You are on page 1of 25

A primeira edio deste caderno foi produzida para o

curso Cantos africanos em umbundo, ministrado pelo


angolano Amadeu Fonseca Chitacumula, com
superviso da Prof Snia Queiroz, realizado pelo
CENEX/FALE/UFMG, no primeiro semestre de 2006.

Diretor da Faculdade de Letras


Prof. Jacyntho Jos Lins Brando

Vice-Diretor
Prof. Wander Emediato de Souza

Comisso Editorial
Eliana Loureno de Lima Reis

Elisa Amorim Vieira

Lucia Castello Branco

Maria Cndida Trindade Costa de Seabra


Cantos africanos
em umbundo Maria Ins de Almeida
2a ed. rev. e ampl.
Snia Queiroz

Reviso e normalizao
Neide Aparecida de Freitas Sampaio

Formatao
Neide Aparecida de Freitas Sampaio

Reviso de provas
Neide Aparecida de Freitas Sampaio

Capa e projeto grfico


Mang Ilustrao e Design Grfico

Endereo para correspondncia:


FALE/UFMG Setor de Publicaes
Av. Antnio Carlos, 6627 sala 2015A
Belo Horizonte
31270-901 Belo Horizonte/MG
FALE/UFMG
Telefax: (31) 3409-6007
2008
e-mail: vivavozufmg@yahoo.com.br
Sumrio

Vocabulrio afro-brasileiro . 6
Ktia Trindade, Lauro Azevedo, Lira Crdova,
Raquel Coelho
Despedidas/Kuluisika . 12

Partes do corpo/Olonepa vietimba viomuno . 12

Animais/Ovinhama . 13

Bebidas/oviuaua . 13

Nmeros/Tu tendi . 14

Dias da semana/Oloneke vio semana .15

Meses do ano/Olosi vi ulima .15

Provrbio/Alupolo .17

Cantos/Ovisungo . 22

Glossrio . 29

3
Vocabulrio afro-brasileiro
Ktia Trindade, Lauro Azevedo, Lira Crdova,
Raquel Coelho

Cachaa, caamba, cachimbo, caula, cafun, canjica so palavras


reconhecidas por todos os brasileiros como parte de nosso vocabulrio.
Entretanto, elas no so herana de nossos colonizadores portugueses e
sim uma contribuio dos escravos africanos nossa lngua. So palavras
que fazem parte de nosso vocabulrio afro-brasileiro. Todos ns sabemos
que os negros africanos foram trazidos para o Brasil atravs do trfico de
escravos. Mas de onde vieram esses escravos? E que lnguas trouxeram
consigo?
A presena de lnguas africanas no Brasil est diretamente
associada ao regime escravocrata que, por mais de trs sculos
sucessivos, de 1502 a 1860, trouxe ao pas por volta de 3.600.000
africanos, pertencentes a grupos etnolingsticos diversos:
sudaneses da regio situada ao norte do Equador e da costa
ocidental e bantos ao sul do Equador.
No se pode precisar o nmero de lnguas que aqui chegaram,
mas sabe-se que na rea atingida pelo trfico so faladas por volta
de 200 a 300 lnguas, uma pequena parcela do conjunto lingstico
africano que conta com mais de 2.000 lnguas. Apesar de o
continente africano fazer parte do mapa mundial h sculos, as
lnguas africanas s despertaram a curiosidade de pesquisadores
estrangeiros no final do sculo XIX.
O primeiro grupo de lnguas a ser pesquisado foi o grupo banto
um conjunto de mais de 400 idiomas. Os idiomas bantos so
falados em todos os pases da frica ao sul do Saara. Estima-se que
mais de 300 milhes de pessoas falem idiomas bantos.
As lnguas do grupo banto formam, juntamente com as
lnguas da frica Ocidental, uma grande e nica famlia,
denominada Nger-Congo. sobretudo dessa famlia de lnguas
que recebemos a maior contribuio para o nosso vocabulrio
afro-brasileiro, pois a maioria dos africanos trazidos pelo trfico
de escravos pertencia a dois de seus ramos: as famlias
lingsticas banto e kwa. Entre as lnguas da famlia banto, o
quicongo, o umbundo e o quimbundo so duas das mais
representativas no Brasil. Dentre as lnguas dos povos trazidos da Vocabulrio afro-descendente
frica Ocidental, destacam-se os da famlia kwa, sendo que as Acaraj (kwa) Bolinho frito feito de massa de feijo-fradinho.
lnguas mais significativas no Brasil foram as da famlia ewe-fon e Angu (kwa) Massa de farinha de milho, de mandioca ou de
a lngua iorub. arroz, com gua e sal, e escaldada ao fogo.
As lnguas do grupo ewe-fon so muito prximas entre si, e Assento (kwa) altar das divindades, dentro ou fora do terreiro.
tinha mais de 100 milhes de falantes, no final do sculo XVII. Os Ax (kwa) fora divina.
negros desse grupo foram trazidos, nessa poca, em levas Bab (banto) tratamento que era dado s amas pretas e
numerosas e sucessivas, para o Recncavo da Bahia, Pernambuco, velhas.
Minas Gerais, So Lus do Maranho e Rio de Janeiro. Baguna (banto) desordem, confuso (bagunado,
Os falantes da lngua iorub, chamados ng pelos seus bagunceiro).
vizinhos na frica, ficaram genericamente conhecidos no Brasil Banguela (banto) desdentado ou quem tem a arcada dentria
como nags. Eles foram trazidos em grandes contingentes para a falha na frente.
Bahia, j na ltima fase do trfico transatlntico, e empregados, Batucar (banto) repetir a mesma coisa insistentemente.
prioritariamente, em trabalhos urbanos e domsticos na cidade de Belelu (banto) ir ou ir-se para o belelu morrer, sumir,
Salvador. desaparecer.
Foram essas lnguas africanas que trouxeram as palavras Berimbau (banto) instrumento de capoeira.
que se incorporaram ao vocabulrio do portugus brasileiro: Biboca (banto) casa, lugar sujo.
So vocbulos j integrados ao sistema lingstico do portugus e que Bolol (banto/kwa) confuso, barulho.
no devem ser tratados como exticos, [...] como resultado de um Borocox (banto/kwa) pessoa envelhecida, fraca, sem
fenmeno isolado, provocado por um acaso qualquer, ou como simples
coragem.
sobrevivncia de uma lngua africana, que, em razo da sua origem,
foi posta margem do processo de interao sociolingstica [...], o que Brucutu (banto) homem forte e rude.
1
no verdade. Bumbum (banto) bunda.
Afinal, ningum estranhar se, em uma festa junina, o Bunda (banto) ndegas, traseiro.
irmo caula de algum estiver com vontade de comer canjica e, Cachaa (banto) aguardente de cana.
no tendo o pai da criana dinheiro suficiente para compr-la, Caula (banto) o mais novo dos filhos ou irmos.
porque gastou o dinheiro com um gole de cachaa, passar a mo Cafofo (banto) quarto, recinto privado, lugar reservado com
na cabea do filho e fazer-lhe um cafun. coisas velhas ou usadas.
Cafund (banto) lugar distante e atrasado, na expresso
popular onde Judas perdeu as botas.
Cafun (banto) ato de coar, de leve, a cabea de algum,
dando estalidos com as unhas para provocar sono.
Calango (banto) lagarto maior que a lagartixa.
Calombo (banto) inchao, protuberncia.
1
CASTRO. Falares Africanos na Bahia, p. 20. Canga (banto) tecido usado como sada-de-praia.

