OD SOBIAD

Ordu niversitesi Sosyal Bilimler Aratrmalar Dergisi, 6(3),861-876, Aralk 2016

ODU Journal of Social Science Research, 6(3), 861-876, December, 2016

Frigya Blgesinde Bizans Dnemi Kaya Mimarisi1

Byzantine Period Rock-Cut Architecture in Phrygia

Sekin EVCM2
Geli Tarihi: 10.11.2016 / Dzenleme Tarihi: 18.11.2016 / Kabul Tarihi: 18.11.2016

zet
Anadolu'nun zengin tarihi corafyasnda nemli yer tutan Frigya blgesi, son yllarda youn bir ekilde
incelenmektedir. Blgenin hem askeri hem de ticari anlamdaki stratejik nemi, Bizans dneminde sahip
olduu yol sistemi ile belirtilir. Ayrca, ksmen gnmze ulaabilmi Bizans dnemi yaplar, Frigyann
nemli bir dini merkez de olduuna iaret etmektedir. Bilinen kalntlarnn ou arkeolojik almalarda
bulunmu kilise kalntlar ve kiliselerde kullanlan mimari plastik paralardan olumaktadr. Ayrca, bugn
blgedeki birok kasaba ve kyde Bizans dnemi mimari plastik paralarn devirme olarak grmek
mmkndr; bununla birlikte ait olduklar Bizans yerleimleri tespit edilememitir. Bu durum yerleim
alanlarnn zaman ierisinde yamalandn gstermektedir.
Frigya blgesindeki ehirlerin yamalanmas byk oranda Arap aknlar srasnda gereklemitir. M.S. 7-
9. yzyllar boyunca sren Arap aknlar, insanlar emniyet iin kaya yerleim yerlerinde saklamak zorunda
brakmtr. Aslen kaya yerleimi gelenei blgede Frig andan beri vardr; kalntlar kaya mimarisinin bu
dnemden itibaren kesintisiz devam ettiini gsterir. Frigler tarafndan oluturulan kaya yaplar Yunan ve
Roma dnemleri boyunca kullanldklar gibi, yenileri de eklenmitir. Da kar korunakl olan kayalarn iine
oyduklar meknlar gerek gndelik yaam gerekse dini ibadetlerini gerekletirebildikleri yerler olarak
tasarladklar muhtemeldir. Byk olaslkla mevcut meknlar, Bizansllar tarafndan Hristiyan inancna
uygun ibadet meknlarna dntrlm ve Bizans mimarisinin plan tiplerini ieren yeni rnekler
eklenmitir.
Kaya Kiliseleri ierisinde temel olarak iki eit yap grubu tespit edilmektedir. Bunlardan biri Bizans
mimarisinde iyi bilinen plan tiplerini ortaya koymaktadr. Frigya blgesinin kaya kiliseleri, Bizans kilise
mimarisinin balca btn tiplerini iermektedir: Bata tek nefli olmak zere, iki nefli, nefli (bazilikal), ha
planl, kapal Yunan ha planl kiliseler ina edilmitir. Dieri ise analitik zmleme gerektiren, farkl plan
tipinde olanlardr. Kiliselerin duvarlarnda kazma ve boyama ile yaplm eitli motifler, figrler ve yaztlar
da grlmektedir. Bu almada Frigya'da, Eskiehir, Ktahya ve Afyonkarahisar ehirleri evresinde
bulunan, tf tipi kayalklarn oyulmas ile oluturulmu Bizans dnemi kiliselerinin plan tipleri, ilevleri ve
dekoratif zellikleri ile tanmlanp tantlmalar amalanmtr.
Anahtar Kelimeler: Frigya, Bizans Mimarisi, Kaya Mimarisi, Kilise Mimarisi, Kaya Kilisesi

Abstract
The Phrygia region, which has a significant place in the rich historical geography of Anatolia, is being keenly
studied in recent years. Its strategic importance in both military and commercial terms is demonstrated by
the road system that it had in the Byzantine period. The structures of the Byzantine period that survived
partly today, indicate that Phrygia is also an important religious center. Most of the constructional remains
from Byzantine period of Phrygia to date, found in archaelogical excavations, consist of churches and
architectural sculpture pieces used in churches. Today, it is possible to see architectural sculptures of the
Byzantine period in many towns and villages as spolia, although Byzantine settlements to which they belong
are, not located yet. This indicates that such settlements were looted over time.
The plundering of regional cities was probably really effective in the course of Arab raids. Between the 7th-
9th centuries AD, the constant Arab raids forced people to hide in rock-cut settlements for safety.
Hereabouts, this tradition can be linked to the age of Phrygians. Traces still exist to show that rock-cut
architecture continued without a break. In parallel, it can be alleged that rock structures carved out by the
Phrygians were used in Hellen and Roman times, also that new ones were added. It is possible that these
people designed protected rock formations as places of worship and living. Most probably, these places

1
Bu makale Dalk Frigya Blgesi Bizans Dnemi Kaya Mimarisi adl doktora tezinden retilmitir. Tez almas
Anadolu niversitesi Proje Birimi tarafndan desteklenmitir. (Proje no: 1101E002)
2
Yazma Adresi: r. Gr. Dr. Ordu niversitesi nye MYO, Mmarlk ve ehir Planlama Blm, Ordu, Trkiye. E-
Posta: seckinevcim@odu.edu.tr, seckinevcim@gmail.com

2016, OD Sosyal Bilimler Aratrmalar Dergisi

 Ordu niversitesi Sosyal Bilimler Aratrmalar Dergisi, 6(3),861-876, Aralk 2016

were transformed into places of Christian worship during Byzantine times and new models, including
Byzantine architectural types and shapes, were added.
Among the rock-cut churches, two different styles have been identified for the structures. One of them
exposes plan-shapes which are well known in Byzantine architecture; includes major types of Byzantine
church architecture: Aisleless, two naves, three naves (basilica), Greek-cross and Cross-in-square. While
the other has been different plan-shapes which are formed of some special analytic structure. This study,
aims to identify and introduce the Byzantine Era rock-cut churches which are situated in Phrygia, around
Ktahya, Afyonkarahisar and Eskiehir, with their plan types, functions and decorative features.
Keywords: Phrygia, Byzantine Architecture, Rock-cut Architecture, Church Architecture, Rock-cut Church

