Wiedźmin - Bohater

Stowarzyszenie Badaczy Popkultury
iEdukacji Popkulturowej Trickster


Wrocaw 2015

Publikacja wydana na zlecenie

Wydziau Filologicznego
Uniwersytetu Wrocawskiego
Patronat honorowy
recenzja naukowa Mateusz Poradecki, Instytut Filologii Polskiej, Wydzia Filologiczny, Uniwersytet dzki
redakcja naukowa Robert Dudziski, Adam Flamma, Kamila Kowalczyk, Joanna Poszaj
adiustacja Robert Dudziski, Dorota Ucherek
korekta Kamila Kowalczyk, Joanna Poszaj
skadanie iamanie Micha Wolski
projekt okadki Micha Wolski
ksik zoono krojem Minion Pro 10/13,5 i8/10,5
ISBN 978-83-64863-01-1

ul. Krzywoustego 105/14
51-166 Wrocaw

Spis treci
Wstp7
Maciej Kuster
Sylwa, palimpsest, intertekst.Modele zapoycze
intertekstualnych wSadze oWiedminie 9
Pawe Zaborowski
Mitologia sowiaska wcyklu owiedminie 21
Adam Olczyk
Dlaczego wiedmini nie maj kodeksu? Oniesystemowej
etyce Geralta zRivii wkontekcie myli Leszka Koakowskiego 33
Szymon Cieliski
Mutant, odmieniec, wiedmin. Oproblematyce rasizmu
wwiedmiskim cyklu Andrzeja Sapkowskiego 51
Marta Baszkowska, Mateusz Jakubiak

Inni, obcy, potworni. Wok zagadnie obcoci
iinnoci wcyklu wiedmiskim 69
Robert Dudziski
Zrozumie Wiedmina. Film iserial Marka Brodzkiego
apolska kinematografia przeomu wiekw 83
Robert Dudziski, Kamila Kowalczyk

Ko Przeznaczenia ma sze cianek. Model rozgrywki
wWiedminie: Grze Wyobrani 99
Piotr Kubiski
Dystans ironiczny wgrach Wiedmin iWiedmin 2: Zabjcy krlw 113
Piotr Szaany
Fenomen Wiedmina wRepublice Czeskiej 127
Summaries137

Wstp
Pniej mwiono, e czowiek ten nadszed

od pnocy od bramy Powroniczej.
A. Sapkowski, Wiedmin
Ostatnie miesice, gdy swoj premier miaa gra Wiedmin 3: Dziki Gon,
dowiody dobitnie, e stworzona przez Andrzeja Sapkowskiego marka
Wiedmin jest najwaniejszym ijednym znajciekawszych fenome-
nw wspczesnej polskiej kultury. wiadczy otym przede wszystkim
jej ogromny zasig rozumiany na dwa sposoby. Zjednej strony, mamy
zpewnoci do czynienia zjedn znajlepiej rozpoznawalnych polskich
marek, ktra wzbudza powszechne zainteresowanie na midzynarodo-
wych rynkach iktra, co raczej nietypowe dla polskiej kultury maso-
wej, trafia do odbiorcw na caym wiecie. Zdrugiej strony, Wiedmin
dawno ju wykroczy poza swoje pierwotne literackie ramy, stajc si fe-
nomenem transmedialnym, wramach ktrego wspistniej wzajemnie
uzupeniajce si teksty kultury. Mnogo produktw, za porednictwem
ktrych odbiorcy mog obcowa ztym wiatem (opowiadania ipowieci,
komiksy, gry komputerowe, planszowe ifabularne, film iserial, opera,
anawet zapowiadany wanie sceniczny musical), pozwala bez cienia wt-
pliwoci traktowa Wiedmina jak rozbudowan (iwci rozbudowuj-
c si) franczyz, dorwnujc najbardziej znanym zachodnim markom.
Fenomen ten, przede wszystkim wswoim literackim wydaniu, od
kilkunastu lat bywa omawiany przez badaczy reprezentujcych rne
dyscypliny, brakuje jednak wramach dyskursu naukowego prby kom-
pleksowego uchwycenia zjawiska. Monografia Wiedmin bohater ma-
sowej wyobrani, ktra oddajemy wPastwa rce, stanowi tak wanie
prb. Udao nam si zgromadzi artykuy kilkunastu badaczy, repre-
zentujcych rne dyscypliny iorodki, chcielimy bowiem spojrze na
fenomen Wiedmina jak najszerzej iopisa go wsposb kompleksowy.
Tom ten otwiera pi tekstw powiconych prozie Andrzeja Sap-
kowskiego. Maciej Kuster analizuje j wperspektywie intertekstualnej,
wskazujc na palimpsestowy isylwiczny charakter opowiada ipowieci
polskiego autora. Zkolei Pawa Zaborowskiego interesuj przede wszyst-
8
kim pojawiajce si wramach kreacji wiata przedstawionego Sagi

oWiedminie inspiracje czerpane przez Sapkowskiego zmitologii so-
wiaskiej. Wywd Adama Olczyka dotyczy wakiej kwestii wiedmi-
skiego kodeksu autor tekstu przekonujco wskazuje etyczne implikacje
wynikajce zpowoywania si przez Geralta na, nieistniejcy przecie,
kodeks zawodowy. Wreszcie dwa ostatnie teksty traktuj owznacznej
mierze pokrewnych kwestiach. Szymon Cieliski analizuje bowiem
problem rasizmu wSadze oWiedminie, Marta Baszkowska iMate-
usz Jakubiak pisz za ofunkcjonowaniu wniej kategorii innoci, ob-
coci ipotwornoci.
Kolejne cztery artykuy dotycz zkolei istnienia Wiedmina wkon-
tekcie pozaliterackim. Tekst Roberta Dudziskiego stanowi prb prze-
analizowania filmowej iserialowej adaptacji opowiada oGeralcie, na-
krconej w2001 r., za artyku dwojga autorw Kamili Kowalczyk
iRoberta Dudziskiego dotyczy gry fabularnej Wiedmin: Gra Wy-
obrani, bazujcej na Sadze oWiedminie. Zkolei Piotr Kubiski na
przykadzie gry komputerowej Wiedmin iWiedmin 2: Zabjcy kr-
lw omawia zjawisko dystansu ironicznego. Tom zamyka za tekst Pio-
tra Szaanego, traktujcy orecepcji rnych tekstw kultury, opowia-
dajcych oprzygodach Geralta, wRepublice Czeskiej.
Oddajc pierwszy tom naszej monografii wrce Czytelnikw, mamy
nadziej, e przysuy si ona uzupenieniu luki wbadaniach nad wsp-
czesn polsk kultur. Jednoczenie rozpoczynamy prac nad drugim
tomem, wktrym jak sdzimy znajdzie si jeszcze wicej interesu-
jcych tekstw, analizujcych odmienne aspekty wiedmiskiej marki.
Redaktorzy
Maciej Kuster
Uniwersytet Jagielloski
Sylwa, palimpsest, intertekst.

Modele zapoycze intertekstualnych
wSadze oWiedminie
Abstrakt Sowa klucze

Saga oWiedminie jest dzieem obardzo bogatych relacjach intelek- intertekstualno,
sylwa, palimpsest,
tualnych zarwno wewntrznych, jak itych dotyczcych wiata ze-
konwergencja,
wntrznego co sprawia, e jest podatna na odczytania ponowoczesnych fantastyka
metod wiedzy oliteraturze. Figury sylw wspczesnych oraz palimpse-
stu ilustruj schemat budowy cyklu powieciowego oraz zarysowuj jego
zwizki zrnymi dziedzinami wiedzy okulturze, historii, awkocu
literaturze.
Dziki umiejtnemu wykorzystaniu rnych zasobw inwentarza
kultury wspczesnej idawnej Andrzej Sapkowski zdoa stworzy sta-
bilne ibardzo atrakcyjne dla odbiorcw uniwersum, ktre doczekao si
wielu rozwini ireinterpretacji na poziomie rnych systemw medial-
nych isemiotycznych. Wszystko to sprawia, e rozpoznanie iopisanie
elementw skadowych izapoycze uatwia lektur ksiek oWied-
minie oraz pomaga zrozumie fenomen ich popularnoci.
Maciej Kuster
Sylwa, palimpsest, intertekst.

Modele zapoycze intertekstualnych
wSadze oWiedminie
Gdyby nawet intertekstualno nie miaa wikszego znaczenia
dla teorii literatury, to itak pozostaaby kluczow kategori opisow
jednego znajwaniejszych aspektw literatury postmodernistycznej.
Ryszard Nycz1
1 Ksiki Andrzeja Sapkowskiego oGeralcie zRivii naley umieci wkr-

gu literatury postmodernistycznej2 choby tylko zjednego powodu ina
jeden moment. Na t chwil, kiedy badamy, jak saga jest zrobiona. Ba-
danie takie wykazuje, e do najwaniejszych elementw konstrukcji nar-
racji cyklu zalicza si dostpna dziki narzdziom ponowoczesnego
literaturoznawstwa inter tek stua lno.
Aby przej do konkretnych przykadw, trzeba ustali moliwie
stabilne granice tego zjawiska oraz przywoa dwa, lece ujego pod-
staw, pojcia, ktrych desygnaty nale dzi do zakresu bada poetyki
historycznej, aktre same wyparte zostay przez coraz szerzej (iprzez
to niejednoznacznie) rozumian intertekstualno wanie. Pojciami
tymi s sylwa ipa li mpsest. Teresa Kostkiewiczowa wSowniku ter-
minw literackich wyjania:
Si lva rer u m (ac. = las rzeczy) zbir utworw rnych autorw irnej treci.
Wokresie staropolskim take ksiga domowa lub rodzinna, wktrej zapisywano
rne wydarzenia, teksty literackie, praktyczne przepisy, porady domowe itp.3
Pa l i mpsest staroytny lub redniowieczny rkopis, zapisany na pergaminie,

zktrego zosta zeskrobany albo starty tekst wczeniejszy4.
1 R.Nycz, Intertekstualno ijej zakresy: teksty, gatunki, wiaty [w:] idem, Tekstowy
wiat. Poststrukturalizm awiedza oliteraturze, wyd. 2, Krakw 2000, s. 82.
2 Przychylam si do rozumienia postmodernizmu, jakie proponuje J.-F.Lyotard
(Odpowied na pytanie: co to jest postmodernizm, prze. M.P.Markowski [w:] Post-
modernizm. Antologia przekadw, red. R.Nycz, Krakw 1997).
3 T.Kostkiewiczowa, Silva rerum [w:] Sownik terminw literackich, red. M.Gowiski
[et al.], Wrocaw 1976, s. 405.
4 Eadem, Palimpsest [w:] Sownik, s. 288.
Sylwa, palimpsest, intertekst 11
Struktura sylwiczna5 ipalimpsestowo6 uwidaczniaj si tam, gdzie

wskazujemy wsadze relacje intertekstualne, czyli taki sposb konstrukcji
iodbioru tekstu, ktry uzaleniony jest od znajomoci innych tekstw7.
Wprzypadku cyklu owiedminie rysuje si wyrana typologia tych zja-
wisk: motta poszczeglnych rozdziaw (pochodzce zdzie literatury
wiatowej iistniejcych tylko wwiecie przedstawionym sagi), intertek-
stualno ciga (niewydzielona waden szczeglny sposb, przy prototy-
pie8 niewskazywanym przez autora wtoku narracji) oraz kilka wyjtkw.9
Uznajmy, e saga skada si ztrzech logicznych czci opowiada 2

(Ostatnie yczenie, Miecz przeznaczenia), picioksigu (Krew elfw, Czas
pogardy, Chrzest ognia, Wiea Jaskki, Pani Jeziora) oraz Sezonu burz. Ot, zacytowa dosownie
Wopowiadaniach motta nie wystpuj, kady ztomw picioksigu oraz Ksig Henrykowsk, czy
Iliad ciekawe, kto roz-
wszystkie (wliczbie 44) zawarte wnich rozdziay posiadaj za przynaj-
pozna? WRoku Mickiewi-
mniej jedno. Rwnie konsekwentnie skonstruowanych jest 20 rozdziaw
czowskim do Pani Jeziora
Sezonu burz. Sapkowski przywouje passusy po polsku, angielsku, fran- wplotem bez liku cytatw
cusku iniemiecku, niekonsekwentnie oznaczajc autora, tytu dziea lub zMickiewicza. Jak kto
tumacza wprzypadku przekadw. Cytaty pochodz zdzie literatu- wszystkie znajdzie, ma
ry wiatowej rnych okresw (ukad wedug wystpowania wtomach, umnie specjaln nagrod.
niektre nazwiska pojawiaj si wielokrotnie): Dire Straits10, Brunona Andrzej Sapkowski9

1
5 S.Skwarczyska (Kariera literacka form rodzajowych bloku silva [w:] eadem, Wok
teatru iliteratury. Studia iszkice, Warszawa 1970, s. 182202) wskazuje na dwa
czynniki konstytuujce struktur sylwiczn: 1) varietas, tj.: a) wielo jednostek
literackich wchodzcych wskad zbioru, b) rno ich treci, formy irodzaju,
c) niewspmierno podejmowanej tematyki; oraz 2) uszeregowanie tych jed-
nostek wplanie jednym, ztym, e ich rzd nie jest rzdem zamknitym; zob.
R.Nycz, Sylwy wspczesne wobec literackoci [w:] Studia onarracji, red. J.Boski,
J.Jaworski, J.Sawiski, Wrocaw 1982.
6 Najbardziej chyba znan teori palimpsestw przedstawi G.Genette (Palimp-
1
sesty. Literatura drugiego stopnia, prze. A.Milecki [w:] Wspczesna teoria bada
literackich za granic. Antologia, oprac. H.Markiewicz, t. 4, cz. 2, Krakw 1992,
s. 321), wyrniajc 5 typw intertekstualnoci: 1) intertekst obecno jedne-
go tekstu wdrugim, np. cytat, plagiat, aluzj, 2) paratekst tytuy, podtytuy,
wtym przypadku rwnie motta, 3) metatekst komentarz czcy wiele tekstw,
4) hipertekst pomidzy tekstem wczeniejszym, np. Eneid iUlissesem aOdysej,
oraz parodi ipastisz, 5) architekst relacj zachodzc wobrbie gatunku.
7 Zob. R.Nycz, Intertekstualno, s. 84.
8 Zob. H.Markiewicz, Odmiany intertekstualnoci [w:] idem, Wymiary dziea literac-
kiego, Krakw 1984.
9 P.Kempa, Boski Sapkowski, czyli nic nie powiem owiedminie, transkrypcja wywiadu
radiowego zA.Sapkowskim, http://bit.ly/1IcaYaZ [dostp: 7.01.2015].
10 Mottem Chrztu ognia jest caa druga strofa utworu Dire Straits Brothers in
Arms (1985).
12 Maciej Kuster
Bettelheima11, Ksigi Rodzaju12, Johna R.R.Tolkiena13, markiza de Sadea14,

Thomasa Malloryego15, Edgara Allana Poego16, Franois Villona17, Rudyar-
da Kiplinga18, Johanna Wolfganga Goethego19, Friedricha Nietzschego20,
11 Motto rozdziau drugiego Wiey Jaskki to parafraza lub po prostu pobiene

tumaczenie pewnego akapitu pracy B.Bettelheima Cudowne ipoyteczne. Ozna-
czeniach iwartociach bani (t. 2, prze., przedm. D.Dudek, Warszawa 1985, s. 125).
Sapkowski tumacza nie identyfikuje.
12 Pierwsze motto rozdziau pitego Wiey Jaskki; por. Pierwsza Ksiga Mojeszo-
wa [w:] Biblia Warszawska, rozdzia 9, werset 6a, http://bit.ly/1GZncFq [dostp:
7.01.2015].
13 Drugie motto rozdziau pitego Wiey Jaskki; por. J.R.R.Tolkien, Druyna Pier-
cienia, prze. M.Skibniewska, Warszawa 2002, s. 63. Sapkowski nie identyfikuje
tytuu dziea ani tumacza.
14 Motto rozdziau dziesitego Wiey Jaskki. Idzie prawdopodobnie oten spara-
frazowany wmotcie fragment: e to, co niesusznie nazywamy zem, naprawd
wcale nim nie jest ie w stan rzeczy jest tak konieczny zpunktu widzenia bytu,
ktry nas stworzy, i przestaby on by panem swego wasnego dziea, gdyby zo
nie wystpowao powszechnie na ziemi. Szczerze przekonany do tego systemu, po-
wiadam: istnieje Bg; jaka rka wsposb konieczny stworzya wszystko, co widz;
stworzya to jednak tylko wimi za, ma upodobanie jedynie wzu, zo stanowi jej
istot, awszelkie zo, jakie kae nam popenia, nieodzowne jest dla realizacji jej
planw (D.A.F. de Sade, Julietta. Powodzenie wystpku, wyb., prze. B.Banasiak,
K.Matuszewski, Krakw 2003, s. 126). Sapkowski nie oznacza tytuu dziea.
15 Motto rozdziau pierwszego Pani Jeziora. Sapkowski odnotowuje, e cytat pochodzi
zLe Morte dArthur, nie identyfikuje jednak tumacza, mnie rwnie nie udao si
tego zrobi. Orygina (zrozdziau XXV Le Morte...) brzmi: So they rode till they
came to alake, the which was afair water and broad, and in the midst of the lake
Arthur was ware of an arm clothed in white samite, that held afair sword in that hand.
Lo! said Merlin, yonder is that sword that Ispake of. With that they saw adamosel
going upon the lake. What damosel is that? said Arthur. That is the Lady of the Lake,
said Merlin (http://bit.ly/1Ft5l48 [dostp: 7.01.2015].
16 Motto rozdziau drugiego Pani Jeziora; por. E.A.Poe, ADream Within aDream,
http://bit.ly/1QoVv9I [dostp 5.01.2015]. Sapkowski nie identyfikuje tytuu dziea
ani tumacza.
17 Pierwsze motto rozdziau trzeciego Pani Jeziora; por. F.Villon, Wielki testament,
prze. T.Boy-eleski, ballada po fragmencie CXXIX, http://bit.ly/1M4nyKm [do-
stp: 7.01.2015]. Sapkowski nie podaje tytuu dziea.
18 Trzecie motto rozdziau trzeciego Pani Jeziora; por. R.Kipling, The Second Jungle Book,
http://bit.ly/1ePiUp0, s. 120 [dostp: 7.01.2015]. Sapkowski nie podaje tytuu dziea.
19 Pierwsze motto rozdziau pitego Pani Jeziora; por. J.W.Goethe, Erlknig, http://
gutenberg.spiegel.de/buch/johann-wolfgang-goethe-gedichte-3670/231 [dostp:
7.01.2015]. Sapkowski nie podaje tytuu dziea.
20 Pierwsze motto rozdziau pierwszego Sezonu burz; por. F.Nietzsche, Jenseits von
Gut und Bse, Aforyzm 146, http://bit.ly/1KMmPA2 [dostp: 7.01.2015] Wer mit
Ungeheuern kmpft, mag zusehn, dass er nicht dabei zum Ungeheuer wird. Und
wenn du lange in einen Abgrund blickst, blickt der Abgrund auch in dich hinein.
Sapkowski notuje tytu wjzyku niemieckim, nie podaje jednak tumacza.
Williama Szekspira21, Emily Dickinson22, Leonarda Cohena23, Carlo-

sa Castanedy24, Ji Yuna25, Wiktora Pielewina26, Pierreade Ronsarda27,
Antona Szandora LaVeya28 iwkocu Siegfrieda Sassoona29. Funkcj
owych cytatw jest antycypowanie przebiegu fabuy. One te wi bo-
haterw wsieci sugerowanych odniesie iinterpretacji30, aponadto
dziki multiplikowaniu schematw fabularnych, antycypacji itworzeniu
pozatekstowej paszczyzny odwoa s konstytutywnym skadnikiem
wiata przedstawionego31.
Obok wymienionych jako motta przytaczane s passusy zdzie
istniejcych wwiecie przedstawionym: literatury piknej, encyklopedii,
bajek iklechd, legend, maksym, przysw, wkocu cytatw inapisw
naciennych. Oto przykady pochodzce ztakich wanie Bajek iklechd
autorstwa Flourensa Delannoya:
21 Wtym przypadku autor oznacza tytu dziea itumacza: W.Szekspir, Kupiec we-
necki, prze. J.Paszkowski (rozdzia trzeci Sezonu burz); idem, Koriolan, prze.
S.Baraczak (rozdzia czwarty Sezonu burz); idem, Ryszard II, prze. S.Komian
(rozdzia osiemnasty Sezonu burz). Jedynie motto Pani Jeziora nie zostaje opatrzone
tytuem dziea oraz podane jest woryginale (Burza, akt IV, scena I, w. 156b158).
Rwnie: Kupiec wenecki, http://bit.ly/1JpKXXt [dostp: 7.01.2015] oraz The Tempest,
http://bit.ly/1Ft5K6w [dostp: 7.01.2015].
22 Pierwsze motto rozdziau sidmego Sezonu burz; por. E.Dickinson, Wild nights
Wild nights!, http://bit.ly/1MktRtV [dostp: 7.01.2015]. Sapkowski nie podaje tytuu.
23 Drugie motto rozdziau sidmego Sezonu burz; por. L.Cohen, The Traitor, http://
bit.ly/1de0qgM [dostp: 7.01.2015]. Sapkowski nie podaje tytuu.
24 C.Castaneda, Journey to Ixtlan. The Lessons of Don Juan, New York 1972; polskie
tumaczenie: Podroz do Ixtlan. Nauki Don Juana, prze. Z.Zagajewski, M.Pilar-
ska, Pozna 1996 (rozdzia jedenasty Sezonu burz); idem, The Wheel of Time: The
Shamans of Mexico Their Thoughts about Life Death and the Universe, New York
1998 (rozdzia dwunasty idziewitnasty Sezonu burz). Motta s niedokadnymi
tumaczeniami lub parafrazami fragmentw ksiek ooznaczonych tytuach.
25 Motto rozdziau czternastego Sezonu burz. Sapkowski zaznacza, e cytat pochodzi
od chiskiego uczonego dynastii Quing nazwiskiem Ji Yun, czego nie udao mi
si zweryfikowa.
26 Motto rozdziau pitnastego Sezonu burz tumaczenie akapitu witej ksigi wilko-
aka, ale nieco inne ni proponuje E.Rojewska-Olejarczuk (Warszawa 2006, s. 16).
27 Motto rozdziau szesnastego Sezonu burz; por. P.Ronsard, Sonet IV, http://bit.ly/1H-
KbiLD [dostp: 7.01.2015]. Sapkowski nie podaje tytuu.
28 Motto rozdziau siedemnastego Sezonu burz; por. A.Szandor LaVey, Biblia Szatana,
[bez tumacza], Wrocaw 1996.
29 Motto rozdziau dwudziestego Sezonu burz. Prawdopodobnie chodzi owiersz ozna-
czony incipitem What you are Icannot say, nie mogem jednak tego zweryfikowa.
30 K.Kaczor, Geralt, czarownice iwampir. Recykling kulturowy Andrzeja Sapkowskiego,
Gdask 2006, s. 125.
31 Ibidem, s. 122.
14 Maciej Kuster
Potem czarodziejka iwiedmin pobrali si ihuczne wyprawili weselisko. Ja te tam

byem, mid iwino piem. Aoni pniej yli szczliwie, ale bardzo krtko. On
umar zwyczajnie, na atak serca. Ona umara niedugo po nim, ana co, otym bajka
nie wspomina. Mwi, e zalu itsknoty, ale ktby tam bajkom wiar dawa32.
Mog da ci wszystko, czego zapragniesz powiedziaa wrka. Bogactwo,

wadz isceptr, saw, dugie iszczliwe ycie. Wybieraj.
Nie chc bogactwa ni sawy, wadzy ni sceptru odrzeka wiedminka. Chc
mie konia, ktry byby czarny iniedocigy jak nocny wicher. Chc mie miecz,
ktry byby jasny iostry jak promie ksiyca. Chc noc czarn przebiega na
mym czarnym koniu wiat, chc poraa moce Za iCiemnoci moim wietlistym
mieczem. Tego pragn33.
Mam wielkie lepia, by ci dobrze widzie! zawrzasno elazne wilczysko.

Mam wielkie apy, by ci nimi chwyci iobj! Wszystko mam wielkie, wszystko,
zaraz si otym przekonasz dowodnie. Czemu tak dziwnie mi si przypatrujesz,
maa dziewczynko? Czemu nie odpowiadasz?
Wiedminka umiechna si.
Mam dla ciebie niespodziank34.
Fragmenty te mog wyjania luki wfabule cyklu, jednak przed-

stawione wformie ludowej opowiastki poza gwnym tokiem nar-
racji trac na wiarygodnoci ipozostawiaj czytelnika wniepewnoci.
Wikszo ztak spreparowanych przez autora fragmentw peni jednak
przynajmniej jeszcze jedn funkcj: pozostaje wrelacji intertekstualnej
ze znanymi dzieami literatury polskiej iwiatowej. Pierwszy fragment
zawiera cytat zzakoczenia Pana Tadeusza, prototypem drugiego moe
by Sonet V (Onietrwaej mioci rzeczy wiata tego) Spa Szarzyskiego:
Komu tak bdzie dostatkiem smakowa
Zoto, sceptr, sawa, rozkosz istworzone
Pikne oblicze, by tym nasycone
Img mie serce, itrwg si warowa?35
Trzeci natomiast wyranie inspirowany jest bani oCzerwonym

Kapturku.
Kolejn ciekawostk zwizan zBajkami iklechdami stanowi sam
ich autor. Wfikcyjnej Encyklopedii Maxima Mundi wjej tomie IV
znajduje si zapis:
Delannoy, Flourens, jzykoznawca ihistoryk, 1432 wVicovaro, wlatach 14601475
sekretarz ibibliotekarz na dworze cesarskim. Niestrudzony badacz legend ibani
ludowych, autor wielu rozpraw uwaanych za pomniki dawnego jzyka iliteratury
pnocnych regionw Imperium. Zdzie jego najwaniejsze s: Mity ilegendy
32 A.Sapkowski, Pani Jeziora, Warszawa 1999, s. 484.

33 Idem, Wiea Jaskki, Warszawa 1997, s. 5.
34 Ibidem, s. 391.
35 M.Sp Szarzyski, Sonet V, http://staropolska.pl/barok/Sep_Szarzynski/sonety_05.
html [dostp: 7.01.2015].
ludw Pnocy, Bajki iklechdy, Niespodzianka, albo mit Starszej Krwi, Saga
owiedminie, oraz Wiedmin iwiedminka, czyli nieustajce poszukiwanie.
Od roku 1476 profesor akademii wCastell Graupian, gdzie zmar 151036.
Okazuje si wic, e to Flourens Delannoy jest autorem Sagi oWied-

minie relacja intertekstualna ma tutaj charakter autoteliczny. Literacka
opowie oprzygodach Geralta zdaje si niejako istnie wsobie, wwie-
cie przedstawianym przez ni sam.
Na podobnych zasadach funkcjonuj wsadze przypadki intertek-
stualnoci cigej, czyli takiej, ktra nie jest przez autora oznaczana lub
wydzielona waden sposb ztoku narracji. Ulubione powiedzonko Yen-
nefer zVengerbergu: Co byo, anie jest, nie pisze si wrejestr, moe
znajdowa swe rdo wprzekadzie Fausta Emila Zegadowicza:
To niedorzeczno pusta, cigle pisa wrejestr,

co kiedy czym tam byo, lecz dzi niczym nie jest37,
ajeli nawet nie tam naley szuka bezporednich korzeni tej frazy,
to dziki Sapkowskiemu moga ona zosta rozpowszechniona38. Podobn
funkcj peni nastpujcy passus zcyklu:
Ciemnowosa crka bartnika odrzucia na plecy zawadzajcy jej warkocz, wrcia
do wciekle energicznego obracania aren. Wysiki Jaskra pozostaway daremne
sowa poety zdaway si wogle nie trafia do adresatki. Jaskier mrugn do reszty
kompanii, uda, e wzdycha iwznosi oczy ku powale. Ale nie rezygnowa.
Daj powtrzy, szczerzc zby. Daj, a ja pobrusz, aty skocz do piwnicy
po piwo39.
Prototypem jest tutaj najstarsze zapisane polskie zdanie: Daj, a ja

pobrusz, aty poczywaj, pochodzce zKsigi Henrykowskiej40. Kolej-
nym ciekawym przykadem s mdroci proroka Lebiody zDobrej Ksigi,
ktrych prototyp stanowi bez wtpienia Biblia:
Wszelk mdro mieci wsobie Dobra Ksiga.
Amwi twoja Dobra Ksiga, co czyni, jeli przychodzi taki Dijkstra idomaga
si od ciebie miliona?
Ksiga zamrugaa znad okularw Zuleyka nic nie mwi oniegodziwej ma-
monie. Ale wjednym zustpw powiedziane jest: dawa wikszym jest szczciem,
nili otrzymywa, awspieranie ubogiego jamun jest szlachetne. Powiedziane
jest: rozdaj wszystko, auczyni to tw dusz szlachetn41.
36 A.Sapkowski, Wiea..., s. 265.

37 J.W.Goethe, Faust, cz. 2, prze. E.Zegadowicz, http://wolnelektury.pl/katalog/
lektura/goethe-faust-czesc-druga.html [dostp: 5.01.2015], w. 23542355.
38 Narodowy Korpus Jzyka Polskiego notuje jej wystpowanie tylko wpierwszej
dekadzie obecnego stulecia (http://nkjp.pl [dostp: 7.01.2015]).
39 A.Sapkowski, Wiea, s. 86.
40 B.Walczak, Zarys dziejw jzyka polskiego, wyd. 2, Wrocaw 1999, s. 64.
41 A.Sapkowski, Wiea, s. 290.
16 Maciej Kuster
Powiada prorok Lebioda: zaprawd, ubogiego datkiem wesprzyj. Ale miast da

ubogiemu caego arbuza, daj mu p arbuza, bo si gotowo ubogiemu we bie prze-
wrci od szczcia42.
Przemiewczy zwykle charakter takich parafraz czsto stanowi pod-

staw humoru lub anegdot wygaszanych przez postaci wsadze. Szcze-
glnymi wyjtkami s rozdziay bdce wyimkami zmemuarw Jaskra,
noszcych tytu P wieku poezji. Rozdzia trzeci Wiey Jaskki jest wca-
oci dokoczeniem motta rozdziau wnarracji pierwszoosobowej, pro-
wadzonej przez bohatera (poet), anie przez narratora.
43
3 Wanie pewien rodzaj humoru wydaje si dominowa wmomentach,
wktrych czytelnik dekonspiruje metod autora ipostanawia zagra
Prbuje si nobilitowa wproponowan przez pisarza gr. Magdalena Roszczynialska posuwa
mnie mdrze brzmicymi si okrok dalej: Gra jego [tj. Sapkowskiego przyp. M.M.K.] obliczo-
tytuami ikategoriami
na jest na zysk i zpewnoci na niewtpliw uciech samego twrcy.
no bo ta fantastyka to jest
Sapkowski chyba najpeniej [...] reprezentuje postmodernistyczn estety-
przecie takie brzydkie
sowo, ktre przez usta k przyjemnoci44. Stwierdzenie to wydaje si niezwykle trafne pobu-
przej nie moe. Najlepiej dzanie uwagi izaciekawianie czytelnika odbywa si na innym poziomie
powiedzie wic: postmo- ni fabularny ijzykowy, angaujc do dekodowania ukrytych konotacji.
dernista. Ajeszcze lepiej, Jak susznie pisze Katarzyna Kaczor, proza Sapkowskiego stanowi-
e to co pisz, to jest
ca przebogaty zbir cytatw iparafraz powszechnie znanych toposw
alegoria, pastisz, bar-
dzo mdra filozofia!
oraz przywoujca pierwotne wersje modyfikowanych matryc, jednocze-
nie odzwierciedla ikodyfikuje efekty imechanizmy ich interpretacji45.
Andrzej Sapkowski43
Wdalszej czci swojej ksiki poza godnymi podziwu analizami za-
sobw kultury inspirujcych twrc sagi zarzuca (rwnie susznie)
bohaterom Sapkowskiego pitno wtrnoci, ktre wynika zmultipli-
kacji klisz istereotypw na temat powszechnie znanych tekstw kultu-
ry, awraenie oryginalnoci opowiada ipicioksigu owiedminie
wynika zfaktu przeamywania przez ich autora konwencji ocharakterze
strukturalnym na poziomie: schematu fabularnego, postaci ijzyka46.
Odnajdywanie irozszyfrowanie ukrytych powiza intertekstualnych
(presupozycji, atrybucji ianomalii47) prowadzi jednak czsto przez hu-
mor, wywoywanie satysfakcji iprzyjemnoci do wystpienia swoistego
zjawiska, bdcego jednoczenie wedug wspczesnego rozumienia
42 Ibidem.
43 P.Kempa, op. cit.
44 M. Roszczynialska, Postmodernistyczne owy, http://bit.ly/1EVq0x7 [dostp:
7.01.2015].
45 K.Kaczor, op. cit., s. 7.
46 Ibidem, s. 125.
47 Zob. R.Nycz, Tekstowy wiat
kultury48 jej immanentn czci. Zjawiskiem tym jest ku lt y wacja,

awic bezustanne wykorzystywanie wytworzonych ju zasobw kultury,
ich reinterpretacja iaktualizacja, przyczyniajce si do cigoci zmiany
kulturowej.
Kaczor twierdzi rwnie, e wsadze poza erudycyjnymi fajerwer-
kami ipesymistyczn diagnoz pozatekstowej rzeczywistoci nie poja-
wia si nic wicej49, Sapkowski wykorzystuje wycznie tezy Umberta
Eco, aoryginalne zabiegi pisarza ograniczaj si jedynie do kombinato-
ryki. Wtym wietle saga nie jest inie moe by niczym nowatorskim,
jednak trudno odmwi Sapkowskiemu umiejtnoci zachowywania
iprzekraczania swoistej masy krytycznej wykorzystywanych konwencji,
klisz ischematw, ktra pozwala czytelnikowi na relatywnie swobodny
dostp do arsenau rodkw imetod kulturowych reinterpretacji. Nie-
trafne okazuje si wic, moim zdaniem, stwierdzenie zawarte wpodty-
tule ksiki Kaczor okulturowym recyklingu gdy substratem nie
s tutaj odpadki lub mieci, aprodukt nie zawsze jest zdatny do uytku,
poniewa odczytanie kulturowych asocjacji zaley od kompetencji od-
biorcy iprzetworzone teksty kultury mog wcale nie zosta rozpoznane
jako budulec powieci. Ponadto recyklingu wolno si dopatrywa jedynie
wprzypadku wpeni wiadomego iintencjonalnego dziaania podmiotu,
aprzecie kiedy idzie oliteratur, nie moe by otym mowy. Absurdal-
ne te okazuj si wtym kontekcie posdzenia autora sagi oplagiat czy
re-writing legend ibani, poniewa jak pisze Krzysztof Uniowski na
temat Sapkowskiego iPawa Huellego:
Trudno [...] sobie wyobrazi, by pisarz podkrada to iowo zpodstawowych tekstw
naszej kultury, liczc, e nikt tego nie zauway. Skoro wic mamy do czynienia
zpisarstwem cudzoywnym, to pewnie dlatego, e wanie tak miao by ibyo
rwnie zamiarem pisarza, abymy na to zwrcili uwag. Hic nata est opatolo-
giczna intertekstualno dla ubogich!50
Nawet jeli jest owa intertekstualno opatologiczna idla ubo-

gich, to doskonale si sprawdza wswojej roli (zwyczeniem moe Se-
zonu burz) ito trzeba na fali popularnoci ksiek, komiksw igier
komputerowych Andrzejowi Sapkowskiemu przyzna.
Bettelheim Bruno, Cudowne ipoyteczne. Oznaczeniach iwartociach bani, Bibliografia

prze., przedm. D.Dudek, t. 12, Warszawa 1985.
Castaneda Carlos, Journey to Ixtlan. The Lessons of Don Juan, New York 1972.
48 Idem, wykad pt. Kultura jako czasownik z11.05.2014, wygoszony wramach Coper-
nicus Festival 2014, PWST wKrakowie; http://bit.ly/1QoYkHJ [dostp: 7.01.2015].
50 K.Uniowski, orginalno, czyli co si koczy, co zaczyna, http://bit.ly/1EVql2R
[dostp: 7.01.2015].
18 Maciej Kuster
Castaneda Carlos, The Wheel of Time: The Shamans of Mexico, Their Thoughts
about Life Death and the Universe, New York 1998.
Cohen Leonard, The Traitor, http://www.leonardcohen.com/us/music/recent-
songs/traitor [dostp: 7.01.2015].
Dickinson Emily, Wild nights Wild nights!, http://www.poetryfoundation.
org/poem/173343 [dostp: 7.01.2015].
Genette Grard, Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia, prze. A.Milecki
[w:] Wspczesna teoria bada literackich za granic. Antologia, oprac.
H.Markiewicz, t. 4, cz. 2, Krakw 1992.
Goethe Johann Wolfgang, Erlknig, http://gutenberg.spiegel.de/buch/johann-
-wolfgang-goethe-gedichte-3670/231 [dostp: 7.01.2015].
Goethe Johann Wolfgang, Faust, prze. E.Zegadowicz, cz. 2, http://wolnelektu-
ry.pl/katalog/lektura/goethe-faust-czesc-druga.html [dostp: 5.01.2015].
Kaczor Katarzyna, Geralt, czarownice iwampir. Recykling kulturowy Andrze-
ja Sapkowskiego, Gdask 2006.
Kempa Pawe, Boski Sapkowski, czyli nic nie powiem oWiedminie, tran-
skrypcja wywiadu radiowego zA.Sapkowskim, http://www.fahrenheit.
net.pl/archiwum/f16/kempa.html [dostp: 7.01.2015].
Kipling Rudyard, The Second Jungle Book, http://www2.hn.psu.edu/faculty/
jmanis/kipling/2-Jungle-Bk.pdf [dostp: 7.01.2015].
Kostkiewiczowa Teresa, Palimpsest [w:] Sownik terminw literackich, red.
M.Gowiski [et al.], Wrocaw 1976.
Kostkiewiczowa Teresa, Silva rerum [w:] Sownik terminw literackich, red.
M.Gowiski [et al.], Wrocaw 1976.
Lyotard Jean-Franois, Odpowied na pytanie: co to jest postmodernizm, prze.
M.P.Markowski [w:] Postmodernizm. Antologia przekadw, red. R.Nycz,
Krakw 1997.
Mallory Thomas, Le Morte dArthur, http://www.gutenberg.org/files/1251/
1251-h/1251-h.htm#link2HCH0025 [dostp: 7.01.2015].
Markiewicz Henryk, Odmiany intertekstualnoci [w:] idem, Wymiary dziea
literackiego, Krakw 1984.
Nietzsche Friedrich, Jenseits von Gut und Bse, http://gutenberg.spiegel.de/
buch/jenseits-von-gut-und-bose-3250/6 [dostp: 7.01.2015].
Nycz Ryszard, Sylwy wspczesne wobec literackoci [w:] Studia onarracji, red.
J.Boski, J.Jaworski, J.Sawiski, Wrocaw 1982.
Nycz Ryszard, Tekstowy wiat. Poststrukturalizm awiedza oliteraturze, wyd.
2, Krakw 2000.
Nycz Ryszard, wykad Kultura jako czasownik z11.05.2014 wramach Coper-
nicus Festival 2014, PWST wKrakowie, http://youtu.be/PpiAuOxWfzg
[dostp: 7.01.2015].
Pielewin Wiktor, wita ksiga wilkoaka, prze. E.Rojewska-Olejarczuk,
Warszawa 2006.
Pierwsza Ksiga Mojeszowa [w:] Biblia Warszawska, rozdzia 9, werset 6a,
http://biblia-online.pl/biblia,biblia,warszawska,pierwsza,ksiega,mojzeszo-
wa,rozdzial,9,wers,1,0,1,1,t.html [dostp: 7.01.2015].
Poe Edgar Allan, ADream Within aDream, http://www.poetryfoundation.

org/poem/237388 [dostp: 5.01.2015].
Ronsard Pierre, Sonet IV, http://www.poesie-francaise.fr/pierre-de-ronsard/
poeme-a-mon-retour.php [dostp: 7.01.2015].
Roszczynialska Magdalena, Postmodernistyczne owy, http://www.wsp.kra-
kow.pl/konspekt/konspekt7/roszczyn.html [dostp: 7.01.2015].
Sade Donatien Alphonse Franois de, Julietta. Powodzenie wystpku, wyb.,
prze. B.Banasiak, K.Matuszewski, Krakw 2003.
Sapkowski Andrzej, Pani Jeziora, Warszawa 1999.
Sapkowski Andrzej, Wiea Jaskki, Warszawa 1997.
Sp Szarzyski Mikoaj, Sonet V, http://staropolska.pl/barok/Sep_Szarzynski/
sonety_05.html [dostp: 7.01.2015].
Szekspir William, Koriolan, prze. S.Baraczak, Krakw 2003.
Szekspir William, Kupiec wenecki, http://pl.wikisource.org/wiki/Kupiec_we-
necki [dostp: 7.01.2015].
Szekspir William, Ryszard II, prze. S.Komian, Warszawa 1981.
Szekspir William, The Tempest, http://www.sparknotes.com/shakespeare/
tempest [dostp: 7.01.2015].
Skwarczyska Stefania, Kariera literacka form rodzajowych bloku silva [w:]
eadem, Wok teatru iliteratury. Studia iszkice, Warszawa 1970.
Sownik terminw literackich, red. M.Gowiski [et al.], Wrocaw 1976.
Szandor LaVey Anton, Biblia Szatana, [bez tumacza], Wrocaw 1996.
Tolkien John R.R., Druyna Piercienia, prze. M.Skibniewska, Warszawa 2002.
Uniowski Krzysztof, orginalno, czyli co si koczy, co zaczyna, http://
www.fa-art.pl/artykul.php?id_artykulu=5&szablon= [dostp: 7.01.2015].
Villon Franois, Wielki testament, prze. T.Boy-eleski, http://wolnelektury.
pl/katalog/lektura/wielki-testament.html [dostp: 7.01.2015].
Walczak Bogdan,Zarys dziejw jzyka polskiego, wyd. 2, Wrocaw 1999.
Pawe Zaborowski
Akademia Grniczo-Hutnicza im. Stanisawa Staszica wKrakowie
Mitologia sowiaska wcyklu owiedminie

Cykl owiedminie bazuje wduym stopniu na motywach mitologii r- religia sowian, mitolo-
gia, bestiariusz, wampir,
nych krgw kulturowych. Wrd nich znajduje si take mitologia ifolk-
reinterpretacja
lor sowiaski. Ich adaptacja uczynia Sapkowskiego jednym zpionierw
gatunku slavic fantasy wPolsce, atake wprowadzia pewn wieo
do polskiej fantastyki, wyranie zdominowanej przez etos tolkienowski.
Wmoim artyku prbuj dokona rekonstrukcja analogii iukrytych
powiza midzy mitologi sowiask acyklem ksiek owiedminie.
Wpowieciach tych zdekodowa mona wyran obecno postaci so-
wiaskiego panteonu oraz demonologii, stanowicej jedn zgwnych in-
spiracji wiedmiskiego bestiariusza. Figury mitologiczne zaadaptowane
zostay przez autora wrnoraki sposb, cz znich zzachowaniem
pierwotnej struktury formalno-znaczeniowej, zdecydowana wikszo
poddana jednak zostaa specyficznej renarracji ireinterpretacji. Skupiam
si take na owych niecisociach iprzeksztaceniach, ktre odrniaj
wiedmiskie reprezentacje od ich modelu mitologicznego. Nakrelam
wten sposb obraz uytecznoci iadaptowalnoci motyww mitologii
sowiaskiej dla potrzeb wspczesnej literatury fantasy, przedstawiajc
jednoczenie zmiany zachodzce wzbiorowej wiadomoci iwyobrani
czytelnikw fantastyki. Wykazuj tym samym, e oczekiwania czytel-
nikw jak iwspczesne formy prezentacji mitu, pozostaj cile zwi-
zane zprzemianami spoeczno-kulturowymi ostatnich dekad (takimi
jak sekularyzacja spoeczestwa czy rozwj wiadomoci ekologicznej).
Przyjcie perspektywy sowiaskiej pozwala take uzupeni dominu-
jcy kierunek interpretacji cyklu owiedminie, wktrym postrzega si
mitologi zachodni, wtym mit arturiaski, jako podstawowe rdo
inspiracji dla powieci.
Pawe Zaborowski
Akademia Grniczo-Hutnicza im. Stanisawa Staszica wKrakowie
Mitologia sowiaska wcyklu owiedminie
Wstp Wrd mitologicznych interpretacji cyklu owiedminie dominuje po-

strzeganie powieci wkontekcie mitw arturiaskich oraz celtyckich.
Autorzy tych interpretacji odnajduj analogie ze wiatem mitw Europy
Zachodniej1 wosi konstrukcyjnej fabuy, figurach bohaterw, nazew-
nictwie miejsc ipostaci oraz kosmogonii ikosmologii cyklu Andrzeja
Sapkowskiego. Interpretacje te wpisuj si wpowszechne przekonanie
oistnieniu gatunkowej zalenoci czcej mitologi zgatunkiem fantasy.
Wmojej analizie chciabym skupi si na rzadko dotd poruszanym pro-
blemie obecnoci motyww mitologii sowiaskiej, stanowicych, moim
zdaniem, nie mniej wane rdo inspiracji cyklu powieci owiedmi-
nie. Pod pojciem mitu bd rozumia nie tylko opowie wit na te-
mat istotnych wydarze umiejscowionych upocztku dziejw, zgodnie
zteori Mircei Eliadego2, lecz take zbir sdw ludw niepimiennych
na temat rzeczywistoci metafizycznej, fenomenw wiata iczowieka.
Religi Sowian tworzyy wierzenia, praktyki izachowania kultowe
wystpujce wobrbie spoecznoci sowiaskich, powstae przed na-
staniem chrzecijastwa3. Niektre znich funkcjonoway uwszystkich
Sowian, jednak wyran cz fenomenw religijnych odnajdujemy tyl-
ko wobrbie jednej lub kilku zblionych do siebie grup etnicznych (np.
regionalne nazwy bstw). Informacje owierzeniach Sowian czerpiemy
ztraktatw ikronik rzymskich, greckich, bizantyjskich oraz niemieckich.
Dalsze rekonstruuje si na podstawie bada folkloru niechrzecijaskie-
go, atake dziki badaniom archeologicznym oraz analizie jzykowej
1 Zob. K.k, Mit arturiaski wcyklu utworw owiedminie Geralcie A.Sapkowskiego,

Lublin 2005, http://bit.ly/1G6cAUp [dostp: 12.01.2013].
2 M.Eliade, Aspekty mitu, prze. P.Mrwczyski, Warszawa 1998, s. 11.
3 Zob. Sowian religie [haso] [w:] Encyklopedia PWN, http://bit.ly/1G6cBYu [dostp:
18.04.2013].
zabytkw pisanych inazw miejscowych. Wzwizku zbrakiem klarow-

nych rde historycznych przedstawienie penej mitologii Sowian jest
niemoliwe dlatego Aleksander Brckner ironizowa: istnienie mi-
tw sowiaskich samo jest mitem4. Pomimo tych trudnoci jestemy
wstanie odtworzy przynajmniej cz krajobrazu wierze sowiaskich
iwjego wietle przyjrze si powieciom owiedminie.
Bogowie, ich nazwy czy funkcje wcyklu owiedminie opisywane s Panteon

rzadko, ich charakterystyka jest oszczdna ipowierzchowna. Autor po- idemonologia
sowiaska
suy si wycznie jedn figur panteonu sowiaskiego, ktrej przej-
cie dokona zzachowaniem oryginalnego imienia. Jest ni ywia, zwana
rwnie Siw lub iwi. Kult tej bogini, majcy charakter agrarny, wy-
stpowa na poabszczynie, gdzie bya ona jednym znajwczeniejszych
bstw, personifikujcym ycie oraz urodzajno5. Powieciowa ywia jest
natomiast postaci, pod ktr objawia si bstwo si przyrody. Jej fizycz-
n manifestacj stanowi jasnowosa panna zdobna wkwiaty, przechadza-
jca si po ce wokresie niw; panna ta przyciga zwierzta, amiejsca,
po ktrych stpa, staj si wite iurodzajne:
Wiedmin opar si na okciu, przysuwajc ksig bliej ogniska.
Ujrze j mona zacz letnim czasem, od Dni Maju iCzerwia a po dni
Padzierza, ale najczciej zdarza si to we wito Sierpu, ktre prastarzy zwali:
Lam-mas. Objawia si ona jako Panna Jasnowosa, we kwiatach caa, awszystko,
co ywi, poda za ni ilgnie do niej, zajedno, ziele czy zwierz. Dlatego iimi jej
jest ywi. Prastarzy zw j: Danamebi iczcz j wielce. Nawet Brodaci, chocia
we wntrzu gr, nie wrd pl mieszkaj, szanuj j iimionuj: Bloemenmagde.
Danamebi mrukn Jaskier. Dana Meabdh, Panna Polna.
Kdy ywia stpnie, ziemia kwitnie irodzi, ibujnie lgnie si wszelaki stwr, taka
jej moc. Ludy wszystkie ofiary jej skadaj zurodzaju, wnadziei ponnej, e ich, nie
cudz dziedzin ywia odwiedzi. Bo mwi te, e kiedy na koniec osidzie ywia
wrd tego ludu, ktry si nad inne wybije, ale s to, ot, babskie baje. [...]
[...] Bd pozdrowiona, Panno Polna! Za urodzaj, za kwiaty wDol Blathanna, ale
iza skr niej podpisanego, ktr ocalia przed podziurawieniem grotami strza6.
Kolejne motywy sowiaskie wystpuj wpowieciowym bestiariu-

szu. Pierwszym przykadem jest wampir, ktrego opisuje si na dwa r-
ne sposoby. Pierwszy znich wie si zpostaci Regisa, jednak jego przy-
kad bliszy wydaje si wampirowi zliteratury doby romantyzmu oraz
jego pniejszym, literackim ifilmowym reinterpretacjom. Wperspek-
tywie sowiaskiej bardziej interesujcy okazuje si powieciowy folklor,
4 A.Brckner, Mitologia sowiaska ipolska, wstp, oprac. S.Urbaczyk, Warszawa

1980, s. 65.
5 Zob. W.Kocznow, Utracona Inonia, d 1976, s. 5559.
6 A.Sapkowski, Ostatnie yczenie, Warszawa 2001, s. 211.
24 Pawe Zaborowski
wktrym odnajdujemy odmienny opis tej postaci. Wampir jest osob

zmar, przywrcon do ycia, asposb na jego zabicie to rozczonko-
wanie ciaa, odcicie gowy, przebicie serca kokiem drewnianym oraz
powtrne pogrzebanie. Chopi mao mnie nie zatukli, na szczcie nie
wiedzieli, jak si do tego zabra... Podziurawili mnie kokami, odrbali
gow, oblali wod wicon izakopali wspomina Regis7.
Przytoczony opis bliszy jest sowiaskiemu wpijowi czy wpierzo-
wi anieli posta Regisa. Sowianie wierzyli, e osoby niepogrzebane po
mierci lub zmare wsposb nienaturalny, zamieniay si wlunarne-
go demona, wysysajcego krew, rozszarpujcego ipoerajcego napo-
tkanych ludzi. Sowiaskiego wampira charakteryzowaa nadzwyczaj-
na ywotno, sia idugowieczno, ado jego sabych stron naleaa
wraliwo na czosnek icebul. Sposobem na powstrzymanie takiego
potwora byo dopenienie obowizku grzebania zmarych, natomiast
zwoki osb podejrzanych owampiryzm chowano twarz ku ziemi, ze
zwizanymi koczynami izsercem przebitym za pomoc drewnianego
koka. Rwnie rozczonkowanie ciaa: odcicie stp, gowy, rozcicie
brzucha, byo przyjt praktyk8.
Kolejna figura zwiedmiskiego bestiariusza majca rodowd so-
wiaski to rusaka demon kobiecy, wystpujcy wfolklorze wschod-
nim ipoudniowym, powstay zduszy iciaa kobiet zmarych przedwcze-
nie, wsposb nienaturalny, atake nieochrzczonych dzieci9. Rusaki
byy demonami lenymi, polnymi lub wodnymi, bytujcymi wmiejscach
uzdrowie, gdzie skadano dary, proszc demonice omiosne eliksiry
inapary wnoc kupaln. Ponadto rusaki zsyay choroby, uroki, ana-
wet mier. Oprcz tego, e poryway mae dzieci, poday wmagicz-
nych korowodach, uwodzc piewem wnieznanym jzyku modych
mczyzn, ktrych nastpnie umiercay przez okrutne zaaskotanie10.
Charakterystyka rusaki wprozie Sapkowskiego jest do zdawko-
wa. Rusakami s pikne kobiety opocigajcym wygldzie, modym
ciele, zgbokimi, hipnotyzujcymi oczyma. Budz wrd mczyzn
podanie wiksze ni ludzkie kobiety. Do tego piewaj magiczne pie-
ni wnieznanym jzyku, ktrymi hipnotyzuj napotkanych mczyzn.
Nie s to jednak demony ani duchy osb zmarych, ale przedstawicielki
osobnego gatunku stworze ocharakterze magicznym; pozostaj dzi-
kie iniedostpne, poza miosnymi igraszkami nie utrzymuj wikszych
kontaktw zludmi: Temu zap rusak, temu nimf, owemu dziwo-
7 Idem, Chrzest ognia, Warszawa 2001, s. 123.

