STANBUL TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

KENTSEL BR ALTYAPININ BYOPOLTKASI:

D-100 KARAYOLU

DOKTORA TEZ

Erdem NGR

Mimarlk Anabilim Dal

Mimari Tasarm Program

HAZRAN 2017
STANBUL TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

KENTSEL BR ALTYAPININ BYOPOLTKASI:

D-100 KARAYOLU

DOKTORA TEZ

Erdem NGR
(502112006)

Mimarlk Anabilim Dal

Mimari Tasarm Program

Tez Danman: Prof. Dr. Arzu ERDEM

HAZRAN 2017
T, Fen Bilimleri Enstitsnn 502112006 numaral Doktora rencisi Erdem
NGR, ilgili ynetmeliklerin belirledii gerekli tm artlar yerine getirdikten sonra
hazrlad KENTSEL BR ALTYAPININ BYOPOLTKASI: D-100 KARAYOLU
balkl tezini aada imzalar olan jri nnde baar ile sunmutur.

Tez Danman : Prof. Dr. Arzu ERDEM ..............................

stanbul Teknik niversitesi

Jri yeleri : Do. Dr. Aslhan ENEL .............................

stanbul Teknik niversitesi

Do. Dr. Hakk YIRTICI ..............................

Do. Dr. Nurbin PAKER ..............................

stanbul Teknik niversitesi

Yrd. Do. Dr. Avar GRPINAR ..............................

stanbul Bilgi niversitesi

Teslim Tarihi : 15 Mays 2017

Savunma Tarihi : 14 Haziran 2017

iii
iv
 parrhesiasteslere,

v
vi
NSZ

Bu tezin ana hatlar 2013-2017 yllar arasnda stanbulda D-100 karayolu zerinde
yaptm zorunlu metrobs yolculuklar srasnda ortaya kt. Trkiye bu zaman
aralnda akl almaz olaylara tanklk etti ve etmeye de devam ediyor. Metrobs
penceresinden izlediim yaplar srekli olarak zihnimde bu olaylarn gemi ve
gelecekle olan balarn kurarken, yol bir tr ekran/vitrin grevi gryordu. Zamanla
yolun kendisi aratrmamn nesnesine ve yntemine dnt. stanbulun
kentlemesini ve Trkiyenin modernlemesini incelemek iin setiim bu yolun btn
eksiklikleriyle beraber yeni aratrma alanlar aacan umuyorum.
Tezi yazarken bana her zaman destek olan ve yardmlarn esirgemeyen danmanm
Arzu Erdem ile jri yeleri Hakk Yrtc ve Aslhan enele; tezi yazmam iin gereken
her trl destei ve motivasyonu salayan lke Tekin, Asiye Akgn, Ceren G,
Emre Arslan, nder elik ve Nizam Snmeze; grme talebimi kabul eden sayn
Feyyaz Yzatlya; Ankara KGM alanlarna; dostum Alptu Gneye; sevgili aileme
ve ismini anmay unuttuum dier herkese sonsuz teekkrlerimi sunuyorum.

Nisan 2017 Erdem ngr

(Mimar)

vii
viii
NDEKLER

Sayfa

NSZ ...........................................................................................................vii
NDEKLER .......................................................................................................... ix
EKL LSTES ....................................................................................................... xi
ZET ........................................................................................................... xiii
SUMMARY .............................................................................................................xv
1. GR ...............................................................................................................1
1.1 Ynteme Dair ................................................................................................. 3
1.2 Biyopolitika ....................................................................................................12
2. D-100 KARAYOLUNUN TARHES ................................................................ 29
3. D-100 ve TRKYE MODERNLEMES: 1930-1980 ......................................... 49
3.1 Edirnekap ehitlii: ehitlik Mitinin Oluumu ve Yeniden retimi .................49
3.2 mr Restoran: Amerikan Yaam Tarz ........................................................60
3.3 Pe-Re-Ja Kolonya Fabrikas: Sanayinin Desantralizasyonu ve Emek Gcnn
rgtlenmesi.......................................................................................................67
4. D-100N TERTORYAL BOYUTU: LUIGI PICCINATO .................................... 75
4.1 Luigi Piccinato ve Kent-Blge ........................................................................75
4.2 talya'da ve Trkiyede Kent-Blge Tartmalar ............................................86
5. GELECEK PROJEKSYONLARI........................................................................ 99
5.1 Birinci Kprden nc Kprye ...............................................................100
5.2 Byklkler A Olarak D-100 .....................................................................104
6. GENEL DEERLENDRME ............................................................................. 113
KAYNAKLAR ....................................................................................................... 117
EKLER ...........................................................................................................126
ZGEM ...........................................................................................................131

ix
x
EKL LSTES

Sayfa

ekil 1.1 : 1980 ylna kadar D-100 gzergahnda yaplm olan tekil yaplar ........ 8
ekil 1.2 : 1946,1966 ve 1982 tarihli BB hava fotoraflarndan oluturlan
haritalarda D-100 aks yakn evresinde yapl evrenin art .............. 9
ekil 1.3 : D-100 karayolunun mekansal analizinde kullanlan iki farkl lek ...... 10
ekil 1.4 : 1930-1980 aralnda incelenecek olan mekan .............................. 10
ekil 1.5 : Barselona Geniletme Haritas. Barselona kenti evresindeki mahallelerin
haritas ve kentin iyiletirilmesi ve geniletilmesi iin proje ................. 21
ekil 2.1 : Uluslararas basnda Londra-stanbul Yolu ......................................... 33
ekil 2.2 : 16 Eyll 1950'de imzalanan Cenevre Deklarasyonu'nun 1961 ylndaki
revize edilmi hali ............................................................................... 36
ekil 2.3 : Taksimde T rencilerinin protestosu ............................................ 46
ekil 3.1 : Edirnekap ehitlii Abide Caddesi yaplrken ..................................... 50
ekil 3.2 : Edirnekap ehitliinin Plan ve gnmzde D-100 karayolunun getii
ksm .................................................................................................. 51
ekil 3.3 : Edirnekap ehitliinin 1946-2015 arasndaki deiimini gsteren hava
fotoraflar .......................................................................................... 54
ekil 3.4 : Edirnekap ehitliinin yakn evresiyle ilikisi ................................... 54
ekil 3.5 : D-100 karayolu Edirnekap ehitlii ilikisi. ......................................... 55
ekil 3.6 : D-100 karayolu aksnda mezarlklar (yeil), ant mezarlar (gri) ve ehitlik
imgeleri (siyah) ................................................................................... 57
ekil 3.7 : Ant mezarlarn tarihi yarmada ve D-100 ile olan ilikisi ..................... 58
ekil 3.8 : Fikret Yzatl ve Nihal Yzatl ............................................................. 62
ekil 3.9 : Fikret Yzatl Baheli Evler sat ofisinde konut alannn vaziyet plan
nnde ............................................................................................... 62
ekil 3.10 : mr Restoran Vaziyet ..................................................................... 63
ekil 3.11 : mr Restoran n Grn ............................................................... 64
ekil 3.12 : Pe-Re-Ja Kolonya Fabrikas Al ................................................... 67
ekil 3.13 : 1965 ylnda sanayi kurulular ve gecekondu alanlar arasndaki ilikiyi
gsteren harita ................................................................................... 69
ekil 4.1 : Agro Pontino blgesi iinde Sabaudiann konumlan ve Sabaudia ehir
plan ................................................................................................ 77
ekil 4.2 : Luigi Piccinatonun 1957 tarihli stanbul krokisi . ............................... 82
ekil 4.3 : 1958 Roma CET Nazm Plan ............................................................ 84
ekil 4.4 : 1962 Roma Nazm Plan..................................................................... 85
ekil 4.5 : SDO iin yaplan 1950 yl nerileri ile 1962 nazm plan emalar . ... 86
ekil 5.1 : 1980-2000 arasnda stanbulda gerekletirilen toplu tama altyap
projeleri ............................................................................................ 105
ekil 5.2 : 2000-2010 arasnda stanbulda gerekletirilen toplu tama altyap
projeleri ............................................................................................ 105
ekil 5.3 : 2010-2016 arasnda stanbulda gerekletirilen toplu tama altyap
projeleri) ........................................................................................... 106
ekil 5.4 : 1980-00 arasnda D-100 karayolu yakn evresindeki mekansal
sabitler ............................................................................................. 107

xi
ekil 5.5 : 2000-10 arasnda D-100 karayolu yakn evresindeki mekansal
sabitler ............................................................................................. 107
ekil 5.6 : 2010-16 arasnda D-100 karayolu yakn evresindeki mekansal
sabitler ............................................................................................. 108
ekil A.1 : D-100 Karayolunun fiziksel oluum haritas ................................. 128
ekil A.2 : D-100 Karayolunun zamansal oluum haritas ............................ 129

xii
 KENTSEL BR ALTYAPININ BYOPOLTKASI: D-100 KARAYOLU

ZET

D-100 karayolu tez kapsamnda hem bir aratrma nesnesi, hem de bir aratrma
yntemi olarak ele alnmtr. Aratrma nesnesi olarak D-100 karayolunun tarihesi
oluturulurken Trkiyenin modernleme ve stanbulun kentleme sreciyle olan
ilikileri merkeze alnmtr. D-100 karayolu zerinde konumlanm olan mekan
(Edirnekap ehitlii, mr Restoran ve Pe-Re-Ja Fabrikas) zerinden dnemsel
olarak incelenen bu ilikiler biyopolitika dzlemi zerinde deerlendirilmeye
allmtr. D-100 karayolunun bir aratrma yntemi olmas ise kesintisiz bir srat
yolu olarak vitrine dnme zelliinden kaynaklanmaktadr. stanbulun parasn
fiziksel olarak birbirine balarken, ayn zamanda farkl dnemlerden kalma yaplar ve
olaylar da imgeler eklinde ilikilendirebilmektedir. Bunun yansra D-100 karayolu
kendisi oluur ve dnrken, evresini de oluturmakta ve dntrmektedir.
Dolaysyla D-100 karayolunun tarihini yazmak, stanbulun 1930dan itibaren
gerekleen kentlemesinin de bir ksmn yazmak anlamna gelmektedir.
Bat'da Bulgaristan snrndan balayarak, Dou'da ran snrndan k yapan D-100
karayolunun stanbul il snrlar ierisindeki ksmnn oluumu 1930'lardan 1980'lere
kadar her dnem deien ulusal ve uluslararas aktrler ve bunlar arasndaki
karmak ilikilerle ekillenmitir. Avrupa'da ilk otoyollarn ve otomobil sahibi turistlerin
ortaya kt bir zamanda uluslararas turistik bir hz yolu, kinci Dnya Sava
zamannda cepheye asker tayacak militer bir altyap, sava sonras tarmda
modernizasyon ve i g zamannda ise sanayi desantralizasyonunu ve lineer bir kent
makroformunu oluturacak bir bel kemii olarak tahayyl edilmitir. Osmanl
mparatorluu dneminden beri bu tasarlara elik eden iki ktay birbirine balayacak
bir kpr hayali 1973 ylnda gerekletikten sonra ise stanbul'un makroformu
deiime urayarak ya lekesi biiminde kuzeye doru genilemeye balamtr. D-
100 karayolu iin ina edilen Boaz kprs gelecek dier kprlerin habercisi
olmutur. 1980 darbesi sonrasnda balayan serbest piyasa dneminde kentleme
hz kazanm ve 1988 ylnda alan ikinci boaz kprs, 2016 ylnda alan nc
kpry tetiklemitir.
D-100 karayolunun henz varolmad ancak Londra Asfalt ile temellerinin atld
1930-50 arasnda D-100 karayolunun geecei aks kentin eperinde ve dnda
kaldndan yapl evre oluumundan bahsetmek iin henz erkendir.
Mecidiyekydeki Likr Fabrikas dnda bu dnemde aks zerinde ina edilen kayda
deer bir yapya rastlanmamaktadr. Yeni kurulmakta olan Trkiye Cumhuriyetinin
kstl mali kaynaklarn bakent Ankara ile Anadolunun dier ehirlerinin imar ve
planlamasna ayrd bu dnemde, Kemalist ideoloji erevesinde ulus kavram n
plana kmaktadr. Vatan ve millet kavramlar zerinden srdrlen ideolojik
yaplandrma gnmzde de halen ehitlik olgusu etrafnda ekillenmektedir. Bu
balamda Edirnekap ehitliinin 1926 ylnda balayan hikayesi D-100 karayolunun
tarihsel sreciyle birlikte gnmze kadar uzanmaktadr. D-100 karayolunun somut
bir fikir olarak ne srld ve planlama kararlarna temel tekil etmeye balad
1950-1960 aras ise ayn zamanda Menderes Operasyonlar ierisinde Maral Bulvar
ya da Yeni Londra Asfaltnn fiziksel olarak gelitirildii dneme tekabl etmektedir.
Marshall yardmlaryla tarmda ve ulamda salanan modernizasyon ayn zamanda
i ge, byyen bir orta snfa ve genilemeye balayan bir ehre neden olmutur.
Yeni olumakta olan yerli burjuvazinin Amerikan tarzna gre ekillenen yaamn
Londra Asfalt boyunca gerekletirilen yeni konut alanlarnda gzlemlemek
mmkndr. Karayolu ve otomobil ile zdeleen bu dnemi Baheli Evler yerleimi
ve mr Restoran zerinden takip etmek mmkndr. 1960 darbesiyle balayan ithal
ikameci sistemin 1980 darbesiyle yerini serbest piyasa dzenine brakt zaman
xiii
aral, planlama kurumlarnn oluturulduu ve kentin blgesel lekte ele alnmaya
baland, kapitalist sistemin yeni bir evresine denk gelmektedir. Sanayi
kurulularnn saysnn artt ve emek gcnn kentlemesinin hz kazand bu
dnemde devlet biyopolitik dzenleme aygtlarn gelitirmeye ve bir bakma 1980
sonrasnda balayacak olan sermayenin kentlemesi iin gerekli altyapy kurmaya
balamtr. Petrol Krizi ile ayn zamanda tamamlanan D-100 karayolu (Boazii
Kprs ve evre Yollar) kentin makroformunu daha nce grlmemi bir biimde
deiiklie uratarak zamansal ve mekansal ilikileri dntrmtr. Seyfi Arkann
son yaps olan Pe-Re-Ja Kolonya fabrikas, unutulmu bir modern mimarlk miras
olarak bu dnemde gerekleen sermaye ve emek hareketlerine k tutmaktadr. Bu
tarih ierisinde D-100 karayolunu stanbulun planlanmasnda ana unsur olarak
kavramsallatran Luigi Piccinatoya odaklanlarak, getirdii blgesel lekte
planlama yaklamnn 1960-1980 dneminde biyopolitik olarak ne anlama geldii
sorunsallatrlmaktadr. Ayn dnemde Roma kentinin nazm plan zerinde de
alan Piccinatodan yola klarak talyadaki kentsel lek tartmalar ile
Trkiyedeki olgular ilikilendirilmeye allmtr.
D-100 karayolu fikrinin ortaya k ve fiziksel olarak inasnn tamamlanmas olarak
1930-1980 zaman aralnda snrlandrlan tez almas, 1980 sonrasndaki
neoliberal dnemde stanbulun geirdii kapsaml deiikliklerde D-100 karayolunun
biyopolitik bir altyap olarak ilevine odaklanmaktadr. D-100n 1980 ylndan
gnmze kadar geirdii dnme izilen tarihsel erevenin dnda kalmas
nedeniyle ksaca deinilmek zorunda kalnmtr. Bununla birlikte D-100 karayolunun
zne reten bir biyopolitik makine olarak almas asl olarak 1980den gnmze
uzanan srete deneyimlenebilmektedir. Bu sebeple D-100n tarihesinde her blm
gnmzle olan ilikileri zerinden kurgulanmtr.

xiv
 BIOPOLITICS OF AN URBAN INFRASTRUCTURE: D-100 HIGHWAY

SUMMARY

The D-100 highway is considered both as a research object and a research method
within the scope of the thesis. The history of the D-100 highway was established as
the research object, focusing on the relations between the modernization of Turkey
and the urbanization process of Istanbul. These relations, which were examined in
chronological order on three places (Edirnekap Martyr's Cemetery, mr Restaurant
and Pe-Re-Ja Factory) located on the D-100 highway, are evaluated on the
'biopolitical' plane. The fact that the D-100 highway is a research method is due to its
capacity to transform itself in to a show glass/screen because of being a continuous
linear speedway. While physically linking the three parts of Istanbul together, it can
also relate phenomenons from different periods in time in the form of images. In
addition, while the D-100 highway forms and transforms itself, it also transforms its
surroundings. Therefore, writing the history of the D-100 highway means also to write
a part of the urbanization history of Istanbul that took place since early Republican
period.

The formation of the part of the D-100 highway in the provincial borders of Istanbul,
starting from the Bulgarian border in the West and the Iranian border in the East, has
been shaped by the changing national and international actors and complex relations
between them from the 1930s to the 1980s. The idea of an continuous automobile
road between Asia and Europe had different motivations and different names in each
period starting with 1930s: while the European countries were dreaming of an easy
connection to their colonies, the new Republic of Turkey was requesting international
recognition and also some income from tourism. During the Second World War, the
highway (Istanbul-London Road) was important for military transportation to the front
and also as a residential device against a possible Nazi occupation. In 1950s rapid
Americanization of social life and modernization of agriculture, the highway
(Boulevard of Marshall or the New London Motorway+Ankara Motorway) was an
important integration element for domestic market and also symbol for a suburban life
with individual automobiles. In 1960s the road was conceptualized as a planning
device in order to realize the desantralization of the historical city and the creation of
a linear urban macroform. The dream of a bridge connecting two continents, that have
accompanied the highway, has been realized in 1973. The Bosphorus Bridge, built
for the D-100 highway, has become the forerunner of other future bridges and
Istanbul has begun to expand northwards in the form of oil stain, changing its
macroform. Urbanization accelerated in the free market period which started after the
1980 coup d'etat and the second bosphorus bridge opened in 1988, triggering the
third bridge opened in 2016.

The period of 1930-50 marks the beginning of the Istanbul-London Highway, however
its to soon to speak of an urbanization via the highway, since the axis of the future D-
100 Highway passes at the edge or extra-muros of the historical city. In this period
there arent many sigficant buildings on this axis except the Liquor Factory in
Mecidiyeky. During this radical nationalist era, the limited resources of the young
Republic were directed mostly to the new capital Ankara and other Anatolian towns.
However as a reflection of nation, being an important part of the Kemalist ideology,
Edirnekap Martyr's Cemetery was established in 1926 on the future D-100 Highway
axis. The ideological formation constructed through the notions of motherland and
nation is still continuing today around the notion of martyrdom.

xv
Between 1950 and 1960, when the D-100(E-5) highway was put forward as a concrete
idea, its physical construction also starts with the Marsal Boulevard or 'New' London
Asphalt during the Menderes Operations. In this period the modernization in
agriculture and transportation via Marshall Plan has also resulted in internal
immigration, a growing middle class and a city that started to expand. It is possible to
observe the American style of the newly formed national bourgeoisie in the new
housing areas throughout the new London Asphalt. The characteristics of this period
can be followed by Bahceli Evler settlement and mr Restaurant.

The import substitution system of the 1960-80 period, starts with the 1960 coup d'tat
and left its place to the free market system after the 1980 coup d'tat. This period
corresponds to a new phase of the capitalist system, in which the planning institutions
were established and the city began to be analysed on a regional scale. In this period,
when the number of industrial establishments increased and the urbanization of the
labor force accelerated, the state began to develop the biopolitical regulatory
apparatus and to establish the necessary infrastructure for the urbanization of the
capital which will start after 1980. The D-100 highway (Bosphorus Bridge and Ring
Roads), which was completed at the same time as the 1973 Oil Crisis, transformed
the city's macroform in an unprecedented manner and changed the temporal and
spatial relations of the city. The Pe-Re-Ja Cologne Factory, being the latest
construction of Seyfi Arkan and a disregarded modern architectural heritage, sheds
light on the capital and labor movements that took place during this period.

D-100 highway, as a territorial infrastructure, was conceptualized by Luigi Piccinato

during the planning process in ller Bankas (1958) and also in the report of Great
Istanbul Master Plan (1967) as a backbone (colonne vertbrale) bordering the city
as a peripheral road and also connecting it to the surrounding territories to create an
open modern city plan. While working on Istanbul, Piccinato was also preparing the
master plan of Rome when Italian architects and urbanists were debating on the new
dimensions of the city (la nuova dimensione) in relation with capitalist development.
This period between 1960 and 1980 is also the beginning of planning institutions and
regional planning in Turkey. Therefore, regional planning in Turkey is placed side by
side with the planning career of Piccinato and the related city-region arguments in
Italy, in order to understand the territorial logic of the highway.

xvi
1. GR

Bat'da Bulgaristan snrndan balayarak, Dou'da ran snrndan k yapan D-100

karayolunun stanbul il snrlar ierisindeki ksmnn oluumu 1930'lardan 1970'lere
kadar her dnem deien ulusal ve uluslararas aktrler ve bunlar arasndaki
karmak ilikilerle ekillenmitir. Avrupa'da ilk otoyollarn ve otomobil sahibi turistlerin
ortaya kt bir zamanda uluslararas turistik bir hz yolu, kinci Dnya Sava
zamannda cepheye asker tayacak militer bir altyap, sava sonras tarmda
modernizasyon ve i g zamannda ise sanayi desantralizasyonunu ve lineer bir kent
makroformunu oluturacak bir bel kemii olarak tahayyl edilmitir. Bu tasarlara
Osmanl mparatorluu dneminden beri elik eden iki ktay birbirine balayacak bir
kpr hayali 1973 ylnda gerekletikten sonra stanbul'un makroformu deiime
urayarak ya lekesi biiminde kuzeye doru genilemeye balamtr. 1980 darbesi
sonrasnda balayan serbest piyasa dneminde kentleme hz kazanm ve 1988
ylnda alan kinci Boaz Kprs sonrasnda kentin kuzeye doru genilemesi
tetiklenmitir. Kreselleme dneminde D-100 karayolu evresinde stanbul'un ilk
alveri ve i merkezleri olumaya balarken, 2000 yl sonrasnda slamc
Neoliberalleme (avuolu, 2014) dneminde lks konut, ofis ve alveri merkezi
projelerinin ve 1990'larda kurulmaya balam olan zel niversite ve hastanelerin
saylar katlanarak artmtr. Bu dnemde D-100 karayolu zerinde kurulan metrobs
toplu ulam hattyla birlikte gnlk tanan insan says byk lde artm,
karayolunun ortasndan geen metrobs hatt ve yanyollarla birlikte D-100 otoyol
olma niteliini kaybederek kent ii ulam aksna dnmtr. 2010 sonrasnda
metrobs hattnn metro ve tramvay hatlaryla olan entegrasyonu salanarak D-
100n sirklasyon younluu ve corafi etki alan arttrlmtr.

D-100 karayolunun oluumunda kritik dnem 1960-1980 aral olarak kabul

edilmektedir. Bu tarih aral temel olarak iki bakmdan nemlidir: lk olarak, stanbul
ilk defa blgesel lekte planlanm ve D-100 karayolu kontroll blgesel yaylmn bir
arac olarak tasarlanmtr. kinci olarak, Boazii Kprs ve evre Balant
Yollarnn inaatnn tamamlanp hizmete sokulmasyla stanbulun makroformu
tarihte ilk defa byk bir deiim srecine girmitir. Bu hz yolunun modernleme ve
kentleme sreleriyle olan ilikisi, emek gc ve hammadde sirklasyonunu
salamann yansra, politikann karsnda yer alan bir sre olarak kentlemeyi de

1
hzlandrmas ve corafya zerinde yaylm tetiklemesidir. Kentleme, ehirden ve
ehirlemeden farkl olarak merkezine yeniden retimi alan biyopolitik bir kontrol
toplumunun geliimini tanmlamaktadr (Aureli, 2011). Modern kentin planlaycs
olarak yol, varolan biyopolitik ilikileri rmekte, salamlatrmakta ve yeniden
retimini garanti altna almaktadr. Biyopolitik ilikiler, genel anlamda ulus devletin
gvenliinden ve geliiminden sorumlu olduu nfusun yaamnn dzenlenmesine
ve ynetimine odaklanan kontrol tekniklerini tanmlamaktadr.1

Bir hz yolunun blgesel lekte bir planlama arac olarak kullanlmas, ynetim
mekanizmasnn teritoryal lekte etkinleme abasn da gstermektedir. 1960
ylndan itibaren geilen planl ekonomik dnemde stanbul'un planlanmasnn
blgesel lekte ele alnmasnda ve D-100 karayolunun planlama almalarnda
merkezi bir yer almasnda 1958-1967 yllar arasnda birok defa stanbul'a arlan
talyan mimar Luigi Piccinato'nun rol Trkiye mimarlk ve ehircilik tarihinde
genellikle gzard edilmitir. ller Bankas'nda, Gei Dnemi almalarnda ve Byk
stanbul Nazm Plan almalarnda danman olarak grev alan Piccinato,
1930'lardan itibaren talya'da gelitirdii ehircilik kuramlarn stanbul'da uygulama
ansna sahip olmutur. Bu balamda Luigi Piccinato'nun talya'da gerekletirdii
uygulamalar ile stanbul'un planlanmas iin yapt nerilerin karlatrlmas D-100
karayolu evresinde gelien kentlemenin uluslararas boyutuna katk salamaktadr.
1960'larn talya'snda ehrin olaanst bymesi sonucu evresiyle etkileime
girmesi yeni bir fenomen olarak "yeni boyut" ve "kent-blge" gibi kavramlatrmalarla
aklanrken, kapitalizmin girdii yeni aamada reforme edildii takdirde refah
devletini oluturabilecei ehircilik camiasnda kabul gren bir tezdi. Sanayilemesini
tamamlam talya'dan farkl olarak gelimekte olan lke konumundaki Trkiye'de de
kalknmac ve planlamac teorilerle benzer ekilde kapitalizmin devlet tarafndan
ynlendirilmesi durumunda refah devletine ulalaca dnlmekteydi. Gerekten
de kinci Dnya Sava sonrasnda balayan Marshall yardmlarndan 1973 petrol
krizine kadar yaklak otuz yl boyunca refah devleti Avrupada geici bir dnem olarak
yaanmt. Trkiye'de de 1980 darbesine kadar olan srete ithal ikameci sistem ve
yabanc sermaye ortaklklaryla sanayileme ve proleterleme ivme kazanm, sosyal
devlet kurumlarnn oluturulmasyla emek gcnn refah dzeyi ve tketim
kapasitesi ykselmitir. Bu dnemde gerekleen kentleme srelerinin, sermaye

1
Biyopolitika kavramyla ilgili disiplinler aras olduka geni bir literatr bulunmaktadr. Tez ierisindeki
Biyopolitika balkl blmde kavramn ortaya kna ve farkl yorumlarna deinilerek, tez
kapsamnda nasl kullanldna dair aklk getirilmeye allacaktr. Bununla birlikte biyopolitika
kavram olmann tesinde, kavram reten bir dzlem olarak ele alnmaldr.

2
hareketlerini kent leinden nce blge ve ulus-devlet leine, 1980 sonrasnda da
uluslararas lee tayarak kreselleme olarak da tabir edilen durumun altyapsn
oluturduu kabul edilmektedir. 1980 sonrasndaki ilk ve 2000 sonrasndaki ikinci
neoliberal dzenlemeler (Gler, 2003; Doan, 2006) sonucunda sosyal refah
devletinin byk oranda ortadan kalkmasyla birlikte D-100 karayolu bugn
sermayenin kentlemesine tanklk etmektedir.

Tez kapsamnda D-100 karayolunun kentsel bir altyap olarak 1930-1980 tarihleri
arasnda etkide bulunduu biyopolitik dnme odaklanlacaktr. Bu amala
ncelikle D-100 karayolunun tarihesi oluturulacak ve aks zerindeki karakteristik
mekanlar zerinden stanbulun modernleme srecinde yaad deiim
biyopolitika genel bal altnda incelenecektir. Ayn zamanda sz konusu aks bir
planlama arac olarak kavramsallatran Luigi Piccinatonun ehircilik kariyeri
incelenerek, D-100 karayolunun teritoryal boyutu kentleme ve biyopolitika kavramlar
erevesinde tartmaya alacaktr.

1.1 Ynteme Dair

Aratrma yntemi sre ierisinde drt alan zerinden ekillenmitir. Zamansal,

mekansal, kurgusal ve kavramsal olarak tanmlanabilecek bu alanlar birbirleriyle
dorudan ve dinamik bir iliki ierisindedir. Bu blmde ilk alan incelenecek olup,
kavramsal alana zemin tekil eden biyopolitika kavram bir sonraki blmde detayl
olarak ele alnacaktr.

Tarihsel Snrlandrma Sorunsal

stanbul zerine kentleme/modernleme ekseninde yaplan aratrmalarda genel

olarak tarihsel sreklilik baz 'nemli olaylar' tarafndan paralanr. Bu paralara
ayrma sistemi yapay olmakla birlikte deiimi tespit etmek ve balama karakteristik
kazandrmak asndan ilevseldir. rnek olarak lhan Tekeli'nin modernite eksenli
'klasiklemi' kronolojik snflandrmas ele alnabilir. Drt ksmlk bu snflandrmada
ilk ksm 19.yy'da Osmanl mparatorluu'ndaki 'rkek' modernleme hareketlerini
iermektedir ve cumhuriyetin ilan ile 1923 ylnda sonlanmaktadr. kinci ksm 1923-
1950 arasndaki ok partili rejime gemeden nceki 'radikal' modernleme
hareketlerini iermektedir. nc ksm 1950 ylndan 1980 darbesine kadar olan
olan dnemi bir btn olarak 'poplist modernite' adyla ele almaktadr. Drdnc ve
son ksm ise 1980-2010 arasn kreselleme ve mulaklk kavramlaryla bir dnem
olarak belirlemektedir. mer Turan (2005)'n belirttii zere iki farkl dnemlendirme

3
daha mevcuttur. Bunlardan ilki Tark engl (2001)'n ulus devlet-kapitalizm ilikisi
zerinden kurduu ve kentlemeyi merkeze alan dnemlendirmedir:

1. Osmanl Kenti

2. (Ulus)Devletin Topraksallamas ve Kentlemesi: 1923-50

3. Emek Gcnn Kentlemesi: 1950-1980

4. Sermayenin Kentlemesi: 1980 ve sonras

Tarihsel aralk olarak lhan Tekeli'nin klasik drtl ayrmn kullanan engl, vurguyu
moderlemenin niteliinden kapitalizmin kurucu unsurlarnn oluumuna kaydrmtr.
Ulus devletin, emek gcnn ve sermayenin kentlemesi dnemselletirilmitir. kinci
dnemlendirme ise Erbatur avuolu (2014) tarafndan Gramscici hegemonya
kavram zerinden oluturulmutur:

1. Uluslama Dnemi: 1923-1950

2. Kentleme Dnemi :1950-1980

3. Kreselleme Dnemi: 1980-2000

4. slamc Neoliberalleme Dnemi: 2000 ve sonras

avuolu'nun dnemlendirmesi tarihsel olarak ulus devletin kuruluu ile balamakta

ve dierlerinden farkl olarak sermayenin kentlemesi ya da kreselleme olarak
adlandrlan dnemi 2000 ylnda sonlandrmaktadr. Sermayenin kentleme
biiminde 2000 ylndan gnmze kadar olan deiimi belirlemek amacyla bu
dnemi 'slamc Neoliberalleme' olarak adlandrmaktadr. Gramscici bu okumaya
gre AKP iktidar, Trk kamu felsefesinin snf atmasn gz ard eden, zel
mlkiyet ve giriimci ncelikli korporatist yapsn devam ettirmekte ve yeni bir
hegemonik model oluturmaktadr.2 avuolu'nun dnemlendirmesi D-100'n
oluum tarihiyle paralel giderken, klasik drtl ayrm da revize etmektedir. Bununla
birlikte Luigi Piccinato'nun faal olduu ve biyopolitik kurumlar yerletiren 1960-1966
arasndaki planl dnem bahsedilen dnemlendirmelerin hibirinde kendine yer
bulamamaktadr.

lhan Tekeli(1994)'nin planlama yntemlerine ve imar operasyonlarna gre yapt

daha eski bir dnemlendirmede ise 1960-1966 aral uygulanmayan blge

2
slamn neoliberalletii ya da neoliberalizmin slamiletii bu pasif devrimde, Cumhuriyetin korporatist
ideolojisi slam ve Yeni Osmanlclk ile btnletirilerek yeniden retilmektedir. Farkl snf karlarnn
birbirine eklemlenmesinde kent mekan emlak piyasasna dahil edilerek bir yeniden datm arac olarak
kullanlmaktadr (avuolu, 2014). Bu balamda D-100n kenti geniletmesi ve yeni rant olanaklar
yaratmas nem kazanmaktadr.

4
planlama almalar dnemi olarak sonusuz ve etkisiz bir ara dnem olarak ele
alnmtr:

1. Mevzii Planlar ve Ebniye Nizamnameleri ve Yasalarla Ynlendirme Dnemi (1839-

1908)

2. Daha kapsaml planlamaya gei araylar (1908-1930)

3. Prost Plan ve Ltfi Krdar mar Operasyonu Dnemi (1936-1949)

4. Hzl Kentleme ve Menderes mar Operasyonu Dnemi (1950-1960)

5. Uygulanmayan Blge Planlama almalar Dnemi (1960-1966)

6. Byk stanbul Nazm Plan Brosu ve Dnya Bankas Projesi (1966-1980)

Tekeli (2013) son olarak 1950-1980 arasndaki 'poplist modernite' dnemini

paralayarak yeni bir dnemlendirme yapmtr:

1. Tanzimat'tan II.Merutiyet'e kadar olan dnem

2. II.Merutiyet'ten 1930'lara kadar olan dnem

3. 1930-1950

4. 1950-1965

5. 1965-1984

lhan Tekeli, son dnemlendirmesinde de 1960 darbesiyle iktidarn deimesini ve

planlama yaklamnn hem lek (blgesel) hem de yntem (merkezi) olarak
deimesini gz ard ederek 1950-1965 arasn planlama araylarnn imar
operasyonuna kar bir tepki olmas nedeniyle bir btn olarak ele almaktadr. 1965
seimlerinden sonra DPT kurum olarak varln srdrmekle birlikte kadrolarn
kaybederek etkisizleecektir. Bu nedenle blge planlama almalar dnemi 1965-
66 yllarnda sonlandrlmaktadr.

yleyse Tekeli 1960-65 arasn tam olarak nereye oturtmaktadr? Tam da talya'da
Manfredo Tafuri ve Luigi Piccinato gibi isimlerin de sahiplendii 'kent-blge'
kavramsallatrmasnn reformizm olarak eletirildii dnemde Trkiye darbe
hkmetiyle birlikte sermaye birikimini organize eden blge planlarnn retimine
getiyse bunu bir eik olarak kabul etmek mmkn gzkyor. stanbul'un
makroformunu sonsuza kadar deitirecek olan Boazii Kprs ve evre Yollar
tam da bu dnemde Piccinato'nun nerileri dorultusunda planlama almalarna
nfuz etmitir. ODT'de ilk ehir Planlama Blm (1960), Devlet Planlama Tekilat
(1960) ve Devlet statistik Enstits (1962) gibi kurumlarn oluturulmas bu dnemin

5
biyopolitik karakterini ortaya koymaktadr. Dolaysyla 1960-66 arasn
"uygulanmayan blge planlama almalar" yerine "biyopolitik teritoryal ynetime
gei" ya da "ynetimsellie gei" olarak adlandrmak mmkn olabilir.

Her ne kadar yaplan saysz plan uygulanmam olsa da, blgesel lekte planlama
yapacak kiiler ve kurumlar oluturulmu, dolaysyla devletin sermayeye alan ama
ve ynetme kapasitesi teritoryal lee genilemitir. Bu sebeple tez kapsamnda
planl ekonomik dnem, 1980 sonras neoliberal ya da kresel dzenin altyapsn
oluturacak bir kuluka dnemi olarak okunmaktadr.

Tekeli (2013) Boazii Kprs ve evreyollarn yapt imar operasyonlar

dnemlendirmesi ierisinde Sleyman Demirelin kiisel operasyonu olarak
tanmlamakta ve Luigi Piccinatonun plann operasyon fikrinin geldii yer olarak
deerlendirmektedir. Bununla birlikte sanayi geliimini tamamlam Bat lkelerinde
uygulanan planlarn Trkiye gibi gelimekte olan lke kategorisinde saylan
lkelerde uygulanamamas ya da farkl yntem ve sreler ierisinde uygulanmaya
allmas modernleme fikrinin znde bir deiiklik yaratmamaktadr.

Her ne kadar D-100 karayolu nazm plan dahilinde deil, sadece yollar gsteren bir
mevzii plan eklinde imar hukukuna aykr bir biimde uygulamaya konmu olsa da;
plann hedefleri dorultusunda sanayi ve ii snf desantralize edilerek yeni
oluturulacak merkezi i alanlarnda (MA) finans ve hizmet sektrne yer verilmek
istenmitir. Bu anlamda D-100 karayolu 'kent-blge' kavraynn ve sermayenin
akkanlnn balatcs olmutur denebilir. Blgesel planlamaya gei, devletin
daha geni lekli bir kontrole ihtiya duymas eklinde okunursa bir yandan sosyal
devlet oluturulurken, teki taraftan da planl ekonominin Devlet Planlama Tekilat
(DPT) ve Devlet statistik Enstits (DE) gibi kurumlaryla kontrol mekanizmalarnn
glendirildii ve (sonralar kamera sistemleri, turnike ve zel gvenlik, kredi kart,
vatandalk numaras, biyometrik fotoraf, sosyal medya denetimi gibi farkl
alanlardaki uygulamalarla desteklenecek olan) neoliberal ynetimsellik iin gereken
altyapnn oluturulduu sylenebilir.

Tez kapsamnda sermaye akndaki hzn yaratt mekansal lekteki deiim ve

talyada 1960larda tartld ekliyle yeni boyut (la nuova dimensione) bir
paradigma deiimi olarak okunmakta ve Trkiye'deki altyapsnn 1960 sonrasnda
kurulmaya baland iddia edilmektedir. Bu sebeple 1960 yl ncesi kendi iinde
ikiye (uluslama dnemi:1930-50 ve kentleme dnemi:1950-60) ayrlmakta, 1960 yl
biyopolitik ynetimde blgesel entegrasyonun, 1980 yl ise kresel entegrasyonun

6
balangc olarak snflandrlmaktadr.3 Bu genel snflandrma ierisinde D-100
karayolunun oluumu ve stanbulun kentlemesi zerindeki biyopolitik etkileri 1930-
1980 zaman aral ierisinde ele alnacaktr (ekil A.2). 1980 sonrasndan gnmze
kadar olan zaman aral ise tezin snrlar ve yeterli eletirel mesafenin olumamas
sebebiyle tez kapsam dnda braklmtr. Bununla birlikte incelenen 1930-1980
aralnn kent zerindeki nemli etkileri ilerleyen yllarda ortaya kaca iin 1980
sonras dneme yeterli derinlikte olmasa da deinilecektir.

Mekansal Snrlandrma Sorunsal

D-100 karayolunun 1930-1980 arasnda katkda bulunduu ve tank olduu mekansal

deiimler bu tezin kapsamn fazlasyla aacak bir zenginliktedir. D-100 karayolunun
getii gzergah 1950 yl ncesinde bile ehrin eperinde kalmakla birlikte 19.yy
sonu ve 20.yy bana ait ok sayda nemli yapy barndrmaktayd. Kronolojik olarak
Beylerbeyi Saray (1865), Kamondo Mezar (1870), Bulgar Hastanesi (1894),
Darlaceze (1895), Abide-i Hrriyet (1911), Readiye Klas (1918), Likr Fabrikas
(1930lar) ve Ali Sami Yen Stad (1945-2011) daha sonradan oluacak bu aks zerinde
konumlanm durumdadr. Darlaceze, Bulgar Hastanesi, 1927'den sonra Ruh ve
Sinir Hastalklar Hastanesi'ne dntrlen Readiye Klas gibi yaplar
tanmladklar yeni zneler ve modern tipolojileriyle Trkiye'nin modernleme tarihinin
nemli bir ksmn oluturmaktadrlar.

1950lerin ikinci yarsndan 1980e kadar olan dnemde ise sosyal devlet olma
iddiasndaki Trkiyede gerekletirilen kamu yapsndan, sosyal konut ve sanayi
yapsna kadar birok nemli mimari uygulama bu aks zerinde yer almtr. rnek
olarak Ataky 1.Ksm (1957-1962), Ford Otosan Fabrikas (1961), ETT Bloklar
(1962), Eski Coca-Cola Fabrikas (1964), TAMEK Fabrikas (1965), Eski Vakko
Fabrikas (1969), SSK Okmeydan Hastanesi (1971), Tercman Binas (1974), Eski
Karayollar 17. Blge Mdrlk Binas (1976) verilebilir (ekil 1.1). Bu tarihler
arasnda yol aks zerinde ve yakn evresinde gerekleen yapl evre artn hava
fotoraflar zerinden takip etmek mmkndr (ekil 1.2).

3
Daha nce de belirtildii gibi tarihsel kategoriler olgularn deerlendirilme biimine gre yapay olarak
retilmektedir. rnein akademik almalarda DPnin iktidara gelmesi ve Marshall yardmlarnn
balamas genellikle 1950 yl balang olarak kabul edilerek birbirine balanmaktadr, bununla birlikte
Marshall yardmlar 1947 ylnda CHP tarafndan balatlmtr. Benzer ekilde 1960 yl darbeyle
balayan planl ekonomik dnemi iaret etse de planlama almalar 1958 ylnda DP tarafndan
balatlmtr (Zrcher, 2016). Bununla birlikte biyoiktidarn mekanda artan denetimini tanmlamak
asndan 1960-1980 aral n plana karlmak istenmektedir. Genel deiimleri tespit etmek iin
yaplan dnemlendirme, dnemler arasndaki geililikleri ve devamllklar reddetmemektedir.

7
 1980 ylna kadar D-100 gzergahnda yaplm olan baz tekil
yaplar. Krmz:1950 ncesi, turuncu: 1950-1960, yeil:1960-1980.

D-100 Karayolunun Trkiye modernlemesi ile kurduu mekansal ilikilerin ortaya

kmas iin grnmez kalan ancak i dinamiklerinin gnmze kadar ulamasn
salayacak bir sreklilie sahip olan rnekler seilmeye allmtr.4 Mekansal
olarak bu snr en geni erevede D-100 karayolunun stanbul il snrlar ierisinde
kalan ksmn (metrobs hattyla ulalabilen gncel kentleme snrlar), en dar
erevede ise Edirnekap-Bahelievler hattn (sur d yerleimin aks boyunca ilk
yayld alan/Maral Bulvar) kapsamaktadr (ekil 1.3). Bu erevede D-100
zerindeki sirklasyon, 1930-1980 arasnda kentin deiimini ve modernlemenin
farkl yzlerini dnemsel olarak yanstabilecek ayr mekan zerinden
deerlendirilmitir: Edirnekap ehitlii, mr Restoran ve Pe-Re-Ja Kolonya
Fabrikas (ekil 1.4).

lk ksmda incelenecek olan Edirnekap ehitlii, Trkiye ulus devletinin oluum

srecinde nemli bir yer tutan vatan ve millet kavramlarnn mekansal iz dm
olarak ele alnmaktadr. Kurulu olarak 1930lara tarihlenen mekann karayolu ile
ilikilenmesi 1971-74 yllarn bulmaktadr. Sekler anlamda ehitlik kavram, ulus
devletin birliinin ve beraberliinin teminat olarak kullanlmaktadr.

4
Tezin snrlar nedeniyle Luigi Piccinatonun stanbuldaki planlama faaliyetlerinde nemli bir yeri
bulunan ve D-100n ilk uydu kenti olarak adlandrlabilecek Ataky, stanbulun otomobili merkeze alan
bir ulam sistemi oluturmasnda ve Boaz Kprsnn almasnda etkisi bulunan Ford Otosan
Fabrikas gibi birok nemli rnek tez kapsam dnda braklmak zorunda kalnmtr.

8
 1946,1966 ve 1982 tarihli BB hava fotoraflarndan oluturlan
haritalarda D-100 aks yakn evresinde yapl evrenin art.

9
 D-100 karayolunun mekansal analizinde kullanlan iki farkl lek.

1930-1980 aralnda incelenecek olan mekan: Edirnekap

ehitlii (1926), mr Restoran (1956) ve Pe-Re-Ja Fabrikas (1967).

Vatandalarnn gvenliinden, salk ve eitiminden sorumlu olan, yaamlarn

koruma ve gelitirme grevini stlenen biyopolitik devlet ayn zamanda kendi
varlnn devam iin sz konusu bedenleri lme yollama hakkna sahip olmaktadr.

Bylece ehitlik kavram, her bir vatanda devlet adna lmek ve ldrmekle mkellef
klmaktadr. Yaam politikasyla lm politikasnn i ie getii ehitlik kavram, 2000
ylnn sonlarndan itibaren Edirnekap ehitlii ierisinden geen metrobs hattyla
fiziksel mekanda somutlamtr. Kent yaamn her gn yeniden reten biyopolitik bir
altyap olarak D-100 karayolu ve vatan iin lm ycelten thanatapolitik ya da
nekropolitik bir mekan olarak ehitlik bu noktada birlemektedir.5

kinci ksmda incelenecek olan mr Restoran, 1950li yllarda stanbulda

gerekleen sosyal ve ekonomik deiimleri, Baheli Evlerin 1930larn sonunda

5
zellikle 1980 sonrasnda Trkiye Cumhuriyeti Devleti ile Krt Ulusal Hareketi arasnda balayan silahl
atma dnemiyle birlikte kavramn kullanm ve etkisi kuvvetlenmi, gnmzde ise 15 Temmuz darbe
giriimi ve Suriyedeki sava sonrasnda bambaka bir aamaya gemitir.

