STANBUL TEKNK NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS

MEKN KAVRAMININ DSPLNLER ARASI TARHSEL DEM

ZERNDEN MMARLIK & MEKN LKLER

YKSEK LSANS TEZ

Erdem NGR

Anabilim Dal : Mimarlk

Program : Mimari Tasarm

Tez Danman: Do. Dr. Nurbin PAKER

NSAN 2011
STANBUL TEKNK NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS

MEKN KAVRAMININ DSPLNLER ARASI TARHSEL DEM

ZERNDEN MMARLIK & MEKN LKLER

YKSEK LSANS TEZ

Erdem NGR
(502081015)

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 24 Ocak 2011

Tezin Savunulduu Tarih : 28 Nisan 2011

Tez Danman : Do. Dr. Nurbin PAKER (T)

Dier Jri yeleri : Prof. Dr. Arzu ERDEM (T)
Do. Dr. Blent TANJU (YT)

NSAN 2011
NSZ

Bu tezi yazmam iin gerekli zaman salam bulunan K Mimarlk Blm Bakan
Prof.Dr. Mehmet . Kkdou ve beni her zaman destekleyen danmanm
Yrd.Do.Dr. Nurbin Paker bata olmak zere; gsterdikleri kaynaklar ve yaptklar
eletirilerle tezin geliimine katkda bulunan Ar.Gr. lke Tekine, Yrd.Do.Dr.
Hakk Yrtcya ve dier btn arkadalarma; gsterdikleri sabr ve ilgiyle her
zaman yanmda olan Sinem Boyacya ve sevgili aileme teekkrlerimi sunarm.

Aralk 2010 Erdem ngr

(Mimar)

iii
NDEKLER

Sayfa

NSZ.......................................................................................................................iii
KISALTMALAR ..................................................................................................... vii
ZELGE LSTES.................................................................................................. ix
EKL LSTES........................................................................................................ xi
ZET........................................................................................................................xiii
SUMMARY .............................................................................................................. xv
1. GR ...................................................................................................................... 1
2. MEKNIN BELRSZL ................................................................................. 3
2.1 Mekn Terimleri ve Anlamlar........................................................................... 4
2.2 Terimler zerinden Niceliksel Karlatrmal Analiz ve Yorumlar ................. 8
2.3 Mekn Kavramnn Kkenleri.......................................................................... 10
3. ANTK YUNAN FELSEFESNDEN AYDINLANMAYA MEKN ........... 15
3.1 Antik Yunan ve Mekn .................................................................................... 15
3.2 Aydnlanma ve Mekn ..................................................................................... 19
4. AYDINLANMADAN MODERNTEYE:
MEKN KAVRAMININ MMARLIK DSPLNNE GR ......................... 25
4.1 Fiziksel Alann Somut Bir zellii Olarak Mekn .......................................... 26
4.2 Akln Bir Nitelii Olarak Mekn ..................................................................... 27
4.3 Mekndan Meknsalla: Fiziksel ve Zihinsel Kategorilerin Karm ........... 31
4.4 Modern Mekn:Mimari Sylemin Dnya apnda Normal Bir Kategorisi .. 33
5. MODERN MEKN ELETRLER ............................................................... 37
5.1 Mekna Kar Yer: Yer Teorileri ..................................................................... 40
5.2 Yere Kar Eletiriler: Yeni[den] Mekn ......................................................... 43
5.2.1 Tersten yer-mekn [michel de certeau]................................................... 44
5.2.2 Yer-olmayanlar (non-lieux / non- places) [marc aug]........................... 46
5.2.3 Atkmekn (junkspace) [rem koolhaas] .................................................. 47
5.2.4 Aklar mekn (space of flows) [manuel castells] ................................ 49
5.2.5 Yaanan mekn & farkllk mekn (lived space & differential space)
[henry lefebvre & POS] ..................................................................................... 53
5.2.6 ncmekn (thirdspace) [edward soja]............................................... 66
5.2.7 Heterotopya [michel foucault] ................................................................ 69
6. MMARLIK DSPLNNN MEKAN KAVRAMI ZERNDEK
EGEMENLNN SORGULANMASI................................................................ 73
7. SONU.................................................................................................................. 77
KAYNAKLAR ......................................................................................................... 79
EKLER...................................................................................................................... 83

v
KISALTMALAR

TDK : Trk Dil Kurumu Byk Trke Szlk

FS : Felsefe Szl
AMS : Ansiklopedik Mimarlk Szl
ESA : Eczacba Sanat Ansiklopedisi
POS : Production of Space

vii
viii
ZELGE LSTES

Sayfa

izelge 2.1 : Kaynaklar ve terimler zerinden balk altna den madde says........ 9
izelge 4.1 : Mekn kavramnn mimarlk disiplinine girii..................................... 36
izelge 5.1 : Harvey (2005)in meknsallklarn genel matrisi .............................. 65

ix
x
EKL LSTES

Sayfa

ekil 2.1 : Mekn kavramnn kkeni olarak topos ve chora. ................................... 11

ekil 3.1 : Platonik Cisimler (1596) .......................................................................... 16
ekil 3.2 : Keplerin Platonik Gne Sistemi Modeli (1596).................................... 17
ekil 3.3 : Portekizli kozmograf ve corafyac Bartolomeu Velhonun
Batlamyusu Dnya merkezli evren izimi (1568)................................. 19
ekil 5.1 : Lefebvrein kronolojik mekn snflandrmas,Bo Grnlund (1998)58
ekil 5.2 : Varolu triyalektii, Soja (1996)...64
ekil 5.3 : Meknsallk triyalektii, Soja (1996)65
ekil A.1 : Mekn kavramnn disiplinler aras tarihsel deiim haritas...................82

xi
xii
MEKN KAVRAMININ DSPLNLERARASI TARHSEL DEM
ZERNDEN MMARLIK & MEKN LKLER

ZET

Mekn kavram; mimarlk disiplininin tanmlayc ve temel kavramlarndan biri

olmakla birlikte, akademik yazlardan proje stdyolarna, yarmalardan uygulama
srelerine kadar, her alanda karlalan kavramn ierii aslnda belirsizdir.
Felsefenin temel sorunsallarndan biri olan mekn; farkl disiplinlerde gsterdii
anlam eitliliini ve belirsizlii, tarih boyunca mimarlk disiplini ierisinde de
zerinde tayagelmitir.
Meknn ontolojik sorgulamasna girimek bu tezin snrlarnn dna taacandan,
tez kapsamnda meknla ilgili tarih boyunca felsefe, fizik, estetik ve sosyal bilimler
gibi alanlarda retilen ve tartlan balca kavram ve dncelerin mimarlk disiplini
evresinde bir haritasn karmak amalanmtr.
Bu sebeple tezin ikinci blmnde, meknla ilikili temel kavramlarn szlk
anlamlar zerinden genel olarak Trkedeki ve zel olarak mimarlk disiplinindeki
meknsal anlam daarc ortaya karlmaya allmtr. Karlatrmal niceliksel
analiz zerinden ekillenen bu inceleme sonrasnda mekn kelimesinin etimolojik ve
kavramsal kkenlerine deinilmitir. nc blmde; Antik Yunanla birlikte
mekn kavramnn tarihsel deiim sreci incelenmeye balanm ve Aydnlanma
Dneminin sonuna kadar ele alnmtr. Drdnc blmde moderniteyle birlikte
kavramn mimarlk disiplinine girii ve yaygnlamas, beinci blmde ise modern
mekna kar gelitirilen temel meknsal dnceler incelenmitir. Altnc blmde
disiplinler aras tarihsel deiim sreci sonunda mekn kavramnn mimarlarla olan
ilikisi egemenlik zerinden sorgulanmtr. Sonu blmnde almada hipotez
olarak ortaya konan mekan kavramnn mimarlk disiplinindeki belirsizlii
deerlendirilerek, meknn farkl disiplinler iindeki ve arasndaki yolculuunun
belgelendii haritann genel ieriine yer verilmitir. Ekler ksmnda bu yolculuu
betimleyen harita yer almaktadr.

xiii
xiv
THE RELATIONSHIP OF ARCHITECTURE & SPACE THROUGH
INTERDISCIPLINARY HISTORICAL TRANSFORMATION OF THE
CONCEPT OF SPACE

SUMMARY

The concept of space, although being one of the basic and descriptive concepts of the
discipline of architecture which is encountered in all areas including academic
articles, project studios, competitions, application processes, etc., doesnt have
actually a certain concrete content. Space, as one of the basic problems of
philosophy, had many different meanings according different disciplines and it also
carries this uncertainty within the discipline of architecture throughout history.
While the ontological question of space is beyond the borders of this thesis, it is
intended to make around the discipline of architecture a mapping of the concepts of
space produced and criticized by philosophy, physics, aesthetics and social sciences
throughout history.
For this reason, in the second part of the thesis, it is intended to uncover firstly the
vocabulary of spatial meaning in Turkish language in general and specifically in the
discipline of architecture according to dictionary meanings of basic spatial concepts.
After a comparative quantitative analysis of this study, etymological and conceptual
origins of the word "space are mentioned. In the third part, historical transformation
process of the concept of space began to be examined with Ancient Greece and
discussed until the end of the Enlightenment Period. In the fourth part; within
modernity, entry and spread of the concept into the discipline of architecture is
analysed. In the fifth part, basic spatial considerations against the modern space are
examined. In the sixth part; at the end of its interdisciplinary historical
transformation process, the hegemonic relationship of the concept of space with
architects is questionized. At the conclusion, evaluating the uncertainty of the
concept of space in the discipline of architecture as the hypothesis put forward, the
general content of the map documenting the interdisciplinary historical
transformation of the concept is given. At the appendices part, a map describing this
historical transformation process is given.

xv
xvi
1. GR

Mekn tarih boyunca felsefenin, doa bilimlerinin ve sosyal bilimlerin temel

konularndan birisi olagelmitir. Farkl disiplinler tarih boyunca deien farkl mekn
anlaylaryla birbirlerini etkileyerek mekn zerinden dnm ve retmilerdir.
Ayn ekilde sanat ve mimarlk da mekn kavramn problematik haline getirerek
kendi epistemolojisinin (kimi zaman da ontolojisinin) ierisine almtr. Modernist
mimarlar tarafndan mimarln z olarak kabul edilen, Post-Modernistlerce
mimarln en zorba taraf olarak gsterilen, kimi felsefecilerce modern
zamanlara zg ii bo bir kavram olarak grlrken, kimilerince amzn
anksiyetesinin temel sebebi olarak felsefelerinin temeline oturtulan, sosyal
corafyaclarca kresel dinamiklerin ve toplumsal olgularn aratrlmas adna
sahiplenilen mekn kavram bu ok yzl yapsyla baz sorular gndeme
getirmektedir. Mimari tasarmn eitiminde, retiminde, pazarlanmasnda ve
uygulanmasnda olduka sk karmza kan bu kavram, geirdii disiplinler aras
tarihsel deiimin izlerini bugn ne lde tamaktadr? Gnmz mimarlk
disiplininde sorgulanmaya gerek grlmeyecek derecede iselletirilmi bir terim
olarak mekn, gerekten de mrn tamamlam ve daimi bir anlama kavumu
mudur ? Gnmzde mekn kavram mimarlar iin ne ifade etmektedir ?

Bu sorulara dair ipularn yakalamak amacyla; 1890lara kadar mimarln kelime

daarcnda bulunmayan mekn kavramnn, 19.yy sonlarnda mimarlk disiplinine
giriiyle balayan ve eitli disiplinler vastasyla gnmze kadar devam eden
deiiminin izi srlecektir. Bunun iinse ncelikle szlk tanmlar ve etimolojisi
zerinden mekn kavramnn incelenmesi ve 19.yy sonuna kadar mekn konusunda
zellikle felsefe ve fizik alanlarnda gerekleenlere dair ksa bir bak gerekli
grlmektedir.

1
Baka bir deyile ilk olarak szlkler ve ansiklopediler yoluyla oluturulan resmi
mekn tanmlar ve kelimenin etimolojisinden doan kkensel mekn tanmlar
ortaya konacaktr. Daha sonra tarihsel sre ierisinde Antik adan
Aydnlanmann son dnemlerine kadar gerekleen mekn teorilerine genel bir
bak sunulacaktr. 19.yy sonlarnda mekn kavramnn mimarlk disiplinine
girmesiyle balayan sre ise ilgili dier disiplinlerdeki temel gelimelerle birlikte
gnmze balanacaktr.

Arlkl olarak karlatrmal okuma ve literatr aratrmas zerinden ekillenen bu

almada mekn kavramnn mimarlk disipliniyle ilikisi bakmndan geirdii
tarihsel srecin grsel bir haritasnn sunulmas ve bu taslak harita zerinden mekn
kavramnn mulak anlamnn ve mimari tasarmdaki rolnn yeniden sorgulanmas
hedeflenmektedir.

2
2. MEKNIN BELRSZL

Eer iki farkl yazar krmz, sert ya da krgn kelimelerini kullanrsa kimse yaklak olarak ayn
eyden bahsettiklerinden kuku duymazAncak yer ya da mekn gibi psikolojik deneyimle ilikisi
daha az dorudan olan kelimeler sz konusu olduunda geni kapsaml bir yorum belirsizlii
varolmaktadr.

Albert Einstein, Concepts of Spacee nsz (1954)

Mimarln herhangi bir tanm, ncelikle mekn kavramnn analizini ve izahn gerektirmektedir.1

Henry Lefebvre, POS (1974)

Gerek gndelik dilde, gerekse mimarlk disiplini iinde ska kullandmz mekn
kelimesinin iaret ettii anlam olduka belirsizdir. Nalbantolu (2008)na gre
mekn, modern zamanlara zg ii bo bir kavramsal kalp, soyut bir kategori /
kavram iken; Massey (2001), birok yazarn arlkl olarak mekn/meknsal
terimlerine dayanmakta olduunu ve bu terimlerin anlamlarn ak ve tartmasz
olarak grdn, ancak gerekte farkl yazarlarn kabul ettikleri anlamlarn byk
deiiklikler gsterdiini sylemektedir. Hensel ve di. (2009)ne gre her ne kadar
doa bilimleri, sosyal bilimler ve sanat ierisinde geen mekn kavramlar
birbirlerine referans verseler de bu disiplinlerin mekn anlaylar birbirlerinin yerini
tutamaz ve ounlukla da kart dururlar. Her disiplinin mekn kullanma gerekesi
farkl olduundan sabit ve deimez bir mekn kavram bulmaya almaktansa
mekna zg bu eitlilii kabul etmek nemlidir. Malpas (2004), mekn ve yer
kavramlarnn ve aralarndaki ilikinin felsefi analizini yapt eserinin meknn
belirsizlii adl blmnde benzer ekilde farkl disiplinler arasnda veya ayn
disiplindeki farkl aratrmaclar arasnda farkl mekn ve yer kullanmlar olduunu
ve bu kavramlarn belirsizliini dile getirmitir. Madanipour (1996) da mekn
kavramnn problem ve elikiler ierdiini, buna ramen ortak kabul gren bir tanm
varmasna rahatlkla kullanldna dikkat ekmektedir. Madanipour, Oxford
ngilizce Szlnde mekn terimi iin en az 19 anlam bulunduunu, Malpas da

1
Any definition of architecture itself requires a prior analysis and exposition of the concept of
space.

3
ayn szlkte yer teriminin 27 madde altnda be sayfadan fazla yer tuttuunu
belirtmektedir. Bu sebeplerden tr mekn kavramnn tarihsel deiim srecine
girilmeden nce, kavramn tanmnn ortaya konulmas (ya da ortaya
konulamayacann gsterilmesi) amacyla TDK Byk Trke Szl, Felsefe
Szl (2010), Ansiklopedik Mimarlk Szl (1975), Eczacba Sanat
Ansiklopedisi (1997) gibi temel olduu dnlen kaynaklara bavurulacak ve
zorunlu olarak uzay, uzam ve yer terimleriyle ilikili olarak kurulacak
karlatrmal analiz bu drt terimle snrlandrlacaktr. Karlatrmal analiz
sonrasnda mekn teriminin kkenleri detayl olarak incelenecektir.

2.1 Mekn Terimleri ve Anlamlar

Mekn teriminin Arapa kkenli Osmanlca bir kelime olmasndan dolay ou

disiplindeki modern karl uzay olmaktadr. Ancak tez boyunca meknla ilgili
olarak kullanlan uzam (ing.extension) baz nanslarla uzaydan ayrlmaktadr.
Mekn ve yer ilikilerinin tartlaca blmlerle ilgili olarak da yer kelimesinin
anlam nemlidir. Bu sebeple srasyla uzay, uzam ve yer kelimeleri ile
balanp, en son mekn kelimesine gelinerek devam edilmesi uygun grlmtr.

Uzay

Trk Dil Kurumu (TDK)nun internetten de ulalabilen Byk Trke Szlkne

bakldnda Uzay bal altnda Gncel Trke Szlk; Felsefe, Fizik, Gkbilim,
Kimya, Matematik Terimleri Szl gibi szlkler ierisinden 16 madde
bulunmaktadr ve kullanm genilii asndan ngilizce space kavramnn en yakn
karl olarak gzkmektedir.Aadaki madde felsefe terimleri szlnden
olmakla birlikte geni alana yaylabilecek bir tanm iermektedir:

(ng. space) inde bir cismin bulunabilecei yerlerin tmn gsteren

kavram, btn var olanlar iinde bulunduran ey. // Felsefenin temel bir
kavram olarak daha eski Yunan atomcularnda bile vardr. Bununla
birlikte uzayn z ve gereklii bakmndan ne olduu, kendinde bir
varl olup olmad, yalnzca znel bir ey mi olduu, nesnelerden nce
mi, yoksa onlarla birlikte mi bir gereklii olduu, sonlu mu, sonsuz mu

4
 olduu gibi sorularla uzay, felsefenin en ok tartlan sorunlarndan
biridir. Gnmzn felsefe, matematik-doabilimi ve ruhbilim
tartmalarnda deiik uzay kavramlar ortaya kmtr:

1. Matematiksel uzay: Alglanmaya gereksinme gstermez, yalnzca

kavramlarla dnlebilir, boyutlar ten ok olabilir.
2. Fiziksel uzay: Gerek nesnelerin dzenlenme biimi.
3. Alg uzay: Algnn koulu.
4. Yaant uzay: Somut ben'le ilgili ve kiisel deerlemelerle
belirlenmi.
5. Fiziktesi uzay: Bilimlerden nce var olan ve uzay algmzn, uzay
yaantmzn ballak kavram.

Felsefe Szl (2010)ne greyse uzay, maddenin genel varlk biimidir. Uzay
dnda madde (zdek) olamayaca gibi madde dnda da uzay olamaz. dealistler
uzay ve zamann sadece dncede bulunduunu savunurlarken, metafizikiler de
uzay ve zaman ayr ayr ele alp, bunlarn birbirinden bamsz kalplar olduklarn
dnyorlard. Hanerlioluna gre Einstein uzay ve zamann birbirine olan
bamlln tantlamtr. zel ve genel bantllk kuramlar uzay ve zamann
maddeselliini, yani maddenin varolma biimi olduunu ak seik ortaya
koymutur.

Ansiklopedik Mimarlk Szl (1975)nde uzay bal altnda Ayn zamanda

birka eyin varln grp bunlarn birbirine gre olan durumlarndan sezinerek
zihnimizde yarattmz soyut kavram; Mekn. eklinde bir tanm bulunmaktadr.

Eczacba Sanat Ansiklopedisi (1997)nde uzay kavramna ait balk

bulunmamaktadr.

5
Uzam

TDKnn Byk Trke Szlknde Uzam bal altnda ise Gncel Trke
Szlk; Fiziksel Kimya, Felsefe, Kentbilim Terimleri Szlkleri gibi szlkler
ierisinden toplam 7 madde grlmektedir.

Fiziksel kimya ve felsefe terimleri szlklerinde sralanan alglanan nesnelerin

temel nitelii., bir nesnenin uzayda kaplad yer, vsat. gibi anlamlardan farkl
olarak ayn kelimenin kentbilim terimleri szlnde nsan, evreden belli bir
lde ayran ve iinde yaam etkinliklerini ve eylemlerini srdrmesine elverili,
toprak, hava ve sudan oluan evre. anlam da bulunmaktadr.
Felsefe Szlne gre uzam nesnelerin yer stndeki yaylmalarn belirten
llebilen uzaydr ve uzaydan farkl bir anlama sahip deildir:

dealist yer kaplama ve uzam anlay, uzayn madde-devim-zaman

birlikteliinden soyutlanmasna dayanr. Descartesa gre madde yer
kaplar ama ruh kaplamaz.Gerekte yer kaplama, yer kaplayan cismin
boyutlarn dile getirir. dealistlerin uzaydan ayr olarak, Dekartlarda
olduu gibi onunla ayn anlamda da olsa, uzam dedikleri bundan baka
birey deildir.

Ansiklopedik Mimarlk Szl ve Eczacba Sanat Ansiklopedisinde uzam

kavramna ait herhangi bir balk bulunmamaktadr.

Yer

TDKnn Byk Trke Szlknde Yer bal altnda ise Gncel Trke Szlk,
Tp Terimleri Klavuzu, Trkiye Trkesi Azlar Szl, Divan Lgatit-Trk;
Jimnastik, Gkbilim, Gsterim Sanatlar, Halkbilim, Medeni Hukuk, Sinema ve
Televizyon Terimleri Szl gibi szlkler ierisinden toplam 42 madde
grlmektedir. Gncel Trke Szlkteki ilk madde ise yandaki gibidir:

6
 1. Bir eyin, bir kimsenin kaplad veya kaplayabilecei boluk, mahal,
mekn
2. Gezinilen, ayakla baslan taban
3. Bulunulan, yaanlan, oturulan blge

Felsefe Szlnde yer kavramna ait herhangi bir balk bulunmamaktadr.

Ansiklopedik Mimarlk Szlnde yer bal altnda iki madde bulunmaktadr:

1.Toprak ksmnn yz.Zemin

2. Arazi.Arsa.

Eczacba Sanat Ansiklopedisinde yer kavramna ait herhangi bir balk

bulunmamaktadr.

Mekn

TDKnn Byk Trke Szlknde Mekn bal altnda Gncel Trke Szlk
ierisinden 3 madde grlmektedir:

1. Yer, bulunulan yer. 2. Ev, yurt. 3. gk b. esk. Uzay.

Felsefe Szlnde mekn kavramna ait balk bulunmamakla birlikte mekn

kelimesi uzay balnda kelimenin Osmanlca karl olarak gzkmektedir.
Raum, espace, space, spazio gibi kelimelerin karl olarak da gsterilen uzay
terimi bu durumda tezde kullanacamz mekn terimiyle zde olmaktadr.

Ansiklopedik Mimarlk Szlnde mekn insan evreden belli bir lde ayran
ve iinde eylemlerini srdrmesine elverili olan boluk,boun eklinde
tanmlanmtr. Mimari mekn yaratmaksa geni anlamdaki doadan veya peyzaj
meknndan insann kavrayabilecei bir blm snrlamak eklinde aklanmtr.

Eczacba Sanat Ansiklopedisinde ise mekn en yaln biimiyle, uzayn insan

eliyle snrlanm paras olarak tanmlanmakla birlikte sanat dallarna gre deien

7
nitelik ve arlndan dolay resim, heykel ve mimarlk dallar iin ayr mekn
balklar almtr. Uur Tanyeli (1997) Mimarlk ve Mekn bal altnda
mekn mimarlk rnnn vazgeilmez z olarak tanmlamakta ve devam
etmektedir:

Her mimarlk yapt bir i mekna sahiptir ve tek bana ya da baka

yaplarla birlikte bir d meknn olumasna katkda bulunur. Bu nedenle
mimarlk bir mekn yaratma sanat olarak da tanmlanabilmektedir.

Tanyeli, daha sonra kronolojik ekilde mimarlk tarihindeki mekn tasavvurlarn i-

d mekn kartln merkeze alarak zetlemektedir 2.

2.2 Terimler zerinden Niceliksel Karlatrmal Analiz ve Yorumlar

Temel kaynak olarak belirlenen TDKnn Byk Trke Szlk (TDK), Felsefe
Szl (FS), Ansiklopedik Mimarlk Szl (AMS) ve Eczacba Sanat
Ansiklopedisi (ESA)nde uzay, uzam, yer ve mekn balklar altnda bulunan madde
saylar aadaki izelgede karlatrlm ve akabinde sonular yorumlanmtr.