8 Zob. H.owmiaski, Religia Sowian ijej upadek (w. IVXII), Warszawa 1986, s. 139.
9 Zob. ibidem, s. 151152.
10 Zob. W.Kocznow, op. cit., s. 7273.
on... Pogupieli doszcztnie, po wsiach peno dziewek jak rzepy, aim

si chce nieludek11.
Zkolei strzyga wwierzeniach Sowian bya demonem, wktrego za-
mienia si zmary czowiek, pozostajcy na ziemi, by bdzi wrd y-
wych, polujc inapadajc na ludzi; nie nasyca si przy tym sam krwi,
lecz zjada cae wntrznoci swej ofiary. Na wygld strzygi skaday si dwa
rzdy zbw, dugie pazury iczerwone lepia. Po odbytym posiku udawa-
a si ona na miesiczny spoczynek. Sposobem na jej powstrzymanie byo
spalenie, przebicie ciaa gwodmi irytualny pochwek gow wd12.
Wiedmiska strzyga, przeciwnie do wikszoci figur bestiariusza
powieciowego, jest demonem powstaym zprzeksztacenia duszy iciaa
czowieka, anie osobnym gatunkiem stworze. To nadaje jej analogiczny
wzgldem mitologicznego pierwowzoru charakter istoty demonicznej.
Strzyga, ktrej odczarowania podejmuje si Wiedmin wopowiadaniu ze
zbioru Ostatnie yczenie, staa si osoba powita zniestosownego zwizku
brata isiostry, znajdujca si pod wpywem uroku. Wygld strzygi jest
rwnie bliski pierwowzorowi: dugie, mocne zby, czerwone, wiecce
wciemnociach oczy ipazury. Od najmodszych lat pragnie ona mordo-
wa ludzi oraz poera ich ciaa. Jej makabryczne zachowania nasilaj
si podczas peni. Na co dzie pi wsarkofagu, gdzie odpoczywa po
nocnych ucztach13:
Ajake, zleciao si ich [tj. czarodziejw] zdziesiciu, ale ju potem, kiedy okazao
si, co ley wtym sarkofagu. Ico zniego nocami wyazi. Azaczo wyazi nie
od razu, onie. Siedem lat od pogrzebu by spokj. A tu ktrej nocy, bya penia
ksiyca, wrzask wpaacu, krzyk, zamieszanie!14
Pozostae elementy powieciowego bestiariusza majce proweniencj

sowiask potraktuj zbiorczo. S to: lelek, leszy, witezianka, kikimora,
dzwiona, mora, nawia, wia, latawiec, bieda, mamun, wij, topiec (topie-
lec), skrzat, wilkoak, baba jaga oraz sukub. Kady znich figur wchodzi
wskad demonologii sowiaskiej (wkilku przypadkach, jak wilkoak
czy sukub, take innych mitologii). Figury tych demonw nie zostay
jednak wcyklu scharakteryzowane wstopniu wystarczajcym do prze-
prowadzenia ich osobnej analizy. Niektre znich wymienione s jedy-
nie znazwy, wkontekcie zagroenia, jakie stanowi.
Wobrbie opisywanego wpowieciach owiedminie kultu odnale mo- Kult ifolklor

na rwnie pewne analogie zrytuaami sowiaskimi. Wpowieciowym sowiaski
11 A.Sapkowski, Ostatnie..., s. 165.

12 Zob. A.Gieysztor, Mitologia Sowian, Warszawa 1982, s. 222.
13 A.Sapkowski, Ostatnie..., s. 12.
14 Ibidem, s. 13.
26 Pawe Zaborowski
folklorze natrafiamy na kilka opisw kultu zmarych czy te sposobw

pomiertnej egzystencji. Jeden zbohaterw pobocznych narzeka na gn-
bice go nieprzyjemne sny, pojawiajce si po mierci grupy postaci, zwa-
nych Band Szczurw, ktrych pochwku zaniedbano. Sny nachodziy
owego czowieka do momentu, wktrym sprawi on odpowiedni pogrzeb
zmarym ipostawi stosowny nagrobek. Po spenieniu tego rytuau prze-
stay go drczy15. Innym, bardziej rozbudowanym przykadem jest opis
kultu zmarych wkontekcie zagroe, ktrymi skutkuje zaniedbanie
pochwku. Dowiadujemy si tutaj oistnieniu takich praktyk jak dziura-
wienie kokami ciaa podejrzanego oprzemian wwampira, odrbanie
jego gowy oraz powtrny pochwek16.
Powieciowy folklor obejmuje take wierzenia dotyczce ingerencji
zmarych wwiat ywych podczas obchodw nocy zmarych. Wtrakcie
tego wita nocy Saovine dusze zmarych wracaj na ziemi, zaglda-
jc wdomostwa swych rodzin, proszc owpuszczenie do rodka cze-
go czyni, oczywicie, nie wolno. Zamiast tego duchy zmarych naley
przebaga, by odeszy, zostawiajc na progu domu mid ikasz.
To noc Saovine! oznajmi dziad przejtym gosem. Wtak noc duchy chodz
po ziemi! Duchy zmarych pukaj do okien, wpucie nas, jcz, wpucie. Tedy
im trzeba miodu da akaszy, ato wszystko wdk pokropi17.
Jedn zform kultu zmarych uSowian byy zaduszne uczty, urzdzane

wdomu zmarego, przy jego grobie lub wwitych gajach, miejscach kultu.
Zmarym ofiarowywano cz ywnoci, pozostawian wkcie domu lub
na jego progu, wcelu ich przebagania; ofiar t zwano obiat lub trzeb18.
Jej zoenie byo konieczne, gdy duszom przodkw zdarzao si powra-
ca do wiata ywych ignbi potomkw zaniedbujcych ich miejsce po-
chwku. Gnbienie to mogo odbywa si m.in. poprzez zsyanie snw19.
Wsowiaskiej mitologii odnale mona te relikty zwizane zwy-
obraeniem zblionym do kosmologicznego axis mundi pod postaci
ysej Gry. Wzgrza otej lub podobnej nazwie (ysica, ysiec) uwaa si
za miejsca wite lub orodki kultu, atake za punkty kulminacji energii
kosmicznych, centra kultowe wsplnot sowiaskich20 czy przestrzenie
spotka isabatw czarownic wkad peni ksiyca lub wnoc Jana
Chrzciciela.
15 Idem, Pani Jeziora, Warszawa 2001, s. 450.

16 Idem, Chrzest..., s. 285.
17 Idem, Wiea Jaskki, Warszawa 2001, s. 383.
18 Zob. A.Szyjewski, Religia Sowian, Krakw 2003, s. 142.
19 Zob. A.Gieysztor, op. cit., s. 216224.
20 Zob. A.Kowalik, Kosmologia dawnych Sowian. Prolegomena do teologii politycznej
dawnych Sowian, Krakw 2004, s. 424436.
Wpowieciowym folklorze ysa Gra wystpuje jako miejsce kul-

tu oraz spotka czarownic podczas rytualnych sabatw. Na ys Gr,
wnieznanych odstpach czasu, zlatuj si na miotach czarownice zca-
ego wiata. Jej opis jest szcztkowy, przedstawiony zostaje woderwaniu
od powieciowych religii inie wie si zadnym konkretnym bstwem.
Zamiast tego pojawia si zdanie: Wic ucz nas kroniki, e konwent
mistrzy zebra si na zamku ysa Gra, by uradzi, jakim sposobem
zakoczy szkodliw wojn21.
Ogie by jednym zgwnym przedmiotw kultu sowiaskiego.
Utosamiany by zbogiem Swaroycem, wyobraanym jako personifi-
kacja tego aspektu przyrody, lub zPerunem, ktrego wedug analizy
rde historycznych czczono wiecznym ogniem dbowym, poncym
wwityni wNowogrodzie22. Bezustannie podtrzymywany drewnem
dbowym ogie czczono take wwitych gajach ilasach. Jego zgasze-
nie byo niedozwolone imogo by karane mierci23.
Ten aspekt kultu witego, niegasncego ognia zosta rwnie wy-
korzystany wpowieci, gdzie wfikcyjnej miejscowoci Novigrad (ktrej
nazwa jest przeksztaceniem rdowego Nowogrodu) ogie zapewnia
bezpieczestwo iochron przed demonami izagroeniami ze strony po-
tworw. Wieczny ogie dla jego wyznawcw symbolizuje nadziej oraz
ochron przed niebezpieczestwami ocharakterze nadprzyrodzonym,
amiejscem jego kultu s witynie iotarze ofiarne stawiane wrnych
miejscach24.
Mianowicie, mamy do czynienia zherezj iwitokradczym blunierstwem. Wia-
domo bowiem, e [...] aden inny potwr nie mgby nawet zbliy si do murw
Novigradu, bo tu wdziewitnastu wityniach ponie Wieczny Ogie, ktrego
wita moc chroni miasto. Kto twierdzi, e widzia vexlinga [...] orzut kamieniem
od gwnego otarza Wiecznego Ognia, ten jest blunierczym heretykiem iswoje
twierdzenie bdzie musia odwoa. Gdyby za odwoa nie chcia, to mu si wtym
dopomoe wmiar si irodkw, ktre, wierzcie mi, mam wlochach pod rk25.
Wpyw innych cywilizacji na krajobraz kulturowy ireligijny Sowian

by niewtpliwy. Dla przykadu, rda kultu witych gajw iwitych
drzew upatruje si uCeltw. Miejsca te peniy funkcj centrw czci,
wktrych kapani sprawowali ofiary, wierzc, e przebywa wnich lub
objawia si bstwo. Spord wszystkich drzew najwikszym kultem ota-
czano dby, ktrym przypisywano moc leczenia czy zsyania chorb.
Jedn zform tego kultu stanowio ofiarowanie pokarmu pod konarem
21 A.Sapkowski, Pani..., s. 295.
22 A.Brckner, op. cit., s. 101, 238.
23 Zob. A.Kowalik, op. cit., s. 150151.
24 A.Sapkowski, Miecz przeznaczenia, Warszawa 2001, s. 142145.
25 Ibidem, s. 144.
28 Pawe Zaborowski
drzewa; wykorzystywano je take wrytuale zalubin26, natomiast wite

gaje suyy jako miejsca uczt lub cmentarze27.
Wewntrz powieciowego wiata funkcjonuj dwie grupy czczce
wite lasy oraz wite drzewa. Pierwsz znich s driady, ktrych krain
jest las Brokilon. Wszystkie drzewa, bez wyjtku, maj dla nich status
witych inie wyrzdzaj im adnej krzywdy. Zamieszkuj konary naj-
wikszych znich, jednak nie ingeruj wich rozwj inaczej ni tylko przez
magiczne praktyki. Wstolicy witego lasu driad, zwanym Miejscem
Dbu, oddaj one cze najstarszym inajwikszym spord tych drzew:
Nastpnego dnia dotarli do Drzew. Braenn uklka, pochylia gow;
Dun Canell, Miejsce Dbu. Serce Brokilonu28.
Drug grup wyznajc kult drzew tworz powieciowi druidzi. S
to kapani religii ocharakterze panteistycznym, obejmujcej oddawa-
nie czci dbom, do ktrych naley prastary Bleobheris, miejsce spotka
icentrum druidzkiego kultu. Polana wok tego dbu emanuje dobrem
ipokojem, std nazwana zostaa Miejscem Przyjani. Druidzi posiadaj
wpowieciowym wiecie take inne sanktuaria, ocharakterze witych
gajw bd lasw, do ktrych wstp jest zakazany. Do takich miejsc na-
le Caed Myrkvid oraz Caed Dhu29. Jeden zdruidw mwi:
Wszyscy jestemy dziemi Matki Ziemi [...]. Jestemy dziemi Matki Natury. Icho
matki naszej nie szanujemy, cho niekiedy przysparzamy jej zmartwie iblu,
[...] ona kocha nas30.
Ko by dla Sowian zwierzciem kultowym, wykorzystywano go

midzy innymi wrytuale wrenia oprzebiegu planowanej wyprawy.
Na podstawie kronik Herborda, Kowalik opisuje, e zwierz przepowia-
dao los poprzez trzykrotne przejcie przez dziewi pooonych na zie-
mi wczni. Ko wykorzystywany wtym rytuale by maci karej inie-
ujedony; piecz nad nim sprawowali kapani31. Podobny opis rytuau
wrenia oprzebiegu wyprawy przedstawia wswojej kronice Thietmar32.
Wramach powieciowego folkloru rwnie funkcjonuje rytua wr-
enia przy pomocy konia. Do jego odprawienia koniecznie jest uycie
wanie zwierzcia nieujedonego, okolorze karym. Scenariusz tego
rytuau wyglda nastpujco: ko poda ma swobodnie po terenie
26 Zob. A.Gieysztor, op. cit., s. 172175.

27 Zob. A.Kowalik, op. cit., s. 48.
28 A.Sapkowski, Miecz..., s. 252254.
29 Idem, Wiea..., s. 228, 261.
30 Idem, Krew elfw, Warszawa 2001, s. 22.
31 Idem, A.Kowalik, op. cit., s. 382.
32 Th. von Merseburg, Kronika Thietmara, prze., wstp, przypisy M.Z.Jedlicki, pos.
K.Oog, Krakw 2002, s. 131.
przypuszczalnego spoczynku wampira, pomidzy nagrobkami imogi-

ami. Miejsce, wktrym si zatrzyma, zostaje odczytane jako to, wkt-
rym naley doszukiwa si ciaa demona: Ajake nam inaczej grb
upiora znale? Wdy wiada, e trza na karym rebcu alnik objecha,
auktrej mogiy rebiec stanie iruszy si zmiejsca nie dozwoli, tam
wpierz ley33.
Przedstawiona analiza dostarcza nastpujcych rezultatw. Panteon ibe- Wnioski

stiariusz wiedmiskiego wiata wzbogacone zostay oanalogie so-
wiaskie, znaciskiem na demonologi jako rdo inspiracji. Analogie
maj charakter zbienoci pomidzy figurami mitologii sowiaskiej
aich odpowiednikami wtekcie literackim. Wprzypadku niektrych
demonw Sapkowski zrealizowa czasem ju przetworzony pierwo-
wzr sowiaski. Wampir, rusaka iwilkoak s tymi figurami oinspi-
racji mitycznej, ktre na stae weszy do kanonu bestiariuszy literatu-
ry fantasy. Ich popularno na przestrzeni dziejw skutkowaa powsta-
niem alternatywnych wyobrae, niekiedy pozostajcych wkonflikcie
zmitycznymi pierwowzorami. Sapkowski wrealizacji przedstawienia
tych figur siga do pierwowzorw zmitologii sowiaskiej, ktre pod-
da pewnym przeksztaceniom, jak rwnie czerpa zpniejszych, tak-
e popkulturowych form.
Wzbogacenie powieciowego bestiariusza omotywy mitologii so-
wiaskiej ma uzasadnienie wkonstrukcji powieci ipostaci wiedmi-
na jego zadaniem jest walka zniebezpieczestwami zagraajcymi
czowiekowi. Ch uatrakcyjnienia inwentarza fantastycznych niebez-
pieczestw moga by powodem, dla ktrego Sapkowski zaadaptowa
zdemonologii sowiaskiej mao popularne wgatunku fantasy demony.
Zdrugiej jednak strony, za oryginaln nazw rzadko nastpuje rozbu-
dowany opis danej figury. Przeksztacenia maj najczciej charakter
renarracji fragmentarycznej, poczonej ze zjawiskiem eliminacji, po-
legajcej na przeniesieniu konkretnej figury mitycznej wramy powie-
ci, zwykluczeniem niektrych elementw jej opisu. Ten typ renarracji
pojawia si wprzypadku wikszoci wyodrbnionych wtekcie postaci
zdemonologii sowiaskiej. Odmiana tego typu renarracja totalna,
wktrej ramach figura mitologiczna zostaje przeniesiona wpeni wy-
stpuje wprzypadku figur ywii oraz strzygi.
Przeksztacenia zastosowane przez autora cyklu owiedminie na-
zwa mona take adiaforyzacj34, czyli eliminacj jakoci metafizycz-
nych, nadprzyrodzonych czy duchowych na rzecz czysto estetycznej bd
33 A.Sapkowski, Chrzest..., s. 146

34 Zob. B.Trocha, Degradacja mitu wliteraturze fantasy, Zielona Gra 2009, s. 277285.
30 Pawe Zaborowski
funkcjonalnej prezentacji, jak to ma miejsce wprzypadku wszystkich

postaci demonologii, oprcz strzygi czy ludowego wampira, ktrych
pojawienie si wpowieci pociga za sob mityczn opowie omo-
liwoci pomiertnego przeksztacenia czowieka wdemona. Powszech-
no zastosowania techniki adiaforyzacji prowadzi do wniosku, e we
wspczesnym gatunku fantasy pierwotne figury ocharakterze demo-
nicznym, budzce uczucie zagroenia, nie sprawdzaj si. Ten charakter
musi zosta przeksztacony, sprowadzony do wymiaru fizycznej egzy-
stencji, anadprzyrodzone waciwoci wyczone ze sfery metafizycz-
no-duchowej inaznaczone magicznoci. By moe, jest to wyrazem
przemian we wspczesnej kulturze zachodniej, ktrej wyobrania ule-
ga postpujcej desakralizacji na skutek sekularyzacji spoeczestwa.
Wtakim wypadku redukcja demonicznego charakteru figur mitologicz-
nych Sapkowskiego moe wiza si ztransformacjami spoeczestwa
zachodniego, wtym wyobrani czytelnikw fantasy, iby rodkiem ich
ekspresji. Zagadnieniem otwartym pozostaje, czy korespondencja prozy
Sapkowskiego zmechanizmami desakralizacji jest celem wiadomym,
czy te niezamierzonym rezultatem tych przemian.
Zatwoci zauway mona take kilka waciwoci wkorzysta-
niu wmitologicznych wzorcw wpowieciowym kulcie oraz folklorze.
Powszechnym zabiegiem jest redukcja aspektu boskiego bd powiza-
nia adaptowanego wzorca zbstwem. Zabieg ten wystpuje wprzypad-
ku wszystkich form kultu zmarych, ktre pomimo analogii wzgldem
rytuaw sowiaskich, pozbawione zostay wpowieci zwizku zb-
stwami. Zabieg ten zastosowano rwnie wprzypadku kultu wieczne-
go ognia wpowieci bdcego kultem zjawiska natury, niezwizanym
zadnym konkretnym bstwem. Powieciowy kult witych gajw ma
analogiczny wymiar; jest to przejaw kultu samej przyrody, religii ocha-
rakterze panteistycznym, wktrej antropomorficzne bstwa nie wyst-
puj. Folklor sowiaski posuy ponadto jako rdo wartoci estetycz-
nych dla wykreowania obrazu fikcyjnego folkloru, bdcego elementem
powieciowego wiata.
Powszechno stosowania przeksztacenia, wktrego ramach pew-
ne wzorce mitologiczne wczone zostaj do powieci po usuniciu ich
zwizku zistot bosk, jest celowym zabiegiem autora, co mona od-
czyta jako krytyk systemw religijnych opartych na kulcie bstwa an-
tropomorficznego. Powodem usunicia figur bstw zmitologicznego
wzorca moe by take przekonanie ocoraz mniejszej funkcjonalno-
ci takich wyobrae we wspczesnej literaturze fantasy. Chcc uczy-
ni mitologiczne motywy atrakcyjnymi iaktualnymi wzgldem potrzeb
wspczesnego czytelnika fantasy, naley dokona eliminacji ich powi-
za zfigurami bstw. Podobnie jak wprzypadku powszechnego zasto-
sowania afiliacji adiaforyzacji wkonstruowaniu figur bestiariusza, usu-

nicie duchowo-metafizycznego charakteru zpowieciowych systemw
wierze moe by wyrazem tej samej desakralizacji wspczesnej wy-
obrani czytelniczej.
Na tle tych rezultatw analizy wyrnia si motyw ywii, ktra jest
jedynym przykadem konsekwentnej realizacji mitologicznego wzor-
ca. wiadczy to ofunkcjonalnoci uduchowionych przedstawie kultu
przyrody wliteraturze fantasy iodsya do czsto podejmowanego wtym
gatunku tematu ekologii ikultu natury, co zkolei pozwala wniosko-
wa osprawdzalnoci tworzenia wgatunku fantasy zestawienia: ekolo-
giaduchowo, atake przedstawiania ekologii jako wspczesnej for-
my kultu natury. Wpisanie kultu ywii wnurt ekologii moe by take
wyrazem wspczesnej poprawnoci polityczno-spoecznej wpowie-
ci, ktrej skadnikiem jest proekologiczny styl ycia iwiatopogld. To
pozwala stwierdzi, e treci religii sowiaskiej posiadajc potencja
adaptacyjny we wspczesnej literaturze fantasy, jest wanie kult natury.
Mitologia sowiaska funkcjonuje wcyklu wiedmiskim na dwa
rne sposoby. Po pierwsze, suy jako rdo gotowych rozwiza ifigur
dla urozmaicenia kreacji fikcyjnego wiata. Pod tym wzgldem spenia
funkcj prezentacji estetycznej, wktrej ramach treci stojce za wzor-
cami mitologicznymi s czsto pomijane lub zastpowane przez inne.
Drugi sposb dotyczy takiego przenoszenia mitologicznych wzorcw,
wktrym zachowany zostaje ich semantyczny wymiar. Treci stojce
za tymi wzorcami adaptowane s wpowieci istanowi cel ich prezen-
tacji, jak wprzykadzie kultury natury, zaadaptowanego pod paszczem
wspczesnej ekologii.
Brckner Aleksander, Mitologia sowiaska ipolska, wstp, oprac. S.Urba- Bibliografia

czyk, Warszawa 1980.
Eliade Mircea, Aspekty mitu, prze. P.Mrwczyski, Warszawa 1998.
Gieysztor Aleksander, Mitologia Sowian, Warszawa 1982.
Kocznow Wasilij, Utracona Inonia, d 1976.
Kowalik Artur, Kosmologia dawnych Sowian. Prolegomena do teologii poli-
tycznej dawnych Sowian, Krakw 2004.
k Katarzyna, Mit arturiaski wcyklu utworw owiedminie Geralcie
A.Sapkowskiego, Lublin 2005,: http://wiedzaiedukacja.eu/wp-content/
uploads/2008/10/mit-arturianski-w-cyklu-utworow-o-wiedzminie-geral-
cie-asapkowskiego-katarzyna-lek.pdf [dostp: 12.01.2013]
owmiaski Henryk, Religia Sowian ijej upadek (w. IVXII), Warszawa 1986.
Merseburg Thietmar von, Kronika Thietmara, prze., wstp, przypisy M.Z.Je-
dlicki, pos. K.Ozog, Krakw 2002.
Sowian religie [haso] [w:] Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/
haslo/3976551/slowian-religie.html [dostp: 18.04.2013].
32 Pawe Zaborowski
Sapkowski Andrzej, Chrzest ognia, Warszawa 2001.

Sapkowski Andrzej, Krew elfw, Warszawa 2001.
Sapkowski Andrzej, Miecz przeznaczenia, Warszawa 2001.
Sapkowski Andrzej, Ostatnie yczenie, Warszawa 2001.
Trocha Bogdan, Degradacja mitu wliteraturze fantasy, Zielona Gra 2009.
Szyjewski Andrzej, Religia Sowian, Krakw 2003.
Adam Olczyk
Uniwersytet dzki
Dlaczego wiedmini nie maj kodeksu?

Oniesystemowej etyce Geralta zRivii
wkontekcie myli Leszka Koakowskiego

Wartykule wskazywaem na problemy etyczne, ktre pojawiay si Koakowski, Sapkowski,
etyka zawodowa, kodeks,
wSadze oWiedminie, starajc si przy tym wykaza, e istniej sil-
asymetria powinnoci
ne racje przemawiajce za uznaniem, i brak wiedmiskiego kodek-
su jest wksikowej kreacji Andrzeja Sapkowskiego wyrazem niepo-
koju moralnego tosamego ztym, ktremu wzakresie kodyfikowania
etyki dawa wswoim dziele, gwnie wEtyce bez kodeksu, Leszek Ko-
akowski. Przedstawiem ide kodeksu wiedmiskiego jako kodeksu
zawodowego, pokazujc przy tym, dlaczego wiedmini powouj si na
kodeks, ktry nie istnieje, odnoszc si wtym zakresie zarwno do
tego, co daje kodeks wiedmiski samym wiedminom, jak ido tego,
jakim roszczeniom spoeczestwa on odpowiada. Dalej przystawiem
go do trzech podstawowych zarzutw, jakie wobec kodyfikowania ety-
ki prezentowa Koakowski: 1) asymetrii roszcze ipowinnoci; 2) asy-
metrii roszcze iwartoci; 3) niehomogenicznego charakteru wartoci
by kocowo wskaza, e obaj analizowani autorzy podzielaj pogld,
zgodnie zktrym osoby, ktre nie kieruj si wswoim postpowaniu
bezwzgldnym wymogiem dziaania wzgodzie zzupenym iniesprzecz-
nym systemem wartoci, maj wiadomo pewnych istotnych intuicji
ocharakterze moralnym.
Adam Olczyk
Uniwersytet dzki
Dlaczego wiedmini nie maj kodeksu?

Oniesystemowej etyce Geralta zRivii
wkontekcie myli Leszka Koakowskiego
1. Wprowadzenie Skonstruowany wcyklu wiedmiskim wiat jest kreacj, uktrej pod-

staw ley taka midzy innymi myl: czowieczestwa atwiej doszuka
si utych istot, ktre ludmi nie s, ni usamych ludzi. Spostrzeenie
to wymaga stosownych zastrzee co do kontekstu, wjakim uywa si
wnim terminu czowieczestwo. Nie chodzi przecie oczowiecze-
stwo rozumiane jako bycie zwierzciem dwunonym inieopierzonym,
istot mylc lub spoeczn, pracujc czy te czujc, wzgldnie: celem
samym wsobie, nie za tylko rodkiem do niego prowadzcym. Pojcie
to odnie trzeba do tego wszystkiego, co zwyko si konotowa przy
traktowaniu opozycji ludzkienieludzkie jako kryterium oceny ludzkich
zachowa, to znaczy do tego, co uwaane jest za spenianie obowizkw,
jakie spoczywaj na czowieku zracji tego tylko, e jest czowiekiem, czyli,
wuproszczeniu, do kategoryzowania zachowa iokrelania ich jako
zasugujce na moraln aprobat igodne potpienia. Wypowied taka
niesie ze sob nieartykuowane przekonanie, e bycie czowiekiem jest
upodstaw dobre iim bardziej mona powiedzie okim, e jest ludzki,
ztym lepszym czowiekiem ma si do czynienia.
Oczywicie, to tylko zaoenie, bez trudu mona sobie wyobrazi,
by kto okrela czyn mianem ludzkiego, ajednoczenie wyraa tym
zwrotem moraln pogard dla komentowanego zachowania. Wistocie,
lektura ksiek oGeralcie zRivii moe prowadzi do takiego wniosku
Andrzej Sapkowski konsekwentnie kreuje wiat, wktrym rasa ludz-
ka wiedzie prym wpopenianiu czynw nieludzkich. Aby odrni tak
rozumiane czowieczestwo od pojcia dobra, wskaza dodatkowo na-
ley, e uywany termin ma podkreli antropocentryczny charakter
skali klasyfikujcej zachowania, zrzuca on transcendentny balast, ja-
kim obcione s kategorie dobra iza, czy te inaczej: kadzie akcent
na okoliczno, e przedmiotowe wartociowanie nie zachodzi na mocy
Dlaczego wiedmini nie maj kodeksu? 35
absolutnych zasad, wsptworzcych rzeczywisto iwynika ono raczej

zpoczucia przynalenoci gatunkowej, ktrego konsekwencj jest od-
czuwanie moralnych obowizkw.
Przykadem na poparcie powyszej tezy moe by choby posta
wampira Emiela Regisa bohater ten wydaje si bardziej ludzki ni wik-
szo postaci wsadze1, jest niemale bez wad, co znamienne, ztowarzy-
szy Geralta wwyprawie do Nilfgaardu (przynajmniej tych wspierajcych
go do koca) on tylko nie jest czowiekiem izarazem jego zachowania s
najmniej wtpliwe, jeli chcie je moralnie ocenia. Nie tylko nikomu nie
wadzi, nie grzeszy, ale take, kiedy wiadom konsekwencji rezygnuje
zwygody ibezpieczestwa, jakie zapewnia mu ycie ukryciu, iodsania
przed wiedminem swoj natur dla uratowania kobiety prowadzonej
na szafot2, wykazuje si zdolnoci, ktra naley do kategorii najchwa-
lebniejszych nie tylko wnaszej kulturze zdolnoci do powicenia.
Przykadw jest jednak co niemiara: powici si dla mioci wod-
rnieniu od jej ukochanego, czowieka potrafi syrenka Sheenaz3; na
ycie sympatycznego smoka Villentretenmertha (Trzy Kawki), ktrym
kieruj instynkty rodzicielskie, dybi zachanni ludzie (cho sprawie-
dliwie trzeba doda, e wrd polujcych s te krasnoludy)4; dramat
zamienionego wpotwora Nivellena jest okazj do zarobku dla chciwych
kupcw5; nie czowiek, asilvan Torque pomaga godujcym elfom6; to
ludzie take peni dowdcze role wkonflikcie zbrojnym, mimo e ten
ma po czci charakter rasowy. Podnie dodatkowo naley, e spord
czarnych charakterw rnych gatunkw to ci bdcy ludmi zajmuj
szczegln uwag autora (Bonhart przykadem).
Oczywicie, wiat wiedmina nie jest wiatem cisego podziau na
zych ludzi idobre istoty, ktre ludmi nie s. Jest przecie reprezentujcy
siy chaosu din, dewastujcy miasto Rinde7, egoistyczne elfy wkrainie
Aen Elle8, s te iliczne stwory, ktre wiedmin zabija wyzuty zwtpli-
woci, atake szlachetni, dobrzy ludzie, jak starzec Vysogota czy arcy-
kapanka Nenneke. Nadto, okoliczno, e to gwnie ludzie s li, moe
1 Przyjmuj szerokie ujcie tego okrelenia. Tym samym, na Sag owiedminie

skadaj si: zbiory opowiada Ostatnie yczenia oraz Miecz przeznaczenia, pi-
cioksig, atake Sezon burz.
2 Zob. A.Sapkowski, Chrzest ognia, Warszawa 2001, s. 160.
3 Zob. Idem, Troch powicenia [w:] idem, Miecz przeznaczenia, Warszawa 2001,
s. 222223.
4 Zob. Idem, Granica moliwoci [w:] idem, Miecz, s. 578.
5 Zob. Idem, Ziarno prawny [w:] idem, Ostatnie yczenie, Warszawa 2001, s. 6870.
6 Zob. Idem, Kraniec wiata [w:] idem, Ostatnie, s. 202.
7 Zob. Idem, Ostatnie yczenie [w:] idem, Ostatnie, s. 267273.
8 Zob. Idem, Wiea Jaskki, Warszawa 2001, s. 150179.
36 Adam Olczyk
by prost konsekwencj kreacji wiata, ktry jest liczbowo przez nich

zdominowany, moe by niesusznym wraeniem odniesionym wzwiz-
ku ze skupieniem na nich uwagi autora.
Odpowiedzie naley, e kontrprzykady maj charakter raczej incy-
dentalny niebezpieczne ize stwory najczciej pozbawione s inteli-
gencji, za demoralizacja pozostaych nieludzi zazwyczaj stanowi skutek
ludzkiej hegemonii. Co do argumentu wskazujcego na panowanie rasy
ludzkiej wwiecie wiedmina podnie trzeba, i przewaga ta wie si
m.in. zich nieludzkimi instynktami, niskimi popdami (jak eksplikuje
wwykadzie dla Ciri Yarpen Zigrin)9 ibrakiem szacunku dla wartoci
przyjmowanych przez innych. Tym samym, jest owa okoliczno wtrna
wobec tezy, zgodnie zktr wikszy uamek moralnie nagannych za-
chowa spotka mona uludzi ni uinnych istot. Na marginesie warto
odnotowa, e motyw nietolerancji wobec dobrych nieludzi jest eksplo-
atowany take wtrylogii husyckiej10.
Wniniejszej pracy chc wykaza, e okoliczno, i wiedmini nie
posiadaj kodeksu, jest kolejnym argumentem przemawiajcym na rzecz
omawianego twierdzenia11, atake podnie, e Sapkowski podziela
filozoficzne przekonania Leszka Koakowskiego wzakresie tworzenia
kodeksw, to znaczy: zauwaa, e pragnienie ujcia wartoci wformu-
kodeksu przeciwstawia si pewnym fenomenom wiadomoci, ktre
przeciwdziaaj degradacji moralnej ispoecznej12. Wtym celu wpracy
niniejszej: przedstawi kwesti ujcia kodeksu wiedmiskiego jako ko-
deksu zawodowego, wyjani, dlaczego wiedmini zwykli powoywa
si na kodeks (ktry przecie nie istnieje), przystawiajc to zagadnienie
do potrzeby poszukiwania bezpieczestwa moralnego, kolejno za dam
wyraz wtpliwociom, jakie zachodz wzwizku zprb ujcia zasad
wiedminw wposta kodeksu, opierajc si przy tym na rozwaaniach
Koakowskiego wzakresie kodyfikowania etyki, bazujc przede wszyst-
kim na jego tekcie z1962 r. pod tytuem Etyka bez kodeksu13.
9 Idem, Krew elfw, Warszawa 2001, s. 132.

10 Idem, Narrenturm, Warszawa 2002; idem, Boy bojownicy, Warszawa 2004; idem,
Lux perpetua, Warszawa 2006.
11 Czyni wtym zakresie zaoenie, zgodnie zktrym wiedmini nie s ludmi czy
te wagodniejszej wersji nie s za nich uznawani. Skaniaj mnie ku temu
liczne fragmenty, wktrych wiedmini traktowani s jako odmiecy, rni od
ludzi, monstra. Zob. choby: Monstrum albo wiedmina opisanie [w:] idem, Krew,
s. 43.
12 L.Koakowski, Etyka bez kodeksu [w:] idem, Kultura ifetysze, Warszawa 2000,
s. 153.
13 Ibidem.
Szczeglnie istotn rol dla prowadzonych tu rozwaa odgrywa frag- 2. Kodeks

ment opowiadania Gos rozsdku 4, wktrym Geralt opowiada osobie wiedmiski
oglne uwagi
milczcej kapance Ioli14. Wpewnym momencie wiedmin powiada:
2.1. Kodeks
Bdy? Ajake. Popeniaem. wiedmiski jako
Ale trzymaem si zasad. Nie, nie kodeksu. Zwykem niekiedy zasania si ko- kodeks zawodowy
deksem. Ludzie to lubi. Takich, ktrzy maj jakie kodeksy ikieruj si nimi,
szanuje si ipowaa.
Nie ma adnego kodeksu. Nigdy nie uoono adnego wiedmiskiego kodeksu.
Ja sobie swj wymyliem. Zwyczajnie. Itrzymaem si go. Zawsze
Nie zawsze.
Bo byo tak, i wydawaoby si, e nie ma miejsca na adne wtpliwoci. e na-
leaoby powiedzie sobie: Aco mnie to obchodzi, to nie moja sprawa, ja jestem
wiedminem. e naleaoby posucha gosu rozsdku. Posucha instynktu, je-
eli nie tego, co dyktuje dowiadczenie. Achoby izwyky, najzwyklejszy strach.
Wypowied ta przesdza jednoznacznie: nie ma czego takiego jak

kodeks wiedmiski. Konieczne wydaje si przy tym wyjanienie, oja-
kiego rodzaju kodeks chodzi, wszak istniej rne kodeksy. Szeroki za-
kres desygnatw tej nazwy jest oczywisty, gdy wskae si, e kodeksem
(ac. codex ksiga, spis, pismo)15 mona okreli akty normatywne,
takie choby jak obowizujce wPolsce Kodeks karny czy Kodeks cy-
wilny, kodeksem jest Dekalog, ale te iKodeks prawa kanonicznego,
kodeksem moe by zbir zasad wyrnionych przez jednostk, co do
ktrych ma ona intencj stosowa si wyciu, wreszcie kodeks moe
mie charakter kodeksu zawodowego takim dysponuj np. adwokaci
(Kodeks etyki adwokackiej), psychologowie (Kodeks etyczno-zawodo-
wy psychologa) czy dziennikarze (Dziennikarski Kodeks Obyczajowy).
Ostatnie ujcie jest waciwe dla kodeksu wiedmiskiego itak te na-
leaoby go rozumie, gdyby istnia.
Do konstytutywnych cech kodeksu zawodowego naley, po pierwsze,
to, e jest on zbiorem nakazw etycznych16, czyli inaczej jeeli przyj,
e mamy wtym przypadku do czynienia zetyk normatywn, zwan
czasem po prostu etyk zespoem polece odwoujcym si do ka-
tegorii dobra iza17. Po drugie, nakazy takie odnosi si musz do ety-
ki zawodowej, ktra stanowi konkretyzacj oglnych norm moralnych
iokrela szczegowe konsekwencje wstosunku do tych sytuacji, kt-
re s typowe dla osb wykonujcych dany zawd18. Po trzecie, kodeksy
14 A.Sapkowski, Gos rozsdku 4 [w:] idem, Ostatnie, s. 121.

15 W.Kopaliski, Kodeks [haso] [w:] idem, Sownik wyrazw obcych izwrotw obco-
jzycznych zalmanachem, Warszawa 2000, s. 265.
16 Zob. I.Lazari-Pawowska, Etyka zawodowa, Etyka 1969, nr 4, s. 6970.
17 Zob. M.Ossowska, Podstawy nauki omoralnoci, Warszawa 1947, s. 110.
18 P.abieniec, Etyka Etyka Zawodowa Prawo (zarys problematyki), Prokurator
2002, nr 2, s. 25.
38 Adam Olczyk
zawodowe maj ambicje bycia wpeni rozstrzygalnym systemem, to zna-

czy, e po przystawieniu opisu danej sytuacji do regulacji kodeksowej,
oile obejmuje ona swoim zakresem t sytuacj, mona wydedukowa
stosowny sd wartociujcy lub te jego negacj; wtyme celu wkodek-
sach zawodowych formuuje si reguy odpowiednio uszczegowione.
Wtaki te sposb rozumiany jest kodeks wiedmiski wniniejszym
tekcie, czy inaczej: takie te jest wyobraenie kodeksu wiedmiskie-
go, ktre wiedmini prbuj wykreowa. Tym samym, nie chodzi mi
okodeks, ktry Geralt ma na myli, gdy wpowyszej wypowiedzi pod-
nosi, e przy podejmowaniu decyzji kierowa si przyjtym indywidual-
nie zespoem zasad lub wartoci bd przynajmniej uwaa je za wane.
Warto przy tym wskaza, e problematyczna jest kwestia zwizku
midzy prawem aetyk zawodow19. Kodeks wiedmiski nie istnieje,
naley wic jednoznacznie stwierdzi, e wwykreowanym przez Sap-
kowskiego wiecie nie moe on by wczony do systemu prawa. Nie
sposb te uzna, e ci, ktrzy obcuj zwiedminami, mogliby odnie
przeciwne wraenie, skoro yj oni wprzewiadczeniu, e tre kodeksu
nie moe by im ujawniona. Ewentualnie rozway by mona, czy istnieje
przekonanie co do tego, e tre przedmiotowej regulacji moe by egze-
kwowana wewntrz spoecznoci samych wiedminw. Okoliczno t
trudno przesdzi ze wzgldu na zdawkowo poruszania tego zagadnie-
nia przez Sapkowskiego, nie jest te ona istotna dla toczonych tu rozwaa.
Podnie rwnie trzeba, e zarzuty Koakowskiego stawiane ko-
deksom odnosz si do etyki wjej ujciu oglnym, gdy przedmiotem
niniejszej pracy, jak wskazano wyej, jest kodeks wiedmiski trakto-
wany jako konkretyzacja oglnych norm moralnych wodniesieniu do
sytuacji typowych wdanym zawodzie20. To, e obszar regulacji wdziele
Sapkowskiego jest wszy, nie podwaa jednak waden sposb tego, i
przedstawione wnim zostay moralne niepokoje, jakie wi si zkody-
fikowaniem etyki tak woglnym, jak iwskonkretyzowanym wymiarze.
Podstawow okolicznoci jest bowiem dno do ustanowienia kodek-
su zawierajcego normy etyczne, ktry jednoczenie posiada przymioty
niemoliwe do poczenia zpewnymi istotnymi wnaszej kulturze war-
tociami, oczym dalej.
2.2. Kodeks Oile kodeks zawodowy suy ustaleniu pewnej skali, do ktrej przysta-
jako podstawa wia mona zachowania reprezentantw odpowiedniego zawodu, by
spoecznego
szacunku wjej wietle dokonywa moralnej oceny tych zachowa (drugorzdn
19 Ibidem, s. 2833.
20 Relacja pomidzy etyk zawodow aetyk ogln stanowi przedmiot zaintereso-
wania badaczy. Zob. choby: I.Lazari-Pawowska, Etyka zawodowa bez kodeksu,
Etyka 1994, nr 27, s. 177180.
kwesti jest to, czy celem takiego przystawienia miaoby by ustalenie od-
powiedzialnoci podmiotu podlegajcego ocenie), otyle powstaje pyta-
nie ozasadno ipowd powoywania si przez wiedminw na kodeks,
ktrego nie ma. Dalsze rozwaania poprzedzi naley nastpujcym
spostrzeeniem: uzasadnienie swoich zachowa autorytetem kodeksu
jest dla wiedmina zawsze korzystne to kodeks pozwala unikn wni-
kliwych pyta odowiadczenie zawodowe imetody pracy, nadto stanowi
argument ucinajcy kwesti moliwoci przyjcia okrelonego zlecenia21.
Nigdy natomiast nie s jego zasady nie po myli wiedmina, wcyklu
Sapkowskiego brak fragmentu, wktrym Geralt wydawaby si sprzy-
ja pewnemu zamiarowi, aktrego realizacji musiaby poniecha wobec
nieustpliwego kodeksu; brak rwnie przypadku, wktrym kodeks
nakazywaby podjcie jakiego dziaania jego normy zawsze czego
zakazuj, cho przecie szereg istotnych zasad wyraanych wkodeksach
zawodowych ma czsto charakter nakazujcy bd zezwalajcy. Wkon-
tekcie wczeniejszego wskazania, e jest on jedynie wyimaginowanym
projektem, oczywistym jawi si, dlaczego tak jest skoro kodeksu nie
ma, wiedmini mog korzysta ztej figury wsposb dowolny, wdys-
pozycji tylko ich woli pozostaje kwestia tego, czy podejm si zleconego
im dziaania, czy odmwi, atake to, wjakim stopniu zdradz tajniki
swojego fachu, wjakim za obowizuje ich tajemnica zawodowa. Decy-
zja taka zyskuje uzasadnienie otyle, e nie wydaje si tylko wyrazem
dowolnego wyboru jednostki, znajduje bowiem poparcie wautorytecie
kodeksu. Mona przy tym nadmieni, e wyrana przychylno samych
wiedminw wstosunku do ich kodeksu iyczliwe traktowanie kadej
jego normy ju same wsobie mog wzbudza niepokj ksikowych
bohaterw co do tego, czy kodeks taki istnieje.
Wprzytoczonej wypowiedzi Geralt stwierdza, e ludzie szanuj ida-
rz powag takich, ktrzy maj kodeksy izwykli si na nie wswoich
czynach powoywa. Wistocie, poza moliwoci zasonienia si kodek-
sem celem usprawiedliwienia dziaa bd zaniecha suy on wied-
minom wumniejszaniu ich zej sawy. Dochodzi do tego gwnie dzi-
ki wikszemu uznaniu, jakim ciesz si ci, ktrzy wyciu stosuj si do
jakich zasad, wodrnieniu od tych, po ktrych ciko czego zasad-
nie oczekiwa. Oczywista potrzeba przewidywania zdarze stanowi
wyraz powszechnie uwiadamianego, ywo obecnego wkulturze pra-
gnienia unikania zgody na wiat przypadkowy22, za wiedmin, ktry
wwykonywaniu swojego zawodu nie jest chaotyczny, ktrego dziaania
s rzdzone pewnymi prawidowociami ipo ktrym mona si czego
21 A.Sapkowski, Wiedmin [w:] idem, Ostatnie, s. 1819.