10
balayan kuruluu ile sreklilik ierisinde ele almaktadr. D-100 karayolunun
oluumuna tanklk eden bu mekan, Cumhuriyetin kurucu kadrosunun arsa
speklatrlne girii, orta snfn ykselii ve Amerikan yaam tarznn ithali
zerinden Adnan Menderes dnemini merkeze almaktadr. Bu dnemde artan
karayolu yapm ve otomobil kullanm, kent ii zaman-mekan deneyimini ve orta
snfn tketim alkanlklarn deitirmeye balamtr. mr Restoran, kent iindeki
konumu ve arabaya servis veren mekansal dzenlemesiyle otomobil merkezli bu
dnemin karakteristik bir yapsdr. evresindeki Baheli Evler yerleimi tketim
toplumunu oluturacak orta snfa iaret ederken, gle birlikte gelen ii snf da ayn
aks boyunca Baheli Evlerin batsnda ve kuzeyinde kentlemeye balamaktadr.

nc ksmda incelenecek olan Pe-Re-Ja Kolonya Fabrikas, 1960 sonrasnda

geilen planl ekonomik dnemin ve ithal ikameci sanayinin mekansal etkilerini
merkeze almaktadr. D-100 karayolunun merkezdeki sanayi oluumlarn desantralize
etmesine rnek olarak sunulan yap, ayn zamanda sosyal refah devleti anlayyla
toplumsal yapda ve i yerinde meydana gelen biyopolitik deiikliklerin bir ksmn
yanstmaktadr. Disiplin toplumundan kontrol toplumuna geiin erken bir habercisi
olarak alma mekannda grlebilirlik ve zdenetim artarken, ayn zamanda tketim
kapasitesine sahip bir ii snf oluturmak iin sendikal haklar da
glendirilmektedir. Pe-Re-Ja Kolonya Fabrikas toplumun politikletii ve Boaz
Kprs projesinin kamusal alanda ilk defa grnr biimde tartld bir dneme
iaret etmektedir.

Sz konusu mekanlar, zamansal ve mekansal sreklilik ierisinde birbiriyle

ilikilendiinden bunlarn birbirinden ayr tutulmamas ve tanmlanan ierikleriyle
snrlandrlmamas gerekmektedir. Bu mekanlarn, D-100 karayolunun tarihiyle
paralel okunduunda, sirklasyon temasnn D-100 zelinde sunduu imkanlar aa
karmas ngrlmektedir. D-100 karayolu aratrma nesnesi olmasnn yan sra, bir
yntem olarak hem sz konusu fiziksel mekanlar, hem de stanbulun kentleme
srecinde gerekleen farkl dzlemlerdeki olaylar ve aktrleri birbirine balayacak
bir omurga olarak tasarlanmtr.

Paralel Anlat Sorunsal

D-100 karayolunun nazm imar planlarnda stlendii ana omurga grevi ve uygulama
srasnda ve sonrasnda blgesel lekte meydana getirdii dnmler yolun
teritoryal boyutunu ortaya koymaktadr. Kendinden nceki konsantrik kent planlama
yaklamlarndan farkl olarak stanbulun lineer ve desantralize geliimi iin D-100

11
karayolunu kentsel planlamann ana unsurlarndan biri olarak belirleyen Luigi
Piccinato bu balamda zel bir yerde konumlanmaktadr. Piccinatonun 1930larda
talyada balayan ehircilik gemii, stanbul iin nerdii planlama kararlarnn
kkenlerine de k tutmaktadr. Mussolini dneminde balayan ve zamanla gelien
bu pratiklerde kente organik bak ve kent planlamaya blgesel yaklam gibi
modern kent planlamann biyopolitik zelliklerini tespit etmek mmkndr.
Piccinatonun anlats modernleme srecine giren kentlerin sorunlarn, modern kent
planlama disiplininin oluumunu ve merkez-evre lke ilikilerini tasvir edebilmektedir.
Farkl modernleme izgileri izleseler de talya ve Trkiye kentleri arasnda nemli
benzerlikler de bulunmaktadr. Sz gelimi Piccinatonun stanbul iin ald kararlarn
benzerlerini ayn dnemde alt Roma CET plannda da grmek mmkndr.
Bununla birlikte talyada blgesel planlama yaklamnn reformist yapsna kar
getirilen eletirilere Trkiyede rastlanmamaktadr. Luigi Piccinatonun kariyeri ile D-
100 karayolunun tarihi arasnda oluan ve 1930-1980 yllarn kapsayan bu paralellik,
modernleme ve kentleme sorunlarna farkl alardan bakabilme ve karlatrma
yapma imkann sunmaktadr.

Bununla birlikte farkl mekanlar ve aktrler zerinden yaplan paralel anlatlarn i ie

gemesi kafa karkl yaratacandan, bu anlatlarn birbirine paralel olarak akmas
gerekmektedir. Sayfa yapsnda yaplacak bir deiiklikle tek sayfa iki anlaty yan
yana dar stunlarda vermek mmkn olsa da okunma problemleri yaanacaktr. Bu
sebeple D-100 karayolunun ve Luigi Piccinatonun paralel kurgulanan tariheleri tezin
okunabilirlii asndan iki ayr blmde ele alnmtr. D-100 karayolunun tarihinde
Luigi Piccinatoya olgusal dzeyde 1958-1967 tarihleri arasnda gerektii kadar yer
verilirken, Piccinatonun ehircilik kariyeri ve talyadaki ve Trkiyedeki blgesel
planlama tartmalar ve uygulamalar ayr bir blm olarak kurgulanmtr. Bu blm,
ehir ve blge planlamann biyopolitik yapsna ve kentlemeye dair getirilen
eletirileri tartmak iin ayr bir zemin oluturmaktadr.

1.2 Biyopolitika

Sonuta, stanbul Boaznn iki yakasn bir kpryle birletirmeyi ya da dalar yerinden
oynatmay dnmemi hkmdar var mdr?

Michel Foucault, 18 Ocak 1978

Biyopolitika kavramnn anlam katmanlarn ve farkl yorumlarn deerlendirebilmek

iin tarihsel deiimini ksaca ortaya koymakta fayda var. izgisel bir tarih ierisinde
ele alndnda milat olarak 1970lerde Michel Foucaultnun biyopolitika sorunsaln
ortaya atmas yer alyor. Cinselliin Tarihi kitabnn son blmnde Foucault, 18. yy

12
sonunda Batda politikann yeni bir biim aldn savunur. Buna gre daha nceden
geerli olan Aristocu insan kavram (politika yapma yeteneine sahip bir hayvan
olarak insan: zoon politikon) geersiz hale gelmi ve biyolojik yaamn kendisi politik
gcn nesnesi ve hedefi olmutur. Politikann bu dnm indirgemeci bir iktidardan
retici bir iktidara geilmesiyle gereklemitir ve bu da iki tarihsel olay sonucu
meydana gelimitir: lki bireysel bedenin kapasitesini arttrmaya ynelik disiplin
tekniklerinin (anatomo-politika), ikincisi ise yeni bir politik zne olan nfusun
dzenlenmesine ve ynetimine odaklanan kontrol tekniklerinin (biyo-politika) ortaya
kdr. Bu iki aksn birleimiyle hedefine hayat koyan bir iktidar biimi olarak biyo-
iktidar olumutur. Biyoiktidar yeni toplumsal ynetim biimleriyle birlikte yeni
znellikler de oluturmaktadr. Buna gre iktidar artk yukardan znelere dayatlan bir
iddetle deil ama znelerin yaamn kontrol eden normalletirici dzenleme
yntemleriyle ilemektedir (Mills, 2011). Kurumlarn (okul, hastane, kla vb.) tek tek
bedenler zerinde uygulad disiplin tekniklerine ek olarak, hukukularn tanmlad
toplumdan farkl bir kavram olarak nfus zerinde devlet tarafndan bir
ayarlama/dzenleme ilemi yaplmaktadr:

19.yyda iktidar yaam ele geirdi demek, en azndan 19.yyda iktidar yaamn sorumluluunu
stlendi, yani bir yanda disiplin teknolojilerinin, te yanda dzenleme teknolojilerinin ifte ileyii
yoluyla organik olandan biyolojik olana, bedenden nfusa varan btn yzeyi kaplamay baard
demeye geliyor. (Foucault, 2011)

Hkmran iktidarn hukuki ve politik bir iliki kurduu tebaadan farkl olarak nfus, bir
ynetimin teknik nesnesi eklinde doal olarak kavranmaya balanmaktadr. Buna
gre nfus artk bir toprakta oturan hukuk znelerinin basit bir toplam deil, biyolojik
bir tr olarak doal yasalara boyun een ve dolaysyla bu yasalarn ve etkilerin
ynlendirilmesiyle kontrol edilebilecek bir btndr:

Ksacas bu, hkmeden bir istenle bireysel ya da kolektif bir biimde ilikiye geen hukuki
znelerin bir toplam deildir. Nfus, kazalarda bile srekliliklerin ve dzenliliklerin
gzlenebilecei, herkes iin dzenli olarak fayda reten arzunun evrenselliinin saptanabilecei
ve son olarak da bamls olduu ve onu dntrmeye kadir olan kimi deikenlerin
gzlemlenebilecei bir eler btndr. (Foucault, 2013)

Bylece 19.yy ncesindeki hkmran iktidarn sahip olduu ldrme ya da hayatta

brakma hakk yaatma ve lme brakma grevine dnmektedir. Bu tarihsel
izgide insan yaamn oaltmay, sresini uzatmay, kazalar engelleyip kayplar
gidermeyi hedefleyen bir devletin nasl olup da dmanlarn ve kendi yurttalarn
lme atabildii sorusunu ise Foucault devlet rkl ile aklamaya almaktadr.
Buna gre nfusun ya da ulus devlet snrlar ierisindeki insan trnn geleceini

13
garanti altna almak, biyolojik saln ve kaltsal safln onu bozabilecek i/d
dmanlara kar korumak iin lm ilevi yerine getirilecektir:

Devlet, biyo-iktidar modu zerinden iledii andan itibaren, devletin ldrc ilevi ancak
rklkla yerine getirilebilir. [] nsanlar ldrmek, insan topluluklarn ldrmek, uygarlklar
ldrmek gerekecei zaman [] evrimciliin izleklerinden geen bir rklk yoluyla yaplacaktr.
[] zetle sanrm rklk biyo-iktidarn ekonomisinde, bakalarnn lm, bir rkn ya da bir
nfusun yesi, birliki ve canl bir okluun bir esi olarak kiinin kendisinin biyolojik adan
glendirilmesidir ilkesine gre, lm ilevini yerine getirir. (Foucault, 2011)

Biyopolitika kavram, Foucault tarafndan tam olarak gelitirilmeden brakld ve

farkl tarihlerdeki ders notlar zerinden yorumland iin sistematik bir analize tabi
tutulamamaktadr. Foucault son olarak 1978-1979 Collge de France derslerinde
biyopolitika kavramnn oluabilmesi iin ncelikle problemin merkezinde bulunan
nfus denilen eyin kavranmasnn gerektiini, bunun iin de devlet aklna kar
duran ynetimsel akln ve liberalizmin esaslarnn kavranmasnn nemini
vurgulamaktadr. Dolaysyla Foucaultnun son dnemdeki hedefinin liberalizmi,
biyopolitiin genel erevesi ve biyopolitik reglasyon mekanizmalarna zg
aklsallk olarak ele almak olduu sylenebilir (Sennelart, 2015).

Biyopolitikaya dair teorik tartmalar Foucaultya verilen referanslarla yrtlmekle

birlikte terimi icat eden kii Foucault deildir. Henz 1911 ylnda G. W. Harris,
modernist The New Age dergisinde yaynlanan ayn balkl ksa makalesinde terimi
jenik balamnda tanmlamaktayd: Biyopolitika terimiyle ulusun iki ynn gz
nnde bulundurmas gereken bir politikadan bahsediyoruz: ilk olarak nfusun ve
rekabetin artn; ikinci olarak devlette sorumluluk alabilecek erkeklerin bireysel
zelliklerini. Turda (2010)ya gre Harris devleti sadece deerli bireylerin sosyal
seimi iin greve armyor, fakat ayn zamanda toplumu istenmeyen yelerinden
temizleyecek prosedrlerin yasallatrlmasn da talep ediyordu.

Biyopolitika terimini benzer bir balamda sistematik hale getiren ilk kii ise 1920lerde
Uppsala niversitesinde organik devlet grn savunmak iin kullanan Rudolf
Kjellen olmutur (Lemke, 2010). Daha sonra 1938'de Kanadal yazar ve oto-didaktik
biyolog Morley Roberts tarafndan devlet iin biyolojik bir model nerisinde; 1934
ylnda Nazi Salk Departman Bakan Hans Reiter tarafndan Alman nfusunun
genetik malzemesini iyiletirme kapsamnda kullanlmtr (Liesen&Walsh, 2012).
Btn bu rneklerde biyopolitika terimi organik, antropolojik ve vitalist devlet
tanmlamalar iin kullanlmtr. Lemke (2010)nin "doalc" olarak tanmlad bu
bak as hayat politikann temeli olarak grmektedir. Nasyonal Sosyalizmin "Blut
und Boden (Kan ve Toprak)" ilkesi ve gncel genetik kaltmn insan davranlarn
belirleyiciliine dair teoriler bu snfta incelenmektedir. Buna gre devlet ve toplum gibi

14
kolektif unsurlar biyoloji tarafndan doal ilkelere gre belirlenmektedir. Bu yaklam
organiki devlet (devlet bir organizma gibi doal yasalara gre alr, demokrasi
ve zgr irade sz konusu deildir) grleriyle balayp, rk grlere doru bir
deiim gstermektedir. Yine Lemke (2010) tarafndan "politisist" olarak tanmlanan
ikinci yaklam ise hayat politikann nesnesi olarak grmektedir: 1960 sonras ge
kapitalizmin gezegene verdii zarar ve insan rknn srekliliinin tehlikeye girmesi
ekolojiyi n plana karan bir politik zemine yol amtr. Kaynaklarn korunmas,
nfusun azaltlmas, yeil sanayi gibi zm ve hedefler ekolojik biyopolitika ierisinde
dnlebilir. Teknik merkezli biyopolitika ise yeni gen teknolojileri nda doa-
toplum arasndaki dsall ypratmtr. Doann mutlak kurallarnn yerine toplumun
kurallarnn geebiliyor olmas, yani doann tasarlanabilir hale gelmesi yaama ne
lde ve nereye kadar mdahale edilecei sorularn beraberinde getirmektedir.

Foucault nceki iki tanma da kar karak yeni bir biyopolitika tanm yapmtr. Buna
gre biyopolitika ne biyolojik belirleyenlere geri dntr (doalc), ne de politikann
alannn genilemesidir (politisist). Foucault ile balayarak 1970lerden itibaren
biyopolitikann, gndelik hayatmza sirayet eden kontrol tekniklerinin iselletirmeler
zerinden nasl kurgulandn gsteren; liberal hkmetlerin karakterize ettii
bireysel ve sosyal zgrlk balamn sorunsallatran (Sustam, 2014) bir kavram
olarak geliimini srdrd sylenebilir.

Gncel biyopolitika tartmalar ise byk lde talyan eletirel dncesi zerinden
gereklemitir. talyan eletirel dncesinde zellikle Giorgio Agamben, Antonio
Negri ve Roberto Espositonun teorileri biyopolitika nosyonunun snrlandrlmasnda
nemli bir role sahiptir. Agambene gre Bat siyaset tarihini Antik Yunandan beri
ekillendiren ey plak yaam (biyolojik ilevlere indirgenmi varolu biimi) ile
politik varolu arasndaki temel ayrm olmutur. Agamben Foucaultyu modern
biyopolitikann modern ncesi hkmran bir iktidara dayandn gz ard etmekle
eletirirken; Hardt ve Negri de modern biyopolitikann post-modern bir biyopolitikaya
dntn farketmemesi nedeniyle eletirirler. Hardt ve Negriye gre kapitalizmin
yeni aamasnda ekonomi ve politika, retim ve yeniden retim arasndaki snrlar
ortadan kalkmtr (Lemke, 2010). Esposito (2008) ise biyopolitikann yaatma
hedefini ayn zamanda ldrerek gerekletirmesindeki (lm politikas ya da devlet
rkl) elikiyi gndeme getirmekte ve bunu zmek iin baklk kavramn
nermektedir. 6

6
Medikal anlamnda olduu gibi baklk, bir bedenin kendi btnln ve tekliini korumak adna bu
durumu bozabilecek farkllklar bnyesine kabul etmesini tanmlamaktadr. Farkllklar bedenin paras

15
Agambene gre btn politikann balangcnda yasann koruyuculuundan azade
bir mekann ve snrn oluturulmas yer almaktadr. Agamben hkmranln bu gizli
temelini vurgulamak iin arkaik Roma hukukundan kutsal insan terimini dn
almaktadr. Kutsal insan, politik-yasal topluluktan dlanm ve fiziksel varolu
statsne indirgenmi olduundan, ldrlmesi durumunda ceza alnmamaktadr. Bu
nedenle politik olandan tamamen uzakta ve eperde grlen plak yaam aslnda
politik bedenin temelinde yer almaktadr. Dolaysyla da kutsal insanlarn retimi Bat
siyaset tarihinin grmezden gelinen kurucu bir esidir. Kiilerin yasal haklarndan ve
sorumluluklarndan mahrum braklarak kutsal insan statsne getirildikleri mekanlar
Agamben kamp olarak tanmlamaktadr. Kamplar sadece Nazi toplama kamplarn
ya da gncel mlteci kamplarn deil, plak yaamn sistematik olarak retildii
btn mekanlar kapsamaktadr. Buna gre istisna halinin kurala dnt yerde
oluan her mekan bir kamptr (Lemke, 2010).

Giorgio Agambenin kutsal insan ve kamp metaforlar zerinden ilerleyen Blent

Diken (2004), kamp sisteminin Nazi toplama kamplar ya da mlteci geri gnderme
merkezleriyle snrl kalmayp metropoldeki gndelik yaamda da yer aldn iddia
etmektedir. Buna gre kapal site gibi gvenlikletirilmi kontrol mekanlar da dar
ve ierisi arasnda kesin bir ayrma gitmektedirler. Bununla birlikte politik ve kltrel
haklarndan mahrum braklp plak yaama terk edilen bireyler bu kamplarn
darsnda kalmaktadrlar. Dolaysyla kamp sisteminin geerli olduu mekan kapal
sitelerin, AVMlerin ya da ofis kulelerin ierisi deil darsdr. Dardakiler kltrel ve
politik zerkliklerine bedel olarak hayatta kalma ve onu gelitirerek srdrme
haklarndan vazgemilerdir. eridekiler ise yaamlarnn biyolojik devamllnn
garantisine karn politik ve kltrel zerkliklerinden vazgemek zorunda kalmlardr.
Kamp sistemi byklkler ann7 ierisindekilere tand vatandalk haklarn
dardakilere tanmamaktadr. Bu bakmdan ierisi darsna dnm ve kamp
btn kente yaylmtr. Foucaultcu terimlerle kent, devlet rklnn uygulama
alanna dnrken, byklkler a snrlandrlm biyopolitikann alan olmutur.

olsalar da bedenin iyilii adna yaama hakkndan mahrum braklrlar. Baklk kelimesinin latince
kkeni olan immunitas bak olann herhangi bir otoriteye ball ya da borcu olmadn gsterirken;
toplumu belirten communitas kelimesi ise aksine karlkl bamllk/ykmllk zerinden bireyleri
birbirine balayan bir sistemi tanmlyor. Bylece yaam zerinde politika ve yaam iin politika gibi kart
grnen kutuplar birlikte dnlebilir hale gelirken, Hardt ve Negride olduu gibi alternatif bir olumlayc
biyopolitikann olasl aratrlmaktadr (Kartal, 2016).
7
Byklkler A kavramn Rem Koolhaasn Bigness balkl yazsn neoliberal kentleme
balamnda eletirmeye altm bir yazda kullanmtm (ngr, 2016b). Sz konusu kavram D-100
karayolunun 2000 sonras dneminin tartld beinci blmde ayrca ele alnmaktadr.

16
Hardt ve Negri (2012), mparatorlukta okluk olarak tanmladklar zneyi, 2010
ylnda Tunus ve Msrda balayan Arap Bahar ve akabinde spanya, A.B.D ve
Trkiye gibi lkelerde ortaya kan direni hareketleri sonrasnda borlandrlanlar,
medyalatrlanlar, gvenlikletirilenler ve temsil edilenler olarak drt balk altnda
ele almtrlar. Buna gre finansn ve bankalarn egemenlii borlandrlanlar
yaratmtr. Refah devletinin toplumsal ihtiyalar karlamaktan vazgemesi zerine
bor alarak hayatta kalan ve borlar karsndaki sorumlulukla disiplin altna alnan
yeni bir zne olumutur. Borlandrlanlar, sululuu yaam biimine dntrrler.
Biliim ve iletiim ebekeleri zerindeki kontrol ise medyalatrlanlar yaratmtr.
Akll telefon teknolojisi ve kablosuz internet altyaps enformasyon akn
hzlandrm ve srekli hale getirmitir. Bunun sonucunda i ile yaam arasndaki
ayrm giderek belirsizlemekte, alma mekan ve zaman btn hayata
yaylmaktadr. Dnmek iin gerekli olan (enformasyon ak dnda kalan) skunet
anlar da giderek yok olmaktadr. Kredi kart hrszlndan bilgisayar virsne, yasa
d mltecilerden domuz gribine, renci atmasndan terrist eylemlere yaamn
her annda ve yerinde karlalabilecek tehlikelere kar oluturulan gvenlik rejimi
gvenlikletirilenleri yaratmtr. Gvenlikletirilenler, srekli gzetim ve denetim
talebinde bulunmak zorunda kalrlar. Srekli bir sava halinde yaadklar iin
zgrlklerin ve mahremiyetin kaldrlmasn normalletirirler. Olaanst hal
gvenlikletirilenler iin olaanlar. Son olarak, demokrasinin yozlamas temsil
edilenleri ortaya karmtr:

Tpk borlandrlann kendi retici gcnden yaltlmas gibi; tpk medyalatrlann zekasna,
duygusal kapasitelerine ve dilsel keif glerine ihanet etmesi gibi; tpk korku ve terre
indirgenmi bir dnyada yaayan gvenlikletirilenlerin arml, adil ve sevgi dolu toplumsal
mbadele imkanndan yoksun braklmas gibi, temsil edilen de etkili politik eyleme giremez.
(Hardt&Negri, 2012)

Biyopolitikann yaam gelitirmek ve srdrmek iin ayn zamanda uygulad lm

politikas Foucault tarafndan devlet rkl eklinde formle edilmekle birlikte
gelitirilmeden braklmtr. Bu konuyu gelitirmek iin Agambenin kamp ve
Espositonun baklk kavramlarna ek olarak Achille Mbembe ve Marc G.E.Kelly
bu konuyu uluslararas lekte ele almaktadrlar.

Mbembe (2003), Agamben'in at yoldan giderek biyoiktidarn gnmzdeki

egemenlik pratiklerini aklamada yetersiz kalmasn smrgeler gibi insann politik
haklarndan syrld ve iddete ak hale geldii mekanlarda tatbik edilen ldrme
gcyle aklamaktadr. Gnmzde yaamn ldrme gcne (nekropolitik) boyun
eii direni, fedakarlk ve terr arasndaki ilikileri yeniden dzenlemektedir.
Smrge ve plantasyon gibi bask altndaki zulm toporafyalarnda nekroiktidar

17
altnda direni ile intihar, fedakarlk ile kefaret, ehitlik ve zgrlk arasndaki snrlar
bulanklamaktadr. Biyoiktidar kavram yaamn bu trden bir boyun eiini
aklamada yetersiz kalmaktadr. nsanlarn topluca yokedilmesi ve lm-dnyalar
yaratlmas amacyla gelitirilen silahlarn olduu bir dnyada biyopolitika/biyoiktidar
ikilisi yerine nekropolitika/nekroiktidar kavram ikilisi nerilmektedir.

Kelly (2016) de Foucault'nun biyoiktidar/biyopolitika kavramn uluslararas lekte

inceleyerek Hardt ve Negrinin mparatorluk adn verdikleri a iktidarn ve dolaysyla
kresel bir biyopolitikay reddetmektedir. Kelly'ye gre biyoiktidar kavram, ynettii
nfusun refahndan ve gvenliinden sorumlu olan modern ulus devlet biiminde
somutlamaktadr. Dolaysyla biyopolitika sadece gelimi lkelerin halklarna
sunduu bir hizmet olarak kresel deildir ve emperyalizm sebebiyle de
olamamaktadr:

Birinci Dnyadaki devletler ve sivil toplumlar, temel olarak kendi nfuslar dndaki insanln
hal ve gidiatyla pek ilgilenmezler ve bu dardaki insanlarn aleyhine de olsa kendi nfuslar
iin onlardan fayda devirmeye bakarlar. Foucault'nun biyopolitika ncesi dnemde hkmrann
tebaasyla olan ilikisini yorumlarken ortaya koyduu zere, sz konusu insanlar (darda
olanlar) hayat ve lm perspektifinden etkisizdirler. Biyoynetim, konu nfusun dnda kalan
kitlelere geldiinde "yaatma ya da can alma" hakkn varsayar. (Kelly, 2016)

Emperyalizm kurbanlarnn yaamlarn nemsemeyen bir iktidar biimidir. Bu yzden

emperyalizm, metropolndeki nfusun biyopolitikasyla (yaam politikasyla)
eliecek biimde ncelikli olarak bir lm politikasdr. Bu iki politika biimi arasnda
direkt bir iliki vardr. Merkezdeki biyopolitik operasyonlar dolaysyla evredeki
biyopolitika olaslklar sistematik olarak dmektedir: lm ihra edilirken geriye
yaam ithal edilmektedir (Kelly, 2015). Ayn ikili yaklam ulus devlet snrlar
ierisinde, hatta metropoln ierisinde de grmek mmkndr. Corafya farkl
leklerdeki gvenlik blgeleriyle ayrtrlmtr. Baz blgeler lmle snanrken,
dierleri yaamla kuatlr.

Kelly (2016)'ye gre Foucault'nun asl iaret ettii ey, devlet rkl olmakszn
ileyebilecek bir biyopolitika gelitirmemiz gerektiidir. Foucaultcu ama, yaamn
korunmas ve tevik edilmesini btn insanla yaygnlatrarak emperyalizme bir son
vermek, yani kresel bir biyopolitikaya ynelik almaktr.

Biyopolitika kavramnn Foucaultnun derslerinde zaman ierisinde geirdii deiiklik

ve daha sonra gelitirilmeden braklm olmas analitik bir ara olarak kullanmn
belirli bir lde engellemitir. Harcourt (2012)a gre biyopolitika literatrnn
kaynan oluturan 1970-1984 yllar arasndaki Collge de France yazlar,
Foucaultnun aamal yazm srecinin ilk aamasnda yer alan sylemek

18
istemedii ne varsa yazd ve pe att ilk msveddeye denk gelmektedir.
Kavramn sonradan farkl disiplinlerle ilikili olarak dnm ve getirilen farkl
yorumlar nedeniyle kapsayclnn artmas da baz eletirmenlerin kavrama
pheyle yaklamasna neden olmutur. Szgelimi Virno (2002)ya gre Foucault
biyopolitik bir sylem oluturmak iin yeterli bir temel sunmamaktadr ve kavram
zamanla bir fetie ve propaganda aracna dnme riskine sahiptir. Kelly (2015) de
benzer biimde Agamben ve Negrinin bios kkenine dnerek yaptklar
tanmlamalarn biyopolitikay moda bir kavrama evirdiinden ikayet etmektedir.
Patton (2016)a gre ise Foucaultnun derslerinde biyopolitika yerini ynetimsellie,
biyoiktidar da serbest ekonomik aktrlerin ynetimine brakmtr. Dolaysyla
biyopolitika kavram aslnda Foucaultnun eserlerinde merkezi bir yere sahip deildir
ve gelitirilmeden braklmtr.

Biyopolitika kavramnn geliigzel bir biimde k yapmasndan ve iinin boalarak

modalamasndan duyulan kaygya karya kar verilebilecek iki olas tepki mevcut.
Biri Thomas Lemkenin yapt gibi kavramn soyktn kartarak, snflandrmalar
ve tarihlendirmeler yoluyla belirsizlii azaltmaktr. Bylece salanan temel ile
kavramn geliigzel kullanmnn nne geilecek ve eletiri imkan doacaktr. kinci
tepki ise kavramn tarihsel kkenini ve asl anlamn aramaktan vazgeerek onu
arasallatrmaktr. Baysoy, elik ve zer (2016)in biyopolitikay kavram retme
kapasitesine sahip bir dzlem olarak dnme nerisi, kavramn iinde tad
belirsizlik ve elikilerle ba etmenin baka bir yolu olabilir: Biyopolitika ve/veya
biyoiktidar adlandrmalarnn belirsizlii, biyopolitikann kavram olmann tesinde,
kavram reten bir dzlem nitelii tamasnda yatar. Buna gre biyopolitika kavram
olaylar aklamaktan ziyade, ancak bunu gerekletirecek aralarn oluaca zemini
sunabilir.

Sirklasyon zerinden Kentleme ve Biyopolitika likisi

Yol, mekansal olarak hareketin altyapsdr. Nesnelerin hareket etmeleri iin bolua
yani mekana ihtiyalar vardr. Boluksuz bir evren tekliktir ve hareket edecek
paralara sahip deildir. Tek ve btndr. Hareket ise bedenlerin boluu katederek
baka bedenlerle ilikilenmesidir. Dnyada yerekimi dolaysyla insan hareketleri
ounlukla yer kabuunun yzeyi zerinde gereklemektedir. Bununla birlikte
insanlar teknolojik gelimelerle yerin altnda ve stnde de hzl hareket kabiliyetine
sahip olmulardr. Ulam disiplininde kara, hava ve su yollar ayrm yaplmaktadr.
Kara yollar yer kabuu ierisinde veya stnde yer alan insan yapm altyaplar

19
tanmlamaktadr. Hava ve su yollar ise insan yapm olmayan atmosferi ve dere, gl,
deniz gibi doal su oluumlarn tanmlamaktadr.

Nesnenin ya da bedenin hareketi bir ak halini aldnda izledii rotaya yol ad verilir.
Hareket eden bir beden olmadan yoldan bahsetmek mmkn deildir. Dolaysyla
aslnda yol bedenin hareketinin kendisidir. Yoldaki bir deiim, bedendeki bir
deiime denk der. Szgelimi havayolu uan bir beden gerektirir. Raylar tren gibi,
asfalt karayolu ise otomobil gibi farkl hzlara ulaabilen makinelerin hareketine olanak
salar. Yollarn snrlar ve boyutlar, ierisinde hareket edebilecek bedenin eidini
ve saysn belirledii gibi bedenlerin hareket biimlerini ve hzlarn da belirler.
Ortaa ehirlerindeki dar yollar byk tatlarn gemesine ve srekli akan bir trafie
elverili deilken, kolayca tkanmaya (rnein barikat kurulmas) ve yol zelliini
kaybetmeye yatkndr. Modern dnemde ortaya kan asfalt otoyollar ise otomobil gibi
hz yapabilen lastik tekerli aralar dndaki dier bedenlere kapaldr ve esas amac
bu aralarn aknn srekliliidir. Bu sreklilii salamak iin de zel gvenlik ve
denetim aralaryla donatlmlardr. Metro tnelleri ve metrobs hatlar da benzer
ekilde sadece tek tip vastann srekli hareketine gre tasarlanmtr. Bir sokaktan
farkl olarak bu mekanlar karlamalar, atmalar ve olas ak kesintilerini
engellemek iin ar derecede gvenlikletirilmilerdir.

nsan hareketlerine ynelik olarak yolun yapsnn tarihsel deiimi sadece teknolojik
bir deiim deildir. nsann dnyay anlamlandrma ve zerinde yaama biiminin de
deiimini iermektedir. Srekli hareket olarak sirklasyon, 17.yy'daki kefinden nce
bir metafor olarak insani mikro ve ilahi makro evrenler arasndaki ilikiyi aklamak
iin kullanlyordu. 17.yy'da insan zihninin sonsuz mekan kefedildiinde ise iki evren
arasndaki mesafe km, sirklasyonun antik ve gksel anlamlar yerini bir
dzenleme ve ynetim prensibine brakmtr. 1629'da William Harvey kan dolamn
kefettiinde sirklasyon nosyonu ilk defa insan eylemlerinin dzenlenmesinde
kullanlabilecek bir kavram olarak kendini sunmutur. Bylece yeni bir politik g
olarak erken modern devletin mekansal ve maddesel prensibi ortaya kmtr.
Sirklasyon, ilahi ve gksel g alanndan karak sekler ve politik gcn taleplerine
hizmet etmeye balamtr. Metafordan modele doru dnrken zellikle blge
(territory) ekliyle mekann alglanmasna ve dzenlenmesine sebep olmutur
(Adams,2014).

Kentleme (urbanization) kavramn ilk olarak kulland dnlen spanyol

mhendis Ildefonso Cerda (1815-1876), Kentlemenin Genel Teorisi adl eserinde
urbs kknn sadece fiziksel kenti tanmladn ve bu yzden civitas' artran

20
ciudad (ehir) kelimesi yerine urbanizacion kelimesini kullandn belirtmektedir.8 Bu
teori zerinden 1859 ylnda evresine doru yaylan Barselonann yeni kent plann
(ekil 1.5) hazrlayan Cerda'nn amac, tarihi merkezin dnda kalan banliyleri
altyap alaryla merkeze balayarak organik bir btnlk salamakt. Cerda iin
kentlemenin iki temel grevi vard: kenti krsallatrmak ve krsal kentletirmek.

Barselona Geniletme Haritas. Barselona kenti evresindeki

mahallelerin haritas ve kentin iyiletirilmesi ve geniletilmesi iin proje, 1859.
Museu d'Historia de la Ciutat, Barcelona. (Url-1)

Cerdann Kentlemenin Genel Teorisi ile birlikte modern kent planlamann

temellerinin attld kabul edilmektedir. Bylece mimarlk, 18.yyn ikinci yarsndan
itibaren bir dzenin temsili olmay brakarak, kendisini mekan dzenleyen ve yneten
bir ara olarak modellemeye balamaktadr (Wallenstein, 2008). Cerdann Barselona
iin kulland rasyonel, izotropik zgarann amac emek gcnn yeniden retimi iin
en iyi koullar salamak ve ehrin politik karakterini bastrarak onu ynetmekti.
Dolaysyla ortaya k koullar gz nne alndnda kentleme temel olarak ehri

8
Latince civis kelimesinden gelen ve civitas'la ilikilenen ciudad, hukuki ve politik bir vatandalk stats
tanmlyordu ve polis gibi belirli bir birlikte yaama biimini n plana karyordu. Dolaysyla ciudad politik
bir kavram takiben olduka sembolik bir mekan akla getiriyordu. Benzer ekilde kasaba (town), yer
(place), ky (village), ehir (burgh) ve iftlik (ranch/homestead) de ciudad'n hiyerarik akrabalar olarak
politik anlamlara sahiptiler. Btn bu anlamlar silmek iin kelimesinin evrensel, apolitik ve jenerik olmas
gerekiyordu. Cerdaya gre civis'e kart olarak binalarn, eylerin ve altyapnn domestik alann
ynetimine ynelik materyal birarada bulunuunu tanmlayan urbs daha uygun grnyordu: "nk
urbe basite ve jenerik olarak byklne ve hiyerarisine bakmadan bir binalar topluluunu tanmlar.
Kentleme bilimi ne bykl ne de hiyerariyi tanyp onaylayabilir." (Adams,2014).

21
ynetme biimi olarak politikann yerine ekonomiyi koymay hedeflemektedir. Aureli
(2011)ye gre Cerda'dan itibaren insan birlikteliinin temel mekan ehrin politik
mekanndan evin ekonomik mekanna doru kaymaya balamtr.

Kent ve politika arasnda kurulan bu iliki kentlemenin biyopolitik karakterini

oluturmaktadr ve metafor olarak Antik Yunan kent devletini temel almaktadr. Antik
Yunan'da polis-oikos, Roma'da civitas-urbs arasndaki kavram kartl temelde
politik olanla ekonomik (ev idaresi) olan arasndaki kartl ifade eder: Roma
medeniyetinin ortadan kalkmas sonrasnda Bat ehri yeniden doduunda urbs ve
civitas arasndaki ayrm silinmemi, urbs'un ekonomik etkisi kademeli bir ekilde
politik bir fikir olarak civitas' ele geirmitir. (Aureli, 2011). Buna gre Barcelona ve
Paris kentsel planlaryla sembolize edilebilecek olan modern kent planlamas (ayn
anda bir bilim, bir disiplin, bir kurum, bir sylem ve bir yaant tarz olarak) kenti
apolitize etmi ve evcillemitir. Kentin fiziksel artnn yannda sirklasyon
vastasyla gerekleen bu etkiyi biyopolitik olarak tanmlamak mmkndr.

Adams (2014)a gre Antik Yunan'daki domestik (oikos) ve politik (polis) ayrmndan,
iki yzyl boyunca Mutlakiyeti rejimi tesis eden Hobbes'un kamusal ve zel akl
ayrmna, i ve d arasndaki blgesel ayrma ve hatta ulus ile devlet arasndaki
ayrma kadar hepsindeki politik g Cerda'nn urbe'si ile sistemli olarak boaltlmtr.
Eer kent politikaya, ticarete ve evin ynetimine has mekanlara blnm ekilde
tasvir edilecekse, urbe bunlarn yerine evrensel tek bir mekan nermektedir: domestik
[evcil] alan. Kentin domestikletirilmesi [evcilletirilmesi] bu anlamda Arendt'in
toplumun ortaya kyla ilgili gzlemleriyle rtmektedir:

Evin karanlk i mekanndan kamusal alann aydnlna karak oluan toplum (idarenin
ykselii, eylemleri, problemleri ve dzenleme aralar) sadece zel ve politik olan arasndaki
eski ayrm bulanklatrmakla kalmam, ayn zamanda da bu iki teriminin anlamn birey ve
vatanda iin neredeyse tannmayacak ekilde deitirmitir. (Adams, 2014)

Adams (2014), sirklasyonun Cerda ve dier ehirciler iin ayn anda hem mutlak
devleti ierden kertecek bir silah, hem de ortaya kmakta olan liberal ulus devlet
eklinde onu yeniden oluturacak bir teleolojik paradigma grevi grdn iddia
etmektedir. Her ne kadar Arendtin zel-kamusal ayrmna dayansa da bu iddia
Foucaultnun biyopolitikann douunu modern ulus devlet biiminde ve liberalizmde
bulmas ile rtmektedir.

22
Kentlemeyi gerekletiren biyopolitik bir ara olarak D-100

Corafi olarak iki su yoluyla paraya blnm olan tarihi stanbul ehri, kinci
Dnya Sava sonrasnda kara surlarnn delinmesiyle Trakyaya doru genilemeye
balam, 1973 ylnda alan Boaz Kprs ile batdaki Londra Asfalt doudaki
Ankara Asfaltna balanm ve 1930lardan beri hayal edilen E-5 karayolunu
oluturmutur. Kentlemeyi snrlayacak ve stanbul'un kuzeye doru bymesini
engelleyecek bir tasarm arac olarak dnlen E-5 karayolu, aksine ehri kuzeye
sratacak geliimin nn am ve dier boaz kprlerinin de yaplmasyla srekli
bir biimde ehri karayollaryla a eklinde geniletmitir.

D-100 karayolu lkenin modernleme tarihine paralel olarak her dnem farkl isimlere
ve ilevlere sahip olmutur (ngr, 2016a). Boaz Kprsnn almasyla otomobil
tketimini tevik ederek ehir sakinlerinin zaman-mekan algsn ve znelleme
biimini deitirmeye balayan yol, 1980 sonrasnda saylar hzlanarak artan byk
yaplar arasnda kurduu hzl balantlarla kamusal karlamalarn olmad bir kent
yaamnn altyaps haline gelmitir.

D-100 karayolunun kesintisiz bir otoyol olarak etkisi ile toplu tama sistemleriyle
entegre olmu ehirii bir ara yolu olarak etkisi arasndaki fark gz nnde
bulundurmak gerekiyor. lkinde yol, zel ara sahibi orta ve st snfa hitap ederken,
ikincisinde dk gelirlileri de kapsayarak toplumun tamamna yaylmaktadr. Bu
tespit zerinden zaman ierisinde karayolunun biyopolitik etkisini arttrdn ve
yaygnlatrdn iddia edebiliriz. Mekansal olarak daha uzak ve ayn zamanda daha
yakn mesafelere (klcallama) etkirken, toplumsal olarak snflar st bir kapasiteye
ulamtr. Zaman-mekan skmas nedeniyle bir fabrikann ya da zel niversitenin
ii seiminde mekan anlamn yitireceinden, iveren ve ii lehine olaslklar
artmaktadr. Bunun emlak piyasas asndan anlam merkezdeki i yerlerine yakn
olan ve dk gelirli konut stou barndran blgelerin yksek gelir grubuna almas
sorununun ortadan kalkmasdr. Merkezdeki yksek rant deerine sahip arsalar byk
irketlere alrken, buralarda yaayan insanlar merkezden kilometrelerce uzaa g
ettirilebilecektir. Yeterince hzl bir sirklasyon ayla iiler ve mallar eperden
sorunsuzca aktarlrken, merkezdeki deerli kent topra da elit ynetici snfa ve
uluslararas sermayeye almaktadr.

Oluturulan yeni sirklasyon ayla mekandan kaynaklanan maliyetler decek ve

sirklasyon hzlanacaktr. Bununla birlikte sirklasyonun sreklilii iin hzn kontroll
bir ekilde arttrlmas gerekmektedir. Zamana kar verilen bu yarta hzn
korunmas iin gvenlik ve gzetimin arttrlmas kanlmazdr:

23
 Ak, hareketin daha hzl biimlerine ncelik vererek hz arttrmay ve zaman kazanmay
hedefler. Bu tercihler sisteminin sebebi olarak ou zaman gvenlik n plandadr:
dzenlenmemi karlamalardan kaynaklanan tehlike, karklk ve yavalama olasl, trafik
mhendislerinin vastalar arasndaki atma ad verdikleri eyin incelenmesi iin karmak
yaplarn oluturulmasyla sonulanmtr. Tipik olarak yava aralar hzllara, yayalar btn
aralara ncelik verir. Yryenler arabalara, arabalar trenlere, trenler uaklara boyun eer.
Modern kent planlamas bu trden bir atma engelleyici zrh etrafnda yaplanmtr.
(Sorkinden aktaran Diken&Laustsen, 2002)

Hzn ve srekliliin hedeflendii aklar mekannda hz politikann tesine gemitir.

Politika iin karlamalar, diyalog ve zaman gerekliyken, ak politikay ortadan
kaldrmtr. Ak sadece otoyoldaki arabalar deil, petrol boru hatlarn, ders
mfredatlarn, i yerindeki performans sistemlerini, fiberoptik kablolarda akan
enformasyonu, kredi kartlaryla ve internet zerinden yaplan insansz alverileri ve
sosyal medya dezenformasyonlar dahil maddi ve kognitif birok bedeni
kapsamaktadr. Antik Yunan agorasnda gerekletii dnlen politik karlama
iin gereken zemin biyopolitik aklar mekannda ortadan kalkmtr:

Politik mcadele zaman ve sorumluluk, yani diyalog gerektirir; bununla birlikte gebe iktidar
agoray es geebilir. lgisizlik artk g ilikilerinin d snr deildir ve belirsizlik mcadeleye yol
amaz. Bunlarn ikisi de iktidarn etkili stratejilerine dnmtr. Mcadele iliki gerektirir
ancak taraflardan birisi siyasetin dna ekilmitir. ktidar ak mekanlarna yneldii lde
politika ya da agora srekli olarak yerelde kalmaktadr. Ksacas hz, politikann tesindedir.
(Diken&Laustsen, 2002).

Ulus Baker (1995) hz ve gvenlik arasndaki bu ilikiyi dorudan kapitalizmin kar

ihtiyacna balarken, medyann da bu ilikiyi mulaklatrdn belirtmektedir. Hz
adna yrtlen lm politikasnn sonular, medyann enformasyon akn yeniden
dzenleyerek ynetmesi sonucunda grnmez klnmaktadr. Sonu olarak hzn
srekli ve verimli bir biimde gerekleebilmesi iin gvenlie ve denetime ihtiyac
vardr:

Medyann kamuoyu oluturma adna i kazalarna kar mnferit ve balantsz uyarlar,

ancak kaytsz bir kulak verii celbedebilirken, fikirler arasndaki dnsel balant aynen trafik
dnyas gibi vahi kapitalizm dnyasnn, oradaki i rgtlenme biiminin i kazalarnn gerek
nedeni olduunu kolayca grebilir. Ayrca sratin ve denetimin ayn oranda zorunlu klnd
vahi trafik alanyla vahi kapitalizm arasndaki ba da: zaman paradr; yleyse srat de
paradr... (Baker, 1995)

Sirklasyonun bu etkileri dnda, ilk olarak D-100 karayolunun balca etkisi otomobil
sahipliini tevik etmesidir. 1972 ylnda boaz geen ara says gnde 16.000 iken
1975 ylnda 51.500 kpr ile 3.700 araba vapuru ile olmak zere 56.200e
ykselmitir. 1980 ylnda ise stanbuda var olan 211.382 otomobil gnde yaklak
1.170.000 yolcu tamaktadr (Tekeli, 2009). 2013 ylna geldiimizde otomobil

24
3.182.534 yolculuk says ve %24 oranla dier ulam aralar arasnda birinci sraya
sahiptir (Cirit, 2014). Birinci boaz kprs aldktan bir yl sonra yazd bir yazda,
lhan Tekeli (2009) otomobil sahipliinin toplumun yaam biimini ve yerleme
yapsn deitirecek dolayl etkileri olacan ngrmtr. Buna gre artan
hareketlilik ehir yaantsndan uzaklaan, daha bireyci, snflar aras ayrm
derinletiren bir toplum dzeni ortaya karacaktr. Konut alanlar ehirler etrafnda
dk younluklarla yaylacak, ehir dnda alveri merkezleri, byk sanayi
parklar, aratrma parklar kurulacaktr. Yaklak krk yl sonra sz konusu mekansal
ve sosyal izolasyonun kapal siteler ve ofis kuleleriyle kent d yerine tam tersi kent
iinde gerekletii sylenebilir. Yine ters bir ekilde otomobil sahibi olamayan
Tarlaba ve Sulukule gibi kentsel dnme urayan mekanlarda yaayan dk
gelir grubu kent dna srlmtr.

Gelien finans mekanizmalaryla zel ara sahipliini borlandrma yoluyla toplumun

daha geni kesimlerine yaymak da mmkn olmutur. Trkiye Bankalar Birlii (TBB)
raporlarna gre 1989 yl Aralk ay ierisinde kredi kullanan 95.069 kiiden 15.585i
otomobil alm iin borlanmtr. 2005 yl Haziran ay ierisinde kredi kullanan toplam
kii says 2.790.663e karken, 92.408 kii tat kredisi kullanarak borlanmtr
(TBB, 2017). Finansn ve bankalarn egemenlii sonucunda toplumda bor temelli
yeni bir znellik ekillenmektedir. Bor, insanlara alma ritmi ve belirli tercihler
dayatarak hayatlarn kontrol etmekte ve sululuu yaam biimine dntrmektedir
(Hardt&Negri, 2012).

