Nüfus Ve Toplum PDF

19.09.
2017 Nfus ve Toplum
NDEKLER
1. G r
Gr
1.1. Ders n Amac
1.2. Demograf Ned r?
1.3. Nfus Ve Nfus Hareketler
1.4. Demograf n n alma Alanlar Ve Yntemler
1.5. B r B l m Dal Olarak Demograf n n Kuruluu
1.6. Demograf B r B l m M d r?
1.7. Nfus Sosyoloj s
1.8. k Gncel rnek
Blm zet
n te Sorular
2. Gem ten Gnmze Byk Demograf k De mler
Gr
2.1. Nfus Art
2.2. Demograf k Devr mler
2.3. Demograf k Devr mler n Sonular
2.4. lkeler Aras Demograf k Farklar
2.5. Be nc Demograf k Dneme M G r yoruz?
Blm zet
n te Sorular
3. Nfusb l m n Kuramsal Tar hes (19. Yzyl nces )
https://auzefalmsstorage.blob.core.w ndows.net/auzefcontent/ders1/nufus_ve_toplum/1/ ndex.html 1/193

19.09.2017 Nfus ve Toplum
Gr
3.1. Nfus Kuramclar Arasnda Temel Ayrma
3.2. Nfusb l m n Atalar: Ant k Yunanda Sab t Nfus deal
3.3. Orta a Avrupasnda Nfusa Bak
3.4. Rnesanstan Modern aa Poplasyon zm
3.5. Merkant l stler n Nfus Art Yanls Pol t kalar (17. Ve 18.
Yzyllar)
3.6. 18. Yzyla Has B r Korku: Nfus k nl
3.7. Nfus Art Zeng nl n Neden M d r Sonucu Mudur?
Blm zet
n te Sorular
4. Nfusb l m n Kuramsal Ve Tar hsel Dayanaklar (19. Ve 20. Yzyllar)
Gr
4.1. 19. Yzyl Banda Avrupada Nfus Art
4.2. Ar Nfus Sorunu
4.3. Malthus: Modern Demograf n n nc sm
4.4. Malthustan Sonra: Neo-Malthusuluk, Ant -Malthusuluk
4.5. Malthusa Tepk ler: Fransada Malthus Kartl
4.6. Neden Daha Az ocuk?
4.7. Malthusa Tepk ler: Sosyal st Dnrler
Blm zet
n te Sorular
5. Demograf n n Ver Kaynaklar
Gr
5.1. Nfus Saymlar
5.2. Demograf k Aratrmalar

5.3. Nfus Kaytlar
Blm zet
6. Demograf k Dnm
6.1. Dnya Nfusunun Gel m
6.2. Demograf k Dnm Kuram
6.3. Dnya Nfusunun Art Hz
6.4. Ya P ram tler
6.5. Tartma: deal Nfus Ve Kresel Nfus Pol t kalar
n te Sorular
7. Trk yede Demograf k Dnm
Gr
7.1. Trk yen n Farkl Dnemler ne A t Nfus P ram tler
7.2. Trk yede Demograf k Dnm
7.3. Demograf k Frsat Penceres
7.4. Bamllk Oran
7.5. 2050 Trk yes nde Nfus
7.6. Tar hsel Ve Blgesel Farklar
Blm zet
n te Sorular
8. Doumlar
Gr
8.1. Canl Doumlar Ve Kaba Doum Hz
8.2. Dourganlk
8.3. Doumlar Ve Dourganlkla lg l Genel E l mler

8.4. Dourganln Evr m nde Model
8.5. Gebel nley c Yntemler
8.6. Dnyada Ve Trk yede Gebel nley c Yntemler n

Kullanm
8.7. Gncel B r Tartma: Krtaj ( steyerek Dk)
Blm zet
9. lmler
Gr
9.1. lm Hzndak De m
9.2. lm Hzlarndak Farklar Ve Nedenler
9.3. Bebek Ve ocuk lmler
9.4. Beklenen Yaam Sres
9.5. Ve Trk ye
Blm zet
10. Yalanma
10.1. Nfusun Yalanmas
10.2. Ortanca Ya (medyan Ya)
10.3. Bebek Patlamasndan Yal Patlamasna
10.4. Yallk Ve Yalanmaya Bal Sorunlar
10.5. Yallk Ve B reysel Deney mler: Rol Kayb Ve Kopu
10.6. Ya Ayrmcl
10.7. Trk yede Yalanma
Blm zet
11. Evl l kler, A le Ve Hane Yaps
Gr
11.1. Evl l kler: Tanm Ve Ver ler
11.2. Evl l k Trler
11.3. Evl l k Modeller nde De m
11.4. Trk yede Evl l kler
11.5. Yen den Gen leyen Hane: Yatl Yabanc Bakclar
12. Kentleme
Gr
12.1. Kent / eh r
12.2. Ktalara Gre Kentleme Oran
12.3. Kentlerde Nfusun Hzl Ve Youn Artna Bal Sorunlar
12.4. Metropoller / Mega-Kentler
12.5. Kresel Kent
12.6. Trk yede Kentleme
Blm zet
13. Gler
Gr
13.1. G: Tanm Ve Kategor ler
13.2. Tar h Boyu Byk G Hareketler
13.3. Trk ye Ve Uluslararas Gler
Blm zet
14. Nfus Pol t kalar
14.1. Nfus Pol t kalar
14.2. deal Nfus Tartmalar
14.3. dea Bamllk Oran

14.4. Nfus Mhend sl Ve jen zm
14.5. B yo-Pol t ka Ve Foucault
14.6. Trk yede Nfus Pol t kalar
Blm zet
1. GR
Gr
B rlem M lletler Nfus Fonuna gre dnya nfusu Ek m 2011de
7 m lyara ulat. Yaklak 200 yl nce, yan 1802de dnya
nfusunun sadece 1 m lyar olduunu dnrsek muazzam b r
artla kar karya olduumuzu kabul etmem z gerek r. Daha da
arpc olan 1927de 2 m lyara, 1961de 3 m lyara ulamasndan
sonra, yeryzndek toplam nfusun ell ylda 4 m lyar artmas
oldu.

TABLO 1. Dnya Nfusunun Art
Dnya nfusundak bu yksek artn temel sebeb son yzylda

gel en tp ve salk h zmetler sayes nde lm oranlarnn
dmes d r. zer nde yaadmz gezegende, yksek doum ve
lm oranlarndan, dk doum ve lm oranlarna ge yoruz.
Demograflarn demograf k ge olarak adlandrd bu olgu
elbette her lkede ayn zamanda veya ayn ek lde
yaanmamaktadr ama nde bulunduumuz toplumlardak
de m tet kleyen neml olgulardan b r d r. lg n olan pek ok
k n n nfusla lg l de mler n hem b reysel, hem de toplumsal
yaamlarmzdak etk ler nden habers z olmasdr.
1.1. Ders n Amac

Bu ders n amac, nfus konusundak temel temel kavram, olgu ve
yaklamlar ele alarak, dnyay etk leyen temel demograf k
olaylar hakknda b lg ed nmen z ve kend bak anz
gel t rmen z salamaktr. Ksaca nfus b lg s olarak
tanmlayab lece m z demograf ye sosyoloj k b r bak asyla
yaklaarak, nfus ve toplum b l mler arasnda b r kpr kurmaya
alacaz. Demograf n n gel m n ncelerken, konuyu
zeng nlet rmek amacyla, nfusla lg l polem k ve tartmalardan
rneklere bavuracaz.
Demograf pek ok b l msel d s pl nle kes en b r alan olduu n

sosyal b l mler zeng nlet ren alt dallardan b r d r ancak ne yazk
k Trk yede nfus konusuna sosyoloj gzlyle bakan olduka
az sayda alma bulunmaktadr. Bu ders n o anlamda, hem
konuyla lg l renc ler n faydalanaca b r ders, hem de bu
alandak Trke daarc zeng nlet recek b r katk olacan
umuyorum.
Nfus ve Toplum ders n n nfus sosyoloj s alann tanmak

steyen; Trk ye ve dnyadan nfusla lg l temel tartmalar
renmek steyen renc ler n faydal olacan umuyorum.
Bata sosyoloj olmak zere, s yaset b l m , kt sat, antropoloj ,
tar h ve uluslararas l k ler renc ler n n de lg s n ekecek

Konunun ok tannmyor olmasn gz nne alarak bu ders

kapsaml, ama kolay tak p ed l r ve faydal b r ders olarak
kurgulamaya altm.
Ders er nde yer alan konular arasnda, nfusb l m n kuramsal

tar hes , demograf k ver toplama kaynak ve yntemler ,
demograf k ge kuram ve l nt l tartmalar bulunmaktadr.
Ayrca demograf n n temel olgular olan doumlar, lmler,
evl l kler ve gler zer ne de ayr b rer blm hazrlanmtr.
Yalanma, eh rleme g b demograf y dorudan lg lend ren
toplumsal olgular da kapsaml ve elet rel b r bak asyla
sunulmaktadr. Ayrca son derste, nfus ve kt dar l k s ne
odaklanarak, nfus konusunda rend m z b lg ler de k b r
adan tekrar ele alma frsat bulacaz.
1.2. Demograf Ned r?

Fransz demograf Herv Le Brasya gre, demograf hem gel m
hl nde b r d s pl n, hem b r kt dar arac, hem de zaman zaman b r
polem k konusu oluturuyor.
Demograf , e tl szlklerde, snrlar bell b r corafyada

bulunan nfusun yapsn, zell kler n ve de mler n nceleyen
b l m dal olarak tanmlanmaktadr. B rlem M lletler n
hazrlad szlkte de demograf , amac nsan nfusunu
ncelemek olan ve bu nfusun boyutlarn, yapsn ve e tl
n tel kler n saysal adan rdeleyen b r b l md r fades
kullanlmaktadr.1
Trkede nfus b l m olarak kullanlan demograf ter m

Yunancademos(halk) vegraphe n(yazmak) kel meler nden gel r.
Demograf , nfusun doumlar, lmler, evl l kler g b ynler n
nceler. Ayrca, lkelere ve blgelere gre nfus dalmlar ve g
hareketler g b d nam kler ele alr.
1.3. Nfus ve Nfus Hareketler

Demograf n n odak noktas olan nfus Arapa kkenl b r
kel med r; k /can anlamna gelen nefs n ouludur.
Demograf b l m kapsamnda nfus, snrlar bell b r toprak

zer nde, bell b r anda bulunan k ler kapsar.
B r yerdek (bu lke, eh r, kasaba veya ky olab l r) nfusun

zell kler n tanmlamak n ncel kle o yer n snrlarn net b r
ek lde bel rlemek gerek r. Ancak nfus saylrken, o yerde
bulunan k ler n vatandalk ba tamas gerekmez. Sz konusu
yere gle gelm k ler de o nfusun paras kabul ed l rler.
Nfusun n tel n ve n cel n bel rleyen k tr nfus hareket

vardr. B r yerdek nfusu havuzun ndek su g b dnrsek,
doumlar ve o yere ynel k gler bu suyun, yan nfusun saysn
arttran art aklar; lmler ve o yerden darya ynel k gler
de nfusu azaltan eks aklar olarak dneb l r z.
Doumlar ve er ye gler nfusu arttran, lmler ve da gler

nfusu azaltan olgulardr. Evl l k ve boanmalar da doum g b
demograf k olgularla yakndan l k l olduu n demograf n n
alma alanlarna g rer.
1.4. Demograf n n alma Alanlar ve Yntemler

Demograf , nsan nfusunun yen lenme (ve bazen yen lenmeme)
mekan zmalarn nceleyen b r b l m daldr. Demograflarn
nceled 4 temel olgu unlardr: Doumlar, lmler, evl l kler ve
gler.
Bugn modern demograf nfus de mler n bel rleyen eler ve

bu de mler n sonularyla lg len r. Dolaysyla ok gen b r
alma alan olduunu syleyeb l r z. Amer kal demograf J. R.
Weeks demograf n n alma alanlar arasdna unlar
saymaktadr2:
Nfusun bykl (bell b r yerde ne kadar nsan yayor)
Nfus art ve azalmas (zaman nde bu yerde yaayan

nsan saysndak de m ne ynde oluyor)
Nfus sreler (doumlar, lmler, gler ve evl l kler g b

temel olgularda de m e l mler )

Nfus dalm ( nsanlarn yaadklar yerlere gre dalm,

rne n krsal ve kentsel blgelerde yaayan nfusun oran)
Nfus yaps (temel olarak ya ve c ns yete gre szkonusu

nfusun zell kler . Ayrca e t m, gel r, meslek, a le, hane
yaps, vb. zell klere gre de nceleneb lmekted r.)
Demograf n n Yntemler :Demograf , nfus zell kler n ve

de m n ncelemek zere e tl parametreler ve bunlara bal
kavramlar kullanr. Kaba doum hz, kaba lm hz, evl l k hz vb
parametreler demograf ye has baz yntemlerle llr ve
deerlend r l r. Demograf n n lme ve deerlend rme yntemler
arasnda nfus saymlar, nfus kaytlar, demograf k aratrmalar
saylab l r. Demograf n n aratrma yntemler n 4. derste detayl
olarak ele alacaz.
1.5. B r B l m Dal Olarak Demograf n n Kuruluu

Bugn sosyal b l mler n neml dallarndan b r saylan
demograf n n kuruluu 17.yzyla kadar g der. Ancak demograf
sm n n lk kullanm ancak 19. yzyln ortasnda gereklem t r.
Demograf ter m lk kez, 1855 ylnda Fransada
yaymlanan,Ach lle Gu llardn Beer stat st n eler veya
karlatrmal demograf (Elements de statistique humaine ou
dmographie compare) adl eserde kullanlmtr. Ondan ok
daha nce 1662de ng l z stat st k John Grauntlm Kaytlar
zer ne Doal ve S yas Gzlemler (Natural and Political
Observations Made Upon the Bills of Mortality)adl eser nde lm
oran tablolar kullanarak lk kez demograf k b r anal z yapt.
Bylece Graunt, Avrupada nfusb l m n kurucusu olarak tannd.
Aslnda nfus konusu ant k meden yetlerden ber d kkate alnan

b r meseleyd . Esk n, Yunan ve Msr dnemler nde ynet c ler n
toplanacak verg y ve askere alnab lecekler n saysn bel rlemek
zere zaman zaman haneler ve erkek nfusu saydklar
b l nmekted r. Ancak konunun b l msel b r ek lde ele alnmaya
balamas 19. yzyldan t baren Avrupada doum ve lm
oranlar zer ne yaplan kapsaml aratrmalarla olmutur. 20.

yzylda zell kle nc Dnya lkeler nde nfusun hzla artmas

demograf ye ver len nem n artmasn salamtr.
1.6. Demograf B r B l m M d r?
Demograf y b r b l m dal olarak tanmlayan bu fadeler aslnda
byk b r tartmay da g zlemekted r. Z ra Trk yede demograf
alannda neml almalar yapm kt sat Prof. Cem Beharn
srarla altn zd zere, nfusb l m grgclk (amp r zm),
blmleme (taxonomy) ve ek lc l k kapanna skm, kavramsal
ve kuramsal adan gel t r lemem b r b lg daldr. Bu
eks kl kler nden dolay da b l m olmaktan ok uzaktr: B r b lg
alan olarak demograf aa yukar yz yldr vardr. D er
toplum b l mler yle karlatrldnda bu h de ksa
saylmayacak sre nde nfusb l m ne etk n b r tek kavram, ne
de kend nesnes ne l k n b r tek drt ba mamur kuram
reteb lm t r. Kend nesnes n b l nl b r b mde alglamayan,
kavram kullanmayp kuram retmeyen b r b lg daarcna b l m
sfatn yaktrmak doru mudur?3.
Cem Beharn elet r ler nfus saymlarn n plana karan,

topluma da r s stemat k ve kavramsal b r anal z sunmaktan ok
nfusla lg l saysal ver ler stat st k ve tekn k yntemlerle
sunmann tes ne geemeyenformel demograf asndan
hakl grleb l r. Ancak g derek daha ok nem kazanansosyal
demograf yaklam bu elet r ler n ounu bertaraf etmekted r.
Demograf k olgularn neden ve sonularna bakmadan, sadece
onlarn kaydn tutmay amalayan bas t demograf n n aks ne,
gen demograf de olgular arasnda b r nedensell k l k s
aranmakta ve bylece topluma da r der nl kl b r b lg ret lmeye
allmaktadr.
B r rnekle aklamak gerek rse, b r toplumda bebek lmler

olgusunu formel demograf yaklam sadece saysal b r ver
olarak ele alr ve e tl kant tat f yntemlerle elde ed len sonular
yorum ve der nlemes ne anal z yapmadan sunar. Oysa sosyal
demograf bebek lmler ne da r saysal ver ler hem tar hsel
hem de meknsal adan karlatrmal olarak nceler, bu
demograf k olgunun farkl yer ve zamanlarda farkl leklerde

olmasn toplumsal d er olgularla l k nde aklamaya alr.
1.7. Nfus Sosyoloj s

Bu ders n amac sadece demograf k olgular kend bana b rer
saysal ver olarak sunmak de l, onlar b r toplumsal balama
oturtarak balantl olduu d er olgularla l k nde anlamaktr.
Yazd yazlarla demograf ve sosyoloj arasndak baa aret
eden ve bu alanda ok deerl katklarda bulunan Prof. Ferhunde
zbay bu yaklam nfus sosyoloj s olarak adlandrmaktadr4.
Bu derste de, onun zd yolu zleyerek demograf n n sunduu
ver ler toplumu anlarken karlatrmal ve tar hsel b r
perspekt fle ele alacaz.
Bugn demograf d s pl nleraras b r sosyal b l m dal olarak d kkat

ekmekted r. Baz demograflarn ded g b , her tr toplumsal
olgu demograf yle l nt l d r demek yanl olmayacaktr. Fakat
demograf ve d er toplumsal olgular arasndak l k n n dz b r
nedensell k olduu hatasna dmemek gerek r. D er b r dey le,
nfus b lg s n n toplumu anlamadak nem n
vurgularken,demograf k determ n zmyan herey
demograf yle aklamak hatasna da dmemek gerek r.
Nfus ncelen rken onu sosyal, kltrel, kt sad ve s yas balam

nde ele alma gerekl l demograf y kanlmaz olarak pek ok
b l msel d s pl n n lg alanna sokmaktadr. Bu durumun t p k
rnekler nden b r olarak Hollanda D s pl nleraras Demograf
Enst ts (Netherlands Interd sc pl nary Demograph c Inst tute)
anlab l r. Hollanda Kral yet Sanat ve B l mler Akadem s ne bal
olan bu kurum, salk b l mler nden, sosyoloj ye, kt sattan,
s yasete kadar nfusla lg l ok farkl alanlarda almalar
yrtmekted r.
1.8. k Gncel rnek

2010 ylnda dnyada ve Trk yede tartlan baz konular nfus ve
demograf meseles n n toplumsal, ekonom k ve s yas gndemle

nasl l k lend n n ele alnmas asndan d kkat ek c rnekler

sunuyorlar. Bunlardan b r , Fransada Sarkozy hkmet n n
gndeme get rd emekl l k reformu tartmalar, d er se
Trk yede babakan Erdoann her ves lede d llend rd a le
bana ocuk ynndek srarl tavs yes d . Bu k gncel vaka,
lk bakta s yaset, ekonom , a le, kamu mal yes g b konularla
lg l grnse de, kken nde demograf k b r de mden kaynakl
sorunlara temas eder. Fransada sz konusu reform srec n
tet kleyen ve Cumhurbakannn lan ett emekl l k reform
taslana kar yzb nlerce k n n sokaklara dklmes ne neden
olan gel me esasen Fransada nfusun hzla yalanmasdr.
Trk yede babakann klarnn ardnda se, b r zamanlar nasl
kontrol ed lece zer ne end e dolu raporlar yazlan dourganlk
hznn dmeye balamas yatmaktadr. Bu k gncel konuyu
der nlet rmek n nce Fransa rne yle balayalm.
1.8.1. Yalanan Fransada Emekl l k Tartmalar

II. Dnya Sava sonrasnda, Avrupa lkeler n n pek ou g b
Fransa da hzl b r ekonom k ve demograf k byme dnem
yaad. Muhteem Otuz Yl olarak tanmlanan 1945-75 dnem ,
nfusun sratle artt, ekonom n n canland, sanay n n gel t
yllar oldu. Bu hzl byme dnem nde yaanan patlamalardan
b r de nfus alanndayd; o dnemde hzla artan dourganlk
bebek patlamas sm yle va z ed ld . Ayn dnemde, formel
emek p yasasnda st hdam ed len nfus artarken, ekonom k refah
sev yes de dzenl olarak yksel yordu. Ford st kap tal zm ve
gl sosyal devlet b rl ktel nden oluan bu s yas -ekonom k
modelde, emekl l k s stem sosyal devlet n en neml
ayaklarndan b r olmutu.
Emekl l k s gortasnn alma esas, g rd ler ve ktlar olan b r

havuz model ne benzet leb l r. Akt f nfus (yan faal olarak b r te
almakta olanlar) altklar dnem boyunca maalarndan
kes len pr mlerle devlet tarafndan kontrol ed len b r mal havuzda
para b r kmes n salarlar. B r kt r len para, devlet n de haz neden
salad d er katklarla beraber emekl l k hakk kazanm k lere
emekl maa olarak den r. Ksacas, havuzun yan emekl l k
s stem n n lemes n faal nfusun orannn faal olmayan nfusa

kyasla daha fazla olmas gerek r.
Ancak 1990lara kadar grece sorunsuz leyen bu s stem son on

ylda c dd b r kr ze g rd . Bunun balca nedenler nden b r , II.
Dnya Sava sonrasndak bebek patlamas yllarnda dnyaya
gelenler n 2000lerden t baren emekl ye ayrlma yana
gelmes yd . Ayrca, neo-l beral ekonom ve zellet rmeler
sonrasnda ekonom k adan zayflam olan devletler, bu artan
sosyal s gorta ykn karlayamaz hle geld ler. Sonuta,
alanlar stndek pr m yknn g derek artmasyla c dd b r
reform ht yac dodu. Emekl l k s stem kr z ne Avrupann pek ok
lkes nde ner len olas k zmden b r , alanlarn ler de
emekl olab lmek n ded pr mler arttrmak veya emekl l k
yan ler ye tamak oldu. Nfusun yalanmasyla yakndan
balantl olan bu sorun, 2010 yl boyunca Fransada c dd
tartmalar, grevlere, sokak eylemler g b reaks yonlara da neden
oldu. Bu tartmalarn zler sokak gster ler nde, kar katrlerde ve
basnda ska yer buldu. (Slaytlardak grsellerde bu konuda
rnekler greb l rs n z.)
1.8.2. Pek ya Trk ye?

2010 ylnda Trk yen n nfusu 74 m lyon olarak tesp t ed ld .
Cumhur yet dnem n n lk nfus saym olan 1927de sadece 13
m lyon olan nfus, 1990da 56 m lyon, 2000de 67 m lyon olmutu.
Yznc ylna yaklamakta olan bu demograf k srec
tanmlarken syleneb lecek lk ey nfusun srekl art trend nde
olmas. Ancak son y rm ylda nfus art hznn yavalamakta
olduu da b r d er gerek. Trk ye nfusu 1985-1990 dnem nden
t baren yavalama e l m ne g rm durumda. 1955-1960 arasnda
yllk b nde 28.5 le en yksek nfus art hzna er m olan
Trk yede 1990-2000 aras dnemde b nde 18.3 le art hznn
yavalad grlmekted r. Bunun temel sebepler nden b r
dourganlk hzndak d oldu: 1963te 6.1 dzey ndek
dourganlk 1993te 2.7ye ger led . TK n aklamalarna gre,
2008de 2,15 olan dourganlk hz 2025te 1,97n n altna kadar
decek.
ler k derslerde detayl olarak ele alacamz zere, nfusunun

gen olmasyla tannan Trk yede son yllarda nfus demograf k
anlamda yalanmaya balamtr. Bunun k temel sebeb ,
dourganln dmes ve ortalama yaam sres n n uzamasdr.
Trk yede 1960ta 48,2 olan ortalama yaam sres , 2010da

73,4e kt.
1990da 2,93 olan dourganlk hz (kadn bana den

ocuk says), sadece 20 yl nde yan 2010da 2,09 oldu.
Trk yede nfusun yalanmas ve yalanmaya kar ner len

yntemler:
Bugn Trk ye, Avrupa lkeler yle karlatrldnda hl gen

nfusa sah p b r lke olarak tanmlansa da, nfusun hzla
yalanmas olgusuyla kar karyayz. Buradak en temel
sorunlardan b r Trk yedek demograf k yalanmann hz.
Trk ye dnyada nfusu en hzl yalanan lkeler arasnda
saylyor ve y rm yl nde (yan bugnn gen nfusu orta yaa
geld nde) Trk yedek yal nfus orannn Avrupa lkeler
sev yes ne kaca ngrlyor. Gerontoloj (yallk b l m )
alannn nde gelen uzmanlarndan Prof. Dr. sma l Tufann
almalarna gre, Trk yede 1960-2002 dnem nde 60+ ya
grubu %57, 80+ ya grubu se %266 oalmtr.5
Bu konuya zell kle, Kalknma Bakanlnn hazrlad 10.

Kalknma Plannda d kkat ek lm ve d nam k nfus yapsnn
korunmas n alnacak nlemler sralanmtr.6Bu amala, a le
ve hayatnn uyumunun glend r lmes ; kal tel , hesapl ve
kolay er leb l r kre ve okul nces e t m mknlarnn
yaygnlatrlmas; e t m mfredat, yazl ve grsel yaynlar le
STKlarn lg l faal yetler n n desteklenmes yoluyla a le dostu
kltrel ortamn gel t r lmes ; salk alannda ocuk dostu doum
koullar ve uygulamalarnn gel t r lmes ve son olarak yerel
ynet mler n eh rlerde ocuk dostu gvenl ortamlar gel t rerek
yaygnlatrmas gndeme get r lm t r.

Bu pol t kalarla paralel olarak Babakanl dnem nde R.T.

Erdoann sk sk d le get rd ocuk tavs yes , dourganlktak
d nlemek n ben msenm d kkat ek c b r s yas sylem
olmutur. Nfusun yalanmasn engellemek, daha dorusu
yavalatmak, n Avrupada uygulanan dourganl arttrc
pol t kalar henz Trk yede yeter nce somut olarak uygulanmasa
da hkmet yetk l ler n n d le get rd bu sylemler kamuoyunda
da tartlmtr.
Trk yede son yllarda ok tartlan ocuk konusuyla lg l

temel olarak k kart f k r ortaya kmtr. ocuk ner s ne
destek veren tara a, Trk yen n gl b r lke olab lmes n
gen nfusunu korumas gerekt vurgulanmaktadr. Bu
yaklamn rnekler nden b r olarak, Demokrat E t mc ler
Send kasnn 2011de yapt aklamada yle denm t r: Nfus
art hz srekl den ve son olarak yzde 2ler n altna kadar
nen Trk yen n gelecekte gen nfus konusunda c dd sorunlar
yaayaca ortadadr. Kresel b r aktr ve blgesel b r g olma
yolunda hzla lerleyen Trk yen n srekl gen ve d nam k
kalab lmes n zell kle e t ml , orta ve st gel re sah p a leler n
en az ocuk sah b olmas gerek r.7
ocuk konusunda kart bak alarnn en gls fem n st

evrelerden gelmekted r. 2011de yaplan b r rportajda Boaz
n vers tes ret m yes Do. Dr. Zeynep Gambett , bugn
kadnlarn dourganl zer nden p yasaya endeksl b r
arasallatrma yapldn d le get rm t r. Gambett ye gre kadn
ok ocuk dourarak lke kalknmasna katkda bulunacak b r
ara olarak grlmekted r. A le deerler ne ger dn - Yen
muhafazakrlk le neol beral zm arasndak l k balkl
aratrmasna dayanarak AKP hkmet n n ocuk pol t kasyla,
ana muhalefet part s CHPn n nerd a le s gortas projes n n
kadna ayn ek lde yaklatn ve kadn eve hapsed c sonular
douracan fade etm t r.8
Doum oranlarn arttrma konusundak tartmann ler de de

devam edece aktr. S zler de bu konuda farkl grler daha
ok okuyarak, kend grler n z detaylandrab l rs n z.
Blm zet
Demograf bell b r corafyada bulunan nfusun yapsn,
zell kler n ve de mler n nceleyen b l m daldr. Formel
demograf bu nfusun temel zell kler n bet mlemekle yet n rken,
sosyal demograf nfustak de mler n neden ve sonularna da
odaklanr.
Nfus sosyoloj s yaklam demograf ve sosyoloj arasnda b r

kpr kurmaya alarak, bu k alann b rb r n zeng nlet ren
zell kler ne odaklanr. Demograf toplumsal, s yas ve ekonom k
meselelerle dorudan alakal b r b l m dal olarak yaadmz
dnyay daha y kavramamz salayacak neml b r aratr. Bu
adan da sosyologlar n ok neml b r alandr.
Cem Beharn demograf n n b l msell konusundak elet r ler n

unutmadan ve Ferhunde zbayn nfus sosyoloj s ner s n
d kkate alarak, nmzdek dersler boyunca temel demograf k
konular sosyoloj k boyutuyla ele alacaz.
1Mult l ngual Demograph c D ct onnary, Un ted Nat ons, New York,

1961den aktaran Cem Behar Marx ve Nfusb l m,Toplum ve B l m,
S.15-16, s.6, 1982.
2John R. WEEKS (2008). Populat on: An ntroduct on to concepts and
ssues (10th ed t on) Thomson Wadsworth: USA. s.3
3Cem Behar (1982) Marx ve nfusb l m (demograf ): Nfusb l me
baka b r bak (I) Toplum ve B l m, no. 15-16: ss.3-4.
4Ferhunde ZBAY (2010) Trk yede Ulus-devlet, Gzet m ve
Nfusb lg s ,Toplum Ve B l m, Say: 118
5sma l TUFAN (2014)Trk yede Yalln Yapsal De m . Ko
n vers tes Yaynlar, stanbul, s. 41.
62014-2018 dnem n eren 10. Kalknma Plannn detaylar n bkz.
http://www.kalk nma.gov.tr/Pages/Kalk nmaPlanlar .aspx(ss.192-193)
7Trk yen n ocuk almna ht yac var, 3 ubat 2011,
http://www. ha.com.tr/haber/detay.aspx?n d=159842&c d=11

8 ocuk da, a le s gortas da eve kapatr Vatan Gazetes , 5 N san

2011.
http://haber.gazetevatan.com/uc-cocuk-da-a le-s gortas -da-kad n -

eve kapat r/369259/1/Haber
2. GEMTEN GNMZE
BYK DEMOGRAFK
DEMLER
Gr
Bu derste tar hten bugne dnya nfusundak de mler ele
alacaz. ncel kle dnya apnda en temel demograf k e l m
olan nfus artndan bahsed p, dnyadak genel nfus art
hzlar ve baz blgelerdek yksek ve dk nfus artnn ne
anlama geld zer nde duracaz. Daha sonra dnya nfusunun
ge rd byk de mler tanmlamak n kullanlan
demograf k devr mlerden bahsedece z. Drt byk demograf k
de m srec n akladktan sonra bunlarn toplumsal
etk ler nden bahsedece z. Son olarak se, gncel dnya nfusuna
da r temel ver ler sunarak, baz demograflarn dd a ett g b
nfusun hzla yalanmasna bal olarak 5. demograf k de m
dnem nde olup olmadmz ve bunun toplumsal sonularn
sorgulayacaz.
2.1. Nfus Art

nsan nfusunun genel olarak artma e l m gsterd n sylemek
yanl olmaz. Kukusuz bu artta sosyal ve ekonom k de mler
kadar tp ve salk alanndak gel meler de byk rol
oynamaktadr. 2000 yl nce, yan m ladn balangcnda, dnya
nfusu sadece 300 m lyondu. Dnya apnda nfus art 1700l
yllara kadar ok dkt. Gezegen zer ndek nfusun 1 m lyara
kmas n 1800 yl beklemek gerekecekt . Bu dnemde dnya
nfusunun %65 Asya ktasnda, %21 Avrupada, %1den az da

Kuzey Amer kada yayordu. 1802de 1 m lyar olan nfusun 2

katna kmas se 1927de oldu. Sanay devr m ve beraber ndek
byk de mler n sonucunda dnya nfusu 125 ylda k ye
katlanmt.
Demograflarn nfus artn deerlend r rken bavurduklar

neml aralardan b r nfusun k ye katlanma sres d r. Bu
deer, mevcut b r nfusun k katna kmasnn ka ylda
gereklet ne bakarak hesaplanmaktadr. Nfusun k ye
katlanma sres ne kadar ksaysa, nfus art o kadar hzl
gereklem demekt r. Nfusun k ye katlanma sres n
hesaplama yollarndan b r de nfus art hzn 69a blmekt r. (69
says 2n n doal logar tmas olduu n se lm t r).
B r nc derste kullandmz lk tablo dnya nfusundak artn

son 100 ylda nasl hzlandn gstermes asndan neml yd .
Ona, aada nfus art hzn gsteren tabloyu ekled m zde
dnya nfusunun de m ne da r daha detayl b r b lg ed nm
oluruz.
TABLO 2.1. Dnya Nfus Art Hz
Nfus art hz, k nfus saym arasnda nfustak artn her b n

k ye oranlanmasyla ortaya kan saydr. Nfus art hz temel
olarak k demograf k olgudan etk len r: Doumlar ve lmler.
Doum ve lm saylar arasndak farka bakarak hesaplanan
ver ye doal nfus art hz den lmekted r. Doal nfus art
hzn hesaplarken, nce b r yl nde gerekleen canl
doumlarn says lmler n saysndan karlr, sonra da bu say o
toplumun nfusuna orantlanr. Nfus artnda doum ve lmler
dnda gler n de neml b r yer vardr. Nfus art oran
toplumsal de mlere, e t m sev yes ne, glere, ekonom k
statye bal olarak de kl k gster r. Ksacas, bata tamamen

stat st k b r ver olarak grleb lecek bu demograf k deer

toplumsal olaylarla son derece baldr.
DNYA NFUSUNDA ARTI

Kaynak: United Nations and Bureau of Census,
http://www.booksaboutthefuture.com/world-population-
problems.htm
Dnya nfus art hznn en yksek olduu dnem 1960l yllard.

O dnemde nfus art hz %2 c varnda ve nfusun k ye
katlanma sres 35 yl g b ksa b r sreyd . Bugn nfus art hz
yaklak %1,14 sev yes nde, nfusun k ye katlanma sres de
yaklak 62 yldr.
Dnya nfusunun sayca artmaya devam etmes , nfus art

hznn her yerde yksek olduu anlamna gelmez. Erken
sanay lem lkelerde oldukadk nfus art
hzgrlrken, gel mekte olan lkelerde hlyksek nfus
art hzlargzlenmekted r. rne n Avrupa lkeler arasnda
nfus art hz Fransada %0,4; ng lterede %0,2; Almanyada se
%0.0dr. Yan tamamen doal hl ne braklsa ve h gmen g r
olmasa Almanya veya ek Cumhur yet g b lkeler n nfusu h
artmaz, hatta azalrd.
Avrupada durum byleyken, pek ok Asya ve Afr ka lkes nde tam

aks ne yksek nfus art hzlar grlmekted r. rne n
Afgan standa 2000ler n banda nfus art hz %4,8ken nfusun
k ye katlanma oran 14,5 yl kadar ksayd. Ancak Afgan standa
nfus art hz 2010da %2,5a 2012de se %2,4e dmt.9
Devlet ynet c ler n yksek nfus art kadar dk art da

sorun tek l etmekted r. Yksek nfus art olduunda nfus ok
byd n gda, altyap, e t m, salk ve benzer h zmetlere
talep artmakta ve bu t p lkeler n ynet mler bu ht yalar

karlamakta sknt ekmekted r. Dk veya eks nfus art

hznda se, nfus azalmakta, yeterl sayda alma yanda nsan
olmad n gc ht yac domakta; buna bal olarak d er
ekonom k ve sosyal sorunlar da kend n gstermekted r.
TK ver ler ne gre, Trk yede nfus art hz 2013de %1,37

ken, 2015de %1,33e dmtr.10lkem zde nfus art hz en
yksek sev yes ne 1960l yllarda er m ve bu oran % 2,85e
kadar ykselm t r. Trk ye nfusundak de mler 7. derste
detayl olarak ele alnaca n, md l k bu b r ka ver yle
yet nel m.
2.2. Demograf k Devr mler

Demograf k devr mb r nfus yapsndan d er ne ge anlamna
gel r. Fransz genet k b l mc ve demograf Albert Jacquard,Ayn
Gemide Be Milyon nsan11adl k tabnda, tar h boyunca dnya
nfusunun yapsyla lg l drt byk de mden bahseder. Bu
devr mler, bazen evre koullarnn bazen de lmler ve
doumlarla lg l de mler n tet klemes yle gerekle r. Bu
blmde Jacquardn almasn esas alarak, dnya nfusundak
drt byk de m dnem n panoram k b r bakla ele alacaz.
2.2.1. B r nc Demograf k Devr m

400 veya 500 b n sene nce gerekleen bu lk devr m nsanlarn
ate kullanmaya balamasyla gereklem t r. nce nsanlar
korkutan ate, sonradan onlarn doada hayatta kalma
mcadeles nde kullanl b r araca dnm, nsanlarn
er eb ld bes nler n e tlenmes n salamtr. Ate n
bulunmasyla nsanlar daha y besleneb lm , bylece ortalama
mr sres uzam ve nfus oalmtr. (oalma ded m zde
ok byk b r say canlanmamal gznzde. Demograflarn nfus
tahm n yapab ld kler en esk dnemler m lattan nce 10 b n
c var, yan burada bahsett m z dnemden yzb nlerce yl sonra.
M lattan nce 10 b n c varnda dnya nfusunun sadece b r ka
m lyon olduu tahm n ed l yor.)

2.2.2. k nc Demograf k Devr m

M lattan nce 40 b n la 35 b n yllar arasnda paleol t k an
b t ne denk gelen bu dnem kl m koullarnn y lemes ve
bes n kaynaklarnn oalmasyla gereklem t r. Uzun sre Buzul
ann yaanmasndan dolay maaralara ek len nsanlar, daha
sonra dar kmaya balam ve avclk toplayclk yaparak
ge mler n salamlardr. Talar yontarak ara gere
yapmalarndan dolay Yontma Ta Devr olarak adlandrlan bu
dnem n sonunda buzullarn zlmes yle, b tk ve hayvan trler
oalm, bylece ayn byklktek toprak zer nde daha ok
nsann beslenmes ne yetecek b r zeng nleme ortaya kmtr.
Besleme kapas tes den len oran bell b r topran ka k y

besleyeb ld n len b r ter m olarak kullanlmaktadr. nsanlarn
gebe gruplar hl nde yaad ve dzenl olarak yer de t rd
b r ortamda topran besleme kapas tes son derece snrlyd.
rne n, bugnk Trk yen n yzlm kadar b r yerde,
besleme kapas tes snrl olduu n, o dev rlerde ancak 250 b n
k yaayab l yordu. Gene de, evre faktrler ndek de me bal
bu devr mle beraber m lattan nce 40 b n c varnda dnya
nfusunun drt - be m lyon c varna ulat tahm n ed lmekted r.
2.2.3. nc Demograf k Devr m

M lattan nce on b nl yllara denk gelen bu dev r nsanlk
tar h ndek en neml devr mlerden b r olan tarma ge lmes yle
yaanmtr. Tahl ret m ve hayvanlarn evc llet r lmes , nfusun
yerle k hayata gemes n mmkn klm, bu da nsanlk
tar h nde rad kal b r de m tet klem t r.
Gene bu dnemde nsanlar gda depolamaya balamlardr.

Bylece topran besleme kapas tes nde c dd b r art olmutur.
Daha nce b r k n n beslenmes n 200 hektardan daha byk
b r araz gerek rken, hayvanclk yaplan yerlerde bu 1-2 hektara,
buday yet t r len yerlerdeyse 0,2 hektara kadar nm t r.

Tarm toplumuna ve yerle k hayata ge , kanlmaz olarak

sosyal hayat da etk led . nsanlar ge mler n salamak n
hayatlar boyunca alma zorunluluu ne g rd ler. Ortak lere
ocuklar da dh l olmaya balad. Bu da ler ocuk yapmaya
tev k eden b r faktr oldu.
Bu dnem boyunca, dourganln artmas, bes n kaynaklarn

oalmas ve st krarl hle gelmes sayes nde lmler azald ve
dnya nfusu hzla oalmaya balad. B r ncek demograf k
dev rde en fazla 5-6 m lyon olduu tahm n ed len nfus nce 50
m lyona, sonra da 100 m lyona kt. Ancak daha sonra salgn
hastalklarn ve savalarn etk s yle lm oranlar ykseld ve
nfus art hz yavalad. M lattan hemen nce 200 m lyona kadar
kan dnya nfusu b n yl kadar bu sev yede kalrken, daha sonra
ufak artlarla 18.yzylda 800 m lyon c varna ulat.
2.2.4. Drdnc Demograf k Devr m

19. yzylda nfusun hzl art, sanld g b sanay lemeden
de l, tbbn lerlemes sayes nde lm oranlarnn azalmasyla
gereklet . Hastalklara kar alarn ve ant b yot kler n kef ,
salk h zmetler ndek y lemeler, daha y beslenme, g b
gel meler lmlerde ok hzl b r d yaanmasna neden oldu.
lmlerdek azalma zell kle bebek lmler nde gzlend .
1700ler n ortasnda, yen doan her 100 bebekten b r yln
sonunda sadece 75 ve be yln sonunda se 58 yayor oluyordu.
B r yzyl sonra, yan 1800ler n ortasnda muazzam b r gel meyle
b r yln sonunda 84, be yln sonunda da 74 bebek sa kalab l r
oldu. 1980ler n sonunda Avrupada her 100 bebekten 99u be
yanda hayattayd.
Bebek lmler ndek bu etk ley c gel meye ramen, lmlere

kar mcadele b tm de l. Bugn en azndan Bat dnyasnda
lm ocuklarla de l, yallarla l nt lend r l yor; kanser ve kalp-
damar hastalklar g b lmcl salk sorunlaryla mcadele
devam ed yor.
2.3. Demograf k Devr mler n Sonular

lm ve doum oranlarndak de kl kler toplumlarn

yaplarnda, kltrel deerler nde ve z h nsel emalarda
de kl kler yaratt. Gelenekler, k leraras l k ler hatta ahlk
anlaylar de t . rne n esk den salk koullarndak
eks kl kler ve tbbn yeter nce gel mem olmasndan dolay 60
yan st nfus Avrupa lkeler nde b le toplam nfusun %8 ne
denk gel yordu. Bugn Avrupa lkeler nde yallarn oran
%17 n n zer nde (talya, spanya, Almanya g b baz lkelerde bu
oran ok daha yksek).
Bu saylar kuru b r stat st k g b gzkse de, topluma da r der n

de mler n zler n tayor. rne n, 18. yzylda k l sede evlenen
ve mr boyu ballk yem n eden b r erke n evl l 25 yldan
uzun srmyordu, nk ortalama mr beklent s 52, ortalama
evl l k ya da 27 d . Oysa bugn Avrupada erkekler ortalama 26
yanda evlen rken, ortalama yaam sres de 76ya kadar km
durumda. Yan b r mr boyu b rl ktel n sres k katna km
durumda.
Fransz Ulusal Demograf k Aratrmalar Enst tsnn b r yes

olan ve nfus szl ve demograf ders k taplaryla bu alann
gel mes ne byk katklarda bulunan Roland Pressat, ek rdek
a le den len ve sadece anne-baba le onlarn ocuklarndan oluan
b m n 1950lere kadar ok krlgan b r model olduunu d le
get rmekted r. ocuklarn ergenl k an b t remeden ksz
kalma ht mal ok yksekt r. Bu yzden, hane nde bell b r
st krar salamak n k den fazla kuan ayn at altnda
yaamas kanlmazdr. ek rdek a leye ge ancak lm
oranlarnn dmes yle gerekleecekt r. ek rdek a leye
ge ld kten ve kuaklararas balar zayfladktan sonra, ler yatan
kaynakl sorunlara zm bulmak a le dndak sosyal kurumlara,
en bata da devlete, dmekted r.
19. yzylda ortalama yaam sres n n uzamasyla gerekleen bu

demograf k de m n b r d er etk s de yallarn toplumsal
t barndak de mle kend n gster r. lm oranlarnn yksek
olduu toplumlarda b r k n n 50 yan stn grmes ok
st sna olduu n, bu k ler toplumda yksek t bar grr, hatta
b r tr b lge olarak kabul ed l rlerd . rne n Afr kann baz

lkeler nde hl 50 yan stne, toplam nfusun sadece %5
kab lmekted r. Geleneksel toplumlarda bu yal aznlkb lge
k lerolarak grlrken, ortalama yaam sres n n 70 yan
stne kt gnmz Bat toplumlarnda yallar ou zaman b r
yk olarak alglanmaktadrlar.
Benzer b r durum genler n de geerl d r. B r zamanlar genler n

te k s , 20 yana gelmeden yet m kalm, yars se hem yet m
hem ksz kalm olurdu. Bu durum kanlmaz olarak genler n
omuzlarna ok erken yata sorumluluk ykler, ev n ge m n
salamak, ek m d k m ler yle, hayvanlarla lg lenmek g b a lev
grevler ocukluktan t baren stlenmek zorunda kalrlard. Bu
durum b r yandan, ocukluk dnem n n bugnkne kyasla ok
erken b tmes ne neden olur, d er yandansa toplum nde daha
erken yata akt f b r konum ed neb lmeler n salard. Bugnse,
zell kle Batl toplumlarda genl k ann 30lu yalara kadar
srdn, a leye bamlln ler yalarda da devam ett n
gryoruz. Bu adan talya zell kle lg n b r lked r. 2012de
yaplan b r aratrmaya gre, talyada yet k nler n te b r
a leler yle beraber yaamaktadr.12Bunda elbette s zl k kadar,
geleneksel a le deerler n n ksmen sryor olmas da etk l d r.
Ama modern nces toplumlarla karlatrdmzda bugn
nsanlarn uzatlm b r ocukluk yaadn sylemek yanl
olmaz. Ps kologlarnuzam ergenl kd ye adlandrdklar bu
durum ergenl kten yet k nl e geemeyen veya gemey terc h
etmeyen k ler fade etmekted r. Ya bymes ne ramen, hl
ev n kk ocuu muameles gren bu k ler a leler n de
deste yle ergenl k alkanlklarn devam ett reb l yorlar.
2.4. lkeler Aras Demograf k Farklar

u anda dnya zer nde 4. Demograf k dnemde yayor olsak da,
bu dnem n zell kler n n btn toplumlarda ayn ek lde
bel rd n sylemek yanl olur. rne n lm oranlar lk olarak
Avrupada dmeye baad. 2. Dnya Savana kadar lm
oranlar dmeye balam lkeler hep Bat dnyasndayd.
nc Dnya lkeler , smrgeleme srec nde meden yet n
faydalar olarak onlara sunulan faktrler etk s nde b r demograf k

de m yaadlarsa da bu olduka zayf kald. 1945te Fransann
smrges olan Cezay rde ve Br tanyann smrges olan Sr
Lankada ortalama mr sres 44t. Oysa Fransada bu sayya b r
yzyl nce ulalmt. 2. Dnya Savandan sonra btn dnyada
ortalama yaam sres artt. Bugn ortalama yaam sres
Cezay rde 60, Sr Lankada se 68e ulam durumda.
Elbette bu kadar ksa srede ve bu derece byk b r de m

toplumsal dzeyde c dd ger l mler ve sosyal alkantlar
yaanmasn da tet kled .
TABLO 2.2. Baz lkeler iin toplam dourganlk hz (2010)
TABLO 2.3. Avrupa lkelerinde dourganlk hz

KAYNAK: http://www.tisk.org.tr/yayinlar.asp?sbj=ic&id=143
Dourganlk oranlar asndan Avrupa lkeler arasndak farklar

da dnya zer nde tek b r demograf k model n geerl olmadn
gster yor.
18. yzylda dnyada 800 b n k yaarken, 1890da bu say 1,5

m lyonu amt. Bu olduka yava gel me zell kle Avrupada
etk l olmutu. 1987de, yan yaklak yzyl sonra dnyada
yaayan nsan says 5 m lyar get . 2010da se 6,9 m lyara ulat
ve 2011de 7 m lyar oldu. BM Nfus Fonu 2050 ylnda dnya
nfusunun 9 m lyar geece n ve 2100de de 11 m lyarda
sab tlenece n tahm n ed yor. 2010da dnya nfusunun 1 m lyar
237,2 m lyonu (yan yaklak %18 ) gel m lkelerde, 5 m lyar
671,5 m lyonu se az gel m lkelerde yayordu. 854,7 m lyon se
(yan %12s ) en az gel m lkelerde yayor.