2
Buna gre tarihte ilk olarak Antik a mimarlk rnnn meknsal deeri zerinde arlkl olarak
durmutur.Tapnak yapsyla rneklendirilen bu dnemde i mekndan ziyade d mekn yaratma
sorununa einildii belirtilmitir. Roma mimarlyla balayp 15.yya kadar geen srete ise hem
Douda hem de Batda i mekn biimlendirme kaygs n plana kmtr. Tanyeliye gre
Rnesans, merkezi i mekn kavramnn belirmesiyle mekn yaratma sorununa yaklam asndan
bir dnm noktas tekil etmektedir. D meknda ise resimdeki tek kal perspektif kullanmna
kout olarak yaplar kentsel mekn simetri ekseni zerindeki bak noktasndan alglanabilen bir
perspektif oluturacak biimde simetrik bir konumlandrmayla yaratmlardr ancak tek tek
zgrlklerini de korumulardr. D meknda tam simetri kaygs ise Manyerizm dneminde balayp
Barok kent tasarmnda dorua ulamtr. Barok i meknnda da Rnesanstaki birimlerin kesin
konturlu eklemleniine karn btnsellik ve akkanlk gzlenmektedir. Tanyeliye gre 19.yy ve
eklektisist sluplar mekn yaratma sorununa yeni zmler gelitirememi, ancak modern mimarln
ortaya kndan sonra yeni bir mekn anlay olumaya balamtr. Buna gre hareket kavramyla
mimari rne zaman-mekn boyutu eklenmi, ayrca i-d mekn btnl salanm ve tmel
mekn anlay gelitirilmitir. Tanyeliye gre tmel mekn kavram mimari evrimin sonu noktas
olarak grlmemelidir. Buna rnek olarak da Modernist mekn kavramn gl bir biimde
sorgulamay deneyen 1970 sonras Post-Modern eilimleri vermektedir. Gerek Forty ve Lefebvre,
gerekse Nalbantolunun grlerinin aksine Tanyelinin mimari mekn, ne modern zamanlara zg
soyut bir kavramdr, ne de kapitalist homojenletirici dzenin bir aracdr. Tanyeliye gre mekn
hacimsel ve estetik bir olgudur.

8
 izelge 2.1 : Kaynaklar ve terimler zerinden balk altna den madde says

Uzay Uzam Yer Mekn

TDK 16 7 42 3
FS 1 1 0 0
AMS 1 0 2 1
ESA 0 0 0 1

izelge 2.1den karlmas gereken sonulardan ilki, mimarlk ve sanat

disiplinlerindeki mekn kelimesinin yerine, dier disiplinlerde modern karl olan
uzay szcnn gemi olduudur. Malpas (2004)n zerinde durduu zellikle
felsefe alannda meknn yere olan stnl ve kavramlar arasndaki ilikinin
belirsizlii de izelgeden okunabilmektedir. Yer kavramnn ok saydaki anlam,
Gncel Trke Szlkten kmakta ve yerel farkllklara bal olarak gndelik dile
yansmaktadr. Terim olarak da ounlukla meknla benzer anlamlar
paylamaktadr. Hanerliolu, FSde yer kavramna yer bile vermemitir. AMSde
de yer btn varolusal ve kentbilimsel anlamlarndan soyutlanarak ok basit ve
teknik bir anlamda kullanlmtr. Tezin Mekna Kar Yer: Yer Teorileri ve Yere
Kar Eletiriler: Yeni[den] Mekn gibi blmlerinde geecek olan Heideggerci
yer, yer-olmayanlar gibi dncelerdeki mekn-yer ayrlndan kullandmz
kaynaklarda bahsedilmemekte; hatta ou zaman kavramlar birbirinin yerine
kullanlmaktadr. Ancak, sz konusu kavramlarn birbirlerini etkiledikleri ve
disiplinlere gre anlamlarnn deiiklik gsterdii de aktr. Sz gelimi AMSnin
mekn tanmyla TDKnn kentbilimsel uzam tanm neredeyse ayndr. FS ve TDK
uzam-uzay ayrln net biimde ortaya koyduu halde Hanerliolu uzay ve uzam
kavramlarnn aslnda zde olduunu iddia etmektedir. Ortaya kan bu sonuta
kavramlarn belirsizliinin yan sra, kavramlarn Trke karlklarnn zellikle
sosyal bilimler ve mimarlk alanlarnda Bat literatrndeki kadar kategorize
edilmemi olmasnn pay olduu iddia edilebilir. Ancak Massey (2001) ve Malpas
(2004)n belirttii zere kavramlarn genel olarak Batda da belirsizliini koruduu
unutulmamaldr.

9
2.3 Mekn Kavramnn Kkenleri

Mekn (uzay) kelimesinin ve ngilizce karl olarak space kelimesinin etimolojik

kkenleri farkl noktalara kmakla birlikte, kavramsal kkenleri Antik Yunan
Felsefesinde birlemektedir. Ancak Antik Yunan felsefe metinlerinde geen
meknsal kavramlar, bugn bizlerin kulland mekn kavramndan farkl ieriklere
sahiptirler.

Uzay terimi yerine mekn terimini kullanarak devam edecek olursak, Karada ve
Muhammed (2008)e gre szlk anlam itibariyle olmak manasna gelen ve
Arapadaki kevn (olu, oluum) mastarndan tretilen mekn kelimesi bir eyin
meydana geldii yer anlamnda kullanlmaktadr. Karada ve Muhammed (2008)
mekn kavramnn kkenini Antik Yunan Felsefesine balamaktadrlar: Meknn
kavram olarak uzants kadim Grek felsefesine kadar varmaktadr. nk felsefi
metinlerde khora, topos ve po terimleri mekn anlamna kullanlmtr . Her ne
kadar Malpas (2004) da mekn ve yer kavramlarn, chora ve topos
kavramlaryla ilikilendirse de, felsefi metinlerde bugn yaptmz mekn - yer
ayrmnn bulunmadn ve Yunan terimlerinin bu kavramlar birebir
karlamadn belirtmektedir.

Malpasa (2004) gre mekn (space), basite fiziksel olsun ya da olmasn uzanm
olarak anlalabilir. ngilizce (space) ve Franszca (lespace) mekn kelimelerinin
izleri Latince spatium ve Yunanca stadion kelimelerine kadar srlebilmektedir.
Stadion bir uzunluk standardn tanmlamaktadr. Ayn zamanda kouyolu, yar
alan, bir ama iin kenara konulmu bir alan, dans alan, bahe gibi anlamlara da
sahiptir. Spatium ise stadionun karl olmann yansra mesafe olarak (ya da
boy, aralk) evrilebilecek Yunanca distema teriminin de karldr. Bu sebeple
zamansal olmayan fiziksel uzanmlarn yansra zamansal uzunluklar iin de
kullanlabilmektedir. Szgelimi space of time (zaman aral) ya da Almanlarn iki
kelimeyi birletirmesiyle oluan Zeitraum (zaman aral).

ngilizce space (mekn) kelimesinin Yunanca stadion kavramna ve ngilizce place

(yer) kelimesinin Yunanca plateia (geni yol) kavramna kadar izleri srlebilmekle
birlikte, Yunan kaynaklarnda mekn ve yer ile ilikili tartmalarda kullanlan

10
kavramlarn bu kelimelerle (space/place) etimolojik bir ba bulunmamaktadr.
Kaynaklardaki en direkt ilikili kelimeler topos ve choradr (ekil 2.1).

Rm (1999)ye gre topik (topic), topoloji, topografya, toponim ve topya

kelimeleriyle ortak bir kkene sahip olan topos, somut olan yer ile
ilikilendirilirken; korografi (ehir ve blge haritalandrmas), koroloji (belirli bir
blgedeki corafi grngler arasndaki ilikilerin incelenmesi) ve korometri (arazi
lme bilimi) gibi spesifik teknik terimler dnda bugn kullanmda olmayan chora,
soyut olan mekn ile ilikilendirilmektedir.

ekil 2.1 : Mekn kavramnn kkeni olarak topos ve chora.

Malpas (2004), baz Aristoteles yorumcularnn choray uzama/genileme olarak

mekna daha yakn grrken, toposu daha ok lokasyon anlamnda kullandklarn
belirtmektedir. Ancak genel olarak Yunan dili mekn ve yer arasndaki kavramsal
ikilii karlayan terminolojik bir ayrma sahip deildir3. Burada sz konusu olan iki
Yunanca terimden chora muhtemelen daha eski ve elle tutulur olandr. inde
bireyin bulunduu mekn ya da oda; yer; mahal; lke; toprak; arazi; blge; arsa;
saygn yer (rnein sosyal ya da askeri bir hiyeraride) gibi farkl anlamlara sahiptir4.
Chora, zarf halinde ayr olarak, isim halinde dul veya yaknn kaybetmi kimse
anlamna gelen choris terimiyle de ilikilendirilebilir. Bununla da ayr bir toprak
paras ya da miras kalan bir toprak parasnn tahsisi gibi dnceler arasnda
balant kurulabilir. Topos kken olarak daha soyut bir terim gibi gzkmekle
beraber onun da chora gibi birok anlam vardr: yer ya da pozisyon (fiziksel

3
Malpas(2004)n gsterdii referans: Keimpe Algra, Concepts of Space in Greek Thought, s.32
4
Malpas(2004)n gsterdii referans: Liddell and Scott, A GreekEnglish Lexicon, s.2015

11
konumun yannda bir metnin iindeki yer ve pozisyon anlamnda da); blge; corafi
pozisyon; alan; gm yeri; retorikte bir eleman5. Toposun daha soyut bir kavram
olan konum (location) ve chorann belirli bir yer ile olan balantlar erken corafi
yazmlarda ve Batlamyus (Ptolemi)da grlmektedir6. Terimlerin Batlamyusu
kullanmlarna deinen E. V. Walter da toposun nesnel bir konum ya da pozisyon
belirtirken, chorann yerler hakkndaki duygusal ifadelerde daha znel bir terim
olarak kullanldn vurgulamaktadr. Ayrca Waltera gre yazarlar kutsal yerleri
topos yerine daha ok chora ile betimlemeye meyillidirler. Fakat sonralar Helenistik
Yunanda topos kutsal mekn iin kullanlrken, chora teknik ve ynetimsel anlamlar
tamaktadr.

ada feminist sylemlerde de kullanldklar (bkz.Julia Kristeva/Chora)7

grlmekle beraber bu kavramlarla ngilizce space ve place kavramlar arasndaki
farklara dikkat etmekte fayda vardr. Malpasa gre gerek Platonun gerekse
Aristotelesin eserlerinde topos ve chora nemli boyutsallk ve uzanm anlamlarna
(bunlara indirgenemezlerse de) sahiptirler ve her zaman belirli eylerle ilikili olarak
kullanlrlar. Aristoteles iin topos her zaman bir bedenin toposudur (dolaysyla
ierilen ve ieren bir beden vardr). Platon iin dahi chora ideas, iinde ortaya kan
ya da ieri alnan paracklarla ilikisi ierisinde anlalr. Dolaysyla bu kavramlar,
yer (place) kavramna mekn kavramndan (space) daha yakn gzkseler de bugn
kullanlan mekn ve yer kavramlarnn aklanmasnda yetersiz kalmaktadrlar.

Sonu olarak meknla ilikili kavramlarn kkenlerinin chora ve topos kavramlarna

dayand sylenebilir. Literatrdeki tartmalar ounlukla mekn ve yer kavramlar

5
Malpas(2004)n gsterdii referans: Liddell and Scott, A GreekEnglish Lexicon, s. 1806
6
Malpas(2004)n gsterdii referans: F. Lukermann, The Concept of Location in Classical
Geography, Annals of the American Association of Geographers, s. 51
7
Semiyotiin ikameti olan chora, ksmi olarak yaplanm ilksel anlamn dil ncesi mekndr. Daha
sonra girilen toplumsal ve dilsel klid mekn ise varlk-yokluk rejimiyle simgeselin (Kristevann
deyimiyle thetic) ikametidir. Her ne kadar renklerin ve ritmin ana mekn olarak chora kutlansa da
zne tarafndan terkedilmezse izofrenik bir kmaza srkleme tehlikesi vardr. Bu sebeple
Kristevaya gre zne ncesi chora mekn, ondan feragat pahasna sosyal meknn kouludur.
Avangard sanatn biimlerin, renklerin, ses aralklarnn vs.. linear dilsel zelliklerini paralayp
anlamsz gzken sonulara yol aan yntemi de simgeselden semiyotie geme denemeleri olarak
grlr. Kristevann choray rahimsel ana bir mekn olarak tanmlamas; klasik felsefenin mekn
kadnlatran, zaman ise erkekletiren dncesine bal olduu iin eletirilir (West-Pavlov, 2009).

12
arasndaki farklln chora ve topos zerinden aratrlmas ynndedir. Ancak
Malpasa gre Yunanca terimlere bavurulmas mekn kavramnn ve yerle olan
ilikisinin anlalmasnda bir kolaylk salamamaktadr. Mekn kavramnn bugnk
anlamnn daha iyi kavranabilmesi iin ncelikle Antik Yunanla Aydnlanma
arasnda kalan uzun zaman dilimi ierisindeki deiimlerin incelenmesi ve akabinde
Modern srecin deerlendirilmesi gerekmektedir.

13
14
3. ANTK YUNAN FELSEFESNDEN AYDINLANMAYA MEKN

Gnmz disiplinler aras mekn tartmalarnn odandaki ou problematik, Antik

Yunandan Aydnlanma ana kadar olan uzun dnemde meknn geirdii krlma
ve dnmn izlerini tamaktadr. Antik Yunan kozmolojisi, Ortaada
Hristiyanlk retisine gre biimlenerek yaamaya devam ederken; Rnesansla
ivme kazanan bilimsel gelimeler yer odakl ve snrlanm bir mekn dncesinin,
yerini sonsuz ve homojen bir mekn anlayna brakmasna sebep olmutur.

Ortaa ve Rnesans boyunca mimarlk edimlerini etkileyen mekn anlaynn

temelleri Antik Yunandaki mekn teorileri zerine kuruludur. F. M. Cornforda gre
Antik Yunan kozmolojisinde varlk evreni snrl ve kreseldi. Merkezi ve evresi
olan bir kre biimine sahipti (Burgin,1996). Platon ve Aristotelesin mekn/yer
teorileriyle ekillenen bu kozmoloji tam olarak 17.yydaki krlmayla ortaya kacak
olan mutlak meknn da balang noktasn oluturmaktadr.

3.1 Antik Yunan ve Mekn

Platon; mekn, evreni oluturan drt eden (hava,toprak,ate,su) birisi olarak

gryordu. Bylece hava olarak grlen mekn da dokunulabilir oluyordu. Platona
gre evren kararl ve tamamlanm bir yapya sahipti. Grlebilmesi iin ate ve
dokunulabilmesi iin de toprak kullanlmt. Tanr evreni yaratrken atele toprak
arasna suyla havay koymutu ve varolan btn bu drt bileeni birbirleriyle orantl
olacak ekilde biraraya getirmiti (Van de Ven, 1978). Pisagorcu Philolausun
dncelerine istinaden Platon evreni meydana getiren bu elere kesin meknsal
yaplar yklemitir: suya ikosahedronun, havaya oktahedronun, atee piramidin ve
topraa kpn meknsal yapsn atfetmitir (ekil 3.1). Platona gre toprak kp
formundan tr drtl arasnda en az hareketli olandr ve en sabit temele sahiptir.
Bu yzden bir ekirdek gibi evrenin merkezinde bulunmas da doaldr (Jammer,
1993).

15
 ekil 3.1 : Platonik Cisimler (1596)

Van de Ven (1978)e gre Platonik dnyada mekn nosyonu geometri adna
bastrlmtr. Jammer (1993)in deyiiyle madde mekna indirgendii lde, fizik
de geometriye indirgenmitir.

Platonun Timaeus adl eseri Rnesansta olduka etkili olmutur, nk evrenin

leksel sistemlerini tasvir ederken ayn zamanda binalarn leklerini de
tanmlayacak doktrinlere kaynaklk ediyordu. Buna gre mekn kendi iinde
matematiksel oranlara gre blnebilecek btnsel paralardan olumaktayd.
Rnesans mimar, tanrnn evreniyle insanolunun dnyas arasnda iliki kuran bu
sistemi olduka benimsemiti. Makrokozmos ile mikrokozmosun temsil ilikileri
ierisinde birbirine dolanmasn salayan bu sistem, Pisagorun orantlarnn
yardmyla mzik, ruh, insan vcudu ve matematik gibi mmkn olan btn
alanlarda uygulanmtr. Van de Ven (1978)e gre Platonun maddesel ve kesinlik
ieren bu boyutlu dnyas, soyut ve mistik olan hereyi somut ve grnr klarak
insanolunun evrende yerlemesini ve kendini gvende hissetmesini salamaktayd
(ekil 3.2).

16
 ekil 3.2 : Keplerin Platonik Gne Sistemi Modeli (1596)

Platondan iki kuak sonra Aristoteles Platonun steryometrik dncelerini reddeden

yer (topos) teorisini ortaya koymutur (Van de Ven, 1978). Aristotelesin kozmolojik
fiziinde, ilk olarak Empedoklesin ne srd drt temel elementin
(hava,su,ate,toprak) bir ya da birkann basknl evrenin merkezinden eperine
kadar olan bir srekliliin iinde bedenlerin yerlerini belirlemektedir. Bu gncel ve
olas yerlerin sreklilii mekn oluturmaktadr (Burgin,1996).

Jammer (1993), Aristotelesin mekn teorisinin esas olarak Categories ve ayrca

Physics eserlerinde anlatldn belirtmektedir. Aristoteles, Categoriesde
tartmasna niceliin ayrk m srekli mi olduu sorusuyla balamaktadr ve nicelik
kategorisine giren meknn srekli bir nicelik olduunu belirtmektedir:

Bir cismin paralar belirli bir mekn igal ettiinden ve bu paralarla meknn ortak bir
snr olduundan; cismin paralarnn igal ettii mekn paralar da cismin paralaryla
ayn ortak snra sahip olacaklardr.Bylece paralar ortak bir snra sahip olduundan
zaman gibi mekn da srekli bir niceliktir.

17
Burada mekn bedenler tarafndan igal edilen btn yerlerin toplam, tersi ekilde
yer (topos) de snrlar, mekn igal eden bedenin snrlaryla rten mekn
paras eklinde alglanmaktadr.

Nalbantolu (2008)na gre de Aristotelesde mekn, herhangi bir eyin (rnein

bir cisim) deviniminde doal olarak tuttuu yer olup (eer bir ey oradaysa o yer
onun doal yeridir), onun d yzeyi bir baka eyin d yzeyiyle temastadr. Bu
durumda, bir eyin bulunduu yer o eyi (cismi) kucaklamakta, sarmaktadr; yoksa
onun iine giren ya da bizim anladmz anlamda o eyin iini igal ettii mekn
deildir.

Jammer (1993), Aristotelesin Physics eserinde yalnzca yer (topos) terimini

kullandn belirtmektedir. Bu nedenle kesin konumak gerekirse Physics, bir mekn
teorisinden ziyade yer ya da meknda pozisyonlar teorisi gelitirmektedir. Ancak
Platonik mekn kavramlar Aristotelesi dnce sistemi tarafndan kabul edilemez
olduundan ve bo mekn nosyonu Aristoteles fiziiyle badamadndan,
Aristoteles genel mekn kavramn dlayarak sadece meknda pozisyonlar teorisi
gelitirmitir. Jammere gre Aristotelesin yer teorisi sadece fizie olan nemli
etkisinden tr deil ayn zamanda mekn teorilerinin ileriki gelimeleri iin
belirleyici bir aama olmasndan dolay da nemlidir.

Nalbantolu (2008)na gre Heidegger, Aristotelesin gelitirdii yer (topos)

kavramnn nemini, mekn kavramndan olan farkll zerinden ortaya
koymaktadr:

Aristotelesin yer deitirmeden anlad eyin, mekn ii bir ktlenin yerini

deitirmesi yolundaki modern kavraytan farkl olduunu gzden karmamalyz. Buna
gre, tpos belirli bir cismin ait olduu yerdir (po). Yanan eyler yukarya, yerdekiler de
aaya aittir. Bu yerlerin kendileri de (yukarda gk, aada yeryz) zeldirler; nk
onlar yoluyla uzaklklar ve ilikiler yani Yunanllarn karlk olarak ne bir szck ne de
kavrama sahip olmad, u bizlerin mekn dedii ey belirlenmektedir. Bugn bizler
iin mekn belirleyen yer deildir; tersine, tm yerler, noktalarn kmelenmeleri olarak,
her yerde tekdze ve hi bir yerde ayrmayan sonsuz meknca belirlenmektedir.

18
3.2 Aydnlanma ve Mekn

14.yya kadar Platon ve Aristotelesin mekn kavramlar ufak deiikliklerle de olsa

btn mekn teorilerinin prototipini oluturmulardr (Jammer, 1993). Aristoteles ve
Platon arlkl Ortaa kozmolojisinde, Tanr tarafndan yerletirilmi ve gzetlenen
insanlarn ve insan eylemlerinin yer ald dnya kresi, gksel ve st-gksel kreler
tarafndan kuatlmaktadr. Foucault bu Ortaa meknn yerletirme mekn
olarak tanmlamaktadr (Burgin, 1996). Lefebvre (1991) de Ortaa mekn
temsillerinin Aristotelesi ve Batlamyusu (Ptolemaic) kavramlardan dn
alndn ve Hristiyanlk tarafndan dntrldn belirtmektedir (ekil 3.3):

[Mekn kavray] dnya, yeralt dnyas ve Baba Tanr / ocuk Tanr / Kutsal
Ruh (Tanr) lsnn ikamet ettii, meleklerin ve iyiliin cenneti aydnlk Kozmos
[ile kurulmutur]. Snrl bir meknda, dnya yzeyinden ap boyunca ikiye ayrlan
sabit bir kre; bu yzeyin altnda cehennemin ateleri; yukarsnda, krenin st
ksmnda dnen gezegenleri ve sabit yldzlar tayan gkkubbeyle ilahi haberler ve
haberciler tarafndan hatlar izilen ve kutsal lnn ldayan yceliiyle dolu bir
mekn [bulunmaktadr]. Thomas Aquinasta ve lahi Komedyada karmza kan
mekn kavram ite byledir. (POS, s.45)

14.yydaysa genelde Aristoteles fizii ve zelde mekn teorisi detayl ve keskin bir
eletirinin znesi durumuna gelmitir. Bununla birlikte teolojik arlkl bu eletiriler
salam bir sisteme oturtulamamtr (Jammer, 1993).

ekil 3.3 : Portekizli kozmograf ve corafyac Bartolomeu Velhonun

Batlamyusu Dnya merkezli evren izimi (1568)

19
Asrlar boyu sren Aristotalesi yer olarak mekn teorisi ve snrl evren dncesi 16.yy.n
ilk yarsnda paralanmaya balamtr. Kopernikin lmnden sonra 1543 ylnda
yaynlanan kitab De Revolutionibus Orbium Caelestium sadece evrenin d halkasnn
dnmediini, ayn zamanda dnyann da greli bir harekete sahip olduu bilgisini
iermekteydi (Van de Ven, 1978). Telesio (1509-1588), Patritius (?-1683) ve Campanella
(1568-1639)nn eserleri de, talyan doa felsefesinin mekn kavramn skolastik dnceden
(cevher-ilinti emas) kurtardn gstermektedir. Gassendi (1592-1655) tarafndan ileri
srlen meknn bamszl, zerklii ve ncelii fikirleri, yeni fiziin ihtiyalarna cevap
veren nermeler olmutur. Fiziksel olaylar artk ksmen dolu ve ksmen bo olan, sonsuz bir
mekn varsaymyla aklanabilecektir (Jammer, 1993). Ancak merkezi dnya olmayan bir
evren modelinin kabul edilmesi o kadar kolay olmamtr. Kopernikten yaklak bir asr
sonra evrenin merkezinin gne olduunu bulgulayan Galileo Galilei 1616da Katolik
Kilisesinden gelen yasaa ramen 1632de kitab Dialogoyu yaynlam ve akabinde idam
edilmitir (Van de Ven, 1978). Foucaultya gre snrl ve yerlerden oluan Ortaa mekn
Galileo ile zlmeye balamtr. Burada nemli olansa dnyann gne etrafnda dnnn
kefinden ok snrsz, sonsuz ak bir mekn kavramnn belirmesidir. Bylece 17.yy ve
Galileo ile birlikte lokalizasyonun/yerleik olmann yerini genileme, uzama almtr (Burgin,
1996).