Giri
Anadolunun zengin tarihi corafyasnda nemli yeri olan Frigya blgesi, son yllarda artan bir ilgiyle
izlenmektedir. Yakn zamana kadar kltrel birikimi asndan fazla tannmayan blgeye ilginin artmasnda
kukusuz alan almalaryla ortaya kan kltrel mirasn etkisi byktr. Blgenin ilgi eken en nemli
unsurlarndan biri, alar boyu kesintisiz devam eden farkl uygarlklara kendi doal ortamnda ev sahiplii
yapmasdr. Bu birikim, blgenin corafi konumuyla da balantldr. Frigya blgesinin Anadoludaki
konumuyla nemli bir ulam ve ticaret noktas olduu tarihi bilgilerle belgelenmektedir.
Gnmzde halen varln srdren kaya mimarisi, jeolojik formasyon iindeki tf oluumlarnda izlenebilir.
Tarih ncesi alara uzanan ve kalnl yer yer iki yz metreyi bulan tf oluumu, yaps gerei rzgr ve
sel sularnn etkisiyle farkl kaya ekilleriyle ortaya kar (Yksel 2002: 17-24). Oluan bu kaya ktleleri iine
farkl ilevde meknlarn oyulmas Frig dneminde balar. Blgede Friglerden kalma antlar, bu birikimin en
arpc rnekleridir. Friglerle balayan bu gelenek, Roma ve Bizans dnemlerinde de kesintisiz
srdrlmtr. Bu yapsyla, Frigyann Anadoluda Kapadokya blgesinden sonra kaya oluumlar ve
mimarisi bakmndan en zengin blge olduunu sylemek yanl olmasa gerekir.
Tarihte nemli yollarn kesitii blgenin 16. yzyldan itibaren Avrupal seyyahlar tarafndan ziyaret edildii
grlr. Bunlardan ilki 1597de stanbuldan Halepe yolculuk eden John Sandersondur (Foster 1931);
1800de be ngilizden oluan askeri misyon stanbuldan Msra yolculuk yapmak zere Anadoludan
gemi; ilerinden W. M. Leake, 1824de notlarn yaynlamtr (Leake 2010). Leake, vadiyi izlerken oda
mezarlar, oyulmu kayalar anlatr. Daha sonra on bir yl iinde ikisi Fransz biri ngiliz olmak zere
aratrma gezisi yaplmtr. 1826da olu Leon ile birlikte Alexandre de Laborde (Laborde 1837), 1834de
C. Texier (Texier, 1839) ve 1837de J. R. Steuart (Steuart 1842), gezilerine Hsrev Paa Hanndan
balamlar ve Yazlkaya blgesini tantmlardr. 1858de Barth ve Mordtmann, Seyitgaziden bir rehberle
Doanl Kaleyi bulmular, kayalara oyulmu odalar, duvarlar kemerlerle sslenmi apeli gezmilerdir
(Barth, 1860). 1861de G. Perrot, bu Frigya kaya kalesinin plan ve iki grntsn yaynlamtr (Perrot
1867). lk kez 1881de olmak zere 1884-1887 ve son olarak da 1907de blgeyi aratran W. M. Ramsay,
Khn Vadisi ve Ayazin kaya yerleiminden sz eder (Ramsay 1895).
Frigya blgesine ait ilk bilimsel almalar ise 20. yzyln ilk yarsnda balamtr. Bunlarda ilki 1836-37
yllarnda E. Chaput tarafndan gerekletirilmitir (Chaput 1941). Bu alma blgeye ilikin yaplan ve
gnmze ulaan fotoraflaryla ilk belgeleme almas olmas nedeniyle nemlidir. 1930lu yllarda
MAMAnn farkl blmlerinde epigrafik buluntular yer alm, Eskiehir-Seyitgazi (Nakoleia) evresi ile bata
Ayazin olmak zere Bizans dnemi yerleimlerine dair bilgiler verilmitir (Cox-Cameron 1937). A. Gabrielin
1937 ylnda balatt Yazlkaya kazsnda (Gabriel 1952) Gabrielle birlikte alan E. M. Haspels, pek ok
kez blgeyi ayrca ziyaret etmi ve blgedeki Frig kaya antlar, kaya mezarlar ve kaya kiliseleri ile ilgili
kapsaml bir yayn yapmtr (Haspels 1971). Avusturya Bilimler Akademisinin 1990da yaynlanan Tabula
mperii Byzantini serisinin Frigya cildi, blgenin Bizans dnemi yerleimlerini ele alan en kapsaml almadr
(Belke-Mersich 1990). Blgeye ynelik yaplan Bizans dnemi eserlerine dair ilk kapsaml alma ise Ebru
Parmann Frigya ve blge mzelerdeki ta eserleri tantt kitabdr (Parman 2002). Tamamen Frigyann
kaya mimarisine ynelik ilk alma 20042006 yllar arasnda Eskiehir, Afyonkarahisar ve Ktahya
illerinde Yelda Ukan yneticiliinde gerekletirilen yzey aratrmalardr (Ukan vd. 2010). Son olarak bu
makalenin yazar tarafndan 2015 ylnda tamamlanan ve blgenin Bizans dnemi kaya mimarisinin
katalounu ve tipolojisini konu alan doktora tezi tamamlanmtr (Evcim 2015).
Tarihi Corafya
Frigya olarak tanmlanan blge, gnmzde Eskiehir (Dorylaion), Ktahya (Kotiaion), Afyonkarahisar
(Akroinos), Uak (Temenothyrai) ve Denizli-Ladik (Laodikeia) illeri arasnda kalan alandan oluur (ekil 1).
Roma dneminde kuzey Frigya, Phrygia Epiktetos olarak adlandrlmtr. Phrygia Epiktetos, Eskiehir
(Dorylaion), Ktahya (Kotiaion) ve Karahyk (Midaion) olmak zere ana yerleim ekseninde
oluturulmutur. Ayn dnemde Afyonkarahisar (Akroinos), blgenin metropolisi olarak karmza kar.
Frigyann batsnda yer alan Uak (Temenothyrai) ise gerek dinsel gerekse ticari adan nemli bir

862
 Frigya Blgesinde Bizans Dnemi Kaya Mimarisi / S. Evcim

merkezdir. Blgenin nemli kentlerinden olan, Denizli-Ladik (Laodikeia) ve Honaz (Khonai) ise gneyde yer
almaktadr.