2.5. Be nc Demograf k Dneme m G r yoruz?

Baz demograflar yen b r demograf k devr m n yallk
konusundak gel melerle yaanacan dd a ed yorlar. Bu da tab
kanlmaz olarak nsanolunun en fazla ne kadar yaayab lece
sorusunu gndeme get r yor. 100 yandak ler n neml b r sosyal
grup olduu b r dnya ok da uzakta de l belk .
Bu yz ya hayal ne b l m nsanlar da destek ver yor. Amer ka

B rle k Devletler nde g y leb l r teknoloj ler zer ne almalarn
srdren Prof. Dr. Aydoan zcan yen akll teknoloj ler sayes nde
nsan mrnn uzayacan fade ed yor: Mesela banyolarmz
laboratuvar g b alacak. D m z her fraladmzda d
framzda braktmz hcre paralar le b yomolekler
sev yedek baz zler anal z ed lecek. Hastalk bel rt ler var m,
kron k hastaysak rahatszlmzn seyr ne durumda ya da baz
rahatszlklara kar r sk faktrler m z srekl olarak ncelenecek.
Akll d framz, doktorumuzla let m hl nde olacak, olumsuz
b r durumda erken teh s ve ge kalnmadan hzl b r ek lde
tedav ye balanmasn salayacak. Kyafetler m ze de
b yosensrler yerlet r lecek, vcudumuzdak farkl b yo zler
zlenecek. zer nde altmz bu akll s stemler sayes nde
bugn doan bebekler 100 yan grecek13. md den 100 yan
grenlerden b r de dnyann en zeng nler nden b r olan
Amer kal adam Dav d Rockefeller. 2015 ylnda yznc
yagnn kutlarken, k yznc doumgnn de kutlamak
sted n sylem . (Belk baz renc ler m z bu hayal n
gereklet r p gereklet remeyece n greb l rler.)
Bugn hem b l msel, hem de b l md yntemlerle nsan mr

uzatlmaya alyor. Trk yede uzun yaam konusunda zell kle
alternat f tp, fal otlar g b yntemler son yllarn popler
konular arasnda. Gazete ve telev zyonlarda salkl ve uzun
yaam n tavs yeler veren brah m Saraolu, Osman M olu
g b doktorlardan, alternat f tb yoluyla mr uzatmay hedefleyen
esk babakan Tansu ller n e zer Uuran llere kadar b rok
rnek var.
Burada k neml soru var: nsan mr ne kadar uzatlab l r? Ve

bunun sonular neler olur? Bu ders bu k soruyla b t rel m.
Blm zet
Dnya nfusunun gem ten bugne ge rd de mler n n drt
demograf k devr m bal altnda ele alnd bu blmde, bu
byk de mler n nedenler ve neml sonular
deerlend r lm t r.
9Nfus art hzyla lg l lke baznda ver ler u s teden

greb l rs n z.http://data.worldbank.org/ nd cator/SP.POP.GROW
10http://www.tu k.gov.tr/PreHaberBultenler .do? d=18616
11 Cinq milliards dhommes dans un vaisseau,d t ons du Seu l, 1987

12 Th rd of Ital an adults l ve w th the r parents, 19.9.2012,The
Guardian,
http://www.theguard an.com/world/2012/sep/19/th rd- tal ans-l ve-w th-parents
13 M ll yet, 16.5.2015,http://www.m ll yet.com.tr/prof-dr-ozcan-ak ll -gundem-
2060020/
3. NFUSBLMN KURAMSAL
TARHES (19. YZYIL NCES)
Gr
Get m z derste, nfusun tar h boyunca nasl gel t n
nceled k. Tar h nces nden gnmze nsanlk tar h n n ge rd
byk demograf k dnmler ve bunlarn toplumsal etk ler
zer nde durduk. Bu derste se demograf k dncen n nasl
gel t n ele alacaz. Ant k Yunandan balayarak, nfusla lg l
tartmalar sunacaz.
Ant k Yunan dnrler yle balayacamz bu ncelemede, daha

sonra Avrupa Orta anda nfus konusunun nasl ele alnd,
Rnesanstan modern aa nfus f kr n n nasl gel t g b
balklar altnda lerleyece z. 19. yzyla kadar olan dnem
leyece m z bu derste, Ar sto ve Platoda Merkant l stlere, oradan

Adam Sm the kadar nfus konusundak tartmalara katkda

bulunmu dnr ve dnsel akmlara de nece z.
Nfus tartmalarnda k temel balk olduunu sylemek yanl

olmayacaktr. Bunlardan b r nc s deal nfusun tanmyla lg l .
D er se nfus ve zeng nl k arasndak tartmadr. Modern aa
kadar, zell kle mparatorluklar devr nde, nfus genell kle b r
zeng nl k kayna olarak grlrken, 4. derste grece m z g b , 20.
yzylda bu sefer aks ynde dnenler ar basm ve ar
nfusun ekonom k ve toplumsal gel men n nnde b r engel
olduu dd a ed lm t r.
Tar h boyunca nfusla lg l de mler anlamaya ynel k e tl

dnsel ve kuramsal abalar olmutur. Ant k meden yetlerden
gnmze kadar demograf kuramlarnn sergzet n
zled m zde ortak baz temalarn ne kt grlr. Bunlardan
b r nfusun sk sk ekonom yle beraber dnlmes ve nfustak
art ve azalmalarn toplumlarn ekonom k kalknma sev yes
zer ndek etk ler n n ncelenmes d r. D er se deal nfusun
tanmlanmasnda kullanlan dd alarn ou zaman deoloj k ve
s yas b r konumlanla b mlenm olmasdr. Ant k Yunandan
ber hkmranlar denet mler altnda yaayan nsanlara ynel k
b r gzet m ve denet m pol t kas olarak nfus konusuna nem
verm lerd r.
Nfus b lg s zell kle ynet c ler n her zaman neml olmutur.

Devlet ynet m n n neml aralarndan b r , hkmed len nfusa
da r b lg sah b olmaktr. Ant k Yunandan ber hkmranlar
denet mler altnda yaayan nsanlara ynel k b r gzet m ve
denet m pol t kas arac olarak nfus konusuna nem verm lerd r.
Nfus b lg s esk dnemlerden ber , ne kadar verg toplanaca,
k mler n askere alnaca, dolaysyla haz nen n ve ordunun
gcn bel rlemek n gerekl grlmtr. 20. yzyln neml
sosyologlarndan M chel Foucaultnun da aret ett zere, b lg
gtr ve nfus b lg s neml b r kt dar aracdr.
3.1. Nfus Kuramclar Arasnda Temel Ayrma

Tar h boyunca nfusa bakta k temel yaklam grlmekted r. Bu

k yaklam, b r toplum n deal nfusun ne olduu konusunda
b rb r ne tamamen ters grlere sah pt r. Bunlardan b r
poplasyon st bak asdr. Pro-natal sm olarak da fade ed len
bu yaklama gre, deal nfus kalabalk olandr; o yzden
dourganln ve nfus artnn tev k ed lmes gerek r. D er
bak as se bunun tam aks ynde, doumlarn
snrlandrlmasn ve nfus planlamasn savunur. Bu yaklama
da, dourganlk kartl anlamnda ant -natal zm denmekted r. 4.
Derste grece m z zere, gnmz nfus tartmalan da ok
etk lem olan ng l z dnr ve kt sat Malthusa referansla bu
yaklamlara bugn Malthusuluk ve ant -Malthusuluk da
denmekted r.
Nfus artn deerlend r rken kullanlan temel fade vardr.

Bunlar sab t nfus, nfus art ve nfus azalmasdr. B r ncek
derste led m z zere, nfus artn etk leyen k temel
demograf k olay vardr: Doumlar ve lmler.
B r toplumda doal nfus art hz sfr se bunasab t veya

duraan nfusden r. Bunun mmkn olab lmes n, lmlerle
doumlarn b rb r ne denk olmas gerek r. Doumlarn says
lmlere denkt r, bylece toplam nfus m ktar de mez. Tab bu
durumda, er ve dar g hareketler n n olmad varsaylr.
B r toplumdak lmler n doumlardan daha fazla olduu

durumlarda, nfus kaybn telaf ed c b r gmen kabul olmazsa,
nfus azalma e l m ne g rer. Bu duruma nfus azalmas veya
nfus y t m ad ver l r.
Doumlarn lmlerden fazla olduu durumlarda, yan doal

nfus art hznn poz t f olduu durumlarda se nfus art
durumu sz konusu olur.
3.2. Nfusb l m n Atalar: Ant k Yunanda Sab t

Nfus deal
Demograf n n en erken kullanmlarndan b r Ant k Yunan eh r
devletler nde nfusun rgtlenmes yle lg l d r. O dnemde
ynet c ler megul eden temel sorulardan b r deal b r eh r

devlet n deal nfusun ne kadar ve nasl olmas gerekt d .
Ant k Yunan dnrler deal ynet m n nfusun neml b r
kr ter olduunu lk farkedenler oldu. Eflatun (Platon) da, Ar sto da
deal nfus ne olmaldr sorusuna cevap arad.
Ant k Yunan dnrler nden Eflatun da (d er adyla Platon, M..

427-346), Ar sto da (M. . 384-322) eserler nde bu konuyu tartm
ve nfus hareketler n nasl dzenlemek gerekt konusunda f k r
retm lerd r. Eflatuna gre b r ehr n nfusuyla ben msed
s yaset arasnda b r paralell k olmas gerek r. Bylece Eflatun
nfus pol t kasndan bahseden lk dnrlerden b r olarak tar he
geer.
En deal nfusun sab t b r nfus olduuna nanan bylece kent n

daha dzenl b r ek lde ynet leb lece ne nanan Eflatun n, b r
eh rde olmas gereken deal vatanda says 5040dr. Neden byle
sab t b r say? Eflatuna gre, 1den 12ye kadar, 11 har her sayya
blneb len bu say, kamusal ve dar grevler n dalm
dzenlen rken kolaylk salayacaktr. Ant k Yunan kentler nde
katlmc demokras model n n geerl olduunu hatrladmzda,
vatandalarn e tl mecl slere/kom telere e t katlm n bu
blneb l rl k zell n n nem n anlayab l r z.
Nfusun d nam k ve de ken olduunu b ld m ze gre, neml

b r soruya cevap bulmak gerek r: Bu deal say nasl korunur?
Eflatun doumlara ve lmlere bal olarak ortaya kacak nfus
fazlas veya eks durumunda kend ne has ve olduka otor ter
zmler sunar. lmler etk leyemece n sunduu
yntemlerden b r nc s doumlarla lg l d r. Ona gredoumlar
snrlandrlmal; sadece sek nler b rb rler nden ocuk sah b
olmal ve bunlar e t m almaldr. Bu olduka el t st ve ayrmc
pol t kalarn toplumsal b r tepk yaratmamas n bu pol t kalarn
halktan g zl tutulmas gerekt n de eklemey unutmaz. Nfus
artn dengede tutmak n nerd b r d er yntem
deevl l kler denetlemekt r. Evl l k d doumlarn kabul
grmed , gayrmeru sayld b r toplumsal dzende evl l k
yayla lg l yaplacak dzenlemeler kanlmaz olarak ocuk
dourma yan da etk leyecekt r. Eflatun evl l k yan erteleyerek,

dourganl kontrol altna almay amalar.
nerd otor ter nfus denet m pol t kalarndan b r de, kent

sak nler n n saysnn 5040n zer ne kt durumlarda (yan
nfus fazlas olmas durumunda), fazlalk olan nfusu kolon lere
g ett rmekt r. Zorunlu g olarak adlandrab lecek bu pol t kann
benzerler erken cumhur yet dnem nde zorunlu skn, 1990larda
se zorunlu g olarak yaanm olsa da, gnmz demokrat k
toplumlarnda kamuoyuna kabul ett rmes zor ner lerd r. Eflatun
nfusun 5040n altna dt, yan nfus eks olduu
durumlarda da, kentte bulunan yabanclara vatandalk ver lmes
g b pol t kalar ner r.
Nfusu dzenlemey amalayan bu yasalarn anlatld Eflatunun

Devlet adl k tab lk modern nfus pol t kas rne saylab l r.
Sab t nfusu ycelten Eflatun, Spartann baarsn da d er baka
faktrler n yansra nfusunun sab t kalmasyla aklar.
Ant k Yunan dnrler nden Eflatun g b , Ar sto da deal nfus

n doumlar arasallatrmaktan kanmaz. Yasa yapclarn
bunun n dzenlemeler yapmas gerekt n vurgular. deal nfus
tanmnda sadece sayya de l, er e de nem ver lmes
gerekt n syler. Nfusun farkl vasf ve yetenekler barndracak
bell b r e tl l k sev yes ne ulaab lmes n uygun b r saynn
bel rlenmes gerekt n bel rt r. Bunun n krtaj, hatta gerek rse
bebekler n ldrlmes veya terk ed lmes nden bahseder.
Ant k Yunan dnrler nde deal nfus ne fazla az, ne fazla ok

olmaldr. Bu da eh r devlette yaayan vatandalarn ht ya ve
menfaatler ne uygun olarak tesp t ed lmel d r. Bu anlamda, k s
de nfusu deal ynet m n arasallatrm olurlar. Yan nfus,
says ve zell kler yle doru s yas ynet m n kontrol ed lmes ,
mdahale ed lmes gereken b r ed r.
deal nfus aray Platonda tamamen s yas b r mantkla

l k len rken, Ar stoda n ne ekonom k kayglar da g rer. Bu k
dnr de, nfusun nasl bel rlenece n d n deerler n ve ahlak

anlaynn dnda tartrlar. Oysa Avrupa Orta anda bunun

zdd b r gel me ortaya kacak ve demograf k olgular Hr st yanlk
penceres nden deerlend r lecekt r.
3.3. Orta a Avrupasnda Nfusa Bak

Orta a (V. le XVII. yzyl aras), Bat toplumlarnda nfus
meseles ne d n ve ahlak b r bakn hk m olduu b r dnem
oldu. Savalar, salgn hastalklar ve uzun ktlk dnemler
sonucunda, b n yldan uzun sren bu dev rde nfus n l kl b r
tablo serg led . Mesela 14. yzyldak Kara Veba b r ka yl nde
Avrupadak nfusun te b r n yok ett . lmler n younluuna,
zell kle de bebek ve ocuk lmler ne kar, Orta a boyunca
natal st, yan doumlar tev k ed c akmlarn etk n olmas ok da
artc olmasa gerek.
Tarm ekonom s s n hk m olduu, dolaysyla ocuk sah b

olmann ekonom k faydalarnn da d kkate alnd feodal
Avrupada Hr st yan teoloj s de dourganl destekl yordu. nc l n
banda yer alan Dourgan olun, oaln ve yeryzn doldurun
cmles de bu yaklamn ete kem e brnd rneklerden
b r d r. Avrupada Orta adan kalma baz k l seler n
sslemeler nde de doumlar tev k eden bu yaklamn rnekler
grleb l r.
Fransz demograf Ann e V dal,Demografik Dnce: Doktrinler,

Kuramlar ve Nfus Politikalaradl k tabnda Hr st yan doktr n n
temel deer olarak unlar saymaktadr14:
Yaama sayg gster lmes ,
Meru reme yer olarak evl l n kabul ed lmes ,
Sek nler n bekret n stn b r deer olarak sunulmas.
Bu dnem boyunca, daha sonradan da ska grlece zere

nfus = zeng nl k anlay geerl yd . zell kle hkmranlar,
savalarda seferber ed lecek asker ve verg toplanacak haneler
arttrmak n nfus artn destekl yordu. K l se se, b r yandan
yukarda da bel rtt m z g b halka oalmay tev k ederken,
sek nlere de Tanrya yakn olmak n et n en makbul yol

olduunu sylyor ve bekret tavs ye ed yordu. Mesela Sa nt-Paul
Kor ntl lere seslen rken kzn evlend rmek y d r, ama
evlend rmemek daha y d r d yordu. Sek nler n kend ler n
manev dnyaya vakfetmeler n engelleyecek dnyev
meselelerden uzak durmas gerekt sylen yordu. K l seye gre,
c nsel b rl ktel k nsann akln manev dncelerden uzak tutar,
bu yzden bu tr bedensel zevklerden el ekmek gerek r.
Ksacas, Orta a Hr st yan nancnda, alt snflar n evl l k ve

doum tev k ed l rken, sek nler n bekret ve et tavs ye
ed l yordu.
Burada b r parantez aarakslamda nfuskonusuna nasl

bakldndan bahsetmek gerek r. Hr st yanlktak nfus
yaklamna benzer ek lde, slam lah yatnda da dourganlk ve
evl l k tev k ed lm t r. D yanet ler Bakanlnn yaynlad
lm halde, nsan hayatnn korunmasnn slm d n n n be temel
lke ve amacndan b r olduu sylenmekted r.15Doumlarn
tev k ed lmes , mecbur kalnmadka krtaj yaplmasnn gnah
kabul ed lmes g b konularda Hr st yanlk ve slam arasnda
benzerl kler var g b gzkse de, Hr st yanlktan farkl olarak,
slam yette a le planlamasna daha hogrl baklmaktadr.
Doum kontrol eler n rade ve terc hler ne braklm, slam
l mler n n ou tarafndan ca z kabul ed lm t r.
zell kle Snn slamda gebel nley c yntemler n kullanlmas

eler n ortak kararna bal a le b r mesele olarak
deerlend r lm ve c z grlmtr. Ancak, tbb zorunluluk
olmadka ocuk drme, balam gebel sona erd rme, eler
ksrlatrma c z grlmem t r. D er b r dey le, anne babaya
ocuk sah b olup olmama kararn verme hakk braklm, ama
gebel k baladktan sonra bunu sonlandrma hakk ver lmem t r.
slam dnyasnn byk dnrler ndenbn- Haldun, 14.

yzylda nfus artnn meslek uzmanlamay ve refah arttrd
n faydal b r ey olduunu syler. zell kle kentler n kalabalk
nfusun her zaman daha olumlu olduunu, kalabalk b r ehr n

sak nler , daha kk nfuslu b r ehre gre daha mreeht r

d yerek fade etm t r.
3.4. Rnesanstan Modern aa Poplasyon zm

Orta adan Rnesansa ge l rken, nfus dorudan zeng nl kle
balantl olarak deerlend r l r oldu. 16. yzyldan t baren nfus
e tt r zeng nl k denklem kurulmaya balanmt. Dnem n baz
dnrler nfus artn zeng nl n neden , bakalar se sonucu
olarak gryordu. 16. yzyln neml dnrler nden Bod n
(1530-1596) nsan olmadka ne zeng nl k ne de g vardr d yor
ve b r lken n zeng nl n ve ret m n nfusu arttrarak
salayab lece n savunuyordu. Bod ne gre gerek zeng nl k
sadece madd varlklara de l, nfusa balyd. Bu anlamda Bod n
gerek b r poplasyon st .
Bu dnemde gzlenen nfus art yanls pol t kalar anlamak

n, hemen nces nde Orta ada byk salgn ve savalara bal
olarak k tlesel nfus kayplar yaandn hatrlamak gerek r.
Ksacas bu dnem n natal st / poplasyon st (yan doumlar
tev k eden) yaklam daha nce kaybed lm nfusu oaltma
arzusunun b r sonucuydu.
3.5. Merkant l stler n Nfus Art Yanls

Pol t kalar (17. ve 18. Yzyllar)
Bat Avrupada ulus devlet n ortaya kyla paralel olarak gel m
b r ekonom k yaklam olan Merkant l zm akmna gre, nfus
devlet n b r aratan barett r. Devlet , m llet ve m ll yet l
vurgulayan merkant l zm 16. yzyldan 18. yzyln ortalarna
kadar Avrupada hk m yaklam olmutur.
Bat smrgec l f kr n n savunucularndan olan Merkant l st

dnrler, yksek randmanl ekonom k faal yetlere yatrm
yaparak d t caret n glenmes ve bylece ulusal ekonom ler n
zeng nlemes n savunuyorlard. Smrgelerden gelecek
hammadey leyecek ve bunlar gene o lkelere mamul mal
olarak satma f kr zer ne kurulu b r uluslararas t caret anlay

hk md . Gmrk duvarlar ve hracat tev kler g b korumac

pol t kalar uygulayacak b r devlet n bu ekonom k kalknma
hamles nde baat b r rol oynayacan dd a ed yorlard.
Merkant l zm dnem n n hk m model olsa da, ulusal korumac

ekonom k yaklamlar ar elet r lere de maruz kalr. L beral
kt sat ve dnr Adam Sm th,Uluslarn Zenginlii(1776)
k tabnda merkant l zm Prens n h zmet nde b r ekonom olarak
tanmlar.
Ann e V dal, merkant l stler n devlet n gcn arttrmak n

nfusu arttrmak gerekt ne nandklarn, bunun n de nfus
konusunda otor ter ve agres f b r pol t ka zled n syler.
3.6. 18. Yzyla Has B r Korku: Nfus k nl

Nfus art le zeng nleme arasnda kurulan denklem 18.
yzyldan t baren sarslmaya balad. Bunun temel neden
nfusun hzla artmas ve k n nfusun nasl dare ed lece
konusundak sorunlard. lm oranlar derken, dourganln
esk s g b yksek olmas nfusun hzla bymes ne neden oldu.
Ancak hzla artan nfus karsnda bes n kaynaklarnda ktlk
ht mal , ar nfus korkusunu tet kled .
Bu yzden, merkant l zm n cokulu nfus art pol t kas

terked l rken, yer ne daha lml b r nfusu vurgulayan kt sad ve
demograf k kuramlar yaygnlamaya balad.
Zeng nl k ve nfus art arasndak l k tartlmaya devam ed ld .

zell kle f zyokratlar bu tartmaya neml katklarda bulundu.
3.7. Nfus Art Zeng nl n Neden m d r Sonucu

mudur?

Merkant l stlere gre bu sorunun cevab nett r: nfus ne kadar

kalabalk olursa, zeng nl k o kadar fazla olur. Ancak
merkant l stler n bu f kr uzun mrl olmaz. 18.yzyln
ortalarnda Fransada domu b r ekonom k ve s yas dnce
olan F zyokras akm yeler nfus artnn zeng nlemen n b r
sonucu olduuna nanr.
Merkant l stler n f k rler n n zddn dd a eden bu yaklam,

zell kle 1700ler n k nc yarsnda etk l olmutur. Fransz kt sat
Quesnay n (okunuu Kesne) nclnde b r grup dnr ve
yazarn dh l olduu bu grup nceler kt satlar olarak
adlandrlsa da ksa srede f zyokratlar sm n almlardr.
F zyokras ter m n n kken , esk Yunancada toplumlarn doa
kanunlaryla ynet lmes anlamna gel r.
F zyokratlara gre zeng nl n kayna emek, gerekten retken

tek faal yetse tarmdr. Merkant l stler n aks ne zeng nl n altn ve
gm g b kymetl metallerle de l, toplumun ht yalarn
karlayacak mal ve rnlerle lleb lece n sylerler. Tarm
ret m n n hk m ekonom k faal yet olduu ancak bu ret m
ar stokratlarn ve kraln ynlend rd ve ret me el koyduu b r
dev rde, b r lken n zeng nl n n, sadece devlet n de l, orada
yaayan tm k ler n sah p olduu zeng nl kle lleb lmes
gerekt n dd a ederler.
F zyokras akmnn kurucularndanQuesnay (1694-1774) bu

grler ne atanlardan balcasyd. 1758de kaleme
aldTableau Economique(kt sad Tablo) adl eser nde mal ve
demeler n akn, satn alma ve satma mekan zmalarn ortaya
koymas asndan kt sat alanna neml b r katk yapmtr.
K tabnda, tarm dndak tm faal yet alanlarn ksr alanlar
olarak tanmlar ve deer reten tek sektrn tarm olduunu
syler. Bu grler desteklemek zere b r de toplumsal
tabakalarn tablosunu zer ve toplumu snfa ayrr: ret c snf
(toprakta alanlar), araz sah pler snf (toprak kullanmndan
ed nd kler gel rle yan araz rantyla yaar, ama h b r ret m
yapmazlar) ve retken olmayan snflar (tarm dndak
faal yetlerde alanlar).
Quesnay g b d er f zyokratlar da ekonom k l beral zm yanlsdr.

La ssez-fa re, la ssez passer (okunuu: lese fer, lese pase)
Braknz yapsnlar, braknz ges nler slogann lk d le
get renler de F zyokratlardr. Quesnay neden l beral b r tarm
pol t kas zlenmes gerekt n anlatrken, Jean-Bapt ste Colbert
(1619-1683, okunuu Jan Bapt s Kolber) g b merkant l stler n
nerd devlet mdahalec l f kr ne hararetle kar kar. Fransz
Devr m nde nlenecek Kont M rabeaunun babas
olanM rabeau(1715-1789, okunuu M rabo) da devlet n
ekonom ye dorudan mdahale etmemes gerekt ne nanr.
Doa kend kend ne dengey salayaca n, sadece y b r tarm
pol t kas yeterl olacaktr.
M rabeau 1756da yazdlAmi des hommes ou Trait sur la

population(nsanlarn Dostu veya Nfus zer ne nceleme) adl
eser nde, nfus konusunda en y dengen n kend doall nde
kurulacan sylerler. F zyokratlarla tanmadan nce, zeng nl n
kaynann kalabalk b r nfus olduuna nanan M rabeau,
Quesnayle grtke nfus artnn zeng nlemen n neden
de l, sonucu olduuna kna olur. F zyokratlara gre, mreeh b r
tarm nfus artn destekler, hatta doumlar tev k eder.
F zyokratlarn l beral kt sat anlayAdam Sm th n teor ler n

nceler. F zyokras n n, devlet mdahalec l n ycelten
Merkant l zm elet rmes ve bunun aks ne serbest ekonom y
desteklemes l beral zm ve klas k kt sat anlaynn ncs Adam
Sm th nezd nde de yank bulur. Ancak Sm th, f zyokratlarn tarma
verd baat rol elet r r. Ona gre ekonom n n gelece
sanay ded r.
Adam Sm th n nfus konusundak grler de farkldr. Nfus

artn bel rleyen en n gcne olan talep olduunu savunur.
Arz-talep teor s n n nfus konusunda da bel rley c olduunu
syleyen Sm th, nsan emek gc olarak deerlend rerek, onun
m ktarnn (yan nfusun) da tm d er mallar g b p yasann
ley ne gre bel rlend n dd a eder. Bu faydac bak asna
gre, ekonom k byme demograf k yapy etk ler. Stuart M ll n
de paylat bu gr cretler dzen f kr ne dayanr. Bu l beral
kt satlara gre nfus ve cretler arasnda ters orant vardr:

Nfus ne kadar ok olursa, gc arz o kadar fazla olacak, bu da
cretler drecekt r. Nfusun az olduu durumlarda se gc
arz eks k olaca n cretler ykselecekt r. Ksacas, bu bak
asna gre, cretler n azalmas veya artmas doumlarla
balantldr.
Uygulama Sorular
1. S zce baarl b r devlet ynet m n deal nfus nasl ve

ne kadar olmaldr? Ant k Yunan dnrler n n f k rler
hakknda ne dnyorsunuz?
2. S zce daha y b r devlet ynet m n, deal b r say

bel rlemek doru b r yntem m d r? Evetse bu deal sayy
korumak n ne tr pol t kalar uygulanab l r?
3. S zce nfus art zeng nl n neden m , sonucu mudur? Bu

tartmada hang dnce akmlarnn dd alar daha kna
ed c ? Neden?
Blm zet
19. yzyla gel rken, nfus konusunda g derek ekonom k bak
asnn hk m olduu gzlenmekted r. Oysa nfus meseles esk
Yunanda daha ok devlet ynet m asndan ele alnmakta, deal
b r eh r devlet n en uygun nfusun nasl ve ka k olmas
gerekt tartlmaktadr. Orta a boyunca se d n deerler ve
Hr st yan lah yat anlay bel rley c d r. Ulus-devlet model n n
kurulmaya balad 18.yzyldan t baren nfus merkant l stler n
dd a ett devlet n zeng nl n arttran b r ara olarak
grlmtr. Ancak daha sonra hem f zyokratlar, hem de Adam
Sm th g b l beraller nfusu kt sad deerler ve ltler zer nden
tanmlarlar. Bu kt sat bak as 19. Yzyl Avrupasnda daha da
glenecekt r.
14Ann e V dal,La pense dmographique: doctrines, thories et

politiques de population, PUG, Grenoble, 1994.

15lm hal: nsan ve Toplum (C lt II) D yanet ler Bakanl Yaynlar,

s.137
4. NFUSBLMN KURAMSAL VE
TARHSEL DAYANAKLARI (19. VE
20. YZYILLAR)
Gr
19. yy Bat Avrupada ok c dd b r demograf k de m n yaand
dnem oldu. zell kle Almanya ve ng lterede nfus art hzla
byrken bu nfus artnn yarataca toplumsal ve ekonom k
sorunlar tartlmaya baland. Bu tartmalarda, bugn hl
demograf alannn en nl sm olan ng l z dnr Malthus ve
onun f k rler ok zel b r yer ed nd . Malthusun nfus artnn
yarataca sorunlara aret ederek nerd pol t kalar nce
Avrupada, daha sonra gel mekte olan lkelerde ben msend .
Malthusun f k rler ne en gl tepk , d er tm lkelerden ok
daha nce dourganlk hz den Fransadan geld . Malthusun
doum kontrol f k rler ddetle redded ld ve tam aks ne
dourganl tev k eden natal st pol t kalar ben msend .
Bu blmde, Malthusu ve nfusla lg l f k rler n merkeze alarak

modern dnemde nfus tartmalarnn gel m n nceleyece z16.
nce 19. yzylda Avrupada yaanan demograf k de mler ele
alacak, daha sonra Malthusun dd asn nceleyece z. Daha sonra
da, Malthusa ok kuvvetl b r t razn geld Fransa rne ne
odaklanacaz. 19. yzylda doumlarn azald Fransada
Malthusu f k rlere kar d le get r len argmanlar renmen n
bugn Trk yedek nfus tartmalarn yen den dnmek ve
baka b r gzle deerlend rmek n de faydal olacana
nanyorum. Sosyologlarn her zaman syled g b , nde
yaadmz gerekl e mesafe alp, baka b r adan bakmak
sosyoloj k gzmz glend r r. Bu blmde nceleyece m z 19.
yzyl Avrupasndak demograf k tartmalarn nde

bulunduumuz toplumda nfusla lg l gncel meseleler daha y

anlamaya katkda bulunacana nanyorum.
4.1. 19. Yzyl Banda Avrupada Nfus Art

19. yzyl Bat Avrupada demograf k b r devr me tanklk ett . Er c
Hobsbawmn devr mler a17olarak tanmlad 19. yzyl,
sadece s yas anlamda de l her ynden byk de mlere sahne
oldu: sanay leme, tarmda dnm, krdan kente g, hzl
eh rleme, modernleme, b reyleme le tanmlanab lecek kkl
ekonom k ve toplumsal dnmler yaand.
Demograf k adan en neml de m se, salk ve tp alanndak

gel meler sayes nde 19. yzylda Avrupada lmler n ger lemes ,
zell kle de bebek lmler konusunda yaanan y leme oldu. Tp
alanndak muazzam gel melere tek b r rnek verecek olursak,
19. yzylda Avrupa nfusunun %25 n n lmne neden olan
tberkloz (verem) hastalna yol aan bakter y bulan Alman
doktor ve m krob yolog Robert Kochtan bahsedeb l r z.
Tp ve salk alannda bu ve benzer gel meler sayes nde lmler

azalrken, dourganlk orannda ezamanl b r dme e l m
olmad. Sonuta yksek dourganlk hznn devam etmes ve
ortalama yaam sres n n uzamas sayes nde 19. yzyl Avrupada
nfusun hzla artmasna neden oldu.
TABLO 4.1. 1800-1850 arasnda ngiltere ve Fransada nfus art
Ancak bu nfus artnn tm Avrupa lkeler nde ayn ek lde

gereklet n sylemek yanl olur. Yukardak tabloda
grdmz zere, baz lkelerde nfus ok daha hzl artarken,
bazlarnda nfus art hz dk oldu. rne n Fransada 1801-
1850 arasnda, 28,2 m lyondan 36,4 m lyona kan nfus %30luk
b r art gsterd . Ayn dnemde ng lterede se nfus 16
m lyondan 32 m lyona kt. Bu %100lk b r nfus art demekt .
Bu e l m 19. yzyln k nc yarsnda da devam ett ve 1911de

ng ltere nfusu 45 m lyona ulaarak b r zamanlar ok ger de
olduu Fransadan daha kalabalk b r nfusa sah p oldu.
B r ncek derste kullandmz aadak graf kte lkeler aras

demograf k farkllamay b r kez daha greb l r z. 1800den
t baren ng ltere ve Almanyann nfusu hzla artarken Fransada
ok daha dk b r art oluyor. B raz sonra daha detayl
nceleyece m z zere, 19. yzylda tm Avrupada nfus
patlamas yaanrken, Fransann demograf k byme hznn
yavalamas bu lkede ok c dd tartmalara ve akab nde
dourganl arttrmaya ynel k natal st pol t kalara yol amtr.
GRAFK 4.1. 1700-1900 aras Fransa, Britanya ve Almanyada nfus art
Avrupann toplam nfusu 19. Yzyl boyunca k ye katlanarak 200

m lyondan 400 m lyona kt18. Bat Avrupa lkeler n n ou n
nfus artnn en yksek olduu dnem 1870-1880 yllaryd.
zell kle Londra g b byk kentlerde nfus ok daha hzl
byd. 1800de 1 m lyon olan Londra nfusu b r yzyl sonra 6,7
m lyona kt.
4.2. Ar Nfus Sorunu

Tm bu gel meler 19.yzyln bandan t baren zell kle
ng lterede nfus fazlas sorununun tartlmasna yol at. Ar
nfus art ter m b r yerdek nfus orann besleme kapas tes n n
stnde olduu durumlar fade etmekted r. 19. yzylda bu
konuyu daha ok kt satlar nfus ve kaynaklar veya nfus ve
kalknma l k s zer nden tartm olsalar da, bugn daha ok
nfus ve evre l k s , zell kle de yen lenemez kaynaklarn ar
kullanm ve evre koullarnn ktlemes yle balantl olarak
tartlmaktadr.

4.3. Malthus: Modern Demograf n n nc sm

19. yzylda Avrupada sanay leme, hzl kentleme ve hzl nfus
art yoksulluk ve sefalet de beraber nde get rm t . B r ncek
dnemde zeng nl k ve nfus artnn b rb r ne bal olduunu
syleyen Fz yokratlarn aks ne, 1800ler n banda baz kt satlar
nfus fazlasnn refah de l, sefalet get rd n dd a etmeye
baladlar. Bu yazarlar arasnda ba eken ve demograf alannda
bugn hl tartlan s m Malthus oldu.
Fabr kalardak kt alma koullar, yoksulluk ve sefaletle

tanmlanab lecek nsanlk d durum dnem n yazar ve
dnrler tarafndan sk sk elet r l yordu. Bu duruma kar
zm yollar ner l rken de sk sk nfus konusuna de n l yordu.
V llermn n 1840da yazdPamuk, Yn ve pek malatnda
alan ilerin Fiziki ve Ahlaki Durumuveya Engels n 1845te
yazdngilterede Emeki Snfn Durumuadl eserler sanay
devr m n n yol at ykc ortamn sonularn tartan neml
eserler arasndadr.
Aydnlanmac dnrler b l m ve akla ncel k ver l rse bu

sorunlarn zlece ne da r y mser b r bak as tayorlard.
Ancak ng l z kt sat Malthus tam aks n dnyordu: 1798de
yazd Nfus zer ne Deneme adl eser nde Malthus olduka
karamsar b r tablo z yor ve yle d yordu: Nfusun h b r
engelle karlamadan sonsuz ek lde artacana nanmak
samadr.
Malthusun nfus teor s azalan ver m kanununa dayanr.

Malthus, nfusun art hznn, nsann beslenmes n gerekl olan
topran rn kapas tes ndek arttan ok daha yksek olduunu,
bunun da kanlmaz olarak b r kr z yaratacan syleyen kasvetl
b r tablo zer. Ona gre; herhang b r kstlama olmazsa nfus
geometr k olarak oalr (1, 2, 4, 8, 16, 32, 64..). Oysa bes n
kaynaklar ar tmet k olarak artmaktadr (1,2,3,4,5,6,7, ) . Bu fark,
kanlmaz olarak byk b r denges zl k yaratmakta ve bes n arz,

nsanlarn hayatn srdreb lmeler n gerekl f zyoloj k

asgar n n altna dmekted r.
GRAFK 4.2. Malthusun teorisi
Ksaca Malthus k lem olarak adlandrab lecek bu durum

graf klerle de resmed leb l r. Yukardak graf kte mav zg bes n,
ye l se nfusu tems l etmekted r. Zaman lerled ke, nfus art
gda kaynaklarndak arttan ok daha hzl olaca n, mav ve
ye l zg ler n kes t andan t baren ktlk sorunu bagsterecek
ve g derek ktleecekt r.
Aadak graf kte, Malthus teor s n baka b r grselle tekrar

greb l r z. Gr ubuklar bes n kaynaklarndak gel mey , s yah
ubuklar se nfustak gel mey tems l etmekted r. k s n n
kes me noktasndan t baren kaynaklarn nfusun ger s nde
kalarak, kanlmaz kr z n geld grlmekte.
GRAFK 4.3. Malthus Dilemmas

Kaynak: https://abhsscience.wikispaces.com/Thomas+Malthus
Malthusa gre bes n kaynaklar ve nfus art arasndak bu farkn

muhakkak dengelenmes gerek r. Ama bu nasl yaplab l r?
Malthus n bu sorunun cevab ok aktr: Ona gre nfus artn,
yan nsanlarn reme kapas tes n , kontrol altna almak gerek r.
(Aada grece m z zere baz ynlerden olduka l beral
dncelere sah p olan Malthus nfus artnn denetlenmes
konusunda olduka mdahalec b r tutum ben mseyerek
kend s yle el m oluyor.)

Malthus nfus art karsnda bes n kaynaklarnn yeters z

kalmasndan doacak b r kr z nlemek n k yol ner r:
lk grupta baskc veya negat f engellerden bahseder:

Savalar, ktlk ve salgn hastalklar g b doal afetler sayd
bu grupta, nfus art negat f ek lde basklanmaktadr.
Nfus artnn bu ek lde azalmas nsan konrol dnda
gereklet n bu yntemler kontrolsz olarak
tanmlanmaktadr.
Malthus k nc grupta nley c tedb rlerden bahseder.

Burada poz t f tedb rler szkonusudur ve ama
dourganlk orann azaltarak, nfus artn kontrol altna
almaktr. Bu poz t f tedb rler arasnda, Hr st yan
lah yatlara benzer ek lde farkl toplumsal gruplar n
farkl yntemler ner r. Alt snflarn c nsel ht yalarn
remeyle sonlandrmadan g dereb lmeler n fuhutan
bahsederken, sek nler n et, bekret g b ahlak
kstlamalar tavs e eder. Burada dnem n muhafazakr
ng l z toplumunda evlenmeden ocuk sah b olmaya z n
vermeyen ahlak deerler de tey t etm olur. Bu anlamda,
doumlar azaltmak n nerd yntemlerden b r
evlenme yann ler atlmasdr. Bylece evl l kler
erteleyerek, ocuk sah b olma ya gec kt r lm , bu sayede
de dourganlk hz azalm olacaktr.
Malthus, dnem n t p k b r l beral dnrdr. Ona gre,

yaanan sefalet n sorumlusu alt snflarn fazla remes ,
bakab lecekler nden ok ocuk yapmasdr. Bu balamda,
ng lterede b r tr sosyal devlet nves olarak tanmlanab lecek,
devlet n yoksullara sosyal yardm sunmasn dzenleyen Yoksul
Yasalarna (Poor Laws) ddetle kar kar. Ona gre bu
yardmlar yoksulluu yok etmek b r yana, yoksulluun
yaygnlamasna neden olur. Hayat mcadeles , tab atn b r
h kmet d r ve nsanlarn tembellemes n engeller.Yoksulluk
yoksullarn suudurolarak zetleneb lecek bu yaklam bugn
hl baz kes mler tarafndan ben msenmekted r. Malthusun d le
get rd ve yoksulluu nde bulunulan kap tal st model n
yapsyla de l de, b reyler n becer ks z ve tembel olmalaryla
aklayan bu bak as yoksulluu kap tal st ekonom n n

serbest ley yasalar nde doallatrr. Bylece, yoksullarn
kontrolsz dourganl ve tembell karsnda l beral kap tal st
ekonom aklanm olur. Bu erevede devlet yardm g b
yoksulluu azaltmaya ynel k her tr mdahale, p yasalarn
doal ley ne zarar verece n elet r l r.
Bugn ok da yabancs olmadmz bu sylemler pek ok ynden

tartmaya ak olsa da, zell kle nfus ve ekonom arasnda
dorudan b r l k kurmas asndan d kkat ek c d r. Bu yaklam
1960l yllardan t baren az gel m lkeler n ekonom k ger
kalmln aklamakta da ska kullanlmtr. Afr ka, Asya ve
Gney Amer kann pek ok lkes nde ekonom k kalknma n
nfus kontrol yaplmas gerekt f kr ben msenm , aada ele
alacamz zere neo-Malthusuluk 1960lardan t baren pek ok
lkede hk m yaklam olmutur.
4.4. Malthustan Sonra: Neo-Malthusuluk, Ant -

Malthusuluk
Yukarda detayl b r ek lde ele aldmz Malthusun nfus doktr n
zetle, nfus fazlasnn c dd b r sorun olduunu ne srer ve
bes n kaynaklar le nfus art arasnda b r denge kurulab lmes
n nfus planlamas yaplmas gerekt n savunur.
Malthusun f k rler n modernlet rerek ben mseyenNeo-

Malthusulukzell kle 20. yzyl boyunca nc Dnya
lkeler nde rabet grm ve nfus artn kontrol etmey
amalayan nfus planlamas pol t kalar n kuramsal dayanak
olmutur.
Ant -Malthusuluk se, Malthusun f k rler ne kar kan, nfus

artndak azalmay b r tehl ke olarak gren ve dourganl tev k
eden b r ret d r. ok erken b r dev rde dourganlk oran den
Fransada ant -Malthusu akm yaygn kabul grr ve bu yaklam
devlet pol t kalar tarafndan da desteklen r.
Neo-Malthusuluk, 2. Dnya Savandan sonra bamszln

kazanan esk smrgelerde ve ekonom k ynden az gel m
lkelerde hararetle ben msen r. Bu pol t kalara B rlem M lletler

Nfus Fonu g b uluslararas kurulular da destek ver r. Ekonom k
kalknma n nfus planlamasn ve dk dourganl art gren
bu yaklam Trk yede de 1960larn sonundan t baren
d llend r l r. 1970lerden t baren b r devlet pol t kas olarak
uygulanr. Nfus planlamas n modern doum kontrol
yntemler kullanm Trk yede 1965 sonrasnda e tl
pol t kalarla tev k ed l r. Ancak 20 numaral slayttak har tada
grece n z zere, modern doum kontrol yntemler n n
kullanm hem fazla yaygn de ld r, hem de blgeler arasnda ok
c dd farklar vardr. Bu konuyu ler de Doumlar balkl
blmde daha detayl ele alacaz.
4.5. Malthusa Tepk ler: Fransada Malthus

Kartl
Malthusun f k rler nfus patlamas yaayan lkelerde popler
olsa da, 1800ler n bandan t baren dourganlk oran dmeye
balayan Fransada Malthus kartl hk m olur. Bu gr devlet
pol t kalaryla da desteklen r. Bu alt blmde, bugn Trk ye dh l
pek ok lkede ben msenmeye balayan Malthus kart grler n
lk rne olduu n neml olduuna nandm 19. yzyl
Fransasndak tartmalar ele alacam.
Fransada, nfus art hz 19. yzyldan t baren dmeye balar.

Bu tm Avrupa lkeler arasnda lk kez grlen b r durumdur.
(D kkat! Nfus art hz azalmas, nfus azalyor demek de ld r.
Nfus artmaya devam ed yordur, ama bu art esk s kadar yksek
oranda de ld r.) 1851 ve 1911 arasnda Almanlarn ve ng l zler n
nfusu srasyla %57,8 ve %42,8 bymken, Fransz nfusu
sadece %9 artar. 1846-51 arasnda Fransadanfus art
yavalamayavenfus yalanmayabalamtr b le. Bunun temel
sebeb doumlardak azalmadr.
TABLO 4.2. FRANSADA DOUM ORANLARI

Fransada 1800ler n ortasndan t baren hem kamuoyunda hem

de devlet dares nezd nde nfusun d er lkeler kadar hzl
artmamasnn Fransay tehd t eden byk b r sorun olduunu
dd a eden grler hk m olur. Bu konuda dernekler kurulur,
e tl toplantlar dzenlen r, kamuoyu oluturulmaya allr.
1896da Jacques Bert llonun kurduuNfus Azalmasna Kar
Ulusal Birlik(All ance nat onale contre la dpopulat on, 1896) tam
anlamyla Malthus kartdr ve dourganl tev k eden
pol t kalar savunur. Bert llon Fransann Almanya karsnda g
kaybetmes n nfus farkna balar ve Fransada dourganln
dmes n b r m ll felaket olarak deerlend r r. Ancak tm
Franszlar nfus art konusunda ayn f k rde de ld r. Nfusun
bykln nemseyen gre kar, baka b r kes mnfusun
n cel nden ok n tel n ykseltmekgerekt n fade eder.
1896da kurulannsann Canlanmas Birlii(L gue de la

rgnerat on huma n) bakan Paul ROBIN Malthusu b r zg y
tak p eder ve ng lterede bulunduu yllarda tak p ett
Malthusu grler n Fransada propagandasn yapar. Ancak esk
t p Malthusuluun nerd g b b r nfus art kartlndan
z yade, daha az sayda ocuu daha y yet t reb lmek n doum
kontrol yntemler n n kullanlmas gerekt n savunur. Rob ne
gre, nfusun n cel nden ok n tel n ykseltmek gerek r. Bu da
onu ksmen jen hareket ne yaknlatrr.
Bert llon ve Rob n arasndak mcadele Fransada 1920 ylnda

geen b r yasayla Bert llon leh ne sonulanr. Bu yasaya gre,
nfus art kart propanda yapmak su saylr, krtaj ve doum
kontrol aralarnn sat yasaklanr. Bu yasa, 1. Dnya Sava
sonras ben msenennatal st (doumlar tev k eden)
pol t kalarnt p k b r rne d r.
4.6. Neden Daha Az ocuk?

Fransada dourganln d er Avrupa lkeler nden daha nce
dmes neden Franszlarn daha az ocuk yapt sorusunu da
gndeme get rm t . 19.yzyln ortasnda Fransada nfus art
yavalamaya ve nfus yalanmaya balamt. Bunun temel sebeb
doumlardak azalmayd. 1851 ve 1911 arasnda Almanya ve

ng lteren n nfusu srasyla %57,8 ve %42,8 bymken, Fransa
nfusu sadece %9 artmt. Franszlar Almanlara kar 1870dek
g b asker malub yetler nfus art hzndak bu farkla
aklyorlard. Eer 10 m lyon daha Fransz olsayd, Almanlar b z
1914te alt edemezd ! veya Fransay tehd t eden en byk
tehl ke nfustak azalmadr ! g b balkl af ler hazrlanyordu.19
Franszlarn neden az ocuk yapmaya baladklar sorusuna cevap

arayanlardan b r de Arsne Dumont oldu. Onun yapt almalar
bugn hl dourganlktak dler aklamak n neml
pular ver yor. Dumonta gre, ykselme ve snf atlama arzusu
nsanlar daha az ocuk yapmaya sevk ed yordu. Fransada 19.
yzylda modernleme ve demorat kleme le beraber yen b r a le
model ortaya kmaktayd. Tarm toplumunda hk m olan gen
a leden sonra, sanay toplumunda ek rdek a le yaygnlk
kazanmaktayd. Bu srec etk leyen e tl faktrler arasnda
reme le c nsel yaamn b rb r nden ayrlmas kadar nfus fazlas
end es yle dourganln kontrol ed lmeye balamas da vard.
Bebek lmler orannn dmes , ortalama mr sres n n
uzamas, a lede ocuklara ver len anlamn de mes de a le ve
ocuk says konusunda neml b r z h nsel de m yaanmasna
neden oldu.
Dumont 1890da yazdNfus Azalmas ve Medeniyet

(Dpopulation et Civilisation)adl k tapta, dourganlktak d
b reyselleme ve k ler n toplumsal konumlarn y let rme
arzusu le aklad. Buna da sosyal klcallk adn verd . Dumonta
gre, a leler daha az sayda ocuk yaparak, onlara daha fazla
kaynak ve zaman aktarmay, bylece de onlarn sosyo-ekonom k
anlamda daha yksek b r konum ed nmes n arzuluyordu.
nsanlarn daha yksek yaam standard araynda ocuklar b r
engel olarak grdkler nden bahsett . Dumont, b r ant -Malthusu
olarak, demokrat k toplumlarn uzun mrl olab lmes n bu
ykc srec denetlemes gerekt n vurgulad. Modern yaamn
dourganlk zer ndek olumsuz etk ler n dengeleyeb lmek n
her evl n ocuk yapmasn tavs ye etm t .