Artan ulam olanaklar D-100 aksnda bulunan arsalarn rant deerini ykseltirken,
sanayi yaplarnn ve dk gelir grubuna ait konut birimlerinin desantralizasyonuna
yol amaktadr. i snf sanayi ile birlikte zaman ierisinde merkezden uzaklarken,
onlardan boalan yerleri finans, turizm, hizmet sektr ve yksek gelir grubuna hitap
eden konut fonksiyonlar almaktadr. En byk projeler ise genellikle bunlarn
toplamndan oluan ve 'yaam merkezi', 'busidence' ya da '(x)center' eklinde isimler
alan karmak programlardan olumaktadr. D-100 karayolunun getirdii sirklasyon
altyaps ve eriilebilirlik, her dnem snflararas mekansal dalm yeniden kurarken;
giderek gvenlikletirilen, medyalatrlan ve borlandrlan toplumun iinden
kamayaca kapal bir ak sistemine dnmektedir.

Blent Diken (2004) Agamben'in kamp nosyonu zerinden kapal sitelere bakarken
ulam altyapsnn birletirici deil aksine ayrtrc bir ilev stlendiini
sylemektedir. Buna gre yollar kendi iine kapal dnyalar arasndaki geililii
salayarak bunlarn ayrk kalmasn desteklemektedir:

25
 [...] Bununla birlikte yeniden dzenlenen paralar bir kent oluturmazlar: Elde ettiimiz ey
paralardr: alveri merkezleri, kltr merkezleri, ofis kuleleri, kapal siteler, gettolar ve temal
alveri merkezleri, havaalan sat alanlar, busidence gibi hibridler. Paralanm ve bantsz
bir yap reten bu paralar, ancak ihtiya duyduklar sosyoekonomik balantlar uzaktaki
mekanlar ve insanlarla kurmalarna izin veren altyap alarna balanmalar halinde
varolabilirler Bylece altyap alar, paralanm kentsel evrelerin maddi inasn
destekleyerek dorudan paralanma srecine katkda bulunur. (Graham ve Marvinden aktaran
Diken, 2004)

zellikle 2010 sonrasnda D-100 karayolunun toplu tama sistemleriyle

entegrasyonuyla birlikte 'byk' yaplarn birbirine balanarak oluturduu yeni bir
kent sisteminden bahsetmek mmkndr. Barnma, eitim, salk, hukuk ve her trl
tketim imkann iinde barndran; iklimlendirilmi ve gvenlik altna alnm, kredi
kartnn ve reklamlarn hakimiyeti altndaki byk yaplardan mteekkil bu a;
gvenlikletirilmi, medyalatrlm ve borlandrlm znelerin iinden
kamayaca kapal bir ak sistemine dnme potansiyeline sahiptir.

Yeniden retim iin gerekli olan gvenlik ve salk altyaplarnn saland, refah ve
huzur ierisinde alp yaanabilecek mekanlar kapal siteler ve ofis kulelerinde
younlatrlrken bunun darsnda kalan eski kent Agambenin izinden gidilirse
plak yaamn srd bir kampa dnmektedir: kentte bombalar patlayabilir, polis
evlere baskn yapabilir, sel baskn yaanabilir, uyuturucu eteleri mahallelerde
gezebilir, kentsel dnm ya da deprem riski nedeniyle evinizi boaltmanz
gerekebilir, parknza AVM yaplabilir ya da yeni bir metro hatt istasyonu tarafndan
igal edilebilir. Devlet biyopolitik grevini artk eski kentin zerinde deil
gvenlikletirilmi byklkler arasnda rlen a zerinde gerekletirmektedir.
Yakn zamanda bu an dnda kalanlar (eer an paras klnamazlarsa) sadece
risk ve lmle snanmayacak, dorudan lme terk edilecektirler.

Agambenin Antik Yunandan balayarak Bat aklna ikin olduunu savunduu,

Foucaultnun ise 18. yy sonundan itibaren ortaya kmaya baladn belirttii yeni
bir iktidar biimi olarak biyoiktidarn Osmanl mparatorluunun son dneminde
Batllama hareketleriyle birlikte yerlemeye balad iddia edilebilir. Bununla birlikte
hem Osmanl modernlemesi, hem de biyoiktidarn tarihsellii bu tezin aratrma alan
dnda kalmaktadr. Biyoiktidarn belki de en ok gnmzde hissedilen etkilerini,
yeni bir ulus devletin kurulmasyla 1930larda balayp, neoliberal dzene geilen
1970lerin sonunda altyapsal inas tamamlanan D-100 karayolu zerinden okumak
mmkndr. Yeni bir politik zne olan nfusun dzenlenmesine ve ynetimine
odaklanan kontrol tekniklerinin stanbulun kentlemesiyle olan bu ilikisini incelemek
iin D-100 karayolunun 1930-1980 arasndaki tarihi kayda deer baz olgular

26
sunmaktadr. Daha nce de belirtildii gibi biyopolitika kavram bu olgular
aklamaktan ziyade, bunu gerekletirecek aralar oluturacak bir zemin olarak
dnlmelidir.

27
28
2. D-100 KARAYOLUNUN TARHES

Tek Partinin Yolu [1930-1950]

1950 yl ncesinde henz E-5 olarak adlandrlacak Avrupa geneline yaylm bir yol
sistemi oluturulmamt. Bununla birlikte Avrupa'da otomobil retiminin artmas ve
araba sahibi az saydaki zengin seyyahn egzotik smrgelere ulamas zerinden
'turizm' denilen eyin tohumlar atlmaya balanyordu. Bu sayede yeni kurulmakta
olan Trkiye Cumhuriyeti de Londra Asfalt ile modern Avrupa devletlerine fiziksel
olarak balanabilecekti.

Bu dnemde stanbul'un modern bir kent olarak planlanmas iin yurtdndan ok

sayda ehircilik uzman arlm ve bunlardan Henri Prost 1937-50 arasnda
stanbul'un nazm plann hazrlamtr. ehrin nfusunun artmayacan planlayarak
konsantrik ve blgesel olmayan bir plan hazrlayan Prost'un plannda Londra Asfalt
surlarn iinden tarihi kent merkezine turist tayan bir arter olarak kalmtr.

1950 ncesi dnem ayn zamanda Luigi Piccinato'nun Mussolini iin Sabaudia ehrini
tasarlad ve desantralize kent kavramn kurmaya balad dneme tekabl
etmektedir. Bu dnemde Kemalist rejimin ulusal kalknmac ve korporatist program
da kr-kent ayrmn ortadan kaldrarak, imtiyazsz, snfsz, kaynam bir kitle
yaratma idealini stanbul dnda Cumhuriyet Kyleri gibi projelerle ina etmek
istemitir. Tekeli (2005)'nin bahsettii zere rejimin Halklk ilkesi bu tr bir kyclk
akmna kaynaklk ederken dnemin talya'sndan da esintiler tamaktadr.

Londra Asfalt'nn hikayesi 1898'de Ligue Internationale des Associations Touristes

(LIAT) adyla kurulan ve 1919'da Alliance Internationale de Tourisme (AIT) adn alan
uluslararas otomobil ve bisiklet turu kulpleri konfederasyonunun 1930 ylnda
Dolmabahe Saray'nda yaplan genel toplantsnda British Automobile
Association(AA)'n toplantnn sonlarna doru nerdii sekiz maddelik bir planla
balamaktadr. Bu maddelerden sadece ilk yol yapmn gerektirirken dierleri
zel trafik iaretleri, haritalar ve otel iyiletirmeleri gibi uygulamalardan oluuyordu
(Badenoch, 2007). Smrgelere uzanacak turistik bir yol fikri ileride stanbul'un
kentleme probleminin bir parasna dnecekti:

ngiltere Otomobil Associationn teklifi, Trk ve Macar Turing Kulplerinin de bu teklife

desteiyle, nemli bir transit liman olan Fransann kuzeyindeki Calaisten balayan ve

29
 stanbula gelerek Avrupay batanbaa kat eden bir yolun inas temennisi kongre yelerince
paylalm, bu temenninin gereklemesi iin bir alma plan yaplmtr. Nitekim London-
Calcutta tinereri ad ile anlacak olan bu yolun almas Avrupada uluslararas yollar nem
sras ile ele almak ve gelitirmek fikrinin balangc olmu, bylece Trkiyeyi bat-dou
dorultusunda kateden bugnk D 100 (E-5) yolunun temelleri atlmtr. (Evcin, E. 2014)

Badenoch(2007)'a gre nerilen plan, rotann balang noktas olan Londra ve

aka ngiliz kolonyal dncesiyle yorulmu olan var noktasyla bandan itibaren
belirgin bir biimde ngiliz damgasn tamaktayd. 11 Aralk 1931 tarihli Cumhuriyet
gazatesinde sekiz Avrupa lkesini birletirecek yaklak dokuz metre geniliinde bir
otomobil osesi hazrland haberi verilmekte ve bu ie ilk teebbs eden ngiltere
Otomobil Cemiyeti'nin maksadnn ileride bu yolu Hindistan'n teki banda bulunan
Kalkutta ehrine kadar uzatmak olduu belirtilmekteydi. AIT'nin 1932 ylndaki
toplantsnda stanbul'dan kacak olan Calcutta ve Cape Town uzantlar neri olarak
ete kemie brndrlm ve Hollanda'dan gememesine ramen Hollandallar da
Endonezya'daki kolonilerine bir uzant nererek kendi emperyal grlerini
eklemilerdi. 1935'de Budapete'de gerekletirilen toplantya saygn hkmet
yetkilileri, Uluslaras Kzl Ha temsilcileri ve Milletler Cemiyeti letiim ve Ulam
Komisyonu bakan katlmt. Konferansa katlan lkelerin neredeyse tamam
Londra-stanbul Yolu'nu ulusal yol yapm planlarna dahil etmi ve ncelik vermiti.
Zengin turistlere salanan bir hizmet olmasnn yannda var olan yollarn yeniden
dzenlenmesi ve yeni yollarn yaplmas 1930larn ekonomik krizine bir yant
niteliindeydi. Yol projesi ou hkmetin ulusal istihdam projesinin bir paras
olmutu. Bunun yannda lkeler arasndaki trafik artnn refah da arttrmas
umuluyordu. Yol planclarnn ou kitlesel araba kullanm hayalini itiraf ediyordu.
zellikle krsal alanlarn merkezlerle olan balantsnn kuvvetlenmesi, iftilerin
rnlerini satacaklar daha geni pazarlar bulmalarn salayacakt. 1935 ylnda
ortaya konan esaslar aka yolun yk trafii iin de ina edilmesini ngryordu.
Bununla birlikte pastoral manzaral turizm ile ar yk trafii birbiriyle elimekteydi ve
1937'de snr tesi ulamda zel ara iin yasalar bulunmaktayken ticaret iin
herhangi bir anlamaya henz varlamamt (Badenoch, 2007).

1935 ylnda stanbul Belediyesinin daveti zerine mar Mdrlne danman

olmak zere gelen Martin Wagner de 1936 ylnda Arkitekt dergisinde yaynlanan
stanbul ve Havalisinin Plan balkl raporunda 1935 Budapete toplantsndan
bahsetmekte ve stanbul'un evresiyle balantsn kuracak bir karayolunun ticari,
askeri ve turistik nemine dikkat ekmektedir:

zellikle zengin Avrupallar iin nemli bir gezi hedefi olan stanbul ehri, Edirne'den
Eminn'ne kadar gelen ve hibir yol tarafndan kesilmeyen bir otomobil yolu ina etmek

30
 olanan hazr bulundurmaldr. Londra - stanbul osesi Ankara zerinden am'a doru
uzanmal Badat ile Kahire'ye de birer kol atmaldr. Bylece eski kervan yollar yeniden
canlanacaktr. [] te yandan Edirne ve Atina'dan stanbul'a uzanacak kara yolunun saysz
yararlar yle zetlenebilir:

a) Btn stratejik dnceler Gelibolu'dan ve Edirne'den bir kara yolunun yaplmasn lzum
gstermektedir.

b) Kapdan kapya ulam yaplmasn ve zirai rnlerin en hzl ve ucuz bir ekilde stanbul'a
iletilmesini mmkn klacak ekilde stanbul'a doru bir kara yolu ve bundan ayrlan dier yollar
yaplmas tarm siyaseti iin gereklidir.

c) Avrupa'dan gelecek turistler iin de gereklidir. (Wagner, 1936)

Wagner raporun Askeri oseler ebekesi balkl ksmna ordularn gittike daha
ziyade motrletirilmesi dolaysiyle ana oseler ann ina edilip bitirilmesi meselesi
de yurdun korunmas iinde hayat bir ehemmiyet almaktadr tespitiyle balamakta
ve ticari kapdan kapya formln ordughtan veya kladan sipere eklinde
askeri ihtiyalara aktarmaktadr.

1936-1951 yllar arasnda stanbul Nazm Plan zerinde alan Henri Prost'un plan
stanbul'un parasn birbirine balamay hedefleyen bir younlama plan
olduundan, uluslararas bir karayolu balants olarak Londra Asfalt sadece kente
giri yolu olarak dnlmtr. 1/10.000 lekli stanbul Avrupa Ciheti Eski stanbul
Nazm Plannnda "stanbul-Edirne-Londra Yolu" olarak gzken yol, 1937 tarihli
plan raporunda "Millet Caddesi" olarak adlandrlmaktadr (Bilsel, 2010a). 1939
tarihinde tamamlanan Anadolu Ciheti Nazm Plan'nda Londra Asfalt'nn Anadolu
yakas balantsna da yer verilmektedir. AIT'nin 1930 stanbul ve 1935 Budapete
toplantlarnda alnan kararlara uygun olarak Londra-stanbul-Badat (ve hatta oradan
da Hindistan) karayolu balantsnn uluslararas nemi vurgulanmakta, bununla
birlikte kesintisiz bir hz yolu n grlmedii iin "Avrupa-Asya karayolu balantsnn
nemli bir kava" olan skdar'da rhtmlarn dzenlenmesi ve feribot iskelelerinin
yaplmas nerilmektedir. Boaz geen bir kprnn yaplmas durumunda ise btn
balant ve gzergahlarn yeniden ett edilmesinin gereklilii not dlmtr (Bilsel,
2010b). 1937 tarihli Nazm Plan Raporu(?)'na eklenen "stanbul ve skdar'n Bir
Kpr ile Birletirilmesi Hakknda Not" balkl ksmda boaz geen bir kprnn
yaplp yaplmayacana ileride karar verilebileceini, ancak yine de bir proje
hazrlatlmasnda fayda olduu belirtilmektedir (TMMOB, 2007).

1935 sonrasnda cumhuriyetin demiryolu politikasnn yansra, karayolu politikasnn

da gereklilii hem basnda yer almaya, hem de ynetici kesim tarafndan dile
getirilmeye balanmtr. 27 Eyll 1937 tarihinde (5 metresi asfalt kaplama olan) 7
metre geniliindeki stanbul-Edirne-Londra Yolu'nun Topkap'dan Lleburgaz'a

31
kadar olan 155,5 kilometrelik ksm Nafia Vekili Ali etinkaya tarafndan trenle
almtr. Ertesi gn Ulus gazetesinde baslan makalesinde Falih Rfk Atay
karayolunun yalnz turizm bakmndan deil, milli mdafaa ve her trl nakliyat
bakmndan da baz durumlarda demiryolundan daha faydal olabildiini belirtmektedir
(As, 2013). 1 Kasm 1937 tarihli meclis al konumasnda da Mustafa Kemal
Atatrk stanbul'dan balayan Avrupa turist yolunun asfalt olarak yapmnn
srdrldn sylemekte ve demiryolu hatlarmz i blgelere balayacak ve bu
hatlarn bir an nce milli ekonomik kalknmaya en yksek hizmeti salayacak olan
karayolu inaatn nmzdeki dnemde younlatrmak ve bir plan ierisinde
geniletmek gerekir tespitinde bulunmaktadr (Atatrk, 1937).

Kemalist rejim tarafndan ulusal kalknmayla zdeletirilerek sahiplenilen Londra-

stanbul yolu, dnya basnnda da geni yer bulmutu (ekil 2.1). 1 Mart 1936 tarihli
The Milwaukee Journal'n haberine gre btn hkmetlerin yol yapm konusunda
anlamaya varmasnn iki sebebi vard. lki zellikle Amerikal otomobil sahibi
turistlerden elde edilecek gelirdi. kincisi ise yaplacak yollarn sava srasnda asker
ve mhimmat nakliyesinde demiryollarnn zerindeki basknn byk ksmn
kaldracak olmasyd. Haberde Hitler'in Almanya'da yapmakta olduu yollar rnek
gsterilmekte ve Londra-stanbul yolunun 1940 ylnda tamamlanaca
belirtilmektedir. 15 Ekim 1938 tarihli The Mercury gazetesinde yer alan haberde ise
uluslararas huzursuzlua ramen yolun byk ksmnn tamamland ve bittii
zaman ara sahiplerinin Londra'dan stanbul'a konforlu bir ekilde be gnde
ulaabilecei bilgisi yer almaktadr.

Evcin (2014), devletin bir turizm programndan ve politikasndan bahsetmeye

balad bu radikal modernite dneminde oluturulmak istenen ada turizm
altyapsnn ayn zamanda bamszlk savandan km ve zor iktisadi koullar
iinde bulunan lkenin kendini her trl medeni vasfyla uluslararas alanda tantma
arac olarak grldn belirtmektedir. Badenoch (2007)'a gre de Reit Saffet
Atabinen'in 1935 Budapete konferansndaki szleri, konferans boyunca vurgulanan
Bat'nn stnl temasna kar Trkiye'nin Bat Avrupa lkeleriyle eit bir tarihe ve
moderniteye sahip olduunu gsterme amac tamaktayd.

II.Dnya Sava nedeniyle kesintiye urayan yol projesi Birlemi Milletler tarafndan
yeniden gndeme getirildi. 1947de kurulan UNECE (United Nations Economic
Commission for Europe) Avrupann tamamn maddi sistemlerin inaasyla birbirine
balama amacn aka belirtmiti.

32
 Uluslararas basnda Londra-stanbul Yolu.

Balang olarak en azndan yol planlamasnda ksmen baar salamlard.1949

AIT genel toplantsnda Trk delege, Trkiye'nin yapaca ksmla yolun Avrupa
ksmnn neredeyse tamamlanm olacan aklad (Badenoch, 2010; Badenoch,
2007).

kinci Dnya Sava ncesinde Martin Wagner'in stanbul planna tamaya alt
uluslararas yol a projesi Prost'un plannda kendine ok snrl bir yer bulurken,
Londra Asfalt'nn inasnn byk ksm Marshall yardmlar sayesinde Adnan
Menderes dneminde gereklemi ve 1960 darbesi ncesinde Boaz Kprs
ihaleye karlmtr. Bilsel (2007)'e gre Wagnerin stanbulun planlamasna, kentin
art blgesinden yaklaan ve ekonomik kalknma boyutunu n plana alan yaklam bu
dnemde Bayndrlk Bakanl yetkililerince -belki de dnemin anlayna aykr
olduu iin- yeterli bulunmamtr. Bununla birlikte elik (2003), Martin Wagner'in
Alfred Agache, Herman Elgtz, H. Lambert ve Henri Prost gibi stanbul'un bymesini
nazm planlarla dzenlemek iin arlan birinci kuak Avrupal uzmanlar grubuna
dahil etmektedir. Prost ile ayn zamanda davet edilen Martin Wagner de Prost gibi
stanbul kentini tarihi yarmada ile snrlamakta ve hatta nfusun azalaca
ngrsnde bulunmaktayd (Cansever, 2011).

33
Kenti blgesel lekte sosyo ekonomik olarak tasarlamann bir arac olarak kesintisiz
bir otomobil yolu fikri ise Adnan Menderes tarafndan davet edilen Luigi Piccinato ile
1958'den itibaren gndemde olacaktr.

Adnan Menderes'in Yolu [1950-1960]

kinci Dnya Sava sonrasnda Birlemi Milletler (1945) ve NATO (1952) yelii,
STK(Seferberlik Taktik Kurulu-1952), KGM (Karayollar Genel Mdrl-1950),
Trk- (1952), VPK (Vekletleraras Prodktivite Komitesi-1954), DPT (Devlet
Planlama Tekilat-1960) gibi kurumlarn oluturulmas Trkiye'nin neo-kapitalist bir
modernleme izgisi izleyeceini gsterir nitelikteydi. Bu dnemde Marshall
yardmlar sayesinde Londra Asfalt turistik ve biraz da hayali bir yol olmann tesinde
sanayi entegrasyonunu ve tketim artn salayacak bir altyap projesi olma yoluna
girecek ve E-yol sistemine dahil olacaktr. Prost plannn bymemesi n grlen bir
ehre ynelik konsantrik yapsndan tr Adnan Menderes tarafndan da imar
operasyonlarnda gzard edilen yol, 1958 ylnda Luigi Piccinato'nun davet
edilmesiyle stanbul'un planlanmasnda baat bir rol oynayacaktr. Bu dnemde
Piccinato faist dnemde gerekletirdii (i ve d) koloni uygulamalarndan
rendiklerini hem Roma'da hem de stanbul'da uygulama ansn yakalayacaktr.

Populist Modernist Devlet / Kentsel-Yerel Aklar

Trkiye'de karayolu yapmna balanmas ve E-5 iin gereken kaynan salanmas

kinci Dnya Sava sonrasnda Truman Doktrini ile ABD'nin Avrupa'ya yapt
ekonomik yardmlarla salanmtr. Bu yardmlar ayn zamanda karayollar genel
mdrl oluturulmas, teknik uzman yetitirilmesi, ii sendikas oluturulmas,
milli prodktivite merkezi kurulmas gibi retimin her alann dzenleyecek kurumlarn
da oluturulmasn beraberinde getiriyordu.

4 Mart 1947'de ilan edilen Truman Doktrini'nden sonra 22 Mays 1947'de Yunanistan
ve Trkiye'ye yardm program ABD Kongresi'nde kabul edildi (Tekeli ve lkin, 2010).
5 Haziran 1947de Dileri Bakan George Marshalln Harvard niversitesinde
yapt bir konumada bu yardmlarn bir plana balanmas fikri ortaya atld ve bu
konumann bir sonucu olarak 16 Nisan 1948de Avrupa ktisadi birlii Tekilat
(EEC) kuruldu. Plann resmi ad Avrupa Kalknma Plan (ERP) olarak belirlenmiti.
Trkiyenin de iinde bulunduu Avrupa devletlerine ABD tarafndan yaplacak
yardm ieren Ekonomik birlii Anlamas, 4 Temmuz 1948de imzaland. Yasa, 8
Temmuzda TBMMde grlerek kabul edildi ve 13 Temmuzda yaynlanarak
yrrle girdi (Klnkaya, 2013).

34
Marshall yardmlar kapsamnda oluturulacak karayolu politikasnn esaslar 1947
ylnda Amerikan Federal Yollar Dairesinin Umum Mdr Yardmcs Hiltsin
hazrlad bir raporla saptanmtr. Raporda, dorudan Bayndrlk Bakanna kar
sorumlu, tzelkiilie sahip bamsz bir yollar Genel Mdrlnn kurulmas
nerilmekte ve bu genel mdrle bal alacak 10 blge mdrlnn kurulmas
istenmektedir. Karayolu yapmnda altrlacak teknisyenlerin, yetitirilmek zere
Washingtondaki Yollar daresine eitim amal gnderilmesi ve Amerikan yardm
makineleriyle giriilen yol yapmnda Amerikal mteahhitlerin altrlmas dier
neriler arasndadr. Bu rapor zerine Trkiye 23.000 km.lik bir devlet karayolu a
kabul ederek 9 yllk bir program hazrlamtr. Bu yol programnn yapm 11 Subat
1950de 5539 sayl kanunla kurulan Karayollar Genel Mdrlne braklmtr
(Dik, 2008).

1948 Temmuzunda UNECE (United Nations Economic Commission for Europe)

erevesinde Belika, Danimarka, Fransa, ngiltere, talya, Hollanda, Polonya,
ekoslovakya, ABD, sve ve svire uluslararas bir karayolu a karar aldlar. 1950
Austosunda 18 lke (igal altndaki Almanya dahil) Berlin merkez olmak zere
dou-bat, drt kuzey-gney rotas olmak zere 42.000 km uzunluunda ve %20si
drt Alman igal blgesine dalan bir an planlanmas iin topland. Souk Sava
hz kazandnda Dou Avrupa lkelerini ve Sovyet Rusyay dlayan bir kk
Avrupa olutu ve ekonomik yenilenme komnist bloa kar askeri birlemeyle i ie
geti. Bunu gerekletirmek iin kullanlan aralardan birisi de zellikle gl
komnist harekete sahip lkelerdeki konut ve yol yapmn finanse etmek iin
oluturulan Marshall Yardm Planyd (Mom, 2005). Trkiye de 1950'de Balca
Milletleraras Trafik Yollar inasyla ilgili Cenevre deklarasyonuna katlmtr (ekil
2.2). 21 Haziran 1951'de Avrupa'da kabul edilen 54.000 km'lik milletleraras
ebekenin 4.385 km'si Trkiye'de bulunuyordu (Tekeli ve lkin, 2004). 1950 ylnda
Cenevre'de katlm salanan deklarasyon kararlar 1954 ylnda TBMM'de
kanunlatrlm ve E-5 gzergah tanmlanmtr.

Dolaysyla ktalararas yol plan sava sonras pan-avrupa karayolu a projesi olan
E-yolu sistemi tarafndan absorbe edilmi ve baz deiikliklerle Londra-stanbul yolu
E-5'e dnmtr. Londra-stanbul yolu gibi E-yol sistemi de zel yollar yerine Souk
Savan getirdii ayrma gore dzenlenen seyahat gzergahlarndan olumaktadr.
Her devlet snrlar ierisindeki yollardan hangilerinin aa katlacan tasarlayabilecek
ve elinden geldiince iyiletirecekti.

35
 16 Eyll 1950'de imzalanan Cenevre Deklarasyonu'nun 1961 ylndaki
revize edilmi hali. (Url-2)

E-yol sisteminin oluturulmasnn arkasndaki temel unsurlardan biri, ounlukla Bat

(ABD dahil) petrol, lastik ve otomobil endstrilerinden oluan Uluslararas Yol
Federasyonuydu. Bu endstriler ncelikli olarak rnlerini satabilmek iin Batda
otomobil kullanmn tevik etmekle ilgileniyorlard (Badenoch, 2010; 2007). ABD'de
isizliin azalmas, demeler dengesinin salanmas ve ihracatn arttrlmas iin
Avrupa'nn canlandrlmas ve savan getirdii tahribatn ortadan kaldrlmas
gerekmekteydi. Avrupa btnlemi bir dnya ticaret sisteminin iine sokulmalyd

36
(ar, 1996). Trkiye'nin ncelikli rol ise Avrupa'nn kalknmas iin gerekli olan
hammadeyi salayacak ulam altyapsn oluturmakt. Marshall Plannn merkezi
denetimini salayan ktisadi birlii daresi (ECA)'nin Trkiye'deki yol programndan
yknt halindeki Avrupa'ya buday tedarik etme sorumluluuna sahip olan
Trkiye'nin, bu sorumluluu gerekletirmesine en fazla hizmet edecek gzergahlar
yapmak eklinde tanmlanan bir beklentisi vard (As, 2013). Demiryolu altyap ve
iletme yatrmlarnn karayoluna gre pahal olmas, Marshall yardmlar ve 1970ten
sonra gelimeye balayan otomotiv sanayisinin tetiklemeye balamas gibi etkenler
sonucunda karayolu, yolcu ve yk tamaclnda ne gemitir (aktaran etin vd.,
2011).

kinci Dnya Sava sonrasnda ABD'nin Avrupa'ya yeniden ina iin yardm yollad
1947-51 Marshall Plan tarihteki en byk yardm programyd. Plan sadece ulusal
hkmetler arasndaki bir ibirlii deildi ve ii snfnn, sendikalarn ve zel
sektrn de bulunmasn zorunlu klyordu. Dolaysyla yardm alan lkelerde refah
seviyesini arttrmas dolaysyla da kastl olarak biyopolitikti (Kelly, 2015). Her ne
kadar Trkiyeye verilen grev balangta Avrupann biyopolitik inas iin gerekli
olan gda maddesini temin etmek olsa da, alnan yardmlarla gerekletirilen karayolu
altyaps ve tarmda modernizasyon kentlemeyi ve belirli lde sanayilemeyi
tetiklemitir. Karayollarnn arsa speklasyonu ve tketim toplumu zerindeki etkileri
ise uzun yllar boyunca devam edecektir.

Menderes'in Planlama Faaliyetleri: stanbul'u Planlayan 3 Farkl Ofis

KGM'nin kurulduu yln sonunda 26 Aralk 1950'de Prost'un grevine son verilmiti.
Akabinde kurulan 'Revizyon Komisyonu' varolan 143 plan inceleyerek bir rapor
hazrlad. Rapor Bayndrlk Bakanl tarafndan onaylandktan sonra stanbul
Belediyesi 'Mavirler Heyeti'ni Belediye mar Mdrl'nde planlama almalarn
yrtmekle grevlendirdi. 1952-1956 yllar arasnda alan heyetin hazrlad
"Beyolu Ciheti Nazm Plan" 17 ubat 1954'te bakanlka onaylanarak yrrle
girdi. Prost plann tamamen deitirmeden revize eden bu planda surlarn dndan
geerek Yedikule ile Ayvansaray' balayan yol 400 m'lik bir kpryle Halcolu'na
getikten sonra, varolan gzergah izleyerek Kamondo Mezarl, Darlaceze, Abide-
i Hrriyet ve Ermeni Mezarl'nn kuzeyinden Mecidiyeky-Levent istikametinde
Bykdere asfaltna balanaca, sanayi alanlarn kuaklayan bu yolun eer boaz
kprs yaplrsa Anadolu'dan gelecek devlet yoluna balanmasnn dnld
belirtilmektedir (Tekeli, 2013).

37
Mavirler Heyeti stanbul Belediyesi mar Mdrl'nde almalarna devam
ederken planlamada ikinci bir yabanc uzman dalgas yaand. Bu aamada
grlerine bavurulan uzmanlar, Alman planc Hans Hgg ile talyan planc Luigi
Piccinato`dur. Hgg`n almalar zellikle mekansal kullanm esasna gre
ayrmann nemine deinirken, Piccinato`nun plan daha genel, blgesel bir
yaklam ieriyordu (elik,2003).

1956-1960 yllar arasnda alan Prof.Hans Hgg9 bir nazm plan teklifi ve eitli
ayrntl plan nerileri yapmtr. Hgg nfusun maksimum 3.5 milyon olacan
ngrm ve modern bir trafik sistemi iin bir yol ann ina edilmesini nermitir
(Gl,2009). Tanjant ve radyal yol sistemlerine dayandrd plan teklifinde hava alan,
banliyler ve ehirleraras ilikileri kuracak bir d tanjant nermitir. Uzun dnemde
Boaz Kprs de bunun bir paras olacaktr. Tekeli (2003)'ye gre Hgg'n
planlama almalar Menderes operasyonunu sonradan rasyonalize etme nitelii
tamaktayd. Esmer (2013) de Tekeli gibi Hgg'n tarihi dokuyu nemsemeden
sirklasyon ve yol yapmna ncelik vererek politik iradenin isteklerine klf giydirdiini
belirtmektedir. Bu dnemdeki operasyonda Edirne-stanbul Yolu'nun Kk ekmece
hizasndan Topkap'ya kadar olan 50 metre geniliindeki ksm olan Londra Asfalt
ya da dier adyla Maral Bulvar yaplmtr. Milliyet gazetesinde kan haberlere
gre ise 1957 senesinde Londra Asfalt'nn Topkap'dan Eyp'e olan balants
tamamlanmak zeredir ve Hali'i geecek olan kprnn sondajlarna balanmtr:

13.09.1956
Londra asfaltnn Florya ile Topkap arasndaki ksm asfaltlanm ve trafie almtr.

10.11.1956
Londra Asfalt Eyp'e Balanyor: Londra asfaltnn Topkap'dan Eybe balanmas
iin yaplan hazrlklara hz verilmitir. Topkap-Eyp devlet yolu gzergahnda
bulunan belediyeye ait lyaszade Mezarl'nn bir ksm da yola ilave edilecek ve bu
ksmdaki kabirler baka bir yere nakledilecektir.

14.01.1957
Londra Asfalt'n Topkap'dan Eyp'e balayacak 4 kilometrelik yolun 1.5 kilometrelik
ksm tamamlanmtr. Bu yol iin 80 metre zerinden istimlak yapldndan imdilik
30 metre olarak ina edilen yolun genilii ileride 60 metreye karlabilecektir. [...]

9
te yandan Devlet Arivleri Genel Mdrl Cumhuriyet Arivi ierisinde Hans Hggn stanbul
Belediyesinde mavir olarak 13/1/1960 tarihinden itibaren iki sene daha altrlmasna izin verildiine
dair Cumhurbakan Celal Bayarn imzalam olduu bir kararname mevcuttur. Bununla birlikte darbe
sonrasnda 1961 yl banda Hans Hgg stanbuldan ayrlacaktr.

38
na edilecek kpr ile Stlce'ye ve Darlaceze asfaltna balanacak Londra
Asfalt'nn bu suretle ili, Levent ve Boaz Yolu ile irtibat temin edilebilecektir.

18.12.1957
nc Hali Kprs in Sondajlara Baland: Ayvansaray ile Hasky arasnda
inas dnlen ve sondajlarna balanlan kpr ile hem Hali sahil yolunun, hem
de Londra Asfalt'nn Abide-i Hrriyet yolu ile irtibat salanacaktr.

Bununla birlikte 1970 ylna ait hava fotoraflarnda E-5 karayolunun Avrupa
yakasnda Topkap'dan daha fazla ilerlemedii; Anadolu yakasnda ise
Beylerbeyi'nden Ankara Asfalt'na kadar olan ksmn istimlak edilip yaplacak evre
yolu balants iin temizlenmekte olduu grlmektedir (ekil A.1). nc Hali
Kprs'nn etdleri 1956 ylnda balamakla birlikte, proje 2.Be Yllk Kalknma
Program kapsamnda yenilenmi ve 1967 ylnda Japan Bridge Consultants Co.,Ltd.
Mavirlik firmasna verilmitir. 1971 ylnda ise Japon ve Bat Alman firmalarndan
oluan Hali Kprs Konsorsiyumu ile szleme imzalanm (lter, 1973) ve kpr
10 Eyll 1974 tarihinde hizmete girmitir.

1956 ylnda De Leuw Cather and Company'ye yaptrlan boaz kprs ve evre
yollarn etdne dayanlarak, 1957 ylnda D.B.Steinmann Consulting Engineers
firmasna Beylerbeyi-Ortaky arasnda yaplmas kararlatrlan boazii kprsnn
mhendislik projeleri ihale edilmitir.

Tekeli (2003)'ye gre Menderes operasyonu ve E-5 karayolunun inaat srerken

younlaan planszlk eletirileri stanbul iin yeni bir plan arayn balatmtr.
Bunun yant 1958 ylnda Piccinato'nun stanbul plan stnde almaya balamas
olmutur. Bylece stanbul Belediyesi mar Mdrl ve Hgg brosundan sonra
nc bir planlama grubu daha yaratlm oluyordu.10

ller Bankasnca kurulan stanbul mar ve Planlama Mdrl'nn bana Cevat

Erbel, danman olarak da Luigi Piccinato getirilerek Geit Devri Nazm Plan
hazrlanmaya balanr:

Eer yeni planmzn ak Lineer ve ademi merkeziyet sisteminin tatbikinde mteyakkz

davranlmassa karmza tekrar dairevi sistemde kendi iine kapanm cansz damarlar
tkanm hasta bir ehir olacaktr. [] Anadolu cihetinde Devlet yolu ve Avrupa yakasnda ehir
evre yolu Boaziinde kurulacak mstakbel asma kprs ile birleerek byk istanbul'un bel
kemiini tekil eder. Bu bel kemii, aradmz ak modern plan tertibinin temelidir. Plann her

10
Murat Gl ise Karayollar Genel Mdrlnn stanbul'un imar iin belediyeye verdii teknik destei
koordine etmek amacyla KGM bnyesinde oluturulan drdnc bir grubu daha eklemektedir (Gl,
2015:205).

39
 teferruat bu evre yolu esasna gre mtalea edilmelidir. Avrupa cihetinde bu evre yolu
gzergh. Boaz srtlarna doru Beyolu blgesinin fazla yaylmasn nleyen tabii bir hudut
gibidir. Bundan pek memnun olmamz lzm gelir. nk gzergh iyi seilmeseydi Boazn
en gzel srtlar gelii gzel yerlemi binalarla irkinleebilirdi. (Duranay, N., Grsel,E., Ural,S.
, 1972)

1960 askeri mdahalesi ile Menderesin imar operasyonu hzn yitirecektir ancak 1960
sonlarnda 1/10000 lekli "Geit Devri Nazm Plan" tamamlanr. Bu planda 2.5
milyon nfusun 30000 hektara yerletirilmesi ngrlr. Bu plann esas amac,
Beyolu ve yarmadann daha fazla younlamamas ve desantrilizasyonun
salanmasdr. Desantralize edilecek yeni yerlemeler tm kentin belkemiini
oluturacak bir yol sistemine aslacaktr. Bu belkemii Londra Asfalt'ndan balayarak
ve sur dndan geerek Ayvansaray civarnda nc kpryle Hali'i aacak,
Boazii st korniiyle balanacak, Ortaky-Beylerbeyi arasnda Boaz aacak ve
Anadolu yakasnda Ankara yoluna balanacaktr. Bu plan meslek evrelerinde
genellikle olumlu karlanm olmasna karn, mar ve skan Bakanl bu plan,
yaplacak blge planlama almalarna gre revize edilmesi gerektii gryle
onaylamamtr (Tapan, 1994).

Tekeli (2003)'ye gre Piccinato nerisi eski planlarn bir tr anti tezini savunuyordu ve
onlardan temelde iki niteliiyle ayrlyordu: Birincisi, kent plannn zmn kent iine
hapsolarak deil, blgesel bir mekansal rgtlenmede aryordu. kincisi, 1930'lar
sonrasndaki tm planlama almalarnn rayl ulam ve deniz ulam eksenleri
zerinde dalm kenti toparlayp radyo-konsantrik hale getirmeye dnk yaklamn
reddediyor ve desantralize, ak ve lineer bir sistem haline getiriyordu.

Piccinato'nun 1958'de stanbul planlamasnn bana getirilmesi ve ehrin dou-bat

aksnda desantralize genilemesi fikirleri genellikle 'tarihi kent merkezini koruma' fikri
evresinde deerlendirilmitir. Turgut Cansever (2008) i gle nfusu artan ve
sanayisi tarihi kent merkezinde skan bir kent iin Roma CET Plan'nn kent ile blge
arasndaki ilikiye btnsel olarak bakan iyi bir rnek olduunu ve Luigi Piccinato'nun
grevlendirilmesinin stanbul iin byk bir ans olduunu belirtmitir. Doan Hasol
(2006)'a gre de Piccinato'nun iyi niyetli abalar yetersiz kalm, yerel ve merkezi
ynetimin plana uymamas dolaysyla kent kontrolszce bymtr.

Bununla birlikte kenti teritoryal bir ak mekan olarak kavramsallatran bu yaklam

1960'larda talya'da Operaist hareket tarafndan eletiri konusu olmutur. Sz konusu
eletirilere nc blmde yer verilecektir. Bununla birlikte kapitalizmin
mekansallamasna paralel olarak gelitirilen blgesel yaklamn Marshall yardmlar
sonrasnda yaplan dzenlemelerle yerlemeye baladn belirtmekte fayda var.

40
Sleyman Demirelin Yolu [1960-1980]

27 Mays 1960 darbesi sonrasnda oluturulan 1961 anayasas ile sosyal devlet ve
refah devleti kavramlar getirilmitir. zbudun (2014) sosyal devleti devletin sosyal
ve ekonomik hayata mdahalesi yoluyla, snf atmalarn yumuatan ve mill
btnlemeyi salamaya alan bir devlet anlay eklinde zetlemektedir. 1961
anayasas ayn zamanda ithal ikameci sanayilemeye dayal kapitalist kalknmada
yeni bir evreye iaret eden ereveyi tesis etmitir. Bylece ii snf mcadelesi
reformizm yoluyla engellenmi ve baz iiler modern sanayi rnlerinin tketicisi
haline dntrlmtr (Keyder, 2004). Tekeli (2010)'nin deyiiyle devlet kendi
yurttalarnn yalnz klasik hrriyetlerini salamakla deil, zaruri olan maddi
ihtiyalarn karlamakla da grevli grmeye balamtr. lke kaynaklarnn planl ve
aklc kullanmyla liberal kapitalizmin anarik doas ehliletirilerek, snf atmasna
dayanan sosyalizme alternatif olarak kalknmay salayaca dnlen reforme
edilmi bir kapitalizm nerilmitir. 1961 anayasas Trkiye'de siyasal yaam sol
dnmeye amakla birlikte; Parla(1989)'ya gre sosyalizm tutma olana
bulunmayan bir adr ve solidarist korporatist doas sebebiyle 27 Mays sol
Kemalizm badamazlar badatrmaya abalayan tutmaz bir sentezdir.
Tekeli(2010)'nin Byk stanbul Nazm Plan (1967) iin dile getirdii bu plan, snflar
arasnda frsat eitlii salayan bir plan mdr, belli deildir eletirisi de bu dorultuda
anlalabilir.

Bu dnemde DPT (Devlet Planlama Tekilat-1960), ODT'de ilk ehir Planlama

Blm (1960), TP (Trkiye i Partisi-1961), AP (Adalet Partisi-1965), DSK
(Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu, 1967), THKP-C (Trkiye Halk Kurtulu
PartisiCephesi, 1970), POL-DER (Polis Dernei, 1971) gibi yaplanmalar ortaya
km ve snf atmasnn toplumsal alana olan yansmalar 12 Mart 1971 muhtras
ve sonunda 1980 darbesi ile geici olarak bastrlmtr.

Artan i g, sanayinin tarihi yarmada iinde skmas, gecekondu mahallelerinin

oluumu, blgesel eitsizlik gibi sebeplerle Piccinato'nun blgesel lekte balantlar
kurarak ehri dou-bat aksnda genileten bir uluslararas yol omurgas fikri bu
dnemde planlara damgasn vurmutur. Her ne kadar planlar uygulanamam olsa
da, fikir olarak 1950 ncesine dayanan ve Menderes dneminde ihale edilen Boazii
Kprs ve evre Yollar, 1973 ylnda meslek odalarndan ve niversitelerden gelen
muhalefete ramen almtr. stanbul'un iki yakas arasndaki ve dolaysyla evre
ehirlerle olan balants kurulduktan on yl sonra blgesel kentleme ak pazar
ekonomisi ile kresel bir lekte ilemeye balayacaktr.

41
Sosyal Refah Devleti/ Blgesel-Teritoryal Aklar

1959 ylnda stanbulda toplanan UIAda ehircilik komitesi bakan Andre Guttonun
raporu Luigi Piccinatonun amalad izgide desantralize ve blgesel lekte
planlanm bir stanbul ngryordu. Gutton raporunda ehrin blgesi iinde, blgenin
de lke ierisindeki btn politik ve ekonomik meselelerle birlikte etd edilmesi
gerektiini, stanbul'un memleket bnyesi iindeki rolnn bir blge plan ile hemen
tespit edilmesi gerektiini belirtmekteydi (Mimarlk, 1972/105). Turgut
Cansever(1959a) de UIA toplantsna ilikin kaleme ald yazlarnda Gutton'un
grn ehir plnlamas en az bir blge plnna dayanarak yaplabileceine gre,
stanbul ehir plnlamasndan evvel blgeye mil bir pln almasnn yaplmas
gerekir eklinde aktarmakta ve paralel olarak blge ve memleket plnlamas
vastasiyle ehir gelimesini kontrol etmek zarureti belki de dnyann hibir
memleketinde bugn Trkiye'de olduu kadar ehemmiyetli olmamtr (Cansever,
1959b) tespitinde bulunmaktadr.

1960 sonbaharnda mar ve skan Bakanl Blge Planlama Dairesi, stanbul

Belediyesi iinde kurulan bir broda Turul Akura yrtclnde Marmara Blgesi
planlama almalarna balamtr. Bu bronun kuruluuna Avrupa Prodktivite
Merkezi, OECD ve Birlemi Milletler'in katks olmutur. 1 Ocak 1961'de de stanbul
Belediyesinde Turgut Cansever bakanlnda mar Planlama Mdrl
kurulmutur. Bu oluumlarla birlikte Hgg brosu ve Piccinato'nun alt ller
Bankas brolar tasfiye edilmitir.

22-24 Aralk 1961'de stanbul Belediye Saray'nda "stanbul mar Planmas Geit
Devresi uras" toplanmtr. uraya, Piccinato'nun ller Bankas brosunda
hazrlad plan, bu plan zerinde Cevad Erbel ve Faruk Aker'in yapt deiikliklerle
hazrlanan bir nazm plan nerisi ile 1961 Haziran-Eyll arasnda Belediye mar
Planlama Mdrl'nde Turgut Cansever ekibinin hazrlad "stanbul Mcavir
Sahalar" plan ve 1/15.000 lekli hali hazr arazi kullanma haritas sunulmutur.
Sre salkl ileyememi ve planlamaya sahip kan ura bir kez daha
toplanamamtr.

Turul Akura'nn mdrlnde 1968 ylna kadar faaliyet gsterecek olan Marmara
Blge Plnlama Dairesi'nin hazrlad Dou Marmara Blgesi n Plan 1963 yl
ortalarnda tamamlanm ve yaymlanmtr (Arslan, 1974; Tekeli, 2010). Plana gre,
Trkiye'nin kalknmasn hzlandrmak iin bir plan yapt dnemde stanbul'un
kalknmay hzlandrma potansiyelinden yararlanmak gerekiyordu. stanbul'un
bymesini savunmak onu babo brakmak deildi, onun bymesini salkl

42
klacak nlemler alnmalyd (Tekeli, 2013). Erturul Mentee, Dou Marmara n
Plan'nn ana hatlarn aklarken i gle Kalkta ve angay gibi ehirlerde oluan
'parazit faaliyetleri' engellemek iin "stanbul'da bu gibi tehlikeli sosyal kaynamalara
yol aan durumlar gze almak yerine ehirdeki bu i gc kapasitesini kullanabilecek
i sahalarnn almasnn daha doru bir yol olarak grldn (Mentee,1966)
belirtmektedir. Planda blge ii ulam eksenini batda Edirnekap-Halkal, douda
eski Ankara yolu oluturmaktadr. Bu iki yolun Boaz Kprs ve evre yollaryla
birletirilmesinin 1975'te gerekletirilmesi dnlmekteydi. Piccinato emasna ok
uzak dmeyen bu neri genellikle o dnem planlama evrelerinde eletirilmemi ve
benimsenmi olmasna ramen bunu izleyecek almalar tamamlanmad iin
uygulamaya kavumamtr.