Snrl ve yerleik bir evren modelinden, sonsuz bir mekn anlaynda geite etkili olan
isimlerden birisi de phesiz Descartestr. Descartesa gre birbirinden ayrlan iki tr varolu
gereklii mevcuttur:bilin/ruh dnyas ve beden/nesnelerin maddi dnyas. Descartes
bunlardan ikincisinde boluun (vacuum) bamsz olarak varoluunu reddetmekte ve
meknsall maddenin uzamyla (res extensae) e grmektedir (Van de Ven, 1978). Till
(2009)e gre de Descartes mekn maddeyle ilikilendirmektedir ve onun gznde
dardaki dnya res corporea (duraan bedenler) arasndaki ilikilerle tanmlanmaktadr.
Mekn, belirleyici zellii in extenso (uzamda) gzkmek olan bu nesnelerin arasndaki
eydir. Eer dnyadaki nesneler uzunluk, genilik ve kalnlk sahibi olarak uzamda yer
alyorlarsa, aralarndaki mekn da ayn zelliklere sahiptir.

Birok Bat dncesi tarihisine gre Descartes zaman ve mekn, duyularn elde ettii
bulgular adlandrmay ve snflandrmay kolaylatran kategorilerden sayan Aristotelesi
gelenei sona erdirmitir. Kartezyen mantn geliiyle mekn, mutlak leme (realm of
absolute) giri yapmtr. zne ve nesnenin ayrmasyla mekn hepsini iererek zerlerinde

20
egemenlik kurmutur (Lefebvre, 1991). Van de Ven (1978)e gre de mutlak ve sonsuz bir
mekn nosyonu 17.yyn sonunda Newtonun felsefesinde kristalleerek gelimeye
balamtr.

Principia (1687)nn al ksmnda Newton greli mekn duyularla llebilir, mutlak

mekn ise deimeyen, sonsuz ve nesnelerden bamsz olarak tanmlayarak birbirinden
ayrmtr. Bylelikle kendi bana mekn (space per se) Aristotelesi yerden ayrmtr
(Burgin, 1996). Newtona gre mutlak mekn nesnelerin gerek hareketini lmek iin
mantken gereklidir. Pratikte sabit yldzlar mutlak mekn iin referans olabilecekken,
Newton onlarn da hareket halinde olabilecei kabuln yapmtr. Ayrca gzlemlenebilen
grnglerin hepsinin hareketli olma olasl ideal bir mutlak mekn ontolojik olarak daha
da gerekli klmaktadr. Mutlak mekn ilahi bir deimezlik, materyal durumlarn
llebilecei bir nart ve gerekliktir (Hensel ve di., 2009). Van de Ven (1978)in de
belirttii zere Kopernik zamannda din d ilan edilen sonsuz mekn Newtondan sonra
tanrnn sonsuzluuyla zdeletirilmitir. Jammer (1993), Newtonun mutlak mekn
teorisinin 200 yl boyunca geerli olmasna neden olarak Newtonun bilimsel katklarnn ve
meknik gibi dier alanlardaki otoritesinin yannda bu kavramn tanrnn varlnn en iyi
teolojik kant saylmasn gstermektedir.

zellikle mimarlk disiplini ierisinde mutlak ve geometrik mekna referansla ou kez

Newton ve Descartes isimleri birlikte kullanlmaktadr. Ancak burada bir parantez aarak
Descartes ile Newtonun mekn anlay arasndaki fark belirtmekte fayda grlmektedir.

Descartesa gre mekn bedenlerin meknsal uzanmlarndan ayrlamaz materyal bir ieriktir.
Kartezyen olarak anlan koordinat sistemi bu uzanmlar tanmlamak iin kullanlabilir ancak
Descartesn gerek mekn kavramyla kartrlmamaldr. Onun kozmolojik teorisine gre
mekn srekli hareket halindeki maddeden bir btnselliktir (Hensel ve di., 2009). Jammer
(1993)e gre de Descartes iin madde meknla, Newton iinse ktleyle zdetir. Benzer
ekilde Malpas (2004), Descartesn mekn dncesinde mekn ve bedensel uzanm tek ve
ayn ey olarak ele almasn ve gerek bir boluk ya da vakum olasln reddetmesini,
Newtonun mekn dncesiyle arasndaki en nemli farkllklardan biri olarak grmektedir.

Van de Ven (1978) de mimarlarn ou zaman iki ya da boyutlu zgara gibi geometrik
dzenlere referansla Kartezyen mekn ifadesini kullandklarn belirtmektedir. Oysa ki Van

21
de Vene gre Descartesn mekn kavram, Heideggerin yapt gibi, maddesel gerekliin
varolusal boyutlu uzanm olarak yorumlanmaldr. Daha popler olan boyutun mekn
eklindeki Kartezyen mekn kavram geometrik bir mekn kavramyken, Kartezyen extensio
daha ok fiziksel bir mekn kavramdr. Till (2009)e gre de Kartezyen mekn denildiinde
genelde anlalan meknn boyutluluk ve dolaysyla geometrik zellikleriyken, gerek
anlamda Kartezyen uzam llen, blnen, biimlendirilen ve yeri deitirilebilen fiziksel bir
mekn kavramn iermektedir.

Madanipour (1996)a gre son yzylda mekn zerine yaplan felsefi tartmalarda mutlak
ve ilikisel teoriler arasndaki dikotomi egemen olmutur. Newtonn mutlak mekn teorisine
eletiri olarak (Aristotelesin yer kavramn merkeze koyan) greli mekn teorileri
gelitirilmitir. lk temel eletiri meknn meknsal olmayan mental eyler arasndaki
ilikilerden olutuunu ne sren Leibniz tarafndan getirilmitir. Leibniz, ilahi bir beyin
(sensorium) olarak Newtonun mutlak meknn greli mekn karsnda reddediyordu.
Leibnize gre mekn iinde nesnelerin bulunduu bireyden te nesnelerin arasndaki
ilikilerdi ( Hensel ve di., 2009). Muhtemelen 17.yyda Almanyann en iyi filozofu
olarak Leibniz mekn var olan eylerin bir iliki sistemi olarak gryordu. Ona gre mutlak
bir meknn varl ontolojik ve metafizik olarak absrdd. Savlarn destekleyecek yeterli
bilimsel argmana sahip olmayan Leibniz ve Huygensin teorileri 19.yy sonunda Mach ve
Einsteinn modern relativite teorileriyle rehabilite edilecekti (Van de Ven, 1978).

Burgin(1996)e gre Newton, kendi bana mekn (space per se) Aristotelesi yerden
ayrdktan sonra Einstein fiziinin Newton fiziinin yerini almasyla zaman ve mekn kendi
balarna ayr gereklikler olmaktan karak birlikte bamsz bir gereklik oluturmulardr.
Bununla birlikte modern fizik kozmolojisinin Batnn dnya gr zerindeki etkisi snrl
olmutur. Burgine gre bugn hl geerli olan Newton ve Aristotelesin amalgam olan
meknda yerler grdr. Buna gre insan ilikileri merkezleri (ev, iyeri, kentler..) kendi
bana sonsuz ve homojen bir mekn ierisinde yerlemilerdir.
Boyarin (1994) ise; fizik bilimi Einsteinc grelilik teorisi ve kuantum mekniiyle
urarken, politika ve retoriin halen Descartes ve Newton tarafndan tanmlanan bir dnyay
verili kabul etmesini, Rnesanstan beri Avrupa toplumuyla birlemi olan zaman ve meknn
Kartezyen koordinatlar ile egemen devlet arasnda yakn soysal balar bulunmasna
balamaktadr. Boyarine gre bu balar haritalama, snr izme, dahil etme, dlama gibi
ilikileri iermektedir. Adam Ashfortha gre problem odakl bat sosyal dncesi,

22
oralarda bir yerlerde koordinatlar vastasyla tanmlanabilen ve egemen bir birey ya da
devlet tarafndan maniple edilebilen bir dnya gr ile uyumlu gitmektedir. Geleneksel
olarak zaman drdnc eleman olarak eklediimiz meknsal boyut klid geometrisinin
temelidir. Sosyal bilimcilerin ve dier eitimli Batllarn gndelik kavramlarnn kkleri
hl Rnesansn ve erken modern dnemin (Galileo, Newton ve Kantn zamanlar)
bulularna uzanmaktadr. Dolaysyla gerek dnyamz hl geometrik emann hakimiyeti
altndadr.

23
4. AYDINLANMADAN MODERNTEYE:
MEKN KAVRAMININ MMARLIK DSPLNNE GR

Meknn iki farkl kullanm (akln bir nitelii olarak felsefi bir kategori ve fiziksel alann somut bir
zellii olarak mimari bir kategori) birbirine kartrlmakta ve birbirinden bamsz bu iki kategoriyi
birbirine kartrma arzusu mimari mekn hakknda konumann temel nitelii olmaktadr.

Adrian Forty Words and Buildings

Mekn, gnmzde mimarlk teorisinin yazl ya da szl olarak ifade bulduu

mimari proje stdyolar, yarma projeleri, kolokyumlar, mimarlk
dergileri/bloglar/internet siteleri, konferans ve sergiler, akademik metinler,
sempozyumlar, altay/charrette gibi eitli mimarlk ortamlarnda ska
karlalan, vazgeilmez ve doal grldnden epistemolojik sorgu alannn
dnda tutularak tartmasz kullanlr hale getirilmi kavramlardan birisidir.

Bununla birlikte mimarlk disiplininin Bat kkenli tarihi gz nne alnrsa meknn
corafi/kltrel bir k noktasna sahip modern bir kavram olduu sylenebilir. Van
de Ven (1978)e gre mekn fikri, mimari bir dnce olarak ilk kez 1890
balarndaki estetik teorilerinde ortaya kmtr. Forty (2000)ye gre de 1890lara
kadar terim olarak mimarlk kelime daarcnda bulunmayan mekn, Almanyada
Alman yazarlar tarafndan ortaya karlp modernizmin geliimiyle balantl olarak
yerini almaktadr. Tezin bu blmnde ounlukla Adrian Fortynin izdii tarihsel
sre zerinden konuya baklacaktr.

Forty, 19.yy estetik ve akabinde mimarlk teorilerinde kendine yer bulan mekn
kavramnn kklerini aratrmaya 19.yy Alman felsefesi iinden kan iki dnce
okulunu ayrtederek balamaktadr. Bunlardan ilki, Gottfried Semper (1803-1879)in
ban ektii, mimarlk teorisini mimarlk edimlerinden ziyade Hegelle balantl
olarak felsefeden oluturma amac gden akm, dieri ise Kantla baz ilikiler

25
kurmakla beraber 1890larda ortaya kan ve estetie psikolojik olarak yaklaan
akmdr.

4.1 Fiziksel Alann Somut Bir zellii Olarak Mekn

Semper mimarln kkeni hakkndaki tamamen zgn teorisinde mimari dzenlere

referans vermeden ve malzemeyi ikinci planda tutarak ncelii meknn
snrlandrlmas (enclosing of space) kavramna vermitir. Bir yap eleman olarak
duvar da bu evrelenmi alan grnr klan mimari edir. Forty (2000)ye gre
Semperin, mimarln geleceini mekn yaratmnda grmesinde Hegelin Estetiki
de etkili olmutur. 19.yyn dnce akn ekillendiren Hegelci estetik sistemin, iki
temel taraf vard: sanatta gzellik, bir fikrin en iyi ekilde davurumuyla elde
ediliyordu ve buna bal olarak sanat hiyerarisi, davurumdaki maddesizlik
lsnde belirleniyordu (Van de Ven, 1978). Hegel iin snrlanm alan
(enclosure) mimarln dnce tayan estetik ksmndan tamamen farkl ve amaca
ynelik ilevsel bir zelliiydi. Ancak Hegelin sorduu asl soru nasl olup da maddi
insan arzularnn tatmininden ortaya kan bir eyin ayn zamanda amasz ve
sembolik, deann bamsz vcuda gelii olduuydu. Bu sorunun cevabnda Hegel
evrelenmi/snrlanm mekn (enclosed space) tartrken her ne kadar
dncelerini yeterince gelitirememi olsa da zellikle gotik dini mimarl zerine
yorumlar olduka ikna edicidir. Ona gre gotik mimarlkta boy, en, genilik ve bu
boyutlarn karakterleriyle zelleen evrelenmi/snrlanm mekn, fonksiyonunun
tesine geerek bamsz dinsel bir dnce oluumuna yol ayordu.

Harry Mallgravee gre 1840larda evrelenmi/snrlanm alan Almanyada

mimarlar arasnda konuulan temalardan biriydi rnek olarak Karl Btticherin
Helenistik ve Germanik naat Yntemlerinin Prensipleri (1846) adl eserini
vermektedir- ancak kimse Semper gibi bu kavram mimarln temeli olarak
nerecek kadar ileri gitmemiti. Schwarzer (1991)e gre Semper, mimari mekn
Btticherin tektonik kayglarndan ziyade sosyal aktivitenin balant noktas olarak
gryordu. Vitruviusa kadar geri giden bir gelenei devam ettirerek yapl
evrelenmi/snrlanm alan (built enclosure) ve i meknn d mekndan
ayrlmasn mimarln en temel yan olarak kabul ediyordu. Forty (2000)ye gre
20.yyn ilk on senesindeki mekn kavramn mimarln nesnesi olarak yorumlayan

26
Almanca konuan proto-modern mimarlar iin kaynak kukusuz Semperdi. 1898de
Adolf Loos, 1905de H.P.Berlage, 1910da Peter Behrens evrelenmi/snrlanm
alan mimarln amac ve z olarak gren aklamalarda ve yaynlarda bulundular.
1918 sonras kua etkileyen Viyanal mimar Camillo Sitte (1843-1903) kentsel
tasarm bir mekn sanat (Raumkunst) eklinde grerek evrelenmi/snrlanm
alan kavramn kentin tasarmna tam ve kullanmn binalarn iinden dna
karmtr. 1920lerin modernist kuan etkileyen bu mimarlar Semperin modelini
izlemilerdir ve her ne kadar zaman iinde mekn kavramnn anlam genilemi
veya iine baka anlamlar katlm olsa da bu, terimin uzun sre boyunca en ok
kullanlan hali olmutur.

Hensel ve di. (2009)ne gre de mimarlktaki mekn sylemlerinden ilki Semperin

mimarln esas grevini mekn snrlamak olarak gren hacimsel tanmdr.
Almanca mekn anlamna gelen Raum szcnn ayn zamanda fiziksel kapal bir
mekn olan oday tanmlamas bunu daha da anlalr hale getirmektedir. Meknn
oda vurgusu ge 19.yyda konut ve kent meknlarnda nemlidir ve 20.yy
mimarlnda tekrar ykselie geecektir.

4.2 Akln Bir Nitelii Olarak Mekn

1920lerdeki mekn kavrayn ekillendiren dier dnce okulu ise mekn

mimarln zne zerindeki estetik etkisi olarak gren Post-Kant estetik teoridir.
Newtonun mutlak mekn ile Leibnizin greli (ilikisel)8 mekn arasndaki
gerilimi kaldrmaya alan Kanta gre mekn, akln dnyay idrak edilebilir kld
aygtn bir parasyd (Hensel ve di., 2009). Kant, Saf Akln Eletirisi (1781)nde
meknn dsal deneyimlerden elde edilen ampirik bir konsept veya eylerin
kendilerinin ya da aralarndaki ilikilerin temsili olmadn, aksine a priori olarak
iindeki btn eyler ve aralarndaki ilikiler tanml olarak varolduunu ve sadece
insann durduu yerden mekndan ve uzamdan (extended things) bahsedilebileceini
sylemektedir. Ancak akln bir yetisi olarak meknn estetik yarglamalar iin
sunabilecei olanaklar Kant tarafndan gelitirilmemitir. Schopenhauer, sten ve

8
Greli (relative) ve ilikisel (relational) kavramlar mekn teorilerinde ou zaman birbiri yerine
geebilmektedir. Bununla birlikte tezin 5.2.5.1. blmnde grlebilecei zere Harvey (2005) kendi
meknsal snflandrmasnda bu kavramlar ne kadar yakn olsalar da farkl anlamlarda
kullanmaktadr.

27
Tasarm Olarak Dnya (1818)daki mimarlk zerine olan yazsnda bu olana
farketmitir, bununla birlikte 1870lerde empati teorisinin gelitirilmesine kadar bu
dnceden somut bir karm yaplamamtr (Forty, 2000). Ayrca Kantla
balayarak felsefeciler mimarl, pratie yapt vurgudan tr gzel sanatlarn en
alt sralarna yerletirmekteydiler. yle ki Schopenhauer mimarl gzel sanatlar
ierisine katmamaktayd (Schwarzer, 1991).

Empati teorisinin mimarlktaki olanaklarn ilk farkeden felsefeci Robert Vischer

(1873) temel olarak, biimlerin sahip olduklar anlamlarn yorumlanmasnda
bedensel duyumlarn yanstlmas zerine yazarken, makalesinin nsznde empati
anlaynn rya almalarndan kazanldn ve bedenin kendisini, ryalardaki
uyaranlara verdii cevaplar yoluyla meknsal biimlerde somut olarak ifade ettiini
anlatmaktadr. Bununla birlikte biimlerden ziyade meknlara yaplan bedensel
yanstma argmann daha fazla gelitirmemitir.

Schopenhauerin bahsettii olaslklar 1893 ylnda neredeyse ezamanl ve

birbirinden bamsz olarak ortaya kan makaleye kadar hi gelitirilmeden
kalmtr. Bunun sebebi 19.yyn ikinci yarsnda sanat ve mimarlk tarihinde ampirik
doa gzlemleri ve pozitivist teoriler dolaysyla yaanan epistemolojik gerilim
olabilir. Bu dnemde bili ve akla ya da Hegelci teleolojiye dayanan estetik
paradigmalara kar sanat tarihi almalarndaki algsal ampirisizm hareketi,
sorgulama alann deerler ve dncelerden gereklik ve olgulara kaydrmtr
(Schwarzer, 1991).

1893 ylnda ortaya kan bu makalelerden ilki, Alman heykeltra Adolf

Hildebrand tarafndan yazlan The Problem of Form in the Fine Arts, dnyadaki
eylerin alglanma srecine olan ilginin sadece heykel sanatnda deil ama ayn
zamanda resim ve mimarlkta da ze dair eylerin kavranmasna yol aacan iddia
ediyordu. Hildebranda gre sanatnn grevi eylerin sadece grnleriyle belli
ettikleri taraflaryla, grnlerin karlatrlmasyla ortaya karlan ve yalnz
tasavvur edilebilen btn bir form dncesini ayrtetmekti. Form fikrine ulaarak
Hildebrand hareket (gz ve beden) kavram zerinde duruyordu ki bylece akla
oluturaca alg iin yeterince grsel salanabilsin (Forty,2000). Hildebrandn
hareket zerinden meknsal alglama kavram (kinestetik dnceler), sanat

28
eserlerinin yaratc potansiyellerini okumak iin bir temel olmutur (Schwarzer,
1991). Fortyye gre Hildebrand, 1920lerin nemli balklarndan n ortaya
koyarak Semperin snrlanm alan olarak mekn kavramn geride brakyordu:
meknn kendisi sanatn ana fikridir, mekn bir srekliliktir ve de mekn ieriden
hareketlenir (animated from within). Dier sanatlar mekn alglatmak iin dier
objeleri kullanmak zorundayken mimarlkta byle bir gereklilik yoktur: meknn
kendisi gzn alglad formdur.

Bir dier nemli makale ise August Schmarsowun Das Wesen von
architektonischen Schpfung adl eseridir. Fortyye gre Hildebrand gibi
Schmarsow da mimarlk estetiinin materyel bileenler zerinde kurulmasn
reddetmi ve mekn formla bir tutmutur ancak tamamen zgn olarak empati
teorisinden gelen ve akln eyleri alglarken onlara bedensel duyumlardan gelen
bilgileri yansttn ne sren ieriden estetik fikrini ortaya koymutur. Empati
teorisi kat cisimlerle ilgiliyken Schmarsow bunu mekna tamtr. Bylece
dnyadaki bedensel deneyimimizle (optik ve mskler duyumlar) sezgisel bir mekn
hissine sahip olmaktayz. Schmarsowa gre mekn, bir bedene sahip olduumuz
iin varolmaktadr ve daha sonra belirttii zere meknsal yap, kendi
organizasyonuna sahip bir d beden olarak alglanmaktadr.

Schmarsow zellikle meknsal yapnn akln bir zellii olduunun ve binalarda

varolan geometrik meknla kartrlmamas gerektiinin altn izmektedir. Fortyye
gre sonralar Martin Heidegger tarafndan gelitirilen bu nokta mimarlara
uramadan gemitir. Schmarsowun fikirleri mimarlardan ziyade Alois Riegl ve
Paul Frankl gibi tarihiler tarafndan kullanlm ve sanat tarihinin inceleme konusu
olarak mimarlarnkinden farkl bir konuma sahip olmutur. Schwarzer (1991)e gre
de, Schmarsowun yazlar genel bir meknsal paradigmann biimlenmesinde
nemli bir role sahip olmuturlar. 1941de yazd bir yazda Bernard Berenson,
Schmarsowdan nce meknn nemsiz bir boluk olarak kavrandn belirtmekte ve
nesnelerin sadece uzam farkettirmek iin varolduunu syleyen bir biim teorisi
gelitirmesinden tr Schmarsowu vmektedir.

1893teki mekn yaklamlarndan ncs estetik felsefeci Theodor Lippsin

Raumaesthetik und Geometrisch-Optische Tauschungen adl makalesinde

29
gemektedir. Lippse gre iki farkl grme biimi vardr: maddeyle ilgili olan optik
ve maddeden geriye kalanla ilgili olarak estetik. Lipps iin mekn, maddesellikten
arndrlm bu nesne demekti. Lippsin teorisi snrlanm alan olarak mekn
kavramna sahip olmamasyla Schmarsowdan ayrlr. Mekna ilgisinin asl sebebi
eyann i yaamn gzkr klmak olmakla beraber, kuramc arasnda
mimarlar ve zellikle Jugendstill uygulayclar zerinde ksa dnemde en etkili olan
kii Lipps olmutur.

Forty; mimarlkla ilgilenmedii halde, Jugendstil ve dier erken modernist mimarlar

derinden etkileyen Nietzsche (1872)nin kltrn beslendii iki ana kaynak olarak
gsterdii Apollonian (ryalarda akla gzken imajlarn gereklenmesi) ve
Dionysian (mzik ve dans srasnda deneyimlenen mest olma hali) kavramlar
zerinde de durmaktadr. Mekn anlamada bizi ilgilendiren bedeni btn olarak
ieren Dionysian igdsdr. Nietzsche Dionysian igdsn yle
tanmlamaktadr:

Mzik ve dansta insan kendisini daha yksek bir topluluun yesi olarak
davurmaktadr; nasl konuulduunu ve yrndn unutmutur ve havada uma
yolunda ilerlemekte, dans etmektedir. Hareketleri bylenmi gibidir..Kendini tanr gibi
hissetmekte, ryalarndaki tanrlar gibi coku iinde yrmektedir. Artk bir sanat
deildir, sanat eserinin kendisi olmutur.

Nietzschenin bedensel hareketin dinamizmi tarafndan oluturulan (g alan olarak)

mekn anlay, onu okuyan talyan ve Alman mimarlar kuanda da devam
etmitir.

Van de Ven (1978)e gre mekn, tanm olarak sanatsal davurum yollarndan en
maddesizi olarak grldnden 1890 balarnda mimarln da ars magna olarak
yceltilmesi kanlmazd. Bu sonu; bir yandan sanat tarihilerinin mimarla kar
nlenemez ilgisiyle, dier yandan da azmsanmayacak saydaki ressam ve
heykeltran mimarlk alanna kaymasyla desteklenmektedir.

