016
 NDEKLER

NDEKLER ........................................................................................................... I

KISALTMALAR........................................................................................................ V

NSZ ..................................................................................................................... VII

GR .......................................................................................................................... 1

A. YAADII DNEME GENEL BAKI ...................................................... 1

1. SYAS VE SOSYAL HAYAT .................................................................. 1

1.1.Erbil......................................................................................................... 1

1.2.Msr ........................................................................................................ 2

2. 19. YYIN SON EYRENDEN TBAREN MISIRDA LM,

KLTREL VE EDEB HAYAT .............................................................. 6

3. MISIRDA TASAVVUF HAYAT ............................................................ 8

B. MUHAMMED EMN ERBLNN MENSUP OLDUU TASAVVUF

EKOL ......................................................................................................... 11

1. NAKBENDLK .................................................................................... 11

2. HALDLK ............................................................................................. 20

3. MUHAMMED EMN ERBLNN MENSUB OLDUU TARKAT

SLSLES ................................................................................................ 23

BRNC BLM

MUHAMMED EMN ERBLNN HAYATI, AHSYET ve ESERLER

1. HAYATI ........................................................................................................ 26

1.1. Doumu, ocukluu ve Genlii ............................................................ 26

1.2.Tasavvuf Hayat ...................................................................................... 27

1.3.Hac Yolculuu ve Hicaz Yllar ............................................................... 30

I
 1.4.Msra ntikali ve Msr Yllar................................................................ 32

1.5.rad Yllar .............................................................................................. 35

1.6.Vefat ........................................................................................................ 39

1.7.Baz Kerametleri ...................................................................................... 41

2. AHSYET .................................................................................................. 45

3. ESERLER .................................................................................................... 47

3.1.el-cabetur- Rabbaniyye .......................................................................... 48

3.2.Hidayetu'l Hayriyye Fi Tarikat- Nakibendiyye ..................................... 49

3.3.Sadetul- Mubtedn f lmid- Dn .......................................................... 50

3.4.Divan-u Nasihati'l- Beriyye f Hudebi'l- Minberiyye............................... 51

3.5.Tenvrul Kulb f Mumeleti Allmil- Guyb ...................................... 52

3.6.Mridul- Avam li Ahkams- Syam (Ala Mezahib-i Erbaa) ............... 55

3.7.Kitabu Davus- Sirac F Fadli Receb Ve Kssatil- Mirac..................... 62

3.8.Kitabu radul- Muhta Li Hukukil Ezvac ............................................ 66

3.9.Fethul- Mesalik F zahil- Menasik (Ala Mezhib-i Erbaa) ................. 67

3.10. Hidayetut- Talibn Li Ahkamid- Dn (Ala Mezhebi mam Malik) .... 76

3.11. Hulasatu't- Tesanif f't- Tasavvuf (li Hucceti'l- slam Muhammed b.

Muhammed el- Gazal) ........................................................................... 78

3.12. Kitab-u Mevahibus- Sermediyye F Menkb Nakbendiyye .......... 78

4. HALFELER ............................................................................................... 84

4.1.Necmeddin el-Krd ................................................................................. 84

4.2.Selme el- Azm ..................................................................................... 86

4.3.Muhammed Yusuf es- Sak ..................................................................... 88

II
 KNC BLM

MUHAMMED EMN ERBL'NN TASAVVUF ANLAYII

A. TASAVVUF VE TARKAT ........................................................................ 90

B. TARKATTA MANEV ETME DAR KAVRAMLAR .................... 97

1. TEVBE ...................................................................................................... 97

2. ZKR....................................................................................................... 102

2.1. Kalb veya Gizli Zikir ....................................................................... 104

2.2. Gizli Zikrin Adab ve Erkn ............................................................ 108

2.3. Cehr Zikir Yntemi Olarak Hatme- Hacegn ................................ 109

2.3.1. Hatme-i Hcegn Adab ve Erkn ........................................ 110

3. HALVET ................................................................................................. 112

4. NEFS VE MERTEBELER..................................................................... 113

4.1. Nefsin Mertebeleri ............................................................................ 118

C. MRD- MRD LKSNE DAR KAVRAMLAR ....................... 120

1. MRD- MRD (EYH) ADABI ..................................................... 120

2. MRD- NEFS LKS ...................................................................... 125

3. MRD- HVAN LKS..................................................................... 127

D. BAZI TASAVVUF KAVRAMLARA GETRD YORUMLAR ..... 129

1. VEL VE VELYET ............................................................................ 129

2. TEZKYE ve TAHALL ........................................................................ 133

3. TEVEKKL .......................................................................................... 136

4. MUHABBET ve EVK ..................................................................... 139

5. VECD ..................................................................................................... 142

6. SOHBET ................................................................................................ 145

III
 7. MURKABE ........................................................................................ 146

SONU .................................................................................................................... 149

KAYNAKA .......................................................................................................... 157

ZET....................................................................................................................... 163

ABSTRACT ............................................................................................................ 164

IV
 KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen makale

a.g.r. : Ad geen rapor

a.s. : Aleyhis- Selam

a.y. : Ayn yer

b. : Bin

Bkz. : Baknz

Bs. : Bask

bsy. : Basm yeri yok

c. : Cilt

c.c. : Celle cellh

ev. : eviren

Der. : Dergisi

DA : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

h. : Hicri

Haz. : Hazrlayan

Hz. : Hazreti

Kr. : Karlatrnz

M. : Milad

V
Mad. : Maddesi

Nr. : Numara

Nr. : Nereden

l. :lm

r.a. : Radyallahu anh

r.a.h : Rahmetullahi Aleyhi

S :Say

s. : Sayfa

s.s. : Sayfalar aras

s.a.s. : Sallallhu aleyhi ve sellem

Tahk. : Tahkik eden

Terc. : Tercme eden

Trs. : Tarihsiz

v. : Vefat

vr. : Varak

vs. : Vesair

vb. : Ve benzeri

vd. : Ve dierleri

Yay. : Yaynlar/Yaynevi

VI
 NSZ

Rahman ve Rahim olan Allahn adyla.

Her trl noksanlktan mnezzeh olan, kullarna srat- mstakmi gstermek

iin Kuran- Kerimi, Reslleri ve Kuran yolundan gidip Hz. Peygambere (s.a.s.)

tabi ve varis olan rabban evliya ile asfiyay gnderen Allaha hamd-u senalar olsun.

Btn bir kinat, Kitabullah ve usve-i hasene ile terbiye eden, btn

beeriyete rnek ahsiyet, mevcudatn vcud sebebi, evliya ve asfiyann mridi olan

Fahr-i Kint Efendimize, Onun l, ashb ve etbna nihayetsiz salt- selmlar

olsun.

lah dinlerin ruhu, slamn batn boyutu, kayna Kuran ve snnet olan

tasavvuf, insana gerek anlamda halifetullah zelliini veren bir ilimdir. slamn

ruhn boyutu olan tasavvuf, saadet devrinden beri var olan bir ilimdir. Bu ilim Hz.

Peygamberin (s.a.s.) ruh ve manevi hayatndan bizlere miras kalmtr. Bu yolun

manevi miraslar olan Rabban limler her ada var olagelmitir.

slam dnyasnda ortaya kan pek ok lim, tasavvuf yolunun yolcusu

olmutur. Tasavvuf deryasndan inciler karan bn Arab, Mevlana Celleddn

Rum, Yunus Emre gibi nice mbarek zatlarn sesleri alar am, insanlara asrlar

gemesine ramen k olmulardr. te, bu gnl yolunun yolcularndan biri de,

almamza konu olarak setiimiz evliynn byklerinden olan Muhammed Emin

el-Krd el-Erbildir.

Muhammed Emin Erbil, XIX. yzyln ikinci yars ve 20. yzyln ilk

eyreinde, Osmanl devletinin son dnemlerinde Erbil, Hicaz ve Msr blgelerinde

VII
yaam, Nakbend tarikatnn o dnemin nde gelen simalarndan biri olup byk

bir lim ve mutasavvftr. Msrda Nakbendliin yeniden dirilii ve yaylmas bu

zat vesilesiyle olmutur. Sfliinin yannda ayn zamanda zahir ilimlerde de byk

bir lim olan Muhammed Emin Erbil hadis, fkh, tefsir, kraat, tasavvuf ilimlerinde

birok eser yazmtr. Dnemin zor artlarna ramen bu zat, Msrda irad

faaliyetlerine devam etmi, Nakbendliin Msrda yaylmasn salamtr.

Muhammed Emin Erbil, tasavvuf tarihinde nemli tarikatlardan biri olan

Nakbendiyyenin, o dnemin, byk eyhlerinden biri olmas, elimizde tasavvufa

dair yazd birok eser ve risalenin bulunmas, yazd fkh ve tasavvuf kitaplarnn

zellikle doudaki medreselerde ders kitab olarak okutulmas, zellikle hakknda hi

alma yaplmam olmas onun hayatn, eserlerini ve tasavvuf grlerini ortaya

karma zaruretini ortaya koymaktadr. Byle bir ahsiyeti tasavvuf literatrne

kazandrmak nemli ve gerekli bir sorumluluktur.

Muhammed Emin Erbil gibi bir ahsiyeti ilim dnyasna kazandrmak, onun

tasavvuf alanndaki grlerini ve tasavvuf yaantsn dier ulema gibi tasavvuf

dnyasna tantmak temel amacmzdr. Zira bu gibi zatlarn fikirleri eskiden olduu

gibi gnmzde de insanlarn ve zellikle ilim ehlinin yolunu aydnlatmaya devam

etmektedir.

almamz; giri, iki blm ve sonu ksmlarndan olumaktadr. Giri

blmnde, mellifimizin yaad dnemin siys, sosyal, ilm, edeb ve tasavvuf

hayat irdelenmi olup Muhammed Emin Erbilnin mensup olduu tasavvuf ekol

olan Nakbend tarikat ve bu tarikatn Halidlik kolunun tarihesi verilmitir.

Birinci blm, drt ana balktan olumaktadr. Birinci balk, Muhammed

Emin Erbilnin doumundan vefatna kadar hayat, Hicaz ve Msr yllar, irad

VIII
faaliyetleri, baz kerametleri gibi konular kapsamaktadr. kinci balkta, onun ilm

ve tasavvuf ahsiyeti incelenmitir. nc balkta Erbilnin eserleri ve ona

atfedilen eserler ele alnm, tasavvufa dair olmayan eserlerin tantm yaplmtr.

Drdnc balkta ise kaynaklarda geen ve kendisinden etkilenen renci ve

halifelerinden bahsedilmitir.

kinci blmde Muhammed Emin Erbilnin tasavvuf grleri, zellikle

Tenvirul- kulb f mumeleti allmil- guyb, el-Hidayetul- hayriyye f

tarikatin- nakbendiyye, el-cabetur- Rabbniyye, Saadetul- mubtednadl

eserleri ve dier kitaplarnda arada verdii tasavvuf bilgiler nda kategorize

edilerek sunulmaya allmtr.

almann bandan itibren madd-mnev hibir fedakrl esirgemeyen,

bana her konuda rehberlik yapan muhterem hocam Prof. Dr. Ahmet Cahit Haksever

ve Ankara lahiyat Fakltesi Tasavvuf Anabilim dalnda grev yapan btn

hocalarma hrmet ve kranlarm sunarm.

Allaha hamd ve sen olsun. Tevfik ve hidyet yalnz Ondandr.

IX
 GR

A. YAADII DNEME GENEL BAKI

Muhammed Emin Erbilnin hayat Erbil, Hicaz ve Msr olmak zere

farkl yerde gemitir. Bu sebeple almamzda onun yaad dnem ve hayatnn

getii yerlerle ilgili genel itibariyle deinmek istiyoruz.

1. SYAS VE SOSYAL HAYAT

1.1. Erbil

Kuzey Irak'ta bir ehir olan Erbil, Zaros dalarnn bat eteklerinde Byk

ve Kk Zap nehirlerinin arasnda, Musul- Badat yolu ile Anadolu ve ran'dan

gelen balca kervan yollarnn birletii askeri ve ticari adan nemli bir noktada

yer alr. Erbil'in, Hz. merin blgeye tayin ettii ilk vali yaz b. Ganm veya onun

vefatndan sonra 20 (641) ylnda Musul valiliine getirilen Utbe b. Ferkad es-Slemi

tarafndan 18 (639) veya 20 (641) ylnda fethedildii tahmin edilmektedir. slami

kaynaklarda Erbil adna ilk defa. Emevi hkimiyetini sona erdiren ve Abbasi

dnemini balatan Byk Zap Suyu Sava (16 Ocak 750) mnasebetiyle

rastlanmaktadr. Erbil, Kanun Sultan Sleyman'n lrakeyn Seferi srasnda (1535)

Badat'la birlikte Osmanl topraklarna katlmtr.1

Cuinet'ye gre 1892'de 330 ky bulunan ve kyleriyle birlikte nfusu

12.000 olan Erbil'in 1898'de kaza merkezinde 1600 hane vard ve nfusu 6000 idi.

1920 ylnda Irak'n on drt vilayetinden biri olan Erbil, Kuzey Irak Blgesi'nin

baehri ve 333.903 (1985) kiilik nfusuyla Irak Cumhuriyeti'nin Badat, Basra,

Musul ve Kerkk'ten sonra beinci byk yerleim merkezidir. Baz kltrel ve idari

1 Sami es- Sakkar, Erbil, DA, stanbul, 1995, c. XI, s. 272-273.

messeselerin yer ald ehirde bir de Selahaddin-i Eyybi'nin adn tayan

niversite bulunmaktadr.2

1.2. Msr

Muhammed Emin Erbilnin yaad bir dier yer Msrdr.Msr 6 bin yllk

tarihi bir gemie sahip olmas dolaysyla bnyesinde ok zengin bir demografik

yapy barndrmaktadr. Afrika ve Ortadou corafyasnda ekonomisinin bykl

ile de dikkat eken Msrn siyas yaps sosyalizm, otoriter rejim, liberalizm ve

muhafazakr dnceleri barndran renkli bir mozaik sergilemektedir. Afrika ve

Asya arasndaki kara balantsnda; Avrupa, Hindistan ve Uzak Dou arasndaki

deniz ulamnda gei merkezi olan Msr, tarih boyunca birok istilalara sahne

olmutur. Stratejik konumu onu, Afrika Birlii, Arap milliyetilii ve slm

dnyasnda nemli bir konuma getirmiti. Halk yaay tarz bakmndan gruplara

ayrlmtr. Msr'da nfusun ounluunu tekil eden genellikle ehirlerde yaayan

fellahlar (kyller) ile okumu ve tccar snf arasnda dilde olduu gibi hayat

tarznda da farkllklar gze arpar. Ayrca bugn aznlkta kalan arazi sahipleriyle

vahalarda yaayan Bedeviler gemiteki siyas glerini kaybetmi durumdadrlar.

bn Haldunun ulusal karakterin kayna olarak tanmlad toplumsal yaam biimi

olan bedevilik, retim biimi, beslenme tarz ve iklim Msrl kimliinin olumasnda

tam bir uyum ierisindedir.3

Afrika ktasnn en byk ehri olan Kahire, Arap leminin kltr

merkezidir. Bu ehirde eski ve tarihi eserler bol olup, modern bir turizm merkezidir.

Dnyann 7 harikasndan biri olan skenderiye Feneri'nin bulunduu skenderiye,

2 es- Sakkar, a.g.m.,1995, s. 273.

3 Seyfi Say, bn Haldunun Dnce Sistemi, lk Harf Yay., stanbul, 2011, s.447.

2
Abu-Simbel tapnaklarnnbulunduu Assuan4, dnyann en byk sfenksininve

piramidinin bulunduu Gize dier nemli byk ehirleridir.5

Msrdaki mevcut siyas yaplanmann olumasndaki tarihi srece gz

atacak olursak Osmanl ve Avrupa modellerinin izlerini grrz. Napolyonun

1798da Msra asker karma yapmaszerine Osmanl 1805te Mehmet Ali

Paay vali olarak tayin etmiti. Bu dnemde oluturulan ilk danma meclisi

sayesinde parlamenter sisteme adm atlmtr. Yaplan birok dzenlemenin en

dikkat ekeni ise kadnlara i hayatnda alma izninin verilmesiydi. Hidiv smail

dneminde politika ve eitim alandaki reformlar yaplarak sosyal hayata dair nemli

admlar atlmtr. Yaplan reformlarn getirdii mali yk sebebiyle Avrupa

lkelerinden alnan borlar lkeyi ileriki yllarda skntya sokmutur. Bu krizi

bahane eden Bat kendi deerlerinin halk zerinde uygulanmas karlnda

yardmlar yaparak askeri ve ekonomik hegemonya oluturmaya almtr.6

Msr, ekonomik sorunlara ramen modernizasyon almalarna hz vermi

ama kendini iinden klamaz bir bor batanda bulmutur. Svey Kanalnn

almas sonrasnda 1876da kurulan ok uluslu irketler aracl ile ngiliz ve

Franszlar, Msr maliyesini ynetmeye balamtr. Oluturulan bor komisyonunun

almalarn takip etmek zere iki lke hkmette kendi bakanlarnn da yeralmasn

4 Jennefir Losco, Msr yz, (Trc: Levent Trer), Tudem, zmir, 2008, s.58

5 Jennefir Losco, a.g.e., s.45

6 Cokun ok, Siyasal Tarih, Ankara nv. Hukuk Fak. Yay., Ankara, 1975, s.55

3
salamtr. Tm bu uygulamalardan Msr halk rahatsz olmu, artan vergiler

yznden ciddi yoksullama sorunu ile kar karya kalmtr.7

Milliyeti sylemlerin artmas zerine el-Ezherde eitim alm asker

kkenli Arabi Paa muhalefetin sesi olmaya balam ve toplumun her kesiminden

destek almtr. Gl destein karsnda duramayan Hidiv smail yetkilerini olu

Hidiv Teyfike devrederken Arabi Paa, genelkurmay bakanlna getirilmi ve bu

atama ngilizlerin ve Franszlarn tepkisine neden olmutur. Arabi Paa yeni bir

anayasa hazrlanmasna n ayak olmu, Msr halknn iktidarla olan ilikilerine farkl

bir dzen getirmitir. 1879 sonras dnemde Msr i ve d politikasna bamsz bir

yn verme abalar ngiliz askeri tehditleriyle kar karya kalnmasna yol amtr.

Osmanl Msrda dzeni salama adna bir dizi kanun karsa da ngiliz kkrtmas

ile halkn protestolar balamtr. Polisin g kullanmas sonucu kan olaylar

ngiliz gazeteleri Msrda gvenliin salanamad eklinde yazmlard.8

ngilterenin Osmanldan Arabi Paay etkisizletirecek bir askeri harektta

bulunma talebi Abdulhamid tarafndan iddetle reddedilmesine ramen ngiliz

igaline engel olunamamtr. gal karsnda baarl olamayan Arabi Paa yenilgiye

uram ve 1950lere kadar devam edecek olan ngiliz smrgesi balamtr.9

te yandan ngilizler ve Msrllar 19 Ocak 1899'da Sudan'da ynetimin

erevesini oluturan bir antlama imzaladlar. Buna gre Msr ve ngiliz bayraklar

7 Veysel Ayhan ve Algan Nazl Ayhan, Uluslararas Ortadou Bar Aratrmalar Merkezi

(IMPR), Msr Devrimi ve Mbarek: Bir Diktatrn Sonu, IMPR RAPOR No: 6, 2011,

http://www.impr.org.tr, s.4
8 Muhammed Ferid, Msr Msrllarndr,(Trc: Ali Benli ve Macit Karagzolu),Klasik Yay.,

stanbul, 2007, s.13

9
Veysel Ayhan ve Algan Nazl Ayhan, a.g.r., s.5

4
yan yana dalgalanacak, sivil ve askeri idare hidiv tarafndan ngilizlerin tavsiyesiyle

tayin edilen bir genel valiye verilecekti. Bylece Sudan'n kontrol de fiilen

ngilizler'in eline gemitir. Babli, hkimiyet haklar ihlal edildii iin bu

antlamaya iddetle kar kt. Ayrca hidivin byle bir antlama yapma yetkisi

olmadndan Msr- ngiliz Antlamas milletleraras hukuka da aykryd. Sudan

meselesi Sudan'n 1956'da bamszln ilanna kadar devam etti. Bu dnemde

Msr'da ngiliz kontrolnde meclis almalar dzenlenerek bir dizi hukuk ve idari

deiiklik yaplmakla birlikte 1. Dnya Sava' nn balamasyla harp hukuku

yrrle girdi. Sava Austos 1914'te baladnda II. Abbas Hilmi stanbul'da,

Lord Kitchener de ngilterede bulunuyordu.10

Ekim 1914'te ngiltere, Fransa ve Rusya'nn Osmanl Devleti ile savaa

girmesi zerine ngiltere, 18 Aralk 1914'te tek tarafl olarak Osmanl hkmranlk

haklarn kaldrp Msr' himayesine ald. Hidiv II. Abbas Hilmi'yi de dmanla i

birlii yapt gerekesiyle 19 Aralk'ta grevden alarak yerine amcas Hseyin

Kamil'i Msr sultan olarak ilan etti. Bunlarn yannda Franszlar da Msr'a asker

karnca Osmanl Devleti, Mays 1915'te Svey Kanal'n sava alan iine aldn

ilgili devletlere bildirdi ve Drdnc Ordu komutan Cemal Paa kumandasndaki

kuvvetler baarszlkla sonulanan iki kanal geme operasyonu dzenledi. 1914-

1918 yllar arasnda sava hukukunun geerli olduu Msr'da basn sansr altnda

tutulurken halk ekonomik adan zor durumda kald. Bununla birlikte igalci glere

kar kan hareketler halk tarafndan byk destek gryordu. Hseyin Kamil'in

1917'de vefatndan sonra yerine -tek olu olan Kemaleddin veliahtl reddettii iin-

Hidiv smail'in oullarndan Ahmed Fuad getirildi. I. Dnya Sava'nn sonunda

10 Hilal Grgn, Msr,DA, stanbul, 1995, c. XXIX, s.569-571.

5
Msr da bamszlk ynnde admlar att. 11gale ramen 19 Nisan 1923te

hazrlanan yeni anayasada gler ayrm gzetilmi ve parlamenter sistem hayata

geirilmitir.12

2. 19. YYIN SON EYRENDEN TBAREN MISIRDA LM,

KLTREL VE EDEB HAYAT

XIX. yzyldan itibaren Msrda dnce, byk lde siyas ve itima

hadiselerin etkisi altnda ekillenmeye balam, o gne kadar siyaset, sanat,

edebiyat, hukuk gibi birok alan kontrol altnda bulunduran ulem Batl fikirlerin

yaygn hale gelmesiyle eitli sahalardan geri ekilmek zorunda kalmtr. Kavalal

Mehmed Ali Paann balatt modernleme faaliyetleri, brokraside din eitim

alanlardan ziyade onun at Bat tarz eitim kurumlarndan mezun olanlara i

imkn salyordu. Ayrca iltizam sisteminin lavedilmesi, din kurumlar ayakta

tutan vakflara el konulmas ve meden hukuk dnda kalan btn alanlarn Bat

hukukuna gre dzenlenmesi din dncenin pratikte etkisini yitirmesine sebep

olmutur. Din dncenin ve dindarln nemli unsurlar arasnda yer alan sf

tarikatlar modernlemenin paralelinde yrtlen merkezletirmeye bal olarak tek

elden ynetilmeye allrken Ezher gibi eitim kurumlarnn genel ihtiya

dorultusunda yeniden dzenlenmesine gidilmitir. Bu ekilde gelien modern

dnce zerinde, yerli Kptlerle XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Msra

g eden hristiyan Araplarlarn da etkisi vardr.13

11 Grgn, a.g.m., 1995, s. 571-572.

12 Veysel Ayhan ve Algan Nazl Ayhan, a.g.r., s.5

13 Grgn, a.g.m., 1995, s. 577-578.

6
 XX. yzyln balarnda siyas partilerin kurulmas ve pek ok aydnn bunlar

etrafnda toplanmas Msr fikir hayat asndan nemlidir. Mustafa Kmil Paa,

daha nce ortaya kan el-Hizbl-vatan hareketini 1907de ayn isim altnda

partiletirdi ve lkenin ngiliz igalinden kurtulmas iin faaliyetlerine devam etti.

Gerek Kmil Paa gerekse onun 1908de vefatndan sonra yerine geen Muhammed

Ferd Bey ve hareketin yayn organ el-Livnn editr Abdlazz v, kaleme

aldklar kitap ve yazlarnda ittihd- slm fikri erevesinde kalarak Osmanllara

bal bir Msr vatanseverliini savundular.14

stdl-cl lakapl Ahmed Lutf es-Seyyid liderliinde kurulan Hizbl-

mme ve yayn organ el-Cerde etrafnda toplanan aydnlar ise Avrupa medeniyetine

ve bunun deerlerine, zellikle de hmanizme vurgu yapmaktaydlar. Bu dnemde

ortaya kan siyas grlerin ortak noktas, ngilizlerin Msr terketmesi ve

Osmanl hilfetinin mslmanlarn birliini salamakta nemli bir kurum olduu

hususudur. Msrdaki Osmanllk vurgusu, bilhassa talyanlarn 1911de Trablusa

kmalar ve Balkan savalar srasnda had safhaya ulamtr.15

1920li yllarda el-Cerde grubundan Muhammed Hseyin Heykel ve Th

Hseyin gibi aydnlar firavunlar dnemi kltrn vurgulayan almalar ierisine

girdiler. te yandan yine Batl fikirlerin etkisiyle Marksist-sosyalist dnce ortaya

kt ve daha sonra Arapl da iinde barndran bir sosyalizm anlayna dnt.

Kpt yazarlardan Selme Ms gibi baz sosyalist aydnlar ise toplumun laikleerek

14 Grgn, a.g.m., 1995, s. 577.

15 Grgn, a.g.m., 1995, s. 577- 578.

7
Batllamas ve Avrupa-Akdeniz kltr dairesi iine girmesi gerektiini

savunuyorlard.16

1920li yllarn ortalarnda Trkiyeden giderek Msra yerleen baz limler

zellikle din ilimler alannda etkili oldu. Bunlar arasnda son Osmanl eyhlislm

Mustafa Sabri Efendi, Mehmed kif Ersoy, M. Zhid Kevser ve Mehmed hsan

Efendi gibi ahsiyetler yer almaktadr. Mustafa Sabri Efendi, kelm konularnda

slahat-modernist ynelileri ciddi bir tenkide tbi tutarken Zhid Kevser fkh ve

hadis retiminin yannda nemli neir faaliyetlerinde bulunmutur. 1930lu ve

1940l yllarda gelien hadiselere de bal olarak liberal laik aydnlardan bazlarnn

slma ilgilerinin artt grlr.17

3. MISIRDA TASAVVUF HAYAT

Muhammed Emin Erbilnin hayatnn nemli bir ksmn geirdii ve

Nakbendilii nerettii yer olan Msrda tasavvuf hayat deerlendirmek konumuz

asndan faydal olacaktr.

Tasavvuf Msra girdii h. III. (m. IX.) yzyldan gnmze kadar din

hayat zerinde etkili olmutur. Znnn el-Msrnin burada tasavvufun ilk

tohumlarn atan kii olduu kabul edilir. Daha sonra Msrda tasavvuf srekli

yaylma eilimi gstermitir ve ortaya kan tarikatlarn kesin says

bilinmemektedir. h. VII. (m. XIII.) yzylda ok sayda mutasavvfn buraya

gelmesinden sonra tarikatlarn da hzla yayld grlr. eyh Ebl-Feth el-Vst

skenderiyede Rifiyye, Ahmed el-Bedev Tantada Bedeviyye (Ahmediyye),

brhim ed-Desk Deskta Burhniyye ve Ebl-Hasan e-zel skenderiyede

16 Grgn, a.g.m., 1995, s. 577-579.

17 Grgn, a.g.m., 1995, s. 579.

8
zeliyye tarikatn yaymtr. Memlk ve Osmanl hkimiyeti altndaki Msrda

tasavvuf hayat, yukarda ismi geenlerin byk ounluunu temsil ettii eitli

tarikatlarn bnyesinde gelimitir.18

XVI. yzyldan itibaren Kahirede tasavvuf hayat zerinde Bekir es-Sddk

ve es-Sedtl-Vefiyye adl iki zengin ailenin etkili olduu grlr. Her iki aile

aslnda zel ise de Bekrler XVIII. yzyln ilk yarsnda aml eyh Mustafa el-

Bekr tarafndan Halvetiyyeye baland. Bu ailelerde reis konumundaki kii ayn

zamanda tarikatn eyhive eyhs-seccde unvann tayordu.19

Yirminci yzyln milliyeti nderlerinden, on dokuzuncu asrn sonlarnda

Muhammed Abduhun rencilerinden biri olan Abdlaziz Cvi, 1892 ylnda

Msrda eyhul-meyh makmnda bulunan Muhammed Tevfik el-Bekrnin

ahsnda Msrdaki tarikatlara kar hcuma geti. Yetki alan dhilindeki

tarikatlarn reform ihtiyac ve haram olduu dnlen baz tasavvuf uygulamalarn

yasaklanmas iin kendisini ikna etme niyetiyle dikkatlerini el-Bekrye ynelten

dier reformist dnrler Abdullah en-Nedm ile Muhammed Red Rzdr. Bizzat

el-Bekrnin kendisi, mzik aletlerinin kullanm, zikir esnasnda (hadr) i

batrlmas (debbs), cam paralar ve ate (kor) yeme gibi tarikat yinlerinde mevcut

olan baz unsurlarn terk edilmesi gerektiini dnyordu. Kendisinin resm vazifesi

srasnda Msrda tarikatlarla ilgili ilk dzenlemeler, Hdiv idaresinin emri

dorultusunda 1895 ylnda yrrle kondu. Bunlar, 1903 ve 1910 senelerinde

deitirilip tashih edildi ve 1905te el-Lihatl-dhiliyye lit-turukis-sfyye olarak

bilinen bir dizi dzenlemeyle ikml edildi. Bu dzenlemeler, reformist tenkidlerin

18 Grgn, a.g.m., 1995, s. 582.

19 Grgn, a.g.m., 1995, s. 582.

9
odakland zikirle ilgili uygulamalar yasaklayan ok sayda paragraf ieriyordu ve

bunlar tarikatlarla ilgili bir reform ihtiyacn karlayan ve uzun sreden beri arzu

edilen tedbirler olarak takdim edilmekteydi.20

Msrda tasavvufun kar karya olduu byk tehlikelerden biri

Vehhablik hareketiydi. Ancak yirminci asrn ilk on yllarnda Vehhb hareketi

nemsiz ve organize olmam bir durumdayd ve tasavvuf iin ciddi bir tehlike arz

etmiyordu. brahim es-Semennd, Vehhb sempatizanl gerekesiyle Dekahliye

mftsnn Hdiv idaresi emriyle 1894 senesinde grevinden uzaklatrldn bize

haber vermektedir. O ayrca, Vehhb dvetilerinin Mansra ve Dimyattaki

faaliyetleri hakknda da malumt aktarmaktadr.21

el-Cemiyyet-eriyye lit-teavnil-miln bil-Kitbi ves-Snnetil-

Muhammediyye isimli kuruluun 1913 senesinde Mahmd Hattb es-Sbk

tarafndan kurulmasnn ardndan Vehhblik tasavvufun kar karya geldii en

nemli sorun halini ald. Kendi dneminde Msrda Vehhbliin en nl savuncusu

olmadan evvel es-Sbk, Halvetiyyenin Sviyye koluna mensup Ezher mezunu bir

eyhti. O veld bir mellifti ve bn Teymiyye ile bn Kayym el-Cevziyyenin

argmanlarn kullanmak ve tevhd hususunda onlarn tarafn tutmak sretiyle pek

ok eserinde tasavvufun teorik ve pratik ynlerine kimi zaman itidal snrn aan

eletiriler yneltti. es-Sbknin slah anlayna kar muhalefet yaygnlat.

Yazlaryla ona kar kanlar arasnda Msr mfts Muhammed Baht el-Mut,

Ezherde Mlik Fkh hocas olan Yusuf ed-Dicv, Hseyin Camii hatibi Muhammed

20
Frederick De Jong, XX. Yzyl Msrnda Tasavvuf Aleyhtarl (1900-1970) Bir n Aratrma,

(Trc. Salih ift),Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi , c. XX, Say: 1, 2011, s. 213-214.
21 Frederick De Jong, a.g.d., 2011, s. 217.

10
Ali el-Biblv, Ezherde hadis dersleri veren ve ayn zamanda Nakbend eyhi olan

Selme el-Azm22 gibi isimler vard. Selme el-Azm, es-Sbknin en hararetli

mnekkidi olan Mustafa Ebus-Seyf el-Hammmnin kaleme ald bir eserin n

szn yazmt.23

XX. yzyl boyunca birok reformist, tarikatlardaki baz inan ve

uygulamalar eletirerek onlarn slah konusunda almalarda bulundu. Tarikatlarn

slahnn gerekliliine inanan en nemli grup 1930lu ve 1940l yllarda Msrda

etkili rol oynayan hvn- Mslimndir. hvn- Mslimnin kurucusu Hasan el-

Benn gerek ve saf tasavvufu benimsiyor, Msrdaki tarikatlarda grlen eitli

uygulamalar ise hurafe ve bidat olduklar gerekesiyle eletiriyordu. Grubun

teorisyenlerinden Seyyid Kutub da mevcut tarikatlar iddetle tenkit edenler

arasndayd.24

B. MUHAMMED EMN ERBLNN MENSUP OLDUU

TASAVVUF EKOL

Muhammed Emin Erbilnin yaad dnem olan 19. asrn sonlaryla 20.

yzyln ilk yars hakknda verilen bu zet bilgiden sonra mensup olduu

Nakbendyye tarikat Halidlik kolunun izah almamz asndan yararl olacaktr.

1. NAKBENDLK

Aratrmaclar arasnda Nakbendliin ne zaman ortaya kt hususunda

farkl grlerbulunmaktadr. Genel kabule gre Nakbendiyye silsilesi Hz.

22 Selme el- Azam, almamza konu olan Muhammed Emin Erbilnin halifelerinden biri olup

Erbilden sonra postniini olmutur. Ayn zamanda o dnemde sz geen el- Ezherde mderrislik

yapan bir byk bir limdir. almamzn ilerleyen blmlerinde hayat ilenecektir.

23 Frederick De Jong, a.g.d., 2011, s.217-218.

24 Grgn, a.g.m., 1995, s. 583.

11
Ebubekir vastasyla Hz. Peygambere (s.a.s.) dayandrlr. Nakbendlik tarihi sre

ierisinde farkl isimlerle anlmtr. Bu sre ierisinde her adlandrmada, tasavvufi

ekol biraz daha gelitirilmi hem de yeni esaslar ortaya konmutur.25

Hz. Ebubekirden (r.a.) Beyazid-i Bistamiye (. 231/845) kadar olan dnem

Sddkilik, Beyazid-i Bistamiden Abdulhlk- Gucdevanye (.595/1199) kadar

olan dnem Tayfurilik, Abdulhlk- Gucduvanden Bahauddin Nakbende

(.791/1389) kadar olan dnem Haceganiyye dnemidir. Bu tarihi srete tarikata

adn veren Bahauddin Nakbendden Ahmed-i Faruki Sirhindiye (.1034/1624)

kadar olan dnem Nakbendiyye ismiyle anlmtr.26 Bahaeddin Nakbend kurucu

eyh kabul edilmekte olup tarikat, Bahaeddin Nakbendin halifeleriyle

messeselemi, gelimi ve eitli blgelere yaylmtr. 27 Sirhindiden Halid-i

Badadiye (.1242/1827) kadar olan dneme ise Muceddidiyye ad verilir. Halid-i

Badadi ile balayp gnmze kadar devam eden dnem ise Halidiyye adyla

anlmaktadr.28

Nakbendiyye, Bahaeddin Nakbend zamanndan itibaren artarak yaygnlk

gstermi, Trkistan, Anadolu ve Hindistana kadar uzanan izgide en yaygn tarikat

konumuna ykselmitir. Anadoluda Nakiliin gerek anlamda yaylmasn

25 Hasan Kamil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Nesriyat, stanbul, 2004, s. 22.
26 Halil brahim imsek, Osmanlda Mceddidlik XII / XVIII. yy, Suf Yaynlar, stanbul, 2004, s.

43- 50.
27 Bkz. Ahmet Cahid Haksever, Yakub-i erh Hayat Eserleri ve Tasavvuf Anlay , stanbul,

nsan yay., 2009, s. 29- 52.

28 Necdet Tosun, Bahaeddin Nakbend Hayat, Eserleri, Tarikat, nsan Yaynlar, stanbul, 2002,

s. 31.

12
salayan ilk eyh, Simavl Molla Abdullah lahi (.896/1491)dir.29Bu blgelerde

yaylmaya balayan Nakbendiyye tarikat, ah- Nakbendin halifeleri30

Muhammed Parsa (.822/1419) ve Alaaddin Attar (.802/1400) ile birlikte

Maveraunnehir blgesinde yaylmtr.31

Nakbendiyyenin kurumsallamas ve sistematik hale gelmesi Ahmet

Yesevi (. 562/1166) ile ayn eyhten feyz alan Abdulhlk Gcduvan ile olmutur.

Gcduvan tasavvufi eitimini Hace Yusuf-i Hemedaniden (.535/1140)

tamamlamtr. Ayrca Kelimt- Kudsiyye veya Kelimt- Nakbendiyye adyla

bilinen ve Nakbendiyyenin temelini oluturan on bir prensipten sekizini doktrin

halinde gelitirmitir.32

29 Tosun, a.g.e., ss. 270-271.

30 Bkz. Haksever, a.g.e., 2009, s. 43- 52.

31 Ylmaz, a.g.e., s.262.

32 Nakbendiyyenin onbir temel prensibinin ilk sekizini Abdulhlk- Gcduvn ortaya koymustur.

Bunlar: Halvet der encmen (Zhirde halkla, btnda Hakkla beraberlik), H der dem (Her nefeste

uyank olmak), Nazar ber kadem (Baklarn ayaklara ynelmesi), Sefer der vatan (kt ahlaktan iyi

ahlaka seyir, seyr-i sluk manalar tar), Yd kerd (Zikir), Bz get (Nefy ve ispat ile masivadan

uzaklasmak), Yd dat (Her an Hakkdan haberdar olmak), Nigah dt (Kalbe gelen havatr

uzaklatrp, murakabe etmek). Bu sekiz prensibe ek olarak Bahaeddin Nakbendin ekledii

prensip te unlardr: Vukf- zamn (Slikin her an halinden haberdar olmas, Cenb- Hakkn

huzurunda olduunu dnmesi), Vukf- aded (Mridin eyhi tarafndan verilen zikrin saysna

riayet etmesi), Vukf- kalb (Kalbin Haktan haberdar olmas, ve zikrin tam uuruna varmak)

Nakbendiyyenin tasavvufi dncesini bu on bir prensip, haf zikir, rabta ve Hatm-i Hcegn

belirler. Geni bilgi iin bkz. Muhammed Abdullah el-Hni, dab, (ev.:Ali Hsrevolu), stanbul,

Erkam Yay., 2009, ss.218-226; Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatler Tarihi, Dergah Yay., stanbul,

1999, s.295;imek, a.g.e., ss. 37-40.

13
 Nakbendiyye, Baheddin Nakbend'in halfelerinden Aleddin Attr, Zhid

Bedah ve Muhammed Pars tarafndan ok geni bir alana yayld. Yeseviyye

tarikatnn bulunduu blgelerde byk taraftar kazand. Bilhassa mam Rabbn

zamnnda (v. 1034) Hindistan ve havlisinde yaylma kaydetti. mam Rabbn'nin

olu Muhammed Masum da cidd bir tedris tezghndan geerek, babasnn mutedil

tasavvuf yolunu devam ettirdi. Olu eyh Seyfeddin, halfesi Seyyid Nr Mehmed

Bedvn ile tarikat, hem nakl, hem tasavvuf ve hem de msbet ilimleri tedris eden

bir medrese, btn halka ak bir messese hline geldi.33

Nakbend tarkati Ftih Sultan Mehmed zamnnda, Ubeydullah Ahrar'n

halfelerinden Molla lh vstasyla stanbul'a girdi. Gulam Ali Dehlev ve Eb Sad

Mceddid ile tarikat Hindistan ilerinde kuvvetlendi. XVIII. asrda Mevlna

Ziyeddin Badd ile tarikat, Osmanllarda hem geniledi, hem de istikrar kazand.

Osmanl pdihlar, bilhassa bu asrda Nakbendlii himye ettiler. Son Osmanl

Pdih Vahdeddinin Nak ve Hlid olduu rivyet edilir. mparatorluun orta

tabakas arasnda byk bir nfuz salamtr. Naklik tam anlamyla snn bir

tarkattir. Zikir ve dbnda sknet ve mahviyyet hkimdir. stanbulda 65 Nak

derghnn bulunmas da, bu tarkatin son zamanlarda halk arasnda ok yaygn bir

durumda olduunu gstermektedir.34

Nakbendlik hakknda verdiimiz bu ksa bilgilerden sonra Erbilnin

Nakbendlie bak asn ortaya koymaya alalm. Muhammed Emin

Erbil,Tenvirul- kulb adl eserinde kendi tarikat olan Nakbendlii detayl bir

ekilde anlatr.

33 Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, fav yay., stanbul, 11. bask, 2004, s. 372.
34 Eraydn, a.g.e., 2004, s. 372-373.

14
 Erbil, Nakbendliin dier tarikatlardan daha kolay, ilah tecellilere ulamak

ve kurbiyyet iin daha elverili bir tarikat olduunu syler. Bu grn ah-

Nakbend ve Ebu Mansur Maturidden rnekler vererek teyit eder. 35 Erbilye gre

mridin mridine, mridin mridine muhabbeti ve mridin Snnet-i Seniyyeye

ittibas, Nakbendiliin kolay bir slk sistemine sahip olmasnn en etkili

sebepleridir. Erbil, bu durumu yle aklar. Tevhid derecesine varmak iin

mride velev ki kabiliyet ve hazrl noksan dahi olsa- en yakn ve en kolay tarikat

Nak tarikatdr. eyh, mridine fazla muhabbet etmek suretiyle baz tasarruflarda

bulunur. nk bu tarikatn esas, tasarruf ve Peygamber varisi olan bir eyhin

slknden nce gelen cezbelerdir. Bu da eyhin baz zel durumlarda tarikat

taliblilerinin kalbine ilahi nurlar ilka etmesi suretiyle olur.Bu hususta en yksek

zirveye kan Hz. Ebu Bekirdir. Bu silsilenin kurulu vastas yine odur. Tarikat

mridinin, Reslullahn(s.a.s.) Snneti zere olup, bidatlardan kanmas gerekir.