1963 ylnda e zamanl olarak, 1956 ylnda De Leuw Cather firmasnn yapt etd
Morrison firmas tarafndan revizyona tabi tutulmutur. Ayn yln sonlarnda Turgut
Cansever Belediye mar Planlama Mdrl'nden ayrlmtr. 1966 ylnda Byk
stanbul Nazm Plan Brosu (BNPB) kurulmu, bakanlna Mithat Yenen
getirilmitir. Luigi Piccinato stanbul'a ikinci kez danman olarak arlm ve
hazrlad raporda 1960'lardaki grlerini savunarak planlamann tm Marmara
Blgesi leinde ele alnmas gerektiini ve Byk stanbul'un lineer, ak bir forma
sahip olmasnn gerekliliini vurgulamtr. Aralarnda boluklar bulunan ehirler
oluturarak byyen, gelimeyi tm blgeye yayan ve doal kaynaklar tahrip
etmeyen salkl bir byme dokusu iin Piccinato'nun nerdii esas ara hzl yollar
sistemi ve limanlardr (Tapan, 1994).

1967 ylnda da KGM tarafndan "stanbul evre Yolu ve Boaz Kprs Ekonomik
Etd" yaplmtr. 10-20 Nisan 1967 tarihleri arasnda stanbul Blge Kalknma
Kongresi toplanm ve kongrenin al babakan Sleyman Demirel tarafndan
yaplmtr. Kamuda tartmalar srerken kprnn mhendislik projelerinin yapm
1968 ubat'nda Freeman, Fox and Partners firmasna ihale edilmitir. 1968
Ekimi'nde De Leuw Cather firmasna yeni bir yaplabilirlik etd
hazrlatlmtr. stanbul Belediyesinden gelen sadece evre yollarnn ve kprnn
izili olduu bir plan, mar ve skan Bakanl "evre Yollar Mevzii Plan" adyla 1968
ylnda onamtr. 1970 ylnn banda ihale edilen kprnn inaat 1973 ylnda
tamamlandktan sonra stanbul'un zaman uzaklk matriksini deitirerek metropoliten
alann gelime dinamiini belirlemitir (Tekeli, 2013; Tapan, 1994).

43
Boaz Kprs'ne Kar Gelen Eletiriler

Boaz Kprs projesi etrafnda gerekleen tartmalar, gnmze kadar uzanan

politik bir dikotominin de arketipini oluturmaktadr. Sadece ikinci ve nc boaz
kprlerinde deil, yapl ve doal evre zerindeki byk lekli yatrm projelerinin
byk ounluunda grlen bu kutuplamay kabaca uzmanl hor gren
muhafazakar pragmatist poplist bir sa ile pozitivist rasyonalist halk bir sol olarak
genellemek mmkn olabilir.

Anadolu ve Avrupa yakalarn balama fikri 19. yy'n sonundan itibaren gndeme
gelmekle birlikte Marshall yardmlaryla oluturulan gerekli kurumsal yaplanmalarn
da etkisiyle 1950 sonrasnda somut admlar atlmaya balanmtr. Henz 1951
ylnda Alman Krupp firmas tarafndan T'de Prof.Paul Bonatz ve ekibine yaptrlan
etd ile kprnn bugnk yeri tespit edilmitir. 1953 ylnda stanbul Belediyesi,
Bayndrlk Bakanl (Karayollar Genel Mdrl) ve stanbul Teknik niversitesi
ilgililerinden oluan bir komite Boaz Geii konusunda ehliyetli bir firmaya etd
yaptrlmas kararn alr. Seilen Amerikan De Leuw, Cather and Co. firmas 1955
ylnda balad almalar 1956'da sonulandrr ve en uygun gzergahn
Beylerbeyi-Ortaky arasnda olduunu saptar. Buna gre asma kpr, evre yolu ve
yeni Hali Kprs ile Asya-Avrupa devlet yolu ana balanacaktr (lter, 1973).

1953 ylnda Bayndrlk Bakan Kemal Zeytinolu kpry muhakkak yapacaklarn

aklamaktayken, Y. Mimar Erturul Mentee 1954 ylnda yazd bir yazda Avrupa
ve Anadolu yakalarn balantl hale getirmek iin kpr yaplmasnn gereksiz
olduunu belirtmektedir:

Bugnlerde 250 milyon liraya mal olacak bir kprden bahsediliyorsa da bu tek kpr kat'yen
bu vazifeyi gremiyecektir. Byle bir kprnn rantable olabilmesi iin demiryolu hattnn
zerinden gemesi arttr. Bunu yaparken senede ka vagon eyann sahilden sahile getiini
bilmek lzmdr. Bu takdirde kprnn bugn iin lzumsuz olduu meydana kacaktr. ehrin
her iki yakasn bir birine kaynatracak tek are daha sk ferryboat iskelelerinin kurulmasdr.
(Mentee, 1954)

Ayn yl ierisinde Mavirler Heyeti tarafndan hazrlanan Beyolu Ciheti Nazm

Plan'nda ilk defa sanayi alanlarn kuaklayan ve bugnk rotay izleyen bir
evreyolunun eer boaz kprs yaplrsa Anadolu'dan gelecek devlet yoluna
balanmasnn dnld belirtilmektedir. 1954 ylndan itibaren gazetelerde kpr
yapm iini stlenmek iin teklif veren yabanc firmalara dair haberler grlmekte,
mstakbel kprye yaknlndan tr deerlenen arsalarn reklamlar
yaplmaktadr. Arsa speklasyonu gazeteler zerinden 1959 ylna kadar takip
edilebilmektedir.

44
1957 ylnda boaz kprs projesi iin alan ihaleyi D.B.Steinmann Consulting
Engineers isimli firma kazanm, proje ve teknik artnameleri 1960 ylnda
tamamlayarak teslim etmitir. 1960 ylna kadar inaat szlemesi iin firma araylar
srm, 26 Mays 1960 tarihli Milliyet gazetesinde Boaz Kprsnn hale
Hazrlklar Ay Sonunda Bitiyor balkl bir haber km ancak ertesi gn darbe
olmutur. 27 Mays 1960 darbesinden sonra yatrmlarn durdurulmas sebebiyle
kpr ihalesinden vazgeilmitir.

Luigi Piccinato'nun Trkiye'ye geliiyle birlikte 1960 Geit Devri Nazm Plan, 1963
Dou Marmara n Plan ve 1967 Byk stanbul Nazm Plan gibi giderek blgesel
lekte genileyen almalarda Boaz Kprs ve evreyollar temel bir planlama
arac olarak yer almtr. 1967 ylnda Karayollar Genel Mdrl tarafndan stanbul
evreyolu ve Boaz Kprs Ekonomik Etd yaplmtr. Tekeli (2013) bu etdn
sonularnn siyasal otoritenin isteklerine uygun dmediini ve sonu olarak
tartmann kamuoyuna yansdn belirtmektedir. Cansever (2011)'e gre ise 1967-
68 yllarnda younlaan eletirilerin kaynanda Luigi Piccinato'nun ngrs ile De
Leuw Cather raporunun sonularnn uyumamas yatmaktadr:

Kpr ile ilgili olarak karar mercilerinin iine dtkleri bir tenakuz ise Prof. Piccinato'nun
kprnn kuzeye doru genilemeyi engellemeye yardm edecei dncesine karlk, kpr
fizibilite raporunun (De Lew and Cather Grubu) kprnn bir ehir ii ulam sistemi olarak
kuzeye doru gelimeyi hzlandraca grn savunmasyd. [...] Kuzeye gelimeyi ngren
fizibilite raporuna dayanlarak kpr ina edilirken, Piccinato'nun grne dayanlarak da
ehrin kuzeye gelimeyecei tasarlar yapld. Maalesef Piccinato yanlyordu. ehir, kuzeye
doru geliti. (2011:147, 340)

lhan Tekeli (2013) Mimarlar Odas'nn grn yaplacak kprnn kprler

tuzana yol aacak olmas, zel araba trafiine hizmet edecei iin dk ve orta
gelirli snflarn ulam sorununu zmeyecei, snrl kaynaklarn kpr yerine
metroya verilmesi gerektii eklinde zetlemektedir. Bununla birlikte muhalif sylem
bu argmanlarn etrafnda olduka eitlenmektedir. Szgelimi basnda yer bulan ilk
eletirilerden birinde Mimarlar Odas Sekreteri Demirta Ceyhun, Luigi Piccinato'nun
linier gelime teorisinin uygunluunu sorgulamaktayd:

ehirlerin bymesinin plan disiplini iine alnabilmesinde tek kar yolun Linier gelime teorisi
olduuna inanan Prof.Piccinato ise, bu almalar iin biilmi bir kaftand. Boaz kprsnn
yaplmas da, bu Linier gelime teorisine hem ematik olarak uygundu, hem de bir
zorunluluktu. Ama, bu teori, stanbul'un yapsna uygun muydu? Bu teori ehirlerin gelimesiyle
ilgili Ortak Merkezli emberler Teorisi (Concentric Zone Theory) gibi, Sektrler Teorisi (Sector
Theory) gibi, Birden Fazla Merkezler Teorisi (Multiple Nuclei Theory) gibi eitli teorilerden
sadece birisiydi. stanbul'un gelimesi iin de, en uygun teorinin bulunmas elbette uzun
aratrmalar sonucu olmalyd. (Ceyhun, 1968)

45
1968 Mays'nda ODT Mimarlk Fakltesi renci Dernei'in dzenledii ak
oturumda konuan Turul Akura herhangi bir geide karar vermeden nce ehirde
ekonomik yerlemeyi salayacak bir yerleme dzenine karar verilmesi gerektiini
belirtmi, lhan Tekeli de stanbul'un tek merkez evresinde gelimesinin 80
milyonluk bir arsa speklasyonu yaratacan, ok merkezli gelimenin ehre daha
faydal olduunu, bu yzden kprnn yaplmamas gerektiini sylemitir (Milliyet,
26.05.1968).

TMMOB ve zellikle Mimarlar Odas'nn ban ektii muhalefet, T ve ODT

rencileri ve retim yeleri, DHT (Devrim in Hareket Tiyatrosu) gibi kesimler
tarafndan da sahiplenilmitir. Boaz Kprs projesini yeren temsiller ve protestolar
dzenlenmi, gazetelerde eletiri yazlar yazlmtr (ekil 2.3).

Taksimde T rencilerinin protestosu. (10.03.1969, Milliyet)

03 Nisan 1968 tarihinde Milliyet gazetesinde kan stanbul'da milyar harcanarak

Boaz Kprs yaplrken, Hakkari'de insanlar Zap Suyu'nu tel'le geiyor balkl
haber sonrasnda devrimci renciler gnll olarak Hakkari'ye giderek kpr
inaatna balamlardr. 1968 sonbaharnda DHT Ortaky ve Beylerbeyinde
bulunan gecekondu mahallelerinde yaayanlarla anketler ve grmeler yaparak
Boaz Kprs ile Zap Suyu'nun kprsn karlatran devrimci bir tiyatro gsterisi
hazrlamlardr. Beylerbeyi'nde oynanan ikinci oyunda oyunculardan drt,
seyircilerden de iki kii, halk hkmet aleyhine tahrik ve msaadesiz gsteri
yaptklar iddiasyla gzaltna alnmtr (zmkesici, 2016). 1969 Austos'unda
inaat ziyarete giden Mimarlar Odas Genel Sekreteri Demirta Ceyhun kpry

46
stanbul'dan Anadolu'ya uzanan tarihi bir geit olarak nitelemi ve inaatn Eyll
banda biteceinin haberini vermitir.

Kamuoyundaki bu tartmalar dolaysyla Karayollar Genel Mdrl, De Leuw

Cather firmasna 1968 ylnn Ekim aynda yeni bir etd hazrlatmtr. Ayn ay
ierisinde Mimarlar Odas mevzii plann iptali iin dantayda dava amtr.
Tartmalar srerken kprnn mhendislik projelerinin yapm 1968 ylnn ubat
aynda Freeman, Fox and Partners firmasna ihale edilmitir. Kprnn yapm da 20
Ocak 1970 tarihinde Hochtief A.G. ve Cleveland Bridge and Eng.Co.'ya verilmitir
(Tekeli, 2013). 20 ubat 1970 tarihinde Babakan Sleyman Demirel'in katld bir
trenle kprnn temeli atlm ve inaata balanmtr. 1971 yl Ocak aynda
stanbul Milletvekili Eref Derinay stanbul Boaz Kprs ve evreyollar
gzergahna ait planlarn stanbul Nazm Plan yaplmadan geerli ve kanuni olmad
gerekesiyle verdii nergede eski babakan Sleyman Demirel ve eski Bayndrlk
Bakan Turgut Glez hakknda meclis soruturmas almasn istemi ancak
komisyon soruturma almasna mahal olmad kararn vermitir. 29 Ekim 1973
tarihinde kpr resmen almtr.

Boaz Kprs'nn Etkileri

E5'in stanbul'dan geen ana ksmn oluturan Boaz Kprs ve evreyollar'nn en

byk etkisi kentin hzn ve dolaysyla paralar arasndaki ilikiyi deitirmesidir.
Yerli ve yabanc otomobil retiminin balamasyla birlikte11 hzlanan zaman-mekan
skmasyla kentin corafi zelliklerinden kaynaklanan snrlar ve farkllklar
azalmaya balamtr. 1973te kprnn almas, hatta inaatn balangcndan
itibaren, ara sahipliini tetiklemitir. 1972de ehirde 69.207 ara bulunurken, ara
says 1973te 83.581e ve 1974te 100.243e ykselmitir. 1972 ncesi yllk art
miktar 2000-4000 aras seyrederken, 1987ye kadar art miktar 14.000-25.000
arasnda deimitir. Ara sahipliindeki art, yakt tketimindeki art da
beraberinde getirmitir. 1973te kprden geen ara says her iki ynde gnlk
ortalama 4.648dir. Kprnn alndan bir sene sonra bu deer yaklak 7 katna
karak, 32.521e ulamtr (Alpaslan ve Lainyurt, 2015). zel ara sahipliinin
artmas, yksek gelirli gruplarn kent dnda alt kentlerde yaama eilimini
balatmtr (Tekeli, 2010).

29 Ekim 1973 tarihinde Boaz Kprs ve evreyollarnn resmen hizmete almas

ile birlikte kent adem-i merkezileme eilimine girmitir. zellikle Avrupa Yakas kara

11
1966 ylnda ilk defa Anadol marka yerli otomobil ve 1971 ylnda Renault ve Fiat marka yabanc
otomobiller Trkiye'de retilmeye balanmtr (Murat&ahin,2010).

47
ynnde genilemeye balarken; bir taraftan da kpr geii sayesinde Anadolu
Yakasnda da daha youn yerleme eilimleri grlmeye balanmtr
(Murat&ahin,2010). Kprye yakn ve yol balantsyla eriilebilirlii artm olan
ilelerin nfuslar art gstermitir. Kadkyn 1970te 241.593 olan nfusu, 1975te
362.578e ykselmitir. skdarn nfusu 1970te 171.267 iken 1975te 254.895
olmutur. 1970te 168.822 olan Kartaln nfusu, 1975te 287.105e ulaarak byk bir
art gstermitir. Avrupa yakasnda ise Bakrkyn 1970te 341.743 olan nfusu,
1975te 568.799a ykselmitir. 1970de stanbul nfusunun % 23.35inin oturduu
Anadolu yakasnda nfus oran kprnn yaplmasyla birlikte 1975te % 26.73e
ykselmitir. Anadolu yakasnda, ayn dnemde 1970te 13 kii/ha olan nfus
younluu 1975te iki kat artarak 26 kii/haya ykselmitir (Alpaslan ve Lainyurt,
2015).

Sanayinin Bostanc-Maltepe-Pendik-Kartal-Gebze ynnde gelimesi ve hizmet

sektrleri asndan da Kadky ve skdarda geliim gstermesinde kprnn ve
yol balantlarnn byk etkisi olmutur. Kprlerin hizmete girip eriilebilirliin
artmasnn, sanayi kurulularn Anadolu yakasna eken en byk etmen olduu
anlalmaktadr (Alpaslan ve Lainyurt, 2015). Boaz Kprs ve Balant Yollarnn
almas Bykdere-Maslak hattndaki geliimin hzlanmasnda da etkili olmutur
(ktem, 2011).

E5 karayolunun tetikledii kentlemenin ekolojik sonular da olduka arpcdr.

1972-2013 yllar arasnda E5 karayolunun iki tarafndaki 5km'lik arazi rtsndeki
deiim uydu grntleri zerinden incelendiinde toprak rtsnde %60 civar bir
azalma, geirimsiz zeminde ise %180lk bir art, bitki rtsnde ise %73lk bir
azal ve yine su alanlarnda da %2,5 civarnda bir azalma grlmektedir (Buu vd.,
2014). Boazii ngrnm Blgesindeki etkilerine bakldnda ise 1966 ylnda
yaklak 357,9 ha olarak hesaplanan kentsel yeil alan, 1982 ylnda %18.6 azalarak
291,3 haa gerilemitir (Tekeli vd.,2015).

48
3. D-100 ve TRKYE MODERNLEMES: 1930-1980

D-100 karayolunun Londra Asfalt adyla 1930larda uluslararas bir turizm aks
olarak balayan ve ulusal kalknma fikriyle btnleen hikayesi, 1950lerin ikinci
yarsndan sonra E-5 adyla ve Marshall yardmlaryla yeni bir boyuta tanmtr. E-
5 bu dnemde daha ok Amerikan tketim toplumu modelini destekleyen, modern bir
orta snfn oluumuna tanklk ederek arsa speklasyonlarn tetikleyen bir ulam
aksna dnmtr. 1950lerin sonundan itibaren ise planl bir ekonominin blgesel
lekte mekansal kararlar almak iin kulland bir kentsel altyap olarak
kurgulanmtr. Bugn D-100 olarak adlandrlan ulam gzergah, tam olarak 1973
ylnda Boaz Kprs ve evre Yollarnn almasyla meydana gelerek stanbulu
beklentilerin ve hayallerin tesinde bir deiim dngsne sokmutur. D-100
karayolunun kamuoyunda youn bir ekilde tartld ve uyguland 1960-1980
arasnda gerekleen askeri darbe ile Trkiyenin sosyal ve ekonomik yaps
tmden deimi, D-100 karayolu da bu balam ierisinde deimeye ve kenti
deitirmeye devam etmitir. D-100 zerindeki sirklasyon bu erevede, 1930-1980
arasnda kentin deiimini ve modernlemenin farkl yzlerini dnemsel olarak
yanstabilecek ayr mekan zerinden deerlendirilmitir: Edirnekap ehitlii, mr
Restoran ve Pe-Re-Ja Kolonya Fabrikas.

3.1 Edirnekap ehitlii: ehitlik Mitinin Oluumu ve Yeniden retimi

D-100 trafik aks ayn zamanda bir mezarlk aksdr. Tarihi Yarmadada sur dnda,
Perada ise 20. yy ba kent eperinde kalan mezarlklar, D-100 karayolu tarafndan
snrlanm ya da paralanmtr. Dolaysyla D-100 karayolu biyopolitik olarak kenti
geniletir ve yeniden retimi iin gerekli altyapy salarken, ayn zamanda da lleri
barndran nekropolise ev sahiplii yapar hale gelmitir. Aksn iki yannda sivillere ait
mslman, hristiyan ve musevi mezarlklarnn yansra; Balkan Sava, Birinci Dnya
Sava ve Cumhuriyet Dnemi'nde yaamn yitiren askerlere ait mezarlklar da
bulunmaktadr. Bunlardan Edirnekap ehitlii, Balkan Sava ile Birinci Dnya
Sava ve zellikle anakkale Savalar'nda yaralanarak tedavi olmak iin stanbul
hastanelerine getirilen ve burada yaamn yitiren mslman askerlerin ounlukta
bulunduu bir mezarlktr.

49
Osmanl dneminden beri harap halde bulunan mezarlk, ilk olarak cumhuriyetin ilan
sonrasnda 1926 ylnda kurulan ehitlikleri Imar Cemiyeti tarafndan onarlmaya
balanarak ehitlie dntrlmtr. Cemiyet ilk kurulduu zaman Lozan
Antlamasna12 dayanarak yurt ii ve yurt d ehitliklerini imar etmeyi amalamakla
birlikte, ilk i olarak anakkaleyi ve anakkalede yaralanp stanbul hastanelerinde
lenlerin gmld Edirnekap ve Karacaahmet Mezarlklarn ele almtr. Hzla
almalara balayan cemiyet, kurulduktan bir ay sonra Edirnekapda ehitler
Abidesinin aln yapm, 1927 ylnda am ve servi aalar dikerek bir eme
yaplmasn salamtr (ekil 3.1).

Edirnekap ehitlii Abide Caddesi yaplrken, 1926. (ehitlikleri mar

Cemiyeti, 1938)

Ayn yl ierisinde ilk defa ehitler htifali Gn (ehitleri Anma Gn)

dzenlenmesine karar verilmitir. 1928 ylnda Gzel Sanatlar Birliine ehitliin
haritas gnderilerek fenni ve bedii bir tarzda slah ve tanzimi iin proje hazrlanmas
istenmitir (Atabay, 2014). Cemiyet yaplan yardmlara bal olarak ehitliin imarn
ilerleyen yllarda devam ettirmi, hazrlatlan plana istinaden beton yollar,
meydancklar ve mustatiller ina edilmitir (ekil 3.2).

12
Trkiyenin yeni bir ulus devlet olarak egemen olduu topraklarn snrlarn belirleyen Lozan
Antlamasnn 124-136. maddeleri, taraflarn mezarlklarnn bulunduu topraklardaki haklarn ve
ykmllklerini dzenlemektedir.

50
 Edirnekap ehitliinin Plan ve gnmzde D-100 karayolunun getii
ksm. (ehitlikleri mar Cemiyeti, 1938)

Cumhuriyet sonrasnda ortogonal yollar ve dairesel meydanlarla rasyonel olarak

oluturulan Edirnekap ehitlii, her bir askeri temsil eden mezar alanlar ve askerlerin
niin ldklerini gelecek kuaklara anmsatacak olan antyla birlikte anakkale
Savan yeni kurulan modern ulus devletin kurucu bir miti olarak sunmaktadr. Bu
mit ierisinde ehitlik kavram ilevsel bir yere sahiptir.

ehitlik kavramnn modern ulus devletlerde nemli bir yer kazanmas, kavramn
Fransz htilali ile dinsel alandan ulusal alana geiiyle balamtr. Avrupada ehitlik
gelenei, 19.yy ve 20.yy banda Fransa ve Almanyadaki gibi sekler ulusal
hareketlerin hedefleri dorultusunda desteklenmitir. Buna paralel olarak Roma
mparatorluu, Ortaa krallklar ya da talyan ehir devletlerindeki belirli bir meslek
grubunu tanmlayan paral askerlerin yerini, yeni oluturulan vatanda statsnde
btn ulus almaktadr (Hatina, 2014). Modern devletlerin oluumuyla birlikte askerlik
meslek olmaktan karak topyekn sava ilkesi dorultusunda bir vatandalk grevi
ilevini kazanmtr. Bu hak ve ykmllk sonucunda yaanacak maddi ve manevi
kayplarn kabul grmesi iin gerekli olan ideolojik ereveyi ise ehitlik miti
sunmaktadr (Dzcan, 2014). ehitlik mitinin mekansal karl olarak ehitlikler hem
vatandalk hakk iin denmi bedelleri, hem de bu hakk kazanmak iin yerine
getirilmesi gereken ykmllkleri hatrlatmaktadr. Bununla birlikte Trkiyede ehitlik
kavram sekler devlet tarafndan kullanlsa da dini ieriini hibir zaman
kaybetmemitir.

51
Azak (2010)a gre Allah yolunda lenler iin kullanlan ehadet kavramnn Kemalist
elit tarafndan kullanm, slami kavramlarn sekler bir ulus devletin hizmetinde nasl
baaryla kullanldn gstermektedir. Mustafa Kemalin gazi nvann kullanmas,
Menemen Olaynda ldrlen Mustafa Fehmi Kubilayn ehit olarak anlmas, slam
peygamberinin isminden treyen Mehmetik isminin devlet sylemine yerlemesi
gibi rnekler bu anlamda ehit kavramnn mmeti birletirici gcnn, sekler rejim
tarafndan ulus devletin sreklilii ve vatann blnmez btnl iin seferber
edildiini gstermektedir. Devlet sylemi ehitlik temasyla dini bir pencere aarak
hem zorunlu askerliin toplumsal meruiyetini tesis etmekte (Dzcan, 2014), hem de
sekler devletin slam dini ile kurduu sorunlu ilikiyi bir bakma rehabilite etmektedir.

Mardin(1992)e gre de Trk milliyetiliinin temellerini kurmu olanlar mmet

yapsndan sandklar kadar uzaklamamlardr. Buna gre Ziya Gkalpin Trk
toplumunda snf ayrl olmadna dair korporatist tezi ve ehitlik mitleriyle
beslenen vatanperverlik vurgular mmet hissini devam ettirici unsurlardr. Zeybek
(2016)e gre de kurucu ehitlik miti birbirinden farkl insanlar tek bir potada eriterek
bir millet/mmet yaratrken; ayn zamanda bu btnln dnda kalanlar teki ve
dman olarak kodlamaktadr (Zeybek, 2016). Bununla birlikte Trkiyede ehitlik
kavramnn kullanm, resmi devlet sylemi dnda slamclar arasnda halen bir
tartma konusudur. Kavramn sekler kurumlar tarafndan arasallatrlmasn
eletirenler olduu gibi, tam tersi ynde slam dna taan bir kavram olarak
kullanlabileceini kabul edenler de mevcuttur. ehitlik kavramnn farkl Kuran
yorumlar ve hadisler zerinden sava alan dndaki sivil lmleri de kapsamas,
hatta ahit olma anlamyla hayattayken yaplan eylemleri lmn stnde tutmas gibi
durumlar gnmzdeki dar militarist kullanmn tesinde daha geni bir anlam
dnyasnn var olduunu gstermektedir. Bununla birlikte anlam kaybn telafi etmek
iin ahitlik kavram zerinden yaplan bu yorum hatt yaygnlk kazanmamtr (z,
2014).

anakkale Sava zerinden kurulan ehitlik miti, daha sonra devletin yrtecei Kore
Sava, Kbrs Sava, halen srmekte olan PKK sava ve Suriye Sava gibi dier
savalarda vatan, millet, din ve bayrak gibi sembolleri kullanarak militarizmi
merulatrmtr ve merulatrmaya devam etmektedir. ehitlik mitinin
normalletirilmesi iin dini ve sekler kutsallara ait simgeler kuran kurslar, milli eitim
mfredat, bayrak trenleri, ocuk kitab dizileri, destanlar ve masallar, edebiyat
eserleri, geleneksel ve sosyal medya gibi saysz dispozitif yoluyla toplumsal
hafzann paras haline getirilmektedir. anakkale Sava gibi btn bu simgeleri

52
bnyesinde toparlayan tarihsel olaylar kitleleri mobilize etme gcne sahip
olmaktadr.13

ehitlikleri Imar Cemiyeti kurulduu 1927 ylndan itibaren dzenli olarak anakkale
ehitliklerine seyahat dzenlemitir. 1950li yllar boyunca, zellikle Milli Trk Talebe
Birliinin gayretleriyle, 18 Mart gn anakkale Zaferinin yldnm kutlanm, 1952
ylnda temeli atlan anakkale Abidesinin inaatnn bitirilememesi zerine Milliyet
gazetesi yardm kampanyas balatmtr. Halktan toplanan para ile abide 1960
ylnda tamamlanabilmitir (Atabay, 2014). Deirmenciolu (2016)na gre Trkiye
asl olarak 1980 darbesi sonrasnda Gneydouda balayan atmalarla birlikte
ehitlik mitinin kuatmasna girmitir. 2002 ylnda karlan yasayla 18 Mart ehitler
Gn ilan edildikten sonra da lke apnda yaplan resmi tren ve etkinliklerle giderek
yaygnlamtr. anakkale ehitliklerine seferberlii andran kitlesel ziyaretler
gerekletirilmeye balanmtr. Edirnekap ehitlii ise stanbuldaki resmi 18 Mart
ehitler Gn trenlerinin mekan olmaktadr. Bunun dnda kara, deniz ve hava
ehitleri ile stiklal Marnn yazar milli air Mehmet Akif Ersoy iin de trenler
dzenlenmektedir.14

kinci Dnya Savana kadar ehrin eperinde bulunan Edirnekap ehitlii, 1950li
yllarda sanayi yaplaryla evrelenmeye balamtr (ekil 3.3). 1946 ylnda karlan
istimlak kararyla komusu olan Ferhat Paa iftlii arazisinin bir ksm
kamulatrlarak Edirnekap ehitlii geniletilmitir (Kurtulu,2000). Kaplad
28.000m2'lik alanla sur dnda kalan mezarlklarn en genii olan Edirnekap
ehitliinin altna Boaz Kprs ve Balant Yollar projesi kapsamnda 1971-74
yllarnda bir tnel almtr. Laqueur (2010), Edirnekap ehitliinin D-100
karayoluna yakn olup da yol inaatndan zarar grmeyen tek mezarlk olduu
belirtmektedir.15 Bununla birlikte uzun yllar boyunca btnl bozulmayan
ehitlik, 2006-2007 yllarnda D-100 karayolunun zerine denk gelen ksmn
kaldrlmasyla ikiye blnmtr. Metrobs hatt iin paralanan mezarln iki yakas
daha sonra st geitle birletirilmitir. 2008 ylnda metrobs hattnn ikinci etabnn
tamamlanmas ve 2007-2009 yllarnda Topkap-Habibler (T4) metro hattnn hizmete

13
Cumhurbakan Erdoan, 18 Mart anakkale Zaferi'nin 102. yl nedeniyle mesaj yaymlayarak, "Tpk
102 yl nce anakkale'de olduu gibi, 15 Temmuz gecesi de en modern silahlar, milletimizin azim, inan
ve kararll karsnda aresiz kalmtr" aklamasnda bulunmutur (Url-3).
14
te yandan Edirnekap ehitlii devlet dnda kalan tzel kiiliklerin ideolojik kayglarn gstermeleri
iin de bir sahne grevi grmektedir. 2017 ylnda dzenledii trenle Mdafaa-i Hukuk Hareketi Partisi,
stanbulun igal edildii 16 Mart 1920 gn ehzadeba basknnda ehit edilen 10. Kafkas Tmeni
Mzika Takm yesi 5 Trk askerini, Edirnekap ehitliindeki kabirlerinin banda anmtr (Url-4).
15
Laquer (2010) buna sebep olarak askeri mezarlk olmasn ve Trklk akmnn nclerinden Yusuf
Akura ile stiklal Mar airi Mehmed Akif Ersoy gibi nllerin mezarlarnn burada bulunmasn
gstermektedir.

53
girmesi sonrasnda minibs ve otobs hatlaryla birlikte transfer noktasna dnen
Edirnekap ehitlii, sadece zel gnlerde yaplan devlet trenlerinde deil, her gn
milyonlarca insan tarafndan srekli olarak deneyimlenmeye balamtr (ekil 3.4).

Edirnekap ehitliinin 1946-2015 arasndaki deiimini gsteren hava

fotoraflar. (Url-5)

Edirnekap ehitliinin yakn evresiyle ilikisi: 1)Edirnekap

ehitlii/Mezarl 2)Sakzaac ehitlii 3)Necatibey ve Msr Tarlas Mezarl
4)Trk-Ermeni Mezarl 5)Edirnekap Mezarl. Ak gri alanlar sanayi yaplarn,
sar alan BB idari birimlerini ve mavi alan da yakn evredeki tek AVM/Ofis
fonksiyonlu yapy gstermektedir. a)Metrobs Edirnekap Dura b)T4 ehitlik
Tramvay Dura c)ETT duraklar d)Minibs duraklar.

54
 D-100 karayolu Edirnekap ehitliinin iinden geerek kuzeydeki sanayi
alanlarna snr oluturmaktadr. Yolun gneyinde mezarlklara ek olarak BBye ait
idari birimler ve otobs garaj bulunmaktadr. Hava Fotoraf: Aslhan enel (2016)

D-100 karayolunun yaplmas stanbul'u surlarn dna tararak, eperde bulunan

ehitlii kentin ortasnda brakmtr. Metrobs hattnn devreye girmesiyle st geit
ve ehitlik ant arasndaki alan transfer aksna dntnden antn evresi kamusal
bir meydan karakteri kazanmtr. ok saydaki bireysel (simit, midye, kuru fasulye,
elektronik eya, tekstil rnleri, ttn vb.) ve kurumsal (Vodafone, Turkcell, Eminevim,
Kzlay) iporta ile ant evresinde genileyen mekanda yeme-ime, ticaret,
gayrimenkul, kan ba vb. aktiviteler gerekleebilmektedir. Yaya aknn iki
tarafnda da yer alan oturma birimleri snrl olsa da ksa sreli duraklama imkan
salamaktadr. Alann tepede yer almas (stanbulun altnc tepesi olan
Edirnekapnn kuzeybats) ve youn aa dokusuna sahip olmas, alana ara
trafiinden grece uzakta sakin bir rekreasyon karakteri salamaktadr. Bununla
birlikte iinden geen transfer aks sebebiyle mekanda uzun sreli kalma imkan
yoktur. Ak younluundan dolay daralan yerlerde yrmek zorlamaktadr.

e/okula gidi saatlerindeki acele ve i/okul dnlerindeki bitkinlik, gndelik bir

dngnn sahnesine dnen ehitliin ideolojik ve trensel yzeyini
andrmaktadr. Her ne kadar ehitlik zel gnlerle, antlar ve trenlerle zel bir yere
konularak yceltilse de, ayn zamanda gndelik yaamn paras haline getirilerek

55
normalletirilmektedir. Bununla birlikte dev bayrak, mermer ant ve iyi baklan ehitlik
peyzaj srekli olarak ulus devletin heda fkran topran ve kanla izilen snrlarn
hatrlatmakta; Gneydou'da yeniden balatlan savala birlikte artan lmleri
merulatrmakta ve devletin ehitlik sylemini onaylamaktadr.

Mbembe(2003)ye gre bask altndaki zulm toporafyalarnda nekroiktidar altnda

direni ile intihar, fedakarlk ile kefaret, ehitlik ve zgrlk arasndaki snrlar
bulanklamaktadr. ehitlik nvan, kiinin lmnden sorumlu olanlar grnmez
klarken, kiinin lmn de devlete kar bir grev haline getirmektedir. nsan
yaamnn devletin bekas yannda hibir neminin olmad, devletin ehitlii
ycelttii ve hatta talep ettii bir ortamda biyopolitikadan ziyade nekropolitikadan
bahsetmek daha anlaml olabilir.16

Edirnekap ehitlii leinden karak D-100 karayolunun btnne baktmzda

ehitlik mitini yeniden reten mekansal imgelerle doldurulmu olduunu grrz:
Trkiye'nin birok yerinde olduu gibi D-100 zerinde de 1964 Kbrs Harekat
srasnda esir derek hayatn kaybeden ehit pilot Cengiz Topelin adn tayan bir
cami bulunmaktadr. 1983 ylnda Yugoslavyada Ermeni Soykrm Adalet
Komandolar adl rgt tarafndan ldrlen Belgrad Bykelisi ehit Galip Balkarn
ad Cevizliba Metrobs Durann karsnda bulunan bir meslek lisesine verilmitir.
Abide-i Hrriyet'in komusu olan Avrupa'nn en byk adalet saraynn ad 31 Mart
2015 rehin alma krizi sonrasnda ehit Savc Kiraz olarak deitirilmitir. 15 Temmuz
2016 darbe giriimi sonrasnda Boaz Kprsnn ismi 15 Temmuz ehitler Kprs
olarak, D-100 karayolunda bulunan Topkap metrobs durann ad da ehit Mustafa
Cambaz olarak deitirilmitir.

Devletin toplumsal hafza oluturmak adna mekan kullanmasna stanbul genelinde

saysz rnek verilebilir. D-100n zellii, lineer kurgusuyla tekil imgeleri/mekanlar
arka arkaya dizerek ilikisel ve btnsel bir imge oluturabilmesindedir (ekil 3.6). Bu
balamda ortasndan D-100 karayolu geen, sanayi tesisleriyle evrili bir transfer
merkezinin ayn zamanda stanbul'un en eski mezarlklarndan biri olmas ve ulus
devletin kurulu mitlerini ve ehitlik sylemini sessizce yeniden retmesi kayda deer.

16
"Biz 250 bin ehit verdiysek orada [anakkale Sava], 25 bin ehit de burada verirsek kimse ses
kartmasn. ehit olmak Allah makamnda en byk makam." (Ankara Bykehir Belediye Bakan
Melih Gkek, TGRT Haber Canl Yayn Balants, 10.12.2016).
"Allah nasip ederse ben de ehit olurum inallah sizler de ehit olun. (evre ve ehircilik Bakan
Mehmet zhaseki, Kayseri Emniyet Mdrl Ziyareti, 13.12.2016).

56
 D-100 karayolu aksnda mezarlklar (yeil), ant mezarlar (gri) ve ehitlik
imgeleri (siyah).

Edirnekap ehitlii rnei, D-100 aksnda ehitlik syleminin nasl btn kente
yayldn, nekropolitikann gndelik pratiklere szarak ve mekana kaznarak nasl
srekli olarak yeniden canlandrldn hatrlatmaktadr. ehitlik sylemi,
vatandalardan oluan bir biyoktleyi tek bir beden eklinde tahayyl edilen ulus
adna mobilize etme kapasitesine sahiptir. Bylece nfusun dourganlndan (en az
ocuk), dviz satn alma eilimine (dvizini bozdur kampanyas) kadar yaamn
her alanna yaylan bedensel kapasiteler, milletin btnln bozmaya
ve ilerlemesini engellemeye alan i ve d mihraklara kar kullanlan bir silaha
dnebilmektedir.

ehitlikle Balantl Olarak Ant Mezarlar

Ulus devlet akl kendisini, ehitlikler dnda bizzat devletin ileri gelenlerinin ant
mezarlar vastasyla da gstermektedir. ehitlikler kendini tekrar eden paralardan
oluan nizami ve homojen peyzaj alanlar olarak alglanrken; ant mezarlar hacim
olarak genileyen ve ykselen, zellemi tikel yaplardr. ehitlikler bedenleri, teorik
olarak eit hak ve ykmllklere sahip bir okluk biiminde toparlarken, ant mezarlar
tam tersine baz bireyleri seerek tarihsel ve ideolojik bir simge olarak yceltmektedir.

Edirnekap ehitliinin gneybatsnda, Tarihi Yarmadadan kan Adnan Menderes

Vatan Bulvar ile Turgut zal Millet Caddesi arasnda kalan alann D-100 karayolu
tarafnda, kinci Dnya Sava sonras Trkiye modernlemesinin iki nemli isminin

57
ant mezarlar yer almaktadr: zellikle sa ideoloji tarafndan demokrasi ehidi
olarak nitelendirilen Adnan Menderes ve Turgut zal (ekil 3.7).17

Ant mezarlarn tarihi yarmada ve D-100 karayolu ile olan ilikisi.

1960 askeri darbesi sonucunda yarglanarak idam edilen eski babakan Adnan
Menderes, Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ve Maliye Bakan Hasan Polatkann
naalarnn mral Adasndan nakledilebilmesi iin otuz yllk bir sre gemesi
gerekmitir. 1967 ylnda naalarn ailelere teslimine dair nakil belgeleri verilmi ve
mezar yeri araylar balamtr. lk olarak Menderes Ailesi ile Adalet ve ileri
Bakanlarnn yaptklar anlama erevesinde naalarn Eyp Sultan Cami yaknnda
ayrlan bir alana gmlmesine karar verilmitir. Ancak Vakflara ait olan mezarlk
sahasna dahil edilecek olan otopark alannn Belediyeye ait olmas ve Antlar Yksek
Kurulunun da onaynn gerekliliinden tr cami yaknnda baka bir alan defin
ilemleri iin hazrlanmaya balamtr. Bununla birlikte 1974 ylna kadar naalarn
nakli gerekletirilememitir. 1974 ylnda Beylerbeyinde Nakkababa mezarlnda
bir mezar yaptrmaya karar verilse de bu plan da gereklememitir.

17
z (2014), Adnan Menderesin Necip Fazl Ksakrek tarafndan ehit olarak nitelendirildiini ve Turgut
zaln da Fethullah Glen tarafndan ehitlik mertebesinde grldn not dmektedir.

58
Bu zaman zarfnda Adnan Menderesin naann naklinin ideolojik ve politik bir sava
alanna dnt grlmektedir. 1978 yl Eyll aynda AP Genlik Kollar
Menderesin mralda bulunan mezarnda mevlid okutulmas iin Adalet Bakanlna
bavuruda bulunmulardr. 1979 yl Nisan aynda Aydn-Mula yresinde kt
seim gezisinde AP Genel Bakan Sleyman Demirel, CHPyi eletirirken de bu
konuya deinmektedir: Bizim CHP ile olan mcadelemiz milletin mcadelesidir.
Menderesin ve arkadalarnn mcadelesi de oydu. [...] Menderese bu millet bir
mezar yeri yaptrmakla yetinmez abide yaptracaktr abide (Milliyet, 23.04.1979).

1986 ylnda eski cumhurbakan Celal Bayarn lm ve Bursa/Umurbeye

gmlmesi bitmeyen tartmalar yeniden balatmtr. Adnan Menderes, Fatin Rt
Zorlu ve Hasan Polatkann Umurbeyde Celal Bayarn yanna gmlerek bir ant
mezar yaplmas gndeme gelirken, aileler devlet treniyle mstakil bir ant mezar
talebinde bulunmulardr. 1987 ylnda DPnin kurulu yldnmnde mraldaki
mezarlarn nakli ve isimlerinin baz tesislere verilmesine dair yasa teklifi Babakan
Turgut zal imzasyla meclise verilmitir. Bu yasa teklifiyle birlikte Tek Parti
dneminde Prost Plan ile oluturulan ve Adnan Menderes dneminde uygulanan
Vatan Caddesinin ad Adnan Menderes Bulvar olarak deitirilmitir. Ayn yl
ierisinde naalarn nakledilecei yer konusunda iki seenek tartma konusudur:
Eskiden beri sregelen Eyp Sultan ve E-5 Karayolu ile Vatan Caddesinin kesitii
tepe. ANAP, ant mezar iin en uygun yerin E-5 kenar olduunu savunmutur:
Rahmetli Menderes bu caddeyi bizzat yaptrd. Ayrca yapm srdrlmekte olan
hafif metro-tramvay sistemine de onun adn vereceiz. Bu nedenle en uygun yer
Vatan Caddesidir (Milliyet, 01.06.1987).

Nihayet 17 Eyll 1990 ylnda yaplan devlet treniyle Adnan Menderes, Fatin Rt
Zorlu ve Hasan Polatkann naalar Vatan Caddesinde yaplan ant mezara
nakledilmitir. 1990 yl haziran ay ierisinde Bayndrlk ve skan Bakanl tarafndan
davetli bir yarma alm ancak katlan drt proje de kabul grmemitir. 7 Eyll 1990
tarihinde bakanlktan yaplan aklamaya gre projenin tasarm Mimar zzet Yac
tarafndan kurulan BM Mimarlk adl inaat irketine verilmi ve Temmuz ortalarnda
inaata balanmtr. 12 Eyll 1990 tarihli Antmezarn Mimar Turgut zal balkl
bir habere gre ise ina edilen tasarmn tasla Cumhurbakan Turgut zal
tarafndan izilmi (...kada basit bir ekilde kubbeli bir yap izmi...), daha sonra
BM Mimarlk tarafndan statik ve tesisat projeleri hazrlanm ve inaat dil
Mhendislike ihale edilmitir.

17 Nisan 1993 tarihinde vefat eden sekizinci Cumhurbakan Turgut zaln naa da,
Adnan Menderesin yanndaki alanda yaplan bir ant mezara gmlmtr. Tasarm

59
Sanl Mimarlk tarafndan, inaatn uygulanmas ise dil naat tarafndan yaplmtr.
Antmezar, sekiz adet 35 metre yksekliinde bakr kaplanm konstrksiyon ayak,
kurun kubbe ve kubbenin altnda ayaklara aslm metre apnda kurun kreden
olumaktadr. Tasarmn hedefinin, zaln kiisel zellikleri ve Trk-slam sentezinin
Batllkla badaabileceini ispatlamak olduu belirtilmektedir (Sanl, 2015). Turgut
zaln ismi Tek Parti dneminde Londra Asfaltnn stanbul ierisindeki devam
olarak planlanan ve Adnan Menderes dneminde uygulanan Vatan Caddesinin
gneyindeki Millet Caddesine verilmitir. 2008 ylnda caddelerin isimleri Adnan
Menderes Vatan Bulvar ve Turgut zal Millet Caddesi olarak yeniden
deitirilmitir.

Trkiye tarihinde Celal Bayar ve Turgut zal dndaki dier btn cumhurbakanlar
Ankarada gmldr. lk cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk ile smet nnnn
naalar Antkabirde, dierlerininki ise Devlet Mezarlnda bulunmaktadr. Turgut
zal ve Adnan Menderesin mezarlarnn ise stanbulda, D-100 karayolunun
kenarnda, Edirnekap ehitliinin ok yaknnda ve yanyana konumlanyor olmalarn
Trkiye modernlemesi ierisinde oynadklar roln sreklilii ve bu ideolojik hafzann
mekana kaznma arzusu ile aklamak mmkn olabilir.

3.2 mr Restoran: Amerikan Yaam Tarz

Marshall yardmn da ieren Amerikan yardmlaryla birlikte, hz, zgrlk, bireysellik,

modernlik gibi ok sayda kavram bnyesinde toparlayan otomobil merkezli bir
elence ve tketim kltr Avrupada olduu gibi Trkiyede de yaylmaya
balamtr. Amerikan kltrnn etkisini bu dnemde ticaretten moda ve elenceye
kadar hayatn her alannda grmek mmkndr. rnein byk ehirlerde gsterilen
Hollywood filmleri Trk sinema endstrisini etkileyecek lde gnlk yaamn
paras olmutur. Grsel kltr alannda banka ve seyahat acentas gibi kurulularn
reklam posterlerinde ve popler dergilerde de Amerikan etkisi hissedilmektedir. Kltr
alann besleyecek biimde ithalat piyasasna da araba ve buzdolab gibi dayankl
Amerikan mallar hakim olmutur (Grel, 2009). 1956 ylnda Bahelievlerde hizmete
giren mr Restoran da otomobil merkezli Amerikan yaam tarzn reten, bu yndeki
bir znelleme biimine katk sunan mekansal bir dispozitif olmutur.

