D E N G E B A C A L A R I

efik COFCOF

n. Y. Mh.

DOLSAR Mh. Ltd. ti.

(Geniletilmi Metin)

(ubat 2011)
 NSZ

Denge bacalar, hidroelektrik projelerinde basnl alan su iletim hatlarn (enerji

tneli ve cebri borular), ar basn dalgalarnn zararl etkilerinden koruyarak
sistemin sigortas olarak grev yaparlar ve nitelerin daha stabil almasn
salarlar.

Denge bacalarnda su darbesi sonucu meydana gelen bu ar basn dalgalarnn

hareketi ve teorisi zerinde yaynlanm ok sayda eser bulunmaktadr. Bu
yaynlarn bir ksmnn listesi rehberin son ksmnda verilmitir. Yaplan almalarda
bu kaynaklardan yararlanlmtr.

Bu teknik rehber esas itibariyle, tek hazneli basit denge bacalarnn

boyutlandrlmasnda planlama ve proje mhendislerine yardmc pratik bir kaynak
nitelii tamaktadr. Buna ilaveten ok hazneli ve minimum su seviyesi balant
aftna inen denge bacalarnn zmnn bilgisayar program ile zm iin
yardmc bilgi verilmitir.

Rehberin son ksmnda deiik zelliklere sahip rnekler verilmi ve rnek 4de ise
denge bacasnn olmas veya olmamas durumlar incelenerek denge bacasnn
nemi ortaya konmutur.

Rehberin hazrlanmasnda ve kontrolunda titiz almalaryla byk emei geen

Sayn n. Mh. Elif Bali Ycele ve almalarm destekleyen ve btn olanaklar
salayan DOLSAR Mh. Ltd. tinin sayn yetkililerine teekkr ederim.

efik COFCOF
ubat 2011/Ankara

i
 NDEKLER

1 GR ................................................................................................................... 1
2 DENGE BACASI TPLER................................................................................... 4
3 BAST DENGE BACASINDA SU SEVYELER .................................................. 7
3.1 Kullanlan Semboller............................................................................................ 7
3.2 Denge Bacasnn Minimum Kesit Alan............................................................... 8
3.3 Tek Hazneli Basit Denge Bacasnda Su Seviyeleri ............................................ 8
3.4 Giri Az Daraltlm (Orifisli) Denge Bacasnda Su Seviyeleri ....................... 10
3.5 ok Hazneli Denge Bacas ............................................................................... 11
4 SU DARBES DALGALARININ ENERJ TNELNDE YAYILMASI ................. 12
5 CEBR BORULARDA SU DARBES ................................................................. 13
6 RNEKLER....................................................................................................... 20
7 FT HAZNEL VE MNMUM SU SEVYES BALANTI AFTINA NEN
DENGE BACALARI ........................................................................................... 49
7.1 Giri ................................................................................................................... 49
7.2 Tek Hazneli Denge Bacasnn Formllerle ve Bilgisayar Program ile
zlerek rdelenmesi....................................................................................... 51
7.2.1Ch Jaeger ve Forchheimer Formlleri ile zm ............................................. 51
7.2.2Parmakian Abaklar ile zm .......................................................................... 52
7.2.3Bilgisayar Program ile zm Sonular.......................................................... 52
7.3 ekil 10da verilen Tek Hazneli ve Orifisli Denge Bacasna Formllerle ve
Bilgisayar Program ile rdelenmesi................................................................... 56
7.3.1Ch Jaeger ve Forchheimer Formlleri ile zm ............................................. 56
7.3.2Parmakyan Abaklar ile zm ......................................................................... 57
7.3.3Bilgisayar Program ile zm Sonular.......................................................... 57
7.4 ekil 13de Verilen ki Hazneli ve aft Balantl Denge Bacasnn zm ... 61
7.4.1Ch Jaeger ve Forchheimer Formlleri ile zm ............................................. 61
7.4.2Parmakian Abaklar ile zm .......................................................................... 61
7.4.3Bilgisayar Program ile zm .......................................................................... 61
8 BETONARME DENGE BACALARINDA EVRESEL EKME KUVVET VE
ELME MOMENT ........................................................................................... 65
8.1 Giri ................................................................................................................... 65
8.2 Akta Bulunan Denge Bacalarnn Betonarme Hesab .................................... 65

ii
8.2.1Taban Ankastre, st Serbest ve i Dolu Denge Bacalarnda evresel
ekme Kuvveti (T) ve Cidar Duvarnda Meydana Gelen Eilme Momentinin
(M) Hesab......................................................................................................... 65
8.2.2Taban Ankastre ve st Serbest Denge Bacalarnda Tepede Tesir Eden
(V) Kesme Kuvvetinden Dolay Meydana Gelen evresel ekme Kuvveti (T)
ve Cidar Duvarnda Meydana Gelen Eilme Momentinin (M) Hesab .............. 67
8.2.3Taban Ankastre, st Serbest ve i Dolu Denge Bacalarnda gen
Yklemeden Dolay Meydana Gelen Taban Kesme Kuvveti Hesab................ 70
8.3 Akta Bulunan Denge Bacasnda evresel Maksimum ekme Kuvveti ve
Eilme Momentinin Hesab ............................................................................... 70
8.4 Yar Gml Denge Bacasnn Hesab ............................................................. 71
9 KAYNAKLAR ..................................................................................................... 76

iii
1 GR

Denge bacalar, baraj rezervuar ile trbinlerin arasnda bulunan basnl su iletim
hattnda su darbesiyle meydana gelen salnmlarn sebep olduu zararl etkileri
nlemek amacyla genellikle enerji tneli sonunda ve santral binasndan nce tesis
edilen byk su depolardr. Bir baka ifade ile denge bacalar bir taraftan trbin
kapakklarnn kapanmas (trbinin yk atmas) ile su akmnda oluan basn
deiimlerini kontrol ederken dier taraftan trbin kapakklarnn almas (trbininin
devreye girmesi) ile su akmn ivmeleyerek trbinlerin ihtiyac olan gerekli suyu
besler. zetle, denge bacalar basnl alan su iletim hatlarnda basn dalgalarn
snmleyerek kontrol altnda tutar ve bunlarn membaya yaylmasna mani olarak
akmn stabilizasyonunu ve hz kontrolunu dzenler.

Pratik bir yaklamla, baraj rezervuar ile trbinler arasndaki basnl su iletim hatt
uzunluunun brt dnn 3 katndan byk olmas halinde denge bacasna veya
basn drc vanaya ihtiya olaca belirtilmektedir (Kaynak 4). Dier taraftan
(Kaynak 7 Volume 3de) ise basnl su iletim hatt uzunluunun brt dye oran
5den kk olmas durumunda denge bacasna muhtemelen ihtiya olmayaca
ifade edilmektedir. Gerekte projenin zelliklerini gznne alarak yaplacak su
darbesi analizi ile denge bacasna ihtiya olup olmadnn ortaya konulmas gerekir.

Basnl su iletim hattnda meydana gelen ar basnlara kar basn drc ve

by-pass vanalar kullanlmas veya cebri boru et kalnlnn artrlmas are olarak
dnlse bile en gvenli zm denge bacasnn kullanlmasdr.

Projenin tertibinde basnl alan uzun kuyruksuyu tnelinin bulunmas

durumunda, santral binasnn mansabnda da bazen denge bacasna ihtiya
duyulmaktadr. Byle bir durumda denge bacas aada verilen fonksiyonlar yerine
getirir,

Trbin kapakklarnn veya trbin giri vanasnn ani kapanmasnda, emme

borusunda ve kuyruksuyu tnelinde su stununun ayrmasna ve kopmasna
mani olur.

Trbin kapakklarnn almasnda yani trbinin ani olarak hizmete girmesinde,

emme borusunda ve kuyruksuyu tnelinde meydana gelecek ar basnlar
nler.

1
Santral binasnn baraj gvdesine ok yakn olmas halinde enerji tneli uzunluu
ksalr ve denge bacasna olan ihtiya ortadan kalkar ve bylece cebri boru enerji
tnelinin hemen ucundan balayarak trbinlere balanty salar. Baz durumlarda
(topuk santrallarnda), cebri borular direkt olarak baraj sualma yapsndan
balayarak dorudan trbine balanty temin eder.

Denge bacalar, toporafik koullara ve zeminin yapsna bal olarak gml, yar
gml veya akta ina edilirler. Boyutlarnn belirlenmesinde ve yer seiminde ise
aada belirtilen hususlar nem kazanr.

(1) Denge bacasnn yeterli bir kesit alanna sahip olmas gerekmektedir.

(2) Denge bacas mmkn olduu kadar santral binasna yakn tertip edilmelidir.

(3) Denge bacasnda savak dnlmemi ise suyun tamasn nlemek iin
denge bacasna yeterli ykseklik verilmelidir.

(4) Denge bacasndaki su seviyesinin ar dmesi (alalma) durumunda enerji

tneline hava kamamas (vorteks oluumunu nlemek) iin taban kotunun
buna gre belirlenmesi gerekir. Yani enerji tnelinin zerinde yeterli
ykseklikte bir su stunu olmaldr.

Basnl bir su iletim hatt ve HES tesisi ana hatlar ile ekil 1de verilmitir.

2
3
2 DENGE BACASI TPLER

En basit ve eskiden beri kullanlan tek hazneli bu denge bacas silindirik kuyu
tipindedir. Bu tip denge bacalarnn hacmi ok byktr. Ekonomik ve daha iyi
hidrolik artlar temin amacyla geen zaman ierisinde denge bacalarnn
ekillendirilmesi zerine ok sayda aratrma ve almalar yaplmtr.

Enerji tneli ile denge bacasnn konumu tnelin hidrolik verimi bakmndan
nemlidir. Enerji tneli basit denge bacasna direkt olarak girmekte ve bu durum
hidrolik bakmdan uygun bir ortam yaratmamaktadr. Enerji tnelinden gelen akm
denge bacasna dalmakta ve daha sonra tekrar tnele giriinde bzlme etkisi
altnda kalmaktadr. Bylece srtnme, arpma ve evrintilerden dolay enerji kayb
meydana gelmektedir. Modern denge bacalarnda bu tip kayplar azaltmak
amacyla enerji tneli denge bacasnn altnda tertip edilmektedir. Bu durumda
denge bacasnn enerji tneli ile balants ise yeterli kesit alanna sahip bir orifis
(daraltlm kesit) veya bir aftla temin edilmektedir.

Herbiri farkl uygulama ve detaylara sahip deiik denge bacas tipleri

bulunmaktadr. Tip seimi uygun hidrolik ve iletme artlarn salayacak deiik
denge bacas tipleri zerinde yaplacak maliyet mukayesesi sonucuna gre
belirlenir.

Genelde drt tip denge bacas kullanlmaktadr. (ekil 2).

i) Tek Hazneli Basit Denge Bacas

ii) Giri Az Daraltlm (Orifisli) Denge Bacas

iii) Diferensiyel Denge Bacas

iv) ok Hazneli Denge Bacas

Tek hazneli basit denge bacasnda kesit byk ve denge bacas daha yksektir.
Trbinlerin tekrar devreye girmesinde gerekli su miktar kolayca salanr. Su
dalgalarnn snmlenmesinde ise hidrolik olarak pek dengeli bir ortam salanamaz.
Bu tip denge bacalarnn maliyeti yksektir.

Giri az daraltlm veya orifisli denge bacalarnda enerji tneli denge bacasnn
altnda olup balant yeterli kesit alanna sahip daraltlm bir kesitle (orifisle) veya
aftla temin edilmektedir.