Buradaki bidatlardan maksad, Allah ve Resulnn ho grmedii kt bidatlardr.36

Erbil, muhabbet ve Snnet-i Seniyyeye ittiba gibi sebeplerin yan sra cezbe

ve gizli zikri de Nakliin stnlne sebep olarak gsterir. Erbilye gre

zikredilen bu kavramlar ayn zamanda seyr slk iinde kullanlr. Seyr slk,

sliklerin vusule ermede cehaletten ilme, nefislerindeki kt ve irkin huylardan

gzel ahlka, kendi vcudundan Hakka doru hareket etmeleridir. Mridin bir

eyhin nezreinde kendi irade ve azmiyle Hakka vuslata engel olan alakalardan

35 Bkz. Muhammed Emin el- Krd el- Erbil, Tenvirul- kulb f muameleti allmil- guyb, (Thk:

Selme el- Azm- Necmeddn Krd- Abdullah Mesud), Matbaas- Sabah, Dmak, 1. Bask, 1991,

s. 537-557.
36 Erbil, a.g.e., 1991, s. 537- 545.

15
kurtulmas iin kt manevi yolculuk olan seyr slk37 seyr illallah ve seyr fillh

olmak zere iki ksmda deerlendirilir. Slkte ilk merhale olan seyr illallah kiinin

znden ayr olduunun farkna varmasdr. Slikin bu zlemi giderme yolundaki

abasnn tezahrlerinden biri zikir biri de cezbedir. Seyr illallahn eidlerinden olan

seyr-i afk zikirle; seyr-i enfsi cezbeyle hsl olur.38 Yakub-i erhnin Ahrra

sterseniz, talebelerinizi cezbe ile de yetitirebilirsiniz sz iki seyr- slk

ynteminden birisinin tercih edilmesi gerektiini ortaya koyar. 39

Erbil, seyr- slk yntemi olarak seyr illlahn ksmlarndan seyr-i

enfusyi tercih etmi ve bu konuda unlar sylemitir: Nak tarikatnda cezbe,

slktan evvel gelir. Cezbeli bir mrid, slktan sonra cezbe alan bir mritten daha

stndr. nk ikisi de baz dereceleri am fakat birincisi Allah (c.c.) ile eyalar

mahade etmektedir. Allahla mahade eden, Allah iin mahade edenden daha

stndr. Kendisine sonradan cezbe hali hasl olan mrid Allahta fena bulmaya

doru giderken cezbeli mridsahv hlinde ve bekda kalyor.

Slksz cezbeye girenin balang noktas, slk yaptktan sonra cezbeye

girenin son aama noktasdr. e cezbelere girmekle balayanlarn maksatlar, slke

girmekle balayanlarn maksatlarndan daha erken hsl olur. nk bunlar nefsin

37 Muhammed b. Ala b. Ali el- Fark Tehnev, Kefu Istlhatil-Fnn, Dru sadr, Beyrut, trs,

c. II, s. 686; Saf, Ali b. Hseyin Vaz el- Kif, Reaht- aynl-hayt, (Terc: Mehmed Rauf

Efendi), stanbul, 1291, s.122; Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Deyimleri ve Terimleri Szl, Anka

Yaynlar, stanbul, 2004, s. 637-638.

38 Bkz. Cebeciolu, a.g.e., 2004, s. 637.

39 Haksever, a.g.e., 2009, s. 103.

16
krlp, tezkiye edilebilmesi iin mridi zor ve meakkatli hizmet ve riyazatlara

ynlendirirler. Onlarn yannda nefsin tezkiyesi, tasfiyelerinden nce gelir.

Nak tarikatn bykleri yle demilerdir: Mrid sadakat ve ihlasla Allaha

ynelirse, bakalarna senelerce riyazatla hsl olabilen tezkiye kendisine ilh

cezbelerin yardmyla birka saatte hsl olur. nk Nakilerin yannda cezbe

slkten evvel gelir. Nakilerin slk uzun mesafeyi ok ksa zamanda kat etmekte

olduu iin uzun zaman istemez.40

Ayrca Erbil Nak tarikatnda zikrin birinci mertebesinin dier tarikatlardaki

zikirden bir mertebe ilerde olduunu41 syler.

Erbil, Bahaeddin Nakbendiden unu nakleder: Bizim tarikatmzn

balangc dier tarikatlarn son safhasdr. Bu yol tamamen Ashab- Kiramn

yoludur. Bu yolzahir ve batn olarak ibadete devam etme yoludur. Bundan feyz

almak hususunda kk-byk herkes eittir. Feyiz vermede de l-diri ayndr. Sen

onlaraynel, bu makamn nefis kokularn al. Belki Allahn izni ile sen de onlardan

birisi olup, hi ummadn eye nail olursun. Bylece sendeki bunalmlar da yok

olur.Onlar, gizli ve ak yerlerde bulantdan temizdirler. Herhangi bir toplanma yeri

onlar iin bir zaviyedir. Meclislerde bulunurlar ama kalpleri Allahla beraber olup,

Ondan baka her eyden uzaktrlar.42

Erbil, bu tarikatn temelininKelimt- Kudsiyye denilen onbir esastan

olutuunu, bunlarn sekiz tanesi eyh Abdulhalk Gucdvnden,dier kelimesi

40 Erbil, a.g.e., 1991, s. 545- 551.

41 Erbil, a.g.e., 1991, s. 552.

42 Erbil, a.g.e., 1991, s. 552- 554.

17
de Seyyid Bahaeddin Nakibendiden nakledildiini syleyerek43 teker teker izah

eder.

1. H der Dem: Her zaman nefesin Allah ile alnp -verilmesi, gafletten

muhafaza edilmesi demektir. nk Allah ile alnp verilen her nefes diri sa-

ylp, insan Allah ile beraber klar. Fakat gaflet iinde alnan her nefes,

manen l ve Allahtan uzak saylr.

2. Nazar ber Kadem: Yani, mridin yrd zaman ayaklarna,

oturduu zaman da nne bakmasdr. nk ss, nak ve renklere bakmak

insann bulunduu halden alkoyar. Zira mbtedi saylan bir zkir kalbini tam

muhafaza edemedii iin, kalbini bakt eyle megul eder.

3. Sefer der Vatan: Beer ve kt sfatlardan syrlp, melek ve yce

sfatlarla sslenmek demektir. Slik kii, mahlkat sevgisinin kalbinde olup

olmadn aratrmaldr. ayet kalbinde byle bir ey varsa, derhal

gidermeye almaldr.

4. Halvet der Encmen: Kalbin btn hallerde Allah ile beraber olmas

demektir. Bu, salikin halkla olduu zamanlarda da kalbinin Allah ile beraber

olmas ile gerekleir. Ksacas bu bir halvettir ki o da iki ksma ayrlr:

a) Zhir halvet: Salikin insanlardan uzak bir yere ekilmesi ile olur.

b) Btn halvet: Zahiren insanlarla bulunmakla beraber, batnen Allahn

esrarn mahede etmekten ibarettir.

5. Yd Kerd: Zikrine devam ettii Cenb- Allah devaml karsnda

hazr buluncaya kadar Allah lafzn tekrarlamak demektir.

43 Erbil, a.g.e., 1991, s. 554.

18
 6. Bz get: Zakirin nefesini serbeste braktktan sonra Nefy ve sbat

zikrine dnmek iin lhi Ente Maksud ve Rzake matlubi kelimesi ile

Allah'a mncatta bulunmasdr. nk bu mbarek kelime insanda nefy ve

isbat yoluyla yaplan zikre gtrerek kalpte btn mahlkatn varln yok

ederek gerek bir tevhit meydana getirir.

7. Nigh Dt: Mridin bir an dahi kalbini kuruntu ve hatrattan

korumas demektir. Bu, Naktarikatna gre mhim bir meseledir.

8. Yd Dt: Kelime ve szlerden mcerred olarak Allahn zatn,

nuraniyetini mhede etmek demektir. Bu ancak tam bir fen ve bek

halinden sonra gerekleebilir.

Bahaeddin Nakbendden nakledilen kelime de unlardr:

9. Vukf-u Zaman: Slik olan birinin her iki veya saat getikten

sonra bu geen zaman esnasndaki durumunu renmesi iin nefsine ynel-

mesi demektir.

10. Vukf-u Aded: Edecei zikirde tek saylara dikkat edip bunlara

devam etmelidir. Bunun izah ilerde gelecektir.

11. Vukf-u Kalb:Allahtan baka maksad kalmayncaya kadar kalbin

Allah ile birlikte hazr bulunup, syledii zikirden gafil kalmamasndan

ibarettir. Zikir eden mridin, zikir annda kalbine vkf olup, manas ile

beraber zikirle megul olup, manasndan gafil bulunmamas demektir. 44

Erbil, el-Hidyetul- hayriyye f tarikatin- Nakbendiyye adl eserinde Nak

tarikatnn Snnet-i Seniyyeye ittiba, haram ve mekruhlardan kanma, kalbi zikir ve

44 Erbil, a.g.e., 1991, s. 557.

19
fikirle megul etme, Zat- Aliyyeyi murakabe etmekten ibaret45 olduunu syler. Bu

eserde Nakliin on adabndan bahseder. Bu esaslar:

1. Her zaman abdestli olmak,

2. Msait meknlarda kbleye ynelmek,

3. Teverrk halinde oturmak (nk bu oturu hisleri kalpte toplamaya yardmc

olmaktadr)

4. Btn gnahlardan daima tevbe etmek,

5. Bir Fatiha, defa hlas sresini okuyup Hz. Peygamber ve btn sdt-

kirma hediye etmek,

6. Zikir, tefekkr vs. amellerde gzleri yummak, dili damaa yaptrmak,

7. lm rabtas yapmak,

8. Mrid rabtas yapmak,

9. sm-i Zt- zikretmek,

10. Zikir vb. amellerde ilh varidat beklemektir. 46

2. HALDLK

Halid-i Badad,zhir ve btn ilimleri zatnda toplayan byk bir limdi.

tikatta mezhebi Ear olup be tarikattan da icazetli idi. Babas Hz. Osman (r.a.)

neslinden Hseyin b. Ahmeddir. Sleymaniye yaknlarndaki Karada kasabasnda

h.1190 (m. 1776) senesinde domutur. Memleketindeki medreselerde tahsil

hayatna balad, blgesindeki byk limlerden dersler ald, ksa srede tefeyyz

edip zhir ilimlerde ykselerek mderris oldu. Hac grevini ifa srasnda hicaz

45 Muhammed Emin el- Krd el- Erbil b. Fethullahzde, el- Hidayetu'l-hayriyye fi tarkatin-

Nakibendiyye, Matbaatul- Hebaniyye, Msr, 1316, s. 9.

46 Erbil, a.g.e., 1316, s. 9-10.

20
limlerinden hadis okudu, Kadiriyye slukunu orada tamamlad. Hindistanda

bulunan Nakbend eyhi ah Abdullah Dehlevyi ziyaret etmek gitti. Bir sene kadar

derghnda hizmet ederek icazetnamesini ald ve irat vazifesiyle memleketine geri

dnd. Daha sonra Badata ve sonra ama yerleti ve hayatnn sonuna kadar

burada ilim ve irat grevlerini ifa etti.47

Hlidyye yolu XIX. asrn en byk tarikatlarndan biri olmutur. zellikle

Yenieri Ocann kaldrlmas ve Bektai tekkelerinin kapatlmas srasnda

Bektai derghlarna Nak-Halid eyhlerinin tayin edilmesi, devlet ricali ve

padiahlarn bu tarikata ilgi duymas Halidliin nemini artrd. Hlidyyenin bu

kadar tutulmasnda tarikat eyhlerinin genellikle medrese kl ve eriata sk skya

bal kiiler olmasnn byk rol vardr. Tekkelerin kapanmasna yakn yllarda

stanbul tekkelerinin byk ounluunun Nak-Halid olmas da bunu

dorulamaktadr.48

Hlidyyenin stanbulda hzla yaylmas, tarikat ileri gelenlerinin ksa

srede siyasi nfuz ve g kazanmalar ynetimi endielendirdi. Tarikat mensuplar

II. Mahmud tarafndan stanbuldan Sivasa srld.49

Hlidiyyenin slm leminin en uzak blgelerine kadar yaylmasnda Hlid

el-Baddnin Mekkeye tayin ettii halifesi Abdullah Mekk (Erzincn) nemli bir

rol oynad. Onun mridleri arasnda yalnz Trkler, Krm ve Kazan Tatarlar deil,

Hlidiyyeyi Gneydou Asyaya gtren Sumatral eyh smil Minangkabav de

bulunuyordu. Arap dnyasnda Hlidiyyenin en yaygn olduu lke Suriyedir.

47 el-Hni, a.g.e., ss.271-277.

48 Ylmaz, a.g.e., ss.262-263.

49 Hamid Algar, Hlidiyye, DA, c. XV, stanbul, 1997, s. 297.

21
Tarikatn amda kk salmasna mehur Hn ailesinin byk katks

olmutur.Hlidiyye zellikle Kuzey Irakta, Dou Anadoluda ve ran Krtlerin

yaad kuzeybat vilyetlerinde byk gelime gsterdi. Bu blgelerdeki Hlid

eyhlerinin nemli bir zellii, birka ailenin tekelinde bulunan eyhlik makamnn

babadan oula intikal etmesi ve buna bal olarak eyhlerin nemli bir siyas

etkinlie ve eitli imknlara sahip olmalardr.50

Hlid el-Baddnin nde gelen halifelerinden olan Osman Sirceddin et-

Tavl (. 1866) bu tr Krt-Hlid eyh ailelerinin kurucularndandr. ran snrlarna

yakn bir blgede oturan Osman Sirceddinin hem soyunu hem de tarikat silsilesini

devam ettiren kiiler arasnda mer Ziyeddin ile (. 1900) oullar Muhammed

Necmeddin (. 1919), Muhammed Aleddin (. 1953) ve Aleddinin olu eyh

Osman Sirceddin es-Sn zikredilebilir. Kuzey Irakta etkin olan bir baka Krt-

Hlid silsilesi de Seyyid Th el-Hakkrnin kurduu Nehr silsilesidir.51

Hlid eyhlerinin siyas mcadelelerde n plana ktklar bir baka blge

Kuzey Kafkasyadr. Hlid el-Baddnin nde gelen halifelerinden smil irvn,

XIX. yzyln ilk on ylnda Hlidiyyenin Kuzey Kafkasyada yaylmasn salad.

Bu blgeye Has Muhammed irvnyi halife olarak tayin eden smil irvnnin

silsilesini Muhammed Yara ve Cemleddin Gazi-Gumk srdrdler.Hlidiyye,

Msrda uzun mzisi olan tarikatlar arasnda nemli bir gelime gsteremedi.

Gmhnevnin halifelerinden bir Trk olan Mehmed k Efendi iin (. 1883)

Msr Hidivi Abbasn 1851de Kahirede yaptrd tekkeye 1954te Msr

hkmetince el konuldu. Mehmed k Efendinin silsilesinin bugne kadar devam

50 Algar, a.g.m., 1997, s. 295-296.

51 Algar, a.g.m., 1997, s. 296.

22
ettii bilinmektedir. Gmhnevnin 1873te Kahireyi ziyareti srasnda hilfet

verdii Msrl Cevdet brhim (. 1932) eyhlik makamn olu sya brakt.

Msrda Hlidlerin en hatr saylan simas eyh Muhammed Emn el-Krddir52

(. 1914). Uzun yllar Haremeynde kaldktan sonra Msra geen eyh Muhammed

Emn nceleri tarikatn yaymaktan ekindi. Ancak daha sonra ryasnda grd

mridi eyh merin emrine uyarak faaliyete balad. Tasavvufa kar dmanca

tavrlaryla tannan Seleflerin muhalefetine ramen olduka baarl almalar

yapan eyhin yerine nce olu Necmeddin, daha sonra torunu Abdurrahman geti.53

3. MUHAMMED EMN ERBLNN MENSUB OLDUU TARKAT

SLSLES

Muhammed Emin Erbil mensup olduu tarikat silsilesini, kendi silsile

zincirindeki zevatn hayat hikayelerini anlatt Mevahibus- sermediyye f menakb-

nakbendyye ve cabetur- rabbaniyye adl eserlerinde yle zikreder:

1. Hz. Peygamber (s.a.s.)

2. Hz. Ebubekir (r.a.)

3. Selman- Faris (r.a.)

4. Eb Muhammed Kasm b. Muhammed (v. 107)

5. Cafer-i Sadk (v. 148)

6. Bayezd-i Bistam (v. 234)

7. Ebul Hasan- Harakan (v. 425)

8. Ebu Ali Farmed (v. 447)

9. Hce Yusuf-i Hemedn (v. 535)

52 eyh Muhammed Emn el-Krd almamza konu olan zattr.

53 Algar, a.g.m., 1997, s. 297.

23
10. Abdulhalk-i Gucdvan (v. 575)

11. Arif-i Rvegir (v. 649)

12. Mahmd Encir Fagnev (v. 685)

13. Ali Ramiten (v. 721)

14. Muhammed Baba Semms (v. 755)

15. Seyyid Emir Kll (v. 772)

16. Muhammed Bahauddn ah- Nakbend (v.791)

17. Alaaddn Attar (v. 802)

18. Yakub-i erh (v. 851)

19. Ubeydullah Ahrar (v. 895)

20. Kad Muhammed Zahid (v. 936)

21. Dervi Muhammed (v. 969)

22. Muhammed Emeknek (v. 1008)

23. Muhammed Bak-Billah (v. 1012)

24. mam Rbban (v. 1035)

25. Muhammed Masum (v. 1079)

26. Mevlana Muhammed Seyfeddn (v. 1098)

27. Seyyid Nur Muhammed Bedn (v. 1135)

28. Mirza Mazhar Can- Canan (v. 1195)

29. Abdullah- Dehlev (v. 1240)

30. Mevlana Hlid-i Badd (v. 1242)

31. Mevlana Osman el- Irak et- Tavil (v. 1283)

32. Mevlana mer el- Irak (v. 1308)

24
 33. Mevlana Muhammed Emin el- Erbil (v. 1332)54

54 Muhammed Emin el- Krd el- Erbil b. Fethullahzade, Kitab-u mevahibus- sermediyye f

menakb- nakbendiyye, Matbaatus- Saadet, Msr, 1. Bask, 1329, s. 7-10; Muhammed Emin el-

Krd el- Erbil b. Fethullahzade, el- cabetur- Rabbaniyye, bsy, 1388, s. 21- 28.

25
 BRNC BLM

MUHAMMED EMN ERBLNN HAYATI, AHSYET ve ESERLER

1. HAYATI

1.1.Doumu, ocukluu ve Genlii

Tam ad Muhammed Emin el-Erbil el-Krd en-Nakbend e-afidir.

Doum tarihi belli olmamakla beraber hicri 13. asrn ikinci yarsnda 55 Irakn

mehur ehirlerinden olan Erbilde dnyaya gelmitir. Babas Fethullahzde,

dnemin nemli limlerinden ve Kadir tarikatnn meyhndand. 56Babasnn lim

ve arif bir zat olmasndan dolay ocukluundan itibaren ilm bir ortam iinde

yetimeye balad.57

Erbil, babasnn yannda yetiti. Genliinin ilk dnemlerini zahiri ilimleri

renmekle geirdi. Babasnn yannda Kurn- Kerm ve dier zahiri ilimleri

rendi.58 Bunun yan sra Erbildeki limlerden de istifade etti. Zahiri ilimleri

hemen hemen hepsini Erbilde tamamlad. Ancak Erbilnin ilme olan merak ve

55 Baz kaynaklar bunun 1260 (1844) yl dolaylarnda olduunu syler. Bkz. Hamid Algar,

Muhammed Emin Krd, DA, stanbul, 1995, c. XXVI, s. 564.

56 Bkz. Erbil, a.g.e., 1991, s.29. (Kitabn bu basksna Erbilnin halifesi ayn zamanda byk bir lim

olan Selme el- Azm bir mukaddime yazm olup eyhi olan Erbilnin hayatn burada

zikretmitir.); Muhammed Emin Zeki, Mehru'l-Kurd ve Kurdistn fid-devril-slam,

Matbaatut- Tefeyyuzul- Ehliyye, Badad, 1945, c. I, s. 143; Hayreddin ez- Zirikl, el- A'lm,

Kams-u tercim li eheri'r- ricli ve'n- nisi mine'l-Arabi ve'l-musta'rebn ve'l-musterikn,

Darul- lm-i lil Melyn, Beyrut, 1984, c.6, s. 43.

57 Baba Merdh Ruhn, Mehr-u Kurd, Uref, Udeb, uar, Tahran, 2. Bask, 1382, c. 2, s.

133;, Kolektif (Mustafa Kara, Hasan Kamil Ylmaz vd.), Sahabeden Gnmze Allah Dostlar ,

stanbul, ule yay., 1996, c. IX, s. 301.

58 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 29; Algar, a.g.m., 2000, s.564.
gayreti, bir mr boyu devam etti. Zira gittii her yerde talebe olmay yelemi,

gerekmedike kendi ilmini ve irfann gstermedi.59 Genliinin baharnda zahiri

ilimleri ksa sre zarfnda ikmal eden Erbil, batn ilimlere ynelmi, irfan bilgi ve

tasavvuf terbiyeye younlamtr.

Batin ilimleri renmek iin bir mddet Medineye geinceye kadar zahiri

ilimlere ara vermitir. Nakibend tarikatnn onu cezbetmesinden dolay babasnn

yolu olan Kadirlik yerine Nakibendlii tercih etmitir. lk dnemlerde herhangi bir

mride balanmam ancak Nakbendlie olan muhabbeti onu byk bir

aratrmaya sevk etti. Erbil'de bulunan lim ve velilerin ilim meclisinde ve

sohbetlerinde bulunup onlardan istifade etmeye alrd. Bir mddet sonra

Biyarada60 bulunan Nakibendiyye yolu byklerinden ksa bir srede olsa Mevlana

Halid Baddnin halifesi Osman el- Irak et- Tavilye (v. 1283), ondan sonra da

onun olu eyh mer et- Tavil'ye talebe ve mrd oldu.61

lm bir ortam iinde byyp yetien Erbil, zahir ilimleri tamamlayp batn

ilimlere geince hayatnda bundan sonra yllar boyu srecek bir mcahede ve nefis

terbiyesi balam ve irfan eitime balamtr.

1.2.Tasavvuf Hayat

59 Emin Zeki, a.g.e., 1945, c. I, s. 143.

60 Abdlkerm Mderris, Danimendn-i Kurd der Hdmet-u lm-u Dn(Trc. Ahmed Havar

Neseb),Tahran, 1369, s. 409; Baba Merdh Ruhn, a.g.e., 1382, c. II, s. 133
61 Kolektif, a.g.e., 1996, s. 301; el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 29; A. J. Arberry, Sufism An Account Of

The Mystcs Of Islam,London, 1950, s. 129; F. De Jong. Turuq and Turuq-Lnked lnstitutions in

Nineteenth Century Egypt,Leiden, 1978, s. 142.

27
 Genlik yllarnda eyhi olan mer et-Tavilyi, daha kendisiyle tanmadan

birka ryasnda grmesi ve onu armas, Erbilnin eyhine ve onun tarikati olan

Nakibendlie muhabbetini artrd.62 Bu muhabbet kendisinde hsl olduktan sonra

kendi eyhinin memleketine gitti. Gittii zaman mer et- Tavilnin babas ve eyhi

eyh Osman irad faaliyetlerini yrtyordu. Oluna hilafet vermesine ramen olu

edepten dolay irad yapmyordu. Kendisi eyh Osmana ksa bir zaman intisap eder.

Ve onu ilk olarak, genlik yllarnda, Mevlana Hlid Baddnin halifesi olan eyh

Osman yetitirir.63 eyh Osman vefat ettikten sonra eyh mere intisap ederek64

nefis tezkiyesine ve mcahedeye balar. eyhinin sohbetine ve hizmetine uzun bir

mddet devam eder. Bu arada srekli zikir ve fikirle megul olup tarikatn gereklerini

yerine getirmeye alr. Murakebe ve ibadetlerini eksiksiz yerine getirir. Ksa sre

zarfnda eyhinin en iyi mridleri arasnda yerini alr. 65

eyhi mer Efendinin pek ok yksek hallerine ve kermetlerine hid

oldu.66 Onun sohbetinde ilh feyzlere kavutu. Nefsinin istediklerini yapmamak ve

istemediklerini yapmak suretiyle Cenab- Allahn (c.c.) rzsna kavumaya alt.

Nakbendiyye yoluna gre yetiip gzel ahlk ve iyi haller shibi oldu. Hocasnn

talebeleri arasnda en iyisi oldu. Hocasnn verdii vazifeleri edepli bir ekilde ve tam

olarak yerine getirdii gibi, arkadalarna kar da muamelesi hotu. 67

62 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 29; Baba Merdh Ruhn, a.g.e., 1382, c. II, s. 133
63 Ali Tenik, Tarihsel Srete Krt Corafyasnda Tasavvuf ve Tarikatlar, Nbihar yay., stanbul,

2015, s. 167- 169; A. J. Arberry, a.g.e., 1950, s. 129; el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 29.
64 Emin Zeki, a.g.e., 1945, c. I, s. 143; F. De Jong, a.g.e.,1978, s. 142.
65 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 30.

66 A. J. Arberry, a.g.e., 1950, s. 129; el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 30.

67 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 31; F. De Jong, a.g.e., 1978, s. 142.

28
 Muhammed Emin Erbil, hocasnn yannda geirdii yllar yle anlatr:

"Senelerce hocam mer Efendinin sohbetinde bulundum. Huzurlarna girdiimde

edep ve haymdan otur demedike oturduumu ve onun yzne baktm

hatrlamyorum. O emretmeden huzurdan ayrlmadm. Bazen bana oturmam

emrederdi de ben edep, haym sebebiyle oturamazdm. Hocamn huzuruna babasnn

-eyh Osmann- halifelerinden seksen yan gemi yal bir zt geldi. Hocam onu

benim halvette bulunduum odaya getirdi. Orada gnlerce beraber kalp mchede,

nefsin istemediklerini yapmak ve riyzete, nefsin istediklerini yapmamaa devm

ettik. Gece olduu zaman bir mddet istirahat etmek iin hususi yerlerimize ekildik.

Ben o ihtiyar zatn uyuyacan zannettim. Hlbuki o zt Allah-u Telnn ismini

zikrederek murkabeye dald. Ben de ona uyup ayn eyleri yaptm. Her ne zaman

bam kaldrp o zata baktysam, bu hli zere duruyordu. Yorgunluk hissettiim

zaman kendi nefsime dedim ki: "Ey utanmaz nefsim! Sen daha mrn bandasn ve

gensin. Hlbuki bu zt ihtiyar ve gsz hle gelmitir. O, Allahu Telya ibdetle

megulken sen yorgun olduunu sylemekten utanmyor musun?" Bylece gnler ve

geceler boyu halvette kaldk. Bir gn hocam o ihtiyar zta; "Bu Erbilli genle nasl

geceliyorsun, geceniz nasl geiyor?" diye sorunca, O zt; "O gen ok yorgundur."

dedi. Ben hocama kar saygszlk yaptm zannettim. Hocam o zata; "Niin

yorgundur?" diye sorunca; "Halvette bulunduum srada ne zaman bam kaldrsam

bu genci oturmu murkabe eder halde buldum. Nefsim bana istirahat etmemi

emrettii zamanlar ona dedim ki: "Bu kimse gen yanda uykuya ve istirahate daha

ok muhtatr. O uyumuyor da sen nasl uyumak istiyorsun. Hlbuki sen dnyadan

yz evirdiini ve ahirete yneldiini iddia ediyorsun. Bu iddian ile hareketlerin

29
birbirini tutmuyor." dedim." dedi. Hocam tebessm ederek buyurdu ki: "Senin onda

grdn, o da sende grd. Benim yanmda sizin aranzda fark yoktur." 68

eyh merin en sadk ve takdir edilen mridlerinden biri olan Muhammed

Emin Erbil, ii mslmanlarla yzlerce hristiyann Snnilii kabul etmesini

salad ileri srlen Irak seyahatlerinde69 onun yannda bulundu. Muhammed

Emin Erbil hocasnn huzurunda ve sohbetinde olgunlap yksek manevi derecelere

ulatktan sonra, gen yanda iczet ve hilfet alarak tasavvuf yolunda talebe

yetitirmek ve insanlara slamiyetin emir ve yasaklarn anlatmakla

vazifelendirildi.70 eyh mer ksa bir mddet sonra kendisine irad izni verdi. Ancak

o bu konuda isteksiz davrand ve uzun yllar mnzevi bir hayat srmeyi tercih etti. 71

1.3. Hac Yolculuu ve Hicaz Yllar

Erbil uzun mddet mridinin yannda kalp birok makamt katetti. rfan

yolda icazet aldktan ve uzun mddet mnzevi bir hayat yaadktan sonra kutsal

topraklara gitmek ve mbarek zatlarn kabirlerini ziyaret etmek amacyla eyh

merin rzasn alarak bir daha anayurduna dnmemek zere Biyara'dan ayrld,

ardndan hacca gitti.72 Bu yolculuu ve ziyaretleri esnasnda eitli garip hallerle

karlat. Yunus (a.s.) kabrini ziyaret ettii srada kabirle kendisi arasndaki perde

kaldrlnca, Yunus (a.s.) oturduunu ve peygamberlerin onu gruplar hlinde ziyaret

ettiklerini grd. Onlarn selmlamalarn ve konumalarn iitti. Orada hazr olan

peygamberler, Peygamber Efendimizin (s.a.s) gelmesini bekliyorlard. Muhammed

68 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 31-32; Kolektif, a.g.e., 1996, s. 301.

69 Algar, a.g.m., 2000, s. 564.
70 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 33.

71 Algar, a.g.m., 2000, s. 564.

72 Abdlkerm Mderris, a.g.e., 1369, s. 409; Algar, a.g.m., 2000, s. 564; Tenik, a.g.e., 2015, s. 168.

30
Emin Erbil hazretleri orada bulunanlara dedi ki: "Ben burada hazr bulunanlarn

nurlarn rten byk ve parlak bir nur gryorum." Orada bulunanlar; "O buraya

terif edecek olan yaratlmlarn Efendisinin nurudur." dediler. Muhammed Emin

Erbil, Yunus (a.s.) kabrini ziyareti esnasnda grdklerini hocasna ve arkadalarna

anlatnca, arkadalar ona Peygamber Efendimizin (s.a.s.) meclisini nasl grdn,

diye sordular. O yle syledi: "Dier peygamberlerin onun nnde, talebelerin,

hocasnn nnde edep ve haylar sebebiyle diz ktkleri gibi olduklarn

grdm."73

Bir mddet sonra hac vazifesi iin yola koyulan Erbil, nce Mekke-i

Mkerremeye gitti. Orda hac vazfesini yerine getirdi. Bir sene mddetle orada kalp

lim ve velilerle grt. Onlarn ilim meclislerinde ve sohbetlerinde bulundu. Dier

zamanlarnda ibdetle ve Allahu Telnn ismini zikretmekle megul oldu.

Mekke'de kald mddet iinde Zemzemden baka bir ey yiyip imedi. Acknca

da susaynca da Zemzem iti.74 Mekke'de kald sre Erbil iin bir istirak ve vecd

dnemi oldu. Daha sonraki yllarda bu dnemde bn'I-Arabi'nin el-Futuhatu'1-

Mekkiyye'de zikrettii baz manevi halleri tecrbe ettiini syleyen Erbil, 1300'de

(1883) Mekke'den Medine'ye gitti ve yava yava manevi sarholuundan uyanmaya

balad.75

Hicri 1300 senesinde Medne-i Mnevvereye giden yaklak dokuz yl-

Erbil, Resulullah Efendimizin (s.a.s.) kabr-i erfini sk sk ziyaret etti. Feyz ve

bereketlerinden istifde etti. Medinede bulunduu sralarda gnleri genellikle

73 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 33-34; Kolektif, a.g.e., 1996, s. 302; Abdlkerm Mderris, a.g.e., 1369, s.

410.

74 Emin Zeki, a.g.e., 1945, c. I, s. 143; F. De Jong, a.g.e.,1978, s. 142; Tenik, a.g.e., 2015, s. 168.
75 Algar, a.g.m., 2000, s. 564.

31
Mescid-i Nebev, Uhud ve Cennetul- Bakide geiyordu. Burada kald sre

boyunca birok veli ve arifle tanp bereketlendi.

Orda bulunan Mahmudiyye Medresesine girebilmek iin -Medreseye almda

Trke bilme zorunluluu vard- ksa sre zarfnda Trkeyi rendi. O medresede

de pek ok ilim rendi. Hem istifade etti hem de bakalarna faydal oldu. Mescid-i

Nebevide de ders vermeye balad. 76

Medne-i Mnevverede kald srada Mahmdiyye Medresesine devam etti.

Pek ok kimse onun derslerine katld. Onun medresedeki derslerine uzaktan

yakndan o kadar ok kimse geldi ki, medrese dnda Mescid-i Nebevde de ders

vermeye ve halka vaaz etmeye balad. hreti her tarafta duyuldu. Burada

bulunduu srada Trk bir bayanla evlendi, ancak bu evlilikten ocuklar olmad. O,

kutsal topraklarda olduu zamanlarda her sene Mekke-i Mkerremeye giderek hac

ibadetini yapard.77

1.4.Msra ntikali ve Msr Yllar

Erbil, on yl gibi bir sre Hicazda kaldktan sonra Msra intikal etti.

Msrda Ezher niversitesinde Revakul- Ekrd blmne kayt oldu. Daha sonra

Revakn idaresine vekil tayin edildi.78 Kendi ifadesiyle Msr'a gitme kararnn

arkasnda, Kahire'de Mehed'l- mami'l-Hseyin bata olmak zere bu lkedeki

76 Emin Zeki, a.g.e., 1945, c. I, s. 143; el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 35; Abdlkerm Mderris, a.g.e.,

1369, s. 410.
77 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 35; Hayreddin ez- Zirikl, el- A'lm, Kams-u tercim-i li eheri'r-

ricli ve'n- nisi mine'l- arabi ve'l- musta'rebn ve'l musterikn, Darul- lm-i lil Melyn,

Beyrut, 1984, c.6, s. 43.

78 Emin Zeki, a.g.e., 1945, c. I, s. 144.

32
Ehl-i Beyt mensuplarna ait yerleri ziyaret etme istei vard. 79 Bu karar almasnda,

Hanefi eilimli eitim verilen Mahmudiye Medresesi'nden soumu olmasnn

yannda renimini afii mezhebinin grlerinin arlkta olduu bir kurumda

srdrme isteinin de rol olmaldr.80

Msrn en byk ilim merkezi olan Cmiat'l-Ezhere gidip ilm

almalarna orda devam etti. Hadis, fkh ve tefsir dersleri veren limlerin ilim

meclislerinde bulundu. 19. asrn son yllarnda vefat eden yaklak 1890 yllarda-

eyh Muhammed el-Emn'nin Buhr derslerine devam etti. eyh Mustafa zzeddn

e- fi'yle beraber fkh almalarda bulundu. Bunlarn yan sra o zamann

ulemasnn yannda dier ilimleri de tekrar edip pekitirdi.

Erbil, gnlerini eri ilimler ve kalbiyle megul olup zikrullaha devam

etmekle geirdi. Kimseye Nakbend eyhi olduunu sylemiyordu. Ancak insanlar

zamanla, ksa sre ierisinde, bir lambann etrafnda toplanyormuasna Onun

etrafnda toplanp durumunu rendiler. Ancak O, Nakilii yaymakta ar

davranyordu. Bu durum bir mddet byle devam etti. 81

Btn ilimlerde ilerleyen Muhammed Emin Erbil, yapt bu ilm

almalarla zhir ilimlerde de dnemin nemli isimleri arasnda yer ald. Msrn

79 Kendisinin, drt mezheb zerine yazd Fethul- Meslk adl eserindeki u iiri bu zlemini dile

getirmektedir:

In suya karmas gibi ehl-i beyt-i Neb sevdas gnlme doldu

Vallahi bu sevda gnlmde oka arlap beni hasta drd. Bkz. Muhammed Emin el- Krd el-

Erbil b. Fethullahzade, Kitab-u fethul- mesalik f izahil- menasik, Matbaatus- Saadet, Msr, 2.

Bask, 1329, s. 4; el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 35.

80 Algar, a.g.m., 2000, s. 564.

81 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 36.

33
yaknnda mbbe ad verilen kyde yerleip ilim ve ibadetle megul oldu. Her gn

sabah namazn klmak iin Msra gelirdi. Hz. Hseyinin (r.a.) mehedini ziyaret

ederdi. Bu kyde bulunduu srada ocuklar dnyaya geldi. ki olu ve birka kz

oldu. Olu Ahmed hem hafzlk hem de el-Ezherde eitim alyordu. Ancak 1919

ylnda Msr - ngiliz muharebesinde ehit dt. Kk olu Necmeddin ise Ezher

Medresesinde birok limin yannda ilim tahsil etmi, baba ve dedelerinin yolunda

insanlar irad ve davetle megul oldu. Bir mddet mbbede kaldktan sonra

Blka gidip oraya yerleti. mrnn sonuna kadar burada kald.82

Erbilnin hadis ve tefsir ilmine ilgisi pek fazlayd. Bundan dolaydr ki

mrnn son devrine kadar Ezherde zamann allamesi ve Ezher Medresesi

hocalarndan eyhulislm Selm el-Br'nn derslerine devam etti. Ondan Muvatta,

mam afiinin Msnedi, Beydvnin Tefsiri gibi ok sayda hads ve tefsir kitabn

okudu. eyhulislam Selim Bra onun hem zahiri ilimlerde hem de tasavvuf yolunda

yksek bir vel olduunu syleyerek kendisi gibi yal birisinin derslerine niye

devam ettiini de syleyerek kendisinden her zaman dua talep ederdi. Her ne kadar

kendisini saklamaya alsa da ehl-i irfan kiiler ondaki nitelikleri fark ediyordu.

Ksa bir sre sonra Msr halk onun zhir ilimlerdeki stnl yannda tasavvuf

yolunda yksek bir vel olduunu renip etrfnda toplanmaya balad. Uzaktan

yakndan gelerek ilim meclisinde ve sohbetlerinde bulundular. Bulak'ta bulunduu

srada Nakbendiyye yolunun esaslarn retip, slamiyetin emir ve yasaklarn

82 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 36; Emin Zeki, a.g.e., 1945, c. I, s. 144.

34
anlatt. Bulak'taki Sinniyye Mescidinin imam hastalannca, onun yerine vazifesini

yrtt. Be yl boyunca irad faaliyetlerine burada devam etti. 83

1.5. rad Yllar

Ezher'de okurken tarikatn gereklerini yerine getirmesine ramen

evresindekilerin bunlar bakalarna retme ve yayma isteklerine kar kararl bir

ekilde direnen Muhammed Emin Erbil, hocalk yapt bu dnemde Kahire'nin

gney blgesindeki Kalyubiye'de irad faaliyetine balad. Gl kiilii ve etkileyici

hitabetiyle etrafnda toplumun her kesiminden ok sayda mntesip topland.

Mridlerini kendi mesleklerine sahip kp o meslekte baarya ulamalar iin tevik

etti.84Nakbendiliin Msrn farkl blgelerinde yaylmasnda byk rol oynad.

Zamanla pek ok lim, talebe, tccar, ifti ve farkl meslek erbab ona intisab etti.85

Balarda Muhammed Emin Erbil'nin mntesibleri sadece Kahire ile

snrlyd. Ancak yeni yzyln balangcna doru, yapt faaliyetler tarikatnn,

Kahire'nin kuzeyindeki krsal alanlara, temelde Kalyubiyye vilayeti olmak zere

genilemesine sebep oldu. Nakibend-Halid tarikat Msrda, Muhammed Emin

Erbil tarafndan 19.yy son yllarnda kadar yaylm ve daha sonra da bymeye

devam etti.86

Muhammed Emin Erbil, kendisini Msr toplumuna tamamen entegre etmi

ve Msrl biriyle evlenmitir. O ayn zamanda, el-Ezher'de ders veren tannm bir

83 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 36-37; Kolektif, a.g.e., 1996, s. 304; Serks, Mucemul-matbutil-

Arabiyye vel-muarrebe, Kahire, 1928, c. II, s. 1554-1555; Hayreddin ez- Zirikl, a.g.e., 1984, c.VI,

s. 43.
84 Algar, a.g.m., 2000, s. 564.

85 Emin Zeki, a.g.e., 1945, c. I, s. 143.

86 A. J. Arberry, a.g.e., 1950, s. 131.

35
lim ve Sinaniyye denilen nispeten nemli bir camide imamlk yapmtr. Akc

Arapas, onun Msr halkna erimesini salam ve Nakbend-Halidliin Msr'da

yaylmasn hzlandrmtr. Bu yzden halefi olan Nak eyhlerin baarsz olduu

yerde baarl olabilmitir.87

Erbil irad faaliyetlerine balaynca ilk zamanlarda sadece hakkyla sadk ve

teslim olanlar kabul ediyordu. Mridleri hep sekin kimseler oldu. Fakat ald

mnev bir iaret onu geni halk kitlelerine hakk ve hakikati anlatmaya sevketti. 88

Sinniyye Mescidinde ders vermekle megul iken yznde, iledii

gnahlarn zulmeti bulunan bir gen geldi. Ona tasavvuf yolunda talebe olmak

istediini bildirdi. Fakat Muhammed Emin gnahkr hlini feraseti ile anlayp, bu

yksek yola hemen giremeyeceini syledi. O gence imdiki gnahlarndan tvbe

etmesini teklif etti. Fakat gen mutlaka tasavvuf yoluna girmekte srar etti. Bunun

zerine Muhammed Emin Erbil gence sert bir lisanla ncelikle gnahlarndan tvbe

etmesi gerektiini tasavvuf yoluna girmesinin kendisi iin tehlikeli olabileceini

anlatt. O gece uykuya vard zaman ryasnda hocas eyh mer Efendiyi grd.

Hocas Irak'tan, onun Bulak'taki evine gelmiti. Hocasn karlamak iin ayaa

kalkt. Fakat hocas, kendisine kzgn ve heybetli bir ekilde bakyordu. Yannda

bulunan ve tasavvuf yoluna kabul etmedii genci iaret ederek; "Bu genci yolumuza

girmekten niin alkoyuyorsun? Sana bu yola girmek isteyen kim gelirse, onu kabul

et" buyurdu. Erbil bu iaret zerine daha ok kimseye tasavvuf yolunu anlatmaya ve

bu yola girmek isteyenleri kabul etmeye balad. Bundan sonra onun stnln ve

87 A. J. Arberry, a.g.e., 1950, s. 132.

88 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 36-37; Serks, a.g.e., 1928, c. II, s. 1554-1555; Hayreddin ez- Zirikl, a.g.e.,

1984, c.VI, s. 43.