30
4.3 Mekndan Meknsalla: Fiziksel ve Zihinsel Kategorilerin Karm

Mimari meknla ilgili bir sylemin henz mimarlar arasnda tartma konusu
olmayan felsefi ve entelektel n koullar olan bu dncelerin mimarln gndelik
diline yansmas 1900 sonrasnda gereklemektedir. Forty, ilerinden mekn sanat
olarak bahseden iki erken dnem mimar rnek olarak gstermektedir. lk olarak;
Lippsin derslerine de katlan Mnihli mimar August Endell, 1908 tarihli kitab Die
Schnheit der grossen Stadt ta yle yazmaktadr:

nsanolu bedeniyle mimarn ve ressamn mekn dedii eyi yaratr. Bu mekn

matematiksel ve epistemolojik mekndan tamamiyle farkldr. Resimsel ve mimari
mekn mzik ve ritimdir; nk uzantlarmz belirli oranlar olarak karlar, nk
karlnda bizi serbest brakr ve snrlar...ou kii mimarl fiziksel elemanlar
olarak, cepheler, kolonlar ve sslemeler olarak dnr. Ama btn bunlar ikincildir.
Aslolan form deil, tersine mekndr; duvarlar arasnda ritmik olarak yaylan ve duvarlar
tarafndan tanmlanan boluktur.

Fortyye gre Endellin yazsndaki negatif formda Lippsin dncelerinin izini

grmek mmkndr. Ancak beden tarafndan yaratlan mekn ve matematiksel
mekndan kategorik farkyla Schmarsowun meknsal yapsna da benzemektedir.
Ayn zamanda meknn mzikal ve ritmik zelliinden bahsederken de
Nietzschenin Dionysian igds kavramna atfta bulunur gibi gzkmektedir.

Erken dnemde mekndan bahseden dier bir mimar Viyanal Rudolf Schindler ise
1913 tarihli manifestosuna yle balamaktadr:

Artk plastik biimli materyel ktlelerimiz yok. Modern mimar oday/mekn [Raum]
kavrar ve onu duvar-tavan-deme ile biimlendirir. Tek dnce mekn [Raum] ve
onun organizasyonudur. Negatif i mekn [Raum], materyel ktleden muaf ekilde
pozitif olarak evin dnda belirir. Bylece kutu eklinde ev, bu geliim izgisinin ilkel
bir formu olarak ortaya kar.

Bu mekn yaklam ncelikle Semper, Loos ve Berlage tarafndan ortaya konan

snrlanm alan olarak mekn geleneine aittir. Ancak Schindlerin maddeden
arndrma vurgusu 1893 tarihli Hildebrand, Schmarsow ve Lipps makalelerinin
n de anmsatmaktadr.

31
Endell ve Schindler rneinden yola klarak 1890larda gelitirilen mekn
konseptlerinden en karmak olannn Schmarsowun meknsal yaps- ayn
zamanda mimarlk uygulayclarna en az ilgin gelen olduu sylenebilir. Halbuki
tarihsel dn alannda da Schmarsowun fikirlerinin en retici olanlardan biri
olduu grlmektedir.

1900-1914 aras, mimarlk tarihinde 1890larda mekn zerine oluturulan sylemler

zerinden yrtlen ve meknsall (insan aklnn mekn alglayan melekesi)
tanmlamaya alan aktif bir dnemdi. zellikle iki sanat tarihisi bu konuya byk
katklarda bulunmulardr. Bunlardan ilki olan Alois Riegl, 1893 tarihli Stillfragen
(slup Sorunlar) ve 1901 tarihli Spaetrmische Kunstindustrie (Ge Roma Sanat
Endstrisi) adl eserlerinde sanatn teknik ve malzeme gibi d faktrlerle deil de
tarihin farkl dnemlerindeki estetik alg gibi i faktrlerle gelitiini ve bu geliimin
inaa edilen mimari meknlarda grlebileceini savunmutur (Forty, 2000). Riegl
mimarlk tarihini dokunsal durumdan optik duruma doru evrilen bir geliim
izgisinde grmekteydi. Buna gre Msr sanatnda mekn temsiliyeti ve derinlikten
ziyade dokunma duyusuna ynelik malzeme ve yzey dokusu hakimken, ilk derinlik
5.yy Yunan sanatnda ortaya km ve Pantheon ile rneklendirilen optik odakl
Roma sanatnda da zirveye ulamtr (Schwarzer, 1991).

Mimarlkta meknsalla dair ikinci byk tarihsel aratrmaysa Paul Frankln

Principles of Architectural History (1914) adl eseridir. Schwarzer (1991)e gre
Frankl bu eserde meknsal kompozisyonu Floransa ve Roma Rnesansnn ana
temas (leitmotiv) olarak sunmutur. Schmarsow ve Rieglin meknn mimarlk
tarihinin temel znesi olduunu savunan grlerine istinaden Rnesans ve Rnesans
Sonras mimarlklarndaki meknlarn analizi iin bir tasar gerekletirmitir.
Fortyye gre Frankln en byk katks erken Rnesans mimarlnda grlen
additive space (eklemeli meknlar) ve Rnesans sonras mimarlndaki spatial
division (meknsal blnme) arasnda yapt ayrmdr. Eklemeli meknlarla
Frankln kastettii, daha sonra Barok kiliselerle krlmaya balayan meknn farkl
kompartmanlara blnme zelliidir. 1550den sonra gelien ve eklemeli meknn
kart olan meknsal blnme ise daha byk ve sonsuz bir meknn paras olarak
alglanan yumuak bir mekn akn temsil etmektedir. Bu dnemin binalarnda

32
btn i mekn tamamlanmam bir para olarak temsil etme arzusu vardr.
Almanyadaki Banz Kilisesinde olduu zere zellikle 18.yy Barok tarznda daha
aikar olan bu temsilde i mekn evrensel meknn tesadfi ve tanmsz bir paras
olarak gsterilmekteydi. Fortyye gre Frankln emas meknsallk ile inaa edilmi
binalar arasndaki ilikiyi dier birok grten daha iyi gstermekle birlikte,
Schmarsowun akln bir zellii olan mekn ve mimari rnlerdeki geometrik mekn
arasnda yapt ayrm kaybetmitir. Bylece meknsallk binalarn bir zellii
haline gelerek mimarlkla uraanlar iin daha pratik bir kullanm salarken,
kavramn deeri drlm ve snrlanm/srekli alan olarak mekn (space as
enclosure/continuum) eklindeki fiziksel mekn kavramna geri dnlmtr.

4.4 Modern Mekn:Mimari Sylemin Dnya apnda Normal Bir Kategorisi

Fortyye gre mekn, modern mimarlar tarafndan sadece nceden byle bir sylem
bulunduu iin alnmamtr. Sylemin oluma sebepleri felsefi, estetik ve tarihsel
problemlere zm getirme arayyd ve bu sebeplerden hibiri aslnda mimarlkla
ilgili deildi. Ancak 20.yyn ilk on ylnda mimarlarn kar karya kald temel
sorun moderni tanmlamak ve zerinde konuulabilir hale getirmekti ki mekn
sylemi onlarn bu amalarna hizmet ediyordu: ncelikle modern algy tanmlama
abasyla, ve sonrasnda metaforik olmayan ve referans vermeyen konuma tarzyla o
zamana kadar bir tr ticari faaliyet olarak grlen mimarl, maddeden bamsz bir
zellik olan meknla uraan bir faaliyet olarak gstererek emein deerini kol
gcnden zihinsele tayarak. Ancak sz geen dier disiplinlerle ayn terminolojiyi
kullanmalar ayn eyden bahsettikleri anlamna gelmemektedir.

Van de Ven (1978) in belirttii zere 1920-30 aras herkes kendince bir mekn
tanm yapmaktadr. Szgelimi Moholy-Nagy, The New Vision adl kitabnda
meknn farkl eitlerini tanmlayan 44 ayr sfat listelemektedir. Forty ise bu
dnemi ana balk altnda toplamaktadr:

1.Snrlandrma olarak mekn (space as enclosure): evrelenmi alan ya da

muhafaza olarak snrlandrma (enclosure) kavram Semperle balayan ve Berlage
ile Behrens tarafndan gelitirilen gelenee aittir. 1920lerde mimarlar arasnda
revata olan bu anlam Loos tarafndan Raumplan eklinde kullanlmtr.

33
 2. Sreklilik olarak mekn (space as continuum): ve d meknn srekli ve
sonsuz olmas durumu De Stijl ve Bauhaus (El Lissitsky ve Moholy-Nagy)
tarafndan benimsenmitir. Fikir, 1908de tarihi Albrecht Brinckmann tarafndan
ortaya atlmsa da konunun geliimi 1920lerdeki meknsal dncenin en zgn
taraflarndan birisi olmutur. Bu dnce zellikle The New Visionda gelitirilmitir.

3. Vcudun uza(n)m olarak mekn (space as extension of the body): Vcudun

uza(n)m olarak mekn kavram Schmarsowa aittir. Ancak zgn bir eidi
Bauhaus hocas Siegfried Ebeling tarafndan Der Raum als Membran kitabnda
ortaya karlmtr. Ebelinge gre mekn, insann hareketleri ve yaam arzusuyla
aktive olan srekli bir g alandr. Varoluu bu gre The New Visionda da
atfta bulunulmaktadr.

The New Vision zetle; Semperin snrlandrma ve Loosun Raumplan kavramlarna,

dolaysyla meknn hacimle bir tutulmasna da kar durmaktadr. Meknn iinde
hareket edildiinde deien birey olma fikriyle Ebelingi desteklemektedir. Ayrca
meknn kendi dinamik g alanlarna sahip olduunu da eklemektedir ki burada
talyan Ftristlerden ve Boccioniden etkilendii sylenmektedir.

Mekn kavramnn dnya apnda normal bir kategoriye dnmesinde space

kelimesinin literatre girmesi etkili olmakla beraber, kavramn ngilizceye geii
olduka yava olmutur. 1914deki Geoffrey Scottn Architecture of Humanismi
dnda 1940 ncesinde meknla ilgili hibirey yazlmamtr. Wright kelimeyi
1928e kadar kullanmamtr. Hitchcock ve Johnson, MOMA iin The International
Style kaleme aldklarnda eski hacim kelimesini kullanmlardr, mekn ise tek bir
yerde gemitir: volume is felt as immaterial and weightless, a geometrically
bounded space.

Genel olarak yle gzkmektedir ki ngilizce space kelimesi, Alman mimarlarn

A.B.D ve ngiltereye gemeleriyle yaygnlk kazanmtr. 1930da ngilizceye
evrilen The New Vision, ngilizce konuan dnya iin mekn kavramnn
anlalmasnda ana kaynak olmutur. Giedionun 1940da yaynlanan Space, Time
and Architecture isimli kitabyla terim ngilizcede kabul grmtr (Forty, 2000).
Schwarzer (1991)e gre de Space, Time and Architecture mimarln modern

34
sentaksnn temeli olarak mekn vurgulamada olduka baarl ve etkili olmutur.
Ayrca kitabn yksek kalitedeki fotoraflar da mekn soyut bir kavramdan
dokunulabilir bir ey haline getirmitir (Hensel ve di., 2009).
Giedion, kitabnda mekn kavramn mimarlk tarihi ierisinde ksmda
tanmlamaktadr. Buna gre ilk ksm olan Antik Yunan, Msr ve Smerde mimari
mekn i mekna fazla ilgi gsterilmeden hacimler arasndaki etkileimle
yaratlmaktadr. Roma dneminin ortasnda balayan ikinci ksmda ise mimari
mekn iin oyulup kartlmasyla oluan meknla edeerdir. nc ksmsa 20.yy
banda tek bakl perspektifin braklmasyla ortaya kan optik devrimle
balamaktadr. Bu geliimle birlikte mimari ve kentsel mekn kendi bana serbest
duran binalarn mekn oluturucu etkisi olarak kavranmaya balanr ve ilk
ksmdaki mekn kavrayna yaknlalr (Madanipour, 1996).

Giediona gre modern mimarlk, Minkowskinin; mekn, zaman ve Einstein

grelilii ile birletiren drt boyutlu tasarmyla yeni bir mekn-zaman konsepti
vcuda getirmitir. Yine Giediona gre Kbizm, Rus Konstrktivizmi, Ftrizm ve
Le Corbusierin Kbik meknlar, Rnesans perspektif meknlarnn klidyen
geometrisi olarak anlad eyle balarn koparmlardr. Giedion, dnyann yeni bir
mekn-zaman konseptine girdiini iddia ederken Kantn ema olarak mekn
dncesini kastetmekte ve bunu sembolik biimler zerine Yeni-Kant bir vurguyla
birletirerek modern mimarln dnyay anlaymzdaki dnm iaret eden yeni
bir meknsal ema vcuda getirdiini iddia etmektedir (Hensel ve di., 2009).
Fortyye greyse Sigfried Giedionun yaznlarnda akln nitelii olan soyut ve
fiziksel dnyaya ait somut iki farkl meknsal dnya biraraya gelebilmitir. Benzer
olarak Bruno Zevi, Mekn Olarak Mimarlk (1957)ta meknn mimari ve kentsel
tasarmn ba kahraman olduunu sylemitir. Zevi yalnzca mekn zerine
modernist bir polemik nermemi ayn zamanda mimarlk tarihine mekn merkezli
bir defter amtr (Hensel ve di., 2009). Sonu olarak Giedionun etkisi ve ilk
kuak modernist mimarlarn otoritesiyle 1950ler ve 60larda mekn kavram dnya
apnda mimari sylemin normal bir kategorisi haline gelmitir (izelge 4.1).

35
izelge 4.1: Mekn kavramnn mimarlk disiplinine girii

36
5. MODERN MEKN ELETRLER

Modernizmle birlikte mekn kavram mimarln ontolojik dayanaklarndan biri

olarak yapm pratiini de etkilemitir. Kartezyen ve mutlak bir mekn anlaynn
ekillendirdii modern mimarlk, ou zaman kltr ve yerden uzaklaarak insan
ikinci plana atmakla itham edilmitir. Mimarlk tarihisi Charles Jencksin Pruitt-
Igoe konut projesinin ykmn (1972) modern mimarln ld gn eklinde
tanmlamas da bu balamda deerlendirebilir.

Modern mekn anlaynn ortaya kard sorunlara kar ortaya konan eletiriler
aynen modern meknn ortaya kndaki gibi farkl disiplinlerin ve bak alarnn
birbirleriyle etkileimi sonucu meydana gelmitirler. Modern mekna kar bu ok
disiplinli eletirel alann oluumu esas olarak yapsalcln ykseliiyle birlikte
19.yydaki zaman odakl analizden mekn analizine dnen epistemolojik denge
deiimiyle gereklemitir (West-Pavlov, 2009). 20.yyn ortalarna kadar zamann
hegemonyas altnda ve ondan bamsz olarak eletirel bakn dnda tutulan
meknn, ontolojik aidiyet merkezli yer eletirileri ve akabinde bunlara kar
gelitirilen yeni mekn eletirileriyle yeni bir dneme girdiinden sz edilebilir.
Soja(2000)ya gre 20.yy sonlarndaki en nemli entelektel gelimelerden birisi,
akademisyenlerin geleneksel olarak zamana ve tarihe yneltmi olduklar eletirel
bak ve yorum gcyle bir taraftan mekn ve insan yaamnn meknsalln, teki
taraftan sosyal ilikileri ve toplumu deerlendirmeye balamalardr. Bu dnemin
modern mekna kar gelitirdii eletiriler, indirgeme riski gze alnarak Yer
Teorileri ve Yeni Mekn Teorileri olmak zere iki koldan incelenecektir. ncelikli
olaraksa bu snflandrma dolaysyla darda kalan postmodern eletirilerden ve
bunlara tepki olarak gelien baz dncelerden bahsedilecektir.

Postmodern kavramyla modernizmin hemen arkasndan gelen tipoloji ve semantik

arlkl mekn eletirileri kastedilmektedir. Geleneksel kent dokular ve yap
tipolojileri, tarihsel stiller, popler kltr eleri ve dilbilim gibi unsurlar etrafnda
gelien bu akmn temsilcilerine rnek olarak Denise Scott Brown, Robert Venturi,

37
Aldo Rossi, Colin Rowe ve Fred Koetter gibi isimleri rnek gsterebiliriz. Mekn
zerindeki modern vurgunun tersine, tarihselci ve neo-avangard Postmodernizm,
meknn Modernist sylemdeki baskn roln kaldrmak istemitir. lki bunu
tipolojik ve vernakler tetkiklerle, ikincisi ise dilbilimsel biimciliklerle denemitir.
Sonu olarak mimari anlamn yeniden dzenlenmesi ve yer fikirleri Modernist
mekn sylemini yerinden etmitir (Hensel ve di., 2009). Fortyye gre de 1970 ve
80 sonlarnda postmodern mimarln kendine edindii amalardan biri de mekn
kavramna verilen nemi azaltmaya almak olmutur.

Mekn, en keskin ekilde Robert Venturi ve Denise Scott Brown tarafndan Learning
from Las Vegas (1972)ta modern mimarln en zorba taraf olarak tanmlanm,
soyutlama ve ak olma zelliklerinden tr zne zerinde gayesizletirici etkiler
yaratmaktan sorumlu tutulmutur (Hensel ve di., 2009). Meknn etkisini azaltmak
iin biim ve anlam sorunlar zerinde durularak popler kltrn grsel eleri
zerine younlalmtr. Urry (1995)nin de belirttii gibi Venturi mimarln Las
Vegastan renmesinin gerekliliini savunmaktadr. Venturiye gre mimarlk
ahlaki otoriteyi ve iyi zevki yanstmay brakmal, bunun yerine elenceli ve pastili
bir yol kenar eklektizmi gelitirmelidir.

Colin Rowe ve Fred Koetter, Collage City (1978)de postmodern eletirileri

Modernist meknn problemlerinin bir gstergesi olarak kabul etmilerdir. Galleria
degli Uffizi ve Unite dHabitation karlatrmasyla Rowe, Modernizmin binay
tanmsz bir meknda izole bir figr olarak sunduunu, geleneksel ehirlerde ise
tersine meknn baskn figr olduunu ve binalarn buna tutunarak varolduunu ne
srmtr. Rowea gre bu ikinci tutum agorann meknsal koullarn farkl lek
ve lokasyonlarla yeniden reterek uyumlu ve kolektif bir kamusal alan
yaratmaktadr. Corbusierin Unitesi ise karmak tasarml olmakla beraber zel
atomize bir toplumu yanstmaktadr. Rowe ve Koettera gre Le Corbusier gibi
mimarlar kendi villa tasarmlarnda kolaj tekniini kullanrlarken kentsel seviyede
hiyerarik homojen bir mekn yaratmak iin buna kat biimde engel olmulardr.
Evsel znelliin mekn karmak ve yaygn grlrken, kamusal mekn rasyonalize
ve birbirinin yerine geebilecek ekilde tasavvur edilmitir. Rowe ve Koetter bunun
kolaj teknii ve kentsel lekte Kbist biimsel repertuarlarla tersyz edilerek

38
demokratik bir farkllk alan yaratlabileceini ne srmlerdir (Hensel ve di.,
2009).

Forty (2000)ye gre 1980 ve 90larda mimari evrelerde mekna olan ilginin canl
kalmasnn sebebi ise 1950-1970 aras sregelen mimarln dilbilimsel modellerine
olan tepkilerdir. Bernard Tschumi 1975 tarihli ilk makalesinde mimari objenin salt
dil olduuna ve mimarln, mimari iaretlerin gramer ve sentakslarnn sonsuz bir
maniplasyonu olmasna kar kmtr. Dil ve mekn ilikisini Tschumi yle
aklamtr: ..Dilin soyut alanna ve kavramlarn manevi dnyasna olan
yolculuum, mimarln en karmak ve sarmal yapdaki bileeninden, mekndan,
uzaklamas anlamna geliyordu. Mekn gerektir; nk duyularm aklmdan nce
etkilemektedir .

Mekn [deneyimlenen] ve meknsallk [kavram] arasndaki fark mimarlk camias

iinden ilk ortaya koyan Tschumi olmutur (Forty,2000). Tschumiye gre
mimarln paradoksu ayn anda meknn doasn sorgulayp, gerek bir mekn
yapmann ya da deneyimlemenin imknszldr. Bu ampirik ve rasyonalist mekn
yaklamlar arasndaki bir paradokstur. Ona gre bu ikilemden kurtulmann tek yolu,
Lefebvrede rnei grld zere, mimarlk konseptini yapnn oluum srecine
kaydrmaktadr. Mekn, ideal ve gerek ksmlarnn retilip artlandrld tarihi bir
sre ierisinde yaratlmtr. Ancak Tschumi bu yoldan gitmektense fiziksel ve
sosyal meknlar kendi ilerinde ayr ayr incelemeyi semitir (Madanipour, 1996).

Mimari morfolojist Bill Hillier ise mimari sylemin dier disiplinlerden (zellikle
dilbilim) kavram dn alma eilimine bir tepki olarak ve mimarln kendi
grnglerini temel alarak kendisini tanmlamasna ve analiz etmesine bir yol
bulmak iin gnmzde youn olarak kullanlmaya devam edilen mekn dizimini
(space syntax) oluturmutur. Hilliere gre mimarln paradigmas bir dzenleme
(configuration) paradigmasdr ve binalar dzenlenileriyle sosyal enformasyon
emebilen ve oluturabilen mekn makinalardr. (Forty, 2000). Kkleri temsil
eletirilerinde bulunan mimari sylemin, mimari meknn daha derinlerdeki sosyal
yaplanmasn grnmez olmasndan tr es getiini savunan Hillier (1984),
mimarln derin sosyo-meknsal yaplarn ortaya karmaya almaktadr

39
(Dovey, 1999). Ona gre mimarlkta geerli olabilecek teoriler, sadece mimarla
zg olan eylerden oluanlardr.

Daha nce de belirtildii zere modern mekn eletirilerinin tarihsel sreci, daha
baskn olduu dnlen yer-mekn kartl zerinden inceleneceinden, (1950-
1970 arasnda tarihlenebilecek) postmodern eletirilere ve bunlara kar gelitirilen
(1980-1990 arasnda tarihlenebilecek) baz eletirilere yaplan genel baka burada
son verilerek Yer Teorileri ve Yeni Mekn Teorileri olmak zere iki koldan
incelemeye devam edilecektir.

5.1 Mekna Kar Yer: Yer Teorileri

Meknla birlikte kaybolan anlamn yerine konulmas iin semiyotik ve dilbilim

zerinden yaplan almalarn zellikle 1970 sonrasnda varolu, hafza, beden ve
yer gibi kavramlar zerinden devam ettii sylenebilir. Dovey (1999)e gre yer
teorisi mimarlkta 1970-90 arasnda Heideggerci fenomenoloji ve zellikle
Framptonun (1983) Eletirel Blgeselcilik ve Schultzun (1980,85) Genius Loci
kavramlaryla poplerlik kazanmtr. Mekna kar yerin nemini vurgulayan bu
durua Ponty ve Casey gibi isimleri eklemek de mmkndr.

Heideggere gre mekn modern zamanlara zg bir kavramdr ve Antik Yunanda

mekn gibi bir kavrama ihtiya duyulmamtr. Nalbantolu (2008)nun belirttii
zere Roma mparatorluundan balayarak evrilen bir srecin Galileo ve Newtonda
ulat kritik noktada yeni bir aamaya geilmitir. O da artk bolukta noktalar gibi
dnlen cisimlerin devinimlerini soyut tekdze boyutlu uzanmlar erevesinde
dnmektir. Bu noktaya gelindiinde de artk modern dnceye mekn anlayyla
ilgili olarak damgasn vuran farkl bir gr egemen olmaya balamtr; o da udur:
Mekn boyutlu uzanm, extensiodur.

Yer odakl mekn grleriyle Heidegger modernizme damgasn vuran bu mutlak

mekn anlayna kar kmtr. Forty(2000)ye gre Heideggerin mekn
anlaynda mekn ne Kantn nerdii zere dnyann alglanmasna yarayan akln
bir zelliidir ne de insann dnya zerindeki varoluundan nce vardr. Ksacas
kiinin iinde bulunduundan bamsz bir mekn yoktur. Mekn ne dta kalan bir

40
nesnedir, ne de bir i deneyim. Mekn znenin iinde deildir ve zne dnyay bir
mekn ierisindeymiesine gzlemlememektedir. Ancak zne (Dasein)
meknsaldr. Mekn, eyann dier eylerle olan ilikisi zerinden bilinebilir.