ekil 1: Frigyann Anadoludaki yeri ve Bizans dnemi temalar

Son yllarda saylar hzla artan kaz ve yzey aratrmalar Frigya blgesi ile ilgili yaplan aratrmalara
eklenmesi gereken nemli veriler sunar. Bu aratrmalarn tm, blgenin tarih ncesi alardan itibaren
yerleime sahip olduunu gsterir. Blge, M.S. 4-13. yzyllar arasnda Bizans egemenlii altndadr. Bu
dnemde blge, Anatolikon ve Opsikion olmak zere iki temaya (thema) blnmtr. Bizans
imparatorluunun Anadoluda yeniden yaplanmas srasnda ortaya kan temalar sistemi (themata), Roma
vilayetlerinin yerine dzenlenmitir. Birer strategos tarafndan ynetilen temalar hem yerel ynetim hem de
askeri organizasyonlar olarak yaplandrlmlardr. Bu ynetim biiminin, Bizans dneminde tarihsel
olaylarn geliiminde de belirleyici rol oynad izlenebilir.
Frigya blgesinin gerek askeri gerek ticari ynden stratejik nemi, Bizans imparatorluu dneminde sahip
olduu yol a ile belgelenir. Blgenin, verimli ve zengin yerleimlere sahip Ege blgesine gei salayan
yollara sahip olmas nedeniyle sk sk Trklerin aknna urad izlenir. Trklerin, Frigya Blgesinin yol ana
sahip olmak istemesi, bu aknlarn en nemli gerekesidir. Orta ada Bat Anadolunun savunmas iin
stratejik nemi olan Frigyann, Bizansllarla Trkler arasnda srekli mcadeleye sahne olmasnn temel
nedeni de budur.
Buna bal olarak, gerek Bizans dnemi kaynaklar gerekse ksmen gnmze ulaan eserlerden Frigyann
nemli bir dini merkez olduu anlalmaktadr. Bizans dneminde hakim olan Ortodoks mezhebine kart
fikirlerle ortaya kan Montanizm inancnn blgede etkin oluu ve bu inancn temelde Frig dneminde etkin
olan Ana Tanra Kybele Klt ile benzerlii dikkat ekicidir. Blgenin kendi iinde, gemi geleneklerine
sahip karak yeni gelen inan sistemlerini eskiyle buluturan yorumlar retmi olmas ile de Anadoluda
farkl bir yeri vardr.
M.S. 7. yzylda slamiyetin Arap yarmadasnda g kazanarak yaylma abalar Araplarn Anadoluya
aknlar balatmalarna neden olmutur. Anadoluya yaplan Arap aknlar srasnda Bizans mparatorluu ile
Araplar arasndaki ilk iddetli atmalar Frigya blgesinde meydana gelmitir. Bu atmalarn etkisiyle
blgede yer alan nemli yerleimlerin ekonomik ve askeri ynden zayfladklar izlenir. M.S. 837 ylnda
Anatolikon temasnn en nemli kalesi olan Amoriumun Halife Mutasm tarafndan kuatlmas, Bizans
mparatorluunun ciddi bir yara almasna neden olmutur. Suriyeye uzanan yol zerinde her zaman stratejik
bir neme sahip olan kent Bizans ve Araplar arasnda birok kez el deitirir (Ostrogorsky 1991: 195).
mparator Theophilos (829-842) zamannda, Amorium ticaret ve savunma merkezi olarak tekrar nem
kazanm ve kapsaml onarmlar geirmitir.
11. yzylda Hal seferlerinin balamasyla Frigya blgesinin stratejik olarak tekrar nemli konuma geldii
izlenir. Bu yzyl, ayn zamanda Bizans mparatorluunun kltrel, siyasi ve askeri ynlerden yeniden

863
 Ordu niversitesi Sosyal Bilimler Aratrmalar Dergisi, 6(3),861-876, Aralk 2016

yaplanmasn ieren Komnenos Hanedanl dnemidir. Hal seferlerinin balamasyla kesintiye urayan
bu srete, zellikle Douya uzanan yol zerinde yer alan Frigya blgesinin yeniden stratejik nem
kazanmas rastlant deildir (Vryonis 1971: 180-85). 11. yzyln sonlarna doru Anadoluya Trklerin
geliiyle birlikte ise Bizans tarihinde yeni bir dnem balar.

Bizans Dnemi Kaya Mimarisi rnekleri

Blgenin Bizans dnemi arkeolojisine ilikin verilerin azl dikkat ekicidir. Gnmzde birok ky ve
kasabada, zellikle mimari plastik buluntularla Bizans dnemi eserleri izlenmesine ramen, Bizans
yerleimlerinin saptanmamas ilgintir. Bu durum yerleimlerin zaman iinde yamalandn gstermektedir.
Blge kentlerini tahrip eden bu yama, olaslkla Arap aknlar srasnda olduka etkili yaanmtr. M.S. 7-
9. yzyllar arasnda blgede srekli etkin olan Arap aknlarnn insanlar korunma amal olarak kaya
yerleimlerine snmaya ynlendirdii dnlebilir. Blgede, bu gelenek Friglere kadar indirilebilir.
Gnmze gelen izler, kaya mimarisinin kesintiye uramadan devam ettiini gsterir. Buna bal olarak
Bizans dnemi ncesinde Frigler tarafndan yaplan kaya yerleimlerinin Romallar ve sonrasnda Bizansllar
tarafndan da kullanld; yan sra bunlara yenilerinin eklendii sylenebilir.
Da kar korunakl olan kayalarn iine oyduklar meknlar gerek gndelik yaam gerekse dini ibadetlerini
gerekletirebildikleri yerler olarak tasarladklar muhtemeldir. Byk olaslkla mevcut meknlar, Bizansllar
tarafndan Hristiyan inancna uygun ibadet meknlarna dntrlm ve Bizans mimarisinin plan tiplerini
ieren yeni rnekler eklenmitir. Gnmzde ksmen yklm olan Frig dnemi Kk Kapkaya ant iindeki
ana tanra Kybele figrnn kaldrlarak ni etrafna ha motiflerinin kaznm olmas ikinci kullanma iyi bir
rnek oluturur (Haspels 1971: 254).
Eskiehir, Ktahya ve Afyonkarahisar l snrlar iinde kalan dalk Frigya platosunda tf ve kayalardan
oluan jeolojik doku, Anadoluda rnekleriyle gnmzde saptanan Kapadokya, Galatia ve Lykaonia ile
benzer zellikler yanstr. Bizans dneminde bu kayalarn iine ok sayda barnma, ibadet ve mezar
meknlar yapld gnmze gelen rneklerle belgelenmektedir. Kilise ilevi tad saptanan rnekler
arasnda, Bizans dnemi kilise tipolojisine uygun plana sahip olanlarn yan sra farkl meknsal zmler
ierenlerin olmas da ilgi ekicidir.
Frigya ile anlan Montanizm mezhebinin bu yaklamda etkisinin olduu dnlebilir. Ksaca hatrlamak
gerekirse: Rahip Montanus tarafndan kurulan Montanizm, Frigyada uzun sre etkili olmu bir mezheptir.
Bizans mparatorluunun resmi olarak tand Ortodoksluun kat inan sisteminin aksine, Ortodoks
mezhebine kar duran fikirleriyle dikkati eken Montanizmin temeli, blgenin paganizmden zellikle de ana
tanra Kybele kltnden gelen kalc ve kkl inan kltrne dayaldr. Montanizmin kilisenin pagan
inalara uygulad basklara kar gelii, Priskilla ve Maksimilla adl iki kadn peygambere olan inanc,
evlilie kar olular, bu birikimin bir yansmasdr (Parman 2002: 37-43). Bu nedenle, sz konusu inan
yapsnn, yaamsal ve dini meknlarda farkl alternatifler ortaya koymas olasdr. Montanizmin Orta an
Ortodoks dncesiyle ters dmesi, Ortodoks inancn gelitirdii kilise mimarisi dnda oluturduklar
meknlarda ibadet ihtiyalarn karlam olabileceklerini akla getirir.
Bu yaklamn ilgi ekici rneklerinden biri, Eskiehir, Merkez, nli Yayla Kaya yerleimidir. Bu kaya
yerleiminin izole pozisyonu ve meknlarn dzenlenii ile bir eit manastr hayatna hizmet ettii
anlalmakla birlikte mekanlar ierisinde bildiimiz anlamda bir kilise ya da apele rastlanmamtr. Asimetrik
ve dzensiz plan emasna sahip meknlarn dini ilev tad kaya yzeyinde yer alan ha tasvirlerine
dayanarak saptanabilir. Meknlar iinde oluturulan baz ayrmlarn, gnmzde farkl amalar iin deiime
urasa da liturjik blmler olduu dnlebilir. Teolojik olarak ibadetin biimi zerine yorum yapabilecek
durumda olmasak da altmz biimlerden farkl dini meknlarn yaratld izlenebilir. Meknlarn iinde
alldk apsisler yerine kk boyutlu nilerin ald ve dini ilevini vurgulayan ha tasvirlerinin ilendii
belgelenir (ekil 2).
Bizans Mimarisinde bilinen plan emalarna sahip rnekler ise, tipolojik bir snflandrma yapmamz olas
klar. rnekler arasnda en yaygn tiplerden ilki, tek nefli (Tip 1) olanlardr. Dikdrtgen biimli tek meknl,
beik tonoz rtl, yarm daire apsislere sahip bu tr rneklerin boyutlar, onlar kilise olarak tanmlamamz
da gletirir. zellikle iinde gnlk hayatn srdrlebilecei yaam meknlarnn da yer ald
kompleksler iindeki rneklerin, byk cemaatlerden ok kk gruplara hitap eden apeller olarak
deerlendirilmeleri olasdr. Selimiye Kayalklar, Baren, npazarck ve Ayazini apeli rneklerinde
grdmz meknsal zmlemeler tek kiilik ibadet meknlar olarak deerlendirilebilir (ekil 3). Orta
Bizans dnemi mimarisinde pek ok rnei saptanabilen ve bireysel ibadet meknlar olarak zmlenmi
rneklere tanklk etmek olasdr (Mathews 1982: 130).