22 L.Koakowski, Obecno mitu, Warszawa 1986, s. 14.
40 Adam Olczyk
spodziewa, odpowiada wswym skromnym zakresie podstawowemu

pragnieniu widzenia wiata jako cigego, wiata, wktrym zachodz
takie zdarzenia, ktre maj charakter powtarzalny.
Kolejno, wskazujc za Ij Lazari-Pawowsk, e kodeksy zawodowe
zwyky zawiera wswej treci normy, ktrych nie mona przekroczy
wadnych okolicznociach, zwaszcza wtedy, gdy wrkach przedsta-
wiciela danego zawodu spoczywaj dobra szczeglnie cenne (np. zdro-
wie ludzkie, mono obrony przed oskareniem), nadmieni trzeba, i
wiedmini wktrych istot profesji wpisane jest decydowanie oy-
ciu imierci musz ustosunkowa si do tych roszcze czonkw spo-
eczestwa, ktre wzywaj do zapewnienia gwarancji odnonie prze-
widywalnoci dziaa, jakie zachodz wich wymiarze zawodowym23.
Wskaza bowiem naley, e kodeks zawodowy nie tylko odpowiada na
potrzeb jednostki znalezienia moralnego oparcia wpozaosobowym
porzdku, rwnie istotny jest fakt, e ludzie pragn mie gwarancj,
i lekarz, adwokat lub nauczyciel pewnych czynw nie dopuci si wo-
bec nich wadnym wypadku24. Tym samym, posugiwanie si formu
kodeksu wiedmiskiego suy nie tylko wiedminom, ale wszystkim
tym, ktrzy maj znimi do czynienia. Zapewnia on ich otym, e wied-
mini nie dopuszcz si pewnych czynw, daje gwarancj, e ich dzia-
anie kierowane jest jakimi zasadami, ktre choby przed indukcj
s jednak poznawalne. Niezbicie, brak przekonania oistnieniu kodek-
su potgowaby tylko strach, jaki wiedmini potrafi wywoywa. Pro-
jektujc abstrakcyjn sytuacj whipotetycznym wiecie, wktrym brak
przedmiotowego kodeksu, awktrej to sytuacji wiedmin odmawia
kilkakrotnie przyjcia zlecenia na zabicie czowieka, takie zachowanie,
nie znajdujc odzwierciedlenia wzasadach, wedug ktrych wiedmin
powinien sprawowa swoj profesj, nie pozwala przyj adnej reguy,
ktra stanowiaby otym, e wiedmin zrezygnuje ztakiego zamwie-
nia kolejnym razem.
Perspektywa kodeksu, choby oniepoznawalnej treci, wyposaa
zatem wpoczucie pewnoci mniejszej ni pewno tych, ktrzy dys-
ponuj wiedz otreci danego zbioru zasad, ale zdecydowanie lepszej,
mimo e zudnej, od jej braku. Nadto, przekonaniu, e kodeks sam wso-
bie cieszy si szczegln estym, wyraz daje te spostrzeenie, i brak jest
intensywnych prb podwaenia samej zasadnoci istnienia wiedmi-
skiego kodeksu. Rozmawiajcym zwiedminem nie zawsze podoba si
jego kodeks, chtnie widzieliby Geralta naruszajcego przyjte wnim
23 Za: J.Staniszewska, Kodeks zawodowy konieczno czy absurd? [w:] Etyczne dyle-
maty psychologii, red. J.Brzeziski, M.Toepltiz-Winiewska, Pozna 2000, s. 61.
24 I.Lazari-Pawowska, Etyka zawodowa, Etyka 1969, nr 4, s. 70.
zasady, podwaaj rwnie zasadno sztywnego trzymania si wied-

miskich regu25. Wcaej sadze nikt nie wpada jednak na (nie a tak
przecie odwany) pomys podwaenia sensu tworzenia kodeksu wied-
miskiego wogle imrzonk byoby sdzi, by ktry zbohaterw sagi
niebdcy wiedminem mg zuporem utrzymywa, e nie jest wska-
zane, by wiedmini kodeks mieli, za wszystkim byoby znacznie lepiej,
gdyby zdali si oni wpeni na swoje wewntrzne poczucie moralnoci.
Kodeksy tworzy si jednak nie tylko po to, by uzasadni wasn niech 2.3. Geborgenheit
przez odniesienie jej do nakazu autorytetu, bd po to, by by szanowa-
nym idarzonym powag. Do rudymentarnych cech kadego kodeksu
moralnego naley bowiem zapewnienie tego, co Niemcy nazywaj Ge-
borgenheit26 czyli bezpieczestwa ocharakterze moralnym. Od bez-
pieczestwa rozumianego jako wolno od zagroenia fizycznego r-
ni je to, e daje ono poczucie uczestnictwa wadzie, ktry ma charakter
transcendentny wobec jednostki, adzie, ktry zobowizuje do zbiorowej
realizacji transcendentnych celw iwartoci. Daje ono poczucie ycia
wwiecie, wktrym decyzje zostay ju podjte, tworzy pejza wiata
wartoci, wktrym mona jednoznacznie umiejscowi kad sytuacj
ocharakterze moralnym. Tym samym, dla przykadu, ad gwarantowany
kodeksem jest wstanie przystawi do siebie takie wartoci jak ycie cza-
rodzieja Stregobora iwojowniczej Renfri, grocej zastosowaniem tri-
damskiego ultimatum27, anastpnie jednoznacznie rozstrzygn otym,
jak naley postpi. Kluczowym jest przy tym, e kodeks pozwala zre-
dukowa kad decyzj konkretn do decyzji ocharakterze abstrakcyj-
nym, przez co uwalnia od wszystkich nieprzyjemnoci, jakie zwizane
s zkoniecznoci dokonywania wyborw moralnych, czyni ludzi pew-
nymi, e mog rzuca kamieniem28.
Tym samym, gdyby wiedmini posiadali kodeks zawodowy, usuwa-
by on wtpliwoci, zjakimi musz si oni mierzy wobec braku takiej
regulacji. Odniesienie do kodeksu pozwala postawi nieprzekraczaln
granic wszeregu kolejnych pyta ouzasadnienie danego postpowania.
Odpowied na Dlaczego? jest wtym kontekcie zawsze wyczerpujca,
gdy brzmi: Bo kodeks tak stanowi. Itak, dylematy, zktrymi Geralt
musi si mierzy wswojej pracy, mogyby si wnajgorszym razie ogra-
nicza do kwestii odpowiedniej interpretacji norm kodeksu, ktry jed-
nak zachowuje nieustannie cechy zupenoci ipenej rozstrzygalnoci.
25 Zob. A.Sapkowski, Wiedmin, s. 22; idem, Kwestia ceny [w:] idem, Ostatnie,
s. 132134; idem, Granica, s. 39.
26 L.Koakowski, Etyka, s. 153.
27 A.Sapkowski, Mniejsze zo [w:] idem, Ostatnie, s. 102, 109110.
42 Adam Olczyk
Za Koakowskim zaznaczy tu naley, e drugorzdn jest kwestia ist-

nienia naszkicowanego ideau istotna bowiem pozostaje dno do
jego posiadania, zaoenie, e w istnieje29.
Kodeks wiedmiski czyniby wic ycie wiedmina atwiejszym
otyle, e usuwaby zniego wszystkie dylematy ocharakterze zawo-
dowym, ich rozwizanie znajduje si bowiem wkodeksie. Dno do
bezpieczestwa moralnego dostrzec mona wprzypadku Geralta wwie-
lokrotnych deklaracjach wiedmina ojego neutralnoci. Geralt zapal-
czywie wzbrania si przed dokonaniem aktu ekspresji maksymalnie
wyrniajcej (Lebensentfaltung)30, starajc si zredukowa swoj oso-
bowo do udziau wtranscendentnym porzdku, co do ktrego wydaje
si wyraa tak swoimi wypowiedziami, jak iczynami31 przekonanie,
e jest on neutralny wobec toczcego si konfliktu. Ostatecznie bohater
nie potrafi jednak si nie zaangaowa; wprost otym mwic (Mam do-
sy przygldania si)32, zdaje si wpewnym zakresie na ycie wcigym
niepokoju, zuczuciem lku wobec wyborw, ktre nie maj swojej racji
dostatecznej wadnym gotowym zbiorze regu. Zarazem, nie wybiera on
jednej ze skrajnoci opozycji Geborgenheit Lebensentfaltung cakowicie
podporzdkowujc si ktrej znich. Jego losy wyznacza konieczno
nieustannego balansowania midzy poszukiwaniem schronienia wnie-
zalenym adzie wiata aow ekspresj maksymalnie wyrniajc.
Wzwizku zpowyszym powstaje pytanie oprzyczyn braku syste-
mowego ujcia zasad etyki wiedmiskiej. Skoro postpowanie wzgo-
dzie zkodeksem jest atwiejsze ni bez niego, dlaczego zniego rezygno-
wa? Wtym zakresie Sapkowski przedstawia wcyklu wiedminskim te
same wtpliwoci co do kodyfikowania etyki, ktrym konsekwentnie
dawa wyraz wswoim programowo niekonsekwentnym dziele Koa-
kowski: po pierwsze, e sytuacjom moralnym przypisa mona pewne
wasnoci, ktre przystawione do etyki kodeksowej doznaj znieczu-
lenia; po drugie, e istotne wnaszej kulturze wartoci nie s szanowa-
ne przez osobowoci ocharakterze kodeksowym33. Odnoszc si do po-
dziau dokonanego przez Koakowskiego wEtyce bez kodeksu, omwi
kolejno trzy grupy zarzutw, jakie polski filozof stawia wprzedmioto-
wym zakresie, prezentujc, jakie zaoenia dobrego kodeksu s nie do
pogodzenia zintuicjami moralnymi obecnymi wnaszej kulturze. Bd
to kolejno: dwie asymetrie, pierwsza dotyczca powinnoci iroszcze,
29 Ibidem, s. 157.
30 Ibidem, s. 153155.
31 Zob. A.Sapkowski, Krew, s. 125, 149, 243; idem, Czas pogardy, Warszawa 2001,
s. 143144, 220.
32 A.Sapkowski, Chrzest, s. 98.
druga powinnoci iwartoci, atake kwestie zwizane zniejednorod-

nym charterem wartoci, kodeksowa produkcja witych.
Jak wskazuje Jan Andrzej Koczowski, pierwsze zzaoe dobrego kodek- 3. Obiekcje wobec
su symetria powinnoci iroszcze stanowi trawestacj kantowskiego kodeksw
imperatywu kategorycznego34 iodwouje si do twierdzenia, zgodnie 3.1. Asymetria
powinnoci
zktrym jeeli na mocy kodeksu zachodzi dla kogo powinno zachowa- iroszcze
nia si wokrelony sposb wokrelonej sytuacji, to na mocy tego samego iwspczynnik
kodeksu kada inna osoba moe domaga si wtej samej sytuacji uczynie- cogito
nia zado tej powinnoci. Dobierajc najprostszy przykad: jeeli kodeks
wyraa zakaz zabijania smokw, to wwczas kady moe bezwzgldnie
domaga si, by zasady tej przestrzegano, powinnoci (nakazowi) niezabi-
jania smokw odpowiada wic stosowne, symetryczne roszczenie oto, by
nie zabija tych istot. Wtym kontekcie Koakowski wskazuje na okolicz-
no, ktr okrela mianem wspczynnika cogito, tzn. subiektywno
ijednostkowo sytuacji moralnych, iwyjania, e samowiedza wtym
zakresie bywa nieprzetumaczalna na regu powszechn35.
Nieredukowalno powinnoci etycznej do modelu umowy cywilno-
prawnej dobrze oddaje przykad idei powicenia, dla ktrej wyjanie-
nia posuy si mona wyobraeniem dwch analogicznych bohaterw:
Geralta zRivii oraz Regalta zVirii. Obaj s wiedminami zwizanymi
nici przeznaczenia zmodymi dziewcztami, dziemi-niespodziankami
pierwszy zCiri, drugi zRici, cz ich rwnie podobne yciorysy.
Gdyby zaoy, e wychowanki wiedminw krzyuj miecze wwal-
ce, za opiekunowie staj wich obronie wramach realizacji szczytnych
imoralnie wysoko cenionych idei ratowania ycia bliskiej osoby oraz
powicenia, zauway mona problem ze znalezieniem normy, ktra
regulowaaby stosunki midzy nimi, aktra wzastosowaniu przewidy-
waaby jeden, prawidowy model stosownego zachowania. Bez wtpienia,
odczuwanej subiektywnie przez Geralta chwalebnej powinnoci rato-
wania Ciri nie odpowiada danie Regalta oanalogicznej treci. Wicej,
subiektywnie odczuwanej powinnoci uchronienia przed mierci Rici
odpowiada danie Regalta sprzeczne ztym, ktrego moe domaga si
Geralt powicenia ycia Ciri dla Rici. Przyczyn sprzecznoci mi-
dzy dwoma normami indywidualno-konkretnymi: Geralt powinien
walczy zRegaltem iRegalt powinien walczy zGeraltem, ktre wy-
stpuj naprzeciw wspomnianej wyej ambicji penej rozstrzygalnoci,
jest wanie wspczynnik cogito.
34 J.A.Koczowski, Wicej ni mit. Leszka Koakowskiego spory oreligi, Krakw 1994,

s. 268.
44 Adam Olczyk
WSadze oWiedminie Sapkowski wyranie zwraca uwag na t

wanie cech wyrniajc powinno etyczn, zgodnie zktr jednost-
ka moe odczuwa jej obligatoryjny charakter niezalenie od oczekiwa
nalenego postpowania innych wtakich samych okolicznociach36. Naj-
lepszym przykadem jest podr, ktr Geralt rozpoczyna wBrokilonie,
aktr kocz wydarzenia wzamku Stygga, motywowana jest ona bo-
wiem wanie owym jednostronnie doznawanym poczuciem obowizku
polegajcym na wyruszeniu na ratunek Cirilli. Zauwaa to Regis, ktry
wobec niechci Geralta do uzyskania pomocy, wyrzuca wiedminowi:
Cel twojej wyprawy to wszak cel osobisty iprywatny, wicej, charakter celu
wymaga, by zrealizowa go sam, osobicie. Ryzyko, zagroenie, trud, walka ze
zwtpieniem musz obciy tylko iwycznie ciebie. Bo s wszak elementami
pokuty, odkupienia winy, ktre chcesz uzyska. [] Bo gdyby kto ci wtym
wspar, pomg, wzi na siebie choby czstk tego chrztu ognia, tego blu, tej
pokuty, zuboyby ci tym samym. Pozbawi nalenej mu za wspudzia czci
ekspiacji, ktra wszak jest wycznie twoja ekspiacj. To wycznie ty masz dug
do spacenia []37.
Istotny jest przy tym nacisk na szczegln rol subiektywnie odczu-

wanego poczucia powinnoci. Geralt nie czyni zado roszczeniom ko-
gokolwiek, nikt nie da od niego, by wyruszy na ratunek Ciri. Wicej,
od pomysu tego niektrzy chc go odwie38. To czyni natomiast jego
dziaanie zyskujcym moraln aprobat, to czyni zniego (przynajmniej
wtym zakresie) bohatera. Poczucie powinnoci Geralta nie jest wnio-
skiem dedukcji zoglnie obowizujcej normy. Bliej ni do witego
Jerzego, wyruszajcego na bj ze smokiem zpoczucia podobnego temu,
ktre wsadze owiedminie ywi Eyck zDenesle39, jest Geraltowi do
postaci Abrahama ijego interpretacji wtradycji egzystencjalistw, zapo-
cztkowanej synnym tekstem Srena Kierkegaarda40.
Geralt nie dziaa, oczywicie, motywowany poczuciem boskiego roz-
kazu, jednak uosabia on trwog ludzk wsytuacji, gdy czowiek musi
wybiera midzy istotnymi wartociami wobec braku zewntrznych
racji41. Zarwno Jaskier, jak iMilva odradzaj mu podr, ta ostatnia
36 S.Amsterdamski, Tertium non datur? [w:] idem, Tertium non datur? Szkice ipolemiki,
Warszawa 1994, s. 23.
38 Zob. ibidem, s. 64, 68.
39 A.Sapkowski, Granica, s. 6162.
40 S.Kierkegaard, Boja idrenie. Choroba na mier, prze. J.Iwaszkiewicz, War-
szawa 1981.
41 L.Koakowski, Abraham czyli Smutek wyszych racji [w:] idem, Klucz niebieski albo
opowieci budujce zhistorii witej zebrane ku pouczeniu iprzestrodze, Warszawa
1965, s. 23.
podnosi nawet, e Ciri znalazszy si wpaacowych pokojach wrcz nie

zechce przyj Geralta42. Jednak wiedmin, prowadzony snem43, ktry
rwnie niepewny co rozkaz wydany przez Boga Abrahamowi nie
moe da niezachwianej gwarancji, tak co do rda, jak itreci, wyru-
sza po Cirill na przekr niebezpieczestwu. Podobnie, chwalebne jest
postpowanie towarzyszcych mu wpodry, od ktrych tym bardziej
nie mona oczekiwa, by mieli moralny obowizek pomc dziewczynie,
ktr ledwo znali, aktrzy nie spacaj przy tym adnego dugu, czy to
wobec Geralta, czy kogokolwiek.
Uwagi te s otyle zarzutem wobec kodyfikowania etyki, e pokazuj
one, i to, co czyni zachowanie Geralta chwalebnym, znajduje si poza
sfer roszcze kogokolwiek. Gdyby Geralt dziaa wedug oczekiwa in-
nych, gdyby by wiedminem, jakiego chc mie ludzie, gdyby by wied-
minem, ktrego ycie sprowadza si do wypeniania polece kodeksu,
byby dokadnie tym, oco ci sami ludzie go posdzaj bezmylnym,
wyzutym zuczu monstrum.
Kwesti asymetrii powinnoci iwartoci czy Koakowski zzagadnie- 3.2. Asymetria

niem tzw. mniejszego za opowiadanie Sapkowskiego otym samym powinnoci
iwartoci
tytule stanowi natomiast bardzo dobr ilustracj przedmiotowego pro-
blemu. Jak zaznacza Stefan Amsterdamski, wkoncepcie tym podkrela
si powane powody natury etycznej, ktre wzbudzaj niepewno co do
uznania rezultatu czynu podyktowanego powinnoci za automatycz-
nie tosamy zczynieniem dobra44. Oznacza to, e postpujc wzgodzie
zkodeksem, nie zawsze dziaamy tylko dobrze. Nie mona stawia znaku
rwnoci midzy wybraniem mniejszego za awybraniem dobra. Zo jest
zawsze zem imimo e czasem naley si go dopuci, wzbrania trzeba
(tu Koakowski wypowiada si gosem kaznodziei) przed stanowiskiem
optymistycznym, niebezpiecznym otyle, e stwarza wraenie moliwo-
ci uniknicia uwikania wzo oraz wdwuznaczno45.
Odnoszc powysze do opowiadania Sapkowskiego, wskaza trzeba,
e Geralt, zmuszony wybiera midzy yciem Renfri ijej bandy oraz
yciem Stregobora46, musi mie wiadomo konsekwencji decyzji, ktr
podj, musi mie wiadomo, e wybra zo. Zo, nawet gdyby byo
wtym przypadku powinnym zachowaniem, nie zmienio tym samym
swojego oblicza zabjstwo Renfri nie przestaje by zabjstwem, mona
je wyjani, uzna za odpowiednie wdanych okolicznociach, jednak
43 Ibidem, s. 69.
44 S.Amsterdamski, op. cit., s. 23.
45 J.A.Koczowski, op. cit., s. 270.
46 A.Sapkowski, Mniejsze, s. 106107.
46 Adam Olczyk
trudno oczekiwa dla moralnej aprobaty. Zgodnie ztym konceptem

Geralt, ktry dokonuje zabjczej jatki na ulicach Blaviken, susznie spo-
tyka si zwygnaniem ibrakiem poparcia wrd mieszkacw miasta,
zyskujc przy tym miano rzenika.
Okoliczno ta podkrela pedagogiczny wymiar myli Koakowskie-
go aprobowanie przekonania, e mord na ulicach miasta jest dobry,
bowiem pozwoli unikn wikszego za (mordu wikszej liczby osb),
mogoby tylko uniewraliwi nasz samowiedz moraln oraz umie-
rzy niepokj, ktry czasem jest susznym przewodnikiem po wiecie
moralnoci. Edukacyjny walor tego konceptu uwidacznia si rwnie
wzwizku zmoliwociami spoecznych przemian. Przekonanie obez-
wzgldnej susznoci naszego dziaania oparte tylko na tym, e postpio
si zgodnie zpewnymi zasadami, wzgodzie zkodeksem, moe prowa-
dzi ku inercji zachowa, ktre miayby ten wiat uczyni lepszym, nie
prowokuje bowiem do uznania, e wpopenienie danego czynu wkra-
do si co, co naley uzna za godne potpienia. To, e naleao zabi
Renfri, nie moe czyni lepymi na ca jej przeszo, nie moe czyni
wolnym od za, ktre jej wyrzdzono, atake zwalnia od odpowiedzial-
noci nie tylko tych, ktrych bezporednio j skrzywdzili, ale take
tych, ktrzy nie podjli dziaa, mogcych sprowokowa zmian wiata
na taki, wktrym nie doszoby do wyrzdzenia jej takiego cierpienia47.
3.3. Niejedno- Wspomniany wczeniej wspczynnik cogito nie tylko stoi upodstaw
rodno wartoci uznania asymetrii roszcze ipowinnoci, ale take stanowi jedn zra-
oraz kodeks ipro-
dukcja witych cji wiadczcych przeciw twierdzeniu ohomogenicznym charakterze
wartoci48. Wychodzi on naprzeciw pogldowi, zgodnie zktrym wiat
wartoci jest wiatem logiki dwuwartociowej49, tzn. nie zgadza si zza-
oeniem, e mona raz na zawsze przesdzi wybr midzy wartociami
alternatywnie si wykluczajcymi. Tym samym kodeks, ktry po przysta-
wieniu dwch wartoci np. ycia smoka oraz sporej szansy wyleczenia
bezpodnej kobiety wybiera jednoznacznie iustanawia hierarchicznie
wysz jedn znich, nie bierze pod uwag tego, e moralna ocena decyzji
dokonywana jest przez okrelon samowiedz, ktrej obcy jest gatun-
kowy bd kosmiczny punkt widzenia, za jej motyww nie da si
wypowiedzie wformie uniwersalnej50. Ocena decyzji jest dla Yennefer
rna od oceny, ktrej dokonuje Geralt, Jaskier, Yarpegn Zigrin, krl Nie-
damir, sam smok czy te kto, kto wogle wtej historii nie uczestniczy.

48 Ibidem, s. 162.
49 Idem, Pochwaa niekonsekwencji [w:] idem, Pochwaa niekonsekwencji. Pisma roz-
proszone sprzed roku 1968. Tom II, Londyn 2002, s. 255256.
50 J.A.Koczowski, op. cit., s. 268269.
Podobnie, czym innym jest uczynienie zado kodeksowemu nakazowi

zabicia wampira, gdy chodzi oanonimowego, nieznanego stwora, czym
innym podjcie takiej decyzji, gdy pojawiaj si dodatkowe okolicznoci,
osobista relacja zwampirem, wdziczno za uratowanie ycia ipodobne.
Drugim argumentem na rzecz uznania, e zabiegi, ktre zmierzaj
ku takiemu uoeniu relacji midzy wartociami bdcymi przedmiotem
powinnoci moralnej, i przypominaj one kreski na termometrze, k-
c si zelementarnymi intuicjami moralnymi, jest brak obiektywnego
kryterium dla uznania jakiegokolwiek rozwizania, sztuczno kadej
takiej prby. WSadze oWiedminie Sapkowski niejednokrotnie przy-
stawia do siebie wartoci, wstosunku do ktrych prno szuka argu-
mentu, pozwalajcego jednoznacznie przesdzi, jakiej wartoci naley
da pierwszestwo. Pisarz akcentuje przy tym nie tylko relatywny cha-
rakter osdw moralnych, jak we wskazanym przykadzie zYennefer, ale
take fasadowo jednoznacznych, zawsze waciwych moralnie regu.
Zreszt, ju sytuacja zczarodziejk jest dobrym tego przykadem oile
bowiem pomin kwesti jej osobistego zaangaowania, powstaje pyta-
nie oto, czy zastosowanie kodeksowego rachunku, charakterystycznego
dla niektrych doktryn, zgodnie zktrym dwa ycia s cenniejsze ni
jedno (czynic przy tym zaoenie, e ycie smoka jest tak samo cenne
jak ludzkie), nie powinno prowadzi do uznania, i Yennefer susznie
polowaaby na stwora wtedy, gdyby planowaa spodzi przynajmniej
dwjk potomkw.
Caa Saga owiedminie jest bogata wsytuacje, wktrych unaocz-
niaj si problemy zwizane zwaeniem ludzkich ywotw: wChrzcie
ognia pozbawiony wtpliwoci Geralt ratuje kobiet gwacon wtoku
wojennej poogi, zabijajc przy tym wszystkich zbirw51, gdy klasycz-
na doktryna utylitarystyczna wydawaaby si uznawa wyszo kilku
ywotw nad jednym; wGranicy moliwoci wiedmin, wodpowiedzi
na twierdzenie czarodzieja Dorregaraya, e wiat pozostaje wrwnowa-
dze, za Wyniszczenie naturalnych wrogw czowieka [], ktre ju
si zaczyna obserwowa, grozi degeneracj rasy52 odpowiada: cza-
rowniku [], przejd si kiedy do matki, ktrej dziecko poar bazy-
liszek ipowiedz jej, e powinna si cieszy, bo dziki temu rasa ludz-
ka ocalaa przed degeneracj53; wMniejszym le Geralt, wobec groby
zastosowania tridamskiego ultimatum, zmuszony jest przystawi ycie
mieszkacw do ycia Renfri iczonkw jej bandy; wreszcie, caa po-
dr wiedmina zRivii po Ciri przystawiona do kosztw wpostaci

52 Idem, Granica, s. 41.
53 Ibidem.
48 Adam Olczyk
ofiar poniesionej na tej drodze rwnie nie prowadzi do jednoznaczne-

go przesdzenia klasycznego czy byo warto jeeli ocenia t histo-
ri zkosmicznego punktu widzenia.
Wtpliwoci, jakie powstaj wobec braku kodeksu homogenicznie
hierarchizujcego wiat wartoci, jakkolwiek odpowiadaj pewnym in-
tuicjom, czyni ycie uciliwszym otyle, e zmuszaj kadorazowo do
samodzielnych decyzji, dla ktrych brak ostatecznego oparcia, aprzez to
pozostawiaj wcigej niepewnoci co do susznoci podjtych dziaa.
Wtym kontekcie zasadne jest rozwaanie, czy mimo wszystko nie bez
racji jest tworzenie takich jednorodnych systemw ujmujcych okrelone
wartoci, skoro wspomnianym nieprzyjemnociom mog zapobiec lub
przynajmniej je ograniczy? Odpowiedzie trzeba, e toczone tu rozwa-
ania skupiaj si nie na podwaaniu zasadnoci tworzeniu kodeksw
wogle, ale na czym, co mona nazwa osobowoci kodeksow54,
charakteryzujc te postawy, ktre bez wtpliwoci, zbezrefleksyjnym
automatyzmem wydaj si przyjmowa gotowe przepisy na poprawne
ycie. WEtyce bez kodeksu Koakowski omawiajc t kwesti, podobnie
zreszt jak wPochwale niekonsekwencji55, przybiera znw ton homilisty
ipoucza: przewagi spoeczne moralistyki nastawionej na wychowy-
wanie grzesznikw wiadomych wasnej grzesznoci nad moralistyk,
ktra ma produkowa witych wiadomych wasnej witoci, wydaj
si nieskoczone56.
Osobowo kodeksowa, po przyjciu okrelonego systemu, moe prze-
sta zastanawia si nad uzasadnieniem wynikajcych zniego zasad, moe
odda si bogiemu stanowi moralnego stuporu ilepo brn naprzeciw
wspomnianym wczeniej intuicjom. Stosujc si do kodeksu, osobowo
taka ronie we wasnych oczach na posta wrcz wit wito bowiem
gwarantowana jest sztywnym trzymaniem si kodeksowych regulacji.
Tymczasem, poucza Koakowski, taka zupena konsekwencja jest niczym
innym ni praktycznym fanatyzmem, lepym na jakkolwiek tolerancj57.
Rwnie Sapkowski zauwaa niebezpieczestwo kodeksowej produkcji
witych, tworzeniu osobowoci pewnych moralnych statusw swoich
czynw, pozbawionych wtym zakresie dylematw poza wiedminami,
ktrych stanowisko jest przecie szczeglne, postaci, ktre powouj si
wswoim dziaaniu na autorytet kodeksu, to osoby dalece zdemoralizowane.
Dobitnym przykadem jest choby posta Falwicka. Wopowiadaniu
Gos rozsdku 7 w rycerz Zakonu Biaej Ry, ktry wprost powouje
54 Zob. L.Koakowski, Etyka..., s. 170.

55 Idem, Pochwaa, s. 262.
56 Idem, Etyka, s. 166.
57 Idem, Pochwaa, s. 254.
si na obowizujcy go kodeks kapituy zakonu, traktuje kodeksowe

zasady jako usprawiedliwienie haniebnego czynu postawienia Geralta
wobec zudnej alternatywy, ktra przy kadym wyborze skoczy si ma
co najmniej okaleczeniem wiedmina. Jak podsumowuje sam Geralt:
Jeli dobrze rozumiem powiedzia mam stan do pojedynku, bo jeeli odm-

wi, to mnie powiesz. Jeli bd walczy, to mam pozwoli by przeciwnik mnie
okaleczy, bo jeli ja go zrani, to mnie poami koem58.
Kodeks tym samym suy niczemu innemu ni legitymizowaniu czy-

nu wsposb oczywisty nagannego moralnie. Warto przy tym wskaza,
e chwil pniej Falwick rezygnuje zwyjanienia tych treci kodeksu,
ktre mogyby narazi jego ycie na niebezpieczestwo, czym daje susz-
no wyraonemu przez Koakowskiego pogldowi, zgodnie zktrym
przyjcie postawy konserwatywnej (lecej upodstaw osobowoci ko-
deksowej) jest sposobem, wjaki tchrzostwo radzi sobie zunikaniem
odpowiedzialnoci59. Podobnie, kapan, ktry wChrzcie ognia60 oskara
mod dziewczyn oczary, wykazuje najgorsze ludzkie cechy, zasaniajc
swoje kamstwo irzdz przelewu krwi dowodem niewytrzymujcym
konfrontacji zrzeczywistoci; ostatecznie za powouje si na sd boy,
lepo przyjty system, ktry ma usprawiedliwi niegodziwy czyn. Itym
razem, Sapkowski nie tylko wciemnym wietle stawia osobowo ko-
deksow, ale take unaocznia zudno bezpieczestwa zapewnionego
kodeksem, ktre podwaa czyn Emiela Regisa.
Wpracy niniejszej staraem si wykaza, e istniej silne racje przema- 4. Podsumowanie

wiajce za uznaniem, i brak wiedmiskiego kodeksu jest wksiko-
wej kreacji Sapkowskiego wyrazem niepokoju moralnego tosamego
ztym, ktremu wzakresie kodyfikowania etyki dawa wswoim dziele
Koakowski. Kwestia ta unaocznia si ju przy wyrnieniu tej postawy
ludzkiej, ktra szuka schronienia wtranscendentnym porzdku nor-
matywnym (Geborgenheit). Jak wykazywaem wczeniej, posta wied-
mina wyranie zawieszona jest midzy pragnieniem uczestniczenia
wadzie wiata apotrzeb wasnej ekspresji. Geralt nieustannie miota
si midzy porzdkiem, wramach ktrego przychodzi mu egzystowa,
awasn osobowoci, uwikan wszereg zalenoci. Jego ycie stanowi
mieszanin obawy inadziei61. Obawia si on przyjcia odpowiedzialnoci,
co najlepiej oddaj liczne deklaracje oneutralnoci, azdrugiej strony,
58 A.Sapkowski, Gos rozsdku 7 [w:] idem, Ostatnie, s. 279.

60 Idem, Chrzest, s. 155161.
50 Adam Olczyk
ma nadziej na wolno iautonomi, oczym wiadczy podejmowanie

kolejnych dziaa wychodzcych naprzeciw biernej postawie. Kolejno
podnosiem, e trzy zaoenia dobrego kodeksu implicite wpisane wsys-
temowe ujcie etyki s nie do pogodzenia zpewnymi istotnymi intuicja-
mi moralnymi. Wykazywaem przy tym, wjaki sposb wtpliwoci te
s wyraone wSadze oWiedminie.
Konkluzja, do ktrej zmierzaem, odpowied na postawione wtytule
pytanie: dlaczego wiedmini nie maj kodeksu? ma wintencji poka-
za, e wiedmini nie maj kodeksu, poniewa czyni ich to moralnie
lepszymi od tych, ktrzy wswoim yciu przyjmuj kodeksy, sztywno si
ich trzymajc. Wujciu zaprezentowanym przez obu autorw postawa
kodeksowa jest bowiem odmow wzicia odpowiedzialnoci nie tylko za
siebie, ale iza cay wiat62. Nie jest to oczywicie jednoznaczna krytyka
wszelkich kodeksw, wtym zawodowych Sapkowski, podobnie jak Ko-
akowski, daleki jest od udzielania kategorycznych odpowiedzi, za jego
dziea konsekwentnie unikaj moralizatorskiego tonu, prno szuka te
wnich wskazwek jednostronnie rozstrzygajcych. Jest to raczej wyraz
wspomnianego niepokoju, pisarska kreacja budzca podejrzliwo co
do sfery cieszcej si pewnym uznaniem, zdanie sprawy zpowanych
wtpliwoci natury moralnej, jakie powstaj wzwizku zposzukiwaniem
schronienia wniesprzecznym izupenym kodeksie.
62 Ibidem, s. 139143.
Szymon Cieliski
Uniwersytet dzki
Mutant, odmieniec, wiedmin.

Oproblematyce rasizmu wwiedmiskim
cyklu Andrzeja Sapkowskiego

Artyku jest prb analizy serii opowiada ipowieci fantasy oGeralcie Wiedmin, rasizm,
ksenofobia, studia postko-
zRivii autorstwa Andrzeja Sapkowskiego pod ktem widocznych wniej
lonialne, literatura fantasy,
przykadw zachowania rasistowskiego. Poprzez zastosowanie postko- Albert Memmi, Etienne
lonialnych teorii dotyczcych rasizmu reprezentowanych przez Alberta Balibar
Memmiego iEtienne Balibara autor stara si wyjani, jak funkcjonu-
j mechanizmy rasistowskie we wspczesnym wiecie oraz sprawdzi,
czy liczne przykady rasizmu obecne wcyklu wiedmiskim maj co
wsplnego zzaoeniami teoretycznymi. Artyku ukazuje ianalizuje
konflikty rasowe pomidzy ludmi, ainnymi rasami, tosamo rasow
Geralta iproblem klasyfikacji potworw atake poddaje pod dyskusj
problematyczn rol kodeksu wiedmiskiego. Wniosek kocowy arty-
kuu stanowi stwierdzenie, e teoretyczne tezy znajduj odzwierciedle-
nie wfikcyjnym wiecie cyklu wiedmiskiego, awiele jego fragmen-
tw pozwala si odczyta jako tekst ospoeczestwie multikulturowym,
zmagajcym si zproblemem rasizmu.
Szymon Cieliski
Uniwersytet dzki
Mutant, odmieniec, wiedmin.

Oproblematyce rasizmu wwiedmiskim
cyklu Andrzeja Sapkowskiego
Ju od pierwszej sceny opowiadania Wiedmin, pierwszego tekstu wcho-

dzcego wskad wykreowanego przez Andrzeja Sapkowskiego cyklu wied-
miskiego, jego tytuowy bohater, Geralt zRivii, musi zmaga si zprzeja-
wami rasizmu iksenofobii. Problem wykluczenia dotyka jednak nie tylko
wiedminw. Wpowieciowym uniwersum koegzystuje ze sob wiele ras.
Sapkowski wykreowa wielokulturowy wiat, wktrym wrogo do obcych
jest czym powszechnym. Elfy, krasnoludy, gnomy, ludzie iinne rasy co rusz
uruchamiaj mechanizmy ekskluzji iinkluzji, co rodzi kolejne konflikty.
Niniejszy artyku ma na celu zbadanie wybranych przykadw funk-
cjonowania owych mechanizmw oraz ich analiz wkontekcie postko-
lonialnych teorii dotyczcych rasizmu, wtym myli tienneaBalibara
iAlberta Memmiego. Wzwizku zobszernoci poruszanej tematyki
niniejszy artyku nie prbuje caociowo uj iopisa omawianego zja-
wiska, ajedynie poprzez egzemplifikacj okreli jego najistotniejsze
elementy, co zkolei pozwoli odpowiedzie na pytanie, czy fragmenty
cyklu wiedmiskiego da si odczyta jako tekst ospoeczestwie mul-
tikulturowym, zmagajcym si zproblemem rasizmu.
Rasizm wujciu Istotn rol wramach studiw postkolonialnych odgrywaj badania

postkolonialnym nad rasizmem. Francuski pisarz iteoretyk rasizmu Albert Memmi de-
finiuje go jako:
uoglniony iabsolutyzowany osd prawdziwych lub fikcyjnych rnic dla uzyska-
nia korzyci przez oskarajcego oraz na szkod jego ofiary. w osd ma za zadanie
uzasadnia iusprawiedliwia przywileje lub agresj oskarajcego1.
1 Der Rassismus ist die verallgemeinerte und verabsolutierte Wertung tatschlicher und
fiktiver Unterschiede zum Vorteil des Anklgers und zum Nachteil seines Opfers, mit der
seine Privilegien oder seine Aggressionen gerechtfertigt werden sollen. A. Memmi, Rassi-
smus. Hamburg 1992, s. 103. Wszystkie teksty obcojzyczne wprzekadzie autora artykuu.
Mutant, odmieniec, wiedmin 53
Badacz stwierdza przy tym, e rnica nie jest istot rasistowskiego

mylenia ipostpowania2 oraz wyjania, e podkrelanie rnic samo
wsobie nie czyni jeszcze nikogo rasist3, poniewa owiele istotniej-
sze od samej rnicy jest znaczenie jej przypisywane oraz zapowiada-
ne przez nie zachowanie4. Wzwizku zpowyszym Memmi optuje za
walk ouznanie rnic oraz przeciwko zaprzeczaniu ich istnieniu5. Ba-
dacz wychodzi zzaoenia, e mona przyj, i istniej fundamental-
ne rnice midzy kulturami, ale zarazem podkrela, e owe rnice
same wsobie nie s ani dobre, ani ze6. Przyjmuje, e by oznacza by
innym7 ipodkrela przy tym, e problemem jest wycznie to, i bycie
innym kojarzone jest czsto zczym zym inegatywnym8.
Znaczenie pytania ornice iwynikajcych znich hierarchii pod-
nosi take francuski filozof Etienne Balibar. Rasizm wujciu oglnym
wpisuje si jego zdaniem w:
du liczb praktyk (do ktrych zaliczamy zarwno stosowanie przemocy, jak
izniewag, nietolerancj, celowe ponianie iwyzyskiwanie) oraz dyskursw ire-
prezentacji, ktre prezentuj nic wicej, jak tylko intelektualne sformuowanie
fantazmatu segregacji lub te zapobiegliwoci (tj. koniecznoci oczyszczania ciaa
spoecznego oraz ochrony tosamoci wasnego ja lub te my tak przed kadym
promiskuityzmem, kadym rasowym wymieszaniem, jak izalewem obcoci),
ktre s artykuowane wkontekcie stygmatyzujcych cech osoby radykalnie in-
nej (takich jak imi, kolor skry oraz praktyki religijne)9.
Wswoich pismach teoretycznych Balibar dokonuje dodatkowo roz-

rnienia pomidzy rasizmem historycznym oraz tzw. neo-rasizmem10
2 der Unterschied [ist] der Angelpunkt der rassistischen Denk- und Handlungsweise.
Ibidem, s. 48.
3 Ibidem, s. 56.
5 Ibidem, s. 51 i54.
6 diese Unterschiede an sich [sind] weder gut noch schlecht. Ibidem, s. 56.
7 Ibidem, s. 53.
8 Ibidem, s. 50.
9 Der Rassismus gehrt vielmehr [...] in den Zusammenhang einer Vielzahl von
Praxisformen (zu denen Formen der Gewaltanwendung ebenso gehren wie For-
men der Missachtung, der Intoleranz, der gezielten Erniedrigung und der Aus-
beutung), sowie von Diskursen und Vorstellungen, die nichts weiter darstellen
als intellektuelle Ausformulierungen des Phantasmas der Segregation bzw. der
Vorbeugung (d.h. der Notwendigkeit, den Gesellschaftskrper zu reinigen, die
Identitt des eigenen Selbst bzw. des wir vor jeder Promiskuitt, jeder rassi-
schen Vermischung oder auch jeder berflutung zu bewahren) und die sich um
die stigmatisierenden Merkmale des radikal Anderen (wie Name, Hautfarbe und
religise Praxisformen) herum artikulieren. E.Balibar et al., Rase, Klasse, Nation.
Ambivalente Identitten, Hamburg 1998, s. 2324.
10 Neo-Rassismus. Ibidem, s. 23.
54 Szymon Cieliski
lub te rasizmem bez ras11. Ten pierwszy oparty jest przede wszystkim
na teorii dziedziczenia biologicznego oraz ras ludzkich iwdrugiej poowie
ubiegego stulecia zosta niejako zastpiony przez ten drugi, ktry zkolei
opiera si na niemonoci zaprzeczenia istnienia rnic kulturowych12.
Ztego te wzgldu mwi si obecnie orasizmie dyferencyjnym13, ktry:
nie postuluje ju wyszoci jednych grup iludw nad innymi, aogranicza si do

stwierdzania szkodliwoci kadego naruszenia granic oraz niemonoci pogodze-
nia ze sob rnych trybw ycia itradycji14.
Dawna kategoria rasy zostaa tym samym zastpiona m.in. termi-

nem imigracji15, arol natury przeja kultura16.
Memmi zauwaa, e istot rasizmu jest wadza iprzywdztwo. Ra-
sizm to aktywna demonstracja wadzy, ktra unaocznia isymbolizuje
ucisk17. Ztego powodu rasista modeluje obraz ofiary zgodnie ze swoimi
potrzebami, tj. poddaje je stygmatyzacji. Bardzo pomocna wtym proce-
sie jest biologia, gdy dostarcza widocznego materiau dowodowego, pod-
krelajcego rnice midzy rasist ajego ofiar18. Rasista wykorzystuje
istniejce rnice iinterpretuje je na swoj korzy ina szkod swojej
ofiary. Jeeli natomiast takowych rnic nie ma, zostaj one wymylone19.
Przypisywanie etykiet poszczeglnym grupom suy stereotypiza-
cji oraz deprecjonowaniu ich. Balibar podkrela, e owo tworzenie ste-
reotypw obejmuje zarwno rasistw, jak iich ofiary20. Ma to na celu
organizowanie nastrojw iodczu obu grup. Nie tylko ofiara rasizmu
11 Rassismus ohne Rassen. Ibidem, s. 28.

12 Unaufhebbarkeit der kulturellen Differenzen. Ibidem.
13 ein differentialistischer Rassismus. Ibidem.
14 [Ein Rassismus, der] nicht mehr die berlegenheit bestimmter Gruppen oder
Vlker ber andere postuliert, sondern sich darauf beschrnkt, die Schdlichkeit
jeder Grenzverwischung und die Unvereinbarkeit der Lebensweisen und Traditio-
nen zu behaupten. Ibidem.
15 Ibidem, s. 27.
16 Zproblematyk akcentowania rnic kulturowych wtym kontekcie wie si rw-
nie wspomniany przez Balibara kulturalizm antropologiczny. Przyjmuje on, e
wszystkie kultury s jednakowo zoone iwrwnym stopniu potrzebne dla rozwoju
myli ludzkiej, co zjednej strony dostarcza argumentw antyrasizmowi, zdrugiej
za strony moe posuy take rasizmowi dyferencyjnemu, gdy interpretuje on
kade naruszenie rnic kulturowych wspoeczestwie jako niebezpieczestwo.
Owo naruszenie wywouje pewnego rodzaju reakcj obronn iprowadzi do kon-
fliktw. Zob. Ibidem, s. 2930.
17 A.Memmi, op. cit., s. 6061.
18 Ibidem, s. 59. E.Balibar, op. cit., s. 25.
20 E.Balibar, op. cit., s. 28.
ma by traktowana jako osoba gorsza, ale take sam rasista ma czu si

lepszy. Ideologia rasistowska jest zreguy dopasowana do intelektualne-
go poziom mas21. Ma by przede wszystkim przystpna. Dodatkowo, na
jej potrzeby rasista woparciu ornice iprzypisane im wartoci czsto
tworzy teorie, filozofie, normy etyczne isystemy moralne, ktre maj na
celu usprawiedliwianie jego postpowania22.
wiat wykreowany przez Sapkowskiego zamieszkiwany jest przez liczne Ludzie inieludzie
rasy. Przymus koegzystencji przedstawicieli grup rnicych si od sie- wcyklu
wiedmiskim
bie zarwno na poziomie biologicznym, jak ikulturowym rodzi liczne
konflikty. Chocia owe rnice wystpuj pomidzy wszystkimi rasa-
mi, do konfliktw womawianym wiecie dochodzi gwnie na linii lu-
dzie nieludzie. Nieludmi okrelani s przedstawiciele wszystkich ras
rozumnych innych ni ludzie, m.in. gnomy, krasnoludy, elfy, nizioki,
driady czy boboaki.
Ludzie, jako rasa dominujca, ktra niemale niepodzielnie wada
istniejcym wcyklu powieciowym wiatem, stosuj praktyki rasistow-
skie wcelu utrzymania wadzy. wiadomie buduj stereotypowy obraz
nieludzi inarzucaj im zasady wsplnej egzystencji. Cz ras godzi si
na to istara si y wludzkich miastach. Dotyczy to gwnie gnomw,
krasnoludw iniziokw. Inne rasy wmniejszym lub wikszym stop-
niu odizoloway si od ludzi izamieszkuj trudno dostpne tereny. Za
przykad tych drugich mog posuy krasnoludy ignomy zamieszku-
jce masyw grski Mahakam, wolne elfy zGr Sinych oraz driady ze
witego lasu Brokilon. Mieszkacy Mahakamu yj wzgodzie zota-
czajcymi ich krlestwami ludzi. Utrzymuj si zhandlu wyrobami e-
laznymi ize wzgldu na jako swoich wyrobw ciesz si dobr saw.
Brokilon to natomiast odcita od wiata zewntrznego, lena przestrze,
do ktrej dostpu broni uzbrojone wuki driady. Nikt bez pozwolenia
ich przywdczyni Eithn nie moe ywy przekroczy jego granic. Std
te oczym wcyklu wspomina bard Jaskier las ten nazywany jest
Lasem mierci23. Elfy natomiast 200 lat przed wydarzeniami przedsta-
wionymi wcyklu, po poniesieniu druzgoccej poraki wwojnie zlud-
mi, ukryy si wgrach. Jako stworzenia bardzo dumne odnosz si do
ludzi zpogard iunikaj wszelakich kontaktw znimi. Zopowiadania
Kraniec wiata dowiadujemy si, e izoluj si, gdy nie zamierzaj y
na warunkach ludzi, uzna ich dominacji iutraci swojej tosamoci24.
21 Ibidem, s. 26.
23 A.Sapkowski, Czas pogardy, Warszawa 2012, s. 202.
24 Zob. A.Sapkowski, Kraniec wiata [w:] idem, Ostatnie yczenie. Miecz przeznaczenia,
56 Szymon Cieliski
Obrazowe porwnanie czowieka do wszy, wypowiedziane we wspo-

minanym opowiadaniu przez wadc wolnych elfw, Filavandrela, oraz
niejako przyznanie, e lepiej godowa wgrach lub kra ywno ni
handlowa zludmi ukazuj elfy jako istoty pyszne ipaajce lep nie-
nawici. Ten negatywny obraz elfw nie oznacza jednak, e Sapkowski
gloryfikuje drug stron konfliktu, czyli ludzi. Wcyklu wielokrotnie
mowa jest okrzywdach wyrzdzonych elfom przez ludzk ras. Dwiecie
lat przed wydarzeniami opisanymi wsadze doszo do wojny pomidzy
tymi rasami. Zrelacji Geralta wiemy, e jednym zpunktw zapalnych
konfliktu byy pogromy nieludzi wEst Haemlet iwLoc Muinne. Ich
wsporganizator, marszaek Milan Raupenneck zTregotoru, uwaany
jest za autora sw Dobry elf, to martwy elf25. Zwypowiedzi Geralta
wiemy, e zasad t kierowa si take wyciu, zabijajc wszystkie elfy,
bez wzgldu na wiek czy pe26. Wspomniane nomen omen nieludz-
kie rzezie nieludzi doprowadziy do wojny, ktra zakoczya si synn
masakr pod Shaerrawedd. Pokonane iwypierane ze swych ziem, ale
wci dumne, elfy cofay si stopniowo a na kraniec znanego wiata.
Wrozmowie zCiri Geralt wyjawia, e pokonani, opuszczajc swoje mia-
sta, niszczyli je, by ludzie nie mogli budowa na elfich fundamentach27.
Wypdzeni, zamieszkali ostatecznie wGrach Sinych. Mimo upywu
wielu lat ich dawna nienawi do ludzi nie sabnie.
Cige powracanie do wydarze zprzeszoci oraz silne przywiza-
nie do wasnej tosamoci, zdaniem Memmiego, nie pomagaj zwalcza
rasizmu. Tego typu postawa jest swoist obron poprzez atak iprowadzi
do przejmowania zachowania samych rasistw. Teoretyk podaje wwt-
pliwo stwierdzenia pokroju: jestem dumny ztego, e jestem ydem/
czarnoskrym/kobiet. Zdystansem podchodzi te do modnych, lecz
niejasnych terminw pokroju korzeni czy tosamoci. Jego zdaniem
co takiego jak wsplna przeszo nie istnieje, ajej rozpamitywanie
suy wycznie wytwarzaniu mitw iwynajdywaniu bohaterw. Zkolei
podkrelanie wasnej tosamoci grozi popadniciem wprzesad, prze-
cenieniem wasnej wartoci iprb przebicia si kosztem innych. Badacz
podkrela, e uznanie istnienia rnic iakceptacja wydarze minio-
nych nie mog rwna si przecenianiu wasnej osoby czy reprezentowa-
nej grupy28.
Wolne elfy wsadze Sapkowskiego reprezentuj postaw krytykowa-
n przez Memmiego. Pielgnuj mity odawnej potdze, nienawi do lu-
25 A.Sapkowski, Krew elfw, Warszawa 2012, s. 108.