Dumontun bu aklamalar kadar neml olan b r nokta da,

demograf konusuna yaklamndak yen l kt . Her ne kadar dk
dourganl, doum ve lm stat st kler ne dayanarak teh s
ed yor olsa da, bunun nedenler n aklamak n etnograf k b r
yntem kullanm ve bu olgunun sosyoloj k ve ps koloj k
nedenler n bulmaya almt. Aratrma b r m olarak tek tek
b reyler almak yer ne ky topluluklarn ncel yor ve ocuk yapma
davranlarn aratrrken evren n, ret m ekl n n, meslek
yapsnn ve k ler n yaam tarznn etk ler n lyordu.
Modernleme, orta snflama ve ocuk saysndak azalma

arasndak l k y aklayan Dumonta benzer grler, nl
Fransz edeb yat Em le Zolann 1899da yaynladDourganlk
(Fcondit)adl eser nde de d le get r lm t . Zola, doumlardak
azalmann zell kle cretl ler ve vasfl ler arasnda
yaygnlatn, vasfsz ler veya patronlar nse bunun
kes nl kle sz konusu olmadn anlatyordu. Zolaya gre bunun
sebeb bas t b r snf atlama arzusuydu: B r demokras de, btn
kk burjuvalar daha yukar mevk lere ykselmey ster ve bunu
yapab l r. (...) Bu ykselme, bu klcallk olgusu, ancak s yas e tl k
ve ekonom k e ts zl k olan b r lkede mmkn olur.
(Zola,Fcondit,1899, s. 30.)
Bu alt blm b t r rken unu da bel rtmek gerek r: Fransada, 19.

yzyldan t baren dourganln dmes ne ramen nfus art
devam eder. ocuk saysnn dmes ne ramen, lke genel nde
rad kal b r nfus azalmasn engelleyen k faktr vardr. B r nc s
ortalama mr sres n n uzamas, d er de glerd r. 1860dan
1911e erkekler n ortalama yaam sres 38den 48e; kadnlarnk
de 41den 52ye kmt. 1815te 100 b n, 1850de 338 b n, 1914te
1,1 m lyon yabanc Fransaya g etm t . Bu gmenler n ou
d er Avrupa lkeler nden gel yordu.
4.7. Malthusa Tepk ler: Sosyal st Dnrler

19. yzylda, sadece savalar n de l hzla gel en sanay ret m
n de gc ht yac vard. Yet k n erkek nfusun emek
ht yacn karlamakta yeters z kalmasndan dolay, hem kadnlar
hem de ocuklar fabr kalarda et n koullarda ret me

katlyorlard. 19. yzylda Avrupada fabr kalardak alma
koullar, ar b r yoksulluk ve sefaletle tanmlanyordu. Dnem n
yazar ve dnrler bu nsanlk d durumu elet r yor ve e tl
zm yollar ner rken sk sk nfus konusuna de n yorlard.
V llermn n 1840da yazdPamuk, Yn ve pek malatnda
alan ilerin Fiziki ve Ahlaki Durumuveya Engels n 1845te
yazdngilterede Emeki Snfn Durumuadl k taplar sanay
devr m n n yol at ykc sonular anlatmaktadr. Bu tablo
karsnda zm arayan dnrler nfus planlamasn da
gndeme get r yorlard.
Sanay leme le ortaya kan sorunlara zm arayanlardan b r de

Malthusun f k rler ne muhalefet eden sosyal st dnrlerd . Bu
gruptak ler b r yandan yoksulluk konusundak l beral
yaklamndan dolay Malthusu elet r rken, cretler n n
ykselmes n, Malthus g b , dourganln azalmas gerekt n
savunuyorlard. Sosyal stler n Malthusa ters dt nokta
yoksulluk konusundak bak alaryd. Sosyal stlere gre,
yoksulluun yok ed lmes n, Malthusun nerd g b nfus
planlamas de l toplum model n n de mes gerek yordu.
Yoksulluk sorununun zm nfusu de l, ekonom y
planlamakt. Onlara gre, sefalet ve yksek dourganlk
kap tal zm n sonucuydu ve toplumu yen den ek llend rmeden bu
sorun zlemezd . rne n Proudhon, yeryznde fazlalk olan
tek b r nsan var, o da bay Malthus! Sefalet ekonom pol t n eser ,
ekonom pol t k sefalet n rgtlenmes d yordu.
Alman sosyal b l mc Marx, nfus konusunu kap tal zm n ley ve

ret m l k ler yle balantl ele alyor ve nfus fazlasn yedek
gc ordusu olarak tanmlyordu. R cardonun nfus art le
cretler arasnda kurduu l k den yola kan Marx, cretler n
yan eme n f yatn bel rleyen faktrn gc arz ve taleb
olduunu fade eder. Buna gre, gc arz ne kadar fazlaysa,
n n cret o kadar der. Dolaysyla nfusun fazla olmas,
emek arznn yksek olmasna, dolaysyla verenler n ler
daha dk crete altrab lmes ne mkn tanr. Marxa gre,

nfusu arttrmaya ynel k pol t kalar yedek gc ordusu

yaratmaya yarar, bu da verenler n yararnadr.
Sosyal stler arasnda esas olarak bu bak asndan dolay Neo-

Malthusuluk hk md . Ahlak engeller olmakszn, yen doum
kontrol yntemler n plana karlarak ben msenen bu yaklam
nce ng lterede sonra da kta Avrupasnda yank buldu. Ama
b l nl remeyle nfusun y let r lmes yd . Neo Malthusularn bu
f k rler jen zme olduka yaknd, mesela rs hastalk tayanlarn
ocuk yapmasna z n ver lmemes gerekt n savunuyorlard.
Nfusun kal tes n n arttrlmas n ben msed kler esas yntem
de e t md . Paul Rob n g b ler sokakta stenmeyen gebel kler n
nlenmes n b lg veren brorler datyordu. Ancak Fransada
1920de kacak yasayla bu tr eylemler su saylacakt.
Neo-Malthusular nfus planlamas konusundak f k rler n gc

arz ve cretler arasndak l k ye d kkat ekerek savunuyorlard.
Fabr ka klarnda dattklar brorlerde yle yazyordu:
Ayn n bavuran k : dk cretler

B r n rekabet eden k patron: yksek cretler
Az ocuk yapalm!20
Ksacas, Malthusun l beral zm ne kar ksalar da, daha yksek

cretler n daha az ocuk yaplmas gerekt ne nanan neo-
Malthusu sosyal stler n ler n ekonom k koullarnn
y lemes n n nkoulu dourganln drlmes yd . neo-
Matlhusu sosyal stler n dourganln drlmes ekonom k
kalknmann nkouluydu.
Blm zet
Bu blmde grdmz zere 19. yzyl boyunca Avrupada
nfus konusu hararetl tartma konularndan b r yd . 1798de
Malthusun yazd eser dnem n dnrler n k ye bld.
Fransa g b nfus art hz azalan lkelerde Malthusun ner ler
ddetle redded l rken, ng ltere ve d er lkelerde, zell kle

sosyal stler ler n nde bulunduu sefalet n ortadan kalkmas

n doum kontroln destekl yorlard.
20. yzylda Malthusun nfus artn elet ren grler

gel mekte olan lkelerde byk rabet grd ve ekonom k
kalknmann n koulu olarak deerlend r ld .
16Bu blmde arlkl olarak u eserden faydalanlmtr: VIDAL, Ann e

(1994),La pense dmographique: doctrines, thories et politiques de
population, PUG, Grenoble.
17Er c HOBSBAWM (2000),Devrim a(1789-1848), Dost K tabev ,
Ankara.
18Encyclopaed a Br tann ca Modern zat on Populat on Change
maddes
19Dan elle TARTAKOWSKY,http://www.h sto re- mage.org/ple ncadre/ ndex.php?
=683
20Ann e V dal, La pense dmograph que : doctr nes, thor es et
pol t ques de populat on, PUG, Grenoble, 1994, pp.7-63
5. DEMOGRAFNN VER
KAYNAKLARI
Gr
Nfusla lg l karmlarda bulunmak, bu nfustak de mler n
neden ve sonularn nceleyeb lmek n nfusla lg l ver
toplamak gerek r. Bu derste demograf n n e tl ver toplama
yntemler n nceleyece z. Bu yntemler genell kle stat st ksel
b lg toplamaya ynel k almalardr.
Nfusla lg l ver toplama yntemler temel olarak k ye ayrlr.

Bunlardan b r nc s bet mley c yntemlerd r. Nfus saymlar ve
demograf k aratrmalar nfusla lg l bet mley c ver
kaynaklardr. k nc grupta se nfustak de mler gsteren
stat st kler vardr. Nfus kaytlar ve doum-lm stat st kler
nfustak hareketler , yan de m gstermes asndan bu
grupta yer alrlar.
Nfus saym demograf k ver toplama yntemler arasnda en

neml s d r, ancak tm lkey kapsad n ok masrafl ve
meakkatl b r yntemd r. Demograf k anketler se daha spes f k
sorulara cevap arayan saymlara kyasla daha dar kapsaml
aratrmalar olduu n en yaygn kulllanlan yntemd r.
5.1. Nfus Saymlar

Nfus saym, b r yerdek nfusun bell b r zaman d l m nde
saylmas ve bu nfusun baz zell kler n n kayded lmes d r.
Nfus saymlar nfusun fotorafn ekmek g b d r. Bell b r zaman
d l m nde nfusun btnne da r bet mley c b r res m sunar.
Nfustak de mlere da r dzenl kayt tutulmas yoluyla elde
ed len srekl kayt yntemler nden farkldr. Bell b r tar hte
nfusun n cel n ve n tel n , yan bykln ve zell kler n
tanmay salar. Bu anlamda nfus saym gem ver lere
dayanarak gelecekte nfusun nasl olacan tahm n etmeye
alan nfus projeks yonlarndan farkldr.
Nfus saymlar demograf n n temel ver kaynadr. B r lkedek

nfusun tm sayld n olduka masrafl ama kapsaml b r
b lg ed nme yntem d r. avl n Bozbeyolu ve R ttersberger Tl
(2011, 90) nfus saymlarn u ek lde aklar: Saym ver ler
bel rl zaman aralklaryla ek lm ver fotoraflarna
benzet leb l r. Saym, btn yanstmas, mahalle g b kk
yerle m yerler baznda ver olana salamas veyllar er s nde
karlatrlab l r ver derlemes alarndan olduka gl b r
yntemd r. zell kle kayt s stem ne l k n kapsam ve gncelleme
sorunu olan lkelerde saym pek ok gstergen n tahm n n tek
ver kaynadr.
5.1.1. Neden Nfus Saym Yaplr?

Tm nfusu saymak g b masrafl b r e kalkmann b r nc l
neden nfusun dares n ve devlet ynet m n kolaylatrmaktr.
Nfus b lg s , modern devletlerde kamu ynet m faal yetler ve
kamu h zmetler n n planlanmas asndan neml d r. nl
sosyolog M chel Foucault (okunuu Fuko) da b lg ve kt dar

l k s ne de nm t r. Buna gre, hkmdarlarn hkmett

topraklar zer ndek nfusun b lg s ne sah p olmas, hkmett
kaynaklar oaltmas asndan neml b r yntemd . Tm lkey
kapsayan nfus saymlarn ancak merkez devlet n
gereklet reb lece n de vurgulamak gerek r.
B lg kt dardrdsturu zer nden, lk nfus saymlar

ynet c ler tarafndan denet mler altndak nfusu daha y
tanyarak daha etk n b r ynet m kurmak n yaplyordu. Esk
tar hlerde yaplan saymlarn temel amac askere alnab lecek
erkek saysn bel rlemek ve verg lend rme n kolaylatrmakt.
Bu yzden bu saymlarda sadece erkekler, haneler veya mallar
saylyordu. 19. Yzylda Osmanlda yaplan lk nfus saymlarnda
da sadece erkekler saylmtr.
5.1.2. Nfus Saym Nasl Yaplr?

k tr nfus saym yntem vardr.De facto saymyntem tek
gn nde lke snrlarnda bulunan herkes n bulunduklar
yerle m yerler nde saylmasyla gerekle r.De jure saymda se
nfusun da m kametgh esas alnarak saym yaplr. B r de jure
yntem olan Adrese Dayal Nfus Kayt S stem ne Trk yede 2007
ylnda ge lm t r. De facto yntem nfus saymnn kapsam
sorununu en az nd rmes asndan terc h ed lmekted r. 2007ye
kadar Trk yede de olduu zere, saym gn sokaa kma
yasa lan ed lerek k ler n saym gnn tek b r adreste
ge rmes salanrd. De fcto saymlarla lg l neml b r b lg de
vatandalar de l, o yerle m yer nde bulunan herkes
saymasdr. Yan ulus tasavvuru vatandalk ba zer nden de l,
b r coraf mekn olarak yurt zer nden yaplr.
Nfus saymlarnda hane halklar ve kurumsal nfus saylr. Yan

orduda, yatl okulda, yallar yurdunda, hap shanelerde veya
hastanelerde olan nfus da bulunduklar yerde saylr.
Saym srasnda saym memurlar haneler tek tek z yaret ed p,

yzyze grme yntem yle k lere el ndek soru formundak
sorular sorarak gerekl b lg ler toplar. B reylerden yalnzca

memurlarn sorularna doru cevap vermeler beklen r. D er b r

dey le saymda toplanan b lg ler n gven l rl saym memurlar
ve saym b lg ler n leyen kurumlara baldr.
5.1.3. Nfus Saymlarnn Gven l rl

De facto nfus saymlarnn temel sorunlarndan b r toplanan
ver ler n gncell d r. Saymlar bel rl zaman aralklaryla yapld
n k saym arasnda ver ler gncell n kaybedeb lmekted r. Bu
zell kle Trk ye g b nfus hareketl l n n ve g hareketler n n
fazla olduu lkeler n geerl d r. Bu saym yntem n n b r d er
sorunu da saymn da m kematgaha gre de l de saym
srasnda bulunulan yere gre gre yaplmasdr.
Trk yede yerle m yerler , saym sonucunda tesp t ed len nfusa

orantl olarak ller Bankasndan gel r aldklar n, yerel
ynet mler hemehr ler n n memleketler nde saylmas n
gayret gstermekted r. Bunun n saym gnler otobs seferler
organ ze eder, af ler ve brorlerle hemehr ler n memlekette
saylmaya arrlar. Bylece stanbulda yaayan rne n Trabzon
Vakfkeb rl ler saym gn Vakfkeb re g d p orada saylp
dnerler. Bu durumda nfusu gerekte olandan daha yksek
gzkt n tara hak ett nden daha fazla kamu kayna
kullanrken, metropoller m lyarlarca l ralk kamu kaynandan
mahrum kalrlar. Burada elbette kentleme, yerel a d yet, kken
yere ballk g b konular zer ne oka dnmek gerek r. 2007de
Adrese Dayal Nfus Kayt S stem ne ge ld kten sonra bu oyun
devam ett r lemez oldu. Tara nfusu, zell kle de baz leler n
nfusu kerken, stanbul g b metropoller n nfusu beklenmed k
b mde artt.
Hatasz saym olmadn unutmamak gerek r. %1-2 hata pay

mkemmel saym kabul ed lmekted r. Skla rastlanan hatalardan
bazlar kayded lmeyenler (eks k saylanlar), kaytlar ( k kez
saylanlar) ve yalar tesp t ed lemeyenlerd r.
Eks k saylmalar,baz b reyler n nfus saymlarnda yer

almamasyla lg l d r. zell kle ocuklarn ve kadnlarn eks k

saylmas yaygn grlen hatalardan b r d r. UNICEFe gre

2002de Trk yede 5 ya alt ocuklarn %26s
kayded lm yordu. smet Ko ve M. Al Eryurtun (2010)
yapt b r aratrmaya gre 1993 le 2008 arasnda
Trk yede nfusa kaytl olmayan ocuklarn oran %26dan
%6ya ger led . Bu c dd gel meye ramen 2008de hl be
ya alt 360 b n ocuun nfusa kaytl olmad
gzlenm t r. Nfusa kaytl olmama durumunun d n n khl
a lelerde ve anad l Krte olan anneler n ocuklarnda daha
sk grld, annen n e t m ve hanen n refah dzey yle
dorudan alakal olduu tesp t ed lm t r. Eks k saylma
oran Fransa g b t t z saym yntemler kullanlan lkelerde
b le nfusun %1,5-2s ne denk gel r. ABDde son nfus
saymnda 5 m lyon k n n saylmad tahm n ed lmekted r.
saylmalarbaz b reyler n nfus saymlarnda k kez

kayded lmeler yle lg l d r. Bu da de facto saym yntem ne
has b r hatadr. Saym srasnda b reyler, hanede
bulunmayan k ler n o hanede yaadn syleyerek
kayded lmes ne neden olurlar. Bu zell kle Trk ye g b
lkelerde sk rastlanan b r sorundur.
Yalar tesp t ed lemeyenler:zell kle krsal blgelerde,

doum kaytlarnn ge tutulmas ve doann r tm yle
balantl zaman kavrayndan dolay yalarn yanl
aklanmas sk rastlanlan b r hatadr. K raz mevs m
domuum, lk kar dtnde domuum g b fadeler
byklerden ska duymak mmkndr.
Bu hatalar nfusun gerek byklnden daha fazla veya daha

az kmasna neden olur. Ayrca s yas veya ekonom k amalarla,
saym sonularnn man ple ed lmes de hatal sonulara neden
olab l r.
5.1.4. Nfus Saymlarnn Tar h

Dnyada lk saymlar ant k dnemde lk devletler tarafndan
yapld. lk saymlarn nde (M 3050), Smerde, Msrda (M
2750), H nt Krallnda, ant k Yunan ve Romada yapld b l n yor.
Bu dnemdek saymlarn b l msel b r yn yoktu, devlet n daha
y ynet lmes n haneler ve erkekler saylyordu. Erkekler n

saylmas sava srasnda seferber ed lecek ve askere alnacaklarn
saysn bel rlemek nd . Haneler de verg lend rme amacyla
saylyordu.
Modern nfus saymlar 19. yzylda balad. Mesela Fransa ve

ng lterede lk nfus saymlar 1801de yapld.
Daha nce yaplan ksm saymlardan farkl olarak bu lkelerde lk

kez tm nfus sayld. Tab bu saymlarn da b r nc l amac savaa
katlab lecek erkek nfusun ve gerekt nde verg lend r lecek
haneler n saysn bel rlemekt . Saym yapma arzusunun ardnda,
b r ncek blmde bahsett m z Malthusun 1798de yaynlanan
ve oka tartlan ar nfus tehl kes yle lg l dnceler n n de
etk s vard. ng lterede saym yaplmas gndeme geld nde ne
srlen argmanlar arasnda unlar saylyordu: aklc b r yasama
ve d plomas n lke nfusuna da r btncl b lg sah b olmak,
gcnn bykln b lmek, askere alnab lecek erkekler n
saysn b lmek, tarm ret m n planlamak n beslenmes
gereken nfusun saysn b lmek.
Ksacas bata syled m z g b nfus saymlar merkez devlet n

hkmett topraklarda zer nde yaayan nfus hakknda ynetsel
b lg toplamas n ok neml b r yntemd . 16. yzyl dnr
Franc s Baconn syled g b b lg gtr ve devletler daha
gl b r ynet m n nfus b lg s ne ht ya duyarlar.
5.1.5. Dnyada Nfus Saymlar

Bugn dnyada btn lkelerde en az b r kez nfus saym
yaplmtr. Bunun tek st snas addr. Avrupada 19. yzylda
balayan modern nfus saymlar, dnyann az gel m
lkeler nde 20. yzyln k nc yarsnda uygulanmaya balad.
zell kle 2. Dnya Sava sonrasnda bamszln kazanan Asya
ve Afr kadak azgel m lkeler, B rlem M lletler Nfus
Fonunun yardmyla bu saymlar gereklet rd ler. Ancak s yas
adan alkantl ve otor ter lkelerde nfus saymlarnn askya
alnmas yaygn b r durumdur.

rne nIraktaen son saym 1987de yaplmt. 2003 Amer kan

gal sonrasnda yaplmas planlanan saymlar mezhep
atmalar ve s yas srtmelerden dolay ertelenmekted r.
zell kle etn k olarak heterojen b r yapya sah p olan ve zeng n
petrol rezervler zer nde kurulmu Kerkkte nfus saym ok
atmal b r konudur. Krt, Trkmen ve Arap nfusun oranlarnn
resm olarak bel rlenemed bu eh rde saymla lg l tartmalar
nfus ve s yaset arasndak ger l ml l k y gstermes asndan
neml d r.
Iraka benzer b r baka rnekLbnandr. ok d nl ve mezhepl b r

toplum yapsna sah p olan Lbnanda Fransz mandas
dnem nde 1932de yaplan nfus saymndan ber genel saym
yaplmamtr. O sene yaplan saymn sonucunda
cumhurbakanl, babakanlk, mecl s bakanl g b s yas
mevk ler, e tl d n ve mezhep gruplarna datlmtr. 1932
saymna dayanan mezhep s yaset ne gre, Lbnanda
Cumhurbakannn Marun Hr st yan, Parlamento szcsnn
Mslman, Babakann da Snn Mslman olmas
kararlatrlmtr. O gnden bu yana zell kle Mslmanlarn
says c dd oranda artm olmasna ramen yen saym
yaplmamaktadr. 1970l yllarda ok kanl b r sava yaam
olan lkede nfusun etn k ve d n dalm bugn en hassas
konulardan b r d r.
5.1.6. Osmanlda Nfus Saymlar

Her devlette olduu g b , hkmranl altndak nsan, mal ve
hane saysn b lmek ve bylece daha etk n b r s yaset gtmek n
Osmanl dnem nde de nfus kaytlar tutuluyordu.
Osmanlda modern tarzda nfus saymlarndan nce toprakla

lg l kaytlarn tutulduu tahr r de erler ve esnaf n tutulan
yoklama de erler vard. Ancak bunlar ksm ve paral b lg
derlemeler yd .
Osmanlda lk genel nfus saym II. Mahmut devr nde 1830-1831

yllarnda yapld. Anadolu ve Rumel y kapsayan bu saym,

ynet m n modernleme ve merkez leme abalarnn neml b r

aya ve gsterges yd .
19. yzyldan t baren Osmanl mparatorluunda nfus b lg s

toplama f kr verg ve askerl k saylarn bel rleme arzusunun
tes ne geerek sunulacak h zmetler n planlanmas, aznlk
pol t kalar ve vatandalk hukuku g b konular ermeye balad
(Dndar, 1999 ve 2015).
Bu genel saymdan nce, 1829da stanbulda nfus saym yapld.

Osmanl-Rus Savanda bagsteren ekmek skntsna kar erzak
datmn dzenlemek n yaplan bu saymda stanbul (bugnk
sur , yan Fat h les ) ve B lad- Selase (Eyp, Galata ve
skdar)n n toplam nfusu 359.089 olarak tesp t ed ld .
stanbul saym nces nde, stanbula z ns z gler engellemek,

ar k n nfusu denet m altna almak ve uygunsuz k ler
saptayarak kentten kartmak n e tl nfus yoklamalar
yaplyordu. Ama bunlar ksm sonular ver yordu. Bundan nce
1828de askerl e elver l olanlarn tesp t ed lmes n asker
amal b r saym yaplm ancak bu g r m sava dolaysyla
b t r lemem t .
19. yzyl stanbulunda en neml sorunlardan b r Anadolu ve

Rumel den gelen gt. stanbula sonradan gel p yerleenler n
engellenmes n esnafn b rb r ne kef l ed lmes , mahalledek
mamlarn yen gelenlere d kkat etmes g b yntemler
kullanlyordu.
stanbulda 1829da yaplan lk modern nfus saymnn temel

amac vard: Bunlarn b r nc s bakente gler nlemek, k nc s
ae sorunlarn g dermek ve sonuncusu gvenl n salanmasyd.
Osmanlda saymlarda erkek mslman nfus saylm ve gerek
k ler n fert fert grlerek kayded lmes metodu kullanlmt.
Trk yede olduka az gel m olan tar hsel demograf alanndan

deerl alma n Sedat B ngln 1829 stanbul Nfus Saym
le lg l k tab, Cem Beharn Kasap lyas: B r mahallen n douu ve

lm ve Fuat Dndarn Modern Trk yen n fres adl k taplar

ok deerl kaynaklardr (B ngl, 2004; Behar, 2014; Dndar, 2008).
5.1.7. Trk yede Nfus Saymlar

Trk yede Cumhur yet dnem nde lk nfus saym 1927de,
k nc s 1935de yaplmtr. 1927den t baren her be ylda b r
dzenl olarak devam ed lm ve toplam 14 nfus saym
yaplmtr. 1990dan sonra her on ylda b r yaplmas kararna
ramen, semen ktkler n gncellemek n 1997de b r nfus
tesp t yaplmtr. Bu 14 saym, yukarda anlatlan de facto nfus
saym yntem yle yaplmtr. 2007de de jure saym yntem olan
Adrese Dayal Nfus Kayt S stem ne ge lm t r.
1927de yaplan lk nfus saymnda Trk ye nfusunun 13.648.270

k olduu tesp t ed lm t r. Aadak tablo 2000 ylna kadar olan
saymlarn sonularn gstermekted r. 1927 saymnda zell kle
d kkat eken k nokta vardr: B r nc s Osmanl mparatorluunun
son yzylnda ard arkasna devam eden savalardak nsan
(erkek) kayplarndan dolay erkek nfusun kadn nfusun
ger s nde kalmasdr. k nc s se Trk yen n ge rd en byk
toplumsal de mlerden olan kentleme srec n n hang
noktadan baladn gsteren kr-kent orandr. Bu lk saymda
krsal nfus %75, kentsel nfus se %25 d . Yan her
drtvatandatan krsal alanlarda kamet ed yordu. Bugn bu
orannn tam ters olduunu sylersek kyden kente gn ve
kentlemen n boyutlar hakknda b r f k r ed nm oluruz. (Bu
konuyu daha detayl olarak kentleme blmnde ele alacaz).
TABLO 5.1. Trkiyede Nfus Saymlar

KAYNAK: 2000 yl sonularndaki yllk nfus art hz rakam 1990-2000 dnemine
ilikindir. 30.11.1997 tarihine ilikin veriler, seimler iin Nfus Tesbiti verileridir. DE
(11 Ekim 2000 - 26 Austos 2002)

5.2. Demograf k Aratrmalar

Demograf k aratrmalar, ya da baka b r fades yle nfus
aratrmalar, rnekleme yntem n n kullanld, nfus
saymlarna gre daha dar kapsaml ama daha detayl sorularn
sorulab ld , daha az masrafl ve bu sayede de daha sk
yaplab len aratrmalardr.
Demograf k aratrmalarn zell nfus saymlarna kyasla daha

gen b r kapsam, daha net tanmlanm b r ama, daha zel
konular, daha spes f k sorular ve daha uzun anketler kullanlarak
yaplmasdr.
Demograf k aratrmalar genel nfus saymlar ve doum-lm

stat st kler ne tamamlayc b r yntem olarak kullanlr. Daha
detayl sorular soma mkn olduu n nfusun fotorafn daha
yakndan ekme, yan baz zel konulara odaklanma mkn vardr.
Bu aratrmalar, genell kle lkeler n nfus ve stat st k

mdrlkler tarafndan yrtlr. Trk yede bu TK(Trk ye
stat st k Kurumu, esk adyla DE) ve Hacettepe Nfus Ettler
Enst ts stlenm t r.
5.2.1. Demograf k Aratrma T pler
1. Uzun sreye yaylm anket:Bu yntemde, b r demograf k

grubun veya ya kuann zaman nde tak p ed lmes sz
konusudur. Uzun srel aratrma ek pler kurulmas
gerekt nmasraflamader nlemes ne b lg ed nmek
n faydal b r yntemd r.
2. Demograf k b yograf aratrmalar:B r ncek ne gre

daha dk mal yetl b r yntemd r. K ler n doum, evl l k,
lm g b demograf k olaylar yaamalarna da r ger ye
dnk sorularla b lg toplanmasn amalar. Bu
adanretrospekt fb r yntemd r. Gel mekte olan
lkelerde daha yaygn olarak kullanlr.

5.2.2 Trk yede Demograf k Aratrmalar

Trk yede yaplan demograf k aratrmalarn en neml ler
Hacettepe n vers tes Nfus Ettler Enst ts tarafndan
gereklet r lmekted r. Bu demograf k aratrmalar nfus
saymnlarnn ara dnemler nde gereklet r lmekte, bylece hem
tamamlayc demograf k ver salamakta hem de nfus ve salk
gstergeler ne l k n b lg retmekted r. Bu ver ler, devlet
kurumlarnn h zmet alanlar le lg l b lg ler gncellemes ve
pol t ka ncel kler n bel rlemes asndan neml d r.
lk 1968de yaplan ve her be ylda b r gereklet r len bu

demograf k aratrmalar, krk yllk b r dnem kapsad n
tar hsel olarak karlatrmal nceleme mkn da sunmaktadr.
1968 Trk yede A le Yaps ve Nfus Sorunlar Aratrmas
1973 Trk ye Nfus Yaps ve Nfus Sorunlar Aratrmas
1978 Trk ye Dourganlk Aratrmas
1983 Trk ye Dourganlk ve A le Sal Aratrmas
1988 Trk ye Dourganlk ve Salk Aratrmas
1993 Trk ye Nfus ve Salk Aratrmas
5.3. Nfus Kaytlar

Nfus kaytlar doum ve lmler n kaydnn tutulmasna dayanan
ver toplama yntem d r. Doumlar, lmler ve evl l kler n
b ld r lmes zorunlu olduu n genel nfus saymndan farkl
olarak her zaman devam eden b r b lg toplama yntem d r.

Nfus ve Vatandalk ler Genel Mdrl, Osmanlda lk nfus

kaytlarnn1904-1905 yllarnda Genel Nfus Yazm le baladn
bel rtmekted r. Ancak Osmanl Devlet ve Trk ye Cumhur yet
boyunca yaanan savalar ve doal afetler g b nedenlerle her
dar b r mde ayn tar h eren kaytlar bulunmamaktadr. Bat
Avrupada nfus kaytlar ok daha esk tar hlere g der. lk rnekler
K l se gelene nde, va z ve lmler n kayded lmes yle
gereklem t r. Fransada nfus kaytlar 1539da kral 1.
Frano snn k l selere nfus kaytlarn tutma emr vermes yle
balar. Fransz Devr m sonras la klemeyle beraber bu grev
1793te beled yelere ver l r.
Doum ve lmler n kayded lmes modern devletlerde yasal b r

zorunluluktur. Vatandalar nfus czdan ed neb lmek n
kaydolmak zorundadr. Ancak bu yntemde de baz olas hatalar
olab lmekted r. Bu hatalar arasnda, yen doanlarn veya
lenler n kayded lmemes veya ge kayded lmes , anne-baba
s mler n n yanl yazlmas, kaytlarn eks k tutulmas saylab l r.
Bu tr hatalar tar h boyunca devam etmekted r. rne n stat st k

Umum Mdrlnn Nfus Hareketler 1935-1945 adl
k tabnn nsznde Trk yede en sk rastlanan sorunlardan b r
olan doanlarn ge kayded lmes nden kaynakl hatalara de n l r:
Fakat belli bir sre iinde nfus brolarna haber verilmesi zorunlu
klnan doumlarn ounluu yasal sre getikten be-alt yl
sonra, ocuklar okula balama ana gelinceye kadar nfusa
kaydettirilmemekte, kylerimizde ise bu sre iinde meydana gelen
doumlardan lmle sonulananlar resm makamlara hi haber
verilmemektedir. Bunun sonucu olarak yl iinde meydana gelen
doum olaylarn doru olarak nfus kaytlarndan karmak
imkn bulunmamakta olduu gibi, o yln doum ktklerindeki
bilgiler, be alt sene nceki doumlar da iermekte olmas
nedeniyle istatistiki adan bir anlam ifade
etmemektedir.(stat st k Umum Mdrlnn ad geen
yaynndan aktaran Sedat Murat, 2006, s. 261)

Az z Nes n n nfus kdnn nem zer ne 1977 ylnda

yazdYaar Ne Yaar, Ne Yaamazromannda b r trl nfus
czdan karamayan Yaarn okul, askerl k, mahkeme g b e tl
devlet kurumlaryla yaad traj -kom k maceralar anlatlr.
Trk yede doum ve lm stat st kler , Nfus ve Vatandalk ler

Genel Mdrl tarafndan tutulmaktadr. Kurumun nternet
sayfasnda olduka b lg lend r c yaynlar bulunmaktadr.
(www.nv .gov.tr)
Osmanl mparatorluu zamannda lk nfus czdan 1863-1864

saymndan sonra ver lm t r. Osmanl Tezk res den len bu hv yet
czdanlarnn yer n cumhur yete ge ld kten sonra 1928de ver len
nfus czdanlar almtr. Cumhur yet dnem n n bu lk czdan
Osmanlca yazlyd. Lat n alfabes ne ge le beraber 1929da yen
czdanlar ver ld .
Blm zet
Bu blmde, demograf n n ver kaynaklarn ele aldk. Nfus
saymlar, demograf k aratrmalar ve nfus kaytlar
yntemler n n ne olduu, tar h nde nasl gel t , uygulamada
karlalan sorunlar g b konulardan bahsett k.
6. DEMOGRAFK DNM
6.1. Dnya Nfusunun Gel m
B l m nsanlar dnya zer nde nsan varlnn yaklak 200 m lyon
yldr srdn fade ed yorlar. Ancak bu sren n ok uzun b r
ksmnda nsanlar bu gezegende neredeyse yok denecek kadar az
b r nfusla var oldular. Modern dneme gelene dek, yan son 300
yla kadar, doum ve lm oranlarnn ok yksek olduu ve nfus
art hznn ok dk olduu b r demograf k model geerl yd .
Tarm devr m srasnda, yan bugnden yaklak 10 b n yl nce
dnya zer ndek toplam nfusun 4 m lyon olduu tahm n
ed l yor. Tarm devr m yle balayan nfus art, M.. 500l

yllarda ancak 100 m lyona, m lad takv m n balangcnda se 200

m lyona ulamt. Dnya nfusu 1 m lyar ancak 1800ler n
banda, 2 m lyar se 1927de grmt. Daha ncek blmlerde
bahsett m z zere, 19. yzyldan t baren ok hzl b r nfus art
yaanm ve 2011de dnyada yaayan nsan says 7 m lyara
ulamt.
Nfus bu ek lde artarken, doum ve lm ver ler nde de c dd

de kl kler yaanyordu. Ders n power po nt sunumundak lk
slaytlar, dnyada farkl lke ve ktalarda dourganlk hz ve
nfusun gel m n gstermekted r.
6.2. Demograf k Dnm Kuram

Demograflar, nfusun nasl de t n anlatrken, demograf k
dnm kuram ad ver len b r model gel t rm lerd r. Buna gre,
modernleme srec nde nfus art nce yksek, sonra yava ve
en sonunda da dk hle gel r. Bu gel m n her toplum n
kanlmaz olduu dd a ed l r. Demograf k dnm kuram,
aada grece m z zere sonradan epey elet r lm olsa da,
nfus alannda evrensell k dd as olan nad r kuramlardan b r d r.
Aadak graf kte grece n z zere, demograf k dnm kuram

yksek dourganlk ve yksek lm oranlaryla tanmlanan b r
demograf k rej mden, doum ve lm oranlarnn dk olduu
b r rej me ge fade etmekted r.
Dnmn 4 aamas vardr. lk olarak, dnm balamadan

nce doum ve lm oranlarnn yksek olduu b r demograf k
tablo szkonusudur. Bu dnemdnm nces aamaolarak
adlandrlmaktadr.

Bundan sonrak aama, dnmn balad1. Aamadr. Tp,

salk ve h jyen alanndak gel meler sayes nde, yukardak
graf kte krmzyla aretl olan lm oranlar dmeye balar.
Ancak, yukarda ye lle gster len doum oranlar ayn hzla
devam ett n nfus art (mav ) hzlanr. Nfusu nde su
yer ne nsanlarn olduu b r havuz g b dnrsek, bu aamada
lmler n azalmasyla havuzdan boalan su m ktar azalm, ama
doumlarn yan havuza g ren suyun ayn kalmas sayes nde
havuzdak toplam su m ktar oalmtr. (Msr g b dourganln
hl yksek (2014,te 2,87) ama lmler n azald lkelerde
olduu g b ).
Dnmn2. aamasndadoum oranlar da dmeye balar.

Dourganln dmeye balamasyla doal nfus art hz
yavalama e l m ne g rer. (lmler n azald, dourganln da
dmekte olduu Meks ka (2,29) ve Trk ye (2,17) g b gel mekte
olan lkelerde olduu g b .)
Son aamadada, artk hem lm hem de doum oranlar

dt n doal nfus art hz y ce azalr. Bu son aamada
doumlarn azald, ortalama yaam sres n n uzad b r
demograf k tablo ortaya kar ve nfusun yalanan b r toplumla
kar karya kalrz. (talya (1,42) ve Almanya (1,43) g b
dourganln ok dk olduu Bat Avrupa lkeler nde olduu
g b ).
Demograf k dnm model ne gre, de m balamadan nce

olduka sab t olan nfus art hz, 1. aamada hzlanr, 2.
aamada yavalar ve 3. aamada azalr.
Demograf k dnm kuram son 50 yldr demograf alannn en

neml yaklam olarak tannsa da, aslnda erken sanay lem
toplumlardak nfus de m n bet mlemey amalayan b r model
olarak balamtr. F k r lk olarak1929da Warren
Thompsontarafndan ortaya atlmtr. Baz lkelerdek nfusun
1908-1927 arasndak de m n nceleyen Thompson doum ve
lm oranlarnn sev yes ne gre lkeler l b r kategor zasyon
nde deerlend rm t r. Daha sonra Fransz demografAdolph

Landry1932de demograf k devr m kavramn ortaya atmtr.

Landry b rb r n tak p eden demograf k rej mden bahsetm ve
sonuncu aamann nfus artnn duraklamas, hatta nfusun
azalmasyla sonulanacan dd a etm t r. Bu entellektel
m rasn zer ne demograf k dnm kavramn lk kez d le
get renAmer kal demograf Frank Noteste n (1953)olmutur.
Demograf k dnm kuramclar, her lken n yksek doum ve

lm oranlarndan dk doum ve lm oranlarna geece n ,
bunun da modernleme, sanay leme ve kentlemeyle beraber
gerekleece n sylem t r. Farkl zamanlarda da olsa, her lke
bu dnm yaayacak ve ayn demograf k evr m zleyecekt r.
Bu kurama gre, demograf k dnm nceAvrupa ve Kuzey
Amer kada, sonraAsya ve Lat n Amer kada( n, H nd stan,
Endonezya, Brez lya, Meks ka, vb) ve son olarak daSahraalt
Afr ka lkeler ndegerekleecekt r.
Hacettepe Nfus Ettler Enst ts ret m yeler tarafndan

Trkiyenin Demografik Dnmadyla hazrlanan k tapta bu
kuram u ek lde aklanmtr:
Demografik Dnm Kuramna gre btn toplumlar kanlmaz

olarak dourganlk ve lmllk hzlarnn yksek olduu bir
aamadan her ikisinin de dk olduu bir aamaya dnm
yapacaklardr. Klasik demografik dnm kuramnn nveleri
Adolphe Landryde (1933) bulunsa da daha sistematik hle gelmesi
1940l yllarn sonunda ve 1950li yllarn banda Frank W.
Notesteinn almalaryla birlikte olmutur (1953). Kuram uzun bir
dnem boyunca Avrupa lkelerinin doum ve lm hzlarnn
izlenmesi ile gelitirilmitir. Drt aamal ve be aamal trevleri de
bulunmasna karn, Notestein (1953) tarafndan gelitirilen ve
sonrasnda da yaygn olarak kullanlan demografik dnm
modeli aamaldr (Thompson, 1929; Blacker, 1947; Notenstein,
1953). Dnmn ilk aamasnda, yani sanayileme ncesi
aamada hem doum hem de lm hzlar yksektir. Nfus art hz
asgari dzeylerdedir. Dnmn ikinci aamasnda, sanayi
devriminin sonucu olarak iyileen salk ve yaam koullarnn etkisi
ile lm hzlar dmeye balamakta; doum hzlarndaki d
onu gecikmeli olarak takip etmektedir. Bu aamada hzl bir nfus

art sz konusu olmaktadr. Dnmn son aamasnda ise
doum ve lm hzlar ok dk dzeylere inmektedir. Bu
aamada da ilk aamada olduu gibi nfus art hz yine minimal
dzeydedir. Demografik dnmn bu ekilde genel bir seyri
olmakla birlikte balang zaman, ne kadar srd, hangi
faktrlerin etkilerine tabi olduu gibi konularda her lkede, hatta
lkelerin altnfus gruplarnda farkllklar gzlenmektedir. Her lke
kendi tarihinin ve karmak toplumsal srelerin sonucunda
demografik dnm srecini kendine zg bir ekilde
yaamaktadr. rnein, Avrupa lkelerinin ounda bir yzyl
bulan demografik dnm sreci, Trkiye gibi lkelerde ertelenmi
olarak ve daha ksa srede yaanan bir sre olmutur (TK, 1995;
TSAD, 1999; Van De Kaa, 1999). (Ko, Eryurt, Adal ve Sekiner,
2010, s.5)
6.2.1. Demograf k Dnm Kuramna Ynel k Elet r ler

Demograf k dnm model ortaya kt dnemde hk m olan
modernleme kuramyla neml benzerl kler tar.Modernleme
kuram, 19. yzyldan t baren Bat toplumlarnda sanay lemen n
etk s yle yaanan byk toplumsal dnm aklamak n
kullanld. zell kle 1950lerden t baren 3. Dnya lkeler ndek
geleneksel toplumdan modern topluma ge srec ou
yerde bu kuramla akland. Modernleme kuramnn demograf ye
uyarlanmas, doumlarn ve lmler n yksek
olduugeleneksel demograf k yapdan, bu k s n n de dk
olduumodern demograf k yapya ge olarak fade ed ld .
Hacettepe Nfus Ettler ndek aratrma ek b de, demograf k

dnm kuramn modernleme kuramnn b r trev olarak
deerlend rmekted r: Demograf k dnm kuramnn temel
savlar le modernleme kuramnn sylemler arasnda neml
benzerl kler bulunmaktadr. Tar h n tek b r ynnn bulunduu
varsaymn yapan modernleme okulunun tems lc ler , lk klas k
sosyologlardan devraldklargel mec evr mc b r
yaklamasah pt r. Bu yaklamda ok yaygn olarakgeleneksel
modern kartlndan bahsed lmekted r. Modernleme
okulunun ngrdtekdorusal evr m model ereves nde

tm toplumlar bas t, lkel b r balangtan yan gelenekselden
karmak b r moderne doru b r yol zleyeceklerd r. Tm
toplumlarn bel rl b r aamada geleneksel olduklar ve sonunda
kanlmaz olarak Batnn gem olduu aamalardan geerek
batllaacaklar yan modernleecekler varsaylmaktadr. Benzer
ek lde demograf k dnm kuram da Avrupa lkeler n n
demograf k deney mler n genellemekte, Avrupa lkeler n n
demograf k tar h ne bakarak, demograf k olaylarn aknda
dzenl b r sra, ortak b r gzergh tesp t ed leb lece n ve bu
yolla dnyann baka lkeler nde gelecekte yaanmas muhtemel
demograf k de mler n tahm n ed leb lece n savunmaktadr.
(Ko, Eryurt, Adal ve Sek ner, 2010, s.5).
Demograf k dnm model temel olarak adan

elet r lmekted r. Elet r n n lk boyutu, demograf k dnm
kuramnntekt plet r c bak asna ynel kt r. Tm lkelerdek
demograf k de m tek b r perspekt en aklayan bu kuram
Avrupa ve Kuzey Amer kadak dnm esas alan Bat-merkezl
ve etnosantr k olmas asndan tarafl ve sorunlu b r bak asna
sah pt r. k nc elet r , kuramnteleoloj k, lerlemec ve tek hat
zer nde lerleyen(un l neer) bak asna kardr. Her
toplumun ayn amaca ulamak zere, ayn gel m hatt zer nde
lerled n dd a eden bu kuram dnm srec ndek r t m ve
takv m farklarn aklamakta yeters z kalmaktadr. nc elet r
se, kuramn aklama model n n sadece doum ve lmlere
odaklanmas, nfusu etk leyengler n etk s n gzard
etmes konusundadr. B r yerdek nfusun sadece doum ve
lmlerle b mlend n dd a ederek, uluslararas gler n
etk s n grmezden gelen bu bak as, zell kle gler n
byles ne nem kazand b r dnyada eks k b r aklama model
kalmaya mahkmdur. rne n bugn Trk yedek nfus
d nam kler n sadece lm ve doumlara bakarak anlamak
mmkn mdr? k m lyona yakn olduklar tahm n ed len
Sur yel snmaclarn demograf k yapya etk s n yok sayarak
herhang b r sosyo-demograf k anal z yapmak mmkn mdr?