Yapld dnemde evresinde fazla yerleim bulunmayan mr Restoran, yeni

yaplmakta olan Maral Bulvarnn kenarna yerleerek, mekansal tasarmnda
otomobil sahibi mteriye ncelik vermektedir. Otomobil hem bir yaam alan hem de

60
sergileme nesnesi olarak restorann darya doru olan bir uzantsna ve cephe
tasarmnn parasna dnmektedir. mr Restoran, arabaya servis hizmeti ve
yurtdndan getirilen pili evirme makinesi gibi ilklere ev sahiplii yapmtr. Ayn
zamanda Cumhuriyet'in kurucu asker kadrosunun emlak piyasasna ve ticarete
girerek yerli sermayeyi gelitirmesine rnek tekil eden bir iletmedir. mr Restoran,
mr Yourt Fabrikas ve Bahelievler semtiyle birlikte yeni olumakta olan E-5
aksnn tarihsel srekliliini ve stanbul'un kentlemesindeki nemini ortaya
koymaktadr.

mr Restoran'n ve Bahelievler'in hikayesi 1930'larn sonuna doru smet

nn'nn yaveri Fikret Yzatl'nn spirto ve spirtolu kiler nhisar'nda genel
mdrlk yapan kardei Hikmet Barlan'n arkada Hseyin Avni Baargan'n
Kartaltepe'de ncirli iftlii adnda tek tapulu bir arsa bulduunu ve satn almak iin
sermayesine ortak aradn haber vermesiyle balar. Bunun zerine Fikret Yzatl
burada Ankara Baheli Evler rneinde olduu gibi modern bir yerleim yeri kurmaya
karar verir ve bugnk Bahelievler'in ekirdei olan yaklak 500 dnmlk ncirli
iftlii'ni Hseyin Avni Baargan ile birlikte ortak olarak 1939 ylnda satn alr. Eski
Londra Asfalt'n (daha sonra E-5 adn alacak olan Londra Asfalt yaplmadan nce
kuzeyinden geen ve stanbul'un sur dna balantsn salayan yol) ortasna alarak
E-5'in kenarnda ve Bakrky'n kuzeyinde konumlanan arsann parsellenmesi iin
stanbul'un nazm plann yapmakta olan Henri Prost'un arld da belirtilmektedir
(Yzatl, 2016). Arsa ve ev satlarnn ncesinde Silivri'de bulunan yourt retim
tesisleri buraya tanarak modern bir fabrikada 1994 ylna kadar devam edecek olan
mr stlerinin ve yourtlarnn retimine balanmtr. Fabrika'nn yaknnda alan
sat ofisiyle de arsa ve konut satlarna balanmtr (ekil 3.9).

mr Restoran'n hikayesi ise mr Yourt Fabrikas'nn yanndaki kk bir

kafeterya ile balamaktadr: Fikret Yzatl bir gn atyla arsa satlar ve inaatlarla
ilgilenmek zere Bakrky'deki evinden yeni yaplmakta olan Baheli Evler'e karken
arazinin ortasnda Adnan Menderes ve heyeti ile karlar. 1944-1950 yllarnda
Giresun milletvekillii yapm olan Fikret Yzatl ile Adnan Menderes CHP'den
tanmaktadrlar. Birbirlerine ehirden uzak bu bo arazide ne aradklarn
sorduklarnda Adnan Menderes "Buraya stanbul'dan Londra'ya giden bir yol
yapacam" cevabn verir. Bu cevab alan Fikret Yzatl drtnala sat ofisine gider
ve yeni yaplacak yolun kenarnda bir arsas olduunu grerek rahatlar. Daha
nceden mr Yourt Fabrikas'nn yannda hizmet veren kk kafeterya 4000m2'lik
bu arsaya tanacak ve nl mr Restoran'a dnecektir (Yzatl, 2016).

61
 Fikret Yzatl (n sra Fikret Yzatl Baheli Evler
soldan ikinci) ve Nihal Yzatl Baheli sat ofisinde konut alannn vaziyet
(arka sra soldan birinci). plan nnde.

Londra Asfalt'nn inas devam ederken dekorasyonunu Fikret Yzatl'nn ei Nihal

Yzatl'nn yapt mr Restoran 1956 ylnda alr. 1960'l yllarda Trk
sinemasndaki birok filme mekan olarak ev sahiplii yapt belirtilen restoran ayn
zamanda Necmettin Erbakan, Blent Ecevit ve Sleyman Demirel gibi pek ok nl
politikacnn mdavimi olduu bir mekand. Politikaclar ve sanatlar dnda,
Almanya'da alan iilerin yurda dnerken uradklar, snnet ve evlilik dnlerinin
yapld, orta snftan insanlarn ve rencilerin de kullanabildii bu mekan
Bahelievler'in nemli sembollerindendi.

Yeilky Havaliman ve tarihi kent merkezini balayan aks zerinde bulunan mekann
mteri profilinin bir ksmn da uaa yetimek zorunda olan yolcular oluturuyordu.
Bu sebeple Orhan Esen (2017) mr Restoran Trkiyeyi fast food yeme tarzyla
tantran ilk mekan olarak tanmlamaktadr:

mr, Trkiyeyi fast food ile tantran yerin addr. Kaarl tostu icad eden, yannda (ahane
bir ev yapm kpkl ayranla beraber men haline getiren yerdir. Yllarca tost/ayran mrn
spesiyalitesi olarak kald !

62
 mr Restoran Vaziyet. (BB 1966 yl hava fotoraf)

ok yllar sonra her tarafta bfeler tredi de herkes tant ayran ve tostla. erde oturmal ana
restoran vard, n tarafta arabaya da alnabilen tost ayran fast food blm. Genelde
havaalanna giderken durak yaplrd. Uaa yetime durumu olduu iin, acelesi olurdu
insanlarn. Fast foodun stanbuldaki douunda nemli bir etkendir bu. mr, Londra
Asfaltnn alameti farikas, Trkiyenin ilk yol restorandr. (Esen, 2017)

mr Restorann kentsel hafzada sahip olduu yeri Bahelievlerin tarihini yazan

Yldrm (2010)n anlarndan da anlamak mmkn:

Gerekten de kkken imdi yaklak be dakikada alnan Topkap-mr aras mesafe

neredeyse yarm saat -o da trafik aksa- srerdi. Hele Merter geilip ykl minibs, dk
viteste ncirli rampasn sarmaya baladnda yol hi bitmeyecek gibi gelirdi. Sonra rampann
sonuna doru sada karnza kan daire eklinde, ahap, bembeyaz boyal, krmz kiremitli
mr Restoran bir anda karda belirir ve artk evde olduumu bilirdim . Yllar boyunca bu
restoran scak, baka yerde pek rastlayamayacanz mimarisi ve o tarihlerde ok mehur olan
yourt ve ayranyla hem arabal transit yolcular iin -zellikle yazn artan Almanclar- bir
dinlenme tesisi hem de Bahelievler'in simgesi olmu yakn zamana kadar da yle kalmtr.
(Yldrm, 2010:95)

mr Yourtlar ve mr Restoran ile birlikte Bahelievler, yeni kurulmaya balayan

yerli endstrinin ve orta snfn olgunlamasnn hikayesi olarak okunabilir. E-5
kenarnda arabayla ulam salanan bu yerleim, hem zel irketler zerinden
speklatif kentlemenin balangcna, hem de Amerikan yaam tarznn ve tketim
toplumunun mekansallamasna rnek tekil etmektedir.

63
 mr Restoran n Grn. (anonim fotoraf)

Tanyeli (1998) Bahelievlerin 1950'lerde zamann ruhuna uygun olarak Amerikanvari

banliy yapma iddialaryla pazarlandn, Fikret Yzatl ve Avni Baargan'n
mahallesinin komu arsa ve ev satlarn gerekletiren Trkiye Kredili naat
Messesesi'nin sat brorlerinde ABD orta snf iin hazrlanm el kitaplarndan
alnma perspektiflere yer verildiini belirtmektedir. Tanyeli'ye gre bu dnemde
Amerikan etkisi st gelir grubu kentliler tarafndan gndelik hayat dzeyinde
yaanmakla birlikte, sylem retim dzeyinde zerinde akl yorulmayan bir gerek
olmutur.18

Yldrm (2010)a gre de Bahelievler modern bir banliy olarak orta snfn sosyal
sermayesine uygun dmekte ve tarihi kentle zdeletirilen geri kalmlk ve fakirlik
imgelerinden kendilerini ayrt etmelerini salamaktadr. Ayn zamanda yapsatlar19
iin de karl bir yatrm imkan sunmaktadr:

18
Tanyeli sylem retim dzleminde bir istisna olarak Halide Edip Advar'n 1955 tarihli Trkiye'de ark,
Garp ve Amerikan Tesirleri kitabn gstermekte ancak tartma erevesini ocuksu olarak
tanmlamaktadr.
19
6 Ocak 1954 tarihinde Tapu Kanununda yaplan dzenlemeyle bir gayrimenkul zerinde bulunan ya
da yaplacak olan binann bir katndan ya da dairesinden yararlanmak zere irtifak hakk kurulmas
salanmtr. Bylece tek parseldeki bina zerinde birden ok kiinin irtifak hakk kurmasna olanak
tannnca, yapsatlk olgusu domutur. 1965 ylnda karlan ve kat ve daire mlkiyetine yasal ereve
salayan Kat Mlkiyeti Kanunu da yapsatl hzlandrmtr (oban, 2012).

64
 stanbul'un 60'larn sonundan itibaren daha nceleri Surii'ndeki kadim semtler ve iki yne
uzanan sahil boyunca yer alan kyleriyle byk g dalgalarnn yaratt varolardan ibaret
kent yerleimi bir yandan byme sancs bir yandan yeni serpilen orta snfn iyi yaam
arayyla spontane bir yaylma stratejisi gelitirmek zorunda kald. Yeni ina edilen E-5
Karayolu da bu bymenin ynn ak bir ekilde bat olarak gsterdi. E zamanl olarak
Ataky, Levent gibi planl yerleimler uygulamaya konurken asl yk yapsatnn stne kald.
Yapsatlar iin o zamanki Bahelievler karlmayacak frsatlar sunuyordu. Hem eski Londra
Asfalt hem de E-5 Karayolu'ndan ulalabilecek Topkap'ya nispeten yakn bir konumdayd. [...]
Surii'nin kasvetinden bir an evvel kurtulup lks apartman dairesine kma hayali kuran esnaf
takmna tm daireler satlveriyordu. [...] Ve elbette hepsi merebine gre otomobil sahibiydi.
(Yldrm, 2010:27-29)

1949 yl sonunda A. Baargan Messesi adyla Milliyet gazetesine verilen ilandan

Baheli Evler Mahallesi'nin 1400 evlik bir site olarak planlandn, bu tarihe kadar 50
adet modern ev ina edildiini ve 500 adet arsann satldn reniyoruz. Evlerden
ikisi arsa sat srasnda verilen kuponla ikramiye olarak ayrlmtr. Mahalledeki bir
baka ev ise 1950 yl ierisinde T.C. Ziraat Bankas tarafndan bankada hesap ap
para yatran mterilere ekilile verilmektedir. 1952 ylna ait bir baka gazete
ilannda 50 adet evin %40 pein 10 sene taksitle faizsiz satlaca ilan edilmektedir.
Dolaysyla, surlarn dndaki bu orta snf kentlemesinin, kamu bankalar ve medya
kurulular tarafndan da desteklendii sylenebilir.

1950li yllar boyunca Trk Mesken (Kollektif) irketi, Trkiye Kredili naat
Messesesi, Baheli Ferah Evler Arsalar naat Messesesi, Trk Yap
Messesesi gibi arsa speklasyoncular, Baheli Evler mahallesini rnek bir yerleke
olarak sunmakta ve kendi arsalarn bu mahalleye ya da yeni alacak olan Maral
Bulvarna olan yaknlklar ile pazarlamaktadrlar. 1953 ylnda Zeki Sayar'n Arkitekt
dergisinde belirttii ekliyle arsa speklasyoncular Haydarpaa'dan zmit'e,
Sirkeci'den Silivri'ye kadar, Ankara-stanbul osesi veya stanbul-Londra Asfalt
deyip, enine ve boyuna btn tarlalar parsellemekte ve halka trl cazip ilan ekilleri
ve tediye kolaylklar ile satmaktaydlar.20 Orta snf halkn konut ihtiyac yapsatlar
tarafndan karlanyor ve bunun iin de E-5 karayolunun 1973 ylnda birleecek olan
Anadolu ve Trakya uzantlar boyunca arsa speklasyonu yaplyordu.

Tekeli (2013)'ye gre kk parsel retimi, gecekondulardan sonra kontrolsz

kentlemeye neden olan ikinci bir tr mekanizmayd ve genellikle belediye snrlar

20
Bunlardan Trk Mesken irketi'nin sahibi Hseyin Tadelenler borcunu demedii iin iki yl hapis
yatmas gerekirken aftan yararlanma hakkn kazanmtr. 8.11.1960 tarihli Milli Birlik Komitesi Genel
Kurul Toplantsnda Kurmay Albay Tunkanat Haydar'n Efendim, bu gibi durumlar mme vicdann
zedelemektedir. Bu adam dalar, talar satmtr. szne Adalet Bakan Efendim, dorudur. Fakat
bugn iin yapacak bir ey yoktur. eklinde cevap vermitir.

65
dnda kalan byk tarm arazilerinin blnp her bir kk parselin tapulandrlp
satlmasyla gerekleiyordu. 1953 ylnda bu yolla stanbul evresinde 150.000
parselin olutuu tahmin ediliyordu ve 1961 ylnda bu say 700.000-1.000.000
mertebesine ykselmiti. 1965 sonrasndaysa birtakm yasal dzenlemeler sebebiyle
tarm arazilerinin kk parsellere blnp ayr ayr tapulandrlmas ve satlmas
mmkn olmaynca kk arsa retimi yine belediye snrlar dnda, bu kez hisseli
tapu yoluyla arazilerin parsellenip tek tapu zerinden farkl hissedarlara satlmasyla
devam etmitir. 1980 ncesinde hisseli tapu ifraznn en youn olduu ilelerden
ikincisi, Bahelievler ve evresini de iine alan Bakrky olmutur (Tekeli'den aktaran
Ata, 2013).

1980 yl sonrasnda blgedeki konut ve sanayi dokusu younluunu arttrarak

korumakla birlikte, stanbulun dier yerlerinde ortaya kmaya balayan alveri/i
merkezi, zel niversite/hastane gibi byk lekli projeler henz Bahelievlerde
grlmemektedir. Bununla birlikte 1990larn ikinci yarsndan itibaren baheli ev
tipolojisinden, gvenlik hizmetinin ve sosyal olanaklarn sunulduu kapal site
tipolojisine geilmeye balanmtr. 1992 ylnda faaliyetine son veren Bahelievlerin
en eski tesisi mr Yourt Fabrikas, mr A..nin mteahhit firma olan Genay yap
retim A..ye bu araziyi vermesiyle 1995 ylnda yklm ve yerine mr Sitesi'nin
temeli atlmtr. Yaklak 2 yl sren inaatn sonunda 1997 ylnn Nisan aynda A-
B-C-D seenekleri ile 11 Blok (84 daire) ve 20 dkkan olmak zere sata sunulmu
ve ilk site sakinleri gelmeye balamtr. Site 10.000 m2'lik bir alan zerinde sosyal
tesis, ak havuz ve kapal otopark gibi donatlarla yaplmtr. Akgn (2012)n
belirttii zere kapal siteler Trkiyede yeni zenginlerin ortaya kt, yabanc
sermayeyi yatrmlara davet eden bir ekonomik srecin yaand zal dneminde
ortaya km, 1990l yllarn sonundan itibaren ise bu sre hzlanmtr. zellikle
Boaz kprsnn yaplmas, E5 ve TEM yollarnn almasndan sonraki srete
kapl topluluk yerlemelerinin saylarnn hzla artt gzlemlenmektedir.

2000 ylnn balarnda ise E-5 hattnda artan trafik, i yaamnn deien koullar ve
eskimeye balayan teknolojisiyle birlikte mr Restoran eski mterilerini
kaybetmeye balam ve zamanla ekonomik verimliliini yitirdiinden 2004 ylnda
kapanmtr. Yzatl ailesi tarafndan yklarak yerine 2005 yl sonunda mr Plaza
almtr. 2000lerin sonunda metrobs hattnn devreye girmesiyle mr Plazann
bulunduu noktada ncirli-mr metrobs dura oluturulmutur. nceden bulunan
otobs ve minibs duraklaryla birlikte transfer noktasna dnen alan youn bir yaya
sirklasyonunun merkezinde kalmaktadr. 2010 ylnda plazann terasnda yeni
yatrmclar tarafndan mr Restoran isminde yeni bir iletme alm ve tarihi

66
restorann eski fotoraf yeni iletmenin alamet-i farikasna dnmtr. mr Plaza
D-100 zerindeki dier AVMler kadar byk bir lee sahip olmadndan
ounlukla yakn evresine hizmet veren grece yerel bir alveri merkezidir.
Bununla birlikte gvenlikletirilmi ve iklimlendirilmi mekansal dzeni ve barndrd
uluslararas markalarla birlikte byklkler ann kk bir noktas olarak almaya
devam etmektedir.

3.3 Pe-Re-Ja Kolonya Fabrikas: Sanayinin Desantralizasyonu ve Emek

Gcnn rgtlenmesi

Pe-Re-Ja Kolonya Fabrikas Al (1967).

1973 ylnda Boaz Kprs alp, 1976 ylnda balant yollar tamamlandktan
sonra stanbulun makroformunu deitirmeye balayan Londra Asfalt, bu tarihe
kadar Henri Prost ve akabinde Adnan Menderesin ngrd zere daha ok
yurtdndan gelenleri Tarihi Yarmadann merkezine tayan turistik bir yol ilevi
gryordu. Bununla birlikte thal kameci Sanayi dneminde, tekil sanayi yaplar da
bu yol zerinde belirmeye balamtr. 1964 ylnda Trkiyenin ilk Coca-Cola
fabrikas, 1965 ylnda Pepsi Colann ielendii ve Frukonun retildii Tamek
fabrikas, 1969 ylnda VAKKO fabrikas, 1978 ylnda Nakliyeciler Sitesi kara
surlarnn dnda Londra Asfalt zerinde kurulmutur. Anadolu yakasndaki esas

67
sanayi gelimesi de Kadkyden balayarak Ankara Asfalt dorultusunda Kartal ve
Gebze ilelerinde olumutur. Sanayi sitesi haricindeki tekil ve byk sanayi
kurulularna rnek olarak Ankara Asfaltnn E-5 karayolu ile balanaca dm
noktasnda 1961 ylnda kurulan Ford Otosan Fabrikas verilebilir. Tmertekin
(1997)e gre stanbulda bu dnemde kurulan sanayi kurulular ana karayollarnn
kenarlarn ve hemen yaknlarn semektedirler. Bu zellik Londra Asfalt ve o dnem
yeni yaplm olan Ankara Asfalt evresinde aka grlmektedir.

1955 ylnda uygulanmaya balanan stanbul Sanayi Blge Planyla Topkap sanayi
alan ad altnda 207 halk bir alan sanayi kurulularna ayrlm ve bylece ayn
yllarda ehir iindeki sanayi kurulularnn dorudan ve dolayl etkilerini
hzlandrmtr (Tmertekin, 1997). Luigi Piccinatonun blgesel lekteki
desantralizasyon kararlaryla paralel olarak 1966 ylnda onaylanarak yrrle giren
stanbul Sanayi Sahalar Planyla bymenin yerleik alandan daha byk bir
erevede ele alnmas, ncelikle Dou Marmara ve Trakya Alt Blgesi ve daha sonra
stanbulun metropoliten snrlar iinde dnlmesinin gereklilii vurgulanmtr
(Yzer, 2003). Her ne kadar stanbulda kurulan sanayi kurulular bu planlarn
dnda geliim gstermi olsa da, Tmertekin (1997)e gre sanayinin dalmnda
1966 plan bir lde belirleyici olmutur.21 Tekeli (2013)ye gre de 1966 plannda
gsterilen sanayi alanlar nemli lde gereklemitir. 1964-1984 dneminde Tarihi
Yarmada ve Beyolu cihetindeki MA evresi yeni sanayi iletmelerinin gelimesi iin
kuvz ilevi grmeye devam ederken, bir nceki dnemde sur dnda oluan sanayi
halkasnn younluu artm ve E-5 aks boyunca batya desantralize olacak
iletmeler iin yeni bir kuvz grevi stlenmitir (ekil 3.13).

Seyfi Arkan tarafndan 1965-66 yllarnda tasarlanarak ina edilen Pe-Re-Ja Kolonya
Fabrikas da ithal ikameci dnemde E-5 aks zerinde kurulmu olan sanayi yaplar
arasnda yer almaktadr. 15 Temmuz 1966 ylnda vefat eden nl mimarn son yaps
5 Mart 1966 tarihinde temeli -su yerine kolonya dklerek- atlmtr. 9 Temmuz 1967
tarihinde dnemin babakan Sleyman Demirel tarafndan alan Pe-Re-Ja Kolonya
Fabrikasnn al trenine stanbul Valisi Vefa Poyraz ve stanbul Belediye Bakan
Haim cann yan sra sekin bir davetli topluluu katlmtr.

Pe-Re-Ja firmas E-5 zerine tanmadan nce, ilk olarak 1956 ylnda Haliin
kuzeyindeki sanayi merkezinden biri olan Bomontide Pepo Yasef tarafndan

21
1966 Sanayi Nazm Plannda stanbulda sanayi iin toplam 1140.50 ha alan ayrlmtr: Rami Sanayi
Blgesi (210ha), Topkap Sanayi Blgesi (207ha), Halkal Sanayi Blgesi (268ha), Levent Sanayi Blgesi
(50ha), Bomonti Sanayi Blgesi (21ha), Levent Oto Sanayi (9ha), Kurtky (285ha), mraniye (63ha)
(Yzer, 2003).

68
kurulan bir tesiste retime balamtr. Bomonti sanayi alannn oluumu 19.yy
sonlarnda balamakla birlikte esas gelimesi 1955 sonrasnda olmutur. 1966 ylna
gelindiinde bu alanda kk ve orta boy toplam 119 sanayi tesisi bulunmaktayd ve
bunlarn yaklak te biri kimyevi maddeler kolunda toplanmt (Tekeli, 2013).

1965 ylnda sanayi kurulular (noktalar) ve gecekondu alanlar (taral

alanlar) arasndaki ilikiyi gsteren harita (Tmertekin, 1997).

Bununla birlikte sanayi yaplar alan yeni yollara ve gecekondu alanlarna yaknlk,
plan dahilinde yaplan snrlandrmalar ve ucuz arsa temini gibi sebeplerle nce tarihi
kent iinden Topkap ve Rami gibi surlarn hemen dndaki ilk halkaya, daha sonra
da Londra Asfalt boyunca Esenler, Gngren, Yenibosna, Sefaky ve Avclar gibi
uzak noktalara desantralize olmaya balamtr (Tmertekin, 1997). 1967 ylnda Pe-
Re-Ja fabrikas da sermayenin bu akna uyarak Bahelievlerdeki mr Restorann
yaknlarnda yer alan Londra Asfalt zerindeki arsasna tanmtr.

1961 ylnda Trkiyeden ilk kolonya ihracatn gerekletiren Pe-Re-Ja firmas,

rettii turistik tip kolonya ile turizm davasna salad katklar nedeniyle 1965
ylnda Turizm ve Tantma Bakanl tarafndan resmi bir yazyla takdir edilmitir.

1968 ylnda Cumhuriyet gazetesinin Toplu neden Bugne: Sanayilemenin

Neresindeyiz balkl kesinde ihracat konusunda en baarl iki tesisten biri olarak
gsterilen Pe-Re-Jann retim tesisi lks bir da villas ve sanat eseri gibi isimlerle

69
betimlenmitir. Firmann baarlarnn ve yapnn modern tasarmnn vld
yazda,22 fabrikann gzetleme teknolojisinden bahsedilen ksm Modern Zamanlar
filminden karakteristik bir Fordizm sahnesini artrmaktadr:

[...] Genel mdr, masasnn zerindeki kk bir televizyon alcsnn dmelerini

evirerek, fabrika iindeki btn almalar oturduu yerden izleyebiliyor. Televizyon
10 kanall. Kapdan itibaren btn servislere ve koridorlara el kadar, drbn gibi birer
alc konulmu.

Fordist rejimde i kapal krelerde younlatrlmtr; dolaysyla iiler retim

bandnda ya da ofiste dzenli olarak yerletirilmi ve sabitlenmilerdir. Bylece grsel
denetimin uygulanmas olduka kolaylar. Kapal devre kamera sisteminde ise
fiziksel olarak alma mekannda bulunup iileri gzetleyen ve uyaran grevlilere
olan ihtiya azalr. Benthamn hapishane modelinde olduu gibi ii sorumluluk almak
ve kendi kendisini denetlemek zorunda braklr. Dardan bask kurmak yerine yeni
bir znellik ina eden bu ynetim biimi biyopolitiktir. Modern devlet ncesindeki
hkmran iktidarn aksine, biyoiktidar kendisini grnmez klarken zneleri grnr
hale getirir. Bu iktidar mekanizmas ideal formunu panoptik diyagramda bulur
(Weiskopf ve Loacker, 2006). Bu bakmdan fordist rejim dnya genelinde bir krize
yaklarken, Pe-Re-Ja fabrikasnn vgyle bahsedilen gzetleme teknolojisini
baaryla uygulamaya konulan biyopolitik bir dispozitif olarak deerlendirebiliriz.

1962-66 yllar arasnda Seyfi Arkann yannda alm olan Y.Mimar M.Murat Gr
sz konusu fabrikann nasl yapldn, mimar-iveren ilikilerini ve dnemin mimari
talepleriyle ilgili baz bilgileri esprili bir dille aktarmaktadr. Tarihi arka plana dair verdii
nemli bilgilerden tr uzun bir alnt yapacam:

Seyfi Hoca'nn i evresinden yakn tandklarnn az oluu nedeniyle gelen projeler genellikle
konut ve i hanlar olurdu. Fabrika tr proje olarak sadece Pe-Re-Ja Kolonya Fabrikas'n
yapmtk. "Pe-Re-Ja" ismi, Ylmaz Cenkel ismini kullanan "Peppo", ei "Reji" ve ocuklar
"Jak"n isimlerinin n harflerinden olumutu. O dnemin en baarl kolonya firmas olan Pe-
Re-Ja Haznedar'da ina edildi. Seyfi Arkan Hoca ile yer seimleri ve aplikasyon iin defalarca
Haznedar'daki araziye gittik. Mal sahibi Ylmaz Cenkel her seferinde bize elik etti. Ama hocann
sadece prizma kullanarak yapt aplikasyon 3 metre yanlg verince Ylmaz Cenkel'in tepesi
atmt. [...] Pe-Re-Ja Kolonya Fabrikas n proje almalar srasnda Ylmaz Cenkel bir gn
broya geldi. Seyfi Hoca'ya soruyor "Bu konuyla ilgili baka kolonya fabrikalarn gezdiniz mi?"
Hocann o yata, o fizikte ve klasta fabrika gezecek hali mi var(!) "Tabii ki" dedi, "Birok fabrika
gezdim". Ylmaz Cenkel, hocann bu masum yalann yakalad:"Seyfi Bey" dedi, "Koca

22
Sz konusu yazdan ayrca fabrikay kuran genel mdr Ylmaz Cenkelin hissesini HAS ailesinin sahibi
bulunduu MTA (stanbul Merubat) irketine sattn renmekteyiz. Pepo Yasef 1962 ylnda
Mslman olarak mahkeme kararyla ismini Ylmaz Cenkel olarak deitirmitir.

70
 Trkiye'de stanbul'da sadece bir tane fabrika var. O da Leda Kolonya Fabrikas...Onu grdnz
m?" Hoca Leda'y yeni duymu, ama artk dn yok! Devam etti, "Tabii ki grdm" dedi. Bu
defa Ylmaz Cenkel "Planlamasn beendiniz mi?" diye sorunca, Seyfi Hoca "Yahu, adamlar
oda oda blmler yapmlar, duvarlar insan bouyor. Bu sizin fabrikada ara blmeleri masa
hizalarna kadar cam yapacaz." Ylmaz Cenkel, "Seyfi Bey ben her gn oradaym, Leda'da
ara duvarlar yere kadar camdr..." demeye kalmad, hoca hemen onun szn keserek "Ben de
onu diyorum ite. Tabii ki yere kadar olan cam duvarlar insan bouyor" diye atld. Ylmaz
Cenkel artk pes etti!. (Gr, 2012)

Burada dikkat ekici olan Pe-Re-Jann stanbulun ikinci kolonya fabrikas

olmasndan ya da Seyfi Arkann mimarlk piyasasndaki gncel gelimeleri takip
etmemesinden ziyade, biyopolitik bir mimari elemann iveren tarafndan zellikle
talep edilmesidir. alma alanlarnda opak blc duvar yerine kullanlmaya
balanan effaf blc duvarlar, mimari bir tarz ya da estetik bir unsur olmann
tesinde kapal ofis sisteminden ak ofis sistemine geite bir ara evre; fordist retim
biiminden post-fordist retim biimine geiin bir gstergesi olarak yorumlanabilir.
Jarzombek (2010)e gre duvarsz ak plan nerileri ilk olarak kinci Dnya Sava
sonrasnda Amerikan irket modeline kar sosyal olarak daha ak bir ofis
tasarmnn peinde olan Alman mimarlardan gelmitir. Brolandschaft (ofis peysaj)
olarak adlandrlan ak plann hiyerarik olmayan bir alma ortam yaratmas ve
bunun da iletiim ve i birliinde art salamas bekleniyordu. Shvartzberg (2015)e
gre de kinci Dnya Sava sonrasnda fordist retim biimi yerini tketici iin rekabet
eden reticilerden oluan bir piyasaya ve yneticilerin nemli bir rol oynad irket
yaplarna brakmtr. Bu model yar ak ofis plan ve bu tr bir mimari aracn
salayabilecei eitli koordinasyon ve kontrol katmanlaryla srdrlebilir hale
gelmekteydi: iilerden mekansal olarak ayr tutulan ancak her an yaplanlar
gzetleyebilen bir ynetici grubu rekabeti dzenliyordu. Bu koullarda iiler henz
bir snf olarak sendikalar vastasyla talepte bulunabiliyor ve politik atmalar
yaanabiliyordu. 1970 sonrasnda geilen neoliberal politikalar sonucunda ise iiler
kendi kendilerinin giriimcisi olan birer insan sermayesi olarak kavramsallatrlmtr.
Gary S. Beckerin insan sermayesi kavramnda, klasik iktisat teorilerindeki verilen
cret karlnda ii tarafndan iverene satlan ve retilen metaya gml olan
emek gc ortadan kalkmtr. Bunun yerini iveren gibi sermaye sahibi (iinin kendi
bedeni, karakteri, bilgi ve becerileri) ve kazan elde etmek iin srekli kendine yatrm
yapmak zorunda olan bir giriimci almtr. Eskiden dardan zorla dayatlan
performans sistemi ve gzetim, yeni iiler tarafndan kendi rzalaryla isel olarak
retilecektir. veren ve ii arasndaki atma, ii ve ii arasndaki rekabete
dnrken; iyeri yabanclamann deil zgrlemenin mekan olacaktr. nceki
dnemin mekansal ve zamansal snrlar zlecektir. Kapal ofisler ve tanml

71
alma saatleri yerini her an ve her yerden alabilme imkanna/zorunluluuna
brakacaktr.

Pe-Re-Jann mevcut gzetleme teknolojisi ve henz gereklememi olan ak ofis

sistemi aslnda klasik iktisatta tanmlanan emek srecinin devam ettiinin de
gstergesidir. Emek gc rettii art deerden daha fazla pay alabilmek iin srekli
bir direni halindedir. Sendikalar tarafndan desteklenen emek gc, 1960
Anayasasnn verdii haklarla alma koullarn ve cretlerini iyiletirmek iin
pazarlk yapabilme gcne sahiptir. Emek gc sol rgtler, sendikalar ve siyasi
partiler zerinden etki alann geniletirken, sermaye de benzer biimde yaylmaya ve
biim deitirmeye balamtr. Pamuk (2014)a gre kent ekonomisinde nde gelen
firmalar 1950'lerden itibaren holdingler eklinde rgtlenmeye balamtr. Byk
holdinglerin bnyesinde, ithal ikamesi dneminin nde gelen sektrleri olan ve i
pazar iin retim yapan gda, tekstil, dayankl tketim mallar, turizm, otomotiv gibi
farkl sektrlerdeki irketler yer almaktayd. Grup iindeki irketlerin kredi ihtiyalarn
karlamak zere aralarnda bir de banka olmas tercih ediliyordu. Holdingler yasayla
salanan vergi indirimi gibi eitli desteklerden faydalanabiliyorlard. Tekeli (2009)ye
gre banka, sanayi, ticaret ve sigortaclk faaliyetlerine yatrlan sermayede tam bir
btnleme gerekletiinden, holdingleme sonucu Leninin tanmlad anlamda bir
finans kapitalin ortaya kmaktadr. Tekeli, Trkiyede holdinglemenin yasal olarak
1963 ylnda yaplan kurumlar vergisi deiiklii ile baladn, 1967 ylnda vakflarn
kurulmasna olanak veren yasasnn kartlmasyla da 1970 sonrasnda hzlandn
belirtmektedir.

Pe-Re-Jann kurucusu Pepo Yasefin kendi hissesini HAS ailesinin sahibi bulunduu
MSA (stanbul Merubat Sanayi) irketine sattn 1968 ylndaki bir gazete
haberinden renmekteyiz. Ayrca yine 1968 ylnda MSAnn 23 verdii tahvil sat
ilannda Pe-Re-Ja, Akbank ile birlikte irketin itiraklar arasnda gsterilmektedir.
1952 ylnda kurulan stanbul Bankas da 1972 ylnda HAS Holdingin ynetimine
gemitir. Pe-Re-Ja reklamlarnda ise HAS Holdingin ad 1973 ylndan itibaren
grlmektedir. 1971 ylnda THKC (Trkiye Halk Kurtulu Cephesi) yaynlad 1 nolu
bltende yaptklar askeri hareketlerin dkmn verirken beinci maddede Has
Holding ve Pe-Re-Jadan bahsetmektedirler:

Coca-Cola, Pe-Re-Ja, Elvan, Mercedes Benz, Otomarsan Fabrikas, Akbank ve daha pek ok
irket ve teekkln hissedar sahipleri olan Kadir Has, Mete Has, Adanal byk toprak aas

23
Coca-Colay Trkiyeye getiren ve Elvan gazozlarnn retimini yapan MSAnn ieleme ve dolum
tesisi de Pe-Re-Ja fabrikasndan yl nce Londra Asfalt zerinde Pe-Re-Ja fabrikasna ok yakn bir
noktada kurulmutur.

72
 Talip Aksoyun gnlk haslatlar halkmzn devrimci kavgasnda kullanlmak amac ile
kamulatrlmtr. (Nurettin alkan, 2015)

4 Nisan 1971 pazar gn Kadir Hasn yeeni Mete Has ve enitesi Talip Aksoy 400
bin lira fidye iin karlm, istenilen para dendii iin rehineler serbest braklmtr.
Mete Hasn evindeki zel kasasnda bulunan 1.5 milyon lira deerindeki
mcevherlere dokunulmazken, ayn kasada bulunan Kadir Hasn babas Nuri Hasn
Adnan Menderesle ve Mete Hasn da Sleyman Demirel ile birlikte ekilmi olan
fotoraflar alnmtr (Has, 2002). Kadir Has anlarnda hkmetle kurduu yakn
ilikileri, elde ettii imtiyazlar ve hatta politik alanda sahip olduu yaptrm gcn
byk bir aklkla dile getirmektedir:

1957 ylnda yaplan milletvekili genel seimlerinde ise, merhum Babakan Menderese bu defa
deerli hemehrimiz mer Baemez iin ricada bulundum. Babakana, merhum Baemez
iin unlar sylemitim:

Muhterem Efendim, Partimizin Seyhan l Bakan ve iadam mer Baemezi, Kayseri

listesinde deerlendirirseniz ok memnun oluruz. Bildiiniz gibi kendisi ok iyi bir particidir. Bu
uurda servetini harcamtr.

Babakan Adnan Bey bu dileimi de krmad, rahmetli mer Baemezin Kayseriden

milletvekili seilmesini salad. (Has, 2002)

1983 ylna gelindiinde HAS Holdingin ynetiminde itiraklerle birlikte 22 irket

bulunuyor ve 4500 kii istihdam ediliyordu. 13 Mart 1984 ylnda Has Holdingin
stanbul Bankasndan doan borlarnn tasfiyesi amacyla Pe-Re-Ja Ziraat
Bankasna haczedilmi, bunun sonucunda 120 ii 9 ay boyunca zorunlu izne
kartlarak maa, ikramiye ve sosyal haklarndan mahrum braklmtr. 1985 Mays
ay sonrasnda Ziraat Bankas Genel Mdrlnn verdii kredi sonrasnda retime
yeniden balanmtr. 1987 Nisan aynda Petrol- Sendikas ile Kiplas (Trkiye
Kimya, Petrol, Lastik ve Plastik Sanayi verenleri Sendikas) arasndaki uyumazlk
sonucunda dier birok iletmeyle birlikte Pe-Re-Ja fabrikasnda da greve gidilmitir.
Toplamda 63 iletmede 9700 ii greve katlmtr. 1988 ylnda Ziraat Bankas kredi
verme ilemini durdurmu ve retime ara verilmitir.

1980 sonrasnda retimin yavalayarak sonunda durmasn, 24 Ocak kararlar

sonrasnda alnan ekonomik nlemlerin bir neticesi olarak okumak mmkndr.
hracat arttrma amacyla emek maliyetlerini azaltmak iin reel cretler drlm;
12 Eyll askeri darbesiyle emek kesiminin elde etmi olduu sendikal haklar, toplu
szleme ve yksek cretler gibi pek ok kazanm azaltlm ya da geri alnmtr.
Ekonomik istikrarsz ortamn artan kaynak ihtiyac 1990lar ve 2000ler boyunca
srecek olan borlanma, zelletirme ve inaat sektrne yatrm gibi zmleri
ortaya karmtr (Balaban, 2016).

73
Gnmzde Seyfi Arkann fabrika yaps retim fonksiyonunu yitirmi ve spor
malzemeleri satan bir ticaret yapsna dntrlmtr. Yap kompleksinin baz
ksmlar yklm, dardan eklenen cephe kaplamasyla zgn cephe dzeni
tamamen bozulmutur. Ayn dnem yaplm olan Haluk Baysal tasarm Vakko
Fabrikasnn yklarak yerine AVM ve lks bir konut/ofis projesinin yapldn gz
nnde bulundurulursa, Trkiye modern mimarlk tarihinde kendine ayrcalkl bir yer
bulamayan Pe-Re-Ja fabrikasnn da ayn kaderi paylaaca ngrlebilir

74
4. D-100N TERTORYAL BOYUTU: LUIGI PICCINATO

Tekeli (2003)'nin vurgulad zere Luigi Piccinato nceki ehir planclarndan onlarn
anti tezini savunarak farkllamaktadr: kent plannn zmn kent iine hapsolarak
deil, blgesel bir mekansal rgtlenmede aryor ve bu amala D-100 karayolunu
desantralize, ak ve lineer bir sistemi kuracak bir ara olarak tasarlyordu. Boaz
Kprsnn yaplp yaplmamas ya da srete rol oynayan aktrlerin belirleyicilii
tartmasnn tesinde, Piccinatonun getirmi olduu mekansal dzenleme ve kontrol
leindeki deiim, kapitalizmin mekansal rgtlenmesinde geirdii bakalamla
iliki ierisindedir. Sermayenin yeni pazar bulma ve yaylma ihtiyacyla paralel giden
mekansal sabitler retme zorunluluu, ehirciliin de blge ve lke leinde
genilemesini zorunlu klmtr. Bu balamda Piccinatonun ehircilik kariyeri
zerinden talya ve Trkiyedeki kent-blge tartmalarn incelemek, D-100n
oluumunu ve etkilerini aklamak iin gerekli grlmektedir.

4.1 Luigi Piccinato ve Kent-Blge

ller Bankasnda ve darbe sonras oluturulan planlama brolarnda alan, Ataky

Konut Yerlemesi ve Bursa Nazm Plan gibi dnemin byk projelerinde yer alan,
tasarmc ve jri olarak ok sayda yarmaya katlan ve konferanslar veren bir kii
olarak Luigi Piccinato, 1950lerin ortasndan 1960larn sonuna kadar basnda sk sk
yer almtr. ou zaman alannda uzman ve deneyimli bir ehircilik profesr olarak
tantlan Piccinato, ayn zamanda iyi niyetlerine karn etkili olamamas sebebiyle de
eletirilmitir. Sz gelimi, Boaz Kprs'nn ald yl yaymlanan ehircilik:
Sorunlar-Uygulama ve Politika adl Trkiye ehircilik disiplininin temel bir kitabnda
Luigi Piccinato'nun ismi sadece bir kere gemektedir. Kitapta, belediyelerin plansz ve
programsz imar hareketlerinden bahsedilen ksmnda geen "...bir yandan
Prof.Piccinato stanbul iin geni bir plan gerek veriler olmadan hazrlarken, te
yandan hkmet 1950-1960 yllar arasnda stanbul'da geni bir imar uygulamasna
gemitir." (Yavuz, 1973) eklindeki ibareden baka bir referans bulunmamaktadr.
Neredeyse ayn ibare 1964 ylnda Kemal Ahmet Aru tarafndan bir gazete yazsnda
neredilmitir:

75
Bir yandan Prof.Piccinato stanbul iin geni bir plan bu ekilde gerek verileri
olmadan hazrlarken, dier taraftan hkmet 1956-1960 yllar arasnda stanbulda
geni bir imar tatbikatna gemitir (Cumhuriyet, 17.03.1964).

Eletirel yazlarda Piccinato genel olarak sosyal demokrat ve iyi niyetli olan, ancak
politik iktidar tarafndan kullanlan uzman bir bilim insan olarak yanstlmaktadr.
Piccinato'nun darbe sonras hkmete tekrar arlmasna, gei dnemi nazm
planna danmanlk yapmasna ve 1967 ylnda metropolitan plan iin bir kez daha
arlmasna (belki de pratikte sonu alnamad iin) gereken nem
verilmemektedir. Bu durumu hem Demokrat Parti (DP)nin plansz uygulamalarna,
hem de bu dnemle zdeletirilen yabanc ehir planclarna darbe sonrasnda
duyulan tepkiyle aklamak mmkn olabilir. 1960 darbesi ncesi ve sonras
tamamen farkl iki dnem olarak kurgulansa da, Piccinatonun stanbuldaki planlama
pratiklerinin devamll bu anlaty bozmaktadr. te yandan Uur Tanyeli de 2007
ylnda yaymlanan Mimarln Aktrleri: Trkiye 1900 - 2000 adl kitabnda 20.yyda
Trkiyedeki mimarln aktrlerini belirlerken Luigi Piccinato'ya yer vermemektedir.
Bu sebeple Trkiyedeki ehircilik ve mimarlk tarihi yazmnda kendisine fazlaca bir
yer verilmeyen Luigi Piccinatonun 1930larda balayan ehircilik kariyerinin ana
hatlar incelenecek ve D-100 karayolunun blgesel bir kent planlama arac olarak
kavramsallatrlmasnn kuramsal soy ktne odaklanlacaktr.

Kentin Organik ve Blgesel Tasavvuru: Sabaudia

Luigi Piccinato mimarlk kariyerine talyada faizmin iktidara geldii 1923 ylnda
balamtr. Mussolini rejimini ina edip glendirmek iin topraklar slah edip
dntrrken ve yeni kentler ina ederken, mimarlk ve ehircilie ok nemli
sembolik bir rol biiyordu. Malusardi(1995)'ye gre Piccinato kariyerinde ilerlemek ile
faizme kar direnmek arasnda skp kald iin varolusal bir problemle kar
karya bulmutur kendini.

1930'larda GUR (Gruppo Urbanisti Romani) ile birlikte talya'nn nemli ehirleri iin
alan planlama yarmalarna katlmtr. 1933'te Mussolini'nin kent kart idealine
uygun bir yerleim yeri tasarlanmas iin alan ulusal yarmay talyan Rasyonalist
Mimarlk Hareketi ierisindeki Gino Cancellotti, Eugenio Montuori ve Alfredo Scalpelli
ile birlikte kazanarak Sabaudia'y ina etmilerdir (ekil 4.1). 1934 ylnda al
yaplan Sabaudia kenti rejimin somut ifadelerinden biri olarak Avrupa'da ses
getirmitir.

76
 ekil 4.1 : Agro Pontino blgesi iinde Sabaudiann konumlan ve Roma
ile balants (sol); Sabaudia ehir plan (sa). (Piccinato, 1934)

Modern, faist ve krsal yerleimler iin bir model oluturan Sabaudia'da stanbul iin
ngrlen desantralizasyon ve blgesel geliim fikirlerinin ilk tohumlarn
grebiliyoruz: Artk krsal karsna alan kapal, ar maliyetli, retmeyen ve
amaszca kendine alan ehirler deil; fakat yeni ak biimler, desantralize, aklc
ve amacna uygun ehirler [gerekiyor]... Tamamiyle evresiyle balanm bir ehir...
(Piccinato'dan aktaran Valva&Coelho, 2012). Piccinato Sabaudia'nn ehircilik bilimi
asndan nemini anlatrken, kapitalizmin geirdii deiiklie paralel olarak kentlerin
de yeniden organize edilmesi gerektiini vurgulamaktadr:

Bununla birlikte bu uydukent biimleri [Bahekent ve Dorusal Kent] de (Almanya'nn endstri

ve maden merkezleri hari) lkenin retici ekonomisinden ayrk bir biimde, muhta olduklar
byk ehre baldrlar. Dolaysyla eski ehirden daha canl, daha salkl, daha ak yeni bir
kentsel biimi temsil etmemektedirler. Eski bina ekonomisine ve eski kapitalist organizasyona
bal olduklar iin ruhlar deimemitir. Sava sonras gerekleen ekonomik deiimler
lkenin ihtiyalarn gzeten daha canl kentsel organizmalar talep etmektedir. (Piccinato, 1934)

Kapitalizmin yaratt endstriyel retimdeki ve sirklasyondaki arta paralel olarak

kentlerin ulam akslar boyunca yaylmasna dair fikirler bu projede kendine yer
bulmutur. Piccinato (1934)ya gre geen yzylda younlamay yaratan ve
hzlandran endstriyel organizasyon ve toplu tama ara hz, bugnn tekniiyle
mkemmelletirilerek, kentsel desantralizasyona hizmet edecek kuvvetler
olacaktrlar. Sabaudia zerinden oluturulan teorik yaklam, kenti bir organizma
olarak ele almakta ve deien ekonominin ihtiyalarna uygun olarak yeniden
biimlendirilmesinin gereklilii zerinde durmaktadr.