36
faziletini iiten herkes sohbetlerine kotu. O, insanlar Allah Telnn rzasna

kavuturan yola tevik etti. Gece gndz demeden bu vazifeye devam etti. Bu

maksatla birok memleketi dolat. Binlerce kimse onun sohbetleri bereketiyle Allah

Telnn beendii yola kavutu. Bu srada birok skntlarla karlat. Onun bu

hizmetine mni olmak isteyenler kt. Ancak o, doru bildii bu vazifeden

ylmad.89

Muhammed Emin Erbil, Bulak'ta bulunduu mddet iinde, gndzleri ders

veriyor, insanlara slamiyetin emir ve yasaklarn anlatyor, geceleri de talebeleriyle

birlikte Allah Telnn ismini zikrediyor, Nakbendiyye yolunun esaslarn

anlatyor, Hatm-i Hcegn yaptryor ve talebelerinin Kur'n- Kerm okurken

hatalarn dzeltiyordu. Kraat ve tecvit ilmine dair bir eserde yazd ancak baslmad.

Dersleri ve sohbetleri srasnda, her Mslmann gnlk hayatta karlaaca fkh

meseleleri izah ediyor, lim ve vellerin hallerinden ve kermetlerinden

bahsediyordu. Kur'n ehline ok hrmet eden ve ikrmlarda bulunan Erbil Sinniyye

Mescidinde Kur'n- Kerm okuyucularn topluyor, onlarn kratlerini dinliyordu.

Kur'n- Kerm okuma ve dinleme bittikten sonra orada bulunanlara yemekler,

tatllar ve meyveler ikram ediyordu. 90

Msr'n eitli beldelerinden gelen insanlar Erbilnin sohbetlerine devam

edip feyzlerinden istifade ediyorlard. Onlara efkatli bir baba gibi davranan Erbil,

insanlarn hususi meselelerine kadar eiliyor, onlarn ihtiyalarn gideriyordu. Hz.

Peygamberin (s.a.s.) snnet-i seniyyesine titizlikle sarlyor, bid'atlerden ve bid'at

89 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 39.

90 Serks, a.g.e., 1928, c. II, s. 1554-1555; Hayreddin ez- Zirikl, a.g.e., 1984, c.VI, s. 43; Emin Zeki,

a.g.e., 1945, c. I, s. 144-145.; el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 40-41;

37
ehlinden iddetle kanyordu. Talebelerinin ve sevenlerinin ilim ve zikir meclisinden

bir an bile ayrlmamalarn istiyordu. Onlara; "derslerinizi iyi mzkere ediniz.

Kalbinizin temizlenmesi ve rendiiniz ilimden istifde etmeniz iin Allahu

Telnn ismini ok annz." buyuruyordu. 91

Muhammed Emin Erbil 1904 (h.1322) senesinde Hicaz'a gitti.Hac ibdetini

yerine getirdi ve Medne-i mnevvereye giderek Peygamber Efendimizin (s.a.s.)

kabr-i erfini ziyret etti. Halifesi Selme el- Azm Erbilnin bandan yle bir

olayn getiini anlatr:Orada bulunduu srada Mekke'deki zlim bir vliden ve

Msr'da bulunan bid'at ehli, Ehl-i snnet mslmanlaryla alay eden, mezhepleri

kabl etmeyen, tasavvufu ve tasavvuf ehlini kk gren, slihlerin ve evliyann

kabirlerini ziyareti inkr eden bir limden bahsettiler. Bu kiilerin hlini duyan Erbil

din gayretiyle zld. Hz. Peygamberin (s.a.s.) kabr-i erfini ziyaret etti. Bu ziyaret

esnasnda Allahu Teldan Mekke ve Msr halkna yardm etmesini diledi. Bu iki

kimsenin durumunu Reslullaha (s.a.s.) alayarak arz etti. Bir gece boyunca

Mescid-i Nebevde oturup du ve niyazda bulundu. Reslullah efendimizin (s.a.s.)

feyz ve nurlarna kavutuktan sonra kendini Msr'da grd. Byk bir akrebin ba

Ezher Medresesinin kble tarafnda, kuyruu ise Ezher Medresesinin Mzeyyineyn

kapsnn dndayd. nsanlar korku ve dehet iinde kvranyorlard. Muhammed

Emin Erbil hazretleri elindeki asa ile o akrebe vuruyordu. Nihyet o akrebin ld

veya lmek zere olduu kanaatine varld. Muhammed Emin Erbil, insanlara;

"Onun zerine ayaklarnzla basnz ve ondan korkmaynz." buyurdu. Erbil, hal

olarak bir anda kendini Mekke-i Mkerremede buldu. Msr'da ldrlen akreb

91 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 41;Kolektif, a.g.e., 1996, s. 306; Serks, a.g.e., 1928, c. II, s. 1554-1555;

Hayreddin ez- Zirikl, a.g.e., 1984, c.VI, s. 43

38
byklnde bir ylan grd. O ylan da asasyla vurarak ldrd. Sonra kendisine

geldiinde, Hz. Peygamberin (s.a.s.) huzurunda olduunu anlad. Bu hlini

talebelerinden birine anlatnca, talebesi; "Bu hli nasl yorumluyorsun?" diye sordu.

Erbil; "o iki kimsenin hlidir. Her ikisi de yaknda helk olacaklardr." buyurdu.

Ksa bir zaman sonra zalim valinin ve bid'at shibi olan limin ld haberi

duyuldu.92

Muhammed Emin Erbil hazretleri 1906 (h.1324) senesinde Msr'a dnd.

nsanlara slmiyet'in emir ve yasaklarn anlatmak iin eitli beldelere gitti. Pek

ok skntlara katland.te yandan tasavvufun her eidine sert bir ekilde kar

kan Selefler'in dmanlna maruz kald. Fakat onun hizmetlerine mni

olamadlar. Yal olmasna ramen glklere sabretti. Gece gndz demeden irat

faaliyetlerini srdrd.93

1.6. Vefat

Senelerce Sinniyye Mescidinde imamlk yapp, talebe yetitirmekle megul

olduktan sonra, Mescid-i mrn'de de vazife yapt. mrnn sonlarnda talebeleri ve

ailesi iin bir dergh ina ettirdi. Muhammed Emin Erbil, bu derghn inasnda

bizzat alt. Bir an evvel bitirmek iin gayret etti. Binann yapm bittikten sonra

talebelerinden birini ard ve "gel sana yeni kardelerimizin yerini gstereyim."

dedi. Talebesiyle birlikte oda oda gezdiler. Tavana ktklar zaman; "nsanlar

kendim iin bir kk yaptm sylyorlar. Vallahi kalbimde en ufak bir meguliyeti

yoktur. Dnyaya kar sevgim yoktur. Lkin burann sratle yaplmas iin beni bir

92 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 64-65.

93 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 65; Algar, a.g.m., 2000, s. 564.

39
kuvvet zorlad. Bunda da bir hikmet vardr." buyurdu. Bu olayn zerinden az bir

zaman sonra vefat etti.94

Selme el- Azm eyhinin vefatn yle anlatr: Son gnlerinde onun

yznde her zamankinden daha ok nur parlyordu. 1914 (h.1332) senesi

Reblevvel aynn ikinci Perembe gn humma hastalna tutuldu. Akam ve yats

namazlarn evinde kld. Mescide gidemedi. Ders vermek ve Hatm-i Hcegn

yapmak zere talebelerinden birini vazifelendirdi. Bu gecede Allahu Telya olan

ak ve Peygamber efendimizden (s.a.s.) tibren Nakibendiyye yolu byklerine

kar muhabbeti iyice fazlalat. Onlarn ruhaniyetleriyle konumaya balad. Onlara

olan sevgi ve kavuma arzusunu bildirdi. Bu hli bir gece boyunca devam etti.

Yanna ziyaret iin gelenlere; "Hocanzn hline bakp ibret alnz. Onun ld gibi

siz de leceksiniz. Allahu Telnn ismini ok ann." buyurdu. Halifesi Muhammed

Ysuf es-Sak'y yerine ders vermekle vazifelendirdi. Son saatlerinde bile kendisini

ziyarete gelen talebelerinin yanna gelmesine mni olunmamasn istedi. Her birisi

tek tek girip elini ptler, helalletiler ve duasn aldlar. Cumartesi gn hastal

iyice iddetlendi ve "bugn benim son gnmdr" buyurdu. kindi vaktinden sonra

tam bir sakinlik ve sessizlik hli oldu. Pazar gecesi ilalarn vermek zere yanna

gelen bir talebesine glmseyerek buyurdu ki: "Rahat olunuz." Talebesi dedi ki:

"Biz, Peygamber Efendimizin (s.a.s.) snnetiyle tedavi olmakla emrolunduk."

diyerek ilacn verdi. O gece sabaha kar sekert- mevt hli balad. Yznden

imek gibi nurlar yayld. Sonra Kelime-i ehadet getirerek vefat etti. Pazar gn,

vefatn duyan talebeleri ve sevenleri uzaktan yakndan geldiler. Tehiz ve

kefenlemesi leden sonra yaplabildi. Ezher Cmiinde klnan cenaze namazna pek

94
el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 66.

40
ok kimse katld.95 Karafe Kabristannda Celleddn Mahall ve Tcddn es-

Sbknin kabirleri yaknnda defnedildi. Msr hkmeti vefatndan sonra bu

mezarl ona nisbeten Sahra-y eyhil- Kebr diye isimlendirmilerdir. Kabrinin

zerine bir trbe yapld. Kabri, sevenleri tarafndan ziyaret edilmektedir. 96

1.7.Baz Kerametleri

Muhammed Emin Erbil daha hayattayken pek ok kerameti grlmtr.

Onun, Tenvirul- Kulb adl eserini el- Ezherin mderrislerinden Selame el- Azm

tarafndan biyografik bir metinle yeniden dzenlenmi olup mridiyle ilgili kayda

deer birok kerameti bu eserde zikretmektedir. Ancak O bu hallerin ve kerametlerin

kendisinden olmadn, byklerin bereketiyle ve talebelerinin himmetiyle

olduunu97 sylerdi. Eserde geenbaz kerametleri unlardr:

Erbil, fakir-zengin herkesin dvetini kabul edip davete icabet ederdi. Onu

sevenlerden fakir bir kimse, ocuunu snnet ettirecekti. Fakat snnete dvet edecei

kimselere ikram edecei bir ey yoktu. Erbilyi de ocuunun snnet merasimine

davet etti. Erbil ona; misafirlere ikram edecek neyin var? diye sordu. O kimse bir

koyunu ile bir miktar buday unu olduunu syledi. O; Allah Tel bu ikramn

bereketli eder inallah. Baka bir ey hazrlamak iin kendini zorlama. Misafirlerin

oturabilecekleri geni bir adr hazrla. Ben gelinceye kadar hazrladn eyler den

kimseye bir ey ikram etme. dedi. O kimse gidip Erbil'nin syledii gibi geni bir

adr ve ikram edilecek eyleri hazrlad. Davetliler gelip oturdular. Bu srada

Erbilnin oraya geldiini iiten talebeleri ve sevenleri de geldiler. Drt yz kiiden

fazla bir kalabalk meydana geldi. Erbil, hazrlanan yiyeceklere bereketle dua

95 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 66; Kolektif, a.g.e., 1996, s. 310; Serks, a.g.e., 1928, c. II, s. 1554-1555.

96 Emin Zeki, a.g.e., 1945, c. I, s. 144.

97
el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 66; Algar, a.g.m., 2000, s. 564.

41
buyurdu. Onun duas bereketiyle hazrlanan az bir miktar yemekle oradakilerin hepsi

doyuncaya kadar yediler. Fakat yemekler hi yenilmemi gibi ortada duruyordu.98

Muhammed Emin Erbil, slm memleketlerinin kfirlerin eline dmemesi

iin ok dua ederdi. Msrda bulunduu srada sevdiklerinden birini ziyarete gitti.

Fakat bu srada zntlyd. Ziyaretine gittii kimse zntsnn sebebini sordu.

Muhammed Emin Efendi: Edirne'nin kffr eline dt haberi sana ulamad m?

dedi. O kimse dedi ki: Efendim ne yapalm elimizden ne gelir? Muhammed Emin

Efendi; Allah Telya dua edelim ve bu musibetin slm memleketinden

uzaklamas iin yalvaralm. buyurdu. kindi vaktinden sonra talebelerinin

toplanmasn emretti. Allah Telnn ism-i erifini oka andktan sonra hep birlikte

hatme-i Hacegana oturdular. Ondan sonra bu musibetin kalkmas iin dua ettiler.

Erbil uzun mddet murakebe halinde kald ve sonrasnda; Allah Tel burada

bulunanlarn duasn kabul buyurdu. Ksa bir sre sonra Edirne ehrini mslmanlara

tekrar ihsan edecek. dedi. Syledii gibi oldu. Bir mddet sonra Edirne'nin

kurtulduu haberi duyuldu.99

Msr'da Ezher Medresesinde Muhammed Rz isminde lim bir zt vard.

Fakat tasavvuf yoluyla ilgisi yoktu. Bir gn Muhammed Emin Erbil hazretleriyle

oturup sohbet ederlerken, Erbil'ye; bu zamanda mrid-i kmil yoktur. Kendisinin

mrid-i kmil olduunu syleyenler ise bu zamann deccallardr. Eer sen kendinin

mrid-i kmil olduunu syleyecek olursan, sen slih bir kimsesin. Mrid-i kmil

olmaktan ok uzaksn. dedi. Erbil: Allah Tel her zaman yeryznde mrid-i

kmiller bulundurur. Allah Teldan sana zamann mrid-i kmilini gstermesini

diliyorum. dedi. Sohbetten sonra ayrldlar. Muhammed Rz ismindeki o kimse

98
el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 53.
99
el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 42.

42
ryasnda yksek ve nurlu krsler zerinde oturan veliler grd. O zatlarn yzleri

ayn on drd gibi parlyordu. Onlara imrenerek kendi kendine dedi ki: Bunlar

mrid-i kmil olan zatlardr herhlde. Utanarak birisine yaklat ve Bu zamann

mrid-i kmilini biliyor musun? diye sordu. O zt da; Bu zamann mrid-i kmili,

u senin yannda oturan arkadandr diyerek Erbilyi iaret etti. Muhammed Rz o

zatn iaret ettii kimsenin yanna gidince Muhammed Emin Erbilyi grd.

Muhammed Emin Efendiye; Sen mrid-i kmil olan kimselerdensin de kendini

niin gizliyorsun. Beni de meclisine al. dedi. Erbil; imdi megulm. Sana

hakikati daha sonra anlatacam dedi. Muhammed Rz uykudan uyand. Ryada

grdklerini dnd. Ama ryasn unuttu. gn sonra, Ezher Medresesinin

revaklarnda oturan Erbil'yi grp onun yanna yaklat. Fakat Muhammed Emin

Erbil ona yumuaklkla; Ya eyh sabret. Sana olanlar anlatacam dedi. Bu sz

karsnda akna dnen Muhammed Rz kendi kendine; Ben ryada grdklerimi

kimseye anlatmadm dedi. O kimse, Muhammed Emin Efendiye; Ben ryamda

yle yle grdm, fakat onu sana anlatmadm. Senin, bu zamann mrid-i kmili

olduunu anladm. Beni de zikir meclisine kabul et dedi. Muhammed Emin Erbil

hazretleri onu Bulak'taki meclisine kabul etti. Muhammed Rz ismindeki o zt da

tasavvuf yoluna girip ilerledi.100

Muhammed Emin Erbil bakalarndan gelen sknt ve eziyetlere sabreder,

talebelerine de sabretmelerini emrederdi. Tasavvufu ve Nakibendiyye yolunun

stnln inkr eden bir kimse vard. Onun talebelerinden birine gelerek

hocasnn Tenvr'l-kulb adl kitabndan bir adet istedi. Talebe o kimsenin byle bir

istekte bulunmasna sevindi. O kimsenin eski yaptklarndan vaz geip slah

100
el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 47-48.

43
olduunu zannetti. Talebe merak edip o kimseye kitab niin istediini sordu. O

kimse o kitabn yapraklaryla istinc edeceini yni tahretleneceini syledi. Talebe

zlerek ve kzarak; bu kitab yazan kimseye hrmet etmiyorsan, iindeki Kuran-

Kerim ve hads-i eriflerden bildirilenlere de mi hrmet etmiyorsun? dedi. O kimse

alayl bir tavrla gld. Bu hareket karsnda talebe iyice kzd. Fakat hocasnn

emrine uyduu iin sabrederek herhangi bir karlkta bulunmad. Olanlar gelip

hocasna anlatt. Erbil; Sabret. Allah Tel gayret shibidir. Sen bu sabrnn

karln bulacaksn dedi. Aradan fazla zaman gemeden talebeye hakaret dolu

szler sarfeden kimsenin iddetli bir hastala tutulduu haberi duyuldu. Btn

tedavilere ramen o kimsenin hlinde bir iyileme olmad. O kimsenin gnlerdir

uyku uyuyamad ve feryat figan etmesi sebebiyle kimsenin yanna yaklaamad

haberi yayld. Sonunda yaknlar kendisine hakaret edilen talebeye gelip hallerini

bildirdiler. O talebe; ariflerin oklar zehirlidir. O oklardan birisi kime isabet ederse o

kimse helk olur. Lkin ben o kimsenin bu rahatszlnn hafiflemesini istiyorum.

Bu akam durumu hocama bildireceim dedi. O talebe ve yannda bulunan

arkadalar hocalarnn evine gittiler. O srada hastann yaknlar da hastay oraya

getirdiler. Erbilnin nne koydular. O kimse kurumu, sanki etsiz bir heykel gibi

olmutu. Hlbuki hasta olmadan nce kuvvetli ve boyu posu yerindeydi. O kimse

Muhammed Emin Erbilyi grnce ac ac alad. Hastann yannda bulunanlar onun

hlini Muhammed Emin Erbil'ye anlattlar. Muhammed Emin Erbil o kimseye

nashat etti ve yaptklarna tvbe etmesini istedi. stifar okuduktan sonra; Allah

Telya tvbe ettim ve sylediklerime piman oldum de, buyurdu. Hasta

denilenleri yapt. Erbil, Ftiha ve Ns srelerini okuyup, Peygamber Efendimizin

(s.a.s.), Silsile-i aliyyenin ruhlarna hediye edip onlar hediye etti ve bu hastann

44
hidayete kavumas ve son nefeste imanla gitmesi iin dua etti. Hastay shipleri

alarak evine gtrdler. Hasta ve yanndakiler dar knca, Muhammed Emin

"Elhamdlillah. O kimse Allah Telya sadk bir ekilde tvbe etti. Onun son

nefeste imanla gideceini mit ediyorum." dedi. O kimse evine gittikten sonra

gnlerce rahat bir ekilde uyudu. Hlbuki aylardr hastal sebebiyle uyuyamyordu.

Nihayet bu halde ksa bir sre sonra ruhunu teslim etti.101

2. AHSYET

Muhammed Emin Erbil, 20. yzyl Tasavvuf tarihinin en parlak simalarndan

birisidir. Erbil de daha ocukluunda balayan ilim ve irfan ak, hayat boyunca
devam edegelmitir. Onun ahsiyetini tekil eden nemli unsurlardan biri olan bu

duygu onu, doduu Erbilin dna tam ve yllarca sren ilm yolculuklara

sevketmitir.

Erbil, hem doduu yer olan Erbildeki ulemadan faydalanm hem Hicazda

ilmini gelitirmi hem de Camiatu'l-Ezher gibi dneminin en yksek eitimini veren

bir yerde zahiri slm ilimlerini iyice pekitirmitir. Bylece insan ahsiyetinin

nemli bir ynn oluturan eitimini de ihmal etmemitir. Ayn ekilde ilmini

gelitirdii bu yerlerde mderrislikte yapmtr. Onun bu eitimi daha sonraki

hayatna da yansm, eserlerinin ounu Arap dilinde yazma kudretini gstermitir.

mam Gazalnin baz eserlerini Farsadan tercme etmesi de onun Farsay da

bildiini gstermektedir. Hicazdayken Mahmudiye Medresesine giri iin gerekli

olan Trkeyi de ksa sre zarfnda renmitir.

Erbil, sadece kendisini bu ekilde eitmekle kalmam, evresindeki pek ok

ulem bata olmak zere evresindeki insanlara irfan bilgiyi retmi, onlarn

101
el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 57-58.

45
eitimine de katkda bulunmutur. Yzlerce ilim talebesi yannda tasavvuf eitim

verdii birok mridi olmutur.

Dnyaya, dnya ehline ve insanlarn kendisine itibar gstermelerine deer

vermeyen Muhammed Emin Erbil; "Biz kimseden bir ey istemeyiz. Gelen hediyeyi

de reddetmeyiz. Fakat onlar alp yanmzda da alkoymayz, ihtiya shiplerine

datrz"102 buyururdu. Szleri hareketlerine uygundu. En zor ve skk

zamanlarnda bile manevi vazifelerini, virdlerini ve Allahu Tely anmay

terketmezdi.

nsanlara kar tevz ve yumuaklkla mumele ederdi. Allahu Tel onun

zahirini grnen gzelliklerle ssledii gibi kalbini ve hallerini de manevi

gzelliklerle sslemiti. Sohbetleri pek tatl ve tesirliydi. Bir defasnda baz kimseler

tavla oynuyorlard. Onlara yaklap; "Kumar m oynuyorsunuz?" buyurup

yanlarndan ayrld. Tavla oynayan kimseler oyunu braktlar bir daha

oynamadlar.103

Erbil bakalarndan gelen sknt ve eziyetlere sabreder, talebelerine de

sabretmelerini emrederdi. limlerden ve halktan pek ok talebesi ve seveni vard.

nsanlara sohbetlerinde ve ilim meclislerinde slmiyetin emir ve yasaklar n anlatt

gibi, birok kitaplar ve risleler de yazmakla megl oldu. Onun kitaplarndan bir

ksm baslmad. Tenvr'l-kulb adl eseri daha salnda iken mehr oldu. Ezher

Medresesi hocalar ve dier limler bu kitaba zel nem verdiler. Ezher hocalarndan

102 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 42.

103 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 42.

46
eyh Muhammed e-fi, bu kitap hakknda; "hls bu kitabn mellifinin

szlerinde aka grlmektedir" derdi.104

Fakir zengin herkesi ziyarete giden Muhammed Emin Erbil, yemek hususunda

srar edenlere; "Tasavvuf yolcusunun yemei ilim renmek, Allahu Telnn

ismini zikre devam etmektir. O kimsenin dncesinin yemek, imek olmas ona

yakmaz." buyurdu.

Gittii yerlerde anlattklarndan istifde edip hayrl ilere ynelenler olmad

zaman, oradan sratle uzaklard. "Burada kalmak mr boa geirmek, zyi

etmektir" buyururdu. Bir yerde kalrsa, ya vzu nashat eder ya zikr yaptrr veya

eser yazmakla megul olurdu.105

nsanlar ve talebelerini bo sz konumaktan sakndrrd. "Bo sz konuan ve

bo eylerle megul olan kimsenin tasavvuf yoluna girmesi lyk deildir. Hele bu

yola girmise, bo eylerle megul olmas hi lyk deildir. ok konumak kalbi

ldrr ve zikrin kalbe yerlemesine mni olur." buyurdu.

Kalbini Allah Telnn zikrinden bakasyla megul etmedii gibi, megul

edenlere; "kalp ev gibidir. Allah Teldan bakasyla megul etmek, tozlu bir yolun

tozlarn zerine toplamak gibidir. Ev sprlmedii zaman tozlar ylr ve temizlii

zor olur. Kalbini baka eyle megul eden ve gnlk virdi olmayan veya olup da terk

eden talebe, gaflet pislikleriyle kalbini kirletmi olur. Emirleri yapmak ve tasavvuf

yolunda yrmek onun iin zorlar." buyururdu.106

104 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 16.

105 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 43.

106 el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 41-44.

47
 3. ESERLER

Byk bir gayret ve azim sahibi olan Erbilnin btn hayat ilim ve irfanla

gemitir. Msrda Ezher Medresinde Revakul- Ekrd idaresine vekil tayin

edildii zaman eserlerinin byk bir ksmn burada yazmtr. 107 Tasavvuf bata

olmak zere slam ilimlerin birok alannda eserler telif etmitir. Yirmi civarnda

eser yazmtr. Ancak bunlarn bir ksm baslmamtr. Elimizde on iki eseri

mevcuttur.108 Bunlardan birisi Farsadan tercme edilmitir. zellikle Tenvirul

kulb bata olmak zere eserleri, tasavvuf kltrne nemli katkda bulunmutur.

3.1. el-cabetur- Rabbaniyye 109

Erbil bu eserde, Nakbendiyye tarikatnn kurucusu olan ah- Nakbend

Muhammed Bahauddinin mridleri iin yazd Nakibend vird-i celilini ele

almaktadr. Mellif bu virdin kendi mridleri tarafndan sabah ve akam okunmas

ve gerekli faydaya nail olmalar iin mridleriyle dostlarnn srar ve hatr zere bu

eseri tahkik edip harekelendirir. Kendisi kitabn dibacesinde bu maksadn

aklamaktadr.110

Eser mellifin vefatndan sonra 1388 ylnda mellifin halifesi ve olu

Necmeddin el- Erbil tarafndan bastrlm olup eserde basm yeri yazlmamtr.

Erbil, eserin giri ksmnda ksa bir aklama yapar. Daha sonra duann

fazileti, duann adab ve artlar ve bu vird-i celilin fayda ve zellikleri olmak zere

107 Emin Zeki, a.g.e., 1945, c. I, s. 144.

108 Bkz. Serks, a.g.e., 1928, c. II, s. 1554-1555; Hayreddin ez- Zirikl, a.g.e., 1984, c. VI, s. 43; Emin

Zeki, a.g.e., 1945, c. I, s. 144-145; el-Erbil, a.g.e., 1991, s. 8.

109 Muhammed Emin el- Krd el- Erbil b. Fethullahzade, el- cabetur- Rabbaniyye, bsy, 1388.
110 Bkz. Erbil, a.g.e., 1388, s. 2.

48
 konuya deinir. 111
Bu konular akladktan sonra bu vird-i celili ele almaktadr.

Kitabn ana ksmnda yer alan bu vird-i celili harekelendirerek gerekli yerlerde

dipnotlarla aklamada bulunur. Genellikle her sayfada meram ak olmayan

cmleleri, anlam garip olan kelimeleri ve gerekli olan izaht yapmaktadr. Bu

izaht yaparken mellif tasavvuf bir dil kullanr ancak yapt yorumlar herkesin

anlayabilecei seviyededir. Bu ekilde bu vird-i celli tahkk ve tetkik ettikten sonra

kitab bitirir.112

Mellifin halifesi ve olu Necmeddin el- Erbil, kitabn sonuna babasnn

Zikir ve Hatme-i Hacegan konularndaki 113 grlerini aktarmtr.114 Ayn ekilde

Necmeddin el- Erbil eserin sonuna, babasnn dier halifeleri olan Yusuf es- Saka ve

Selametul- Azamnin yazdklar, her biri birka sayfa olan manzum eserlerini de

aktarmaktadr. Bu manzum eserlerde her iki mellif kendi eyleri olan Muhammed

Emin el- Erbilye kadar olan Nak silsilesini zikretmektedirler.115

3.2. Hidayetu'l hayriyye fi tarikat-i Nakbendiyye 116

Muhammed Emin Erbilnin ilk eserlerinden olan Hidayetul-hayriyye

mellifin Msra gelii sonrasblgede Nakbendiliin az bilinmesinden tr

yazd bir eserdir. Nakbend tarikatna mensup bir sfnin ahlknn nasl olmas

gerektiini, gnlk evrd ve ezkrn ihtiva eden bir risaledir. Bir kitaptan ziyade bir

111 Bkz. Erbil, a.g.e., 1388, s. 2-5.

112 Bkz. Erbil, a.g.e., 1388, s. 5-21.

113 Bu konular almamn ikinci blmnde aktarlacaktr.

114 Bkz. Erbil, a.g.e., 1388, s. 29-36.
115 Bkz. Erbil, a.g.e., 1388, s. 21- 28.

116 Muhammed Emin el- Krd el- Erbil b. Fethullahzde, el- Hidayetu'l-hayriyye fi tarkat-i

Nakbendiyye, Matbaatul Hebaniyye, Msr, 1316.

49
risale eklinde yazlmtr. Eserde ayrca zikir, hatm-i Hacegan, mrdin nefsiyle,

ihvanla ve mridi ile ilikisi gibi konular da ilenmitir. 117 almann ikinci

blmnde eserin ierdii konular ayrntl bir biimde anlatlacaktr.

3.3.Sadetul- mubtedn f ilmid- dn118

Bu eser, Muhammed Emin el- Krd el- Erbilnin Akaid, Fkh ve Tasavvuf

alannda, afii mezhebine gre ocuklar iin yazd bir risaledir. Kendisinin

ifadesiyle yeni ilme balayan Mslman ocuklarna ithafen yazmtr. Mellif bu

eseri ilme yeni balayan ocuklara yazd iin kulland dil de gayet yaln ve

anlalrdr. Tasavvuf konular veciz bir ekilde aktarmtr.

Yaklak elli sayfadan oluan bu eser blmden olumaktadr. Birinci

ksm Akaid ilmini kapsamakta olup bir Mslman iin imann gereklerini ihtiva

etmektedir. mann artlarn tek tek alp izah etmektedir. Bunun yannda akaid

ilminde temel alnan baz stlahlar, efali mkellifni, berzah lemini, efaat, kabir

azab vb. itikad konular bu blmde ilemektedir. 119

kinci blm ise bir Mslmann bilmesi gereken temel fkh konular ierir.

Bu blm; temizlik, namaz, zekt, oru, hac ve umre blmleri olmak zere be

ksma ayrlp her bir blm bir balkla isimlendirilmitir. Temizlik blmnde

istinca, abdest, gusl, teyemmm, hayz ve nifas gibi temizlik konularn ihtiva

etmektedir. Namaz blmnn giri ksmnda namazn artlar, rknleri, keyfiyyeti

vs. konular ele alnmtr. Giriten sonra balklar halinde sehiv secdesi, cemaatle

namaz, Cuma namaz, bayram namazlar, yamur ve cenaze namazlar vb. namaz
117 Erbil, a.g.e., 1316, s. 2- 17.
118 Muhammed Emin el- Krd el-Erbil b. Fethullahzade, Saadetul- mubtedn f ilmid- dn,

Matbaatus- Saadet, 1. Bask, Msr, 1330.

119 Bkz. Erbil, a.g.e., 1330, s. 2-11.

50
eitleri detayl bir ekilde incelenmitir. Zekt blmnde zektla ilgili malumat

konu konu anlatlmtr. Oru blmnde orucun fkh boyutu ele alnp orucu bozan

eyler zerinde durulmu ve son ksmnda da itikf konusu anlatlmtr. Son ksm

olan hac ve umre ksmnda ise hac ve umrenin art ve erkn anlatlm olup blmn

sonunda Hz. Peygamberin (s.a.s) kabri eriflerinin ziyaret adabn anlatmaktadr. 120

Erbil, nc blmde ise tasavvufu salam bir itikad ve eriata ballk

kaydyla Cenab- Allahla (c.c.) devaml huzur halinde olmak eklinde

tanmlayarak Tasavvuf ilmini ksaca anlattktan sonra tasavvufun temel prensipleri

olan sohbet, zikir, murakabe, mridin kendi nefsi, eyhi ve ihvan ile mnasebeti,

Hatme-i Hacegan ve Hatme-i mam Rabban gibi konular tek tek izah eder. 121 Bu

blmde yer alan bu temel prensiplerden bazlarn almamzn ikinci blmnde

mellifin tasavvuf grlerini naklederken aktarmaya alacaz.

3.4. Divnu nasihati'l- beriyye f hudebi'l-minberiyye 122

Bu eser, Muhammed Emin Erbilnin irad ehli iin yazd bir hutbe ve vaaz

kitabdr. Kitabn muhtevas hutbe, vaaz ve bir imam-hatip iin lazm olan dualardr.

Hutbeler, hicri aylar baz alnarak her bir aya be hutbe decek, bir yl kapsayacak

ekilde hazrlanmtr. Hutbeler, Muharrem aynn ilk cumasyla balar, Zilhiccenin

son haftasyla bitirilir. Hutbeler bittikten sonra, cenaze duas, yamur duas, gne ve

ay tutulmas dualar, genel dualar gibi bir irad ehli (imam) iin lazm olan dualardan

bazlarn zikreder. ki yz sayfadan mteekkil olan bu eser adndan da anlal aca

zere nasihat ve irad kitabdr.

120 Bkz. Erbil, a.g.e., 1330, s. 11-39.
121 Bkz. Erbil, a.g.e., 1330, s. 39-48.

122 Muhammed Emin el- Krd, el- Erbil b. Fethullahzade, Divn-u nasihati'l beriyye f hudebi'l -

minberiyye, Matbaatus- Saadet, Msr, 1. Bask, 1330.

51
 Kendisi kitabn telif amacn eserin dibacesinde yle aklar: Beni seven ve

benim katmda deerli olan baz dostlarm, bu asrn temasna uygun, kolay ve

anlalr bir dil kullanlp hazrlanacak, hkm ve ahkm barndracak, halk irad

edecek bir kitap yazmam istediler. Allahn (c.c.) yardmyla bir mddet

dndkten sonra bunun yazm bana myesser oldu. Cuma ve Bayramlar

kapsayacak ve irad ehli iin lazm olan bilgileri barndracak ekilde hazrladm.

Kitab Nasihatul beriyye f hudebil- minberiyye diye isimlendirdim.123

Mellifin hutbelerde iledii konular genellikle halkn irad iin gerekli

olduunu dnd mevzulardan mteekkildir. lenen konulardan bazlar

unlardr: nefsi terbiye, ahlk, dini hkmler, insann slah, gaflet, isyan ve nisyan,

aylar ve faziletleri, ramazan ay ile ilgili hutbeler, oru, Kuran Kerim, hac ve

umre.124Erbil bu eserle halk irad amalad iin herkesin anlayaca bir dil

kullanmtr. Eserde hitap dili kullanlken tasavvuf yn diline de yansmtr.

Hutbeler genellikle orta uzunluktadr. Konular bazen sevgi younlukluyken bazen de

insan bulunduu hal ve durumlardan silkindirecek bir yapdadr. Eser, irad ehli iin

bir el kitab niteliindedir.

3.5. Tenvrul-kulb f mumeleti allmil- guyb125

Bu eser Muhammed Emin Erbilnin talebe ve mridlerini cehaletin

karanlndan ilmin nuruna karmak iin yazd bir eserdir. Mellif bu eseri ilk

olarak el-Uhudul- vesika fit- temessuki bi- eriati vel- hakikati adyla

123 Erbil, a.g.e., 1330, s. 3.

124 Bkz. Erbil, a.g.e., 1330, s. 5-180.

125 Muhammed Emin el- Krd el- Erbil, Tenvirul- kulb f muameleti allmil - guyb,

Matbaatus- Sabah, Dmak, 1. Bask, 1991; a.g.e., Mektebetul- slamiyye, Midyat, trs.

52
hazrlam olup daha sonra ihtiyatan dolay baz ilaveler yapm ve Tenvirul-

kulb f muameleti allamil- guyb diye isimlendirmitir.

Erbil bu eseri telif amacn kitabn mukaddimesinde yle aklamaktadr:

Bana Msr diyarnda irad grevi verildikten sonra mridlerin eran ve aklen

bilmesi gereken ilmi ve kendilerine lazm olan ahlk- hamdeyi onlara retmek

amacyla el-Uhudul- vesika fit- temessuki bi- eriati vel hakikati adyla bir

eser telif ettim. Birinci baskya mteakip yaptm tahkikattan sonra eklenmesi

gerekli olan bilgileri ilave ettim ve adn Tenvirul kulb f muameleti allamil-

guyb diye deitirdim126

Eserde kaynak olarak Kuran- Kerim, Snnet-i Seniyye ve selef ulemasnn

kitaplar kaynaklk etmektedir. Ancak ska karlanan ahs ve kaynaklar Gazalinin

hyas, mam Earnin akidevi bilgileri, Kueyrinin er-Risalesi ve mam afiinin

fkhi grleridir. Eser, bir mkellefin muhta olduu, ilm ve fkh hayatnda

kendisine lazm olacak bilgileri ve kiinin Rabbiyle irtibat dbn en gzel eklini

ihtiva etmektedir.

Eser bir mukaddime ve temel blmden olumaktadr.Her bir blm

mstakil bir kitap olacak muhtevadadr. Mukaddimede Allahu Telaya ve Resulne

(s.a.s.) davetin vcubiyetini ve keyfiyetini aklamakta olup slamda emr-i bil

maruf ve nehy-i anil- mnkerin nasl olmas gerektiini kendi yapt izahat dnda

ayet, hadis ve ulemann szleriyle teyit eder. Mukaddimenin sonunu da nasihatle

bitirir.127

126 Erbili, a.g.e., 1991, s. 18.

127 Bkz. Erbili, a.g.e., 1991, s. 21-25.

53
 Eserin birinci blm itikad bilgileri iermekte olup bu blm bir giri ve

ksmdan oluur. Giri ksmnda akl hkmleri ve efal-i mkellifni aklar. Birinci

ksm lahiyat konularn ihtiva etmekte olup bir mkellefin Cenab- Allahn zat ve

sfatlar hakknda bilmesi gereken vcib, ciz ve hakknda mmteni olan bilgileri

detayl bir ekilde aklar. Ayrca akaid ulemasna gre Cenab- Allahn yirmi

sfatn ztlaryla zikrederek aklar. kinci ksmda imann ikinci art olan

peygamberlere iman barndran, nbvveti ele alp ayn ekilde peygamberler

hakknda bilinmesi gerekli olan vcib, ciz ve muhal bilgileri aktarr. Bunlar

syledikten sonra onlarn (a.s.) fazileti ve saylar hakknda bilgiler verir. Daha sonra

da Hz. Muhammedin (s.a.s.) nbvvetinin sbutu diye bir balk altnda Onun

(s.a.s) mucizelerini, halifelerini, sahabe ve sonraki devirdeki tabiinin byklerini, Hz.

Peygamberin (s.a.s.) nesebini, ocuklarn, day ve amcalarn, hala ve teyzelerini,

annelerimiz olan elerini ve icmalen semavi kitaplardan bahsetmitir. Bu blmn

nc ksmnda ise Semiyyat konusu ele alnmtr. Bu ksmda ilenen konular;

Meleklere iman, cinlerin varl ve snflar, Cennet, Cehennem, Srat, Mizan, kabir

ve halleri, kymet ve almetleri, kaz ve kadere iman, iman, islam ve ihsandr. Bu

blm yaklak kitabn drtte birlik ksmn kapsamaktadr. 128

Eserin ikinci blm afii Mezhebine gre bir mkellefe lazm olan fkhi

konular kapsayan bir blmdr. Mellif kitabn te birlik ksmndan fazlasn bu

blme ayrmtr. Temizlik Kitab 129yla balayan bu blm namaz130, zekt,131

128 Bkz. Erbili, a.g.e., 1991, s. 25- 125.

129 Bkz. Erbili, a.g.e., 1991, s. 126-153.

130 Bkz. Erbili, a.g.e., 1991, s. 156- 247.

131 Bkz. Erbili, a.g.e., 1991, s. 250- 260.

54
oru132 ve hac133 kitaplaryla devam eder. Bunlar detayl bir ekilde aklayan

mellif daha sonra muamelt konularna balayarak bey ile ilgili konularn her

birine bir balk aarak hibe, karz, selem, riba, vakf, havale, veklet, irket, ufa,

krz, riye, vedia vd.- hepsini teker teker aklayarak ilgili ahkm beyan eder. 134

Bey konusunu bitirdikten sonra kitabul- feraiz135 diye bir balk aarak feraiz

ilmine dair btn ilm bilgileri verir. Feraiz konusundan sonra kitabun- nikh,136

kitabut- talak,137 kitabul- cinayet138 ve kitabul hudud139 konularn da detayl bir

ekilde aklar. Mellif bu ksmda verdii btn bilgileri yet, hadis ve selef

ulemasyla teyit eder. htilafl olan konularda mezhebe kabul gren grleri ele

alr.

Eserin nc blm 140

isetasavvuf ilmine dair olup bir giri ve yirmi ksur

balktan oluur. Giri ksmnda insanlarn hangi meziyetlere sahip olduunu, onlarn

farkl farkl yaratlp her birisinin merebinin deiik olduunu ve bunlara mnasip

ibadet ve amel-i salihleri nerir. Mellif giri ksmndan sonra tasavvuf konulara

giri yapar. Biz almamzn ikinci blmnde Muhammed Emin Erbilnin

Tasavvuf Grleri bal altnda bunlar detayl bir biimde ileyeceiz.

132 Bkz. Erbili, a.g.e., 1991, s. 260- 268.

133 Bkz. Erbili, a.g.e., 1991, s. 268-303.

134 Bkz. Erbili, a.g.e., 1991, s. 306- 341.
135 Bkz. Erbili, a.g.e., 1991, s. 345- 377.

136 Bkz. Erbili, a.g.e., 1991, s. 377- 388.

137 Bkz. Erbili, a.g.e., 1991, s. 390- 405.
138 Bkz. Erbili, a.g.e., 1991, s. 411- 416.

139 Bkz. Erbili, a.g.e., 1991, s. 416- 429

140 Bkz. Erbili, a.g.e., 1991, s. 429- 613.

55
 3.6. Mridul- avam li ahkams- syam (ala mezahib-i erbaa)141

Muhammed Emin Erbil, bu eseri fkh alannda yazm olup eser oru

ibadetini ihtiva etmektedir. Eser iki defa baslmtr. Birinci basks mevcud olmayp

zerinde altmz kitap, eserin ikinci basksdr. Bu baskya mellif mukaddimede

belirttii gibi ihtiyaca binaen baz ilaveler yapmtr. 142

Eser blmler halinde halinde yazlm olup her bir blm bir balkla

adlandrlmtr. Blmler sayyla belirtilmemitir. Ancak kitabn iindekiler

ksmndan anlald zere toplam 21 blmden olumaktadr. Kitabn banda

Ramazan ayyla ilgili bir hutbeye yer verilmi, ondan sonra da bir mukaddime

yazlmtr. Kitabn sonunda da bir hatimeye yer verilmitir. Kitapta belli bir

sralama yoktur. Ancak biz kitabn zetini verirken bir dzen olmas asndan belli

bir sray takip edeceiz.