4
Bu tertipte suyun denge bacasna giri ve knda nemli yk kayb meydana gelir.
Bylece basn dalgalarnn ksa sre ierisinde snmlenmesi gereklemi olur.

Pratikte denge bacas ile enerji tneli balantsn salayan bu daraltlm kesit
alan, enerji tneli kesit alannn yaklak 0.50 0.70 i civarndadr. Balanty
salayan bu daraltlm kesite (orifise) hidrolik artlara uygun bir form verilir.

Diferensiyel denge bacas basit denge bacas ile giri az daraltlm denge
bacasnn kombinasyonudur. Bu tip denge bacasnn ortasndan ykselen kk
apl ve tam kesit boru ile enerji tneline balant yaplmtr. Dier taraftan denge
bacasnn iinde bu orta borunun etrafnda bulunan daha basit bir boru ile yine
denge bacasnn tabanndan enerji tneline balant salanmtr. Bylece denge
bacasnn bir blmnde (orta ksmdaki boruda) minimum yk kayb ile
karlalrken bunun evresindeki balantda ise suyun denge bacasna giriinde
direnle karlalmaktadr.

Bu teknik rehberde denge bacalar hakknda genel bilgi verilmi ve boyutlandrmada

dikkat edilecek snr artlar belirtilmitir. Su seviyeleri ve salnm hesaplarnda
gznnde tutulacak ana prensipler aada verilmitir.

1. Tek hazneli ve minimum su seviyesinin haznenin tabanndan aa doru

yani balant aftnda aaya inmemesi durumunda denge bacalarnn
salnm ve su seviyelerinin hesabnn C. Jaeger ve Forchheimer formlleri
veya Parmakian abaklar ile yaplabilmektedir.

2. ok hazneli denge bacalarnn kullanlmas halinde veya tek hazneli denge

bacalarnda haznedeki minimum su seviyesinin haznenin tabanndan aa
doru yani balant aftndan aaya inen denge bacalarnn salnm ve su
seviyelerinin hesaplanmasnda bu tip denge bacalarnn 3. Blmde belirtilen
formllerle hesaplanamayaca bu tiplere ait zmn bilgisayar program
yardm ile yaplabilmesi mmkn olmaktadr.

5
6
3 BAST DENGE BACASINDA SU SEVYELER

3.1 Kullanlan Semboller

Denge bacalarnn hesabnda deiik aratrmaclar tarafndan gelitirilen

formllerde farkl sembollerin kullanld grlmtr. Burada homojenlii salamak
amacyla aada belirtilen semboller kullanlmtr.

NSS : Tek hazneli denge bacas rezervuarnda normal su seviyesi kotu (m)

L : Enerji tnelinin uzunluu (m)

Q : letme debisi (m3/s)

A : Enerji tnelinin kesit alan (m2)

v : Enerji tnelinde hz (Q/A) (m/s)

Hf1 veya y0 : Enerji tnelinde toplam yk kayb (m)

Hs : Denge bacasnda statik su seviyesindeki su derinlii (m)

NSS-Hf1 : letme debisinde denge bacasnda iletme su seviyesinin kotu (m)

Hb : Santraln trbin eksenine gre brt ds (m)

Hn : Enerji retimine esas arlkl ortalama net d (m)

Hn(maks) : Enerji retimine esas maksimum net d (m)

Ho : Santraln trbin eksenine gre net ds (m)

F : Denge bacasnn kesit alan (m2)

Hf2 : Giri az daraltlm denge bacasnda enerji tneli ile denge bacas
arasndaki daraltlm kesitte (orifiste) yk kayb (m)

Ymaks : Srtnmesiz durumda denge bacasnda statik su seviyesinden

itibaren maksimum kabarma (m)

Y1 : Srtnme dikkate alndnda denge bacasnda statik su

seviyesinden itibaren maksimum kabarma (max. upsurge) (m)

7
 Y2 : Denge bacasnda statik su seviyesinden maks. dme ykseklii
(max. downsurge) (m)

SA : Parmakian abaklarna gre denge bacasnda iletme su seviyesinden

itibaren meydana gelen maksimum kabarma (m)

SB : Parmakian abaklarna gre denge bacasnda statik su seviyesinden

itibaren meydana gelen maksimum alalma miktar (m)

3.2 Denge Bacasnn Minimum Kesit Alan

Denge bacalarnda meydana gelen salnmlarn stabilitesi ilk defa D. Thoma ve F.

Vogt tarafndan incelenmi ve su darbesi sonucu oluan zararl salnmlara mani
olmak iin denge bacas kesit alannn kritik bir deerin zerinde olmas gerektiini
ortaya koymulardr. Yaplan deerlendirmeler sonucu denge bacasnn minimum
kesit alan iin aada belirtilen forml verilmitir. (Referans 1,8)

LA
F= e .....................................................................................................(1)
2g Ho

F: denge bacas kesit alan (m2)

e: emniyet katsays (1.5 1.8)

Ho: santraln trbin eksenine gre net ds (m)

v: enerji tnelinde hz (m/s)

L
: yk kayb faktr =
k R 4/3
2

Daha sonra Ch. Jaeger (1955) tarafndan yaplan incelemeler sonucunda, (e)
emniyet katsaysnn sabit alnamayaca belirlenmi olup (e)nin hesab iin
aadaki denklem verilmitir

Y
e= 1 + 0.482 maks ...................................................................................(2)
Ho

3.3 Tek Hazneli Basit Denge Bacasnda Su Seviyeleri

Enerji tnelinde srtnme yk kayb;

8
 l
v= R 2/3 (s)1/2, s: enerji izgisi eimi
n

v 2n 2 Betonarme tnel kaplamas iin Manning przllk katsays n=0.014

s= elik kaplama iin iin Manning przllk katsays n= 0.012
R 4/3

1 (k: Manning przllk katsaysnn tersi)

k=
n

L L
Srtnme kayb, s L= v2 ve = olmak zere
k 2R 4/3 k 2R 4/3

Srtnme kayb = v2 eklinde ifade edilebilir.

v = Enerji tnelinde hz

Enerji tnelinde lokal yk kayplarnn srtnme kaybnn yaklak %10u kabul

edildiinde toplam yk kayb;

yo= 1.1 v2 (veya Parmakian ifadesine gre toplam yk kayb :Hf1) olacaktr. ............(2)

Enerji tneli ve cebri borularda su darbesinden meydana gelen salnmlarn sonucu

denge bacasnda oluan su seviyelerinin tespiti zerine yaplan detayl hesaplar
Kaynak 1, 2, 3 ve 4de verilmitir. Aada uygulamada kullanlmak zere bu
almalarda elde edilen sonular verilecektir.

Enerji tnelinde srtnmesiz durum (yk kayplarnn dikkate alnmamas hali) iin
denge bacasnda statik su seviyesinden itibaren maksimum kabarma (upsurge)
ykseklii

1/ 2 1/ 2
LA Q FL
Ymaks= v veya ..........................................................................(3)
gF F Ag

Trbin kapakklarnn veya trbin giri vanasnn kapanma sresi Tc, 0.2T sresini
gemiyorsa byle bir durum ani kapanma olarak kabul edilmektedir.

Tek hazneli basit denge bacalar iin

Jaeger tarafndan denge bacasnda su seviyesinden itibaren meydana gelen

maksimum upsurge (kabarma);

9
 2 1 y0
2
Y1= - Ymaks yo + ................................................................................(4)
3 9 Ymaks

Tek hazneli basit denge bacasnda bu maksimum kabarma iin geen dalgalanma
periyodu (saniye);

1/ 2
FL
T= 2 ........................................................................................................(5)
Ag

F: denge bacas alan, L: enerji tneli uzunluu,

A: enerji tneli kesit alan, g: 9.81 m/s2

Tek hazneli basit denge bacasnda maksimum dalga kabarmasn (upsurge) takiben
meydana gelen maksimum dalga almasnn (downsurge) hesab iin Caleme ve
Guden tarafndan aada belirtilen yaklak forml verilmitir (Referans 1, 8).

Y2= Ymaks-2yo ............................................................................................................(6)

Ph. Forchheimere (Referans 1, 8) gre ise kapaklarn veya vanann ani almas
sonucu denge bacasnda statik su seviyesinden olan maksimum alalma
(downsurge),

[
Y2= 0.178 yo + (0.178y o ) 2 + Ymaks
2
]1/2
....................................................................(7)

Burada kabarma ve alalma salnm izgilerinin tek hazneli basit denge bacas
iinde seyrettii kabul edilmitir. ok hazneli ve alt salnm izgisinin st haznenin
dna kan denge bacalarnda kabarma ve alalma durumu ancak bilgisayar
program ile zlebilecektir.

3.4 Giri Az Daraltlm (Orifisli) Denge Bacasnda Su Seviyeleri

Hidrolik yk kayplarnn dikkate alnmas ile giri az daraltlm (orifisli) denge

bacalarnda meydana gelen su seviyelerinin durumu Parmakian tarafndan
incelenmi ve su seviyelerinin hesab iin hazrlam olduu abaklar ekil 3 ve 4de
verilmitir.

Orifis geiinde su hznn yksek olmas dolaysyla (>56 m/s gibi) anmay
nlemek amacyla orifis blgesi elik kaplanabilir.

10
 Diferensiyel denge bacasna ait detayl bilgi ve hesap esaslar Kaynak 3de
aklanmtr.

3.5 ok Hazneli Denge Bacas

Bu tip denge bacalarnda st hazne ile enerji tnelini balayan aft arasna daha
kk hacimli ikinci bir hazne yerletirilir. Hidrolik bakmdan daha uygun bir ortam
salayan bu denge bacalarnn tertibi Kaynak 1 ve 8 de verilmitir.

11
4 SU DARBES DALGALARININ ENERJ TNELNDE YAYILMASI

Su darbesi basn dalgalarnn denge bacasnda snmlenmesinde denge bacas

kesit alannn yeterli byklkte olmas nemlidir. Giri az daraltlm veya
diferensiyel denge bacalarnda suyun denge bacasna giriinde kesit daralmasndan
dolay zorlanma olacaktr. Bu blgede meydana gelen, zorlanan basn dalgalar
enerji tneline doru yaylacaktr. Enerji tnelinin bu basn dalgalarnn etkisine
dayanmas gerekmektedir. Cebri boruda su darbesi sonucu meydana gelen ar
basn dalgasnn eitli (B) ve (N) parametreleri iin enerji tnelinde yaylma oran
(D) ekil 5de verilmitir (E. Mosonyi ve H.S. Seth, Kaynak 1).

2
1 2 2 ...................................................................(8)
D= 1 + 1 + 1 + + 2N
N B B

2
1 A
N h .......................................................................................(9)
1.7x10 4 F maks
d

F
B= ,
A

F: Denge bacas kesit alan (m2)

A: Enerji tneli kesit alan (m2)

Fd: Enerji tnelini denge bacasna balayan daraltlm kesit (orifisin) alan (m2)

hmaks: Cebri boruda su darbesi sonucu meydana gelen basn art (m)

Cebri boruda hz x cebri boru uzunluu

= 0.2
Trbin kanatklarnn veya vanann kapanma sresi

Enerji tnelinde yaylan su darbesi dalgalarndan dolay basn art;

ht= D x hmaks ...........................................................................................................(10)

12
5 CEBR BORULARDA SU DARBES

Trbin giri vanas veya trbin kapakklarnn ani kapanmas ile cebri borularda
oluan su darbesi byk basn artlarna sebep olur. Ayn durum vanann veya
trbin kapakklarnn ani almas (trbinin hizmete girmesi) halinde ise kendini
basn dmesi (negatif basn) eklinde gsterir. Bu ekilde meydana gelen basn
dalgalar cebri boru iinde ileri geri dalgalanr ve bu durum basn dalgalar
snmlenene kadar devam eder.

