Vyaktimatva Aani Vartanshaili

JeeqkelecelJe DeeefCe Jele&veMewueer

kee@HeerjeF& C 2010 megefce$ee Mebkej cees[ke
Heefnueer DeeJe=eer ceee& 2010
ISBN 81-86008-04-7
DDC Class No. 155.25
ekeeMeke
megefce$ee HeeqyuekesMevme
306, Yet<eCe HueePee, ceunejjeJe keguekeCeea ceeie&,
JePeerje, yeesjerJeueer (Heefece), cegbyeF&- 400 092.
mebHeke&:otjOJeveer (022) 2899 7758
YeceCeOJeveer 9869486657
F&-cesue: modakshanker@gmail.com

De#ejpegUCeer DeeefCe cegCe

eMeeble keeyeogues
eejkeesHe, keeboerJeueer (Heefece), cegbyeF&-400 067.
YeceCeOJeveer 9820982341

mebHeeove meenee:
DeCe vesjkej

cegKeHe= DeeefCe mepeeJe

Hegb[efueke JePes

cetue 150 Hees

 ceveesiele
leCe efHe{erMeer cew$eerHetCe& mebJeeo meeOeCeb DeeefCe DeeOegefveke peieele kemeb JeeieeJeb ee
efJe<eeer leebeeMeer efnleiegpe kejCeb ee nsletves emlegle Hegmleke efueefnues Deens. F. me. 1947 les
DeepeHeeleee mee Je<ee&le DeeHeuee YeesJeleeueee HeefjefmLeleerle DeeefCe Jewefeke HeefjJesMeele
meJee&Lee&ves yeoue Peeues Deensle. Jele&veJeJenejeleerue Deveske pegveer cetues keeueyeee Peeueer
Demetve leebee peeieer Jesieee OeeCeeree efJeeejebveer egkele veJeer Jele&vemebmke=leer Goeeme
Deeueer Deens. leCe cegueebcegueeRmeceesj leeJesUer peer DeeJneves nesleer leer Deepener Demeueer lejer,
leebes mJeHe HetCe&le: HeeueueecegUs eMeeHeeMeees ceeHeob[ yeoueues Deensle.
Deepeee veJee efHe{eruee cee$e ee yeouelee HeefjefmLeleeres DeesPes KeebeeJej Hesuele
DeeHeues YeeefJe<e Ie[Jeeees Deens. PeHeeeeves yeoueCeeNee ee JeeleeJejCeeMeer DeeHeCe kemeb
pegUJetve Ieeeeb ee efJe<eeer leCeebee ceveeble mebYece Deensle DeeefCe leebvee eesie
ceeie&oMe&veeeer efveleeble iejpe Deens. lee <erves JeefkelecelJeeMeer mebyebefOele efJeefYeVe Hewuetbee
GneHeesn nesCeb DeeJeMeke JeeueecegUs ns uesKevekeee& neleer Iesleueb Deens. Hegmlekeeee Deekeej
nslegHetJe&ke DeeesHeMeerj sJeuee Deens.
ceeieee efHe{erleerue Ske Geesiejlve kew. efJe<Cet jeceeb JesueCekej eebveer F.me.
1947 meeueer peieele JeeieeJes kemes ns lelkeeueerve leCe efHe{eruee Glke=< ceeie&oMe&ve
kejCeejs HeefnuesJeefnues meJeeiemegboj Hegmleke efuentve Deveble GHekeej kesues Deensle. ee
Hegmlekeeee Deveske DeeJe=ee, Hegveceg&Ces yeepeejeble Deeueer ns leeee ueeskeefeeleses ieceke
nese. eer. JesueCekejebee ee keeee&Heemetve mHetleea IesTve DeeefCe leebes $eCe ceeve keve
emlegle Hegmlekeeeer jevee kejCeees Oee[me kesues Deens. leCe Jeeekeebveer DeeefCe leebee
Heeuekeebveer ne eelve iees[ ceevetve IeeJee ner eeLe&vee.
ns Hegmleke efueefnleevee ele#e Jee Deele#eHeCes Deveske megoebes meenee ceuee
ueeYeues. ceePes efvekees mvesner, Je=eHe$euesKeke Je meceer#eke ee. jcesMe KeeJekej eebeeMeer
efJeefJeOe efJe<eeebJej eee& kejleevee ee Hegmlekeeeer mebkeuHevee Deekeejeme Deeueer DeeefCe ceer
uesKeve meg kesueb. ceer efueefnuesueer keener efveJe[ke ekejCes ceePes meeqvce$e, megeemfe
meeenfelqeke Je He$ekeej ee.r ke=. pe. eofJeksej eevbeer Keeme ceePee Iejer yemevte Jeeeueer DeeeCfe ueKseve
ueJekej HeCte& keje Demee ecseeee Deeen Oejuee. Deeke=leer emfeeireeus[ Fvmeret ceOeeure ceePee
menkeejer DeeeCfe HeeeJ&ejCe lep%e ee. [e.@ ejsCee eMfeobs eevbeer yenlgeeMbeer HeCte& Peeueuses nmleeufeeKfele
Jeeevte Gheekgele metevee kesuee. lemese omgejs menkeejer ee. [e.@ Jemelbe leee[s eevbeer Hemgleke
ueJekej HeCte& keje Demee lekeeoe ueeJeuee. ceePes veJeeves Heejfee Peeueuses MeYgeefelbeke, ueKseke Je
meeenfleecseer ee.r DeCe ve s jkej eevbeer Hemglekeeeer meJe& ekejCes Jeeevte Peeueevelbej, DeeCeKeer
He{gs peeTve, meHbeCte& nmleeufeeKfeleees meHbeeove mJeKeMgeevres Je eMemJeeHreCes HeCte& kesue.s Hemglekeeeer
ieCgeJeee Jee{eJfeCeelbe leebee Jeee ue#eCeere Deen.s ee meJe& megoebee ceer keeeceee $eCeer Deen.s
leebee ejsCeeoeeer HeeefybeeceU
g se ns Hemgleke ceer HeCte& ke Mekeuees.
eej oMekeenbvte DeeOfeke keeU ceer leCeebee meibeleelre IeeueJeuee Deen.s leebeeMeer
enfleiepge kejCeele ceuee vensceer Deeveob ecfeUeuee Deen.s ceuee Deeueusee DeveYgeJeebes eelfeeyfeybe
Jeeekeevbee ee Hemglekeele eeereeer eofmeuse. veJeevre eHfe{euree DeeeCfe meJem&eeceeve Jeeekeevbee
Hemgleke Gheekgele Jeeue,b lej leeceeieee nlset meeOe Peeueeee Deeveob ceuee evfeefele neFsu&e.

21 ceee& 2010 [e@. Mebkej cees[ke

meew. megefce$eeme
legPee Hebeenejeree efveefceeeves

Mebkej cees[ke
 DevegeceefCekee
1. legcees JeeqkelecelJe 1
2. DevegJebefMekelee DeeefCe HeefjJesMe 11
3. DeJeueeskeve DeeefCe osnyeesueer 15
4. Deevebo DeeefCe $epeglee 19
5. megKeeee cetueceb$e DeeefCe leerve keLee 25
6. keesCeles keefjDej efveJe[eue? 33
7. DenblelJee es ceenelce 42
8. mJeeb - DevegMeemeve 48
9. efMe<eeej 53
10. mebYee<eCe keuee 69
11. otjOJeveer mebYee<eCe 81
12. mlegleer - JeeKeeCeCeer DeeefCe KegMeecele 90
13. JesUses JeJemLeeHeve 95
14. jeieees JeJemLeeHeve 101
15. Yeerleereb efveJeejCe 107
16. GlHeeokelee ieUleer DeeefCe eeue{keue 111
17. Jeweeqkeleke Deejesie DeeefCe efveiee 115
18. MejerjeefYecegKe Deenej 127
19. nmlee#ej DeeefCe MegOouesKeve Meem$e DeeefCe keuee 131
20. eJeemeeeer leeejer DeeefCe Gece eenkemesJee 134
21. pesebMeer efnleiegpe 140
22 meboYe&meteer
23 HeefjefMe<
 1.
legceeb JeeqkelecelJe
mJele:uee kemeb DeesUKeeue? efJeefJeOe ceevemeMeem$eere DeLee&efJe<keej
DeeHeuee JeeqkelecelJeeeer eHe FlejebJej He[eJeer Demeb mJeeYeeefJekele: eleskeeuee
Jeele Demeleb. Flejebe ue#e DeeHeueeke[s JesOeueb peeJeb, DeeHeueb yeesueCeb leebveer
keeUpeerHetJe&ke SskeeJeb, DeeHeueeJej efJeeeme oeKeJeeJee, DeeHeueeuee eesie ceeve eeJee Deeer
eleskeeeer DeHes#ee Demeles. Flejebvee DeeJe[eJeb DeeefCe eebmee JneJeer Deeer Deebleefjke Fe
DemeCeele iewj keenere veener. eleske Jekeleer DeeHeueeleerue DebieYetle Denb lelJeeuee
lees<eefJeCeemeeer Deemegmeuesueer DeeefCe eelveeerue HeCe Demeles.
ee DenblelJeeee meceeOeeveemeeer DeeHeCe keee kejeeuee nJeb? meJe& eLece, DeeHeues
JeeqkelecelJe kemes Deens ns leHeemetve Hene. leeleerue GCeerJee otj kejCeemeeer eespeveeyeOo
eelve meg keje. JeeqkelecelJe efJekeeme ner meeleleeves Ie[Ceejer eefeee Deens. DeveskeefJeOe
eelveebejs DeeHeCe mJele:uee yeouet ekelees ne efJeeeme ceveeble yeeUiee DeeefCe efJeveeefJeuebye
keeceeuee ueeiee.
DeeHeuee JeeqkelecelJeees yeeeDeeefCe DeebleefjkeDemes oesve ecegKe Hewuet Demeleele.

1
yeee Hewuetle DeeHeCe kemes efomelees kemes yeesuelees, kemes Jeeielees, yemelees Jee GYess jenlees, kemes
eeuelees eeke[s ue#e osCeb cenJeeeb Deens. DeeHeueer JeseYet<ee, keseYet<ee keeer Deens, esnje
megneme Deens keeb, ejerj meewJe Deeke<e&ke Deens keeb, vepej efYejefYejCeejer Deens keer efmLej
DeeefCe Deeeemeke, efeeeejeee meJe&meeceeve efveeceebeb DeeHeueeke[tve Heeueve nesle Deens
keeb, Deee Deveske ieeseRJeve legceeb yeee JeeqkelecelJe e nesle Demeleb. lemese, DeeHeuee
Deebleefjke JeeqkelecelJeees ekeerkejCe leees cenJeHetCe& Ieke yegeqOoceee, efe#eCe,
DeelceefJeeeme DeeefCe mekeejelceke o=er, cenJeekeeb#ee DeeefCe cesnvele kejCeeeer leeejer,
DeJeueeskeve Mekeleer DeeefCe efveCe&e#ecelee, ceveeeer Skeeelee DeeefCe YeeJeefveke meceleesue leLee
mebJeeokeeweue DeeefCe Deelcemevceeve ee ejs jle Demeleb.
DeeHeueb JeeqkelecelJe DeefOeke eYeeJeer kejCeemeeer legcner yeee DeeefCe Deebleefjke ns
oesvner Hewuet DeeefCe ee meieeeletve leeej nesCeejer osnyeesueer eeke[s ue#e eeeuee nJeb. DeeHeCe
meJe&iegCemebHeVe Deenesle ee Yeceele legcner vemeeJeb. keenerlejer oes<e DeeHeueele DemeCeeje ns
ceeve keve DeeefCe les vescekes keesCeles, ns Deelceefvejer#eCeeejs nsve jJet ekeueele lej
eieleeree efoesves legceeer Jeeeeue meg Peeueer Deens, ns efveefele mecepee.
eLece, mJele:uee meJee&Lee&ves DeesUKeCeb ne eemJeer peerJeveeee cetueceb$e Deens ns
ue#eele IeeJeb. DeeHeueb JeeqkelecelJe kemeb efJekeefmele nesle iesueb, lelkeeueerve meeceeefpeke,
DeeefLe&ke Iekeebee DeeHeuee efJeeejebJej DeeefCe JeeieCegkeerJej kemee eYeeJe He[uee,
HejmHejmebyebOe pees[leebvee DeeHeCe keesCelee DeHes#esves Jeeielees, meeOeejCele: keesCelee efJeefe
Jekeleerbvee DeeHeCe eUCeeee eelve kejlees efkebJee leebeeeer Deefvesves yeesuelees ee Je Deee
efJeefJeOe eveebeer Gejs eesOeCes cnCepese mJele:es cetueceeHeve kejCeeeer eeLeefceke Heeejer
e{Ces nese.
mJele:uee kemes DeesUKeeue?
Jele&veefJe<eeke eem$e%eebveer JeeqkelecelJeees Deveske ekeej meebefieleues Deensle. Hejbleg
ceevemeeem$e%e meeOeejCele: veT ekeejebJej DeefOeke Yej osleele. eeleerue eleske ekeejees
keener Deveve iegCeefJees<e Demetve, lee DeeOeejs leebes JesieUsHeCe eslHeeerme esles.

2
ee veT ekeejebeer Lees[keeele ceeefnleer IesT :-
1. keee& efmeOoerme vesCeejs (Achievers)
ee eJeiee&leerue Jekeleer Glmeener, DeelceefJeeemeHetCe& DeeefCe Oeseefve Demeleele.
leebeeke[s menkeeNeebyejesyej pegUJetve IesCeeeb kemeye Demeleb. efveeq<ee, vekeejelceke
efJeeej kejCeejer ceeCemeb leebvee DeeJe[le veenerle. Deee Jekeleer cew$eerHetCe& DeeefCe Glmeener
JeeleeJejCeele Ket<e Demeleele. Deepetyeepetuee keee Ie[les Deens eeeer FlLebYetle ceeefnleer lee
sJeleele. Dekeee&#ece DeeefCe efvejeeeJeeoer ueeskeebee mebHekee&le Deeueeme lee yewesve nesleele.
DeHeee mJeerkeejCeeeer leebeer leeejer vemeles. Debieerke=le keee& le[erme vesCeemeeer
DeefJeeeble PeCeeNee ee JekeleerRmeeer eeeee veJeveJeerve HeeeNee e{le peeCeb ns Jemeve
yeveleb DeeefCe lee leelee jceleele.
2. HeefjHetCe&lesee Oeeme Demeuesues (Perfectionists)
ee ekeejeleerue Jekeleer lelJeefve, JeemleJeoeea, kele&JeHejeeCe DeeefCe melemeod-
efJeJeskeyegeqOouee mceve keece kejleele. leebee keueeves Iesleueeme leebeemeesyele keece
kejCeb meesHeb nesleb. peyeeyeoejerves JeeieCeeNeebvee Deee JekeleeReer menpe pegUJetve Ieslee esleb.
mecebpemeHeCee ns leebeb Jewefee Demeleb. mJele: efemleyeOo JeeieCeeNee ee JekeleerReer
Flejebke[tvener leeere jemle DeHes#ee Demeles. DeLee&le, eleske JesUer leer HetCe& neslese Demeb
veener. leebee celeebee, efveCe&eebee Deeoj kesueeme leebvee ceveeHeemetve Deevebo neslees DeeefCe
lee menkeeee&ee nele men<e& Heg{s kejleele. ee Jekeleer Deleble yegeqOoceeve lemese,
Gemebmkeeefjle keggbyeeleerue Demeleele. eebvee jepekeejCeees JeeJe[s Demeles.
3. ceoleieej (Helpers)
ee eJeiee&leerue Jekeleer Goej ceveeee Demetve Flejebeer keeUpeer JeenCes ne leebee
bo Demelees. Flejebee mecemeebceOes ue#e Ieeuetve leebe efvejekejCe kejleele. ee Jekeleer
yengOee Deeveboer Je ieceleereerj Demeleele. keeneree nUJee DeeefCe mebJesoveeerue Demeuesuee ee
Jekeleer, kesJeU mJele:ee efJeeej ve kejlee, Flejebee DeeefCe Skeboj meceepeeee efJeeej
kejleele DeeefCe ner leebeer eJe=lleer Demeles. Heeref[leebee peerJeveele Deeee, Deevebo
DeeCeCeemeeer PeCes DeeefCe efvejuemeHeCes mesJee kejCes ns leebes yeero Demeles.
3
4. DeJeueeskeveeble jceCeejs (Observers)
Deee Jekeleer %eeveemeeer Deemegmeuesuee Demeleele. eleske ieeserefJe<eeer leebvee
kegletnue Demeleb. Debleceg&Ke nesTve HeefjefmLeleeres efJeues<eCe kejCeb DeeefCe Keesueele peeTve
efJeeej kejCeb ne leebee bo Demelees. mJeleb$e yegefOoves efJeeej kejCeeNee ee Jekeleer
efceleYee<eer Hejbleg mHe<Jekelee Demeleele. keesCeer leebee Keepeieer Deeeg<eeble [eskeeJeCeeee
DeLeJee leebeeeer meueieer kejCeeee eelve kesueeme leebvee les Deefpeyeele DeeJe[le veener.
DeeHeueee efJeJeele - mHesmeceOes - peieCeb leebvee Hemeble Demeleb. DeefleGlmeener ceeCemeebee
yeeyele lee meeebke nesleele. DeeHeuee meesHeCeeyedue SKeeoeeves mebosn Jekele kesuee lej
lee yewesve nesleele. Deee Jekeleer ceesee mebkeebveer osKeerue [ieceietve ve peelee eebleHeCes,
Leb[ [eskeeeves efJeeej keve ceeie& kee{leele.
5. eve efJeeejCeejs (Questioners)
ee ekeejeleerue Jekeleer efpe%eemet lemese efJeemeveere Demeleele. leebvee
GejoeefelJeeeer HetCe& peeCe Demeles. DeeHeues veeleueie, efce$eceb[Uer, menkeejer eebee
ieesleeJeUe leebvee peJeUee Jeelees DeeefCe leebvee les cenJe osleele. Flejebveer DeeHeueb cnCeCeb
ue#eHetJe&ke SskeeJeb Demee leebee Deeen Demelees. SKeeee eMveeJej jesKeeske efJeeej ceeb[le
DeeHeueb cele mHeHeCes Jekele kejCeb eebvee DeeJe[leb. SKeeee yeeyeeree Les cegUeMeer peeTve
megmebyeOo DeeefCe cetueYetle eMve GHeefmLele kejCeeee keuesle ee Jekeleer Heejbiele Demeleele.
6. eceHeCes efJeOeeve kejCeejs (Asserters)
ee Jekeleer mJele:eer yeepet Deleble efnefjjerves ceeb[leele. leebee JeeieCee -
yeesueCeeletve DeelceefJeeeme eie neslees. lee yengOee mJeebHetCe& Je mJeeJeuebyeer Demeleele.
ogmeNeeves ceeb[uesuee SKeeoe cege leebvee Heueeme leeuee Yekekece Heeefbyee osCeeme lee
keejle veenerle. DeMee Jekeleer mJeleb$e eJe=eeree Demeuee, lejer ns osKeerue Kejb keer leebvee
eMebmee DeeJe[les. mJele:yeuees Flejebes cele DeeefCe YeeJevee peeCetve IesCeeme lee Glmegke
Demeleele. DeeJneves mJeerkeejCeeeer DebieYetle DeeJe[ DemeueecegUs SKeeoer peyeeyeoejer
Skeeeves DebieeJej IesCeeeer efnbcele leebee eeer Demeles. eeceeefCekeHeCee ne leebee
mJeYeeJeefJeMes<e cnCelee esF&ue. DeeHeuee DeeHlesebvee ceole kejCeeble DeeefCe leebvee mebj#eCe

4
osCeele lee lelHej Demeleele.
7. meenmeer (Adventurers)
ee ekeejeleerue Jekeleer Deleble DeeMeeJeeoer Demeleele. leebee Debieele Glmeen
Deesmeb[le Demelees. efpeLes peeleerue efleLes DeeHeuee GHeefmLeleerves lee JeeleeJejCe mepeerJe
kejleele. peieeuee keenerlejer keve oeKeJeCeeeer F&<ee& leebee ceveele Demeles DeeefCe
leemeeer DeeJeMeke leer Oecekener. leeeyejesyej Flejebveer DeeHeuee otjeruee, DeeHeuee
efveeespeve keewMeueeuee DeeefCe eeHle eMeeuee oeo eeJeer DeMeer leebeer DeHes#ee Demeles. DeMee
Jekeleer keOeerner JewHeueemle Jee efvejeMe Peeuesuee Dee{Ule veenerle. meJeeMeer cew$eer kejCes,
leebvee DeeHeuee mvesnjppetbveer pees[Ces ne leebee bo Demelees. cee$e, DeeHeuee Jeweeqkeleke
mJeeleb$eeMeer lee le[pees[ kejle veenerle. Flejebvee pecele veener les DeeHeCe keve oeKeJeeJeb
ner Tceea leebee ceveeble Demeles. Deveske eMemJeer GeesieHeleer ee eJeiee&le cees[leele.
8. ceeveer (Romantics)
ee mJeYeeJeeee Jekeleer yengOee keueeJeble Demeleele. lee cetuele: Glmeener Je esceU Demetve
leebvee DeeHeueer mlegleer DeeJe[les. efce$epeveebveer DeeefCe menkeeNeebveer DeeHeueeuee vewefleke
HeeyeU eeJeb, DeeHeueer meeLe kejeJeer DeMeer leebeer DeHes#ee Demeles. veJeveJeerve ueeskeebMeer
DeesUKe Jee{efJeCeb, leebvee mvesnjppetle Dees{Ceb, leebeele pes pes Goee DeeefCe Gece Demesue
les DeeHeuee Debieer yeeCeJeCeb ee ieeser leebvee DeeJe[leele. veJeefveefce&leer kejCeb, Flejebee
Yetefcekesletve efJeeej kejerle leebvee keee DeeJe[sue eeeb HetJee&vegceeve kejCeb, otj<erves efveCe&e
IesCeb ner eebeer iegCeJewefMees Demeleele.
9. Meebefleotle (Peacemakers)
ee ekeejeleerue Jekeleer cetuele: megmJeYeeJeer Demeleele. Flejebvee ceole kejCeb leebvee
DeeJe[leb. veJeveJeerve efJeeejebeb, mebkeuHeveebeb [esUs GIe[s sJetve mJeeiele kejCeb eebvee YeeJeleb.
Flejebes efJeeej Ssketve IesCeb eebvee peceleb. SKeeee efJe<eeeJej eee& meg Demesue lej leele ee
Jekeleer menYeeieer nesleele. Hejbleg eexes Hee&Jemeeve Jeeobieele efkebJee ncejerlegcejerle nesCeej
Demesue lej $eemLe ve jenlee le[pees[ Ie[Jetve DeeCeCeele HeeF&le Demeleele. mJele:

5
mebJesoveMeerue Demeueeves Flejebeb og:Ke leebvee keUleb DeeefCe cnCetvee pecesue lesJe{er ceole
kejleele. DeMee JekeleeRes DeeCeKeer Ske JewefMee cnCepes leebvee Ghepele meeQoe&er
Demeles. ee mJeleb$e Je=eeree JekeleeRvee o[HeCeeKeeueer keece kejCes cegUere ceeve vemeleb.
Jeeeke efce$eebvees Je cewef$eCeeRvees, DeeHeCe efvejefvejeee veT eJeiee&leerue JekeleeReer
iegCeJewefMees Heeefnueer. ner Jeie&Jeejer mLetue Demetve leeble meeesyeboHeCee Demet Mekele veener.
legcner mJele:uee eeHewkeer keesCelee eJeiee&le yemeJet Mekeeue? ee efJe<eeer DeelceHejer#eCe keve
mJele:e keee les jJee. ee JeieeakejCeeletve DeeHeCe eesjYeeces, Keesej[s, efnbmeke Je=eeres,
onMeleJeeoer, meceepekebke leLee lelmece Iekeebvee JeieUues Deens ns DeeHeuee ue#eele Deeues
Demesuee. legceee mejeJeemeeer Yeejleeleerue megHeefjefele JekeleerReer veeJes Heg{s efoueer Deensle.
eeHewkeer keesCeleer Jekeleer keesCelee eJeiee&le cees[les ns legcner DeesUKee.
YetleHetJe& efveJe[Cetke Deeegkele er. Sve. Mes<eve
peieeefmeOo efekesHet meefeve leW[tuekej
YetleHetJe& eOeeveceb$eer Deueefyenejer JeepeHeseer
GeesieHeleer efJepee ceuuee DeeefCe efJepeeHele efmebIeeefveee
mee@HeJesDej lep%e veejeeCe cetleea
yeeyee Deeces Je ekeeMe Deeces
efe$ekeej Sce. She. ngmesve
veesyesue Hegjmkeej efJepesles Decele& mesve
DeefYeves$eer Je jepemeYee meome Meyeevee DeePeceer
effJeefJeOe ceevemeMeem$eere DeLee&efJe<keej
Deueerke[ee keeUeble ceevemeMeem$eere mebMeesOeveeves ceeser PesHe Iesleueer Deens. veJeveJeerve
efkeesveebletve JeeqkelecelJeeee meKeesue efJeeej Peeuee Deens. ee Deveskeebieer DeLee&efJe<keejeeb
vescekeb mJeHe peeCetve IesT.
De) ceeveJeer JeeqkelecelJeees Heebe cegKe iegCeefJeMes<e Demeleele eeJej meekeeueerve
ceevemeMeem$e%eebes mLetueHeeves Skecele Deens. eebvee JeeqkelecelJeees ceeveob[

6
cnCeeeuee njkele veener. ns Heebe iegCeefJeMes<e Demes:
Debleceg&Kelee - yeefnceg&Kelee (Intro - extrovertedness)
mebcelelee (Agreeableness)
kele&Jeo#elee (Conscientiousness)
YeeJeefveke mLewe& (Emotional stability)
veJeerve DevegYeJe IesCeeeer lelHejlee (Openness to experience)
Metve les one DeMeer ceeHeCeer ie=nerle Oejueeme eleske iegCeefJeMes<eeee yeeyeleerle legcner
DeeHeuee Heej[eeble efkeleer iegCe ekeeue? JemlegefveHeCes efJeeej keve mJele:uee iegCe ee.
Goe. legcner Deblece&gKe Demeeue lej Metveeke[s DeeefCe yeefnceg&Ke Demeeue lej oneke[s Pegkeuesues
Demeeue.
1. Debleceg&Kelee /yeefnceg&Kelee :- ee Heefnuee iegCeefJeMes<eees Deveske Hewuet Deensle.
meeceeefpeke DeeefCe Jeweeefjkeee Debleceg&Ke Demeuesueer Jekeleer yengOee ueepeeUt Demetve
ueeskeebHeemetve otj jenCes Hemeble kejles. yejseoe efebleve DeeefCe leJeefJeJeseve eele njJetve
iesueecegUs efleee YeeJeJe=eerceOes e{Gleej nesle Demeleele. keOeer DeHejeOeerHeCeeeer Jee
vetveieb[ebeer YeeJevee efvecee&Ce nesles. eeGue, yeefnceg&Ke Jekeleer Glmeener Demeles.
Gieeee efeblee kejle veener. leer meceepeeefYecegKe Demeles. OeerHeCes mebJeeo
meeOeles, meJeeceOes efcemeUles. vetveieb[ebeer YeeJevee efleuee meleeJeerle veener.
2. mebcelelee :- ee iegCeefJeMes<eeble Keeueee eskeeuee efe[KeesjHeCee, mebMeeer Je=eer,
nskesKeesjHeCee, efvegjlee efometve esles lej ogmeNee eskeeuee megmJeYeeJe, meeeser,
keesceuelee DeeefCe menkeee& efometve esles.
3. kele&Jeo#elee :- ee ceeHeCeeree leUeuee yesHeJee&, DeefJeJeskeer Je ogye&ue FeMekeleer
Demeuesueer Jekeleer lej ogmeNee eskeeuee mJeeb-DevegMeeefmele, efJeJeskeer DeeefCe peyeeyeoejereer
peeCeerJe Demeuesueer Jekeleer Demeles.
4. YeeJeefveke mLewe& :- ee iegCeefJeMes<eeeb Ske eske IeeyejHeCee, Gesefpelelee DeeefCe

7
DemJemLelee oMe&efJeleb lej, ogmejb, meceleesueHeCee, MeebleHeCee DeeefCe efebleecegkelelee oeKeJeleb.
5.veJeerve DevegYeJe IesCeeeer lelHejlee :- ee HeeeJee ceeHeCeeree efJemleej Skee yeepetme
jesKeeskeHeCee, mebJesoveMetvelee DeeeqCe DeHeefjHekeJelee Demetve, ogmeNee yeepetme keuHekelee,
mebJesoveMeeruelee DeeefCe meppeveHeCee Demelees.
ye) Sefjke yeve& DeeCeefCe Lee@ceme n@efjme ee ceevemeMeem$e%eebveer efJeeejefJeefvecee
efJeMues<eCe (Transactionalanalysis) HeOoleeree DeeOeej IesTve eleske Jekeleer ner
Heeueke, yeeueke DeeefCe eew{ ee leerve Yetefcekeebletve JeeJejle Demeles Demeb cnueb Deens. ceeCetme
HeefjefmLeleervegmeej DeeHeueer Yetefcekee yeouele Demelees. Deepeer-Deepeesyee pesJneb yeeUeMeer yeesye[s
yeesueleele lesJneb leebeeleerue yeeueJe=eer eke nesle Demeles. HeCe, pesJneb les ceesee cegueeuee
De@efmeef[er IeefJeCeemeeer ene efHeCeb keceer kej Demee meuuee osleele lesJneb leebeer Yetefcekee
Heeuekeeeer Demeles. lej,Heue@ efJekele IesCeemeeer yeBkeske[tve kepe& IesCeb eesie jsue Demeb
meebiele Demeleebvee les eew{eeer Yetefcekee yepeeJele Demeleele.
ke) efnHeesesmed ves Mejerjeleerue jemeeeefveke Jeebee DeeefOekeeeee ceveg<eeee
Jele&veMewueerMeer mebyebOe Demelees Demeb eefleHeeove kesueb Deens. jkeleees DeeefOekee Demeuesuee
Jekeleer Deeveboer DeeefCe emeVe mJeYeeJeeee Demeleele lej, HeerleefHeeees DeeefOekee Demeuesuee
Jekeleer leecemeer Je MeerIekeesHeer DeeefCe, ke=<CeefHeeees DeeefOekee Demeuesuee Jekeleer og:Keer,
efJe<eCCe Demeleele. leeeeceeCes, keHeees DeeefOekee Demeuesueer ceeCemes megmle Je mebLe
eJe=eereer Demeleele Demeb leeveb cnueb Deens.
[) escej veeceke ceevemeMeem$e%eeves Mejerjeeree DeeOeejs JeeqkelecelJeees ekeej
meebefieleues Deensle. leeee celes ke=Me Jekeleer Deyeesue, Deelcekesver, Skeebleefee DeeefCe
nUJee mJeYeeJeeee Demeleele. leebvee efueefnCee JeeeCeeeer DeeJe[ Demeles. eeGue,
peebee osn meg{ Demelees lee Glmeener, Oe[e[eree, Geesieer Demeleele. peesKeerce
Helkejeeuee leeej Demeleele. lemese, mLetue osneereer ceeCemeb meeceevele: Deeveboer,
Deejeceefee DeeefCe ueeskeeefYecegKe mJeYeeJeeeer Demeleele. leebvee yeesueeeuee DeeJe[leb.

8
F) ke@sue eeves JekeleeRee mecetnebee DeYeeme keve JeeqkelecelJeeee ekeej
jefJeCeeble kesvmLeeveer Demeuesues meesUe cetU iegCeefJeMes<e (Source traits) efveefele kesues
DeeefCe leebes Meeeqyoke JeCe&ve kejleebvee efJeOo Meyoebee pees[eebee Heele meebefieleues. ee
meesUe pees[eebes JeCe&ve jbpeke DemeueecegUs les FLes nslegHetJe&ke GodIe=le kesues Deens.
ke@ueves meebefieleuesues meesUe iegCeefJeMes<e
eeLeefceke keejkes
1. efYe[mle, keg{ee Reserved DeeHeguekeer ceveceeskeUe Candid,
Warmth Outgoing

2. keceer yegefOoee Less leke&Mekeleer DeefOeke yegeqOoee More

Intelligent Reasoning Intelligent

3. YeeJegke Affected by YeeJeef veke mLewe& YeeJeefveke ee Emotionally

emotion Emotional
Stability efmLej Stable
Jee&mJe Jee&mJe Dominant
4. veceles IesCeeje Submissive Dominance ieepeefJeCeeje
5. iebYeerj Serious mepeerJeHeCee ceveceewpeer Happy-go-
Liveliness lucky

6. ueeYeo#e Expediant
evfeeceeebJfe<eeer o#elee kele&Jeo#e Conscientious
Rule Consciousness

7. efYe$ee Timid
meeceeepfeke OeerHeCee Oee[meer,Oeer Adventurous
Social Boldness Socially Bold
8. keCeKej Tough mebJesoveMeeruelee mebJesoveMeerue
YeeJeveeMetve Minded Sensitive
Sensitivity
9. efJeeeme sJeCeeje Trusting peeiekelee mebMeeer,peeieke Suspicious,
Unsuspecting Vigilence o#e Vigilent
10. JeJenejer Practical Devecevemkelee keuHevesle jceCeeje Dreamy
JeemleJeJeeoer Abstractness

11. mejUceeieea Forthright ieesHeveerelee elegj Shrewd

Secrecy

12. Deeemle Self-assured

meeMekbelee, Oeemleer YeeYeerle Apprehensive
Apprehension

13. HeggjeCeceleJeeoer Conservative yeoueeeer mJeekreeel&ee eeesieMeerue Experimenting

Openness to Change

14. mecetneJeuebyeer Group DeelceefveYe&jlee mJeebHetCe&, Self-sufficient

dependent Self-reliance mJeeJeuebyeer Self-reliant

15. ueJeefeke, ef{uee Lax HeefjHetCe&lee mJeebDevegMeeefmele Self -Disciplined

Flexiable Perfectionism megefveefele Precis
16. efmLejefee, Meeble Relaxed leeCe leCeeJe
Tension leCeeJeemle Tense

* www.personalityresearch.org/papers/fehringer/html

9
 Jejerue efJeJeseveeJeve legceee ns ue#eeble esF&ue keer ceevemeMeem$e%eebveer ceeveJeer
JeeqkelecelJeeee meboYee&le DeveskeefJeOe efkeesveeletve efJeeej kesuee Deens. cee$e,
meJe&meeOeejCe ceeCemes ner Jeie&Jeejer JesieUee HeOoleerves kejleele. SKeeee Jekeleereer Meejerefjke
pe[CeIe[Ce ue#eeble IesTve lees yeeyeoej, oCeke, ieesjeHeeve, efOeHHee[ efkebJee me[HeeleU,
keeke, WieCee, meeJeUe DeMeer efJeMes<eCes lee Jekeleeruee ueeJeleele. DeLeJee, Lees[b DeefOeke
ue#e osTve veerveskee, efveeefcele oe{er kejCeeje, kesmeebee JeJeefmLele Yeebie Hee[Ceeje,
veerveskee Hees<eeKe kejCeeje Demeb JeCe&ve kejleele. Hejbleg eeble kesJeU yeee Heeee efJeeej
Demelees. ceevemeMeem$e%e Deblejbieeee efJeeej DeleeJeMeke ceeveleele. leebee celes esjCee
(Motivation),peerJevecetues(Values),DeefYeeer(Interest),DeefYe#ecelee(Aptitude)
,OeejCee (Beliefs) ee iegCeJewefMeeebee yeeeHeebee yejesyejerves efJeeej kesuee leje
Jekeleereb Kejb mJeHe efometve esleb. meejebMe, JeeqkelecelJeeee efJeeej kejleebvee yeee mJeHe,
iegCeeJe=eer DeeefCe meeceLe& eebee meceeHeCes efJeeej Jneeuee nJee.
Jekeleer eflelekeee eke=leer ner cnCe KejesKejere meeLe& Deens. legceee YeesJeleeueer
JeeJejCeeNee ceeCemeebeb yeejkeeF&ves efvejer#eCe keje. eleskeeeb JeeqkelecelJe JesieUb Demeueeeb
legceee ue#eele esF&ue. eej Jekeleer Ske$e esTve SKeeee efJe<eeeJej yeesuet ueeieleele lesJneb
leebeer Jele&veJewefMees mHe nesleele. SKeeoe Flejebeb yeesueCeb MeebleHeCes SskeCeele meceeOeeveer
Demelees lej, DeeCeKeer keesCeer, FlejebJej eHe Hee[Ceemeeer YejHetj yeesuele Demelees.
eflemeNeeuee eleskeeeee cege Hele Demelees Je lees melele ceeve [esueJele Demelees DeeefCe,
eewLee, nUJee Je=eeree ceeCetme Deleble meeJeOeHeCes Lees[keee Meyoeble DeeHeueb cnCeCeb ceeb[lees.
MesJeer HeebeJes, legcner, leebeb ns mebYee<eCe lemLeHeCes Hejbleg efeefkelmeke Je=eerves Sskele
Demelee.

10
 2.
DevegJebefMekelee DeeefCe HeefjJesMe
legceeer Meejerefjke DeeefCe ceeveefmeke pe[CeIe[Ce yeJnbMeer DevegJebefMekelee DeeefCe
meYeesJeleeueeb JeeleeJejCe cnCepese HeefjJesMe ee oesneWJej DeJeuebyetve Demeles. legcner keesCelee
kegUele pevceueele DeeefCe legceeeJej DeeF&-Jeef[ueebes lemese meYeesJeleeueee HeefjefmLeleeres
kemes Je keesCeles mebmkeej Peeues ee ieeseruee Heej cenJe Demeleb. Mejerjeee sJeCeeree efJeeej
kesueeme, DeeF& Je Je[erue oesIesner eve Gbeeres Demeueeme ceguebner Gbe Jee{leele Demee
meeceeve DevegYeJe Deens. cee$e oesIeebHewkeer Ske keceer Je ogmeje peemle Gbe Demeueeme cegueebeer
Gbeer peemle Demesuee Demeb veener. cegueebee esnNeeeer sJeCener DeeF& Jeef[ueebee sJeCeerves
eYeeefJele nesles. DeeHeCe leebes ceele=cegKeer, efHele=cegKeer Demes JeCe&ve kejlees les leecegUse. oesIebner
jbieeves ieesjs, efkebJee meeJeUs Demeleerue lej ceguebner leee jbieeeer efveHepeleele. Hejbleg,
leebeeHewkeer Ske Jekeleer ieesjer Je ogmejer meeJeUer Demeueeme, cegueb ieesjer efveHepeleerue Demeb
veener.
DevegJebefMekelesceOes efvemeiee&ee efveece DeHeefjnee&HeCes ueeiet neslees. DeeF& -Jeef[ueebes
yejsemes iegCeoes<e cegueebceOes DeJelejleele. keOeer keOeer lej cegueebee mJej, yeesueCeeeer OeeCeer,

11
nmlee#ej DeeefCe Deve uekeyeer osKeerue DeeF&Jeef[ueebmeejKee Demeueees Dee{Ules.
veeieHetjes ceePes efce$e yeeUemeensye eebvee ceer Skeoe Heesve kesuee DeeefCe, leebeee DeeJeepe
Demeueeeb mecepetve Heg{s yeesuet ueeieuees lej, keekee, ceer leebee cegueiee ceunej yeesuelees Deens
Demeb Gej Deeueb. ceePes yeeueefce$e veejeeCejeJe ns SketCe eej YeeT Demetve, iebcele cnCepes
eewIeebener nmlee#ej Deieoer mecemeceeve Deens. DeeHeCe SKeeee ueivemeceejbYeele iesuees lej,
veeleueieebee YeeTieoeale, ner cegueieer JeOeteer yenerCe DemeeJeer efkebJee, ne cegueiee veJejosJeeee
YeeT DemeeJee DeMeer Jeekees mebYee<eCeele yejseoe Ssket esleele les eee keejCeeves. ceeveefmeke
pe[CeIe[Ce cee$e Iejeleerue mebmkeej, MeeUsleerue efMekeJeCe DeeefCe meYeesJeleeueeb JeeleeJejCe
ee meJeeee mecegeeelceke HeefjCeeceeves jle Demeles. yegeqOo, mJej, keuHekelee F. ieeser
efvemeie& eoe Demeuee lejerner leebes Heefj<kejCe (Refinement) cee$e yeee Ieveebveer
esefjle Peeuesueb Demeleb. legceee efce$e-cewef$eCeer keesCelee efJe<eeebJej eee& kejleele, leebeer
peerJeveMewueer keMeer Deens, DeeJe[er efveJe[er keee Deensle, leebes DeeHeuee keggbefyeeebMeer
Demeuesues mebyebOe efkeleer ceeskeUs Deensle, ee meJe& ieeseRee yejeJeeF& HeefjCeece legceee efJeeej
eefeesJej nesle Demelees. kee@uespeceOeerue DeeHeuee efpeJeueie cewef$eCeeRveer jepeMeem$e efkebJee
ieefCele ne efJe<ee Iesleuee Deens, cnCetve DeeHeCe osKeerue leese efveJe[Ceej Demeb eceHeCes
meebieCeeNee ceguee-cegueeReer GoenjCeb cegyeueke meeHe[leele. cew$eerCe Heye ceOes peeles,
efleeepeJeU ceesyeeF&ue Deens efkebJee Heg<keU yee@eeW[dme Deensle cnCetve DeeHeCener lemebe kejeJeb
Demeb mecepeCeeNee cegueeReer mebKee keceer veener. eeueee HeerDej Fheske(Peer Effect)
cnCeleele. jepekeere Ie[ecees[er, DeeefLe&ke Gleeje{eJe, emeejceeOeceebejs melele Yeef[ceej
nesle Demeuesuee yeNeeJeeF& yeelecee ee meJeeee legceee efJeeej eCeeueerJej DeeefCe efveCe&eebJej
efveefele HeefjCeece nesle Demelees.
DeLee&le, ns meJe& Kejb Demeueb lejerner, legceee peerJeveeleerue meJee&efOeke cenJeeee SkecesJe
Ieke cnCepes legceeer yegeqOoceee nese. efleee eesie Gheeesie keve pee eceeCeeble legcner
meYeesJeleeueee JeeleeJejCeeMeer meceeeespeve Je mecevJeeve ke Mekeeue leeJej legceee
yegeqOoiegCeebke jsue. yegeqOo ner SketCee ceeveefmeke Mekeleer Deens. legcner pesJe{s yegeqOoceeve
Demeeue eflelekeeee DeetkeHeCes DeeefCe lelHejlesves legcner mecemeebee mLetue DeeefCe met#ce

12
keejCeebes Deekeueve keve DeeHeueeHeg{erue DeeJneveebee DeeefCe mecemeebee HeefjCeece-
keejkeHeCes meecevee ke Mekeeue. yegeqOoceee ner legceee ceeveefmeke m$eesle Demeles. legcnebuee
Deebleefjke meeceLe& osles. cnCetvee, yegeqOoceee ner F&ejeves ceeCemeeuee efouesueer meJee&le ceeser
osCeieer Deens Demeb cnueb lej JeeJeieb nesCeej veener.
SketCe ueeskemebKesceOes yegeqOoceeses eceeCe kemes Demeles eeyeue legcnebuee kegletnue
DemeCeb mJeeYeeefJeke Deens. ceevemeMeem$e%eebveer kesuesuee DeYeemeevegmeej ns eceeCe
mLetueceeveeves Demeb Deens.
yegefOoceeseer Jeie&Jeejer ueeskemebKesMeer eceeCe (%)
es 1.5
Ge 18.0
leerJe 11.0
mejemejer / meeceeve 48.0
cebo 14.0
#eerrCe / efvecve 7.5
legcner mJele: keesCelee esCeerle eslee les legcnere jJee. cee$e ns ue#eele Iee keer m$eer
DeeefCe Heg<e efkebJee, ke=<CeJeCeeae DeeefCe ieewjJeCeeae eebee yegeqOoceesle keesCeleener
GuuesKeveere Hejke Dee{Ule veener.
yegeqOoceesee efJekeemeele DevegJebMe (Heredity) DeeefCe HeefjJesMe (Socio-cultural
environment) ee oesIeebeener neleYeej ueeielees ns DeeHeCe Heeefnueb Deense. Deepetyeepetes
JeeleeJejCe ceeieeme Demeues lej les yeeweqOoke efJekeemeeuee ceejke Mekeles, DeeefCe DeeOegefveke
Demesue lej Hees<eke Mekeles. meeOeejCeHeCes Jeeeee meesUe les Jeerme Je<ee&Heele
cegueecegueeRee yegeqOoee HetCe& efJekeeme Peeuesuee Demelees. leodveblej, %eeveele Jee{ nesle peeles,
Hejbleg yegeqOoceeseer HeeleUer keeece Demeles.
ceevemeMeem$eele HeefjHekeJe yegeqOoceee ner mebkeuHevee efveCee&eke cenJeeeer ceeveueer
peeles. eeble efMe#eCeees Gece mebmkeej DeefYeesle Demeleelee, Hejbleg leeeyejesyej DeMee

13
JekeleeRJej meebmke=efleke Iekeebee eYeeJener He[uesuee Demelees. JesieJesieee efJe<eeebes meceke
%eeve lemese efJeefJeOe ekeejes keewMeue leebee eeer Demeles. Yee<ee%eeve, peeieefleke
Ie[ecees[er, meeceeefpeke eeueerjerleer DeeefCe HejbHeje, keeeosefJe<eeke meeceeve%eeve, meceepeeble
JeeJejleebvee HeeUeJeeees mebkesle, owvebefove JeeHejeleerue eb$es Je GHekejCes neleeUCeees
keewMeue, efnMesye sJeCeeee DeeefCe ceespeceeHeeee HeOoleer, ee meJe& yeeyeeReer leebvee Gece
peeCe Demeles. HeefjHekeJe yegeqOoceee %eeve, DevegYeJe DeeefCe mejeJe eeletve efJekeefmele nesles.
cenJeeeer iees cnCepes, YeesJeleeueee JeeleeJejCeele nesCeeNee efeeseefleefeesletve leer melele
DeefOeke HeefjHekeJe nesle Demeles.
HejmHej mebbyebOeeletve osKeerue ceeCetme KetHe efMekele Demelees. pevemeeceeveebeer
ceeveefmekelee mecepetve IesCeb, leebeeMeer meecebpemeHetCe& JeJenej kejCeb, JeeCeerle ceeOege&
sJeCeb, ceeveefmeke meblegueve efyeIe[t ve osCeb ns iegCe yegeqOoee yeUeJej Deelcemeele kejeJes
ueeieleele. jepekeejCeeleerue Jekeleer, Oeeefce&ke vesles, efJeee JeeJemeeefeke, efMe#eke DeeefCe
Jeweke JeeJemeeefeke eebvee ns iegCe efJeMes<elJeeves Deelcemeele kejeJes ueeieleele.

14
 3.
DeJeueeskeve DeeefCe osnyeesueer
DeJeueeskeve cnCepes kesJeU HeenCeb veJns. DeeHeCe pes Heenlees, Sskelees leeee DeLe&
MeesOetve leeuee mewebefleke eewkeerle yemeefJeCeb cnCepes DeJeueeskeve Demeb cnCelee esF&ue.
<ermeesyele yegeqOoee DevegYeJeeefele JeeHej leele DeefYeesle Demelees. Deeeg<eeleerue cenJeees
efveCe&e Iesleebvee ee DevegYeJeeee DeeHeueeuee efoMeeoMe&ke cnCetve Gheeesie neslees. cnCetvee,
leer#Ce DeJeueeskeveeee mejeJe eleskeemeeer DeeJeMeke Deens.
DeJeueeskeve kemeb kejeJeb? meJe&eLece, pes keener DeeHeuee er#esHeele esleb, leeke[s
eewkemeHeCes Henele keesCe (Who),keee (What),kegs (Where),kesJneb (When),
DeeefCe kemes (How) ns eMve mJele:uee efJeeejeJesle. efve<ke<ee&ele HeesneseCeeeer IeeF& ke
vees. keejCe, efmLeleerle yeoue nesle Demeleele. veJeerve Mes meceesj Gueie[le Demeleele.
cnCetve, DeLe& Gkeue kejCeeee yeeyeleerle meeJekeeMeeres OeesjCe DemeeJeb.
efJeefMe HeefjefmLeleerle efkebJee emebieer ueeskeebeer eefleefeee keee Deens, emebieeslHeele
leebee YeeJevee efkeleer leerJe Deensle, leeceeieerue esjCee keesCelee, ee efJe<eeer ceeefnleer efceUJetve
leHeMeerueJeej efebleve kejeJeb. YeeJeveeMeerue ve neslee Jemlegefve efkeesve sJeeJee. ceveebleerue

15
kegletnue meowJe peeie=le sJeeJeb. keesCelee eMveebeer Gejs legcner kesJeU DeJeueeskeveeejs osT
Mekelee ns He[leeUtve HeneJeb. DeMee meleleee mejeJeeves DeJeueeskeve Mekeleer megOeejCeeme
efveefelee ceole nesles.
Gece DeJeueeskeve Mekeleereer osCeieer eleskeeueee Demeles Demeb veener. cee$e, leer mejeJeeves
efJekeefmele kejlee esles. leemeeer, Deelceefvejer#eCe keve, Deepeefceleerme DeeHeueeble efkeleer
DeJeueeskeve #ecelee Deens eeee legcnerb eLece Deboepe Iee. ceie [esUs DeeefCe keeve GIe[s sJetve
pes meYeesJeleeueer efomeles, Ssket esles, peeCeJeles les ue#eeble sJee DeeeqCe DevegYeJeeee eflepeesjerle
meeJele pee. peebeer meceepeees vesle=lJe kejCeeeer Fe Deens DeMeebveer DevegYeJemece=Oo
nesCeb DeeJeMeke Demeleb. lee erves Keeueerue meteveebbes Heeueve kejCeb legcneuee ueeYeoeeke
jsue.
1) jespeee peerJeveeble pes pes efHeLeele esF&ue leeeer ceveeble veeWo keje. Deepetyeepetme
JeeJejCeeNee ueeskeebee ke=leerke[s efJeJeseke vepejsves Heentve DeeHeuee DeefYeeee efveefele keje
DeeefCe Heg{s lees egkeeree Demeueeeb efveoMe&veeme Deeueeme, mJele:Meer lemeb keyetue keve lemeb
kee Peeueb eeee MeesOe Iee.
2) mJele:uee lemese Flejebvee melele eMve efJeeejle jne. SKeeoer iees< keeb Ie[ueer,
keMeer Je kesJne Ie[ueer, keesCeer Ie[Jeueer eeeer Gejs MeesOee.
3) veJeerve DevegYeJe IesCeemeeer meowJe leeej jne.
4) eJeCeYekeleereer meJee keje. ogmeNeees cnCeCes ue#eHetJe&ke Sskee.
5) DevegYeJe JeeHeke nesCeemeeer veJeerve #es$eebee MeesOeele jne. DeeHeues keggbyeere,
veeleueie, efce$eceb[Uer, yeepeejHes, osTU, meYeemebcesueves, meeJe&peefveke cesUeJes DeMee meJe&e
efkeeCeer mebeej Demet ee.
DeJeueeskeve kejle Demeleebvee legcner ns ue#eeble sJee keer, legceee mJele:ee
DeeJe[erefveJe[er DeeefCe HetJe&en eebee He[eeletve efPejHetvee keesCeleener efmLeleeree DeLe&yeesOe
Deekeejeme esle Demelees. ns He[os leeej nesCeele Keeueer efouesues Ieke cenJeHetCe& Yetefcekee

16
yepeeJeleele:peerJeveevegYeJe, meebmke=efleke cetues, DeeojYeeJe, Deelceeeflecee, Oeeefce&ke mebmkeej,
DeeF&Jeef[ueebeer efMekeJeCe, Jeiewjs. ee Jeefleefjkele efuebieYesoeueener cenJe Demeleb. Heg<e DeeefCe
m$eer eebee yeesOeeble (Perception) meeOece& Demesuee Demes veener. leebee eefleefeesle
Deblej Demet Mekeleb. DeJeueeskeve kejle Demeleebvee legceee ns ner ue#eeble esF&ue keer ueeske
DeeHeuee Meejerefjke neueeeueeRee ceeOeceebletvener yeesuele Demeleele. leeueeee osnyeesueer
cnCeleele. ns Ske Meem$e Deens.
osnyeesueer
(Body Language)
SKeeee meYesle Yee<eCe eeuet Demeleebvee legcner eesleebke[s ue#e osTve Hene. keener eesles
menceleeroMe&ke ceevee [esueJele Demeleele. keeneRee esnNeeJej efmcele Demeleb. keener
eesleebeer vepej JekeleeJej SkeJeuesueer Demeles lej, keesCeer Kegee&Jej jsuetve efkebJee Heg{s
Jeeketve yemeleele. keener peebYeee osle Demeleele efkebJee egUyegUle Demeleele. keeneReer vepej
melele Ie[eeUeke[s peele Demeles. eesleebee DeMee osnyeesueerletve Yee<eCeeee eYeeJeeee
Deboepe Ieslee eslees.
ossnyeesueeree ceeOeceeletve ceveebleerue efJeeej Je YeeJevee Jekele kejCeemeeer DebieefJe#esHe,
Mejerjeee HeefJe$ee (Posture) DeeefCe esnsNeeJejerue neJeYeeJe JeiewjWee JeeHej kesuee peelees.
Jele&veefJe<eeke Meem$e%eebveer efvejefvejeee neJeYeeJeebee DeYeeme keve megefveefele Demes
Dee[eKes yeebOeues Deensle. leebee celes ceeCemes ve yeesueleener KetHe keener yeesuetve peeleele.
GoenjCeeLe&, nese cnCeCeemeeer ceeve Jej -Keeueer kejCes lej, veener cnCeCeemeeer ceeve
[eJeer-GpeJeerke[s efHejefJeCes Heee&Hle jles. Dees ogce[Ces, [esUs efJemHeejCes, efceeqMkeue
neme kejCes, cet DeeJeUCes, Keebeeuee mHeMe& kejCes, DeekeeMeeke[s DebiegueerefveoxMe kejCes
efkebJee HeenCes, vepejsuee vepej efYe[efJeCes, eMveebes Gej ve oslee otj HeenCes, leeW[eee Dee
JeemeCes, meceesj Jeeketve SskeCes, kesmeebvee nsuekeeJes osCes, Keebos nueefJeCes, kecejsletve JeekeCes,
mJele:ee [eskeeeJej Heueer ceejCes, ieeueeJej nele sJetve yemeCes Jee veeneUCes,mJele:es keeve
OejCes, peerYe yeensj kee{Ces, Deefvesves efmcele kejCes, nuekes efmcele kejCes, nmleeboesueve
kejCes, Debiee Jej keve efkebJee Keeueer JeekeJetve oeKeefJeCes, GYes Demeleebvee neleebes Hebpes

17
ee@me keve meceesj ueeWyekeUle sJeCes, oesvner nele Heeerceeies iegbHetve eeueCes, oesvner nele
eleerJej ceg[Hetve GYes jenCes, Demes DebieefJe#esHeebes DeeefCe Meejeefrjke HeefJe$eees DemebKe
ekeej meebielee esleele.
DeMee osnyeesueerletve efkeleer efvejefvejeUs mebosMe HeeJelee esleele ns JesieUb meebieCeeeer iejpe
veener. ceespekeer GoenjCeb Ieeeeer lej les mebosMe Demes Demet Mekeleele.
legceeb cnCeCeb ceuee ceeve veener, let ,ceuee DeeJe[uesuee veenerme ceuee keenere cnCeeeeb
veener, kegCeeme eTke, Dejs osJee!, ceer keee ke Mekelees?, ceer veejepe Deens ,ceer
Sskeles Deens., ceuee Mebkee Deens., ceuee JesU veener. , legcner Kejb yeesueleee keeb? ,
legcner vepejsmeceesj vekees Deeneble., legceeb ns yeesueCeb ceuee Hele veener., euee
efveIee., ceer GHeueyOe veener., ceuee JesU Deens. Fleeoer.
ceeCemeb osnyeesueerle DeeHeuee neleebee meJee&efOeke JeeHej kejleele, Demee meJe&meeOeejCe
DevegYeJe Deens. sefueHeesveJej mebYee<eCe kejleebvee, Heueerke[eer Jekeleer efomele vemeles lejerner
yeesueCeeje neleJeejs kejle Demelees. MesDej yeepeejeleerue meesef[es yeesebee FMeeNeebveer
MesDejes YeeJe meebiele Demeleele. efekesee eefMe#eke He@JnsefueeveceOes yemetve cewoeveeleerue
KesUe[tbvee neleJeejs keve metevee osle Demelees. Dee@kexm^eee ceeie&oMe&ke (Conductor)
megOoe mebHetCe& JeeecesU neleebee neleeeueeRveer efveebef$ele kejle Demelees.
meejebMe, DeJeueeskeve#ecelesceOes HeefjHetCe&lee DeeCeCeemeeer osnyeesueeree DeYeeme
kejCeb legceee erveb cenJeeeb Deens. ceeCemeb nele kemes nueJeleele, ceevee keMee
[esueJeleele, vepejsves keesCelee KegCee kejleele, Keebos kemes G[Jeleele, eeJej legcner melele
vepej sJeueerle DeeefCe eleske DebieefJe#esHeeee DeLe& ueeJeCeeee eelve kesueele, lej legceeer
DeekeueveMekeleer efveefelee Jee{sue DeeefCe, legcner ee %eeveeee Gheeesie DeeHeueb JeeqkelecelJe
DeefOeke eYeeJeer kejCeemeeer ke Mekeeue.