Erbil, eserin yazl gayesini kitabn banda yle aklar: Orucun slamn

nemli rknlerinden biri ve herkesin de oruca bal btn hkmleri bilme

zorunluluu olmas sebebiyle Mslman kardelerime ithafen drt mezhebi ihtiva

edecek, kolay, anlalr ve veciz bir biimde bir eser yazma ihtiyac duydum. Adn

da Mridul- avam li ahkams- syam koydum.143

Mellif dier eserlerinde olduu bu kitapta da ak ve anlalr bir slup

kullanm, ar ifade ve cmlelerden kanmtr. Eserde kulland metot, herhangi

bir konuyu anlatmak iin ncelikle ayet ve hadis zikreder. Bu ayet ve hadisleri izah

ettikten sonra konuyu kendisi aklamaya balar. Ancak bu eserde mellif herhangi
141 Muhammed Emin el- Krd el- Erbil b. Fethullahzade, Mridul-avm li ahkms- sym,

Matbaatus- Saadet, Msr, 2. Bask, 1331.

142 Bkz. Erbil, a.g.e., 1331, s. 2.

143 Erbil, a.g.e., 1331, s. 3.

56
bir konuda bazen ok fazla hadis getirir. Bu hadisleri rivayet zincirini zikretmeksizin

sadece son raviyi syleyerek hadisi kullanr. nceki dnem ulemasndan rnekler

getirir. Onlarn dncelerine, szlerine ve iirlerine kitabnda yer verir. Yeri

geldiinde okuyucuya pek ok nasihatte bulunur. Bunu yaparken tasavvuf bir dil

kullanr. Mrid- Mrid ilikisi etrafnda okuyucuya yol gsterir.

Eserde zaman zaman herhangi bir konu, tasavvuf ilmi ile irtibatlandrarak

verilir. Erbilnin fkh bir meseleyi tasavvuf boyutta ele alabiliyor olmas kitabn

diline zenginlik katm, kitab tekdzelikten kurtarmtr. Zira o dier eserlerinde

olduu gibi bu eserinde de bazen fkh bir meseleyi de irfan bir ereveye sdrp

okuyucuya yle sunar. Bu da onun tasavvuf kiiliinden kaynaklanmaktadr.

Mellif kitabn banda genel hutbe ile giri yapar. Hutbede kiinin Kurana,

Snnete ve slamn gzelliklerine sarlmas gerektii, zamann genlerinin bu yolu

terk ettikleri ve bununla ilgili zmlerden bahseder. Hutbeden sonra ilim ve

faziletleri bal altnda bir mukaddime ele almtr. Mukaddime de bir dua ile giri

yapar. Daha sonra ilim ile ilgili yetleri zikrederek izah eder. Konuyla ilgili hadisi

erifleri de ayn ekilde ele alr. Daha sonra ilmin faziletlerini kendisi aklar. Bunu

yaparken Hz. Aliden nakillerde bulunur. zellikle kendisi kiinin itikadn doru bir

ekilde renmesi zerinde oka durur. Mukaddimenin sonunda da bir limin nasl

olmas gerektiini ayet ve rneklerle aklar. 144

Kitabn muhtevasna ksaca deinmek gerekirse unlar ifade edilebilir:

144 Bkz. Erbil, a.g.e., 1331, s. 3-9.

57
 Birinci Fasl: Ramazan aynn fazileti hakknda yazlmtr. Bu blmde

Erbil, Ramazan aynn faziletini Bakara, 2/185 yetini145 baz alarak konuyu aklar.

O, bunu yaparken hem rivayet hem dirayet tefsir metodunu kullanmtr.

Mellif ilk olarak Ramazan kelimesini tahlil ederek onun gnahlar

affettirmesinden ve insanlarn hatalarnn eridii ay olmas hasebiyle yakma veya

yanma, kavrulma anlamn tadn ifade eder. Ayetteki Kurann indirildii ay

ifadesinde drt kutsal kitaba ve suhuflara deinerek Cebrail (a.s.) hangi peygambere

ka defa geldiini aklar. Ayetin dier ksmlarn da bu ekilde aklar.146

kinci Fasl: Ramazan orucunun fazileti hakkndadr. Erbil, konunun banda

genel olarak orutan bahsederek faziletlerini sayar. Daha sonra Ramazan aynda oru

tutmann ve tutanlarn nerelere ulaacaklarn, faydalarn, mkfatlarn tek tek

anlatr. Konuyla ilgili pek ok hadisi erif nakleder. Bu konu da sylenmi baz

anonim iirleri bu blmde aktarr. 147

nc Fasl: Orucun hikmetleri ve mertebeleri hakknda yazlan bir

blmdr. Erbil bu blmde orutan maksadn nefsi kt adetlerinden uzak tutmak,

ehvetlerini hapsetmek ve kt alkanlklarndan men etmek olduunu, nefsin ilahi

nurlara ulaabilmesi iin Allahn (c.c.) orucu kuvvetli bir sebep kldn, mukaefe

145 (O sayl gnler), insanlar iin bir hidayet rehberi, doru yolun ve hak ile batl birbirinden

ayrmann apak delilleri olarak Kurann kendisinde indirildii Ramazan aydr. yle ise iinizden

kim bu aya ularsa, onu orula geirsin. Kim de hasta veya yolcu olursa, tutamad gnler saysnca

baka gnlerde tutsun. Allah, size kolaylk diler, zorluk dilemez. Bu da sayy tamamlamanz ve

hidayete ulatrmasna karlk Allah yceltmeniz ve kretmeniz iindir.(Kuran- Kerim Meali,

DB yay. 6. Bask, Ankara,2010,Bakara, 2/185).

146 Bkz. Erbil, a.g.e., 1331, s. 10-12.

147
Bkz. Erbil, a.g.e., 1331, s. 15-21.

58
erbabnn bulunduklar makamata ancak orula ulatklarn syleyerek hikmetlerini

aklar.148

Mellif orucun hikmetlerini saydktan sonra avam, havas, ehassul- havasn

orucu diye e ayrr. Avamn orucunu kiinin yeme, ime, cinsi mnasebetten

uzak durmas eklinde tarif eder. Havasn orucunu ise avamn orucuna ilaveten

kiinin kulak, dil, gz, el, ayak ve ehvetine mukayyed olmas diye tarif ederek

bunlar teker teker aklar. Mesela kiinin diline mukayyed olmasn aklarken onun

her trl yalan, gybet, kouculuk, mnker durumlar vb. eylerden dilini korumas

gerektiini syler. Bunlar aklarken Cneyd Badadi, Hz. sa vb. zevattan rnekler

getirir. 149
Ehassul-havasn orucunu ise kiinin klli olarak kalbini Allah (c.c.)

dndaki masivadan arndrmas olarak aklar. 150

Drdnc Fasl: Orucun fkh hkmleri hakkndadr. Mellif bu ksmn

banda orucun Mslmanlara farz olduu gibi Yahudi ve Hristiyanlara da farz

olduunu sylemi ve Tevrat ve ncilden blm ve sayfa numarasn belirterek

rnekler getirmitir. Daha sonra drt mezhebe gre orucun keyfiyyetini ve ahkamn

detayl bir biimde izah etmitir. 151

Beinci Fasl: Bu faslda da mellif ayet ve hadislerle nafile orucun faziletleri

ve faydalarn aklamtr.152

Altnc Fasl: Bu blm drt mezhebe gre Teravih namaznn klnn, Hz.

Peygamber (s.a.s) ve sonraki hulefa-i raidin dneminde teravih namaznn

148 Erbil, a.g.e., 1331, s. 21-22.

149 Bkz. Erbil, a.g.e., 1331, s. 23-24.
150 Erbil, a.g.e., 1331, s. 24.

151 Bkz. Erbil, a.g.e., 1331, s. 25-35.

152 Bkz. Erbil, a.g.e., 1331, s. 35-36.

59
keyfiyyetini ve ilgili meseleleri ihtiva eder. Bu blmn sonuna mellif bir

tetimme ekleyerek Teravih namaznn erkn ve adabn aklamtr. 153

Yedinci Fasl: Kiinin namaznda huulu olmas gerektii hakknda

yazlmtr. Erbil, bu blmde namazda huu konusunu ileyip huuyu tasavvufa

gre irdelemektedir. Konuyla ilgili hadisleri zikrederek ariflerden rnekler verir. Hz.

Peygamberin (s.a.s.) namazn rnek vererek Mslmannda Onun gibi namaza

durmas gerektiini, Onun gibi klmas gerektiini ayet ve hadislerle teyit ederek

anlatr.154

Sekizinci Fasl: Bu blm, Ramazan aynda Kuran Kerimin okunmasnn

fazileti hakkndadr. Erbil, konuya Kuran Kerimin faziletinden balayarak giri

yapar. Blmn sonunda da faide diye bir balk aarak Kuran Kerimin

retmenin fazileti zerinde durur. 155

Bundan sonraki blmlerden bazlar tasavvuf konulara girdii iin biz

burada sadece zet halinde muhtevalarn aktarmaya alacaz. almamzn ikinci

blmnde bunlar yeri geldike aklamaya alacaz.

Dokuzuncu Fasl: Erbil bu blmde takva konusunu ilemi, takvann saadeti

ebediyyenin anahtar olduunu, kiinin cennete girebilmesini gzel ahlka (halkla

muamelesi) ve takvaya (Hlk ile muamelesi) bal olduunu syler. Hz. Aliden

nakillerde bulunarak konuyla ilgili yet ve hadislere yer verir. lgili yet ve hadisleri

detayl bir biimde izah eder. Baz iir ve hikmetlere deinir. 156

153 Bkz. Erbil, a.g.e., 1331, s. 37-40.

154 Erbil, a.g.e., 1331, s. 41-44.

155 Erbil, a.g.e., 1331, s. 44-48.

156 Erbil, a.g.e., 1331, s. 49-54.

60
 Onuncu Fasl: Erbil bu ksmda, insanolunun btn hayatn bir dzen ve

intizam iinde yrtmesinin gerekli olduunu, bir nefesini bile bo yere sarf

etmemesi gerektiini zira her bir nefesin paha biilemez deerde olduunu ifade edip

mezkr hadisi erifi dier hadislerle teyit ederek konuyu izah eder.157

On birinci Fasl: hlas, tevazu, doru szllk, yardmlama vb. din adabn

hadislerle akland bir blmdr. 158

On kinci Fasl: Erbilnin, kiinin Mslman kardelerine kar efkatli ve

merhametli olmas gerektiini bunun da kmil iman ile mmkn olduunu, konuyla

ilgili Hz. Musa, Hz. mer, mer b. Abdulaziz, Ata es- Slem, Sfyan- Sevr, Ali

el-Havvas vb. pek ok zattan rnekler verdii bir blmdr. 159

On nc Fasl: Kalbin ve nefsin slahndan bahseden bir blmdr. Pek

ok tasavvuf erbabnn kermetleri anlatlm olup onlarn hayat hikayelerinden

dersler karlmas gerektiini sylemitir. 160

On Drdnc Fasl: Erbil bu ksmda zikir konusunu anlatmtr. Zikir

konusu almann ikinci blmnde anlatlacaktr.161 Kitapta dier blmlerde bu

minvalde ilenmektedir.

smi bir fkh kitabn andran bu kitap aslnda fkhn tasavvuf emsiyesi

altnda nasl olmas gerektiini bizlere anlatan ok nemli bir eserdir. Sadece fkh

meselelerin zahirini anlatmakla kalmayan mellif o meseleleri Mslmann batnna,

157 Erbil, a.g.e., 1331, s. 55-61.

158 Bkz. Erbil, a.g.e., 1331, s. 62-64.
159 Erbil, a.g.e., 1331, s. 65-68.

160 Erbil, a.g.e., 1331, s. 68-72.

161 Erbil, a.g.e., 1331, s. 72-76.

61
kalbine indirmeye almtr. Bu eser bizlere fkh ilminin tasavvufla yorulmu

halini gayet ak bir ekilde gstermektedir.

3.7.Kitabu davis- sirac f fadli Receb ve kssatil-Mirac162

Bu eser Muhammed Emin el- Erbil tarafndan mbarek aylardan Receb

aynn fazileti ve Mirac olaynn Ehl-i Snnet anlayna gre deerlendirilmesi

amacyla kaleme alnmtr. Mirac hadisesinden dolay sra olay da ilenmi ve bu

ereve de Hz. Peygamberin (s.a.s.) muhabbetinin gereklilii, snnetine uyma

vcubiyeti, Ona (s.a.s.) salt-u selam getirmenin ehemmiyeti ve fazileti gibi

konular da bu eserinde aktarmtr.

Toplam 112 sayfadan oluan bu eser mukaddimede belirtildii zere asl

olarak Siracul- vaizn f nasihatil- mslimn adn tamakta iken daha telifi

yaplmayan bu eseri, Erbil tarafndan kendilerine deer verilen baz dostlarna

okutunca ve dostlarn beenisi zere biraz daha geniletilmi ve basm

yaplmtr.163 ki defa baslan bu eserde basm tarihi yer almamaktadr. Kitabn

kapak sayfasnda kitabn btn haklar Erbilnin olu Necmeddine aittir ibaresine

baklrsa Erbilnin vefatndan sonra da baslma ihtimalini dourmaktadr. Bu

elimizdeki ikinci bask mellifin halifeleri, olu Necmeddin ve ezher

mderrislerinden Selametul- Azam tarafndan tahkik ve tashih edilmitir.

Ksa bir mukaddimeden sonra Hz. Peygamberin (s.a.s.) muhabbetinin

gereklilii ve snnetine uyma zorunluluu konusu ilenmitir. Mellif bu konular

ayet ve hadislerle birka sayfada akladktan sonra kitabn asl amac olan Receb

162 Muhammed Emin el-Krd el- Erbil b. Fethullahzade, Kitabu davis- sirac f fadli Receb ve

kssatil-Mirac, Matbaay Saadet, Msr, 2. Bask, trs.

163 Bkz. Erbil, a.g.e., trs.,s. 2-3.

62
aynn faziletlerine giri yapar. Bu ksmn banda da haram aylara deinerek onlara

neden haram aylar denildiini, bu aylarn fazilet ve zelliklerini anlatr. Daha sonra

Recep aynn faziletini ayet ve hadislerle detayl bir biimde anlatr. Bu ayda nelerin

yaplmas gerektiini, bu ay nasl deerlendirmek gerektiini nasihat yoluyla anlatr.

Mellifin tarz olduu zere bu konuyla ilgili pek ok hadisi erifi nakleder. Halifesi

Selame el- Azam tarafndan bu hadisler tahric edilmi ve senetleriyle beraber kitabn

sonunda zikredilmitir.164

Mellif bazen dier kitaplarnda kulland dilden farkl bir dil kullanarak

okuyucuyla bire bir konuuyormu gibi hitap dilini kullanr. Daha ok sohbet

havasnda yazlan bu eser pek ok nasihat, eski evliyann menakb ve selef-i

salihinin aylarda ve mbarek gecelerde yaptklar dualar barndrr. Mellif Recep

ayndan bahsederken orucu ve orucun faziletlerini de detayl bir biimde aktarr. 165

Recep ayn ve faziletlerini detayl bir biimde anlattktan sonra mellif, sra

ve Mirac olayn anlatmaya balar. sra ve Mirac olaynn Hz. Peygamberin (s.a.s.)

hem cesediyle hem de ruhuyla gerekletiini syleyerek166 yirmi sayfa boyunca Hz.

Peygamberin (s.a.s.) Kabeden alnp Sidretul-Mntehaya ve sonrasna

karln, o arada yaad btn vakalar, grt kimseleri 167 teker teker canl

bir dil kullanarak ayrntsyla anlatr. Daha sonra Efendimize (s.a.s.) bu yolculukta

grd acayiplikleri ve Ona (s.a.s.) verilen mevhibeleri 168 birka sayfada aktarr.

164 Bkz. Erbil, a.g.e., trs., s. 7-90.

165 Erbil, a.g.e., trs., s. 6-30.
166 Erbil, a.g.e., trs., s. 51.

167 Erbil, a.g.e., trs., s. 45-51.

168 Erbil, a.g.e., trs., s. 51-56.

63
Bunlar aktardktan sonra sra ayetlerinin169 tefsirini ayrntl bir biimde verir.

Mellif bu tefsiri yaparken gerektiinde bazen gramer kurallarn anlatr, bazen

ayetlerin iar tefsirini yapar, bazen de ilgili yerlerin tarihesini 170 zikreder. Bu

ayetlerin tefsirini verdikten sonra Mirac yetlerinin171 tefsirini ayrntl bir biimde

yapmaktadr.172

Bu ayetlerin tefsirini verdikten sonra Hz. Peygamberin (s.a.s.) Cenb-

Allah (c.c.) can (beden) gzyle grdn ancak keyfiyetinin bilinemeyeceini,

bunu muhakkik sahabelerin, tabiinin byklerinin, suflerin tamamnn ve selefi

salihinin pek ounun kabul ettiini zikrederek grn delillendirmeye alr.

Konuyla ilgili shhat derecesine ulam birok hadisi erif nakleder. Hadislere

ilaveten bu gr kabul eden mfessirlerin tefsirlerinden de alntlar yapar.173

169 Kendisine yetlerimizden bir ksmn gsterelim diye kulunu (Muhammedi) bir gece Mescid-i

Haramdan evresini bereketlendirdiimiz Mescid-i Aksaya gtren Allahn an ycedir. Hi

phesiz O, hakkyla iitendir, hakkyla grendir. (sra, 17/1).

170 Erbil, a.g.e., trs., s. 56-66.

171 Batt zaman yldza andolsun ki, arkadanz (Muhammed) sapmad ve btla inanmad; o,

arzusuna gre de konumaz.O (bildirdikleri) vahyedilenden bakas deildir.Ona ok iddetli ve

kudretli olan (Cebrail) retti. O, en yksek ufukta bulunuyorken (asl) suretine girip) doruldu. Sonra

(ona) yaklatderken sarkp daha da yakn oldu. (Peygambere olan mesafesi )iki yay arl kadar,

yahut daha az oldu. Bylece Allah kuluna vahyedeceini vahyetti. Kalp (gz) grdn yalanlamad.

(imdi siz) grd ey hakknda onunla tartyor musunuz? Andolsun ki, o, Cebraili bir baka

inite daha asl suretiyle grmt. Sidretul- Muntehann yannda. Meva cenneti onun (Sidrenin)

yanndadr. O zaman Sidreyi kaplayan kaplamt. Gz (grdnden) amad ve onu amad.

Andolsun ki o, Rabbinin en byk alametlerinden bir ksmn grd. ( Necm, 53/1-18.)

172 Erbil, a.g.e., trs., s. 67-75.

173 Erbil, a.g.e., trs., s. 76-79.

64
 Hz. Peygamberin (s.a.s.) dnyada Cenab- Allah (c.c.) gzle grdn

izah ettikten sonra kullarn Cenab- Allah (c.c.) grmesini tartr. Bunun her ne

kadar bir sakncas olmasa da dnyada Hz. Peygamber (s.a.s.) dnda kimse buna

mazhar olmamtr. Ancak bunun mmin kullar iin ahirette vuku bulacan yet ve

hadislerin iaret ettiini belirtir. 174

Erbil bunlar anlattktan sonra insanlardan (mukarreb evliyann) Zat-

Aliyyeyi (c.c.) rya veya kalb yoluyla grp gremeyeceklerini tartr. Bunun,

nefsin en st makam olan raziye ve marziyye mertebesine ulanca kalpte ve nefste

masivadan herhangi bir ey bulunmazsa (sadece O (c.c.) kalrsa), kalp Onun (c.c.)

nuruyla parlarsa o vakit basar (normal gz) ile deil basiret (kalp) gzyle (nuruyla)

olabileceini ifade eder. Devamnda da buna layk olabilecek evliyann hl ve

makamlarndan bahseder.175 Kitabn son ksmnda ise efaat konusu ve Efendimize

(s.a.s.) salavat getirmenin fazilet ve adab ilenmi olup ondan sonra da mellifin

halifesi Selame el- Azam tarafndan tahric edilen hadisi erifler yer almaktadr. 176

Bu eser mellifin farkl bir ynn okuyucuya gstermektedir. Zira

okuyucuyla direk hitap dili kullanmas okuyucu iin farkl duygularn olumasna

kaynaklk etmektedir. Ayrca hem Recep aynn faziletlerinden bahsederken hem de

sra- Mirac olayn anlatrken tasavvuf bir dil kullanmas ve olaylar sohbet

havasnda anlatmas mellifin bu eserini dier eserlerinden farkl klmaktadr.

Ruyetullahtan bahsederken evliyann hangi hl ve makamda olmas gerektiinden

bahsetmesi de kitabn ieriini zenginletirmitir.

174 Erbil, a.g.e., trs., s. 80-85.

175 Erbil, a.g.e., trs., s. 86-93.

176 Erbil, a.g.e., trs., s. 94-110.

65
 3.8. Kitabu irdil- muhtc li hukkil ezvc177

Adndan da anlalaca zere bu eser evlilik hukukuna dair yazlmtr.

Yaklak elli sayfa olan bu eserin hacmi kk olmasndan ve kitabn ieriine

baktmzda ele ald konular itibariyle daha ok bir risale tarzndadr. Evlilik

hukukunu, elerin birbirlerine kar tutumlarn, karlkl olan hak ve hukuklarn

rf ve eriati baz alarak anlatan bir eserdir.

Erbil, slam dininin, her sahada olduu gibi evlilik konusunda da ince eleyip

sk dokuduunu nk ailenin, slam toplumunun can damar, sarslmaz temeli ve

ke ta konumunda olduunu, aile yapsnn ne kadar salam olursa, toplumun da o

denli salam ve salkl olacan sylerek ksa bir giri yaptktan178 sonra evliliin

faziletinden ve gerekliliinden bahseder. Erbil, bu konuyu hadisi eriflerle de

detaylandrarak anlatr.179

Giri blmnden sonra erkeklerin kadnlara kar tutum ve davranlarnn

nasl olmas gerektiini Nisa sresi 34. ayetini 180 ele alarak anlatmaya balar. Birka

sayfa da bu ayetin tefsirini yaparak gerekli yerlerde hadisi eriflerle konuyu teyit

177 Muhammed Emin el- Krd el- Erbil, Kitabu irdil- muhtc li hukkil ezvc, Matbaay

Takaddum, 1. Bask, Msr, 1325.

178 Erbil, a.g.e., 1325, s. 1-4.

179 Erbil, a.g.e., 1325, s. 4-10

180 Allah'n bazsn bazsna stn klmas nedeniyle ve mallarndan harcamalarndan tr erkekler,

kadnlar zerinde hkm sahibidirler. (Ama te yandan da) saliha kadnlar; gnlden boyun eenler

ve Allah'n korunmasn emrettii eyleri (haklar), kocasnn bulunmad zamanda koruyanlardr.

Bakaldrmalarndan endielendiiniz kadnlara (nce) t verin, (etkili olmazsa) onlar yataklarnda

yalnz brakn, (o da olmazsa, son are olarak snrlar amamak artyla) onlar (iz brakmayacak

ekilde, sulu olduklar hasebiyle) dvn. Size itaat ederlerse sakn aleyhlerine yol aramayn.

(Unutmayn ki) Allah (hepinizden daha) ycedir, byktr. (Nisa, 4/34.)

66
eder.181 Daha sonra kadnlarn erkekler zerindeki haklarn anlatan mellif ayn

ekilde erkeklerinde kadnlar zerindeki haklarn anlatr. 182

Ayrca mellif erkein ailesine dkn olmas, onlarn namusunu korumas

ve bu nokta da kskan olmas (gayur), onlar slama ve eriate uygun halde

yetitirmesi gerektiini de hadisi eriflerle izah eder. 183 Kadnlarn olabildiince

evlerinde oturmalar gerektiini syleyen mellif, kadnlarn dar kmalarn

slama ve rfe ters olduunu ayet, hadis ve sahabe hayatndan rneklerle aklar. 184

Kitabn son ksmnda ise her iki cinsinde gz zinasndan kanmalar gerektiini,

gzlerini haramdan kapatmalarnn iman artracan konuyu hadislerle tavzih

eder.185

3.9. Fethul- meslik f izahil- mensik (ala mezhib-i erbaa)186

Bu eser adnda da anlalaca zere fkh alannda Hacc ibadetine dairdir.

Muhammed Emin Erbil bu kitabn -ikinci defa- Hacc farizasn ifa etmek zere yola

kmadan evvel talebe ve mridlerinin istei zere kaleme almtr.

Erbil, esere kitab yazma sebebini aklayarak balar. Bunu aklarken

Iraktan kutsal topraklara gidiini, Mekke ve Medine geirdii on yln ve oralardan

181 Erbil, a.g.e., 1325, s. 10- 18.

182 Erbil, a.g.e., 1325, s. 18- 25.

183 Erbil, a.g.e., 1325, s. 25- 30.

184 Erbil, a.g.e., 1325, s. 30- 38.
185 Erbil, a.g.e., 1325, s. 39- 48.

186 Muhammed Emin el- Krd el- Erbil b. Fethullahzade, Kitab-u fethil- meslik f izahil-

mensik, Matbaatus- Saadet, Msr, 2. Bask, 1329.

67
Msra geliini anlatr. Hayatnn bu dnemini anlatmas mellifin hayat hakknda

kitaplarda zikredilmeyen baz bilgilere ulamamza olanak tanmtr. 187

Bu eserin yazl sebebini mellif yle aklar: Haccn en byk

ibadetlerden biri ve Cenab- Allaha (c.c.) kavumak isteyen mridlerin kurbiyetinde

nemli bir basamak olmas, bununla beraber iinde birok incelik ve hikmet

barndrmas, ahkmnn ve vacibatnn zorluu ve aklamalarnn gereklilii vb.

sebeplerle bu yce maksatlar ifa edecek drt mezhebi barndracak bir eser yazmaya

azmettim. Byle bir eseri telif etmeye ilk zamanlarda tereddtle bakyordum. Ancak

Hicazda bulunduum zamanlarda drt mezhebe bal avam halkn gelip srekli bu

konularda sorular sormas ve Msra geldikten sonra da talebe ile mridlerimin bu

konuda bir eser yazmam iin srar etmeleri beni bu eseri yamaya mecbur brakt.

Tevfik ve muradlara ermek sadece Onunladr.188

Erbilnin dier eserleri gibi bu eseri de Arapadr. Erbil hayatta iken

Matbaatus- Saadet tarafndan baslmtr. Elimizdeki nshas ise 1911(1329)

ylnda karlan 2. basksdr. 189Esere afi, Hanef, Malik ve Hanbel olmak zere o

gnn Msrndaki drt mezhep ulemas tarafndan pek ok takriz190 yaplmtr.

187 Kitabn bu blm hayatyla ilgili ksmda aktarlmt.

188 Erbil, a.g.e.,1329, s.4-5.
189 Eserin ikinci basksna mellifin Hidayet-ul-hayriyye f tarikat- Nakbendiyye adl eseri de

eklenmitir.
190 Takrizlere deinecek olursak; el- Ezher mderrisi Maliki mezhebinin byk ulemasndan eyh

AbdulBerrAhmed bu eserin; saliklerin mridi, mridlerin terbiyecisi, Muhammed yola smsk bal,

Nakbendiyye tarikatnn bayraktar, byk alim, amil, arifMuhammed Emin el-Erbil el-Krd

tarafndan yazlan, hacminin kklne ramen mcelled kitaplarn deinmedii pek konuyu ihtiva

68
 Eserde ak ve anlalr bir slup kullanlm, ar ifade ve cmlelerden

kanlmtr. Kulland dil herkesin anlayaca trdendir. Zira bu kitabn, ifade

ettii gibi, rencileri ve hacc farizasn yerine getirmek iin yola kan

Mslmanlara yazmtr.

Erbil, bu eseri her ne kadar fkh alannda yazm olsa da fkh konular

anlatrken pek ok nasihat ve ikazlarda bulunur. Ayn ekilde her ne kadar eserin ad

sadece hacc konusuyla ilgili ve eserin muhtevasnn geneli hacc ibadetini kapsyorsa

da Erbil, hacc konusunun yannda pek ok fkh hkm de izah eder. Mellif izah

ettii meseleyi Kuran, Snnet ve cma ile teyit eder. Konuyla ilgili yet ve hadisleri

ilgili konunun ilgili blmnde zikreder. Ancak hadisleri zikrederken bazen rivayet

zincirini zikretmezken bazen de sadece son raviyi zikrederek rivayet zincirini ksa

tutar.

ettii, Hacc ibadetiyle ilgili pek ok artc konuyu barndran, veciz bir slupla yazlannadide bir

eser olduunu syler. (Bkz. Erbil, a.g.e., 1329, s.VI.)

Hanefi mezhebinin ulemalarndan eyh brahim Geylan unlar syler: Bu eseri okuduumda

Muhammed Emin Erbilnin ne kadar byk bir alim olduunu daha da iyi anlyorum. Zira Onun

btn eserleri onun kemalatna ve gzel anlayna delalet eder. (Bkz. Erbil, a.g.e.,1329, s.VII.)

Hanbel mezhebinin byk ulemalarndan el- Ezher niversitesinin mderrislerinden Hseyin Abs

de ; Erbilnin bu deerli eserini okuduumda bunun benzersiz, alannda faydal ayn zamanda

Hanbel mezhebine de uygun bir eser olduunu gryorum. Zira bu eserin sahibi Erbil, byk bir

mrid, byk suflerin yolundan giden bir salik, Nakibend tarikatnda mklleri halleden bir

alimolduunu syler.(Bkz. Erbil, a.g.e., 1329, s.IX)

afii mezhebinin el- Ezherin mderrislerinden Muhammed Necd, Erbilnin telif ve takrir de

gvenilen, iin ehli bir zat ve el-Ezherin byk ulemasndan biri hatta Ezherin en by olduunu

ifade ederek bu eserin alannda yazlm nemli bir eser olduunu syler.(Bkz. Erbil, a.g.e.,1329,

s.II).

69
 Mellif kitabn son faslnda Hz. Peygamberle (s.a.s.) ilgili adab ksmn

anlattktan sonra tasavvufla ilgili tevessl, keramet, efaat, kabir azab vb. konular

da beyan eder. Mellif Kurandan, Snnetten, icmadan ve selef-i salihinin kaynak

eserlerinden yararlanmtr. Baz yerlerde ise ilgili konuyla alakal kaside ve iirlere

yer vermitir. Bazen de bir fasl ierisinde alt balklar aarak konunun farkl bir

boyutunu incelemektedir.

Eser fasllar (blmler) halinde yazlm olupotuz bir fasldan

mteekkildir.Her bir fasl belli bir konuyu izah etmektedir. Kitabn baz blmlerini

zetlemek eser hakknda bilgi sahibi olmak isteyen okuyuculara kolaylk

salayacaktr. Eserin baz blmleri ksaca unlar ihtiva eder.

Birinci Blm: Haccn ve Beyt-ul Haramn faziletlerinden bahseden bir

blmdr. Mellif ilk olarak haccn faziletlerini sayar. Mellif konuyla ilgili hadisi

eriflerden yararlanr. Hadisi erifi zikrederken anlalmayan kelime veya manalar

varsa bunlar izha kavuturur.191 Erbil bunlar zikrettikten sonra faide diye alt bir

balk aarak Mescid-i Haramda namaz ve tavafn hangisinin daha hayrl olduu

sorusunu sorar ve buna cevap verir. Bunu yaparken bn Abbas, Said b. Cubeyr, Ata,

Mcahid, bn Hacer, Remelden rnek vererek onlar delil gsterir. 192

kinci Blm: Kbenin tarihinden ve yapsndan bahseden bir blmdr.

Mellif blmn balarnda Kbenin ilk yapln, yerinin tespit edilii, burann ilk

insan Hz. demden iki bin yl nce melekler tarafndan tavaf edildiini ve Hz.

brahime kadar ki servenini anlatr. Daha sonra Kastalannin Bakara Suresinin

ilgili ayetleri tefsirinden yola karak Kbenin on defa ina edildii syler ve tek tek

191 Erbil, a.g.e., 1329, s.6-7.

192 Erbil, a.g.e.,1329, s.8-9.

70
bunlar anlatr. Daha sonra da Kbe ve Mescidi Haramla ilgili hadisi erifleri

zikrederek bunlar yorumlar.193

nc Blm: Muhammed Emin el-Erbil, bu blmde hac yolculuunda

uyulmas gereken kurallar aklar. Hadis ve Snnette geen btn adab zikrederek

kiinin evinden kutsal topraklara giriine kadar yapaca her eyi srasyla syler. 194

Drdnc Blm: Seferde namazn ksaltlmas veya cem edilmesi hakknda

yazlmtr. Drt mezhebe gre btn ahkm zikrederek hangi artlarda ve

durumlarda namazn ksaltlmas veya cem edilmesi gerektiini syler. Herbir

mezhebin artlarn ve hkmlerini ayr ayr zikreder. Blmn sonunda da bu

durumun hacda nasl uygulanacan aklar. 195

Beinci Blm: Teyemmmn sebeplerini, artlarn, rknlerini ve

uygulamasn ihtiva eden ayrca teyemmmn hangi durumlarda alnmas gerektiini

drt mezhebe gre beyan eden bir blmdr. 196

Altnc Blm: Kutsal topraklarda veya hac yolculuu esnasnda vefat eden

birinin hkm ve fazileti hakknda yazlmtr. Mellif ilk olarak toplu yolculuk

esnasnda vefat eden birisine ykama, defin vs. uygulanmas gerekli olan hkmleri,

daha sonra da kutsal topraklarda hac vazifesini yerine getiren veya getirecek olann

hkmn hadislerle aklar. lgili hadisleri de bu blmde zikreder. 197

Yedinci Blm: Mellif, Kbenin yapsn, boyutlarn, kapsn vb.

zelliklerini, Mescid-i Haramn kaplarn, drt mezhebin Mescid-i Haramdaki

193 Erbil, a.g.e., 1329, s.10-15.

194 Erbil, a.g.e., 1329, s. 16-19.
195 Erbil, a.g.e., 1329, s. 20-23.

196 Erbil, a.g.e., 1329, s. 24-27.

197 Erbil, a.g.e., 1329, s. 28-30.

71
mihraplarn, Hacer-ul Esvedi ve ziyaretini, Hira ve Sevr maaralarn, Mekkede

bulunan mescidleri ve kiinin bu mbarek yerleri ziyareti esnasnda uymas gereken

adab, Mekke ve Medine arasndaki ziyaret yerlerini ve bu yerlerin tarihesini de bu

blmde ele alr.198

Sekizinci Blm: Duann faziletini, icabet vakitlerini, edeplerini ieren bir

blmdr. Blmn balarnda duann faziletinden bahsederek konuyla ilgili

hadisleri zikreder. Daha sonra duann mesur dualardan olmas gerektiini, kabul

edildii vakitleri ve yerleri hadislerle aklar. 199

Dokuzuncu Blm: Mellif bu blmde kiinin hac yolculuunda en batan

Mekkeye giriine kadar, ayrca orada kiinin Kbeyi ilk grdnde, zemzemi

itiinde, say iin Safa ve Merveye gittiinde ve kutsal topraklardaki btn

mbarek yerlerde okunmas gereken dualar teker teker aklayarak zikreder. 200

Onuncu Blm: Bu blm de nceki blmn devam mahiyetinde olup

kiinin; Arafata giderken Minaya uramasn ve orada okumas gereken dualar,

Minadan Arafata gidiini, Arafatta belirli vakitlerde okumas gereken dualar,

Arafattan Mzdelifeye geliini ve orada okunacak dualar, Mzdelifeden Minaya

eytan talamaya gelmesi ve okunacak dualar, Minada kurban kesilmesi ve

dualarn ile Mekke-Arafat arasnda ve dnte ziyaret yerlerinde okunacak tm

dualar srasyla zikreder.201

On birinci Blm: Haccn ve umrenin vucbiyetini ve bu yerlerin mkat

snrlar hakknda yazlan bir blmdr. Mellif bu blme drt mezhebe gre haccn
198 Erbil, a.g.e., 1329, s. 31-43.
199 Erbil, a.g.e., 1329, s. 44-47.

200 Erbil, a.g.e., 1329, s. 47-53.

201 Erbil, a.g.e., 1329, s. 54-67.

72
kiiye mrde bir kez farz olduunu, bunun mezheplerdeki ilgili tartmalarn ve

konuyla ilgili ayetlerin ilgili mezheplerce aklamalarn zikrederek bu bl me giri

yapar.202 Bu girii yaptktan sonra haccn be artn drt mezhebe gre aklar. 203

Bunlar akladktan sonra da Mekkeye veya Harem blgesine gelenlerin ihramsz

gememeleri gereken mekan ve zaman mikatlar syleyerek Zl-Huleyfe,Cuhfe,

Ztrk, Karn-ul-Menzil, Yelemlem meknlarn ve bunlara gidi ynlerini, en son

ksmda da Mekke ehlinden olanlar iin mikat snrlarn bu blmde aklar. 204

On kinci Blm: Muhammed Emin Erbil, bu blmde haccn yapln

pratik olarak, kiinin bu ibadeti nihayete erdirene kadar ki uymas gereken btn

farz, vacip, snnet, mekruh, haram olan hkmleri srasyla drt mezhebe gre

aklar. Bunlar aklarken bazen yaplacak olan ibadetin tasavvuf boyutuna deinir.

Btn bunlar akladktan sonra en sonda hacc ibadetini yapm olan kiinin evine

dndkten sonra uymas gereken edepleri syleyerek irfan boyutta bir nasihatte

bulunur. Nasihatinde Hz. Peygamberden (s.a.s.), selef-i salihinden rnekler verir.

Tasavvuf alanndaki eserlerinden olan Hidayetul- hayriyyeyi yazma gerekesi de

budur.205

Yirmi nc Blm206: Bu blmn birinci ksm nceki blmn devam

mahiyetinde olup kii harem blgesinde veya hacc ibadeti esnasnda avlanmas

durumunda avn cinsine gre gerekli olan cezalar ihtiva eder. 207 Mellif bu blmn

202 Erbil, a.g.e., 1329, s. 67-68.

203 Erbil, a.g.e., 1329, s. 68-69.

204 Erbil, a.g.e., 1329, s. 69-71.
205 Bkz. Erbil, a.g.e., 1329, s. 72-88.

206 Bu blm kitapta iki defa zikredilmitir.

207 Erbil, a.g.e., 1329, s. 119-125.

73
ikinci ksmnda ise haccn bu blme kadar anlatt btn zahiri hkmlerini irfan

bir boyutta ele alr. lk olarak Kbeden balayarak yle der: Nasl ki dnyaya ait

bir melikin bir saray varsa, bir davet verip davet esnasnda misafirlerini saraya

arsa belki elini ptrmek isterse elbette btn misafirler davete icabet eder,

sultann sarayn gezer, elini perlerse ayn ekilde mekndan mnezzeh olan Yce

Allahn yeryzndeki saray da Beyt-ul Haramdr. Hacer-ul Esved bila tebih

Onun eli mesabesindedir.

Kii ilk olarak zahirini temizlemeyle yani ykanmayla bu yolculua balar. Bu

Melikin misafirlerini en gzel halde grmesine iarettir. Bununla kast kalp

temizliidir. Zira zahir batna tabidir. Hz. Peygamberin (s.a.s.) bizlere gusl

emretmesi elbette sadece zahiri temizlik deildir. Belki manevi temizlik olup kiinin

batnn temizlemesi, Sultann huzuruna yarar bir biimde gelmesidir. Bu da

tvbeyle mmkn olduu iin bu temizlik tvbeye iarettir. Zira kii abdest

azalaryla gnah iler. Bu azalarla ilenen gnahlardan temizlenmek gerekir.

Daha sonra kiinin elbiselerini karmas gerekir ki bu da Cenab- Allahla

mnacaat iin giden Hz. Musaya (a.s.) Tuva vadisinde ayakkablarn karlmas

olayna benzer. nk hacc ifa eden kii mukaddes topraklara girmi

bulunmaktadr. Bu, ayn zamanda kiinin dnyadan soyutlanmasna delalet eder.

Nasl ki bir lnn elbiseleri karlr, kefen giydirilir, dnyayla bir iliii kalmaz ise

ayn ekilde bu ibadeti gerekletirecek kiinin de dnya ile herhangi bir irtibat

olmamas gerekir.

hramlar giyildikten sonra klnan iki rekat namaz da Hz. Musann (a.s.)

Cenab- Allahla (c.c.) mnacaata gitmeden evvel krk gn oru tutmas olayna

74
benzer..208 Muhammed Emin Erbil hacc esnasnda yaplan btn ibadeti bu

ekilde yaklak on sayfa boyunca detayl bir biimde bunlarn iar boyutuna bu

blmde yer verir.

Otuz Birinci Blm: Bu blmde Muhammed Emin Erbil, Hz. Peygamberin

(s.a.s.) faziletlerini ve Onun (s.a.s.) sair enbiyaya stnlne Kitap, Snnet ve

icma ile deliller getirdikten sonra Ondan (s.a.s.) efaat dilemenin, Onu (s.a.s.)

vesile edinmenin, ayn ekilde dier enbiya ve evliyalardan da efaat dilemenin,

onlar vesile edinmenin meruiyetini detayl bir biimde aklar. Bunun yan sra

efaat ve tevessle deliller getirir. Bu blmn son ksmnda da konuyla balantl

olarak berzah lemini, kabir azabn, kabirdekilerin dier insanlardan haberdar

olduunu ve benzeri konular da ayet ve hadislerden deliller getirerek zikreder.

Blmn sonunda da ksa bir hatime ile kitab h.1324 ylnn Ramazan aynn yirmi

sekizinci gnnde nihayete erdirdiini syler. 209

Muhammed Emin Erbilnin bu eseri bata da sylediimiz gibi Fkh

alannda ounluu hac ibadetiyle ilgili yazlmtr. Ancak sadece Fkh ilminin

teorik bilgilerini vermekle yetinmemi onu ahsiyetinin gerei olan tasavvufla

mezcetmitir. Bazen sohbet havasnda yazm bazen de ilm kiiliini

konuturmutur. lgili yerlerde hem teorik hem de pratik bilgiler vererek okuyucunun

konuyu anlamasnda byk kolaylk salamtr. Kulland dilin yaln ve anlalr

olmas da kitabn zevkle okunmas ve anlalmasnda byk bir destek olmaktadr.

3.10. Hidyetut-talibn li ahkmid- dn (ala mezhebi mam Malik)210

208 Bkz. Erbil, a.g.e., 1329, s. 125-137.
209 Erbil, a.g.e., 1329, s. 172-179.

210 Muhammed Emin el- Krd el- Erbil b. Fethullahzade, Hidayetut-talibn li ahkamid-dn,

Matbaatus- Saadet, Msr, 1. Bask, 1330.