Ferhunde zbay (2009) da, Trk yede Genl k, Nfus ve kt dar

adl makales nde demograf k dnm kuramn bu adan
elet rmekted r: Bugne kadar toplanan amp r k gzlemler,
genell kle demograf k ge kuramn destekler mah yetted r.
Ancak toplumlarn demograf k dnmler n tamamladktan
sonra olacaklar hakknda kuramn b r ngrs yok. Ayrca,
gelecek n yaplan nfus projeks yonlar k bunlar da
demograf k ge kuramnn ngrler ereves nde yaplan
varsaymlara dayanr savalar, kontrol ed lemeyen bulac
hastalklar, doal afetlerle olab lecek k tlesel lmler
kapsamazlar. Temel anlay, dnya nfusunun b r daha hzla
artnn olmayaca ynnded r. (zbay, 2009). Ferhunde
zbayn da aret ett g b demograf k ge kuramnn
dorulanmad rnekler de bulunmaktadr. Nfus tar h n
nceleyen demograflar Avrupada nfus art hznn azalmasnn
bu kurama heryerde b reb r uymadn gsterd ler. rne n,
Fransada yksek dourganlk ve lmlln azal dd a ed ld
g b , nce lmlerle de l dourganln d le balam, hatta
bu da Fransz kamuoyunda c dd b r tartmaya neden olmutur.
Ferhunde zbayn da bel rtt g b (zbay, 2009), demograflar,

gelecekte tm dnyada lke nfuslarn bel rleyen en neml
olgunun k tlesel g hareketler olacan,doal arttan
kaynaklanan gen nfus fazlalnn yer n ,gler de d kkate
alan gerek arttan kaynaklanan benzer sorunlara brakacan
ngrmekted r. Oysa Demograf k Dnm Kuramnn b r d er
neml zell (belk de eks kl ) gler d kkate almamasdr.
Dolaysyla, gelecektek ngrlerde kuramn tek bana aklayc
gcnn zayf kalaca muhakkaktr.
Burada tekrar doal ve gerek nfus art nosyonlar arasndak

fark hatrlamamz gerek r.Doal nfus artsadece doum ve
lmler d kkate alrken,gerek nfus artdoum ve
lmlere ek olarak lkeye gelen ve lkeden g den gler de
hesaba katmaktadr.
6.2.2. k Demograf k Dnm T p

Aadak graf k k farkl demograf k dnm model n

gstermekted r.Soldak ek ldeerken sanay lem ng ltere ve
Gallerde demograf k dnmn daha uzun srede ve kademel
olarak gereklet grlmekted r. 1700ler n ortasnda balayp,
1900ler n sonunda b ten sre 200 yla yakn srmtr. Ayrca
balangtak doum ve lm oranlar daha dk olduu n de
nfus art hz daha dk olmutur. Az gel m lkeler tems l
edensadak ek lde se, demograf k dnm ok daha sert ve
hzl b r ek lde gereklem t r. Balangtak doum ve lm
oranlar daha yksek olduu n nfus art hz ok daha yksek
olmu ve sre olarak da yz yldan ksa srmes yle daha rad kal b r
de m yaanmtr. Doal nfus artnn bu kadar hzl ykseld
ve sonra da yavalad byle b r tabloda, toplumsal kurumlarn
srece uyum salamas kanlmaz olarak ok zor olmu; bu da
bata ekonom ve a le yaps olmak zere e tl toplumsal
sorunlarn ortaya kmasna yol amtr.
k farkl dnm t p n gsteren bu graf k dnda, Fransa ve n

rnekler n karlatrmak da b ze demograf k dnmn kolayca
genellet r lemeyece n gstermes asndan neml d r.
k Farkl Demograf k Dnm rne
1. Fransa:Fransada doum ve lm oranlarnn dmeye

balamas hemen hemen ayn tar hlerde gereklem t r.
1740ta 40 sev yes nden, 1905de 20 sev yes ne
nm t r. Bu de m yzyldan daha uzun b r sreye yayld
n toplumsal, kltrel ve ekonom k adan uyum
salanmas daha kolay olmutur.
2. n: nde se demograf k dnm srec ok hzl

yaanm; doum ve lm oranlar 30 yl g b ok ksa b r
srede dmtr. Doum oran 1950de 41den 1980de
26 sev yes ne; lm oranlar da 1950de 22den
1980de 8 sev yes ne nm t r. Kadn bana ortalama
ocuk says 1963te 7,41 g b rekor b r sev yedeyken, 1980-
85te 2,3 ocua dm; bugn se dourganlk hz 1,6
c varna kadar ger lem t r. Bu d kend l nden b r

toplumsal z hn yet de m nden de l, nde uygulanan
rad kal tek ocuk pol t kalarnn sonucu olarak
gereklem t r. (Bu konuya tekrar 14. Blmde nfus
pol t kalarndan bahsederken de nece z.)
6.2.3. Dnm Katsays

Yukarda da e tl rneklerle gsterd m z zere, gel m ve
gel mekte olan lkelerde demograf k dnm srec
zamanlamas ve r tm asndan farkl seyretmekted r. Azgel m
lkeler demograf k dnm srec n b rka on yl nde
tamamlar ve ok daha hzl yaarken, erken sanay lem
lkelerde bu b r asrdan uzun sreb lmekted r.
Dnm Katsays:Jean-Claude Chesna s tarafndan

gel t r lm olan ve b r lkedek nfusun demograf k dnm
srasndak art hzn len b r gsterged r.
Demograf k dnm sres lkeden lkeye

de mekted r.Dnm katsaysdnm sres nce o lkedek
nfusun ne kadar artacan gster r. rne n, ok yksek b r
dnm katsays olan Kenyada 1975-90 arasnda nfus ylda %
4 artmtr. (Kenyadak artn ne kadar byk olduunu anlamak
n, Trk yede nfus art hznn en yksek olduu 1955-1960l
yllarda %2,8 olduunu hatrlayalm).
Dnm katsaysnn gel m lkelerde dk, gel mekte olan

lkelerde ok yksek olmasnn sebeb lmler n dne neden
olan salk ve tp konusundak gel meler n bu lkelere zell kle
1960lardan t baren dardan ok hzl b r ek lde g rm
olmasdr. Smrge dnem nden sonra bamszln kazanan
lkelerde lm oranlar Batdan thal ed len alar, lalar g b
salk mknlar sayes nde hzla derken, doum oranlar ayn
hzla bu de uyum salayamamtr. Bu da bu lkelerde nfus

art hznn ok ykselmes ne, dnem n popler fades ylenfus
patlamasna neden olmutur.
Demograf k dnm kuramclarna gre, dnm srec ne

kadar ge balarsa, sonular o derece tahr pkr olur. Dnm
katsaysnn yksekl de, s zl k veya a le yapsnda hzl de me
g b c dd toplumsal sorunlar yaanmasna neden olur. Aadak
tabloda grlece zere, dnm katsays 7,5 olan Trk ye, bu
adan gel m lkelere yakn b r demograf k zell k
serg lemekted r. Trk yeye bener b r ekonom k ve s yas gem
olan Meks kann b zden daha yksek b r dnm katsays
olmas Gney Amer ka lkeler ne has zell klerle aklanab l r.
6.3. Dnya Nfusunun Art Hz

Dnya nfusunu b r btn olarak deerlend r rsek, nfus art
hznn duraklama dnem ne g rd n syleyeb l r z. Ek m 2011de
dnya nfusu 7 m lyar olmutur. Bazlarnn dd a ett n n aks ne,
demograf k projeks yonlara gre gezegen n nfusu uzun sre 10
m lyara ulamayacaktr. 2050 n yaplan ngrler, nfusun 9,4
m lyar c varnda kalacan sylemekted r (P son, 2011).
Hl hazrda dnyann en kalabalk nfusa sah p be lkes n,

H nd stan, ABD, Endonezya ve Brez lyadr. 2014 ver ler ne gre n
1,355 m lyar; H nd stan 1,236 m lyar; ABD 318 m lyon; Endonezya
253 m lyon ve Brez lya 202 m lyonluk b r nfusa sah pt r. Buna
gre, bu be lkede yaayanlar 2014te 7,174 m lyar olan toplam

dnya nfusunun yarsndan fazlasn oluturmaktadr. (Grsel n

sunumda 23. sayfadak slayda baknz.)
6.4. Ya P ram tler

Ya p ram tler , demograflarn nfusun yapsn ve evr m n
gstermek n kullandklar ok neml b r aratr. Bel rl b r blge
veya lkedek nfusun ya ve c ns yete gre dalmn gster r. Ya
p ram tler nfusun bet msel ve yapsal anal z n kullanlr: Ya
ve c ns yet ltler zer nden alt gruplar na etmey mmkn
klar ve nfusun e tl ynler n kavramak n kullanl b r
yntemd r.
Ya p ram tler , nfusu c ns yet ve ya ver ler zer nden graf k

ekl nde tanmlamaya yarar. Bylece b r toplumun yzyllk
demograf k tar h n gster r.
Ya p ram tler d key eksende ya gruplarn, yatay eksende se

c ns yet (kadnlar sada, erkekler solda) gster r. Bylece her b r
ya ve c ns yet grubunun toplam nfusu hesaplanab l r. Daha da
neml s 80-90 yllk b r dnemde doum ve lmler n seyr tak p
ed leb l r.
Gel m ve gel mekte olan lkelerde nfus p ram tler farkl

ek llerded r. Aada 2000 ver ler ne gre hazrlanm ABD,
N jerya ve sve p ram tler ne bakarsak unlar syleyeb l r z.
1. ya p ram d , ABDnfusunun ya ve c ns yet dalmn

gstermekted r. Buna gre ABDde yaklak 15 yldr p ram d n
taban kademel olarak daralmakta, yan doumlar azalmaktadr.
Ortadak k nl k 1945 sonras yaanan bebek patlamas
dnem ndek yksek dourganla aret etmekted r. P ram tte
yukar doru ktka, 2. p ram tte grdmz N jeryaya kyasla
ortalama yaam sres n n ok daha uzun olduunu ve 70 ya st

nfusta Amer kal kadnlarn erkeklere kyasla yaklak kat daha

kalabalk olduunu syleyeb l r z.
2. ya p ram d dnyann az gel m lkeler nden b r

olanN jeryann demograf k yapsn gstermekted r. Tabann
gen ve hzla daralarak yukar doru kyor olmas, hem
doumlarn hem de lmler n fazla olduunun gsterges d r. 60
ya st nfusun ok az olmas da ortalama yaam sres n n
ksalnn aret d r. Yalanma N jeryada erkekler n olduu
kadar kadnlar n de ancak az sayda anslnn er eb ld ok
ayrcalkl b r konumu tems l etmekted r. Bu lkede gen nfus
toplumun ok neml b r kes m n oluturmaktadr. Bunun
ekonom k ve s yas hayat asndan art ve eks ler ayrca
tartlmaya aktr.
3. ya p ram d se demograf k yalanmann t p k rnekler nden

b r olansvee a tt r. Hem 60 ya nfusun sayca ve oransal
fazlal (yan ortalama yaam sres n n uzunluu), hem de
p ram d n alt katmanlarndak daralma (yan doumlarn azalyor
oluu) bu lken n demograf k dnm srec n n son aamasnda
olduunu gstermekted r. Yan hem doumlarn, hem de
lmler n dk olduu, p ram t zell n kaybetm , g derek
ktleen b r ya ve nfus yapsyla kar karyayzdr. Almanya ve
Fransa g b Avrupa lkeler nde grlen 50 ya grubunda erkek
nfus azlnn sve p ram d nde bar z b r ek lde gzkmemes ,
bu lken n youn erkek lmler ne neden olan 2. Dnya
Savann dnda kaldnn b r gsterges d r. Hl hazrda 30-55
ya aras kuan ok k n olmas 1950-1975 arasnda yaanan
bebek patlamas srasndak yksek doumlara aret
etmekted r. D er gel m lkeler g b 60 ya st nfusta
kadnlarn erkeklere nazaran daha uzun sre yaadn da bu
p ram tte greb l r z.

6.5. Tartma: deal Nfus Ve Kresel Nfus

Pol t kalar
Demograf k dnm kuram 1960lardan t baren nfus ve
kalknma l k s ne da r neml b r tartmay da tet klem t r. 200
yldan uzun b r sre nce, 1798de Malthus tarafndan ortaya
atlan tartma, bugn hl srmekted r. B rlem M lletler n
nfus toplantlar bu adan ok neml rneklerd r. Toplant n
se len eh rler b le, ekonom k kalknma ve demokrat kleme
nnde engel olarak grlen nfus patlamasnn en youn
grld yerler olmas asndan d kkat ek c d r. B rlem
M lletler Nfus Konferans 1984te Meks kada, 1994te Kah rede
yaplmtr.
Hl devam eden bu tartmada k ana gr bulunmaktadr.

B r nc gre gre, nfus patlamas nc Dnya lkeler n
korkun b r felakett r. Nfus planlamas ac l ve elzemd r.
Amer kal demograf ve sosyal b l mc ler n ban ekt gre
gre ekonom k kalknma ve modernleme n ar nfus artnn
kontrol altna alnmas, yan dourganln drlmes
gerek yordu. Bu anlamda, Batl demograflarn t p k b r neo-
Malthusu yaklam ben msed kler n syleyeb l r z. Bu yaklam
ben mseyen B rlem M lletler Nfus Fonu veya B rlem M lletler
Kalknma Program g b uluslararas kurum v kurulular da nfus
artn kontrol altna almaya ynel k pol t kalar ben msem ,
zell kle Asya ve Afr ka lkeler nde a le planlamas programlar
balatmtr.
Bu tartmada k nc yaklam, gen b r nfus ve yksek nfus

art ekonom k kalknma n olumludur d yen ant -Malthusu
gruptan gelmekted r. Geen blmlerde bahsett m z g b , ok
erken b r dnemde dourganln dmes n yaayan Fransa bu
grn ncler nden b r d r.
Son on yla kadar, lk gr ben msem olan Trk devlet son

dnemde dourganln d ve nfusun yalanmaya
balamas karsnda k nc gre yaknlamtr. Ksaca

ocuk pol t kas olarak tanmlayab lece m z bu yaklama gre

dourganln yksek tutulmas, ekonom bata olmak zere
Trk yen n bulunduu blgedek d nam zm n korumas asndan
kr t k nemded r. Sosyologlar olarak, 1980ler n neo-Malthusu
pol t kalarndan 2000lerde ant -Malthusu pol t kalara ge
zer ne daha ok dnmem z ve aratrma yapmam gerekt
a krdr.
7. TRKYEDE DEMOGRAFK
DNM
Gr
1927de yaplan cumhur yet dnem n n lk nfus saymnda
Trk ye nfusu 13,6 m lyon olarak tesp t ed ld . 2000e
gel nd nde bu say 65 m lyona kmt. 2000 yl ver ler ne gre
dourganlk hz (d er b r dey le, kadn bana den ocuk
says) 2,6 d . 2010da nfus 73 m lyona km, dourganlk hz
se 2,1e dmt.
Bu ver ler, Trk yen n demograf k ge srec n neredeyse

tamamlad anlamna gelmekted r. Ancak lke ndek blgesel
farklar d kkate aldmzda, bu faden n fazla kaba b r genelleme
olduunu farkeder z. Trk yen n baz blgeler doum ve lm
oranlar dk, nfusu yalanmakta olan Bat Avrupa lkeler n n
demograf k yapsna benzer zell kler gster rken, d er yerler
dourganln ve bebek lmler n n yksek, ortalama yaam
sres n n ksa olduu Asya ve Afr ka lkeler ne yakn b r tablo
serg lemekted r.
Bu blgesel farklarn detaylarna gemeden nce, Trk yen n

nfus yapsndak de m aadak ya p ram d n nceleyerek
ele alalm.
7.1. Trk yen n Farkl Dnemler ne A t Nfus

P ram tler

Yukardak ya p ram tler Hacettepe n vers tes Nfus

Ettler nden b r grup aratrmacnn 2010 ylnda yaynladklar
Trk yen n Demograf k Dnm adl almadan alnmtr.
nternet zer nde pdf dosyas olarak kolaylkla er eb lece n z bu
deerl almada, yaanan srec n sonunda demograf k
dnmn son aamasna gel nd ve artk Trk yede dk
doum ve lm oranlarnn hkm srd fade ed lmekted r:
Son 40 ylda gereklet r len demograf k aratrmalarn gsterd

demograf k e l mler b r btn olarak deerlend r ld nde,
Trk yen n 2000l yllardan balayarak yen b rdemografik
rejimeg rd grlmekted r. Cumhur yet n lan le balayan ve
gnmze kadar devam eden srete sosyoekonom k alanda ve
zell kle son yllarda anne ve ocuk sal gstergeler nde
gzlenen olumlu gel meler be ya alt ocuk lmler n n ve
kadn bana den doum saysnn neml lde azalmasna
yol aarak Trk yey Demografik Dnm Kuramnda sz ed len
nc yan son aamaya tamtr. Demograf k dnmn bu
aamasnda Trk ye nfusu artk yksek dourganlk ve lmllk
hzlarna sah p gen b r nfus olmaktan karak, dk
dourganlk ve lmllk hzlarna sah p ve g tt ke yalanan b r
nfusun zell kler n kazanmaktadr. (Ko, Eryurt, Adal ve
Sek ner, 2010, s.4)
7.2. Trk yede Demograf k Dnm

7.2.1. B r nc Aama: 1923 -1950
19. yzyl ve 20. yzyln lk y rm yl boyunca savalarla boumu
olan Osmanl mparatorluunun yen cumhur yete brakt
demograf k m ras olduka ard. Savalar ve yokluk dnem nde
erkek says azalm, erkekler n cephede uzun sre kalmasndan
dolay evl l k ve dourganlk hzlar c dd lde dmt.
Dnem n romanlar ve an k taplarnda da, cepheden dnmes
beklenen erkekler, bu yzden ertelenen evl l kler ve ge veya h

kavuulamayan elerden dolay ocuk saysndak azalma tasv r

ed lm t r.
Bu zorlu dnem cumhur yet n lanyla son buldu. Osmanl

mparatorluunun 19. yzyln k nc yarsndan t baren g rd
uzun savalarn b tmes yle nfus kademel olarak toparlanma
evres ne g rd . Sa kalan erkekler n cepheden dnyle
dourganlk hzla ykseld ve kadn bana ocuk says 5,5tan
7ye ykseld . lm hz derken, dourganln artmas nfusun
hzla artmasna yol at.
Cumhur yet n kuruluunun onuncu yl kutlamalar n

yazlanOnuncu Yl Marbu hzl art fade eden tannm
eserlerden b r d r.
ktk ak alnla, on ylda her savatan

On ylda onbe milyon gen yarattk her yatan.
1933 ylnda Faruk Naf z amlbel ve Behet Kemal alarn

szler n yazd ve Cemal Re t Rey n besteled bu nl mar,
dnem n Kemal st deoloj s n yanstmakla kalmayp, erken
cumhur yet dnem ynet c ler n n nfus art konusundak aba
ve arzularn da ortaya koymaktadr.
Yanda, 1935 ylna a t nfus p ram d nde grlece zere,

Trk yede demograf k dnmn balangc yksek dourganlk
ve yksek lm rej m yle balamtr. Gen tabanl ve hzla
daralarak ykselen p ram tte, doum ve lm hznn yksek
olduu b r demograf k model szkonusudur. Bu p ram t sayes nde
1935 nces nde yaanan nfus hareketler n zlemek de
mmkndr:
1935 ylna a t olan nfus p ram d nde B r nc Dnya Sava

yllarnda doan 19151920 doum kuann (1519 ya grubu)

d er doum kuaklarna gre saysal olarak daha kk

nfusunun olduu grlmekted r. Bu durum, sava koullarnda
Trk yede dourganln ertelend n ak b r ek lde
gstermekted r. Bu doum kuann zler n 1975 ylna kadark
tm nfus p ram tler nde de zlemek mmkn olmaktadr. Her
yerde olduu g b , Trk yede de sava koullarnda erkekler n
cephede olmasndan dolay dourganlk ertelenm ve doumlar
d er dnemlere kyasla ok daha az olmutur. (. Ko, M. A. Eryurt,
T. Adal, P. Sek ner,Trkiyenin Demografik Dnm, Hacettepe
Nfus Ettler Enst ts Yayn, 2010, s.7)
Bu dnemde hedef sadece nfusu n cel k asndan arttrmak

de l, n tel k asndan da dntrmek, na ed len ulus-devlet
model ne uygun b r m ll nfus yaratmak olmutur. Bu
balamda b r yandan dourganl tev k eden pol t kalar
uygulanm, mesela 6 ocuk yapan kadnlara madalya ver lm ,
d er yandan da Yunan stanla mzalanan nfus mbadeles g b
anlamalarla nfus Trklet r lm t r. Nfusun Trk ve Mslman
zell n glend rerek sayy arttrma ve bylece sayca kalabalk
ve er k olarak homojen b r ulus yaratma ste dnem n g
pol t kalarna da yn verm t r. Trk soylu kabul ed len, aslnda
ou etn k olarak Trk de l ama Mslman olan gruplarn
Balkanlar ve Kafkasyadan Anadoluya g tev k ed lm t r. (Bu
konuda daha uzun b r tartma n: Bkz. Gler ders ).
1923-24 arasnda gerekleen Trk-Yunan nfus mbadeles bu

adan ok neml b r rnekt r. Lozan Anlamas kapsamnda
mzalanan nfus mbadeles szlemes yle yaklak 1,2 m lyon
Ortodoks Anadoludan Yunan stana, yaklak 600 b n Mslman
da Yunan standan Trk yeye gnder lm t r. Bu zorunlu g
deney m yle lg l edeb yat, mz k, s nema g b sanatsal alanlardan
pek ok rnek bulunmaktadr. aan Irmakn ynett ve 2011de
ek len Dedem n nsanlar f lm mbadele sonras yaanan uyum
ve kabul sorunlarn anlatan etk ley c b r f lmd r. Lozan
Mbad ller Vakfnn nternet s tes nde de bu dneme a t ok
sayda an, fotoraf ve e tl malzemeler bulab l rs n z.

Nfus Mbadeles ne benzer ek lde Cumhur yet n lk onyllar

boyunca zell kle Balkanlardan ok sayda Trk ve/veya
Mslman topluluk Trk yeye g etm , dnem n gmenlere
scak bakan pol t kas sayes nde soydalar hzla Trk
vatandalna kabul ed lm t r.
Tm bunlarn sonucunda, Trk yen n nfusu1923ten 1955e 13

m lyondan 24 m lyonakarak, 32 yllk b r srede k ye
katlanmaya ok yaklamtr.
Bu dneme da r son b r not olarak stanbuldan bahsetmek

gerek r. Cumhur yet n lan ve bakent n Ankaraya tanmas, esk
mparatorluun bakent olan stanbul n demograf k k
anlamna gelm t r. 1896da 1 m lyondan daha fazla nfusa sah p
olan stanbul, 1927 saymnda 680 b ne kadar dmtr. 1935te
741 b n, 1940da 793 b n, 1945te 860 b n olmu ve n hayet 1950
saymnda 1 m lyona ok yaklaarak 983 b ne ykselm t r.
Ksacas, ders slaytlarnda grece n z ssz Beyolu fotoraf
1950lere kadar sradan b r manzara olmutur. Son olarak
stanbuldak demograf k de m n sadece saysal anlamda de l,
er k anlamnda da gereklet n hatrlatmak gerek r. 1896
saymnda stanbul nfusu nde gayrmsl mler % 49,51l k paya
sah pken, Osmanlnn son onyl ve Cumhur yet n lanyla b rl kte
uygulanan nfusu Trklet rme pol t kalar ereves nde nfus
hzla Mslmanlamtr (Karpat, 2003).
7.2.2. k nc Aama: 1950 -1985

Bu dnem demograf k adan hzla artan nfus, hzl ve k tlesel
kentleme le tanmlanab l r. 2. Dnya Savandan sonra g r len k
kutuplu dnyada, ABDn n de deste yle Trk yede salk
alannda ok neml gel meler yaanm, bylece lm hz hzla
dmtr. lm hz derken, dourganln yksek sev yede
devam etmes sayes nde nfus hzla artmtr.
1950l yllar nfus art hznn doruk noktas olmu ve yllk nfus
art hz %2,8 sev yes ne kmtr (k bu Trk ye demograf k

tar h nde en yksek sev yed r). Bylece, 30 yllk dnem sonunda,
nfus 24 m lyondan 51 m lyona karak k ye katlanmtr.
Nfusun bu derece hzl art karsnda, b r noktada ar nfus

kaygs d lend r lmeye balanm ve 1970lerden t baren doum
kontrol pol t kalarnn ben msenmes n admlar atlmtr.
Bu dnem n en neml zell kler nden b r de hzl kentleme

olmutur. Kyden kente gle yaanan rad kal demograf k
de m n Trk ye toplumsal yaps zer nde sosyal, ekonom k,
s yas ve d er alanlarda ok c dd sonular ortaya kmtr. 1960
ve 1970l yllar b r yandan byk kentlere gn hz kazand, b r
yandan da nfus fazlasnn gc olarak Bat Avrupaya g ett
dnem olmutur.
7.2.2.1. Genl k k nl
Aada (ve ders n powerpo nt sunumunda 12. slaytta)
grece n z graf k, Trk yede 15-24 ya aras gen nfusun toplam
nfusa orann gstermekted r. 1920lerden t baren savalarn
b tmes ve dourganln artmasyla, 15-24 ya kua 1940lardan
t baren hzla artmaya balamtr. 1950-55 arasnda doruk
noktasna er t kten sonra n e gem , daha sonra 1970den
t baren tekrar ykselm t r. En yksek noktasnda toplam nfusun
%20-21 c var b r orana sah p olan 15-24 ya kuann 2030dan
t baren %15 n altna nece tahm n ed lmekted r.
Gen nfusun toplam nfusa orannn yksek olma durumuna

demograf de genl k k nl (youth bulge) ad ver lmekted r.
Ferhunde zbayn da aret ett zere, Genl k k nl
k m ler ne gre lke n b r frsat penceres d r. y ynet ld
takd rde ekonom k gel men n genl k k nl le hzlanaca
sylenmekted r. () Ama k m ler ne gre genler n fazlal sosyo-
ekonom k ve s yas st krar asndan b r tehd t oluturur. zell kle,

c nsel yolla bulaan hastalklarn yaygnlamas, seks ve

uyuturucu t caret , terr zm ve benzer ddete dayanan asay
sorunlar, s zl k, e t m ve barnma olanaklarnn yet ememes
ve benzer b r d z sorun genler n saylarnn ve oranlarnn
artmas le l k lend r l r. () Gen nfus orannn yzde y rm
olmas, lk olarak Samuel Hunt ngton tarafndan kr t k e k olarak
d le get r ld . Gen nfus k nl ondan sonra bu e kle
tanmlanr oldu. (zbay, 2009)
Gen nfus orannn yksek olmasna da neden olan yksek

doum hz 1970lerde doum kontrol tartmalarn tet kled .
Trk Tab pler B rl , Trk J nekoloj Cem yet , Trk ye A le
Planlamas Derne g b salk alannda faal yet gsteren baz s v l
toplum kurulular bata olmak zere, n vers tel Kadnlar
Derne g b meslek rgtler n n de deste yle, doum
kontrolnn gerekl l ve krtajn serbest braklmas n
almalar yaptlar. (Trk yede Krtajn tar hsel gel m n bkz.
Karamerl olu, 2012).
7.2.3. nc Aama: 1985 sonras

1985 sonras dnem n en neml demograf k zell nfus art
hznn azalmaya balamas oldu. 1970lerden t baren salk
alanndan s v l toplum kurulular ve baz st dzey brokratlarn
d le get rd doum kontrol ve nfus planlamas f kr 12 Eyll
asker darbes nden sonra f l yata get ve e tl pol t kalarla
desteklend . Darbe hkmet n n nem verd balklardan b r
a le planlamas oldu. TRTde bu konuda programlar yaplyor,
tek ocuklu a leler deal a le format olarak sunuluyordu. Kenan
Evren n de sk sk d le get rd Tek ocuk veya bakab lece n z
kadar ocuk! slogan dnem n neo-Malthusu f kr n n zet
olmutu.
Bu abalar sonunda, nfus art hz yavalama balad ve

1950lerde 2,80lerde olan art hz, 1980lerden t baren hzla
dmeye balad. Bylece nfus art hz:
1985-1990 aras yllk % 2,2

1990da % 1,8
1994te % 1,6 oldu.
Cumhur yet tar h n n bu nc demograf k dnem nde, lm

hzndan sonra dourganlk hznn da dmeye balamas ve
nfus art hznn yavalamas, demograf k frsat penceres n n
almas anlamna geld .
7.3. Demograf k Frsat Penceres

Demograf k frsat penceres , alma yandak nfusun(15-64 ya
aral)toplam ndek orannn artmas demekt r. Bu pencere,
ocuk (15 ya alt) ve yallardan (65 ya st) oluan baml
nfusun orannn azald ve alma yandak nfusun orannn
artt durumda ortaya kar. Ancak unutmamak gerek r,
demograf k frsat penceres b r kere alr, b r sre devam eder ve
sonlanr. D er b r dey e ge c d r. Bu dnem y deerlend r l rse
ok kymetl b r ekonom k byme mkn sunduu n, bu
demograf k durum frsat olarak adlandrlmtr. Asya Kaplanlar
olarak b l nen lkeler n kalknma hamles nde bu demograf k frsat
penceres n y deerlend rm olmalar da etk l olmutur.
Demograflara gre, Trk yede demograf k frsat penceres 2000l

yllarn banda ald ve yaklak 2040a kadar srecek. Nfus art
hznn 1990lardan t baren yavalamaya balamas ve henz
nfusta c dd b r yalanma olmamas, demograf k frsat penceres
dnem nde yaadmza aret ed yor. Uzun yllar gen nfusta
k nl k ve buna bal sosyo-ekonom k sorunlarla bouan b r
lke olan Trk yen n ekonom k ve toplumsal kalknmas n ok
neml b r dnem olduunun altn zmek gerek r.
Demograf k frsat penceres n n ak olduu dnem boyunca, 15

ya alt nfusun toplam nfus ndek pay azalrken, retken
nfus olarak tanmlanan 15-64 ya grubunun pay artmaya devam
edecek. Ankara T caret Odasnn (ATO) Eurostat ve TK
ver ler nden yararlanarak hazrlad st hdam Raporu 2007ye
gre, alab l r yatak nfusun (15-64 ya aras) toplam ndek

pay 2006da % 66. Tahm nlere gre bu oran 2010da %67, 2025de
se %69 olacak.
Bu demograf k de m hakknda TSAD ve ATO g b sanay ve

t caret odalar e tl raporlar yaynladlar (Bkz. Kaynaka). Her k
raporda da, d le get r len elet r lerden b r , retken olab lecek
nfus artarken st hdama katlm orannn dmes , yan s zl n
artmas oldu. Raporlarn b r d er ortak noktas da, bu kymetl
ama ge c dnemde b r an nce nfusun n tel n ykseltmek
gerekt konusundak uyar oldu.
7.4. Bamllk Oran

B r toplumdak 15 ya alt ve 65 ya stnden oluan baml
nfusun alan nfusa oranna bamllk oran denmekted r. Bu
oran, alsan b r k n n rett n n ortalama olarak ka k
tarafndan tket ld n gster r.
Bamllk orannn artmas, alanlarn yknn artt anlamna

gel r, dolaysyla stenenen b r durum de ld r. Aada 2005 yl
ver ler ne gre, n, Afr ka ve Bat Avrupann ya yaps ve
bamllk oranlar grlyor. B r lkede 15-64 ya grubunun
toplam nfus ndek oran ne kadar yksekse ( gc saysn
arttraca ve bakmas gereken baml nfus daha az olaca
n) ekonom k byme asndan o kadar olumludur. Aadak
ya grubu oranlarna daha d kkatl baktmzda baz neml
farklar tesp t edeb l r z. rne n Afr kada ar yksek bamllk
oran (%82), akt f nfusun (15-64 yanda alma andak
nfusun) yknn ok ar olduunu gster r. Bu ktada baml
nfus nde en d kkat ek c grup se ocuklardr. Demograf k
dengen n bu derece bozuk olduu b r tabloda, daha mreeh b r
toplum na edeb lmek n ocuklara sunulmas gereken e t m
altyapsnn salanmas ve bunun n zkaynak yaratlmas zor
gzkmekted r. Afr ka kadar kt olmasa da, Bat Avrupada da
bamllk oran ok parlak de ld r. Bu blgede dourganlk
hznn dmes ve nfusun yalanmasyla demograf k frsat
penceres n n kapandn syleyeb l r z. Burada baml nfusun

neml b r zell 65 ya st nfusun 15 ya alt nfusla ayn

orana sah p olmasdr.
7.5. 2050 Trk yes nde Nfus

Trk yede demograf k frsat penceres n n alma ve muhtemel
kapanma sres ne da r farkl grler bulunsa da, bunlarn ortak
yan bu frsat dnem n n otuz yl kadar srece d r. zm r Ekonom
n vers tes nden Prof. Dr. Ayla Ou B natlya gre, 2010 ylnda
alm olan Trk yen n demograf k frsat penceres 2040 ylna
kadar devam edecekt r21. Haz ran 2015 tar h nde Dnya Bankas
Trk ye D rektr grev ndek Mart n Ra sere gre se, Trk ye n
demograf k frsat penceres 2005 ylnda almtr. Ra ser bu
dneme da r u uyarlarda bulunmaktadr: Nfusun te k s
alma anda ve bamllk oran azald. Bu frsat penceres , 10
yl (2025e kadar) daha ak kalacak. Bu srete gen nfusun y
e t lmes ve donanmnn artrlmas gerek r.22
Aadak k graf kte s zler de nfusun ya gruplarna gre

dalmn ve bamllk orannn seyr n nceleyeb l rs n z. lk
graf kte arpc olan 1985ten t baren 15 ya alt nfusun orannn
dzenl olarak dmes ve %40lardan %20lere doru azalmasdr.
Bu kadar hzl olmasa da, son on yldr yal nfusun oranndak
art da d kkat ek c d r.

KAYNAK: . Ko, M. A. Eryurt, T. Adal, P. Sekiner Trkiyenin Demografik Dnm,

Hacettepe Nfus Ettleri Enstits Yayn, 2010.
TK ve d er kurulular 2050de Trk ye nfusunun 93 m lyon

olacan tahm n ed yorlar. Bu ngr, 1970l yllarda sanldnn
aks ne Trk yen n 100 m lyon e n gemeyece n gster yor.
Pek ok basn kuruluu TK n Haz ran 2011de aklad nfus
ver ler n ve ler ye dnk nfus tahm nler n byk b r
hayalkrkl nde deerlend rd ler. Basnda kan bu tarz
yorumlar, esk mparatorluklar dnem ne has kalabalk
nfus=g yaklamnn hl kabul grdne aret etmekted r.
Tab , bunun sadece lm ve doum stat st kler ne dayanarak

yaplm b r ngr olduunu unutmamak gerek r. 2011den ber
devam eden Sur yeden Trk yeye ynel k k tlesel snma
hareket g b byk lekl b r g olmas durumunda bu sayda
c dd b r de kl k olmas kanlmaz olur.
7.6. Tar hsel ve Blgesel Farklar

Demograf k dnm kuram fazla genellemec b r yaklamla b r
lken n nfusunu yekpare b r btnm g b ele alsa da, Trk ye
g b blgeler aras kalknmlk sev yes nde c dd farklar olan
lkelerde bu tarz genellemeler yeterl aklayc gce sah p
olamamaktadr. Trk yede demograf k dnmden
bahsederken, hem tar hsel, hem de blgesel farklardan
bahsetmek elzemd r.
rne n, Alan Duben ve Cem Beharn aret ett zere,

stanbulda dourganlk, 19. yzyl g b ok erken b r tar hten
t baren dmeye balamtr. Duben ve Beharn Trkes n
1996da yaynladklarstanbul Haneleri Evlilik, Aile ve Dourganlk
1880-1940adl k tap mparatorluktan cumhur yete geerken,
stanbulda nfusun seyr ne da r t t z ve der nl kl b r tar hsel
demograf almas sunar. K tap ayrca Trk yede a le,
dourganlk ve evl l k konusunda yaygn kabul gren efsaneler
yerle b r eder. Tar hsel kaynak toplamann ok da kolay olmad

b r alanda n tel kl b r sosyoloj k bak get ren bu k tab konuya lg

duyanlara tavs ye eder m.
Uzun yllardr Trk yede yerle k olan antropolog Alan Duben n

e tl makaleler n b raraya get rd Kent, Aile, Tarihk tab da
b z gem tek Trk a les mges n yen den dnmeye zorlar.
almasnda Osmanlnn son dnem nde stanbuldak
Mslman hane ve a lelere odaklanan Duben, sanlann aks ne 19.
yzyln sonu 20. yzyln bandan ber stanbulda zell kle
erkekler n erken evlenmen n yaygn olmadn, 1905 ve 1940
arasnda evlenme yann erkekler n 30 c var, kadnlar nse 20
olduunu sylyor. Ayn ek lde stanbullu ler asndan ok
el l n de b r efsane olduunu, ok el erkekler n orannn
sadece %2,5 c var olduunu ortaya koyuyor.
Bugn Trk ye nfusunun meknsal/blgesel zell kler n

baktmzda se daha arpc ver lerle karlarz. rne n
2008de, Trk yede doum hz Gney Dou Anadolu blges nde
27,2 ken Bat Marmarada 11,6 d . 2000de Trk yede
ortalama dourganlk hz 2.53 ken, ayn oran Ed rnede 1,66,
rnakta se 7.06 d (zgr, 2004).
2014 ylnda toplam dourganlk hznn en yksek olduu ller n

heps lken n dousunda ken (4,52 ocuk le en yksek anlurfa;
4,23 ocuk le rnak; 3,98 ocuk le Ar ve 3,86 ocuk le S rt) en
dk toplam dourganlk hz Bat ller nde grld. En dk
1,47 ocuk le Ed rne; ardndan 1,55 ocuk le Karabk, 1,56 ocuk
le Krklarel , 1,57 ocuk le anakkale ve Esk eh r zled (TK,
2015).
lken n dousu ve bats arasndak bu byk fark, demograf k

d le tercme edersek, dousunda Sudan ve Gana, batsnda talya
ve Almanya olan b r lkeden bahsetmem z gerek r. Bu derece
demograf k farkllklar serg leyen b r nfusu, merkez ve tekt p b r
nfus pol t kasyla ynetmek de kukusuz o derece zor olacaktr.
Aada E. Murat ZGRn 2004 ylnda Coraf B l mler

Derg s nde yaynlad Trk yede Toplam Dourganlk Hznn

Meknsal Dal adl makalede bulunan har tay kullanarak

blgeler arasndak bu demograf k farklar aklamaya alacaz.
lk har ta 1980 ylnda toplam dourganlk hznn blgelere gre

de m n gster yor. k nc s se ayn ver y 2000 yl n
grsellet r yor. lk har tada lken n Batsnda dah kadn bana
den ocuk saysnn 2,41-3 aralnda olduu, orta Anadoludan
t baren nce 3, douya g d ld ke de 4 ve 5 ocua kt
grlyor.
2000 yl n toplam dourganlk hzn gsteren k nc har tada

se, Bat ve hatta Orta Anadolu ller n n ounun 1,66-2,41
dourganlk hzna dt, Gney Dou Anadolu blges har
h b r yerde 4 zer dourganlk hznn bulunmad
gzlemlen yor.
Aada, 1980den 2000e dourganlk hznn de m n gsteren

har ta yukardak k har tann zet g b . Gney Dou Anadolu
blges har , lken n hemen her yer nde, ama zell kle kuzey nde
ve batsnda dourganlkta ok hzl b r d yaanyor.
Dourganlk hznn d asndan en d renl blgen n
ounluu Krt nfustan oluan ller olmas bu har talara s yasal
demograf asndan da tartmaya ak b r zell k katyor. Murat
zgrn kapsaml anal z , dou ller ndek bu yksek dourganlk
trend n etn k adan yorumlamak yer ne ok daha detayl b r
sosyoloj k deerlend rme sunuyor. Murat zgr, lken n dousu
ve ger kalan blgeler arasnda dourganlk hzndak farklar
aklarken, ok temel sosyoloj k ver lere odaklanyor: Blgesel
farklar, e t m sev yes , kentsel ve krsal yerler arasndak farklar,

kadnlarn gcne katlm, ataerk l kltr ve erkek ocuk

ste n n yaygnl g b faktrler zer nden deerlend r yor.
Murat zgre gre kadn bana den ocuk saysnn 4den fazla
olduu yerler, e t m sev yes n n dk, tarm d sektrlerde
kadnn gcne katlmnn %10dan az, okuma yazma b lmeyen
kadn orannn %30dan fazla, k bana den gel r n 1500
dolardan az olduu yerler. Ksacas, aada drdnc ve son
har tada grece n z zere, dourganln hl yksek olduu
blge e t m, gel r, kadnn gcne katlm asndan Trk ye
ortalamasnn en ger s nde yer alan b r yer.
Trk yen n yz yllk demograf k dnmn dnem altnda

nceled m z bu blm TK 2014 doum ver ler ne bakarak
b t rel m.
Doumlar: 2008 ylnda 1 m lyon 281 b n 302 olan canl doum

says, 2009 ylnda 1 m lyon 241 b n 617ye ger lem t . 2014
ylnda 1 m lyon 337b nle tekrar yksel e get .
Toplam dourganlk hz: Rev ze ed len 2013 ver s ne gre 2,10

ocuk ken 2014 ylnda 2,17 ocuk oldu. B r kadnn dourgan
olduu dnem, yan 15-49 ya dnem boyunca dourab lece
ortalama ocuk says 2008 ylnda 2,14 ocuk ken, 2009da 2,06,
2013te 2,10, 2014te se 2,17 oldu.
Blgesel farklar: 2014te toplam dourganlk hz en yksek 4,52

ocuk le anlurfada, en dk se 1,47 ocuk le Ed rnede
gereklet

Bu ver ler b ze, yzyllk b r macera sonunda md l k Trk yede

toplam dourganlk hznn 2,1 c varna sab tlend n gster yor.
Demograflara gre, Trk yede demograf k dnm
tamamland zaman dnm katsays 7,5 olacak.
Bu demograf k ver ler n detaylarna baktmzda lken n dousu

ve bats arasnda ok c dd farklar olduunu grdk. Hl hazrda
demograf k dnm srec n n nc ve son aamasnda olan
Trk yen n en az on yl daha demograf k frsat penceres n n nde
yer alaca tahm n ed l yor. Bu dnem n ekonom k ve toplumsal
kalknma n nasl deerlend r lece , sonularnn neler olaca
veya demograflarn ngrler n n gerekle p gereklemeyece
ancak b raz bekleyerek cevabn bulab lece m z sorular.
Blm zet
Bu blmde, Trk yen n yz yllk demograf k dnmn
dnem altnda ncelend .
Doumlar:2008 ylnda 1 m lyon 281 b n 302 olan canl doum

says, 2009 ylnda 1 m lyon 241 b n 617ye ger lem t . 2014
ylnda 1 m lyon 337b nle tekrar yksel e get .
Toplam dourganlk hz:Rev ze ed len 2013 ver s ne gre 2,10

ocuk ken 2014 ylnda 2,17 ocuk oldu. B r kadnn dourgan
olduu dnem, yan 15-49 ya dnem boyunca dourab lece
ortalama ocuk says 2008 ylnda 2,14 ocuk ken, 2009da 2,06,
2013te 2,10, 2014te se 2,17 oldu.
Blgesel farklar:2014te toplam dourganlk hz en yksek 4,52

ocuk le anlurfada, en dk se 1,47 ocuk le Ed rnede
gereklet
Bu ver ler b ze, yzyllk b r macera sonundaimdilikTrk yede

toplam dourganlk hznn 2,1 c varna sab tlend n
gstermekted r. Demograflara gre, Trk yede demograf k
dnm tamamland zaman dnm katsays 7,5 olacak.

Bu demograf k ver lere gre, lkem z n dousu ve bats arasnda

ok c dd farklar olduu grlmekted r.
Hl hazrda demograf k dnm srec n n nc ve son

aamasnda olan Trk yen n en az on yl daha demograf k frsat
penceres n n nde yer alaca tahm n ed lmekted r.
21https://www.youtube.com/watch?v= t7fjRc1Rh0
22http://www.sabah.com.tr/ekonom /2015/06/18/f rsat-penceres -10-y l-ac k-kalacak
8. DOUMLAR
Gr
Doumlar, tpk lmler g b , nfusun gel m ne etk eden en
neml faktrlerd r. Gler b r kenara koyarsak, b r lkedek
nfusu dorudan etk leyen k ve doal demograf k olgu
doumlar ve lmlerd r. Bu blmde, hayatn balangcn ve
nfusun ret lmes n fade eden doumlar ele alacaz.
Doumlar (ve lmler) nfus ktles n n n cel n , n tel n , ya ve
c ns yet dalmn bel rler. Bu k demograf k olgu toplumlarn
ekonom k, sosyal, s yas ve kltrel boyutlaryla karlkl b r
etk le m nded r.
Doumlarla lg l demograf k ter mler arasnda, kaba doum hz

ve toplam dourganlk hz ne kar.
Kaba doum hz:Bell b r srede (genell kle b r yl) meydana

gelen canl doumlarn saysnn ayn sre n olan nfusa
(genell kle yl ortas nfusa) blnmes yle elde ed len gsterged r.
Toplam dourganlk hz, b r kadnn dourgan olduu dnem

(15-49 ya grubu) boyunca dourab lece ortalama ocuk saysn
fade etmekted r.
Demograf alannda ayrcayaa zel dourganlk hzter m de

kullanlr. Yaa zel dourganlk hz, bell b r ya grubunda b n

kadn bana den ortalama canl doan ocuk saysn fade

etmekted r.
Potans yel-b yoloj k dourganlk:B r k msen n veya nfusun

b yoloj k bakmdan ocuk dourab lme yetene d r. Bu yetene n
bulunmay hl neksrlkden r.
Herhang b r doum kontrol yntem uygulanmamas

durumunda, gerekleecek bu dourganlk orannadoal
dourganlkda den lmekted r. Demograflar, ergenl e g rer
g rmez h b r doum kontrol yntem kullanmadan ocuk
dourmaya balayan b r kadnn 50 yana kadar ortalama 12
ocuk sah b olab lece n bel rt yor. (Ancak ABDde yaayan 45
yandak b r kadnn 2011 ylnda y rm nc ocuunu dnyaya
get rmeye hazrlanyor oluu demograflar da afallatm olsa
gerek!)23
Gerek hayatta her zaman e tl toplumsal ve kltrel faktrler

devreye g rd n h b r zaman tam anlamyla doal b r
dourganlktan bahsedemey z. Dourganl etk leyen sosyo-
kltrel faktrler arasnda evl l k ya, st verme sres , c nsel
tabular, vb. balklar lk srada saylr.
F l dourganlk:B r nfusta canl doumlarn bel rled f l

doum dzey d r. Geleneksel veya modern doum kontrol
yntemler kullanld nynlend r lm veya gdml
dourganlkda den r.
8.1. Canl Doumlar ve Kaba Doum Hz

Canl doumocuun doduu andan t baren en az b rka
dak ka yaad, alama, nefes alma ve hareket etme g b hayat
bel rt ler gsterd doumdur. Canl doum says, b r lkede
yaayan nfusa ve onun toplam dourganlk hzna gre de r.
Mesela, Avrupa B rl n n en kalabalk lkes olan (2013te 80,7
m lyon) Almanyada 2013te canl doum says 685 b nde
kalmken, nfusu 63,9 m lyon olan Fransada 780 b n canl doum

yaanmtr. Ayn yl Trk yede canl doum says 1.283.062

olmutur24.
Avrupa le kyasladmzda Trk yede CD saylar hl ok yksek

olsa da yllar ndek de m n zled m zde canl doum
saysnda 2014e kadar b r azalma olduunu gzlemleyeb l r z.
Trk yede canl doumlar yllara gre u ek lde gereklem t r:
2000de 1.434.297
2008de 1.281.302
2009da 1.241.617
2013de 1.291.217
2014te 1.337.504
Kaba doum hzb n k bana den doum saysn fade

etmekted r. Doum oran olarak da fade ed lmekted r. Daha
tekn k b r d lle syleyecek olursak,kaba doum hzb r ylda
doan canl bebek saysnn yl ortas nfusa blnmes ve 1000 le
arplmasyla bulunan orandr.
Aadak ,2014 yl kaba doum hzver ler lkeler arasndak

arpc farklar net b r ek lde gstermekted r.
N ger ve Mal de 46
N jerya ve Etyopyada 38
Msr ve Pak standa 23
Meks ka ve Trkmen standa 19
n ve Norvete 12
Almanya ve Japonyada 8
2014 yl doum oran (kaba doum hz) Trk yede 17,3

olmutur. Bu anlamda doum oran 17 olan 2013 ylna gre,
ufak da olsa doumlarda b r art yaanmtr.
Doum oran sadece demograf y de l, tm toplumsal ve kltrel

alanlar etk lemekted r. En bas t nden b r rnek verecek olursak,

b n k ye 46 doum den N jer g b b r lke le sadece 8 doum

den Almanya veya 13 doum den ABD g b b r lkede ocua
ver len anlam, ocuk n yaplan tket m, ocuk evres nde
kurulan sembol k veya madd dnya ok farkl olacaktr. Son
yllarda lkem zde de gzlenmeye balananbaby
shower(bebee hazrlk) part ler bunun rnekler nden b r d r.
Sadece bebek rnler satan dkknlarn veya bebek ve ouklar
n zel etk nl kler dzenleyen f rmalarn saysndak art g derek
daha nad de b r eye dnen bebe n dnyev anlamda
kutsanmas olarak da yorumlanab l r.
8.2. Dourganlk
Toplam dourganlk hz,b r kadnn dourgan olduu dnem
(15-49 ya grubu) boyunca dourab lece ortalama ocuk saysn
fade etmekted r. Dourganlk hz tm dnyada d
gstermekted r. Dnya dourganlk ortalamas son 50 ylda 5,4ten
2,1 ocua dmtr. 2014 ver ler ne gre toplam dourganlk
hz lkeden lkeye c dd farklar gstermekted r. Dnya
Bankasnn 2013 ver ler ne gre toplam dourganlk hz baz
lkelerde yled r25:
N jerde 7,6
Mal de 6,8
Afgan standa 4,9
Sudanda 4,4
Msrda 2,8
Fransada 2,0
Almanya, talya ve Japonyada 1,4
spanya, Bosna-Hersek ve Yunan standa 1,3
Blgesel olarak ele aldmzda, 2013te en yksek dourganlk

Sahraalt Afr ka lkeler nde, en dk dourganlk se gney
Avrupa lkeler nde grlmekted r.