Cebri borulardaki su darbesi ile ortaya kan ar basn deiimleri aada

belirtilen nlemlerle kontrol altna alnabilir.

Basn dzenleyici vanalar (trbine yakn yerletirilir).

Basn drc, tahliye vanalar (ar basnc nler bir rnek Howell-Bunger,
konik vanalar)

Denge bacalar (su darbesine kar yukardaki vanalarn grevini yapar ve

trbinin akm stabilizasyonu ve hz kontrolunu dzenler, basn dalgalarn
snmler)

Vanann ani kapanmas ile vanann membasnda basn ykselir ve bu ar basn

membaya doru yaylarak en yakn su yzeyine kadar devam eder. Vanann
mansabnda ise basn dmesi, vakum oluur ve bu dalgalar mansapta en yakn
su yzeyine kadar hareket eder.

Su darbesi basn hatlar ematik olarak ekil 6da verilmitir.

zetle, trbinlerin aniden devreden kmas durumunda cebri boruda (H) basn
ykselmesi veya trbinin aniden hizmete girmesinde basn azalmas aada
verilmitir;

av
H= ................................................................................................................(11)
g

a: cebri boruda basn dalgasnn hz (m/s)

v: cebri borudaki akm hz (m/s)

13
 Ani durma veya kapamann lsnde zaman limiti, Lc cebri boru uzunluu
olduuna gre, borudaki basn dalgasnn trbinden (veya vanadan) k ve
2L
dn iin geen zaman c olacaktr. Buna gre;
a

2L
kapama sresi T< c ise ani durma veya kapama
a

2L
kapama sresi T> c ise kapama yavatr.
a

i) Cebri Borularda Yava Kapama Halinde Basn Art

(Ekonomik olarak verilen forml ref.1, sayfa 361 high head powerplants)

kvL vL
c c
hmaks= veya 0.k ........................................................................(12)
T g T
c c

k= 12 arasnda, genel olarak 1.5 alnabilir

Tc: Trbin ama, kapama sresi (610 s. malat firma tarafndan verilir)

Basn art oran;

hmaks vL
= (0.150.2) c ..................................................................................(13)
Hb Tc Hb

Hb: trbin ekseninde maksimum brt d (m)

Basn art orannn 50 m dye kadar %50, 150 m dye kadar %25 ve 250 m
zerindeki d iin %15in altnda kalmas istenir. Bu limit deerlerin almas
durumunda cebri boru ap artrlarak denge temin edilir.

ii) Cebri Borularda Basn Dmesi

Cebri borularda basn dmesi hesab iin Allieve tarafndan u forml

verilmitir.

(1.5 2)vL vL
hmaks (-) = c veya (0.150.2) c ...........................................(14)
T g T
o o

14
To: Trbin alma sresi (s)

Basn azal hatt (negatif basn izgisi) daima cebri boru eksen izgisinin
stnde kalmaldr. Bu izginin cebri boru eksen izgisinin altna dmesi
durumunda cebri boruda meydana gelecek vakum, su stununda kopma ve
ayrlmalara sebep olacak ve ortaya kan byle bir durumda ar basn art
ve vibrasyon cebri borunun paralanmasna yol aacaktr. zetle, kavitasyon su
darbesinden daha tehlikeli olarak kendini gstermektedir.

15
16
17
18
19
6 RNEKLER

RNEK 1

Boyutlar (ekil rnek 1)de verilen Tek hazneli basit denge bacasnda meydana
gelen maksimum kabarma ve alalma miktarlar ile denge bacas boyutlarnn
hesaplanmas,

Denge bacalar tek hazneli basit veya iki hazneli olabilir. Tek hazneli basit denge
bacasnda su salnmlar, hazne iinde kalr ve balant aftna inmez. Burada
verilen rnekler ve kullanlan formller tek hazneli basit denge bacalarn kapsar . ki
hazneli ve su salnmlar hazne dna kan (balant aftna inen) denge
bacalarnn zm bilgisayar program ile yaplmaktadr.

Santraln trbin eksenine gre brt ds Hb= 70.00 m

Enerji tnelinin uzunluu L= 700 m, ap D= 8.50 m (A= 56.74 m2)

letme debisi Qmaks=250 m3/s, Min S.S.de ekilen debi:150 m3/s

Enerji tneli ile denge bacas balantsn salayan aftn ap: 6.50 m
ykseklii= 25.00 m, alan= 33.18 m2

aft alan/enerji tneli alan: 33.18/56.74=0.58

Enerji tnelinde maksimum hz v= 250/56.74=4.4 m/s

H : rezervuardan denge bacasna kadar toplam yk kayb (H=yo= v2)

: Yk kayb faktr

H
= , H=v2=yo
v 2

L
= , srtnme kayb= v2
k R 2 4 / 3

Yk kayplar;

l
enerji tnelinde srtnme kayb (n= 0.014, k= = 71.43)
n

20
 L 700
= 2 4/3
= =0.05
k R (71.43) 2 (8,5/4) 4/3

srtnme kayb = v2 = 0.05 (4.4)2 1.00 m

lokal kayplar iin (% 10) = 0.10 m

v2 4.4 2
enerji tnelinden afta geite yk kayb 0.5 = 0.5 = 0.50 m
2g 2g
(aftta srtnme kayb dikkate alnmad)

21
22
 7.5 2
afttan denge bacasna geite yk kayb 0.75 =2.15 m
2g
250
aftta hz: =7.50 m/s
33.18

Yk kayplarnn toplam: 1.00 + 0.10 + 0.50 + 2.15=3.75 m

Bu toplam durum iin ()
3.75
= =0.194
4.4 2

Trbin eksenine gre net d Ho=70.00- (1.00 + 0.10)=68.90 m

(cebri borudaki yk kayb dikkate alnmad)

Denge bacasnn minimum kesit alan (Thoma) (n= 1.8 alnd)

1.8LA 1.8x700x56.74
F= =
2g Ho 2x9.81x0.194x68.90

270 m2

Seilen kesit D= 22.00 m, F= 380 m2 >270 m2

Enerji tnelinde maksimum hzda srtnmesiz durum iin denge bacasnda

meydana gelen maksimum kabarma,

1/ 2
LA
Ymaks= v
gF

1/ 2
700x56.74
= 4.4 =14.36 m
9.81x380

Statik su seviyesinden olan kabarma miktar jaeger

2 1 y o2
Y1= - Ymaks yo +
3 9 Ymaks

H=yo yk kayplarnn toplam: 3.75 m

23
 2 1 3.75 2
Y1=- 14.36 3.75 + x = 11.97m
3 9 14.36

Statik su seviyesinden itibaren denge bacasnda alalma miktar Caleme ve Guden,

Y2= Ymaks-2yo

= 14.36-2x3.75=6.86 m

Forchheimere gre maksimum alalma miktar,

[
Y2=0.178 yo + (0.178y o ) + Ymaks
2 2
] 1/2

[(
= 0.178 x 3.75 + 0.178x3.75 2 )
2
+ 14.36 2 ]
1/2
15.00m

Denge bacasnda min. hava pay = 0.2 Ymaks

= 14.36x0.20 2.90 m seilen: 3.00 m

maksimum su seviyesinde alalma kotu: 450-15.00=435.00

Minimum S.S. de (425.00) m kotunda enerji tneline hava kap kamadnn

(vorteks) tahkiki;

Qmin= 150 m3/s

V = 150/56.74=2.64 m/s

Yk kayplar

Enerji tnelinde v2 = 0.05 (2.64)2 = 0.35 m

Lokal kayplar 0.05 m

0.5x2.64 2
afta giri kayb = 0.20 m
2g

afttan denge bacasna girite

150x4 0.75x4.52 2
v= =4.52 m/s, = 0.78 m
x6.5 2 2g

24
 Yk kayplarnn toplam (yo) = 0.35 + 0.05+0.20+0.78= 1.38 m

Qmin iin su seviyesinde alalma kotu

= 425-1.38= 423.62 hazne taban kotu

410.00>422.62 basit denge bacas olup min. 5.5 afta inmez.

Bu durum iin,

1/ 2
700x56.74
Ymaks= 2.64 = 8.62 m
9.81x380

Su seviyesinden dme,

[
Y2= 0.178 x 1.38 + (0.178x1.38 ) + 8.62 2
2
]1/2

= 8.88 m

2.64
Froude says Fr= =0.29 iin
(9.81x8.5)1/2

S/D= 1.3 (Kaynak 8, ekil 21deki grafik)

S= 1.3 x 8.5 11.05 m

Min. S.Sde statik aft iindeki su kotu 425.00-1.38=423.62 m

Denge bacasnda S.S. de alalma kotu = 423.62 8.88

= 414.74 m

Hazne taban kotu 413.50 m < 423.62 m seilebilir. Su seviyesi balant aft iine
inmediinden bu basit denge bacas formllerle zlebilir.

Enerji tnelinin st kotu : 398 + 4.25= 402.25

Su tabakas kalnl: 414.74 402.25 = 12.49 > 11.05 vorteks olumaz.

Denge bacasnn (enerji tneli zerinden) ykseklii:

st kotu= 450.00 + 11.97 + 3.00 465.00

Ykseklii= 465.00 398.00 4.25 = 62.75 m

25
PARMAKIAN Abaklar ile zm:

F (denge bacas kesit alan): 380 m2

L (Enerji tneli uzunluu): 700 m

A (Enerji tneli kesit alan): 56.74 m2

Q (letme debisi): 250 m3/s

Hf1 (Enerji tnelinde yk kayb):1.00+0.10 =1.10 m

Hf2 (Enerji tneli denge bacas balantsnda yk kayb): 0.50+2.15 =2.65 m

Denge bacasnda meydana gelen maksimum kabarma

0.5 0.5
H Fg 1.10 380x9.81
ekil: 3den, bo = f 1 = = 0.08
Q L/A 250 700/56.74

2.65 SA
Hf2/Hf1= =2.4 = 11
1.10 Hf 1

Statik su seviyesi: 450.00 m

Denge bacasnda iletme su seviyesinden itibaren meydana gelen maks. kabarma

SA=1.10x11= 12.10 m.

letme su seviyesi 450.00 1.10= 448.90

Kabarma kotu: 448.90+(SA) 12.10= 461.00

Statik su seviyesinden kabarma 461.00-450.000= 11.00 m

Jaegere gre maks. ykselme : 11.97 m

Denge bacasnda statik su seviyesinden maksimum dme (alalma) ekil 4den;

SB/Hf1=11, Alalma SB=1.10x11=12.10 m (Forchheimere gre: 15.00 m)

Denge bacasnda statik su seviyesinde meydana gelen deiimlerin farkl ifadelere

gre karlatrlmas :

26
 Jeagere gre maksimum ykselme : 11.97 m.

Parmakian abaklarna gre maks. ykselme SA : 11.00

Forchheimere gre maks. alalma : 15.00 m

Parmakian abaklarna gre maks. alalma (SB) : 12.10 m

RNEK 2

Tek hazneli basit denge bacasnn ve

Barajl bir HES tesisinin zellikleri aada verilmitir (ekil rnek 2).