26 A.Sapkowski, Czas, s. 133.
27 Wten sposb powstay Oxenfurt, Wyzima, Tretogor, Maribor, Cidaris, Cintra
oraz najwiksze miasto wczesnego wiata Novigrad.
28 Zob. A.Memmi, op. cit, s. 5456.
dzi oraz wizj wasnej wyszoci nad innymi rasami. Podkrelaj swoj
dugowieczno iswj dobry kontakt zprzyrod, wymiewajc jedno-
czenie miertelno ludzi iich gospodark roln29. Instrumentalizuj
rnice ijako rasa skolonizowana przejmuj zachowania dawnych ko-
lonizatorw, czyli ludzi.
Po wybuchu konfliktu pomidzy ludami pnocy acesarstwem Nil-
fgaardu wrogo ludzi zamieszkujcych tzw. pnocne krlestwa do nie-
ludzi wzrasta. Ogromny wpyw na to ma fakt, e niezasymilowane elfy
chtnie tworz tzw. bojwki Scoiatael30 iwspieraj czsto poprzez
udzia wsamobjczych misjach cesarsk armi znadziej na uzyskanie
niezalenego pastwa. Gdy Geralt po raz pierwszy dowiaduje si oist-
nieniu tych oddziaw, jest wiadkiem bardzo interesujcej rozmowy,
ktrej czonkowie reprezentuj rne postawy wobec nieludzi. Rycerz
opisuje ich jako zdrajcw iagresorw:
Pierwsze bandy pojawiy si, ledwo wybucha wojna zNilfgaardem. Skorzystay,
przeklte nieludy, znaszych trudnoci. Mymy si bili na poudniu, aoni na ty-
ach zaczli wojn podjazdow. Liczyli na to, e Nilfgaard nas zmiady, zaczli
krzycze okocu ludzkiego panowania, opowrocie dawnych porzdkw. Ludzi
do morza! Takie ich haso, pod takim morduj, pal igrabi!31
Wodarz zauwaa, e to wojacy, wielmoni ipasowani gnbili nielu-

dzi tak dugo, a wkocu sprowokowali ich agresj. Zwraca te uwag
na to, e przez lata szlaki byy bezpieczne, aelfy nikomu nie zagraay.
Kupiec zauwaa zkolei, e elfie bojwki wpierwszej kolejnoci wyeli-
minoway zbjcw, lecz aktualnie przejy ich funkcj, co potwierdza
obecny przy rozmowie zraniony chop, twierdzcy, e cho nigdy nie
skrzywdzi przedstawiciela innej rasy, ledwie uszed zyciem po ataku
elfw. Ten zkolei argument wykorzystuje rycerz:
[] za bardzo ich rozzuchwalilimy. Tolerowalimy ich, traktowalimy jak ludzi,
jak rwnych, aoni teraz zadaj nam cios wplecy. Nilfgaard im paci za to, gow
dam, adzikie elfy zgr zaopatruj wbro. Ale prawdziwe oparcie maj wtych, co
cigle yj pord nas welfach, pelfach, krasnoludach, gnomach iniziokach.
To ci ich kryj, karmi, dostarczaj ochotnikw...
Nie wszyscy odezwa si drugi zkupcw, szczupy, zdelikatn twarz oszlachet-
nych, icie niekupieckich rysach. Wikszo nieludzi potpia Wiewirki, panie
rycerzu, inie chce mie znimi niczego wsplnego. Wikszo jest lojalna, apaci
niekiedy za t lojalno wysok cen. Przypomnijcie sobie burgrabi zBan Ard.
By pelfem, anawoywa do pokoju iwsppracy. Zgin od skrytobjczej strzay.
Wystrzelonej zapewne przez ssiada, nizioka lub krasnoluda, ktry te udawa
lojalnego zakpi rycerz. Wedug mnie aden znich nie jest lojalny!32
29 Zob. A.Sapkowski, Kraniec, s. 198211.

30 Zwane take Wiewirkami.
31 A.Sapkowski, Krew, s. 113.
32 Ibidem, s. 114.
58 Szymon Cieliski
Wprzypadku rycerza mamy do czynienia ztypow postaw rasi-

stowsk. Zjednej strony stwierdza on, e wraz zinnymi ludmi tworzy
spoeczno tolerancyjn (gloryfikujc rasistw), zdrugiej za strony za-
lepiony nienawici wobec swojej ofiary buduje niepopart dowodami,
lecz przystpn ichwytliw teori onielojalnoci wszystkich nieludzi
(deprecjonuje ofiary). Idc jego tokiem mylenia mona zaoy, e sko-
ro nieludzie wmiastach wydaj si lojalni, to tak naprawd tylko czyni
pozory, by wodpowiedniej chwili wbi ludziom n wplecy. Tego typu
zabieg stereotypizacji usprawiedliwia uczucia strachu inienawici oraz
zapowiada zachowania typowo rasistowskie:
[] Jedyny sposb to odci ich od zaplecza, odizolowa, zagodzi. Wzi mocno
za kark tych nieludzi, ktrzy im pomagaj. Tych zmiast iosiedli, zwiosek, zfarm...
Problem wtym rzek kupiec oszlachetnych rysach e wci nie wiadomo,
kto znieludzi im pomaga, akto nie.
Trzeba wic wzi za kark wszystkich!
Aha kupiec umiechn si. Rozumiem. Ju to gdzie syszaem. Za kark
wszystkich ido kopalni, do ogrodzonych obozw, do kamienioomw. Wszystkich.
Niewinnych te. Kobiety, dzieci. Czy tak?
Rycerz poderwa gow, trzasn doni orkoje miecza.
Wanie tak, nie inaczej!33
Przeladowania nieludzi maj na celu odniesienie korzyci przez ra-

sistw. Zdaniem Memmiego owe korzyci mog mie rnorak natur34.
Wprzypadku opisanym powyej zapewne chodzi ozyski materialne,
wadz izaspokojenie potrzeby bezpieczestwa. Cho rycerz, zalepio-
ny negatywnymi emocjami, jest zwolennikiem stosowania przemocy,
chce pomimo wszystko zachowa czyste sumienie. Dlatego te uzasad-
nia swoje postpowanie35. Badacz nazywa takie zachowanie moralnym
paradoksem rasisty36 ikomentuje je wsposb nastpujcy:
Take ludzie, tak jak wszystkie inne istoty ywe, okradaj, poniaj imorduj
sobie podobnych iinnych, uwaaj oni jednak za konieczne by udziela wyjanie,
usprawiedliwia si37.
Usprawiedliwiajca argumentacja rycerza wydaje si absurdalna,

jednak wietnie spenia rol argumentacji rasistowskiej: ukazuje ofiar
33 Ibidem, s. 115.
34 Badacz podkrela, e rasista zawsze dziaa dla odniesienia zysku. Czsto chodzi
ozysk ekonomiczny, oczym pisz take marksici, jednak rwnie wane moe by
zaspokojenie pewnych potrzeb, np. potrzeby bezpieczestwa, potrzeby akceptacji,
potrzeby mioci. Zob. A.Memmi, op. cit., s. 6466.
35 Ibidem, s. 63.
36 das moralische Paradox des Rassisten. Ibidem.
37 Auch die Menschen, gleich allen anderen Lebewesen, berauben, unterdrcken und
morden ihresgleichen und die anderen, aber sie halten es frntig, eine Erklrung
zu geben, sich zu rechtfertigen. Ibidem.
wjednoznacznie negatywnym wietle oraz jest przystpna dla masowego,

zreguy naiwnego odbiorcy. Memmi zauwaa, e ideologie rasistowskie
czsto nosz znamiona absurdu, anawet komizmu38. Rycerz najzwyczaj-
niej wwiecie modeluje obraz ofiary, dopasowuje go do swoich potrzeb.
Wtym miejscu naley take zaznaczy, e proces argumentowania
wprzypadku rasizmu jest procesem cigym inieprzerwanym. Mem-
mi porwnuje praktykowanie rasizmu do toczenia nieustannej debaty.
Kada ze stron wci musi si broni iwalczy odominacj. Rasista tak
naprawd nigdy nie zwycia, gdy wci musi broni swoich racji, uspra-
wiedliwia je, argumentowa, broni si przed zarzutami39.
Rwnie pozornie udane prby asymilacji wmiastach spezy na
niczym. Zdaniem Memmiego iBalibara wtolerancyjnym spoeczestwie
multikulturowym zrnicowane grupy kulturowe powinny mc wspo-
koju egzystowa obok siebie. Balibar zauwaa, e przymus asymilacji
powoduje ekskluzj przez inkluzj. Innymi sowy: dochodzi do rozr-
niania mniejszoci wedle poziomu asymilacji40. Rodz si podejrzenia
oto, e asymilacja pewnych grup jest powierzchowna, niepena lub wrcz
iluzoryczna. Do tego sama asymilacja zakada istnienie instytucjonal-
nie ugruntowanej kultury, tj. sposobu bycia imylenia zatwierdzonego
przez instytucj, np. pastwa, aco za tym idzie waciwego ilegalnego.
Istnienie takowej kultury establishmentu pozwala zaoy, e kultury
mniejszoci s niewaciwe inielegalne, adodatkowo przysparza argu-
mentw przeciwnikom mieszania si kultur41.
Chocia teoretycznie wprzestrzeni miejskiej wwiecie stworzonym
przez Sapkowskiego przedstawiciele rnych ras yj obok siebie wzgo-
dzie, to tak naprawd spokj jest tylko pozorny, amidzyrasowe antago-
nizmy s codziennoci.. Ju na pocztku powieciowego picioksigu
czytamy, e wczasie publicznego spotkania ze sawnym poet ludzie
inieludzie tworzyli mae, odizolowane od siebie grupy: elfy trzymay si
elfw, krasnoludy krasnoludw itd. Co wicej, ludzie nie tylko oddzielili
si od innych ras, ale dodatkowo podzielili siebie samych ze wzgldu na
status spoeczny:
Wszyscy nieludzie zgodnie zachowywali rezerw wobec ludzi. Ludzie odpowiadali
nieludziom podobn monet, ale wrd nich te bynajmniej nie obserwowao si
integracji. Szlachta spogldaa zpogard na kupcw idomokrcw, aodacy
38 Rasizm bywa absurdalny. Dopuszcza wyjtki. Francuski teoretyk za przykad po-

daje rasistowskie wypowiedzi analogiczne do stwierdzenia: Wszystkie kobiety to
zdziry poza moj matk, ona jest wita (DieWeiber sind alle Schlampen, ausser
meiner Mutter, die ist eine Heilige). Ibidem, s. 59.
40 Ibidem, s. 3233.
41 Ibidem.
60 Szymon Cieliski
inajemnicy odsuwali si od pasterzy wmierdzcych kouchach. Nieliczni czaro-

dzieje iadepci izolowali si zupenie iwszystkich dookoa sprawiedliwie obdarzali
arogancj. To stanowia za zbita, ciemna, ponura imilczca gromada chopw. Ci,
przypominajcy armi lasem wznoszcych si nad gowami grabi, wide icepw,
ignorowali wszystko iwszystkich42.
Problem braku integracji wrd ludzi oraz ich agresywnego, wro-

giego wobec innych, gorszych, sabszych trybu ycia powraca wsadze
wielokrotnie. Krasnolud Zoltan Chivay komentuje poczynania ludzi
wczasie wojny wsposb nastpujcy:
Kade rozumne stworzenie na tym wiecie, gdy popadnie wbied, ndz inie-
szczcie, zwyko kupi si do pobratymcw, bo wrd nich atwiej zy czas prze-
trwa, bo jeden drugiemu pomaga. Awrd was, ludzi, kady tylko patrzy, jakby
tu na cudzej biedzie zarobi. Gdy gd, to nie dzieli si arcia, tylko najsabszych
si zera. Proceder taki sprawdza si uwilkw, pozwala przetrwa osobnikom
najzdrowszym inajsilniejszym. Ale wrd ras rozumnych taka selekcja zazwyczaj
pozwala przetrwa idominowa najwikszym skurwysynom43.
Wagresji, brutalnoci oraz zdolnociom rozrodczym rasy ludzkiej

upatruje jej sukcesw take inny krasnolud, Yarpen Zigrin:
To imasz szczer prawd iwiern histori wiata, ktrym wada ten, kto sprawniej
rozupuje innym czaszki iwszybszym tempie nadmuchuje baby. Azwami, ludmi,
trudno konkurowa, zarwno wmordowaniu, jak iwchdoeniu44
Czytelnik ledzcy losy Geralta nie jest wstanie polemizowa zpo-

wyszymi opiniami. Wcyklu przedstawiciele rasy ludzkiej czsto uciekaj
si do bezmylnej agresji iprzemocy. Interesujcym przykadem takich
dziaa wkontekcie rasizmu jest przyczanie si ludzi do tzw.: Stra-
nikw puszczy, zwanych Leniczymi, ochotniczej formacji, zajmujcej
si zwalczaniem nieludzi45. Geralt przyznaje, e zyma si, suchajc
ich przechwaek onaszpikowanych strzaami, zarnitych lub powieszo-
nych elfach, borowikach idziwoonach46. Co istotne, tego typu forma-
cje powstaway jeszcze na dugo przed wybuchem wojny zNilfgaardem
iwspieraniem cesarstwa przez oddziay Scoiatael. Wopowiadaniu Miecz
przeznaczenia czytamy nawet oprzypadku, gdy grupa rycerzy napada na
42 A.Sapkowski, Krew, s. 11. Na pocieszenie narrator stwierdza, e Wyjtek, jak

zwykle, stanowiy dzieci. [] Mali ludzie, elfy, krasnoludki, nizioki, gnomy,
pelfy, wierelfy iberbecie zagadkowej proweniencji nie znay inie uznaway
podziaw rasowych ispoecznych. Ibidem.
43 Idem, Chrzest ognia, Warszawa 2012, s. 152.
44 Idem, Krew, s. 132.
45 Idem, Troch powicenia [w:]idem, Ostatnie yczenie. Miecz przeznaczenia, War-
szawa 2012, s. 460461.
46 Ibidem, s. 461.
karawan iwymordowaa kupcw, by znale pretekst do pniejszego

ataku na nieludzi, wtym wypadku driady47. Za przykad mniej brutalny,
acz rwnie dosadny, moe posuy take manifestowanie wrogoci wo-
bec innych ras wmiastach. Przykadowo wczasie wizyty wAedd Gynvael
Geralt dostrzega napis na murze: ELFY DO REZERWATU!48.
Od wybuchu wojny zNilfgaardem praktyki rasistowskie staj si co-
raz powszechniejsze. Coraz wicej osb podaje wwtpliwo asymilacj
nieludzi iich lojalno wobec ludzi. Ponadto strach przed ewentualn
zdrad oraz niepokoje spoeczne wynikajce zwyniszczenia krajw woj-
n, prowadz do nagromadzenia negatywnych emocji, ktre szukaj
ujcia.
Wmonografii powiconej wadzy wliteraturze fantasy Mateusz Po-
radecki zauwaa, e sytuacj t prawdopodobnie wykorzystuj niektrzy
ludzcy kapani. Grupa ta dy do zdobycia moliwie najwyszej pozycji
wstrukturach wadzy poprzez urzeczywistnianie wizji wiata, wktrym
naczeln rol odgrywayby bstwa oraz wiara wnie. Wrealizacji owych
de przeszkadzaj jednak m.in. niewierzcy wludzkich bogw itym
samym niezaleni od rodowiska kapaskiego nieludzie49. Kapani pod-
burzaj ludzi przeciwko nieludziom, atake manipuluj biec histo-
riografi wcelu deprecjonowania swoich ofiar. Dochodzi do tego m.in.
wkontekcie umniejszenia roli, jak zoony zkrasnoludw Ochotniczy
Huf Mahakamski odegra wwojnie zNilfgaardem50, oraz manipulowa-
nia przekazem historycznym dotyczcym koczcej cykl rzezi wRivii51.
Wprzypadku tej ostatniej czytelnik zdaje sobie spraw ztego, e prowo-
katorami pogromu byli ludzie, narrator stwierdza jednak, i:
mwiono, e tragicznie wypadki wRivii byy wydarzeniem absolutnie przypad-
kowym, e bya to reakcja spontaniczna, naga iniemoliwa do przewidzenia
eksplozja susznego gniewu, zrodzona przez wzajemn wrogo iniech ludzi,
krasnoludw ielfw52.
Wtej samej narracji pojawia si fragment przedstawiajcy zgoa od-

mienn wizj tego wydarzenia:
47 Idem, Miecz przeznaczenia [w:] idem, Ostatnie yczenie. Miecz przeznaczenia, War-
szawa 2012, s. 565572.
48 Idem, Okruch lodu [w:] idem, Ostatnie yczenie. Miecz przeznaczenia, Warszawa
2012, s. 374.
49 Inn przeszkod stojc na drodze kapanw do wadzy jest obecna wwiecie
przedstawionym magia. M.Poradecki, Wadza wpolskiej literaturze fantasy, d
2009, s. 218221.
50 wiadczy otym wypowied hierarchy Hemmelfarta. A.Sapkowski, Pani Jeziora,
51 Ibidem.
52 Ibidem, s. 498.
62 Szymon Cieliski
Ale byli tacy, ktrzy mwili co innego. Gdzie tu spontaniczno, gdzie tu raptowna
inieprzewidywalna eksplozja, pytali, jeeli wcigu kilku minut od zaj na bazarze
zjawiy si na ulicach wozy, zktrych ludziom zaczto rozdawa bro? Gdzie tu
nagy asuszny gniew, jeeli prowodyrami motochu, tymi najbardziej widocz-
nymi iaktywnymi wczasie masakry byli ludzie, ktrych nikt nie zna, aktrzy
przybyli do Rivii na kilka dni przed zajciami, nie wiedzie skd? Izniknli potem
nie wiadomo gdzie? Dlaczego wojsko interweniowao tak pno? Izpocztku tak
opieszale?53
Ostatecznie jednak sprawa znudzia si wszystkim iprzestano
oniej mwi wogle54. Istnieje wic prawdopodobiestwo, i rivijscy
kapani skutecznie zmanipulowali przekaz historyczny, adodatkowo
podjudzali miejscow ludno przeciwko nieludziom, czym przyczynili
si do wybuchu pogromu, wczasie ktrego ycie straci m.in. wied-
min Geralt.
Wiedmin Geralt Jak wspomniano we wstpie do niniejszego artykuu, gwny bohater

akwestia rasizmu cyklu wiedmiskiego, Geralt zRivii, zwany take Biaym Wilkiem, bar-
dzo czsto zmaga si zprzejawami rasizmu iksenofobii. Wscenie otwie-
rajcej opowiadanie Wiedmin Geralt przybywa do Wyzimy izatrzymuje
si wmiejscowej gospodzie. Przedstawiony jest jako mczyzna niety-
powy zdwch powodw: po pierwsze, cho nie by stary, wosy mia
prawie zupenie biae55, apo drugie, na pasie za plecami mia miecz56,
anikt nie nosi miecza na plecach niby uku czy koczana57. Ju te zpo-
zoru nic nie znaczce szczegy su miejscowym za uzasadnienie dla
niechci wobec wiedmina. Gdy okazuje si, e Geralt pochodzi zRivii,
kilka osb obrzuca go obelgami oraz werbalnie argumentuje swoj wro-
go, wyranie rozgraniczajc ty imy: Nie trzeba nam takich jak
ty tu, wWyzimie. To porzdne miasto!58 czy Kady Riv to zodziej59.
Chocia wiedmin nie daje si sprowokowa izwyczajnie ignoruje agresj
sown, agresorzy nie daj za wygran irozpoczynaj bjk.
Opisana wyej argumentacja odnoszca si do pochodzenia iwy-
gldu Geralta usprawiedliwiaa wrozumieniu miejscowych przemoc
sown ifizyczn. Dalsze losy Biaego Wilka pokazuj, e rwnie jego
przynaleno rasowa wykorzystywana bdzie jako powd do licznych
przeladowa.
53 Ibidem, s. 499.
54 Ibidem.
55 Idem, Wiedmin [w:] idem, Ostatnie yczenie. Miecz przeznaczenia, Warszawa
2012, s. 9.
56 Ibidem.
57 Ibidem.
58 Ibidem, s. 10.
59 Ibidem.
Geralt urodzi si czowiekiem, jednak wwyniku ukoczenia wKaer

Morhen wiedmiskiego szkolenia, wramach ktrego poddany zosta mu-
tacji genetycznej, sta si wiedminem. Osamych wiedminach czytamy
wwymylonej na potrzeby cyklu encyklopedii Maxima Mundi, co nastpuje:
Vedymini, alias Wiedmini wrd Nordlingw (ob.) tajemnicza ielitarna kasta
kapanw-wojownikw, prawdopodobnie odam druidw (ob.). Wyposaeni wwy-
obraeniu ludowym wmoc magiczn oraz nadludzkie zdolnoci, stawia mieli v. do
walki przeciwko zym duchom, potworom iwszelkim ciemnym siom. Wrzeczy-
wistoci, mistrzami bdc we wadaniu broni, byli uywani przez wadykw P-
nocy wwalkach plemiennych, midzy owymi toczonych. Wboju wpadali wtrans,
wywoywany, jak si mniema, autohipnoz lub rodkami odurzajcymi, walczyli ze
lep energi, bdc cakowicie niewraliwymi na bl ipowane nawet obraenia,
co umacniao przesdy oich nadprzyrodzonej mocy. Teoria, wedle ktrej mieli
by produktami mutacji lub inynierii genetycznej, nie znalaza potwierdzenia60.
Winnym cytowanym wcyklu traktacie otytule Monstrum, albo

wiedmina opisanie, znajdujemy mocno nacechowany emocjonalnie
opis wiedmina:
Zaprawd, nie masz nic wstrtniejszego nad monstra owe, naturze przeciwne,
wiedminami zwane, bo s to pody plugawego czarostwa idiabelstwa. S to otry
bez cnoty, sumienia iskrupuu, istne stwory piekielne, do zabijania jeno zdatne.
Nie masz dla takich jak oni midzy ludmi poczciwymi miejsca61.
Analizujc inne, obecne wcyklu cytaty zprzywoywanego wyej

dziea, mona zaoy, e jego anonimowy autor jest osob wyksztacon,
zwizan ze stanem duchownym iniechtn wszelakim zabobonom, co
wyjaniaoby negatywne nastawienie do wiedminw. Podobne opinie
popularne s take wrd wielmonych, oczym wiadczy chociaby
wypowied Nivellena:
Czyni si z[wiedminw] potwory, ktre maj zabija inne potwory. Syszaem, jak
mwiono, e najwyszy czas, by kto zacz polowa na wiedminw. Bo potworw
jest coraz mniej, awiedminw coraz wicej62.
Take wksigach ludowych spotka mona podobne opinie. Wopo-

wiadaniu Kraniec wiata Geralt iJaskier trafiaj do Dolnej Posady, wsi
przeladowanej przez zoliwego sylvana. Tamtejsza mdra, tj. miej-
scowa znachorka, odczytuje ze starej ksigi nastpujcy opis wiedmina:
Wzywa go niebezpiecznie barzo, wdy trzeba, bo gdy przeciw potworu aplugastwu
niczym nie uradzi, wiedmak uradzi. [...] Baczy aby trzeba, coby wiedmaka nie
dotyka, bo od tego oparszywie mona. Adziewki przed nim kry, bo wiedmak
chutliwy jest ponad miar wszelk [...] wiedmak wielce chciwy ana zoto asy.63
60 A.Sapkowski, Czas, s. 5.
61 Ibidem, s. 43.
62 Idem, Ziarno prawdy [w:] idem, Ostatnie yczenie. Miecz przeznaczenia, Warszawa
2012, s. 56.
63 Idem, Kraniec, s. 189.
64 Szymon Cieliski
Geralt funkcjonuje wic zspoeczestwie jako chciwy istanowi-

cy zagroenie przedstawiciel obcej rasy; jako mutant, odmieniec, mon-
strum, maszyna do zabijania potworw onadludzkich zdolnociach
inadprzyrodzonej mocy. Stereotyp w jest tak silny, e funkcjonuje na
kadym poziomie drabiny spoecznej wrd wszystkich ras. Jest to bar-
dzo dobrze widoczne, gdy wpostpowaniu prawnym przeciwko Geral-
towi brakuje dowodw go obciajcych, aludzki oskaryciel stwier-
dza wwczas, e [w] przypadku wiedmina [] brak dowodw jest
najlepszym dowodem64.
Jako ofiara rasizmu Geralt postpuje zgodnie ze wskazwkami
Memmiego iBalibara. Wiedmin akceptuje istnienie rnic. Zdaje
sobie spraw ze swojej odmiennoci, ale stara si jej nie podkrela.
Wykorzystuje swoje zalety: przygotowanie do walki, si, odporno
iszybko, do praktykowania swojej profesji, tj. do skutecznego zwal-
czania potworw. To przysparza mu opinii osoby profesjonalnej, od-
powiedzialnej ispolegliwej wkwestii problemw zpotworami. Zdru-
giej jednak strony wiadomo pewnych uomnoci, tj. przykadowo
rzekomej niemonoci odczuwania prawdziwych emocji, ktr wszy-
scy przypisuj Geraltowi, wyzwala wbohaterze skrajne reakcje: opr
izo lub akceptacj ismutek.
Geralt ponadto podkrela czsto swoj neutralno istara si uni-
ka zajmowania jednoznacznego stanowiska wsporach, ktre go bez-
porednio nie dotycz. Zreguy nie miesza si w: dynastyczne wanie,
polityczne spory, wojny toczone przez poszczeglne pastwa czy oso-
biste konflikty osb prywatnych. Przykadowo wopowiadaniu Mniej-
sze zo wiedmin za wszelk cen unika wybrania opowiedzenia si po
jednej zdwch dostpnych opcji. Wkocu jednak, wcelu ratowania
miejscowej ludnoci przed rzezi, zmuszony zostaje do wzicia udzia-
u wwalce zgrup bandytw pod wodz Renfri itym samym niejako
wspomoenia jej oponenta, maga Stregobora. Chocia przysporzyo mu
to licznych kopotw inadao przydomek Rzenik zBlaviken, Geralt
nie wyzby si swoich idei iwczasie pniejszych wydarze nadal stara
si zachowywa neutralno. Wkontekcie konfliktw na tle rasowym
lub kulturowym mona uzna takie postpowanie za zgodne zzalece-
niami przywoywanych teoretykw rasizmu. Geralt jest wiadomy r-
nic pomidzy rasami, potrafi oceni ich szanse na przetrwanie, zna ich
histori. Posiada take subiektywne zdanie na ich temat, jednak nie do-
budowuje do niego teorii. Nie funkcjonalizuje rnic inie staje po ad-
nej ze stron. Jedynym wyjtkiem s potwory oraz wiedmiski kodeks.
64 Idem, Sezon burz, Warszawa 2013, s. 32.

Wopowiadaniu Gos rozsdku dochodzcy do siebie wwityni bogi- Kwestia kodeksu

ni Melitele Geralt wyjawi kapance, objtej lubami milczenia, e cho ipotworw
wswojej pracy trzyma si pewnych zasad, to tzw. kodeks wiedmiski, na
ktry czsto powouje si przy przyjmowaniu zlece, nie istnieje. Geralt
wymyli w kodeks. Powd by prosty: Ludzie to lubi. Takich, ktrzy
maj jakie kodeksy ikieruj si nimi, szanuje si ipowaa65.
Kodeks mia wic zapewni szacunek zleceniodawcy, spokj sumie-
nia oraz da moliwo wykrcenia si od pewnych zlece, bez zbdnych
wyjanie. w zmylony zbir zasad zjednej strony zabrania przelado-
wania pewnych stworze, zdrugiej strony zezwala na zabijanie innych.
Wteorii w proceder mia na celu ochron rasy ludzkiej, jednak wied-
mini nigdy nie kryli, e misja ratowania ludzi jest kwesti drugorzdn,
aprzede wszystkim licz si dla nich: zarobek ikorzyci osobiste. Sam
Geralt nie raz przerywa prby licytacji ceny stwierdzeniem, e albo
zleceniodawca zapaci zaproponowan stawk, albo wiedmin nie kiwnie
palcem. Wtedy potwr, ktrego zlecono zabi, bdzie dalej uprzykrza
ycie okolicznym mieszkacom.
Problematyczne wydaje si te doprecyzowanie terminu potwr.
Wcyklu nie istnieje jednoznaczny podzia na potwory traktowane jak
niebezpieczne zwierzta ipotwory traktowane na rwni zinnymi rasami.
Wszystko zaley od interpretacji.
Jeeli wdefinicji potwora zrezygnujemy ze stosowania tradycyjnych
kategorii, wspomniany problem klasyfikacji mona potraktowa jeszcze
szerzej iwyznaczy nastpujce typy:
i. Ludzie wykazujcy cechy potwora.
II. Potwory wykazujce cechy ludzkie.
III. Ludzie wskrze potwora.
IV. Potwory wludzkiej skrze.
Do pierwszej kategorii zaliczy mona by osoby rasy ludzkiej pozba-
wione skrupuw i/lub skonne do niepohamowanej agresji. Za przyka-
dowych przedstawicieli tej kategorii mog posuy bezmylny morderca
Cykada lub mag Stregobor, ktry przyczyni si do cierpienia wielu osb,
awmomencie, gdy mg przyj odpowiedzialno za swoje czyny, wola
zezwoli na rze niewinnych, ni przyzna si do bdu. Drug klas re-
prezentuje wampir Regis. Cho pocztkowo, zracji swojej przynalenoci
rasowej, nie wzbudzi on sympatii Geralta, swoimi czynami udowodni, e
cytujc samego wiedmina by uosobieniem czowieczestwa66. Do
kategorii trzeciej mona zaliczy Nivellena, czyli czowieka przekltego,
65 Idem, Gos rozsdku [w:] idem, Ostatnie yczenie. Miecz przeznaczenia, Warszawa
2012, s. 123.
66 Idem, Pani, s. 374.
66 Szymon Cieliski
zamienionego wpotwora, ktry cho przybra potworn posta, pozosta-

je wiadom jednostk ludzk. Kategoria czwarta67 obejmuje natomiast
potwory, ktre przybieraj ludzk posta, jak np. Villentretenmerth, czyli
zoty smok, ktry objawi si Geraltowi wpostaci szlachetnego rycerza
Borcha Trzy Kawki oraz Tellico Lunngrevink Letorte, znany take jako
Dudu, czyli przedstawiciel rasy dopplerw (mimikw) mieszkajcy pod
postaci nizioka Daintyego Biberveldta wNovigradzie iwyrniajcy
si niezwykym zmysem do interesw.
Biorc pod uwag powysze, mona zauway, e kodeks pozwa-
lajcy na zabijanie potworw, nakazujcy ochron ludzi izakazujcy
krzywdzenia ras rozumnych istworze nieszkodliwych, jest wewntrz-
nie sprzeczny. Do tego Geralt sam przyznaje, e selektywnie przestrzega
wasnych zasad. Wbrew zapewnieniom oniezabijaniu ludzi zdarza mu
si pozbawia ycia rzezimieszkw. Pomimo deklaracji zabijania potwo-
rw zagraajcych ludziom nie zabi trolla, ktry okalecza ludzi ikon-
trolowa most, bo wjt nie da mu na niego zlecenia. Nie stan te po
stronie ludzi wobliczu morderczych praktyk stosowanych przez driady
na terenie przygranicznym Brokilonu68.
Problematyczno kodeksu polega na jeszcze jednej kwestii. Jako
zbir zasad usprawiedliwiajcy odpatne zabijanie istot, ktre s zjakie-
go powodu niewygodne, nosi on lady teorii rasistowskiej. Wprawdzie
potwory stanowi zagroenie dla ludzi, jednak sam Geralt stwierdza, e
to ludzie wkroczyli na terytorium potworw, awiedmiskie praktyki
doprowadziy do stanu, wktrym cz potworw jest na wymarciu.
Ioile Geralta trudno oskary obycie rasist, otyle sam problem mo-
ralnej oceny pozostaje kwesti otwart.
Cykl wiedmiski Wfikcyjnym wiecie, zgodnie zprzywoanymi zaoeniami teoretykw

wobec teorii rasizmu, rnice pomidzy przedstawicielami poszczeglnych ras s
instrumentalizowane przez ras dominujc wtym wypadku ludzi
wcelu utrzymania wadzy, uzyskania korzyci izaspokojenia zrni-
cowanych potrzeb.
67 Grup t mona rwnie traktowa jako podkategori grupy drugiej. Zarwno

przywoany Borch, jak iDudu zdobywaj sympati iszacunek Geralta. Wprzy-
padku dopplera wiedmin stwierdza wprost, e przedstawiciele jego rasy nie tylko
nie s gorsi od ludzi, ale te czasem s lepsi. Zob. idem, Wieczny ogie [w:] idem,
Ostatnie yczenie. Miecz przeznaczenia, Warszawa 2012, s. 453.
68 Wopowiadaniu Miecz przeznaczenia Geralt zauwaa, e zachowanie driad, tj. za-
bijania wszystkich obcych prbujcych wkroczy do Brokilonu , cho wteorii ma
na celu wycznie ochron ich terytorium, czsto wykracza poza granice uzasad-
nionej obrony koniecznej. Przykadem jest zamordowanie bezbronnego, 15-letniego
chopca. Zob. idem, Miecz, s. 515516.
Ludzie wykorzystuj zarwno rnice biologiczne (np. biae wosy

Geralta, ostre uszy elfw), jak ikulturowe (np. specyfika profesji wied-
mina, nieokrzesanie niektrych krasnoludw), atake zarwno rnice
faktyczne (wspomniana biologia), jak ifikcyjne (np. rzekoma niemono
odczuwania emocji przez Geralta). Wizerunek obcych modelowany jest
przez osoby przejawiajce zachowania rasistowskie wedle ich uznania.
Interpretacja rnic ma na celu deprecjonowanie ofiar rasizmu, nie-
ludzi oraz zapowiada konkretne zachowanie ze strony agresorw. Rasici
tworz teori, wedle ktrej nieludzie stanowi zagroenie inaduywaj
tolerancji ludzi. Wten sposb ludzie staraj si organizowa nastroje
spoeczestwa oraz usprawiedliwi swoje rasistowskie zachowania. Ra-
sici wci argumentuj iwdaj si wnieustajce dyskusje, wktrych
uzasadniaj swoj wrogo do obcych.
Ofiary rasizmu albo prbuj si asymilowa, albo si izoluj. Pro-
cesy asymilacyjne zawodz iprzynosz skutki odwrotne od zamierzo-
nych. Pozorna inkluzja czsto pogbia ekskluzj. Izolacja grozi nato-
miast przecenieniem wasnej wartoci, nadmiernym podkrelaniem
wasnej tosamoci, mitologizowaniem wydarze historycznych oraz
przejciem elementw zachowania ipostaw od rasistw.
Okazuje si, e sformuowane przez teoretykw tezy oraz opisane
przez nich mechanizmy rzdzce procesem rasizmu znajduj odzwier-
ciedlenie wcyklu Andrzeja Sapkowskiego. Wzwizku ztym, powracajc
do postawionego we wstpie pytania, mona stwierdzi, e zasadna wy-
daje si prba odczytania fragmentw cyklu jako tekstu ospoeczestwie
multikulturowym zmagajcym si zproblemem rasizmu. Tego typu ak-
tualizacja tekstu iodczytanie go zgodnie ztematyzujc rasizm myl
postkolonialn mogoby by sensowne zarwno wkontekcie omawiania
dziea na lekcji szkolnej czy wramach zaj akademickich, jak iwkon-
tekcie jego ewentualnych adaptacji.
Balibar Etienne et al., Rase, Klasse, Nation. Ambivalente Identitten, Ham- Bibliografia
burg 1998.
Memmi Albert, Rassismus, Hamburg 1992
Poradecki Mateusz, Wadza wpolskiej literaturze fantasy, d 2009.
Sapkowski Andrzej, Czas pogardy, Warszawa 2012.
Sapkowski Andrzej, Ostatnie yczenie. Miecz przeznaczenia, Warszawa 2012.
Sapkowski Andrzej, Pani jeziora, Warszawa 2012.
Sapkowski Andrzej, Sezon burz, Warszawa 2013.

Inni, obcy, potworni.

Wok zagadnie obcoci
iinnoci wcyklu wiedmiskim

Celem artykuu jest prba omwienia poj innoci, obcoci, potwor- inno, obco,
potworno, Saga
noci ipokrewnych wcyklu wiedmiskim Andrzeja Sapkowskiego
oWiedminie
zwykorzystaniem kategorii zaczerpnitych zmyli Bernharda Walden-
felsa, ale take Emanuela Levinasa, Michela Foucaulta iinnych. Obco,
zarwno zewntrzna, jak iwewntrzna, przybierajca te rne odcienie
od odmiennoci czy innoci, przez nieprzynaleno, a do wyobco-
wania okazuje si istotnym elementem dowiadczenia bohaterw po-
wieci Sapkowskiego, aco wicej jawi si jako skadnik niezbywalny,
zakorzeniony wwewntrznym przeyciu podmiotu dowiadczajcego.
Autorzy analizuj te kwestie zarwno poprzez omwienie postaci po-
jawiajcych si wcyklu potworw i, jak si okazuje, spornej katego-
rii potwornoci jak iprzygldajc si Geraltowi zRivii. Ten ostatni,
nie przynalec wpeni ani do ludzi, ani do potworw, do adnej zras,
grup spoecznych ani do adnego znarodw, pozostajc wyrzuconym
na margines spoeczestwa, rnic si nawet od innych wiedminw,
wraz ze swoim postrzeganiem siebie samego iotaczajcego go rzeczy-
wistoci, stanowi egzemplifikacj poruszanych problemw.
Inni, obcy, potworni.

Wok zagadnie obcoci
iinnoci wcyklu wiedmiskim
Stworzone przez Andrzeja Sapkowskiego na potrzeby cyklu opowiada

ipowieci oGeralcie uniwersum jest, jak wprzypadku wiatw wik-
szoci powieci okrelanych przez statystycznego odbiorc jako fan-
tastyczne, wewntrznie zrnicowane. Wyranie zakrelone granice
midzy poszczeglnymi rasami (czy te: gatunkami), klasami spoecz-
nymi, regionami geograficznymi czy krgami kulturowymi wymusza-
j zarwno podkrelenie odmiennoci, jak iuwzgldnienie stosunku
bohaterw do tyche. Wkonsekwencji wwiat ten wpisane s reguy
wspistnienia istot rnicych si znacznie od siebie na kilka sposobw,
oparte oodczucia ipostawy rnego rodzaju, od tolerancji przez akcep-
tacj po niech czy jawn iintensywn wrogo. Jest to widoczne tym
bardziej, e, jak podkrela na przykad Katarzyna Kaczor, Sapkowski
czyni bohaterami postaci, ktre przez swoj odmienno iniezwyke
zdolnoci reprezentuj kategori odrzuconych iegzystuj na obrzeach
czy raczej peryferiach wiata1. Owocny iinteresujcy moe wic okaza
si ogld wiedmiskiego uniwersum przez pryzmat kategorii obcoci,
innoci ipotwornoci, ktre pojawi si musz nieuchronnie wsytuacji
tak wyeksponowanego rnicowania.
Zaproponowanie wniniejszym tekcie takich wanie trzech kategorii
domaga si podkrelenia, e nie naley stawia midzy nimi aszczegl-
nie midzy dwoma pierwszymi znaku rwnoci. Rozrnienie (nomen
omen) midzy obcoci ainnoci, narzucajce si rwnie wcodzien-
nym uytkowaniu tych dwch terminw, objani mona za pomoc
myli Bernharda Waldenfelsa, ktry ze sowem inny (rny) wie
pojcia odgraniczenia czy odrniania:

Gdask 2006, s. 7.
Inni, obcy, potworni 71
Obce nie jest po prostu czym innym (; aliud), ktre jak wSoficie Platona
powstaje poprzez odgraniczenie od tego, co jest tym samym (; idem). Gdy
odrniamy jabko od gruszki albo st od ka, to trudno byoby nam utrzy-
mywa, e wszystkie te rzeczy s sobie obce []. Wtym przypadku jedno jest
rne od drugiego, poniewa zostaje od niego odrnione na podstawie rnicy
gatunkowej []2.
Inno tak rozumiana zasadza si na odrnieniu dwch bytw,

przedmiotw czy grup na podstawie dostrzeenia odmiennoci, przy
czym odrnienie to ma zasadniczo charakter swoicie funkcjonalny
iprzeprowadzane jest poniekd zzewntrz (Waldenfels podkrela wprzy-
woywanym fragmencie, e jedno zostaje odrnione od drugiego).
Zupenie inaczej przedstawiona jest obco, ktra wymaga najpierw usta-
lonej kategorii wasnoci czy swojoci:
Obce nie znajduje si po prostu gdzie indziej, od tego, co wdanym przypadku wa-
sne, oddziela je pewien prg podobnie jak sen od czuwania, zdrowie od choroby,
wiek dojrzay od modoci. Nikt znas nie znajduje si przy tym jednoczenie po
obu stronach progu. [] Nie istnieje neutralny trzeci czowiek, ktry mgby
bez adnych uprzedze odrni kobiet od mczyzny, gdy najpierw przecie
mczyzna odrnia si od kobiety, ata odrnia si od mczyzny3.
Obco zakada wic inno rnic ale nie kada inno tosama
jest zobcoci. Obco zwizana jest rwnie zpojciem identyfikacji
itosamoci, czy to jednostkowej, czy te zbiorowej, ktra sprawia, e
za obce uchodzi to, co wykluczone jest zkolektywnej sfery wasnego
ioddzielone od kolektywnej egzystencji, czego wic nie dzieli si zinny-
mi4. Dopiero poznanie siebie izakrelenie granic pozwala odczu ob-
co innych. Co istotne, obco nie jest tym samym, co nieznane, awic
czym domagajcym si objanienia izniwelowania przeciwnie, jawi
si jako to, co rdowo niedostpne irdowo nieprzynalene, wyst-
puje wszczeglnego rodzaju odniesieniu, ktre charakteryzowane jest
jako jednoczesne odstpienie5. Blisko std do Innoci wujciu propo-
nowanym przez Emanuela Lvinasa, twierdzcego przecie, e twarz
[Innego] nie daje si posi, wymyka si mojej wadzy6.
Odmienno iobco mog wywoywa reakcje emocjonalne or-
nych odcieniach nawet ta druga niekoniecznie generuje automatyczn
wrogo7, moe jednak do niej prowadzi. Moe rwnie wywoywa
2 B.Waldenfels, Topografia obcego, prze. J.Sidorek, Warszawa 2002, s. 1617.