864
 Frigya Blgesinde Bizans Dnemi Kaya Mimarisi / S. Evcim

ekil 2: nli Yayla kaya yerleimi, K3 yaps plan

Bu rneklerden pek ounun templon, altar ve bemann kuzey ve gney duvarlarna alm niler gibi liturjik
eler iermesi ve kapasitesi gz nne alndnda kk gruplara hizmet ettikleri dnlebilir. Meknlarn
bazlarnn apsisinde yer alan oturma sekisinin boyutu dnldnde, terminolojik olarak synthronon
kelimesiyle tanmlanabilse bile liturjik adan ayn ilevi karladn dnmek zordur. Anadoluda zellikle
kaya kiliselerinde belgelenen bu tr uygulamalarn daha ok bireysel ibadete hizmet edecek alanlar olarak
tasarlandklar nerilebilir. Orta a Bizans liturjisinde oluan bu yaklamn en iyi rneklerini yine kaya
kiliselerinde saptamak olasdr. rnein, Kapadokya blgesinde Tokal Kilisesi ana apsisi ve yan
apsislerinde yer alan altar ve oturma sekisi gibi unsurlarn liturjiyle balantl olarak tasarlanmalar sz
konusudur. Tek meknl yaplarn bazlarnda tespit edilen narteks meknnn, gnmze gelen rnekler gz
nne alndnda, kuzey-gney dorultusunda dikdrtgen planl olduu grlr. rneklerin bazlarnda
mezar nileri yer alr.

ekil 3: Tek nefli kaya kilisesi rnekleri ve plan eitlemeleri

Frigya Blgesi kaya kiliseleri arasnda tek rnekte karmza kan iki nefli plan emas (Tip 2)
Afyonkarahisarda, scehisar lesi Seydiler Ky Ann Kilisesi ile belgelenir (ekil 4). Blgenin antsal
rnekleri arasnda deerlendirebileceimiz Ann Kilisesi, dzgn olmayan dikdrtgen planl, iki nefli,

865
 Ordu niversitesi Sosyal Bilimler Aratrmalar Dergisi, 6(3),861-876, Aralk 2016

apsislidir. Drtgen planl, masif paye ile iki nefe ayrlmtr. Payelerin hizasnda, orta apsis nnde
oluturulan drt destekli kiborion kuruluu, izleri ile belgelenebilir. Kilisenin bat ve kuzey duvarnda yer alan
e boyut ve ykseklikteki yuvarlak kemerli niler, duvar yaplarnn stun kemer sralarn taklit ediyor
olmaldr. Eldeki verilere dayanarak kullanm biimini tanmlamak g de olsa, bu kurulu, iine kiborionu
da alan bir koridor oluturmas nedeniyle dikkat ekicidir.

ekil 4: Ann Kilisesi.

Kaya kiliseleri arasnda, bazilikal plann (Tip 3) uyguland be rnek yer alr. Bunlar, Selimiye Ky brahim
nleri Kilisesi, Ayazini C (ekil 5), D ve 3 nolu kiliseler ile npazarck Yayla Alacain Kilisesidir. Tm
gnmze ulaamayan, ancak mevcut verilerden blgenin antsal yaplarndan biri olarak deerlendirdiimiz
brahim nleri Kilisesinde orta nef, yan neflere oranla daha geni tutulmutur. Byk ksm yklan kilisenin
bat ve gney blmleri gnmze gelememitir. Ancak mevcut izlerde nefli olduu izlenebilir. Bu grup
altnda deerlendirdiimiz Kiliselerden Ayazin D Kilisesi apsislidir. Dier drt kilise, brahim nleri, Ayazin
C, Ayazin 3 nolu ve Alaca n kiliseleri ise tek apsislidirler. Ayazin C ve D kiliselrinde nef de tonozla
rtlyken, brahim nleri ve Alaca n kiliselerinde yalnzca orta nef tonozludur, yan nefler ise dzdr.

ekil 5: Ayazin C Kilisesi.

Kaya kiliseleri arasnda bir dier grup, ha planl kaya kiliseleridir (Tip 4). Merkezi kare planl ve kubbeli
blmn ha kollaryla geniletildii bu rneklerde, dou ha kolu apsisle sonlandrlmtr. Kyr Karanlk n,
Eymir iftlik, Ktahya nli Alt ve st kiliseler ile Skmen Vadisi Kilisesi ha planl kiliselerdir. Kyr Ky, Bc
ni kaya yerleiminde yer alan Karanlk n Kilisesinin (ekil 6) dardan iki ve katl birimlerle balants
ilgi ekicidir. Gerek bu adan gerekse yapnn konumu ve antsall gz nne alnarak bir manastrn
mezar kilisesi olarak deerlendirilmesi olasdr. Blgedeki dier yaplardan farkl olarak hem naos hem de
nartekste mezar yerleri tespit edilmitir.

866
 Frigya Blgesinde Bizans Dnemi Kaya Mimarisi / S. Evcim

ekil 6: Karanlk n Kilisesi.