Trk yen n toplam dourganlk hzndak

de mebaktmzda, 1980lerden t baren uygulanan nfus
planlamas pol t kalarnn sonu verd n ve kadn bana den
ocuk saysnn 2010a dek hzla dtn gzleml yoruz.
1980de 3,41 olan dourganlk hz, B r ncek derste (7. Blmde)
ele aldmz demograf k dnm srec n n nc aamasyla
lg l aklamalar, dourganlktak azalmay aklamak n de
geerl d r.
Dnyada toplam dourganlk hzndak de m , 1985, 2010 ve

2030 ver ler n har talayan aadak graf kte net b r ek lde
greb l r z26. 1985te dourganln en yksek olduu 5 lke
arasnda Asya (Yemen, Afgan stan ve Umman), k Afr ka lkes
(N jer ve Ruanda) bulunurken, 2010da lk be l stes nde Afr ka
dndan sadece Afgan stan kalmtr. 2010da z rvedek d er drt
lke N jer, Mal , Somal ve Ugandadr. 2030 n yaplan nfus
projeks yonuna gre lk be lken n tm sahraalt Afr kadandr
(N jer, Zamb ya, Somal Malaw ve Mal ).
Bu har talarda b r d er arpc nokta esk Sovyet lkeler nde

sosyal zm n zlmes nden sonra gzlenen dourganlktak hzl
dtr. Tm Sovyet blges 1985te 2 st b r dourganla
sah pken, 2010da 2n n altna dmtr. D er b r dey le, esk
SSCB lkeler ndek sosyal, ekonom k ve s yas zlme
demograf k kle el ele g tmekted r. Hang s n n hang s n
etk led , yan dourganlktak azalmayla sosyo-ekonom k
dalma arasndak l k der nlemes ne dnlmes gereken b r
konudur27.
Dnyada dourganlk (1985)

Dnyada dourganlk (2010)
Dnyada dourganlk (2030 projeks yonu)
8.3. Doumlar ve Dourganlkla lg l Genel

E l mler
B yoloj k bakmdan dourganln en yksek olduu ya 19dur. Bu
yatan t baren yava yava dourganlk kapas tes der. Ancak
yukarda da pek ok kez aret ett m z zere, demograf k olgular
sadece b yoloj k zell klere gre gereklemez. Toplumsal koullar
ve kltrel deerler doumlarn says, zamanlamas, doum
yapan annen n ya g b b rok ey etk ler. rne n, doumlarn
sadece evl l k nde kabul grd toplumlarda evl l k ya
doum oranlarn etk leyen neml b r faktrdr. Evlenmeden
ocuk yapmann gnah, ayp veya gayrmeru sayld
toplumlarda kadnlarn evl l k ya doumlar etk leyen ok neml
b r ver d r.
Tm dnyada, doumlar ve dourganln dn etk leyen

baz olgular vardr. Bunlar genel e l mler bal altnda ele
alab l r z:
Evl l k yann ertelenmes ( lk evl l k yann artmas)
lk doum yann ertelenmes
Dourganla bakta de m (nfus planlamas dnem nde

hk m olan bakab lece n kadar ocuk veya dourganl

tev k eden ocuk bereket yle gel r g b sloganlarn toplum

nezd nde yaygnl)
Tm yalarda dourganlk orannn dmes .
Aadak tabloda da grece n z zere, dourganlktak en neml

de mlerden b r tm ya gruplarnda dourganlk orannn
dmes d r. 1978den bu yana, Trk yede her ya grubunda
dourganlk dmtr.
KAYNAK: smet Ko ve Erhan zdemir, Trkiye Nfus ve Salk Aratrmas TNSA-2003

raporu, Blm 4- Dourganlk
Yaa zel dourganlk hz, bell b r ya grubunda b n kadn bana

den ortalama canl doan ocuk saysn fade eder. 2003
ver ler ne gre, Trk yede kadnlar lk dourganlk deney mler n
en ok 20-24 ya aralnda yaamaktayd. 2014te bu 25-29 ya
grubuna kayd. 2014te Trk yede en yksek yaa zel
dourganlk hz 25-29 ya grubunda grld. Bu da, b yoloj k
adan dourganln en yksek olduu yala, f l yatta en ok
dourganlk olan yan ayn olmadn ortaya koyar.
Son Trk ye Nfus ve Salk Aratrmas (TNSA-2013) raporuna

gre son onylda, lk doum ya srekl artmaktadr. Szkonusu
aratrmaya gre, 40 ya ve zer kadnlar lk doumlarn
yaklak 22 yanda yapmken, 25-29 ya grubundak kadnlar lk
doumlarn daha ge, 24 yanda yapmtr. (...) Dourganln
ertelenmes e l m ne l k n b r baka bulgu da ya gruplarnn
bel rl yalarda lk doumlarn yapm olma yzdeler nden elde
ed leb l r. rne n, 45 ve zer yatak kadnlarn yzde 13 lk
doumlarn 18 yana kadar gereklet rm ken, 20-29 ya
grubundak kadnlarn sadece yzde 5-6s bu yaa kadar ocuk
dourmaya balamtr. (TNSA, 2013: 70)

Dourganlk hznda kr-kent fark
Krsal alanlarda dourganlk hz kentsel alanlara gre daha

yksekt r. Ancak son yllarda kent-kr arasndak dourganlk fark
kapanmaktadr. Yukardak graf k bu benzemey gstermes
asndan ok arpcdr.
stanbulda dourganlk hz her zaman Trk ye ortalamasnn

altnda olmutur. Bunu genel olarak kentsel ve krsal yerlerdek
dourganlk farkyla aklayab l r z. Ancak, son y rm ylda krsal
blgelerde de dourganln dmes yle bu fark azalmaktadr.
1970-2000 arasnda dourganlk hzndak de m gsteren
aadak graf k 1980den t baren s stemat k olarak den oranlar
ortaya koymaktadr .
8.4. Dourganln Evr m nde Model

Yukarda ver lerle akladmz zere, son onyllarda tm
dnyada dourganlk dmekted r. Dourganlktak bu genel
dme e l m ana model zer nden aklanmaktadr.
1. Yava de m model
Sosyo-ekonom k ve kltrel de mlere bal olarak dourganlk

hz de r. Sanay leme, e t m sev yes n n art, kadnlarn
evdnda cretl lerde almas bu sebepler arasndadr.
Avrupada 19.yzylda dmeye balayan dourganlk hz, lm
oranlarndak azalmadan sonra n e gem ve bu d ok uzun
b r sreye yaylmtr.
2. rad / mdahalec de m model

e tl nfus kontrol pol t kalarna bal olarak daha hzl b r d

yaanr. T p k b r rnek nd r. Komn st ynet m n 1970ler n
sonunda balatt tek ocuk pol t kas Eyll 2002de yasa hl ne
gelm t r. ok kat denet m ve ceza pol t kalarnn uyguland bu
nfus planlamas pol t kas nde dourganl rad kal b r ek lde
drmtr. Bugn 1,3 m lyar olan n nfusunun 2050de
sadece 1,6 m lyar olaca ve bylece dnyann en kalabalk lkes
statsn H nd stana brakaca ngrlmekted r.
3. Kr z model
Savalar, ekoloj k kr zler veya beklenmed k afetlerle dourganln

an d anlamna gel r. Baz Afr ka lkeler bunun t p k
rnekler arasnda saylab l r.
8.4.1. Farkl rnekler: skand nav Model

Evl l k d doumlar:skand nav a le ve dourganlk model nde
resm n kh olmadan hayat yaanmas ve doumlarn resm
evl l k dnda gereklemes olduka yaygndr. 2000 ylnda
zlandada doumlarn %65 , sve ve Norvee %50s ,
Dan markada %46s evl l k dnda gereklem t r.
Kuzeyden balayan bu akm, Avrupann genel nde de etk l

olmaktadr. AB lkeler nde 1960 le 2000 arasnda evl l k d
doumlar %5,1den %26,4e ykselm t r. Avrupa B rl yeler
arasnda evl l k d doumlarn en dk olduu lkelerden b r
Yunan stan olmasna ramen, 2015te Yunan stan Babakan olan
Alex s Ts pras ve y rm yldan uzun sred r beraber olduu e
Per stera Batz anann resm n kah kymadan devam ett rd kler
b rl ktel kler nde k ocuklar bulunmaktadr.
8.4.2. Farkl rnekler: nde C ns yet Se m

stat st k olarak yen doan bebeklerde erkekler n oran daha

yksekt r. Erkek bebek doumlarnn daha fazla olmasn nceleyen
demograflar, yen doan her 100 kz bebee karlk 105 erkek
doduunu ortaya koymulardr. 2000-2005 ver ler ne dayanlarak
yaplan b r aratrmaya gre bu dnemde yen doan her 100 kz
ocua 106,5 erkek ocuk doarken, nde bu oran olaanst b r
ek lde 100e 110a kmtr. Ders n powerpo nt sunumundak 26
numaral har tada erkek ocuk doumlarnn dalm
grlmeted r. n n d er tm yerlerden daha koyu ye l olmas
yen doan her 100 kz ocua karlk 110dan daha fazla erkek
ocuk dnyaya geld n ortaya koymkatadr.
Sosyal demograflar, nde erkek ocuk doumlarnn normal n

stnde yksek olmasn n n ok sert b r ek lde uygulad tek
ocuk pol t kasna balamaktadr. n aslnda komn st rej me
ge nden t baren nfus planlamasn tev k etm t r. Ancak, Mao
Zedongnun 1976dak lmne kadar stee bal braklan a le
planlamas hedeflenen sonular vermem t r. Bunun zer ne n
Halk Cumhur yet ynet m 1978de yen b r yasa karm ve bunu
1981den t baren uygulamaya koymutur. Szkonusu yasada baz
gruplara st sna olarak k ocuk hakk ver lm olsa da, nl
a leler n ounu tek ocukla snrlandran bu yasann amac nfus
artn azaltmaktr. T p k b r nfus mhend sl rne olarak
deerlend reb lece m z bu yasaya kar, a leler doacak tek
ocuklarnn erkek olmasn terc h ederek e tl yntemler
uygulamlardr. Bunlar arasnda yasak olmasna ramen ultrason
c hazlaryla c ns yet n kz olduu tesp t ed len cen nler n alnmas
(yan ounlukla ham lel n 16. ha asndan sonra krtaj) veya kz
doan bebekler n doumdan sonra ldrlmes g b nsanlk d
yntemler de bulunmaktadr.
8.5. Gebel nley c Yntemler

Doumlarla lg l en neml alt balklardan b r olan gebel

nley c yntemler, ler n sted kler zaman ve sted kler sayda
ocuk sah b olmalarn salayan yntemlerd r. Gebel n stenen
ve planlanan zamanda gereklemes bebek ve anne salnda
y leme salad g b , stenmeyen gebel kler n krtaj yoluyla
sonlanmasn da azaltr. Dnya zer nde tm gebel kler n yaklak
%40nn plansz olduunu28gznne alrsak, gebel nley c
yntem kullanmnn nem daha da netl k kazanr.
Gebel nley c yntemler modern ve geleneksel yntemler

olarak k ye ayrab l r z.Modern yntemlerarasnda RA (rah m
ara), ksrlatrma (vazoktam veya tp l gasyonu), doum kontrol
haplar, kondom, neler ve d er tbb aralar saylab l r. Modern
yntemler g derek hem say hem e t asndan oalsa da,
nsanlar ok esk tar hlerden bu yanageleneksel yntemlerle de
gebel nleme yollarna bavurmulardr. Geleneksel yntemler
arasnda takv m, ger ekme (co tus nterruptus) saylab l r.
Kadnn adet dnem n tak p ederek yumurtalama dnem nde
n c nsel l k den kanmasna mkn tanyan takv m yntem
ve halk arasnda darya boalma olarak tanmlanan ger ekme
yntemler Tr yede hl en ok kullanlan yntemlerd r.
8.6. Dnyada ve Trk yede Gebel nley c

Yntemler n Kullanm
2000 yl ver ler ne gre, dnya nfusunun %60,5u b rgebel
nley c yntemkullanrken, %39,5 kullanmamaktadr. 2000
ylnda gebel nley c yntem kullanmnn en yksek olduu
kta %72,6 le Kuzey Amer kadr. Onu %71,7 le Gney Amer ka,
%67,6 le Avrupa tak p eder. Yntem kullanmnn en dk olduu
kta se %27,4 le Afr kadr. Aadak tabloda grece n z
zere,29gebel nley c yntem kullanm tm dnyada yava da
olsa artmaktadr. 1980lerde %48 c var olan oran, 2009da %63e
kadar kmtr. (tabloda ye l renk modern yntemler , mav se
geleneksel yntemler gstermekted r).
Kullanlan yntemler arasnda en sk rastlanlanksrlatrmadr.

Dnya ortalamas %39 olan ksrlatrma Kuzey Amer kada %50,
Asyada % 45, Avrupada %11, Afr kada se %6 uygulanmaktadr.

Dnya ortalamas %12 olan doumkontrol haplarkullanm
Okyanusyada %29, Avrupa ve Afr ka %27, Kuzey ve Gney
Amer ka % 20, Asyada se % 8d r30.
Aada grdnz graf k, 1978-2008 arasnda Trk yede

gebel nley c yntem kullanmndak de m
gstermekted r31. TNSA 2013 raporunda da, yntem kullanmnda
ufak b r y leme olsa da, genelde oranlarn bu sev yede kald
grlmekted r. En gncel ver lere sah p olan TNSA 2013 raporuna
gre, Trk yede yntem kullanmayanlarn oran %26,5; modern
gebel nley c yntemler n kullanm %47,4, geleneksel
yntemler n kullanm da %26dr. Geleneksel yntemler n bu
kadar yaygn olduu b r toplumda ne yazk k bu yntemlere da r
b lg dzey ok dktr. TNSA 2013 aratrmasnda fade ed ld
g b , doal a le planlamas yntemler n n baarl b r ek lde
kullanm, byk lde b r kadnn adet dngs er s nde gebe
kalma ht mal n n hang zamanda daha fazla olduunu y anlam
olmasna baldr. Bu aratrmada geleneksel takv m yntem n
kullanan kadnlara c nsel l k de bulunduu takd rde gebe kalma
ht mal n n daha yksek olduu gnler sorulduunda, kadnlarn
sadece %27s doru cevab vereb lm t r.
8.7. Gncel B r Tartma: Krtaj (steyerek Dk)

Gebel k rnnn anne beden dnda yaam zell
kazanmadan nce sonlanmas olarak tanmlanan dk
yapmaabortus Mays 2012de dnem n babakannn krtaj
kart aklamalarndan sonra Trk ye gndem ne oturdu.
Demograflarn steyerek dk olarak tanmladklar, halk

arasnda krtaj olarak b l nen o

2008 Nfus ve Salk Aratrmasnda evl kadnlarn %22s n n

hayatlar boyunca en az b r kez de bavurduklar
saptanmtr. Bu b lg y , yukarda gbel nley c yntemler n
kullanm oranlaryla beraber okuduumuzda, Trk yede krtajn
stenmeyen gebel kler nlemek zere kullanldn grrz.
Trk yede nfus aratrmalar alannn nc s mler nden ve nfus

planlamas kanunun kmasna nayak olanProf. Dr. Nusret
F ek1972de yaynlad b r makalede Trk yede yksek
dourganlk oran olan ve gebel k nley c yntemler
kullanlmayan blgelerde,ocuk drmen n gebel
engellemek n kullanldna aret etmekted r. 1968de yaplan
b r aratrmaya gre, gebel nley c yntem kullandn
syleyen kadnlarn 363.350 doum gereklet rm ken, 148.530
ocuk drm olmasn,kullanlan yntemlerde baarl
olunmamasnabalar ve ar dourganl nlemek n a lelere
doum kontrolunu kabul ett rmek de l, onlara gebel nlemek
n etk l yntemler retmek ve kullanma olanan salamak
gerekt n fade eder. (F ek 1972)
Dnyann pek ok yer g b Trk yede de hl doum kontrol

yntemler b l nmemekte veya uygulanmamaktadr. Ayrca, pek
ok lkede krtaj (rah m tahl yes ) yasal de ld r. Bu lkelerde
kadnlar stenmeyen gebel kler salksz koullarda
sonlandrmaktadr.
Dnya Salk rgt tahm nler ne gre dnyada her yl 46 m lyon

kadn de bavurmakta, 19 m lyonu gvenl olmayan
koullarda gereklet r lmekte, buna bal olarak 68 b n kadn
hayatn kaybetmekte, 5,3 m lyon kadnda se ge c veya kalc
sakatlklar meydana gelmekted r.
Trk yede 2005 Ulusal Anne lmler Aratrmasnda anne

lmler nde dn hl yaklak %2l k b r paynn olduu
bel rlenm t r.
Son yllarda, nfert l teye kar reme teknoloj ler nde tayc
annel k g b yen yntemler n kullanlmas da yen tartmalar

arasndadr. Yen yasal dzenlemeler sonrasnda, nsan

embr yosunun hukuk statsndek bel rs zl k ve dk hakk
aratrmaclar ve fem n stler tarafndan tartlmaktadr.
Dourganl arttrmay steyen s yaset ler n krtaj kart
aklamalar da bu tartmalar alevlend rm t r. Bu konularda
farkl bak alarn yanstan u okumalara bakab l rs n z:
Aykut oban , Trk yede ana rahm ndek emr yonun hukuk
stats, 2007;
N hal B lg l Aykut, Dr. Sare Mhokur, Prof. Dr. Aye Akn Gvenl
dk kadnn reme hakkdr Bakent n vers tes , Kadn
ocuk Sal ve A le Planlamas Aratrma ve Uygulama Merkez ;
Fem n st Pol t ka derg s No.8, 2010 krtaj hakk konulu

dosya.
Trk ye Halk Sal Derg s 2012;10, zel Say 1: Dkler
Blm zet
Doumlar ve dourganlkla lg l temel konular ele aldmz bu
blmde, doumlarla lg l genel e l mler aktardk. Baz blgesel
farklar olsa da, dnyann her yer nde doumlar azalmakta ve
dourganlk dmekted r. Bu de m aklayan modele gre,
dourganln azalmasnda sosyo-kltrel, ekonom k, s yas ve
hatta evresel faktrler etk l olmaktadr. Trk yede de
1980lerden t baren kaba doum hz dmekted r. Doumlar
azalrken, gebel nley c yntem kullanm artmaktadr. Gene de
Trk ye dh l pek ok lkede modern koruyucu yntemlere
bavurulmamas ler n stenmeyen gebel kler sonlandrmak
n krtaj g b yntemler kullanmasna neden olmaktadr.
S yaset ler n de katlmyla son yllarda tekrar alevlenen krtaj
tartmas Trk yede den dourganlklar kadar, nfus ve
s yaaset l k s ne da r de pular sunmaktadr.
Son olarak, yen reme teknoloj ler ndek gel melerle beraber
Trk yede de yava yava sosyoloj k b r bak asyla nfert l te,
tp bebek, yen reme teknoloj ler n n t car lemes , tayc
annel k, yen annel k g b yepyen konularn ncelenmeye

balandn syleyerek b t rel m.
23Haber kayna n
Bkz.http://www.rad kal.com.tr/yasam/19_cocuk_dogurdu_20 nc ye_ham le-1069110
24https://www. ned.fr/fr/tout-savo r-populat on/ch res/europe-pays-
developpes/populat on-na ssances-deces/

25http://donnees.banquemond ale.org/ nd cateur/SP.DYN.TFRT.IN
26http://www.newgeography.com/content/002474-s x-adults-and-one-ch ld-ch na
27Esk sovyet corafyasnn am ral gem s Rusyada dourganln

dmes yle lg l nternetten de bulab lece n z e tl yaz ve raporlar
mevcuttur.
28http://www.earth-pol cy.org/mob le/releases/h ghl ghts26
29http://www.earth-pol cy.org/mob le/releases/h ghl ghts26
30B rlem M lletler Nfus Fonu, World Contracept ve Use, 2005.

31. Ko, M. A. Eryurt, T. Adal, P. Sek ner Trk yen n Demograf k
Dnm, Hacettepe Nfus Ettler Enst ts Yayn, 2010.
9. LMLER
Gr
lmler nfusun hacm ve yapsn etk leyen temel faktrlerden
b r d r. Doumlarn nfus zer ndek arttrc etk s ne kar lmler
azaltc b r etk ye sah pt r. lm hz kalknmlk ve refah
sev yes ne; ya, c ns yet ve rk gruplarna; kamet ed len yere
(kent/ky); evl l k durumu ve sosyo-ekonom k sev yeye bal
olarak de kl k gster r. Trk yede son yllara kadar, lmler
konusunda ana gndem maddes bebek ve ocuk lmler yd . Bu
blmde, bu konular dnyadan ve Trk yeden rneklerle ksaca
ele alacaz.
Konunun detaylarna g rmeden nce lmlerle lg l demograf k

ter mler netlet rel m.
Kaba lm hz:B n k bana den lm saysdr. B r yl nde

kayded len lmler n saysnn nfusun genel ne blnmes ve
sonucun b nle arplmasyla elde ed l r. lmler farkl demograf k
gruplara gre de kl k gsterd n, nfus aratrmalarnda

zel ter mler de kullanlr.
Erkekler n lm hz:B n erkek bana den erkek lm

saysn fade etmekted r. Erkek lmler / erkek nfus * 1000
Kadnlar n lm hz:B n kadn bana den kadn lm

saysn fade etmekted r. Kadn lmler / kadn nfus * 1000
Yaa gre lm hz:Bell b r ya grubundak b n k bana den

lm saysn fade etmekted r. X yandak lmler / X yandak
nfus * 1000
Nedenler ne gre lm hz: B n k bana den bell b r

nedenden lenler saysn fade etmekted r. X nedenl lmler /
genel nfus * 1000
Bebek lm hz:B n canl doum bana den bebek lm

saysn fade etmekted r. lk 12 aynda lenler / doumlar * 1000
ocuk lm hz:Bel rl b r srede 1-4 ya grubundak lmler n,

1-4 ya grubundak ocuk nfusa blnmes yle elde ed l r.
Be ya alt lm hz:Bebekl k ve ocukluk dnem ndek lm

olaylarnn b le k dzey n gster r. Be ya alt lm olasl,
bel rl b r doum kua nden 5 yana kadar lenler n orann
ver r.
9.1. lm Hzndak De m
Kaba doum, kaba lm ve doal nfus art hzlarn gsteren
aadak graf k32Trk yedek demograf k de m srec n n
sonuna yaklalrken lm oranlarnn da dmeye devam ett n
ortaya koyuyor. TK ver ler ne gre, 2013 ylnda 372 b n olan
lm says, 2014 ylnda %4,7 artarak 390 b n olmutur. Ayn yl,
kaba lm hz da b nde 5,1 olmutur.33
Aadak graf kte grdmz lm oranlarndak d, en

bata bebek ve ocuk lm oranlarndak y leme sayes nde
gereklet . 1970l yllarda b nde 130 olan bebek lm hz, 2014
ver ler ne gre b nde 11 sev yes ne kadar azald. B r karlatrma

yapmak gerek rse, Fransada 2013 yl ver ler ne gre b nde 3,5;
randa b nde 39; Yunan standa b nde 4,78 olduunu
syleyeb l r z.
Demograf de lmler balnn en neml maddes olan bebek

lmler b r toplumun kalknmlk sev yes n bel rleyen balca
elerden b r d r. Trk yede bebek lm hz son on yllarda c dd
anlamda azalm olsa da, hl benzer sosyo-ekonom k zell klere
sah p lkelerden daha ger ded r. Son dnemde yaanan ekonom k
y leme, henz salk ve demograf k ver lere yeter nce
yansmamaktadr.
9.2. lm hzlarndak farklar ve nedenler

lm hzlar ya gruplarna, c ns yete, toplumsal koullara,
ekonom k dzeye gre farkllklar gstermekted r. Bu farklar,
b yoloj k ve toplumsal faktrler olmak zere k temel balk
altnda gruplandrab l r z:
B yoloj k etkenler:
Ya ve c ns yet b yoloj k etkenler arasnda yer almaktadr. Ancak

bunlarn da toplumsal olarak kurulmu kategor ler olduunu ve
farkl kltrlerde de k ek llerde deney mlend n unutmamak
gerek r. Erkekler n lm oranlarnn kadnlardan yksek olmasn,
b yoloj k adan kadnlara gre daha dezavantajl olmalaryla veya
daha tehl kel mesleklerde almalaryla aklayab l r z.
Toplumsal etkenler:
E t m sev yes , meslek, alma koullar, sosyo-ekonom k stat

bu etkenler arasnda saylab l r. E t m sev yes nsanlarn h jyen
ve salk konusundak davranlarn bel rler. Ayn ek lde,

meslekler de lmler etk leyen b r ed r. alma koullarndak

farklardan dolay, beyaz yakal, masa ba lerde alanlarn
ortalama yaam sres kol gcyle alan lere gre daha
yksekt r.
Tm dnyada en lmcl meslekler n banda naat l

gelmekted r. Ancak Trk yede bu orann son yllarda y ce
ykselmes nde kukusuz mal yet drmek ve kr maks m ze
etmek n yeterl gvenl mknlarnn olmamasnn etk s
byktr. 2014te Mec d yekyde Al Sam Yen Stad yer ne na
ed len Torunlar Hold nge a t rez dans naat srasnd 10 n n
asansr kazasnda lmes bunun traj k rnekler nden b r d r.
9.2.1. Erkeklerde lm Oranlarnn Daha Yksek Olmas

Dnyann hemen heryer nde erkekler kadnlara gre daha ksa
yamaktadr. stel k bu fark g derek daha da bymekted r.
rne n, Fransada yzyl nce kadnlar erkeklerden k yl uzun
yaarken, bu fark bugn yed ye kmtr. lkeler
karlatrdmzda erkekler ve kadnlarn ortalama yaam sres
arasndak farkn gel m lkelerde daha fazla, azgel m
lkelerde se daha az olduu grlmekted r. rne n Japonya ve
Fransada kadnlar erkeklerden 7, Trk yede 6, H nd standa 4,
Ugandada 2 yl fazla yaamaktadr.
Bugn pek ok alanda kadn ve erkekler n yaam koullar

benzemeye balarken, bu demograf k fark nasl aklayab l r z?
Bu farkn neden b yoloj k faktrler m d r, yoksa toplumsal
nedenler m ?
Tp doktorlar bu fark b yoloj k faktrlerle aklarken, zell kle

kadn ve erkek arasnda hormonlar, kromozom yaps,
metabol zma hz ve vcut zell kler asndan kadnlarn leh ne
olan etkenlere aret etmekted r. Ancak kukusuz bu fark sadece
b yoloj k faktrlerle aklanamaz. Erkekler n mrn ksaltan
toplumsal faktrler arasnda savalar veya erkekler n
meslekler nden dolay alma koullarndak tehl keler de
saylmaldr.

Bunlar dnda, sosyal demograf asndan d kkat ek c b r etken

olarakar alkol tket m saylab l r. Dnya Salk rgtnn
2013 yl ver ler ne gre Moldovada erkekler kadnlardan 8 yl
daha ksa yayor: Kadnlarn ortalama yaam sres 74,
erkekler nse 66 yl34. Aratrmaclar bu fark aklarken ar alkol
tket m ne aret ed yorlar. Dnya Salk rgtnn 2011 tar hl
b r raporuna gre, dnyada en ok alkol tket len lke olan
Moldovada k ba yllk ortalama 18,2 l tre alkol kullanlyor. Bu
dnya ortalama deer olan 6,1 l tren n kat. Ayn rapora gre
alkol tket m nde Moldovay ek Cumhur yet (k bana yllk
ortalama 16,4 lt), Macar stan 16,27 lt, Rusya 15,76 lt, Ukrayna 15,6
lt, Estonya 15,5 lt, Andora 15,48 lt, Romanya 15,3 lt, Slovenya
15.19 lt, Belarus 15,1 lt ve ng ltere 13,3 lt tak p ed yor.
Dnya Salk rgt ver ler ne gre dnya apnda alkole bal
lmlerden en ok erkekler etk len yor. Alkole bal lmlerde
erkekler n oran %6,2, kadnlarn %1,1. Dnyada her yl 15 le 29
ya aralndak lmler n %9unun alkole bal olduu
sylen yor35. Alkole bal lmler arasnda kalp ve damar
hastalklar, karac er yetmezl g b tbb sorunlarn yansra
alkoll ara kullanmndan kaynakl traf k kazalarn da eklemek
gerek r.
9.2.2. lm Karsnda Toplumsal E ts zl kler: Kazalar

20. yzyl boyunca ortalama yaam sres uzad. Bulac
hastalklara kar gel t r len alar, genel olarak tbbn lerlemes
ve salk alannda sosyal devlet pol t kalar bata bebek ve ocuk
lmler olmak zere, lm hzn drd. Ancak sosyo-
ekonom k gruplar arasndak farklar kaybolmad. Fransada
yaplan aratrmalara gre, toplam nfus nde lm hz
derken, bundan en az faydalanan kes m ler ve cretl ler
oldu.
ok sayda aratrma bu farkn ncel klealma koullarndak

farklardan kaynaklandn gster yor. (Jusot, 2003)

Alt gel r gruplarnda daha yksek lm hzna rastlanmas Trk ye

n de geerl . Son yllarda ska haberlere yansyanTuzla
Tersaneler ndek lmlerbunun dramat k rnekler nden b r .
Tuzlada gvenl n n yeters z olmasndan kaynakl lmler n
ounun bas t ama ksmen daha masrafl nlemlerle
azaltlab lece sylen yor.
Sal ve Gvenl Mecl s n n hazrladGvenli alma

Raporuna gre, 2015 ylnn lk alt aynda c nayetler nde en az
794 yaamn y t rd . Bu lmlerde gvences z alma,
nlems zl k, haklarnda ger leme g b etkenler saylyor.36
Trk ye ne yazk k lml kazalar asndan h de parlak b r

tablo serg lem yor. Bunda mal yetler drmek n gvenl k
nlemler yle lg l yaplmas gereken harcamalardan vazgemek,
alanlarn ar yorulmasna neden olan fazla mesa uygulamas
ve d er kt alma koullar etk l . Yukarda bahsett m z
Torunlar rez danstak asansr kazas, Somadak maden fac as,
Ermenektek maden patlamas ve ne yazk k burada saymakla
b t remeyece m z yzlerce kazas lm hzndak toplumsal
e ts zl kler gsteren en bar z rneklerden sadece b r kadr.
9.2.3. lm Karsnda Blgesel E ts zl kler: AIDS

Salk alanndak gel melere ramen, hl dnya zer nde salk
h zmetler ne er m lkeden lkeye, blgeden blgeye
de mekted r. lm karsndak e ts zl kler n en net gzlend
alanlardan b r de HIV v rsn tayan AIDS hastalardr.
B rlem M lletler n AIDS raporlarna gre son y rm ylda 47

m lyon k HIV v rs kapt. 2001de bu hastalk 14 m lyon k n n
lmne neden oldu. Sadece 1998de 2,5 m lyon kurban vard.
2000l yllarn banda enfeks yon kapm k ler n %95

gel mekte olan lkelerde yayordu. Genler ve ocuklar da
etk leyen bu v rs, ger kalm lkeler n kalknmas nnde neml
b r engel oluturdu. Gel mekte olan lkeler c nsel yolla bulaan
hastalklarn da en youn grld yerlerd r. rne n Ugandada
freng oran %40dr.
AIDS aslnda uygun la tedav s yle denet m altna alndnda

k n n yaamna devam edeb ld b r hastalktr. Ancak Sahraalt
Afr ka g b yoksul blgelerde yoksulluun da etk s yle lmcl
sonular dourmaktadr. Aslnda artk AIDS tedav ed leb l r b r
hastalk olsa da, Afr kada AIDS hastalarnn sadece %28 gerekl
lalara er eb lmekted r. Her gn AIDSten 4300 k lmekted r.
AIDS n etk ler sadece salk alanyla da snrl de ld r.
Aratrmalara gre her b r AIDS hastas evres ndek 6 k y de
etk lemekted r37. AIDS n sonular arasnda ocuklarda yaam
ansnn azalmas, a leler n dalmas, ok sayda yet m ocuk
kalmas, salk s stem n n kmes , ekonom n n zarar grmes ,
toplumsal dayanma mekan zmalarnn zlmes saylab l r.
AIDS n en neml demograf k etk ler nden b r , zell kle Afr kada
ocuk lmler yle ortalama yaam sres n n ksalmas olmutur.38
Grafik: Ktalara gre AIDS

Kaynak: Joint United Nations Programme on HIV/AIDS (UNAIDS)
and World Health Organization (WHO), AIDS Epidemic
AIDS hastal tayan k ler n 2003 ve 2005 yllarnda ktalara gre

dalmn gsteren yukardak graf k bu salgnn en youn
grld yer nAfr kaolduunu ortaya koyuyor. 2000l yllara
kadar AIDSten kaynakl lmler n %83 bu blgede kayded ld .
2000e kadar 34 m lyon k HIV v rs kapt, 12 m lyon k ld.
Salk alannda h zmet veren Access Project raporuna gre, dnya
zer ndek 33 m lyon HIV- AIDS hastasnn 22,5 m lyonu Sahraalt
Afr kada yayor.39
Asyadahastalk daha ge balad ama hzla yayld. Trk ye ve n

g b baz lkelerde hastaln nkr ed lnmes konuyu daha da
hassas hle get rd .

Gney Amer ka ve Dou Avrupada salgn daha ok ec nseller

ve uyuturucu bamllar g b sosyal gruplar etk led .
Kuzey Amer ka ve Bat Avrupada tedav mknlar, lalar,

dernekler ve hastalk konusunda yksek b l n dzey v rs
kapm k ler n daha uzun sre hayatta kalmasn salad.
9.3. Bebek ve ocuk lmler

Bebek ve ocuk lmler b r lken n kalknmlk sev yes n
gsteren en neml gstergelerden b r d r. Aadak
graf klerde40grld zere 2005 ylnda 5 ya alt ocuk
lmler en ok Afr kada (149), en az Kuzey Amer kada ( 11)
gereklet . Ayn yl, 5 ya altnda hayatn kaybeden 10,4 m lyon
ocuktan 5,09 m lyonuAfr kadan, 4,82 m lyonuAsyadand,
yan toplam ocuk lmler n n %95 Afr ka ve Asyada
yaand.
9.3.1. ocuk lmler n n Nedenler

Dnyada ocuk lmler nde en yaygn nedenler n banda %24 le
prematre doumlar ve doumdan kaynakl sorunlar gelmekted r.
Onu %17 le zatrre, %15 le shal, %11 le stma, %5 le kzamk,
%3 le bomaca, %3 le tetanos ve %2 le HIV v rs tak p
etmekted r.
Dnyada bebek lmler n n en yksek olduu lke Somal . Canl

doan her b n bebekten 180 be yan gremeden lyor. Bu
lm nedenler n n ounun kolay tedav ed leb l r hastalklar

olmas dnya genel ndek salk koullar asndan olduka

dndrc.
9.3.2. Trk yede Bebek ve ocuk lmler

Trk yede lmler asndan son yllara kadar en temel konu
bebek ve ocuk lmler oldu. Ekonom k kalknma sev yes n n ok
ger s nde b r sey r zleyen bebek lmler ancak son yllarda b r
y leme gstererek, blgedek d er lkeler n sev yes ne
yaklamaya balad.
Aadak graf k de, bebek ve ocuk lmler ndek bu y lemey

ortaya koymaktadr.
Prof. Dr. Belma Ak t Trk yede Bebek ve ocuk lmler nde

Anne E t m n n Rol41adl makales nde b r bebe n yaama
ht mal n anne e t m yle l k lend rm ve bunda a le
planlamasnn rolne de nm t r. Modernleme kuramna yakn
b r perspekt en konuyu ele alan Belma Ak t bebek lmler nde
anne e t m n n nem n ortaya koyarak, geleneksel deer
yarglarndan kopan b l nl annen n yapaca a le planlamasnn,
bebek ve ocuk lmler nde neml de kl kler yaratacan
vurgulamaktadr. Bebek ve ocuk lmler ndek en kr t k
dnemler olan gebel k, doum ve doum sonras srete
salanan salk h zmetler r skler en aza nd rerek bebe n yaam
ht mal n artrmaktadr. zell kle gebel k srec n n b r salk
personel n n denet m nde ge r lmes ve doumun salk
personel tarafndan hastanede gereklet r lmes muhtemel r sk
faktrler n en aza nd rgeyecekt r. (...) Trk ye Nfus ve Salk
Aratrmas (TNSA) 2008 ver ler son yllarda lkede salk
alannda yaanan olumlu de kl kler rakamlarla
kantlamaktadr. Aratrma sonularna gre, 2008 ylnda salk
personel denet m nde gerekleen doumlar %91 g b yksek b r
oranla karmza kmaktadr. 80lerde %42 olan salk
kurumunda doum yapma oran se 2008 ylnda % 90 sev yeler ne

kmtr. 80l yllardan 2008 ylna kadar olan srete doum
nces ve sonrasnda b r salk personel nden bakm h zmet alma
oranlar da ayn ek lde b r hayl artmtr.42
Bebek lmler ndek bu y leme ne yazk k lke genel nde e t b r

ek lde gereklememekted r. Pek ok baka demograf k olay g b
bebek lmler de, sosyo-ekonom k ve s yas nedenlere bal
olarak blgeden blgeye e ts zl kler gstermekted r.
TK ver ler ne gre, 2014 ylnda bebek lm hznn en yksek

olduu l b nde 25,7 le K l s, ardndan b nde 17,9 le anlurfa,
b nde 17,7 le Gaz antep ve b nde 17,5 le rnak olmutur. Bebek
lm hznn en dk olduu l se b nde 5,3 le Karabk,
ardndan b nde 6,5 le Krklarel , b nde 6,8 le Kreh r ve
Boludur.43
Aada bebek lmler ndek blgesel farklar gsteren graf k bu

adan d kkat ek c d r. 2010da yaynlanan Trk yede Demograf k
Dnm k tabndan alnan bu grsel Trk yen n demograf k
anlamda k ye blndn ortaya koymaktadr. B r yanda, bebek
lm hzlarnn b nde 10-14 sev yes nde seyrett Bat ve Orta
blgeler, d er yanda bunun b nde 20-26 c varnda seyrett
Gney ve Dou blgeler bulunmaktadr.
GRAFK: . Ko, M. A. Eryurt, T. Adal, P. Sekiner, 2010, s.47
Ksacas Trk yede bebek lm hz azalmakta, ancak bebek

lmler nde blgesel farklar devam etmekted r. 2010da B rlem
M lletler tarafndan yaplm aratrmann ver ler ne gre, ocuk

lm hz Afgan standa 0,136, Trk yede 0,024, Fransada se

0,004tr44. D er b r dey le, Trk ye son on ylda ok neml b r
gel me serg lem olsa da, henz Avrupa lkeler n n sev yes ne
gelemem t r.
9.4. Beklenen Yaam Sres

Beklenen yaam sres nsanlarn ortalama ne kadar yaayacan
tanmlamak n kullanlr. Daha nce de bel rtt m z g b
beklenen yaam sres nde kadn ve erkek arasnda fark vardr;
kadnlarn beklenen yaam sres erkekler nk nden daha uzundur.
Beklenen yaam sres her ya n hesaplanab l r ve k n n kalan
yaam sres n ver r.
Douta beklenen yaam sres , lkeden lkeye farkllk gster r

ve lkeler n sosyo-ekonom k gel m l k sev yeler n , yaam
kal tes n ve lmllk sev yeler n lmekte kullanlan ok neml
b r gsterged r. B r lken n ortalama yaam beklent s n etk leyen
faktrlerden b r de ocuk lmler hzdr.
Yandak graf kte45grld zere, son ell yldaSahra alt Afr ka

har , tm dnyada beklenen yaam sres artmaktadr.
Douta beklenen yaam sres n ktalara gre

deerlend rd m zde, ders boyunca bahsett m z kresel
e ts zl kler burada da grrz.
B rlem M lletler 2007 ver ler ne gre tm dnyada beklenen

yaam sres ortalamas 67d r. Bunun en yksek olduu kta 78
yala Kuzey Amer ka, ardndan 75le Okyanusya, 74le Avrupa,
73le Gney Amer ka ve 68le Asyadr. Beklenen yaam sres n n
en ksa olduu kta se ortalama 52 le Afr kadr.

Kaynak: G. Pison, Atlas de la population mondiale, 2009
Bu tablolarn da net b r ek lde gsterd zere, Sahraalt Afr ka

lkeler demograf k adan dnya sralamasnn en altnda yer
almaktadr.
9.5. Ve Trk ye
Demograf k anlamda yalanma toplam nfus nde yal nfusun
orannn artmasn fade eder. Nfusun yalanmas k temel
olgunun sonucudur: Bunlar dourganln azalmas ve lmler n
azalmas yan lm yann lerlemes d r. Yalanmann en youn
h ssed ld Avrupa ve Kuzey Amer kada dk doum ve lm
hz demograf k dnm srec n n de tamamlandn
gstermekted r.
KAYNAK: . Ko, M. A. Eryurt, T. Adal, P. Sekiner, 2010, s.14
Blm zet
Bu blmde, lmlerle lg l demograf k olgular nceled k ve lm
hzlarndak farklarn neden ve sonularn ele aldk. lm hz
c ns yete, yaa, lken n gel m l k sev yes ne gre c dd farklar
gstermekted r. Kadnlar erkeklerden; beyaz yakallar mav yakal

lerde alanlardan; zeng nler yoksullardan daha uzun
yaamaktadr.
lmler bas t b r demograf k ver olmann tes nde toplumsal

e ts zl kler gzlemlemek n y b r frsat sunmaktadr. Dnya
le nde bebek lm hzndak farklar bunun en ak
rnekler nden b r d r. Beklenen yaam sres nde lkeler
arasndak farklar demograf k ge srec n n hang aamasnda
olunduuna da r de pular sunmaktadr. Japonya, sv re veya
Fransa g b gel m Bat lkeler nde bebek lmler b nde 4n
altnda seyrederken veya Sahraalt Afr ka lkeler nde b nde 100
c varndadr. Ayn ek lde beklenen yaam sres Japonyada 82,3
ken Zamb yada bunun yarsndan az olmas kresel e ts zl klere
da r ok ey sylemekted r.
Beklenen yaam sres asndan Avrupa B rl lkeler n n

ortalamasndan drt yl kadar ger de olan Trk yede son yllarda
bebek ve ocuk lm hznda c dd b r d yaanm olmasna
ramen, zell kle lken n dousunda hl c dd b r y lemeye
ht ya vardr.
32. Ko, M. A. Eryurt, T. Adal, P. Sek ner Trk yen n Demograf k

Dnm, Hacettepe Nfus Ettler Enst ts Yayn, 2010, s.13
33http://www.tu k.gov.tr/PreHaberBultenler .do? d=18623
34http://www.worldl feexpectancy.com/moldova-l fe-expectancy
35http://www.who. nt/top cs/alcohol_dr nk ng/en/
36http://www.guvenl cal sma.org/ ndex.php?

opt on=com_content&v ew=art cle& d=15008:2015-1donem-raporu&cat d=149: s-
c nayetler -raporlar &Item d=236
37http://www.theaccessproject.com/ ndex.php/about/a_global_problem
38ng l zce b len renc lere, BBCn n Afr kada AIDS sorunu zer ne
hazrlad Yet m Kalm Kta belgesel n tavs ye
eder m.http://news.bbc.co.uk/h /engl sh/stat c/ n_depth/afr ca/2000/a ds_ n_afr ca/d
efault.stm
39http://www.theaccessproject.com/ ndex.php/about/a_global_problem
40G. P son, Atlas de la populat on mond ale, 2009, s.27
41Ak t, Belma (1991) Trk yede Bebek ve ocuk lmler nde Anne
E t m n n Rol, Toplum ve B l m, 51-52: 117-127.
42Ahenk Anbar, Trk yede Bebek lmler TBA, Ak Ders

Malzemes program n hazrlanan Nfus Sosyoloj s ders
kapsamnda yer alan kutudan.
43TK, lm stat st kler 2014,http://www.tu k.gov.tr/PreHaberBultenler .do?
d=18623
44http://esa.un.org/unpd/wpp/Sort ng-Tables/tab-sort ng_mortal ty.htm
45World Resources Inst tute. 2006. Ava lable athttp://earthtrends.wr .org.

Wash ngton DC: World Resources Inst tuteden aktaran en.w k ped a.org.
10. YALANMA
10.1. Nfusun Yalanmas
Demograf k anlamda yalanma toplam nfus nde yal nfusun
orannn artmasn fade eder. Nfusun yalanmas k temel
olgunun sonucudur: Bunlar dourganln azalmas ve lmler n
azalmas yan lm yann lerlemes d r. Yalanmann en youn
h ssed ld Avrupa ve Kuzey Amer kada dk doum ve lm
hz demograf k dnm srec n n de tamamlandn
gstermekted r.
Yalanma konusunda neml b r ayrm, b yoloj k ve demograf k

yalanma ayrmdr.
B yoloj k yalanma:Yaa bal olarak beden n canlln y t rd ,

temel levler n yer ne get rme kapas tes n kaybett ve
kanlmaz olarak lmle sonulanan sret r.
Demograf k yalanma:Nfus nde yal nfusun orannn

artmasn fade eder. B yoloj k yalanmann aks ne nfusun
yen den genlemes ve ya gruplarnn ayn kalmas mmkndr.
Bugn Bat lkeler nde yallk evres nc ya ve drdnc

ya olarak k ayr dnemde ele alnmaktadr.
nc ya:Akt f alma yaam sona erd kten hemen sonrak

yllar.

Drdnc ya:80 ya ve st, bakma ht ya duyulan evrey fade

etmekted r.
nl gerontolog sma l Tufan da yallk dnem n n uzamasna

bal olarak bunun alt dnemlere ayrlmas gerekt n sylyor.
Ona gre 60-75 ya aras gen yal, 75-85 aras orta yal; 85-95
aras yal ve 95 zer ler yal olarak gruplandrlmal.
Demograf k anlamda yalanma konusunu nceleyeb lmek n

ncel kle yal tanmn net b r ek lde yapmak gerek r. Ancak
k ler n ka yatan t baren yal saylaca demograf k adan
da tartmal b r konudur. B yoloj k yaklam ben msen rse,
kadnlarda menapoz ya olarak kabul ed len 45, 50 veya 55 ya
alnab l r. Ama bu da kadndan kadna de mekted r. stel k
erkekler n de (andropozun) geerl l tartmaldr. Daha yaygn
b r yaklam, yalanmann ekonom k etk ler ne yaplan vurguya
bal olarak emekl l k yann yallk snr olarak
ben msenmes d r. Ama bu da geerl ekonom k modele gre
lkeden lkeye de r. (Emekl l k ya baz lkelerde 60, 65, hatta
70 olab lmekted r).
Sonu olarak bu tanmlarn h b r n n evrensel olarak geerl

olduunu syleyemey z. Ancak demograflar dnya le nde
karlatrlab l r ver reteb lmek n yal kategor s n 65 ya st
olarak tanmlamlardr.
10.2. Ortanca Ya (Medyan Ya)

Demograf k yalanma gstergeler nden b r olan ortanca ya,
nfusu saysal olarak e t k paraya bler; alttak gen, sttek
yal nfus grubunda b rb r ne e t sayda nsan bulunur. 2005
ylnda dnya nfusunun ortanca ya 28 d . 2014te bu 29,4e
kt. Ortanca ya lkeden lkeye, blgeden blgeye de r. Bu da
b ze b r kez daha genl k ve yallk nosyonlarnn grecel
olduunu gster r.
Aadak k tablo b ze ktalara ve lkelere gre ortanca ya

deerler n gster yor. Beklen ld g b ortanca yan en yksek

olduu kta Avrupa (2006da 38,9) ve Kuzey Amer ka (36,3) en

dk olduu kta se Afr ka (19). Sahraalt Afr kada 28 yanda b r
k , nfusun e blnd emada en yal te b rl k d l m
nde yer alrken, Bat Avrupada ayn yatak b r en gen
gruptadr. D er b r dey le, s yah Afr kada nfusun yars 19 ya
altyken, Avupada nfusun yars 38,9 yatan byktr.
Ayn deerlere lkeler baznda baktmzda da benzer b r tablo

grrz. Ortanca yan en yksek olduu lkeler, dourganln
dk, ortalama yaam sres n n uzun olduu, yan demograf k
yalanmann en youn h ssed ld lkelerd r. 2005te ortanca
yan en yksek olduu lkeler sralamasnda en yukarda
Japonya (43), Almanya (43) ve talya (42) yer alrken, en alt
sralarda 15 ortanca yala N jer, Uganda ve Mal yer almaktadr.
10.3. Bebek Patlamasndan Yal Patlamasna

lk derste ksaca de nd m z zere, k nc Dnya Sava
sonrasnda Amer ka ve Avrupada dourganlk hznn artyla
1950l yllarda bebek patlamas (baby boom) yaand.
ncek lerden ok daha kalabalk olan bu kuak, yet k n yaa
geld nde daha az sayda ocuk yapt. Bu da nfusun 2000lerden
t baren daha nce h grlmem lde yalanmasna yol at.
Nfusun yalanmasnda dourganln dmes kadar tp ve salk

alanndak gel meler ve ortalama yaam beklent s n n uzamas da
etk l oldu. (Bkz. lmler blm). Bat Avrupa ve Kuzey
Amer kada 1950lerdek bebek patlamas daha sonra yaanacak
pek ok ekonom k, toplumsal ve kltrel de m n ateley c s
oldu. (1960larn Amer kan banl y yaam veya 68 genl k
hareket bunun rnekler ndend r.)

Fransada demograf k yalanmann gel m nde dnem

bulunmaktadr: lk bebek patlamas (baby boom) olarak
adlandrlan dnemd r. 1945-75 arasnda dourganlk c dd lde
artm ve bu e l m otuz yl kadar devam etm t r. 1930lu yllarda
yllk 650.000 bebek dnyaya gel rken, 1946-75 arasnda bu say
850.000e kmtr.
k nc dnem bebek durgunluu (baby-bust) olarak adlandrlan

dourganln dt ara dnemd r. Fransada dourganlk
1960larda 2,5 ken, 1975 sonrasnda 1,8e dmtr. 1960lardan
t baren kltrel de m ve tptak gel melerle dourganlk sres
uzasa da doumlarn oran artmamtr.
Son olarak, yal patlamas (papy boom) doumlarn yksek

olduu dnemde doanlarn 2000lerden t baren yalanmaya
balamasyla ortaya kmtr. Gel en salk ve tp h zmetler
sayes nde ortalama yaam sres n n uzamasnn da etk s yle yal
nfus sayca byrken, onu oransal olarak dengeleyeb lecek
yeter nce yen doum olmamtr. Fransz Demograf k Aratrmalar
Enst tsne (INED) gre, Fransada 2004te %22 olan 60 ya st
nfusun oran, 2040da %35 olacaktr.
Bugn Fransada 1,1 m lyon olan baml (bakasnn bakmna

muhta) yal says her yl %1 la %2 arasnda artmaktadr. 2050
ylnda Fransada, 85 ya st nfusun 5 m lyona yakn olaca
tahm n ed lmekted r. md den yallarn bakm devlet btes ve
sosyal h zmetler asndan en byk kalem hl ne gelm
durumdadr.
Tm demograf k meselelerde olduu g b , bu meselen n de b r de

s yas boyutu bulunmaktadr. Batdaaksallarn gc(grey
power) olarak fade ed len 65 ya st nfusun se mlerdek oy
gc neml b r s yas faktr olarak grlmekted r. Avustralya ve
Yen Zelandada 1980lerden ber bu s mle anlan ve yal haklarn
savunan s yas lob gruplar var. Ancak Fransz Cumhurbakan
Sarkozy, 2007dek se m kampanyasnda yallar b r g olarak
de l b r yk olarak grmt. Sosyal r sk olarak tanmlad

yardma muhta yal nfusa ynel k olduka rad kal pol t ka

ner ler sunmutu.
Nfusu yalanan her toplum kend yal bakm model n gel t r r.