3 Ibidem, s. 17.
4 Ibidem, s. 18.
5 Ibidem, s. 23.
6 E.Lvinas, Cao inieskoczono. Esej ozewntrznoci, prze. M.Kowalska, War-
szawa 1998, s. 232.
7 Zob. B.Waldenfels, op. cit., s. 4347.
72 Marta Baszkowska, Mateusz Jakubiak
zainteresowanie, ch okieznania izawaszczenia, irytacj lub lk. Kiedy

poczucie strachu wzrasta, kategorie innoci czy obcoci mog okaza
si ju nieadekwatne, wyparte przez pojcie potwornoci, utosamianej
zpogwaceniem praw wiata ipraw ludzkich, czcej to, co niemoli-
we, ztym, co zabronione8. Uniwersum cyklu wiedmiskiego, jak ju
wspomniano, jest wewntrznie zrnicowane idostrzec wnim mona
pene spektrum reakcji na zetknicie zinnoci, obcoci czy potwor-
noci. Zetknicia te s dla bohaterw de facto elementem codziennego
ycia, wymuszajcego na nich odpowiadanie na roszczenia iwyzwa-
nia, jakie stawia kontakt ztym, co wrny sposb odmienne, przy
czym bardzo czsto wrelacjach tego typu dominuje ogromny, peen nie-
ufnoci dystans:
Wszyscy nieludzie zgodnie zachowywali rezerw wobec ludzi. Ludzie odpowiadali
nieludziom podobn monet, ale wrd nich te bynajmniej nie obserwowao si
integracji. Szlachta spogldaa zpogard na kupcw idomokrcw, aodacy
inajemnicy odsuwali si od pasterzy wmierdzcych kouchach. Nieliczni czaro-
dzieje iadepci izolowali si zupenie iwszystkich dookoa sprawiedliwie obdarzali
arogancj. To stanowia za zbita, ciemna, ponura imilczca gromada chopw.
Ci, przypominajc armi lasem wznoszcych si nad gowami grabi, wide icepw,
ignorowali wszystko iwszystkich. Wyjtek, jak zwykle, stanowiy dzieci9.
Przewodnikiem po tym wiecie widzianym przez pryzmat trzech

wspomnianych poj moe by sam gwny bohater cyklu wiedmiskie-
go, Geralt zRivii. Zpozoru najwicej czy go ztematyk potwornoci
to do zabijania monstrw ichronienia przed nimi ludzi zosta wszak
stworzony, tym wanie zajmuje si na co dzie ito stanowi rdo jego
utrzymania. Wistocie jednak Geralt stanowi posta zrnych wzgl-
dw pograniczn, wykorzenion, pozbawion przeszoci iobcion
bagaem rozchwianej tosamoci, co sytuuje go we wzmoonym stopniu
rwnie wobrbie kategorii innoci iobcoci.
Tym, co szczeglnie zwraca uwag wpostaci Biaego Wilka, jest jego
brak przynalenoci do miejsca czy grupy oraz towarzyszce mu bezu-
stannie poczucie wyobcowania. Ten wanie stan emocjonalny identy-
fikacja wasnej osoby jako nieprzystajcej do otoczenia, drastycznie si
ode rnicej podkrela fakt, e Geralt wszczeglny sposb odczuwa
istnienie progw zwizanych zobcoci, nakrelajcych rne jej strefy10
iwymiary. Rozgraniczenia pomidzy jednostkami igrupami wuniwer-
sum skonstruowanym przez Sapkowskiego rysuj si przede wszystkim
8 Zob. M.Foucault, Abnormals, Lectures at the Collge de France 19741975, ed. by

V.Marchetti, A.Salomoni, London 2003, s. 56.
9 A.Sapkowski, Krew elfw, Warszawa 2010, s. 11.
10 Zob. B.Waldenfels, op. cit., s. 3031.
woparciu owygld fizyczny, miejsce pochodzenia lub to, co za Pier-

reem Bourdieu mona by okreli jako kapitay kulturowy imaterial-
ny11, awic: posiadane bogactwa, ale te dobra kulturowe, wyksztacenie
iumiejtnoci. Na kadej ztych paszczyzn Geralt okazuje si wr-
ny sposb izrnych przyczyn wyobcowany.
Ju miejsce pochodzenia, wwiecie wiedmina penice wwielu przy-
padkach niezwykle istotn funkcj elementu budujcego tosamo jed-
nostki czy grupy lub umoliwiajcej jej identyfikacj (niekiedy nawet
wbrew jej woli iaktualnej sytuacji jak wprzypadku Cahira, ktry, nawet
po wygnaniu zNillfgaardu izerwaniu zdawnym yciem, wci okrela-
ny jest jako Nilfgaardczyk), wprzypadku Geralta nie jest oczywiste. Jego
faktyczny region narodzin nie jest dokadnie znany, aprzydomek zRi-
vii stanowi tylko pretekstowe, przypadkowe miano, element wymylonej
tosamoci. Pniejsze uprawomocnienie go poprzez nadanie wiedmi-
nowi przez krlow Meve tytuu rivijskiego rycerza wnagrod za zasu-
gi wbitwie waciwie niczego wtej sytuacji nie zmienia; Geralt wci nie
czuje si zwizany ani zRivi, ani zadnym innym miejscem. Nie wpy-
waj na to rwnie dziaania majce na celu uprawdopodobnienie histo-
rii rzekomego pochodzenia Geralta, takie jak uczenie si specyficznego
akcentu mieszkacw Rivii. Okazuje si bowiem, e wtym przypadku
obco wynika przede wszystkim zwyobcowania iwasnego poczucia
bohatera, ktry nie jest wstanie utosami si wpeni zwykoncypowa-
n tosamoci, traktujc j jedynie jak mask. Nieco inaczej prg geo-
graficzny oddziauje wprzypadku tych postaci, dla ktrych wspgra on
zprogiem biologicznym, rasowym. Krasnoludy ielfy, nawet jeeli zmie-
niaj miejsce zamieszkania ztypowych siedzib na ludzkie miasta iprbu-
j upodobni swoje ycie do ycia czowieka, czasem nawet uznajc siebie
za penoprawnych mieszkacw, woczach lokalnych spoecznoci s za-
symilowani jedynie pozornie, apierwszy moliwy pretekst powoduje wy-
buch zamieszek na tle rasowym. Jest rwnie grupa bohaterw nale
do niej przede wszystkim czarodzieje osiedlajcych si wmiastach, ale
niedcych waden sposb do integracji zmiejscow ludnoci. Skut-
kuje to specyficzn relacj dwukierunkowej obcoci na przykad Stre-
gobor dla mieszkacw Blaviken pozostaje Mistrzem Irionem, ktry
ludziom pomaga. Ale odludek, mruk. Zwiey prawie nie wychodzi12,
asam zkolei traktuje blavikeczykw zgry izdystansem, aostatecz-
nie bez wahania wymiewa ofert Renfri, obiecujcej ocali lokaln lud-
no wzamian za oddanie si czarownika wjej rce.
11 Zob. A.Matuchniak-Krasuska, Zarys socjologii sztuki PierreaBourdieu, Warszawa
2010, s. 3739.
12 A.Sapkowski, Mniejsze zo [w:] idem, Ostanie yczenie, Miecz przeznaczenia, War-
szawa 2010.
Drugim wyranym progiem wyznaczajcym stref obcoci Geralta

jest prg spoeczny, zwizany zpodziaem klasowym. Zawd wiedmina
sytuuje go poza ustalon hierarchi spoeczn ipoza klasowym syste-
mem porzdkujcym wiat go otaczajcy. Geralt nie przynaley ani do
szlachty, ani do mieszczastwa, ani do chopstwa, pozostaje wci zboku,
ajego yciowe dowiadczenie pozwala mu podawa si zmniejszym
lub wikszym powodzeniem za przedstawiciela waciwie dowolnej
warstwy, nie przynoszc jednak oczywicie poczucia jakiejkolwiek przy-
nalenoci. Co wicej, Biay Wilk wopowiadaniach wiedmiskich ka-
dorazowo postpuje wedug okrelonego schematu pojawia si wdanej
spoecznoci, kiedy jest tam potrzebny, pomaga wrozwizaniu problemu
lub uczestniczy wjego eskalacji inaturalnym rozwoju sytuacji, towarzy-
szy miejscowej ludnoci do momentu zniknicia zagroenia wten czy
inny sposb, anastpnie odjeda, aczasem zostaje niemal wygnany13.
Wschemacie tym nie mieci si nawizanie jakichkolwiek gbszych
relacji zludnoci dowolnej wsi lub miasteczka, zacienienie wizw
zktr grup czy wejcie wzhierarchizowane struktury spoeczne.
Inno Geralta wie si zodczuwaniem go jako obcego nie daje si
ani wchon, zasymilowa ioswoi, ani pozna izrozumie.
Za najwidoczniejsz naley jednak chyba uzna obco wiedmina
wynikajc zkwestii rasowych, gatunkowych oraz biologicznych. Wie
si to zwspomnianym ju aspektem potwornoci, zktrym Geralt jest
silnie powizany zarwno poprzez profesj, jak ipoprzez wasne pocho-
dzenie. Po przejciu wiedmiskiego szkolenia iPrb Biay Wilk staje
si istot zpogranicza gatunkw stworzeniem pomidzy czowiekiem
apotworem. Co wicej, Geralt jest odmienny take od swoich pobratym-
cw jako jeden zniewielu okaza si wytrzymalszy iprzeprowadzono
na nim wicej eksperymentw, ktre wwymiarze fizycznym poskutko-
way zmian koloru jego wosw na biae, co ju na pierwszy rzut oka
rni go od innych wiedminw. Bezustannie pozostaje wic obcy dla
wszystkich inni wiedmini nie s do niego podobni, ludzie uznaj go
za zbyt potwornego, amonstra za zbyt ludzkiego.
Tymczasem zarwno wopowiadaniach, jak iwSadze oWiedmi-
nie Sapkowskiego kwestia potwornoci nabiera szczeglnego znacze-
nia. Wyrni mona kilka rodzajw potworw ipotwornoci; podzia
ten nigdzie nie zostaje wyraony explicite, jednake pytanie oto, kogo
13 Jak zauwaa Agnieszka Fuliska, stanowi to nawizanie do konwencji westernowej,

wktrej bohater pojawia si wmiasteczku, skupia na sobie zainteresowanie lub
agresj otoczenia, wdaje si wkonflikt zmiejscowymi czarnymi charakterami,
rozwizuje sytuacj iodjeda, by znikn tam, skd przyszed. Czyli nigdzie
zob. A.Fuliska, Ba, ktra ocala, Tygodnik Powszechny 1999, nr 29 ; zob. te.
K.Kaczor, op. cit., s. 14.
lub co tak naprawd mona uzna za potwora, jest jednym zgwnych

motyww przewodnich caego wiedmiskiego cyklu. wiat ten peen
jest potworw, ktre s wnim cakiem naturalne, stanowi integraln
cz jego fauny, podobnie jak zwierzta czy ludzie. Bohaterowie nie
odrniaj potworw naturalnych, awic tych, ktre potworami byy
zawsze, od sztucznych, czyli ludzi zakltych wpotworne formy. Nie ma
wikszej rnicy midzy smokiem, strzyg czy bazyliszkiem wszystkie
one zasuguj na mier zrki wiedmina. Na tym tle Geralt stanowi
wyjtek jest ekspertem od potworw. Wie dokadnie, jak one powstaj,
ktre mona odczarowa, aktre naley zabi i, co najwaniejsze, potrafi
odrni potworno od niegronej innoci. Bardzo czsto dostrzec
mona, e jego stosunek do znienawidzonych przez ludzi monstrw jest
peen namysu, anawet zrozumienia. Ta zakrawajca oparadoks empa-
tia wszak profesj wiedmina jest potwory zabija, anie im wspczu
daje si bardzo atwo wytumaczy, jeli pamita si otym, e pozycja
wiedmina wcale nie jest odlega od pozycji potwora. Gdziekolwiek si
nie pojawi, Geralt spotyka si zpogard poczon ze strachem iobrzy-
dzeniem; wprost jest nazywany mutantem, odmiecem, bardzo czsto
musi si rwnie boryka zprzejawami wrogoci. Niektrzy uwaaj
nawet, e wiedmini stanowi wiksze zagroenia ni zabijane przez
nich potwory. Taki pogld odbija si na przykad wsowach Nivellena:
Opowiadano mi owiedminach. Zapamitaem, e wiedmini porywaj malekie
dzieci, ktre potem karmi magicznymi zioami. Te, ktre to przeyj same zostaj
wiedmina, czarownikami onieludzkich zdolnociach. Szkoli si je wzabijaniu,
wykorzenia wszelkie ludzkie uczucia iodruchy. Czyni si znich potwory, ktre
maj zabija inne potwory. Syszaem, jak mwiono, e najwyszy czas, aby kto
zacz polowa na wiedminw. Bo potworw jest coraz mniej, awiedminw
coraz wicej14.
Wiedmini sytuuj si pomidzy wiatem ludzi awiatem potwo-

rw. Zjednej strony s potrzebni ludziom, by broni ich przed potwo-
rami, zdrugiej strony ich odmienno imagiczne moce oddalaj ich od
czowieczestwa. S pozbawionymi uczu maszynami do zabijania. Jak
jednak wspomniano, Geralt stanowi przypadek wyjtkowy take pord
wiedminw, nie tylko ze wzgldu na wygld iaspekt biologiczny, ale
te zuwagi na to, e jak wielokrotnie sugeruje on sam iosoby zjego
otoczenia nie zostay wnim do koca wyplenione ludzkie uczucia15.
Nie zabija kadego potwora, zjakim ma do czynienia, tak jak si tego
14 A.Sapkowski, Ostatnie, s. 56.

15 Jak podsumowuje Kaczor: Ale najwyraniej wKaer Morhen kto niedokadnie
wykona swoje zadanie, poniewa Geralt wsposb nadzwyczaj atwy, nie zwaajc
na podstawow wiedmisk zasad nieangaowania si, ulega odruchom serca.
K.Kaczor, op. cit., s. 18.
od niego oczekuje; paradoksalnie ma wicej skrupuw, kiedy kae mu

si mordowa potwory, ni kiedy musi zabija ludzi. Bez wahania po-
zbawia ycia dwch osikw wWyzimie tylko po to, by zwrci na siebie
uwag krla Foltesta, nie zabija jednak adnego potwora niestanowi-
cego zagroenia dla ludzi. Czsto powouje si na zmylony przez siebie
wiedmiski kodeks, ktry pozwala unika niepotrzebnego mordowania
istanowi pewn strategi moraln.
Jak zauwaa Geralt wopowiadaniu Kraniec wiata, ludzie lubi wy-
myla potwory ipotwornoci. Sami sobie wydaj si wtedy mniej po-
tworni16. Wikszo zbrodni przypisywanych tradycyjnie potworom,
elfom, czarownikom inieczystym siom jest wrzeczywistoci dokony-
wana przez ludzi. Okazuje si bowiem, e wuniwersum wiedmina naj-
potworniejszym zpotworw moe okaza si czowiek. Najbardziej bodaj
interesujc grup powieciowych monstrw stanowi te, ktre sytuuj
si na pograniczu czowieczestwa ipotwornoci, do koca nie dajc si
przyporzdkowa do adnego ztych porzdkw. S to ludzie zamienieni
wpotwory przez wszelkiego rodzaju kltwy, ale take przedziwne hybry-
dy, odmiecy, potwory oludzkich twarzach, ludzie bdcy potworami
oraz stwory zzupenie innych porzdkw, posiadajce cechy zarwno
ludzi, jak ipotworw. Takich postaci pojawia si sporo, akada znich
jest przypadkiem wyjtkowym ma swoj wasn histori imotywy.
Rwnie ich status ontologiczny bardzo si od siebie rni, dlatego te
kada znich wymaga osobnego omwienia.
Do odwrcenia czowieczestwa ipotwornoci dochodzi wpostaci
Emhyra var Emreisa, cesarza Nilfgaardu, ktry wsadze peni rol gw-
nego antagonisty; pragnie on uprowadzi swoj crk Cirill, mimo e
sam obieca j Geraltowi na mocy Prawa Niespodzianki. Po raz pierwszy
posta ta pojawia si wopowiadaniu Kwestia ceny jako Duny tajemniczy
bdny rycerz przemieniony kltw czarodzieja wpotwora zgow jea,
czemu zawdzicza swj przydomek: Je zErenwaldu. Je przybywa do
Cintry, by upomnie si ork Pavetty, crki krlowej Calanthe ikr-
la Roegnera, ktry poprzysig mu j wzamian za uratowanie ycia na
mocy Prawa Niespodzianki. Jego pojawienie si wsali tronowej Cintry
wywouje poruszenie wrd zalotnikw Pavetty, ktrzy obrzucaj przy-
bd seri obelg. Jednak dopiero gdy Je ciga przybic iukazuje swo-
je potworne oblicze, cierpliwo zalotnikw koczy si. Crach an Craite,
gwny kandydat do rki krlewny, nazywa go bydlciem istraszydem17,
akrlowa Calanthe wkocu wydaje rozkaz zabicia go. Mimo e Je posia-
da potwornie zdeformowane ciao, ajego zachowanie wsali tronowej jest
16 A.Sapkowski, Ostatnie, s. 176.

17 Ibidem, s. 155.
zuchwae, to jednak pod koniec opowiadanie ukazany zostaje jako posta

tragiczna, ajego dziaania usprawiedliwione zostaj chci zdjcia ci-
cej na nim kltwy. Okazuje si bowiem, e zdj j mogo tylko dziecko-
niespodzianka. Wydarzenia zKwestii ceny doprowadzaj do zarczyn Jea
iPavetty oraz zdjcia kltwy, nie jest to jednak szczliwe zakoczenia
historii Jea. Wrcz przeciwnie Emhyr dopiero po przemianie wludzk
posta paradoksalnie staje si prawdziwym potworem. Doprowadza do
mierci Pavetty iprbuje uprowadzi sw crk zCintry wzwizku zprze-
powiedni goszc, e potomstwo jego iCiri wada bdzie caym wia-
tem. Jako cesarz Nilfgaardu ukazany zosta jako wadca okrutny ibez-
wzgldny, optany dz wadzy, ktry nie cofnie si przed niczym, by
j zdoby, nawet za cen powicenia ycia swoich poddanych ibliskich.
Historia Emhyra bardzo dobrze obrazuje odwrcenie rl wwiecie
wiedmina iniejednoznaczno postaci potworw, ktre czsto okazuj
si lepsze moralnie od ludzi. Innym przykad przynosi opowiadanie
Granica moliwoci ztomu Miecz przeznaczenia, ktrego akcja koncen-
truje si wok polowania na smoka wgrach Hoopola. Nie ma tutaj
jednak mowy odzielnych bohaterach chccych pokona krwioercz
besti: kady zuczestnikw wyprawy bierze wniej udzia dla wasnych
korzyci, zpragnienia zysku czy sawy. Sytuacja komplikuje si jeszcze
bardziej, gdy jeden zrycerzy, Borch Trzy Kawki, okazuje si sam by
smokiem oimieniu Villentretenmerth. Borch nie jest czowiekiem prze-
mienionym wpotwora, nie jest te typowym przedstawicielem smoczego
gatunku. Wciela si wludzk posta, pomimo e, jak sam twierdzi, dla
smokw nie ma nic bardziej odraajcego ni czowiek18. Ta gatunkowa
nienawi jest przez ludzi wpeni odwzajemniona, oczym wiadczy
zachowanie uczestnikw wyprawy. Borch jest wyjtkiem odczuwa
do ludzi sympati, anawet pewn doz fascynacji nimi, wczym podob-
ny jest do Geralta, odmawiajcego uczestnictwa wzabjstwie smoka.
Podobiestw midzy Geraltem aVillentretenmerthem jest znacznie wi-
cej: przypominaj siebie chociaby wtym, e obaj s wyjtkowi na tle
gatunku, do ktrego nale zoty smok, ktrym jest Villentretenmerth,
to odmiana legendarna19. Ponadto Myrgtabrakke, smoczyca, ktra bya
pocztkowym celem wyprawy, daje Villentretenmerthowi wzamian za
jego pomoc swoje wasne mode, co mona odczyta jako smoczy zwyczaj
analogiczny do Prawa Niespodzianki.
Kolejnym ciekawym przykadem czowieka wpotwornej skrze jest
posta wampira Regisa. Kaczor zauwaa, e jest to posta, ktra bardzo
18 Ibidem, s. 364.
19 Interesujcy jest te pojawiajcy si wopowiadaniu wtek ekologiczny czarno-
ksinik Dorregaray mwi osmokach jako ogatunku zagroonym wymarciem.
Zob. ibidem, s. 311.
dobrze rozumie ludzkie zachowania wanie dziki temu, e yje poza

spoecznoci. Zwraca te uwag na przesunicie, jakiego dokonuje Sap-
kowski, czynic zwampira uosobienie czowieczestwa, co wkontek-
cie typowych literackich ikulturowych przedstawie tej istoty stanowi
zabieg ciekawy, wpisujcy si we wspczesn dyskusj nad kategori
potwornoci iczowieczestwa20. Regis nie pasuje take do wyobrae
wampira obecnych wfolklorze wiedmiskiego uniwersum, ktre od-
nale mona wcytacie otwierajcym czwarty rozdzia Chrztu Ognia:
Wampir a. upir, jest czowiek umary przez Chaos oywiony. Pierwsze ycie utra-
ciwszy, w. drugiego wnocnej porze uywa. Wychodzi zgrobu przy wietle ksiyca
ijeno za ladem jego promieni postpowa moe; napada pice dziewczta lub
modych parobczakw, ktrych nie przebudziwszy krew ich sodk ssie21.
Wrzeczywistoci wampiry wcyklu wiedmiskim nie s ludmi, lecz

istotami, ktre przenikny do wiata wwyniku tzw. koniunkcji sfer, ko-
smicznej katastrofy, na skutek ktrej pojawiy si magia imagiczne istoty.
Wbrew ludowym przesdom wampiry nie boj si wiata sonecznego,
akrwi nie pij zgodu, lecz dla rozrywki. Picie krwi wrd wampirw sta-
nowi odpowiednik spoywania alkoholu przez ludzi, co zaprezentowane
jest we wspomnieniach Regisa, przywoujcego namowy iarty pobra-
tymcw zwizane zpiciem. Jego abstynencja jest jednak na tle pozosta-
ych wampirw czym niezwykym ispowodowana jest osobist histori.
Nivellen, bohater opowiadania Ziarno prawdy, zosta zkolei, podob-
nie jak Duny, przemieniony wpotwora wwyniku kltwy. Stanowia ona
kar za przewinienia, ktrych dopuci si wmodoci jako herszt dru-
yny rozbjnikw jej skutkiem jest wprawdzie zyskanie ogromnej siy
fizycznej izdolnoci magicznych ale za cen posiadania zamiast gowy
kosmatego ba podobnego do niedwiedziego. Nivellen znany jest jako
Knykacz istaje postrachem caej okolicy. Podobnie jak Emhyr Nivellen
rwnie jest duo potworniejszy wswojej ludzkiej postaci ni wtedy,
kiedy funkcjonuje jako monstrum. Podkrelaj to sowa, ktrymi zosta
przeklty przez zgwacon przeze kapank chramu Coram Agh Tera,
przywoane zpamici przez Nivellena wrozmowie zGeraltem:
[] kapanka naplua mi wgb ico wywrzeszczaa.
Co?
e jestem potwr wludzkiej skrze, e bd potworem wpotwornej, co omioci,
okrwi, nie pamitam22.
Wzmianka omioci nie jest przypadkowa, gdy kltwa, rzucona

podczas gwatu na kapance, przeamana moe zosta tylko poprzez
20 Katarzyna Kaczor, op. cit., s. 106.

21 A.Sapkowski, Chrzest ognia, Warszawa 2010, s. 140.
22 Idem, Ostanie, s. 5859.
specyficzne odwrcenie aktu napaci seksualnej pocaunek prawdzi-

wej mioci. Co ciekawe, Vereena, kochanka Nivellena, ktra tego doko-
nuje, jest brux bardzo niebezpiecznym gatunkiem wampira, awic
nie potworem takim jak Nivellen, lecz prawdziw krwioercz besti,
odpowiedzialn za mier niewinnego kupca ijego crki. Nawet ona
jednak okazuje si zdolna do prawdziwej mioci; opowiadanie sugeruje
wrcz, e cho Nivellen mia wiele rnych kochanek, to tylko potwr
mg prawdziwie pokocha potwora, przy czym jest to relacja dwustron-
na Vereena nie zainteresowaaby si nim jako kochankiem, gdyby by
zwykym czowiekiem.
Nieco inaczej sprawa wyglda wprzypadku strzygi pojawiajcej si
wopowiadaniu Wiedmin. Wjej wypadku kltwa powodujca potwor-
no rzucona zostaje nie na tego, kto ma si wpotwora przemieni, lecz
na kobiet wciy, wskutek czego dziecko jest monstrum od urodzenia.
Pord mieszkacw Wyzimy panowao przekonanie, e przyczyn kl-
twy by kazirodczy zwizek krla Temerii Foltesta zjego siostr Add,
zktrego zrodzia si strzyga, inie jest to myl pozbawiona zupenie
susznoci kltwa rzucona zostaa bowiem przez Ostrita zpowodu jego
mioci do Addy iwciekoci na Foltesta. Poredni przyczyn narodzin
potwornego dziecka jest wic grzech kazirodztwa, ktry woczach ludu
stanowi naruszenie jednego znajgbszych tabu. Na wyobrani ludnoci
Wyzimy oddziauje rwnie fakt, e kltwa nie polega na zwykej de-
formacji ciaa lub jego czci, lecz na cakowitej przemianie. Stworzony
wten sposb potwr jest agresywny iniebezpieczny, nie przypomina
czowieka ani wygldem, ani zachowaniem. Nawet wtakim stworzeniu
czowieczestwo jednak nie ginie dowodem na to jest fakt, e kltw
mona odczyni, co udaje si Geraltowi.
Obraz specyficznego stosunku Geralta do stworze, zktrymi si
styka, przebija take zopowiadania Mniejsze zo, ktrego bohaterka,
Renfri, jest bodaj najwyraniejszym przykadem ambiwalencji zawartej
wpojciu potwornoci funkcjonujcym wuniwersum wiedmiskim.
Renfri, zwana te Dzierzb, naley do dziewczt podejrzewanych obycie
ofiarami mutacji deformujcej ich organizmy od wewntrz iwypacza-
jcej psychik. Wtoku akcji nie dochodzi do wyjanienia, czy mutacja
rzeczywicie zaistniaa, czy te bya tylko wymysem macochy, ktra
obawiaa si spenienia proroctwa wieszczcego jej ipoddanym mier
zrki pasierbicy. Mniejsze zo to przeinaczona wersja bani oKrlewnie
niece podobnie jak Ziarno prawdy nawizuje przewrotnie do Piknej
iBestii gdzie zanegowana zostaje podstawowa warto przypisywa-
na baniowemu pierwowzorowi, dobro23. Mimo okruciestwa Renfri
23 Zob. K.Kaczor, op. cit., s. 121.

trudno traktowa j jak posta jednoznacznie z ostatecznie nie zo-

staje udzielona adna odpowied pozwalajca uporzdkowa kwesti jej
rzekomej potwornoci iumieci j jednoznacznie wjednej zrl: bd
skaonego genetycznie monstrum zasugujcego na mier, bd znisz-
czonej przez okruciestwa wadcw iczarodziei dziewczyny mszczcej
si jedynie za los, na jaki j skazano. Bardzo specyficzne jest wtej sytuacji
zachowanie Geralta, ktry odmawia Stregoborowi przeprowadzenia sek-
cji zwok, ktra mogaby jednoznacznie udowodni bd obali tez oge-
netycznej mutacji, jaka miaaby dotkn Renfri. Wiedmin odegnuje si
wten sposb od kategoryzacji iprbuje zachowa tak upragnion przez
siebie neutralno zabicie Dzierzby traktuje jako obowizek zwizany
zratowaniem mieszkacw Blaviken, nie chce natomiast pozna odpo-
wiedzi na pytanie oto, kogo zamordowa czowieka wroli potwora
czy potwora wroli czowieka.
Zetknicia Geralta zpotworami prezentuj wyranie mechanizmy
jego zachowania wsytuacji konfrontacji ztym, co obce, dziwne iprzera-
ajce ludzi. Zachowania te przebiegaj zwykle wedug jednego ztrzech
schematw. Po pierwsze, mog to by prby nawizania dialogu: specy-
ficzne jest to, e Geralt zwikszoci napotkanych potworw prbuje roz-
mawia lub jakkolwiek si porozumie, co czsto prowadzi do odkrycia,
e rzekome monstrum jest wrzeczywistoci istot nieszkodliw lub szko-
dliw niepomiernie mniej, ni wyobraaj sobie to okoliczni mieszkacy.
Drug zmetod jest, wspomniane ju kilkukrotnie, negowanie utartych
schematw; stworzony przez Geralta kodeks wiedmiski modyfikuje
pojcie potwora, wprowadza ograniczenia, pozwala odci si od histe-
rycznych reakcji ludzi stykajcych si ztym, co obce, awic mogce im
zagraa. Taka wanie postawa pozwala wiedminowi postrzega przy-
najmniej niektre zprzypadkw, zjakimi si styka, wsposb zupenie
jednostkowy, zuwzgldnieniem analizy zyskw istrat, zanaliz histo-
rii imotywacji danego monstrum, wreszcie zniewyraon zwykle
wprost diagnoz na temat potwornoci bd nie-potwornoci, atake
zprb odwrcenia kltwy zamiast zabijania, jeeli tylko jest to mo-
liwe. Trzeci ze strategii stosowanych przez Geralta wsytuacji zetkni-
cia zobcym-potwornym jest prba obiektywizacji izachowania neu-
tralnego stanowiska, odcicie si od wasnych uprzedze iodrzucenie
chci otrzymania ostatecznych odpowiedzi na niektre pytania jak to
miao miejsce wprzypadku wtpliwoci co do mutacji Renfri. Mimo e
wyobcowanie Geralta ijego brak silnej przynalenoci do jakiejkolwiek
grupy spoecznej pozornie mogyby uatwia zachowanie neutralnoci
wiedmin jest przecie dziki nim pozbawiony ogranicze, sentymen-
tw czy uprzedze wrzeczywistoci jest raczej przeciwnie. Problem
polega bowiem na tym, e cho Geralt jest wyobcowany, to wci pr-
buje poszukiwa wasnej tosamoci idookrela j, rwnoczenie nie

przyznajc si do tego zazwyczaj nawet przed samym sob. Jego obco
jest bowiem przede wszystkim obcoci wewntrzn; obco zaczyna
si ju we wasnym domu jako obco mnie samego albo obco nas sa-
mych24. Niezrozumienie swojego wntrza iwyobcowanie jest wasno-
ci podmiotu jako takiego nikt nie jest wstanie pozna si do koca.
Geralt konfrontuje bezustannie wasn wizj siebie ztym, jak odbija si
woczach innych ludzi bliskich lub wrogich; spotyka siebie wspoj-
rzeniu innego25. Prowadzi to jednak przede wszystkim do rozchwiania
iniepewnoci wasnej tosamoci nawet nie przyjmujc bezkrytycz-
nie cudzych opinii na swj temat, wiedmin jest bowiem bezustannie
zmuszony do ich wysuchiwania iodbierania, aim bardziej stoj one
wsprzecznoci zwewntrznymi przekonaniami, tym wikszy powoduj
dysonans poznawczy; waden sposb nie jest tym, za kogo go uwaaj,
co jeszcze bardziej potguje tkwice wnim poczucie wyobcowania26.
Kim jednak jest? Wszystkie mozolnie dobierane elementy imi, pocho-
dzenie, wymylone tosamoci fikcyjnych szlachcicw imieszczan nie
czyni tosamoci Geralta mocn ani pewn, pozostawiajc niezmienio-
ne poczucie wyobcowania. Wzrnicowanym, podzielonym iskonflik-
towanym wiedmiskim uniwersum, wktrym ludzie s potworami,
potwory ludmi, ainni rzadko s po prostu inni, najczciej od razu
stajc si obcymi lub wrogimi, ojasne ipewne diagnozy zreszt nieatwo.
Foucault Michel, Abnormals, Lectures at the Collge de France 19741975, ed. Bibliografia
by V.Marchetti, A.Salomoni, London 2003.
Fuliska Agnieszka, Ba, ktra ocala, Tygodnik Powszechny 1999, nr 29.
Lvinas Emmanuel, Cao inieskoczono. Esej ozewntrznoci, prze.
M.Kowalska, Warszawa 1998.
Matuchniak-Krasuska Anna, Zarys socjologii sztuki PierreaBourdieu, War-
szawa 2010.
Sapkowski Andrzej, Czas pogardy, Warszawa 2010.
Sapkowski Andrzej, Ostanie yczenie, Miecz przeznaczenia, Warszawa 2010.
Waldenfels Bernhard, Topografia obcego, prze. J.Sidorek, Warszawa 2002.
24 B.Waldenfels, op. cit., s. 23.

25 Ibidem, s. 27.
Robert Dudziski
Uniwersytet Wrocawski
Zrozumie Wiedmina. Film iserial

Marka Brodzkiego apolska kinematografia
przeomu wiekw

Artyku stanowi analiz filmowej adaptacji opowiada owiedminie adaptacja filmowa,
Wiedmin, Marek
Andrzeja Sapkowskiego pt. Wiedmin (re. Marek Brodzki, 2001). Autor
Brodzki, Micha
opisuje aspekt produkcyjny filmu iserialu (wysoko budetu iobsad), Szczerbic, polski film
kampani marketingow im towarzyszc oraz wykorzystane wnich roz- gatunkowy, fantasy,
wizania fabularne iestetyczne, osadzajc je wkontekcie ekonomicznej polska kultura masowa,
polska popkultura
sytuacji polskiej kinematografii po roku 1989. Wskazuje, wjaki sposb
czynniki zewntrzne warunkoway obran strategi adaptacyjn ikon-
kretne modyfikacje wfabule literackiego pierwowzoru.
Robert Dudziski
Zrozumie Wiedmina. Film iserial

Marka Brodzkiego apolska kinematografia
przeomu wiekw
Wyprodukowane w2001 r. film iserial Wiedmin wreyserii Marka

Brodzkiego iwedug scenariusza Michaa Szczerbica funkcjonuj dzi
wmasowej wiadomoci jako sztandarowy przykad saboci polskich
produkcji rozrywkowych istay si dyurnym obiektem kpin rodzimych
fanw fantastyki. Te dwa czynniki (przynaleno do kina gatunkowego
iklska artystyczna filmu) sprawiy zapewne, e tytu ten nie sta si do
tej pory przedmiotem usystematyzowanej refleksji naukowej. Jeli za
rni badacze podejmowali prb analizy Wiedmina, to czsto czynili
to zperspektywy krytycznej, poprzestajc na wskazaniu przyczyn sa-
boci produkcji Brodzkiego. Aleksandra Smyczyska pisze wic wtym
kontekcie oepizodycznoci filmu idaleko idcych modyfikacjach lite-
rackiego oryginau1, aKaja Klimek, wychodzc od entuzjastycznych tez
Henryego Jenkinsa okulturze uczestnictwa, twierdzi, e dzi Wiedmin
byby lepszy dziki skupionym winternecie grupom fanowskim2.
Wydaje si jednak, e wprodukcji Brodzkiego tkwi olbrzymi poten-
cja badawczy imona zniej wyczyta znacznie wicej ni tylko to, czy
bya dobra, czy za. Jak na pocztku lat 90. spostrzega Alina Madej, to
wanie wfilmach niecenionych inieogldanych naukowiec moe po-
szukiwa prawdy orodzimej kinematografii:
Trzon historii filmu polskiego stanowi filmy ze, filmy nieznajdujce publiczno-
ci, filmy zobowizku jedynie odnotowywane wfilmografiach. Analiza poszcze-
1 A.Smyczyska, Adaptacja wdobie konwergencji mediw: Wiedmin Andrzeja Sap-

kowskiego, Zeszyt Naukowy Wyszej Szkoy Zarzdzania iBankowoci wKra-
kowie 2011, nr 22, s. 1934 (http://zeszytnaukowy.pl/download.php?article=1028
[dostp: 11.04.2015]).
2 K.Klimek, Bez ksiek, bez dostpu do Internetu ibez sensu. Serial ifilm Wiedmin
vs. fani prozy Andrzeja Sapkowskiego [w:] Literatura ikino. Polska po 1989 roku, red.
P.Marecki, A.Pilarska, K.Puto, Krakw 2013, s. 251263.
Zrozumie Wiedmina 85
glnych dzie wybitnych reyserw odsania tylko cz prawdy okinie polskim.

Zupenie inna prawda opolskiej kinematografii wyania si ztej masy nieoglda-
nych iniepotrzebnych filmw, ktre pochaniaj najwiksz cz rodkw pro-
dukcyjnych [...]. Dlatego te, by moe, historia polskiego kina powinna przede
wszystkim mwi oniedokonaniach naszej kinematografii oraz otych realiza-
cjach, ktre dotychczas wstydliwie si przemilczao3.
Dlatego te wramach niniejszego artykuu chciabym zaproponowa

perspektyw odmienn od dotychczasowych prb omawiania Wiedmi-
na isprbowa wpisa produkcj Brodzkiego wrynkowy iekonomicz-
ny kontekst rodzimej oraz wiatowej kinematografii przeomu wiekw.
Wydaje si bowiem, e wikszo decyzji (zarwno biznesowych, jak
iartystycznych) podjtych przez twrcw bya przez w kontekst uwa-
runkowana. Zamiast wic rozwaa, czy posunicia te byy suszne, czy
nie, chciabym tu raczej sprbowa zrozumie ich natur igenez.
Dlatego te artyku ten podzielony zostanie na cztery zasadnicze
czci. Wpierwszej pokrtce scharakteryzuj stan polskiej kinemato-
grafii przeomu wiekw, opierajc si przede wszystkim na ustaleniach
Marcina Adamczaka, wdrugiej skupi si na omwieniu aspektu pro-
dukcyjno-marketingowego Wiedmina, wtrzeciej za jego aspektu
estetycznego. Finalnie postaram si okreli, wjaki sposb produkcja
ta miecia si wramach wczesnej kinematografii.
Wswoim wnikliwym studium ekonomicznych iinstytucjonalnych uwarun- Polska kinemato-

kowa wspczesnej amerykaskiej, europejskiej ipolskiej kinematografii grafia po 1989 r.
Adamczak wskazuje, e po 1989 r. rodzime kino musiao stawi czoa dwm
rwnolegym iwduej mierze dopeniajcym si procesom. Pierwszy znich,
zachodzcy wwymiarze lokalnym, to oczywicie odejcie od finansowa-
nia produkcji filmowej zbudetu pastwa iprywatyzacja sektora filmowe-
go, aco za tym idzie komercjalizacja kinematografii ipoddanie jej zasa-
dom ilogice wolnego rynku. Proces ten, zainicjowany jeszcze wlatach 80.,
zpen moc zacz oddziaywa wanie wdekadzie nastpnej. Przed fil-
mowcami zaczy si zatem pojawia problemy, zktrymi nie musieli si
mierzy wPRL-u problem zdobycia funduszy na pokrycie kosztw no-
wych produkcji oraz problem ich opacalnoci: Kwestia widzw okazaa si
kluczowa. Dawniej czynnik drugorzdny, czsto lekcewaony ipomijany,
nagle zacz pojawia si wwypowiedziach niemal wszystkich reyserw4.
Proces drugi, zachodzcy wwymiarze globalnym, to narastajca
poczwszy od poowy lat 70. hegemonia hollywoodzkiego przemysu
3 A.Madej, Historia filmu dzisiaj: wtpliwoci inadzieje [w:] Filmoznawstwo film
telewizja, red. J.Trzynadlowski, Wrocaw 1992, s. 49.
4 M.Adamczak, Globalne Hollywood, filmowa Europa ipolskie kino po 1989 roku.
Przeobraenia kultury audiowizualnej przeomu stuleci, Gdask 2010, s. 242.
86 Robert Dudziski
kinematograficznego. Urde tej dominacji tkwi kilka czynnikw: po

pierwsze, ogromne, zazwyczaj nieosigalne dla filmowcw spoza USA,
budety (przecitny koszt wyprodukowania filmu wStanach Zjednoczo-
nych w2001 r. wynosi 47,7 mln dolarw, wWielkiej Brytanii: 6,2 mln,
we Francji: 3,9 mln5, awPolsce: ok 4 mln zotych6). Po drugie, precyzyj-
nie opracowany model produkcji, dystrybucji ireklamy, dywersyfikuj-
cy imaksymalizujcy rda dochodw. Po trzecie wreszcie, atrakcyjna
ipowszechnie zrozumiaa formua Kina Nowej Przygody, ktre skiero-
wane jest do moliwie szerokiego grona odbiorcw, bez wzgldu na ich
wiek, pe czy kapita kulturowy.
Wszystko to sprawia, e wkrajach europejskich udzia producentw
amerykaskich wrynku kinematograficznym jest nawet wikszy ni firm
rodzimych. W2001 r. we Francji 51-procentowy udzia wrynku miay
filmy zUSA, atylko 39-procentowy produkcje krajowe. WNiemczech
te wskaniki wynosiy wwczas odpowiednio 83,2% i16,2%. Wtym sa-
mym roku udzia polskich produkcji wkrajowym rynku wynosi 40%,
ale wroku 2000 wspczynnik ten wynosi tylko 15,6%, aw2002: 17,8%7.
Rok 2001 by wic raczej ewenementem, wczesny wzrost udziau rodzi-
mych produkcji wrynku filmowym tumaczy mona faktem, e wwczas
swoje premiery miay a trzy gone, gromadzce milionow widowni
superprodukcje, bdce jednoczenie adaptacjami literackiego (iszkol-
nego) kanonu: Quo vadis? (re. Jerzy Kawalerowicz, 2001), Przedwionie
(re. Filip Bajon, 2001) iWpustyni iwpuszczy (re. Gavin Hood, 2001).
Norm stanowi wic raczej kilkunasto-, anie kilkudziesicioprocento-
wy udzia polskich produkcji wkrajowym rynku.
Jak dowodzi Adamczak, dominacja modelu hollywoodzkiego na
wiatowych rynkach determinuje wic strategie filmowcw europej-
skich, wtym take polskich, zmuszajc ich do okrelenia si wobec owe-
go modelu. Okrelenie to moe przybra rne formy (od prb imitowa-
nia obcych po zdecydowane odcicie si iucieczk wautonomi sztuki),
jednak nie sposb si bez niego oby. Innymi sowy, pole produkcji fil-
mowej wlatach 19892009, ktre zainspirowany teori PierreaBo-
urdieu opisuje Adamczak, pozostaje pod siln presj modelu holly-
woodzkiego. Przygldajc si Wiedminowi wtym kontekcie, atwo
dostrzec, e mielimy wnim do czynienia zdo wyran prb prze-
niesienia strategii Nowego Hollywood na grunt rodzimy, wwymiarze
zarwno produkcyjno-marketingowym, jak iestetycznym.

Otym, e Wiedmin stanowi prb imitacji regu Nowego Hollywood, mo- Aspekt
emy si przekona, patrzc na jego koszty produkcji. Bya to bowiem (jak produkcyjno-
-marketingowy
na wczesne polskie warunki) superprodukcja wpenym znaczeniu tego so-
wa, film wystawny, oogromnym, wynoszcym 19 mln z niemal pi razy
wikszym ni przecitny wprzypadku rodzimej produkcji budecie. Dla-
tego te Wiedmin znajduje si obecnie wpierwszej dziesitce najdroszych
polskich filmw, wyprzedzajc takie gone wtamtym okresie przedsiwzi-
cia jak Pan Tadeusz (re. Andrzej Wajda, 1999) czy Wpustyni iwpuszczy.
Tak wysoki budet umoliwi dalsze posunicia wyranie inspiro-
wane hollywoodzkimi strategiami. Po pierwsze, ogromne fundusze a
7 mln z, podczas gdy rednio wPolsce takie nakady wynosz 11,5 mln8
przeznaczono na promocj filmu. Zjednej strony obejmowaa ona tra-
dycyjne formy reklamy tzw. reklam outdoorow (7 reklam mamuto-
wych9 i500 cityligthw, czyli niewielkich podwietlanych tablic), spo-
ty telewizyjne (3,5 mln z kosztoway reklamy emitowane wnajlepszym
czasie antenowym) iradiowe (trzy miesice przed premier na antenie
RMF FM Micha ebrowski czyta fragmenty cyklu Andrzeja Sapkow-
skiego) czy reklamy prasowe (ktre kosztoway 400 tys. z)10. Zpre-
miery Wiedmina uczyniono ogromne wydarzenie, oktrym mwili
ipisali niemal wszyscy. Artykuy zwizane zfilmem (wywiady ztwr-
cami, relacje zplanu, zapowiedzi itp.) pojawiay si ju na rok przed pre-
mier, ito nie tylko wczasopismach powiconych kinematografii (jak
Film, Kino czy Cinema Polska)11 lub fantastyce (Nowa Fantasty-
ka, Fenix, Magia iMiecz), lecz take wprasie codziennej (Gazeta
Wyborcza, Rzeczpospolita)12, tygodnikach spoeczno-kulturalnych
(Newsweek, Polityka, Przekrj)13 czy tzw. prasie kobiecej (Viva!,
8 Zob. ibidem.
9 Reklamy mamutowe, awic olbrzymie winylowe siatki opowierzchni od 80 do
300 m2, stay wWarszawie, Poznaniu, Gdasku, Krakowie, odzi iGdyni.
10 Zob. P.Machul, P.Ruszak, M.Kadunek-Soroczyska, Strategie dziesitej muzy,
Media iMarketing Polska 2002, nr 3, s. 19.
11 Zob. np. M.Sadowska, Nieustraszony zabjca potworw, Film 2001, nr 1, s. 8991;
A.Sapkowski, Najpierw byo sowo. Pisarze oadaptacjach, rozm. I.Cegiekwna,
Kino 2001, nr 7/8, s. 2427; M.Parowski, Sapkowski ante portas, Kino 2001, nr
7/8, s. 2831; I.Cegiekwna, Wiedmin kontra dziennikarze, Cinema Polska 2000,
nr 10, s. 62.
12 Zob. np. M.Wojtczuk, Wiedmin bdzie inny, Gazeta Wyborcza 6.09.2000,
s. 12; idem, Fantastyczna odsiecz, Gazeta Wyborcza 14.12.2000, s. 12; P.Nurkowski,
Moemy si przyzna do smoka, rozm. M.Wojtczuk, Gazeta Stoeczna nr 77
(dodatek do: Gazeta Wyborcza 31.03.2001), s. 8; A.Kwiecie, Elfy wkoszarach,
Rzeczpospolita 6.09.2000, s. 10.
13 Zob. np. M.Oramus, Jedyny suszny wizerunek wiedmina, Polityka 2000, nr 36,
s. 5254; Wiedmin asprawa polska Przekrj 2000, nr 42, s. 3233.
88 Robert Dudziski
Twj Styl)14. Kulminacj tej kampanii bya oczywicie premiera filmu,

gdy jego recenzje zamieszczano wprasie adresowanej do odmiennych
grup czytelnikw: od Playboya, przez Wprost, Gocia Niedzielnego
iTygodnik Powszechny, do Odry iDekady Literackiej; wwczas
te ukaza si numer Filmu (2001, nr 11), wktrym wydrukowano nie
tylko recenzj, lecz take kilka wywiadw zrnymi osobami zwiza-
nymi zWiedminem. Dbano wic oto, aby opremierze dowiedzia si
rwnie widz niezainteresowany filmem lub fantastyk, co duo mwi
oodbiorcy modelowym Wiedmina.
Zdrugiej strony, do machiny marketingowej zaprzono wtamtym
okresie take niestandardowe (przynajmniej jak na polskie warunki)
formy promocji. Trzeba tu wspomnie ozorganizowanym 20.10.2001 za
250 tys. z na Polach Mokotowskich wWarszawie Pikniku Wiedmi-
skim, wktrym wzio udzia 10 tys. ludzi15. Podczas tej imprezy na
telebimie wywietlano fragmenty filmu, materiay zplanu izwiastuny,
odbyway si pokazy walk zorganizowane przez bractwa rycerskie, cha-
rakteryzatorzy prezentowali swe umiejtnoci, wykonujc na twarzach
widzw sztuczne blizny irany, przeprowadzano rozmaite konkursy zna-
grodami itd.16 Piknik zosta zorganizowany ze sporym rozmachem, po-
zwalajc potencjalnym widzom aktywnie uczestniczy wsupersystemie
rozrywkowym Wiedmina jeszcze przed premier filmu.
Inn nietypow (przynajmniej na rodzimym gruncie) form pro-
mocji by konkurs SMS-owy, wktrym naleao rozwizywa nadsya-
ne wwiadomociach zagadki, anagrod wnim bya pkilogramowa
zota kula:
Gra skadaa si zzada, ktre naleao rozwizywa, wysyajc SMS-y. Uczestnicy
otrzymywali np. polecenia czytania konkretnej gazety, gdzie miao pojawi si za-
danie. Wramach gry spoty zzadaniami ukazyway si wsalach kinowych oraz na
bilbordach iekranach Videowall. Spoty byy emitowane wradiu RMF FM.Layouty
zzadaniami ukazyway si wSuper Expressie17.
Zarwno wwypadku Pikniku Wiedmiskiego, jak ikonkursu

SMS-owego warto zwrci uwag, e wykorzystyway one odbiorcz
aktywno iprboway zwiza widza zmark wsposb trwalszy ni
zwykle, wykorzystujc jego zaangaowanie.
14 Zob. np. G.Wolszczak, Wspczesna czarodziejka, Twj Styl 2001, nr 1, s. 90;

K.Olkowicz, ebrowskiemu nie!, Viva! 2000, nr 18, s. 20; ebrowski pogromca
potworw, Viva! 2000, nr 22, s. 106108.
15 Zob. P.Machul, P.Ruszak, M.Kadunek-Soroczyska, op. cit., s. 19.
16 Zob. relacj zPikniku Wiedmiskiego: ARTUT, Piknik zwiedminem, Biay Wilk
2001, nr 1, s. 2930.
17 P.Machul, P.Ruszak, M.Kadunek-Soroczyska, op. cit., s. 19. Zob. te Czekajc
na Wiedmina, http://bit.ly/1MoTpGn [dostp: 2.02.2015].
Warto wtym miejscu przypomnie rwnie opromujcym produk-

cj Brodzkiego teledysku do piosenki Nie pokonasz mioci wwykonaniu
Roberta Gawliskiego iGrzegorza Ciechowskiego. Obaj wwczas cieszyli
si statusem niekwestionowanych ipowszechnie rozpoznawanych gwiazd,
atekst piosenki (pozbawiony waciwie eksplicytnych odniesie do historii
wiedmina) sprawia, e moga ona funkcjonowa rwnie woderwaniu od
oryginalnego produktu jako radiowy przebj. Zwikszano wic tym sa-
mym zainteresowanie filmem, przycigajc do niego grup odbiorcw pier-
wotnie zainteresowanych nie kinem fantasy, ale twrczoci Gawliskiego.
Kampania marketingowa zpewnoci przyniosa zamierzony efekt
Wiedmin sta si filmem, ktry wdar si (przynajmniej na chwil) do
powszechnego dyskursu iktry masowa publiczno identyfikowaa bez
problemu. Do powiedzie, e pod koniec 2001 r. na okadce prawico-
wego Najwyszego Czasu pojawi si fotomonta, na ktrym filmowy
wiedmin ma twarz Andrzeja Leppera18, awjednym zodcinkw wia-
ta wedug Kiepskich twrcy umiecili gag zbudowany wok rozwaa,
ktry zgwnych bohaterw zagra tytuow rol wadaptacji prozy Sap-
kowskiego. Wzwizku ztym zarwno Padzioch, jak iBorysek wyst-
puj wtym odcinku odpowiednio ucharakteryzowani, zikonicznymi
elementami wiedmina winterpretacji Brodzkiego19.
Naley rwnie pamita, e wysoki budet filmu umoliwi take
signicie po gwiazdorsk obsad. Ju samo obsadzenie wgwnej roli
ebrowskiego, wwczas wiccego triumfy wnajgoniejszych produk-
cjach m.in. wOgniem imieczem (re. Jerzy Hoffmann, 1999) iwPanu
Tadeuszu jest tutaj znamienne. Jednak nie tylko do rl pierwszoplano-
wych wybrano znane nazwiska, charakterystyczne dla Wiedmina byo
bowiem to, e nawet epizody grywali tam aktorzy popularni ipowszech-
nie identyfikowani (np. Daniel Olbrychski jako krl elfw czy Marian
Kotys jako dziesitnik strzegcy brodu na rzece). Zastosowano tu wic
klasyczny zabieg systemu gwiazd znane nazwiska miay zapewni fil-
mowi wysok frekwencj, minimalizujc finansowe ryzyko.
18 Zob. Najwyszy Czas 2001, nr 49.