Piccinato bu dnemde gerekletirdii teorik almalarda, talya'da sonradan

Mussolini'nin mimar olacak olan Marcello Piacentini ve restorasyon teorisini gelitiren
Gustavo Giovannoni'den etkilenmitir. Yurtdndan ise Patrick Geddes ('Cities in
evolution'), Sir Patrick Abercrombie ('Greater London Plan'), Lewis Mumford ('The

77
Culture of the Cities') ve yeni domakta olan blgesel Alman planlamacl ile
ilgilenmitir. Malusardi (1995)'ye gre Piccinato'nun teorik ve pratik almalar
birleerek uygulayaca bilimsel-kltrel hatt oluturmutur:

- 'Tarihi merkezlerin' ve yerel kltrel kaynaklarn korunmas ve deerlendirilmesi

(Giovannoni)

- Kente organik bak (Geddes)

- Kent planlamaya blgesel yaklam (Almanya)

Bunlar ayn zamanda faizmden, demokrasinin ve kentlerin yeniden kurulumuna

geilen sava sonras dnemde yaynlad 'Urbanistica' (1947) kitabnn temellerini
oluturmaktadr. Piccinato'nun Trkiye'deki almalar genellikle ilk hat zerinden
olumlanmaktadr. Bununla birlikte son iki hattn biyopolitik ve teritoryal denetim
zerinden biyopolitika ile rtt grlmektedir.

Kenti organizma olarak gren bak ile devleti organizma olarak gren bak
birbirinden pek de uzak deildir. Lemke(2010)nin yapt snflandrmada biyopolitika
teriminin iki dnya sava arasnda devleti organizma olarak gren ve toplumu fayda-
zarar temelinde ayrtran tanmndan daha nce bahsedilmiti. Gramsci'nin tarihsel
blok adn verdii organik g birlii de benzer bir yapya sahiptir:

Tarihsel blok eitli snflarn ve farkl karlarn ittifakyla oluan ve hegemonik hale gelen bir
g yelpazesini ifade eder. [...] Tarihsel blok snflar ve snflar aras mcadeleyi grnmez klan
korporatizmdir. [...] Bir toplum ve ekonomi modeli olarak korporatizm, toplumu birbirine karlkl
baml ve ilevsel bakmdan birbirini tamamlayan paralardan oluan, organik ve kendi iinde
uyumlu bir btn olarak grr. (avuolu, 2014:88)

Parla (2015)'ya gre de korporatizm, toplumu birbirlerini uyum iinde tamamlayan

organlardan oluan bir organizma olarak grmektedir. Dolaysyla liberal bireycilii de,
emek-sermaye elikisini de reddetmektedir.

Blgesel yaklam ise tarmda modernizasyon ve sanayileme ile ortaya kan i

pazar entegrasyonu problemini ve konut sorununu zmek iin planlamay kentsel
lekten blgesel ve lkesel bir lee ekerek refah devletinin merkezi kontrol
mekanizmalarn kurmasna yardmc olacaktr (Trkiye'de ilk ehir planlama blm,
Metropoliten Planlama Dairesi, mar ve skan Bakanl, DPT, demografi ve istatistik
aratrmalar, vb..). Aureli (2008)'nin de bahsettii zere daha dengeli ve sorunsuz bir
sosyal yap ina etmek iin kapitalist retim ve datm aralarnn rasyonelletirilmesi
gerekiyordu. 1962'de Giorgio Piccinato ve Manfredo Tafuri tarafndan ortaya konan
kent-blge (citta-territorio) fikrinin kklerinin talya'daki modern ehir ve blge
planlama disiplininin kltrel ve teknik temellerini atm olan (Malusardi,1995) Luigi

78
Piccinato'nun blgesel yaklam dncesinde bulunabileceini iddia etmek, ayn
zamanda modern kapitalizmin faizm ya da liberalizmden bamsz olarak biyopolitik
bir sreklilie sahip olduunu dile getirmektir.

Kansu (2009)'nun belirttii zere Mussolini talyas ve Hitler Almanyas'ndaki kent

kart koloniler, korporatist biimde snf atmasn nlemek iin yasalarla kontrol
edilen g hareketlerine ynelik olarak tasarlanyorlard. Dolaysyla Sabaudia'nn da
iinde bulunduu faist rejimin kent-kart 'Yeni ehir'leri byk bir nfus ynetim ve
i kolonizasyon projesiydi. Yeni oluturulan kentlere gnderilenler ounlukla
talya'nn kuzey ve kuzey dousundan, anti-faist eylemlerden dolay sulanan ya da
hkm giyen, topraksz ve mlksz iilerin yaad Veneto ve Friuli gibi yerlerden
seiliyordu. Bu kentlerdeki faist koloni deneyleri talyan Afrikas iin de bir laboratuar
grevi gryor ve temel salyordu (Caprotti, 2007).24

talya'nn Afrika'daki smrgeleri iin de tasarmlar yapan Piccinato, kolonileri turistik

mekanlar olarak ycelten talyan propagandasna katkda bulunuyordu. 1933
Trienali'nde Libya iin tasarlad Casa coloniale projesini sunmu, Dou Afrika iin
iki katl Villa tropicale gibi prototipler gelitirmiti. Bu srete Compagnia Immobiliare
Alberghi Africa Orientale (Dou Afrika Otelleri Emlak irketi) byk ehirlerde oteller
ayor, ulusal havayolu Ala Littoria dzenli seferler dzenliyor ve bizzat Mussolini'nin
izdii rotalara gre Gondrand otobsleri seyahat ediyordu (Friedl, 2009). Benzer
biimde E-5 karayolunun oluum sreci de Uluslararas Turizm Birlii (AIT)ne ye
Avrupa lkelerinin 1930'lardaki kolonyal turizm dnceleriyle ekillenmitir. Akpnar
(2014)'n Fransa rneinden yola karak aktard zere emperyalist modern ulus
devletlerin kolonileri modern planlamann gerek laboratuvarlarydlar:

Zeynep elik, Fransz kolonilerindeki kent planlama pratiklerinden karlan teknolojik, sosyal
ve estetik derslerin daha sonra Fransa metropolndeki ve denizar topraklardaki kentsel
geliim iin resmi politikalar oluturulmasnda olduka nemli bir rol oynadn belirtmektedir.
elik, kolonilerin modern planlamann gerek laboratuvarlar olduunu eklemektedir. (Akpnar,
2014:74)

Certoma (2015) da Foucault'yu Avrupa'daki disiplin ve ynetim planlarnn ve

uygulamalarnn temel elerinin smrgesel tekinin ynetiminde yaplan bulu ve
deneylerin sonular olduunu gz nnde bulundurmamasndan tr

24
Caprotti (2007) Sabaudia gibi kentlerdeki kolonizasyon uygulamalarnn talyan Afrikas iin temel tekil
ettiine dair yeterli kant bulunduunu ne srmektedir. rnek olarak 1936dan itibaren yeni kent
projelerinden sorumlu ONC(Opera Nazionale Combattenti)nin Etiyopya dalarndaki kolonizasyon
projesinde grevlendirilmesini vermektedir. Ayrca 1937-1943 arasnda yaymlanan aylk Bonifica e
Colonizzazione (yiletirme ve Kolonizasyon) dergisinin asl odann Afrikann demografik
kolonizasyonu olduunu belirtmektedir.

79
eletirmektedir. Yazara gre smrge ve Avrupa kentlerinin ina ve dzenini,
smrgesel ynetimselliin rn olarak gren ok sayda aratrma post-kolonyal
literatr ierisinde bu boluu doldurmutur. Bununla birlikte Caprotti (2007)nin iaret
ettii zere dardan ieriye tek ynl bir disiplin teknolojisi aktarmndan ziyade, i
ve d koloni deneyimlerinin birbirini karlkl olarak etkilediinden bahsetmek daha
doru olacaktr.

Trkiye'de ise hem Ankarann ilk ehir planlamasn yapan Carl Christoph Lrcher'in,
hem de 1927 ylnda Trkiyeye davet edilen Hermann Jansen'in baheehir
uygulamalar benzer zellikler tamaktadr. 1930'lu yllarn Arkitekt dergisinde Zeki
Sayar gibi isimler Trkiye'de yaplacak i kolonizasyon iin Nasyonal Sosyalist
Alman Hkmeti'nin uygulamalarn rnek gstermektedirler (Bozdoan,2001; Gl,
2009). stanbul'da ise yine Zeki Sayar 1952 ylnda Arkitekt dergisinde yaynlanan bir
makalesinde Bulgaristan gmenleri iin Eyp'te yaplan Rami Ky uygulamasn
skn Umum Mdrl'nn i kolonizasyon ilerinde yetikin idareci ve fen
elemanlarna sahip olmad kolaylkla anlalyor diyerek eletirmekte ve iyi bir rnek
olarak srailin Filistin'de uygulad kolonizasyonu gstermektedir.25

Trkiye'deki kent kart korporatist ehircilik uygulamalar daha ziyade Almanya'nn

etkisinde gereklemi olsa da Luigi Piccinato'nun faist iktidar dneminde
smrgelerde ve sonrasnda yeni kurulan devletlerde26 kazanm olduu deneyimleri
de bu erevede deerlendirmek mmkndr. Piccinato, blgesel planlama ve
organik btnlk gibi yaklamlar 1950 sonrasnda sadece Trkiye'de deil, Roma
CET plannda olduu gibi talya'da da uygulamtr. Bu dnemde faist korporatizm
dnerek sosyal demokrasi ierisinde kenti kapitalizmin yeni ihtiyalarna uygun
olarak dntrmeye devam etmitir.

Roma C.E.T Plan ve stanbul Nazm Plan

Henri Prost, Adnan Menderes tarafndan 1950 ylnda grevinden alndktan sonra
'yerli' uzmanlardan oluan bir heyet planlama almalarna devam etmitir. Bununla

25
Farkl ekonomik ve politik koullarda benzerlik tayan nfus ynetim projeleri 1960'larn sonlarnda
Ky-kent ve Tarm-kent olarak yeniden gndeme getirilmi (olakolu, 2007) ve 2000 ylnda
dnemin babakan Blent Ecevit tarafndan Kykent isimiyle pilot blge olarak seilen Ordu ili
Mesudiye ilesine bal dokuz kyde (avdar yresi) uygulamaya konulmutur (Babyk, 2004;
Erdnmez, 2005).
26
Piccinato 1925-32 arasnda Libyann Tobruk ve Bingazi kentlerinde; 1956-68 arasnda Trkiyede
stanbul ve Bursada; 1963te srailde Tel Aviv-Yafada ve 1978-1982 arasnda Cezayir'in Buira, Blida ve
Cezayir vilayetlerinde almtr (Bianchi, 1990).

80
birlikte yurt dndan eitli ehircilik uzmanlar yarma jrisinde bulunmak, rapor
sunmak ya da danmanlk yapmak zere stanbul'a davet edilmitir.

Trkiyeye ilk olarak 1955 ylnda Antalya ve Ankara ehirlerinin imar plan proje
yarmalarnda asli jri yesi olarak davet edilen talyan mimar Luigi Piccinato (Bilsel,
2010c), 1957 ylnda stanbul'da Ataky projesini ve 1958 ylnda Bursa kent plann
yapmaya balamtr. 1959 ylnda Taksim Vakflar Hoteli iin alan uluslar aras
yarmada (Aslanolu,1990) ve stanbul Manifaturaclar ars yarmasnda jri
yesi olarak bulunmutur. M yarma srecinde etkin rol oynayarak mevzi imar
plann oluumunda belirleyici olmutur (Ikkaya, 2013). Ayn yl ierisinde Beyazt
Meydan Proje Yarmas iin davet edilmi (Bayrak, 2013), Harbiye Klas ve
civarnn tanzimi iin alan ehircilik proje yarmasnda mavir jri yesi olarak
bulunmu ve .T..de Roma ehri mar Plan balkl bir konferans vermitir.

1958 ylnda babakan Adnan Menderes tarafndan arlarak ller Bankas'nda

danman olarak almaya balayan Piccinatonun stanbul ehri iin oluturduu
ana planlama kararlar 1960 darbesi sonrasnda kurulan baka planlama ofislerinde
de devam ettirilmitir. Piccinato 1967 ylnda Dou Marmara Alt Blge Plan
almalarna katlm ve Byk stanbul Nazm Plan ana hatlar izah raporunu
hazrlamtr.

1971 ylnda Dnya Bankasndan finansman salama amacyla tamamlanan

1/25.000 lekli nazm plan ve byk lde bu plana dn niteliindeki 1980 tarihli
1/50.000 lekli stanbul Metropoliten Alan Nazm plan (Tapan, 1994), Piccinatonun
henz 1957 ylnda babakan Adnan Menderese yazm olduu mektupta27 bulunan
ematik stanbul planndaki yol kurgusunu bir lde devam ettirmektedir (ekil 4.1).

Piccinatonun stanbul nazm plan almalarnda ortaya koyduu ilkelerin izlerini

stanbul'a gelmeden nce alt Roma CET Plan'nda da takip etmek mmkndr.
Turgut Cansever (2008) de i gle nfusu artan ve sanayisi tarihi kent merkezinde
skan stanbul gibi bir kent iin Roma CET Plannn, kent ile blge arasndaki ilikiye
btnsel olarak bakan iyi bir rnek olduunu ve Luigi Piccinato'nun
grevlendirilmesinin stanbul iin byk bir ans olduunu belirtmektedir.

27
Piccinato, 18 Ocak 1957 tarihinde Adnan Menderese yazm olduu mektupta yeni sistemin
belkemiini ehri kuatan devlet yolu tekil etmelidir tespitinde bulunarak yeni arterin gzergahn ve
ilevini tarif ettikten sonra izdii krokiyi de eklediini not dmektedir (T.C.Babakanlk Arivleri
Kod:030.01 Yer No:6.32.10). Bununla birlikte sz konusu kroki, 19 Temmuz 1957 ylnda Compagnie
Franaise d'Entreprise, Baudin Chateauneuf ve Rar Trk Limited Sosyetesi ile imzalanan Boazii
Asma Kprs naatyla ilgili protokoln hkmsz addedilmesine dair bir ikayet telgrafnda
bulunmaktadr (T.C.Babakanlk Arivleri Kod:030.01 Yer No:7.36.30).

81
 ekil 4.2 : Luigi Piccinatonun 1957 tarihli stanbul krokisi.
(T.C.Babakanlk Arivleri Kod:030.01 Yer No:7.36.30)

Gerekten de kinci Dnya Sava sonrasnda Roma kentinde yaanan kentsel

sorunlar stanbul'dan pek de farkl deildi: Tarihi kent merkezinin konut stou, dar
sokaklar, yeil alanlar gle birlikte gelen nfusun ihtiyalarn karlayabilecek
durumda deildi. 1.000.000 kii ve 14.500ha iin hazrlanm olan 1931 tarihli plan
zellikle kuzey-gney ynlerinde ehrin evresini yaplamaya am, youn yap
tiplerini destekleyerek kentin ya lekesi biiminde genilemesini salamt
(Caravaggi, 2013). G nedeniyle oluan gecekondu yerleimleri, altyap eksiklikleri
ve kent ii ara trafii artk ilemeyen 1931 plan yerine yeni bir plan gereksinimi
ortaya karmt.

Bu amala 1955 ylnda Luigi Piccinato'nun da yesi olduu CET (Comitato di

Elaborazione Tecnica/Teknik Tasar Komitesi) tarafndan ilk taslak sunulmutur (ekil
4.1). Dou Ynetim Sistemi (SDO: Sistema Direzionale Orientale) olarak adlandrlan
proje, Roma'nn dousunda talya'nn kuzeyini gneye balayan otoyolun kenarnda

82
yeni bir merkezi i alan blgesi oluturarak tarihi merkezi buraya desantralize etmeyi
ve kenti kontroll olarak dou ynnde bytmeyi amalamaktayd (Piccinato, 2004).
1957 ylnda CET ve byk komisyon tarafndan hazrlanarak belediye meclisine
sunulan taslak plann balca zellikleri unlard:

- Dou ksmnda via Salaria ve EUR28 arasnda byme

- levlendirilmi Aks (L'asse attrezzato): Autostrada del Sole ile EUR arasnda
uzanan ve zerinde Pietralata, Centocelle, Colombo, EUR gibi i merkezlerinin yer
ald byk ulam aks

- Bakanlklarn da i merkezlerine aktarlmas sayesinde tarihi merkezin korunmas

1958 ylnda bu plan reddedilir. 1959'da onaylanan yeni plan CET'in tersi ynde
ilemektedir: Byme doudan bat ve gneye kaydrlr, ortak merkezli dairesel
yollarla organize edilen bir ulam yaps izotropik bymeyi destekler, i merkezleri
Colombo ve EUR zerine kaydrlr.

Bu plan da 1962'de Piccinato'nun iinde bulunduu be kiilik bir ehircilik komisyonu

tarafndan yeniden revize edilir ve 1965 ylnda onaylanr (ekil 4.2). Planda Roma'nn
dousunda, kuzeye Gne Otoyolu ve gneye C.Colombo yolu ile balanan ncl
ilevlerle donatlm aks zerinde (Pietralata, Tiburtino, Casilino ve Centocelle) 4 MA
birbirine balanarak 40 milyon m3lk bir younluk yaratlmtr. Bylece hem CET
grubunda hem de beli komitede bulunan tek kii olarak zamann en otoriter ehir
plancs Luigi Piccinato'nun kurgusu gereklemi oluyordu (Cecchini, 2014).

1964 ylnda Berlin Teknik niversitesi Merkezi ehircilik Enstits'nde verdii bir
konferansta Luigi Piccinato talya deneyimlerini aktarmakta ve 1962 ylnda
hazrladklar plandan bahsetmektedir:

Mussolini de vahi Amazonlardan farkl olmayan dnce kabiliyeti ile Milano ehrini birbiri
etrafnda byyen halkalar eklinde bytp, geniletti. Yaptmz plnlar, inkiaf nihayet
LNAR olarak amak ve bir merkez balants husule getirmek ve bununla mahall iktisadiyat
tanzim etmek, ne yazk ki tahakkuk ettirilemedi. Kanunlar ge, buna karlk arsa
speklsyonlar ok abuk ald yrd. ROMA ehri de ayn ekilde, evresine doru, halka
halka geliti. Ancak iki sene nce biz ehircilik mtehassslar dvay kazandk ve bizi

28
Benito Mussolini, faizmin yirminci yl erefine 1942 Dnya Sergisine ev sahiplii yapmas iin 1931
nazm plannn tamamen dnda kalan bir alanda EUR (Esposizione Universale Roma) projesini
balatmtr. Luigi Piccinatonun da iinde bulunduu planlama ekibi tarafndan zel bte ve planlarla
uygulanan proje kinci Dnya Sava sebebiyle durmu ve Dnya Sergisi gereklememitir. Bununla
birlikte EUR 1942 plannda Romann gneye ve denize doru genilemesi iin bir aks oluturmutur.
Faist talyann emperyal arzularna gre ekillenen bu genileme projesinde bakent Romann denizle
olan balants kurulmaktadr.

83
 destekliyen politikaclarn yardm ile konzentrik inkiafa bir nihayet vererek, yaplan ehircilik
nzm plnna gre ksm ksm tatbikat sahasna koymaa muvaffak olduk. (Terziolu, 1964)

ekil 4.3 : 1958 Roma CET Nazm Plan. Tarihi merkezin dousunda
bitiik noktal izgiyle gsterilen ilevlendirilemi aks, gneydeki EUR ile
balanty kurarak dou ynnde bir genileme ngrmektedir. (Cecchini, 2014)

1945 ylnda nfusu 1.5 milyon olan Roma, 1949 sonrasnda artan gle 1970 ylnda
2.800.000 kiilik bir nfusa ulamtr. Bu sre ierisinde 1962 plan nfusun 5.5
milyona ulaacan ngrerek, 47milyon m3 MA ve gerekli altyapy neriyordu. Ana
ama ehrin dousunda bir ynetim merkezi (SDO) oluturarak ya lekesi biimindeki
genilemeyi kontrol altna almak ve tarihi merkezdeki younluu dou ynne
aktarmakt. Bu amala bat ksmnda da yeil alanlar ngrlyordu. Tognoli (1988)
plann niceliksel olarak olmasa da ngrleriyle 1980 yl sonlarnda hala geerliliini
koruduunu belirtmektedir. Giorgio Piccinato (2004) da Roma kentinin strktrn
yeniden tasarlayan tek plann 1955-62 arasndaki SDO olduunu belirtmektedir.29

29
Ancak Giorgio Piccinato (2004) 1955 yl iin olduka ilgin bir fikir olan projenin, 1960 ylnn deien
dinamikleriyle mrn doldurduunu da eklemektedir. Kentin yapsn asl deitiren etken plandan
ziyade Dnya Sergisi, Olimpiyat Oyunlar gibi uluslararas lekte ve youn sermaye eken projelerin
uygulanmas olmutur. Luigi Piccinato danmanlnda stanbul iin hazrlanan plann akbeti de benzer
ekilde olmutur.

84
 ekil 4.4 : 1962 Roma Nazm Plan. Tarihi merkezin dousunda K-G
aksnda Pietralata ve Centocelle gibi yerleimleri ieren yeni ynetim merkezi
nerisi, gneyinde ise 1942 plannda gney ynndeki emperyal gelime aks
iin yaplm olan EUR grlmektedir. (Piccinato, 2010)

ekil 4.5 : SDO iin yaplan 1950 yl nerileri (sol) ile 1962 nazm plan
(sa) emalar (Aureli, 2010). D-100 rneindeki gibi yeni yaplamalar tarihi
kent merkezinin dndan geen bir hz yolu evresinde rgtlenmek
istenmektedir.

85
Hoekstra (2005) talyada 1960lar kapsayan bu dnemi snrlarn belirsizletii, yeni
bir hareketlilie ve snrlar aabilecek yeni bir ruha imkan tanyan bir dnem olarak
betimlemektedir. Mimarlar bu yeni zgrl "kent-blge"nin yaratlmasna tercme
etmilerdir. Luigi Piccinatonun henz 1957 ylnda babakan Adnan Menderese
blgesel lekte planlayc bir ara olarak nerdii D-100 karayolunu bu entelektel
atmosferin bir rn olarak grmek mmkndr.

4.2 talya'da ve Trkiyede Kent-Blge Tartmalar

Luigi Piccinato talyada 1955-1962 yllar arasnda Roma CET plan zerinde
alrken, yaklak olarak ayn zamanlarda (1958-1961) Trkiyede stanbul nazm
plann hazrlamakta olan ller Bankas planlama brosunda grev almaktayd. ki
planda da youn g ve arsa speklasyonlar zerinden konsantrik olarak byyen
tarihi bir kent (Roma/Osmanl mparatorluu bakenti) blgesel lekte ele alnmakta
ve linier akslar zerinden desantralize edilmeye allmaktayd. Bununla birlikte
blgesel planlama ve kent-blge kavramlar bu dnemde Trkiyede ve talyada farkl
dzlemlerde ve olduka farkl ieriklerle tartlmaktayd. talyada bu tr bir planlama
anlaynn kapitalizmin mekansal yaylmn salayan bir dispozitif olduuna dair -
bugnk post-operaist harekete ve biyopolitika tartmalarna zemin hazrlayan- teorik
tartmalar yaplmaktayken, gelimekte olan lke konumundaki Trkiye'deki
tartmalar daha ok ulusal kalknma ve 'kapitalizmin ykc etkilerinin kontrol altnda
tutulmas' nosyonlaryla snrl kalmtr. talya ve Trkiyenin (Luigi Piccinato
zerinden kesien) kentsel modernleme srelerinin benzerliklerinin ve
farkllklarnn anlalabilmesi iin talyadaki tartmalar genel hatlaryla ortaya
konulmaya allacaktr.

Yeni-Boyut ve ici Muhalefet

Marshall yardmlarnn etkisiyle talya'da otomobil sanayisi hzla gelimi, Olivetti

fabrikas dnya devleri arasnda girmi, 1946 seimlerinde kampanyasn Marshall ve
Amerikan kartlna dayandran komnist lider Palmiro Togliatti'nin oylar dm
ve Hristiyan Demokrat Parti seimi kazanmtr (ar, 1996). 1960'larda talya'nn
NATO'ya katlmas, sosyalist hkmetin Komnist Parti'den uzaklap Hristiyan
Demokratlar'a yaknlamas, Taylorist-Fordist dnmle retimin artmas
kapitalizmin retici gcnn eitliki bir toplum yaratmak iin kullanlabilecei
grn ortaya karmtr (Aureli, 2014). talya'nn hzl sanayilemesi ve

86
kentlemesi, ehirlerin nasl planlanmas gerektii konusunda 1960lar boyunca
zengin bir tartma ortam oluturmutur.

Marksizmin farkl biimleriyle, sosyo-ekonomik ve gestalt teorileriyle desteklenen

polemik tartmalarda merkez-eper, ak form-kapal form, statik-dinamik gibi
kavramsal kartlklar zerinden ada kentleme dinamikleri aklanmaya
allmaktayd. Bu dnemde "la nuova dimensione" (yeni boyut) kavram, kentsel
biim zerinde etkili olan glerin karmakln ve daha nce benzeri grlmemi
byklk ve hzdaki kentsel genilemeyi tanmlamak iin kullanlyordu. Birok mimar
tarafndan kent, neo-kapitalizmin rastlantsallna ve dinamizmine uygun yeni bir
jeopolitik alan olarak tanmlanmaya ve saf bir iyimserlikle sosyal deiim iin bir
potansiyel olarak grlmeye balanmt. Buna gre mimarlar, kent ve krsal, az
gelimi ve ok gelimi blgeler arasndaki dengesizlikleri giderecek yeni sirklasyon
biimlerine izin verecek yaplar tasarlayarak sosyal deiime n ayak olacaklard.
1962 ylnda Giancarlo De Carlo yeni boyut tartmasn kent-blge (la citt regione)
ile ilikilendirerek kent-blge'yi kendi kendini organize eden bir sistem davran
gsteren kentsel byme olarak tanmlyordu. Geleneksel kentin hiyerarik ve statik
olduu gerekesiyle olumsuzlanan kapal yapsnn tersine, blge olarak kent "ak
yap" olarak iliyordu. Dinamik ekonomik byme kentsel genilemeyle, parann anlk
sirklasyonu ise fiziksel ulam ihtiyacyla bir tutuluyordu. 1963 yl bahar dneminde
Roma niversitesi'nde verdikleri deneysel proje stdyosunda Carlo Aymonino,
Giorgio Piccinato ve Manfredo Tafuri, rencilerden Roma kentinin trafik problemini
zecek ve ayn zamanda kenti geniletecek yapsal mdahalelerde bulunmalarn
istediler. Buna gre eperdeki Centocelle yerleimi kent ve kent d arasnda bir
mentee olarak alacak ve kentin eperini blgesel ve ulusal ihtiyalara gre
dzenleyecekti. rencilerin projelerinde Kenzo Tange'nin Tokyo Plan'ndan izler
grmek mmknd (Lobsinger, 2014).

Luigi Piccinato'nun yeeni Giorgio Piccinato, Vieri Quilici ve Manfredo Tafuriden

oluan AUA ofisi, 1962'de Casabella dergisine yazdklar 'la citta territorio: verso una
nuova dimensione' [teritoryal kent: yeni bir boyuta doru] balkl yazlarnda
sanayileme ve kentlemenin hzndan dolay kentin leinin deitiini, dolaysyla
planlamann artk blge ve devlet leklerinde yeniden biimlendirilmesi gerektiini
savunmuturlar. AUAya gre modern mimarlk ve ehircilik halen Aydnlanmadan
miras kalan rasyonel ve analitik problem zme teknikleriyle almaktayd; ancak
evrensel kurallardan oluturulup her tr lekte kullanlan operatif modeller artk ie
yaramyordu. Kentin byyerek kent-blgeye dnmesi, daha dinamik ve karmak
yaplarda farkl bir yntem izlenmesini gerekli klyordu. Oluturulacak yeni rasyonellik

87
iin a priori bir model yerine aama aama ilerleyen a posteriori bir dorulama sreci
neriliyordu.

1962'de yaynlanan 'la citta territoriale:verso una nuova dimensione' balkl makalede
geen 'citta-territoriale' kavram aslnda 1915 ylnda P. Geddes'in ortaya koyduu
conurbation kavramna kadar geri gtrlebilir. Valentino (2012)'nun belirttii zere
Geddes rettii bu kavramla ok ekirdekli genilemi bir kentsel alan tariflerken,
Mumford iin kent-blge kavram youn endstriyel kentin karsnda konumlanan bir
uydu kentler a anlamna geliyordu. Daha sonralar Giancarlo de Carlo ise 1962
ylnda 'citta-regione' kavramn Quilici, Piccinato ve Tafuri'nin kullandna yakn bir
ekilde blgesel iletiimi ve mobilizasyonu arttrc ak ve dank bir kent
yaplanmas eklinde kullanmtr. Tafuri ve Piccinato ayn dnemde yaynlanan
Giuseppe Samon'nn "Lurbanistica e lavvenire delle citt europee " [ehircilik ve
avrupa ehirlerinin gelecei] (1959) adl kitabndan da esnek ve ucu ak zmler
reterek kentin kendiliinden gelimesine izin verecek bir model fikrini
karsamlardr (Hoekstre, 2005:123). Sonu olarak 1915'te ortaya kan kent lei
tartmalar 1960'l yllarda hzl sanayileme ve kentlemenin yol at boyutsal
deiimlerle ABD'de Gottmann(1961)'n 'megalopolis', Webber(1964)'in 'non-place
urban realm', Friedmannn ve Miller (1965)'n 'urban field' gibi kavramlaryla; talya'da
ise Samon, de Carlo (citta-regione), Piccinato ve Tafuri (citta-territorio) gibi isimlerin
teorik ve pratik almalarnda devam etmitir (M.A. Bontje, 2001; Hoekstre, 2005).
Bu dnemde yeni blgesel planlama ve sosyal demokrat ehircilik anlaylarnn
kltrel prototipi, Adriano Olivettinin kurduu, endstriyel retim mekann meta
retimine ek olarak sosyal ve kltrel olarak srdrlebilir bir ortak yaam alanna
dntren Comunit isimli projedir. Olivetti, talyan modernist mimarlara tasarlatt
bu projeye ok sayda solcu entelektel ve sanaty da kltrel retici olarak davet
etmitir.

Politikada merkez sol ve mimarlkta neo-rasyonalizm etrafnda rgtlenen bu

reformist durua kar talyan icilik (Operaismo) hareketi ve sonralar Aldo Rossi
gibi mimarlar tarafndan eletiriler gelitirilmi ve bu ortam Manfredo Tafuri'nin
ilerleyen yllarda yaayaca deiimde etkili olmutur.30 1950li yllarn sonunda

30
Aureli'ye gre Manfredo Tafuri'nin ilerlemeci rasyonal dnceye inand, G.Piccinato ve V.Quilici ile
birlikte kurduklar AUA ofisiyle proje rettikleri 1964 ncesindeki dnem ile 1964 sonrasndaki dnem
birbirinden ayrlmaktadr. 1962 tarihli "La Citta Territorio" metni de ilk dneme aittir. Beraber altklar
hocas modernist Ludovico Quaroni hakknda yazd biyografiden sonra ise sava sonras reformist
projelerin sadece baarsz olmadklar, ayn zamanda problemi daha da zlmez hala getirdikleri
sonucuna varmaktadr. Bunun iin de tarihsel aratrmay bir eletiri projesi olarak ele almaktadr. Teorie
e Storia dellArchitetturada modern tarih yazmnn mimarlk tarihini bir ilerleme tarihi olarak sunarak,
mimarln kapitalizme ikin elikilerini gizemliletirdiini aktarmakta ve Pevsner, Giedion, Zevi gibi

88
ortaya kan Operaismo; Quaderni Rossi ve Classe Operaia gibi dergiler etrafnda
oluan talyaya zg Marksist bir harekettir. Raniero Panzieri, Mario Tronti ve Antonio
Negri gibi teorisyenler gelitirdikleri yeni Marx okumasnda, kapitalist smr ve
devlet iktidarna kar emein zerkliini ve nceliini vurgulayarak PCI (talyan
Komnist Partisi)nn devlet merkezli reformist politikalarndan ayrlmlardr. icilik
hareketi Fordizmi ekonomik fenomenin akmas olarak grkmekteydi: Niteliksiz
emein kitlesel istihdam ve zaman/hareket ynetimi prensipleri zerinden retim
srecinin bilimsel organizasyonu olarak Taylorizm; ii snfnn tketim seviyesini
arttrma amacyla yksek cretleri kullanan bir tketim planlama biimi olarak dar
anlamnda Fordizm ve ulus devletin ekonomik krizi engelleyerek emek srelerinin
devamlln salamak iin kulland makro ekonomik aralar btn olarak
Keynesilik (Mecchia&Henninger, 2007).

Aureli (2014)ye gre "kent-blge" kavramna gelen eletirilerin tarihsel arka plan
Franco Fortini'nin 1962 tarihli "Astuti come Colombe [Gvercinler Gibi Kurnaz]
yazsyla balamaktadr. Fortini metinde Umberto Eco ve Italo Calvino gibi "ilerlemeci"
entelektelleri, retimin etkilerini mistifiye ederek topluma ve entelektel almalara
yaymak iin kltr ideolojik bir ara olarak kullanmakla eletirmektedir. Fortini'ye
gre ilerlemecilik, bilimsel doru ve teknolojinin 'doru' kullanmyla sosyal eitlik
fikirlerinin kendileri, gndelik yaamn kltrel ynetimine sermayenin ne kadar
derinden gml olduunu saklamak iin kullanlmaktadr. Dolaysyla Fortini iin
sermayeden gerek bir politik zgrlemenin en byk dman bizzat "ilerlemeci
dnme"nin kendisidir. Fortini kendi bana kapitalizmi eletirmekten ziyade
kapitalist yabanclamann en gelimi biimlerinin refah devleti tarafndan sunulan
toplumsal iyiletirme programlar ierisine gml oluuna dikkati ekmitir. Aureli bu
metni kltrel teoriye refah devletinin resmi sol kurumlarn eletirerek yaklaacak
olan yeni bir entelektel, sanat, yazar, mimar neslinin mjdecisi olarak sunmaktadr.

Fortini, Tronti, Cacciari gibi isimler, PSI (talyan Sosyalist Partisi) ve PCI (talyan
Komnist Partisi) evresinde ve buna kar gelien radikal sol hareketlerde zengin bir
dnce alveriinin ve antagonizmann olumasn salamlardr. Aureli(2008)ye
gre 1960larn gen entelektelleri iin mimarlk alannda geerli olabilecek iki alan
mevcuttu: bunlardan biri tipoloji ve yer gibi kategorilerin tekrar ele alnarak mimari
yaratmn zerkliinin politik olarak olumlanmasyken (Aldo Rossi); bir dieri de sava
sonras modern mimarlk hareketinin ve 1960larn teknolojik avangardnn ortaya

mimarlk tarihilerini modern mimarlk tarihini merulatran "operatif tarihilik" yapmakla eletirmektedir
(Aureli, 2014).

89
koyduu kapitalist kent ideolojisinin eletirisiydi (Manfredo Tafuri ve Andrea Branzi-
Archizoom). Szgelimi Archizoom ekibinin ilerinde ici hareketin ve zellikle Mario
Trontinin etkisi bulunmaktadr. 1963 tarihinde Quaderni Rossi dergisinde kan
Produzione e programmazione territoriale (Blgesel retim ve programlama) balkl
makale, merkez-sol reformist dncelerine ve neo-rasyonalizme kar gen talyan
mimarlarndan gelen ilk eletirilerden birisidir. Politik aktivist ve son snf mimarlk
rencileri Claudio Greppi ve Alberto Pedrolli ile gelecekteki Archizoom yeleri, PSI
ile neorasyonalist mimarlk arasndaki ilikiyi; faist dnemdeki modern mimarlk
ibirliine benzeterek sulamaktadrlar (Wolf, 2012). Greppi ve Pedrolli ehirciliin
gen solcu teorisyenlerini, kent-blge kavramn insan habitatnn ntr ve kalknmac
bir temsili olarak kabul etmelerinden dolay eletirmilerdir. Onlara gre kent-blge
tanmlamas, bask ve zor yerine demokratik kurumlar ve hatta solun sosyal adalet
iin verdii mcadeleyi de kullanarak emek gcn gelimekte olan kapitalizme daha
iyi entegre etme giriimiydi. Aureli (2008) Greppi ve Pedrollinin ii snf mcadelesini
devam ettirecek zerk kent paralar olarak yorumlad alternatif ehircilik nerisini
icilik hareketinin politik eletirisine ve Aldo Rossinin kent-blge eletirisine
balamaktadr.
Bununla birlikte talyan Komnist Partisi yesi Aldo Rossinin kent-blge eletirisi
ici hareketten farkllamaktadr.31 O dnemde talyan mimarlar ounlukla ngiliz
kent tasarmlarna ve Kevin Lynch'in grsel teorilerine ilgi duyarlarken, Aldo Rossi ve
arkadalar 1960l yllarn ortalarnda revata olan ehircilik teorilerini demografi,
ulam ve grsel psikolojik etkiler gibi konular zerinde gereksiz speklasyon yaparak
gerek problemleri gzden kardklar gerekesiyle eletirdiler. Rossi ve
arkadalarna gre teknik verilerin abartlmas ve sirklasyonun mitletirilmesi, yeni
politika grnmnde eski ilevselci temalara dnlmesi anlamna geliyordu
(Lobsinger, 2014). 1965 ylnda gerekletirilen onuncu INU konferansnda de Carlo,
Quaroni, Samona gibi isimlerin savunduu kent-blge fikri Aldo Rossi ve IUAV
(Venedik Mimarlk Okulu)'daki meslektalar tarafndan sert bir ekilde eletirilmitir.
Rossi ve arkadalar, Bahe ehir modelinin ve onun devam olan ngiliz Yeni
ehirlerinin geri dnn ve ekonomik blgenin belirsiz etkilerinin ehrin somut
gereklerinden nde tutulmas dolaysyla Jean Gottman'n megalopolis kavramn
eletirmilerdir. Demografi, hareketlilik, sirklasyon gibi kavramlarn ya da Kevin
Lynch'in grsel olann psikolojik etkilerine atfettii nemin mimarlar el altndaki

31
Tez kapsamnda bu tartmalara girmek mmkn olmasa da Gail Day, Aurelinin Aldo Rossi ve ici
hareket arasnda kurduu balantda gerekleri arpttn dnmektedir. Buna gre Aureli, Rossinin
klasik Marksist yaklamn grmezden gelerek onu Mario Trontinin mimari karlna dntrmtr
(zyeti, 2013).

90
gerek problemlerden uzaklatrdn ne srmlerdir. Kenzo Tange'yi teknik
verileri abartmakla ve eski ilevselci sirklasyon temasn mistifiye etmekle
sulamlardr. Aldo Rossi ve evresi, 'ak bir yapt olarak ehir' fikrinin aslnda
modernist 'ak plan' kavramnn 'sre olarak plan' gibi politize bir kavramla revize
edilmi hali olduunu iddia ediyorlard. Buna gre kentsel geliimi ancak kapal
formlar salayabilirdi ve ehrin elle tutulur gerek ls mimarlkt. Rossi kentsel
bymeyi gelir adaletsizliini dengeleyecek ve sosyo-ekonomik gelimeyi
destekleyecek bir unsur olarak gren optimist mimarlar eletiriyordu (Lobsinger,
2006). talyadaki kent-blge yaklamna gelen tepkilerden birisi de talya'dakinden
farkl kentleme sreleri geirmi olan Amerikan megalopolis'inin ya da Fransz
Grande Ensemble'nn model olarak alnmasyd. Daha temel bir eletiri noktas ise
Central Business District (CBD), Merkezi Alan (MA) ya da Centri Direzionali (CD)
olarak adlandrlan ve kentte hizmet sektrn ve ticareti genileterek ekonomiyi
gelitirmeyi hedefleyen ynetimsel plann kapitalizmi kontrol ederek sosyal adaleti ve
gelir dalmnda eitlii salayaca fikrinin naifliiydi (Lobsinger, 2004). Lobsinger
(2006)'e gre Aldo Rossi L'architettura Della Citta'nn ilk blmnde amacn ak ve
net olarak belirtmi olsa da, zellikle Anglo-Amerikan dnyada Rossi'nin otonom
ehircilik bilimi teorisini mimari otonomiyle ilgili tartmalar desteklemek iin tercme
etme eilimi gelimitir. Kuzey Amerika'da kitap etrafnda eviriler zerinden oluan
teorik kayglar ve arzular, kitabn ortaya kt koullara ve amacna yabanc
kalmtr.

Luigi Piccinato bu dnemde hem hkmetin planlama pratiklerinde, hem de renci

isyanlarnn ve teorik tartmalarn zenginletirdii niversitelerdeki entelektel
ortamda yer almtr. Sonradan Tafurinin hakknda eletirel bir kitap yazaca
modernist mimar Ludovico Quaroni ile birlikte 1950lerde Roma CET Plann
hazrlam, 1956-1960 arasnda talyan Sosyalist Partisinin Roma belediye
danmanln yrtmtr. 1960 ylnda Ulusal ehircilik Enstits(INU)nn
balatt Codice dellUrbanistica adl reform programnda Giuseppe Samon ve
Giovanni Astengo ile birlikte almtr. Bu programn amalarndan birisi de ehir ve
blge leinde hazrlanan planlama prosedrlerini, ulusal lekteki ekonomik
byme programlarna balamakt. Tafuri (2000), 1960larda merkez solu oluturacak
olan byk topluluklar arasnda INUyu da saymakta ve bnyesinde mteahhitleri de
ierdii iin kendisi gibi renciler arasnda yozlam bir kurum olarak grldn
belirtmektedir. 1963 ylnda Roma niversitesinde balatlan ve iki ay sren renci
igali sonrasnda okulun retim kadrosu deitirilerek, Floransadan Ludovico
Quaroni, Venedikten ise Bruno Zevi ve Luigi Piccinato arlmtr. galde yer alan

91
Tafuri, yirmi yl nce nemli olan kiilerin arlmasn reddettiklerini ve eylemin
baarszlkla sonulandn belirtmektedir. 1966 ylnda ise Tafuri Venedik
niversitesine mimarlk tarihi blm bakan olarak kabul edilecektir. O sralarda
niversitenin dekan Giuseppe Samondr ve niversitede ders veren solcu
akademisyenler arasnda Luigi Piccinato da bulunmaktadr (Hoekstra, 2005).

Sonu olarak Luigi Piccinato bu dnemde stanbul iin E-5 karayolu zerinden
blgesel bir planlama aray ierisine girdiinde, iinden geldii reformist sosyalist
politikalarn ve buna getirilen eletirilerin etkisini hesaba katmak gerekmektedir. Tez
kapsamnda bu srete yer alan aktrlerin oluturduu karmak iliki an incelemek
mmkn olmadndan, Luigi Piccinatonun yaklam ehircilik kariyeri, uygulamalar
ve sylemleri zerinden genel anlamda biyopolitik ynetimin teritoryal lekte
mekansallamas eklinde deerlendirilmitir. Bu dnemde Trkiyede ise paralel
ancak yerel farkllklarla ekillenen bir kentleme ve planlama sreci grlmektedir.

Trk ehir ve Blge Planlamasnda Chicago ve Freiburg Okullarnn Etkisi

Tekeli (1996)'ye gre Trkiye'de blge planlama talebini douran etmenlerden ilki,
1956 ylnda balayan Menderes Operasyonlar'nn stanbul'un sorunlarnn kent
leindeki planlama almalaryla zlemeyeceini ve metropoliten planlama
nitelii ar basan bir blge planlamann gerekli olduunu gstermi olmasdr. 1956
ylnda Bayndrlk Bakanl ierisindeki Yap ve mar Reisliine bal ehircilik Fen
Heyeti farkllaarak iinde bir blge planlama birimi ortaya karmtr. 1958 ylnda
Bayndrlk bakanlndan ayrlan bu birim, Dahiliye Bakanl'ndan ller Bankas ve
Maliye bakanlndan Emlak Bankas birletirilerek mar ve skan Bakanl
kurulmutur.

lkesel lekte planlama almalar ise 1958 ylnda alnan stabilizasyon kararlaryla
balamtr. 1958 ylnda karlan 6785 sayl mar Kanunu'nun 47. maddesi imar
yetkilerinin belediye snrlar dndaki mcavir sahalarda uygulanabilmesi salyordu,
dolaysyla "47.madde Trkiye'de kent st lee ya da baka bir deyile blgesel
planlamaya geiin habercisi oluyordu" (Tekeli, 2010). Bu sebeple 1958 ylnda davet
edilen Luigi Piccinato, ller Bankasnda 1961 ylna kadar danman olarak
almtr. Piccinato nazm plan almalar iin 1967 ylnda tekrar davet edilmitir.

92
kinci bir etmen olarak OECD,32 1958 ylnda kurulan mar ve skan Bakanl'nn
Blge Planlama Dairesi'ni ve bu dairenin alt Dou Marmara Blge Plann
desteklemi; ODT ierisinde ehir planlama ve blge planlama blmlerinin
kurulmasna yardmc olmutur. Trkiye'nin ilk ehir planlama blm 1961 ylnda,
lke ve blge leinde konut retimi ve ehir planlama eitimi verecek bir kurumun
ve kadrolarn oluturulmas iin BM uzman Charles Abrams'n raporundaki nerilere
istinaden 1956 ylnda kurulan ODT'de almtr. lke ve blge leinde konut
retimi ve ehir planlama eitimi verecek bir kurumun ve kadrolarn oluturulmas
safhasnda BM'den Charles Abrams'la birlikte alan bir dier kii de, mhendislik
eitimini ABD'de tamamlam olan Karayollar Genel Mdrl kurucusu Vecdi
Diker'dir. Abrams ve Diker ulusal bir planlama tekilat kurulmas iin dardan uzman
getirmek yerine, bu uzmanlar yetitirecek bir eitim kurumunun kurulmas iin
almlardr. ehir Planlama Blmnn alndan be yl sonra 1966 ylnda
ODT Blge Planlama Blm kurulmutur (Erdim, 2016).

nc bir etmen olarak 1960 darbesi ile Devlet Planlama Tekilat kurulmu ve
uluslararas kurulularn desteiyle blge planlar retmeye balamtr. Bununla
birlikte retilen planlarn uygulanmasnda baarsz olunmutur. Luigi Piccinatonun
stanbul planlamasndaki rol 1969 Nisan aynda szleme sresinin dolmasyla sona
ermitir. 1970'li yllarda blge planlama kavram unutulmu, 1980 sonrasnda girilen
serbest piyasa ekonomisinin yaratt dinamikler ise blge planlamann yeniden ele
alnmasn gerektirmitir (Tekeli, 1996).