Mimarlarn Heideggerin mekn dncesine olan ilgisiyse muhtemelen somut

mimari edimlerden de bahsedilen 1951 tarihli nsan ve Mekn konulu II. Darmstadt
Kollokyumunda verilen Bauen, Wohnen, Denken (naa Etmek, skan Etmek,
Dnmek) balkl dersle ykselie gemitir. Heidegger bu konumasnda bauen ve
wohnen kelimelerinin etimolojik kkenleri zerinden giderek inaa etmek ve iskan
etmek eylemlerinin ayn anlama geldiini ve dnya zerindeki varoluumuzu
temellendirdiklerini belirtmektedir. Verdii Schwarzwald ky evi ve bir nehrin iki
yakasn balayan kpr gibi somut mimari rneklerle meknn iki nokta arasndaki
llebilir uzaklklardan ziyade, znenin evreyle ve zamanla kurduu iliki
zerinden varoluunu temellendiren bir zellii olduunu dile getirmektedir.

Fortyye gre Heideggerin snrlar olmayan ve ierdii zne ve nesnelerle iliki

kurarak varolan meknla, matematiksel bir soyutlama olan ve koordinatlarla
aktarlabilen mekn arasnda yapt ayrm 1890-1930 arasndaki btn mekn
tanmlaryla elimektedir. Ayrca Schmarsow ve takipilerinin ele ald beden
zerinde de hi durmamas Ponty gibi dnrlerin beden zerinden mekn tanmlar
yapmalarn tetiklemitir. Forty, Heideggerin dncelerinin mimarlkta 1960larn
balarna kadar gzkmeyen etkilerinin iki ynl olduunu belirtmektedir: ncelikle
baz evrelerde yer kelimesi moda bir terim olarak mekn kelimesinin yerini
almtr. kinci olarak Heideggerin meknn nicel ve llebilir olmadndaki
vurgusunun, mimarln dikkatini bu yne ekmi olduu sylenebilir. Ancak
Heideggerin dncelerinin mimarlktan ziyade felsefeye ynelik olduu
dnlrse, mimari pratik zerinde direkt etkisi olduunu sylemek gtr.
Mimarlk disiplinini asl etkileyense onun dncelerini yorumlayan Christian
Norberg-Schulzun kitaplar ve ilk olarak 1958de Fransada baslan Gaston
Bachelardn Meknn Poetikas adl eseridir.

Bachelard (1958) gndelik hayatta karlatmz yapl evrenin eitli eleriyle

beden ve hafza zerinden kurduu ilikilerle mekn psikanalitik ve semantik
ynleriyle iirsel bir biimde ele almaktadr. Dovey (1999)e gre Bachelardn

41
eserinde ne kan iki meknsal diyalektik bulunmaktadr. Bunlardan ilki olan
dey/yatay diyalektii yer ile gk arasnda yaadmz byke yatay bir
dzlemden balayarak, vcudumuzun dey duruu, yksekliin gle kurulan
anlamsal ilikisi ve diagonal formlarn dinamik etkisinden, atkatnn ryalarla ve
bodrumun bilinaltyla kurulan ilikisine kadar uzanmaktadr, dolaysyla
psikanalitik ve semantik olarak nitelendirilebilir. Dnyada vcudumuzla ve
bilincimizle varolmamzn trn tm yelerindeki ortak doal sonucudur. kinci
olarak i/d diyalektii ayn ekilde vcudumuzun snrlarndan evimizin snrlarna
aklk/kapallk, gvenlik/tehlike, ev/seyahat, tandk/yabanc, ben/teki,
zel/kamusal gibi dier diyalektikleri beraberinde getirir. Meknsal diyalektikler
fiziksel d dnyayla beraber kavramsal/mental dnyamz da dzenlemektedir.

Urry (1995)ye gre Bachelard, Bergsonun soyut ve niceliksel olarak

kavramsallatrd mekna9 karlk niteliksel ve heterojen bir mekn kavram
gelitirmitir. lk olarak Bachelarda gre fenomenoloji bir grnty grsel etkisiyle
deil yanklanma ile deneyimlemektedir. Yanklanma kavram zne ile nesne
arasnda bir harekete iaret etmekte ve ikisi arasndaki kesin ayrm kaldrmaktadr.
Yanklanma metaforu dorudanlk anlamna gelmektedir.

kinci olarak Bachelard evin doasna eilmekte ve sadece fiziksel bir nesne olarak
grlmemesi gerektiini savunmaktadr. Gamein belirttii gibi mekn zaman
hatra/hafza oluturacak ekilde dntrmektedir. Bu yzden ev gibi zellikli bir
mekn hafzann oluumunda nemli bir role sahiptir. Ayrca hayal kurmaya yer
saladndan, iinde Bergsoncu zamann iledii metaforik bir mekndr.

nc olarak Bachelard, vcuda gelmi bir hafza kavram sunmaktadr.

Bedenlerimiz karlatmz ilk evi unutmazlar, zellikleri fiziksel olarak bize
kaznmtr. Hafza maddesel olarak yerleiktir ve bu sebeple hafzann zamansall
Bachelard iin meknsal olarak yerlemitir. Evler kiinin bedeni ve hatralaryla
yaanr.

9
Bergsonun zmlemesinde zaman niteliksel fakat mekn soyut ve niceliksel adan ele alnr. Bir
ekmece olarak meknsallatrlm bellek kavramnn eletirisinde, Bergson mekn karsnda
zamana ayrcalk tanm ve mekn soyut olarak ele almtr (Koyiit, 2007).

42
Malpas (2004), benliin yerlerin incelenmesiyle kefedilecei dncesinin
Bachelardn Meknn Poetikasnn merkezinde yer aldn savunmaktadr.
Bachelard hafzann, benliin ve akln fenomenolojik/psikoanalitik incelenmesinde
hem yer sevgisinden (topophilia) hem de yerlerin incelenmesinden (topoanalysis)
temel kavramlar olarak bahsetmektedir. Bachelardda akln mr insanlarn iskan
ettii yerlerde ve meknlarda ekillenir ve yine ayn yerler insanlarn hatralarn,
duygularn ve dncelerini etkiler. Bylece i dnya yanstlarak ve d dnya
zmsenerek i ve d meknlar (akl ve d dnya) birbirine dntrlr. Merleau
Pontynin dnya tamamen iimde ve ben tamamen kendimin dndaym deyii
Bachelardda bulunan bu dncenin davurumu gibidir .

5.2 Yere Kar Eletiriler: Yeni[den] Mekn

zellikle Heideggerci fenomenoloji evresinde ekillenen yer odakl mekn

teorileri gnmzde varlklarn srdrmekle beraber kapsaml ekilde
eletirilmitirler. Dovey (2010)e gre Heideggerci dnceye kar iki temel eletiri
kolu vardr. Bunlardan biri Nazizmle olan ilikisinden tr romantik
fenomenolojinin yer ve rk kutsallatrc ve politik gce hizmet eden bir aygta
dnebilme potansiyeli tamasna getirilen eletiridir. Dier bir kol ise direkt olarak
mekn kkenli ontolojiye saldrmaktadr. Rajchmana (1998) gre varln ve
yerlemenin yere balanmas sahte bir doalclk (naturalism) ve zgrln
snrlandrlmasdr. Durmaya kar hareket, kke kar kanat nerilerek yersizliin
varolusal bir anksiyete ve sknt kayna olmad aksine yerin insan zgrln
kstlad ortaya konulmutur. Dovey (2010)e gre fenomenolojik yaklamlarn
temel problemi, yaam dnyasna (lifeworld) ynlendirilen odan, sosyal yapnn ve
ideolojinin gndelik yaam pratikleri zerindeki etkilerine kar bir eit krlk
yaratmasndadr.

Sosyal bilimci ve corafyac Doreen Massey ise Heideggerci yere kar mekn
kresel lekte n plana karmaktadr. Massey (2001), daha iyi bir gelecee
ynelik dinamizm ieren, farklla ak, ileriye bakan ve kresel balantl kresel
anlamda yer teorisinin temel savunucularndandr. Bu teoriyi temellendiren ana
nerme vardr:

43
1. Mekn ilikilerin rndr. Esas anlamlara ya da nceden oluturulmu kimliklere
dayanan otantiklikler ne srlemez.
2. eitlilik (multiplicity) durumu mekn kavramnn tamamlaycsdr.
3. Mekn dinamiktir ve gelecee aktr.

Byle bir teori Heideggerci yaklamlarla zdeletirilen kk salma ve kapama

anlamlarna kardr. Massey (2001)e gre hareketsizlik, nostalji ve kapallk
kavramlaryla tanmlanan mekn nosyonlar sorunludur nk bireysel tarihlerine
kk salm bireysel kimliklere ayrcalk tanmaktadrlar. Bu tr bir yer kkten (root)
ziyade rotay (route), evden ziyade yolculuu ne karmaktadr. Statik deildir ve
kesinlikle Heideggerci varolusal mekn/yer ile ilikili deildir.
Buchanan ve Lambert (2005)e gre Heidegger (ve Lefebvre) boaltlm ya da iskan
edilemeyecek duruma getirilmi meknlarn farkndaydlar ve bu meknlarn nasl
yeniden yaanan meknlara dnebilecei problemine odaklanmlard. Bununla
birlikte temel olarak yaanamayacak/iskan edilemeyecek meknlarn olma olasln
gz nnde bulundurmaya hazr deillerdi. Buchanan ve Lambert, onlar izleyen
neslin - Aug, Debord, de Certeau, Deleuze, Foucault ve dierleri - byle bir
tereddt olmadn savunmaktadrlar.

Yerin nemini kaybettii ve yeni bir mekn anlaynn ortaya kt bu dnemi ana
hatlaryla izmek iin birbirleriyle yakn ilikiler ierisinde bulunan de Certeaunun
yer-mekn ayrmndan, Augnin yer-olmayanlar, Koolhaasn atkmekn ve
Castellsin aklar mekn kavramlarndan ksaca bahsedildikten sonra Lefebvrein
mekn teorisine geilecektir.

5.2.1 Tersten yer-mekn [michel de certeau]

Disiplinler aras genel bir sylemde yer, ierdii kimlik ve aidiyet ilikilerinden
dolay sosyal ilikiler reten, anlaml bir mekn olarak tasavvur edilirken; mekn
kartezyen koordinat sistemine referansla homojen ve aynlatrc, insan bolua ve
yalnzla srkleme kapasitesine sahip, daha soyut ve negatif anlamlarla ykl bir
kavram olagelmitir. Michel de Certeau o zamana kadar olan kutupsall tersine
evirerek yeri snrlayc ve evden uzak, mekn da yeni bir zgrlk biimi
olarak formle etmitir (meknda insan yeni eyler deneyebilir ancak bunun da

44
bedeli kazanlan eyin elde tutulamamasdr). Bu yeni meknn simgesi ise yaya
kaldrmdr (Buchanan ve Lambert, 2005).

De Certeau (1984) ya gre mekn, deneyimlenmi/kefedilmi bir yerdir (space is a

practiced place). Yer, nesnelerin birbirlerine gre konumlanyken; mekn, bunlarn
deneyimidir. Baka bir deyile, kelime yerse sz mekndr: okuma eylemi, yazl bir
metnin (iaret sistemiyle olumu bir yer) deneyimlenmesiyle oluan mekndr.
Hikayeler mekn yere, yeri de mekna evirebilirler. Aka semiyotik ilikiler
kurulmakla birlikte yer-mekn arasndaki dnmn balca aktr (gerek fiziksel,
gerekse anlatsal olsun) hareket gibi gzkmektedir. Hareket, her zaman bir meknn
retimini artlandrmakta ve onu tarihle ilikilendirmektedir.

Aug(1996)ye gre de Certeau iin mekn, bir eit ilek yer (frequented place)
ya da hareketli bedenlerin akmasdr. Szgelimi bir soka yerden mekna
eviren yayalardr. Belli bir dzende birlikte bulunan elemanlarn topluluu olarak
yer, ve hareketli bir beden tarafndan bu yerlerin canlandrlmas eklindeki mekn
arasndaki karlatrmaya temel olarak referans noktas gsterilmektedir.

Bunlardan ilki Phnomnologie de la Perception (1945) da geometrik mekn ile

varolusal mekn anlamndaki antropolojik mekn arasnda bir ayrma giden
Merleau Pontydir. kinci referans kelimelere ve ifade eyleminedir. Kelime nasl
konuulduunda katlap tamamlanm tek bir hale brnyorsa, mekn da bu
ekilde yere dnmektedir. kincisinden kaynaklanan nc referans ise anlaty
yerleri meknlara ve meknlar da yerlere dntren bir aba olarak
vurgulamaktadr. Burada, gnlk dilde gzlemlenebilen hareketleri dzenleyen
yapma ve bir resim neren grme ayrm da ortaya kmaktadr.

De Certeaunun zerinde durduu bir baka ikili kavram ise, geziler ve haritalardr
(tours and maps). Harita stten bakarak nesneler arasndaki ilikileri gren statik ve
grsel bir anlatyken, gezi deneyim ve hareket zerinden yryen dinamik bir alt
anlat trdr. Harita daha ok yerle ilikili gzkrken, gezi de meknla ilgilidir. De
Certeau mekn ve yerin temsiliyle ilgili olarak, Ortaadan gnmze haritann gezi

45
zelliini kaybettiini, giderek deneyimden uzak ve sadece grsel st bir anlatya
dntn belirtmektedir.

5.2.2 Yer-olmayanlar (non-lieux / non- places) [marc aug]

Yer-olmayan terimi ilk kez Webber (1964) tarafndan The urban place and the
non-place urban realm adl makalede kullanldnda, ulalabilirliin yaknlk ve
akrabalk ilikilerine stn geldii yeni bir a tanmlamaktayd. Yaknln
getirdii kstlamalardan kurtulu fikri, yer-olmayan kentsel alann zn
oluturuyordu (Arefi, 1999). Webbera gre uzak mesafeler arasndaki balanty
salayan telefon, otomobil, hava ulam, kiisel bilgisayar gibi iletiim ve ulam
alanndaki teknolojik gelimeler, oluturduu yeni trden uzak mesafeli topluluklarla
yer odakl geleneksel kent alanna zarar vermiyor aksine yaratt eitlilikle onu
destekliyordu (Graham, 2004). Gnmzde internetin yaratt tartmal toplumsal
etkiler Webberin yer-olmayan kentsel alanyla rtyor gzkmektedir.

Non-Lieux (1996) adl eseriyle terimi daha tannr hale getiren Aug ise
spermodernitenin kaygan ve paral doasn yerin kayboluu olarak yorumlamtr
(Dovey, 1999). Yer-olmayanlar, tarihsel referanstan ve kuvvetli sembolizmden
yoksun ulam ve aktarma meknlardr. Eer yer ilikisel, tarihsel ve kimlikle ilgili
olarak tanmlanabilirse; ilikisel, tarihsel ve kimlikle ilgili olarak tanmlanamayan
bir mekn da yer-olmayan olacaktr. Buradaki hipotez, spermodernitenin yer-
olmayanlar rettiidir. Aug (1996) ye gre yer-olmayanlar kelimesi farkl olmakla
birlikte birbirini tamamlayan iki geree iaret etmektedir: belirli amalara ynelik
biimlenmi meknlar (ulam, nakliye, alveri, tatil) ve bireylerin bu meknlarla
olan ilikileri. Antropolojik yerler organik olarak sosyali retirken, yer-olmayanlar
yalnzlk yaratmaktadrlar. Dier bir deyile yer-olmayanlar, ortak deerleri ve
inanlar paylaan geleneksel toplumdaki kolektif ilikilerin aksine yalnzla neden
olmaktadrlar (Arefi, 1999).

Aug (1996), kendi yer kavram ile Certeaunun mekna kart olarak koyduu yer
(geometrik biim/hareket; yazl kelime/ sylenen sz; envanter/rota kartlklarnda
olduu gibi) arasndaki ayrma da dikkat ekmektedir. Augye gre yer, yerleiklik
ve simgesellik anlamndaki antropolojik mekndr ki, Certeaunun (meknla
ilikilendirdii) gezi olaslklarn, anlatlar ve dili de kapsamaktadr. Yer-olmayansa

46
yerin etkilerini bulundurmayan bir mekn olmasyla Certeaunun yaratc ve anarik
mekn kavramn da ortadan kaldrmaktadr (Buchanan ve Lambert, 2005).

Yer-olmayanlar; havaalanlar, tatil kyleri, tren istasyonlar, spermarketler gibi

kapitalist ilikilerin rettii ve iinde remeye devam ettii meknlarn doasnda
kendiliinden ortaya kmtrlar. Castells (1996) in aklar mekn , Dovey
(1999) inse hafif, kksz ve yerden zgrletirici anlay olarak tanmlad yer-
olmayanlarn mimari olarak davurumuna iki yazar da benzer ekilde atkmekn
kavramn ortaya koyan Rem Koolhaas rnek gstermektedirler.

5.2.3 Atkmekn (junkspace) [rem koolhaas]

Mimarlar mekn asla aklayamadlar; atkmekn (junkspace) onlarn mistifikasyonlarndan tr

ektiimiz cezadr.

Rem Koolhaas, junkspace

Rem Koolhaasn junkspace kavram, ortaya kt 2002 senesinden beri az saydaki

Trke metinde farkl karlklara sahip olmutur. rnein Korhan Gm (2007)
Kent, siyaset ve snfsal bak balkl yazsnda junkspace yerine dknt uzam
tanmn kullanrken, Aya nce (2007) Lksemburgda Trans(ient) City / Urban Lab
kapsamnda AMO/OMA ynlendiriciliinde gerekleen Junkspace atlyesini
deerlendirdii yazsnda nafile meknlar tanmn tercih etmektedir. Dilara Has
(2009) ise yksek lisans tezinin konuyla ilgili blmnde atk mekn karln
kullanmtr. ngilizce junk kelimesinin abur-cubur,eroin, penis gibi birok
argo yan anlam olduu dnlrse taponmekn ya da lemekn kelimelerinin
daha anlaml karlklar olabileceini dnyorum. te yandan geri
dntrlebilecek/yeniden kullanlabilecek bir mekn olmasn vurgulamak
amacyla atkmekn da ilevsel bir terim olabilir. Sonuta, ilk olarak Koolhaasn
junkspace metninde geen kavram, junk ve space kelimelerinin ngilizcedeki
oklu anlamlaryla oynanarak edebi bir dilde ele alndndan tek bir Trke kelime
karl bulmaya almak anlamsz bir aba olacaktr. Btnlk salanmas
asndan bu yazda atkmekn tanm tercih edilecektir.

47
Atkmekn, modernizasyon projesinin baarszla uramasndan sonra onun yerine
geen kresel kapitalizmin arac olarak grevine devam eden teknolojinin
biimlendirdii, insan ve toplum yerine tketimi odak noktasnda tutan bir mekn
belirtmektedir. Koolhaas (2002) atkmekn yle tanmlamaktadr:

Eer uzay-p (space-junk) evrende dalan insan atysa, p-uzay (junk-space)

da insanolunun gezegende brakt artktr. Modernizasyonun yapl rn modern
mimarlk deil atkmekndr. Atkmekn, modernizasyon kendi rotasn izledikten
sonra geriye kalandr, daha dorusu modernizasyon srecinde phtlaandr, ondan
geriye kalan artktr. Modernizasyonun aklc bir program vard: evrensel olarak
bilimin nimetlerinin paylalmas. Atkmekn ise bunun tanrsallatrlmasdr, ya da
eriyip gitmesi.

Koolhaas, atkmeknlara rnek olarak yapay iklimlendirme, asansr, yryen

merdiven, sprinkler, scak hava perdesi, alpan duvar, LED aydnlatma, LCD ekran,
florosanl duvar gibi standart eler ieren alveri merkezleri, havaalanlar gibi
yer-olmayanlar iaret etmektedir. Bununla birlikte tketim odakl yaam tarznn
hkm srd btn meknlar (neredeyse heryer) birer atkmekndr: metro,
otoyol, gece klb, Disneyland, baarl kentsel dnm rnekleri olarak gsterilen
Olimpiyat Barselonas, Guggenheim Bilbao vb.. Btn bu meknlarn ortak zellii
kamusal alan niteliklerini yitirmi,sermaye kontroll yaam alanlar olmalardr.
Koolhasa gre bu kresel stil her yere virs gibi nfuz etmitir. Jamesona gre de
atkmekna atfedilen virs aslnda alveriin ta kendisidir ve Disneyletirme gibi
yava yava toksik bir yosun misali evrenin tamamna yaylmaktadr (Jameson,
2003;Buchanan ve Lambert, 2005).

Koolhaas sper modernitenin atkmeknn yer-olmayanlarn abarts olarak

tanmlamaktadr: alveri merkezleri, ynetim blgeleri (precincts), elence
meknlar gibi koullu ve koullandrlm meknlarn bir birikimi. Koolhaasn
atkmekn iin kulland onlarca metafordan birisi de rmceksiz adr. Powell
(2010)a gre Lefebvre meknn retimi ve kullanm iin rmcek a metaforunu
kullanrken retimin bir mant vardr ve rmcek mevcuttur. Ayn metaforu
kullanan Koolhaasda ise rmcek ortadan kalkmtr ve modern Atk ehir
sakinleri hibir referans (rnts) olmayan bir meknda yollarn bulmak
zorundadrlar.

48
Koolhaas, eskinin yklmasnn yannda, mimarn bir zamanlar soylu (ve hatta
megalomanyak) urann srekli bir onarm ve yeniden yapma srecine
indirgenmesinden de bahsetmektedir. Atkmeknlar orijinal olanlar kaldrmakla
beraber tarihi de ortadan kaldrmaktadrlar: [...]Yenilemek, yeniden dzenlemek,
yeniden bir araya getirmek, yeniletirmek, yenilemek, yeniden incelemek, yeniden
tasarlamak, yeniden/geriye dnmek, yeniden yapmak... : yeni(den) ile balayan fiiller
atkmekn (yeniden) retirler.10 (Jameson, 2003).

Atkmeknda da (yer-olmayanlarda olduu gibi) de Certeaunun zgrletirici

meknnn izine rastlanlamamaktadr. Benzer ekilde tketimle ilikili srekli bir
hareket balamnda oryantasyon ve kimlik sorunlar yaanmaktadr. Koolhaasn da
belirttii zere atkmekn yer-olmayanlarn abarts eklinde yorumlamak
mmkndr.

11
5.2.4 Aklar mekn (space of flows) [manuel castells]

Mimarinin tarihsel bir soyutlamaya dnerek kapanmas, aklar meknnn biimsel cephesidir.
Manuel Castells, A Toplumu

Aklar Mekn, aklar vesilesiyle zaman paylaan sosyal pratiklerin maddesel

organizasyonudur. Akla anlatlmak istenen; toplumun ekonomik, politik, sembolik
yaplarndaki aktrler tarafndan tutulan fiziksel olarak paralanm konumlar
arasndaki amal, tekrarlanan, programlanabilir etkileim ve deitoku serileridir
(Castells,1996).

Castellse gre aklarn mekn gnmz toplumlarnda g ve ilevin baskn

meknsal davurumu olmaktadr. Enformasyonel toplumlardaki hakim srelerin ve
ilevlerin maddesel biimdeki destei olarak aklarn mekn, kendisini oluturan en
azndan maddesel destek katmannn bir araya gelmesiyle tarif edilebilir:

10
[]Restore, rearrange, reassemble, revamp, renovate, revise, recover, re design, returnthe
Parthenon marblesredo, respect, rent: verbs that start with reproduce Junkspace.
11
Space of Flows, Trkeye aklar uzam eklinde evrilmekle birlikte ilk blmde yaplan
snflandrma dolaysyla dier kavramlarda da olduu gibi space yerine mekn kelimesinin
kullanlmas uygun grlmtr.

49
 1.katman: elektronik grmeler devresi (mikroelektronie dayal
aygtlar, telekomnikasyon, bilgi ilem, yayn sistemleri, hzl
ulatrma)

2.katman: dm noktalar, merkezleri, limanlar (aklarn mekn

meknsz deildir, ancak yapsal mant meknszdr).

3.katman: aklar meknnn, evresinde rgtlendii ynetsel ilevleri

icra eden hakim, ynetici sekinlerin (snflarn deil) meknsal
rgtlenmesiyle ilikilidir (aklarn mekn teorisi, toplumlarn
asimetrik olarak her sosyal yapya zg hakim karlarn etrafnda
rgtlendii ynndeki rtl varsaymdan hareketle balar).

Castells, aklarn meknn ortak deneyimlediimiz tarihsel kkenli meknsal

organizasyonun yerlerin mekn- karsna yerletirmektedir. Yeni teknolojiler, yeni
uzamsal politikalar iin bir ara olurken, aklar mekn, yerler meknna baskn
kmaktadr. Bir dier deyile, uzam ve yer, yeniden kavramsallatrlmaktadr
(dekan ve Erek, 2008).