19 By to odcinek 108, pt. Pi minut (re. O.Khamidov), wyemitowany wmaju 2002.
Serialowy gag moe stanowi lad po rzeczywistej dyskusji wok obsadzenia wroli
Geralta ebrowskiego, wwczas kojarzonego przede wszystkim zrol Tadeusza
Soplicy. Decyzja ta wywoaa spory opr wrd fanw literackiego pierwowzoru,
ktrzy zawizali nawet (nieco ironicznie rzecz jasna) Komitet Obrony Jedynego
Susznego Wizerunku Wiedmina iaktywnie protestowali przeciwko obsadzeniu
roli tytuowej. Sprawa rzeczywicie przenikna wwczas do prasy, aekipa filmo-
wa nawet spotkaa si zfanami Sapkowskiego izaprosia ich przedstawiciela na
plan. Poniewa kontrowersje te podkrelano nawet woficjalnych materiaach re-
klamowych, wydaje si, e producent prbowa je wykorzysta jako swego rodzaju
pseudo-wydarzenie do wygenerowania szumu wok filmu.
90 Robert Dudziski
Co wicej, zgodnie zlogik supersystemu rozrywkowego, wramach

rozkrconej wok Wiedmina machiny marketingowej prbowano wy-
korzysta rwnie merchandising, prbujc uczyni wiedmisk mark
fenomenem transmedialnym, aby widz po wyjciu zkina mg dalej ob-
cowa zni obcowa. Film itowarzyszca mu machina marketingowa
miay wic nada waciwy pd rwnie innym produktom, powizanym
zt franczyz igenerujcych zyski wduszej perspektywie. Najwa-
niejszy by tu oczywicie 13-odcinkowy serial, ktry emitowany wte-
lewizji od 22.09.2002 mia dostarczy odbiorcy penej historii Geralta,
przywizujc go do marki na kilka miesicy iprzynoszc zyski zreklam.
Ale nie by to jedyny produkt towarzyszcy Wiedminowi. Na rynku
ukazaa si wwczas chociaby pyta Ciechowskiego zmuzyk przygo-
towan na potrzeby filmu iserialu (znalazy si na niej m.in. wszystkie
ballady Jaskra, koczce kady odcinek, oraz wspomniany ju utwr Nie
pokonasz mioci). Mamy tu do czynienia ze swoist promocj czon
powszechnie znany artysta komponuje inagrywa muzyk do gonego
filmu, korzy jest zatem oboplna iwzajemna.
Wtym kontekcie trzeba rwnie wspomnie oWiedminie: Grze
Wyobrani, systemie RPG opublikowanym przez wydawnictwo Mag
wczesnego potentata na rodzimym rynku gier fabularnych. Przedsi-
wzicie wyranie sprzono zmachin marketingow produkcji Brodz-
kiego: wpodrczniku gwnym (take na jego okadce) wykorzystano
kadry zfilmu, premier systemu poprzedza konkurs, wktrym mona
byo wygra repliki miecza isztyletu filmowego Geralta, ana samej pre-
mierze obecna bya Grayna Wolszczak (czyli filmowa Yennefer)20. Co
wane, Mag chcia nie tylko dotrze ze swoj gr do fandomu RPG, lecz
take mia ambicj spopularyzowa j wrd niegrajcych wydanie
penej wersji poprzedzia bowiem publikacja broszury ze skrconymi
zasadami, ktrej nakad wynosi 15 tys. egzemplarzy.
Do tego wszystkiego naley jeszcze doliczy szereg gadetw zwiza-
nych zmark: koszulek, plakatw, kubkw, plecakw, replik medalionw
czy figurek Geralta, dystrybuowanych m.in. na Pikniku Wiedmiskim
iza porednictwem oficjalnej strony internetowej. Dodatkowo, zwaszcza
zperspektywy widza, potencja marki zwikszay rwnie dwa produk-
ty chronologicznie wczeniejsze od filmu. Mowa tu oczywicie oSadze
oWiedminie Sapkowskiego oraz okomiksach, przygotowanych przez
Macieja Parowskiego iBogusawa Polcha wpierwszej poowie lat 90.,
awznowionych przez wydawnictwo Prszyski iS-ka wdwch albu-
mach tu przed premier filmu. Wszystkie te produkty kreoway zatem
20 Zob. ARTUT, Premiera Wiedmina: gry wyobrani, Biay Wilk 2001, nr 1,

s. 2628.
swoisty system rozrywkowy, ktry cho wewntrznie niespjny inie-

kontrolowany wcaoci przez producentw filmu pozwala potencjal-
nym odbiorcom czerpa przyjemno zmarki za porednictwem r-
nych mediw isprawia, e wiedmin obecny by nie tylko wkinach.
Te cztery aspekty (wysoko budetu, agresywna kampania marke-
tingowa, wykorzystanie systemu gwiazd itraktowanie filmu jako cen-
trum zoonego systemu rozrywkowego) pokazuj do wyranie, e
ambicj producentw Wiedmina byo przeniesienie na rodzimy grunt
rozwiza wypracowanych na gruncie hollywoodzkim. Oczywicie,
dziaania te przeprowadzono wmniejszej, odpowiadajcej rozmiarom
rynku skali, ale rdo inspiracji ikierunek, wjakim cao podaa,
s tu atwo dostrzegalne. Podobnie sprawa wyglda, gdy przyjrzymy si
produkcji Brodzkiego iSzczerbica wjej aspekcie estetycznym, analizu-
jc obrane przez nich formuy dziea filmowego irozwizania fabularne.
Analizujc aspekt produkcyjno-marketingowy, skupiaem si przede Aspekt estetyczny

wszystkim na filmie kinowym, wskazujc, e stanowi on lokomotyw
promocyjn, ktra nadawaa pd rnym innym produktom tej marki.
Jednak analizujc aspekt estetyczno-fabularny Wiedmina, powinnimy
raczej skupi si na serialu. Produkcja kinowa stanowi bowiem tylko bar-
dzo drastycznie okrojon wersj tej telewizyjnej, std te tak czsto wy-
stpujcy wrecenzjach zarzut oepizodyczno inadmiern skrtowo
caej historii. Dlatego te naley zaoy, e zamierzony przez twrcw
ksztat fabua osiga dopiero wtelewizyjnym serialu21.
Piszc oWiedminie, Krzysztof Kornacki zaliczy go wpoczet pol-
skich produkcji wyranie inspirowanych Kinem Nowej Przygody22.
Rzeczywicie wdeniach Brodzkiego iSzczerbica wida wyranie ci-
enie ku dwm filarom tej estetyki: widowiskowoci ibazujcej na akcji
iprzygodzie fabule23. Niemniej podobiestwa Wiedmina do Kina No-
wej Przygody s rwnie gbsze ipostaram si je wskaza, omawiajc
poszczeglne zmiany wprowadzone woryginalnej fabule.
Zestawiajc produkcj Brodzkiego zpierwowzorem literackim, mo-
emy dostrzec liczne przeksztacenia, ktre daj si uj wramach dwch
wzajemnie powizanych tendencji: zjednej strony do uspjnienia fabuy
isilniejszego ni woryginale poczenia poszczeglnych epizodw; zdru-
giej do uczynienia serialu bardziej zrozumiaym iprzystpniejszym
21 Potwierdza to zreszt decyzja Szczerbica, ktry finalnie wycofa swe nazwisko

zczowki filmu, pozostawiajc je jednak wnapisach serialowych.
22 K.Kornacki, Polskie Kino Nowej Przygody [w:] J.Szyak et al., Kino Nowej Przygody,
Gdask 2011, s. 7998.
23 Na temat cech Kina Nowej Przygody zob. J.Szyak, Kino Nowej Przygody jego
cechy igranice [w:] idem et al., op. cit.
92 Robert Dudziski
dla widzw, ktrzy nie znaj literackiego pierwowzoru idla ktrych kon-
wencja fantasy jest obca.
Tendencja pierwsza najsilniej przejawia si wswoistym prologu hi-
storii Geralta, awic wdwch pierwszych odcinkach, wktrych pozna-
jemy dziecistwo imodo gwnego bohatera wKaer Morhen. Dziki
temu widz zostaje pynie wprowadzony wca opowie, Geralt jawi mu
si jako posta dookrelona (anie przybywajca znikd jak wopowiada-
niach), apodstawowe konflikty organizujce fabu serialu s zarysowa-
ne ju od samego pocztku. Odbiorca nie zostaje zatem wrzucony wsam
rodek historii, ale poznaje j wcaoci, punkt po punkcie.
Wzwizku ztym ju wpierwszym odcinku pojawia si organizuj-
ca fabu o konfliktu GeraltFalwick. Wopowiadaniach rycerz Zakonu
Biaej Ry (podobnie jak sam zakon zreszt) pojawi si jedynie wepi-
zodzie, wserialu za wyznaczono mu duo waniejsz rol gwnego
antagonisty. Falwick okazuje si wiedmiskim renegatem Gwidonem,
ktry zosta wyrzucony ze wsplnoty na skutek zezna maego Geralta.
Pniej Falwick pojawia si kilkakrotnie: jako przywdca wyprawy prze-
ciwko driadom zBrokilonu, inicjator rasistowskich rozruchw wAed
Gynvael, awreszcie jako ten, ktry porywa iwizi Ciri, chcc j do-
starczy cesarzowi Nilfgaardu. Wten sposb renegat staje si gwnym
przeciwnikiem Geralta icaa historia nieuchronnie zmierza do starcia
midzy nimi, wktrym kto musi zgin (sygnalizuje to zreszt fina
pierwszego odcinka, gdy obaj poprzysigaj sobie, e jeden zapamita
idopadnie drugiego). Osadzajc Falwicka wroli czarnego charakteru,
zktrym konflikt organizuje cao fabuy, scenarzysta wyranie d-
y do nadania historii ju od jej pocztku teleologicznego wymiaru.
Wykorzystanie Wtym samym celu wyeksponowany zosta take wewntrzny konflikt

struktury monomitu Geralta, ktry powinien jak kady wiedmin by pozbawiony emocji
iktry nie wie, czy ma jakiekolwiek prawo do uczu. Ponownie wtek
ten wprowadzony jest ju wpierwszym odcinku: najpierw matka Geral-
ta wypowiada obietnic: Nigdy nie bdziesz wiedminem, potem za
dowiadujemy si, e dziecko ma sta si obiektem eksperymentu zapla-
nowanego przez Vesemira, ktry chce wyhodowa nowych, sprawniej-
szych wiedminw. Eksperyment ten zakada, e poddane mu dziecko
nie zostanie pozbawione wszystkich emocji iwspomnie. Ponownie
wic jeden zpodstawowych konfliktw, tym razem psychologicznych,
zostaje zasygnalizowany ju na wstpie, aby potem widz mg obserwo-
wa jego rozmaite przejawy. Wodcinku ostatnim konflikt ten znajduje
rozwizanie: Geralt dowiaduje si, e nie pozbawiono go emocji, wic
ma do nich prawo, apotem zgodnie zprzepowiedni matki wyrzeka
si caego wiedmiskiego cechu.
Motyw wewntrznego konfliktu, jak zauway Kornacki, sprawia,

e wdrwka Geralta staje si wdrwk wewntrzn gwny bohater
dy do poznania wasnej tosamoci24. To istotne, poniewa Brodzki
iSzczerbic, zapewne celowo izrozmysem, wypenili serial symbolik,
prowokujc do odczyta wkategoriach mitycznych, mistycznych ipsy-
chologicznych, wprost wywiedzionych zkoncepcji monomitu Josepha
Campbella25. Idea ta stanowi ju wgruncie rzeczy cz popkultury
wywara bowiem silny wpyw na ksztat fantastyki literackiej ifilmowej.
Jak dowodzi Katarzyna Kaczor, struktura monomitu pojawia si wcy-
klu wiedmiskim Sapkowskiego26, jednak co waniejsze znaszej per-
spektywy staa si inspiracj dla wielu twrcw Kina Nowej Przygody
(zGeorgeem Lucasem na czele)27. Autorzy serialu, chcc by wiernymi
zarwno ksikowemu pierwowzorowi, jak iestetyce globalnego Holly-
wood, zaproponowali wic histori wyranie wpisujc si wt struktur
(zjej gwnymi czonami: oddzieleniem inicjacj powrotem) iotwar-
cie odwoujc si do symboliki psychoanalitycznej.
Serialowy Geralt zostaje wic odebrany rodzicom iwkracza wzu-
penie nowy, niezwyky, magiczny wiat, uzyskujc nadnaturalne moce.
Podczas tego procesu staje si nowym czowiekiem, zjego pamici, dzi-
ki bolesnemu iniebezpiecznemu rytuaowi, znikaj niemal wszystkie
wspomnienia. Wtoku nauki gwnemu bohaterowi towarzysz men-
torzy iprzewodnicy (Vesemir i, co znamienne wtym kontekcie, nigdy
nienazwany po imieniu stary wiedmin). Zanim jednak mg wkroczy
wwiat poza Kaer Morhen, musia pokona jeszcze jedn przeszkod
stoczy pojedynek zwiedminem Thornwaldem. Scena ta stanowi do-
br egzemplifikacj omawianej tendencje, gdy jest wprost naszpikowa-
na psychoanalitycznymi aluzjami, sugerujcymi, e pojedynek ten jest
wistocie walk Geralta Cieniem. Po pierwsze, ani razu nie pokazuje
si widzom twarzy Thornwalda, cay czas (waciwie a do koca po-
jedynku) zasania j przybica hemu. Po drugie, wtrakcie starcia obaj
wygldaj niemal identycznie (poniewa Geralta zmuszono do zaoe-
nia wiedmiskiej zbroi identycznej zt, jak nosi Thornwald), wrcz
dosownie gwny bohater mierzy si zatem ze swoim sobowtrem.
24 K.Kornacki, op. cit., s. 98.

25 J.Campbell, Bohater otysicu twarzy, prze. A.Jankowski, Pozna 1997.
Gdask 2006, s. 2933.
27 Zob. S.J.Konefa, Topika religijna wnurcie fantastycznonaukowym Kina Nowej Przy-
gody [w:] J.Szyak et al., op. cit. Istnieje take, wydany rwnie wPolsce, podrcznik
wskazujcy, jak wykorzystywa struktur monomitu wpraktyce scenopisarskiej:
Ch. Vogler, Podr Autora. Struktury mityczne dla scenarzystw ipisarzy, prze.
K.Kosiska, Warszawa 2010.
94 Robert Dudziski
Po trzecie wreszcie, Thornwald to, jak wie odbiorca, wanie ten wied-
min, ktry uratowa ojca Geralta przed wilkoakami izada za to dziec-
ka-niespodzianki. Wten sposb symbolicznie pojawia si tu take figura
ojca. Wida wic wtym epizodzie wyranie ch odesania ogldajcego
do popkulturowej wersji dorobku freudyzmu ijungizmu.
Po pokonaniu Cienia Geralt wyrusza wwiat iwystawiony zostaje
na szereg prb, ktre sprawdzaj nie tylko jego umiejtnoci walki, lecz
take zdolno do mioci, przyjani, empatii oraz moralno. Przey-
wane dowiadczenia ibliskie zwizki zrnymi osobami zwikszaj
jego samowiadomo, pozwalaj mu na zrozumienie, e ma prawo do
ludzkich uczu. Aby jednak wpeni zdoby t wiadomo, musi po-
wrci tam, gdzie wszystko si zaczo dlatego jedzie do rodzinnego
domu (gdzie dowiaduje si olosach rodzicw) ido Kaer Morhen (gdzie
ostatecznie wyrzeka si bycia wiedminem); spotyka te wreszcie wa-
sn matk. Caa ta cykliczna wdrwka pozwala mu zdoby wielki dar,
awic Ciri, ipowrci do wiata, na ktry bohater patrzy ju zupenie
inaczej (przeszed bowiem duchow przemian); razem zdziewczynk
odwracaj si od wiata ludzi ipostanawiaj zamieszka wraz zelfami
wgrach. Ponownie wszystkie te symbole (cykliczna wdrwka, kolejne
prby, rola ojca imatki, wyrzekanie si dawnego siebie oraz spogldanie
na rzeczywisto wnowy sposb) sugeruj do wiadome nadawanie
opowiadanej historii rysw mitycznych iodwoania do dorobku psycho-
analizy. Zjednej strony, czyni to fabu spjniejsz, gdy staje si ona
histori owewntrznej przemianie Geralta; zdrugiej nadaje jej rysw
charakterystycznych dla amerykaskiego kina popularnego.
Przystpno fabuy Wkontekcie prby budowania zwartej narracji warto tu rwnie zwr-
ci uwag na zabieg wprowadzania czci istotnych bohaterw do histo-
rii Geralta ju na jej wczesnym etapie. Najlepszym przykadem jest tu
Renfri, ktra zanim pojawi si wodcinku Mniejsze zo jako przywd-
czyni zbrojnej bandy, wystpuje wepizodzie Czowiek pierwsze spo-
tkanie. Wserialu to wanie Geralt ratuje j zrk onierzy majcych j
zamordowa na polecenie macochy, apo wielu latach to Renfri morduje
kapanki Melitele na polecenie Falwicka. Przykadem dziaania wdrug
stron byo zkolei ponowne wprowadzenie elfki Toruviel, ktra wyst-
pia nie tylko wodcinku Dolina kwiatw (bazujcym m.in. na Kracu
wiata, gdzie posta ta wystpowaa woryginale), lecz take wepizo-
dzie ostatnim, pt. Ciri. Zabieg taki rwnie zwiksza spjno fabuy,
ograniczajc liczb nowych, nieznanych widzowi wtkw do minimum
ieksponujc rol przeznaczenia.
Ta dbao owewntrzn spoisto caej historii wydaje si motywo-
wana m.in. trosk oodbiorc, ktry nie czyta opowiada Sapkowskiego.
Zmyl onim wprowadzono wwizji wiata przedstawionego rwnie

inne zmiany, czego najlepszym przykadem s rnice wkreacji dwch
istotnych dla fabuy spoecznoci: elfw iwiedminw. Wrd fanw
literackiego oryginau wiele kontrowersji wywoao odejcie od typowej
dla fantasy wizji elfw jako istot nieodmiennie piknych, dostojnych
iwygldajcych szlachetnie28. Wydaje si, e twrcy serialu postanowi-
li jednak uruchomi tu inne, lepiej ugruntowane irozpowszechnione
stereotypy. Ekranowe elfy miay si bowiem widzowi kojarzy raczej
ze znanymi mu zrnych tekstw kultury przeladowanymi, ubogimi
igodujcymi mniejszociami etnicznymi inarodowymi (np. Indiana-
mi czy ydami). Std zaoenie, e kto, kto goduje, musi si ukrywa
przed pogromem bd jest rugowany zziemi, nie bdzie dba oubir.
Dlatego te nadano elfom cechy ludw pierwotnych, zwaszcza Indian:
ich kostiumy wyranie odwouj si skojarze etnicznych. Stereotyp
ten rozcignito rwnie na cechy osobowoci izachowanie: oile elfy
Sapkowskiego byy co najmniej ambiwalentne moralnie, otyle tym seria-
lowym bliej do postaci przeladowanych przez cywilizacj szlachetnych
dzikusw, postaci bardzo popularnych we wspczesnym kinie holly-
woodzkim. Decyzja ozastpieniu wsko rozpowszechnionego stereotypu
elfw jako istot piknych oglnie znanym stereotypem przeladowanej
mniejszoci bya zatem podyktowana dbaoci omasowego odbiorc.
Podobn tendencj widzimy wprzypadku serialowego obrazu wied-
minw. Wwizji Brodzkiego iSzczerbica staj si oni czym na ksztat
zakonu rycerskiego: s silnie zinstytucjonalizowani (istnieje tam podzia
na frakcj kapanw iwojownikw, caoci rzdz dwie rady, zachowuj
do sztywny kodeks izwyczaje itd.), wich wypowiedziach pojawia si
retoryka witej misji ihonoru (Geralt tym si rni od pozostaych,
e nie respektuje zasad honorowej walki, bo wie, i te nie przydadz
mu si wstarciu zpotworami), s wyranie konserwatywni iniechtni
zmianom. Kwestia honoru irestrykcyjnego kodeksu wydaje si te prb
powizania ich zkulturowym obrazem samurajw (wt stron odsy-
a rwnie ikonografia, m.in. wiedmiskie zbroje, stroje czy katany).
Ponownie mamy zatem do czynienia ze zmianami motywowanymi po-
wszechnymi wyobraeniami: wmiejsce stereotypw wywiedzionych
zfantasy (zawodowy zabjca potworw) wprowadza si takie owik-
szym zasigu.
28 Wsynnych ironicznych opisach poszczeglnych odcinkw serialu Radosaw

Teklak pisa: Najpierw na dzielnych rycerzy Ni napadaj jakie dziady proszalne.
Adziady, jak to dziady listowie we wosach, przyodziewek niedbay itaki zlekka
cepeliowo-festyniarsko-szmaciarski. Ale za to zuku szyli niechybnie iwyszyli
wikszo zaogi konnej. [] No ipotem si okazuje, e te dziady borowe to elfy
byy (R.Teklak, Miecz enady ma dwa ostrza, Warszawa 2013 [EPUB]).
96 Robert Dudziski
Dbanie oprzystpno caej opowieci jest oczywicie bezporednio

powizane zadresowaniem produkcji do szerokiego grona odbiorcw
tendencj t widzielimy ju, analizujc strategi marketingow dys-
trybutora Wiedmina. Wobu aspektach film iserial byy zatem przy-
najmniej pomylane jako spjny, realizujcy pewne konkretne zaoenia
projekt.
Baronowie, Adamczak, zarysowujc wswojej pracy gwne strategie obierane przez

Profesjonalici polskich twrcw filmowych po 1989 r., wyrni spord nich dwie,
iwiedmini
ktre daoby si dopasowa do opisanego powyej obrazu Wiedmina
kinowego itelewizyjnego: strategi Barona istrategi Profesjonalisty.
Produkcja Brodzkiego jawi si bowiem jako hybryda, stanowica prb
poczenia tych dwch opcji.
Strategi Barona Adamczak nieprzypadkowo nazywa te strategi
superprodukcji wt kategori badacz wpisuje bowiem wszystkie wy-
stawne, wysokobudetowe filmy (zazwyczaj adaptacje rodzimej klasyki
literackiej, azwaszcza szkolnych lektur), reyserowane przez twrcw
powszechnie powaanych iuznawanych za klasykw: Andrzeja Wajd,
Jerzego Hoffmana, Jerzego Kawalerowicza, Filipa Bajona29. Zwymie-
nionymi filmami Wiedmina zpewnoci czy wanie ogromny bu-
det, przepych igwiazdorska obsada, trudno jednak Brodzkiego nazwa
Baronem. Wrcz przeciwnie, jeli posuymy si opracowanym przez
Adamczaka schematem pola produkcji filmowej, to zobaczymy, e przed
Wiedminem reyser ten samodzielnie pracujcy wczeniej tylko nad
TVN-owskim serialem Miasteczko znajdowa si wmiejscu zupenie
innym ni uznani inobliwi Baronowie. Oni bowiem zajmowali biegun
autonomiczny icieszyli si wysokim stopniem konsekracji, Brodzkiego
za naleaoby osadzi na biegunie heteronomicznym, ito wdolnych jego
warstwach, gdzie waciwie oadnej konsekracji nie mogo by mowy.
Ze strategi Profesjonalisty wie za Wiedmina przede wszystkim
siganie po wyprbowane iatrakcyjne dla masowego widza hollywo-
odzkie wzorce gatunkowe (wtym przypadku Kina Nowej Przygody
ocharakterze fantastycznym), modyfikujc je tak, aby uwzgldniay
rodzimy kontekst kulturowy30. Miao to oczywicie zapewni tak przy-
gotowanemu obrazowi sukces finansowy. Jednak, jak zauwaa Adam-
czak, produkcje powstajce wramach strategii Profesjonalisty mogy ze
wspczesnego Hollywood kopiowa wycznie formy ikonwencje dziea
filmowego, gdy ograniczenia budetowe nie pozwalay na uruchomienie
machiny produkcyjno-marketingowej na wzr amerykaski.
29 M.Adamczak, op. cit., s. 299306.

30 Ibidem, s. 276280.
Wydaje si zatem, e Wiedmin pomylany zosta jako prba wyjcia

ztego impasu. Ogromny, godny superprodukcji budet mia pozwo-
li na signicie po (kosztown przecie) konwencj fantasy isprawi,
e imitacja regu globalnego Hollywood wramach rodzimego rynku
bdzie caociowa, take waspekcie produkcyjno-marketingowym.
Paradoksalnie wic, przedsiwzicie to, cho silnie inspirowane kine-
matografi USA, byo na gruncie kinematografii polskiej oryginalne.
Prbowao bowiem poczy dwie istniejce do tej pory obok siebie
strategie zrealizowa superprodukcj wyranie czerpic ze wzorcw
hollywoodzkich. Ruch ten suy wramach oglnej strategii Heritage
Films poszerzeniu portfolia. Firma proponowaa widzom zrnicowa-
n ofert filmow, na ktr skadao si tak kino zarwno gatunkowe,
jak iautorskie: od filmu sensacyjnego (Sara, re. Maciej lesicki, 1997),
psychologicznego (Tato, re. Maciej lesicki, 1995) ikomedii (Zoto de-
zerterw, re. Janusz Majewski, 1998), przez wystawn ekranizacj naro-
dowego eposu (Pan Tadeusz) ikoprodukcje (przede wszystkim Bandyta
re. Maciej Dejczer, 1997; oraz Pianista re. Roman Polaski, 2002),
po skromniejsze filmy uznanych reyserw (Piercionek zorem wkoro-
nie, re. Andrzej Wajda, 1993; Uprowadzenie Agaty, re. Marek Piwow-
ski, 1993; Wielki tydzie, re. Andrzej Wajda, 1996). By moe zatem
Wiedmin by prb dalszej dywersyfikacji rde dochodu iurozma-
icenia oferty kinowej.
Niniejsza analiza nie wyczerpuje oczywicie wszystkich wtkw, ktre Zakoczenie

mona by poruszy wkontekcie filmowej adaptacji Wiedmina. Niezwy-
kle interesujca byaby zpewnoci kwestia recepcji produkcji Brodz-
kiego (zarwno wkrgach mionikw prozy Sapkowskiego, jak iwtzw.
mainstreamie oraz za granic), opracowania domaga si take wtek
reakcji ruchu fanowskiego na informacje zplanu iinterakcji pomidzy
nimi atwrcami filmu. Protesty przeciwko obsadzeniu ebrowskiego
wroli Geralta odbiy si wwczas wprasie szerokim echem na tyle
duym, e dla ich inicjatorw zorganizowano m.in. odrbne spotkanie
zekip filmow. Byby to niewtpliwie interesujcy wtek historii pol-
skiego fandomu, wykraczaby on jednak poza gwny przedmiot tego ar-
tykuu. Zaprezentowana analiza miaa bowiem przede wszystkim wska-
za, e niezalenie od tego, jak dzi postrzegamy efekt stara twrcw
Wiedmina, ich posunicia idecyzje byy silnie uwarunkowane wcze-
snym kontekstem ekonomicznym iinstytucjonalnym. Nawietlenie go
byo zatem konieczne nie po to, aby tego filmu broni (wartociowa-
nie iocenianie stanowi bowiem domen krytykw, anie naukowcw),
ale po to, aby go zrozumie.
98 Robert Dudziski
Bibliografia Adamczak Marcin, Globalne Hollywood, filmowa Europa ipolskie kino po 1989
roku. Przeobraenia kultury audiowizualnej przeomu stuleci, Gdask 2010.
Kornacki Krzysztof, Polskie Kino Nowej Przygody [w:] J.Szyak et al., Kino
Nowej Przygody, Gdask 2011.
Machul Piotr, Ruszak Piotr, Kadunek-Soroczyska Magdalena, Strategie
dziesitej muzy, Media iMarketing Polska 2002, nr 3.
Szyak Jerzy, Kino Nowej Przygody jego cechy igranice [w:] idem et al., Kino
Nowej Przygody, Gdask 2011.
Klimek Kaja, Bez ksiek, bez dostpu do Internetu ibez sensu. Serial ifilm
Wiedmin vs. fani prozy Andrzeja Sapkowskiego [w:] Literatura ikino.
Polska po 1989 roku, red. P.Marecki, A.Pilarska, K.Puto, Krakw 2013.
Smyczyska Aleksandra, Adaptacja wdobie konwergencji mediw: Wiedmin
Andrzeja Sapkowskiego, Zeszyt Naukowy Wyszej Szkoy Zarzdzania
iBankowoci wKrakowie 2011, nr 22, s. 1934 (http://zeszytnaukowy.pl/
download.php?article=1028 [dostp: 11.04.2015]).
Ko Przeznaczenia ma sze cianek.

Model rozgrywki wWiedminie:
Grze Wyobrani

Artyku stanowi analiz polskiej gry fabularnej Wiedmin: Gra Wyobrani, polskie gry fabularne,
historia gier RPG,
wydanej w2001 r. nakadem wydawnictwa Mag. Autorzy opisuj gr za-
gry na podstawie Sagi
rwno wjej aspekcie rynkowym (wskazujc na m.in. na wysoko naka- oWiedminie, Wied-
du, rozwijanie linii wydawniczej czy promocj gry), jak iproponowany min: Gra Wyobrani
przez ni model rozgrywki. Wtym celu analizie poddane zostay m.in.
konstrukcja uniwersum gry, mechanika, fabuy oficjalnych scenariuszy
oraz porady przygotowane przez twrcw dla graczy.
Ko Przeznaczenia ma sze cianek.

Model rozgrywki wWiedminie:
Grze Wyobrani
Fenomen wiedmina jest m.in. dlatego tak wyjtkowy iwany dla pol-
skiej kultury masowej, e siga daleko poza pierwotny, literacki kontekst,
wkraczajc rwnie na grunt innych mediw. Jednym znich s gry fabu-
larne w2001 r. nakadem wydawnictwa Mag opublikowano Wiedmi-
na: Gr Wyobrani, system umoliwiajcy rozgrywanie przygd wwie-
cie stworzonym przez Andrzeja Sapkowskiego. Wramach niniejszego
artykuu chcielibymy podda w system analizie, skupiajc si przede
wszystkim na modelu rozgrywki proponowany przez gr. Wychodzimy
tu zzaoenia, e system RPG to zoony mechanizm, na ktry skadaj
si: uniwersum, mechanika, proponowane (take woficjalnych scenariu-
szach) konwencje gatunkowe itematyczne1, style gry2, zakadana przez
autorw rola postaci graczy wwiecie gry itd. Analizujc te rnorodne
poziomy, mona zrekonstruowa wanie zakadany model rozgrywki,
awic dowiedzie si, co powinno zdaniem twrcw wdanym sys-
temie stanowi gwne rdo przyjemnoci. Model ten postaramy si
osadzi wszerszym kontekcie historycznym, prbujc wskaza na ze-
wntrzne czynniki go determinujce.
Analiza ta skada si zczterech zasadniczych czci. Najpierw zrekon-
struujemy rynkowy aspekt funkcjonowania Wiedmina: Gry Wyobrani,
opisujc okolicznoci jego premiery istrategi marketingow obran
przez wydawnictwo Mag. Wczci kolejnej przyjrzymy si temu, jak twr-
cy widzieli iopisywali rol Mistrza Gry, anastpnie jak absolutyzowali
1 Terminem tym posugujemy si wznaczeniu zaproponowanym przez Stanisawa

Krawczyka wjego analizie systemu RPG Changeling: The Lost. Zob. S.Krawczyk,
Analiza konwencji tematycznych gry fabularnej Changeling: The Lost, Literatura
iKultura Popularna 2011, nr 17, s. 8597.
2 Na temat rnych stylw gry zob. D.Chmielewska-uczak, C.Matkowski, Kilka
uwag oNIEwchodzeniu wrol, Homo Communicativus 2008, nr 3, s. 199211.
Ko Przeznaczenia ma sze cianek 101
immersyjny aspekt sesji. Wpodsumowaniu za sprbujemy wskaza

przyczyny takiego wanie uksztatowania interesujcego nas systemu.
Zperspektywy wydawniczej imarketingowej premiera Wiedmina: Aspekt rynkowy

Gry Wyobrani bya wydarzeniem bez precedensu na polskim rynku
RPG.Promocj idystrybucj systemu przeprowadzono bowiem zroz-
machem zarwno wwczas, jak idzi raczej niespotykanym wtej brany.
Wida to dobrze, gdy przyjrzymy si bliej trzem kwestiom: wysokoci
nakadw, promocji gry oraz rozwojowi linii wydawniczej.
Po pierwsze zatem, przed podrcznikiem gwnym opublikowano
skrcon wersj zasad, umoliwiajc zapoznanie si zide gier fabu-
larnych ielementarnymi reguami Wiedmina: Gry Wyobrani jak naj-
wikszej liczbie osb (rwnie spoza fandomu). Jak podaje branowy
serwis Wirtualnywydawca.pl, wersja podstawowa zasad wydrukowana
zostaa w15 tys. egzemplarzy, apodrcznik w6 tys. Dla porwnania:
redni nakad podrcznikw do RPG wydawanych wwczas przez wy-
dawnictwo Mag wynosi 2,1 tys. sztuk3. Rnica wskali jest wic tutaj
widoczna ju na pierwszy rzut oka, utwierdzajc nas wprzekonaniu, e
by to projekt, zktrym wizano wielkie nadzieje iktry przygotowano
zdu starannoci.
Po drugie, promocja samej gry czya si zreklam wchodzcego
wtamtym okresie na ekrany filmu Wiedmin (re. Marek Brodzki, 2001).
Oficjalna premiera systemu odbya si bowiem 19.10.2001, awic wnieca-
y miesic przed premier ekranizacji. Powinowactwo zadaptacj prozy
Sapkowskiego wida np. wszacie graficznej skrconych zasad oraz pod-
rcznika gwnego, gdzie kadry zfilmu wykorzystano ina okadce, ijako
ilustracje dla tekstu. Powizania te dostrzec mona rwnie wrelacji
zoficjalnej premiery Wiedmina: Gry Wyobrani, na ktrej obecni byli
nie tylko twrcy gry, lecz take Andrzej Sapkowski i, grajca Yennefer,
Grayna Wolszczak (podobno zapowiadano rwnie przybycie Michaa
ebrowskiego, awic filmowego Geralta, jednak ten aktor wostatniej
chwili odwoa swoje przybycie). Wramach tego spotkania wrczono
m.in. nagrody wkonkursie wydawnictwa Mag, ktrymi byy repliki
miecza isztyletu, uywanych przez filmowego Geralta4. Wszystkie te
opisy wskazuj wic ponownie na, po pierwsze, silny zwizek promocji
gry zpromocj filmu, apo drugie, niespotykan do tej pory na polskim
rynku skal tej promocji, wktr nie tylko zaangaowano znan ak-
tork ipopularnego pisarza, lecz take wykorzystano wniej konkursy
3 KG, Nie zamierzamy wychodzi zniszy. Wydawnictwo Mag, http://bit.ly/1Jo6mBM
[dostp: 26.12.2014].
4 Zob. ARTUT, Premiera Wiedmina: gry wyobrani, Biay Wilk 2001, nr 1,
s. 2628.
102 Robert Dudziski, Kamila Kowalczyk
zwartociowymi nagrodami. Naley rwnie wspomnie, e Wiedmin:

Gra Wyobrani by take obecny na zorganizowanym na Polach Mo-
kotowskich wWarszawie Pikniku Wiedmiskim, promujcym film
Brodzkiego5.
Wkontekcie tak silnych zwizkw systemu zfilmem znamienne jest
zreszt, jak szybko od zwizkw tych zacz odegnywa si Mag, gdy
ekranizacja prozy Sapkowskiego okazaa si artystyczn ifrekwencyjn
klsk aden zpiciu dodatkw wydanych po premierze adaptacji nie
wykorzystuje ju filmowych kadrw wcharakterze ilustracji.
Po trzecie wreszcie, linia dodatkw Wiedmina: Gry Wyobrani bya,
jak na polskie warunki, dosy rozbudowana, akolejne suplementy tra-
fiay szybko na sklepowe pki. Gra doczekaa si dwch: Czas pogardy.
Wojny zNilfgaardem (2001) oraz Miecz Przeznaczenia: Pokona Fatum
(2001), atake powiconego tylko temu systemowi czasopisma Biay
Wilk, ktrego kady numer by wzasadzie rwnie osobnym dodatkiem,
traktujcym owybranym zagadnieniu. Finalnie ukazay si trzy numery
Biaego Wilka; czwarty, cho zapowiadany ipodobno gotowy, nigdy
nie wyszed ze wzgldu na zamknicie linii wydawniczej6.
Wszystkie te elementy pozwalaj myle opremierze Wiedmina:
Gry Wyobrani jak owanym etapie ewolucji rynku gier fabularnych
wPolsce. Rozmach istopie profesjonalizacji caej akcji promocyjnej
cile wiza si, zjednej strony, zrozwojem samego rynku iumacnia-
niem na nim pozycji Maga, wwczas niekwestionowanego potentata,
zdrugiej za ze statusem filmowej superprodukcji, ktra chyba jako
jedna zpierwszych wPolsce usiowaa wykorzysta strategie charakte-
rystyczne dla Nowego Hollywood istworzy rodzimy supersystem roz-
rywkowy. Std ogromne nakady na promocj (wtym na jej nietypo-
we formy, jak Piknik Wiedmiski czy piosenka Roberta Gawliskiego
ztekstem Grzegorza Ciechowskiego Nie pokonasz mioci) itransme-
dialno projektu: filmowi towarzyszy nie tylko serial, lecz take wzno-
wienie komiksw owiedminie, wydanych wpierwszej poowie lat 90.,
oraz omawiana tu gra fabularna. Wszystko to wic wskazuje na myle-
nie owiedminie jak ofranczyzie, ktrej okrtem flagowym by film, na-
dajcy rozpdu towarzyszcym mu produktom, wtym rwnie Wied-
minowi: Grze Wyobrani.
Uniwersum gry Aby da odbiorcom szans na rozgrywanie wasnych przygd wwiecie

ikonwencje wiedmina, twrcy omawianego systemu musieli oczywicie dostarczy
fabularne
5 Idem, Piknik zwiedminem, Biay Wilk 2001, nr 1, s. 2930.
6 Wtym miejscu naley te zauway, e za podrcznik gwny ikolejne dodatki
odpowiadali powszechnie wwczas znani ipopularni autorzy tekstw oRPG, roz-
poznawalni chociaby dziki tekstom publikowanym wMagii iMieczu.
przynajmniej wjakiej czci usystematyzowanego, encyklopedyczne-

go wrcz opisu tego uniwersum. Jego uksztatowanie jest znamienne,
sugeruje bowiem, e autorzy usiowali umoliwi konstruowanie fabu
wykorzystujcych jak najszersze spektrum konwencji. wiat ten zosta
ukazany wieloaspektowo czytelnicy otrzymuj cay szereg informacji
dotyczcych bardzo rnych poziomw jego funkcjonowania. Zjednej
strony, dostarcza si im opisu sytuacji geopolitycznej czy charaktery-
styki architektury bd rozrywek, zdrugiej za umieszcza rozbudo-
wany bestiariusz icennik, uwzgldniajcy zarwno cen odzi aglowej
(550 denarw), jak igaci (1 denar)7. Sugeruje to, e womawianym uni-
wersum moemy rozgrywa fabuy korzystajce zbardzo rnych kon-
wencji fabularnych.
Nadrzdn spord owych konwencji jest oczywicie sword and sor-
cery bohaterowie stanowi grup wyobcowanych ze spoeczestwa
awanturnikw, podrujcych po fantastycznym wiecie iprzeywa-
jcych wnim rozmaite przygody8. Jednak ju ksztat poszczeglnych
scenariuszy moe by zgruntu odmienny, wczym utwierdza nas analiza
oficjalnych przygd. Zawarta wpodrczniku podstawowym przygoda
Potwr zgroty zaczyna si jak typowa fabua osnuta wok misji zabicia
potwora, koczy si jednak postawieniem graczy przed wyborem tragicz-
nym, wktrym nie mona wskaza, kto ma suszno, akada decyzja
bdzie za. Pisze si tam wprost: Jakkolwiek gracze rozwi zaistniay
problem, powinni mie przekonanie, e nie zrobili wszystkiego9.
Zkolei scenariusz Wilki zBrokilonu usiuje wykorzystywa estetyk
horroru (bohaterowie trafiaj wnim bowiem do tytuowego lasu noc
imusz uwaa nie tylko na driady, lecz take na grasujcego wilkoaka),
aSzpieg, ktrego nie byo siga po schematy zaczerpnite zfilmw ipo-
wieci szpiegowskich. Wreszcie una nad Cintr wrzuca postacie wsam
rodek wojennej zawieruchy, aich gwnym zadaniem jest przeycie.
Wramach dominujcej estetyki sword and sorcery mamy tu zatem do
czynienia ze swoistym eklektyzmem gatunkowym, umoliwiajcym
rozgrywanie bardzo rnorodnych fabu.
Dominant czc poszczeglne przygody nie jest jednak jaka okre-
lona konwencja fabularna, ale przede wszystkim nacisk pooony przez
7 Zob. M.Marszalik et al., Wiedmin: Gra Wyobrani, Warszawa 2001, s. 229.

8 Na logik przygody ibohaterw-outsiderw jako fundamenty sword and sorcery
wskazuje np. Marek Pustowaruk: Bohaterowie s nieustannie wruchu, weks-
pansji, zagarniaj przestrze miao ibez lku. Autsajderzy, wyzuci zprawa ipo-
czucia przynalenoci, cay wiat czyni aren swoich przygd (M.Pustowaruk,
Od Tolkiena do Pratchetta. Potencja rozwojowy fantasy jako konwencji literackiej,
Wrocaw 2009, s. 116117).
9 M.Marszalik et al., op. cit., s. 235.
twrcw na immersj. Waciwie poza Szpiegiem, ktrego nie byo we

wszystkich scenariuszach akcentuje si, e fabua ma posuy do wywo-
ania wgraczach emocji zblionych do tych przeywanych przez ich po-
stacie. Dlatego te wPotworze zgroty stawia si bohaterw przed wybo-
rem tragicznym, aMistrzowi Gry sugeruje powicenie interaktywnoci
dla uzyskania zakoczenia oodpowiednio dramatycznym wydwiku.
Zkolei wunie nad Cintr nacisk pooony zostaje na naturalistycznie
przedstawiane okropnoci wojny imozoln walk owyrwanie si zogar-
nitego poog kraju (Makabryczne widoki opisuj dokadnie, wsposb
peen naturalizmu. Nie szczd grupie adnego strasznego szczegu)10.
Kwestia ta jest niezwykle istotna, gdy jak przekonamy si wtoku dal-
szej analizy immersja speniaa kluczow rol wmodelu rozgrywki
Wiedmina: Gry Wyobrani.
Bajarz aMistrz Gry, Pewnych informacji omodelu rozgrywki zaproponowanym przez twr-
gra wyobrani agra cw Wiedmina: Gry Wyobrani dostarczy mog rozdziay, wktrych
fabularna
opisuj oni rol izadania Mistrza Gry. Charakterystyczna jest tu zwasz-
cza podkrelana przez nich wyjtkowo ich systemu. Sesji Wiedmina:
Gry Wyobrani nie prowadzi bowiem Mistrz Gry, ale Bajarz, asama gra
nie jest gr fabularn, lecz gr wyobrani.
Bajarz ma si tu oczywicie kojarzy przede wszystkim zcharakte-
rystycznym dla kultury oralnej snuciem narracji, speniajcej okrelo-
ne funkcje iwywoujcej specyficzne emocje. Konotacje midzy bani
agr RPG, ktre tutaj s podkrelane, zostay zauwaone rwnie przez
badaczy gier fabularnych, pisze onich np. Jerzy Zygmunt Szeja:
Gry narracyjne mona traktowa jak wspczesny odpowiednik bani ludowych
[...], ktre ywe jeszcze wliteraturze dziecicej, wkrajach technologicznie rozwi-
nitych przestay funkcjonowa wspoecznociach dorosych [...]. Oralny cha-
rakter fabularnej, interaktywnej opowieci czciowo odtwarzanej zprzygoto-
wanego scenariusza, czciowo powstajcej na sesji jest istotnym powodem jej
podobiestwa do bani imitu11.
Nie tylko wprzypadku tego alternatywnego okrelenia Mistrza Gry

autorzy Wiedmina: Gry Wyobrani prbuj uruchomi skojarzenia
zkultur tradycyjn iopowieciami dowiadczanymi winny, nieznany
wikszoci wspczesnych ludzi sposb: podobnie oddziaywa ma na-
zywanie sesji mianem gawdy.
Strategia ta, jak si wydaje, wprost wie si zpowsta na grun-
cie zachodnim ide storytellingu. Termin ten ukuto wwydawnictwie
10 T.Kreczmar et al., Czas pogardy. Wojny zNilfgaardem, Warszawa 2001, s. 65.
11 J.Z.Szeja, Gry fabularne nowe zjawisko kultury wspczesnej, Krakw 2004, s. 13.
Zob. te M.Mochocki, Wspczesne oblicza bani: narracyjne gry fabularne [w:]
Barwy wiata bani, red. U.Chciska, Szczecin 2003, s. 185194.
White Wolf na okrelenie mechaniki gier uniwersum wiata Mroku

(tzw. Storyteller System); mia on akcentowa, e systemy te kad silny
nacisk na emocje gracza oraz opowiadan histori. Storytelling12 stano-
wi oczywicie odwoanie do kultury tradycyjnej, oznacza bowiem snucie
opowieci, wktrego trakcie tworzy si specjalna wi midzy opowia-
dajcym asuchaczami zwykorzystaniem rozmaitych technik ichwy-
tw narracyjnych, za pomoc sw igestw13. Jak wskazuje krtka hi-
storia RPG zamieszczona na kocu Wiedmina: Gry Wyobrani, polscy
autorzy byli wiadomi tego odniesienia14, by moe wic odwoujc si
do kultury oralnej ikreujc nowy termin gra wyobrani, chcieli wy-
kona podobny gest na rodzimym gruncie.
Jeden zrozdziaw podrcznika do Gry Wyobrani Gos Rozsd-
ku: Ksiga Bajarza szczegowo okrela powinnoci Bajarza, atake
zawiera rady dotyczce samego snucia narracji, konstruowania opisw
iorganizacji sesji. Mistrz Gry ma wic do dyspozycji nie tylko zasady
obowizujce go wtrakcie rozgrywki iinstrukcje dotyczce korzystania
zmechaniki, budowania nastroju, wykorzystywania baniowych fabu
do tworzenia wasnych narracji iopisw wzbogaconych ometafory, lecz
take swoisty kodeks Bajarza (awnim np. punkt: Bajarz zawsze si
uczy, czy te: wiele wiksz przyjemno czerpiemy wnaszym fachu
zzadowolenia graczy ni zchwilowej satysfakcji bycia panem losu)15.
Analiza tych porad moe powiedzie bardzo wiele ozakadanym
przez autorw modelu rozgrywki. Wielokrotnie akcentuje si tam bo-
wiem trzy aspekty gry: marginalizacj roli mechaniki, znaczenie fabuy
oraz co najistotniejsze immersj jako gwny cel sesji. Wanie te
trzy czci skadowe stanowi wyran dominant Wiedmina: Gry Wy-
obrani, maj one wujciu twrcw decydowa ojego wyjtkowoci
idostarcza przyjemnoci zrozgrywki.
Porady utrzymane wpodobnym tonie znajduj si zreszt rwnie
winnych rozdziaach podrcznika gwnego, atake wposzczeglnych
dodatkach, zawierajcych mnstwo rad przeznaczonych dla Bajarza
12 Zob. J.D.Sobol, Storytelling [haso] [w:] The Greenwood Encyclopedia of Folktales

and Fairy Tales, red. D.Haase, Westport [Connecticut] 2008, t. 3, s. 921926.
13 G.Fenwick, Storytelling and Fairy Tales [haso] [w:] The Oxford Companion to Fairy
Tales. The Western Fairy Tale Tradition from Medieval to Modern, red. J.Zipes, New
York 2000, s. 501504.
14 Zob. M.Marszalik et al., op. cit., s. 239: Wampir nosi miano gry narratorskiej (od
angielskiego storytelling), wktrej zasady ustpuj opowieci iwktrej najwaniej-
sze s przeycia oraz rado, jak gracze czerpi zzabawy. Twrcy narratorskiej
idei RPG twierdz, e rde gier fabularnych naley szuka wrd plemiennych
historii, ktre wieczorami, przy ognisku, opowiadali sobie nasi przodkowie.
15 Ibidem, s. 149.
iliczne majce uatwi mu prowadzenie kolejnych przygd didaska-

lia teatralne: Gdy hanza wpadnie do Brokilonu, zga wiato16, wtej
grze fabularnej Bajarz chodzi po pokoju, odgrywa pantomim, zmienia
przebrania. Tu przygody ubarwia si umiejtnie dobran muzyk [...]17,
nie kryj wsobie [...] uczu. Oddaj je caym ciaem, gosem, gestami18,
odpr si. Masz zacz od sceny, wktrej obz na lenej polanie po-
grony jest we nie. Chcc [sic!] uzyska odpowiedni nastrj, Twj gos
musi brzmie spokojnie icicho. Ty usid wygodnie wfotelu, zapatrz si
gdzie wdal, jakby wpatrywa si wdogasajce ognisko19 itp.
Autorzy wielokrotnie zaznaczaj wic, e najistotniejsze wGrze Wy-
obrani jest maksymalne wcielenie si wwybran posta. Waniejsza jest
zatem gra waspekcie immersyjnym idramatycznym ni mechanicznym
czy fabularnym. Twrcy dobitnie podkrelaj t cech swojego systemu,
sdzc, e to ona odrnia gr wyobrani od gry fabularnej:
GR WYOBRANI nazwalimy narracyjn gr fabularn, skupiajc si na snuciu
opowieci, pozwalajc na moliwie najpeniejsze przeniesienie si do baniowe-
go wiata. To zabawa, wktrej gracze staj si aktorami; gdzie city jzyk, pomy-
sowo, umiejtno wcielenia si winn osob znacz wicej ni rzuty kostk
izdobywanie kolejnych punktw20.
To zatem emocje wywoane przez narracj oraz absolutna immersji

gracza wposta s nadrzdnym celem Gry Wyobrani. Rozgrywka, jak
utrzymuj twrcy, zaczyna dziki temu nosi znamiona sztuki teatralnej
czy psychodramy: Pamitajcie, i zaoeniem gry wyobrani jest to, by
sesja przypominaa bardziej psychodram, anawet wrcz improwizo-
wane przedstawienie teatralne21.
Absolutyzacja Immersyjny iemocjonalny aspekt rozgrywki nie jest absolutyzowany

immersji tylko deklaratywnie, przywoanym zapewnieniom oprzeywaniu praw-
dziwych emocji na sesji towarzyszy cay szereg porad itechnik (kilka
znich przytaczalimy ju wczeniej) majcych umoliwi graczom od-
czuwanie tego, co odczuwa ich posta. Autorzy zachcaj m.in. czytel-
nikw do wprowadzania na ich sesjach elementw teatralnych: gracze
iprowadzcy maj odgrywa nie tylko zachowanie isposb bycia swoich
bohaterw, lecz take upodobni si do nich wizualnie:
Odgrywanie wad, ktre posiada posta, rwnie naley doceni. Jeli gracz stara si
schowa pod stoem albo cay czas klczy, by odegra karowato swego bohatera,
16 Wilki Brokilonu, Biay Wilk 2001, nr 1, s. 18.