Geleneksel sosyal l k ler n hkm srd ve sosyal devlet n
zayf olduu lkelerde bakm n a le stlen rken, Batl modern
lkelerde huzurev neml b r alternat f olarak grlr. (Fransada
1,13 m lyon baml yal nfusun %60 evde baklrken %40
huzurevler nde kalyor. Fransada yalanmaya bal sorunlardan
dolay bamszln y t ren nfusun 2040da 1,6 m lyon olmas
beklen yor. Bu saynn 2002de 700 b n, 2009da 1,13 m lyon olmas
baby boom kuann hzla yaland b r dneme g r ld n
gster yor.)
Demograf k yalanma konusu pek ok mecrada b r sorun olarak

lanse ed lse de, asl sorun bakma muhta yal nfus artarken
neol beral an gerekler dorultusunda devlet n klerek
sosyal devlet rolnn zayflamasndadr.
10.4. Yallk Ve Yalanmaya Bal Sorunlar

Yallkla balantl sorunlar arasnda lk olarak yaam kal tes nde
dme ve salk sorunlarna bal olarak gel en bamllktan
bahsed leb l r. k nc olarak, yalanan nfusun emekl l k ve salk
s stem zer nde yaratt baskya bal sorunlar gndeme
gelmekted r. Demograf k yalanma, bugn Avrupadak g b
ekonom k durgunluk dnemler nde daha ar b r etk
yaratmaktadr. lk derste ele aldmz, b r zamanlar sosyal devlet
h zmetler yle n salm Fransa g b lkelerde emekl l k yasasnda
yaplan de kl kler, yal nfusun sosyal hak ve gvenceler n
zayflatrken, bu grubun y ce krlganlamasna neden olmaktadr.
Neol berallemen n etk ler n nceleyen sosyal b l mc ler n
prekaryalama olarak fade ett gvences zlemen n olumsuz
etk ler n zell kle yoksul yallar yaamaktadr. nc olarak da
bamllk oran denges n n bozulmasndan bahsed leb l r.

Yukardak graf kte de grlen yalanma srec , gen nfusun
says g derek azalrken emekl l k pr mler n deyece yal
nfusun artn gstermekted r.
Avrupa lkeler n n hemen heps nde nfusun yalanmas, 7.

Blmde ele aldmz bamllk oran46asndan sakncal
sonular dourmaktadr. 2004te Avrupa lkeler nde alma
yandak 4 k ye 1 yal nfus dyorken, 2050de bu oran 2ye 1
olacak, yan faal nfusun yk daha da arlaacaktr.
Yukarda, Avrupa blges nfusunun 2004 ve 2050 projeks yonunu

gsteren ya p ram tler nfusun yalanmasn net olarak ortaya
koymaktadr. lk p ram tte 1970lerden t baren den
dourganl, k nc s nde se ters yz olan bamllk orann
grmektey z.
Bu sorunlarn, zell kle s yaset ve ekonom stler n anal zler nde

skamal klfetsylem yle d le geld n ve bu konuda
renc ler uyarmak gerek r. Tm bu sorunlar, bu toplumsal
grubun dlanmasna mahl vermeden ncel kl zmler
reteb lmey gerekt rmekted r.
10.5. Yallk ve B reysel Deney mler: Rol Kayb

ve Kopu
Yalanma konusunun demograf k, sosyal ve ekonom k ynler
dnda, yalanma srec k sel b r deney m olarak da bal bana
b r nceleme konusudur. Ya lerled ke nsanlar neler deney mler,
ne tr de mler yaarlar g b sorulara cevap arayan, daha ok
sosyal ps koloj ye yakn bu yaklamn rnekler ne henz
Trk yede ok rastlanlmamaktadr. Sosyoloj yalanma konusunu
ounlukla genellemec b r yaklamla ele alsa da, Fransz
sosyolog V ncent Caradec yalanma olgusunun b reysel b r
deney m olarak da ncelenmes gerekt n d le get r r.
Caradece gre, modern dnyada toplum cretl f kr zer ne

na ed lm , nsan hayat da bu alma yaamnn dnemler ne

gre ek llenm t r. Buna gre hayat ana dnemden

olumaktadr:
1. dnem: yaamna hazrlk (e t m)
2. dnem:alma dnem (cretl b r te allan dnem)
3. 3. dnem:Emekl l k dnem (cretl alma dnem n n

sona er p, varsa emekl l k s stem nden faydalanlan dnem)
Bu aama evres nde ek llenen toplumsal yaam, ortalama

yaam sres n n uzamasyla ek l de t rmeye balamtr.
rne n, 1950de b r Fransz alma hayatndan ayrldktan sonra
12 yl kadar yaarken bugn bu sre erkeklerde 20, kadnlarda 25
yla kadar uzamtr. Bu da emekl l k dnem n n hem mal , hem de
sosyal adan baka trl rgtlenmes n gerekt rmekted r.
k amer kal H. Cumm ng ve W. Henry, 1961de

yaynladklarGrowing Old: The process of disengagement
(Yalanmak: Kopu Sreci)adl k tapta kopu veya l k kesme
anlamnda yallardadisengagementolgusundan bahsederler.
Buna gre yalanmayla beraber ortaya kan bu srec n k boyutu
vardr: B r yandan yallar daha nce sah p olduklar roller
kaybederler (rne n, emekl l kle alma yaam ndek roller n ;
ocuklarn evden ayrlmasyla veya e n lmyle a le ndek
roller n kaybederler). D er yandan, yallar bu rol kaybndan
dolay daha e dnk, eve kapal, zole b r hayat srerek d
dnyadan koparlar.
Bu yaklam, farkl sosyo-ekonom k evrelerde yaayan yallarn

deney mler ndek farklar gzard ett n elet r lse de, sosyal
demograf alannda neml katklardan b r olarak
deerlend r lmekted r.
10.6. Ya Ayrmcl
Ya ayrmcl (agisme) ter m , k n n yandan dolay ayrmcla,
dlanmaya maruz kalmas durumunu fade eder. Genler de ya
ayrmclna urayab lse de, yaa bal ayrmc davranlara
ounlukla yallar maruz kalmaktadr. Son yllarda b r fet hl ne
gelen gen kalma tutkusu ve genl k deoloj s yle beraber

toplumda yallara bak olumsuz ynde evr lm t r.
Ya ayrmcl temel ek lde kend n bell eder.
Yallara veya yalanma srec ne kar tutum veya nyargl

davranlar.
Yallar dlamaya ynel k eylemler.
Yala lg l nyargl dnceler destekleyen kurumsal veya

s yas uygulamalar.
B r zamanlar yallar b r k m ve deney mler yle t bar grrken,

bugn genell kle b r yk olarak grlmekte ve olumsuz sfatlarla
anlmaktadr. nem hzla artan teknoloj k yen l klere veya
p yasasndak de mlere ayak uyduramayan yallar g derek
toplumun dna t lmekted r.
Ya ayrmclnn en net gzlend yerlerden b r medyadr.

Yallarn telev zyonda tems ller modern toplumsal yapda
bedene atfed len anlamla yen b r boyut kazanmaktadr. Ders
sunumunda 26. slaytta grece n z grseller medyada yallk
tems ller zer ne kafa yormak n y b r balang noktas olab l r.
S zler de yazl veya grsel medyada yallk ve yallar
nosyonlarnn nasl karmza ktn dneb l rs n z.
10.7. Trk yede Yalanma

Trk ye hl gen nfusuyla tannyor olsa da, son yllarda nfus
hzla yalanmaktadr. Dnya Yalanma Konsey (The World Ag ng
Counc l) Trk ye Bakan Kemal Aydna gre, Trk yede yalanma
hz end e ver c dzeye kmtr:
Trk ye Endonezyadan sonra dnyann en hzl yalanan k nc

lkes . Yan batnn 50-60 ylda yakalad yallk orann b z 15-20
ylda yakalam olacaz. Bundan 5-10 yl nces ne kadar
Trk yedek yal oran %4t, ama md %7.1e kt. Batda bu
kadar k katna kmak 30-40 ylda olmu, b zde se 15 ylda
gereklem . u an 6 m lyon yal nfusumuz var bu saynn 2020

ylnda 12 m lyona ulamasn bekl yoruz. Bu Avrupadak 6-7 lke

nfusundan daha fazla. Ancak Trk yede yallara ynel k yeterl
alma yaplmyor. Trk yedek 6 m lyon yaldan 1 m lyonunun
ac l bakma ht yac var.47
Trk yede nfusun yalanmas k nedene dayanmaktadr:

Doumlardak azalma ve ortalama yaam sres n n uzamas. Daha
ncek blmlerde detayl olarak led m z dourganln
azalmas durumunu Hacettepe n vers tes Nfus Ettler
Enst ts yeler de vurgulamaktadr. Trk yede Nfusa l k n
Gstergeler balkl aratrmalarnda, dourganlktak azalma ve
doumlarn ler yalara ertelenmes durumunu ortaya
koymulardr. Trk yede 2015te 1.3 m lyon olan doum says ve
2,17 olan dourganlk hznn bu c varda sab tlenece
ngrlmekted r. lmler ders nde grdmz zere,
ortalama yaam sres de hzla artmaktadr.
Aada grlen graf k48, TK tarafndan hazrlanm ve ya

gruplarnn oransal dalmn gstermekted r. 2020lere kadar %
10un altnda olan 65 ya st nfusun oran hzla artarak 2050ye
gelmeden 15 ya alt nfustan daha byk olacaktr. Hl hazrda
yal bamllk oran (yan alma andak her 100 k ye den
yal says) 2014 ylnda 12 ken, 2023 ylnda 15 olacaktr.
Aadak nfus p ram tler Trk ye nfusunun 1985 ve 2008dek

durumunu ortaya koymaktadr. Bu p ram tlerde 60 ya st
nfustak art aka grmek mmkndr. P ram d n d b ndek
daralma doumlardak azalmay ve sttek kalnlama da
yalanan nfustak art gster r; bu da Trk yen n Bat
toplumlarna benzer b r yalanma trend ne g rd n n en byk
aret d r.

Medyada veya s yaset ler n d l nde yalanma hep b r sorun

olarak fade ed lse de Trk yen n demograf k de m nde esas
kayg ver c olan, yalanmann kend s de l ama yalanma
srec n n ok hzl yaanmas ve zell kle devlet n bu de me
yeter nce hazrlkl olmamasdr.
Trk yede yal nfus saysal olarak artsa da yal nfusun toplam
lke nfusu er s ndek oran henz ok fazla artm de ld r.
Trk yede 2013te yal nfus oran %7,7 d . 2014e geld m zde,
yan sadece b r yl sonra Trk yede yal nfusun oran %8 oldu
2023te bunun %10,2ye, 2050de de %20,8e kmas beklen yor.
B r karlatrma yapmak gerek rse, 2012 ylnda nfusu en yal
lke %24,4 le Japonya, %21,1 le Almanya ve %20,8 le
talyayd.49 (TK, 2014 ylnda Trk yede 65+ yalarda 6 m lyon
192 b n 962 k olduunu tesp t ett ).50
Nfusun yalanmas le lg l b lg veren gstergelerden b r olan

ortanca ya 2013te Trk yede 30,4 olarak tesp t ed ld . (Ayn yl
dnya nfusu n ortanca ya 29,4 d ). Sadece be yl nce bunun
27 olduunu dnrsek, Trk yede yalanmann hzna da r b r
f k r sah b olab l r z. TK 2014 blten ne gre, dnyada en
yksek ortanca yaa sah p lk lke 50,5 le Monako, 45,8 le
Japonya ve 45,7 le Almanyadr. Trk ye bu sralamada, md l k
104. srada yer almaktadr; ama bu hzla devam edersek ok ksa
b r srede daha yukar sralara kacamz ngreb l r z.
Prof. Dr. Ferhunde zbay Trk yedek demograf k yalanmann

baz zell kler ne d kkat ekmekted r. Bunlarn b r nc s yal
nfustak kadn arldr: Kadnlar yal nfus er s nde
erkeklere oranla sayca daha kalabalktr51. k nc olarak,
yalln demokrat klemes ne aret etmekted r. 1980l yllara
dek yal nfus st sosyo-ekonom k sn a younlarken, salk
koullarndak y lemeyle beraber yallk tm sosyo-ekonom k
snflar arasnda homojen olarak dalmaya balamtr. Prof.
zbay ayrca sosyal h zmetler n alma alan olan yallarn
sorunu le demograf n n konusu olan yallk sorunu arasndak

farka da d kkat ekmekted r.52
10.7.1. Trk ye Kentler nde ve stanbulda Yal Nfus

Aada Sedat Muratn 2000 yl nfus saym ver ler ne dayanarak
hazrlad graf k Trk ye kentler nde yal nfus oranlarn
gstermekted r. 2000 ver ler ne gre Uak, Trabzon, Yalova ve
Esk eh r g b ller n yal nfus oran Trk ye ortalamasnn
stnde ken, Doudak ller n heps nde yal nfus oran lke
ortalamasnn altndayd. 2014 yl ver ler ne greyse, yal
nfusun en yksek oranda bulunduu ller S nop (%16,7),
Kastamonu (%15,7) ve ankr (%14,3) oldu. Bu ller n ortak
zell doumlarn dk olmasndan ok, mkn
olmamasndan dolay gen nfusun ekonom k nedenlerle l dna
g etmes d r. Yal nfusun en dk oranda olduu ller se
Hakkr (%2,8) rnak (%3) ve Van (%3,2) g b dourganln ok
yksek olduu ve ortalama yaam sres n n grece ksa olduu
llerd r.
Demograf k yalanmay ortanca ya zer nden de tak p

edeb l r z. 2013 ylnda en yksek ortanca yaa sah p lk l S nop
(38,2), Balkes r (37,7) ve Ed rne (37,6) olmutur. En dk ortanca
yaa sah p ller se rnak (18,7), anlurfa (19) ve Ardr (19,7)53.
Buradan Trk yen n dousu ve bats arasndak dramat k
demograf k fark b r kez daha greb l r z.
Grafik: Murat, 2006
10.7.2. Yalanan stanbul

Trk yede yen karlatmz demograf k yalanma olgusu daha
ok ekonom k nedenlerle da g veren krsal blgelerde etk nd r.
Yan Trk yede yalanma dey nce ncel kle krsal yallktan

bahsetmek gerek r. Ancak ok yakn b r gelecekte demograf k

yalanmann stanbul g b byk kentlerde de kend n
h sset rece ne kuku yoktur. Bunu stat st klerle desteklemek de
mmkndr. stanbulda 1990 ylnda %4,7 olan 65 ya st nfus,
2009 ylnda %5,38e kmtr. TK ver ler ne gre stanbul
blges nde yal nfus oran 2012de %14e kmtr54.
Demograf k ve sosyoloj k ver ler yal nfustak bu artn, gn
yavalamas ve doum oranlarnn dmes yle hzlanarak devam
edece ne aret etmekted r.
TK ver ler ne gre, 1970lerden ber stanbulun yal nfus oran

Trk ye ortalamasnn altnda olmutur. D er b r dey le, bugne
dek stanbul gen ve akt f nfusun yaad b r eh rd . Ancak son
yllarda, gn yavalamasyla bu durumun de meye baladn
gryoruz. Bu de m yal nfusun lelerdek dalmna
bakarak daha y anlayab l r z.
stanbuldak yal nfus oran lelere gre c dd farkllklar

gstermekted r. 2000 yl ver ler ne gre, baz leler n yal nfus
oran, Trk ye ortalamasnn ok zer ne karak %15 sev yes ne
yaklarken, zell kle ehr n yen kurulmu leler nde bu oran %3
sev yes ne nmekted r.
B r sonrak tabloda grlece zere, Be kta, Fat h, l , Kadky

g b merkez ve esk lelerdek yal nfus oran Bat Avrupa
lkeler ndek ne benzer oranlardadr. Oysa yen kurulan ve
ounlukla gle gelenler n yerlet lelerde yal nfus oran
ok dktr. Tpk Trk ye genel g b , stanbul da demograf k
adan olduka ayrm ve paral b r grnt serg lemekted r. Bu
konuda daha detayl b lg ler n Murat entrk ve Harun Ceylann
derled ve 2015 ylnda yrtlm b r aratrmaya dayanan
stanbulda Yalanmak balkl k tab ner r m.
GRAFK: stanbul ilelerinde yal nfus (2000 saym sonularna gre)

Kaynak: Murat, 2006

10.7.3. Yallara Ynel k Sosyal Pol t kalar

Trk yede nfusun g derek yalanmasna ramen, 65 ya st
nfusa ynel k sosyal pol t kalar henz yeter nce kapsaml
de ld r. Bunun neden ncel kle yallarn bakm ve ht yalarnn
a leler tarafndan karlanmasnn b r gelenek olarak srmes d r.
Yal nfus sadece a len n sorumluluunda grlmekted r. Fakat
Trk a le yapsnn de mes , haneler n klmes , b reysell n
artmas g b gel meler kuaklararas l k ler g derek
zorlatrmaktadr.
Yallarn grnmez olduu ve kend ler ne yer bulmakta

zorlandklar kent yaam formlarnn yaygnlamas, yal nfusun
kentlerde daha da yalnzlamasna neden olmaktadr. Sosyal ve
kltrel akt v teler arlkl olarak genlere h zmet etmekte, yal
nfus toplumsal yaamn pek ok alanndan dlanmaktadr.
Abdullah Karataya gre, Trk ye nfusunun %5,4 bakm ht yac

olan yallardan olumaktadr. Sosyolog S bel Kalaycolu da TK
ver ler ne dayanarak, Trk yedek yallarn ounlukla krsal
alanda kamet eden, dk e t ml , dk gel rl ve daha ok
kadnlardan oluan b r grup olduunu bel rtmekted r. 2009da
yaynlanan, nternetten de ulaab lece n z Trk yede
Demograf k Dnm balkl konferans raporunda, 60 ya st
kadn yallar arasnda yoksulluun % 90lara ulat fade
ed lmekted r.
Yallara ynel k h zmetler konusunda en neml soru bu grev

k m n stlenece d r? Devlet m , a le m , yoksa s v l toplum
kurulular m? Kukusuz zor ama mevcut demografk tablo
karsnda cevab uzun uzun dnmey gerekt ren b r sorudur bu.
Yukarda bahsett m z de mlerden dolay a len n yal

bakmndak geleneksel rol de mekted r.stanbulda
Yalanmakk tabnn anket sonular da bu ynde ver ler
sunmaktadr. Yallar s ze k m n bakmasn sters n z sorusuna
ounlukla e m cevabn vermekte, ondan sonra gelen tm

cevaplar (kzm veya olum dh l olmak zere) %15 n zer ne

kmamaktadr.
Bu durumda a le d kurumlara yen roller dt a krdr. Bu

anlamda, son yllarda stanbulda pek ok le beled yes n n
yallara ynel k h zmetler n arttrma gayret d kkate deerd r.
rne n, Sultangaz Beled yes 2010 ylnda, stanbul Kalknma
Ajans, stanbul l zel dares , stanbul Evde Bakm Derne ve zel
b r hastanen n katlmyla Yallara Bakm, st hdama Katlm
Pojes hazrlamtr. Projen n adndan da anlalaca zere,
alma yallara bakm h zmet sunulmas kadar, gen nfusa
st hdam salanacak olmasnn da alt z lmekted r: Projeyle
Sultangaz de yaayan 15-40 ya aras 120 k yal hasta bakm
h zmet konusunda e t m grerek meslek sah b olacak. Sert f ka
almaya hak kazanan katlmclar proje kapsamnda st hdam
ed lecek.
Son olarak gem ten bugne yal bakm kurumlarnn

dnmne bakab l r z. Bu anlamda lk kurulu kukusuz 1886
ylnda kurulan Darlaceze olmutur. 2007den ber Babakanla
bal olan bu kurum Trk yede b r sembol mekn olarak da ayr
b r neme sah pt r. Bunun dnda son yllarda beled yeler n
nayak olduu rnekler de bulunmaktadr: stanbul Bykeh r
Beled yes ne a t Yal Kreler , Be kta Beled yes n n Yaam
Evler , Maltepe Beled yes ne a t Yal Bakm Merkezler ve altn
kart uygulamas bunlar arasndadr. md l k kstl sayda olsa da,
zel ve kamu sektrne a t huzurevler n n says da g derek
artmaktadr. Bunun dnda byk kentlerde orta ve st snflarn
ben msed yabanc gmen bakc altrma yntem de g derek
yaygnlamaktadr.
Blm zet
Hem dnyada, hem Trk yede demograf alannn en popler
konusu yalanma oldu. 1970ler n nfus patlamas
evres ndek tartmalar bugn yer n yal patlamasna brakt.
Dnyada ve Trk yede says g derek artan yal nfusun gelecekte

sadece ekonom k de l, ama toplumsal ve s yas adan da daha

ok tartlacana kuku yok.
4615-64 ya aras alma andak nfusun ocuk (15 ya alt) ve yal

(65 ya st) nfusa oran.
4705 Ek m 2010 Sal /http://www.ntvmsnbc.com/ d/25137919
48stat st klerle yallar, 2014, TK
Blten ,http://www.tu k.gov.tr/PreHaberBultenler .do? d=18620
51Yal kadnlarda yoksulluk ve dulluk zer ne ok deerl b r sosyoloj k
alma n zgr Arun ve Banu Karadem r Arunun Trk yede Yal
Kadnn En Byk Sorunu: Dulluk makales n tavs ye eder m.
52Ferhunde zbay (2009)Trkiyede Demografik Dnm, konferans
raporu.
54Nfus stat st kler konusunda en gven l r kaynak olan TK, 2012
yal oran yzdes n bu ek lde verm olsa da, bu derece yksek b r
art ver n n gven l rl konusunda c dd b r soru aret
oluturmaktadr. stat st klerle yallar, 2012, TK Blten ,
http://www.tu k.gov.tr/PreHaberBultenler .do? d=13466
11. EVLLKLER, ALE VE HANE

YAPISI
Gr
BM Nfus Kom syonu evl l erkek le kadnn yasal b rlemes n n
oluturduu b r kurum olarak tanmlamtr. Sosyoloj k adan
evl l k, k k arasnda, hukuksal ve toplumsal adan geerl
saylan ve doacak ocuklara bell b r stat salayan b r b rl kt r.

Evl l kler n demograf k adan nem a le ve dourganlkla

l k s d r. Pek ok demograf k olgu dorudan veya dolayl olarak
evl l k ve hane durumuyla l nt l d r. ou toplumda doumlar,
sosyal adan ancak evl l k dh l nde meru sayld n, doum
konusu evl l klerle yakndan balantldr.
Evl l k durumu sadece doumlar de l, lmler de etk ler. Yaplan

aratrmalara gre, tek bana yaayan k lerde lm oran
evl lere gre daha yksekt r.
Evl l kler, doum ve lmler n aks ne, tekrar edeb l r olgulardr.

D er b r dey le, b r k b rden fazla kez evleneb l r. O yzden de,
bet msel anal zde kanc evl l k olduu neml b r ver d r. Evl l k
olay elerden b r n n lm veya boanma le sona ereb l r. Dul
kalm veya boanm eler n yen den evlenmes yle evl l k olgusu
tekrar edeb l r.
11.1. Evl l kler: Tanm ve Ver ler

Evlenme: Trk Meden Kanununa gre evlenmeye eh l erkek ve
kadnn, yetk l kanun merc nnde yapm olduklar tarafl
b r ak tt r.
Kaba evlenme hz: Bell b r yl nde her 1000 nfus bana den
evlenme saysdr. Yan , bell b r yl gerekleen tm evlenmeler / O
yl kaytlara geen toplam nfus * 1000
Kaba evlenme hz erkekler ve kadnlar n ayr ayr da

hesaplanab l r (B r yl nde evlenen erkekler n (veya kadnlarn)
says evleneb lecek yatak erkekler n (veya kadnlarn) saysna
blnerek elde ed l r.
Boanma: Evlenmen n yasal olarak sona erd r lmes d r. Yan , erkek

le kadnn yen b r evlenme yapacak ek lde hukuk b r kararla
evl l kler n tamamen sona erd rmeler d r.
Kaba boanma hz: Bell b r yl nde her 1000 nfus bana den
boanma saysdr. Yan , bell b r yl gerekleen tm boanmalar /
O yl kaytlara geen toplam nfus * 1000

Demograf de k n n evl l k durumu asndan drt temel konum

szkonusudur:
Bekr: H evlenmem k
Evl : Resm yetk l ler nnde yaplm anlamayla evlenm

olan k
Dul: E lm k
Boanm: Evl l k olayn boanma le sona erd rm .
11.2. Evl l k Trler

Demograf de evl l klerle lg l n cel anal zlerde ounlukla yasal
evlenmeler d kkate alnmaktadr. Oysa evl l k modeller
toplumdan topluma de kl k gster r ve bazlarnda resm
evl l kler en yaygn evlenme ekl de ld r. Kabaca drt grupta
kategor ze edeb lece m z evl l k trler unlardr:
Yasal evlenme:Resm n kh olarak da b l nen, yetk l kanun

merc ler nnde yaplm evlenmelerd r.
Resm olmayan b rl ktel k:Herhang b r resm lem yaplmadan

gereklet r len f l beraberl klerd r. Trkes n bulmakta
zorlandmz, resm n kh kylmadan evl l k hayat yaama ekl
Batda ok yaygndr. Doumlarla lg l derste, skand nav
model ne atfla bahsett m z evl l k kurumu dnda gerekleen
doumlar bu balamda gereklemekted r. Avrupada ok sayda
resm n kh yer ne bu b rl ktel k model n ben msemekted r.
2015te Yunan stan babakan olan Ts pras bunun gncel
rnekler nden b r d r: Beraber k ocuk sah b olduu e yle y rm
yldan uzun sred r beraber yaayan Ts pras ne resm, ne de d n
n kh kymtr. Mevcut Fransa Cumhurbakan Frano s Hollande
da esk e Segolene Royalle 30 yla yakn n khsz evl kalm ve
n beraber drt ocuklar olmutur.
D n n kh:Resm n kh olmadan, ancak nde yaanlan

toplumun d n normlarna gre gereklet r len d n n khlardr.

Trk yede mam n kh olarak b l nen bu yntem aada ele

alacamz zere olduka yaygndr.
S v l n kh (veya beled ye n kh):Avrupada g derek

yaygnlaan, yar-resm n kh olarak tanmlanab lecek, yerel
otor teler nezd nde kayt altna alnan b rl ktel k tr.
11.3. Evl l k Modeller nde De m

Evlenmeler zell kle Avrupada son otuz yldr neml de mler
ge rmekted r. Bu e l mlerden bazlarna Trk yede de
rastlanmaktadr.
1. Evl l kler konusundak en neml de mlerden b r evl l k

says ve kaba evlenme hznn dmes d r. 2005 ve 2014
yllarnda Trk yedek evlenme stat st kler de bu durumu
tey t etmekted r. Trk yede 2014 ylnda 599.704
evlen rken, kaba evlenme hz 7,8 olarak gereklet .
Oysa 2005 ylnda 641.241 k evlenm ve kaba evlenme
hz 8,90 olmutu. ncek yllarla kyaslandnda hem
dnyada, hem Trk yede evlenme saysnn ve kaba
evlenme hznn dt grlmekted r.
2. Bat dnyasndak b r d er neml de m resm olmayan

b rl ktel kler n ve buna bal olarak evl l k d doumlarn
artmasdr. Doumlar Blmnde ele aldmz skand nav
model bugn Kuzey Avrupa lkeler nde gerekleen
doumlarn en az yarsnn resm n kh olmayan lerde
olduunu ortaya koymaktadr. Resm evl l k d ocuk sah b
olma durumu tm Avrupada yaygnlamaktadr. rne n
Fransada, 1970de sadece %7 olan evl l k d doumlar,
2000de %42,6ya ulam, dzenl olarak artmaya devam
ederek 2014 ylnda %57,4 olmutur.
3. Evl l klerle lg l b r d er e l m evl l k yann lerlemes d r.

Bu evlenme orann etk lemese de, Trk ye g b doumlarn
evl l k dh l nde kabul grd toplumlarda, dourganlk
asndan neml b r faktrdr. Z ra ge evlenen ler daha
ge ocuk sah b olacak, bu da dourab lecekler ocuk
saysn snrlayacaktr. TK n 2006 yl ver ler ne gre

ortalama lk evlenme ya erkeklerde 26.1, kadnlarda

22.8d . Ayn yl erkek le kadn arasndak ortama lk
evlenme ya fark 3.3t55. 2014 ylna gel nd nde,
ortalama lk evlenme ya erkekler n 26,9, kadnlar n
23,7 oldu. Erkek le kadn arasndak ortalama lk evlenme
ya fark da 3,2 ya olarak gereklet . Evl l k yann
lerlemes asndan kk b r de kl k olduu dnlse
de, bunun sadece 8 ylda gereklet unutulmamaldr.
4. B r d er neml e l m boanmalarn artmasdr. rne n

Fransada 1998de 1,8 olan boanma oran; 2014te
4,62 oldu. 1998de boanma oran talyada 0,6
Br tanyada 2,7 d . Trk yede de 2005 ylnda boanma
says 95.895 ken, 2014te 130.913e kt. Kaba boanma
hz da 2005ten 2014e 1,33ten 1,7e kt.
5. Yen e l mlerden b r de ec nsel evl l kler n g derek daha

ok lkede tannmasdr. Ayn c nsten k ler n evl l n
resm olarak tanyan lkeler arasnda ABD, Fransa, sve,
Hollanda, Kanada, Arjant n, Bel ka, Portek z de
bulunmaktadr.
6. B r d er yen gel me, zell kle Avrupada resm n kh

olmayan ler n yen dzenlemeler gel t r lmes
olmutur. Bunlar, resm n kh kymadan b rl ktel kler n
tannr klmak steyen ve eler arasnda mal paylam ya da
m ras blm yapmay mmkn klan dzenlemeler
olmutur. Bunlar arasnda en t p k rneklerden b r ,
Fransada uygulanan PACStr (S v l Dayanma Anlamas).
11.3.1. Fransadan B r rnek: PACS

Fransada 1999da uygulanmaya balanan PACS (S v l Dayanma
Anlamas) b r trs v l n kholarak yasalarken Fransz
Parlamentosunda hararetl tartmalara neden olmutu.

lk uygulamann zer nden on yl get kten sonra Fransada yaygn

olarak kabul gren b r yar-resm evl l k tr oldu. Sadece 2008de
145 b n PACS n kh kyd. 2013te bu say 168 b ne kmt.
Ayn yl resm n khla evlenenler n says 225 b nd . PACS n kh
kyan ler n says dzenl olarak artarken, resm n kh
kyanlarn says da s stemat k olarak azalmaya devam ett .
PACS zell kle verg lend rme, mal paylam ve m ras konularnda
yasal dzenlemeler get r yor. PACS mzalayan ler n
k ml kler nde meden hl hanes nde PACSl olduu bel rt l yor.
Ec nsel b rl ktel ktel kler yasallatraca konusunda tartmalar
yaanan PACS, beklenen n aks ne daha ok heteroseksel ler
tarafndan ben msend . (2009da PACS mzalayanlarn %95
heteroseksel lerd ).
PACSa benzer ek lde, baz Avrupa lkeler ve Amer kann baz

eyaletler nde yaplan yen dzenlemeler sadece heteroseksel
ler tarafndan de l, b rl ktel n resm n kh kymadan tannr
klmak steyen ec nsel ler tarafndan da rabet gryor.
11.4. Trk yede Evl l kler

Batdak e l mler n ksmen Trk yedek evl l klerde de kend n
gsterd n syleyeb l r z. Yukarda da ksaca bahsett m z zere
Trk yede son b r ka on yldr evlenen ler n says azalyor;
kaba evlenme hz dyor; boanmalar artyor; ortalama evl l k
ya artyor. Ksacas, Trk yede genel olarak evlenmeler n
azald, kaba evlenme hznn dt ve boanmalarn artt b r
dnemdey z. Ancak Bat toplumlaryla karlatrdmzda tm bu
de kl kler n gene de dk tempoda seyrett n bel rtmel y z.
Trk yeye has neml b r de m, evlenmemen n b r st sna

olarak grld b r yapdan, evlenmeme olgusuyla daha sk
karlalan b r yapya ge l yor olmasdr. 2000 saymna gre,
Trk yede 45-49 ya aras evlenmem kadn oran sadece %1d r.
Ayn saym ver ler 30 ya st kadnlarn %91 n n en az b r kez
evlenm olduunu gster yor. Son yllarda, byk kentlerde st
sosyo-ekonom k gruplarda evl l k yann ler ye atlmas ve

evlenmeme olgusunun artmas neml b r toplumsal de me

aret ederken, kltrel adan da sancl b r dneme g r ld ne
da r aretler ver yor.
Bu noktada, Demet Lksl le Kezban el k n altn zd ev

kz tanmndan bahsedeb l r z56. Lksl ve el k ev kzn
e t m ne devam etmeyen, cretl b r te almayan, a les le
b rl kte yaayan, evlenmem gen kadnlar olarak tanmlyorlar:
Ev kznn evde olma hli, ev kzlarnn zel/kamusal ayrmnda

zel alanda kalan olduklar anlamna gelir. Ev kz, kadn deil
kz, yani evli/ evli deil ayrmnda evlenmemi kadn anlatr.
Evlenmemi ve kadn olmama hli henz bir erkekle birlikte
olmam, bakire algsn da beraberinde getirir. Ev kz,
almayan, okumayan, ev ilerinde annesine bir yandan
yardmc olurken dier yandan da annesinden ya da evdeki
kendinden byk kadnlardan nasl ideal bir ev kadn, ideal e,
ideal anne olunur onu renen, bir anlamda ev ilerinde staj
yapan bir kategori olarak grlr. Yetikin olmak iin evlenmeyi
bekleyen, mnasip bir talip bekleyen ev kz, aslnda bir
anlamda hi gen olamadan yetikin olmay bekleyen bir
kategoridir. Ev kzlarna almadklar ve okumadklar iin
darda ii olmadklar sk sk hatrlatlr, ietli kzlar olarak
evde oturmalar kendilerinden beklenir ve sk bir aile ve yakn
evre gzetimine maruz kalrlar. (Lksl ve elik,2008)
Evl l k yapanlar arasnda en yaygn model n b r kez evlenmek

olduunu syleyeb l r z (12. slayt). 2006 A le Yaps Aratrmasna
gre, (b reyler n evl l k saysn gsteren 12. slayt) 18 ve daha
yukar yatak evl l k yapan b reyler n % 95,7s b r defa, % 4 k
defa, % 0,3 ya da daha fazla sayda evl l k yapmtr. (Yed
Kocal Hrmz karakter n lg n ve popler klan belk de bu
st sna durumdur.)
11.4.1. lk Evlenme Ya

lk evlenme yan gsteren 13. Slayttak 2006 A le

Aratrmasndan alnma graf e baktmzda en yaygn lk
evlenme yann 18-24 ya aralnda olduunu grrz. TK
ver ler ne gre de, 2006 ylnda ortalama lk evlenme ya erkekler
n 26.1, kadnlar n 22.8 olmutur.57lk evlenme ya da, d er
evl l k ver ler g b son on ylda de me uram ve evlenme ya
ler atlmtr. Buna gre, Trk yede 2014 ylnda ortalama lk
evlenme ya, erkekler n 26,9, kadnlar n 23,7 olmutur. Evl l k
yann ler atlmas, daha ncek blmlerde akladmz g b
dourganl da etk lemekted r. Evl l kler n b r ya ler atlmas
byk b r fark g b gzkmese de bu de m n sadece 8 ylda
gereklet n de unutmamak gerek r.
2007 yl ver ler ne gre en yksek ortalama lk evlenme ya,

erkeklerde 26.9, kadnlarda 23.7 le stanbul Blges nded r. En
dk ortalama lk evlenme ya erkeklerde 25 le Orta Anadolu ve
Bat Karaden z Blges nde, kadnlarda se 21.5 le Orta Anadolu
Blges nde grlmekted r. S zce, neden en yksek lk evl l k ya
stanbuldadr? Bunda stanbula has sosyo-ekonom k koullar m,
byk kent kltrne a t deerler m , yoksa baka faktrler m
etk l d r?
Slaytlarda da grece n z zere, lk evl l k ya blgeye, yerle m

yer ne ve c ns yete gre de m gstermekted r. lg n b r rne
daha detayl ele alacak olursak, evl l k yayla d er toplumsal
olgularn l k s n daha net greb l r z. GAP Blge Kalknma Da res
Bakanl ve DEn n ortaklaa yapt aratrmaya gre,
Adyaman, D yarbakr, Gaz antep, Mard n, S rt, anlurfa ve
Batman kapsayan GAP Blges nde 1987 ylnda erkeklerde
ortalama lk evlenme ya 20.9 ken, kadnlarda 24 d . 2005-2007
aras yaplan aratrmada erkekler n 26 yanda evlend kler ortaya
kt.58
Bu durumda, karmza c dd b r soru kyor: GAP blges nde

erkeklerde lk evl l k ya neden Trk ye ortalamasndan yksek
kmtr? Tahm n edeb lece n z g b cevap sosyo-ekonom k
koullarla l nt l d r. TK n yapt 2006 A le Yaps Aratrmasna
gre, Trk ye genel nde evlen rken balk paras ver lme oran
%16,8d r. Krsal yerlerde bu oran %23,5a kmakta, zell kle de

geleneksel deerler n hkm srd Dou ve Gneydou
Anadolu blges nde bu daha da yukar kmaktadr. TAYA 2006
aratrmasnda da, Trk ye genel nde evlen rken balk paras
verme oran %18 olarak bel rlenm t r. Ancak bu durumun
blgeler arasnda c dd farklar gsterd tesp t ed lm t r:
Evlenmek n balk paras verme oran 2006 ylnda Kuzeydou
Anadoluda %49, Ortadou Anadoluda % 45, Gneydou
Anadoluda se %43 le d er blgelerden ok daha
yksekt r.59Balk paras prat n n yaygnlnn yanna
Gneydou Anadolu blges ndek s zl k ve yoksulluk durumunu
ekled m zde, bu blgedek erkekler n evl l k yandak gec kmey
daha y aklayab l r z.
2014 ylnda erkek le kadn arasndak ortalama lk evlenme ya

fark 3,2 ya olarak gereklem t r. Ortalama lk evlenme ya
farknn en yksek olduu l 5 ya le Kars; ya farknn en dk
olduu l se 2,4 ya le Kastamonudur.60Evl l k yayla lg l lg n
b r d er ver de, 2006 ylnda evlenen ler n %78.8 nde damat
gel nden byk ken %13.9unda gel n n damattan yaa byk
olmasdr. Ayn yata evlenen ler n oran sadece %7.3tr.61Her
be evl l kten neredeyse drdnde damadn gel nden yaa byk
olmasn patr yarkal (erkek egemen) toplumsal yapyla aklasak
da, evl l kler n %14nde gel n n yaa byk olmas sosyoloj k
adan olduka artc b r durumdur.
11.4.2. D n N kh / mam N kh
D n n kh toplumun baz zell kler ne da r neml pular
sunmaktadr. Trk yede d n n kh uygulamas son ell ylda
de m gsterm t r. 1968de sadece mam n kh olanlar toplam
evl l kler n %15 , hem mam, hem resm n kh olanlar se
%49unu oluturuyordu. 2006 ylna gel nd nde sadece d n
n khllar %3e nm ; hem resm hem d n n kh olanlar se
%86ya ykselm t . 2011 ylnda se sadece resm n kh oran ve
sadece d n n kh oran %3 ve hem resm hem d n n kh oran se
%94 oldu62. TAYA 2013 aratrmasna gre, kr ve kente gre nasl
b r farkllama olduuna bakarsak, krda sadece resm n kh oran
%2, sadece d n n kh oran %3 ve hem resm hem d n n kh oran

%95d r. Kentte sadece resm n kh oran %4, sadece d n n kh
oran %3, hem resm hem d n n kh oran se %93tr.
Bu ver lere gre, sadece resm n kh olanlarn orannda d;

ancak hem resm hem d n n kh orannda c dd b r art
grnmekted r. Sadece d n n kh orannda son ell ylda b r d
yaanm olsa da, son on yldr bunun %3 c varnda sab tlend n
syleyeb l r z. C velek ve Koun Trk yede mam N kh balkl
makaleler ne gre, sadece mam n kh olanlarn oran 1968te
%15, 1978te %12, 1988te %8, 1993te %7,1, 1998te %7, 2003te
se %5,8 olmutur.63Yukarda da bel rtt m z g b 2006 ve 2011
yllarnda sadece d n n kh olanlar %3e nm t r.
Sadece d n n kh olanlarn orannda c dd b r azalma olsa da,

C velek ve Ko Trk yede d n n kh/resm n kh oranlarnda
blgesel, sosyal ve kltrel farklar olduunu ortaya koymulardr.
2005te yaynlanan makaleler ne gre, mam n kh oranlar
Batdan (%3) Douya (%15) artar; e t m sev yes arttka azalr;
yerle m yer n n n tel ne gre (krsal vs. kentsel) de kl k
gster r. mam n kah orann etk leyen faktrlerden b r de hane
refah sev yes d r. mam n kah oran, refah sev yes yle ters
orantldr (kt olan hanelerde %15, orta olan hanelerde %4, y
olan hanelerde se %1 orannda). mam n kahyla lg l bu
aratrmada b r baka d kkat ek c faktr de etn s ted r.
Her k e n anad l Trke se resm + mam n kh : %93
Her k e n anad l Krte se resm + mam n kh : %75
Her k e n anad l Krte se sadece mam n kh olanlar :

%22
Her k e n anad l Trke se sadece mam n kh olanlar :

%3
2005te yaynlanan makalen n ver ler bu ynde olsa da, son on

yldr hem d n , hem resm n kh olanlarn oran artmtr. 21.
slaytta grld zere, TAYA 2006 aratrmasna gre hem d n,
hem resm n kh olanlarn oran %85,6 d . 2011de bu oran %94e

kt. 2006dan 2011e sadece resm n kh olanlarn oranysa

%9dan %3e dt. Bu de m kukusuz sekler ve d n
deerlerdek de m asndan zer ne dnlmes gereken b r
ver sunmaktadr.
Mays 2015te Anayasa Mahkemes , resm n kh olmadan d n

n kh kylmasna ceza veren madden n ptal ne karar verd . Bu
ynde oy kullanan mahkeme yeler , n khsz b rl kte yaayanlara
Trk Ceza Kanununda herhang b r ceza ngrlmezken, resm
n kh olmadan d n n kh kyanlara hap s cezas ngrlmes n n
e tl k lkes ne aykr olduunu savundular. Ayrca bu
dzenlemen n d n ve v cdan zgrl, zel hayatn korunmas
lkeler ne aykr olduunu d le get rerek madden n ptal ynnde
oy kullandlar. Madden n ptal ne kar kanlarsa, ptal karar le
resm n kh ncel n n kalkacan, d n n khn resm n khn
alternat f olacan, kadnlar asndan hukuk ve ekonom k
sorunlar yaratacan savundular. Bu yasal de kl n d n n kh
oranlarnda b r de kl k yapp yapmayacan nmzdek
dnemde grece z.
11.4.3. Boanmalar
Trk yede son on yldr boanmalar dzenl olarak artmakta,
evl l klerse azalmaktadr. 2014 ylnda, evlenen ler n says
2013e gre %0,1 azalarak 599 b n 704 olmu, boanan ler n
says se b r ncek yla gre %4,5 artarak 130 b n 913e
ykselm t r. Bylece 2014te kaba boanma hz b nde 1,7
olmutur. Oysa 2007 ylnda kaba boanma hz 1.34 olarak
gereklem ve toplam 94.219 k boanmtr. (2007de
Trk yede toplam 638.311 evlenm ve kaba evlenme hz
9.09 olarak gereklem t r.)
Boanmalarn blgesel dalmna baktmzda, boanmalarn en

ok Ege Blges nde (1.85) ardndan stanbul (1.79) ve Bat
Anadolu Blges nde (1.64) olduunu grrz. Kaba boanma
hznn en dk olduu blgeler se 0.45 le Kuzeydou
Anadolu le Ortadou Anadolu Blgeler d r. 2011 Trk ye A le
Yaps Aratrmas ver ler ne gre, meden hl boanm olan

b reyler n oran en yksek stanbulda olup %2,2d r. stanbulu %2

le Ege blges tak p etmekted r. Boanmann en az grld
blgeler se %0,5 dzey le Dou Karaden z ve Gneydou
Anadoludur64. Ksacas son be yldr, en yksek boanma
oranlar stanbul ve Ege blges nde, en dk oranlar se
Kuzeydou, Ortadou ve Gneydou Anadolu blgeler nded r.
Yukardak tabloda da grdmz zere, yllara gre boanma

says ve kaba boanma hz yldan yla artmaktadr. Pek , ama
neden daha ok boanyoruz?
Babakanlk A le ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl ve 2011

ylnda onun yer n alan A le ve Sosyal Pol t kalar Bakanl
boanma saylarndak artla lg l e tl aratrmalar
yaynlamtr. Bunlarn en banda 2006 ve 2011 yllarnda yaplan
Trk ye A le Yaps Aratrmalar (TAYA) gelmekted r. Bunun dnda
boanma nedenler yle lg l 2009 ylnda detayl b r aratrma da
yaynlanmtr.65
Trk ye geleneksel toplumsal yapsyla, Batya kyasla dk

boanma oranlarna sah p olsa da son on yldr boanmalarda b r
art gzlenmekted r. Boanmalarn ou evl l n lk be ylnda
gereklemekte, yal evl l klerde (yan 16 yldan uzun sren
evl l klerde) de boanma oran artmaktadr.
A le ve Sosyal Pol t kalar Bakanl tarafndan 2011 ylnda yaplan

aratrmaya gre (TAYA 2011), boanmalarn b r nc neden hem
kadn (%14,7) hem de erkekler (%18,4) n sorumsuz ve lg s z
davranlardr.66Bunun ardndan kadnlar k nc olarak k ve
kumar (%14,1), nc olarak da dayak ve kt muameley
(%12,3) saymlardr. Erkekler n k nc srada e n a les ne kar
saygsz davranmas (%10,2), ardndan da ev n ge m n
salayamama (%6,1) gelmekted r.

TAYA 2011 aratrmas boanmalar etk leyen e tl faktrler

ncelem t r. Bunlar arasnda rne n krsal-kentsel yerle m yer
farknn ok byk b r etk s olmadn (sadece %1 fark), ancak
evl l e karar verme ekl n n neml b r rol oynadn tesp t
etm lerd r: Evl l kler ne kend ler karar ver p a les n n de rzasn
alan k ler n %5 boanmken grc usulyle ve kend karar le
evlenenlerde bu oran %12,2ye kmaktadr. Grc usulyle ve
kend karar dnda evlenenlerde se bu oran %4tr. Kadnn
gr alnmadan kurulan evl l klerde boanmalarn daha az
oluunu, ncel kle bu tr evl l klerde boanma kararnn
alnmasnda da b reyler n otonom ler n n daha zayf olmasna,
dolaysyla evl l n rza dnda kurulduu g b rza dnda devam
etmes n n de beklen leb lecek b r durum olmasna balamak
mmkndr67Ayn ek lde e t m dzey arttka boanm
kadnlarn orannn bel rg n ek lde artt tesp t ed lm t r. E t m
sev yes ndek artn erkekler n boanma orannnda bel rg n b r
fark yaratmazken kadnlarda yaratmas, e t m n kadnn sosyal
statsnde ok daha bel rley c b r fark yarattna aret
etmekted r.
zetle, tm dnyada olduu g b Trk yede de geleneksel a le

formlar tek model olmaktan kmakta bunun yer n farkl a le
yaplar almaktadr. Boanma sonras yalnz yaayan b reyler n
veya boanma sonras ocuklaryla yaayan k ler n oluturduu
tek ebeveynl a le formlarnn nmzdek yllarda daha da
yaygnlaacan sylemek yanl olmaz.
Boanmalar artsa da, gen erkekler ve kadnlar n hl gelecek

beklent ler n n en st srasndamutlu b r evl l k kurma
hayal vardr (Bkz. 24. slayt). 2002 ylnda Sabah gazates n n TNS-
P ar aratrma rket ne yaptrd aratrmaya gre, gelecekten en
byk beklent n z ned r sorusuna gen kzlarn % 65 ve gen
erkekler n % 59u mutlu b r evl l k cevabn verm t r. Yksek
e t m, te baar, arkadalk, zeng nl k, kltrl olma g b d er
beklent ler n h b r genler n evl l k hayal ne yaklaamamtr.

11.4.4. Evl l k, A le ve Hane Yapsndak Yen E l mler

A le, toplumsal, ekonom k ve kltrel pek ok srete karar alc
b r m olarak kabul ed lmekted r. A le ve evl l k arasnda ok yakn
b r l k vardr; a len n kurulmasnda evl l k lk aamadr.
Geleneksel toplumsal deerler n de mes evl l k ve a le
modeller n de etk lemekted r. Boanmalarn yaygnlamas, tek
ebeveynl a leler n oalmas ya da grc usl evl l kler n ek l
de t rmes g b ( zd va programlar, patanlk roln
arkadalarn stlenmes , nternette evl l k ve e arama s teler , vs).
A le ve hane yapsndak yen e l mler yle sralayab l r z:
ek rdek a le / neolokal hane saysnda art.zell kle 2.