Enerji tnelinde Qmaks= 240 m3/s

Enerji tnelinde Qmin= 100 m3/s

Enerji tnelinin ap = 9.00 m (A=63.62 m2)

Enerji tneli denge bacas aras L= 2000 m

Denge bacasna girite daraltlm kesitin (orifisin) ap: 6.70 m, alan: 35.26 m2

Santraln trbin eksenine gre brt ds Hb= 160 m

Daraltlm kesit (orifis) alan/enerji tneli Alan= 35.26/63.62 = 0.55

Denge bacasndan sonra enerji tneli cebri boruya ayrlmakta ve her cebri
240
borunun ap: 4.40 m, Qmak= =80 m3/s, Lc =130 m
3

80 x 4
Cebri boruda hz = = 5.26 m/s
x 4.4 2

a) Denge bacas kesit alan ve su salnmlarnn bulunmas

b) Min. S.S. de enerji tnelinde vorteks kontrolunun yaplmas

c) Cebri borularda meydana gelen basn deiimlerinin hesab

Enerji tnelinde maksimum hz v= 240/63.62=3.77 m/s

Daraltlm kesitte maksimum hz = 240/35.26 = 6.80 m/s

27
H= yo=v2 rezervuardan denge bacasna kadar srtnme yk kayb toplam,

H L 2000
= = 2 4/3 = =0.133
v 2
k R (71.43 )2 (9/4) 4/3

3.77 2
Enerji tneline girite yk kayb = 0.2 0.20
2 x9.81

Enerji tnelinde srtnme kayb= 0.133x3.772=1.90 m

Daraltlm kesitte (aft giri ve denge bacasna geite) yk kayb toplam :

1.5 v2/2g

= 1.5 x 6.82/2g= 3.53 m

Yk kayplarnn toplam (yo) = 1.90 + 0.20 + 3.53 = 5.63 m

Bu durum iin = 5.63 / 3.772 = 0.396

Trbin eksenine gre net d Ho= 160 (1.90 + 0.20) + cebri boru yk kayb
(0.55) = 157.35 m

130
Cebri boruda yk kayb iin = = 0.02
(83.35) (4.4 / 4) 4 / 3
2

0.02x5.262 = 0.55 m, (cebri boruda hz: 5.26 m/s)

Denge bacasnn minimum kesit alan (Thoma)

1.8 L A 1.8 x 2000 x 63.62

F= =
2g Ho 2x9.81 x 0.396 x 157.35

190 m2

seilen kesit D= 25.00 m, F= 490 m2 > 190

Enerji tnelinde srtnmesiz durum iin denge bacasnda maksimum kabarma,

1/2 1/2
LA 2000x63.62
Ymaks= v = 3.77 = 19.40 m
gF 9.81x490

28
29
 Statik su seviyesinden olan kabarma (Jaeger)

1/2
2 1 y o2
Y1= - Ymaks yo +
3 9 Ymaks

2 1 5.63 2
= - 19.40 5.63 + x = - 15.83 m
3 9 19.40

Statik su seviyesinden alalma (Forchheimer)

[
Y2= 0.178 yo + (0.178y o ) + Ymaks
22
]
1/2

[
= 0.178 x 5.63 + (0.178x5.63 ) + 19.40 2
2
]
1/2
= 20.43 m

Caleme ve Guden tarafndan verilen ifade ile,

yo 5.63
Y2= Ymaks + = 19.40 + = 20.10 m
8 8

Denge bacasnda minimum hava pay

= 19.40 x 0.20 = 3.88 m

Seilen 4.50 m

Denge bacasnn enerji tneli zerinden ykseklii,

st kotu: 445.00 + 15.83 + 4.50 = 465.33

9.00
Ykseklii = 465.33 365.00 - = 95.83 m
2

Minimum su seviyesinde (410.00) m kotunda enerji tnelinde vorteks kontrolu,

Qmin= 100 m3/s

Vmin= 100/63.26 = 1.58 m/s

Yk kayplar:

enerji tnelinde srtnme kayb v2=yo=0.133 x 1.582=0.33 m

30
 orifiste hz = 100/35.26 = 2.84 m/s

2.84 2
orifiste yk kayb 1.5x = 0.62 m
2g

Toplam yk kayb = 0.33 x 1.1 + 0.62 1.00 m

Bu durum iin,

1/2
Ymaks= 1.58
2000x63.26
= 8.10 m
9.81x490

[
Y2= 0.178 x 1.00 + (0.178x1.00 ) + 8.10 2
2
]1/2

= 8.30 m

1.58
Froude says Fr= =0.17
(9.8x9.0 )1/2

Fr= 0.17 iin S/D= 1.2, S= 1.2 x 9 10.8 m

Denge bacasnda su seviyesindeki alalmann kotu

= 410.00 8.30 = 401.70 m

9.00
Enerji tnelinin st kotu = 365.00 + =369.50
2

Mevcut su tabakas kalnl

= 401.70 369.50 = 32.20 > S= 10.80

Denge bacasndan enerji tneline hava kamayacaktr.

PARMAKIAN Abaklar ile zm

F= 490 m2

L= 2000 m

A= 63.26 m2

Qmaks= 240 m3/s

31
Hf1 enerji tnelinde yk kayb1.90+0.20 = 2.10 m

Hf2 Orifiste yk kayb = 3.53 m

Hf2/Hf1 2

0.5
2.10 490x9.81
ekil 3den bo = = 0.11
240 2000/63.62

Denge bacasnda iletme su seviyesinden itibaren meydana gelen maksimum

kabarma;

Statik su seviyesi: 445.000

SA
= 8.2, iletme su seviyesinden kabarma SA= 8.2 x 2.10 = 17.22 m
H f1

letme su seviyesi: 445.00-2.10=442.90 m

Kabarma kotu 442.90+(SA) 17.22: 460.12 m

Statik su seviyesinden kabarma 460.12-445.00=15.12

Statik su seviyesinden kabarma; 17.22

Jaegere gre: 15.83 m.

Statik su seviyesinden itibaren meydana gelen maksimum alalma (ekil 4den),

SB
= 8, Alalma SB= 8 x 2.10 = 16.80 m
H f1

Forchheimere gre Y2: 20.43 m.

Cebri Borularda Su Darbesi

Q: cebri boru debisi: 80 m3/s

Cebri boru ap: 4.40 m, hz:5.26 m/s

Tc: Trbin kapanma sresi: 6 saniye

Lc: Cebri boru uzunluu 130 m

32
 5.26x130
Maksimum basn art = 0.2
6

23 m

23
Basn art oran = = 0.14 < %25
160

Basn dmesi To= 6 s. iin yine 23 m

Yaplan incelemede basn azal hatt (negatif basn izgisi) cebri boru
gzergahnn eksen izgisinin stnde kald yani bu hatt kesmedii grlmtr.
Dolaysyla cebri borularda su stununda kopma, vakum ve vibrasyon meydana
gelmeyecektir.

Yaylan Su Darbesi Basn Dalgalarnn Etkisinden Dolay Enerji Tnelinde

Meydana Gelen Basn Art

Enerji tneli kesit alan A= 63.62 m2

Denge bacas kesit alan F= 490 m2

Orifisin kesit alan Fd= 35.26 m2

Cebri boruda basn art hmaks = 23 m

F 490
B= = = 7.70
A 63.62

2
1 63.62
N= x23
1.7x10 4 35.26

= 4.4 x 10-3

ekil 5den S 0.20

Enerji tnelinde su darbesi etkisinden dolay basn art;

ht= (D) x hmaks

= 0.20 x 23 = 4.6 m

33
RNEK 3

Depolamal ve uzun enerji tneline sahip bir HES tesisi tek hazneli basit denge
bacal olarak planlanm olup, projenin zellikleri aada verilmitir (ekil rnek 3).

Enerji tnelinde Qmaks= 40 m3/s, Qmin= 25 m3/s

Enerji tnelinin ap: 4.00 m, (A= 12.56 m2)

Enerji tnelin uzunluu L= 4000 m

Cebri boru uzunluu Lc= 170 m;

Cebri boru (aft) ap: 3.10 m, vmaks= 5.3 m/s

Santraln trbin eksenine gre brt ds Hb= 160 m

a) Denge bacas kesit alannn ve su salnmlarnn bulunmas ve denge bacas

yksekliinin belirlenmesi,

b) Minimum Su Seviyesinde enerji tnelinde vorteks kontrol,

c) Cebri boruda meydana gelen maksimum basn artnn hesab,

d) Su darbesinden dolay enerji tnelinde meydana gelen basn art,

e) Daraltlm kesit (orifis) kullanlmas halinde (ap: 2.80 m, alan: 6.16 m2) denge
bacasnda su salnmlar ve bu durum iin denge bacas yksekliinin
belirlenmesi.

Denge Bacasnda Su Salnmlar, Denge Bacas ap ve Ykseklii

40
Enerji tnelinde maksimum hz v= = 3.18 m/s
12.56

Enerji tnelinde srtnme kayb H= yo= v2

L 4000
= = = 0.784
2
k R 4/3
(71.43 )2 (4/4 )4/3

Enerji tnelinde srtnme kayb = 1.1 x 0.784 x 3.182 = 8.72 m

Trbin eksenine gre net d Ho= 160 8.72 = 151.28 m

34
35
 Denge bacasnn minimum kesit alan (Thoma)

1.8xLxA 1.8x4000x12.56
F= =
2g Ho 2x9.81x0.784x151.28

40 m2

Seilen D= 15.00 m, F= 177 m2 >40 m2

1/2
4000x12.56
Ymaks= 3.18 =17.10 m
9.81x177

2 1 8.72 2
Kabarma Y1= - 17.10 8.72 + x = 11.80 m
3 9 17.10

Alalma Y2= 0.178 x 8.72 +[(0.178x8.72)2+17.102]1/2

= 18.70 m

8.72
veya Y2= 17.10 + = 18.20 m
8

Minimum hava pay= 17.10 x 0.2 3.50 m

Denge bacasnn enerji tnelinden ykseklii

st kotu: 350.00 + 11.80 + 3.50 365.50 m

4.00
Ykseklii = 365.50 310.00 -
2

= 53.50 m

Minimum Su Seviyesinde Enerji Tnelinde Vorteks Kontrol

Qmin = 25 m3/s, vmin= 25/12.56 2 m/s

Srtnme kayb= 1.1 x 0.784 x 22 .......= 3.45 m

36
Bu durum iin,

1/2
4000x12.56
Ymaks = 2 = 10.76m
9.81x177

Maksimum dme :

[
Y2 = 0,178x3.45 + (0.178x3.45 ) + 10.76 2
2
]
1/2

= 11.39 m

2
Froude says Fr = 0.30
(9.81x4.00 )1/2

S/D = 1.3, S= 1.3x4.00 5.00 m

Denge bacasnda alalma kotu :

335.00 11.39 = 323.61

4
Enerji tnelinin st kotu = 310 + = 312.00
2

Mevcut su tabakas kalnl,

= 323.61 312 m = 11.61 m > 5.00 m

Enerji tneline hava kamayacaktr.

Cebri Boruda Meydana Gelen Maksimum Basn Art :

Cebri boruda (aftta) Qmaks = 40 m3/s

Vmaks = 5.3 m/s

Cebri boru uzunluu Lc = 170 m

Tc = 6 saniye kabul edildi (imalat firma tarafndan verilmesi gerekir)

5.3x170
Maksimum basn art hmaks = 0.2 = 30 m
6

37
 30
Basn art oran = 0.19%25
160

To = 6 s. in basn dmesi yine 30 m olur.