Frigya blgesi kaya kiliseleri ierisinde iki adet kapal Yunan ha planl yap (Tip 5) tespit edilmi olup bunlar
genel hatlaryla tara tipine yakndr; pastophorium hcreleri yoktur ve destekler paye eklinde
oluturulmutur. Bu yaplardan ilki blgenin en tannm kilisesi olan Ayazin A Kilisesi, dieri ise daha
zensiz bir mimariye sahip olan Kyr Ky Alinin ni Kilisesidir. zellikle Ayazin A Kilisesi (ekil 7), kapal
Yunan ha planyla Bizans duvar mimarisi rneklerine en yakn tipte yaplm antsal kaya kilisesidir.
Doudaki l apsis dzenlemesinin dardan da alglanacak ekilde oyulmas, orta kubbenin kayalk
yzeyine dou yars ilenmi kasna ve hatta at kiremitlerinin bile taklit edilmesiyle nik bir eserdir.

ekil 7: Ayazin A Kilisesi.

Baz rnekler, Afyonkarahisar, scehisar, Krkinlerde olduu gibi karmak bir plan emas (Tip 6) yanstr.
Byk bir kaya ktlesi iine oyularak yaplan ve birden fazla, i ie karmak yap sergileyen Krkinleri
manastr olarak deerlendirmek gtr. Ortodoks kilisesince tanmlanan manastr kurulularyla
karlatrldnda ibadet meknlar dndakileri tanmlamak zordur. Bylesine byk ve farkl meknlar
barndran yap kompleksini, ibadetin yan sra gnlk yaam koullar da ierdiini sylemekle birlikte
dorudan manastr olarak deerlendiremeyiz. Bununla birlikte Krkinler kaya kompleksinin Bizans ncesi
dnemlerde de yerleim birimi olarak kullanldn belgeleyen bulgular mevcuttur. Blgedeki pek ok
yerleimde olduu gibi ncesinde var olan meknlar, Bizansllarn kendi yaam biimi ve inanc
dorultusunda yeniden kurguladklar dnlebilir. Mevcut durum, bu kadar i ie olmas nedeniyle dinsel
ierii ar bir yaam biimi srdren gruplarn yaam olabileceini de dndrr (ekil 8).

867
 Ordu niversitesi Sosyal Bilimler Aratrmalar Dergisi, 6(3),861-876, Aralk 2016

ekil 8: Krkinler Kaya Kompleksi.

Kiliselerin tespit edildii kaya bloklarnn baz rneklerde ok katl kompleksler olarak tasarlandklar dikkati
eker. Bu kompleksler arasnda ok tipik bir rnek, Seydilerde yer alan Leylek Kayaldr (ekil 9).

ekil 9: Leylek Kayas Kilise Kompleksi.

kattan oluan Leylek kayalnda, ilk iki katta tek meknl apel en st katta ise bir oda yer alr. Kayaya
oyma olarak dzenlenmi yatak, ni ve yatak ucu konsoluyla bu oda, olaslkla ibadet meknlarna hizmet
eden bir din adamnn kullanm iin yaplm olmalyd. Gnmze ulaan izler, katlar arasnda iten geiin
salandn da gsterir.
Blgedeki kaya kiliselerinin hemen hepsinde templon, altar, bazlarnda synthronon ve katedra gibi liturjik
elerin izleri mevcuttur. Kiliselerdeki templon kuruluunun dier tm yaplarda bir nedenle krlm olmas,
kesinlikle insan eliyle yaplm bir mdahaledir. Yapsal adan salam olan kiliselerde bile bu ayrmn hasar
grmesinde etkili olan unsurlardan biri, meknlarn sonraki farkl ilevle kullanmlarnda alann
geniletilmesine duyulan ihtiyatr. Gnmzde belgelenen rnekler arasnda meknlarn ounda grlen
hayvan balama ve yemliine ilikin oymalar bunu dndrmektedir. Ele alnan rneklerin byk
ounluunda naos ile bema arasnda tek basamakla oluturulan kod fark, ayn zamanda mekn ayrmn
vurgulayan bir yaklamdr. Kiliselerdeki templon ayrmlarnn, byk oranda yklm olmas mevcut
durumlarna dayanarak tipoloji yapmamz zorlatrr. Baz yaplarda, rnein Ayazin A Kilisesi, Ayazin 2
Nolu apel ve Krkinler Alt Kilisede oyulmu bir templon esi olmad izlenebilir. Templon ayrm ieren
868
 Frigya Blgesinde Bizans Dnemi Kaya Mimarisi / S. Evcim

Berberini Kilisesi, Delikta Kilisesi ve Kyr Ky Ali ni Kilisesi gibi bir grup yapda ise btnyle olmasa da
levhalar ksmen saptanabilir. Bu kurulularn st ksmn belgelemek ou rnekte mmkn olmamtr.
Bununla birlikte, ans eseri templonu salam olarak gnmze ulaan Eyerli Aa Kilise (ekil 10), biimsel
olarak bir tipi tanmlamamz salar. Doal nedenlerle ii toprak ve su dolan meknn btn eleri korunarak
gnmze ulamtr. Bu sayede blgenin templon kuruluu btnyle salam tek rnei olarak belgelenen
Eyerli Dandaki kilisenin salam templonu, dier rnekler iin de nemli bir veri oluturur.

ekil 10: Eyerli Aa Kilise, templon.

Templon kuruluu orta aksta, dikdrtgen bir kap ve iki yannda dikdrtgen pencerelere sahiptir. Bu
dzenlemenin yakn benzerlerinin btnyle salam olmasa da blgede rnekleri saptanabilir. Leylek
Kayas 1 ve 2 nolu kiliselerde benzer kurulu kap ve pencere dzenlemesi yuvarlak kemerli olarak
uygulanmtr. st yaps gnmze ulaamayan dier rneklerin de bu biime sahip olma ihtimalini gzden
karmamak gerekir. Templon kurulularnda yer alan levha blmlerinin byk bir ksm dzdr. Baz
rneklerde ise levhalar silmelerle vurgulanmtr.
Frigya blgesindeki kaya kiliselerinde kaya ktlesine oyularak biimlendirilmi altar, kiborium, synthronon ve
kathedra gibi liturjik elemanlar grlebilmektedir. Bu adan, blgedeki kaya kiliselerinin zenginlii dikkat
ekicidir. Yaplarn hemen tmnde altar yer alr. Genellikle apsis duvarna bitiik biimlendirilmi altarlar,
dikdrtgen prizma eklindedir (ekil 11). yi durumda korunmu rnekler arasnda Leylek Kayas 2 Nolu
apel ve Ayazin F Kilisesi saylabilir. Altarlarn apsis duvarndan bamsz olduu rnekler arasnda
kiboriumlu biimlendirilenler ilgin kurulular olarak saptanabilir. Ann Kilisesi ile Meme Kayalndaki
ifte Kilisenin kuzey blmndeki izlerden, drt stunlu baldeken biiminde kiborium yapld
anlalmaktadr.
Blgedeki baz kaya kiliselerinin apsisinde yer alan tek basamakl sekilerin terminolojik olarak tam karl
olmasa da yap boyutu gz nne alnarak synthronon biiminde dzenlendii grlr. Ovack nlice ifte
Kilisede saptanan, yarm daire eklindeki apsis iinde, iki kesi gen planl kademeli, birer basamak
eklinde oyulmu seki, dier rneklerden farkldr. Krkinler A Mekn, Ayazin A Kilisesi, Ayazin G Kilisesi ve
Eyerli Alt Kilisedeki ana kayaya oyma kathedra, meknlarda belgelenen liturjik elerden bir dieridir (ekil
12).