7 8
Canjica (banto) papa de milho verde ralado a que se junta leite Sacana (banto) canalha, patife.
de coco, acar, cravo e canela. Titica (banto) merda, coisa sem valor, excremento de aves.
Capanga (banto) guarda-costas, jaguno. Tribufu (banto) negro feio, mal encarado, maltrapilho.
Capenga (banto) manco, coxo, torto, desajeitado, andar Vatap (banto) iguaria de origem africana, base de peixe ou
manquejando. galinha com camaro seco, amendoim, etc., temperada com
Catinga (banto) cheiro ftido e desagradvel do corpo humano, azeite de dend e pimenta.
de certos animais e de comidas deterioradas. Vodum (kwa) designao genrica das divindades em jeje,
Caxumba (banto) papeira. equivalente a inquice e orix.
Cochilo (banto) ato de cochilar, descuido. Xod (banto) namorada, amante, paixo, apego, chamego.
Cotoco (banto) qualquer coisa pequena de alguma coisa. Xoxota (banto) vulva.
Dengo (banto) ver dengue. Zangar (banto) irritar-se, provocar mau-humor.
Dengoso (banto) cheio de dengue. Zanzar (banto) vaguear, andar ao acaso, distrado.
Dengue (banto) choradeira, birra de criana, manha. Zonzo (banto) atordoado, tonto, distrado.
Encabular (banto) envergonhar-se, acanhar-se. Zumbi (banto) alma errante, fantasma que vagueia em casa
Fiof (banto) nus. altas horas da noites; pessoa de hbitos noturnos.
Forr (banto) arrasta-p, farra, folia. Zunzum (banto) barulheira, boato.
Fub (banto) farinha de milho ou arroz.
Fulo (banto) colrico, furioso. Texto elaborado para a disciplina Tpicos Especiais em Prtica de Ensino: A voz africana na sala de aula,
ministrada por Cristiano Barros, Snia Queiroz e Conceio Bicalho, na graduao em Letras UFMG, no 2
Fungar (banto) aspirar fortemente com rudo, respirar com sem. de 2005. Escrito a partir da leitura de trechos do livro Falares Africanos na Bahia (um vocabulrio afro-
dificuldade. brasileiro), de Yeda Pessoa de Castro, publicado no Rio de Janeiro, em 2001, pela ABL e editora Topbooks.

Fuzu (banto) algazarra, barulho, confuso.


Garapa (banto) caldo de cana.
Iemanj (kwa) o orix do mar, equivalente a N. Sra. da
Conceio, do Carmo ou das Candeias.
Jaguno (banto) valento, guarda-costas de algum senhor de
engenho ou fazendeiro.
Jil (banto) fruto de sabor amargo.
Marimbondo (banto) nome comum a certas vespas.
Molambo (banto) trapo, farrapo, pedao de pano velho, roto e
sujo.
Moleque (banto) menino, garoto, rapaz.
Muafa (banto) bebedeira, embriaguez.
Muvuca (banto) confuso, agitao.
Muxiba (banto) pelanca.
Quitute (banto) petisco, iguaria de apurado sabor.
9 10
Saudaes/Tuapandula
Despedidas/Kuluisika
Umbundo Quimbundo Portugus
Umbundo Quimbundo Portugus
: Walale-po ciwa? : Wa zekele? : Voc dormiu bem?
: Utanha uwa. : Mua nange. : Boa tarde.
: He, ndalale. Nda : X. Eie kia se ua : Sim. Eu dormi bem e
: Ndapandula. : Nga sakidila. : Obrigado.
love? zekele? voc?
: Sala-po ciwa. : Xala kiambote. : Passe bem.
: Nga zekele
: Wa kola-po ciwa? : Eie uala kiambote? : Voc est bem? : Sali-po ciwa. : Passem bem.