18
 4.
Deevebo DeeefCe $epeglee
megKeer peerJeveeeb jnme
Deevebo
Deeveboer JeeleeJejCe meJeeveee DeeJe[leb. Deevebo ne menpeielee mebeefcele neslees.
leeee eYeeJe esve-efjDe@keMeve meejKee Demelees. legdcner Deeveboer Demeeue lej Flejebveener emeVe
Jeeleb DeeefCe leeee HeefjCeece yengiegefCele nesTve mebHetCe& JeeleeJejCe #eCeeble yeouetve peeleb.
cnCetve jeie, ueesYe, efvejeMee, Mebkee - kegMebkee eebvee ceeies ekee DeeefCe Deeveboeee efoMesves
Jeeeeue keje. Deevebo Je=eqOobiele kejCeemeeer Keeueerue ieeser keve Hene.
1 DeeHeues Deeveboees #eCe Flejebmeesyele Jeetve Iee. leebvee leeefJe<eeer meebiee.
2 Flej Deeveboer JekeleerRes DevegYeJe Sskee Je leebvee les DeeJe[ueees meebiee.
3 ke=le%elee Jekele keje. legcnebuee meceeOeeve Jeesue.
4 Flejebvee Deevebo kemee oslee esF&ue eeee efJeeej keje. leemeeer ke IeeJes ueeiele
veenerle. Goe. SKeeoe pegvee efce$e, menkeejer DeLeJee veeleueie Yesuee lej leeuee
Deeefuebieve ee efkebJee, esceHetJe&ke nmleeboesueve keje. mHeMee&eer peeot JesieUee

19
 HeefjCeece meeOeles ns ue#eeble Iee.
5 DeeHeuee DeeHlepeveebvee mJenmlee#ejeble He$e efuene. leeee HeefjCeece Jeeqkeleiele
mJeHeeee Demeueeves eeHlekelee& njKetve peelees. legcner leees oe efpebkele
Demeleeb.
6 yeme efkebJee ^sve ceOetve eJeeme kejleebvee Mekee Peeueeme DeeHeues Deemeve ogmeNeeuee
osTve Hene. leeee esnNeeJejerue meceeOeeve legcnebuee megKeeJesue.
7 Iejebleerue keee yeeebmeeer keOeerlejer DeeF&meerceee He@ke IesTve pee. leebveer
kesuesuee peuueesMe DevegYeJee.
8. pecele Demesue lej SKeeos efoJeMeer mJele: mJeebHeeke keje efkebJee SKeeoe Keeme HeoeLe&
yeveJee DeeefCe keggbyeeleerue meJeevee KeeT Ieeuee.
9. meJe[ efceUsue lesJneb SKeeee DeveeLeeeceeuee, DebOeMeeUsuee efkebJee Je=Ooeeceeuee
Yes ee. lesLeerue menJeemeer DeeHeguekeeres Yegkesues Demeleele. leebeer efJeeejHetme
kesueeJej leebee esnsNeeJej GceCeeje Deevebo legcnebueener megKeeJetve peeF&ue.
10. eleskeeble keener eebieues iegCe Demeleele. les nsve leemeeer leebeer eMebmee keje.
11. mebieerleemeejKeer ceve efjPeJeCeejer ogmejer iees veener. meJe& ekeejes mebieerle Sskee Je
KetMe jne.
12. ueneve cegueb KesUle yeeie[le Demeleerue, obieecemleer kejle Demeleerue DeMee efkeeCeer
peeTve leebee efvejeieme yeeueueeruee Hene. Ske JesieUere cepee Jeesue.
13. neme keueyeeer eUJeU Deelee meeJe&ef$eke Peeueer Deens. lee eUJeUerle meeceerue
Jne. YejHetj nmee. yeUsyeUs nmeCeeble ke=ef$ecelee Demeueer lejerner Debeflece HeefjCeece
Ghekeejkee Demelees.
14. DeejMeemeceesj GYes jentve esnsNeeJej efmcele DeeCee DeeefCe Hene legcner mJele:ueee
DeefOeke DeeJe[eue. megneme Jeove Demeuesueer Jekeleer meJeeveee DeeJe[les. efce$e
HeefjJeejele, meYeemebcesueveeble efleeb vesnceer mJeeiele nesleb. megeqmcele esnsNeeee
Jekeleer ogmeNeebeer ceves efpebket Mekeleele. peerJeveeble DeefOeke eMemJeer nesT
Mekeleele.
ee meboYee&le Fbepeer Yee<esle oesve cnCeer Deensle lee DeMee :

20
 Laugh and the world laughs with you,
Weep, and you weep alone.

It takes sixtyfour muscles to frown,

Only sixteen to smile.

legcner eesefOele Peeueele lej Skes He[eue. cee$e, megneme Demeueele lej mebHetCe& peie
legceee meesyele esF&ue. iebYeerj esnsje DeeefCe nmeje esnsje eebee HeefjCeeceeble Hejke
He[leese. efmcele ne peCet Ske Deuebkeej Deens. leeee JeeHej kesueeves JeeqkeleceJe
DeefOeke Deeke<e&ke nesleb.
eqmcele kesJeU esnNeeves veJns lej [eseebveer osKeerue kesueb peeleb. legcner efmcele kejlee
lesJneb legcees Dees efJeueie nesleele. ieeue Jej Dees{ues peeTve YegJeee efkebefele Keeueer
JeUleele. cenJeeeer iees cnCepes legceeb efmcele eeceeefCeke Demesue lej legceee [eseeble Ske
JesieUer eceke efomeles. vegmelee Deesebveer nmeueeme, neme ke=ef$ece Jeeleb. HeCe, nmeleebvee
Dees DeeefCe [esUs ee oesneWee Gheeesie kesueele lej legceeb neme eeceeefCeke, mJeeYeeefJeke
Jeeleb. cnCetvee legceeb efmcele [eseebletvener Deesmeb[t ee.
Deeveboeee DeeHeuee DeejesieeJej Devegketue HeefjCeece neslees eeyeeyele Kee$eer yeeUiee.
Deevebo ns Skeekeejs DeeHeueb Deeeg<e Jee{JeCeejb MeeqkeleJeOe&ke e@efveke Demeleb. ee DeLeea,
Deeveboer ceeCemeb eerceble, mece=Oo Demeleele. leer oerIee&eg<eer nesleele.
$epeglee
DeeHeueb owvebefove peerJeve meesHeb, megueYe kejCeeee Gece ceeie& cnCepes leeletve DeveeJeMeke
ieeseRvee JeieUCeb nese. ns efvetjHeCes kejeJeb ueeieleb. megeefmeOo uesKeke je@pej kee@vsvPe
eeves DeeHeuee Goals To Action ee Hegmlekeeble eemeboYee&le Deveske metevee kesuee Demetve
leebes Heeueve kesueeme, Deeeg<eeleerue leeCeleCeeJe keceer nesTve Skeboj keee&#ecelee
efveefelee Jee{t Mekeles. eemeeer Keeueer efouesues cegs DeJeMe efJeeejeble IeeJes.
1. peerJeveeke[s veJee Heefjes#eeletve Hene

21
Skeeceeietve Ske Heej Hee[Ceeeer owvebefove keeceb DeeefCe leeletve nesCeejer OeeJeHeU eeble legcner
mJele:uee Flekes iegjHetve Ieslee keer keee cenJeees DeeefCe keee #eguueke ns jJeCeeeer
Gmeble osKeerue legcnebuee efceUle veener. cnCetve Lees[b Leebyetve efJeeej keje. Decetke Ske keece,
keener efoJemeeveblej, DeeJe[eeveblej, ceefnveeveblej efkebJee Je<e&Yejeveblej osKeerue lesJe{be
cenJeeeb Demesue keeb? ue#eeble Iee, yejseoe, legcner Gieeebe Heej leHeMeerueele peelee DeeefCe
Deeeg<e Jeeee IeeueJelee. Demeb nesT vees ee meeer keesCeleener leele[erveb kejeeee keeceeeb
cenJe oerIe&keeueerve iejpesee meboYee&le jJeeeuee efMekee. DeveeJeMeke keeceb yeepetuee
meeje.
2. YeejYetle DeeefCe DeueeYeoeeke keeceeletve cegkele Jne
legcner meOee pee peyeeyeoeNee Heej Hee[lee Deenele leeHewkeer keesCelee peyeeyeoejer-
meeer legceeer Mekeleer DeeefCe JesU JeLe& Kee& nesle Deens, eeee efJeeejHetJe&ke MeesOe Iee DeeefCe
leeletve mJele:uee cegkele keje. Hene, legcnebuee peeCeJeCeeje Meejerefjke leeCe DeeefCe ceeveefmeke
LekeJee efveefeleHeCes keceer nesF&ue. peer keeceb YeejYetle lej Jeeleelee Hejbleg ueeYeoeekener
jle veenerle leebvee eceMe: keceer kejCeeeb OeesjCe sJee.
3. Iejeuee ieesoeceees mJeHe osT vekee
Deeeg<eeee Jeeeeueerle DeeHeCe Deveske Jemlet ieesUe kejle Demelees pee
keeueeblejeves efveHeeesieer jueecegUs De[ieUerle sJeuee peeleele DeeefCe HeefjCeecele:
Iejeleerue peeiee keceer He[t ueeieles. DeMeeJesUer lee Jemlet YeejYetle Jeeuee lejerner keOeer
keeUer vekekeer Gheeesieer He[leerue ee iees[ DeeMesJej DeeHeCe lee meebYeeUtve sJelees. ns OeesjCe
lJeefjle yeoueCeb DeeJeMeke Deens. efveoeve ceefnveeletve Skeoe efveHeeesieer Jemletbvee Iejeyeensj
kee{Ceeeer meJee ueeJetve Iee. kegkej DeLeJee eeF&C[j meejKeer veJeerve Jemlet Kejsoer
kesueeme pegvee kegkej efkebJee eeF&C[j Deefpeyeele Iejele sJet vekee. leeeer lJejerle efJeunsJee
ueeJee. ee erves SkemeeWpe mkeerce ceOes Jemlet Kejsoer kejCeb meeseereb Demeleb. Lees[keeele,
keesCeleerner veJeerve Jemlet Kejsoer kesueeme, Ske pegvee SsJepe Iejeyeensj kee{eJee. ne ie=n
JeJemLeeHeveeee cetueceb$e Deens.
4. ve HesueCeeNee keeceeuee vekeej ee

22
 DeeHeuee efce$eebveer, menkeeNeebveer efkebJee Heefjefeleebveer SKeeob keece meebefieleueb lej
DeeHeCe efYe[sKeelej nese cnCelees DeeefCe lee peyeeyeoejeree Yeej [eskeeeJej Hesuelees.
DeMeeJesUer mJele:eer keeceb kejeeuee JesU efceUle veener. Skee efJeefMe ceee&osyeensj
mJeerkeejuesueer keeceb keee&#ecelesves HetCe& kejlee esle veener. cnCetvee,Lees[er meeJeOeefiejer
yeeUietve ve HesueCeeNee keeceeuee veceHeCes vekeej ee. DeMeeemebieer nese SsJepeer veener cnCeCeb
OeesjCeelceke ee eesie jleb.
5. HeefjHetCe&lesee Oeeme ceee&efole sJee.
HeefjHetCe& Demeb keenere vemeleb, ns veer ue#eele Iee. neleer Iesleuesueb keece peemleerle
peemle eebieuee leNnsveb HetCe& kejCeeee eelve legcner kejlee. leemeeer Pelee. eele iewj
keenere veener. Hejbleg, lee HeefjHetCe&leske[s efkeJeeb lee DeeoMe& HeeleUerHeele HeesneCeb yeNeeeoe
keerCe peeleb. HeefjHetCe&lesee Oeeme DeJeMe OejeJee, Hejbleg leeeb PeHeeuesHeCeele
(Obsession) Heeblej nesT vees. SKeeob keece meceeOeevekeejke Peeueb cnCepes leele
meblees<e ceevetve veJeerve keece neleer IeeJeb.
6. efJeefMe OeseeeHleeryeeyele DeefleYeeJeveeeOeevelee vekees
DeeHeueer cegueb Hejer#esle efkeceeve veJJeo kekes iegCe efceUJetve GeerCe& JneJeerle, Heg{erue
oesve Je<ee&le HeoesVeleer efceUeJeer, Heeueeveer HejosMeer efJeeeHeereletve ef[eer IesTve efleLese
mLeeefeke JneJeb, DeMee ekeejeb Oese yeeUieCeele iewj keenere veener. Hejbleg, eele DeHeeMe
Deeueeme Keetve ve peelee DeHeeMe HeeefJeCeeFleHele ceeveefmeke lemLelee Debieer DemeCeb
DeeJeMeke Deens. cegueebee mJeHveHetleeameeer DeeHeCe leebvee pees Yeewefleke, ceeveefmeke DeeOeej
osT Mekelees leele Deevebo, meceeOeeve ceevetve mJele:uee Oeve mecepeeJes.
7. mJele:meeer DeeefCe keggbefyeeebmeeer Hegjsmee JesU ee.
keeceeee JeeHeele legcner melele efkeleerner Jemle Demeueele lejerner mJele:meeer Je
Iejeebmeeer Hegjsmee JesU osCeb DeeJeMeke ceeveeeuee nJeb. pees keener JesU efceUsue lees efnMesye
Jeiewjs ceeb[le IeeueJeCeeSsJepeer legceee DeeJe[eres Hegmleke JeeeCeeble, SKeeob Jeee
JeepeefJeCeele, evemeb veeke HeenCeele Jeleerle keje. keOeer yews KesU KesUe lej keOeer ceOegj

23
ieeCeer Sskee. ceeskeee peeieer efHejeeuee pee. meeebkeeUer DeeHeeHeuee Iejeebke[s
HejleCeeNee veeveeefJeOe He#eebeb efvejer#eCe keje. efvemeiee&ee meeefveOeeble efceUCeeNee efveKeU
Deeveboeee GHeYeesie Iee. Hene, peerJeveele veJeerve ngHe mebeejsue. peerJeve ewlevecee nesF&ue.
leele legcnebuee JesieUer $epeglee Deeueeee Deevebo nesF&ue.
8. efveefce&leer #ecelee efJekeefmele keje
mJele:uee melele SKeeee GlHeeoke efeesle iegbleJetve sJeCeejer ceeCemeb megKeer
Demeleele. meeceevele: legcner legceee keeceOebeele, JeeHeej Goerceele Jemle Demelee. Hejbleg,
keOeer keOeer Deieoer DeveHesef#eleHeCes efjkeecee JesU efceUlees DeeefCe legcnebuee kejcesveemeb nesleb.
DeMee JesUer, mJele:ceOeerue mepe&veMeeruelesuee (Creative instinct) peeieb keje. yeeiesle keece
kejCeb, HeekeesNee keeieoebbHeemetve efueHeeHes leeej kejCeb, ke@veJneme DeLeJee keeieoeJej efe$eb
jsKeeCeb, ueneve ceeser Iejiegleer keeceb kejCeb, Iejeeer veJeeves mepeeJe kejCeb, DeMeer Deveske
keeceb Deieoer menpeHeCes keve legcner efveefce&leeree Deevebo efceUJet Mekelee.

24
 5.
megKeeee cetueceb$e DeeefCe leerve keLee
megKeeee cetueceb$e
legcnebuee megKeer Jneees Demesue lej Flejebvee megKe ee ne cetueceb$e Deens. legceee
YeesJeleeueee pee ceeCemeebMeer legceee mebyebOe eslees leebeer Jeie&Jeejer Heebe Jeleg&Ueble kejlee esles.
Heefnuee, meJee&le Deeleerue Jeleg&Ueble legceee jespe peebesMeer Heej peJeUtve mebyebOe eslees
leebee meceeJesMe Demesue. Goe. Heleer, Helveer, DeeF&-Je[erue, YeeT, yenerCe, keeee&ueeerve
menkeejer Fleeoer.
ee yeensjerue ogmeNee Jeleg&Uele legceee peebeeMeer DeeJe[eeletve efveoeve Ske -oesve
JesUe mebyebOe eslees Demes vesnceer Gyeme Demeuesues efce$e Je Mespeejer esleele.
eflemeNee Jeleg&Uele pes legcnebuee Je<e&Yejeble SKeeo oesve JesUee Yesleele Hejbleg
leebeeMeer keeecees peJeUes mvesnmebyebOe Deensle les legcees pegves efce$e DeeefCe otjes veeleueie
eebee meceeJesMe neslees.
eewLee Jeleg&Uele legcner peebvee KeNee DeLee&ves DeesUKele veener HeCe peebeeMeer legceeer

25
vesnceer Yes nesles Demes yeensjes ueeske meceeefJe nesleele. Goe. Hejer, HesHejJeeuee,
meHeeF&Jeeuee, efkejeCee ceeue IejHeese kejCeeje Jeiewjs.
MesJeee, HeeeJee Jeleg&Uele Demes ueeske cees[leele peebvee legcner DeesUKele veener HeCe
legceee mesefueefyeer msme cegUs les legcnebuee DeesUKeleele. Goe. legcner uesKeke, DeefYeveslee,
Jekeles, ieeeke Demeeue lej legcees Jeeeke, eesles, eenles Fleeoer.
ee Heeener Jeleg&Ueleerue ueeskeebvee legcner DeeJe[le Demeeue lej legcner DeefOekeeefOeke
megKeer Jneue. legcner efkeleer eerceble, veeceebefkele, efkebJee cenveere Deenele ns cenJeees vemetve
legceeeHeemetve Flejebvee efkeleer Deevebo efceUlees ns cenJeeeb jleb. peieYejeble Deveske eerceble,
efJeKeele ceeCemeb Deleble DemeceeOeeveer peerJeve peieleevee DeeHeCe Heenlees. Hewmee DeeefCe
eefmeOoercegUs leer megKeeJeleele ns Kejb Hejbleg les Deele#eHeCes DeeefCe leelkeeefueke Heele Kejb
megKe ogmeNeeee Deevebo HeenCeeble Demeleb.
Heefnuee Jeleg&Uele Demeuesuee Jekeleereb megKe legceee <erves meJee&le
HeefjCeecekeejke Demeleb. pej legceeb keewgbefyeke peerJeve megKeer Demesue DeeefCe legceee
peJeUee meJe& ceb[UeReer meeLe legcnebuee ueeYele Demesue, lej yeensjee eejner Jeleg&Ueleerue
ueeske legceeeJej efkeleerner veejepe Demeues lejer, legcner Debleee&ceer megKeer jent Mekeeue. eeeee
DeLe& Demee keer, Iejeebee Heeefbyee meJee&le cenJeHetCe& jlees. cee$e, HeefjefmLeleer ee Gue
Demesue, cnCepes legcner keewgbefyeke megKeeHeemetve Jebefele Demeeue lej yeensjee Jeleg&Uebleerue
ueeskeebceOes legcner efkeleerner efee Demee, ele#eeble legcner DebMele:e megKeer jneue. Iejeyeensj
efkeleerner eve Jeeues lejer Iejeble efMejleee legcner DeeHeuee keesMeeblee efMejeue.
leelHee&, DeeHeCe ns ue#eeble Ieeeuee nJeb keer, oes<e DeeHeueeble Demees keer Deve
JekeleerRceOes, DeeHeCe leebvee Deevebo osCeeee eLeesefele eelve kesuee Heeefnpes. pej ns
DemebYeJe Jeele Demesue lej leebeeHeemetve mebHeke& eUtve otj jneeuee nJeb. ne cetueceb$e
meJeeveee Hesue Demeb veener. leees DevegHeeuevener meieeebvee pecesue Demeb veener. HeCe, lees
DeeejCeeble DeeCeCeeee eeceeefCeke eelve eleskeeves kesuee Heeefnpes. megKe osTvee megKe
efceUleb ee efJeeemeeves Jeeieueb Heeefnpes.

26
 DeeoMe& peerJeve peieCeemeeer Heg{s efouesuee leerve keLee Jeeetve leeceeieerue leJe%eeve
mecepetve Iee.
meJe& meceeJesMeke peejeer iees<
leJe%eeveeee Skee eeOeeHekeeveer DeeHeuee efJeeeLeevee Ske iees meebefieleueer
leer DeMeer:
eeOeeHeke cenesoeebveer DeeHeuee meceesjee syeueeJej Ske ceese keeesee peej sJeuee
DeeefCe leeble ceesee Deekeejees oie[ sJeeeuee megjJeele kesueer. peej Yejueeveblej leebveer
efJeeeLeevee efJeeejues, meebiee yejb, ne peej HetCe& Yejuee Deens keeb? efJeeeLeea Skemegjele
cnCeeues, nese mej. eeOeeHeke Gejues, les Kejs veener, kemes les Hene! ceie, leebveer
keeesee ueneve ieesee cegerves peejceOes Deepetyeepetves ekeuee DeeefCe lee meeceeJeuee
iesuee. Deelee keee cnCelee, peej Yejuee keeb? leebveer He=e kesueer. efJeeeLeeveer
DeLee&lee, nese mej, Demeb peesjele cnueb. Dejs legcner Hegvne egkeueele. eeOeeHeke
cnCeeues Hene, ceer keee kejlees les! ceie leebveer peJeU sJeuesueer JeeUt peejceOes ekeeeuee
megjJeele kesueer DeeefCe leer megOoe meeceeJeueer iesueer. ns Heentve efJeeeLeea cnCeeues, mej, Deelee
peej KejesKeje Yejuee. eeOeeHeke cnCeeues, Lees[s Leebyee, Hene ceer Deelee keee kejlees!
leebveer peejceOes yeerej Deesleeeuee megjJeele kesueer DeeefCe leer osKeerue meJe&$e Hemeve
meeceeJeueer iesueer.
ee eeesieees efeefkelmeke efJeMues<eCe kejleebvee eeOeeHeke cnCeeues keer, DeeHeueer er
ee peejmeejKeer meJe&meceeJesMeke Demeueer Heeefnpes. DeeHeCe Mekee eflelekeb meJeeMeer pegUJetve
Iesleueb Heeefnues. cee$e, leeeyejesyej Ske keeUpeer Ieeeuee nJeer. leer cnCepes, DeeHeuee
DeeHlepeCeebvee - DeeF&-Je[erue, Heleer-Helveer, YeeT-yeefnCe eebvee eeOeeveece efouee Heeefnpes.
ceer pes oie[ meJe&eLece sJeues les DeeHlepeveebes eleerke mecepeeJes. leeveblejeer peeiee keebesee
ieeseebvee efoueer. lee DeeHeuee owvebefove peerJeveebleerue menkeejer, efce$eHeefjJeej, mvesnerpeve
FleeoerRes eefleefveefOelJe kejleele. JeeUt cnCepes DeeHeuee peebeeMeer DeOetveceOetve mebyebOe eslees
Demes Hejer, Heesmceve, HegueHeg[er ekeCeeje Jeiewjs ueeske DeeefCe, MesJees yeerej ns Hese cnCepes

27
DeeHeuee Deeveboele Yej ekeCeejs Je Gespevee osCeejs meJe& keueeJeble, uesKeke, keJeer, ieeeke
Deeoer ceb[Uer.
ee meJee&veee DeeHeeHeuee peeieer cenJe Deens. HeCe, legceee ns ue#eeble Deeueb keeb keer
ceer peej ceOes meJe&eLece JeeUt (Deve mebyebefOele) efkebJee ieesee (menkeejer, efce$e HeefjJeej) ve
sJelee oie[ (DeeHeues keggbyeere) sJeues? DeeHeueb Deeeg<e peieleebvee ne eeOeeveece ue#eeble
sJeeeuee nJee. MesJeee yeerejes mLeeve JesieUs Je meJe&mHeMeea Deens.
le[e iesuesuee ceeleeree Yeeb[eeeer iees
eleskeeves DeJeMe Jeeeueer Heeefnpes DeMeer ner le[e iesuesuee ceeleeree Yeeb[eeeer iees<
Deens.
Yeejle osMeeleerue Skee HeeCekeeepeJeU oesve ceeser ceeleereer Yeeb[er nesleer. leeleerue
Ske HeefjHetCe& lej ogmejs le[e iesuesues nesles. jespe [ebsiejeee HeeeLeeMeer Demeuesuee PeNeeJej
oesvner Yeeb[eele HeeCeer YejCeb DeeefCe KeebeeJej keeJe[ IesTve les Gbe [eWiejeJej JeemleJe
kejCeeNee DeeHeuee mJeeceeree Iejer HeesneseJeCeb ne lee HeeCekeeeee efveleece neslee.
[eWWiejeJej keeJe[ vesle Demeleebvee Skee Yeeb[eeleerue HeeCeer HetCe&HeCes mJeeceerke[s Heesnesele
Demes. Hejbleg, ogmeNee Yeeb[eeee yeejerke Yesiesletve HeeCeer ieUle DemeueecegUs les DeOexe efceUle
Demes. ne ece oesve Je<ex eeueuee neslee. jespe oesve Yeeb[er HeeCeer ve efceUlee kesJeU oer[ Yeeb[er
HeeCeer Heesnesele Demes.
HeefjHetCe& Yeeb[eeuee DeeHeues kele&Je eesKe yepeeJele Demeueeee DeefYeceeve neslee.
le[e iesuesuee Yeeb[eeuee cee$e DeeHeueeke[tve kele&Jeele kemetj nesle Demeueeeer Keble
Jeele Demes. lees vesnceer Goeme Demeeeee. DeMeer oesve Je<ex ueesueer. leeuee DeeHeuee
DeHeeMeeyeue DeleerJe ueepe Jeet ueeieueer. ceie, Skes efoJeMeer, lees keeJe[Jeeueeuee cnCeeuee,
cenejepe, ceer legceee DeHejeOeer Deens. ceuee ceePeere ueepe Jeele Deens. DeeHeCe ceuee #ecee
kejeJeer DeMeer eeLe&vee Deens. Dejs, let keMeemeeer #ecee ceeieleesme? keeJe[Jeeueeves
efJeeejueb. le[e iesuesueb Yeeb[b cnCeeueb, iesuee oesve Je<ee&le, ceer ceePee efnMeees kesJeU DeOexe
HeeCeer osT Mekeuees keejCe ceePee DebieeJej ner peer Yesie Deens leeletve HeeCeer melele ieUle jneleb

28
DeeefCe ceePeeleerue ee oes<eecegUs legcner HeeCeer JeenCeees pes ece kejlee leeeb HetCe& HeU
legcnebuee efceUle veener. HeeCekeeeuee ieUkeee Yeeb[eeeer keCeJe Deeueer Je lees mecepegleeree
mJejeble cnCeeuee, Dejs, DeeHeuee mJeeceeree Iejer Hejle peeleebvee let ceeiee&Jej Demeuesuee
megboj Hegueebes DeJeueeskeve kej Heent. ceie, Hegvneb [eWiejeJej e{le Demeleebvee lee pegvee,
le[e iesuesuee Yee[eebuee mete&ekeeMeeble [esueCeejer ieeJejeve Peg[tHeb DeeefCe Hegueb efomeueer
DeeefCe lees njKetve iesuee. leeuee veJee ngHe Deeuee Keje, Hejbleg, Jej HeesneseueeJej Hegvne
leeee ceveebleerue og:Ke GHeeUtve Deeues DeeefCe lees cnCeeuee, cenejepe, lejermegOoe ceuee
JeeF& Jeeleb keer ceer HeeCeeee HetCe& Yeej JejHeele DeeCet Mekeuees veener. DeeHeCe ceuee KejesKej
#ecee kejeJeer.
ceie keeJe[Jeeuee lee Yeeb[eeuee cnCeeuee, let Ske iebcele Heeefnueerme keeb? Dejs,
ceeiee&ee kesJeU legPee yeepetuee megboj Hegueb yenjueer Deensle. ogmeNee yeepetuee leMeer Hegues
veenerle. eeeb keejCe leguee eTke Deens? legPeeleerue ne oes<e ceuee ceeefnle neslee. cnCetvee,
leeee ueeYe IesCeemeeer ceere HeguePee[ebeer efyeeeCeb legPee yeepetuee Hesjueer nesleer peebvee jespe
ske[erJej e{leebvee let HeeCeer efMebHele nesleeme. oesve Je<ex ee Hegueebee JeeHej ceer DeeHeuee
mJeeceeRes Iej megMeesefYele kejCeemeeer kesuee. let pemee Deensme lemee osKeerue ee keeceele
Gheeesieer He[uee Deensme. legPeeleerue ee oes<eecegUse ceuee mJeeceeReb Iej megboj, megMeesefYele
kejlee Deeueb. F&ejeves efvecee&Ce kesuesuee ee peieele ekeeJet keenere vemeleb.
leelHee& : DeeHeueeHewkeer eleskeeble keenervee keener oes<e Demeleelee. DeeHeCe meJe&e
le[e iesuesueer Yeeb[er (Cracked Pots) Demelees. Hejbleg, ns ue#eeble Ieeeuee nJeb keer le[s
DeeefCe GCeerJeebmeefnle osKeerue DeeHeCe DeeHeues menpeerJeve jeseke Je Heueoeeer ke Mekelees.
cnCetvee, eleske ceeCemeeuee DeeHeCe lees Deens lemee mJeerkeejeeuee efMekeueb Heeefnpes.
leeeeleerue eebieuee ieeseRee eelveHetJe&ke ceeieesJee Iesleuee Heeefnpes. peieeble eebieuee
ieeser KetHe Deensle. DeeHeueelener keener eebieueb Deens. Deeeg<eeble peer ceeCemeb Yesleele
leebeeleerue eebieueb JeeF& DeesUKeCeemeeer DeeHeCe jme%e, iegCe%e yeveCeb DeeJeMeke Deens.
meJe& le[e iesuesuee Yeeb[eebes DeeHeCe DeeYeej ceeveeeuee nJesle keejCe leebveer leebee Hejerves

29
DeeHeueb peerJeve jeseke Je megboj kesuesueb Demeleb.
keMeer Jeeueer ner iees? mJele:ceOeerue oes<e, GCeerJee peeCetve Iee. Hejbleg, Keble
kejle yemet vekee. meJe&iegCemebHeVe keesCeere veener. cnCetvee mJele:ee Je Flejebee oes<eebmen
Deeeg<e peieeeuee efMekee DeeefCe Deeveboer Jne.

jesPe eer iees

ner iees Skee efJeeeLee&ves meebefieleuesueer Deens :
kee@uespeee Heefnuee efoJeMeer, DeeOeer mJele:eer DeesUKe keve osle Deeceee
eeOeeHeke cenesoeebveer Deecnebuee peebeeMeer DeeOeer DeesUKe Peeuesueer vemesue, DeMee
meneOeeeeRMeer DeesUKe keve Ieeeuee meebefieleueb. ee DeeJeenveeuee eeflemeeo osCeemeeer
ceer Deepetyeepetme Heent ueeieuees Flekeeeble ceePee KeebeeJej neleeee nuekee mHeMe& Peeueeeb
ceuee peeCeJeueb. ceeies JeUtve Heenlees lej esnsNeeJej megjkeglee Demeuesueer Ske Jeemke m$eer
megneme Jeoveeves ceePeeke[s Henele Demeueeeb ceuee efomeueb.
leer peJeU esle cnCeeueer, nee n@C[mece, ceePeb veebJe jesPe. Jee, meleeSWMeer. ceer
leguee Deeefuebieve osT Mekeles keeb? DeLee&le, pej Demeb ceer cnCeleee efleves ceuee Ie
efceer ceejueer. ceer Lesves cnCeeuees, yeeF&, Flekeee ueneve, efvejeieme Jeeele let kee@uespeele
keMeer keee pet Peeueerme? efleves megOoe iebceleeroej Gej osle cnueb, Dejs, FLes ceuee
eerceble veJeje ieJeeeee Deens, ueive kejeeeb Deens, Ske oesve cegueb efveHepeeeeer Deensle
DeeefCe ceie, mesJeeefveJe=e nesTve eJeeme kejeeee Deens.
let ns iebYeerjHeCes yeesueles Deensme keeb? ceer veJeue Jeetve efJeeejueb. ee Jeeele efleuee
kee@uespeee keerCe DeYeeme kejCeeeer esjCee keMeecegUs efceUeueer Demesue, ns peeCetve IesCeeme
ceer Glmegke neslees. leer cnCeeueer, kee@uespeeb efMe#eCe IesCeeeb mJeHve ceer vesnceere Henele Demes.
lese mJeHve Deelee ceer ele#eeble GlejJeueb Deens.
keueeme mebHeueeveblej Deecner efJeeeLeea mebIevesee Fceejleerle iesuees. efleLes Deecner

30
ee@keesues efceuke MesDej kesueb DeeefCe lel#eCeer eebieues efce$ener Peeuees. leeveblej Heg{erue leerve
ceefnves Jeiee&le Deecner meesyele Demet. ieHHee ceejle Demet. efleeb yeesueCeb Deleble ueeIeJeer nesleb.
efleeer keesCeeMeerner ueeieueere ieer pecele Demes. DeeHeues DevegYeJe meebietve leer ceuee
mecebpemeHeCeeee meuuee eeeeer. efleeer JesMeYet<ee Deeke<e&ke Demeeeeer DeeefCe Flej
efJeeeLeeveer efleeeke[s ef#esHe ekeuee lej efleuee les DeeJe[eeeb. Je<e&Yejelee jesPe
mebHetCe& ke@cHemeceOes ueeskeefee Peeueer. meJe&peCe efleeeke[s Ske Deeekee@ve cnCetve Heent
ueeieues.
efmecesmjee DeKesjerme, Hegyee@ueee KesUeveblej sJeuesuee cespeJeeveeree emebieer,
Deecner efleuee eej Meyo yeesueCeeeer efJevebleer kesueer. leer pes keener yeesueueer les Deecner keOeere
efJeme MekeCeej veener. Heefjee Peeueeveblej leer Heesef[eceJej GYeerr jeefnueer. leeej kesuesues
Yee<eCe leer Jeeeeeuee megjJeele kejCeej Flekeeeble efleee neleeleerue kee[sx efvemetve Keeueer
He[ueer. Lees[erMeer Kepeerue Peeuesueer leer ueiesee mJele:uee meeJejle ceeeeesHeesveJej ceeve
keueleer keve cnCeeueer, ceePee OegmecegmeUsHeCeeyeue #ecee DemeeJeer. Deepe cespeJeeveeremebieer
ceer vesnceereer yeerej mees[tve efJnmkeer Heeues leecegUs keoeefele ceuee JeJeefmLele yeesuelee esCeej
veener. Hejbleg, ceuee pes Gceieueb les ceer legcnebuee meebieles.
Deecnebuee nmet DeeJejle veJnles. efleves Iemee meeHe kesuee DeeefCe yeesuet ueeieueer :
DeeHeCe Jeeeves Jee{uees cnCetve KesUCeb LeebyeJele veener lej, KesUCeb LeebyeJelees cnCetve
Jeeeves Jee{lees. DeeHeCe leCe jenCeb, Deeveboer DemeCeb DeeCeer eMemJeer nesCeb eeeer eej iegefHeleb
Deensle. DeeHeCe jespe Lee efJeveeso kesuee Heeefnpes DeeefCe YejHetj nmeueb Heeefnpes. DeeHeCe
mJeHve DeJeMe Heneeuee nJeerle keejCe pees mJeHve HeenCeb LeebyeJelees lees ce=leJele neslees. legcnebuee
YeesJeleeueer DeMeer efkeleerlejer ceeCemeb efomeleerue peer ce=leJele Deensle DeeefCe ns leebvee keUlener
veener. osDej Fped De etpe ef[Hejvme efyedJeerve eesFbie Deesu[j De@C[ eesFie DeHed. vegmeleb
Jeeeves Jee{Ceb DeeefCe ceesb nesCeb eele peceerveDemceeveeee Hejke Deens. legcner SkeesCeerme
Je<ee&es Demeleebvee keesCelebner keece ve kejlee Je<e&Yej DebLeCeele He[tve jeefnueele lejerner
Heg{erue Je<eea Jeeeves Jeerme Je<ee&es Jneue. Jeeeves meJe&e peCe Jee{le Demeleele. leemeeer efJeMes<e

31
#eceleseer, iegCeJeeseer DeeJeMekelee vemeles. cnCetvee, kele=&lJeeves ceesb nesCeb cenJeeeb
Demeleb. pes YeesJeleeueer nesCeeNee HeefjJele&veeble eesie mebOeer MeesOele Demeleele lese ceess nesleele.
eeyeue HeeeleeHe kejCeeeer iejpe veener. pes JeeesJe=Oo Deensle leebvee DeeHeCe keee
kesues eeyeue veJns lej keee ke Mekeuees veener eeee Keso Jeelees. kesJeU leee ueeskeebvee
ce=legeer Yeerleer Jeeles peebvee HeeeleeHe Jeelees.
DeeHeuee Yee<eCeeee MesJeer Deieoer eelveHetJe&ke efleves efo jesPe ns ieerle cnueb
DeeefCe Yee<eCe mebHeJeueb. ee ieerleeleerue keeJeYeeJevee mecepetve Iee DeeefCe leevegmeej owvebefove
Deeeg<e peieCeeee eelve keje Demeb keUkeUereb DeeJeenve kejeeuee leer efJemejueer veener.
Je<ee&ee MesJeer, leer Deveske Je<ex peemeeer eelveMeerue nesleer leer ef[eer jesPeuee
efceUeueer. e@pegSMeveee veblej DeeJe[eeYejelebe jesPeves meceeOeeveeves ee peieeee efvejesHe
Iesleuee. ee ceneve m$eeree Debleee$esme efleuee esceeves Deeojebpeueer JeenCeemeeer kee@uespees
oesve npeejentve DeefOeke efJeeeLeea DeeJepet&ve GHeefmLele nesles.
DeeHeueeuee SKeeos mJeHve meekeej kejeees Demesue lej, leemeeer GMeerj Peeuee
Deens Demes keOeere mecepet vekee, ne Oe[e jesPeves Deecneb meJeevee meesoenjCe efouee.

FbjvesJej emlegle ner mHetleeaoeeke iees 21peguew, 2002 ee eF&cme Dee@He Fbef[eele He= eceebke 11Jej
eefmeOo Peeueer nesleer.

32
 6.
keesCeles keefjDej efveJe[eue?
keefjDejeer efveJe[
keefjDej efveJe[leebvee eleskeeves DeeHeueb HeeTue efJeeejHetJe&ke GeueCeb iejpeseb
Demeleb. Heg{erue Deeeg<eeble GHepeerefJekesmeeer DeeHeueb keee&#es$e jJeleebvee yegeqOoceesee keue
vescekee kegs Deens ns legcner Deieesoj He[leeUtve Heneeuee nJeb. legcnebuee Decetle& efkebJee iet{
keuHeveebceOes jceceeCe nesCeb DeeJe[le Demesue lej mebKee, Meyo, Yeewefleke met$es, veeelelJes
Fleeoer #es$eeble keefjDej efveJe[Ceb eesie nesF&ue. HeCe, keue ebeef$eke Jemletbke[s Demesue lej
mJeebeefuele Jeenves, eb$es, uesLe ceMeervme, efJeceeves, penepes, Ie[eeUs DeeoerRee efveefce&leerke[s
DeeefCe ogmleerke[s legceee Dees{e DemeCeej ns ue#eeble Iee. legceee meeceeefpeke peeCeerJee
leerJe Demeleerue lej HejmHejmebyebOe, pevemebHeke&, ueeskemesJee ee #es$eeble keece kejCeeke[s
legceee keue jenerue. DeMeeJesUer, ueeskeebee ceveebleerue efJeeejebes Deekeueve keve
meeceeefpeke mecemee DeefOeke ngMeejerves neleeUlee esleerue Demeb #es$e efveJe[eJeb. DeeHeuee
DeeJe[eree #es$eeble GHepeerefJekeseer mebOeer efceUeueer lej legcnerR yegeqOoee yeUeJej Jejeb mLeeve
efceUJet Mekeeue. Hemebleeres keefjDej efveJe[ueevese legceeeleerue Geceesece iegCeebvee Keje

33
JeeJe efceUt Mekelees. peeuee DeeHeuee DeeJe[ereb keece efceUleb lees Keje YeeieJeeve.
cee$e, JemlegefmLeleer DeMeer Deens keer, eleskeeuee leeee DeeJe[eree DeeefCe
yegeqOoceesuee meepesmee JeJemeee efceUsuee Demeb veener. DeMee JesUer yesm SsJepeer meskeb[ yesm
Jej meceeOeeve ceeveeJeb ueeieleb. ogozJeeves, keener ueeskeebvee Hee$elesee efJeOo JeJemeeeeble keece
efceUleb. DeMeebvee DeeHeCe efcemeefHe cnCelees. leebee yeeyeleerle yegeqOoeeleg&eeee DeHeJee
Peeuesuee Dee{Ulees. cnCetve, keefjDej efveJe[leebvee eleske leCe -leCeerves KetHe keeUpeer
Iesleueer Heeefnpes. DeeJe[eree JeJemeee DeeefCe PeHe eercebleerke[s vesCeeje JeJemeee eeletve
efveJe[ kejCeeeer JesU Deeueer lej DeeJe[eree JeJemeeeeeere efveJe[ kejeJeer. DeefOe#ecelee
(Aptitude) DeeefCe DeefYeeer (Interest) eebvee DevegHe JeJemeee efceUeuee lej legceeer
mepe&veMeeruelee yenjles ns efveefele. DeeJe[ereb keece kejCeeble ceesb megKe Demeleb. leelee
Keje Deevebo Demelees.
e%esee MeesOe
legceee mJeleb$e JeeqkelecelJeeuee DevegHe JeJemeee efveJe[Ceemeeer DeeOeer legcner
DeeHeuee e%esee (Talent) MeesOe IesCeb DeeJeMeke Deens. efvejefvejeee JeJemeeeebee leb$eele
DeeefCe leemeeer DeeJeMeke Den&lee Je keewMeue eeble KetHe Hejke Demet Mekelees. Jekeleer
eflelekeee eke=leer ee meJe&egle cnCeervegmeej JeeqkeleefYeVelee ne efvemeiee&ee efveece Deens.
leecegUs JeJemeee DeeefCe e%ee eebee cesU yemeCeb peefue Demeleb DeeefCe JeJemeeeeeer efveJe[
egkeueer lej leer legcnebuee, meceepeeuee DeeefCe DeLe&JeJemLesuee osKeerue ceneie He[t Mekeles.
DeMee egkee eUCeeee iejpesletve ceeie&oMe&ve DeeefCe menceb$eCee (Guidance and
Counselling) ee veJeerve ceeie&oMe&ke JeJemeeeeee pevce Peeuee Deens. JeeJemeeefeke
ceeie&oMe&veeee iejpesceeieerue keejCeb DeMeer Deensle.
1) Jeweeqkeleke efYeVelee :- keesCeleener oesve Jekeleer yegeqOoceee, #ecelee, DeefYeJe=eer,
DeeJe[efveJe[, YeeJeefveke meceleesue, efJeeejmejCeer, mebmkeej eeyeeyeleerle efYeVe
Demeleele. leecegUs leebeer yeeweqOoke #ecelee meceeve Demeueer lejerner, leebvee Skee
JeJemeee eesie jsue Demeb cnCelee esCeej veener.

34
2) DeHeJee :- Deveske leCe cegueecegueeRee yeeyeleerle Demeb Dee{Utve Deeueb Deens keer,
leer Hegjsmee Je meJe&bke<e efJeeej ve kejlee, kesJeU DeeHeuee efce$eebee meuueeves SKeeee
JeJemeeeeble efMejleele DeeefCe Heg{s leeble ceve jceueb veener lej efKeVe nesleele. leebeer
GlHeeokelee, keee&#ecelee Iemejles. efMeJeee, leebee eefMe#eCeemeeer Peeuesuee Kee&
DeeefCe keeueeJeOeer Jeeee peelees. JeJemeee yeoueCeeee efJeeej ceveeble Deeuee lej
leemeeer GMeerj Peeuesuee Demelees. Lees[keeeble, Gcesoereer Je<ex DeeefCe efMe#eCeeee
Kee& ee oesvneRee DeHeJee neslees.
3) Deeweesefieke eefleeveebeer efJeefMe iejpe :- Jele&ceeve GlHeeove eCeeueerle
efJeMes<eerkejCeeuee Deefleefjkele cenJe Deens. keejKeeveebvee DeeefCe keeee&ueeebvee
Deelee efJeefMe ekeejeb keewMeueeeb keece neleeUt MekeCeeNee kece&eeNeebeer
DeeJeMekelee Demeles. DeveLee, keeceieejebeer DeeJeke -peeJeke (Employee
turnover) Jee{les efkeJeeb vesceCetke kesuesuee keeceieejebvee veJeeves eefMe#eCe eeJeb
ueeieleb. GHeefjefveefo& DeeefLe&ke DeeefCe meeceeefpeke DeHeJee eUCeemeeer
JeeJemeeefeke ceeie&oMe&veeeer DeeJeMekelee leerJelesves Yeemeles.
JeJemeee ceeie&oMe&ve (Vocational Guidance)
JeJemeee ceeie&oMe&veeee Ske Yeeie cnCepes menceb$eCee DeLeJee mecegHeosMeve
(Counselling) nese. eefMeef#ele menceb$eke iejpet efJeeeLeeee ele#e mebHekee&le jentve
mesJee eoeve kejlees. ne menceb$eke leebeer DeefYeJe=eer (Aptitude), DeefYeeer (Interest)
DeeefCe ceee&oe (Limitation) ue#eeble IesTve GHeueyOe mebOeerbeer ceeefnleer oslees, leebvee eesie
efveCe&e IesCeeme ceole kejlees DeeefCe DeeJeMekelesvegmeej efJeeeLeeee HeeuekeebMeer osKeerue
efJeeejefJeefvecee kejlees. menceb$ekeepeJeU efJeefJeOe DeYeemeeceebeer, JeJemeeeebeer,
efvejefvejeee efJe<eeebes efMe#eCe osCeeNee mebmLeebeer, GHeueyOe DemeCeeNee efMe<eJe=eebeer
DeeefCe DeLe&meenee eespeveebeer efJemle=le ceeefnleer GHeueyOe Demeles. efveelekeeefuekeebletve,
Meemekeere meteveeHe$ekeebletve DeeefCe Deve mesJeeeespeve keeee&ueeebke[tve eme=le nesCeeNee
ceeefnleereb meeleleeves mebkeueve kejCeb Je leer DeeeeJele sJeCeb ns leeeb cenJeeeb keee&
Demeleb.
35
 legcner ee menceb$eCee mesJesee HegjsHetj Gheeesie kesuee Heeefnpes. menceb$ekeeuee mJele:
peeTve Yese. DeeHeuee mecemee meebiee. ceveeleerue eueefyeeue, mebYece eeefJe<eeer
ceeskeUsHeCeeves yeesuee. leeeeMeer eesie meuueecemeuele kesueeme Deetke efveCe&e IesCeeme
efveefelee ceole nesF&ue eeeer Kee$eer yeeUiee.
GHeueyOe Heee&e :- Deveske mebmLee DeeHeueb efveoxMeHegmleke leeej sJele Demeleele. Meemeve
DeeefCe efJeeeHeers megOoe ceeefnleer Hegmlekeb (Handbooks, Brochures) eme=le kejleele.
leeble JeJemLeeHeve Meem$e, DeefYeeebef$ekeer, JewekemesJee, efJeHeCeve, ke=<eer, yeebOekeece,
ie=nefvecee&Ce, HeefjJenve, efvecee&Ceer GlHeeove, mewefvekeer mesJee, mebJeeoJenve, veiejjevee Deeoer
#es$eebleerue npeejes JeJemeeeeefJe<eeeReer ceeefnleer efouesueer Demeles. eleske JeJemeeeemeeer
DeHesef#ele efMe#eCe, eefMe#eCe, Heieej/ efceUkele, YeefJe<eeleerue HeoeVeleeree mebOeer, ele#e
kejeJeeees keece (Job Content) DeefCe (Duties) kele&Jes keeee&ueeerve JeeleeJejCe (Work
Culture) ee efJe<eeer meefJemlej ceeefnleer megOoe efouesueer Demeles.

kesJeU Fbjves JesyemeeF&Jej Heeefnueeme eesHesMeveue Jee lelmece JeJemeeee

mebyebOeeree MebYejHes#eener peemle veeWoer meeHe[leerue. efJekeerHesef[ee JesyemeeF&Jej HeebeMesntve
DeefOeke JeJemeeeebeer ceeefnleer efceUsue. legcnebuee keeef[&eesuee@efpem Jneees Demees keer
kee&tefvem, Hegmleke efJeeslee keer FJnsv ce@vespej, ee&[& DekeeGbb keer efJe%eeve
mebMeesOeke, eleske JeJemeeeeMeer mebyebefOele HeefjHetCe& ceeefnleer leele efceUles.
efveCe&e kemeesee (Decision Criteria)
keefjDejes DeveskeefJeOe ekeej GHeueyOe Demeleebvee DeeHeuee erves keesCelee JeJemeeeele
keefjDej Ie[efJeCes Gefele jsue ns legcnebuee Keeueer efouesuee kemeesee leHeemetve jJelee
esF&ue.
1. JeeqkelecelJe (Personality) : legceeb JeeqkelecelJe DeeefCe legcner efveJe[le Demeuesueb
keefjDej SkeceskeebMeer megmebiele (Compatible) Deens keeb?