869
 Ordu niversitesi Sosyal Bilimler Aratrmalar Dergisi, 6(3),861-876, Aralk 2016

ekil 11: Ayazin F Kilisesi, altar. ekil 12: Ayazin G Kilisesi, kathedral apsis.
Plan tipleri asndan zellikle kaya mimarisinin en zengin rneklerini barndran Kapadokya blgesiyle
paralellik kurabileceimiz Frigya kaya kiliselerinin ounda fresko izine rastlanmay artcdr.
meknlar ssleyen zengin ikonografisiyle Bizans resim sanatnn nemli rneklerini barndran Kapadokya
kaya kiliselerinin tersine Frigya blgesindeki kaya kiliseleri son derece yalndr. Bununla birlikte gnmze
ulaan baz izlere dayanarak en azndan bir ksmnn resim programna sahip olduu sylenebilir. konografi
ve slubu yorumlamak g olsa da baz rneklerde sahneler genel hatlaryla tanmlanabilir niteliktedir.
Afyonkarahisar, Ayazin H Kilisesinin duvarnda yer alan fresko izleri bu adan nemlidir. Naosun gney
duvarnda haleli alt figr bulunmaktadr (ekil 13). Figrlerden en batdaki daha kk resmedilmitir.
Olaslkla azizlerin tasvir edildii benzer bir kompozisyonun kuzey duvar zerinde de olduu mevcut fresko
izlerinden anlalmaktadr. Templonun alnlk ksmnda kabartma madalyon ierisinde Emmanuel sa tasvir
edilmitir. ki yannda melek tasvirleri yer alr. Yarm daire planl apsisin iki yannda yer alan figrlerin, mevcut
haliyle ikonografisi ve slubu zerinde yorum yapmak biraz gtr; bununla birlikte figratif zellikler 11-12.
yzyl iaret etmektedir.

ekil 13: Ayazin F Kilisesi, duvar resmi

Alan almalar srasnda tespit edilen kiliseler arasnda Afyonkarahisar, Ayazini Ballk Mevkii Kilisesi, resim
program asndan ilgi ekici bir rnektir. Naosun beik tonozu bordrlerle birbirinden ayrlm panolar
eklinde dzenlenmitir. Tahribattan dolay slup zellikleri belirlenemeyen bu panolarda betimlenen
sahneler, izimle tanmlanabilmitir. ok kt durumda olmakla birlikte armhta sa, Yahudann pc
ve metamorphosis (dnm) sahneleri seilebilmektedir (ekil 14).
870
 Frigya Blgesinde Bizans Dnemi Kaya Mimarisi / S. Evcim

ekil 14: Ayazin Ballk Mevkii apeli, duvar resimleri.

armhta sa sahnesinde Meryemin saya doru iaret etmesi ve sann kollar ve ba dk hali
Kappadokiada 11-13. yzyl rnekleriyle paraleldir (Cokuner 2009: 116). Bu zelliklerin dnda slup ve
renk zellikleri maalesef seilememektedir. Kilisenin duvarlarndaki niler ierisinde de ayakta duran figrler
grlmektedir. Bunlar havari, aziz ya da peygamber figrleri olabilirler ancak yine olduka kt durumda
olduklarndan anlalamamaktadrlar.
Yaplarn iinde veya giriinde kzl-kahverengi kkboyasnn dorudan kaya zerine uygulanmasyla
oluturulmu bezemeler son derece ilgin kompozisyonlar ierirler. Bu grupta ele aldmz rnekler,
Anadoludaki dier kaya yerleimlerinde de saptayabileceimiz trden bezemeler olduu gibi, allmn
dnda figrler de ierirler.
Frigya Blgesi iinde yer alan ve gnmzde Afyonkarahisar l snrlar iindeki, Selimiye Ky ve yakn
evresindeki kaya kiliseleri, farkl mimari zellikleriyle dikkati ekerler. Krmz boya ile yaplan bezemeler
sz konusu olduunda da ayn durumu saptamak mmkndr. Selimiye Ky yaknlarnda yer alan
Olukpnar I Nolu Kilisede, yap giriinde grdmz karlkl iki figr, Hristiyan resim sanatn kaynak
alarak tanmlamak son derece gtr. Batdaki giri kapsnn kuzey ve gneyine yaklak ayn hizada
boyanm iki figrden kuzeydeki, sa elinde bir ha, sol elinde ise tam olarak anlalmamakla birlikte
olaslkla bir kese tutan, balkl uzun elbisesiyle tasvir edilmitir. Yz hatlar geometrik formlarla tanmlanm
figrn ha tayan sa eli altnda bir ha tasviri daha yer alr. Kapnn gneyindeki dier figr ise, sivri
kulakl, kuyruklu, yar hayvan yar insan grnmnde sra d bir rnek olarak karmza kar (ekil 15).
Bu tipleme, dierine oranla biraz daha korkutucu biemiyle ktye veya tek tanrl dinlerin ktlk unsuru
olarak eytan olana vurgu yapar gibidir. Kilisenin giriine tasvir edilen bu figrlerin, yerel sanatn rnleri
olarak iyi ve kt kavramlarna vurgu yapan unsurlar olarak deerlendirilmeleri akla yatkn grnr.

871
 Ordu niversitesi Sosyal Bilimler Aratrmalar Dergisi, 6(3),861-876, Aralk 2016

ekil 15: Olukpnar I Nolu Kilise kk boya figrler

Krmz boya ile yaplan resim rneklerinden zengin kompozisyon ieren bir dieri, Selimiye Kayalklar IIde
tek meknl apelin bat duvarn nerdeyse kaplayacak ekilde dzenlenmitir. Merkezde yer alan ha
kollarndan kan uzantlarla geniletilen kompozisyonda hayvan figrlerinin yan sra elinde ha tayan
insan tasvirleri de saptanmaktadr (ekil 16). Bizans sanatnda armh ikonografisiyle rten kutsal aa
imgesinin farkl yorumlar saptanabilir. Hristiyan ikonografisinde temeli, Ademin cennetten kovuluuna
neden olan yilii ve Ktl Bilme Aac ile balayan Kutsal Aa, Adem lm deindeyken bir melek
tarafndan Havvaya gnderilen aacn tohumlarnn Hristiyanlar iin kutsal olan Golgotha Tepesinde tekrar
yeermesi ile devam eder. Bilindii gibi, Yahudilerin, Golgotha Tepesindeki bu aatan yaptklar armhta
sa, insanln kurtuluu iin kendini feda eder. Bu noktada devreye giren kozmik aa/hayat aac, baka
bir deyile Kurtarcdr. Bylelikle Hristiyan konografisinde, armh imgesi evrenin merkezi olarak kabul
edilen Golgotha Tepesindeki kutsal aa esi haline gelir (ztakn 2010: 69-72). Selimiye Kayalklar
Ide saptanan bu kompozisyon, Hristiyan ikonografisinde nemli yer tutan ve armh esi ile birletirilen
kutsal aa tasvirinin yerel bir yorumu olarak deerlendirilebilir.
Frigya blgesinde saptadmz kaya kiliselerindeki ssleme tekniklerinden biri de kaya yzeyine oyularak
kabartma veya kazma motiflerin oluturulduu rneklerdir. Arlkl olarak Hristiyanla zg ha
motiflerinin yan sra Hristiyan ikonografisi ieren bir tasvir de belgelenmitir. Krkinler Kaya Kompleksi
iinde yer alan kabartma ha tasvirleri, eitlemeleriyle farkl bir rnek olarak karmza kar. Krkinlerin
geni ve karmak plan kurgusu iinde kilise ve apel ilevi tayan meknlarnda saptanan ha motifleri,
Frigya blgesinde grmeye alk olmadmz biimleriyle Krkinleri blgede zel bir konuma getirir (ekil
17).