: Nda kola-po ciwa. : X. Kiambote : Estou bem. : Kuende-po ciwa. : Nde kiambote. : Vai com Deus.
Nda love? : Lala-po ciwa : Zeka kiambote : Boa noite./Durma
: Eu vou levando/Eu
: Ame ulo estou mais ou menos. bem.
lokamuenho kaco. : Lali-po ciwa. : Zekenu. : Boa noite./Durmam
: Vokuiya omo? : E ento, chegando bem.
agora?
: He. Vokuiya omo.
: Sim. Estou chegando
Partes do corpo/Olonepa vietimba viomuno
agora. oapia oloapia axla axilas
olonjele barba
: Weya o, nhe ca : E a, o que est imo barriga
omla boca
kunena? mandando? etama atama bochecha bochechas
okuoko ovoko brao braos
: He. Ndeya o, : No mando nada. utu cabea
lacimue ca ndinena. esinga cabelo
eyele cabelo branco
: Nhe wendela? : J vai embora, por ekanja calcanhar
upindi canela
qu?
: Lacimue. ocipala cara
utima corao
: Por nada.
etimba corpo
oima costa
: Ko mangu. : Fique vontade.
olumati costela
omuine ovimuine dedo dedos
: Kuku.Sanga : Obrigado, voc
ovayo dente
mangu. tambm. ongolo joelho
eyulu nariz
: Kuku. : Obrigado ekosi nuca
iso ovaso olho olhos
etui ovatui orelha orelhas
okulo p
onete peito
osingo pescoo
evele avele seio
11 12
ovla tripa
olunjala olonjala unha unhas Nmeros/Tu tendi
Umbundo Quimbundo
Animais/Ovinhama 1 mosi 1 moxi
2 vali 2 iari ou iadi
omiapia andorinha 3 tatu 3 tatu
ongombe boi 4 kula 4 uana
ohombo cabrito 5 talo 5 tanu
ombu Cgado 6 epandu 6 samanu
ombua co 7 epandu vali 7 sambuari ou sambuadi
ombinji co do mato 8 ecella 8 nake
onoh cobra 9 ecea 9 ivua ou vua
ondiba ou kandimba coelho 10 ekui 10 kuinii ou kuinhi
ongonga corvo 11 ekui la mosi 11 kuinii ni moxi
onjamba elefante 12 ekui la vali 12 kuinii ni iari
osangi galinha 13 ekui la vitatu 13 kuinii ni tatu
ekondombo galo 14 ekui la kula 14 kuinii ni uana
ongato* gato 15 ekui la vitlo 15 kuinii ni tanu
olusimba gato bravo 16 ekui lepandu 16 kuinii ni samanu
oningi hiena 17 ekui lepandu vali 17 kuinii ni sambuari ou sambuadi
ongeve hipoptamo 18 ekui lecella 18 kuinii ni nake
ongandu jacar 19 ekui lecea 19 kuiniivua
oguluve javali 20 akui avali 20 makuiniari ou makuinhi iadi
ohosi leo 21 akui avali lumosi ou lamosi 21 makuiniari ni moxi
osima macaco 22 akui avali la vivali 22 makuiniari ni iari
ongu ona 23 akui avali la vitatu 23 makuiniari ni tatu
omeme ovelha 24 akui avali la kula 24 makuiniari ni uana
onjila pssaro 25 akui avali la tlo 25 makuiniari ni tanu
opato* pato 26 akui avali lepandu 26 makuiniari ni samanu
opomba* pomba 27 akui avali lepandu vali 27 makuiniari ni sambuari
ongulo porco 28 akui avali lecella 28 makuiniari ni nake
omuku rato 29 akui avali lecea 29 makuiniari ni ivau
* Animais oriundos da Europa 30 akui atatu 30 makuinia-tatu
40 akui akula 40 makuinia-uana
Bebidas/oviuaua 50 akui atlo 50 makuinia-tanu
60 akui epandu 60 makuinia-samanu
ovava gua 70 akui epandu vali 70 makuinii-sambuari
ociasa ou okacasa bebida 80 akui ecella 80 mukuinii-nake
ocisangua cerveja 90 akui ecea 90 makuinii-vua
ochibombo cerveja forte 100 ocita 100 hma
asengele leite 200 ovita vivali 200 hma jiiari
300 ovita vitatu 300 hma jitatu
400 ovita vikula 400 hma jiuana
500 ovita vitlo 500 hma jitanu
600 ovita epandu 600 hma jisamanu
700 ovita epandu vali 700 hma sambuari
800 ovita ecella 800 hma nake
900 ovita ecea 900 hma vua
1.000 ohuluki 1.000 kuinii ria hma ou hulukajui
1.000.000 ohulua 1.000.000 hueve

13 14
Dias da semana/Oloneke vio semana Outra forma de classificar os meses em umbundu
Eteke lia mosi segunda-feira (primeiro dia) Ko lonaka julho e agosto: Trabalho em terrenos baixos.
Eteke lia vali tera-feira Ko ku waya ombuto outubro a dezembro: meses da
Eteke lia tatu quarta-feira
Eteke lia kula quinta-feira
sementeira.
Eteke lia talo sexta-feira Ko kupanda maio e princpio de junho: meses de colheita.
Eteke lie pandu sbado
Eteke lio usua domingo (dia de descanso)

Meses do ano/Olosi vi ulima

Cada ms corresponde a um fato regional.


Susu janeiro: (de susulha, tirar parte do que havia). poca em
que se conta com o armazenado, e no com os produtos do
campo, que ainda no esto maduros.
Kayovo fevereiro: (pequeno salvador). O feijo dos altos e
milho das baixas vm mitigar a fome.
Elombo maro: poca com muita lama das chuvas, e tambm
ms em que se iniciam as colheitas.
Kupupu abril: (de pupula, bater) Ms em que se bate o feijo
colhido em maro.
Kupemba maio: (de okupemba, espirrar) Despedidas das
chuvas.
Kavambi junho: (de ombambi, frio) ms em que se comea o
frio.
Vambi inene julho: ms de muito frio, podendo ocorrer geada
pela manh.
Kanhenhe agosto: em quinze de agosto, o anncio das chuvas
e o comeo da primavera.
Nhenhe-vava setembro: ms de chuviscos e calor forte.
Mbala-vipembe outubro: dor dos campos baldios, preparao
das sementeiras.
Kuvala kuapupulu novembro: (de Okuvala, doer e Kuapupulu,
mosquito) ms em que o nmero de mosquitos aumentam devido
a umidade.
Cemba-nima dezembro: nega-se a recompensa: com as
chuvas e o calor o capim dos campos atrofiam; No se v o
resultado do trabalho no campo.
15 16
Uma pedra s no segura a panela.
Provrbio/Alupolo
Wosi oyongola cosi, opesela cosi.
Provrbios em umbundo. Antes de pronunciar os provrbios os Aquele que tudo quer, tudo perde.
mais-velhos dizem: Akulu hati (Mais-velhos) como respeito aos
ancestrais. Esanda walinga kepia, kimbo liukulandula.
Mentira tem perna curta.
Ya ndindima yiloka eveke.
Quando troveja, a queda da chuva eminente. Quem se molhar Ovayo vali tokeka, ovo vatetula ekepa.
bobo. A unio faz a fora.
Os dentes juntos quebram at osso.
Ukuele ka kulongi uveke, wakusanga lawo.
Se te consideram bobo, porque realmente voc . As nossas Nda olete kanjende wakuka, komuenyo wandako luloo.
aes revelam as nossas qualidades. Quando se ver um velho porque ele soube andar com
experincia na vida.
Kapasui okuokuo olondunge visuapo.
Onde no cabe o brao, a inteligncia resolve. Sempre que nos Okasi pemi liuti eye wakulih okulila kuolonjila.
encontrarmos em situaes difceis, deveremos usar a Cada um sabe o fardo que carrega.
inteligncia. Olundovi vanalnal olu luiya, ka lutava lu kulemeh.
Olondunge lu kulihiso viavelapo ongusu yovota. Malhar em ferro frio.
A inteligncia supera a fora das armas. Dar murro em ponta de faca.