36
2. keewMeue (Skill) : mebyebefOele JeJemeeeemeeer ueeieCeejb keewMeue legceeeHeeMeer Deens
keeb efkebJee leemeeer DeeJeMeke eefMe#eCe GHeueyOe Deens keeb?
3. esjCee (Motivation) : efJeeejeOeerve JeJemeee legceee esjCeebvee DevegHe Deens
keeb? legceeer DeefYeeer DeeefCe legceeer mJeHves eebee cesU yemelees keeb?
4. ceee&oe (Constraints) :legcees Heeueke legcneuee efMe#eCe keeueeJeOeerle Hegjsmeb
efJeeere HeeyeU osT Mekeleerue keeb? legceee mJele:ee keewgbefyeke peyeeyeoeNee keee
Deensle? legceeer vesceCetke otjee eosMeeble, DeLeJee efJeosMeeble nesCeej Demeueeme legcner efleLes
peeT Mekeeue keeb?
5. peerJevecetues (Values) :legcner peesHeemeuesueer peerJevecetues - efvee, Oece&, veerefle-
efveece - DeeefCe DeHesef#ele JeJemeee eebeer meebie[ legcner Ieeuet Mekeeue keeb? efkebJee, lee
JeJemeeeeMeer pegUCeejer peerJeveMewueer (Life Style) legcner veJeeves mJeerkee Mekeeue keeb?
6. jespeieej mebOeer (Employment Opportunities) : legcner eJesMe ke Feqle
Demeuesuee #es$eeble jespeieejeee mebOeer GHeueyOe Deensle keeb? keejCe, pee JeJemeeeeble
Hegjsmee JeeJe veener leeeer efveJe[ kejCeeble DeLe& vemelees.
7. cenJeekeeb#ee (Ambition): legceeer oerIe&keeueerve Gefs keesCeleer? legcner
efJeJeen kesJne kejCeej? Heg{sceeies legceee mJeleb$e JeJemeee meg kejCeeee efJeeej Deens keer,
meOeeee DeemLeeHevesleerue veeskejer kejCeeble legcner meceeOeeveer jenCeej Deenele?
pee@ve ne@ueC[ee JeJemeee efveJe[ efmeOoevle
(John Hollands Theory of Career Choice)
JeJemeee efveJe[erle meenee kejCeejs menceb$eke (Counsellors) yengOee pee@ve
ne@ueC[ eebee JeJemeee efveJe[ efmeOoevleeee DeeOeej Iesleele. ne@ueC[ves JeeqkelecelJeees
mene ekeej meebefieleues Deensle.
JeemleJeJeeoer (Realistic)
DevJes<eke (Investigative)

37
 keueelceke (Artistic)
meceepeeJeCe (Social)
GHeeceMeerue (Enterprising)
HejbHejeJeeoer (Traditional)

leeee celes eleske Jekeleeruee DeeHeueemeejKeer eJe=eer Demeuesuee JekeleerbMeer

mebyebOe pees[eeuee DeeJe[leb. meceeve DeeJe[efveJe[ Demeuesuee Jekeleer Ske$e Deeueeme
DeemLeeHevesleerue Skeboj JeeleeJejCe Hees<eke Je Devegketue yeveleb. nee DevegYeJe ue#eeble IesTve
pee@ve ne@ueC[ves HeefjJesMeees (Socio-Cultural Aura) osKeerue nse, cnCepes GHeefjefveefo&,
mene ekeej meebefieleues Deensle. lees cnCelees keer, pee Jekeleer DeeHeuee DeeJe[erefveJe[eruee
Hees<eke DeMee JeeleeJejCeeble keefjDej Ie[efJeCeele eMemJeer nesleele, lee efvepeer Deeeg<eelener
DeefOeke eMemJeer nesleele. leebeb Deeeg<e megKemeceeOeeveeble Jeleerle nesleb. ne@ueC[ Heg{s
cnCelees keer, ele#eeble yengleebMe Jekeleer efcee ekeejee Demeleele. Goe. keueelceke DeeefCe
meceepeeJeCe, DevJes<eke DeeefCe JeemleJeJeeoer Jeiewjs. ne cege ue#eeble IesTve leeves Deleble
keuHekelesves Ske <ekeesveees eefleceeve leeej kesues pes legcnebuee efveefeleHeCes ceeie&oMe&ke
jsue.
JeemleJeJeeoer DevJes<eke

HejbHejeJeeoer keueelceke

GHeeceMeerue meceepeeJeCe

ee <ekeesveele JeeqkelecelJeees Skeceskeebee peJeU Demeuesues ekeej DeefOeke

mJeOeceeae Jeeleele. Goe. meceepeeJeCe Jekeleeruee efJeOo yeepetme Demeuesuee JeemleJeJeeoer

38
JeeleeJejCeeHes#ee keueelceke JeeleeJejCe DeefOeke Devegketue Jeesue DeeefCe DeeJe[suener. cnCetve
keefjDejeer efveJe[ kejleebvee eleskeeves ee erkeesveeletve DeJeMe efJeeej kejeeuee nJee.
HetJeeaee keeUer keefjDejee yeeyeleerle Meem$eere HeOoleerves efJeeej nesle vemes.
HeefjCeeceer, yengleske Jekeleer eJeenHeeflele Demele. HeefjefmLeleer vesF&ue efleLes peele Demele. leebvee
keguee lejer veeskejer / JeJemeeeeble De#ej#e: efekeJeueb peele Demes. cnCepese, keefjDej
DeHeIeeleevese jueecegUs Heojer He[ueb HeefJe$e Peeueb, ns ceeveCeeke[s keue neslee. Hejbleg
Deepeee leCe efHe{ermeceesj DeveskeefJeOe JeJemeeeebeb ceneeje peCet GIe[ueb Deens.
leebeer Goe DeeefCe mecemlej-GYeer DeeefCe Dee[JeereueveMeeruelee (Vertical and
Horizontal Mobility) Jee{ueer Deens. efMeJeee, keesCelee JeJemeee efveJe[eJee eeee
ceeie&oMe&veeLe& menceb$eCeseer meesener GHeueyOe Deens. leCe efHe{erves eeee HegjsHetj Heeeoe IesCeb
DeHesef#ele Deens.
ne@Je[& iee[&vejee yengefJeOe yegeqOoceee efmeOoevle
(Howard Gardeners Multiple Intelligences Theory)
neJe&[& efJeeeHeereleerue peievceeve ceevemeMeem$e%e eeOeeHeke ne@Je[& iee[&vej eebveer
yengcegKeer yegeqOoceee efmeOoevleees eefleHeeove keve ee efJe<eeeee eexuee mebHetCe&le: veJeb
JeUCe efoueb Deens. yegefOoceeses meele ekeej Demeleele, Demeb leebveer cnueb Deens.
eleskeeee yegOoeres ceeHeve Skeee meeesyeOo HeOoleerves kejCeb leebvee ceeve veener. leebee
celes Skeee Jekeleereer yegeqOoceee efJeefMe #es$eeble Ge HeeleUereer DeeefCe Deve #es$eeble
meeceeve efkebJee efvecvemlejere Demet Mekeles. cnCetvee, yegeqOoceee vescekeer keesCelee ekeejeble
cees[les ns DeeOeer leHeemetve HeenCeb iejpeseb Deens. eleske Jekeleer DeeHeuee meb%eeleer HejsKee
(Cognitive Profile) ejs DeesUKeueer peeles, ns ue#eele Ieeeuee nJeb.
leebveer meebefieleuesues yegeqOoceeses meele ekeej Demes :-
1. Yeeef<eke yegeqOoceee (Linguistic Intelligence) :- ee ekeejeer yegeqOoceee
Demeuesueebvee Meyo, leebes DeLe& DeeefCe ceeb[Ceer eeyeue efJeMes<e mecepe Demeles.
Goe. uesKeke, mebHeeoke, keJeer, meceer#eke, JeekejCekeej Fleeoer.

39
2. leke&MegOo - ieefCeleer yegeqOoceee (Logical -Mathematical Intelligence) :-
DeMee JekeleerRvee ieefCele efkebJee leke&Meem$e #es$eeeer DeeJe[ Demeles. Goe.efJe%eeve,
ieefCele, mebieCeke Meem$e Jeiewjs.
3. meebieerefleke yegeqOoceee (Musical Intelligence) - eeke[s keue Demeuesuee
Jekeleer metj DeeefCe leeue eeble iegbleuesuee Demeleele. mebieerle, keeJe, ve=le Deeoer
#es$eeble eebvee efJeMes<e ieleerDemeles.
4. DeJekeeMeefJe<eeke yegeqOoceee (Spacial Intelligence):- keueekeej,
JeemlegMeem$e%e, jeveekeej, cetefle&keej Demeuesuee JekeleerRceOes Deblej efJe<eeke
yegeqOoceee eeyeueeves efomeles.
5. Meejerefjke - MegOoieeflekeer yegeqOoceee (Bodily - Kinesthetic Intelligence):-
Meejerefjke mveeegbee neueeeueer DeeefCe MegOoieeflekeer eebeeMeer mebyebefOele keewMeue
DemeCeb ns ee ekeejee yegeqOoceeseb ue#eCe nese. vele&ke, vekeueekeej, KesUe[t,
DeefYeveslee JeiewjWceOes ner yegeqOoceee Dee{Ules.
6. Deeblej-Jeeqkeleiele yegeqOoceee (Inter-Personal Intelligence) :- ee
ekeejeer yegeqOoceee Demeuesuee JekeleerRceOes Flejebeer ceves, leebes cet[, Fe
DeeefCe esjCee mecepetve IesCeeeer #ecelee Demeles. Oece&ieg, efMe#eke, Heeueke eebeele
ns iegCe eke<ee&ves Dee{Uleele.
7. DebleJe&eqkeleiele yegeqOoceee (Intra-Personal Intelligence):- ee
Jeie&Jeejerle cees[CeeNee ueeskeebvee Flejebee YeeJeveebeb ekeve Deekeueve nesleb.
keeobyejerkeej, ceevemeMeem$e%e, mecegHeosMeke DemeCeeNeebvee DeeHeuee DevegYeJeeee
DeeOeejs Flejebvee Gece ceeie&oMe&ve oslee esleb.
neJe[& iee[&vejves DeeJee yegeqOoceeseer osKeerue eee& kesueer Deens. efvemeie&Jeeoer
efkebJee me=erMeem$eere yegeqOoceee (Naturalistic Intelligence) Demeuesuee Jekeleer Pee[s,
Hegues, HeMegHe#eer, KeefvepeJes cnCepese mecemle JevemHeleer DeeefCe eeefCepeele eebvee

40
DeesUKeCeeble DeeefCe leebes efJeMues<eCe kejCeeble Jeekeyeieej Demeleele.
iee[&vej cnCelees keer, efMe#eCe#es$eeble ee yengefJeOe efkebJee yengcegKeer yegeqOoceesee
efmeOoevleeee peemleerle peemle Gheeesie keve Iesleuee Heeefnpes. efMe#ekeebveer efJeeeLeeee
yegeqOoceeseer HeejKe keve lee efJeJeef#ele efoMesves keewMeue mebHeeove kejCeebme leebvee eJe=e
kesueb Heeefnpes.
meejebMe, legcner keesCelee #es$eeble keefjDej kejeJeb ns legceee yegeqOoceeseer eeeCeer
keve jJelee esleb. yengefJeOe yegeqOoceesee efmeOoevle ee erves efveefeleHeCes ceeie&oMe&ke
Mekelees.

41
 7.
DenblelJee es ceenelce
DenblelJe
DeeHeuee eke=leereer oesve Debies Deensle: Deble:eke=leer DeeefCe yeeeeke=leer.
Deble:eke=leeree cegUeMeer Denb, cnCepese Denbkeej Jemele Demelees. efvemeiee&ves pevcele:e
ceeCemeeuee ceer HeCeeeer peeCeerJe efoueer Deens. ceer keesCeerlejer Deens ner YeeJevee ceeCetme
kegjJeeUle Demelees. ueneve cetue osKeerue j[tve Deesj[tve ceePeeke[s ue#e ee, ceuee Yetke
ueeieueer Deens, Demeb megeJeerle Demeleb. ceie Heg{s, ns KesUCeb ceePeb Deens, ner DeeF&, ns yeeyee,
ne YeeT ceePee Deens, Demeb cnCetve nkeke ieepeJet ueeieleb. nere YeeJevee Heg{s Denbkeejele
Heebleefjle nesTve Jesieee Heeble pevceYej efkeles.
keener ceeCemeb kesJeU Denbkeejeee DeeOeejs peiele Demeleele. ceesee HeoeJeve
efveJe=e Peeuesues Meemekeere DeefOekeejer, mce=efleDee[ iesuesues veeceJeble keueekeej, DeefYeveslee,
ieeeke, uesKeke DeeefCe mebmeejeee peyeeyeoejerletve cegkele Peeuesues Deepeer-Deepeesyee Demes
meJe&e peCe DeeHeueb mLeeve yeUke Demeueeeb YeemeJele Demeleele efkebJee lee Yeceeble jentve
meceeOeeve ceevele Demeleele.

42
 DeMee efmLeleerle pes Deepe meesJej Deensle, DeefOekeej HeoeJej Deensle les Denb
peHeCeeee yeeyeleerle kemes ceeies jent Mekeleerue? cnCetve, ee Denbee DeeHeuee Jele&CegkeerJej
keee HeefjCeece neslees eeee efJeeej Jneeuee nJee. DeeHeCe FlejebMeer kemes Jeeielees eeeb
ceevemeMeem$eereo=<ee efJeMues<eCe Peeueb Heeefnpes. owvebefove peerJeveeble DeeHeueeuee ceeCemeebeer
Deveske Heb Dee{Uleele. Goe. efkeleskeebvee Flejebleerue eebieueeuee ceveeHeemetve oeo osCeb
pecele veener. leeblee SKeeoe JeeJemeeefeke mHeOe&ke Demeuee lej Heneeueee vekees. leeeer
eMebmee kejCeb pe[ peeleb DeeefCe kesueere lej leer Deefvesves DeLeJee efYe[sKeelej kesueer peeles.
DeeHeuee iegCeJeble menkeejer Jejee esCeerle HeoesVele Peeuee lej leeeb ceessHeCe KeUKeU
kejle mJeerkeejueb peeleb. yeNeee peCeebvee Flejebeb JewYeJe HeenJele veener les Denb
YeeJevescegUse.
DeeHeCe pee meceepeeble jenlees, pee keeee&ueeerve kece&eeNeebmeesyele keece kejlees,
DeeefCe pee keggbyeele Ske Ieke cnCetve jenlees efleLes nsJesoeJes, ceeveeHeceeve, Lees[erHeej
ogYee&Jevee melele efvecee&Ce nesle Demeleele. Hejbleg meJe& keener efJemeve SkeesHeeves, Skeefoueeves
keece kejCeb DeeJeMeke Demeleb. Ske$e keggbyeele lej vesnceere Demeb kejeJeb ueeiele.
cenJeeeer iees cnCepes eee meceepeeble, keeee&ueeele, keggbyeele DeeHeueeuee DeeHeguekeer,
Deeoj DeeefCe Deeeemeke JeeleeJejCe megOoeb ueeYeleb. celmejeHeeser ceeCemeb ogjeJeleele. Gue,
DeeHeguekeerves leer peJeU esleele, pees[ueer peeleele. cnCetve, eleskeeveb DeeHeueeleerue Denb
uee veer DeesUKeueb Heeefnpes. leeeer HemeJeer Heb Pegieeve efoueer Heeefnpesle. lejbe DeeHeCe
megOeejCesee efoMesves eJe=e nesT Mekelees. DeeHeueeleerue Denb efJejIeUt ueeielees.
mJele:ceOeerue KejbKeesb DeesUKelee esleb DeeefCe eeletvee Meeble, megboj, meceeOeeveer peerJeveeke[s
Jeeeeue meg nesles.
Deepeee leCe efHe{erle ee Denb eer peesHeemevee keesCelee ekeejs nesle Deens eeJej
efJeeej Jneeuee nJee. Deepe eleske yeeyeleerle JeeqkelemJeeleb$eeJej Yej efouee peele Deens.
Heeeele osMeebletve DeeOegefveke efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve DeeHeueeke[s Deeueb. yejesyeje,
leebee mebmke=leereb eleerke Demeuesuee JeeqkeleJeeo (Individualism) osKeerue Deeuee.

43
GHeYeeskeleeJeeoeeb (Consumerism) emejCe Jesieeves meg Peeueb. HeefjCeeceer HewMeeuee
Deefleefjkele cenJe Deeueb. mJeefnleeee efJeeej kesvmLeeveer Deeuee. cee$e, eecegUs leCe
efHe{ereer ceeveefmekelee yeoueueer. veerefleceee, { meeceeefpeke mebkesle DeeefCe keeeos eebee
efJeeceeve eewkeer Deepe efKeUefKeee nesT ueeieuee Deensle. Deelee leebeer veJeeves DeeefCe
emebieer YeeeJenjerlee Hegvecee[Ceer nesle Deens. oessve-leerve oMekeebHetJeea Deeej jle
Demeuesuee iees<er Deelee meeceeve Jeet ueeieuee Deensle. cegueeRveer efmeieejs, ceefojeeeMeve
kejCeb ner iees Deeleeb pegveer Peeueer. Deeleeb meceefuebieer DeeefCe efueJn Fve efjuesMeveefMeHe efJe<eeer
GIe[ eee& nesT ueeieueer Deens. ee keuHeveebee mJeerkeej nesT ueeieuee Deens. meesyele
efJe%eeve DeeefCe leb$e%eeve eebveer ceeser PesHe Iesleueeee HeefjCeecemJeHe Gmeveb ceele=lJe, mHece&
yeBke, MegeeCebteer ceeieCeer-HegjJee Fleeefo veepegke yeeyeeRJej uesKeve, mebYee<eCe nesT ueeieueb
Deens. leCe - leCeeRee owvebefove Jele&veMewueerJej ee meJe& ieeseRee yeje - JeeF& HeefjCeece ve
Peeuee leje veJeue!
Deveske yeeyeleerle DenbYeeJevee ogmejb eske ieet ueeieueer Deens. Iejeble Deefle uee[
PeeueecegUs efkebJee nesle DemeueecegUs cegueb ner - ef[ceebef[ie Peeueer Deensle. Dee%eeOeejkeHeCee
ueesHe HeeJele Deens. keggbyeele DeeF&-Jeef[ueebeer efkebcele keceer nesle Deens. cegueb cegueer, oesIebner
Jesieeves me%eeve nesle Deensle. cegueeReb ceeefmekeHeeUereb mejemejer Jee lesjeJeve veT-oneHeele
Keeueer Iemejueb Deens. ieefleMeerue jenCeerceeveeee HeefjCeece MejerjOecee&Jej nesle Deens lemeee
ceeveefmekelesJejner. otjefe$eJeeCeer Jeeefnvee ee efJeeejmejCeeruee neleYeej ueeJele Deensle. ner
ceePeer yee@[er Deens, efleeeJej Hekele ceePee DeefOekeej Deens, Deve keesCeeeener veener, Demeb
DeeOegefveke cegueer GIe[HeCes cnCet ueeieuee Deensle. leCe cegueb mJeebefveCe&eeee nkeke
yesOe[keHeCes yepeeJele Deensle. ns meieUb kegs DeeefCe kesJne LeebyeCeej ee ienve eMveeeb Gej
oslee esCeb Deepelejer keerCe Jeele Deens.
DeelceeefYeceeve
(Self -Respect)
Denb eb meewce efkebJee efJejue mJeHe cnCepes DeelceeefYeceeve nese. ceeCetme

44
keesCeleener mlejeJejerue Demees, Deelcemevceeve leeeemeeer cenJeeee Demetve
Flejebveerner lees peHeCeb DeeJeMeke Deens. eeyeeyeleerle, ueneve cegueebke[s meJe&meeOeejCeHeCes
ogue&#e nesleb Demee DevegYeJe Deens. Deieoer ueneve cegueeueener peesjeves Deesj[ueeme les j[t
ueeieleb. leeuee Demegjef#ele Jeeleb. DeHeceeefvele Jeeleb. cnCetve, Heeuekeebveer ueneve
cegueebeb DeefmlelJe ceeve kejCeb, leebee yeesueCeeeer oKeue IesCeb, leebvee mecepeeJeCeb ee
ieeser cenJeeee jleele. Heeueke leebee DeelceeefYeceeve peHetve Jeeieues lej cegueebveener
DeeOeej Jeelees. leer Dee%eseb Heeueve kejleele. cegueebvee eesie JeUCe ueeJetve peerJeveer
osCeeeb keece efpekeerjereb Demeueb lejerner, KesUercesUereb JeeleeJejCe efvecee&Ce keve nmele
KesUle keener ieeser meebefieleuee lej cegueb Sskeleele DeeefCe DevegmejCener kejleele.
JeJemLeeHeve #es$eeleerue ceb[UeRveer osKeerue DeeHeuee keefveebMeer leebee
Deelcemevceeve peHetve Jeeieeeuee nJeb. mevceeve osCeeeer YeeJevee ogmeNeebee eefle
Demeuesuee ke=le%elesves efvecee&Ce nesle Demeles. kee@Heexjs peieleele peeeceeCes ce@vesefpebie
[eejskej, JneF&me -esefme[sv, DeLeJee pevejue ce@vespej eebeer Yetefcekee efveCee&eke
cenJeeeer Demeles, leeeeceeCes keefve HeeleUerJej keece kejCeejs meHeeF&ieej, efMeHeeF&,
efueefHeke, mJeeieeflekee, DekeeGbb, ns[ keueke& ns osKeerue cenJeeeer peyeeyeoejer Heej
Hee[le Demeleele. eemeeer, mebIevesle eleske Jekeleereer Yetefcekee ceesueeeer Deens ner
YeeJevee ceveeble peJeerle eleskeeuee mevceeveeves JeeieJeues iesues lej keesCeeeener mJeeefYeceeve
ogKeeJeuee peeCeej veener DeeefCe Skeboj keejYeej meueesKeeves DeeefCe megjUerleHeCes Heej
He[sue. DeLee&led, eleskeeves DeeHeueer esCeer, DeeHeueer Heeejer DeesUKetve Jeeieueb Heeefnpes.
mebIevesleerue yee@me ves Deblej sJetve Jeeiele DeefleHeefjeeeled DeJe%ee ner mebYeeJe
HeefjefmLeleer eUueer Heeefnpes.
Lees[keeele, legcner Iejeble Demee Jee Iejeyeensj FlejebMeer Jeeieleevee leebvee keceer ve
uesKelee, eleske peCe DeeHeuee Hejerves ueeeke Demelees ee YeeJevesves leeee mJeeefYeceeve
peHee. leeuee ceeve ee DeeefCe ceeve efceUJee. ceeve osCeeIesCeemeeer JesieUer efkebcele
egkeJeeJeer ueeiele veener ns ue#eeble Iee.

45
Flejebee YeeJeveebJej DeeOeeefjle mebkesle efveece
Flejebee DeefOekeejebee Deeoj DeeefCe YeeJeveebee megeesie efJeeej ne DeeHeuee
meeceeefpeke peerJeveeee cetueeOeej Demelees. leecegUse DeeHeuee meceepeeleerue mLeeveeuee
yeUkeer esles. Flejebvee eCeej veener Demeb ke=le DeeHeuee neletve Ie[t vees, ueeske ogKeeJeues
peeleerue Demeb DeeHeCe Jeeiet vees, pes meecegefnke efJelejCeemeeer Demesue, leeletve DeeHeuee
Jeeeees Demesue lesJe{se IeeJes, peemle veener keejCe lemeb kesueeme DeeHeCe Flej keesCeeee
JeepeJeer nkekeeJej ieoe DeeCele Demelees ee meJe& iees<erReb Yeeve sJeeJeb ueeieleb. Flejebee
efJeeejebJej, YeeJeveebJej DeeOeeefjle keener mebkesle efveece Deensle peebeb eLeeeesie Heeueve
kejCeb DeeHeCe yebOevekeejke mecepeueb Heeefnpes. GoenjCeeLe& :
1) SKeeee meYesee efkeeCeer KegeeaJej efJejepeceeve Peeueeveblej Mespeejee KegeeaJej
DeeHeueer Heme& efkebJee efHeMeJeer sJeCeb iewj Demeleb.
2) ^sveceOes Heee boeJetve yemeCeb efkebJee DeeHeueb meeceeve yeekeeJej Hemeve sJeCeb
efMeeeejeuee Oeve vemeleb.
3) epeceeveeves ef[MeceOes keepet - yesoeCes - efyeefmkeb sJetve leer HeengCeebceOes efHejJeueer
lej leeleerue ceespekebe GeueeJeb.
4) menueerme iesueeJej meJeeveer Ske$e yemetve Keeve-Heeve kesues lej efMeuueke DeVe,
keeieo, efHeMeJee efleLese ve ekelee, keeje ieesUe keve leer peeiee HetJe&Jeled mJe
kejeJeer DeeefCe vebleje cegkekeece nueJeeJee.
5) eej ueeskeebceOes Demeleebvee Goe. ^sveceOeerue eJeemeeble, DeeHeuee [yee GIe[tve
KeeCeeee emebie Deeuee lej meneJeeMeeuee DeeHeCe Lees[b MesDej kejCeej keeb? Demeb
DeJeMe efJeeejeJeb. leele DeewHeeeefjkeHeCee Demeuee lejer, leeeb Heeueve
meYeeeejeuee Oeve Demeleb.
6) ^sveceOes keener eJeemeer meceesjee yeekeeJej Heee sJetve efjue@keme nesleele. lee
yeekeeJej keener JesUeves ogmeNee keesCeeuee lejer yemeeeeb Deens ns DeMeeJesUer ue#eeble
sJeeJeb.

46
7) HeeCeHeesF&Jej meeJe&peefveke JeeHejemeeer sJeuesuee Hesuee leeW[euee ve ueeJelee Jeve HeeCeer
HeeJeb Demee mebkesle Demetve lees HeeUeJee. GpeJee neleeee Debiee DeeseJej
skeJeueeme Deesebvee Hesueeee Les mHeMe& nesle veener DeeefCe HeeCeeeer Oeej leeW[ele
JeJeefmLele He[les.
8) ene efHeleevee megj& DeeJeepe keve efHeT vees. Flejebveeb lees DeeJeepe Demee
Jeet Mekelees.
9) eJejeJej KeeCeb Dee#esHeen& Demeleb. KeeCeeJej mebece sJeeJee.
10) peebYeF& Deeueeme leeW[eJej nele DeJeMe sJeeJee. DeeHeueb GIe[b leeW[ DeeefCe He[peerYe
Flejebmeeer oMe&veere vemeleele.
11) efMebke Deeueeme lJeefjle ceeue DeLeJee HesHej ve@Heefkeveee Gheeesie kejeJee DeeefCe
#ecee keje Demeb cnCeeJeb.
12) Flejebee esnsNeeke[s ke ueeJetve Heent vees. ne DeJeiegCe ceeveuee peelees.
13) keesCeleener Jekeleerke[s DebiegueerefveoxMe kejCeb DemebYeeefJeleHeCeeeb ceeveueb peeleb.
14) keener JekeleerRvee Gieeee Heee nueJele yemeCeeeer efkebJee ieg[Iee veeeJeCeeeer meJee
Demeles peer Flejebmeeer $eemeoeeke Demeles. efMeJeee, leeletve mJele:efJe<eeeree
vetveieb[ metefele neslees . eekeefjlee ner meJee (Demeueeme) mees[eJeer.
15) SKeeoe KeeCeeee HeoeLe& vekees Demeueeme, veceHeCes OeveJeeo, HeCe vekees, ceuee
eeuele veenerDeLeJee ceuee Jepe& Deens Demeb cnCeeJeb.

47
 8.
mJeeb - DevegMeemeve
mJeeb - DevegMeemeve

eeeerve leJeJeseebveer ceeCemeebee jkeleieebJej DeeOeeefjle Deeveboer, leecemeer,

efJe<eCCe DeeefCe megmle Demes mJeYeeJeiegCeOecee&es eej ekeej meebefieleues Deensle. legcner
keesCeleener ieele Demee, JeJemeeeele eieleer kejCeemeeer legcnebuee DeeHeueer GlHeeokelee
DeeefCe keee&#ecelee efkeJeeJeere ueeieles. efouesues keece JesUsle HetCe& kesues veener lej legcees
vegkemeeve nesCeej Demeles. eeeee DeLe&, DevegMeemevenervelee HejJe[Ceejer vemeles. legcnebuee
ceveeves DeeefCe Mejerjevesner o#e jneJebe ueeieleb DeeefCe leekeefjlee mJeeb-DevegMeeefmele peerJeve
peieCeeeer meJee kejeJeer ueeieles.
leeerves Keeueerue ieeseRke[s ue#e osCeb F jsue :
1) Heee&Hle PeesHe efceUsue eeeer keeUpeer Iee. meeOeejCeHeCes, jespe mene leeme PeesHe
HegjsMeer jles.

48
2) veenejer DeeefCe pesJeCe efveeefceleHeCes lemese jeefJeke JesUer IesCeeeer meJee keje. KetHe
JesU GHeeMeerHeeser jent vekee. meesyele KeeCeeee [yee sJee.
3) efveeefcele Jeeeece keje. eemeeer ojjespe efkeceeve HebOeje les Jeerme efceefves jeKetve
sJee. DeOee& les HeeTCe leeme Jeeeece kejCes DeefOeke esemkej.
4) ceeskeee JeeleeJejCeeble JeeJejCeeee eelve keje. efvemeiee&Meer peJeUerke meeOee.
DeekeeMe, Hepe&ve, Pee[s, HeMegHe#eer eebeeJej vepej ekee. mJele:uee Iejeble keeW[tve
IesT vekee.
5) mJele:ee MejerjeJej nJeeceeveeleerue yeoueebee keesCelee Je efkeleHele HeefjCeece neslees ns
mJeevegYeJeeJeve DeesUKeeeuee efMekee DeeefCe leevegmeej DeeieeT keeUpeer Iee.
6) peebeer peieeke[s mekeejelceke o=<erves HeenCeeeer Je=eer Deens, DeMee ueeskeebMeer cew$eer
keje. leebeeMeer melmebie Jee{Jee.
7) meOee sueereqJnpeve DeeefCe kecHegj oesvnerner owvebefove peerJeveeee DeefJeYeepe Yeeie
Peeues Deensle ns Kejbe. cee$e, leebee Deenejer peeT vekee. meefHeie kejCeele
yengcetue JesU Jeeee peele Demeueeves oesvnerRee ceee&efole JeeHej keje.
8) pes keece DeefOeke Deefee efkebJee keerCe Jeeleb les meJe&eLece neleer IesTve HetCe& keje.
yejse JesUe keece kejle jeefnueeme DeeHeueer Skeeelee keceer nesles. cnCetve, meesHeer
keeces veblejmeeer jeKetve sJee.
9) efkeleer keeceb neleer Ieeeeer eefJe<eeer leejlece sJee. pee Heeboeruee HeUs esle veenerle
leer Heeboer ceeUer lees[lees DeeefCe, efpeuee keceer HeUs ueeieleele leer DebMele: elees
pesCeskeve Heg{s efleeeJej DeefOeke HeUs Oejleerue. leelHee& : DeeHeuee owvebefove
peerJeveeble kegs kee$eer ueeJeeeeer eees keewMeue efJekeefmele keje.
10) pe@ke Dee@He Dee@ue s^[dme nesCeeee eelve ke vekee. DeeHeueeuee meJe& ekeejeer
keeceb kejlee Deeueer Heeefnpesle ner iees JeeJeneefjkeee mele Demeueer DeeefCe,
njkeecee cnCetve legceeer ueeskeefeelee Jee{le Demeueer lejerner, keener efJeefMe<

49
 keewMeueele legcner efve<Ceele kemes nesCeej? lep%e cnCetve Keeleer efceUJeeeeer Demesue
lej mHesMeueeePesMeve uee Heee&e veener. leemeeer efveJe[ke efJe<eeebee meKeesue Je
eoerIe& DeYeemeemeesyele ele#e DevegYeJe DeeJeMeke Demelees. njkeecee ve neslee
lep%e yevee.
11) Gece efJeeeLeea yeveCes ne mJeeb-DevegMeemeveeee DeeJeMeke Yeeie Deens. DeeHeueeHes#ee
pes DeeefCe es eebvee iegmLeeveer ceevee. leebeeke[tve efJeeepe&ve keje. melele
keenerlejer veJeerve efMekele jeefnueeme peerJeveebleerue Deevebo Je=eqOobiele neslees.
mebJeeoJenve DeeefCe %eeveenCe eemeeer mebieCekeeee Gheeesie keve Iee.
efe$eJeeCeerJejerue keener Jeeefnvee Fefleneme, Yetieesue, Hee&vemLeUs, efJeefYeVe
mebmke=leer eebee megboj Heefjee keve osleele. leeleerue SefHemees[dme Hene. veJeveJeerve
meeefnle Jeeee. pegves les meesves eeFlekebe veJes les nJes ns ner Kejb Deens. DeeHeuee
jeefJeke eekeesjer yeensj He[eeuee efMekee. peieeble Deveske eebieuee ieeser Ie[le
Deensle. ceeCemeeeb peerJeve megKeeJen kejle Deensle. leebee mJeerkeej keje. uekeerj
kes Hekeerj yevetve jent vekee. keeUeyejesyej mJele:uee yeouele jne. leelHee& :
efJekemeveMeerue Jne.
12) OeseJes[s yevee. mebHetCe& Oeeve ue#eeJej kesefvle keje. DeeHeues ceve efJeeefuele
kejCeeNee Deveske ueneve meneve ieeser meYeesJeleeueer Ie[le Demeleele. leebvee
efvegjHeCes otj sJeeeeer meJee kejCeb DeeJeMeke Deens. legceeb ue#e mHeHeCes
efveOee&efjle keje. leeee eeHleermeeer mJele:uee levceelesves Peesketve ee. Peesketve osCeb
ns Ske ekeejeb Jes[ Demeleb DeeefCe OeseJes[er ceeCemebe eMemJeer nesleele.
JeeJemeeefeke eMe DeeefCe mece=Ooer eemeeer OeseJes[b nesCeb DeeJeMeke Demeleb.
13) mJele:ee YeefJe<eeee HetCe&HeCes mekeejelceke efJeeej keje. DeeHeueb YeefJe<e GppJeue
Deens ee DeelceefJeeemeeves keeceeuee ueeiee. YetlekeeUeleerue Deefee Ievee efJemeje.
neletve Ie[uesuee egkeebyeue HeeeeeeHe nesle Demeuee lejerner, keuesMeoeeke
mce=leeRvee keJeeUtve yemet vekee. Jele&ceeveeble peieeeuee efMekee. mJeHveoMeea yevee.

50
 efMeKejeke[s vepej sJetve Jeeeeue meg sJee. efMeKejeJej efveefele
Heesneeue.
14) mekeejelceke erkeesveeeb cenJe mecepetve Iee. Deveske JekeleerRceOes iegCeJeee Je
Den&lee Demeles Hejbleg DeeHeuee meleleee MebkesKeesj mJeYeeJeecegUs leebvee eceHeCes
HeeTue Heg{s ekelee esle veener. ceie eMe otj jenleb. cegUeble, DeeHeuee Skeboj
erkeesvee mebkeerCe& Demesue lej lees ueeYeoeeke jle veener. cnCetve, HeefjefmLeleer
vekekeer yeouesue ee DeeMeeoeeer Je=eerves Jeeieeeuee efMekeueb Heeefnpes.
15) efvekeesHe mHeOes&Jej efJeeeme sJee. eMeesceeiee&Jej eeueleebvee KeebeKeUies esCeeje.
leeeeceeCes, Deveske eeflemHeOeeveener leeW[ eeJes ueeieCeej. leebee mebYeeJe
keHekeejmLeeveebee Deboepe IesTve lee DeeOeejs DeeHeueer Jetnjevee jJeeJeer
ueeieles. Leb[ [eskeeeves, meejemeej efJeeej keve DeeHeueer Oee[meer Je=eer DeeefCe
Glmeen DeyeeefOele sJeueeme nceKeeme eMe efceUleb. leemeeer DeeHeueb Mejerj DeeefCe
ceve Debefiekeejuesuee keeceele HetCe&HeCes Peesketve osCeeeer meJee keje.
16) efceLee ieeser, keHe-keejmLeeve, Oeeskesyeepeer eeHeemetve mJele:uee otj sJee.
DeeHeuee yeeeJeemeeer DeLeJee Heeeeemeeer Keesb yeesueCeeme, eueeKeer
oeKeJeCeebme DeeHeCe eJe=e neslees ns Kejbe Hejbleg leele eMe efceUle iesueeme leMeer
meJee ueeieCeeeer Mekeeleener Demeles. ceie ueeske DeeHeuee eeefj$eeefJe<eeer Meb k ee
IesT ueeieleele HeefjCeecele: yeoveeceereb peerJeve peieeJeb ueeieleb. cnCetve, DeMee
meJeeeRvee JesUere otj sJeCeb Gece.
17) mJele:ee meeceeefpeke mebHeke& Jee{Jee. efvejefvejeee meeceeefpeke GHeeceebceOes,
meebmke=efleke DeeefCe meeefneqleke keee&eceebceOes DeeHeueer GHeefmLeleer DeJeMe Demet
ee. leebletvee FlejebMeer kemeb yeesueeJeb, JeeieeJeb, leebeele menpeHeCes kemeb efcemeUeJeb
eeeb eefMe#eCe DeeHemetke efceUleb. DeHeefjefele JekeleerRMeer DeesUKe Jee{JeCeeeb
kemeye efJekeefmele nesleb. Jeweeefjke osJeeCeIesJeeCeerletve veJeerve keuHevee megeleele.
JeeqkelecelJeees yeeseCeejs kebieesjs Hee@efueMe nesleele. keener DemegKeeJen ieeser Ie[le

51
Demeleele. eflejkeme, yeesejb yeesueCeejer Jekeleer Yeslese. cee$e DeMee JesUer DeeHeCe
Heej nUJeb jent vees. Flejebeb yeesueCeb ceveeuee ueeJetve IesT vees. mJele:eer
ceve:Meebleer {Ut ve oslee meceesjeeme DeeHeueer yeepet mecepeeJetve meebieeJeer. DeMee
emebieeletvee legceeb meeceeefpeke keewMeue (Social Skill) HeCeeuee ueeieleb.

52
 9.
efMe<eeej
efMeeeej Ske keuee
DeeHeuee JeeieCegkeerle kegsner GOoHeCee esT ve osCeb ns Gece efMeeeejeeb
JeJesoke ue#eCe cnCelee esF&ue. mecegoeeele Skeceskeebmeesyele iegCeeieesefJeboeves veeboCeb ner
Ske keuee Deens DeeefCe leer efMeeeejees Heeueve kesueeves meeOe nesT Mekeles. HejmHej osJeeCe
IesJeeCeerle meewneo&HetCe& menkeee&YeeJe DemeCeb, Skeceskeeleerue keglee, les{ keceer kejCeb,
Deeeceke Denbkeejeuee DeeJej IeeueCeb, mJeeLeea JeJenejeuee Heeeyebo IeeueCeb efYeVe eke=leer
mJeYeeJeeee ceeCemeebceOes Ie<e&Ce eUCeb, ns efMeeeejeeb ecegKe Gef cnCelee esF&ue.
efMeeeejeceeies leerve ekeejee efJeeej Demelees. meeOes meewpeve, Flejebee efJeeej DeeefCe
mecepetleoejHeCee /JeJenej%eeve. Heg{erue efJeJeseveebletve ee efJeeejebeer eeerleer esF&ue.
DeeF&-Je[erueebveer, Heeuekeebveer DeeefCe efMe#ekeebveer cegueebvee Gece efMeeeejeee
efveeceebes GuuebIeve kejCeb eesie veener, Gue, lees De#ece DeHejeOe Deens DeMeer efMekeJeCe
eeeuee nJeer. efMeeeejees efveece Jeeueeme HeeUe, DeLeJee lees[e DeMeer ceeskeUerke leebvee
oslee keecee vees. meceepeele ceeveeves peieCeemeeer ns efveece HeeUCeb DeefveJeee& Deens ner iees

53
cegueebvee HeJetve eeeuee nJeer.
DeeHeuee ceveeble Flejebyeue JemeCeejer meefoe DeeefCe keveJeeUtHeCee efMeeeejeejs
Jekele neslees. pees efMeeeejeeb Heeueve kejlees lees DeeHeuee YeesJeleer meewneo& Je Deevebo
HemejJelees. leeuee ueeskeceevelee efceUles. efMeeeejees efveece DeefueefKele (meebkesefleke)
Demeues lejer megmebmke=le, megpeeCe veeieefjkeebveer les HeeUues Heeefnpesle. keejCe, eee efveeceebejs
meceepe Ske$e yeebOeuee peelees. efketve jenlees. Heg<e Demees Jee m$eer, meewpeve DeeefCe Gece
mebmkeej leebvee meceepeele ceeveeeb mLeeve efceUJetve osleele.
nss ue#eeble Iesleueb Heeefnpes keer, meceepe pemee yeouele peelees lemes efMeeeejees
efveeceosKeerue yeoueleele. cee$e, ne yeoue meeJekeeMe nesle Demelees. keener oMekeb ceeies JeUtve
Heeefnueeme ns ue#eeble esles. efJemeeJee Melekeebleerue Jele&Cegkeeres efveece Deepeee SkeefJemeeJee
Melekeeleerue efHe{eruee keeueyeee Jeeleele. Goe. Heg<e DeeefCe m$eer eebveer, HejmHejmebyebOeele
ceee&oe HeeUCeeee erves, nmleeboesueve ke vees ne pegvee keeUee mebkesle
keeskeesjHeCes HeeUuee peele Demes. Jele&ceevekeeUeble ee ceee&oseer Lees[erHeej peeCe Demeueer
lejer m$eer Heg<e efve:mebkeeseHeCes nmleeboesueve kejleebvee Dee{Uleele. leeeeceeCes, HetJeea
meeJe&peefveke meYeebceOes m$eer Je Heg<e eebeemeeer JesieUer DeemeveJeJemLee Demes. efleefke
IesCeemeeer Jesieee jebiee Demele. Deelee, yeJnbMeer leMeer HeOole veener. oesveleerve oMekeebHetJeea
SKeeee m$eerves yemeceOes eJesMe kesuee lej Heg<e eJeemeer mJele: Gtve efleuee yemet eeees.
pesebee yeeyeleerle megOoe Demeb meewpeve oeKeJeCeeeer HeOole nesleer. nuueer cee$e Demeb
DeHeJeeoevese Ie[leb. keoeefele, eee keejCeecegUs efm$eee DeeefCe pes veeieefjkeebmeeer
yemesmeceOes DeeefCe Flej$e keener Deemeveb jeKetve sJeCeeeer iejpe GlHeVe Peeueer.
Jele&veHeOoleer yeoueueeee ne HeefjCeece cnCelee esF&ue.
efMeeeejees efveece lee lee osMeeleerue, eosMeeleerue, efkebJee mLeeveeleerue {er,
HejbHeje lemese mebmke=leer eebvee Devegmeve Demeleele. leecegUs keOeer keOeer Skee
mebmke=leerceOeerue Deeeej efveece ogmeNee mebmke=leerceOeerue ueeskeebvee Deefee efkebJee
Oekekeeoeeke Jeet Mekeleele. Goe. ceneje^ele meceJeemke Jekeleer peJeUerke Demeueeme
Skeceskeebvee let, leguee Demeb mebyeesOet Mekeleele. Gej Yeejleele Demeb mebyeesOeve Gce&HeCeeeb

54
jleb. leebeer HeOole DeeHe, DeeHekees, Demeb cnCeCeeeer Deens. DeMeeJesUer meeJeOeefiejer
cnCetve legcner, DeeHeCe DeMeer Deeojmeteke meJe&veeceb JeeHejCeb efnleeJen jleb.
Deoye ne efMeeeejee Ske cenJeHetCe& Yeeie Deens. ceneje^eleerue veJee efHe{erves
lees Debieer yeeCeJeuee Heeefnpes Demeb Deeeneves cnCeeJemeb Jeeleb. Gej efnbogmLeeveeleerue ueeske
meeHes#ele: DeefOeke Deoyeerves Jeeieleele Demeb owvebefove JeJenejeble peeCeJeleb. Goe. ueneve
cegueebMeer mebYee<eCe kejleebvee osKeerue efleLes DeeHe ee Meyoeee eeesie kejleele. DeeHeCe let
nee Meyo JeeHejlees.
leMejerHe jefKees , Fmes DeeHekee Iej meceefPees , DeeHekeer mesJeecesb yeboe neefpej
nw, ngketce keerefpees , cesjs iejeryeKeeves ceW HeOeeefjes Demes Meeueerve Meyo Gejske[erue ueeske
owvebefove mebYee<eCeele JeeHejleele. leeble veekeerHeCee Jeele Demeueeeer erkee kejlee esles.
Hejbleg ns Meyo Sskeeeuee iees[ Jeeleele DeeefCe SskeCeeNeeueener emeVe Jeeleb. ne efjJeepe
keoeefele Hejkeere meesee eYeeJeecegUs Deeuee Demesue. Hejbleg lees mJeeieleen& Deens. keejCe,
Demeb yeesueCeeves mebYee<eCeeeer megjJeele Keguee DeeefCe emeVe JeeleeJejCeeble nesles.
JeeCeer keMeer DemeeJeer?
mebYee<eCeele mJejceeOegee&uee Heej cenJe Demeleb. DeeHeuee JeeCeerle iees[Jee DeeefCe
Deepe&Je oesvner Demeueeme SskeCeeje ue#eHetJe&ke Ssket ueeielees. Devegketue erves efJeeej ke
ueeielees. DeeHeuee mJej vejce Demesue lej eesefOele Jekeleerner Meeble nesles. efleee ceveebleerue les{
keceer nesles. DeeHeueb SskeCeeee ceve:efmLeleerle esles. DeeHeueer yeepet efleuee Het ueeieles. cnCetve
yeesueleebvee DeeHeuee mJej keOeerner e{e jenCeej veener eeeer keeUpeer eleskeeves Iesleueer
Heeefnpes. efveceentve DeefOeke JeeoefJeJeeo kesJeU keg Je eflejkeme yeesueCeeves efvecee&Ce nesleele.
lemese, ce=og Je iees[ JeeCeerves yengleebMe Jeeo menpe efceleele. cnCetve, mebYee<eCekelee&ee
Denbkeejeuee ef[Jeet vees. ceOegjJeeCeerves leeJej Hegbkej IeeueeJeer. DeeHeuee DeeJeepe e{t ve osCeb
ns Gece efMeeeejeuee Oeve Demeleb. JeeCeerefJe<eeer Keeueerue mebef#eHle Jeekees vesnceer ue#eeble
sJee.

55
 JeeCeer ns DeeYet<eCe Demeleb.

keceer yeesuee

Flejebee mevceeve keje.

pemeb efebleve, leMeer JeeCeer

nUt yeesuee

keHeer Jeeve eUe

keg Jeeve eUe

ceOegj yeesuee

leg c ner kees C elee
eleer es D eenele ns leg c eee yees u eCeeJeve keUleb
vesnceer efJeeej keve yeesuee

meejebMe, JeeCeer ne legceee Deejmee Deens. ueeske JeeCeerJeve legcnebuee DeesUKeleerue.

efMeeeej: cetueYetle leJes
DeeHeCe Gece meceepeees Ieke Deenesle ns keeece ue#eeble sJeueb Heeefnpes. Gece meceepe
cnCepes meYe ueeskeebee mecegee. leele kesJeU eerceble, kegueerve efkebJee GeHeomLeebeee
meceeJesMe Demelees Demeb veJns. meYe ceeCemeeeb cenJeeeb ue#eCe cnCepes leebeb yeesueCeb
mebYeeefJele DeeefCe mebeceer Demeleb. leebvee meeceeefpeke ceee&oebeb Yeeve Demeleb. les Flejebee
YeeJeveebee GlmHetle& Deeoj kejleele, Deeveboer JeeleeJejCe efvecee&Ce kejleele DeeefCe leebeer
Jele&Cetke meYeeeejeuee Oeve Demeles. les Keeueerue cetueYetle leJeeeb Heeueve kejleele.
1) meJee&le cenJeeeer iees cnCepes meYe ceeCemeb DeeHeuee Meyoeuee peeieleele. SKeeee
efce$eeuee efkebJee Heefjefeleeuee leeeb keece kejCeeeb efouesueb Jeeve HetCe& kejCeemeeer les
eeceeefCekeHeCes Peleele DeeefCe keener keejCeecegUs keece kejlee Deeueb veener lej lemeb
efoueefiejermen keUJeleele. Gieee leekeUle sJele veenerle. eecegUs leebeer efJeemeveerelee
Jee{les DeeefCe efJeemeveerelee ns eeefj$eJeeve ceeCemeeeb efJeMes<eue#eCe ceeveueb peeleb.
2) meYe ceeCemeb DeeHeuee eercebleeree, Oeveoewueleeree osKeeJee kejle veenerle. SKeeoer
Gbeer, ceneie[er Jemlet Kejsoer kesueeme efkeleer Kee& Deeuee les peenerjjerlee meebiele veenerle.