872
 Frigya Blgesinde Bizans Dnemi Kaya Mimarisi / S. Evcim

ekil 16: Selimiye Kayalklar II apeli ekil 17: Krkinler, ha kabartmalar

kk boya sslemeleri

npazarckdaki Hamam ni kilisesinde grlen ve kaya yzeyine kazma teknii ile yaplan melek tasviri
blge iin niktir (ekil 18). Giri kapsnn gney lentosunun kuzey yzne kazma eklinde yaplm bir
melek tasviri, elinde bir hala birlikte kaznmtr. Bizans ikonografisinde ha bekisi melekler olarak
tanmlanan kompozisyonu anmsatan bir rnek olarak karmza kar (Effenberger 1978: 116-119, Res.31).
Genelde bu tr kompozisyonlarda ortada bir han iki yannda duran melek tasvirleri grlr. npazarck
rneinde tasvir, tek melekle zmlenmitir.

ekil 18: Hamam ni Kilisesi, melek figr

Frigya blgesindeki kaya kiliselerinde saptanan ilgin zelliklerden biri de mimari plastik taklidi bezemelerdir.
Yaplan almalar srasnda saptanan eserlerde bu tr dekorasyon saysal olarak bir arlk oluturmasa da

873
 Ordu niversitesi Sosyal Bilimler Aratrmalar Dergisi, 6(3),861-876, Aralk 2016

nitelik bakmndan zel rnekler sunar. Bunlardan biri ve belki de en nemlisi Selimiye Kyne yakn brahim
nleri Kilisesinde yer alr (ekil 19). Apsis ile naos arasndaki templon alnlnn altnda, kuzey duvara bitiik
iki stunce st ksmda aritravla birlikte biimlendirilmitir. Mimari plastik taklidi olarak ekenar drtgenle
oluturulmu kompozisyonla bezeli aritravn alnlk boyunca gney duvara kadar uzand mevcut izlerden
anlalr.

ekil 19: brahim nleri Kilisesi, ssleme detay

Yapnn kuzey blmnde yer alan, paye ve bezemeli silme dzenlemesi ise olduka dikkat ekicidir. Kuzey
nef olarak deerlendirebileceimiz bu blm, be duvar payesi taklidi ile hareketlendirilmi; orta nefe bakan
ksmnda ise, stte ift sra silmenin birleerek kemer aksnda dm motifi oluturduu bir dzenleme
uygulanmtr. Silmeler spiral ve sarmal motiflerle bezelidir. Kemer zerinde grdmz bu dzenlemenin
nef boyunca devam ettii ve en az kemerli bir kompozisyon oluturduu mevcut izlere dayanarak
nerilebilir. Gnmze gelen kemerin dousunda trapez kesitli, zeri bitkisel motifli stun bal
dzenlemesi, orijinalde burada bir stun olduunu dnmemizi salar. Blgede daha nceden aratrma
yapan K.Belke ve N.Mersich, brahiminler kilisesinin bu blmn paraklession olarak deerlendirmilerdir.
Bu blmdeki mimari plastik taklidi dekorasyonu ise ayrc ve vurgulayc bir unsur olarak yorumlamlardr
(Belke-Merish 1990: 379). Gnmzde btnyle mevcut olmayan gney nefin rt sistemi seviyesindeki
izler, olaslkla kuzeydeki bu dzenlemenin simetrisine sahip olduunu gsterir.
Kilisenin iinde tespit edilen mimari plastik taklidi bezemeler, blgede benzerleri saptanmakla birlikte
kompozisyon zellikleri dikkate alndnda nik olduu sylenebilir. Bu tr bezeme rnekleri, brahim
nlerine ok yakn Selimiye Ky Kayalklarndaki apellerde, yan sra blgedeki apel ve mezar
meknlarnda tespit edilmektedir. rnekler btn olarak ele alnp deerlendirildiinde, uygulanan
dekorasyonun lek ve eitlilii brahim nlerini blgede zel klar. Zengin ve etkileyici motif ve
kompozisyonlar, Bizans dnemi mimari plastii rneklerinde uygulanan ssleme zelliklerini yanstr. Orta
Bizans dnemi mimari plastik eserlerde sklkla karlatmz spiral, sarmal ve rg motifleri, Frigya Blgesi
rneklerinde de belgelenir. Blgenin mimari plastik eserlerinin ounluu, gnmz yerleimlerinde ikinci
kullanm esi olarak grlr. Gerek sivil gerekse antsal Trk dnemi yaplarnda grdmz bu eserler,
blgenin duvar yaplarna ilikin bir veridir. Kaynaklardan edinilen bilgiler, blgenin Bizans dnemi duvar
yaplarnn azmsanamayacak sayda olduunu gsterir. Kaya kiliselerinin yapldklar dnemin duvar
yaplarna yknen rnekler olmalar, Frigya blgesinin gnmze gelemeyen duvar yaplar hakknda da
fikir edinmemizi salamas asndan phesiz ok nemlidir. brahim nleri Kilisesinde saptanan mimari
plastik taklidi uygulamann, blge eserlerine biim, slup ve kompozisyon benzerlikleri bu adan nemlidir.
Sonu
Kaya kiliseleri, Anadolu dini mimarisinde olduka fazla sayda rastladmz, hatta Anadolunun dnya
apnda tannan kltr miraslarndandr. Tek nefliden, antsal ha planl ve kapal Yunan ha planl yaplara
kadar eitlilik barndran kaya kiliseleri, duvar yaplarna gre gnmze fazla sayda ve daha salam bir
ekilde gelebilmilerdir. Bu bakmdan yer aldklar blgenin dini mimarisini, estetik anlayn ve kltr