Ovota kavamli ovama, ndao ovitangi. Katalele ongongo, kakolele.


As armas no acabam com os conflitos nem resolvem grandes Se no vivenciou o sofrimento, no amadureceu.
problemas. Vivendo e aprendendo.

Nda wasanga ombia yo kaliye, kaciyo ku kowinesi. Nda ukuele osomboka ove liseya, momo ngolo la ngolo ka
Panela velha que faz comida boa. ca lisokele.
No se compare com os outros.
Ukuele nda osuila ove u langeka, momo vekha lia umosi No seja maria vai com as outras.
muli akha omanu valua.
Quando algum chega cansado, cuida dele, porque este cansao Mbeu okulonda ko cisingi, omanu vokapako.
pode se agravar e deixar sequelas. O cgado no sobe sozinho na rvore, algum o colocou l.
Corte o mal pela raiz Unene wa ngandu ko vava.
Ku kayilembikile akasa yu kulila yuna osole. Deixe estar jacar que a lagoa ir secar.
Quem cria cobras, acaba mordido. A fora do jacar a gua.

Kuata oko te lukuele likawove cukupoya. Nda kukuete olonjala ku ka londe vesenje.
Para segurar algo tem que se com ajuda, porque sozinho pode Se no tem garra, no suba na rvore.
escorregar. Macaco velho no mete mo em cumbuca.
17 18
Ocitungu walikutila ove muele kacilemi.
Nda vimbo muafa onjamba, ombangulo onjamba.
O feixe de lenha que voc prprio amarra, no pesa. Se morre um elefante na aldeia, ele o principal assunto.
Onjila kupiti ku kayipeme ovisapa. Luwawa ka leh, te omuno wo senga.
Maria Fedida no cheira se ningum mexe nela.
No deves podar os galhos do caminho em que tu no passas.
Eteya imosi, ka ikuata ombia.
Wa veta etemo posi, wavaluka olongunja.
Uma pedra s no segura a panela.
Quem bate enxada no cho, assemelha-se aos agricultores.
Uti umosi ka yi lingi usenge.
Va pikila u okuta, va lungula o okuyeva. Uma rvore s no faz a floresta.
Deves cozinhar piro para quem come, deves aconselhar quem Wa ponda yu wa yasa.
escuta. Quem matou quem acertou.
Lemli ukuamoko, olia akale. O unha yatete oyo ya ponda ooha.
Deves socorrer quem estiver com uma faca, quem estiver a primeira cacetada que matou a cobra.
comendo que coma vontade. Galinha que canta primeiro a dona do ovo.

Vo feka yamle ku ka tundilemo olonjele, sanga eteke vaku Oima iwa kaiveleka.
ipuya. Deus no d noz a quem no pode mastigar.
No deixe crescer a barba em terra alheia, porque um dia vo te Cipopia ooma yevelela ko cilei, cipopia omunu limbuka
puxar por ela. ko ndaka.
No dar ordem em terra alheia. A fala do batuque se escuta no som, a fala das pessoas se
Apa paliyakela olonjamba, o wangu oyo itala ohali. reconhece na palavra.
Em briga de elefante, o capim que sofre. Olombinga vio mbambi, kavikutiwa vo nanga, nda wa vi
Camle calinga ati mbanje, ka ca linguile ati uate. tlisa vitunda.
Coisa alheia foi feita para se ver, no para segurar. Mentira tem perna curta.
Ver com os olhos e no com as mos. Nda kua sumbile usenge, sumbila ongu ilalamo.
O kalui wa tomba, oyo yu kuambata. Se no respeiras a mata, respeita a ona que dorme l.
O rio que voc despreza o que te leva. Upika ulema, olofuka vipandeka.
Ulume wa tomba, eye oka ku kuelela oho. A escravido pesa, as dvidas nos prendem.
O homem que voc despreza que vai se casar com sua me. Uwa we kuyu, vokati olongingi.
Calinga mbu, ca lungula ava vayua. O figo mais fonito est cheio de formigas.
O barulho da pedra caindo alerta aqueles que nadam. Cipepa cipua, civala cilimba.
O que bom acaba, o que oe no vai embora.
19 20
Cikola citumala, chivola cifa. Cantos/Ovisungo
Coisa madura demora a crescer, coisas frgeis morrem.
Vo mela yu kuandamba kamutundi lika ovayo avola, Ocisungo co ku tambula Canto para receber visitas
mutunda vo olondaka viwa. akombe
Da boca dos mais velhos no sai somente dentes podres, sai Tuapandula akombe vetu veya Agradecemos a nossas visitas
tambm palavras boas. Wa tunda kofeka yo cipla por vir
Tuapandula akombe vetu veya
Vimo vepia, mutunda epungu, liyela, mutunda epungu Por sairem de sua terra longe
Watunda kofeka yo cipla
liyeluluka ale likusuk.
Canto de boas-vindas aos visitantes, em geral, em crculo e ao som de palmas.
Barriga como uma lavra, sai milho branco, amarelo ou
vermelho. O sikola A escola
Okuete iso imosi, omeke. O sikola ikuete upange wo
kulongisa amalehe A escola tem o dever de
Quem tem s um filho, no o tem.
O sikola ikuete upange wo ensinar os mais jovens
Munda la munda kava lisangi, masi munu lo munu
kulongisa amalehe
valisanga. Com preguia nada anda
Nda lowesi lacimue cenda te
Montanha e montanha no se encontram, mas pessoas e pessoas
lombili yalua preciso ter muita vontade
se encontram.
Nda lowesi lacimue cenda te
lombili yalua.
Msica cantada nas escolas.

Kulima kuvala Canto de trabalho no


Kulima kuvala cultivo
Kulima kuvala Cultivar doi
katemo kange teka Minha enxada quebrou
Kulima kuvala
Kulima kuvala
katemo kange teka Resposta:
Etavio: Porque quebrou
Nye watekela Enxadinha soava Ndm,
Katemo kayevala ndm, ndm, ndm
ndm, ndm
Canto de trabalho.