56
eercebleereb eoMe&ve kejCeb DeefMeHeCeeeb efkebJee Demebmke=le ceeveleele. HewMeeeer Yee<ee
eUleele.
3) DeeHeuee keewgbefyeke mecemeebeer eee& peenerjjerlee DeLeJee HeefjefeleebceOesner kejCeb
eesie ceevele veenerle. DeeHeueer Helveer, Heleer, DeHelebs efkebJee veeskej eebeeJej GIe[ erkee
kejle veenerle. keejCe, lemeb kesueeveb DeeHeueere Hele - eeflee keceer nesles ns les peeCeleele.
4) yejseoe, leebes veeleueie, efce$e efkebJee Heefjefele DeeHeueb og:Ke nuekeb kejCeemeeer
leebeeke[s Jeweeqkeleke iegefHeleb DeLeJee ieeNneCeer meebieleele. iegefHele efkebJee og:Ke Flejebvee
keUCeej veener eeeer leebvee Kee$eer Demeles. DeMeeJesUer meYe ceeCemeb leebee efJeeemeeuee
le[e peeT ve osCeeeer keeUpeer Iesleele. ner iees iegefHele Demetve Hekele legcnebueee meebielees
Deens; legcner kegs yeesuet vekee DeMeer emleeJevee keve Flejebvee meebiele veenerle.
5) meYe ceeCemeb ceveeleuee jeie efveeb$eCeele sJeleele. SKeeeeves Iees[etke kesueer,
DeHeMeyo JeeHejues efkebJee, DemeYe Jele&ve kesueb lej jeie esCeb mJeeYeeefJeke Demeleb. Hejbleg, jeie
keeyetle sJetve les Meeble [eskeeeves HeefjefmLeleeruee meeceesjs peeleele. leebee erves eesOe,
eflejmkeej, Yeerleer, celmej efkebJee DeefleGlmeen eebeb meeJe&peefveke eoMe&ve efveef<eOo Demeleb.
6) SKeeoer cepesMeerj iees meebieleevee, os eUer! cnCetve nele Heg{s kejCeb, SKeeeeee
HeeerJej LeeHe ceeve mebYee<eCe meg kejCeb, yeesueleebvee leeuee JeejbJeej yeesebveer ef[JeeCeb ee
meJeeer meYe ceeCemeebee erves Demebmke=leHeCeeee ceeveuee peeleele. JeeieCee-
yeesueCeeleerue mebece ne leebee mLeeeerYeeJe Demelees.
7) $epeglee efkebJee mejuelee ns megpeveebeb efJeMes<e ue#eCe Demeleb. DeLee&le,meeOesHeCee
cnCepes YeesUmeHeCee veJns. megpeveebvee ceeCemeebeer eebieueer HeejKe Demeles. les keHeer,
eflejkeme Yee<ee JeeHejle veenerle. DeeHeueb cele les meesHee, mejU Meyoeble ceeb[leele.
8) keener peCeebvee DeeHeuee yeesueCeeble ye[ee, veeceebefkele JekeleerReer veebJeb HesjCeeeer
meJee Demeles. jepekeere vesleebMeer, ye[ee GeespekeebMeer, GeHeomLeebMeer DeeHeueer DeesUKe
Demeueeeb YeemeJetve les DeeHeueer eHe Hee[Ceeee, DeeHeueb cenJe Jee{JeCeeee eelve

57
kejleele. DeMee ueeskeebee meppeveebee esCeerle meceeJesMe nesle vemelees.
9) mecegefele efMeeeej ne meodie=nmLeebee JeeqkelecelJeeee DebieYetle iegCe Demelees.
meceesjerue Jekeleer ueneve Demees Jee ceeser, m$eer Demees Jee Heg<e, yeeueke Jee Je=Oo eebee
JeeieCeele YesoYeeJe Dee{Ule veener. oeef#eCe Je $epeglee ne leebee mLeeeerYeeJe
Demelees.
10) meYe ceeCemeb Flejebee Demeneelesee DeLeJee De%eeveeee iewjHeeeoe Iesle veenerle.
neleeKeeueee kece&eeNeebvee ieewCe ceevele veenerle. mJele:eb cenJe Jee{efJeCeemeeer
DeYeeieleebvee nsletHetJe&ke leekeUle sJele veenerle. DeMee meYeeeejer JekeleeRvee meceepeeble
Deeojeeb mLeeve Demeleb.
DeefYeJeeove kejCeb
DeeHeueeuee SKeeoer Jekeleer Yesueeme cejeerle vecemkeej efkebJee vecemles cnCetve
DeefYeJeeove kejCeeeer HeOole Deens. JeeJemeeefeke JeeleeJejCeeble Fbepeeree eYeeJe DeefOeke
DemeueecegUs ieg[ cee@efveie, ieg[ DeeHejvetve , efkebJee ieg[ FJnefvebie ns DeefYeJeeoveees
Meyo JeeHejCeele esleele. DeefYeJeeove keesCeleener Yee<esle kesueb lejer esnNeeJej DeeojYeeJe
DeeefCe DeeJeepeeble cew$eerHetCe& DeesueeJee DemeCeb DeeJeMeke Demeleb. Deepeee leCe efHe{erle
cnCepese Gen -next ceOes nee , n@uees Demes Godieej kee{Ceeeer meje&me HeOole {
Peeueer Deens. DeLee&le, DeMee yeoueebvee veekes cegj[Ceeeer keenere iejpe veener. peeeceeCes
He@MeveceOes yeoue nesle Demelees lemeee mebyeesOeveeee OeeCeerlener nesT Mekelees.
keener leCe ceb[Uer ogmeNeeuee neke ceejCeemeeer efkebJee leeeb ue#e JesOetve
IesCeemeeer n@uees ne Meyo ceeseeves Geejleele. les eesie keer Deeesie les peeeb leeves
jJeeJeb. cee$e, n@uees meesyele mebyebefOele Jekeleereb veeJe GeejCeb DeefOeke eYeeJeer jleb.
DeefYeJeeoveeeb mJeHe keesCelebner Demees, leele Glmeen DeeefCe DeeHeguekeer oesvner eefleefyebefyele
Jneeuee nJeerle.
ceeCemeeuee kebyej Je ceeve ee oesve DeJeeJeebletve DeeHeueb Mejerj JeekeJelee esleb.

58
DeefYeJeeove kejleebvee Mejerj Heg{s PegkeJeCeebeer HeOole efJeMes<eskeve HeewJee&le osMeeble {
Deens. ceeve Je kebyej JeekeefJeCeb ns veceHeCeeeb, Meeueerveleseb ue#eCe mecepeueb peeleb.
DeeHeueeke[s megOoeb oesvner nele pees[tve DeeefCe Lees[b Jeeketve vecemkeej cnCeCeeeer HeOole
Deens. leeeeceeCes, pesebvee DeeefCe iegbvee HeebJe-ueeieer, cnCepes, DeeHeuee neleeves
leebee Heeeebvee mHeMe& keve Jebove kejCeeeer HeOole Deens DeeefCe ns Yeejleere mebmke=leereb
efJeYesoke ue#eCe Deens. cee$e, meOeeee leCe efHe{eruee ner eLee HeejMeer ele veener.
Heeuekener eeyeeyeleerle Deeen Oejle veenerle. Hejbleg Yeejleere mebmke=leereb ns DeveesKeb JesieUsHeCe
peieemeceesj ceeb[eeeb Demeueeme HeeJeb- ueeieer HeOoleereb HegveppeerJeve kejeeuee nJeb.
Heeeele mebmke=leerle eeefuele Demeuesues efMeeeejees efveece DeeHeCe ceesee eceeCeeJej
Deelcemeele kesues Deensle. ceie, DeeHeuee mebmke=leerceOeerue efveece leebeeke[s keeb { nesT
veesle? keoeefele, leemeeer, DeeHeueb je^ meJee&Lee&ves yeueJeeve nesF&Heele Jee HeneJeer
ueeiesue.
DeYeeieleebe mJeeiele
DeeHeuee Iejeer kee@ueyesue Jeepeueeveblej DeeHeCe pesJne ojJeepee GIe[Ceemeeer
peelees lesJne keesCe esCeej eeeer HetJe&metevee vemeueeme Deeuesueer Jekeleer keesCe Demesue,
DeeHeueeke[s efleeb keee keece Demesue, DeeHeueeuee efleeeHeemetve Oeeskee lej veener veeb, Demes
Deveske efJeeej DeeHeuee ceveeble DeeHemegkee lejUtve peeleele. ie=efnCeer Iejeble Skeer
Demeueeme, ekeve oej GIe[Ceeme OepeeJele veener. Deeuesuee Jekeleeryeue Kee$eer
Peeueevebleje ojJeepee GIe[Ceeeb OeesjCe leer DeJeuebyeles. Deepeeb DeefmLej, leCeeJeHetCe&
DeeefCe yesYejJebMeeeb peerJeve Heenlee eeble iewj keenere veener.
cee$e, DeYeeiele Jekeleer Heefjeeeeer Demesue lej oej GIe[lee#eCeer Glmeeneves
DeeefCe Mekee lees veebJe Geeve ee efJeeemejeJe efkebJee, Jesuekece efJeeeJeefnveer DeMee
Godieejebveer mJeeiele kejeJeb. lee Jekeleeree esCeeves Deevebo Peeueeeb peeCeJeueb Heeefnpes.
efleves Deeble eJesMe kesueeveblej efoJeeCeKeeveeleerue meesHee DeLeJee KegeeaJej yemeeeuee
meebefieleueb Heeefnpes. neleeleerue keece DeOe&Je mees[tve oej GIe[eeuee Deeueeme, ceer ueiesee

59
eslees, DeeHeCe ke=Hee keve yemee Demeb cnCeeJeb. peJeU Jele&ceeveHe$e, efveelekeeefuekeb
Demeueeme leer DeYeeieleeee neleeble eeJeerle DeeefCe Hejle DeeueeJej HeeCeeee iueeme ^s
ceOes sJetve DeYeeieleeuee meeoj kejeJee. keee veJeue efJeMes<e! Demeb efJeeejeJeb keejCe,
leecegUs mebYee<eCeeme megjJeele nesles. ns meJe& Gheeej HetCe& kesueeme, meewpeve, ogmeNeeee
erves efJeeej DeeefCe mecepetleoejHeCee ee eflevneReer keeUpeer Iesleueeeb mHe nesleb.
DeLee&le, leeveblej DeeHeCe DeYeeieleeeb meeJekeeMeerves eLeesefele DeeefleLe kejeeuee nJeb ns
JesieUb meebieeeuee vekees.
cee$e, ele#eeble yejseoe eeefJeHejerle Jele&Cetke nesleevee Dee{Ules. DeYeeiele
Heefjeeeee Demeuee lejer ceKKeHeCes efkebJee efJejkeleHeCes ee Demeb cnueb peeleb. oej
GIe[Ceejer Jekeleer, esnNeeJej keesCelese YeeJe ve oMe&efJelee leMeere Deele efveIetve peeles DeeefCe
Iejebleerue mebyebefOele Jekeleeruee yeensj HeeJeles. DeYeeieleeuee DeeHeCe lemebe GYeb jneJeb keer
yemeeJeb ns Gceiele veener. yeNeeeoe, leeuee oejelee GYee sJetve Denes! legcees efce$e
DeMeeskejeJe Deeues Deensle, ce=oguee! legPeer cew$eerCe Deeueer Deens, ueJekej yeensj es, JeMee!
legPee efce$e Deeueee js! yeIe, keee cnCeleese les Demeb leeee osKelee cnueb peeleb.
DeYeeiele DeesUKeeree vemeueeme keener JesUe Kee$eer keve IesCeemeeer, DeeHeCe keesCe?
keee keece Deens? Demes eMve efJeeejeJes ueeieleele. DeMeeJesUer, lees Ske megpeve Deens DeeefCe
leeueener Deelcemevceeve Deens ns DeeHeCe efJemejlee keecee vees. DeveesUKeer Demeueeves leeuee
Iejeble IesCeb Mekee vemeueb lejer leeeeMeer meewpeveHetJe&ke yeesueCeb eesie jleb. ceggKe cnCepes
legcner leeeer yeensjee yeensj yeesUJeCe kejCeej Demeueeme leeee leeW[eJej ojJeepee
Oee[keve yebo ke vees. lees ogKeeJeuee peeCeeeer Mekeelee Demeles.
Iejer Deeuesuee HeengCeebes DeeefleLe kejleevee yejseoe keee IesCeej, ene
keer,kee@Heer? Demee DeewHeeeefjke eMve efJeeejuee peelees DeeefCe yengOee keener vekees, ceer
IesTve Deeuees Deens, Demeb DeHesef#ele Gej efceUleb. Deveskeoe efYe[mleHeCeecegUs Demeb cnue
peele ns ue#ebele IeeJeb. ie=efnCeeruee efkebJee epeceeveeuee DeeHeCe Gheeej HeeUueeeb meceeOeeve
efceUleb. Hejbleg, leeves KejesKej keener IeeJeb Demeb Jeele Demesue lej leese eMve, Lees[ee

60
Jesieee ekeejs efJeeejeJee. legcneuee enele meeKej eeueles veeb? DeeefCe ceie nese Demeb
Gej ekeve efceUleb.
HeengCeebveener Ske metevee kejeJeerMeer Jeeles. keenerpeCe ene Heerle veenerle, Hekele
kee@Heer efHeleele. Demee Skee HeengCee Demesue lej ie=efnCeeruee $eeme nesle veener. Hejbleg, Heee one
peCeebmeeer ene kejleeveeb Skee Jekeleermeeer JesieUer kee@Heer yeveJeCeb efleuee $eemeoeeke nesle.
efleee keHeeUeJej met#ceMeer Deeer Gceles. kee@Heereer meJee Demeuesueebveer DeMeeJesUer
le[pees[ keve, DeHeJeeo cnCetve, meJeemeesyele ene IeeJee DeLeJee ceer keenere Iesle veener
Demeb meebieeJeb. ie=efnCeeruee veejepe kejCeele nbebfMeue vemeleb. ner metevee DeeefleLeemeeer
meJee&meeOeejCeHeCes ene efouee peelees ee ie=efnlekeeJej DeeOeeefjle Deens.
DeesUKe keve osCes
meceepeele JeeJejleevee veJeerve ueeskeebMeer Yeserieeer nesle Demeleele. DeMeeJesUer,
DeesUKe keve IesCeb efkebJee DeesUKe keve osCe oesvner iejpeseb Demeleb. eeyeeyeleee efveece
Demee. pee oesve JekeleerReer DeeHeCe DeesUKe keve osCeej Demelees leeHewkeer Jeeeves DeLeJee
Heoeves peer ueneve Demesue efleeer DeesUKe ceeseeMeer keve eeeeer Demeles. lemese, Heg<e
DeeefCe m$eer eebee efJeeej kejlee, meeOeejCele: Heg<eeeer DeesUKe m$eerMeer keve eeeeer
Demeles. DeLee&le, FLes meejemeej efJeeej JneJee. m$eer efkebJee Heg<e meeHes#ele: ueneve
Demeueeme, leebeer DeesUKe pes Je DeeojCeere JekeleerRMeer keve eeeeer Demeles.
DeesUKe Peeueeveblej nmleeboesueve kejCeb Jee ve kejCeb eemebefieke Demeleb.
nmleeboesueve kesueeme leele legceee neleeeer Heke[ cew$eerHetCe& DeeefCe Ie DemeeJeer Demee
mebkesle Deens. DeesUKe PeeueeJej nmleeboesueve kejeeeb keer veener ns m$eerves jJeeeeb
Demeleb. efleves nele Heg{s kesueeme Heg<eeves eeflemeeo eeJee, DeveLee ceeve efkebefele PegkeJetve
DeefYeJeeove kejeJeb. Heg<eeves nele Heg{s kejeeee DeeefCe m$eerves leeke[s ue#e eeeeb veener
DeMeer DeJeIe[, mebYeceeeer efmLeleer GlHeVe nesT vees eeeer oesIeebveerner keeUpeer Ieeeuee
nJeer. Heg<eeves nele Heg{s kesueeJej osKeerue m$eerves GHes#ee kejCeb DeJeceevekeejke Demeleb.
efm$eeebveer ns ue#eeble Ieeeuee nJeb keer Gce& DemeCeb DeeefCe mebele Jee mebkeeseer DemeCeb eele

61
Heej keceer Deblej Demeleb. DeeHeueer JeeieCetke mebkeeseer Demeueeme njkele veener Hejbleg, leer
Gce& keoeefHe Jeet vees.
DeesUKe Peeuesuee JekeleerMeer mebYee<eCe kejleevee DeOetveceOetve lee Jekeleereb veeJe
mebyeesOetve yeesueeJeb. eleskeeuee DeeHeueb veeJe efee Demeleb DeeefCe les Flejebee leeW[tve SskeCeb
DeeJe[leb. mebYee<eCeeojceeve m$eer GYeer Demesue lej Heg<eevesner efleeeMeer GYes jentvee
yeesueeJeb, yemetve veJns. ne m$eer oeef#eCeeleerue cenJeeee efveece ceeveuee peelees. efvejesHe Iesleevee
yejbe, Hegvne Yest ee Demeb cnCeeJeb.
oesve Jekeleer mebYee<eCeele Jee Demeleebvee leeleerue SkeerMeer DeeHeueeuee yeesueeeeb
Demesue lej, lee Jekeleeree vepejsle GYeb jentve Jee HeneJeer DeeefCe leebeb mebYee<eCe
mebHeueeveblej YeseJeb. mJele:ee Heefjee keve eeJee DeeefCe vebleje DeeHeueb cnCeCeb ceeb[eJe.
legcnebuee Yestve Deevebo Jeeuee, legceeeMeer DeesUKe Peeueer ns eve Peeueb. Demes
meceeesefele Godieej kee{Ceb efMeeeejeuee Devegmeve Demeleb. cnCetve DeesUKe Peeueeyeue
DeeHeuee Deevebo Jekele kejCeeme efJeme vees.
JeJemeee JeJemLeeHeve DeeefCe efMeeeej
Geesie JeJemeee meebYeeUleevee efJeefMe efMeeeejebeb Heeueve DeeJeMeke Demeleb.
leeerkeesveeletve Keeueer efouesues cegs Gheegkele jeJesle.
1) DeeHeuee mebHekee&le esCeeNeebMeer keOeerner yesefHeefkejerves Jeeiet vees. lemeb JeeieCeb ceneieele
He[t Mekeleb. keesCeerner DeYeeiele legceee JeeieCee - yeesueCeeletve legceeb cetueceeHeve
kejle Demelees. cnCetve, leeeb cnCeCeb keeUpeerHetJe&ke Ssketve leeee efveJesoveeeer
oKeue ieebYeeree&ves Iesleueer Heeefnpes. JeeHeejOeboe, JeJemeeeeble DeeHeueer eeflecee
eebieueer DemeeJeer eemeeer eelveMeerue DemeCeeNeebveer DeeHeueer yeesueer DeeefCe ke=leer
eebee eesie meceleesue jeKeuee Heeefnpes.
2) keener DeefOekeejer DeLeJee Flej GeHeomLe DeYeeieleeeb yeesueCeb Deleble #eHeCes
Sskeleele. leebee esnNeeJej keesCeleerner eefleefeee Gcele veener. DeYeeieleeMeer

62
 kesJeU DeeHeodOece& cnCetve yeesuetve DeeefCe Leeletjceeletj Gej osTve leeeer yeesUJeCe
kejleele. DeMee Jekeleer JeJemeeeeeer eeflecee GbeeJeCeele keceer He[leele.
3) keener DeefOekeejer lebyeeKet eIeUle, efmeieejses Pegjkes Iesle efkebJee Deve keener keece
kejle DeYeeieleeeb cnCeCeb Sskeleele. leebeb ue#e efJeYeeefpele Peeuesueb Demeleb. m$eer
DeYeeieleeMeer osKeerue les Demese Jeeieleele. Demes DeefOekeejer JeJemeeeeeb Yeueb ke
Mekele veenerle. pes DeefOekeejer DeYeeieleebee eeree DeeefCe efJeeejebee Deeoj
kejleele, eenkeebee lemese DeeHeuee DeemLeeHeveeee Yeueeee efJeeej kejleele,
lese Debeflecele: eMemJeer nesleele.
4) cenJeeee DeefOekeejHeoeJej DemeCeeNee JekeleerRvee JesU meowJe DeHegje He[lees ns Kejb
DemeueecegUs eleske DeYeeieleeuee ceee&efole JesU osCeb Yeeie He[leb. cnCetvee, lee
oesve-Heebe efceefveeble les DeYeeieleeMeer kemee JeJenej kejleele eeuee cenJe
Demeleb. mebyebefOele DeYeeieleeeb veeJe IesTve mJeeiele kejCeb, leeuee yemeeJeeeme
meebieCeb lej DeHesef#ele Demelebe. Hejbleg, leeeJesUer DeeHeueb keece yeepetuee sJetve
DeYeeieleeeb cnCeCeb ue#eHetJe&ke SskeCeb, DeeHeCe leeee keeceeyeue keee ke
Mekelees DeLeJee, ke Mekele veener, ns leeee Deelcemevceeve ve ogKeeJelee leeuee
mHe, ceespekeee Meyoeble meebieCeb, ns osKeerue DeHesef#ele Demeleb. DeeHeueer HetCe&
JeeieCetke efMeeeejeuee Oeve Hejbleg, HetCe&le: eesHesMeveue DemeeJeer ueeieles.
5) DeYeeieleeMeer eee& meg Demeleebvee keener DeefOekeejer keeieoeJej jsIeesee ceejCeb,
Me&ee yeeee meeJejCeb, kesme veer kejCeb efkebJee efKe[keeryeensj HeenCeb, eemeejKee
efeeefJe#esHeke efeee kejle Demeleele. ns efMemebcele vemeleb.
6) meJe& GeHeomLeebveer meJe& ekeejee ueeskeebMeer efceUtveefcemeUtve JeeieCeeeer keuee
Deelcemeele kejCeb DeeJeMeke Deens. keejCe, leebee mebHekee&le esCeeNee Jekeleer
efJeefYeVe meeceeefpeke mlejebleerue, keceer DeefOeke yegeqOoceesee, efvejefvejeee
meebmke=efleke Heee&Yetceeree Demet Mekeleele. DeMee JekeleerReer yeepet mecepetve IesCeb,
leebee eMveebMeer mecejme nesCeb ner leejsJejeer kemejle Demeueer lejer leer efMekeeJeer

63
 DeeefCe ke=leerle DeeCeeJeer ueeieles. lJeefjle efveCe&e IesTve ke=leer kejCeb DeeJeMeke
Demeleb.
7) DeeHeuee Hees<eeKeeke[s (Dress Code) ner ue#e osCeb DeeJeMeke Demeleb. DeeHeCe
eLeceoMe&veer kemes efomelees ns DeeHeuee JesMeYet<esJeve jle Demeleb. keesCeleener
Jekeleeres DeeHeuee efJe<eeeres cele Keeueerue eceeves jleb. meJe&eLece JesMeYet<ee,
leeveblej DeeHeues efMeeeej DeeefCe mebYee<eCe DeeefCe mejlesMesJeer, DeeHeues eeefj$e.
Heefnueer eHe JesMeYet<escegUs He[le Demeueeves leer eHeefHeereer, emebieevegHe DeeefCe
MeesefYeJeble (Presentable) DemeeJeer. keHe[eebeer efveJe[ meeQoe&cetueebvee Oeve
DemeeJeer. ner efveJe[ keeee&ueeele peeleebvee, GeHeomLeebee yewkeeruee GHeefmLele
jenleebvee efkebJee, SKeeee efJeJeen meceejbYeeuee peeleebvee JesieJesieUer DemeCeej ns
GIe[ Deens.
mJeie=ner HeeUeJeeees efMeeeej
DeeHeuee Skeboj JeeieCegkeereer Kejer Hejer#ee mJeie=ner nesle Demeles. DeeHeuee yeensjee
DeeefCe Iejeleuee esnje eele DeHeefjnee&HeCes Hejke Demet Mekelees. ceie leejsJejeer
kemejle kejeJeer ueeiele DemeueecegUs leeCeleCeeJe Jee{lees. JeemleefJeke, Iejeble
cegKeJee Ieeuetve JeeJejCeeeer iejpee He[t vees. keejCe, DeeHeueb Iej DeeHeueb
nkekeeeb Demeleb DeeefCe efleLes mJeeYeeefJeke HeOoleerves peieCeeeb mJeeleb$e
DeeHeueeuee nJeb Demeleb.
1) Gece mebmkeejebmeeer IejemeejKeer ogmejer MeeUe veener. cegueb yengOee DeeF&Je[erueebeb
DevegkejCe kejleele. DeeF&Je[erueebee JeeieCegkeerke[s leebeb yeejerke ue#e Demeleb. les
DeeefleLeMeerue Demeleerue lej cegueebveeosKeerue Deeueeiesueeeb eLeesefele mJeeiele
kejCeeeer efMekeJeCe efceUles. cee$e, les ceeCetmeIeeCes Demeleerue lej ceguebner, lese eesie
Demeb mecepetve, FlejebMeer legkeHeCes Jeeieleele. esCeeNee HeengCeebes ceeseebveer mJele:
GYes jentve mJeeiele kesueeme cegueb ner lemeb meewpeve oeKeJeeeuee efMekeleele.
2) Iejeble melele Yeeb[Celebs, meJesHegieJes nesle Demeleerue, veeleueie efkebJee

64
 MespeeNeebefJe<eeer Devegoej Godieej kee{ues peele Demeleerue, Flejebee Yeeveie[er,
keguebie[eebeer Iejeble eefJeHeCes eee& nesle Demesue lej, ceguebmegOoe nsJesoeJes
kejCeb, kegeUkeee kejCeb, FlejebefJe<eeer kegeqlmeleHeCes yeesueCeb DeMee ieeserle jme
IesT ueeieleele. cnCetve, meYeeeejeeb Heeueve kesJeU yeensj veJns lej Iejeble meg O oe
DeeJeMeke Demeleb.
3) DeeHeuee Iejeleerue eerpeJemlet veerveskeee sJeuesuee DemeeJeele. Debleie&le
mepeeJe meeQoe&o=eruee Devegmeve kesuesueer DemeeJeer. ie=nMeesYee Jee{JeCeemeeer
ceneie[ee, YeHekesyeepe Jemlet DeeCeuee Heeefnpesle Demeb veener. mejuelee DeeefCe
keueelcekelee ue#eeble IesTve kesuesueer ie=njevee megKeeJen Jeeles. DeLee&le, Iejeeb
Kejb meeQoe& mJelesle Demeleb DeeefCe, mJelee jeKeCeemeeer mJele: Debiecesnvele
kejeJeer ueeieles. DeeF&Je[erue JeeqkeleMe: mJelesee yeeyeleerle peeieke Demeleerue
lej cegueebveener eebieueer meJee ueeieles. yeensve Iejer DeeueeJej DeeOeer neleHeee
mJe OegJeeJes, ee@keueseb Jesve efkebJee keeieoees keHes keeNeeee yeemkesceOes
JeJeefmLele ekeeJes, HeeCeer egketve meeb[ueeme ueiese He[keeeves efHeeJes, DeeHeueer
Keesueer DeeefCe DeYeemeeeb syeue vesnceer DeeJeve sJeeJeb DeMee ekeejee eebieuee
meJeeer cegueebvee ueneve Jeeelee ueeJeeJeele.
4) DeeF&Je[erueebveer Iejeble JeeJejleevee megOoeb mJe, veerveskes keHe[s IeeueeJes. leeves
emeVe Jeeleb. Glmeeefnle Jeeleb. cegueebveener veerme jenCeeeer meJee ueeieles. FLes
DeeHeueeuee keesCe Heenlebe Demeb cnCetve ieyeeUs efkebJee ceUke keHe[s Ieeuet veesle.
eeyeeyeleerle, Heg<e peemle efve<keeUpeerHeCee oeKeJeleele. kesJeU Deb[jJesDej Ieeuetve
Iejeble lej JeeJejleelee Hejbleg, lemese Jnjeb[eele, yeeukeveerle, efkebJee Deieoer
DebieCeelener peeleele. HeenCeeNeebvee les Me DeeWieU Jeeleb. keener efm$eee
neTmekees DeLeJee ieeTveceOese yeepeejne kejeeuee efkebJee peJeUee
HesjHeskee ceejeeuee Iejeyeensj He[leele. ee ieeser kee#eeves eUeJee keejCe,
lee meYeeeejeuee Oeve ceeveuee peele veenerle.

65
5) yengmebKe ueeskeebeer Hemebleer ue#eeble IesTve mJele:ee DeeJe[er efveJe[eRvee cegj[
yeNeeeoe IeeueeJeer ueeieles ner iees cegueebee ceveebJej efyebyeJeCeb DeeJeMeke jleb.
DeeHeueee n keeece sJeuee lej JeeleeJejCe efyeIe[t Mekeleb. meceepeele JeeJejleebvee
yeometj nesT vees ner efMekeJeCe leebvee eeeuee nJeer. pes meJeevee eeueleb les DeeHeCe
eeueJetve IeeJeb keejCe, meeJe&peefveke efkeeCeer eleske iees DeeHeueee
Fsvegmeej nesF&ue Demeb veener. JemlegefmLeleeruee meeceesjb peeTve meceeeespeve
kejCeejer Jekeleer keOeerner Deefee nesle veener.
6) Glee yemelee leCe efHe{eruee GHeosMe ke vees. Deepeee efHe{ereer veweflekelee
Iemejueer Deens, pesebvee Deeoj efouee peele veener, oeMetvelee Jee{les Deens, veJeer
efHe{er yegOoerves leuueKe Demeueer lejer keenerMeer yespeyeeyeoej Peeueer Deens Fleeoer ot<eCeb
osCeb efvejLe&ke Deens ns pesebveer lemebe Heeuekeebveer ue#eeble IeeJeb. pesved veskem uee
efveCe&e mJeeleb$e eeJeb. leebee kele&yeieejerJej efJeeeme sJeeJee. leebeb ceveesyeue
Jee{sue Demeb yeesueeJeb. leebeeleerue eebieuee iegCeebeer eMebmee kejeJeer. leebvee Oee[meer
yeveJeeJeb. eMeeeHleermeeer emebieer peesKeerce IesCeeme eJe=e kejeJeb. DeLee&le,
meeJeOeefiejer yeeUietvee. mebYeeJe Oeeskeeebes ueeue keboeruener oeKeJeeJes. cee$e, meowJe
leebee HeeerMeer GYes jentve leebvee eeslmeeefnle kejeJeb. leebee DeelceefJeeeme
keOeerner [ieceieCeej veener eeeer keeUpeer IeeJeer. veJeer efHe{er Glke<ee&ee efoMesves
Jeeeeue kejCeeme meceLe& Deens eeJej efJeeeme sJeeJee.
jmleeletve eeueleeveees efMeeeej
Yeejleeble legcner kegsner Heeefnueble lej HeeoeeNeebee efkeesveeletve meeseermkej DeMeer
jmleebeer DeeKeCeer lemese DebceueyepeeJeCeer Peeueeeb cegUere Dee{Ule veener. leelee,
Deueerke[s ceesej Jeenveebeer mebKee yesmegceej Jee{ueecegUs HeeoeeNeebvee peerJe cegerle IesTvee
jmleeletve eeueeJeb ueeieleb. jmlee Heej kejeeee Demesue lej DeHeIeeleeeer Yeerleer meleeJele
Demeles. keener efkeeCeer HeoHeLe-HegHeeLe Demeleele Hejbleg, leeble KeebbeKeUies, De[LeUs
Demeleele DeLeJee DeefleeceCe Peeuesueb Demeleb. HeefjCeecele: HeeoeeNeebvee
yenglekeve cegKe jmleeJeve eeueCeb Yeeie He[leb. leebveer Keeueerue eceeCes keeUpeer IeeJeer.

66
1) HeeoeeNeebveer, ceesejJeenveebmeeer pees meJe&meeceeve efveece Demelees
leeee Gue eeueeJes. leelee leebeer megjef#elelee Demeles. Jeenveb [eJee
yeepetveb eeueJeeJeer Demee efveece DemeueecegUs, HeeoeeNeebveer GpeJee yeepetveb
jmleeee ke[sves eeueCeb esemkej Demeleb. Demeb kesueeveb meceesve esCeejer
Jeenveb efomele DemeueecegUs leebeeHeemetve nesCeeje mebYeeJe Oeeskee eUlee eslees.
Heeoeejer [eJee yeepetves eeuele Demeueeme, ceeietve esCeejer Jeenveb leebvee efomele
veenerle. leecegUs jmleeee efkeleer ke[sves eeueeJeb ns Gceiele veener.
2) efpeLes Gecejerlee yeebOeuesues DeeefCeDeefleeceCeb vemeuesues HeoHeLe Densle , efleLes
HeeoeeNeebveer [eJee yeepetves eeueCeeme njkele veener.
3) HeoHeLeeJeve eeueleebvee meesyele Helveer eEkeJee Flej m$eer Demeueeme efMeeeejeee
efveeceeuee Devegmeve Heg<eeves vesnceer jnoejeree yeepetves eeueeJes. lemese, oesve
efm$eee meesyele Demeueeme Heg<eeves leebee ceOetve veJns lej jnoejeree yeepetvese
eeueeJes. efm$eeebeer megjef#elelee HeenCes ner ee ceeieeer keuHevee Deens.
4) jmleeJeve eeueleevee keesCeeueener peesjeble Deesj[tve neke cee vees. leeeeceeCes,
SkeceskeebMeer Ge mJejeble yeesuet vees. jmleeJeve eeueCeeNee Flejebeb ue#e
DeeHeueeke[s JesOeueb peeF&ue DeMeer keesCeleerner ke=leer ke vees.
5) DebieefJe#esHe eUeJes. keesCeenerke[s jesKetve, Jekeeve Heent vees. Flejebvee Oekekee
ueeiesue DeMee jerleerves eeuet vees. OemecegmeUsHeCee eUeJee.
6) legceeemeceJesle pes veeieefjke, m$eer DeLeJee Heg<e Demeueeme eeueleebvee
leebvee iejpesvetmeej, DeeOeej eeJee. leebee nele neleeble IesTve efkebJee
KeebeeJej nele sJetve ceeie& oeKeJeeJee. ceesej Jeenveeble meesyele pes ceb[Uer
Demeleerue lej, mJele: Deieesoj Gleve leebvee nele osTve megjef#eleHeCes GlejCeeme
ceole kejeJeer. oeef#eCe kesJeU efm$eeebeee veJns lej meJe&e pesebee eefle
oeKeJeeees Demeles.
7) DebOe JekeleerRvee meesyele IesTve eeueCeeee emebie Deeueeme leebvee leebee nele

67
DeeHeuee KeebeeJej sJet eeJee. nele Oeve eeueJeCeb leebvee meeseereb Jeele veener.
legceee KeeeeJej nele sJetve eeueCeb leebvee peemle meeseereb Je Deeeemeke Jeeleb.

68
 10.
mebYee<eCe keuee
mebYee<eCe: Ske keuee
ueeskeebvee Hesue DeeefCe DeeJe[sue Demeb yeesueCeb ner KeNee DeLee&ves Ske keuee Deens. yengleebMe
eMemJeer ceeCemeb mebYee<eCe keuesle eJeerCe Demeleele. leebee yeesueCeeble DeelceefJeeeme,
yegeqOoceee DeeefCe mecebpemeHeCee eke neslees. les keesCeeMeerner menpe mebJeeo meeOet Mekeleele.
leebeeke[s cew$eerHetCe& JeJenejeelege& Demeleb. DeMeer ceeCemeb meJeevee efee nesleele. Deeeg<eele
eMemJeer nesleele.
mebYee<eCe keuesefJe<eeereb efJeJeseve Deveske Debieeveer kejCeb DeeJeMeke Deens. leeleerue
keener met$eebee efJeeej DeeHeCe FLes kejCeej Deenesle.
ogleHee& jnoejer
mebYee<eCeele efkeceeve oesve JekeleerRee menYeeie Demelees. DeLee&le, ner mebKee oesveHes#ee
peemlener Demet Mekeles. mebKee efkeleerner Demees, Gece mebYee<eCeeeb cegKe met$e cnCepes leeble
osJeeCe Je IesJeeCe oesvner DemeeJeer. SKeeoe ceeCetme ye[ye[ee Demeuee lej lees, Flejebvee yeesuet ve

69
oslee, mJele:e yeesuele jenlees. Demeb mebYee<eCe cnCepes SkeleHeea jnoejer (Oneway
Traffic) Demeles. Flejebee ceveeblener DevegYeJeefmeOo efJeeej Demeleele ner iees< les
efJemejleele. yejseoe, Flejebvee yeesueCeeeer mebOeere efceUle veener. Demeb SkeleHeea mebYee<eCe
Jepe& mecepeeJeb.
cee$e, SKeeoJesUer Deleble ngMeej, DevegYeJemebHeVe Jekeleer Yesles DeeefCe efleeb efveJesove
Sskele jneJeb Demeb Jeeleb. DeMeer Jekeleer mspe HejHee@ce&jeer Yetefcekee JeJet ueeieles lej Flej
ceb[Uer eesleebeer Yetefcekee mJeerkeejleele. DeLee&le, Demes emebie DeHeJeeoelcekee Demeleele.
cnCetve, Gece mebYee<eCeeee Heefnuee eefveece cnCepes leeble oesIeebee, efkebJee meJeeee, menYeeie
Demeuee Heeefnpes. efJeeejebeb menpe Deeoeveeoeve nesTve %eeveeble Jee ceeefnleerle Yej He[ueer
Heeefnpes. DeMeeJesUer, peebvee eexee efJe<eeeeer efJeMes<e ceeefnleer vemeles leebveer, Gieee
keenerlejer yeesueCeeSsJepeer, Meeble, Skeee jentve SskeCeb esemkej jleb.
meejemeej HetJe& efJeeej
yeesueCeeHetJeea meejemeej efJeeej kejeJee ns mebYee<eCe keueseb ogmejb cenJeeeb met$e
Deens. Hegjsmee efJeeej ve kejlee SKeeos efJeOeeve kesueeme, SskeCeeNeebme leeletve leke&yeesOe ve
PeeueecegUs, leeuee leer JeeeHeU ye[ye[ Deens Demeb Jeeleb. DeMee efmLeleerle, mebYee<eCe
Heueoeeer nesle veener. cnCetvee, DeeHeuee mebYee<eCeele esme cegs Demeeeuee nJesle.
DeefYeJekeleerceOes efJeemeveerelee nJeer DeeefCe efJeOeeveb KeNee ceeefnleerJej DeeOeejuesueer
DemeeJeerle. keenerpeCeebvee leLeekeefLele efkebJee Deboepeer ceeefnleerJej yesOe[ke efJeOeeveb kejCeeeer
mebJee Demeles. leer eUeJeer. eMemJeer mebJeeo meeOeCeemeeer eleskeeves YejHetj Jeeeve kesueb
Heeefnpes DeeefCe leeletve efceUeuesueer ceeefnleer, Deeke[sJeejer, emebieevegHe meeoj kesueer Heeefnpes.
DeKeb[lee
eflemejb cenJeeeb met$e cnCepes mebYee<eCe Kegbsue Demeb keesCelebner efJeOeeve ke vees.
Goe. keee jeJe, Deueerke[s keesCeleb veeke Heeefnueb? Demeb SKeeeeves efJeeejueeme,
ceuee veekeb HeenCeb DeeJe[le veener efkebJee, Denes, Deepekeeueee veekeeble

70
DeeejHeCeeefMeJeee ogmejb keee Demeleb? Demeb Gej efoueeme, SskeCeeje Ke neslees DeeefCe
mebJeeo leglees. leeSsJepeer, mebJeeo ceeskeUsHeCeeves meg sJeCeemeeer, yeNeee efoJemebele
eebieueb veeke HeenCeeee eesie Deeuee veener Hejbleg, DeeHeCe megeefJeueeme pej Heenlee
esF&ue. Demeb cnCeCeb eesie jsue. keesCeer efJeeejueb keer, Denes, jefJeJeejeer eF&cmeeer
HegjJeCeer Jeeeueerle keeb? lej leeuee Gej cnCetve, leeble keee Jeeeeeeb. leesske[ee
keHe[eeleues Heesese lej Demeleele! Demeb cnCet vekee. leeSsJepeer, Deepe ceer HegjJeCeer Heent
Mekeuees veener. HeCe, leele keee efJeMes<e Deens? Demeb efJeeejueeme leer Jekeleer Glmeeefnle
nesTve yeesuet ueeiesue. keener peCeebvee Gieeee leJe%eeveer efJeOeeveb kejCeeeer meJee Demeles.
Goe. meJeeeer DeeJe[ meejKeer vemeles, ceeCemeeceeCemeeble Hejke Demelees. Jeiewjs.eecegUs
mebYee<eCeele efve<keejCe ieebYeere& efvecee&Ce nesTve les Kegbleb. mebYee<eCeele DeKeb[lee
jenCeemeeer DeMeer Deemlegle efJeOeeveb kejCeeeb eUeJeb.
emebieYeeve
yeesueleevee emebieeveHe eelegee&ves yeesueCeeeer keuee eleskeeves efJekeefmele kejCeb ns
DeeCeKeer Ske cenJeeeb met$e Deens. emebieeeb DeJeOeeve ve yeeUielee Deveeeeer kesuesueer efJeOeeveb
JeeleeJejCeeee efJeekee keve emebie DeeCeKeere iebYeerj kejleele eeeer keener peCeebvee
Gcepee vemeles. Deepeejer Jekeleeruee Yes osleevee efleLes DeeHeuee veeleueie efkebJee efce$e eee
Deepeejeves kemee $emle neslee DeeefCe MesJeer kemee iesuee eeJej efleLes eee& kejCeb iCeeuee
DeeefCe leeee keggbefyeeebvee DeefOeke og:Keer kejCeemeejKeb Demeleb. SKeeoer DebOe efkebJee DeHebie
Jekeleer meceesj Demeueeme JebieeMeer mebyebefOele mecemeseer eee& kejCeb eUeJeb. leeSsJepeer,
legcner keesCeleb Jeee JeepeefJelee, legceee DeeJe[lee mebieerlekeej efkebJee ieeeke keesCe efkebJee,
legcnebuee Meemeveeke[tve keesCeleer ceole Jee meJeuele efceUeJeer Demeb Jeeleb Demeb keener
efJeeejueeme lees men<e& eeflemeeo osF&ue keejCe, leeeb Jebie DeeefCe og:Ke efJemejCeeme legcner
DeeHemetkee ceole kesuesueer Demeles.

71
veerjme JekeleJe
SskeCeeNeeuee kebeUJeeCeb nesF&ue, veerjme Jeesue Demeb JekeleJe ke vees. kesJeU
mJele:efJe<eeer efkebJee, SskeCeeNeeeer efJeefMe DeeJe[efveJe[ ue#eeble ve Ieslee, melele yeesuele
jeefnueeme ueeske kebeUleele. Deeceee DeesUKeeres Ske meodie=nmLe HetJeea DeefYevee kejerle
Demele. pegveekeeUee veekeeleerue Hee Demeuesues mebJeeo SskeJeeeuee, lee veekeebyeue
yeesueeeuee les, kegsner Yesueeme, egkele veenerle. efce$e DeeHeueeuee eUleele ns leebvee
mecepele veener. DeMeee Ske efJeog<eer Gece Jeeeke Deensle. HeCe, kesJnener Yesuee lejer,
DeeHeueer cegueieer, efleee mebmeej, veeleJeb[ eeJeje yeesueleele. DeeHeCe efJe<ee yeoueuee lejerner
leebeb lese meg Demeleb. mejkeejer veeskejerleerue Skee efce$eeuee DeeHeuee
mHeJekelesHeCeeyeue Je=Lee DeefYeceeve Deens. eleske Yeserle DeeHeCe DeeHeuee meensyeeuee kemeb
me[slees[ Gej efoueb eeyeuee Hegvne Hegvne meebiele Demelees. DeMeer ceeCemeb DeOetveceOetve
DeeHeueeuee Yesle Demeleele Hejbleg, meewpeveeKeelej leebvee eUlee esle veener. leebeeMeer
mebJeeo meeOeleevee menveMeeruelee HeCeeuee ueeieles. Jemlegle: ner ceeCemeb efveHeJeer, mejU
ceveeeer Demeleele. leecegUs, leebvee lees[t vees. leebener Sskele peeJeb. DeeHemetkee
DeefJeeueHeCes SskeCeeee mejeJe neslees, pes mebYee<eCekeueseb cenJeeeb met$e Deens.
Hegvekeleer
kebeUJeeCeb yeesueCeeNee ueeskeebee DeeCeKeer Ske ekeej Demelees. ns ueeske lese les Jeekee Hegvne
Hegvne cnCeleele. keoeefele, DeeHeuee yeesueCeeke[s SskeCeeNeeeb ue#eb Deens keer veener eeeer
leebvee Keelejpecee keve Ieeeeer Demeles. keeneRvee DeeCeKeer Ske efJeefe$e meJee Demeles.
DeeHeCe keenerner yeesueuees lejer les keee? efkebJee Dee@ Demes Godieejleele. leecegUs
DeeHeueeuee lese Jeekeeb Hegvne yeesueCeb Yeeie He[leb. leebeer eJeCeMekeleer leMeer eebieueer
Demetvener les Dee@ Geejeeuee egkele veenerle keejCe leebvee leMeer meJeee pe[uesueer
Demeles. DeMee JekeleerRMeer Heej JesU mebYee<eCe kejCeb keerCe Demeleb.
keCe&yeefOejebMeer mebJeeo
keCe&yeefOej JekeleerRMeer yeesueCeb cnCepes Oece&mebke Demeb ceevet vees. leebeeMeer KetHe

72
Jejee DeeJeepeeble yeesueueeme DeeHeCee Lekelees. leebee esnsNeeJej cee$e keener Sskeueeeb
meceeOeeve efomele veener. cnCetve DeeHeueer HeOole yeoueeJeer. leebee peJeU yemetve meeJekeeMe
yeesueeJeb. les DeeHeueske[s ue#e osleensle eeeer Kee$eer kejeJeer. keener keCe&yeefOejebvee efJeJeef#ele
keeveeves DeefOeke eebieueb Ssket esleb. DeMeebMeer lee yeepetuee yemetve yeesueeJebb. eebHewkeer yeNeee
peCeebvee keeveeuee eJeCeeb$e ueeJeCeb iewjmeeseereb, ueppeseb Jeeleb. eb$e ueeJeueeme
efvejefvejeUs DeeJeepe Heej ceeseeves Ssket esleele DeMeer leebeer leeej Demeles. cee$e, leebeb
ue#e Demeleebvee, leebee peJeU yemetve yeesueueeme leebvee JeJeefmLele Ssket esleb.
yeesueCeeNeeee Deesebee neueeeueerJeve leebvee Meyoeseejebee Deetke Deboepe eslees.
cnCetve keCe&yeefOejebeer mecemee DeeHeCe peeCetve Iesleueer Heeefnpes. leebeeMeer ve kebeUlee,
mebeceeves mebYee<eCe kesueb Heeefnpes. DeMeer ceeCemeb yengOee Gbe mJejeble yeesuele veenerle ns ue#eeble
IesTve DeeHeCener leebeeMeer Gbe mJejeble yeesuet vees.
DeHee yeesueCeejs efJeOo MeebleHeCes SskeCeejs
mebYee<eCeele HejmHejlee DeeJeMeke Demeles ns pejer Kejb Demeueb lejerner, oesvner yeepetbveer
mecemeceeve mebJeeo nesF&uee Demeb veener. ceveceeskeee mJeYeeJeeee ueeskeebee keue DeefOeke
yeesueCeeke[s Demelees Hejbleg, SKeeosJesUer les Yeeve efJemeve DemebcepemeHeCes yeesuet ueeieleele,
DeeefCe Lees[b peemlener yeesueleele. DeHee keuHeveeMekeleer Demeuesueer ceeCemeb DeOetveceOetve
Demele efJeOeeveb kejleele. ieeser ceerefcejeer ueeJetve meebieleele. leebee yeesueCeeJej efJeeeme
sJeeeee keer veener Demee mebYece He[lees. eeefJeOo, keenerpeCe mJeYeeJele: efceleYee<eer
Demeleele. keener efJeMes<e yeesueCeeeesie Demesue leje leeW[ GIe[leele. leebeer Yetefcekee yengOee
eesleebeere Demeles. DeMee Jekeleer ieHHeeieeseRee efkebJee eexee Deeveboele efJeMes<e eesieoeve
osT Mekele veenerle HeCe, efceeqMkeue neme kejle eesleebeer Yetefcekee GeceHeCes JeJeleele.
ieeser JesuneUHeCee DeeefCe cegKe efJe<ee
keener ueeske ieeserJesuneU Demeleele. leebvee jbpeke ieeser meebieCeeeer newme Demeles.
ele#eeble, Skee iees efkebJee Ievee les JeejbJeej meebiele Demeleele. iees SskeCeeyeue
eesleebee Dee#esHe vemelees. HeCe leer meebiele Demeleebvee leebee efJeeejebeer meeKeUer Yeueleerke[s

73
JeUueecegUs cegKe efJe<ee yeepetuee jenlees. keener JesUe lej DeeHeCe keesCelee efJe<eeeJej yeesuele
neslees nse efJemejueb peeleb. ceie, eesleebvee efJe<eeeeer DeeJeCe keve eeJeer ueeieles.
efveJesoveeeb Yejkeuesueb lee eesleebee nmle#esHeeveblej eesie OekeeeJej esleb. meejebMe,
mebYee<eCee ojceeve Deveske ieeser cetU cegeeuee Oeve mebef#eHle mJeHeeble meebefieleuee leje
SskeCeeNeeuee lee DeeJe[leele ns ue#eeble Ieeeuee nJeb. Goe. Deecees Ske yegeqOoceeve efce$e
Deensle. les Decesefjkesleerue je@esmj efJeeeHeerele Ge efMe#eCeemeeer iesuesuee DeeHeuee
cegueeuee efleLes keee DevegYeJe Deeues eeefJe<eeer yeesuele nesles. Hejbleg, lee ojceeve cegueemeeer
DeeHeCe keee OeeJeHeU kesueer. leeuee efleLes HeeefJeCeemeeer Hewmes kemes ieesUe kesues,
veeleueieebveer keee meuuee efouee, DeeHeCe ceoleermeeer keesCeeuee Yesuees eeeer ceeefnleer les meebiet
ueeieues. DeMeeJesUer, eesles DeOeerj nesleele. leebvee cegueeuee efJeosMeele Deeuesues DevegYeJe
SskeCeele jme Demelees. cnCetve, les nmle#esHe kejleele.
efJeleb[Jeeo
keesCeleener eexes Heeblej JeeoefJeJeeoele nesCeej veener eeeer keeUpeer
mebYee<eCekeleeveer Ieeeuee nJeer. eee& meueesKeeveb, ceeskeee JeeleeJejCeeble nesCeb cenJeeeb
Demeleb. leecegUs, DeeHeueb efJeOeeve ogmeNeeee efpeJnejer ueeieCeej veener FleHele mebece
HeeUeeuee nJee. eefleJeej kejeeee Demeuee lejer lees meewce Meyoeble kejeJee. let egkelees
Deensme efkebJee, leguee keener mecepele veener Demeb cnCeCeeSsJepeer, ceer legPee celeeMeer
mencele veener efkebJee, DeeHeuee oesIeebee ceeefnleerle yejere leHeeJele Deens Demeb cnCeeJeb.
celeYeso Heej leerJeleske[s Pegkele Demeueeme meewneo& efkeJeCeemeeer efJe<ee yeoueeJee.
meJe&meeOeejCeHeCes, pesJneb oesve JekeleeRbceOes egkeleerJeeoeee Hewjer Pe[t ueeieleele lesJneb
keesCeerner DeeHeuee cegeeJej lemetYejner ceeies nCeeme leeej vemelees. Gue, efveener nesle
DeeHeuee celeeJej DeefOekee ece yevelees. DeMee HeefjefmLeleerle, efJeJeeoeee Deble SKeeee
GYeeceeve efveCe&eele nesF&ue ee Yeeceke keuHevesle jent vees. mebYee<eCe keewMeueeeb cenJeeeb
met$e cnCepes egkeleerves efJeJeeo eUCeb. le[pees[ nesCeb DeMekeeeee nesleb lesJne JeeoeJeeoer
kejCeeNeebveer osKeerue eexle keglee esT vees eemeeer mJele:nesTve DeeHeuee Deeener
efJeOeeveebvee cegj[ Ieeleueer Heeefnpes. meueesKee DeeefCe esce efkeJeCes, les Je=eqOobiele kejCes nse lej

74
mebYee<eCeeeb cegKe Gef Demeleb.
JeeF& yeesueCeb
mebYee<eCe meg Demeleebvee yeNeeeoe Deve efce$e cewef$eCeeRee efJe<ee efveIelees. veeleueieebee,
mvesnerpeveebee DeeJeCeer kee{uee peeleele. keesCe kegs Deens, meOee keee kejle Deens eeeer
eewkeMeer kesueer peeles. KegMeeueer efJeeejueer peeles. Flejebyeueeb ns kegletnue mJeeYeeefJeke
Demeleb. Hejbleg ceeefnleer efJeeejleebvee efkebJee osleevee leeble Demeteseer, celmejeeer YeeJevee lej
[eskeeJele veener vee, eeeer keeUpeer Iesleueer Heeefnpes. Mekeelees, keesCeeuee veeJeb ve sJeCeeeb
OeesjCe DevegmejeJeb. SKeeee efce$eeuee Hewmes Gmeves ceeieCeeeer meJee Demesue lej kele&Je cnCetve
Flej efce$eebvee meeJeOeeve kejCeeble keener iewj veener. SKeeoe menkeejer DeLeJee Heefjefele
kesJnebner YesueeJej Flejebeer yeoveeceer kejle Demeueeeb Dee{Uueb lej lees Flejebke[s
legceeeefJe<eeer megOoe JeeF& yeesueCeej eeeer Kee$eer yeeUieeJeer. eleskeeuee keesCeeyeue lejer
Demetee Jeele Demeles. leecegUs, leeeer yeoveeceer SskeCeeble Ske ekeejee Demegjer Deevebo
efceUle Demelees, ns Kejb! Hejbleg, DeMee ekeejs, DeeHeueb ceve keuegef<ele nesT osT vees.
kegeU efJeveeso
neme efJeveesoeeb JeeleeJejCe leeej kejCeejer ceeCemeb meJeeveee DeeJe[leele. efJeveesoyegOoer,
yeJnbMeer Ghepele Demeles. SKeeoer Ievee efkebJee Me Heentve leeuee Jesieeeekeejs yeebke
efoueeme neme efvecee&Ce nesleb. yeesueCeeee OeeCeerletve DeLeJee DebieefJe#esHeeletve osKeerue
nemeeeer keejbpeer GmeUleele. cee$e, SKeeeeeer efbieue JeeUer keve neme efvecee&Ce nesle
Demesue lej les eUeJeb. ogmeNeebvee ogKeJetve kesuesuee efJeveeso Debeflecele: Heeeeeee jle veener.
Deveentle meuuee
ogmeNeebvee GHeosMe kejCeb DeLeJee Deveentle meuuee osCeb Mekeelees eUeJeb.
Deepetyeepetee ueeskeebvee DeeJe[Ceej veener DeMee efJe<eeeJej mebYee<eCe ke vees. meceepeele
ueeskeefee Jneees Demesue lej DeeHeCe ngMeej, meJe&%eeveer Deenesle ns YeemeJeCeeee eelve ke
vees. Gue, meceesjee Jekeleeruee leer keMeer DeefOeke ngMeej Deens ns meebieCeelee Kejer
ngMeejer Demeles.