18 Ibidem, s. 138.
19 Ibidem, s. 149.
20 Ibidem, s. 9.
21 Ibidem.
wypada, by przyzna mu, Bajarzu, 1 PO.Jeeli za miele ozorem na lewo iprawo,

by udowodni, i jest plotkarzem [...], warto obdarzy go 2 PO.Zkolei gdy cae
spotkanie bdzie mwi ze specyficznym akcentem, mona da mu nawet 3 PO22.
Teatralizacja wie si rwnie zprzygotowaniem odpowiednich

rekwizytw, wykorzystaniem muzyki iowietlenia do kreowania po-
danego nastroju:
Prowad wciemnym pokoju, owietlonym tylko blaskiem wiec najlepiej kilku.
Gaszc izapalajc wiece, moesz symulowa zmiany owietlenia, dowiadczane
przez hanz. Jeli nie lubisz gra po zmroku, bajaj wpiwnicy lub dokadnie zasu
zasony23.
Mistrz Gry nie tylko ma za zadanie gra mimik izmienia prze-

brania, musi take zadba ourealnienie rozgrywki inadanie jej zna-
mion prawdziwoci. Gracze maj przeywa takie uczucia jak rozpacz
czy groza, ale te te prostsze, np. obrzydzenie. Wprzygodzie zpierw-
szego numeru Biaego Wilka pojawia si scena, wktrej bohaterowie
wpadaj wrce driad, te za zawizuj im oczy iprowadz ich przez las.
Wpewnym momencie przewodniczka zostaje zaatakowana przez wil-
koaka, ana postacie graczy chluszcze jej gorca krew. Wtym miejscu
autorzy wprost doradzaj: Aby graczom zrobio si naprawd nieprzy-
jemnie, ka im zasoni oczy igdy na hanz chlunie krew, znienacka
pochlap ich odrobin ciepej wody24.
Chwyty uatwiajce, zdaniem twrcw, immersj dotyczy mog za-
tem rnych aspektw sesji: od odgrywania akcentu postaci majcej wy-
soki status spoeczny idobre urodzenie, przez udawanie niskiego wzrostu
poprzez klczenie pod stoem, a po chlapanie wod twarzy grajcych,
aby mogli poczu na policzku krew, oktrej mowa wtrakcie rozgrywki.
Wartykule Kilka uwag oNIEwchodzeniu wrol Dorota Chmielewska-
-uczak iCezary Matkowski zaznaczali, e istnieje wiele potencjalnych
stylw rozgrywki wgrach fabularnych iwbrew obiegowym opiniom im-
mersja nie zawsze inie dla wszystkich graczy jest zjawiskiem istotnym.
Wprzypadku Wiedmina: Gry Wyobrani mamy jednak do czynienia
zsystemem, ktry wprost izdecydowanie czyni zniej prymarne r-
do przyjemnoci inajwaniejszy element sesji. Zarwno wwietle de-
klaracji autorw, jak idostarczanych przez nich narzdzi iporad to od-
czuwanie emocji staje si esencj rozgrywki. System ten stanowi zatem
specyficzny przykad stylu rozgrywki okrelanego jako dramatystyczny:
Skupia si [on] na fabule stworzonej przez Mistrza Gry, czsto wporozumieniu
zgraczami. Opisywane wydarzenia imoliwo ekspresji graczy ograniczone s
22 T.Kreczmar et al., op. cit., s. 35.

23 Wilki..., s. 17.
24 Ibidem, s. 23.
przez zaoenie fabularne, ktre mog by narzucane przez prowadzcego rozgryw-

k bez dodatkowych wyjanie. Styl ten pozwala graczom na najwiksz ekspresj,
ale wycznie pod warunkiem, e dziaania ich postaci s zgodne zzaoeniami
fabuy. Dodatkowo, jeeli gracze iMG tak postanowi, fabua moe by dopasowana
do postaci graczy, aby umoliwi im dokonanie zaoonych dziaa wwiecie gry25.
Naley tu zwrci uwag zwaszcza na to, e rzadko mamy do czy-

nienia za tak radykalnym wskazaniem na jeden styl rozgrywki. Wied-
min: Gra Wyobrani jest tu wzasadzie czystym typem dramatystycznym,
zawiera wycznie ladowe iloci pozostaych stylw, naleaoby wic
sprbowa odpowiedzie na pytanie, dlaczego gra ta przybraa wanie
tak, anie inn form.
rda Trzeba zatem postara si rozstrzygn, skd wziy si wWiedminie:

Grze Wyobrani opisane skonnoci do dramatystycznego stylu gry iab-
solutyzacji immersji jako najwikszej wartoci rozgrywki. Sprawa wydaje
si tym ciekawsza, e tendencje te charakteryzuj wwczas polskie pi-
miennictwo RPG-owe wogle, pojawiajc si take wrodzimej recepcji
zagranicznych systemw.
Pierwsz przyczyn, dotyczc tylko Wiedmina: Gry Wyobrani,
by zpewnoci status prozy Sapkowskiego, ktra ju womawianym
okresie cieszya si saw niekwestionowanego arcydziea polskiej fan-
tasy. Zjednej strony, na ten status wpyn fakt, e cykl oGeralcie zosta
doceniony nie tylko przez fandom, lecz take przez tzw. mainstream.
Liczne tumaczenia cyklu owiedminie, przyznany autorowi w1997 r.
Paszport Polityki czy wreszcie wysokobudetowa adaptacja wgwiaz-
dorskiej obsadzie dowodziy naocznie wszystkim odbiorcom, e jest to
dzieo wysokiej klasy. Zdrugiej strony, wpopularnej recepcji twrczo-
ci Sapkowskiego powszechnie postrzega si jego powieci jako fantasy
powane irealistyczne, odwoujce si do licznych tekstw kultury
ipodejmujce doniose problemy (zkwesti rasizmu na czele). wiadomi
tego statusu byli zpewnoci take twrcy Wiedmina: Gry Wyobrani,
dlatego te nie mg on by po prostu gr fabularn, musia bowiem
dorwna pierwowzorowi. Sapkowski swoim cyklem nobilitowa fantasy,
aautorzy systemu usiowali powtrzy ten gest wodniesieniu do gier
fabularnych.
Przyczyny drugiej, organicznie zreszt powizanej zpierwsz, nale-
y zapewne upatrywa wkontekcie, wjakim gra funkcjonowaa. Ten-
dencja do absolutyzowania immersji ipostrzegania najwikszej war-
toci RPG wanie wodczuwaniu emocji bohaterw nie bya bowiem
charakterystyczna wycznie dla Wiedmina: Gry Wyobrani. Wida je
25 D.Chmielewska-uczak, C.Matkowski, op. cit., s. 202.

np. wpolskich materiaach do zagranicznych systemw, sztandarowym

przykadem jest tu cykl Ignacego Trzewiczka Jesienna gawda. By to
cig artykuw publikowanych wlatach 19992003 (najpierw na amach
Magii iMiecza, anastpnie Portalu), powiconych prowadzeniu se-
sji Warhammera (cho ostatnie ztekstw traktuj ju oautorskim syste-
mie Trzewiczka pt. Monastyr). Wtekstach tych widzimy tendencje bar-
dzo podobne do tych, ktre ju opisalimy:
Sesja potoczya si sama. Przez cztery godziny nie odezwaem si wicej ni kilka
razy. Pojawio si dwch bodaj enpisw, agracze ruszyli si zmiejsca nie wiecej
[sic!] ni kilka razy, tylko na chwil. Znakomita wikszo gry bya to ktnia
pomidzy Mariol achopakami. Nie byo wspaniaych lokacji, nie byo pocigw,
nie byo nic, nic oprcz emocji26.
Sens tego fragmentu jest jasny: ojakoci sesji decyduj emocje graczy
wczuwajcych si wpostacie, wszystkie pozostae elementy przygody s
ju wtrne idrugorzdne. Praktyczny przykad tego rodzaju mylenia
ograch fabularnych stanowi przygotowana przez wydawnictwo Por-
tal kampania Wadca Zimy, stanowica nieautoryzowany dodatek do
Warhammera. Odnale tam mona m.in. scenariusz wcaoci oparty
na tym, e bohaterowie, bdcy onierzami, przez wiele dni bdz po
zanieonych, mronych pustkowiach:
Tak zupenie szczerze nie masz ju do bicia orkw, kultystw, wojownikw

Chaosu, zwierzoludzi, mutantw, skavenw?
Dobra wiadomo: wtej przygodzie ich nie ma.
Za wiadomo: wtej przygodzie s gobliny. Prawdopodobnie jednak nie dojdzie do
ani jednej walki zzielonymi. Co nowego, prawda? Wtej przygodzie przeciwnikiem
jest wiat. Straszliwy mrz, rce, bez czucia, groba mierci zzimna, konieczno dba-
nia okonie, bez ktrych tylko mier. Biaa, doprowadzajca do szau pustynia, wy-
czerpanie, wyzibienie, lodowa apatia. Przeciwnikiem jest zima. Nic sobie nie robica
zostrego miecza, zumiejtnoci walki, ze zbroi, zodwagi, zszau bojowego nic27.
Wydaje si zatem, e zarwno Jesienna gawda, jak iWiedmin: Gra

Wyobrani stanowi symptom tej samej tendencji. Jej rde naley, jak
sdzimy, upatrywa wpunkcie, wjakim womawianym okresie znaj-
dowa si polski fandom RPG.Zjednej strony, rynek gier fabularnych
by wtedy ju wpewnym stopniu dojrzay wPolsce dostpnych byo
co najmniej kilkanacie rodzimych itumaczonych systemw, funkcjo-
noway dwa due periodyki tylko RPG-om powicone, organizowano
liczne konwenty itd. Rozrywka ta angaowaa zatem coraz wicej czasu
ipienidzy coraz wikszej liczby ludzi, aponadto jeli za pocztek ma-
26 I.Trzewiczek, Owyborach [w:] idem, Jesienna gawda, Gliwice 2009, s. 8384.

27 P.Smolaski, I.Trzewiczek, Buran [w:] M.Szaleniec et al., Wadca Zimy, Gliwice
2001, s. 39.
sowej obecnoci gier fabularnych wPolsce przyj 1993 r., to ci, ktrzy
zaczli wtedy gra, wokolicach 2001 r. wkraczali ju wdoroso.
Zdrugiej jednak strony, RPG ze wzgldu na swoj krtk histori
wPolsce oraz specyfik tej formy rozrywki byo szczeglnie podatne na
zarzut czsto cicy nad fantastyk wogle, awic na zarzut infantyl-
noci. Gry fabularne bardzo atwo bowiem sprowadzi do niepowanej
zabawy, ktra osobom powyej pewnego wieku ju nie przystoi. By
moe wic tendencja do absolutyzacji immersji wyrasta wprost zpo-
trzeby stworzenia autostereotypu, nobilitujcego RPG jako rozrywk
inadajcego mu charakter sztuki czy niezwykego, niedostpnego innym
przeycia. Jeli bowiem gwnym celem sesji jest wywoywanie emocji
iangaowanie si wrol, to sesja ta przestaje by niepowan zabaw,
astaje si podobna do teatru, psychodramy czy literatury, oczym wprost
pisali twrcy Wiedmina: Gry Wyobrani wprzytaczanym wczeniej
fragmencie wstpu28.
Rozrnienie na gr fabularn igr wyobrani ufundowano wic na
zaoeniu, e RPG ewoluowao: punktem wyjcia tego procesu byy gry
skupione na mechanice irozwoju postaci, apunktem dojcia gry po-
zwalajce na przeywanie prawdziwych emocji. Podobn opozycj mi-
dzy niepowanymi grami, skupiajcymi si na mechanice, adojrzay-
mi systemami, skoncentrowanymi na immersji, odnajdujemy rwnie
wzamieszczonym na kocu podrcznika do Wiedmina: Gry Wyobrani
zarysie historii RPG.Niemal wprost pisze si wnim oewolucji sposo-
bw grania, wskazujc kolejne kamienie milowe na drodze do punktu
dojcia, jakim miaaby by gra wyobrani29. Jednym ztakich kamieni
jest co znamienne wiat Mroku, ktrego model rozgrywki wywar
silny wpyw na polskie rodowisko RPG-owe.
Mona zatem powiedzie, e proponowany przez Wiedmina: Gr
Wyobrani model rozgrywki cile wiza si zkontekstem, wjakim sys-
tem ten si pojawi. Zarwno literacki pierwowzr, jak isposb postrze-
gania gier fabularnych wogle wytworzyy bowiem wtwrcach potrzeb
nobilitacji tej formy rozrywki, nadania jej charakteru sztuki.
Podsumowanie Jak wykazaa przedstawiona zkoniecznoci przecie nieporuszajca

wszystkich wtkw analiza Wiedmina: Gry Wyobrani, system ten
stanowi interesujcy dokument zawiadczajcy oswojej epoce. Wna-
szym artykule staralimy si wskaza najwaniejsze tropy interpretacyj-
ne. Gra ta moe zatem stanowi rdo informacji nie tylko opewnym
konkretnym, dominujcym womawianym okresie sposobie mylenia

29 Ibidem, s. 237240.
ograch fabularnych czy owczesnym stanie polskiego rynku irodo-

wiska RPG-owego, lecz take orecepcji prozy Sapkowskiego oraz ofil-
mie Brodzkiego itowarzyszcej mu kampanii marketingowej. Dziki
temu jest wic interesujcym materiaem zarwno dla badaczy fenomenu
wiedmina, jak idla naukowcw zajmujcych si grami fabularnymi.
Chmielewska-uczak Dorota, Matkowski Cezary, Kilka uwag o NIEwchodze- Bibliografia

niu w rol, Homo Communicativus 2008, nr 3, s. 199211.
Krawczyk Stanisaw, Analiza konwencji tematycznych gry fabularnej Change-
ling: The Lost, Literatura i Kultura Popularna 2011, nr 17.
Mochocki Micha, Wspczesne oblicza bani: narracyjne gry fabularne [w:]
Barwy wiata bani, red. U. Chciska, Szczecin 2003, s. 185194
Pustowaruk Marek, Od Tolkiena do Pratchetta. Potencja rozwojowy fantasy
jako konwencji literackiej, Wrocaw 2009.
Szeja Jerzy Zygmunt, Gry fabularne nowe zjawisko kultury wspczesnej,
Krakw 2004.
Piotr Kubiski
Uniwersytet Warszawski
Dystans ironiczny wgrach Wiedmin

iWiedmin 2: Zabjcy krlw

Autor niniejszego rozdziau przedstawia zjawisko dystansu ironicznego dystans ironiczny, ironia,
immersja, komizm, inter-
wgrach wideo ianalizuje jego przykady wgrach Wiedmin iWiedmin 2:
tekstualno, gry wideo,
Zabjcy krlw. Istot omawianego tu zabiegu jest wytworzenie wobr- wiedmin, Kierkegaard
bie gry nowego modelu metakomunikacji, wktrym bohaterowie maj
charakter raczej narzdzi ni podmiotw. Autor wskazuje, e dystans
ironiczny wie si ze zmniejszeniem immersji, ale jednoczenie dostar-
cza graczowi innego rodzaju przyjemnoci gwnie zwizanej zkomi-
zmem. Autorzy gier zcyklu Wiedmin cho wgwnej mierze d do
wywoania wgraczu immersji bardzo czsto stwarzaj warunki do wy-
woania dystansu ironicznego, co stanowi charakterystyczny rys tej serii.
Piotr Kubiski
Uniwersytet Warszawski
Dystans ironiczny wgrach Wiedmin

iWiedmin 2: Zabjcy krlw
Wiedmin1 oraz Wiedmin 2: Zabjcy krlw2 to gry, ktre mona by

opatrzy okreleniem serio. Nie wtym sensie jednak, e nie zawieraj
elementw komicznych iprezentuj sceny wycznie powane czy dra-
matyczne (elementy humorystyczne s wnich przecie obecne). Chodzi
raczej oto, e obydwie te produkcje zostay zaprojektowane wtaki spo-
sb, by gracz angaowa si wwydarzenia, wktrych bierze udzia, itrak-
towa je na powanie, jako znaczce innymi sowy, by wnie uwierzy,
tak jak wierzy si wdobrze skonstruowan fikcj3. Sprzyjaj temu kohe-
rentna konstrukcja wiata, wktrym toczy si akcja gry, konsekwent-
ne budowanie relacji pomidzy wydarzeniami na zasadzie przyczyno-
wo-skutkowej, uwiarygodnianie zachowa poszczeglnych bohaterw
motywacj psychologiczn etc. Na znaczenie podobnych czynnikw, ta-
kich jak wewntrzna spjno, podporzdkowanie obowizujcym pra-
wom natury ilogiki4, zwraca uwag wodniesieniu do bani trakto-
wanej wanie serio John Ronald Reuel Tolkien: Najmniejszy zgrzyt,
niekoherencja, faszywa nuta wystarczy, by zrodzia si niewiara wsub-
kreowany wtrny wiat, by prysn czar5. To wszystko wpoczeniu z
rzecz jasna ograniczon swobod wpodejmowaniu decyzji przez gra-
cza czy moliwie zoonymi relacjami spoecznymi wobrbie wiata gry
1 Wiedmin, CD Projekt RED, ATARI Infogames; 2007.

2 Wiedmin 2: Zabjcy krlw, CD Projekt RED, Bandai Namco Games, Warner Bros.
Interactive Entertainment; 2011.
3 Nie rozstrzygam tutaj ouytecznoci czsto stosowanej wodniesieniu do gier kon-
cepcji zawieszenia niewiary na ten temat zob. np. B.Reeves, C.Nass, Media iludzie,
prze. H.Szczerkowska, Warszawa 2000.
4 A.Zikowski, J.R.R.Tolkien albo ba zrehabilitowana, Znak 1983, nr 9, s. 1483.
5 Ibidem. Zob. take J.R.R.Tolkien, Obaniach, prze. J.Kokot [w:] idem, Drzewo
ili oraz Mythopoeia, Pozna 2000, s. 4142.
Dystans ironiczny wgrach... 115
stanowi podstawowy dla gatunku cRPG repertuar mechanizmw maj- Ilustracja 1. Fragment
cych zaangaowa gracza, wprowadzi go wstan immersji, sprawi, by zrzutu ekranu zgry
Wiedmin. Przypad-
postrzega akcj jako wiarygodn.
kowy przechodzie
Zdarza si jednak, e wgrach zserii Wiedmin twrcy za pomoc
wykrzykuje sowa:
szczeglnych zabiegw wytwarzaj pewnego rodzaju dystans do wasne- Wszdzie wok nas
go dziea, ktry wswoim wczeniejszym artykule6 nazwaem dysta n- korupcja. Pytam:
sem ironiczny m. Odwoujc si do kategorii ironii, zaznaczaem wtedy, gdzie jest prawo
e nie odnosz si jednak do klasycznego rozumienia ironii werbalnej7, isprawiedliwo?
wobrbie ktrej rzeczywiste znaczenie tekstu jest przeciwstawne do

tego wyraonego na poziomie podstawowym (albo, jak ujby to Sren
Kierkegaard: fenomen nie jest istot, lecz przeciwiestwem istoty8).
Chodzi tu raczej oironi rozumian (podajc za ujciem Zofii Mito-
sek) jako gest dysta nsu wobec rzeczywistoci lub utworu artystycz-
nego9 podmiot obdarzony wiadomoci ironiczn, odsaniajc nie-
jednoznaczno wiata idostrzegajc wmyleniu ludzkim mnoce si
aporie, pozbawia odbiorc pewnoci poznawczej10.
Ztakim te krytycznym gestem kwestionujcym samowystarczal-
no dziea mamy do czynienia wgrach zserii Wiedmin. Zanim przejd
do szczegowej analizy tego problemu teoretycznego, warto omwi
6 P.Kubiski, Emersja antyiluzyjny wymiar gier wideo, Nowe Media 2014, nr 5

[wdruku].
7 B.Allemann, Oironii jako okategorii literackiej, prze. M.Dramiska-Joczowa [w:]
Ironia, red. M.Gowiski, Gdask 2002.
8 S.Kierkegaard, Opojciu ironii, prze. A.Djakowska, Warszawa 1999, s. 240.
9 Zob. Z.Mitosek, Co zt ironi?, Gdask 2013, s. 355.
10 Ibidem, s. 358.
116 Piotr Kubiski
jego dwa wyraziste przykady. Pierwszego znich dostarcza interesujca

sytuacja, do jakiej dochodzi wtrzecim akcie gry Wiedmin, gdzie gracz
kierujcy Geraltem moe napotka przypadkowego przechodnia wmiej-
scowoci Wyzima. Wzburzony mczyzna wykrzykuje sowa: Wszdzie
wok nas korupcja. Pytam: gdzie jest prawo isprawiedliwo?.
Rozpoznanie zawartej tu aluzji nie nastrcza trudnoci ze wzgldu
na nieodparte skojarzenie znazw partii politycznej Prawo iSprawiedli-
wo. Oile samo wykrzyknienie (czy raczej pytanie retoryczne) gdzie
jest prawo isprawiedliwo? mona by jeszcze uzna za czysto przy-
padkowe, otyle padajce tu przed nim stwierdzenie Wszdzie wok
nas korupcja jednoznacznie odwouje do retoryki stosowanej przez
wspomnian parti, ktra po wyborach parlamentarnych wygranych
w2005 r. sprawowaa rzdy wPolsce wlatach 20052007 (warto zwrci
uwag na to, e gra Wiedmin zostaa wydana w2007 r.)11. Efekt ironii
jest wtym wypadku intensyfikowany przez zestawienie wiata ukaza-
nego wgrze (jest to wiat fantasy przypominajcy realia redniowiecz-
nej Europy) znieprzystajcym do tej konwencji wspczesnym dyskur-
sem politycznym12.
Analizowany przykad prowadzi do interesujcych wnioskw. Oprcz
tego, e dziaa tutaj opisany przeze mnie mechanizm (czyli odwoanie si
do wiedzy spoza rzeczywistoci, wktrej toczy si akcja), warto zauwa-
y, jak zosta skonstruowany sygna ironii. Jego najbardziej podstawowy
11 Politycy Prawa iSprawiedliwoci wowym okresie bardzo czsto odwoywali si

do problemu korupcji. Przykadowo Rafa Drozdowski pisze owyborach parla-
mentarnych z2005 r.: Sygnowany przez Prawo iSprawiedliwo program walki
zkorupcj iukadami [] mia by gwarancj sukcesu wyborczego tego ugrupo-
wania (R.Drozdowski, Polacy wobec IV Rzeczpospolitej. Refleksja socjologiczna po
wyborach parlamentarnych 21 padziernika 2007 r., Ruch Prawniczy, Ekonomiczny
iSocjologiczny 2008, z. 1, s. 206 [podkr. moje P.K.]). Tymczasem podczas wy-
borw w2007 r. PiS swoj kampani opar na dwch filarach: wa lce zkor upcj
oraz eksponowaniu sukcesw zdotychczasowych dwch lat rzdw (J.Houbiec
et al., Baza wiedzy wyborw parlamentarnych 2007 roku ijej analiza, Studia iMa-
teriay Polskiego Stowarzyszenia Zarzdzania Wiedz 2009, nr 19, s. 59 [podkr.
moje P.K.]).
12 Mwic tu odyskursie, posuguj si zrnicowaniem proponowanym przez
EmileaBenvenistea, ktry wydziela dyskurs ihistori jako dwa odrbne rodzaje
tekstu: dyskurs ujawnia ja-ty-tu-teraz mwicego, historie za opowiadaj
si same (M.Dbrowski, Komparatystyka dyskursu. Dyskurs komparatystyki,
Warszawa 2009, s. 12). Wtym sensie dyskurs jest nonikiem wartoci, awic jest
zideologizowany izawaszczajcy jednostk. Na ten temat zob. ibidem, zwaszcza
s. 1141; E.Rewers, Teorie dyskursu iich znaczenie dla bada nad literatur, Kul-
tura iSpoeczestwo 1995, nr 1; T.A. van Dijk, Badania nad dyskursem, prze.
G.Grochowski [w:] Dyskurs jako struktura iproces, red. G.Grochowski, War-
szawa 2001.
sens werbalny pozostaje spjny zwiedz owiecie ukazanym wgrze. Dzi-

ki temu uytkownik, ktry nie rozpozna ironicznoci przekazu (np. ze
wzgldu na nieznajomo kontekstu), wci bdzie mia do czynienia
ze spjnym komunikatem13.
Najczytelniej mona to zilustrowa hipotetycznym przykadem. Gdy-
by mieszkaniec Wyzimy po stwierdzeniu Wszdzie wok nas korup-
cja zamiast zapyta gdzie jest prawo isprawiedliwo? zapyta na
przykad gdzie s Kaczyski iZiobro? (odwoujc si do wczesnych
liderw wspomnianej partii), sytuacja wygldaaby diametralnie inaczej.
Mimo e odwoanie dotyczyoby zasadniczo tego samego desygnatu
(konkretna grupa polityczna raz przywoana wprost, raz na zasadzie
pars pro toto), to jednak wtej hipotetycznej sytuacji niedostrzeenie y-
wiou ironicznego przyniosoby zupenie inny efekt: wwiecie gry nie
wystpuj politycy owymienionych nazwiskach, wic na poziomie wia-
ta fabularnego zachodziaby istotna niezborno. Innymi sowy wypo-
wiedzenie takiej kwestii przez mieszkaca Wyzimy zostaoby odebrane
jako skrajnie nieprawdopodobne.
Zaproponowana powyej alternatywna wersja cytowanego pytania re-
torycznego byaby take wadliwa zinnego powodu odwoanie do wia-
ta zewntrznego byoby tak silne itak jawne, e stracioby swj ironiczny
charakter. Owszem, opisywany przeze mnie dystans ironiczny pozosta-
by taki sam, jednak gracz miaby do czynienia zzabiegiem bardzo pry-
mitywnym. Jak wskazuje bowiem Beda Allemann: Ironia literacka jest
tym bardziej ironiczna, im bardziej zdecydowanie potrafi zrezygnowa
zironicznych sygnaw, nie tracc przy tym swej przejrzystoci14. Wa-
runkiem ironicznoci jest tu zatem swoista gra zuytkownikiem, ktry
musi odcyfrowa sygna, by odczyta drugie znaczenie tekstu znacze-
nie to nie moe by jednak ostentacyjnie jawne.
Wspomniane sygnay ironicznoci domagaj si uwaniejszej anali-
zy, dlatego warto wtym miejscu posuy si drugim przykadem pocho-
dzcym ztej samej gry. Wczwartym akcie Geralt spotyka si wkarczmie
ze swoim przyjacielem, bardem Jaskrem (ktry notabene jest niewyczer-
panym rdem akcentw humorystycznych tak wpowieciach, jak
iwgrach). Jaskier zaczyna wwczas improwizowa now pie iintonuje
nastpujce sowa: Czekaj, czuj natchnienie T burz wosw kady
13 Na wan rol spjnoci rodow isk a g r y jako kluczowego czynnika kszta-

tujcego immersj wskazywaa take Alison McMahan (pozostaymi elementa-
mi wymienionymi przez amerykask badaczk s zbieno oczekiwa gracza
zkonwencj gry oraz wpyw gracza na rodowisko). Zob. A.McMahan, Immersion,
Engagement, and Presence: AMethod for Analyzing 3-D Video Games [w:] The Video
Game Theory Reader, ed. by M.J.P.Wolf, B.Perron, New York 2003, s. 6869.
14 B.Allemann, op. cit., s. 26.
118 Piotr Kubiski
zna, na ustach d oni chw iejny gest, ta k to A lina, to A lina, to

A lina jest Nie co mi tu nie pasuje [podkr. moje P.K.]15.
Przytoczona powyej wypowied zawiera niemal dokadny cytat
zpierwszych wersw autentycznej piosenki Celina napisanej przez Sta-
nisawa Staszewskiego, aspopularyzowanej przez jego syna Kazika
Staszewskiego wraz zgrup muzyczn Kult (zaznaczony pogrubieniem).
Jedyna rnica pomidzy tekstami polega na tym, e imi, ktre pojawio
si woryginalnym brzmieniu utworu brzmiao Celina, anie Alina16.
Takie nawizania (wwypadku gier nazywane czsto angielskim
okreleniem easter eggs) nie s oczywicie wtekstach kultury czym
niespotykanym; wrcz przeciwnie mechanizm polegajcy na wykorzy-
staniu podobnych intertekstualnych nawiza jest na przykad bardzo
wyranie obecny wSadze oWiedminie autorstwa Andrzeja Sapkow-
skiego, bdcej przecie dla obydwu omawianych gier pierwowzorem.
Jednak interesujcy mnie zabieg rodzi szczeglne konsekwencje, kiedy
zostaje zastosowany wgrach zserii Wiedmin awic takich utworach,
ktre ka serio traktowa przedstawiane wnich wydarzenia. Aby wa-
ciwie zinterpretowa scen, trzeba bowiem zna oryginaln piosenk
konieczne jest tutaj odniesienie si do wiata zewntrznego wobec gry.
Azatem Jaskier swoim piewem nie tylko wywouje umiech na twarzy
gracza, lecz take mimowolnie (cho oczywicie nie mimo woli auto-
rw gry) przypomina mu oistnieniu konkretnego zespou muzyczne-
go, awkonsekwencji ofizycznej rzeczywistoci wogle. Na moment
wytrca to gracza zwraenia obecnoci wcyfrowym wiecie, awic
chwilowo redukuje immersj17. Wzamian pojawia si jednak akcent hu-
morystyczny, ktry moe by przecie dla gracza wcale nie mniejszym
rdem przyjemnoci.
Sygnay ironicznoci wanalizowanych przeze mnie przykadach s
zatem do wyrane znaczca okazuje si tu bowiem nawet intonacja
wypowiadanych kwestii. Wwypadku piosenki piewanej przez barda
Jaskra da si zniezbit pewnoci zidentyfikowa tekst rdowy, ponie-
15 T scen wpodobny sposb analizowaem take wcytowanym ju artykule: P.Ku-

biski, Emersja
16 S.Staszewski, Celina (Kult, Tata Kazika, 1993).
17 Immersj rozumiem tu bowiem nie jako proste zaangaowanie, ale jako iluzo-
ryczne wraenie bezporedniej obecnoci wwiecie ukazanym wgrze. Si rzeczy,
jeli gra przypomina owiecie fizycznym, to wraenie bycia wwiecie gry ulega
osabieniu (P.Kubiski, Immersion vs. emersive effects in videogames [w:] Enga-
ging with Videogames: Play, Theory, and Practice, ed. by D.Stobbart, M.Evans,
Oxford 2014). Na temat podobnie rozumianej kategorii immersji zob. np. J.Mur-
ray, Hamlet on the Holodeck: The Future of Narrative in Cyberspace, Cambridge MA
1997; M.Heim, Virtual Realism, New York Oxford, 1998; A.McMahan, Immersion,
Engagement, and...
wa bohater piewa na identyczn melodi, na jak piosenka Celina wy- Ilustracja 2. Fragment
konywana jest przez Kult. Co wicej, ironiczna gra pomidzy twrcami zrzutu ekranu zgry
Wiedmin
Wiedmina auytkownikiem jest rozcignita na dalsz cz dialogu.
Po odpiewaniu pierwszych wersw Jaskier stwierdza Nie, co mi tu nie
pasuje. Wiedmin odpowiada na to, e niepasujcym elementem jest
imi Alina: Celina bardziej by pasowaa (zob. ilustracja 2.).
Interesujcy jest take powd, dla ktrego wgrze doszo do wyko-
rzystania wanie imienia Alina, zamiast Celina. Ot cay wtek wyda-
rze, wtrakcie ktrego dochodzi do odpiewania pieni, bardzo wyra-
nie nawizuje do Balladyny Juliusza Sowackiego18. Liczne aluzje zawarte
wWiedminie wyranie wskazuj na to, e Alina, na ktrej temat im-
prowizowana jest pie, jest wistocie odpowiedniczk Aliny zdrama-
tu romantycznego. Tekst literacki zosta tu jednak potraktowany jako
materia ulegajcy obrbce polegajcej na nie tyle wiernej adaptacji, ile
bardzo swobodnej grze intertekstualnej19.
Istot omaw ia nego tu zabieg u jest w y t worzenie wobrbie
gr y nowego modelu meta komuni kacji. Warto wtym kontekcie
zastanowi si nad funkcjonujcym wjego obrbie podziaem rl ko-
munikacyjnych iporwna go zmodelem autorstwa Davida S.Kaufera.
18 J.Sowacki, Balladyna [w:] idem, Dramaty, Wrocaw 1959.

19 wiadcz otym liczne igbokie zmiany wzgldem tekstu rdowego na przykad
wprowadzenie postaci, ktr mona odczytywa jako parodi Adama Mickiewicza.
120 Piotr Kubiski
Wedug schematu zaproponowanego przez tego badacza zironi wi-

si trzy role: 1) ironistw; 2) obserwatorw ironii; 3) ofiary ironii20.
Wydaje si, e ten schemat nie do koca odpowiada sytuacji zaistniaej
wprzedstawionych przykadach. Opisanie gracza jako obserwatora
ironii uwaam za dalece niewystarczajce, poniewa oprcz tego, e ob-
serwatorem jest on przede wszystkim wspironist ze wzgldu na swj
czynny udzia wksztatowaniu ostatecznej formy komunikatu. Zpewno-
ci najuyteczniejszym elementem Kauferowskiej triady jest natomiast
ofiara ironii ito wanie ten element zapoyczam na potrzeby dalsze-
go opisu, by nazwa wten sposb gracza, ktry nie odszyfruje sygnau
ironii iwrezultacie nie rozpozna ironicznej warstwy wypowiedzi (cho-
by dlatego, e nie zna piosenki Kultu cytowanej wpierwszym przyka-
dzie)21. Wtakiej sytuacji mamy do czynienia zniefortunnym aktem
komunikacji jak pisze bowiem oironii Micha Gowiski,
stawia ona odbiorcy wyrane wymagania: musi zosta zidentyfikowana. Ajeli
rozpoznana nie zostanie, zreguy powstaj znaczce nieporozumienia. Niekie-
dy wiadcz one dobitnie, e dany uczestnik procesu komunikacyjnego nie moe
wyj poza literalne rozumienie kierowanych do siebie sw, awic wjego percep-
cji ginie pewien wspczynnik wypowiedzi, ktra bez niego nie ma danych, by j
odebra zgodnie zcharakterem iintencjami mwicego22.
Aby przedstawi cay model komunikacyjny wytwarzajcy si wraz

zdystansem ironicznym, warto przytoczy trzeci zdecydowanie naj-
ciekawszy iowiele bardziej wyrafinowany od poprzednich przykad.
Ot wgrze Wiedmin 2: Zabjcy krlw, mniej wicej wpoowie fabu-
y, ma miejsce szczeglna scena. Gwny bohater oraz jego przyjaciel,
krasnolud Zoltan Chivay, wyruszaj do lasu, by zobaczy si zgrup
elfw-rebeliantw. Aby mogo doj do spotkania, bohaterowie musz
posuy si hasem rozpoznawczym. Haso wykrzykiwane przez Zol-
20 D.S.Kaufer, Ironia, forma interpretacyjna iteoria znaczenia [w:] Ironia, s. 147.

21 Trzeba przy tym zaznaczy, e uywam okrelenia ofiara ironii wsposb nieto-
samy zzaproponowanym przez Kaufera. Badacz nazywa tak osob, wktr wy-
mierzone byo ostrze ironii. Fakt, e ironia jest wymierzona wkogo, jednoznacznie
pokazuje, e Kaufer referuje wten sposb model nazwany przez Mitosek postaw
ironiczn, ktra zakada, e podmiot ironiczny stawia siebie wpozycji wyszoci
wobec ofiary: Postawa ironiczna to inaczej pozycja podmiotu wypowiedzi, ktry
wie, gdzie jest prawda, iztej wiedzy czerpie swoje krytyczne czy tylko omieszajce
aluzje (Z.Mitosek, op. cit., s. 189). Alternatyw wobec tej postawy miaaby by
wiadomo ironiczna, bdca wyrazem braku pewnoci poznawczej idystansem
do wasnych przekona. Co wane, podmiotowi wiadomoci ironicznej jako
czowiekowi wtpicemu wokrelone wartoci, obce s gesty pogardy iomie-
szania (ibidem, s. 359) ito wanie najwaniejszy element rnicy wiadomo
ironiczn od agresywnej postawy zmodelu Kaufera.
22 M.Gowiski, Ironia jako akt komunikacyjny [w:] Ironia
Dystans ironiczny wgrach,,, 121
tana brzmi Kier-ke-gaard (zob. ilustracja powyej). Odzewem na to Ilustracja 3. Fragment

haso okazuje si sowo Hei-de-gger23. zrzutu ekranu zgry
Wiedmin 2: Zabjcy
Komizm tej sytuacji polega na tym, e sowa uywane przez bohate-
krlw
rw odnosz si do desygnatw, ktre nie istniej wobrbie wiata gry. To
jasne, e wwiecie fantasy nie wystpuj takie postaci, jak XIX-wieczny
filozof duski Sren Kierkegaard czy XX-wieczny filozof niemiecki Mar-
tin Heidegger. Mamy tu wic do czynienia zinteresujcym przykadem
podwjnego kodowa nia (double coding), awic ze zjawiskiem scha-
rakteryzowanym przez Charlesa Jencksa. Podwjne kodowanie polega na
takim uksztatowaniu tekstu kultury (rozumianego szeroko punktem
wyjcia Jencksa byy rozwaania oarchitekturze postmodernistycznej)24,
by mg on by rwnolegle odczytywany na dwch poziomach. Jak pi-
sze Jencks: Budynek albo postmodernistyczne dzieo sztuki zwracaj
si jednoczenie do mniejszociowej, elitarnej publicznoci, posugujc
si kodami wysokimi oraz do publicznoci masowej, posugujcej si
kodami niskimi25. To, czy ten bardziej wymagajcy poziom tekstu zo-
stanie waciwie odczytany, zaley zjednej strony od stopnia jego zaka-
muflowania, azdrugiej od kompetencji odbiorcy (awic od zasob-
23 Interpretacj tej sceny posuyem si take wtekcie P.Kubiski, Immersion vs.

emersive effects
24 Zob. C.Jencks, Architektura postmodernistyczna, prze. B.Gadomska, Warszawa 1987.
25 Idem, What is Post-Modernism?, London 1986, s. 1415. Powysze tumaczenie przy-
taczam za: U.Eco, Oliteraturze, prze. J.Ugniewska, A.Wasilewska, Warszawa
2003, s. 199.
122 Piotr Kubiski
noci encyklopedii tekstowej, jak dysponuje czytelnik, jak nazwaby

to Umberto Eco26).
Aby zrozumie zawarty tu art, gracz musi ponownie sign do
wiedzy kulturowej, pozafabularnej, co oczywicie dzieje si poza jego
decyzj (uytkownik, ktry kojarzy te dwa nazwiska, nie moe przecie
postanowi, e nie rozpozna przemyconej aluzji). Tak przedstawiony
komunikat oile zostanie rozpoznany wnieodparty sposb przymu-
sza zatem do signicia do kontekstu pozagrowego, co (wanie przez
odwoanie do wiedzy pozatekstowej) skutkuje chwilowym zawieszeniem
stanu immersji.
Przytoczony przykad jest interesujcy take dlatego, e jeli gracz
nie wykryje ironii (awic nie rozpozna nazwisk filozofw), to paradok-
salnie ta scena nie zaburzy poczucia immersji. Stanie si tak, poniewa
twrcy kierujc si zasad podwjnego kodowania wybrali akurat
takie nazwiska, ktre brzmi wsposb niezwyky, s niemal egzotycz-
nie. Wrezultacie gracz, ktry nie rozpozna ich waciwego znaczenia,
moe uzna je np. za sowa nalece do elfickiego sownika. Za takim
zrozumieniem dodatkowo przemawia rozczonkowanie obu nazwisk na
sylaby za pomoc dywizw (jest to widoczne wnapisach dialogowych)
tak wanie s bowiem zapisywane wyrazy wtych bardzo nielicznych
sytuacjach, gdy bohaterowie prowadz rozmowy wniezrozumiaym dla
gracza, fikcyjnym jzyku elfw27.
Jak wskazaem wczeniej, istot tego zabiegu jest to, e wytwarza
on nowy poziom metakomunikacji ironicznej. Wkomunikacji tej nie
uczestnicz jednak sami bohaterowie, ktrzy wypowiadaj analizowa-
ne kwestie. Wperspektywie komunikacyjnej bohaterw naley uzna
raczej za narzdzia ni za podmioty. Nie ulega bowiem wtpliwoci, e
bard Jaskier, wchwili gdy piewa piosenk zespou Kult, nie jest ironist.
Przyczyna wydaje si oczywista: bohater nie zdaje sobie przecie sprawy
ztego, e wistocie posuguje si cytatem czy te jeli odwoamy si do
terminologii Michaia Bachtina e mwi cudzym sowem28. Podobnie
bohaterowie drugiej czci gry nie zdaj sobie sprawy ztego, e wprzy-
26 Ibidem, s. 213.
27 Nazwiska mog zosta take zrozumiane jako nazwy wasne funkcjonujce wuni-
wersum Geralta. Takiemu odczytaniu dodatkowo sprzyja wyodrbnienie czstki
-gaard wystpujcej wnazwisku Kierkegaard. Czstka ta funkcjonuje take
wnazwie miasta (icesarstwa) Nilfgaard, ktre peni istotn funkcj wwiedmi-
skim uniwersum ijest jedn zbardziej rozpoznawalnych nazw wasnych wksi-
kach igrach opowiadajcych oGeralcie (zob. chociaby: A.Sapkowski, Krew elfw,
Warszawa 2001, s. 1821).
28 Zob. M.Bachtin, Sowo wpowieci isowo wpoezji [w:] idem, Problemy literatury
iestetyki, prze. W.Grajewski, Warszawa 1982.
toczonej scenie odwouj si do europejskich filozofw wwiecie fan-

tasy ci filozofowie wszake nie istniej. Wanalizie tej sytuacji najlepiej
posuy si modelem zaproponowanym przez Oswalda Ducrota, ktry
jak zauwaa Mitosek29 postrzega ironi jako szczeglny przejaw po-
lifonicznoci (wielogosowoci) charakterystycznej dla sytuacji komuni-
kacyjnych wogle30. Polifoniczno ironii miaaby wedug Ducrota reali-
zowa si poprzez wystpowanie pewnego dwugosu: wypowiadajcego
imwicego. Wy pow iadajc y m wtym modelu jest osoba faktycznie
werbalizujca sowa, ktre odczytujemy jako ironiczne, cho sama nie
musi mie intencji ironicznej. Wypowiadajcy jest zatem narzdziem
sucym do wyraenia pogldw mw icego, awic waciwego iro-
nisty, ktry mwi niejako zukrycia posugujc si przy tym cudzymi
ustami31. Interesujca mnie tutaj metakomunikacja ironiczna zachodzi
wic nie na osi gracz postaci fikcyjne. Wistocie odbywa si ona ponad
gowami tych postaci, ktre jako wypowiadajcy nie zdaj sobie spra-
wy ztego, e s komiczne. Waciwa meta komuni kacja ironiczna
rozgrywa si pomidzy uytkownikiem (tym, ktry rozpoznaje sygna
ironii i co za tym idzie nie staje si mimowoln ofiar ironii) apod-
miotem nadawczym gry32. Oczywicie nie naley tego ostatniego uto-
samia zfaktycznym autorem dziea tym bardziej e gry s zazwyczaj
dzieami zbiorowymi. Podmiot ten wynurza si ztekstu, wobec ktre-
go dystansuje si poprzez ironi; wykazuje wyszy poziom wiadomo-
ci ni bohaterowie fabularni, cho jednoczenie nie powinien by prze-
cie antropomorfizowany. Warunkiem tej metakomunikacji jest zatem
przyjcie przez gracza perspektywy dystansu ironicznego wobec tekstu
iprzedstawionej wnim fikcji.
Wytworzenie takiej metakomunikacji ironicznej jest chwytem po-
zornie osabiajcym si oddziaywania gry, poniewa zmusza do zdy-
stansowania si wobec fikcji iprzyjcia wobec niej perspektywy (wsp)
ironicznej, azatem krytycznej. Wzamian uytkownik otrzymuje jednak
innego rodzaju przyjemno przede wszystkim t wynikajc zefek-
29 Z.Mitosek, op. cit., s. 89.