21
Kacine katingoka Pilo remexe
kalui ketu O nosso rio Onjimbi: Solo:
O kalui ketu kaposoka O nosso rio lindo Kacine katingoka Pilo balana
Ka kuete ovava opululu Tem guas limpas Coro:
Etavio:
Yeveleli okuenda kuaye Escutem o movimento dele Pilo balana
Kacine katingoka
Puva puva Puva puva Quando v o milho
O kumla osule
Tingo, tingo, tingo tingo, tingo, tingo

Ocisungo co kuluisika Canto de despedida


Lava vanda os que vo, Kacine katingoka
lava vacala os que ficam O kumla osule
utima umosi um s corao Tingo
Lava vanda os que vo, Tingo
Tingo uma onomatopia para o barulho do pilo balanando.
lava vacala os que ficam
utima umosi um s corao
O cilende calukula O cacho de fruta brotou
Utima umosi, um s corao
O cilende calukula O cacho de fruta brotou
utima umosi, um s corao
O cilende calukula
utima umosi um s corao
O cilende calukula
Canto de despedida.
O cilende calukula
Ocisungo ca talo O cilende ya ya we
A kombe tua lavokale veya O cilende ya ya we
A kombe tua lavokale veya As visitas que estavam O cilende calukula
A kombe tua lavokale veya aguardando chegaram
Etali veya
Hoje chegaram
Msica para recepo de visitas

Ndi cisole calua Gosto muito


Ndi cisole calua Gosto muito
Ndihamula ko Eufricamente

Omo uete ekamba liange, Porque tenho meu amigo


fum, fum, fum, fum eterno
Cantiga em que se expressa a felicidade de ter um amigo

23 24
vatatu, vavali, umosi, kuenda um, e seus ces
Ocisungo ci longisa Canto para se aprender a lombua yaye Caaram coelho
okutenda contar Va kayeva ondimba
Umosi wa kayeva Um caou
Wa kayeva ondimba Caou coelho Epandu vali va kayeva Sete caaram
Umosi kuenda lombua yaye Um e o seu co Va kayeva ondimba Caaram coelho
Wa kayeva ondimba Caou coelho Epandu vali, epandu, vatlo, Sete, seis, cinco, quatro, trs,
vakula, vatatu, vavali, dois, um, e seus ces
Vavali va kayeva Dois caaram umosi, kuenda lombua yaye Caaram coelho
Va kayeva ondimba Caaram coelho Va kayeva ondimba
Vavali, umosi, kuenda lombua Dois, um com seus ces
yaye Caaram coelho Ecell va kayeva Oito caaram
Va kayeva ondimba Va kayeva ondimba Caaram coelho
Ecella, epandu vali, epandu, Oito, sete, seis, cinco, quatro,
Vatatu va kayeva Trs caaram vatlo, vakula, vatatu, trs, dois, um, e seus ces
Va kayeva ondimba Caaram coelho vavali, umosi, kuenda lombua Caaram coelho
Vatatu, vavali, umosi, kuenda Trs, Dois, um, e seus ces yaye
lombua yaye Caaram coelho Va kayeva ondimba
Va kayeva ondimba
Eceya va kayeva Nove caaram
Vakula va kayeva Quatro caaram Va kayeva ondimba Caaram coelho
Va kayeva ondimba Caaram coelho Eceya, ecella, epandu vali, Nove, oito, sete, seis, cinco,
Vakula, vatatu, vavali, Quatro, trs, dois, um, e seus epandu, vatlo, vakula, quatro, trs, dois, um, e seus
umosi, kuenda lombua yaye ces vatatu, vavali, umosi, kuenda ces
Va kayeva ondimba Caaram coelho lombua yaye Caaram coelho
Va kayeva ondimba
Vatlo va kayeva Cinco caaram
Va kayeva ondimba Caaram coelho Ekui va kayeva Dez caaram
Vatlo, vakula, vatatu, Cinco, quatro, trs, dois, um, Va kayeva ondimba Caaram coelho
vavali, umosi, kuenda lombua e seus ces Ekui, eceya, ecella, epandu Dez, nove, oito, sete, seis,
yaye Caaram coelho vali, yoo, vatlo, vakula, cinco, quatro, trs, dois, um,
Va kayeva ondimba vatatu, vavali, umosi, kuenda e seus ces
lombua yaye Caaram coelho
Epandu va kayeva Seis caaram Va kayeva ondimba
Va kayeva ondimba Caaram coelho
Epandu, vatlo, vakula, Seis, cinco, quatro, trs, dois,
25 26
Omla volonjamba Filhos gmeos Sumuluise a ala frica Abenoa Senhor a frica
Omla vange volonjamba Meus filhos gmeos Sumuluise a ala frica Abenoa senhor
Omla vange volonjamba, ndi Meus filhos gmeos, como Sanjuisa ovitima vietu viosi Alegrai todos nossos coraes
valinga ndati? fao? Omla vove va yongola Seus Filhos querem paz
Ndupa po ya Njamba, ya Hossi Pego o Njamba, o Hossi geme ombembua
Osukoka E sumuluiso vo frica E beno para frica
Olila, olila Chora, chora E sumuluiso vo feka yetu Beno na terra nossa
Olila, olila Chora, chora
Olila osukoka Chora, geme Enju a ala Venha senhor
Em Angola, o primeiro filho de gmeos chamado Jamba e o segundo de Hossi, no caso de dois Enju, enju Venha, venha
meninos. A filha gmea chamada de Ngueve. Esses nomes so homenagens a animais
importantes para a cultura: onjamba (elefante), ongeve (hipoptamo) e ohosi (leo). Enju a ala Venha senhor
Otembo yokuloya Tempo de guerra Enju, enju Venha, venha
Onjimbi: Solo: Sumuluise ofeka yetu frica Abenoa nossa terra, frica
Vonjo, vonjo el Em casa, em casa Nossa terra, frica
Ndao si kuete olonanga Embora no tenha panos Ofeka yetu frica.
Vonjo, vonjo el Em casa, em casa
Este canto uma verso feita por Amadeu Fonseca Chitacumula, do Hino frica, composto
Ndao si kuete olonanga, Embora no tenha panos, em zulu por Enoch Sontonga, em 1897, com o ttulo Nkosi SikeleliAfrica.
mbeleka carrego a criana nas costas
Etavio: Coro:
Vonjo, vonjo el Em casa, em casa
Ndao si kuete olonanga Embora no tenha panos
Vonjo, vonjo el Em casa, em casa
Ndao si kuete olonanga Embora no tenha pano,
mbeleka carrego a criana nas costas
Onjimbi: Solo:
Ndombua kolela Coragem de esposa
Ndombua kolela Coragem de esposa
Ndombua kolela Coragem de esposa
Vonjo lika wove we Sozinha em sua casa
Ka cilingi cimue No faz mal
Ka cilingi cimue No faz mal
Otembo yokuloya we O tempo de guerra
Essa msica fala da esposa que, nos tempos de guerra, espera pelo marido, em casa, cuidando

das crianas. Normalmente, o homem responsvel por levar os panos.