75
eflejkeme, yeesejer, GOo Yee<ee
keener ceeCemeb eflejkeme, yeesejb yeesueCeeble keesCeeuee nej peele veenerle. mejU
yeesueCeeSsJepeer Ghenemeelceke efkebJee eMveeLe&ke yeesueCeb peCetb leebvee efee Demeleb. yeNeee
Iejebletve, DeeefCe yeensjner, JeejbJeej keeveebJej He[CeeNee DeMee Godieejebeb eeefleefveefOeke
mJeHe Keeueer efoueb Deens.
Flekeee Je<eeveer Deeceeer keMeer keee DeeJeCeb Peeueer yegJee?
DeeceeeMeer yeesueeeuee legcnebuee Hegjmele lejer Deens keeb?
Deepe mJeebHeekeele Kees[ veener kee{ueerle? KetHe Yetke ueeieueer Deens Jeeleb!
kegs Gb[eve Deeueele?
let efleLes le[He[eeuee iesueemee keeb?
Demes Godieej yengleebMeer eflejkemeHeCeeke[s Pegkeuesues DeeefCe cnCetvee SskeCeeNeeuee
ogKeeJeCeejs Demeleele. efpeJnejer ueeiesue Demeb yeesueCeeble kemeuee Deevebo efceUlees nss
yeesueCeeNeeueee eTke. lees JeeleeJejCe lebie kejCeeble eMemJeer neslees SJe{b cee$e Kejb.
eecegUs leeCeleCeeJe Jee{lees. emeVelee ueesHe HeeJeles. yeNeeeoe, DeeF&Je[erue iees[eriegueeyeerves
yeesueCeele, mecepeeJeCeele keceer He[leele. ceie ceeser PeeueeJej ceguebner leese efkeee
efiejJeleele. DeeOeere legke mebYee<eCeele ceeo&Je peeCeJele veener; Deepe&Je, DeeHeguekeer efomele
veener. DeeefCe ne legkeHeCee efJeefMe ceee&osyeensj leeCeuee iesueeJej Deveeojele yeouelees.
cnCetvee cegueebmeeer Kejblej mebYee<eCe keuesee keee&MeeUe ceesee eceeCeeJej meg nesCeb
DeeJeMeke Deens. Keemekeve DeeHeuee cejeer keggbyeeleerue cegueebveer, ceeseebveer leemeeer
DeeOeer DeeHeueb ceve ceesb kejeeuee nJeb.
efMejpeesjHeCee vekees
keener ueeske mJeYeeJele: efMejpeesj Demeleele. DeeHeCe keesCeerlejer ceess Deenesle DeeefCe
Flejebveer DeeHeueb cnCeCeb efvecetHeCes SskeeJeb DeMee leesNeeble les JeeJejleele.keener meebieCeeee
eelve kesuee lej ceOesceOes yeesuet vekee cnCetve oceele Iesleele. leeSsJepeer, ceer ceePeb yeesueCeb

76
Lees[keeele mebHeJelees, ceie legcner DeeHeueb cele ceeb[e Demeb meewpeveHetCe& efJeOeeve kejCeeeer
lemeoer IesCeb leebvee DeeJeMeke Jeele veener. Gce& yeesueCeb ne leebee mLeeeerYeeJe Demelees.
DeMee Deveeojegkele Yee<esle yeesueCeejer ceeCemeb eflejme Jeeleele. leer ueeskeefee nesle
veenerle.
Gece eeslee
eebieuee eeslee DemeCeb ne Ske DeeJeMeke iegCe Deens pees Debieer yeeCeJeeeuee nJee. legcner
ue#eHetJe&ke Sskele Demeueeme yeesueCeeNeeuee cevemJeer Deevebo neslees. legceee esnNeeJej
ekeCeejer DeemLee, Glmegkelee leeee Glmeen Jee{Jeles. DeeHeues efJeeej keesCeeyejesyej lejer
MesDej kejeJes Demeb eleskeeueee Jeele DemeueecegUs Gece eeslee ueeYeueeme leeuee DeHeej
meceeOeeve efceUleb.
cnCetvee, ogmeNeeuee DeefOeke yeesuet osCeb ns mebYee<eCekeueseb DeeCeKeer Ske cenJeeeb
met$e Deens. keesCeleener mebYee<eCeele eleskeeves mece meceeve yeesueeeuee nJeb Demee ob[ke veener.
Flejebvee yeesuet ee, legcner Hekele Sskee. ceie, Hene legceee efce$eHeefjJeej Deveske HeeRveer Jee{lees
keer veener! Skee Geespekeeves kesuesues efJeOeeve Deleble ceeefce&ke Deens. leeee celes osJeeves
legcneuee oesve keeve DeefCe Ske leesb[ efoues Deens DeeefCe leebe eceeCeele leeee JeeHej JneJee.
keceer yeesueCes DeeefCe peemle SskeCes ns OeesjCe Debeflecele: DeefOeke ueeYeoeeke jles.
MegOo Yee<ee-GeejCe
megmebmkeeefjle keggbyeeleerue Jekeleer efJeefMe yebOeveb HeeUleele. leeleerue Ske cnCepes
JeeCeereer Je Geejebeer MegOolee. les eeceerCe efkebJee DeMegOo Yee<ee yeesueCeeeb kee#eeves
eUleele. efMeJee, DeHeMeyo Geejle veenerle. keesCeeueener nerve uesKele veenerle. Gece
efMe#eCeeeb eesleke - meewpeve - leebee eeer DebieYetle Demeleb. leebee JeeieCeeyeesueCeeble
HeejoMe&kelee Demeles. JeeCeer DeeefCe kejCeer eeble Hejke vemelees. leecegUs, DeMeer ceeCemeb
meceepeele Deeojeeb mLeeve efceUJeleele.

77
mJejmlej DeeefCe Geej Jesie
DeeHeuee yeesueCeeee mJejmlej (Pitch) DeeefCe Geejebeer ieleer (Tempo)
eeke[sner eleskeeves ue#e efoueb Heeefnpes. Heej Gbe efkebJee Deieoer Keeueee mJejeble yeesueCeb
Jepe& mecepeeJeb. meYeeeejeee efveeceebvegmeej DeeHeuee mebJeeo Hekele peJeUee Jekeleeruee
Ssket esF&ue Flekeee mJejmlejeJej DemeeJee. leeeeceeCes, Meyoeseejebee Jesie ceOece
DemeeJee. eleske Meyo mJeleb$e DeeefCe HetCe& GeejeJee cnCepes eesleebJej keee cnCeeueele?
Demeb efJeeejCeeeer JesU esCeej veener. eemeeer Jne@F&me keuej ee efJe<eeeJejerue Hegmlekes
Jeeeueeme efkebJee keee&MeeUsee Gheeesie kesueeme efveefeleHeCes Heeeoe nesF&ue.
Yee<ee%eeveeleerue megOeejCee
meeleleeves DeJeeblej Jeeeve kejle jeefnueeme Yee<eseb %eeve efveefelee megOeejleb.
keesMeele SKeeoe veJeerve, DeHeefjefele Meyo Jeeeveeble Deeueeme Meyokees<eele leeee DeLe&
MeesOeCeeee kebeUe ke vees. eleske Meyoeuee Heee&eer DeeefCe peJeUes meceeveeLeer& Meyo
Demeleele. DeMee Meyoebee MeesOeele jneJes. jespeee Jele&ceeve He$eebyejesyej efveelekeeefuekes lej
JeeeeJeerle, Hejbleg %eeveeble JewefJeOe DeeCeCeemeeer Fefleneme, leJe%eeve, DeOeelce,
ceevemeMeem$e, JeJemLeeHeve Meem$e, eefj$es, keLee keeboyeNee, efJeveesoer meeefnle, meecegke
Meem$e Fleeoer meJe& keener Jeeeueb Heeefnpes. DeeHeuee osMeeeb efJeeejOeve Deleble mece=Oo
Deens. ceneYeejle, jeceeeCemeejKee owJelekeLee Deensle. Jeso, GHeefve<eob Deensle. eebee
Jeeeveeletve efceUCeeje Deevebo Delegueveere Demelees. %eeve pesJe{b efJeHegue Demesue eflelekeee
DeeHeuee DeelceefJeeeme Jee{lees DeeefCe DeeHeuee Meyoebvee Jepeve eeHle nesleb.
HetCe& Jeekee DeeefCe YejeJeees Meyo
mJele:uee HetCe& Jeekee yeesueCeeeer meJee ueeJetve IesCeb ner eleskeemeeer DeeJeMeke
iees Deens. yejesyeje, JeekejCeeke[sner ue#e eeJeb. Deveskeebvee eesie Meyo DeeJesHeele
Deb, Dee@, Dee@, ee efkeeCeer, ee meboYee&le Demes YejeJeees Meyo GeejCeeeer meJee
Demeles. leecegUs mebYee<eCeeleerue meHeeF&oejHeCee keceer neslees. Fbepeerle DeMee Meyoebvee

78
efHeueme& (Fillers) efkebJee veefLebie Je[&med cnCeleele. et meer (You see), ueeF&ke
(Like), yesefmekeueer (Basically) efkebJee De,De..(A.a.) ns les Meyo nesle. Fbepeer
ceeOeceele DeLe&Meem$e efMekeJeCeeNee Skee eeOeeHeke ceneMeeebvee et meer ne Meyo YejeJe
cnCetve JeeHejCeeeer Kees[ nesleer. leebeb JeeKeeve mebHeueeveblej keener efJeeeLeea Deepe mej
SkeesCeleerme JesUe et meer cnCeeues, Demeb Lesves cnCele. cee$e, efJeeeLeea Lee kejleele ns
ue#eeble DeeueeJej, leebveer DeeHeueer ner meJee eelveHetJe&ke mees[ueer ns cenJeeeb. eeesie
cnCetve DeeHeCener mJele:eb mebYee<eCe OJeefvecegefle keve SskeeJeb cnCepes megOeejCesuee kegs JeeJe
Deens ns mecepet Mekesue. Geej megOeejCeemeeer jsef[eesJejerue yeeleceerHe$eb SskeeJeer. Skeeee
Hegmlekeeleerue Gleejs MeyoMe: mHe Geej keve JeeeeJes. Demee mejeJe kesueeme legceeb
Yee<esJejerue eYeglJe, Geejeleerue mHelee (Clarity) DeeefCe DeelceefJeeeme vekekeere
Jee{erme ueeiesue.
veeceHe$eeeb cenJe
meeceeefpeke eueveJeueveeble efJnefpeefbie kee[&eb cenJe DevevemeeOeejCe Demeleb.
peeeeMeer veJeeves DeesUKe Peeueer Deens leeuee DeeHeueeefJe<eeer efkeceeve ceeefnleer lejer
DemeeJeer Demeb eleskeeueeee Jeeleb. leeW[er meebefieleueeme leer efJemejueer peeCeeeer Mekeelee
Demeles. cnCetve DeeHeueb veeceHe$e osCeeeer HeOole DebefiekeejeJeer. leeJej DeeHeueb veeJe,
(DeeJeMeke Yeemeueeme) efMe#eCe, nge, keeee&ueeerve DeeefCe efveJeemeer Heee, otjOJeveer,
YeceCeOJeefve eceebke, He@keme eceebke, F&-cesue Deee [er Fleeoer ceeefnleer DeeHeuee Fsvegmeej
eeJeer. Deepeee OekeeOekeeree, mHeOexee peieeble eleske Jekeleer IeeF&le Demeles. Deveskeoe
lej yeesueCeeFlekeerner meJe[ vemeles. DeMee emebieer, efleee neleer DeeHeueb veeceHe$e osCeb meJe&Lee
F jleb. meYeeeejevegmeej, leer HeCe mJele:eb veeceHe$e DeeHeueeuee osF&ue. eeyeeyeleee
DevegYeJe Demee keer leer Jekeleer Hegjmeleervegmeej DeeHeueb veeceHe$e Jeeetve iejpesvegmeej veJeerve
mebHekee&eer veeWo kejles.
DeveesKes JeeleeJejCe
SKeeee veJeerve veeskejer JeJemeeeele pet Peeueeme DeLeJee veJeerve ieeJeeble jneJeeeme

79
iesueeme, DeejbYeer legcnebuee keesCeere DeesUKele vemeleb. legcner efleLes Hejkes efkebJee efleNneF&le
DemeueecegUs legcnebuee DeeHeuee mebHeke& keewMeueeletve nUtnUt mJele:eb mLeeve efvecee&Ce
kejeeeb Demeleb. DeesUKe, cew$eermebyebOe Jee{Jeeees Demeleele. DeMeeJesUer legcnebuee
mebYee<eCekeuee meeLe osles. legcner Gece Jekeleer Demeeue,ceveeves Goej Demeeue, legceeele
efJeMes<e iegCeJeee Demesue, legceeer JeeieCeeyeesueCeeeer HeOole megKeeJeCeejer Demesue, lej
legcnebuee menkeeNeebceOes, veJeerve meceepeeble DeeHemetkee eesie mLeeve efceUsue. cee$e, eemeeer
GleeJeerU nesT vees. veJeerve JeeleeJejCeeble ceevelee efceUJeCeemeeer Lees[e JesU peeJee
ueeielees. efMeJeee, legcnebuee veJeKee ueeskeebee ceveeble peeiee efceUJeeeeer Demeles peer
eelveebleere efceUle Demeles.

80
 11.
otjOJeveer mebYee<eCe
Well, If I called the wrong number,
Why did you answer the phone?

- James Thurber- Cartoon in New Yorker

Jejerue DeJelejCeeleerue efJeveesoeee Yeeie Deueeefnoe, mebYee<eCekeuesee DeeCeKeer Ske
DebieYetle efJeMes<e cnCepes otjOJeveerJejerue mebYee<eCe. sefueHeesve Deepe DeeHeuee owvebefove
peerJeveeee DeleeJeMeke Yeeie Peeuee Deens. GeesieOeboe, JeJemeee,JeeHeejGoerce eeble
iegbleuesueebvee leeee melele Gheeesie kejeJee ueeieleese Hejbleg, Deueerke[s otjOJeveeree Iejiegleer
JeeHejner Jee{uee Deens. leeble mesueHeesve-YeceCeOJeveer leb$e%eeveecegUs lej mebJeeoJenveeee
#es$eeble eebleere Peeueer Deens. yengleebMe ueeskeebee neleeble mesueHeesve efomet ueeieues Demetve
meeJe&peefveke efkeeCeeleerue leebee cegkele JeeHej Flejebmeeer [eskesogKeer jle Deens. leecegUs,
Skebojerlee Heesveee JeeHej kejleebvee keesCeles DeeJeMeke efMeeeej HeeUeJesle eeeer
eLeesefele ceeefnleer keve IesCeb Deepe keOeer veJns Flekeb pejereb Peeueb Deens. osMeeleerue
keener ceesee DeemLeeHeveebletve kece&eeNeebvee sefueHeesve Sefkesdmed efJe<eeer eefMe#eCe

81
osCeele esle Demesuener. Hejbleg, DeeHeueeke[s DeMee eefMe#eCeeeer iejpe Deepe lejer
meeJe&ef$ekejerlee mJeerkeejueer iesuesueer veener. efkebyengvee, DeMee ekeejee efMe#eCeeeer
DeeHeueeuee iejpe Deens, nse cegUeble DeeHeCe ue#eeble Ieeeuee leeej veener.
JeemleefJeke, otjYee<e kejCeeNee oesve Jekeleer ele#eeble Skeceskeebvee Heent Mekele
vemeueecegUs kesJeU DeeJeepeeee ceeOeceeletve HejmHejebee ceveeleerue YeeJe mecepetve keee
Gej eeJeb eeee efveCe&e lel#eCeer Iesle Demeleele. ee <erves Heesve kejCeeje DeeefCe IesCeeje
eebee JeeCeerletve veceHeCee DeeefCe menkeeee&eer YeeJevee eefleefyebefyele Peeueer Heeefnpes. ceer
DeeHeCeebme ceole ke keeb? (May I please help you?) ee meewpeveHetCe& Jeekeeeletve leer
Jekele nesles. DeeHeCe HeesveJej kemes yeesuelees eeJeve SskeCeeje DeeHeueb cele yeveJelees.
leeeeMeer lemLe, legke efkebJee GOo HeOoleerves keOeerner yeesuet vees. les ceneieele He[t
Mekeleb. cnCetve DeeHeuee DeeJeepeeble ceeo&Je Demeeeuee nJeb. DeemLee eke Jneeuee nJeer.
DeeHeuee mJej meewce, GlmeenJeOe&ke, Deeeemeke Demeeeuee nJee. HeesveJej yeesueCeejer Jekeleer
JeJemeeeeMeer mebyebefOele Demees Jee Jeeqkeleiele HeeleUerJejerue, efleeer eeflecee DeMee
mebYee<eCeeJeve Ie[le Demeles.
keeee&ueeerve sefueHeesve Dee@Hejsj
eee keejCeecegUs, JeeJemeeefeke DeemLeeHeveebveer DeeHeuee sefueHeesve Dee@Hejsjeer
efveJe[ keeUpeerHetJe&ke kejeeuee lej nJeere Hejbleg, efleuee meJe&mebcele efMeeeejebefJe<eeer
HetJee&efYecegKe kejCebner eflelekebe iejpeseb Deens. Dee@Hejsjves Deeuesuee kee@ue Iesleee, meJe&eLece
Heesve kejCeeNee Jekeleerme DeefYeJeeove kesueb Heeefnpes. eekeefjlee JesUsvegmeej ieg[ cee@efveie,
ieg[ DeeHejvetve, ieg[ FJnefvebie Demeb cnCeCeeeer JeJemLeeHeve #es$eebleerue { HeOole
DevegmejeJeer. Hejbleg, eleskeJesUer mekeeU -ogHeej -mebOeekeeU eebeb Yeeve sJeCeb ieeWOeUeeb
Jeele Demesue lej, ekeke Yeejleere HeOoleervegmeej vecemkeej cnCeeeueener njkele veener.
Keemekeve, Heeeeleebveener Deelee ee Meyoeee DeLe& mecepet ueeieuee DemeueecegUs
vecemkeej, cnCeCes meJeemeeer meeseeres nesF&ue. DeLee&le, eeyeeyeleerle, To each his own
ee Gkeleervegmeej eleskeeves DeeHeuee ceeie& eesKeeUeJee. leeveblej, meesHee, megmegerle Meyoeble

82
DeeHeuee DeemLeeHeveeeer DeesUKe meebieeJeer.eeceeieerue nslet nee keer Heesve DeHesef#ele efkeeCeer
pees[uee iesuee Deens ns Heesve kejCeeNee Jekeleeruee keUeJeb. leeuee DeHesef#ele Demeuesuee keecee
efJe<eeer efkebJee Jekeleer efJe<eeer DeemLesves eewkeMeer keve eesie efJemleeefjle eceekeebJej
(Extension) lJeefjle Heesve pees[tve eeJee. Dee@Hejsjves sefueHeesveJej yeesueCeees meJe&
mebkesle eesiejerlee HeeUCeb iejpeseb Demeleb keejCe leeJeve DeemLeeHeveseer eeflecee Ie[le
DeLeJee efyeIe[le Demeles. leeeeceeCes, keeee&ueeele keebner keeceeefveefcee ele#e Yeserme
esCeeNee DeYeeieleebveener (Visitors), megneme Jeoveeves DeefYeJeeove keve DeeJeMeke les
ceeie&oMe&ve kejeeuee nJeb. JeeHeej Geesie eemeejKee DeemLeeHeveebceOes keee&jle DemeCeeNee
JekeleeRveer Keeueerue efveeceebeb Heeueve kejeJeb DeMeer meJe&meeOeejCe DeHes#ee Demeles.
1) Heesve GeueueeJej eLece mJele:eer DeesUKe (Identity) meebietve Heesve
kejCeeNeeueener leeeer DeesUKe efJeeejeJeer. ke=Heee DeeHeueb veeJe / Heefjee meebieeue
kee? Demeb DeemLeeHetJe&ke efJeeejeJeb. DeeHeueb veeJe, DeeHeCe keesCe Demeb $eeske
yeesuet vees.
2) MekeeleesJej yeesueCeeNeeeb veeJe Geeve Heg{erue mebYee<eCe kejeJeb. lees megKeeJelees.
3) yeesueCeeNeeeb cnCeCeb MeebleHeCes SskeCeeeer meJee kejeJeer.
4) Geej mHe DemeeJesle. Gej osleevee esnNeeJej efmcele sJeeJeb. legcner leeuee
efomele vemeuee lejerner, legceee Geejeletve les eefleefyebefyele neslebe.
5) Heesve kejCeeNeeuee nJeer Demeuesueer ceeefnleer osCeeme efkebJee DeHesef#ele Jekeleeruee Heesve
pees[tve osCeeme efJeuebye nesCeej Demesue lej, DeeHeCe ke=Heee keener #eCe Leebyet Mekeeue
kee? Demeb efJeeeve ceiee leebvee Dee@ve nesu[ sJeeJeb. leeeer mebceleer ve Ieslee
Jee Henele sJeCeb eesie veJns.
6) nJeer Demeuesueer Jekeleer DeLeJee ceeefnleer GHeueyOe vemesue lej lemeb meebietve mee@jer mej
Demeb DeJeMe cnCee.
7) keesCeeueener peemle JesU Dee@ve nesu[ leekeUle sJeCeb egkeereb Demeleb. DeMeeJesUer

83
 Deecner DeeHeueeMeer veblej mebHeke& kejlees, Demeb Deeeemeve osTve ve efJemejlee leeeer
Hetle&lee kejeJeer.
8) Heesve kejCeeNee Jekeleermeesyele kesJnener JeeoefJeJeeo kejCeb eUeJeb. leeeeceeCes,
mebYee<eCe Deveeeeer Jee{Jet vees.
9) mebYee<eCe vesnceer meeneeke, Deeeemeke, cew$eerHetCe& DemeeJeb.
10) leeW[ele egFie iece DeLeJee Deve KeeeHeoeLe& Demeleebvee yeesuet vees.
11) mebYee<eCe mebHeueeJej efjmeerJnj e@[ue Jej Deueieo sJeeJee. peesjele DeeoUt vees.
12) SKeeoe efvejesHe Demeueeme lees mebyebefOeleeuee lelHejlesves efuentve HeeJeeJee.
leemeeer veesHe@[ / Hesve meowJe peJeU Demet eeJeb.
13) DeeJeepeeeer HeeleUer (Volume) DeeefCe ieleer (Tempo) efveeb$eCeele sJeeJeer. keener
peCeebee DeeJeepe efvemeie&le: ceese Demelees, lej keener gleYee<eer Demeleele. DeMeebveer
ce=og, mHe lemese efOecee ieleerves yeesueCeeee mejeJe kejeJee.
14) mebYee<eCeele HejYeeJeevegYeJe (Empathy), Deeoj, Glmeen, DeeefCe DeemLee eke
JneJeer. mej (Sir)OeveJeeo (Thank you) DeeefCe, #ecemJe (Sorry) ee
Godieejebee eLeesefele JeeHej kejeJee.
efveJeemeer sefueHeesve
JeeHeej, GeesieebMeer mebyebefOele yengleebMe efveece efveJeemeer sefueHeesveyeeyelener ueeiet nesleele.
leecegUs Hekele keener Deefleefjkele metevee FLes efouee Deensle.
1) Heesve Geueueeveblej n@uees ee Geejeves eeflemeeo osCeb Gefele Demeleb. leCeebveer
nee Demee eeflemeeo osCeeme njkele veener. keener peCeebvee, DeeHeCe ceess yee@me
Deenesle Demeb YeemeefJeCeemeeer esme! efkebJee yeesuee! Demeb cnCeCeeeer meJee
Demeles. eele #eHeCee peeCeJelees. DeemLee veener.
2) Deefueke[s kee@ue mesvme&ceOetve efJecee kebHevee, kepe& osCeeNee yeBkee efkebJee Deve

84
 keener GlHeeoveebes efJeesles eebeeke[tve Deveentle kee@ume esCeb meeceeve Peeueb Deens.
eebee vekekeere $eemener neslees. HeCe, Demes Heesve kejCeeNeebJej jeieeJet vees. MeebleHeCes
legceee emleeJeele Deecneuee eer veener. ke=Heee #ecee keje Demeb meebieeJeb.
Jeeueeme, legceee kee@ue efuemceOetve Deeceeb veeJe JeieUe, DeMeer efJevebleer kejeJeer.
3) [eeue kesuesuee eceebke egkeeree ueeieuee efkebJee, legcnebuee egkeeree Heesve Deeuee lej
MeebleHeCes mee@jer, jeBie vebyej Demeb cnCetve Heesve yebo keje. mebYee<eCe Jee{Jet vekee.
4) jeBie vebyej kee ueeielees eeee efJeeej keje. kesJeU mce=efleJej YejJebmee sJeCeb efkebJee
IeeF&ieoeaves yeCeb oeyeCeb eesie vemeleb. efueefnuesuee sefueHeesve eceebke meceesj sJee.
one Debkeer eceebke Demesue lej oesve-leerveoe HeneJee ueeielees ns ue#eeble Iee.
sefueHeesve [eejerle Deveske eceebkeebeer veeWo DemeueecegUs egkeeree eceebke
efHejJeuee peeT vees eemeeer Feqle eceekeeJej KetCe sJetve ceie yeCeb oeyeeeuee
megjJeele keje.
5) Heesve kejCeeHetJeea, keesCelee efJe<eeeJej keee yeesueeeeb Deens eeee veer efJeeej
keje. DeeJeMekelesvegmeej, cegs Deieesoj keeieoeJej efuentve sJee cnCepes efJemejeeuee
nesCeej veener DeeefCe legceee lemese meceesjeeee JesUner Jeeee peeCeej veener.
6) Iejeble ueneve cegueb Demeueeme leebvee ekeve OeeJetve Heesve IesCeeeer Glmegkelee
Demeles. DeeF&Je[erueebvee leebeb keewlegkener Demeleb. Hejbleg, Heesve kejCeeNeeuee Demee
eeflemeeo Deeeemeke Jeele veener. legcner keesCe? meejKes eMve leer cegueb
efJeeejleele, lej keesCeer Gieee yeesuele jenleele. ceOese, DeeF& -yeeyee DeMeer neke
ceeve keesCeeee lejer Heesve Deens Demeb Deesj[tve meebieleele. Heesve kejCeeNeeuee ns
DeeJe[le veener. cnCetve, Heeuekeebveer ueneve cegueebvee Demee eeflemeeo osCeeHeemetve
HejeJe=e kejeJeb.
7) DeeHeCe keesCelee JesUer Heesve kejle Deenesle eeeb Yeeve sJeueb Heeefnpes. je$eer one les
mekeeUer meele ee JesUsle Heesve kejCeb Mekeelees eUeJeb. lemese, ogHeejeer
Jeecekeg#eereer JesUner mees[tve eeJeer. DeLee&le, DeHeJeeoelceke HeefjefmLeleerle, ee

85
 efveeceeeb Heeueve kejCeb Mekee nesCeej veener.
8) mebYee<eCe oerIe&keeU ueebyeueeme, les DeeJejleb IesCeemeeer DeeHeCe pes keejCe meebiet
leeves meceesjeer Jekeleer veejepe nesCeej veener eeeer keeUpeer IeeJeer. DeeHeCe YejHetj
yeesueuees, Deelee Leebyet ee , DeeHeCe veblej eee& kesueeme eeuesue keeb?, ceuee
yeensj peeeeb Deens, DeeHeCe Leebyet ee kee? efkebJee, ceuee ogmeje Heesve eslees Deens.
ceer sT keeb? Demeb ce=og Yee<esle Deepe&Jeeves yeesueeJeb. les cenJeeeb Deens.
9) yeNeee JesUe, DeeHeCe Iesleuesuee Heesve Iejebleerue Deve Jekeleermeeer Demelees. leer
Jekeleer Deve$e Jemle Demeueeme ueiese HeesveJej esT Mekele veener. DeMeeJesUer,
Heesve IesCeeNeeves Heesve eceebke efJeeeve efuentve sJeeJee. vebblej, mebyebefOele Jekeleerves
mJele:Heesve keve yeesueeJeb. ns efMeeeejeuee Oeve Demeleb. cee$e, keenerpeCe
leeuee iejpe Demesue lej lees Hegvne Heesve kejsuee Demeb cnCetve mJele: Heesve kejle
veenerle. ns meYeeeejeuee Oeve Demele veener.
10) HeesveJej yeesuele Demeleebvee JesUseb Yeeve sJeeJeb. DeeHeCe efkeleer JesU yeesueuees eeee
yeNeee peCeebvee Deboepe vemelees. keeneRvee HeesveJej yeesueCeeeb Jemeve pe[leb. SKeeos
efoJeMeer Skener Heesve Deeuee veener lej yesewve nesTve les keesCeeeener vebyej
efHejJeleele. Skeekeer peerJeve peieCeeNeebJej Deveskeoe DeMeer HeeUer esles. ele#e Yes
IesCeb Mekee vemeueecegUs DeMee Jekeleer Heesveee ceeOeceeletve yeesuetve meceeOeeve
ceeveleele. ee erves pes veeieefjkeebvee Heesve Gheegkele jlees. cee$e, leebveerner
JesUseb Yeeve sJeeeueee nJeb. meeOeejCeHeCes, leerve les Heebe efceefveebeb mebYee<eCe
mebegeqkeleke ceeveueb peeleb.
11) SKeeeeee otjOJeveer eceebke veebJe, Heee, JesU, efoveebke Fleeoer ceeefnleer DeeHeueeuee
DeetkeHeCes veesHe@[Jej efuentve Ieeeeer Demeles. DeeHeCe veer Sskeueb efkebJee veener
eeeer Kee$eer keve IesCeemeeer leer oesveleerve JesUe meebieeJeer efkebJee Sskeekeer ueeieles.
cnCetve Meeeqyoke ceeefnleer JeCe&uesKeveemen (Spelling) DeeefCe meebeqKeke ceeefnleer Ske
- Ske Debkeele (Digit wise) meebieeJeer Demee mebkesle Deens. lesje uee Jeve - Leer, leerme

86
 uee Leer - efPejes Demeb cnCeeJeb. leeeeceeCes, Geej kejleebvee MesJeeb De#ej efkebJee
Meyo Keeueee mJejeble meebefieleuee peelees. cnCetve meJe& De#ejb DeeefCe Meyo Skeee
HeeleUerJej GeejCeeeer meJee ueeJetve IeeJeer. Heesve eceebke meebieleevee SkeeJesUer
oesve oesve Debke meebieeJes DeeefCe efueefnCeeNeeves osKeerue leeee Hegveeej kejle
efueneJes cnCepes leese eceebke Hegvne Hegvne meebieeJee ueeiele veener.
13) ieg{erHee[Jee, omeje, efoJeeUer, vetleve Je<ee&jbYe Fleeoer MegYeemebieer DeeHlepeCeebvee
MegYese osCeeeer HeOole Deens. cee$e, keener ueeske leeefoJeMeer keesCeeeener Heesve
eslee #eCeer Heueerke[erue Jekeleer keener yeesueCeeDeieesoje n@Heer vet Fej,
MegYese efoJeeUeree Demes Godieej kee{leele. lee Jekeleerves yengOee MegYese
osCeemeeere Heesve kesuesuee Demelees. cnCetve, eLece efleuee yeesuet eeJes DeeefCe ceie
DeeHeuee MegYese eeJee. efleeb ese DeeHeCe ueeCeb eesie veener.
13) sefueHeesveeer Ieber Jeepeueeveblej Iejebleerue ceb[UeRHewkeer keesCeer Gtve Heesve IeeJee
eeefJe<eeer mebYece Demelees. eleskepeCe keesCelee vee keesCelee keeceeble Jee
Demeueeves, ogmeje keesCeerlejer Heesve IesF&ue ee DeHes#esves lees Jee Henele Demelees. ceie,
yejee JesU Ieber Jeepele jeefnueeJej eeGue Ie[leb. oesIeb efleIeb, Skeee JesUer,
Heesve IesCeemeeer esleele. Demee ieeWOeU eUCeemeeer keggbefyeeebveer peyeeyeoejer
Jeetve IeeJeer. pees Heesveee DeefOeke peJeU Demesue leeves leerve JesUe Ieber
JeepeCeeee Deeble Heesve IeeJee DeeefCe ceer Heesve Ieslees Demeb meJeevee Ssket peeF&ue
DeMee mJejeble cnCeeJeb. eecegUs, HeesveJej eeflemeeo osCeeee yeeyeleerle nesCeeje ieeWOeU
DeeefCe efJeuebye oesvner eUlee esleerue.
14) Deeuesuee Heesve Iesleevee meJe&eLece mJele:eer DeesUKe eeJeer ne efveece efMeeeejeuee
Oeve Demeuee lejer, leeeb Heeueve kejleebvee efm$eeebeer HebeeF&le nesT Mekeles. Heesve
Skee m$eerves Iesleuee Deens ns keUueeJej keOeer-keOeer, Heesve kejCeeje DeHeefjefele
Demeueeme Gieeee DeieUHeIeU yeesuelees, Heeuelet eewkeMee ke ueeielees. Demes
emebie eUCeemeeer leebveer emebieevegHe, mJele:eer DeesUKe ve meebielee otjOJeveer
eceebke meebieeJee.

87
YeceCe OJeefve - mesueHeesve
eebleer DeeefCe mebmke=leer
megjJeeleerme cnueeeceeCes, mesueHeesve leb$e%eeveecegUs mebosMeJenveeee #es$eeble
Deecetueee eebleer Peeueer Deens. DeeHeuee vesnceeree ue@C[ueeF&veHeemetve keesCeleener keejCeeves
otj Demeuesuee JekeleerMeer Deeeveke GodYeJeuesuee DeeHeledkeeueerve HeefjefmLeleerle efJeveeefJeuebye
menpe mebHeke& meeOelee esCeb, ns mesueHeesveeb iegCeJewefMee DeeefCe eMe cnCelee esF&ue.
megjJeeleerme DeeflecenJeeee Jekeleer, ueneve ceess Geespeke, [e@keme&, Jekeerue
eebeemeejKes JeeJemeeefeke DeMee melele OeeJeHeUerle Demeuesuee JekeleeRvee DeefleMee
meeseermkej DeeefCe DeeJeMeke Demeuesuee mesueHeesve Deeleeb meJe&meeceeve HeeleUerJej Gleve,
veeskejoej DeeefCe MeeUe kee@uespeeleerue efJeeeLeeHeemetve Les JeeCeer, Huecyej, Fueske^erefMeeve
DeeefCe jerJeeuee eebee neleele efomet ueeieuee Deens DeeefCe, yemeuee peeieer leebeeMeer mebHeke&
meeOetve DeeHeueer keeceb keve IesCeb menpe Mekee Peeueb Deens.
cee$e meOee mesueHeesvmeee cegkele, Deefveye&vOe JeeHej Flejebmeeer [eskesogKeer nesTve
yemeuee Deens. mJele: Jeenve eeueJeerle Demeleebvee Skee neleeble mesueHeesve Oeve yeesueCeb
mJele:yejesyeje Flejebveener Ieeleke Mekeleb. meeJe&peefveke efkeeCeer JeeJejleebvee, yeme
efkebJee ^sveceOetve eJeeme kejleebvee, ceesee DeeJeepeeble neleJeejs kejle melele yeesuele jenCeb,
lemebe, ceesee DeeJeepeeble Flejebvee $eemeoeeke nesF&ue Demeb mebieerle DeeHeuee mesueJeve
SskeCeb, eemeejKee ieeser Deepe meje&me Heneeuee efceUleele. meJe&iegCemebHeVe DeMee ee
mesueHeesveeb GHeJecetue (Nuisance Value) ceesb Deens, ns ue#eele IeeJeb.
cnCetvee, Iejeyeensj kegsner JeeJejleebvee Keeueerue leerve ieesereb Heeueve kejCeb
ceesyeeF&ue Heesve Oeejkeebeb kele&Je jleb.
1) ceesej efkebJee ogeekeer eeueJeleebvee eeuekeeves mesueHeesveJej mebYee<eCe ke vees.
Deeeveke Heesve Deeueeme, DeeHeuee Jeenveeeer ieleer keceer keve les yeepetuee IeeJeb,
JeJeefmLele LeebyeJeeJeb DeeefCe vebleje mesueHeesveJej yeesueeJeb. eeojceeve Heesve yebo Peeueeme
Leebyetve mJele: lee Jekeleeruee Heesve kejeJee. Jeenve eeueJeerle Demeleebvee eeuekeeves

88
mesueHeesveJej yeesueCeb Oeeskeeeeb Demetve lees ob[veere DeHejeOener Deens.
2) DeeHeCe kesJnener DeeefCe kegsner Demeueele lejer mesueHeesveee JeeHej Deieoer DeeJeMeke
Demesue lesJnebe ceee&efole mJeHeeble kejeJee.
3) Keemekeve meeJe&peefveke efkeeCeer - jmleeble, yeeiesle, yeme-^sve ceOes mesueHeesveJej
yeesueleebvee DeeHeuee yeesueCeeee $eeme Flejebvee nesT vees eemeeer DeeHeuee DeeJeepeeeer
HeeleUer efkeleer DemeeJeer eeeer Ske cepesMeerj metevee DeMeer: veJeeves esceeble He[uesues oesve
peerJe, DeeHeuee esceeueeHe Flejebee ue#eeble esT vees cnCetve Deieoer Keeueee DeeJeepeeble
kegpeyegpeleele veeb! DeeJeepeeee Deieoer leee HeeleUerJeve mesueHeesveJej yeesueeJeb.
SJn{ee ieeseReb Heeueve eelveHetJe&ke kesueeme, ceesyeeF&ue mebmke=leer peHeCeeleerue
Deevebo DeeHeuee meJeeveee GHeYeesielee esF&ue.

89
 12.
mlegleer - JeeKeeCeCeer DeeefCe KegMeecele
De@ueve Lee@cemeve ne uesKeke DeeHeuee efceeqMkeue Mewueerle cnCelees, efm$eeebeer JeejbJeej
mlegleer keje. leebeeefJe<eeer eMebmeeHej Godieej kee{e. DeeHeCe eve Deenesle, mebgoj Deenesle
ne leebee mecepe { kejCeeme legcner neleYeej ueeJeueele lej leebvee legcner DeeJe[t ueeielee.
Hejbleg, efm$eee mlegefleefee Demeleele ns metefele kejleebvee, ns efJeOeeve Heg<eebveener eflelekebe
ueeiet nesleb eeke[s ogue&#e nesT vees. mlegleer meJeeveee efee Demeles. Deieoer, Hejcesejeueener.
osJeosJeleebee meJe& Deejlee DeeefCe mlegeflemleJeveb leebeb iegCeieeve kejCeemeeere jeueer iesueer
Deensle. legcnebuee Flejebeer ceveceeskeUer eMebmee kejCeeeer keuee meeOe Peeueer lej legceeb
meJe&$e Glmeeneves mJeeiele nesF&ue.
mlegleer(Praise), JeeKeeCeCeer(Compliment) DeeefCe KegMeecele(Flettery) eeleerue
DeOeele Hejke DeeHeCe ue#eeble Ieeeuee nJee. mlegleer kejleebvee ceveebleerue eeceeefCeke YeeJe
eefleefyebefyele nesleele. Deveske efJe<eeeble Heejbiele Demeuesuee efJeeve Jekeleeruee DeeHeCe yengegle
Deenele, %eeveer Deenele, Demeb cnueebme leer mlegleer nesF&ue. mlegleer eebpeU Demeles. leer
DeefleMeeeskele vemeles. cee$e leee efJeJeeve Jekeleeruee Deepeee owefvekeele eefmeOo Peeuesuee

90
DeeHeuee uesKe ceuee KetHe DeeJe[uee. Demeb meebefieleueeme efleuee JeeKeeCeCeer cnCelee esF&ue.
Demeb cnCetve legcner leebee %eevemebHeosee ieewjJe kejlee, leebee Deeveboele Yej Ieeuelee.
DeeHeuee eceeeb, leHemeseb meeLe&ke Peeueeeb meceeOeeve leebvee oslee. I can live for two
months on a great compliment ns ceeke& dJesve eb DeJelejCe FLes meceHe&ke Jeeleb.
Deelee, eee Jekeleeruee pej legceeeFlekeer efJelee Demeuesueer Jekeleer ef$eKeb[ele osKeerue
MeesOetve meeHe[Ceej veener Demeb cnueb lej leer KegMeecele efkebJee ngpejsefiejer nese. ee
efJeOeeveeceeies DeefleMeeeskeleer Jeefleefjkele ueyee[erner DemeCeeeer Mebkee esles. cnCetvee, Skee
efJeeveeves osJeeeer DeeUJeCeer kesueer keer, ceuee KegMeeceleKeesjebHeemetve eej nele ueebye
jenCeeeer yegOoer os Je, leeyejesyej efJejesOe efkebJee erkee kejCeeNeebvee menve kejCeeeer
Mekeleer megOoe os. KegMeeceleKeesjebeer efJeOeeveb yengOee DeblemLe nsletveer (Ulterior Motive)
esefjle Demeleele. SKeeoer Deepeer yese, let Deepe DeeHeueer Keesueer mJe kesueerme, JeJeefmLele
ueeJeueerme, ns ceuee DeeJe[uebb Demeb DeeHeuee veeleJeeuee meebieles lesJne leer mlegleer Demeles
DeeefCe leeceeieerue nslet eeslmeeefnle kejCeb ne Demelees. Hejer#esle veJJeo kekeeebveer GeerCe&
Peeueeyeue DeefYeveboveDemeb efleveb cnueeme leer JeeKeeCeCeer Demeles. cee$e, veeleJeees
uee[ kejCeeee GsMeeves pesJne Deepeer leeuee meebieles keer, yeeUe, Deepe let osKeCee DeeefCe
lejlejerle efomelees Deensme lesJne leer leeeer ekeke KegMeecele kejle Demeles ns mHe Deens.
Hejbleg, ee efkeeCeer efleee nslet leeuee Deevebefole HeenCes SJe{ee Demelees.
ceve ceesb DemeeJeb
ogmeNeebeer eMebmee kejCeemeeer DeeHeueb ceve ceesb DemeeJeb ueeieleb. celmejer Jekeleer
menmee keesCeeefJe<eeer eebieueb yeesueleevee Dee{Ule veenerle. leebvee ogmeNeebeb Yeueb nesle
Demeuesueb HeenJele veener. leebee Deeleuee Deeble peUHeUe neslees. leebveer, veeF&ueepeeves
SKeeeeeer mlegleer kesueere lej, leebee mJejeble efkeved nye[& cnCelees leMeer Peebke Demeles.
Some people pay a compliment as if they expected a receipt.- Kin
Hubbard. GueHe#eer, Goej Je=eereer ceeCemeb FlejebceOeerue eebiegueHeCeeee eJe Iesle
jenleele. iegCeeenkelee ne leebee iegCeefJeMes<e Demelees. leebes DeJeueeskeve leer#Ce Demeles. pes

91
pes Gece DeeefCe Goee les leebee vepejsletve megle veener. les leeee meceeesefele GuuesKener
kejleele. FlejebceOeerue oes<e leebvee efomele veenerle Demeb veJns. Hejbleg, leeefJe<eeer Jeeelee
kejCeb leebvee DeeJe[le veener. meleb yegeele, efeeb yegeele ns leebeb OeesjCe Demeleb.
Skee ceesee Deeweesefieke DeemLeeHeveees eMemJeer cegKe keee&keejer DeefOekeejer Skee
ceneefJeeeueeeble JeeKeeve osCeemeeer Deeues nesles. yejesyej juee JesUer leebeb Deeieceve
Peeueb. eeeee& ke#eele yemeueeJej leebvee eLeseceeCes ene osCeeble Deeuee. ene eve Deens,
Demeb les cnCeeues. ene KejesKejeb eve neslee HeCe, les lemeb cnCeeues eeuee cenJe Deens.
meYeeie=neke[s peele Demelee DeeHeCe Lees[e JesU ebLeeueeele [eskeeJeuees lej eeuesue keeb?
Demeb leebveer efJeeejueb peeletve leebeb Hegmlekeesce peeCeJeueb. efleLes leebveer ce@vespeceW ee
efJe<eeeeer keener Hegmlekeb eeUueer. keesCekeesCelee mebMeesOeve Heef$ekee esleele les Heeefnueb.
ebbLeHeeueyeeFMeer mebef#eHle eee& kesueer. osJeer mejmJeleereer lemeyeerj veeneUueer. ebLeeueeeee
veskesHeCeeeer eMebmee kesueer DeeefCe, JeeKeeve osleevee, ee meJe& ieeser Heentve DeeHeCe eYeeefJele
Peeueeeb eesleebvee meebefieleueb. mJeeYeeefJekeHeCes, kejleueOJeefve oerIe&keeU Peeuee.
efJeeeLeevee HeengCes DeeJe[ueeeer leer HeeJeleer nesleer. leebveer HetJe&efveOee&efjle efJe<eeeeb efveHeCe
veermeHeCes keve DeeHeueb JeeKeeve juesuee JesUsle mebHeJeueb. meceejbYeeveblej efvejesHe
Iesleebvee legceee eeOeeHekeJe=vo Ske efoueeves keece kejle neslee DeeefCe legceee keueemece
ceOeerue Heefve&ej DeeefCe keeee&ueeeleerue Fberefjej Gece Deens, Demeb eeeeeevee meebefieleueb.
Hekele oesve leemeebee DeJeOeerle leeveer DeeHeuee eeCee#e vepejsves Flekeee meJe& ieeser
efHeuee, ns Heentve Deecner Deebefyele Peeuees. cegKe cnCepes, ceeskeee ceveeves lee yeesuetvener
oeKeJeuee. Skee ngMeej ceeCemeeves efvejHes#eHeCes DeeefCe meleeuee Oeve kesuesueer ner eMebmee
Ssketve keesCe megKeeJeCeej veener? leebee JeeCeerle iees[Jee neslee. eebpeUHeCee neslee. DeeefCe, ns
meJe& meebieCeeeb Deewoee& ner. meJee&le GuuesKeveere yeeye cnCepes ne JeJemLeeHeve ieg
ceneje^ere neslee.
ns veceto kejCeeeb keejCe keer, cejeer ceeCemeeke[tve eMebmee nesCeb ns cetUelee ogefce&U
ceeveueb peeleb. keewlegkeees Meyo GeejCeeee yeeyeleerle lees Skeoce ke=HeCe Demelees. cetuele:

92
cejeer ceeCetme peje peemlee efeefkelmeke Demelees. DeeefLe&keee meceepe Hegjsmee me#ece
vemeueecegUs leeuee keekemejereb peerJeve peieCeeeer meJee pe[uesueer Demeles. HeefjCeeceer,
ner mebJee leeee JeeCeerletvener efometve esles. lees YejYeve mlegleer kejle veener. SKeeoe
keee&ece eve DeeKeerJe jsKeerJe Peeuee lejer erke Peeuee SJe{be lees cnCesue. Gej
Yeejleeleerue ueeske cejeer ceeCemeebvee lebie efoue cnCeleele les eecegUse. cnCetve DeeHeCe ceve
ceesb keve yeesueeeuee efMekeueb Heeefnpes. eMebmeses Meyo Geejeeuee Hewmes Kee& kejeJes
ueeiele veenerle. ceie, eMebmeeHej Meyoebeer kebpeg<eer keMeemeeer?
DeeJepet&ve meebieCeemeejKeer DeeCeKeer Ske iees cnCepes cejeer ceeCetme mJeYeeJele:
efYe[mle Demelees. Kejblej, lees jme%e DeeefCe iegCe%e Demelees. Hejbleg, DeeHeueer Devegketue
eefleefeeener lees ceveeblee sJelees; yeesuetve oeKeJeCeeeb Oee[me kejle veener. uesKeke, keJeer,
ieeeke, Jekelee eebvee Kejer Gpee& jefmekeebee Les eMebmesletve efceUles. cnCetvee leebvee
JeeqkeleMe: Yestve Devegketue DeefYeeee meebieCeb DeeJeMeke Demeleb ns leeuee Gcepelee veener.
ele#e Yestve mlegleer kejeJeer Demeb leeuee ceveeletve Jeele Demeueb lejer ele#eeble lemeb
kejeeuee lees Oepele veener. Deefveefele, [UceUerle ceve:efmLeleerle Heej JesU Jeeee peelees
DeeefCe eesie mebOeerner. DeeHeCe ns ue#eeble Ieeeuee nJeb keer, cetke iegCeieewjJe (Mute
Appreciation) kejCe Hegjsmeb vemetve leeeb DeefYeJekeleer(Expression) ceOes Heeblej
nesCeb DeeJeMeke Demeleb. meceepeele eMemJeer JeeJej kejeeee Demesue lej meJe&eLece
efYe[mleHeCee Pegieeve Gceuet HeenCeeNeebJej mlegeflemegceves GOeUeeuee efMekeueb Heeefnpes.
DeeHeCe kesuesuee eeceeefCeke mlegleeruee eflelekeee eeceeefCeke eeflemeeo efceUsue eeeer
eleskeeves Kee$eer yeeUieeJeer. legceee Meyo ved Meyo keeUpeerHetJe&ke Sskeuee peeF&ue. keeveeble
meeJeuee peeF&ue. legcner kee{uesues melHee$eer ieewjJeesodieej Jeeee peeCeej veenerle. legcneuee pes
YeeJeueb, pes DeeJe[ueb les Flejebvee meebiee. ceie Hene, JeeleeJejCeeble emeVelee veebosue. megKe
iegCeesejeves Jee{le peeF&ue.
KegMeecele Flattery
Flattery is like a cigarette. It is all right so long as you dont inhale -
Adlai Stevenson (1961 speech)

93
 KegMeecele kejCeeNeebvee KegMecemkejs Demee Meyo Deens. Hejbleg, eee DeLee&ee,
peeeeMeer DeeHeCe meJe& megHeefjefele Deenesle lees Meyo cnCepes eceee. Yeejleere jepekeejCe
DeeefCe eMeemeve #es$eeble ee peceeleeree cegkele JeeJej efometve eslees. meeJe&peefveke #es$eeble
megUmegUe Demeuesueer ner ceeCemeb yengOee mJeeefYeceevenerve Demeleele. KegMeecele keve
DeeHeuee HeesUerJej letHe Dees{tve IesCeeeb keewMeue Deelcemeele kesuesues ns ueeske efkeleerner
efPe[keejueb lejer [eWieeebmeejKes, Hegvne Hegvne peJeU esleele. DeeHeues yengmebKe jepekeejCeer
DeeefCe efveCe&e#ece eMeemekeere DeefOekeejer-yeeyet ueeske-eceesefiejeruee ele#e Jee Deele#eHeCes
eeslmeenve osleele keejCe, leebvee DeeHeueer Deveske keeceb (!) eee eceeebee ceoleerves
efyeveyeesYee kejlee esleele.
DeefleMeeeskeleerHetCe& eMebmee kejCeeble ee ceb[UeRee neleKeb[e Demelees. Skee DeLee&ves
leer leebeer mebJee, leebeer cepeyetjer Demeles. Yeeye[er Jekeleer eebee iees[ mebYee<eCeeves
Deekeef<e&le nesles. keejCe, leeves mJele:eer DeMee ekeejeer mlegleer HetJeea Sskeuesueer vemeles.
mJeeYeeefJekee, lees eebee MeyoeJej efJeeeme sJelees. eebee peeeeble meeHe[lees. cnCetve,
DeJeemleJe leejerHe kejCeeNeeHeemetve meeJeOe jneJeb. mlegleerves ngjUtve ve peelee, leeee
DeblemLe nslet DeesUKeCeeee eelve kejeJee. cee$e, leeeeMeer efe[tve, jeieeJetve yeesuet vees.
leeee keener HeefjCeece nesle vemelees. DeMee ueeskeebMeer leebeee iees[ Yee<esle yeesuetve leebvee
Hejle HeeJetve eeJes. keesCeleener HeefjefmLeleerle leebvee ef[Jeet vees keejCe ner ceeCemeb legceeb
Yeueb kejCeej vemeueer lejer vegkemeeve cee$e vekekeere ke Mekeleele. leebee mebHeke& ceese
Demelees. nele JejHeele Heesneseuesues Demeleele.
meejebMe, KegMeecele kejCeeNee eceeebHeemetve JeJenej kejleebvee Deefleefjkele
meeJeOeefiejer yeeUieeJeer. MesJeer, mJeefnle peHeCeb cenJeeeb Demeleb.