75
 Muhammed Emin Erbilnin Maliki mezhebine gre kendi mridleri ve o

blgedeki Mslmanlar iin akaid, fkh ve tasavvuf alanlarnda yazd bir eseridir.

Yaklak yz sayfa olan bu eser Maliki Mezhebinin nemli fkh konularn

aklamaktadr. Bu eseri kaleme al sebebini kendisi kitabnn giri ksmnda yle

aklar: Cenab Allah (c.c.) kendisine, meleklerine, resullerine, kitaplarna, ahiret

gnne iman gerekli kld. Ayn zamanda Allahn kendisine iman etmeyi farz

kld eylere iman ve onlar ifa etmeyi, nehyettiklerini bilme ve onlardan kanmay

da btn mkelleflere farz kld. Bana da Msr diyarlarnda Nakibend tarikatn

neretmekle minnet eylemesiden ve mritlerimin bir ksmnn afii, bir ksmnn

Hanefi, bir ksmnn Maliki olmasndan, onlara ariflerin yoluna girmeden evvel

usulid-dni retmek iin baz eserler kaleme aldm. Bu eser de Maliki Mezhebine

mensup olanlar iin her alanda (akaid, fkh, tasavvuf) kaleme alnm bir

eserdir211

Mellifin belirttii zere bu eseri alanda kaleme almtr. Kitabn

bandaki giriten sonra mellif akaid konularn aklamaya balar. Tevhid,

peygamberler hakknda bilinmesi gereken zorunlu hkmler, meleklere imann

gereklilii, kitaplarave ahirete iman, ahiret ahvli, eri hkmler, vel ve kermetleri

gibi pek ok iman konuyu bu blmde ilemektedir. 212

kinci blmde ise; Maliki Mezhebince bir Mslman iin lazm olan btn

eri ahkm icmalen anlatmaktadr. lk olarak temizlik, necaset, istinca, abdest,

abdesti bozan eyler, gusl, teyemmn, mestler zerine mesh gibi konular izah

211 Erbil, a.g.e., 1330, s. 2-3.

212 Bkz. Erbil, a.g.e., 1330, s. 3-11.

76
etmektedir. Daha sonra namaz ve namaza dair btn art ve erkn aklamaktadr.

Bunun yannda namazn faziletleri bal altnda hu, hud vb. namazn btn

iin gerekli olan meziyetleri izah etmektedir. Ayrca namaz bozan eyler,

namazlarn kazas, nafile namazlar, cemaatle namaz, seferi namaz, cuma, bayram,

cenaze ve yamur namazlar gibi namazlar birer balk altnda aktarmaktadr. 213

Erbil ikinci blmde namazdan sonra zekt konusunu ileyerek zektla ilgili

hkmleri teker teker anlatmaktadr. Ayn ekilde oru konusunu bu minvalde izah

etmektedir. Orula beraber itikf konusunu kendisine has bir balk altnda ele

almtr. Orutan sonra hac ve umrenin vacibatn, snnetlerini, mekruhlarn,

artlarn, gerekli meyyideler ve dier btn hkmlerini detayl bir ekilde

aklamaktadr.214

Tasavvuf konusunun ilendii nc blmde ise mellif giri ksmnda

tasavvufu detayl bir ekilde aklamtr. Daha sonra sohbet ve adab, zikir ve adab,

mridin kendisi, eyhi ve ihvanyla mnasebetini, hatme-i hacegan gzel bir

biimde aklamaktadr.215

nsanln saadetini iman, islam ve ihsana balayan Erbil, ihsann tasavvufla

e deer olduunu belirterek onu kalbin Allahla (c.c.) gzel bir murakabe hali iin

hud nuruyla dolmas olarak tanmlamaktadr. Avamn sadece iman ve slama

bal, ihsann ise mukarreb olan has kullar iin olduunu belirterek iman ve slamn

derecesini ihsann miktarna balamaktadr. Daha sonraNaklerin eriata ve snneti

213 Erbil, a.g.e., 1330, s. 12-59.

214 Erbil, a.g.e., 1330, s. 59- 90.

215 Erbil, a.g.e., 1330, s. 90- 104.

77
seniyyeye tam bir ballklarndan, sddkyetin nbvvete en yakn mertebe oluu

gibi sebeplerden dolay Nakiliin Allaha giden en ksa yol olduunu belirtir.216

Bu eser zellikle Maliki Mezhebine bal olanlar iin bir el kitab niteliini

tamakta olup mellif konular ele alrken detayl bir ekilde anlatmtr. Kitabnn

ilk ksmnda akaidevi konular ilemesi daha sonra fkh ve eri konular ele almas,

son ksmnda ise tasavvuf risalesinin yer almas kitab okuyucu iin daha cazip

klm ve temel slam konularn bir arada ilenmesi okuyucuya byk kolaylk

salamtr.

3.11. Hulasatu't-tesanif f't- tasavvuf (li hucceti'l- slam Muhammed b.

Muhammed el- Gazal)217

Adndan da anlalaca zere bu eser Gazalnin Tasavvuf hakknda yazd

bir eseridir. Ancak Erbil bu eseri Farsadan Arapaya tercme etmi ve birka

ilave de bulunmutur. Ksa bir mukaddimeden sonra eseri tercme eder. Eseri

tercme ettikten sonra Zikir ve Murakabe konularn izah eder.

3.12. Kitabu mevhibus-sermediyye f menkb Nakbendiyye 218

216 Bkz.Erbil, a.g.e., 1330, s. 90-92.

217 Muhammed b. Muhammed el- Gazal, Hulasatu't- Tesanif f't- Tasavvuf, (Terc ve Thk:

Muhammed Emin el- Krd el- Erbil b. Fethullahzade), Matbaay Saadet, Msr, 3. Bask, trs.
218 Muhammed Emin el- Krd el- Erbil b. Fethullahzade, Kitab-u mevahibus- sermediyye f

menakb- nakbendiyye, Matbaatus- Saadet, Msr, 1. Bask, 1329. Asl olan eser bu eser olmakla

beraber baka bir adla Lbnanda u isimle baslmtr. Ancak her iki eseri karlatrdmzda

ikisinin muhtevasnn ayn olduunu grdk. Bkz. Muhammed Emin el- Erbil el- Krd, Tezhibul-

mevhbul- sermediyye f ecillis- sdtin- nakibendiyye, Beyrut, Darul- Kutubil- lmiyye,

2004.

78
 Bu, Muhammed Emin Erbilnin, Nakibend merebindeki byklerin hayat

hikayelerini, irdlarn, kermet ve hllerini ele ald bir eserdir. Yaklak yz

elli sayfa olan bu eserde Nakbend silsilenin bykleri anlatldktan sonra tevbe,

zikir, zikrin hakikati ve keyfiyeti, Hatme-i Hacegan, cezbe gibi konular ilenmitir.

Bu konular almamzn ikinci blmnde yer alacaktr. Bu blmde hayat

hikyeleri anlatlan bu byklerin hayat hikyeleri zet eklinde verilecektir.

Esere, tasavvuf inceliklerini barndran bir mukaddimeyle balayan mellif, 219

Nakbend tarikatnn ayr silsilesinin olduunu syleyerek bunlar aklar. Hz.

Peygambere (s.a.s.) Ehl-i Beyt ile ulatndan altn silsile diye isimlendirilen birinci

silsilenin zevat- kiram unlardr:

Hz. Peygamber (s.a.s.)

Hz. Ali b. Ebu Talip (r.a.)

Hz. Hseyin b. Ali (r.a.)

Hz. Zeynelbidn Ali Asgar (rah.)

Hz. Muhammed Bakr (rah.)

Hz. Cafer-i Sadk (rah.)

Hz. Musa Kazm (rah.)

Hz. Ali Rza (rah.)

Hz. Maruf-u Kerh (k.s.)

220

219 Bkz. Erbil, a.g.e., 1329, s. 2-6.

220 Bkz. Erbil, a.g.e., 1329, s. 6-7.

79
 kinci Silsile Hz. Aliden (r.a.) sonra Hasan- Basrye (k.s.) geerek Habb-i

Acem (k.s.) ve Davud-u Taden (k.s.) sonra Maruf-u Kerhye (k.s.) geer. Bylece

her iki silsile Maruf- u Kerhde (k.s.) birlemi oluyor. 221

nc silsile ise Hz. Peygamberle balayp Hz. Ebubekire (r.a.) geen

ondan Selman- Faris (r.a.) ve Hz. Ebubekirin (r.a.) torunu Kasm b. Muhammedle

(rah.) devam eden silsiledir. 222 Bu silsile ayn zamanda mellif Muhammed Emin

Erbilnin de silsilesidir. Bu silsileye Hz. Peygambere (s.a.s.) Hz. Ebubekiri Sddk

(r.a.) ile vastasyla ulatndan Sddkyye silsilesi denilir. 223 Mellif kendi

silsilesi olduundan ve Hatme-i Haceganda bu silsile okunmasndan dolay nc

silsiledeki zevat- kiramn hayat hikyelerini bu eserde aktarmtr.

Mellif, Hz. Peygamberin (s.a.s.) emili, zhir-btn vasflar ve

hadislerinden rnekler vererek224, Hz. Ebubekirin (r.a.) hayatyla devam eder.

Ondan sonra Selman- Farisnin (r.a.) hayatyla devam eder. 225

221 Bkz. Erbil, a.g.e., 1329, s. 7.

222 Kasm b. Muhammedden (rah.) sonra Cafer-i Sadk (k.s.), Bayezd-i Bistam (k.s.), Ebul Hasan-

Harakan (k.s.), Ebu Ali Farmed (k.s.), Hace Yusuf-i Hemedan (k.s.), Abdulhalk-i Gucdvan (k.s.),

Arif-i Rvegir (k.s.),Mahmud ncir Fagnev (k.s.), Ali Ramiten (k.s.), Muhammed Baba Semmas

(k.s.), Emir Klal (k.s.), ah- Nakbend (k.s.), Aleddin Attar (k.s.), Yakub-i erh (k.s.),

Ubeydullah Ahrar (k.s.), Muhammed Zahid (k.s.), Dervi Muhammed (k.s.), Muhammed Emkenek

(k.s.),Muhammed Bak-Billah (k.s.), mam- Rabban (k.s.), Muhammed Masum (k.s.), Muhammed

Seyfeddn (k.s.), Muhammed Nur Bedun (k.s.), Mirza Mazhar Can- Canan (k.s.), Abdullah Dehlev

(k.s.), Mevlana Halid Badad (k.s.), Osman Tavil el- Irak (k.s.), Mevlana mer (k.s.), Muhammed

Emin el- Erbil. (Bkz. Erbil, a.g.e., 1329, s. 7-10.)

223 Erbil, a.g.e., 1329, s. 10.

224 Bkz. Erbil, a.g.e., 1329, s. 11-18.

225 Erbil, a.g.e., 1329, s. 11-25.

80
 Eser hakknda bilgi sahibi olmak babnda mellifin eserinde yer verdii

nc silsilede yer alan sdttan kendi eyhleri hakknda verdii bilgilere ksaca

temas edelim.

Osman Irak Tavil ( k.s. v. 1890):

Osman Irk Tavl 1195 (1781) ylnda Tavlede dnyaya geldi. Tavle,

Sleymaniyenin merkezine uzak den kasabalarndand. 226 Babas Tavlenin ileri

gelen asil ailelerinden ve szne itibar edilen liderlerindendi. Bu yzden ailenin

kklerine, gelecein bykleri olarak baklrd. Ama kk Osmann hali ok

farklyd. Sessiz ve sakin bir kiilii vard. ou kez, Seyyid Abdlkadir-i

Geylnnin trbesini ziyaret etmek iin Badata giderdi. Babas da onun bu haline

alm, onu kendi haline brakmt. Onun bu ekilde kendisini dnyadan tecrit ettii

yllar, Mevln Hlid-i Baddnin Sleymaniyeye geliine kadar srd.

Sleymaniyeye geldiinde herkes Mevln Hlid-i Baddyi karlamak

iin yollara kt. Mevln Hlid-i Badd, Tavleli kk ocuklarn da yanna

getirilmesini istedi. Tavleli anneler babalar ocuklarn getirdiler. Mevln Hlid-i

Badd, bunlardan baka, buraya getirmediiniz ocuk kald m? diye sordu.

Kk Osmann babas, sadece bir ocuk kald. O da kendi halinde bir ocuktur

dedi. Mevln Hlid-i Badd ,Onun ad Osman m? diye sordu.Evet dediler.

Mevln Hlid, O, bizim terbiyemiz altnda byyecektir, ben onu terbiye etmek

iin geldim dedi.

Mevln Hlid-i Badd, kk Osmana bundan byle Beyyre Derghna

gidip gelmesini, orada hizmetlerde bulunmasn ve kendisine verdii zikirleri yerine

getirmesini syledi. Beyyre Derghnda o, btn zamann Mevln Hlid-i

226 Yaklak olarak Sleymaniyeye 91 kilometrelik uzaklkta bir kasabadr.

81
Badd hazretlerinin tavsiyesine uyarak geirdi. Nefsinin isteklerine ayracak

zaman bile kalmamt. Allahtan gafil kalmak nedir bilmiyordu. lh rahmetin

nurlar onu kuatm ve sdt- kirmn bereketli nurlar nefsin ktlklerinden

uzaklatrmt. Sonunda mnev lemleri seyretmeye balad.

Osman Irk Tavl yle diyor: Bu durum birka yl devam etti. Namaza

durduum zaman bile Tahyyt duasn okurken, ne zaman ehed enne

Muhammeden abdh ve reslh desem, sevgili Peygamberimizin (s.a.s) sretini

karmda gryor, Efendimizin bana, doru sylyorsun, doru sylyorsun!

buyurduunu iitiyordum.

Osman Irk Tavl hazretleri nihayet mneviyat leminin srlar tamamen

kendisine alnca, mridi ona irad yetkisi verdi. O da insanlar irad etmeye

balad. nsanlar irad etme iini bir nimet bildi. Mridinin emanetine glge

dmemesi iin ok gayret sarfetti.

Osman Irak babas vefat edince Beyyareden ayrlp Tavileye geldi. Orda

dergh kurup irada balad. Ahirete irtihal edinceye kadar burada hizmetini devam

ettirdi. Pek ok mridi oldu. Seksen sekiz yanda doduu yer olan Tavilede 1866

ylnda vefat etti. Geride birok halife brakt. Bunlardan birisi de olu ve ondan

sonra postniin olacak mer Irak Tavil idi.227

Mevlana mer Irak Tavl (k.s.):

mer Irk Irak blgesinin Sleymaniye ehrinin Tavle kasabasnda 1255

(1839) ylnda dnyaya geldi. Veller kaps baba ocanda ilk terbiyesini ald.

Bebeklikten itibaren rifler meclisinde byd. Anne style beslendi, ama mnev

nurlar sofrasnda yetiti. Daha kklkten belliydi, gelecein mrid-i kmili

227
Erbil, a.g.e., 1329, s. 281- 288.

82
olaca... Ergenlik dneminde ve temyiz anda bunun nice rnekleri grlmt.

Allah Tel ona keskin bir zek bahetmiti. Akranlar arasnda hep

stnlkleriyle ne kmt. Bakt her eyde bir hikmet bulurdu. Kalp gz akt.

Huzur ehliydi. nsanlar arasnda yayordu, ama kalbi, bir an bile olsun Haktan, gafil

olmuyordu. Babas ve mridi Osman Irk Tavl, onun mnev geliimindeki

olgunluu grdke, bereketli himmetleri ile onu terbiye ediyordu. Ancak olunu

dier mridlerinden asla ayr tutmuyordu. Osman Irk Tavl, sadece Allahn

kullarna bahettii manevi yetenekleri icra ediyordu.

stad- Ekber mer Irk ite bu yzden mridi tarafndan iindeki kabiliyetleri

tamamen ortaya ksn diye, ilim ve zikirle yetitiriliyordu. Babas onun Beyyre

Derghnda kalmasn istemiti. stad- Ekber hazretleri orada tasavvuf terbiyesine

zikir, mcahede, mcadele ve hizmetle devam etti. Mridi ona ylesine hizmetler

veriyordu ki, iindeki mcahede evki iyice ortaya kyor, nefsi kaybolduka deta

eriyor, kalbindeki lh nurlar ise l l parlyordu.

Uzun bir sre gnleri ilim, irfan, zikir, hizmet ve murakebeyle geti. Gnleri bu

ekilde geerken babas ona irad grevini tevdi etti. Ancak o babas hayatayken

irada balamad. Babas vefat edince de Tavilede babasnn yerine eyh

Muhammed Bahauddini brakarak kendisi Beyyareye geti. Orada irad ve hizmete

balad.228

Halifesi olan ayn zamanda almamza konu olan Muhammed Emin Erbil

onun hakknda unlar syler: stad- Ekber mer Irk hazretlerinin sohbetlerinde

insann iini canlandran bir ate vard, baklarnda ise apayr bir ifa gizlenmiti.

Yaadm btn mnev gzellikler, burada bir kitabn satrlarna sdrmayacam

228 Erbil, a.g.e., 1329, s. 288- 297.

83
kadar oktur. Mridlerin ve sflerin yaadklar ve anlattklar kerametler, zikir ve

hatme srasnda karlatklar olaan st mnev gzellikler, lh ikramlar, rahmn

tecelliler, kalplerde yaananlar, gnllerde buluanlar hi de az deildir

mer Irk, ediplerin adna mersiyeler okuduu, Farsa ve Arapa kasideler

syledii byk bir Allah dostuydu. 1308 (1890) ylnda Beyyrede vefat etti. 229

Grld zere bu eser bir menkbnmedir. Sadece bu vasfyla kalmayp

ayn zamanda bir kiiye gereken tasavvuf bilgileri ieren bir eserdir. Nitekim bu

konuda Mustafa Akar Tasavvuf Tarihi Literatr adl kitabnda bu eserin

Nakbendyye silsilesinde yer alan eyhlerin anlatld nemli bir menkbnme

olduu sylemektedir.230

4. HALFELER

Muhammed Emin Erbilnin birok halifesi olmakla 231 birlikte kaynaklarda

Necmeddn Krd, Selme el- Azm, Yusuf es- Sak olmak zere halifesinden

bahsedilir.

4.1. Necmeddin el-Krd

Necmeddin el-Krd, Muhammed Emin Erbilnin ikinci oludur. Ailesi ve

ocuklar hakknda kaynaklarda kayda deer bir bilgiye rastlanmamaktadr.

Erbilnin evlilik yapt ancak ilk evliliinden ocuklar olmad, Msrdayken

bir daha evlendii ve ocuk sahibi olduu kaynaklarda geer. Birok kz ve iki olu

olduu bilgisi de kaynaklarda geen bilgilerdendir. Byk olu 1919 ylnda ngiliz-

229 Erbil, a.g.e., 1329, s. 288- 297.

230 Bkz. Mustafa Akar, Tasavvuf Tarihi Literatr, stanbul, z Yay., 2. Bask, 2015, s. 195.
231 Bkz. Kolektif, a.g.e., 1996, s. 310.

84
Msr savanda ehit olmutur. 232 Erbilnin kk olu olan Necmeddin Krdnin

doum tarihi bilinmemekle Msrda doduu kuvvetle muhtemeldir. ocukluu

hakknda malumat sahibi deiliz. Ancak Necmeddin Krd babasnn yannda

yetimi, el- Ezherde ve evresindeki birok limin yannda ilim tahsil etmitir. 233

Baba ve dedelerinin yolunda insanlar irad ve davetle megul olmutur.

Ayn zamanda babasnn halifesi ve bir Ezher limi olan Selme el- Azmde

Necmeddin Krdnin yetimesinde byk katks olmutur. Kelam, fkh, hadis,

lugat, tasavvuf vb. birok ilmi Selme el- Azmiden tahsil etmitir. Keza Ezherde

doktor(a) nvanna ulamtr. Batn ilimlerde de kklnden itibaren babasnn

yannda yetimi, manevi merhaleleri katetmi babas daha hayattayken ondan irad

iin icazet ve hilafet alm bir mridi kmildir. 234 Talebe ve mridlerini babasnn

gsterdii ekilde terbiye etmi, Nakibendiliin Msrda yaylmasn salamtr.

zellikle fkh alannda birka eser yazmtr. Bunlardan bir tanesi 1404/1984 ylnda

Matbaats-sadet tarafndan baslan el-Medru-eriyye vel-ahkmul-

fhiyyetl- mteallia bihdr. Babasna ait olan Kitabu mevahibis- sermediyye f

menakb- Nakbendiyye adl eseri de zetleyerek Hulstul- mevhb adyla

neretmitir.235

Necmeddin Krdnin Abdurrahman ve Ziyauddin adnda iki olu vard. Her

ikisi de zahiri ilimlerde Ezherde okumu ve doktora nvann almtr. Abdurrahman

232 Emin Zeki, a.g.e., 1945, c. I, s. 144.

233 Erbil, a.g.e., 1991, s. 10.

234 Emin Zeki, a.g.e., 1945, c. I, s. 144.

235 Erbil, a.g.e., 1991, s. 11.

85
babasndan sonra postniin olmu, dede ve babalarnn yolunu devam ettirmi,

Msrda Nakliin devam etmesine katkda bulunmutur. 236

4.2.Selme el- Azm

Byk bir mridi kmil ve lim bir zat olana Selme el- Azm Msrda

Kalybiyye blgesi civarnda bir kyde h. 1297 senesi Muharrem aynda dnyaya

gelmitir. h.1371 senesi Muharrem aynda vefat etmitir. Kklnde gzlerine

perde inmi ancak daha sonra ifa bulmutur. Genliinin ilk yllarnda Kuran

Kerimi hfzetmi dier ilimlerin tahsiline balamtr. lmini ikmal edince Kalyb

blgesindeki ulema ona hem akli ilimlerde hem de nakli ilimlerde icazet vermitir.

Buradaki limlerden yeterli derecede istifade ettikten sonra el-Ezhere kaydolmu ve

orda ilmi almalarna devam etmitir. Selme el- Azm hem Kalyb blgesindeki

hem de el-Ezherdeki ulema tarafndan her zaman zeks, takvas, ilmi, ahlakndan

dolay takdir grmtr. 237

el-Azm salih insanlar ok sever, bo zamanlarnda hep onlarn sohbetinde

bulunurdu. Msra gelince Halvetiyye tarikatna balanm, seyr slkunu ok ciddi

tutmu ve bu yolda ilerlemeye almtr. Ancak balandktan bir mddet sonra yine

Halvetiyye tarikatn eyhlerinden biri olan eyh Mustafa Bekryi (v.

1162)238ryasnda grmtr. Ryasnda eyh Mustafa Bekr ona kemlt

236 Erbil, a.g.e., 1991, s. 11; Algar, a.g.m., 1997, s. 564.

237 Erbil, a.g.e., 1991, s. 9-10.

238 Evliynn byklerinden ve ayn zamanda lim bir zat olan eyh Mustafa Bekrnin tam ismi

Mustafa bin Ali bin Kemleddn bin Abdlkdir Muhyiddn Sddki Bekrdir. Soyu Hazreti Eb

Bekre ular. 1099 (m. 1688) senesi Zilkade aynda Kudsde dodu. 1162 (m. 1749) senesi Rebul-

evvel aynda Khirede veft etti. Karafe-i kbr denilen yere defnedildi. Bkz. Osmanzde Hseyin

86
mertebelerini katetmesi iin ona baka bir mrid aramasn ve ona balanmasn

istemitir.239 Bu ryadan sonra Selme el- Azm o gne kadar tanmad

Muhammed Emin Erbil ile karlar. 1324 senesinde Ezherde ona balanr. Erbil

h. 1332 senesinde vefat edinceye kadar ona balanr ve seyr- slukunu onda

tamamlar. Seyr- slukunu tamamlaynca Erbil ona hilafet verir. 240 eyhi

Muhammed Emin Erbil vefat edince Selme el- Azm irad faaliyetlerine balar.

rad faaliyetlerine baladnda henz 34 yanda idi. Gen yata zahiri ve batn

ilimleri tahsil eden el-Azm mrnn kalan 44 ylnda hep iradla megul olmutur.

Mridlerini sadece tarikatla balamaz onlara gerekli olan ilmihal bilgilerini de

retirdi.241

Hayatn ilim ve irfanla geirmi byk bir zat olan Selme el- Azm iki

nemli eser yazmtr. Bunlardan birisi Furkanul-Kuran beyne sftil-Hlk-i ve

sftil- ekvndr. Bu eser ilk olarak Hafz Beyhakinin el-Esma ves-Sft adl

eserinin mukaddimesi olarak baslm daha sonra da mstakil olarak baslmtr. 242

Dier eseri ise el-Berhnus- satia fi reddi badil- bidei- aiadr. Akidev, fkh,

eski ve yeni baz dncelere eletirel bilgileri ieren bir eserdir. 243

4.3. Muhammed Yusuf es- Sak

Vassaf, Sefnetl- evliy, (Haz. Mehmet Akku, Ali Ylmaz), stanbul, Kitabevi, 3.bask, 2015, c. IV

s. 198;Yusuf b. smail en- Nebhani, Cmiu kermt-il-evliy, Darul Marife, Beyrut, 2003, c. II, s.

254.

239 Erbil, a.g.e., 1991, s. 10.

240 Erbil, a.g.e., 1991, s. 11.
241 Erbil, a.g.e., 1991, s. 11.

242 Erbil, a.g.e., 1991, s. 11-12.

243 Erbil, a.g.e., 1991, s. 12.

87
 Muhammed Emin Erbil ile karlamalarndan nce azel tarikatnda

halife244 olan Muhammed Yusuf es-Sak hakknda kaynaklarda kayda deer bir

bilgiye rastlanmamaktadr. Ancak Erbilnin hayatndan rendiimiz kadaryla

Muhammed Emin Erbil Msrda irada baladktan birka yl sonra Erbilden ve

Nakbendlikten etkilenerek Erbilye intisap eder. ntisaptan nce azeliyye

tarikatna balanm ve bu tarikattan hilafet almtr. Erbilnin vefatna bir iki kala

Muhammed Ysuf es-Sak'y yerine ders vermekle vazifelendirdii de kaynaklarda

gemektedir.245

Yusuf Sakann Muhammed Emin Erbil ile ilgili yle bir anekdotu olup

mridiyle karlamasn yle anlatr: Muhammed Emin Erbil ile tanmadan

nce azel tarikatna intisab etmitim. Mridim hacca gidince ben Muhammed

Emin Erbil ile karlatm. Bir mddet sonra beni cezbetti. Ben de ona biat ettim.

Ancak mridim hacdan dnnce benim ona olan sevgim kendini tekrar gstermeye

balad. Mridim beni sever ben de onu ok severdim. Bu durumu Muhammed

Emin Erbilye anlatamadm. Derdimi bir mektupla ona bildirdim. kindi namazna

yaknd. Beni grnce Az nce mektubunu okudum dedi ve tebessm etti. Gel,

imdi hatmeye girelim dedi.Hatmeden sonra birlikte evlerine gittik. Bana nurlu

baklarn yneltti ve Ne dnyorsun, zel tarikatnda m yoksa Nakibendlik

yolunda m ilerlemek istersin? dedi. Ben, Nakibendlik yolunda efendim dedim.

Muhammed Emin Erbl, sana unlar tavsiye ederim: Sdt- kirmn yolu, senin

iin daha iyidir. Senin onlar sevdiinden daha ok, onlar seni sever. Ben sdt-

kirmn byk iyiliklerini grdm. Bereketlerinin ve himmetlerinin hi zerimden

eksilmediine ahit oldum. Ama sen gitmek istersen serbestsin. Ancak bizim

244 Algar, a.g.m., 1997, s. 564.

245 Bkz. Kolektif, a.g.e., 1996, s. 310.

88
yolumuzda gizli zikir esastr. Yolumuzun bykleri azimetleri yapabilmeyi l

kabul eder. Ruhsatlara hemen sarlmaz. Bylelikle nefsi slah ederler. Sdt- kirm

Nakibendlikte yaplan gizli zikri azimet, zel tarikatnda olan ak zikri ise

ruhsat olarak kabul eder dedi. Ben, Efendim, bu ziyaretimde ruhsatla hareket

etmeme izin verir misiniz? dedim. Erbl, Allah yardmcn olsun diye dua etti.

Sonra onun yanndan ayrldm.

Her cuma namazndan sonra zel derghnda sfler mrid ziyareti yapard.

Bir cuma gn ben de onun derghna gitmek istedim. Bir sre orada kalmak

istiyordum. Olanlar ise oktan unutmutum. Dergha yaklatka zerime bir arlk

kt. Hatta yolda bir sre ylesine durdum, bekledim. Geri dnmeyi ok dndm.

En sonunda Nakibend olarak bu yola devam etmeye karar verdim. Kararmdan bir

daha hi dnmedim. Muhammed Emin Erblnin sevgisi beni Bulak Derghna

gtrd.246

246
Erbil, a.g.e., 1991, s. 46-47.

89
 KNC BLM
MUHAMMED EMN ERBL'NN TASAVVUF ANLAYII

A. TASAVVUF VE TARKAT

Tasavvuf ( )kelimesi etimolojik tahlile tabi tutulduunda bu

kelimenin kk ile ilgili eitli grler ileri srlmektedir. Bunlar arasnda

Tasavvuf kelimesinin; temizlik, saflk anlamnda veya " ;"Hz.

Peygamber'in (s.a.s.) meclisinde oturan Ehl-i Suffe anlamnda " ;bakliyat

cinsi bir bitki olan " ;Ense sa manasna gelen " ; cahiliye

dneminde Kbe'ye hizmeti ile bilinen bir kabile olan ; baz

msteriklerin iddia ettii gibi Yunanca hikmet anlamna gelen sofos247gibi

kelimelerden ktna dair grler sralanabilir.

Fakat bu grlerin hibiri, tasavvuf kelimesinin kkeni konusunda gramer

bakmndan tutarl deildir. En doru kabul edilen gre gre "Sf" kelimesi,

Arapa yn anlamna gelen ""tan tremitir. Sf'un ismi mensubu

(sfi)dir. Gmlek giyene( )dendii gibi, sf(yn) giyene de ()

ifadesi kullanlr. Bunun mastar (tasavvuf), ism fli de (mutasavvf)'tr.248

Tasavvuf bir hal ilmi olmas sebebiyle i yaantya nem verir. Tasavvuf

deneyimi zmlemek, szcklerle bu deneyimin derinliklerine inmek hayli gtr.

Sflerin deyimiyle szckler ummann kysnda kalr. 249

247 Abdulkerim b. Hevzin el-Kueyr, Kueyr Risalesi, Drul- Kutubil- lmiye, Beyrut, 2009, s.

311-312 ; Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah yy., stanbul, 1999, 26-27; Hlya

Kk, Tasavvuf Tarihine Giri, Nkte yy., Konya, 2004, 19-20.

248 Kueyr, a.g.e., 2009, s. 311-312 ; Kara, a.g.e., 1999, s. 27.

249 AnnemarieSchimmel,, slamn Mistik Boyutlar, (ev.:Ergun Kocabyk ), stanbul, 2001, s. 23.
 Tasavvufun gnl kaynakl, derin bir i tecrbe olmas dolaysyla her suf

onu yaad hle gre tanmlamakta ve bu hl ile ilgili zelliini ne

karmaktadr. Bu yzden ayn suf farkl zaman ve meknlarda farkl tanmlar

yapabilmitir.250 ok farkl noktalarna vurgu yaparak deiik ynlerini ne karan

sflerin tanmlarndan bazlar unlardr: Ma'rufu'l-Kerh tasavvufu, "hakikatleri

almak, insanlarn ellerinde bulunan eylerden mit kesip yz evirmek" diye

tanmlarken, Seri's-Sakt, "gzel ahlak", Cneyd Badd,"bakalarndan ilgiyi

keserek Hak Tel ile beraber olmak"251eklinde tarif etmektedir.

lk dnem sfilerinin dier tanmlarna gre ise tasavvuf sulhu olmayan bir

sava, kulun her vakitte, o vakit iinde ilenmesi en uygun olan amelle megul

olmas252 olarak tanmlanmtr.

smail Hakk Bursev, tasavvufu; eklinde ksa ve zl bir

ifade ile tarif eder. O bu szn tasavvuf dedikleri ibnlvakt (vakti yerli yerince

kullanmak) olup tesevvf (gelecei beklemeyi ve ileri ileri zamana brakmay) terk

etmekle mz ve mstakbel kaydn koyup imdiki zamanda kendi hliyle mukayyet

olmaktr eklinde tercme ve izah etmekte olup bylece o, tasavvufu tarif etmekten

te iinde bulunduu hali de ifade etmi bulunmaktadr. Bursevnin aslnda byle

bir tarifi yapmasnda, Aziz Mahmud Hdaynin u iirinin tesiri vardr:

Tasavvuf nefsini pak eylemektir,

Fen ile n hk eylemektir.253

250 Mustafa Kara, Derviin Hayat Sfnin Kelm, Dergah Yay., stanbul, 2005, s.14.

251 Kueyr, a.g.e., 2009, s. 313.

252 Kueyr, a..g.e., 2009, s. 313.

91
 Tasavvufun tariflerini oaltmak mmkndr, ancak tarifler arasndaki

farklla ramen, ifade edilmek istenilen manadaki birlik dikkat ekmektedir.

Nitekim bu tariflerde n plana kan ortak noktalar; zhd ve takva ile ruhu

temizlemek; kendi varln Allah'n sevgisinde eritmek; kalbi, btn msivadan

arndrp Hakk'a tahsis etmek; nefsi yok bilip O'nun varlnda yaamak; eriatn

btn emirlerine uymak ve yasakladndan kanmak ve bylece en byk

mutlulua yani Allah'n cemalini mahedeye varmak 254 eklinde sralanabilir.

Cneyd-i Badadinin bizim ilmimiz Allah Resulnn (s.a.s.) szleri ile

svanmtr sz tasavvufun balangcn Peygamberin kendisine kadar uzandna

iaret eder. Hz. Peygamber (s.a.s) tasavvufun manevi zincirinin ilk halkas olarak

kabul edilir.255

Hz. Peygamberin (s.a.s.) Cibril hadisinde ve Kuran- Kerimde geen

ihsan kelimesi de tasavvufun ilk zamanlardaki ifade biimlerinden ve

kavramlarndan biridir. Cibril (a.s)in ihsan nedir? sorusuna Hz. Muhammed

(s.a.v), Allaha sanki gryormu gibi ibadet etmendir. Eer sen Allah

grmyorsan phesiz O, seni grr 256 cevabn vermitir.

253 smail Hakk Bursevi, Kitabun-Netice, (Haz. Ali Naml, mdat Yava), nsan Yay., stanbul,

1997, s. 338.

254 Hseyin Algl ve bk., lmihal, SAM, stanbul, 2000, c. I, s. 48.

255 Schimmel, a.g.e.,, 2001, s. 45.

256 Buhri, Ebu Abdullah Muhammed b. Ismail,Sahhul- Buhri, Mektebet-ul slamiyye, stanbul,

trs., man/47.

92
 Tasavvuf, tevhid yoluyla kiinin bireysel kurtulua ulama abasdr. Aslnda

tasavvufun z, Allahtan baka ilah yoktur sarslmaz gereini farkl biimlerde

tekrar tekrar ifade etmek ve sadece Ona ibadet edebileceinin bilincine varmaktr. 257

Muhammed Emin Erbil de mtekaddim ulema gibi tasavvufu kk ile

ilikilendirerek tarif etmi ancak bunun yan sra tasavvufun konusu, fazileti, dier

ilimlerle ilikisi, kayna, esaslar gibi konular da aklayarak geni bir ekilde

izahatn yapmtr.

Erbil ilk olarak tasavvuf kelimesinin, es-saf258 kelimesinden alndn

syler. Tasavvufu nefsin iyi ve kt hallerinden bahsedip, kt olanlardan

temizleme ve iyi olanlarla da ssleme yollarn gsterip Allaha (c.c.) seyr- slk

(ulama) durumunu tarif eden bir ilimdir. Tasavvuf ilmini ancak fetnet sahibi ve

hakk bilenler anlarlar. Ona inanmayanlar nasl anlasnlar. Kr olan kimseler nasl ki

gne n mahede edemezlerse, aynen onlar gibi tasavvufu tatmayanlar da

bilemezler259 eklinde tarif eder.Sf kelimesini ise kalbi her trl bulanklktan

temizlenip, ibretlerle dolup taan, yannda altn ile topran bir (msavi) olduu

kimse260olduunu syler.

Erbil tasavvuf kelimesini aklarken onu eriat-tarikat-hakikat ilikisi

erevesinde deerlendirmi ve u ekilde aklamtr: Tasavvuf, btn eriat ve

lh dinlerin ruhudur. Tasavvuf ilminde lafz vardr ki, cahillerin bunlarn

manalarnda pheye dmemeleri iin aklayacaz. Bunlar eriat, tarikat ve

hakikattir.
257 Schimmel, a.g.e.,, 2001, s. 42.
258 Muhammed Emin Erbil, Tenvirul-kulb, 1991, s. 438.

259 Erbil, a.g.e., 1991, s. 439.

260 Erbil, a.g.e., 1991, s. 439.

93
 1. eriat: Reslullah (s.a.s.) Efendimize nazil olup, limlerin Kitab ve

Snnetten istinbat ettikleri din hkmlerdir. Bununla, kelm, fkh ve tasavvuf

ilminde aklanm olan ilimlerdir.

2. Tarikat: eriatn emirleriyle amel edip, tembelliin iyi olmad yerlerde,

gaflet ve tembellikten kanmaktr. Bunu istersek yle de tarif edebiliriz: Ak ve

gizli btn hallerde Allahn (c.c.) yasaklad eylerin tamamndan uzaklap,

emrettiklerine sarlmaktr. Yahut haramlardan, mekruhlardan, fuzul olan

mubahlardan kanp, farz ve dier meru btn hususlar yerine getirmek, bunlar

imkn nisbetinde bilen bir mridi kmilin himyesinde eda etmektir.

3. Hakikt: Hakikt da ksma ayrlr:

a) Kii ile inand eyler arasndaki perdenin inceliidir. Bu blme,

Allahn zat, sfatlar, bykl, cemli, yaknl, ibadet, nbvvetin hakikati,

nbvvet erbabnn ycelii, bilhassa Peygamber Efendimizin (s.a.s) stnl,

ibadetin gerek gaye ve hakikati, Peygamber Efendimizin (s.a.s) haber verdii

eylerden olan kabir azab, kabir nimeti, kyamet ve deheti, Cennet, Cehennem,

bunlarn iindeki nimet, azap v.b. gibi eyler dhil olmaktadr.

Mrid, btn bunlarn karsnda gzle mahede eder bir durumda bulunur.

Bunu kendinde zhd, sekr, iddetli evk, dehet, zehl, ak hallerine sahip olan baz

kiilerin durumlar takip eder. Hakikatin bu blm en erefli olan ksmdr. Bu

ksm, dier iki blmn z ve esasdr.

b) Nefsi kt ahlklardan uzaklatrp iyi ahlk ve sfatlarla sslemektir. yle

ki bu iyi ahlklar insanda bir meleke, alkanlk ve huy haline gelir.

c) yi amellerin kolay elde edilmesi ve btn hayrlarn gzel ve kolay bir

ekilde meydana gelmesidir. badetlerinde hi bir zorluk ve klfet hissetmez. Bir

94
ibadeti terk etmek istese de bu hususta nefsi ona uymaz. Gs slama alr, nefsi

tam bir ekilde tatmin olur. Haramlardan uzaklamada ve emirlere sarlmada nefsi

msterih olur. Kendisinde Allahtan (c.c.) tam korkma hakikati meydana gelir.

Bylece O, insan suretinde bir melek olur. Sureti insan, sreti ise melekti r. Sen,

bunlar anladn ise, bunun sadece hakikatin bir blm olduunu anlarsn. Hakikat,

Tarikatn semeresi (meyvesi)dir. Ahiret yolcusunun bu ksm birletirmesi ve hi

birini karmamas lzmdr. nk eriatsz bir tarikat batl olduu gibi hakikatsiz

bir eriat da botur. eriat, gemi gibidir. nk gemi insan, hedef ve gayesine

gtrp, helk olmaktan koruyan bir vastadr. Tarikat ise, mcevheratn bulunduu

ve esas maksada yer olmas bakmndan deniz gibidir.

Hakikat ise, ancak denizde bulunabilen inci gibidir. Buna ancak gemi ile varlr.

Eyann hakikatine bakan kimse, suyun aala ve ruhun da cesetle olan mnasebeti

gibi eriatn hakikatle mnasebetli olacan grr. Ksacas eriat bir aa, tarikat bu

aacn dallar, hakikat ise bu aacn meyvesidir.261

Grld zere Erbil tasavvufun birinci merhalesini eriat olarak ele alm

ondan sonra eriatn emirleriyle amel etmeyi tarikat olarak ifade etmi en son

mertebede de eriat ve tarikatn sonucu olan hakikate ulalabileceini sylemitir.

Erbil, Saadetul Mbtedn adl eserinde ise tasavvuf konusundan bahsederken

onun ancak salam bir akide ve snnet-i seniyyeye ittiba ile hsl olacan, bunlarn

yokluu tasavvufun yokluunu beraberinde getireceini ifade eder.262 Bu eserde

tasavvufu Cenab- Allahla mtemadiyen huzur halinin hsl olmas eklinde

261 Erbil, a.g.e., 1991, s. 436- 438.

262 Bkz. Muhammed Emin el- Krd el-Erbil b. Fethullahzde, Saadetul- mubtedn f ilmid- dn,

Matbaatus- Saadet, 1. Bask, Msr, 1330, s. 39-40.

95
deerlendirir. Bu huzur hali, insanda meleke haline gelince bunun mahedeye 263

dneceini syler.

Erbil bu tarif ve izahlar yaptktan sonra tasavvufun u be esas olduunu

syleyerek bu esaslar eriat-tarikat-hakikat ilikisi ierisinde deerlendirmi

bunlarn muhtevasna uygun bir biimde zikretmitir. Erbil bu esaslar yle

belirlemitir:

1. Gizli ve ak her hal krda Allahdan(c.c.) korkmak. Bu durum, Allaha

(c.c.) kar hakik bir edeb ve doru bir istikamet ile gerekleir.

2. Btn i ve szlerinde Snnet-i Seniyyeye tam manas ile uymak. Bu da

bidattan korunmak ve gzel ahlk ile gerekleir.

3. Her hususta mahlkattan yz evirmek, onlardan kalben uzak olmak. Bu

da tam sabr ve hakik tevekkl ile gerekleir.

4. Darlkta ve bollukta Allahn (c.c.) verdiklerine raz olmak. Bu da kanaat

ve ileri Hz. Allaha (c.c.) havale etmekle tahakkuk eder.