27 28
Glossrio C
Calinga faz. Do verbo Okulinga
Calua muito
A
Calukula brotou, do verbo Okulukula
Camle, camale coisa alheia, alheio
Akasa garras do leo.
Cassinda filho (a) nascido aps gmeos
Akokoto cemitrio dos sobas/nobres
Cemba-nima dezembro
Akombe plural de Ukombe
Cenda eterno, infinito
Ale ou
Civola apodrece, do verbo Okuvola
Akui akula quarenta
Cifa morre, do verbo Okufa
Akui atlo cinqenta
Cilimba esquece (com sentido de desistir)
Akui atatu - trinta
Cilingi Fazem, do verbo Okulinga
Akui avali vinte
Cimue nada, nenhum
Akui avali la kula vinte e quatro
Cipla longe
Akui avali lamosi vinte e um
Cipepa o que saboroso. Ver Okupepa
Akui avali la vivali vinte e dois
Cipopia fala
Akui avali la vitatu vinte e trs
Cipua acaba
Akui avali la talo vinte e cinco
Citito pequeno
Akui avali lecea vinte e nove
Citumala coisa firme
Akui avali lecella vinte e oito
Civala o que doe. Ver Okuvala
Akui avali lepandu vinte e seis
Cosi tudo
Akui avali lepandu vali vinte e sete
Cukupoya escorrega, do verbo Okupoyoha
Akui ecea noventa
Akui ecella oitenta
Akui epandu sessenta
E
Ecea nove
Akui epandu vali setenta
Ecelala oito
Alupolo provrbio
Ekamba amigo
Alussapo histrias
Ekanja calcanhar
Amalehe, umalehe jovem.
Ekende broa
Apa paliyakela brigam. Do verbo Okuliaka
Ekende lie ondio broa de banana
Asengele leite
Ekepa osso
Atama plural de Etama
Ekondombo galo
Ava - aqueles
Ekosi nuca
Avele plural de Evele
Ekui dez
Avola, ca vola podres.
Ekui la kula quatorze
29 30
Ekui la mosi onze Eveke, uveke bobo
Ekui la vali doze Eye quem
Ekui la vitlo quinze Eyele cabelo branco
Ekui la vitatu treze
Ekui lecea dezenove F
Ekui lecella dezoito Feka terra
Ekui lepandu dezesseis Fum eterno
Ekui lepandu vali dezessete
Ekumbi sol
Elombo Maro H
Enju Venha, do verbo Okuya Hossi Leo. Tambm se refere ao 2 gmeo nascido, desde que
Enyulu nariz seja do sexo masculino
Epandu seis
Epandu vali sete I
Epia campo, roa. Ikuete Tem, do verbo Okukuata
Epungu milho Ilalamo dorme, do verbo Okulala
Esanda, uhembi, eliao mentira Imbo, yimbo bairro
Etali hoje Imo barriga
Etama bochecha Iso olho
Etambo espao ritual tradicional Iwa boa
Etavio refro, resposta
Eteke dia K
Eteke lia kula quinta-feira Ka prefixo de diminutivo (quando ligado a substantivo);
Eteke lia mosi segunda-feira partcula de negao (quando se referir a verbo)
Eteke lia pandu sbado Ka ca linguile no foi feita.
Eteke lia talo sexta-feira Ka ca lisokele no parece.
Eteke lia tatu quarta-feira Kacileme no pesa
Eteke lia usua domingo Ka cilingi no faz. Ver Okulinga
Eteke lia vali tera-feira Kacine plural de Ocine
Etembue keye moa Kaciyo panela velha
Etemo enxada Ka ikuata no segura. Ver Okukuata
Eteya pedra usada para sustentar a panela Kaiveleka no carrega criana nas costas
Etimba - corpo Kakolele no amadureceu
Etui orelha Ka kuete tem, do verbo Okukuata
Ewe pedra Ka leh no cheira. Do verbo Okuleh
Evele seio Kaliye nova
31 32
Kalui, olui rio Kota mais velho
Ka lutava aquele que no aceita, ver Okutava Kowi partcula de negao
Ka mutundi no sai. Ver Okutunda Kowinesi no joga, do verbo Okunasi
Kandimba plural de Ondimba Ku partcula de negao
Kange minha Kula quatro
Kanhenhe agosto Kuandamba mais velho
Kanjende diminutivo de Ojende Kuapupulu mosquito
Kapa partcula de negao Kua sumbile no respeita, do verbo Okusumbila
Kapasui no cabe, do verbo Okusua Kuaye dele
Kaposoka lindo Kuenda e (conj.)
Kassova filha nascida aps filho homem Ku ka londe: no suba
Katelele no vivenciou Ku kaipeme no corte
Katemo diminutivo de Etemo Ku ka tundilemo no cresa
Katingoka balana, do verbo Okutingoka Ku kayilembikile no esconda, do verbo Okulembika.
Katito pouco Kukuete no tem
Kava partcula de negao Kulongi ensina, do verbo Okulongisa
Kava lisangi no se encontra, do verbo Okusanga Kuluisika despedida
Kava mli no acaba, do verbo Okumla Kumla olha, do verbo Okumola
Kavambi junho Kuolonjila dos pssaros, ver Onjila
Kayeva caa, do verbo Okukayeva Kupemba maio
Kayevala soava Kupupu abril
Kayovo fevereiro Kuvala di, do verbo Okuvala
Ke em (prep.) usada como prefixo, unindo-se a substantivos Kuvala kuapupulu novembro
Kepia: na roa Kuyu, ekuyu figo.
Ketako nus
Ketu, cetu nosso L
Kimbo no bairro La e
Ko em (prep.) Lacimue nada
Ko cisingi No tronco Langeka deita para dormir, do verbo Okulangela
Ko feka Na terra Lava aos que
Ko kupanda maio e princpio de junho Lavokale aguardou, do verbo Okulavoka
Ko ku waya ombuto meses de outubro a dezembro Lawo, love contigo
Kolela coragem Lia de
Ko lonaka meses de julho e agosto Liaye dele
Kombe, ukombe visita Liange, cange meu
Komuenyo na vida Lika - sozinho
33 34
Liu prefixo que antecede os verbos e tem a mesma funo do Ndm onomatopia para o barulho feito pela enxada