94
 13.
JesUses JeJemLeeHeve
JesUses JeJemLeeHeve
Deueerke[s, DeeHeuee owvebefove peerJeveeble JesUsee JeJemLeeHeveeuee Heej cenJe
eeHle Peeueb Deens. JesU vesnceere ceee&efole Demelees. Je<ee&eb ke@uesv[j Heeefnueb lej leele yeeje
ceefnves, leebes leerveMes Heeme efoJeme DeeefCe, eleske efoJeme eesJeerme leemeebee Demelees. ee
eesJeerme leemeeble lee lee efoJemeeeer juesueer meJe& keeceb HetCe& kejeeeer Demeueeme JesUseb
efveeespeve Deeuebe. cnCepes, keesCelee keeceeuee efkeleer JesU eeeee DeLeJee eeeee veener,
eeee ece efveCe&e IeeJee ueeielees DeeefCe nse JesUseb JeJemLeeHeve nese.
meeceeve ceeCemeeuee DeeHeuee JesU kemee peeF&ue eeeer keeUpeer Jeele vemeles
keejCe, lees JesU vegmeleee Jeeee peeT oslees. eeGue, e%eeJeeve ceeCetme mJele:Jej JesUseb
yebOeve Ieeuetve Ieslees DeeefCe, GHeueyOe JesUsee HegjsHetj Gheeesie kejCeemeeer Pelees. JesU
IeeueefJeCes ner leeeer mecemee vemeles lej, leeuee efeblee Demeles leer JesUseer iegbleJeCetke
HeeeosMeerj jerlee keMeer kejlee esF&ue eeeer. eleske #eCeeee Gheeesie keesCelee lejer
Gefeke[s Jeeeeue kejCeemeeer JneJee eeke[s leeee kee#e Demelees. yesvpeeefceve

95
e@vkeefueve eeves cnueb Deens, legcner peerJeveeJej esce kejlee veeb? ceie, JesU Jeeee oJe[t
vekee keejCe, JesU nee peerJeveeee meejIeke Deens. cnCetve, JesUsJej leeyee sJetve lees
DeeHeuee FseceeCes Gheeesieele DeeCee, Flejebee veJns.
JesUsee HegjsHetj Gheeesie nesCeemeeer, meJe&eLece, legcnebuee keesCeleb keece meJee&efOeke
cenJeeeb Jeeleb les jJee. nsvjer Letjes eeee cnCeCeeeceeCes Hekele keeceeble Jemle DemeCeb
Hegjsmeb veener. keejCe, cegbieeosKeerue Jemle Demeleele. DeeHeCe keesCelee keeceeble Jemle Deenesle
ne keUeree cege Deens. leelHee&, eLece eeOeeveece (Priorities) jJee, neleer Iesleuesueb
keece HetCe& keje DeeefCe, veblej Flej keeceebke[s leebee cenJeeee eceeves ue#e ee.
JekeleMeerjHeCee (Punctuality)
JekeleMeerjHeCeeeer meJee Debieer yeeCeJee. JeeJemeeefeke Yes, cegueeKele efkebJee meYee
eemeeer efveOee&efjle mLeUer JesUsJej Heesnesee. one efceefveb GMeerje HeesneseCeeHes#ee, HebOeje
efceefveb DeeOeer HeesneseCeb kesJnener esemkej. eees leerve Heeeos Demeleele: Ske cnCepes,
legceeer OeeJeHeU nesle veener DeeefCe ceeveefmeke leeCe peeCeJele veener. ogmeje, JekeleMeerjHeCeecegUs
legceeer eeflecee eebieueer nesles. eemeeer, HeesneseCeeeer JesU vekekeer keje DeeefCe, ceie Gue
efoMesves ieCeleer keve efveIeCeeeer JesU jJee. Jeesleerue jnoejercegUs KeesUbyee nesCeeeer
Mekeelee Demeueeme JesUsee efnMesyeele leeeer lejleto keje. eflemeje Heeeoe cnCepes,
Yeseree efkeeCeer Deeuesuee Deve JekeleeRMeer Heefjee keve Ieslee eslees. DeesUKeer
Jee{leele. keesCeleerner DeesUKe Je=Lee peele veener ns ue#eeble sJee.
HeeJeuee JesUsee meogHeeesie (Use of leisure time)
eleske #eCeeee ke=leerceOetve Deeeg<e Deekeej Iesle Demeleb. cnCetve JesU Jeeee oJe[t
vekee. Deveskeoe, oesve keeceebee ceOes ceeskeUe JesU efceUlees. Goe. Skee ceesee
DeefOekeeNeeke[s Yesereer JesU mekeeUer Dekejeeer jueer Demesue lej, meeJeOeefiejer cnCetve
legcner HeeJeCes Dekejeuee npej jenlee. cee$e, ele#eeble legcnebuee meJJee Dekejeuee yeesueeJeueb
peeleb. ne ceOeuee Jeeee peeCeeje DeOee& leeme Fke[sefleke[s HeenCeeble ve IeeueJelee leeee
Gheeesie keje. leemeeer, SKeeob Hegmleke DeLeJee Jeeeveere meeefnle peJeU sJee. ceeskeee

96
JesUsee JeeHej Jeeeveemeeer kejCeb vesnceer HeeeosMeerj jleb.
DeeUme efJeOo keee& Jemeve (Laziness vs Workoholism)
JesU kemee IeeueJeeJee ne meeceeveebvee He[Ceeje eMve ceeseebvee keOeere meleeJele
veener. JesUsee meogHeeesie kejCeeeb keewMeue leebeeHeeMeer DemeueecegUs les melele
GeesieMeerue jenleele. keee&jle DemeCeb ne leebee bo Demelees. DeeUmeeble JesU
IeeueefJeCeeeer keuHevee cegUelee leebvee Hele vemeles. leebvee melele keece kejle jenCeeeb
Jemeve pe[uesueb Demeleb DeeUMeer DemeCeeHes#ee keee& Jemeveer (Workoholic) DemeCeb leeveeb
DeefOeke esemkej Jeeleb.
yeejerke ieeseRke[s ogue&#e vekees (Do not ignore the trivia)
uee@[& esmjHeeru[eb Ske keLeve cenJeeeb Deens. efceefvee efceefveeeer keeUpeer
Iee; leeme DeeHemetkee DeeHeueer keeUpeer Iesleerue (Take care of minutes and hours
will take care of themselves). eeee DeLe& Demee keer ueneve meneve iees<eRke[s ogue&#e
ve kejlee leevee leebe cenJe ee, cnCepes ceesee iees<eReeR Hetle&lee nesF&ue. Goe. legcner
SKeeoe uesKe efuenerle Demeeue lej eleske Meyoeee efveJe[er ke[s ue#e ee. mebHetCe& uesKe
mJeeYeeefJeke HeCes Jeeeveere nesF&ue.
eeLeceeceeeer keeces neleer Iee (Work on priorities)
Skeee JesUer Deveske keeceebeer peyeeyeoejer efMejeJej Iesleueeme keesCelebe keece Oe[
nesle veener ne DeeHeuee DevegYeJe Deens. cnCetve vesnceer efveJe[ke keeceb neleer IesGve leeJej
DeeHeueb mebHetCe& ue#e keWefle kejeJeb. Deveske keeceebee efJeJebevesle JesUseb JeJemLeeHeve
efJemkeUerle nesle DemeueecegUs Ske vee Oe[ YeejeYej efebOee DeMeer iele nesles. Skee efeveer
cnCeer vegmeej Skee JesUer KetHe keeceb neleele IesCeb cnCepes, SkemeceeeJesoskeve Deveske
YeesHeUs HeeCeele yeg[efJeCeeee eelve kejCeemeejKeb nese. eMe efceUJeCeb keerCe peeleb.
Jele&ceeveeJej ue#e keWefle keje (Focus on present)
eleske #eCeer DeeHeCe Jele&ceevekeeUelee JeeJejle Demelees. leecegUs, DeeHeCe Deepe

97
DeeefCe Deeee DeeHeuee JesU kemee IeeueJeerle Deenesle eeuee Heej cenJe Demeleb. YetlekeeUeble
jceceeCe nesCeb eUeJeb keejCe lees keeeceee efveIetve iesuesuee Demelees. Deepeee, Deeeeee
efJeeej keje. Skeeob keece kejeeeb jentve iesueb Demesue lej leeee Keso kejle yemet vekee.
efKeVelee ceeCemeeuee efveeq<ee yeveJeles. keesCelebner eebieueb keece, leemeeer eesie cegntle&
MeesOeCeele JesU ve oJe[lee, ueiesee meg keje. JeLe& iesuesuee keeU ner DeMeer iees Deens
efpeee HegveJee&Hej kejlee esle veener. Skee uesKekeeves JesUsuee DeeHeueer meJee&le cetueJeeve Hejbleg
meJee&efOeke MeerIeveeMeer ceee (Most valuable, but most perishable of our
possessions) Demeb cnueb Deens.

eeue{keue ke vekee (Never Dilly - Dally)

keessCeleener keeceeee yeeyeleerle eeue{keue ke vekee. Gee ke, HejJee
HeenleesDemeb cnCeCeejer ceeCemeb yengOee Dekeee&#ece Demeleele. peyeeyeoejer {keueCeemeeer
keejCeb MeesOele Demeleele. keue kejs mees Deepe, Deepe kejs mees Deyener cnCe meowJe ue#eeble
sJee. neleer Iesleuesueb keece HetCe&lJeeme vee. one keeceb DeOe&Je jenCeeHes#ee Ske keece HetCe&
nesCeb kesJnener eebieueb. SKeeee keeceemeeer DeeHeueeHeeMeer YejHetj JesU Demesue lej keee IeeF&
Deens! Demeb cnCetve les Heg{s {keueCeb eesie vemeleb keejCe, Gee keOeer esle vemelees
(Tomorrow never comes) nse Kejb! YejHetj JesU Deens ner ceeveefmekelee Debeflecele:
efJeuebyeeuee keejCeerYetle nesles. YejHetj JesU Deens cnCetve Deelcemebleg ve jenlee,
efoveoefMe&kesJej vepej sJee. leeJej keeceeee leHeMeerue efuene DeeefCe eleske keece efveOee&efjle
JesUsle ve egkelee HetCe& keje.
JesU veener Ske meyeye (No time, an excuse)
JesU DeHegje He[lees ns Kejb Demeueb lejer, neleeble Iesleuesuee keeceebmeeer leebee
eeOeeveeceevegmeej JesU kee{Ceb DeeJeMeke Demeleb. SKeeob efveOee&efjle keece HetCe& kejCeb
DeefveJeee& Demesue lej JesUseer meyeye Heg{s ve kejlee, leeleuee leele JesU kee{tve les HetCe& keje.
leecegUs, Flej keener keeceb DeHegjer jenleerue ns Kejb Hejbleg, lesJe{er JewkeefuHeke efkebcele ceespeCeb
eceeeHle jleb. leemeeer ceveeeer leeejer DemeeJeer. eemeboYee&le, e@vkeefueve efHeu[ ee

98
uesKekeeeb Ske Jeekee yeesOeeo Deens. The great dividing line between success
and failure can be expressed in five words; I did not have time. eMe DeeefCe
DeHeeMe eeleerue efJeYeepeke js<eseer DeefYeJekeleer kesJeU Heebe Meyoeble kejlee esles; ceuee JesU
efceUt Mekeuee veener. eMemJeer JekeleeRvee ee efJeYeepeke js<eseb eebieueb Yeeve Demeleb. cnCetvee,
legcneuee SKeeos keece leele[erves keve nJes Demesue, lej les meeHes#ele: Jemle Demeuesuee
Jekeleeruee meebiee. lees JesUele JesU kee{tve HetCe& kejCeeee eelve lejer kejsue. keece HetCe&
nesCeeeer Mekeelee Jee{sue DeeefCe les legceee efnleeeb Demesue.
JesUses JeJemLeeHeve : cenJeees cegs
1) kesJeU mcejCeMekeleerJej DeJeuebyetve ve jenlee, DeeHeuee neleer Demeuesuee
keeceebeer eeoer leeej keje.
2) eeoerleerue keeceebee eeOeeveece De,ye,ke,[,F Demee efveefele keje.
3) DeeJe[eeYejeble HetCe& kejeeee keeceebeer eespevee DeeKee.eecegUs, oerIe&keeueerve
keeces Goe. veJee efJe<eeeee DeYeeme,ebLeuesKeve F. DeeefCe leelkeeefueke keeces
Goe. yeBkesletve Hewmes kee{Ces, efyeues Je nHlee YejCes Jeiewjs eele meceleesue jeKelee
esF&ue.
4) DeeHeueemeesyele vesnceer Ske veeWo Jener Demet ee. SKeeoer ceeser keuHevee megeueer
efkebJee, keece DeeJeueb lej ueiese veeWo keje. lemeb ve kesueeme leer keuHevee DeLeJee
efJeeej efJemce=leerle peeT Mekelees.
5) DeeJeMeke Demesue lesJne Yeer[ ve yeeUielee veener cnCeeeuee efMekee. keceer
cenJeeee keeceebvee vekeej ee. efYe[mleHeCee DeeHeueb vegkemeeve ke Mekelees.
6) keesCelebner keece mJeerkeejCeeHetJeea HetCe& efJeeej keje. Deveske keeceb DebieeJej
Iesleueeme HeeeeeHeeeer JesU esT Mekeles.
7) veJeerve ieeser efMekeCeemeeer JesU kee{e. leecegUs, legceee mJeeYeeefJeke DeeJe[er
efveJe[eRvee JeeJe efceUsue. SKeeee veJeerve efJe<eeeee keueeme meg keje. veJeerve

99
 Hegmleke Jeeee. DeeHeueb meeceeve%eeve Deeleve sJee. keewMeueeuee GpeeUe ee.
legceeb JeJemeeeeleerue, lemebe meceepeeleerue mLeeve DeeefCe Hele DeJeMecesJe Jee{sue.
8) Debefiekeejuesuee keeceebeer keee efkebcele ceespeeJeer ueeiele Deens eeeer meowJe peeCeerJe
sJetve, lee DeeOeejs JesUsee JeJemLeeHeveeeb cetueceeHeve keje.
9) keece kejle Demeleebvee DeeHeuee neletve Ie[CeeNee egkeebcegUs efkeleer Decetue JesU
Jeeee peelees eeee Dee{eJee Iee. keee&HeOoleerle GCeerJee Dee{Uueeme lee MeesOetve
otj keje.
10) meejebMe, JesUseb JeJemLeeHeve keuHekelesves keve, GHeueyOe JesUsle GlHeeokelee
DeeefCe keee&#ecelee eebeer Jejeer Gbeer ieeCeeee eelve keje.
11) eleske keece DeeHeCee kejCeej Demee n Oe vees. DeeHeuee menkeeNeebJejner
peyeeyeoejer meesHeJee. keeceeeb DeeefCe les kejCeemeeer DeeJeMeke les DeefOekeej ee
oesneWeb eleeeespeve (Delegation) kejCeb eesie jleb. leecegUs, Skeerke[s,
legcees menkeejer efveOeexkeHeCes keece ke Mekeleele lej, ogmejerke[s, keeceeee
DeMee efJeYeepeveecegUs, legcnebuee DeefOeke cenJeeee keeceemeeer Deefleefjkele JesU
efceUlees.

100
 14.
jeieees JeJemLeeHeve
SKeeoer Jekeleer DeeHeueeMeer keejCe vemeleebvee GodOe Jeeieueer, jebieseer efMemle
cees[tve keesCeer mejU efleefke efKe[keerpeJeU peeT ueeieuee, yeBke keeGvjJejerue kece&eejer
DeeHeueeke[s ue#e ve oslee Flej keeceb kejle jeefnuee DeLeJee, SKeeee DeefOekeeNeeeer
leele[erves Yes IesCeb DeeJeMeke Demeleebvee leeee efMeHeeeeves Gieeee eflele sJeueb lej
DeeHeueeuee mJeeYeeefJekele: jeie eslees.
DeeHeuee efce$eHeefjJeejeHewkeer keesCeer juesuee efkeeCeer esCeeme KetHe GMeerj kesuee
DeeefCe Jej Keeser keejCeb meebefieleueer lej DeeHeueeuee jeie eslees. ie=efnCeerves JesUsJej pesJeCe
Jee{ueb veener efkebJee, Hegvne Hegvne meebietvener Heeflejepeebveer Jele&ceeveHe$eebletve [eskeb yeensj kee{ueb
veener lej DeeHeCe jeieeJelees. megF&le ekeve oesje DeesJelee Deeuee veener, HesHejJeeueeves HesHej
osCeeme GMeerj kesuee, SKeeoer Jekeleer Yesereer JesU jJetvener Deeueer veener, nJee Demeuesuee
Heesve melele Jemle efceUle Demeuee lej DeeHeCe efe[lees, mebleeHelees, keesCeeJej lejer jeie
kee{lees. Lees[keeele keee lej, DeeHeuee jeieeee Heeje Jej e{sue Demes emebie jespee JeejJbeej
Ie[le Demeleele. Hejlbe,g eelevte keee evfe<HeVe nelseb eeee eJfeeej DeeHeCe kejeeuee nJee.

101
 jeieeee Yejele egkeeres efveCe&e Iesleues peeT Mekeleele. leecegUs DeeHeueeJej
HeeeeeHe kejCeeeer JesU esT Mekeles. vegkemeeve jeieeJeCeeNeeebe nesleb. cnCetve eesOe
keeyetle sJeCeeeer meJee ueeJetve IesCeb esemkej Demeleb. jeie ner lel#eefCeke eefleefeee
Demeles. efJeefMe keejCeecegUs DeeHeCe efeLeeJeues peelees DeeefCe eesOeeke[s menpe eJe=e neslees.
ceie, DeeHeueb mJele:Jej efveeb$eCe jnele veener. HeefjCeeceer, jeie DeveeJej nesTve Ye[kee
G[lees. Demeb nesT vees eeJejee nceKeeme Gheee cnCepes, Mekee eflelekeee ueJekej jeie
ceveeletve kee{tve ekeCes. ceveeble jeie sJeCeb cnCepes leUneleeJej peUlee efveKeeje IesTve
JeeJejCeemeejKeb Deens. leeletve DeeHeCee YeepeCeej, ns YeieJeeve ieewlece yegOoebeb keLeve
ceeefce&ke Deens. jeie Me$etmeceeve Deens Demeb ceeveeJeb. jeie Ieeleke Demelees. ceveeble Oegcemele
sJeuee lej jkeleoeye Jee{lees. Deumejee $eeme meg neslees. DeeOeere Demeueeme yeUeJelees.
Mejerjeleerue mebesjkeebMeer (Harmones) mebyebefOele Jes jkeleeJeenele efcemeUleele peecegUs
ceve:efmLeleer efyeIe[les. ceie, efveCe&e#ecelesJej leeee efJeHejerle HeefjCeece neslees.
legcner KetHe eeesefOele Peeuee Demeeue Demes YetlekeeUeleerue keener emebie DeeJee.
leeJesUer, legceee ceveeble efnbmeke efJeeej Deeues DemeCeej ns efveefele. DeeHeueeuee $emle
kejCeeNeeee Leesyee[erle ceejeJes efkebJee eebieuebe leg[JeeJeb Demeb Jeeueb DemeCeej. ceveebletve
DeLeJee GIe[HeCes legcner leeuee efMeJee ceespeuee DemeCeej. DeMee DeJemLesle legcees neleHeee
eesOeeves LejLejues Demeleerue, mebYee<eCe keenermeb DemebyeOo Peeueb Demesue. ee ceve:efmLeleerle,
legcner Iesleuesuee efveCe&e Kejbe mebegeqkeleke DeeefCe megmebiele Demet Mekesue keee eeee efJeeej
keje. DevegYeJe Demeb meebielees keer DeMee efmLeleerle ceeCemeebceeCemeeleues mebyebOe ogjeJeleele.
ceeCemeb pees[ueer peeCeeSsJepeer lees[ueer peeleele. yeskeeyet eesOeeeb Hee&Jemeeve
JeeoeJeeoerle,efMeJeerieeU kejCeeble, ncejerlegcejerle efkebJee emebieer neCeeceejerlener nesT Mekeleb.
jeieer ceeCemeb keesCeeueener efee Jeet Mekele veenerle. leebeb Ye[ketve, Deesj[tve,
efe[tve yeesueCeb Flejebvee menve nesle veener. DeeHlepeve DeeefCe keggbyeerener leebee Heemetve ogjeJet
ueeieleele. leebvee eUt ueeieleele. keesCeeeener eesefOele esnje kegHee Jeelees. jeieer
JekeleeRvee yengOee Skeekeer peerJeve kebeJeb ueeieleb. keejCe, ueeske leebeeHeemetve otj jenCebe
Hemeble kejleele.

102
 jeie DeeJejCeees Gheee
jeie Jekele kejlee esle veener DeeefCe o[Hetvener sJelee esle veener. DeMee efJeefe$e
HeefjefmLeleerle vescekeb keee kejeJeb cnCepes DeeHeuee jeie Meeble nesF&ue? Dee@m^sefueee efmLele
eqJnkeesefjee ee jepeeleerue yesj nsuLe (Better Health) ee otjefe$eJeeefnveerves eeJej
keener mJeemLeJeOe&ke Gheee megeefJeues Deensle. les Demes :
1) jeie DeeJejCeb keerCe Demeueeeb ue#eeble esleee lee Jekeleerves efleLetve leeye[leesye
yeensj He[eJeb. keener keeUeHegjleb Flej$e efveIetve peeJeb DeeefCe [eskeb Meeble
PeeueeJeje Hejle eeJeb.
2) eesOeeeer YeeJevee vewmeefie&ke Demetve owvebefove Deeeg<eeee lees Ske DeHeefjnee& Yeeie
Demeueeeb ceeve keve efleuee DeeJej IeeueCeeee eelve kejeJee.
3) eesOeeee Giece keMeecegUs Peeuee eeee efveefele keejCeebefJe<eeer Deelceefvejer#eCe
kejeJeb DeeefCe leeJej Gheee MeesOeeJee. eesOeeuee keejCeerYetle JekeleeRvee Mekee
Demeueeme eUeJeb efkebJee, leMeer HeefjefmLeleer GlHeVe nesCeej veener eeeer keeUpeer
IeeJeer.
4) jeie Meeble nesCeemeeer Iejeeer meeHemeHeeF& kejCeb, keHe[s OegCeb, yeensj efHejeeuee
peeCeb eemeejKeer Meejerefjke keeceb kejeJeer. eecegUs nUtnUt jeie efveJeUlees ns legceee
ue#eeble esF&ue.
5) leCeeJeemle peerJeve peieCeeNee JekeleeRvee eesOe DeeJejCeb keerCe peeleb ner
JemlegefmLeleer Deens. DeMee JekeleeRveer efveeefceleHeCes Jeeeece DeLeJee eesieeYeeme
kesueeme leeCe keceer neslees, DeeefCe ceveesJe=eer (Mood) megOeejles Demeb DeYeemeevleer
efveoMe&veeme Deeueb Deens.
6) meJee&le cenJeeeer iees cnCepes, pee JekeleercegUs DeeHeueeuee ceve:#eesYe Peeuee Deens
lee Jekeleeruee #ecee kejCeeeer ceeveefmekelee efJekeefmele kejeJeer. keOeer keOeer #ecee
kejCeb nee meJeexece ceeie& Demelees.

103
 jeieeJeCeb ns vesnceere DeHekeejke Demeleb Demeb cee$e mecepet vees.
keOeerkeOeer, jeieeJeCeb DeeJeMekener Demeleb. Hekele lees jeie eesie ekeejs Jekele
Jneeuee nJee. leje leees mekeejelceke HeefjCeece efomet Mekeleele. letceeer kevee meeleee
Deele Iejeble Deeueer veener lej legPeb ns yesleeue JeeieCeb ceuee cegUere DeeJe[uesueb veener ns efleuee
mecepeeJeCeeree megjeble Hejbleg, mHe Meyoeble meebefieleueb Heeefnpes. cegueiee yesefnMeesyeer
Hee@kesceveer ceeiet ueeieuee lej, ojcene leguee eeHes#ee peemle Hewmes osCeb cegUere Mekee nesCeej
veener DeMeer mecepe eeeuee nJeer. cegueebee jeiener mecepetve Ieeeuee nJee. DeeF&, let Hegvne
Hegvne lese les keeb meebielesme? Deelee ceer ceeser Peeues Deens, ceuee keUleb, efkebJee, yeeyee,
Deepeeb peie KetHe JesieUb Deens Demeb cegueb Heeuekeebvee meebiet Mekeleele. cegKe cnCepes DeeHeuee
leerJe YeeJeveener meewce Meyoeble ceeb[lee Deeuee Heeefnpesle. SJe{b veer ue#eeble sJeueb cnCepes
Peeueb. DeeHeCe JeeHejuesuee MeyoebcegUs s<e Jee{lee keecee vees. Lees[keeeble, eleskeeves jes<e ve
oMe&efJelee cew$eerHetCe& mecepe osCeeeb kemeye Deelcemeele kejeJeb.
90/10 ee efmeOoevle
(90/10 Principle)
merHeve keesJner (Stephen Covey) ee JeJemLeeHeve iegves Deueerke[s 90 /10
ns veeJe Demeuesuee Ske efmeOoevle meebefieleuee Deens. leeee celes ee efmeOoevleele ceeCemeeee
Deeeg<eeuee veJeerve JeUCe osCeeeer #ecelee Deens. lees cnCelees keer, DeeHeueb 10 kekes Deeeg<e
DeeHeuee mebyebOeeree Ieveebveer eYeeefJele nesle Demeleb (10% of life is made up of what
happens to you) DeeefCe GJe&efjle 90% Deeeg<e DeeHeuee YeesJeleeueer Ie[CeeNee
Ieveebvee DeeHeCe kemee eeflemeeo oslees eeJeve jle Demeleb. pee one kekes IeveebJej
DeeHeueb keenere efveeb$eCe vemeleb leebeer GoenjCeb cnCepes legceeb ^@efHeke pe@ceceOes De[keCeb,
Jeerpe HegjJee Deeeveke yebo nesCeb, DeHeIeele PeeueecegUs Deeieiee[ee jKe[Ceb Fleeoer. DeMee
IeveebcegUs legceee keee&ece efJemkeUerle neslees. legceeer keeceeeer e=bKeuee legles. legcner
Demenee Demelee DeeefCe ejHe[CeeefMeJeee keener ke Mekele veener.
leLeeefHe, yeekeeree veJJeo kekes IeveebJej legceeb efveeb$eCe Demeleb keejCe, leeJej
kemeb efjDe@ke JneJeb, kemee eeflemeeo eeJee ns legcner jJeerle Demelee. leeves efouesueb GoenjCe

104
Demeb Deens. :
legceee ueneve cegueeree Oekekee ueeietve syeueeJej sJeuesuee eneee keHe keueb[uee
lej legcner keee ke Mekelee? pes Peeueb leeJej legceeb efveeb$eCe veener. Hejbleg, legceee
eefleefeesJej lej Deens veeb? legcner cegueerJej jeieeJeueele efkebJee HelveerJej FLes keHe keeb sJeuee
cnCetve efe[ueele lej JeeleeJejCe efyeIe[t Mekeleb. ceie leees e=bKeuee HeefjCeece nesTve legceee
efleIeebeener mebHetCe& efoJeme Hegke peeT Mekelees. cee$e, legcner Debleceg&Ke nesTve efJeeej kesueele
lej oes<e legceeee Demeueeeb legceee ue#eeble esF&ue. keHe keueb[ueeveblej legceeer
leelkeeefueke eefleefeee keee nesleer? efe[Cee-Deesj[CeeSsJepeer legcner cegueeruee esceeves
mecepeeJeueb Demeleb, Helveeruee eesie metevee efoueer Demeleer lej DeeHeueer etke leebee ue#eeble
esTve JeeleeJejCe JesieUbe Peeueb Demeleb. cnCetve, keesCeleerner Deefee, DeJeebveere Ievee
Ie[ueeme ceve DeefJeeefuele sJeCeeee mejeJe keje. Meeble jentve ceeie& MeesOee.
legcner ^@efHeke pe@ceceOes De[keueele lej Demenee Demelee. HeCe, DeMee JesUer
ejHe[le yemeCeeSsJepeer efJeuebye Peeueeves keee vegkemeeve nesT Mekeleb eeee efJeeej keve
les menve kejCeeeer ceveeeer leeejer sJee. legceeer veeskejer iesueeme efeblesle je$e
peeieJeCeeSsJepeer veJeerve veeskejeree MeesOeeLe& kegs kemee eelve kejeeee eeee efJeeej
keje.
90 /10 ee efmeOoevle Debceueele DeeCeCeb lemeb meesHeb Deens. Hekele DeeHeuee
ueieseee eefleefeesJej efveeb$eCe sJee. [eskeb Meeble sJetve Heg{erue Gheeeebee efJeeej keje.
ceveeJejee leeCe efveefelee keceer nesF&ue. DeeHeCe efe[uees, jeieeJeuees, OegmeHegmeuees, Deesj[uees
lej leeee HeefjCeece yegcejBie eceeCes DeeHeueeJeje neslees.
yeesjerJeueer, cegbyeF& esLeerue Skee menkeejer yeBkesle mJeeceer meceLeeveer meJee&bmeeer efouesuee
Deleble yeesOeeo mebosMe menpe efomesue DeMee efkeeCeer ueeJeuee Deens. lees FLes GodOe=le kejCeb
Gefele Jeeleb. eeJej DeeHeCe meJeeveer efebleve kejeJeb :

105
 keesCelesner keejCe Demees, jeieeJet vekee,
efe[t vekee, ceeseeves yeesuet vekee,
ceve Meeble sJee, efJeeej keje,
$eeme Hekele legcnebueee,
megKe Hekele legcnebueee.
efYeT vekeesme, ceer legPee HeeerMeer Deens.

- mJeeceer meceLe&

106
 15.
Yeerleereb efveJeejCe
Yeerleer ner Ske YeeJeefveke eefleefeee Demeles peer keesCeleener ekeejee ele#e
DeLeJee keeuHeefveke mebkeecegUs efvecee&Ce nesles. Deveske ueneveceesee keejCeebveer JeeCeeNee
ee YeerleercegUs ceeCemeeee Deeeg<eeleerue Deevebo keceer neslees ns cee$e Kejb.
Hejer#esle keceer iegCe efceUeueeme DeLeJee leele veeHeeme Peeueeme DeeF&Je[erue keee
cnCeleerue? jmleeJeve eeueleebvee DeHeIeele lej nesCeej veener veeb?GodJeenve (Elevator)
ceOese yebo He[ueeme DeeHeueeuee keesCe mees[Jesue? eqKe[keerpeJeU yemetve keener keece
kejle Demeleebvee DeeHeCe Keeueer keesmeUuees lej? eJeemeeble Demeleebvee Deeeveke
oeefJekeejeee Pekee Deeueeme DeeHeuee ceoleeruee keesCeer OeeJetve esF&ue keeb? ^@efHeke
pe@cecegUs msMeve, SDej Hees&Jej JesUsJej Heesnet Mekeuees veener lej? DeeHeCe yeensj Demeleebvee
Iejeble eesjer Peeueer lej? DeeHeueeuee DeeJe[CeeNee Jekeleerves ueiveeme vekeej efouee lej?
DeeHeCe Hewmes Keeueeeb yee@meuee mecepeueb lej? Yeerleer JeeCeeceeies DeMeer Deveske, yeNeeeoe
Deveeeeer, keejCeb Demeleele. cee$e keenerJesUe ceeCetme Deveeefceke Yeerleervesner Hee[uee
peelees.

107
 Deveske Mebkee-kegMebkeeveer, eMveebveer DeeHeCe melele emle DemeueecegUs ceveeuee
ngjngj ueeieles, neleebvee kebHe meglees, eleer Oe[Oe[les. HeefjefmLeleeruee meeceesjb peeCeeeb
Oee[me nesle veener. Deenesle efleLetve efveIetve peeJeb Demeb Jeeleb. vekeese lee Yeeveie[erle He[Ceb.
DeeHeCe HeUJee MeesOet ueeielees. HeCe, HeUtve peeCeb Mekee veener ns ue#eeble DeeueeJej
DeeHeCe ceveeeer mecepetle Ieeuet ueeielees. Yeerleeres efJeeej ceveeletve kee{tve ekeCeeee eelve
kejlees. ceie ngjngj keceer nesles. efnbceleerves HeefjefmLeleeree meecevee kejeJee Demeb Jeeleb. Yeerleereb
Heeblej Oee[meHetCe& efveOee&jeble nesleb. ceveeeer eueefyeeue keceer nesles.
DeMeeJesUer, ceveeleerue Yeerleer otj keve Oewe& SkeJeCeemeeer DeeHeueeuee keee
kejlee esF&ue eeee efJeeej kejeeuee nJee. DeeHeCe pevcele: Oee[me Debieer IesTve esle veener
leodJele, Yeerleerner. cnCetve YeerleerJej efkebJee onMeleerJej kegjIees[er kejCeemeeer, meJe&eLece,
efleeeMeer oesve nele kejCeeee efveOee&j kesuee Heeefnpes. DeeHeueeuee Jeele Demeuesueer Yeerleer
KejesKejereer keer keeuHeefveke eeee MeebleHeCes efJeeej keve keeuHeefveke Yeerleeruee yeepetuee
meejueb Heeefnpes. Yeerleer ner ceeveiegerJej yemeCeeNee mecebOeemeejKeer Demeles. leeeeMeer meecevee
kejCeeJeeetve Heee&e vemelees. leeeeke[s Hee efHejJeueeves lees veenermee nesle veener efkebJee,
ogue&#e kesueecegUs efveIetvener peele veener.
ceeCemeeuee meeOeejCele: oesve ekeejee Yeerleerves eemeuesueb Demeleb: Ske cnCepes,
Jesovee efkebJee ce=leteer Oeemleer (Threat of suffering or death)DeeefCe ogmejb, meeceeefpeke
yeefn<keej DeeefCe SkeekeerHeCee. keener peCeebvee PegjUb, Heeueer, efJebet, meeHe, keg$es DeMee
ueneveceesee eeCeebeer Yeerleer Jeeles. keeneRvee DebOeejeeer, YetleefHeMeeeeeer Oeemleer Jeeles,
lej, DeeCeKeer keener ceejeceejer, Ketve, jkele, YeUYeUCeejer peKece Heentve OeemleeJeleele.
DeeHeuee ceeCemeeuee Iejer Hejleeeuee JesU Peeueeme DeHeIeele lej Peeuee vemesue veeb ee
DeeMebkesves efebleelegj nesCeejer ceeCemeb Deensle. keeneRvee efJeceeve eJeemeeeer Yeerleer Jeeles lej,
DeeCeKeer keeneRvee HeeCeer, yeesieos, yebefomle peeiee YeeeJen Jeeleele.
leke&yegeqOouee ve HeCeejer Hejbleg ceeCemeeuee nleyeue kejCeejer ogmejer Yeerleer cnCepes,
ueeske keee cnCeleerue?, Mespeejer DeeHeueeuee nmeleerue kee?, meceepeeleerue ueeskeebveer

108
yeefn<keej ekeueeme cegueereb ueive kemeb nesF&ue? Fleeoer. leeble Hegvne leCeJeiee&ee
efeblee Jesieeee Demeleele. KetHe eelve kevener veeskejer efceUle vemesue lej efkeleer efoJeme
yemetve Keeeeb, DeeF&Je[erueebJej Yeej Jneeeb? Demeb Jeeleb. cegueeves Hemeble kevener, ngb[e,
ceeveHeeve ee keejCeemleJe ueive efHemekeueb lej? efJeJeenesej Deeeg<eeble SkeceskeebMeer Heueb
veener lej? ceie keener efoJeme JesieUb jeneeeb keer mejU IemHees Ieeeee? ceie, ueeske
keee cnCeleerue? DeeHeueeuee HegveefJe&Jeen kejlee esF&ue keeb? JeeOe&keeeble DeeHeueer efJekeueebie
DeJemLee Peeueeme DeeHeueeuee keesCe DeeOeej osF&ue? Je=Ooeeceeble DeeHeueer veer meese nesT
Mekesue keeb? JewOeJe efkebJee efJeOegjeJemLesle Skeekeer peerJeve kemeb peieeeeb? efJeefYeVe
Jeeesieeleerue ceeCemeebee ceveeble JesieJesieee keejCeebveer Jemele Demeuesueer ner Yeerleer
keeuHeefveke Demees Jee JeemleJeoMeea, leer leeuee yesewve kejles. Deeeg<eeleerue Deevebo keceer
kejles. leeee cenJeekeeb#esuee KeerU yemeles. lees veeGceso neslees. DeeHeuee DeelceefJeeeme
njJetve yemelees. leeee ceveeble peuesueer Yeerleer efOecee efJe<eeeesieemeejKeer nUtnUt leeee
Jele&CegkeerJej HeefjCeece kejle jenles. les HeefjCeece Keeueerue Heele efomeleele.
Ske, legcner keeceele eeue{keue kejlee. Gee ke, HejJeeb ke Demeb cnCele
peyeeyeoejer Heg{s {keuele jenlee DeeefCe, ceie, efveeq<ee neslee.
oesve, legcner efveCe&e IesCeeme DemeceLe& nesTve Deefveefelelesee ielexle ueesues
peelee.
leerve, ceveeble Deveske MebkeekegMebkee Iej ke ueeieleele. eleske yeeyeleerle legcner
meeMebke neslee. mJele:ee YetefcekesJejee legceee efJeeeme ieceeJelee. DeMee efmLeleerle Deeeg<e
efyeIe[eeuee JesU ueeiele veener.
eej, efeblee kejCeeeer meJee pe[les. DeLee&le, Iejebletve yeensj He[leebvee keeUpeer
IesCeb DeLeJee, ogmeNeeuee Meyo osleebvee DeeHeueer yeepet megjef#ele sJeCeb egkeereb veener. Hejbleg,
efeblesee Deeflejske Peeueeme ceeCetme Deeeg<eeble eMemJeer neCeb keerCe Demeleb.
Heebe, DeeflemeeJeOeevelee ns [jHeeskeHeCeeeb ue#eCe mecepeueb peeleb. leeuee meodiegCe
cnCelee esle veener. DeMee JekeleeRveer efJeMes<e eieleer kesueeeb efkebJee ceesb eMe efceUJeueeeb

109
Dee{Ule veener. cnCetve DeeflemeeJeOeevelee eUCeb Gece.
Keemekeve, DeeHeCe ceneje^ereebvee DeeflemeeJeOeeveleseb peCet yeeUke[t
efceUeuesueb Demeleb. leecegUs, uenevemeneve Oeeskesner ceess Jeet ueeieleele. ceie, peesKeerce
GeueCeeeer leeejer vemeueecegUs mece=Ooerke[s Jeeeeue kejCeb Mekee nesle veener. eemleJe
YeerleerJej efJepee efceUJeCeb ns eMeesceeiee&Jejerue Heefnueb HeeTue Demeleb ns peeCetve DeeHeCe
Yeerleeruee DeeHeuee ceveeble Leeje oslee keecee vees. Oee[meer yeveCeemeeer ceveeeer Skeeelee
DeeJeMeke Demeles. leemeeer DeeJeMekelesvegmeej mJeebmetevesee (Self - suggestion)
Gheeesie kejeJee. ceer eMemJeer nesCeeje Demeb melele mJele:ee ceveeuee yepeeJele jneJeb.
mJekele&=lJeeJej efJeeeme sJetve Skeee efeeeves eelveebeer Hejekeee kesueeme eMe Kee$eerves
efceUt Mekeleb.

110
 16.
GlHeeokelee ieUleer DeeefCe eeue{keue
GlHeeokelee ieUleer (Productivity Leaks )
je@pej kee@vmsve[dPe ee uesKekeeves ieesume g De@keMeve (Goals to action) ee
uesKeele GlHeeokelesee ieUleeruee peyeeyeoej Demeuesuee efJeefJeOe keejCeebeb Deleble ceeefce&ke
efJeMues<eCe kesuesues Deens. leeves efJe<eo kesuesueer keejCeb DeMeer Deensle:
efeeefJe#esHeke ieeser (Distractions)- DeeHeueb ceve efJeeefuele kejCeeNee ieeser
Ie[leele lesJne pej DeeHeCe efJecevemke efmLeleerle iesuees lej DeeHeueeuee cegKe keeceeJej ue#e
keWefle kejlee esle veener. efJeeej Skelej Yejkele jenleele efkebJee ceveele efJeeejebeer oeer
nesles. vescekeb keee kejeJeb ns megele veener. DeMeeJesUer, mHeHeCes keeceeee Deekece jJetve
efveeneves keeceeuee ueeieeJeb.
ve meguesues eMve (Unresolved issues)- DeeHeuee ceveeJej Deveskeoe ve meguesuee
eMveebeb o[HeCe Demeleb. leecegUs JesU DeeefCe Mekeleer oesvnerbJej leeCe He[lees. keener eMve
YeeJeveebMeer efveie[erle Demeleele. HetJee&vegYeJeebee ke[JeHeCee jsbieeUle Demelees. eflejmkeej

111
Oegcemele Demelees. ee iegbleeletve yeensj He[Ceeee ceeie& efomele veener. DeMeeJesUer Skee Gheee
efMeuueke jenlees lees cnCepes Peeues iesuesues meJe& efJemeve #eceeMeerue nesTve Heg{erue keeceeme
ueeieCes. eMve megeees Demeleerue lesJneb megleerue. cee$e Deepe meJe& Mekeleer DeeefCe JesU
Gheeesieele DeeCetve neleer Iesleuesueb keece HetCe& kejCeb ne Skee ceeie& eesKeboUeJee.
JesUseer DeleefOeke yeebefOeuekee (Excessive comitment of time)-JesUseer
DeleefOeke yeebefOeuekeer mJeerkeejCeeee yeeyeleerle ceeCemeeves Jemlegefve DemeeJeb. efMejeJej
He[CeeNee peyeeyeoeNee DeeefCe GHeueyOe JesU eele eesie leeUcesU yemeJeeJee. keOeer keOeer
JeefjebJej eHe Hee[Ceemeeer lemese, veJeerve peyeeyeoeNee mJeerkeejCeemeeer DeeHeCe
vesnceere leeej Demelees ns oeKeJeCeemeeer DeeHeCe neskeej oslees. HeCe, keee&Yeejeee Deeflejske
Peeueeme Skener keece Oe[HeCes nesle veener. DeMeeJesUer ve PesHeCeejer keeceb ve mJeerkeejCeeeb
Oee[me oeKeJeeJeb. vekeejeeer mebegeqkeleke keejCeb meebieeJeer.
JesUsee DeHeJee (Time wasting)-keOeer keOeer DeeHeCe, efJejbiegUe cnCetve, peeCetveyegpetve
JesU Jeeee IeeueJelees. keOeer Demeb DeYeeefJeleHeCes Ie[leb. JesUsee DeHeJee Deveske ceeiee&bveer kesuee
peelees. Goe. FbjvesJej e@ kejCeb, cegKe keece kejCeeSsJepeer Deepetyeepetee Hemeeje
DeeJejCeb, Gieeee Heesve kee@ume kejCeb, Jele&ceeveHe$e eeUle yemeCeb, keeceele peeCetveyetpetve
efojbieeF& kejCeb, FlejebMeer ieHHee ceejCeb, Fleeoer. keener peCe DeeHeCe Jemle Deenesle Demeb
YeemeJeCeemeeer osKeerue DeMeer ke=leer kejleele. cnCetve eebpeUHeCes Deelceefvejer#eCe keve
Gieeee JesU kegs oJe[le Deenesle ns DeesUKeeJeb. DeeHeuee JesUsuee kegs DeeefCe keMeer
ieUleer ueeieles ns keUueeme leer LeebyeJeCeeee ceeie& ner menpe meeHe[lees.
DeJeIe[ keeces Deieesoj ve kejCes (Not taking difficult assignments first)-
DeeHeuee Jeeeeuee SKeeoer DeJeIe[ keeceefiejer Deeueer lej ceveeJej o[HeCe esJetve DeeHeCe
eeue{keue ke ueeielees. Deieesoj meesHeer keeceb Gjketve veblej DeJeIe[ keeceeke[s JeUeeeb
jJelees. Hejbleg, Demeb ke vees. ceve Skeee keve eLece DeJeIe[ keeceeuee nele IeeueeJee.
DeeJeMeke Jeeueeme les keece nHlee-nHleeves kejeJes. HeCe megjJeele efleLetvee kejeJeer.
DeejbYeer keerCe JeeCeejb keece leele Uueeveblej menpe meesHeb Jeeleb. meesHeer keeceb

112
kejCeele JesU DeeefCe Mekeleer Kee& Peeueeme MesJeer DeJeIe[ keeceb DeHetCe& jenCeeeer Mekeelee
yeUeJeles. cnCetve, DeJeIe[ keece Heg{s {keueCeeeer etke ke vees.
Keguee ojJeepee OeesjCe (Open door policy ) - Dee@efHemeceOeerue keesCeeueener legceeer
Yes IesCeeeer ceeskeUerke DemeeJeer ne Keguee ojJeepee OeesjCeeee DeLe& Deens. keeee&ueeeleerue
JeeleeJejCe cew$eerHetCe& DemeeJeb, meJeeee SkeceskeebMeer megmebJeeo DemeeJee, ee nsletves ns OeesjCe
mJeerkeejueb peeleb. les yeJnbMeer ueeYeoeeke jleb eele Mebkee veener. cee$e, ns OeesjCe Skee
efJeefMe ceee&osyeensj JeeHejueeme legceeer GlHeeokelee keceer nesT Mekeles. cnCetve, iejpe
Yeemeueeme HetJe&efveOee&efjle JesUslee menkeeNeebveer YeseJeb ns megOeeefjle OeesjCe legcner Debceueele
DeeCet Mekelee.
Deejesie mecemee (Health problems) - DeeHeuee Deenej Hegjsmee Heewefke vemesue,
Mejerjeuee DeeJeMeke efJeeebleer, efvee efceUle vemesue DeeefCe LekeJee otj kejCeemeeer, ene-
kee@Heer efkebJee Deve Gespekeebes Deefleefjkele mesJeve DeeHeueeke[tve nesle Demesue, lej ceWotuee
nesCeeje FbOeve HegjJee DeHegje He[sue. HeefjCeeceer DeeHeueer keee&#ecelee yeeefOele nesTve DeeHeCe
veer keece ke MekeCeej veener. efMeJeee, ceeveefmeke LekeJee, Jeweeefjke Oegkesjer peeCeJet
ueeiesue. eemeeer eleskeeveb Deejesieeyeeyele vesnceere peeieke jeneeuee nJeb. HegjsMeer Meeble
PeesHe, efveeefcele veenejer DeeefCe pesJeCe, Jeeeece DeeefCe eesieemeve, ceveesjbpeve,
keggbefyeeebmeceJesle ieHHeeieeser DeeefCe nemeefJeveeso eebee owvebefove peerJeveele meceeJesMe kesueeme
ceWot leuueKe nesCeeme DeeefCe m@efcevee Jee{Ceeme vekekeere ceole nesF&ue.
DeJeOo HeefjefmLeleer (Stagnant situation) - keener eMve keOeere megle vemeleele.
les keeueeleerle nesleele. keener pegves JeJemeeefeke DeeefCe Jeeqkeleiele mebyebOe efveHeeesieer nesleele.
les keeece sJeCeele DeLe& vemelees, keejCe les [eskeeeuee YeejYetle nesleele DeeefCe leele JesU
DeeefCe Mekeleeree DeHeJee nesle Demelees. Demes mebyebOe /peyeeyeoeNee mebHegele DeeCeCes F
DemeueecegUs ne Gheee keCeKejHeCes DeeefCe peemle JesU Jeeee ve oJe[lee Debceueele DeeCeeJee.
JesU KeeCeejer ceeCemeb -(Demanding people) - DeeHeuee Deepetyeepetuee, lemese
keeee&ueeele osKeerue keener efJeefe$e ceeCemeb JeeJejle Demeleele. DeMeer ceeCemeb efomeueer lejer

113
DeeHeCe Jewleeielees. ner ceeCemeb vesnceer vekeejelceke yeesuetve FlejebceOeerue oes<e DeeefCe egkee
oeKeJeleele. mebleeHe esF&ue Demeb yeesueleele. leebvee eUCeeeer Deelebefleke Fe Demeueer
lejerner efMeeeej cnCetve lemeb kejlee esle veener. DeMeebee ke=leebke[s ogue&#e kejCeb ne
SkecesJe Gheee DeeHeuee neleele Demelees. leebeer ceeveefmekelee mecepetve #eceeMeerue YeeJevesves
leebvee otj sJeCeb ns le[pees[eres OeesjCe mJeerkeejCeb Gefele jleb.
eeue{keueer ceeieerue ceevemeMeem$e (Psychology of procrastination)
eleske ceeCemeeble keceer DeefOeke eceeCeeble, eeue{keue kejCeeeer eJe=eer Demelese.
leeceeieeb Ske cenJeeeb keejCe Demeb keer, peer pegveer keeceb euebefyele Deensle leeleerue
keesCelee keeceeves megjJeele kejeJeer nse Gcepele veener. ceie, legcner Flej meJe& keeceb yeepetuee
sJetve lee#eCeer pes meJee&le leele[eres Demesue les neleer Ieslee. Demeb JeejbJeej nesle peeleb DeeefCe
MesJeer meeHes#ele: keceer cenJeeeer DeeefCe meeJekeeMeerves kejCeeeer keeceb eoerIe& keeU Heele
ogue&ef#ele jenleele efkebJee mce=leerDee[ peeleele.
DeeCeKeer Ske DevegYeJe Demee keer Ske keece neleer IesleueeJej leeeeMeer mebueive
ogmejb DeHetCe& jeefnuesueb keece DeeOeer HetCe& kejeeuee nJeb ns ue#eele esleb DeeefCe leeletve eflemejb
DeHegjb keece DeeJeleb. ner e=bKeuee ueebyele peeles DeeefCe legcner ieeWOeUtve peelee. keener JesU
mebYeceele, DeefveCee&eke DeJemLesle IeeueJelee. DeMeeJesUer eeletve yeensj He[Ceeee meJeexece
ceeie& cnCepes kegtvener megjJeele keje. meceesj efomesue lee keeceeJej Pe[He Ieeuee. DeeefCe lese
keece HetCe& keje. ceie, ogmejb mebyebefOele keece neleer Iee. eeue{keueerle /DeefveCee&eke
DeJemLesle JesU Jeeee IeeueefJeCes ns JesUseb Gece JeJemLeeHeve veJns. meceesj efomesue les keece HetCe&
kejCeemeeer JesUsee eesie Gheeesie keje.
keener ueeskeebvee kesJeU o[HeCeeKeeueer keece HetCe& kejCeeeer meJee Demeles. keener
uesKeke mebHeeokeeves Debeflece leejKeseer DeeJeCe kesueevebleje Hesve /He@[ IesTve uesKeve meg
kejleele. o[HeCeeKeeueer keece lJejsves HetCe& nesleele ns Kejb. Hejbleg, leele egkeener nesleele.
iegCeJeeske[s Lees[bHeej ogue&#e nesleb. DeeefCe JesUsee yebOeveecegUs ceveeJej leeCe He[lees lees
JesieUee. efMeJeee legbyeuesuee efJeefYeVe keeceebeer Debeflece leejerKe peJeUHeemeeer Demesue lej
OeeJeHeU nesles. keener keeceb DeHetCe& jentve vegkemeeve meesmeeJeb ueeieleb. eeOeeveeceeves YejeYej
keeceb Gjketve leer keeueceee&osHetJeea neleeJesieUer kesueeme, efMeuueke jeefnuesuee JesU
ceveesjbpeveemeeer/ ceeveefmeke LekeJee IeeueefJeCeemeeer JeeHejlee eslees. cnCetvee, eeue{keue
DeeefCe GlHeeokelee eebceOeerue Deveesve mebyebOe ue#eele IesTve DeeHeuee efJeeej DeeefCe
keee&HeOoleerle yeoue Ie[Jetve DeeCeCeb efnlekeejke jleb.
114
 17.
Jeweeqkeleke Deejesie DeeefCe efveiee
Jeweeqkeleke mJelee
Jeweeqkeleke mJeleseer keeUpeer IesCeb meceepeele DeelceefJeeemeeves DeeefCe ceevelesves
JeeJejCeemeeer DeeJeMeke Demeleb. mJe jenCeercegUs DeeHeueb Deejesie lej Gece jenlee
HeCe, Deelcemevceeve osKeerue Jee{lees. Mejerj mJe jeKeueeves DeeHeCe mJele:ueener DeeJe[t
ueeielees les JesieUbe. cnCetvee, esLes Jeweeqkeleke mJelesee meebieesHeebie efJeeej kejCeb Gefele
nesF&ue.
lJeee - meJee&le cenJeeeer iees cnCepes DeeHeuee lJeesuee ogieOeer esT vees eeeer
keeUpeer Iesleueer Heeefnpes. DeveLee, ueeske DeeHeueeHeemetve otj jenleerue. DeeHeueeuee eUt
ueeieleerue. SKeeee Jekeleeruee leeee efJeefMe Mejerj eke=leercegUs KetHe Ieece eslees.
HeefjCeecele: keHe[s ueJekej DemJe nesleele. ceie, les JeejbJeej yeoueCeb eeHle jleb. keHe[s
Oegjeee Jeemener Mees<etve Iesleele. cnCetve, efmeieejsee DeLeJee mJeebHeekeIejebleerue Oetj
keHe[eebvee ueeieCeej veener eeeer keeUpeer IeeJeer. Debieeuee ogieOeer esT vees cnCetve keener
ueeske ogieOeer veeMeke efJeiebOeke (Deodorant) JeeHejleele. ner Jeweeqkeleke Hemebleereer yeeye

115
Demetve leeble Dee#esHeen& keener veener. HeCe,ue#eeble sJee keer lJeee mJe sJeCes eeuee Heee&e
veener. HeHeeg&cme, efkebJee osMeer Deejb JeeHejCeeSsJepeer mveeve keve MegefeYet&le nesCeb kesJnener
esemkej Demeleb.
Heeo$eeCes -Heeo$eeCeebvee osKeerue Ieeceeee Jeeme ueeielees DeeefCe leer Deesuemej nesleele. leecegUs
Iejer Hejlelee#eCeer Heeo$eeCes kee{tve leer megket eeJeer. Heeo$eeCeebes SkeeHes#ee DeefOeke pees[
sJetve les Deeuetve Heeuetve JeeHejeJesle. leebvee efveeefceleHeCes Hee@efueMe keve mJe sJeCeb
F. keener IejebceOes eJesMeejepeJeUerue esee keHeeeble pees[s sJeCeeeer meese kesuesueer
Demeles. leeble pees[eebee Jeeme keeW[t vees cnCetve keHeeeeb oej DeOetveceOetve GIe[tve sJeeJeb.
Heee -DeeHeues Heee efoJemeebletve keceerle keceer Skeoe mJe OegJeeJes. Heeeebee yeesebceOeerue
peeiee HeeCeeves keeUpeerHetJe&ke mJe kejeJeer, keejCe efleLes IeeCe efeketve keereCebtee
mebmeie& nesT Mekelees. DeOetveceOetve JesUele JesU kee{tve mJele:ee neleeves Heeeebvee cemeepe
kejeJee.
kesme -[eskeeeJejes kesme mJe sJeCeemeeer efveeefceleHeCes efMekeskeeF& DeLeJee MeecHetee
JeeHej kejeJee. Me@cHet ceneie[e Demees Jee mJemle, leele Gheeesefielesee o=erves efJeMes<e Hejke
vemelees. oesvner neleebveer [eskeeeuee cemeepe keve HeeCeer DeesleeJeb cnCepes kesmeeble De[keuesueer
IeeCe DeeefCe ce=le HesMeer Oegleuee peeleerue. osme JeeUueeveblej leebvee lesue ueeJeCeeeer DeeHeueer
HejbHejeiele HeOole Deens. Hejbleg DeeOegefveke He@MeveeceeCes [eskeeeuee lesue ueeJeCeb efveef<eOo
ceeveueb peeleb. DeMee efmLeleerle eleskeeves DeeHeueer Jeweeqkeleke DeeJe[ peesHeemeeJeer.
oele -eleskeeves efoJemeeletve oesve JesUe mekeeUer GueeJej DeeefCe je$eer PeesHeer peeCeeHetJeea
yeMeves leeW[ OegCeb F Demeleb. tLeyeMe JeeHejleebvee leeeer neueeeue kesJeU Dee[Jeer efkebJee
mecemlej ve sJelee Jeleg&Uekeej sJeeJeer cnCepes oeleebceOes De[keuesues DeVekeCe yeensj
efveIeleele. DeVekeCe oerIe&keeU De[ketve jeefnues lej leeW[euee ogieOeer esles. peceueeme Flej
JesUerner keener Keeueeveblej leeW[ele HeeCeer IesTve etU YejeJeer.ogmejer cenJeeeer iees cnCepes
oeleebvee Ie Oeve sJeCeeNee efnj[eebvee cemeepe kejeJee. efnj[ee cepeyetle Demeueeme oele
oerIe&keeU Meeyetle jenleele. leeeeceeCes yeesebveer peerYe Je Iemee mJe kejeJee. Lees[keeeble,

116
DeeHeuee owvebefove Deeeqvnkeeble mebHetCe& cegKee#eeueveeuee cenJeeeb mLeeve DemeeJeb.
nele -nmlee#eeueve ne osKeerue Jeweeqkeleke Deejesieeee cenJeeee Yeeie Deens. Yeespeve
kejCeeHetJeea, DeVeHeoeLe& neleeCee Deieesoj, IeeCe /keeje kesjmegCeerves meeHe kesueeveblej,
HeeUerJe eeCeebvee nele ueeJeueeveblej, ceue, cet$e efJemepe&veeuee peeTve Deeueeveblej efkebJee
veeke DeeefCe Iemee meeHe kesueeveblej, ve egkelee oesvner nele meeyeCeeves DeLeJee keesce
HeeCeeves Oegleues Heeefnpesle. nele OegCeemeeer JeHe meeyeCe Liquid soap JeeHejCeb eebieueb.
DeveLee vesnceereer meeyeCeJe[er JeeHejeJeer.
veKes -veKes neleebeer Demeesle efkebJee Heeeebeer, leebvee mJe sJeCeb DeleeJeMeke Demeleb.
DeeHeueer veKeb efkeleer Jesieeves Jee{leele eeee Deboepe IesTve leer meeOeejCeHeCes oesve les eej
DeeJe[eebletve Skeoe lejer keeHeeJeer. ojceeve leeble ceU meeeCeej veener eeeer keeUpeer
IeeJeer. Deveskeebvee veKeb Jee{efJeCeeee bo Demelees.effm$eeebvee vesue Hee@efueMe ueeJetve veKeebeb
DeeefCe neleebeb meeQoe& Jee{Jelee esleb. keesCeeueener mHeMe& kejleevee DeeHeueer veKeb yeeseCeej
veenerle eeyeeyele meeJeOeevelee yeeUieeJeer.
[esUs -[eseebeer efveiee jeKeCeb Deleble cenJeeeb Demeleb. PeesHetve Gueeveblej mJe
HeeCeeves [esUs OegJeeJes. KetHe JesU Jeeeve - uesKeve kesueeme efkebJee er Jner meceesj yemeueeme
[esUs Lekeleele. DeMeeJesUer [esUs Leb[ HeeCeeves Oegleueeme Deejece efceUlees. LekeJeecegUs
[esUs ogKele Demeueeme ogOeeble yeg[efJeuesuee keeHemeeee Ie[ee [eseebJej sJeeJee. Deejece
Jeelees. peeefnjeleeRJej efJemebyetve DeLeJee DeeHeueee ceveeves keesCelee ves$eefyebot JeeHejeeee les
jJet vees. leemeeer [e@kejebee meuuee IeeJee.
keeve -pegvee HeOoleervegmeej keeveeble lesue IeeueCeb F ceeveueb peeleb. meeOeb Keesyejsue lesue
keeveeble ekeueb DeeefCe Deeleerue He[eeuee leeee mHeMe& Peeuee cnCepes Leb[ieej Jeeleb DeeefCe
lees ieejJee [eseebHeele Heesneseuee cnCepes KetHe Meeble Jeeleb. DeeOegefveke DeeegefJe&%eeveevegmeej,
keeveeble lesue IeeueCeb cegUere DeeJeMeke veener. pegvee veJeeleerue ner celeefYeVelee meeceeve
ceeCemeeuee ieeWOeUele ekeCeejer Deens ns efveefele.