5. Kolaylk ve zorlukta Allaha (c.c.) ynelmek ise varlk annda kr,

zorluk annda da Cenab- Hakka tam iltica ile tahakkuk eder. 264

Netice-i kelam, Erbil tasavvufun, eriat ve Snnet-i Seniyyeye tam bir

ballktan sonra asl grevini ifa edeceini,ayettasavvuf byle bir ballktan zuhur

edersebtn eriat ve ilh dinlerin ruhu olacan sylemitir. eriat bir gemiye,

tarikat denize, hakikati ise o denizde bulunan incilere benzeten Erbil, tasavvuf

ilmini ancak fetnet sahibi ve hakk bilenlerin anlayabileceini ifade etmitir.

263 Erbil, a.g.e., 1330, s. 40

264 Erbil, a.g.e., 1991, s. 439.

96
 B. TARKATTA MANEV ETME DAR KAVRAMLAR

1. TEVBE

Tasavvuf literatrnde nem verilen kavramlardan biri olan tevbe kelime

olarak itiraf, pimanlk, dnmek, insann ilemi olduu kt bir fiilden pimanlk

duyarak, imkn olsa bile bir daha yapmamaya azmetmektir. 265

nasuh tevbesi, halis tevbeye, gedik brakmayacak tarzda, eskiyen yerlerin

onarlmasna benzer ekilde tevbe etmeye, denir. Tasavvuf stlahnda tevbe edilen

gnaha, bir daha dnmemeye, nasuh tevbesi denmitir. Tasavvuf olgunluk yolunda,

yetmi makamdan bahsedilir. lki tevbe, sonuncusu kulluk (abd) tur. Cneyd,

"gnah unutmaya", Sevr de "Allah'tan gayri her eyden yz evirmeye" 266tevbe

demitir.

Peygamberimiz (s.a.s) tevbe alametinin nedamet olduunu sylemitir.

Tevbe, tasavvufta derecede incelenmitir: Tevbe, inbe ve evbe. Tevbe bidayet,

evbe nihayet, inabe de ikisinin ortasdr. 267 Ehl-i snnet limleri sahih bir tevbenin

artnn olduunu, bunlarn:

a- eriata muhalif ileri yapmaktan nedamet duymak,

b- Hata ve gnah olan eyleri derhal terk etmek,

c- Eskiden ilenen gnahlarn benzerlerini yapmamaya azmetmek

olduunusylemilerdir.268

265 bn Manzur, Ebul Fazl Muhammed b. Mkerrem b. Ali el- Ensr, Lisanul-Arab, Daru Sadr,

Beyrut, 1990, c.I, s. 233; el-Crcn, Ali b. Muhammed es-Seyyid e-erif, Kitabut-Tarift, (Thk:

Abdulmunim Hafn) Kahire, trs, s. 76.

266 Cebeciolu, a.g.e., 2004, s. 314.
267 Kueyr, a.g.e., 2009, s.190.

268 Kueyr, a.g.e., 2009, s.187.

97
 Btn tasavvuf kavramlarda olduu gibi her sf bulunduu makamagre

tevbe tarifi yapm ve makam deitike tarif de deimitir. Tevbe, gnahtan rc

edip Hakka ynelmektir. Genellikle tasavvuf makamlarn ilki saylr. 269

el-Megazil, tevbeyi ikiye ayrr: 1. nbe Tevbesi: Allahn zerindeki

kudretinden korkarak yaplan tevbe. 2. Tevbe-i isticbe: Sana yakn olmasndan

dolay utanarak yaplan tevbeye denir. Znnun "Avamn tevbesi gnahtan, havasnki

gafletten, enbiyannki de bakalarnn nail olduuna ulamaktan aciz bulunduklarn

grmek eklindedir" der.270

Yakub-i erh, seyr slkte ilk makam olarak tevbeyi kabul ederek,kulun

nefsindeki zulmn unsurlar giderip, ahiret azabndan kurtulmasna vesile olarak

grr.Kii, kendisine verilen snrl mrde lm gelmeden nce tevbe etmelidir.271

Muhammed Emin Erbil de tevbeyi, her hl ve makamn esas ve evveli kabul

ederek, tevbeye sahip olmayann hl ve makamdan nasibi olamayacan 272, slamn

en nemli emirlerinden bir emir, salikler yolunun balangc, Allaha kavumaya

alanlarn (vasln) anahtar olduunu273 ifade etmitir.

Erbil, tevbenin, kt sfatlar iyi sfatlara dntrdn syleyerek tevbe

edenleri ksmda deerlendirmitir. Kiinin Allahn azabndan korkarak

269 Ylmaz, a.g.e.,2011, s.162.

270 Cebeciolu, a.g.e., 2004, s. 314.

271 Haksever, a.g.e., 2009, s. 157.

272 Erbil, a.g.e., 1991, s. 448.

273 Erbil,el- Hidayetu'l-hayriyye, 1316, s. 3.

98
gnahlardan dnerse tvbekr, Allahtan hay ederek gnahlardan dnerse mnb,

Allahn byklne tazimen gnahlardan dnerse evvab274 olacan sylemitir.

Erbil, tevbenin artlarn u ekilde zikreder:

1. Gemi gnahlara nedamet ve pimanlk duymak,

2. Bir daha gnahlara dnmeme azmi,

3. Haksz olarak ald tm eyleri sahiplerine demek. Bunlar yoksa

varislerine varisleride yoksa onlar adna tasaddukta bulunmak icab eder.

4. Gnllerini krd kimselerle helallemek. (Bu art imkn bulunduu

zaman iindir.)

5. Geirmi olduu namazlar kaza etmek. 275

Muhammed Emin Erbil, kii tevbe ettikten sonra tvbesinin kabulne dair baz

alametlerin olduunu ifade ederek yle der: Tevbenin kabulne iaret eden sekiz

almet vardr. Bunlar:

1. Kii, diline sahip olmal ve onu yalan, gybet ve fuzuli konumadan men

edip zikir ve Kuran okumayla onu megul etmeli.

2 . Midesine dikkat edip, az olsa da helalden bakasn yememeli.

3 . Gzne dikkat edip harama bakmamal, dnyaya rabet gzyle bakmamal,

son derece ibret gzyle bakmal.

4. Eline dikkat edip harama el srmemeli, devaml ibadet iin uzatmal.

5. Ayaklarna dikkat edip isyana doru yrmemeli, daima ibadete doru

yrmeli.

274 Erbil, a.g.e., 1991, s. 448.

275 Erbil, a.g.e., 1991, s. 451.

99
 6. Kalbine dikkat edip, ondan buz, dmanlk, haset kmamal, Mslmanlar

iin nasihat ve efkatle dolup tamal.

7. Kulaklarna dikkat edip haktan gayrsn iitmemeli.

8. Btn ibadetlerinde Allah iin ihlasa dikkat etmeli, riya ve nifaktan uzak

kalmaldr.276

Erbil bu artlar zikrettikten sonra u tavsiyelerde bulunur: Kii tvbe ettikten

sonra nefsini gnahlara altrd gibi hayrlara da altrmaldr. Kt arkadalar

terk etmeli, yiyeceini ieceini, giyeceini helalinden temin etmelidir.Tekrar

gnaha derim korkusuyla tevbeyi terk etmemeli. Allah (c.c.) heran tevbe edenin

tevbesini kabul eder. Allah'n rahmetinden umut kesilmez.nk Allah'n ltfundan,

ancak kfirler topluluu midini keser.

Gnahlar zerine srar etmemeli, her an tevbeye komaldr. Bir baka gnaha

derim korkusuyla tevbe terk edilmez. Byle bir phe eytann tevbeden geciktir-

mek iin kalbe att bir vesvesedir, insann eceli gizlidir. Nerede olup

hastalanacanbilemez her frsatta tvbeyi gerekletirmek iin aba gstermelidir.

nk mminin sermayesi imandr. Bazen iman tvbesizlik ve gnahlara dalmakla

yok olup gider. Bylece ebedi olarak cehennemi boylar.277 Erbil, tevbeyi bu ekilde

akladktan sonra yle bir niyazda bulunur:

Allahm bana tevbe etmem iin sebep nasip eyle.

Allahm beni affeyle nk gnahlar beni kaplad.

Allahm Ahmedin (s.a.s.) dini zere ruhumu al.

276
Erbil, a.g.e., 1991, s. 454.
277 Erbil, a.g.e., 1991, s. 451-453.

100
 Allahm kalblerin dirildii gnde kalbimi dirilt.

Ey hastalklarn tabibi benimde hastalm tedavi et.

Benim hastalmda doktorlar hayrete dt.

Ey kullar tedavi eden, bana yaknln ve rzan bahet.

Sana ricada bulunup sonra aksini yapmam hi yakmaz.

Allahm yanlmam kaldr, hastalm ancak sana yaklamakla iyileir.

Sana isyanda bulunduum gece kahrolsun, o gece geti hlbuki gnah paym

hala duruyor.

Sana cahilliimden dolay isyan ettim. Bunda herhangi bir hilem yoktur?

Senden nasl hay etmeyeyim ki sen daima zerimde hazr ve nazrsn. 278

Netice itibariyle; Erbilnin, tevbeyi farkl ekilde ele aldn

grmekteyiz.Birincisi, kiinin iledii gnahlardan pimanlk duyup bir daha

ilememeye azmetmesidir. Bu normal insanlarn hali olup Erbil bunlar tevbekar

snfnda deerlendirir. kincisi; Allahtan hay ederek gnahlardan dner ve mnb

diye isimlendirilir. Bu, kiinin kulluk yapmaya balamas ve gzel hasletler elde

edeceinin iareti kabul edilir. Tevbenin zirvesi olan son ksm ise kii Allahn

byklne tazimen gnahlardan dner, srf Allah rzas iin tevbe eder. Bu taksim

ayn zamanda, insann kemaltn, keml derecelerini gstermektedir.

278 Erbil, a.g.e., 1991, s. 453.

101
 2. ZKR

Lgatte anma, unutmann zdd olan hatrlama, bir eyi anmak ve ydetmek, an,

eref, azna alma ve aklama yapma gibi deiik manalardakullanlan zikir

kelimesi Kurn- Kerimde altm yerde gemektedir. 279 Kuranda dua, niyaz,

Kuran gibi anlamlara gelirken zihinde saklamak, Allah anmak gibi anlamlarda da

kullanlmtr.280

Bir tasavvuf stlah olarak zikir, tasavvuftaki Halk iinde bile Hakkla

beraber prensibinin bir tezahrdr. Dier varlklar unutarak, yok sayarak Allah

anmak zikirde esas olandr. Sflere gre zikir telkinini yapan ilk kii de Hz.

Peygamber (s.a.s.)dir. Resul-i Ekrem drt halifesine de deiik usullerle zikir telkin

etmitir. Peygamber Efendimiz en efdal ve en stn zikrin La ilhe illallah

olduunu sylemitir ve bu sz de sfler tarafndan zikrin temeli alnm ve zerinde

srarla durulmutur.Allahn isim ve sfatlarn belli vakitlerde tekrar etmek diye

bilinen zikir, sfnin hayatnn temel bir paras haline gelir. Onun kalbinde Rabbi

dnda herhangi bir ey yoktur. Zikir, kalplerin ho reyhandr. Allah ile nsiyet

ancak zikirle gerekleir.281

Kueyr zikir konusunda unlar syler: Zikir Hakk Telya giden yolda

kuvvetli bir esastr. Hatta bu yolda temel arttr. Hi kimse, zikrullah dnda baka

bir ekilde Allaha ulaamaz. Derler ki Allah kalp ile zikretmek mritlerin klcdr.

279 Bkz. l-i mran, 3/58; Enbiya, 21/24.

280 bn Manzur, a.g.e., 1990, c. IV, s. 308; Muhammed Fuad Abdulbaki, el- Mucemul-Mufehres li

Elfzil-Kuran, ar yay. stanbul, 1990, s. 273-274; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri

Szl, stanbul, Kabalc yay. 2012, s.539.

281 Kara, a.g.e., 1999, s. 200.

102
Onlar dmanlarna kar bu kl ile savarlar, kendilerine gelen fet ve musibetleri

bununla defederler. Znnn Msr de yle der: Hakik manasyla Allah Tely

zikreden bir zakir Onun zikri yannda her eyi unutur. Allah Tel onun aleyhine

olan her eyden muhafaza eder. Kul iin Allah her eye bedel olur.282

Muhammed Emin Erbil, zikri; kalbi ve lisan olmak zere iki ksma ayrr.

Bunlardan her biri iin Kitab ve Snnette deliller getirerek konuya giri yapar.283 Dil

ile yaplan zikir belirli ses ve harflerle yaplan zikir olduunu syleyerek bu eit

zikrin her zaman ve her meknda mmknolmadn, al-veri vb. eylerin kiiyi

bundan alkoyduunu syler. Erbil, kalp zikrini ise, harf ve ses olmadan Allah

mlhaza etmekten ibaret olduunu, durum byle olunca, kiiyi byle bir zikirden

alkoyacak herhangi bir engelin olmadn284 ifade eder.

2.1.Kalb veya Gizli Zikir

Erbil kalb zikri, cehr-lisan zikre tercih ederek unlar syler: Sen

insanlardan gizli, harfsiz ve lafzsz olarak Allah zikret. Hem bu zikir daha

faziletlidir. lim adamlar bunu byle dediler, sende byle bil.Bunun iin Nak

Tarikatnn bykleri kalple yaplan zikri daha faziletli grmlerdir. nk kalp,

Allahn nazargh, iman menba ve ilahi srlar merkezidir. Peygamberimiz (s.a.s.)in

buyurduu gibi kalp; salam olursa btn ceset salam olur, bozuk olursa btn

ceset bozuk olur. Kii zarureti dinyyeye kalbiyle inanmadka mmin saylmaz.

badetler de, belirli niyetler olmadan sahih olamaz. limlerorganlarmzla

282 Kueyri, a.g.e., 2009, s. 255.

283 Bkz. Erbil, a.g.e., 1991, s. 557.

284 Erbil, a.g.e., 1991, s. 557.

103
yaptmz ibadetlerde kalbin ameli yoksa kabul olunmaz diye ittifak etmilerdir.

Fakat kalbe ait ibadetlerde organlarn ibadet pay yoksa da bunlar kabul edilir. ayet

kiinin kalbi amelleri kabul edilmezse, iman da makbul saylmaz. nk iman

kalple tasdik etmekten ibarettir.285

Erbil, kalb ile yaplan zikri; ism-i Zat (yani Allah ismi-Lafz-i Cell-ile

yaplan zikir)ve Nefiy-sbat ile yaplan zikir olmak zere ikiye ayrr. Bu da

kelimeyi tevhid yani Lailheillalah ile yaplandr. Byle bir taksim yaptktan sonra

unlar dile getirir:

ayet kemal derecesine varmsan, Allah deyip kinat ve iindekileri terk et.

ayet hakikaten genie aratrrsan, Allah haricinde her ey yokluktur.Bil ki

Allahtan olmazsa, kinattaki her ey yok olmakla kar karyadr. Zatnda ve zat ile

var olmayann varl btln ta kendisidir. Arifler, Allahta fen bulup, Onun

haricinde hi bir eyi grmediler.286 Erbil burada hakiki varln sadece Allah

olduunu, dier varlklarn aslnda yok hkmnde, yok olmakla kar karya

olduklarn sylemektedir. Erbil bu szlerinde her ne kadar vahdet-i vcd

kavramn kullanmamsa da bu szlerinden vcuttaki birlii kastetmektedir. nsan-

kmillerin ise bu hakiki varlkta fen bulup, gerek varlkta kendi benliklerini

unuttuklarn syler.

Erbil gizli zikri, letif ve nefiy- isbat zikri eklinde ksmlandrarak

bunlar srasyla yle anlatr: Tarikat ehli, slk edecek kimselere bunun(slukn)

kolaylamas iin baz insan letife itibar ettiler. Slikin zerinde malm zat cez-

285 Erbil, a.g.e., 1991, s. 557; Erbil, a.g.e., 1316, s. 5.

286 Erbil, a.g.e., 1991, s. 560-561.

104
belerin hsl olabilmesi iin u ho, insani letifleLafz- Celli (Allah (c.c.)

kelimesini) zikrettiler. Lafz-i Cell letif zerinde mridin verdii say miktarnca

ekilir. Bu latfelerin ilki kalpdir. nsan vcudunun sol memesinin altnda ve yana

iki parmak kadar meyillidir. dem (a.s.)in aya altndadr. Nuru sardr. Bu nur,

salikin omuzlar hizasnda kp ykselirse veya kendisini zdrap veya depreme

kaplarsa, hemen ruh latifesiyle telkinde bulunsun. Bunlarn ikincisi ruhtur. Sa

meme altnda ve gse iki parmak kadar meyillidir. Nuh ve brahim (a.s.) n

ayaklar altndadr. Nuru krmzdr. Zikir ruhta, vukufu da kalptedir. Ruhta bir

hareket meydana gelip tutuursa, hemen sr latifesiyle telkinde bulunsun. nc

latfe ise, srdr. Sol meme stnde ve iki parmak kadar gse meyillidir. Musa

(a.s.)'n aya altndadr. Nuru beyazdr. Vukuf kalbde olup, zikirde srda hsl olur.

Sr iinde de byle bir hareket tutuursa hemen haf latifesiyle telkinde bulunsun.

Drdncs hafdir. Sa memenin stnde ve iki parmak gse meyillidir. sa

(a.s.)n aya altndadr. Nuru siyahtr. Burada bir nur tutuursa hemen ahfa, ke-

limesiyle telkinde bulunsun. Beincisi ahfdr. Gs ortasnda ve

Peygamberimizin (s.a.s.) ayaklar altndadr. Nuru yeildir. Salik onunla itial etsin.

Burada geen ayaklardan maksat Snnet ve tarikattr. Bu latifelerden biriyle ken-

disinde bir terakki hsl olup ad geen hl ve durumlardan biri zuhur ederse ayn

latifeyi aya altnda bulunduran Peygamberin merebi zerinde saylr. Bunlarla

maksat hsl oluncanefy ve isbat kelimeleriyle telkinde bulunsun.287

Letif zikrini ayrntsyla anlatan Erbil, nefiy ve isbat zikrini de u ekilde

aklar: Nefiy ve isbat kelimelerinden maksadmzL lahe llallah kelimesidir.

287 Muhammed Emin el- Krd el- Erbil b. Fethullahzade, el- cabetur- Rabbaniyye, bsy, 1388, s.

30-31; Erbil, a.g.e., 1991, s. 564-565; Erbil, a.g.e., 1316, s. 5-6.

105
Bu da yle yaplr: Zakir dilini damana yaptrmak suretiyle iine ald nefesini

hapsetsin (Nefes vermesin). Sonra gbek altndan tahayyl etmek suretiyle -L-

kelimesini demeye balar. Ayn kelimeyi ahf latifesine doru eker ve beyinde

bulunan nefs-i natka latifesinde son buluncaya kadar devam eder. Sonra Allah

kelimesindeki hemzeyi, beyinden alp sa omuzuna gelinceye kadar tahayyl eder.

Sonra kelimeyi ruha doru eker. Bundan sonra llallah kelimesindeki hemzeyi

omuzundan alarak tahayyl eder, yava yava indirmek suretiyle gs ortas

hizasna doru ekip kalpte son bulur.

Yine Lafz-i Celli kalbin derinliklerinde hapsedilen kuvvet ile hararet ve eseri

btn vcutta zuhur edinceye kadar hayal eder. Bu, yle zuhur eder ki harareti ile

bedendeki btn zararl maddeleri yakp ykar. Vcud, salih maddelerle nurlanr. te

bu durumda zakir L lahe llallah kelimesinin manasn dnm olur. L lahe

llallah kelimesi anlama gelmektedir. Bu kelime Allahtan baka varlk, baka

ibadet edilecek ve baka kasd olunacak biri yok demektir.Birincisi; mbted iindir.

kincisi; vasat (orta) olanlar iindir. ncs de; mntehi (sona varanlar) iindir.

Zakir, L ilhe dedii zaman her eyi nazar ve itibardan drmek suretiyle

nefy eder. Hepsine fena ve yok olma gz ile bakar. llallah dedii an, kalbinde

Allah (c.c.) isbat edip vcuduna hkm verir. Artk Allaha bek ve devam sfat

ile bakar.

Tevhid kelimesinin sonunda tek olan bir say zerinde vakf ettikten sonra

Muhammedur- Raslullah lafzn kalpten sa memeye kadar hayal eder (dnr).

Zakir bu dnce ile Resulullah (s.a.s.)a olan muhabbet ve balln kasd etmi

olur. Zakir, btn bunlardan sonra tek bir say zerinde durmak artyla (bu saylar,

106
3-5-7 veya 21e kadar ki tek bir say olabilir), nefesini serbest brakabilir. Buna

byklerimiz yannda vukf-u aded denir. Nefesini serbest braknca, kalbi

ilegizlidenilh ente maksud ve rzake matlub zikrini syler. Zakir, nefes

vermekle rahatladktan sonra, nceki nefes gibi yeni bir nefes almaya balar.

Birincisinde yaptn aynen yine yapar. Ancak her iki nefes arasnda, ad geen

hayalin olmasna dikkat eder. Tekrar ede ede 21. tekrara vardnda kalbi zikrin

neticesi kendisinde zuhur etmeye balar. Bu netice, beeriyet lemi ve dnyev

vesveselerden kesilip, lh cezbelerde yok olmaktr. Kalpte de bu lh cezbenin

tasarrufat zahir olur. Bu da kalbin muhabbetle Cenab- Hakka ynelmesi demektir.

Bu andaki tesirler insann yaratl kabiliyetine gre deiir. Bu kabiliyet Cenab-

Allahn, ruhlar bedene taalluk etmeden evvel ruhlara bir vergisidir. Bu lh vergi ile

dilediini kendisine yaklatrmakla merref klar. Bazlarna bununla ilk olarak

sadece masivaullahtan geme hali peyda olur. Bazlarna da ilk olarak kendinden

geme ve hayret hsl olur. Bu, btn kinatn gznde fena bulmas demektir.

Bundan sonra lh cezbelerde fen bulmakla merref olur.288

2.2.Gizli Zikrin Adab ve Erkn

Erbil, gizli zikrin adab ve erknn zikrederken on bir hususa iaret eder.

Bunlara uyulmas halinde makbul ve kmil bir zikrin vcut bulacan ifade eder. Bu

hususlar unlardr:

1. Abdestli olmak

2. ki rekt namaz klmak

3. Kbleye ynelmek

288 Erbil, a.g.e., 1991, s. 565-567; Erbil, a.g.e., 1388, s. 32; Erbil, a.g.e., 1316, s. 5-6.

107
 4. Teverruk yani namazda oturduunun aksine sa taraf zerine oturmak

5. Tevbe ve istifarda bulunmak, 25 defa Estafirullah lafzn zikretmek.

6. Fatiha sresini bir, ihlas sresini de defa okuduktan sonra

Peygamberimizve tm Naki tarikatnn byklerinin ruhlarna hediye

etmek.

7. Hatratn yok edilip huunun tam temin edilmesi, dudaklar stste

koyduktan sonra, dili boaz tavanna koyarak gzleri yummak.

8. lm rabtas yapmak.Bu da kendini lm, ykanm, kefenlenmi, kabre

konulduktan sonra da yaknlar yanndan gitmi ve yalnz kalm olarak

dnmeden ibarettir.

9. Mridi rabta etmek.Bu, eyhin kalbini, kalbi karsnda, suretini

hayalinde canlandrmak demektir. Bu eyhin hazr bulunmamas

zamannda da olur. eyhin kalbini, kendi kalbine feyiz saan bir feyiz

deryasnn tarlas olarak dnmelidir.

10. Btn kuruntu ve meguliyetleri terk ederek btn duygulan ile Allaha

ynelip, defa Allahm maksadm Sen, isteim de senin rzandr

(lah Ente Maksud ve Rzake matlub) demelidir.

11. Zikrin zuhuratn beklemek.289

2.3. Cehr Zikir Yntemi Olarak Hatme- Hacegn

Nakstlahndan olan Hatme-i Hacegn, skntl durumlarda ve

zamanlarda, kolaylk salamak vedmanlarn bellarndan kurtulmak zere, bir

tertipte baz surelerin okunmas, belli miktarda zikir ekilerekyaplan bir

uygulamadr. eyhin huzurunda bir grup mrid, halka oluturarak, eyhin iareti ile

289 Erbil, a.g.e., 1991, s. 561- 564; Erbil, a.g.e., 1388, s. 32-33.

108
tren balar. Rabtal ekilde diz st oturan mridler, gzlerini kapal tutarak,

eyhefendinin giri duasndan sonra yedi Fatiha, yz salavat, yetmi dokuz "elem

nerah", binbir ihlas suresi, tekrar yzsalavat, yedi Fatiha okunur. Bu arada okunan

ilah, hazrnu vecde getirir. Bu tertip, baz deiikliklereuram, baz zikirler

eklenmi, baz ksaltmalar yaplm, ancak uygulama her yer ve zamanda

vazgeilmezbir unsur olarak varln srdregelmitir. Bu, manev glerin bir araya

geldii, toplu zikir uygulamasolarak, ruhlar zindeletirmitir.290

Erbil, Hatme-i Hacegn Nak tarikatnda sm-i Zt ve nefy - isbt suretiyle

yaplan zikirden sonra en byk rknlerden saymtr. O, mridlerin ruhlar bu

zikir sebebiyle kendilerinden yardm isteyen kiiler iin, Allahtan dileme suretiyle,

yardm edebileceklerini dile getirir. Hatmenin okunmasyla hacetlerin hsl olacan,

muratlarn yerine geleceini ve belalarn defedileceini, okuyann derecelerini

ykseltilip ilah tecellilere mazhar olacan291syler.

2.3.1. Hatme-i Hcegnn db ve Erkn

Erbil hatmenin sekiz adabnn olduunu syleyip olup bu adab ylece

zikretmitir:

1. Byk ve kk abdestsizlikten temiz olmak,

2. nsanlarn bulunmad bir yerde bulunmak,

3. Allah gryormuasna hu ve huzur iinde bulunmak. (nk sen

Allah grmesen de o seni grr.)

4. Hatim yapacak kiiler ad geen tarikat eyhinden izin alm olmaldr.

290 Cebeciolu, a.g.e., 2004, s. 256.

291 Erbil, a.g.e., 1991, s. 571- 572; Erbil, a.g.e., 1316, s. 14-15.

109
 5. Hatme yaplan meclisin kapsn kapatmak,

6. Hatmin bandan sonuna kadar gzleri yummak,

7.Kalbini zikir haricindeki vesvese ve kalbe rz olan hallerden

temizlemeye gayret etmek,

8. Teverrk oturuuyla oturmak.292

Erbil bu adab zikrettikten sonra hatmenin yapl ve erknndan bahseder.

Hatme iin on rkn sayan Erbil onlar yle belirlemitir:

1. Yirmibe veya onbe defa istifarda bulunmak.

2. Zikirblmnde getii ekliyle eyh rabtasn yapmak.

3. Yedi defa Fatiha sresini okumak.

4. Allahmme salli al seyydin muhammedin nebiyyil-mmiyyi ve

ala lihi ve sahbihi ve sellimeklindeki herhangi bir salavat sasyla

yz defa salavat getirmek.

5. Elem Nerah(nirah) sresini Besmele ile beraber 79 defa okumak.

6. hlas sresini 1001 defa okumak.

7. Yine Fatiha Sresini 7 defa okumak.

8. Peygamber Efendimize 100 salavat getirmek.

9. Hatme duasn okumak.

10. Okuyabildii kadar Kuran okumak.293

Ad geen hatme, Abdulhalk Gucdvanye (k.s.) aittir. ayet hatmede

mridler ok ise bu hatmenin okunmas evldr. Yok, eer az iseler, Muhammed

292 Erbil, a.g.e., 1991, s. 572- 573; Erbil, a.g.e., 1316, s. 15.
293 Erbil, a.g.e., 1991, s. 573-575; Erbil, a.g.e., 1316, s. 15- 16.

110
Baheddin (k.s.)in hatmesi okunmaldr. Bu da edeb, du ve sa bakmndan

Hacegn hatmesinin aynsdr. Ancak nirah sresinin yerine (Ya hafiyyel-eltf

edrikn bi lutfikel-hafiy) duasn 500 defa okunmaldr. 294

Erbil, bela ve musibet zamannda mam Rabbannin (k.s.) hatmesini

yapard.295 Bu hatme eidi dierleriyle adab ve erkn ynnden ayn olup yalnz

nirah sresi yerine (L havle ve l kuvvete ill billh) cmlesinin 500 defa

okunmas gerekmektedir.

3. HALVET

Halvet; uzlet, inziva, yalnzlk, tek bana yaamak topluma karmamak,

ihtilat halinde olmamak demektir. Istlahta ise ne birmelek ne de bir kimsenin

olmad herhangi bir yerde ve hlde,Hak ile srren konumak ve ruhen sohbet

etmektir. Tarikattakieitim metodu olarak; Tarikataintisap etmi bir

mridin,eyhinin isteiyle belli bir sreden sonra insanlardan uzaklaarak,genelde

tekkenin zel bir blmnde inzivaya ekilmesi ve bu sre ierisinde devaml Allah

zikretmesi ve masivadan ilgiyi kesip tamamen Allaha ynelmek ve kendini ibadete

vermektir.296

Halvet; Hz. Peygamber (s.a.s)'in vahy gelmeden nce Hira'da uzlete ekilme

uygulamasndan domutur. Halvetin ana espirisi; dnceyi Allah'tan gayri her

eyden uzak tutmaktr. Bir kimse, bir mr boyu halvette kalsa, kafas dnyev

dncelerle megul olsa, ona halvettedir denmez. te bundan hareketle, zel bir

yere ekilmeden, halkn iinde, (halvet der-encmen) srekli Allah tefekkrn

294 Bkz. Erbil, a.g.e., 1991, s. 575.

295 Bkz. Erbil, a.g.e., 1991, s. 575.

296 Crcn, a.g.e., trs, s. 101; Uluda, a.g.e., 2012, s.156.

111
korumaya muvaffak olan kiilere de, halvet yapyor, tabiri kullanlabilir. 297Halvet,

kalbi safiyet bulmu kimselerin sfatdr; uzlet ise Hakka vsl olmu kimselerin

iaretidir.298

Muhammed Emin Erbil, halveti marifetullaha ulama iin esas kabul etmi,

kalplerin nurlanmasn, mahede haline ulamay, hakikatlerin zuhura kmasn

ancak halvetle mmkn olacan 299 sylemitir. Halveti, insanlar irad edenler iin

daha gerekli gren Erbil, insanlar maksuda ulatrma abasnda olanlarn zellikle

halvete ekilmelerini istemitir. 300

Erbil, halvetin sresiyle ilgili olarak yle der: Halvetin en az mddeti

geceleriyle beraber gndr. Bundan sonra yedi gn olan gelir. Sonra da bir aylk

olandr. Hz. Peygamber de (s.a.s.) bir ay halvete ekilmitir. Seyri slk talep

edenler iin en mnasibi krk gndr. Bu da ncekilerin toplam mesabesindedir.301

Erbil, bunlar dnda halvetin yapl ve erknyla ilgili unlar da zikreder:

Mrid ncelikle zhiri ve btin olarak, riyadan uzak ihlsl bir biimde niyetlenir.

eyhinin iznini ve duasn alr. Halvet esnasnda uyulmas gereken hususlara dikkat

eder. Srekli abdestli bulunur. Zihnini kermet vb. eylerle megul etmez. Rabtal

olmaya alr. Gnlerini orulu geirir. Allahn zikrinden baka zaruretler dnda

herhangi bir eyle megul olmaz. eytan, dnya, heva ve nefse kar uyank

297 Cebeciolu, a.g.e., 2004, s.249-250.

298 Kueyri, a.g.e., 1999, s. 258
299 Bkz. Erbil, a.g.e., 1991, s. 515-516.

300 Erbil, a.g.e., 1991, s. 516.

301 Erbil, a.g.e., 1991, s. 516.

112
olmaldr. Snnet-i Seniyyeye riayet etmelidir. Gerekli durumlarda eyhine haber

vermeli, kendisine hsl olan meziyetleri kendisinden bilmemelidir. 302

4. NEFS VE MERTEBELER

Nefs kelimesi Arapa kkenli bir kelimedir. Ruh, akl, kendi z can, kan,

azamet, izzet, bir eyin cevheri, benlik, kt istek, arzu, ikence gibibirok anlam

ifade etmektedir.Tasavvuf olarak ise kendisinde irad hareket, his ve hayat

kuvvetibulunan latif, buharl bir cevher anlamna gelir. Sufilere gre nefs, kulun kt

fiilleri, kibir, hased, fke, kt ahlk, gibi irkin huy ve niteliklerin ad olmutur.

Bunun iin slik nefsinin varln yok edip Hakkn varlyla bak olmak iin

uramaldr.303

Kuran- Kerimde isebirok farkl anlamlarda kullanlan nefs kelimesi;

ztullah,304 insan ruhu,305kalb-sadr,306 insan bedeni,307 bedenle birlikte ruh,308 insana

ktl emreden kuvvet309 gibi anlamlarda kullanlmtr.Ruh anlamnda da ifade

edilen nefs kelimesi, kulun kt huy ve davranlar, kt his ve huylar anlamnda

kullanlmaktadr.310 Bu kt huy vedavranlar dnyadaki savalardan daha zordur.

302 Erbil, a.g.e., 1991, s. 517- 518.

303 Abdurrezzak Kn, Tasavvuf Szl, (ev. Ekrem Demirli), z yaynclk, stanbul, 2004,s.

557; Cebeciolu, a.g.e., 2004, s.545; Uluda, a.g.e., 2012, s.404.

304 Taha, 20/141; Maide 5/116.
305 Fecr, 89/27; Enam 6/93; Zumer 39/42.

306 Yunus, 10/100; Neml,27/14.

307 Al-i mran, 3/ 146; Enbiya, 21/ 35.
308 Bakara, 2/286; Enam, 6/152.

309 Yusuf, 12/18; Taha, 20/96.

310 Kueyr, a.g.e., 2009, s.186.

113
Gz grme, kulak duyma,burun koku alma ve az tat alma yeri olduuna gre;

dinleyen, gren, koku alan ve tadan ancak insandr. nsan da bir btn olduuna gre

iyi vasflarnyeri ruh ve kalb, kt vasflarn yeri de nefsdir.311

Nefs, kendisinde irad hareket, his ve hayat kuvveti bulunan latf buharl bir

cevherdir.Ktl emreden manasnda anlald gibi, Allah tarafndan insana

flenen ve ruh-i Rahmn, ilh benmanasna da kullanlmtr.312

Muhammed Emin Erbilye gre nefs Rabban bir latifedir. Cesetlere taalluk

etmeden evvel ruhtur. Cesedin emrine verilmeden evvel Hakk Telaya yaknd.

Cesedle birleince bakalaryla megul olduundan Allahn (c.c.) huzurundan

perdelendi.313 Erbil nefsin bir cevher olduunu syleyip insan zahiren ve batnen

aydnlatan bir zelliinin olduunu syler. Nefs, insann hem zahirini hem de

batnn aydnlatyorsa yakaza hali, sadece insann batn aydnlatrsa uyku hali,

aydnlatma zellii biterse lm hli314 meydana gelir.

Erbil, kiinin nefsini tanmasnn mhim bir mesele olduunu syleyip u

hususlar izah eder: Gerekten nefsini bilen Rabbini de tanm olur. Bu u

demektir: Nefsinin acizlik, zillet, fena ve zayflk durumunu bilse Rabbinin de izzet,

kudret ve bekasn tanyacaktr. Kim nefsini bilmezse Rabb hakknda daha fazla

cahil kalr. Akll kiinin, kendisine lm gelmeden bu hususu ciddiye almas ve

nefsini tanma yoluna koyulmas icab eder. Yoksa bu husus hakknda lme kr

olarak gider, daha sonra da basiret yolunu elde edemez. Btn ktlklerin asl ve

311 Kueyr, a.g.e., 2009, s.187.

312 Cebeciolu, a.g.e., 2004, s.545

313 Erbil, a.g.e., 1991, s. 482.

314 Erbil, a.g.e., 1991, s. 483.

114
kayna nefisten raz olmaktr. Btn gzellik ve iyiliklerinde asl ve kayna ise

nefisten raz olmamaktr. Bu durumda kiiye nefsini terbiye etmekten daha faydal

bir ey yoktur.315

Erbil, adetullah icab, bir makamdan dierineykseli, ancak tarikatn makam

vehllerini bilen bir ztn eli altnda mmkn olabileceini syler. Nefis tezkiyesi

bazlarnn dndkleri gibi akl ile olabileceine imkn vermemektedir.Erbil, akl

ile nefis tezkiyesini mmkn grenleri, nefis tezkiyesine baz riyazi almalarla kr

krne urarlarken phe ve sapklklara yuvarlandklarn 316 syler.

Erbil, nefste bulunan baz nurn ve zulmn perdelerin317 varlndan

bahsederek zulman perdelerin kiiyle Rabbi arasnda engel olduunu, bunlardan

mcahede ve nefse muhalefet yoluyla kurtulmann gereklilii zerinde durur.

315 Erbil, a.g.e., 1991, s. 483.

316 Bkz. Erbil, a.g.e., 1991, s. 486- 487.
317
Perde, Farsa bir kelime olup rt demektir. Bu perdelerden bir ksm zulman, bir ksm da

nurandir. Mal, mlk, menfaat, dnya sevgisi, ehvet, zulman; Allah'a ait tecelliler ise nurn

perdedir. Tasavvuf slk ve vuslat yolunda, bu perdelerin kaldrlmas gerekir.Hucvir, Keful

Mahcubta gayn' aklarken u ifadelere yer verir: "Gayn, istifar ile ortadar kalkan, kalp zerindeki

hicap ve perdedir. ki nevidir: Biri effaftr, dieri kalndr. Kaln perde, byk gnah ileyen ve gaflet

iinde bulunanlarda olur. Hafif perde, neb olsun, vel olsun herkeste bulunur. gayn; kul ile Allah

arasna, bir takm perdelerin girmesi demektir. Bu perdeleni, Hz. Peygamber (s.a.s)'in hadisinden

anlalaca zere, istifarla ortadan kalkacak kadar ksa srd gibi, byk gnah ileyerek

silinmesi olduka g ve uzun vakit alabilmektedir. Hz. Peygamber (s.a.s)'in gayn denilen hali

yaamas, O'nun gnaha girmesi deil, sadece gnlk baz nemli dnyev konulara zihnen ynelmesi

ile ortaya kmaktadr. Bu, gayn'n en ehveni, en basit olandr denilebilir. Zira bu gayn'n

oluumunda, bir haram fiilin ilenmesi sz konusu deil, aksine mubah olan dnyev ilerle uramak

115
 Mcahedenin asln,nefsi arzulardan vazgeirip btn vakitlerde onu isteinin

dna yneltmek olduunu syleyen Erbil, pek ok mcahede yolundan

bahseder.Her mrid iin ayr ayr yollarn varlna deinen Erbil, birisine mmkn

olan yolun, bir bakas iin mmkn olamayacan318 bildirir. Erbil konuyla ilgili u

rnekleri verir: Mcahede yolu, mridin kuvvet ve zafiyet durumuna baktktan

sonra ona zor gelip gelmedii ve vakti olup olmadna gre deiir. Mesel,

hkmdarlar iin oru ve namazla mchede etmek, sadaka ve kle azad ederek

mchede etmekten daha zordur. Fakir ve mala kar hrs olanlar iin durum tam

bunun aksinedir. lim ehli iin mcadele, tartma ve stnl gsterme,

meclislerde yarma, hret ilmi peinde gezme gibi hususlarda mchede etmek,

namaz ve orula mchede etmekten daha zordur. Yazn oru tutarak mchede

etmek, kn oru tutarak mchede etmekten daha zordur. K geceleri namaza

kalkmak suretiyle mcahede etmek, yaz gecelerinden daha kolaydr. Artk mridin

durumuna gre mchede ekli tayin etmek, mridi terbiye edip, onu yetitiren

eyhin iidir. Yoksa mridin isteine gre bir ekil alamaz. nk bu byk bir

tehlike dourur.319

Erbil, mcahedenin aslnefsi arzulardan vazgeirip btn vakitlerde onu

isteinin dna yneltmek320 olduunu syledikten sonra, tasavvufu klu klden,

rastgele szlerden seerek alnmadn, onu alk, dnyay terk, arzulara uymamak,

Allahn(c.c.) emirlerine sarlmak, yasaklarndan kanmak gibi hususlardan

rol oynamaktadr. Bkz. Hucvir, Ali b. Osman Cllb, Keful-Mahcb, (Haz. Sleyman Uluda),

Dergh Yay., st., 1982, s.542; Cebeciolu, a.g.e., s.227-228.

318 Bkz. Erbil, a.g.e., 1991, s. 487.

319 Erbil, a.g.e., 1991, s. 487.

320
Erbil, a.g.e., 1991, s. 487.

116
alndn belirten Erbil, drt eit lmden bahsederek konuyla ilgili u izahatta

bulunur: Kim bizim yolumuza koyulursa nefsine drt eit lm tattrsn:

1. Krmz lm: Nefse muhalefettir.

2. Siyah lm: nsanlarn eziyetlerine tahamml etmektir.

3. Beyaz lm: Ala katlanmaktr.

4. Yeil lm: Yama stne yama eklemektir.

Nefsine sahip olmak istersen onu bir eye sahip klmayp sktr, ona imkn

verme. Ona sahip olursan ben de sana sahip karm. ayet onu sktrmazsan sana

kar frsat bulur.Ona kar gl olmak istersen g ald kuvvetleri zayflat yoksa

sana kar gleip seni yok edecektir. Onu a brakmakla zorla.

Gerek udur ki nefsi tedavi etmek, bir defalk bir mesele deildir. Ancak

defalarca tekrar suretiyle gerekleebilir. Nefis, huysuz hayvan gibidir, onu ancak

gemlemek suretiyle tutabiliriz. Ancak ey ile itaat altna alnp zelil klnabilir:

a. Nefsi arzulardan men etmek suretiyle. Huysuz bir hayvann yemi azaltlnca

yumuar.

b. badetle, ar ykler yklemekle. nk huysuz hayvana, ar ykler

yklenip yemi azaltlrsa uzlar, klr ve ele geirilebilir.

c. Bir de Allah (c.c.)a tazarru etmek suretiyle duada bulunmak suretiyle yardm

istemek ekliyle nefis yenilebilir. Sehl bin Abdullah yle der: Allah (c.c.) iin

nefse muhalefet etmek gibi makbul bir ibadet yaplm deildir.