Trkiyedeki modern ehir ve blge planlama kurumlarnn ve kadrolarnn

oluumunu, kinci Dnya Sava sonrasnda Marshall Plan ile BM ve OECD gibi
uluslararas kurulularn tevikleriyle aklayan bu tariheden sava ncesine uzanan
bir kol daha karlabilir. Tekeli (2009)ye gre 1958 ylnda mar ve skan
Bakanlnn kurulmasnda etkili olan ve 1960 sonrasnda gerekletirilen yeni
planlama anlay iindeki almalarda da rol alan planlamaclar, Nazi rejiminden
kaarak Trkiyeye gelen Ernst Reuterin balatt kapsaml rasyonalist planlama
anlayyla yetimi ve daha sonra yurtd eitimlerini tamamlayarak Bayndrlk
Bakanl gibi kurumlarda almaya balamlardr. Bu sebeple Trkiyedeki modern
ehir ve blge planlama kurumlarnn oluumunu anlayabilmek iin kinci Dnya

32
Marshall Plannn artlarn yerine getirmek amacyla 16 Nisan 1948de OEEC (Avrupa ktisadi birlii
Tekilat) kurulmutur. OEEC, almalara ortak bir kalknma program erevesinde devam edilmesi ve zellikle
de yaplan yardmlarn datmn kontrol etmek iin yetki sahibi oluyordu. 1961 ylnda OEEC evrilerek nl
OECD (ktisadi birlii ve Gelime Tekilat)na dmmtr (OECD, 2016).

93
Sava ncesinde balayan Alman etkisini de gz nnde bulundurmak
gerekmektedir.

Bamsz bir ehircilik blm bulunmasa da ehircilik dersleri Ankara niversitesi

Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde 1939 ylndan beri Ernst Reuter'in sorumluluunda
okutulmaktayd. Trk hkmetinin davetiyle 1935 ylnda Trkiyeye gelerek Ulatrma
Bakanlnda tarife uzman olarak almaya balayan Ernst Reuter, 1938-1946
yllar arasnda Siyasal Bilgiler Okulunda Trkiyede ilk kez yksek okul dzeyinde
ehircilik ve yerel ynetim konulu dersler vermitir ve ehircilik krssn kurmutur
(Kele ve di, 2012). Reuter, kentleme ve kent planlamasnn yan sra kent ynetimi,
belediye, ky ynetimi, il zel ynetimi, yerel ynetim maliyesi, konut sorunu, kent ii
ulam gibi sorunlara zm yollar gstermi ve nerilerde bulunmutur. Trkiyedeki
belediye rgtlenmeleri ve sosyal konut teorilerinin ekillenmesine nemli katklarda
bulunmutur. Reuterin etkisi mimarlar, siyaset bilimcileri ve kamu grevlileri arasnda
kurduu kprlerle Anadolunun kk ehirlerine kadar yaylmtr (Akcan, 2012). 33
Reuter'in dersleriyle balayan birikim asistan Fehmi Yavuz tarafndan
srdrlmtr. ehircilik El Kitab (1953) ve ehircilik (1962) gibi yeni kurulmakta
olan disiplinin temel kitaplarn kaleme alan Prof.Dr. Fehmi Yavuz, 1940'lardan bu
yana Trkiyede kaymakam ve vali olarak grev yapacak olanlar arasnda Siyasal
Bilgiler Okulu ve Siyasal Bilgiler Fakltesi kllarn ehircilik konularnda
yetimelerini salamtr. 1960-61 yllar arasnda Mill Eitim Bakan ve mar ve skn
Bakan olarak grev yapmtr. 1973 ylnda krs arkadalar Ruen Kele ve Cevat
Geray'la birlikte bir baka temel eser olan ehircilik: Sorunlar-Uygulama ve Politika
adl kitab yazmtr. Kele ve Geray (1983)a gre Fehmi Yavuz, toplum bilimler
ierikli bir kentbilimi ilk kez okutan bir bilim adam olarak, 1957 ylnda mar Yasasnn
karlmasnda ve ksa bir sre sonra mar ve skn Bakanlnn kurulmasnda etkili
olmutur.

Foucault (2015) biyopolitikann ne olduunu kavrayabilmek iin ncelikle devlet aklna

kar gelen -ya da temel ilkelerine dokunmasa bile onu kkten bir deiiklie uratan-
liberalizm sisteminin esaslarnn anlalmas gerektiini belirtmektedir. Ernst Reuterin
balatt ve Fehmi Yavuz, Ruen Kele gibi isimlerle gnmze kadar uzanan
ehircilik tarihinin Amerikan Chicago Okulu ve Alman Freiburg Okulu ile olan ilikileri
detayl olarak incelenirse, Trkiyedeki modernlemeci devlet geleneinin ve bu
gelenek ierisinde ortaya kan kentleme srelerinin biyopolitik yapsnn daha iyi

33
Ernst Reuterin yaam ve yaptlar hakknda kapsaml bir derleme iin Ruen Kelein editrln
yapm olduu 275 sayl Mlkiye dergisine baklabilir: Mlkiye, Cilt 36, Say 2-275 (2012).

94
zmlenebilecei ngrlmektedir. Kuramsal temelleri 1929 bunalm sonrasnda
Freiburg Okulu ierisinde atlan ordoliberalizm, kinci Dnya Sava sonrasnda pratik
olarak uygulanmaya balanmtr. Ordoliberalizm, klasik liberalizmin laissez-faire
retisine ve sosyalizme kar, devletin mdahil olarak rekabeti piyasay ynettii bir
sosyal piyasa ekonomisidir. 'nc yol' olarak ordoliberalizme gre devlet,
kapitalizmin iyi gelimesi iin gerekli olan koullar salamakla ykmldr.
Dolaysyla lobiler ve rantlar zerinde bask kurarak monopol ya da oligopol
oluumunu engellemeli, piyasann ekonomik zgrln korumaldr.

Ordoliberalizmin nde gelen isimlerinden Wilhelm Rpke ve Alexander Rstow, Nazi

rejiminden kaarak gen Trkiye Cumhuriyeti'nin daveti zerine 1933 ylnda
stanbul'a gelerek stanbul niversitesi'nde almaya balamlardr. Rpke'nin
vurgusu, serbest piyasann ahlaki yozlatrc etkilerine kar aile, din ve sivil toplum
gibi kurumlardan etik olarak faydalanlmas zerinedir. Serbest piyasann yarataca
eitsizlie ve gelir adaletsizliine karn kitlelerin proleterleip isyan etmelerini
nleyecek bir tr sosyal dokunun gerekliliine dikkat ekmektedir. Michel Foucault
(2015) da Rpke ve Rstow'un fikirlerinin liberalizm iin olduka yeniliki olduunu
belirtmektedir. Buna gre liberalizm, rekabetin ahlaki ve sosyolojik olarak
birletirmekten ziyade paralayc bir prensip olduunu fark etmi ve rekabetin
ekonomik olarak ileyebilmesi iin politik ve ahlaki bir ereve organize etmenin
gerekliliini kavramtr. Dolaysyla neoliberalizmin iyi bir temsilcisi olarak
ordoliberalizm, iyi ileyen bir serbest piyasa iin hkmetin toplumun derinliklerine
ileyebilmesinin nemini ortaya koymaktadr. Bu tr bir neoliberal anlayta devlet
klmemekte, aksine ekonomik alana ek olarak toplumsal alan da dzenleyen gl
bir devlet talep edilmektedir. Rpke 1950 tarihli Alman Ekonomik Politikasnn
Ynelimi isimli metninde, klasik liberalizmin tketim toplumuna alternatif bir irket
toplumunun olumas iin herkesin zel mlkiyete eriimi, toplu konutlar yerine
mstakil evler, gayri-proleter adn verdii zanaat ve kk esnaf gibi sanayilerin
gelitirilmesi, toplumun aile ve komuluk gibi doal topluluklar zerinden organik
olarak yeniden ina edilmesi gibi kapitalizmin zararl sosyal etkilerine kar nlemler
ieren ve piyasadaki rekabet ortamn koruyucu nihai hedefler koymaktadr (Foucault,
2015). Rpkeye gre iktisadi kalknma bata proleterleme olmak zere, kentleme,
entellektelleme, aile ve dinin zlmesi, eski yaam biimlerinin bozulmas gibi
maddi olmayan olumsuz sonular dourabilir. Yeni refah politikalarnn amac
mlkszleerek proleterleenlerin yeniden mlkiyet sahibi olarak piyasaya katlmalar
olmaldr (Kaya&zgr, 2016).

95
Rpke ve Rstow, stanbul niversitesinde Fritz Neumark, Gerhard Kessler, Alfred
Isaac gibi isimlerle birlikte i dnyasnda 1930lu ve 1970li yllarda yn veren birok
Trk sanayicisinin hocaln yapm bulunmaktadrlar (en, 2012). Bununla birlikte
Rpke ve Rstowun Trkiyedeki akademik yaamda ve devlet politikalarnda
belirleyici olduu sylenemez. Masala (2016)ya gre 1930larda Trkiyeye gelen
Kessler, Isaac, Reuter ve Neumark gibi yksekretimdeki ve kamudaki temel
mekanizmalarn oluturan isimlerin ou sosyalistti ve gl bir biimde devlet
mdahaleciliini savunmaktaydlar. Rpkenin niversitede evirmenliini yapm
olan Mehmet Muhlis Ete ve mer Celal Sarc gibi isimler de sava sonras Trk politik
ve akademik hayatnda nemli grevlerde bulunmu olmalarna ramen, Rpke ve
Rstowun zerlerindeki etkisi olduka belirsizdir. Dinaslan (2015) stanbul
niversitesi iktisat profesr Sabri lgenerin iktisat tarihilii ve felsefesi alannda
Rstowa balanabileceini, fakat tarihsel olaylara farkl aklamalar getirdiklerini
belirtmektedir. Masala (2016) Trkiye politikasnda ordoliberalist etkiyi ok sonralar
zalclk doktrininde bulmakta ve 1980 sonrasnda Turgut zal'n dini toplumsal bir
deer olarak merkeze koyduu neoliberal politikalarn bu balamda sosyal piyasa
ekonomisine benzetmektedir. Her ikisinde de ama piyasann serbestliini salarken
ayn zamanda yeniden bir toplumsal yap kurmaktr. Bununla birlikte Taha Parla'nn
korporatizm anlay da organik devlet tanm ve nc yol olma iddiasyla
ordoliberalizm ile baz benzerlikler tamaktadr. Dinaslan (2015) da Rstowun
sosyoloji, folklor ve iktisat arasnda kurduu ilikiden tr Ziya Gkalp dncesine
olan yaknlna dikkat ekmektedir.

20. yzyln bandan 1950lere kadar olan dnemde yaplan tm kent almalarnda
etkisi bulunan A.B.D kaynakl Chicago Okulu ise sonraki srete gelitirilen kent
kuramlarnn hemen hemen hepsinde kendisine referans verilen belirleyici bir k
noktas oluturmutur (Serter, 2013). 1960 sonrasnda ise Manuel Castells ve David
Harvey gibi isimler tarafndan Frankfurt Okulunu takip ederek Chicago Okulunun
yaklamna Marksist eletiriler getirilmitir. Merrifield (2012), Harvey'in kent
Marksizmi'nin Lefebvre'e daha yakn olduunu ancak "Chicago Okulu kent
almalarna ve neo-klasik toprak kullanmna kar cepheden saldrlar" sebebiyle
de Castells ile balant kurduunu belirtmektedir. Merrfield'a gre Chicago Okulu
klasik olarak statkocudur; dk gelirlilerin ve etnik gruplarn bir yerde toplanmasn
evrebilimsel kavramlarla, toplumsal uyum, ilev ve yaam tarz uzmanlamas ve
yaam alan rekabeti bakmndan yorumlar. Serter (2013)'e gre de Chicago
Okulunun dnsel temelleri Alman Sosyoloji Geleneindeki gibi kltralist ve

96
pozitivist bir yap zerinde ekillenmekte ve kapitalist sistemi doa bilimleri zerinden
toplumsal gereklik olarak sunmaya almaktadr:

Sosyolojik ilevciliin temelinde yatan sorunsal toplumsal btnlemedir ve kklerinden kopmu

gmen kitlesinin kapitalist kentin retken makinasyla btnletirilmesi (ve snfsal olarak
disipline sokulmas) gereine iaret eder. Chicago Okulunun tm, akademik sosyolojinin
kurucular da dahil olmak zere, bu tema ile urarlar. Ancak iktidar ilikilerinin kentin temel
ekseni olarak alglanmas, sorulacak sorularla birlikte bunlar yantlamak iin gerekli aralarn
da yerini deitirmektedir. Artk sorun bir mahalledeki toplumsal yaamn, hakim kltr
karsnda nasl rgtlendii deildir; sorun, karlar dorultusunda yapsal olarak belirlenen
toplumsal gruplarn arasndaki g ilikileridir. (Castellsden aktaran Serter, 2013:75)

Ernst Reuterden Ruen Kelee gelen yarm yz yllk izgide (1930-1980), sava
sonrasnda Bat blounda yer alan Trkiyede Chicago ve Freiburg okullarnn
korporatist zellikler tayan kentleme kuramlarnn, eletirel Frankfurt okulundan
daha etkili olduklar ileri srlebilir. lker (2016)e gre Ernst Reuter aslen devletin
ynetimsellemesine katkda bulunmutur.34 Reuterin kentleme ve modern
ynetimsellik zerine yapt almalar, Trkiyenin liberal ve neoliberal
dnmlerinde Rpke ve Rstow gibi ordoliberallerin dncelerinden daha fazla
etkili olmutur. Ruen Kele'in, "Kentleme Politikas" isimli yediyzondokuz sayfalk
kitabnda "yeni marksist kentsel politika yaklamlar" bal altnda Lefebvre,
Castells ve Harvey'i ieren blmn toplam sayfadan olumas bu bakmdan
anlamldr.

Piccinatonun ehircilik kariyeri zerinden talya ve Trkiyedeki kent-blge

tartmalar incelendiinde, farkl gelimilik dzeylerine ve kurumsal altyaplara
sahip iki lkenin btn farkllklarna ramen teritoryal biyopolitik ynetim
kapsamnda benzetii iddia edilebilir. D-100 karayolunun biyopolitik etkilerinin bu
arka plan zerinde ele alnmasnda fayda olduu dnlmektedir.

34
Foucault ynetimsellik kavramn 1 ubat 1978deki dersinde ortaa adalet devletinin 15. ve 16.
yzylda idari devlete dnme srecinde; hedefi nfus, temel bilgi biimi ekonomi politik ve esas teknik
aralar gvenlik aygtlar olan bu ok spesifik, ama karmak iktidar biiminin uygulanmasn salayan
kurumlar, prosedrler, analizler ve dnceler, hesaplar ve taktiklerden oluan btn olarak
aklamaktadr. (Kaya, 2011).

97
98
5. GELECEK PROJEKSYONLARI

Tez kapsamnda D-100 karayolunun kentsel bir altyap olarak 1930-1980 tarihleri
arasnda etkide bulunduu biyopolitik dnme odaklanlmtr. Bu amala D-100
karayolunun tarihesi oluturulmu, sz konusu aksn oluturulmasndaki rol gz
ard edilmi olan Luigi Piccinato ve aks zerindeki zellemi mekanlar zerinden
stanbulun modernleme srecinde yaad deiim analiz edilmeye allmtr.
Politik ve ekonomik rejim deiikliklerinin yaand bu karmak zaman aralnda,
btn sistematik deiimlere ramen devletin korporatist ve ekonomik liberal
izgisinin korunduu ve gnmze kadar sreklilik arz ettii kabul edilmektedir. 1960
sonrasnda geilen planl ekonomik dnemin ve sonrasnda gerekletirilen Boaz
Kprs ve Balant Yollarnn, 1980 sonrasnda geilecek olan serbest piyasa
ekonomisine stanbul zelinde ihtiyac olan altyapy (fiziksel altyap, planlama
kurumlar, igc, sermaye birikimi vb.) salad dnlmektedir. D-100
karayolunun 1930lardaki embriyo halinden (Londra Asfalt) geliimini tamamlad
1970lerin sonuna kadar olan dnemde karayollarna yaplan altyap yatrm, kentin
gelecekteki formunda belirleyici olmutur. Biyopolitika ve ynetimsellik balamnda,
fiziksel makroformun tesinde zneleme biimleri de deiiklie uramtr.

D-100 karayolunun bu anlamda asl etkileri 1980 sonras srete kent zerinde
gerekleen neoliberal deiimlerde ortaya kmaktadr. D-100 karayolu aks, sanayi
desantralizasyonu sonrasnda en byk deiimini sermayenin kentlemesinde
yaamtr. Kreselleme olarak da adlandrlabilecek bu dnem, 2000 sonrasnda
AKP iktidaryla balatlan slamc neoliberalleme (avuolu, 2014) dneminde lks
konut, ofis ve alveri merkezi projelerinin ve 1990'larda kurulmaya balam olan
zel niversite ve hastanelerin saylarnn katlanarak artmasyla devam etmitir.
2000lerin sonuna doru D-100 karayolunun metrobs hattyla birlikte toplu tama
altyapsna olan entegrasyonu salanmtr. slamc neoliberalleme dneminde
gerekletirilen ok saydaki byk proje, bu sirklasyon entegrasyonuyla bir a
eklinde rgtlenebilmitir. Bu bakmdan birinci boaz kprsnn
tamamlanmasndan, nc boaz kprsnn tamamlanmasna kadar geen sre
ierisinde D-100 karayolunun yaad deiikliklere ksaca deinilecektir.

99
5.1 Birinci Kprden nc Kprye

D-100 karayolunun tetikledii kentleme 1980 sonrasnda hzlanarak artmtr. Bu

dnemde Bat'da Thatcher, Reagan, Chirac ve Kohl iktidarlaryla oluan yeni tarihsel
blok Trkiye'de Turgut zal tarafndan kurulmutur. zal, Trkiye'yi ihracat bir
ekonomiye tamaya ve modern bir tketim toplumu yaratmaya alm, bunun iin
de gelir dalmn emek gcnn aleyhine yeniden dzenleyerek ucuz emee dayal
bir byme modelini hayata geirmitir. Bu dnem ayn zamanda 2000 sonrasnda
gerekleen slamc Neoliberalizmin altyapsn kurmaya balamtr. Nakibendi
Tarikat zellikle zal iktidarnda TSAD'a kar kk ve orta reticilerin
desteklendii MSAD araclyla rgtlenerek glenmi ve geni kesimlere
ulaabilmitir. Nurculuk hareketinin en byk cemaatlerinden olan Glen Cemaati de
bu dnemde merkez sa siyaset ierisinde yer alarak devlet iinde rgtlenme
stratejisini semitir (avuolu, 2014).

1980 askeri darbesi, refah devletinin serbest brakt toplumsal muhalefeti

bastrrken, Turgut zal tarafndan hazrlanan 24 Ocak kararlar da ithal ikameci
sanayileme stratejisinden ihracatn tevik edildii serbest piyasa ekonomisine geii
salamtr. thal ikameci dnemin sermaye yatrmlarndan vazgeilmesiyle birlikte
zel ve devlet yatrmlar altyap, ulam, konut gibi alanlar zerinden belirgin biimde
kentlerde younlamtr (engl, 2009). 1983te kurulan ANAP hkmeti 3194 sayl
mar mevzuat, 3030 sayl Bykehir Belediyesi Kanunu, 2985 sayl Toplu Konut
Kanunu gibi dzenlemelerle yapl evre retimini desteklemi ve tevik etmitir.
(Penpeciolu, 2016). Ulusal ve uluslararas inaat irketlerinin yatrmlaryla birlikte
daha nce kentte var olmayan alveri merkezi, hipermarket, kapal site gibi yeni
mimari programlar ortaya kmaya balamtr. Sz konusu programlar, kentten
yaltlm, gvenlikletirilmi, otomobil kullanmn ve genel anlamda tketimi
destekleyen byk mekanlara ihtiya duymaktayd. engl (2009)'e gre kentlere
yaplan bu yatrmlar bir yandan kentlerin altyapsn iyiletirirken, dier yandan
kentsel giriimciliin hegemonyasnn kurulmasnda da nemli rol oynamtr.

1968 ylndan itibaren bata meslek odalar olmak zere Boaz Kprsnn
yapmna kar olan muhalefet tarafndan srekli dile getirilen kprler tuza
argmanna uygun olarak; 1988 ylnda ikinci boaz kprs, 2016 ylnda da nc
boaz kprs almtr. Bununla birlikte srekli yenilenen bir kpr ihtiyac, iktidar
tarafndan tuzak deil aksine frsat olarak deerlendirilmitir. Henz 1970 ylnda
birinci boaz kprsnn temel atma treninde yapt konumada Babakan
Sleyman Demirel Kendisi gibi ihtiyalar ve meseleleri de byyen Trkiye'de Boaz

100
geiine ikinci bir gei daha ilave etmek nmzdeki on yllarda dnlmesi
gereken meselelerden biri olacaktr aklamasnda bulunmutur. 1974 ylnda Dnya
Bankas tarafndan finanse edilen stanbul Metropol Planlama Projesi'nin banda
bulunan Turgut Cansever, planlama almasnn "ehirleraras demiryolu, su, enerji
ve karayolu geiini salayacak, bilhassa ehirleraras geie imkan verecek bir
geiin etd yaplmaldr" tavsiyesinin 1974 sonrasnda kastl olarak deitirilerek
boaz kprs biimine dntrldn belirtmektedir:

[...] Eer datalar yle deil de yle olsayd kinci Kpr o zaman yaplabiliyor olurdu bu yerde.
Ve Karayollar kendisi datalar tahrif etmeye cesaret edemiyor. nk datalarn byk miktar
da Nazm Plan ekibinin elinde. Nazm Plan Brosu'nda datalarn tahrif edildii, erafettin Eli'nin
nnde ispat edildi. Ama ondan sonra kinci Kpr de yapld. (2011:347)

Btn tartma ve itirazlara ramen ikinci kprnn yapl sebeplerinden birisi de

1965 ylnda imzalanan TIR35 szlemesi sonrasnda giderek byyen transit
tamacln hareketini de kolaylatrmak iin, 1977 ylnda Birlemi Milletler
Kalknma Program (UNDP) desteiyle hayata geirilen TEM (Trans European
Motorway)36 projesi kapsamndaki yol ann tamamlanmasyd. Trel (1998)'e gre
Krfez Sava'na kadar byk bir younlukla sren transit tamaclk bir taraftan
Trkiye'nin TIR filosunun Avrupa'nn en byk filolarndan biri durumuna gelmesine
yol am, dier taraftan 9.000km uzunluundaki TEM otoyolunun Trkiye topraklar
zerindeki 3.600 km'lik blmnn yapmna hemen balanmasn zorlayc bir neden
olmutur. TEM projesinin amac temelde Avrupa lkelerini birbirine balayarak mal ve
insan tamaclnda verimi arttrmakt. Avrupa ile ticari ilikiler, TEM kapsamnda
karayollarnn kapasitesini ykseltmeye zorlamtr (Kaynak,1995). Etaplar halinde
gerekletirilen TEM projesi 1985 ylnda Knal-Sakarya otoyolunun yapmyla
balam ve 1988 ylnda ikinci boaz kprsnn almasyla iki kta arasndaki
balant tamamlanmtr.

1980 ylnda onaylanan 1/50.000 lekli stanbul Metropolitan Alan Nazm Plan
byk lde 1971 yl nerisini korumaktayken (Tapan, 1994), ikinci boaz

35
Trkiye'nin uluslararas karayolu tamaclnn sistemli bir ekle girmesi ise 1965 ylnda imzalad
TIR Szlemesi'nden sonra olmutur. 1967 ylnda DPT tarafndan imzalanarak yrrle giren
nakliyecilie tevik kararnamesi, aralarn yurt dna klarnda dviz tahsisi salanmasnda nayak
olmutur. 1968 ylnda Dnya Bankas'ndan temin edilen kredi ile de uluslararas nakliyecilik iin
yatrmlar yaplmaya balanmtr. 6 Eyll 1974 ylnda, sektrel bir sivil toplum rgt olarak Uluslararas
Nakliyeciler Dernei (UND) kurulmu; 1987 ylnda ise Avrupa Trk karayolu ulatrma iletmelerine vize
uygulamas balamtr (Murat & ahin, 2010).
36
TEM projesi Polonya'dan balayarak Trkiye zerinden Ortadou'ya uzanan karayollarndaki ulam
kalitesini ve verimliliini arttrmay hedeflemekteydi. Trkiye'deki TEM yol a Bulgaristan snrnda
balayarak, ikinci boaz kprs zerinden Ankara'ya ulamakta ve burada dou ve gney kollarna
ayrlmaktadr. Dou kolu Akale'de tekrar ikiye ayrlp biri Karadeniz'de Trabzon'a ularken, dieri ran
snrndaki Grbulak'ta sonlanmaktadr. Gney kolu ise Suriye ve Irak snrlarnda sonlanmaktadr.

101
kprsnn ve TEM otoyolunun inas motorlu arala yksek hzl ulam imkan
sunarak kentsel saaklanmay tetiklemitir (Eraydn vd.,2013). kinci kpr 1988
ylnda aldktan sonra, kuzeye doru yaylma hzla devam etmitir. kinci kpr hem
dou-bat arasndaki lineer gelime dncesini tamamen engellemi, hem de
stanbul'un kuzeyinde yer alan ormanlk alanlar ve su havzalarndaki plansz
yaplama hzla devam etmitir (ahin&Ersoy, 2005). Kentin kuzey ynndeki geliimi
hzlanm, 1. ve 2. evreyolu balantlar zerinde yeni i merkezleriyle (Maslak) alt
merkezler olumutur. E-5in kuzeyinde Ataehir, Halkal, Baheehir gibi toplu konut
alanlar oluturulmutur. 1990'larn banda ortaya kan kaynak yaratma sorunu
zelletirme politikalar ile almaya allrken, bahsedilen kentsel dnm
gerekletirmek iin ok sayda imar aff salanmtr (Balaban, 2013). Bu dnemdeki
yasal dzenlemeler srekli olarak gecekondu tanmn geniletmi, ruhsatsz turizm
ve sanayi yaplarn af kapsamna sokmu ve artan imar izinleriyle bir bakma
dllendirmitir (avuolu, 2014). Sanayi kurulular Kocaeli, Adapazar ve Trakya
istikametinde desantralize olurken, kaak yaplama Sultanbeyli, mraniye, Pendik
ve evre yrelerde younlamtr (Murat & ahin, 2010).

Kent ikinci kpr ile birlikte yeni alanlara doru genilerken, D-100 karayolu da bu
deiimden etkilenmitir. Anadolu yakasnda Capitol AVM (1993), Carrefour (1996),
Dou niversitesi (1997), Okan niversitesi (1999) bu dnemde gerekletirilen
byk projelere rnek olarak verilebilir. Beyolu yakasnda temeli Babakan Turgut
zal tarafndan atlan PERPA (1988), Mecidiyeky Merkezi (1985), Maya
Merkezi (1993), Profilo AVM (1997), Hali niversitesi (1998), Florence Nightingale
Hastanesi(1997) gibi zel hastane, zel niversite, i ve ticaret merkezi, alveri
merkezi gibi programlara sahip yaplar ina edilmitir. Trakya yakasnda D-100
yolunun kuzeyindeki gecekondu ve sanayi blgeleri younlamakla birlikte karakterini
korumutur. Vatan Caddesi'nin D-100 ile bulutuu noktada ekonomik deil ama
ideolojik deeri olan Adnan Menderes (1990) ve Turgut zal (1993) Ant Mezarlar
ina edilmitir.

2002 seimlerinde iktidara gelen AKP hkmeti 2001 krizi sonrasnda IMF tarafndan
dikte ettirilen yapsal uyum programna ve reformlara sadk kalmtr. Bunun
sonucunda gerekleen isizlik, reel cretlerde gerileme ve gelir dalm
adaletsizliine zm olarak 1990'larda uygulanan zelletirme politikalaryla birlikte
inaat ve gayrimenkul sektrlerine yaplan yatrmlarla ekonomi canlandrlmaya ve
kaynak yaratlmaya allmtr (Balaban, 2013). 24 Ocak 1980 kararlar ile getirilen
ekonomik ve mali liberalizasyon politikalar kapitalist kresellemenin birinci dalgas
olarak tanmlanrken, siyasal ve ynetsel liberalizasyonu salama amacyla 2003

102
ylnda AKP iktidarnda gerekletirilen kamu ynetimi reformu da kresellemenin
ikinci dalgas olarak tanmlanmaktadr. Bahsedilen yapsal yeniden biimlendirmelerle
sosyal devleti oluturan kalknma ve toplumsal refah hedefleri ortadan kaldrlmakta
ve devletin sadece hakem roln stlendii bir modele gei salanmaya
allmaktadr (Gler, 2003; Doan, 2006). 2004 ylnda TOK dorudan
Babakanla balanarak kanunda tanml alanlarda her lekteki imar plann yapma
ve yaptrma yetkisine sahip olmutur. 2005 ylnda kabul edilen 5393 sayl Belediye
Kanunu ile belediyelerin zelletirilmesi sreci balatlmtr. Ayn yl karlan
'Ypranan Kent Dokularnn Yenilenerek Korunmas ve Yaatlarak Kullanlmas
Hakknda Kanun' ile tarihi dokunun youn olduu ST alanlarnn devlet eliyle
sermayeye rant retme amal kullandrlmasnn yolu almtr. 2008 ylnda kabul
edilen 5793 sayl torba kanunla TOK ve zelletirme daresi'nin plan yapma haklar
geniletilerek yerel ynetimlere ait olan baz yetkiler de devredilmitir (Kahraman,
2013). 2009 ylnda onaylanan evre Dzeni Plan (DP), stanbulun kresel lekte
rekabet edebilen, yksek yaam kalitesine sahip bir bilgi toplumu haline gelebilmesi
iin kapsaml bir yapsal dnm ngrmektedir. Aksoy (2014) kentin tmyle bir
kentsel dnm girdabna sokulmasnn temellerinin bu dnemde atldn
belirtmektedir.

2002den bu yana AKP hkmeti talep yaratmak ve arzn nn amak iin TOKye
tannan ar geni yetkiler, yabanclara mlk sat, kentsel yenileme ve afet yasas
gibi birok yasal dzenlemeye ek olarak ayrcalkl imar haklar salamaya ynelik
eitli giriimlerle dereglasyona bavurmutur. Bu dnemde Sulukule, Ayazma,
Tarlaba gibi kentsel dnm projeleri; nc Kpr ve Havaliman gibi byk
kamu yatrmlaryla gerekleen projeler; lks konut alanlar ve holding ynetim
merkezleri reten byk sermaye yatrmlaryla gerekleen projelere ek olarak
metropoliten planlar da kentsel dnmde etkili olmutur. 2009 tarihli DP ile
Bakrky-Yenibosna aks ve Silivri birinci derece merkez, Kartal st dzey hizmet
odakl merkez, Kozyata-Ataehir blgesi uluslararas finans merkezi niteliinde st
dzey hizmet odakl bir merkez olarak belirlenmitir. Yeni merkezlerin oluumunda D-
100 ve TEM gzergahlar ile balant yollar, zellikle lks/kapal konut sitelerinin,
AVMlerin ve ofis alanlarnn yer seiminde eriim stnlyle temel kriter
olmaktadrlar. 2016 ylnda alan nc kpr ve balant yollar da dier ana
arterlerde olduu gibi sermaye yatrmna ve yaplamaya yol amaktadr. nc
havaliman ve kuzeyde yaplmas planlanan yeni ehirler bu arter sayesinde var
olacaktr (Yalntan ve di, 2014).

103
Dolaysyla 1973 ylnda alan Boaz Kprs ve Balant Yollarnn zincirleme bir
kentleme reaksiyonuna yol at sylenebilir. 1973 yl ayn zamanda fordist retim
sistemini ve Keynesi ekonomiyi dnme sokan petrol krizini iaret etmektedir. Bu
kriz sonrasnda sermaye, art deeri yeniden retime aktarmak yerine ksa srede
speklatif kazan getirebilecek kentsel yatrmlara ynelmitir (Yalntan vd., 2014).
1988 ylnda alan ikinci kpr bu yatrmlarn nn am, 2016 ylnda alan
nc kpr de balatt mega projelerle ayn ynde ilerlememitir. kprnn,
avuolu (2014)nun hegemonya ve tarihsel blok zerinden belirledii dneme
tekabl ettii sylenebilir: Kentleme (1950-80), Kreselleme (1980-2000) ve slamc
Neoliberalleme (2000- bugn).

5.2 Byklkler A Olarak D-100

Harvey (2003)'e gre ar sermaye birikiminin yarataca ekonomik krizin nlenmesi

iin sermayenin kendisini souracak mekanlar bulmas gerekir. ABD, 1930'larda bu
amala az gelimi blgelerde gelecee dnk kamu projeleri gerekletirirken,
Almanyada Nasyonal Sosyalistler ilk otobanlar ina etmilerdir. Sermayenin ilk
evrimi olarak adlandrlabilecek olan endstriyel retimin karlat ar birikim
krizine, sermaye ve igc fazlasnn emilmesi yoluyla zm aranmaktadr. Bu
noktada sermaye fazlasnn mekna sabitlenmesi gerekmektedir. Bylece, ar
birikimden kaynaklanan kriz, bu birikimin meknsallatrlmas ve corafi yaylmaya
konu edilmesi aracl ile dnemsel olarak geciktirilmektedir (Altnok & Enlil, 2012).
David Harvey, kentsel yapl evrenin ve altyapsnn retilmesini ieren bu trden
sabit sermaye yatrmlarn sermayenin ikinci evrimi olarak adlandrmaktadr.
Sermayenin nc evrimi ise bilimsel-teknolojik aratrmalara ve sosyal
harcamalara yaplan yatrmlar kapsamaktadr ve devlet mdahalesi n plana
kmaktadr (Penpeciolu, 2016).

Trkiyede 1980 darbesi sonrasnda ANAP hkmetinin getirdii ekonomik ve mali

liberalizasyon politikalarna ve 2002 sonrasnda AKP hkmetinin gerekletirdii
kamu ynetimi reformuna paralel olarak retilmeye balanan ve gnmzde
hzlanarak devam eden toplu tama altyapsyla sermayenin ikinci evrimi iin gerekli
olan sirklasyon alar oluturulmaya balanmtr. 1989 ylnda Yenikap-Atatrk
Havaliman Metro Hatt (M1a), 1992-2006 arasnda Baclar-Kabata Tramvay Hatt
(T1), 2000-2014 arasnda Yenikap-Hacosman Metro Hatt (M2), 2007-2009
arasnda Topkap-Mescid-i Selam Tramvay Hatt (T4), 2012-2016 arasnda Kadky-
Tavantepe Metro Hatt (M4), 2013 ylnda Yenikap-Kirazl Metro Hatt (M1b), Kirazl-
Olimpiyat-Baakehir Metro Hatt (M3), Marmaray (2013) ve 2015 ylnda Levent-

104
Boazii niversitesi Metro Hatt (M6) hizmete girmitir. 2007-2009 yllar arasnda
devreye giren metrobs hattyla birlikte D-100 karayolunun rayl sistemlerle
entegrasyon sreci balamtr (ekil 5.1, 5.2, 5.3).

ekil 5.1 : 1980-2000 arasnda stanbulda gerekletirilen toplu tama altyap

projeleri: M1a (1989) ve T1 (1992-1996).

ekil 5.2 : 2000-2010 arasnda stanbulda gerekletirilen toplu tama altyap

projeleri: T1 (2005,2006), T4 (2007, 2009), M2 (2000,2009), Metrobs (2007, 2008,
2009).

105
 ekil 5.3 : 2010-2016 arasnda stanbulda gerekletirilen toplu tama altyap
projeleri: Metrobs (2012), M4 (2012), M1b (2013), M3 (2013), Marmaray (2013),
M2 (2014), M6 (2015), M4 (2016).

1980-2000 arasnda D-100 karayolu zerinde ve yakn evresinde ina edilen byk
lekli 16 proje tespit edilmitir (ekil 5.4). Bunlar ayn zamanda stanbul'da ilk defa
ortaya kan AVM, zel niversite ve zel hastane programlarndan olumaktadr. Sz
konusu projelerin says eitlenerek ve m2leri byyerek 2000-2010 arasnda 22'ye
(ekil 5.5); 2010'dan gnmze kadar ise 37'ye ulamtr (ekil 5.6). Bugn 1980
ncesi sanayi ve gecekondu karakterini koruyan birok arsann da inaata alma
hazrlnda olduu dnlrse bu saynn artaca kukusuzdur. zellikle 2000
sonrasndaki toplu tama altyap projeleri (metro/metrobs/tramvay) ile birlikte btn
byk projeler birbirlerine a eklinde balanarak eski kentin zerinde yer altndan ve
yer stnden ulalabilen ikinci bir kent katman oluturmaya balamaktadr. Bu an
ierisinde btn toplumsal kurumlar zelletirilmi ve gvenlikletirilmi olarak yer
almaktadr: barnma (lks konut kuleleri), eitim (zel niversiteler), salk (zel
hastaneler), tketim (AVM ve hipermarketler), hukuk (stanbul'un iki adliyesi), finans
(x-towers), uluslararas ulam (Atatrk Havaliman). Mimari olarak byk ktle, yeralt
otopark, yapay iklimlendirme, asansr/yryen bant, zel gvenlik ve gzetleme
sistemleri gibi ortak zellikleri bulunmaktadr. Bu snflandrma ierisinde yer alan
birok AVM (Zorlu Center, Trump Towers, Metrocity) ve zel hastane (Acbadem
Hastanesi, Medical Park) kendilerine has toplu tama balantsna sahiptir.
Dolaysyla yaamn ktleler arasndaki sirklasyonda getii ve neredeyse tamamen
kapal bir sistemden bahsetmek mmkndr.

106
 ekil 5.4 : 1980-2000 arasnda D-100 karayolu yakn evresindeki mekansal
sabitler: 1-Atatrk Havaliman (1983) 2-Mecidiyeky Merkezi (1985) 3-Perpa
(1988) 4-Atrium AVM (1988) 5-Capitol AVM (1993) 8-Medicana Avclar (1995) 9-
Carrefour erenky (1996) 10-Profilo AVM (1997) 11-Florence Nightingale
Gayrettepe (1997) 12-stanbul Kltr niversitesi (1997) 13-Dou niversitesi
(1997) 14-Migros AVM (1997) 15-Eski Hali niversitesi (1998) 16-Maya Merkezi
(1993) 17-Okan niversitesi MYO (1999) 18-Tat Towers (1988- ). 6 numaral
Adnan Menderes Ant Mezar (1990) ve 7 numaral Turgut zal Ant Mezar (1993)
ideolojik sabit olarak ayrca kavramsallatrlabilir.

ekil 5.5 : 2000-2010 arasnda D-100 karayolu yakn evresindeki mekansal

sabitler: 1-Kadir Has niversitesi Haz. Bl.(2001) 2-stanbul Ticaret niversitesi
(2001) 3-Seluklu Konaklar (2002) 4-Medicana Bahelievler (2003) 5-Beykent
niversitesi (2003) 6-Metrocity (2003) 7-Acbadem Kozyata (2004) 8-Akmerkez
(2005) 9-mr Plaza (2005) 10-Cevahir (2005) 11-Beylicium AVM (2005) 12-
Kanyon (2006) 13-Arel niversitesi (2007) 14-Medical Park Bahelievler (2007) 15-
stanbul Kltr niversitesi (2007) 16-Metroport (2008) 17-Medicana International
Beylikdz (2008) 18-Florence Nightingale (2008) 19-Airport AVM (2008) 20-
Medical Park Gztepe (2008) 21-Almond Hill (2008) 22-Yeni Yzyl niversitesi
(2009).

107
 ekil 5.6 : 2010-2016 arasnda D-100 karayolu yakn evresindeki mekansal
sabitler: 1-Torium AVM (2010) 2-Pelican Mall AVM (2010) 3-Gedik niversitesi
(2010) 4-stanbul Medeniyet niversitesi (2010) 5-stanbul 29 Mays niversitesi
(2010) 6-stanbul ehir niversitesi (2010) 7-stanbul Ticaret niversitesi (2011) 8-
Sapphire (2011) 9-Avrupa Adalet Saray (2011) 10-Forum Marmara (2011) 11-
skdar niversitesi (2011) 12-Marmara Park AVM (2012) 13-Trump Towers(2012)
14-FSM Vakf niversitesi (2012) 15-Anadolu Adalet Saray (2013) 16-Zorlu
Center(2013) 17-Platform Merter (2013) 18-Torun Center (2013- ) 19-Quasar (2013-
) 20-Akasya AVM (2014) 21-Akasya Acbadem (2014) 22-Hali niversitesi (2015)
23-stinye niversitesi (2015) 24-Avrupa Konutlar Kale (2016) 25-Avrupa Konutlar
Ataky (2016- ) 26-Selenium Retro (2016- ) 27-Ataky Towers (2016- ) 28-NEF22
(2016- ) 29-Selenium Ataky (2016- ) 30-ehrizar Konaklar (2016) 31-Yenitepe
Kadky (2016- ) 32-Renoviastanbul (2016- ) 33-Businessstanbul (2016- ) 34-
Concordstanbul (2016- ) 35-Dumankaya Fikirtepe (2016- ) 36-Fikirtepe Kentsel
Dnm (2016- ) 37-Acbadem Hastanesi (2016- ).

Sirklasyon alaryla birbirine balanan ve gvenlikletirilmi, borlandrlm ve

medyalatrlm (Hardt&Negri, 2012) bir zne tipini reten bu byk ktlelere
Koolhaasn Byklk (Bigness) kavramyla eletirel olarak yaklamak mmkndr.
Koolhaas (1994) Bigness adl metninde yaklak yz yl nce balayan teknolojik
geliimlerin mimarlk pratiini dntrdn, belirli bir byklkten sonra artk
yapnn kentten koptuunu ve kendi iinde otonom almaya baladn
belirtmektedir: Byklk'n alt metinlerinden birisi de balam yok saymaktr. (Its
subtext is fuck context). Bununla birlikte Koolhaas'n bahsettii kent artk bir kolektivite
retemeyen, bireysel zgrlk ortam salamayan, herhangi bir yenilik retme
potansiyelinden mahrum kalm bir toplamdan ibarettir. Byklk ise birlikte yaamay
zorlamak yerine zgrlk rejimleri tesis etmeyi hedefler. Maksimum farkll
salayacak ekilde hem birbirine bal hem de bamsz olaylarn bir arada yer
alabilecei stratejilere zemin oluturmaya alr. Koolhaas'a gre mimarlk, yalnzca

108
Byklk sayesinde modernizmin tkenmi sanat ve ideoloji akmlarndan
bamszlap yeniden bir modernizasyon aracna dnebilir.

Birinci blmde bahsedildii zere Aureli (2011) de varolan kenti, kentlemenin bir
sonucu olarak olumsuzlamaktadr. Antik Yunan'da polis-oikos, Roma'da civitas-urbs
kartl basite politik olanla ekonomik (ev idaresi) olan arasndaki kartl ifade
etmektedir ve tarihsel olarak insan birlikteliinin temel mekan, ehrin politik
mekanndan evin ekonomik mekanna doru kaymaktadr. Buna gre modern
planlama pratikleri kenti apolitize etmi ve evcillemitir.37 Aureli, Koolhaas'n Oswald
Mathias Ungers ile birlikte alt dnemdeki eletirel projelerini inceleyerek
(rn.The City within the CityBerlin as a Green Archipelago, 1977) benzer ekilde
kendisi de kentte takmadalar oluturma stratejisini nermektedir. Yani mimarlk, bir
snr koyma pratii olarak ge kapitalizmin ya da neoliberalizmin aynlatrc
yaylmnn dnda kalarak fark retebilir ve bylece de kentin politik karakterini
korumasna yardmc olabilir. Her ne kadar Koolhaasn Byklk kavramna benzese
de AVM, kapal site, havaalan, i/konut kulesi gibi yer-olmayan Byklk'ler Aureli'nin
bahsettii trden birer takmada deil aksine kentlemeyi devam ettiren aynnn
tekrarlardrlar. Farkll deil ayn olan tekrar tekrar yeniden retirler. Sermayenin
art deer retimi iin kenti yeniden biimlendirmesinin, finans kapitalin toprak
zerinden yapt speklasyonlarn ve rantn sonucudurlar. Bununla birlikte Aureli
iin nemli olan mimarl kentsel bamllndan kurtarmaktr ve bu olasln
takmadada bulunduunda srar etmektedir. Ancak Diamanti (2012)nin de belirttii
zere finansallamann (yani sirklasyonun ve speklasyonun) artlar belirledii
gnmzde kurucu bir mimarlk olasl daha imkansz olamazd.

Antonio Negri ise Bigness' Koolhaasn Generic City (1994) ve Junkspace (2001)
metinleriyle birlikte ele alarak kenti yeni mekansal zelliini yle tanmlamaktadr:

Genel olarak retimin kapitalist srecinde olduu gibi, junkspace 38 ayrtrc iermenin
mekandr. Eer sermaye igcn ierseydi varolmaya devam edemeyecekti ve deeri son

37
Evcil kelimesi, ev (oikos) kelimesi zerinden zel yaamn apolitik doasna ve ekonomiye
(oikosnomos) referans vermektedir.
38
Junkspace ya da Atkmekn, modernizasyon projesinin baarszla uramasndan sonra onun yerine
geen kresel kapitalizmin arac olarak grevine devam eden teknolojinin biimlendirdii, insan ve
toplum yerine tketimi odak noktasnda tutan bir mekn belirtmektedir. Koolhaas (2002) atkmekn
yle tanmlamaktadr: Eer uzay-p (space-junk) evrende dalan insan atysa, p-uzay
(junkspace) da insanolunun gezegende brakt artktr. Modernizasyonun yapl rn modern
mimarlk deil atkmekndr. Atkmekn, modernizasyon kendi rotasn izledikten sonra geriye kalandr,
daha dorusu modernizasyon srecinde phtlaandr, ondan geriye kalan artktr. Modernizasyonun
aklc bir program vard: evrensel olarak bilimin nimetlerinin paylalmas. Atkmekn ise bunun
tanrsallatrlmasdr, ya da eriyip gitmesi.. Koolhaas, Atkmeknlara rnek olarak yapay iklimlendirme,
asansr, yryen merdiven, sprinkler, scak hava perdesi, alpan duvar, LED aydnlatma, LCD ekran,
florosanl duvar gibi standart eler ieren alveri merkezleri, havaalanlar gibi mekanlar iaret
etmektedir.

109
 damlasna kadar akp gitmedii srece de retici olamayacakt. Bununla birlikte, kendini
igcnden ayrmas ve igcne hkmetmek iin onu kendi varoluundan ayrtrmas
gerekmektedir. retken metropolde ayrtrc ierme, metropoldeki btn nfusu retici mekan
olarak ierir ve daha sonra hareketli esnek ve esasnda gvencesiz (precarious) ilevlere deer
yaratm iin datr. Yani zenginlik yaratm ve kar karm iin. (Negri, 2009)

Neoliberal dzende devlet ile sermaye kartlk ierisinde deildir, aksine devlet
sermaye adna toprak ve igc zerinde gerekli dzenlemeleri yapmakla
grevlendirilmitir.39 Art deer artk sadece sanayi blgelerinde, fabrika mekannda
ve mavi yakal ii zerinden deil, kltr merkezlerinde, niversitelerde, plazalarda
yani kentin tamamnda ve btn i gc zerinden salanmaktadr. Negri (2009)
Byklklerde ortaya kan bu zneleme tarzn ve mekansal karln
anlayabilmek iin belki de, [] tekrardan retimin kuvvetleri ve ilikileri arasndaki
ban merkeziliini, biyopolitika biiminde znm olarak, grmemiz gerektiini
belirtmektedir.