Basn azal hatt cebri boru eksen izgisi zerinde kaldndan cebri boruda
su stunda kopma, vakum ve vibrasyon olumayacaktr.

Su Darbesinden Dolay Enerji Tnelinde Meydana Gelen Basn Art (ht);

A = 12.56 m2, F = 177 m2, Dar kesit (orifis) olmadna gre;

2
F 1 12.56 6
B = = 177/12.56 = 14 ; N= 4 x30 = 9x10
A 1.7x10 177

D 0.10, hz = 0.10 x 30 = 3 m

2
1 12.56 3
Dar kesit (orifis) kullanlrsa, N = x30 = 7.3x10
1.7x10 4 6.16

D 0.15 hz = 0.15 x 30 = 4.50 m

Enerji Tneli ile Denge Bacas Arasnda Daraltlm Kesit Kullanlmas Hali

Enerji tneli A = 12.56 m2, V = 3.18 m/s

Daraltlm Kesit Fd = 6.16 m2 V = 6.49 m/s

Daraltma oran: 6.16/12.56 = 0.49

Enerji tnelinde srtnme kayb: 8.72 m

6.49 2
Daraltlm kesitte yk kayb 1.5 = 3.22m
2g

Toplam yk kayb (yo) = 8.72+3.22=11.94 m

Bu durum iin = 11.94/3.18 2 = 1.18

Ymaks = 17.10 m

38
 2 1 11.94 2
Kabarma Yl = 17.10 x11.94 + x 10.00m
3 9 17.10

[
Maks. Alalma Y2 = 0.178x11.94+ (0.178x11.9 4 ) + 17.10 2
2
]
1/2
= 19.36m

Minimum hava pay = 17.10x0.20 3.50 m

Denge bacas st kotu;

350.00+10.00+3.50 = 363.50 m

4.00
Denge bacas ykseklii: 363.5 310.00- = 51.50m
2

PARMAKIAN Abaklar ile zm

i) Tek Hazneli Basit Denge Bacas Hali

F = 177 m2

L = 4000 m

A = 12.56 m2

Qmaks=: 40 m3/s

Hf1 enerji tnelinde yk kayb: 8.72 m

Hf2 = 0 Hf2/Hf=0

0.5
8.72 177x9.81x12.56 SA
bo = = 0.51 , ekil: 3den = 2.5
40 4000 Hf1

letme su seviyesi: 350.00-872.00=341.28

Kabarma kotu: 341.28+(SA)21.80=363.08

Statik su seviyesinden kabarma: 363.08-350.00=13.80

39
 Denge bacasnda letme su seviyesinden itibaren meydana gelen maksimum
kabarma SA = 8.72 x 2.5 = 21.80 m

Statik su seviyesinden itibaren kabarma: 21.80-8.72 = 13.08 m

Jaegere gre statik su seviyesinden itibaren kabarma: 11.80 m.

Statik su seviyesinden itibaren meydana gelen maksimum alalma (ekil

4den)

SB
= 2.1; SB = 2.1 X 8.72 = 18.30 m
H f1

Forchheimere gre statik su seviyesinden alalma: 18.70 m.

ii) Enerji Tneli ile Denge Bacas Arasnda Daraltlm Kesit (Orifis) Olmas Hali
Hf2 daraltlm kesitte yk kayb: 3.22 m.

Hf2/Hf1 = 3.22/8.72 = 0.37

SA/Hf1 = 2.24,
letme su seviyesinden kabarma (ykselme): SA = 8.72x2.25 = 19.62 m

Statik su seviyesinden itibaren kabarma: 19.62 8. 72 = 10.90 m

Statik su seviyesinden itibaren alalma miktar;

SB/Hf1 = 1.9 SB = 8.72x1.9 = 16.57 m

RNEK 4

Pik santral olarak planlanan barajl bir HES tesisinin (ekil rnek 4) zellikleri
aada verilmitir.

NSSde rezervuar kotu: 709.00 m; hacim: 2200x106 m3

Min. S.Sde rezervuar kotu: 655.00; hacim: 600x106 m3

Kuyruksuyu kotu: 583.00

Rez. ilet. almasna gre yllk ortalama trbinlenen su: 2100x106 m3

Enerji retimine esas arlkl ortalama net d (Hn) yaklak olarak;

40
 Hn= Rezervuar arlkl ort.su kotu KSS Kotu toplam yk kayb (He)

Rezervuar ortalama hacmi (aktif hacmin arlk merkezi iin)

2200 + 600
= x 106 = 1400 x 106 m3
2

Hacim-alan erisinden bu hacme kar gelen arlkl ort. su kotu: 690.00 m

Hn= 690.00 583.00 - (He= 2.70 m. kabul edilmitir)= 104.30 m

Denge bacas ve su darbesi hesabna esas maksimum brt d,

Hb (trbin ekseninde brt d) = 709.00 Trbin eksen kotu (580.00)

= 129.00 m

Yllk retilen ortalama toplam enerji

E= (ortalama g) x 8760 kWh

Ortalama g (kW) = x 9.81 x Qort x Hn

(toplam verim) = t (trbin) x g (generatr) = 0.92x0.98 = 0.902

2100x10 6
Qort (m3/s) = 6
= 66.59 m3/s
31.536x10

E= 8.845 x 66.59 x 104.30 x 8760 = (61431 kW) (8760 saat)

= 538.14 GWh

Santraln yllk yk faktr : 0.50 kabul edildii taktirde

61.431
Kurulu (pik) g = = 122.80 MW (4 nite x 30.7 MW)
0.50

Rezervuar iletme almasna gre firm (gvenilir) g: 40900 kW

40900
Firm g/pik g oran= = 0.333
4x30700

41
42
43
 Santral gnde pik gte en fazla, 0.333 x 24= 8 saat alacaktr.

66.59
Enerji tnelinde maks. debi Qmaks= 133 m3/s
0.5

veya kurulu gten

8.845 x Qmaks x 104.30 = 4x30.7x1000

Qmaks 133 m3/s

a) Denge Bacasnda Su Seviyelerinin Hesab

Enerji tneli uzunluu ....L= 250 m; D=6.00 m; A= 28.27 m2

Enerji tnelini denge bacasna balayan aft uzunluu= 25.00 m, ap= 5.00 m;
alan= 19.63 m2 daralma oran= 19.63/28.27 = 0.69

Enerji tnelinde maksimum hz= 133/28.27 = 4.70 m/s

Bu hz tnelde srekli olmayp santraln yalnz pik saatlerinde enerji retimi iin
ekilen Qmaks debisine aittir. Ayrca su rezervuardan alndndan iinde silt ve
kum gibi sediment ihtiva etmeyecek ve tnel kaplamasnda erozyon meydana
gelmeyecektir.

Balant aftnda maksimum hz: 133/19.63 = 6.77 m/s

Enerji tnelinde srtnme kayb

250
= = 0.03
(71.43 )2 (6/4 )4/3

H=v2 = 0.03 x 4.702 = 0.66 m

Lokal kayplarla 1.1 x 0.66 0.73 m

aftta yk kayb

4.70 2
Enerji tnelinden afta gei = 0.5 = 0.56 m
2g

44
 6.77 2
afttan denge bacasna gei = 0.75 = 1.75 m
2g

6.77 2 x(0.014) 2
aftta srtnme kayb = x 25 = 0.17 m
(5/4) 4/3

Toplam yk kayb = 0.73 + 0.56 + 1.75 + 0.17= 3.21 m

3.21
Bu durum iin = = 0.145
4.7 2

Trbin ekseninde net d Ho= 129-0.73 = 128.27 m

Denge bacasnn minimum kesit alan (Thoma)

1.8x250x28.27
F= = 35 m2
2x9.81x0.145x128.27

Seilen kesit: D= 15 m F 177 m2

1/ 2
250x28.27
Ymaks= 4.7 = 9.50 m
9.81x177

Statik su seviyesinden kabarma,

2 1 3.212
Y1= - 9.50 x3.21 + x = 7.50 m
3 9 9.50

Statik su seviyesinden alalma,

[
Y2= 0.178 x 3.21 + (0.178x3.21) + 9.50 2
2
]1/2

= 10.00 m

Minimum hava pay = 0.2 x 9.50 2.00 m

Denge bacasnn st kotu = 709.00 + 7.50 + 2.00

718.50 m

45
 Denge bacasnn enerji tneli zerinden ykseklii = 718.50 642.83
= 75.67 m

b) PARMAKIAN Abaklar ile zm

Denge bacas kesit alan: F= 177 m2

Enerji tneli uzunluu: L= 250 m

Enerji tneli kesit alan: A= 28.27 m2

Qmaks= 133 m3/s

Enerji tnelinde yk kayb: Hf1= 0.73 m

Enerji tneli denge bacasnda yk kayb: Hf2= 0.56 + 1.75 + 0.17 = 2.48 m

Hf2/Hf1= 2.48/0.73 3.4

Denge bacasnda iletme S.Sden meydana gelen maksimum kabarma :

ekil 3den

1/2
0.73 177x9.81
bo= = 0.08
133 250/28.27

Statik su seviyesi: 709.00 m

SA/Hf1 = 10.5, SA= 0.73 x 10.5 7.70 m

letme su seviyesi 709.00-0.73 =708.27

Kabarma kotu 708.27+7.70 =715.97

Statik su seviyesinden kabarma 715.97-709.00 =6.97

Jaegere gre statik S.S.den kabarma = 7.50 m

Denge bacasndan statik su seviyesinden meydana gelen maksimum alalma,

SB/Hf1 12, SB= 0.73 x 12 9.00 m

Forchheimere gre statik S.S.den alalma = 10.00 m.

c) Cebri Boruda Meydana Gelen Maksimum Basn Art

46
 Cebri boruda Qmaks= 133 m3/s

L1= 160.00 Qmaks= 133 m3/s, D1= 6.00, A1= 28.27 m2, v1= 4.70 m/s

4 Branman ;

L2= 30.00, Q= 33.25 m3/s, D2= 2.80, A2= 6.16 m2, v2= 5.40 m/s

Cebri boruda ortalama hz,

vort=
L v i i
=
160x4.7 + 30x5.4 914
= = 4.8 m/s
L i 160 + 30 190

Lc= 190 m, Tc= 6s kabulunden

Cebri boruda maksimum basn art,

4.8x190
hmaks= 0.2 30.40 m
6

Cebri boruda basn art oran

30.40
= %24
129.00

d) Denge Bacasnn Olmas veya Olmamas Durumuna Gre Karlatrma

ekil rnek 4de verilen izimlerden yararlanlarak:

(i) Denge bacasnn olmas durumunda,

Denge bacas + aft ve cebri borunun tesis maliyeti,

Denge bacas : i ap :15.00 m, kaplama betonu : 1.50 m, ykseklii : 45.17 m

aft : i ap :5.00 m, kaplama betonu : 1.00 m, ykseklii : 25.00 m

Cebri Boru : branmanlarda; Hmaks=159.40 m, D=2.80 m, et kalnl, t= 16

mm, L=30m

: branmanlarla - denge bacas aras ; Hmaks=112.87 m, D=6.00 m,

et kalnl, t= 26 mm, L=160m

47
 Tahmin edilen tesis maliyeti (2009 yl fiyatlar ile)

Kaz : 12456 m x 9.50 TL/m = 118 400 TL

Beton : 3983 m x 126.7 TL/m = 504 650 TL
Kalp : 2500 m x 26.00 TL/m = 65 000 TL
Donat : 159 ton x 1350 TL/ton = 214 650 TL
Cebri boru : (132.58 + 615.55) (ton) x 8550 TL/ton = 6 396 511TL
Tama bedelleri = 150 000 TL
Denge bacasnn olmas durumunda tesis maliyeti (1) = 7 449 211 TL

(ii) Denge bacasnn olmamas durumunda ar basncn cebri boru et

kalnlnn artrlarak karlanmas alternatifi iin tesis maliyeti;

Cebri boru (branmanlar 183.30 + rampa 1. ksm

= 8 854 380 TL
852.30) ton x 8 550 TL/ton
Denge bacas olmadndan enerji tnelinde meydana
gelen basn artmas dolaysyla ilave ekme donats
iin : 226.424 ton x 1 350 TL / ton = 305 672 TL
Denge bacasnn olmamas durumunda tesis maliyeti (2) = 9 160 052 TL

(1) ve (2) tesis maliyetlerinin karlatrlmasndan grlecei zere (rnek 4 iin)

denge bacasnn yaplmamas durumu % 23 daha pahal olmaktadr.