117
 4.1. Nefsin Mertebeleri

Erbil, nefsin mcahedesi ve tesir grmesi ynnden yedi mertebesi olduunu

syler. Bu mertebeleri u ekilde aktarr.

1. Nefs-i Emmre: Bedene ait huylara meyleden bu nefs, lezzet ve

menedilmi arzular ister. Kalbi daima sfl cihetlere ynlendirir. Bu

mertebe btn er ve kt ahlakn kaynadr. Bu mertebede genellikle

mcahede balamamtr.

2. Nefs-i Levvme: Bu nefs, kalp nuruyla aydnlanp bazen akla itaat eder

bazen de isyan eder. Ancak sonradan pimanlk hali zuhur eder, nefsini

knar. Pimanln kayna olan bu nefs eidinin balangc heva, hrs ve

srmedir.

3. Nefs-i Mutmainne: Nefsin bu mertebede kalp nuruyla aydnlanm,

keml derecesine vardndan kt vasflardan arnmtr. Bu mertebenin

makam, keml balangcdr ve kemalta doru yol alr. Slik bu

mertebeye ilk adm att vakit artk tarikat ehlinden saylr. nk artk o

telvinden (sebatszlktan) temkine321 (sebata) doru gidiyor. Bu

mertebenin sahibi visal rzgrlaryla sarhotur. Allaha iddetle

baland iin insanlarla konutuu zaman onlardan uzak saylr.

321 Renkten renge girme ve mekn tutma anlamlarnda Arapa iki kelimedir. Telvn, sufilerin

ounluuna gre eksik bir hl olup kulun hlleriyle renkten renge girmesidir. Hakikat alameti,

istikametin ortaya kmasyla, telvinin ortadan kalkmasdr. Temkn ise, istikamette sabitlemek

hakikate ulamak anlamna gelir. kisi birbirinin mukabilidir. Bkz. bn Arab, Tasavvuf Terimleri

Szl, (Terc: Ekrem Demirli), Litera yay. stanbul, 2015, s. 97-101.

118
 4. Nefs-i Mlhime: Bu mertebe Allahn kendisine ilim, tevazu, kanaat

cmertlik ilham ettii nefistir. Bu nefs, sabr, tahamml ve kr

kaynadr.

5. Nefsi Raziye: Bu mertebede nefs, ayette getii zere Allahtan raz

olmutur.Onun zellii, teslimiyet ve hayret322tir.

6. Nefs-i Marziyye: Bu, Allahn (c.c.)o kendisinden raz olduu nefs

mertebesidir. Bunda Allah (c.c.) rzasnn eseri olan keramet, ihlas ve

zikir zuhur eder. Bu slikin gerek mnda marifetullha doru ilk

admn att mertebedir. Bu mertebede tecellil- efal323 (fiilllerin

tecellisi) zuhur eder.

7. Nefs-i Kmile: Bu mertebe, btn kemaltn kendisinde huy ve meleke

haline geldii nefs mertebesidir. Bununla beraber kemlde terakki ederek

insanlar irada ve kemla doru ynlendirir. Makam tecellil- esma324 ve

322
aknl ifde eden Arapa bir kelimedir. Hayret, Allah hakknda hrsl olmakla, mitsiz olmak

arasnda bir duraktr. Ayn ekilde, korku ve rza, tevekkl ve rec arasnda bir duraktr. Hayret, derin

dnce ve Allah huzurunda, hakikat ehlinin ve ariflerin kalplerine gelen bir hldir. Bkz. Cebeciolu,

a.g.e., 2004, s.259-260.

323 Arapa, fiillerin tecell etmesi (ortaya k) demektir. Hakk Tel btn eyaya ve sebeplere

yaylan ve etkisi varlklarda ortaya kan birlik zelliindeki fiili ynnden farkl suretler aynasnda

tecelli etmesidir. Bkz. Kn, a.g.e., 2004, s. 123.

324 Arapa, isimlerin tecellsi (ortaya k), demektir. Allah'n gzel isimlerinden birinin, kulun

kalbine almasdr. Bu tecell meydana gelince kul, o ismin nurlar altnda ylesine malub olur ve

arr ki, Allah'a o isimle seslense, Allah ona karlk verir. Bkz. Cebeciolu, a.g.e., 2004, s.639.

119
 sfttr (Allahn (c.c.) isim ve sfatlarnn tecelli ettiimakam).325 Hli

Bekbillh326tr. Allahla (c.c.) beraber Allaha (c.c.) seyrederler.

Allahtan (c.c.) da Allaha rucu ederler. Allahtan (c.c.) baka barnaklar

olmayp ilimleri Allahn (c.c.) katndandr.327

C. MRD- MRD LKSNE DAR KAVRAMLAR

1. MRD- MRD (EYH) ADABI

Mrid, Arapa irad kelimesinin ism-i failidir. Rd ise, insanlara

maslahatlarn gsterip faydal olan gstermektir. Buna gre mrid doru yolu

gsteren kii demektir. Ayrca rehber, delil, klavuz, yol gsteren, uyaran manalarn

ifade eder. Tasavvuf terim olarak srat- mstakimi gsteren, yolun korkulacak ve

tehlikeli yerlerini bilen vel, eren, eyh, pr, tarikat lideri anlamlarna gelir; ayn

anlamda olmak zere postniin, seccdeniin ifadeleri de kullanlr. Gerek mrid

Hz. Muhammed (s.a.s.)dir. Dier mridler Onun mnev mirasn elde etmeye

muvaffak olmu kimselerdir.328

Mrid ise Arapa, isteyen demektir. Allah'a vuslat arzu eden, bir baka

deyile, Allah'n ahlakyla ahlaklanmak isteyen ve bu olgunluun eitimini verecek

325
Sfatlara, ait tecelliyi ifade eden Arapa bir szcktr. Her ey Allaha aittir hkmn mhede

ederek sahiplik iddiasndan arnmak demektir. Bu durumda kulun kalbi sfat tecellisi iin kble haliine

gelir. Bkz. Kn, a.g.e., 2004, s. 124.

326 Kulun, Allahn her eyi ayakta tuttuunu grme hlidir. Bek, sliklerin konakladklar sonlar

ksmndaki on makamdan birisidir. Telvinde temekkn sahiplerinin makamdr. Baka bir tanmla

kulun Allahn gerek fail olduunu grmesiyle kendi fiilinden fani olmasdr. Hakk ile bki olmaktr.

Bkz. bn Arab, a.g.e., 2015, s. 156-157; Kn, a.g.e., 2004, s. 112.

327 Erbil, a.g.e., 1991, s. 483- 487.

328 Crcn, a.g.e., trs, s. 238; Uluda, a.g.e., 2012, s. 263; Cebeciolu, a.g.e., 2004, s.527.

120
bir eyhe (veya mride) balanan (bey'at eden) kiiye mrid denir. Tasavvufi

anlamdaki olgunlamada 4 merhale vardr. 1- Talib, 2- Mrid, 3-Mutasavvf, 4- Sfi.

Mrid, bir tekaml oluumda ikinci sray igal etmektedir. Son srada bulunan

sfiye, vsl denir.329

nsann kendi irdesiyle bir mrdi kendine rehber edinmesi, onun rengine

brnmeyi yani ahsiyet transferini beraberinde getirmektedir. Baheddn Nakbend

ncesi mrd-mrd ilikisine baktmzda, ksmen renci-retmen mnsebetine

benzedii grlmektedir. Mrd, kendi rhn eitimini tamamlamak iin kendisine

bir eyh aramakta, istifde edeceini umduu kiinin yannda kendisine izin verildii

kadar kalmakta, sonrasnda seyhatine devam etmektedir. 330

Bununla birlikte tam bir renci-retmen mnsebetinden de bahsedilemez.

Zira tasavvuf, insana zg dier alanlardan daha zel ve akn bir tecrbedir. Bu

akn tecrbe, eyh tarafndan mrde retilmekten ziyde, mridin mrdte

grd kemlt kendinde gerekletirme eklinde bir eitimdir. Mrd-mrd

ilikisindeki bu etkileimin benzeri, gnmzde ocuklar iin bile en etkili eitim

metodu olarak kabul edilmektedir.331

Muhammed Emin Erbil, mridin mridine kar taknmas gereken pek ok

edep zikreder. O, seyr- slk yolundaki mridin maksuduna ulaabilmesi iin

kendisini olgunlatracak mridine kar bu edep ve vazifeleri hakkyla yerine

getirmenin gerekliliinden bahseder. Bu edep ve vazifeler hakkyla yerine getirildii

329 Cebeciolu, a.g.e., 2004, s. 526.

330 Haksever, a.g.e., 2009, s. 119

331 Haksever, a.g.e., 2009, s. 119-120.

121
zaman mridi maksuda eritirecek engeller ortadan kalkacak, maksudu olan rza-i

lahye daha abuk nail olacaktr. Mrid, Erbilnin deyimiyle bir vasta, bir

vesiledir. Ancak bu yolda onu maksuda ulatracak kiiye (mrid-i kmil)332 kar

baz sorumluluklarnn olduunu da unutmamaldr. Bu edep ve vazifeleri yle

sralayabiliriz:

1. Mridin zhir ve btnyla eyhine hrmet gsterip tazim etmesi, bununla

beraber maksadnn ancak onun sebebiyle hsl olacana inanmaldr.

Mrid ynn baka bir eyhe evirse, hem kendi eyhinden hem de

bakasndan mahrum kalp, feyizlerini alamaz.

2. Mal ve canyla eyhin hizmetinde olup tasarrufatna ba eerek teslim

olmaldr. Muhabbet ve irade cevheri ancak bylelikle meydana kabilir.

Sadakat ve ihls da bu l ile bilinir.

3. Zahirde de olsa yaptklarna itirazda bulunmamal. Devaml eyhine bunu

niin yaptn dememelidir. nk eyhine niye diye itiraz eden biri

332 Erbil, kmil bir mridde bulunmas gereken vasflar u ekilde zetler: eriat ynnden keml

derecesine ulam, Kitap ve Snneti kendine rehber edinmi olmas, ayn zamanda bu kimse silsile

ynnden Peygamberimize (s.a.s.) ulamas, kalp ve nefsin iyileip huzur bulmas iin, gerekli olan

manevi illar ve bu ikisini bozup ifsad edecek hastalk ve hastalktan kurtulma yollarn bilmesi,

btn mslmanlara ve bilhassa mridlere kar ok merhametli ve efkatli olmas, nefsi hakknda

mutedil davranp, nefsine fazla tazim ve ikram beklememeli, ahs iin mridlere kaldramayacaklar

yk ve ileri yklememeli, mrid imkn nisbetinde Peygamberin (s.a.s.) ashb ile olan hayatn

yaamaldr. Bu ve benzeri vasflar sayan Erbil kmil bir mridin temel zelliini, Kuran ve

Snnetten ayrlmamak, eriate tam bir manada bal olmas olarak grr. Bkz. Erbil, a.g.e., 1991, s.

576-579.

122
 (tarikattaki) maksudu iin iflah bulmaz. eyhinden eriata muhalif bir ey

grse itiraz etmemeli. Erbil, bu duruma Hz. Ms ile Hzr (a.s.) kssasn

rnek vererek bu hakikatin bir hikmet icab olabileceini syler.

Sonrasnda kiinin eyhin yannda ykanmakta olan bir l gibi olmas

gerektiini syler.

4. eyhine gsterdii bu tazim ve edebten tek gayesi Allahn rzasna

kavuma arzusu olmal.

5. Cz-kll, btn ilerde iradesini eyhinin iradesinde eritmesi,sadk

mridin alameti, eyhi ona u yanmakta olan frna gir dedii vakit,

hemen tereddt etmeden girebilmesidir.

6. eyhi hakknda hsn zanda bulunup, kesinlikle kt zanda

bulunmamaldr. Bu husus mridin helakine sebeb olabilir.

7. Kendisinde hsl olan tm kemalat eyhin bereketinden bilmelidir.

8. eyhine dant hususlarda asla muhalefette bulunmayp, btn ilerini

kendisinden daha iyi bilir niyeti ile eyhine arzetmelidir. Bu istiareyi

muhta olduu iin deil, srf eyhini sevdiinden dolay arzetmelidir.

(Fakat eyhin syledii aktan aa yanlsa edebini muhafaz etmek

artyla eyhine dorusunu arzedebilir.)

9. eyhi hazr bulunmaynca aile ve efradna iyilikle hizmette bulunmaldr.

Bu ona eyhinin muhabbetini celbeder. Tarikattaki kardeleriyle de ayn

diyalou devam ettirmelidir.

10. Nefsinde bir beenme veya kendinden raz olma gibi bir durum hsl

olursa, bu durumu hemen eyhine sylemelidir. Bylece eyh bunun

123
 aresine bakar. Aksi takdirde bu hl, kalbinde kibir ve riya olumasna

kadar gidebilir.

11. eyhinin kendisine verdii eylere deer verip, basit eyler olsa bile

bunlar satmamak. Umulur ki eyhi, fakirler srrndan birini bunda

gizlemitir. Bu srr onun dnya ve hiret saadetine sebep olup, Allahn

rzasna kavuturabilir.333

Bu ve benzeri pek ok edep ve vazifeden bahseden Erbil, mridin en nemli

grevini ise yle aklar: eyhine sadakat ve ciddi olarak balanmal, bu hususta

btn fedakrln ortaya koyabilmelidir. Btn mridler, ayet mrid, eyhine

tam ve samimi olarak balanrsa, tek bir oturuta da marifetullahn tadn alabilir,

diye ittifak etmilerdir. Bu en nemli olan husustur.334

2. MRD- NEFS LKS

Mridin mridine kar vazife ve edeplerini anlatan Erbil ayn ekilde

mridin kendi nefsine kar bir takm vazifelerinin de olduunu syler. Erbilye gre

bu vazifelerin en nemlisi, otururken, yrrken her halkrda, Allahn kendisine

nazr olduunu mlhaza ve tefekkr etmesi, lfz-i Celli devaml kalptezikretmesi

ve her hareketinde Snnet-i Seniyyeye mutabaat etmesidir. 335 Bunu yapt zaman

btn bir zaman ibadet hkmnde olacaktr. Bu durumda kiinin dnya ile

uramas da ona zarar vermez. Bunun dnda mridin nefsine kar vazifelerini

Erbil yle sralar:

333 Erbil, a.g.e., 1991, s. 581.

334 Erbil, a.g.e., 1991, s. 579-584; Erbil, a.g.e., 1316, s. 12- 13; Erbil, a.g.e., 1330, s. 45.
335 Erbil, a.g.e., 1991, s. 584.

124
1. Ktlerle arkadal terk edip iyi kiilerle dost olmaldr.

2. nsanlarn elindekine gz dikmemeli, insanlarn kendisini koruyup sayg

gstermesini nlemeli. ster ona ynelsin, ister ondan yz evirsin hi

kimseye iltifat etmemeli.

3.Rzknda bir daralma olup insanlar ona kar durumlarn deitirirse,

sabredip skntya dmemeli. ou zaman mrid tarikata yneldii zaman

dnya kendisinden yz evirir. Bazlar da bu durum karsnda: Artk benim

tarikata bir ihtiyacm yoktur der. Bylece ahdini bozar ve hayat boyunca

saadet yz grmez. Byle bir durumda Allahn kendisine dost olup,

bununla basiret gzn amak istediini bilmeli.

4. Dnya nimetlerine dald gibi, nefsini tarikat yolu iinde hesaba ekip,

tevik etmeli ve nefsine yle telkinde bulunmal: Ey nefsim, sabret. Btn

bunlar nnde olan ahiret saadetine kavuabilmen iin yapyorum. Esas

huzur oradadr.

5.Az uyumal. Bilhassa seher vaktinde uyumamaya gayret etmelidir. nk

dualarn kabul edilme zamanlar seher vaktidir.

6. Helalden yemeye ok gayret etmeli.

7.Doymadan sofradan kalkma cihetiyle az yemeye kendini altrmal. Az

yemek, tembellii giderip, ibadetler iin dinlie sebep olur.

8.Babo szlerden dilini koruyup, kalbini vesveselerden muhafaza

etmelidir. Lisan ve kalbine hkim olana lh srlar aklanr.

125
 9.mkn nisbetinde gzn harama bakmaktan alkoymal. nk haramlara

bakmak kalp iin ldrc zehir ve keskin ok gibidir. Kalbi hemen ldrr.

Bilhassa ehvetle bakmak daha da tehlikelidir. Cneyd el-Badd (r.a.) yle

der: Mridi Hakktan kesen en byk sebep, gen, delikanl ve kadnlarla

oturup arkadalk kurmasdr. Mrid bilhassa tek bana ty bitmemi

genlerle oturmaktan saknmaldr.

10.Fuzl akalar terk etmelidir. nk bu, kalbin lp zulmetle dolmasna

sebep olur.

11.Skntl anlarnda Mslman kardeleriyle oturmal, tarikat usulyle

onlarla aratrma yapmal, taki skntlar gitmi olup gnlleri alsn.

12.Makam ve liderlik sevdasna kaplmamal, bu da insan Hak yoldan

alkoyar.

13.Uyku ve uyanklk hallerinde grd srlar eyhi dnda kimseye

amamaldr. Bu lahi kapdan kovulup tm kaplarn zerine kapanmasna

sebep olur.336

3. MRD- HVAN LKS

Uhuvvet; anne-baba veya sadece biri cihetiyle nesepte kardelik, st

kardelii, kabile, din, sanat dal, sevgi, i ilikileri veya sosyal ilikiler ve bunun

dndaki eitli mnasebetlerde ortaklk, dostluk ve arkadalk337 anlamlarna gelir.

Bundan treyen isimler olan ihve ve ihvan kavramlar hakknda dilciler eitli

336 Erbil, a.g.e., 1991, s. 584-588; Erbil, a.g.e., 1316, s. 11- 12; Erbil, a.g.e., 1330, s. 44.
337 bn Manzr, a.g.e.,1990, c. XIV, s. 19.

126
grler belirtmi ve bunlarn birbiri yerine kullanlan kelimeler olduunu

syleyenlerolmusa da anlald kadaryla ihvanounlukla arkada ve dostlar

iin ihve ise nesepte kardeler iin338 kullanlmaktadr. Tasavvufta da ayn tasavvuf

okuluna mensubolanlarn birbirleri hakknda 339 kullandklar bir ifadedir.

Mslmanlar Allah iin sevmek, Allah iin karde edinmek, kiiyi Allaha

(c.c.) yaklatran en faziletli amellerden olup ilay kelimetullah iin btn

mslmanlarn kalb ve szlerinin bir olmas, Allah ve Resulne itaat iin bir araya

gelip kardeolmalarnn gerekli olduunu340 syleyen Erbil, konuyla ilgili pek ok

ayet341 ve hadis zikreder.342

Erbil, kardeliin bitmek zere olduunu, buna mukabil buz, hased ve

nefretin oalmasndan yaknarak u ifadelere yer verir: Bu zamanda kardelie

byk lde leke gelmitir. Biri dierini sevmiyor, buz ve hased oalm, biri

dierinin menfaatini istemiyor. Onlar buzlarn gizleyip, sevgilerini aa karrlar.

Biraraya geldiklerinde muhabbet, sevgi izhar ederler. Hlbuki ayrldklarnda Allah

ve Reslnn raz olmayacaklar hareketlerde bulunurlar. Byle yapanlar Allah ve

Resl (s.a.s.) sevmez. Rahmet gzyle kendilerine bakmaz.343

Bunlar syleyen Erbil, gerek tasavvuf sahasnda olsun gerekse normal hayatta

olsun, gerek bir kardelik iin dost ve arkada olacaklara u dsturlar sayar:

338 bn Manzr, a.g.e., 1990, c. XIV, s. 19.

339 Cebeciolu, a.g.e., 2004, s.300.

340 Erbil, a.g.e., 1991, s. 520.
341 Bkz. Al-i mran / 103; Enfal / 62-63 vd.

342 Bkz. Erbil, a.g.e., 1991, s. 520-522.

343
Erbil, a.g.e., 1991, s. 520.

127
 1. Kendin iin istediini mslman kardelerin iin de istemelisin.

2. Onlarla her karlatnda selm, musafaha ve tatl dille konuma gibi

durumlara riayet etmelisin.

3. Onlarla iyi ahlkla geinmeli. Bu ancak kendin iin istediin merhamet ve

efkat artyla onlarla, muamele etmenle mmkn olur.

4. Onlarn rzasn talep edip devaml hayrlarn istemelisin. yilikte, takvda,

Allah sevgisinde onlarla yardmlamal, onlar Allahn raz olaca eylere

tevik etmelisin.

5. Byklere hrmet ve kklere efkat etmek suretiyle tm kardelerine

merhametli davranmalsn.

6. Mslman kardeinde slma aykr bir hareket bulduun zaman, nazikne

bir biimde nasihatte bulunmalsn.

7. Kardelerin iin iyi zan beslemelisin. Onlarda bir kusur bulunca esas kusuru

kendinde aramalsn. nk Mslman, Mslmann aynasdr. nsan aynada

ancak kendini grebilir.

8. Kardein sana bir mazerette bulunduu zaman, mazeretini kabul etmelisin.

sterse sana buz edip mazeretinde yalanc dahi olsun, nk seni zahiren

memnun eden, sana itaat edip hrmet gstermesidir.

9. Mslman kardeine bir sz verdiin zaman onu yerine getirmelisin. nk

verilen sze riyet etmek en nemli hususlardandr. Ahde vefa, Allaha kar

bir bortur. Onu ihll etmek mnafklk almetlerindendir. 344

D. BAZI TASAVVUF KAVRAMLARA GETRD YORUMLAR

1. VEL VE VELYET

344 Erbil, a.g.e., 1991, s. 520-523; Erbil, a.g.e., 1316, s. 13- 14; Erbil, a.g.e., 1330, s. 45-46.

128
 Veli; dmann zdd, dost, arkada, Hakk mhede ile Onda fni olan

anlamnda olup bu kelime Kur'an' Kerimde dost345, yardmc 346, yakn, vris,

mlik347 gibi anlamlarda kullanlr.Vel fiilinin mastar olan velyet ise yaknlk,

yardmc, akrabalk, emirlik vb. anlamlar ieren bir kelimedir. Tasavvuf stlahnda,

Allahn kulunu, kulun Mevlsn dost edinmesi, Allahn onun zerinde isimleriyle

tecellisi, Hakk ile halkta tasarruf etmesi anlamndadr. 348

Velnin tanm, u kudsi hadiste u ekilde verilir: Allah, bir kulunu sevdii

zaman onun gren gz, duyan kula, tutan eli, yryen aya olur. Bu kul,

Allah'tan bir ey istese, bu istei kabul grr. Allah'a sndnda, Allah onu

korur.349 "Kim bir velime dmanlk yaparsa ona harp ilan ederim" 350

Veli kelimesi hem fail, hem de mef'l anlamndadr. Fail olarak, taat halinde

devaml olan kiiyi; mef'l olarak da, Allah'n nimetleri zerinde devaml olan kulu

ifade eder. Ksaca, srekli olarak taata devam eden, isyandan uzak duran

ehvetlerden kanan ariflere, veli denir. Veli kelimesinin oulu evliyadr.351

345 Maide, 5/51; Muhammed, 47/11.

346 Bakara, 2/257; l-i mran, 3/150.
347 Nis, 4/33; Meryem, 19/5; Nahl, 16/76.

348 bn Manzur, a.g.e., 1990, c. XV, s. 407; Abdulbaki, a.g.e., 1990, s. 764-766; Cebeciolu, a.g.e.,

2004, s. 754.
349 Buhar,Rekaik, 38.

350 Buhar, Rekaik, 38.

351 Cebeciolu, a.g.e., s. 696-697.

129
 Kueyrveliyi:Allah Telnn srekli olarak kendisini himaye ve

korumasna ald, kendisini isyan haline drmedii, onu taatlerde muvaffak

ederek zel yardmn hi kesmedii kimse352 eklinde tarif eder.

Velyetin art, Kur n ve Snneti muhafazadr. Eb Yezd bir gn vel

olduu sylenen birini grmek iin mescidden kmasn beklerken, o ztn, k

kapsnn nnde tkrdn grm ve hemen oradan ayrlmt. Yanndakilere

eriat dbna riyet etmeyen bir kimsenin Hakkn srlarn anlayamayacan

sylemitir.Vel, gnah zerine srr etmekten korunmutur. Bu korunmay srr-

kader; yni evliynn a'yn- sbtelerinin (Allh'n ilminde sbit olan hakikatlerinin)

ezelde, Allah Teldan bu istidad hl lisanyla istemi olmalardr.353

Velyet "velyet-i mme" ve "velyet-i hssa" olmak zere ikidir, Velyet-i

mme, btn mminlere mildir. Allah Tel: "Allah inananlarn dostudur. Zira

onlar karanlklardan kurtarp, aydnla karr" 354 buyurmutur. Velyet-i hssa,

slk erbabna it olan velyettir. Bu kulun Hak'ta fensndan ve Hak'la beksndan

ibaret bir hldir.355

Velnin zellikleri;

1- Veller masum deildir, mahfuzdur. Masum gnah ilemez, mahfuz iler,

ancak gnahta srar etmez. Cneyd'e soruldu: "Veli zina yapar m?" Cneyd

352 Kueyr, a.g.e., 2009, s. 647.

353 Eraydn, a.g.e., 2004, s. 92.

354 Bakara, 2/257.

355 Eraydn, a.g.e., 2004, s. 93.

130
 bir miktar tefekkrden sonra "ve kane emrullahi kaderan makdra"356 yetini

okuyarak, olabileceine iaret etti.

2- Velilerde son nefeste imanla vefat etmek garantisi yoktur.

3- Veliden keramet zuhur eder, o da ihtiya olduunda. Durup dururken

keramet gstermek, velilikte sz konusu deildir.

4- "Bir velinin bin yl mr olsa, bu sre iinde manevi kemaltta ykselse, bir

peygamberin topuuna bile varamaz."357 olarak zikredilmitir.

Velyi mkn nisbetinde Allah bilip ibadetlere devam eden, gnahlardan

uzak durup, ehvn duygulara dalmayan ztlar358 olarak tanmlayan Erbil,

masumiyetinsadece peygamberlere mahsus olduunu syleyerek velnin masum

olmadn ifade eder. Fakat velninkorunduunu, mahfuz olduunu aklar.

nkesas olan velnin gnah ilememesidir. Gnah ilerse hemen piman olup

nasuh bir tevbe ile nefsinin kusurunu kabul etmelidir. Fakat devaml gnah ileyen,

mrnn ou masiyetle geen biri vellerden saylamayacan 359 syler.

Erbil, velyi, risaleti sabit olmu bir peygamberin davasna davet eden kii

olarak grr. Yoksa kendi indinden uydurduu bir eye insanlar davet etmediini 360,

veller iin kermetin zorunlu olmadn nkeriatn tamam limlerce kabul

356 Ahzb, 33/38.

357 Cebeciolu, a.g.e., s. 696- 698.
358 Erbil, a.g.e., 1991, s. 445.

359 Erbil, a.g.e., 1991, s. 442.

360 Erbil, a.g.e., 1991, s. 443.

131
edildiini, binaenaleyh vel davasn izhar iin herhangi bir mucize ve delile muhta

olmadn 361 aklar.

Erbilye gre Peygamberler,avm ve havsherkesegnderilmilerdir. Mrit

veliler ise, risaleti sabit olmu bir peygamberin eriatine bal olarakhavasa

gnderilmilerdir. Vel, peygambere tabi olmaktan baka bir ey tavsiye etmez. Veli,

bamszlkiddiasnda bulunmaz. ayetveli, bamszlk iddiasnda bulunursa kfir

olur. Vel nbvvetin bir paras olan Muhammed velayetin taycsdr,manevi ve

btn bir emanetidir.362

Erbil velileri, gavs- zm veya kutbul- aktb, ler, beler, yediler, krklar

ve yzler eklinde taksim ederek bu konu da u aklamalar yapar: Veller eit

eittir. Yeryznde kalbleri Hz. Mikailin kalbine benzeyen , kalbi Hz. srafilin

kalbine benzeyen bir kul vardr. Biri vefat ederse Allah onun yerine lerden birini,

lerden biri vefat edince onun yerine belerden birini, belerden biri vefat edince

Allah onun yerine yedilerden birini, yedilerden biri vefat edince Allah onun yerine

krklardan birini, krklardan biri vefat edince Allah onun yerine yzlerden birini,

yzlerden biri de vefat edene Allah onun yerine mmetten herhangi birini tayin

eder. Allah onlarn duasyla ldrr ve onlarn duasyla diriltir, onlarla yamur

indirir onlarla nebt bitirir onlarla bu mmetten belay def eder.

Abdullah ibn Mesuda: Allah onlarla nasl ldrr ve diriltir denilince,

Allahtan mmetlerin oaltmasn talep ederler, Allahta oaltr. Zalimlerinde yok

edilmesini talep ederler, Allah onlaryok eder. Yamurun yamas iin dua ederler,

Allah dualarn kabul eder, nebatn yeermesini isterler Allah kabul eder, belalarnda

361 Erbil, a.g.e., 1991, s. 443.

362 Erbil, a.g.e., 1991, s. 444-445.

132
defi iin duada bulunurlar, Allah kabul eder.Bu say, Peygamberimizin hadislerinde

iaret buyurduklar vakit gelmeyinceye kadar eksilmezler. Bu mmet iinde hak

zere kaim olan bir grup, Allahn diledii vakit gelinceye kadar mevcut

bulunacaktr. Bu vakitten maksat, erkek ve kadn mminlerin ruhlarn alacak olan

hafif bir rzgrn gelme andr. te bu zaman kyametin olduka yakn olaca bir

andr.363

2. TEZKYE ve TAHALL

Tezkiye mastar olup Arapa bir kelimedir. Artmak, temizlemek, Hakktan

alkoyan her eyi brakmak, halvet etmek vs. anlamlar ifade eden bir kelimedir.

Kur'an- Kerim'de, "nefsini artan felaha erdi"364 eklinde bahsedilen husus, nefsi,

kirleten eylerden temizlemekle alkaldr.Ksaca, nefsi yerilen ahlktan, vlen

ahlka ykseltmeye tezkiye denir.365 Sufilere gre tezkiye, kazanlm varlklardan

yz evirmeye denir. nk hakikatte Hakktan bakas yoktur. 366

Kiinin sz, fiil ve davranlarda sdk insanlara benzemesi, kulluk

zellikleriyle nitelenmek,kthuylar terkedip, gzel huylarla bezenmeye tahall

denir. Ancak d benzeme yeterli deildir. Zira Hz. Peygamber (s.a.s.), imann

temenni ve tahall ileolmayacan, kalpte duyulup, amellerin de onu dorulamas

eklinde ortaya kmas gerektiini syler. 367

Erbil mridin, tevbe ettikten sonra kt amellerden temizlenmesi gerektiini,

nk gnahlar manev pislikler mesabesinde olup byle pisliklerle Allah'n

363 Erbil, a.g.e., 1991, s. 445- 446.

364 ems/10
365 Kn, a.g.e., 2004, s. 132; Cebeciolu, a.g.e., 2004, s. 661.

366 bn Arab, a.g.e., 2015, s. 43.

367 Kn, a.g.e., 2004, s. 129; bn Arab, a.g.e., 2015, s. 40; Cebeciolu, a.g.e., 2004, s. 621.

133
huzuruna gidilmeyeceini syler.Bundan tr Allah yolunun yolcusu byle

pisliklerden, nefsini tezkiye edip gzel sfatlarla sslemesinin (tahall)

gerekliliinden368 bahseder.

Hased, kin, kibir, ucb, cimrilik, gsteri makam ve ynetme hrs, gazab, fahr,

gybet, dedikodu, yalan, ok konuma ve bunlara benzer eyler kt saylan

vasflardan olduunu369 syleyerek kiinin bunlardan temizlenip bu vasflar yerine

doru bir inan, tevbe, isyandan yz evirip ondan pimanlk ve hay, itaat, sabr,

takva, zhd, kanaat, rza, kr hamd, doru konumak, vefa, emanetlere riayet,

iyiamellerde bulunmak, ahireti sevmek, dnyadan bugz etmek, hesaptan saknmak,

mminlere kanat amak, belalara gs germe, Allahla murakabe etmek,

yaratklardan yz evirmek, kalbi huzurlu klmak nefsin hevasn krmak, lezzet ve

ehvetlerden uzak brakmak, korku, reca, cmertlik vb. vasflar yerletirmesinin

gerekli olduunu370 izah eder.

Kiinin saknmas iin kt amelleri ksaca anlatan Erbil iyi amelleri de

balklar halinde sralar ve Allah' isteyen kiinin bu vasflarla bezenmesi onu

Allaha ve Resulne yaklatracan ve her iki dnya saadetine kavuturacan 371

syler.

Erbil konuyla ilgili u aklamalarda bulunur: Bil ki iyi vasflarla bezenip

kt vasflardan uzak kalmaktan maksadmz birine yapp dierini skp atmak

deildir. Maksadmz iyi huylar kendisinde izhar edip onlarla amel etmek, kt

huylar bilip onlardan saknmak ve onlar durdurmaktr. nk insan tabiatnn

368 Erbil, a.g.e., 1991, s. 457.
369 Erbil, a.g.e., 1991, s. 457-458.

370 Erbil, a.g.e., 1991, s. 466.

371 Erbil, a.g.e., 1991, s. 467.

134
durumu eitli (ar-hafif, iyi-kt gibi) madde ve kokulardan yorulmu amur

gibidir. Bu amur yorulup tek bir madde haline getirilirse sonrada da bu madde ufak

tefek paralara blnrse, bu paralardaki en ufak parada bu maddenin tm

zelliklerin mevcud olduunu akl idrak edecektir. te insann tabiatnda da

saylamayacak kadar iyi ve kt hasletler mevcuttur. Ancak Nebiler mstesndr.

nk Allahn (c.c.), inayetiyle onlarn tabiat kt huylardan temizlenmitir.

Madem insanlarn tabiatnda bu iyi ve kt hasletler mevcuttur bunlar insan

tabiatndan skp atlamaz. Belki iyi huylar istimal edilmeli, kt huylar durdurulup

iyi huylara tebdil edilmelidir. 372

Erbil insan nefsinin ktle meyledip hayrlardan katn, insann

hayrdan ziyade erre yakn olduunu, srekli olarak byk bir tehlike ve manen

iddetli hastalklarla boutuunu syler. Bu durumdaki birisi iinse ktlkleri yok

edecek, fesatlar giderecek bir doktorun (kmil bir mridin) gerekliliinden 373

bahseder. Kii ancak kmil bir mride varnca tabiatndaki iyi huylar zuhur edecek,

ktlklerde yok olacaktr.

3. TEVEKKL

Tevekkl kelime olarak vekil edinmek, gvenmek, bel balamak, iinde

Allaha gvenip Ona itiraz etmemekgibi anlamlara gelir. Tasavvuf olarak ise her

trl tedbiri aldktansonra, ii tam bir inanla Allaha havale etmek veya baka bir

tarife gre sebeplerden uzaklaarak ileri Allaha havale etmektir. 374 Btn ileri

sahibine brakmak anlamna gelen tevekkl avma gre en zor makmdr. nk

372 Erbil, a.g.e., 1991, s. 467.

373 Erbil, a.g.e., 1991, s. 467.

374 Crcn, a.g.e., trs, s. 78; Kueyr, a.g.e., 2009, s. 112.

135
kendilerini sevmeleri, hazlarnn ve dnyev amalarnn dna kamaylar, gerek

sebep Hakka dayanarak dier sebepleri gzard etmelerine izin vermez. Havsa gre

tevekkl en kolay yoldur. nk bilirler ki Hakkn eyaya sahip olmas, bakasnn

ortak olamayaca tarzda bir sahipliktir ve O vekleti bakasna brakmaya izin

vermez.375

Tevekkl bir kalp amelidir. Seri es-Sakat tevekkl "g ve

kuvvettensyrlmak", bn Mesrk "hkmlerdeki kaza cereyanna tam anlamyla

teslim olmak" diye tarif ederken, onuihsan makamnda bulunma artna balayp,

muhsinlerin tevekkln, ii Allah'a dndrmekten ibaretgrenler de vardr.

Tevekklde esas olan, kalbin strapsz olmasdr. Istrap halindeki kalpte tevekkl

olmaz. Tevekkl makamndakilerin bir ksm, Allah'n huzurunda, l ykaycs

elindeki ceset gibi durur. Allah'atevekkl edenin yaveri Hak'dr. 376

Muhammed Emin Erbil ise tevekkl yle aklar: Tevekkl, bedeni

ibadetlere, kalbi de Allaha (c.c.) balamak suretiyle tm varlyla Allah Telnn

kendisine kfi gelecei hususunda tam mutmain olmaktr. Allah (c.c.) tarafndan

kendisine bir nimet verilirse buna kr eder, verilmezse sabreder.Tevekkl, kmil

bir iman iin gereklidir. nk tevekkl yaratklar dnda sadece Allaha gven-

mektir. Kim Allaha (c.c.) tevekkl ederse, Allaha (c.c.) ba vurursa onu kabul eder,

barndrr.377

Erbil, tevekkln tam manasyla yerine gelebilmesini be esasa balar.

Bunlar:

1. Btn durumlarnda Allahn kendisini grdn ve kendisinden haberdar

375
Kn, a.g.e., 2004, s. 164.
376 Cebeciolu, a.g.e., 2004, s. 658.
377 Erbil, a.g.e., 1991, s. 495..

136
 olduunu bilmek.

2. Allahn(c.c.) sonsuz kudretine inanmak.

3. Allahn(c.c.) yanlma ve unutmadan mnezzeh olduuna inanmak.

4. Allahn (c.c.) vadini bozmaktan mnezzeh olduuna inanmak.

5. lhi hazinelerin tkenmeyeceine inanmakla beraber, Onu hi

unutmayan bir cmerd olarak dnp kabul etmektir.378

Erbilye gre mtevekkil kiinin alametleri unlardr: Tevekkl ehli

kimselerde istememek, dilenmemek, geleni evirmemek ve olan saklamamak gibi

zellikler vardr. Tevekkl etmenin en yksek derecesi, kiinin, Allah'n kudret

elinde, gassaln elinde bulunan lye benzemesidir. Gassal diledii yne doru

evirip evirir. lden ne bir hareket, ne de bir tedbir bulunur.379

Erbil tevekkln, makamlarn en ycesi olduunu syler. Tevekkln

Allahn sevgisini ve rzasn celbettiini, dini ikame eden bir vasf olduunu,

iman ve yakni gzelletirdiini 380 syler.

Erbil saliklere u tavsiyelerde bulunup mtevekkil bir kulun nasl olmas

gerektiini yle aklar: Aciz bir kul, btn bu hakikatlerle aziz ve gl

efendisine bakarsa gcyle g kazanr. Herkesten mstan olur. Huzuruyla

merref olur. Tam bir huzur ve gvenle Ona itimad eder, az eyle yetinir, btn

glk ve skntlara Onun iin katlanarak raz olur. nk gerekten kul olana

378 Erbil, a.g.e., 1991, s. 497.

379 Erbil, a.g.e., 1991, s. 499.

380 Erbil, a.g.e., 1991, s. 500.

137
hakikatte lzm olan Allahtr. Bundan byle Ondan bakasna tamah etmez.

Bakasndan bir ey ummaz. Ondan baka verenin bulunduunu bilmez.

Kendisinden bir ey men edilirse bunu hikmet bilir. Verip almada sadece

Allahn kudretini grr, ite btn bunlarla ibadetini hakkyla yerine getirip

tevhidini halis klm olur. Allah'n marifetiyle kullarn tanr, rzk sadece ibadet

ettii Zttan ister. nsanlar bu hususta ne ver ne de yerer. nk verip alann

onlar olmayp yalnz Allah (c.c.) olduuna inanmtr. Birisine teekkrde

bulunursa Allaha ve Resulne ahlaken ittiba ettiinden dolay bulunmutur.381

Hsl btn makamlarn en ycesi ve azizi olan tevekkl, kiiyi Cenab-

Allahn sevgisine gtren, onu hidayete sevkeden bir ahlak- hasenedir.

Tevekkln sonucunda Cenab- Allahn keramet ve nimetlerine mazhar olmak,

imann kemaline vasl olmak vardr.

4. MUHABBET ve EVK

Arapa sevgi, ak, sevginin ar hli iin kullanlan bir kelimedir. Allahn

kulunu, kulun Allah sevmesi, muhabbetin hakikati, kiinin hereyini sevdiine

balamas, kendisine ait olan hibir eyi brakmamas, sevenin sevdiinden tr

hayrete dmesidir. Ak, hub, sevda, hullet, vudd gibi isimlerde verilen muhabbet

ve muhabbetullah tasavvufun esasdr. Muhabbet ehli ksmdr. Halk, lutf ve

ihsana bakp Onu sever; sdk ve tahkik ehli kimseler yce sfatlarna ve azametine

381 Erbil, a.g.e., 1991, s. 500-502.

138
bakp Onu sever; sddk ve arifler Hakkn ezelde ortada hibir ey yokken

kendilerini sevmi olmasna bakp onlarda Onu zat iin severler. 382

Muhabbeti, bir eye sevenin yannda kymetli olduu iin kalbin meyletmesi

olarak aklayan Erbil muhabbetin birka derecesinden bahseder.lk bata meyil

halinde olan muhabbet iyice yerleip g alrsa, sababe (gnlden balanma) is-

mini alr. nk kalb, btn varl ile o eye balanp durur. Bu meyil biraz daha

kuvvet alrsa, garame (bir eye balanp kalma) ismini alr. Kalp burada kiinin

borlusuna balanp durduu gibi durur. Bu meyil, az daha g kazand zaman,

ar muhabbet manasna gelen ak ismini alr. Biraz daha kuvvet bulursa

ef(gnl ekmek) ismini alr. nk bu durumda, artk sevenin meyli kalbin t i

noktasna kadar varmaktadr. Bu meyil daha da kuvvetlenirse teteyyme(yani

taabbud, kul olma hali) ismini alr. nk seven artk sevdiine kul olabilecek

dereceye varmtr. Bu derecede seven, sevdiine kul, emireri, kle ve ok dkn

olur. Fayda-zarar demeden onu sever ve balanr. Kendisini, ondan baka hi bir

eyin sevgisi balamaz. Kiinin Allaha muhabbeti ancak kalbini nefsin tm

pisliklerinden temizledikten sonra hsl olur. Allahn muhabbeti kalbe girince,

baka muhabbetlerin tm dar kar. nk muhabbet; cinsinden baka her eyi

yakp yok eden bir sfattr.383

Erbil muhabbetin alametini, dnya ve ahiretin arzu ve ehvetlerini terk

etmek384 olduunu syler.