117
mveeve -owvebefove mveeve Deejesieeee erves DeleeJeMeke Demeleb. mveeve kesueeveb
Mejerjeuee efekeuesueer OetU DeeefCe Ieeceeeer ogieOeer veenerMeer nesles. mveeve kejleebvee
DeeHeueeuee efceUCeeNee SkeebleecegUs DeeHeCe keener eceeCeeble efJeeeefcele nesT Mekelees.
mveeveeves LekeJee otj nesTve ceve DeeefCe Mejerj leepeleJeeveb, Gunefmele nesleb. mveeve kejleebvee
DeeHeuee esnje, oesvner keeKee, DeeefCe peveveebies mJe OegCeb DeeJeMeke Deens. keener ueeske
vesnceere Leb[ HeeCeeves mveeve kejleele. leeble iewj keenere veener. Hejbleg keesce efkebJee iejce
HeeCeeves mveeve kejCeb esemkej Demeleb. iejce HeeCeecegUs ceU DeeefCe OetU mewue nesTve menpe
Oegleueer peeles. yeeoueer DeeefCe leebyee IesTve mveeve kejCeeNeebveer HeeCeer Leb[ Demeueeme
leebyeeves Les [eskeeeJej DeesleeJes. cee$e, les iejce Demeueeme DeeOeer HeeeeJej Deesletve G<Celesee
Deboepe IeeJee. DeeefCe vebleje HeeCeer DebieeJej IeeJeb. mveeve kejleevee jespe meeyeCe JeeHejeJee
keer veener eeee efveCe&e eleskeeves DeeHeuee iejpesvegmeej IeeJee keejCe, meeyeCeeee DeefleJeeHej
kesueeme lJeee #e nesCeeeer Mekeelee Demeles. leebyee-yeeoueer IesTve mveeve kejCeeHes#ee
Mee@JejKeeueer mveeve kejCeb kesJnener eebieueb keejCe DevegYeJe Demee keer Mee@JejcegUs DebieeJejerue
OetU ueiesee Oegleueer peeles DeeefCe HeeCeermegOoe keceer ueeieleb DeLee&le JesUseer ceee&oe HeeUueer
lej. mveeveie=neleerue HejMeer efvemej[ee eF&umeeer Demet vees. ueneve cegues, Je=Oo Iemeve
He[Ceeee Oeeskee mebYeJelees. DeMee efmLeleerle leebeemeeer vee@ve efmke[ (Non Skid) eF&
DebLejeJeer DeeefCe leeJej yemetve mveeve kejCeeme meebieeJeb. Debie OegCeb DeLeJee mveeve kejCeb ner
Deleble Keepeieer DeeefCe Jeweeqkeleke yeeye Demeles. leecegUs eeyeeyele eleskeeves mJeebefveCe&e
IeeJee. cee$e, DebieeJejerue Jeeme, keereCetb DeeefCe mebYeeJe jesie mebeceCe otj kejCeemeeer
eleskeeves jespe efveoeve Skeoe mveeve kejCeb DeefveJeee& jleb.
eele:keeUer kejeJeeeeer Deeeqvnkes
1) mekeeUer Gueeveblej Ske Hesuee HeeCeer Hee. DeeHeCe PeesHesle Demeleebvee DeeHeuee
Mejerjeeb keener eceeCeeble efvepe&ueerkejCe (Dehydration) nesle Demeleb. cnCetve, HeeCeer efHeCeb
eesie jleb. ns HeeCeer keesce efkebJee Tve Demeueeme DeefOeke eebieueb.
2) oele yeMe keje. peerYe DeeefCe Iemee mJe keje. efnj[eebvee yeesebveer cemeepe keje.
3) ceue cet$e efJemepe&ve keje.

118
4) ene, kee@Heer DeLeJee otOe Hee. meesyele nuekeer veenjer keje. je$eereer efMeduueke
eHeeleer ceweeee HeeJee Hes#ee yejer Demeles.
5) efKe[keeebes He[os yeepetuee meeve oejb, efKe[keee GIe[e. mekeeUee ieej Jeeje
DeeefCe mete&ekeeMe Deele esT ee. leecegUs Gunefmele Jeeleb.
6) DebLeCeb DeeJeje. Flej keHe[s /Jemlet peeieee peeieer sJee.
7) keener efceefves Flej ueneve meneve keeceb keje. Keesueer DemleeJemle Demesue lej veer
ueeJee. eleske Jemlet peeiesJej sJee. keeceeeer Keesueer, mJeebHeeke Iej, DeYeemeeeb syeue
veerveskeb Demet ee.
GHeefjefveoxefMele keeceebee ece meeesyebo veener. keeceb meeseervegmeej ceeiesHeg{s kejlee
esleele. cenJeeeb nse keer legceee efoJemeeeer megJeele GlmeenJeOe&ke JeeleeJejCeeble Peeueer
Heeefnpes.
eeveblej Flej owvebefove keeceb -mveeve, Hetpee, mJeebHeeke Fleeoer keje.
DeVemesJeve
1) veeleueie DeLeJee efce$eebke[tve leebee Iejer Yeespeveeeb efveceb$eCe Deeueeme,
DeeJeMekelesvegmeej, DeeHeuee DeenejeMeer mebyebefOele ceee&oebeer metevee leebvee eeeuee nJeer.
epeceeve DeeHeuee Hejerves meJeevee DeeJe[sue Demeb pesJeCe leeej kejleelee Hejbleg SKeeoe
HeoeLe& DeeHeCeeme efveef<eOo Demesue efkebJee DeeJe[le vemesue lej leMeer Deefece metevee
efceUeueecegUs epeceeveerCe yeeFvee HeCe meeseereb Jeeleb.
2) pesJeCeejer meJe& ceb[Uer DeemevemLe PeeueeJej ueiesee pesJeeeuee megJeele ke
vees. epeceeveebveer metevee osF&Heele efkebJee leeveer mJele: pesJeeeuee DeejbYe kejsHeele
LeebyeeJeb.
3) leeW[eleerue Ieeme HetCe&HeCes eeJetve efieUueevebleje ogmeje Ieeme IeeJee. lemese, Ieeme
efieUueevebleje HeeCeer HeeJeb. Ieeme leeW[ele Demeleebvee veJns.

119
4) DeVe Jee{tve Peeueeveblej efkebJee Yeespeveesej OeveJeeo eeJeeeme efJeme vees.
DeVeHetCesxes ceve:HetJe&ke DeeYeej ceeveCeb ns kele&Je mecepeeJeb.
5) keener HeoeLe& - kejbpeer, uee[t Jeiewjs - ueneve legke[s keve Keeees Demeleele.
yejseoe, oeleeble Oeve legke[e lees[uee peelees. DeMeeJesUer GJe&efjle Yeeie neleele Oeve ve
sJelee Jeeerle efkebJee yeMeerle sJetve veblej Hegvne Geuetve KeeJee.
6) HeoeLe& Keele Demeleebvee neleeleerue eceee efkebJee eeket efpeYesves eet vees.
7) Ieeme eeJele Demeleebvee Dees yebo sJeeJes. lemes ve kesueeme eeJeCeeee ceecee
DeeJeepe eslees. meesyele yemeuesueebvee lees DeeJe[le veener. leebvee DeJeIe[ueemeejKeb nesleb.
8) Deveskeebvee neleeeb keesHej syeueeJej sJetve pesJeeeeer meJee Demeles. leer mees[eJeer.
9) SKeeoe HeoeLe& ogmeNeeuee eeJeeeee Demeueeme DeeHeuee nele Mespeejee HuesJeve
peeCeej veener eeeer keeUpeer IeeJeer. neleeee yeeneree mHeMe&, lee HuesceOeerue DeVeeuee
nesT Mekelees. leeSsJepeer, Hues Heeme Dee@ve kejCeeme meebieeJes.
10) leeW[ele Ieeme Demeleebvee yeesueCeb Gefele vemeleb. keesCeer yeesueCeeee Deeen Oejle
Demesue lej leeuee KetCesves Leebye cnCetve meebieebJe. Ieeme efieUeJee DeeefCe vebleje yeesueeJeb.
11) KetHe ceese Ieeme leeW[ele keoeefHe IesT vees.
12) SKeeoe HeoeLe& eceeeves Iesleebvee eceeeeer ke[e Deesebvee ueeJeeJeer, eske veJns.
13) keesCeleener Je HeoeLe& mesJeve kejleevee DeeseKeeuees DeesIeU efHeCeemeeer HesHej
ve@Hekeerve efkebJee ceeue neleeMeer sJeeJee.
14) Yeespeve kejleebvee keesCeleener HeoeLee&uee veeJes sT vees. meebYeeUtve IeeJeb.
15) legcnebuee efveef<eOo Demeuesuee SKeeoe HeoeLe& Deieesojeb leeele Jee{uesuee Demesue lej
lees keceer kejCeemeeer megeJeeJeb DeLeJee meeceeefeke ef[MeceOes kee{tve sJeeJee.
16) DeVemesJeve kejleebvee mebHetCe& JeeleeJejCe emeVe sJeeJeb. ceeveefmeke leCeeJeeee efmLeleerle
enCe kesuesueb DeVe Debieer ueeiele veener. cnCetve, ceve Meeble keve ceiee pesJeeeuee yemeeJes.

120
17) Yeespeveesej keener efceefves Meeble yemeeJes. ueiese keecekeepe meg ke vees.
18) Yeespeveesej ueiese DebLeCeeJej Dee[Jes nesT vees. DeVe IeMeeMeer esCeeeer Mekeelee
Demeles.
GokeeeMeve
1) DeeHeueeuee efoJemeYejeble Deveskeoe HeeCeer HeeJeb ueeieleb. DeMeeJesUer, HeeCeer GYeeves ve
efHeCeeee mebkesle HeeUeJee. KegeeaJej efkebJee Keeueer yemetve HeeCeer HeeJeb.
2) lemese, HeeCeer IeeIee efHeT vees. meeJekeeMe HeeJeb. yebieeueer Yee<esle HeeCeer KeeCeb
Demee Meyoeeesie kejleele lees meeLe& Deens. DeVeeee Ieeme efieUleebvee meesyele ueeU efieUueer
peeles. leodJele, HeeCeeee Ieeseyejesyejner ueeU peeeuee nJeer. cnCetve HeeCeer mebLe ieleerves
HeeJeb.
3) Yej Gvneletve Iejer DeeueeJej ueiese ieej HeeCeer efHeT vees. meve -m^eske nesCeeee
Oeeskee mebYeJelees. Lees[e JesU Meeble yemetve ceie ceOece ieej HeeCeer HeeJes.
4) pesJeCee Deieesoj HeeCeer efHeT vees. leeves Yetke ceboeJeles.
5) ceueefJemepe&ve kesueeveblej ueiese HeeCeer efHeT vees. Heesele {JeUt Mekeleb.
6) Yeespeveesej nele Oegleueeveblej Deesueer yeesb [eseebJeve nuekese efHejJeeJeer.
[esseebvee Deejece efceUlees.
7) jespe YejHetj HeeCeer HeeJeb Demeb Deejesielep%e meebieleele. leeeceeCes, keenerpeCe
melele HeeCeer Heerle jenleele DeeefCe ceie JeejbJeej cet$e efJemepe&veemeeer peeJeb ueeieleb. eemleJe
Deeflejske ke vees. cee$e, leneve peeCeJesue lesJne GokeeeMeve DeJeMe kejeJes.
Heueenej
1) Heueenej kejCeb kesJnener eebieuebe Demeleb. Hejbleg, keesCelener HeU DeeHeuee
Mejerjeuee ceeveJesue ee Yeceele jent vees. legceeer Mejerj eke=leer Jeele, efHee, keHe eeHewkeer
keesCelee oes<eebveer egkele Deens ns jefJeueeme, efveef<eOo DeLeJee mesJeve kejCeeme eesie HeUs

121
keesCeleer eeee efveCe&e Ieslee esF&ue.
2) keesCelesner HeU ogOeeyejesyej KeeT vees. Deveske Iejeble keseebeer efMekejCe kejleele
efkebJee ogOeele Deecejme Ieeuetve Hese - ceBiees efceuke Meske yeveJeleele. les efveef<eOo Deens.
3) je$eeree JesUer HeUebeb mesJeve kejCeb eUeJeb.
legceeer Mejerjeke=leer
Yeejleere JebMeees DecesefjkeeefmLele [e@kej DeeefCe uesKeke oerHeke eesHe[e eebveer
Boundless Energy ee DeeHeuee Hegmlekeeble cnueb Deens keer, eleske ceeCemeeeb
peerJejemeeeefveke (Biochemical) JeeqkelecelJe JesieJesieUb Demeleb. leeee Mejerjeble HesMeer -
(Cells) DeeefCe HesMeeryebOe (Tissues) Demeleele. lemese, eeCeJeeeg, keye&eqJoeeefCeue Jeeeg,
ueesn, Fvmegefueve DeeefCe peerJeve melJe-meer Demeleele. JesUesJesUer yeoueCeeNee HeefjefmLeleervegmeej
ee meJeeeb HejmHej eceeCe yeouele Demeleb. Gece Deejesie cnCepes Mejerjeleerue
peerJejemeeeefveke leJeebee meceleesue jeKeCeb nese. DeepeejHeCeeble ne meceleesue efyeIe[lees. lees
Hegve:mLeeefHele kejCeb cnCepes jesieeee Gheeej kejCeb.
eleskeeee Mejerjele keesCelee lejer efJeefMe< ekeejee DebieYetle (Ingrained)
Demeceleesue Demelees. leeueee oes<e cnCeleele. ee oes<ees leerve ekeej Demeleele.
1) Jeele oes<e :- eecegUs, Mejerjeee neueeeueeReb efveeb$eCe nesleb. cnCepese,
emeveefeee, jkeleeeb DeefYemejCe, DeVeHeeveefeee, Glmepe&ve,
cesvotke[tve DeeosMe Deeoer efeee kesuee peeleele.
2) efHee oes<e :- eecegUs, Mejerjebleie&le yeoueebJej efveeb$eCe nesleb. DeVe, HeeCeer DeeefCe
Jeeeg eebeeJej eefeee nesles. DeeefCe,
3) keHe oes<e :- eeejs, Mejerjeeer mebjevee efveebef$ele nesles. cnCepese, Mejerjeee
HesMeeRvee Ske$e keve leeletve ejyeer, mveeeg, DeefmLe DeeefCe vee[er
eebeer Ie[Ce nesles.
eleske Jekeleerle ns eflevner oes<e Demeleele Hejbleg, keesCelee oes<e DeefOeke eyeU Deens

122
ns jJeCeb cenJeeeb Demeleb. Skeeee Deepeejeee Gheeejeeer efoMee jJeleebvee [e@kejuee
jesieeeer eke=leer JeeleeOeeve, efHeeeOeeve keer, keHe eOeeve Deens ns eLece ue#eele IeeJeb
ueeieleb. les mHe PeeueeJeje, jesieeves keesCelee neueeeueer kejeJee, keee KeeJeb efkebJee
KeeT vees lemese, keesCeleer GHeeejHeleer mJeerkeejeJeer eeyeeyeleee efveCe&e Ieslee eslees.
[e@. oerHeke eesHe[e eebveer Perfect Health ee DeeHeuee ogmeNee Hegmlekeeble oerIe&
eMveceeefuekee efoueer Deens. leeleerue eMveebeer eeceeefCeke Gej iegCeceeHeCeerJej efoueeme
esCeeNee yesjpeebee meeneeeves DeeHeueer Mejerjeke=leer Jeeleer Deens, efHeeer Deens, keHeer Deens
keer, mebegkele oes<eebeer Deens ns efveCee&ekejerlee jefJelee esleb. Skeoe DeeHeueer Mejerjeke=leer
keMeer Deens ns jueb cnCepes Deenej, Jeeeece DeeefCe Flej owvebefove peerJeveece kemee DemeeJee
eeeb ceeie&oMe&ve efceUleb. leelHee&, DeeHeueele Jeele, efHee DeeefCe keHe ns eflevner oes<e
Demeleelee Hejbleg, leeleerue pees oes<e eyeU Demesue leeuee ceee&osle DeeCeCeb ner Deejesieeeer
iegefkeuueer nese.
ee leerve ekeejee Mejerjeke=leeReer JewefMe<es DeeefCe Deenej eeefJe<eeereer ceeefnleer
DeeHeCe Heent ee :
JeeleHedeke=leer
JeeleecegUs DeeHeuee neueeeueeReb efveeb$eCe nesleb. Jeeleeke=leeree ceeCemeebeer
Mejerje<er nuekeer Je efkejkeesU Demeles. leebee keeceele eHeUlee Demeles. leebeele
eeHeue Demeleb. Yetke ueeieCeb DeeefCe DeVeHeeve ee efeee keenerMee Deefveeefcele Demeleele.
PeesHe nuekeer Demeles DeeefCe efveeveeMeeee $eeme Demelees. DeMeer ceeCemeb Glmeener, keuHevesle
jceCeejer DeeefCe YeeJeJe=eer yeoueCeejer Demeleele. veJeerve ceeefnleer DeeefCe %eeve ekeve
Deelcemeele kejleele DeeefCe, efJemejleele osKeerue. leebvee keeUpeer kejCeeeer meJee Demeles.
yekeeseee $eeme meleeJele Demelees. Heefjeceeee Deeflejske kejCeeke[s eJe=eer
DemeueecegUs ner ceeCemeb meeHes#ele: ueJekej Lekeleele.
Jeeleeke=leeree JekeleeRvee, efoJemee efkebJee je$eer, kesJnener Yetke ueeieles. melele
yeoue kejle jenCeb leebvee DeeJe[leb. leebee meJeeer Deefveeefcele Demeleele. leebeer eeue

123
JesieJeeve Demeles. YeeJeveebee Gske Peeueee lej lees DeuHekeeueerve Demelees, ueiesee efJemejuee
peelees.
Jeele eke=leeree JekeleeRveer Leb[, keesj[b DeeefCe nuekeb pesJeCe keceer IeeJeb DeeefCe
iejce, pe[ DeeefCe leUuesues HeoeLe& DeefOeke KeeJesle. leeeeceeCes cemeeuesoej, ke[t DeeefCe
legj HeoeLe& eUtve iees[, Deebye DeeefCe Keej HeoeLe& Hemeble kejeJes. menpe Heesue SJe{be
DeVe enCe kejeJeb.
otOe, letHe, ueesCeer Demes meJe& [sDejer HeoeLe& Jeeleer JekeleeRvee ueeYeoeeke jleele.
iees[ DeeefCe leUuesues HeoeLe&ner eeueleele. ient DeeefCe leebotU Deenejele meceeefJe< kejCeb
eebieueb. cee$e, yeeueea, cekee, pJeejer, yeepejer meejKeer le=CeOeeveb keceer KeeJeerle. kesUer, meb$eer,
e#e, Kejyetpe, jyetpe, Deebyee, HeHeF& ner HeUs Hemeble kejeJeerle. meHejebo, [eefUbye keceer
KeeJeerle. efekeve efkebJee ceemes Keeeuee njkele veener. Hejbleg ieesceebme Jepe& mecepeeJeb.
Jeeleer JekeleeRveer efveeefceleHeCes Mejerjeuee lesueeves ceeefueMe kejeJeb Demeb DeeegJexo
lep%e meebieleele. leecegUs jkeleeefYemejCe Jee{tve Mejerjeleerue DeMeg lelJeb yeensj Heskeueer
peeleele. leeCeleCeeJeeee efmLeleerle Jeeleer JekeleeRvee ueJekej LekeJee peeCeJelees. leemeeer,
keesce lesueeves cemeepe kesueeme LekeJee otj nesTve Meeble, lepesueoej Jeeleb. DeLee&led, Demee
cemeepe Flejebveerner kejeeuee njkele veener.
efHeeeke=leer
efHee oes<eeee mebyebOe HeeveefeesMeer DeeefCe Mejerjebleie&le yeoueebMeer Demelees. efHeeeeer
leguevee DeiveerMeer kesueer peeles. epJeueve, Heeve DeeefCe HeeblejCe efHeeeee meeneeeves nesleb.
efHee G<Ce DeeefCe Deecuekej Demeleb. efHeeeOeeve Jekeleer ceOece Mejerje<eree, ceOece
Mekeleeree DeeefCe efeJe Je=eeree Demeleele. leebvee Yetke DeeefCe lenevener eve ueeieles.
leeCeleCeeJeeee JeeleeJejCeeble lee efe[efe[ee nesleele. mete&ekeeMe DeeefCe iejce nJeeceeve
leebvee menve nesle veener. peesKeerce IesCeeeer leebeer leeejer Demeles. lee GHeeceMeerue DeeefCe
yegefceeve Demeleele. leebeb yeesueCeb JeJeefmLele, mebYeeefJele Demeleb. JesUsJej pesJeCe efceUeueb
veener lej lee yesewve nesleele. eleske iees< JesUsJej JneJeer Demee leebee Deeen Demelees. JesU

124
Jeeee iesuesuee eebvee cegUere DeeJe[le veener. eeueCeb Jesieeves Demeleb.
GlkeHeCee ne efHeeeke=leeree JekeleeRee mLeeeerYeeJe Demelees. lee
cenJeekeeb#eer, Deleble yegefceeve, mHe<Jekelee DeeefCe, keener eceeCeeble celmejer mJeYeeJeeee
Demeleele. meeceeveele: esceU, meceeOeeveer DeeefCe DeieleMeerue Demeleele.
efHee eke=leeree JekeleeRveer DeeHeuee Deenej meblegefuele sJeCeemeeer meeceevele:
Leb[ DeeefCe Je HeoeLe& IeeJesle. KetHe iejce Devveeeb mesJeve eUeJeb. iees[, ke[t DeeefCe legj
DeVeHeoeLe& KeeJes DeeefCe cemeeuesoej, Keej, Deebye eUeJes. otOe, ueesCeer, letHe Keeueeves
efHee Meeble nesleb. Hejbleg, oner, eerpe, Deebye leeke eecegUs efHee KeJeUleb. ceOe DeeefCe ietU
DeueeYeoeeke Demeueeves eUeJeb. lesueeee efJeefJeOe ekeejebletve Keesyejsue, meveHeuee@Jej
DeeefCe Dee@efueJn lesueeee JeeHej Gece. cee$e efHee Jee{JeCeejer leerU, yeoece DeeefCe cekee ner
lesues keceer kejeJeer. ient, meHeso leebotU, Dees DeeefCe yeeueea KeeCeb eebieueb. cekee, pJeejer,
yeepejer F. keceer IeeJeer. e#es, esjer, efuebyet, veejU, Deebyee, efHekeuesueer iees[ meb$eer eemeejKeer
iees[ HeUs KeeJeer, Hejbleg, HeHeF&, Deveveme DeeefCe Flej Deebye HeUs IesT vees. YeepeebceOes,
Jeebieer, yees, jleeUer, YeesHeUe, keesyee, ceej, DeeefCe Flej efnjJee HeeuesYeepee - , IesCeb
eebieueb. esce@es, ieepej, keeboe, Heeueke, Deeue eUeJes.
cemeeueebHewkeer, oeueefevee, keesefLebyeerj, Jesueeer, ns ueeYeoeeke jleele. Hejbleg,
keeUsefcejer, ueJebie, Deeues, efcejeer, ceesnjer, DeeefCe efpej, ns efHee Jee{Jeerle Demeueeves Deleble
keceer eceeCeeble mesJeve kejeJes. keeWye[er DeeefCe keea eeuesue HeCe ieesceebme, ceemeUer, Deb[er
Fleeoer efHeekeejke Demeueeves Jepe& mecepeeJeer.
keHeeJe=leer
keHe oes<e Mejerjeee jevesJej HeefjCeece kejlees. efvemeiee&leerue He=LJeerlelJe DeeefCe
peuelelJe eebeeMeer keHeeee mebyebOe Deens. pe[lee, efmLejlee, efOecesHeCee, vejceeF& ner
efJeMes<eue#eCeb keHeeke=leerceOes meeHe[leele.
keHe eJe=eeree Jekeleer oCeke yeebOeeee, yeueJeeve DeeefCe menveMeerue
Demeleele. leebvee ueJekej jeie esle veener. Skeeee veJeerve ceeefnleereb Deekeueve ekeve nesle

125
veener Hejbleg, mcejCeMekeleer eebieueer Demeles. ns YejHetj PeesHe Iesleele. Mejerj megCeeke[s
eJe=eer Demeles. DeVeHeeve mebLe Demeleb. mJeYeeJe esceU, meesefMeke DeeefCe #eceeMeerue Demelees.
ee Jekeleer keesCeleener efveCe&e IesCeeme JesU ueeJeleele. eebvee ueJekej peeie esle
veener. KetHe JesU DebLeCeele He[tve jenleele. Deens lee efmLeleerle meceeOeeveer Demeleele.
le[pees[ kejleele. ogmeNeebee YeeJevee peHele leebee Deeoj kejleele. Mejerj efkebefele mLetue
Demeueb lejer eeueCeb, JeeieCeb [ewueoej Demeleb. efMeefLeue DeeefCe efJeeeefcele DemeCeb ns keHe
eJe=eeree JekeleeReb efJeMes<eue#eCe cnCelee esF&ue. DeeegJexoMeem$eevegmeej ee Jekeleer
YeeieJeeve Demeleele. leebvee eebieueb Deejesie ueeYele. peieeke[s HeenCeeee leebee
ef<keesve megKeeJen Demelees.
keHe eke=eeree JekeleeRveer Deenejeleerue Demeceleesue otj kejCeemeeer efleKe,
ke[t, legj, nuekeb DeeefCe keesj[b DeVe mesJeve kejCeb Gece pe[, lesueke, Leb[ HeoeLe&
keceer KeeJes. leeeeceeCes iees[, Keej DeeefCe Deebye HeoeLe& eUeJes. keceer ejyeer Demeuesueb
otOe mees[ueeme Flej meJe& ogiOepeve HeoeLe& Jepe& ceeveeJes. meHejebo DeeefCe Hesj ner HeUb
Gece Hejbleg meb$eer, kesUer, Deveveme, Kepetj, veejU, jyetpe Fleeoer keHe Jee{JeCeejer HeUs
keceere KeeJeer. keHe keceer kejCeemeeer ceOeeeb mesJeve kejCeb eebieueb. Hejbleg, meeKej keceer
kejeJeer. meJe& ekeejee MeWiee eeueleerue. ient DeeefCe leebotU keHeeee eYeeJe Jee{Jeerle
DemeueecegUs, pJeejer, yeepejer lemese Deve le=CeOeeveebJej Yej eeJee. e@ceses, keeke[er,
jleeUer JeieUtve Flej meJe& Yeepee KeeCeb eebieueb. leeeeceeCes, ceer mees[tve Flej meJe& cemeeues
eee Demeleele. efekeve, keea, ceebme DeeefCe ceemeUer KeeCeb eee Demeueb lejerner, ueeue ceebme
eUeJeb.

126
 18.
MejerjeefYecegKe Deenej
MejerjeefYecegKe Deenej (Body - Oriented Diet)
DeeHeCe Ielse Demeueusee KeeveHeeveele Hee<seCe-Jeebeb eceeCe ekfeleer Deens ns keUle vemeueb
lejer les Mejejreuee GHekeejke Deens ekfe DeHeeekeejke eees mekbesle cee$e DeeHeueeuee ecfeUle
Demeleele. cnCevte, elekseeves DeeHeuee Mejejreke[vte JeU s eJseU
s er ecfeUCeeNee mekbesleekbe[s
(Signals) keeUpeeHreJtek&e ue#e eeJeb Demeb DeeeJgeo x Meem$e meeibele.b pee DeVeHeoeLeeeb meJseve
kejleevbee lecgneubee Deeveob ecfeUlee,s les lecgeee Mejejreee meceleeuse jeKeCeemeeer DeeJeMeke
Deenlse Demeb mecepeeJe.b DeVe ner vemweeifek&e Dee<weOeer Deen.s Mejejreee Jelec&eeve iejpee, DeeJe[er
evfeJe[e,r menve#ecelee eevbee Deveg He DeVe ecfeUeueeme les mJeemLeJeOek&e jle.b meJbeosveelceke
DeveYgeJe (Sensory experience) ne KeeveHeeveeee ceuteeOeej Deen.s cnCevtee, lecgneubee eCseejs
DeveYgeJe meJeel&e cenJeees jleele. DeLeel&e epfeYeusee eCes DeeeCfe Mejejreuee ceeveJeCe,s eeleeure
HeejfCeecemJeHe Hejke eeCee#eHeCeeves DeeU s Keuee Heeenfpe.s pes DeVe ekej Demevte meJseve
kesueevelbej meceeOeeve Jeeleb DeeeCfe leeeyejeysej Mejejreueener ceeveJeleb les lecgeeemeeer meJeexece
Deens Demeb mecepeeJeb.

127
 meceesj Deeuesuee leeeleerue DeVeeeer eJe keMeer Deens, eeJej legceeer eefleefeee
DeJeuebyetve Demeles. eJe Deelceefve Demeles ns ue#eeble IeeJeb keejCe HeoeLe& eefJe Demeuee
lej legcner lees DeeJe[erves Keelee. keenerpeCeebvee iejce cemeeuesoej pesJeCe DeeJe[leb, lej keenereb
leecegUs Hees efyeIe[leb. keeneRvee leUuesues DeeefCe ejyeeregkele HeoeLe& lej DeeCeKeer keeneRvee
keesj[s HeoeLe& DeeJe[leele. DeeegJexoele eJeeRes mene ekeej meebefieleuesues Deensle les Demes.
iees[ Jee ceOegj (Sweet)
Deebye Jee Deecue (Sour)
Keej Jee ueJeCe (Salty)
efleKe Jee keg (Pungent)
ke[t Jee eflekele (Bitter)
legj Jee kemee (Astringent)

DeeoMe& Deenejele ee meJe&e cnCepes mene eJeeRee meceeJesMe DemeCeb DeeJeMeke Deens.
lee Mejerjeleerue Jeele efHee DeeefCe keHe ee oes<eebceOes meceleesue jeKeCeeeb keee& kejleele.
eesie Deenej
legceee Mejerjele Jeele, efHee DeeefCe keHe eebHewkeer pees oes<e eyeU Demesue leeee
eYeeJe keceer keve Flej ogece oes<eebee eYeeJe Jee{JeCeeje Deenej legcner Ieeeuee nJee.
Demee Deenej keesCelee ns legceeb Mejerje legcnebuee meebieleb. Leb[er Jeepele Demeueeme legcner
iejce pesJeCe ceeielee keejCe leer Mejerjeeer iejpe Demeles. keener Jekeleer ceer peemle eceeCeeble
Iesleele lej Flej keener iees[ peemle Hemeble kejleele. keeneRvee efleKe, Deebye KeeCeeeer
newme Demeles.
Heeveefeesee leeejer keceer DeefOeke eceeCeele meJeeveee meleeJele Demeleele.
eleerle peUpeU nesCeb, Hees HegieCeb, {skej esCeb, DeVe IeMeeMeer esCeb ee leeejer Heeveefeesle
efyeIee[ Demeueeeb oMe&Jeleele. leeke[s ogue&#e kejCeb neveerkeejke Mekeleb. DeeegJexoele
Heeve Mekeleeruee Deiveer Demeb cnueb Deens. cnCetvee, GojYejCe veesns, peeefCepes e%e kece&
Demeb cnueb peeleb. HeeveMekeleeree Deiveer epJeefuele sJeCeb ns Mejerjeeb cenJeeeb keee& Deens.

128
peieCeemeeer DeeJeMeke leer Hees<eCeJeb IesTve leer HeeefJeCeb, lemebe DeveeJeMeke Jeb
peeUtCe ekeCeb ns keece Deiveer kejlees. egkeeree Deenej /DeVe enCe kejleevee Peeuesuee
Deeesie Jele&veecegUs Deiveeree eYeeJe #eerCe nesT Mekelees. HeefjCeecele: Heeseee leeejer
GodYeJeleele leemeeer DeeHeueb cegKe pesJeCe ogHeejer IeeJeb,mebOeekeeUer efkebJee je$eer veJns.
leeeeceeCes DeVe enCe kejleevee Jeeeve kejCeb, sefueeqJnpeve HeenCeb, F vemeleb.
one efveece
ke@jerve Met (Karin Schute) ee uesKekeeves DeeegJexo -efo meeres Dee@He ueeF&He
ueeBie etLeee DeeHeuee Hegmlekeele mJeemLeJeOe&ke Deenejemeeer one efveece meebefieleues
Deensle pes Jeele, efHee DeeefCe keHe ee eflevner eke=leeRvee ueeiet nesleele.
1) Yeespeve Meeble DeeefCe emeVe JeeleeJejCeele yemetve keje. leeJesUer Jeeeve kejCeb,
sefueeqJnpeve HeenCeb eUe.
2) DeeHeCe Iesle Demeuesues Yeespeve melJeegkele, eefJe DeeefCe ue#eJesOeke Demesue
eeeer keeUpeer Iee.
3) Mekeelees jespe jeefJeke JesUer Yeespeve IesCeeee eelve keje. JeJeefmLele
eeJetve Peeueevebleje Ieeme efieUe. Deieoer Hees YejsHeele pesJet vekee, Lees[er peeiee sJee.
4) oesve pesJeCeebceOes leerve les mene leemeebe Deblej sJee. Deieesojeb DeVe Heeeeuee
lesJe{e DeJeOeer DeeJeMeke Demelees. legcnebuee eve Yetke ueeieueer Demesue lej les legceee
Mejerjeuee DeVeeeer iejpe Demeueeeb efevn Deens. DeMeeJesUer, pej pesJeeJes. cee$e, Yetke
vemeleebvee DeVe mesJeve ke vees.
5) Yeespeveemeesyele DeOetveceOetve IeesYej HeeCeer HeeJes. KetHe Leb[ieej Hese IesT vees.
leecegUs Heeve efeee DeJeOo nesles.
6) vesnceer leepeb DeVe enCe kejeJeb. SketCe Yeespeveeee 3/4 Yeeie leepee iejce
DeVeeee DemeeJee. GJe&efjle Yeeie keesefMebyeerj DeLeJee Flej Leb[ HeoeLeeee Demet Mekelees.
7) mebOeekeeUee pesJeCeele Deebye, ogiOepeve HeoeLeeee, oner, eerKeb[ Jeiewjs
129
efkebJee keee Yeepeebee meceeJesMe ke vees. ns HeoeLe& Heeeeuee pe[ Demeleele, DeeefCe
meeebkeeUer legceee Heeseleerue Deiveer cebo Peeuesuee Demelees.
8) cegKe pesJeCe Mekeelees ogHeejere IeeJeb. keejCe, 12 les 1 ee JesUele
HeevemebmLee DeefOeke keee&#ece Demeles. meeebkeeUer efkebJee je$eer nuekeb pesJeCe IeeJeb.
9) Yeespeve Iesleueeveblej keener efceefveebee efJeeece IesTve vebleje keeceeuee
megJeele kejeJeer.
10) Mejerj osle Demeuesuee mebkesleebke[s keeUpeerHetJe&ke ue#e eeJeb. Mejerj
DeeJeMeke les ceeielee Demeleb. cnCetve MejerjeJej efJeeeme sJeeJee.

130
 19.
nmlee#ej DeeefCe MegOouesKeve
Meem$e DeeefCe keuee
nmlee#ej ns Ske Meem$e Deens, lemebe Ske keueener. ceeCemeeee nmlee#ejeJeve
leeeb Skeboj JeeqkelecelJe, leeee mJeYeeJeefJeMes<e DeesUKeCeeeb Meem$e iesuee keener
oMekeele efJekeefmele Peeueb Deens. leeeeceeCes efJeefJeOe Deekeej DeeefCe efJeue#eCe JeUCeb osTve
De#ejb efueefnCeeeer keuee - De#ejuesKevekeuee (Calligraphy)-DeeHeueeke[s Heej
HetJeeaHeemetve efJekeefmele Peeueer Demetve veekeb, efe$eHeb, Hegmlekeb eebeer Meer<e&keb DeeefCe
peeefnjeleer eemeeer ee keuesee Heej ceesee eceeCeeJej Gheeesie neslees. DeeHeueeke[s
Deueerke[se Jeeeeer Hebeenejer HetCe& kesuesuee eer keceue Mes[ies eebveer DeeHeuee DeodYegle
keueeefJe<keejeejs ee keuesuee meJeexe efMeKejeJej vesTve sJeueb Deens. megyeke, megboj
nmlee#ej vesnceere meJeeee keewlegkeeme Hee$e nesleb.
Hejbleg, DeeHeueb nmlee#ej kemeb Deens eeee efJeeej legcner keOeer kesuee Deens keeb? les
megJeee Demesue lej eMvee GodYeJele veener. Hejbleg JeeF& Demeueeme les Skee ekeejeb uees{Ceb
(Handicap) Mekeleb. efMeJeee, Flejebee nmlee#ejeMeer leeeer leguevee Peeueeme
legceeele DeelceueIegleseer (Inferiority) YeeJevee efvecee&Ce nesT Mekeles. cnCetve, nmlee#ej

131
megOeejCeemeeer eLece DeeHeuee efueefnCeeee HeOoleerle keener GCeerJee Deensle keeb, eeee
MeesOe IeeJee. uesKeCeereer Heke[ DeeefCe yeesebeer neueeeue eeble DeeJeMeke lees yeoue
kejCeeeer leeejer sJeeJeer. keeieo meceesj mejU sJeeJee. Debiee DeeefCe ceOeueb yees eeceOes
uesKeCeer veer OejeJeer DeeefCe Heefnuee yeeseee oeye uesKeCeer Jej sJetve eleske De#ejeeb JeUCe
megOeejCeeee eelve kejeJee. leemeeer, Jele&ceeveHe$eeble /Hegmlekeeble eHeuesuee De#ejebvee
eefleceeve ceeveeJeb. leeleerue JeUCeebeb DevegkejCe kejeJeb. keener efoJeme JeJeefmLele mejeJe
kesueeme nmlee#ej JeUCeoej nesT Mekesue. DeeHeuee nmlee#ejeble Jeeeve megueYelee DemeCeb
ns megmebmke=leHeCeeeb ue#eCe ceeveueb peeleb.
De#ejuesKevekeuesleerue lep%eebee celes kesJeU yeesebJej peesj osTve efueefnCeeNeebeb
De#ej eflelekemeb eebieueb Demele veener. keejCe, leele DeeHeuee neleeee mebHetCe& Yeej
keeieoeJej He[lees DeeefCe kesJeU yeesebee meeneeeves keeieoeJej De#ejb efueefnueer peeleele.
Demeb kejleevee nele Hegvne Hegvne Geuetve Heg{s veeJee ueeielees. HeCe, eentve megueYelesves
efueneeeb Demeueeme efueefnCeeNeeves DeeHeues ekees (Forearm) DeeefCe Keeboe (Shoulder)
eebeerner neueeeue kejeeuee nJeer. leecegUs, GpeJee Keebeeee mveeetbee JeeHej nesTve
De#ejb DeefOeke megyeke Gceleerue.
cee$e, eeee DeLe& Demee veJns keer yeesebee Gheeesie keve efueefnCeb JeeF& efkebJee
egkeereb Deens. legceeb De#ej megyeke esle Demesue lej efJeeceeve HeOoleerle yeoue ke vees.
Hekele ner HeOole Lees[er efOecee ieleereer Demetve, keener JesUeves yeesb Lekeleele, oggKet ueeieleele
ns ue#eele IeeJeb. yeesebveer uesKeCeereer kesuesueer Heke[ DeeefCe neleeeer efmLeleer ee oesve ieeseRvee
uesKeve keewMeueele cenJe Demeleb.
yengleebMe ueeske Debiee DeeefCe eeHeskeUer eebeeceOes uesKeCeer Oeve DeeOeejemeeer
ceOeueb yees JeeHejleele. ner HeOole uesKeCeeruee Debiee, eeHeskeUer DeeefCe ceOeuee yeeseble
Oeve DejbieUeree DeeOeej IesTve efueefnCeeee HeOoleerHes#ee efveefelee eebieueer Deens.
oesvner HeOoleerle GJe&efjle yeesb - kejbieUer DeeefCe DejbieUer - Keeueee yeepetme ceg[Heuesueer
DeeefCe keeieoeJej efmLejeJeuesueer Demeleele.
lep%eebee celes uesKeCeer Debiee DeeefCe eeHeskeUer ee oesve yeesebee ceOes ve Oejlee

132
eeHeskeUeree MesJeee HesjeJej efkebJee, Hesjeee eskeeJej, Oejueeme De#ejebeb JeUCe
DeeHeCe DeefOeke eYeeJeerHeCes efveebef$ele ke Mekelees DeeefCe Demee uesKevekeesve osKeerue DeefOeke
meeseermkej Jeelees. peebvee Keemekeve De#ejuesKeve keuesee #es$eeble efJeMes<e keece
kejCeeeer Fe Demesue leebveer uesKeCeer eeHeskeUeree MesJeee HesjeJej sJeCeb eesie
nesF&ue.
ee meieeeleerue leelHee& nse keer De#ej megyeke, megJeee DemeCeb cenJeeeb. uesKeCeer
keMeer DeeefCe keesCelee yeesebceOes OejeJeer ns Debeflecele: efueefnCeeNeebme keesCeleer efmLeleer
meeseermkej Jeeles eeJej DeJeuebyetve Deens. cnCetve uesKeCeer OejCeeee efJeefMe HeOoleeree
yeeT ke vees. cenJeeeb ns keer legceee yeesebvee uesKeCeeree leesue meeleleeves jeKelee
eeeuee nJee. leeeeceeCes, ceveeJej keesCelebner o[HeCe esT ve oslee De#ejebvee megyeke JeUCe
oslee eeeuee nJeb. DeeHeCe pemepemeb Keeueee DeesUerRle efuenerle peelees lemelemee efueefnCeeee
keesve yeouele iesueecegUs efueefnCeb $eemeoeeke nesleb. DeMee JesUer nele Keeueer ve DeeCelee,
keeieo Jej mejkeJele veeJee.
MegOouesKeve
DeeHeuee nmlee#ejeFlekebe ue#e MegOouesKeveeke[s osCeb DeeJeMeke Deens. DeMegOo Yee<ee
efueefnCeb ns Mew#eefCeke ceeieemeuesHeCeeeb ue#eCe ceeveueb peeleb. Meyoebeb GeejCe DeeefCe uesKeve
ee oesvner ieeser Deetke DemeCeb DeeJeMeke Deens. leemeeer eewHesj Jeeeve kejeJeb. veeceebefkele
uesKekeebee efkebJee DeeCeer ekeeMekeebee ebLeeleerue Yee<ee eceeCe ceeveeJeer. yengleebMe egkee
NnmJe oerIe& ee Demeleele. Me, <e DeeefCe me DeeefCe ve DeeefCe Ce ee cegUe#ejebee JeeHejeMeer
mebyebefOele Demeleele. yejseoe meceHe&ke cejeer eefleMeyo GHeueyOe Demeleebvee osKeerue
meeseermeeer Fbepeer Meyoebee JeeHej kejCeeke[s keue Demelees. ns eUeJeb. MeyokeesMeeble
Deetke Meyo Oegb[eUCeele DeeUme ke vees.
Meyo mebee Jee{Jeerle jeneJeb. meceeveeLeea (Synonyms) DeeefCe efJeOoeLeea
(Antonyms) Meyoebee MeesOe Iesle jneJeb. DeeHeueb uesKeve Deetke DeeefCe DeLe&HetCe& nesF&ue
eeeer keeUpeer IeeJeer. Yee<ee megOeejCeemeeer, Meyomebee Jee{efJeCeemeeer cejeer Je Fbepeer
MeyokeesMeebee efveeefcele JeeHej lemebe, oesvner Yee<esleerue Meyokees[er mees[efJeCeeee efveeefcele
mejeJe ee ieeseRee eebieuee Gheeesie neslees.