Castellse gre dnya apnda aklar meknn birletiren hatlarda (grece) ayr bir
mekn inaa edilir:

Yaratt yeni meknlar, oda tasarmndan havlularn rengine kadar dnya apnda
birbirine benzetirken d dnyadan soyutlanmay tevik eden uluslararas oteller;
ulam dm noktalarnda toplumla araya mesafe koymak iin tasarlanm VIP
salonlar; yolculuk srasnda kaybolmamak iin telekomnikasyon alarna tanabilir,
bireysel ve on-line eriim vb..

Castellsin enformasyon eliti olarak nitelendirdii topluluun btn toplumlarn

kltrel snrlarn aan, artan biimde homojen bir yaam tarz vardr:

SPA donanmlarnn dzenli kullanm; jogging yapmak; zorunlu zgara somon ve

yeil salata rejimi; scak bir i mekn atmosferi iin pale chamois duvar rengi;
heryerde bulunan dizst bilgisayarlar ve internet eriimi; i kyafetleriyle spor
giysilerinin kombinasyonu; niseks giyinme tarz vb..Btn bunlar belirli bir topluma

50
 deil, enformasyon ekonomisinin kresel bir kltr yelpazesindeki ynetici snflarna
yelie bal olan uluslararas bir kltrn sembolleridirler.

Aklar meknnn geliiyle birlikte mimari ve toplum arasndaki anlaml iliki de

(Panofsky/Gotik Katedral, Tafuri/Amerikan Gkdeleni, Venturi/Amerikan Kent
Kitschi, Lynch/Kent majlar, Harvey/Zaman-Uzam Skmas) bulanklamtr.
(Castellse gre sosyal deerlerin direkt biimsel davurumu mmkn deilse de
akademisyenlerin ve mimarlarn almalar, toplumun dedii ile mimarlarn demek
istedikleri arasnda gl, yar bilinli bir balant olduunu gstermektedir). Hakim
karlar dorultusunda tarih/kltrd bir mimarinin genellemesi sz konusudur.
Postmodernizm tarih tesi, slupu, ironik yaklamyla modernizm gibi kodlarn
tiranln ykma ad altnda neredeyse tmyle dorudan hakim ideolojiyi ilan
etmektedir: tarihin sonu ve aklar meknnda yerlerin azledilmesi. (Castellse gre
modernizm de kltrel kodlarla balantsn koparmtr ama yerine tarihsel olarak
kkl bir ilerleme, teknoloji ve aklcla inan kltrn koymutur). Kltrel
kodlardan kurtulmakta, kkl bir tarihi olan toplumlardan ka vardr. Bu bakmdan
postmodernizm aklar meknnn mimarisi olarak da dnlebilir.

Castells, aklar meknnn maddelemesine byk ulam kavaklarnda yer alan iki
spanyol mimarlk rnn rnek olarak vermektedir. Bunlardan ilki Ricardo Bofill
tarafndan tasarlanan yeni Barselona Havaalan (1988-1991)dr. Castellse gre
Bofill tasarmnda havaalanlarnda insanlarn deneyimledii korku ve sknty
gizlemeye almamtr: hal, rahat ve samimi odalar, dolayl aydnlatma gibi eler
bulunmamaktadr. Yolcular havaalannn souk gzelliinde korkun gereklikle
yzlemek zorundadrlar: aklar meknnn ortasnda yalnzdrlar, geiin
boluunda asl kalmlardr ve balantlarn kaybedebilirler. Aslnda tam olarak da
Iberia Havayollarnn eline dmlerdir ve ka da yoktur.

Aklar meknnn maddelemesine ikinci bir rnek olarak Rafael Moneonun yeni
(1985-1992) Madrid AVE (hzl tren) stasyonu verilmektedir. Moneonun tasarm
iki paradan olumaktadr: lki rehabilite edilerek iinde kafe ve dkkanlarn yer
ald kapal bir parka dntrlen 1892 tarihli eski tren istasyonudur. kincisi ise
bununla direkt balantl olarak tasarlanan yeni hzl tren istasyonudur. Castellse
gre bu tasarmn vermek istedii mesaj olduka aikar ekilde tren istasyonunda

51
deil bir parkta bulunduumuzdur; metamorfoz geiren eski istasyonun iinde
aalar bymekte ve kular yuva yapmaktadr. Bylece yksek hzl tren bu
meknda bir tuhafla dnmektedir. Castellse gre de dnyadaki herkesin sorduu
soru da budur: Sadece Madridden Sevillee gitmek iin (Avrupa hzl tren ayla
da balants olmayan) 4 Bilyon Amerikan Dolar maliyetindeki hzl trenin burada
ne ii var ?

Castells, iletiim dmlerindeki insan deneyimlerinin ve yersizleme srecinin

mimari davurumuna rnek olarak da Steven Holln New Yorktaki D.E. SHAW &
CO. Ofis binasn (1991-92) rnek gstermektedir. Herbert Muschamp, Holln
tasarmn aklar meknnn iirsel bir yorumu ve inaa edilmesi iin gerekli
demeyi yapan enformasyon teknolojileri kadar allmadk ve orijinal (novel) olarak
nitelendirmektedir. Ancak Castells kendisinin ve Muschampin saptamalarnn
mimarlarn tasarm dncelerinden bamsz olduunu da dile getirmektedir. Yine
de Castells, aklar meknnn kar konularak ya da yorumlanarak mimari rne
dnme srecinde iki ana yol grmektedir: Ya yeni efendilerin yeni saraylarn
yaparak aklar meknnn soyutluunun arkasnda sakl duran arpklk gsterilecek;
ya da yerlere, kltre ve insanlara kk salnacaktr.

Castells iyimser bir ekilde verdii rneklerle mimarlar yeni meknsal sistemin
eletirmenleri konumuna koymaktadr. Castellse gre Moneo ve Bofill ztlklar
biraraya getirme ya da varolan btn plaklyla ortaya koyma stratejileriyle
aklar meknnn soyutluunun arkasnda yatan egemen gc ortaya karmakta, bir
bakma bu meknlar deneyimleyenlere quo vadis sorgulamasn yaptrmaktadr.
Ancak Castellsin de belirttii gibi rnein Bofill, Barselona Havaalan tasarmnda
mimari plaklk yorumunu reddetmemekle birlikte asl amacn ileri teknolojiyle
klasik tasarm birletirme yolunda yeniliki bir giriim olarak tanmlamaktadr. te
yandan Castellsin ada mimarln heterojenliini postmodernizme
indirgemesinin ve aklar mekn kavramyla direkt ilikilendirmesinin tartmaya
ak olduu dnlmektedir.

52
5.2.5 Yaanan mekn & farkllk mekn (lived space & differential space)
[henry lefebvre & POS]

Lefebvrein mekn teorilerine gemeden nce, mekn kavramnn tarihsel deiim

srecinde Lefebvrein nereye yerletirilmesi gerektiini ve dier teorisyenlerle
ilikili olarak neden tezin bu ksmnda yer aldn belirlemekte fayda grlmektedir.

Forty (2000), Lefebvrei mimarlk-mekn ilikileri balamnda Schmarsowla

balayp Heideggerle devam eden ve mimarlara uramadan geip giden izgiye
yerletirmektedir. Bu izgi temel olarak meknn soyut ve somut, zihinsel ve fiziksel,
kavramsal ve maddesel olarak (mimarlar tarafndan birbirine kartrlan) iki farkl
yapya sahip olduu tezi zerinden ilerlemektedir. Fortyye gre Heidegger ve
Lefebvrenin nemi, mimarlarn zerinde konutuklarnn asl mekn olmadn
aksine mimarln kendi amalar iin icat ettii bir kategori olduunu
gstermeleridir. Lefebvrenin belirttii zere bu mekn kavray sadece mimarln
amalarna deil asl olarak [mimarlk yoluyla] modern kapitalist toplumlarn g ve
egemenlik sylemlerine hizmet etmektedir.

Tezin yaps ierisinde Heidegger, Lefebvreden ayr olarak yer teorisi ierisinde
incelenmitir. Ancak Fortyde olduu gibi Heidegger ve Lefebvre modern mekn
kavramna kar getirdikleri eletirilerden tr ou kez birarada ele alnmlardr.
Szgelimi Urry (1995), sosyoloji almalarnda yerin doasn teorize etmek
isteyenlerin 90larn banda Heidegger ve Lefebvrein erken dnem metinlerine
bavurduklarn belirtmektedir. Buchanan ve Lambert(2005) de Heidegger ve
Lefebvrei birlikte anarak, bu dnrlerin temel olarak modernizmin ykc
meknsal pratikleri sonrasnda nasl yeniden yaanabilir yerler retilebilecei
sorusuna cevap aradklarn ve yeni mekn teorileri ortaya koyan bir sonraki neslin
(Aug, de Certeau vd..) bu aamay getiklerini belirtmektedirler. Ancak tezin yaps
ierisinde Lefebvrein hem Heideggerden ayr olarak, hem de yeni mekn teorileri
kapsamnda deerlendirilmesi uygun grlmtr.

Merrifield (2000)n da belirttii zere, her ne kadar Lefebvre de Heidegger gibi

Kartezyen gelenekle ekillenen modern meknn gndelik yaam zerindeki zellikle
1950 sonlarndan itibaren hzla artan basksna zm arayndaysa da bunu

53
yaparken Heidegger gibi atavik bir otantiklik peinde komamakta, gelecee ynelik
topik bir nostalji retmektedir. The Production of Spacede fenomenolojik taraflar
bulunsa da Lefebvre; tarihi dlamas, bedeni meknn bir boyutu olarak grmemesi
ve varln mitsel terimler dnda da retildiini varsaymamasndan tr
Heideggere kar mesafeli durmaktadr (Forty, 2000). Dovey (1999) e gre de
Lefebvre yaanan meknn dorudanlyla snrlanm olmasndan tr
fenomenolojiyi eletirir.

Tezin genelinde izmeye altmz modern mekn kavramnn oluumu sonrasnda

mimarlk disiplininin temel kavramlarndan biri olma sreci yer odakl teorilerle
krlmaya allm olsa da bu kadar uzun bir tarihsel sreci genlerinde tayan bir
disiplinin paradigmik bir dnm geirmesi olduka zor gzkyor. Sonu olarak
Adrian Forty; Lefebvrenin at yolda gidilerek mimarln meknsal bir zeletiri
gelitirebileceini dnmekteyken, Kim Dovey bu konuda Deleuze ve Bourdieu
gibi dnrlerin yeni bir anlay gelitirebileceini ne srmektedir. Tez
kapsamnda Lefebvrein at yoldan devam edilerek Production of Space (POS)
kitab merkeze alnacak ve Lefebvrein ortaya koyduu meknoloji incelenecektir.

Merrifield (2000); Ed Soja, David Harvey, Fredric Jameson ve Mark Gottdiener gibi
isimler sayesinde corafyadan sosyoloji ve mimarla kadar birok disiplinde
popler bir akademik malzeme olan Henry Lefebvrenin 1970lerde Manuel
Castellsin youn eletirilerine maruz kaldn ve yeterince nemsenmediini
belirtmektedir. 1974de baslan La Production de L'Espacein eski durumculardan
Donald Nicholson-Smith tarafndan 1991de ngilizceye evrilmesi de bu argman
desteklemektedir. Kitabn Trke basm halen bulunmamaktadr.

Lefebvre POSu, mekn hakkndaki modern dnme geleneini patlatma giriimi

olarak tanmlamaktadr. Aka modern meknn teorisyenlerinden Giedion ve
Zeviyi lanetlemektedir. Daha belirli bir biimde meknn yaanan deneyiminden ya
da yerin yerel ve maddesel zelliklerinden ayrlan soyut mekn olarak tanmlad
eyi reddetmektedir. Lefebvreye gre soyut mekn gl bir egemenlik aracdr ve
znenin yabanclamasna ynelik bir sermaye etmenidir (Hensel ve di., 2009).

54
Forty (2000)ye gre Lefebvre POS ile genel olarak dncenin rettii meknla
iinde dnce retilen mekn arasndaki etkileimin doasn sorgulamakta ve ilk
btnsel mekn kritiini ortaya koyarak bir mekn teorisi oluturmaya almaktadr.
Lefebvreye gre bu paralanma btn toplumlarn ve dnemlerin deil ama modern
kltrn bir zelliidir. Modern toplumlar ve btn bat tarihi; (gndelik yaamn
sosyal ilikileriyle) alglanan, (dnceyle) kavranan ve de (bedensel deneyimle)
yaanan karmak mekn bir soyutlamaya indirgeme eilimindedirler. Lefebvrenin
amac ksaca zihinsel olarak adlandrd bu soyut meknla fiziksel meknn sosyal
mekn zerinden yeniden birletirilmesi olarak tanmlanabilir.

Merrifield (2000), POSun Bat dnce tarihinde mekn kavramnn deiiminin

izini srdkten sonra btnsel bir mekn teorisi oluturmaya altn
belirtmektedir. Bu meknolojinin temelindeyse farkl mekn tipinin karlkl
etkileimi bulunmaktadr ki Lefebvreye gre bu farkl alanlar birok felsefeci,
bilimadam ve sosyal bilimci tarafndan ayrk ele alndndan tarumar olmutur.
Lefebvreye gre nesneden geriye, onu ortaya karan eylemlere dnmek her zaman
ok zor olmutur. Nesne bir kere tamamlandnda, yapm sreci sona erdiinde
eylemektedir. Marxn meta fetiizminde olduu gibi mekn da gerisinde yatan
hikayeyi gizleyerek znel olan nesnel gibi gsteren mistik bir hava kazanmaktadr.
Hegelden aktard zere Aina olunan her zaman bilinen deildir.12

Dolaysyla Lefebvrenin mekndaki eylerden meknn retimine geii,

Marxn deiimdeki eylerden retimin sosyal ilikilerine geiine benzer
kavramsal ve politik bir kaymadr.

[]meknsal dnerek mekn eski meta fetiizmini hatrlatacak ekilde

fetiletiriyoruz. Burada tuzak deiimde yatmaktadr ve yaplan hata eyleri
kendi balarna, izole olarak dnmektir. (POS:90)

Marxtan devirilen bu formlasyonla mekn retimi artk dier herhangi bir maln
retimine balanabilir. Castellsin kentsel sorusu yeniden retime odaklanarak
mekn kendi iinde verili kabul etmekteyken, Lefebvreye gre mekn yeniden

12
Ali Ekber Doan, Mekn retimi ve Gndelik Hayatn Birikim ve Emek Sreleriyle likisine
Kayseriden Bakmak, Praksis 16 | s.1

55
retilmeden nce retilmek zorundadr. Modern kapitalizmin elikilerini grnr
klan, onlarla ekillenen mekn hayat ekillendirir ve hayat da mekn ekillendirir
(Merrifield,2000). Dolaysyla Lefebvreye gre mekn ntr ve pasif bir geometri
deildir, retilir ve yeniden retilir dolaysyla atma alannn temsilidir (Urry,
1995).

Lefebvre, btnsel mekn teorisini ikili kartlklara skmadan meknsal bir lyle
oluturmaya almaktadr:

1. Mekn Temsilleri (kavranan mekn) mekn organize ve temsil eden pratik

ve bilgi biimleridir. Kavranan mekn profesyoneller ve teknokratlar
tarafndan oluturulan kavramsal mekna karlk gelmektedir. Jargon,
gsterge, kodifikasyon, nesneletirilmi temsiller bu ajanlar ve aktrler
tarafndan retilmekte ve kullanlmaktadr. Kavranan meknda grsel ilikiler
arlktadr ve istisnasz g, ideoloji ve bilgi bu grsellere gmlmtr.
Lefebvreye gre bu mekn sermayenin mekndr ve herhangi bir
toplumdaki en hakim mekn trdr. Mimari planlar, kent haritalar, metro
haritalar, altn oran gibi sayyla ilgili speklasyonlar, googleearth vb
temsiller rnek gsterilebilir.

2. Temsili meknlar (yaanan mekn) gndelik yaamn meknlardrlar. Mekn

hakkndaki sembolik farkllklar ve kolektif fantezileri ierirler. Yaanan
mekn karmak semboller ve kullanclarnn imajlar yoluyla
deneyimlenmektedir ve de fiziksel mekn kaplamaktadr. Efektif bir merkezi
vardr: kilise,ev,yatak,mezarlk vb.. Dnceden ok duygudur. Akc ve
dinamiktir. Yaanan mekn, kavranan ve dzenlenen meknn iine nfuz
etmeye alt deneysel bir blgedir. D, rya, arzu, umut, gvenlik ,korku
gibi duygusal ihtiya ve tepkilerin mekndr.

3. Meknsal pratikler (alglanan mekn) rotalar, alar ve rntler yoluyla

gndelik gereklii inaa ederler. Kavrananla yaanan arasndaki bir
ikilikten ziyade l bir belirlenim mevcuttur.Meknsal pratikler bu iki
mekn arasndaki ilikiyi kontrol etmektedirler. Urry (1995)ye gre kiisel

56
 rotalardan sistematik blge yapmlarna kadar uzanan meknsal pratikler,
zaman iinde yapl evrede ve peysajda katlamaktadrlar. Lefebvreye
gre neokapitalizm altnda gerekleen meknsal pratikler paradoksaldir
nk birbirine balad yerler (ev-i-elence vs..) arasndaki en ar
ayrm da iermektedirler. Dier bir deyile kavranan ve yaanan meknlar
arasnda balant kurarken bunlarn birbirinden bamsz kendilikler olarak
srmelerini de salamaktadrlar.

Lefebvreye gre toplumumuzda yaanan ve alglanan kavranana gre ikinci

plandadr. Kavranan da ounlukla baskc nesnel bir soyutlamadr. Lefebvrenin
soyut mekn kavram da Marxn soyut emek kavramyla benzerlik
gstermektedir. Marxa gre niteliksel farkllklar gsteren emek eylemleri burjuva
sisteminde tek bir niceliksel lte, yani paraya, indirgenmektedir.Soyut emekte ne i
yaptn deil ne kadar srede ne miktar i yaptn nemlidir. Deer, para (deerin
evrensel lt) ve fiyat (deiim deeri) soyut meknn yapsal kavrayn
vermektedirler. Soyut mekn homojen, biimsel ve niceliksel oluuyla beden
kaynakl btn farkllklar silmekte ya da kendi niceliksel amalar iin
eyletirmektedir (Merrifield, 2000).

Soyut meknn oluumu mekn temsilleriyle direkt ilikili tarihsel bir sretir.
Harvey (1992)ye gre meknn kontrol, onun soyut ve homojen alglanmasn
salayan klid geometrisinin mimarlar, kent planclar vb. tarafndan fiziksel hale
getirilmesiyle balamtr. Tccarlar ve toprak sahipleri bu uygulamalar kendi
snfsal amalar iin kullanrlarken, mutlakiyeti devlet vergiler ve sosyal denetim
gibi amalarla sabit koordinatlar olan meknlar retme amacndayd.

Lefebvree gre mekn homojenletirmenin yollarndan biri onu pazarda alnp

satlabilecek biimde paralara ayrmak ve tozlatrmaktr.Meknn bireysel ve
sosyal amal serbest kullanm ile zel mlk, devlet ve dier snf ve sosyal g
biimlerinin mekn zerindeki hakimiyeti arasnda srekli bir gerilim vardr. Harvey
(1992;2006)e gre Lefebvrein bu nermesinden belirgin be adet ikilem
karabiliriz:

1. Eer meknn kontrol edilmesinin ve dzenlenmesinin tek yolu paralanmas ve

tozlatrlmasysa bize den bu paralanmann prensiplerini bulmaktr.

57
Aydnlanma dnemi iktisat bilimcileri bu konuyu kart merkantilizm ve liberalizm
doktrinleriyle aka tartmaya amlardr. Turgot, btn Fransann kadastral
haritasnn hazrlanmasn istediinde amac zel mlk ilikilerini ve mallarn Fransa
iinde ve dnda serbest dolamn desteklemekti. te yandan Colbert, Fransz
meknn mutlak devlet ve monariyi glendirmek amacyla bakent Parise
odaklanacak ekilde dzenlemeye almtr.Sonu olarak zel mlk ile devlet
arasnda kurduklar farkl g ilikilerinden tr iki taraf da ayn ama (devlet
erkinin mali temelini glendirmek) iin farkl meknsal yntemler kullanmlardr.

2. Fransz devriminin ilk giriimlerinden biri Fransz ulusal meknn yksek

derecede rasyonel ve eitliki biimde departmanlara ayrarak rasyonel bir idari
sistem kurmas olmutur. savaa kadar Birleik Devletlerde paralama ve
tozlatrma hareketi Aydnlanma Dneminin bu topik eitliki mekn retimine
hizmet edecek ekilde ngrlmtr.

3. Jefferson emlak politikalarnn eitliki bir demokrasiye yol aacan dnd

meknsal tozlama, kapitalist sosyal ilikilerin yaylmndaki hzlanmayla
sonuland. Avrupa balamnda da Saint-Simonun, halkn refah adna mekn
zapteden birlemi sermayeler fikri benzer ekilde saptrlmtr.

4. Yer varln (being) alanysa, Olu (becoming) yeri meknn dnmlerine tabi
klan bir meknsal politika getirmektedir. Sanki mutlak mekn greli mekna boyun
emektedir. Bu noktada meknla yer arasnda balayan gerilim mutlak bir kartla
dnmektedir. Meknn demokratik amalarla yeniden dzenlenii yerde yerleik
hanedanlk gcne meydan okumutur. Ancak Fransz Devriminin
demokratikletirici projesi, para gc ve sermayeyle mekn metalatrc ve gc
muhafaza edecek yeni ama ayn ekilde baskc corafi sistemlerin (ABD gibi)
olumasna neden olacak ekilde yn deitirmitir.

5. Bylece temel amaza geri dnyoruz: meknn sadece mekn retimi yoluyla
fethedilebilecei gereine. Sonu olarak kapitalizmin yaratc ykm13 gleri

13
Ali Ekber Doan, Mekn retimi ve Gndelik Hayatn Birikim ve Emek Sreleriyle likisine
Kayseriden Bakmak, Praksis 16 | s.1

58
corafi mekn zerinde serbest kalarak sermaye hareketlerine uygun biimde mekn
dntrmektedirler.

Lefebvree gre kapitalist dzenin temelindeki metalatrma kavram mekn da iine

alacak ekilde genilemitir. Harvey de Lefebvrei takiben kapitalist retim
srecinin gerekletii birincil sermaye dolamnn elikilerine dikkat ekmektedir.
Burada art deer yaratma drtsnn yol at ar birikim, mallarn ar
retimiyle den fiyatlarda ve emek/sermaye fazlasyla kendisini gstermektedir. Bu
ekstra kaynaklar da ikincil bir sermaye dolamna -yapl evreye yatrm eklinde-
sokularak retim, datm, al-veri ve tketim amalarna uygun fiziksel evreler
retilmesi hedeflenir. nc bir sermaye dolam olarak da AR-GE ve igcnn
iyiletirilmesi yatrmlar saylabilir. Ancak sermayenin bu hareketi ar birikimin
konjonktrel karakterinden tr evrimsel; yapl evreye yaplan ar yatrmn yol
at krizden tr de geicidir. Bu elikilerin kapitalizm altnda retilen meknlar
zerindeki etkileri, yaplarn daha sonra kullanlmak zere devalasyona uramalar
ve varolan yaplarn ar birikime yer amak amacyla ykm eklinde kendisini
gstermektedir (Madanipour, 1996).

Soyut mekn (abstract space), mutlak mekn (absolute space) ve farkllk mekn
(differential space) ile birlikte Lefebvrein meknn tarihsel geliimini tanmlamak
iin ortaya koyduu aamadan birini oluturmaktadr. Ancak Grnlund (1998)un
belirttii zere dier birok teori gibi Lefebvrein kronolojik emas da tartmaldr
ve Lefebvre akademisyenleri arasnda farkl grler mevcuttur.