382 bn Manzur, a.g.e., 1990, c. X, s. 251-252; Uluda, a.g.e., 2012, s. 232; Cebeciolu, a.g.e., 2004, s.

405.

383 Erbil, a.g.e., 1991, s. 505.

384 Erbil, a.g.e., 1991, s. 506.

139
 Erbil, muhibleri (sevenleri) avam, havas, havasul- havas olmak zere

ksma ayrarak her bir ksmn sevgisinin ayr ayr olduunu yle aklar: Bil ki

sevenler ksmdr: Avam, Havas, Havasul- Havas.

1. Avam: Bunlarn Allaha sevgisi, Allah'n onlara ihsanlarndan dolaydr.

2. Havas: Bunlarn Allaha muhabbeti, her trl noksan ve lekelerden beridir.

3. Havasul- Havas: Bunlarn Allaha olan muhabbetleri maukun nuru tecelli

edince akn boyun emesi ve sevmesidir. Sevilen, sevenin gerek

muhabbetini bildii zaman aralarndaki perdeyi kaldrp, onu yce ve kapal

olan ilim ve srlarna muttali klar.385

Muhabbeti bu ekilde izah eden Erbil evki ise kalbin, sevgilisinin

mahedesine sratle gidip balanmas veya Allahn, onunla kalpteki btn irade

hacet, arza ve hatratlar yakmak iin sevdii kullarn kalbine att bir ate olarak

tanmlar. evki muhabbetten sudur eden bir nitelik olarak gren Erbil, kul buna nail

olunca, lm Rabbna varabilmek iin ok acele ister. Allahn huzuruna

gidebilmek iin onu ak bulutu ve vecd kapladn 386 syler.

Erbil Tenvirul- kulb adl kitabnda muhabbet ve evk konusunu anlatrken

birok slihin menkbna ve birok ak iirine yer verir. Birka rnek vermek

konumuz asndan aklayc olacaktr.

brahim b. Edhem yle der: Lbnan dalarna giderken bir gencin: Ey

kalbimin sevdii, nefsimin ona hizmeti, arzum ona kar ok iddetli olan Allahm,

Sana kavumak ne zaman? dediini duydum. Ona: Allah senden raz olsun, Allah

sevmenin almeti nedir? diye sordum. Allahn zikrini sevmektir. dedi. Ona:

385 Erbil, a.g.e., 1991, s. 506.

386 Erbil, a.g.e., 1991, s. 508.

140
Sevenin sevdiine dair almeti nedir? diye sordum. Sevdiini hi unutmamasdr.

dedi.387

Seyyide en-Nefise lmek zere iken orulu bulunuyordu. Onu orucunu

amaya zorladklarnda : Aman ne tuhaf ey! Ben 30 yldr Rabbma orulu iken

kavumak iin duada bulunuyorum. Orucumu nasl aaym, bu imknsz bir tekliftir

deyip u iiri haykrd:

Bana gelen doktorumu geri evirin, Beni, habibim (sevdiim) ile ba baa

brakn, nk Ona kar itiyakm ballm ve hasretim ok artt.

Daha sonra Enam sresini okumaya balad: Onlara Rableri katnda cennet

vardr388 yetine varnca ruhunu teslim etti.389

Fris yle der: itiyak duyanlarn kalbi Allahn nuruyla parlamtr. Onlarn

itiyak deprendii zaman yer ve g nurlandrr. Allah (c.c.) onlarmeleklerine arz

ederek yle der: Bunlar bana itiyak duyanlardr. Ey meleklerim, siz ahit olunuz ki

ben de onlara itiyak duydum.390

5. VECD

Bulma, varolma, hsl olma, bulu gibi anlamlara gelen vecd, stlh olarak

kulun herhangi bir abas olmadan, onun kalbine tesadf eden varidt, talep ettii bir

eyi kaybetmek nedeniyle kalbe gelen hzn hli, mn ve suret itibariyle onunla

karlamak gibi anlamlar ifade eder. Tasavvufta vecd, kalbe anszn gelip kiiyi

387 Erbil, a.g.e., 1991, s. 509.

388 Enam / 157.

389 Erbil, a.g.e., 1991, s. 508.

390 Erbil, a.g.e., 1991, s. 508-509.

141
kendinden ve yannda bulunanlardan habersiz hale getiren hallerdir. Sufiler vecdi

kalpte hznn rn anlamnda da kullanmlardr. Sufilere gre haller arasnda

vecdin benzeri, vahyin peygamberlere geliidir. Vahiy de anszn gelir. Vecd, fen ve

gaybet hli insan fan ettii gibi kendinden geirtir. Bunlarn karsnda bek ile

nitelenmeleri ve onu grmeleri gerekir. Vecd iki trldr. Vecdi mlk ve vecdi lik.

Saliki bulan ve ona hkim olan her vecd mlk vecdi; salikin bulduu vecd ise lik

vecdidir. 391

Cneyd, duyulan sevinle ztn belirmesi esnasnda, vasflardansoyulmay

vecd olarak grr. bn Ata da, hznle zt ortaya karken vasflardan syrlmaya vecd

demitir. Vecd balanglarda vuku bulur. Zira vecd, kaybetmekten sonra gelir ki,

fakd (kaybetmesi) olmayann vecdide yoktur. Vecd sahibi telvin ehli olup, baz kere

nefsin sfatlarnn gayreti (yok olmasyla) ile baz kere debulmas ile vecde ular. 392

Erbil vecdi Allah'n ztnn sr ve envrnn kef edilmesiyle kalp zerinde

meydana gelen ilah bir hldir. Bunun neticesinde slikin ruhu bir aknlk alr.

Bazen tm vcdu kaplar ba sallanp organlar lsz hareket eder eklinde

tanmlayarak vecd hliniKitap393 ve Snnetle394 ispat eder. Byle bir tanmlama

yaptktan sonra mellif yle devam eder: Bazen huu ve korkulu bir kalbin sahibi

Allahn izniyle kendini kaybeder, oturduu mecliste lsz oturup kalkar, dner,

vecde der ve dt yere ylp kalr. Bu durum lah varidt tahammlne gre

deiir. Bu durumdaki slik Ehl-i slama gre ibadet halindedir. Onun hakknda

391 bn Arab, a.g.e., 2015, s. 239-241; Kn, a.g.e., 2004, s. 557; Uluda, a.g.e., 2012, s. 376.
392 Cebeciolu, a.g.e., 2004, s. 694.

393 Bkz. Hadd / 16; Enfal / 2.

394 Hadisler iin bkz. Erbil, a.g.e., 1991, s. 510.

142
suizanda bulunmak doru deildir. Bazen mrd zerinde cezbe annda barma,

kendinden geme, alama, uursuz hareket etme, yere yklma gibi haller meydana

gelir. Mrd byle durumda kendini gelen hale teslim etmelidir. Bu hl, diledii gibi

onda tasarruf etmelidir. Kendini, barma ve alamadan alkoymamaldr ki,

vcudunda herhangi bir zarar hsl olmasn. Gerek bir mrd emir olunan alamay

yapt gibi vecde gelmeyi de taleb etmelidir.395

Bunlar zikreden Erbil vecd halinden sonra hayret halinin zuhur edeceini,

hayret halinden sonra da cezbe halinin vuku' bulacan, btn bunlarn neticesinde

kiinin gerek bir mrd olacan aklayarak konuya yle devam eder: Seni byle

bir vecd tutarsa akna dnp dehetler iinde kalrsn dehetlere dnce de seni

hayretler kaplar. te byle bir anda sen mrdlie ermi demeksin. Senin bu hayretin

devam ederse cezbelere yakalanrsn.eyh Ebu Medyen bu hususa iareten yle der.

(iir halinde) : Vecd ehlini men etmek isteyene yle de: Sen bu ak arabn

tatmadnsa bizlerden vaz ge.

Ey cahil! Ruhlar Allaha olan itiykndan sallanrsa, elbette vcutta sallanp

durur.

Ey gen! Kafesteki kua bakmyormusun? Esas vatan zikredilince nasl

tmeye balar. O ku tme ile kalbini honut etmeye alrken azalan his ve mn

ierisinde hareket ederek kafeste rakseder ve ayn name ile akl sahiplerini de

coturur.

te ey gen: Sevenlerin de ruhlar byledir. Onlar en yce lemin

itiyakndan dolay sallanr dururlar.

395 Erbil, a.g.e., 1991, s. 511-512.

143
 Ruhlar oray itiyak ettii halde onu mu zorlayalm?

Mn lemini mahede eden sabredebilir mi? Ey klar arkcs kalk da

ayakta syle sevgilinin ismini, syleyip bizi rahatlat. lh sarholuk anndaki

srrmz gizle, ayet gzlerin bir eyi tuhaf grse ona da msamah et. Biz

gnllerimizle harolup, ak arabndan itiimiz zaman acaib hallere deriz. Sen

evkimizin galebe ald zamanlardaki iddialarmz ho karla. Bazen srmeler

bizden sudur eder. Ey i lemi ho olan kii, bu srmemizde ak arabn iip de

cosak, bizi azarlayp knama. 396

6. SOHBET

Sohbet, lfet edip dost olmak anlamnda Arapa bir kelimedir. Mridin

mridi ile grmesi, mrid-i kmilin ruhundaki kabiliyetlerin mride

yansmasdr. Nakbend Tarikatnda nemli bir tutmaktadr. ah- Nakbendin

Tarikatmz sohbetledir ifadesi bu konuya verilen nemin bir gstergesidir.

Mutasavvflar sohbeti drt derecede mtalaa ederler:

1. eyh ve mrid ile sohbet, mrd iin ila gibidir.

2. hvan ile sohbet, vcudu besleyen gda gibidir.

3. Fsk ve gnahkrlarla sohbet, mikrop gibidir.

4. Kfir, mlhid ve zndklarla sohbet zehir gibidir.

nsan sosyal bir varlk olduundan, fizik evreden de, sosyal evreden de

etkilenmektedir. Bugn, Kirlian fotorafl syesinde, herkesin etrafna bir takm

396 Erbil, a.g.e., 1991, s. 512-513.

144
aura nlar nerettii kefedilmitir. Bu nlar, insann evresinde bir etki alan

meydana getirir. Ayrca psikolojik haller sridir. 397

Erbil sohbetin btn kemaltn asl ve Allahla kullar arasnda bir vasta

olduunu syler. Ancak sohbetin muhabbet, ihlas, kalp huzuru, teslimiyet, tevazu ve

hsn- kabulle olmas gerektiini ifade eder. 398 nk mridlerin sohbetleri,

gnllere if sunan mnevi bir iltr. nsan saf ve berrk bir aynaya bakmadan,

yzndeki bir lekeyi farkedemedii gibi, ahlk olgunlua ermi kimselerle dp

kalkmadan da, kusurlarn grp dzeltemez.399

Erbil sohbeti, mrid iin keml art ve ilah tecellilere alan bir kap olarak

grr. O, sohbetle ilgili unlar dile getirir: Kmil bir mridin yapt sohbet,

mridin kemli iin bir basamaktr. Zira mrid kalbini mridin muhabbeti dnda

dier eylerden hli kld zaman mrid eyhinde fani olur. Bu durumda da Hak

Telann inayet ve nazarndan byk bir pay alm olur. Bu haldeki mrid,

mridinin vastasyla sonsuz fuyuzt- lahyeye mazhar olur. nk kmil

mridlerin kalpleri nazargh- ilah ve btn fuyuztn kaynadr.400

7. MURKABE

Lgat anlam itibariyle denetlemek, bir eyi devaml olarak dnmek, bir

eyi korumak anlamna gelen Arapa bir kelimedir.Bir tasavvuf kavram olarak

murakabe, kiinin, Allahn her eye kdir ve her eyden haberdr olduunu bilmesi,

397 Saf, a.g.e., 1291, s. 132; Ylmaz, a.g.e., 2011, s. 189-190.

398 Erbil, a.g.e., 1330, s. 40.

399 Eraydn, a.g.e., 2014, s. 131.

400 Erbil, a.g.e., 1330, s. 40- 41.

145
kalbin maksudunu her an mlhaza etmesi anlamna gelir. Murakbe ve nefy isbt

arasnda kyaslama yapan Attr, murakabenin daha stn ve maksada daha yakn

olduunu belirtir. Zira mlk ve melektta tasarruf sahibi olmak, havtr def edip

btn aydnlatmak, murkabe ile mmkndr. 401 Bu kavram, kalbi korumak

anlamndaki vukf kalb prensibiyle de balantldr.

Kul, kendi ynnden murkabede, her nefes al verite, her fiil ve davranta kalbini

denetleyerek Allah'n rzasn kazanmaya ve gnln nazargh- lh hline

getirmeye akr. Bu yzden murkabesini Hakk'a yneltir. Allah Tel ynnden

murkabede ise kul, her dnce, her hareket, her sz ve davran srasnda Hakk'n

gzetiminde olduunu hissetmekte ve Onun denetiminden asl uzakta

kalamayacan kavram bulunmaktadr.402

Murkabe, maksada ulamay te'min eden eyin ne olduunu bilmek ve onu

aramaktr. Avmn murkabesi, emr bi'l-ma'rf ve nehy anil- mnkeri gzetmektir.

Havsn murkabesi ise kalbin Hak Tel'nn huzurunda, huzur bulmasn

arzulamaktr. Kendisinden haberdar olan insann, Haktan gfil bulunaca aikrdr.

nk ayrlmak (fasl) ile kavumak (vusl) bir yerde itim' etmez.403

Erbil murkabeyi, kulun btn hallerine Cenab- Hakkn muttali olduunu

bilmesi eklinde tanmlar. O, murkabeyi btn hayrlarn kayna olarak grr.

Havatrdan (kt dncelerden) korunmaya alp murakabeye devam eden kiinin

zahirinin korunacan syler.404

401 Crcn, a.g.e., trs, s. 236; Saf, a.g.e., 1291, s. 131.

402 Ylmaz, a.g.e., 2011, s. 164-165.

403 Eraydn, a.g.e., 2014, s. 159.

404 Erbil, a.g.e., 1330, s. 43.

146
 Erbil murakabenin neticesinin daimi Hakk nazar ve vahdet-i vcd

olduunu yle aklar: Havtr nefsinden atan ve murkabeye devam eden kiiye,

ubudiyetin devamyla cem libas 405 giydirilir ve ferset nuruna nail olup Hak

nazaryla bakmaya balar. Btn temizlenir, Hak Telnn nazarna daimi olarak

mazhar olur. Ve sonuta onda vahdet-i vcd tecelli eder. Artk her eyde, her yerde,

her halde (manen) Hak Tely grr, Hak Telyla beraber olur. 406

Murkabeyi kulun btn hallerine Cenab- Hakkn muttali olmas eklinde

deerlendiren Erbil, seyr slkte nem verdii hususlardan birisidir. Sliki kemle

ulatran bir uygulamadr. Kiinin her an kendisini gzetip kontrol etmesi ve bu

dorultuda Cenb- Allahn nazarn stnde tutmas, sonuta da kendisine cem

libs giydirilip ferasaet nuruyla bakmas murkabe ile hsl olur.

405 Cem' mertebesi, insann kendisini ve halkn varln kabul etmekle beraber, bunlarn

mevcudiyetlerinin Allah ile kaim olduunu idraktir. Ksaca ifade etmek gerekirse cem' varlklar zuhur

mahalleri bilip, grneni tek ve mutlak varla bir iaret olarak idrak etmektir. Bkz. Eraydn, a.g.e.,

2014, s. 190.
406 Erbil, a.g.e., 1330, s. 44.

147
 SONU

Muhammed Emin Erbil, XIX. yzyln ikinci yars ve 20. yzyln ilk

eyreinde, Osmanl devletinin son dnemlerinde Erbil, Hicaz ve Msr blgelerinde

yaam, Nakbend tarikatnn o dnemin nde gelen simalarndan biridir. Msrda

Nakbendliin yeniden dirilii ve yaylmas zhiri ve btn ilimleri cem eden bu zat

vesilesiyle olmutur.

Muhammed Emin Erbil, Erbilde dodu, tasavvufla erken dnemde tant.

nk babas Fethullahzde bir Kdir eyhiydi. lk eitimini babasndan aldktan

sonra Erbildeki lim ve mutasavvflarn ilim ve manev sohbetlerine katld. Tarikata

intisab, Erbildeki Nak eyhi olan eyh mer Irak vastasyla gerekleti. Kendisi

tasavvuf silsilesinde Mevln Hlid Badadden yalnzca bir halkayla

ayrlmaktayd. Muhammed Emin, eyh merle birka yl geirdikten sonra, tam bir

tasavvuf terbiye ile donand. Ksa bir sre sonra gen saylabilecek bir yata

Nakibend yolunda irad iczeti ald.

Erbil, hac vazifesini eda etmek amacyla 1880li yllarda Erbilden ayrld.

Hicza gitti. Bir yl Mekke-i Mkerremede, dokuz ylda Medinede kalmak

suretiyle on yl Hicaz blgesinde kald. Burada hem zahiri ilimlerle hem de tedrisat

iiyle megul oldu. Ksa zamanda tannd ve hreti yaylmaya balad. lk balarda

Mahmdiye medresesinde daha sonra da Mescid-i Nebevde ders vermeye ve sohbet

etmeye balad. Bu ekilde on yl Hicazda kaldktan sonra ald manev bir iaretle

ve Msrda bulunan Ehl-i Beyt trbelerini ziyaret etmek arzusuyla 1892li yllarda

Hicazdan Msra gitti. mrnn geri kalan ksmn burada geirdi.

nceleri tasavvuf ynn gizleyerek el-Ezherde hadis, tefsir ve fkh

almalarna younlat. el-Ezher ulemasyla ilm mzakerelerde bulundu. Zhir

ilimlerde el-Ezher medresesinde ve evre blgelerde n sahibi bir lim oldu. Msrn

Bulak blgesine yerleip oradaki Sinaniye Camiinde be yl imamlk yapnca Msr

halk kendisinin zhir ilimlerdeki stnlnn yannda tasavvuf yolunda da bir

Allah dostu olduunu anlad. Zamanla etrafndaki ilim ve tasavvuf halkas geniledi.

Ancak ald manevi bir iaretle artk kendisine gelen herkesi kabul etti. Nk

tarikatn Msrda daha etkin bir ekilde yaymaya balad. Selefi hareketin yandalar

tarafndan pek ok muhalefetle karlat. Fakat buna ramen ksa bir zamanda

Nakilii Msr topraklarnda tekrar yaymaya balad. 1914 ylnda Bulakta veft etti

ve Kahirenin Kerfe mezarlnda defnedildi.

Ardndan Selme el- Azam, Yusuf es- Saka ve olu Necmeddin el-Krdyi

halife olarak brakt. Nakilik, ondan sonra da bu halifeler vastasyla Msrda

yaylmaya devam etti.

Byk bir gayret ve azim sahibi olan Erbilnin btn hayat ilim ve irfanla

gemitir. Hayatndan anlalaca zere Arapa, Trke, Farsa ve Krte

bilmektedir. Tasavvuf bata olmak zere slam ilimlerin birok alannda eserler telif

etmitir. Yirmi civarnda eser yazmtr. Ancak bunlarn bir ksm baslmamtr.

Elimizde on iki eseri mevcuttur. Elimizdeki btn eserleri Arapadr. mam

Gazalnin Hulastut- tesnf adl eserini Farsadan Arapaya tercme etmitir.

Erbilnin Msrda geirdii yllar siyasi adan buhranl bir dneme denk

gelmitir. Zira o dnemlerde Msr, ngiliz ve Franszlarn smrgesi haline gelmiti.

Svey Kanalnn almas sonrasnda 1876da kurulan ok uluslu irketler aracl

ile ngiliz ve Franszlar, Msr maliyesini ynetmeye balamtr. Milliyeti

sylemlerin artmas zerine Arabi Paa toplumun her kesiminden destek almtr.

Gl destein karsnda duramayan Hidiv smail yetkilerini olu Hidiv Teyfike

150
devrederken Arabi Paa, genelkurmay bakanlna getirilmi ve bu atama

ngilizlerin ve Franszlarn tepkisine neden olmutu. 1879 sonras dnemde Msr i

ve d politikasna bamsz bir yn verme abalar ngiliz askeri tehditleriyle kar

karya kalnmasna yol amtr. Osmanl Msrda dzeni salama adna bir dizi

kanun karsa da ngiliz kkrtmas ile halkn protestolar balamt.

1882 ylnda igal karsnda baarl olamayan Arabi Paa yenilgiye uram

ve 1950lere kadar devam edecek olan ngiliz smrgesi balamtr. gale ramen

19 Nisan 1923te hazrlanan yeni anayasada gler ayrm gzetilmi ve parlamenter

sistem hayata geirmitir.

Erbil btn bu siyasi alkantlara ramen Msrda irad faaliyetlerine devam

etmitir. stelik siyasi alanda bunlar olurken fikr ve ilm alanda da toplum

bozulmaya balamtr. nk Erbilnin Msr yllar, her ne kadar o zamann

ulemas 1920li yllara kadar engel olmaya almlarsa da, Vehhabliin Msrda

organize olmaya balad yllardr. Ayrca on dokuzuncu asrn sonlarnda

Muhammed Abduhun rencilerinden biri olan Abdlaziz Cvi, Abdullah en-

Nedm ve Muhammed Red Rzyla beraber 1892 407 ylnda Msrda eyhul-

meyh makmnda bulunan Muhammed Tevfik el-Bekrnin ahsnda Msrdaki

tarikatlara kar hcuma gemi, yetki alan dhilindeki tarikatlarn reform ihtiyac ve

haram olduu dnlen baz tasavvuf uygulamalarn yasaklanmas harekete

gemilerdir.

Erbil 20. yzyl tasavvuf tarihinin en parlak simalarndan birisidir. Erbilde

daha ocukluunda balayan ilim ve irfan ak, hayat boyunca devam edegelmitir.

Onun ahsiyetini tekil eden nemli unsurlardan biri olan bu duygu onu, doduu

407 Bu tarih, Erbilnin Msra geli tarihidir.

151
Erbilin dna tam ve yllarca sren ilm yolculuklara sevketmi, bu dorultuda

insanlar hayat boyunca hem zahiri hem batn ynden irad etmitir.

Erbil, fikr ve ilm hayat boyunca srekli Kitabullah ve Snnet-i Seniyyeye

bal, eriatten dn vermeyen byk bir lim ve sfdir. Onun tasavvuf anlay da

bu iki esasa gre ekillenmitir. Erbil, tasavvufu nefsin iyi ve kt hallerinden

bahsedip, kt olanlardan temizleme ve iyi olanlarla da ssleme yollarn gsterip

Allaha (c.c.) seyr- slk (ulama) durumunu tarif eden bir ilim olarak grr.

Tasavvufun amacn da Cenab- Allahla devaml huzr halinin hsl olmas

eklinde aklar. Ona gre sf ise kalbi her trl bulanklktan temizlenip,

ibretlerle dolup taan, yannda altn ile topran bir (msavi) olduu kimsedir.

Erbil tasavvufu, btn eriat ve lh dinlerin ruhu olarak grr. Tasavvufun

birinci merhalesini eriat olarak ele alr. Ondan sonra eriatn emirleriyle amel

etmeyi tarikat olarak ifade etmi, en son mertebede de eriat ve tarikatn sonucu olan

hakikate ulalabileceini sylemektedir. eriat bir gemiye, tarikat denize, hakikati

ise o denizde bulunan incilere benzeten Erbil, tasavvuf ilmini ancak fetnet sahibi ve

hakk bilenlerin anlayabileceini ifade etmitir.

Nakbendliin kuvvetli bir savunucusu olan Erbil, Nakbend tarikatnn

dier tarikatlardan daha kolay, ilah tecellilere ulamak ve kurbiyyet iin daha

elverili bir tarikat olduunu syler. Bunun, mridin mridine, mridin mridine

muhabbeti, mridin Snnet-i Seniyyeye ittibas, cezbe ve gizli zikirden

kaynaklandn syler. Ayrca Erbil, bu tarikatn temelini, kelimt- kudsiyyeden

ibaret olduunu da zikreder.

Erbil, tevbenin, her hl ve makamn esas ve evveli olduunu, tevbeye sahip

olmayann hl ve makamdan nasibi olamayacan, slamn en nemli emirlerinden

152
bir emir, salikler yolunun balangc, Allaha kavumaya alanlarn (vasln)

anahtar olduunu sylemitir. Erbil, tevbenin kt sfatlar iyi sfatlara

dntrdn syleyerek tevbe edenleri ksmda deerlendirmitir. Kiinin

Allahn azabndan korkarak gnahlardan dnerse tevbekr, Allahtan hay ederek

gnahlardan dnerse mnb, Allahn byklne tazimen gnahlardan dnerse

evvab olacan sylemitir.

Muhammed Emin Erbil, zikri kalbi ve lisan olmak zere iki ksma ayrr.

Dil ile yaplan zikir belirli ses ve harflerle yaplan zikir olduunu syleyerek bu eit

zikrin her zaman ve her meknda mmknolmadn, al-veri vb. eylerin kiiyi

bundan alkoyduunu syler. Erbil, kalp zikrini ise, harf ve ses olmadan Allah

mlhaza etmekten ibaret olduunu, durum byle olunca, kiiyi byle bir zikirden

alkoyacak herhangi bir sebebin olmadn ifade eder. Erbil, kalb ile yaplan zikri;

sm-i Zt (yani Allah ismi-Lafz-i Cell ile yaplan zikir) ve Nefiy-sbat ile yaplan

zikir olmak zere ikiye ayrr. Bu da kelimeyi tevhid yani Lailheillalah ile

yaplandr.

Erbil L lahe llallah kelimesini farkl anlamda deerlendirmektedir. Bu

kelime Allahtan baka varlk, baka ibadet edilecek ve baka kasd olunacak biri

yok demektir. Bu anlamlardan birincisini; mbtedler, ikincisini; vasat (orta) olanlar,

ncsn de; mntehiler (sona varanlar) iin kullanmaktadr. Zakir, L ilhe

dedii zaman her eyi nazar ve itibardan drmek suretiyle nefy eder. Hepsine fena

ve yok olma gz ile bakar. llallah dedii an, kalbinde Allah (c.c.) isbat edip

vcuduna hkm verir. Artk Allaha Bek ve Devam sfat ile bakar. Nefy ve isbat

zikrini bu isimlerle anlmasnn sebebi ite budur.

Muhammed Emin Erbil, halveti marifetullaha ulamak iin esas kabul etmi,

153
kalplerin nurlanmasn, mahede haline ulamay, hakikatlerin zuhura kmasn

ancak halvetle mmkn olacan sylemitir. Halveti insanlar irad edenlerin iin

daha gerekli gren Erbil, insanlar maksuda ulatrma abasnda olanlarn zellikle

halvete ekilmelerini istemitir.

Muhammed Emin Erbilye gre nefs Rabbn bir latifedir. Cesetlere taalluk

etmeden evvel ruhtur. Cesedin emrine verilmeden evvel Hakk Telaya yaknd.

Cesedle birleince bakalaryla megul olduundan Allahn (c.c.) huzurundan

perdelendi. Erbil nefsin bir cevher olduunu syleyip insan zhiren ve btnen

aydnlatan bir zelliinin olduunu syler. Nefs, insann hem zhirini hem de

btnn aydnlatyorsa yakaza hali, sadece insann batn aydnlatrsa uyku hali,

aydnlatma zellii biterse lm hali meydana geleceini syler.

Erbil, detullah icab, bir makamdan dierine ykseli, ancak tarikatn

makam ve hallerini bilen bir ztn eli altnda mmkn olabileceini dile getirir. Nefis

tezkiyesi bazlarnn dndkleri gibi akl ile olabileceine imkn vermemektedir.

Erbil, akl ile nefis tezkiyesini mmkn grenleri, nefis tezkiyesine baz riyazi

almalarla kr krne urarlarken phe ve sapklklara yuvarlandklarn ifade

eder.

Erbil, nefste bulunan baz nurn ve zulmn perdelerin varlndan

bahsederek zulmn perdelerin kiiyle Rabbi arasnda engel olduunu, bunlardan

mcahede ve nefse muhalefet yoluyla kurtulmann gereklilii zerinde durur.

Erbil, eyhine sadakat ve ciddi olarak balanan, bu hususta btn

fedakrln ortaya koyabilen, eyhine tam ve samimi olarak balanan mridin tek

bir oturuta marifetullahn tadn alabileceini zikreder.

154
 Erbil, hased, kin, kibir, ucb, cimrilik, gsteri makam ve ynetme hrs,

gazab, fahr, gybet, dedikodu, yalan, ok konuma ve bunlara benzer eyler kt

saylan vasflardan olduunu syleyerek kiinin bunlardan temizlenip bu vasflar

yerine doru bir inan, tevbe, isyandan yz evirip ondan pimanlk ve hay, itaat,

sabr, takva, zhd, kanaat, rza, kr hamd, doru konumak, vefa, emanetlere riayet,

iyi amellerde bulunmak, ahireti sevmek, dnyadan buz etmek, hesaptan saknmak,

mminlere kanat amak, belalara gs germe, Allahla murakabe etmek,

yaratklardan yz evirmek, kalbi huzurlu klmak nefsin hevasn krmak, lezzet ve

ehvetlerden uzak brakmak, korku, reca, cmertlik vb. vasflar yerletirmesinin

gerekli olduunu syleyerek eserlerinde bu huylar tek tek izah eder.

Erbil tevekkl makamlarn en ycesi olarak grr. Tevekkln Allahn

sevgisini ve rzasn celbettiini, dini ikame eden bir vasf olduunu, iman ve yakni

gzelletirdiini syler.

Erbil, vecd halinden sonra hayret halinin zuhur edeceini, hayret halinden

sonra da cezbe halinin vuku bulacan, btn bunlarn neticesinde kiinin gerek bir

mrd olacan aklar. Sohbeti ise mrid iin olmazsa olmazlardan gren Erbil

sohbetin btn kemaltn asl ve Allahla kullar arasnda bir vasta olduunu da dile

getirir.

Erbil murkabenin neticesinin daimi Hakk nazar ve vahdet-i vcd

olduunu havtr nefsinden atan ve murkabeye devam eden kiiye, ubudiyetin

devamyla cem libasnn giydirileceini ve ferset nuruna nail olup Hak nazaryla

bakmaya balayacan syler. Murkabeyle kiinin btn temizlenir, Hak Telnn

nazarna daimi olarak mazhar olur. Ve sonuta onda ilah vahdet-i vcd tecelli eder.

155
Artk her eyde, her yerde, her halde (manen) Hak Tely grr, Hakk Telyla

beraber olur.

Sonu olarak, Muhammed Emin Erbil Nakbendliin Halidiyye kolunun 19-

20. yzyllar arasndaki nemli temsilcilerinden biridir. eyh Muhammed Emn el -

Krd el- Erbil Msrda Nakbendliin en hatr saylan simasdr. Msrda

Nakbendliin yeniden dirilii ve yaylmas bu zat vesilesiyle olmutur. Tasavvufa

kar dmanca tavrlaryla tannan Seleflerin muhalefetine ramen olduka baarl

almalar yapmtr. Bu almann Erbilyi ve Onun tasavvuf grlerini ilim

hayatna kazandracan ve Onunla ilgili byk bir boluu dolduracan

dnyoruz.

156
 KAYNAKA

Abdlkerm Mderris, Danimendn-i Kurd der Hdmet-u lm-u Dn(Terc.

Ahmed Havar Neseb), Tahran 1369.

Abdulkerim b. Hevzin el-Kueyr, Kueyr Risalesi, Drul- Kutubil- lmiye,

Beyrut 2009.

Abdurrezzak Kn, Tasavvuf Szl, (ev. Ekrem Demirli), z yaynclk,

stanbul 2004.

Algar, Hamid, Hlidiyye,DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1995, c. XV.

__________ Muhammed Emin Krd, DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1995, c.

XXVI.

Algl, Hseyin vd., lmihal,SAM, stanbul 2000.

Ali b. Osman Cllb e Hucvir, Keful-Mahcb, (Haz. Sleyman Uluda), Dergh

Yay., stanbul 1982.

Akar, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatr, 2. Bask, z Yay., stanbul 2015.

Ayhan, Veysel ve Ayhan, Algan Nazl, Uluslararas Ortadou Bar

Aratrmalar Merkezi (IMPR), Msr Devrimi ve Mbarek: Bir Diktatrn

Sonu, IMPR RAPOR http://www.impr.org.tr,No: 6, 2011.

A. J. Arberry, Sufism An Account Of The Mystcs Of Islam,London 1950.

Baba Merdh Ruhn, Mehr-u Kurd, Uref, Udeb, uar,2. Bask, Tahran

1382.

157
Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Deyimleri ve Terimleri Szl, Anka Yaynlar,

stanbul 2004.

Cemalddin Muhammed b. Mkrim bn Manzr,Lisnul-Arab, Dru Sdr, Beyrt

1990.

el-Crcn, Ali b. Muhammed es-Seyyid e-erif, Kitabut-Tarift, (Thk:

Abdulmunim Hafn) Kahire, trs.

Ebu Abdullah Muhammed b. Ismail Buhri, Sahhul- Buhri, Mektebet-ul

slamiyye, stanbul trs.

Eraydn, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, 11. bask, fav yay., stanbul 2004.

Ferid, Muhammed, Msr Msrllarndr, (Terc: Ali Benli ve Macit Karagzolu),

Klasik Yay., stanbul 2007.

Frederick De Jong, Turuq and Turuq-Lnked lnstitutions in Nineteenth Century

Egypt, Leiden 1978.

Frederick De Jong, XX. Yzyl Msrnda Tasavvuf Aleyhtarl (1900-1970) Bir

n Aratrma, (Trc. Salih ift),Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, c.

XX, Say: 1, 2011.

Grgn, Hilal, Msr,DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1995, c. XXIX.

Haksever, Ahmet Cahid, Yakub-i erh Hayat Eserleri ve Tasavvuf Anlay,

nsan yay., stanbul 2009.

158
Hayreddin ez- Zirikl, el- A'lm, Kams-u tercim li eheri'r- ricli ve'n- nisi

mine'l- Arabi ve'l- musta'rebn ve'l musterikn, Darul- lm-i lil Melyn, Beyrut

1984.

smail Hakk Bursevi, Kitabun-Netice, (Haz. Ali Naml, mdat Yava), nsan Yay.,

stanbul 1997.

Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yay., stanbul 1999.

____________, Derviin Hayat Sfnin Kelm, Dergah Yay., stanbul 2005.

Kolektif (Mustafa Kara, Hasan Kamil Ylmaz vd.), Sahabeden Gnmze Allah

Dostlar, ule Yay., stanbul 1996.

Kuran- Kerim Meali, DB yay. 6. Bask, Ankara 2010.

Kk, Hlya, Tasavvuf Tarihine Giri, Nkte Yay., Konya 2004.

Losco, Jennefir, Msr yz, (Trc: Levent Trer), Tudem, zmir 2008,

Muhammed Abdullah el-Hni, dab, (ev.:Ali Hsrevolu), 2. Bask, Erkam Yay.,

stanbul 2009.

Muhammed b. Ala b. Ali el- Fark Tehnev, Kefu Istlhatil-Fnn, Dru

sadr, Beyrut trs.

Muhammed Emin el- Krd el- Erbil b. Fethullahzade, Kitabu mevahibus-

sermediyye f menkb- Nakbendiyye,1. Bask, Matbaatus- Saadet, Msr 1329.

_______________________________, el- cabetur-Rabbaniyye, bsy, 1388.

159
_______________________________, Tenvirul-kulb f muameleti allmil-

guyb, (Tahk: Selme el- Azm- Necmeddn Krd- Abdullah Mesud), 1. Bask,

Matbaas- Sabah, Dmak 1991.

_______________________________, Kitab-u fethul-meslik f izahil-mensik,

2. Bask, Matbaatus- Saadet, Msr 1329.

Muhammed Emin el- Krd el- Erbil b. Fethullahzde, el- Hidayetu'l-hayriyye fi

tarkat-i Nakbendiyye, Matbaatul Hebaniyye, Msr 1316.

_______________________________, Saadetul-mubtedn f ilmid-dn, 1. Bask,

Matbaatus- Saadet, Msr 1330.

_______________________________, Divanu nasihati'l-beriyye f hudebi'l-

minberiyye, 1. Bask, Matbaatus- Saadet, Msr1330.

_______________________________, Mridul- avm li ahkms- sym, 2.

Bask, Matbaatus- Saadet, Msr 1331.

_______________________________, Kitabu Davus-sirc f fadli Receb ve

kssatil- Mirac, 2. Bask, Matbaay Saadet, Msr, trs.

_______________________________, Kitabu irdul-muhtc li hukkil-ezvc,

Matbaay Takaddum, 1. Bask, Msr 1325.

_______________________________,Tezhibul-mevhbis-sermediyye f

ecillis-sdtin-Nakbendiyye, Darul- Kutubil- lmiyye,Beyrut 2004.

160
Muhammed b. Muhammed el- Gazal, Hulasatu't-tesanif f't-Tasavvuf, (Terc ve

Tahk: Muhammed Emin el- Krd el- Erbil b. Fethullahzade), 3. Bask, Matbaay

Saadet, Msr trs.

Muhammed Emin Zeki, Mehru'l-Kurd ve Kurdistn fid-devril-slam,

Matbaatut- Tefeyyuzul- Ehliyye, Badad 1945.

Muhammed Fuad Abdulbaki, el- Mucemul-Mufehres li Elfzil-Kuran, ar

yay. stanbul 1990.

Muhyiddin bn Arab, Tasavvuf Terimleri Szl, (Terc: Ekrem Demirli), Litera

yay. stanbul 2015.

Osmanzde Hseyin Vassaf, Sefnetl- Evliy, (Haz. Mehmet Akku, Ali Ylmaz),

3.bask,Kitabevi, stanbul 2015.

Saf, Ali b. Hseyin Vaz el- Kif, Reaht- aynl-hayt, (Terc: Mehmed Rauf

Efendi), stanbul, 1291.

Sami es- Sakkar, Erbil, DA, TDV Yaynlar, stanbul, 1995, c. XI.

Say, Seyfi, bn Haldunun Dnce Sistemi, lk Harf Yay., stanbul 2011.

Serks, Mucemul-matbutil- Arabiyye vel- muarrebe, Kahire 1928.

Schimmel, Annemarie, slamn Mistik Boyutlar, (Terc.:Ergun Kocabyk ),

stanbul 2001.

imsek, Halil brahim, Osmanlda Mceddidlik XII / XVIII. yy, Suf Yay.,

stanbul 2004.

161
Tenik, Ali, Tarihsel Srete Krt Corafyasnda Tasavvuf ve Tarikatlar,

stanbul, Nbihar Yay., 2015.

Tosun, Necdet, Bahaeddin Nakbend Hayat, Eserleri, Tarikat,nsan Yaynlar,

stanbul 2002.

Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl,Kabalc Yay.stanbul 2012.

ok, Cokun, Siyasal Tarih, Ankara nviversitesi Hukuk Fakltesi Yay., Ankara

1975.

Ylmaz, Hasan Kamil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neriyat,

stanbul 2004.

Yusuf b. smail en- Nebhani, Cmiu kermt-il-evliy, Darul Marife, Beyrut

2003.

162
 ZET

Akdoan, Mesut, Muhammed Emin Erbil'nin Hayat, Eserleri Ve Grleri,

Yksek Lisans Tezi, Danman: Prof. Dr. Ahmet Cahit Haksever, 164 s.
Bu almada, XIX. yzyln ikinci yars ve 20. yzyln ilk eyreinde,

Osmanl devletinin son dnemlerinde Erbil, Hicaz ve Msr blgelerinde yaam,

Nakbend tarikatnn o dnemin nde gelen simalarndan biri olan Muhammed

Emin Erbilyi tantmay amaladk.

Muhammed Emin Erbil Nakbendliin Halidiyye kolunun 19-20. yzyllar

arasndaki nemli temsilcilerinden biri olup Msrda Nakbendliin en hatr saylan

simasdr. Msrda Nakbendliin yeniden dirilii ve yaylmas zhiri ve btn

ilimleri cem eden bu zat vesilesiyle olmutur.Tasavvufa kar dmanca tavrlaryla

tannan Seleflerin muhalefetine ramen olduka baarl almalar yapmtr. Bu

almayla Erbilyi ve Onun tasavvuf grlerini ilim hayatna kazandrmay

amalamaktayz.

almamz ksmdan olumaktadr. Birinci ksmda Muhammed Emin

Erbilnin daha iyi anlalmas iin hayatnda etkili olan Nakbendilik ve o dnemin

siyasi, sosyal ve kltrel hayat resmedilmeye allmtr. kinci ksmnda; ilme ve

irfana adad rnek kiilii ortaya konulup hayat ilenmitir. nc ksmnda ise

Nakbendilikte sadece bir mrid olarak kalmayan, hayatnn her ann ilme ve irfana

adayan Erbilnin tasavvuf anlayna deinilmitir.

Muhammed Emin Erbil, Kuran ve Snneti Seniyye izgisinden hi

ayrlamayan, ilm ve irfan ayn anda hayatna uygulayan, hayatn ilme ve hizmete

adayan, doru bildii her eyi yapmaktan ve anlatmaktan ekinmeyen lim ve arif

kiilii bizi bu almay yapmaya tevik etmitir.

163
 ABSTRACT

Akdoan, Mesut, The Life of Mohammad Amin Erbil, His works and
Feedbacks, Master Thesis, Advisor Consultant: Ahmet Cahit Haksever, 164 pp.
In ths study, we aimed to promote one of the figures leading of that time of

the Naqshband sect Mohammed Emin Erbil who has lived in the Arbil, Hijaz, Egypt

in the last period of the Ottoman Empire between 19th century's second half and 20th

century's first quarter.

One of the most esteemed representatives of the Halidiye branch of

Naqshbands between 19th-20th centuries, Mohammed Emin Erbil is the most

reputable visage of Naqshband sect in Egypt. The revival of Naqshband in Egypt and

the spread is thanks to this person who combined the esoteric knowledge and open

sciences. Despite dissenting of Salafis known as the virulent demeanor towards

Sufism he has made accomplished works. We intend to bring Erbil and his sufist

vision to life of lore in this study

Our study consists of three parts.In the first part; it is aimed to portray the

political, social and cultural life of that epoch for an effective grasp of Mohammed

Emin Erbil.In the second part; his example character devoted to lore and wisdom is

put forth. In the third part of our study the one who does not remain as a murshid,

dedicated every moment of his life to lore and wisdom Erbil's Sufism is touched

upon.

Never leaving the line of Qur'an and Sunnah of the Seniyye, performing lore

and wisdom in his life, dedicating his life to knowledge and lore, never hesitating to

do and recount what he thinks as the truth Mohammed Emin Erbil emboldened us to

run this work.

164