verbo portugus ir na formao do composto. Ndi partcula que marca o tempo presente nos verbos
Liukulandula vai acompanhar, do verbo Okulandula Ndi cisole gosto, do verbo Okusola
Likawove - sozinho Ndindima troveja, do verbo Okundindima
Likusuka, ci kusuka vermelho Ndihamula Alegre, assanhada, eufrica
Liseya arrasta, do verbo Okuliseya Ndi valinga fao, do verbo Okulinga
Limbuka reconhece-se, do verbo Okulimbuka Ndombua, sondombua noiva
Liuti: na rvore Ndupa tira, do verbo Okupa
Liyela, ci yela branco Ngolo, ongolo joelho
Liyeluluka, ci yeluluka amarelo Nhenhe-vava setembro
Lukuele com outro oho me
Lu kulemah pode se machucar. Ver Okulemeh. uete tenho, do verbo Okukuata
Luloo com experincia Nye porque
Luwawa Maria Fedida (um animal)
Lowesi com preguia O
Oapia axila
M Ociasa bebida
Makulo - esposa Ocibombo cerveja forte
Mbala-vipembe outubro Ocilende cacho de fruta
Mbeleka carrega o filho s costas, do verbo Okuveleka Ocilene som
Mbambi, ombambi frio, veado Ocimbamba curandeiro
Mbeu cgado Ocimuno ladro
Momo porque Ocine pilo
Mosi um Ocipa co ngombe couro de boi
Muafa morreu, do verbo Okufa Ocipala cara, rosto
Muli , tem Ocipla longe
Mutunda sai, do verbo Okutunda Ocisangua cerveja
Ocisingi tronco
N Ocisungo canto
ala senhor Ocita cem
Nda com, se (condicional), quando. Tambm pode ser uma Ocitangi problema
partcula de passado, quando ligado ao verbo. Ocitungo feixe de lenha
Ndaka, ondaka palavra Ofeka Nao
Ndao nem, tanto, embora Ofuka dvida
Ndati como Oguluve javali
Nda wasanga encontrou, do verbo Okusanga Ohali sofrimento
35 36
Ohombo cabrito Okulema pesar
Ohosi leo Okulembika, okuvembika enterrar, esconder
Ohulaki mil Okulemeh machucar
Ohulua um milho Okulemela acudir, socorrer
Oita piro Okulia comer, engolir
Ojende velho Okuliaka brigar
Okacasa bebida Okulila chorar
Oki mulher Okulima cultivar
Oka ku kuelela que vai se casar. Ver Okukuela Okulimbuka reconhecer
Okalui riacho Okulinga fazer
Okamola criancinha Okuliusika despedir
Okasi quem est Okulombola colher
Oko ali Okulongisa ensinar, catequizar
Okuambata levar Okuloya disparar
Okucala ficar Okulukula brotar, arrotar
Okuenda ir, andar Okusenga mexer
Okuete que tem, do verbo Okukuata Okuliseya arrastar
Okueyva escutar, ouvir Okulisoka parecer
Okufa morrer Okuliteka juntar
Okuiya chegar Okulo p
Okukala estar Okuloka cair
Okukapa pr Olulomba adorar
Okukola amadurecer; crescer Okulonda subir
Okukolela confiar Okulonga educar. Ver Okulongisa.
Okukuata ter, segurar Okuluhiso sabedoria
Okukuela casar Okulungula aconselhar, alertar
Okukuka envelhecer Okumla acabar
Okukulih saber, conhecer Okunal puxar
Okukuta amarrar Okunasi jogar fora, desprezar
Okulala dormir Okunena trazer
Okulamba pedir Okundindima trovejar
Okulandula acompanhar Okuokuo brao
Okulangela cuidar, deitar para dormir Okupa tirar
Okulangisa ensinar Okupandeka amarrar, prender
Okulavoka aguardar Okupandula bater palmas, agradecer
Okuleh cheirar Okupema cortar grama
37 38
Okupemba espirrar Okuvanja ver
Okupepa saborear Okuveleka carregar os filhos
Okupesela perder Okuveta bater
Okupika cozinhar o piro Okuvola apodrecer
Okupita passar Okuwaya espalhar
Okuponda matar Okuya vir
Okupoyoha escorregar Okuyua nadar
Okupopia falar Okuyasa acertar
Okupupula bater Okuyeva caar
Okupuya puxar Okuyevelela escutar
Okusanga encontrar Okuyongola querer
Okusanjuisa alegrar, interessar Okuyovoka salvar
Okusinda empurrar Olete vejo
Okusola gostar Olila chora, do verbo Okulila
Okusomboka pular Oliseya arrasta-se
Okusoveka intercalar Oloapia plural de Oapia.
Okusua caber Olonaka terreno baixio, mido; beira de rio
Okusumbila respeitar Olonanga plural de Onanga
Okusuila cochilar Olondaka plural de Ondaka
Okuta, ce kuta farto Olondunge juzo, inteligncia
Okutala vivenciar, olhar Oloneke plural de Eteke
Okutala ohali sofrer. Ao p da letra: vivenciar o sofrimento. Olongingi formiga
Okutambula receber Olonjala plural de Olunjala
Okutava aceitar. Usado tambm como resposta nas frmulas Olonjamba Gmeo
de abertura, aceito a histria Olonjele barba
Okuteka pintar Olofuka plural de Ofuka
Okutekela inclinar Olombinga plural de Ombinga
Okutelula quebrar, partir Olongunja plural de Ongunja
Okutenda contar Olosi plural de Osi
Okutingoka balanar Olui rio
Okutola apertar Olu luiya aquele que vem, ver Okuya
Okutomba desprezar Olumati costela
Okutunda sair Olundovi corda
Okuvala doer Olunjala unha
Okuvaluka, okuivaluka lembrar Olusimba gato bravo
Okuvangula falar, conversar Omla filho
39 40
Omangu assento, cadeira, banco Ongolo joelho
Omanu pessoa Ongombe boi
Ombangula conversa Ongonga corvo
Ombela chuva Ongongo sofrimento
Ombelela mistura, acompanhamento Ongu ona