Szgelimi Shields (1999), mutlak mekn ile soyut mekn arasna kutsal ve tarihsel
mekn dnemlerini yerletirmektedir. Ayrca temel tezinden uzakta sadece Avrupa
merkezli, izgisel bir tarihe oturan, diyalektikten uzak ve basmakalp bir yntem
izlemesinden tr de Lefebvrei eletirmektedir. Burada Shields(1999)in de
kitabnda kullanm olduu Grnlund diyagramndan faydalanlacaktr:

59
ekil 5.1 : Lefebvrein kronolojik mekn snflandrmas, Bo Grnlund (1998)

60
ncelikle Lefebvrein mutlak mekn kavramnn tezin banda 17.yydaki fizik ve
evrenbilim alanndaki krlmayla anlan Newtoncu mutlak mekn kavramndan farkl
olduunu belirtmekte fayda var. Zaten Grnlundun diyagramnda gzkt zere
bu dnem neredeyse soyut meknn k noktasna denk gelmektedir.

Mutlak mekn, toplum ncesi doayla birlikte balatlrsa meknn arketipidir ve

sosyal alandan bamsz birebir insan bedeniyle ilikilidir.Bu anlamda mutlak
mekn gnmzde Bachelardn fenomenolojik zellikler tayan at katlarnda ve
kuytu kelerinde bulmak mmkndr. Daha sonra gelen kutsal ve tarihsel mekn
anlamnda mutlak meknsa ehir devletlerini, despotluk ve krallkla ynetilen
lkeleri, Msr ve Roma mparatorluunu iermektedir. Karakter olarak dinsel ve
politiktir. Sekler yaamn meknnn tam kartdr. Varolusal simgelerle
dzenlenmekte, dnya ile kozmos arasnda iliki kurmaktadr. Lefebvree gre
Heidegger ve Bachelardn meknlar mutlak mekn rnekleridir.

Soyut mekn, kapitalizmin ve mlkiyetin sosyo-ekonomik mekndr. Lefebvree

gre soyut meknn ortaya k ve etkileri tam olarak tarihlenemezse de Bat
Avrupann sermaye birikimini balatan ticaret kentleriyle Ortaa mekn soyut
meknn k noktas olarak gsterilebilir. Soyut mekn, soyut emein,
yabanclamann ve meta fetiizminin mekndr. Homojenlii hedefleyen paral bir
yaps vardr. Lefebvre, devlet gcnn yeni birlii ve homojen ak iin eski kent
meknn paralayan ve ayrtran Haussmann soyut meknn ilk uygulayclarndan
biri olarak gstermektedir. Soyut mekn ayn zamanda Bauhausun, Le
Corbusiernin ve Niemeyerin Brasiliasnn mekndr. Bu yeni meknsallk temel
olarak kat cisimleri grntlere ve simlasyonlara, meskeni(dwelling)
ikametgaha(housing) ve son olarak mekn planlamann nesnesine indirgeyen
grsel mantn hakimiyeti altndadr.

Farkllk mekn, tohumlar soyut meknn ierisinde bulunan yeni bir mekn
trdr. Soyut mekndaki deiim yerine kullanm, nicelik yerine nitelik n
plandadr. Farkllklara aktr ve farkl topluluklarn mekn pratiklerini ve temsil
meknlarn arlamaktadr. Simgelerin soyut dnyasnn ve zne-nesne
dikotomisinin tesindedir. Sosyal meknn gerekletii mekndr. Milgrom
(2008)n Harveyden aktard zere Lefebvre bu meknn nasl gerekleecei

61
konusunda (soyut meknn elikilerinden doaca dnda) fazla ipucu
vermemektedir.

Harvey (2005); Spaces of Neoliberalizationda, tezde genel olarak ne srlen ve

zellikle ikinci blmde vurgulanan mekn teriminin farkl disiplinlerde ok farkl
anlamlara geldii ve bir tanm bulma abasnn ne kadar zor olduu fikrinin altn
izmektedir. Harvey yine de bu aklama abasna girimekte ve mekn konusunda
dier disiplinlere zemin tekil edecek temel aklamalara sahip olduunu belirttii
felsefeyi darda tutarak, kendi disiplini olan corafyadan yola kmaktadr. Harvey;
bir nceki blmde bahsedilmi olan Lefebvrein meknsal lsyle, tezin nc
blmnde bahsedilmi olan ve kendisinin [Lefebvreinkine paralel bir ekilde] gruba
ayrd meknsallklar birbirleriyle aprazlayarak Lefevbrenin paral olarak
sunduu meknsal tablonun btnsel bir yorumunu sunmaktadr.

Sosyal Adalet ve ehir (1973)de Harvey meknn anlalabilmesi iin paral bir
ayrma gitmitir:

Eer mekn mutlak olarak kabul edersek; mekn maddeden bamsz, kendi
iinde bireye dnmektedir. Bu ekilde grngleri snflandrp
ayrtedebileceimiz bir yapya sahip olmaktadr. Greli mekn gryse, meknn
nesneler arasndaki bir iliki olarak anlalmas gerektiini savunmaktadr. Mekn,
nesneler varolduu ve birbirleriyle ilikili olduklar iin vardr. Meknn greli olarak
grlebilecei baka bir anlam daha vardr ve ben bunu ilikisel mekn [ Leibnizin
ele ald ekilde, bir nesnenin ancak dier nesnelerle ilikiler iermesi ve bunlar
sunmas durumunda varolabilmesi anlamnda meknn nesnelerde ierilmesi ] olarak
adlandrmay seiyorum.

Mutlak mekn, Newton ve Descartesn mekndr ve genellikle standart lme ve

hesaplamaya uygun, nceden varolan, deimez bir zgara eklinde temsil edilir.
Geometrik olarak klidin ve bu yzden de her eit kadastro haritalamasnn ve
mhendislik pratiinin mekndr. Ayrmann/bireylemenin mekndr
(Descartesn res extensa olarak ortaya koyduu gibi) ve bizim gibi bireysel kiiler
dahil btn ayrk ve snrlanm grnglere etkimektedir. Sosyal olarak zel mlkn

62
ve dier snrlanm blgesel gsterimlerin (devlet, ynetim birimleri, ehir planlar,
kentsel zgaralar vb..) mekndr.

Greli anlamda mekn kavram ounlukla Einstein ve klid-d geometrilerle

badatrlm ve en sistematik biimde 19.yyda ina edilmeye balanmtr. Mekn
iki anlamda grelidir: iinden seilecek birok geometri vardr ve meknsal ereve,
neyin kim tarafndan greli hale getirildiine can alc biimde baldr. Gauss,
dnyann yzeyiyle ilgili aratrmalarda tam ve eksiksiz sonu elde etmek iin klid-
d kresel bir geometrinin kurallarn ilk kez oluturduunda, Eulerin dnya
yzeyinin herhangi bir parasnn mkemmel lekli bir haritasnn oluturulmasnn
imknsz olduu iddiasn da dorulamtr. Einstein argman daha ileri bir noktaya
tayarak btn lme biimlerinin gzlemcinin konumuna bal olduuna dikkati
ekmitir. Bylece Einstein fizik evreninde ezamanllk fikrinin terkedilmesi
gerektiini gstermitir. Bu formlasyon altnda mekn zamandan bamsz
dnmek imknszdr ki bu da mekn ve zamandan, mekn-zamana nemli bir
dilsel kaymaya sebep olmutur. Daha dnyevi adan bakarsak iki yer arasndaki en
ksa mesafe artk ku uuu deildir ve zaman, maliyet, enerji gibi deikenlere gre
deiebilmektedir (Greli mekn asndan banliydeki toplu konutlar arabayla ok
yaknken, toplu tamayla uzak olabilmektedirler. Mutlak meknsa zne olmadan
yerler arasndaki deimez mesafeyi gstermektedir).

likisel mekn kavramysa daha ok Newtonun teorilerinin merkezine oturan

mutlak zaman ve mekn fikrine kar kan Leibnizle ilikilendirilmektedir.
Leibnizin ilk eletirisi teolojik adan mutlak mekn ve zamanla tanry
zdeletiren Newtona olmutur. likisel gre gre kendilerini tanmlayan
sreler dnda ayr gereklikler olarak zaman ve mekn yoktur. Sreler meknda
gereklemez ancak kendi meknsal erevelerini belirlerler. Mekn kavram srece
isel olarak eklemlenmitir. Bu formlasyona gre greli meknda olduu zere
mekn zamandan ayrmak imknszdr. likisel mekn-zaman kavram dsal
etkilerin zaman ierisinde farkl sreler ve nesnelerle iselletirildiini
belirtmektedir. Harvey bu duruma rnek olarak akln d uyaranlar ve bilgileri
emerek ryalar ve fantaziler dahil rasyonel hesaplamalar gibi farkl dnme
rntlerini ortaya karmas rneini vermektedir. Meknn belirli bir noktasndaki
bir olay ya da nesne sadece o noktada varolanlarla anlalamaz. Gemi, imdi ve

63
gelecekle ilgili birok etki mekn ierisinde birbirine kararak girdap etkisiyle belirli
bir noktada phtlaarak o noktann doasn tanmlamaktadr. Harveye gre bu
ekilde Leibnizin monad kavramnn geniletilmi bir versiyonuna ulamaktayz.

Harveye gre Tiananmen Meydannn ya da Sfr Noktasnn anlam zerinde

mutlak ya da greli meknla almak mmkn deildir. Politik ve kolektif hafzann
meknsal elerle olan ok deikenli karmak ilikisinde ancak ilikisel mekn
anlay yol gsterebilir. Harveye gre ilikisel mekn zerinde allmas olduka
zorlu bir alan olmakla beraber Alfred North Whitehead ve Deleuze gibi birok
dnr bu konuda almalarda bulunmulardr.

1973senesinde ortaya koyduu bu l meknsal ayrmaya sadk kalmakla birlikte

Harvey, meknn bu snftan hangisine girdii gibi bir sorunun ontolojik bir
cevab olmadn dnmektedir:

Mekn ne mutlak, ne greli, ne de ilikiseldir ancak duruma gre ezamanl olarak biri ya
da hepsi de olabilir. Meknn doas hakkndaki felsefi sorulara felsefi cevaplar yoktur;
cevap insan pratiklerinde yatmaktadr. Baka bir deyile mekn nedir? sorusunun yerini
nasl oluyor da farkl insan pratikleri farkl mekn kavramsallatrmalar retiyor ve bunlar
kullanyor? sorusu almtr.Harvey mutlak mekna rnek olarak mlkiyet ilikilerinin,
monopol kontrolnn(monopoly control) rahatlkla zerinde ileyebilecei ekilde yaratt
meknlar vermektedir. nsanlarn, bilgilerin, hizmetlerin ve mallarn hareketi, mesafenin
getirdii zorluklarla baetmek iin para, zaman ve enerjiyle altndan greli bir meknda
gereklemektedir. Bu bakmdan greli mekn aklar meknnn bir nitelii olmaktadr
denebilir. Arsalar kira durumunda dier arsalarla olan ilikileri bakmndan ilikisel bir
meknda devinmektedirler.

Postmodernizm ierisinde meknsal dn, modern ve yapsalc byk anlatlara

kar zaman kavramnn nemini azaltp ezamanl meknsal durumlara odaklanma
stratejisi olarak grlebilirse, Harveye gre anahtar bir kelime olarak mekn,
metateorileri ortadan kaldrmak iin deil varolanlar deitirmek ve gelitirmek iin
kullanlmaldr.

Harvey, kendi mutlak/greli/ilikisel mekn lemesiyle Lefebvrein

deneyimlenen/kavranan/yaanan mekn lemesini aprazlayarak 3X3 bir matris
oluturmutur. Bu blmde yazlanlar zetlemesi ve tez boyunca tarihsel sre

64
ierisinde ve teorik bazda incelenilen mekn kavramnn farkl boyutlarn birarada
sunmas asndan Harveyin emas btnsel bir bak salamaktadr:

izelge 5.1 : Harvey (2005)in meknsallklarn genel matrisi

Maddesel Mekn Mekn Temsilleri Temsil Meknlar

(Deneyimlenen Mekn) (Kavranan Mekn) (Yaanan Mekn)

duvarlar, kprler, kadastro ve ynetim gnl rahatl/memnuniyet;

kaplar, merdivenler, haritalar; klid geometrisi; gvenlik ya da snrlanmlktan
koridorlar, atlar, ak mekn,l okasyon, gelen hapsedilme duygusu;
Mutlak sokaklar, yaplar, yerletirme ve konumsallk mlkiyetten gelen g duygusu,
ehirler, dalar, ktalar, mekn zerinde egemenlik;
Mekn
su alanlar, fiziksel (ynetim ve kontrol grece toplum dzeninin
snrlar ve engeller, daha kolay) dndakilerden korku
kapal siteler..
Descartes ve Newton

enerji sirklasyonu ve tematik ve topolojik haritalar snfa ge girme korkusu;

ak, su, hava, (rn.Londra Metro Sistemi); bilinmeyene doru gitme
Greli
meta/eya, insanlar, klid-d geometriler ve gerilimi; trafik skklndaki
Mekn bilgi, para, sermaye; topoloji; perspektif izimler; hsran; zaman-mekn
mesafe srtnmesinde14 hareket, yer deitirme, skmasnn, hzn ve hareketin
ivme ve azalma ivme, zaman-mekn gerilimi ya da neesi
(zaman) skmas metaforlar

(ynetim ve kontrol sofistike

teknikler gerektii iin zor)

Einstein ve Riemann

elektromanyetik enerji gerekstclk;

grntler, fantaziler, arzular,
aklar ve alanlar; varoluuluk; psikocorafya;
d krklklar, anlar, ryalar,
likisel sosyal ilikiler; kirlilik sibermekn, kuvvet ve gcn
hayaller, psiik durumlar
younluklar; enerji iselletirilme metaforlar
Mekn (rn.agorafobi, vertigo,
potansiyelleri; sesler,
klastrofobi)
kokular ve esintiyle (ynetim ve kontrol olduka
gelen duygular zor kaos teorisi, diyalektik,
(zaman)
kuantum matematii)

Leibniz,Whitehead,
Deleuze,Benjamin

14
Mesafe katetmek para,enerji vb gibi aba gerektiren bir eylemdir . Bu srtnme yznden meknsal
ilikiler genellikle ksa mesafeler ierisinde srdrlme eilimindedir.

65
5.2.6 ncmekn (thirdspace) [edward soja]

Genel olarak Michel Foucaultnun meknn tarihin yerini ald iddiasn ve Henry
Lefebvrenin ufuk ac Meknn retimi (1974)ni takip eden David Harvey ve Ed
Soja gibi teorisyenler, post-Fordist toplumda sosyal dzenleme ve kontrol iin
kullanlan balca aracn mekn olduunu ne srmlerdir (Hensel ve di., 2009).
Bu blmde Sojann Lefebvrein mekn teorisini ele al ve akabinde yaanan
mekn ile Foucaultnun heterotopya kavramn ilikilendirmesi zerinde
durulacaktr. Bu amala Sojann be zet argmanda Thirdspace: Journeys to Los
Angeles and Other Real-and-Imagined Places (1996) kitabn toparlam olduu
Thirdspace: expanding the scope of the geographical imagination (2000) adl
yazsndan faydalanlmtr:

1.Tez: ada nsan Bilimleri ve Sosyal Bilimlerindeki eletirel almalar tarihte

benzeri grlmemi bir meknsal eilim gstermektedirler.
Sojaya gre bu meknsal dnm byk lde dnyay grme biimimizde
meydana gelen ontolojik bir kayma etrafnda ekillenmitir. Geen iki yzyl
ierisinde ontolojik tartmalar insan varoluunun zamansal ve sosyal taraflarna
odaklanmtr. Heidegger ve Sartre ontolojik varolmaya (being) ve daha dinamik
ekliyle varolua (becoming) meknsallk atfetme giriiminde bulunmu olsalar da
yakn zamana kadar bu meknsallk tarihsellik (tarih yapm)-toplumsallk (toplum
inaas) diyalektiine bal kalmtr. Ancak gnmzde meknn dahil oluuyla
dnyay anlama ve kavramlatrma biimimiz bu geleneksel iki yzl yap yerine
meknsallk-toplumsallk-tarihsellik eklindeki varolusal triyalektikle
ekillenmektedir:

ekil 5.2 : Varolu triyalektii / Meknsallk-Toplumsallk-Tarihsellik (Soja, 1996)

66
2.Tez: zellikle meknsal disiplinlerde gelien corafi tasavvur kendisini
zne/nesne, materyal/zihinsel, gerek/hayali ve mekndaki eyler/mekn hakknda
dnceler gibi ikili kartlklarla snrlandrmaktadr. Soja, bu dikotomiyi bozmak
iin varolu triyalektiine benzer ekilde Lefebvrenin yaanan mekn kavramyla
bir meknsallk triyalektii kurmaktadr. Sojann lkmekn ve kincimekn
kavramlar Lefebvrenin mekn pratikleri (alglanan mekn) ve mekn temsilleri
(kavranan mekn) kavramlarna denk derken, ncmekn da bu ikili yaplarn
geleneksel ilikisini bozarak lemeyi meydana getiren yaanan mekn
tanmlamaktadr. lkmekn, Lefebvre terminolojisinde olduu gibi ampirik olarak
llp izilebilen grnglerin ilk elden deneyimlenen dnyasdr. kincimekn ise
ilkmeknn temsil ve grntleriyle ilikilidir. Daha znel ve yorumsaldr. Ancak
Lefebvrenin mekn temsillerinde olduu gibi insan algsn, pratiini ve retimini
belirleyen ve ynlendiren baskn bir zellie sahip deildir. Daha ok ikincildir.
Sojaya gre ncmekn, corafi dnme tarihine damgasn vurmu olan
Birincimekn-kincimekn ikiliinden ve bunun yaratt kstlamalar ve
yanlsamalardan kurtularak nc bir yol bulmann aracdr.

ekil 5.3 : Meknsallk triyalektii / Yaanan-Kavranan-Alglanan (Soja, 1996)

3.Tez: Bu ikili yaklamdan (Birinci/kincimekn-Alglanan/Kavranan mekn)

radikal bir biimde kopu 1960 sonlarnda Fransada zellikle Michel Foucault ve
Henry Lefebvrenin eserleriyle balamtr.

Lefebvree gre mekn pratii/mekn temsilleri kartl bat tarihindeki zne

nesne, soyutsomut, aktryap, gerekhayal, yerelkresel, mikromakro, doal
kltrel, merkezperiferi, erkekkadn, siyahbeyaz, burjuvaproleterya, kapitalizm
sosyalizm gibi byk dikotomilerin yaratt indirgemenin bir sonucuydu.

67
Lefebvre bu ya-ya da karsna dardan nc bir teki koyarak l diyalektik,
triyalektik ya da Sojann deyiiyle tekiletirme olarak eletirel ncletirme
denen yapy ortaya koymutur. Bu triyalektik Hegel ve Marxn diyalektii
zerinden klasik tez-antitez-sentez yapsn aarak tremitir. Triyalektik,
diyalektiin zamansal ritmini meknsala kaydrarak onu artzamanldan ezamanlya
getirir ve Foucaultnun heterotopyalar gibi nc meknlar alglamamz salar.
Bylece yaanan mekn ya da ncmekn:

1. nsan corafyalarna farkl bir biimde bakma, yorumlama ve onlar

deitirme yoludur.
2. Triyalektiin birinci ve ikinci meknndan ne daha iyi ne de daha kt bir
parasdr.
3. Tarihi ve sosyolojik tasavvurlarn en zenginleriyle karlatrlacak olursa ok
daha kapsaml meknsal bir bak asdr.
4. nsan bask altna alan btn biimlere kar kolektif politik eylem
hazrlamak iin stratejik bir buluma alandr.
5. nc terimin tesine geecek yeni ve farkl mekn araylar iin bir
balang noktasdr.

4.Tez: Geen on ylda nc mekn hakkndaki en yaratc bulular eletirel

kltrel almalar alanndan gelmitir.

Sojaya gre yeni snf-rk-cinsiyet kltrel politikalarna radikal postmodernist bir

adan yaklaan feminist ve post-kolonyal eletirmenler bugn insan corafyasn her
zamankinden daha disiplinlertesi bir hale getirmilerdir. Bu konuda zellikle bell
hooksun almalarnn nemli olduunu dnmektedir.

Her ne kadar Sojann mekn yaklam Lefebvre zerinden ilerlese ve Lefebvrein

mekn snflandrmalaryla birebir rtyor gibi gzkse de Sojann Lefebvrei
yanl yorumlad konusunda nc dalga Lefebvre yorumcularnn youn
eletirilerine maruz kaldn belirtmekte fayda var:

68
 Lefevbre iin nc mekn diye birey olamaz. Ayn ekilde birinci ve ikinci mekn
da..Lefebvre birbirinden bamsz meknlardan deil, diyalektik olarak birbirine bal
retim srelerinden yola kmaktadr. Soja srekli olarak Lefebvreden alnt yapmakla
birlikte onun meknsal teorisi temel olarak Lefebvrein meknn retimi teorisinden
farkldr. (Schmid, 2008:42)

Schmid(2008), benzer ekilde Lefebvrein mekn teorisi hakknda en kapsaml

ngilizce eserlerden birini sunan Rob Shieldsi de Lefebvrein diyalektiini
anlayamayan Sojann yanna koymaktadr. Schmide gre Shields Lefebvrein
triyalektiini nce tez olarak gndelik mekn pratikleri ve alg, ilk antitez olarak
analitik teori ve kurumlar ve ikinci antitez olarak da doyasya yaanan anlar
olacak ekilde iki antiteze sahip bir tez formatnda sunmutur. Ancak daha sonra bu
sunumu karmak bularak Hegelin klasik olumlama-yadsma-yadsmann
yadsnmas emasna gre yeniden dzenlemitir. Bu emay tamamlamak iin de
meknsallama(spatialisation) adn verdii akn drdnc bir kavram bulmutur.
Schmide gre Shieldsin bu abas tamamen bir karklkla sonulanmtr.

5.2.7 Heterotopya [michel foucault]

Heterotopya kavram tez boyunca iie getii dnlen iki farkl bak asndan
ele alnacaktr. lk ksmda heterotopya kavram mimarln farkl mekn
kategorilerini birbirine kartrmak iin felsefeden kavram devirme igdsyle
ilikili olarak incelenecektir. kinci ksmda ise geleneksel meknsal dikotomilerin
karsna alternatif olarak sunulan sosyal mekn, yaanan mekn, farkllk mekn ve
ncmekn gibi nosyonlarla heterotopya kavramnn ilikisinin Edward Sojann
bak asndan sunulmas amalanmaktadr.

Heterotopya, k noktas mimarlk olmamakla birlikte mimarlk teorisiyle

uraanlar uzun sre megul eden meknsal kavramlardan birisidir.Heterotopya
kavram 1960larda Michel Foucault tarafndan ayr ortamda gndeme
getirilmitir: lk olarak 1966da yaynlanan Kelimeler ve eyler( Les Mots et les
Choses) kitabnda, daha sonra ayn yl topya ve edebiyat zerine yaplan [yirmi yl
sonra basl yaynlanan Des Espace Autres] bir radyo serisinin paras olarak, son
olarak ise 1967de bir grup mimara verilen bir konferansta (Johnson, 2006). Urbach
(1998), kavramn mimarlk sylemine giriinin 1970lerde Demetri Porphyrios,

69
Manfredo Tafuri ve Georges Teyssot gibilerin metinleriyle olduunu
kaydetmektedir.

Johnson (2006)un belirttii gibi Foucaultun heterotopyas kabataslak izilmi,

kesinlik tamayan ve ou zaman da kafa kartrc bir kavram olarak kalmtr.
Szgelimi Soja (1996), Foucaultnun analizini sinir bozucu biimde
tamamlanmam, tutarsz, anlalmaz eklinde tanmlamtr. Johnsona gre
Foucaultnun kavrama iki vesileyle ksaca atfta bulunmas dnda bu meknsal
ereveye kalc ekilde asla dnmemi olmas da anlamldr. Sonuta bu ucu ak ve
mulak analiz zellikle sosyoloji, sosyal corafya ve mimarlk bata olmak zere
birok disiplinde atan birok yorum ve uygulamay hayata geirmitir. Johnson
buna bal olarak Palais Royal, Mason localar, erken dnem fabrika yaplar,
peyzajlar, postmodern kentler ve binalar, internet siteleri ve daha birok eyin
heterotopya rnei olarak alnp incelendiini belirtmektedir. Ritter ve Knaller-Vlay
(1998)e gre kavramn farkl kullanmlar sadece elikili ve birbirine kart olmakla
kalmamakta, baz durumlarda da tamamen mukayese edilemez hale gelmektedir.