133
 20.
eJeemeeeer leeejer DeeefCe Gece eenkemesJee
When one realises that his life is worthless, he either commits suicide or
travels.
- Edward Dahlberg
- Reason of the Heart, 1965.
Jej efouesuee DeJelejCeebleerue efJeveesoeee Yeeie Deueeefnoe, DeeHeCe keesCelee vee
keesCelee keejCeeves/GsMeeves eJeeme kejle Demelees. eJeemeeeb efkebJee menueereb efveeespeve
kemeb kejeJeb, Keee&eb DeboepeHe$eke, iebleJe mLeeveebeer efveJe[ keMeer kejeJeer eeefJe<eeer
ceeie&oMe&ve kejCeejer Deveske Hegmlekeb yeepeejele efceUleele. Hejbleg ele#e eJeemeeuee
efveIeCeeHetJeea meesyeleee ye@iesle DeLeJee ye@keHe@keceOes keesCekeesCelee Jemlet IeeJeele ee
mebyebOeer HeefjHetCe& ceeefnleer osCeeje cepeketj leeble meeHe[le veener.
eJeemeeeer leeejer kejCeb eeee DeLe& Demee keer, DeeHeCe pee keeueeJeOeermeeer
Iejeyeensj jenCeej lee ojceeve DeeHeueeuee keesCelee Jemletbeer iejpe Yeemesue eeee
DeeieeT Deboepe IesTve lee Jemlet DeeHeuee meesyele IesCes nese. DeLee&le, eJeemeele yeNeee
meeseer keeceeueeT (Improvised) DemeCeej ns GIe[ Deens. cnCetve, DeMee Jemletbeer efveJe[
kejleevee JesU YeeieJetve vesCeb ns ceee&efole Gef meceesj sJeeeeb Demeleb. efMeJeee, Deveskeoe

134
DeeHeueb DeesPeb DeeHeueeueee GeueeJeb, JeeneJeb ueeieleb. leecegUs nuekeeeves eJeeme keje
(Travel light) ns yeero DeeJepet&ve HeeUeJeb ueeieleb.

leeejer kejleebvee meJe&eLece keHe[eebeer pegUJeepegUJe kejeJeer. efe$eHeeble efkebJee

efe$eJeeCeer ceeefuekeeble, jeieeee Yejeble le[keeHe[keerves Iejeyeensj He[Ceejer m$eer DeLeJee
Heg<e peeeceeCes ye@iesle kesJeU keHe[s keeWyeleevee oeKeJeleele lemeb FLes keve eeuele
veener. DeeJeMeke lee Jemlet ve egkelee IesCeemeeer meJe&ke<e efJeeej kejeJee ueeielees. kesJeU
keHe[eebee efJeeej kesueeme lee eeoerle Me&, HeB, keg[lee, Heeepecee, er Me&, met,
veskeee, Heg<eebeer DebleJe&m$e, ceeue, Heeeceespes, e@Jesue, ve@Hekeerve, nJesves HegieJeeeeer
GMeer, eeoj, yueBkes, Meeue, ceHeuej, neleceespes, cejoeCeer, kebyejHee, mee[ee,
yueeTpe, Heserkees, meueJeej keceerpe, ogHee, efm$eeebeer DebleJe&m$eb eebee iejpesvegmeej
meceeJesMe kejeJee. keesCeleerner yeeye efJemejueer peeT vees cnCetve ner HeefjHetCe& eeoer efoueer Deens.
legcner efkeleer efoJemeebmeeer, keesCelee efkeeCeer, keesCelee ceesmeceeble lemebe, keesCelee
keeceemeeer peeCeej Deenele leevegmeej efveJe[ kejeJeer.
eeHeg{eer eeoerner ueebyeueeke DeeefCe HeefjHetCe& Deens. leeble eleske uenevemeneve
ieeseree efJeeej kesuee Deens. peieYejeleerue HebOeje osMe DeeefCe mJeosMeeleerue MebYejntve DeefOeke
Menjb, ieeJeb DeeefCe mLeUb Henele Demeleebvee Deeuesuee DevegYeJeeee DeeOeejs ner eeoer efoueer
Deens. leeeeceeCes ner eeoer m$eer - Heg<e Demee YesoeYeso ve kejlee meJe& meceeJesMeke sJeueer
Deens. vesnceereceeCes, eJeemeelener DeeHeueer jenCeer eHeefHeereer DemeCeb DeeJeMeke mecepetve
Heg{erue Jemlet meesyele IeeJee: meeyeCe, lJeee eerce, Me@cHet, kesMelesue, @ukece HeeJe[j,
kebieJee, kebgket, efkeuee, gLeyeMe / Hesm, ueneve Deejmee, eser keelej, oe{er kejCeeeb
meeceeve-jsPej, yeMe , MeseqJnbie eerce, yeebie[ee, pegSuejer (cebieUmet$e) Deeke[s, efHevee,
efjyeve, nsDej ye@C[, ceveerHeme& - veese, megs Hewmes -F.
eJeemeeee leeejerleerue cenJeeeer yeeye cnCepes eJeemeeeer efleefkeb, HewMeeeb Heekeer,
megs Hewmes, yeBke Heemeyegke / eske yegke, ^@Jnueme& eskeme, SerSce / eqJnmee kee[& ee meJe& ieeser
DeeOeere Ske$e keve sJeeJeele. pes veeieefjkeebveer Jeeeee HegjeJee cnCetve He@vekee[&,
efveJe[Cetke DeesUKeHe$e DeLeJee pes veeieefjke DeesUKeHe$e meesyele sJeeJeb. Deepekeeue

135
YeceCeOJeveeree JeeHej meeJe&ef$eke Peeuee Deens. leecegUs, ceesyeeF&ue meesyele leeee eepe&j
IesCeeme efJeme vees. otjJejerue Meebeb DeJeueeskeve kejeeeb Demeueeme yeeeveekeeguej
DeeefCe eeeefe$es efHeCeemeeer ke@cesje meesyele IeeJee. DeLee&le ceesyeeF&ueceOes eeeefe$e
IesCeemeeer Deefleefjkele meese Demeueeme ke@cesje IesCeeeer iejpe veener.
eeveblejeer eeoer mebkeerCe& mJeHeeeer Deens. leeleerue meJee&le cenJeeeer yeeye cnCepes
Deew<eOes. eJeemeele Deepeejer He[Ceb keesCeeueener HejJe[Ceejb vemeleb. leecegUs, Jeweeqkeleke
JeeOeerMeer mebyebefOele DeeefCe DeeHeuee meeOeejCe eke=leerceeveevegmeej meJe& DeeJeMeke Deew<eOeb ve
efJemejlee IeeJeerle, leele leeHe, [eskesogKeer, He[meb, pegueeye, peKecesmeeer ceuece, keeHetme,
yeB[spe /ye@C[ S[d eebee meceeJesMe DemeeJee. G<Ce nJeeceeveele eJeeme kejleebvee meesyele keeboe
DeJeMe IeeJee. G<ceeIeeleeHeemetve yeeeJe kejCeemeeer keeboe Deleble Gheeesieer jlees.b
[eejer, yee@ueHesve, megs keeieo, kee[& Heeefkes, Hegmlekeb, legceeb eqJnefpeefbie kee[&,
De@[^sme yegke, Iejeebes Heeses Fleeoer Jemletbeer iejpe Yeemeles. efHekeefvekeuee iesueele DeeefCe
legcnebuee ieeCeeeer newme Demesue lej ieeCeeeer Jener DeJeMe meesyele Iee. ieeCeeNeeuee
efHekeefveke egHe ceOes eebieuee ceeve efceUlees. efMeJeee DeeHeueer keuee eoefMe&le kejCeeeer eve
mebOeer efceUles. legcner ieelee ns Flejebvee ceeefnle vemesue lej mJele: lemeb meebiee. ieeCeb meeoj keje.
DeMee JesUer efYe[mle Demet vees. Hees KesUCeb DeeJe[le Demesue lej Heeebbee keceerle keceer Ske
pees[ meesyele Iee. JesU eve peelees.
eeefMeJeee, eHeuee,pees[s,HeeCeeeb Yeeb[b, leebyee, megF& oesje, yeCeb, mesHeer efHevedme,
keguetHe, efkeuueer, efHeMeJeer, oesjer, e@e&, Jee@jye@ie, iee@ieue, megHeejer /cegKeefJeueeme, HesHejefcebb,
ee@keuesdme, vesuekej, eeket-kece-efve DeesHevej, cesCeyeeer, DeeieHeser, nBieme&,
Dees[escee@me /keemeJeeHe Deiejyeeer, efHeerve, Lecee&me, F. Jemlet iejpesvegmeej meesyele
IeeJeele. ee Jemlet yengOee Deekeejeves ueneve DeeefCe Jepeveeves keceer Demeleele DeeefCe
De[eCeerle Deleble Gheegkele jleele. Goe. Deeeveke efoJes iesueeme cesCeyeeer, DeeieHeser,
e@e& eebee DeeOeej IeeJee ueeielees. oesjer yengGsMeere Demeles. keHe[s JeeUle IeeueCeemeeer,
DeeoUDeeHe nesTve ye@ie Heeueeme leer yeebOeCeemeeer efkebJee, Deieoer jCejCelee Gvneble
efJeefnjerletve HeeCeer kee{Ceemeeerner efleee Gheeesie neslees. efJeceeveeves eJeeme

136
kejCeeNeebveer DeeHeuee megkesmesmevee Hue@efmkeee jbieerle oesNee yeebOeueeme Heskeuee iesuee
lejer lee megjef#ele jenleele DeeefCe, cegKe cnCepes, iebleJe efkeeCeee SDej Hees&Jej ye@iespe
keuesceee JesUer mejkelee HeeeJej lee ekeve DeesUKetve Geuelee esleele.
DeeCeKeer Ske yengGHeeesieer Jemlet cnCepes Jele&ceeveHe$e. les lee efoJemeeee yeelecee
lej DeeHeCeeme oslee HeCe, ^sveceOes pesJeCe Iesleevee Keeueer DebLejCeemeeer, nele
HegmeCeemeeer, yemeeeeer meer mJe kejCeemeeer, HeeCeer meeb[ueeme efHeCeemeeer
DeeefCe, iejpe He[ueeme, [yeele Keeueer DebLeve leeJej PeesHeCeemeeer Gheeesieer He[leb.
Deecees Ske pegves efce$e yeb[esHeble, eebvee mejkeejer keeceeefveefcee yeme DeLeJee s^veves melele
eJeeme kejeJee ueeielees. Jele&ceeveHe$eeeer meesyele les keOeerner mees[le veenerle. leebveer
meefJemlejHeCes meebefieleuesueer Jele&ceeveHe$eeeer Gheegkelelee Deecnebuee Heueer.
ee Jeefleefjkele DeeHeCe pee efkeeCeer eJeemeeme peelees lee efkeeCeebee eJeemeer
Jeee[ee (Travel guide) Mekeelees efJekele IesCeeeer meJee DemeeJeer. leeee Ske Heeeoe
Demee keer Yeseree mLeUebeer meefJemlej ceeefnleer DeeefCe Ssefleneefmeke Heee&Yetceer leele
Jeeeeeuee efceUeueecegUs lee mLeUeee Yeseree Deevebo peemle eebieuee leNnsves Ieslee eslees.
ogmejb cnCepes, eJeemeentve Hejle DeeueeJej lee ieeF&[ee meeneeeves eJeemeeeer GpeUCeer
kejlee esles.
eJeemeeble meesyele IeeJeeeee Jemletbeer FLes efouesueer eeoer KetHe ueebyeueeke Jeele
Demeueer lejer, leer HeefjHetCe& (Exhaustive) DemeeJeer Flekeee leeceeieerue nslet Deens. DeeHeCe
mJele:uee DeeJeMeke Jeeleerue lesJe{eee Jemlet meesyele IeeJeele keejCe nuekeeeves eJeeme
(Travel light) ns DeeHeueb yeero keoeefHe efJeme vees.

Gece eenkemesJee
Decesefjkesntve Deeuesuee ceePee Skee veeleueieeuee $eHeleer efMeJeepeer Deeblejje^ere
efJeceeveleUeJej HeesneseefJeCeemeeer ogmeNee efoJeMeer ceuee @kemeer mesJee nJeer nesleer. ceePee Skee
efce$eeves Ske Heesve eceebke megeJetve Gece mesJee efceUsue DeMeer iJeener efoueer. leeeceeCes, ceer
Heesve kesueeJej DeeHeCe Lees[b Leebyee. eenke cnCetve DeeHeCe Deeceeemeeer cenJeees Deeneble

137
Demeb Deeeemeke efJeOeeve Ssket Deeueb. Heg{erue keener #eCeelee Heesve IesCeeNee cegueerves DeeHeCeebme
@kemeer efkeleer Jeepelee DeeefCe keesCelee HeeeJej nJeer DeeefCe iebleJe mLeeve keee Demeb
efJeeejueb. DeeJeMeke ceeefnleer efoueeJej Deecner DeOee& leemeele kevHece& kejlees Demeb cnCetve
Deeceee otjOJeveer / YeceCeOJeveer eceebke veeWo keve Iesleuee. lee eceeCes DeOee& leemeeee
Deelee Heesve keve Deeceeer @kemeer DeeHeCe efosuesuee HeeeJej juesuee
JesUer cnCepes mekeeUer erke 9.00Jeepelee esF&ue DeeefCe efveIeCeeee DeOee& leeme DeeOeer
@kemeer eceebke lemese [^eeJnjes veebJe DeeHeCeebme SmeSceSme ejs keUJeueb peeF&ue Demeb efleveb
meebefieleueb.
ogmeNee efoJeMeer mekeeUer yejesyej mee[s Dee Jeepele ce@mespe Deeuee DeeefCe, 9.00
Jeepelee @kemeer Fceejleermeceesj GYeer Demeueeee otjOJeveerJejerue efvejesHener. meeceeve mJele:
[^eeJnjves Geuetve ef[keerceOes sJeueb DeeefCe efJeceeveleUeJej HeesneseueeJej les ^e@ueerJej
sJeCeeme ceole kesueer efMeJeee efouesuee Yee[eeeer HeeJeleer efoueer.
DeMeer DeeoMe& mesJee efceUeueeme keesCe Deevebefole nesCeej veener? DeMee kebHeveerves
Glke<ee&ee efoMesves Jesieeves Jeeeeue veener kesueer leje veJeue. ner meewpeveHetCe& mesJee
HegjJeleebvee kebHeveerves Keeueerue yeeyeeReer keeUpeer Iesleueer:
1) eenkeebee menpe ue#eeble jenerue Demee otjOJeveer eceebke efceUJetve leeeer YejHetj
peenerjele DeeHeuee @kemeerJej lees eceebke oMe&Jetve kesueer.
2) eenkeebee DenbYeeJe peHeuee. Deeceeemeeer legcner JnerDeeeHeer Deenele ns meebefieleueb.
3) eleske Deeeemeveeeer JesUsJej Hetle&lee kesueer.
4) eenkeeuee [^eeJnjke[tve vece DeeefCe ceoleHetCe& mesJee efceUsue DeMeer JeJemLee kesueer.
5) efoveebke, JesU, ceeF&uespe DeeefCe jkekece Fleeefo efJeJejCeemen @kemeer eJeemeeee
Yee[eeeer HeeJeleer efoueer.
6) meJe& JeJenej Deleble eesKeboUHeCes kesuee DeeefCe leemeeer Hekele HebeJeerme kekes
Deefleefjkele oj Deekeejuee.

138
 efJeemeveerelee DeeefCe HeejoMe&kelee ns oesve iegCeefJeMes<e mesJesle Demeleerue lej eenke
HebeJeerme kekes Deefleefjkele Yee[b osCeeme Deeveboeves leeej nesF&ue, ns peesKetve kebHeveerves leMeer
mesJee HegjefJeCeeeer JeJemLee kesueer.

139
 21.
pesebMeer efnleiegpe
Growing old is like being increasingly
Penalised for a crime you havent committed.
- Anthony Powell
Temporary Kings, 1973
peeeceeCes, Heg{s mejCeeNee keeUevegmeej Je=#e DeefOekeeefOeke cepeyetle nesleele,
veee peemle bo DeeefCe Keesue nesleele leeeeceeCes DeeHeCe ceeCemebosKeerue JeeevegHe DeefOeke
DevegYeJemebHeVe neslees. cnCetvee, JeeHeke DeeefCe meKeesue DevegYeJe Demeuesuee pesebvee ve
kesJeU ceevemevceeve efceUeeuee nJee lej, mece=Oo meeOevemebHeeer cnCetvener, meceepeeee
Yeueemeeer leebee DeefOekelej Gheeesie Jneeuee nJee.
Ghejeskele efJeOeeve egveees[ vesMevme Dee@ie&veeePesMeve (U.N.O.) es YetleHetJe&
mesesjer pevejue keesHeer DeVeeve (Kofi Annan) eebveer kesueb nesleb. lee erves, DeeHeCe
DeefOekeeefOeke meceepeesHeeesieer kemes Mekelees eemebyebOeereb DeelceHejer#eCe, efveeespeve DeeefCe
HetJe&leeejer pes veeieefjkeebveer mJessves kejeeuee nJeer.
DecesefjkeeefmLele ve@Meveue Fvmeret Dee@He Sefpebie (National Institute of

140
Ageing) ee mebmLesves kesuesuee Yeeefkeleevegmeej F.me. 2040Heele, Yeejleeleerue pes
veeieefjkeebeer mebKee 274kekeeebveer Jee{Ceej Demetve peieeleerue pes veeieefjkeebee SketCe
mebKesee Jeerme kekes veeieefjke Yeejleere Demeleerue. DeejesiemesJesJej lemese
DeLe&JeJemLesJej eeee ue#eCeere Yeej Keefelee peeCeJesue.
lep%eebee celes ceveg<eeeCeeeer Deeegceee&oe Je<ee&ieefCeke Jee{lee Deens. efMeJeee,
Heg{erue oesve oMekeeble ve@veesskevee@uee@peer DeeefCe yeeeesFbefpeefveeefjbie eebee meeneeeves JeeOe&kee
DeJejesefOele kejCeeNee Deew<eOeebee MeesOe ueeietve leebee mesJeveeves DeeHeuee Meejerefjke DeeefCe
ceeveefmeke #eceleebceOes veeecee megOeejCee nesCeej Deensle. YeefJeleJeMeem$ee (Futurology)
ee DeYeemekeebveer ee celeeuee ogpeesje efouee Deens. cnCetve, pes veeieefjkeebveer
ueeskemebKeeMeem$eeee efkeesveeletve YeefJe<ekeeueerve meceepeees mebYeeJe efe$e
[eseemeceesj sJetve, DeelceHejer#eCe keve leeeeMeer meceeeesefpele nesCeemeeer mebegeqkeleke
Jetnjevee jJeCeb Deepe eceeeHle Peeueb Deens.
JeeOe&keeees Meem$e (Gerontology)
ee Meem$eele Je=Ooebee mecemeebee efJeeej kesuee peelees. Heeeele osMeeble Je=Ooebeb
Jeieer&kejCe leerve efJeYeeieele kejleele. les Demes :
De) leCe Je=Oo - Jeeesie 65 les 75
ye) ceOeceJeeerve Je=Oo - Jeeesie 75 les 85
ke) Jeemkej Je=Oo - Jeeesie 85 Je Heg{s
Yeejleereebeb mejemejer Deeegcee&ve meeHes#ele: keceer DemeueecegUs mee les meej
Jeeesieeleerue ueeskeebvee leCe Je=Oo, meej les SsMeeR Jeeesieeleerue ueeskeebvee ceOeceJeeerve
Je=Oo DeeefCe SsMeeRntve DeefOeke Jeeesieeleerue ueeskeebvee Jeemkej Je=Oo Demeb mebyeesOeCeeme
eleJeee vemeeJee.
JeeOe&kee Meem$eeee DeYeemeeke[s Yeejleereebeb ue#e Deueerke[se JesOeueb iesueb
Demeueb, lejerner Heeeele osMeeble ee efJe<eeeJej efJeHegue DeOeeve Je mebMeesOeve Peeueb Deens.
Je=Ooebeb jenCeerceeve, leebeb Meejerefjke lemese ceeveefmeke mJeemLe DeeefCe uewefiebkelee Demes

141
efJe<ee neleeUle Demeleebvee leebveer kee{uesues efve<ke<e& ue#eJesOeke Demetve leebee efJeeej kejCeb
F jsue.
1) Ske efve<ke<e& Demee keer mce=leerJej Jeeeee keceer peemle HeefjCeece DeJeMecesJe
neslees. esLes ue#eeble IesCeepeesieer iees cnCepes, ceeCemeeeer leelkeeefueke efkebJee DeuHekeeueerve
mce=leer keceer nesle Demeueer lejerner oerIe&keeueerve mce=leer keeece jenles efkebJee keenerJesUe
megOeejlesner. yeeueHeCeeree DeLeJee leCe Jeeeleerue ieeser mHeHeCes DeeJeleele. cee$e,
keeueHejJee Ie[uesuee ieeser efJemejuee peeleele. meceepeeble JeeJejleebvee pesebveer
mce=leerYebMeeeb ns JesieUsHeCe ue#eeble Ieeeuee nJeb. Deueerke[se Yesuesuee JekeleeRrebs esnjs
efkebJee veebJes yejseoe DeeJele veenerle cnCetve leebveer eeyeeyeleerle DeeHeueer mcejCeMekeleer peeie=le
sJeCeeee eelve kemeesMeerves kejCeb DeeJeMeke Deens.
2) eJeCeMekeleer megOoe Jeeesceeveevegmeej keener eceeCeeble #eerCe nesles. eemleJe,
FlejebMeer mebYee<eCe kejleevee keee cnCeeueele Hegvne yeesuee Demeb cnCeCeeeer HeeUer esT
vees eeeer keeUpeer IeeJeer. keceer Ssket esle DemeueecegUs jsef[ees/erJneree DeeJeepe ceese
kesuee peelees HeCe, leecegUs keggbyeeleerue Deve JekeleeRvee OJeefveeot<eCeeee $eeme neslees ns
ue#eeble Iesleueb peele veener. eJeCeeb$eeee Gheeesie kesueeme ner De[eCe otj nesT Mekeles.
cee$e, les JeeHejCeb yengleebMe Je=Ooebvee keceerHeCeeeb Jeeleb. eeJej Gheee cnCepes leebveer
Jeeejuesme F&ejHeesveee JeeHej kejCeb nese. eeee meeneeeves legcner Iejele kegsner yemeuee
lejer mHe Ssket esleb. Deieoer erJneree DeeJeepe cet kesuee lejer Ssket esleb.
3) GleejJeeele efvejefvejeee ekeejes ceeveefmeke efJekeej nesT Mekeleele.
meeOeejCeHeCes one kekes ueeskeebvee efJemejeUtHeCeeee $eeme neslees.keener ieeser ue#eeble jenle
veenerle DeeefCe lee Hegvne Hegvne meebietvener Gheeesie nesle veener. megceejs Heee kekes ueeskeebvee
Deewoemeerveeves eemeuesueb Demeleb. leebee esnje vesnceer efKeVe Demelees. one kekes ueeske
efebleeemle nesleele. les melele keeUpeer kejle Demeleele.DeeCeKeer one kekes Je=Ooebvee
SkesHeCeeee $eeme peeCeJelees. DeeHeuee yejesyej keesCeer veener, DeeHeueeuee meJeeveer JeeUerle
ekeueb Deens, ee keuHevesves les melele og:Keer jenleele. keener ueeske melele ieeWOeUuesuee
ceve:efmLeleerle Demeueeves Deveske ieeser leebvee ekeve Gcepele vemeueeeb Dee{Utve esleb.
142
 4) yeNeee Je=OoebceOes Jee{lee Jeeeyejesyej DeefleKeeCeeeer Fe eyeU nesle peeles.
JesUer DeJesUer Yetke ueeietve melele keener vee keener KeeJeb Demeb Jeele jenleb. eeGue,keeneReer
DevveeJejerue Jeemevee keceer nesles. DevveeefJe<eeer eer Jeele veener DeeefCe Yetke ceboeJeueecegUs
Deenej Deeeveke keceer neslees.
5) keener peCeebee DeelceefJeeeme keceer nesTve mJele:ee neueeeueeRmeeer leebvee
Flejebeer ceole IeeJeerMeer Jeeles. HeefjCeeceer, leebee eeer HejeJeuebefyelJe Jee{leb. keesCeer
meesyele Demesue leje les Iejeyeensj He[eeuee leeej nesleele. DeveLee Iej yejs Demeb Jeeleb.
keeneRceOes Deeeveke efJejkeleHeCeeeer YeeJevee eyeU nesTve Deveske iees<er leebvee vekeesMee
Jeet ueeieleele. kesJne Skeoe mebmeejeletve cegkeleer efceUles Demeb Jeeleb. peerJeveeble iees[er Jeele
veener. DeMee Jekeleer leerJe ceveesieb[eves (Obsession) Hee[uesuee Demeleele.
Je=OolJeeee vewmeefie&ke eefeesMeer mebyebefOele efvejefvejeee Mekeeleebee ee efkeeCeer
DeeHeCe efJeeej kesuee. Hejbleg, ee Hekele Mekeelee Deensle ner iees ue#eeble Ieeeuee nJeer.
DeeHeCe ee mebYeeJe mecemeebJej ceele keMeer ke Mekelees ee efJeeejeuee eeOeeve eeeuee nJeb.
leemeeer pesebveer DeeHeueb GJe&efjle Deeeg<e DeefYeeerHetCe& kejCeeee mebkeue mees[eeuee
nJee. DeejesiemesJeebceOes nesle Demeuesuee megOeejCee DeeefCe Mejerj mJeemLe Gece
jeKeCeeee yeeyeleerle efvecee&Ce Peeuesueer peeiekelee eecegUs meJee&bee Deeegcee&ve Jee{Ceej
Deens. leeeyejesyej, DeeHeueb megboj peerJeve Deeveboeves peieCeeee mebOeerner Je=eqOobiele nesCeej
Deensle. leecegUs pesebveer meowJe Deeveboer, DeeMeeJeeoer jentve DeeHeueb Deeeg<e ceevemevceeveeves
peieCeeee eelve kejeJee. cegUeble, DeeHeCe cneleejs nesle eeueuees Deenesle efkebJee Peeuees
Deenesle ne efJeeej ceveeble esT osT vees. Jee Jee{le Demeueb lejer efJeeej cee$e keeecee
leCe sJeeJesle.
eefleefle peerJeve
DeeHeuee JeeJej Iejeble Demees Jee Flej$e meceepeeble, mJele:ee Deeye jeKetve JeeieCeb
Deeveboer peerJeve peieCeemeeer DeeJeMeke DemeueecegUs pesebveer Keeueerue cegs efJeeejeble IesCeb
F jsue. DeefYeeer mebHeVe jenCeeruee pesebveer eeOeeve eeeuee nJeb.

143
veerveskeer jenCeer
meJe&eLece ue#e osCeeeer cenJeHetCe& iees< cnCepes pesebveer vesnceer eebieueb
efomeCeeee eelve kejeJee. eeee DeLe& leebveer veeHee kejeJee, YeHekesyeepe efomeeJeb Demee
veJns. DeeHeueb mJeHe (Appearance) Deeke<e&ke sJeCeeee eelve cee$e efveefelee
kejeJee. esnje veerme sJeeJee. lee keCeeves (Posture) eeueeJeb. eecegUs Deelcemevceeve Je
cenJe Jee{Ceeme ceole nesles. kegsner iesueeme Glmeeneves mJeeiele nesleb. eemeeer pesebveer
efveeefceleHeCes-cnCepes jespee-oe{er kejeJeer. yejse pes eeyeeyeleerle yesefHekeerj Demeleele.
Deelee DeeHeueeke[s keesCe Heenlebe! Demee egeqkeleJeeo kejleele. Hejbleg leebvee efJeeejeJemeb
Jeeleb keer, keesCeer nslegle: Heeefnueb veener lejer legcner Flejebee erme He[Ceeje leeeb
keee? cnCetve mJele:uee Flejebmeceesj meeoj kejleebvee esnje mJe, lepesueoej efomesue
eeeer keeUpeer Ieeeuee nJeer. [eskeeeJejes kesme vesnceer mJe OegJetve, lesue ueeJetve DeeefCe
JeJeefmLele Yeebie Hee[tve ecekeoej sJeues Heeefnpesle. oeleebeer eesie efveiee jeKeueer Heeefnpes.
leeeeceeCes, keJeUer JeeHejle Demeueeme leer efveeefceleHeCes mJe sJeCeb Deieleeeb ceeveueb
Heeefnpes.
Deeke<e&ke HesnsjeJe
DebieeJejerue Hees<eeKe eebieuee, veerveskee DemeeJee. keHe[s eveeskeeres Jee veJeervee
DemeeJesle Demeb veJns. les Gece efMeJeuesues DemeeJesle. mewue, {ieU keHe[s JeeqkelecelJeeuee
Hees<eke jle veenerle. JeeqkelecelJe KegueJeerle veenerle. keener pes Jekeleer (Gieeee) leCe
efomeCeemeeer cee@[, s^v[er keHe[s JeeHejleele. lemeb ke vees keejCe les efJemebiele efomeleb.
DeeHeuee Jeeeuee MeesYeleerue Demes keHe[s JeeHejCeb Gefele jleb.
effveeefcele Jeeeece
De) Meejerefjke Jeeeece efveeefceleHeCes kejeJee. leemeeer 40 les 50 efceefves jeKetve
sJeeJeer. Mejerjebleie&le vewmeefie&ke eefeesee Ske Yeeie cnCetve GleejJeeeble mveeet #eerCe nesle
peeleele. cee$e, Meejerefjke ece eeuet sJeueeme les oerIe&keeUHeele yeUke DeeefCe keee&#ece

144
jent Mekeleele. eemleJe, pesebveer mJele:uee Meejerefjke ee melele meefee sJeeeuee nJeb.
owvebefove peerJeveeleerue Gpee& DeeefCe peesce eebee Je=Ooermeeer lemese, JeeOeeRvee otj
sJeCeemeeer, les DeeJeMeke Deens. Meejerefjke Jeeeeceeble Sjesefyekeme, Deemeves DeeefCe
eeCeeeece ee eflevneRee meceeJesMe kejeJee. eleske neueeeue Oeercee ieleereer DeeefCe efveebef$ele
DemeeJeer. eleer, Hee, kebyej, ob[, ceeb[ee, ieg[Ies, nele, Heee, ceeve, Keebos DeMee meJe&
DeJeeJeebvee Jeeeece nesF&ue Demes Hee efveJe[eJes. mekeeUer efkebJee mebOeekeeUer efHejeeuee peeCeb
ne Jeeeeceeee Gece ekeej ceeveuee peelees. cee$e, leemeeer Heeo$eeCeebeer efveJe[
keeUpeerHetJe&ke kejeJeer. nuekeee Jepeveees yet JeeHejCes esemkej. eesie Jeeeece Heeebeer
efveJe[ kejCeemeeer Hegmlekes JeeeeJeer. leeletve eesie ceeie&oMe&ve efceUleb. DeeHeCe Ske
efceefveeble meeOeejCeHeCes MebYej HeeJeueb eeuelees DeeefCe oesve HeeJeueb cnCepes Ske ceerj eeue
nesles. eeJeve, DeeHeCe efkeleer Deblej eeuelees eeee menpe Deboepe Ieslee eslees. DeLee&le,
keesCeleener Jeeeece kejleebvee KetHe LekeJee esCeej veener eeeer keeUpeer IeeJeer. SketCe
JeeleeJejCe GlmeenJeOe&ke sJeeJeb.
ye) Mejerjeyejesyej ceWotuee meleke& sJeCebner eflelekebe DeeJeMeke Demeleb. ceWotuee melele
Keee HegjJeerle jenCeb DeeJeMeke Deens. leemeeer, vepeerkeee SKeeee ebLeeueeees meYeemeo
Jne. veJeveJeerve meeefnleeeer DeesUKe keve Iee. ebLeeueeele esCeeNee JeeekeebMeer DeesUKe
keve Iee. leebeeMeer mebJeeo meeOee. Hebef[le cew$eer kesJnener ueeYeoeeke jles. mJele: ceOeues
efveefce&leer#eceleses iegCe MeesOee DeeefCe DeefYeJekele Jne. SKeeob keesCeleb lejer Jeee JeepeJeeeuee
efMekee. Deieesoj essle Demeueeme, DeeJeMeke lej efMekeJeCeer sJetve, leele megOeejCee keje.
efe$e kee{Ces, cetleea yeveefJeCes, HeWefbie kejCes Demes bo KetHe Deevebo osTve peeleele. cnCetve,
veJeerve boebee HeeHegjeJee keje. Deepe owvebefove peerJeveeble mebieCekeeeb cenJe Jee{ueb Deens.
mebieCekeeves DeeHeueemeceesj ceeefnleereb cenepeeue GIe[b kesueb Deens. cnCetve, keeUeyejesyej
Jeeeeue kejCeeee erves pesebveer mebieCekeeeb %eeve DeJeMe eeHle kejeJeb. leeble ceeies
jent vees. Deeleve DemeCeeceOeerue HeeeeeHeemetve mJele:uee Jebefele sJet vees. meJe&e yeeyeleerle
keeUeyejesyej yeoueCeb pesebvee Mekee vemeueb lejerner, ceveeee keue (Attitude) DeeOegefveke,
mekeejelceke sJelee eslees veeb? yeoue DeHeefjnee& DemeueecegUs leeuee veebJes sJet vekee.

145
peceueeme Deelcemeele pej keje.
Deenej Je efoveece
KeeveHeeve DeeefCe efoveece efveeb$eCeele sJeCeb, DeeKeerJe jsKeerJe sJeCeb DeeJeMeke Deens.
pesebveer Deeeneeb pesJeCe eUeJeb. ceeHeeve DeeefCe lebyeeKetmesJeve Jepe& ceeveeJeb. kee@HeercegUs
DeecueefHee Jee{leb DemeueecegUs leer vegkemeevekeejke Demeles. keceer efHeekeejke DeMee efnjJee
Heeeee eneeb mesJeve kejeJeb. enecegUs ceeCetme vewmeefie&kejerlee efJeeeefcele neslees. HegjsMeer
PeesHe IesCeeueener eeOeeve eeJeb. meeOeejCeHeCes, meele les Dee leemeebeer PeesHe HegjsMeer Demeles.
DeeHeueer efoveeee&ner efveebef$ele sJeeJeer. je$eer PeesHeCeeeer, mekeeUer peeieb
nesCeeeer,pesJeCeeeer, Jeecekeg#eereer, leeeeceeCes, meeebkeeUer efHejeeuee peeCeeeer JesU
jJetve efleeb Heeueve kejeJeb. Lees[keeeble, JesUseb eesie JeJemLeeHeve keve meceleesue
meeOeeJee.
yeoue les $elet
pesebveer yeouelee $eletbeb Yeeve sJeeJeb. Jee{lee Jeeeyejesyej Gvneeeleerue G<Celee menve
kejCeeeer #ecelee Ieles. LekeJee, ekekej esCes, Deeeveke Mekeleer #eerCe nesCes DeMee leeejer
Jee{leele. eeyeeyeleerle, oe, cet$eefHeb[, HegHHegHmeb FleeoerRMeer mebyebefOele JeeOeeremleebveer
efJeMes<e keeUpeer Ieeeuee nJeer. keesCeleener HeefjefmLeleerle Mejerjeeb efvepe&ueerkejCe
(Dehydration) nesT osT vees. DeMeeJesUer, DeeHeuee Deenejele yeoue kejCeb DeeJeMeke
Mekeleb. leeeeceeCes HeeJemeeeeble Heesees efJekeej yeUeJet Mekeleele. efnJeeeeble meoea
- He[mes, meebOesogKeer ns Deepeej GodYeJeleele. leeerves, [e@kejebee meuuee yejngketce
eesie keeUpeer IeeJeer. peceueeme jespe one efceefves mete&ekeeMeeble IeeueJeeJeer.

JewJeeefnke meewneo&
pesebveer DeeHeueb JewJeeefnke meewneo& efkeJeCeb DeleeJeMeke Demeleb. Heefle -Helveer ee
veeleeves oerIe&keeUeee menJeemeeveblej oesIeebveerner Skeceskeebvee veer DeesUKeuesueb Demeleb.
mJeYeeJeeleerue iegCeoes<e, kebieesjs HetCe&le: mecepeuesues Demeleele. leeeJesUer, Skeceskeebeer Flekeer

146
meJee Peeuesueer Demeles keer, SkeeefMeJeee ogmeNeeeb Yeeiele veener. legPeb ceePeb pecesvee DeeefCe
legPeeefMeJeee kejcesvee, DeMeer efmLeleer nesles. cee$e, DeefleHeefjeeecegUs oesIesner HejmHejebvee
kebeUuesues Demeleele, ns osKeerue ue#eeble Ieeeuee nJeb. ceie keenerner efyeIe[ueb keer
SkeceskeebJej jeie kee{uee peelees. esceeeb Heeblej eflejmkeejele nesleb. leeletve HejmHej
DeJensuevee meg nesles. mebYee<eCeele legkeHeCee eslees. keeswgbefyeke JeeleeJejCe lebie nesleb. eeee
MejerjeJej lemese ceve:mJeemLeeJej HeefjCeece neslees.
DeMee JesUer mebIe<ee&eb efvejekejCe (Conflict resolution) kemeb kejeJeb ne keUeree
cege jlees. DeLee&le, keesCeleener mecemesJej lees[iee Demeleese. leemeeer oesIeebveerner
DeelceHejer#eCe kejeeuee nJeb. HejmHej DeeojYeeJe DeeefCe Jeweeqkeleke mJeeleb$e efketve jenerue
DeMee HeOoleeree Jele&Cegkeereer ceevekeb (Standards) jJeeeuee nJeerle. Goe. keesCeleener
efveCe&e HejmHejebee meuueecemeueleervese Jneeuee nJee. Skeeves efveCe&e IesTve lees ogmeNeeJej
ueeoeeee DeMeer HeOole Demeueeme leer yeoueeJeer.
ogmejs, Iejeble esCeejs Hewmes (DeeJeke) keesCeer kemes Kee& kejeees eeefJe<eeer celeYeso
Peeueeme meeceeefeke Kee& Jepee keve GJe&efjle jkekece meceeve Jeetve IeeJeer DeeefCe
eleskeeves DeeHeuee Jeeeeeer jkekece mJessvegmeej Kee& kejeJeer. leeble ogmeNeeves
{JeUe{JeU ke vees.
eflemejer cenJeeeer iees cnCepes, oesIeebveerner keewgbefyeke veeleeHeueerke[s peeTve
mJeleb$e peerJeve peieCeeee eelve kejeJee. DeeHeuee efce$e cewef$eCeeRes Jele&gU efvecee&Ce keve
Deeveboele JesU IeeueJeeJee. Yepeve ceb[U, efYeMeer ie, Heeebee ie, ebLeJeeeve ceb[U,
GeeveesceeRee ie, efHeuce meesmeeeer, JeOetJej cesUeJes IesCeeNee mebmLee, pes veeieefjke
mebIe, meeefnlecebe, ueeHej keueye, DeMee efJeefJeOe mebmLeeceOes DeeHeuee DeeJe[ervegmeej pet
JneJes DeLeJee meYeemeolJe IesTve lee keeceele mJele:uee Peesketve eeJes.

meJee&efOeke ue#eCeere iees cnCepes keesCeleener Yeeb[Celebeele, egeqkeleJeeoele

keesCeerner Ske efpebket Mekele veener ns ue#eeble sJeeJeb. Skelej oesIeebeerner nej nesles efkebJee
oesIesner efpebkeleele. ee =<erves oesIeebveerner efpebkeCeb DeefOeke eebieueb Demeb Jeele Demeueeme

147
oesIeebveer ieJeleeee HeeleeeceeCes vece Jneeuee, Jeekeeeuee efMekeueb Heeefnpes. Skeceskeebeb
mJeleb$e DeefmlelJe mJeerkeeve celeefYeVelesee Deeoj kesuee Heeefnpes. Deepeee
peeieeflekeerkejCeeee egieeble HeefjJele&veees Jeejs Jesieeves Jenele Demetve m$eerHeg<eebee HejmHej
mebyebOeeble yejee ceeskeUsHeCee Deeuee Deens. Deveske efJe<eeebJej KeguesDeece eee& nesT ueeieueer
Deens. DeMeeJesUer, oesIeebveer Skeceskeebvee mecepetve Ieeeuee nJeb. celmejeSsJepeer cecelJeeves
efJeeej kejeeuee nJee.
meceeOeeveer peerJeve
keesCeleerner Jekeleer pesJne veeskejerletve efveJe=e nesles lesJne efleee efvejesHe
meceejbYeemebieer efJeMe et De nsuoer De@C[ kebsvs[ ueeF&He, Demeb MegYe efebleCeeeer HeOole
Deens. Deeeg<eeeer mebOeekeeU nesle Demeleebvee meYeesJeleeueee mebefOeekeeMeele, GJe&efjle
Deeeg<e megKeemeceeOeeveeble Jeleerle kejCeb ner mece=Oo peerJeveeeer efkeuueer Demetve, leeerves
pesebveer Keeueerue ceeie&oMe&veHej meteveebee efJeeej DeJeMe kejeJee.
1) DeeHeCe mesJeeefveJe=e keOeerner nesCeej veener Demee efveOee&j keje. kesJeU DeeHeuee
keeceeeb mJeHe yeouee. veesskejer JeJemeeeeble Demeleebvee keee& yeengueecegUs legceee Deveske
Fe DeHegNee jenuee Demeleerue. Deevebo osCeeNee keeneR ieeseRHeemetve mJele:uee Jebefele
sJeeJeb ueeieueb Demesue. lee Fe Deekeeb#ee HetCe& kejCeeee ceeiee&uee ueeiee. legcnebuee
mebieerleeeer DeeJe[ Demetvener lees bo peesHeemelee Deeuee veener, uesKeveeeer newme Demetvener
meJe[ efceUeueer veener, ceeuekeereer Meslepeceerve Demetve Mesleer kejlee Deeueer veener eeeer Keble
ke vekee. ner keeceb Deelee DeefOeke=le mesJeeefveJe=eerveblej keje. Jeesue eflelekeb keece neleer
Iee. peerJeveeble HeeskeUer efvecee&Ce Peeueeeb legcnebuee peeCeJeCeejner veener.
2) lecgner kegybgeeceKge Demeueele lejenre,r meJseeevfeJe=eevrelbej lecgeeb cenJe keener
eceeCeele IeCeej eemeeer ceveeeer leeejer Jsee. kegybgeeeer peyeeyeoejer ueneveeJbej meeHseJee. leevbee
evfeCe&e IeT
s ee. leebee keeceelbe DeveeJeMeke nmle#eHse ke vekee. meepbemekeeU GHeoMse
kejCeb eUe. mJele:eer Yeetcfekee e[f keMevejemreejKeer Jsee. iejpe He[use leJsne ueneveevbee lecgeee
meuuee Je ceeieo&Mev&e Ielsee Deeueb Heeenfpe.s Mekee Demeueeme kegebgyfeeeHbeemevte JeiseUb JeemleJe
keje. lemeb kesueeme lecgeee yeueee Deeoj, ecse efketve jeneure.
148
 3) legcees DeeHlepeve DeeefCe legcnebuee DeeJe[CeeNee JekeleeRmeesyele JesU IeeueJee.
cegKe cnCepes ceveeee keeW[ceeje nesT osT vekee. keesCeeke[s lejer - Deieoer efpeJneeeee
efce$e /cew$eerCe -DeJeMe ceve ceeskeUb keje.leeves nuekeb, emeVe Jeesue. Jeeeve, ceveve,
efebleve Jee{Jee. leemeeer LeesjebMeer melmebie keje. leebeeHeemetve mHetleea Iee. Flejebee
ceoleereer DeHes#ee ve sJelee mJele:eer keeceb mJele:keje.
4) meowJe emeVe jne. YeefJe<eeeer efeblee ke vekee. peieeble keesCeerner DecejHee
IesTve Deeuesueb veener. meJeeMeer esceeves Jeeiee. eessefOele nesT vekee. FlejebMeer #e Jee keg
JeJenej ke vekee. Mekeelees ogmeNeebvee ceole keje. leebee Gheeesieer He[e. leebee
esnNeeJejerue ke=le%eleseer YeeJevee legcnebuee Ske JesieUe Deevebo osTve peeF&ue.
5) efvemeiee&ee peJeU pee. ceve Goeme Demesue lej yeensj He[e DeeefCe DeekeeMeeke[s
Hene. efleLes He#eer efJenej kejle Demeleerue. meeebkeeUer DeeHeuee Iejeeke[s Hejlele
Demeleerue. leebeer mebKee ceespeCeeee eelve keje. Je=#eebeb DeJeueeskeve keje. JeeNeeyejesyej
leebeer Heeveb keMeer meUmeUleele, Heebee keMee [esueleele les Hene. ceeleerle ieJeleees keeWye kemes
Hegleele les Hene. GceueCeejer Hegueb Ske JesieUee Deevebo osleele. leebee mebieleerle Lees[s
YeeJegke Jne. Deewoemeerve kegee kegs HeUtve peeF&ue.
6) JeeOe&keeele DeeHeueeuee SKeeoer JeeOeer pe[t Mekeles. oejesie, ceOegcesn,
mebefOeJeele, jkeleoeye, Deumej, cegleKe[e, yeOokees FleeoerbHeemetve mebjef#ele jenCeeee
eelve keje. keener eceeCeeble yeefnjsHeCee DeLeJee ceesleerefyebogee $eeme nesT Mekelees. Mejerj
leeCeeble pesJe{b egmle Demeleb, eflelekeb les Deelee jent Mekele veener ns ue#eeble Iee. Deelee
Mejerj eke=leer meeLe osle veener DeMeer leeej kejle yemet vekee. JeeOeerves emle Demeuee lej
efleeeMeer le[pees[ keje. Deew<eOes efveeefceleHeCes Iee. eke=leeruee melele peHee. efleefle#ee ne iegCe
Debieer yeeCeJee.
7) YeeJeefveke iegbleJeCetke eUe. keener eceeCeeble DeefueHle jneeuee efMekee. peieeble
egOo, og<keeU, jesiejeF&, ceveg<eneveer, KetveceejeceeNee ee ieeser neslee Demeleele. DeeHeues
veeleueie DeeefCe DeeHlepeve osJeeIejer iesueeee yeelecee esle Demeleele. mJeeYeeefJekele: legceeb

149
ceve eecegUs og:Keer nesCeej. HeCe ee ieeser eUlee esle veenerle. DeeHeCe Demenee Demelees.
cnCetve DeMee og:Keeletve Mekee eflelekeee ueJekej yeensj He[e. mJele:ee Deeeg<eeee efJeeej
keje. eleske efoJeme Deeveboele IeeueJeCeeee efveOee&j keje. veJeerve keeee&le DeeHeueb ceve
iegbleJee.
8) peceueeme owvebefoveer efueefnCeeme megjJeele keje. DeeHeues efJeeej MeyoyeOo
kesueeves ceve nuekeb nesleb. Skee Jesieee Jenerle DeeHeuee ueneveHeCeeree DeeJeCeer, Meeuese
DeeefCe GeefMe#eCe Iesle Demeleeveees DevegYeJe, jespeerjesermeeer kesuesuee Oe[He[eree
keneCee veeWoJetve sJee. legceee ieeerMeer Demeuesues efJeefYeVe DevegYeJe efuentve kee{e. cepee
Jeesue.
9) Deveske Heeeele osMeebceOes Ske DevegkejCeere HeOole { Deens. keggbye ecegKe
eleske Je<ee&ee MesJeer DeeHeuee keggbyeeleerue meJe& meomeebee eieleeres, leebeeMeer
mebyebefOele cenJeeee Ie[ecees[eRes FefleJe=e leeej kejlees, DeeefCe les meJe& veeleueie DeeefCe
megoebke[s Heeueeves HeeJelees. lesner lemese FefleJe=e HeeJeleele. DeMee Deveesve
osJeeCeIesJeeCeerletve meJeevee Skeceskeebeer KegMeeueer keUles. legcner mJele: Heg{ekeej IesTve ner
HeOole meg keje. Flejebee eeflemeeo efceUes ve efceUes, legcner eefleJe<eea ef[meWyej-peevesJeejer
ojceeve keewgbefyeke FefleJe=e HeeJeCeeee ece eeuet sJee. DeemLee Je esce oesvner Jee{sue.
10) melele efMekele jne. owefveke Jele&ceeveHe$e efveeefceleHeCes Jeeetve mJele:eb %eeve
Deeleve sJee. ceve Kegueb sJee. DeeMeeJeeoer jne. pees DeeHeueeuee ceole kejsue leees Ghekeej
ceeve keve les Meyoeble Jekele keje. ueeske DeeHeueeyeue keee yeesueleele eeeer DeJeemleJe
efeblee ke vekee. mJele:uee veJeveJeerve DeeJneves osle jne. DeeHeueer Glmegkelee DeeefCe
mepe&veMeeruelee peeie=le sJee. Deeeg<e GceosHeCeeves peiee.

150
 meboYe&meteer/Bibliography
Anne Guignon( 1998) Multiple Intelligences : A Theory for everyone
Education World.

Daisy Eyebright( 2008) A Manual of Etiguehes with Hints On

Politeness and Good Breeding, David Mckay,
Philadelphica.

Dale Carnegie(1981) How to Stop Worrying and Start Living

Pocket Books.

Dale Carnegle(1981) How to win Friends and Influence People.

Desmond Morris and Body Language, B B C

Kevin Hogan

Emily Post(1922) Etiauettes in Society, In Business, in Politics and

At Home Funk and Wagnalls

Howard Gardner(1983) Frames of Mind: The Theory Of Multiple Intelligences

Basic Books

Norman Vincent The Power of Positive Thinking Paperback

Peaple(1984)

Ray Karzweis and Fantastic Voyage : Live long Enough to live forever.
Terry Grossman(2004)

Rodger Constandse(2008) Goals to Action : Fabulous Ways to Simplify Your Life.

Hebef[le j. efJe. (2006) Mew#eefCeke ceevemeMeem$e efHebHeUeHegjs ekeeMeve

megOeekej o. peesMeer(2008) MeesOe mJele:ee Jeee JeeqkelecelJe efJekeemeeee

yesve e@efveke ekeeMeve

eJfe<Cet jeceeb JeuseCekej(2006)peieeble JeeieeJes kemes?, HegCes efJeeeLeea ie=n ekeeMeve

151
Ageing Gracefully, Seniors World Chronicle
Digest of International News and Reports of Ageing
www.silverinnings.com

Flattery will get you everywhere, Allen Thompson - 1999

www..sosvare.com

Best Quotes in Time Management

www.lifeoptimizer.org

Big Five Personality Traits

http://en.wikipedia.org

Child Development Institute

www.childdevelopmentinfo.com

Hand Writing, Dyas and Lawson

www..paperpanetia.com

Etiquettes of Body Language

http://deltabravo.net

Examples of Body Language

http://deltabravo.net

Expressing Anger in Healthy Ways Better Health Channel

www.betterhealth.vic.gov.an

Fundamental Techniques in Handling People

www.srikum@r.com

Growing Older is Mandatory, Growing up is Optional

Times of India, July 21,2002

How to motivate yourself Henny Edberg -2009.

www. Positivityblog.com

High Level Description of Sixteen Personality Types

www.personalitypage.com

152
Hollands Theory of Career Choice
www.careerkey.org

The Way to Happiness - Hubbard L. Ron

www.thewaytohappiness.org

Fighting Fear - Jacquie Van Santen - 2007.

www.abc.net.au

Business Telephone Etiquettes - Jayashree Pakhare

www.buzzle.com

Fighting Fear : Five Fears Stopping Your Success

www. geocities.com

Perfecting the Art of Parenting - 2009.

www.myjoyonline.com

Notes From the Art of Conversation. Milton Wright - 1936

www.basicincome.com

Personality Developments - 2008

www.thewaytohappiness.org

Positive Attitude
www.himarticles.com

90/10 Principle : It will change your life

www.irastimes.org

Travel Preparation Checklist

www.sccgov.org

Anger - How it affects people

www.betterhealth.vic.gov.au

153
ke)

www.bartleby.com/95/r/html

www.buzzle.com/articles/business telephone etiquettes.html

www.careerplanning.about.com

www.careerchoceguide.com

www.cyberlink.com/business etiquettes

www.cyh.com/healthtopicdetailskids.asp

www.dartmouth.edu - managing your time

www.fantastic-voyage.net./shortwide

www.himarticles.com/personalitytypes

www.lawfhappiness.blogspot.com

www.lifeoptimizer.org./2007

www.lovethissite.com/cracked pot

www.mmsindia.mothercare.org/ essays

www.sawaal.com / competitive exams

www.seniorcitizensmagazine.com /life and style

www. sparx people.com / the professor

www.stevepavling.com /blog 2005 -self discipline

www. teamtechnology.org.cc.uk

www.careersinaging.com /what is gerontology?-geriatrics

154
 [e@@. Mebkej cees[ke eebes uesKeve
1. Special Economic Zones - An Overview, 2007-Research Monograph

2. Selected Writings on Transport (1997)- with Co-author

3. Elementary Mathematics for Economists -(1996) with Co-author

4. Indian Road Transport -Story of the Sixties-(1995)

5. Human Orientation -Science and Arts (1993) with Co-author

6. Telephone Usage And Behaviour -Learning from Bombays

experience,(1985) Research Monogroph with Co -author

7. Impact of Telecommunications on Business Related Travels (1987)

Research Monograph with Co-Author

8. West Coast Transport Network -An Optimal Inter -Modal Mix(1980)-

Research Monograph with Co-Author

9. Foreign Trade and Development (1980) with Co-Author

10. Public Finance and Policy (1978)

11. ceeveJeeefYecegKeleses Meee (2004) menuesKekeemen

12. Deeblejje^ere DeLe&Meee (1971, 1974, 1984)

13. DeeOegefveke HeefjJenveees DeLe&Meee (1980)

14. ueeskeHeeesefieleses DeLe&Meee (1976)

15. keeceieej keeeos (1973)

16. megyeesOe DeLe&Meee - efnboer DevegJeeo (1964,1971)

155