Dnya Savan tak p eden dnemde hz kazanan bu e l m
Bat dnyasnda 20. yzyln k nc yarsna damgasn
vurmutur.
Yukarda detayl ele aldmz zereboanmalarn artmas
Tek ebeveynl haneler n yaygnlamas.Boanma sonras

ebeveynlerden b r n n (ounlukla annen n) ocuk(lar)la
kurduu yen hane ekl olan tek ebeveynl haneler n oran
2012 ylnda %8,1e ykseld .68
Hane halk saysnda azalma:Trk yede ortalama hane

halk bykl 2014 ylnda 3,6 oldu. 2012 ylnda %8,6
olan tek k l k haneler n oran, 2014 ylnda %8,9a kt.
(Ayn yl hane halklarnn %54n ocuklu lerden oluan
haneler, %15,8 n ocuksuz lerden oluan haneler ve
%13,5 n kua eren gen haneler oluturdu.)
Hane saysnda art:2012 ylnda Trk yede toplam hane

says 20 m lyonu get . Hane saysnn 1990da 11 m lyon,
2000de 15 m lyon olduunu dnrsek bu muazzam
artn nasl olduunu sormamz gerek r. D. Ed ev, S. Yavuz
ve M. Yceah ne gre69bu art tek k l k haneler n hzla
oalmas sayes nde oldu. Hatta szkonusu yazarlar 2000-
2025 arasnda Trk yedek tek k l k haneler n orannn
drde katlanacan ngryorlar. Kukusuz byle b r

de m konut pol t kalarndan, ekonom k bymeye pek

ok alan etk leyecekt r. rne n, son yllarda naat ve
emlak p yasasndak 1+1 konutlarn artn da bununla
balantlandrab l r z.
Antropolog Alan Duben (1988), sanlann aks ne, gen a le

model n n 19. yzyl sonu ve 20. yzyl banda stanbulda h b r
zaman %30tan fazla arla sah p olmadn sylyor. Ancak,
1968-1998 aras a le trler n n dalmn gsteren 28. numaral
slaytta, 1960lar ve 1970lerde Trk yede gen a len n %32 c var
b r orana ykseld grlyor. 2006 A le Yaps Aratrmasnda se
Trk ye genel nde gen a le %13 sev yes ne ger lem t . (Ayn
kaynaa gre, tek k l k haneler %6, ek rdek a le %80,7, renc
ve lerden oluan haneler se %0,3 oranndayd.)
Pek , a le modeller ndek bu klmey etk leyen faktrler

nelerd r? Gen a leden ek rdek a leye veya dalm a leye ge
tet kleyen etkenler arasnda ekonom k de m (tarmdan sanay
ve h zmetler ekonom s ne ge ), kentleme, modernleme,
b reyselleme, kap tal zm n yaygnlamas, yen yaam tarzlar ve
yen teknoloj ler saylab l r.
Gen a len n neml b r ayan yal nfus oluturuyor. Krsal

blgelerde hanes nde bakma muhta yal bulunan hane orannn
%8, kentlerde se %3,9 olmas (TAYA 2006) ) gen a len n daha ok
kra has b r hane model olduunu gster yor.
11.5. Yen den Gen leyen Hane: Yatl Yabanc

Bakclar
Son olarak, zell kle st ve orta-st hanelerde son dnemde
gzlemlenen b r de mden bahsederek b t reb l r z. Yatl
bakclarn katlmyla, kentlerde hane yapsnn yen den
gen lemekted r. Yal bakm gem ten bu yana a le ve hane
yapsn bel rleyen b r etmen olmutur. zell kle st gel r grubu
a lelerde, gem te evlatlklar, bugnse yabanc bakclar yaygn
b r yntem olarak ben msenm t r.70ou zaman gzard ed lse

de, bu sess z gruplar da a le ve hane yaps anal zler ne dh l

etmek gerek r.
55TK, Haber Blten Evlenme Ve Boanma stat st kler 2006 Yl

Sonular
56G.Demet Lksl Kezban el k (2008). Sess z ve grnmez, gen
ve kadn: Ev kz,Toplum ve Bilim, say 112, s. 101-126.
57Evlenme ve Boanma stat st kler , 2006, TK Blten
58HA, 17 ubat 2007
59TAYA 2013, sy.138-139
60Evlenme ve Boanma stat st kler , 2014, TK
Blten,http://www.tu k.gov.tr/PreHaberBultenler .do? d=18628
61Evlenme ve Boanma stat st kler , 2006, TK Blte,
62TAYA, 2013, s.143
63Yaprak C velek ve smet Ko (2005) Trk yede mam N kh Nfus
B l m Derg s , C lt 26.
64Trk ye A le Yaps Aratrmas (TAYA), TC. A le ve Sosyal Pol t kalar
Bakanl Yaynlar, 2013,
s.203http://a letoplum.a le.gov.tr/data/544f6ddd369dc328a057d01c/taya2013trk.pdf
65T.C. Babakanlk A le ve Sosyal Aratrmalar Genel Mdrl (2009).
Boanma Nedenler Aratrmas. Ankara: Afarolu Matbaas.
66http://a letoplum.a le.gov.tr/data/544f6ddd369dc328a057d01c/taya2013trk.pdf
67S.201
68stat st klerle A le, 2013. TK
69D. Ed ev, S. Yavuz, M Yceah n (2012) Pr vate households n Turkey:
B g changes ahead.Population Review,Vol.51 (1):28-49
70Bu konuda ok deerl k makale n, bkz. zbay, 2002 ve Akaln,
2010.
12. KENTLEME
Gr
Demograf k anlamda kentleme (ya da eh rleme), kentsel
nfusun toplam nfus ndek orannn artmas demekt r. 1950de

dnya nfusunun %30u kentlerde yaarken, 2010da bu oran

%50y at, bylece 3,3 m lyar nsan kentl oldu. 2030da kentsel
nfusun %60, 2050de se %70ye varaca tahm n ed l yor.
Bylece 2030da dnyada 5 m lyardan fazla k kentlerde
yaayacak.
Ch cago Ekol sosyologlarndan Lou s W rthn 1938de aret

ett g b , nfus younluu kent n demograf k yapsn tanmlayan
en temel zell klerden b r . Bunun dnda nfusun bykl ve
e tl l de kent krdan ayran farklar. Bu demograf k zell k
kentte b reyler aras l k ler , toplumsal yaplar ve kltrel kodlar
bel rl yor.
nmzdek on ylda kentleme trend zell kle n ve H nd stan

g b gel mekte olan lkeler etk leyecek. Bombay, Delh , Kalkta,
angay veya Pek n g b kentler dnyann en kalabalk yerler
olmaya aday. D er gel mekte olan lkelerde olduu g b , bu k
lken n kentleme trend nde en arpc olan nokta kentlemen n
hz. Kent nfusunn %18den %39a kmas srec nde 22 yl
g b ksa srede yaanrken, ayn dnem ng lterede 120 yl,
ABDde 80 yl srmt. Bu derece hzl b r kentleme kanlmaz
olarak hem altyap hem de sosyo-kltrel adaptasyon asndan
c dd sorunlar douruyor.
12.1. Kent / eh r
Kentlemey tanmlarken nce kent tanmn net olarak yapmak
gerek r. Lat n kkenl d llerdeurbs / urbise karlk olarak Trkede
hem kent hem de eh r fades kullanlr. Ancak bu k kel me de
Trke kkenl de ld r.
eh r,Farsada ah kel mes ne bal olarak, ahn yaad yer,

byk yerle m, krallk, kent anlamlarna sah pt r.Kent se
Sodagca da kale ve eh r anlamna gelse de, gene Farsada ky
demekt r. N anyan g b baz et mologlar, kent n esasen ran
kkenl b r szck olduunun ve Trk ye Trkes nde 20. yya dek
ky, krsal yerle m anlamnda kullanldnn altn z yorlar.

D l Devr m esnasnda yanllkla ztrke sanlarak

canlandrld ve eh r anlam yklend sylen yor.
Orta Asya Trk boylar arasnda bugnk kent anlamnda balk

kel mes n n kullanldna da r dd alar da vardr. Et mologlar
bunun balklama, yan mar ve skn faal yetler yle balantl b r
fade olduunu sylyorlar. Gebe kltre dayanan Orta Asyada
nfusun yerle k hayata geerken balk evler yapmalaryla
kurduklar yerle mlere balk ad ver ld tahm n ed l yor.
B z bu blmde eh r ve kent ayrmnn tad sembol k farklar

gz ard ederek k s n de ml olarak kullanacaz. Kent eh r
konusunda tartmal ama z h n ac b r deneme n Mehmet Al
Klbayn eh rler ve Kentler k tabn okuyab l rs n z.
B r kent tanmlarken 3 temel kr terden sz edeb l r z:
1. dar veya saysal kr terler: dar merkez konumundak veya

bell b r nfusun stndek yerler. Mesela TK
aratrmalarnda kent, nfusu 20.000 n zer ndek yerle m
yerler n tanmlamak n kullanlrd. Ancak 2012te yen
bykeh r yasasnn gemes nden t baren kent-kr ayrm
anlamn y t rd . Yen yasa le daha nce kr olan yerler,
bykeh r kabul ed len ller n snr ndeyse kent olarak
kabul ed lmeye baland. Tab bu da stat st kler asndan
c dd sorunlar dourdu. Esk tanma gre Trk yede mevcut
kentleme oran %76 c varndayken, yen yasann get rd
durumda lke nfusunun %90dan fazlas kentlerde
yaamaya balad. Tab bu kadar ksa srede byle b r
kentleme gerekten olamayacana gre, szkonusu
astronom k art, stat st k tanmlardak tutarszlkla lg l .
2. Morfoloj k veya younlukla lg l kr terler: Yaplama veya

nfus younluunu d kkate alan tanmlar. Mesela Fransada
kent tanm n, b rb r ne en fazla 200m. mesafede bulunan
b nalarn devamll kr ter esas alnr.
3. levsel kr terler: Ekonom k faal yet alanlar veya ulamla

lg l olanlar. Kentler krdan farkl olarak, tarm d
faal yetler n, yan sanay ve h zmet sektrnn baat olduu

yerlerd r. rne n stanbulda en neml ekonom k faal yet

alan h zmet sektrdr. 2013 ylnda stanbulda h zmet
sektrnde alan says 3 m lyondu; stanbulda alan her
100 k n n 64 h zmet sektrndeyd .
TANIM:Sonu olarak kent , nfusu bell b r byklkte, nfus

younluu yksek, kye kyasla gen b r alana yaylm, t caret,
sanay ve h zmet sektr faal yetler n n baat olduu kalc
yerle m yer olarak tanmlayab l r z.
Ancak unutmamak gerek r k kent n resm tanm lkeden lkeye

de mekte, bu da stat st k karlatrmalarn gven l rl
konusunda soru aret yaratmaktadr.
9. slaytta, BM 2007 ver ler ne gre hazrlanm graf kte dnyann

en kalabalk kentler n gryoruz. Gel mekte olan lkelerde yer
alan 36 kent krmz da re nde, gel m lkelerdek 14 kent se
mav da re le gster lm . Sadak kutuda se kentl nfus nde
gecekonduda yaayanlarn oran ver lm .
Buna gre, Sahraalt Afr kada kentsel nfusun %70den fazlas,

Asyann gney nde se %60a yakn gecekondularda yayor.
Gecekondu nfusu, gel mekte olan dnyada hemen hemen her
yerde artta: 2005ten 2007ye kadar Sahraalt Afr kada
gecekondu nfusu %4,53, gney Asyada %2,2, dou Asyada
%2,28, bat Asyada se %2,71 oalm. Bunun tek st snas %0,15
azalma tesp t ed len Kuzey Afr ka. Kentsel yoksulluk ve gecekondu
nfusunun artyla lg l Trkede de yaynlanm neml
almalardan b r de M ke Dav s nGecekondu Gezegeni71adl
k tabdr. Kent yoksullarnn Kah re, stanbul, Sao Paulo, Seul g b
megakentlerde verd hayatta kalma mcades n ele alan M ke
Dav s, neol beral ekonom pol t kalaryla gecekondu nfusunun
yoksullamas arasndak gl baa aret eder.
12.2. Ktalara Gre Kentleme Oran

D er demograf k olgularda olduu g b kentlemen n dnya
zer nde her yerde ayn ek lde gereklet nden sz edemey z.
Kentleme, sanay lemeye ve d er sosyo-ekonom k gel melere
bal olarak nce Batda balad. Erken sanay lem blgeler,

zell kle ng ltere ve d er Kuzey Avrupa lkeler bu srete ba
ekenler oldu. Bu blgede kentleme hem daha erken balad,
hem de daha uzun srd n yaratt sosyo-kltrel
de mlere adaptasyon grece daha kolay oldu. 20. yzyln k nc
yarsndan t baren c dd b r kentleme oran yakalam olan Kuzey
Amer ka, Avrupa ve Okyanusyada tahm nlere gre 21. yzylda her
10 k den 8 (hatta 9u) kentlerde yayor olacak. Ancak
kentleme hz asndan esas rad kal de m Afr ka ve Asyada
gerekleecek. Gel m sanay lkeler n n 20. yzylda yaad
kentleme srec n , Asya ve Afr kadak b rok lkede 21. yzyln
lk yarsnda, ok daha hzl ve ok daha sert b r ek lde yayor.
12.3. Kentlerde Nfusun Hzl ve Youn Artna

Bal Sorunlar
Kentleme esasen demograf k b r fade olsa da, sosyal, kltrel ve
ekonom k alanlar da yakndan lg lend r r. zell kle 3. dnya
lkeler nde olduu g b youn ge bal hzl kentleme e tl
sorunlara yol amaktadr.
Bunlar arasnda zell kle:
evre sorunlar
Konut eks , barnma sorunu
Kente yen gelenler n uyum / entegrasyon sknts
K rl l k (grlt k rl l , p toplama sorunu, vs)
Doal alanlarn kaybolmas
Ulam ve traf k
E t m saylab l r.

Kentlerde nfusun hzla artna bal b r baka olgu dakentsel

yaylmadr. Kentler e tl d nam kler n etk s yle byyen, de m
ge ren meknlardr. rne n nfus d nam n n etk s , kentlerde
nfusun artmas, younlamas ve e tlenmes olarak kend n
gster r. Younluk arttka kent ndek blm artar, h zmetler
e tlen r ve kent yzlm olarak da eperlere doru yaylr.
Ancak eperler n ounlukla tarm araz olmas ve kentler n bu
araz lere yaylmas evre ve ekonom bata olmak zere e tl
sorunlara yol aar.
Kent n da doru gen lemes , kentsel formun eperlere doru

yaylmasnn en arpc rnekler ne Asya ve Afr ka kentler nde
rastlanmaktadr. Araz kullanmn dzens z, yaplamann kuralsz
olduu bu kentlerden b r de, 1970lere kadar 5 b n k l k b r
balk kyyken bugn 2,1 m lyon nfusa ulam Duba d r.
stanbul hzla byyen kentlerden b r olarak, 1950lerden t baren

yaplam araz n n da doru yayld b r kent olmutur. 13.
Slaytta grdnz har tada farkl tar hsel dnemlerde kent n
nasl byd tems l ed lmekted r. Yapm devam eden nc
kpr naat b tt nde, tpk k nc kpr b tt kten sonra bo olan
Kavack blges n n hzla dolmas g b , henz bo olan kuzeydek
araz lerde de hzl b r yaplama yaanacaktr;.
12.4. Metropoller / Mega-kentler

Esk Yunancada ana anlamna gelenmtrve kent anlamna
gelenpolisten gelenmetropolter m , b r coraf blgedek en
byk kentler fade ed yor. BM Nfus Brosuna gre, metropoller
nfusu b r m lyonun stndek byk kentlerd r.
Metropoller, nde bulunduu blgen n merkez yer ; ok byk

b r nfusa sah p; ekonom k ve kltrel ynet m fonks yonlarnn
topland yer olarak tanmlanmaktadr. Pek , Ankara m, Istanbul
mu, New York mu, Wash ngton DC m , s zce bunlardan hang s
metropol saylr? Neden?

3. dnyada metropoller patlayan kentler fades yle beraber

anlyor. Mex co C ty, angay, stanbul g b nfusu 10 m lyonun
zer ndek kentler n sorun bu kalabalk nfusun ht yalarn
karlarken ekoloj k tahr bata meydan vermemen n yollarn
bulmak. Bu ar kalabalk kentler n b r sred r temel tartma
srdrleb l rl k, yan evreye kalc hasar vermeden nsanlarn
barnma ve d er ht yalarna cevap verecek zmler bulmak. Bu
konu Nat onal Geograph c Magaz ne g b uluslararas derg ler n de
gndem ne g r yor ve pek ok yerde Sao Paulo, Lagos, Bangkok ve
Haydarabad g b kentlerde hzl kentlemen n yol at tehl keler
tartlyor.
12.5. Kresel Kent

1990lardan sonra eh r sosyoloj s yaznnda ska kullanlmaya
balanankresel kentveyadnya kent fades aadak
eler n younlat kentsel merkezler fade etmekted r:
Ekonom k ynet m fonks yonlar
E t m, aratrma ve novasyon merkezler
Ulam ve let m altyaplar
Mal, sermaye, b lg , nsan g b her tr ak
H zmet sektr faal yetler
Kresel kent kavramn gel t ren sosyal b l mc lerden Sask a

Sassen bu kr terler gznne alarak dnyada zell kle kent n
kresel kent olduunu syler: New York, Londra ve Tokyo72.
Dnyann en zeng nler n nfus dalmna gre hazrlanan
har tada da New York ve Londra en st k sradalar. 30 m lyon
dolarn stnde servet olan 7.580 k n n yaad New Yorku,
6.015 k yle Londra, 5.440 k yle Tokyo, 4.590 k yle San
Frans sco ve Los Angeles tak p ed yor.73
Kresel kent olmak ve bu vasfn korumak bugn meknlar aras

etk le m n ok yksek olduu b r dnyada ok da kolay de l. Bu
yzden, metropoller n ayrcalkl meknlar olarak grld
neol beral kap tal st dnyada, kentler kresel aklarn caz be
merkez olmak n b rb r yle yaryor. Bu da hem kentler arasnda

hem de her b r kent n, ama zell kle kresel kentler n, kend nde
toplumsal-meknsal ayrma ve farkllamay hzlandryor.
Kresel arenada tannrln ve poplerl n arttrmak steyen

kentler n baz mega etk nl kler neml b r frsat sunuyor. Expo
fuar, dnya futbol amp yonas veya ol mp yat oyunlar bu mega
etk nl kler n t p k rnekler nden. Uzun yllardr ol mp yat
oyunlarna evsah pl yapmak steyen ve bu yartan ( md l k)
hsranla ayrlan stanbullu yetk l ler konumalarnda her zaman
bu etk nl n stanbulun tannrlna ve marka deer ne
yapaca katkdan bahsederek kresel yar olgusunu
vurguladlar.
12.5.1. Kresel Kentler H yerar s

Loughbrough n vers tes Corafya Blm bnyes nde faal yet
gsteren Kreselleme ve Dnya Kentler nceleme Grubu (GaWC)
kentlerde bulunan kresel h zmet sektr rketler n n saysna
gre kentler n kresell k dereces n gsteren tablolar hazrlyor.
1998den ber hazrladklar l stelerde dnya kentler n
kreselleme dzeyler ne gre b r sralamaya sokuyorlar. stanbul
en alt basamaktan da olsa dnya kentler h yerar s ne g reb len
tek Trk kent .
Dnya apnda ses get recek mega etk nl kler (2020 Ol mp yatlar,
NATO veya G20 tarz byk toplantlara ev sah pl yapmak), kent
ekonom s n canlandracak mega naat projeler (nc kpr,
Marmaray, nc havaalan, hatta Kanal stanbul), kent n tur zm
deer n arttrmaya ynel k tantm faal yetler (Boaz Kprs
zer nde ten s ma) ve benzer b r ok rnek kresel yarta
stanbulu ne karmak n atlan admlardan. Kresel anlamda
stanbulun caz bes n arttrmaya ynel k bu abalarn amac daha
ok tur st, sermaye ve yatrmc ekeb lmek. Ancak sosyologlarn
aret ett zere, kresellemen n kentler zer nde olduka
olumsuz etk ler de olab l yor. Bata yen toplumsal e ts zl kler
olmak zere, kentsel ayrma ve sosyo-mekansal paralanma bu
srec n stenmeyen etk ler nden bazlar.74

12.6. Trk yede Kentleme

1927de cumhur yet dnem n n lk nfus saymnda Trk yede
kentlerde yaayanlarn oran sadece %24t. Kentleme 1950lere
kadar ok yava gel t , daha sonra krdan kente glerle vme
kazand. Dnya zer ndek pek ok lke g b , Trk yede de 20.
yzyln k nc yarsnda youn b r kentleme srec yaand.
rne n Fransada 1954te %40 olan krsal nfus oran, 20. yy
sonunda %27ye dt. Trk yede 1927dek lk nfus saymnda
% 24 olan kent nfusunun oran, 2010 ylnda %76 oldu. Yan 100
yl kadar nce Trk yede yaayan her 4 k den 3 kyde
yaarken, md her 4 k den 3 kentte yaamaktadr.
Trk yedek toplumsal de m n neml eksenler nden b r olan

kentleme kukusuz ok neml sonular dourmutur.
Gecekondudan, arabeske, enformel ekonom k faal yetlerde
hemer c l e Trk ye toplumsal, kltrel, ekonom k ve s yas
hayatnn her noktasna damgasn vurmutur.
12.6.1 Kyden Kente G

Krda yaayan nfusun kentlere g etmes olarak tanmlanan
kyden kente g neml demograf k olgulardan b r d r. Bu nfus
hareket , kentlerde yaayan nfusun toplam lke nfusu ndek
orannn artmasna da yol aar.
Kyden kente g sadece nfusun yapsn de l, baka toplumsal

sreler de etk ler. Krsal blgelerde hk m olan tarm
ekonom s n n yer ne, sanay ve h zmetler n baat faal yet olduu
kentlere g rad kal b r toplumsal de m kaynadr. G olgusu,
ekonom den kltre, toplumsal l k lerden a leye, toplumun tm
alanlarn etk ler. Hem ger de braklan kyde, hem de yen gel nen
kentte c dd de mler yaanmasna yol aar. Orhan Kemal n
muhteem romanndan yola karak Hal t Ref n ynett Gurbet
Kularf lm yen b r hayata kavuma hayaller yle balayan
kyden kente g sorunuyla lg l ok neml b r eserd r. Eer hl
okumadysanz veya zlemed ysen z, hem k tab, hem f lm
hararetle tavs ye eder m.
Krdan kente g tarmdan ge nen nfusu da dorudan etk ler.

Trk yede tarm nfusu 2003te %33, 2008de %25 dzey ndeyd .
Bu oran ABDde %1,5, Avrupa B rl nde se %6 sev yes nded r.
Avrupa B rl Trk yede tarmda ver ml l arttrmak n
tarmdan ge nen nfus orannn daha da dmes gerekt n
sylyor. Byle b r gel men n yen g dalgalarna neden olaca
a krdr.
Kyden kente gn nedenler n nceleyenler faktr zer nde

durmaktadr. B r nc s kylerdek mahrum yet ve yoksulluk
koullarna bal olarak t c faktrler; k nc olarak kentlerde
frsatlar ve d er mknlar vurgulayan ek c faktrler ve son
olarak ulam ve let m aralarndak gel meler sayes nde ky ve
kent arasnda l k ler n ve haber aknn glenmes n salayan
let c faktrler.75(Srec n nedenler n sadelet rerek anlamak n
faydal g b gzkse de, bu kadar kategor k b r bakn olduka
yzeysel kaldn da unutmamak gerek r.)
Trk yede kentleme srec n k evrede ele alab l r z.76lk , 1950-

80 arasnda, zell kle sanay lemen n t c gcyle, ekonom k
nedenlerle ve gnll z rnc rleme g srec sonunda kentsel
nfusun artmasdr. Bylece stanbul, Karabk, Erel , Krkkale,
Adana g b sanay merkezler 1950-1980 dnem nde nfuslarn
hzla arttrmtr. k nc dnem se 1980 sonrasnda Dou ve
Gneydou Anadoluda ddetlenen atma ortam neden yle
yaanan zorunlu g dalgas oldu. Bu blgede devlet ve PKK
arasndak s lahl atma ortam, kyler n boaltlmas ve kr
nfusunun blge merkezler ne g etmes ne yol at. zell kle
1990l yllarda Van, rnak, D yarbakr, Hakkr g b kent
merkezler youn g ald. Sema Erder n kysz kyl g
olarak adlandrd bu dnem Trk yen n toplumsal yaps
zer nde c dd etk ler yaratt.
1980 sonras g hareketler asndan, Gney kylarndak tur zm

de neml b r t c g olmutur. Antalya, Alanya, Marmar s,
Feth ye g b merkezlerde tur zm sektrnn bymes , nfusun
buraya ynelmes ne neden olmutur. Bu de mler aada

Trk ye kentler ndek nfus artn gsteren tabloda da

greb l r z.
1990-2000 arasnda en ok nfus art yaayan yerler

gruplandrrsak blge grrz.
1. atma ortamndan dolay Krt nfusun krsaldan kent

merkezler ne g etmek zorunda kald Van, rnak,
D yarbakr, Hakkr g b Gneydou blges ndek kent
merkezler .
2. Gel en tur zm sayes nde mkn sunan Antalya bata

olmak zere Akden z kentler .
3. Gaz antep, Bursa, Konya g b sanay s gel en ve vasfsz veya

yar vasfl gcne mkn sunan Anadolu kentler .
12.6.2. stanbulda Nfus

1935te Trk ye toplam nfusunun % 5 ne sah p olan stanbulda,
bugn Trk ye nfusunun %18 yayor. Yan neredeyse Trk yede
yaayan her be k den b r stanbulda kamet ed yor.
1935ten 2000e, Trk yen n nfusu 4,2 kere artarken,

stanbulunk 11,3 kere artmtr. Trk ye nfus art ortalamasnn
katndan fazla olan bu muazzam art mmkn klan
doumlardan z yade, stanbula ynel k glerd r. (1940dan
1970e stanbulda doum oran: 24,2, lm oran se 11,6
olmutu.)

stanbulda doum oranlar bu kadar dkken, nfus 63,2

orannda artmtr. Bunun temel sebeb gtr.
Ferhunde zbayn gsterd zere 1950-80 dnem nde gn

ana kayna Karaden z Blges olmutur.77
1980 sonras dnemde gler asndan en d kkat ek c olgu Krt

nfusun yaad lke nde zorunlu gtr.
Bu gn an , hazrlksz ve topluca gereklemes , ncek g

hareketler nden farkl olarak, kente yen gelenler n yoksuluk
sarmaln krp, kentle btnleeb lecekler mekan zmalar
gel t rmeler n engellem ve bugn hl etk s n h ssett m z
uyum sorunlar yaratmtr.78
12.6.3. Trk yede Kentleme Tartmalar

1960 ve 70l yllarda bata stanbul olmak zere byk kentlere
gn hzlanmas ve nfusun an ve sratl art dnem n baz
sosyal b l mc ler tarafndan yalanc eh rleme olarak
tanmland.
Beer ve ekonom k corafyac Erol Tmertek n bu fadey

ekonom k gel me olmadan kent nfusunun artmas olarak
kullanyordu. Dnem n d er aratrmaclar da, hzl gn
gecekondulama ve toplumsal btnleme sorununa yol atn,
krsal nfusun kentlere gelmes n n esasl b r ekonom k ve kltrel
de m yaratamadn (ou zaman hayflanarak) d le get rd ler.
Bu modernlemec bak asn elet ren Tans enyapl 1978de

yaynlanan Btnlemem Kentl Nfus Sorunu adl k tabnda,
g olgusunu ve gecekondulamay farkl b r ynden ele ald.
enyapl gecekondu nfusunun temel lev olduuna aret
ederek, gecekondulularn hem ret m srec n pazara ucuz
emek sunduklarn, hem p yasada kalabalk b r tket c kes m
olduklarn, hem de esnekl k ve dev ngenl k zell kler sayes nde

pazarn etk nl n arttrdklarn d le get rd .
Bylece, enyapl, marj nal kes m n, Mbeccel Krayn

dd alarnn aks ne bas t b r tampon mekan zma, ge c ve mevz
b r bozulma olmadn, Trk ye t p sanay leme model n
hayat b r nem tadn, bu kalknma model n n vazge lmez b r
paras olduunun altn zd .
Blm zet
Demograf k olarak kentlerde yaayan nfusun artmas anlamna
gelen kentleme, ok neml toplumsal, ekonom k ve s yas
de mlere yol amaktadr. Toplumsal l k lerde de m,
b reyleme, blm ve uzmanlamann artmas, ret m ve
tket m faal yetler nde e tlenme ve farkllama ve daha pek ok
toplumsal olgu kentlemeyle yakndan lg l d r.
Hzl kentlemen n kayna g olgusudur. zell kle gel mekte

olan lkelerde byk kentlere ynel k nfus hareketler ok daha
hzl ve byk apta olmutur. Bunda blgeler aras e tl gzard
eden yanl kalknma pol t kalarnn etk s olduunu sylemek
yanl olmayacaktr.
Bu blmde nce kent tanmn ver p ardndan kentleme

olgusunun dnya zer ndek gncel durumunu nceled k. Hzl
kentlemeyle ortaya kan sorunlardan bahsett kten sonra, nde
bulunduumuz kreselleme dnem nde gndeme gelen kresel
kentler kavramn ve gel k n kentler arasndak kresel
h yerar de ykselme yarn ele aldk. Bu blmn k nc
ksmnda Trk yede kentleme olgusunu, kyden kente g ve
stanbul zel nde nceled k. nmzdek blmde gler
konusunu ele alacaz
71M ke Dav s (2007).Gecekondu Gezegeni.Met s, stanbul.

72Sask a Sassen (1991)The Global City: New York, London,
Tokyo(Pr nceton: Pr nceton Un vers ty Press,

73Global C t es of the Super-R ch R chard Flor da, 21 Mart

2013http://www.c tylab.com/work/2013/03/global-c t es-super-r ch/4951/
74Hat ce Kurtulu (Der.) (2005),stanbulda Kentsel Ayrma: Meknsal
Dnmde Farkl Boyutlar,stanbul, Balam Yaynclk.
75ELK, Fat h, 2006, Gler n t c ve ek c Gler Yaklam le
Anal z , Erc yes nv. BF Derg s , Say 27:149-170
76IIK, Ouz & PINARCIOLU Mel h (2001)Nbetlee Yoksulluk:
Gecekondulama ve Kent Yoksullar, Sultanbeyli rne , stanbul:
let m Yaynlar.
77Ferhunde ZBAY (2009) stanbulda 1950 Sonras Nfus
D nam kler ,Eski stanbullular ve Yeni stanbullular-1. stanbul
Sempozyumu,Osmanl Bankas Ar v ve Aratrma Merkez Yaynlar,
stanbul.
78Sema ERDER (1995)stanbula Bir Kent Kondu: mraniye, let m
Yaynlar, stanbul; Bed z YILMAZ (2008) Trk yede snf-alt: Nbetlee
yoksulluktan, mebbet yoksulluaToplum ve Bilim, N.113, ss.127-
145.; IIK, Ouz & PINARCIOLU Mel h (2001)Nbetlee Yoksulluk:
Gecekondulama ve Kent Yoksullar, Sultanbeyli rnei,stanbul:
let m Yaynlar.
13. GLER
Gr
nde yaadmz dnemde, g hareketler hem Trk ye, hem de
tm dnya n yen den en neml gndem maddeler nden b r
hl ne geld . 2 Eyll 2015te Bodrum sah l nde cansz yatan Aylan
Kurd adl 3 yandak Sur yel ocuun fotorafyla s mgeleen
Sur yel gmenler b r ka yldr tm dnyada g den nce akla lk
gelen grup oldu. Ancak ne yazk k lkes n terk etmek zorunda
kalan tek grup Sur yel ler olmad. Son y rm yldr Trk yen n de
nde bulunduu corafya Afganlardan, Irakllara, ranllardan,
Sudanllara pek ok grubun g ve lt ca hareket ne sahne oldu.
Bu zorunlu gler n yansra, daha y b r yaam umuduyla
ekonom s gel m lkelere g eden nfusun da says artt.

Demograflarn tahm nler ne gre, bugn dnya nfusunun sadece

%2,5-3 kadar gmend r. Saysal olarak baktmzda bu ok
kk b r oran olsa da, aslnda g olay ok gen toplumsal
ekonom k, s yas ve kltrel sonular dourduu n bu derece
neml b r konu olmaktadr. Avrupadak gmen kart
slamofob tartmalarndan, Trk yen n byk kentler nde ocuk
ve yal bakcl yapan Orta Asyal gmen kadnlara, Sur yedek
savatan kap komu lkelere snan Sur yel mltec lere,
stanbul sokaklarnda saat satarak memleket ne para gnderen
s yah Afr kal genlere veya Alanya, Feth ye g b Akden z
kysndak lelere yerlem Avrupal emekl lere kadar, g bal
altnda ele alnab lecek pek ok de k konu vardr.
20. yzyln son on ylnda Souk Savan b t ve

kresellemen n yaylmasyla hz kazanan g hareketler aslnda
yen b r olgu de ld r. Oransal olarak bugnknden ok daha
yksek b r g hareket 19. yzyln son yars ve 20. yzyln lk on
yllarnda Avrupadan yen dnyaya doru yaanmt. Bugn b r
yzyl nces nden farkl klan, gnmz g hareketler n n
ounlukla s yas alkantlara bal zorunlu gler olmas kadar
g ed len lkeler n gmen kart pol t kalar ben msemes d r.
Grnen o k , gnmz toplumlar n g olgusu g derek daha

da fazla nem kazanan b r konu olacak. Bu derste, Trk ye n de
ok gncel olan bu konuyu e tl boyutlaryla ele alab lmek n
ncel kle temel kavramlar ve dnya zer ndek g hareketler ne
da r genel ver ler nceleyece z. Daha sonra Trk yedek g
sreler n l b r tar hsel dnemlend rme nde ele alacaz.
13.1. G: Tanm ve Kategor ler

G, k ler n yerlemek amacyla b r yerden baka b r yere
g tmeler hareket ne ver len addr. Bu hareket lke nde olursa
g, lkeler arasnda olursad gveyauluslararas golarak
adlandrlr. g kalc veya mevs ml k olarak da k alt kategor ye
ayrlab lmekted r. g konusunu eh rleme ders nde ele
aldmz n bu derste sadece uluslararas glerden
bahsedece z.
G esas t baryla b r meknsal de kl k olsa da, nsanlar bu

f z k hareketle anlam dnyalarnda c dd b r de m yaar;
toplumsal, kltrel, s yas - dar ve ekonom k arkaplann
de mes nden gmen topluluklar kadar g ed len yerdek ler de
etk len r. Tam da bu yzden, g konusu sadece sosyoloj n n de l,
ayn zamanda corafya, s yaset b l m , antropoloj ve uluslararas
l k ler n de aratrma konular arasnda yer almaktadr.
Bat d ller nde olup Trkede olmayan neml b r ayrm bu

hareket n ynn bel rten,emigration(b r yere g)
veimmigration(b r yerden g) fades d r. Ancak gnmzde Bat
d ller nde de bu ayrmn yer ne, daha ok gmen (migrant) tanm
terc h ed lmekte ve b r yere g eden k (immigrant) ve b r
yerden g eden k (emigrant) fadeler terk ed lmekted r. Bu
de mde kukusuz, gler n hac m ve e tl l n n artmas ve
gmenler n gel en let m ve ulam teknoloj ler sayes nde
kken yerler yle de balarn gl tutab lmes etk l olmutur.
BM Nfus Brosunun tanmna gre g k n n kken yer nden

baka b r yere g derek orada kalc yerlemes ve bylece kamet
yer n n de mes anlamna gelmekted r. Yan , tur st k seyahatler
veya ksa srel ne baka b r yere g d g saylmamaktadr.
neml sorulardan b r b r hareket n g saylab lmes n sren n

ne kadar olmas gerekt d r. rne n -drt aylna (b r
akadem k dnem n) baka b r lkeye g den erasmus renc ler
gmen saylr m? Ya da amal sk sk yabanc lkelere g den
k ler gmen m d r?
stat st k tanmlarda, b r k n n gmen saylmas n kullanlan

sre lkeden lkeye de se de, OECD genel nde bu b r sene
olarak kabul ed lm t r. Ancak baz lkelerde gmenl k tanm n
alt ay kabul ed lmekted r. Bu farkl tanmlar, dnya apnda g
stat st kler n n karlatrlab l rl n azaltmaktadr.
nde bulunduumuz dnem, kresellemen n ve yen

teknoloj ler n de etk s yle her tr hareketl l n artt b r dnem
olmutur.1Dav d Harvey n (1989) zaman-mekn skmas

olarak tar f ett kreselleme, k ler n g n yet n

gereklet rmeler n kolaylatran baz gel meler de beraber nde
get rm t r.2Harvey,Postmodernliin Durumuadl k tabnda,
kap tal zm n gel m yle mekn ve zamanda yaanan muazzam
de mler , zell kle ulam ve let mdek gel melerle balantl
olarak mekn zer ndek engeller n kalkmas ve dnya har tasnn
klmes olarak ele alr. Meknlar aras aklardak younlama
ve hzlanma, yan kreselleme ncel kle mallarn, sermayen n ve
f k rler n hareket n , sonra da nsanlarn dnya zer ndek
hareketl l kler n arttrmtr.
rne n, let m teknoloj ler ndek gel meler (telev zyonun

yaygnlamas, cep telefonlar, nternet, vs) g etmem k ler n
dnyann farkl corafyalarna dalm akraba ve tandklaryla
daha kolay let me gemeler n ve bu aralarla salamlatrlan
l k ler sayes nde g mknlarnn artmasn salamtr. Ayn
ek lde ulam alanndak gel meler (seyahat aralarndak
e tlenme, ulam cretler nde dme, vs.) g planlarnn
gereklet r lmes n mmkn klmtr. Ksacas, let m ve ulam
teknoloj ler n n gel mes dnyay kltm, nsanlar b rb r ne
yaknlatrm ve g kolaylatrmtr.3
Ancak bu gel meler g sosyoloj s asndan yen b r zorluk

yaratmtr. 21. yzyla g rerken mob l ten n (hareketl l n) art
ve g t pler n n e tlenmes , gle lg l kavramlarn
tanmlanmasn zorlatrmtr. modeller n kategor ze etme
abasn zorlatrmtr. G t pler n kategor ze eden almalar
b r ka alt kategor tanmlamlardr: zorunlu / gnll g; / d
g; ekonom k / s yas nedenlerle g; vb. Ancak snrlarn
flulat b r dnyada hem hareket n neden hem de t p yle lg l
net b r tanm yapmak zorlamtr. Ayrca yen teknoloj lerden
dolay kalclk ve ge c l k tanm da karmaklamtr.
13.1.1. G Nedenler
Yukarda bahsett m z gel meler sonucunda, g hareketler pek
ok adan e tlenm ve bu da g nedenler n b rb r nden net
b r ek lde ayrtrmay g derek zorlamtr. Gmenler ou

zaman karma sebeplerle g ederler. Bunlar, ekonom k, s yas ,

sosyal veya kltrel faktrler olab l r ama tek b r g neden nden
bahsetmek kolay de ld r. ou zaman b rden fazla faktrn
harmanlanmasndan oluan karmak mot vasyonlar etk l d r.
Uluslararas g sz konusu olduu zaman, lkeler n pol t kalar

da g etk leyen neml b r faktr olmaktadr. Baz lkeler nfus
azln telaf etmek ve gc an kapama gdsyle gmen
kabul ederler. Tpk 2. Dnya sava sonrasnda hzl b r kalknma
srec ne g ren ve bunun n gerekl yeterl gcne sah p
olmayan Bat Avrupa lkeler n n gmen davet etme
pol t kalar g b . Nfus fazlas olan gel mekte olan lkeler se, d
g s zl k ve dv z sorununu haf fletmek n b r yntem olarak
deerlend r rler. Bunun ters rneklerde de, devletler nfus veya
d er dengeler dnerek gmen kabulne kar kab l rler;
tpk bugn bat Avrupa lkeler n n yapt g b .
13.1.2. Gmen T pler

Kresellemeyle beraber dnya le nde g hareketler nde
neml gel me oldu: Gler hzland, younlat ve e tlend . Bu
da g kategor ler n n oalmasna ve gmen t pler n n
e tlenmes ne yol at.
Yksek vasfl gmenler:Esk tab rle bey n g akla gelse de,

bugn kreselleen ekonom yle beraber okuluslu rketler n
ynet m kademeler nde alan ve bu grevler kapsamnda baka
b r lkeye g eden yksek e t ml , yksek cretl lerde alan
k ler kasted lmekted r. Bu grupta st dzey ynet c ler, yabanc
retmenler, sanatlar g b kes mler bulunmaktadr.
Mltec ler:lkeler ndek sava ve atma ortamndan kap

baka b r devlete snan ve uluslararas anlamalarla korunan
k ler.
Dzens z gmenler:Pasaport veya v zeler olmadan g r yapan

veya gerekl kamet ve alma zn ne sah p olmadan baka b r
lkede bulunan yabanclar, medyadak yaygn ama yanl fadeyle
kaak gmenler.
Trans t gmenler:lkeler nden ayrlm ama n ha hedefler ne

varmadan nce bel rs z ve ou zaman olduka uzun b r sre ara
duraklarda bekleyen, ou zaman dzenl b r stats olmayan
gmenler.
Kadn gmenler:B r emek g hareket olarak, zell kle bakm

sektrnde almak amacyla baka b r lkeye g eden kadnlar.
rn. Trk yen n byk kentler nde esk Sovyet lkeler nden gelen
ocuk, yal ve hasta bakclar.
renc ler:Erasmus g b de m programlar veya lkeler aras

anlamalarla ge c srel ne baka lkelerde okuyan genler.
Emekl ler:Gne g de den len Avrupann gney ndek kl m

ve yaam koullar daha uygun olan yerlere g den Kuzey Avrupal
emekl ler; rn. Ege ve Akden z kylarndak ng l z veya Alman
emekl ler.
13.1.3. Gmen stat st Tutmann Zorluklar

B r nfus saym srasnda mevcut gmen saysnn bel rlenmes
gmen tanmnn nasl yapld sorusunu gndeme get r r. Her
lkede gmen tanm de t n saym ver ler n karlatrmak
ou zaman gven l r sonular vermez.
Gmen says, g hareketler hakknda b lg vermez; yan yllk

gmen g r ve k b lg s bu gstergeden ren lemez.
Net g, her lken n ald ve verd g arasndak fark gster r.

10. Slaytta baz lkeler n net g ver ler n gryoruz. Turuncu
da reler poz t f, ye ller se negat f net g gstermekted r. Poz t f
net g, br lkeye gelen gmen saysnn, kan vatanda
saysndan daha fazla olduu durumlar fade etmekted r. Negat f
net gte se, lkeye gelen g az ama lkeden kan g daha
fazladr. 10. Slayttak har taya gre, dnyada en ok g alan
blgeler Kuzey Amer ka ve Avrupa ken, Asya, Afr ka ve Gney
Amer kadak gel mekte olan blgeler n ou da g verd kler
n g hacm asndan eks ded rler.

11. slaytta da 2005 ver ler ne gre, lkelerdek gmen saysnn

dalmn gryoruz. Ancak sadece bu ver n n anlaml b r
karlatrma n yeterl olmadn hatrlatmalyz. G
stat st kler nde saylar kadar oranlar da neml d r. Bugnk
Sur yel ler rne zer nden dnecek olursak, 77.6 m lyon
nfusu olan Trk yede 2 m lyon Sur ye vatanda varken, 5
m lyonluk toplam nfusu olan Lbnanda 1,5 m lyon Sur yel
bulunmaktadr. Say asndan bakarsak, en ok Sur yel kabul
eden lke Trk ye ken, oran asndan baktmzda Trk yen n
(% 2,5) Lbnann (%30) ger s nde kaldn grrz. Bu durum 700
b n Sur yel kabul eden rdnn (toplam nfusuna oranla %10)
b le ger s nded r.
13.2. Tar h Boyu Byk G Hareketler

Bugn dnyada 200 m lyon c var gmen olduu tahm n ed l yor.
Bu toplam nfusun %2,7s ne denk gel yor. Yukarda da
bel rtt m z g b , dnya nfusunun toplamna orantladmzda
ok olmasa da ok neml sosyoloj k sonular olan b r olguyla
kar karyayz. stel k g yen b r olay da de l. nsanln
balangcndan ber , n l kl, byk kk e tl g
hareketler devam ed yor.
nsanln modern dnem ndek g hareketler n n tar h ne

baktmzda lk olarak klel gryoruz. 1470-1870 arasnda
Afr kadan Amer kaya 9 la 11 m lyon aras k kle olarak
gtrld. Amer ka ktasndak lkeler n en bata da Amer ka
B rle k Devletler n n (ABD) kuruluundan bugne neml etk ler
olan b r nfusun ktaya yerlemes n n lk admyd bu.
Daha byk b r g hareket 19. yzylda, Avrupadan yen

dnyaya doru yaand. 1850-1914 arasnda yaklak 40 m lyon
Avrupal, bata Amer ka olmak zere, Avustralya, Yen Zelanda ve
gney Afr kaya g ett ; yaklak 20 m lyon k ABDye kalc
olarak yerlet .4O dnemde Ell s Island den len New York kent n n
aklarndak 11 dnmlk kck b r ada Amer kaya gelen
gmenler n lk g r noktas oldu. Tam da bu yzden adadak
b nalar restore ed lerek, Amer kan G Mzes ne dntrld.
T p k b r g lkes olan ABD bugn hl senede 800 b n - 900 b n

yasal gmen kabul ed yor. Bunun yannda ok sayda dzens z
gmen de gel yor. Ksacas g bu lken n tanmlayc
zell kler nden b r olmu durumda. New York, Cal forn a veya San
Frans sco g b byk kentler n sokaklarnda gezerken bunu aka
grmek mmkn. Sadece lokantalarn kltrel mene ler b le
nfusun kozmopol t yaps zer ne ok ey sylyor.
20. yzyl k byk dnya savana tanklk etm b r dnem

olarak savaa bal zorunlu gler n youn olduu b r dev r oldu.
1939-1945 arasnda Yahud ler n Almanyadan g etmek zorunda
kalmas ya da Naz gal dnem nde 1,6 m lyon c var Polonyalnn
Almanlar tarafndan snrd ed lmes bunun rnekler nden
sadece k s d r. Bugn mltec kabul etmekte ok steks z
davranan Avrupallarn, ok yakn b r gem te benzer aclar
yaamalarna ramen ben msed kler tavr bu adan da
artcdr.
G tar h ndek neml b r dnm noktas 2. Dnya Savann

b t m yle balamtr. 19. yzyl boyunca g veren Avrupa lkeler ,
1950lerden sonra canlanan ekonom n n ht ya duyduu gc
an kapatmak n yakn lkelerle m saf r gc anlamalar
mzaladlar. Trk ye bu arya cevap verenler arasndayd.
1970ler n sonuna kadar devam eden gc anlamalar daha
sonra a le b rle m ve darbe sonrasnda lt ca hareketler yle
devam ett .
Trk yeden Avrupaya g sadece sosyal b l mlerde de l,

edeb yattan s nemaya, mz kten t yatroya e tl kltrel
alanlarda da yank buldu. Bu konuda yazlm yzlerce roman
veya ek lm onlarca f lm arasnda Adalet Aaolunun F kr m n
nce Gl roman le ondan uyarlanarak lyas Salmann oynad
Sar Mercedes f lm n (eer hl seyretmed ysen z) tavs ye eder m.
Ayrca, Alman haber kanal Deutsche Wellen n hazrlad M saf r
l kten Alman vatandalna - Trk gnn yks adl haber
dosyas da, b r zamanlar Trk yeden Almanyaya g etm
k ler n ocuklar ve torunlarnn bugn Almanyay nasl
deney mled kler n anlatan ksa ama etk ley c b r dosya. Alman
vatandalna gem baarl k nc kuak gmenler n

h kyeler n kend azlarndan d nlemek n y b r kaynak.5
Son olarak, Souk Savan b t m ve kreselleme le g

hareketler tekrar hz kazand ve er e tlend . Ancak
devletler n snr kontroller ve g r ler kstlama pol t kas
uluslararas gn g derek daha ok dzens z b r ek lde
gel mes ne neden oldu. Bugn g dey nce akla lk olarak
dzens z (ktsz) gmenler n gelmes de kukusuz bununla
lg l . Oysa emekl gmenlerden, yksek vasfl st dzey
ynet c lere, e t m amacyla lke de t renlere, artk ok e tl
gmen kategor ler olduunu b l yoruz.
Sonu olarak bugn dnya nfusunun sadece %3 gmen olsa

da, hemen herkes n a lev kkenler nde gle balantl
deney mler bulunuyor. Hele Trk ye g b g hacm n n ok
yksek olduu kentlerde bu daha da geerl . Aadak graf k,
1500 ve 1950 arasnda gerekleen balca g hareketler n n
hacm n gster rken, hep m z gmen z! slogann hakl
karacak ver ler sunuyor.
13.3. Trk ye ve Uluslararas Gler

19. yzyldan bugne Trk ye topraklarnda etk n olan drt temel
uluslararas g dalgasndan sz edeb l r z. Bunlardan b r nc s
Osmanlnn son yllar ve erken cumhur yet dnem nde
muhac rler n gel ; k nc s 1960 ve 1970lerde Avrupaya g;
ncs 1990lardan ber komu corafyalardan gelen yen
gmenlerd r (snmaclar, trans t gmenler, bavul t caret
yapanlar, kadn ev alanlar, Avrupal emekl ler, yksek
vasfllar, vs.). md l k son byk dalga se 2011den bu yana
Trk yeye snan Sur yel ler olmutur.