Urbach (1998) da sosyal dlama ve meknsal biimlendirme koullar hakkndaki

aratrmasnda Foucaultnun heterotopya kavramn bir ara olarak kullanmay
dnrken, mimari sylem ierisinde kavramn ok acaip (weird) bir yol katettiini
farketmitir. Kelimeler ve eylerde Borgesin ksa bir metniyle balayan dilbilimsel
yaklam, 1967de mimarlara verilen konferans ve akabindeki metinlerde meknsal
bir kategoriye dnmektedir (Johnson 2006;Pavlov 2009;Urbach 1998).
Soja (1996), btn bu belirsizliklere ramen (ve bunlar kabul ederek) heterotopyay
yaanan mekn ve ncmekn kavramlaryla ilikilendirerek, dnyay
kavraymzdaki (ve meknsal dncedeki) ikili kartlklar kracak ve yeni bir
bak as sunacak bir dnme biimi olarak grmektedir. Kendi deyiiyle Des
Espace Autres(1984) den kard igr koleksiyonuyla ncmeknn pratik
ve teorik anlayn destekleme riskini gze almaktadr.

Foucault meknn tarihini kabaca zetleyerek temel blmde incelemektedir.

Ortaadaki yerletirme mekn yerlerin kutsal-kutsal olmayan, korumal-ak,
kentsel-krsal eklinde hiyerarik bir toplamndan olumaktadr. Galileo ve 17.yy ile
birlikte bu lokalizasyon mekn almaya ve sonsuz bir genileme meknna

70
dnmektedir. Gnmzde ise yeni bir lokalizasyon mekn olarak blge(site)
genileme meknnn yerini almaktadr. Blge, noktalar ya da paralar arasndaki
yaknlk ilikileriyle tanmlanmaktadr. Biimsel olarak seriler, alar ya da zgara
sistemlerle; daha somut biimde demografi eklinde belirlenmektedir. Foucaultya
gre bugn mekn blgeler arasndaki ilikinin biimini almaktadr. Soja retim
sreleriyle ilkili olmasa da Foucaultnun politik olmayan meknsal syleminde
Lefebvrein alglanan,kavranan ve yaanan meknlarna ynelik bir igr
sergilediini dnmektedir.

Foucaultya gre her ne kadar 19.yyda tarih kutsal olandan ayrldysa ve

Galileodan sonra belirli lde mekn kutsal olandan teorik olarak arndrldysa da
bugn yaamlarmz hl kutsallam kartlklarn denetimi altndadr (zel alan-
kamusal alan, i mekn-elence mekn vb..) ve bu kartlklar hl verili gerekler
olarak kabul edilmektedir. Soja, Galileo sonras betimlenen dnemi ad gemese de
kapitalizmin ncl olarak okumaktadr.

Soja (1996)ya gre Foucault, Lefebvrein temsil meknlarna karlk Bachelardn

Meknn Poetikasna ve fenomenolojistlerin tanmlarna dnmektedir.

[...]Baka bir deyile iine bireyleri ve nesneleri yerletirebileceimiz bir

boluun iinde yaamyoruz. In farkl tonlaryla renklendirilebilecek bir
bolukta da yaamyoruz. Biz ne birbirine indirgenebilecek ne de kesinlikle
birbiri zerine eklenebilecek blgeleri tanmlayan bir ilikiler kmesinde
yayoruz.

Foucault, Lefebvrein ifte yanlsamasn (kavranan meknn, meknsalln

maddeden yoksun zihinsel mekna dnmesine sebep olan ltl yanlsama ve
alglanan meknn, meknsal gerekliin ampirik olarak tanmlanabilir meknsal
pratie indirgenmesine sebep olan gereki yanlsama) mnasip bir minnettarlkla
kenara koyarak kendi yoluna devam etmekte ve bu ifte yanlsamann kritii
balamnda teki meknlar ve teki blgeler iin aratrmasna balamaktadr
(Soja, 1996).

71
Soja, Foucaultnun topyalardan ayrarak incelemeye balad ve alt prensip altnda
gerek meknlardan rnekler vererek sistematize etme giriiminde bulunduu
heterotopyay, farklln gerekleebildii bir ncmekn olarak grmektedir.
Tamamlanmam, tutarsz ve apolitik olarak tanmlad heterotopya kavramn tam
da bu mulakl sebebiyle Lefebvre (yaanan mekn/farkllk mekn), bell hooks
(marjinallik ve radikal aklk) ve Homi Bhabha (hibridlik)nn ncmeknlaryla
benzer grmekte ve meknsal dnmenin geleneksel tarzlarna meydan
okumalarndan tr bu dnceleri ncmekn emsiyesi altnda
toplamaktadr.

Sojaya gre sadece belirli biimlerde meknsal olarak dnmeye sevk edilen
corafya ve mimarlk gibi disiplinlerin ncmekn kefetmesi, geleneksel olarak
daha az biimlendirilmi ve daha az mekn odakl disiplinlere gre ok daha zor
olmaktadr.

72
6. MMARLIK DSPLNNN MEKAN KAVRAMI ZERNDEK
EGEMENLNN SORGULANMASI

Mekn kavramnn sosyal bilimlerin alanna girmesiyle, mimarlk disiplini kavram

zerindeki egemenliini byk lde yitirmeye balamtr. Tarihsel sre itibariyle
estetik ve felsefe zerinden mimarlk epistemolojisine giri yapan mekn kavram,
mimarlk disiplininde yeterli sosyo-politik ierie sahip olamamas nedeniyle soyut
ve mulak bir kavrama dnmtr.

Lefebvre (1991)in mimarlk eletirisi ile Hensel ve di. (2009)nin Lefebvre

eletirisi zerine younlaan bu blm, disiplinler aras tarihsel deiim srecinin
sonunda mekn kavramnn bugn mimarlarla kurduu ilikiyi sorunsallatrmay
amalamaktadr.

Forty (2000), Words and Buildings adl kitabnda Lefebvrein mimari mekn ile
mimarlarn mekn arasnda yapt ayrma dikkati ekmektedir. Buna gre mimari
mekn, insanlarn ondan edindikleri deneyimle ve iinde yaananlarla toplumun
zelliklerini yeniden reterek (toplumdan ne daha iyi ne de daha kt) sosyal
meknn olumasna katkda bulunurken, mimarlarn mekn mimarlarn mesleki
uygulamalaryla maniple ettikleri ve iinde yer aldklar sylemdir. Lefebvre iin
mimarlarn mekn lanetlidir. Mimarln meknla olan ilikisi dier disiplinlerinki
kadardr. Ancak hibir disiplin tek bana yeterli bir sosyal mekn aklamas
yapamamaktadr, nk yapmaya giritii anda sosyal mekn disiplin iinden kan
bir soyutlamaya dnmektedir. Mimarlar iinse durum olduka ktdr nk ne
yaptklarnn farknda deildirler. Lefebvre mimarn yanl bakn be maddede
aklamaktadr:

1. Mimarn ele ald mekn homojen bir btnn paras, klid

geometrisinin ntr ve effaf bir eleman deildir. Varolan baskn
retim biimleri tarafndan (kapitalizm) retilmi durumdadr.

73
 2. Mimar tamamen zgr ve saf bir biimde retmemektedir. Bak
iinde yaad ortam tarafndan oluturulmutur.
3. Mimarlar tarafndan kullanlan aletler (izim teknikleri gibi) de
tarafsz olmaktan ok g syleminin aralardrlar. zellikle izim
pratii; sosyal mekn soyutlatran, ticaret iin homojen hale getiren
ve yaamsal deneyimden mahrum brakan bir aratr.
4. Mimarln izim teknikleri ve aslnda btn mimarlk pratii grme
duyusunu dierlerinden n plana kararak, modern kapitalizm
tarafndan ortaya konan grsele ve gsteriye olan eilimi
srdrmekte ve gerein yerini almasna ortak olmaktadr.
5. Mimarlk ve ksmen modernizm meknn homojen gsterilmesinde
sorumluluk sahibidirler.

Lefebvrenin mimarlarn meknna olan eletirisi soyut meknn eletirisidir. Soyut

mekn, kapitalizmin zihinsel meknla yaanan fiziksel mekn birbirinden ayrarak
dntrd sosyal mekndr. Bylece kii yalnzca Marxn ngrd zere
emeinin rnne deil, ayn zamanda btn gndelik yaam deneyimine
yabanclamaktadr. Mekn iinde yaayarak deil de entelektel disiplinlerin ve
kapitalist ideoloji pratiklerinin yaratt temsillerle deneyimlemektedir. Soyut
meknda yaayanlarn kendileri de birer soyutlamaya dnmektedirler. Lefebvree
gre mimarlar ve ehir planclar nerdikleri soyut bo meknla (ntr bir ortam,
birbirinden bamsz paralar birlikte iinde barndrabilen bo bir konteynr)
mimarl zgr klmaktan ok, modern zamann g ve egemenlik ilikilerine
hizmet etmilerdir.

Forty (2000), Lefebvrenin kitabndaki vurucu noktay mimarln kendi iinde

bamsz ve kendi kurallarn kendisi oluturan bir meslek pratii olduu inancna
kar ortaya koyduu direnite grmektedir. Mimarlk da dier sosyal pratiklerden
biridir ve mekn dzenleme ilemleri kendi amalarna deil genel olarak iktidarn
amalarna hizmet etmektedir.

74
Hensel ve di. (2009)ne greyse Lefebvrein argmanndaki sorun ortaya koyduu
meknsal eitliliin aktif olarak tasarma nasl aktarlaca konusunda neredeyse
hibirey sylememesidir15. Ayrca Lefebvrein modernist mimarlarn mekn
kavramlarn ve meknn otoriteleri olarak mimarlar eletirmesiyle, sosyal
corafyaclar bu argmanlar devam ettirerek meknn uzmanlar haline gelmilerdir.
Halbuki sosyal corafyann mekn sylemleri hem sorunsuzca mimarla
evrilememekte, hem de mimarla kar srekli yaplan eletirel saldrlar bu
sylemlerin (iyi tarafndan baklrsa) alternatif tasarm yaklamlarna entegre
olmalarna ket vurmakta ve (kt tarafndan baklrsa) tasarm disiplinlerinde
kullanlmak zere fazla genel kalmaktadrlar. Dahas sosyal corafyaclarn
akademik basknl u anda, mekn kendini tekrarlayan tutarsz, temsili ve
ounlukla semiyotik bir akrobasi repertuvarna indirgeme eklinde anlalabilir.

Hensel ve di. (2009)ne gre mimarlar sadece iktidarn ve meknsal soyutlamann

aralar deildirler; mekn ve meknn sosyal uygulamalarla olan ilikilerine dair
belirgin bir materyal anlaya sahiptirler. Eer Lefebvrein iddia ettii zere
mimarlar gcn zellemesinde etkili aralarsa o zaman mekn hakknda uzman
grne sahip olacak ekilde yetitirildiklerini de kabul etmek gerekir. Ksacas
Hensel ve di.ne gre Lefebvre soyut mekn dnda bir yenilik nermemekte,
mimarlar iktidar aralar olarak mekn bilgisinin retim alanndan dlamakta ve
mimari tasarmda yeni meknsal yaklamlarn da bylece nn tkamaktadr.
Kendi deyileriyle Lefebvrein argmanlar heterojen ilikiler olarak meknn
eletirel bir analizini sunan bir kilometre tayken, ayn ta heterojen mekn yoluyla
yenilikler araynda olan mimarlarn ayaklarna taklmaktadr yalnzca.. .16

15
Yazarlara gre Lefebvre; yaanan meknla, doal ve soyut bir kavram olarak mekn arasndaki
boluu aabilmek iin ar karmak bir giriimde bulunmutur. Lefebvrein aksine Bruno Latouru
takip ederek meknn hibir zaman bu kadar soyut ve modern olmadn sylemektedirler
16
...Thus, while Lefebvres argument remains a milestone in offering a critical analysis of space as
heterogeneous sets of relationships, it has become a millstone for any architect seeking innovation
through heterogeneous space. 2009 : 25

75
76
7. SONU

Genel bir tablo izmek gerekirse mekn; Bat dnce tarihinde felsefe ve evrenbilim
zerinden balayan yolculuuna fizik biliminde temel bir krlma yaayarak devam
ettikten sonra, Aydnlanma sonras ortaya kan zellemi disiplinlere de nfuz
etmeye balamtr. 19.yyn sonunda Semperin hacimsel teorileriyle balayp
estetik teorilerle gelien ve erken modern dncesiyle zenginleen mekn, Giedion
ile ngilizce konuan dnyaya alarak mimarln gndelik diline girmitir. Almanca
kaynanda (Raum) bulunan uzam ve boyutla ilgili fiziksel zellikler ve akln
dnyay alglamasna yarayan zihinsel bir yap anlamlar gnmzde
birlikteliklerini koruyarak mekn kavramnn mulakln korumasn
salamaktadrlar. Till (2009)in de belirttii gibi herhangi bir mimarlk stdyosunda
duyabileceimiz negatif mekn, pozitif mekn, total mekn, ak mekn, kamusal
mekn, katmanl mekn, kvrlan mekn, katlanan mekn, bzlen mekn, zel
mekn vb. birok kavram ou zaman fiziksel tanmla kavramsal analojiyi birbirine
kartrmakta ve gerek fiziksel artlardan m yoksa metaforik ierikten mi
bahsedildii bilinememektedir.

Kapitalizmin soyut mekn zerinden rgtlenmesinde bu kafa karkl ve

mulaklk mimarlk disiplinini bir ara konumuna indirgemektedir. Dolaysyla
kentsel tasarmdan, mobilya ve dnce tasarmna kadar tasarm ile ilgili her
alanda sz sahibi olduunu dnen mimari ego, ounlukla bugnn ge kapitalist
retim-tketim ilikileri ierisinde piyasa koullarnn izdii dar snrlar ierisinde
oynamaktadr.

Mimarln bu edilgen rol oynamasnda, mekn kavramnn zellikle sosyal

bilimlerde geirdii sosyal dnmn mimarlk disiplininin epistemolojisine
henz tam anlamyla aktarlamam olmasnn etkili olduu sylenebilir. Mekn
kavramnn zellikle 1960 sonrasnda gerek dil ve metin gerekse yer odakl
dilbilimsel ve fenomenolojik yaklamlarla geirdii youn dalgalanma sonrasnda

77
ortaya atlan yeni mekn teorileri genel olarak ya kresel kapitalizmin ykc
etkilerini tanmlamakla yetinmi ve an ruhunu' mimarla aktarma grevi
stlenmiler ya da mimarl varolan sosyal durumdan sorumlu ve nerilen meknsal
kurgunun dnda grmlerdir.

Mimarln aslnda hl Descartes ve Newton tarafndan tanmlanan bir dnyay

verili kabul ettii, 20.yyn bandaki sosyal ierikten muaf meknsal problemlerle
uramaya devam ettii gnmzde; mekn kavramnn geirdii disiplinler aras
tarihsel deiim, mimarlk epistemolojisinde tanmsz ve mulak bir konu olarak
bilinaltna itilmi gibidir.

almann k noktasn belirleyen sorular zerinden bir deerlendirme

yapldnda; mimari tasarmn eitiminde, retiminde, pazarlanmasnda ve
uygulanmasnda olduka sk karmza kan bu kavramn geirdii disiplinler aras
tarihsel deiimin izlerini zerinde yeterince tamad grlmektedir. Gnmz
mimarlk disiplininde sorgulanmaya gerek grlmeyecek derecede iselletirilmi bir
terim olarak meknn, disiplinler aras ve toplumsal dinamiklere uygun ekilde
mimarlk epistemolojisindeki yerinin sorguland sylenemez. Dolaysyla
Gnmzde mekn kavram mimarlar iin ne ifade etmektedir? sorusuna net bir
cevap bulunamayaca ve mekn kavramnn mulakln ve tartlrln koruduu
aktr.

Yaplan literatr aratrmasnda Deleuze (ve Guattari)nin mekansal dncelerinin

tezde gelinen nokta zerinden alm yapmaya devam ettii gzlemlenmi ancak
kapsam nedeniyle Deleuzyen mekan tasarmlarna bu tez erevesinde yer
verilmemesi uygun grlmtr. Bu almann devam etmesi durumunda, mekn
kavramnn disiplinler aras tarihsel deiim haritasnn Deleuzyen kavramlar
zerinden ilerlemesi ve buna gre yeniden (izgisel ve hiyerarik olmayan bir
yapda) ekillenmesi ngrlmektedir.

Sonu olarak; soyut tasarmlara ve idealist dncelere kaplmadan, asl sorunsaln

meknn gerek yapsndan ziyade, mekn anlaymzn ve retimimizin sosyal
hayat biimlendirmesi olduunu vurgulamakta fayda grlmektedir.

78
KAYNAKLAR

Arefi, M. (1999), 'Non-place and placelessness as narratives of loss: Rethinking the

notion of place', Journal of Urban Design, 4: 2, 179 193.
Aug, M. (1997), Non-Places: Introduction to an Anthropology of Supermodernity,
Verso.
Bachelard, G. (1994), The Poetics of Space, ev.M.Jolas, Beacon Press, Boston.
Boyarin, J. (1994), Space, Time and the Politics of Memory, Remapping
Memory:The Politics of TimeSpace iinde, der. Boyarin, J., University of Minnesota
Press, Londra.
Buchanan, I. ve Lambert, G. (2005), Deleuze and Space, Edinburgh University
Press.
Burgin, V. (1996), In/different Spaces : Place and Memory in Visual Culture,
University of California Press.
Castells, M. (1996), Enformasyon a: Ekonomi, Toplum ve Kltr / Cilt 1: A
Toplumunun Ykselii, ev. Ebru Kl.
Castells, M. (1996), The Rise of the Network Society, The Information Age:
Economy, Society and Culture Vol. I. , Blackwell, Oxford.
de Certeau, M. (1984), The Practice of Everyday Life. University of California
Press, Berkeley.
Dovey, K. (1999), Framing Places, Routledge, Londra & NY.
Dovey, K. (2010), Becoming Places: Urbanism/Architecture/Identity/Power,
Routledge, Londra & NY.
Eczacba Sanat Ansiklopedisi (1997), YEM Yayn, stanbul.
Erek, A.N. ve dekan, A. (2008), Ekran ve Yer: Uzamsallk ve 1990lardan Sonra
Sanat retimi, itdergisi/b sosyal bilimler Cilt:5, Say:1, 11-19 Aralk 2008
Forty, A., (2000) Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture,
Thames & Hudson Ltd, London.
Giddens, A. (1996), The Consequences of Modernity, Polity Press, UK.
Graham, S. (2004), The Urban Place and the Non-Place Urban Realm makalesi giri
yazs, The Cybercities Reader iinde, Ed.Stephen Graham, Routledge, UK.
Grnlund, B. (1999), Bo Grnlund on Henri Lefebvre:Urbanity: Lived space and
difference (bkz. nternet Kaynaklar).
Hanerliolu, O. (2010), Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul.
Harvey, D. (2005), Spaces of Neoliberalization: Towards a Theory of Uneven
Geographical Development, Franz Steiner Verlag, Stuttgart.

79
Harvey, D. (1992), The Condition of Postmodernity: An Enquiry into the Origins of
Cultural Change, Blackwell, UK.
Harvey, D. (2006), Postmodernliin Durumu: Kltrel Deiimin Kkenleri, ev.
Savran, S., Metis Yaynlar, stanbul.
Hasol, D. (1975), Ansiklopedik Mimarlk Szl, YEM Yayn, stanbul.
Heidegger, M.; Bauen, Wohnen, Denken, Vortrage und Aufsatze, Siebte Auflage
(Stuttgart: Verlag Gunther Neske, 1994 [1954]): 139-156.
Hensel, M.; Menges, A.; Hight, C. (2009), En route: Towards a Discourse on
Heterogeneus Space beyond Modernist Space-Time and Post-Modernist Social
Geography, Space Reader: Heterogeneous Space in Architecture iinde, der.
Hensel, M.; Menges, A.; Hight, C., Wiley-Academy.
Jameson, F. (2003), Future City, New Left Review 21, Mays-Haziran.
Jammer, M. (1993), Concepts of Space: The History of Theories of Space in
Physics, Dover Publications, NY.
Johnson, P. (2006), Unravelling Foucaults different spaces, History of the Human
Sciences Vol. 19 No. 4, s.75-90, SAGE Publications (London, Thousand Oaks, CA
and New Delhi).
Koyiit, R. G. (2007), Mimarlkta Yersizleme ve Yerin Yeniden retimi (Doktora
Tezi), Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fen Bilimleri Enstits Mimarlk
Anabilim Dal, stanbul.
Koolhaas, R. (2002), Junkspace, October, Vol. 100, Obsolescence, s. 175-190.
Lefebvre, H. (1974), La production de lespace, Editions Anthropos, Paris. ng.ev.
Donald Nicholson-Smith (1991), The Production of Space, Blackwell, Cambridge.
Madanipour, A. (1996), Design of Urban Space: An Inquiry into a Socio-spatial
Process, John Wiley & Sons Ltd.
Malpas, J. E. (2004), Place & Experience : A Philosophical Topography, Cambridge
University Press.
Massey, D. (2001), Space, Place and Gender, University of Minnesota Press,
Minneapolis.
Merrifield, A. (2000), Henri Lefebvre: a socialist in space, Thinking Space iinde,
der. Crang, M. ve Thrift, N., Routledge, London.
Milgrom, R. (2008), Lucien Kroll: design, difference, everyday life, Space,
Difference, Everyday Life:Reading Henri Lefebvre iinde, der. Kanishka
Goonewardena, Richard Milgrom, Christian Schmid, Stefan Kipfer, Routledge, NY.
Muhammed, K. ve Karada, C. (2008), Ebl-Mun en-Nesefye Gre Allah ve
Mekn, T.C.Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi Cilt: 17, Say: 1, s. 245-
262.
Nalbantolu, H. . (2008), Nedir Mekn Dedikleri ?, Zaman-Mekn, YEM
Yayn-138, stanbul, s.88-105.
Powell, H. (2005), 'Recycling Junkspace: finding space for 'Playtime' in the city',
The Journal of Architecture, 10: 2, 201 221.

80
Rm, H. (1999), An Aristotelian Human Time-Space Manifold : From
Chronochora to Kairotopos, Time & Society 1999 8: 309.
Read, A. (2000), Architecturally Speaking : Practices of Art, Architecture and the
Everyday, Routledge, NY.
Schmid, C. (2008), Henri Lefebvres Theory Of The Production Of Space:Towards
A Three-Dimensional Dialectic, Space, Difference, Everyday Life:Reading Henri
Lefebvre iinde, der. Kanishka Goonewardena, Richard Milgrom, Christian Schmid,
Stefan Kipfer, Routledge, NY.
Schwarzer, M. W. (1991), The Emergence of Architectural Space: August
Schmarsow's Theory of "Raumgestaltung", Assemblage, No. 15, s. 48-61, The MIT
Press.
Shields, R. (1999), Lefebvre, Love and Struggle, Routledge, London.
Soja, E.W. (2000), Thirdspace: expanding the scope of the geographical
imagination, Architecturally Speaking iinde, der. Read, A., Routledge, Londra.
Soja, E.W. (1996), Thirdspace: Journeys to Los Angeles and other Real-and-
Imagined Places, Blackwell, UK.
Till, J. (2009), Architecture Depends, The MIT Press, Londra.
Urbach, H. (1998), Writing Architectural Heterotopia, The Journal of Architecture
Volume 3 Winter 1998, s.347-354.
Urry, J. (1995), Consuming Places, Routledge, Londra.
Van de Ven, C. (1978), Space in Architecture: The Evolution of a New Idea in the
Theory and History of the Modern Movements, Van Gorcum Assen, Amsterdam.
West-Pavlov, R. (2009), Space in Theory: Kristeva, Foucault, Deleuze
(Spatial Practices: An Interdisciplinary Series in Cultural History, Geography and
Literature), Rodopi, NY.
Url-1 <http://tdkterim.gov.tr/bts>
Url-2 <http://books.google.com>
Url-3 <http://homepage.mac.com/bogronlund/get2net/overview.html>,
alnd tarih 29.10.2010. Grnlund, B. (1998).

81
82
EKLER

EK A.1 : Haritalar

83
ZGEM

Ad Soyad: Erdem ngr

Doum Yeri ve Tarihi: stanbul 1984

Adres: Abdullahaa Cad. Enn Apt. No:2/5 Beylerbeyi / stanbul

Lisans niversite: T

85