30 O.Ducrot, Zarys polifonicznej teorii wypowiadania, prze. A.Dutka, Pamitnik
Literacki 1989, nr 3.
31 Jak pisze Ducrot: wypowiadajcy tak si ma do mwicego jak posta do autora,
ktry to autor moe zwraca si do publicznoci poprzez postaci: bd utosamia
si zt czy ow, czynic zniej swego przedstawiciela [], bd te znaczcy wydaje
si sam fakt, e postaci mwi izachowuj si tak anie inaczej. Ibidem, s. 286.
32 Piotr Sitarski nazwaby ten podmiot wielkim programist per analogiam do filmo-
wego wielkiego twrcy obrazw zteorii Alberta Lafaya, zob. P.Sitarski, Rozmowa
zcyfrowym cieniem. Model komunikacyjny rzeczywistoci wirtualnej, Krakw 2002,
s. 8486.
124 Piotr Kubiski
tu humorystycznego. Poniewa jednak tego typu arty cechuje bardzo

rny poziom wyrafinowania (co wida ju nawet wtrzech przytoczo-
nych przykadach), to dodatkowo gracz moe poczu satysfakcj ztego,
e znalaz si w by moe nielicznej grupie osb, ktre odcyfroway
subtelnie przemycon aluzj. Wydaje si, e taka sytuacja moe mie
miejsce wostatniej spord cytowanych scen, wktrej przywouje si na-
zwiska filozofw. By moe to, e twrcy odwoali si do filozofii awic
kontekstu kulturowego uwaanego za szczeglnie wymagajcy ma by
ironiczn odpowiedzi na czsto spotykane zarzuty, e gry wideo s roz-
rywk nieambitn, pozbawion wartociowych treci, przeznaczon dla
niewymagajcego inieoczytanego odbiorcy.
Nie sposb wreszcie nie zauway, e pierwsze zuytych nazwisk
wyjtkowo interesujco sytuuje si wkontekcie rozwaa na temat dy-
stansu ironicznego. Czyby twrcy gry, operujc dystansem ironicznym,
wiadomie signli po nazwisko Kierkegaarda, filozofa, ktry szczeglnie
zasuy si dla bada wanie nad ironi?33 Wydaje si to wielce prawdo-
podobne. wiadczy otym inny sygna tekstowy zawarty wWiedminie 2,
gdzie mona znale ksik pt. Upiory: boja idrenie podtytuem
jawnie nawizujc do synnej ksiki Boja idrenie tego filozofa34.
Czy dla gracza-humanisty choby mglicie znajcego dzieo Kierkega-
arda mia to by dobitny sygna podkrelajcy ironiczno przekazu?
Chocia trudno ojednoznaczn ocen, to jednak da si wskaza uza-
sadnienie dla takiej interpretacji. Ot bohater wypowiadajcy haso
Kier-ke-gaard chwil wczeniej ztrudem przemilcza przeklestwo
(Ja pier zob. ilustracja 3.). Tak drastyczne skonfrontowanie ze sob
dwch sfer dyskursu filozofii iwulgarnego jzyka poprzez kontrast
podkrela wanie ironiczny charakter sceny.
Zarwno wWiedminie, jak iwWiedminie 2 mona wskaza bar-
dzo wiele scen skonstruowanych tak, by umoliwiay one wywoanie
dystansu ironicznego. Zadaniem niniejszego artykuu nie byo jednak
tworzy rozbudowanego katalogu podobnych chwytw, ale raczej wska-
zanie samego mechanizmu izanalizowanie jego konsekwencji. Okazuje
si, e chocia gry zserii Wiedmin s nastawione na wywoywanie im-
mersji, chocia wzasadniczej mierze wydarzenia fabularne s konstru-
owane tak, by gracz traktowa je jako wiarygodne, to jednak liczne s
tu sceny podwaajce samowystarczalno wiata fabularnego do zro-
zumienia niektrych scen niezbdne jest bowiem odwoanie do wiedzy
pozatekstowej. Te najrniejsze aluzje s jednoczenie konstruowane na
33 Na temat roli ironii wmyli filozoficznej Kierkegaarda zob. zwaszcza E.Kasperski,
Ironia jako dyskurs istrategia. Zrozwaa nad poetyk teoretyczn ihistoryczn
ironii, Przegld Humanistyczny 1990, nr 3.
34 S.Kierkegaard, Boja idrenie, prze. J.Iwaszkiewicz, Warszawa 1995.
zasadzie podwjnego kodowania, dziki czemu nierozpoznanie ukry-

tego sensu komunikatu (wynikajce np. znieznajomoci kontekstu czy
nawet znieuwagi gracza) nie skutkuje jego cakowit niezrozumiaoci.
Pokazuje to, e autorzy omawianych gier nie koncentruj si wycz-
nie na deniu do immersji, szukaj take innych sposobw na dostar-
czanie graczowi przyjemnoci wynikajcej zzaskoczenia, humoru czy
(krytycznej) refleksji nad fikcyjnym wiatem. Co wicej, zabiegi wywo-
ujce dystans ironiczny stanowi element na tyle czsty womawianych
grach ina tyle brzemienny wskutki, e omawiany mechanizm powinien
by traktowany jako wany, niedajcy si pomin rys wcharakterystyce
tej serii.
Do wnioskw wynikajcych zanalizy poszczeglnych scen warto
doda konkluzj ooglniejszym charakterze. Ot cytowana wczeniej
Mitosek zwraca uwag na to, e ironiczno wtekcie literackim moe
si przejawia wtakich gestach, jak autozwrotno, siganie po para-
doksy czy podkrelanie dyskursywnoci dziea. Powysze przykady za-
czerpnite zserii Wiedmin pokazuj, e gry wideo funkcjonalnie nie
rni si od innych tekstw kultury wpisuj si wkatalog tych rod-
kw ekspresji, za pomoc ktrych mog manifestowa si mechanizmy
ipostawy kulturowe (wtym wypadku postawa dystansu ironicznego).
Mechanizmy te przynosz natomiast w wypadku gier wyjtkowe
rezultaty.
Allemann Beda, Oironii jako okategorii literackiej, prze. M.Dramiska- Bibliografia

-Joczowa [w:] Ironia, red. M.Gowiski, Gdask 2002.
Bachtin Michai, Sowo wpowieci isowo wpoezji [w:] idem, Problemy litera-
tury iestetyki, prze. W.Grajewski, Warszawa 1982.
Dijk Teun A. van, Badania nad dyskursem, prze. G.Grochowski [w:] Dyskurs
jako struktura iproces, red. idem, Warszawa 2001.
Drozdowski Rafa, Polacy wobec IV Rzeczpospolitej. Refleksja socjologiczna
po wyborach parlamentarnych 21 padziernika 2007 r., Ruch Prawniczy,
Ekonomiczny iSocjologiczny 2008, z. 1.
Ducrot Oswald, Zarys polifonicznej teorii wypowiadania, prze. A.Dutka,
Pamitnik Literacki 1989, nr 3.
Dbrowski Mieczysaw, Komparatystyka dyskursu. Dyskurs komparatystyki,
Warszawa 2009.
Eco Umberto, Oliteraturze, prze. J.Ugniewska, A.Wasilewska, Warszawa 2003.
Gowiski Micha, Ironia jako akt komunikacyjny [w:] Ironia, red. idem,
Gdask 2002.
Heim Michael, Virtual Realism, New York Oxford, 1998.
Houbiec Jerzy et al., Baza wiedzy wyborw parlamentarnych 2007 roku ijej
analiza, Studia iMateriay Polskiego Stowarzyszenia Zarzdzania
Wiedz 2009, nr 19.
126 Piotr Kubiski
Jencks Charles, Architektura postmodernistyczna, prze. B.Gadomska, War-

szawa 1987.
Jencks Charles, What is Post-Modernism?, London 1986.
Kasperski Edward, Ironia jako dyskurs istrategia. Zrozwaa nad poetyk
teoretyczn ihistoryczn ironii, Przegld Humanistyczny 1990, nr 3.
Kaufer David S., Ironia, forma interpretacyjna iteoria znaczenia [w:] Ironia,
red. M.Gowiski, Gdask 2002.
Kierkegaard, Sren Opojciu ironii, prze. A.Djakowska, Warszawa 1999.
Kierkegaard Sren, Boja idrenie, prze. J.Iwaszkiewicz, Warszawa 1995.
Kierkegaard Sren, Opojciu ironii, prze. A.Djakowska, Warszawa 1999.
Kubiski Piotr, Emersja antyiluzyjny wymiar gier wideo, Nowe Media
2014, nr 5 [wdruku].
Kubiski Piotr, Immersion vs. emersive effects in videogames [w:] Engaging
with Videogames: Play, Theory, and Practice, ed. by D.Stobbart, M.Evans,
Oxford 2014.
McMahan Alison, Immersion, Engagement, and Presence: AMethod for
Analyzing 3-D Video Games [w:] The Video Game Theory Reader, ed. by
M.J.P.Wolf, B.Perron, New York 2003.
Mitosek Zofia, Co zt ironi?, Gdask 2013.
Murray Janet, Hamlet on the Holodeck: The Future of Narrative in Cyberspace,
Cambridge MA 1997.
Nycz Ryszard, Poetyka dowiadczenia. Teoria nowoczesno literatura,
Krakw 2012.
Reeves Byron, Nass Clifford, Media iludzie, tum. H.Szczerkowska, Warsza-
wa 2000.
Rewers Ewa, Teorie dyskursu iich znaczenie dla bada nad literatur, Kultu-
ra iSpoeczestwo 1995, nr 1.
Sitarski Piotr, Rozmowa zcyfrowym cieniem: model komunikacyjny rzeczywi-
stoci wirtualnej, Krakw 2002.
Tolkien John Ronald Reuel, Obaniach, prze. J.Kokot [w:] idem, Drzewo
ili oraz Mythopoeia, Pozna 2000.
Sowacki Juliusz, Balladyna [w:] idem, Dramaty, Wrocaw 1959.
Staszewski Stanisaw, Celina (Kult, Tata Kazika, 1993).
Wiedmin, CD Projekt RED, ATARI Infogames, 2007.
Wiedmin 2: Zabjcy krlw, CD Projekt RED, Bandai Namco Games, Warner
Bros. Interactive Entertainment, 2011.
Zikowski Adam, J.R.R.Tolkien albo ba zrehabilitowana, Znak 1983, nr 9.
Piotr Szaany
Uniwersytet Ostrawski
Fenomen Wiedmina wRepublice Czeskiej

Artyku stara si przybliy fenomen Wiedmina Andrzeja Sapkow- wiedmin, Andrzej Sap-
kowski, Republika Czeska,
skiego wRepublice Czeskiej. Przedstawione zostay poszczeglne wy-
fenomen
dania elementw kultury zwizane zuniwersum wiedmina, problemy
przekadowe, atake sama recepcja postaci wiedmina ktra stanowi
najistotniejszy element badania.
.
Piotr Szaany
Uniwersytet Ostrawski
Fenomen Wiedmina wRepublice Czeskiej
Pletl jsem si vesmr s hvzdami odrejcmi se na vodn hladin

as opovren
Wstp Nikogo nie trzeba przekonywa, e zarwno wkraju nad Wis, jak
iwwielu innych pastwach wiedmin jest absolutnie kultowy. Posta
stworzona przez Andrzeja Sapkowskiego ju dawno temu opucia wy-
godne miejsce na stronach ksiek izacza niejako y wasnym yciem
wszeroko rozumianej kulturze popularnej. Niniejszy artyku stara si
wmoliwie zwizy sposb przybliy to, jak ten bohater jest postrze-
gany wRepublice Czeskiej. Zajmuje si wydaniami wszelkich tekstw
kultury zwizanych zwiedminem oraz przyblia opinie na ich temat.
Mona powiedzie nieco szerzej, e ma stanowi opis recepcji wiedmi-
na winnym kraju sowiaskim.
Wydania ksikowe Czeski czytelnik po raz pierwszy zwiedminem Geraltem mg spotka

si ju w1991 r. wpprofesjonalnym czasopimie AF 167, gdzie ukaza-
o si przeoone przez Frantika Novotnho opowiadanie Mniejsze zo.
Tumacz zamiast sowa zaklna uy na okrelenie wiedmina sowa
vdmk. Ksiki otej postaci zostay na terenie Republiki Czeskiej po
raz pierwszy opublikowane przez wydawnictwo Winston Smith zPragi.
Pierwsza znich Stbrn me (Srebrny miecz) wysza w1992 r.,
aprzeoona bya przez Jiho Pilcha, Dittmara Chmelaa, Romana So-
chora iStanislava Komrka. Krtko przed tym wczasopimie Ikaria
zostao opublikowane opowiadanie Zaklna wtumaczeniu Pilcha.
Wanie wnim po raz pierwszy wiedmin otrzyma miano zaklna.
Kolejny tom opowiada Vn ohe (Wieczny ogie) opublikowa-
no rok pniej, atumaczami byli wtym przypadku Pilch, Komrek
iRostislav Gaper. Ze wzgldu na kopoty zwypat honorarium au-
torowi kolejne ksiki owiedminie zostay wydane przez ostrawsk
oficyn Leonardo. Wszystkie te tomy przekada Komrek, ilustracje
zkolei tworzya jego maonka Jana Komrkov. Mona wskrcie
powiedzie, e kada zczci pojawiaa si wCzechach mniej wicej

rok po polskiej premierze.
Wydawnictwo wbardzo interesujcy sposb rozwizao kwesti se-
rii: opublikowano siedem tomw ponumerowanych od Ido VII.Pierw-
sze dwa znich to zbiory opowiada Posledn pn (Ostatnie ycze-
nie), drugi Me osudu (Miecz przeznaczenia). Kolejne, od III do VII, to
wszystkie czci Sagi.... Opopularnoci wiedmina na czeskim rynku
moe wiadczy fakt, e oficyna Leonardo musiaa wielokrotnie prze-
prowadza dodruk wszystkich tomw serii znowymi okadkami. Na
wzrost popularnoci Sapkowskiego atym samym take cyklu owied-
minie na rynku czeskim wpyw miaa (oprcz gier) rwnie Trylogia
Husycka. Ze wzgldu na tematyk oraz miejsce akcji opowie oRey-
nevanie von Bielau spotkaa si zduym zainteresowaniem czytelnikw,
atake mediw.
Ju w1995 r., znw dziki wydawnictwu Leonardo, wysza wCze-
chach gra fabularna Yrrhedesovo oko (Oko Yrrhedesa) wnakadzie
5 tys. egzemplarzy. Ponadto w2013 r. zostao profesjonalnie nagrane
take kilka audiobookw zwiedmiskimi opowiadaniami; nagrania
te s dostpne wsprzeday do dnia dzisiejszego.
Wczeskich artykuach prasowych Sapkowski przedstawiany jest
jako wiatowej klasy pisarz, niekiedy okrelano go nawet mianem so-
wiaskiego Tolkiena ibardzo czsto przyrwnywano do autora Hobbi-
ta, aSag... do trylogii Wadca Piercieni. Wymienia si Sapkow-
skiego take wgronie takich autorw jak Clive Stamples Lewis, Terry
Pratchett czy George R.R.Martin.
Jakub Macek, jeden zfanw Sapkowskiego, wtekcie powiconym
temu pisarzowi stwierdza m.in.:
Sapkowski zbavil fantasy ve svm pojet onoho zamlenho patosu, kter je vtin
ostatnch autor vlastn akter tene, [...] asto irituje. [Sapkowski pozbawi pojcie
fantasy tego mglistego patosu, ktry jest charakterystyczny dla innych autorw,
aktry czytelnikw czsto irytuje]1.
Potem dodaje kilka sw opopularnoci autora Wiedmina:

Andrzej Sapkowski je jednm znejpopulrnjch tvrc fantastiky uns svd
otom ada ocenn, kter zskal (cena Akademie SFFH, Ikaros, Ludvk...), prodej-
nost jeho knih ito, jak byl aje vtn na eskch conech. (Pamatuji si na jeho prvn
nvtvu uns v roce 1994 byl na prvnm steckm Bohemiaconu; opil, hulkajc,
okouzlujc se vrhnul k jaksi slen, nepli srozumiteln ka cosi jako: Znte Geral-
ta? Slena pikvla. Sapkowski se udeil do prsou. Tak jsem j. [Andrzej Sapkow-
ski jest jednym znajpopularniejszych twrcw fantastyki unas wiadczy otym
1 J.Macek, Sapkowski zaklna slovansk fantasy, http://www.harryho.info/sapek/

Sapkowski_rozbor%28sever.cz%29.htm [dostp: 9.10.2014]. Jeli nie zaznaczono
inaczej, wszystkie cytaty obcojzyczne przeoone zostay przez autora artykuu.
130 Piotr Szaany
wiele nagrd, ktre otrzyma (nagroda Akademii SFFH, Ikaros, Ludvk), sprzeda
jego ksiek oraz to, jak jest oczekiwany na czeskich konwentach. (Pamitam jego
pierwsze spotkanie unas wroku 1994, by na pierwszym Bohemiaconie wst
nad Labem; pijany, haaliwy, uroczo powiedzia do jednej dziewczyny co nie-
zbyt zrozumiale, wstylu: Znasz Geralta?. Dziewczyna pokiwaa gow. Sapkow-
ski uderzy si wpier: To jestem ja]2.
Analey przypomnie, e zarwno nagrod Ikaros, jak inagrod

Akademii SFFH Sapkowski otrzymywa trzykrotnie.
Nietrudno znale inne pochlebne czeskie gosy odnoszce si do
dzie Sapkowskiego. Wjednym znajpoczytniejszych tamtejszych portali
otematyce fantasy www.fantasyplanet.cz mona przeczyta:
Letos je tomu 20 let, co svtlo svta spatil prvn sbornk povdek oGeraltovi zRivie.
Vize mistra Andrzeje Sapkowskho se staly pro mnoho ten kultem, jeho dlo pe-
dlohou pro rzn zpracovn. [Wtym roku mija 20 lat, od kiedy wiato dzienne
ujrza pierwszy zbir opowiada oGeralcie zRivii. Opowiadania Mistrza Andrzeja
Sapkowskiego stay si dla wielu czytelnikw kultowe, jego dzieo jest wzorem dla
wielu opracowa]3.
Jeszcze bardziej szczegowa opinia oznaczeniu dzie Sapkowskiego

pojawia si na portalu www.fantasya.cz:
Klov vznam Sapkowskho knih je pochopiteln v tom, e mnoha tenm pinej

radost apoten. V dnen dob, kdy knihy ustupuj filmm nebo potaovm hrm,
je spojen kvality ativosti nesmrn dleitm prvkem, kter pome pithnout
mlad lidi k literatue obecn. Pro samotn nr fantasy je Sapkowskho role dleit
pedevm v obohacen (ne-li pmo vytvoen) nru jmnem slovansk fantasy av
nasmrovn mnoha polskch, ale teba islovenskch nebo eskch autor, k vlastnm
pohdkm nebo legendm, je lze v nru vyut stejn jako teba legendy staroger-
mnsk nebo keltsk. [Kluczowe dla ksiek Sapkowskiego jest oczywicie to, e
wielu czytelnikom nios one rado iprzyjemno. Wdzisiejszych czasach, gdy
ksiki ustpuj filmom czy grom komputerowym, poczenie jakoci iatwoci
czytania jest bardzo wanym elementem, ktry moe przycign modych ludzi ku
literaturze jako takiej. Dla gatunku fantasy rola Sapkowskiego jest istotna zwaszcza
jeli chodzi owzbogacenie (oile nie stworzenie) gatunku sowiaskiego fantasy
ioskierowanie wielu polskich, ale take sowackich czy czeskich autorw do ich
wasnych bajek czy legend, ktre mog by uywane tak samo jak, przykadowo,
legendy starogermaskie czy celtyckie]4.
Ju tych kilka cytatw pozwala doj do wniosku, jak ogromn po-

pularnoci cieszy si wCzechach posta Sapkowskiego oraz jego dzieo.
2 Ibidem.
3 J.Gergela, Zaklna 20 let s tvorbou Andrzeje Sapkowskho, http://www.fantasypla-
net.cz/clanek/zaklinac-20-let-s-tvorbou-andrzeje-sapkowskeho [dostp: 10.03.2015].
4 J.Popiolek, Fenomn jmnem Geralt, lnek oSze ozaklnai, http://bit.ly/1AMgvp4
[dostp: 10.03.2015].
W2002 r. zosta wyemitowany 13-odcinkowy polski serial telewizyjny na Serial

motywach opowiada Sapkowskiego. WRepublice Czeskiej fani znie-
cierpliwoci czekali na jego pojawienie si wich telewizji (nastpio
to rok po rodzimej premierze); ostatecznie wszystkie odcinki zostay
nadane przez drugi program telewizji pastwowej, do tej pory a trzy-
krotnie. Jak zwykle wCzechach, nie zapomniano ocharakterystycznym
dubbingu. Podobnie jak wPolsce, serial wywoa mieszane uczucia, nie-
mniej jednak znalazo si sporo pozytywnych gosw gwnie od osb,
ktre nie czytay ksiek owiedminie. Wnajwikszym czechosowac-
kim serwisie filmowym (www.csfd.cz) mona zapozna si zponad 200
komentarzami dotyczcymi serialu. Wtym przykadowo:
Knihy jsem zatm neetl, ale dostala m dokonal atmosfra, syrovost, dokonal ne-
-efekty, pikov hudba apedstavitel hlavn role. koda e se nenatoila druh ada.
[Ksiek do tej pory nie przeczytaem, ale wcigna mnie doskonaa atmosfera,
surowo, sabe efekty, rewelacyjna muzyka iodtwrca gwnej roli. Szkoda, e
nie nakrcono drugiego sezonu]5.
Lub:
Celkov pardn dlo. Urit mohlo bt lep avce tit zknin pedlohy, ale itak klo-
bouk dol ped polky. Obecn fantasy moc nemusm, ale ze Zaklnae jsem byl naden
hned od zatku. [Oglnie rzecz biorc, wspaniae dzieo. Oczywicie, mogo by
lepsze iwicej czerpa zksiek, ale itak czapki zgw przed Polakami. Generalnie
nie przepadam za fantasy, ale Wiedminem byem zafascynowany od pocztku]6.
Oglnie uytkownicy (ponad 3300 osb) oceniaj serial na 66%. Licz-

ba gosw ikomentarzy wiadczy jednak dobitnie, e by on stosunkowo
popularny.
Nie mona zapomina take oinnych tekstach popkultury, ktrych Komiksy igra
wiedmin jest gwnym bohaterem. Na uwag zasuguj komiksy au-
torstwa Bogusawa Polcha iMacieja Parowskiego, ktrych nakady na
rynku czeskim byy bardzo mocno ograniczone. Gra planszowa owied-
minie okazaa si sporym rozczarowaniem. Zarzucano jej brak wersji
czeskiej, zbyt duy format czy sabe opisy.7
Produktem, ktry na dobre wczy wiedmina do masowej wiadomoci, Gra komputerowa

bya bez wtpienia gra stworzona przez polski zesp CD Projekt RED.Pierw-
sza jej cz, wydana w2007 r., zatytuowana po prostu Wiedmin8, spo-
tkaa si zogromnym zainteresowaniem na caym wiecie, otrzymujc
5 Beckett51, komentarz z10.12.2013, http://bit.ly/1FW4r3q[dostp: 10.03.2015].

6 kvasiva, komentarz z5.05.2012, http://bit.ly/1Kcbb0a[dostp: 10.03.2015].
7 Np.: http://bit.ly/1Q9Cxca, http://bit.ly/1KOFb3C, http://bit.ly/1H4ce1t.
8 CD Project RED, Atari, CD Project.
132 Piotr Szaany
doskonae recenzje. Republika Czeska nie bya wtej kwestii wyjtkiem

take tam mona byo zauway ogromne poruszenie zwizane zpre-
mier produkcji. To dziki niej Wiedmin mg sta si symbolem kul-
tury masowej, co dobrze obrazuje konkluzja jednej zczeskich recenzji:
Zaklna je skvl hra. Zbavn, pln skrytho humoru atak moralizujc, pokud
si budete takovch vc vmat, ale nezahrne planm filozofovnm, jen donut k za-
mylen. Nabdne destky hodin skvl zbavy apak znovu, protoe vdy mete
zkusit, co se stane, kdy ten i onen kol vyete jinak. Nemohu ne tuhle hru milovat,
obdivovat ahrt. Zaklna m naprosto uchvtil avthl, co se povedlo jen nemno-
ha hrm za poslednch pr let. Pro m je to minimln jedna znejlepch her toho-
to roku. [Wiedmin to wspaniaa gra. Zabawna, pena ukrytego humoru, atake
moralizujca, oile zauwaacie takie rzeczy, ale nie zawiera nadmiernego filozo-
fowania, po prostu zmusza do mylenia. Oferuje dziesitki godzin doskonaej za-
bawy apotem znowu, dlatego e zawsze moecie sprbowa, co si stanie, gdy
to czy tamto zadanie rozwiecie inaczej. Nie mog nic innego tylko pokocha t
gr, podziwia igra. Wiedmin mnie absolutnie zachwyci iwcign, co udao
si zaledwie kilku grom wcigu ostatnich lat. Dla mnie jest to co najmniej jedna
znajlepszych gier tego roku]9.
Jedynym powanym mankamentem, jaki zauwayli odbiorcy pro-

dukcji, by czeski dubbing. Jak mona przeczyta na forum spoecznoci
graczy:
eskej Dabing je naprosto pernej anejhor je ut njedleitj postavy uGe-
ralta! Ztoho hlasu se mi zved aludek, je to trapn. [Czeski dubbing jest po prostu
straszny anajgorszy jest unajwaniejszej postaci uGeralta. Ten gos sprawia,
e robi mi si niedobrze, to przykre]10.
Rzecz jasna, po ogromnym sukcesie nie trzeba byo dugo czeka na

kontynuacj druga cz Wiedmin 2: Zabjcy Krlw11 miaa swoj
premier wr. 2011. Obie sprzeday si wponad 6 mln egzemplarzy (po-
dobno drugie tyle zostao cignite nielegalnie), stajc si tym samym
najbardziej znan polsk gr komputerow whistorii. Aktualnie trwaj
prace nad trzeci ostatni czci serii, ktra otrzyma podtytu Dziki
Gon. Nadzieje zwizane zt produkcj s naprawd ogromne.
Przekad irecepcja Wszystkie zaprezentowane czeskie wydania tekstw kultury, wktrych

gwn postaci jest wiedmin, wiadcz opopularnoci tego unaszych
poudniowo-zachodnich ssiadw. Czesi dostrzegaj wSadze oWied-
minie wiele odwoa do historii, bani ipoda. W2013 r. na Uniwersyte-
cie Masaryka wBrnie powstaa praca naukowa pt. Djiny v zrcadle cyklu
9 M.M.Boek, D.Slma, Recenze: Zaklna kdy hra souzn s knihou, http://bit.

ly/1RMe7Tm [dostp: 10.03.2015].
10 Silverback, komentarz z12.12.2007, http://bit.ly/1EYbMLV [dostp: 10.03.2015].
11 CD Project RED, CD Project.
Sga ozaklnai Andrzeje Sapkowskho (Historia wzwierciadle Sagi

oWiedminie autorstwa Andrzeja Sapkowskiego)12. Jej autor zwraca
uwag na wystpujcy wwiecie przedstawionym cyklu podzia spoe-
czestwa irol kobiety, porwnuje ten wiat zwiekami rednimi, opisuje
rozmaite aspekty poruszanej wSadze... problematyki takie jak kolo-
nizacja, pacyfizm, analfabetyzm, obozy koncentracyjne, rozdzia pa-
stwa od Kocioa, rasizm, apolityczno, ekologia atake odwoania
do innych pisarzy (najczciej przywouje Tolkiena). Wspomina take:
Od prostej fantastyki Sapkowski przechodzi do postmodernistycznej
debaty zczytelnikiem ijego wiedz na temat wiata wspczesnego imi-
nionego13. Czesi za ogromn zalet uwaaj fakt, e wiat przedstawio-
ny wcyklu nie jest czarno-biay, jak czsto wliteraturze fantasy (cho
nie tylko). Ponadto s zachwyceni sowiaskoci iwieloma akcentami
zwizanymi ze sowiask ludowoci, niektrzy jednak zarzucaj, e
wtekcie wystpuje za duo nazw wasnych oraz e historia jest zbyt
lekka. Jak napisa jeden zczytelnikw: Geralta nie mona nie kocha.
Dzielny rycerz bez lnicej zbroi. Roi si od sarkazmu, dowcipu, olnie-
wa swym rozumem iintelektem. Ma tendencj do filozofowania. Ale
kto jej nie ma!. Bez wtpienia na recepcj Sagi oWiedminie wrd
naszych poudniowo-zachodnich ssiadw nieoceniony wpyw mia
przekad, wktrym bya ona wydana. Najwiksz rol odegra wtym,
rzecz jasna, Stanislav Komrek.
Przy okazji warto podkreli kilka innowacji, ktre zostay zasto-
sowane wtumaczeniu, by jeszcze bardziej przybliy czeskim odbior-
com uniwersum wiedmina. Najwyraniej widoczne s zmiany imion
niektrych gwnych postaci. Wczeskiej wersji zamiast Triss Merigold
znajdziemy Triss Ranuncul, zkolei zamiast Jaskra spotkamy Marigolda.
Skd ta (drastyczna) zmiana? Wbrew pierwszemu wraeniu, nie jest to
bd tumacza. Kwiat jaskier to po czesku trudne sowo: pryskynk,
autor zmieni wic imi barda na nazw innej roliny Marigold, co
wjzyku angielskim oznacza nagietek lekarski. Zkolei Triss Merigold
otrzymaa jako drugi czon swojego nazwiska wanie pierwotne imi
poety, gdy po acinie w kwiat okrelany jest wyrazem ranunculus.
Zabieg ten by umotywowany chci uniknicia wystpowania wtekcie
dwch postaci, zktrych jedna nosi miano Marigold, adruga Merigold,
co mogoby by kopotliwe dla czytelnika. Podobnych zmian, jak zwykle
wtumaczeniach, mona doszuka si naprawd wiele. Na temat czeskie-
go przekadu cyklu Sapkowskiego powstaa w2011 r. praca licencjacka
12 J.kvrk, Djiny v zrcadle cyklu Sga ozaklnai Andrzeje Sapkowskho, Ba-

kalsk diplomov prce, Brno 2013, http://bit.ly/1Fxl1U1 [dostp: 10.10.2014].
13 Ibidem, s. 46.
134 Piotr Szaany
na Uniwersytecie Masaryka wOomucu, otytule: Sga oZaklnai

Andrzeje Sapkowskho ajej esk peklad. (Komparativn studie) [Saga
oWiedminie Andrzeja Sapkowskiego ijej czeski przekad. (Studium
komparatywne)]14. Znajduje si wniej wiele interesujcych przykadw
zabiegw zastosowanych przez czeskiego tumacza cyklu.
Jak ju wspomniaem, ogromny wpyw na wejcie wiedmina do
kultury masowej miaa premiera gier Wiedmin iWiedmin 2: Zabjcy
Krlw. Zjawisko to pokazuje jeszcze jeden trend, ktry jeszcze wtedy,
gdy wydawano pierwsze tomy opowieci owiedminie, by trudny do
zrozumienia. Gra komputerowa wostatnich latach staa si istotn cz-
ci kultury masowej, co jest te by moe skutkiem komputeryzacji
kultury. Jan Stasieko stwierdzi:
Gry komputerowe s niewtpliwie fascynujc sfer kultury sytuujc si na styku
obszaru skomplikowanej techniki informatycznej, bardzo obecnie rozbudowa-
nego rynku komercyjnego, wktrym zyski sigaj setek milionw dolarw, oraz
przestrzeni estetycznej15.
Interesujce jest take stwierdzenie Mirosawa Filiciaka, e gry kom-

puterowe stay si kolejnym masowo wykorzystywanym medium ko-
munikacyjnym16. Oba cytaty odnosz si do rosncego masowego
znaczenia gier komputerowych dla kultury. Czeska spoeczno graczy
bardzo wysoko ocenio obie czci Wiedmina. Wzasadzie jako jedy-
ne wady wymieniano problemy natury technicznej. Odbiorcy chwalili
przede wszystkim atrakcyjn, wielowtkow fabu, ktra wedug nich
doskonale dopenia t znan ksiek.
Kolejnym wanym dla recepcji faktem, amoe iinteresujc cie-
kawostk, jest to, e wrodowisku czeskim powstaje wiele opowiada
ifanartw osadzonych wuniwersum wiedmina. Ponadto w2009 r. zo-
staa wydana ksika Petry Neomillnerovej pt. Zklinaka Lota (Wied-
minka Lota) autorka penymi garciami czerpie zdzie Sapkowskiego.
Kolejn ciekawostk niech bdzie fakt, e wbadaniu przeprowadzonym
wzwizku zprac licencjack pt. Vliv knihovnictv na socializaci jedince
aspolenosti (Wpyw bibliotekarstwa na socjalizacj jednostki ispoe-
czestwa)17 powieci iopowiadania owiedminie by wymieniany jako
14 I.rkov, Sga oZaklnai Andrzeje Sapkowskho ajej esk peklad. (Kompa-

rativn studie), Bakalsk diplomov prce, Olomouc 2011, http://bit.ly/1AMhh5w
[dostp: 10.10.2014].
15 J.Stasieko, Gry komputerowe jestem na tak, jestem na nie. Zagroenia, szanse
iwyzwania rozrywki komputerowej, http://bit.ly/1SYd0l2 [dostp: 23.09.2014].
16 M.Filiciak, Wirtualny plac zabaw. Gry sieciowe iprzemiany kultury wspczesnej,
17 J.Polick, Vliv knihovnictv na socializaci jedince aspolenosti, Bakalsk diplo-
mov prce, Zln 2013, http://bit.ly/1RMeT2U [dostp: 27.09.2014].
jedna ztrzech ulubionych pozycji ksikowych (badanie zostao prze-

prowadzone na grupie 50 osb oredniej wieku 22,5 roku).
Posta wiedmina jest dla Polski zdecydowanie lepszym towarem eks- Podsumowanie
portowym ni chociaby produkty spoywcze, ktre trafiaj na rynek
czeski. Wiedmin rwnie unaszych poudniowo-zachodnich ssiadw
trafi do kultury masowej sta si jej bardzo wyrazistym punktem ijest
powszechnie znany. Sam Sapkowski zkolei jest szanowany iporwnywa-
ny do najwikszych wiatowych pisarzy fantasy. Podsumowujc, wzrost
popularnoci wiedmina wRepublice Czeskiej mona byoby podzieli
na dwa etapy: typowo beletrystyczny (pojawianie si kolejnych czci
przygd, znajomo wiedmina gwnie wrd wielbicieli gatunku); oraz
masowy (po wydaniu gier komputerowych, kiedy to posta wiedmina
staa si powszechnie znana ijako zacza funkcjonowa take nieza-
lenie od jej wersji ksikowej).
Boek Martin M., Slma David, Recenze: Zaklna kdy hra souzn s knihou, Bibliografia
http://doupe.zive.cz/clanek/recenze-zaklinac---kdyz-hra-souzni-s-knihou
[dostp: 10.03.2015].
Filiciak Mirosaw, Wirtualny plac zabaw. Gry sieciowe iprzemiany kultury
wspczesnej, Warszawa 2006.
Gergela Jakub, Zaklna 20 let s tvorbou Andrzeje Sapkowskho, http://www.
fantasyplanet.cz/clanek/zaklinac-20-let-s-tvorbou-andrzeje-sapkowskeho
[dostp: 10.03.2015].
Macek Jakub, Sapkowski zaklna slovansk fantasy, http://www.harryho.
info/sapek/Sapkowski_rozbor%28sever.cz%29.htm [dostp: 09.10.2014].
Polick Jarmila, Vliv knihovnictv na socializaci jedince aspolenosti, Ba-
kalsk diplomov prce, Zln 2013, https://dspace.k.utb.cz/bitstream/
handle/10563/21236/polick%C3%A1_2013_bp.pdf?sequence=1 [dostp:
27.09.2014].
Popiolek Ji, Fenomn jmnem Geralt, lnek oSze ozaklnai, http://fan-
tasya.cz/clanek/4412-fenomen-jmenem-geralt [dostp: 10.03.2015].
kvrk Jan, Djiny v zrcadle cyklu Sga ozaklnai Andrzeje Sapkowskho,
Bakalsk diplomov prce, Brno 2013, http://is.muni.cz/th/342425/
ff_b_b1/zaklinac.pdf [dostp: 10.10.2014].
Stasieko Jan, Gry komputerowe jestem na tak, jestem na nie. Zagroe-
nia, szanse iwyzwania rozrywki komputerowej, http://www.wns.dsw.edu.
pl/fileadmin/user_upload/wszechnica/07.pdf [dostp: 23.09.2014].
rkov Iva, Sga oZaklnai Andrzeje Sapkowskho ajej esk peklad.
(Komparativn studie), Bakalsk diplomov prce, Olomouc 2011, ht-
tps://theses.cz/id/ra34v6/Iva_Zurkova_-_Bakalarska_prace.pdf [dostp:
10.10.2014].
137
Summaries
Marcin Kuster
Silva, palimpsest, intertext.Models of intertextual references
in The Witcher Saga
The Witcher saga contains very rich intertextual relationships both internal and those Keywords
relating to the outside world which makes it prone to post-modern methods of knowl- intertextuality, silva,
edge about literature. Figures of contemporary silva and palimpsest illustrate ascheme palimpsest, convergence,
of the novels and outline its links with various fields of knowledge about the culture, fantasy
history, and finally the literature.
Thanks to the skillful use of various inventory of contemporary and old culture and
the old culture resources Andrzej Sapkowski managed to create astable and very attractive
to consumers universum that live to see many expansions and reinterpretation in the
various media and semiotic systems. All this makes the diagnosis and characterization
of components and references facilitates the reading of books about the Witcher, and it
helps to understand the phenomenon of their popularity.
Pawe Zaborowski
Slavic mythology in the Witcher Saga
The Witcher cycle is based to alarge extent on the mythology of different cultures. Among Keywords
them, we can also find the Slavic mythology and folklore. This adaptation makes Sapkow- Slavic religion, mytho-
ski one of the pioneers of Slavic fantasy genre in Poland, and has also introduced acertain logy, bestiary, vampire,
freshness to the Polish fantasy, clearly dominated by the Tolkien ethos. In my article Itry reinterpretation
to make the reconstruction of analogies and hidden links between Slavic mythology and
the Witcher series of books.
In the novels, we can decode the clear presence of the figures from Slavic pantheon
and demonology, which is one of the main inspirations Witcher bestiary. Mythological
figures were adapted by the author in many ways, some of them with retaining the orig-
inal structure of formal and semantic, the vast majority, however, has been subjected to
aspecific renarration and reinterpretation. Ifocus also on these inaccuracies and transfor-
mations that distinguish witcher representations from their mythological original model.
Iam attempting to draw up apicture of usability and adaptability of Slavic mythology
themes for the needs of modern fantasy literature and showing the changes taking place
in the collective consciousness and imagination of readers of fantasy. Ishow the same
that the expectations of readers and contemporary forms of presentation of myth remain
138
closely associated with socio-cultural changes of recent decades (such as the secularization
of society and the development of ecological awareness).
Adoption of the Slavic perspective also allows me to supplement the dominant direc-
tion in interpretation of the Witcher cycle, in which the Western mythology, including
Arthurian myth, is perceived as aprimary source of inspiration for the novel.
Adam Olczyk
Why witchers dont have acode? Nonsystemic ethics of Geralt
of Rivia in context of Leszek Koakowskis works
Keywords The article indicates ethic problems that are included in the story of Geralt of Rivia and
Koakowski, Sapkowski, convicts that alack of witchers code expresses the same moral anxiety that polish philos-
professional ethics, code, opher Leszek Koakowski described in his famous essay entitled Ethics without aCodex.
asymmetry of claims Ipresented the idea of witchers code considered as acodification of professional ethics
and pointed out why witchers rely on acode that does not exist. Ialso entered three
features of good code that Koakowski listed (the latent conviction of the basic symmetry
of claims and obligations, the presumption of basic compatibility between appraisal and
norm, belief in the homogeneous nature of values) to the idea of witchers code, showing
that Andrzej Sapkowski shares the same doubts about codification of ethics that Koa-
kowski that awish for having the perfect moral safety (necessary if one aspires for com-
plete code) stands in contrast to some phenomena of consciousness that are necessary to
counteract social and moral degradation.
Szymon Cieliski
Mutant, changeling, witcher. Problem of racism in the Andrzej
Sapkowskis Witcher Saga
Keywords This article is an attempt to analyze the series of fantasy short stories and novels written
The Witcher, racism, by Andrzej Sapkowski about the witcher Geralt of Rivia in terms of examples of racist be-
xenophobia, postcolonial haviour, that can be seen in it. Through the use of postcolonial theories of racism developed
studies, Geralt of Rivia, by Albert Memmi and Etienne Balibar the author tries to explain, how the racist mechanics
fantasy, Albert Memmi, work in the present world and check, if the many examples of racism present in in The
Etienne Balibar Witcher series have something in common with the theoretical assumptions. The article
shows and analyzes race conflicts between people and other races, the race identity of Geralt
and the problem of the monster classification as well as brings the meaning of the witcher
code up for debate. The conclusions of the paper aim to the statement that the theoretical
thesis are reflected in the fictional world of the Witcher series and many fragments of it
can be read as atext about amulticultural society, that wrestle with the problem of racism.

Other, alien, monstrous. Concepts of alienation and difference in
the Witcher Saga
Keywords This paper aims to discuss concepts of other, alien, monster and alike in Andrzej Sap-
other, alien, monster, the kowskis The Witcher Saga with the use of categories derived from works by Bernhard
Witcher Saga Wandenfels, but also Emanuel Levinas, Michel Foucault and others. Being astranger
or the other is essential element of characters exploits in Sapkowskis novel and can
bear different tones from strangeness or otherness, through exclusion to alienation.
Furthermore, it comes into sight as inalienable component deeply rooted in subjects
insight and personal experience. Authors analyze those problems by examining char-
acters appearing in novels as monsters as well as the contentious concept of monstrosity
or being monstrous. Lastly, they will also take alook at main protagonist Geralt of
139
Rivia, neither human nor monster, whose not belonging to any race, nation or social
group, being astranger even among the witchers makes him good example of afore-
mentioned problems.
Robert Dudziski
To understand The Witcher. Marek Brodzkis film and tv series
in acontext of polish film industry at the turn of ages
The article is an analysis of afilm adaptation of Andrzej Sapkowskis The Witcher short Keywords
stories (directed by Marek Brodzki, 2001). The author describes the production, marketing film adaptation, The
campaign, as well as narrative and aesthetic solutions employed in both the film and the tv Witcher, Marek Brodzki,
series, placing them in the economic situation of Polish film industry after the year 1989. Micha Szczerbic, polish
The author points how external factors determined the adaptation strategy and specific film genres, fantasy, po-
modifications of the adopted literary material. lish mass culture, polish
popculture
Dice of Destiny has six sides. Gameplay model of The Witcher:
Game of Imagination
The article is an analysis of the Polish role-playing game The Witcher: Game of Imagination Keywords
(Wiedmin: Gra Wyobrani) published in 2001 by the Mag press. Authors describe the polish role playing games,
game from the perspective of its market position (concentrating on circulation, develop- history of RPG, games
ment after its release, and promotion, among other things) as well as endorsed gameplay based on the Witcher Saga,
model. For that purpose the analysis focuses on the construction of the game world, Wiedmin: Gra Wyobrani
mechanics, story of official scenarios and hints prepared by game creators.
Piotr Kubiski
Ironic distance in The Witcher and The Witcher 2: Assassins of Kings
videogames
The author of this chapter presents the phenomenon of the ironic distance in videogames Keywords
The Witcher and The Witcher 2: Assassins of Kings. The essence of such an ironic gesture ironic distance, irony,
is creation anew model of meta-communication within the game. This model presumes immersion, comic relief,
that the game characters play the role of tools not subjects of communication. Author intertextuality, video-
claims that creating ironic distance reduces players immersion but at the same time is games, Witcher,
the source of other kind of pleasures (mainly intertwined with comic relief). Even though Kierkegaard
the authors of The Witcher series tend to focus on providing immersive experience to the
player, they also often create circumstances conducive to ironic distance. This fact should
be perceived as acharacteristic feature of this series
Piotr Szaany
The Witcher phenomenon in Czech Republic
The aim of this paper is to explain the phenomenon of the Andrzej Sapkowskis Witcher Keywords
series in Czech Republic. Particular issues of the cultural elements associated with the Witcher, Andrzej Sap-
witcher universe have been depicted. The paper also brings up the question of translation kowski, Czech Republic,
difficulties. The reception of the Witchers figure is the most essential part of the study. phenomenon,

Wiedźmin - Bohater

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wiedźmin - Bohater

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Stowarzyszenie Badaczy Popkultury

iEdukacji Popkulturowej Trickster

Stowarzyszenie Badaczy Popkultury

Publikacja wydana na zlecenie

Stowarzyszenie Badaczy Popkultury

Marta Baszkowska, Mateusz Jakubiak

Robert Dudziski, Kamila Kowalczyk

Pniej mwiono, e czowiek ten nadszed

kim pojawiajce si wramach kreacji wiata przedstawionego Sagi

Sylwa, palimpsest, intertekst.

Abstrakt Sowa klucze

Sylwa, palimpsest, intertekst.

1 Ksiki Andrzeja Sapkowskiego oGeralcie zRivii naley umieci wkr-

Pa l i mpsest staroytny lub redniowieczny rkopis, zapisany na pergaminie,

Struktura sylwiczna5 ipalimpsestowo6 uwidaczniaj si tam, gdzie

Uznajmy, e saga skada si ztrzech logicznych czci opowiada 2

niektre nazwiska pojawiaj si wielokrotnie): Dire Straits10, Brunona Andrzej Sapkowski9

Bettelheima11, Ksigi Rodzaju12, Johna R.R.Tolkiena13, markiza de Sadea14,

11 Motto rozdziau drugiego Wiey Jaskki to parafraza lub po prostu pobiene

Williama Szekspira21, Emily Dickinson22, Leonarda Cohena23, Carlo-

Potem czarodziejka iwiedmin pobrali si ihuczne wyprawili weselisko. Ja te tam

Mog da ci wszystko, czego zapragniesz powiedziaa wrka. Bogactwo,

Mam wielkie lepia, by ci dobrze widzie! zawrzasno elazne wilczysko.

Fragmenty te mog wyjania luki wfabule cyklu, jednak przed-

Trzeci natomiast wyranie inspirowany jest bani oCzerwonym

32 A.Sapkowski, Pani Jeziora, Warszawa 1999, s. 484.

Okazuje si wic, e to Flourens Delannoy jest autorem Sagi oWied-

To niedorzeczno pusta, cigle pisa wrejestr,

Prototypem jest tutaj najstarsze zapisane polskie zdanie: Daj, a ja

36 A.Sapkowski, Wiea..., s. 265.

Powiada prorok Lebioda: zaprawd, ubogiego datkiem wesprzyj. Ale miast da

Przemiewczy zwykle charakter takich parafraz czsto stanowi pod-

kultury48 jej immanentn czci. Zjawiskiem tym jest ku lt y wacja,

Nawet jeli jest owa intertekstualno opatologiczna idla ubo-

Bettelheim Bruno, Cudowne ipoyteczne. Oznaczeniach iwartociach bani, Bibliografia

Poe Edgar Allan, ADream Within aDream, http://www.poetryfoundation.

Mitologia sowiaska wcyklu owiedminie

Abstrakt Sowa klucze

Mitologia sowiaska wcyklu owiedminie

Wstp Wrd mitologicznych interpretacji cyklu owiedminie dominuje po-

1 Zob. K.k, Mit arturiaski wcyklu utworw owiedminie Geralcie A.Sapkowskiego,

zabytkw pisanych inazw miejscowych. Wzwizku zbrakiem klarow-

Bogowie, ich nazwy czy funkcje wcyklu owiedminie opisywane s Panteon

Kolejne motywy sowiaskie wystpuj wpowieciowym bestiariu-

4 A.Brckner, Mitologia sowiaska ipolska, wstp, oprac. S.Urbaczyk, Warszawa

wktrym odnajdujemy odmienny opis tej postaci. Wampir jest osob

7 Idem, Chrzest ognia, Warszawa 2001, s. 123.

on... Pogupieli doszcztnie, po wsiach peno dziewek jak rzepy, aim

Pozostae elementy powieciowego bestiariusza majce proweniencj

Wobrbie opisywanego wpowieciach owiedminie kultu odnale mo- Kult ifolklor

11 A.Sapkowski, Ostatnie..., s. 165.

folklorze natrafiamy na kilka opisw kultu zmarych czy te sposobw

Jedn zform kultu zmarych uSowian byy zaduszne uczty, urzdzane

15 Idem, Pani Jeziora, Warszawa 2001, s. 450.

Wpowieciowym folklorze ysa Gra wystpuje jako miejsce kul-

Wpyw innych cywilizacji na krajobraz kulturowy ireligijny Sowian

drzewa; wykorzystywano je take wrytuale zalubin26, natomiast wite

Ko by dla Sowian zwierzciem kultowym, wykorzystywano go

26 Zob. A.Gieysztor, op. cit., s. 172175.

przypuszczalnego spoczynku wampira, pomidzy nagrobkami imogi-

Przedstawiona analiza dostarcza nastpujcych rezultatw. Panteon ibe- Wnioski

33 A.Sapkowski, Chrzest..., s. 146

funkcjonalnej prezentacji, jak to ma miejsce wprzypadku wszystkich