874
 Frigya Blgesinde Bizans Dnemi Kaya Mimarisi / S. Evcim

yapsn yanstan nemli rnekler olarak grlmelidirler. Bununla birlikte Kapadokya dndaki blgelerdeki
kaya kiliseleri gnmze kadar dikkat ekmemi ve fazla ele alnmamtr. zellikle duvar resimleri ile ilgi
toplayan Kapadokya blgesinin dnda baka blgelerde de kaya kiliseleri ve bunlarla balantl yaplarn
yer ald son yllarda gerekletirilen aratrmalarla ortaya kmaktadr. Anadoluda bu tip rnekler
barndran blgeler ierisinde Phrygiann yeri ayrdr. almamzda seme eserleriyle ksmen tantlan
blge, sahip olduu farkl zellikteki kaya kilisesi rnekleri ile Ortaa ve Bizans mimarisi asndan olduka
nemlidir.
Kiliseler boyut asndan geni bir yelpazede yer alrlar. Kk ve orta boyutlu yaplarn yannda, antsal bir
duvar yaps boyutlarnda yaplar da grlmektedir. Byk lekli bu yaplarn yannda, tespit edilen kk
boyutlu kiliseler ve apeller de farkl plan tipi ve ssleme zellikleriyle blgenin Bizans dnemi kaya
mimarisini anlamamzda kaynaklk etmektedirler.
Dalk Frigya ya da Frig Anayurdu olarak tanmlanan Afyonkarahisar, Eskiehir, Ktahya arasndaki kayalk
hemen her kesinde yaplar bulunmakla birlikte kaya kilisesi saysnn artt blge Bizans dnemi
gzerghlarnn kesitii Afyonkarahisarn hsaniye lesi, Ayazin Kasabas evresidir. Yollarn kavanda
kaya kiliselerinin artmas gstermektedir ki, iddia edildiinin aksine, insanlar kaya yaplarn saklanmak ve
gzden uzak olmak iin deil iklim ve corafi artlarn, bunlara ek olarak kaya mimarisi kltrne sahip
olduklar iin oymu ve kullanmlardr.
eitli tiplerde yaplm bu yaplarn plan, i tasarm, Ayazin A Kilisesinde grdmz gibi d cephe
dzenlemesi ve ssleme bakmndan dnemlerine ait genel zellikler gsterdii ve ayn zamanda baz yerel
zellikler de tadklar anlalmaktadr. konoklast dnem sonras Kapadokyada kapal Yunan ha plan
tipinin yaygnlap, bu plann deiik alt tiplerinde kiliseler yaplrken Frigya blgesi deiimi ayn oranda
yaayamam, yalnzca iki kapal Yunan ha planl yap ortaya koyabilmitir. Yaplarn sslenmesi asndan
da blgenin kaya kilisesi denince ilk akla gelen duvar resmi zenginliinin ok gerisinde olduu grlmektedir.
Bununla birlikte Krkinler ve brahim nleri rneklerinde olduu gibi kendine zg ssleme anlay ve
unsurlar ierdii belirlenmitir.
Kaynaka
Barth, H. (1860). Reise von Trapezunt Durch die Nrdliche Hlfte Klein-Asiens nach Scutari im
Herbst 1858. Gotha: Justus Perthes.
Belke, K. ve Mersich R. (1990). Tabula Imperii Byzantini 7 Phrygien und Pisidien. Wien:
sterreichischen Akademie der Wissenschaften.
Chaput, E. (1941). Phrygie I, Exploration Archeoloque, Geologie et Geographie Physique. Paris: E.
de Boccard.
Cokuner, B. (2009). 11. Yzylda Kapadokya Blgesindeki sann Doumu ve sann armha
Gerilmesi Sahneleri (Yaymlanmam doktora tezi). Hacettepe niversitesi/Sosyal Bilimler Enstits,
Ankara.
Cox, C. W. M. ve Cameron A. (1937). Monumenta Asiae Minoris antiqua Vol. V. Monuments from
Dorylaeum and Nacolea. Manchester: Manchester University.
Effenberger, A., Marsak, A.B., Zalesskaja, V. ve Zaseckaja, I. (1978). Sptantike und
Frhbyzantinische Silbergefe aus der Staatlichen Ermitage Leningrad, Ausstellungskataloge der
Frhchristlichen byzantinischen Sammlung. Berlin: Staatliche Museen.
Evcim, S. (2015). Dalk Frigya Blgesi Bizans Dnemi Kaya Mimarisi (Yaymlanmam doktora tezi).
Anadolu niversitesi/Sosyal Bilimler Enstits, Eskiehir.
Foster, W. (ed.) (1961). The Travels of Sanderson in the Levant 1584-1602. London: Hakluyt Society.
Gabriel, A. (1952). Phrygie: Exploration Archologique. Tome II. La cit de Midas. Topographie. Le
site et les fouilles. Paris: De Boccard.
Haspels, C. H. E. (1971). The Highlands of Phrygia, Sites and Monuments. Princeton: Princeton
University.
Laborde, A. de (1838). Voyage de l'Asie Mineure. Paris: Firmin Didot.
Leake, W. M. (2010). Journal of a Tour in Asia Minor with Comparative Remarks on the Ancient and
Modern Geography of that Country. New York: Cambridge University. (zgn eser 1824 tarihlidir)
Matthews, T. F. (1982). Private Liturgy in Byzantine Architecture: Toward a Re-appraisal. Cahiers
archologiques. Fin de l'antiquit et moyen-ge 30, 125-138.

875
 Ordu niversitesi Sosyal Bilimler Aratrmalar Dergisi, 6(3),861-876, Aralk 2016

Olcay Ukan B. Y. (Ed.) (2010). Phrygia (Phrygia) Blgesi Kaya Kiliseleri. Eskiehir: Tepeba
Belediyesi.Ostrogorsky, G. (1991). Bizans Devleti Tarihi. Fikret Iltan (ev.). Ankara: TTK.
ztakn, M. (2010). Bir Merkez Sembol Olarak Bizans ve Seluklu Dneminde Hayat Aac Motifi.
dekan, A., Akyrek, E. ve Necipolu, N. (Ed.). 1. Uluslararas Sevgi Gnl Bizans Aratrmalar
Sempozyumu iinde (ss. 69-72). stanbul: Vehbi Ko Vakf.
Parman, E. (2002). Ortaada Bizans Dneminde Phrygia (Phrygia) ve Blge Mzelerindeki Bizans
Ta Eserleri. Eskiehir: Anadolu niversitesi.
Perrot, G. (1864). Souvenirs d'un Voyage en Asie Mineure. Paris: Michel Lvy.
Ramsay, W. M. (1895). The Cities and Bishoprics of Phrygia: Being an Essay of the Local History of
Phrygia from the Earliest Time to the Turkish Conquest (Band 1,1): The Lycos Valley and South-Western
Phrygia. Oxford: Clarendon.
Steuart, J. R. (1842). A Description of Some Ancient Monuments, with Inscriptions, Still Existing in
Lydia and Phrygia. London: James Bohn.
Texier, C. (1839). Description de l'Asie Mineure: Faite par Ordre du Gouvernement Franais en 1833-
1837; Beaux-Arts, Monuments Historiques, Plans et Topographie des Cits Antiques (Band 1). Paris: Firmin
Didot.
Vryonis, S. (1971). The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization
from the Eleventh through the Fifteenth Century. Los Angeles-London: University of California.
Yksel, . (2002). ifal Frigya. Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe niversitesi.

876