48
7 FT HAZNEL VE MNMUM SU SEVYES BALANTI AFTINA NEN
DENGE BACALARI

7.1 Giri

Blm 1, 2, 3 ve 6da tek hazneli ve basit denge bacalarnda maksimum dalga

kabarmas (upsurge) ve maksimum dalga alalmas (downsurge) hesabnn formlle
zm zerinde durulmu ve buna ait rnekler verilmiti. ok hazneli ve minimum su
seviyesinin hazne tabanndan balant aftna inmesi durumunda salnm etdnn
ancak bilgisayar program ile yaplmas mmkn olmaktadr.

Bu blmde formlle zlen basit denge bacalar daha sonra bilgisayar program ile
etd edilecek ve bulunan sonular karlatrlacaktr. Buna ilaveten iki hazneli bir denge
bacas ve taban salnm izgisinin tabandan balant aftna inmesi durumlar bilgisayar
program ile incelenmi ve elde edilen sonular deerlendirilmitir.

Bu almada Y. Mh. Doan Pekalyan tarafndan hazrlanan bilgisayar program

kullanlmtr.

ekil 7 de verilen Reglatr ve Hidroelektrik Santral Hidrolik Profili iin paragraf 7.2, 7.3
ve 7.4 te aklanan denge bacalar incelenmitir ve zmler karlatrlmtr.

49
50
7.2 ekil 8de Verilen Tek Hazneli Denge Bacasnn Formllerle, Parmakian
abaklaryla ve Bilgisayar Program ile zlerek rdelenmesi

ekil 8de verilen Tek Hazneli Denge Bacasnn formllerle (forml 4 ve 7), Parmakian
abaklaryla ve Bilgisayar program ile zlerek incelenmesi aada verilmitir.

7.2.1 Ch Jaeger ve Forchheimer Formlleri ile zm

Enerji tneli Qmaks= 22.50 m3/s, L= 9300 m, D= 3.5 m

Enerji Tneli kesit alan ve enerji tnelindeki suyun hz, A= 9.62 m2, V= 2,34 m/s

Brt d: 312 m,

Denge bacas alan= 380 m2

Enerji tnelinde srtnme kayb (yersel kayplar dahil) 11.88x1.1=13.07 m

Denge Bacasnda minimum iletme su seviyesi = 1170 13.07 = 1156.93 m

Enerji tnelinden afta geite+afttan denge bacasna geile yersel yk kayb= 0.19 m

Cebri boruda yk kayb: 2.13 m

Trbin eksen kotundaki net d: 1170 854 13.07 -2.13 m = 300.80 m

Ymaks=(3den): 11.40 m

Y1 Ch Jaeger (4 den): -4,17 m (statik su seviyesinden kabarma)

Denge bacasnda maksimum su seviyesi: 1170 + 4.17 = 1174.17 m

Y2 Forchheimer (7 den): 14.00 m (statik su seviyesinden alalma)

Denge bacasnda alalmadan dolay minimum su seviyesi 1170 - 14 =1156 olduundan

yani su seviyesi balant aft iine inmediinden denge bacasnn formllerle ve
Parmakian abaklar ile zm mmkn ve doru netice vermektedir.

51
7.2.2 Parmakian Abaklar ile zm

bo=1.14

Hf1= 11.88x1.10=13.07 m

Hf2= 0.19, Hf2/ Hf1= 0.014 SA/ Hf1 1.3

letme su seviyesinden kabarma, SA=1.3x13.03=16.94 m

Minimum iletme su seviyesi = 1170-13.07= 1156.93

Salnmn tepe kotu: 1156.93+16.94=1173.87

Statik su seviyesinden ykselme: 1173.87-1170=3.87 m

Statik su seviyesinden alalma SB/Hf1

bo=1.14 m, Hf2/Hf1=0.014,

Statik su seviyesinden alalma: SB=1.1x13.07=14.37

Minimum su seviyesi: 1170-14.37 = 1155.62 m

7.2.1 ve 7.2.2 yaklak olarak ayn sonular vermektedir.

7.2.3 Bilgisayar Program ile zm Sonular

Bilgisayar program ile yaplan zmde su salnm 1170m kotundan maksimum

1174.862 m kotuna kadar kmakta ve 1156.398 m kotuna kadar inmektedir.

Minimum iletme su seviyesi : 1156.991 m

Statik su seviyesinden itibaren maksimum kabarma: 1174.862 1170 = 4.862 m

Statik su seviyesinden itibaren maksimum alalma: 1170 - 1156.398 = 13.602 m

Bu zm iin salnm hareketleri ekil 9 ve 10 da verilmitir.

Not: Jaeger formllerinde yk kayb hesaplanrken Manning forml kullanlmtr.

Bilgisayar program ise yk kayb hesabnda Darcy-Weisbach forml kullanlmtr. Bu
nedenle yk kayplar dolays ile minimum iletme su seviyesi arasnda kk bir fark
meydana gelmitir.

52
53
54
7.3

55
 ekil 11da verilen Tek Hazneli ve Orifisli Denge Bacasnn Formllerle,
Parmakian Abaklaryla ve Bilgisayar Program ile rdelenmesi

7.3.1 Ch Jaeger ve Forchheimer Formlleri ile zm

Denge bacas alan: 380 m2

Enerji tnelinde srtnme kayb = 13.07 m

Enerji tnelinden afta geite + aftan denge bacasna geite yk kayb:

3.18 2
x0.75+0.5 v2/2g 0.50 m
29

Ymax=11.42 m

Y1 Ch Jaeger (4 den): -4,03 m (statik su seviyesinden kabarma)

Maksimum su seviyesi kotu: 1170 + 4.03 = 1174.03

Y2=14.09 m (statik su seviyesinden alalma)

Hazne taban kotu 1157 olup salnm (minimum s.s. kotu) taban kotu 1170-
14.09=1155.91 m aft iine 1157-1155.91=1.09 m kaymtr. Buna gre formllerle alt
salnm zm doru netice vermeyecektir. Bu zm denge bacas program ile
yaplmaldr.

56
7.3.2 Parmakyan Abaklar ile zm

bo=1.14, Hf1= 13.07 m

Hf2=0.50, Hf2/Hf1=0.50/13.07=0.04, SA/Hf1=1.4

Kabarma, SA=1.4x13.07=18.30

(SA): Trbinlerin ani durmas sonucu denge bacasnda iletme su seviyesinden itibaren
meydana gelen maksimum kabarma

Minimum iletme su seviyesi =1170-srtnme kayb =1170-13.07=1156.93 m

Salnm tepe kotu (kabarma kotu): 1156.93+18.30=1175.23 m

Statik su seviyesinden ykselme 1175.23 -1170=5.23 m

(SB): Trbinlerin ani devreye girmesi sonucu denge bacasnda statik su seviyesinden
itibaren meydana gelen alalma

SB/Hf1=1.1, SB=1.1x13.03=14.33

Minimum su seviyesi: 1170-14.33=1155.67 olduuna gre,

1155.67<1157 ayn ekilde salnmn taban kotu aft iine kaymtr. Buna gre
formllerle ve Parmakian abaklar ile alt salnm zm doru netice vermeyecektir.
Doru zm denge bacas Bilgisayar program ile yaplmaldr.

7.3.3 Bilgisayar Program ile zm Sonular

Bilgisayar program ile yaplan zmde su salnm 1170m kotundan maksimum

1174.782 m kotuna kadar kmakta ve 1150.828 m kotuna kadar inmektedir.

Minimum iletme su seviyesi : 1156.991 m

Statik su seviyesinden itibaren maksimum kabarma: 1174.782 1170 = 4.782 m

Statik su seviyesinden itibaren maksimum alalma: 1170 - 1150.828 = 19.172 m

Bu zm iin salnm hareketleri ekil 12 ve 13 te verilmitir.

57
58
59
7.4

60
 ekil 14de Verilen ki Hazneli ve aft Balantl Denge Bacasnn zm

7.4.1 Ch Jaeger ve Forchheimer Formlleri ile zm

Denge bacas iki hazneli olduundan hidrolik zm Ch Jaeger ve Forchheimer

formlleri ile yaplamayacak bunun iin bilgisayar program kullanlacaktr.

7.4.2 Parmakian Abaklar ile zm

Paragraf 7.4.1de akland zere hidrolik zm ancak bilgisayar program yardm ile
yaplacaktr.

7.4.3 Bilgisayar Program ile zm

Bilgisayar program ile yaplan zmde su salnm 1170m kotundan maksimum

1175.555 m kotuna kadar kmakta ve 1142.084 m kotuna kadar inmektedir.

Minimum iletme su seviyesi : 1156.991 m

Statik su seviyesinden itibaren maksimum kabarma: 1175.555 1170 = 5.555 m

Statik su seviyesinden itibaren maksimum alalma: 1170 1142.084 = 27.916 m

Bu zm iin salnm hareketleri ekil 15 ve 16 da verilmitir.

61
62
63
64
8 BETONARME DENGE BACALARINDA EVRESEL EKME KUVVET VE
ELME MOMENT

8.1 Giri

Betonarme denge bacalar toporafik, jeolojik ve ekonomik koullara bal olarak akta,
yar gml veya tamamen kaya iinde ina edilirler. Denge bacasnn cidar duvarnda
meydana gelen evresel ekme kuvveti ve eilme momenti, tesir eden d kuvvetlere ve
mesnet artlarna bal olarak hesaplanr.

8.2 Akta Bulunan Denge Bacalarnn Betonarme Hesab

Akta bulunan denge bacalarnn betonarme hesabnda (10) no.lu kaynaktan alnan
(Portlan Cement Association tarafndan 1993 ylnda yaynlanan Circular Concrete
Tanks Without Prestressing ) taban ankastre ve st serbest ii su ile dolu tanklarda
cidar duvarnda evresel ekme kuvveti ve eilme momentinin hesab iin verilen
yardmc tablolar kullanlmtr. i dolu denge bacasnda evresel ekme kuvveti ve
eilme momentinin hesab Tablo 1 ve Tablo 2de, tepede tesir eden kesme kuvvetinden
dolay ekme kuvveti ve eilme momenti hesab iin katsaylar Tablo 3 ve Tablo 4de,
tabanda meydana gelen kesme kuvveti iin katsaylar ise Tablo 5de verilmitir.