Ksacas Trk ye tar h boyunca hem b r gmen kabul lkes , hem

da g veren b r lke, hem de trans t ge lkes olmutur. md
bu dnemler detayl olarak nceleyel m.
13.3.1. Osmanldan Cumhur yete: Muhac rler, Mbad ller

lk dnem Anadolu topraklarnn b r g kabul corafyasna
dnt 1800ler n k nc yarsndan 1900ler n lk yarsna kadar
srmtr. Osmanl mparatorluunun son onyllar nfus ve g
hareketler asndan olduka hareketl olmutur. ncel kle nfus
asndan, ok sayda erke n savalarda lmes ve erkekler n
cephede uzun yllar ge rmes nden dolay dourganlk dm ve
doal nfus art azalmtr. Ayn esnada ok ynl g
hareketler ne tanklk ed lm t r: B r yanda Balkanlar ve
Kafkasyada Osmanlnn kaybett topraklarda yaayan Trk
ve/veya Mslman gruplar Anadolu topraklarna g etm , d er
yanda Osmanl tebasnn b r paras olan gayr msl mler zorunlu
ge maruz kalmtr.
Nfus eks n telaf etmek ve nfusu homojenlet rmek steyen

devlet bu k g skn ve g pol t kalaryla desteklem t r6.
Gayrmsl mler n g d vemuhac rler ngel erken cumhur yet
dnem nde de devam etm t r. Ulus-devlet naas kapsamnda
Trk ye devlet n nfusu homojenlet rmek ok neml b r
admd. Bu abann b r aya Rumel ve Kafkaslarda kalan
Mslman halk Anadoluya get rmek se, d er aya da Osmanl
tebasna mensup gayr msl mler lke dna karmakt.
Bu dnem oumuzun b ld zere traj k sonular olan zorunlu

g pol t kalarnn uyguland yllar oldu. Bugn zer ne ok
konuulmayan bu aznlk nfusun Anadolunun e tl yerler nde
gem tek varlna aret eden yaplar bulunmaktadr. Ta evler,
terked lm k l se ve mezarlklar bunlar arasnda saylab l r. Bu
adan lg n b r rnek, Erzurumda bugn Atatrk Ev olarak
h zmet veren ve Mustafa Kemal n Erzurum Kongres srasnda
kald ve grmeler n yapld ev n 1915ten nce Mgrd s ml
b r Ermen adna tapuya kaytl olmasdr. Tar h Gltek n Kam l
B rl k n aratrmasna gre, ev n 1915 Ermen tehc r le terk

ed lm olduu ve sah b n n tekrar ger dnmed sonucuna

varlmaktadr.7Bu ve benzer rnekler bugn Trk ye nfusu
nde toplam 1den az b r nfusa sah p olsalar da gayr-
msl mler n b r zamanlar neml b r demograf k unsur olduunu
gster yor. Sadece stanbulda 1910 saymnda %46 orannda olan
gayrmsl m nfusun bugn 100 b nden az olmas, yan toplam
nfusun % 0,6sna denk gelmes yaanan gn boyutlarn
gstermes asndan neml d r.
Nfusu homojenlet rme pol t kasnda b r baka adm da Trk-

Yunan nfus mbadeles (1923-26) olmutur. Trk ye Cumhur yet
ve Yunan stan devlet n n ortak karar ve ste yle Lozan
Anlamasnda kabul ed len Trk-Yunan nfus mbadeles , ulus-
devlet dealler ereves nde nfusun m ll let r lmes n k
lkeden 1,5 m lyon c var Mslman ve Rum Ortodoks nfusun
de toku ed lmes yle sonulanmtr.Mbad l fades de bu
kapsamda Yunan stan topraklarndan gelen gmenler n
kullanlmtr.
1923den 1997e Trk yeye 1.6 m lyondan fazla gmen geld .

Byk ounluusoydaolan, yan Trk kltr ve soyundan
geld kabul ed len bu nfus hzl b r ek lde Trk vatandalna
kabul ed ld . Yen gelenler n statsn bel rlemek n 1934 ylnda
skn Kanunu kabul ed ld . Soydalarn gel ve aznlklarn g d
nfusun m ll let r lmes n hzlandrd8. Aadak tabloda grlen
gmen saylar bu lkelerden gelen soydalar gstermekted r.
Bu gn etk s n grmek n, Trk ye nfusu nde yurtdnda

domu olanlarn oranna bakab l r z. TK 2000ver ler ne
dayanarak hazrlanan aadak tablo Balkanlar ve Kafkaslardan
gelen gn saysal nem n gstermes asndan d kkat ek c d r.
1935de %6ya yakn b r oranda olan yurtd doumlular yukarda
bahsett m z muhac r ve mbad ller kapsamaktadr. O dnemde

ok youn g alnm olsa da, bugnn g dalgalarndan farkl

olarak kltrel, d n ve etn k yaknl olduuna nanlan
soydalar nfusa kabul ed lm , yabanc grlen unsurlar
(yan d n , etn k veya kltrel yaknl olmayanlar) darda
braklmtr.
13.3.2. 1960 Sonras: Avrupaya G

G tar h n ele aldmz yukark blmde de anlattmz zere,
2. Dnya Sava sonrasnda Avrupa lkeler , canlanan
ekonom ler n n yaratt gc an kapamak zere e tl
lkelerle m saf r anlamalar mzalamtr. Trk ye, 1961de
Almanya, 1964te Bel ka, 1965te Fransa, 1966da Hollanda ve
benzer Avrupa lkeler yle k l gc anlamalar mzalad. Bu
kapsamda, yzb nlerce Trk vatanda alma amacyla Avrupa
lkeler ne g ett . Bylece bugn Almanyada 4 m lyona yakn,
Fransada yarm m lyondan fazla ve d er lkelerde de neml
sayda Trk ye kkenl k yayor. Bu nfusun hem Trk yede,
hem de bulunduklar lkelerdek toplumsal, s yas , kltrel ve
d er etk ler zer ne ok e tl aratrmalar var. Bunlar arasnda,
Avrupadak Trk gmenler n s yas ynel mler n nceleyenEuro-
Trkler: Trkiye ile Avrupa Birlii Arasnda Kpr m, Engel mi?adl
alma, yurtdnda yaayan Tkler n oy kullanma hakk
kazand 2014ten sonra tekrar okunmas gereken b r k tap.9
Bata gurbet l k olarak adlandrlp ge c olarak grlen, b raz

para kazandktan sonra dnlece ne nanlan bu m saf r l k
deney m edeb yattan mz e pek ok alana yansmtr.
13.3.3. 1990 Sonras: Yen den G Alan Trk ye

Bu dnem bel rleyen temel zell k Trk yen n yen den g
almaya balamas olmutur. Bunun dnm noktas da 1989 ve
1991de yaanan k byk lt ca dalgasdr.
1980lerde Bulgar standa Trk aznla ynel k basklarn artmas,

bu lkede yaayan Trk ve mslman nfusun k tlesel olarak
Trk yeye g etmes yle sonuland. J vkov rej m n n
as m lasyoncu pol t kalar dnem n byk zorunlu g
hareketler nden b r ne yol at. 1984te balayan sert as m lasyon
dnem nde baz cam ler badete kapatld, Trke konuma yasa
get r ld , Arapa ve Trke yazl mezar talar paraland ve Trke
s mler yasakland. Bu sert pol t kann arkasnda demograf k b r
sebep yatyordu. 1970ler n sonunda saylar 800 b n c var olduu
sylenen Trkler n doum oran %2,45ken Bulgarlarn doum
oran % 1,66 d . Bulgar ynet m , Trk nfusun hzla artarak
toplam nfus ndek orannn artacandan end e duyuyordu.
Bulgar standan gelenler Trk yede hemen vatandalk hakk
kazand ve abuk kaynamalar n barnmadan sala baz
kolaylklar saland.
Dnem n k nc byk zorunlu g olay 1991de Iraktan

Trk yeye snan yarm m lyona yakn nfusla yaand. Krfez
Sava sonrasnda ayaklanan Irakllar Saddam Hsey n rej m n n
yen den toparlanarak stler ne yrmes yle komu lkelere
katlar. O dnemde b r m lyondan fazla Irakl rana snrken,
yarm m lyona yakn ounluu Krtlerden oluan Irak
vatandalar da snr yryerek aarak Trk yeye snd. Ancak
Trk ye devlet bu sefer Bulgar standan gelen soydalara
davrand kadar scak davranmad. Iraktan kaanlar b r ha a
boyunca snrda beklet ld kten sonra, uluslararas kamuoyunun
basksyla Trk topraklarna g rmeler ne z n ver ld . Snrdak adr
kamplarda tutulan nfus, k ay sonra uygulamaya konan gvenl
blge uygulamasyla Iraka ger gnder ld .
Souk Savan b t ve kresellemen n etk s yle tm dnyada

gler yen b r vme kazanmt. Bu sre, olduka alkantl b r
corafyada bulunan Trk yey de etk led . Bu k byk snma
dalgasndan t baren, Trk ye yen den g almaya balad. Bylece
1990lar boyunca Trk yeye ynel k gler hem n cel k, hem de
n tel k asndan e tlend . Trk yede gmen kategor ler
arasnda mltec ler ve snmaclar; trans t gmenler; yksek

vasfl gmenler; Avrupal emekl ler ve renc ler g b gruplar
sayca d kkat eker b r noktaya gelmeye balad.
Bu dnemde zell kle lt ca ve snma ok neml b r balk oldu.

Trk yeye ynel k k tlesel snma hareketler arasnda unlar
sayab l r z:10
1988te Halepeden kaan Irakl Krtler (60 b n 120 b n)
1989da 400 b n Bulgar stan Trknn gel
1991de Krfez Sava sonrasnda 460 b n Iraklnn gel
1992 - 2001 aras Yugoslavyada patlak veren savatan

kaarak Trk yeye snanlar: 25 b n Bonak (1992); 20 b n
Kosoval (1999); 20 b n Arnavut (2001)
B r anda ok sayda snmacnn gel olarak tanmlanab lecek

k tlesel lt ca rnekler Sur yel ler n gel ne kadar durmu olsa da,
1990lar ve 2000ler boyunca Trk yeye ynel k b reysel snma
hareketler devam etm t r. 2011e kadar B rlem M lletler
Mltec ler Yksek Kom serl (BMMYK) araclyla Trk yede
b reysel snma bavurusu yapan en kalabalk gruplar Irak ve
ranllar olmutur.111990larda yllk ortalama 6 b n c var olan
b reysel bavuru says, yllar get ke artm ve 2010da 18 b ne,
Ocak 2015de 56 b ne kmtr. 2010 ylnda Trk yede
BMMYKnde kaytl yaklak 18 b n snmac arasnda en kalabalk
gruplar Irak, ran, Afgan stan ve e tl Afr ka lkeler nden gelenler
olmutur.
13.3.4. 2011 Sonras Sur yel Snmaclar

Trk ye g hareketler asdan md l k son dnem, Sur yeden
kaarak Trk yeye snanlarn gel yle balad. 2011de Esad
rej m ne kar ayaklanan s v llere kar balatlan saldrlardan ve
tak p eden atma ortamndan kaan 15 b n Sur yel Trk yeye
snarak, Hataydak adrkentlere yerlet r ld . O gnden ber
devam eden sre sonunda bugn Trk yeye snan Sur yel ler n
says 2 m lyona yaklat. Daha ncek g ve snma

hareketler yle karlatrdmzda, yen b r durumla kar karya

olduumuz a kr. Trk ye uzun sred r, ran, Irak ve Afgan stan
bata olmak zere ok sayda k n n b reysel snma bavurusu
yapt b r lke. Fakat bu sefer, yzb nlerce k n n b r anda geld
toplu b r snma hareket sz konusu. Sur yedek kr z kes nt s z
devam ett n de bu say artmaya devam ed yor.
Trk yede bulunan Sur yel mltec ler ana gruba ayrab l r z:
B r nc grupta, ou snr ller nde kurulmu kamplarda kalanlar
bulunuyor. Kamp yetk l ler bu nfusun 220 b n c varnda
olduunu sylyor. k nc grupta pasaportla yasal g r yapp,
kamet zn alm, kend mknlar ve akrabalk/hemehr l k
balaryla byk kentlere yerlem olan kaytl Sur yel ler var. Son
grupta se Trk yeye pasaportsuz g rd kler ve daha sonra kamet
alamadklar n h b r kaytlar olmayan kaytsz Sur yel ler
bulunuyor. Sur yel ler zell kle alma mknlar daha gen olan
metropollerde veya Gaz antep, Hatay, anlurfa g b snra yakn
eh rlerde kamet ed yorlar. Baz aratrmalara gre, stanbulda
150 b n, Ankarada 50-60 b n, zm rde de 30-40 b n Sur yel olduu
tahm n ed l yor. Sur yel ler n orantsal olarak en youn olarak
yaad eh r se K l s; nfusun yardan fazlasnn Sur yel lerden
olutuu sylen yor.12
Trk ye asndan Sur yel snmac kr z n yen ve md k lerden

farkl klan zell k, grubun saysal bykl, Sur yede devam
etmekte olan savatan dolay ger dn ht mal n n g derek
zayflamas ve son olarak da etn k ve kltrel farkllklardr.
Sur yel ler n orta vadede yurtlarna ger dnemeyecekler
dnlrse, b r an nce entegrasyon pol t kalar ben msemek ve
uygulamak gerekmekted r. Ancak, her frsatta m saf r olduklar
vurgulanan, yan ge c olarak burada bulunduklarnn alt z len
grubun kalc olarak yerlemes ve entegrasyonu konusunda
henz b r alma olmamas, Sur yel lere ynel k nefret sylem n
arttrmakta ve ders n lk slaytnda grdmz kk Aylan g b ,
Sur yel ler n Trk yede kalab lmes n uygun koullarn
olumasn engellemekted r.

Blm zet
Bugn Trk ye zer nden geerek Avrupaya g ren gmenler n
says artm, ayn zamanda Trk yeye alma veya korunma
amal gelen gmen ve snmac says da ykselm t r. N ha
hedefler baka b r lke olan trans t gmenler n Batya ulamas
nnde engeller arttka bu k ler mecburen Trk yede
duraklamak zorunda kalmaktadr. 11 Eyll saldrs sonrasnda
Batda gmen kartlnn ve slamofob n n trmanmas bu
durumu olumsuz etk leyen olgular arasndadr.
Avrupa B rl n n son on yldr Trk yeden balca taleb ,

snrlarn daha y koruyarak, yasad gle mcadeley
glend rmes d r. stenmeyen gmenlere kar savata lkeler
aras b rl n n glend r lmes amacyla Avrupa B rl f nansal
ve altyap deste sunmakta, ayrca ger kabul anlamalar g b
dzenlemeler kabul ett rerek kend lkeler nde stemed kler
gmenler Trk ye g b trans t lkere ger gnderme mkn
yaratmaktadrlar. Son slaytta da Avrupa B rl ne g rmek steyen
gmenlere kar koruma duvar grev n stlenen Frontex n
(Avrupa B rl ye lkeler n n D Snrlarnn Ynet m n
Operasyonel b rl Ajans) den zler zer ndek ldrc
etk ler n gryoruz.
Gvenl k kayglar temel nde gel en bu pol t kalar

kresellemen n get rd serbest dolam anlayyla
el mekted r. nmzdek dnemde g hareketler n kstlamay
ve denetlemey ngren bu gvenl k anlayn m, yoksa
serbestlemes n savunan l beral kreselleme mantnn m
gal p gelece n grece z.
1Kreselleme ve g l k s zer ne bkz. D dem Dan

(2011)Kreselleme, Ulustes G ve Ulus-Devlet Kreselleme ve
Demokras : Kresellemen n Farkl Yzler , C. Yldzca ve . Adada
(Der.) D pnot Yay. stanbul
2Dav d Harvey n (1997)Postmodernliin Durumu, Met s, stanbul.

3Thomas Fa st (2003),Uluslaras G ve Ulusar Toplumsal Alanlar,

Balam Yay. stanbul
419. Yzylda, Osmanldan Amer kaya g denlerle lg l b r aratrmann
sonularn R fat N. Bal n nAnadoludan Yeni Dnyaya: Amerikaya lk
G Eden Trklerin Yaam ykleriadl k taptan okuyab l rs n z.
5http://www.dw.com/tr/m saf r- %C5%9F%C3%A7 l kten-alman-
vatanda%C5%9Fl%C4%B1%C4%9F%C4%B1na-t%C3%BCrk-
g%C3%B6%C3%A7%C3%BCn%C3%BCn-%C3%B6yk%C3%BCs%C3%BC/a-16218785
6Balkanlardan gelen ge, son dnemde popler kltr rnler nde
de zel b r lg domutur. 1896-1907 arasnda geen Elveda Rumel
adl telev zyon d z s bunun onlarca rne nden b r olarak saylab l r.
nternette bulup zleyeb lece n z Srgn ve lm belgesel de bu
adan d kkat ek c d r. Zeyt nburnu Beled yes n n f nansal deste yle,
Murat Okurun ynett belgeselde Osmanl mparatorluunun
kaybett Rumel , Kafkaslar, Krm ve Dou Trk standan Anadoluya
g etmek zorunda kalanlarn yks anlatlmaktadr.
7Gltek n Kam l B rl k (2013) Atatrkn Erzurumdak Ev Atatrk
Aratrma Merkez Derg s , Say 86, ss.27-52
8Kemal K r c (2000) D saggregat ng Turk sh c t zensh p and
mm grat on pract ces, M ddle Eastern Stud es, 36:3, 1-22
9Ayhan Kaya ve Ferhat Kentel (2005) Euro-Trkler Trk ye le Avrupa
B rl Arasnda Kpr m, Engel m ? B lg n v. Yay. stanbul
10 Steven CORLISS (2003). Asylum n Turkey Today and Future
Prospects n M grat on and Labor n Europe: V ews from Turkey and
Sweden, (eds.) Emrehan Zeybekoglu & Bo Johansson, MURCIR &
NIWL jo nt publ cat on.
11 D dem DANI (2004) Yen G Hareketler ve AB Yolunda Trk ye
B r k m, No.187-188, ss. 216-224
12 Murat Erdoan (2015)Trkiyedeki Suriyeliler - Toplumsal Kabul ve
Uyum, stanbul B lg n v. Yay.
14. NFUS POLTKALARI

14.1. Nfus Pol t kalar
Nfus pol t kalar, nfusun yapsn, bykln ve art hzn
etk lemey hedefleyen dorudan ya da dolayl s yas karar, stratej

ve eylemlerd r.
ok genel olarak e t nfus pol t kasndan bahsedeb l r z.
Pro-natal st (nfusu arttrmaya ynel k) pol t kalar:

Dourganl tev k eden pol t kalar, gmen kabul,
darya g engelleme, salk koullarnn y let r lmes ,
vs.
Ant -natal st (nfus art hzn azaltmaya ynel k)

pol t kalar: Dourganl snrlamay amalayan Neo-
Malthusu a le planlamas pol t kalar
Nfusun n tel n ve yapsn (ya gruplarnn dalmn)

bel rlemeye ynel k pol t kalar
Nfus pol t kalarn dorudan nfus pol t kalar ve dolayl nfus

pol t kalar olarak da k ye ayrab l r z. B r nc de demograf k
tabloyu de t rmek n drt temel demograf k faktre (doumlar,
lmler, evl l kler, gler) mdahale ed l r. k nc s nde se
dorudan bunlara olmasa da, bunlara etk edecek baka
faktrlere da r pol t kalar gel t r l r. Dolayl nfus pol t kalarna
rnek olarak kadnlarn e t m sev yes n veya kadnlarn
statsn ykseltmey hedefleyen pol t kalar gstereb l r z. Bu
pol t kalarn nfus zer nde dorudan b r etk s olmasa da, dolayl
olarak demograf k davranlar etk lemekted r nk yaplan tm
almalar, e t m sev yes ve sosyo-ekonom k stats yksek
kadnlarn daha az ocuk yaptklarn gstermekted r.
Nfus pol t kalar asndan bazen eylems zl k de b r pol t ka

olab l r. rne n 1970l yllarda tm nc dnyada ABDn n
nclnde a le planlamas programlar uygulanrken, Cezay r
buna katlmay reddetm ve dourganla mdahale etmeme
karar almtr. Nfus artnn sosyal ve ekonom k kalknmaya b r
engel tek l ett dd asna nanmayan Cezay r devlet n n bu
mdahale etmeme karar aslnda rtk b r nfus pol t kas
olmutur.
Nfus pol t kalarnn esas aktr elbette devlett r. Ancak gene de

bu aktrler kamu ve zel aktrler olarak k ye ayrab l r z. Kamu
aktrler arasnda lk ve en neml s devlet ve hkmett r, ama

beled yeler g b d er kamu kurulular da bu kategor de
saylab l r. zel aktrler arasnda rketler, dernekler saylab l r.
Bunlar dorudan b reyler n demograf k davranna mdahele
etme kapas tes ne sah p olmadklar n daha ok hkmetler n
nfusla lg l pol t kalarn e tl yollarla etk lemeye alrlar.
Ant k Yunandan ber , nfusun yapsn veya bykln

etk lemeye ynel k pol t kalar olmutur. Nfus planlamasna lg
bu kadar esk olsa da, b r Fransz demograf, Jacques Vall n, u
soruyu sorarak b zler konuyu baka b r adan dnmeye
sevketmekted r: B r nfus pol t kasna ht ya var mdr?13. Buna
bal olarak da, nfus pol t kalarnn ama ve aralaryla lg l k
yan soru soruyor: Amalar meru mudur? ve ben msenen
yntemler beklenen sonucu vereb l r m ?
14.2. deal Nfus Tartmalar

Bu sorulara cevap arayna, deal nfus m t yle balayab l r z.
deal nfusun ne kadar ve nasl olmas gerekt nce kt satlar,
md de evrec ler tarafndan tartlmaktadr. 17. yzyldan
balayarak, nfus ver ml b r ekonom n n temel eler nden b r
olarak grlmtr. Bu grtek ler mreeh b r ekonom n
daha kalabalk b r nfusa (yan ucuz gcne) ht ya olduunu
dd a etm , buna kar kanlar se (k en bata Malthus) kalabalk
nfusun yoksulluk ve s zl k demek olduunu ve nfus artn
frenlemek n dourganl drecek b r nfus planlamas
gerekt n sylem t r. Devletler genel olarak 20. yzyln
ortalarna dek Malthusun aks ne dourganl arttrmaya ynel k
(ant -Malthusu) pol t kalara ynelm lerd r.
Malthusun d le get rd g b b r nfus bykl bel rley p bunun

ge lmemes gerekt n syleyen pol t kalarn bugn geerl l
olduunu syleyemey z. Bell b r toprak zer nde ne kadar nsann
doyaca, yan Malthusun nl kaynaklar ve nfus art denges
problem , esas olarak ret m ve datm tekn kler ne baldr.
rne n bugn Afr kann baz blgeler nde grlen gda eks

sorunu, o lkeler n nfusu ok kalabalk olduundan de l, ama

yoksulluk ve adalets z ekonom k yapdan kaynaklanmaktadr.
Neo-Malthusular, nc Dnya lkeler ndek ar nfus artn

frenlemek n nfus planlamas pol t kalar nerd ler. Bu neo-
Malthuu yaklama gre, nc dnya lkeler ekonom k ger
kalmlklarn telaf etmek zere, genler n e t m ne ve ekonom k
alana daha ok yatrm yapmalydlar. Ama nfus artnn
ret mden daha yksek olduu b r modelde, byle b r yatrm
mmkn olamazd. Bu f kr ben mseyen pek ok yoksul lke
doumlar kstlamak zere sert nfus pol t kalar uyguladlar. Bu
pol t kalar 1974te Bkre, 1984te Mex co C ty, 1994te Kah re ve
1999da Laheyde yer alan Dnya Nfus Konferanslarnda da
desteklend .
Nfus art hzn drmek gerekt n syleyen neo-Malthusu

f kr n bugn en neml savunucusu ekoloj stler (evrec ler)d r. Bu
grup, kresel snma, enerj kaynaklarnn azalmas ve benzer
evre sorunlarnn dnya nfusunun fazla kalabalk olmasyla
alakal olduunu sylemekted r. aret ett kler ekoloj k sorunlarn
c dd yet ortada olsa da, bunun zm olarak nerd kler nfusu
azaltma pol t kas olduka tartmaldr.
14.3. dea Bamllk Oran

Nfus pol t kalarnn hedef nde sadece nfusun bykl veya
art hz de l, ya yaps da bulunmaktadr. kt salara gre deal
ya yaps, akt f nfusun yan alma yandak nfusun orannn
daha yksek olduu (daha ncek blmlerde de anlattmz
zere, bamllk orannn dk olduu) durumlardr.
Hatrlayacanz zere, bamllk oran baml nfusun (15 ya
alt ve 65 ya st k ler) alan nfusa oran demekt r. Bamllk
oran ne kadar dk olursa, alan nfusun bakmas gereken
ocuk ve yal oran o kadar az demekt r. Bugn dnya genel ne
baktmzda bamllk orannn yksek olduu k durumdan
bahsedeb l r z. B r , dourganln dmes ve ortalama yaam
sres n n uzamasyla yal nfus art grlen Avrupa lkeler ,

d er de doumlarn ve lmler n yksek olmasna bal olarak

ocuk nfusun ok kalabalk olduu sahraalt Afr ka blges d r.
Trk ye demograf k adan hzla yalanan b r lke olarak,

Avrupaya benzer b r sorunla kar karyadr. S yas ve karar alc
mevk de bulunan yetk l ler, nfusun yalanmasn engellemek,
yan yal nfusun toplam ndek orann drmek gerekt n
dnyorlar. Ama nasl? Jacques Vall n bu konuda olab lecek
zmler arasnda ortalama yaam sres n azaltmay sayar.
(Onun da ded g b , hang hkmet byle b r pol t kaya cesaret
edeb l r? Hem de herkes n daha da uzun yaamak sted b r
dev rde.). B r baka yntem toplam nfus nde yallarn orann
drmek n dourganl tev k etmek olab l r. Ancak bu da ksa
ve orta vadede ocuk nfusu arttraca n gene bamllk
orann olumsuz etk leyecekt r.
ncek blmlerde ele aldmzdemograf k frsat penceres ,

henz yal nfusun orannn artmad ama dourganln an
dyle gen nfus orannn azald b r dnem fade
etmekted r. Ekonom k kalknma n bulunmaz b r frsat olduuna
nanlan bu dnem ksa b r srel ne geerl , yan ge c d r. Pek
deal nfus yapsn kalc klmak n ne yapmak gerek r? Ya
gruplarnn de med sab t nfus model veya ya gruplar ve
toplamlarnn de med duraan nfus model n
ben msemek b r zm olab l r m ? Teor de doru cevap bu g b
gzkse de, prat kte bunu gereklet rmes mkanszdr. Ya da
ancak, ar otor ter b r s yas rej m n hkm srd b r b l m
kurgu romannda olab l r.
14.4. Nfus Mhend sl ve jen zm

Nfus mhend sl devlet n nfus zer nde, zell kle de yabanc
ve tehl kel grlen nfusa ynel k eylemler n fade etmekted r14.
Ayrmclk, hatta snrd veya mha etme g b u rneklere kadar
g deb lmekted r. S yaset b l mc Gven Grkan ztan, nfus
mhend sl konusunda unlar sylemekted r: Nerede
uygulanrsa uygulansn devlet n nclndek btn nfus
pol t kalar (doumu tev k eden/pronatal st, jen st, ant natal st),
gem te ve bugn n de toplum mhend sl projeler n n en

neml unsurlarndan b r . Trk ye rne nde se c ns yet bak
as, kalknma fet zm ve nfusa dayal gllk tutkusu,
m ll yet l kten neet eden nfus dzenleme teebbsler n n ortak
noktas. tt hatlardan erken cumhur yet n deologlarna uzanan
zg de, tam da zamann ruhuna uygun olarak, nfus art le
devlet n bekas arasnda dorusal b r l k kurulur. stne
stlk etn s st karakterl m ll yet l n hegemon k gc, oalmas
gerekenler n salkl ve katksz Trkler olduuna da r dd ay
b l msel b r k sveye brndrr.15
Nfus mhend sl yle balantl d er b r konujen zmd r. Irk

slah olarak zetleneb lecek bu kuram, toplumda salkl
b reyler n oaltlmas ve salksz olanlarn azaltlmas f kr ne
dayal b r felsefe ve eylem b m d r. Toplumu nfus zer nden
kontrol etme abalarnn doruk noktalarndan
b r d r.jen (eugen cs) kel mes lk kez 1883te S r Franc s Galton
tarafndan Esk Yunanca y tr anlamna gelen b r kel meden
tret lerek kullanlmtr. 19. yzyl sonu ve 20. yzyl banda baz
b l m adamlar tarafndan da ben msenen bu yaklam, zrl
veya salksz olduuna nanlan genet k eler n tem zlenmes
gerekt n n propagandasn yapmtr. Bu kapsamda, zorunlu
ksrlatrma, zrller n evl l kler n n zorlatrlmas ve gn
engellenmes g b balklar altnda kampanyalar yrtmlerd r.
14.5. B yo-Pol t ka ve Foucault

Devlet n nfusa mdahales ded m zde akla Foucault (okunuu
Fuko) gel r. nl Fransz sosyal b l mc , modern devlet n
douuyla beraber kt darn nfusu ynetmes ve gvenl k
aygtlarnn gel mes arasnda b r paralell k olduunu syler.
Ulus-devlet m llet n egemenl f kr zer ne kurulu olduu n,
ulusu oluturan eler n kategor zasyonu devlet n ok
neml d r. Kategor zasyon ded m zde de tanmlama, b r k ml k
verme ve o k ml n ne hapsetme sz konusudur. Foucaultnun
bahsett anlamda kategor zasyon ve snflandrma modern
ynet m b mler nden b r d r.

Nfus pol t kalarna zgn b r sosyoloj k bak get ren Fransz

sosyal b l mc M chel Foucault 1970lerde yazd
almalarnda16b yo- kt dar ve b yo-pol t kakavramlarn
ortaya atmtr. Foucault modern dnyada nfusun kap tal st
ret m n b r ekonom k kaynak olarak grldn ve devlet n
e tl pol t kalarla bunu ver ml klmay amaladn fade eder.
Ekonom n n ht yalarna gre nfusun planlanmas ve ret m n
b r paras olan beden n gzet m gerekmekted r. Bylece 17.
yzyldan t baren s yaset sanatnn neml b r unsuru yaamn
kontrol olacaktr. Foucault nfusun b yopol t kas kavramyla
b rey n s yas de l fakat b yoloj k zell kler ne odaklanan b r
ynet m b m n vurgulamaktadr. B yopol t ka, doum ve
lmler n kontrol, nsan beden n n b yoloj k kontrol, nfusun
saylmas ve snflandrlmasn er r. D er b r dey le,
b yo kt darn hedef b rey n pol t k varoluu de l, b yoloj k
hayatdr.
Foucaultnun dnceler n gel t ren talyan dnrG org o

Agamben, b yo-pol t ka temas zer ne yazlarnda Naz ler n
nfusu ar let rme pol t kalaryla, bugnn Bat dnyas arasnda
b r benzerl k kurarak nsanlarn bas te plak hayata
nd rgend kamp en mutlak b yopol t k mekan olarak
tanmlar. Kamp kavramyla kasted len b reyler n zgrlkler n n
engellend hap shaneler, konsantrasyon kamplar, gmen ger
gnderme merkezler g b tm kapatma merkezler d r.
y ynet m n nfus b lg s .F zyokratlarn yen ekonom

yaklamlarndan ber nfus b lg s n n y ynet m n gerekl
olduu kabul ed lmekted r. y b r ynet m n b r yandan
nfusun d er yandan ekonom n n mantn anlamak
gerekmekted r. B yo- kt dar bu adan k l t nemde b r kavramdr.
Dorudan yaam zer nde etk eden b r kt dar tr olarak, hem
tek tek bedenler n, hem de b r btn olarak nfusun yaamndan
bahsed lmekted r. nsanlarn yaamna hkmetme n yet , beden n
d s pl ne ed lmes , nfusun da kontrol ed lmes amac
tamaktadr. Bu yzden, b yo-pol t kann k sacaya gvenl k ve
d s pl n kavramdr. Gvenl k aygtlarnn neml eler nden b r

normallet rmed r. Foucault czzamdan rnek ver r, esk den bu

tr salgn hastalklar engellemek n hasta olan ve olmayanlar
b rb r nden ayrlr, hasta olanlar zole ed l rd . Yen ynet m
tekn kler nde byle b r zolasyona g tmek yer ne alama g b yen
b lg ler kullanlmakta ve hasta-salkl ayrm yaplmadan herkes
alanmaktadr.
Nfusla lg l pol t kalar b r yandan demograf k b lg ret m

alannn denetlenmes , b r yandan da kt darn demograf k
davranlara mdahales olarak k ayakldr. FoucaultDisiplin ve
Cezak tabnda kt darn bedenler nasl d s pl ne ett n
ncelerken d s pl nle beraber normallet rme sreler ne de e l r.
Foucaultya gre gvenl k aygtlarnn en neml kayna
stat st klerd r. rne n, her ya grubu veya her meslek grubu n
hastalanma r sk hesaplanr. Daha sonra bu stat st kler normall k
er ler tanmlamak n kullanlr ve rne n bebek lm
oranlarnn bu normal sev yeye nmes n gerekl gvenl k
nlemler alnr. Ksacas Foucaultnun aret ett normall k
d s pl n mekan zmalarna benzer b r mekan zmadr. Bunun n
nce normu/normal oluturma, sonra da tanmlanan
normall k sev yes ne d erler n tamay er r. Son yllarda
kolestrol veya ekerle lg l salk snr tanmlamasyla lg l
tartmalar tam da bunun t p k rnekler nden b r olarak anlab l r.
14.6. Trk yede Nfus Pol t kalar

Nfus pol t kalar lkeler n nfuslarnn ar art veya art
hznn dmes durumunda hkmetler tarafndan
uygulanmaktadr. Nfusun ar art g b az artmas hatta bazen
eks lmes de lkeler n kalknmasn ve gelece n tehd t eden b r
sorun olarak alglanmaktadr. Bu nedenle lkeler nfuslarn bell
b r oranda ve sorun yaratmadan artrmak stemekted rler. deal
nfus yapsnn nasl olmas gerekt , nde yaanlan dnem n
ht yalarna gre tanmlanmaktadr. Trk yede de nfus
konusundak yaklamlar, nde bulunulan dnem n toplumsal-
demograf k zell kler ne gre b mlenm t r.

Trk yede cumhur yet dnem nfus pol t kalarn ana

dnemde ele alab l r z. lk 1923-63 arasnda nfus arttrc
pol t kalarn ben msend dnemd r. k nc s 1963-2002 aras
nfus artn yavalatmay amalayan pol t kalarn uyguland
dnemd r. Ve son olarak 2000lerden t baren nfus art hznn
d karsnda yen den dourganl tev k eden pol t kalarn
ben msend n syleyeb l r z. md bu dnemeler detayl b r
ek lde ele alalm.
14.6.1. B r nc Dnem (1923-1963): Pro-Natal st Pol t kalar

Dnem
1930larn nde gelen Kemal st yazarlarndan evket Sreyya,
Kadro derg s ne yazd b r yazda dnem n nfus artn
destekleyen pro-natal st pol t kalarndan beklent ler n ak b r
ek lde fade etm t r: .. ok nfus, tok nfus, en ve zeng n nfus
st yoruz... hedef m z ler tekn kl , tok, en ve kalabalk b r
Trk yed r.
Erken cumhur yet dnem n n temel anlay kalabalk nfus =

gl devlet f kr ne dayanyordu. Daha ncek blmlerde
bahsett m z 10. Yl Mar ve On ylda on be m lyon gen yarattk
her yatan d zes bu bak zetleyen b r fadeyd . Osmanlnn
yklmasnn ardndan kurulan yen cumhur yet n el tler n
nfus, hem savaacak asker, hem toplanacak verg , hem de
kalknm b r ekonom n olmazsa olmazd. Bu yaklam,
teknoloj k adan gel mem ve ekonom n n hemen her alannda
emek youn ret m n geerl olduu b r toplum n ok da haksz
b r dnce de ld . Tarlay srecek, tezghlar dndrecek,
ksacas yapacak ok sayda nsana ht ya vard.
Bu dnem n dourganl tev k eden anlaynn arkasnda

neml etkenlerden b r de lm hznn yksek olmasyd. Salk
ve tp alanndak eks kler, salgn hastalklar, lmler n her ya
grubu n, ama zell kle de bebek ve ocuklarda ok yksek
olmasna neden oluyordu. Byle b r ortamda, yksek lm hzn
telaf etmek n ok sayda doum gerek yordu.

Bu demograf k tablo karsnda 1923-1963 arasnda nfus artn

tev k eden pol t kalar ben msend . Bunun k temel ayandan b r
doumlarn zend r lmes ve dourganln arttrlmas, d er de
dardan gelecek g desteklemek ve tev k etmekt . Bu amala
zell kle cumhur yet n lk on ylnda neml tev k pol t kalar
uyguland. Bunlar arasnda unlar saylab l r:
Fazla ocuk sah b olan a lelere yol verg s nden muaf yet
(1929)
Alt ve daha fazla ocuk yapan kadnlara madalya (1930)
Doumlarn salkl ortamda yaplab lmes n doum

evler n n kuruluu
Yoksullara crets z la h zmet
Yurtdndan g tev k etmek n gelen gmenlere

gmrk verg ler nden muaf yet (1934).
ok ocuklu a lelere Haz ne araz ler nden tarla

balanmas.
Evlenme ya erkeklerde 17ye, kzlarda 15e nd r lmes

(1938)
Dk ve gebel engelley c la sat ve kullanmnn

yasaklanmas (1938de kabul ed len bu yasa Fransada
1920de kabul ed len ant -Malthusu yasayla neredeyse
b reb r ayn).
Trk yede demograf k dnm blmnde anlattmz zere bu

pol t kalar beklenen sonucu verd ve 1955-60 dnem nde nfus
art hz %2,8 le tm zamanlarn en yksek deer ne ulat.
Ancak 1950lerden t baren de en sosyo-ekonom k koullar yen

b r nfus pol t kasn gerekt r yordu. Bu da 1963 sonrasnda
grdmz ant -natal st, yan nfus art hzn drmeye
ynel k pol t kalarn balangc oldu.
14.6.2. k nc Dnem (1963-2013): Ant -Natal st Pol t kalar

Dnem

Bu dnem , 1963-1967 arasnda uygulamaya konulan b r nc Be

Yllk Kalknma Planyla balatab l r z. Bu dnemle beraber ncek
pro-natal st pol t kalar terk ed lm ve lken n kalknmas nnde
b r engel olarak grlen nfus art hzn azaltmay amalayan
ant -natal st nfus pol t kas ben msenm t r.
Nfus patlamas korkusuyla b mlenen bu dnem nfusun

n cel k asndan de l, n tel k asndan gel t r lmes gerekt n n
sylend b r dev r olmutur. Gel en tp ve salk koullar
sayes nde lmler n azalmas, d yardmlarla mak nelemen n
yaygnlamas ve asker alanda teknoloj kullanm sonucunda
byk nfusa duyulan ht ya azalmtr. Hem s yaset ler, hem de
st dzey brokrat ve doktorlar yksek dourganl lken n
kalknmas nnde b r engel olarak grmlerd r.
Bu yen pol t ka kapsamnda ben msenen uygulamalardan bazlar

unlardr.
Gebel nley c aralarn thal n ve satlmasn nleyen

kanunun de t r lmes ,
Nfus planlamas alanndak h zmetler yrtmek n 1965

ylnda Salk Bakanlna bal Nfus Planlamas Genel
Mdrlnn kuruluu
Nfus Planlamas Kanunu le k lere sted zaman, sted

sayda ocuk sah b olma zgrl tannmas
Tam anlamyla neo-Malthusu olarak tanmlanab lecek bu dnem,

yksek nfus artnn s zl k ve yoksulluk g b sorunlar yarattn,
bu yzden de zell kle yoksul halk tabakalar arasnda yksek
dourganln kontrol altna alnmas gerekt n vurgulamaktadr.
Tm bu pol t kalar sonunda 1985-1990 arasnda yllk nfus art
hz %2,71 olmu ve bugne kadar bu d devam etm t r. (2014
ylnda %1,13e kadar dmtr).
1982dek darbeden sonra yaplan anayasada da ant -natal st

pol t kalar ben msenm ve evlenme ya hem erkek, hem de
kadnlar n 18e ykselm t r. 27 Mays 1983te 2827 sayl Nfus

Planlamas Hakknda Kanun yaynlanarak krtaj serbest

braklmtr.
zetle aadak tabloda da grece n z zere, pro-natal st

pol t kalar sayes nde 1960lara kadar ykselen nfus art hz bu
tar hten t baren dmeye balam ve 2000lerden t baren %2n n
altna nm t r.
14.6.3. nc Dnem (2014 Sonras): Pro-Natal st

Pol t kalara Dn
2014-2018 arasnda uygulamaya konan Onuncu Kalknma Plan,
b r sred r dnem n babakan tarafndan d llend r len ocuk
pol t kasnn resm yet kazand belge olmutur. D nam k Nfus
Yapsnn Korunmas bal altnda nfusun yalanmas tehl kes
karsnda yen den dourganl arttrmaya ynel k tev k ve
destek pol t kalar ner lm t r. Bu pol t kalardan lk a le ve
hayatnn uyumunun glend r lmes doum zn n n uzatlmas,
doum yapan annelere ver lecek doum hed yes , kamuda alan
annelere yar-zamanl alma hakk g b ner ler ermekted r.
k nc pol t ka kal tel , hesapl ve kolay er leb l r kre ve okul
nces e t m mknlarnn yaygnlatrlmasdr. Kre
h zmetler n n yaygnlamasnda beled yeler ve zel sektre
neml roller ver lm t r. nc pol t ka olarak, e t m
mfredat, yazl ve grsel yaynlar le STKlarn lg l faal yetler n n
desteklenmes yoluyla a le dostu kltrel ortamn gel t r lmes
ve son olarak madd mknszlklar neden yle evl l kler n
gec kt r lmes n n nlenmes amasyla ey z hesab almas
ngrlmtr.
Bu yen pro-natal st pol t kann, modernleme, kentleme ve

b reyselleme etk s yle dourganlk oran c dd anlamda dm

Trk ye nfusu n b r de kl k yaratp yaratamayacan

nmzdek on yl nde grece z.
Blm zet
Bu derste ncel kle nfus pol t kalaryla lg l tanm ve kavramlar
ele aldk. Nfus mhend sl ve jen zm g b devlet n nfusa
rad kal mdaheleler n nceled kten sonra M chel Foucaultnun
gel t rd b yo-pol t ka kavramyla devlet n nfus zer nde
kurduu yen hak m yet l k s zer nde durduk. Son olarak da
Trk yede nfus pol t kalarn dnem altnda ele aldk. B r nc
dnemde 1923-1963 arasnda uzun sava yllarndan km b r
devlet n nfusu arttrmak n ben msed pro-natal st pol t kalar
grdk. k nc dnem olan 1963-2014 arasnda neo-Malthusu b r
yaklamla nfus art hzn kontrol altna almaya alan ant -
natal st pol t kalar led k. Ve son olarak, henz yen balam
olan nc ve son dnemde, 2014-2018 Onuncu Kalknma
Planyla resm leen pro-natal st pol t kalara dn srec n n
balangcnda atlan admlar grdk.
y b r hayat standard n nfusun ne kadar ve nasl olmas

gerekt , yan deal nfus sorusu her dnemde yen b r cevap
bulmakta, ona uygun pol t kalar gel t r lmekted r. B r nc ve k nc
dnemde uygulanan pol t kalarn ksmen baarl olduunu, yan
stenen sonucu verd n syleyeb l r z. Bu son dnemde
ben msenen pro-natal st pol t kann beklenen sonular ver p
vermeyece n grmek n se b r sre daha beklemem z
gerekecek.
13Jacques VALLIN (2012) Faut- l une pol t que de populat on?

Population et Socits, No.489
14Nfus mhend sl yaklamnda vurgu devlet ve onun pol t kalar
zer nde olsa da, devlet n yekpare b r yap olduunu dnmemek
gerek r. Devlet nde farkl b r mler n farkl pol t kalar gel t reb ld ,
hatta bazen bunlarn b rb r yle el t de b l nmekted r.
15ZTAN, Gven Grkan (2013). Devlet, Trk Sa ve Nfus
Mhend sl B anet, 14 ubat 2013,

http://b anet.org/b anet/s yaset/144341-devlet-turk-sag -ve-nufus-

muhend sl g
16M. Foucault, 1977-1978 ve 1978-1979da Collge de Franceda
(Fransa Kolej sek n akadem syenler n halka ak dersler verd
ok prest jl b r e t m ve aratrma kurumudur) verd dersler daha
sonra,Scurit, territoire, population ve Naissance de la
biopolitiqueadlaryla baslmtr. Trkede de 2014 ylndaGvenlik,
Toprak, Nfusadyla B lg n vers tes Yaynlar tarafndan baslmtr.
EK KAYNAKLAR
NTE SORULARI
1.Avrupada nfusb l m n kurucusu olarak tannan John Grauntn 1662 tar hl lm

Kaytlar zer ne Doal ve S yas Gzlemler adl eser nde en ok hang b l m dalnn
yntemler nden yararlanlmtr?
S yaset B l m
stat st k
Sosyoloj
kt sat
1/5
Test B t r
SUNUM
DERS ANLATIMI
Nfus ve Toplum
SUNUM DOSYALARI
DO. DR. ASLI DDEM DANI ENYZ
STANBUL NVERSTESAIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES


Nüfus Ve Toplum PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nüfus Ve Toplum PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

19.09.

2017 Nfus ve Toplum

1.1. Ders n Amac

1.2. Demograf Ned r?

1.3. Nfus Ve Nfus Hareketler

1.4. Demograf n n alma Alanlar Ve Yntemler

1.5. B r B l m Dal Olarak Demograf n n Kuruluu

1.7. Nfus Sosyoloj s

1.8. k Gncel rnek

2. Gem ten Gnmze Byk Demograf k De mler

2.1. Nfus Art

2.2. Demograf k Devr mler

2.3. Demograf k Devr mler n Sonular

2.4. lkeler Aras Demograf k Farklar

2.5. Be nc Demograf k Dneme M G r yoruz?

3. Nfusb l m n Kuramsal Tar hes (19. Yzyl nces )

https://auzefalmsstorage.blob.core.w ndows.net/auzefcontent/ders1/nufus_ve_toplum/1/ ndex.html 1/193

3.1. Nfus Kuramclar Arasnda Temel Ayrma

3.2. Nfusb l m n Atalar: Ant k Yunanda Sab t Nfus deal

3.3. Orta a Avrupasnda Nfusa Bak

3.4. Rnesanstan Modern aa Poplasyon zm

3.6. 18. Yzyla Has B r Korku: Nfus k nl

3.7. Nfus Art Zeng nl n Neden M d r Sonucu Mudur?

4. Nfusb l m n Kuramsal Ve Tar hsel Dayanaklar (19. Ve 20. Yzyllar)

4.1. 19. Yzyl Banda Avrupada Nfus Art

4.2. Ar Nfus Sorunu

4.3. Malthus: Modern Demograf n n nc sm

4.4. Malthustan Sonra: Neo-Malthusuluk, Ant -Malthusuluk

4.5. Malthusa Tepk ler: Fransada Malthus Kartl

4.6. Neden Daha Az ocuk?

4.7. Malthusa Tepk ler: Sosyal st Dnrler

5. Demograf n n Ver Kaynaklar

5.1. Nfus Saymlar

5.2. Demograf k Aratrmalar

5.3. Nfus Kaytlar

6.1. Dnya Nfusunun Gel m

6.2. Demograf k Dnm Kuram

6.3. Dnya Nfusunun Art Hz

6.4. Ya P ram tler

6.5. Tartma: deal Nfus Ve Kresel Nfus Pol t kalar

7. Trk yede Demograf k Dnm

7.1. Trk yen n Farkl Dnemler ne A t Nfus P ram tler

7.2. Trk yede Demograf k Dnm

7.3. Demograf k Frsat Penceres

7.4. Bamllk Oran

7.5. 2050 Trk yes nde Nfus

7.6. Tar hsel Ve Blgesel Farklar

8.1. Canl Doumlar Ve Kaba Doum Hz

8.3. Doumlar Ve Dourganlkla lg l Genel E l mler

https://auzefalmsstorage.blob.core.w ndows.net/auzefcontent/ders1/nufus_ve_toplum/1/ ndex.html 3/193

8.4. Dourganln Evr m nde Model

8.5. Gebel nley c Yntemler

8.6. Dnyada Ve Trk yede Gebel nley c Yntemler n

8.7. Gncel B r Tartma: Krtaj ( steyerek Dk)

9.2. lm Hzlarndak Farklar Ve Nedenler

9.3. Bebek Ve ocuk lmler

9.4. Beklenen Yaam Sres

10.1. Nfusun Yalanmas

10.2. Ortanca Ya (medyan Ya)

10.3. Bebek Patlamasndan Yal Patlamasna

10.4. Yallk Ve Yalanmaya Bal Sorunlar

10.5. Yallk Ve B reysel Deney mler: Rol Kayb Ve Kopu

10.7. Trk yede Yalanma