Trkiyede zellikle 2000 sonrasnda gerekletirilen rant odakl kentsel dnmlerle

Koolhaasn potansiyel zgrlk mekanlarnn biyopolitik karakteri daha ok aa
kmtr. Yrtc (2009)nn Byklkler iin ngrd kapitalist retim ve tketim
ilikileri temelinde kurulmu bir mekanda, mekansal ve zamansal organizasyonlarn
kapitalist sermayenin ihtiyalar dorultusunda organize olma; toplumsal ihtiyalarn,
tketim ilikileri temelinde belirlenme; esneklik ve zgrlk vaad eden programatik
ilikilerin montaj hattnn tanml olaylar zincirine dnme tehlikesinin bugn
gereklemekte olduu daha net olarak grlmektedir. Toplu tama sistemleriyle
entegre olan D-100 karayolu bu balamda bir tr Byklkler A olarak ilemektedir.
Byklkler, fordizmin geleneksel retim mekan olan fabrika ve geleneksel i gc
olan mavi yakal ii btn topluma yaylmaktadr. Sz gelimi AVM, niversite,
hastane gibi mekanlar tketim, retim ve salk fabrikalarna dnmektedirler.

Sadece yksek retim rnei zerinden gidilecek olursa vakf niversiteleri

vastasyla rencinin mteriletii ve akademisyenin proleterletii yeni bir
zneleme sreci yaanmaktadr. 1980 darbesi sonrasnda kurulan YK (Yksek
retim Kurulu)40 niversitelerin ynetimsel zerkliini kaldrarak merkezi bir denetim
kurmann yan sra, yksekretimi devlet tekelinden kartarak vakflara
yksekretim kurumu kurma hakk da tanmtr. lk olarak YK bakan hsan

39
Foucault Alman ordoliberalizmini ve genel olarak neoliberalizmi bu balamda ele almaktadr. Harveyin
kapitalizmin birikim krizlerine verdii zamansal ve mekansal sabitler teorisinde sermayenin nc
evrimi de bu kapsamdadr. Bu dzenleme biimlerini sosyal ve kltrel balantlaryla birlikte
biyopolitika st bal altnda ele almak mmkndr.
40
entrk (2013)e gre tm niversiter sistem zerinde biyopolitik kontrol salayan YK, Trkiyedeki
biyopolitikann bamimarldr.

110
Doramac tarafndan 1984 ylnda kurulan Bilkent niversitesi'ni, 1990'l yllarn
banda stanbul'da Ko niversitesi, stanbul Bilgi niversitesi ve Sabanc
niversitesi izlemitir.

2000 sonrasnda ise vakf niversitelerin saysnda ok byk bir art gereklemitir.
Gnmzde Trkiye'de bulunan 174 niversitenin 63 tanesini vakf niversitesi
oluturmakta ve bunlardan 39 tanesi stanbul'da bulunmaktadr. stanbuldaki vakf
niversiteleri ierisinde de 12 adet niversitenin yerlekeleri D-100 aks zerinde ya
da ok yaknnda bulunmaktadr. Sz konusu yerleke ya da kamps olarak
adlandrlan mekanlarn konumu, bykl, altyap olanaklar vb. verilen hizmetin
piyasa deerini arttran zellikler yatrm yapan vakfn ya da holdingin ekonomik/siyasi
gc orannda deimektedir. Bununla birlikte hepsinde ortak olan zellik, deien
oranlarda gvenlikletirilmi olmalardr. Turnikeli kart basma sistemi, zel gvenlik,
CCTV gvenlik kameralaryla oluturulan kontrol sisteminde gzetim, gzetlenenlerin
rzasyla yaplmaktadr.

zel niversitelerde eitim hizmetinin para karlnda veriliyor olmas, rencinin

dedii miktarn karl olan hizmeti talep ederken mteri gibi davranmasna yol
aabilmektedir. Sonuta retim yelerinin verdii eitim ve danmanlk gibi
hizmetler de niversitenin sunduu dier fiziksel olanaklar ve altyap hizmetleri
arasnda yerini almaktadr. Gvenlik ve temizlik hizmetlerinin taeron firmalara
devredilmesinde olduu gibi eitim hizmetini veren akademik personel de performans
kriterleri gibi aralarla bask altnda tutulmakta, ders saati zerinden hesaplanan
cretler ve kalc olmayan kadrolarla gvencesizletirilmektedir. Dolaysyla sanayi ve
niversite ibirlii temelinde inovasyon ve giriimcilik deerleri zerinden yeniden
yaplandrlan eitim sisteminde niversite, akademisyenleri proleterletirirken
rencileri de mteriletirmektedir. Bu anlamda 1970lerde talyan otonomistlerin
ortaya koyduu toplumun tamamnn fabrikaya dnmesi fikrini ve bugn Negri,
Lazzarato ve Berardi gibi post-otonomist olarak da tanmlanabilecek dnrler
tarafndan dile getirilen neoliberal bir znellik tipi olarak prekaryay41 yksekretimin
deiim srecinde izlemek mmkndr. Akademik prekarya, mmkn olan en fazla
sayda renciye, mmkn olan en az sayda retim yesi ile hizmet sunulmas iin
haftalk ders saati arttrlan, i yerine giri k gzetlenen ve denetlenen, dayanma
yerine rekabeti merkezine alan performans sistemiyle akademik yayn yapmas

41
Prekarya terimi, ngilizcede belirsiz/mulak anlamna gelen precarious kelimesi ile proleterya
kelimelerinin birleiminden oluturulmutur. Vatansever ve Yaln (2015)n kulland ekilde
Anglosakson sosyolojisindeki dar anlamnda prekarite, orta/st snfa ait olan ve kendini sermaye ile
eliki iinde tanmlamayan vasfl emein de gvencesizletirilmesine dikkat ekmektedir.

111
beklenen ancak bunun iin gerekli olan alma zaman ve ortam salanmayarak
niteliksiz retime tevik edilen, srekli bir geici szleme tehdidi altnda disipline
edilen bir zneyi tanmlamaktadr. Vatansever ve Yaln (2015) akademik
prekarizasyonun zel niversitelerdeki belirtilerini i bulma gvencesizlii, gelir
gvencesizlii, ykselme ve yetileri gelitirme zorluu, performans basks, mesleki
dayanmann yok olmas ve iyerinde gvensizlik, temsil mekanizmalarnn yokluu,
snfsal d ve tkenmilik/gelecek kaygs/pimanlk balklar altnda
incelemektedir.

Doal olarak yksekretimin neoliberalizasyonundan ve akademisyenlerin

gvencesizliinden D-100 karayolu sorumlu deildir. Bununla birlikte D-100 karayolu
vitrin olma zelliiyle hem bu dnm srecini grnr klmakta, hem de yaratt
ulam kolaylklaryla dnmn fiziksel karl iin mekan yaratmaktadr.
Neoliberalizmin konut, salk ve kltr alanlarnda meydana getirdii paralel
deiimlerle birlikte ele alndnda, D-100 karayolunun yksekretim sektrn
byklkler a ierisine katmasndan sz etmek mmkndr.

112
6. GENEL DEERLENDRME

Tez kapsamnda, Wallenstein (2009)n modern mimarlk iin nerdii zne reten
biyopolitik bir makine tanmlamasn stanbulun modern ehir planlama teorisi ve
pratii zerinde snama amacyla kentsel bir altyap olarak D-100 karayolu ele
alnmaya allmtr. Mimari bir yap gibi ve onun tesinde, D-100 karayolu
zneleme srelerinin gerekletii mekanlara ev sahiplii yapmakta ve ayn
zamanda yapl evre oluturma zelliiyle onlar retmektedir. Modern ehircilik
disiplinine ait bir uygulama olarak D-100 karayolu, yapl evreyi biyopolitik olarak
denetleme ve dzenleme amac tamaktadr. Tez boyunca biyopolitika, biyoiktidar
ya da ynetimsellik gibi gibi farkl kavramlarla tanmlanmaya allan bu modern
ynetim biiminin siyasi iktidarla ya da uluslararas sermaye ile rtmediini, teorik
ya da politik bir sreklilik tamadn hatrlatmakta fayda grlmektedir.

Devletin ve kentin organik bir btn olarak kavramsallatrlmas, bir metafor olmann
tesinde gerek anlamyla organlarn birbirleriyle olan ilikisinin organizmann
btnnn iyilii ynnde dzenlenmesini gerektirmektedir. Aka korporatist olan
bu bak asnn, nfusun biyolojik yaamn srdrmeye ve iyiletirmeye
indirgenebilecek olan biyopolitika ve bunun ekonomik-politik bir arac olarak grlen
neoliberalizm ile olan ilikileri olduka karmak ve tartmaldr. Sz gelimi ehitlik
sylemi devlet iin bireyin feda edilmesi anlamnda korporatist ve nekropolitik
zellikler tarken; hareket ve rekabet zgrl, davurum ve bireycilik gibi
nosyonlarla ilikilenen Amerikan kltrn ya da Chicago okulunu aklda tutarsak
neoliberalizm korporatizmin tersi bir ynde ilemektedir. Planl ekonomik dnemde
gerekleen yksek sendikalama oran ve ii gelirlerindeki art, retilen mallara
ynelik gereken talebi oluturma anlamnda ne kadar biyopolitik ise; 1980 sonrasnda
kendi kendisini denetleyen ve kendisinin giriimcisi olan uysal znelerin retimi de
ayn oranda biyopolitiktir. Tez kapsamnda Foucaultnun eksik brakt biyopolitika
kavramn kullanrken ne sadece Agambenin kamp ve plak yaam, ne de
Mbembenin nekropolitika nerileri zerinden gidilmitir. Dier almlaryla birlikte
biyopolitika kavramnn kavram reten bir dzlem olarak ele alnmasna zen
gsterilmitir. Bu yntem her ne kadar analitik ve sistematik bir yazmn nne gese

113
de, biyopolitikann ne olduuna, neyin biyopolitik olup olmadna dair ksz
tartmalarn da bir bakma darda braklmasn salamtr.

Tezin belkemiini oluturan mekanlarn belirlenmesinde biyoiktidarn bileeni

olarak sermaye, ulus ve devlet kavramlar belirleyici olmutur. mekanda da
kavramn birlikte alt, bu kavramlarn temsil ettii kii ve kurumlarn bir arada yer
ald tartmaszdr. Bununla birlikte kesin snrlar izilmemekle birlikte tematik bir
ayrma gidilmeye allmtr: ilk blmde ulus kavram merkeze otururken, son
blmde sermaye kavram arlk kazanmaktadr. Mekanlarn hepsi D-100 karayolu
ile ilikilenmekte ancak zorunlu bir ontolojik ba kurmamaktadr. rnein Edirnekap
ehitliinin 1970lerin bana kadar D-100 karayolu ile herhangi bir ilikisi
bulunmamaktadr. Boaz Kprs Balant Yollar hazrlanan bir mevzi imar planna
gre 1971-74 arasnda ehitliin altndan geirildiinde, D-100 ile ehitlik kez temas
etmektedir. Bu ilk mdahale, ulus devletin kurucu mitlerine ev sahiplii yapan, hem
dini hem de sekler adan kutsal olarak kodlanan ve sembolik yatrm yaplan bir
toprak parasnn; niteliklerinden arndrlm, modernizmin kalknma sylemi
ierisinde soyut ve niceliksel klnan baka bir toprak parasyla kar karya gelmesi
olarak yorumlanabilir. stanbulda sirklasyon amal yaplan nceki ykmlar ve
ortadan kaldrlan ya da yerleri deitirilen dier mezarlklar dnldnde
Edirnekap ehitliinin mekansal btnlnn korunmasna nem verildii iddia
edilmektedir. Bununla birlikte ehir ierisindeki ulam hzn ve balant noktalarn
deitirerek ve kendi kltrn de oluturarak stanbuldaki yaam dorudan
etkileyen Metrobsn 2006-2007 senelerinde hizmete girmesiyle, ehitliin mekansal
btnl ve karakteri deiime uramtr. Birbirinden kopuk iki paraya ayrlan
mezarln transfer noktasna dnen kuzey ksm, milliyeti ideolojinin ve ehitlik
syleminin gndelik yaamn iine kontrolsz biimde karmasna sebep olmutur.
D-100 karayolu Edirnekap ehitliinin dorudan iinden geerek gelecekte ortaya
kacak olan tesadfi etkileimlere ve ilikiselliklere zemin hazrlamtr. Dolaysyla
ulus devlet ya da milliyetilik ideolojisi D-100e ikin olmamakla birlikte, D-100 bu
kavramlarn kendisinde toplanp aa kabildii bir ey grevi grmektedir. mr
Restoran, Edirnekap ehitliinden farkl olarak 1950lerden itibaren yeni yaplmakta
olan yolla ontolojik bir ilikiye sahiptir: mekann varolma sebebi yolun kendisidir ve
yolun meydana getirdii deiiklikler sonucunda mekan yok olmutur. mr
Restoran, otomobil kltrn ncelikli klarak buna gre tasarlanmas sebebiyle ayn
kotta bulunduu D-100 karayolu ile dorudan ilikilenmektedir. Ortaya kt
ilikisellik anda Amerikan kltrnn etkisini, erken endstriyel retimi ve modern
konut arzn Londra Asfalt ile ilikisi ierisinde inceleme frsat tanmaktadr. Pe-Re-

114
Ja Kolonya Fabrikas, E-5 karayolu zerinde alan fabrikasyla stanbulun sanayi
kurulularnn corafya zerindeki dalmna dnemsel bir rnek tekil etmektedir.
Bu blmde planl ekonomik dnemde ortaya kan sermaye-emek ilikileri merkeze
alnmaya allmtr. Tezin genel yaklamn yanstacak ekilde, D-100 karayolu
aratrma nesnesi olmasnn yansra, bir ekran/vitrin grevi grerek aratrma
yntemine dnmtr.

Tez genelinde ne srlen bir lek tartmas sz konusudur. Buna gre modern
kent planlama teorileri, kentin evcillemesine yol aan biyopolitik bir dzenleme
fikriyle birlikte ortaya kmtrlar. Biyopolitik dzenleme aralarnn nesnesi ise yine
modern bir kavram olan nfustur ve ulus devlet snrlar ierisinde kalan herkesi
kapsamaktadr. Dolaysyla kent ierisinde yaplan paral planlardan, blge
planlarna ve ulusal kalknma planlarna doru artan ve genileyen bir denetim ve
dzenleme ihtiyac sz konusudur. 1980 sonrasnda artan iletiim teknolojilerine
paralel olarak gndeme gelen kreselleme olgusu, aslnda yaklak yzelli yl nce
ldefonso Cerdann dnyay (kentle) doldurma [Replete terram] idealinin devam gibi
gzkmektedir. Teritoryal genileme ve paralar arasnda balant kurmak iin
gnmzde de kullanlan temel altyap eleman yoldur. Bu balamda D-100
karayolunun stanbulun kentleme tarihindeki temel rol, 1973 ylnda boaz
balants tamamlandktan sonra stanbulun genilemesini blgesel lee
tarmasyla ilikilidir. Bu tarih ayn zamanda denetim toplumundan kontrol toplumuna
geiin tarihi olarak da okunabilir. talyada bu dnemde gerekletirilen yeni boyut
ve blge-kent tartmalar ile bunlara kar getirilen eletiriler bu balamda nem
kazanmaktadr.

Manfredo Tafurinin, Luigi Piccinatonun yeeni Giorgio Piccinato ile 1962 ylnda
yaynladklar 'La citta territoriale: verso una nuova dimensione' balkl metin
dnemin entelektel havasna uygun olarak kapitalizmin dntrc etkilerinin kente
yanstlmasn, kentin ulam alaryla ilikisi ierisinde blgesel lekte ele
alnmasn savunuyordu. Her ne kadar bu yaklam Luigi Piccinatonun ak/lineer
ehir ve blgesel plan nosyonlaryla uyusa da, 1963 ylnda Roma niversitesinde
gerekletirilen renci eylemleri sonucunda Venedikten gelen Luigi Piccinatonun
grevlendirilmesi Tafurinin beklentilerini karlamamtr. 1964 yl sonrasnda
Marksist otonomist hareketle olan ilikileri sonrasnda Tafurinin reformist yaklam
sona ermi, ehircilik ya da mimarlk disiplinlerinin kapitalist sistem ierisinde
dntrc bir etkide bulunabilecei iddiasn terketmitir. Luigi Piccinato ise faist
dnemden, sava sonras dneme kadar belirli bir sreklilik ierisinde planlama
almalarna devam etmitir. Piccinatonun modern planlama ilkelerine yaslanan,

115
doal kaynaklar, kamusal alanlar, tarihi ve kltrel deerleri gzeterek kenti salkl
alan bir organizma olarak tahayyl eden yaklam, ayn zamanda kent yaamnn
atma retmeden srdrlebilir olmasn hedeflemektedir. Bu anlamda da tamamen
biyopolitiktir.

Son olarak, stanbulun kentsel deiim tarihi zerine yazlm olan eserlerden oluan
literatrde D-100 karayoluna verilen yer olduka snrldr. Bu sebeple yol
kapsamndaki mekansal ve zamansal olarak daha dar bir olguya odaklanmadan nce,
yolun genel tarihi ve karakteri zerine allmasnn gerekli olduunu sonucuna
varlmtr. Bu sebeple Luigi Piccinatonun danman olarak nemli katklarnn
bulunduu Ataky projesi, D-100 karayolu ve Trkiye modernleme tarihi iin ne
kadar vazgeilmez olsa da geni kapsam nedeniyle tez almasnn dnda
braklmak zorunda kalnmtr. Benzer ekilde 1960 sonrasnda Almanyada
almaya balayan iilerin tatil zaman dnerken yaadklar trafik kazalar
sebebiyle sla yolu ya da lm yolu olarak adlandrlan E-5 karayolunun Trk
sinemasna ve edebiyatna eitli ekillerde giren tarihinden de bahsetmek mmkn
olmamtr. D-100 tarihesindeki bir baka byk eksiklik ise gndelik dilde E5e
kmak eklinde bir kullanma yol am olan ve otoyol zerinde alan seks iileri
ve onlar zerinden yazlabilecek bir mikro toplumsal cinsiyet tarihidir. D-100
karayolunun tarihesini oluturma ve bu tarih ierisinde Luigi Piccinatoyu n plana
karma amac tayan bu tezin, D-100 karayolunun stanbulun kentleme tarihi
ierisindeki yerine ynelik yaplacak olan gelecek almalara bir altlk tekil etmesi
umulmaktadr.

116
KAYNAKLAR

Adams, R.E. (2014) To Fill the Earth: Architecture in a spaceless

universe, Architecture Against the Post-Political iinde, Nadir Lahiji
(ed.), Routledge.

Akgn, A. (2012) Kapl-ayrk Konut Yerlemeleri Yakn evre Etkilerinin evresel

Stres Balamnda rdelenmesi, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul
Teknik niversitesi.

Akpnar, . (2014) The Rebuilding of Istanbul: The Role of Foreign Experts in the Urban
Modernisation in the Early Republican Years, in New Perspectives on
Turkey, s. 59-92.

Alpaslan, H. & Lainyurt, J. (2015) nc Boaz Kprsnn F nansal Anal zi,

stanbul Journal of Social Sciences (2015) Summer: 10, s.43-64.

Altnok, E. & Enlil, Z. (2012) Mekann Yeniden Organizasyonunun Ekonomi Politii,

Sigma 4, s.37-44.

Arslan, R. (1974) stanbul Kentleme Srecnde Yapsal Deime, stanbul

niversitesi Sosyoloji Konferanslar Dergisi, Cilt:12, Say:1, s.101-124

Aslanolu, . N. (1990) The Italian Contribution to 20th Century Turkish Architecture,

Environmental Design: Journal of the Islamic Environmental Design
Research Centre, 8-9, s.154-161.

Atabay, M. (2014) ehitlikleri mar Cemiyeti, TSV Yaynlar.

Ata, Z. (2013) stanbulda 1987-2007 Dnemi in Bir Konut Tarihi Anlats,

Yaymlanmam DR Tezi, T FBE.

Atatrk, M.K. (1937) Trkiye Byk Millet Meclisi'nin V. Dnem 3. Yasama Yl Al

Konumas, Millet Meclisi Tutanak Dergisi D. V, C. 20, Sa. 3.

Aureli, P.V. (2008) The Project of Autonomy: Politics and Architecture Within and
Against Capitalism, Princeton Architectural Press, NY.

Aureli, P.V. (2010) Rome: the centre(s) elsewhere: a Berlage Institute project, Skira,
Milano.

Aureli, P.V. (2011) The Possibility of an Absolute Architecture, MIT Press.

Aureli, P.V. (2014) Manfredo Tafuri, Archizoom, Superstudio, and the critique of
architectural ideology, Architecture and Capitalism 1845 to the Present,
Peggy Deamer (ed.), Routledge, s.132-147.

117
Badenoch, A. (2007) Touring Between War and Peace: Imagining the
'Transcontinental Motorway' 1930- 1950, Journal of Transport History
28(2), s.192-210.

Badenoch, A. (2010) Myths of the European Network: Constructions of Cohesion in

Infrastructure Maps, Materializing Europe: Transnational Infrastructures
and the Project of Europe iinde, Badenoch, A. & Fickers,A. (eds.),
Palgrave, s.47-77.

Baker, U. (1995) Medyaya Nasl Direnilir, Birikim, Say: 68-69 - Aralk/Ocak.

Babyk, A. (2004) Mesudiye (Ordu) Kykent Projesi, Dou Corafya Dergisi, 11,
301-326.

Bayrak, S. (2013) etrefilli Bir Yarma Hikayesi, Yarmalar ve Mimarlk

Sempozyumu 2013, Arkitera Mimarlk Merkezi, stanbul.

Baysoy, C., elik, M., zer, S. (2016) talyan icilik Gelenei ve Biyopolitika,
Biyopolitika Cilt 2: Foucaultdan Gnmze Biyopolitikann zdmleri
iinde, Onur Kartal (ed.), NotaBene Yaynlar, Ankara

Bianchi, R.A. (1990) The Work of Luigi Piccinato in Islamic Countries 1925-1981,
Environmental Design: Journal of the Islamic Environmental Design
Research Centre, 8-9, s.184-91.

Bilsel, C. (2007) Cumhuriyet Dnemi stanbul Planlama Raporlar 1934-1995 (Yayn

Deerlendirme), Mimarlk, 338.

Bilsel, C. (2010a) stanbul Avrupa Ciheti Nazm Plan, 1937, mparatorluk

Bakentinden Cumhuriyetin Modern Kentine: Henri Prostun stanbul
Planlamas (1936-1951), stanbul Aratrmalar Enstits Kataloglar 7.

Bilsel, C. (2010b) Henri Prostun stanbul Planlamas (1936-1951): Nazm Planlar ve

Kentsel Operasyonlarla Kentin Yapsal Dnm, mparatorluk
Bakentinden Cumhuriyetin Modern Kentine: Henri Prostun stanbul
Planlamas (1936-1951), stanbul Aratrmalar Enstits Kataloglar 7.

Bilsel, C. (2010c) Trkiyede ehircilik Yarmalarnn lk Otuz yl (1927-1957):

Cumhuriyetin Kent nasnda Uluslararas Deneyim, Planlama, 2010/3-
4, TMMOB ehir Planclar Odas Yayn.

Boaz'a Asma Kpr Gereksiz Grlyor (1968, 26 Mays) Milliyet,

<http://gazetearsivi.milliyet.com.tr> adresinden 13.02.2015 tarihinde
eriilmitir.

Bozdoan, S. (2001) Modernism and Nation Building: Turkish Architectural Culture in

the Early Republic, University of Washington Press, s.101.

Buu, M.; Karakelle, E.; Bacak, O.; Gller M. (2014) Boazii Kprlerinin stanbul
Arazi rts zerindeki Etkileri ve 3. Kpr in Beklenenler Projesi,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Blm, Danman:
Prof. Dr. Hseyin Turolu.

118
Cansever, T. (1959a) U..A. ehircilik Komitesi Bakan A. Gutton'un Konumalar
Hakknda, Arkitekt, 296, s.110-111.

Cansever, T. (1959b) U. . A. ehircilik Komisyonunun stanbul'daki Toplants

Mnasebetiyle, Arkitekt, 294, s.30-32.

Cansever, T. (2008) stanbul'u Anlamak, Tima Yaynlar.

Caprotti, F. (2007) Destructive Creation: Fascist Urban Planning, Architecture and

New Towns, Journal of Historical Geography 33(3), s.651-67.

Caravaggi, L. (2013) Analisi della citt e del territorio Ders Notlar, Universit degli
studi di Roma La Sapienza Prima Facolt di Architettura,
<https://carteinregola.files.wordpress.com/2013/02/facoltacc80-
architettura-prof-ssa-licina-caravaggi-dispensa_5_i-piani-di-roma.pdf>
adresinden 24.02.2016 tarihinde eriilmitir.

Cecchini, D. (2014) Corso di Urbanistica II Ders Notlar, Sapienza Universit di Roma

Facolt di Ingegneria Civile e Industriale,
<http://www.cittasostenibili.it/html/menu_0_0.htm> adresinden
20.02.2016 tarihinde eriilmitir.

Ceyhun, D. (1968) Boaz Kprs'nn Yzyllk Hikayesi, Milliyet, 20.05.1968.

ar, E. (1996) Ortaya k ve Uygulanyla Marshall Plan, Ankara niversitesi

SBF Dergisi, Cilt 51, Say 1, s.275-287.

alkan, N. (2015) ODT Tarihe: 1956-1980, Propaganda Yaynlar.

oban, A.N. (2012) Cumhuriyetin lanndan Gnmze Konut Politikas, Ankara

niversitesi SBF Dergisi, Cilt 67, No. 3, 2012, s. 75-108.

olakolu, E. (2007) Krsal Kalknma Problemine Bir zm Aray Olarak Ky- Kent
Projesi, ZK Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 3, Say 6, 2007, s. 187202.

Dik, E. (2008) 1948: Marshall Planyla Hr Dnyaya Giri, Aklamal Ynetim

Zamandizini: 1940-1949 iinde, Trkiye Cumhuriyeti dare Tarihi
Aratrmas (TDATA) A SBF Kamu Ynetimi Aratrma ve Uygulama
Merkezi: 3, Ankara.

Diken, B. (2004) From Refugee Camps to Gated Communities: Biopolitics and the
End of the City, Citizenship Studies, Vol.8, No.1, 83-106, Carfax
Publishing.

Dinaslan, M. (2015) Trk yede Ordol beral st bir kt sati Filozof:

Alexander Rstow (1885-1963), Erciyes niversitesi ktisadi ve dari
Bilimler Fakltesi Dergisi, Say: 46, Temmuz-Aralk 2015, s. 201-226.

Duranay, N. Grsel, E., Ural, S. (1972) 1932-33 Cumhuriyet Dneminde stanbul

Planlama almalar, Mimarlk, 105(7), s.67-108.

Eraydn, A. ve di. (2013) The Evaluation of Different Processes of Spatial

Development from a Resilience Perspective in Istanbul, Resilience
Thinking in Urban Planning iinde, Ayda Eraydn&Tuna Taan Kok
(ed.), Springer.

119
Erdnmez, C. (2005) Kykent: Olumlu ve Olumsuz Ynleriyle Bir Krsal Kalknma
Projesinin zmlemesi, Sleyman Demirel niversitesi Orman Fakltesi Dergisi,
Seri: A, Say: 2, s.35-51.

Esen, O. (2017) Kiisel Grme, 08.05.2017, stanbul.

Esposito, R. (2008) Bios: Biopolitics and Philosophy, University of Minnesota Press,

Minneapolis.

Evcin, E. (2014) Trkiye Cumhuriyetinin lk Yllarnda Turizm Ve Tantma Faaliyetleri,

Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi,
55, s.23-82.

Foucault, M. (2011) Toplumu Savunmak Gerekir [Collge de France Dersleri 1975-

1976], Yap Kredi Yaynlar.

Foucault, M. (2013) Gvenlik, Toprak, Nfus: Collge de France Dersleri 1977-1978,

stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.

Foucault, M. (2015) Biyopolitikann Douu: Collge de France Dersleri 1978-1979,

stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.

Friedl, P. (2009) Secret Modernity, E-flux Journal, say:10, 13.04.2017 tarihinde

<http://www.e-flux.com/journal/10/61359/secret-modernity>
adresinden eriilmitir.

Gr, M.M. (2012) Seyfi Hocam ve Akademi Gnleri, Modernist Almda Bir nc:Seyfi
Arkan, Ali Cengizkan, A.Derin nan, N.Mge Cengizkan (ed.), Mimarlar
Odas Yaynlar, Ankara.

Grel, M.. (2009) Defining and living out the interior: the modern apartment and the
urban housewife in Turkey during the 1950s and 1960s, Gender, Place
& Culture: A Journal of Feminist Geography, 16:6, s.703-722.

Harcourt, B. (2012) Becker on Ewald on Foucault on Becker American Neoliberalism

and Michel Foucaults 1979 Birth of Biopolitics Lectures, Gary Becker,
Franois Ewald ve Bernard Harcourt Syleisi, ikago nivesitesi
Hukuk Fakltesi.

Hardt, M. & Negri, A. (2012) Duyuru, ev.Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yaynlar.

Harvey, D. (2003) The New Imperialism, Oxford University Press, NY.

Hasol, D. (2006) Urban Growth and Istanbul: A Rise in Population from 1 Million to 12
Million,1st Urban Design International Congress.

Hoekstra, T. R. (2005) Building Versus Bildung: Manfredo Tafuri and the construction
of a historical discipline, unpublished PhD Thesis Rijksuniversiteit
Groningen.

Ikkaya, D. (2013) Trkiyede zgn Bir Kentsel ve Mimari Yarma Deneyimi: M

Bloklar, Yarmalar ve Mimarlk Sempozyumu 2013, Arkitera Mimarlk
Merkezi, stanbul.

lter, . (1973) Boaz ve Hali Geilerinin Tarihesi, Karayollar Genel Mdrl

Matbaas.

120
Jarzombek, M. (2010) Corridor Spaces, Critical Inquiry, Vol.36 No.4, 728-770.

Kansu, A. (2009) Bahelievler, Yap Kooperatifi1934-1939, Toplumsal Tarih Dergisi,

Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s.54-65.

Kartal, O. (2016) Immunitas, Communitas, Bios: Roberto Esposito, Biyopolitika Cilt 2:

Foucaultdan Gnmze Biyopolitikann zdmleri iinde, Onur Kartal
(ed.), NotaBene Yaynlar, Ankara.

Kaya, A.Y. (2011) Michel Foucaultnun Ekonomik Dnce Tarihi: Liberal ve

Neoliberal Ynetim Rasyonalitelerinde Ekonomi Politik, ktisatta Yeni
Yaklamlar, (ed.) Ercan Eren, Metin Sarfati, letiim Yaynlar, s.197-
280.

Kaya, A.Y.& zgr,M.E. (2016) ki Neoliberalizm Hikayesi: Byk Sava Sonras

Gndem Tartmalar, John Maynard Keynes...Yine, Yeniden, Deniz
Taner Klnolu ve Emre zelik (ed.), letiim Yaynlar, s.45-78.

Kaynak, M. (1995) Otoyola Kar Duble Yol, UTA, Uluslararas Tamaclk Haber-
Aratrma Dergisi, Say:6, stanbul.

Kele, R.&Geray, C. (1983) Fehmi Yavuz ve Trk Kentbilimi, Prof. Fehm Yavuz'a
Armaan, Ankara n vers tes S yasal B lg ler Fakltes Yaynlar: 528.

Kele, R., Mengi, A., zgl, C. (2012) Ernst Reuterin kinci Vatan Trkiyede ada
Kentbilimin Gelimesine Yapt Katklar, Mlkiye Dergisi, Cilt 36, Say
2-275.

Kelly, M.G.E. (2015), Biopolitical Imperialism, Zero Books, UK.

Kelly, M.G.E. (2016), Uluslararas Biyopolitika, Pharmakon Yaynevi, Ankara.

Keyder, . (2004) Ulusal Kalknmacln flas, Metis Yaynlar.

Klnkaya, D. (2013) Marshall Plan ve Milli Prodktivite Merkezinin Kuruluu,

Hacettepe niversitesi Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Bahar (18),
s.131-146.

Koolhaas, R. (2002) Junkspace, October, Vol. 100, Obsolescence, s. 175-190.

Laqueur, H. P. (2010) Hve'l-Baki: stanbul'da Osmanl Mezarlklar ve Mezar Talar,

Tarih Vakf Yurt Yaynlar.

Lobsinger, M. L. (2004) Architectural Utopias and La Nuova Dimensione, Italian

Cityscapes iinde, Lumley, R. ve Foot, J. (ed.), University of Exeter
Press.

Lobsinger, M. L. (2006) The New Urban Scale in Italy:On Aldo Rossis Larchitettura
della citta, Journal of Architectural Education, Vol. 59, No. 3, s. 2838.

London to Istanbul Road Will Be Ready by 1940, (1936) The Milwaukee Journal,
06.12.2015 tarihinde
<http://news.google.com/newspapers?id=caVQAAAAIBAJ&sjid=JCIE
AAAAIBAJ&pg=5117%2C6340177> adresinden eriilmitir.

121
Malusardi, F. (1995) Luigi Piccinato: un pianificatore cosmopolita e la sua esperienza
in Turchia,1957-1967, Architettura e architetti italiani ad Istanbul tra il
XIX e il XX secolo iinde, Istituto taliano di Cultura di Istanbul, s.97-
107.

Masala, A. (2016) Wilhelm Rpke and Alexander Rstow in Turkey: a missed legacy?,
2nd Annual International Conference on Social Sciences (AICSS)
Proceedings Book, Yldz Technical University Faculty of Economics
and Administrative Sciences, s.355-367.

Mecchia, G. & Henninger, M. (2007) Introduction, Italian Post-Workerist Thought,

SubStance, Issue 112 (Volume 36, Number 1), s. 3-7.

Mentee, E. (1954) stanbul'un Seyrseferi ve Metronun Faydalar, Arkitekt, 1954-03-

06 (269-270-271-272), s.83-99.

Mentee, E. (1958) Ataky Sitesi Hakknda Rapor, Arkitekt, 1958-02 (291), s.79-82.

Mentee, E. (1966) stanbul Blgesi Yerleme Pln, Arkitekt, 1966-02 (322), s.77-81.

Mills, C. (2011) Futures of Reproduction: Bioethics and Biopolitics, Springer.

Mom, G. (2005) Roads without rails: European highway network-building and the
desire for long-range mobility, Technology and Culture, 46:4.

Murat, S. & ahin, L. (2010) Dnden Bugne stanbul'da Ulam, stanbul Ticaret
Odas.

Negri, A. (2009) On Rem Koolhaas, Arianna Bowe (ev.), Radical Philosophy, 154
(Mart/Nisan).

ktem, B. (2011) The Role of Global City Discourses in the Development and
Transformation of the BuyukdereMaslak Axis into the International
Business District of Istanbul, International Planning Studies, 16:1, s.27-
42.

z, A. (2014) Anlam Kaybnn Telafisi ile Siyas Konumlar Arasnda: Trkiyedeki

slmcln ehitlik ve ahitlik Anlaylar zerine Bir Tasvir Denemesi,
l Dediler ldm iinde, Serdar M. Deirmenciolu (ed.), letiim, s.31-
88.

zbudun, E. (2014) Trk Anayasa Hukuku, Yetkin Yaynlar.

zyeti, E. (2013) Re-visiting the Political Context of Manfredo Tafuris Toward a

Critique of Architectural Ideology:Having Corpses in our Mouths, YL
Tezi, School of Architecture and Design, RMIT University.

Parla, T. (1989) Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiye'de Korporatizm, letiim Yaynclk,

stanbul.

Patton, P. (2016) Power and Biopower in Foucault, Biopower: Foucault and Beyond
iinde (ed.Vernon W. Cisney&Nicolae Morar), the University of Chicago
Press.

122
Penpeciolu, M. (2016) Yapl evre retimi, Devlet ve Byk lekli Kentsel
Projeler: Kapitalist Kentleme Dinamiklerinin Trkiyedeki Son 10 Yl,
naat Ya Resulullah, Tanl Bora (ed.), Birikim Kitaplar, s.163-180.

Piccinato, L. (1934) Il significato urbanistico di Sabaudia, Urbanistica, Ocak-ubat

1934, 1.

Sanl, S. (2015) Sanl Mimarlk, <http://www.mimdap.org/?p=615> adresinden

eriilmitir.

Shvartzberg, M. (2015) Foucaults environmental power: Architecture and neoliberal

subjectivization, The architect as worker: immaterial labor, the creative
class, and the politics of design iinde, (ed.) Peggy Deamer,
Bloomsbury Academic.

Sennelart, M. (2015) Derslerin Balam, Biyopolitikann Douu: Collge de France

Dersleri 1978-1979, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.

Serter, G. (2013) ikago Okulu Kent Kuram: Kentsel Ekolojik Kuram, Planlama, 23(2),
s.67-76.

Survey This Month (1938) The Mercury, 06.12.2015 tarihinde

<http://trove.nla.gov.au/ndp/del/article/25560265?searchTerm=london
-istanbul%20highway&searchLimits=> adresinden eriilmitir.

ahin, . ve Ersoy, D. (2005) stanbul Boazndaki Kprlerin Etkileri zerine, 6.

Ulatrma Kongresi, TMMOB naat Mhendisleri Odas stanbul
ubesi, Bildiriler Kitab, 23-25 Mays, stanbul, s. 189-198.

en, F. (2012) Ay Yldz Altnda Srgn, Nazi Ynetiminde Trkiyeye Kaan Alman
Bilim Adamlar ve Ernst Reuterin Konumu, Mlkiye Dergisi 2012 vol:
36 (2-275), s. 91-104.

entrk, L. (2013) Mimarln Biyo-Politika Szl [Archi-Bio-Politics], Altkrkbe

Yayn, Kadky.

Tafuri, M. (2000) Luisa Passeri ile Rportaj (1992), Being Manfredo Tafuri, ANY
no.25/26, s.23-25.

Tanyeli, U. (1998) 1950'lerden Bu Yana Mimari Paradigmalarn Deiimi ve Reel

Mimarlk, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk iinde, Tarih Vakf
Yaynlar, stanbul.

Tapan, M. (1994) stanbul'un mar Sorunlar, stanbul Ticaret Odas.

TBB, (2017) statistiki Raporlar, <https://www.tbb.org.tr/tr/bankacilik/banka-ve-sektor-

bilgileri/istatistiki-raporlar/59> adresinden eriilmitir.

Tekeli, . ve lkin, S. (2010) Cumhuriyetin Harc: Modernitenin Altyaps Oluurken,

stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar.

Tekeli, . (2005) Bir Modernleme Projesi Olarak Trkiyede Kent Planlamas,

Trkiyede Modernleme ve Ulusal Kimlik iinde, Sibel Bozdoan &
Reat Kasaba (ed.), Tarih Vakf Yurt Yaynlar.

123
Tekeli, . (2010) Trkiyenin Kent Planlama ve Kent Aratrmalar Tarihi Yazlar, Tarih
Vakf Yurt Yaynlar.

Tekeli, . (2013) stanbulun Planlanmasnn ve Gelimesinin yks, Tarih Vakf Yurt

Yaynlar.

Tekeli ve di. (2015) Kentleme ve Yeil Alan Deiiminde stanbul Boaz

Kprlerinin Rol, Anadolu Doa Bilimleri Dergisi 6 (zel Say 2), s.211
-219.

Terziolu, A. (1964) Demokrasi ve ehircilik, Arkitekt, Cilt:1963 Say: 1963-04 (313),

s.159-160.

TMMOB (2007) Cumhuriyet Dnemi stanbul Planlama Raporlar 1934-

1995, TMMOB Mimarlar Odas stanbul Bykkent ubesi, stanbul.

TMMOB (2010) 3. Kpr Projesi Deerlendirme Raporu, TMMOB ehir Planclar

Odas stanbul ubesi, stanbul.

Turda, M. (2010) Modernism and Eugenics, Palgrave Macmillan, s.112.

Tmertekin, E. (1997) stanbul nsan ve Mekan, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul.

Trel, A. (1998) Kent ve Ulam, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk iinde, Tarih Vakf
Yaynlar, stanbul.

lker, B. (2016) Urbanization and Modern Governmental Reason: Ernst Reuters Exile
in Turkey, Turkish-German Studies:Past, Present, and Future, V&R
unipress, s. 79-96.

ngr, E. (2016a) The Embryo of an Urban Backbone: The Istanbul-London Road,

Archtheo'16: X. International Theory of Architecture Conference
Proceedings Book, DAKAM Yaynlar, s.127-134.

ngr, E. (2016b) Bigness: A Non-Existent Concept in Our Non-Existent Tool-Box,

5th World Conference on Design and Arts WCDA-2016 Bildirisi, skp.

zmkesici, B. (2016) Kksz Bir Estetie Kar: Devrim in Hareket Tiyatrosu,

26.04.2016 tarihinde <http://e-skop.com/skopbulten/koksuz-bir-
estetige-karsi-devrim-icin-hareket-tiyatrosu/2931> adresinden
eriilmitir.

Valva, M.A. & Coelho, G.N. ( 2012) The Citys Architecture as Representation Of
Power: A parallel between Brazil and Italy trough the plans of Goinia
(1933) and Sabaudia(1933), International Planning History Society
Conference IPHS, So Paulo.

Vanl, . (2006) Mimariden Konumak: Bilinmek stenmeyen 20. Yzyl Trk Mimarl:
Eletirel Bak, evki Vanl Mimarlk Vakf, Ankara.

Vatansever, A. & Yaln, M. (2015) Ne Ders Olsa Veririz: Akademisyenin Vasfsz

iye Dnm, letiim Yaynlar, stanbul.

Virno, P. (2002) General Intellect, Exodus, Multitude, Archiplago, No.54, Nate

Holdren (ev.), <http://www.generation-online.org/p/fpagamben1.htm>
adresinden eriilmitir.

124
Wagner, M. (1936) stanbul ve Havalisinin Plan, Arkitekt, 10-11 ve 12, s.301-306 ve
s.333-337.

Weiskopf, R. & Loacker, B. (2006) A snake's coils are even more intricate than a
mole's burrow. Individualisation and Subjectification in Post-disciplinary
Regimes of Work, Management Revue, Vol. 17, No. 4, Special Issue:
The Value of HRM?! Optimising the Architecture of HRM, s. 395-419.

Yalntan, M. C. ve di. (2014) stanbul Dnm Corafyas, Yeni stanbul

almalar:Snrlar, Mcadeleler, Almlar, Ayfer Bartu Candan ve
Cenk zbay (ed.), Metis Yaynlar, s.47-70.

Yavuz, F. (1973) ehircilik: Sorunlar, Uygulama ve Politika, Ankara niv. Siyasal

Bilgiler Fakltesi.

Yldrm, M. N. (2010) Buralar Vaktiyle ayrlkt Usta: Bahelievler, Heyamola

Yaynlar.

Yrtc, H. (2009) ada Kapitalizmin Mekansal rgtlenmesi, stanbul Bilgi

niversitesi Yaynlar, stanbul.

Yzatl, F. (2016) Kiisel Grme, 31.08.2016, stanbul.

Yzer, A. . (2003) Sanayi alanlar yeni dzenleme stratejileri-stanbul rnei,

itdergisi/a mimarlk, planlama, tasarm Cilt:2, Say:1, s.119-127.

Zrcher, E. J. (2016) , (ev.) Yasemin Saner, letiim Yaynlar, stanbul.

Url-1 <http://commons.wikimedia.org>, eriim tarihi 23.01.2015.

Url-2 <http://www.unece.org>, eriim tarihi 12.11.2016.

Url-3 <http://www.yenisafak.com>, eriim tarihi 19.03.2017.

Url-4 <https://www.youtube.com/watch?v=LsIDKK3pZtI>, eriim tarihi 19.03.2017.

Url-5 <https://sehirharitasi.ibb.gov.tr>, eriim tarihi 08.02.2017.

125
EKLER

EK A: Haritalar

126
127
EK A

ekil A.1 : D-100 Karayolunun fiziksel oluum haritas.

128
EK A

ekil A.2 : D-100 Karayolunun zamansal oluum haritas.

129
130
ZGEM

Ad-Soyad : Erdem ngr

Doum Tarihi ve Yeri : 23 Nisan 1984, stanbul
E-posta : erdemungur@gmail.com

RENM DURUMU:
Lisans: 2008, stanbul Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm
Ykseklisans: 2011, stanbul Teknik niversitei, Mimarlk Anabilim Dal, Mimari
Tasarm Program

MESLEK DENEYM VE DLLER:

2008-2017 yllar arasnda stanbul Kltr niversitesi Mimarlk Blmnde
aratrma grevlisi olarak alt.

DOKTORA TEZNDEN TRETLEN YAYINLAR, SUNUMLAR VE PATENTLER:

ngr, E. (2016) Bigness: A Non-Existent Concept In Our Non-Existent Tool-Box,

5th World Conference On Desgn And Arts WCDAE 2016, May 25-28,
Skopje/Macedonia.
ngr, E. (2016) The Embryo of an Urban Backbone: The Istanbul London Road.
Archtheo '16 X. Internatonal Theory Of Architecture Conference, October 27-29,
2016, Istanbul/Turkey.
ngr, E. (2017) Kentsel Bir Omurgann Embriyosu: Londra Asfalt, Mimarlk
Dergisi (Resmi yaym kabul alm makale).

DER YAYINLAR, SUNUMLAR VE PATENTLER:

ngr, E. (2011) Space: The Undefinable Space of Architecture. ARCHTHEO`11

Conference, 1, 132.
Snmez, N.O., Tekin, ., ngr, E. (2011) Thinking by Design: Design as a Tool
for Idea Development, ARCHTHEO`11 Conference, 2, 460-475.
Akgn, A. & ngr, E. (2013) The Space of Tactics, CUI13 Contemporary Urban
Issues Conference, 16-27.

131
 Glkaynak, I. & ngr, E. (2014) stanbul p Dngs, Taarla: stanbul in
ngrler, IT Vakf, entrer Aye, Berber zlem, Paker Nurbin, Senel Aslhan
(eds.), ISBN:9786054778850.
ngr, E. (2015) Contradiction and Ambiguity in Non-Place: Non-Place as a
Transitional Spatial Concept, Beyond the Postmodern Space and Place for the
Early 21st Century, Harris Breslow, Antje Ziethen (eds.), INTER-DISCIPLINARY
PRESS, ISBN: 978-1-84888-319.

132