8.2.1 Taban Ankastre, st Serbest ve i Dolu Denge Bacalarnda evresel ekme

Kuvveti (T) ve Cidar Duvarnda Meydana Gelen Eilme Momentinin (M) Yaklak
Olarak Dalm

evresel ekme Eilme Momenti

Kuvveti Dalm Dalm

ekil 17: evresel ekme Kuvveti ve Eilme Momentinin H/Dtye Bal Olarak Yaklak
Dalm

65
Tablo 1. Taban Ankastre, st Serbest ve i Dolu Denge Bacasnda evresel ekme
Kuvvetinin (T) Hesab iin Katsaylar

T (kg / m) = (tablodan katsay ) x w x H x R

stten aaya doru

H/Dt 0.0H 0.1H 0.2H 0.3H 0.4H 0.5H 0.6H 0.7H 0.8H 0.9H
0.4 +0.149 +0.134 +0.120 +0.101 +0.082 +0.066 +0.049 +0.029 +0.014 +0.004
0.8 +0.263 +0.239 +0.215 +0.190 +0.160 +0.130 +0.096 +0.063 +0.034 +0.010
1.2 +0.283 +0.271 +0.254 +0.234 +0.209 +0.180 +0.142 +0.099 +0.054 +0.016
1.6 +0.265 +0.268 +0.268 +0.266 +0.250 +0.226 +0.185 +0.134 +0.075 +0.023
2.0 +0.234 +0.251 +0.273 +0.285 +0.285 +0.274 +0.232 +0.172 +0.104 +0.031

3.0 +0.134 +0.203 +0.267 +0.322 +0.357 +0.362 +0.330 +0.262 +0.157 +0.052
4.0 +0.067 +0.164 +0.256 +0.339 +0.403 +0.429 +0.409 +0.334 +0.210 +0.073
5.0 +0.025 +0.137 +0.245 +0.346 +0.428 +0.477 +0.469 +0.398 +0.259 +0.092
6.0 +0.018 +0.119 +0.234 +0.344 +0.441 +0.504 +0.514 +0.447 +0.301 +0.112
8.0 -0.011 +0.104 +0.218 +0.335 +0.443 +0.534 +0.575 +0.530 +0.381 +0.151

10.0 -0.011 +0.098 +0.208 +0.323 +0.437 +0.542 +0.608 +0.589 +0.440 +0.179
12.0 -0.005 +0.097 +0.202 +0.312 +0.429 +0.543 +0.628 +0.633 +0.494 +0.211
14.0 -0.002 +0.098 +0.200 +0.306 +0.420 +0.539 +0.639 +0.666 +0.541 +0.241
16.0 0.000 +0.099 +0.199 +0.304 +0.412 +0.531 +0.641 +0.687 +0.582 +0.265

stten aaya doru

H/Dt 0.75H 0.80H 0.85H 0.90H 0.95H

20 +0.716 +0.654 +0.520 +0.325 +0.115
24 +0.746 +0.702 +0.577 +0.372 +0.137
32 +0.782 +0.768 +0.663 +0.459 +0.182
40 +0.800 +0.805 +0.731 +0.530 +0.217
48 +0.791 +0.828 +0.785 +0.593 +0.254
56 +0.763 +0.838 +0.824 +0.636 +0.285

Burada,

H : Denge bacas ykseklii (m)

t : Denge bacas cidar duvar kalnl (m)

D : Denge bacas ap (m)

R : Denge bacas yarap (m)

w : Suyun younluu (1000 kg/m)

T : evresel ekme kuvveti (kg/m) (+ d yzde ekmeyi gsterir)

M : Denge bacas cidar duvarnda eilme momenti (kgm) (+ d yzde ekmeyi gsterir)

66
Tablo 2. Taban Ankastre, st Serbest ve i Dolu Denge Bacalarnda Cidar Duvarnda
Meydana Gelen Eilme Momentinin Hesab iin Katsaylar

Eilme momenti (kgm) = (tablodan katsay) x w x H

stten aaya doru

H/Dt 0.1H 0.2H 0.3H 0.4H 0.5H 0.6H 0.7H 0.8H 0.9H 1.0H
0.4 +0.0005 +0.0014 +0.0021 +0.0007 -0.0042 -0.0150 -0.0302 -0.0529 -0.0816 -0.1205
0.8 +0.0011 +0.0037 +0.0063 +0.0080 +0.0070 +0.0023 -0.0068 -0.0224 -0.0465 -0.0795
1.2 +0.0012 +0.0042 +0.0077 +0.0103 +0.0112 +0.0090 +0.0022 -0.0108 -0.0311 -0.0602
1.6 +0.0011 +0.0041 +0.0075 +0.0107 +0.0121 +0.0111 +0.0058 -0.0051 -0.0232 -0.0505
2.0 +0.0010 +0.0035 +0.0068 +0.0099 +0.0120 +0.0115 +0.0075 -0.0021 -0.0185 -0.0436

3.0 +0.0006 +0.0024 +0.0047 +0.0071 +0.0090 +0.0097 +0.0077 +0.0012 -0.0119 -0.0333
4.0 +0.0003 +0.0015 +0.0028 +0.0047 +0.0066 +0.0077 +0.0069 +0.0023 -0.0080 -0.0268
5.0 +0.0002 +0.0008 +0.0016 +0.0029 +0.0046 +0.0059 +0.0059 +0.0028 -0.0058 -0.0222
6.0 +0.0001 +0.0003 +0.0008 +0.0019 +0.0032 +0.0046 +0.0051 +0.0029 -0.0041 -0.0187
8.0 0.0000 +0.0001 +0.0002 +0.0008 +0.0016 +0.0028 +0.0038 +0.0029 -0.0022 -0.0146

10.0 0.0000 0.0000 +0.0001 +0.0004 +0.0007 +0.0019 +0.0029 +0.0028 -0.0012 -0.0122
12.0 0.0000 0.0000 +0.0001 +0.0002 +0.0003 +0.0013 +0.0023 +0.0026 -0.0005 -0.0104
14.0 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 +0.0001 +0.0008 +0.0019 +0.0023 -0.0001 -0.0090
16.0 0.0000 0.0000 -0.0001 -0.0002 -0.0001 +0.0004 +0.0013 +0.0019 +0.0001 -0.0079

stten aaya doru

H/Dt 0.80H 0.85H 0.90H 0.95H 1.00H

20 +0.0015 +0.0014 +0.0005 -0.0018 -0.0063
24 +0.0012 +0.0012 +0.0007 -0.0013 -0.0053
32 +0.0007 +0.0009 +0.0007 -0.0008 -0.0040
40 +0.0002 +0.0005 +0.0006 -0.0005 -0.0032
48 0.0000 +0.0001 +0.0006 -0.0003 -0.0026
56 0.0000 0.0000 +0.0004 -0.0001 -0.0023

8.2.2 Taban Ankastre ve st Serbest Denge Bacalarnda Tepede Tesir Eden (V)
Kesme Kuvvetinden Dolay Meydana Gelen evresel ekme Kuvveti (T) ve
Cidar Duvarnda Meydana Gelen Eilme Momentinin (M) Hesab

67
Tablo 3. Taban Ankastre ve st Serbest Denge Bacasnda Tepede Tesir Eden (V)
Kesme Kuvvetinden Dolay Meydana Gelen evresel ekme Kuvvetinin (T) Hesab
iin Katsaylar

T (kg/m) = (Tablodan katsay ) x (V x R / H)

Tabloda (+) ekme kuvvetini gsterir.

V : Kesme kuvveti (kg/m)

stten aaya doru

H/Dt 0.0H 0.1H 0.2H 0.3H 0.4H 0.5H 0.6H 0.7H 0.8H 0.9H
0.4 -1.57 -1.32 -1.08 -0.86 -0.65 -0.47 -0.31 -0.18 -0.08 -0.02
0.8 -3.09 -2.55 -2.04 -1.57 -1.15 -0.80 -0.51 -0.28 -0.13 -0.03
1.2 -3.95 -3.17 -2.44 -1.79 -1.25 -0.81 -0.48 -0.25 -0.10 -0.02
1.6 -4.57 -3.54 -2.60 -1.80 -1.17 -0.69 -0.36 -0.16 -0.05 -0.01
2.0 -5.12 -3.83 -2.68 -1.74 -1.02 -0.52 -0.21 -0.05 -0.01 -0.01

3.0 -6.32 -4.37 -2.70 -1.43 -0.58 -0.02 +0.15 +0.19 +0.13 +0.04
4.0 -7.34 -4.73 -2.60 -1.10 -0.19 +0.26 +0.38 +0.33 +0.19 +0.06
5.0 -8.22 -4.99 -2.45 -0.79 +0.11 +0.47 +0.50 +0.37 +0.20 +0.06
6.0 -9.02 -5.17 -2.27 -0.50 +0.34 +0.59 +0.53 +0.35 +0.17 +0.01
8.0 -10.42 -5.36 -1.85 -0.02 +0.63 +0.66 +0.46 +0.24 +0.09 +0.01

10.0 -11.67 -5.43 -1.43 +0.36 +0.78 +0.62 +0.33 +0.12 +0.02 0.00
12.0 -12.76 -5.41 -1.03 +0.63 +0.83 +0.52 +0.21 +0.04 -0.02 0.00
14.0 -13.77 -5.34 -0.68 +0.80 +0.81 +0.42 +0.13 0.00 -0.03 -0.01
16.0 -14.74 -5.22 -0.33 +0.96 +0.76 +0.32 +0.05 -0.04 -0.05 -0.02

stten aaya doru

H/Dt 0.00H 0.05H 0.10H 0.15H 0.20H

20 -16.44 -9.98 -4.90 -1.59 +0.22
24 -18.04 -10.34 -4.54 -1.00 +0.68
32 -20.84 -10.72 -3.70 -0.04 +1.26
40 -23.34 -10.86 -2.86 +0.72 +1.56
48 -25.52 -10.82 -2.06 +1.26 +1.66
56 -27.54 -10.68 -1.36 +1.60 +1.62

68
Tablo 4. Taban Ankastre ve st Serbest Denge BacasndaTepede Tesir Eden (V)
Kesme Kuvvetinden Dolay Meydana Gelen Eilme Momentinin (M) Hesab iin
Katsaylar

Eilme Momenti (kgm) = (Tablodan katsay ) x V x H (kgm)

+ iareti cidar duvarnda dta ekmeyi gsterir.

stten aaya doru

H/Dt
0.1H 0.2H 0.3H 0.4H 0.5H 0.6H 0.7H 0.8H 0.9H 1.0H
0.4 +0.093 +0.172 +0.240 +0.300 +0.354 +0.402 +0.448 +0.492 +0.535 +0.578
0.8 +0.085 +0.145 +0.185 +0.208 +0.220 +0.223 +0.223 +0.219 +0.214 +0.208
1.2 +0.082 +0.132 +0.157 +0.164 +0.159 +0.127 +0.127 +0.106 +0.084 +0.062
1.6 +0.079 +0.122 +0.139 +0.138 +0.125 +0.081 +0.081 +0.056 +0.030 +0.004
2.0 +0.077 +0.115 +0.126 +0.119 +0.103 +0.056 +0.056 +0.031 +0.006 -0.019

3.0 +0.072 +0.100 +0.100 +0.086 +0.066 +0.044 +0.025 +0.006 -0.010 -0.024
4.0 +0.068 +0.088 +0.081 +0.063 +0.043 +0.025 +0.010 -0.001 -0.010 -0.019
5.0 +0.064 +0.078 +0.067 +0.047 +0.028 +0.013 +0.003 -0.003 -0.007 -0.011
6.0 +0.062 +0.070 +0.056 +0.036 +0.018 +0.006 0.000 -0.003 -0.005 -0.006
8.0 +0.057 +0.058 +0.041 +0.021 +0.007 0.000 -0.002 -0.003 -0.002 -0.001

10.0 +0.053 +0.049 +0.029 +0.012 +0.002 -0.002 -0.002 -0.002 -0.001 0.000
12.0 +0.049 +0.042 +0.022 +0.007 0.000 -0.002 -0.002 -0.001 0.000 0.000
14.0 +0.046 +0.036 +0.017 +0.004 -0.001 -0.002 -0.001 -0.001 0.000 0.000
16.0 +0.044 +0.031 +0.012 +0.001 -0.002 -0.002 -0.001 0.000 0.000 0.000

stten aaya doru

H/Dt
0.05H 0.10H 0.15H 0.20H 0.25H
20 +0.032 +0.039 +0.033 +0.023 +0.014
24 +0.031 +0.035 +0.028 +0.018 +0.009
32 +0.028 +0.029 +0.020 +0.011 +0.004
40 +0.026 +0.025 +0.015 +0.006 +0.001
48 +0.024 +0.021 +0.011 +0.003 0.000
56 +0.023 +0.018 +0.008 +0.002 0.000

69
8.2.3 Taban Ankastre, st Serbest ve i Dolu Denge Bacalarnda gen
Yklemeden Dolay Meydana Gelen Taban Kesme Kuvveti Hesab

gen yklemeden kesme kuvveti ( V) (kgm) = (Tablodan katsay) w H

+ iareti kesme kuvvetinin ieriye tesir ettiini gsterir.