Ombembua paz Ongulo porco
Ombu cgado. Ver Mbu Ongunja trabalhador
Ombia panela Ongusu fora
Ombili vontade Onima, onyima costas
Ombinga chifre Oningi hiena
Ombinji co do mato Onjamba elefante
Ombo mandioca desfiada em processo de produo de farinha Onjila caminho, pssaro
Ombolo po Onjimbi cantador ou cantor
Ombua co Onjo casa
Ombuto semente Onjo yakulu casa dos espritos
Omela boca Onjo yumbanda casa de feitio
Omeke cego Onoha cobra
Omele manh Ooma batuque
Omene ovelha O okuyeva aquele que escuta
Omiapia andorinha Opesela perde, do verbo Okupesela
Omo, momo porque Opululu limpo
Omoko faca Osi ms ou estrela
Omuku rato Osangi galinha
Omunu da pessoa. Ver Omanu Osima macaco
Omola criana Osingo pescoo
Omuine dedo Osito carne
Omuenyo vida Osole gostas, do verbo Okusola
Omunda montanha Osoma sbio
Onana beb Osomboka pula, do verbo Okusomboka
Onanga tecido, pano Osukoka geme
Ondalu fogo Osule milho ou mandioca deixado de molho na gua, para,
Ondimba coelho posteriormente, ser modo para a fuba
Onete peito Osunila cochila, do verbo Okusuila
Ongandu jacar Otembo momento, tempo
Onganga feiticeiro Otembo yokuloya tempo de guerra
Ongeve - hipoptamo Ovla tripa
41 42
Ovama brigas, guerras S
Ovava gua Sanga seno
Ovaso plural de Iso Sanjuisa - alegrai
Ovatui plural de Etui Sekulo esposo
Ovayo, eyo, iyo dente Sikola escola, emprstimo do portugus.
Ove voc Si kuete no tenha, do verbo Okukuata
Ove muele voc mesmo Suku deus
Ovimuine plural de Omuine Sumbila respeita, do verbo Okusumbila
Ovisungo plural de Ocisungo Sumuluise abenoai
Ovita ecea novecentos Sumuluiso - beno
Ovita ecella oitocentos Susu janeiro
Ovita epandu seiscentos Susulha tirar parte do que havia
Ovita epandu vali setecentos
Ovitangi plural de Ocitangi T
Ovita vikula quatrocentos Talo cinco
Ovita vitlo quinhentos Tatu trs
Ovita vitatu trezentos Teka quebra. Ver Okutelula
Ovita vivali duzentos Tingo onomatopia para o barulho da balanar do pilo
Ovitima Plural de utima Tuapandula obrigado. Ver o verbo Okupandula
Ovisapa capim alto
Ovo so U
Ovoko plural de Okuoko Ufeko moa
Ovota arma Ukai mulher
Owesi preguia Ukolo corda
Owi luar Ukombe visita
Oyongola quer, do verbo Okuyongola Ukuele outro
Oyo itala ohali que sofre. Ver Okutala ohali Ukuenje rapaz
Oyo yu kuambata que te leva. Ver Okuambata Ukulu, kukululu mais velho
Ulambo pano, vestimenta
P Ulema pesa, do verbo Okulema
Pemi embaixo Ulika, lika,culika sozinho
Ponda mata, do verbo Okuponda Ulima ano
Posi, osi cho Ulume homem
Pungo, epungu milho Umbanda feitio
Puva, puva barulho das ondas (onomatopia) Umosi um
Unene grandeza, fora
43 44
Unha palmatria Veya vieram, do verbo Okuya
U okuta aquele que se farta Viavelapo supera,
Upange dever Vietu nossos
Upika escravido Viosi - todos
Upindi canela (parte do corpo) Vipandeka prende, do verbo Okupandeka
Usenge mata Visuapo cabe, do verbo Okusua
Usua descanso Vitunda sai, do verbo Okutunda
Uta arma Viwa plural de Iwa
Uta wondalu arma de fogo Vo em (prep.)
Utaha ou utaa sol da tarde Vo feka na terra
Uteke noite Vokapako puseram-no. Ver Okukapa.
Uti rvore Vokati dentro
Utima corao Vo mela na boca. Ver Omela
Utu cabea Vonjo em casa
Utumbo mandioca Vove - seus
Uveke/eveke bobo Vusenge na mata
Uwa beleza
W
V Wa do, quem
Vacala ficaram, do verbo Okucala Wafa morreu
Va kayeva caaram, do verbo Okuyeva Wa kayeva caou, do verbo Okukayeva
Vaku ipuya- vo cortar Wakulih - conheceu
Vali dois Wa kusanga encontrou, do verbo Okusanga
Valisanga encontram, do verbo Okulisanga Wa linga tem, do verbo Okulinga
Valua, ca lua muita Wa ndako andou, do verbo Okuenda
Valungula deve-se aconselhar. Ver Okulungula. Wa ngandu do jacar
Vambi inene julho Wangu, owangu grama, capim
Vanalnal deve-se puxar Wa ponda quem matou. Ver Okuponda
Vanda foram, do verbo Waposoka lindo. Ver Kaposoka
Vange meus Wa tekela quebrou. Ver Okutelula
Vatetula quebram, do verbo Okuletula Wa tomba despreza. Do verbo Okutomba.
Vayua nadam, do verbo Okuyua Wa valuka lembrou
Vekha cansao Wa velapo, ca velapo superior
Vepia lavra Wa veta quem bateu
Vesenge uma rvore escorregadia Wa yasa quem acertou. Ver Okuyasa
Vetu, yetu, vietu nossos (as) Weya Veio
45 46
Wiye sejam bem vindos!
Wo senga no mexe. Do verbo Okusenga
Wosi aquele

Y
Ya que
Yalua, ca lua muita
Yamle alheia
Yatete, ca tete primeiro
Yaye dele
Yevelele escuta-se. Do verbo Okuyeva
Yiloka cai, do verbo Okuloka
Yongola querem, do verbo Okuyongola
Yokuloya tempo de guerra
Yovota plural de Ovota
Yuna daquele

Fontes

Informaes orais fornecidas por Amadeu Fonseca Chitacumula, angolano, falante de umbundo.

WILSON, Ralph. Dicionrio portugus-umbundo. Angola: Tipografia do Dondi, 1954.

47

You might also like