Tablo 5. Denge Bacas Cidar Duvarnn Tabannda Kesme Kuvveti iin Katsaylar

gen Yk
H/Dt
Ankastre Mesnet

0.4 +0.436
0.8 +0.374
1.2 +0.339
1.6 +0.317
2.0 +0.299

3.0 +0.262
4.0 +0.236
5.0 +0.213
6.0 +0.197
8.0 +0.174

10.0 +0.158
12.0 +0.145
14.0 +0.135
16.0 +0.127

20.0 +0.114
24.0 +0.102
32.0 +0.089
40.0 +0.080
48.0 +0.072
48.0 +0.067

8.3 Akta Bulunan Denge Bacasnda evresel Maksimum ekme Kuvveti ve Eilme
Momentinin Hesab
Denge bacasnn i ap, D = 18.00 m

Et kalnl, t = 1.50 m

Ykseklii, H= 32.00 m

H / D t = 32 / (18 x 1.5) 37.92

a) i su ile dolu denge bacas cidar duvarnda evresel maksimum ekme kuvveti (T),
denge bacasnda yukardan aa 0.8Hda meydana gelmekte (Tablo 1e baknz)
ve buna gre katsay 0.805dir.

T (kg/m) = 0.805 x 1000 x 32 x (18 x 0.5)

=231 840 kg/m

70
 b) Cidar (evresel) duvarnn tabannda maksimum eilme momenti,

M = (-0.0032) x 1000 x 32 = -104 857 kgm Cidar duvarnn i yznde ekme

gerilmesi olumaktadr.

8.4 Yar Gml Denge Bacasnn Hesab

i) ncelemeye alnan denge bacasnn st ksm akta (zemin stnde) olup, alt ksm
ise ana kaya iine gmldr. Denge bacas, tabannda tesis edilen bir aftla
(daraltlm kesitle) enerji tneline balanmtr.

ap, D = 18.00 m, Yarap (R ) = 9.00 m

Et kalnl, t = 1.50 m

Denge bacasnn zeminden ortalama ykseklii, H = 20.00 m

Tabanda cidar duvarnda meydana gelen maksimum (T) ekme kuvvetinin hesab;

H / D x t = 20 / 18 x 1.5 = 14.81

Yukardan aaya

0.7 H da (maks T) = (0.666 + 0.687) x 0.5 x 1000 x 20 x 9 = 121 770 kg/m

Cidar duvarnn tabannda maksimum eilme momenti, (1.0 Hda)

M = - (0.0079 + 0.009) x 0.5 x 1000 x 20

= - 67 600 kgm, duvar i yznde ekme gerilmesi olumaktadr.

ii) Denge bacasnn ana kayaya gml ksm:

Ana kayann zellikleri

Kireta elastisite modl; Er = 1.5 x 106 t/m

Ezilme Mukavemeti = 700 kg/cm

Poisson says (1/) =4

Betonun elastisite modl; Ec = 2.1 x 106 t/m

Denge bacasnn i ap; D = 18 m,

Gml ksmn ykseklii; 17 m

Et kalnl t = 1.5 m

yarap (a) = 18 /2 = 9.00 m

D yarap (b) = 9 + 1.5 = 10.50 m

71
 basncn beton kaplama tarafndan karlanacak hissesi (Ref. Hasan Uurlu Baraj ve
HES Proje Hesaplar)

2a 2 2 x9 2
= b2 a2 = 10.5 2 9 2
m + 1 Ec b 2 + a 2 4 + 1 2.1 10.5 2 + 9 2
x + 2 x +
m Er b a 2 4 1.5 10.5 2 9 2

= 0.67

basncn %67si denge bacas kaplamas %33 ise denge bacasnn yasland
kireta tarafndan karlanacaktr.

H / Dxt = (20 + 17) / 18 x 1.5 = 53.48

Maksimum evresel ekme kuvveti (0.80 Hda yukarndan aa 37 x 0.8 = 29.60 m. de

meydana gelir

T (kg/m) = 0.838 x 1000 x 37 x 9

= 279 054 kg/m

Kaplama betonu tarafndan karlanacak evresel ekme kuvveti hissesi;

= 279 054 x 0.67 = 186 966 kg/m

iii) Denge Bacasnn Akta Kalan Ksm iin Hesap ;

Maksimum evresel ekme Kuvveti (T): 121 770 kg

Tabanda Maksimum Eilme Momenti : - 67 600 kgm

(- iareti ite ekme gerilmesini gsterir.)

Yatay donat evresel ekme kuvveti (T) iin donat hesab;

Malzeme : (TS 500, 2000)

Beton : C20, (c=80 kg/cm2)

Donat : S420 (s=2000 kg/cm2)

Yatay Donat :

evresel ekme kuvveti iin: 121770/2000=60.885 cm

Seilen 2 32/20 64-34 cm3>60.88 (iki yzde)

Donat oran= 64.34/150x100=4.2x10-3>3x10-3

72
iv) Eilme momenti iin Donat Hesab;

M = 67 600 kgm.

b=1.00 m do=1.50 m, d = 1.5-0.1 =1.40

Betonarme hesab iin Ref. RG Japon (betonarme hesap tablolar)

s bd 2 20000 x1.0 x1.4 2

As=As, d/d= 0.05, S= = ; s = 20000 t/m2 (2000 kg/cm2)
Mn 67.6 x15

S=38, np=0.028

100 x140
As=As, x0.028 = 26.13cm 2
15

26/20 (26.55 cm2) her yze

Donat oran: 2 x 26.20, 2x26.55/150x100=3.5x10-3

v) Rtre ve bzlme etkisi dahil betonda ekme gerilmesi tahkiki (Kaynak 10)

CE s As + Tmaks.
c =
Ac + nAs

C : Bzlme ve rtre katsays 0.0003

Es : Donat elastisite modl (2.1 x 106 kg/cm)

As : Donat alan (cm)

n : Es / Ec 15

0.0003 x 2.1x10 6 x64.34 + 121770

c = = 10.8kg / cm
100 x140 + 15 x64.34

donatl betonda ekme gerilmesi st snr (Kaynak 10)

= (beton ezilme mukavemeti) x 0.10

= 200 x 0.10 = 20 kg/cm > 10.8 kg/cm

vi) Kayma Gerilmesi ;

= H / Dxt = 53.48

Tablo 5den maksimum kesme kuvveti

= 0.067x1000 x 20

= 26 800 kg

73
 26800
Kesme kuvveti: 2kg / cm 2 < 5kg / cm 2
100 x150
vii) Denge Bacasnn Kaya ine Gml Ksm iin

evre (cidar) duvarnda (tabandan 0.2 x 37 = 7.40 m ykseklikte) maksimum toplam

ekme kuvveti : 279054x0.67=186966 kg/m
Kaplamada yatay ekme donats; Ast = 186966/2000 = 93.5 cm2
Her iki yzde 32/15 =107.20 cm2

evresel ekme kuvveti ve moment etkisi tabandan yukarya doru azalacaktr. ekme
kuvveti ve momentteki bu azalma dikkate alnarak donatnn da buna bal olarak
azaltlmas proje iin ekonomi salayacaktr.

8.5 Deprem Tahkiki

Paragraf 7.4de yar gml denge bacasnn st ksm iin deprem tahkiki yaplacaktr.
ap; D=18.00 m, Yarap (R)=9.00 m zeminden ykseklii H=20.00 m (ankastre
ksm 20+3=23 m.)

Cidar duvar et kalnl t=1.50 m

Eilme momenti iin tahkik,

Denge bacas arl: (18+1.5) x 1.5x232.4= 5072 ton

Su ktlesi arl: x 18.002/4x23=5855 ton

Toplam: 10927 ton

Yatay deprem itkisi kh=0.20 = 2185 ton

Deprem momenti 2185x23 =50264 ton

Ref RG Japan (betonarme hesap tablolar C)

ro=9.00, t= 1.50, r=9.00 +1.50=10.50 m

rs=9.00 + 0.75 =9.75, rs/r=0.928

e= M/N= 50264/10927=4.60, e/r=0.44

M1=50264+10927x10.5=165000 tm

1.35 x 20000 x10.50 3

S= = 12.60
165000 x15
e/r=0.44, S=12.60, np=, np=0.20

(1050) 2
As= x0.20 = 46.20cm 2 / m < 2 x 26.55m 2 / m
15 (gerekli) (mevcut)

74
Yar Gml Denge Bacas Donats

75
9 KAYNAKLAR

[1] MOSONYI Emil

Low. Head/High-Head Power Plants, 1987

[2] PARMAKIAN John

Water Hammer Analysis, 1963

[3] DAVIS C.V., SORENSEN K.E.

Handbook of Applied Hydraulics, 1969

[4] WARNICK C.C.

Hydropower Engineering, 1984

[5] DNMEZER Hayrettin

Su Kuvveti Tesisleri, Teknik Okulu Yaynlar: 55, 1951

[6] CHARLES Jaeger

Engineering Fluid Mechanics, 1955

[7] ROBERTS E.G.

Hydraulic Design of Outlet Works, Diversion Tunnels and Hydroelectric Power Plants,
DS Yaynlar 1960

[8] YILDIZ Kadir

Hidroelektrik Santrallar Hesap Esaslar ve Projelendirilmesi, DS Vakf Yayn, 1992

[9] ESCANDE L.
Cebri Borulardaki Ar Basnlar zerine Konferanslar DS Yayn no: 467, 1964

[10] Circular Concrete Tanks Without Prestressing, Portland Cement Association 1993

[11] GRAY W.S. MANNING G.P

Cylindrical Tanks, Concrete Water Towers, Bunkers, Silos 1964

[12] ZGR Cahit

Pratik Hidrolik Problemleri T Teknik Okulu Yayn No: 2, 1957

[13] ERNST SCHLEIERMACHER Habil

Su Kuvvetleri Tesisleri naat ve Proje Esaslar .T.. naat Fakltesi say 702, 1967

76